Book Title: Nyayvinischay Vivaran Part 01
Author(s): Vadirajsuri, Mahendrakumar Jain
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007279/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdirAja sUri viracita nyAyavinizcayavivaraNa prathama bhAga [ pratyakSaprastAva ] sampAdana pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa bhAratIya nyAya - sAhitya meM AcArya akalaMkadeva (AThavIM sadI) ke granthoM kA mahattvapUrNa sthAna hai| unake aba taka jina granthoM kA patA calA hai unameM 'laghIyastraya', 'pramANasaMgraha', 'nyAyavinizcaya' aura 'siddhivinizcaya' pUrNatayA nyAya ke viSaya haiN| unake grantha 'nyAyavinizcaya' para TIkAkAra AcArya vAdirAja sUri (bArahavIM sadI) dvArA likhA gayA vivaraNa (nyAyavinizcayavivaraNa) atyanta vistRta aura sarvAMga sampUrNa hai| 'nyAyavinizcaya' meM akalaMkadeva ne jina tIna prastAvoM (paricchedoM)- pratyakSa, anumAna aura pravacana meM jaina nyAya ke siddhAntoM kA gambhIra aura ojasvI bhASA meM pratipAdana kiyA hai, vyAkhyAkAra vAdirAja sUri ne 'nyAyavinizcayavivaraNa' meM apanI bhASA aura tarkazailI dvArA unheM aura bhI adhika spaSTa aura talasparzI banAyA hai| 1 jaina darzana aura nyAya ke isa sadI ke udbhaTa vidvAna pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya ne bar3I kuzalatA aura sAvadhAnI se isa grantha kA sampAdana kiyA hai| sampUrNa grantha do bhAgoM meM nibaddha hai| isakA pahalA bhAga san 1949 meM aura dvitIya bhAga 1955 meM bhAratIya jJAnapITha se prakAzita huA thaa| eka arase se anupalabdha hone ke kAraNa nyAyazAstra ke kSetra meM isakA abhAva-sA khaTaka rahA thaa| bhAratIya jJAnapITha ko harSa hai ki vaha jaina vAGmaya kI isa akSayanidhi kA nayA saMskaraNa naye rUpAkAra prakAzita kara nyAya-sAhitya ke adhyetA vidvAnoM ko samarpita kara rahA hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtidevI jaina granthamAlA : saMskRta granthAMka 3 zrImad-bhaTTAkalaGkadeva-praNItasya nyAyavinizcayasya vivaraNabhUtaM zrImad-vAdirAjasUri-viracitaM nyAyavinizcayavivaraNam prathamo bhAgaH [ pratyakSaprastAvaH] sampAdana pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya AA bhAratIya jJAnapITha dvitIya saMskaraNa : 2000 0 mUlya : 200 ru. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ISBN 81-263-0525-8(Set) 81-263-0526-6 (Part-1) bhAratIya jJAnapITha (sthApanA : phAlguna kRSNa 9; vIra ni. saM. 2470; vikrama saM. 2000; 18 pharavarI 1944) puNyazlokA mAtA mUrtidevI kI smRti meM sAhU zAntiprasAda jaina dvArA saMsthApita evaM unakI dharmapatnI zrImatI ramA jaina dvArA sampoSita mUrtidevI jaina granthamAlA isa granthamAlA ke antargata prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, kannar3a, tamila Adi prAcIna bhASAoM meM upalabdha Agamika, dArzanika, paurANika, sAhityika, aitihAsika Adi / vividha-viSayaka jaina sAhitya kA anusandhAnapUrNa sampAdana tathA unakA mUla aura yathAsambhava anuvAda Adi ke sAtha prakAzana ho rahA hai| jaina-bhaNDAroM kI granthasUciyA~, zilAlekha-saMgraha, kalA evaM sthApatya para viziSTa vidvAnoM ke adhyayana-grantha aura lokahitakArI jaina-sAhitya grantha bhI isa granthamAlA meM prakAzita ho rahe haiN| Serving jinshasan 097304 gyanmandir@kobatirth.org pradhAna sampAdaka (prathama saMskaraNa) pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya prakAzaka bhAratIya jJAnapITha . 18, iMsTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110 003 mudraka : nAgarI priMTarsa, navIna zahAdarA, dillI-110 032 (c) bhAratIya jJAnapITha dvArA sarvAdhikAra surakSita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Moortidevi Jain Granthamala : Sanskrit Grantha No.3 NYAYAVINISCAYA-VIVARANA of SRIVADIRAJA SURI the Sanskrit Commentary on BHATTA AKALANKADEVA'S NYAYAVINISCAYA Vol. I (PRATYASA-PRASTAVA] Edited by Prof. Mahendra Kumar Jain, Nyayacharya BHARATIYA JNANPITH Second Edition : 2000 Price : Rs. 200 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ISBN 81-263-0525-8 (Set) 81-263-0526-6 (Part-1) BHARATIYA JNANPITH (Founded on Phalguna Krishna 9; Vira N. Sam. 2470; Vikrama Sam. 2000; 18th Feb. 1944) MOORTIDEVI JAIN GRANTHAMALA FOUNDED BY Sahu Shanti Prasad Jain In memory of his illustrious mother Smt. Moortidevi and promoted by his benevolent wife Smt. Rama Jain In this Granthamala critically edited jain agamic, philosophical, puranic, literary, historical and other original texts in Prakrit, Sanskrit, Apabhramsha, Hindi, Kannada, Tamil etc. are being published in original form with their translations in modern languages. Also being published are catalogues of Jain bhandaras, inscriptions, studies on art and architecture by competent scholars and also popular Jain literature. General Ediotr (First Edition) Prof. Mahendra Kumar Jai.., Nyayacharya Published by Bharatiya Jnanpith 18, Institutional Area, Lodi Road, New Delhi-110 003 Printed at: Nagri Printers, Naveen Shahdara, Delhi-110 032 All Rights Reserved by Bharatiya Jnanpith Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 44 20 sampAdakIya pR06-8 | pratyakSa lakSaNa prastAvanA grantha vibhAga 9-64 jJAna kA Atmavedikha parokSa jJAnavAdakA khaNDana 39-41 darzana jJAnakI sAkAratA 42-43 darzana kI paribhASA bauddhAbhimata sAkAravAdakI mImAMsA 43-44 jaina darzana kI dena jJAna arthako jAnatA hai syAdvAda bAhya arthakA sadbhAva syAt zabda kA artha artha sAmAnyavizeSAtmaka aura dravyapro. baladeva upAdhyAya ke mata kI AlocanA ___ paryAyAtmaka hai 46-47 DaoN. devarAja ke mata kI samIkSA buddhake zUnya nirvANakI samIkSA 46-47 mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana ke mata kI jainadarzanakI padArtha vyavasthA 49-53 samAlocanA guNa aura dharma buddha aura saMjaya vizadajJAna pratyakSa saptabhaMgI paraparikalpita pratyakSalakSaNanirAma zrI sampUrNAnanda ke mata kI samIkSA mAnasa pratyakSa nirAkaraNa anekAnta darzana kA sAMskRtika AdhAra svasaMvedana pratyakSa khaNDana sara rAdhA kRSNan ke mata kI samIkSA bauddhasammata vikalpa lakSaNakA nirAya pro. hanumantarAva ke mata kI AlocanA sAMkhya aura naiyAyikake pratyakSa lakSaNakA nirAsa 56 viSaya-paricaya pratyakSake bheda grantha kA nAma 32 paramArtha pratyakSa nyAyavinizcaya kI akalaGka kartRtA 32 granthakAra vibhAga pranthagataprameya 32-33 akalaGkake samayake sambandhameM kArikA saMkhyA vAdirAjasUri (premIjI dvArA likhina) nyAyavinizcayavivaraNa kA paricaya 34.36 prandhakI viSaya sUcI 65.66 pratyakSa pariccheda kA viSaya 36 mUlagrantha pramANa ke bheda 37 | zuddhipatra Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya (prathama saMskaraNa, 1646 se) san 1633 se hI jaba maiMne 'nyAyakumudacandra' kA sampAdana Arambha kiyA thA, yaha saMkalpa thA ki ke granthoM kA zuddha sampAdana kiyA jaay| isa saMkalpa ke anusAra akalaGkagranthatraya meM 'nyAyavinizcaya' kI mUla kArikAe~ bhI utthAna vAkyoM ke sAtha prakAzita kI jA cukI haiN| ina kArikAoM ko chA~Tate samaya 'nyAyavinizcayavivaraNa' kI uttaraprAntIya katipaya pratiyA~ dekhI gayI thiiN| ye pratiyA~ azuddhibahula to thIM hIM, para inameM eka-eka do-do patra taka ke pATha yatra tatra chUTe hue the| usa samaya mUDabidrI ke vIravANI vilAsa bhavana se tADapatrIya prati bhI ma~gAyI thI / usake dekhane se yaha AzA ho gayI thI ki isakA bhI zuddha sampAdana ho sakatA hai / pramANavArtikAlaGkAra jaise pUrvapakSIya bauddha granthoM kI pratiyA~ prApta ho jAne se yaha kArya asAdhya nahIM rahA / san 1644 meM dAnavIra sAhu zAntiprasAda jI ne jJAnapITha kI sthApanA kii| isameM sva. mAtezvarI mUrtidevI ke smaraNArtha mUrtidevI jaina granthamAlA prArambha kI gyii| saMskRta vibhAga meM 'nyAyavinizcayavivaraNa' kA sampAdana lagAtAra calatA rahA hai| isake saMzodhanArtha banArasa, ArA, solApura, sarasAvA, mUDhabidrI aura vAraMga ke maTha se cAra kammaja kI tathA do tADapatra kI pratiyA~ ekatrita kI gyiiN| banArasa kI prati syAdvAda jaina vidyAlaya ke 'akalaGka sarasvatI bhavana' kI hai| isakI saMjJA ba. rakhI gayI hai| azuddha para suvAcya hai / ArA kI prati 'jaina siddhAnta bhavana' kI hai| isakI saMjJA A. rakhI hai| yaha banArasa kI prati kI taraha hI azuddha hai| banArasa kI prati isI prati se likhI gayI hai| solApura se bra. sumati bAI zAha ne jo prati bhijavAyI thI vaha bambaI meM ailaka pannAlAla di. jaina sarasvatI bhavana kI prati thI / yaha bhI azuddhaprAya hai| isakI saMjJA sa. hai| se sarasAvA se paM. paramAnanda jI zAstrI ne vIra sevA mandira kI prati bhijavAyI thI / yaha pUrvokta pratiyoM kucha zuddha hai| isakI saMjJA pa hai / ye pratiyA~ kAgaja para likhI gayI haiM tathA inameM paMktiyA~ to aneka sthAnoM para chUTI hI haiM, eka-eka do-do patra taka ke pATha chUTe haiN| vIravANI vilAsa bhavana, mUDabidrI se jo tADapatrIya prati kanar3I lipi meM prApta huI thI, use hamane Adarza prati mAnA hai| isameM 277 patra, eka patra meM 6-10 paMktiyA~ tathA prati paMkti 153-154. akSara haiN| yaha prati prAyaH pUrNa aura zuddha hai| mUla kArikAoM ke utthAna vAkya ke Age isa prakAra kA kArikA bhedaka cihna banA huA hai| isa prati meM kahIM-kahIM TippaNa bhI haiM, jinheM isa saMskaraNa meM 'tA. Ti.' isa saMketa ke sAtha TippaNa meM de diyA hai jahA~ isa prati meM bilakula hI azuddha pATha rahA hai vahIM isakA pATha pAThAntara TippaNa meM dekara anya pratiyoM kA pATha Upara diyA hai| sabhI pratiyoM meM jahA~ azuddha pATha hai tathA sampAdaka ko zuddha pATha sUjhA hai, aise sthAna meM tADapatrIya prati kA azuddha pATha hI mUla meM rakhA hai tathA sampAdaka dvArA kiyA gayA saMzodhana gola brekiTa ( ) meM diyA hai yA sandehAtmaka cihna ( ? ) de diyA hai| hamane svasaMzodhita pATha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) meM zAmila karake nayI prati ko janma nahIM diyA hai| aise sthAna meM tADapatrIya prati ke sivAya anya pratiyoM ke pATha TippaNa meM de diye haiN| mUla 1 eka tADapatrIya prati vAraMga ke maTha kI bhI hameM prApta huI thii| isakA upayoga bhI sandigdha pAThoM ke nirNaya ke lie barAbara kiyA gayA hai| yaha prati prAyaH azuddha TippaNa - isa grantha bhI 'nyAyakumudacandra' jaise tulanAtmaka TippaNa dene kA vicAra thaa| vaisI zakyatA bhI thI aura sAmagrI bhI / para yaha kArya bahuta samaya aura zakti le letA / ataH madhyama mArga kA avalambana lekara TippaNa saMkSipta kara diye haiN| inameM mahattva ke pAThabheda tathA pUrvapakSa kA tAtparya udghATana karane ke lie tattatpUrvapakSIya granthoM ke pATha, usakI TIkA tathA arthabodhaka TippaNa hI vizeSarUpa se likhe haiM / grantha ko samajhane meM inase paryApta sahAyatA milegii| prastAvanA - prastAvanA meM grantha aura granthakAra se sambandha rakhanevAle kucha khAsa muddoM para saMkSepa meM vicAra kiyA hai| kucha prameyoM ko naye dRSTikoNa se dekhane kA bhI laghuprayatna huA hai| syAdvAda aura saptabhaMgI ke viSaya meM pracalita aneka bhrAntamatoM kI samIkSA kI gayI / granthakAra alakaGka ke samaya ke sambandha meM vistAra se likhane kA vicAra thA para apekSita sAmagrI kI pUrNatA na hone se kucha kAla ke lie yaha kArya sthagita kara diyA hai| jJAnapITha mUrtidevI granthamAlA meM Age 'nyAyavinizcayavivaraNa' kA dvitIya bhAga, 'tattvArthavArtika' aura 'siddhivinizcaya- TIkA' ye akalaGkIya grantha prakAzita honevAle haiN| inameM 'nyAyavinizcayavivaraNa' dvitIya bhAga AdhA chapa bhI gayA | 'tattvArthavArtika' tIna tADapatrIya tathA aneka kAgaja para likhI gayI prAcIna pratiyoM se zuddhatama rUpa meM sampAdita ho cukA hai tathA 'siddhivinizcayaTIkA' para bhI paryApta zrama kiyA jA cukA hai / AzA hai, yaha samasta akalaGkavAGmaya zIghra hI prakAza meM aaegaa| taba taka akalaGka ke samaya Adi kI sAdhikA sAmagrI paryApta mAtrA meM prakAza meM A jaaegii| jJAnapITha ke anusandhAna vibhAga meM aprakAzita akalaGkIya vAGmaya kA prakAzana tathA azuddha prakAzita kA zuddha prakAzana aura tattvArthasUtra kI aprakAzita TIkAoM kA prakAzana yahI kArya mukhyatayA mere kAryakrama meM hai / vividha viSaya ke saMskRta, prAkRta aura apabhraMza bhASA ke dasoM grantha adhikArI vidvAnoM dvArA sampAdita ho cuke haiM, jo chapAI kI suvidhA hote hI prakAzita hoNge| saMskRtisevakoM, jinavANIbhaktoM aura sAhityAnurAgiyoM ko jJAnapITha ke sAhitya kA prasAra karake usake isa sAMskRtika anuSThAna meM sahayoga denA cAhie / AbhAra - dAnavIra sAhu zAntiprasAda jI tathA unakI samarUpA dharmapatnI saujanyamUrti ramAjI ne sAMskRtika sAhityoddhAra aura nava-sAhitya-nirmANa kI punIta bhAvanA se bhAratIya jJAnapITha kA saMsthApana kiyA hai aura isameM dharmaprANA sva. mAtezvarI mUrtidevI kI bhavya bhAvanA ko mUrtarUpa dene ke lie jJAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlA kA saMskRta, prAkRta, hindI Adi aneka bhASAoM meM prakAzana kiyA hai| inakI yaha saMskRtisevA bhArata ke gauravamaya itihAsa kA Alokamaya pRSTha bnegii| isa bhadra dampatI se aise hI aneka sAMskRtika kArya hone kI AzA hai / zraddheya jJAnanayana paM. sukhalAla jI kI zubha bhAvanAe~ tathA upalabdha sAmagrI kA yatheSTa upayoga karane kI suvidhAe~ aura vicArottejana Adi mere mAnasa vikAsa ke sambala haiM / zrImAn paM. nAthUrAmajI premI kA kina zabdoM meM smaraNa kiyA jAya, ye catura mAlI ke samAna jJAnAMkuroM ko pallavita aura puSpita karane meM apanI zakti kA leza bhI nahIM chipaate| ApakA vAdirAja sUri vAlA nibandha granthakAra bhAga meM uddhRta kiyA gayA hai| suhRdvara mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana ne apanI kaThina tibbata - yAtrA meM prApta prajJAkara- guptakRta 'pramANavArtikAlaGkAra' kI prati dekara to isa grantha ke zuddha sampAdana kA dvAra hI khola diyA hai| maiM ina saba jJAnapathagAmiyoM kA punaH punaH smaraNa karatA hU~ / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI paM. devarabhaTa zarmA nyAyAcArya ne tADapatrIya kannar3a prati kA Adyanta vAcana hI kahIM kiyA, apitu sampAdana meM bhI apane vaiduSya se pUrA pUrA sahayoga diyA hai| paM. mahAdevIjI caturvedI, paM. lokanAthajI zAstrI muDabidrI ne tADapatrIya pratiyoM ko bhejA hai| zrI paM. nemIcandrajI ArA, paM. jugulakizorajI mukhtAra sarasAvA Adi mahAnubhAvoM ne apane apane grantha-bhaNDAra kI pratiyA~ sampAdanArtha diiN| maiM ina sabakA AbhAra mAnatA huuN| jJAnapITha kA anya kArya dekhate hue ina cAra varSoM kA samaya jitanI bhI nirAkulatA se isa jJAnayajJa meM laga sakA hai usakA bahuta kucha zreya. jJAnapITha ke karmamanA mantrI zrI ayodhyAprasAdajI goyalIya ko hai| unhoMne apanI jimmedArI ko sa~bhAla kara bhI kArya meM mujhe sadA unmukha rakhA hai| pratyeka kArya sAmagrI se hotA hai| maiM usa sAmagrI kA eka aMga hU~, isase adhika kucha nhiiN| -mahendrakumAra jaina mArgazIrSa zukla 15 vIra saMvat 2475 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 1 grantha vibhAga darzana-saMsAra ke yAvat cara acara prANiyoM meM manuSya kI cetanA savizeSa vikasita hai| usakA jIvana anya prANiyoM kI taraha kevala AhAra nidrA rakSaNa aura prajanana meM hI nahIM bItatA kintu vaha apane svarUpa, maraNottara jIvana, jar3a jagat , usase apane sambandha Adi ke viSaya meM sahaja gati se manana-vicAra karane kA abhyAsI hai| sAmAnyataH usake praznoM kA dArzanika rUpa isa prakAra hai-AtmA kyA hai ? paraloka hai yA nahIM ? yaha jada jagat kyA hai ? isase AtmA kA kyA sambandha hai? yaha jagat svayaM siddha hai yA kisI cetana zakti se samutpanna hai ? isakI gatividhi kisI cetana se niyantrita hai yA prAkRtika sAdhAraNa niyamoM se Abaddha ? kyA asat se sat utpanna huA ? kyA kisI sat kA vinAza ho sakatA hai? ityAdi prazna mAnava jAti ke AdikAla se barAbara utpanna hote rahe haiM aura pratyeka dArzanika mAnasa isake samAdhAna kA prayAsa karatA rahA hai| Rgveda tathA upaniSat kAlIna praznoM kA adhyayana isa bAta kA sAkSI hai| darzanazAstra aise hI praznoM ke sambandha meM UhApoha karatA AyA hai| pratyakSasiddha padArtha kI vyAkhyA meM matabheda ho sakatA hai para svarUpa usakA vivAda se pare hai kintu parokSa padArtha kI vyAkhyA aura svarUpa donoM hI vivAda ke viSaya haiN| yaha ThIka hai ki darzana kA kSetra indriyagamya aura indriyAtIta donoM prakAra ke padArtha / para mukhya vicAra yaha hai ki-darzana ko paribhASA kyA hai? usakA vAstavika artha kyA hai| vaise sAdhAraNatayA darzana kA mukhya artha sAkSAtkAra karanA hotA hai| vastu kA pratyakSa jJAna hI darzana kA mukhya abhidheya hai| yadi darzana kA yahI mukhya artha ho to darzanoM meM bheda kaisA ? kisI bhI padArtha kA vAstavika pUrNa pratyakSa do prakAra kA nahIM ho sktaa| agni kA pratyakSa garama aura ThaNDe ke rUpa meM do taraha se na anubhavagamya hai aura na vizvAsayogya hii| phira darzanoM meM to paga-paga para paraspara virodha vidyamAna hai| aisI dazA meM kisI bhI jijJAsu ko yaha sandeha svabhAvataH hotA hai ki jaba sabhI darzana-praNetA RSiyoM ne tatva kA sAkSAdarzana karake nirUpaNa kiyA hai to unameM itanA matabheda kyoM hai? yA to darzana zabda kA sAkSAtkAra artha nahIM hai yA yadi yahI artha hai to vastu ke pUrNa svarUpa kA vaha darzana nahIM hai yA vastu ke pUrNa svarUpa kA darzana bhI huA ho to usake pratipAdana kI prakriyA meM antara hai? darzana ke paraspara virodha kA koI na koI aisA hI hetu honA caahiye| dUra na jAiye, sarvataH sannikaTa AtmA ke svarUpa para hI darzanakAroM ke sAkSAtkAra para vicAra kIjiye-sAMkhya AtmA ko kUTasthanitya mAnate haiN| inake mata se AtmA kA svarUpa anAdi ananta avikArI nitya hai| bauddha isake viparIta pratikSaNa parivartita jJAnakSaNarUpa hI AtmA mAnate haiN| naiyAyika vaizeSika parivartana to mAnate haiM, para vaha guNoM taka hI sImita hai| mImAMsaka ne AtmA meM avasthAbhedakRta parivartana svIkAra karake bhI dravya nitya svIkAra kiyA hai| yogadarzana kA bhI yahI abhiprAya hai| jainoM ne avasthAbhedakRta parivartana ke mUla AdhAra dravya meM parivartanakAla meM kisI bhI aparivartiSNu aMza ko svIkAra nahIM kiyA; kintu avicchinna paryAyaparamparA ke cAlU rahane ko hI dravyasvarUpa mAnA hai| cArvAka ina saba pakSoM se bhinna bhUtacatuSTayarUpa hI AtmA mAnatA mAnatA hai| use AsmA ke svatantra dravya ke rUpa meM darzana nahIM hue| yaha to huI AtmA ke svarUpa kI bAta / usakI AkRti para vicAra kIjiye to aise hI aneka darzana milate haiN| AtmA amRta hai yA mUrta hokara bhI itanA sUkSma hai ki vaha hamAre carmacakSuoM se nahIM dikhAI de sakatA isameM kisI ko vivAda nahIM hai| isalie atIndriyadarzI kucha RSiyoM ne apane darzana se batAyA ki AtmA sarvavyApaka hai| dUsare RSiyoM ko dikhA ki AtmA aNurUpa hai , vaTabIja ke samAna ati sUkSma hai| kucha ko dikhA ki Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyavinizcayavivaraNa deharUpa hI AtmA hai to kinhIM ne choTe bar3e zarIra pramANa saMkoca vikAsazIla AtmA kA AkAra batAyA vicArA jijJAsu aneka pagaDaNDiyoM vAle isa zatarAhe para khar3A hokara digbhrAnta huA thA to darzana zabda ke artha para hI zaMkA karatA hai yA phira darzana kI pUrNatA meM hI avizvAsa karane ko usakA mana hotA hai / pratyeka darzanakAra yahI dAvA karatA hai ki usakA darzana pUrNa aura yathArtha hai / eka ora mAnava kI mananazakimUlaka tarka ko jagAyA jAtA hai aura jaba tarka apane daucana para AtA hai tabhI roka diyA jAtA hai aura 'tarko'pratiSTha' 'sAMpratijJAnAt' jaise bandhanoM se use jakar3a diyA jAtA hai| 'tarka se kucha hone jAnevAlA nahIM hai' isa prakAra ke tarkanairAzyavAda kA pracAra kiyA jAtA hai / AcArya haribhadra apane lokatattvanirNaya meM spaSTa rUpa se atIndriya padArthoM meM tarka kI nirarthakatA batAte haiM "zAyeran hetuvAdena padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA teSAM kRtaH syAdardhanirNayaH // " arthAt yadi tarkavAda se atIndriya padArthoM ke svarUpa nirNaya kI samasyA hala ho sakatI hotI, to itanA samaya bIta gayA, bar3e bar3e tarkazAstrI tarkakezarI hue, Aja taka unane inakA nirNaya kara diyA hotA / para atIndriya padArthoM ke svarUpajJAna kI pahelI pahile se adhika ulajhI huI hai| jaya ho usa vijJAna kI jisane bhautika tattvoM ke svarUpanirNaya kI dizA meM paryApta prakAza diyA hai| dUsarI ora yaha ghoSaNA kI jAtI hai ki "tApAt chedAt nikaSAt suvarNamiSa paNDitaiH / parIkSya bhikSavo grAhyaM madvaco na tvAdarAt // " arthAt - jaise sone ko tapAkara, kATakara, kasauTI para kasakara usake khoTe-khare kA nizcaya kiyA jAtA hai usI taraha hamAre vacanoM ko acchI taraha kasauTI para kasakara unakA vizleSaNa kara unheM jJAnAti meM tapAkara hI svIkAra karanA kevala andhazraddhA se nahIM andhI dhadA jitanI sastI hai utanI zIghra pratipAtinI bhI / taba darzana zabda kA artha kyA ho sakatA hai? isa prazna ke uttara meM pahile ye vicAra Avazyaka haiM ki -jJAna' vastu ke pUrNarUpa ko jAna sakatA hai yA nahIM ? yadi jAna sakatA hai to ina darzana-praNetAoM ko pUrNa jJAna thA yA nahIM ? yadi pUrNa jJAna thA to matabheda kA kAraNa kyA hai ? 1 zAna va caitanya zaktivAla hai yaha caitanyazakti jaba bAhya vastu ke svarUpako jAnatI hai taba jJAna ka lAtI hai| isIlie zAstroM meM jJAna ko sAkAra batAyA hai| jaba caitanyazakti ko na jAna kara svacaitanyAkAra rahatI hai taba usa nirAkAra avasthA meM darzana kahalAtI hai| arthAt caitanyazakti ke do AkAra hue eka jJeyAkAra aura dUsarA caitanyAkAra zeyAkAra dazAkA nAma jJAna aura caimbAkAra dazAkA nAma darzana hai| caitanyazakti kAMca ke samAna svaccha bhAra nirvikAra hai| jaba usa kAMca ko pIche pArekI kalaI karake isa yogya banA diyA jAtA hai ki usameM pratibimba paca sake taba use darpaNa kahane lagate haiM jaba taka kAMca meM kalaI lagI huI hai taba taka usameM kisI na kisI padArtha ke prativimba kI sambhAvanA hai| yadyapi pratibimbAkAra pariNamana kAMca kA hI huA hai para vaha pariNamana usakA nimita hai| usI taraha nirvikAra citizakti kA zaMyAkAra pariNamana jise hama jJAna kahate haiM mana zarIra Adi nimittoM ke AdhIna hai yA thI kar3iye ki jaba taka usakI bada dazA hai taba taka bAhya nimittoM ke anusAra usakA zeyAkAra pariNamana hotA rahatA hai / jaba azarIrI siddha avasthA meM jIva pahu~ca jAtA hai taba sakala upAdhiyoM se zUnya hone ke kAraNa usakA jJeyAkAra pariNamana na hokara zuddha cidAkAra pariNamana rahatA hai| isa vivecana kA saMkSipta tAtparya yaha hai Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA saMsAra ke samasta padArtha jJeya arthAt jJAna ke viSaya hone yogya hai tathA jJAna paryAya meM jJeya ke jAnane kI yogyatA hai, pratibandhaka jJAnAdharaNa karma jaba haTa jAtA hai taba vastu ke pUrNa svarUpa kA bhAna 1 zuddha kAMca 1 mukta jIva kA caitanya, zuddha cinmAtra 2 kalaI lagA huA kAMca-darpaNa (pratibimba rahita) 2 sazarIrI saMsArI jIvakA caitanya, para jJeyAkAra zUnya, darzanAvasthA nirAkAra 3 sapratibimba darpaNa 3 jJeyAkAra, sAkAra, jJAnAvasthA isa taraha caitanya ke do pariNamana-eka nirvikAra abaddha ananta zuddha caitanyarUpa mokSAvasthAbhAvI aura dUsarA zarIra karma Adi se baddha avikArI sopAdhika ssaaraavsthaabhaavii| saMsArAvasthAbhAvI caitamyake do pariNamana eka saprativimba darpaNa kI taraha jJayAkAra aura dUsarA niSpratibimba darpaNa kI taraha nirAkAra / jJeyAkAra pariNamana kA nAma jJAna tathA nirAkAra pariNamana kA nAma darzana / tatvArtha rAjavArtika meM-jIvakA lakSaNa upayoga kiyA hai aura upayoga kA lakSaNa isa prakAra diyA hai "bAhyAbhyantarahetudvayasannidhAne yathAsaMbhavamupalandhuzcaitanyAnuvidhAyI pariNAma upyogH|"(t. vA. 28) arthAt-upalabdhA ko (jisa caitanya meM padArthoM ke upalabdha arthAt jJAna karane kI yogyatA ho) do prakAra ke bAhya tathA do prakAra ke amyantara hetuoM ke milane para jo caitanya kA anuvidhAna karanevAlA pariNamana hotA hai use upayoga kahate haiM / isa lakSaNa meM Ae hue 'upalavdhuH' aura 'caitanyAnuvidhAyI' ye do pada vizeSa dhyAna dene yogya haiN| caitanyAnuvidhAyI pada yaha sUcanA de rahA hai ki jo jJAna aura darzana pariNamana bAhyAbhyantara hetuoM ke nimitta se ho rahe haiM ve svabhAvabhUta caitanya kA anuvidhAna karanevAle haiM arthAt caitanya eka anu. vidhAtA dravyAMza hai aura usake ye bAhyAbhyantara hetvadhIna pariNamana haiN| caitanya inase bhI parezuddha avasthAmeM zuddha pariNamana karanevAlA hai| 'upalabdhuH' pada caitanyakI usa dazAko sUcita karatA hai jabase caitanyameM bAhyabhyAntara hetuoMse nirAkAra yA sAkAra honekI yogyatA hotI hai aura vaha avasthA anAdi kAlase karmabaddha honeke kAraNa anAdise hI hai| tAtparya yaha ki anAdise karmabaddha honeke kAraNa caitanya kAMca meM vaha kalaI lagI hai jisase vaha darpaNa banA hai isImeM bAhyAbhyAkAra hetuoMke adhIna nirAkAra aura sAkAra pariNamana hote rahate haiM jinheM kramazaH darzana aura jJAna kahate haiM / para antameM mukta avasthAmeM jaba sArI kalaI dhula jAtI hai vizuddha nirvikAra nirvikalpa ananta akhaNDa caitanyamAtra raha jAtA hai taba usakA zuddha cidrUpa hI pariNamana hotA hai| jJAna aura darzana pariNamana bAhyAdhIna haiN| usameM jJAna aura darzanakA vibhAga hI vilIna ho jAtA hai| tattvArtha rAjavArtika (16) meM ghaTake svaparacatuSTayakA vicAra karate hue antameM ghaTajJAnagata yAkArako ghaTakA svAsmA batAyA hai aura niSpratibimba jJAnAkArako parAtmA / yathA ___ "caitanyazaktedvauM AkArau zAnAkAro zeyAkArazca / anupayuktapratibimbAkArAdarzatalavat zAnAkAraH, pratibimbAkArapariNatAdarzatalavat sheyaakaarH|" isa uddharaNase spaSTa hai ki caitanyazaktike do pariNamana hote haiM-jJayAkAra aura jJAnAkAra / rAjavArtikameM jJeyAkAra pariNamana usakA sAkAra pariNamana hai tathA jJAnAkAra pariNamana nirAkAra / jaba taka jJeyAkAra pariNamana hai taba taka vaha vAstavika artha meM jJAnaparyAyako dhAraNa karatA hai aura niteMyAkAra dazAmeM darzana paryAyako / dhavalA TIkA (pu. 1 pR014.) aura bRhadbhAvyasaMgraha (pR. 81-82) meM sauddhAntika dRSTise jo darzanakI vya khyA kI hai usakA tAtparya bhI yahI hai ki-viSaya aura viSayI sannipAtake pahile jo caitanyakI nirAkAra pariNati yA svAkAra pariNati hai use darzana kahate haiN| rAjavArtikameM caitanyazaktike jisa zAnAkArakI caracA hai vaha vAstavikameM darzana hI hai| isa vivecanase itanA to spaSTa jJAta ho jAtA hai ki-caitanyakI eka dhArA hai jisameM pratikSaNa utpAda vyaya dhrauvyAtmaka pariNamana hotA rahatA hai aura jo anAdi-anantakAla taka pravAhita rahane vAlI hai| isa dhArAmeM karmabandhana zarIra sambandha mana indriya Adi ke sannidhAnase aisI kalaI laga gaI hai jisake kAraNa isakA jJeyAkAra-arthAt padArthoMke jAnane rUpa pariNamana hotA hai| isakA jJAnAvaraNa karmake kSayApezamAnusAra vikAsa hotA hai| sAmAnyataH zarIra samparka ke Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa jJAna paryAya ke dvArA avazyambhAvI hai| jJAna paryAya kI utpatti kA jo krama TippaNI meM diyA hai usake anusAra bhI jisa kisI vastu ke pUrNarUpa taka zAmaparyAya pahu~ca sakatI hai yaha nirvivAda hai| jaba jJAna vastu ke anantadharmAtmaka virAT svarUpa kA yathArtha jJAna kara sakatA hai aura yaha bhI asambhava nahIM hai ki kisI AtmA meM aisI jJAna paryAya kA vikAsa ho sakatA hai taba vastu ke pUrNarUpa ke sAkSAtkAraviSaya kaprazna kA samAdhAna ho hI jAtA hai| arthAt vizuddha jJAna meM vastu ke virAT svarUpa kI jhAMkI A sakatI hai aura aisA vizuddha zAna tattvadraSTA RSiyoM kA rahA hogaa| parantu vastu kA jo svarUpa jJAna meM jhalakatA hai usa saba kA zabdoM se kathana karanA bhasambhava hai kyoMki zandoM meM vaha zakti nahIM hai jo anubhava ko apane dvArA jatA ske| sAmAnyatayA yaha to nizcita hai ki vastu kA svarUpa jJAna kA jJeya to hai| jo bhinna bhinna jJAtAoM ke dvArA jAnA jA sakatA hai vaha eka jJAtA ke dvArA bhI nirmala jJAna ke dvArA jAnA jA sakatA hai| tAtparya yaha ki vastu kA akhaNDa anantadharmAtmaka virATsvarUpa akhaNDa rUpa se jJAna kA viSaya to bana jAtA hai aura tatvajJa RSiyoM ne apane mAnasajJAna aura yogijJAna se use jAnA bhI hogaa| parantu zabdoM kI sAmarthya itanI atyalpa hai ki jAne hue vastu ke dharmoM meM ananta bahubhAga to anabhidheya hai arthAt zabda se kahe hI nahIM jA skte| jo kahe jA sakate haiM unakA anantavA~ bhAga hI prajJApanIya arthAt dUsaroM ke lie samajhAne lAyaka hotA hai| jitanA prajJApanIya hai usakA anantavA~ bhAga zabda-zratanibaddha hotA hai| ataH kadAcit darzanapraNetA RSiyoM ne vastutattva ko apane nirmala jJAna se akhaNDarUpa jAnA bhI ho to bhI eka hI vastu ke jAnane ke bhI dRSTikoNa jude jude ho sakate haiN| eka hI puSpa ko vaijJAnika, sAhityika, Ayurvedika tathA janasAdhAraNa AkhoM se samagra bhAvase dekhate haiM para vaijJAnika usake saundarya para mugdha na hokara usake rAsAyanika saMyoga para hI vicAra karatA hai| kadhi ko usake rAsAyanika mizraNa kI koI cintA nahIM, kalpanA bhI nahIM, vaha to kevala usake saundarya para mugdha hai aura vaha kisI kamanIya kAminI ke upamAlaMkAra meM gUMthane kI komala kalpanA se Akalita ho uThatA hai| jaba ki vaidyajI usake guNadoSoM ke vivecana meM apane mana ko kendrita kara dete haiN| para sAmAnya jana usakI rImI rImI mohaka suvAsa se vAsita hokara hI apane puSpajJAna kI parisamApti kara detA hai| tAtparya yaha ki vastu ke ananta dharmAtmaka virATasvarUpa kA akhaNDa bhAva se jJAna ke dvArA pratibhAsa hone para bhI usake vivecaka abhiprAya sAtha hI isa caitanyazaktikA kalaIvAle kAMcakI taraha darpaNavat pariNamana ho gayA hai| isa darpaNavat pariNamana. vAle samayameM jitane samaya taka vaha caitanya darpaNa kisI jJeyake pratibimbako letA hai arthAt use jAnatA hai taba taka usakI vaha sAkAra dazA jJAna kahalAtI hai aura jitane samaya usakI nirAkAra dazA rahatI hai vaha darzana kahI jAtI hai| isa pariNAmI caitanyakA sAMkhyake caitanyase bheda spaSTa hai| sAMkhyakA caitanya sadA avikArI pariNamanazUnya aura kUTastha nitya hai jaba ki jainakA caitanya pariNamana karanevAlA pariNAmI nitya hai| sAMsyake yahA~ buddhi yA jJAna prakRtikA dharma hai jaba ki jainasammata jJAna caitanyakI hI paryAya haiN| sAMkhyakA caitanya saMsAra dazAmeM bhI jJeyAkAra pariccheda nahIM karatA jaba ki jainakA caitanya upAdhi dazAmeM jJeyAkAra pariNata hotA hai unheM jAnatA hai| sthUla bheda to yaha hai ki jJAna jainake yahA~ caitanyakI paryAya hai jaba ki sAMkhyake yahA~ prakRtikI / isa taraha jJAna caitanyakI aupAdhika paryAya hai aura yaha saMsAra dazAmeM barAbara cAlU rahatI hai jaba darzana avasthA hotI hai taba jJAna avasthA nahIM hotI aura jaba jJAna paryAya hotI hotI hai taba darzana ryAya nhiiN| jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma inhIM paryAyoMko hInAdhika rUpase AvRta karate haiM aura inake kSayopazama aura kSayake anusAra inakA apUrNa aura pUrNa vikAsa hotA hai| saMsArAvasthAmeM jaba jJAnAvaraNakA pUrNa kSaya ho jAtA hai taba caitanya zaktiko sAkAra paryAya jJAna apane pUrNa rUpameM vikAsako prApta hotI hai| "paNNavaNijjA bhAvA bhaNatabhAgoNamilappANaM / paNNavaNijANaM puNa arNatabhAgo sudaNivato ||"-go. jIva. gA* 133 / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vyaktimeda se ananta ho sakate haiN| phira apane apane abhiprAya se vastuvivecana karanevAle zabda bhI ananta hai / eka vaijJAnika apane dRSTikoNa ko hI pUrNa satya mAnakara kavi yA vaidya ke raSTikoNa yA abhiprAya ko vastutatva kA agrAhaka yA asatya ThaharAtA hai to vaha yathArthadraSTA nahIM hai, kyoMki puSpa to akhaNDa bhAva se sabhI ke darzana kA viSaya ho rahA hai aura usa puSpa meM ananta abhiprAyoM yA raSTikoNoM se dekhe jAne kI yogyatA hai para dRSTikoNa aura tatprayukta zabda to jude jude haiM aura ve Apasa meM TakarA bhI sakate haiN| isI TakarAhaTa se darzanabheda utpanna huA hai| taba darzana zabda kA kyA artha phalita hotA hai jise haraeka darzanavAdiyoM ne apane mata ke sAtha jor3A aura jisake nAma para apane abhiprAyoM ko eka dUsare se TakarAkara usake nAma ko kalaMkita kiyA ? eka zabda jaba loka meM prasiddhi pA letA hai to usakA lebila tadAbhAsamithyA vastuoM para bhI loga lagAkara usake nAma se svArtha sAdhane kA prayatna karate haiM / jaba janatA ko Thagane ke lie kholI gaI dUkAneM bhI rASTrIya-bhaNDAra aura janatA-bhaNDAra kA nAma dhAraNa kara sakatI haiM aura gAndhIchApa zarAba bhI vyavasAiyoM ne banA DAlI hai|to darzana ke nAma para yadi purAne jamAne meM tadAbhAsa cala par3e ho to koI Azcarya kI bAta nhiiN| sabhI dArzanikoM ne yaha dAvA kiyA hai ki unake RSi ne darzana karake tatva kA pratipAdana kiyA hai| ThIka hai, kiyA hogA? darzana kA eka artha hai-vAmAnyAvalokana / indriya aura padArtha ke samparka ke bAda jo eka bAra hI vastu ke pUrNa rUpa kA akhaNDa yA sAmAnya bhAva se pratibhAsa hotA hai use zAstrakAroM ne nirvikalpa darzana mAnA hai| isa sAmAnya darzana ke anantara samasta jhagar3oM kA mUla vikalpa AtA hai jo usa sAmAnya pratibhAsa ko apanI kalpanA ke anusAra citrita karatA hai| dharmakIrti AcArya ne pramANavArtika (344) meM likhA hai ki "tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo gunnH| - bhrAntenizcIyate neti sAdhanaM sampravartate // " arthAt darzana ke dvArA dRSTa padArtha ke sabhI guNa dRSTa ho jAte haiM, unakA sAmAnyAvalokana ho jAtA hai| para bhrAnti ke kAraNa unakA nizcaya nahIM ho pAtA isalie sAdhanoM kA prayoga karake tataddharmoM kA nirNaya kiyA jAtA hai| tAtparya yaha ki-darzana eka hI bAra meM vastu ke akhaNDa svarUpa kA avalokana kara letA hai aura isI artha meM yadi darzanazAstra ke darzana zabda kA prayoga hai to matabheda kI guMjAiza raha sakatI hai kyoMki yaha sAmAnyAvalokana pratiniyata arthakriyA kA sAdhaka nahIM hotaa| arthakriyA ke lie to tattadaMzoM ke nizcaya kI AvazyakatA hai| ataH asalI kAryakArI to darzana ke bAda honevAle zabdaprayogavAle vikalpa haiN| jina vikalpoM ko darzana kA pRSThavalaM prApta hai ve pramANa haiM tathA jinheM darzana kA pRSTabala prApta nahIM hai arthAt jo darzana ke binA mAtra kalpanAprasUta haiM ve apramANa haiN| ataH yadi darzana zabda ko AtmA Adi padArthoM ke sAmAnyAvalokana artha meM liyA jAtA hai to bhI matabheda kI guMjAiza kama hai| matabheda to usa sAmAnyAvalokana kI vyAkhyA aura nirUpaNa karane meM hai| eka sundara strI kA mRta zarIra dekhakara virAgI bhikSa ko saMsAra kI asAra dazA kI bhAvanA hotI hai| kAmI puruSa use dekhakara socatA hai ki kadAcita yaha jIvita hotI... to kuttA apanA bhakSya samajhakara prasanna hotA hai| yadyapi darzana tInoM ko hAhai para vyAkhyAe~ judI judI haiN| jahA~taka vastu ke darzana kI bAta hai vaha vivAda se pare hai| vAda to zabdoM se zurU hotA hai| yadyapi darzana vastu ke binA nahIM hotA aura vahI darzana pramANa mAnA jA sakatA hai jise artha kA baka prApta ho arthAt jo padArtha se utpanna huA ho| para yahA~ bhI vahI vivAda upasthita hotA hai ki kauna darzana padArtha kI sattA kA avinAbhAvI hai tathA kauna padArtha ke binA kevala kAlpanika hai? pratyeka yahI kahatA hai ki hamAre darzana ne AtmA ko usI prakAra dekhA hai jaisA hama kahate haiM, taba yaha nirNaya kaise ho ki yaha darzana vAstavika arthasamubta hai aura yaha darzana mAtra kapolakalpita ? nirvikalpaka darzana ko Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nyAyavinizcayavivaraNa pramANa mAnane vAloM ne bhI usI nirvikalpaka ko pramANa mAnA hai jisakI utpatti padArtha se huI hai| ataH prazna jyoM kA tyoM hai ki darzana zabda kA vAstavika kyA artha ho sakatA hai? jaisA ki Upara likhA jA cukA hai ki anantadharmavAle padArtha ko jJAna karane ke dRSTikoNoM ko zabda ke dvArA kahane ke prakAra ananta hote haiN| inameM jo dRSTiyA~ vastu kA sparza karatI haiM tathA anya vastusparzI dRSTiyoM kA samAdara karatI hai ve satyonmukha haiN| jinameM yaha Agraha hai ki mere dvArA dekhA gayA hI vastutatva saccA aura anya mithyA ve vastusvarUpa se parAGmukha hone ke kAraNa visaMvAdinI ho jAtI haiN| isa taraha kastu ke svarUpa ke AdhAra se darzana zabda ke artha ko baiThAne kA prayAsa kathamapi sArthaka ho jAtA hai| jaba vastu svayaM nitya anitya, eka-aneka, bhAva-abhAva, Adi virodhI dvandvoM kA avirodhI krIDAsthala hai, usameM una saba ko milakara rahane meM koI virodha nahIM hai, taba ina dekhanevAloM (dRSTikoNoM) ko kyoM khurAphAta sujhatA hai jo unheM eka sAtha nahIM rahane dete! pratyeka darzana ke RSi apanI apanI dRSTi ke anusAra vastu svarUpa ko dekhakara usakA cintana karate haiM aura usI AdhAra se vizvavyavasthA baiThAne kA prayAsa karate haiM unakI manana-cintanadhArA itanI tIvra hotI hai ki unheM bhAvanAvaza usa vastu kA sAkSAtkAra jaisA hone lagatA hai| aura isa bhAvanAtmaka sAkSAtkAra ko hI darzana saMjJA mila jAtI hai| samyagdarzana meM bhI eka darzana zabda hai| jisakA lakSaNa tattvArthasUtra meM tattvArthazraddhAna kiyA gayA hai| yahA~ darzana zabda kA artha spaSTatayA zraddhAna hI hai| arthAt tatvoM meM dRr3ha zraddhA yA zraddhAna kA honA samyagdarzana kahalAtA hai| isa artha se jisakI jisapara dRr3ha zraddhA arthAt tIvra vizvAsa hai vahI usakA darzana hai| aura yaha artha jI ko lagatA bhI hai ki amuka amuka darzanapraNetA RSiyoM ko apane dvArA praNIta tatva para dRr3ha vizvAsa thA / vizvAsa kI bhUmikAe~ to judI judI hotI hai| ataH jaba darzana vizvAsa kI bhUmikA para Akara pratiSThita huA taba usameM matabheda kA honA svAbhAvika bAta hai| aura isI matabheda ke kAraNa muNDe muNDe matirbhinnA ke jIvita rUpa meM aneka darzanoM kI sRSTi huI aura sabhI darzanoM ne vizvAsa kI bhUmi meM utpanna hokara bhI apane meM pUrNatA aura sAkSAtkAra kA svAMga bharA aura aneka aparihArya matamedoM kI sRSTi kii| jinake samarthana ke lie zAstrArtha hue, saMgharSa hue aura darzanazAstra ke itihAsa ke pRSTa raktaraMjita kie ge| sabhI darzana vizvAsa kI bhUmi meM panapakara bhI apane praNetAoM meM sAkSAtkAra aura pUrNa jJAna kI bhAvanA ko phailAte rahe phalataH jijJAsu sandeha ke caurAhe para pahu~ca kara digbhrAnta hotA gyaa| isa taraha darzanoM ne apane apane vizvAsa ke anusAra jijJAsu ko satya sAkSAtkAra yA tattva sAkSAtkAra kA pUrA bharosA to diyA para tattvajJAna ke sthAna meM saMzaya hI usake palle pdd'aa| jainadarzana ne isa dizA meM ullekha yogya mArga pradarzana kiyA hai| usane zraddhA kI bhUmikA para janma lekara bhI vaha vastusvarUpasparzI vicAra prastuta kiyA hai jisase vaha zraddhA kI bhUmikA se nikala kara tatvasAkSAtkAra ke raGgamaMca para A pahuMcA hai| usane batAyA ki jagat kA pratyeka padArtha mUlataH eka rUpa meM sat hai| pratyeka sat paryAyadRSTi se utpanna vinaSTa hokara bhI dravya kI anAdyananta dhArA meM pravAhita rahatA hai arthAt na vaha kUTasthanitya hai na sAtizaya nitya na anitya |kintu pariNAmInitya hai| jagat ke kisI sat kA vinAza nahIM ho sakatA aura na kisI asat kI utpatti / isa taraha svarUpatA padArtha utpAda vyaya aura dhrauvyAtmaka haiN| pratyeka padArtha nitya-anitya, eka-aneka, sat-asat jaise aneka virodhI dvandvoM kA avirodhI AdhAra hai| vaha ananta zaktiyoM kA akhaNDa maulika hai| usakA pariNamana pratikSaNa hotA rahatA hai para usakI mUladhArA kA pravAha na to kahIM sUkhatA hai aura na kisI dUsarI dhArA meM vilIna hI hotA hai / jagatmeM ananta cetana dravya ananta acetana dravya eka dharmadravya eka adharmadragya eka AkAza nya, aura asaMkhyakAla dravya apanI apanI svatantra sattA rakhate haiN| ve kabhI eka dUsare meM vilIna nahIM ho sakate aura apanA mUladravyatva nahIM chor3a skte| pratyeka pratikSaNa pariNAmI hai| usakA pariNamana saraza bhI hotA hai visaraza bhii| myAntarasaGakrAnti inameM kadApi nahIM ho sktii| isa taraha pratyeka cetana Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 15 acetana dravya ananta dharmoM kA akhaMDa avibhAgI maulika tatva hai| isI anekAnta anantadharmA padArtha ko pratyeka dArzanika ne apane apane dRSTikoNa se dekhane kA prayAsa kiyA hai / koI dArzanika vastu kI sImA ko bhI apanI kalpanAdRSTi se lAMca gae haiN| yathA, vedAnta darzana jagat meM eka hI sat brahma kA astitva mAnatA hai| usake mata se aneka sat prAtibhAsika haiN| eka sat kA cetana acetana mUrta amUrta niSkriya sakriya Adi virUddha rUpa se mAyAvaza pratibhAsa hotA rahatA hai / isI prakAra vijJAnavAda yA zUnyavAda ne bAhya ghaTa paTAdi padArthoM kA lopa karake unake pratibhAsa ko vAsanAjanya batAyA hai| jahA~ taka jaina dArzanikoM ne jagat kA avalokana kiyA hai vastukI sthitiko anekadharmAtmaka pAyA aura isIlie anekAntAtmaka tatva kA unane nirUpaNa kiyA / vastuke pUrNarUpako anirvacanIya vAGmAnasAgocara yA avaktavya sabhI dArzanikoM ne kahA hai| isI vasturUpako vibhinna dRSTikoNoMse jAnane aura kathana karane kA prayAsa bhinna bhinna dArzanikoMne kiyA hai| jaina darzanane vastumAtra ko pariNAmInitya svIkAra kiyA / koI bhI sat paryAya rUpase utpanna aura vinaTa hokara bhI ibhya rUpase avicchinna rahatA hai, apanI asaGkIrNa sacA rakhatA hai| sAMkhya darzana meM yaha pariNAminityatA prakRti taka hI sImita hai| puruSa tatva inake mata meM kUTastha nitya hai / usakA vizva vyavasthA meM koI hAtha nahIM hai / prakRti pariNAminI hokara bhI eka hai| eka hI prakRti kA ghaTapaTAdi sUrta rUpa meM aura AkAzAdi amUrtarUpa meM pariNamana hotA hai| yahI prakRti buddhi aha dvAra jaise caitana bhAvI rUpa se pariNata hotI hai aura yahI prakRti rUparasagandha Adi jababhAva rUpa meM parantu isa prakAra ke viruddha pariNamana eka hI sAtha eka hI tatva meM kaise sambhava haiM ? yaha to ho sakatA hai ki saMsAra meM jitane cetanabhinna padArtha haiM ve eka jAti ke hoM para eka to nahIM ho sakate / vedAntI ne jahA~ caina bhinna koI dUsarA tatva svIkAra na karake eka sat kA cetana aura acetana, mUrta-amUrta, niSkriya-sakriya, Antara bAhya Adi anekadhA pratibhAsa mAnA aura dRzya jagat kI paramArtha sattA na mAnakara prAtibhAsika sattA hI svIkAra kI yahA~ sAMkhya cetanatatva ko aneka svatantrasattAka mAnakara bhI prakRti ko eka svIkAra karatA hai aura usameM viruddha pariNamanoM kI vAstavika sthiti mAnanA cAhatA hai| vedAntI kI vizvapratibhAsa vAlI bAta kadAcit samajha meM A bhI jAya para sAMkhya kI vipariNamanoM kI vAstavika sthiti spaSTataH bAdhita hai| vedAnta kI isa asaGgati kA parihAra to sAMkhya ne aneka cetana aura jar3aprakRti mAnakara kiyA ki - 'advaita brahma tasva meM bada aura mukta caitanya qhudA judA kaise ho sakate haiM? eka hI brahmatattva cetana aura jaba ina do mahAvirodhI pariNamanoM kA AdhAra kaise bana sakatA hai?' aneka cetana mAnane se koI bada aura koI mukta raha sakatA hai| jar3a prakRti mAnane se jar3Atmaka pariNamana prakRti ke ho sakate haiM ? parantu eka akhaNDasattAka prakRti amUrta AkAza bhI bana jAya aura sUrta bar3A bhI bana jAya buddhi ahaMkAra bhI bane aura rUparasa bhI bane, so bhI paramArthataH yaha mahAn vizeSa sarvadhA aparihArya hai| eka sera vajana ke bar3he ko phor3akara AdhA AdhA sera ke do vajanadAra Thosa Tukar3e kiye jAte haiM jo apanI pRthak Thosa sattA rakhate haiN| yaha vibhAjana eka sattAka prakRti meM kaise ho sakatA hai| saMsAra ke yAvat jar3oM meM satva rajastamasa ina tIna guNoM kA anvaya dekhakara ekajAtIyatA to mAnI jA sakatI hai ekasattA nhiiN| isa taraha sAMkhya kI vizvavyayasthA meM aparihArya asaMgati banI rahatI hai / nyAyavaizeSikoM ne jar3atA kA pRthak pRthak vibhAjana kiyaa| mUrtadravya udA mAne amUrta judA / pRthivI Adi ke ananta paramANu svIkAra kie| para ve itane bheda para utare ki kriyA guNa sambandha sAmAnya bhAdi pariNamanoM ko bhI svataMtra padArtha mAnane lage, yadyapi guNa kriyA sAmAnya Adi kI pRthak upalabdhi nahIM hotI aura na ve pRthasiddha hI hai| vaizeSika ko saMpratyayopAdhyAya kahA hai| isakI prakRti hai jitane pratyaya ho utane padArthaM svIkAra kara lenA / 'guNaH guNaH pratyaya' huA to guNa padArtha mAna liyA / 'karma' karma' pratyaya huA eka svatantra karma padArtha mAnA gyaa| phira ina padArthoM kA dravya ke sAtha sambandha sthApita Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa karane se lie samavAya nAma kA svatantra padArtha mAnanA pdd'aa| jala meM gandha kI agni meM rasa kI aura vAyu meM rUpa kI anubhUti dekhakara pRthak pRthaka dravya maane| para vastutaH vaizeSika kA pratyaya ke mAdhAra se svatantra padArtha mAnane kA siddhAnta hI galata hai| pratyaya ke AdhAra se usake viSayabhUta dharma to judA judA kisI taraha mAne jA sakate haiM, para svatantra padArtha mAnanA kisI taraha yuktisaMgata nahIM hai| isa taraha eka ora vedAntI yA sAMkhya ne kramazaH jagat meM aura prakRti meM abheda kI kalpanA kI vahA~ vaizeSika ne Atyantika bheda ko apane darzana kA AdhAra bnaayaa| upaniSat meM jahA~ vastu ke kUTasthanityatva ko svIkAra kiyA gayA hai vahA~ ajita kezakambali jaise ucchedavAdI bhI vidyamAna the| buddha ne AtmA ke maraNottara jIvana aura zarIra se usake bhedAbheda ko avyAkaraNIya batAyA hai| buddha ko Dara thA ki yadi hama AtmA ke astitva ko mAnate haiM to nityAtmavAda kA prasaGga AtA hai aura yadi AtmA kA nAstitva kahate haiM to ucchedavAda kI Apatti AtI hai| ataH unane ina donoM vAdoM ke Dara se use anyAkaraNIya kahA hai| anyathA unakA sArA upadeza bhUtavAda ke viruddha AtmavAda kI bhitti para hai hii| jaina darzana vAstava bahutvavAdI hai| vaha ananta cetanatatva, ananta pudgaladravya-paramANurUpa, eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAzadravya aura asaMkhya kAlANudravya isa prakAra ananta vAstavika maulika akhaNDa dravyoM ko svIkAra karatA hai| dravya sat-svarUpa hai| pratyeka sat cAhe vaha cetana ho yA cetanetara pariNAmI-nitya hai| usakA paryAyarUpa se pariNamana pratikSaNa hotA hI rahatA hai| yaha pariNamana arthaparyAya kahalAtA hai| arthaparyAya sadRza bhI hotI hai aura visadRza bhii| zuddha dravyoM kI arthaparyAya sadA ekasI saraza hotI haiM. para hotI hai avazya / dharmadravya adharmadravya kAladravya AkAzadravya zuddhajIvadravya inakA pariNamana sadA sahaza hotA hai| pudgala kA pariNamana sadRza bhI hotA hai visadRza bhii| jIva aura pudgala ina do dravyoM meM vaibhAvika zakti hai aura isa zakti ke kAraNa inakA visadRza parimana bhI hotA hai| jaba jIva zuddha ho jAtA hai taba vilakSaNa pariNamana nahIM hotaa| isa vaibhAvika zakti kA svAbhAvika hI pariNamana hotA hai| tAtparya yaha ki pratyeka sat utpAda vyaya dhAbyazAlI hone se pariNAmInitya hai| do svatantra sat meM rahanevAlA eka koI sAmAnya padArtha nahIM hai| kevala aneka jIvoM ko jIvasva nAmaka sAdRzya se saMgraha karake unameM eka jIvadravya vyavahAra kara diyA jAtA hai| isI taraha cetana aura acesana do bhinnajAtIya dravyoM meM 'sat' nAma kA koI svatantra sattAka padArtha nahIM hai| parantu sabhI dravyoM meM pariNAminityatva nAma kI sadRzatA ke kAraNa 'sat,sat' yaha vyavahAra kara liyA jAtA hai| aneka dravyoM meM rahanevAlA koI svatantra sat nAma kA koI vastubhUta tattva nahIM hai| jJAna, rUpAdi guNa, utkSepaNa Adi kriyAe~ sAmAnya vizeSa Adi sabhI dravya kI avasthAe~ haiM pRthak sattAka padArtha nhiiN| yadi buddha isa vastusthiti para gaharAI se vicAra karate to isa nirUpaNa meM na unheM ucchedavAda kA bhaya hotA aura na zAzvatavAda kA / aura jisa prakAra unane AcAra ke kSetra meM madhyamapratipadA ko upAdeya batAyA hai usI taraha ve isa bhanantadharmA vastutattva ke nirUpaNa ko bhI pariNAminityatA meM DhAla dete| syAdvAda-jainadarzana ne isa taraha sAmAnyarUpa se yAvat sat ko pariNAmInitya mAnA hai| pratyeka sat anantadharmAtmaka hai| usakA pUrNarUpa vacanoM ke agocara hai| anekAnta artha kA nirduSTarUpa se kathana karane vAlI bhASA syAdvAda rUpa hotI hai| usameM jisa dharma kA nirUpaNa hotA hai usake sAtha 'syAt' zabda isalie lagA diyA jAtA hai jisase pUrI vastu usI dharma rUpa na samajha lI jaay| avivakSita zeSadharmoM kA astitva bhI usameM hai yaha pratipAdana 'syAt' zabda se hotA hai| syAdvAda kA artha hai-syAt-amuka nizcita apekSA se / amuka nizcata apekSA se ghaTa asti hI hai bhaura amuka nizcata apekSA se ghaTa nAsti hI hai| syAt kA artha na to zAyada hai na saMbhavataH aura na kadAcit hii| 'syAt' zabda sunizcita dhRSTikoNa kA pratIka hai| isa zabda ke artha ko purAne matavAdI darzanikoM ne ImAnadArI se samajhane kA prayAsa to nahIM hI kiyA thA kintu Aja bhI vaijJAnika aSTi kI duhAI dene vAle darzanalekhaka usI prAnta paramparA kA poSaNa karate Ate haiN| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 svAdvAda sunaya kA nirUpaNa karanevAlI bhASA paddhati hai| syAt' zabda yaha nizcita rUpa se batAtA hai ki vastu kevala isI dharmavAlI hI nahIM hai usameM isake atirikta bhI dharma vidyamAna hai| tAtparya yaha ki avivakSita zeSa dharmoM kA pratinidhitva svAt zabda karatA hai 'rUpavAn ghaTaH vaha vAkya bhI apane bhItara 'syAt' zabda ko chipAye hue hai| isakA artha hai ki 'syAt rUpavAn ghaTaH' arthAt 'kSu indriya ke dvArA grAhya hone se yA rUpa guNa kI sattA hone se ghar3A rUpavAn hai, para rUpavAn hI nahIM hai usameM rakha gandhasparza Adi aneka guNa, choTA bar3A Adi aneka dharma vidyamAna haiN| ina avirakSita guNadharmoM ke astitya kI rakSA karanevAlA 'spA' zabda hai 'sthA' kA artha zAyada yA sambhAvanA nahIM hai kintu nizcaya hai| arthAt ghar3e meM rUpa ke astitva kI sUcanA to 'rUpavAn' zabda de hI rahA hai para una upekSita zeSa dharmoM ke astitva kI sUcanA 'svAda' zabda se hotI hai sArAMza yaha ki 'svAt' zabda 'rUpavAn' ke sAtha nahIM jur3atA hai, kintu avivakSita dharmoM ke sAtha vaha rUpavAn ko pUrI vastu para adhikAra jamAne se rokatA hai aura kaha detA hai ki vastu bahuta bar3I hai usameM rUpa bhI eka hai / aise ananta guNadharma vastu meM laharA rahe haiN| abhI rUpa kI vivakSA yA dRSTi hone se vaha sAmane hai yA zabda se uccarita ho rahA hai so vaha mukhya ho sakatA hai para vahI saba kucha nahIM hai / dUsare kSaNa meM rasakI mukhyatA hone para hara gINa ho jAyagA aura vaha avivakSita zepa dharmoM kI rAzi meM zAmila ho jAyagA / 'syAt' zabda eka praharI hai, jo uccarita dharma ko idhara udhara nahIM jAne detaa| vaha una avivakSita dharmoM kA saMrakSaka hai / isalie 'rUpavAn' ke sAtha 'syAt' zabda kA anvaya karake jo loga ghar3e meM rUpa kI bhI sthiti ko spAt kA zAyada yA saMbhAvanA artha karake saMdigdha banAnA cAhate haiM ve bhrama haiN| isI taraha 'syAdasti ghaTaH' vAkya meM 'ghaTaH asti' yaha astitva aMza ghaTa meM sunizcita rUpa se vidyamAna hai| sthAt zabda usa astitva kI sthiti kamajora nahIM banAtA kintu usakI vAstavika AMzika sthiti kI sUcanA dekara anya nAsti Adi dharmo ke sadbhAva kA pratinidhitva karatA hai| sArAMza yaha ki 'spAt' pada eka svatantra pada hai jo vastu ke zeSAMza kA pratinidhitva karatA hai| use Dara hai ki kahIM 'asti' nAma kA dharma jise zabda se uccarita hone ke kAraNa pramukhatA milI hai pUrI vastu ko na har3apa jAya, apane anya nAsti Adi sahayogiyoM ke sthAna ko samApta na kara jAya / isalie vaha prati vAkya meM cetAvanI detA rahatA hai| ki he bhAI asti, tuma vastu ke eka aMza ho, tuma apane anya nAsti Adi bhAiyoM ke haka ko har3apane kI ceSTA nahIM krnaa| isa bhaya kA kAraNa hai nitya hI hai, anitya hI hai Adi aMzavAkyoM ne apanA pUrNa adhikAra vastu para jamA kara anadhikAra ceSTA kI hai aura jagata meM aneka taraha se vitaNDA aura saMgharSa utpanna kiye haiM / isake phalasvarUpa padArtha ke sAtha to anyAya huA hI hai, para isa vAda-prativAda ne aneka matavAdoM kI sRSTi karake ahaMkAra hiMsA saMgharSa anudAratA paramatAsahiSNutA Adi se vizva ko azAnta aura AkulatAmaya banA diyA' hai| 'sthAt' zabda vAkya ke usa jahara ko nikAla detA hai jisase ahaMkAra kA sarjana hotA hai aura vastu ke anya dharmoM ke astitva se inakAra karake padArtha ke sAtha anyAya hotA hai| 'spA' zabda eka nizcita apekSA ko bosana karake jahA~ 'astitva dharma kI sthiti sudda sahetuka banAtA hai vahA~ vaha usakI usa sarvarA pravRtti ko bhI naSTa karatA hai jisase vaha pUrI vastu kA mAlika bananA cAhatA hai / vaha nyAyAdhIza kI taraha turanta kaha detA hai ki he asti, tuma apane adhikAra kI sImA ko smjho| svadravya kSetra kAla-bhAva kI dRSTi se jisa prakAra tuma ghaTa meM rahate ho usI taraha para yAdi kI apekSA 'nAsti' nAma kA tumhArA bhAI bhI usI ghaTa meM hai| isI prakAra ghaTa kA parivAra bahuta bar3A hai| abhI tumhArA nAma lekara pukArA gayA hai isakA itanA hI artha hai ki isa samaya tumase kAma hai tumhArA prayojana hai tumhArI vivakSA hai| ataH isa samaya tuma mukhya ho / para isakA yaha artha kadApi nahIM hai jo tuma apane samAnAdhikArI bhAiyoM ke sadbhAva ko bhI naSTa karane kA duSprayAsa kro| vAstavika bAta ho 3 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nyAyavinizcayavivaraNa yaha hai ki yadi para kI apekSA 'nAsti' dharma na ho to jisa ghar3e meM tuma rahate ho vaha ghar3A ghar3A hI na rahegA kapar3A Adi pararUpa ho jaaygaa| ataH jaisI tumhArI sthiti hai vaisI hI para rUpa kI apekSA 'nAsti' dharma kI bhI sthiti hai tuma unakI hiMsA na kara sako isake lie ahiMsA kA pratIka 'syaat| zabda tumase pahale hI vAkya meM lagA diyA jAtA hai| bhAI asti, yaha tumhArA doSa nahIM hai| tuma to barAbara apane nAsti Adi ananta bhAiyoM ko vastu meM rahane dete ho aura bar3e prama se sabake saba ananta dharmabhAI rahate ho, para ina vastudarziyoM kI dRSTi ko kyA kahA jAya / inakI dRSTi hI ekAGgI hai / ye zabda ke dvArA tumameM se kisI eka 'asti'Adi ko mukhya karake usakI sthiti itanI ahaGkAra pUrNa kara denA cAhate haiM jisase vaha 'asti' anya kA nirAkaraNa karane laga jaay| basa, 'spAt' zabda eka aJjana hai jo unakI dRSTi ko vikRta nahIM hone detA aura use nirmala tathA pUrNadarzI banAtA hai| isa avivakSitasaMrakSaka, dRSTiviSahArI, zabda ko sudhArUpa banAnevAle, sacetaka praharI, ahiMsaka bhAvanA ke pratIka, jIvanta nyAyarUpa, sunizcita apekSAdyotaka 'syAt' zabda ke svarUpa ke sAtha hamAre dArzanikoM ne nyAya to kiyA hI nahIM kintu usake svarUpa kA 'zAyada, saMbhava hai, kadAcit' jaise bhraSTa paryAyoM se vikRta karane kA duSTa prayatna avazya kiyA hai tathA kiyA jA rahA hai| __ saba se thothA tarka to yaha diyA jAtA hai ki ghar3A jaba asti hai to nAsti kaise ho sakatA hai, ghar3A jaba eka hai to aneka kaise ho sakatA hai, yaha to pratyakSa virodha hai' para vicAra to karo ghar3A ghar3A hI hai, kapar3A nahIM, kurasI nahIM, Tebila nahIM, gAya nahIM, ghor3A nahIM, tAtparya yaha ki vaha ghaTabhinna ananta padArtharUpa nahIM hai| to yaha kahane meM Apako kyoM saMkoca hotA hai ki 'ghar3A apane svarUpa se asti hai, ghaTabhinna pararUpoM se nAsti hai| isa ghar3e meM ananta pararUpoM kI apekSA 'nAstitva' dharma hai, nahIM to duniyA meM koI zakti ghar3e ko kapar3A Adi banane se nahIM roka sktii| yaha 'nAsti' dharma hI ghar3e ko ghar3e rUpa meM kAyama rakhane ko hetu hai| isI nAsti dharma kI sUcanA 'asti' ke prayoga ke samaya 'syAt' zabda de detA hai| isI taraha ghar3A eka hai| para vahI ghar3A rUpa rasa gandha sparza choTA bar3A halakA bhArI Adi ananta zaktiyoM kI dRSTi se anekarUpa meM dikhAI detA hai yA nahIM ? yaha Apa svayaM btaaveN| yadi aneka rUpa meM dikhAI detA hai to Apako yaha kahane meM kyoM kaSTa hotA hai ki ghar3A dravya eka hai, para apane guNa dharma zakti Adi kI dRSTi se aneka hai|| kRpA kara socie ki vastu meM jaba aneka virodhI dharmoM kA pratyakSa ho hI rahA hai aura svayaM vastu ananta virodhI dharmoM kA avirodhI krIr3Asthala hai taba hameM usake svarUpa ko vikRta rUpa meM dekhane kI durdaSTi to nahIM karanI caahie| jo 'syAt' zabda vastu ke isa pUrNa rUpa darzana kI yAda dilAtA hai use hI hama 'virodha saMzayaH jaisI gAliyoM se duradurAte haiM kimAzcaryamataH param / yahA~ dharmakIrtikA yaha zlokAMza dhyAna meM A jAtA hai ki 'yadIyaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vym|' arthAt-yadi yaha aneka dharmarUpatA vastu ko svayaM pasanda hai, usameM hai, vastu svayaM rAjI hai to hama bIca meM kAjI banane vAle kauna ? jagat kA eka eka kaNa isa anantadharmatA kA AkAra hai| hameM apanI dRSTi nirmala aura vizAla banAne kI AvazyakatA hai / vastu meM koI virodha nahIM hai| virodha hamArI dRSTi meM hai| aura isa dRSTivirodha kI amRtauSadhi 'syAt' zabda hai, jo rogI ko kaTu to jarUra mAlUma hotI hai para isake binA yaha dRSTiviSama-jvara utara bhI nahIM sktaa| pro. baladeva upAdhyAya ne bhAratIya darzana (pR0 155) meM syAvAda kA artha batAte hue likhA hai ki-"syAt (zAyada, sambhavataH) zabda as dhAtu ke vidhiliGa ke rUpa kA tiGanta pratirUpaka avyaya mAnA jAtA hai| ghar3e ke viSaya meM hamArA parAmarza 'syAdasti = saMbhavataH yaha vidyamAna hai' isI rUpa meM honA caahie|" yahA~ 'syAt' zabda ko zAyada kA paryAyavAcI to upAdhyAyajI svIkAra nahIM karanA cAhate / isIlie ve zAyada zabda ko koSThaka meM likhakara bhI Age 'saMbhavataH' zabda kA samarthana karate haiN| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 19. vaidika AcAryoM meM zaMkarAcArya ne zAMkarabhASya meM syAdvAda ko saMzayarUpa likhA hai isakA saMskAra Aja bhI kucha vidvAnoM ke mAthe meM par3A huA hai aura ve usa saMskAravaza syAt kA artha zAyada likha hI jAte haiN| jaba yaha spaSTa rUpa se avadhAraNa karake kahA jAtA hai ki-'ghaTaH syAdasti' arthAt ghar3A apane svarUpa se hai hii| ghaTaH syAnnAsti-ghaTa svabhinna svarUpa se nahIM hI hai| taba saMzaya ko sthAna kahA~ hai? syAt zabda jisa dharma kA pratipAdana kiyA jA rahA hai usase bhinna anya dharmoM ke sadbhAva ko sUcita karatA hai| vaha prati samaya zrotA ko yaha sUcanA denA cAhatA hai ki vaktA ke zabdoM se vastu ke jisa svarUpa kA nirUpaNa ho rahA hai vastu utanI hI nahIM hai usameM anya dharma bhI vidyamAna haiM, jaba ki saMzaya aura zAyada meM eka bhI dharma nizcita nahIM hotA / jaina ke anekAnta meM ananta dharma nizcita hai, unake dRSTikoNa nizcita haiM taba saMzaya aura zAyada kI usa bhrAnta paramparA ko Aja bhI apane ko taTastha mAnanevAle vidvAn bhI calAe jAte haiM yaha rUr3hivAda kA hI mAhAtmya hai| isI saMskAravaza pro0 baladevajI syAt ke paryAyavAciyoM meM zAyada zabda ko likhakara (pR. 173) jaina darzana kI samIkSA karate samaya zaMkarAcArya kI vakAlata ina zabdoM meM karate haiM ki-"yaha nizcita hI hai ki isI samanvaya dRSTi se vaha padArthoM ke vibhinna rUpoM kA samIkaraNa karatA jAtA to samagra vizva meM anusyUta parama tatva taka avazya hI pahu~ca jaataa| isI dRSTi ko dhyAna meM rakhakara zaMkarAcArya ne isa 'syAdvAda' kA mArmika khaNDana apane zArIraka bhASya (2, 2, 33) meM prabala yuktiyoM ke sahAre kiyA hai|" para upAdhyAya jI, jaba Apa syAt kA artha nizcita rUpa se 'saMzaya nahIM mAnate tava zaMkarAcArya ke khaNDana kA mArmikatva kyA raha jAtA hai ? Apa kRpAkara sva0 mahAmahopAdhyAya DA. gaMgAnAtha jhA ke ina vAkyoM ko dekheM-"jaba se maiMne zaMkarAcArya dvArA jaina siddhAnta kA khaMDana par3hA hai, taba se mujhe vizvAsa huA hai ki isa siddhAnta meM bahuta kucha hai jise vedAnta ke AcAryoM ne nahIM smjhaa|" zrI phaNibhUSaNa adhikArI to aura spaSTa likhate haiM ki-"jainadharma ke syAdvAda siddhAnta ko jitanA galata samajhA gayA hai utanA kisI anya siddhAnta ko nhiiN| yahA~ taka ki zaMkarAcArya bhI isa doSa se mukta nahIM haiN| unhoMne bhI isa siddhAnta ke prati anyAya kiyA hai| yaha bAta alpajJa puruSoM ke lie kSamya ho sakatI thii| kintu yadi mujhe kahane kA adhikAra hai to maiM bhArata ke isa mahAn vidvAn ke lie to akSamya hI kahU~gA, yadyapi maiM isa maharSi ko atIva Adara kI dRSTi se dekhatA huuN| aisA jAna par3atA hai unhoMne isa dharma ke darzanazAstra ke mUla granthoM ke adhyayana kI paravAha nahIM kii|" jaina darzana syAdvAda siddhAnta ke anusAra vastusthiti ke AdhAra se samanvaya karatA hai| jo dharma vastu meM vidyamAna haiM unhIM kA samanvaya ho sakatA hai| jainadarzana ko Apa vAstava bahutvavAdI likha Aye haiN| aneka svatantra sat vyavahAra ke lie sarpa se eka kahe jAya~ para vaha kAlpanika ekatva vastu nahI ho sakatA? yaha kaise sambhava hai ki cetana aura acetana donoM hI eka sat ke prAtimAsika vivarta ho| jisa kAlpanika 'samanvaya kI ora upAdhyAya jI saMketa karate haiM usa ora bhI jaina dArzanikoM me prArambha se hI dRSTipAta kiyA hai| parama saMgraha naya kI dRSTi se sadUpa se yAvat cetana acetana dravyoM kA saMgraha karake 'ekaM sat' isa zabdavyavahAra ke hone meM jaina dArzanikoM ko koI Apatti nahIM hai| saikar3oM kAlpanika vyavahAra hote haiM, para isase maulika tattvavyavasthA nahIM kI jA sakatI? eka deza yA eka rASTra apane meM kyA vastu hai ? samaya samaya para hone vAlI buddhigata daizika ekatA ke sivAya ekadeza yA eka rASTra kA svatantra astitva hI kyA hai ? astitva judA judA bhUkhaNDoM kA apanA hai| usameM vyavahAra kI suvidhA ke lie prAnta aura deza saMjJAe~ jaise kAlpanika haiM vyavahArasatya haiM usI taraha eka sat yA eka brahma kAlpanikasat hokara vyavahArasatya bana sakatA hai aura kalpanA kI daur3a kA carama bindu bhI ho sakatA hai para usakA tattvasat yA paramArthasat honA nitAnta asambhava hai| Aja vijJAna eTama taka kA vizleSaNa kara cukA hai aura saba maulika aNuoM kI pRthaka sattA svIkAra karatA hai| unameM abheda aura itanA bar3A abheda jisameM cetana acetana mUrta amUrta Adi sabhI lIna ho jaoNya kalpanAsAmrAjya kI antima koTi hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nyAyavinizcayavivaraNa aura isa kalpanAkoTi ko paramArtha sat na mAnane ke kAraNa yadi jainadarzana kA syAvAda siddhAnta Apako mUlabhUta tatva ke svarUpa samajhAne meM nitAnta asamartha pratIta hotA hai to ho, para vaha vastusImA kA ullaMghana nahIM kara sakatA aura na kalpanAloka kI lambI daur3a hI lagA sakatA hai| syAt zabda ko upAdhyAyajI saMzaya kA paryAyavAcI nahIM mAnate yaha to prAyaH nizcita hai kyoMki Apa svayaM likhate haiM (pR0 173) ki-"yaha anekAntavAda saMzayavAda kA rUpAntara nahIM hai '' para Apa use saMbhavavAda avazya kahanA cAhate haiN| parantu syAta kA artha 'saMbhavataH' karanA bhI nyAyasaMgata nahIM hai kyoMki saMbhAvanA saMzaya meM jo koTiyA~ upasthita hotI hai unakI ardhanizcitatA kI bhora saMkena mAtra hai, nizcaya usase bhinna hI hai / upAdhyAyajI syAvAda ko saMzayavAda aura nizcayavAda ke bIca saMbhA. banAvAda kI jagaha rakhanA cAhate haiM jo eka anadhyavasAyAtmaka anizcaya ke samAna hai| parantu jaba syAdvAda spaSTa rUpa se DhaMke kI coTa yaha kaha rahA hai ki-dhar3A syAdasti athIt apane svarUpa, apane kSetra, apane kAla aura apane AkAra isa svacatuSTaya kI apekSA hai hI yaha nizcita avadhAraNa hai| ghar3A svase bhinna yAvata para padArthoM kI dRSTi se nahIM hI hai yaha bhI nizcita avadhAraNa hai| isa taraha jaba donoM dharmoM kA apane apane dRSTikoNa se ghar3A avirodhI AdhAra hai taba ghar3e ko hama ubhaya dRSTi se asti-nAsti rUpa bhI nizrita hI kahate haiN| para zabda meM yaha sAmarthya nahIM hai ki ghaTa ke pUrNarUpa ko-jisameM asti nAsti jaise eka-aneka nitya-anitya Adi anekoM yugala-dharma laharA rahe haiM-kaha sake ataH samaprabhAva se ghar3A avaktavya hai| isa prakAra jaba syAdvAda sunizcita dRSTikogoM se tattat dharmoM ke vAstavika nizcaya kI ghoSaNA karatA hai taba ise sambhAvanAvAda meM kaise rakhA jA sakatA hai ? sthAt zabda ke sAtha hI evakAra bhI lagA rahatA hai jo nirdiSTa dharma kA avadhAraNa sUcita karatA hai tathA syAt zabda usa nirdiSTa dharma se atirikta anya dharmoM kI nizcita sthiti kI sUcanA detA hai| jisase zrotA yaha na samajha le ki vastu isI dharmarUpa hai| yaha syAdvAda kalpita dharmoM taka vyavahAra ke lie bhale hI pahu~ca jAya para vastuvyavasthA ke lie vastu kI sImA ko nahIM laaNghtaa| ataH na yaha maMzayavAda hai, na anizcayavAda aura na saMbhAvanAvAda hI, kintu khaga apekSA. prayukta nizcayavAda hai| isI taraha DaoN. devarAja jI kA pUrvI aura pazcimI darzana (pRSTa 65) meM kiyA gayA syAt zabda kA 'kadAcit' anuvAda bhI bhrAmaka hai| kadAcit zabda kAlApekSa hai / isakA sIdhA artha hai kisI samaya / aura pracalita artha meM yaha saMzaya kI ora hI jhukAtA hai| syAt kA prAcIna artha hai kathaJcit-arthAta kisI nizcita prakAra se, spaSTa zabdoM meM amuka nizcina dRSTikoNa se| isa prakAra apekSAprayukta nizcayavAda hI sthAvAda kA abhrAnta vAcyArtha hai| mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana ne tathA itaH pUrva pro0 jaikobI Adi ne sthAdvAda kI utpatti ko saMjaya belahiputta ke mata se batAne kA prayatna kiyA hai| rAhulajI ne darzana digdarzana (pR0 496) meM likhA hai ki"Adhunika jainadarzana kA AdhAra syAdvAda hai| jo mAlUma hotA hai saMjaya belahiputta ke cAra aMga vAle anekAntavAda ko lekara use sAta aMgavAlA kiyA gayA hai| saMjaya ne tatvoM (paraloka devatA) ke bAre meM kucha bhI nizcayAtmaka rUpa se kahane se inkAra karate hue usa inkAra ko cAra prakAra kahA hai , hai? nahIM kaha sktaa| 2 nahIM hai ? nahIM kaha sktaa| 3 hai bhI aura nahIM bhI nahIM kaha sktaa| 4 na hai aura na nahIM hai ? nahIM kaha sktaa| isakI tulanA kIjiye jainoM ke sAta prakAra ke sthAbAda se hai? ho sakatA hai (syAdasti) 2 nahIM hai? nahIM bhI ho sakatA hai (syAnAsti) 3 hai bhI aura nahIM bhI hai bhI aura nahIM bhI ho sakatA (smAdasti ca nAsti ca) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ukta tInoM uttara kyA kahe jA sakate haiM (= vatavya hai)? isakA uttara jaina 'nahIM' meM dete haiM4 syAd (ho sakatA hai) kyA yaha kahA jA sakatA (= vaktavya ) hai ? nahIM, syAd a-vaktavya hai| 5 'syAdasti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAd asti' abaktavya hai| 6 'syAd nAsti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAd nAsti' avaktavya hai| 7 'syAd asti ca nAsti ca' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM 'syAdasti ca nAsti ca' a-vaktavya hai| donoM ke milAne se mAlUma hogA ki jainoM ne saMjaya ke pahilevAle tIna vAkyoM ( prazna aura uttara donoM) ko alaga karake apane syAdvAd kI chaha bhaMgiyA~ banAI haiM aura usake cauthe vAkya 'na hai aura na nahIM hai| ko jor3akara 'syAd' bhI avaktavya hai, yaha sAtavA~ bhaMga taiyAra kara apanI saptabhaMgI pUrI kii|...... isa prakAra eka bhI siddhAnta (= vAda) kI sthApanA na karanA jo ki saMjaya kA vAda thA, usI ko saMjaya ke anuyAyiyoM ke lupta ho jAne para jainoM ne apanA liyA aura usakI caturbhagI nyAya ko saptabhaMgI meM pariNata kara diyaa| - rAhula jI ne ukta sandarbha meM saptabhaMgI aura syAdvAd ke svarUpa ko na samajhakara kevala zabdasAmya se eka naye mata kI sRSTi kA hai| yaha to aisA hI hai jaise ki cora se "kyA tuma amuka jagaha gaye the ? yaha pUchane para vaha kaha ki maiM nahIM kaha sakatA ki gayA thA" aura jaja anya pramANoM se yaha siddha kara de ki cora amuka jagaha gayA thaa| taba zabdasAmya devakara yaha kahanA ki jaja kA phaisalA cora ke bayAna se nikalA hai| saMjayavelaDiputra ke darzana kA vivecana svayaM rAhulajI ne (pR. 491) ina zabdoM meM kiyA hai"yadi Apa pUche-'kyA paraloka hai ? to yadi maiM samajhatA hoU~ ki paraloka hai to Apako batalAU~ ki paraloka hai| maiM aisA bhI nahIM kahatA, vaisA bhI nahIM kahatA, dUsarI taraha se bhI nahIM kahanA / maiM yaha bhI nahIM kahatA ki vaha nahIM hai| maiM yaha bhI nahIM kahatA ki vaha nahIM nahIM hai / paraloka nahIM hai| paraloka nahIM nahIM hai| paraloka hai bhI aura nahIM bhI hai| paraloka na hai aura na nahIM hai|" saMjaya ke paraloka, devatA, karmaphala aura mukti ke sambandha ke ye vicAra zatapratizata anizcayavAda ke haiM / vaha spaSTa kahatA hai ki-"yadi maiM jAnatA hoU~ to btaauuN|" saMjaya ko paraloka mukti Adi ke svarUpa kA kucha bhI nizcaya nahIM thA isalie usakA darzana vakIla rAhula jI ke mAnava kI sahajabuddhi ko bhrama meM nahIM DAlanA cAhatA aura na kucha nizcaya kara bhrAnta dhAraNAoM kI puSTi hI karanA cAhatA hai / tAtparya yaha ki saMjaya ghora anizcayavAdI thaa| buddha aura saMjaya-buddha ne "loka nitya hai', anitya hai, nitya-anitya hai. na nitya na anitya hai; loka antavAn hai, nahIM hai, hai-nahIM hai, na hai na nahIM hai, nirvANa ke bAda tathAgata hote haiM, nahIM hote', hote-nahIM hote, na hote na nahIM hote; jIva zarIra se bhinna hai', jIva zarIra se bhinna nahIM hai|" (mAdhyamika vRtti pR0 446) ina caudaha vastuoM ko avyAkRta kahA hai| majjhimanikAya (23) meM inakI saMkhyA daza hai| isameM Adi ke do praznoM meM tIsarA aura cauthA vikalpa nahIM ginA gayA hai| inake adhyAkRta hone kA kAraNa buddha ne batAyA hai ki inake bAre meM kahanA sArthaka nahIM, bhikSacaryA ke lie upayogI nahIM, na yaha nirveda nirodha zAnti yA paramajJAna nirvANa ke lie Avazyaka hai| tAtparya yaha ki buddha kI dRSTi meM inakA jAnanA mumukSu ke lie Avazyaka nahIM thaa| dUsare zabdoM meM kuddha bhI saMjaya kI taraha inake bAre meM kucha kahakara mAnava kI sahaja buddhi ko bhrama meM nahIM DAlanA cAhate the aura na bhrAnta dhAraNAoM ko puSTa hI karanA cAhate the| hA~, saMjaya jaba apanI ajJAnatA yA anizcaya ko sApha sApha zandoM meM kaha detA hai ki yadi maiM jAnatA hoU~ to batAU~, taba buddha apane jAnane na jAnane kA ullekha na karake usa rahasya ko ziSyoM ke lie anupayogI batAkara apanA pIchA chur3A lete haiN| kisI bhI tArkika kA yaha prabha abhI taka bhasamAhita hI raha jAtA hai ki isa abhyAkRtatA aura saMjaya ke anizcayavAda meM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa kyA antara hai ? sivAya isake ki saMjaya phakkar3a kI taraha kharI kharI bAta kaha detA hai aura buddha bar3e AdamiyoM kI zAlInatA kA nirvAha karate haiN| buddha aura saMjaya hI kyA, usa samaya ke vAtAvaraNa meM AtmA loka paraloka aura mukti ke svarUpa ke sambandha meM-hai (sat ), nahIM ( asat ), hai-nahIM (sadasat ubhaya), na hai na nahIM hai (avaktavya yA anubhy)|' ye cAra koTiyA~ gUMja rahI thiiN| koI bhI prAbhika kisI bhI tIrthaGkara yA AcArya se binA kisI saMkoca ke apane prazna ko eka sA~sa meM hI ukta cAra koTiyoM meM vibhAjita karake hI pUchatA thaa| jisa prakAra Aja koI bhI prazna majadUra aura pUMjIpati zoSaka aura zopya ke dvandva kI chAyA meM hI sAmane AtA hai, usI prakAra usa samaya AtmA Adi atIndriya padArthoM ke prazna sat asat ubhaya aura anubhaya-anirvacanIya isa catuSkoTi meM AveSTita rahate the| upaniSad yA Rgveda meM isa catuSkoTi ke darzana hote haiM / vizva ke svarUpa ke sambandha meM asat se sat huA ? yA sat se sat huA? yA sadasat donoM rUpa se anirvacanIya hai ? ityAdi prazna upaniSad aura veda meM barAbara upalabdha hote haiM ? aisI dazA meM rAhula jI kA syAdvAda ke viSaya meM yaha phatavA de denA ki saMjaya ke praznoM ke zabdoM se yA usakI caturbhaGgI ko tor3amaror3a kara saptabhaGgI banI-kahA~ taka ucita hai yaha ve svayaM vicaareN| buddha ke samakAlIna jo chaha tIrthika the unameM mahAvIra niggaNTha nAthaputrakI, sarvajJa aura sarvadarzI ke rUpa meM prasiddhi thii| ve sarvajJa aura sarvadarzI the yA nahIM yaha isa samaya kI caracA kA viSaya nahIM hai, para ve viziSTa tattvavicAraka the aura kisI bhI prazna ko saMjaya kI taraha anizcaya koTi yA vikSepa' koTi meM yA buddha kI taraha avyAkRta koTi meM DAlane vAle nahIM the aura na ziSyoM kI sahaja jijJAsA ko anupayogitA ke bhayaprada cakkara meM DubA denA cAhate the| unakA vizvAsa thA ki saMgha ke paMcamela vyakti jaba taka vastutattva kA ThIka nirNaya nahIM kara lete taba taka unameM bauddhika dRr3hatA aura mAnasabala nahIM A sakatA / ve sadA apane samAnazIla anya saMgha ke bhikSuoM ke sAmane apanI bauddhika dInatA ke kAraNa hataprabha raheMge aura isakA asara usake jIvana aura AcAra para Aye binA nahIM rhegaa| ve apane ziSyoM ko pardebanda padmaniyoM kI taraha jagat ke svarUpa vicAra kI bAhya havA se aparicita nahIM rakhanA cAhate the, kintu cAhate the ki pratyeka prANI apanI sahaja jijJAsA aura mananazakti ko vastu ke yathArtha svarUpa ke vicAra kI ora lagAve / na unheM buddha kI taraha yaha bhaya vyApta thA ki yadi AtmA ke sambandha meM hai| kahate haiM to zAzvatavAda arthAt upaniSadvAdiyoM kI taraha loga nityatva kI ora jhuka jAyeMge aura nahIM kahane se ucche davAda arthAt cArvAka kI taraha nAstitva kA prasaMga prApta hogaa| ataH isa prazna ko avyAkRta rakhanA hI zreSTa hai| ve cAhate the ki maujUda tarkoM kA aura saMzayoM kA samAdhAna vastusthiti ke AdhAra se honA hI cAhiye / ataH unhoMne vastusvarUpa kA anubhava kara yaha batAyA ki jagat kA pratyeka sat cAhe vaha cetanajAtIya ho yA acetanajAtIya parivartanazIla hai| vaha nisargataH pratikSaNa parivartita hotA rahatA hai| usakI paryAya badalatI rahatI hai| usakA pariNamana kabhI sadRza bhI hotA hai kabhI visadRza bhii| para pariNamanasAmAnya ke prabhAva se koI bhI achUtA nahIM rhtaa| yaha eka maulika niyama hai ki kisI bhI sat kA vizva se sarvathA uccheda nahIM ho sakatA, yaha parivAtata hokara bhI apanI maulikatA yA sattA ko nahIM kho sakatA / eka paramANu hai vaha hAiDrojana bana jAya, jala bana jAya, bhApa bana jAya, phira pAnI ho jAya, pRthivI bana jAya, aura ananta AkRtiyoM yA paryAyoM ko dhAraNa kara le, para apane dradhyatva yA maulikatva ko nahIM kho sktaa| kisI kI tAkata nahIM jo usa paramANu kI hastI yA astitva ko miTA ske| tAtparya yaha ki jagat meM jitane 'sat' haiM utane bane rheNge| unameM se eka bhI kama nahIM ho sakatA, eka dUsare meM vilIna nahIM ho sakatA / isI taraha na koI nayA 'sat' utpanna ho sakatA hai| jitane haiM unakA hI ApasI 1 pro.dharmAnanda kosAmbI ne saMjaya ke vAda ko vikSepavAda saMjJA dI hai| dekho bhAratIya saMskRti aura ahiMsA pR047 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 saMyoga-viyogoM ke AdhAra se yaha vizva jagat ( gacchatIti jagat arthAt nAnA rUpoM kA prApta honA ) banatA rahatA he 1 - tAtparya yaha ki - vizva meM jitane sat haiM unameM se na to eka kama ho sakatA hai aura na eka bar3a sakatA hai| ananta jar3a paramANu ananta AtmAe~, eka dharmadravya, eka adharma dravya, eka AkAza, aura asaMkhya kAlANu itane sat haiN| inameM dharma adharma AkAza aura kAla apane svAbhAvika rUpa meM sadA vidyamAna rahate haiM unakA vilakSaNa pariNamana nahIM hotaa| isakA artha yaha nahIM hai ki ye kUTastha nitya haiM kintu inakA pratikSaNa jo pariNamana hotA hai| vaha sadRza svAbhAvika pariNamana hI hotA hai / AtmA aura pula se do ilpa eka dUsare ko prabhAvita karate haiN| jisa samaya AtmA zuddha ho jAtA hai usa samaya vaha bhI apane pratikSaNabhAvI svAbhAvika pariNamana kA hI svAmI rahatA hai, usameM vilakSaNa pariNati nahIM hotI jaba taka AtmA azuddha hai taba taka hI isake pariNamana para sajAtIya jIvAntara kA aura vijAtIya pula kA prabhAva Ane se vilakSaNatA AtI hai| isakI nAnArUpatA pratyeka ko svAnubhavasiddha hai| jar3a pudgala hI eka aisA vilakSaNa dravya hai jo sadA sajAtIya se bhI prabhAvita hotA hai bhIra vijAtIya cetana se bhI isI pula inya kA camatkAra Aja vijJAna ke dvArA hama saba ke sAmane prastuta haiM / isI ke hInAdhika saMyoga-viyogoM ke phalasvarUpa asaMkhya AviSkAra ho rahe haiN| vidyut zabda Adi isI ke rUpAntara haiM, isI kI zaktiyoM haiN| jIva kI azuddha dazA isI ke saMparka se hotI hai| anAdi se jIva aura pula kA aisA saMyoga hai jo paryAyAntara lene para bhI jIva isake saMyoga se mukta nahIM ho pAtA aura usameM vibhAva pariNamana-rAga dveSa moha ajJAnarUpa dazAe~ hotI rahatI haiN| jaba yaha jIva apanI cAritrasAdhanA dvArA itanA samartha aura svarUpapratiSTha ho jAtA hai ki usa para bAhya jagat kA koI bhI prabhAva na par3a sake to vaha mukta ho jAtA hai aura apane ananta caitanya meM sthira ho jAtA hai| yaha mukta jIva apane pratikSaNa parivartita svAbhAvika caitanya meM lIna rahatA hai phira usameM azuddha dazA nahIM hotii| antataH pudraka paramANu hI aise haiM jinameM zuddha yA azuddha kisI bhI dazA meM dUsare saMyoga ke AdhAra se nAnA AkRtiyA~ aura aneka pariNamana saMbhava haiM tathA hote rahate haiM / isa jagat vyavasthA meM kisI eka Izvara jaise niyantA kA koI sthAna nahIM hai; yaha to apane apane saMyoga-viyogoM se pariNamanazIla hai / pratyeka padArtha kA apanA sahaja svabhAvajanya pratikSaNabhAvI pariNamanacakra cAlU hai / yadi koI dUsarA saMyoga A par3A aura usa dravya ne isake prabhAva ko AtmasAt kiyA to pariNamana tatprabhAvita ho jAyagA, anyathA vaha apanI gatise badalatA calA jAyagA / hAiDrojana kA eka aNu apanI gati se pratikSaNa hAiDrojana rUpa meM badala rahA hai| yadi AksIjana kA aNu usameM A juTA to donoM kA jalarUpa pariNamana ho jaaygaa| ve eka bindu rUpa se sadRza saMyukta pariNamana kara leNge| yadi kisI vaijJAnika ke vizleSaNaprayoga kA nimitta milA to ve donoM phira judA judA bhI ho sakate haiN| yadi agni kA saMyoga mila gayA bhApha bana jaayeNge| yadi sAMpa ke mukha kA saMyoga milA vipavindu ho jaayeNge| tAtparya yaha ki yaha vizva sAdhAraNatayA pula aura azuddha jIva ke nimittanaimitika sambandha kA vAsta vaha apanI ananta yogyatAoM ke anusAra vika udyAna hai| pariNamanacaka para pratyeka dravya car3A huA hai ananta pariNamanoM ko kramazaH dhAraNa karatA hai / samasta 'sat' ke dRSTi se aba Apa loka ke zAzvata aura azAzvata vAle prazna ko vicArie - samudAya kA nAma loka yA vizva hai / isa (1) kyA loka zAzvata hai ? hA~, loka zAzvata hai / dravyoM kI saMkhyA kI dRSTi se, arthAt jitane sada isameM haiM unameM kA eka bhI sad kama nahIM ho sakatA aura na unameM kisI naye sat kI vRddhi hI ho sakatI hai| na eka sat dUsare meM cilIna hI ho sakatA hai| kabhI bhI aisA samaya nahIM A sakatA jo isake aMgabhUta dravyoM kA lopa ho jAya yA ve samApta ho jAyeM / ( 2 ) kyA loka azAzvata hai ? hA~, loka azAzvata hai, aGgabhUta dravyoM ke pratikSaNa bhAvI pariNamanoM kI dRSTi se ? arthAt jitane sat haiM ve pratikSaNa sadRza yA visadRza pariNamana karate rahate haiM / isameM do kSaNa Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizravacicaraNa taka ThaharanevAlA koI pariNamana nahIM hai| jo hameM aneka kSaNa TharahanevAlA pariNamana dikhAI detA hai vaha pratikSaNabhAvI daza pariNamana kA sthUla dRSTi se avalokanamAtra hai| isa taraha satata parivartanazIla saMyoga-viyogoM kI dRSTi se vicAra kIjiye to loka azAzvata hai. anitya hai, pratikSaNa parivartita hai| bd (3) kyA loka zAzvata aura azAzvata donoM rUpa hai? DaoN. kramazaH uparyukta donoM dRSTiyoM se vicAra kIjie to loka zAzvata bhI hai (vya dRSTi se ) azAzvata bhI hai (paryAya dRSTi se donoM dRSTikoNoM ko kramazaH prayukta karane para aura una donoM para sthUla dRSTi se vicAra karane para jagat ubhayarUpa hI pratibhAsita hotA hai| ( 4 ) kyA lokazAzvata donoM rUpa nahIM hai ? Akhira usakA pUrNa rUpa kyA hai ? hoM, loka kA pUrNarUpa avaktavya hai, nahIM kahA jA sktaa| koI zabda aisA nahIM jo eka sAtha zAzvata aura azAzvata ina donoM svarUpoM ko tathA usameM vidyamAna anya ananta dharmoM ko yugapat kaha sake / ataH zabda kI asAmarthya ke kAraNa jagat kA pUrNarUpa avaktavya haiM, anubhaya hai, vacanAtIta hai / isa nirUpaNa meM Apa dekheMge ki vastu kA pUrNarUpa vacanoM ke agocara hai anirvacanIya yA avaya haiN| yaha cauthA uttara vastu ke pUrNa rUpa ko yugapat kahane kI dRSTi se hai / para vahI jagat zAzvata kahA jAtA hai dravyadRSTi se, azAzvata kahA jAtA hai paryAyadRSTi se / isa taraha mUlataH cauthA, pahilA aura dUsarA ye tIna hI prazna maulika haiN| tIsarA ubhavarUpatA kA prazna to prathama aura dvitIya ke saMyoga rUpa hai| aba Apa vicAreM ki saMjaya ne jaba loka ke zAzvata aura azAzvata Adi ke bAre meM spaSTa kaha diyA ki maiM jAnatA hoU~ to batAU~ aura buddha ne kaha diyA ki inake cakkara meM na par3o, isakA jAnanA upayogI nahIM taba mahAvIra ne una praznoM kA vastu sthiti ke anusAra yathArtha uttara diyA aura ziSyoM kI jijJAsA kA samAdhAna kara unako bauddhika dInatA se grANa diyaa| ina praznoM kA svarUpa isa prakAra hai mahAvIra saMjaya maiM jAnatA hoU~ to batAU~, (anizcaya, vizeSa) prazna 1 kyA loka zAzvata hai? 2 kyA loka azAzvata haiM ? 3 kyA loka zAzvata aura azAzvata hai ? 4 kyA loka donoM rUpa nahIM hai anubhaya hai ? " buddha isakA jAnanA anupayogI hai (avyAkRta akathanIya ) 37 ho, loka se zAzvata hai, isake kisI bhI sat kA sarvathA nAza nahIM ho sakatA / hA~ loka apane pratikSaNa bhAvI parivartanoM kI dRSTi se azAzvata hai, koI bhI padArtha do kSaNasthAyI nhiiN| hoM, donoM dRSTikoNoM se kramazaH vicAra karane para loka ko zAzvata bhI kahate haiM aura azAzvata bhI / hA~, aisA koI zabda nahIM jo loka ke paripUrNa svarUpa ko eka sAtha samagra bhAva se kaha ske| usameM zAzvata azAzvata ke sivAya bhI amanta rUpa vidyamAna haiM ataH samagra bhAva se vastu anubhava hai, avakalpa hai, anirvacanIya hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 25 saMjaya aura buddha jina praznoM kA samAdhAna nahIM karate, unheM anidhaya yA avyAkRta kaha kara apanA piNDa qhudA lete haiM, mahAbIra unhIM kA vAstavika bukti saMgata samAdhAna karate haiN| isa para bhI rAhulajI, aura dharmAnanda kosambI Adi yaha kahane kA sAhasa karate haiM ki 'saMjaya ke anuyAyiyoM ke lupta ho jAne para saMjaya ke vAda ko hI jainiyoM ne apanA liyA' / yaha to aisA hI hai jaise koI kahe ki bhArata meM rahI paratantratA ko hI paratatAvidhAyaka aMgrejoM ke cale jAne para bhAratIyoM ne use aparatantratA (svatantratA) rUpa se apanA liyA hai, kyoMki aparatantratA meM bhI 'pa ra tantra tA' ye pA~ca akSara to maujUda haiM hii| yA hiMsA ko hI buddha aura mahAvIra ne usake anuyAyiyoM ke lupta hone para ahiMsArUpa se apanA liyA hai kyoMki ahiMsA meM bhI 'hiMsA' ye do akSara haiM hii| yaha dekhakara to aura bhI Azcarya hotA hai ki Apa ( pR0 484) anizcitatAvAdiyoM kI sUcI meM saMjaya ke sAtha nigAMTha nAthaputra ( mahAvIra ) kA nAma bhI likha jAte haiM, tathA ( pR0 491 ) saMjaya ko anekAntavAdI kyA ise dharmakIrti ke zabdoM meM 'biga vyApakaM tamaH' nahIM kahA jA sakatA ? 'syAt' zabda ke prayoga se sAdhAraNatayA logoM ko saMzaya anizraya yA saMbhAvanA kA bhrama hotA haiN| para yaha to bhASA kI purAnI zailI hai usa prasaGga kI, jahA~ eka vAda kA sthApana nahIM hotA / ekAdhika bheda yA vikalpa kI sUcanA jahA~ karanI hotI hai vahA~ 'syAt' pada kA prayoga bhASA kI zailI kA eka rUpa rahA hai jaisA ki majjhimanikAya ke mahArAhulabAda sutta ke nimnalikhita avataraNa se jJAta hotA hai-- 'katamA ca rAhula tejIdhAtu ? tejodhAtu siyA ajjhatikA siyA baahiraa|" arthAt jo dhAtu svAt AdhyAtmika hai, svAt bAhya hai yahA~ siyA (syAt) zabda kA prayoga tejo dhAtu ke nizcita bhedoM kI sUcanA denA hai na ki una bhedoM kA saMzaya anizcaya yA sambhAvanA batAtA hai| AdhyAmika bheda ke sAtha prayukta honevAlA syAt zabda isa bAta kA dyotana karatA hai ki tejo dhAtu mAtra AdhyAtmika hI nahIM hai kintu usase vyatirikta bAhya bhI hai| isI taraha 'syAdasti' meM asti ke sAtha lagA huA 'syAt' zabda sUcita karatA hai ki asti se bhinna dharma bhI vastu meM hai kevala asti dharma rUpa hI vastu nahIM hai| isa taraha 'syAt' zabda na zAyada kA na anizcaya kA aura na sambhAvanA kA sUcaka hai kintu nirdiSTa dharma ke sivAya ampa azeSa dharmoM kI sUcanA detA hai jisase zrotA vastu ko nirdiSTa dharmamAtra rUpa hI na samajha baitthe| saptabhaMgI - vastu mUlataH anantadharmAtmaka hai / usameM vibhinna dRSTiyoM se vibhinna vivakSAoM se ananta dharma hai| pratyeka dharma kA virodhI dharma bhI dRSTibheda se vastu meM sambhava hai| jaise 'ghaTaH syAdasti' meM ghaTa hai hI apane dRzya kSetra kAla bhAva kI maryAdA se jisa prakAra ghaTa meM svacatuSTaya kI apekSA astitva dharma hai usI taraha ghaTavyatirikta anya padArthoM kA nAstitva bhI ghaTa meM hai / yadi ghaTabhinna padArthoM kA nAstitva ghara meM na pAyA jAya to ghaTa aura anya padArtha milakara eka ho jaayeNge| aMtaH ghaTa syAdasti aura syAnnAsti rUpa hai / isI taraha vastu meM dravyadRSTi se nityatva paryAyadRSTi se anityatva Adi anekoM virodhI dharmayugala rahate haiN| eka vastu meM amanta saptabhaGga banate haiN| jaba hama ghaTa ke astitva kA vicAra karate haiM to astitvaviSayaka sAta bhaGga ho sakate haiM jaise saMjaya ke praznottara yA buddhake avyAkRta praznottara meM hama cAra koTi to nizcita rUpa se dekhate haiM-sat asat ubhaya aura anubhy| usI taraha gaNita ke hisAba se tIna mUla bhaMgoM ko milAne para adhika se adhika sAta apunarukka bhaMga ho sakate haiM jaise ghar3e ke astitva kA vicAra prastuta hai to pahilA astitva dharma, dUsarA tadvirodhI nAstitva dharma aura tIsarA dharma hogA avaktavya jo vastu ke pUrNa rUpa kI sUcanA detA hai ki vastu pUrNa rUpa se vacana ke agocara hai| usake virAT rUpa ko zabda nahIM chU sakate / avaktavya dharma isa apekSA se hai ki donoM dharmoM ko yugapat kahanevAlA zabda saMsAra meM nahIM hai ataH vastu yathArthataH vacanAtIta hai, avaktavya hai / isa taraha mUla meM tIna bhaGga haiM 2 3 3 syAktI ghaTa 1 syAdasti ghaTaH 2 syAnAsti ghaTaH avaktavya ke sAtha svAt pada lagAne kA bhI artha hai ki vastu yugapat pUrNa rUpa meM yadi apa hai to kramazaH apane apUrNa rUpa meM vaktavya bhI hai aura vaha asti nAsti Adi rUpa se vacanoM kA viSaya Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 nyAyavinizcayavivaraNa bhI hotI hai| ataH vastu syAd vaktavya hai| jaba mUla bhaGga tIna haiM taba inake dvisaMyogI bhaMga bhI tIna hoMge tathA trisaMyogI bhaMga eka hogaa| jisa taraha catuSkoTi meM sat aura asat ko milAkara prazna hotA hai ki 'kyA sat hokara bhI vastu asat hai?' usI taraha ye bhI prazna ho sakate haiM ki-1 kyA sat hokara bhI vastu avaktavya hai? 2 kyA asat hokara bhI vastu avaktavya hai ? 3 kyA sat-asat hokara bhI vastu avaktavya hai? ina tInoM prabhoM kA samAdhAna saMyogaja cAra bhaMgoM meM hai| arthAt (7) asti nAsti ubhaya rUpa vastu hai-svacatuSTaya aura paracatuSTaya para kramazaH dRSTi rakhane para aura donoM kI sAmUhika vivakSA rahane pr| (5) asti avaktavya vastu hai-prathama samaya meM svacatuSTaya aura dvitIya samaya meM yugapat svapara catuSTaya para kramazaH dRSTi rakhane para aura donoM kI sAmUhika vivakSA rahane pr| (6) nAsti avaktavya vastu hai-prathama samaya meM para catuSTaya aura dvitIya samaya meM yugapat svapara catuSTaya kI kramazaH dRSTi rakhane para aura donoM kI sAmUhika vivakSA rahane pr| (7) asti nAsti avaktavya vastu hai-prathama samaya meM svacatuSTaya, dvitIya samaya meM para catuSTaya tathA tRtIya samaya meM yugapat sva-para catuSTaya para kramazaH dRSTi rakhane para aura tInoM kI sAmUhika vivakSA rahane para / jaba asti aura nAsti kI taraha avaktavya bhI vastu kA dharma hai taba jaise asti aura nAsti ko milAkara cauthA bhaMga bana jAtA hai vaise hI avaktavya ke sAtha bhI asti, nAsti aura asti nAsti milakara pA~cave chaThaveM aura sAtaveM bhaMga kI sRSTiho jAtI hai| isa taraha gaNita ke siddhAnta ke anusAra tIna mUla vastuoM ke adhika se adhika apunarukta sAta hI bhaMga ho sakate haiN| tAtparya yaha ki vastu ke pratyeka dharma ko lekara sAta prakAra kI jijJAsA ho sakatI hai, sAta prakAra ke prazna ho sakate haiM ataH unake uttara bhI sAta prakAra ke hI hote haiN| darzanadigdarzana meM zrI rAhulajI ne pA~caveM chaThaveM aura sAtaveM bhaMga ko jisa bhraSTa tarIke se tor3Amaror3A hai vaha unakI apanI nirI kalpanA aura atisAhasa hai| jaba ve darzanoM ko vyApaka naI aura vaijJAnika raSTi se dekhanA cAhate haiM to kisI bhI darzana kI samIkSA usake svarUpa ko ThIka samajha kara hI karanI caahie| ve avaktavya nAmaka dharma ko jo ki sat ke sAtha svatantrabhAva se dvisaMyogI huA hai, tor3akara a-vaktavya karake saMjaya ke 'nahIM' ke sAtha mela baiThA dete haiM aura saMjaya ke ghora anizcayavAda ko hI anekAntavAda kaha dete haiM! kimAzcaryamataH param ? zrI sampUrNAnandajI 'jainadharma' pustaka kI prastAvanA (pR0 3) meM anekAntavAda kI grAhyatA svIkAra karake bhI saptabhaGgI nyAya ko bAlakI khAla nikAlane ke samAna AvazyakatA se adhika bArIkI meM jAnA samajhate haiN| para saptabhaGgI ko Aja se aDhAI hajAra varSa pahile ke vAtAvaraNa meM dekhane para ve svayaM use samaya kI mA~ga kahe binA nahIM raha sakate / ar3hAI hajAra varSa pahile AbAla gopAla pratyeka prazna ko sahaja tarIke se 'sat asat ubhaya aura anubhaya' ina cAra koTiyoM meM gUMtha kara hI upasthita karate the aura usa samaya ke bhAratIya AcArya uttara bhI catuSkoTi kA hI, hA~ yA nA meM dete the taba jaina tIrthaMkara mahAvIra ne mUla tIna bhaGgoM ke gaNita ke. niyamAnusAra adhika se adhika sAta prazna banAkara unakA samAdhAna saptabhaGgI dvArA kiyA jo nizcitarUpa se vastu kI sImA ke bhItara hI rahI hai| anekAntavAda ne jagat ke vAstavika aneka sat kA apalApa nahIM kiyA aura na vaha kevala kalpanA ke kSetra meM vicarA hai| 1 jaina kathAgranthoM meM mahAvIra ke bAlajIvana kI eka ghaTanA kA varNana AtA hai ki-'saMjaya aura vijaya nAma ke do sAdhuoM kA saMzaya mahAvIra ko dekhate hI naSTa ho gayA thA, isalie inakA nAma sanmati rakhA gayA thaa|' sambhava hai yaha saMjaya-vijaya saMjayavelaTThi putta hI hoM aura isIke saMzaya yA anizcaya kA nAza mahAvIra ke saptabhaMgI nyAya se huA ho aura velaTThiputta vizeSaNa hI bhraSTa hokara vijaya nAma kA dUsarA sAdhu bana gayA ho| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 27 merA una dArzanikoM se nivedana hai ki bhAratIya paramparA meM jo satya kI dhArA hai use 'darzanaprastha' likhate samaya bhI kAyama rakheM aura samIkSA kA stambha to bahuta sAvadhAnI aura uttaradAyitva ke sAtha likhane kI kRpA kareM jisase darzana kevala vivAda aura bhrAnta paramparAoM kA ajAyabaghara na bne| vaha jIvana meM saMvAda lAve aura darzanapraNetAoM ko samucita nyAya de sake / isa taraha jainadarzana ne darzana zabda kI kAlpanika bhUmikA se nikala kara vastu sImA para khar3e hokara jagat meM vastusthiti ke AdhAra se saMvAda samIkaraNa aura yathArthatatvajJAna kI dRSTi dii| jisakI upAsanA se vizva apane vAstavika rUpa ko samajha kara nirarthaka vivAda se bacakara saccA saMvAdI bana sakatA hai| anekAntadarzana kA sAMskRtika AdhAra I 1 bhAratIya vicAra paramparA meM spaSTataH do dhArAe~ haiM eka dhArA veda ko pramANa mAnane vAle vaidika darzanoM kI hai aura dUsarI veda ko pramANa na mAnakara puruSAnubhava yA puruSasAkSAtkAra ko pramANa mAnanevAle zramaNa santoM kI / yadyapi cArvAka darzana bhI veda ko pramANa nahIM mAnatA kintu usane AtmA kA astitva janma se maraNa paryanta hI svIkAra kiyA hai| usane paraloka, puNya, pApa aura mokSa jaise AtmapratiSThita tatvoM ko tathA AtmasaMzodhaka cAritra Adi kI upayogitA ko svIkRta nahIM kiyA hai| ataH avaidika hokara bhI vaha zramaNadhArA meM sammilita nahIM kiyA jA sakatA / zramaNadhArA vaidika paramparA ko na mAnakara bhI AtmA, jamina jJAna santAna, puNya-pApa, paraloka, nirvANa Adi meM vizvAsa rakhatI hai, ataH pANinikI paribhASA ke anusAra Astika hai| veda ko yA Izvara ko jagatko na mAnane ke kAraNa bhramaNadhArA ko nAstika kahanA ucita nahIM hai / kyoMki apanI amuka paramparA ko na mAnane ke kAraNa yadi zramaNa nAstika kahe jAte haiM to bhramaNa paramparA ko na mAnane ke kAraNa vaidika bhI midhyAdRSTi Adi vizeSaNoM se pukAre gaye haiN| zramaNadhArA kA sArA tatvajJAna yA darzanavistAra jIvana-zodhana yA cAritrya vRddhi ke lie huA thaa| vaidika paramparA meM tatvajJAna ko mukti kA sAdhana mAnA hai, jaba ki bhramaNadhArA meM cAritra ko vaidikaparamparA vairAgya Adi se jJAna ko puSTa karatI hai, vicArazuddhi karake mokSa mAna letI hai jaba ki bhramaNa paramparA kahatI hai ki usa jJAna yA vicAra kA koI mUlya nahIM jo jIvana meM na utre| jisakI suvAsa se jIvanazodhana na ho vaha jJAna yA vicAra mastiSka ke vyAyAma se adhika kucha bhI mahattva nahIM rakhate / jaina paramparA meM tattvArthasUtra kA AdyasUtra hai - "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga : " ( tattvArtha sUtra 111 ) arthAt samyagdarzana samyagjJAna aura sampakacAritra kI AtmapariNati mokSa kA mArga hai| yahA~ mokSa kA sAkSAt kAraNa cAritra hai| samyagdarzana aura samyagjJAna to usa cAritra ke paripoSaka hai| bauddha paramparA kA aSTAMga mArga bhI cAritra kA hI vistAra hai / tAtparya yaha ki zramaNadhArA meM jJAna kI apekSA cAritra kA hI antima mahatva rahA hai aura pratyeka vicAra aura jJAna kA upayoga cAritra arthAt Atmazodhana yA jIvana meM sAmajasya sthApita karane ke lie kiyA gayA hai| bhramaNa santoM ne tapa aura sAdhanA ke dvArA vItarAgatA prApta kI aura usI parama vItarAgatA, samatA yA ahiMsA kI utkRSTa upoti ko vizva meM pracArita karane ke lie vizvatattvoM kA sAkSAtkAra kiyaa| inakA sAdhya vicAra nahIM AcAra thA, jJAna nahIM cAritrya thA, vAgvilAsa yA zAstrArtha nahIM, jIvana zuddhi aura saMvAda thaa| ahiMsA kA antima artha hai-- jIvamAtra meM (cAhe vaha sthAvara ho yA jaMgama, pazu ho yA manuSya, mAhmaNa ho kSatriya ho yA zudra, gorA ho yA kAlA, etaddezIya ho yA videzI ) deza, kAla, zarIrAkAra ke AvaraNoM se pare hokara samatya darzana pratyeka jIva svarUpa se caitanya zakti kA akhaNDa zAzvata AdhAra hai vaha karma yA vAsanAoM ke kAraNa vRkSa, kIr3A-makor3A, pazu aura manuSya Adi zarIroM ko dhAraNa karatA hai, para akhaNDa caitanya kA eka bhI aMza usakA naSTa nahIM hotA / vaha vAsanA yA rAgadveSAdi ke dvArA vikRta avazya ho jAtA hai| manuSya apane deza kAla Adi nimittoM se gore yA kAle kisI bhI zarIra ko dhAraNa kie ho, apanI vRtti yA karma ke anusAra brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra kisI bhI zreNI meM usakI gaNanA vyavahArataH kI jAtI ho, kisI bhI deza meM utpanna huA 1 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nyAyavinizcayavivaraNa ho, kisI bhI santa kA upAsaka ho, vaha ina vyAvahArika nimitoM se U~ca vA nIca nahIM ho sktaa| kisI varNavizeSa meM utpanna hone ke kAraNa hI vaha dharma kA ThekedAra nahIM bana sktaa| mAnavamAtra ke mUlataH samAna adhikAra haiM, itanA hI nahIM kintu pazu-pakSI, kIr3e-makor3e, vRkSa Adi prANiyoM ke bhI / amuka prakAra kI AjIvikA yA vyApAra ke kAraNa koI bhI manuSya kisI mAnavAdhikAra se vaMcita nahIM ho sktaa| yaha mAnavasamatya, bhAvanA, prANimAtra meM samatA aura utkRSTa sayamaMtrI ahiMsA ke vikasita rUpa hai| zrama vasanta ne yahI kahA hai ki - eka manuSya kisI bhUkhaNDa para yA anya bhautika sAdhanoM para adhikAra kara lene ke kAraNa jagat meM mahAn vanakara dUsaroM ke nirdalana kA janmasiddha adhikArI nahIM ho sktaa| kisI varNavizeSa meM utpanna hone ke kAraNa dUsaroM kA zAsaka yA dharmaM kA ThekedAra nahIM ho sakatA / bhautika sAdhanoM kI pratiSThA yA meM kadAcit ho bhI para dharmakSetra meM prANimAtra ko eka hI bhUmi para baiThanA hogaa| hara eka prANI ko dharma kI zItala chAyA meM samAnabhAva se santoSa kI sA~sa lene kA suavasara hai| Atmasamatva, pITharAgasya yA ahiMsA ke vikAsa se hI koI mahAna ho sakatA hai na ki jagat meM viSamatA phailAnevAle hiMsaka parigraha ke saMgraha se / Adarza tyAga hai na ki sNgrh| isa prakAra jAti, varNa, raGga, deza, AkAra, parigrahasaMgraha. Adi viSamatA aura saMgharSa ke kAraNoM se pare hokara prANimAtra ko samatva, ahiMsA aura vItarAgatA kA pAvana sandeza ina zramaNasantoM ne usa samaya diyA jaba yajJa Adi kriyAkANDa eka varga vizeSa kI jIvikA ke sAdhana bane hue the, kucha gAya, sonA aura khiroM kI dakSiNA se svarga ke TikiTa prApta ho jAte the, dharma ke nAma para gomeva ajJAmeca kara garameva taka kA khulA bAjAra thA jAtigata uccAya nIcatva kA viSa samAjameM zarIra ko dagdha kara rahA thA, aneka prakAra se sattA ko hathiyAne ke SaDyantra cAlU the| usa barbara yuga : mAnavasamaya aura prANinaitrI kA udAratama sandeza ina yugadharmI santoM ne nAstikatA kA mithyA lAMchana sahate hue bhI diyA aura bhrAnta janatA ko saccI samAjaracanA kA mUlamaMtra batAyA / I para, yaha anubhavasiddha bAta hai ahiMsA kI sthAyI pratiSThA manaHzuddhi aura bacanazuddhi ke binA nahIM ho sktii| hama bhale hI zarIra se dUsare prANiyoM kI hiMsA na kareM para yadi vacana vyavahAra aura cittagata-vicAra viSama aura visaMvAdI hai to kAdhika ahiMsA pala hI nahIM sktii| apane mana ke vicAra arthAt mata ko puSTa karane ke lie U~ca nIca zabda bole jAyeMge aura phalataH hAthApAI kA avasara Ae binA na rhegaa| bhAratIya zAkhAoM kA itihAsa aneka hiMsA kANDI ke rarakSita pakSoM se bharA huA hai| ataH yaha Avazyaka thA ki ahiMsA kI sarvAGgIpratiSThA ke lie vizva kA yathArtha tatvajJAna ho aura vicAra zuddhimUlaka vacanamuddhi kI jIvana vyavahAra meM pratiSThA ho yaha sambhava hI nahIM hai ki eka hI vastu ke viSaya meM paraspara virodhI matavAda calate raheM, apane pakSa ke samarthana ke lie ucita anucita zAstrArtha hote raheM, pakSa pratipakSa kA saMgaThana ho, zAkhAyeM meM hAranevAle ko baiMka kI jalatI kahAhI meM jIvita tala dene jaisI hiMsaka hor3eM bhI hoM, phira bhI paraspara ahiMsA banI rahe ! bhagavAn mahAvIra eka parama ahiMsaka santa the| unane dekhA ki Aja kA sArA rAjakAraNa dharma aura matavAdiyoM ke hAtha meM hai| jaba taka ina matavAdoM kA vastu sthiti ke AdhAra se samanvaya na hogA taba taka hiMsA kI jar3a nahIM kaTa sakatI / unane vizva ke tatvoM kA sAkSAtkAra kiyA aura batAyA ki vizva kA pratyeka cetana aura jar3a tatra ananta dharmoM kA bhaNDAra hai| usake virAT svarUpa ko sAdhAraNa - mAnava paripUrNa rUpa meM nahIM jAna sktaa| usakA zuddha jJAna vastu ke eka eka aMza ko jAnakara apane meM pUrNatA kA durabhimAna kara baiThA hai| vivAda vastu meM nahIM hai| vivAda to dekhane vAloM kI dRSTi meM hai| kAza, ye vastu ke virAT ananta-yA anekAtmaka svarUpa kI jhA~kI pA skeN| unane isa anekAntAtmaka tasya jJAna kI aura matavAdiyoM kA dhyAna khIMcA aura batAyA ki dekho, pratyeka vastu ananta guNa paryAya aura dharmoM kA akhaNDa piNDa hai / yaha apanI anAdyananta santAna sthiti kI dRSTi se nitya hai / kabhI bhI aisA samaya nahIM A sakatA jaba vizva ke raMgamaJca se eka kaNa kA bhI samUla vinAza ho jaay| sAtha hI pratikSaNa usakI paryAe~ badala rahI haiM, usake guNa-dharmoM meM bhI sahasa yA visadRza parivartana ho rahA hai, ataH Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 29 vaha anitya bhI hai| isI taraha ananta guNa, zani, paryAya aura dharma pratyeka vastu kI nijI sampatti haiN| inameM se hamArA svalpa jJAnalava eka eka aMza ko viSaya karake kSudra matavAdoM kI sRSTi kara rahA hai / AtmA ko nitya siddha karane vAloM kA pakSa apanI sArI zakti AtmA ko anitya siddha karane vAloM kI ukhAr3a pAda meM lagA rahA hai to anityavAdiyoM kA guTa nityavAdiyoM ko bhalA burA kaha rahA hai| _mahAvIra ko ina matavAdiyoM kI buddhi aura pravRni para tarasa AtA thaa| ve buddha kI taraha Atmanityatva aura anityatva, paraloka aura nirvANa Adi ko adhyAkRta (akathanIya) kahakara vauddhika tama kI sRSTi nahIM karanA cAhate the| unane ina sabhI tatvoM kA yathArtha svarUpa batAkara ziSyoM ko prakAza meM lAkara unheM mAnasa samatA kI samabhUmi para lA diyaa| unane banAyA ki vastu ko tuma jisa daSTikoNa se dekha rahe ho vastu utanI hI nahIM hai, usameM aise ananta dRSTikoNoM se dekhe jAne kI kSamatA hai, usakA virATa svarUpa ananta dharmAtmaka hai| tumheM jo dRSTikoNa virodhI mAlUma hotA hai usakA ImAnadArI se vicAra karo, vaha bhI vastu meM vidyamAna hai| citta se pakSapAta kI durabhisandhi nikAlo aura dUsare ke dRSTikoNa ko bhI utanI hI prAmANikatA me vastu meM bojo vaha vahIM laharA rahA hai| hA~, vastu kI sImA aura maryAdA kA ullaMghana nahIM honA caahie| tuma cAho ki jar3a meM cetanatva khojA jAya yA cetana meM jar3atva, to nahIM mila sakatA kyoMki pratyeka padArtha ke apane apane nijI dharma niti haiN| maiM pratyeka vastu ko ananta dharmAtmaka kaha rahA hU~, sarvadharmAtmaka nahIM / ananta dharmoM meM cetana ke sambhava ananta dharma cetana meM mileMge tathA acetana gata sambhava dharma acetana meM / cetana ke guNa-dharma acetana meM nahIM pAye jA sakate aura na acetana ke cenana meM / hA~. kucha aise sAmAnya dharma bhI haiM jo cetana aura acetana donoM meM mAdhAraNa rUpa se pAe jAte haiN| tAtparya yaha ki vastu meM bahuta guMjAiza haiN| vaha itanI virATa hai jo hamAre tumhAre ananta dRSTikoNoM se dekhI aura jAnI jA sakatI hai / eka kSudra-dRSTi kA Agraha karake dUsare kI dRSTi kA tiraskAra karanA yA apanI dRSTi kA ahaMkAra karanA vastu ke svarUpa kI nAsamajhI kA pariNAma hai / haribhadrasari ne likhA hai ki-- ''AgrahI bata ninISati yuktiM tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra tatra matireti nivezam ||'-lokttvnirnny] arthAta-AgrahI vyakti apane matapopaNa ke lie yuktiyA~ hU~danA hai, yuktiyoM ko apane mata kI ora le jAtA hai, para pakSapAtarahita madhyastha vyakti yuktimiddha, vastusvarUpa ko svIkAra karane meM apanI mani kI saphalatA mAnatA hai| __ anekAnta darzana bhI yahI sikhAtA hai ki yuktisiddha vastusvarUpa kI ora apane mata ko lagAo na ki apane nizcita mata kI ora vastu aura yukti kI khIMcAtAnI karake unheM bigAr3ane kA duSprayAsa karo, aura na kalpanA kI ur3Ana itanI lambI lo jo vastu kI sImA ko hI lA~gha jAya / tAtparya yaha hai ki mAnasasamatA ke lie yaha vastusthitimUlaka anekAnta tattvajJAna atyAvazyaka hai| isake dvArA isa naratanadhArI ko jJAta ho sakegA ki vaha kitane pAnI meM hai, usakA jJAna kitanA svalpa hai| aura vaha kisa durabhimAna se hiMsaka matavAda kA sarjana karake mAnavasamAja kA ahita kara rahA hai| isa mAnasa ahiMsAtmaka anekAnta darzana se vicAroM meM yA dRSTikoNoM meM kAmacalAU samanvaya yA DhIlAdAlA samajhautA nahIM hotA, kintu vastusvarUpa ke AdhAra se yathArtha tattvajJAnamUlaka samanvaya dRSTi prApta hotI hai| ___DaoN. sara rAdhAkRSNan iNDiyana philAsaphI (jilda 1 pR0 305-6) meM syAdvAda ke Upara apane vicAra prakaTa karate hue likhate haiM ki-'isase hameM kevala ApekSika athavA ardhasatya kA hI jJAna ho sakatA hai, syAdvAda se hama pUrNa satya ko nahIM jAna sakate / dUsare zabdoM meM-syAdvAda hameM ardhasatyoM ke pAsa lAkara paTaka detA hai aura inhIM ardhasatyoM ko pUrNa satya mAna lene kI preraNA karatA hai| parantu kevala nizcita anizcita ardhasatyoM ko milAkara eka sAtha rakha dene se vaha pUrNasatya nahIM kahA jA sktaa|" Adi / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa kyA sara rAdhAkRSNan batAne kI kRpA kareMge ki syAdvAda ne nizcita anizcita ardhasatyoM ko pUrNa satya mAnane kI preraNA kaise kI hai ? hA~, vaha vedAnta kI taraha cetana aura acetana ke kAlpanika abheda kI dimAgI daur3a meM avazya zAmila nahIM huaa| aura na vaha kisI aise siddhAnta kA samanvaya karane kI salAha detA hai jisameM vastusthiti kI upekSA kI gaI ho| sara rAdhAkRSNan ko pUrNa pratya rUpa se vaha kAlpanika abheda yA brahma iSTa hai jisameM cetana acetana mUrta amUrta sabhI kAlpacika rIti se samA jAte haiN| ve syAdvAda kI samanvayadRSTi ko ardhasatyoM ke pAsa lAkara paTakanA samajhate haiM, para jaba pratyeka vastu svarUpataH anantadharmAtmaka hai taba usa vAstavika natIje para pahu~cane ko ardhasatya kaise kaha sakate haiM ? hA~, syAdbAda usa pramANaviruddha kAlpanika abheda kI ora vastusthitimUlaka dRSTi se nahIM jA sktaa| vaise, saMgrahanaya kI eka carama abheda kI kalpanA jainadarzanakAroM ne bhI kI hai aura usa parama saMgrahanaya kI abheda dRSTi se batAyA hai ki-'sarvamekaM sadavizeSat' arthAt-jagat eka hai, sadpa se cetana aura acetana meM koI bheda nahIM hai / para yaha eka kalpanA hai, kyoMki aisA eka sat nahIM hai jo pratyeka maulika dravya meM anugata rahatA ho / ataH yadi sara rAdhAkRSNan ko carama abheda kI kalpanA hI dekhanI ho to ve paramasaMgrahanaya ke dRSTikoNa meM dekha sakate haiM, para vaha kevala kalpanA hI hogI, vastusthiti nhiiN| pUrNasatya to vastu kA anekAntAtmaka rUpa se darzana hI hai na ki kAlpanika abheda kA darzana / isI taraha pro. baladeva upAdhyAya isa syAdvAda se prabhAvita hokara bhI sara rAdhAkRSNan kA anusaraNa kara syAdvAda ko mUlabhUtatattva (eka bahma ?) ke svarUpa ke samajhane meM nitAnta asamartha batAne kA sAhasa karate haiM / inane to yahA~ taka likha diyA hai ki isI kAraNa yaha vyavahAra tathA paramArtha ke bIcoMbIca tatvavicAra ko katipaya kSaNa ke lie visrambha tathA virAma dene vAle vizrAmagRha se bar3hakara adhika mahattva nahIM rkhtaa|" (bhAratIya darzana pR0 173 ) / Apa cAhate haiM ki pratyeka darzana ko usa kAlpanika abheda taka pahu~canA caahie| para syAdvAda java vastuvicAra kara rahA hai taba vaha paramArtha sat vastu kI sImA ko kaise lA~gha sakatA hai ? brahmaikavAda na kevala yuktiviruddha hI hai para Aja ke vijJAna se usake ekIkaraNa kA koI vAstavika mUlya siddha nahIM hotA / vijJAna ne eTama taka kA vizleSaNa kiyA hai aura pratyeka kI apanI svatantra sattA svIkAra kI hai| ataH yadi syAdvAda vastu kI anekAntAtmaka sImA para pahu~cAkara buddhi ko virAma detA hai to yaha usakA bhUpaga hI hai| dimAgI abheda se vAstavika sthiti kI upekSA karanA manoraJjana se adhika mahattva kI bAta nahIM ho sktii| isI taraha zrIyuta hanumantarAva ema. e. ne apane "Jain Instrumental theory of Knowledge" nAmaka lekha meM likhA hai ki-"sthAdvAda sarala samajhaute kA mArga upasthita karatA hai. vaha pUrNa satya taka nahIM le jaataa|" aadi| ye saba eka hI prakAra ke vicAra haiM jo syAdvAda ke svarUpa ko na samajhane ke yA vastusthiti kI upekSA karane ke pariNAma haiN| maiM pahile likha cukA hU~ ki-mahAvIra ne dekhA ki vastu to apane sthAna para apane virATa rUpa meM pratiSThita hai, usameM ananta dharma, jo hameM paraspara virodhI mAlUma hote haiM, aviruddha bhAva se vidyamAna haiM, para hamArI dRSTi meM virodha hone se hama usakI yathArtha sthiti ko nahIM samajha pA rahe haiN| jaina darzana vAstava-bahutvavAdI hai| vaha do pRthak sattAka vastuoM ko vyavahAra ke lie kalpanA se abhinna kaha bhI de, para vastu kI nijI maryAdA kA ullaMghana nahIM karanA caahtaa| jaina darzana eka vyakti kA apane guNa-paryAyoM se vAstavika abheda to mAnatA hai, para do vyaktiyoM meM avAstavika abheda ko nahIM maantaa| isa darzana kI yahI vizeSatA hai, jo yaha paramArtha sat vastu kI paridhi ko na lA~ghakara usakI sImA meM hI vicAra karatA hai aura manuSyoM ko kalpanA kI ur3Ana se virata kara vastu kI ora dekhane ko bAdhya karatA hai| jisa carama abheda taka na pahu~cane ke kAraNa anekAnta darzana ko sara rAdhAkRSNana jaise vicAraka ardhasatyoM kA samudAya kahate haiM usa carama abheda ko bhI anekAnta darzana eka vyakti kA eka dharma mAnatA hai / vaha una abhedakalpakoM ko kahatA hai ki vastu isase bhI bar3I hai abheda to usakA eka dharma hai| dRSTi ko aura udAra tathA vizAla karake vastu ke pUrNa rUpa ko dekho, Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA usameM abheda eka kone meM par3A hogA aura abheda ke anantoM bhAI-bandhu usameM tAdAtmya ho rahe hoNge| ataH ina jJAnalavadhAriyoM ko udAradRSTi denevAle tathA vastu kI jhA~kI dikhAnevAle anekAntadarzana ne vAstavika vicAra kI antima rekhA khIMcI hai, aura yaha saba huA hai mAnasa samatAmUlaka tatvajJAna kI khoja se| jaba isa prakAra vastusthiti hI anekAntamayI yA ananta dharmAtmikA hai taba sahaja hI manuSya yaha socane lagatA hai ki dUsarA vAdI jo kaha rahA hai usakI sahAnubhUti se samIkSA honI cAhiye aura vastusthiti mUlaka samIkaraNa honA caahiye| isa svIyasvalpatA aura vastu anantadharmatA ke vAtAvaraNa se nirarthaka kalpanAoM kA jAla TUTegA aura ahaMkAra kA vinAza hokara mAnasasamatA kI sRSTi hogii| jo ki ahiMsA kA saMjIvana bIja hai| isa taraha mAnasa samatA ke lie anekAnta darzana hI ekamAtra sthira AdhAra ho sakatA hai| jaba anekAnta darzana se vicArazuddhi ho jAtI hai taba svabhAvataH vANI meM namratA aura parasamanvaya kI vRtti utpanna ho jAtI hai| vaha vastusthiti ko ullaMghana karanevAle zabda kA prayoga hI nahIM kara sktaa| isIlie jainAcAryoM ne vastu kI anekadharmAtmakatA kA dyotana karane ke lie 'syAt' zabda ke prayoga kI AvazyakatA batAI hai| zabdoM meM yaha sAmarthya nahIM jo ki vastu ke pUrNarUpa ko yugapat kaha sake / vaha eka samaya meM eka hI dharma ko kaha sakatA hai| ataH usI samaya vastu meM vidyamAna zeSa dharmoM kI sattA kA sUcana karane ke lie 'syAt' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| 'syAt' kA 'sunizcita dRSTikoNa' yA 'nirNIta apekSA' hI artha haiM 'zAyada, sambhava kadAcit Adi nhiiN| 'syAdasti' kA vAcyArtha hai-svarUpAdi kI apekSA se vastu hai hI' na ki 'zAyada hai', 'sambhava hai', 'kadAcit hai| aadi| saMkSepataH jahA~ anekAnta darzana citta meM samatA, madhyasthabhAva, vItarAgatA, niSpakSatA kA udaya karatA hai vahA~ syAdvAda vANI meM nirdopatA Ane kA pUrA avasara detA hai| isa prakAra ahiMsA kI paripUrNatA aura sthAyitva kI preraNA ne mAnasa zuddhi ke lie anekAntadarzana aura vacana zuddhi ke lie syAdvAda jaisI nidhiyoM ko bhAratIya saMskRti ke kopAgAra meM diyA hai| bolate samaya vaktA ko sadA yaha dhyAna rahanA cAhie ki vaha jo bola rahA hai utanI hI vastu nahIM hai, kintu bahuta bar3I hai, usake pUrNarUpa taka zabda nahIM pahuMca skte| isI bhAva ko jatAne ke lie vaktA 'syAt' zabda kA prayoga karatA hai / 'syAt' zabda vidhiliG meM niSpanna hotA hai, jo apane vaktavya ko nizcita rUpa meM upasthita karatA hai na ki saMzaya rUpa meN| jaina tIrthakaroM ne isa taraha sarvAGgINa ahiMsA kI sAdhanA kA vaiyaktika aura sAmAjika donoM prakAra kA pratyakSAnubhUta mArga batAyA hai| unane padArthoM ke svarUpa kA yathArtha nirUpaNa to kiyA hI, sAtha hI padArthoM ke dekhane kA, unake jJAna karane kA aura unake svarUpa ko vacana se kahane kA nayA vastusparzI mArga btaayaa| isa ahiMsaka dRSTi se yadi bhAratIya darzanakAroM ne vastu kA nirIkSaNa kiyA hotA to bhAratIya jalpakathA kA itihAsa raktaraMjita na huA hotA aura dharma tathA darzana ke nAma para mAnavatA kA nirdalana nahIM hotaa| para ahaMkAra aura zAsana bhAvanA mAnava ko dAnava banA detI hai| usa para bhI dharma aura mata kA 'aham' to ati durnivAra hotA hai / parantu yuga yuga meM aise hI dAnavoM ko mAnava banAne ke lie ahiMsaka santa isI samanvaya dRSTi, isI samatA bhAva aura isI sarvAGgINa ahiMsA kA sandeza dete Ae haiN| yaha jaina darzana kI hI vizeSatA hai jo vaha ahiMsA kI taha taka pahu~cane ke lie kevala dhArmika upadeza taka hI sImita nahIM rahA api tu vAstavika sthiti ke AdhAra se dArzanika yuktiyoM ko sulajhAne kI maulika dRSTi bhI khoja sakA / na kevala dRSTi hI kintu mana vacana aura kAya ina tInoM dvAroM se honevAlI hiMsA ko rokane kA prazastatama mArga bhI upasthita kara skaa| Aja DaoN. bhagavAndAsa jaise manISI samanvaya aura saba dharmoM kI maulika ekatA kI AvAja bulanda kara rahe haiN| ve varSoM se kaha rahe haiM ki samanvaya dRSTi prApta hue binA svarAjya sthAyI nahIM ho sakatA, mAnava mAnava nahIM raha sktaa| unhoMne apane 'samanvaya' aura 'darzana kA prayojana' Adi granthoM meM isI samanvaya tattva kA bhUri bhUri pratipAdana kiyA hai| jaina RSiyoM ne isa samanvaya (syAdvAda) siddhAnta para hI saMkhyAbaddha grantha likhe haiN| inakA vizvAsa hai ki jaba taka dRSTi meM samIcInatA nahIM AyagI taba taka Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nyAyavinizcayavivaraNa matabheda aura saMgharSa banA hI rhegaa| nae dRSTikoNa se vastu sthiti taka pahu~canA hI visaMvAda se haTAkara jIvana ko saMvAdI banA sakatA hai| jaina darzana kI bhAratIya saMskRti ko yahI dena hai| Aja hameM jo svAtantrya ke darzana hue haiM vaha isI ahiMsA kA puNyaphala hai| koI yadi vizva meM bhArata kA mastaka U~cA rakha sakatA hai to yaha nirupAdhi varNa, jAti, raGga, deza Adi kI kSudra upAdhiyoM se rahita ahiMsA bhAvanA hI hai| isa prakAra sAmAnyataH darzana zabda kA ko dena kA sAmAnya varNana karane ke bAda isa kiyA jAtA hai artha aura unakI sImA tathA jainadarzana kI bhAratIya darzana bhAga meM Ae hue granthagata prameya kA varNana saMkSepa meM viSayaparicaya grantha kA bAhyasvarUpa , nAma - AcArya siddhasena divAkara ne jaina nyAya kA avatAra karane vAlA nyAyAvatAra prantha likhA hai| nyAyAvatAra meM pratyakSa anumAna aura bhUta ina tIna pramANoM kA vivecana kiyA gayA hai| akaladeva ne prakRta grantha nyAyavinidhaya meM bhI pratyakSa anumAna aura pravacana ye tIna hI prastAva rakhe haiN| dharmakIrti ke pramANavArtika meM pratyakSa, svArthAnumAna aura parAvanumAna ina tIna kA vivecana hai| parArthAnumAna aura zabda pramANa kI prakriyA lagabhaga ekasI hai| dharmakIti kA eka pramANavinizcaya grantha bhI prasiddha hai / yaha grantha gadyapadyamaya rahA hai| ghAdidevasUrine syAdvAda ratnAkara ( pR0 23) meM 'dharmakIrtirapi nyAyavinizvayaspa....... vaha ullekha karake likhA hai ki nyAyavinizrava ke tIna paricchedoM meM kramazaH pratyakSa, svArthAnumAna aura parArthAnumAna kA varNana hai| yadi dharmakIrti kA pramANavinizraya ke atirikta nyAyavinizcaya nAma kA bhI koI prantha rahA hai to deva ne nAma kI pasandagI meM isakA upayoga kara liyA hogaa| abhI taka ke anusandhAna se dharmakIrti ke nyAyavinizcaya grantha kA to patA nahIM calA hai| ho sakatA hai ki dhAdidevara ne pramANa vinizcaya kA hI nyAyavinizraya ke nAma se ullekha kara diyA ho kyoMki usake pratyakSa svArthAnumAna aura parArthAnumAna pariccheda pramANa ke hI bhedoM ke vivecaka hai| ataH pramANavArtika kI taraha prabhANavinaya nAma kI hI adhika sambhAvanA hai| deva ne nyAya ko kalidoSa se malina huA dekhakara usake vinizrayArtha nyAyAvatAra aura pramANacinizcaya ke Adyanta padoM se grantha kA nyAyavinizva nAmakaraNa kiyA hogA / nyAyavinizcaya kI akakartRkatA-deva apane granthoM meM kahIM na kahIM 'akala' nAma kA prayoga avazya karate haiN| yaha prayoga kahIM jinendra ke vizeSaNa ke rUpa meM kahIM prantha ke vizeSaNa ke rUpa meM aura kahIM lakSaNaghaTaka vizeSaNa ke rUpa meM dRSTigocara hotA hai| nyAyavinizraya grantha ( kArikA naM0 (286) meM bikhara kara nicayanyAyo vinizcIyate" isa kArikAMza ke dvArA akalaGka aura nyAyadhinizcaya donoM kI hRdayahAriNI rIti se spaSTa sUcanA de dI hai| vAdirAjasUri ke puSpikA vAkya anantavIrya kI siddhivinizcaya TIkA ( pR0 208 B ) kA ullekha, vidyAnandi kA AptaparIkSA ( pR0 49 ) gata 'madeva kaha kara uddhRta kI gaI nyAyadhinidhaya kI 'indrajAlAdiSu' Adi kArikA, nyAyadIpikAkAra dharmabhUSaNayati dvArA 'tadukta' bhagavadbhirakalaGkadevaiH nyAyavinizcaye' likhakara 'pratyakSalakSaNaM prAhuH' isa tIsarI kArikA kA udghRta kiyA jAnA isa grantha kI akalaGkakartRkatA ke prabala poSaka pramANa haiM / granthagataprameya - nyAyavinizraya meM tIna prastAva haiM--1 pratyakSa 2 anumAna 2 prayacana / ina prastAvoM meM sthUla rUpa se nimnalikhita viSayoM para prakAza DAlA gayA hai prathama pratyakSa prastAva meM pratyakSa kA lakSaNa, indriya pratyakSa kA lakSaNa, pramANasamplava sUcana cakSurAdi buddhiyoM kA vyavasAyAtmakatva, trikalpa ke abhilApavastra Adi lakSaNoM kA khaNDana, jJAna ko parokSa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mAnane kA nirAkaraNa, jJAna ke svasaMvedana kI siddhi, jJAnAntaravedyajJAnanirAsa, sAkArajJAnanirAsa, acetanajJAnanirAsa, nirAkArajJAnasiddhi, saMvedanAdvaitanirAsa, vibhramavAdanirAsa, bahirarthasiddhi, citrajJAnakhaNDana, paramANurUpa bahirartha kA nirAkaraNa, avayavoM se bhinna avayavI kA khaNDana, dravya kA lakSaNa, guNa aura paryAya kA svarUpa, sAmAnya kA svarUpa, artha ke utpAdAditrayAtmakatva kA samarthana, apoharUpa sAmAnya kA nirAsa, vyakti se bhinna sAmAnya kA khaNDana, .dharmakIrtisammata pratyakSa lakSaNa kA khaNDana, bauddhakalpita svasaMvedana-yogi-mAnasapratyakSanirAsa, sAMkhyakalpita pratyakSalakSaNa kA khaNDana, naiyAyika ke pratyakSa kA samAlocana, atIndriya pratyakSa kA lakSaNa Adi viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai| dvitIya anumAnaprastAvameM-anumAna kA lakSaNa, pratyakSa kI taraha anumAna kI bahirarthaviSayatA 'sAdhya-sAdhyAbhAsa ke lakSaNa, bauddhAdi matoM meM sAdhyaprayoga kI asambhavatA, zabda kA arthavAcakatva, zabdasatagrahaNaprakAra, bhUtacaitanyavAda kA nirAkaraNa, guNaguNibheda kA nirAkaraNa, sAdhyasAdhanAbhAsa ke lakSaNa, prameyatva hetu kI anekAntasAdhakatA, satvahetu kI pAriNAmitvaprasAdhakatA, trairUpyakhaNDanarvaka anyathAnupapattisamarthana, tarka kI pramANatA, anupalambha hetu kA samarthana, pUrvacara uttaracara aura sahacara hetu kA samarthana, asiddha viruddha anaikAntika aura akiJcitkara hetvAbhAsoM kA vivecana, dUSaNAbhAsalakSaNa, jAtilakSaNa, jayetaravyavasthA, dRSTAnta-dRSTAntAbhAsavicAra, vAda kA lakSaNa, nigrahasthAnalakSaNa, vAdAbhAsalakSaNa Adi anumAna se sambandha rakhane vAle viSayoM kA varNana hai| tRtIya pravacana prastAva meM-pravacana kA svarUpa, sugata ke Aptatva kA nirAsa, sugata ke karuNAvattva tathA caturAryasatya-pratipAdakatva kA parihAsa, bhAgama ke apauruSeyatva kA khaNDana, sarvajJatvasamarthana, jyotirjJAnopadeza satyasvapmajJAna tathA IkSaNikAdi vidyA ke dRSTAntadvArA sarvajJatvasiddhi, zabdanityatvanirAsa, jIvAdi tatvanirUpaNa, nairAmya bhAvanA kI nirarthakatA, mokSa kA svarUpa, saptabhaMgI nirUpaNa, syAdvAdameM diye jAnevAle saMzayAdi doSoM kA parihAra, smaraNa pratyabhijJAna Adi kA prAmANya, pramANa kA phala Adi viSayoM para vivecana hai| prastuta nyAyavinizcaya meM tIna prakAra ke zlokoM kA saMgraha hai-(1) vArtika (2) antarazloka (3) saMgrahazloka / isa bhAga meM 'pratyakSalakSaNaM prAhuH' Adi tIsarA zloka mUlavArtika hai kyoMki Age isI zlokagata padoM kA vistRta vivecana hai| vRtti ke madhya meM yatra tatra AnevAle antarazloka haiN| tathA vRtti ke dvArA pradarzita mUlavArtika ke artha kA saMgraha karAnevAle saMgrahazloka haiN| vAdirAjasUri ne (pR. 229) svayaM "nirAkAretyAdayaH antarazlokAH vRttimadhyavartitvAt" vimukhatyAdi vArtikavyAkhyAnavRttigranthamadhyavartinaH khalbamI zlokAH / ....... saMgrahazlokAstu vRttyupadarzitasya vArtikArthasya saMgrahaparA iti vizeSaH / " ina zabdoM meM antarazloka aura saMgrahazloka kI vizeSatA batAI hai| vAdirAjasUri kI vyAkhyA gayabhAga para to nahIM hI hai| padyoM meM bhI sambhavataH kucha padya avyAkhyAta chUTa gae haiN| kArikA saMkhyA-nyAyavinizcaya kI mUlakArikAe~ pRthak pRthak pUrNarUpa se likhI huI nahIM miltii| inakA uddhAra vivaraNagata kArikAMzoM ko jor3akara kiyA gayA hai| ataH jahA~ ye kArikAe~ pUrI nahIM milatI vahA~ uddhata aMza ko[ ] isa brekiTa meM de diyA hai| akalaGkagranthatraya meM nyAyavinizcaya mUla prakAzita ho cukA hai| usameM prathama prastAva meM 1693 kArikAe~ mudrita haiM para vastutaH isa prastAva kI kArikAoM kI abhrAnta sakhyA 1681 hai| akalaGkagranthatrayagata nyAyavinizcaya meM 'hitAhitApti' (kArikA naM04) kArikA mUla kI samajhakara chApI gaI hai, para aba yaha kArikA vAdirAja kI svakRta jJAta hotI hai| nyAyavinizcayavivaraNa (pR0 115) meM likhA hai ki-"kariSyate hi sadasajjJAna ityAdinA indriyapratyakSasya, parokSazAna ityAdinA anindriyapratyakSasya, lakSaNaM samamityAdinA cAtIndriya. pratyakSasamarthanam" isa ullekha se jJAta hotA hai ki tInoM pratyakSoM kA prakArAntara se samarthana kArikAoM meM kiyA gayA hai lakSaNa nhiiN| mUla kArikAoM meM na to anindriya pratyakSa kA lakSaNa hai aura na atIndriya pratyakSa kA, taba kevala indriyapratyakSa kA lakSaNa kyoM kiyA hogA? dUsare pakSa meM isa zloka kI vyAkhyA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAyavinizcayavivaraNa (pR0 105, 111) vivaraNa meM maujUda hai aura vyAkhyA ke AdhAroM se hI ukta zloka ko maiMne pahale mUla kA mAnA thaa| ho sakatA hai ki vAdirAja ne svakRta zloka kA hI tAtparyodghATana kiyA ho| athavA vRtti meM hI gadya meM ukta lakSaNa ho aura vAdirAja ne use padyabaddha kara diyA ho| jaisA ki laghIyastraya svavRtti (pR.21) meM "indriyArthajJAnaM spaSTaM hitAhitaprAptiparihArasamartha prAdezika pratyakSam" yaha indriyapratyakSa kA lakSaNa milatA hai / athavA ise hI vAdirAja ne padyabaddha kara diyA ho| phalataH hamane isa zloka ko isa vivaraNa meM vAdirAjakRta hI mAnakara choTe TAipa meM chApA hai| akalaGkagranthatraya kI prastAcanA meM isa zloka ke sambandha meM maiMne paM0 kailAzacandrajI ke mata kI caracA kI thI / anusandhAna se unakA mata isa samaya ucita mAlUma hotA hai| akalaGkagranthatraya meM mudrita kArikA naM. 38 kA 'grAhyabhedo na saMvitti bhinattyAkArabhaGgyapi" yaha uttarArdha mUla kA nahIM hai| kArikA naM. 129 ke pUrvArdha ke bAda "tathA sunizcitastaista tattvato viprazaMsataH" yaha uttarArdha mUla kA honA caahie| isa taraha isa pariccheda kI kArikAoM kI saMkhyA 1683 raha jAtI hai / prastuta vivaraNa meM chApate samaya kArikAoM ke nambara dene meM gar3abar3I ho gaI hai| tADapatrIya prati meM prAyaH mUla zlokoM ke pahile isa prakAra kA cihna banA huA hai, jahA~ pUre zloka Ae haiM / kArikA naM04 para yaha cihna nahIM banA hai| akalaGkagranthatraya meM mudrita prathama pariccheda kI kArikAoM meM nimnalikhita saMzodhana honA cAhie kArikA naM. 16 -zabdo -shkto| kArikA naM0 24 -vanyace -vntyce-| kArikA naM0 31 na vijJAnA na hi jnyaanaa-| kArikA naM0 70 -meSa nizcayaH -meSa vinishcyH| kArikA naM078 kathana tat katha ttH| kArikA naM. 102 drumeSva dhrvessv-| kArikA naM. 140 atadArambha atadAbhadvitIya aura tRtIya pariccheda meM mudrita kArikAoM meM nimnalikhita kArikAparivartanAdi haiMkArikA naM0 194 kI racanA-"ataddhetuphalApohaH sAmAnyaM cedapohinAm / sandaryate yathA buddhayA na tthaa'prtipttitH|" isa prakAra honI caahie| __kArikA naM0 283 ke pUrvArdha ke bAda "citrcaittvicitraabhdRssttbhnggprsnggtH| sa naikaH sarvathA zleSAta nAneko bhedruuptH|" yaha kArikA aura honI caahie| kArikA naM0372 kA "pUrvapakSamavijJAya dUSako'pi vidUSakaH" yaha uttarArdha mUla kA nahIM hai| kArikA naM0 431 ke bAda "tataHzabdArthayornAsti sambandho'pauruSeyakaH" yaha kArikArdha aura honA caahie| kArikA naM0 475 ke bAda "pramA pramitihetutvAt prAmANyamupagamyate" yaha kArikArdha aura honA caahie| ata: akalaGkapranthatrayagata nyAyavinizcaya ke aGkoMke anusAra saMpUrNa granthameM 4803 kArikAe~ phalita hotI hai| nyAyavinizcaya vivaraNa-nyAyavinizcaya ke padya bhAga para prabalatArkika syAdvAdavidyApati vAdirAjasari kRta tAtparya vidyotinI vyAkhyAnaratnamAlA upalabdha hai| jisakA nAma' nyAyavinizcaya vivaraNa hai| jaisA ki vAdirAjakRta isa zloka se prakaTa hai 1 paramparAgata prasiddhi ke anusAra isakA nAma nyAyakumudacandra ke nyAyakumudacandrodaya kI taraha nyAyavinizcayAlaGkAra rUDha ho gayA hai| parantu vastutaH vAdirAja ke ukta zloka gata ullekhAnusAra isakA mukhya AkhyAna nyAyavinizcayAMvavaraNa hai ; dUsare zabdoM meM ise tAtparyAvadyotinI vyAkhyAnaratnamAlA bhI kaha sakate haiN| para nyAyavinizcayAlaGkAra nAma kA samarthana kisI bhI pramANa se nahIM hotaa| paM. paramAnandajI zAstrI sarasAvA ne Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "praNipatya sthirabhaktyA gurUn parAnapyudAravuddhiguNAn / nyAyavinizcayavivaraNamabhiramaNIyaM mayA kriyate // " laghIyastraya kI taraha nyAyavinizcayavivaraNa (prathamabhAga pR. 229) meM Ae hue 'vRttimadhyavartisvAt', 'vRtticUrNInAM tu vistArabhayAnAsmAbhirvyAkhyAnamupadayate' ina avataraNoM se spaSTa hai ki nyAyavinizcaya para akalaGkadeva kI svavRtti avazya rahI hai| vRtti ke madhya meM bhI zloka the jo antarazloka ke nAma se prasiddha the| isake sivAya vRtti ke dvArA pradarzita mUlavArtika ke artha ko saMgraha karanevAle saMgrahazloka bhI the / vAdirAjasUri ne jina 4803 zlokoM kA vyAkhyAna vivaraNa meM kiyA hai unameM antarazloka aura saMgrahazloka bhI zAmila haiM / kitane saMgrahazloka haiM aura kitane antarazloka isakA ThIka nirNaya dvitIyabhAga ke prakAzana ke samaya ho skegaa| para vAdirAjasUri ne vRtti yA cUrNigata sabhI zlokoM kA vyAkhyAna nahIM kiyaa| pR0 301 meM 'tathA ca sUkta cUrNI devasya vacanam' isa utthAna vAkya ke sAtha "samAropavyavacchedAt" Adi zloka uddhata hai| yadi vAdirAjasUri nyAyavinizcaya kI svavRtti ko hI cUrNizabda se kahate haiM to kahanA hogA ki Apane vRtti yA cUrNigata sabhI zlokoM kA vyAkhyAna nahIM kiyA, kyoMki 'samAropavyavacchedAt' zloka mUla meM zAmila nahIM kiyA gayA hai| ___isa taraha vRtti ke yAvat gadyabhAga kI to vyAkhyA kI hI nahIM gaI, sambhavataH kucha padya bhI chUTa gae haiM / jaisA ki siddhivinizcayaTIkA (pR0 120 A) ke nimnalikhita ullekhoM se spaSTa hai "tadaktaM nyAyavinizcayena caitada bahireva / kiM tarhi? bahirbahiriva prtibhaaste| kuta etat ? bhraanteH| tadanyatra samAnam / iti|" siddhivinizcayaTIkA (pR. 69 A) meM hI nyAyavinizcaya ke nAma se 'sukhamAlhAdanAkAra zloka uddhRta hai-"kathamanyathA nyAyavinizcaye sahabhuvo guNA ityasya sukhamAlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA syAda yUnaH kAntAsamAgame // iti nidarzanaM syAt / " yaha zloka siddhivinizcayaTIkA ke ullekhAnusAra nyAyavinizcaya svavRtti kA honA caahie| kyoMki vaha 'guNaparyayavadvyaM te sahakramavRttayaH' (zlo0 11) ke guNa zabda kI vRtti meM udAharaNarUpa se diyA gayA hogaa| yaha bhI sambhava hai ki akalaGkadeva ne svayaM isa zloka ko vRtti meM uddhRta kiyA ho kyoMki vAdirAja ise syAdvAdamahArNava grantha kA batAte haiN| yaha bhI citta ko lagatA hai ki nyAyavinizcaya kI ukta vRtti hI sambhavataH syAdvAdamahArNava ke nAma se prakhyAta rahI ho| jo ho, para abhI yaha saba sAdhaka pramANoM kA abhAva hone se sambhAvanAkoTi meM hI haiN| nyAyavinizcayavivaraNa kI racanA atyanta prasanna tathA maulika hai| tattat pUrvapakSoM ko samRddha aura prAmANika banAne ke lie agaNita granthoM ke pramANa uddhRta kiye gaye haiN| jahA~ taka maiMne adhyayana kiyA hai vAdirAjasUri ke Upara kisI bhI dArzanika AcArya kA sIdhA prabhAva nahIM hai| ve haraeka viSaya ko isakA nyAyavinizcayAlaGkAra nAma bhI mAnakara isake pramANanirNaya se pahile race jAne ke sambandha meM pramANanirNaya (pR. 16) gata yaha avataraNa ekIbhAvastotra kI prastAvanA (pR. 15) meM upasthita kiyA hai-- ___"ata eva parAmarzAtmakatvaM spASTayameva mAnasapratyakSasya pratipAditamalaGkAre-idamityAdi majjJAnamabhyA. sAt purataH sthite / sAkSAtkaraNatastatra pratyakSa mAnasaM matam // " parantu isa avataraNa meM alaGkAra zabda se nyAyavinizcayAlaGkAra iSTa nahIM hai kyoMki yaha zloka vAdirAjasUri ke nyAyavinizcayavivaraNa kA nahIM hai kintu prajJAkaraguptakRta pramANavArtikAlaGkAra (likhita pR. 4) kA hai, aura ise vAdirAja ne nyAyavinizcayavivaraNa (pR. 119) meM pUrvapakSarUpa se uddhRta kayA hai| vAdirAja ne svayaM nyAyavinizcayavivaraNa meM bIsoM jagaha pramANavArtikAlaGkAra kA 'alaGkAra' nAma se ullekha kiyA hai| ataH nyAyavinizcayavivaraNa kA nyAyavinizcayAlaGkIra nAma nirmUla hai aura mAtra zrutimAdhuryanimitta hI pracalita ho gayA hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 nyAyavinizcayavivaraNa svayaM AtmasAt karake hI vyavasthita DhaMga se yuktiyoM kA jAla bichAte haiM jisase prativAdI ko nikalane kA avasara hI nahIM mila pAtA / sAMkhya ke pUrvapakSa meM (0231) yogabhAjya kA ullekha 'vindhyavAsino bhASyam' zabda se kiyA hai| sAMkhyakArikA ke eka prAcIna nibandha se (40 234) bhoga kI paribhASA uddhRta kI hai| bauddhamatasamIkSA meM dharmakIrti ke pramANavArtika aura prajJAkara ke vArtikAlaGkAra kI itanI gaharI aura vistRta AlocanA anpatra dekhane meM nahIM aaii| vArtAkAra kA to AdhA sA bhAga isameM Alocita hai| dharmottara, zAntabhadra, acaMda Adi pramukha bauddha granthakAra inakI tIkhI AlocanA se nahIM TUTe haiN| , mImAMsAdarzana kI samAlocanA meM zabara umbeka prabhAkara maNDana kumArila Adi kA gambhIra paryAlocana hai| isI taraha nyAyavaizeSika mata meM vyomaziva Atreya, bhAsavaMza, vizvarUpa Adi prAcIna AcAyake mata unake granthoM se uddhRta kara ke Alocita hue haiN| upaniSadoM kA vedamastaka zabda se ullekha kiyA gayA hai| isa taraha jitanA parapakSasamIkSaNa kA bhAga hai vaha una una matoM ke prAcInatama granthoM se lekara hI pUrvapakSa meM sthApita karake Alocita kiyA gayA hai / svapakSasaMsthApana meM samantabhadrAdi AcAryoM ke pramANavAkyoM se pakSa kA samarthana paripuSTa rIti se kiyA hai| jaba vAdirAja kArikAoM kA vyAkhyAna karate haiM to unakI apUrva vaiyAkaraNacuntA citta ko vismita kara detI hai| kisI kisI kArikA ke pAMca pAMca artha taka inhoMne kie haiN| do artha to sAdhAraNatayA aneka kArikAoM ke dRSTigocara hote haiN| kApyachaTA bhIra sAhityasarjakatA to inakI pada pada para apanI AbhA se nyAyabhAratI ko samujjvala banAtI huI sahRdayoM ke hRdaya ko AhlAdita karatI hai| sAre vivaraNa meM karIba 2000-2500 padma svayaM vAdirAja ke hI dvArA race gae haiM jo inakI kAvya cAturI ko pratyeka pRSTha para mUrta kie hue haiN| inakI tarkazakti apanI maulika hai kyA pUrvapakSa aura kyA uttara pakSa donoM kA bandhAna prasAda oja aura mAdhurya se samalaGkRta hokara tarkapravaNatA kA ucca adhiSThAna hai| isa zloka meM kitane oja ke sAtha camaka meM arca kA upahAsa kiyA hai-- 1 "arcatacaTaka, tadasmAduparama dustakaMpakSayalacalanAt / syAdvAdAcalavidanacucurna tavAsti nayacakSuH // ( pR0 449 ) isa taraha samagra grantha kA koI bhI pRSTha vAdirAja kI sAhityapravaNatA zabda niSNAtatA aura dArzanikatA kI yugapat pratIti karA sakatA hai| ekIbhAvastotra ke anta meM pAyA jAnevAlA yaha padma vAdirAja kA bhUtaguNodbhAvaka hai mAtra stutiparaka nahIM "yAdirAjamanu zAbdikaloko vAdirAjamanu tArkikasiMhaH / vAdirAjamanu kAvyakRtaste vAdirAjamanu bhaNyasahAyaH // " 1 bAdirAja kA ekIbhAvastotra usa niSThAvAn aura bhakti vibhoramAnasa kA parizpadana hai jisakI sAdhanA se bhaya apanA parama lakSya pA sakatA hai| isa taraha vAdirAja tArkika hokara bhI bhakta the, vaiyAkaraNaare hokara bhI kAvyakalA ke hRdayAhlAdaka lIlAdhAma the aura the akalaGkanyAya ke saphala vyAkhyAkAra / jaina darzana ke pradhAgAra meM vAdirAja kA nyAyavinizvayavivaraNa apanI maulikatA gambhIratA anucchiSTatA yuktipravaNatA pramANasaMgrahatA Adi kA advitIya udAharaNa hai| isake prathama pratyakSa prastAva kA saMkSi viSayaparicaya isa prakAra hai pratyakSa pariccheda nyAyavinizraya grantha ke tIna pariccheda haiM-1 pratyakSa 2 anumAna aura 2 pravacana isa grantha meM akaladeva ne nyAya ke vinizcaya karane kI pratijJA kI hai ve nyAya arthAt svAdvAvamudrAMkita jaina AmnAya ko kalikAla doSa se guNadveSI vyaktiyoM dvArA malina kiyA huA dekhakara vicalita ho uThate haiM aura bhavya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 37 / puruSoM kI hitakAmanA se samparajJAna-vacana rUpI jala se usa nyAya para Ae hue mala ko dUra karake usako nirmala banAne ke lie kRtasaGkalpa hote haiM jisake dvArA vastu svarUpa kA nirNaya kiyA jAya use nyAya kahate haiN| arthAt nyAya una upAyoMko kahate haiM jinase vastu tatva kA nizraya ho| aise upAya tatvArtha sUtra (114) meM pramANa aura naya do hI nirdiSTa hai| AtmA ke ananta guNoM meM upayoga hI eka aisA guNa hai jisake dvArA AtmA ko lakSita kiyA jA sakatA hai| upayoga arthAt citizakti upayoga do prakAra kA hai eka jJAnopayoga aura dUsarA darzanopayoga eka hI upayoga jaba parapadArthoM ke jAnane ke kAraNa sAkAra banatA hai taba jJAna kahalAtA hai vahI upayoga jaba dhAdyapadArthoM meM upayukta na rahakara mAtra caitanyarUpa rahatA hai taba nirAkAra avasthA meM darzana kahalAtA hai / yadyapi dArzanikakSetra meM darzana kI vyAkhyA badalI hai aura pada caitanyAkAra kI paridhi ko lA~ghakara padArthoM ke sAmAnyAvalokana taka jA pahuMcI hai parantu siddhAnta granthoM meM darzana kA 'anupayukta Adarzatalavat' hI varNana hai| siddhAnta granthoM meM spaSTatayA viSaya aura vipakSa ke sannipAta ke pahile darzana kA kAla batAyA hai| jaba taka AtmA ekapadArthaviSayakajJAnIpayoga se cyuta hokara dUsare padArthaviSayaka upayoga meM pravRtta nahIM huA taba taka bIca kI nirAkAra avasthA darzana kahI jAtI hai| isa avasthA meM caitanya nirAkAra yA caitanyAkAra rahatA hai| dArzanika pra meM darzana viSayaviSayI ke sannipAta ke anantara vastu ke sAmAnyAvalokana rUpa meM varNita hai| aura vaha hai bauddhasammata nirvikalpaka jJAna aura naiyAdhikAdisammata nirvikalpaka jJAna kI pramANatA kA nirAkaraNa karane ke lie| isakA yahI tAtparya hai ki baddhAdi jisa nirvikalpaka ko pramANa mAnate haiM jaina use darzanakoTi meM ginate haiM aura vaha pramANa kI sImA se bahirbhUta hai| astu, upAyatattva meM jJAna hI AtA hai| jaba jJAna vastu ke pUrNa rUpa ko jAnatA hai taba pramANa kahA jAtA hai tathA jaba eka deza ko jAnatA hai taba naya / pramANa kA lakSaNa sAdhAraNatayA 'pramAkaraNaM pramANam' yaha sarva svIkRta hai| vivAda yaha hai ki karaNa kIna ho ? naiyAyika sannikarSa aura jJAna donoM kA karaNa rUpa se nirdeza karate haiM / parantu jaina paramparA meM ajJAna nivRtti rUpa pramiti kA karaNa jJAna ko mAnate haiM / AcArya samantabhadra aura siddhasena ne pramANa ke lakSaNa meM 'svaparAvabhAsakA pada kA samAveza kiyA hai| isa pada kA tAtparya hai ki pramANa ko 'sva' aura 'para' donoM kA nizcaya karAnevAlA honA cAhie / yadyapi akaladeva aura mANikyanandI ne pramANa ke lakSaNa meM 'anadhigatArthamAhI' aura 'apUrvArdhavyavasAyAtmaka' padoM kA niveza kiyA hai, para yaha sarvasvIkRta nahIM huaa| AcArya hemacandra ne to 'svAvabhAsaka' pada bhI pramANa ke lakSaNa meM anAvazyaka samajhA hai| unakA kahanA hai ki svAvabhAsakatva jJAnasAmAnya kA dharma hai| jJAna cAhe pramANa ho yA apramANa, vaha svasaMvedI hogA hI / tAtparya yaha hai ki jaina paramparA meM aisA svasaMvedI jJAna pramANa hogA jo para padArtha nirNaya karanevAlA ho / pramANa sakaladezI hotA hai vaha eka guga ke dvArA bhI pUrI vastu ko viSaya karatA hai| naya vikAdezI hotA hai kyoMki yaha jisa dharma kA sparza karatA hai use hI mukhya bhAva se viSaya karatA hai| pramANa ke bheda - sAmAnyatayA prAcIna kAla se jaina paramparA meM pramANa ke pratyakSa aura parokSa ye do bheda nirvivAda rUpa se svIkRta cale A rahe haiN| AtmamAtra sApekSa jJAna ko pratyakSa kahate haiM tathA jisa jJAna 1 indriya mana prakAza Adi parasAdhanoM kI apekSA ho vaha jJAna parIkSa kahA jAtA hai| pratyakSa aura parokSa kI yaha paribhASA jaina paramparA kI apanI hai jaina paramparA meM pratyeka vastu apane pariNamana meM svayaM upAdAna hotI hai| jitane paranimittaka pariNamana haiM ve saba vyavahAra mUlaka haiN| jitane mAtra svanimittaka pariNamana haiM ve paramArtha haiM, nizcayanaya ke viSaya haiN| pratyakSa aura parokSa ke lakSaNa meM bhI vahI svAbhimukha dRSTi kArya kara rahI hai aura usake nirvAha ke lie akSa zabda kA artha (akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA) AtmA kiyA gyaa| pratyakSa ke lokaprasiddha artha ke nirvAha ke lie indriyajanya jJAna ko sAMyabahArika saMjJA dii| yadyapi zAstrIya paramArthaM vyAkhyA ke anusAra indriyajanya jJAna parasApekSa hone se parokSa hai kintu lokavyavahAra meM inakI pratyakSarUpa se prasiddhi hone ke kAraNa inheM saMvyavahAra pratyakSa kaha 1 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa diyA jAtA hai| jainadRSTi meM upAdAnayogyatA para hI vizeSa bhAra diyA gayA hai, nimitta se yadyapi upAdAna yogyatA vikasita hotI hai para nimittAdhIna pariNamana utkRSTa yA zuddha nahIM samajhe jaate| isIlie pratyakSa jaise utkRSTa jJAna meM indriya aura mana jaise nikaTatama sAdhanoM kI apekSA bhI svIkAra nahIM kI gii| pratyakSa vyavahAra kA kAraNa bhI AtmamAtrasApekSatA hI nirUpita kI gaI hai aura parokSa vyavahAra ke lie indriya mana Adi parapadArthoM kI apekSA rkhnaa| yaha to jainadRSTi kA apanA AdhyAtmika nirUpaNa hai| usa pratyakSajJAna kI paribhASA karate hue akalaGkadeva ne kahA hai ki- . .. "pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaH saakaarmasaa| dravyaparyAyasAmAnyavizeSarthAtmavedanam // " arthAt-jo jJAna paramArthataH spaSTa ho, sAkAra ho, dravyaparyAyAtmakaH aura sAmAnyavizeSAtmaka artha ko viSaya karanevAlA ho aura AtmavedI ho use pratyakSa kahate haiN| isa lakSaNa meM akalaGkadeva ne nimnalikhita mure vicArakoTi ke lAyaka rakhe haiM 1 jJAna AtmavedI hotA hai| 2 jJAna sAkAra hotA hai| 3 jJAna artha ko jAnatA hai| 4 artha sAmAnyavizeSAtmaka hai| 5 artha dravyaparyAyAtmaka hai| 6 vaha jJAna pratyakSa hogA jo paramArthataH spaSTa ho / jJAna kA Atmaveditva-jJAna AtmA kA guNa hai yA nahIM' yaha prazna bhI dArzanikoM kI carcA kA viSaya rahA hai| bhUtacaitanyavAdI cArvAka jJAna ko pRthvI Adi bhUtoM kA hI dharma mAnatA hai| vaha sthUla yA dRzya bhUtoM kA dharma svIkAra na kara ke sUkSma aura adRzya bhUtoM ke vilakSaNasaMyoga se utpanna honevAle avasthAvizeSa ko jJAna kahatA hai| sAMkhya caitanya ko puruSadharma svIkAra kara ke bhI jJAna yA buddhi ko prakRti kA dharma mAnatA hai / sAMkhya ke mata se caitanya aura jJAna judA judA haiN| puruSagata caitanya bAhyapadArthoM ko nahIM jAnatA / bAhyapadArthoM ko jAnane vAlA buddhitatva jise mahattatva bhI kahate haiM prakRti kA hI pariNAma hai| yaha buddhi ubhayataH pratibimbI darpaNa ke samAna hai| isameM eka ora purupagata caitanya pratiphalita hotA hai aura dUsarI ora padArthoM ke AkAra / isa buddhi madhyama ke dvArA hI puruSa ko "maiM ghaTa ko jAnatA hU~" yaha mithyA ahaGkAra hone lagatA hai| nyAya-vaizeSika-jJAna ko AtmA kA guNa mAnate avazya haiM, para inake mata meM AtmA dravyapadArtha pRthaka hai tathA jJAna guNapadArtha judA / yaha AtmA kA yAvadavyabhAvI arthAt jaba taka AtmA hai taba taka usameM avazya rahanevAlA-guNa nahIM hai kintu AtmamanaHsaMyoga mana-indriya-padArtha sannikarSa Adi kAraNoM se se utpanna honevAlA vizeSa guNa hai| jaba taka ye nimitta mileMge jJAna utpanna hogA, na mileMge na hogaa| mukta avasthA meM mana indriya Adi kA sambandha na rahane ke kAraNa jJAna kI dhArA ucchinna ho jAtI hai| isa avasthA meM AtmA svarUpamAtramagna rahatA hai / tAtparya yaha ki buddhi sukha duHkha Adi vizeSa guNa aupAdhika hai, svabhAvataH AtmA jJAnazUnya hai| Izvara nAma kI eka AtmA aisI haiM jo anAdyananta nityajJAnavAlI hai| paramAtmA ke sivAya anya sabhI jIvAtmAe~ svabhAvataH jJAnazUnya haiN| vedAntI jJAna aura caitanya ko judA judA mAnakara caitanya kA Azraya brahma ko tathA jJAna kA Azraya antaHkaraNa ko mAnate haiN| zuddha brahma meM viSayaparicchedaka jJAna kA koI astitva zeSa nahIM rhtaa| mImAMsaka jJAna ko AtmA kA hI guNa mAnate haiN| inake yahA~ jJAna aura AtmA meM tAdAtmya mAnA gayA hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 39 bauddha paramparA meM jJAna nAma yA cittarUpa hai| mukta avasthA meM cittasantati nirAkha ho jAtI hai| isa avasthA meM yaha cittasantati ghaTapaTAdi bAhyapadArthoM ko nahIM jAnatI / jainaparamparA jJAna ko anAdyananta svAbhAvika guNa mAnatI hai jo mokSa dazA meM apanI pUrNa avasthA meM rahatA hai 1 saMsAra dazA meM jJAna Atmagata dharma hai isa viSaya meM cArvAka aura sAMkhya ke sivAya prAyaH sabhI vAdI ekamata haiM / para vicAraNIya bAta yaha hai ki jaba jJAna utpanna hotA hai taba vaha dIpaka kI taraha svaparaprakAzI utpanna hotA hai yA nahIM ? isa sambandha meM aneka mata haiM-1 mImAMsaka jJAna ko parokSa kahatA hai| usakA kahanA hai ki jJAna parokSa hI utpanna hotA hai / jaba usake dvArA padArtha kA bodha ho jAtA hai taba anumAna se jJAna ko jAnA jAtA hai-cU~ki padArtha kA bodha huA hai aura kriyA binA karaNa ke ho nahIM sakatI ataH karaNabhUta jJAna honA caahie| mImAMsaka ko jJAna ko parokSa mAnane kA yahI kAraNa hai ki isane atIndriya padArtha kA jJAna veda ke dvArA hI mAnA hai dharma Adi atIndriya padArthoM kA pratyakSa kisI vyakti vizeSa ko nahIM ho sakatA / usakA jJAna veda ke dvArA hI ho sakatA hai / phalataH jJAna jaba atIndriya hai taba use parokSa honA hI caahie| 1 dUsarA mata naiyAyikoM kA hai| inake mata se bhI jJAna parokSa hI utpanna hotA hai aura usakA jJAna dvitIya jJAna se hotA hai aura dvitIya kA tRtIya se anavasthA dUSaNa kA parihAra jaba jJAna viSayAtara ko jAnane lagatA hai taba isa jJAna kI dhArA ruka jAne ke kAraNa ho jAtA hai / inakA mata jJAnAntaravedyajJAnavAda ke nAma se prasiddha hai / naiyAyika ke mata se jJAna kA pratyakSa saMyuktasamavAyasannikarSa se hotA hai / mana AtmA se saMyukta hotA hai aura AtmA meM jJAna kA samavAya hotA hai| isa prakAra jJAna ke utpanna honepara sannikarSajanya dvitIya mAnasajJAna prathama jJAna kA pratyakSa karatA hai / sAMkhya ne puruSa ko svasaMcetaka svIkAra kiyA hai / isake mata meM buddhi yA jJAna prakRti kA vikAra hai| ise mahatva kahate haiN| yaha svayaM acetana hai| buddhi ubhayamukha prativimbI darpaNa ke samAna hai isameM eka ora puruSa pratiphalita hotA hai tathA dUsarI ora padArtha / isa buddhi pratibimbita puruSa ke dvArA hI buddhi kA pratyakSa hotA hai svayaM nhiiN| vedAntI ke mata meM brahma svaprakAza hai ataH svabhAvataH majha kA vivarta jJAna svaprakAzI honA hI cAhie / prabhAkara ke mata meM saMviti svaprakAzinI hai vaha saMvidha rUpa se svayaM jAnI jAtI hai| isa taraha jJAna ko anAtmavedI yA asvasaMvedI mAnane vAle mukhyatayA mImAMsaka aura naiyAyika hI haiN| akalaGkadeva ne isakI mImAMsA karate hue likhA hai ki yadi jJAna svayaM apratyakSa ho arthAt apane svarUpa ko na jAnatA ho to usake dvArA padArtha kA jJAna hameM nahIM ho sakatA / devadatta apane jJAna ke dvArA hI padArthoM ko kyoM jAnatA hai, yajJadatta ke jJAna ke dvArA kyoM nahIM jAnatA ? yA pratyeka vyakti apane jJAna ke dvArA hI artha parijJAna karate haiM AtmAntara ke jJAna se nahIM / isakA sIdhA aura spaSTa kAraNa yahI hai ki devadatta kA jJAna svayaM apane ko jAnatA hai aura isaliye tadabhinna devadatta kI AtmA ko jJAta hai ki amuka jJAna mujhameM utpanna huA hai / yajJadatta meM jJAna utpanna ho jAya para devadatta ko usakA patA hI nahIM calatA / ataH yazadasa ke jJAna ke dvArA devadatta arthabodha nahIM kara paataa| yadi jaise yajJada kA jJAna utpanna hone parokSa ho arthAt utpanna hone para bhI devadatta ko parokSa rahatA hai, usI prakAra devadatta ko svayaM apanA jJAna para bhI svayaM apanA parijJAna na karatA ho to devadatta ke lie apanA jJAna yajJa ke jJAna kI taraha hI parAyA ho gayA aura usase ardhabodha nahIM honA caahiye| vaha jJAna hamAre AtmA se sambandha rakhatA hai itane . mAtra se hama usake dvArA padArthabodha ke adhikArI nahIM ho sakate jaba taka ki vaha svayaM hamAre pratyakSa arthAt svayaM apane hI pratyakSa nahIM ho jAtA / apane hI dvitIya jJAna ke dvArA usakA pratyakSa mAnakara usase Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa artha bodha karane kI kalpanA isalie ucita nahIM hai ki koI bhI yogI apane yogaja pratyakSa ke dvArA hamAre jJAna ko pratyakSa kara sakatA hai jaise ki hama svayaM apane dvitIya jJAna ke dvArA prathama jJAna kA, para itane mAtra se vaha yogI hamAre jJAna se padArthoM kA bodha nahIM kara letaa| use to jo bhI bodha hogA svayaM apane hI jJAnadvArA hogaa| tAtparya yaha ki-hamAre jJAna meM yahI svakIyatva hai jo vaha svayaM apanA bodha karatA hai aura apane AdhArabhUta AtmA se tAdAtmya rakhatA hai| yaha saMbhava hI nahIM hai ki jJAna utpanna ho jAya arthAt apanI upayoga dazA meM A jAya aura AtmA ko yA svayaM use jJAna kA hI patA na cle| vaha to dIpaka yA sUrya kI taraha svayaMprakAzI hI utpanna hotA hai| vaha padArtha ke bodha ke sAtha hI sAtha apanA saMvedana svayaM karatA hai| isameM na to kSaNabheda hai aura na parokSatA hii| jJAna ke svaprakAzI hone meM yaha bAdhA bhI ki-vaha ghaTAdi padArthoM kI taraha jJeya ho jAyagA-nahIM ho sakatI%B kyoMki jJAna ghaTa ko jJeyatvena jAnatA hai tathA apane svarUpa ko jJAnarUpa se| ataH usameM jJeya. rUpatA kA prasaGga nahIM A sktaa| isake lie dIpaka se bar3hakara samadRSTAnta dUsarA nahIM ho sktaa| dIpaka ke dekhane ke lie dUsare dIpaka kI AvazyakatA nahIM hotI, bhale hI vaha padArthoM ko manda yA aspaSTa dikhAve para apane rUpa ko to jaise kA taisA prakAzita karatA hI hai| jJAna cAhe saMzayarUpa ho yA viparya yarUpa yA anadhyavasAyAtmaka svayaM apane jJAnarUpa kA prakAzaka hotA hI hai| jJAna meM saMzayarUpatA viparyayarUpatA yA pramANatA kA nizcaya bAhyapadArtha ke yathArthaprakAzakatva aura ayathArthaprakAzakatva ke adhIna hai para jJAnarUpatA yA prakAzarUpatA kA nizcaya to usakA svAdhIna hI hai usameM jJAnAntara kI AvazyakatA nahIM hotI aura na vaha ajJAta raha sakatA hai| tAtparya yaha ki koI bhI jJAna jaba upayoga avasthA meM AtA hai taba ajJAta ho kara nahIM raha sktaa| hA~, labdhi vA zakti rUpa meM vaha jJAta na ho yaha judI bAta hai kyoMki zakti kA parijJAna karanA viziSTajJAna kA kArya hai| para yahA~ to prazna upayogAtmaka jJAna kA hai| koI bhI upayogAtmaka jJAna ajJAta nahIM raha sakatA, vaha to jagAtA huA hI utpA hotA hai use apanA jJAna karAne ke lie kisI jJAnAntara kI apekSA nahIM hai| yadi jJAna ko parokSa mAnA jAya to usakA sadbhAva siddha karanA kaThina ho jAyagA / arthaprakAza rUpa hetu se usakI siddhi karane meM nimnalikhita bAdhAe~ haiM-pahile to arthaprakAza svayaM jJAna hai ataH jaba taka arthaprakAza ajJAta hai taba taka usake dvArA mUlajJAna kI siddhi nahIM ho sktii| yaha eka sarvamAnya siddhAnta hai ki-"apratyakSopalambhasya nArthasiddhiH prasidhyati'' arthAt apratyakSa-ajJAta jJAna ke dvArA arthasiddhi nahIM hotI / "nAjJAtaM jJApakaM nAma"-svayaM ajJAta dUsare kA jJApaka nahIM ho sktaa| yaha bhI sarvasammata nyAya hai / phalataH yaha Avazyaka hai ki pahile arthaprakAza kA jJAna ho jAya / yadi arthaprakAza ke jJAna ke liye anyajJAna apekSita ho to urA anyajJAna ke lie tadanyajJAna isa taraha anavasthA nAma kA dRSaNa AtA hai aura isa anantajJAnaparamparA kI kalpanA karate rahane meM AdyajJAna ajJAta hI banA rhegaa| yadi arthaprakAza svavedI hai to prathamajJAna ko svavedI mAnane meM kyA bAdhA hai? svavedI arthaprakAza se hI arthabodha ho jAne para mUla jJAna kI kalpanA hI nirarthaka ho jAtI hai| dUsarI bAta yaha hai ki jaba taka jJAna aura arthaprakAza kA avinAbhAva sambandha gRhIta nahIM hogA taba taka usase jJAna kA anumAna nahIM kiyA jA sktaa| yaha avinAbhAvagrahaNa apanI AtmA meM to isalie nahIM bana sakatA ki abhI taka jJAna hI ajJAta hai tathA anya AtmA ke jJAna kA pratyakSa nahIM ho sktaa| ataH avinAbhAva kA grahaNa na hone ke kAraNa anumAna se bhI jJAna kI sattA siddha nahIM kI jA sktii| isI taraha padArtha, indriyA~, mAnasika upayoga Adi se bhI mUlajJAna kA anumAna nahIM ho sakatA / kAraNa-inakA jJAna ke sAtha koI avinAbhAva nahIM hai / padArtha Adi rahate haiM para kabhI kabhI jJAna nahIM hotaa| kadAcit avinAbhAva ho bhI to usakA grahaNa nahIM ho sktaa| AhlAdanAkAra pariNata jJAna ko hI sukha kahate haiN| sAtasaMvedana ko sukha aura asAtasaMvedana ko duHkha sabhI vAdiyoM ne mAnA hai| yadi jJAna ko svasaMvedI nahIM mAnakara parokSa mAnate haiM to parokSa sukha Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 41 duHkha se AtmA ko harpa vipAdAdi nahIM honA caahie| yadi apane sukha ko anumAnagrAhya yA jJAnAntaragrAhya mAnA jAya aura usase AtmA meM harSavipAdAdi kI sambhAvanA kI jAya to anya sukhI AtmA ke sukha kA anumAna karake hameM harSa honA cAhie athavA kevalI ko, jise sabhI jIvoM ke sukhaduHkhAdi kA pratyakSa jJAna ho rahA hai, hamAre sukhaduHkha se harSa vipAdAdi utpanna hone caahie| cU~ki hamAre sukhaduHkha se hameM hI harSavipAdAdi hote haiM anya kisI anumAna karanevAle yA pratyakSa karanevAle AtmAntara ko nahIM, ataH yaha mAnanA hI hogA ki ve hamAre svayaM pratyakSa haiM arthAt ve svaprakAzI haiM / yadi jJAna ko parokSa mAnA jAtA hai to AtmAntara kI buddhi kA anumAna nahIM kiyA jA sakatA / pahile hama svayaM apanI AtmA meM hI jaba taka buddhi aura vacanAdi vyApAroM kA avinAbhAva grahaNa nahIM kareMge taba taka vacanAdi peSTAoM se anya buddhi kA anumAna kaise kara sakate haiM aura apanI AtmA meM jaba taka buddhi kA svayaM sAkSAtkAra nahIM ho jAtA taba taka avinAbhAva kA grahaNa asambhava hI hai / anya AtmAoM meM to buddhi abhI asiddha hI hai| AtmAntara meM buddhi kA anumAna nahIM hone para samala guru ziSya denalena Adi vyavasthAoM kA lopa ho jAyagA / yadi ajJAta yA apratyakSa jJAna ke dvArA artha bodha mAnA jAtA hai to sarvajJa ke jJAna ke dvArA hameM sarvArthajJAna honA caahie| hameM hI kyoM, sabako sabake jJAna ke dvArA arthabodha ho jAnA cAhiye / ataH jJAna ko svasaMvedI mAne vinA jJAna kA sadbhAva tathA usake dvArA pratiniyata arthabodha nahIM ho sakatA / ataH yaha Avazyaka hai ki usameM anubhavasiddha AtmasaMveditva svIkAra kiyA jAya / 1 naiyAyika kA jJAna ko jJAnAntaravedya mAnanA ucita nahIM hai, kyoMki isameM anavasthA nAmakA mahAn dUpaNa AtA hai| jabataka eka bhI jJAna svasaMvedI nahIM mAnA jAtA taba taka pUrva pUrva jJAnoM kA bodha karane ke liye uttara uttara zAnoM kI kampanA karanI hI hogii| kyoMki jo bhI jJAnavyakti ajJAta rahegI vaha svapUrva jJAna vyakti kI vaidikA nahIM ho sakatI aura isa taraha prathama jJAna ke ajJAta rahane para usake dvArA padArtha kA bodha nahIM ho skegaa| eka jJAna ke jAnane ke lie hI jaba isa taraha ananta jJAnapravAha calegA taba anya padArthoM kA jJAna kaba utpanna hogA ? thaka karake yA aruci se yA anya padArtha ke samparka se pahilI jJAnadhArA ko adhUrI chor3akara anavasthA kA vAraNa karanA isaliye yuktiyukta nahIM hai ki jo dazA prathama jJAna kI huI hai aura jaise vaha bIcameM hI ajJAta dazA meM laTaka rahA hai vahI dazA anya jJAnoM kI bhI hogii| Izvara kA jJAna yadi asvasaMvedI mAnA jAtA hai to usameM sarvajJatA siddha nahIM ho sakegI, kyoMki eka to usane apane svarUpa ko hI svayaM nahIM jAnA dUsare apratyakSa jJAna ke dvArA vaha jagat kA parijJAna nahIM kara sktaa| Izvara ke do nitya jJAna isalie mAnanA ki eka se vaha jagat ko jAnegA tathA dUsare se jJAna ko nirarthaka hai; kyoMki do jJAna eka sAtha upayoga dazA meM nahIM raha skte| dUsare yadi vaha jJAna ko jAnane vAlA dvitIya jJAna svayaM apane svarUpa kA pratyakSa nahIM karatA to usase prathama ajJAna kA pratyakSa nahIM ho skegaa| yadi usakA pratyakSa kisI tRtIya jJAna se mAnA jAya to anavasthA dUSaNa hogaa| yadi dvitIya jJAna ko svasaMvedI mAnate haiM to prathama jJAna ko hI svasaMvedI mAnane meM kyA bAdhA hai? sAMkhya ke mata meM yadi jJAna prakRti kA vikAra hone se acetana hai, yaha apane svarUpa ko nahIM jAnatA, usakA anubhava puruSa ke saMcetana ke dvArA hotA hai to aise acetana jJAna kI kalpanA kA kyA prayojana hai? ye puruSa kA saMcetana jJAna ke svarUpa kA saMvedana karatA hai vahI padArthoM ko bhI jAna sakatA hai| puruSa kA saMcetana yadi svasaMvedI nahIM hai to isa akicikara jJAna kI sattA bhI kisase siddha kI jAyagI ? ataH svArthasaMvedaka puruSAnubhava se bhinna kisI prakRtivikArAtmaka acetana jJAna kI koI AvazyakatA nahIM raha jaatii| karaNa yA mAdhyama ke lie indriyoM aura mana maujUda hai| vastutaH jJAna aura puruSagatasaM cetana purupa, jise sAMkhya kUTastha nitya mAnatA hai, svayaM pariNAmI hai paryAya ko chor3a dhAraNa karatA hai| saMcetanA aise pariNAmanitya puruSa kA hI dharma ho sakatI hai| ye do judA haiM hI nahIM kara uttara paryAya ko 6 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 nyAyavinizcayavivaraNa isase pRthaka kisI acetana jJAna kI AvazyakatA hI nahIM hai| ataH jJAnamAtra svasaMvedI hai| vaha apane jAnane ke lie kisI anya jJAna kI apekSA nahIM krtaa| jJAna kI sAkAratA-jJAna kI sAkAratA kA sAdhAraNa artha yaha samajha liyA jAtA hai ki jaise darpaNa meM ghaTa paTa Adi padArthoM kA pratibimba AtA hai aura darpaNa kA amuka bhAga ghaTachAyAkrAnta ho jAtA hai usI taraha jJAna bhI ghaTAkAra ho jAtA hai arthAt ghaTa kA pratibimba jJAna meM pahu~ca jAtA hai| para vAstava bAta aisI nahIM hai / ghaTa aura darpaNa donoM mUrta aura jar3a padArtha haiM, unameM eka kA pratibimba dUsare meM par3a sakatA hai , kintu cetana aura amUrta jJAna meM mUrta jar3a padArtha kA pratibimba nahIM A sakatA aura na anya cetanAntara kA hii| jJAna ke ghaTAkAra hone kA artha hai-jJAna kA ghaTa ko jAnane ke lie upayukta honA arthAt usakA nizcaya krnaa| tatvArthavArtika (1 / 6) meM ghaTa ke svacatuSTaya kA vicAra karate hue likhA hai ki ghaTa zabda sunane ke bAda utpanna honevAle ghaTa jJAna meM jo ghaTaviSayaka upayogAkAra hai vaha ghaTa kA svAtmA hai aura bAhyaghaTAkAra parAtmA / yahA~ jo upayogAkAra hai usakA artha ghaTa kI ora jJAna ke vyApAra kA honA hai na ki jJAna kA ghaTa jaisA lambA caur3A yA vajanadAra honA / Age phira likhA hai ki"caitanyazaktAvAkArau jJAnAkAro jJeyAkArazca / anupayuktapratibimbAkArAdarzatalabat jJAnAkAraH, pratibimbAkArapariNatAdarzatalavat jnyeyaakaarH| tatra jJeyAkAraH svAtmA / ' arthAt caitanyazakti ke do AkAra hote haiM eka jJAnAkAra aura dUsarA jJeyAkAra / jJAnAkAra pratibimbazUnya zuddha darpaNa ke samAna padArthaviSayaka vyApAra se rahita hotA hai / jJeyAkAra sapratibimba darpaNa kI taraha padArthaviSayaka vyApAra se sahita hotA hai| sAkAratA ke sambandha meM jo darpaNa kA dRSTAnta diyA jAtA hai usI se yaha bhrama ho jAtA hai ki-jJAna meM darpaNa ke samAna lambA caur3A kAlA pratibimba padArtha kA AtA hai aura isI kAraNa jJAna sAkAra kahalAtA hai| dRSTAnta jisa aMza ko samajhAne ke lie diyA jAtA hai usako usI aMza ke lie lAgU karanA caahie| yahA~ darpaNa dRSTAnta kA itanA hI prayojana hai ki caitanyadhArA jJeya ko jAnane ke samaya jJeyAkAra hotI hai, zeSa samaya meM jnyaanaakaar| dhavalA (pra. pu. pR0 380) tathA jayadhavalA (pra. pu. pR0 337 ) meM darzana aura jJAna meM nirAkAratA aura sAkAratA prayukta bheda batAte hue spaSTa likhA hai ki-jahA~ jJAna se pRthak vastu karma arthAt viSaya ho vaha sAkAra hai aura jahA~ antaraGga vastu arthAt caitanya svayaM caitanya rUpa hI ho vaha nirAkAra / nirAkAra darzana, indriya aura padArtha ke samparka ke pahile hotA hai jaba ki sAkAra jJAna indriyArthasannipAta ke bAda / antaraGgaviSayaka arthAt svAvabhAsI upayoga ko anAkAra tathA bAhyAvabhAsI arthAt sva se bhinna artha ko viSaya karanevAlA upayoga sAkAra kahalAtA hai| upayoga kI jJAnasaMjJA vahA~ se prArambha hotI hai jahA~ se vaha svavyatirikta anya padArtha ko viSaya karatA hai| jaba taka vaha mAtra svaprakAza nimagna hai taba taka yaha darzana-nirAkAra kahalAtA hai| isIlie jJAna meM hI samyaktva aura mithyAtva pramANatva aura apramANatva ye do vibhAga hote haiN| jo jJAna padArtha kI yathArtha upalabdhi karAtA hai vaha pramANa hai anya apramANa / para darzana sadA ekavidha rahatA hai usameM koI darzana pramANa aura koI darzana apramANa aisA jAtibheda nahIM hotA / cakSudarzana acakSudarzana Adi bheda to Age honevAlI tattat jJAnaparyAyoM kI apekSA haiM / svarUpa kI apekSA unameM itanA hI bheda hai ki eka upayoga apane cAkSuSajJAnotpAdakazaktirUpa svarUpa meM magna hai to dUsarA anya sparzana Adi indriyoM se utpanna honevAle jJAna ke janaka svarUpa meM lIna hai, to anya avadhijJAnotpAdaka svarUpa meM aura anya kevala jJAnasahabhAvI svarUpa meM nimagna hai| tAtparya yaha ki-upayoga kA sva se bhinna kisI bhI padArtha ko viSaya karanA hI sAkAra honA hai, na ki darpaNa kI taraha pratibimbAkAra honaa| nirAkAra aura sAkAra yA jJAna aura darzana kA yaha saiddhAntika svarUpavizleSaNa dArzanika yuga meM apanI usa sImA ko lA~dhakara 'bAhyapadArtha ke sAmAnyAvalokana kA nAma darzana aura vizeSa parijJAna Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 43 kA nAma jJAna' isa bAhyaparidhi meM A gyaa| isa sImollaMghana kA dArzanika prayojana bauddhAdi sammata nirvikalpaka kI pramANatA kA nirAkaraNa karanA hI hai| akalaGkadeva ne vizada jJAna ko pratyakSa batAte hue jo jJAna kA sAkAra vizeSaNa diyA hai vaha uparyukta artha ko dyotana karane ke hI lie / bauddha kSaNika paramANu rUpa citta yA jar3a kSaNoM ko svalakSaNa mAnate haiN| yahI unake mata meM paramArthasat hai, yahI vAstavika artha hai / yaha svalakSaNa zabdazUnya hai, zabda ke agocara hai| zabda kA vAcya inake mata se buddhigata abhedAMza hI hotA hai| indriya aura padArtha ke sambandha ke anantara nirvikalpaka darzana utpanna hotA hai / yaha pratyakSa pramANa hai| isake anantara zabdasaGketa aura vikalpavAsanA Adi kA sahakAra pAkara zabdasaMsargI savikalpaka jJAna utpanna hotA hai| zabdasaMsarga na hone para bhI zabdasaMsarga kI yogyatA jisa jJAna meM A jAya use vikalpa kahate haiN| kisI bhI padArtha ko dekhane ke bAda pUrvadRSTa tatsaraza padArtha kA smaraNa hotA hai, tadanantara tadvAcaka zabda kA smaraNa, phira usa zabda ke sAtha vastu kA yojana, taba yaha ghaTa hai ityAdi zabda kA prayoga / vastu darzana ke bAda honevAle-pUrvadRSTa smaraNa Adi sabhI vyApAra savikalpaka kI sImA meM Ate haiM / tAtparya yaha ki-nirvikalpaka darzana vastu ke yathArtha svarUpa kA avabhAsaka hone se pramANa hai| savikalpaka jJAna zabdavAsanA se utpanna honeke kAraNa vastu ke yathArtha svarUpa ko sparza nahIM karatA, ata eva apramANa hai| isa nirvikalpaka ke dvArA vastu ke samagrarUpa kA darzana ho jAtA hai, parantu nizcaya yathAsambhava savikalpaka jJAna aura anumAna ke dvArA hI hotA hai| akalaMkadeva isakA khaNDana karate hue likhate haiM ki kisI bhI aise nirvikalpaka jJAna kA anubhava nahIM hotA jo nizcayAtmaka na ho| ___sautrAntika bAhyArthavAdI haiN| inakA kahanA hai ki yadi jJAna padArtha ke AkAra na ho to pratikarmavyavasthA arthAt ghaTajJAna kA viSaya ghaTa hI hotA hai paTa nahIM-nahIM ho skegii| sabhI padArtha eka jJAna ke viSaya yA sabhI jJAna sabhI padArthoM ko vipaya karanevAle ho jaayNge| ataH jJAna ko sAkAra mAnanA Avazyaka hai| yadi sAkAratA nahIM mAnI jAtI to viSayajJAna aura viSayajJAnajJAna meM koI bheda nahIM rhegaa| inameM yahI bheda hai ki eka mAtraviSaya ke AkAra hai tathA dUsarA viSaya aura viSayajJAna do ke AkAra hai| viSaya kI sattA siddha karane ke lie jJAna ko sAkAra mAnanA nitAnta Avazyaka hai| akalaMkadeva ne sAkAratA ke isa prayojana kA khaNDana kiyA hai| unhoMne likhA hai ki viSaya pratiniyama jJAna kI apanI zakti yA kSayopazama ke anusAra hotA hai| jisa jJAna meM padArtha ko jAnane kI jaisI yogyatA hai vaha usake anusAra padArtha ko jAnatA hai| tadAkAratA mAnane para bhI yaha prazna jyoM kA tyoM banA rahatA hai ki jJAna amuka padArtha ke hI AkAra ko kyoM grahaNa karatA hai ? anya padArthoM ke AkAra ko kyoM nahIM ? anta meM jJAna gata zakti hI viSayapratiniyama karA sakatI hai tadAkAratA Adi nhiiN| 'jo jJAna jisa padArtha se utpanna huA hai vaha usake AkAra hotA hai| isa prakAra tadutpatti se bhI AkAraniyama nahIM bana sakatA ; kyoMki jJAna jisa prakAra padArtha se utpanna hotA hai usI taraha prakAza aura indriyoM se bhI / yadi tadutpatti se sAkAratA AtI hai to jisa prakAra jJAna ghaTAkAra hotA hai usI prakAra use indriya tathA prakAza ke AkAra bhI honA caahiye| apane upAdAnabhUta pUrvajJAna ke AkAra ko to use avazya hI dhAraNa karanA caahiye| jisa prakAra jJAna ghaTa ke ghaTAkAra ko dhAraNa karatA hai usI prakAra vaha usakI jar3atA ko kyoM nahIM dhAraNa karatA ? yadi ghaTa ke AkAra ko dhAraNa karane para bhI jar3atA agRhIta rahatI hai to ghaTa aura usake jaDatva meM bheda ho jaaygaa| yadi ghaTa kI jaDatA atadAkAra jJAna se jAnI jAtI hai to usI prakAra ghaTa bhI atadAkAra jJAna se jAnA jaay| vastumAtra ko niraMza mAnanevAle bauddha ke mata meM vastu kA khaNDazaH bhAga to nahIM hI honA caahiye| samAnakAlIna padArtha kadAcit jJAna Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa meM apanA AkAra arpita bhI kara deM, para atIta aura anAgata Adi avidyamAna artha jJAna meM apanA AkAra kaise de sakate haiM? viSayajJAna aura viSayajJAnajJAna meM bhI antara jJAna kI apanI yogyatA se hI ho sakatA hai| AkAra mAnane para bhI antataH svayogyatA svIkAra karanI hI par3atI hai| ataH bauddhaparikalpita sAkAratA aneka dUSaNoM se dUSita hone ke kAraNa jJAna kA dharma nahIM ho sktii| jJAna kI sAkAratA kA artha hai jJAna kA usa padArtha kA nizcaya karanA yA usa padArtha kI ora upayukta honaa| nirvikalpaka arthAt zabdasaMsarga kI yogyatA se bhI rahita koI jJAna ho sakatA hai yaha anubhavasiddha nahIM hai| zAna artha ko jAnatA hai-mukhyatayA do vicAradhArAe~ isa sambandha meM haiM / eka yaha ki-jJAna apane se bhinna sattA rakhanevAle jar3a aura cetana padArthoM ko jAnatA hai| isa vicAradhArA ke anusAra jagat meM ananta cetana aura ananta acetana padArthoM kI svatantra sattA hai| dUsarI vicAradhArA bAhya jar3a padArthoM kI pAramArthika sattA nahIM mAnatI, kintu unakA prAtibhAsika astitva svIkAra karatI hai| inakA mata hai ki ghaTapaTAdi bAhya padArtha anAdikAlIna vicitra vAsanAoM ke kAraNa yA mAyA avidyA Adi ke kAraNa vicitra rUpa meM pratibhAsita hote haiN| jisa prakAra svapna yA indrajAla meM bAhya padArthoM kA astitva na hone para bhI anekavidha arthakriyAkArI padArthoM kA satyavat pratibhAsa hotA hai usI taraha avidyA vAsanA ke kAraNa nAnAvidha vicitra arthoM kA pratibhAsa ho jAtA hai| inake mata se mAtra cetanatattva kI hI pAramArthika sattA hai| isameM bhI aneka matabheda haiN| vedAntI eka nitya vyApaka brahma kA hI pAramArthika astitva svIkAra karate haiM / yahI brahma nAnAvidha jIvAtmAoM aura aneka prakAra ke ghaTapaTAdirUpa bAhya arthoM ke rUpa meM pratibhAsita hotA hai| saMvedanAdvaitavAdI kSaNika paramANurUpa aneka jJAnakSaNoM kA pAramArthika astitva mAnate haiN| inake mata se aneka jJAnasantAne pRthak pRthak pAramArthika astitva rakhatI haiN| apanI apanI vAsanAoM ke anusAra jJAnakSaNa nAnA padArthoM ke rUpa meM bhAsita hotA hai| pahilI vicAradhArA kA anekavidha vistAra nyAyavaizeSika, sAMkhyayoga, jaina, sautrAntika bauddha Adi darzanoM meM dekhA jAtA hai| bAhyArthalopa kI dUsarI vicAradhArA kA AdhAra yaha mAlUma hotA hai ki-pratyeka vyakti apanI kalpanA ke anusAra padArthoM meM saMketa karake vyavahAra karatA hai / jaise eka pustaka ko dekhakara usa dharma kA anuyAyI use dharmagrantha samajhakara pUjya mAnatA hai / pustakAlayAdhyakSa use anya pustakoM kI taraha sAmAnya pustaka samajhatA hai, to dukAnadAra use raddI ke bhAva kharIda kara pur3iyA bA~dhatA hai / bhaMgI use kUr3A-kacarA mAnakara jhAr3a sakatA hai| gAya bhaiMsa Adi pazumAtra use pudgaloM kA puMja samajhakara ghAsa kI taraha khA sakate haiM to dImaka Adi kIr3oM ko usameM pustaka yaha kalpamA hI nahIM hogii| aba Apa vicAra kIjie ki pustaka meM, dharmagrantha, pustaka, rahI, kacarA, ghAsa kI taraha khAdya Adi saMjJAe~ tattadvyaktiyoM ke jJAna se hI AI haiM arthAt dharmagrantha pustaka Adi kA sadbhAva una vyaktiyoM ke jJAna meM hai, bAhira nhiiN| isa taraha dharmagrantha pustaka Adi kI vyavahArasattA hai paramArthasattA nhiiN| yadi dharmagrantha pustaka Adi kI paramArtha sattA hotI to vaha prANimAtra-gAya, bhaiMsa ko bhI dharmagrantha yA pustaka dikhanI cAhiye thii| ataH jagat kevala kalpanAmA hai, usakA vAstavika astitva nhiiN| ___ isI taraha ghaTa eka hai yA aneka / paramANuoM kA saMyoga kadeza se hotA hai yA sarvadeza se| yadi ekadeza se to chaha paramANuoM se saMyoga karane vAle madhya paramANu meM chaha aMza mAnane parame / yadi do paramANuoM kA sarvadeza se saMyoga hotA hai to aNuoM kA piMDa aNumAtra ho jaaygaa| isa taraha jaise jaise bAhya padArthoM kA vicAra karate haiM vaise vaise unakA astitva siddha nahIM hotaa| bAhya padArthoM kA astitva tadAkAra jJAna se siddha kiyA jAtA hai| yadi nIlAkAra jJAna hai to nIla nAma ke bAhya padArtha kI kyA AvazyakatA ? yadi nIlAkAra jJAna nahIM to nIla kI sattA hI kaise siddha kI jA sakatI hai? ataH jJAna hI bAhya aura Antara grAhya aura grAhaka rUpa meM svayaM prakAzamAna hai koI bAhyArtha nahIM / padArtha aura jJAna kA sahopalambha niyama hai ataH donoM abhinna haiM / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 45 akalaGkadeva ne isakI AlocanA karate hue likhA hai ki- advaya tattva svataH pratibhAsita hotA hai yA parataH ? yadi svataH; to kisI ko vivAda nahIM honA caahie| nitya brahmavAdI kI taraha kSaNika vijJAnavAdI bhI apane tatva kA svataH pratibhAsa kahate haiN| inameM kauna satya samajhA jAya ? parataH pratibhAsa para ke binA nahIM ho sakatA / para ko svIkAra karane para advaita tattva nahIM raha sktaa| vijJAnavAdI indrajAla yA svapna kA dRSTAnta dekara bAhya padArtha kA lopa karanA cAhate haiN| kintu indrajAlapratibhAsita ghaTa aura bAhyasat ghaTa meM antara to strI bAla gopAla Adi bhI kara lete haiN| ve ghaTa paTa Adi bAhya padArthoM meM apanI iSTa arthakriyA ke dvArA AkAMkSAoM ko zAnta kara santoSa kA anubhava karate haiM jaba ki indrajAla yA mAyAdRSTa padArthoM se na to arthakriyA hI hotI hai aura na tajanya santoSAnubhava hii| unakA kAlpanikapanA to pratibhAsa kAla meM hI jJAta ho jAtA hai| dharmagrantha, pustaka, raddI Adi saMjJAe~ manuSyakRta aura kAlpanika ho sakatI haiM para jisa vajanavAle rUparasagandhasparzavAle sthUla padArtha meM ye saMjJAe~ kI jAtI haiM vaha to kAlpanika nahIM hai| vaha to Thosa, vajanadAra, sapratigha, rUparasAdiguNoM kA AdhAra paramArthasat padArtha hai| usa padArtha ko apane apane saMketa ke anusAra koI dharmagrantha kahe, koI pustaka, koI buka, koI kitAba yA anya kucha kahe / ye saMketa vyavahAra ke lie apanI paramparA aura vAsanAoM ke anusAra hote haiM usameM koI Apatti nahIM hai| haTisRSTi kA artha bhI yahI hai ki sAmane rakhe hue paramArthasat Thosa padArtha meM apanI dRSTi ke anusAra jagat vyavahAra karatA hai| usakI vyavahArasaMjJAe~ prAtibhAsika ho sakatI haiM para vaha padArtha jisameM ye saMjJAe~ kI jAtI haiM, brahma yA vijJAna kI taraha hI paramArthasat hai / nIlAkAra jJAna se to kapar3A nahIM ragA jA sakatA ? kapar3A raMgane ke lie Thosa paramArthasat jar3a nIla cAhie jo aise hI kapar3e ke pratyekatantu ko nIlA bnaaygaa| yadi koI paramAryasat nIla artha na ho to nIlAkAra vAsanA kahA~ se utpanna huI? vAsanA to pUrvAnubhava kI uttara dazA hai| yadi jagat meM nIla artha nahIM hai to jJAna meM nIlAkAra kahA~ se AyA? vAsanA nIlAkAra kaise bana gaI ? tAtparya yaha ki vyavahAra ke lie kI jAnevAlI saMjJAe~. iSTa-aniSTa, sundara asundara, Adi kalpanAe~ bhale hI vikalpakalpita ho aura raSTisRSTi kI sImA meM hoM para jisa AdhAra para ye saba kalpanAe~ kalpita hotI haiM vaha AdhAra Thosa aura satya hai| viSa ke jJAna se maraNa nahIM ho sktaa| viSakA khAnevAlA aura viSa donoM hI paramArthasat haiM tathA vipa ke saMyoga se honevAle zarIra. gata rAsAyanika pariNamana bhI / parvata makAna nadI Adi padArtha yadi jJAnAtmaka hI haiM to unameM martatva sthalava sapratighatva Adi dharma kaise A sakate haiM ? jJAnasvarUpa nadI meM snAna yA jJAnAtmaka jala se naSA zAnti athavA jJAnAtmaka patthara se sira to nahIM phUTa sakatA ? yadi advayajJAna hI hai to zAstropadeza Adi nirarthaka ho jAyeMge / parapratipatti ke lie jJAna se atirikta vacana kI sattA Avazyaka hai| advayajJAna meM pratipattA, pramANa, vicAra Adi pratibhAsa kI sAmagrI to mAnanI hI par3egI anyathA pratibhAsa kaise hogA? advayajJAna meM artha-anartha, tatva-aktava Adi kI vyavasthA na hone se tadgrAhI jJAnoM meM pramANatA yA apramANatA kA nizcaya kaise kiyA jA sakegA ? jJAnAdvaita kI siddhi ke lie anumAna ke aGgabhUta sAdhya sAdhana dRSTAnta Adi to svIkAra karane hI hoMge anyathA anumAna kaise ho sakegA ? sahopalambha-eka sAtha upalabdha honA-se abheda siddha nahIM kiyA jA sakatA; kAraNa do bhinnasattAka padArthoM meM hI eka sAtha upalabdha honA kahA jA sakatA hai / jJAna antaraMga meM cetana rUpa se tathA artha bahiraGga meM jar3arUpa se anubhava meM AtA hai ataH inakA sahIpalambha asiddha bhI hai / arthazUnya jJAna svAkAratayA tathA jJAnazUnya artha apane artharUpa meM astitva rakhate hI haiM bhale hI hameM ve ajJAta ho / yadihama bAhyapadArthoM kA idamitthaMrUpa nirUpaNa yA nirvacana nahIM kara sakate to isakA yaha tAtparya nahIM hai ki una padArthoM kA astitva hI nahIM hai| anantadharmAtmaka padArtha kA pUrNa nirUpaNa to sambhava hI nahIM hai| zabda yA jJAna kI azakti ke kAraNa padArthoM kA lopa nahIM kiyA jA sktaa| nIlAkArajJAna rahane para bhI kapar3A raMgane ko nIlapadArtha kI nitAnta AvazyakatA hai| jJAna meM nIlAkAra bhI binA nIla ke nahIM A sktaa| aneka paramANuoM se jo skandha banatA hai usa skandha kA koI pRthak astitva nahIM hai unhIM paramANuoM kA kathaJcittAdAtmya sambandha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa arthAt rAsAyanika mizraNa hone para paraspara bandha ho jAtA hai aura vaha skandha sthUla aura indriyagrAhya hotA hai / yahI anubhavasiddha hai / na to usakA ekadeza se sambandha hotA hai aura na sarvadeza se kintu jar3a padArthoM kA snigdha aura rUkSatA ke kAraNa kiyatkAla sthAyI vilakSaNabandha ho jAtA hai| jisa prakAra eka jJAna svayaM jJAnAkAra jJeyAkAra aura jJaptisvarUpa anubhava meM AtA hai usI prakAra pratyeka padArtha aneka dharmoM kA AdhAra hotA hai isameM virodha Adi dUpaNoM kA koI prasaGga nahIM hai| isa taraha antaraGgajJAna se pRthaka , svatantra sattA rakhanevAle bAhya jar3a padArtha haiN| inhIM jJeyoM ko jJAna jAnatA hai| ataH akalaGkadeva ne pratyakSa ke svarUpanirUpaNa meM jJAna kA arthavedana vizeSaNa diyA hai jo jJAna ko AtmavedI ke sAtha hI sAtha arthavedI siddha karatA hai| isa taraha jJAna svabhAva se svaparavedI hai svArthasaMvedaka hai| artha sAmAnyavizeSAtmaka aura dravyaparyAyAtmaka hai jJAna artha ko viSaya karatA hai yaha vivecana ho cukane para vicAraNIya muddA yaha hai ki artha kA kyA svarUpa hai ? jaina dRSTi se pratyeka padArtha ananta dharmAtmaka hai yA saMkSepa se sAmAnyavizeSAtmaka hai| vastu meM do prakAra ke astitva haiM-eka svarUpAstitva aura dUsarA sAdRzyAstitva / eka dravya ko anya sajAtIya yA vijAtIya kisI bhI dravya se asaGkIrNa rakhanevAlA svarUpAstitva hai / isake kAraNa eka dravya kI paryAya dUsare sajAtIya yA vijAtIya dravya se asaGkIrNa pRthak astitva rakhatI haiN| yaha svarUpAstitva jahA~ itaradravyoM se vyAvRtti karAtA hai vahA~ apanI paryAyoM meM anugata bhI rahatA hai / ataH isa svarUpAstitva se apanI paryAyoM meM anugata pratyaya utpanna hotA hai aura itaradravyoM se vyAvRtta pratyaya / isa svarUpAstitva ko UrdhvatA sAmAnya kahate haiN| ise hI dravya kahate haiN| kyoMki yahI apanI kramika paryAyoM meM dravita hotA hai, kramazaH prApta hotA hai / dUsarA sAdRzyAmtitva hai jo vibhinna aneka dravyoM meM gau gau ityAdi prakAra kA anugata vyavahAra karAtA hai| ise tiryaksAmAnya kahate haiN| tAtparya yaha ki apanI do paryAyoM meM anugata vyavahAra karAnevAlA svarUpAstitva hotA hai / ise hI UrdhvatAsAmAnya aura dravya kahate haiN| tathA vibhinna do dravyoM meM anugata vyavahAra karAnevAlA sAdRzyAstitva hotA hai| ise tiryaksAmAnya yA sAdRzyasAmAnya kahate haiM / isI taraha do dravyoM meM vyAvRtta pratyaya karAnevAlA vyatireka jAti kA vizeSa hotA hai tathA apanI hI do paryAyoM meM vilakSaNa pratyaya karAnevAlA paryAya nAma kA vizeSa hotA hai| niSkarSa yaha ki ekadravya kI paryAyoM meM anugata pratyaya UrdhvatAsAmAnya yA dravya se hotA hai tathA vyAvRttapratyaya paryAya-vizeSa se hotA hai| do vibhinna dravyoM meM anugatapratyaya sAdRzyasAmAnya yA tiryaksAmAnya se hotA hai aura vyAvRttapratyaya vyatirekavizeSa se hotA hai| isa taraha pratyeka padArtha sAmAnyavizeSAtmaka aura dravyaparyAyAsmaka hotA hai| yadyapi sAmAnyavizeSAtmaka kahane se dravyaparyAyAtmakatva kA bodha ho jAtA para dravyaparyAyAtmaka ke pRthak kahane kA prayojana yaha hai ki padArtha na kevala dravyarUpa hai aura na paryAyarUpa / kintu pratyeka sat utpAda-vyaya-dhrauvyavAlA hai| inameM utpAda aura vyaya paryAya kA pratinidhitva karate haiM tathA dhrauvya dravya kaa| padArtha sAmAnyavizeSAtmaka to utpAdavyayadhrauvyAtmaka sat na hokara bhI ho sakatA hai, ataH usake nija svarUpa kA pRthaka bhAna karAne ke lie dravyaparyAyAtmaka vizeSaNa diyA hai| sAmAnyavizeSAtmaka vizeSaNa dharmarUpa hai , jo anugatapratyaya aura vyAvRttapratyaya kA viSaya hotA hai| dravyaparyAyAtmaka vizeSaNa pariNamana se sambandha rakhatA hai| pratyeka vastu apanI paryAyadhArA meM pariNata hotI huI atIta se vartamAna aura vartamAna se bhaviSya kSaNa ko prApta karatI hai / vaha vartamAna ko atIta aura bhaviSya ko vartamAna banAtI rahatI hai| pratikSaNa pariNamana karane para bhI atIta ke yAvat saMskArapuMja isake vartamAna ko prabhAvita karate haiM yA yoM kahie ki isakA vartamAna atItasaMskArapuMja kA kArya hai aura vartamAna kAraNa ke anusAra bhaviSya prabhAvita hotA hai| isa taraha yadyapi pariNamana karane para koI aparivartita yA kUTastha nitya aMza vastu meM zeSa nahIM rahatA jo trikAlAvasthAyI ho para itanA vicchinna pariNamana Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 47 bhI nahIM hotA ki atIta vatamAna aura bhaviSya bilakula asambada aura ativicchika ho| vartamAna ke prati atIta kA upAdAna kAraNa honA aura vartamAna kA bhaviSya ke prati yaha siddha karatA hai ki tInoM kSaNoM kI avicchinna kAryakAraNaparamparA hai| na to vastu kA svarUpa sadA sthAyI nitya hI hai aura na itanA vilakSaNa pariNamana karanevAlA jisase pUrva aura uttara kisantAna kI taraha atidhicchika ho / bhadanta nAgasena ne milinda prazna meM jo karma aura punarjanma kA vivecana kiyA hai ( darzanadigdarzana pR0 551 ) usakA tAtparya yahI hai ki pUrvakSaNa ko pratItya arthAt upAdAna kAraNa banAkara uttarakSaNa kA samutpAda hotA hai| majjhimanikAya meM "asmin sati idaM bhavati" isake hone para yaha hotA hai, jo isa Azaya kA vAkya hai usakA spaSTa artha yahI ho sakatA hai ki kSaNasantati pravAhita hai usameM pUrvakSaNa uttarakSaNa banatA jAtA hai jaise vartamAna atItasaMskAra puMja kA phala hai vaise hI bhaviSyakSaNa kA kAraNa bhI / zrI rAhula sAMkRtyAyanane darzana - digdarzana ( pR0 512 ) meM pratItyasamutpAda kA vivecana karate hue likhA hai ki- "pratIyasamutpAda kAryakAraNa niyama ko avicchinna nahIM vicchinna pravAha batalAtA hai| pratI samutpAda ke isI vicchinna pravAha ko lekara Age nAgArjuna ne apane zUnyavAda ko vikasita kiyA / " inake mata se pratItyasamutpAda vicchinna pravAharUpa hai aura pUrvakSaNa kA uttarakSaNa se koI sambandha nahIM hai / para ye pratItya zabda ke 'hetu' kRtvA' arthAt pUrvakSaNa ko kAraNa banAkara isa sahaja artha ko bhUla jAte haiM / pUrvakSaNa ko hetu banAe binA yadi uttara kA nayA hI utpAda hotA hai to bhadanta nAgasena kI karma aura punarjanma kI sArI vyAkhyA AdhArazUnya ho jAtI hai| kyA dvAdazAGga pratItyasamutpAda meM vicchinnapravAha yuktisiddha hai ? yadi avidyA ke kAraNa saMskAra utpanna hotA hai aura saMskAra ke kAraNa vijJAna Adi to pUrva aura uttara kA pravAha vicchinna kahA~ huA ? eka cittakSaNa kI avidyA usI cittakSaNa meM hI saMskAra utpanna karatI hai anya cittakSaNa meM nahIM, isakA niyAmaka vahI pratItya hai| jisako pratItya jisakA samutpAda huA hai una donoM meM ativiccheda kahA~ huA ? rAhulajI vahIM ( pR0512 ) anityavAda kI "buddha kA anityavAda bhI 'dUsarA hI utpanna hotA hai| dUsarA hI naSTa hotA hai' ke kahe anusAra kisI eka maulika tatra kA bAharI parivartana mAtra nahIM balki eka kA bilakula nAza aura dUsare kA bilakula nayA utpAda hai / buddha kAryakAraNa kI niratara yA avicchinna santati ko nahIM mAnate / " ina zabdoM meM vyAkhyA karate haiN| rAhulajI yahA~ bhI kevala samutpAda ko hI dhyAna meM rakhate haiM, usake mUlarUpa pratItya ko sarvathA bhulA dete haiN| karma aura punajanma kI siddhi ke lie prayukta "mahArAja, yadi phira bhI janma nahIM grahaNa kare to mukta ho gayA; kintu cU~ki vaha phira bhI janma grahaNa karatA hai isalie (mukta) nahIM huA / " isa sandarbha meM 'vaha phira bhI zabda kyA avicchinna pravAha ko siddha nahIM kara rahe haiN| bauddhadarzana kA 'abhautika anAtmavAdI' nAmakaraNa kevala bhautikavAdI cArvAka aura AtmanityavAdI zrIpaniSadoM ke nirAkaraNa ke lie prayukta kiyA jAnA cAhiye, para vastutaH buddha kSaNikacittavAdI the / kSaNikacitta ko bhI avicchinna santati mAnate the na ki vicchinnapravAha AcArya kamalazIla ne tattvasaMgrahapaMjikA ( pR0 182 ) meM kartRkarma sambandhaparIkSA karate hue isa prAcIna loka ke bhAva ko uddhRta kiyA hai-- " yasminneva tu santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte kArpAse raktatA yathA // " 1 arthAt jisa santAna meM karmavAsanA prApta huI hai usakA phala bhI usI santAna meM hotA hai jo lAkha ke raha se raMgA gayA hai usI kapAsa bIja se utpanna honevAlI kaI lAla hotI hai anya nhiiN| rAhulajI isa paramparA kA vicAra kareM aura phira buddha ko vicchinnapravAhI batAne kA prayAsa kareM ! hA~, yaha avazya thA ki ve ananta kSaNoM meM zAzvata sattA rakhanevAlA kUTastha niSpa padArtha svIkAra nahIM karate the| para vartamAna kSaNa ananta atIta ke saMskAroM kA parivartita puMja svagarbha meM lie haiM aura upAdeva bhaviSyakSaNa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAyavinizvayavivaraNa usase prabhAvita hotA hai, isa prakAra ke traikAlika sambandha ko ve mAnate the| yaha bAta baMda darzana ke kAryakAraNabhAva ke abhyAsI ko sahaja hI samajha meM A sakatI hai| nirvANa ke sambandha meM rAhulajI sara rAdhAkRSNan kI AlocanA karate samaya ( pR0 529 ) bar3e AtmavizvAsa ke sAtha likha jAte haiM ki "kintu bauddha-nirmANa ko abhAvAtmaka chor3a bhAvAtmaka mAnA hI nahIM jA sakatA / " kRpAkara ve AcArya kamalazIla ke dvArA tatvasaMgraha paMjikA ( pR0 104 ) meM udghRta isa prAcIna zloka ke artha kA manana kareM "cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvirnimukaM bhavAnta iti kathyate // " 0 arthAt-citta jaba rAgAdidoSa aura kleza saMskAra se saMyukta rahatA hai taba saMsAra kahA jAtA hai aura aura jaba tadeva vahI citra rAgAdikleza vAsanAoM se rahita hokara nirAsapacitta bana jAtA hai taba use bhavAnta arthAt nirvANa kahate haiM zAntarakSita to ( tasya pR0 184) bahuta spaSTa likhate haiM ki 'muktinirmalatA thiyaH" arthAt citta kI nirmalatA ko mukti kahate haiN| isa loka meM kisa nirmANa kI sUcanA hai? yahI cisa rAgAdivAha se vAsita rahakara saMsAra banA aura vahI rAgAdi se zUnya hokara mokSa bana gyaa| rAhulajI mAdhyamikavRtti ( pR0 519 ) gata isa nirvANa ke pUrvapakSa ko bhI dhyAna se dekheM 1 "iha hi upagrahmaNAM sabhAyatazAsanapratipacAnAM dharmAnudharma pratipaciyuktAnAM pulAnAM dvividhaM nirvANamupavarNitam -- sopadhizeSaM nirupadhizeSaM ca / tatra niravazeSasya avidyArAgAdikasya klezagaNasya prANAt sopadhizeSaM nirvANamidhyate / tatra 'upadhIyate asmin Atmasneha ityupadhiH / upadhizabdena AtmaprajJaptinimittAH paJcopAdAnaskandhA ucyante ziSyate iti zeSaH upadhireva zeSaH upadhizeSaH saha upadhizeSeNa vartata iti sopadhizeSam / kiM tat ? nirvANam / tacca skandhamAtrakameva kevalaM satkAyadRSTyAdiklezataskara rahitamavaziSyate nihatAzepacI ragaNanAmamAtrAvasthAnasAdhamryeNa tat sopadhizeSaM nirvANam / yatra tu nirvANe ekamAtrakamapi nAsti tanirupadhizeSaM nirvaannm| nirgata upadhizeSo'sminniti kRtvA / nihatAcIpacIragaNastra grAmamAtrasyApi vinAzasAdhamryeNa / " arthAt nirvANa do prakAra kA hai--1 sopadhizeSa 2 nirupadhizeSa / sopadhizeSa meM rAgAdi kA nAza hokara jinheM AtmA kahate haiM aise pA~caskandha nirAsrava dazA meM rahate haiM / dUsare nirupadhizeSa nirvANa meM skandha bhI naSTa ho jAte haiM / bauddha paramparA meM isa sopadhizeSa nirvANa ko bhAvAtmaka svIkAra kiyA hI gayA hai| yaha jIvanmukta dazA kA varNana nahIM hai kintu nirvANAvasthA kaa| 1 Akhira bauddhadarzana meM ye do paramparAe~ nirvANa ke sambandha meM kyoM pracalita huI ? isakA uttara hameM buddha kI avyAkRta sUcI se mila jAtA hai buddha ne nirvANa ke bAda kI avasthA sambamdhI ina cAra praznoM ko avyAkaraNIya arthAt uttara dene ke ayogya batAyA / "1 kyA marane ke bAda tathAgata (buddha) hote haiM ? 2 kyA marane ke bAda tathAgata nahIM hote ? 3 kyA marane ke bAda tathAgata hote bhI haiM nahIM bhI hote haiM ? 4 kyA marane ke bAda tathAgata na hote haiM na nahIM hote haiM ?" mA~lukya putra ke prazna para buddha ne kahA ki inakA jAnanA sArthaka nahIM hai kyoMki inake bAre meM kahanA micaya nirveda yA paramajJAna ke lie upayogI nahIM hai| yadi buddha svayaM nirvANa ke svarUpa ke sambandha meM apanA sunizcita mata rakhate hote to ve anya saikar3oM laukika alaukika praznoM kI taraha isa prazna ko avyAkRta koTi meM na DAlate / aura yahI kAraNa hai jo nirvANa ke viSaya meM do dhArAe~ bauddha darzana meM pracalita ho gaI haiN| isI taraha buddha ne jIva aura zarIra kI bhinnatA aura abhinnatA ko avyAkRta koTi meM DAlakara zrI rAhulajI ko bauddhadarzana ke abhItika anAtmavAda' jaise ubhayapratiSedhaka nAmakaraNa kA avasara diyaa| buddha apane jIvana meM deha aura AtmA ke judApana aura niryANottara jIvana Adi atIndriya padArthoM ke zatarAI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 49 para apane ziSya ko khar3Akara lakSyata nahIM karanA cAhate the isalie loka kyA hai ? AtmA kyA hai ? aura nirvANottara jIvana kaisA hai ? ina jIvanta praznoM ko bhI unane avyAkaraNIya karAra diyA / unakI vicAradhArA aura sAdhanA kA kendra bindu vartamAna duHkha ke nivRti hI rahA hai| rAhulajI eka ora to vicchina pravAha mAnate haiM aura dUsarI ora punarjanma ve itanI bar3I asakRti ko kaise pI jAte haiM ki yadi pUrva aura uttara kSaNa vicchita hai to punarjanma kaisA aura kisakA ? kyA buddhavAkyoM kI aisI hI asaMgata vyAkhyA ko samhAlane kA prayatna zAntarakSita aura kamalazIla jaise dArzanikoM ne kiyA hai, jo eka adhichinna kAryakAraNa pravAha mAnate haiM ? avicchinna kA artha hai kAryakAraNabhAvavAlI | jaina darzana kI dRSTi meM pratyeka sat pariNAmI hai aura yaha pariNamana pratikSaNabhAvI svAbhAvika hai / usameM kisI anya hetu kI AvazyakatA nahIM hai / yadi anya kAraNa mile to ve usa pariNamana ko prabhAvita kara sakate haiM para upAdAna kAraNa to pUrvapacaya hI hogI aura usameM jo kucha hai saba akhaNDarUpa hI hai| ataH dvitIya kSaNa meM vaha akhaNDa kA akhaNDa uttaraparyAya bana jAtA hai| cU~ki purAnA kSaNa hI vartamAna banA hai aura bhaviSya ko apane meM zakti yA upAdAna rUpa se chipAe hai ataH smaraNa pratyabhijJAna Adi vyavahAra sopapatika aura samUla bana jAte haiN| pariNAmI kA artha hai utpAda aura vyaya hote hue bhI bhIgya rahanA / ApAtataH yaha mAlUma hotA hai ki jo utpAdavinAzavAlA hai vaha bhuva kaise raha sakatA hai ? para bhavya kA dhruva artha sadA sthAyI kUTastha nitya nahIM hai aura na yaha vivakSita hai ki vastu ke kucha aMza utpAda vinAza ke mardo kAraNa parivartita hote haiM tathA kucha aMza usa parivartana se achUte dhruva bane rahate haiM aura na parivartana kA yaha sthUla artha hI hai ki jo prathamakSaNa meM hai dUsare kSaNa meM vaha bilakula badala jAtA hai yA vilakSaNa ho jAtA hai| parivartana sadRza bhI hotA hai visadRza bhI / zuddha cetanadravya mukta avasthA meM pratikSaNa parivartita rahane para bhI kabhI vilakSaNa parivartana nahIM karatA usakA sadA saTaza parivartana hI hotA rahatA hai| isI taraha AkAza, kAla, dharma aura adharmadravya sadA svabhAvapariNamana karate haiN| unameM parivartana karate rahane para bhI kahane lAyaka koI vilakSaNatA nahIM AtI / yoM samajhAne ke lie paradvayoM ke parivartana ke anusAra inameM bhI parapratyaya vilakSaNatA dikhAI jA sakatI hai para na to inameM dezabheda hotA hai na AkArabheda aura na svarUpavilakSaNatA hI / inakA svAbhAvika pariNamana to agurulaghuguNakRta hI hai| raha jAtA hai dradravya, jisakA zuddha pariNamana koI nizcita nahIM hai| kAraNa yaha hai ki zuddha jIva ko na to jIvAntara kA samparka vikArI banA sakatA hai aura na kisI pudgaladravya kA saMyoga hI, para pudgala meM to pudgala aura jIva donoM ke nimitta se vikRti utpanna hotI hai| loka meM aisA koI pradeza bhI nahIM hai jahA~ anya pula yA jIva ke samparka se vivakSita pulA achUtA raha sakatA ho| ataH kadAcit pula apanI zuddha-bha avasthA meM bhI pahu~ca jAba para usake guNa aura dharma zuddha hoMge yA dvitIyakSaNa meM zuddha raha sakate haiM isakA koI niyAmaka nahIM hai| aneka pugaladravya milakara skandha dazAmeM eka saMyukta baddha paryAya bhI banAte haiM para aneka jIva milakara eka saMyuktaparyAya nahIM banA skte| saMvakA pariNamana apanA judA judA hai / skandhagata paramANuoM meM bhI pratyekazaH apanA sadRza yA visadRza pariNamana hotA rahatA hai aura una saba pariNamanoM kI ausata se hI skandha kA yajana, rUpa, rasa, gandha aura sparza vyavahAra meM AtA hai| skandhagata paramANuoM meM kSetrakRta aura AkArakRta sAdRzya hone para bhI unakA maulikatva surakSita rahatA hai / loka se eka bhI paramANu ananta parivartana karane para bhI niHsatva-sattAnva arthAt asat nahIM ho sktaa| ataH pariNamana meM vilakSaNatA anubhUta na hone para bhI svabhAvabhUta parivartana pratikSaNa hotA hI rahatA hai / dravya eka nadI ke samAna atIta vartamAna aura bhaviSya paryAyoM kA kalpita pravAha nahIM hai| kyoMki nadI vibhisattAka jalakaNoM kA ekatra samudAya hai jo kSetrabheda kara ke Age bar3hatA jAtA hai kintu atIta paryAya eka eka kSaNa meM kramazaH vartamAna hotI huI isa samaya ekakSaNavartI vartamAna ke rUpa meM haiM / atIta paryAyoM kA koI paryAya astitva nahIM hai para jo vartamAna hai vaha atIta kA kArya hai, aura vahI bhaviSya kA kAraNa hai| sattA eka samayamAtra vartamAnaparyAya kI hai| bhaviSya aura atIta kramazaH anutpanna aura vinaSTa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 nyAyavinizcayavivaraNa haiM / atantaH dhrauvya itanA hI hai ki eka dravya kI pUrvaparyAya dravyAntara kI uttara-paryAya nahIM banatI aura na vahIM samApta hotI hai| isa taraha dravyAntara se asAGkarya kA niyAmaka hI dhrauvya hai / isake kAraNa pratyeka dravya kI apanI svatantra sattA rahatI hai aura niyata kAraNakArya paramparA cAlU rahatI hai| vaha na vicchinna hotI hai aura na saMkara hii| yaha bhI atisunizcita hai ki kisI bhI naye dravya kA utpAda nahIM hotA aura na maujUda kA atyanta vinAza hI / kevala parivartana, so bhI pratikSaNa nirAbAdha gati se| isa prakAra pratyeka dravya apanI svatantra sattA rakhatA hai| vaha ananta guNa aura ananta zaktiyoM kA dhanI haiN|| paryAyAnusAra kucha zaktiyA~ AvirbhUta hotI haiM kucha tirobhUta / jainadarzana meM sat kA eka lakSaNa to hai "utpAdavyayadhrauvyayukta sat" dUsarA hai "sad drvylkssnnm'| ina donoM lakSaNoM kA mathitArtha yahI hai ki dravya ko sat kahanA cAhie aura vaha dravya pratikSaNa utpAda vyaya ke sAtha hI sAtha apane avicchinnatA rUpa dhauvya ko dhAraNa karatA hai| dravya kA lakSaNa hai-'guMgaparyayavad dravyam" arthAt guNa aura paryAyavAlA dravya hotA hai| guNa sahabhAvI aura aneka zaktiyoM ke pratirUpa hote haiM jaba ki paryAya kramabhAvI aura eka hotI hai / dravya kA pratikSaNa pariNamana eka hotA hai| usa pariNamana ko hama una una guNoM ke dvArA aneka rUpa se varNana kara sakate haiN| eka pudgalANu dvitIya samaya meM parivartita huA to usa eka pariNamana kA vibhinna rUparasAdi guNoM ke dvArA aneka rUpa meM varNana ho sakatA hai| vibhinna guNoM kI dravya meM svatantra sattA na hone se svatantra pariNamana nahIM mAne jA skte| akalaGkadeva ne pratyakSa ke grAhya artha kA varNana karate samaya dravya-paryAya-sAmAnya-vizeSa isa prakAra jo cAra vizeSaNa die haiM ve padArtha kI upayuka sthiti ko sUcita karane ke lie hI haiN| dravya aura paryAya padArtha kI pariNati ko sUcita karate haiM tathA sAmAnya aura vizeSa anugata aura vyAvRtta vyavahAra ke viSayabhUta dharmoM kI sUcanA dete haiN| naiyAyika vaizeSika-pratyaya ke anusAra vastu kI vyavasthA karate haiN| inhoMne jitane prakAra ke jJAna aura zabda vyavahAra hote haiM unakA vargIkaraNa karake asAGkaryabhAva se utane padArtha mAnane kA prayatna kiyA hai| isIlie inheM 'saMpratyayopAdhyAya' kA jAtA hai| para pratyaya arthAt jJAna aura zabda vyavahAra itane aparipUrNa aura lacara haiM ki ina para pUrA pUrA bharosA nahIM kiyA jA sktaa| ye to vastu svarUpa kI ora izArA mAtra hI kara sakate haiN| 'dravyam dravyam' aisA pratyaya huA eka dravya padArtha mAna liyA / 'guNa guNa' pratyaya huA guNa padArtha mAna liyA / 'karma karma' aisA pratyaya huA karma padArtha mAna liyaa| isa taraha inake sAta padArthoM kI sthiti pratyaya ke ArdhAna hai| parantu pratyaya se maulika padArtha kI sthiti svIkAra nahIM kI jA sktii| padArtha to apanA akhaNDa Thosa svatantra astitva rakhatA hai. vaha apane pariNamana ke anusAra aneka pratyayoM kA viSaya ho sakatA hai / guNa kriyA sambandha Adi svatantra padArtha nahIM haiM, ye to dravya kI avasthAoM ke vibhinna vyavahAra haiN| isI taraha sAmAnya koI svatantra padArtha nahIM hai jo nitya aura eka hokara aneka svatantra sattAka vyaktiyoM meM motiyoM meM sUta kI taraha piroyA gayA ho| padArthoM ke parigamana kucha sadRza bhI hote haiM aura kucha visadRza bhii| do vibhinna sattAka vyaktiyoM meM bhUyaHsAmya dekhakara anugata vyavahAra hone lagatA hai / aneka AtmAe~ apane vibhinna zarIroM meM vartamAna haiM para jinakI avayavaracanA amuka prakAra kI sadRza hai unameM 'manuSyaH manuSyaH' aisA sAmAnya vyavahAra kiyA jAtA hai tathA jinakI ghor3oM jaisI unameM 'azvaH azvaH' yaha vyavahAra / jina AtmAoM meM sAdRzya ke AdhAra se manuSya vyavahAra huA hai unameM manuSyatva nAma kA koI sAmAnya padArtha, jo ki apanI svatantra sattA rakhatA hai, Akara samavAyanAmaka sambandha padArtha se rahatA hai yaha kalpanA padArthasthiti ke viruddha hai| 'sat sat' 'dravyam dravyam' ityAdi prakAra ke sabhI anugata vyavahAra sAdRzya ke AdhAra se hI hote haiN| sAdRzya bhI ubhayaniSTha koI svatantra padArtha nahIM haiN| kintu yaha bahuta avayavoM kI samAnatA rUpa hI hai| tattad avayava una una vyaktiyoM meM rahate hI haiN| unameM samAnatA dekhakara draSTA usa rUpa se anugata vyavahAra karane lagatA hai| vaha sAmAnya nitya eka aura niraMza hokara yadi sarvagata hai to use vibhinna dezastha svavyaktiyoM meM khapa uzaH rahanA hogA; kyoMki eka vastu eka sAtha bhinna deza meM pUrNarUpa se nahIM raha sktii| nitya niraza sAmAnya jisa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA samaya eka vyakti meM prakaTa hotA hai usI samaya use sarvatra-vyaktiyoM ke antarAla meM bhI prakaTa honA caahie| anyathA kvacit vyakta aura kvacit avyakta rUpa se svarUpabheda hone para anityatva aura sAMzatva kA prasaGga prApta hogaa| yadi sAmAnya padArtha anya kisI sattAsambandha ke abhAva meM bhI svataH sat hai to usI taraha dravya guNa Adi padArtha bhI svataHsat hI kyoM na mAne jAya~ ? ataH sAmAnya svatantra padArtha na hokara dravyoM ke sadRza pariNamanarUpa hI hai| vaizeSika tulya AkRti tulyaM guNa vAle sama paramANuoM meM paraspara bheda pratyaya karAne ke nimitta svato vibhinna vizeSa padArtha kI sattA mAnate haiN| ve mukta AtmAoM meM mukta AtmA ke manoM meM vizeSa pratyaya ke nimitta vizeSa padArtha mAnanA Avazyaka samajhate haiM / parantu pratyaya ke AdhAra se padArtha vyavasthA mAnane kA siddhAnta hI galata hai| jitane prakAra ke pratyaya hote jAya~ utane svatantra padArtha yadi mAne jAya to padArthoM kI koI sImA hI nahIM rhegii| jisa prakAra vizeSa padArtha svataH paraspara bhinna ho sakate haiM usI taraha paramANu Adi bhI svasvarUpa se hI paraspara bhinna ho sakate haiN| isake lie kisI svatantra vizeSa padArtha kI koI AvazyakatA nahIM hai| vyaktiyA~ svayaM hI vizeSa haiN| pramANa kA kArya hai svataHsiddha padArtha kI asaMkara vyAkhyA krnaa| bauddha sadRzapariNamanarUpa samAnadharma svIkAra na kara ke sAmAnya ko anyApoha rUpa mAnate haiN| unakA abhiprAya hai ki-paraspara bhinna vastuoM ko dekhane ke bAda jo buddhi meM abhedabhAna hotA hai usa buddhipratibimbita abheda ko hI sAmAnya kahate haiM / yaha abheda bhI vidhyAtmaka na hokara atavyAvRttirUpa hai| sabhI padArtha kisI na kisI kAraNa se utpanna hote haiM tathA koI na koI kArya utpanna bhI karate haiN| to jina padArthoM meM atatkAragavyAvRtti aura atarakAryavyAvRtti pAI jAtI hai unameM anugata vyavahAra kara diyA jAtA hai| jaise jo vyaktiyA~ manuSyarUpa kAraNa se utpanna huI haiM aura Age manuSyarUpa kArya utpanna kareMgI unameM amanuSyakAraNa-kAryavyAvRtti ko nimitta lekara 'manuSya manuSyA aisA anugata vyavahAra kara diyA jAtA haiN| koI vAstavika manuSyatva vidhyAtmaka nahIM hai| jisa prakAra cakSu Aloka aura rUpa Adi paraspara atyanta bhinna padArtha bhI arUpajJAnajananavyAvRtti ke kAraNa 'rUpajJAnajanaka' vyapadeza ko prApta karate haiM usI prakAra sarvatra atadvyAvRtti se hI samAnAkAra pratyaya ho sakatA hai| ye zabda kA vAcya isI apoharUpa sAmAnya ko hI svIkAra karate haiM / vikalpajJAna kA viSaya bhI yahI apoharUpa sAmAnya hai| akalaGkadeva ne isakI AlocanA karate hue likhA hai ki sAdRzya mAne binA amuka vyaktiyoM meM hI apoha kA niyama kaise bana sakatA hai ? yadi zAbaleya gauvyakti bAhuleya gauvyakti se utanI hI bhinna hai jitanI ki kisI azvAdivyakti se, to kyA kAraNa hai ki zAbaleya aura bAhuleya meM hI atavyAvRtti mAnI jAya azva meM nhiiN| yadi azva se kucha kama vilakSaNatA hai to yaha arthAt hI mAnanA hogA ki unameM aisI samAnatA hai jo azva ke sAtha nahIM hai| ataH sAdRzya hI vyavahAra kA sIdhA niyAmaka ho sakatA hai| yaha to pratyakSasiddha hai ki vastu samAna aura asamAna ubhayavidha dharmoM kA AdhAra hotI hai| samAnadharmoM ke AdhAra se anugata vyavahAra kiyA jAtA hai aura asamAna dharma ke AdhAra se vyAvRtta vyavahAra / anya nahIM, 'atadvyAvRtti' yahI eka samAna dharma tattadvyaktiyoM meM svIkAra karanA hogaa| bauddha jaba svayaM aparApara kSaNoM meM sAdRzya ke kAraNa ekatvabhAna tathA sIpa meM sAdRzya ke hI kAraNa rajatabhrama svIkAra karate haiM taba anugata vyavahAra ke lie sAdRzya ko svIkAra karane meM unheM kyA bAdhA hai ? atadvyAvRtti aura buddhigata abheda pratibimba kA nirvAha bhI sAdRzya ke binA nahIM ho sktaa| ataH sadRza pariNAmarUpa hI sAmAnya mAnanA cAhie / zabda aura vikalpajJAna bhI sAmAnyavizeSAtmaka vastu ko hI viSaya karate haiM, na kevala sAmAnyAtmaka ko aura na kevala vizeSAtmaka ko hii| sAmAnyatayA kalpanAoM kA lakSya dvimukhI hotA hai-eka to abheda kI ora dUsarA bheda kI ora / jagat meM abheda kI ora carama kalpanA vedAnta darzana ne kI hai| vaha itanA abheda kI ora bar3hA ki vAstavika sthiti ko lA~dhakara kalpanAloka meM hI jA pahu~cA / cetana acetana kA sthUla bheda bhI mAyArUpa bana gyaa| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 nyAyavinizvayavivaraNa eka hI tatva kA pratibhAsa cetana aura acetana rUpa meM mAnA gyaa| isa taraha deza kAla aura svarUpa, hara prakAra se carama abheda kI koTi vedAnta darzana hai| bauddhadarzana pratyeka cit acit svalakSaNoM kI vAstava svatantra sattA mAnakara hI cupa nahIM rhtaa| vaha unameM kAlika bheda bhI kSaNaparyAya taka svIkAra karatA hai / yahA~ taka to usakA pAramArthika bheda hai| jo prathamakSaNa meM hai vaha dvitIya meM nahIM, jo jahA~ jisa samaya jaise hai vaha vahIM usI samaya vaise hI hai, dvitIyakSaNa meM nhiiN'| do dezoM meM rahanevAlI do kSaNoM meM rahanevAlI koI vastu nahIM hai / isa taraha deza kAla aura svarUpa kI dRSTi se antima bheda bauddhadarzana kA lakSya hai / para abheda kI tarapha vedAnta darzana aura bheda kI ora bauddhadarzana vAstavavAda se kAlpanikatA yA avAstava bAda kI ora pahu~ca jAte haiN| bauddhadarzana meM vijJAnavAdI vibhramavAdI zUnyavAdI sabhI kAlpanika bheda ke upAsaka haiN| unane bAhyajagat kA astitva hI svIkAra nahIM kiyaa| kisI ne use sAMvRta kahA to kisI ne use avidyAnirmita kahA to kisI ne use pratyayamAtra / jaina darzana ne bheda aura abheda kA antima vicAra to kiyA para vAstavasImA ko sA~dhA nahIM hai| usane do prakAra ke abhedaprayojaka sAmAnya dharma mAne tathA do prakAra ke vizeSa, jo bheda kalpanA ke viSaya hote haiM / do vibhinna sattAka dravyoM meM abheda vyavahAra sAdRzya se hI ho sakatA hai ekatva se nahIM / isalie parama saMgrahanaya yadyapi vedAnta kI parasattA kI viSaya karatA hai aura kaha detA hai ki 'sahUpeNa cetanA cetanAnAM bhedAbhAvAt arthAt sahapa se cetana aura acetana meM koI bheda nahIM hai' para vaha vyavahAranaya ke viSayabhUta vAstava bheda kA lopa nahIM krtaa| vaha spaSTa ghoSaNA karatA hai ki cetana aura acetana meM sat sAdRzya rUpa se anugatavyavahAra ho sakatA hai para koI aisA eka sat nahIM jo donoM meM vAstava anugata sattA rakhatA ho, sivAya isake ki donoM meM 'sat sat' aisA samAna pratyaya hotA hai aura 'sat sat aisA zabda prayoga hotA hai| eka hathya kI kAlakrama se hone vAlI paryAyoM meM jo anugatavyavahAra hotA hai yaha paramArthasat ekadavyamUlaka hai| yadyapi dvitIyakSaNa meM amitadravya akhaNDa kA akhaNDa badalatA hai-parivartita hotA hai para usa sat kA jo ki parivartita huA hai ati duniyA se naSTa nahIM kiyA jA sakatA, use miTAyA nahIM jA sktaa| jo vartamAnakSaNa meM amuka dazA meM hai vahI akhaNDa kA akhaNDa pUrvakSaNa meM atItadazA meM thA, vahI badalakara Age ke kSaNa meM tIsarA rUpa legA, para apane svarUpasatva ko nahIM chor3a sakatA, sarvathA mahAvinAza ke garta meM pralIna nahIM ho sakatA / isakA yaha tAtparya bilakula nahIM hai ki usameM koI zAzvata kUTastha aMza hai, kintu badalane para bhI usakA santAnapravAha cAlU rahatA hai kabhI bhI uccha nahIM hotA aura na dUsare meM vilIna hotA hai ataH eka dravya kI apanI paryAya meM honevAlA anugata yavahAra UsAsAmAnya vA dravyamUlaka hai| yaha apane meM vastusat hai| pUrva paryAya kA akhaNDa nicor3a uttaraparyAya hai aura uttaraparyAya apane nicor3abhUta Age kI paryAya ko janma detI hai| isa taraha jaise atIta aura vartamAna kA upAdAnopAdeya sambandha hai usI taraha vartamAna aura bhaviSya kA bhI / parantu sattA vartamAna kSaNamAtra kI hai| para yaha vartamAna paramparA se ananta atItoM kA uttarAdhikArI hai aura paramparA se ananta bhaviSya kA upAdAna bhI bnegaa| isI dRSTi se dravya ko kAlatrayayatI kahate haiN| zabda itane lacara hote haiM ki vastu ke zatapratizata svarUpa ko abhrAnta rUpa se upasthita karane meM sarvatra samartha nahIM hote / yadi vartamAna kA atIta se bilakula sambandha na ho tabhI niramya kSaNikatva kA prasaGga ho sakatA hai, parantu jaba vartamAna atIta kA hI parivartita rUpa hai taba vaha eka dRSTi se sAnvaya hI huaa| yaha kevala paMkti aura senA kI taraha vyavahArArtha kiyA jAnevAlA saMketa nahIM hai kintu kArya kAraNabhUta aura khAsakara upAdAnopAdeyamUlaka tasya hai| vartamAna jalabindu eka oNksijana aura eka hAiDrojana ke paramANuoM kA parivartana mAtra hai, arthAt oNksijana ko nimitta pAkara hAiDrojana paramANu aura hAiDrojana ko nimitta pAkara oNksijana paramANu donoM ne hI jala paryAya prApta kara kI hai| isa dviparamANuka jalabindu ke pratyeka jANu kA vizleSaNa kIjie to jJAta hogA ki jo eTama oNksijana avasthA ko dhAraNa kie thA vaha samUcA badalakara jala bana gayA hai / isakA aura pUrva oNksijana kA yahI sambandha hai ki yaha usakA pariNAma hai| vaha jisa samaya jala nahIM banatA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 53 aura oNksijana kA oNksijana hI rahatA hai usa samaya bhI pratikSaNa parivartana sajAtIya rUpa hotA hI rahatA hai / yahI vizva ke samasta cetana acetana dravyoM kI sthiti hai / isa taraha eka dhArA kI paryAyoM meM anugata vyavahAra kA kAraNa sAdRzya samAnya na hokara UrdhvatA sAmAnya dhauvya santAna yA dravya hotA hai / isI taraha vibhinna dravyoM meM bhedakA prayojaka vyatireka vizeSa hotA hai jo tadvyaktitva rUpa hai / eka dravya kI do paryAyoM meM bheda vyavahAra karAne vAlA paryAya nAmaka vizeSa hai| "jaina darzanane una sabhI kalpanAoM ke grAhaka naya to batAe haiM jo vastusImA ko lA~ghakara adhAratA yAda kI ora jAtI haiN| para sAtha hI spaSTa kaha diyA hai ki ye saba vaktA ke abhiprAya haiM, usake saMkalpa ke prakAra haiM / vastusthiti ke grAhaka nahIM haiM / , guNa aura dharma-vastu meM guNa bhI hote haiM aura dharma bhI guNa svabhAvabhUta hai aura inakI pratIti / paranirapekSa hotI hai| dharmokI pratIti parasApekSa hotI hai aura vyavahArArtha inakI abhivyakti vastu kI yogyatA ke anusAra hotI rahatI hai| dharma ananta hote haiN| guNa gine hue haiN| yathA-jIva ke asAdhAraNa guNa- jJAna darzana, mukha, bI Adi hai| sAdhAraNa guNa vastutya prameyatva satva Adi pula ke rUpa rasa gandha sparza Adi asAdhAraNa guNa haiN| maMDavya kA gatihetutya adharmadravya kA sthitihetukha, AkAza kA avagAhananimiva aura kAlakA vartanAhetutva asAdhAraNa guNa haiN| sAdhAraNa guNa vastukha satva abhidheyatva prameyatya Adi / jIva meM jJAnAdi guNoM kI sattA aura pratIti nirapekSa hai, svAbhAvika hai / para choTA bar3A, pitRtva guruvayava Adi dharma sApekSa haiN| yadyapi inakI yogyatA jIva meM hai para zAnAdi ke samAna the svarasataH guNa nahIM haiN| isI taraha pula meM rUpa rasa gandha aura sparza ye to svAbhAvika paranirapekSa guNa haiM parantu choTA bar3A eka do tIna Adi saMrUpA, saMketa ke anusAra honevAlI vAvyatA Adi aise dharma hai jinakI abhivyakti vyavahArArthaM hotI hai / guNa paranirapekSa svataH pratIta hote haiM tathA dharma parApekSa hokara / vastu meM yogyatA donoM kI hai| sAmAnya vivakSA se sabhI vastu ke svabhAva mAne jAte haiN| saptamI meM dharmoM kI kalpanA vaktA ke praznoM ke anusAra kI jAtI hai| eka dharma ko kendra meM mAnane para usakA pratipakSI dharma A jAtA hai| phira dono rUpako ekasAtha zabda se kahane kA prayatna saMbhava nahIM hai ataH vastu kA nijarUpa avaktavya upasthita ho jAtA hai| isa taraha sat asat aura avaktavya ina tIna dharmoM ko lekara adhika se adhika sAta hI prazna ho sakate haiN| ataH saptabhaGgI kA nirUpaNa adhika se adhika sAta praznoM kI saMbhAvanA kA uttara hai| prazna sAta ho sakate haiM isakA kAraNa sAta prakAra kI jijJAsA kA honA hai| jijJAsA kA sAta prakAra kA honA sAta prakAra ke saMzayoM ke adhIna hai| tathA saMzaya sAta isalie hote haiM ki vastu ke dharma hI sAta prakAra ke haiM / vizadarzana pratyakSa -- isa taraha jJAna drayapayAtmaka aura sAmAnyavizeSAtmaka artha ko viSaya karatA hai| kevala sAmAnyAtmaka yA vizeSAtmaka koI padArtha nahIM hai aura na kevala ivyAtmaka yA paryAyAtmaka hI isIlie akadevane pratyakSa kA lakSaNa karate samaya vArtika meM ya paryAya sAmAnya aura vizeSa ye cAra vizeSaNa artha ke die haiN| inakI sArthakatA uparyukta vivecana se spaSTa ho jAtI hai / jJAna ke lie unane likhA hai ki use sAkAra aura svasaMvedI honA cAhie / yahA~ taka sAkAra svasaMvedI aura dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthavedI jJAna kA nirUpaNa huaa| aisA jJAna jaba aMjasA spaSTa arthAt paramArthataH vizada ho taba use pratyakSa kahate haiN| sAdhAraNatayA darzanAntaroM meM tathA lokavyavahAra meM indriyajanya jJAna ko pratyakSa mAnA gayA hai| tathA indriya ke pare rahanevAle padArtha kA bodha parokSa kahA jAtA hai para jaina darzana kA pratyakSa aura parokSa kA apanA svopajJa vicAra hai vaha indriya Adi para padArthoM kI apekSA rakhane vAle jJAna ko parokSa arthAt paratantra jJAna mAnatA hai, tathA indriyAdi nirapekSa AtmamAtrottha jJAna ko pratyakSa / yaha pratyakSa kA kAraNamUlaka vivecana hai para svarUpa meM jo jJAna vizada ho vaha pratyakSa kahalAtA hai| yaha vizadatA upavahAra meM aMzataH indriyajanya jJAna meM bhI pAI jAtI hai ataH indriyajanya jJAna ko saMkhya bahAra pratyakSa kahate haiN| yadyapi AgamoM meM indriyajanya mati ko parokSa kahA hai aura vaha Agamika paribhASA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 nyAyavinizvayavivaraNa meM ucita bhI hai para loka vyavahAra ke nirvAhArtha vaizadyAMza kA sadbhAva hone se use saMvyavahAra pratyakSa bhI kahA gayA hai| deza kA lakSaNa akaladeva ne svayaM ghIyapa ( kArikA naM0 4 ) meM yaha kiyA hai"anumAnAdyatirekeNa vizeSapratibhAsanam / tadvaizacaM mataM buddheravaizadyamataH param // " arthAt anumAna Adika se adhika, niyata deza kAla bhIra AkAra rUpa se pracuratara vizeSoM ke pratibhAsana ko vaizadya kahate haiN| dUsare zabdoM meM jisa jJAna meM anya kisI jJAna kI sahAyatA apekSita na ho yaha jJAna vizada kahalAtA hai| jisa taraha anumAna Adi jJAna apanI utpatti meM liMgajJAna Adi jJAnAntara kI apekSA karate haiM usa taraha pratyakSa apanI utpatti meM kisI anya jJAna kI AvazyakatA nahIM rkhtaa| yahI anumAnAdi se pratyakSa meM atireka-adhikatA hai| yadyapi Agamika dRSTi se indriya Aloka yA jJAnAntara kisI bhI kAraNa kI apekSA rakhanevAlA jJAna parokSa hai aura AtmamAtrasApekSa hI jJAna pratyakSa para dArzanika kSetra sulajhAyA hai I meM akalaGkadeva ke sAmane pramANavibhAga kI samasyA thI jise unhoMne bar3I vyavasthita rIti se tatvArthasUtra meM mati aura ata ina donoM zAnoM ko parIkSa kahA hai aura vahIM mati smRti saMjJA cintA aura abhinibodha ko anarthAntara batAyA hai| anarthAntara kahane kA tAtparya itanA hI hai ki ye saba matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hote haiN| mati meM indriya aura mana se utpanna honevAle avagraha IhA avAya aura dhAraNA jJAna sammilita hai| deva ne mati ko sAMyavahArika pratyakSa kahakara lokaprasiddha indriyajJAna kI pratyakSatA kA nirvAha kiyA aura smRti pratyabhijJAna tarka anumAna aura zruti ina saba ko parokSa pramANa rUpa se parigaNita kiyaa| Agama meM mati aura ata parokSa ye hI smRti Adi matijJAnAvaraNa ke kSayopazama se utpanna hone ke kAraNa matijJAna ye hI isalie inakA parokSatva bhI siddha thA mAtra indriya aura manojanya mati ko sAMvyavahArika pratyakSa banA dene se samasta pramANa vyavasthA jama gaI aura loka prasiddhi kA nirvAha bhI ho gyaa| vaidyapi akalakudeva ne yaya meM smRti pratyabhijJAna tarka aura anumAna ko bhI manomati kahA hai aura sambhavataH ve inheM bhI prAdezika pratyakSakoTi meM lAnA cAhate the para vaha prayAsa Age ke AcAryoM ke dvArA samarthita nahIM huA / isa taraha akalaGkadeva ne vizadajJAna ko pratyakSa kahakara zrIsiddhasena divAkara ke 'aparokSa grAhaka pratyakSa' isa pratyakSa lakSaNa kI kamI ko dUra kara diyA / uttara kAlIna samasta jainAcAryoM ne akalaGkopajJa isa lakSaNa aura pramANavyavasthA ko svIkAra kiyA hai| raft bauddha bhI vizadajJAna ko pratyakSa kahate haiM phira bhI pratyakSa ke lakSaNa meM akalaGkadeva ke dvArA vizada pada ke sAtha hI prayukta sAkAra aura aMjasA pada khAsa mahattva rakhate haiN| bauddha nirvikalpaka jJAna ko pratyakSa kahate haiM / yaha nirvikalpaka jJAna jainadArzanika paramparA meM prasiddha viSayaviSayasannipAta ke bAda honevAle sAmAnyAvabhAsI anAkAra darzana ke samAna hai| akaladeva kI dRSTi meM jaya nirvikalpaka darzana pramANakoTi se hI bahirbhUta hai taba use pratyakSa to kahA hI nahIM jA sakatA thaa| isI bAta kI sUcanA ke lie unhoMne pratyakSa ke lakSaNa meM sAkAra pada diyA hai| jo nirAkAra darzana tathA bauddhasammata nirvikalpakapratyakSa kA nirAkaraNa kara nizcayAtmaka vizadazAna ko hI pratyakSakoTi meM rakhatA hai| bauddha nirvikalpaka pratyakSa ke bAda hone vAle 'nIlamidam' ityAdi pratyakSaja vikalpoM ko bhI saMvyavahAra se pramANa mAna lete haiN| isakA kAraNa yaha hai ki pratyakSa ke viSayabhUta dRzya svalakSaNa meM vikalpa ke viSayabhUta vikalya sAmAnya kA ekatvAdhyavasAya karake pravRtti karane para svalakSaNa hI prApta hotA hai, ataH vikalpa jJAna bhI saMvyavahAra se pramANa bana jAtA hai| isa vikalpa meM nirvikalpaka kI hI vizadatA AtI hai| isakA kAraNa hai nirvikalpaka aura savikalpaka kA atizIghra utpanna honA yA eka sAtha honA / tAtparya yaha ki bauddha ke mata se savikalpaka meM na to apanA vaizadya hai aura na pramANasva / isakA nirAsa karane ke lie akalaGkadeva ne aMjasA vizeSaNa diyA hai aura sUcita kiyA hai ki vikalpajJAna aMjasA vizada hai saMvyavahAra se nhiiN| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA paraparikalpita lakSaNa nirAsa bauddha nirvikalpaka jJAna ko pratyakSa mAnate haiN| kalpanApoDha aura abhrAntajJAna unheM pratyakSa iSTa hai| zabdasaMsRSTa jJAna vikalpa kahalAtA hai| nirvikalpaka zabdasaMsarga se zUnya hotA hai| nirvikalpaka paramArthasat svalakSaNa artha se utpanna hotA hai| isake cAra bheda hote haiM-indriyapratyakSa, mAnasapratyakSa, svasaMvedanapratyakSa aura yogipratyakSa / nirvikalpaka svayaM vyavahArasAdhaka nahIM hotA, vyavahAra nirvikalpakajanya savikalpaka se hotA hai| savikalpaka jJAna nirmala nahIM hotA / vikalpa jJAna kI vizadatA savikalpa meM jhalakatI hai| jJAta hotA hai ki veda kI pramANatA kA khaNDana karane ke vicAra se bauddhoM ne zabda kA artha ke sAtha vAstavika sambandha hI nahIM mAnA aura yAvat zabdasaMsargI jJAnoM ko,jinakA samarthana nirvikalpaka se nahIM hotA apramANa ghoSita kara diyA hai| inane unhIM jJAnoM ko pramANa mAnA jo sAkSAt yA paramparA se arthasAmarthyajanya haiN| nirvikalpaka pratyakSa ke dvArA yadyapi artha meM rahanevAle kSaNikatva Adi sabhI dharmoM kA anubhava ho jAtA hai para unakA nizcaya yathAsaMbhava vikalpakajJAna aura anumAna se hI hotA hai| nIla nirvika. lpaka nIlAMza kA 'nIlamidam' isa vikalpajJAna dvArA nizcaya karatA hai aura vyavahArasAdhaka hotA hai tathA kSaNikAMza kA 'sarva kSaNikaM sattvAt' isa anumAna ke dvArA / cU~ ki nirvikalpaka 'nIlamidam' Adi vikalpoM kA utpAdaka hai aura arthasvalakSaNa se utpanna huA hai ataH pramANa hai| vikalpajJAna aspaSTa hai kyoMki vaha paramArthasat svalakSaNa se utpanna nahIM huA hai| sarvaprathama artha se nirvikalpaka hI utpanna hotA hai| usa nirvikalpAvasthA meM kisI vikalpaka kA anubhava nahIM hotA / vikalpa kalpitasAmAnya ko viSaya karane ke kAraNa tathA nirvikalpaka ke dvArA gRhIta artha ko grahaNa karane ke kAraNa pratyakSAbhAsa hai| akalaGka deva isakI AlocanA isa prakAra karate haiM-arthakriyArthI puruSa pramANa kA anveSaNa karate haiN| jaba vyavahAra meM sAkSAt arthakriyAsAdhakatA savikalpaka meM hI hai taba kyoM na use hI pramANa mAnA jAya ? nirvikalpaka meM pramANatA lAne ko Aqhira Apako sadhikalpaka jJAna to mAmanA hI par3atA hai| yadi nirvikalpa ke dvArA gRhIta nIlAdyaMza ko viSaya karane se vikalpajJAna apramANa hai; taba to anumAna bhI pratyakSa ke dvArA gRhIta kSaNikatvAdi ko viSaya karane ke kAraNa pramANa nahIM ho skegaa| nirvikalpa se jisa prakAra nIlAdyazoM meM 'nIlamidam' ityAdi vikalpa utpanna hote haiM usI prakAra kSaNikatvAdi azoM meM bhI 'kSaNikamidam' ityAdi vikalpajJAna utpanna honA caahiye| ataH vyavahArasAdhaka savikalpajJAna hI pratyakSa kahA jAne yogya hai| vikalpajJAna hI vizadarUpa se pratyeka prANI ke anubhava meM AtA hai, jaba ki nirvikalpajJAna anubhavasiddha nahIM hai| pratyakSa se to sthira sthUla artha hI anubhava meM Ate haiM, ataH kSaNika paramANu kA pratibhAsa kahanA pratyakSaviruddha hai| nirvikalpaka ko spaSTa hone se tathA savikalpaka ko aspaSTa hone se viSayabheda bhI mAnanA ThIka nahIM hai, kyoMki eka hI vRkSa dUravartI puruSa ko aspaSTa tathA samIpavartI ko spaSTa dIkhatA hai| Adya-pratyakSakAla meM bhI kalpanAe~ barAbara utpanna tathA vinaSTa to hotI hI rahatI haiM, bhale hI ve anupalakSita rheN| nirvikalpa se savikalpa kI utpatti mAnanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki yadi azabda nirvikalpaka se sazabda vikalpajJAna utpanna ho sakatA hai to zabdazUnya artha se hI vikalpaka kI utpatti mAnane meM kyA bAdhA hai ? ataH mati, smRti, saMjJA, cintAdi yAvadvikalpajJAna saMvAdI hone se pramANa haiN| jahA~ ye visaMvAdI hoM vahIM inheM apramANa kaha sakate haiN| nirvikalpaka pratyakSa meM arthakriyAsthiti arthAt arthakriyAsAdhakatva rUpa avisaMvAda kA lakSaNa bhI nahIM pAyA jAtA, ataH use pramANa kaise kaha sakate haiM? zabdasaMsRSTa jJAna ko vikalpa mAnakara apramANa kahane se zAstropadeza se kSaNikatvAdi kI siddhi nahIM ho skegii| mAnasa pratyakSa nirAsa-bauddha indriyajJAna ke anantara utpanna honevAle vizadajJAna ko, jo ki usI indriyajJAna ke dvArA grAhya artha ke anantarabhAvI dvitIyakSaNa ko jAnatA hai, mAnasa pratyakSa kahate haiN| akalaka deva kahate haiM ki eka hI nizcayAtmaka arthasAkSAtkArI jJAna anubhava meM AtA hai| Apake dvArA batAye gaye mAnasa pratyakSa kA to pratibhAsa hI nahIM hotaa| 'nIlamidam' yaha vikalpa jJAna bhI mAnasa Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 nyAyavinizcayavivaraNa pratyakSa kA asAdhaka hai; kyoMki aisA vikalpa jJAna to indriya pratyakSa se hI utpanna ho sakatA hai, isake liye mAnasa pratyakSa mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai| bar3I aura garama jalebI khAte samaya jitanI indriyabuddhiyA~ utpanna hotI haiM utane hI tadanantarabhAvI artha ko viSaya karanevAle mAnasa pratyakSa mAnanA hAMge; kyoMki bAda meM utane hI prakAra ke vikalpajJAna utpanna hote haiN| isa taraha aneka mAnasa pratyakSa mAnane para santAnabheda ho jAne ke kAraNa 'jo maiM khAne vAlA hU~ vahI maiM sUMgha rahA huuN| yaha pratyabhijJAna nahIM ho skegaa| yadi samasta rUpAdi ko viSaya karane vAlA eka hI mAnasa pratyakSa mAnA jAya; taba to usI se rUpAdi kA parijJAna bhI ho hI jAyagA, phira indriyabuddhiyA~ kisa liye svIkAra kI jAyeM dharmottara ne mAnasa pratyakSa ko Agamaprasiddha kahA hai| akalaGka deva ne usakI bhI AlocanA kI hai ki jaba vaha mAtra Agamaprasiddha hI hai, taba usake lakSaNa kA parIkSaNa hI nirarthaka hai| svasaMvedana pratyakSa khaNDana-yadi svasaMvedana pratyakSa nirvikalpaka hai to nidrA tathA mUrchAdi avasthAoM meM aise nirvikalpaka pratyakSa ko mAnane meM kyA bAdhA hai ? suSupta Adi avasthAoM meM anubhavasiddha jJAna kA niSedha to kiyA hI nahIM jA sakatA / yadi ukta avasthAoM meM jJAna kA abhAva ho to usa samaya yogiyoM ko catuHsatyaviSayaka bhAvanAoM kA bhI viccheda mAnanA pdd'egaa| bauddhasammata vikalpa ke lakSaNa kA nirAsa-bauddha 'abhilApavatI pratItiH kalpanA' arthAt jo jJAna zabdasaMsarga ke yogya ho usa jJAna ko kalpanA yA vikalpa jJAna kahate haiN| akalaGkadeva ne unake isa lakSaNa kA khaNDana karate hue likhA hai ki yadi zabda ke dvArA kahe jAne lAyaka jJAna kA nAma kalpanA hai tathA binA zabdasaMzraya ke koI bhI vikalpajJAna utpanna hI nahIM ho sakatA; taba zabda tathA zabdAMzoM ke smaraNAtmaka vikalpa ke liye tadvAcaka anya zabdoM kA prayoga mAnanA hogA, una anya zabdoM ke smaraNa ke lie bhI tadvAcaka anya zabda svIkAra karanA hoMge, isa taraha dUsare dUsare zabdoM kI kalpanA karane se anavasthA nAma kA dupaNa AtA hai| ataH jaba vikalpajJAna hI siddha nahIM ho pAtA taba vikalpajJAnarUpa sAdhaka ke abhAva meM nirvikalpaka bhI asiddha hI raha jAyagA aura virvikalpaka tathA. savikalpakarUpa pramANadvaya ke abhAva meM sAdhaka pramANa na hone se sakala prameya kA bhI abhAva hI prApta hogaa| yadi zabda tathA zAzoM kA smaraNAtmaka vikalpa tadvAcaka zabdaprayoga ke binA ho hotA hai to vikalpa kA abhilApavattva lakSaNa avyApta ho jAyagA aura jisa taraha zabda tathA zabdAMzoM kA smaraNAtmaka vikalpa tadvAcaka anya zabda ke prayoga ke binA hI ho jAtA hai usI taraha 'nIlamidam' ityAdi vikalpa bhI zabdaprayoga kI yogyatA ke binA hI ho jAyage, tathA cakSurAdibuddhiyA~ zabda prayoga ke binA hI nIlapItAdi padArthoM kA nizcaya karane ke kAraNa svataH vyavasAyAtmaka siddha ho jaaygii| ataH vikalpa kA abhilApavattva lakSaNa dUSita hai| vikalpa kA nirdoSa lakSaNa hai-samAropavirodhI grahaNa yA nizcayAtmakatva / sAMkhya zrotrAdi indriyoM kI vRttiyoM ko pratyakSa pramANa mAnate haiN| akalaGkadeva kahate haiM ki-zrotA de indriyoM kI vRttiyA~ to taimirika rogI ko hone vAle dvicandrajJAna tathA anya saMzayAdijJAnoM meM bhI prayojaka hotI haiM, para ve sabhI jJAna pramANa to nahIM haiN| naiyAyika indriyoM aura artha ke sannikarSa ko pratyakSa pramANa kahate haiN| ise bhI akalaMkadeva ne sarvajJa ke jJAna meM avyApta batAte huye likhA hai ki-trikAla-nilokavartI yAvat padArthoM ko viSaya karane vAlA sarvajJa kA jJAna pratinayata zaktivAlI indriyoM se to utpanna nahIM ho sakatA, para pratyakSa to avazya haiN| ataH sannikarpa avyApta hai / cakSu ke dvArA rUpa kA pratyakSa sannikarSa ke binA hI ho jAtA hai| cAkSuSa pratyakSa meM sannikarSa kI AvazyakatA nahIM hai| kA~ca Adi se vyavahita padArtha kA jJAna sannikarSa kI anAvazyakatA siddha kara hI detA hai| pratyakSa ke bheda-akalaGka deva ne pratyakSa ke tIna bheda kiye haiM-1 indriya pratyakSa 2 anindriya pratyakSa 3 atIndriya pratyakSa / cakSu Adi indriyoM se rUpAdika kA spaSTa jJAna indriya pratyakSa hai| manake dvArA sakha Adi kI anubhUti mAnasa pratyakSa hai| akalaGka deva ne laghIyastrayasvavRtti meM smRti saMjJA cintA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA aura abhinibodha ko atindriya pratyakSa kahA hai / isakA abhiprAya itanA hI hai ki-mati smRti saMjJA cintA aura abhinibodha ye saba matijJAna haiM, matijJAnAvaraNa ke kSayopazama se inakI utpatti hotI hai| matijJAna indriya aura mana se utpanna hotA hai / indriyajanya matijJAna ko jaba saMvyavahAra meM pratyakSa rUpa se prasiddhi hone ke kAraNa indriyapratyakSa mAna liyA taba usI taraha manomati rUpa smaraNa pratyabhijJAna tarka aura anumAna ko bhI pratyakSa hI kahanA cAhiye / parantu saMvyavahAra indriyajanya mati ko to pratyakSa mAnatA hai para smaraNa Adi ko nhiiN| ata: akala kI smaraNa Adi ko anindriya pratyakSa mAnane kI vyAkhyA unhIM taka sImita rhii| ve zabdayojanA ke pahile smaraNa Adi ko matijJAna aura zabdayojanA ke bAda inhIM kI zrutajJAna bhI kahate haiN| para uttarakAla meM asaMkIrNa pramANa vibhAga ke liA-'indriya aura manomati sAMbyavahArika pratyakSa, smRti Adi parokSa, zrata parokSa aura avadhi manaHparya ya tathA kaMvalajJAna ye tIna jJAna paramArthapratyakSa' yahI vyavasthA sarvasvIkRta huii| paramArthapratyakSa AtmamAtra se utpanna hotA hai / avadhi aura manaHparyaya jJAna sImita viSayavAle haiM tathA kaMvalajJAna sUkSma vyavahita viprakRSTa Adi samasta padArthoM ko jAnatA hai| paramArthapratyakSa kI siddhi ke lie akalaGka deva kA nimnalikhita yuktivAda antima hai "jJasyAvaraNavicchede jJeyaM kimavaziSyate / aprApyakAriNastasmAt sarvArthAnavalokate // " nyAyavi0 zlo0465-66 / arthAt-jJasvabhAva AsmA ke jJAnAvaraNa karma ke sarvathA naSTa ho jAne para koI jJeya zeSa nahIM raha jAtA jo usa jJAna kA viSaya na ho ske| cU~ ki jJAna svabhAvataH aprApyakArI hai ataH use padArtha ke pAsa 'yA padArthoM ko jJAna ke pAsa Ane kI bhI AvazyakatA nahIM hai| ataH aise nirAvaraNa aprApyakArI pUrNa jJAna se samasta padArthoM kA bodha honA hI cAhie / sabase bar3I bAdhA jJAnAvaraNa kI thI..so jaba vaha samUla naSTa ho gayA to nirAvaraNa jJAna svajJeya ko jAnegA hii| isa taraha isa pratyakSa prastAva meM pratyakSa kA sAGgopAGga varNana kiyA gayA hai| - - 2 granthakAra nyAyavinizcaya mUlagrantha ke praNetA jainanyAyavAGmaya ke amara pratiSThApaka, udbhaTavAdI, janazAsana ke cirasmaraNIya prabhAvaka, anekAntavAda ke upastotA AcAryavara bhaTTAkaladeva haiN| jinake puNyaguNoM kA smaraNa, jinake tyAga ko pUtagAthA Aja bhI jIvana meM preraNA aura sphUrti detI hai / jo na kevala jaina sampradAya ke hI amararatna the kintu bhAratamAtA kA mukuTa jina inegine nararatnoM se Alokita hai unameM agraNI the / ve bhAratI ke bhAla kI zobhA the| zAstrArthoM meM jinheM daivIbala bhI parAsta nahIM kara sakatA thaa| una zabda-artha ke dhanI para akiJcana akalaGkabrahma ke mukhya grantha nyAyavinizcaya kA tadanurUpa vyAkhyAkAra vAdirAjasUri ke vivaraNa ke sAtha prathamavAra prakAzana kiyA jA rahA hai / grantha ke pratyakSa prastAva kA saMkSipta viSayaparicaya pahile likhA jA cukA hai| granthakAroM ke viSaya meM khAsakara unake samaya Adi kA jJAta paricaya karAnA avasaraprApta hai / akalaGkadeva ke samaya Adi ke viSaya meM maiM 'akalaGka granthatraya' kI prastAvanA meM vistAra se likha cukA huuN| usameM maiMne granthoM ke Antara parIkSaNa ke AdhAra se inakA samaya san 720 se 780 taka nizcita kiyA thaa| dharmakIrti tathA unake ziSyaparivAra ke samaya kI avadhi ke jo dazaka nizcita kie gae haiM, zrI rAhula sAMkRtyAyana kI sUcanAnusAra unameM saMzodhana kI guMjAiza hai| nizIthacUrNi meM darzanaprabhAvaka granthoM meM jo siddhivinizcaya kA ullekha pAyA jAtA hai vaha siddhivinizcaya nizcayataH akalaMkakRta hI hai aura nizIthacUrNi ke kartA ve hI jinadAsagaNi mahattara haiM jinane zakasaM0 598 arthAt san 676 meM nandIcUrNi Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 nyAyavinizcayavivaraNa kI racanA kI thii| aisI dazA meM san 676 ke AsapAsa racI gaI nizIthacUrNi meM akalaGka ke siddhivinizcaya kA ullekha eka aisA mUla pramANa bana sakatA hai jisake AdhAra se na kevala akalaGka kA hI samaya nizcita kiyA jA sakatA hai apitu isa yuga ke aneka bauddhAcArya aura vaidika AcAryoM ke samaya para bhI maulika prakAza DAlA jA sakatA hai| maiM isI grantha ke dvitIya bhAga kI prastAvanA meM yA rAjavArtika grantha kI prastAvanA meM isakI sAdhAra chAnabIna karanA cAhatA huuN| abhI taka jo sAmagrI prApta huI hai usake AdhAra se uparyukta sUcanA dekara virAma letA huuN| vAdirAjasUri kA samaya sunizcita hai| unane apanA pArzvanAthacarina zaka saM0 947 kArtika sudI 3 ko banAyA thaa| ye usa samaya caulukya cakravartI jayasiMhadeva kI rAjadhAnI meM nivAsa karate the| unake isa samaya kI puSTi anya aitihAsika pramANoM se bhI hotI hai| ataH san 1035 ke AsapAsa hI isa grantha kI racanA huI hogI / jaina samAja ke suprasiddha itivRttajJa paM0 nAthUrAmajI premI ne apane 'jaina sAhitya aura itihAsa' grantha meM vAdirAjasUri para sAGgopAGga likhA hai| unakA vaha nibandha pAThakoM kI jAnakArI ke lie sAbhAra uddhRta kiyA jAtA hai| vAdirAjasari paricaya aura kIrtana-digambara sampradAya meM jo bar3e bar3e tArkika hue haiM, vAdirAjasUri unhIM meM se eka haiN| ve prameyakamalamArtaNDa nyAyakumudacandrAdi ke kartA prabhAcandrAcArya ke samakAlIna haiM aura unhIMke samAma bhaTTAkalaMka deva ke eka nyAya-grantha ke TIkAkAra bhii| tArkika hokara bhI ve uccakoTi ke kavi the aura isa dRSTi se unakI tulanA somadevasUri se kI jA sakatI hai jinakI buddhirUpa gaU ne jIvanabhara zuSka takarUpa ghAsa khAkara kAvyadugdha se sahRdayajanoM ko tRpta kiyA thaa| vAdirAja mila yoM draviNa saMgha ke the| isa saMgha meM bhI eka nandisaMgha thA, jisakI aruMgala zAkhA ke ye AcArya the / arugala kisI sthAna yA grAma kA nAma thA, jahA~ kI muniparamparA aruMgalAnvaya kahalAtI thii| SaTtarkaSaNmukha, syAdvAdavidyApati aura jagadekamallavAdi unakI upAdhiyA~ thiiN| ekIbhAvastotra ke anta meM eka zloka hai jisakA artha hai ki sAre zAbdika (vaiyAkaraNa), tArkika aura bhavyasahAyaka vAdirAja se pIche haiM, arthAt unakI barAbarI koI nahIM kara sktaa| eka zilAlekha meM kahA hai ki sabhA meM ve akalaGka-deva (jaina), dharmakIrti (bauddha), bRhaspati (cArvAka ), aura gautama (naiyAyika) ke tulya haiM aura isa taraha ve ina judA judA dharmaguruoM ke ekIbhUta pratinidhi se jAna par3ate haiN| malliSeNa-prazasti meM unakI aura bhI adhika prazaMsA kI gaI hai aura unheM mahAn vAdI, vijetA aura kavi prakaTa kiyA gayA hai| 1-dekho 'iviMNa saMgha meM bhI nandisaMgha / ' jaina sAhitya aura itihAsa pR. 54 / 2-paTatarkaSaNmukha syAdvAdavidyApatigalu jagadekamallavAdigalu enisida zrIvAdirAjadevarum / -mi. rAisadvArA sampAdita nagara tAllukA ke inskrapzansa naM. 36 / 3-vAdirAjamanu zAbdikaloko vAdirAjamanu tArkikasiMhaH / __ vAdirAjamanu kAvyakRtaste vAdirAjamanu bhavyasahAyaH ||-ekiibhaavstotr / 1-sadasi yadakalaGkaH kIrtane dharmakIrtirvacasi surapurodhA nyAyavAde'kSapAdaH / iti samayagurUNAmekataH saMgatAnA pratinidhiriva devo rAjate vAdirAjaH ||-i. naM. 39 5-yaha prazasti za0 saM0 1050 (vi0 saM0 1185) kI utkIrNa kI huI hai| -trailokyadIpikA vANI dvAbhyAmenodagAdiha / jinarAjata ekasmAdekasmAdvAdirAjataH // 40 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ve zrIpAladeva ke praziSya. matisAgara ke ziSya aura rUpasiddhi (zAkaTAyana vyAkaraNa kI TIkA) ke kartA dayApAla' muni ke satIrtha yA gurabhAI the| vAdirAja yaha eka taraha kI paravI yA vizeSaNa hai, jo adhika pracalita hone ke kAraNa nAma hI bana gayA jAna par3atA hai parantu vAstava nAma kucha aura hI hogA, jisa taraha vAdIbhasiMha kA asala nAma ajitasena thaa| samakAlIna rAjA-caulukyanareza jayasiMhadeva kI rAjasabhA meM inakA bar3A sammAna thA aura ye prakhyAta vAdI gine jAte the| mallipeNa-prazasti ke anusAra jayasiMha dvArA ye pUjita bhI the-'siNhsmrvypiitthvibhvH'| jayasiMha (prathama) dakSiNa ke solaMkI vaMza ke prasiddha mahArAjA the / pRthvIvallabha, mahArAjAdhirAja, paramezvara, cAlukyacakrezvara, paramabhaTTAraka, jagadekamala Adi unakI upAdhiyA~ thiiN| inake rAjyakAla ke tIsa se Upara zilAlekha dAnapatra Adi mila cuke haiM jinameM pahalA lekha za0saM0 938 kA hai aura antima za0 saM0.964 kA hai| ataeva kama se kama 938 se 964 taka to unakA rAjya-kAla nirvivAda hai| unake pauSavadI dvitIyA za. saM. 945 ke eka lekha meM unheM bhojarUpa kamala ke liye candra, rAjendra cola (parakesarI varmA) rUpa hAthI ke liye siMha, mAlave kI sammilita senA ko parAjita karane vAlA aura cera-cola rAjAoM ko daNDa denevAlA likhA hai| vAdirAja ne apanA pArzvanAtha carita siMhacakrezvara yA cAlukyacakravartI jayasiMha deva kI rAjadhAnI ----------------- -- ruddhAmbaramindubimbaracitautsukyaM sadA yadyazaichatraM vAkucamarIjarAjirucayo'bhyarNa ca yatkarNayoH / sevyaH siMhasamaryapIThavibhavaH sarvapravAdiprajA dattoccairjayakArasAramahimA zrIvAdirAjo vidAm // 41 // yadIyaguNagocaro'yaM vacanavilAsaprasaraH kavInAm zrImacaulukyacakrezvarajayakaTake vAgvadhUjanmabhUmI niSkANDa DiNDimaH paryaTati paTuraTo vAdirAjasya jissnnoH| jAdyadvAgdo jahihi gamakatA garvabhUmA jahAhi, vyAhAre? jahIhi sphuTa-mRdu-madhura-zravyakAvyAvalepaH // 42 // pAtAle vyAlarAjo vasati suviditaM yasya jihvAsahasraM nirgantA khargato'sau na bhavati dhiSaNo vajrabhRyasya ziSyaH / jIvetAntAvadetau nilayabalavazAdvAdinaH ke'tra nAnye, garva nirmucya sarva jayinamina-sabhe vAdirAjaM namanti // 43 // bAgdevIsuciraprayoga sudRr3hapremANamapyAdarAdAdatte mama pArzvato'yamadhunA zrIvAdirAjo muniH / bhI bhI pazyata pazyataiSa yaminA kiM dharma ityuccakaibrahmaNyaparAH purAtanamunervAgvRttayaH pAntu vaH // 4 // -hitaiSaNAM yasya- nRNAmudAttavAcA nibaddhA hitruupsiddhiH| vandyo dayApAlamuniH sa vAcA siddhassatAmmUrddhani yaH prabhAvaiH // 38 // m.pr.| 2-sakalabhuvanapAlAnamramUrbhAvabaddhasphuritamukuTacUDAlIDhapAdAravindAH / madavadakhilavAdIbhendrakumbhaprabhedI gaNabhRdajitaseno bhAti vaadiibhsiNhH||57 3-vAdirAja kI eka padavI 'jagadekamalla-vAdi' hai| kyA Azcarya jo usakA artha jagadekamalla (jayasiMha) kA vAdi hI ho| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa meM hI nivAsa karate hue za0 saM0 947 kI kArtika sudI 3 ko banAyA thaa| yaha jayasiMha kA hI rAjyakAla hai / yaha rAjadhAnI lakSmI kA nivAsa thI aura sarasvatI devI ( vAgvadhU ) kI janmabhUmi thii| yazodharacarita ke tIsare sarga ke antima 8, va padya meM aura cauthe sarga ke upAntya padya meM kavi ne caturAI se mahArAjA jayasiMha kA ullekha kiyA hai| isase mAlUma hotA hai ki yazodharacarita kI racanA bhI jayasiMha ke samaya meM huI hai| rAjadhAnI-cAlukya jayasiMha kI rAjadhAnI kahA~ thI, isakA arbhA taka ThIka ThIka patA nahIM lagA hai| parantu pArzvanAtha carita kI prazasti ke chaThe ullekha se aisA mAlUma hotA hai ki vaha 'kaTTagerI' nAmaka sthAna meM hogI jo isa samaya madrAsa sadarna marAThA relave kI gadaga-hoTagI zAkhA para eka sAdhAraNa sA gA~va hai aura jo badAmI se 12 mIla uttara kI ora hai| yaha purAnA zahara hai aura isake cAroM ora aba bhI zahara-panAha ke cinha maujUda haiM / ukta zloka kA pUrvAddha mudrita prati meM isa prakAra kA hai lakSmIvAse vasati kaTake kaTTapAtIrabhUmau kAmAvAptipramadasubhage siMhacakrezvarasya / / isameM siMhacakra zvara arthAt jayasiMhadevakI rAjadhAnI (kaTaka.) kA varNana hai jahA~ rahate hue granthakartA ne pArzvanAthacarita kI racanA kI thii| isameM rAjadhAnI kA nAma avazya honA cAhiye; paranta utta pATha se usakA patA nahIM calatA / sirpha itanA mAlUma hotA hai ki vahA~ lakSmI kA nivAsa thA, aura vaha kaTTagA nadI ke tIra kI bhUmi para thii| hamArA anumAna hai ki zuddha pATha 'kaTTagerIti bhUmau hogA, jo uttara bhArata ke addhadagdha lekhakoM kI kRpA se 'kaTTagAtArabhUmI' bana gayA hai| unheM kyA patA ki 'kaTTagerI' jaisA ar3abar3a nAma bhI kisI rAjadhAnI kA ho sakatA hai ? jayasiMha ke putra somezvara yA Ahavamalla ne 'kalyANa' nAmaka nagarI basAI aura vahA~ apanI rAjadhAnI sthApita kI / isakA ullekha vilhaNa ne apane 'vikramAMka devacarita' meM kiyA hai| kalyANa kA nAma isake pahale ke kisI bhI zilAlekha yA tAmrapatra meM upalabdha nahIM huA hai, ataeva isake pahale caulukyoM kI rAjadhAnI 'kaTTagerI' meM hI rahI hogii| isa sthAna meM cAlukya vikramAdinya ((de0) kA I0 saM0 1018 kA kanar3I zilAlekha bhI milA hai jisase usakA cAlukya-rAjya ke antargata honA spaSTa hotA hai| kaTTagA nAma kI koI nadI usa tarapha nahIM hai| maThAdhIza-pArzvanAthacarita kI prazasti meM vAdirAjasUri ne apane dAdAguru zrIpAladeva ko 'siMhapuraikamukhya' likhA hai aura nyAyavinizcayavivaraNa kI prazasti meM apane Apa ko bhI 'siMhapurezvara' likhA hai| ina donoM zabdoM kA artha yahI mAlUma hotA hai ki ve siMhapura nAmaka sthAna ke svAmI the, arthAt siMhapura unheM jAgIra meM milA huA thA aura zAyada vahIM para unakA maTha thaa| zravaNabelagola ke 493 nambara ke zilAlekha meM-jo za0 saM0 1047 kA utkIrNa kiyA huA haivAdirAja kI hI ziSyaparamparA ke zrIpAla vidyadeva ko hoysala-nareza.viSNuvaddhana porasaladeva ke dvArA jinamandiroM ke jIrNoddhAra aura RSiyoM ko AhAra-dAna ke hetu zalya nAmaka gA~va ko dAnasvarUpa dene kA varNana hai aura 495 nambara ke zilAlekha meM jo za0 saM0 1122 ke lagabhaga kA utkIrNa kiyA huA hailikhA hai ki paDadarzana ke adhyetA zrIpAladeva ke svargavAsa hone para unake ziSya vAdirAja (dvitIya) ne 1-yAtanvajayasiMhatA raNamukhe dIrgha dadhau dhAriNIm / 2-raNamukhajayasiMho rAjyalakSmI babhAra // 3-sarga 2 zloka 1 / 4-isa muni paramparA meM vAdirAja aura zrIpAladeva nAmake kaI AcArya ho gaye haiN| ye vAdirAja dusare haiN| ye gaMganareza rAcamalla caturtha yA satyavAkya ke guru the| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 61 'parivAdimalla jinAlaya' nAma kA mandira nirmANa karAyA aura usake pUjana tathA muniyoM ke AhAra dAna ke liye kucha bhUmikA dAna kiyA / ina saba bAtoM se sApha samajha meM AtA hai ki vAdirAja kI guruziSyaparamparA maThAdhIzoM kI parauparA thI, jisameM dAna liyA bhI jAtA thA aura diyA bhI jAtA thaa| ve svayaM jainamandira banavAte the, unakA jIrNodvAra karAte the aura anya muniyoM ke AhAra dAna kI bhI vyavasthA karate the| unakA 'bhavyamahAya' vizeSaNa bhI isI dAnarUpa sahAyatA kI ora saMketa karatA hai| isake sivAya ve rAjAoM ke darabAroM meM upasthita hote the aura vahA~ vAda-vivAda karake vAdiyoM para vijaya prApta karate the| devasenasUri ke darzanasAra ke anusAra drAviDasaMgha ke muni kaccha, kheta, basati (maMdira) aura vANijya karake jIvikA karate the aura zItala jala se snAna karate the / mandira banAne kI bAta to Upara A cukI rahI khetI-bArI, so jaba jAgIrI thI taba vaha hotI hI hogI aura AnuSaGgika rUpa se vANijya bhI isa liye zAyada darzanasAra meM drAviDasaMgha ko jainAbhAsa kahA gayA hai| kuSTha roga kI kathA - vAdirAjasUri ke viSaya meM eka camatkAriNI kathA pracalita hai ki unheM kuSTharoga ho gayA thaa| eka bAra rAjA ke darabAra meM isakI carcA huI to unake eka ananya bhakta ne apane guru ke apavAda ke bhaya se jhUTha hI kaha diyA ki 'unheM koI roga nahIM hai|' isapara bahasa chir3a gaI aura Akhira rAjA ne kahA ki 'maiM svayaM isakI jA~ca kruuNgaa| bhakta ghabar3AyA huA gurujI ke pAsa gayA aura bolA 'merI lAja aba Apake hI hAtha hai, maiM to kaha AyA / isapara gurujI ne dilAsA dI aura kahA, 'dharma ke prasAda se saba ThIka hogA, cintA mata kro| isake bAda unhoMne ekIbhAvastotra kI racanA kI aura usake prabhAva se unakA kuSTha dUra ho gayA / ekIbhAva kI candrakIrti bhaTTArakakRta saMskRta TIkA meM yaha pUrI kathA to nahIM dI hai parantu zloka kI TIkA karate hue likhA hai ki "mere antaHkaraNa meM jaba Apa pratiSThita haiM taba merA yaha kuSTharogAkAnta zarIra yadi suvarNa ho jAya to kyA arthAt candrakIliMgI kathA se paricita the parantu jahA~ taka hama jAnate haiM yaha kathA bahuta purAnI nahIM hai aura una logoM dvArA gar3hI gaI hai jo aise camatkAroM se hI AcAryoM aura bhaTTArakoM kI pratiSThA kA mApa kiyA karate the| amAvasa ke dina pUno ke candramA kA udaya kara denA cavAlIsa yA ar3atAlIsa vediyoM ko tor3akara kaMda meM se bAhara nikala AnA, sA~pa ke kATe hue putra kA jIvita ho jAnA Adi, isa taraha kI aura bhI aneka camatkArapUrNa kathAyeM pichale bhaTTArakoM kI gar3hI huI praca lita haiM jo asaMbhava aura aprAkRtika to haiM hI, jaina muniyoM ke caritra ko aura unake vAstavika mahatva kI bhI nIce girAtI hai| yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki sacce muni apane bhakta ke bhI miSyAbhASaNa kA samarthana nahIM karate aura na apane roga ko chupAne kI koziza karate haiN| yadi yaha ghaTanA satya hotI to mahala jinameM vAdirAjasUri kI behada prazaMsA kI gaI hai, taka isa kathA kA AvirbhAva hI na huA thA / isake sivAya ekIbhAva ke jisa pIche patha kA Azraya lekara yaha kathA gar3I gaI hai, usameM aisI koI bAta hI nahIM hai jisase ukta ghaTanA kI kalpanA kI jaay| usameM kahA hai ki jaba svarga loka se mAtA ke garbha meM Ane ke pahale hI Apane pRthvImaMDala ko suvarNamaya kara diyA thA, taba dhyAna ke dvArA mere antara meM praveza karake yadi Apa mere isa zarIra ko suvarNamaya kara deM to koI Azraya nahIM hai| yaha eka bhakta kavi kI sundara aura anUThI utprekSA hai, jisameM vaha apaneko karmoM kI malinatA se rahita suvarNa yA ujjvala banAnA prazasti ( za0 saM0 1050) tathA dUsare zilAlekhoM meM isakA ullekha avazya hotA / parantu jAna par3atA hai taba 1 - he jina, mama svAntagehaM mamAntaHkaraNamandiraM tvaM pratiSThaH san yata idaM madIyaM kuSTharogAkAntaM vapuH zarIraM suvarNIkaroSi tatkiM citra tarikA na kimapi AzcaryamityarthaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa cAhatA hai| Age 5, 6, 7 va padyoM meM bhI isI taraha ke bhAva haiM-jaba Apa merI cittazayyA para vizrAma kareMge, to mere klezoM ko kaise sahana kareMge? ApakI syAdvAda-vApikA meM snAna karane se mere duHkha-santApa kyoM na dUra hoMge? jaba Apake caraNa rakhane se tInoM loka pavitra ho jAte haiM taba sIMga rUpa se Apako sparza karane vAlA merA mana kyoM kalyANabhAgI na hogA ? aadi| samrATa harSavardhana ke samaya ke mayUra kavi ke viSaya meM bhI jo mahAkavi vANa ke sasura aura sUryazataka nAmaka stara ke katI haiM eka aisI hI kathA prasiddha hai / mammaTakRta kAvya prakAza ke TIkAkAra jayarAma ne likhA hai ki mayUra kavi sau zlokoM se sUrya kA stavana karake kuSTa roga se mukta ho gyaa| sudhAsAgara nAma ke dUsare TIkAkAra ne likhA hai ki mayUra kavi yaha nizcaya karake ki yA to kuSTa se mukta ho jAU~gA yA prANa hI chor3a dUMgA haradvAra gayA aura gaMgAtaTa ke eka bahuta U~ce jhAr3a kI zAkhA para sau rassiyoM vAle chIMke meM baiTha gayA aura sUrya deva kI stuti karane lagA / eka eka padya ko kahakara vaha chIMke kI eka eka rassI kATatA jAtA thaa| isa taraha karate karate sUryadeva santuSTa hue aura unhoMne usakA zarIra usI samaya nIroga aura sundara kara diyaa| kAvyaprakAza ke tIsare TIkAkAra jagannAtha ne bhI lagabhaga yahI bAta kahI hai| hamArA anumAna hai ki isI sUrya-zataka-stavana kI kathA ke anukaraNa para vAdirAjasUri ke ekIbhAvastotra kI kathA gar3hI gaI hai| hinduoM ke devatA to 'kattu makattu manyathAkattu samartha' hote haiM, isaliye unake viSaya meM isa taraha kI kathAyeM kucha artha bhI rakhatI haiM parantu jinabhagavAn na to stutiyoM se prasanna hote haiM aura na unameM yaha sAmarthya hai ki kisI bhayaMkara roga ko bAta kI bAta meM dUra kara deN| ataeva jaina dharma ke vizvAsoM ke sAtha isa taraha kI kathAoM kA koI sAmajasya nahIM baiThatA / grantha racanA-vAdirAjasUri ke abhI taka nIce likhe pA~ca grantha upalabdha hue haiM 1-pArzvanAthacarita-yaha eka 12 sarga kA mahAkAvya hai aura 'mANikacandra jaina-granthamAlA' meM prakAzita ho cukA hai| isakI bahuta hI sundara sarasa aura praur3ha racanA hai| 'pArzvanArthaMkAkutsthacarita nAma se bhI isakA ullekha kiyA gayA hai| 2-yazodharacarita- yaha eka cAra sarga kA choTAsA khaNDakAvya hai jisameM saba milAkara 296 padya haiM / ise taMjaura ke sva0 TI0 esa0 kuppUsvAmI zAstrI ne bahuta samaya pahale prakAzita kiyA thA jo aba anupalabhya hai| isakI racanA pArzvanAthacarita ke bAda huI thii| kyoMki isameM unhoMne apane ko pArzvanAthacarita kA kartA batalAyA hai| 3-ekIbhAvastotra-yaha eka choTA sA 25 padyoM kA atizaya sundara stotra hai aura 'ekIbhAvaM gata iva mayA' se prArambha hone ke kAraNa ekIbhAva nAma se prasiddha hai| 1-"mayUranAmA kaviH zatazlokena AdityaM stutvA kuSTAnnistIrNaH iti prsiddhiH| 1-purA kila mayUrazarmA kuSThI kaviH klezamasahiSNuH sUryaprasAdena kuSThAnnistarAmi prANAnvA tyajAmi iti nizcitya haridvAraM gatvA gaMgAtaTe atyuccazAkhAvalambi zatarajjuzikyamadhirUnaH sUryamastauSIt / akaroccaikaikapadyAnte ekaikarajjuvicchedam / evaM kriyamANe kAvyatuSTo raviH sadya eva niroga ramaNIyAM ca tattanumakArSIt / prasiddhaM tanmayUrazatakaM sUryazatakAparaparyAyamiti / " 3-thrI manmayUrabhaTTaH puurvjnmdusstthetukglitkussttjusstto......ityaadi| 4-dhIpArzvanAthakAkutsthacaritaM yena kIrtitam / tena zrIvAdirAjena dRbdhA yAzodharI kathA ||5-yshodhrcrit, parva 1 . pahale maiMne bhUla se 'zrI pArzvanAthakAkutsthacarita' pada se pArvanAthacarita aura kAkutsthacarita nAma ke do grantha samajha liye the| merI isa bhUla ko mere bAda ke lekhakoM ne bhI duharAyA hai / parantu ye do prantha hote to dvivacanAntapada honA cAhie thA, jo nahIM hai / 'kAkutstha' pAzrvanAtha ke vaMza kA paricAyaka hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 63 4- nyAyavinizvayavivaraNa - yaha bhaTTAkalaMkadeva ke 'nyAyavinizcaya' kA bhAvya hai aura jainanyAya ke prasiddha granthoM meM isakI gaNanA hai| isakI zloka saMkhyA 20,000 hai / 5- pramANanirNaya - pramANazAstra kA yaha choTA sA svataMtra grantha hai jisameM pramANa, pratyakSa parokSa aura Aga nAmake cAra adhyAya haiN| mANikacandra jaina granthamAlA meM prakAzita ho cukA hai| adhyAtmASTaka - yaha bhI eka choTA sA ATha padyoMkA grantha hai aura mANikacandra-granthamAlA meM prakAzita ho cukA hai| para yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki isake karttA ye hI vAdirAja haiM / trailokyadIpikA nAma kA grantha bhI vAdirAja sUrikA honA cAhiye jisakA saMketa Upara TippaNI meM uddhRta kiye hue ' trailokyadIpikA vANI' Adi padya meM milatA hai / sva0 seTha mANikacandrajI ne apane yahA~ ke grantha-saMgraha kI prazastiyoM kA jo rajisTara banavAyA thA usase mAlUma hotA hai ki ukta saMgraha meM ' trailokyadIpikA' nAma kA eka apUrNa grantha haiM jisameM Adi isa aura anta ke 58 veM patra se Age ke patra nahIM haiN| sambhava hai, yaha vAdirAjasUri kI hI racanA ho| likhA hai / ise karaNAnuyoga kA grantha pArzvanAthacarita kI prazasti zrIjaina kArakhata puNyatIrtha nityAvagAhA malavuddhisattvaiH / prasiddhabhAgI munipuGgavendraH zrInandisaMgho'sti nivarhitAMhAH // 1 // tasminnabhUdudyata saMyamazrIstraividyavidyAdharagIta kIrtiH / sUriH svayaM siMhapuraika mukhyaH zrIpAladevo nayavartmazAlI // 2 // tasyAbhavadbhavya saroruhANAM tamopaho nityamahodayazrIH / niSedhadurmArganayaprabhAvaH ziSyottamaH zrImatisAgarAkhyaH // 3 // tatpAdapadmabhramareNa bhUmnA nizreyasazrI ratilolupena / zrIvAdarAjena kathA nibaddhA jainI svabuddheyamanirdayApi ||4|| zAkAbde nagavArdhirandhragaNane saMvatsare krodhane mAse kArtikanAmni buddhimaddite zuddhe tRtIyAdine / siMhe pAti jayAdike vasumatIM jainI katheyaM mayA niSpattiM gamitA satI bhavatu vaH kalyANaniSpattaye // 5 // lakSmIvAle vasatikaTake kaTTagAtIrabhau kAmAvAtipramadasubhage siMhacakrezvarasya / niSpanno'yaM navarasasudhAsyandasindhuprabandho jIyAduccairjina patibhavaprakramaikAntapuNyaH // 6 // anyathI jinadeva janmavibhavanyAvarNa mAhAriNaH zrotA yaH prasaratpramoda subhago vyAkhyAnakAro ca yaH / so'yaM mukti vadhU nisargasubhago jAyeta kiM caikazaH sargAtte'pyupayAti vAGmayala sallakSmIpadazrIpadam // 7 // samAptamidaM pArzvanAthacaritam / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa nyAyavinizcayavivaraNa kI prazasti zrImannyAyavinizcayastanubhRtAM cetogurvInalaH sammArga pratibodhayannapi ca tAnniHzreyasaprApaNam / yenAyaM jagadekavatsaladhiyA lokottaraM nirmito devastArkikalokamastakamaNi yAtsavaH zreyase // 1 // vidyAnandamanantavIryasukhadaM zrIpUjyapAdaM dayA- - pAlaM sanmatisAgaraM knksenaaraadhymbhyudymii| zuddhayanItinarendrasenamakalaMka vAdirAja sadA, zrImatsvAmisamantabhadramatulaM vande jinendra mudA // 2 // bhUyo bhedanayAvagAhagahanaM devasya yadvAGmayaM kastadvistarato vivicya vadituM mndprbhurmaadshH| sthalaH ko'pi nayastaduktiviSayo vyaktIkRto'yaM mayA stheyAccetasi dhImatAM matimalaprakSAlanakakSamaH // 3 // vyAkhyAnaratnamAleyaM prsphurnydiidhitiH| kriyatAM hRdi vidvadbhistudaMtI mAnasaM tamaH // 4 // zrImatsihamahIpateH pariSadi prakhyAtavAdonnatistarkanyAyatamopahodayagiriH sArasvataH zrInidhiH / ziSyaH zrImatisAgarasya viduNaM patyustapa:zrIbhRtAM bhartu : siMhapurezvaro vijayate syAdvAdavidyApatiH // 5 // iti syAdvadividyApativiracitAyAM nyAyavinizcayatAtparyAvadyotinyAM vyAkhyAnaratnamAlAyAM tRtIyaH prastAvaH smaaptH| isa taraha grantha aura granthakAra ke sambandha meM kucha khAsa jJAtavya muddoM kA nirdeza karake isa prastAvanA ko yahIM samApta kiyA jAtA hai| akalaGka kI jainanyAya ko dena, alaGka kA samaya tathA nyAyavinizcayavivaraNa ke anumAna aura pravacana prastAva kA viSaya-paricaya isI grantha ke dvitIya khaNDa kI prastAvanA meM carcita hoNge| bhAratIya jJAnapITha kaashii|) mArgazIrSa kRSNa 30 vIra saM0 2475 -mahendrakumAra jaina Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayasUcI 178 58 pRSTham pRSTham vivaraNakartumaGgalam saMzayajJAna-AdarzamukhajJAnadRSTAntAbhyAM anvayamaGgalaprayojanapratipAdanam __vyatirekavadvastuviSayatvapratipAdanam 124 mUlagranthakRto maGgalam vikalpakatvasya vividhamukhena khaNDanam 132 bhagavato jJAnaM na sarvArthaviSayam apitu heyo- 'zabdasaMsargazUnyatvaM vikalpakatvam' asmin pAdeyatattvaviSayameveti bauddhamatasya nirA pakSe apramANaprameyatvadoSaH karaNam 9-25 | na yojanA pAramArthikIti prajJAkaramatasya nyAyavinizcayakaraNahetapratipAdanArtha samAlocanam 158 dvitIyakArikA 27 na sthUlAkArasya asataH pratibhAsaH api tu svata eSa vedasya arthapratipAdakatvamiti mImAM paramArthasato bahirarthasya sakamatasya pratyAkhyAnam 28-32 kramaNa parAparaparyAyAviSvagabhAvasvabhAvasya saMvedanAdvaitasya Alocanam 39 dravyasya pratibhAsanam zUnyavAdaparAkaraNam na pratyakSeNa guNavyatiriktasya dravyasya sAkSAvacasAmarthapratipAdakatvasamarthanam 42-48 kAraH apitu jAtyantarasya AdivAkyaprayojanavicAraH guNanyatiriktasya dravyasya sAkSAtkAra iti pratyakSalakSaNanirUpaNa parA ___ yogamatasya nirAsaH 181 tRtIyakArikA 57 na pratyakSe kSaNavizarAruparyAyapratibhAsaH 184 karaNasvarUpavimarzaH. svasaMvedanapratyakSavivecanam 186 kArakasAkalpasya pramANatvaniSedhaH parokSajJAnavAdanirAsaH arthapadena zuktikArajatajJAnasya vyavacchedaH svasaMvedanamapi vyavasAyasvabhAvameva na tu smRtipramANasya nirAkaraNam nirvikalpakam 197 vicAraH pramANaM na vetyAdi vicAraH arthajJAnaM svasaMvedanAtmakamiti samarthanam 200 jJAnasya svasaMvedanasiddhiH 82 sukhAdayaH svasaMviditA eva sAtAdikAriNaH 201 pratyakSasya lakSaNam sukhAderapratyakSatve bhogAnupapattiH 207 spaSTatvasya vivecanam buddharapratyakSave tatsvarUpasiddhirapi durlabhA 208 'sannihitArthatvAt spaSTaM pratyakSam' ityatra jJAnAntaravedyajJAnavAdino naiyAyikasya matasannihitatvasya vicAraH vidalanam 21. avaizadyavicAraH 98 svAtmAvabodhakatvAbhAve'pi jJAnasya parabodhapratyakSasya traividhyapratipAdanam katvamiti bhAsarvazIyamatakhaNDanam 215 indriyapratyakSalakSaNam 105 svAtmani kriyAvirodhAta jJAnaM svaprakAzamaNiprabhAmaNijJAnasya na pratyakSatvam kamiti pakSasya nirAkaraNam anindriyapratyakSasvarUpanirAkaraNam vedyatvahetonirAsaH 219 sAMkhyakalpitajJAnasvarUpanirAsaH Izvarasya jJAnadvayamamyupagantavyam , tadvathatiekasminnapi prameye pramANasamplavasamarthanaparA rekeNa vA sarvajJatvam , bhanityatve sati caturthakArikA 116 iti vA hatuvizeSaNaM devamiti bhAsasAmAnyavizeSaraSTAntena pratyakSasya vyAvRtsya vaMzamatanirAkaraNam nugamAtmakArthanizcAyakatvasamarthanam 121 sAkArajJAne'pi na pratikarmaNyavasthA 214 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham 389 pRSTam acetana jJAnavAdinaH sAMkhyasya abhiprAyaparA citrAdvaitavAdasya niSedhaH 383 karaNam advaitavAde kathaM sugatasyApi pRthak sattvam vindhyavAsyabhimatabhogasvarUpasya nirAsaH 231 punarapi vijJAnavAdanirAsaH 395 mvaviditatve'pi jJAnasya na bahiviSayatva- kSaNikaparamANurUpabAhyArthasya nAnAvikalpaimiti yogAcArasya matanirasanam , sA nirAkaraNam kAravAdanirAsazca 240 na nityaniraMzaikAvayavino'pi pratyakSaviSayatvam 109 zAnasya pratikarmavyavasthA prakAzamiyamo vA ihedampratyayaliGgasya samavAyasya nirAkaraNam 420 yogyatAta eva na pratibimbataH 263 punarapi prasaGgato nityaniraMzaikAvayayavino prasaGgato vijJAnavAdanirAsaH nirAsaH 423 jJAnasya tadAkAratvanirAkaraNam 285 dravyasya guNaparya yavatvalakSaNasamarthanam 428 nirAkAramapi jJAnaM zaktipratiniyamAm prati 'guNadhadravyam' iti dravyasya lakSaNAntaraniyatArthaparicchedakam 290 nirUpaNam 'abheda eva tatvaM na bhedaH, bhedasya jalacandra dravyasya utpAdanyayadhAvyAtmakatvasamarthanam 44. vat kAlpanikatvAt iti maNDanasya mata kuNDalAdiSu sarpavaditi dRSTAnte utpAdAdisamIkSA prayAtmakatvapratipAdanam 445 advaitavAdaparyAlocanam 446 vibhramavAdanirAsaH prayAtmake vastuni arcaToktadoSANAmuddhAraH 319 mvAMzamAtrAvalambibhiH vikalpa parvatAdi arthasya sAmAnyavizeSAtmakatvasamarthanam 450 prasaGgato brahmavAdasya vistarato nirAkaraNam 328 vyavasthA 461 vikalpAnA bahiraviSayavasamarthanam 'tabhAvaH pariNAmaH' iti pariNAmalakSaNAsamAropavyavacchedo'pi na sAdhyaH savikalparkaH 336. nugamanapradarzanam punarapi vikalpAnAM bahirarthaviSayatvasamarthanam 337 prasaGgataH sAGkhyAbhimatapradhAnasvarUpasya vibhramaMtarAkArasaMvedanavat kramAnekAnta samAlocanam 472 samarthanam 341 punarapi sataH utpAdavyayadhrauvyAtmakatvavijJaptimAtravAdanirAsaH 343 nirUpaNam bhedasya vastudharmatvasamarthanam 347 prasaGgato nityaniraMzaikabrAhmaNasvajAtinirAsaH mUJchitAdAvapi jJAnasadbhAvanirUpaNam vaizeSikAbhimatanityakAnekAnugatasAmAnyaAtmanAnAtvasamarthanam padArthanirAsaH 505 brahmavAdanirAsaH anekAntAtmakasya vastuna upasaMhAraH punarapi saMvedanAdvaitanirAsaH , 'sahopalambha- bauddhAbhimatanirvikalpakapratyakSasya nirAsaH 520 niyamAt' ityAdi hetukhaNDanaM ca / saugatAbhimatamAnasapratyakSalakSaNasya nirAsaH niraMzakAvayavivAdasya nirAkaraNam dharmottaroktAgamasiddhamAnasapratyakSasya nirAsaH 530 tatra AvRtAnAvRtatva-raktAraktatva-calAcala- svasaMvedanapratyakSalakSaNapratividhAnam tvAdidoSApAdanam saugatoktayogipratyakSalakSaNakhaNDanam 533 avayavini dezAdivRttidoSanirUpaNam 373 sAGkhyAbhimatapratyakSalakSaNasamAlocanam azakyavivecanatvasya anekavikalpairnirA- naiyAyikoktapratyakSalakSaNanirAsaH 379 atIndriyapratyakSasya lakSaNam 544 332 350 524 370 mmmm - maE 535 karaNam Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNam [pratyakSaprastAvaH] Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " zrImadbhaTTA kalaGkasya pAtu puNyA sarakhatI / anekAntamarunmArge candralekhAyitaM yayA // " - zubhacandraH / "vAdirAjamanu zAbdikaloko vAdirAjamanu tArkikasiMhaH / vAdirAjamanu kAvyakRtaste vAdirAjamanu bhavyasahAyaH / / " -- ekIbhAvastotre | Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTAkalakadevaviracitaH nyAyavinizcayaH syAdvAdavidyApatizrImadvAdirAjAcAyaracitanyAyavinizcayavivaraNasahitaH [ prathamaH pratyakSaprastAvaH ] zrImajjJAnamayo dayonnatapadavyakto viviktaM jagat, kurvan sarvatanUmadIkSaNasakhairvizvaM vacorazmibhiH / vyAtanvan bhuvi bhavyalokanalinISaNDeSvakhaNDazriyam , zreyaH zAzvatamAtanotu bhavatAM devo jinaahrptiH||1|| vistIrNadurnayamayaprabalAndhakAra durbodhatattvamiha vastu hitAvabaddham / vyaktIkRtaM bhavatu naH suciraM samantAt sAmantabhadravacanasphuTaratnadIpaiH // 2 // gUDhamarthamakalakavAGmayAgAdhabhUminihitaM tadarthinAm / vyaJjayatyalamanantavIryavAgdIpavartiranizaM pade pade // 3 // yatsUktasArasalilasnapanena santaH cetomalaM sakalamAzu vizodhayanti / laddhyaM na yatpadamatIva gabhIramanyaiH te mAM punantu matigiratIrthamukhyAH // 4 // praNipatya sthirabhaktyA gurUn parAnapyudArabuddhiguNAn / nyAyavinizcayavivaraNamabhiramaNIyaM mayA kriyate // 5 // vidyAsAgarapAragairviracitAH santyeva mArgAH pare, te gambhIrapadaprayogaviSayA gamyAH paraM tAdRzaiH / bAlAnAM tu mayA sukhocitapadamyAsakramazcintyate mArgo'yaM sukumAravRttikatayA lIlAgamAnveSiNAm // 6 // samantabhadrAcAryAyeti vacanavizeSaNam , pakSe samantAt bhadrakArakaiti / 2 akalavAcAryAyeti vAcyavizeSaNam , pacce kalakarahiteti / 3 anantavIryAcAryasambandhIti vAgavizeSaNam , pakSe anantasAmarthyaviziSTeti / nyAyavinizcayavivaraNakartarvAdirAjasya gurornAma / 5 vAdirAjena / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 2 athavA, abhyasta eva bahuzo'pi mayaiSa panthA, nyAyavinizcayavivaraNe tanmAmihAdaravazena kRtapracAraM api ca, jAnAmi nirgamamanekamananyadRzyam / yeSAmasti guNeSu saspRhamatirye vastusAraM viduH teSAmatra manaH praviSTamasakRttuSTiM parAM gacchati / ye vastuvyavasAyazUnyamanaso doSAbhiditsArAH tadAstAM prastutamucyate ke nAma dUSaNazaraiH paripanthayanti // 7 // yasya hRdyamalamasti locanaM vastuvedi sujanaH sa madyati / matsareNa paramate paro vidyayA tu parayA na madyate // 9 // kiznanto'pi hi te na doSakaNikAmadhyatra vaktuM kSamAH // 8 // jayati sakalavidyAdevatAratnapIThaM hRdayamanupalepaM yasya dIrgha sa devaH / [ 111 jayati tadanu zAstra' tasya yatsarvamidhyA samaya timiraighAti jyotirekaM narANAm // 10 // zAstrasyAdau adbhutamahimodayAdhiSThAnabhagavadarhatparameSThinirupamaguNastavanaM kutaH kurvanti zAstrakArA iti cet ? tasya paramamaGgalatvena zAstropayogitvAt / bhagavadguNastavanaM khalu 20 pairamamaGgalam ; malasya pApasya gAlanAt maGgasya sukRtavizeSasya ca kAryatvena lAnAt / sati ca tatkRte malAbhAve sukRtavizeSe ca zAstra nirvighnapAragamanaM vIrapuruSamAyuSmatpuruSaM ca bhavatIti malaharaNa- sukRta vizeSakaraNAbhyAmupapannaM zAstropayogitvaM maGgalasya / sadAcAraparipAlanamapi maGgalasya prayojanamiti cet; na; tasya zAstropayogitvAbhAvAt / akRtatatparipAlanasyAdharmotpatteH zAstrameva vihanyata iti cet; adharmanivAraNAdeva tarhi tasya tadupayogitvam, ta maGgalAdeva 25 siddhamiti kiM tadarthene tatparipAlanena ? 1 mayaiva ba0, pa0, sa0 A0 / 2 pamadyate ba0, parimadyate pa0 / paraH durjanaH paraM kevalaM matsareNa 4 tulanA - " ahavA bahubheyagayaM NANAvaraNAdidantraahavA maMgaM sokkhaM lAdi hu gehedi maMgalaM tamhA | adyate vyAkulIkriyate ityarthaH / 3 - rapUti- ba0, sa0 / bhAvamalabhedA / tAIM gAlei puDhaM jado tado maMgalaM bhaNidaM // edeNa kajjasiddhiM maMgai gacchedi gaMthakattAro / / " - tiloya0 gA0 14, 15 / 5-Se zA- tA0 / 6 "maGgalAdIni hi zAstrANi prathante vIrapuruSANi ca bhavantyAyuSmatpuruSANi ca " - pAta0 ma0 1 / 11 / 7 sphuTArthaM abhi0 pR0 2 / 8 sadAcAraparipAlanasya zAstropayogitvam / 9 adharmanivAraNazca / 10 tadarthe tajJa pari- ba0, pa0, sa0, A0 / adharmanivAraNArthena / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11] prathamaH pratyakSaprastAva: maGgalAdeva yatsiddhamadharmapratirodhanam / tadarthaM na sadAcAraparipAlanamarthavat // 11 // na Tekena kRtaM kArya hetAvanyatra saspRham / siddhasya nirapekSatvAdanavasthitiranyathA // 12 // siddhe pApapratidhvaMse sadAcArAnupAlanAt / maGgalasyaiva vaiyarthyaM kinna syAdityasammatam / / 13 / / tedabhAve tedAcArapAlanasyApyasambhavAt / tatprayojanabhAvena tasyeSThatvAt svayaM paraiH // 14 // nAstikatvasamAdhAnaM maGgalAditi cet ; tetaH / kaH zAstrasyopayogaH syAt ? AdeyatvaM bhavedyadi; // 15 // AdeyaM yuktisAmarthyAdyuktyarthaM yadi ta~d bhavet / nAstikatvaniSedhe'pi nAdeyaM tadayuktikam // 16 // zAstranirvahaNAnaGgamapi sadAcAraparipAlanAdikaM maGgalasya prayojanamuktaM tasyApi tataH sambhavAt / na hi zAstrAGgameva tatprayojanaM vaktavyamiti niyamaH sambhavato'nya (-vati, anya-) syApi vacane doSAbhAvAditi cet ; na ; aprastutAbhidhAnasyaiva doSatvAt / 15 api ca, sadAcArAbhirakSAdi yadvanmaGgalato matam / nirviSIkaraNAdyanyattadvadAmnAyate na kim ? // 17 // tatastadapi vaktavyaM zAstrAdau tatprayojanam / paraiH prayojaneyattA kathamevaM niyamyate ? // 18 // stutiprayojanaM tasmAdvaktavyaM prastutocitam / atiprasaGgAsambaddhapravAdI bhavato'nyathA // 19 // tadantarAyavidhvaMsasukRtotpAdanAtmanA / viduH zAstropayogitvaM maGgalasya manISiNaH // 20 // syAnmatam- nirvighnanirvahaNAdikaM na maGgalAt satyapi tasmin kecittadabhAvAt , 25 asatyapi "kacittadbhAvAt / na hi yasya "bhAve'pi yanna bhavati abhAve'pi bhavati tattasya kAryam , anvayavyatirekAnuvidhAnAdhInatvAddhetuhetumadbhAvasya, anyathA kumbhAderapi kuvindAdi 1 maGgalAbhAve / 2 sadAcAra / 3 maGgalasya / 4 tulanA-"paramAtmAnudhyAnAd granthakArasya nAstikatAparihArasiddhiH tadvacanasyAstikairAdaraNIyatvena sarvatra khyAtyupapattestadAdhyAnaM tatsiddhinibandhanamityapare, tadapyasAram / zreyomArgasamarthanAdeva vakturnAstikatAparihAraghaTanAt / " -ta0 zlo0 pR0 1 / 5 nAstikatvaparihArAt / 6 zAstram / * zAstrAnaGgamaGgalaprayojanasya sadAcAraparipAlanAdeH / 8 nirvighnIka-ba0 / 9 udayanAcAryakRtakiraNAvalyAdau / 10 cArvAkaprantheSu / 11 bhAve yanna pa0 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [111 prasaGgAditi ; tadasat ; samagrasyaiva hetutvAt / asamagrasya vyabhicAre'pi doSAbhAvAt, anyathA na pAvakasyApi dhUmahetutvam, ArdrendhanAdivikalasya dhUmanyabhicArAt / tasmAt -- 4 ArdrendhanAdisahakArisamapratAyAM yadvatkaroti niyamAdiha dhUmamagniH / tadvadvizuddhyatizayAdisamagratAyAM nirvighnatAdi vidadhAti jinastavo'pi // 21 // nApyati tasmin tadbhAvaH ; tasya niMbaddhasyA'bhAve'pyanitraddhasyai tasya paramaguruguNA - nusmaraNAtmano maGgalasyAvazyambhAvAt, tadastitvasya ca tatkAryAdevAnumAnAt dhUmAdeH pradezAdi - vyavahitapAvakAnumAnavat / maGgalasAmagrIvaikalyasya ca kecittatkAryasya vaikalyAdevAnumAnAt 10 dhUmAbhAvAttadutpAdanasamarthadahanAbhAvAnumAnavat / yadi paramaguruguNAnusmaraNamapi maGgalaM i tata eva samIhitasiddheH kimanyena vAcikena kAyikena vA ? sato'pi tasyAntaraGgasahitasyaiva samagratvAt antaraGgasya tu kevalasyApi mAGgalikaprayojanasamarthatvAditi cet; idamanumatamevAsmAkam, "AbhyantaraM kevalamapyalaM te" [ bRhatsva0 zlo0 59 ] ityAmnAyAt / na ca tAvatA vAcikAdervaiyarthyam ; tasya sAmagryantaratvAt / ekasmin kArye kiM sAmagryantareNeti cet ? na ; dahanakArye kASThAdivanmaNyAderapi sAmapyantarasyopalambhAt / anyadeva dahanakAryaM maNyAderyatkaSTAderna bhavatIti cet; maGgalakAryamapyanyadeva paramaguruguNAnusmaraNAt yadvAcikAderna bhavatIti samAnamutpazyAmaH / yadyevaM bhagavadguNastavanAdivat midhyAtIrthakaraguNastavanAdikamapi sAmapyantaraM bhavet tato'pi maGgalakAryopalambhAditi cet; kastaguNo nAma ? yadi sarvajJaparamavItarAgatvAdiH ; sa tarhi bhagavadguNa eva, "tadaparasya tadguNatvaM nAstIti yathAsthAnaM nivedanAt / 20 ataH sarvatra tadguNastavanameva maGgalaM tata eva tatprayojanabhAvAnnAparam / 5 kiM punastat ? ityatrAha prasiddhAzeSatattvArthapratibuddhaikamUrtaye / namaH zrIvardhamAnAya bhavyAmburuha bhAnave // 1 // asyAyamartha:- "zrIrvarddhamAnA yasmAdvineyAnAM sa zrIvarddhamAno bhagavatAM samUhastasmai 'namaskaromi' 25 ityupaskAraH / nanu yadi 'zrIvardhamAnAya' ityukte'pi sarveSAmeva bhagavatAM pratipattistarhi 'zrIjinanAthAya' iti vaktavyam, evaM hi laghvI pratipattiH asya sAmAnyavAcitvAt 1 nirvighna nirvahaNAdisadbhAvaH / 2 nibaddhasya bhAvepyanibaddhasya tasyAbhAvepi parama - ba0, A0, pa0 / pranthAGgabhUtasya / 3 -sya tasyAbhAvepi parama sa0 / prandhAnantargatasya manovAkkAyavyApArarUpasya / 4 maGgalakAryAt nirvighnaparisamAptyAdereva / 5 asamAptagranthAdau / 6 vAcikasya kAyikasya vA / 7 paramaguruguNasmaraNAtmakasya / 8 antaraGgasya kevalasya mAGgalikaprayojanasamarthatve / 9 yadaivaM ba0, pa0, A0 / 10 sarvajJavItarAgavAdyatiriktasya / 11 zrIvardhamAnA yasmAdvineyAnAM sahazrI A0, ba0, pa0 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSa prastAvaH chando'pyanupahatatvAt zrIvarddhamAnazabdasya tu bhagavati pazcimatIrthakare eva rUDhatvAt tato jhaTiti tasyaiva pratItirna sarveSAm / bhavatu tasyaivArya svataH pradhAnatvAt, tadupadiSTamidAnIntanamidaM khalu dharmatIrtham, atazca zAstrakArasya niHzreyasamArganirNaya ityupakAraM prati pratyAsanna pradhAnatvAt sa eva stotayo na sarve'pIti cet; na; sairveSAmapi stutiviSayabuddhiparigRhI5 tAnAmidAnImeva pApamaLApAyopakAritvena pratyAsannatvAvizeSAt tadapAye niHzreyasamArganirNaya*syApyavazyambhAvAt, kathaM vA "vanditvA pairamarhatAM samudayam" [ aSTaza0 pu0 2 ] iti zAkhAntare sarveSAmapi stavanamuparacitam ? kvacitsarveSAmapi prAdhAnyaM kvacitpazcimasyaiva vivakSAta iti cet ; svecchAparavazastarhi zAstrakAro na guNaparavaza iti yatkizvidetat / vyutpattivazAt aMta eva sarvapratipattau pratipattigauravamiti cet; na; codyasamAdhAnArthatvAt evaMvacanasya / 10 bhavati tra codyam 15 20 1 / 1] , kutaH stavasya sAmarthyaM tAdRzaM yatkarotyayam / nirvighnatAdikaM kAryaM nAmarthaM hi kAraNam // 22 // svakAraNa balAttasya yadi zaktirbhavediyam / zrIvarddhamAnastasyAsau viSayaH kimudIryate ? // 23 // stutirnirviSayA nAstItyayaM tadviSayaH kRtaH / to iti cenniyamaH kasmAt ? yaH kazcana vidhIyatAm // 2-4 // atredamAha - 'zrIvarddhamAnAya' iti / zrIrmaGgalasya malApaharaNAdizaktireva maGgalArthibhirabhilaSitatvAt tallakSaNatvAcca zriyaH, sA varddhamAmA vRddhi " vrajantI yasmAdasau zrIvarddhamAno bhagavatsamUha iti / tataH pratipattergurutvepi kRtvA gajanimIlanam / kRtA zrIvarddhamAnoktirasyArthasya prasiddhaye // 25 // " syAnmatam-na bhagavataH sAbhiprAyAt maGgalasya tacchaktiH sarvatropekSA paratvAt na hyupekSAparasya 'idamitthaM karomi' ityabhiprAyaH sambhavati, "upekSAparatvahAne: / nApi nirabhiprAyAt ; nirabhiprAyapravRtteradarzanAditi; tana; padmavikAsakaraNe "bhAnornirabhiprAyasyApi pravRttidarzanAt / 25 zaktito hi kAraNasya kAraNatvaM nAbhiprAyAt / abhiprAyeNa hetutve, bhAnuH padmavikAsane / na hetuH syAt, sazaktezcet; bhagavatastadvadiSyatAm // 26 // etadevAha - 'bhavyAmburuha bhAnave ' iti / bhavyaM maGgalaM bhavatermaGgalArthatvAt / tathA ca paThanti 1 anuSTubhaH / 2 mahAvIre / 3 -SAmavastu A0, ba0, pa0, sa0 / 4 - syAvazya pa0 / 5 'paramAtAm' - aSTaza0 / 6 zrIvardhamAnAyeti padAdeva / 7 stavasya / 8 zrIvardhamAnaH / 9 kutaH Ao, ba0, pa0, sa0 / 10 tIrthakaraH / 11 vrajanti ya -A0, ba0, pa0, sa0 / 12 upekSAparatvAddAneH A0, ba0, pa0, sa0 / 13 tulanA - " tatsvAbhAvyAdeva prakAzayati bhAskaro yathA lokam / tIrthapravartanAya pravartate tIrthakara evam // " ta0 bhA0 kA0 10 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNa "sattAyAM maGgale vRddhau nivAse vyAptikarmaNi / gatau cApi samAkhyAtaM paDarthaM bhavatiM viduH // " iti / bhavyamevAmburuhadamburuhaM bhagavadabhyarcanAGgatvAttasya bhAnuritra bhAnurbhagavAn svazaktitastacchaktivikAsakAritvAt / svabhAvata eva maGgalasya tecchaktiH zabdazaktitvAt arthapratyAyanazaktivaditi cet; na; svArthapratyAyanazakterapi puruSAyattatvAt, nidarzanasya sAdhyavaikalyAt / na hi cakSurAdivadeva svabhAvataH zabdasya svArthAvadyotanasAmarthyam asamitamyApi prasaGgAt, upAdhyAyavaiyarthyApatteH / samitasyeti cet; samayAttarhi tasya tacchatirna svabhAvAt puruSavazavarttitvAbhAvaprasaGgAt / anudhAvanti ca purupecchAmapi zabdAH puruSeNa yathAkAmaM prasiddhAdarthAdarthAntare'pi prayujyamAnAnAM teSAM tadavadyotanaM pratyAbhimukhyasyaiva prapipatterna vaimukhyasya / svazaktita eva taMtrApi tadAbhimukhyaM na tadicchAta 10 iti cet; na; icchAvirahe'pi tatprasaGgAt / satyAmeva tasyAM teSAM tacchaktiriti cet; tatkRtaiva tarhi sA teSAmiti na zabdasya svArthAvabodhanazaktiH svabhAvAt api tu samayAt sa ca puruSAditi puruSAyattaiva tacchaktiH tadAha- zrIvarddhamAnAya / zrIrvacanasyArtha'pratyAyanazakti varddhamAnA ziSyapraziSyaparamparayA vRddhiM gacchantI yasmAditi vyutpattiH / Jo , to kutaH punaratyantakRtArthatvena nirIhasya bhagavataH zabdazaktikaraNavyApAra iti cet ? 15 na ; tathAvidhasya svabhAvaniyamasya " bhAvAt bhAnoH padmavikAsanavat / "tadAha- bhavyAmburuhabhAnave / niHzreyasatatkAraNaparyAyeNa bhavantIti bhavyAH teSAmburuhamivAmburuhaM pravacanaM sakalataratra nivedana zrInivAsatvAt tasya bhAnuriva bhAnurbhagavAn, "anabhisandherapi svabhAvata"stacchaktivikAsa kAritvAt / nanvevaM pravacanameva bhagavatkRtamuktaM bhavati zaktitadvatorabhedAt, tathA cApramANameva pravacanaM prAptam, anabhisandhAya pravRttatvAt bAlonmattAdivAkyavaditi cet ; atrAha - 'prasiddha' ityAdi / niHzreyasArthimirardhyamAnatvAdarthA anantajJAnazaktyAdayo guNAH, tasvena na " saMvRtyA arthAstattvArthAH, azeSA avikalAstattvArthAsteSAM pratibuddhaM pratyudbodhanaM pratibandhavigame samunmIlam 'bhAve ktapratyayavidhAnAt' azeSatatvArthapratibuddham, prasiddhaM pramANa nizcitaM taca tadazeSatastvArthapratibuddhaM ca tattathaivoktam, saiva ekA pradhAnabhUtA svasattAM prati ananyApekSatvenAsahAyA vA mUrtiH svabhAvo yasya sa tathoktastasmA iti / anantajJAnazaktyAdipratibodhaprasiddhatA / prabhozca tatsvabhAvatvaM pazcAvyaktaM vadiSyate ||27|| anantajJAnasAmrAjyapratibodhe sati prabhoH / zAsanaM tadvivikArthamapramANaM kuto bhavet ? // 28 // [11 3 malApaharaNAdizaktiH / 2 agRhItasaGketasyApi / 3 samavAyAtta -A0, ba0, pa0, sa0 / saGketAt / 4 zabdasya / 5 yadi svabhAvAt zabdasya arthapratyAyanazaktiH syAttarhi puruSAdhInatvaM na syAditi bhAvaH / 6 aprasiddha'rthepi / 7 puruSecchAyAm 8 aprasiddhArthAvadyotanazaktiH / 9 puruSecchA kRtaiva / 10 - pratyayanaza-A0, ba0, pa0, sa0 / 11 - syAbhAvA ba0, pa0 / 12 - tathAha A0, ba0, pa0 / 13 abhisandezo'pi pa0, A0 / abhiprAyarapitasyApi / 14 pravacanazakti / 15 kalpanayA | 5 25 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11] prathamaH pratyakSaprastAvaH idamanyat vyAkhyAnam- zrIH devAgama-nabhoyAna-surapuSpavRSTi-hariviSTarAdilakSaNA niratizayapuNyaparamavairAgyAvihaMtatAlvAdikaraNazaktitvAdilakSaNA' vA varddhamAnA pratidivasamabhivRddhi brajantI yasya bhagavatAM samUhasya sanmatervA tasmai zrIvarddhamAnAya nmH| prasiddhAni pramANanizcitAni azeSANyavikalAni tattvAni jIvAdIni tAnyevArtho viSayo yasyAH sA prasiddhAzeSatattvArthA, pratibuddhA svAvaraNasambandhanidrAvyapagame sati prativyaktyudbuddhA, ekA 5 avicchinnA asahAyA vA mUrtinidarzanAdirUpA yasya tasmai 'prasiddhAzeSatattvArthapratibuddhakamUrtaye' iti / "kimarthamatra prasiddhagrahaNam ? bhagavataH sugatAdibhyo vyavacchedArtham teSAM prasiddhatattvArthAyA bodhamUrterabhAvAt pratibhAsAdvaitAdestadbodhaviSayasyApramANatvAditi cet ; ucyatepratibhAsAdvaitAdikaM tattvam , atattvaM vA ? tattvamapi jJAtam, ajJAtaM vA ? yadyajJAtam ; 10 kathaM 'tattvam' ityuktiH ? jJAte eva tadupapatteH / jJAtaM cet ; kathamapramANatvam ? tasya tattvarUpatayA jJAtatvena sapramANatvasyaivopapatteH / jJAtamapyatattvameva taditi cet ; tathA'pi tattvapadenaivAtattvaviyo' bhagavatastattvavido vyavacchedAt kiM prasiddhapadena karttavyam ? parAbhyupagamena tattvameva taditi cet ; tathA'pi na prasiddhapadamarthavat" prasiddhatayA'pi pareNa tasyAbhyupagamAta / abhyupagamanibandhanA prasiddhiraprasiddhireveti ceta., "tannibandhanaM tatvamapyatattvameveti, 15 vyathaM prasiddhapadamiti ceta ; na vyarthama; paropanyastasya "sAdhanasyAsiddhatvodbhAvanArthatvAt / atra hi paramatam-"yastAvadasarvajJa eva sarvajJo bhavati tasya parokSArthaparijJAne ko hetuH? na khalvIdRzaM kimapi kAraNamupalakSitaM yadanuSThAnAt sarvavedanaM sambhavati / matratatrAdayastu prAyazaH sakalasamayasambhavinaH" [pra. vArtikAla0 1 / 29] iti ; tatredamucyateasiddhaH kAraNAbhAvaH / prasiddhapadasUcitasya pramANasyaivAzeSatattvagocarasya sarvajJatvanimittatvAta / 20 kiM punastAdRzaM pramANaM chadmasthasya sambhavati ? bADham , kathamanyathA SaTpramANakRtasarvajJatvAGgIkaraNaM mImAMsakasya ? tathAhi yadi pramANamekaM na SaTapramANArthagocaram / yadi SaDbhiH pramANaiH syAta' ityAdi kathamucyate ? // 29 // na hokena pramANena pratyakSAdipramANaSaTakaM tadviSayaM ca sarvamanupasaGkalayan 'idamanenAyaM 25 jAnAti' ityaGgIkartunarhati svayamapratipannasyAGgIkArAyogAt / pratipadyata eva, paraM naikena, kintu SaDbhireva pramANairyathAsvaM "tAni tadviSayAMzca pRthagevAvagacchatIti ceta ; na ; "ekapratya saMvarAna apratihata / 3-Nava-pa0, 0|-nnaa b-aa.|3 mahAvIrasya pazcimatIrthakarasya / 1 "jIvA. jIvAtravabandhasaMvaranirjarAmoca staravam"-ta. sU. 13|5-ptydvodhaa A0, ba0, sa. pa0 / 6 Adizabdena anantavIrya-anantasukhaparigrahaH / kimartha prsi-taa0|8 pratibhAsAdvaitAdeH / 9 sugaadibhyH| 10 sArthakam / "abhyupagamanibandhanam / 12 sAbhanasyAsiddhiyo-10, ba0, bhaa0| 13 mI. zlo. 12112 / 14 mImAMsakaH / 15 pratyakSAdipramANAni / 16 ekapratyayena pramANaSaTkatadviSayANAmanusandhAnAbhASe / kimartha -0,0, viSayANAmanusandhAna Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 11 yopasaGkalanAbhAve 'SaDbhireva naikena' ityapi vaktumazakyatvAt / tathAhi - na hi yasyaikaM pramANaM pramANaSaTkatadgocarArtha viSayamasti na ca pratyakSAdIni svaviSayaparicchedamAtropakSINAni aparapramANatadviSayagandhamapi spRzanti, tatkathamasau pramANaSaTakaM tadviSayaM vA jAnIyAta, yenaivamudhyate"yadi SaDabhiH pramANaiH syAtparvajJaH kena vAryate / " iti / bhavatyevedamupasaGkalanaM 5 pramANaM tu na bhavati apUrvArthatvAbhAvAta, yathAsvaM pramANe nirNItasyaiva pratyakSAdipramANatadviSayakalApasya smaraNena saGkalanAt apUrvArthaM ca pramANaM na gRhItamAhIti cet; na; viSayiviSayasandohasya prAgasiddheH pratyakSAderekaikasya tatsandoha / viSayatvAta, tatsandoha viSayaM ca saGkalanasya gRhItaprAhitvaM taH sandohAsiddhau na siddhyediti / tatastatsandohe 'tadapUrvArthatvAta pramANamiti kathamapramANam ? api ca, 10 8 gRhItaprahaNAt mAnatadvedyAkalanaM yadi / 25 mAnava pratyabhijJA kathaM bhaveta ? // 30 // pUrvottarAva bodhAbhyAmekatvasyAgraho yadi / mAnavedyasamUho'pi kimanyasyaiSa gocaraH ? // 31 // yathaiva hi pUrvottarajJAnAbhyAM svakAlaniyataparyAyamAtraparicchedibhyAmekatvasyAgrahaNAt 15 apUrvArthamekatvapratyabhijJAnaM tathaiva pratyakSAdyanyata mAparicchinne viSa yiviSayasandoha gocaramapi saGkalanajJAnamapUrvArthamanumantavyam / tacca pramANam ityasti tadvat sakalajIvAdiviSayamadhyAmika tasya pramANaM yadanuSThAnAt sarvavastusAkSAtkaraNaM bhagavata iti na yuktametat - ' kAraNAbhAvAnnAsti kasyacit sarvajJatvam' iti / syAdAkUtam - asti niravazeSavastuviSayaM saGkalanam, tattu na sakalaviSayaikapramANa20 sAmarthyAta " tadabhAvAta, api tvAtmasAmarthyAta / AtmA hi svaparaprakAzAdirUpaH 'perisphuran sakalapramANatadvedyasandohaM saGkalayati, 'tatsAmarthyaprayuktaM cedaM 'yadi' ityAdivacanaM naikapramANasAmarthya prayuktam / na cAtmanaH pramANatvaM pramAtRtvena nizcayAta / pramANatve * hi tasyApi pramAtA'nyaH prakalyatAm // 32 // 4 tasyApi svaparazasya pramANatvopakalpane / pramAtA'nyaH prakalpyaH syAdevaM syAdanavasthitiH // 33 // 1 - mANeni - ba0, pa0, aa0| 2 "sarvasyAnupalabdhe'rthe prAmANyaM smRtiranyathA " [mI0 zlo0 1/1/5/11] ityuktatvAt / 3 viSayaviSayisa-A0, ba0, pa0, sA0 / 4 saGkalanAtpUrvaM kenApi jJAnenAgrahaNAt / 5 viSayiviSayasamudAyAviSayatvAt / tatsandehAvi ba0, pa0, A0 / 6 saGkalana jJAna / 7 pramANam / 8 smaraNAnubhavAbhyAm / 9 - viSayaviSayisa ba0, A0, pa0, sa0 / 10 zrutajJAnAtmakam / 11 sakalaviSayaikapramANAbhAvAt / 13 parisphuraMstu sa sA0 / 13 AtmasAmarthya / 14 - Natvena ta- tA0 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH na vinA ca pramAtAraM pramANasyopapannatA / na hi karttanirAzaMsaM karaNaM vyavalokyate // 34 // tanna pramANaM sarvArthamekaM yasya balAdiyam / 'prasiddha(ddhiH)sarvatattvAnAM prasidvetyAdinocyate // 35 // iti; tadasaGgatam ; yasmAdAtmana eva sarvapramANatavedyasandohamAkalayataH svaviSayAvyabhicAre 5 prAmANyAt , tadvyabhicAre tadbalAtsunizcitasya 'yadi' ityAdivacanasyAnupapatteH / AtmanaH prAmANye pramAtRtvaM na syAditi ceta ; na; virodhAbhAvAt / viSayaparicchittiM prati svatantrazaktyapekSayA pramAtRtvAt sAdhakatamazaktathapekSayA ca tasyaiva pramANatvAt , ekatra ca zaktinAnAtvasya 'AtmanA'nekarUpeNa ityAdinA nivedanAt / tanna pramANAt pramAturantaratvaM pramiterapi 'tasya tatprasaGgAta / na caitatpathyaM bhavatAm , viSayapramitivat svapramiterapi tasmAdarthAntaratve 10 svasaMviditAtmavAdAbhAvaprasaGgAt / kriyAkartusvabhAvatvamekasya zaktibhedaprayuktam vi (ktamavi) ruddhamiti cet ; tarhi tata eva karjakaraNasvabhAvatvasyApyavirodhAta nAtmanaH pramANatve pramAtrantaraparikalpanaM yato'navasthAnaM bhavet / tasmAdAtmaiva sarvArthavedI syAdvAdazAsanAt / pramANaM bhAvanA tasya sarvadarzitvamAvahet // 36 // tataH sthitaM prasiddhagrahaNaM parasAdhanasyAsiddhatodbhAvanArthamiti / yatpunaridaM bauddhasya matam-bhavatu kizcitpramANaM yadabhyAsAttattvadarzitvaM bhagavataH tattu na sarvaviSayaM tadasambhavAt / na hi saMsAriMNastadasti ; sarvasya sarvadarzitvaprasaGgAt / "sambhave'pi tadabhyAsasya vaiphalyAt / kasyacittadabhyAsanibandhanasakalArthadarzanasAdhane niHzreyasArthinAM prayojanAbhAvAcca / "te khalu sopAyaheyopAdeyagocarameva kasyacijjJAnamanvicchanti 20 "svayaM tadAmnAyAt , sopAyaheyopAdeyatattvaparijJAne heyasya hAnAdupAdeyasya copAdAnAt niHzreyasAvAjhyA puruSArthaparisamAptaH, sakalArthajJAnaM tu "kasyacidavaskarakuTIrakoTarAntargatakITakagaNanAdigocaraM vidyamAnamapi nAsmadAdibhiranveSaNIyaM puruSArthopayogAbhAvAt / taduktam "tasmAdanuSThevagataM jJAnamasya" vicAryatAm / kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH kvopayujyate ? // " [pramANavA0 1 / 33] iti; 25 1 prasiddhatsa-tA0 / 2 AtmaprAmANyabalAt / 3 nyAyavi. kA. 9 / 4 pramAtuH / 5 arthAntaratvaprasaGgAt / 6 svapratIterapi A0, ba0, sa0, pa0 / 7 prmaaturaatmnH| 8 zaktibhedaprayuktAdeva kAraNAt / 9 sakalapadArthaviSayaikapramANAsambhavAt / 10 sakalaviSayakaikapramANasambhave tu| 11 niHshreysaarthinH| 12 "heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedkH| yaH pramANamasAviSTo na tu sarvasya vedakaH // tasmAddheyatatvasya duHkhasatyasya sAbhyupAyasya samudayasatyAnvitasya upAdeyatattvasya nirodhasatyasya sAbhyupAyasya mArgasatyasahitasya pramANaparizuddhasya yo vedaka sa pramANamiSTo na tu sarvasya yasya ksycidvedkH| na khalu sakalajJAnAdAryasatyacatuSTayadezanA api tu tajjJAnatvAt tadupadeSTa tayaiva ca prAmANyamiSyate ||"-pr. vA0 ma0 1 // 34 / 13 ksycidvsmrku-taa0| viSThAsthAnasamutpannakITasaMkhyAdiviSayam / 14 saMsAraduHkhaprazamopAyam / 15 pramANapuruSasya / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa [11 atredamucyate- kiM tatpramANaM yadabhyAsAdanuSTheyavastusAkSAtkaraNaM tathAgatasya ? pratyakSamiti cet ; na; anuSThAnavaiyarthyaprasaGgAt / anuSThAnaM hi pramANaviSayasAkSAtkaraNArtham , pratyakSasyaiva ca 'tatsAkSAtkaraNarUpatve kiM tadanuSThAnena ? na cA'sAkSAtkaraNarUpaM pratyakSam ; anumAnAdyavizeSaprasaGgAt / sAkSAtkaraNatAratamyAdadoSa iti cet ; syAdAkUtam-pratyakSamapi kiJci5 sAkSAtkAri tadanyat sAkSAtkAritaraM tadanyat sAkSAtkAritamamiti sAtizAyanameva, tatra prathamA bhyAsAhitIyasya tadabhyAsAttRtIyasya tadabhyAsAdapi tata utkRSTasyAdhyakSasya sambhavAnnAnuSThAnavaiyarthyadoSa iti; tanna; viSayavizeSAbhAve prtykssvishessaanupptteH| tathA hi-na sAkSAtkaraNatAratamyamadhyakSasya svalakSaNaviSayam ; tasyaikarUpatvAt / yadi tasya vizadavizadatarAdijJAnavedyaM nAnArUpaM bhavet , bhavedapi tadviSayamadhyakSasya sAkSAtkaraNatAratamyaM phalavat / na caivam , tasya 10 "niraMzatvena nAnArUpatvasyAsambhavAt / sambhave vA prathamapratyakSata eva tathAvabhAsanAta tavasthamanuSThAnavaiyarthyam , asamaprapratibhAsasya svayamanabhyupagamAt / "tasmAt dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH" [pra. vA0 3 / 44 ] iti vacanAt / pratyakSasya bhiMdA kiM syAdekarUpe svalakSaNe ? / 'nAnArUpaM na tatkasmAdAdye'dhyakSe'vabhAsate // 37 // yadanuSThAnavaiyarthaM na syAt ? nApyavabhAsanam / asamagrasya bhAvasya saugatairanumanyate // 38 // tanna svalakSaNepyepa vizeSo'dhyakSagocaraH / 'anyatra cet ; tathApyasya kaimarthakyena kalpanam ? // 39 // tattvasvalakSaNaM yasmAdvinA tenApi gRhyate / "vizeSeNottareNeti nAnuSThAnasya tatphalam // 40 // tanna "pramANaM pratyakSaM yadanuSThAnAttattvadarzitvam / anumAnamiti cet ; na; tasya "pratibandhagrahaNamantareNAsambhavAt / tadrahaNazca na yogipratyakSAt ; asmadAdau tadabhAvAt / asmadAdipratyakSAdeveti cet ; tadapyanvayaviSayam, vyatirekaviSayaM vA syAt ? anvayaviSayamapi anuSTeyavastu / 2 idaM bauddhasya AkUtamabhiprAyaH syAt / 3 "tatra yadarthakriyAsamartha tadeva vastu svalakSaNamiti |"-prmaannsmu. TI. pR. 6 / "yasyArthasya sannidhAnAsannidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedaH tatsvalakSaNam / tadeva paramArthasat |"-nyaaybi0 1.13, 14 / "svamasAdhAraNaM lakSaNaM tattvaM svalakSaNam |"-nyaaybi. TI. pU. 22 / "arthakriyAsamartha' yattadatra paramArthasat / anyat saMvRtisatproktaM te svasAmAnyalakSaNe // " -pra. vA. 3 / 3 / etanmate svalakSaNaM kSaNikaM niraMzaM paramANurUpaM ca / 4 svalakSaNasya / 5 "ekasyArthasvabhAvasya pratyakSasya sataH svayam / ko'nyo na dRSTo bhAgaH syAdyaH pramANaiH parIkSyate ||-srv eva dRSTo niraMzatvAdbhAvasya / eko hi arthAtmA nirNshH| sa tAvat prtyksso'bhyupgntvyH|" -pra. vA. sva0 TI0 pR. 121 / 6 bhidhA ba0, 50, A0 / 7 svalakSaNaM paramArthata ekarUpam , yadi nAnArUpaM syAt tathApi kathaM tannAnArUpaM prathamapratyakSa eva nAvabhAsate ? yataH sAkSAtkaraNavizeSArtha kriyamANamanuSThAnaM vyartha na syAt ? api tu syAdeveti bhAvaH / 8 svalakSaNabhinne / 9 adhyakSagocaravizeSasya / 10 svalakSaNabhinne kalpitena / 11 prmaannpr-aa0,0p0| 12 avinaabhaavsmbndh| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSa prastAvaH 11 10. sakalavyaktiviSayam, pratiniyatavyaktiviSayaM vA syAt ? 'na sakalavyaktigocaram ; tadvataH sarvajJatvApatteH / pratiniyatavyaktigocaraM cet; tarhi tadgatasyaiva pratibandhasya tena grahaNaM bhavenna niravazeSavyaktigatasya / na hi yA vyaktayo na tadgocarA tanniSTasya pratibandhasyAnyasya vA dharmasya tena pratipattiH sambhavati, "AdheyapratipatterAdhArapratipattinAntarIyakatvAt / eka tagrahaNamevAnyatrApi tadrahaNamiti cet; anyatra 'tadagrahaNamevaikatrApi tadagrahaNaM kinna syAt ? ekatra tagrahaNaM 5 pratyakSata evAnubhUyata iti cet; anyatra tadagrahaNamapi tata evAnubhUyate tadanyaviSayaparAGmukhatvena tasya svayamanubhavAt / " ataH " anyatra sAdhyAbhAve'pi sAdhanaM sambhAvyeta, tathA ca kathamadRSTapUrvadhUmAdidarzanAt nizcitA pAvakAdipratipattirbhavet ? tanna anvayaviSayAtpratyakSAtpratibandhapratipattiH / vyatireka viSayA devAnyopalambharUpAditi cet; " tasya ca " sAdhyAbhAvaprayukta sAdhanAbhAniyamAdhikaraNabhAvAbhimatakatipayavipakSagocaratve sa eva doSaH " tanniSThasyaiva tathAvidhatadabhAve - 10 niyamasya tena grahaNAnna niravazeSavipakSaniSThasyeti / na hi yo yasyAviSayaH' 18 " tattasya kasyaci - tsadasattvapratipattau samarthaM meruzikhare modakasadasattvapratipattivat / sakala vipakSagrahaNe coktam'tadvataH sarvajJatvApattiH' iti / tathA ca "duHkhasatyasya " yat anityatve kadAcidupalabhyatvaM duHkhatve hetuparavazatvaM zUnyatve cottrAsabhAvanAnirmitatvam anAtmatve cAnAtmakAryakAritvaM sAdhanamuktaM tatsAkalyavyatirekanizcayavirahAt vipakSepi saMbhAvyamAnaM katha muktasAdhyapratyAyanasAmarthya mudvahet yata 15 turAkArasya duHkhasatyasya nirNayaH syAt ? evamanyatrApi / tanna parasyAnumAnaM yadabhyAsAdanuSTheyavastusAkSAtkaraNam / 1 / 1 25 syAnmatam - na sakalavipakSagrahaNAt vyatirekanirNayo yenAyaM doSaH syAt api tu tAdAtmyatadutpattipratibandhasAmarthyAt / tathA hi duHkhasatyasya kadAcidupalabhyatvamanityatvasvabhAvaM tadabhAve na bhavatyeva / nityatve hi nityopalabhyasvabhAvasyaiva prasaGgAt / taduktam- 20 1 na tatsaka pa0 / 2 pratibaddhasya ba0 A0, pa0, sa0 / 3 sa hi tA0 / 4 asmadAdipratyakSaviSayAH / 5 vastugataH sambandhor3anyo vA dharmaH / 6 pratyakSagocaravyaktau / pratyakSAgocare vyaktau / 8 tadgrahaNamevaikatrApi tadgrahaNaM A0, ba0, pa0, sa0 / sambandhA grahaNa | 9 svaviSayAtiriktaviSayaparAGmukhatvena / 10 yataH pratyakSaM pratiniyataviSayam ataH / 11 svAgocaravyaktau / 12 svAgocaravyaktau anvayavyabhicAre sati / 13: vipakSopalambharUpAt / 14 vipakSopalambharUpasya vyatirekaviSayakapratyakSasya / 15 vyatirekaniyama | 16 katipayavipakSaniSTasyaiva sAdhyAbhAvaprayuktasAdhanAbhAvarUpavyatirekaniyamasya / 17 - bhAvAni - tA0 / 18 -yastatastatra kasya tA0 / 19 tat jJAnam tasya svAviSayI bhUta padArthaniSThasya kasyacit dharmasya / 20 du:khasaravasya A0, ba0, pa0, sa0 / 21 " duHkhaM saMsAriNaH skandhAH " - pra0 vA0 1 / 149 / 'yat' ityasya sAdhanamityanenAnvayaH | 22 "duHkhasatyaca anityato duHkhataH zUnyato'nAtmatazceti caturAkAramAkhyAtumAha- kadAcidupalambhAt tadadhruvaM doSanizrayAt / duHkhaM hetuvazatvAcca na cAtmA nApyadhiSThitam // kadAcidupalambhAt duHkhamadhruvam anityam, doSanizrayAt rAgAdidoSAzrayeNotpatteH hetuvazatvAzca sarvaM paravazaM duHkhamiti nyAyAt duHkhaM tat / na cAtmAzrayam anAtmana AtmavilakSaNatvAt nApyadhiSThitam adhiSTAturAtmano'bhAvAt, anena zUnyata ityAkhyAtam |"-pr0 vA0 ma0 1 / 178,79 / 23 "tatra duHkhasatye catvAra AkArAH / tadyathA anityato duHkhataH zunyato'nAtmatazceti / " - dharmasa0 pR0 23 / 24 " sa ca pratibandhaH sAdhye'rthe liGgasya vastutastAdAtmyAt sAdhyArthAdutpattezca |"-nyaaybi0 pR0 41 / hetubi0 TI0 pR0 55 / svabhAvahetau tAdAtmyasambandhaH, kAryahetau ca tdutpttismbndhH| 25 duHkhasatyatvasya A0, ba0, pa0, sa0 / 26 anityatvAbhAve / 27 nityatvopala-A0, ba0, pa0, sa0 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [111 "na hi nityasya nityamupalabhyasvabhAvasya kadAcidupalambho yuktaH upalabhyetarasvabhAvayoH parasparaparihArasthitatvena virodhAt , upalabhyata eva sattveti (sa iti) pratipAdanAt / na ca sarvadA sarvamupalabdhuM zakyaM krmoplbhysyaanitytvaat| na ca krama eNkatve sambhavati; kramavata ekatvenApratibhAsanAt pratyakSasyApravRtteH anumAnasya tadabhAve abhAvAt 5. pratyakSapUrvakatvAdanumAnasya, anumAnapUrvakatve andhaparamparAprasaGgAt / " [pra0vArtikAla. 1 / 178 ] iti / evamanyatrApi svabhAvahetau vaktavyam / tanna tatsvabhAvasyAnyasvabhAvatvaM tatsvabhAvasyaivAbhAvaprasaGgAt / nApyanityahetukasya duHkhasatyasya ahetukatvaM nityahetukatvaM vA sambhAvayituM zakyam ; ahetukatve nityatvasya nityahetukatve cAnivarttanasya prasaGgAt kAraNavaikalyAbhAve kAryanivRtterayogAt / tato nivartamAna kArya kAraNasya nivRttimeva gamayati nAnivRttim, tatra svayamapyanivRttatvaprasaGgAt / na cAnivRttirUpameva duHkhasatyam; "tasya ''kadAcidupalabhyatvenAnityatvasya sAdhanAt / taduktam "ahetornityataivA'stu nityahetoH kSayaH kutaH / "hetuvaikalyamaprApya kathaM bhAvo nivarttate 1 / / yasya hetukRto bhAvasta dabhAvAnna tadbhavet / "tadabhAve'pi bhAvazcedabhAvo'sya kuto bhavet ? // anityahetuko bhAvo hetvabhAvAnnivarttate / "nityahetorabhAvo'sti na hetona nivarttate ||"[pr0vaartikaal0 1 / 135] iti / evamanyatrApi kAryahetau vaktavyam / tanna tatkAryamahetukamanyahetukaM vA yuktamiti; atre20 damucyate- yat yatsvabhAvaM yatkAryaM vA sarvatra sarvadA tat tatsvabhAvameva nAnyasvabhAvam , tatkA ryameva nAkArya nAnyakArya veti / 'nahi' ityAdinA 'ahetoH' ityAdinA cocyamAnaH kasya punaH pramANasyaitAvAn vyApAraH ? pratyakSasyaiveti cet, na; tasya sannihite tAtkAlikavastumAtragocaratayA niravazeSasapakSavipakSAbhimatavyaktinikaranirIkSaNazaktivikalatvena iyato vyApArasyA'sambha. vAt / pradezatastAdAtmyatatkAryatvagrahaNameva dezakAlavyApitvenApi tadhaNamiti cet; vyAhata25 metat-yadi pradezatastadbrahaNaM kathaM tadvyApitvena tadbrahaNam ? taccet; kathaM pradezatastadhaNam ? 'pradezatazca, tavyApitvena ca' iti spaSTo vyAghAtaH / kathamanyathA stambhasyApi pradezaniyata tvena grahaNameva tadvyApitvena grahaNaM na syAt ? yata idaM sUktaM syAt 1 kathaJcidu-A0, ba0, pa0, sa0 / 2-hArasthititvena A0, ba0, pa0, sa0 / 3 iva satteti "upalabhyatayaiva sa iti"-pra. vaartikaal0| 4 sarvathA aa0,b0,50,s0| 5 nityatve / 6 prtykssaabhaave| 7-tvaadnumaanpuurv-taa| 8 tulanA-"na tyahetukatve nityahetukatve vA nivartanAya vyApAraH sphlH|" -pra0 vArtikAla. 1 / 135 / 9 yadi nivartamAnaM kArya kAraNa tyAnivRttiM gamayet tadA kAraNasyAnivRttau svayaM kAryasyApi na nivRttiH syAditi bhAvaH / 10 duHkhasatyasya / 11 kadAcidapyupa-A0,ba0,10,sa / 12 hetorvekly-aa0,v0,10|13 hetvabhAvAt / 14 kAraNAbhAve'pi yadi kAryasattvaM syAt tadA asya-kAryasya abhAvaH kutaH kAraNAt syAt ? 15 yataH nityakAraNakasyArthasya abhAvo nAsti ataH sa hetorna nivrtte| 16 sarvopasaMhAreNa / 17 sakaladezakAlavyApitvena ! Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 1 / 1] prathamaH pratyakSaprastAva: "yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva saH / na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate // [ ] iti / tanna pratyakSasyAyaM vyApAraH, tasyAnvayaviSayasya vyatirekaviSayasya veyato vyApArasyA'nupapatteH / tajanmano vikalpasyeti cet ; kaH punarasau vikalpaH ? anumAnameveti cet ; anumAnAttarhi vyAptigrahaNam , tadapi na samyaka ; tenaiva tadhaNe parasparAzrayaprasaGgAt / 5 anyena tadhaNe anumAnapUrvakatvamanumAnasyoktaM syAt / ' bhavatu ko doSa iti cet ; kiM punaridamidAnImevoktaM bhavadvacanaM bhavataiva vismRtam 'anumAnasyAnumAnapUrvakatve andhaparamparAprasaGgAt' iti ? anumAnapUrvakamevAnumAnaM tathaiva vyavahArAta ; na ca vyavahAro vicAramarhati tasyAvivAritaramaNIyatvAt , tadvicAre sakalabhedavyavahAravirahaprasaGgAdityapi na bandhuram ; anityAdhanumAnavannityAdyanumAnasyApyaGgIkAraprasaGgAta / nityAditvenAdRzyamAne duHkhasatyAdau kathaM 10 tathAnumAnamiti cet ? syAdetadevaM yadi darzanapUrvakamanumAnaM syAt, na caivam , tasyAnumAnapUrvakatvenopagamAt, andhaparamparAprasaGgasya cAvicAritaramaNIyavyavahArapaddhatimugdhavAravanitApAravazyenaiva nivAraNAt / vyavahArAdapi nityAdyanumAnamaprasiddhameva tatra tasyAnupayogAditi cet ; na ; vyavahAre tasyaivopayogAt, pravRtti nivRttyAdivyavahArasya nityatvAdinimittatvena vyavahAriNAM prasiddhatvAt / na hi niraMzakSaNikAdirUpatayA vastu kizcinizcitaM ..vipazcitAM 15 vyavahArakAraNam / kathamanyathA abhyAsAvasthAyAM "pratyakSaviSayatayA'dhyAropitaM dRzyaprApyaikatvameva vyavahArakAraNaM bhavataiva "tato"bhAvyathaviSayaM "viSayAntaragocaram / pramANamadhyAropeNa vyavahArAvarodhakRt ||"[pr0 vArtikAla0 1 / 1 / iti bruvatA nirUpitam ? "tadanumAnAGgIkaraNe ca na duHkhasatyasyAnityatvaM tannityatvasyAnumAnena 20 sAdhanAt / nApi "tasyAnAtmAzritatvam ; anumAnasiddhanityAdirUpasyAtmanaH tadAzrayatvopapatteH / 1 pratyakSapRSThabhAvinaH / 2 prakRtAnumAnenaiva svIyavyAprigrahaNe / 3 vyAptigrahaNe sati anumAnotthAnam, sati cAnumAne vyAptigrahaNamiti / 4 dvitIyAnumAnena prathamAnumAnavyAptigrahaNe / 5 punridaanii-30| 6 nityAditvena / 7-ramaNIyatvavya-A0, ba0, pa0, s0| 8 tatra vyavahAre tasya nityAdivastunaH / 9 tsmaadup-p0| 10-hAreNApra-pa0 / -hAreNAM pra- bhA0, ba0, s0| 11 "anyo hi darzanakAlaH anyazca prAptikAlaH, kintu yatkAlaM paricchinnaM tadeva tena prApaNIyam / abhedAdhyavasAyAcca santAnagatamekatvaM draSTavyamiti / " -nyAyabi0 TI0 pR07 / 12 darzanaviSayabhUtaH kSaNaH dRzyaH, pravRttyanantaraM prAptiviSayIbhUtaH kSaNaH prApyaH / bauddhAnAM mate sarvasya kSaNikatvAt anyat dRzyam prApyaJca anyat syAt atazca visaMvAdAt aprAmANyaM vyavahAravisaMvAdazca prAptaH tatparihArArtha taiH 'yad dRSTaM tadeva prAptam' iti vibhinnakSaNagatasantAnAtmakamadhyAropitamekatvaM svIkriyate / tatazca jJAnaprAmANyaM vyavahArazca nirvahati / 13 praaptypekssyaa| 14 darzanApekSayA atItakSaNagocaram / 15 santAnAtmakaikatvAropeNa / 16 "vyavahArAvabodhakRt"-pra. vArtikAla / 17 nityAdyanumAnasvIkAre / 18 tasyAtmAzri-A0, ba0, 50, sa0 / duHkhasatyasya / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 [ 111 arthaharatcadAzrayatvenAdhiSThAyakam anupakAriNastadyogAt / na ca nityasyAtmano'nyasya vA kAraNatvam ? tatkathaM tena duHkhasatyasyAdhiSThAnam ? taduktam- "nAkAraNamadhiSThAtA nityaM vA kAraNaM katham ?" [ pra0 vA0 1 / 179 ] iti cet; ucyate 14 nyAyavinizvayavivaraNe vidaM kAraNatvaM ca saMvRtyaiva na tattvataH yaduktaM kIrttinaivedaM "saMvRtyAstu yathA tathA " [ pra0 vA0 2 / 4 ] // 41 // lokAbhiprAya evAyaM saMvRtyartho'pi nAparaH / sa ca nityasya hetutvamavivAda prakalpayet // 42 // tasya sadbhAvAt kSaNikAdau viparyayAt / iti prapaJcataH pazcAdyathAsthAnaM vadiSyate // 43 // hetutvAdeva duHkhasya ' tenAtmA syAdupAzrayaH / tatkathaM duHkhasatyasya caturAkAratocyate ? // 44 // 1. tato nirAkRtamertat- "caturAkAraM duHkha satyamanityato duHkhataH "zUnyato'nAtmatazca" [ pra0 vArtikAla0 1 / 178 ] iti / tannAyaM vyApti vikalpo'numAnAt / mA bhUtathApi yogyatayaiva sAdhyasAdhanAvinAbhAva sarvasvagocaraH kazcidapara evAyaM vikalpa iti cet ; 15 asti tarhi niravazeSavastuviSayaM "chadmasthasyApi kiJcitpramANamiti tadabhyAsa eva sakalArthadarzanArthinA kartavyo na niyataviSayAnumAnAbhyAsaH; "tadabhyAse sakalArthadarzanAsambhavAt / nahi niyataviSayapramANAbhyAsAd azeSaviSa darzanamupapannam atiprasaGgAt / tasmAdazeSadarzanasyAzeSaviSayameva pramANaM kAraNaM nAparamiti pratipAdanArtham " azeSagrahaNam / yatpunaretat-bhavatu bhagavaddarzanamazeSaviSayam, tathApi kiM " tasya parIkSayA puruSArthAnupa20 yogAt ? yatpunastaddarzanaM caturAryasatyagocaraM tadeva parIkSitavyaM puruSArthopayogitvAt nAparaviSayaM viparyayAditi; tatredamucyate- tatsatyavyatiriktaM "yadi kiJcinnAsti tarhi tAvadeva 1 arthakriyArahitasya / 2 nityasya kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAvirahAt / 3 kalpanayaiva / 4 "iyameva khalu saMvRtirucyate yeyaM vicAryamANA vizIryate / " "pramANamantareNa pratItyabhimAnamAtraM saMvRtiH anirUpitatattvA hi pratItiH saMvRtirmatA / " - pra0vArtikAla0 24 / " saMtriyata Atriyate yathAbhUtaparijJAnaM svabhAvAvaraNAdAvRtaprakAzanAccAnayeti saMvRtiH / avidyA moho viparyAsa iti paryAyAH / avidyA hyasatpadArthasvarUpAropikA svabhAvadarzanAvaraNAtmikA ca satI saMvRtirupapadyate / avidyopadarzitaM ca pratItyasamutpannaM vasturUpaM saMvRtirucyate / tadeva lokasaMvRtisatyamityabhidhIyate / " - bodhica0 pa0 pR0 352 / 5 lokAbhiprAyAtmakaH saMvRtyarthaH / 6 nitya eva / 7 tasyAsadbhAvA - A0, ba0, pa0, saM0 / hetutvasya / 8 yenAtmA pa0 / yatAtmA sa0 / nAtmA ba0, sa0 / tena nityasya hetutvasamarthanena / 9 dharmasaMgraha - pramANavArtikAdau nirdiSTam / pazyatu pR0 11Ti033 / 10 du:khasya satya - A0, ba0, pa0, sa0 / 11 zUnyavato- A0, ba0, pa0, sa0 / 12 vyAptivikalpo'nAtmA mA - tA0 / 13 alpajJasya / 14 tadaiva pa0 / sakalasAdhyasAdhanagocaravyAptivikalpAbhyAsaH / 15 niyataviSayAnumAnAbhyAse / 16-rzanAbhAvAt A0, ba0, pa0, sa0 / 17 prasiddhAzeSatattvArthetyatra / 18 tadazeSaviSayatvasya / 19 " satyAnyuktAni catvAri duHkhaM samudayastathA / nirodho mArga eteSAM yathAbhisamarthaM kramaH // " - abhidharmako0 6 / 2 / dharmasaM0 pR0 5 / 20 yaski - A0, ba0, pa0, sa0 / 21 satyacatuSTayaparimitam / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH jagaditi kathanna taddarzanasyAzeSaviSayatvam ? kathaM vA na puruSArthopayogitvaM yatastatparIkSaNampekSyate ? na hi sarvaviSa'yasyaivA'sarvaviSayatvaM puruSArthahetorvA tadahetutvamupapannam ; virodhAt / tataH satyacatuSTayaveditvena kasyacitprAmANyamabhyupagacchen azeSaiveditvenaiva abhyupagacchatIti vyAhatametat 15 "heyopAdeyatattvasya sAbhyupApasya vedakaH / 5 yaH pramANamasAviSTo na tu sarvasya vedakaH || " [ pra0 vA0 1 / 34 ] iti / bhavatu tarhi catuHsatyavyatiriktaM kimapi dviSayaM sugatadarzanamapuruSArthopayogIti cet ; kasya na tat puruSArthopayogi sugatasya, vineyAnAM vA ? [na] tAvatsugatasya; tasya nirvshessctuHsty-tdvytiriktr| zidvayadarzane tadgatasatvakSaNikatvAdisakalasAdhyasAdhanadharmavyAptipratipattau sunizcitasya svArthAnumAnalakSaNasya puruSArthasya sambhavAt anyathA tadayogAt / na hi 10 vyAptigrahaNanirapekSasya prAdezikatagrahaNasApekSasye vA'numAnasya sambhavaH ; atiprasaGgAt / ata evoktamalaGkArakAreNeM " sahabhAvastu yo vyAptau na tasmAdanumodayaH / kAdAcitkatayA "tasya "sarvatrAstvanumA'thavA / / " [pra0 vA0 24] i 15 syAnmatam, na sugatasyAnumAnAtmA puruSArtho yatastadupayogitvenAzeSadarzanasya vicAtvam api tu pratyakSAdeva (kSAtmaiva ) "tasya ca na vyAptigrahaNasApekSatvaM yatastatrAzeSadarzanasyopayoga iti; tadasAram; anumAnasyaiva sarvAkAragocarasya saugatapratyakSatvena parairabhyumagamAt / yasmAduktam " sarvAkArAnumAna" yadadhyakSAttanna bhidyate / nendriyeNApi saMyogastato'dhikavizeSakRt // " [ pra0 vA0 1 / 138 ] iti yadyanumAnameva pratyakSaM tarhi 'pratyakSAt vyAptigrahaNam' iti 'anumAnAttagrahaNam' ityuktaM bhavati, na caitannyAyyam, tata evAnumAnAttagrahaNe' parasparAzrayaprasaGgAt, anyatastagrahaNe tatrApyanyatastagrahaNamityanavasthApatteH prastutArthapratipattyabhAvaprasaGgAt / uktaJca prajJAkareNa 1 - viSayasyAsarva - A0, ba0, pa0, sa0 / 2 tatsatya-A0, ba0, pa0, sa0 / 3-cchatIti A0, ba0, pa0, sa0 / 4 satya vatuSTayavyatiriktasya jagato'bhAvAt satyacatuSTayaveditvameva azeSArthaveditvam / 5 pazyatu - pR0 9 Ti012 / 6 yadviSayagatada-A0, ba0, pa0 / 7 anumAnAyogAt / 8 vyaktivizeSe vyAptigrahaNApetasya / 9 - syaivAnu pa0 / 10 pramANavArtikAlaGkArakRtA prajJA karaguptena "sahabhAvastayorvyAptyA na"-pra0 vArtikAla0 1 / 4 / 11 sahabhAvasya / 12 yadi kAdAcitkasaha bhAvenAnumAnaM syAt tadA vahninApi dhUmAnumAnaM syAt kAdAcitkasahabhAvasyAvizeSAt / 13 pratyakSAva-A0, ba0, sa0 / pra va tA0 / 14 pratyakSAtmanaH puruSArthasya / 15 " yatkhalu sarvAkAra padArthasvarUpavedanaM tadevAdhyakSam / sAkSAtkaraNArtho hi pratyakSArthaH ..." pra0 vArtikAla 0 1 / 138 / 16 sarvAkArAnumAnAtmakapratyacApekSayA / 17 iti kathanena / 18 svIyavyAptiprahaNe / 20 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivara Ne "anumAnAntarAkSepAda navasthAvatArataH / prakRtA'pratipattiH syAttasya tasyetyapekSaNAt // " [ pra0 vArtikAla 0 1 4 ] iti cet; astu saugatasyaivAyaM doSo yasmAdvayavahAramAtrAdeva prasiddhamanumAnam, tadabhAve pravRttyAdivyavahAravirahaprasaGgAt / pratyakSasyApyanumAnapUrvakasyaiva vyavahArakAritvAt, anumAnameva 5 khalvatyantAbhyAsapATava parike litazarIramananusmRta sAdhyasAdhanasambandhatayopajAyamAnam akasmA ddhUmadarzanAdvahni saMvedanavat adhyakSavyapadezamanubhavat pravRttyAdivyavahAramAracayati nAparam / tatra yadi andhaparamparAprasaGgApAdanAdanumAnamavasAyyeta vyavahAra evApasAritaH syAt / tatra yadyetAaar paritoSastadA na kiJcitkartavyamiti muktireva saMsArAt tasyAtyantamasambhavAt / atha vyavahAraprasiddhaH saMsAraH ; tarhi siddhamevAnumAnaM vyavahArasya tannAntarIyakatvAt / atastai gRhIta10 vyAptisAmarthyAt sarvAkAragocaramanumAnaM sugatasyopajAyamAnamanavadyameveti cet, AstAM tAvadetat, 'tattva padatAtpayryacintAyAM vicAraNAt / tannAnumAnAttasya sarvAkArAnumAnaM darzanAdeva tadupapatteH / yadi "taddarzanamarne numAnaM kathamanumAnAtmakaM tatpratyakSa muktamiti cet ? na; evamapi parasyaiva doSAt / tanna sugatasya niravazeSadarzanamapuruSArthakaram, tadabhAve tatpuruSArthasya svArthAnumAnasyA bhAvaprasaGgAt / 16 5 [ 11 93 16 etena 'vineyAnAmapi tat puruSArthakaraM na' iti cintitam / tadabhAve svArthAnumAnavat " tannibandhanasya parArthAnumAnasyApi vineyapuruSArthatayA'bhimatasyAbhAvaprasaGgAt / sAdhyapratibaddhaliGgopadarzanaparaM hi vacanaM parArthAnumAnam, tenaiva" sugatopadiSTena vineyAnAM tattvapratipatteH, na vacanamAtreNa tasya vastuni prAmANyAnabhyupagamAt pramANasaGkhyAvyAghAtaprasaGgAt " / na cAsati svArthAnumAne tadupadarzanaparaM vacanam / na ca niravazeSadarzanamantareNa 20 svArthAnumAnamiti svaparArthasiddhimUlanibandhanatvAdakhilavastu sAkSAtkaraNasya kathannAma vicArabhUmibhAgavidheyatvanna bhavet ? api ca, paramapIdaM "pa paryanuyujyate - yattaJcatuH satyavyatiriktaM tat cetanam acetanam, vA gatyantarAbhAvAt ? cetanameva kITasaGkhyAdilakSaNamiti cet; atrApi saGkhyAvataH, saGkhyAyA vA 3 ' atya 1 prakRtA prakRtA vA syA pa0 / prakRtA ca prakRtA syA-sa0 / 2 - parikaritaza - tA0 / ntAbhyAsatastasya jhaTityeva tadarthavit / akasmAdbhUmato vahnipratItiriva dehinAm ||" - pra0 vArtikAla0 11138 / 4 vyavahArApasAraNena / tulanA - " tatra yadyetAvatA paritoSastadA na kiJcitkarttavyamiti muktireva " - pra0 vArtikAla0 1 / 5 / 5 vyavahArarUpasya saMsArasya / 6 anumAnAvinAbhAvitvAt / 7 catuHsatya tadvayatirikta rAzidvayadarzanagRhIta / 8 prasiddhAzeSatastvArtheti zlokoktatatsvapadavicArAvasare / 9-mAnaM taddarza-A0, ba0, pa0, sa0 / 10 rAzidvayadarzanAdeva / 11 sugatapratyakSam / 12 - namanumA A0, ba0, pa0, sa0 / 13 sugatasvArthAnumAnanibandhanasya / 14 "trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnam " - nyAyabi0 pR0 61 / " tatra parArthAnumAnaM svadRSTArtha prakA zanamityAcAryIyalakSaNam" - pra0 vA0, ma0 4 / 1 / 15 sAdhyapratibaddhaliGgopadarzakavacanenaiva / 16 vacanasya / 17 " vacasAM pratibandho vA ko bAhyeSvapi vastuSu / pratipAdayatAM tAni yenaiSAM syAtpramANatA / / " - taravasa 0 zlo0 1513 / 18 yato hi bauddhaH pratyakSamanumAnazceti pramANadvayamevAnumanyate / 19 saugatam / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11] prerthamaH pratyakSaprastAvaH 17 darzanamapuruSArthakaram ? na tAvatsaGkhyAvataH; taddhi' 'niravazeSadezakAlAdhiSThAnaM kITaniphurumbakameva, na ca tadarzanAbhAve tadadhikaraNacatuHsatyasaMvedanaM sambhavati / na hi catuHsatyaM nAma kiJcitsvatantramasti, duHkhasamudayAdezcetanasantAnAdhikaraNasyaiva tattvAt / cetanasantAnasya ca nArakatiryaGnarasurabhedabhinnasya pratyekamanekadhA bhedamanubhavataH prativyaktidarzanavirahe tadadhikaraNaniravazeSacatuHsatyasAkSAtkaraNAsambhavAt kathanna taddarzanasya puruSArthopayogitvam ? 5 sAmAnyarUpatayaiva sakalacatuHsatyavedanAnna prativyaktiniravazeSacetanasantAnadarzanamarthavaditi cet ; na ; sarvAkAracatuHsatyavedanavirodhAt / na hi sAmAnyena gRhItaM sarvAkAreNa gRhItaM nAma / sarvAkAragrahaNaM cAbhimataM bhavatAm "sarvAkArAnumAnaM yat" [pra. vArtikAla. 1 / 138 ] ityAdi vavanAt / bhavatu sugatasya prativyaktigatadarzanenaiva sakalacetanasantAnasAkSAtkaraNam asmAkaM tu tadarthavanna bhavati, asmadarthe catuHsatyopadeze tanmAtragocarasyaiva sugatajJAnasyopayo- 10 gAt , ata evAsmadAdezena nasA sAkSAnirdizati __"kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH kopayujyate" [pra0 vA0 1 / 33 ] iti / tatastanmAtragocarameva jJAnaM sugatasya parIkSitavyam-'kiM tasya "tadasti vA na vA' iti, tadabhAve "tacatuHsatyopadezAsambhavAt , na sarvacetanasantAnaviSayaM tadabhAve'pi "tatsambhavAditi cet ; na ; dattottaratvAt , sakalacetanasantAnAdarzane tanniSThatvena catu:satyopadezAsambhavAt / 15 na hi kUpamapazyataH 'kUpe jalam' ityupadezaH sambhavati / "taniSThatvena tadupadezo nArthavAniti cet ; kathaM tarhi tadupadezo'rthavAm ? atanniSThatveneti cet ; na ; "taniSThatayA jJAtasyA'tanniSThatvenopadeze vaJcakatvenopadeSTurapramANatvApatteH / etena katipayatavyaktiniSThatveneti pratyuktam ; nyAya sya samAnatvAt / syAnmatam-vineyAnurodhAdeva bhagavato dezanA, vineyAzca su(sva)gatameva catuHsatyamupadezA- 20 davabodhumicchanti tasyaivAnuSTheyatvAt na sarvagataM viparyayAt , tataH sarvacetanAdhikaraNatvenAdhigatamapi vineyAbhiprAyavazAt pratiniyatatadvayaktigatatvenaiva catuHsatyamupadizati nAnyatheti pratiniyatacetanavyaktijJAnameva tasya parIkSAyogyaM na sarvacetanavyaktijJAnamiti ; tanna ; vineyaniyamAbhAvAt / tatvabubhutsAvanto hi vineyAH, te ca na manuSyA eva, sarIsRpAdInAmapi tattvayubhutsAvattve "tadavirodhAt / teSAM tattvabubhutsAvattvameva nAstIti cet ; mAnavAnAM kutastadvattvam ? saMsAra- 25 duHkhaparipIDanobodhitAt kutazcidvAsanAvizeSAditi cet ; na; sarIsRpAdInAmapi tadavirodhAt / 1catuH satyavyatiriktaM saMkhyAvaccetanaM khlu| 2 kAlatrayatrilokavartikITasamUha eva / 3 koTasamhAdhikaraNaka / 4-samudAyAde-A0, ba,pa0sa0 / samudeti asmAditi samudayaH duHkhakAraNaM tRSNeti yAvat / 5-darzanavirahite tatA0 / 6 saMkhyAvatkITAdidarzanasya / 7-dAderupadezena na sAkSAnni-A0, ba0, 50, sa0 / asmatzabdasthAne AdezIbhUtena 'naH kopayujyate' ityukta 'nAiti padena / 8 "tasmAdanuSTheyagataM jJAnamasya vicAryatAm" iti puurvaarddhH| 9 asmadIyacatuHsatyamAtragocarameva / 10 asmadIyacatuHsatyagocarajJAnam / 11 asmadIyacatuHsatyopadeza / 12 asmadAdicatuHsatyopadeza / 13 sakalacetanasantAnaniSThatayA catuHsatyopadezaH / 14 sklcennsntaannisstthtyaa| 15 sugatasya / 16 vineyatvAvirodhAt / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [11 sugatAnugrahAditi cet ; na; tasyApi sarvacetanasAdhAraNatvAt , anyathA sugatasya jaMgaddhitaiSitvAnupapatteH / na hi khaNDazo jagadanugRhNataH samayaM taddhitaiSitvamupapannam / sarIsRpAdInAM tattvabubhutsAvattvepi na vineyatvaM tattvajJAnAmRtopadezabhAjanatvAbhAvAt , vyaktayA vAcA teSAmavabodhayitumazakyatvAditi cet ; mA bhUt vyaktayA tadavabodhanam , avyaktayA tu tadvadyayA syAt / na 5 tAdRzI sugatasya vAgastIti cet ; anyAdRzI kutaH ? tadabhyAsAditi cet ; sApi tata evAstu / taidabhyAso'pi tasya nAstIti cet ; itaravAgabhyAsaH kutaH ? tadvAgupadezAditi cet ; avyaktavAgupadezo'pi nAstIti kuto'vasitam ? anupalambhAditi cet ; na; sarvavivyApArasyAnupalabdhasyApi sambhavAt , kathamanyathA vAgvaiguNyalakSaNasya zeSasya bhAvAnniHzeSa duHkhahetuprahANaM sugatasya syAt , yato niHzeSArtha muMpasargasyoktaM sUktaM syAt ? tataH kathazcitsarveSAM vineyatvopapattitaH / prANinAM tatparijJAnaM taMtra kinna parIkSyatAm ? // 48 // 1"ajAnanna hi "tA~steSAmupadeSTA tathAgataH / "tathA cet ; buddhivaiguNyaM kathamasya nivarttatAm ? // 49 // astu kITAvabodho'pi tena cennAsti vaiH phalam / yuSmadvodhena kITAnAmapi neti samaM na kim ? // 50 // tato yathedaM kITAnpratyucyate dharmakIrtinI / 'kITasaGkhyA rijJAnaM tasya naH kopayujyate' // 51 // tathaiva kITakairetadvaktavyamitarAn prati / bhikSusaGkhyAparijJAnaM tasya naH kopayujyate // 52 // iti / tanna saGkhyAdivataH kITAdicetanavargasya jJAnamapuruSArthakaram , tadabhAve sklcetnvrgaashritnirvshessaanussttheytttvopdeshaanupptteH| nApi tatsaGkhyAyAH; tasyAstad vyatirekeNAbhAve tajjJAnasyaivAsambhavAt / sambhavato hi jJAnasyAnupayogitvenopekSaNIyatvaM vaktavyaM nA'sambhavataH tatparIkSAyAH parairapyanabhyupagamAt / na cAvipratipattiviSaya eva vivAdaH tadanuparamaprasaGgAt / atha yasya saGkhyA vidyate syAdvAdinaH tasyApi tadviSayaM tadAptajJAnamapuruSArthakaramitye25 tadaidamparyam ; idamapi na sundarama; kITasaGkhyAgocarasyAptajJAnasya "prAyazcittavibhAgAdyupadezahetutvena 1 "pramANabhUtAya jagaddhitaiSiNe namostu tasmai sugatAya tAyine ||"-pr0 smu011| 2 sarIsRpAdivedyA avyaktA vAk / 3 avyktvaagbhyaaso'pi| 4 anupalabdhasyApi avyaktavAgupadezasyAnaGgIkAre / 5 avyaktavAgupadezA. sAmarthya / 6 "hetoH prahANaM triguNaM sugatatvam-hetoH samudayasya prahANaM nirodhaH sugatatvam / tacca triguNaM guNatrayaH yuktam / suzabdasya trividho'rthaH-prazastatA surUpavat , apunarAvRttiH sunaSTajvaravat , niHzeSatA ca supuurnnghttvt|" -pra0 vA0 ma0 11441 / 7 sugataghaTakasuzabdasya / 8 sakalacetanasantAnagatacatuHsatyaparijJAnam / 9 sugte| 1. ajJAnaM na hi tA te-A0,ba0,pa0 / azAnaM na hitAn te-s0| 11 srvpraanninH| 12 sarvaprANino'jAnannapi yadi upadeSTA syAt / 13 yuSmAkaM bhikSuNAm / 14 prmaannvaartike(1||33)| 15 bhikSun prati / 16saMkhyAvadarthabhinnatayA / 17 asmbhvdrthpriikssaayaaH| 18 vibhinnakITahiMsAjanyatIvramandAdipApaparihArakavividhaprAyazcitta / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11] 19 prathamaH pratyakSa prastAvaH puruSArthopanibandhanatvAt, upanatakITa vargaparisaGkhyAparijJAnasyaiva hi dvitryAditadvyApAdanopanItavineyadoSaparihAraNopAyabhUtasya prAyazcittavibhAgasyopadeSTRtvaM bhagavato na tadviparItasya / tanna catuH satyavyatiriktasya cetanatvam / acetanatvaM tarhi bhavatu ; tadapi mUrttam, amUrtaM vA ? mUrta cet ; pRthivyAdikameva / tacca saMsvedajAdicetanavargAdhikaraNameveti bhavatAmAkUtam - "na sa kazcitpRthivyAderaMzo yatra na jantavaH / saMsvedAdyA jAyante sarva "bIjAtmakaM tataH / / " [pra0vA0 1 / 39 ] iti cArvAkaM prati dharmakIrttervacanAt / tAdRzasyai ca tasya parijJAnaM kathanna puruSArthakAraNam ? tadaparijJAne tadadhikaraNacetanavargasya ' tenAnavabove ca taMdgocaracaturAryaniravazeSasatyasyAnavagamenopadezAnupapatteH / tanna mUrttam / tadamUrttameva gaganAdikamiti cet; na; tasya svayamanabhyupagamenAsattvAt / parAbhyupagamAtsattve puruSArthahetutvamapi tasya tadabhyupagamAdevAstu | tanna jagata 10 kizcidapuruSArthasAdhanaM yatparijJAnaM sarvajJasyA parIkSyaM bhavet / tato "nirAkRtametat - 'puruSArthajJatAmAtrAt sampUrNa zAsanaM matam " [ pra0 vArtikAla 0 2 / 138 ] iti; mAtrazabdasya vyavacchedAbhAvena vaiyarthyAt, 'tadabhAvazca sarvajJAnasyApi puruSArthajJAnatvAt, 'teMdapi sAkSAtpAramparyeNa vA sarvasyai" yatparijJAnaM puruSArthahetutvAt / ata evoktamalaGkArakRtA - " na ca kAryakAraNabhAvamativRttya parasparaM sakalaM jagajjAyate " [ pra0 vArtikAla0 1 / 138 ] iti / tadayam evaM- 15 vacanAt sarvajJAnasya puruSArthajJAnatvamurarIkurvanneva apuruSArthajJAnamapi kizciccetasi kRtvA tadvyavacchedArthaM mAtrazabdamapyupAdatta iti prajJAkaravyapadezamAtmani andhe sulocanavyavahAra sahazamAvedayati / yatpunaretat "sarvaM jAnAtu sarvasya vedako na niSidhyate / 20 nAsmAbhiH zakyate jJAtumiti santoSa iSyate ||" [pra0 vArtikAla0 1 / 33] iti ; taMtra catuH satyavedanaM sarvavidaH kuto'vasitam ? pramANa saMvAdinastatsatyopadezAditi cet ; ta eva sarvavedanamapyava sAtavyaM tasya 'tannAntarIyakatvAdityuktatvAt / tataH sUktam- 'sarvavedanasya saprayojanatvAt sujJAnatvAcca tadarthamazeSaviSayameva pramANamabhyasitavyaM na niyataviSayamanumAnamiti / 1 - parijJAnaM yasya tasyaiva / 2 - taceta- A0, ba0, pa0, sa0 / 3 bhagavatA A0, ba0, pa0, sa0 / 4 -dairvaMzo A0, ba0, pa0, sa0 / 5 jIvAtma-A0, ba0, sa0 / 6" na sa kazcit pRthivyAderaMzaH pradezo yatra jantavaH saMsvedajAyA AdyazabdAjjarAyujANDajaprabhRtayo na jAyante tataH sarvabhUtapariNatijAtaM prANAdijanane bIjAtmakamiti nAsti bIjaviruddhasvabhAvatA kasyacit / " -pra0 vA0 ma0 1 / 39 / 7 cetanavargAdhikaraNasya pRthivyAdeH / 8 sugatena / 9 pRthivyAdyadhikaraNakacetanasamUhaniSTha / 10 draSTavyam - taravasaM 0 zlo0 627- / 11 nirAkUtame - A0, ba0, pa0, sa0 / 12 vaiyarthya tada-A0, ba0, sa0 / 13 vyavacchedAbhAvazca / 14 sarvajJAnasya puruSArthajJAnatvamapi / 15 sarvasya prANinaH yatkiJcidapi parijJAnaM bhavati tatsarvamapi sAkSAt paramparayA vA puruSArthaheturbhavatyevetyarthaH / 16 prajJAkaraH / 17 cet na tata A0, ba0, pa0, sa0 / 18 avisaMvAdicatuH satyopadezAdeva / 19 sarvavedanAvinAbhAvitvAt / 20 - tvAzvata - A0, ba0, pa0, sa0 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nyAyavinizcayavivaraNe [111 kathaM vA'numAnAbhyAsAt kasyacittattvadarzanaM midhyAjJAnatvAt ? mithyAjJAnaM khalvanumAnam avastusAmAnyAvabhAsitvAt / tadabhyAsAdapi tattvadarzane syAdatiprasaGgaH-nityAdyanumAnAbhyAsAdapi tatprasaGgAt / nanu na 'mithyAjJAnam' ityeva sarva samAna pratibandhabhAvAbhAvAbhyAM vizeSAt / tattvapratibaddhaM hi catuHsatyAdyanumAnaM tatpratibaddhAtkAryAt svabhAvAcca ligAttadutpatteH, 5 ata eva pramANaM pratyakSavat / na hi pratyakSamapi prApye tadavabhAsanAt pramANaM tasya sannihitavartamAnavastusvalakSaNAvabhAsitvena prApyAvabhAsitvAsambhavAt , api tu tadabhAve tadabhAvaniyamena tatra pratibandhAt / prApyaviSayameva ca pratyakSaprAmANyamarthavat tasyaiva pravRttiviSayatvAt na vartamAnaviSayam , tasyAnubhUyamAnatvenApravRttiviSayatvAt / viSayAnubhAvArthI" hi prANinAM pravRttiH, sati ca viSayAnubhave kiM tayA ? tadanuparamaptasaGgAt / pratibandhasAmarthyAcca pratyakSa10 prAmANyamanumAnaprAmANyamavakalpayati tasyApi tadavizeSAdityavizeSa eva pratyakSAnumAnayoH / taduktam - "arthasthAsambhave'bhAvAt pratyakSe'pi pramANatA / pratibandha(baddha) svabhAvasya taddhetutve samaM dvayam // " [iti / na caivaM nityAdipratibaddhaM kizcilliGgamasti tatsvabhAvasya tatkAryasya ca kasyacid (da) 15 darzanAt / na hi nityasvabhAvaM kizcitpratyakSavedyam ; tatra tadanavabhAsanasya vkssymaanntvaat| ataH eva na tatkAryam / na ca liGgAntaram / tatkathaM tadanumAnasya vastupratibandhatvaM yataH prAmANyam ! tato mithyAjJAnatvepi catuHsatyAdyanumAnAbhyAsAdeva tattvadarzanaM tasya tattvapratibandhAna nityAnumAnAbhyAsAt tasya viparyayAt tatkathamatiprasaGga iti cet ? ucyate- yadyanumAnasya vastuprati bandhAd vastudarzanaM sarvajJasya tadvada stusAmAnyadarzanamapi syAt tatsAmAnye'pi tasya pratibandhAt, 20 vastupratibandhApekSayA tatsAmAnyapratibandhasya pratyAsannatvAcca / tadutpattilakSaNo hi vastunya 'numAnasya pratibandhaH sa ca "bhinnAdhikaraNatvAdviprakRSTaH tatsAmAnyapratibandhastu tAdAtmyamabhinnAdhikaraNamiti prtyaasnnH| ato vastudarzanAt prAgeva sarvavedinastadarzanena bhavitavyam / tathA 1 mithyAjJAnAbhyAsAdapi / 2 tattvadarzanaprasaGgAt / 3 avinAbhAvasambandhasadbhAvAsadbhAvAbhyAm / 4 tatpratibandhAt A0, ba0, 50, sa0 / tattvapratibaddhAt / 5 yataH prApyaM vastu bhAvi, na vartamAne'vabhAsate / 6 kSaNikaparamANuniraMzarUpaM vastu svalakSaNam / 7 svalakSaNavasvabhAve pratyakSasyAnutpattiniyamena / 8 svalakSaNe vastuni tadutpattyA sambandhAt / 9 vartamAnaviSayasya / 10 anubhavaH anubhAvaH iti dvayamapyekArthakam / 11 viSayAnubhavakAla eva yadi pravRttiH syAt tadA viSayavat sApyanubhUyata eveti tadartha pravRttyantarApekSA syAt , pravRtyantarasya ca tadaivAnubhUyamAnatve tadarthamapi pravRttyantaramapekSaNIyamiti pravRtyuparamAbhAvAdanavasthA / 12 anumAnasyApi pratibandhasAmarthyajanyatvAvizeSAt / 13 "ata evAha-arthasyAsambhave...pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvyoH|" -pra. vArtikAla. 41117 / 14 tAdAtmyena tadutpattyA vA arthasambaddhasvarUpasya liGgasya anumAnahetutve / 15 prtyksse| 16 nityasya kramayogapa dyAbhyAmarthakriyAkAritvAbhAvAt iti bhAvaH / 17 nityAdyanumAnasya / 18 svalakSaNavastudarzanavat / 19 avastubhUtaM yatsAmAnyam / 20 avastubhUtasAmAnye'pi / 21 -numAnapratiA0, ba0, 50, sa0 / 22 yato hi agnedhUmo jAyate dhUmAd dhUmadarzanaM tatazca agnyanumAnam , ataH agnisvalakSaNena tadutpattisambandhI dhUmasvalakSaNasya na tvagnyanumAnasya iti bhinnAdhikaraNatvam / 23 avastubhUtaM yat samAropyamANamagnisAmAnyam / 24 viSayAkAratvAjjJAnasya viSayaviSayiNostAdAtmyam / 25 avastubhUtasAmAnyadarzanena / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11] prathamaH pratyakSa prastAvaH 21 ceta ; sAmAnyaviSayatvAt savikalpakameva taditi kathamidamuktam - " yoginAM pratyakSa vidhUtakalpanA jAlam " [ ] iti / pratibandhasya sadbhAvAdanumAnasya vastuni / tadabhyAsena darzanaM sarvavedinaH // 53 // avasturUpasAmAnye tadvatkinna dRzIbha ( dRzirbha) vet / anumAnasya tatrApi pratibandho yadastyayam // 54 // bhanne vastuni sambandhAt sAmAnye yadabhedini / pratyAsannazca sambandho'numAnasyAvalokyate // 55 // sAmAnyadarzane tasya sarvajJasya kathaM bhavet / vidhUtakalpanA pratyakSaM kIrtikIrtitam ? // 56 // sAmAnyAkAratAdAtmyamanumAnasya nAsti cet; kathaM teMdavabhAsitvaM tvayA tasyopavarNyate ? // 57 // tadutpatteryadi vyaktaM vastu sAmAnyamAgatam / utpattiranumAnasya na yuktA yadavastunaH // 58 // aad | arthakriyAsamarthaM ca svalakSaNaM ca tasyApi nAnyadvastutvalakSaNam // 59 // utpannamapi 'taMt 'tesmAttatsvarUpaM na cetkatham / 'tadvedi ? "yadi tadvedi; naSTaM sArUpyavarNanam // 60 // " tai tsArUpye tu sAmAnyatAdAtmyaM punarAgatam / anumAne, 'tadabhyAsAttaddRSTezca vikalpanam // 61 // 'tato'pi yadi tadbhinnaM sArUpyAdanumAnakam / kathaM tadavabhAsitvamityAdi punarAvrajet // 62 // "anavasthottareNAtazcakrakeNopasarpatA / jihvAgaM kIlitaM "bauddha bhavataH spandate katham ? // 63 // 1 sarvavedidarzanam / 2"prAguktaM yoginAM jJAnaM teSAM tadbhAvanAmayam / vidhUtakalpanAjAlaM spaSTamevAvabhAsate / " -pra0 vA0 2 / 281 / 3 nirvikalpakam / 4 avastubhUtasAmAnyaviSayatvam / 5 anumAnasya / 6 sAmAnyasya vastutvaM syAt ityarthaH / 7 avastubhUtAt sAmAnyAt / 8 sAmAnyam / 9 svalakSaNamapi arthakriyAsamarthamiti tasyApi avastutvaprasaGgaH, yato hi arthakriyAsAmarthyavyatiriktamanyat vastutvalakSaNaM nAsti / 10 anumAnam / 11 sAmAnyAt / 12 sAmAnyAkAram / 13 sAmAnyaviSayakam / 14 atadAkAramapyanumAnaM yadi sAmAnyaviSayam / 15 sAmAnyAkAratve / 66 anumAnAbhyAsAt sAmAnyadarzanaM prAptaM sarvavedinaH tatazca taddarzanasya savikalpakatvaM syAt / 17 sAmAnyAkAramapyanumAnaM yadi sAmAnyAd bhinnam / 18 anavasthA uttare ante yasya / 19 cAddha A0, ba0, pa0 / 10 15 20 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 22 nyAyavinizcayavivaraNe sAmAnyapratibhAsitvaM yadi yogyatayA bhavet / anumAnasya sambandhaniyamaste vihanyate // 64 // tadabhyAsena tatrApi tatsAmAnyasya darzane / nirvikalpakamadhyakSaM na siddhipathamRcchati // 65 // atha tatpratibhAsitvaM nAnumAnasya te matam / vilakSaNasya yattatreM svarUpasyAvabhAsanam / / 66 // adhyakSameva tatprAptam nAnumAnaM tathA sati / kasyAbhyAsAdidAnIM syAttattvadarzI tathAgataH // 67 // adhyakSAbhyAsa cintA tu prAgeva vinivAritA / tanna sAmAnyabhAsitvamantareNAnumAsti vaH // 68 // [ 111 syAnmatam - na sAmAnyaM nAma anumAnAdivikalpAdanyadasti pramANAbhAvAt, tatpratibimbameva kevalamavyatiriktamabAhyamananvitamapi vyatiriktamiva bAhyamivAnvitamiva cAnAdivAsanAsAmarthyAdadhyavasIyate, tato'bhyAsapATave sati sakalaviplavavyapagamAdavyatiriktAdirUpasyaiva tasya darzanAt kutastaddarzanasya savikalpakatvamiti ? tanna sAram ; vyatiriktAdirUpatayA 15 gRhItasyAbhyAsAdapi tathaiva darzanopapatteH / na hi taM drUpatayA'bhyastamanyathA draSTuM zakyamatiprasaGgAt / abhyAso'pi tasyAnyathaiveti cet; na; tathA gRhItasyaiva tatsambhavAt, anyathA " vidyamAnatayA gRhItasya kAminyAderanyathAbhyAsAt taddarzanamapyanyathaivai' syAditi nirastametat - " pazyati (nti ) purato'vasthitAniveM" [pra0vA0] iti ; purato'vasthitatvasyeM' avidyamAnatayA darzanasya ca virodhAt / atha kadAcidvidyamAnatayApi kAminyAderabhyAsasambhavAt taddarzanaM puro'vasthitatvena paThyate; 20 tarhi sAmAnyasyApi vyatiriktAdirUpatayA kadAcidabhyAsasambhavAt savikalpakamapi taddarzanaM paThyatAmavizeSAt / na pUrvamapi sAmAnyasya " vyatiriktAdirUpamanumAnAvagatamasti yatastadadbhyAsAddarzanamapi 'tasya 'taithaiva syAditi cet; kutastarhi "tasya tadrUpamavagatam ? vAsanA lAvambino vikalpAntarAditi cet; na; tenApi svatastasya " tathA'vagame anumAnenApi syAdavizeSAt / tatrApi vikalpAntarAdeva tadAkArasya vyatiriktAdirUpAvagamo na svataH iti cet; na; tatrApi 23 1: tadAkAreNa vinApi / 2 tadutpatti - tAdAtmyAnyataralakSaNasambandhaniyamaH / 3 anumAnAbhyAsena / 4 anumAne / 5 " tatsvabhAvavikalpA dhIstadarthe vApyanarthikA / vikalpikAstatkAryArthabhedaniSThA prajAyate // tasyAM yadrUpamAbhAti bAhyamekamivAnyataH | vyAvRttamiva nistatvaM parIkSA naGgabhAvataH | arthA jJAnaniviSTAsta evaM vyAvRttarUpakAH / abhinnA iva cAbhAnti vyAvRttAH punaranyataH // pra0 vA0 3 / 75, 76, 77 / 6 vikalpapratibimbitameva / 7 vikalpAkArabhUtasya sAmAnyasya / 8 vyatiriktAdirUpeNaiva / 9 vyatiriktAdirUpatayA / 10. avyAvRttAdirUpeNaiva / 11 anyathA gRhItasya anyathA'bhyAsena anyathA darzanasambhave / 12 avidyamAnatayA - 'bhyaasaat| 13 avidyamAnatvenaiva / 14 "kAmazokabhayonmAda caurasvanAdyupaplutAH / abhUtAnapi pazyanti purato'vasthitAniva / / " - pra0 vA0 2 / 282 / 15 - sya vidyamAna - tA0 / 16 sugatadarzanam / 17 - vyatiriktatAdiA0, ba0, pa0, sa0 / 18 sAmAnyasya / 19 vyatiriktAdirUpeNa / 20 sAmAnyasya / 21 vyatiriktAdirUpeNa / 22. vikalpAntare'pi / 23 sAmAnyAkArasya / 24 anantarokta vikalpAntare'pi / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11] prathamaH pratyakSa prastAvaH 'tenApi' ityAderAvRttezcakrakAdanavasthAnAcca / tato nirAkRtametat - " tacca sarvatra buddhirUpamadhyAropyate tataH sAmAnyamanyApoho'vastvaMzazca " [ pra0 vArtikAla0 2 / 170 ] iti ; tadadhyAropasyoktaprakAreNAvagantumazakyatvAt / tato'numAnamanyaM vA vikalpaM parikalpayan / tata eva tadAkAragrahaNaM vaktumarhati // 69 // tatra siddhaM tadabhyAsAt spaSTa sAmAnyadarzanam / savikalpaM tatazcedaM pratiSiddhaM tayo ( tvayo) ditam // 70 // " tasmAdbhUtamabhUtaM vA yadyadevAtibhAvyate / bhAvanApariniSpattau tatsphuTAkalpadhI phalam" // 71 // "sphuTa kalpadhiyo'pyevaM tatphalasyopavarNanAt / vikalpAnabhyupAye ca nAnumAnasya sambhavaH // 72 // tatkathaM tadanuSThAnAttattvadarzI tathAgataH / yatastasya pramANatvaM bhavatA parikalpyatAm // 73 // tato'numAnAdabhyastAtsarvavittattvadRg yadi / sAmAnyadarzI samprApto vikalpopahatazca saH // 74 // 23 10 kiJca, vastunyanu mAnavadrUpAdau rasAderapi pratibandhAt tadabhyAsato rUpAdidarzanamapi bhavet / rUpAdyavabhAsitvaM na rasAderiti cet; vastvavabhAsitvamapi nAnumAnasyeti samAnam, anyathA pratyakSAvizeSaprasaGgAt / lezatastadavabhAsitvaM" "tasyAstyeveti cet ; na ; niraMzatvena vastuno lezAbhAvAt / kalpito leza iti cet ; na tarhi tasya lezato'pi vastvavabhAsitvam, kalpitasyAvasturUpatvAt / 'eaikatvAdhyavasAyAdvasturUpatvamiti cet; na; ekatvasyApi kalpitatve - ' nAvasturUpatvAt / 'tasyApyekatvAdhyavasAyAdvasturUpatvamiti cet; na; 'ekatvasyApi' ityAderAvRttipaunaHpunyena cakrakasyAnavasthAnasya ca prasaGgAt / tanna lezato'pi tasya vastvavabhAsitvam / 'ta~thApi tadabhyAsAdvastudarzane rasAdyabhyAsAdrUpAdidarzanamapi syAt pratibandhAvizeSAt rUpAdInAsAmAnyadhInatvAt tathA ca kathamandhAdivyavahAraH ? 20 andho na so'sti loke yo rasAdyabhyAsavarjitaH / abhyAseo'pi sa no yasmAnna sambaddhArthadarzanam // 75 // tato'ndhasyApi rUpe syAdavazyaM 'darzanaM tataH / tathA cAndhavyavastheyaM vinaSTA sArvalaukikI // 76 // anandho'pyandhakArastho rasamAsvAdayan janaH / 1 nirAkUta me - A0, ba0, pa0, sa0 2 " sAmAnyamanyApoho vastvaMzazceti" - pra0vArtikAla0 / 3 tathodi - pa0 / 4 pramANavArtike ( 2285 ) / 5 savikalpabuddheH / 6 - darzisamprAptau A0, ba0, pa0 / 7 mAnAdivaA0, ba0, pa0, sa0 / 8 rasAderapyanuba- A0, ba0, pa0, sa0 / 9 rasAdyabhyAsataH / 10 svalakSaNavastvabhAsitve'numAnasya / 11 vastvavabhAsitvam / 12 anumAnasya / 13 kalpitAMzasya vastunA ekatvAdhyavasAyAt / 14 ekatvasyApi / 15 anumAnasya / 16 vastvanavabhAsitvepi / 17 darzanAttataH A0, ba0, pa0, sa0 25. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nyAyavinizcayavivaraNe [11 rUpAdyadhyakSataH pazyan anumAnaM kimicchati ? // 77 // ekasAmadhyadhInasya ityAdi tanna subhASitam / abhyAsAdarthadRSTau ca sAphalyaM nAkSasaMhateH // 78 // prAgbodhimArgAdabhyAsAdarzanaM cenna dehinAm / bhauvinyabhyAsato'dhyakSaM kathamuktaM pravRttikRt ? // 79 // avicArya taduktaM cet vyavahAraprasiddhaye / tadasad ; vyavahArasyA'pyanyathaiva prasAdhanAt // 8 // vRttyAdivyavahArazcedanyathA yanna sambhavet / tadabhyAsajamadhyakSaM tava syAdbhAvigocaram // 8 // na caivam ; vartamAnArthadarzanAttasyai sambhavAt / vyAvarNayiSyate caitatpazcAdeva savistaram // 82 // vyavahAraprasiddhaM cedbhAvyadhyakSaM tadapyasat / tadasti vyavahArasya vyavahAriSvadarzanAt // 83 // pazyati vyavahArI cetnAnapAnAdi bhAvyapi / vRttiprayojanaM siddhaM vRttistasya kimarthikA // 84 // na hi sAkSArikrayAto'nyadasti vRttiprayojanam / tatsiddhau ca pravRttizcet pravRtterna vyavasthitiH // 85 // bhAvidarzI ca pRSTaH san 'rasaH kIdRzaH' ityayam / kiM vakti nottaraM svAdurlavaNo vetyasaMzayam // 86 // vyavahAramatikramya bhAvyadhyakSasya kalpane / andhasya rUpadarzitvaM kimevaM nAvakalpyate ? // 87 // tanna anumAnAbhyAsAtkasyacittattvadarzanam , rasAthabhyAsAdandhasyApi rUpadarzanApatteH pratibandhAvizeSAt / yatpunaruktam-'na nityapratibaddhaM kiJcilliGgamasti' iti; kuta etat nityasyaiva kasyacida (cidada)rzanAditi, tatsamAnaM niraMzasvalakSaNe'pi / na hi tadapi tathAvidha pazyAmo yathA vyAvarNyate paraiH,bahiH spaSTajJAnasannivezinaH sthUlasyaikasya antazca harSaviSAdAdyanekAkAravivarttasya vastunaH" pratyavabhAsanAt / tadapahnave sarvApahnavAnna kizcidbhavet , tatkathaM svalakSaNapratibaddhamapi kiJcilliGgaM yato'numAnam ? "ekasAmagryadhInasya rUpAde rasalo gatiH / hetudharmAnumAnena dhUmendhanavikAravat // " -pra0vA. 318: 2 "yatra bhAvigatistatrAnumAna maanmissyte| vartamAnetimAtreNa vRttAvadhyakSamAnatA // -yatrAtyantAbhyAsAdavikarupayatopi pravartanaM tatra pratyakSa pramANam / " -pra. vArtikAla. 2156 / 3 prvRttyaadivyvhaarH| 4 vyavahArasya / 5pravRttiprayojanam / 6 anavasthA syAdityarthaH / 7 -nAdabhyAsA- bhA0, ba0, 50, s0| 8 sambandhAvizeSAta / 9 pR. 20 50 14 / 10 ghttaadyvyvinH| 11 aatmnH| 12 bahiH sthUlasyaikasya antaba aatmno'phve| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11] prathamaH pratyakSaprastAva taduktam"anazaM bahirantazcApratyakSaM tadabhAsanAt / kastatsvabhAvo hetuH syAnika tatkArya yato'numA ||"[lghii0 zlo017] iti| kalpitaM 'liGga tatpratibandhazca nityAdAvapi, tedanumAnavyavahArasyApi prsiddhH| tato'numAnAbhyAsAt sugatastattvadarzI cetkaNAdo'pi na kiM bhavet ? tattvadRk so'pi cet , mAna kinna vaH so'pi buddhavat / / 88 // abhUtokne cet ; sApi tattvaraktve kathaM bhavet / tok cAbhUtavAdI cetyetadanyo'nyabAdhitam // 89 // kathaM vA bhUtavAditvaM sugatasyAvagamyatAm / pramAsaMvAdabhAvAccenna niraMze se nityavat // 9 // saMvAdaH kalpanAtazcet ; kaNAdavacane na kim ? / kaNAde satyapi stotraM sugatasyaiva yadbhavet // 91 // tato na yuktametat-"bhagavAneva pramANaM nAparaH" [ ] iti / na paramArthataH kaNAdasya tattvadarzitvaM tadabhimatasyAtmAderapramANasiddhatvenAtattvarUpa- 15 tvAt / nApi saMvRtyA, yaugAnAM tadabhyupagamAbhAvAditi cet ; mA bhUdyaugAnAM tadabhyupagamaH, bhavatastu nyAyanipuNacUDAmaNimmanyasya "sAMvRtanyAya(-tanyAya-)balAyAte kaNAdatattvadarzitve kasmAdanabhyupagamaH, yatastadupadezopanItaM nityAdikameva tattvaM nAnumanyethAH 1 tasmAdayuktametat"tato na paramArtho'sAvIzvaro nApi "saaNvRtH|" [pra. vArtikAla0 1 / 9] iti ;"tasyApi saMvRtyA sugatavat tattvadarzitvasyopapAdanAt / tasmAdanyayogavyavacchedena sugatasyaiva tattvadarzitve 20 'tadarzanotpattinibandhanamabhyAsenAdhiSThIyamAnaM pramANamapi tattvaviSayamevAnumantavyaM nAparam , uktAdatiprasaGgAdityetat tattva'padena darzayati / "tasyApi tattvaviSayatve pratyakSetarayoH ko vizeSa iti cet ? 'sAkSAtkaraNA'sAkSAtkaraNarUpaH' iti brUmaH / tathA coktam-"bhedaH sAkSAdasAkSAca" [ AptamI0 zlo0 105 ] iti / liGgaM ca pratibaddhazca A0, ba0, 50, s0| 2 nityAdyanumAna / 3 pramANam / 4 asatyopadezAt / 5 taravadraSTA / tAdRgvAbhUta-A0, ba0, 50, s0| 6 prmaasNvaadH| . "tadvatpramANaM bhagavAnabhUtavinivRttaye / bhUtokiH sAdhanApekSA tato yuktA pramANatA ||...."ytstsy bhagavato bhUtoktistataH sa eva sarvazo nAparastathA ca pramANam"-pra. vArtikAla 19 / 8 sNvRtisviikaarH| 9-maNimmanyamAnasya bhA0, ba0, 10, s0|10 saugatAbhimatasaMvRtirUpeNa kaNAdatasvadarzitvasya siddhau| 11 "saMvRtiH"-pra. vArtikAla 12 knnaadsyaapi|13 tttvdrshitvop-aa0,0,50,0| 14 "vizeSyasaGgataivakAro'nyayogavyavacchedabodhakaH, yathA pArtha eva dhnurdhrH| anyayogavyavacchedo nAma vizeSyabhinnatAdAtmyAdivyavacchedaH / tatra evakAreNa pArthAnyatAdAtmyAbhAvo dhanurdhare bodhyate tathA ca pArthAnyatAdAtmyAbhAvavaddhanurdharAbhinnaH pArtha iti bodhH|" -saptamaji. pR0 26 / vaiyAkaraNa bhU060 pR. 370 / 15 sugatadarzana / 16 abhyasyamAnaM pramANamanumAnam / 17 prasiddhAzeSetattvArtheti tattvapadena / 18 anumaansyaapi| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe asAkSAtkAritA cAsya tattvajJAnasya kAraNAt / bhavatIti vadiSyAmaH ziSya vizvasyatAmidam // 92 // nopavarNitapramANAbhyAsAt bhagavato niravazeSatattvajJAnam, api tu taidAvaraNavigamAditi cet ; na; tasya tadavyatirekAt / sakalAvaraNavigamo hi na sakalajJAnAdanyaH, tajjJAna5 kaivalyarUpatvAt tadAvaraNavaikalyasya, nIrUpasyAbhAvasyAnabhyupagamAt / na ca tadeva vasya kAraNam; sadasatsamayavikalpAnupapatteH / tathA hi yadA'sti sakalajJAnaM tadA kiM tena hetunA ? / siddhaM na hetusApekSaM siddhamevAnyathA na tat // 93 // yadApi nAsti tajjJAnaM tadA kasya ka hetutaa| na hAsat kharazRGgAdi svarUpe'nyatra vA kSamam // 94 // iti / syAnmatam-sakalajJAnaprathamaparyAya eva tadAvaraNavizleSAtmA tatsamaya eva tatpUrvakAlabhAviniravazeSAvaraNapradhvaMsanAd andhakAravizleSAtmakapradIpaprathamaparyAyavat , uttarastu tatparyAyo na tadvizleSAtmA tataH pUrvamAvaraNasyaivAbhAvAt / na hyavidyamAnaM kacidvizliSTamupazliSTa veti vyapadezamarhati vastusadgocaratvAt tadvyapadezasya, avastutve sati tadayogAt / "sa tu tadvizle15 SAtmanaH prathamatatparyAyAdeva andhakAravirahAtmapradIpaparyAyAttaduttaraparyAyavata." tasyaiva tadrUpeNa pariNAmAdbhavati tatastadAvaraNavigamasya tatkAraNatvamucyate / na cedamatra mantavyam-taduttarottarasya tarhi tatparyAyasya tadvizleSahetukatvaM na syAt pUrvapUrvasya tatkAraNaparyAyasyAvaraNapradhvaMsAdhikaraNatvAbhAvAditi; tasyApi "tadvizleSaprabhavaparyAyavaMzyatvena 'taddhetukatvAvirodhAditi; tadapi na samyaGmatam ; tadvizleSakAraNAvacanAt / prathamasya hi niravazeSAvaraNavizleSasya heturvaktavyaH, 20 tadahetukatvAsambhavAt / tatpUrvabhAvI 'tadvizleSa eva taddheturiti cet ; na; 'tasyApi taddhetutve anAditadvizleSasyAniSTa[sya] prasaGgAt / AvaraNopazleSanidhA" (dA)nabhUtamithyAjJAnavirodhI samyagjJAnAbhyAsastaddheturiti cet ; anukUlamAcarasi, tadabhyAsasyaiva pramANAbhyAsatvAt / ratnatrayAdAvaraNavizleSo na "tadabhyAsAditi cet ; na; tasyaiva ratnatrayatvAt / AdaropagRhItasya tattvajJAnaparimalanasya tadabhyAsavyapadezAt , prazabdena ca prakarSavAcinA tasyApyabhidhAnAt / kutaH 25 punarAvaraNopazleSavigamakAraNatvaM pramANAbhyAsasyAvagata miti cet ? 'AvaraNopazleSanidAnaviro 1 anumAnasya / 2 jJAnAvaraNa / 3 AvaraNavigamasya / 4 kaivalyaM pratiyogyasaMsRSTatvam, prakRte ca AvaraNarahitatvam / 5 tucchasya / 6 sadasattvamayavi-A0, b0,50,s.| taddhi kAraNaM bhavat kAryakAle vA syAt, kAryAbhAvakAle vA ? 7 hysdvyom-aa0,0p0s0| 8 prathamaparyAyakAla eva / 9 skljnyaanpryaayH| 10 uttara: sakalajJAnaparyAyaH / 11prathamaparyAyasyaiva uttaraparyAyarUpeNa / 12 prmpryaa| 15 dvitiiypryaay| 14 AvaraNavizleSa. hetukatva / taddhetutvAvi-A0,0,50, s0| 15-kAraNavacanAt A0, ba0,50, taa0|16 aavrnnvishlessH| 17 tatpUrvabhAvino vizleSasyApi svapUrvabhAvivizleSahetukatve anAditadvizleSakalpanAyAmanavastheti bhaavH| 18-SavidhAna-tA0 / 19 aavrnnvishlesshetuH| 2. samyagdarzanazAnacAritrANi ratnatrayam / 21 samyagjJAnAbhyAsAt / 22-parimelanasya A0, ba0, 50, sADhAbhyAsasya / 23 samyagjJAnAbhyAsa / 24 prasiddhAzeSeti prazabdena / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 1 / 1] prathamaH pratyakSaprastAva: dhitvAt' iti bemaH / tathAhi-yat yatkAraNaviruddhaM tattasyAbhAvakAraNam yathA zItasparzavirodhI dahanaH tatsparzahetukasya romaharSAdeH, AvaraNopazlepakAraNamithyAjJAnAbhinivezavirodhI ca samyarajJAnAbhyAsa iti kAraNaviruddhopalabdheH anyathAnupapattiniyamanizcayavatyAH sunizcita eva pramANAbhyAsasyAvaraNavizleSaM prati kAraNabhAva iti / yathAstyAvaraNaM tasya mithyAjJAnaM ca kAraNam / tathA tRtIye vakSyAmaH sA hi tadvistarekSitiH // 95 // tadanena zlokasya prathamapAdena bhagavataH svArthasampatkAraNamuktam / syAnmatam-niHzeSavastuviSayajJAnajanitaM bhagavadvacanaM niHzeSArthameva syAnna niyatArtham, niyatArthajJAnajanitaM hi vacanaM niyatArtha syAt / na ca bhagavato niyatArtha vedanamasti / niyatArthatvaJca vacaneSu dRzyate / na khalu sarva tadvacanaM sarvArthameva pratItibAdhanAt, vacanAntara- 10 vaiyarthena "prabandhavilopaprasaGgAcceti ; tanna ; sarvaviSayatve'pi tajjJAnasya pradezato niyataviSayatvasyApi bhAvAt / sapradezaM hi tajjJAnam "AmanA'nekarUpeNa" [ nyAya vi0 zlo0 9] iti vacanAt / tatpradezayogapadye tannimittasakalavacanayogapadyamiti cet ; na ; pratipitsupraznasahAyasyaiva tatpradezasya vacanakAraNatvAt / na ca pratipitsuH sarvameva pRcchti| tatastapradezanimittasya vacanasandarbhasya niyatArthatvamityetat pratibuddhagrahaNena prativyaktiniyatabhagavatpra. 15 bodhapradezavAcinA kathayati / tato nedamatra dUSaNaM prajJAkarasya "sarvArthadarzanAyAtaH zabdaH sarvArthavAcakaH / ". [pra0 vArtikAla0 1 / 9] iti / ekagrahaNena tu sakalapradezAlaGkRtanikhilavastugocarabhagavatprabodhapradezavAcinA tannimittasya tatsandarbhasya sarvArthatvaM darzayati / 'sarvArtha' ityAdi punarasmin pakSe anukUlatvAdeva na dUSaNam / ata evoktam 20 "syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / " [ AptamI0 zlo. 105] iti / mUrtigrahaNaM tu jJAnatadabhedAvabodhArtham", anyathA"jJatvAyogasya vkssymaanntvaat| tadanena dvitIyapAdena svArthasampanniveditA / ... zrIvarddhamAnazabdena tu 'niratizayApadAnakarmaparamavairAgyAdisampadvAcinA bhagavadAmnAyasya prAmANyamAvedayatA parArthasampatkAraNamabhihitam / paramavItarAgasyopadeza eva kasmAt ? 25 nigrahabuddhivadanugrahabuddherapi "tasyA'sambhavAt , avItarAgatvaprasaGgAdityatredamAha-bhavyAmburuhabhAnave / bhavyAnAmamburuhatvena rUpaNaM vikAsayogyatAsAdhAt , bhAnutvena bhagavato" rUpaNaM tatprabodhanapravRttisvAbhAvyasAdhAt / svabhAva eva khalvayaM tasya yatsarvadarzI vItarAgo'pi - anyathA sAdhyAbhAve anupapattirabhAvaH sAdhanasya, avinAbhAvaniyama ityarthaH / 2-rakSatiH A0,ba0,50, s0| vivaraNasthAnam / 3 vacanottara-A0, ba0, 50, s0| 4 upadezapAramparya / 5 -t pradeza-zrA0,va0pa0, sa0 / sAMzam / 6 yugapat / 7-tArthami-A0, ba0, pa, s0|8 pratibuddha kamUrtaya iti pratibuddhapadena / 9 prajJAkaraguptasya vacanam / 10-bhedAvarodhArtham A0 |-bhedaarthm ba0, 50, s0|11 jJAtvAyo-A0, ba0, pa0 / 12 atiprazastakarma / 13-zastasmAni-4014 paramavItarAgasya bhagavataH / 15-to nirUpa-A0,ba0,10,sa Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 15 tasmai bhavyasarojatigmarucaye bhaktyA namaskurmahe // " [ ] iti / atha yadi bhagatrato bhavyAmburuhabhAnutvaM tattarhi 'vAGmaya mayUkhasApekSameva nAnyathA / na hi tatsannidhAnAdanupadezameva bhavyAnAM tattvajJAnamiti "saugatavat syAdvAdinAmabhinivezo'sti, 10 tatastadvAGmayAdeva tattvajJAnasiddhervAGmayamidama pArthakam / na hyekavAGmayasAdhye tadantaramupayogavat / tatrApi tadaparAparavADmayopayogaparikalpanAyAm anavasthAprasaGgAditi / tatredamAhabAlAnAM hitakAminAmatimahApApaiH puropArjitaiH, 20 nyAyavinizcayavivaraNe [ 112 bhavyopadeze vyApriyate / na hi svabhAvAH paryanuyogamarhanti bhAvAnAM niHsvabhAvatApatteH / tatsvabhAvaH tatkAryAdAmnAyAdevAvagamyate, tasyApauruSeyasya niSedhAt / anena ca parArthasampatsvarUpaM nirUpitam / tataH sUktametadarthato devasyai 1 "yo niHzeSapadArthatattvaviSayajJAnAbhiyogAdabhUt, pratyarthasphuritapradezavizada jJAnaikamUrttirjinaH / vairAgyAtizayAdyacintyavibhavAtsatyodyavAdI ca yaH, 25 28 mAhAtmyAttamasaH svayaM kalibalAtprAgho guNadveSibhiH / nyAyo'yaM malinIkRtaH kathamapi prakSAlya nenIyate, samyagjJAnajalairvacobhiramalaM tatrAnukampAparaiH // 2 // iti / idamatra tAtparyam - bhavati bhagavadvAGmayAdeva bhavyAnAM tattvajJAnam / yadi 'tadvyApya( tadadyApya - ) malinIkRtameva sthitam / na caivam / na ca malinIkRtasya " bhavyajanamanasi tattvAvadyotanasAmarthyaM sambhavati, parizodhitamalasyaiva tasyai' niravadyavidyAnibandhanatvAt / atastanmalaparizodhanArthamidaparaM vAGmayamArabhyamANaM nApArthakatvadoSamudvahati prayojanavizeSasambhavAt / "yasya tu" zabda [:] svarUpaM svArthazca yathAvasthitamavadyotayati" tasya bhavatyeva tatra zAstrasyAnyasya vAnupayogitvaM prayojanavizeSavaidhuryAt / tathA hi zabdazvedAtmanastattvaM svaravarNakramAdibhiH / dyotayet svamahimnaiva prAptaM vyAkaraNaM vRthA // 96 // yato vedasya nityasya svata evAvabodhite / svarUpe na bhavantyeva midhyAtvAjJAnasaMzayAH // 97 // tadabhAve na tasyAsti pratyavAyastataH kutaH / kriyate vedarakSAyai kaizvicchabdAnuzAsanam // 98 // 1 upadezAmnAyAt / 2 AmnAyasya zAstropadezasya / 3 akalaGkadevasya / 4 vAGmayUkha - A0, ba0, pa0, sa0 / 5 " sambhArAvedhatastasya puMsazcintAmaNeriva / niHsaranti yathAkAmaM kuvyAdibhyopi dezanAH || " - taravasa 0 zlo0 3608 / 6 bhagavadupadezAdeva / 7 etadrathAtmakam / 8 yadi bhagavadvAGmayamadya yAvat nirmalameva syAt / 9 bhagavadAmnAyasya / 10 bhavyajanasya ma-A0, ba0, pa0, sa0 / 11 bhagavadAmnAyasya / 12 etadranthAtmakam / 13 mImAMsakasya / 14 vedH| 15-tameva vyotayati A0, ba0, pa0, sa0 / 16 " rakSArthaM vedAnAmadhye yaM vyAkaraNam" - pA0 ma0 paspa0 / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 2] prathamaH pratyakSaprastAva: svato hi nirmalajJAne jAte tatra pradIpavat / nAjJAnAdimalaM tasmin hetvantarazatAdapi // 19 // etena vyaJjakAstasmin vede vyarthA nirUpitAH / svato hi tasyAbhivyaktI vyaJjakaiH kiM prayojanam ? // 10 // AvArakapratidhvaMso vyaJjakairyadi varNyate / svatastadvyaktizaktizcet ; kurvantyAvArakAzca kim // 101 // zaktidhvaMse tvanityatvaM vedasya syAttadAtmanaH / zaktirbhinnaiva tasmAJcet svato'sau vodhakaH katham ? // 102 // zaktareva yadi jJAnaM vedasya vyarthatA bhavet / grAhyatvAccenna vaiyarthyam ; ahetoH grAhyatA katham ? // 103 // vedo'pi zaktisambandhAddhetuzcedbodhajanmani / tatsambandho'pi teMdbhinnasyopakArAite katham ? // 104 // azaktasyopakarttatve pUrvazaktirvRthA bhavet / 'zaktirasti vibhinnA cetsaiva syAdupakAriNI // 105 // vedo'pi zaktisambandhAdupakArI yadISyate / prasaGgaH pUrva eva syAdanavasthAbhayapradaH // 106 // tasmAdabhinnA tacchaktirnityaM sA ca vyanakti tam / tattadAvRtyabhivyaktI nAnyato yuktimRcchataH // 107 // na cAnyathAkRtistasya "tAdRzasyopapadyate / anAdheyAdirUpatvAt kUTasthasya vizeSataH / / 108 // ajAnanvedasAmarthya bhaTTastadidamabravIt / "anyathAkaraNe cAsya bahubhyaH syAnivAraNam' [mii0shlo01|1|2|150]iti| anyathAkaraNasyaivAsambhavAduktanItitaH / nAprAptasya niSedho'yaM niSedhaH prAptipUrvakaH // 110 // kiJca, anyathAkaraNaM caitatsvarUpamanudhAvati / tatpauruSeyameva syAtpuruSeNAnyathAkRtaH // 111 // 1 tasmin vede abhivyaktizaktiH / 2 zaktyAtmanaH / 3 sato'sau A0, ba0, 50, s0| 4 jJAnAnutpAdakasya / 5 zaktibhinnasya / yataH bhinnayoH upakAryopakArakabhAvaM vinA sambandhAsambhavAt / 6 yadi vedo'zato'pi zaktyupakAraM kuryAt tadvat jJAnetpattimapi vidadhyAditi jJAnotpAdikAyAH pUrvazaktavayarthya syAt / . vede pUrvazaktyupakArikA anyA zaktirvidyate paraM sA bhinnaa| 8 pUrvazaktayupakArakazaktisambandhAt / 9 vedaH kimazaktaH san zaktyupakAra kariSyati zaktyA vA ? zaktyA cet ; sA tato bhinnA, tatastatsambandhArthamanyA zaktiH parikalpanIyetyanavasthA / 1. anyathAkaraNam / 11 nityasya / 12 nahi nitye kazcidapyatizayaH AdhIyate nApi tasmAt kazcana prahIyate, anAdheyApraheyAtizayarUpatvAnnityasya / 13 bhAH A0, ba0, 50, s0| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 12 ? karaNaM vedasvarUpamanudhAvati; tattarhi pauruSeyameva syAt, purupeNAnyathAkriyamANatvAt kalazAdivat / atha nAnudhAvati puruSakRtasyAnyathAbhAvasya vedAdanyatvAditi ceta ; kathaM hi kathitam' 'anyathAkaraNe cAsya' iti ? na hi tasmAderthAntaraM tasyeti sambandhAbhAve vyapadezamarhati / na sambandhAt tattasyeti vyapadezaH, api tu puruSAbhiprAyAdeva, nivAraNasyApi 5 bahubhistatraiva karaNAditi cet; kutastebhyastannivAraNam ? teSAM vedetthambhAvaparijJAnAda cet; tadapi na pratyakSAt ; tatra vedetarasAdhAraNasyaiva varNapadAdeH pratibhAsanAt / sampradAyAzcet; kutastasyaiva satyatvaM nAnityambhAva sampradAyasyApi ? vedasya tathaiva satyatvAccet; tadapi kutaH tatsampradAyasya satyatvAccet; na; parasparAMzrayAt / anAditvAditthaMsampradAya eva satyo nAnya iti cet; tadapi kuto'vasitam ? anAdiH kAla itthaMsampradAyavAn kAlatvAt adyakAlavaditi 20 cet; na; anyatrApi sAmyAt - anAdiH kAlaH anyathA sampradAyavAn kAlatvAt adyakAlavaditi / sAdhyavikalaM nidarzanam adyakAlasyAnyathAsampradAyavattvAdarzanAditi cet ; kasya tarhi nivAraNam ? yenocyate- 'anyathAkaraNe cAsya bahubhyaH syAnivAraNam' iti / na hyanyathAsampradAyAdanyad anyathAkaraNaM nAma / tasmAdanAditvAd itthaMsampradAyavad anyathA - sampradAyasyApi satyatvAdanivAraNameva syAt / abahujanaparigRhItatvAt asatya evAyam 15 ata eva 'bahubhyastannivAraNam' ucyata iti cet; na; mlecchAdInAM dharmasampradAyasya prAmANyaprasaGgAt, uktanItyA tasyApyanAditvAdbhUyojanaparigrahAcca / bhUyAMso hi mlecchAdayaH teSAM yAjJi - kApekSayAtizayena bahutvAt, tatkathaM jIvati tatsampradAye codanAyA eva dharme prAmANyam ? pauruSeyatvAdapramANameva sa iti cet; na; vedetthambhAvasampradAyasyApi pauruSeyatvAvizeSAt / guNavatkRto'yamiti cet; kaH punaratra "sampradAturguNaH ? vedatattvajJAnameva anyasyAnupayogaditi 20 cet ; kutastasya'" tajjJAnam ? sampradAyAntarAccet; na; dharmatattvajJAnasyApi mlecchAdiSu tathAbhAvAt ''teSAmapi guNavattvApatteH / tanna sampradAyAdvedavivecanam anyathA'pi tatsampradAyAt / tasmAdvedasya svAvadyotanasvabhAvatvAdeva vivecanaM nAnyathA / na ca " tatrAnyathAkaraNaM kutazcidapIti vyarthaM tannivAraNArtha manyApekSaNam / tathA 25 30 svabhAvAdeva vedasya svArthAvadyotakAriNaH / kiM parApekSayA kArya vyAkhyAnAdi yadiSyate // 112 // vyAkhyAnAdisahAyAzcedvedAt svArthe matirbhavet / niyato yadi tasyArtho vyAkhyAbhedaH kathaM tathA ? // 113 // 1 kumArilabhaTTena / 2-darthAntarasyeti A0, ba0, pa0, sa0 / 3 tasyedamiti vyapadezam / 4 puSAbhiprAya eva / 5 vede'rthabhAvanApari - A0, ba0, pa0, sa0 / 6 vedetthambhAvaparijJAnamapiM / 7 itthambhAvasampradAyasyaiva / 8 itthambhUtatvenaiva / 9 sati hi sampradAya satyatve vedasya itthambhUtatvena satyatvasiddhiH, sati ca tasmin sampradAyasatyatvasiddhiriti / 10 anitthambhAvasampradAyaH / 11- parigRhItatvAcca A0, ba0, pa0, sa0 / 12 mleccha sampradAyaH / 13 vedetthambhAvasampradAyaH / 14 sampradAyapravartakasya / 15 sampradAyakartuH / 16 mlecchAnAmapi / 17 nityavedasvarUpe / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] prathamaH pratyakSaprastAva asti cAyaM vadatyeko' dharma dravyaguNAdikam / vedavAdI paroM dharmamapUrvAkhyaM vadatyalam // 114 // zyenasyAnartharUpatvAdadharmatvaM prapadyate / bhASyakArastadumbeko naivamityavagacchati // 115 // vadhasya vihitasyApi sAGkhyAdyA dukhahetutAm / zreyaskaratvamanye tu manyante vedavedinaH // 116 // evamAdiH paropyasti tvyaakhyaabhedvistrH| tatra na jJAyate kiM tavyAkhyAnaM vastugocaram ? // 117 / / na cAviditatattvArthavyAkhyAnasahakAriNaH / vedAttattvaM prapadyante prekSAvanto vicakSaNAH // 118 // vedasya niyatArthatvAttadbhinnArthAvabodhanaH / na ca sarvo'pi tadbhedastattvArtha iti yujyate // 119 // tattvArtha yadi manyethAH vyAkhyAnaM yuktisaGgatam / vedAtmA yadi sA yuktiH sarvaM tadyuktisaGgatam // 120 // sarvavyAkhyAnukUlyena taM tamarthaM vadatyayam / vedo na hyeSa tadbhade kApi dRSTaH parAGmukhaH // 121 // yuktiranyaiva vedAccetsA'pi vedArthadRgyadi / tadA dharma pramANatvaM vedasyaiveti nazyati // 122 // avedArthaiva yuktizcet vyAkhyA tatsaGgamAtkatham / tattvArthA kAcidanyAsAM sarvAsAM tatprasaGgataH // 123 // atha 'vedAntaraM yuktistatsaGgAdhuktisaGgamaH / tadvyAkhyAyuktisAGgatye tarhi vedAntaraM bhavet // 124 // kumaarilbhH| "zreyo hi puruSaprItiH sA drvygunnkrmbhiH| codanAlakSaNaiH sAdhyA tasmAtteSveva dharmatA ||"-mii. zlo. 1112 / 19 / / 2 prbhaakrH| "codanetyapUrva brUmaH"-zAbarabhA0 115 / "tasya svapUrvarUpatvaM vedavAkyAnusArataH |"-prk0p0pR. 195 / 3 zabarasvAmI "ko'narthaH ? yaH pratyavAyAya zyeno vajra iSurityevamAdiH / tatrAnoM dharma ukto mA bhUt ityarthagrahaNam / kathaM punarasAvanarthaH ? hiMsA hi sA, sA ca pratiSiddhati / kathaM punaranarthaH kartavyatayopadizyate ? ucyate / naiva zyenAdayaH karttavyalayA vijnyaaynte| yo hi hiMsitumicchet, tasyAyamabhyupAyaH iti hi teSAmupadeza:-'zyenenAbhicaran yajeta' iti hi samAmananti na amicaritavyamiti |"-shaabrbhaa0 112 / 4 "zyenAdInAM tu na sAkSAnnApyupacAreNa nApi tatphalasyAnarthatvamiti tasyAnarthatvapratipAdanaparam-'zyeno vajra iSuH' ityevamAdi bhASyamupekSaNIyam |"-mii0 zlo. taa.pR.100| 5 "sa zrauto hetuH avizuddhaH pazuhiMsAtmakatvAt |"-saaN0 mAThara0 kaa02| "jyotiSTomAdijanmanaH pradhAnApUrvasya pazuhiMsAdijanmanA'narthahetunApUrveNa sngkrH| "-sAM* tattvakau0 kaa02| 6 miimaaNskaaH| 7 vyAkhyAbhedaH / 8 vedArthadRzA yavyAkhyAnaM kRtaM tatsatyamiti / 9 tathA dharme pra-A0, ba0, 50, s0|10 vedArthadRzo narasyApi prAmANyaM syAditi bhaavH| 11 prakRtavedavyAkhyAsamarthanArtha yadi vedAntaramapekSyate / 12 vedaantrnyaakhyaa| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaviva [ 2 tatrApyevaM prasaGga syAdanavasthA mahIyasI / tanna vyAkhyAnasamyaktvaM sugama yuktisaGgamAt // 125 // sarvavyAkhyAsamatve ca sandigdhA niyatArthatA / vedasya kurute tUrNamaprAmANyabhayanvaram // 126 // athAniyata evArtho vedasya viduSAM mataH / . tattavyAkhyAnabhedena tattadarthagatistataH // 127 // sarvasampratipattiH syAtsarvArtheSu tathA sati / . kazcidarthaH kathaM nAma kenacitpratiSidhyate // 128!! anarthetararUpatvaM zabarombekasammatam / . zyenasya yatsa vedArtho viruddho'pi bhavenna kim ? // 129 // arthAnarthatvarUpeNa tyAgopAdAnavarjitaH / zyeno'pi yadi vedArthaH susthitaH prerako vidhiH ! // 130 // agnihotrAdivAkyAdyat savyAkhyAnAtpratIyate / 'zvamAMsabhakSaNaM tasya vedArthatvaM kathanna va ? // 13 // asavyAkhyAnametaccet savyAkhyAnaM kimucyatAm / yatra vedAnukUlyaM cedetadatrApi dRzyate // 132 // tato vyAkhyAsahAyAccedvedAdartho'vasIyate / sarvavyAkhyArthatAdarthyamasamaJjasamApatet // 133 // nityaM tadbodhazaktasya nApekSeti ca vakSyate / azaktasyApi kA'pekSA nApekSA zaktakAriNI // 134 // tasmAdveda [ : ] svatastvaM ca svArtha cAnyanirAzrayaH / vyaktaM vaktIti vaktavyaM svataHprAmANyavAdibhiH // 135 // na cedRzaH sva[-zasva-bhAvasya svarUpasvArthayordvayoH / sambhavenmalinIbhAvo narayanazatAdapi // 136 // na hIdameva me rUpamayamevArtha ityapi / / jAnughAtaM vadan vedaH zakyapracchAdanaH paraiH // 137 // tatsvato nizcite vede vedArthe ca tadarthakam / yavyAkaraNamImAMsAdyatatsarvamanarthakam // 138 // tataH sthitametat- asambhavanmalinIkArasyaiva yatnAntaravaiphalyaM nAparasya / sambhava. 30 nmalinIkArazca bhagavadAmnAyaH svarUpato'rthatazca chadmasthAnAM tatrA'jJAnAdimalasadbhAvAt iti vivRtaM tAtparya vRttasya / "tenAgnihotraM juhuyAt svargakAma iti zrutau / khAdecchamAMsamityeSa nArtha ityatra kA pramA ||"-pr. vA. 33.8 / 2 vedsy| 3 mImAMsakaiH / nityasvabhAvasya vedasya / 5 alpajJAnAm / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] prathamaH pratyakSaprastAvaH 33 adhunA punaravayavavyAkhyAnaM kriyate-nyAyo'tra syAdvAdAmoghalAnchano bhagavadAmnAyo'bhimataH / na caivamazabdArthatvam ; tasyApi nyAyatvAt / sAmAnyavAcinA nyAyazabdena kuto vizeSapratipattiriti cet ? 'bhavyAmburuhabhAnave' ityuktvA punarasya vacanAt / bhagavato hi bhavyakamalAkaravikAsakAriNA marIcinikareNa bhavitavyaM tadabhAve tatkaraNAyogAt / sa ca na bhagavajJAnarUpo yuktaH ; tato' bhavyAnAM tattvapratipattivikAsAsambhavAt , pratipuruSaM jJAnakalpanA- 5 vaiyarthyAt , sarvasya sarvadarzitvApatteH, pratipAdyapratipAdakabhAvAbhAvaprasaGgAcca / nA'pi vineyajJAnarUpastanikaraH ; sadasadvikalpAyogAt / na hyasatastasya tannikaratvam ; kharazRGgasyApi prasaGgAt / nApi sataH; prayojanAbhAvAt / bhavyakamalavikAsaH prayojanamiti cet ; na ; tadavyatirekAt / tattvapratipattirUpo hi tadvikAsaH kathaM tattvajJAnAdbhidyeta yatastataH sa syAt ? bhede svamatavirodhAt / kuto vA tasya saMttvam ? vineyabhAvina eva kutazciddhetoriti cet ; niSphalastarhi bhaga- 10 vavyApAra iti nAsau tattvajijJAsAvadbhiranveSaNIyaH syAt / bhagavavyApArAditi cet ; sA ko'paro'nyatrAmnAyAt ityAmnAya e~va nyAyagrahaNena gRhyate / yadyevamAmnAya iti vaktavyaM spaSTatvAt chandobhaGgasyApyabhAvAditi cet ; na ; AmnAyasyApi tattvapratipattihetutvena nyAyarUpatvo. pavarNanArthatvAdevavacanasya / 'nizcitaM ca nirbAdhaM ca vastutattvam" Iyate'neneti nyAyaH' iti vyutpatteH / tadupavarNanazca pramANamekameva dve eveti niyamavyAghAtopadarzanArtham / kutaH punAya. 15 rUpatvamAmnAyasyeti cet ? AstAM tAvattRtIye tadvistarAt / ___kaH punarasau ? ityAha-ayaM pratIyamAno varNapadAdyAtmako na pramANAgocaraH sphottaadiriti| sa kim ? ityaah-neniiyte| kaH punaratra yarthaH ? sukhAzubhAvasauSThavalakSaNa iti brUmaH / sukhena nIyate nenIyate iti / sukhaM punariha nayanopAyAnAM sugamatvam , sugamairupAyairnIyata iti / ata evAzubhAvasyApi parigrahaH sugamopAyasyopeyasya AzubhAvopapatteH / suSThu nayanAdvA 2 nenIyate / sauSThavaM tu nayanasyAvicalitayuktigocaratvam / avicalitAbhiryuktibhirnIyate nenIyata iti / paunaHpunyaM bhRzArtho vA "yngrthH| punaH punarnIyate nIyamAnaH kriyate nenIyata iti / kiM nenIyate ? ityAha-amalam / malAbhAvam arthAbhAve'vyayIbhAvAt, avadA"tatvamiti yAvat / __ syAnmatam-"ekadA yadyavadAtatvaM nIto nyAyaH kiM punarnIyate nayanaprayojanasyAvadA- 25 tatvaprAptaH prAgeva siddhatvAd azakyatvAcca / tathA hi-tadeva, anyadvA punarnIyate nyAyaH ? na tAvattadeva ; yatastasya prAptatvAt / na hi prAptaM prati nayanaM sambhavati, aprAptasya nayanaviSayasvAt / anyadeva tarhi punarnIyata iti cet ; na ; tasyAtrA'nirdezAt , ekasyaivAmalArthasyopAttasvAt / tanna paunaHpunyamatra yartha upapanna iti ; tanna "sumatam ; viSayabhedasyAtra bhAvAt / marIcinikaraH / 2 bhagavajjJAnAt / 3 vineyajJAnasya / 4 svasvam ba0, p0|5-ytvaat A0, ba0, 10, s0|6 vineyajJAnasattvam / 7 evaM nyA- taa0| 8 'AnAyo malinIkRtaH' iti kRte sati / 9-rUpopamA0, ba0, 10, s0|10-sy ani- A0, ba0, 10, s0|11-ttvN nI- bhaa0,0,0|12 "paunaHpunya bhRzArthazca kriyAsamamihAraH tasmin dyotye yat syAt"-sika kau0 shaa21|5 nirmalatvam / 15 ekdhaab0| 15sugamam mA0,0, 10,0 / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAyavinizcayavivaraNe [22 nahyavadAtatvamekamevAtra viSayaH, avadAtataratvAderanyasyApi bhaavaat| apratipAditasya kathaM pratipatti. riti cet ? na ; amalazabdenaivai etatpratipAdanAt tasya sAmAnyazabdatvAt / bhavati hi sAmAnyazabdAdvizeSagatiH nIlazabdAt nIlanIlatarAdivizeSavyavasAyadarzanAt , tadvadatrApi amalazabde. naiva amala taratvAdeH prtipttiH| tato'malatvaM nIto nyAyaH punaramalataratvaM punaramalatamatvaM tato'pi 5 sAtizayamamalatamatvaM nIyata iti na zAstrasyAvRttivaiphalyaM bAlakrIDAdoSo vA vizeSapratilambhAt / AmnAyasya hi nairmalyaM nAma tajjJAnasya nairmlymev| taccAsmAnnyAyazAstrAdAvirbhavat punarAvRttisahAyAt savizeSam , tato'pi tathAvidhAt savizeSataraM savizeSatamazca bhavati / dRzyate ca zAstrasya abhyAsAdhiSThitasya svaviSaye jJAnavizeSakAritvamiti nAtra vidvajjanasya- vivAdaH / kasya punarabhyAsena zAstrasyAdhiSThAnam ? AcAryasyeti cet ; na ; prayojanAbhAvAt / tadviSaya10 jJAnavizeSaH prayojanamiti cet ; na ; tasya prAgeva siddhatvAt , anyathA zAstrakaraNasyaivA'sambha vAt asmadAdivaditi cet ; satyam , svayaM prayojanAbhAvaH zAstrakArasya, pratipAdyasyaiva tu tadabhyAsAttadviSayajJAnavizeSotpatteH / zAstrakAro hi zAstramAvartayan pratipAdyasya zAstrArthajJAnaM sAtizayamupajanayati parArthatvAttatprarvatteH / tanna prayojanAbhAvastadabhyAsasya / ata eva bhRzArthasyApi yaGa rthasyopapattiH, bhRzaM nIyate nenIyata iti, phalAtizayarUpasya bhRzArthasya sambhavAt / tadanena puna15 rAvRttirnigrahasthAna pratyuktam ; sAtizayajJAnasya tatsAdhyatvAt / na hi saprayojanAdeva vaca. nAt nigrahAvAptiH ; atiprasaGgAt / tattvajijJAsAvantaM pratyeva tadvacanaM saprayojanaM tenaiva tataH sAtizayajJAnasyAbhISTatvAt na vijigISAvantaM prati, na hyasau tatastattvajJAnamicchati, tattirazcikIrSayaiva tasya pravRtteH, atastaM prati punarvacanasya nirarthakatvAnnigrahAdhikaraNatvamiti cet ; na ; prathamavacanasyApi tattvaprasaGgAt , tato'pi tasya tattvajJAnaM pratyanAdarasya tattiraskAraparatvasya 20 cAvizeSAt , tatastadvacanamapi" nigrahasthAneSu gaNayitavyam / tadabhAve vAda eva na bhavediti cet ; mA bhUt , ko doSaH ? vAdino jayalAbhAdyabhAva iti cet ; na ; "tadvacane'pi tadabhAvasya samatvAt / na hi nirarthakAtprathamavacanAdapi tallAbhAdi; dvitIyAdapi prasaGgAt / "sArthakatvasamarthanaM punarvacane'pi samAnam / nirUpayiSyate caitadyathAvasaramiti neha pratanyate / tasmAdupapadyata eva sukhAdiyaGarthaH parthapa)rigrahaH / paunaHpunyabhRzArthayoreva "zabdavidyAyAM yaGarthatvamanuzrUyate na sukhA25 dInAmiti cet ; na ; teSAmapi kaizcittadarthatvAnusmaraNAt / tathA ca paThyate "ponaHpunyaM bhRzArtho vA dUrAbhyAsasukhAni ca / Azu suSThu bahutvaJca yaGarthAH prikiirtitaaH||" [ ] iti / paunaHpunyabhRzArthamAtrayaGarthavAdibhistu bhRzArtha eva dUrAbhyAsAdInAmantarbhAvAnna pRthagupAdAnaM kRtamiti na kazcit vyAghAtaH / - - - - 1-naiva prati-A0, ba0, 50, s0| 2-tvaM tato A0, ba0, 50, s0| 3 te jJAnasya tA / 4 -tisAhAyyAt A0, 20, 50, s.| 5 zAstrAbhyAsA-tA0 / 6 -pAkAratva-tA0 / 7 'zAstrAbhyAsakartA kaH syAt' iti praznArthaH / 8 shaastrkaarprvRtteH| 9 punaruktaM nAma nigrahasthAnam / 10 nigrahAdhikaraNatva / " prathamavacanamapi / 11 prathamavacane'pi / 13 prathamavacane yadi sArthakatvaM smrthyte| 14 sikau / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] prathamaH pratyakSaprastAvaH ___ kIdRzo nyAyaH ? ityAha-malinIkRtaH vipratipattimalImasaH kRtaH iti, nirmalasya nirmalatAnayane prayojanAbhAvAt / kiM kRtvA ? ityatrAha-prakSAlya malinIkRtanyAyaM parizodhya / kaiH ? samyagjJAnajalaiH nirmalatvAnmalazodhanatvAcca jalasAdhAt samyarajJAnAni jalatvena nirUpitAni / jJAnagrahaNam ajJAtopadezaniSedhArtham / tathAhi-yApadeSTavyaM' na svayaM jAnAti kathamupadizet, upadizanvA kathaM pramANamunmattavat ? nanvevaM sugatasyApramANa- 5 tvameva syAt ajJAtasyaiva baihi vahetuphalabhAvAdestenopadezAt / parijJAta eva lokabuddhyA bahirbhAvahetuphalabhAvAdiriti cet; kA punariyaM lokavuddhiH ? grAhyagrAhakabhAvopaplavAdhiSThitA vitathAkorA vijJaptiriti cet ; sA yadi vineyasambandhinI; kathaM tayA buddhasya bahirbhAvAdiparijJAnaM tasyAstenAparijJAnAt ? tAmapi lokabuddhyantarAjjAnIta iti cet ; na ; anavasthAnAt / Atmasambandhinyeva lokabuddhiriti cet, na; atattvadarzitvaprasaGgAt / tathA hi vitathArthA hi vijJaptirlokabuddhinigadyate / tadvatastattvavittvaM cet; atattvajJaH ka ucyatAm ? // 139 // avidyAparihANizca kathaM tasyaivamucyatAm ? avidyAprabhavA hyeSA vijJaptirvitathAkRtiH // 140 // 'yathAsvaM pratyayApekSAdavidyopaplutAtmanAm / vijJaptirvitathAkArA jAyate timirAdivat // ' [pra0 vA0 2 / 217] iti kIrttivacobhAvAt , avidyA cetparIkSitA / nAstyeva tarhi buddhasya lokabuddhiryathoditA // 142 // "asatyapi sugatasyAvidyopaplavavikalatayA taddazAyAM mithyAjJAne prAcyatajjJAnajanitAt saMskArAdupapadyata eva bahirbhAvAdyupadezaH / taduktam-"pUrvAvedhena dezanAsambhavAccakrabhramaNavat" [pra0 20 vArtikAla0 2 / 219 ] iti cet ; tanna ; yasmAttadAvedhasyAjJAnatvaM cet, siddhamajJAtopadezitvam / tasya jJAnatve'pi mithyAjJAnatvaM cet ; na ; 'taddazAyAM tadabhAvAt / pUrvamAsIditi cet ; na ; tasyedAnI kvacidanupayogAdAtmadarzanavat / yadi punarapakrAntasyApi mithyAjJAnasyedAnImupadezahetutvam ; AtmadarzanasyApi "cirApakrAntasya punarAvRttinibandhanatvaM bhavediti sugatasya punarjananamAtmastehAdayazca doSA bhaveyuH punarAvRttestadrUpatvAt, "punarAvRttirityuktau janmadoSasamudbhavau" 25 [pra0 vA0 1 / 142] iti vacanAt / tathA ca durvyAhRtametat-"AtmadarzanabIjasya vastu / 2-Natattva- A0, ba0, 10, s.| 3 bAhyapadArthaniSThakAryakAraNabhAvAdeH / 4 "kevalaM lokbuye| bAhyacintA pratanyate" -pra. vA. 21219 / 5-kAra vi- A0, ba0, 50 / 6 vineyasambandhinyA vijJaptaH / . sugatasya / 8 "anAdyavidyopaplutAtmanAmaprahINakliSTajJAnAnAM pusA yathAsvaM yasya bhramasya ya AtmIyaH yathAsvaM pratyayastasyApekSa gamapekSaH / tasmAdvitathau grAhyagrAhakAkArau yasyAH sA tAdRzI vijJaptirjAyate / timirAdivat timirAdAviva, vitthaakaarcndrdvyaadivijnyptiH|" -pra. vA. ma. 21217 / 9dharmakIrti / 10 asatyasyApi A0,0,10,sa0 / 11 pUrvAvedena aa0,b0,10,s0| pUrvasaMskAreNa / 12 yasmAttadAvedasya aa0,b0,10,s| 13 pUrvasaMskArasya / 14 sugatAvasthAyAm / 15 ciropakA-A0, ba0, 50, s0| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [12 hAnAdapunarAgamaH" [pra. vA0 1 / 143 ] iti / prAgapyAtmadarzanaM na sugatasyeti ceta; na tarhi tasya kadAcidapi saMsAraH kAraNAbhAvAt / AtmadarzanaM hi saMsArasya mUlakAraNaM tRSNAyA api saMsArahetostatprabhavatvAt / tedabhAve cAnAdireva saMsAravirahaH prasajyeta kAraNAbhAve kAryAbhAvasya niyamAt / na caivam , upAyAbhiyoganibandhanasya tadvirahasyAbhyupagamAt / 5 na cAsato virahaH saMsArasya kharazRGgavat / sato'pi na vinAtmadarzanena sambhavaH, tadanyahetukatvasya nAhetukatvasya ca svayamanabhyupargamAdityastyeva tasyApakrAntamAtmadarzanam, tatazca mithyAjJAnAttakAryamiva kathamidAnI na punarAvRttirbhavatviti cet ? na; "apunarAvRttyA gataH sugataH" [ ] ityasya virodhAt / kiJca, Atmadarzanamucchinnamapi kArya karoti cet / vyarthameva mumukSUNAM taducchedAya ceSTitam // 143 // mithyAjJAnAdapakrAntAnmithyAjJAnaM na tasya kim / upadezastato bhAvI na tadityeSa vismayaH / / 144 // midhyAjJAnamalenaivaM paritaH pariveSTitA / vidhUtakalpanAjAlA mUrtistAthAgatI katham ? / / 145 // 15 yatpunaratra parasya samAdhAnam "nirupadravabhUtArthasvabhAvasya viparyayaiH / / na bAdhA yatnavattvepi buddhestatpakSapAtataH // na hi svabhAvo yatnarahitena nivartayituM zakyaH / yatnazca doSadarzino guNeSu pravarttate doSeSu ca guNadarzinaH / na ca sAtmIbhUtanairAtmyadarzanasya doSeSu guNadarzanaM na guNeSu 20 doSadarzanamadarzanaM vA guNeSu, nairAtmyadarzanasya nirupadravatvAt / tataH svabhAvo bhUtAtmA nirupadrava eva ca / kathamasya parityAgaH zakyaH kartuM sacetasA // pakSapAtazca cittasya na doSeSu pravattate / tatastasya na doSAya yatnaH kazcitpravarttate // " [pra0 vArtikAla0 1|212]iti; 25 tanna samIcInam; mithyAjJAnavat mithyopadezasyApyabhAvaprasaGgAt , tasyApyabhUtArthaviSayasya sopadra , "yaH pazyatyAtmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvataH snehaH / snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSAMstiraskurute / guNadarzI paritRSyan mameti ttsaadhnaanyupaadtte| tenAtmAbhinivezo yAvat tAvat sa sNsaare||"-pr0vaa0 1219-221 // 2 prAgapyAtmadarzanAbhAve / 3 nairAtmyadarzanAbhyAsasAdhanasya / 4 draSTavyam-pra. vA. svavR. 3 // 36-37 / 5 sugatasya / 6 "apunarAvRttyA gamanaM sugatatvam"""-pra0vA0ma0 1.142 / 7 sugatasya / 8 mithyAjJAnayuktasugatAt / 9 "vidhUtakalpanAjAlagambhIrodAramUrtaye" (pra. vA0 11) ityAdinA stuuymaanaa| 10 "doSarAzerudvejakasya prahANena nirupadravasya pramANasaMvAditvena bhUtArthasya satyArthasyAnAropitatvena svabhAvasya prakRtenairAtmyasyAbhirucitaviSayasya viparyayeSvAtmAdyAkAreSvabhyAse sopadravatvAdinA prayatna eva tAvanna sambhavati prekSasya / sambhavepi vA viparyayaiH na bAdhA nairAtmyasya sAtmIbhUtasya svabhAvasyAsti buddhastatra doSapratipakSe guNavati mArge pakSapAtAt |"-pr. vA. ma. 1212 / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] prathamaH pratyakSa prastAvaH 37 vasvena doSatvAt, doSatayA ca nizcite tasya prayatnAsambhavAt / prayojanavazAddoSe'pi prayatna iti cet; na; pakSapAtAbhAve tadasambhavAt / ne ca doSe pakSapAta: "pakSapAtazca cittasya " ityAdi virodhAt / doSa evAyaM nai bhavati prayojanavattvena guNatvAditi cet; na; guNa evAyaM na bhavati abhUtArthatvena doSatvAt / prayojanavattvaM guNo dRzyata iti cet; na; abhUtArthatvasya doSasyApi darzanAt / tathA ca, guNatvAt pakSapAto'smin doSatvAttadviparyayaH / yugapatprApnuyAtAM te dharmAvanyonya bAdhitau // 146 // pakSapAtAdvidheyatvamavidheyatvamanyataH / upadezasya taccaitaddauHsthyaM te mahadAgatam // 147 // tadasmAtsaGkaTAvezAnnirmucyeta tathAgataH / kathannAmeti ceto naH kRpayA paripIDyate // 148 // 5 15 vastubhUtepyabhUtArthatayA doSatve gajanimIlanaM kRtvA guNatvasyaiva prayojanavattvalakSaNasyAkiM tatprayojanaM yatpakSapAtanibandhanaM bhisandhAnAt pakSapAta evai na tatra viparyaya iti cet ; bhavet ? mArgAvatAro vineyAnAmiti cet; kaH punarasau mArga : ? bahirarthAdijJAnameveti cet; svayaM kasyAsau mArgaH ? puruSArthasya pravRttinivRttyAdilakSaNasyeti cet; na; vastutastadabhAvAt, tathaivAbhyupagamAt / avastusatazca doSatvenApakSapAtaviSayatvAt kathaM tadartho'yaM kAraNAnveSaNaprayatnastathAgatasya ? doSe doSatayA nirNIte tadasambhavAcca, anyathA "yatnazca doSeSu guNadarzinaH" ityasya virodhAt / pravRttyAderapi prayojanavattvena guNatvAt pakSapAtaviSayatvameva, abhUtArthatvena dosatyapi ganimIlanavidhAnAditi cet; na; "tatprayojanasyApyaparapravRttyAdirUpatvena 'vastutastadabhAvAt' ityAderAvRttyA cakrakAnavasthayoH prasaGgAt / tadanyarUpatve ca samAdhAnasyAbhidhAsyamAnatvAt / tanna pravRtyAdiH puruSArthaH / niHzreyasameva svAbhimataM puruSArtha iti cet ; na; tatra bahirarthAdijJAnasyAmArgatvAt sakaladharmanairAtmyadarzanasyaiva' tanmArgatvenopagamAt / " muktistu zUnyatAdRSTeH" [pra0vA0 1 / 255 ] iti vacanAt / tanna bahirarthAdijJAnaM mArgaH / samyagjJAnameva tarhi nairAtmyadarzanaM mArga iti cet; na; tatra tattvopadezasyaiva hetutvAt / na hi tattvopadezakAryamatattvopadezAd anagnerdhUmavat / atattvopadezazcAyamupadezo bahirarthAdestadviSayasya vastu- 25 vRttenAbhAvAt / mithyopadezAdapi tattvajJAnaM cet; na; mithyAjJAnAdapi prasaGgAt / tattvasiddhinibandhanatve mithyAjJAnatvameva tasya na syAditi cet; na; upadezasyApyate evAmidhyAtvaprasaGgAt / tanna bahirarthAdijJAnaM nairAtmyajJAnaM vA tadupadezasya prayojanaM yatastatra pakSapAtAtprayatno 20 1 na taddoSe A0, ba0, pa0, sa0 / 2 mithyopadezaH / 3 na ca bha-A0, ba0, pa0, sa0 / 4 mithyo7 - rgAvatArato A0, ba0, pa0 / 8 pravRttilakSapadeze / 5 eva tatra tA0 / 6 upadeze pakSapAtAbhAvaH / A0, ba0, pa0, sa0 / 9 bauddhaiH / 10 tasyaprayo-A0, ba0, pa0 / 12 tattvasiddhinibandhanatvAdeva / 11 - rAtmyasyaiva A0, ba0, pa0 / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayavivaraNe [122 bhavet / aprayatne'pi ca 'pUrvAvadhAt bhavati tdupdeshH| na hi prayatnAdeva sarva kAryam aprayatnAnAntarIyakasya vidyu dAderabhAvaprasaGgAditi cet ; uktamatra-'sugatasya mithyAjJAnamapi bhavet tatkAraNasyApi taidAvedhasya bhAvAt' iti / tena cAprayatnasiddhenaive tattvajJAnabAdhena sambhavAdasambaddhametat'nirupadrava' ityAdi / sato'pi mithyAjJAnasya tattvajJAnAbAdhakatve prAgapi na syAt / satya5 metat , mithyAjJAnasyaiva vastutaH kasyacidabhAvAt , asato hi viSayasya grahaNe mithyAtvam , sa ca bahirbhAvAdireva, na cAsya kacitprAgapi pratyavabhAsanaM svarUpamAtravastuviSayatvAt sarvasaMve. danAnAm , kevalaM bhautamudrAmAtrakamevaitat yattadaivabhAsakalpanam / tato na prAgapi zrutacintAkAle samyagjJAnaM bA(navA)dhanasAmarthya mithyAjJAnamalAnAM kiM punarvidhUtasakalaviplave sugatabhAve prabhAsvaravittamayatvAt tadA bhagavataH 1 taduktam- . 10 "prabhAsvaramidaM cittaM prakRtyA'gantavo malAH / tatprAgapyasamarthAnAM pazcAcchaktiH kva tanmayeM // " [pra. vA0 1 / 210 ] iti cet ; na; uktottaratvAt / asati vastuvRttyA mithyAjJAne na tannibandhano rAgAdirityanAdizuddhiH sugatasya syAt / avidyAparikalpitamastyeva taditi cet ; na ; sato'pi tasya rAgAdAvanyatra "cAsAmarthyAt / api ca, mithyAjJAnamazaktaM cettattvasaMvittibAdhane / mithyopadezasAmarthya kathaM "tasyAvakalpyatAm ? // 149 // yadi sannihitamapi mithyAjJAnaM tattvajJAnabAdhanAya na samartham avidyAnirmitasya tasyaiva vicArAsahatvAditi; hantaivaM kathaM "tAdRzasyaiva tasya cirApakrAntasya mithyopadezasAmarthya yato bahirAdidezanA buddhasya bhavet ? tato nAsAmarthyAttasya tadabAdhanam api tvasattvAt , 20 tadapi cirAtItasyAhetutvAdeva, tadvanmithyopadezo'pi cirApakrAntAnmidhyAjJAnAnna sambhavati / nApi tAtkAlikAt ; sugatAvasthAyAM tadabhAvAt / tanna lokabuddhyA mithyAvikalparUpayA" bahirAdicintApratananaM buddhAnAm / yata idaM sUktam "tapekSitatattvAthaiH kRtvA gajanimIlanam / kevalaM lokabuddhathaiva bAhyacintA pratanyate // " [pra0 vA0 2 / 219] iti / . pUrvAvedAt A0, 50, 50, sa0 / pUrvasaMskArAt / 2 tadAvedakasya bhA0, 20, 50, sa0 / pUrvamithyAzAnasaMskArasya / / mithyAjJAnena / 4 prayatnaM vinA kevalaM saMskArasamudbhatenaiva / 5 saMsAryavasthAyAmapi / pahira. vibhAsa / . "tatra zrutamayI zrUyamANebhyaH parorthAnumAnavAkyebhyaH samutpadyamAnena zrutazabdavAcyatAmAskandatA nirvattA para prakarSa pratipadyamAnA svArthAnumAnalakSaNayA cintayA nirvRttAM cintAmayIM bhAvanAmArabhate |"-maasp. kA.83 / 8 "prabhAsvaramidaM cittaM nityatvavirahitasyaiva tena prahaNAdAgantavo malAH, asadbhUtasamAropasyAmalakatvena bhautamudrAmAtrakatvAt na paramArthato nityatvaM kacitpratibhAti |"-pr. vArtikAla. 210 / 9 dattotta-mA0, ba,0, s0|10 mithyA rAnam / 11 vAsAmarthyA-A0, 20, 50, s0| 12 cirApakrAntamithyAjJAnasya / 13 avidyAkalpitasyaiva / 14 mithyAjJAnasya / 15 tatvajJAnabAdhanAbhAvaH / 16-vAna lo-aa0,0,0,s.| 17-rUpatayA A0, 20, 50, sa0 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] 39 prathamaH pratyakSa prastAvaH " nA'pi tatvajJAnAttatpratananam'; bahirarthAderavastutvena tatvajJAnasya tadaviSayatvAd anyathA mithyAjJAnatvaprasaGgAt / 'vidhiparatvenaiva tadviSayatve mithyAjJAnatvaM na niSedhaparatvena, tato niSedhaviSayopadarzanArthaM tattvajJAnenaiva bahirarthAdyanuvAde'pi na doSa iti cet ; na ; tadvannityezvarAderapyanuvAdaprasaGgAt tasyApi niSedhaviSayatvAbhyanujJAnAt / tathA ca bahirarthAdivatsyApi saMvRti satyatvopapatterna kiJcidasaugata mataM bhavet / pUrvapakSatvenAnUditasya kathaM satyatvamiti cet ? 5 kathaM bahirarthAderiti samAnam ? mA bhUttasyApi taditi cet; utsannastarhi saMvRti satyavyavahAro bahirarthAdivyatirekeNa tadasambhavAt / tanna tattvajJAnAdapi tatpratananamiti siddhamajJAtopadezitvaM buddhasya, tatazcAnAptatvam anavadheyavacanatvAt / na hyajJasya vacanaM prekSAvatAmavadheyamiti cet; sAdhucodaka, sAdhIyastava codyam, anumatamevaitadasmAkam / na hi codyamityeva samAdhAtavyam, nyAyopapannasyAnumativiSayatvAt / samyagrahaNaM tu saMzayitasya viparyastasya copadezanivRttyartham, tadupadeze'pyupadeSTuranavadheyavacanatvenAnAptatvaprasaGgAt / tatra " sandigdhaM saMvidadvaitam taddhi naH ( na ) pratibhAsataH / siddhyati, pratibhAsasya bahirbhAve " vibhAvanAt // 150 // na tasyai pratibhAsazced; advaitasya kathaM bhavet ? apahnave hi dRSTasyAdRSTasyai nirAmayam // 151 // bahirartho'pi yadyasti tadadvaitaM kathaM bhavet ? na hi jJAnArthayorbhAve dvayoradvaitasaGgatiH / / 152 / / bAdhyatvAtpratibhAto'pi " nAstya sAvityasaGgatam / bAdhyabAdhakabhAvasya svayaM bauddhairnirAkRteH // 153 // saMvRtyA bAdhane'rthasya vastutastadanihnavAt / advaitaM "sAMvRtaM prAptaM prAptaM bAhyaM tu vastusat // 154 // tasmAnnirbhAsato vastusadasattAnudhAvinaH / 19 sandigdhaM saMvidadvaitaM tanna vAcyaM manISiNAm // 155 / / evaM yatkalpitaM sarvaiH sarvathaikAntavAdibhiH / tatpramANaviparyastamanAptopajJamucyate // 156 // 'samyagjJAnajalaiH' iti bahuvacanaM tadbahutvasya vakSyamANatvAt / evamapi bahubhireva prakSAlanaM naikena nApi dvAbhyAmiti prAptamiti cet; Aha- 'kathamapi' iti / ekAdInAM madhye 1 bAhyacintAvistAraH / 2 bAhyArthAH santIti vidhirUpatayA / 3 bAhyArthAbhAva iti niSedharUpatayA / 4 mityezvarAderapi / 5-gataM bha-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 bahirarthAderapi / 7 satyatvam / 8 anyaH kazcidupahasati / 9 cena sA-A0, ba0, pa0, sa0 / 10 jainAnAm / 11 - ve'pi bhAva - tA0 / asmin pAThe apizabdaH evArthako jJeyaH / 12 bahirbhAvasya / 13 saMvedanAdvaitasya / 14 apahnavaH syAt / 15 nAsti bahirarthaH / 16 draSTavyam - pra0 vArtikAla0 3 / 330 pR0 42 / 17 sAmpratam A0, ba0, pa0, sa0 / 10 15 20 25 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe [ 12 I ; kenApi prakAreNeti / ekena tatprakSAlane kiM tatra dvAbhyAM bahubhirvA vaiyarthyAditi cet ? na; tato'pi tadatizayasya sambhavAt, samyagjJAnAnAM sApatnyasyAbhAvAcceti nivedanAt / kathaM tarhi bahuvacane dvadyAdipratipattiriti cet ? na; bahuSu dvadhAderantarbhAvena tatastatpratipatteravirodhAt / kaineMnIyate ? ityAha vacobhiH / nyAyavinizcayavacanairiti / 'pratyakSalakSaNam' ityevamAdIni hi tadva5 canAni, taizca pratyakSAdikameva nirmalatvaM nIyate nAmnAyastatkathaM taiH sa tannenIyata ityucyata iti cet; na; tRtIye tairevAmnAyasyApi tannayanAt / pratyakSAdestarhi tannayanaM kimartham aprastutAbhidhAnadoSAditi cet ? na tasyApyAmnAyaparizodhanArthatvAt / pratyakSAdau hi nirmalatAM nIte nirmalatatpramANaparizuddhadravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmakajIvAdipadArthagocaratayA suparizuddha mAmnAyajJAnaprAmANyaM bhavati / ata eva pratyakSAdikaM parizodhya pazcAdAmnAyaH parizodhitaH, nizcita10 prAmANyapratyakSAdyavirodhena niSpratipakSasyAmnAyaprAmANyasya vyavasthApanArtham / yadvakSyati - "sakalAgamArthaviSayajJAnAvirodhaM budhAH prekSante" [ nyAyavi0 zlo0 385 ] iti / lokaprasiddhyaiva parizuddhaM pratyakSAdikaM kiM tatparizodhanena ? parizuddhazodhane atiprasaGgaditi cet; na; tasyApyAmnAyavanmalinIkRtatvAt / na tarhi kasyacidapi parizodhanam upAyAbhAvAt, sarvapramANamalinIbhAve hi ka ivopAyaH parizodhanasya syAt, pramANasyaiva parizodhanopAyatvAt, 15 tasya ca malinIbhAvAt, apramANasya tadupAyatve pramANakalpanAvaiyarthyam, pramANa vatprameyasyApi apramANa deva parizodhanopapatteH / 20 25 30 40 yadi sarvapramANAnAmucyate malinIkRtiH / upAyAbhAvatasteSAM parizuddhikriyA katham ? || 157 // pramANasyaiva vaktavyA parizuddhAvupAyatA / na ca tanmalinIbhUtamupAyatvAya kalpate // 158 // malImasamupAyazcet; malaprakSAlanaM vRthA / apramANamupAyazcet; pramANAnveSaNaM vRthA // 159 // prameyaparizuddhizca pramANaparizuddhivat / apramANAdupAyAt yatprasiddhipadamRcchati // 160 // iti cet; asadetat ; yanna hi sarva malImasam / pramANam, parizuddhasya sambhavAttasya kasyacit // 161 // tena cAparizuddhasya parizodhanasambhavAt / upAyAbhAvato nAsti zuddhirityasamaJjasam // 162 // sarvazUnyapravAde hi zUnyajJAnamakalmaSam / sakalmaSAnna tajjJAnAcchranyatvaM yatprasiddhayati // 163 // 1 bahuvacanAt / 2 vakSyamANakAri kArUpANi / 3 taiH vacobhiH sa AmnAyaH tat amalatvaM nainIyate / 4 pravacanaprastAve / 5 analaprANat / 6 - kaM kiM tatparizuddha zodhanena A0, ba0, pa0, sa0 / 7 parizuddhapramANena / 8 avisaMvAdi pramANaM svIkarttavyam / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] prathamaH pratyakSa prastAvaH aMzUnyavedanaM tena nIyate nirmalAM dazAm / citrAcchranyajJAnaM kathaM bhavet ? // 164 // zUnyajJAnaM bhavattacca svasattAM pratyanAkulam / " bhAvasaMvittinairmalyaM "svato'vadyotayatyalam // 165 // advaita vedanenaivaM nirmalena malImasam / vidhUtamalasambaddhaM bhaved dvaitapravedanam // 166 // abAdhitopalambhazcedadvaitamavakalpayet / dvaitaM kinna sa evAyamatra kalpayituM kSamaH // 167 // asti caM dvaitasaMvittirasti cAsyAmabAdhanam / iti nirNeSyate 'paMzcAdalamatrAgraheNa te // 168 // svarUpavedanaM yasya saMvidAM parizuddhimat / tasya tena bahirvastubuddhiH zuddhipathaM vrajet // 169 // bahirvastuparicchedi na kizvidyadi vedanam / " saMvedanabahutvaM tu prasi ti kutastava // 170 // anAsAdita bAdhatvAnnirmalaM cetsvavedanam / arthavedanamapyastu tato'rthostu nirAkulaH // 171 // svasaMvedananairmalyamarthanirmalavedanAt / siddhametena boddhavyamanyathA' tadasambhavAt // 172 // ekAntavedanaM yacca parizuddhaM parairmatam / buddhistenaapynekaantgocr|" parizuddhyati // 173 // evamAdi yathAnyAyaM sUrirvistArayiSyati / tatprayAsaiH kimasmAkaM " granthavistarakAribhiH // 174 // 41 10 1 'sarva zUnyam' iti vedanaM yadi sakalmaSaM tadA sarvasya azUnyatvameva syAditi bhAvaH / 2 yadi sarvazunyatAgrAhakaM pramANamapi azUnyaM na syAt tadA kathaM sarvazUnyatApratipattiH ? 3 azUnyamatha cAvisaMvAdi / 4 yathA zUnyazAnamazUnyaM tathA bAhyArthajJAnamapyazUnyaM syAditi bhAvaH / 5 svato yedyo tA0, ba0 / khato vidyo - pa0 / 6 zunyAdvaitajJAnena / 7 bAhyArthajJAnam / 8 dvaitaviSayakA'bAdhitopalambhaH / 9 cedvaita -A0, ba0, pa0, sa0 / 10. pazcAdamaMlAtra praheNa - A0, ba0, pa0, sa0 / 11 ghaTapaTAdiviSayabhedAt saMvedanabahutvam / 12 arthasaMvedananairmalyAbhAve saMvedananairmalyamapi na syAditi bhAvaH / anyadA A0, ba0, pa0, sa0 / 13 sarvathA kSaNikatvAdiprAhakam / 14 svayamiSTena rUpeNa sadAtmakam tadanyarUpeNa asadAtmakamiti sadasadAtmaka vastu mAhiNI buddhiH syAt / 15 pranthavistAra - ba0 / 16 parizodhanAbhAvAt / 17 prasiddhaparizuddhikasya jJAnasya / 15 20 tasmAdAmnAyaparizodhanopAyatvAdupapannamadhyakSAdiparizodhanam / tatparizodhanopAyasyApi parizodhanAdanavasthAnamiti cet; na; aparizuddhasyaiva parizodhanAt, prasiddhaparizuddhikasya " tadabhAvAt, tenaivApara parizodhanAt, "tatsadbhAvasya cAnantarameva nivedanAditi na kiJcidavadyam / tataH sUktam - 25 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 12 'vacobhiH' iti / anena nyAyanairmalyanayanasyAnanyopAyatvaM darzayati, anyopAyatve tadvacanAsambha vAt / vacasAmapramANatvAt kathaM 'taiH sa tannenIyata iti cet ? na ; tatprAmANyasya vakSyamANatvAt / yasyai tu teSAmavastuviSayatvAt prAmANyamanabhimatam, tasya niSprayojanameva zAstraM tena kasyacidapyarthasyAnivedanAt, tanmatopajIvino vAdinazca nigrahAvAptiH asAdhanAGgavacanAt / 5 tathA ca "devasya vacanam " samasto vA vAkyarAziranarthakaH " [ ] iti / na vacanamAtrasyAnarthakatvaM pramANAnupapannavastuvAdino vedAdivacanasyaivAnarthakatvAt niravadyapramANapayaH pariSekaparizuddhasya tu trirUpasya liGgasya tatsAdhyasambandhasya ca pratipAdakaM vacanaM pramANameva tasya parArthAnumAnatvena saugatairaGgIkaraNAt / na ca zAstrasya niSprayojanatvam; liGgatatsAdhyasambandhAbhidhAyitvena tasya prayojanavattvAttasyApi parArthAnumAnatvAt / na ca tanmatopajIvivAdi 10 vacanesyA'sAdhanAGgavacanatvam, liGgAdeH sAdhanAGgasyaiva tenAbhidhAnAditi cet; na; vacasAmavastuviSayatvAbhAvaprasaGgAt / tathA hi- teSAmavastuviSayatvaM prasajyapratiSedhena trA syAt " " vastuviSayatvaM vacasAM nAsti' iti," paryudAsena vA syAt 'vastuno'nyadavastu tadviSayatvaM vacasAm' iti ? na tAvadAdyo vikalpaH; liGgasya tatsAdhyasambandhasya ca vastunaH tadviSayatvAt / tadvyatiriktaM vastu na tadviSaya iti cet; kuta etat ? vyabhicArAt, vyabhicaranti hi zabdA ghaTAdikaM vastu 15 tadabhAve'pi tatpravRtteriti cet; ata eva liGgAdiviSayatvamapi na syAt, zabdAdau cAkSuSatvAdyabhAve'pi tadvacasAM pravRttidarzanAt, anyathA tadasiddhatvAdyudbhAvanAbhAvaprasaGgAt / nAnabhihitasya doSodbhAvanamupapannam ; atiprasaGgAt / zabdAnyatvamanyatrApi samAnam / syAnmatam - anya eva sa zabdo yazcAkSuSatvAdau satyeva bhavati, so'pyanya eva yastadabhAve / na cAnyasya doSeNAnyasya dopavattvaM cauradoSeNa sAdhorapi tadvattvaprasaGgAditi; tanna; anyatrApi samAnatvAt / "anyeSAmapi hi zabdAnAM svaviSayabhAvabhAvinAM tadviparItAnAzca parasparato vizeSAt / vizeSAnavabhAsanasya ca "liGgazabdeSvapi samAnatvAt " / 20 25 42 etena paryudAso'pi pratyuktaH; liGgazabdavaditareSAmapi vastugocaratvena avastu"viSayatvAnupapatteH / liGgazabdAnAmapyavastuviSayatvameva liGgasyAvasturUpatvAt svalakSaNaM hi vastUcyate tasyaivArthakriyAsAmarthyAt na ca tasya liGgatvamananvayAt, sAdhyenAnvitaM caliGgam, svalakSaNasya ca na dharmiNi tadanvayaH zakyanirNayaH sAdhyasyAdyA'pyanadhya - sAyAt / na cAnadhyavasite sAdhye "tadanvayaH sukarA'dhyavasAyaH ; atiprasaGgAt / sapakSe " " 1 vacanaiH nyAyaH amalatvaM prApyate / 2 bauddhasya / " vaktRvyApAraviSayo yo'rtho buddhau prakAzate / prAmANyaM tatra zabdasya nArthatattvanibandhanam // " - pra0vA0 1|4 | 3 zAstreNa / 4 pacasiddhyanaGgabhUta / 5 vedasya A0, ba0, pa0, sa0 / 6 iti vaca-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 - dhyasambaddhasya sa0 / 8 " trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnam / zrINi rUpANyanvayavyatireka pakSadharmatvasaMjJakAni yasya tat trirUpam / trirUpaM ca talliGgaM ca tasyAkhyAnam / " - myAyavi0 pR0 61 / 9- nasya sA-A0, ba0, pa0, sa0 / 10-davastu-A0, ba0, pa0, sa0 / 11 - ti viparyu - A0, ba0, pa0, sa0 / 12 trirUpaliGgavacana / 13 liGgatatsAdhyasambandhavyatiriktam / 14 anityaH zabdaH cAkSuSatvAdityAdInAm / 15 ghaTapaTAdizabdAnAm / 16 ghaTapaTAdizabdeSu ime zabdAH svaviSayasadbhAve prayuktA ime ca tadabhAve iti bhedAnavabhAsanam / 17 liGgavAcakazabdeSvapi / 18 - tvAditi na A0, ba0, pa0 / 19- viSayatvenAnupa-A0, ba0, pa0, sa0 / 20 -yazakya A0, ba0, pa0 / 21 svalakSaNaliGgAnvayaH / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 43 122] tadanvayAdhyavasAya iti cet ; na ; dharmigatasya hetusvalakSaNasyAnyatrAsambhavAt , tatraivo. palambhAt / tathAvidhasyApyanyatra bhAve na kiJcittaudezikaM syAt / sAmAnyarUpeNa tadevAnyatreti cet ; na; tapasya vyatiriktasyAvyatiriktasya vA spaSTapratibhAsenAparicchedAt / pratyabhi. jJAnena tatpariccheda iti cet ; na ; tadarzanAbhAve ta~danutpatteH / vAsanAbalAttadutpattau kAminyAdijJAnavadavastuviSayaM pratyabhijJAnaM bhavet / avastuviSayameva tedastu sAmAnyasya tadviSayasyA- 5 vastutvAditi cet ; siddhaM tarhi liGgasyAvastutvaM tasya sAmAnyarUpatvAt / tadanenaM tatsAdhyasambandhasyApyavastutvaM niveditam / na hi sambandhinaH sAmAnyasyAvastutve tatsambandhasya vastutvamupapannam ; vandhyAstanandhayAvastutve tatsaundaryavastutvaprasaGgAt / tanna liGgAdizabdAnAmapi vastugocaratvaM yatastadvadanyeSAmapi tadgocaratvaM sambhAvyeta iti cet ; ucyate avastu yadi liGga syAtsarvazaktivivarjitam / kathaM tadviSayo vitteviSayaH kAraNaM hi vaH // 175 / / yadyavasturUpameva liGgaM te tarhi sakalazaktivaikalyasvabhAvaM kathaM tat kasyacidvijJAnasya viSayaH syAt ? vijJAnaM prati kAraNasyaiva tadviSayatvAt, "nAkAraNaM viSayaH" [ ] iti vacanAt / na cAvastunaH kAraNatvam ; vastutvaprasaGgAt , arthakriyAsAmarthyasya dastulakSaNatvenAbhyanujJAnAt" / akAraNatve'pyavastumahaNe vastugrahaNamapi syAdityasadetat-"nAkAraNaM 25 viSayaH" iti / vastuno yadi vedyatvamanimittasya "kasyacit / "sarvasyaikena saMvittiH "sarvairekasya vA bhavet // 176 / / sarvasya sarvaveditvamanupAyaM tato bhavet / pratipAdyAdibhAvasya kathayA'pi kathaM gatiH // 177 // avastuvedi(da)nepyetaDUSaNaM dRzyate samam / tatastasyApi" vedyatvamahetorevamucyatAm // 178 // yadyakAraNasyaiva kasyacidvastuno prahaNam ; tadA sarvasyaikena grahaNam akAraNatvAvizepAdityupAyAbhyAsarahitameva sarvasya sarvadarzitvaM bhvet| vAdipratipannasyaiva ca prativAdinA prAznikaizca. niyamena pratipattau na vArttayApi pratipAdyapratipAdakabhAvaH pratilabdhuM zakyate / na hi 25 "pratipannatadbhAva evaM paraH pratipAdayitavyaH, pratipAdakasyApi pratipAdyatvenAnavasthAnaprasaGgAdi-16 tyayaM paryanuyogaH parasya svamataM pratyanurAgamayamAndhyamAvedayati / na jhaparIkSitaM parIkSAlocanaH sva dharmimAtropalabdhasyApi sapakSe sadbhAve / 2 avyaapyvRtti| 3 bauddhadRSTayA anyApohAtmakasya sAmAnyasya / prtybhijnyaanaanutpttH| 5 pratyabhijJAnam / 6-na sA-A0, ba0, pa0, s.| . saMbhAvyate mA0, ba0, 10, s0|8bauddhaanaam / 9 bauddhasya / tattarhi-A0, ba0, 50,s0| 1. "arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH / " -myAyavi0 pR. 23 / " kasya cet A0,0, 10, s.| 12 arthasya / 13 jnyaanaiH| 14 vastuno'pi / 15 jJAtArthaH / 16-vasthAprasAdi-A0, ba0, 10, s0|17-cnsv-bhaa0, 20, 50 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 112 pakSaghAtinameva doSaM parapakSe nikSipati / samAnaH khalvayaM paryanuyogaH parasyApi / avastuno'pyakAraNasyaiva grahaNe sarva sarvajJatvasya pratipAdyapratipAdakabhAvAbhAvasya ca samAnatvAt / na hi niyAmakAbhAve tatrApi vijJAnAnAM viSaye pratiniyamaH sambhavati / vijJAnazakterniyAmakatvaM vastugrahaNe'pi samAnam / tato vastuvadavastuno'pi nAkAraNasya saMvittiriti sarvahetUnAM subuddhamajJAtAsiddhatva5 mavabudhyate / ki, 'liGgam, avastu ca' iti vyAhatam / lInamarthaM gamayatIti hi liGgam, lInArthagamanazca nAparaM tajjJAnakaraNAt na cAvastunaistatkaraNam ; vastutvaprasaGgAdityuktatvAt / tatkathaM tadvacanasyAsAdhanAGgavacanatvAnnigrahasthAnatvaM na bhavet ? varatvekatvAdhyavasAyAt varatveva liGgam, vastunA hi dhUmAdisvalakSaNena dhUmatvAdisAmAnyamekatvenAdhyavasitaM vastveva tato na tasyAzaktiryenAgrahaNamaliGgatvaneti cet; na sArametat yasmAt , 10 15 20 . 5 44 avastuno'pi zaktizcedvastvekatvena nirNayAt / avaratvabhedanirNIterazaktirvastuno na kim ? // 179 // vizeSasyApyazaktatve sAmAnyavadavasthite / kuto'nusaMvittiM labhante hanta ! saugatAH // 180 // ekatvAdhyavasAye'pi balavattvena vastunaH / avastuni bhavecchaktirnAzaktirvastunIti cet ; // 181 // ananvitatvamapyevaM vastudharmaH kathanna te / zaktivatpravizelliGge vastvekatvena nizcite // 182 // sAmAnyasyaiva liGgatvamanvayArthaM tavecchataH / asAdhAraNatAsyaivaM prApteyaM vyabhicArakRt // 183 // sAmAnyaM punaranyacedanvayAyopamRgyate / "" vastvabhedanayAbhAve kathaM tasyApi liGgatA // 184 // tadabhedanaye tasya prAcyavatsyAdananvayaH / punaH sAmAnya klaptistu janayedanavarithatim // 185 // - etenAbhyAsabhaume " yatpratyakSamupavarNitam / avisaMvAdazUnyatvaM tasyApyuktamananvayAt // 186 // abhyAsAvasthAyAM hi dRzyaprApyayorekatvamadhyAropya tatsAmarthyAdadhyakSasyAvisaMvAda kasbe 1 bauddhasyApi / 2 ghaTajJAnasya ghaTa eva viSayaH na tu paTaH ityAkArakaH / 3-nakAra - A0, ba0, pa0 / 4 - nastatkAraNatvaM va-A0, ba0, pa0, sa0 / 5 saugatamatopajIvivAdivacanasya / 6 avastunA saha ekatvAdhyava sAyAt vastunaH azaktiH kinna syAt ? 7 yathA dhUmasvalakSaNagatA zaktiH ekatvAdhyavasAyabalAt dhUmasAmAnye upasaGkrAmati tathA dhUmasvalakSaNagatamananvitatvamapi dhUmasAmAnye upasaGkrAmet tathA ca ananvayAt na hetutvamiti bhAvaH / 8 bhavecchataH A0, ba0, pa0, sa0 / 9 sAmAnyasyaiva / 10 vastunA saha ekatvAdhyavasAyAbhAve / 11 abhyAsa bahutve / sabhUmau ya-A0, ba0, pa0, sa0 / 12 vArtikAlaGkAre ( 12 ) / 13 - syApi saMvAdakatva - A0, ba0, pa0 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] prathamaH pratyakSaprastAva: manumanyate paraiH 'yadeva dRSTaM tadeva prAptam' ityabhiprAyanivedanAt ; tadekatvasyApyavastusvabhAvasya vastusvalakSaNAbhedAdhyavasAye vastusvabhAvabhUtAnanvayadharmAnupAtitvena svAnvayasvabhAvaparityAgAt kathamavisaMvAdakAritvaM svalakSaNavat?punarapyavisaMvAdanimittamekatvAntaraparikalpanAyAM tdvsthmnvsthaanm| syAnmatam-na sarvasya vastudharmasya balavattvaM vyavahAropayogina eva tasya balavattvAt , tadupayogitvaJca zaktareva nAnva (nAnanva) yasya, tataH zaktireva avastunyadhyAropyate nAnanvayaH, tada- 5 dhyArope hi na pratyakSaM saMvAdAbhAvAt / na hi tasyAnanvitavastuviSayatve saMvAditvaM nAma atiprasaGgAt / nApyanumAnam ; liGgAbhAvAt , ananvitasya liGgatvAyogAditi pravRttyAdivyavahAraH sarva evocchedyeta, tasya pratyakSAdinibandhanasya tadabhAve gatyantarAbhAvAt / na ca vyavahAramupajIvatAM tadabhAvAyopakramaH zreyAn / tadanupajIvane tu pratyakSAdinirAkaraNamabhimatameva tAthAgatAnAm , sakalavyavahAraparispandAbhAve niravazeSavikalpaniSkrAntasya saMvedanaparamArthaparyavasitasya 10 sarvathA muktatvena pratyakSAdicintayA prayojanAbhAvAt / taduktam "yadyadvaite na doSo'sti mukta evAsi sarvathA / varttate vyavahArazcet pratyakSAdyapi cintytaam||"[pr0vaartikaal 0 1 / 36] iti / tataH prayojanavazAcchaktirevAghyAropyate "nAnanvaya iti ; tadasamIcInam ; ananvayAnArope zaktarapyanAropaprasaGgAt tasyAstatsvabhAvAt / na hi sA tatsvabhAvA "tato niSkRSyAdhyA- 15 ropAyatuM zakyate, svarUpata eva niSkarSaNAsambhavAt svarUpAbhAvaprasaGgAt / kalpanayA niSkarSaNamiti cet ; na ; aniSkRSTasvabhAvAyAH tato'pi tadasambhavAt / na hi kalpanApyabhedinI bhinatti tadAnImeva tadabhedAbhAvaprasaGgAt / anyadA bhinattIti cet ; na ; tadA zakterevAbhAvAt / na hyavidyamAnA bhettuM zakyate, ''tadApi tadbhAve kssnnkssaaytvaabhaavaapttiH| satyam , na kalpanayA bhidyate zaktiH, kevalamabhinnApi bhinneva tasyAM "pratyava- 20 bhAsata iti cet ; kalpanAgataiva tarhi zaktiradhyavasitavyA, na vstugtaa| na caitatpadhyaM bhavatAm, tacchaktarapyavasturUpatvAt / na cAvastunastathAvidhAdeva sAmarthyAdarthakriyAkAritvaM kUrmaromasAmAdhyAsAd vandhyAsutasyApi sutaprayojanakAritvaprasaGgAt / vastubhUtaiva "kalpanAzaktiH vastuzaktastatrAdhyAsAditi cet ; na; ananvitAyA evAdhyAsaprasaGgAt tatsvabhAvatvAt ananvayaniSkRTAyA asambhavAt / kalpanayA sambhava iti cet ; na; 'kalpanAgataiva tarhi' ityAderAvRttyA 25 "tato vyavahAraprasiddhamavayavina ekatvaM samAzritya yadeva dRSTaM tadeva prAptamiti vyavasAyAt pramANatAvyavahAraH sa ca ekatvAdhyavasAyo dezakAlAdyabhedAt |"-pr0vaartikaal. 115 / 2-vasthAtusva-A0 ba0pa0 / 3 sAnvayaA0,ba0, 50, s0| 4 nAnvayaH aa0,0p0,s| 5 vastugatasya ananvitasya adhyArope / 6-zaM prasaMvAdAA0,ba0,50,sa0 / pramAtmakaM bhavediti bhAvaH / 7 pratyakSasya / 8 vyavahArAbhAvAya / 1 saMvedanasya para-A0, ba0, 50, s.| 10 jnsy| 11 "yadyadvaitena toSo'sti ..... vyavahArazcetparaloko'pi cintyatAm |"-pr. vArtikAla. 1136 / 'na doSo'sti' asmin pAThe 'yadyadvaitaM nirdoSam' ityartho grAhyaH / 12 nAnvayaH A0,ba0, 50, s| 13 dharmadharmiNorabhedAt zakterapi vastuvat ananvayasvabhAvatvAt / 14 ananvayataH / 15 kalpanAto'pi / 16 zaktim |-pybheden bhinaM-pa0 / 17 utpattikSaNa ev| 18 kSaNikatvAttasyAH / 19 uttarakAle'pi / 2. kalpanAyAm / 21 kalpanAyAM pratibhAsitA zaktiH / 22 gata iva ta-A0, ba0, 10, s0| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 112 cakrakaprasaGgAdanavasthAnApattezca / tanna avastuni vastvadhyAsaH sambhavati, yato'bhyAsAvasthAyAM dRzyaprApyayorekatvasya avisaMvAdakAritvaM liGgasya vA svarUpasAdhyasaMvittihetutvamiti duSparihAramajJAtAsiddhatvaM sarvaliGgAnAm , teSAmavastusAmAnyarUpatayA svajJAnAhetutvAt / ata eva sAdhyasaMvittikaraNAbhAvAt 'tadvacanAnAmasAdhanAGgavacanatvaJca / vastveva yadi sAmAnya jJAnarUpatayocyate / 'liGgatA'rthasya hantaivamasAmAnyAtmanaH katham ? // 187 // arthAdeva ca dhUmAdervyavahArAya saugatAH / pAvakAdyanumAnena pravRttiM kalpayantyamI // 188 / / adhyAsAjJA (sAjjJA) nadharmasya yadyarthasyApi liGgatA / adhyastaM nanu sAmAnyamavastveveti bhASitam // 189 // jJAnAtmanApi sAmAnya vastu yadyanvayAtmanA / arthAtmanA'pi kinna syAdvastu sAmAnyamanvitam ? // 19 // anvayagrahaNaM yadvajjJAne'rthe'pi tathA bhavet / tato'bhidheyaM vastveva bahiH sAmAnyamAgatam // 191 // nacaitadabhyanujJAnaM saugatAnAM hitAvaham / "tadavastvabhidheyatvAt" iti kIrtivacaHzteH // 192 // "khAlakSaNyena sAmAnya vastu cejjJAnagocaram / vyAjoktyA kim ? na sAmAnyaM sarvathAstIti kathyatAm // 193 // skhalakSaNarUpatayaiva jJAnagatasyApi sAmAnyasya vastutve bahirantazca skhalakSaNamevAsti 20 vastuto na sAmAnyamiti spaSTamabhidhAtavyaM kimanayA 'jJAnAtmanA vastveva sAmAnyam' iti vyAjoktyA ? na ca sAmAnyAbhAve vacanavyavahAro'pi viSayAbhAvAt svalakSaNasyAhRdviSayatvAt / jJAnaskhalakSaNamevAbAhyamapi bAhyatayA ananvitamapyanvitatayA'dhyavasIyamAnaM sAmAnyamiti cet ; kutastasya tathA'dhyavasAyaH ? svata eveti cet ; na; svalakSaNatayaiva svatastasya vedanasambhavAttatsva bhAvatvAt na sAmAnyarUpeNa viparyayAt / tadapi tasya svabhAva iti cet, na; vastuta eva 25 sAmAnyasiddhaktatvAt / asvarUpamapi vAsanAdoSAttena" tadgRhyata iti cet ; na, prtibndhaabhaavaat| na hi "tatastasyotpattiH; tasyAvastutvenAhetutvAt pratibandhAntarasya cAnabhyupagamAt / kAraNatvameva ca grAhyatvam , "grAhyatAM vidurhetutvameva" [pr0vaa02|247] iti vacanAt / akAraNasyApi tasya svayogyatayaiva saMvedanaM grAhakamiti cet ; na; svamatavyAghAtena dhyAndhya hetupratipAdakavacasAm / 2 liGgato'rtha-A0, ba0, 50, sa. / 3 jJAnAtmanA bhAsamAnamapi sAmAnyam / 4 "na tadvastvabhidheyatvAt-tat sAmAnyaM na vasturUpAdikhabhAvam abhidheyatvAt |"-pr. vA0, ma. 2 / 15 / dhrmkiirti| 5 jJAnasvalakSaNarUpatayA / 6 kathyate A0, ba0, 50, s0| 7 zabdAgocaratvAt / pra0 vA 3175-77 / draSTavyam-pR. 22 Ti. 5 / 9 jJAnasvalakSaNasya / 10 sAmAnyarUpamapi / 11 tena jJAnasvalakSaNatvena tat sAmAnyam / 12 tataH sAmAnyAt tasya jJAnasvalakSaNasya / 13 kAryakAraNabhAvAtiriktasya / 14 "bhinna kAlaM kathaM grAhyamiti cet ; grAhyatAM viduH / hetutvameva yuktijJA jJAnAkArArpaNakSamam ||"-pr. vaa| 15 sAmAnyasya / 16 na vAndhya-A0, ba0, 50, s0| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] prathamaH pratyakSaprastAva prasaGgAt / api ca, avastuto'pi sAmAnyasyaiva saMvittiviSayatvaM syAdanvitarUpatvAvizeSAt / vakSyate caitat "pramANamarthasambandhAtprameyamasadityapi / kevalaM dhyAndhyamevaitatkinna santaM samIkSyate // " [nyAyavi0kA0289] iti / tannAsvarUpasya grahaNam / tato na bahirantarvA sAmAnyaM vastubhUtamivAvastubhUtamapi sambha- 5 vati yalliGgaM bhavat zabdavAcyaM bhavet / tadanena liGgasAdhyasambandhasya tadvAcyatvaM pratyuktam ; liGgAbhAve tatsAdhyasambandhasyAyogAt / tato yaduktam-"liGgasya tatsAdhyasambandhasya vA pratipAdakaM vacanaM parArthamanumAnam" [ ] iti ; tatprativihitam / na liGge'pi vacanamavyabhicAritayA pratyayakaraM satyapi tasmin prAkpravRttapratibandhaviSayamANaparyAlocanAdeva liGgapratipatteH 10 vcnmaatraattdbhaavaat| vacanaM tu kevalaM tatpramANAnusmaraNamevopasthApayatIti tatraiva tatpramANaM na bahirarthe / taduktam-"arthe hi vacanamapramANaM pramANe tu pramANamiti na kiJcittIyate" [ ] iti cet ; na; pramANe'pi tasya svayogyatayaiva pramANatve tRtIyaM tatpramANaM bhavet / zAbdajJAnasya vikalpatvena pratyakSAnantarbhAvAt liGganirapekSatvena cAnanumAnatvAt / tataH pramANasaMkhyAniyama eva kSIyata iti kathamuktam-'na kizcittIyate' iti ? bhavatu tarhi vacana- 15 manumAnameva pramANe tasya taMtra pratibaddhatvena liGgatvopapatteriti cet ; kasya tatpramANaM yat vacanAdanumAtavyam ? pratipAdakasyeti cet ; upapannametat ; vacanasya "tatraiva bhAvAt / liGga hi yatra svayamavasthitaM tadgatameva sAdhyaM gamayati nAnyagatam, parvatadhUmAt "mahodadhau pAvakAnumAnaprasaGgAt , kintu tenAnumitenApi pratipAdyasya kiM phalamiti * vaktavyam ? sambandhagrahaNamiti cet ; na; anyapramANenAnyasya tadhaNAyogAt pratipuruSaM pramANabhedakalpanAvaiyarthyApatteH ekIyapramANenaiva 20 sarvasya tadviSayaparicchedasambhavAt / tanna pratipAdakasya tatpramANam / pratipAdyasyeti cet ; na ; vavanasya tatrAbhAvAt pratipAdakavacanAca na "tadanumAnam ; pratibandhAbhAvAt / na hi pratipAdyapramANodbhavaM pratipAdakavacanam ; santAnAntarAsiddhiprasaGgAt", santAnAntarabhAvino "vyAhArAdeH svabodhAdevotpattiprasaGgAt / tajjAtIyAdutpannaM tato'pyutpannameveti cet ; syAnmatam-pratipAdyapramANasajAtIyaM hi pratipAdaka- 25 pramANam , tadudbhava" vacanaM pratipAdyapramANAdapyutpannameva tatastadanumAnam / na cAtrApakSadharmatvam , tatsajAtIyapakSadharmatvenaiva tatpakSadharmatvasyApi lAbhAditi; tadasAram ; svasambandhino vyAhArAdermutAbhimatazarIre caitanyAnumAnaprasaGgAt , tasyApi tatsajAtIyakAryatvA 1 liGgazabdavAcyatvam / 2 vcne| 3 avinAbhAvagrAhipratyakSapRSThabhAvivikalpajJAna / 4 pramANAnusmaraNe / 5 vacanasya / 6-maH kSI-A0, ba0, 50, s.| 7 vyAptigrAhipramANe / 8 vacanasya / 9 pramANe / tatpratibandha-A0,0, pa0 / tatra prtibndh-s| 10 pratipAdaka eva / 11 mahAnasAdau pAkAnu-A0, ba0, 50, s0| 12 pratipAdyapramANAnumAnam / 13 pratipAdyapratipAdakayorekasantAnatvaM syAditi bhAvaH / 14 vcnaadeH| 15-vaM hi vaca-0, ba0,50, s0| pratipAdakapramANodbhavam / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa vizeSAt / tatra caitanyameva nAsti kathaM tatsajAtIyatvamAtmacaitanyasyeti cet ? pratipAdye'pi tarhi pramANamastIti kutaH yatastatsajAtIyatvaM pratipAdakapramANasya syAt ? ata evAnumAnAditi ceta ; na ; ubhayatra sAmyAt / anumAnAttatsiddhau" tatsajAtIyatvaM svacaitanyasya, tato'pi vacanasya tatsajAtIyakAryatvam , atazca mRtazarIre caitanyaM siddhyati, iti cakraMkApAdanasya ca 5 pratipAdyapramANAnumAne'pyanivAraNAta tato mRtavyavasthA zrIyate iti;atrApIdaM vaktavyam- 'kathamuktam na kizcittIyate' iti / tanna pramANe'pi vacanasya prAmANyaM bahirarthavat / satyametat , na hi vavanAtpramANapratipattiH svasaMvedanAdeva tatpratipatteH, vacanaM tu kevalamanuvAdakameveti cet ; kimidamanuvAdakatvaM nAma ? pratItapratyAyanamiti cet ; na ; vacanAt tatpratItyabhAvAt / na hi yAdRzaMsya svasaMvedanAtpratipattiH pramANasya tAdRzasya vacanAdasti pratipattiH ; tasya' svalakSaNAkArAviSayatvAt / 10 AkArAntaraviSayatve tu na tene pramANamanUdyate / na hyanyaviSayeNAnyadanUditaM bhavati, atiprsnggaat| tadviSayasAmAnyAkArasya pramANasvalakSaNaikatvAdhyavasAyAt tena tadanUdyata eveti cet ; na tadAkArasya tadekatvAdhyavasAyasya ca cintitatvAt / tato vacanamakiJcitkarameveti na tena zAstramanyadvA karttavyam / 'parasya kurvatazca tat vastuto vastugocaraM tRtIyameva pramANamaGgIkartavyam , anyathA "tatkRtasya zAstrAderakRtakalpatvaprasaGgAdityetad 'vacobhiH' ityanena nivedayati / vacasAM vizeSaNamAha-tatrAnukampAparaiH'iti / tAMtrAyate sAMsArikaghoraduHkhagartAvartaparipAtAt paripAlayatIti tatrA, sA cAsAvanukampA kRpA ca saiva aparA AdibhUtA hetutvena yeSAM tairiti / parazabdasyottarArthatvAt tatpratipakSavAcinazca aparazabdasya AdyArthatvopapatteH evaM vyAkhyAnam / tadanena "paraparirakSaNaparAyaNayA kRpayA vacasAM pravRttiM darzayan zAstrasya pArAyaM darzayati / ke punastacchabdena parAmRzyante ? yeSAmayaM nyAyo malinIkRta iti brUmaH / keSAM mali. 20 nIkRta ityAha-'bAlAnAm'iti / hitetaravivekavikalA bAlAsteSAmiti / yadyevaM na te prajJAbalavikalatvAdeva subhASitairarthino bhavanti, balavatprajJAnAM hi mahAtmanAmeSa dharmo na punarapratibalaprajJAnAM bAlAnAm / te hi sahajAt "AhAryAcca mAtsaryabalAnna kevalamanAdarameva sUktAlApiSu kurvanti pratyuta 'dveSamapyAracayanti tato na paropakAracintayA zAstrakRpAyAmanubaddhaspRhaM manaH karttavyam , api tu sUktagocarasucirAbhiyogavivarddhitavyasanayA 25 cittavRttyaiveti / taduktam "prAyaH prAkRtazaktirapratibalaprajJo janaH kevalaM "nAnaryeva subhASitaiH parigato vidveSTyapIyA'malaiH / 1 mRtazarIre / 2 pratipAdyagatapramANe mRtazarItagatacaitanye ca / 3 sAmAnyAt aa0,b0,10| 4 mRtazarIre caitanyasiddhau / 5 asmAdevAnumAnAt pratipAdyagatapramANasiddhau tatsajAtIyatvaM pratipAdakapramANasya, tato'pi bacanasya tatsajAtIyakAryatvamatazca pratipAdya pramANasiddhiriti cakrakam / 6 svasaMvedanAnubhUtapramANapratItyabhAvAt / 7-zasya saMve-A0,va0pa0 / 8 vacanasya / 6 vacanena / 10 vacanaviSaya / 11 vacanena / 12 bauddhasya zAstrAdikaM kurvataH 13 vacanam / 14 tatkRtazA-mA0, b0,50| 15 parira-A0, pa0, p0|16 AropitAt / 17 pradveSamevAcarayanti A0, ba0, pa0 / 18 nAnathaiva-A0, ba0, pa0 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva tenAyaM na parokAra iti nazcintA'pi 'cetazviraM sUktAbhyAsavivarddhitavyasanamityatrAnubaddhaspRham // " [pra0 vA0 1 / 2 ] iti cet ; atrAha-hitakAminAm / hitAni nyAyavinizcayavacanAni hitasya paramAgamasya taiH nairmalyanayanAt / paramAgamasya ca hitatvaM hitasya niHzreyasasya tatkAraNasya ca yathAvadanvAkhyAnAt / tAni kAmayante pratigrahItumicchantIti hitakAminasteSAmiti / kutaH punaH bAlAnAM hitakAmitvam ? na hi te hitamidamiti jAnanti bAlyavirodhAt , ajAnantazca kathaM nAma tatkAmayantAm , parijJAtaviSayatvAtkAmanAyA iti cet ? na ; avyutpannasandigdhayoH svayaM tatparijJAnAbhAve'pyAcAryavacanAttadupapatteH, AcArye tayorAptabuddhisambhavAt , asambhavadAptabuddhikayorabhavyayorapratipAdane'pyadoSAt , "kriyA hi ,vyaM vinayati nAdravyam" [ ] iti nyAyAt / viparyAsopahatasya tu yadyapi na tatra hitabuddhistathA- 10 'pyasau pUrvapakSabuddhyA tatkAmayata eva aparijJAtapUrvapakSasya svapakSanirNayAsambhavAt "vimRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNayaH" [ nyAyasU0 1 / 1 / 41 ] iti vacanAt / na hi dharmakIrterapi 'sUktAbhyAsa' ityAdi vacanAt sUktagrAhitvaM prakArAntarAt sambhavati / na hi tasyApi svata eva sUktaparijJAnam, anyathA tadvadanyeSAmapi tatsambhavAt 'apratibalaprajJo janaH' ityasaGgataM syAt / atha yeSAM tadasambhavaH; tAnprati saGgatamevedamiti cet ; na tarhi sarvathA 15 zAstrasyAparArthatvam asambhavatatparijJAnAna prati aparArthatve'pi tadviparItAn prati tattvopapatteH / tathA cedamaparyAlocitavacanam 'tenA'yaM na paropakAraH' ityAdi / svayaM ca zAstrAntarasya "kRpayA tanItirudyotyate" [ ] iti kRpApadopAdAnAt pArArthyamabhyanujAnanneva vArtikasya tatpratyAcaSTa iti kathamanunmatto nAma ? na hi zAstrasyaiva kasyacitpArArthyam apArArthyamaparasyAnunmattaH pratipattumarhati / tato'nukampAvatAM pArArthenaiva zAstrakaraNaM na vyasanitayA / 20 nanvanukampyatAmavyutpannaH sandigdhazca, viparItastu kathaM pratikUlatvAt ? na hi svamatapratikUlameva kazcidanukampitumarhatIti cet ; na ; mahApuruSavyApArasyaivaMvidhatvAt, mahAnto hi pratikUle'pyanukampAmevopanayanti / na ca taMtrAsau niSphalaiva; tattvapratipAdanasya tatphalasya bhaavaat| pratipAdyamAno'pyasau" matsaritvAnna pratipadyate pratyuta tatpratyAkhyAnAyaiva pravarttate tato viphalaiva tatrAnukampeti cet ; kimidaM pratipAdyamAnatvaM nAma ? pratipattikAraNopasamarpaNamiti" cet ; na 25 tarhi "tadapratipattiH avikalakAraNasamarpaNe hyanicchato'pi tatpratipattiravazyambhAvinI sannihitapradIpasyAnabhimatarUpadarzanavat / pratipadyamAno'pi tadaGgIkAraM na samarpayati mAtsaryAditi cet ; na; upapattimadvastupratipattau mAtsaryaparityAgasyApi sambhavAt / vijigISutayA pravRttasya tejasvino "cetsttH"-pr0vaa0|2-jnyaanvi-aa,b0p0|3 dravyaM bhavyam / dharmakItairapi / 5 sambhavaparijJAnAn ziSyAn / 6 pramANavArtikasya / 7 pArArthyam / 8-tazca ka-A0, ba0, 50 / 9 viparIte anukampA / 1.vipriitH| 11-psrpnnmiti-aa0,0,0|12 viparItasya apratipattiH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 nyAyavinizvayavivaraNe [ 12 na taMtparityAgasambhava iti cet; na; svayaM tadaparityAge'pi prAznikaiH tatpratyuktena paripalena vA tatparityAgasya prayojanAt / matsariNo'pyanukampanIyatve nigrAhyatvaM na syAt 'anukampyate nigRhyate ca' iti virodhAditi cet; satyametat; vastuto nigrahAbhAvAt / na hi tatvajJAnasya niHzreyasAvAptinibandhanasya pAtratA mupanIyamAna eva nigRhyate, tadupanayanasyAnugraha5 tvaat| kathaM tarhi kathitam "svapakSasiddhirekasya nigraho'nyasya vAdinaH " [ ] iti cet ? na ; nigrahazabdena midhyAbhinivezanivarttanasyAbhidhAnAt / svapakSa siddhistenAbhidhIyata iti cet; na; tatsiddherapi tannivRttirUpatvAt / na ca tannivarttanasya vastuto nigrahasthAnatvam; anantasaMsArasaritpAtanibandhanatadabhinivezanivarttanasya sutarAmanugraha sthAnatvAt, nigrahasthAnazabdenAbhidhAnaM tu prAznikAbhiprAyavazAt / prAznikAH khalu tasya tannivarttanAdaGgI10 kRtavastunirvAhazaktivaikalyamAkalayya parAjayamuddhoSayanti, svayaM ca vAdI tejasvitayA svazaktibhaGgena khidyate iti tadabhisandhivazAttannivarttanaM nigrahasthAnamuktaM na vastutaH / nanvevamapi tasyAstyeva paritApaH, na cAnukampAviSayaH paritApayogya iti cet; bhavatu kiyAnapi paritApo na caitAvatA tadanukampA duSyati, durantaduHsahasaMsAraduHkhakAraNasya taMtastayA'pasAritatvAt / mahato vyAdherapasArakAraNamAturasya tadAtvakaTukamapi "divyamauSadhaM doSamudvahati / bhavatviyaM tatra vArtA yasyaivamabhiprAyaH 'prativAdivacanenopapattibhUSitenodghATito" mama niravadyaniHzreyasaprAsAdazikharAdhirohaNadvAra kavATo vighaTitazcAdhogatipAtAlapravezamArgaH cirAya kRtArthatvaM bhavitavyatAbalenopasthApitam' iti bhUyasaH paritApasyApyabhAvAt, yasya tu sabhyasAkSikaM svabuddhipratyayaJca parAjitasyApi naivamabhiprAyaH kutazcidAntarAdoSAt kevalaM parAjayapIDaiva mahatI, tatra kathamanukampA na duSyatIti cet ? ucyate - yadi tasya paripIDAbhayAtparAjayo 20 na karttavyaH tarhi tasya vacanaprAmANyAt bahavo'pyunmArgamanupatantastasyai mahAntamanantaduHkhanibandhanamazubhAsravamApAdayeyuH, parAjitasya tu tasya vacanavizvAsAbhAvAt na "teSAM tadanupAtastato nAyaM prasaGga iti tAtkAlikakhedahetutve'pi azubhAsravanirodharUpamahopakArakAraNatvAt tatrApyanukampA na duSyatyeva / yasya tu pratipAdyamAnasyApyapratipattiH "antaraGgavaikalyAt, nApi svamatAnurAgaprayuktAt "kAkavAsitAduparatiM (tiH) na tatrAnukampanam - " avineye mAdhyasthyam" 65 [ ] ityAgamAt / nApi tasya vastuvAde'dhikAraH prAznikaistannivAraNAt / na hi se zaktivikalatayA'dhyavasitamapi vAde'dhikArayanti "samarthavacanaM vAdaH " [ pramANasa0 6 / 51] iti tallakSaNAparijJAnaprasaGgAt, kAkavAsitasya ca tejasvinA narapatinA nivAraNAt / tadupapannaM viparIto'pyanukampyata iti / 15 1 mAtsarya parityAga / 2 pariSadbalena -A0, tA0 / sabhyena / 3 mAtsaryaparityAgasya / 4 mithyAbhinivezanivRtti / 5 mithyAbhinivezanivarttanAt / 6 bhidyate -A0, ba0, pa0 / 7 prAznikAbhiprAya / 8 cet; na; bha bhA0 ba pa0 / 9 tataH vAditaH tayA anukampayA / 10 divyalamau - A0, ba0, pa0 / 11 - nodbhUSito A0, ba0, pa0 / 12 mAnakaSAyAdirUpAt / 13 utpathabhASiNo viparItavAdinaH / 14 zrotRRNAm / 15 viparItavAdinyapi / 16 bodhazaktyabhAvAt / 17 kAkazabdavannirarthaka pralApAt / 18 " maitrI pramodakA ruNya mAdhyasthyAni ca sva-guNAdhika- klizyamAnAvineyeSu / " - ta0 sU0 7/11 | Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] prathamaH pratyakSa prastAvaH kaiH punasteSAM nyAyo malinIkRta ityAha- ' atimahApApaiH' iti / malopalepasya pApakAryatvAbhinivedanenAhetukatvaM pratyAcakSANaH tasyAzakya prakSAlanatvAbhAvaM nivedayati, hetumataH svabhAvasyApi taddhetuvipakSopasthAnena zakyanivarttanatvAt, tannirAkRtametat 51 "ghRSyamANo'pi nAGgAraH zuklatAmeti jAtucit / nijasvabhAvasamparkaH kenacinna nivAryate // " [ pra0 vArtikAla0 1 / 234 ] iti / pApAnAmatimahattvapratipAdanaM tu malasya tanmAtranibandhanatvAbhAvAt anyathA'tiprasaGgaH zuddha nyAyavidAmapirtanmAtrasadbhAvAvirodhAt / kutasteSAM tAni pApAni ? malinIkRtAnnyAyAzvet; "so'pi kaiH ? taireveti cet; na; parasparAzrayaprasaGgAdityatrAha - 'puropArjitaiH' iti / atredamaidamparyam - na hi ya eva nyAyastairadhunA malinIkriyate tata eva tAni yenAyaM doSaH kintu 10 prAgevopArjitAni, tadupArjane cAparastatpuropArjito malinIkRto nyAyo hetuH so'pi tadaparapApanibandhana ityanAdirayaM tatprabandha iti / anena sahajo malasambandho darzitaH / 1 I 1 taM punarAhArthaM darzayati- 'svayaM guNadveSibhiH' iti / 'nyAyo malinIkRta:' iti varttate / guNadveSiNazcaikAntavAdinaH taiH paramAgamanyAyaguNasya upapannajIvAdipadArthaprakAzanarUpasya dveSAt / sa eva kuta ityAha- 'kalibalAt' kalikAlazakteH / tasya sAdhAraNatvAt sarveSAmapi 15 tadudveSaH syAdityatrAha - prAyaH prAcuryeNa / tadapi kuta ityAha- mAhAtmyAttamasaH / avidyAndhakAra sAmarthyAt / na kevalaM kAla eva guNadveSakAraNamapi tvavidyAsAmarthyamapi / na ca " tatsarveSAmiti bhAvaH / vivRto vRttasyAvayavArthaH / samudAyArthastu sambandhAbhidheyaprayojanalakSaNaH / tatra nyAya evAbhidheyam / tena ca zAstrasya vAcyavAcakabhAvaH sambandhaH / sa ca sAmarthyoktaH / na hi tena" nyAyamabruvANena sa 20 nairmalyaM netuM zakyate / prayojanaM tu zAstrasya nyAyanairmalyanayanam tena sambandho hetuhetumadbhAvaH, zAstrasya taddhetutvAt tasya ca tatkAryatvAt / sa ca kaNThokta eva 'vacobhirnenIyate' iti vacanAt / kiM punaH zAstrAdau sambandhAdyabhidhAnasya prayojanamiti cet ? "kecidAhuH - zrotRjanapravarttanam / sati hi sambandhAdyabhidhAne tadabhihitaprayojanaM prati AzAparavazIkRtacetasaH zrotR- 25 janasya zAstrazravaNatadabhyAsAdau bhavati pravRttirnAsati / taduktam "sarvasyaiva hi zAstrasya karmaNo vA'pi kasyacit / yAvatprayojanaM noktaM tAvattatkena gRhyate ? || 1- bhAvAnni - A0, ba0, pa0, sa0 / 2- tvAnnirA - tA0 / 3 pApaleza / 4 pApAMza / 5 nyAyamalinIkAraH / 6 pApAnnyAyamalinIkAraH tasmAca pApodbhava iti / 7 pApAni / 8 dveSaH / 9 kalibalasya / 10 tatsarveSAmapi bhA-A0, ba0 / 11 zAstreNa / 12 nyAyaH / 13 mImAMsakAH / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [22 siddhArtha siddhasambandhaM zrotuM zrotA pravarttate / zAstrAdau tena vaktavyaH sambandhaH saprayojanaH // " [ mI0 zlo0 1 / 1 / 1 zlo0 12, 17 ] iti ; tadidamanupapannam ; prekSAvato vacanamAtrAt kvacitpravRtterayogAt / niravadyapramANavyApArapradIpA5 lokaparyavalokite hi vastuni pravarttamAnaH prekSAvAnityucyate / sa kathamanAkalitavastutattvAdvacanamAtrAt pravarteta prekSAvattAvilopaprasaGgAt ? vacanamapi pramANatvAdAkalitavastutattvameveti cet ; kutastasyai prAmANyaM vastuni pratibandhAbhAvAt ? na pratibandhAttasya prAmANyamapi tu yogyatayaiva kRttikodayavacchakaTodaye , na hi tatrApi tAdAtmyaM tadutpattirvA pratibandhaH sambhavati , tadabhAvasya yathAvasaraM nivedanAditi cet ; kimidaM kRttikodayasya yogya10 tvam ? anyathA'nupapannatvamiti cet ; na tarhi tat vacanasya svArthApekSayA sambhavati, tasyApi liGgatvaprasaGgAt / anyathAnupapannasyApyaliGgatve na liGgaM nAma kiJcit tallakSaNAntarAbhAvAt / tannAnyathAnupapannatvam / anyadeva taditi cet ; na ; kRttikodaye tasyAsambhavAt nidarzanasya sAdhanavaikalyApatteH / atha matam-kasyacitkizcidyogyatvam , anyathAnupapannatvaM kRttikodayasya anyacca vacanasya, na caivaM "sAdhanasyA'siddhatvaM tadvikalatA vA nidarzanasya ; 15 yogyatAsAmAnyasya hetutvAt , tasya cobhayorapi sAdhyadRSTAntadharmiNo vAditi ; tanna ; anyasyApi svAbhAvikasyAbhAvAt , vacanasya "samayAnupAlanaprayAsavaiphalyaprasaGgAt / sa eva "tasya sahakArIti cet ; na; "tasya mithyApratyayahetorapi darzanAt / AptopanItasya na taddhetutvamiti cet ; satyametat , Aptasya yathArthaveditayA "doSavikalatayA ca mithyAvAdAsambhavAt / tadeva tu nAptatvamadyApi zAstrakArasya nizcitamityasmAkamasti khedaH / mAkAri khedH| tadAptabhAvasya suprasi2. ddhatvAditi cet ; kiM tarhi prayojanavacanena ? vinApi tene nizcitatadAptabhAvasya tadvacanamAtrA deva pravRttisambhavAt / na hi 'idaM tvayA zrotavyam' ityAptenAjJAtaH 'tadvacanaM prayojanavadanyathA vA' iti sandigdhumarhati, tathA sandihAnasya tatrAptabuddherevAbhAvaprasaGgAt / na hyAptasya niSprayojanavacanasambhavaH tasya parahitopanibaddhazuddhacittatayA sarvavyApArANAM sAphalyaniyamAt / satyam, astyevAptavacanasya prayojanam, tattu pratipAdyasyAbhivAJchitamanyadvetyanupadarzane na jJAyata iti 25 cet ; na; upadarzane'pi smaantvaat| na hyupadarzitamityeva abhivAnchitaM bhavati anabhivAJchita syApyupadarzanasambhavAt / "anabhivAJchite'pi pravRttiranupadarzite prayojane syAt AptavacanasyAnullaGghanIyatvAditi cet ; astu, na kazciddoSaH, tatpravRtteH puruSArthahetutvAt / tadeva tasyAH katha 1 tadidamupa- A0,ba0pa0,sa0 / 2 prekSAvattvavi-A0, ba0, 50, sa0 / 3 vacanasya | 4 'udeSyati zakaTaM kRttikodayAt' ityanumAne / 5 zakaTodayakRttikodayayoH / 6 anyathAnupapannatvam / 7 vacanasyApi / 8arthAsbhAve anupapannasyAdivacanasyA'liGgatve / 9 yogyatvam / 10 anyathAnupapannatvavyatiriktasya / 11 sAdhanasyApi siaa0,b0,s0| 12 yogyatAsAmAnyasya / 13 anyathAnupapannatvAtiriktasya / 14 saGketagrahaNa / 15 saGketa eva / 16 kasya tA0 / vcnsy| 17 sakAlIti A0, ba, 10, s0| 18 vacanasya / 19 doSavikalpatayA A0,ba0pa0 s0| 20 prayojanavacanena / 21 janasya / 22 abhivA-tA0 / 23 pravRtteH / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 53 miti cet ? 'bAlakapAThapravRttivat' iti brUmaH / yadi cAyaM nirbandhaH prathamamabhihita sambandhA dikameva zAstramAdeyamiti ; evaM tarhyAdivAkyasyApyAdeyatvanibandhanam / sambandhAdivacaH pUrvaM vAcyamanyatprasajyate // 194 // tatrA'pyanyattataH pUrvaM tataH pUrvaM tataH param / AdivAkyaprabandhe syAdevaM satyanavasthitiH // 195 // alpatvAdAdivAkyasya saMmbandhAdyuktito vinA / pravRttiviSayatvaM cetkutazcidavakalpyate // 196 // pratyekaM sarvavAkyAnAmalpatvaM nanu dRzyate / sambhavettanmahattvaM cedAdivAkye'pi tatsamam // 197 // pratyekaM vAkyavRttezca zAstravRttirna cAparA / sA cAlpaviSayatvAnna sambandhAyuktisaspRhA // 198 // alaukikazca mArgo'yaM yatprAguktaprayojanam / vAkyamalpaM mahadvApi vrajatyAdeyatAmiti // 199 // tannAyai mAnarUpatvAt "svArthanirNayanirmitaiH ( teH ) / zrotRpravRttihetutvamAdivAkyasya saGgatam // 200 // 10 1 sambandhakathnamantareNa / 2 vAkyapravRttezca A0, ba0 / vAkpravRtteH pa0 / 3 vAkpravRttiH / 4 zAstrasya / 5 svArthanirNayasvarUpatvAt / 6 dharmottaraH / 7 tadviSayasya saM-A0, ba0, pa0, sa0 / "anukteSu tu pratipattRbhiniSprayojanamabhidheyaM sambhAvyetAsya prakaraNasya kAkadantaparIkSAyA iva, azkyAnuSThAnaM vA jvaraharataca kacUDAratnAlaGkAropadezavat, anabhimataM vA prayojanaM mAtRvivAhakramopadezavat, ato vA prakaraNAllaghutara upAyaH prayojanasya, anupAya eva vA prakaraNaH sambhAvyeta / etAsu cAnarthasambhAvanA svekasyAmapyanarthasambhAvanAyAM na prekSAvantaH pravartante / abhidheyAdiSvartha sambhAvanA'narthasambhAvanA viruddhotpadyate / tayA tu precAvantaH pravartante / iti prekSAvatAM pravRttyaGgamartha - sambhAvanAM kartuM sambandhAdInyabhidhIyanta iti sthitam / " nyAya bi0 TI0 pR0 4 8 sambandhAdivizeSe / 9 - yasyaiva prA-A0, ba0, pa0, sa0 / 10 " saMzayenApi pravRttidarzanAt / yathA kRSIvalAdInAm / syAdetadyadyapi kRSIvalAderbhAvini phale saMzayastathApi tatphalasAdhananizcayasteSAM vidyata ev| tena nizcayapUrvikaiva teSAM pravRttiriti; tadasamyak ; yadarthaM hi yasya pravRttiH sA tatsaMzaye'pi tasya bhavatItyetAvadiha prakRtam / na ca kRSIvala:dayaH sAdhanArthaM teSu pravartante yena sAdhanaviSayanizcayasadbhAvAnnizcayapUrvikA pravRttirevamupavarNyate / kiM tarhi ? phalArtha te pravartante / tatra ca phale pratibandhAdisambhavAnna nizcayo'stItyataH saMzayapUrvikaiSa teSAM pravRttiH / " - tazva saM0pa0 pR0 3 / 15 * anyastvAha - nedaM sunizcita pramANatayA sambandhAdivizeSa nirNayanibandhanatvAt pravRttikAraNam, api tu tadviSayasaMzayakaraNAt / asati hyetasmin ' ' kimidaM zAstraM sambandhAdi - rahitameva bAlonmattAdivAkyavat, tatsahitamapi kimanabhimataprayojanameva mAtRvivAhavidhikramavyAkhyAnavat, abhimataprayojanamapi kimazakyaprayojanameva jvaropazamanakAraNaphaNipaticUDAmaNi- 20 guNavyAvarNanavat ?' ityanekadhA saMzayavikalpaH prAdurbhavan prekSAvatAM pravRttimeva zAstre pratirundhyAt, upadarzite punaH sambandhAdivizeSe prAgupadarzitAnarthasaMzayavyavacchedena tadviSayasyaivArthasaMzayasya prAdurbhAvAt bhavatyeva teSAM tatra pravRttiH / na cArthasaMzayAt pravRttau prekSAvattAparikSatiH; Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [12 kRSyAdau kRSIvalAdInAM 'tatkRtapravRttikatve'pi tatparikSaterabhAvAt / atha teSAmaGkarAyupeye saMzaye'pi tadupAye kRSyAdau nirNaya eva, tato nirNItopAyatayA pravRttatvAdupapannaM prekSAvattvam, zAstre tu yathopeye saMzayastathA tasya tadupAyabhAve'pi tataH kevalAdeva saMzayAtpravRtteH kathanna tatparikSaya iti cet ? na sArametat ; aGkarAyupeyanirNayAbhAve kRSyAditadupAyabhAvasyApi duSkarAnarNa 5 yatvAt, upeyasApekSaM hi kasyacidupAyatvaM tatkathaM tadanizcaye zakyanizcayamiti sandigdhopAyatayaivobhayatrApi pravRttiriti na kRSyAdeH zAstrAkimapi vailakSaNyamutprekSyata iti ; so'pi na yuktakArI vicAravikalatvAt ; tathA hi-yadyetadAptavacanaM kathamasmAtsaMzayaH ? nirdoSavacanasya niyamena nirNayanibandhanatvAt , nirdoSatAyA evAptitvAt / nanvidamevAptasyAptatvaM yatsvapratibhAsAnatikrameNa vacanam, svapratibhAsamatikramya vadata eba 10 vaJcakatvenAnAptatvAditi cet ; kimidAnI zAstrakArasyApi sambandhAdikaM sandigdhameva ? tathA ceta: sasthitaM tasya zAstrakAratvam / na ca svapratibhAsAnatikramato vacanamevAptatvama: bAlonmattAderapi tatprasaGgAditi pramANaparizuddhavacanamevAptatvam / na ca tadvacanAdarthasaMzayaH; arthnirnnysyaivopptteH| na ca dharmottareNa zAstrakArasyAptatvamanabhipretameva; "vyAkhyAtAro hi krIDAdyartha viparItAbhidhAyino'pi sambhAvyante na praNetAraH" [ ] iti "tadvacanAt / 15 na cAviparItAbhidhAnAdanyadanyasyAptatvaM nAma / zabdasyaivaiSa svabhAvaH yadAptabhASito'pi saMzaya. mevopajanayatIti cet ; na ; anarthasaMzayasyApi jananaprasaGgAt , tathA ca "arthasaMzayameva pravRttyaGga kartumAdAvabhidheyAdikamAha'[ ] ityapezalaM syAt / yadi ca svAbhAvyAdasya saMzayahetutvaM kutastarhi tatsaMzayasya vyavacchedaH ? "zAstrAdevAdhigatAditi cet ; na ; tasyApyAdivAkyavat zabdAtmakatvena saMzayahetutvAt , tatsaMzayasyApi zAstrAntarAt vyavacchittikalpanAyAm anava20 sthAnAt / pramANAt saMzayavyavaccheda iti cet ; tadyadi pramANaM zAstrAdanyata evAdhigatam ; zAstramanarthakaM prayojanAntarAbhAvAt / zAstrAdeveti cet ; na ; tatrApi "tataH saMzayasyaiva bhAvAt , zabdasya tatkaraNasvabhAvatvAt / tatsaMzayasyApi pramANAntarAd vyavacchedazvet ; na ; 'tadyadi' ityAdeH prasaGgasya punarAvRtteranavasthAprasaGgAt / 1 arthasaMzayakRta / 2 tadupAyo bhAve'pi A0, ba0, 50, s0| 3 prekssaavttaaprikssyH| 4 upeyAnirNaye / 5 kRSyAdau zAstre ca / 6 "aaptenocchinndossenn"-rtnk015|"aagmo hyAptavacanamAptaM doSakSayAdviduH / kSINadoSo'nRtaM vAkyaM na brUyAddhatvasambhavAt"-sAGkhyakA0 mAThara0 pR. 13 / 7 yatprati-A0, ba0, 50, s0| 8 evaJca tatve-A0, ba0, 50, s0| 9 "AptaH khalu sAkSAtkRtadharmA yathAdRSTasyArthasya cikhyApayiSayA prayukta upadeSTA |"-nyaaybhaa0 17 / "yo yatrAvisaMvAdakaH sa tatrAptaH pro'naaptH| tattvapratipAdanamavisaMvAdaH tadarthajJA. nAt |"-assttsh0,assttsh pR. 23 / 10 "vyAkhyAtRNAM hi vacanaM krIDAdyarthamanyathApi sambhAvyate zAstrakRtAM tu prakaraNaprArambhe na viparItAbhidheyAdyabhidhAne prayojanamutpazyAmo nApi pravRttim |"-nyaaybi. TI. pR. 4 / ""arthasaMzayo'pi hi pravRttyaGgaM prezcAvatAm / anarthasaMzayo nivRtyaGgam / ata eva zAstrakAreNaiva pUrva sambandhAdIni yujyante vaktum |"-nyaaybi. TI. pR. 4 | 12 zabdasya / 13 zAstrAdevAga-A0, ba0, pa0, s.| 14 zAstrahetukasaMzayasyApi / 15 zabdAtmakAt zAstrAt / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] prathamaH pratyakSaprastAvaH tato dUraM gatenApi vAkyamAptAbhijalpitam / arthanirNayakRdvAcyamAdivAkyaM tathA na kim ? // 201 // aGgIkArastavAtrApi na yuktaH paridRzyate / ApproktipakSe vaiphalyaM vAkyasyAsya hi darzitam // 202 // yecca zrotuH pravRttyaGgaM zraddhAdyutpAdanaM budhaiH / vyAvarNitamasandigdhamAdivAkyaprayojanam // 203 // tadapyAptoktitazcetsyAt ; vAkyametad vRthA bhavet / AptAjJayaiva zraddhAdeH sambhavAdAdivAkyavat // 204 // anyathA hyAdivAkye'pi zraddhAdyutpattikAraNam / vAkyAntaraM pratIkSyaM syAdanavasthAnaduHkhadam // 205 // anAptavacanatve'sya bAlonmattAdivAkyavat / zraddhAkutUhalotpattirataH sambhAvyate katham ? // 206 // 10 15 yatpunaretat-vyApakAnupalabdhyA pratyavatiSThamAnasya tadasiddhatodbhAvanamAdivAkyasya prayojanam / atra hi 'nArabdhaivyaM na zrotavyamidaM zAstra sambandhAdirahitatvAt unmattavacanavat' iti kasyacit aurambhazravaNAdivyApakasambandhAdyabhAvopadarzanena ArambhAdinivAraNArthaM pratyava - sthAne tatsambandhAdyupadarzanena tadanupalambhasyAsiddhatvamanenodbhAvyate, anyathA zAstrArambhAdau prekSAvatAmapravRttiprasaGgAditi ; tadapi na caturasram ; vacanamAtrAt sunizcitasambandhAdyupadarzanAsambhagherna tadasiddhato.dbhAvanasya durvidhAnatvAt / na hi vyApakopalambhamavitathamanupasthApayat tadanupalambhapratyAkhyAnAya vacanametatsamartham / tadupalambhasyaiva tadanupalambhaniSedhitvAt / kevalasya tadupadarzanasAmarthyavaikalye'pi sakalazAstrazravaNa sahitasya tatsAmarthyamastyeva, adhigatazAstrasya samba- 20 ndhAdau nirNayopapatteriti cet; na; vyApakAnupalambhe jIvati " tacchravaNasyaivAsambhavAt anyathA tadasiddhatodbhAvanavaiyarthyAt / upamRdyate tadanupalambha iti cet; kutastadupamardanam " ? sambandhAdi - nirNayAt / so'pi kasmAt ? " tacchravaNAt / tadapi kutaH ? tadupamardanAditi cet; na; cakraka , "zraddhAkutUhalotpAdanArthaM tadityeke / " - ta0 ilo0 pR0 4 / " tadvAkyAdabhidheyAdau zraddhAkutUhalotpAdaH tataH pravRttiriti kecit svayUthyAH / " - siddhivi0 TI0 pa0 5 / 2 AptAjJayA zraddhAdyutpattyabhAve / 3 " tasmAta 'yat prayojanarahitaM vAkyam, tadaryo vA na tat prekSAvatA''rabhyate kartuM pratipAdayituM vA tathathA dazadADimAdivAkyaM kAkadantaparIkSA ca niSprayojanaM cedaM prakaraNaM tadartho vA iti vyApakAnupalabdhyA pratyavatiSThamAnasya tadasiddhatodbhAvanArthamAdau prayojanavAkyopanyAsaH / " - hetu bi0 TI0 pR0 2 / nyA0 pra0 vR0 pR0 1 / " tatra niSedhyasya yadvyApakaM tasyAnupalabdhiH vyApakAnupalabdhirucyate / tathA hi atra ArambhaNIyatvaM niSedhyam, tasya vyApakaM saprayojanatvam, tasyAnupalabdhiH " - nyAyama0 vR0 pa0 pR0 39 / 4 -vyaM zrotavyamitidam A0, ba0, pa0, sa0 / 5 zAstrArambhazravaNa / 6 sambandhAdyanupalambhasya / 7 sAdhAraNavacanAt / 8 - ve tada9 sambandhAdi / 10 sakalazAstrArtha zravaNa / 11 - padarzanam A0, ba0, pa0, sa0 / A0, ba0, pa0 / 11 zAstrazravaNAt / 13 sati zAstrazravaNe sambandhAdinirNayaH, sati ca tasmin vyApakAnupalambhopamardanam, tasmiMzcasati zAstrazravaNamiti / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 nyAyavinizvayavivaraNe [ 12 doSasya suvyaktatvAt / Aptavacanatvena pramANatvAd anyanirapekSameveda' sambandhAdyupadarzanasamartham ; ityapyasAram ; udIritottaratvAt - antareNApi vacanamAptAjJayaiva sambandhAdisiddhau vyApakAnupalambhasyAsiddhatvaM (tva) nirNayAt AdivAkyavat, anyathA tatrApi tadanupalambhaniSedhAya vacanAntarakalpanAyAmanavasthAnAt / tannedamapi vivekacaturacetasAM cetasi prItikaram / 5 pratijJAvacanametat ; ityapi tAdRgeva / vacanamAtrAt pratijJArthAsiddheH sarvatra hetuvaiphalyaprasaGgAt / vakSyamANaH* zAstrArtho heturiti cet; na; pratyakSa parokSarUpasya pramANasyaiva zAstrArthatvAt / tasya ca svarUpAdiviSayacaturvidhavipratipattinirAkaraNamukhena yathAsthAnamupavarNyamAnairupapatti vizeSarnirNaya (ye)zAstrArthaparijJAnasya paripUrNatvAt kimaparamavaziSyate yadatra pratijJAyamAnaM zAstrArtha - jJAnasAdhya N bhavet ? tannedamapi tatprayojanam pUrvopanyastaprayojanavata vicArA sahatvAt / 10 ayameva ca zAstrakArasyApyabhiprAyaH, sarvasyApyasyAdivAkyaprayojanasya cUrNau nirAkaraNAt / na ca tadIyameva zAstra vyAcakSANaistadanabhimatamevAdivAkyaprayojanamabhidhAtuM yuktam / tarhi kima (kimpa) ramidamAdivAkyamiti cet ? 'saGkSepeNa zAstrAbhidheyazarIrapratipAdanaparam' iti brUmaH / tathA hi-'vacobhirnenIyate' iti savyApAraM zabdazarIramupadarzitam / 'nyAyaH' ityabhidheyazarIram / itaratsarvaM yathAsambhavamubhayatra vizeSaNam / kimprayojanaM saGkSepeNa tadupa15 darzanasyeti cet ? vineyavyutpAdanameva, vistareNa tadupadarzanavat / nanvidamapi zAstrakArasyAnabhipretamevaM saGkSepataH zAstrazarIropadarzanasyApi cUrNau pratikSepAt ; "satyam ; zabdaMgaDumAtrApekSayA tatpratikSepaH, vAGmAtreNa nizcayAyogAt " ] iti tatraiva vacanAt / na cedaM vAGmAtramAdivAkyam; Aptopa nItatvena vAgvizeSatvAt / Aptatvameva zAstrakArasya na nizcitamiti cet; na; kutazcit " cirasaMvAsAdestannizcayasambhavAt / anizcitatadAptabhAvasya nedaM 20 tadupadarzanakSamamiti cet; na; pratyakSAdAvapi samAnatvAt / na hi tadapyanizcitatadavyabhicArAdivizeSasya svaviSayopadarzanakSamam / na ca saGkSepAvagame vistaravaiyarthyam; pratipattivizeSasya tadadhInatvAt / pravRttyaGgatvamevAptavacanatvAdasya kasmAnna bhavatIti cet ? na ; vacanamantareNApi pravRtterAptAjJayaiva sambhavAdityuktatvAt / saMzayAdikAraNatvaM tu nivAritameva / tanna kicidatra parihAsyamastIti paryAptaM prasaGgena / 25 kasyacidatra codyam - " pramANAdiSTasaMsiddhiranyathA'tiprasaGgataH / " [ pramANapa0 pR0 63] iti vacanAt vyAyamalaprakSAlanasyApISTatvAt / tadapi " pramANAditi vaktavyaM na samyagjJAnAditi / na ca samyagjJAnameva pramANam; ajJAnasyAsamyagjJAnasya ca tasya bhAvAt / na ca 1 zAstram / 2 AptAjJayA sambandhAdisiddhyabhAve / 3 AdivAkye'pi / 4 - NazA-A0, ba0, pa0, sa0 / 5 " caturvidhA cAtra vipratipattiH - saGkhyAlakSaNagocaraphalaviSayA / " nyAyavi0 TI0 pR0 9 / 6 aka laGkadevasya / 7 akalaGkIyaM zAstraM nyAyavinizcayAkhyam / 8 - kSANe sadabhi -A0, ba0, pa0 -kSaNaistadabhi - sa0 / 9 yuktizUnyanirarthakazabdApekSayA / 10 cUrNau / 11 cirasahavAsAdeH / 12 AdivAkyasya / 13 - rAjJAyaiva A; ba sa0 / - rAyayaiva pa0 / 14 AdivAkyasya vizeSataH carcA nimnagrantheSu draSTavyA - nyAyama0 pR0 6 / sanmati 0TI0 pR0 170 / tasvayaM pR02 / ta0 zlo0 pR04 / sthA0 ra0pR014 | 15 nyAyamalaprakSAlanamapi / 16 pramANasya / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13) 57 prathamaH pratyakSaprastAvaH zabdaliGgAderajJAnasya loke prAmANyaM na prasiddhaM yuktiyuktaM veti zakyaM vaktum ; ubhysyaapyupptteH| lokastAvat 'dIpena mayA dRSTaM cakSupA'vagataM dhUmena pratipannaM zabdAgnizcitam' iti vyavaharati / na caupacArikaM teSAM prAmANyamiti yuktaM vaktum ; yato yasya pramitikriyAyAM sAdhakatamatA tasya prAmANyamiti presiddhiH, pramANapadAccoktasyaivArthasyAvagamaH / tathA zAstrAntarepi-avyabhicArAdivizeSaNaviziSTopalabdhijanakasya bodhasyAbodhasya vA sAmAnyena prmaanntvprsiddhiH| yathA 5 coktam-"likhitaM sAkSiNo bhuktiH pramANaM trividhaM smRtam' [ ] loke'pi tathAbhUtasyaiva pramANatvavyavahAro yathA''huH-asminnizcayo'smAkamayaM puruSaH pramANam / yuktiyuktaM caitat , yataH pramANapadaM karaNatvAbhidhAyakaM pramIyate'neneti pramANam / karaNavizeSasya viziSTa. kAryajanakatvena pramANatvAt , kAryavizeSazca kAryAntarebhyaH pramANatvenAvyabhicArAdisvarUpatvena vA / tanna samyagjJAnameva pramANam anyasyApi bhAvAt / tato na 'samyagjJAnajalaiH' ityupapannam ; 10 niravazeSapramANasaMgrahAbhAvAt / samyagjJAnAtmanaiva pramANena nyAyamalaprakSAlanAt kimitarapramANaparigraheNeti cet ? na sadetat , evaM premANasamplavasyAnabhISTiprasaGgAt / abhISTazca kathaJcitpramANasamplavaH syAdvAdinAmiti / tadetaccothunirAcikIrSayA samyagjJAnAtmakatvameva pramANasya vyavasthApayannAha-. pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM saakaarmnyjsaa| dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam // 3 // iti / 'nyAyaH' ityanuvartamAnamarthavazAdvibhaktipariNAmena dvitIyAntamiha sambadhyate / tato. 'yamarthaH-nyAyaM prAhuH svAmisamantabhadrAdayaH / kiM prazabdena Ahuriti paryAptatvAditi cet ? na ; 'prabandhena AcAryopadezapAramparyeNa AgatamAhuH prAhuH' iti vyAkhyAnArthatvAt / tadanenAnAdirayaM zAstraprabandhaH, kevalaM tatsajhepAdividhAveva zAstrakArANAmAdhipatyamiti drshyti| 20 nyAyaM kiM prAhuH ? vedanam jJAnam / kathaM prAhuH ? spaSTam zabdatAtitattvena (?) parisphuTaM yathA bhavati "tatvajJAnaM pramANam"[AptamI0 zlo0 101]ityAdinA tathaiva pravacanAt / anenAvedanAtmakatvaM nyAyasya vyavacchinatti, tadavyavacchede vednaatmktvvidhaanaanupptteH| na hi zabdasya nityatvamavyavacchindannanityatvaM vidhaatumrhti| kathaM vacanamAtrAttavyavaccheda iti cet ? na ; sopapattikatvAdasya vacanasya / tathA ca prayogaH-nyAyo vedanAtmA, nyAyatvAnyathAnupapatteH / 11 kathaM dharyeva heturiti cet ? na ; tasyApi hetutvAvirodhasya vakSyamANatvAt / zabdaliGgAdInAm / 2 "avyabhicAriNImasandigdhAmarthopalabdhi vidadhatI bodhAbodhasvabhAvA sAmagrI pramA. Nama |"-gyaaymH pR012|3 yathoktam aa0,b0,10,s.| "pramANaM likhitaM bhuktiH sAkSiNazceti kIrtitama / " -yaajny02|22| 4-Saca A0, ba0, 50, s0|5 ekasmin prameye bahUnAM pramANAnAM pravRttiH pramANasamplavaH / 6 "upayogavizeSasyAbhAve prmaannsmplvsyaanbhyupgmaat| sati hi pratipatturupayogavizeSe dezAdivizeSasamavadhAnAdAgamAt pratipannamapi hiraNyaretasaM sa punaranumAnAt pratipitsate tatpratibaddhadhUmAdisAkSAtkaraNAt pratipattivizeSaghaTanAt / punastameva pratyakSato bubhutsate ttkrnnsmbndhaattdvishessprtibhaassiddheH|"-assttsh. pR.4| prameyaka.pU. 59 / .-caM ni-A.ba0, 10, s0|8 dvitIyazlokAt / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 13 asiddhamanyathA'nupapannatvam acetanAsyApIndriyAdeAyatvAvirodhAt , nIyate'neneti hi nItikriyAkaraNaM nyAya ucyate, taccAcetanamapi nAnupapannaM prasiddhiyuktibhyAM tasya samarthitatvAditi cet ; atra pratividhAnam ; acetanasya sAmagyekadezasya, sAmagrIrUpasya vA pramANatvaM bhavet prakArAntarAsambhavAt? na tAvatsAmagryekadezasya ; sAdhakatamatvAsambhavAt / pramitikriyAM prati karaNatve hi 5 tasya prAmANyaM bhavet karaNatvaJca sAdhakatamatvameva "sAdhakatamaM karaNam" [paa0vyaa01|4|42]iti vacanAt / sAmagryekadezasya ca nayanapradIpAderyadi hetutvameva sAdhakatamatvam ; tadA sarvataddhetUnAmapi sAdhakatamatvena prAmANyAnna kazcitpramAtA nApi kizcitprameyamityatimahadasamaJjasaM prApta karaNasyaiva kartRtvAdivirodhAt / hetutvAvizeSe'pi sarveSAM kiJcideva karaNaM tatraiva karaNatvasya vivakSita tvAt 'vivakSAtaHkArakANi bhvnti"[jaine0mhaa01|4|41] iti nyAyAt ; ityapyasaGgatam ; 10 pramAtrAderapi vivakSayA karaNatvaprasaGgAt vivakSAyA viSayaniyamAbhAvAt / kathaM vA puruSecchAnibandhanaM kasyacitpramANatvaM vastupratipattAvupayujyeta ? 'sAMvRtasyaiva pramANaprameyatatphalabhAvasya prasaGgAt / kAraNasyaivAtizayaH sAdhakatamatvamiti cet ; na ; taidaparijJAnAt / antyakSaNeprAptiratizaya iti cet ; na; pramANAbhimatapradIpAdivat kadAcit prameyasya ghaTAderantyakSaNaprAptibhAvAt / etena sainnipatyakA. ritvamatizaya iti pratyuktam, prameyasyApi sannipatyakAritvasambhavAt / sa khalu sannipatyakArItyu15 cyate yasminsati niyamena kAryasya bhAvaH, sambhavati cAyaM prameyApekSayA'pi prakAraH, kadAcitpradI pAdikaraNAntarasAkalye'pi prameyasannidhivirahavidhurIkRtaprAdurbhAvasya ghaTAdisaMvedanasya'tatsannipAte niymenotpttidrshnaat| na kevalaM viSayasyaiva sannipatyajanakatvama. pramAtarapi tattvAta / na hi tadasannidhAne'pi anavadhAnakRte mUrchAdinibandhane vA viSayajJAnaniSpattiH tadanavadhAnAdyapagama eva niymen"tnnissptteH| ataH pramAturapi sannipatyajanakatvAt sAdhakatamatvaM bhavet vizvarUpasyaivaM vaca. 20 nAcca / tannAyamapyatizayaH sAdhakatamatvavyavasthAhetuH ativyAptiduSTatvAt / nirapekSakAritvamatizaya iti cet ; na ; asiddhatvAt , sAmagryekadezAnAmanyonyasahakAritvena kAryakAritvAt / sAmanyantaratadekadezanirapekSatvaM tu na pradIpAdereva, pramAtrAderapi bhAvAt / evaM cetanasyApi saMzayAdijJAnasya sAmadhyekadezasya prAmANye sAdhakatamatvaM nirUpayitavyam / tanna sAmagryekadezasya pradIpAdeH pramitikriyAkaraNatvam asAdhakatamatvAt pramAtrAdivat / atrAha vizvarUpa:-"satyametat, sAmagryekadezasya na prAmANyaM mayApi vicArya tatparityAgAt" [ ] iti; so'pi na samyagvAdI; bodhamAtralakSaNapramANavAdinaM prati pradIpAdibhistadekadezaiH avyAptidoSasyAnudbhAvanaprasaGgAt / yadi hi teSAM prAmANyam , na ca AtmAdInAmapi / 2 haima. bR0 vR. 74122 / "na cAnekakArakajanyatve'pi kAryasya vivakSAtaH kArakANi bhavantIti nyAyAt sAdhakatamatvaM vivakSAta iti vaktavyam , puruSecchAnibandhanatvena vastu vyavasthiterayogAt |"-snmti.ttii. pR0 471 / 3 kalpitasyaiva / 4 atizayajJAnAbhAvAt / 5 kAryAvyavahita prAkkSaNavRttitvam / 6 tasyApi pramANatvaM syAt / 7 "sannipatya janakatvamatizayaH iti cenna..."-nyAyama. pR012| 8-t khalvasa-A0,ba0,50,sa0 / 9 kAryasyAbhAvaH A0, ba0,0,sa, / 10-nttssaa-taa0|7 prameyasannidhAne / 12 sagnipatyajanakatvAt / 13 -na tadasa-A0,0,50,sa0 / draSTavyam-sanmati0 TI0pR0 472 / 14 sannidhAne satyapi / 15 viSayajJAnotparoH / 16 jainAdikaM prati / 17 sAmagyekadezaiH / 18 pradIpAdInAm / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH tatra talakSaNaM tadA syAdvyAptiH, apramANe tu pramANalakSaNabhAvo na doSAya atitryAptyabhAvasya guNatvAt / lokaprasiddhyA 'tatpramANatvamaGgIkRtya tairavyAptirudbhAvyate na vastuvRttyA / ata evoktam- 'lokavastAvaddIpena mayA dRSTamityAdi vyavaharati' iti paryantamiti cet; vastuvRttyA tarhi bodhapramANalakSaNamavyAptidoSarahitameveti kathaM tatra tadudbhAvanaM niranuyojyAnuyogAnniprahasthAnaM na bhavet ? vastutazca teSAmaprAmANye kathamidamuktam' - 'yuktiyuktaM caitat' ityAdi avastu- 5 bhUtasya yuktiyuktatvAnupapatteH / 59 kiJca, "teSAM prAmANye yuktiH pramitikriyAkaraNatvameva / yaduktam - 'pramANapadaM karaNa - svAbhidhAyakaM pramIyate'neneti pramANam / ' iti, tasya ca sAdhakatamasvabhAvasyAbhAvaM svayaM pratipadyamAna eva kathamidaM vaktumarhati 'yuktiyuktaM caitat' iti ? yathAjJAnameva parArthapravRttAnAM vacanakramopapatteH, anyathAjJAtasyAnyathAvacane hi vaJcakatvAnna parArthakArI syAt / astu tarhi 10 vastuta eva 'teSAM prAmANyamiti cet; na; tasya nirastatvAt / vastubhUtapramANasAmadhyekadezatayA teSAM taditi cet; nanvevamupacAra eva syAt, pramANaikadezatayA teSAM prAmANyAt / na caitatpathyaM bhavatAm 'na caupacArikaM teSAM prAmANyam' ityasya virodhAt / " sAmagrItadvatoravyatirekAt sAmagrIprAmANyavat tatprAmANyamapi vAstavameva naupacArikamiti cet; 1 kathamekakriyAyAM syAdanekaM kAraNaM pRthak / "vAsyAdibhede yadbhedazchiderapyupalabhyate // 207 // pramiterapi bhedazcet; na; " sakRttadasambhavAt / jJAnAnAM yugapajjanma na yadvaH zAsane matam // 208 // krameNa tasya bhAvazcet; "akramAttatkramaH katham ? kAraNAdakramAnno yat kAryaM kramavadIkSyate // 209 // tannedaM yuktam - "pradIpAdivat pramAtrAderapi vastutastatprasaGgAcca / tasyApi tadvattadekadezatvAt tatra" prAptamapi prAmANyaM vizeSavidhinA pramAtRtvAdinA bAdhyata iti cet; kaH punarayaM tasya bAdho nAma ? sAmagrItAdAtmyaniSedha iti cet; na; " tadabhAvAt / anyathA pramAtRtvAderapyabhAvaprasaGgAt / na hi sAmagrI bahirgatasya tattvam; atiprasaGgAt / tadantargatasyApi " prAmANyameva niSidhyata iti cet; na; tadantargamatryatirekeNa netrAdInAmapyaparasya prAmANyasyAbhAvAt / 25 tato 'yadyantargamo na prAmANyaniSedhaH, sa cet; nAntargamaH' iti mahAnayaM vyAghAtaH parasya / hero vA tena tasya bAdhanam ? mauNeneti cet; na; " tadavasthAyAM prAmANyasyAprasakteH 1 alakSye lakSaNAbhAvasya / 2 pradIpAdi prAmANyam / 3 " anigrahasthAne nigrahasthAnAbhiyogo niranuyojyAnuyogaH / " - nyAyasU0 5 / 2 / 22 / 4 pR0 57 pa0 7 / 5 pradIpAdInAM sAmagryaikadezAnAm / 6 pR057 pa0 8 / 7 sAmagryekadezasya / 8 sAmagryekadezAnAM pradIpAdInAm / 9 prAmANyam / 10 sAmagrItadekadezayoH / 11 karaNabhede kriyAbheda evopalabhyate na tvabhedaH / :12 yugapat / 13 jJAnajanmanaH / 14 kramarahitAt sAmagrIrUpakaraNAt / 15 pradIpAderiva prabhA0, ba0, pa0, sa0 / 16 tadvadeka - A0, ba0, pa0, sa0 / 17 pramAtrAdau / 18 bodho nAma A0, ba0; pa0, sa0 / 19 sAmagrItAdAtmyaniSedhAbhAvAt / 20 pramAtrAditvam / 21 pramAtrAdeH / 22 prAmANyaniSedhaH / 23 pramAtRtvAdinA / 24 prAmANyasya / 25 gauNadazAyAm / 15 20 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nyAyavinizcayavivaraNe [ 113 kimAyattaM ' tannimittAbhAvAt / na cApraktasya bAdhanam; 'tasya prAptipUrvakatvAt / mukhyeneti cet; tasya mukhyatvam ? kArakasAkalyAyattamiti cet; nanu prAmANyamapi tasya tadAyattameva, tatkathamekAttayoH ekasyAnyadbAdhakaM syAt ? samAvezastu syAt, bAdhyabAdhakayo re kAya ttatvAsambhavAt / netrAdInAmapi pramAtRtvaprasaGgaH, kArakasAkalyasya tatprayojakasya tatrApi bhAvAditi cet; satyam; 5 " ayamasyaiva naiyAyikammanyasya doSaH sa evaM vadati / na tadAyattaM pramAtRtvAdikaM tasyAnyAdhInatvAditi cet; kathaM tadamukta' bhavataiva-pramAtRprameyayoH sacce'pi kathaJcitkArakavaikalye gauNatA nimittAntarAttu tatsAkalye abhimatapramAkhyakAryaniSpAdanAdagauNaH pramAtRprameya[ ] iti / bhAvaH" kiM vA tadanyat, yadAyattaM pramAtRtvAdikaM syAt ? jJAnasamavAyikAraNatvaM jJAnaviSaya10 tvaJceti cet; na; tasyaiva pramAtrAditvAt / nahi tadeva tadAyattam, tadbhAvasya bhedagocaratvAt / tanna tadbhAvasyAnyAyattatvamiti na mukhyenApi tena "tasya bAdhanam / tato na sAmapyekadezatvena nayanAdInAM prAmANyam, AtmAdAvapi prasaGgAt / nApyupacAreNa; anabhyupagamAt, apramANatve kathaM "tairbodhamAtrapramANalakSasya avyApakatvodbhAvanamiti parasyaiSA samantataH pAzArajjuH, tadalamekadezavicAreNa / kArakasAkalyameva tarhi pramANamastu sAdhakatamatvAditi cet; nanu sAdhakAdyapekSayA sAdhakatamaM bhavati, atizAyanasyaivaMrUpatvAt tadarthatvAca tamapratyayasya, tatkimidAnIM sAdhakAdikaM yat apekSyaM syAt ? tadekadeza eva dIpAdiriti cet; tasya tattvaM gauNam, mukhyaM vA syAt .? na tAvadrauNam ; sakalAvasthAyAM tadabhAvAt, anabhyupagamAt / vikaladazAyAmeva " tadastviti cet ; tadyadi kriyAntaraviSayam ; na tadapekSayA tatsAkalyasya sAdhakatamatvam, eka20 kriyAviSayameva kaJcidaprakRSTaM hetumapekSya tadaparasya prakRSTasya sAdhakatamatvavyavahArAt / ekakriyAviSayameveti cet; na tarhi sAdhaka sAdhakatamayoranyonyasahakAritvaM bhinnakAlatvAt / " sahazabdasya yaugapadyArthatvAt bhinnakAlayozca tadasambhavAt tatsahakAritvAniSTau cAnyadA kartrAdikam anyadA ca karaNamiti dRSTaviparItamApadyeta / tanna gauNaM taditi yuktam / 16 15 20 mukhyameveti "cet ; nanvavyavahita kriyAkAritvameva mukhyatvam, 'taMcca tasya kArakasAka25 lyAyattameva " mukhyagauNabhAvasya kArakasAkalyabhAvAbhAvAyattatvAt " [ ] iti bhavata eva vcnaat| tadAyattatvazca tasmAdutpannatvAt, tadra UpatvAdvA syAt ? utpannatvamapi sAdhakatama - svabhAvAt, tadviparItAdvA? na tAvattatsvabhAvAt; apekSyasya pUrvamabhAvena tadasambhavAt / apekSyafasettau tatsambhava iti cet; na; 'tatsambhavAttanniSpattiH, tatazca tatsambhava:' iti suvyaktatvAt 1 prAmANyanimittasya mukhyatvasyAbhAvAt / 2 bAdhanasya / 3 pramAtRtvAdeH / 4 pramAtRtvAdiprayojakasya / 5. asyaiva A0, ba0, pa0, sa0 / 6 SaH evaM tA0 / 7 bhavatyeva A0, ba0, pa0, sa0 / 8 tadAyatrAtvasya / 9 pramAtrAditvena / 10 prAmANyasya / 11 nayanAdibhiH / 12 atizayArthatvAcca / 13 sAdhakAditvam / 14 gauNatvAbhAvAt / 15 gauNaM sAdhakAditvam / 16 sahakAritvaghaTaka sahazabdasya / 17 tayoryugapatkArya kartRtvAbhAve / 18 caina myava - A0, ba0, pa0, sa0] 19 mukhyaM sAdhakAditvaM dIpAdeH / 20 kArakasAkalyAya satvaJca / 21 kArakasAkalyAt / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSa prastAvaH parasparAzrayasya / tadviparItAttadutpattau na tatsAkalyasya prAmANyam asAdhakatamatvAt / pazcAttatsvabhAvabhAve' tasyaiva prAmANyaM syAt avyavahitakriyatvAt na tatsAkalyasya viparyayAt / pazcAdbhAvyapyasau sAkalyAtmakameveti cet; na; sAkalyadvayasyApratipatteH / tanna tatkAryatvAttadAyattatvam / tadrUpatvAcet; na; tasya sAdhakatamarUpatve tAdrUpyAttadekadezAnAmapi sAdhakatamatvameva na sAdhakatvAdikam, tadabhAve na ca sAdhakatamatvam apekSyabhAvAditi na kArakasAkalyasyApi sAdhakata - 5 matvam / kAdAcitkatatsAkalyatAdrUpye' tadekadezAnAmapi kAdAcitkatvopapatterAtmAderanityatvaprasaGga iti kinnodbhAvyate ? iti cet; vatsa, "bhavatpratibodhanArthaM tadudbhAvanam, svayameva cedbhavAn pratibuddhyate kimasmAkaM tadudbhAvanaprayAsena ? "atAdrUpyasyApi bhAvAnnaikAntena tadanityatvam / taduktam- "sAkalyaM hi "teSAmeva dharmamAtraM naikAntena vastvantaram" [ ] iti cet; na; evamapi tannityAnityAtmakatvopapatteH syAdvAdAnugamanaprasaGgAt / tato na tatsAkalyamapi 10 14 tadacetanaprAmANyAbhAvAt / pramANama; 61 nAsiddhamanyathA'nupapannatvam ; cetanatva eva " nyAyatvasyopapatteH nItikriyAsAdhakatamatvasya "tatraiva bhAvAt / paranirapekSaM hi "kAraNatvaM sAdhakatamatvam, sannipatya janakatvasyApi tadrUpatvAt, taccArthanirNaye jJAnasyaiva tasyai " tato'narthAntaratvAt na netradirviparyayAt, tasyApi tatra" sAdhakatamatve tadanarthAntaratvasyAvazyambhAvAt kathamacetanatvaM cetanAdarne rthAntarasya tattvAyogAt ? anarthA - 15 ntaratve kathaM kriyAkAraNabhAvaH ? bheda eva chidi-kuThArayoH tadbhAvapratipatteriti cet; kA tatra chidiH ? kASThasya dvaidhIbhAva iti cet; na; tatra kASThagatasya "tatpariNAma sAmarthyasyaiva sAdhakatamatvAt, asati tasmin satyapi kuThAravyApAre vajrAdau tadabhAvAt / sAmarthyAdeva " chidau kiM kuThAreNeti cet ? na ; tatkriyAyAM " tatsAmarthyAbhimukhye "tasya vyApArAt / yAvattatra tasya " vyApArastAvattatkriyAyAmeva kasmAnna bhavatIti cet ? na; vajrAdAvapi prasaGgAt tadAbhi- 20 mukhye yadi tadvyApAraH tatkriyAyAmapi syAt bhavatvevam, tathApi na tatra tasya sAdhakatamatvaM bhava sApekSasya tvopapatteH sAmarthyasya tu * 38 tasya tato'narthAntaratvAditi cet; tatsAmarthya savyapekSatvAt sAdhakatvameva tu tadabhimukhasya na kiJcidapekSyam, ataH 1 asAdhakatamAt sAdhakAdigata mukhyatvotpattau / 2 sAdhakatamakhabhAvatve / 3 sAdhakatamasvabhAvaH / 4 sAkalyasvarUpatvAt / 5 kArakasAkalyarUpasya / 6 pradIpAdInAm / 7 sAdhakAditvAbhAve / 8 tamapratyayatya kaJcidapekSya bhAvAt / 9 kArakasAkalyagatasAdhakata matvasya anityatve / 10 bhavetprati-A0, ba0, pa0, sa0 / 11 AtmAdau pramAtRtvAdeH asAdhakatamarUpasyApi bhAvAt / 12 kaarkonnaam| 13 AtmAdInAM kAdAcitkasAdhakatama svarUpApekSayA anityatvam, atAdrUpyAcca nityatvamiti / 14 kAra kasA kalyAntargatAcetanAnAm / 15 nyAyasyopa - A0, ba0, pa0, sa0 / pramANatvasya / 16 cetana eva / 17 kArakatvam A0, ba0, pa0, sa0 / 18 jJAnasya / 19 arthanirNayAt / 20 netrAdairapi / 21 arthanirNaye / 22 - darthAnta - A0, ba0, pa0, sa0 / 23 acetanatvAyogAt / 24 kriyA karaNabhAva / 25 dvaidhIbhAvapariNamanazatereva / 26 sAmarthyaM / 27 chedaH kiM A0, ba0, pa0, sa0 / 28 kASThagatadvaidhIbhAvapariNamanazaktiprAkaTye / 29 kuThArasya / 30 sAmarthyAbhimukhye / 31 kuThArasya / 32 chidikriyAyAmeva / 33 Abhimukhyasya / 34 kriyAtaH / 35 chidau / 36 kuThArasya / 37 chedyagatazakti / 38 sAdhakatvopapatteH / 39 tadabhimukhyasya A0, ba, pa0 / kriyAbhimukhasya / 40 kutaH A0, ba0, pa0 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 13 sAdhakatamatvam / evamanyadapi vyatiriktaM kAraNaM sarvatra vastupariNatau sAdhakameva ' tadyogyatvasavyapekSatvAt, tadyogyatvameva 'tadabhimukhaM tatra sAdhakameva nirapekSatvAt pratipattavyam / nanvevaM tadAbhimukhyaparyAyo'pi sAmarthyasya prAcyAdeva tacchaktiparyAyAt, tasyApi tadAbhimukhyaparyAyaH prAcyAdeva tacchaktiparyAyAditi kiM vyatiriktena khaDgAdineti cet ? na ; sarvathA tadAbhimukhyasya 5 nirapekSatve tadanvayavyatirekAnuvidhAnasyAbhAvaprasaGgAt / asti caitat atastasyApa "kAraNatvaM vaktavyam / ata evoktam " 62 "vizeSaM kurute heturvisrasA pariNAminAm / mudgarAdirghaTAdInAmanvayavyatirekavAn // " [ ] iti / tasmAt sarvatra vastupariNatau bhinnasya tacchaktyAbhimukhyamAtre vyApAraH / bhavatu tadabhimukhasya 10 tatsAmarthyasyaiva sAdhakatamatvam, tatkriyAnarthAntaratvaM tu kathaM tasyeti " cet ? na; 'chinnaM kASTham ' iti tatkriyA sAmAnAdhikaraNyena 'tatpratipatteH / 'taitaH kASThasyaiva 'teMdanarthAntaratvaM na tatsAmarthyasyeti cet; na; tasyApi" tadvyatirekAt, vyatireke sAmarthya tadvadbhAvAnupapatteryathAsthAnaM vicAraNAt / tanna dvidhAbhAvaH chidikriyA / kuThAravyApAra evotpAta nipAtAdizchidiriti cet; satyam ; kuThArasya sAdhakatamatvaM tasya tatkriyApariNAmasAmarthyarUpatvAt, na tu tasya 'ta~tkriyAto'rthAntaratvam 15 ' nipatatyutpatati vA kuThAraH' iti " tatsAmAnAdhikaraNyena tatpratipatteH / samavAyAdevaM pratipattinarthAntaratvAditi cet; na; samavAyanimittatve "tasyaiva tatre pratibhAsaprasaGgAt / na caivamabhedasyaiva pratibhAsanAt / na ' tasyApi pratibhAsanaM sAmAnAdhikaraNyasyaivAvabhAsanAditi cet; na; abhedasyaiva tattvAt / samavAyasyaiva tattvaM kasmAnneti cet ? na; 'sAmAnyameva vizeSaH sAmAnyavizeSaH' " ityAdAvabhedasyaiva tattvena parasyApi suprasiddhatvAt, samavAyasya ca niSetsyamAnatvAt / kutaH punaH pariNAmasAmarthyaM bhAvasyeti cet ? tadAstAM tAvat tadupapattisAmrAjyasyaiva savistaramuttaratra nirUpaNAt / tanna kiJcitkriyAvyatiriktaM "karaNam / tato nayanAderapi nItikriyAkaraNatvaM tadvyatireke syAditi tadacetanatvaM virudhyeta / tasya ca cetanatve niSprayojanameva tadaparajJAnakalpanam, anenaivAbhiprAyeNa bhASyakArairapyAdiSTam - " na hyacetanena kiJcit " mIyate jJAnakalpanAvaiphalyaprasaGgAt " [ ] iti / tadanena saMzayAdijJAnasyApi prAmANyaM nirastam; tasyApi nItikaraNatve tadanarthAntaratva niyamAnna saMzayAditvaM syAt / na hi 20 25 1 vastugatasAmarthya / 2 kriyAbhimukham / 3 tannira-A0, ba0, pa0, sa0 / 4 tatpUrvavartinaH / 5 pUrvasAmarthyasyApi / 6 khaGgAdinirapekSatve / 7 khaDgAderapi / 8 chidikriyAyAm / 9 kArakatvaM A0, ba0, pa0, sa0 / 10 sAmarthyasya / 11 cet dvi-A0, ba0, pa0, sa0 / 12 anarthAntaratvapratIte / 13 chinnaM kASThamiti pratItitaH / 14 tadarthA-A0, ba0, pa0, sa0 / 15 sAmarthyasyApi / 16 kuThAragata vyApAre / 17 takriyArthA - A0, ba0, pa0 / kuThAragatakriyAtaH / 18 kriyAsAsAmAnAdhikaraNyena / 19 samavAyasyaiva / 20 pratItau / 21 abhedasyApi / 22 sAmAnAdhikaraNyAt / 23 ityAdyabhe-A0, ba0, pa0, sa0 / 24 " tathA sAmAnyameva dravyavyAvRttihetutvAdvizeSo dravyatvAdiH / " - praza0 vyo0 pR0 127 / 25 kAraNam A0, ba0, pa0, sa0 / 26 nayanAdeH / 27 - tU kriyate A0, ba0, pa0, sa0 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 // 3] prathamaH pratyakSaprastAva: nItitAdAtmye 'tasya tattvam ; nIternirNayarUpatvAt / na hi nirNaya eva saMzayAdiH; virodhAt / nirNayAtmikA ca nItinirUpayiSyate / tato na nayanAdeH saMzayAdervA nItisAdhakatamatvaM tadanarthAntarasya vedanasyaiva tattvAt tasya taMtra paranirapekSatvAt / na hi svayaM takriyAsAmarthya (samartha) syaanyaapekssnnm| asiddhaM paranirapekSatvam ; indriyamanasorapekSaNAt "indriyamanasI vijJAnakAraNam" [ ] iti vacanAditi cet ; na ; jJAnasyotpattAveva dipekSaNAt , utpannasya tu tasya 5 svata eva viSayanirNItirnAnyataH / na caivaM nayanAdeH saMzayAdervA svatastanniItiH ; acetanatvasaMzayAditvavirodhAt / nirvikalpakadarzanamapi na svatastannirNayasamartham ; tatpRSThabhAvivikalpakalpanAvaiphalyaprasaGgAditi na tasyApi mukhyaM prAmANyam / nirNayajJAnahetutvena tu netrAdInAM prAmANyamaupacArikameva na mukhyam / uktaJca "siddhaM yanna parApekSaM siddhau svapararUpayoH / tatpramANaM tato nAnyadavikalpamacetanam // " [ siddhivi0 pra0pari0] iti / aMtra avikalpagrahaNena tattvanirNayasvabhAvavikalatvAt darzanasya saMzayAdezca parigraho nayanAdeH acetanagrahaNena / vedanaM tatphalAbhinnaM kathaM tatkaraNaM yadi ? kuThArastatphalAbhinnaH kathaM tatkaraNaM bhavet ? // 210 // praznastatrApi "tulyazcetka nai tasya" pravarttanam ? / vyatiriktaM phalAdyaJce (Jce ) nAbhinnasyaiva darzanAt // 211 // vicArAdvyatiriktaM cedabhinnasyApi darzane / darzanAkimasau" jyAyAn kiMrUpo vA sa kathyatAm ? // 212 // sAdhyarUpaM phalaM tasmAdabhinnaM sAdhanaM katham ? / sAdhyameva hi tadyuktamabhedaH kathamanyathA ? // 213 / / siddhaM ca sAdhanaM tasmAdabhinnaM" sAdhyate katham ? / "syAtsiddhasyApi sAdhyatve sAdhyatvApariniSThitiH // 214 // sAdhyasAdhanabhAvazca vedanArthAvasAyayoH / abhedazceti vAgeSA pUrvAparavirodhinI // 215 // bhedopAdhirhi tadbhAvo nAbhedaM kSamate bhavan / abhedazca na "bhedam , tadvyamekatra durghaTam // 216 // 1 sNshyaadeH| 2 tadarthAnta-A., ba0, 50, s0| nItikriyAto'bhinnasya / 3 sAdhakatamatvAt / 4 nItikriyAyAm / 5 "tataH subhASitam-indriyamanasI kAraNaM vijJAnasya artho viSaya iti"-laghI. sva. kaa054| 6 indriyamanasorapekSaNAt / 7 jJAnasya / 8 zloke / 9 kuThAragatotpatananipatanavyApArarUpA chidikriyaa| 10 tulyazcet A0, ba0, 50, s0|11 nu A0, ba0, pa0 / 12 praznasya / 13 vicAraH / 14 sAdhanam / 15 siddhAtsAdhanAdabhinnasya phalasyApi siddhatvAt kathaM sAdhyatvamiti bhaavH| 16 kathaJcit / 17 sAdhyasAdhanabhAvaH / 18 bhedazca dvaya-A0, 50, 50, s| kSamate iti puurvennaanvyH| 19 bhedaabhedii| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 nyAyavinizcayavivaraNe iti cetsatyamekAntAbhede dUSaNamIdRzam / naivaM syAdvAdinAmiSTiH ' syAdabhedasya vAJchanAt // 217 // [ 113 tathA hi-nedamartha nirNaya rUpameva vedanam ; svanirNayarUpatvAbhAvaprasaGgAt / na ca nAstyeva tasya tadrUpyam; yuktitastasya vyavasthApanAt / nApi svanirNayarUpameva arthanirNayarUpatvAbhAvaprasaGgAt / 5 na ca nAstyeva tasya tAdrUvyam; yuktitastasyApi vyavasthApanAt / na ca tadubhayavyatiriktameva, tasyAsaMvedanAt nirNayavedanayoH saMsargavazAdevivekAvabhAsanaM na vastuta "evAvivekabhAvAditi cet; na; vivekaniyamasya niSetsyamAnatvAt / tato nirNayavedanayoH kathaJcit vyatirekasyApi bhAvAnnAyuktaH kriyAkArakabhAvaH / etadarthaM ca kArikAyAm arthAtmagrahaNam / viSayabhedena nirNayabhede'pi tatsAdhanajJAnasyAbhidyamAnasya anvayavyatirekAbhyAM kathaJcit vyatirekasya teno10 padarzanAt / satyapi vyatireke nirNaya samasamayasya vedanasya kathaM tatkaraNatvamiti cet ? na; atra naiyAyikasyAvipratipatteH, kArya samakAlasya nityasya anyathA hetutvAbhAvaprasaGgAt / nirNayasahajanmanastasya kathaM " tatkAritvamiti cet ? na; ekAntena tatsahajanmAbhAvAt kSaNabhaGgasya niSetsyamAnatvAt / indriyAdinA tarhi "kimutpAdyate ? na nirNayaH, tasya vedanakAryatvAt / nApi vedanam ; tasyAkSaNikatvena " tadvyApArAt prAgapi bhAvAditi cet; na; nirNaya samarthasya tasya 15 tadutpAdyatvAt / pUrvaM tarhi tadanirNaya samarthamiti cet; na; tadApi viSayAntaranirNayasamarthatvAt / 12 "tasya cAnyata indriyaaderbhaavaat| svArtha nirNayavikalasya tu na tasya prAmANyaM suSuptajJAnavat / nirUpayiSyate caitat / sAmarthyasya sAdhakatamatve svasaMvedana vyAghAtaH "tasyApratyakSatvAt kriyAnumeyatvenopagamAt ""zaktiH kriyAnumeyA" [ ] iti vacanAt, svasaMviditaJca pramANamiti siddhAnta iti cet; astu zaktirUpeNa tadUvyAghAto na kazciddopaH, " zakterlabdhisaMjJita20 bhAvendriyasvabhAvAyA apratyakSatvopagamAt / tata eva sumatidevairuktam - "zakti: parokSeti cenna kAcitkSatiH [ ] iti / svasaMviditatvaM tUktaM" svarUpAparokSanirNaye kriyAtAdAtmyAt / tatkriyAyA api parokSazaktitAdAtmyAt parokSatvaprasaGga iti cet; "abhimatamevaita parokSetarasvabhAvatayA sarvasyApi vastuno'bhyanujJAnAt / vakSyati ca - " pratyakSaM bahirantazca parokSaM svapradezataH " [ nyAyavi0 zlo0 128 ] iti / tato vedanasyaivArthAtmaviSayasya prAmANyAdupapannametat- 'nyAyo vedanAtmaiva nyAyatvAnyathAnupapatteH' iti / 25 1 - TaH syA-A0, ba0, sa0 / 2 svanirNayarUpatvam / 3 arthanirNayarUpatvam / 4 abhedAvabhAsanam / 5 abhedAt / 6 arthAtmagrahaNena / 7 nirNayasAdhakatamatvam / 8 - sthAni-A0, ba0, pa0, sa0 / 9 vedanasya / 10 - thaM sahakA-A0, ba0, pa0, sa0 / 11 kimutpadya - A0, ba0, pa0, sa0 / 12 indriyAdivyApArAt / 13 vedanasya / 14 viSayAntara nirNayasamarthasya vedanasya / 15 sAmarthyasya / 16 " kathamanyathA nyAyavinizcaye 'sahabhuvo guNAH' ityasya 'sukhamAhAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA syAdyUnaH kAntAsamAgame / ' iti nidarzanaM syAt / " - siddhivi0 TI0 pR0 69 | 17 zaktinirUpeNa ta A0, ba0, pa0, sa0 / 18 "lagbhyu. payogau bhAvendriyam / arthagrahaNazaktirlabdhiH / upayogaH punararthagrahaNavyApAraH / " - laghI0 sva0 zlo0 5 / 19 sAmarthyasya / 20 nirNayarUpakriyA / 21 nirNayakriyAyAH / 22 abhimatametat-A0, ba0, pa0, sa0 / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 65 nanvarthasya ghaTAdeH Atmanazca bodhasvabhAvasya vedanameva katham ; azaktasya tadasambhavAt / na zaktasya samyagbuddhiviSayatvam ; yogyasyaiva tadupapatteH / zaktasyaiva tasya vedanamiti cet ; na; ekAntena dravyarUpatve paryAyasvabhAvatve sAmAnyAtmakatve vizeSAkAratve ca tasyArthakriyAsAmarthyasya zAstrakAreNaiva niSedhAt / na ca dravyAde rUpAntaramasti yatastasyA'niSiddhasAmarthyasya kiJcidvedanaM syAttadasambhavAt / sAdhyarUpeyaM pratijJeti cet; atrAha - 'dravya' ityAdi / 5 tAtparyamatra - yadyapyekAntanityAdirUpatve arthAtmanoH zaktivaikalyam arthakriyAvirahAt kathaJca - nityAdisvabhAvatve tu nAyaM doSaH tatrArtha kriyAsAmarthyasya nirUpaNAdvedanaviSayatopapatteH niravadyatvaM pratijJAyA iti / ekAntato nityamanityamevaM samAnamamyazca na vastu kicit / arthakriyAyAM tadazaktibhAvAt tathAvidhasyAprativedanAcca // 218 // avidyamAnaM kathayanti santastadvedanaM nAma kathaM pramANam / avastusaMsparzitayA sato'pi ko nAma mAnavyavahArayogaH // 219 // tatosstu jAtyantarameva rUpamantarbahirvastuSu vastuvRttyA / tasyArthazakteH prativedanAzca vyomAra vindapratimaM tadanyat // 220 // tathoditaM svAmisamantabhadrairekAntanI tivratatI kuThAraiH / abhedabhedAtmakamarthatattvaM tava 'svatantrAnyataratkhapuSpam ||" [yuktadhanu0 lo07] tadvedanaM tanniravadyarUpaM pramANatattvena nirUpyamANam / 10 15 ayuktimanneti vadatyudAraM " dravyAdizabdagrahaNena devaiH // 222 // 9 , syAnmatam-AgamArtha eva pramANArtho vaktavyaH, AgamanairmalyanayanopAyatayA tadaparapramANaparicintanAt ekaviSayatve ca saMvAdasAmarthyAt tasya tadupAyatvaM na bhinnaviSayatve 20 tatsAmarthyAbhAvAt / heyopAdeyatattvameva ca "sopAyamAgamArtho na dravyAdirUpAvarthAtmAnau tatkathaM tayoH pramANArthatvamuktaM na heyAditattvasya sopAyasyeti ? tanna sAram ; arthAtmanoreva sopAyaheyAdirUpatvAt,"dravyAdisvabhAvakathanaM tu tadabhAve heyAdirUpasyaivAsambhavapratipAdanArtham "tathaiva yathAvasaraM nirUpaNAt / tatazca " pratyAgamAnAM dravyAdirUpavastuvAdavimukhatvena vastubhUtayAditattvapratipAdakatvAbhAvAdaprAmANyam, paramAgamasya cAnyayogavyavacchedena tadvaiparItyA heyAdiviSayaM 25 prAmANyamavasthApitaM bhavati / tato niravadyaM yathoktaviSayasya vedanasyaiva nyAyatvaM tadanyathAnupapattiniyamanizcayAt / anizcitAnvayasya kathaM hetutvamiti cet ? na ; anyathAnupapattyaiva nizcitayA anvayasyApi nizcayAt tasyAstadrUpatvAt / sAdharmyadRSTAntAnupadarzane kathaM tannizcaya iti cet ? na; pakSa 1 dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtiriktam / 2 asiddhA / 3 vizeSarUpam / 4 bhedanirepakSo'bhedaH, abhedanirapekSazca bhedaH, kevalaM bhedaH abhedazca na tattvamiti bhAvaH / 5 kArikAyAM dravyaparyAyetyAdipadopAdAnena / akalaGkadevaH / 7 Agamabhinna pratyakSAdipramANa / 8 AgamabhinnapramANasya / 9 -tvena tatsA - A0, ba0, pa0, sa0 / 10 hAnopAyopAdAnopAyasahitam / 11 dravyAde va-A0, ba0, pa0, sa0 / 12 tadaiva A0, ba0, pa0, sa0 / 13 bauddhAyAgamAnAm / 14 anvayanizcayaH / 9 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1/3 eva tanizcayopapatteH vipakSe bAdhaka sAmarthyAt, tasya coktatvAt / nirUpayiSyate caitatsavistara - miti nAtIva nirbAdhyate / yathoktasya vedanasyaiva prAmANye zabdaliGgayostanna syAt zabdasyAvedanatvAt liGgasyAvedanasyApi bhAvAt tathA ca tannirUpaNamaprastutAbhidhAnam, pramANameva hi tacchAstre nirUpayitavyaM nAparamiti cet; atrAha - 'aJjasA' iti / tAtparyamatra5 yathoktameva saMvedanaM mukhyataH pramANam, taddhetutvena tUpacaritaM prAmANyamacetanasyApi zabdaliGgAderanivAritamiti / kathaM zabdAdestaddhetutvamindriyAdereva taddhetutvAt "indriyamanasI vijJAnakAraNam" [ ] iti vacanAditi cet ? na; indriyapratyakSApekSayA niyamAbhidhAnAt, anyathA svamatavyAghAtApatteH / " sAmAnya grahaNaM ghaTaH paTa iti darzanasya prAmANyaprasaGgaH tenApyarthAtmanoreva sattArUpeNa grahaNAt 10 darzanam" [ ] iti vacanAt / ityatrAha - sAkAram iti / vA jIvaH pudgala iti vA yo yo'yamatadrUpaparAvRtto bhAvasvabhAva: sa AkAra:, tena viSayeNa saha varttata iti sAkAram / 'arthAtmavedanam' ityanena jJAnasyaiva prAmANyamupadarzayati tasyaiva sAkAratvAt "sAyAraM gANaM" [ ] iti vacanAt / arthAtmagrahaNenaiva vedanasya sAkAratvamuktaM bhedanirdezAt, sanmAtrApekSAyAM tadanupapatteriti cet; na; sanmAtrasyApi tadratvA51 tadupapatteH / arthAtmarUpameva hi vastu prathamalocanAdipraNidhAnavelAyAm aparAmRSTabhedatayA - 'nubhUyamAnaM sanmAtramucyate nAparam / ato darzanApekSayA "bhedanirdezo na tantram, jJAnApekSa tasya tattvAdityasti" saMzayAvakAzastato na paunaruktyaM sAkAragrahaNasya / darzanasyApi kinna prAmANyaM yataH sAkAragrahaNena tannivartyata iti cet ? na ; "jJAnaM pramANamityAhu: " [ siddhivi0 pari0 10 ] 'ItyAgamavirodhApatteH / Agamo'pi kasmAnna tatprAmANyamicchatIti cet ? 20 na ; anizcayarUpatvAt / na cAnizcayarUpaH pramANArtha : ' prakarSeNa saMzayAdivyavacchedalakSaNena mIyate vastutattvaM yena tatpramANam' iti tadarthopAdAnAt", "nirNayAtmakatvamantareNa " tadvyavacchedAyogAt / "darzanamapi nirNayarUpameveti cet; na; viSayendriyasannipAtAnantaramavagrahasyaiva nirNayAtmano'nubhavAt / " viSayaviSayisannipAtAnantaramAdyaM grahaNamavagrahaH " [ laghI0 sva0 zlo0 5 ] iti vacanAca ' | 'darzanena tvavagrahavyavadhAnamanumAnate eva na tannirNayAt / 1 17 1 nirbadhyate tA0, ba0, A0, sa0 / 2 liGgazabdayoH A0, ba0, pa0, sa0 / 3 zabdaliGganirUpaNam / 4 indriyamanasorvijJAnakAraNatvaniyama / 5 "jaM sAmaNNaggrahaNaM daMsaNameyaM " - sanmati 0 2 / 1 / dravyasaM0gA0 43 / 6" mANadopudhabhUdaM kammamAyAro " - jayadha0 pR0 331 / 7" sAgAre se NANe bhavati, aNAgAre se daMsaNe bhavati / " - prajJApa0 pa0 30 sU0 314 / "sAkAraM jJAnamanAkAraM darzanamiti / " - sarvArthasi0 229 // 8 arthAtmeti vizeSanirdezAnupapatteH / 9 arthAtmarUpatvAd vizeSanirdezopapatteH / 10 arthAtmeti viziSya grahaNam / 11 darzanasya prAmANyaM navetyAkAraka / 12 " NANaM hodi pamANaM" - ti0pa0gA0 83 / laghI0 zlo0 52 / pramANasaM 0 ilo086 / 13 nyAyakumu0 pR048 paM0 10 / 14 nirNayakatvama-A0, ba0, pa0, sa0 / 15 saMzayAdivyavacchedAyogAt / 16 darzanarUpamapi A0, ba0, pa0, sa0 / 17 draSTavyam - sarvArthasi0 1 / 15 | aka0 Ti0 pR0 134 / 18 darzane tu-A0, ba0, pa0, sa0 / 19 yataH pUrvakAlabhAvidarzanameva anu pazcAt mAnam avagrahAtmakaM bhavati, na tu tat svayamarthanirNayAtmakam / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 67 1 etacca "akSArthayoge sattAlokaH " [ laghI0 zlo0 5] ityAdivyAcakSANairbhASyakArairevaM niruupitm| pramANameva tat' nirvikalpaka pratyakSatvAditi brahmavidaH; tadAstAm yathAvasaraM nirUpaNAt / zuktikArajatajJAnasya sAkAratvAt prAmANyaprasaGga iti cet; na; arthagrahaNena tannivarttanAt / na hi tadrajatamarthaH, taddezAdau tadaprApteH / tadapyartha evAnyadezAdau sata eva tasya prativedanAt, tato nArthapadena tannivarttanam, ato 'bAdhavivarjitam' iti vaktavyam, arthajJAnasyApi 5 bAdhyamAnasyAprAmANyapratipAdanArthamiti cet; kathamajJAnasyaiva bAdhanam atiprasaGgAt ? sannihitadezatvAderasata eva grahaNAditi cet; na; tasyApyanyadezAdau sata eva grahaNAt / tasyApi sannihitaderzatvAdikamasadeva gRhyata iti cet; na; tatrApi tasyaivottaratvAt / tanna dUramanusarato'pi kizcidasadvedanamasti yatprAmANyavyavacchedena bAdhavivarjitapadamarthavadbhavet / asata eva kasyacidvedane vA rajatasyaivAsato vedanamastu vizeSAbhAvAt / asataH kathaM vedanamiti cet ? sannihita dezatvAdeH 10 katham ? ahameva tatrApi codaka iti cet; " svatastarhi kathaM vedanam ? yogyatvAccet; ka tasya yogyatvam ? vedanotpattAviti cet; kutastadavagatiH 1 tata eva vedanAditi cet ; tanna; yasmAt yadi tadvedanenaiva "tasyArthAjjanma vedyate / tadarthAstitvasandehaH kasyacitkathamudbhavet ? // 223 // jAnadeva kathaM jJAnamAtmano'rthAtsamudbhavam / sa evAsti na vetyevaM vikalpAya prakalpate // 224 // dRzyate cAtmasaMvittau satyAmapyartha saMzayAt / arthinAmapi tadvedyeSvapravRttistanubhRtAm // 225 // anizcayAtmakatvAccet tajjJAnAtsaMzayodbhavaH / avizeSAttathA'pyeSa kinna syAdAtmasaMzayaH 1 // 226 // tathA satyarthavijJAnamartha kAryatvamAtmanaH / tadeva prativettIti saMzayAnaH kathaM vadet // 227 // tana tenaiva tadyuktiH, yadi tadyuktiranyataH " / anarthasambhavaM " taccet, kathaM syAdarthavedanam // 228 // yadvidyAdartha kAryatvaM prAcyajJAnasya tattvataH / tasyApi viSayotpattiranyathA tu vRthA bhavet // 229 // 'tadapyarthodbhavaM cenna tadgatiH pUrvavatsvataH / tadanyajJAna klaptistu vidadhyAdanavasthitim // 230 // 1 akalaGkadevaiH |"tdnntrbhuutN sanmAnadarzanaM svaviSayavyavasthApanavikalpamuttarapariNAmaM pratipadyate'vagrahaH / " 4 bAdhavarji - A0, pa0, sa0 / - laghI0 sva0 zlo0 5 / 2 darzanam / 3 zuktikAyAM bhAsamAnaM rajatam / 5 saMzayAdereva / 6 - tvAdasata tA0 / 7 sannihitadezatvAderapi / 8 - dezakatvAdika - tA0 / 9 samitidezatvAdeH / 10 sataH A0, ba0, pa0, sa0 / 11 svasya / 12 vadeH tA0 / 13 svasya arthAjanmAvagatiH / 14 jJAnAt / 15 anyajJAnam / 16 prApyajJA-A0, ba0, pa0 / prAptajJA - sa0 / 17 anyajJAnam / 15 20 25 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa [113 tajjJAna kArya yogyatvaM nAdhyakSaM viSayasya tat / nAnumeyamaliGgatvAt , liGgaM yadyasti kathyatAm ? // 231 // saMvittiniyamo liGgam ; azaktasya hi vedane / tadvedyaM sakalaM prApta tathA tanniyamaH katham ? // 232 // iti cenna; svazaktyaiva saMvitteniyatArthatA / tacchaktirapi taddhetorarthazaktyA. tu kiM phalam ? // 233 // jJAnamarthAdanudbhUtaM na cenniyatagocaram / artho jJAnAdanubhRto vedyaH syAnniyataH katham ? // 234 // anyonyahetukatvaJca na sadanyonyasaMzrayAt / tadvadyavedakAbhAvAd bhAvanairAtmyamAgatam // 235 // ajJAnajasyApyarthasya svazaktivazato yadi / niyatasyaiva vedyatvaM yathAdarzanamucyate // 236 // jJAnamevamanarthotthaM niyaMtArtha na kiM matam ? / svayamevedamanyatraM devaH spaSTaM nyavedayat // 237 // "svahetu janito'pyarthaH paricchedyaH svato yathA / tathA jJAnaM svahetUtthaM paricchedAtmakaM svataH // " [laghI0 zlo059] iti / tanna vedanotpattAvarthasya yogyatvam / viSayabhAvapariNAma iti cet ; na ; nityakSaNikayoraviSaya. tvaprasaGgAt , tatpariNAmAbhAvAt / pariNAmino bhAvasya viSayatvamiti cet ; satyam ; tathApi nArthasAmarthyakRtaM vedanaM tatpariNAmasyaiva tatkRtatvAt / na ca saM eva vedanam ; arthajJAnayo20 rabhedaprasaGgAt / svahetujanitasyApi vedanasyArthAbhimukhyamarthasAmarthyAditi cet ; na ; "tasyApi svarUpAbhimukhyavat svazaktita eva bhAvAt / kimidAnI tatpariNAmeneti cet ? yadyevaM jAnAti nirmucyatAM tatra nirbandhaH / tato yaduktaM dharmakIrtinA "nityaM pramANaM naivAsti prAmANyAdvastusadgateH / jJeyAnityatayA tasya adhrauvyaat...||" [pra0 vA0 1110 ] iti / 25 tannirastam ; jJeyakAryatve hi jJAnasya"tadanityatayA syAdanityatvam , na caivam ,tatkAryatvasyAna ntarameva niSedhAt / mA bhUttatkAryatvaM tathApi vastusadgatitvAttasyai prAmANyam / vastusadgatitvaJca vastuni sati vyaapaaraat| na ca vastu sarvadAsti yatastadvyApArasya sarvadAstitvam , ato vastusadanityatayA tatra vyApRtaM jJAnamapyanityameva, tadvyApAratadvatorabhedAt / vyApAro'pyavyApArAna bhidyata iti cet ; na ; jJeyasya jJAtetarAvasthayoravizeSaprasaGgAt sarvamajJameva sarvajJameva vA 1-kAryayo-A0, ba0, 50, sa0 / 2 -sya nive-A0, ba0, 50, s0| 3 saMvittikAraNAt / 4 zunyatvam / 5 yathApratIti / 6 niyatArthAnna mA0, 20, 50, sa0 / 7 laghIyanaye / 8 tayorasatvAta viSayabhAvapariNAmAbhAvAt / 9 arthagataviSayabhAvapariNAmasyaiva arthasAmarthyakRtatvAt / 1. viSayabhAvapariNAmaH / 11 arthAbhimukhyasyApi / 12 jJeyAnityatayA / 13 jJAnasya / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 1 // 3] prathamaH pratyakSaprastAva: jagatprAptam / na cavam , ato vastuni satyeva tatra jJAnasya vyApAro na pUrva nApi pazcAdityupapannaM jJeyAnityatayA vastusadtaradhrauvyamiti cet ; kutaH punaridaM jJeyAnityatvamavagataM yenaivamucyate? tadviSayAdeva jJAnAditi cet ; na ; tasya nityasyAbhAvAt "nityaM pramANaM naivAsti' ityasya virodhAt / anityAttatastadavagama iti cet ; anityatvena teMdajJAne katham 'anityAt' iti vacanam ? na ca "jJAnasyAjJAtaM rUpam ; svasaMvedanarUpatvAttasya / na ca khaNDazastadvedanam "tasmAd dRSTasya 5 bhAvasya" [pra. vA0 3 / 44] ityAdi vilopaprasaGgAt / astyeva tasya tattvena jJAnamiti cet ; kutastajjJAnam ? anyata eva kutazciditi cet ; na ; 'jJeyAnityatayA' ityasya vaiyarthya. prasaGgAt / jJeyAnityatvAdeveti cet ; tadapi kutaH ? tajjJAnasyAnityatvAditi cet ; na ; parasparA. zrayAt-jJeyasyAnityatvena tajjJAnasyAnityatvam , tatazca tadanityatvamiti / tanna jJeyAnityatvaM tajjJAnAdeva zakyAvasAyam / nApyatajjJAnAt ; apratipanne dharmiNi taddharmapratipatterayogAt / 10 tato na jJeyAnityatvaM jJAnAnityatvasya kArakaM jJApakaM veti na kiJcidetat / tato vedanasya sadviSayatvamapi svazaktita eva tadvadasadviSayatvamapi syAt / yadyasadeva rajataM kutastasya dezAdiniyamena vedanam asato dezAdiniyamasyAsambhavAt , vastudharmatvAttanniyamasyeti cet ? na ; vedanasyaiva tathA sAmarthyAt / tadapi yadi "svopAdAnaprakRtereva, sarvasyApi vedanasyAsadviSayatvaprasaGgaH, tatsAmarthyahetoH khopAdAnaprakRtera- 15 vizeSAditi cet ; na ; AvaraNodayAt tatsAmarthyabhAvAt / na ca tadudayasya sarvatrAvizeSaH ; svahetuniyamena "tanniyamAt , AvaraNasadbhAvasya ca nivedanAt / sarvamasat kinna vedyata ityapyanenA'pAstam ; AvaraNazaktiniyamAt niyatasyaiva vedanotpatteH / tato rajatavedanasyAnarthavedanatvena arthapadenaiva tavyavacchedAta na tadarthaM bAdhavarjitapadamarthavat / rajatajJAnamapyarthajJAnameva arthasyaiva zukteH rajatarUpatayA vedanAditi cet ; kutastasya tadrUpatayA vedanam ? 'tavedanahetutvAJcet ; na ; jJAnasyArthakAryatvaniSedhAt / aniSedhe'pi kathaM zuktikArya jJAnaM rajatapratibhAsaM bhavet atiprasaGgAt ? kAraNadoSAdanyakAryasyApi 'taMdavabhAsitvam , na 'cAtiprasaGgaH tadopazaktiniyamena "niyatajJAnabhAvAditi cet ; na; 'taguNAdeva "atajanitasyApi tadviSayatvopapatteH, sarvatra vissykaaryjnyaanklpnaavaiphlyprsnggaat| ne cAkAraNArthavedane sarvatadvedanaprasaGgaH; tadguNazaktiniyamena tnniymopptteH| tanna tajjJAnahetutvAttasya / / tadrUpatayA vedanam / svayaM "tadrUpatvAditi cet ; na; zuktirUpatvAbhAvaprasaGgAt / na hi rajatameva *tadrUpaM bhinnaprayojanatvAt / arajatarUpApi "zuktI rajatarUpatvenAvabhAsate kAraNadoSAditi cet ; 1 pramANasya / 2 jJAnasya / 3 jJAnAt / 4 jJAnAjJAne / 5 jJAnasyAjJAnatayA sva-bhA0,10,50,sa0 / .... 'dRSTa evAkhilo guNaH" iti zeSaH / 7 vilopaapttipr-aa0,b0,10,s0| 8 jJAnasya / 9 anityatvena / 1. cedanagatam asato dezAdiniyamavedanasAmarthyam / 11 prakRtajJAnasya upAdAnabhUtaM tatpUrvajJAnam / 12 -prasaGgAttatsA -A0, ba0, pa0 / 13 AvaraNodayaniyamAt / 14 zuktirUpArthasya / 15 rajatajJAna / 16 rajatAvabhAsitvam / 17 yadi zuktijamapi rajatajJAnaM rajatapratibhAsaM tadvat ghaTAdipratibhAsaM kuto na bhavati ? 18 niyatajJAnAbhA-tA0 / 19 kAraNaguNAdeva / 20 jJeyAjanitasyApi / 21 na ca kAra-tA0 / 22 zuktirUpArthasya / 23 rajatarUpatvAt / 24 zuktirUpam / 25 zuktiraja-A0, ba0, 50, sa0 / 20 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 123 99 vastusatA', tadviparItena vA ? vastusatA cet; na; rajatajJAnasya prAmANyaprasaGgAt / na hi vastusajJAnamevApramANam ; pramANavilopaprasaGgAt / bAdhanAdapramANamiti cet; na; tadeve vastusajjJAnasya katham ? svatastadviSayasya vastusattve'pi zuktirUpatvenAbhAvAditi cet ; yadi tan pratibhAsate kathaM bAdhanaM svarUpaniyatasyaivaM pratibhAsanAt ? pratibhAsate cet; kathamasat, 5 asataH pratibhAsAnabhyupagamAt ? anyathA rajatasyApi tadvadasata eva pratibhAsasambhavAnna tadvastusattvaM bhavet / tadviparItena cet ; siddhaM tarhi tajjJAnasyAvastuviSayatvAd arthapadenaiva nivarttanam / atha tadra paM" svayamavastusadapi vastusacchuktitAdAtmyAd vastusadeva tato nArthapadanivatvaM " tajjJAnasya; na tarhi tasya bAdhanamapi syAt " vastusajJAnasya " tadayogAt / svatastadviSayasyA -- vastusattvAttasyai" " tadupapattau arthapadanivattvamapi syAdavizeSAt / na ca sarva eva asadAkAro 10 vastutAdAtmyenaivAvabhAsate yatastatprayuktaM tasya vastutvaM bhavet, svatantrasyApi gandharvanagarAdeH pratibhAsanAt / tasyApi bhAnumanmarIciprasarAdibhAvAntaratAdAtmyenaiva pratibhAsanamiti cet; tattAdAtmyasya " tarhi kathamasataH svatantrasya pratibhAsanam ? tadapi " tattAdAtmyAdeveti cet; na; tatra " tadvyApArasyAbhAvAdanavasthApatteH / na ca tasyeM svatantrAvabhAsino vastutvam avastudharmatvAt / tasmAtsvatantrameva tat " avastubhUtaJcAvabhAsata iti nyAyyam / tadvad gandharvanagarAdirapyasadAkAraH pratibhAtIti kiM tatra bhAvatAdAtmyaparikalpanena adRSTakalpanAdoSaprasaGgAt ? 15 70 asataH svatantrasya pratibhA sasambhave kathamukta zAstrakAreNa bhrAntilakSaNam"atasmin to bhrAntiH " [ siddhivi0 pari02 ] iti ? anena hi zuktavAditA - dAtmyenaiva rajatAdipratibhAsanamabhidhIyate na svAtantryeNa / atasmin zuktyAdau tadvaho rajatAdipraha iti vyAkhyAnAditi cet; na; 'atasmin' itya sadAkAraparatvAnnirdezasya, atasmin 'asati 20 tasmin' iti tadarthatvAt na punaH tasmAdanyasmin tasmin iti / evaM hi yatraivAnyarUpatvenAsadavabhAsanaM tatraivedaM lakSaNaM bhavennAnyatra, tadastitvasya ca nivedanAt / abhipretaJca zAstrakArasyAnanyarUpatvenAvabhAsanam / "yathaivAtmAyamAkAramabhUtamavalambate " [ nyAyavi0 zlo0 35 ] iti vacanAt / bhUtatAdAtmyaniyamenAvabhAsane hi katham - 'abhUtamavalambate iti vacanAt ' iti brUyAta ? paramapyatra yathAsthAnaM cintayiSyate / tasmAdasatpratibhAsanameva rajatajJAnamiti 25 arthapadenaiva tadvyavacchedAnna tadarthaM prayatnAntaramAstheyam / 24 " anyasya matam - na kiJcidasadviSayaM jJAnamasti yadarthapadasya vyacche' syAt / zukti 1 rajatarUpatvena / 2 bAdhanamapi / 3 rajatarUpatvasya / 4 zuktirUpatvam / 5 rajatarUpatvaviziSTasyaiva / 6 kathamasataH pratibhAso'nabhyupa-A0, ba, pa0, sa0 / 7 zuktirUpatvavat / 8 pratibhAsanaM bhavenna tadvastu - tA0 / 9 avastusatA / 10 rajatarUpam / 11 tadajJAnasya tarhi A0, ba0, pa0, sa0 / rajatajJAnasya / 12 vastutajjJA -A0, ba0, pa0, sa0 / 13 bAdhanAyogAt / 14 rajatarUpasya / 15 rajatajJAnasya / 16 bAdhanopapattau / 17 bhAvAntaratAdAtmyasya / 18 bhAvAntaratAdAtmyAdeva / 19 bhAvAntaratAdAtmyavyApArasya / 20 bhAvAntaratAdAtmyasya / 21 avastubhUtamava-A0, ba0, pa0, sa0 / 22 akalaGkadevena / 23 - nU ata-A0, ba0, pa0, sa0 / 'atasmin' ityatra paryudA/rUpe naJarthe tasmAdanyasmin tasmin ityevArthaH syAt, paryudAsaH sadRzaprAhRIti niyamAt / 24 prabhAkarasya / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3] prathamaH pratyakSa prastAvaH 71 zakalAdau 'idaM rajatam' iti jJAnamasadviSayamiti cet; na; taMtrApi 'idam' ityasya pratyakSatvAt 'rajatam' ityasya smaraNatvAt / na ca pratyakSasmaraNayora sadviSayatvam ; anabhyupagamAt / na cAparaM tatrAsadviSayaM saMvedanam ananubhavAditi; tadasaGgatam; rajatajJAnasya smaraNarUpatayA ananubhavAt, purovarttirajatAvabhAsitvenAnubhavasvabhAvasyaiva tasya prativedanAt / smaraNarUpatve tvatItaviSayatayA tadanubhavaprasaGgAt / na caivam / tanna tasya smaraNatvam / atadrUpAvabhAsino'pi tadrUpatve nIlasya 5 niravazeSajagadrUpatvaM bhavet pratItivirodhasyobhayatra sAmyAt / smaraNameva tadvastutaH pramuSitatvAnna svarUpeNa vedyata iti cet; na; pramoSAparijJAnAt / asvasaMvedanaM pramoSa iti cet; na; praznasyaivottaratvAt 'kinna smaraNaM tattvena saMvedyate' iti praznaH, tatkatham ' asvasaMvedanAt' iti evottarIbhavati ? praznasamAdhAnayoravizeSaprasaGgAt / na cAstrasaMvedanaM saMvitteH; svamatavyAghAtAt / 'saMvittiraparokSA' iti svaimatatvAt / anubhavasvarUpatvena grahaNaM pramoSa iti cet; na; 10 taM tadrUpasyAbhAvAt / asatazca grahaNAnabhyupagamAt / abhyupagame vA siddhamasadviSayaM jJAnamiti kathaM tadvyavacchedArthamarthapadaM na bhavet ? kiJcaivam idampratibhAsasyApi smaraNatvaprasaGgo rajatapratibhAsAdabhedAt / na hi smaraNAdabhinnasyAsmaraNatvam / abhedazcAbhedapratibhAsAt / viveka eva tayorna pratibhAsate nAbheda iti cet; tarhi rajatamapi na pratibhAsate tadanyApratibhAsanasyaiva bhAvAt / rajatapratibhA- 15 sanameva tadanyApratibhAsanamiti cet ; abhedapratibhAsanameva vivekApratibhAsanamapi syAt / abhedapratibhAsanAdanyadeva " taditi cet; rajatapratibhAsanAd anyadeva anyApratibhAsanamapi syAt / ko doSa iti cet ? na ; sakalapratibhAsavirahaprasaGgAt / se' eva smRtipramoSa iti cet ; na ; gADhamUrcchAdestattvaprasaGgAt / 'idampratibhAsAbhAvAnneti cet ; na ; 'ta~syApi anidampratibhAsanivRttimAtratvena 'tatrApi bhAvAt / yadi ca idampratibhAsopAdhikapratibhAra 'taiMtprabhoSaH ; sakalaM jagattatpramoSa eva syAd idampratibhAsasyaiva sarvatra bhAvAt / kathaM ghaTAdipratibhAsa iti cet ? na ; tasyAghaTAdipratibhAsanivRttimAtratvAt / tatpratibhAsatvenAnubhUyamAnaH kathaM tadanyapratibhAsanivRttireva syAt ? rajatapratibhAsanamapi " tattvenAnubhUyamAnaM kathaM tannivRttireva syAt ? bAdhanAditi cet; na; tatpratibhAsAbhAve bAdhanasyaivAsambhavAt / prApte hi tasmin bAdhanaM nAprApte nirviSayatvaprasaGgAt / prAptau vA tasya na tadanyapratibhAsanivRttitvameva, 25 20 1 "rajatamidamiti naikaM jJAnaM kintu dve ete vijJAne / tatra rajatamiti smaraNam, tasyAnanubhavarUpatvAnna prAmANyaprasaGgaH / idamityapi vijJAnamanubhavarUpaM pramANamiSyata eva / " - praka0 pa0 pR0 44 / bRha0 pa0 pR0 65 / 2 "smarAmIti zAnazUnyAni smRtijJAnAnyetAni " - bRha0 pR0 72 / "anantaraJca rajate smRtirjAtA tayA'pi ca / manodoSAttadityaMzaparAmarzavivarjitam // " - praka0 pa0 pR0 34 / 3 prazna evN| 4 "kintu saMvidaH pratyacatvAt " - bRha0 pR0 76 / " pratyakSA ca no buddhirityetaduktaM bhavati pratyakSA ca naH saMvit" - bRha0 pR0 77 / "svayaMprakAzaiva mitiH " - praka0pa0 pR057 / 5 smaraNe / 6 anubhavarUpasya / 7 pratyakSasmaraNayoH / " grahaNasmaraNe ceme vivekAna navabhAsinI / " - praka0 pa0pR0 34 / 8 pratibhAsata ityanvayaH / 9 rjtbhinnsyaaprtibhaasnaat| 10 vivekApratibhAsanam / 11 sakalapratibhAsAbhAvaH / 12 gADhamUrcchAdau idamiti pratibhAsAbhAvAt / 13 idampratibhAsasyApi / 14 gADhamarcchAdAvapi / 15 idampratibhAsamAtram / 16 smRtipramoSaH / 17 ghaTapratibhAsatvena / 18 rajatatvena / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 nyAyavinizcayavivaraNe [13 rajatapratibhAsatayaivAnubhavAt / tadapahnave ghaTAdipratibhAso'pi na kazciditi sarvatra idampratibhAsasyaiva sakalabhedapratibhAsavikalasya bhAvAd' vijayI paramAtmavAdaH syAt / athavA, zUnyavAda eva idampratibhAsasyApyapahnavAvizeSAt / azakyApahnavatve vA tasya tadvadeva rajatapratibhAsasya idampratibhAsAt tadabhedapratibhAsasya cAzakyApahnavatvAt siddham idampratibhAsasyApi smaraNa5 rUpatvaM rajatapratibhAsAttadrUpAdabhedAt / spaSTapratibhAsatvAnnaivamiti ; samAnaM rajatapratibhAse'pi / tannaiSa smRtipramoSavAdo nyAyyaH / tasmAdasadAkArapratibhAsa evAyam , tadvyavacchedArthamarthapadaca iti vyavasthitamarthavedanasyaiva prAmANyam / kutaH punararthavedanasya tattvAvagamaH ? pratyakSAditi cet ; tadapi tadeva, tadarthAntaraM vA bhavet ? tadarthAntaramiti cet ; naikaviSayaM pUrvasmAdavizeSAt / na hi tadaviziSTameva 10 tatprAmANyamavagamayati tata eva tadavagamaprasaGgAt / ata eva na sajAtIyaviSayam , mithyA. jJAnaprAmANyaprasaGgAcca marIcikAtoyajJAne'pyuttaratajjAtIyajJAnabhAvAt / saMvAdapratyaya eva kevalam arthakriyAdhigamAtmA pratyakSamavaziSyate / na ca "tenAnyaviSayeNa sAdhanajJAnasyAtItasya prAmANyaM zakyamavagantum adhyakSasyAtItaviSayatvAbhAvAt / tannArthAntarAt pratyakSAt tatprAmANyAvagamaH / tata eveti cet ; na ; sandehAt / utpanne'pi hi jalajJAne bhavati sandehaH 'kimidaM satyaM toyam 15 anyathA vA' iti / tato na "tataH svavipayatyArthakriyAsAdhanatvAvagamaH sambhavati / na hi sandigdhAdeva pratyayAttattvapratipattiH atiprasaGgAt / arthajJAnasya bodhAtmakatvameva prAmANyam , taJca tata eva tasya siddhayatIti cet ; na; bodhAtmakatvasya taimirajJAne'pi bhAvAt tasyApi prAmANyaprasaGgAt / bAdhAvidhuraM bodhAtmakatvameva prAmANyamiti cet ; na, bAdhAvaidhuryasyApyutpatya vasthAyAmapravedanAt / pravedane vA na tataH pravarttamAnopi (novi) pralabhyeta / na hyavagataprAmANyAdeva 20 bodhAtpravarttamAnasya vipralambho nyAyyaH, tadavagamasyaivAbhAvaprasaGgAt / etena mithyAjJAnasya svato bAdhitatvaparijJAnaM prtyaakhyaatm| svato hi tatparijJAne na tataH "kasyacittadviSayArthitayA pravRttiH / na hi nirviSayatvaM parijAnanneva tasya tatkRtAM pravRttimanu. sarati ttprijnyaansyaivaabhaavaaptteH| tanna prathamaM bAdhavirahasiddhiH / arthakriyAdhigamasamaye pazcAdeva tasiddhiH, snAnAdyarthakriyAdhigame hi jalasya tatsAdhanatvaM pratipadyamAnaH tadvedananidhitvamadhyava25 syatIti cet ; naiva tatsAram ; evamarthakriyAdhigamasyaivAsambhavAt / tadadhigamo hi pravRttipUrvaka :, pravRttizca toyasyArthakAritvanirNayAt / na cAMnavagataprAmANyAt jJAnAttadvinizcayaH" sambhavati / yadi hyarthakriyAdhigamAt prAgeva kutazcittoyavedanasya prAmANyamavagataM bhavati tadA toyasyArthakriyAsambandhAvagamAt pravarttamAnasyArthakriyAdhigamAdupapannaM tadarthakAritoyasaMvedanaprAmANyanizcayanam / vijayipa-bhA0,0pa02 brahmavAda / 3 idampratibhAsasya / 4 rajatapratibhAsAbhedasya / 5 smaraNarUpAta / viparyayaH / 7 prmaannsvaavgmH| 8 khasmAdeva khaprAmANyAvagamaprasaGgAt / 9 prathamajJAnasajAtIya / 1.saMvAda. prtyyen| 11 svasmAdeva / 12 baadhittvprijnyaane| 13 ksycidvi-aa0,0,0s0|14-k pravR-A0,50, 50 sa0, / 15 -ttadviSayani-A0,0pa0,sa. / toyasya arthkaaritvnishcyH| 16 tadarthakriyAkAritoya-bhA0, 10,50, s| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 3] prathamaH pratyakSaprastAva na caiva (va) tannizcayena kiJcit , prAgeva 'tasya nizcitatvAt / arthakriyAsambandhAzca prAmANye mithyAjJAnasyApi prAmANyaprasaGgaH, tadadhigatAdapi svapnasuratAde retonirgamAdyarthakriyAdarzanAt / tatkRtA sA takriyA na bhavati tataH kadAcitprAptariti cet ; anyato'pi na bhavet , tato'pi kadAcidaprApteH / yatra tatprAptirasandigdhA tatpramANamiti cet ; na; pratibhAsAbhede sandehasyaivAnivRtteH / abhinnapratibhAsaM hi satyatoyajJAnaM tadviparItAt , tatkathaM tata eva prAptisandehavi. 5 nivRttiH ? vilakSaNapratibhAsAttannivRttiriti cet ; na ; tasya tadAnImanupalakSaNAt / pazcAdevAbhyAsAttadurpalakSaNamiti cet ; na ; parasparAzrayaprasaGgAt-AkAravizeSAvadhAraNAtprAmANyanirNaye tajjJAnAbhyAsaH, tatazca tathA tannirNaya iti / tanna tato'nyato vA pratyakSAttatprAmANyAvagamaH / pratipAditaM caitadvArtikAlakAre "saMvAdaH pratyayaH so'nyaviSaye yadi vartate / tena pUrvasya mAnatvaMmatItasyekSyate katham ? // sAdhanapratyayasyApi sandehaviSayatvataH / sAdhanatvaM kathaM tasya pramANatvApratItitaH // bodhAtmakatvAnmAnaM cetprasaktA "sarvamAnatA / abAdhitArthabodho'pi prathamaM na prasiddhyati // athArthakAritAM jJAtvA tadarthasya pramAtvavit / pramANaM prAgasiddhaM yat tasya vittiH kathaM tataH 1 // yadi pramANaM prAk siddhaM kriyayA tasya "yogavit / arthakriyAtastajjJAnaM pramANamiti gRhyate // yatraivArthakriyA tatra pramANamatha cenmatam / arthakriyodayo dRSTaH "so'pramANAdgatAdapi // 'taito nArthakriyA sA cet ; anyato'pi kathaM matA / 'tataH kadAcidaprAptiH sA'nyatrApi" samIkSyate // yato na prAptisandehastatpramANaM mataM yadi / sandehasya nivRttirhi samAnAkArataH kutaH // abhyAsAllakSyate pazcAdAkAraH sa vilkssnnH| . tataH prAptyavinAbhAvaH eSa so'nyo'nysNshryH||" - [pra. vArtikAla0 114 ] iti / toyavedanaprAmANyasya / 2 suptasura-A0, ba0, 10, s0| 3-maadrth-aa0,10,50,s| 1 mithyaajnyaanaadhigtsvmsurtaadikRtaa| 5 satyajJAnAdhigatAdapi / 6 tatprAmANyami-A0,0, 50, s.| -haniva-zrA0,0,50, s0| 8 vilakSaNapratibhAsAnubhavanam / 9-tvamiti tsye-s.| 10-sarvamAnasA bhA.ba. 0, s| " arthakriyAsambandhajJAnam / 12 "so'pramANAnmatAdapi"-pra. vaartikaalaa| 15 apramANAtAt / 14 apramANajJAtAt / 15 pramANazAte'pi / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nyAyavinizcayavivaraNe mA bhUtpratyakSAttatprAmANyAvagati: anumAnAdbhavet, tathA hi- snAnapAnAdisamarthatoyadarzanAhitasaMskArasya toyAntaradarzane pUrvatoyAnusmaraNAt 'idamapi toyaM snAnAdiprayojanakaram IdRzAkAratvAt pUrvatoyavat' iti toyArthakriyAsambandhaviSayamanumAnamupajAyate / tadeva ca toyavedanaprAmANyajJAnam, arthakriyAsambandhAdanyasya prAmANyasyAbhAvAd abAdhitatvAderapi 5 tadAyattatvAditi cet; asArametat; sAdhyasAdhanasambandhApratipattau anumAnAnudayAt / tatpratipattizca na pratyakSAt ; tatprAmANyAnizcayAt / [13 anumAnAttainnizcayazcet; na; parasparAzrayaprasaGgAt anumAnena pratyakSaprAmANyanizcaye tataH sambandhajJAnam, tatazcAnumAnamiti / kathaM vA pratyakSeNa prAgapi toyatatprayojanayoH pUrvAparasamayabhAvinoH sambandhavedanam ? katham na syAt ? iMtaretaraviSayaparihAreNAvasthAnAt / toyapratyakSaM 10 hi toyamAtragocaraM na tatprayojanaviSayam, aparicchinnatatprayojanaJca kathaM taddhetutvaM svaviSayasya jAnIyAt ? tatprayojana pratyakSaJca snAnAdimAtraparyavasitaM na pUrvatoyamadhigacchati, anadhigatatadrUpaca kathaM tatkAryatvaM svaviSayasya gRhNIyAt ? na ca tatsamudAyena sambandhavedanam, kramabhAvino - stadabhAvAt / nApyekamubhayasamayavyApi pratyakSam ; kSaNikatvAt sarvabhAvAnAm / bhavadapi sambandhagrahaNaM pratyakSAdyadi vyauptyA bhavati tadA bhavatyanumAnaM vyabhicAra15 parizaGkanAbhAvAt / na hi sakaladezakAlabhAvinastoyakalApasya snAnapAnAdipratibandhanirdhAraNe vyabhicArasambhAvanaM sambhavati, nirdhAraNasambhAvanayorvirodhAt / api tu nAsmadAdipratyakSasya vyApi sambandhagrahaNe sAmarthya masti; sarvasya sarvadarzitvaprasaGgAt / sAhacaryamAtrasya tu vyAptivikalasya na sambandhatvam ! na ca tatparijJAnAdanumAnam ; vyabhicArasambhavAt / sambhavadvyabhicArAdapyanumAne tatputratvAderapi syAt / tasmAd vyAptyA sambandhajJAnamaGgIkarta. 20 vyam / na ca tatra pratyakSasya sAmarthyam, tena hi purovarttina eva toyasya tadarthakriyAsambandhaH parigRhyate na dezakAlAntarabhAvinaH tasya tenAgrahaNAt, grahaNe vA tadadhikaraNasya dezAderapi sarvasya tena grahaNaM syAt, anyathA taMdratasakalatoyavyaktiprahaNAbhAvena vyAptyA sambandhajJAnasyA - sambhavAdanumAnAbhAva eva syAt / sambandhajJAnanirapekSamevAnumAnamiti cet; na; pratipAdakavat pratipAdyasyApi svata eva tatprasaGgAt, tathA ca gatamidAnIM ziSyopAdhyAyAdivyavahAreNa / tanna yuktisahametat sAhasAtirekatvAt / tanna " dRSTAntatoya tatprayojana sambandhasyApi pratyakSAtpratipattiHanumAnAttatpratipattau tatrApyaparo 'dRSTAntaH, tasyApi svaprayojanasambandho'numAnAntarAdavagantavyaH tatrApyevamityaparAparAnumAnapratIkSAyAmanavasthAnAnna prakRtatoyajJAnaprAmANyasiddhiH syAt / tato 25 2 arthakriyAsambandhAyattatvAt / 3 avinAbhAvanizcayaH / / 1 - khAttatpUrva - A0, ba0, pa0 sa0 / 3 samudAyAsambhavAt / 4 sarvopasaMhAreNa / 5 kintu bhavitumarhati tatputratvAditaraputravat' ityAdeH / 1* udAharaNIkRtatoya / 11 dRSTAntasyApi bhA0, 6 avinAbhAvazUnyasya / 7 'garbhasthaH maitratanayaH zyAmo vyAptau sa - A0, ba0, pa0, sa0 / 9 sakaladezagata / ba0, pa0, sa0 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 75 na pratyakSAt nAnumAnAt prAmANyAvagamaH, na cAparaM pramANamasti yatastadavagamaH syAt / tatkathaM pramANasiddhiH yatastallakSaNapraNayanamiti ? etadapi tatraiva pratipAditam - " tadRSTAveva dRSTeSu saMvitsAmarthya bhAvinaH / smaraNAd vyavahArazcedanumAnaM tathA sati // taccAnumAnamadhyatAdadhyatamanumAnataH / anyonyasaMzrayAdevaM nAstyanyatarasaMsthitiH // svarUpasvAvalambanAkAraparicchedi hi pratyakSaM na hi tRNasyApi kubjIkaraNe samartham / na pUrvAparayostena sambandhaH parigRhyate / dezakAlAntaravyAptyA saGgatiryoga ucyate / / dezakAlAntaravyApteradhyakSaM grahaNe kSamam / yadi sarvasya sarvArthadarzitaiva prasajyate // sahabhAvastu 'yo [s] vyAptyA " na tasmAdanumodayaH / kAdAcitkatayA ta sarvatrAstvanumA'thavA // idAnImevamAkArametadastIti vedyatAm / adhyakSataH, na dezAdyantarasthagrahaNaM tataH // agRhIte ca dezAdau taddvyAptirgRhyate katham 1 / tadagrahe'numAnaM cedetadatyantasAhasam // anumAnAntarAkSepAdanavasthAvatArataH / prakRtApratipattiH syAttasya tasyetyapekSaNAt // na pratyakSAnumAnAbhyAmaparaM mAnamiSyate / " [ pra0 vArtikAla0 115 ] iti cet; atrAha - 'pratyakSalakSaNam' iti / pratipakSamakSNotIti pratyakSam parasyAnantaraM vicArajJAnam, tena pramANapratipakSasya tadabhAvasya svaviSayatvena vyApanAt, tadeva lakSyate'neneti lakSaNam, pratyakSaM lakSaNaM yasya tattathoktam arthavedanam / kathaM punaH paravicAreNArthajJAnasya tattvamavagamyata iti cet ? ucyate yadyayaM vicAraH pramANaM na bhavati, kathamataH pramANAbhAvasiddhiH 25 tadbhAvasiddhivat ? / na caivaM kasyacit kvacitparAjayaH ; pramANanirapekSAyAH svArthasiddheH sarvatra sulabhatvAt ? nApi vijaya: ; tasya parAjayasApekSatvAt, 'tasya cAbhAvAdityabhAva eva vAdavyavahArasya "prAptaH / tasmAtparapakSavyudAsena svapakSasiddhimanvicchatA pramANamUlaiva tatsiddhiraGgIkarttavyA nAnyathA atiprasaGgAt / 20 " 1 pramANavArtikAlaGkAra eva / 2- karaNasama-A0, ba0 / 3 pratyakSeNa / 4 ye vyA-A0, ba0, pa0, sa0 / 5 avyAptyA avinAbhAvamantareNa / 6 sahabhAvasya / 7 vyAptigrahaNamantareNa / 8 prAmANyAbhAvasya / 9 apramANatvam / 10 parAjayasya / 11 prAptista-A0, ba0, pa0, sa0 / 10 15 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe bhavatu vicAraH pramANamiti cet ; sAMvRtam , pAramArthikaM vA ? sAMvRtatve na tataH pAramArthikI pramANAbhAvasiddhiH, upAyasya sAMvRtatve tadayogAt , anyathA tata eva tAdRzI tadbhAvasiddhirapi syAdityapArthakatvameva pramANanirAkaraNaprayAsasya prAptam / tadbhAvasiddhau sAMvRtamapi pramANaM nAstIti cet ; kimidAnIM manorAjye'pi dAridrayamasti ? vicArabAhyaM pratibhAsamA hi 5 saMvRtiH, sA ca yathAyathaM prameyeSu vidyata eva prvaadinaam| vicArAtmikA na vidyata iti cet ; na ; tasyA api "pramANamAtmasAtkurvan' [nyAyavi0 zlo0 49] ityAdirUpAyAH prAcuryeNa bhAvAt / sAMvRtAtpramANAta pramANAbhAvasiddhirapi sAMvRtaiveti cet ; na ; tathApi tatprayAsavaiyarthyasya tadavasthatvAt, sAMvRtasya tadabhAvasyAsmAbhirapyaGgIkArAd vAstavasyaiva tasyAnabhyupagamAt / tanna sAMvRtatvena vicAraH pramANam / pAramArthikatveneti cet ; na ; tato'pyaparijJAtAt svArthasiddharayogAt / svataH prAmANyanirAkaraNAbhAvaprasaGgAt / nApi parijJAtAt ; svataH paratazca tatparijJAnAbhAvasya svayameva pratipAdanAt / astyeva tatparijJAnamabhyAsAt , aprAmANAsambhavinaH pratibhAsavizeSasyAbhyAsabalenAvadharaNAt / 'tatpramANyaparijJAne bhUyastadabhyAsaH, tasmAJca tatparijJAnam' iti parasparAzraya iti cet ; syAdevaM yadi tatkRtAdevAbhyAsAt tatparijJAnam , na caivam , pUrvA15 bhyAsasya tatparijJAnahetutvAt , tasyApi tathAvidhatatpUrvajJAnAbhyAsato bhAvAt , ityanAdiraya mabhyAsaprabandhaH, tatra pUrvapUrvasmAdavadhRtavizeSasyaiva uttarottarajJAnasyotpatteH na vicAraprAmANyaparijJAnamiti cet ; anukUlamAcarasi ; pratyakSAderapyevaM prAmANyaparijJAnasyAnapavAdasya prasaGgAt , tatrApyabhyAsabalenaiva pramANapratyanIkapadArthAsambhavinaH pratibhAsavizeSasya "apravRttenaivAva dhAraNAt prAmANyaparijJAnasyopapatteH, abhyAsAnAditvenaiva parasparAzrayasyApi parihArAt / na 20 cAbhyAsAdeva"tadvizeSAvadhAraNAt ; tadabhAve'pi kSayopazamAparanAmadheyAdadRSTasAmarthyAdapravRttasyaiva tadavadhAraNasambhavAt / tato nirAkRtametat-"yato na prAptisandehaH" [pra0vArtikAla0 115] ityaadi| 'samAnAkArataH' ityasyAsiddhatvAt vizeSAvadhAraNasyaiveM bhaavaat| dRzyate ca bAlAbalAdInA. mapi 'purovartibhAvapratibhAseSva [dRSTAda] bhyAsato vA pravRtteH prAgeva 'satyArtho'yam anyathaiva cAyam' iti dezakAlanarAntarApekSayA'pyasambhavatpariskhalanasya vizeSasyAvadhAraNam / ata eva vakSyate "indra jalAdiSu bhrAntamIrayanti" na cAparam / api caannddaalgopaalbaallolvilocnaaH|| tatra zauddhodanereva kathaM prajJA'parAdhinI / babhUveti vayaM tAvadbahuvismayamAsmahe // " [nyAyavi0 zlo0 51,52] iti / 1 pAramArthikI / 2 pramANasadbhAvasiddhau / 3 draSTavyam-pR0 14 Ti. 4 / 4 yathA yathA pra-mA0,0,10, s0| 5-dantItyA-A0,ba0,pa,sa0 / 6-tve vi-sa0 / 7-raNabhAva-tA0 / 8 syAdetadevaM s0| 9 pdaarthsNbh-aa0,0,10,0|10 puruSeNa, pravRttaH prAgeva / 11 pratibhAsavizeSAvadhAraNam / 12 ityasyApi siddhimaa0.b.s0| ityasyApi siddha-pa0 / 13-sya bhAvA-tA0114 purovartipratibhAsyaiSTabhyAsato vA mA0,0,0 purovartipratibhAsaiSTasyAsato vA sa0 / 15 evaM va-A., ba0, p0,s0|16-rynte na A., 40, pa., s.| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSa prastAvaH apariskhalita pratyayavedyo'pi sa vizeSo na tAttvika iti cet; vyAhatametat"pratyayazca na pariskhalati, sa ca tAttviko na bhavati' iti, viSayatAttvikatvanibandhanatvAt tatpratyayApariskhalanasya / vAsanAdAnibandhanameva tadapariskhalanaM na tadviSayabhAvanimittamiti cet; na; atrApi pratyayApariskhalanasyaivopAyatvAt tasya cAyathArthatve' tato'syApyarthasyAsiddheH / ayamapyabhAvika evArtha iti cet; kuta etat ? tathaiva pratyayApariskhalanAditi 5 cet; na; tasyAyathArthatvena yathArthatadbhAvikatvasiddhAvanupayogAt / tadabhAvikatva madhyayathArthameveti cet; na; 'kuta etat' ityAderanuvRtteranavasthAprasaGgAt / yadi ca vAsanAdAhetukatvasyAbhAvikatvamapyayathArthameva, bhauvikameva tarhi tatprAptam, abhAvikatvAyathArthatve bhAvikatvasyAvazyamanava (ma) sthAnAt / tasyApi na parijJAnopAyaH ; pratyayApariskhalanasyAyathArthatvapratipAdanAt / athedaM vAsanAdAhe tu katvapratyayasyApariskhalanaM na vAsanAdAyad api tu taddhetu- 10 katvalakSaNasvaviSayasya bhAvata eva bhAvAt ; kimevaM pratyakSAdiprAmANyapratyayasyApyapariskhalanaM tatprAmANyalakSaNatadviSayatadbhAvAdeva na bhavati yato vAsanAdAnimittatvena tatastatpramANyasiddhirna bhavet / avazyaM caitadevamabhyupagantavyam, anyathA'nantaravicArasyApi prAmANyAsiddhiprasaGgAt / na hi tatprAmANyamapi tadviSayapratyayApariskhalanAdanyataH siddhyati, "tasmAcca tadviSayasadbhAvaprayuktAdeva "tatsiddhirna vAsanAdAprayuktAt / na cAsiddhapramANyAdvicArAt 15 pratyakSAdInAmaprAmANyaM siddhayatItyuktam / 77 , atha na vicAraH 'pramANam anyathA vA' iti vicArayitavyaH / sa khalu parasya parI - kSAhetureva na svayaM parIkSAbhUmiH anavasthAprasaGgAt / tatparIkSAyAM hi vicArAntaramavazyambhAvi, vinA tena parIkSA'yogAt, tatparIkSAyAmiti punarvicArAntaramiti parAparavicAraparIkSAyAmeva AsaMsAraM vyApArAnna prakRtapratyakSAdiprAmANyaparIkSAyAM vyApAraH syAt / tataH sudUraM gatvApi 20 avicAritAdeva kutazcidvicArAt tadaparaparIkSAyAm AdyAdapi tathAvidhAdeva vicArAtpratyakSAdiprAmANyaM parIkSya parityajyata iti cet; nanu tatparityAgo nAmAprAmANyameva pratyakSAdInAm, tatkatham akRtavicArAdvicAraprAmANyAt siddhayati ? prAmANyameva vA "teSAM tataH kinna siddhayati ? siddhayati na paraM ( ti paraM) tattu na pAramArthikaM vyAvahArikatvAt / idameva hi tasya vyAvahArikatvaM yadaparIkSAparizuddhapramANasiddhatvam / na hi tathAvidhasya pAramArthikatvam; parIkSAparizuddha- 25 pramANavedyasya tattvAt / idaJcAbhimatameva bauddhasya, " prAmANyaM vyavahAreNa" [ pra0vA0 117] iti vacanAditi cet; kathamidAnIM vicAraprAmANyasya pAramArthikatvam ? tasyApyaparIkSAzuddhatvAt / 1 - khena tatopyarthasiddheH A0, ba0, pa0 / 2 askhalatpratyayAt / 3 pratyayA pariskhalanaM vAsanAdA nimittaM na tadviSayabhAvanimittakamityasya / 4 abhAvarUpaH / 5 bhAvarUpameva / 6 -yasyApa - A0, ba0, pa0, sa0 / 7 pratyayApariskhalanAt / 8 prAmANyasi - sa0, pa0, tA0 / 9-pratyayapari - tA0 / 10 pratyayApariskhalanAt / 11 vicAraprAmANyasiddhiH / 12 - thA na veti bhA0, ba0, pa0, sa0 / 13 vicAraH / 14 avicAritAdeva / 15 pratyacAdInAm / 16 avicAritAdvicArAt / 17 pAramArthikatvAt / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se nyAyavinizcayavivaraNe [ 113 bhavatu ko doSa iti cet; na; tataH pratyakSAdInAmaprAmANyasya pAramArthikasyAsiddhiprasaGgAt / na hyapAramArthikAdupAyAt pAramArthikasya kasyacitsiddhiH anyathA tathAvidhAdeva pratyakSAdi - prAmANyAt bahirarthAderapi pAramArthikasye siddhiH syAditi vyarthaM prAmANyasya vyAvahArikasvopavarNanaM prayojanAbhAvAt / taddhi bahirarthAdeH pAramArthikasya nirAkaraNArthaM parairabhyanujJAtam, 5 idAnIM punaistathAvidhAdeva tasmAt pAramArthika bahirarthAdisiddhau kathanna prayAsamAtrameva tadvyAvahArikatvavarNanaM bhavet, tadviSayapAramArthikatvanirAkaraNasyAbhimatasyAsiddheH ? 'viSaryaM paramArthatve viSayiNaH kathamaparamArthatvam' ityapi na paryanuyogaH; vicAraprAmANye'pi sAmyAt / aprAmANyamapyapAramArthikameva pratyakSAdInAmiti cet; na; prayAsavaiphalyAd avipratipatteH / na hyapAramArthike tadaprAmANye kasyacidvipratipattirasti yena tatsAdhanaprayAsa [:] sAphalyamudvahet / apAramArthikatve 10 cAprAmANyasya prAmANyameva 'teSAM pAramArthikaM bhavet / " tadapi apAramArthikamiti cet ; na ; parasparaparihArasthitisvabhAvayorekasya pAramArthikatva evAnyasyA pAramArthikatvopalambhAt nityatvA'nityatvavat / satyeva nityatvasya pAramArthikatve nityatvasyA pAramArthikatvaM parasyApi prasiddham, tatkathamubhayApAramArthikatvam ? tato yadi prAmANyamapAramArthikameva aprAmANyena tadviparItena bhavitavyamiti kathanoko doSaH - ' yadaparizodhita prAmANyAdvicArAtprAmANyavattadapi 15 siddhayati' iti ? 20 25 'aikAsatyatvamanyo'nyaparihArasvabhAvayoH / " vinA'nyatarasatyatvaM nAsti nityetaratvavat // 238 // tannobhayorasatyatvaM kvacinmAnetaratvayoH / mAnatvaM cedasatyaM syAt ; satyamAvazyakAtparam // 239 // tatra doSa: kathanokto vicArAdaparIkSitAt / prAmANyasyeva tasyApi na siddhistAttvikIti yaH // 240 // na vicArAdamAnatvaM yenaivaM pratipAdyate / pratyakSAdeH pramANatvaM kintu durbodhamucyate // 249 // iti cet; aparijJAtaM 'teMdasti yadi tattvataH / bahirarthAdirastyeva tanmAnasyAniSedhanAt // 242 // tathA ca kathamacyeta "svarUpasya svato gatiH / " [ pra0 vA0 1 / 6 ] 'premANAdbahirarthAderapi yadgatirakSatA // 243 // na 1 apAramArthikA deva / 2 - syAsi - A0, ba0, pa0, sa0 / 3 saugataiH vijJAnavAdibhiH / 4 apAramArthikAdeva / 5- na tatprayA - A0, ba0, pa0, sa0 / 6 viSayapAramArthikatve A0, ba0, pa0, sa0 / 7 - lyAdapi prati - A0, ba0, pa0, sa0 / 8 cAprAmANyameva teSAM tA0 / 9 pratyakSAdInAm / 10 prAmANyamapi / 11 pAramArthi krena / 12 ekasatyatva - tA0 / 13 vinAnyatarAsa-A0, ba0, sa0, tA0 / 14 pratyakSAdInAM prAmANyam / 15 prAmANyAdva-pa0 / 16 nirduSTAM / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSaprastAvaH mAnAccedaparijJAtAdviSayo nAdhigamyate / mAnameva kathaM tatsyAdviSayAdhigamAkSamam // 244 // atha nAstyeva ; nAstitvaM tarhi tasya pratIyatAm / durbodhatvaM kathaM tasya vicArAtparikalpyate // 245 // astvevamiti cet ; tasyAbhAvaH kIdRza ucyatAm / tucchazcet ; sa kutaH siddhaH ? vicArAccedyathoditAt ; // 246 // pratibandhAhate tasya tasmAtsiddhiH kathaM bhavet ? / grAhyaprAhakabhAvo yatpratibandhe parairmataH // 247 // tAdAtmyaM cedvicArasyAbhAveneM ; abhAva eva saH / tasyApi siddhiranyasmAdvicArAttAhagAtmanaH // 248 // tasyApyanyata ityevamanavasthAnamudbhavat / prAmANyAbhAvasaMsiddhiM pratibadhnAti tAvakIm // 249 // nApyabhAvAtsamutpattirvicArasyAstyazaktikAt / nAsataM kharazRGgAdi dRSTamarthakriyAkSamam // 25 // vicArAdapi yadyeSaH paramArthena siddhyati / vicArasya pramANatvaM tatra syAtpAramArthikam // 251 // pratyakSAderapi svArthe tathA kiM taMnna siddhyati / pramAbhaGgapravAdaste yato nirvyAkulo bhavet // 252 // vicArAtsAMvRtasyaiva "tasya siddhiryadISyate / siddhasAdhanamevaM syAt syAtprayAso vRthaiva te // 253 // tanna tucchaH pramAbhAvo vicArAttava siddhyati / bhAvAntarasvabhAvazcet ; so'pi kaH parikalpyatAm ? // 254 // pramANabhAvanirmukto jJAnavargaH sa cet ; asat / anyAnanyavikalpAbhyAM tasya tattvAvyavasthiteH // 255 // tathAhi-tAdRzo jJAnavargo vicArAvyatirikto vA syAta,vyatirikto vA gatyantarAbhAvAt? 25 avyatiriktazcet ; vicArasyaiva tarhi syAdaprAmANyaM 'tatsvabhAvAjjJAnavairgAdavyatirekAt / na sapramANAvyatirikta[ma]pramANaM na bhavati, anyatirekasyaivaMvidhatvAt / tadetatsvavadhAya kRtyotthApanaM prajJAkarasya, paraparikalpitapramANanirAkaraNopakrameNa svaabhimtvicaarsyaivaapraamaannyoppaadnaat|| kathaM tu syA-A0,0,0sa0 / 2 pramANAbhAvasya / 3 vicArAt / 4 pramANAbhAvena / 5 vicaarH| abhaavaatmnH| -vet pa0, s0|8 prmaannaabhaavH| 9 pramANatvam / 10 pramANAbhAvasya / 11-yadiSyamA0,0,50, s0|12 aprAmANyasvabhAvAt / 13-jnyaanmaargaa-aa0,0,10|14-viruddhtvaat mA., 4.pa., s.| 15-4 prA-pa0 / -4 praa-bhaa0,40,s0| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 13 prasiddhaJcaitat pramANavAdinAmiti na sAdhyapakSe nikSepamarhati / vyatiriktazcet; tatrApi tadvarge vicArasya yadi vyabhicAraH kathaM tatatastatsiddhiH prAmANyasiddhivat / avyibhicArazcet ; avicalitaM prAmANyaM bhavet tasya tallakSaNatvAt / atra coktam - " pratyakSAderapi svaviSayAvyabhicAralakSaNaM tadvadeva tadapratiSiddham " [ ] iti / ata uktam- pratyakSa 5 lakSaNamarthavedanamiti / 80 nanu bhavannapi parasyAsmin viSaye vicAraH kinnAma pramANam-pratyakSam, anumAnam, anyadvA bhavet ? pratyakSamiti cet; na; 'pratyakSamavicArakam' iti svamatavyAghAtAt / bhavadapi tat sarvasmAjjJAnavargAdavyatiriktaM yadi; sa eva tarhi yathAsvamaprAmANyaM pratipadyata iti prAptam, na caitadupapannam ; tadvargasya tvayA kutazcidaviSayIkaraNAt / na hyaviSayIkRtaH 10 sakaladezakAlagocarapuruSAdhiSThAnastadvargaH svagatamaprAmANyameva pratipadyate nAparamiti sambhavati nirNayaH / etadapi tadvargeNaiva pratIyata iti cet; na; atrApi tasyaivottaratvAt / aviSayI - kRte tasmin 'tenaivedaM pratIyate' iti duravabodhametaditi / punarapi tathA samAdhAne tadevottaramityanavasthAnaM bhavet / yadi ca jJAnavargasya sarvasyApi svata evAprAmANyapratipattiH, na tarhi tatra kasyacidapi vipratipattiriti saugatameva sakalaM jagatsyAt / apramANe'pi tasmin pramANatva15 samAropAdvipratipattiriti cet; kutastatsamAropaH ? tata eva jJAnavargAditi cet; na; tasya svato'pramANyapratipatterabhyupagamAt / na prAmANyaM pratipadyamAnasya svataH prAmANyAropaNamupapannam ; tattvapratipatti midhyAropayorekajJAnena virodhAt / avirodhe vA" na kutazcittadAropanivRttiH, tatvajJAnasya tadapratyanIkatvAt, aparasya tatpratyanIkasyAbhAvAditya muktireva saMsArAt / AropAtmakatve ca 'dvargasya na pratyakSatvam, pratyakSasya kalpanApoDhatvAt, Aropasya ca kalpanA - 20 tmakatvAt / azabdasaMsargAdavikalpatvameva taimirikasya dvicandragrahaNavaditi cet; tathApi na pratyakSatvam pratyakSasyAbhrAntatvAt 'pratyakSamabhrAntam" [ ] iti vacanAt / Aropasya ca 14 svapratibhAsini prAmANye yadyaprAmANyaM na svataH pratIyate "sarvasyAprAmANyaM svataH pratyeyam' iti prakRtaparityAgaH / pratIyate cet; tadavastho vipratipattyabhAvaH / na hi svAprAmANyavedina eva jJAnAt tadviSayasadbhAvAvaSTambhena vipratipadyante vidvAMsaH / tatrApi punaH prAmANyAropAdviprati25 padyanta eveti cet; na; 'kutastatsamAropaH' ityAdeH punarAvRttyA cakrakAnavasthAprasaGgAt / etena 'paratastatsamAropaH' ityapi pratyuktam ; tatsamAropasyApi svAprAmANyAveditve prakRtapratijJAparityAgasya, tadveditve vipratipattyanaGgatvasya tatrApyaparartatsamAropa kalpanAyAm 'kutastatsa 1 pramANabhAvanirmuktajJAnavargarUpe pramA'bhAve / 2 vicArataH / 3 pramA'bhAva'iddhiH / 4 vicAraprAmANyam / 5 prAmANyasya / 6 " kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam " - nyAyabi0 pR0 11 / 7 yathAmaprA-A0, ba0 / yathAtamaprA - pa0 / yathAkhaprA - tA0 / 8 khagataprA-A0, ba0, pa0, sa0 / 9 jJAnavarge / 10 vA nu ku sa0 / 11 tadaviruddhatvAt / 12 jJAnavargasya / 13 " tatra kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam / " - nyAyabi0 pR0 11 / " pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam / " - pra0 vArtikAla0 2 / 123 / 14 svagate / 15 sarvasyApi prAmANyaM sataH A0, ba0, pa0, sa0 / 16- NyavAdina A0, ba0, pa0, sa0 / 17 svAprAmANyave sa0 / 18 - tastatsa - sa0 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSaprastAvaH mAropaH' ityAdyAvRttazcAvizeSAt / tanna tadvargAttavyatiriktam / nA'pi vyatiriktam ; uktadopatvAt / tanna pratyakSaM vicAraH / nApyanumAnam ; pratyakSAbhAve tadabhAvAt ; tasya tatpUrvakatvAt / aprAmANyapratibandhe hi liGgasya pratyakSasiddhe syaadnumaanm| na cAprAmANyaM pratyakSasiddhamiti kathaM tatsambandhaH pratyakSavedyaH syAt ? sambandhAdhikaraNapratipattimantareNa smbndhprtiptternupptteH| satyapi pratyakSAdaprAmANya- 5 parijJAne na tatsambandhasya pratyakSavedyatvam , 'svarUpasvAvalambanAkAraparicchedi hi pratyakSam' ityAdeH 'etadatyantasAhasam' ityantasya doSasya parapakSoktasyai atrApi prasaGgAt / nApi anumAnavedyatvam ; 'anumAnAntarAkSepAt' ityAdipraisaGgAt / tannAnumAnamapi vicAraH / pramANAntaramityapi na yuktam , "na pratyakSAnumAnAbhyAmaparaM mAnamiSyate" [pra. vArtikAla0 1 / 5] iti svamatavyAghAtaprasaGgAditi cet ; bhavatu saugatasyAyaM paryanuyogaH tenai- 10 vAsya vicArasyAprAmANyapratipattyarthamaGgIkArAnna jainasya viparyayAt / jainena tu kevalam 'apramANAdvicArAditarajJAnavargasyAprAmANyaM tatprAmANyavadazakyapratipattikamiti pramANayitavyo vicAraH, tadvadeva cArthajJAnasyApi prAmANyamazakyapratiSedham' ityetAvaducyate / ____syAnmatam-na saugatasyApyayaM pramANam / na hyanena kiJcidvidhIyate nApi pratipidhyate, kevalamarthajJAnaprAmANye saMzaya evApAdyate na ca saMzayApAdakaM pramANaM virodhAditi ; 15 tadasaGgatam ; arthaniSedhaniyamanirNayAbhAve "svarUpasya svato gatiH" [pra0 vA0 116 ] iti virodhaat| na hi sandigdhe'rthe svarUpasyaiva na pararUpasya gaeNtiriti niyamo nyAyyaH / kiJca, vicAritaM cetsandigdham , asandigdhaM 'kimucyatAm ? saMvedanasvarUpaM cet ; vicArastatra nAsti kim ? // 256 // nAsti cet ; avikalpatvakSaNikatvAdikaM tava / taMtra mAnAtkutaH siddhayet ? svasaMvedanato yadi // 257 // kutastadapi saMsiddhayet ? vicAreNa vinA kRtam ? prasiddhatvAdvicAreNa kiM tatretyapi durmatam // 258 // mImAMsakAdayastatraM yatprasiddhiM na manyate / vinA vicAratastattvaM pratibodhyAH kathaM tvayA // 259 // api ca tvaM svasaMvittau vicAravirahaM bruvan / svazAstrajJAnazUnyatvamAtmanaH kathayasyalam // 260 // 25 1 aprAmANyAtmakasAdhyena saha liGgasya avinAbhAve / 2 pR. 75 / 3 vicAreNa / 4 evApadyate A0, ba0, 50, s0| 5 gatini-A0, ba0,50, s0| 6 kiJciducya-A0, ba0, 50, s0| 7 svsNvednsvruupe| 8 svsNvedne| 9 tamazcate A0, ba0, 50, s0| 10 ziSyA iti zeSaH / 11 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ "apratyakSasyopalambhasya nArthadRSTiH prasiddhayati / " [ ] 'ityAdevahulaM tatra tadvicArasya darzanAt // 261 // astu tatra vicArazcettaJca sandigdhamastu vH|tdvicaarsy samyaktvAnizcitaM cettaducyate // 262 // mAnameva sa samyaktve tasya tallakSaNatvataH / na caivam , mAnasaMzIteH svayameva nirUpaNAt // 263 // sandigdhamAnavedyatvAdarthavattatsvavedanam / tyAjyamastu, ubhayaMtyAgazcopAyena vinA katham 1264 // asti kazcidupAyazcet ; dvayatyAgaH kathaM bhavet ? tattyAge ko'vRziSyeta yasyopAyatvakalpanam // 265 // tasmAtsvavedanaM bAhyajJAnAprAmANyameva vA / vicArAdanyato vA'pi pramANAdeva siddhyati // 266 // tadvadeva pramANatvamarthajJAnasya kinna tat / 'pratyakSalakSaNaM prAhuH' iti sUktaM tato budhaiH // 267 // athavA 'Atmavedanam' ityayuktam ; arthajJAnasya svato vedainAyogAt , svAtmani kriyAvirodhAt chidikriyAvat / na hyatinizito'pi karavAla AtmAnameva chinattItyatredamAha'pratyakSalakSaNamAtmavedanam' iti / AtmavedanapratipakSasya tadabhAvasyai svaviSayetvenAkSaNAt pratyakSaM tadabhAvajJAnaM tadeva lakSaNaM yasyAtmavedanasya tattathoktam / tathA hi svasaMvedanavaikalyaM sarvapratyayagocaram / svatazcedavagamyeta pratijJA bhajyate tava // 268 // anyatazcet ; tadanyasya yadi saMvedyate svataH / pratijJAbhaGgadoSaste punarapyanuSajyate // 269 // tatrApi tasya saMvittiranyato yadi kalpyate / tatrApyanyata ityevamanavasthA kathaM na ve // 27 // , "aprasiddhopalambhasya nArthavittiH prasiddhayati |"-tsvs. kA. 2074 / 2 artha-svasaMvedano. bhaya |-bhry tyA-A0, b0,0|-bhystyaa-s0| 3 vedanAt svA-A0,10,50, s.| . "svAtmani vRttivirodhAt ; na hi tadeva aGgulyagraM tenaiva aGgulyapreNa spRzyate, sevAsidhArA tayaivAsidhArayA vidyte|"sphuttaarth. abhidha. pR. 78 / "na chinatti yathAtmAnamasidhArA tathA manaH / yathA sutIkSNApyasidhArA khaGgadhArA tadanyavadAtmAnaM svakIyaM na chinatti na vighaTayati svAtmani kriyAvirodhAt tathA manaH, asi. dhArAvaJcittamapi svAtmAnaM na pazyatIti yojyam |"-bodhicryaa pR0 392 / 5-sya vi-A0,0, 50, sH| AtmavedanAbhAvajJAnam / 7 svasaMvedanavaikalyaM saMvedyate / 8 svasaMvedanavaikalyasya / 9 vA s.| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] prathamaH pratyakSa prastAvaH kAGkSaNasya nivRttezcet; kAGkSaNIyaM kimucyatAm ? sarvajJAnasvasaMvittivaikalyajJAnameva cetu // 279 // tarhi tasminnaniSpanne kathaM kAGkSAnivarttanam ? kAGkSitArthapraklRptirhi kAGkSAvyAvRttikAraNam // 272 // manaso'nyatra gamanAdityapyanucitaM vacaH / kAGkSitArthaM parityajya taMtra tadgatyasambhavAt // 273 // adRSTAdanyato vApi tatra tadgatisambhave / mA sma bhUdanavasthAnaM prakRtaM tu na siddhyati // 274 // sAkalyena svasaMvittivaikalyasyApravedanAt / tasmAttadviSayaM kicijjJAnamastu svato gaitam // 275 // tadeva cArthavijJAnasyAtma vedanalakSaNam / pratyakSalakSaNaM devaH prAha tenAtmavedanam || 276 // na svasaMvedane kazcidvirodho'pyasti vastutaH / nirbAdhaM tasya dRSTatvAt dRSTe kAnupapannatA // 277 // chidikriyA viruddhAstu tasyAH svAtmanyadarzanAt / ma svasaMvedanaM tasya darzanAdartha vittivat // 278 // anyathArthAtmasaMvitratyorvirodhenopapIDanAt / nidrAyitaM jagatprAptamasvasaMvittivAdinAm // 279 // 10 1 - vyApRtikA - A0, ba0, pa0, sa0 / 2 anyatra / 3 manogati / 4-syApyave-A0, ba0, pa0, sa0 5 gatiH sa0 / 6 anyathAtmArthasaM- tA0 / 7-taratra - A0, ba0, pa0 / 15 sakalajJAnAnAM hi svasaMvedanavaikalyaM yadi svata eva pratyetavyam ; tadA tadeva teSAM svasaMvedanamiti tadvaikalyapratijJAvyAghAtaH kathanna bhavet ? anyato'vagamyata iti cet; na ; 20 tasyApi svatastadvaikalyavedane pratijJAvyAghAtasya tadavasthatvAt / anyatastadvedane tasyApi tadanyata - stadvedanamityanavasthAprasaGgAt / nivRttAkAGkSasya na tatprasaGga iti cet, nanviyamAkAGkSA sAkalyena tadvaikalya parijJAnagocarA kathaM tatparijJAnAparisamAptau nivRttimatI syAt ? AkAGkSitaMprayojanapari samAptireva jhAkAGkSAnivRttinibandhanaM nAparaM kiJcit / anyatra gatamanaskasya na tatprasaGga ityapyanucitameva vacanam ; AkAGkSAviSayavyatikrameNa tadanyatra gamanAsambhavAt / adRSTasAmarthyena IzvaracodanayA vA tatsambhavazcet; bhavatu nivRttamanavasthAnam, prastuta siddhistu nAstyeva sakalajJAnagatasya svasaMvedana vaikalyasyaivamapravedanAt / tatastadviSayaM svasaMviditameva kiJcidvijJAnamaGgIkarttavyam, anyathA tadasiddheH, tadeva ca sakalasyArthavedanasyApi svasaMviditatvamavasthApayati / idamuktam- 'pratyakSalakSaNamAtmavedanam' iti / na cArthajJAnAnAM svasaMviditatve kazcidapi 25 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 ra nyAyavinizcayavivaraNe [ 113 virodhaH tasya nirbAdhamanubhUyamAnatvAt / na cAnubhavAtikrAntakhaGgasvarUpa gocarachidikriyA nidarzanena anubhavAdhirUDhasya svasaMvedanasyApi virodhaparikalpanamupapannam, arthavedanasyApi tatprasaGgAt / tato na svarUpasya nArthasya vedanamiti sakalaM jagannidrAmudritameva asvasaMvedanajJAnavAdinAM prAptam / tasmAdanubhavopasthApitazarIratvAd arthavedanavad pratikSepArhameva Atmavedanamapi, sAkalyataH dvipakSAvedanAnyathAnupapattervA prAmANyavat / bhavatu prAmANyamapratikSepArham, anyathA tadvicArasyApi tatpratikSepe sAkalyena tataraspratikSepAyogAt / tasya tu kutaH pratipattiH ? " tadvicAraprAmANyasya kuta iti cet; nedamuttaram / avyutpannapraznasya tatrApi samAnatvAditi cet; na; kvacitsvataH kvacitparatazca tannizcayasambhavAt / 'peratastannizvaye'navasthAnamiti cet; na; paryante kasyacitsvataH siddhaprAmANyasyApi sambhavAt / 10 yathA caitatsubaddhaM tathottaratra nirUpayiSyAmaH / etadevAha - 'pratyakSalakSaNam' iti / svasaMvedanamatra pratyakSam, tadeva lakSaNaM gamakaM yasya nyAyasya taM prAhuH iti / pratyakSagrahaNamupalakSaNam, tena 'pairalakSaNamapi taM prAhuriti pratipattavyam / tadevamabhihitaM pramANasya sAmAnyalakSaNam / adhunA punarabhihitalakSaNasya tatsAmAnyasya vibhAgo lakSayitavya ityanayaiva kArikayA AvRttinyAyena pratyakSa lakSaNaM darzayati tasya tadvibhAgatvAt / parokSamapi dvibhAga eva tasya 15 kasmAnna lakSaNamupadarzyate ? zAstrAntare tasya tadupadarzanamiti cet; na; pratyakSasyApi tatraiva tadupadarzanAt / ihApi tRtIye parokSasya tadupadarzyata eva " pratyakSamaJjasA spaSTamanyacchutam" [ nyAyavi0 zlo0 469] ityaneneti cet; na tarhi pratyakSamapyatra lakSayitavyaM tasyApi tatraiva tadupadarzanAt / tasyoktopasaMhAratvAdatraiva tasya tadupadarzanIyam, anuktasyopasaMhArAyogAt; ityapyasamAdhAnam; parokSe'pi samAnatvAt / dvitIyenAnumAnasya tRtIyena 20 zAbdasya ca parokSavibhAgasya lakSaNopadarzanAt parokSamapi lakSitaM bhavatyeveti cet; na; vibhAgalakSaNasya sAmAnyAnupAtitvAbhAvAt itarathA pramANamapi na sAmAnyena lakSayitavyaM pratyakSAditadvibhAgalakSaNAdeva talakSaNopapatteriti cet; nedamazakyaparihAram ; atraiva parokSasyApi sAmarthyena lakSaNAt tasya pratyakSavisadRzatvAt / pratyakSe ca ' spaSTam' iti lakSite tadvisadRzatvAd 'aspaSTam parokSam' iti bhavatyarthAtpratipattiH / tasya tadvisadRzatvameva kuta iti cet ? parokSatvAdeva, anyathA tadapi pratyakSameva syAt / na hi pratyakSasajAtIyamapratyakSamupapannam / na ca pratyakSameva pramANam; parokSasyApyupapattibalena vyavasthApanAt / upasaMhAre ca pari 25 , 1 - vAditirU - A0, ba0, pa0, sa0 / 2 sya tatpra-A0, ba0, pa0, sa0 / 3 AtmavedanAbhAva / sadvipakSavedanA - sA0 / sAkalyataH prAmANyapratikSepe / 5 prAmANyapratikSepavicArasyApi / 6 prAmANyAbhAve / * vicArataH / 8 prAmANyapratikSepa / 9 prAmANyasya / 90 prAmANyapratikSepavicAraprAmANyasya / 11 praamaannynishcy| 12 paratazca tanni-A0, ba0, pa0 / 13 pratyakSa bhinnaH parokSaH paraH / 14-kSalakSa-A0, ba0, pa0, sa0 / 15 pratyakSasya / 16 pramANasAmAnyavibhAgaH / 17 laghIyastrayAdau / 18 pratyakSasya / 19 - tadazakyapaA0, ba0, pa0, sa0 / 20 lakSyate ta 0 / lakSate A0, ba0 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113] prathamaH pratyakSaprastAvaH sphuTameva pratyakSavaisaMdRzyaM parokSasya pratipAditam 'anyacchratam' iti / tatra 'anyat' ityanena pratyakSavijAtIyatvasya pratipAdanAt / pratyakSameva pairokSalakSaNabalena kinna lakSyata iti cet ; na ; vizeSAbhAvAt / kaH punaratra vizeSo yatpratyakSalakSaNabalena parokSaM tallakSaNabalena vA pratyakSaM lakSyata iti ? pratyuta pratyakSameva prathamaM lakSayitavyaM tatpUrvakatvena parokSasyaiva pazcAllakSaNopapatteH / ata idamucyate 'pratyakSalakSaNam' ityAdi / lakSyate'neneti lakSaNam , pratyakSasya lakSaNaM [pratyakSa] 5 lakSaNaM tat pratyakSasyaiva svarUpam , asAdhAraNenaM svarUpeNaiva bhAvAnAM lakSaNasambhavAt / ata eva teSu skhalakSaNaprasiddhiH / tat prAhuH / kIdRzam ? 'spaSTam' iti / __kiM punaridaM spaSTatvaM nAma ? sAkSAtkaraNamiti cet ; tadapi duravabodham / Alokaparikalitatvena grahaNamiti cet ; na; ativyApakatvAt , pAvakAnumAne'pi bhAvAt , AlokAliGgitasya parvate pAva kasyAnumAnAtpratipatteH / avyApakatvAcca rasAdipratyakSeSu, andhakArAntaritarUpa- 10 gocaranaktaJcarAdipratyakSeSvarpi avidyamAnatvAt / __ 'avyavahitagrahaNam' ityapi tAdRzameva ; kAcAdivyavahitarUpadarzanadazAyAmabhAvAt / vyavadhAyakameva kAcAdikaM na bhavati vastupraNapratibaMndhAbhAvAt, tatpratibandhena hi vyavadhAyakatvaM" nAnyatheti cet ; kimidAnI vyavadhAnopAdhikaM vastugrahaNameva nAsti ? tathA cet ; tadbrahaNameve' sAkSAtkaraNamiti vaktavyaM kimavyavahitavizeSaNena vyavacchedyAbhAvAt ? na cedamucitam ; 15 anantarameva nirUpaNAt / vyavadhAnopAdhikavastugrahaNasambhave tu siddhaM kAcAderapi vyavadhAyakatvamiti kathaM nAvyApakatvaM sAkSAtkaraNalakSaNasya ? kAcAdyantaritavastugrahaNasya 'pratyakSatve'pyavyavahitagrahaNasyAbhAvAt / pratyakSamapi tanna bhavati vyavahitagrahaNatvAditi cet ; na; sarvajJavijJAnasyApi kAcAdyantaritavastumAhiNaH pratyakSatvAbhAvaprasaGgAt , tadAhitvena srvjnytvaabhaavaaptteH| satyapyantardhAne vastusvarUpasya grahaNAt pratyakSameva taditi cet ; siddhamasmadAdijJAnasyApi. 20 pratyakSatvam, tatrApi kAcabhANDaMparyavaguNThitakhaNDazarkarApiNDasvarUpaprahaNasyAnubhavAditi siddhamavyApakatvaM tallakSaNasya / ___ bhavatu tarhi vastusvarUpagrahaNameva sAkSAtkaraNamiti cet ; na ; anumAnAdAvapi prasaGgAt tasyApi vastusvarUpagrAhitvena syAdvAdinaH prasiddhatvAt , "bauddhasya prasAdhayiSyamANatvAt / sAmAnyarUpeNaiva tasya tadAhitvaM na vizeSarUpeNeti cet ; na; zabdAdyupAdhisambandhenaivAnityatvAdeH / / tena grahaNAt / na "sakalopAdhikasambandheneti cet ; na ; prasiddhapratyakSeNApi tadabhAvAt , 1 vaisAdRzyaM A0, ba0, 50 s0| 2 iti pra-A0, ba0, pa., s.| 3 parokSabalena A0, ba0, 50, sa / 4 pratyakSapUrvakatvena / 5 lakSaNaM pratyakSasyaiva A0, 20, 50, s0| 6-na rUpeNaiva A0, ba0, pa0 / 7 pAvakAnumA-A0, ba0, 50, s0|8-dhvvi-aa0, ba0, 50, s.| 9-bndhbhaa-taa| 1.-katvAnnAnyadeti s0|-ktvaannaanytheti A0, ba0, p0|vstugrhnnmev / 12 pratyakSatve vyava-A0, b0p0s0|13 antaritavastugrAhi sarvajJavijJAnam / 14-paryavaguNita-tA0 / 15 baudhasya prasAda iSya-A0, ba0, p.| 16 amAnasya / 17 vastusvarUpamAhitvam / 18-pAdhisa-A0, ba0, 50, s.| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 15 nyAyavinizcayavivaraNe [ 113 tArNAdidahanavizetrapratipattAvapi pratikSaNapariNAmA destadvizeSasyAgrahaNAt, anyathA tadviSayapramANAntaravyApAravaiphalyApatteH / " 'saMzayarahitaM tadbrahaNameva sAkSAtkaraNam' ityapyanupapannam ; anumAnAdinA'tivyAptereva / saMzayamevAnumAnAdikam 'tArNo vA dahanaH pArNo vA' iti tatra tadupalambhAditi cet; na; tasye 5 damakatvAbhAvAt / pramANasyaiva tadAtmakatve tantrapratipattitrikalamakhilaM jagadbhavet, anupAyatvAt saMzayeopAyatve cAtiprasaGgAt / anyastatra saMzaya iti cet; na; tasyApyanumite parvate pAvakAdAvabhAvAt / tArNAdau tadvizena iti cet; na; tasyAnanumeyatvAt vizeSavyApteragrahaNAt / viSaya vizeSa saMzaye vAnumAnasya doSe prasiddhapratyakSasyApi syAt 'madhuraM kSAraM vA jalam' iti tadviSayavizeSe'pi saMzayadarzanAt / 'vizeSAnAkAGkSAyAM na taddarzanam' ityapyasaGgatam ; anumAnAdAvapi 10 sAmyAt / tannedamapi sAkSAtkaraNam / kastarhi sAkSAtkaraNArtha iti cet ? 'arthajJAnasyaiva pratibhAsavizeSaH kSayopazamAdinibandhana:' iti brUmaH / yadvakSyati - " pratyakSamaJjasA spaSTaM viprakRSTe virudhyate / na svapnekSaNikAdInAM jJAnAvRtivivekataH // " [ nyAyavi0 zlo0 407 ] iti / tato nirmalapratibhAsatvameva spaSTatvam / svAnubhavaprasiddhaM caitat sarvasyApi parIkSakasyeti nAtIva " nirbAdhyate / tato yaduktaM bhAsarvajJena - " spaSTatvaM nAma sAmAnya vizeSaH" [ ] iti ; tadanumatameva jainasya yadi sadRzapariNAmaH sa ucyate / parastu ( parasya tu ) nityavyApigotvAdirapi 20 tadvizeSo na sambhavati kimaGga spaSTatvamiti kariSyata eva prabandhaH / pratyakSaM savikalpaka meva jainasya, yadAha 'sAkAram' iti / savikalpakatvaca nAmajAtyAdiviSayatvam, na caitadvastutaH sambhavati "nizitavicAravajranipAtAkSamatvAt, kevalamadhyAropasiddham / na cAdhyAropitaviSayasyai vijJAnasya parisphuTatvam ; svapnendrajAlAdivikalpeSvadarzanAt / sthUlanIlAdivikalpe dRzyata eveti cet; na; tasyApi aupAdhikatvAt / 25 niraMzaparamANusvalakSaNadarzanagataM hi "spaSTatvaM kutazcitpratyAsattivizeSAt tadvikalpaprati 1 anumAnAdeH / 2 saMzayAtmakatvAbhAvAt / 3 saMzayAtmakatve / 4 saMzayasya tatvapratipatyupAyarUpatve / 5 anumAnAdau / 6 parvate pA-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 - vizeSe saMza-A0, ba0, pa0, sa0 / 8-yAM tattadarzaA0, ba0, pa0, sa0 / 9 - labhAsitva- sa0 / uddhRtmidm| "vizrutazca syAdvAdavidyApatinA .." pAyadI0 pR09 / 10 nirbaMdhyate A0, ba0, sa0, tA0 / 11 sAmAnyavizeSaH / 12 - yatvAt na A0, ba0, pa0, sa0 / "aba kalpanAca kIdRzI cedAha - nAmajAtyAdiyojanA - yadRcchAzabdeSu nAmnA viziSTo'rtha ucyate Dittha iti / jAtizabdeSu jAtyA gorayamiti / guNazabdeSu guNena zuru iti / kriyAzabdeSu kriyayA pAcaka iti / dravyazabdeSu dravyeNa daNDI viSANIti / " - pramANasa0 TI0 pR0 12 / "vikalpo nAmasaMzrayaH / - pra0 vA0 2 / 123 / 13 nizcitavi-A0, ba0, pa0, sa0 / 14 - pitadviSayasya A, ba0, pa0, sa0 / 15 sphuTatvaM A0, ba0, pa0, sa0 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSaprastAva sakrAntaM pratyavabhAsate nautpattikamiti cet ; atrAha-'aJjasA' iti tattvata ityarthaH / tAtparyamatra'-na darzanaM tadvikalmAdanyat ; anupalambhAt / asatazca na vaizadyam , tatkathaM tasyAnyatra pratisaGkramakalpanam ? na hi vyomakusumasaurabhapratisakramakalpanaM tarukusumeSu prItipadaM (pratItipadaM) prekSAvatAm / bhavadapi' tattatra pratisaGkrAntaM kutaH prativedyatAm ? tata eva vikalpAditi cet ; 5 na; tasya svarUpa eva vyApArAt / tasyaM ca vaizadyaviviktatvAta , aviviktatve tatpratisaGakramAyogAt / na ca tadviviktavedanameva tadvadanam , pItaviviktazaGkhavedanasyaiva pItavedanatvaprasaGgAditi sarvavedanavibhramatvApattiH / tadvivekastasya na svasaMvedya iti cet ; asvasaMvedya eva tarhi vikalpaH, tadvivekavyatiriktasya sadrUpasyAbhAvAt / "saccetanAdikamastIti cet ; na ; tasthApi "tadvivekAdavyatirekAt / na hyasaMviditAdavyatiriktaM saMviditaM naam|"vytireke vA vaizadyAdavyati- 10 rekaH syAt , tadvivekaThayatirekasya tavyatirekasvabhAvatvAt / tathA ca tadapi pratisakrAntaM "saJcaitanyAdikaM tava / pratisakrAntavezadyAvyatirekAttadAtmavat / / 280 // tatsaGkrAmo'pyadhiSThAnamevamanyadapekSate / tasyApi tadabhede syAtsaGkrAntatvamasaMzayam // 281 // tatrApyevamadhiSThAnapAramparyaprakalpanAt / anavasthAbhujaGgI tvAmAsaMsAraM na muJcati // 282 // tasmAdavyatiriktaM ca spASTyaM saGkAntimatkatham ? / vaizayAdavyatireke hi saJcaitanyAdikamapi saGkrAntamevaM bhavet / na hi pratisaGkrAntAdavyatiriktam aprtisngkraantmuppnnm| tatpratisakrame vA aviSThAnAntaramaGgIkarttavyaM niradhiSThA- 20 nprtiskrmaabhaavaat| tadadhiSThAnasyApi tatpratisakramAdavyatireke pratisakramatvApatteH tadaparAdhiSThAnaparikalpanaM tatrApyevamiyanavasthA dauHsthyamatidustaramAsaMsAramanusaradAsajyeta / "tadAsaGgatazca vibhyatA saccetanAdikaM tAttvikamaGgIkartavyam / tadavyatiriktaJca vaizayaM kathaM tadapi pratisaGakrAntam ? ato vAstavameva vikalpasya vaizadyam / tanna tata eva viklpaatttprtipttiH| ___ anyata iti cet ; na ; "tenA'pi tadvikalpasya svarUpamAtraviSayatvenAgrahaNAt , 25 tadagrahaNe" ca na tatpratipattiH, "anadhigatAdhiSThAnasya tadgatapratisaGakramapratipatterasambhavAt / -prada-A0,0, 10, s0|2 pratipadaM A0, ba0, 50, s0| 3-pi tatra mA0, ba0,50, s.| tat nirvikalpakaspaSTatvaM tatra vikalpe / 5 vikalpasya / 6 svarUpasya / 7 vaizadyabhinnatvam / 8 vaizayaviveka / 9-syApyabhA-mA0, ba0, 10, s0|10 sacetanAdi-A0, ba0, 50, s0|11 vaizadyavivekAt / 12 vaizadyavivekAd bhinnatve / 13 vaizadyatAdAtmyameva syAt / 14 sacaitanyA-sa0,tA0 / 15 tatsaMkA-sa0pa0 / 16-kSyate A0,50,0,sa0 / 17-va ca bha-A0,ba0pa0 / 18-sthAnadau-A0,ba0,50,sa0 / 19 tadAsaMgatezca shraa0,10,50,s0|20 vaishdyskraantiprtipttiH| 21 tato'pi aa0.b0p0,s0| 22 vikalpAgrahaNe / 23 vaizayasakAntipratipattiH / 24 anAdigatA-A0,0pa0,sa0 / 25 tadgatasya prti-taa| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 nyAyavinizcayavivaraNe [13 apratipannazuktyadhiSThAno'pi tatra rajatapratisaGakramaM pratipadyata eveti cet ; na ; rajatasyApratisaGakramarUpatvAda, anadhiSThAnatayaiva pratipatteH / kiM tarhi zuktizakalena karttavyamiti cet ? na kiJcit / tadabhAve'pi kuto na rajatapratibhAsanamiti cet ? bhavatyeva yadi 'tatkAraNasannidhAnam / 'vidyAzaktiviracitasyAzuktizakalasyaiva tasyAvalokanAt / na hi tatra kiJci5 dadhiSThAnam , aprtiiteH| kathaM tarhi 'zuktizakalameva rUpyarUpatayA pratibhAtam' iti pazcAtmatyabhijJAnamiti cet ; kaH punastacchakalasya rUpyapratibhAsena sambandho yenaivamucyate ? grAhyatvamiti cet ; na ; svarUpeNaM tadabhAvAt / pararUpeNa tu parasyaiva grAhyatvaM na tasya atiprasaGgAt / kAraNatvamiti cet ; tasyaiva tarhi tenaM grahaNaM na "rUpyasya / anyakRtenApyanyagrahaNe cakSurAdikRtenaiva "tadbrahaNamastu, paryAptaM tacchakalasya "ttkaarnntvklpnyaa| nApi cakSurAdinA sarvadA tatpratibhAsa10 codanam ; tacchakale'pi samAnatvAt / tasya viziSTasyaiva taddhetutvaM na tanmAtrasyeti cet ; na ; cakSurAderapi kAmalAdyupahatiparigrahaparItasyaiva taddhetutvena atiprasaGgaparihArasya sukaratvAt / avazyaM caitadevamaGgIkarttavyam , anyathA vidyAzaktiviracitasya rajatAderapratibhAsaprasaGgAt , tatra taddhetoH ksyciddhisstthaansyaabhaavaat| vidyAzaktirevAdhiSThAnamiti cet ; na; AkAze tadabhAvAt, AkAzagatasya ca tadA rajatasya pratibhAsanaM na tatra vidyAzaktistasyA bodharUpatvena puruSAdhiSThAna15 tvaat| mantra eva tacchaktiH,tasya ca tatrai sambhava eveti ceta ; na ; tasyApi guptabhASitasya mukhavivaramAtraparyavasitatvena bAhyAkAzagatatvAsambhavAt , anyairapi sannihitaistacchvaNaprasaGgAta , azrutigocarasya sambhave" ca na tasya zabdatvam , zabdasya zrotragrahaNalakSaNatvAt / AkAzamevAlokaparikalitamadhiSThAnamityapi nopapattipUritam ; uparatarUpyapratibhAsasya tathA pratyabhijJAna prasaGgAt / na caivam , tato na parAdhiSThAnatvaM rajatasya yena tadvadanadhigatAdhiSThAnasya vikalpavaizadya20 "syApyadhyavasAyaH syAt / kathaM tarhi 'zuktizakalameva rajatarUpatayA pratyabhAsiSTa' iti pratyabhijJA namiti cet ? na; "tenApi svahetudoSopajanitavibhramAtmanA tAdrUpyasyAsata eva prativedanAt, tadvibhramasya ca vicArAdavagateH / tanna "nirvikalpavaizadyasya vikalpe pratisaGakramaH / nA'pi vikalpadharmasya nizcayasyAvikalpe; tatpratikSepanyAyasya smaantvaat| na tayoritaretarAdhiSThAnapratisakramaH; svAdhiSThAnagatatvenaiva tatpratibhAsasya pareNAbhyupagamAt , tatkathame25 vamAzaGketi cet ? kiM punaretadanAtmajJajalpitam "manasoyugapadvRtteH savikalpAvikalpayoH / vimUho "laghuvRttervA tayoraikyaM vyavasyati // " [a0 vA0 2 / 133] iti ? 1 rajatapratibhAsahetusAnnidhyam / 2 indrajAlAdividyA / 3 rajatatvena / 4 zuktizakalasya / 5 zuktirUpeNa / 6 rajatarUpeNa / 7 zuktizakalasyaiva / 8 rajatapratibhAsaina / 9 grahaNAnna A0, ba0, 50, s.| 10 rUpasya taa0|11 rajatagrahaNam / 12 rjtprtibhaaskaarnntv| 13 zuktizakalasya / 14 AkAze / zabdasya AkAzaguNatvAt / 15-ve na ca tasya A0, ba0, 50, s.| 16 tadvadanAdigatA-A0, ba0, 50, sa0 / 17 -syApyavyava-A0, ba0, 50, sa0 / 18 tato'pi A0,ba0,0pa0 / 19 -nirvikalpakavai-A0, ba0, pa., s.| 20nirviklpviklpdhrmyoH| 21.-sviklpvi-taa.| 22-zIghravRtteH / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 3] prathamaH pratyakSaprastAva nanvanenApi na 'tathA tatpratisaGakramaH pratipAdyate, nirvikalpetaraikatvavyavahAramAtrasya pratipAdanAditi cet ; kaH punarayaM tadvyavahAro nAma ? tadvyavasAya iti cet ; kathanna tathA pratisakramo vyavasIyamAnasya tadekatvasyaiva pratisaGakramArthatvAt ? tadvacanamiti cet ; na; 'vyava. syati' iti virodhAt / na ca vyavasyatIti vaktItyarthaH, zAbdikasamayasyaivamabhAvAt / ___ kuto vA tayorekatvavyavahAraH ? yaugapadyAditi cet ; niyamavataH, niyamarahitAdvA ? 5 niyamavatazcet ; sahopalambhaniyamAt vAstavameva tadekatvaM nIlatajjJAnavat , kathaM tasya vyavahAramAtrasiddhatvaM sahopalambhaniyamasyAnaikAntikatvaprasaGgAt ? niyamarahitAccet ; na ; nIladhavalayorapi prasaGgAt / ekArthakAritvAditi cet ; kaH punareko'rthaH ? pravarttanameva, tathA ca prajJAkara:-"pravattanasyaikasya kAryasya bhAvAt" [pra. vArtikAla0 2 / 133 ] iti ; tadapi na nirUpitam ; 'rUpAdAvapi prasaGgAt ; udakAharaNAderekasya kAryasya tatrApi bhAvAt / 10 astyeva sAdhAraNazaktiprayuktaH "tatrApyekaghaTavyavahAra iti cet ; vizeSazaktiprayukta eva rUpe rasa iti rase vA rUpamiti kinna bhavati tadvyavahAraH ? tacchakteranyonyamabhAvAditi cet ; vikalpAvikalpayorapi tarhi kathaM "vizadanizcayavyavahAraH tasyApi vizeSazaktiprayuktatvAt , "tasyAzca parasparamasambhavAt / sambhave vA na vizeSazaktiH, tatprayuktasya "tavyavahArasyobhayatrApyanupacaritatvaM bhvet| kutaH punarvikalpetarayoryogapadyam , ayogapadye sahakAritvAbhAvenaikapravRttikAritvAnupapatteriti ? atra parasya vacanam "yugapadviSayasannidhAnAdeva" [pra. vArtikAla0 2 / 133] iti ; tadetannAtIva caturasram ; vikalpasyApi vastuta eva spaSTatvaprasaGgAt sannihitaviSayatvAt , darzanasyApi tata eva spASTyAt / ata eva "devasya vacanam-"spaSTaM sannihitArthatvAt" / [ pramANasaM0 zlo0 4 ] iti / nAstyeva vikalpasya viSaya iti cet ; na ; 20 'yugapat' ityAdisvavacanasya vyAghAtaprasaGgAt / na hyasato"yugapadanyathA vA sannidhAnaM sambhavati / kalpito'styeva "tadviSayo na vastubalAgata iti cet ; kena tatkalpanam ? tenaiva vikalpeneti cet ; tasyaiva kutaH sambhavaH taddhatorabhAvAt ? tadviSayasannidhAnaM taddhetuzcet ; tadapi kutaH ? tasmAdeva vikalpAditi cet ; na ; parasparAzrayadoSasya "suvyaktatvAt / anyena "tatkalpanaM cet ; tenApi darzanaviSayeNa samasamayasyaiva tasya" kalpane na yugapadviSayasannidhAnam / 25 tatsamasamayasya kalpane na tasyApi darzanayogapadyam / yugapadviSayasannidhAnAdbhavatu ko doSa iti tadA tatpra-A0, ba0, 10, s0|2 nirvikalpetaraikatvasyaiva / 3 nirvikalpetarayoH / 4 cenna niyamaA0, ba0, 10, s0|5 ekatvasya / 6 -mAtrAsi 0, ba0, 50, s0| punarekArthaH s0| 8-naikasya s0| 9 rUparasAdAvapi / 10 rUpAdAvapi / 11 vikalpe vizadavyavahAraH nirvikalpe ca nizcayavyavahAra iti / 12 vizeSazakteH / 13 vikalpe vizadavyavahArasya nirvikalpe ca nizcayavyavahArasya mukhyatvameva syAnAropitvamiti bhAvaH / 14 prajJAkaraguptasya / 15 sannihitaviSayatvAdeva / 16 akalaGkasya / 17 -canavyA aa0,0p0s0| 18 yugapadyathA vA aa0,b0,50,0| 19 viklpvissyH| 20 sati tadviSayasannidhAne vikalpotpattiH, sati ca vikalpe tadviSayasannidhAnamiti / 21 vikalpaviSayakalpanam / 22 vikalpaviSayasya / 13 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 nyAyavinizcayavivaraNe [ 13 cet ; 'tasyaiva kutaH sambhavaH' ityAdyanubandhAdanyonyasaMzrayasya atrApi suparisphuTatvAt / punaranyena tatkalpanAyAmanavasthApattiH / ___nanvidameva tasya' kalpanaM nAma yattannirbhAsitayA vikalpotpAda iti cet ; kutastadutpAdaH ? vAsanAbalAccet ; kutastasya' darzanayogapadyam ? 'tata eveti cet ; na ; 5 punarapi 'yugapat' ityAdisvavacanavirodhAt / __kiJca, kaH punarvikalpaH, ko vA tasya viSayaH ? gauriti parAmarzo vikalpaH, tasya *gakArAdiviSaya iti cet ; na ; 'tasya samastasyaikavikalpavedyatvAyogAt , kramabhAvitvAt / vikalpo'pi kramabhAvyeka eveti cet ; na ; kramavatve viSayavadekatvAyogAt , anyathA jJeyAnityatayA tabuddheranityatvavyavasthApana parasyAprekSAvattvamupakSipati / vyasta eva se tadviSaya 10 iti cet ; na; prativarNa vikalpabhedaprasaGgAt / astyeva tathA tadbhedaH, tathA ca parasya vacanam "gakArAdivarNavikalpAnAmapi krameNodayamAsAdayatAmekatvAbhAvaH" [pra. vArtikAla. 2 / 133 ] iti; tadidamasambaddham ; ekatvAdhyavasAyasyaivamabhAvaprasaGgAt" , tadadhiSThAnasya gaurityekasya vikalpasyAbhAvAt / aH (gaH) ityastIti cet ; na; "'ayaM gaH' iti tadadhyavasAya syAprasiddhaH / vyavahAraprasiddhasya ca tasyedamupAyaparicintanam / naca 'gaH' " ityapyekavikalpa15 sambhavaH, gakArasyApyarddhamA trikasyAnekakSaNakramabhAvina ekatvAnupapattau tadgocaravikalpAnekatva syApi suprasiddhatvAt / na ca niraMzatadbhAgavikalpaH zakyanirUpaNaH / evamaukArAdAvapItyabhAva eva vikalpasyApatitaH / so'yaM lAbhamicchato mUlacchedaH-sato vikalpasya darzanaikatvAdhyavasAyamupapAdayitumupakrAntena tadabhAvasyaivopapAdanAt / gakArabhAgeSveka eva vikalpa iti cet; gakArAdivarNeSvapyeka eva syAditi durvyAhRtametat-"gakArAdivarNavikalpAnAmapi" ityaadi| vastu20 vRttiparyAlocanayA "taduktaM saMvRtyA tu sa evAyamityekatvakalpanayA tadekatvaM na nivAryate iti cet ; nanu vastuvRttiparyAlocanAyAM ta eva "vikalpA na sambhavantIti pratipAditam, tatkathaM teSAM "krameNodayavattvamanyadvA sambhavati ? sambhavatAmapi "teSAM svasaMviditatvAt parisphuTe bhedavedane tadaiva kathaM tatraikatvapratyabhijJAnavibhramaH ? tatsvasaMvedanasyAnirNayarUpatvena tadgRhItasyApi "tadbhe dasyA'gRhItakalpatvAditi ceta; na; "na hi dRzyasya bhedena tadaivaikatvavibhramaH" [pra. 15 vArtikAla0 2 / 254 ] iti svavacanopadravApatteH / "anena darzanaviSaya evA (va) nizcite bhede tadaikatvavibhramasya pratikSepAt 1 vikalpaviSayasya / 2 vikalpasya / 3 vikalpAdeva / 4 yato hi nirvikalpetarayoraikyaM na yugapadviSayasannidhAnamUlakaM kintu vikalpamUlakam / 5 gakarAdervi-A0, ba0, 50, s0|6 gakarAdeH / 7 "jJeyAnityatayA nsyaa'dhrauvyaat.."-pr0vaa011|8 saugatasya / 9 gakArAdiH / 10 prativaNam / 11-mAdadhi-A0,0, pa0, s0| 12 ekatvAdhyavasAyAdhArabhUtasya / 13-vaaditystii-shraa,b0,50,s0|14 ayamiti bhA0, ba0 / 15 ca itya-tA0 / 16 ityapyavikalpa-A0, ba0, pa0, s0| 17-mAtreka-A0, ba0, 50, s.| 18 gakArAdivarNavikalpAnAmityAdi vAkyaM kathitam / 19 vikalpanA na A, b0,50,s| 20 krameNodayatva-A0, ba0, 10, s0|21 vikalpAnAm / 22 svasaMvedanagRhItasyApi / 23 vikalpabhedasya / 24 vacanena / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 3] prathamaH pratyakSaprastAva: atatparameva' etadvacanam , na hi sarvameva vacanaM svapratipAdyavastutatparameva, atatparasyApi prativAdi cittavyAkulIkaraNabuddhyA prayogasambhavAditi cet ; naitannyAyyam ; vikalpasya vikalpAntarAdivat nirvikalpAdapi bhedasyAgRhItakalpatvaprasaGgAt , tadbhedasyApyabhilApAnabhilApavattvalakSaNasya svasaMvedanAdevAnirNayasvabhAvAtpratipattipratijJAnAt / abhimatamevedaM parasya taMtrApyekatvavibhramasyAbhyanujJAnAditi cet ; kathamidAnom "pratyakSa kalpanApoDaM pratyakSeNaiva siddhyati / pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpo naamsNshryH||" [pra. vA0 2 / 123 ] ityetadanavasaraM na bhavet?na hi yadgRhItamagRhItakalpameva tadeva parapratipattyaGgatvena prekssaavdbhirupkssipyte| tannedamabhihitArthatatparaM na bhavati vacanam atiprasaGgAt / svasaMvedanasiddhasyApi vikalpetarabhedasya (syA ) siddhatve kathaM tatraikatvAdhyavasAyaH nirvivAdasya siddhatvAt , tatra ca tadanupapatteriti 10 cet ; ayamaparaH parasyaiva doSo'stu, paurvAparyamanAlocya vacanAt / / api ca, gakArAdivikalpAnAm ekatvapratyabhijJAnamapi 'ya eva gakAravikalpaH sa evaukArAdivikalpaH' ityudayamAsAdayadaparAparaparAmarzarUpatvAt na nAnAtvena nirmucyate, tatkathaM tadanyavyavasthitaikatvasvabhAvaM gakArAdivikalpAnAmekatvamadhyAropayitumarhati ? tatrApi pratyabhijJAnAdanyasmAt ekatvAdhyAropaparikalpanAyAm anavasthAprasaGgAt / tanna gaurityayameko 15 vikalpaH, kathamasya darzanaikatvAdhyavasAyaH, svayamavidyamAnasya tadayogAt ? satyam ; na vastuvRttyA vikalpasambhavaH, saMvRtyaiva tatsambhavAt / na ca tasya vicArasUcImukhanipAtena nirlopnmuppnnm| sakalavyavahAravilopaprasaGgAt , vikalpAdhInatvAtsarvasyApi lokavyavahArasya / tasmAdavicAritaramyasadbhAva eva vikalpa iti cet ; na; darzanAttadvyatirekasyApi tathAtvaprasaGgAt / na hi dharmiNo vikalpasyAvicArakSamatve taddharmasya darzanavyati- 20 reka sya vicArakSamatvam / mA bhUditi cet ; kathamidAnI" bhAvato" darzanasya nirvikalpakatvam ? tadapyavicArakSamameveti cet ; "savikalpatvaM tarhi tasya bhAvikaM bhavet / tadapyabhAvikameva darzanAttavyatirekasyApi tadvyatirekavadabhAvikatvAditi cet ; "vikalpetaravibhAgavinirmuktaM tarhi bhAvataH pratyakSamiti tathaiva tallakSaNamabhidhAtavyam , tatkathamuktam "pratyakSa kalpanApoDham" [pra0vA0 2 / 123 ] iti / svata eva pratyakSasyAvikalpatvaM na vikalpavyatirekAt" / na hi svata evAvidyamAnaM "tavyatirekAdbhavati, vikalpAntarasyApi prasaGgAditi cet ; na samIcInametat ;yasmAt savikalpatvamapyevaM svataH kasmAnna kalpyate / tasyApi "yatsvato'sattve parato'pi na sambhavaH // 283 // 1-vatada-A0, ba0, 10, s0|2-dicetvyaa-maa0,0,s| 3 tadabhedasyA-tA0 / nirviklpsviklpbhedsy| "sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanasya prtyksssvaat"-pr.vaartikaal02|249|5nirviklpksviklpkyoH| 5-sAye ni-A0,0,50, s0| 7 ityAcayamA-A0, ba0, 50, s0| 8 sAMvRtavikalpasya / 9 vicArAkSamatvaprasajhAt / 1.-kvicaar-s.|11-niimbhaav-aa0,b0,10,s.| 12 vastutaH / 13 savikalpakatvaM bhA0, ba0, 50, s.| 14 sviklpsvmpi| 15 vikalpe trbhaag-s0|16 -lptvvy-aa0,v0p0,s0| 17 vikalpavyatirekAt / 18 yatsato'sattve A0, ba0, 50, sa0 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 20 92 nyAyavinizcayavivaraNe na tathA tatpratItizcedanyathA sA kuto bhavet ? / svata eveti cet; naivam; vivAdasyAvalokanAt // 284 // svata evAvikalpatvaM yadi tesya prasiddhyati / vivadante kathaM tasminyathAsvaM tIrthikAH pare // 285 // prasiddhe'piM vivAdazcet; sa kutastarhi lupyatAm / prasiddhatvAt ; na tasyAnyadasti nirluptikAraNam // 286 // anyatazcedakalpaM tadyadi tatra vivAdataH / ta~devAsiddhamanyasya kathaM siddhinibandhanam // 287 // tasyApi siddhiranyasmAdyadi kalpyeta tAdRzAt / bhavantamanavasthAkhyA na muJzRGkhalA // 288 // anyadvikalpakaM cet; na; tattvatastadasambhavAt / kalpitAttu kathaM tasmAtkasyacitsiddhirAJjasI // 289 // anyathA kalpanAsiddhapAvakAnmANavAdapi / kasmAdodanapAkAdistattvato na bhavatyayam // 290 // kalpito'pi vikalpaizcettattvasaMvittaye tadA / pratyakSe savikalpartyaMsiddhiH kinna tato bhavet // 291 // so'pi tatra na cedasti kasya na ? vyavahAriNaH / tanna; 'mUDhastayoraikyaM vyavasyati' asya bAdhanAt // 292 // vyAkhyAturnAsti cet; kasmAt ? kalpanAdoSa nihravAt / avikalpatvamapyevaM sa kutaH pratibudhyatAm ? // 293 // [ 113 [ yadi pratyakSasyAvikalpatvaM svata eva; savikalpatvamapi syAt / na hi tadapi svata evAvidyamAnam anyataH kutazcitsambhavati " vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSaM svata eva naH " ] iti vacanAcca / savikalpakatvaM na kutazcidapi pratIyata iti cet; nirvikalpa - tvasya kutaH pratItiH ? svata eveti cet; na; anyatrApi samatvAt, vivAdAvalokanAcca / yadi 25 pratyakSasya svata evAvikalpatvaM pratiyanti pratipattAraH, kutastarhi tatra vivAdamAracayanti nahi pratipattiviSaya eva vipratipattibhUmiH ; virodhAt / asti " ca vipratipattiH - "kecitpratyakSaM nirvikalpakamiti / apare savikalpakamiti / anye" sarvavikalpavyapetamiti / na ca prasiddha eva vivAde vivAdanivRttiH sambhavati; prasiddhivyatirekeNa tannivRttihetorabhAvAt / tanna svatastatpratipattiH " / 1 1 pratyakSasya / 2 vicArazcet A0, ba0, pa0, sa0 / 3 tadeva si tA0 / 4 - distadvato A0, ba0, pa0, sa0 / 5 - lpazca tatsvasaMvi-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 tvaM si-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 tatra sa0 / 8 pra0 vA0 2 / 133 / 9 vyAkhyAtuM nA A0, ba0, pa0, sa0 / 10 vyAkhyAtA / 11 ca prati-A0, ba0, pa0, sa0 / 12 bauddhAH / 13 zabdavAdinaH / 14 brahmavAdinaH / 15 pratyakSasya avikalpatvapratipattiH / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 prathamaH pratyakSaprastAvaH ___ anyatazceta; na ; tasyApi nirvikalpatve vivAdAspadatvena svayamevAsiddhatvAt / na cAsiddhamanyasiddhinibandhanam ; atiprasaGgAt / tasyApi siddhiranyasmAnirvikalpAditi cet ; na; bhavato durvimocA'navasthAmayavajrazRGkhalAnipAtaprasaGgAt / anyato vikalpAdeva tatsiddhiriti cet ; na; vastuvRttyA tadabhAvAt / kalpitAttu na tatastAttvikasyAvikalpatvasya siddhiH / na hyupaplutAdupAyAd anupaplutaphalAvAptiH, anyathA kalpitAdapi mANavakapAvakAttAttvikamevaudana- 5 pAkAdikaM bhavet / savikalpatvamapi pratyakSasya tAttvikaM tata eva siddhayet / nAstyeva tAdRzo'pi vikalpastatreti cet ; kasyAsau nAsti ? vyavahAriNa iti cet ; na; "vimUDho laghuvRttervA tayoraikyaM vyavasyati" [pra0 vA0 2 / 133] ityasya virodhaprasaGgAt / anena pratyakSe savikalpatvAdhyavasAyasya vyavahAriSu pradarzanAta / vyAkhyAturiti cet ; kuta etat ? tasyAsatkalpanAvyApAropaplavapratyastyamayAditi cet ; tarhi sa kutaH pratyakSasya nirvikalpatvamapi pratipadyata iti 10 mahAnayaM parasya vissmvicaargrtaavpaatH| tanna svata eva pratyakSasyAvikalpatvam , api tu vikalpavyatirekAdeva / na cAvastusato vikalpAd vastusadvyatirekaH, tato vastusanneva vikalpaH / sa coktayA nItyA na sambhavatIti kasya darzanaikatvaparikalpanaM paraiH pratanyatAm ? tatparikalpanA hetorekapravartanakAryakAritvasya bhAgAzrayAsiddhatvAt / kathaM bhAgAzrayAsiddhatvaM syAdvAdiprasiddhasyaivAbhidhAnAt , ItaranirapekSatayA vyavasAyAtmano vikalpasya ekapravRttikAryakAritvAditi cet ? na ; 15 tathApi "tadasiddhatvasyAvicalanAt tadvikalpAdanyasya "darzanasyAbhAvAt , purovartighanaikAkArastambhAdipratibhAso hi tadvikalpaH, na ca tasmAdaparaM darzanaM pratItipathopasthitamasti, niraMzaparamAgusvalakSaNAkArasya parAbhimatasya "tasya svapne'pi parisphuTapratyayaviSayatvAnavalokanAt / bhAgataH svarUpAsiddhazcAyaM hetuH; tathA hi kadA punarvikalpasya pravartakatvam ? abhyAse iti cet ; na; tadA darzanasyaiva "tadaGgIkArAt , "vikalpamantareNApi tvabhyAsAtpravarttate" 20 [pra. vArtikAla* 1 / 4 ] iti vacanAt / apizabdAt 'vikalpAdapi pravarttate' ityasya samuccaya iti cet ; na ; tasyaivamaidamparyAbhAvAt , tato "heyopAdeya viSaye dhIreva pUrvikA pravarttanAtpramANam" [pra. vArtikAla0 114.] ityuttaraphakkikAvirodhAt, "tayA darzana eva pravartakatvasyAvadhAraNAt / ata evaivakArasya vyAvImAha, "na vikalpAdayaH" [pra. vArtikAla0 114 ] iti / anabhyAsa iti cet ; na; tadAnImanumAnasyaiva pravartakatvAt / vikalpA- 25 ntarasya "sato'pi tatraivAntarbhAvAbhyanujJAnAt , "yatra tu nAbhyAsastatrAnumAnameva pratyabhijJAdayaH" [pra. vArtikAla0 1 / 4 ] iti vacanAt / anumAnasyaiva 'ta~dA darzanena sahakaprava. vikalpAt / 2 -syAtA-A0, ba0, 10, s0|3 kalpitavikalpAdeva / 4 kalpito'pi / 5 vyavahAreSu A0, ba0, 50, s0| 6 nityA A0, ba0, 50, s0| 7 bhAvAzraya-mA0, ba0, sa0 / 'vikalpe. tarayorekasvam ekapravartanakAryakAritvAt' ityatra vikalpasyAsiddhasvarUpatvAt bhAgAzrayAsiddhatvam / 8 itaranirapekSitayAdhyava-mA0, ba0, 50, s0|9 -syaiva pravR- A0, ba0, 50, s0| 10 syAdvAdisiddhavikalpasya ekapravartanakAryakAritvAGgIkAre'pi / 11 bhAgAzrayAsiddhatvasya / 12 nirvikalpasya / 13 darzanasya / 14 pravartakatvasvIkArAt / / 5 'api buddhyAbhyAsAt' pr0vaartikaal|16 uttrphkkikyaa| 17 tato'pi sa018 anabhyAse / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [1 // 3 tanakAryakAritvamiti cana; na; darzanasya tadA pravartakatvAnabhISTaH a yAsavata , anumAnavaiphalyaprasaGgAt / kevalamapravartakaM darzanamanumAnasahitaM tu pravartakamiti cet ; na; premANasamplavasyAsagmatatvAt / tanna ekapravartanakAryakAritvaM hetuH; asiddhatvAt / tadayaM pradezAntare vikalpasya pravartakatvaM pratipidhya punaranyatrAbhyupagacchana svavAcaiva svacaritaM viDambayatIti kathamanunmattaH 5 prajJAkaraH ? tannedaM vikalpe vaizAmupacaritaM tannibandhanAbhAvAt / ki tarhi ? vastubhUtameva / kuta etat ? anupacaritatve sati vedyamAnatvAt tadanyasvarUpavat / aJjamApadenAnupacaritatvamuktama, vedAmAnatvaM tu keneti cet ? na ; Atmavedanapadena tasyApyuktatvAt / tadayamatra prayogaH-tAttvikaM savikalpakapratyakSasya vaizayam , upacAravirahe sati svAnubhavagocaratvAt , tadaparAkAravaditi / na cedamAzrayAsiddhaM sAdhanama ; tatpratyakSavaizadyasya svasaMve10 danapratyakSasiddhatvAt / ata eva na svarUpAsiddham / nA'pi viruddhama ; aMsati upacarite ca vaizaye yathoktasya sAdhanasyAsambhavAt / ata eva na vyabhicAravat / tasmAdasiddhatvAdimalavikalatvAd bhavatyeva atastatpratyakSasya tAttvikI vaizadyasiddhiH / ___ atha na tadvaizA svasaMvedanave vipratipatteH / na ceyamanumAnAdanyataH zakyanivarttaneti tadeva vaktavyam / taccedameva-vizadameva pratyakSaM pramANa dvitayAnyathA'nupapatteH / pratyakSaM parokSamiti 15 hi pramANadvitayaM pramANopapannatayA pratyAyyamAnamanupapannameva bhavati yadi pratyakSamapyavizadameva, parokSasyaiva pramANasya vyavasthiteH avaizadyasya tallakSaNatvAt ; na caivam , tato vizadameva pratyakSamiti / tatredaM vicAryate-na pramANasvarUpavyatiriktaM tadvitvam asampratipatteH / pramANasya ca svarUpaM pratyakSatvaparokSatve / tayozca yadi pratyekaM tatsAdhanatvam , ubhayopAdAnamapArthakamiti kathamakiJci karatvaM nAma na sAdhanadopaH ? samuditayostatsAdhanatve pratyakSamevaikaM pramANaM prAptaM tallakSaNasyaiva 20 vaizadyasya tatsamudAyena sAdhanAt, na parokSaM tallakSaNasAdhanopAyAbhAvAditi viruddho hetuH, iSTaviruddhasAdhanAt / iSTaM hi pramANadvitvaM tadviruddhaM caikapramANatvam , tatsAdhane ca spaSTameveSTaviruddhasAdhanatvaM tasya / parokSapramANAvezadyasAdhane'pyayameva heturiti cet ; kathamevaM pratyakSavaizadyasAdhane parokSAvaizayena tatsAdhane ca "tadapareNa vyabhicAravattvaM hetorna bhavet ? atha vaizadyamavaizA vA na pratyekaM tatsamudAyasAdhyam , api tu samuditameva tadayamadoSa iti cet ; tadapyekAdhikaraNam , 25 bhinnAdhikaraNaM vA syAt ? ekAdhikaraNaM cet ; tadAtmakamekameva pramANamiti na pramANadvayasiddhiH", ato hetuviruddhapratijJArthaH syAt / bhinnAdhikaraNamiti cet ; kiM kasyAdhikaraNam ? pratyakSameva 1 anabhyAse / 2 -nabhISTeSTirabhyA-A0, ba0, pa0, sa0 / 3 ekasmin prameye bahUnAM pramANAnAM pravRttiH prmaannsmplvH| bauddhamate hi "na pratyakSaparokSAbhyAM meyasyAnyasya sambhavaH / tasmAt prameyadvitvena prmaanndvisvmissyte||" [pra. vA. 2 / 63 ] ityuktatvAta pramANavyavasthaiva na tu samplavaH / kSaNikatvAcca padArthAnAM naikatrAtheM bahupramANAnAM vyApAraH / draSTavyam-pra. vArtikAla0 2 / 132 / 4 hetorsi-taa0| 5 sviklpkprtykss| 6 asadupa-pa0 / asadyapa-A, ba0, s0| 7 viprtipttiH| 6-NadvitIyA-A0, ba0, 50, s0| 9 tasyAparokSapramANavaizaya -A0, ba0, 50, s0|10 pratyakSavezadyena / 11 -siddherato hetuviruddhArthaH A0, ba0,50. s.| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSaprastAva: vaizadyasya parokSameva cAvezadyasyeti cet , tadviparyayaH kasmAnna bhavati ? tathApi bhinnAdhikaraNatvAvirodhAt / lokavyavahArAdviparyayanivRttiH, loko hi pratyakSAdikameva vaizadyAderadhikaraNaM pratyeti na parokSAdikam , lokaprasiddhasya cedaM pratyakSAdevipratipattivyavacchedAya lakSaNakathanamiti cet ; lokasyApi kuto'dhikaraNaniyamapratipattiH ? pratyakSAditi cet ; alamanumAnena vaizadyadharmasyApi tarte eva pratipatteH / na hyapratipannataddharmakaM pratyakSaM tadapekSamadhikaraNaniyamaM pratyetumarhati / tanniyaH 5 mapratipattiranumAnAntarAdityapyanena pratyuktam / tannedamanumAnaM pratyakSavaizadyapratyavabodhanasamartham / idaM hi tarhi syAt-pratyakSaM vizadajJAnAtmakam , pratyakSatvAt , yadvizadajJAnAtmakaM na bhavati na tatpratyakSam vathA anumAnAdijJAnam , pratyakSaM ca vivAdAspadIbhUtam , tasmAdvizadajJAnAtmakamiti cet ; atrApi kimidaM pratyakSatvaM nAma yatsAdhanatvenopanyastam ? pratyakSazabdasya vyutpattinimittamiti cet ; tadapi kim ? indriyAzritatvameva, akSANIndriyANi 10 tAni pratigataM tatkAryatvena tadAzritaM pratyakSamiti vyutpattividhAnAditi cet ; na, heto gAsiddhatvaprasaGgAt , anindriyapratyakSe atIndriyapratyakSe cA'bhAvAt, tadubhayapratyakSasadbhAvasya ca pratipAdanAt / AtmAzritatvaM pratyakSatvam , aznute svaM paraM ca viSayatvena vyApnotItyakSa AtmA taM pratigataM pratyakSamiti vyutpAdanAditi cet ; na ; smaraNAderapi pratyakSatvaprasaGgAt AtmA- 15 zritatvAvizeSAt / tathA ca tasyApi vaizadyam , anyathA hetoranaikAntikatvaprasaGgAditi nedAnIM vaidharmyadRSTAnto yataH kevalavyatireki sAdhanasya pratyakSavaizadyavyavasthApanaparasya sambhavaH / akSameva pratigataM pratyakSaM na smaraNAdikaM tathAvidham , anyasyApi saMskAraprabodhakAderapekSaNAt , tataH parApekSaNAtparokSameva taditi cet ; na tahIndriyajJAnam "avagrahAdidhAraNAparyantaM pratyakSam , AtmavyatirekiNaH zrotrAderapi tenApekSaNAt / zrotrAderapi AvaraNakSayopazamavizeSAkrAntajIva-20 pradezavizeSatvAnna tadapekSaNaparApekSaNamiti cet ; na "tatsvabhAvabhAvendriyavat dravyendriyasyApi "nivRttyupakaraNarUpasyApekSaNAt tasya "cAtmaparatvena prasiddhatvAt / bhAvendriyasyaiva sAkSAdapekSaNaM na dravyendriyasya, satyapi tasmin antaraGgazaktivaikalye"zabdAdisaMvedanAbhAvAt , tavaikalye punarasatyapi tadvyApAre svapnAdau satyazabdAdisaMvedanasambhavAt / kevalam upakaraNapradezaparyavasitatvAd bhAvendriyasya sAkSAttadapekSAt , tadapekSamapIndriyajJAnamupakaraNApekSamiva lakSyamANaM pratyA- 25 sattinibaddhopacAra parokSavyapadezamAsAdayati / ata eva gavAkSasamAnatvaprasiddhirindriyANAmiti cet ; bhavatu kathamapi parApekSaNAt parokSatvam , tathApi sAvadhAraNasyAkSapratigamanasya vighaTanA viparyaye'pi / tathAhi bhi-A0, ba0, 50, s0|2-syedN A0, ba0, pa0 / 3 -ttiH apra-A0, ba0, 50, s0| 4 pratyakSAdeva / 5 adhikaraNaniyama / 6 -kSaM vai-A0, ba0, 50, sa0 / 7 "pratigatamAzritamakSam"."-nyAyabiTI0 pR010| 8 "akSaNoti vyApnoti jAnAtIti akSa AtmA prAptakSayopazamaH prakSINAvaraNo vA, tameva pratiniyataM pratyakSamiti |"-raajvaa0 // 12 / 9 -kI sAdha-A0, ba0, 10, s0| 10 avagrahaNAdi- taa0| 11 AtmasvabhAva / 12 nirvRttiH golakAdiH, upakaraNaJca akssipkssmaadi| 13 dravyendriyasya pudgalarUpasya / 14 Atmabhinnatvena / 15 zabdAde saM-A0, ba0,50,sa0 / 16 upakaraNApekSaNAt / 17 -nibandhopa-A, ba0, 50, s.| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe dasiddhamevendriyajJAnasya pratyakSatvam , anyathA smaraNAdInAmapi na tadvighaTanaM bhavet / tairapyantaraGgazaktisAkalyasyaiva sAkSAdapekSamAt bhirnggaapekssnnsyoktnyaayenopcrittvopptteH| bhavatu parokSamevAvaprahAdikamiti cet ; ne ; tasyendriyapratyakSatvakathanavirodhAt / aupacArikaM tasya pratyakSatvamiti cet ; kimupacAranibandhanam ? vaizadyamiti cet ; tadapi kutaH ? pratyakSatvAccet ; na; 5 parasparAzrayAt-vaizadyAtpratyakSatvam , tato'pi vaizadyamiti / tadvaizA svasaMvedanAsiddhamiti cet ; paryAptamanumAnena, tasyApi tatsAdhanArthatvAt , siddhasya ca sAdhanAsambhavAt / avadhyAdijJAnavaizadyasAdhanArthamanumAnam indriyajJAnavaizadyasya svasaMvedanAdeva siddhatvAditi cet ; na ; asyaheto ranvayitvasyApi prasaGgAt, indriya'jJAne vaizadyAnvitasya pratyakSatvasya pratIteH, tathA ca katha mayaM kevalavyatirekI heturuktaH ? na cAvadhyAdijJAnavaizadye'pi anumAnamarthavat ; tasyApi svasaM. 10 vedanasiddhatvAvizeSAt / tanna vyutpattinimittaM pratyakSatvam / atha vyutpattinimittenaikArthasamavetamanyadeva 'pravRttinimittaM pratyakSatvam , tacca sarvapratyakSavyaktisAdhAraNamiti na bhAgAsiddhatvaM sAdhanasyeti ; kiM tasya sato rUpaM na vaktavyam ? AvaraNavigamavizeSa iti cet ; na ; tasya nIrUpasyAbhAvAt / nIlAdipratibhAsavizeSa eva sa iti cet ; na ; vaizadyasyaiva tadrUpatvAt , tadanyasya vicArAsahatvAt / tadeva bhavatviti 15 cet ; na, sAdhyasyaiva hetutvaprasaGgAt pratyakSatvavaizadyazabdayorekArthatvAt / 'pratyakSatvAtvizadatvena pratibhAsanAt , vizadajJAnAtmakam-tadAtmakaM vyavaharttavyam' iti hetupratijJayorartha iti cet ; siddhaM naH samIhitam ,"asmatprayogasyaivAnayA bhaGgyA 'pratipAdanAt / na 'cautrApi kevalavyatirekitvaM hetoH ; nIlAdestatvenAvabhAsamAnasya tadvyavahAraviSayatvena prasiddhasya saadhrmydRssttaanttvaat| nanu yadi vaizadyameva pratyakSatvam, tasyendriyajJAne'pi tattvata eva bhAvAt mukhya20 meva tasyApi pratyakSatvaM tatkathaM tasya sAMvyahArikatvam ? yata idaM zAstrakArasya vacanaM zobheta "pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhyasaMvyavahArataH" [ laghI0 zlo0 3 ] ___iti cet ; na; 'sUtrakAramatasya vyavahArasya cAnusaraNena tathA vacanAt / tathA hisUtrakArasya yatparisphuTamAtmamAtrApekSaM ca tadeva pratyakSam, idaM tu punarindriyajJAnaM parisphuTamapi nAtmamAtrApekSaM tadanyasyendriyasyApyapekSaNAt / ata ekAGgavikalatayA parokSameveti matam / 11 tatastanmatAnusaraNena avadhyAdijJAnasya samagralakSaNatayA pratyakSatvapratipAdanArtha mukhyagrahaNam / indriyajJAnamapi vyavahAre vaizadyamAtreNa pratyakSaM prasiddham , atastadanusAreNa 'tatpratyakSatvaM na mukhyata iti jJApanArthaM saMvyavahArapadopAdAnam / mukhyatayA hi tatpratyakSatvavarNane 'sUtravirodhaH syAt tatra tasya parokSatvakathanAt, tato na kizcidavadyam / 1 smaraNAdibhirapi / 2 -tanyAyopacAritatvo- tA0 / 3 avgrhaadeH| 4 anumAnasyApi / 5 vaizadyasAdhanArthatvAt / 6 avedyAdi-A0, ba0, 50 / 7 hetorananvayitva-A, ba0, pa, s0| 8-jJAnavai-tA0 / 9 cAvedyAdi-A0, ba0, 50, s0| 10-pratipattini-A0, ba0, 50 / 11 asmatpratiyoga-A0, 10, 10, s.| 12 pratisAdhanAt A0, ba0, 50, s0| 13 cAtra ke-aa0,b0,10,s0| 14 indriyajJAnasya / 15 "Aye parokSam" [ta. sU0 111] iti sUtraNAt indriyajJAnasya parokSatvaM sUtrakAramate / 16-rvai-taa| 17 indriyajJAnasya pratyakSatvam / 18ta. sU. 115 / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 3] prathamaH pratyakSaprastAva: yatpunaretat-spaSTaM pratyakSaM sannihitArthatvAt , parAbhimatadarzanavaditi; tatra kimidamarthasya sannihitatvam ? svajJAnajananasAmarthyamiti cet ; na; tasya niSedhAt / yogyadezAdyavasthAnamiti cet; kva dezAderyogyatvam ? arthajJAnajanana iti cet ; na; tasyApi tajjJAnaviSayatve tadayogAt / aviSaya evAsau cakSurAdivadAdhipatyamAtreNa pravRtteriti cet ; na; atrApi "indriyamanasI vijJAnakAraNam" [laghI0 zlo0 54] ityasya virodhAt / na hIndriyamanobhyAmanyasyApi dezAdestaddhetutve tadu- 5 bhayameva tadvijJAnakAraNamityupapannam / arthasya grAhyatvasampAdane dezAderyogyatvamiti cet, na; tasya jJAnazaktita eva bhAvAt, anyathA tatkalpanAvaiyarthyAt / tacchaktitaH sarvatra kasmAnna taditi cet ; dezAdizaktito'pi kasmAnna bhavati ? pratiniyatatvAttasyA iti cet ; jJAnazaktarapi samAnaH pratiniyamaH / yasya tu na pratiniyatazaktikatvaM jJAnasya tacchaktito bhavatyeva sarvasya grAhyatvam / tanna yogyadezAdyavasthAnamarthasya sannihitatvam / naikaTyamiti cet ; tadapi na dezakRtam; dUratArakAdipratyakSeSvasattvAt / nApi kAlakRtam; cirabhAvivastuviSaryasatya svpnaadiprtykssessvvidymaantvaat| etena tadubhayakRtaM pratyuktam; tadubhayadUrasyApi satyasvapnasaMvedanaviSayatvAt / tadayaM bhAgAsiddho hetuH, pakSIkRteSvapi dUratArakAdipratyakSeSvavidyamAnatvAt / atha na teSAM pakSIkaraNam ; kutastarhi tadvaizadyasiddhiH? anyata iti cet; tadevAsannavRkSAdipratyakSe'pi vaktavyaM vyApteAyAt kimanena ? dUrAsannAdipratyakSasAdhAraNaM 15 kiJcitsAdhanamiti cet, na; yadyathA nirbAdhamavabhAsate tattathaivAsti yathA nIlaM nIlatayA, nirbAdhamavabhAsate ca spaSTatayA pratyakSamityAderbhAvAt / grahaNazakyatvamapi na tasya sannihitatvam ; asiddhaH, grAhyatvasya jJAnabalAdeva dvicandravadbhAvAt / anaikAntikatvAcca-smaraNAdyarthasya grahaNazakyatve'pitadvezadyAbhAvAt , tadarthaviSayatvasya ca nirUpayiSyamANatvAt / tannedamapi tasya sannihitatvam / yadyevaM kathamuktaM zAstrakAreNa-"spaSTaM sannihitArthatvAt" [pramANasaM0 zlo0 4 ] iti cet ; na ; paramatAnujJAmAtreNa tadvacanAt / na hi zAstrakArasyedaM svatantravaizadyasAdhanam, uktadoSANAmazakyaparihAratvAt , api tu yo'sau manyate saugata:-"nirvikalpakaM darzanaM sannihitArthasvAdvizadam" [ ] iti; taM pratyanekAntagocarasyApyakSajJAnasya vaizadyaM tenaiva tatprasiddhana hetunA pratipAdyate saukaryArtham / paro hi tatprasiddhanaiva hetunA pratipAdyamAnaH pratipattisaukarya 25 prApnoti / na cAtra tasya doSodbhAvanamapi sambhavati nirdoSatayA prasiddhatvAt, anyathA tato nirvikalpai vaizadyasAdhanAyogAt / kiM tarhi zAstrakArasya svatantraM vaizadyasAdhanamiti cet ? ukta 1-vaM ca vi-A0, ba0, 50, s.| 2 yogyatvasyApi / 3 na tahIndri-A0, ba0, 50, s0| 1-vena tdu-aa0,0p0s0|5 shaanshktitH| 6 sarvajJasya / * vaizadyami-A0, ba0, 50,s0| 8-yasya satya-mA0,0, pa0, s.| 9 arthasya / 10 smaraNAdiSu vaizadyAbhAvAt / 11 smaraNAdInAm arthaviSayatvasya 12 svatantraM vai- A0,0,10, s0| svsiddhaantsmmtvaishdy| 13 "indriyagocaro hyarthaH vizadapratibhAsaH. viprakRSTa cArthe aspaSTapratibhAsitA |"-pr. vArtikAla. 1130 / 14-lpakavaiza-mA0, ba., 10, s.| 15 svtntrvai-maa0,0p0s0| 20 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 nyAyavinizvayavivaraNe [ 13 nyAyena pratyakSameveti brUmaH / tatra yaH tatprasiddhamapi tanna tathA vyavaharati sa tenaivAdhyakSa pretisiddha(prasiddha ) tatpratibhAsena hetunA tadvyavahAraH kAryate tathAvidhAparavyavahAra viSaya nidarzanopadarzanAt / taduktaM siddhivinizcaye "pazyansvalakSaNAnyekaM sthUlamakSaNikaM sphuTam / yadvyavasyati vaizadyaM tadviddhi sadRzasmRteH / / " [siddhi vi0pra0 pari0] iti / tataH sUktam -'pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTamaJjasA' iti / tadevaM tadvacanasAmarthyAt parobhyampaSTamaJjaseti niveditaM bhavati pratyakSapratiyogitvAt parokSasya / tatpratiyogitvaM ca tadviruddhadharmAdhyAsAdeva / na hi taddharmAkrAntasyaiva tatpratiyogitvam ; atatpratiyogina eva kasyacidbhAvApatteH / tatpratiyogitvameva tasya kaismAt ? avaizadyAt / tadapi - 10 kutaH ? tatpratiyogitvAt / parasparAzraya iti cet; nedamidAnIM prayatnasAdhyaM prasiddhatvAt / tatprati yogitvaM hi tadvijAtIyatvam, tacca lokata eva prasiddham / kevalaM pratyakSa vaizadyena lakSite parokSamavaizadyena lakSitavyam, anyathA tadvijAtIyatvAyogAdityetadevAtra pratipattavyam / yadyevaM ka pratyakSa prastAvatvamasyeti cet ? na; pratyakSasyaiva prAcuryAt / bhavati hi prAcuryeNa vyapadezo yathA mAkandavanamiti / na hi tatra mAkandA evaM, stokazI vRkSAntarANAmapi sambhavAt, evaM sAmarthyAtparo15 kSalakSaNanivedane'pi pratyakSasyaiva prAcuryAt tenaivAyamAdyaH prastAvo vyapadizyate nApareNa viparyayAt / pratyakSa prAcuryaJca tadbhedasyendriyAdipratyakSasya savistaraM nirUpaNAt / , kiM punaridamavaizadyaM nAma ? vyavahitavastuviSayatvamiti cet; na; dezakAlavyavAye'pi kvacidvaizadyopalambhAt / svabhAvavyavahitasyai tu grahaNameva nAsti / na cAgrahaNamevAvaizadyam; syAdvAdimatasyAnevaMvidhatvAt, atiprasaGgAcca nIladarzanasyApi tadApatteH, tasyApi nIlavyatiriktaniravazeSapadArthA20 ntaraparicchedapara GmukhatvAt, aviSayabAhulyanibandhanAcca avaizadyaprAcuryAvizadameva vA sakalaM chadmasthasaMvedanaM prAptam, viSayastokanibandhanasya vaizadyalezasya sato'pyasatkalpatvAt / vedanAntarasApekSatvamavaizadyamiti cet; utpattau, jJaptau vA tadapekSaNam ? utpattAviti cet; na; atiprasaGgAt, sarvasyApi vedanasya pUrvapUrvavedanasApekSatayaivotpatteH / viSayajJaptau tu tadapekSaNe prAmANyameva na syAt, svaparaparicchedaM pratyananyasApekSasyaiva tattvapratijJAnAt -"siddhaM yanna parApekSam " [siddhivi0 pra [0pra0 pari0] ityAdivacanAt / pramANasya cedamavaizadyacintanam / tato yadi 'IdRzamavaizayaM na prAmANyam, taccet nedRzamavaizadyam' ityekaM sandhitsoranyatpracyaveta / tannedamapyavaidyadham / dhyAmalita pratibhAsitvamiti cet; ucyate 25 yAmAvabhAsitvamapyavaizadyamAJjasam / rUpadarzana evedaM yantra zabdAdivedine // 294 // 1 pratyakSa siddhamapi / pratiSiddha - pa0 / 3 tatsiddhasadRza pa0 / 4 tasmAt A, ba0 pa0, sa0 / 5 evAstoka -A0, ba0, pa0, sa0 / 6-sya tadraha - bhA0, ba0, pa0, sa0 / 7 vedanAntarApekSaNe / 8 - Nasye. damave-A0, ba0, pa0, sa0 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH na ca tadvedanaM sarvaM spaSTameveti yuktimat / zabdAdigocarasyApi smaraNAdeH prasiddhitaH // 295 // kiJca dhyAmalitatvaM cedarthadharmo'bhimanyate / jJAnasya tenAvaizadyaM kathaM nAmopapattimat ? // 296 // anyathArthasya nIlatvAnnIlaM tadvedanaM na kim ? / jJAnadharmo mataM taccet; cAkSuSaM tatkathaM bhavet ? // 297 // andhakArapraticchAyaM gRhyate taddhi cakSuSA / na jJAnaM cAkSuSaM cakSuramUrtto yanna varttate // 298 // tasyAnubhadharmatve tatkiM yadi na kiMJcana / kathaM bhAti ? vibhAtyeva mRgatRSNAmbuvadyadi // 299 // kathaM tenApyavaizadyaM vedane parikalpyatAm / sAkArajJAnavAdasya kathaM pracyutiranyathA ? // 300 // 19. dhyAmalita pratibhAsitvamavaizadyamityanupapannam, avyApakatvAt, rUpajJAna eva tasya bhAvAt zabdAdivedaneSu viparyayAt / na ca zabdAdijJAnaM sarvamapi spaSTamevetyupapannam ; tadviSayasyApa smaraNAdeH parokSajJAnasya suprasiddhatvAt / 10 15 api ca, idaM dhyAmalitatvamarthadharmazcet; kathaM tena jJAnamavizadavyapadezaM pratilabheta ? viSayadharmasya viSayiNyupacArAzcet; paramArthatastarhi sakalamapi jJAnaM vizadameveti prAptam / na caitaducitam, anabhyupagamAt / arthasyai ca dhyAmalitatvAt tajjJAnasyApi tattve nIlatvApi tasya syAt tadarthasya nIlatvAt / tannAyamarthadharmaH / nApi jJAnadharmaH ; cakSurviSayatvAt / na hi cakSuSo jJAnagocaratvam; tasya mUrttimatpadArtha - 20 viSayatvena prasiddhatvAt jJAnasya cAmUrttimattvAt / na ca dhyAmalitAkArasya cakSurviSayatvamasiddham ; andhakArapratikaJcukasya tasya cakSurvedyatayaiva pratIteH / anubhayadharma evAyamiti cet ; na ; jJAnArthavyatirekiNastRtIyasya rAzerabhAvAt / nIrUpamevedamiti cet; tAdRzasya kutaH pratibhAsanam ? kAraNadoSasAmarthyAnmRgatRSNi kAjalavaditi cet; bhavatvevam, tathApi kathaM tena jJAnasyAvaizadyam ? tadAkAratvAditi cet ; na ; sAkArasaMvedanavAdapratikSepAbhAvaprasaGgAt / tannedamavaizadyam / 25 'avastusAmAnyAkAratvaM tat' ityapyasamaJjasam; sAkAravAdaniSedhena tanniSedhAt / tasmAdarthajJAnasyaiva pratibandhakAdRSTavigamavizeSa nibandhanaM pariNati vizeSa eva " kazcittadityanavadyam / tadevaM pratyakSaM tallakSaNasAmarthyAtparokSaM ca vaizadyA'vaizadyAbhyAM lakSitam / taccobhayaM nirvi kalpakameveti kazcit, tatrAha - 'sAkAram' iti / karotiH " atra nizcayArthaH / " kRtenAkRtavI 1 1 zabdAdivedanam / 2 ghyAmalitatvam / 3 -sya ghyA-A0, ba0, pa0, sa0 / 4 - syApi pItatve A0, ba0, pa0, sa0 / 5 dhyAmalitatve / 6 - mapi sthA-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 - vyatirekeNa tR-A0, ba0, pa0 / 8 kathanna jJA-A0, ba0, pa0, sa0 / 9 - namapariNativizeSaH ka-A0, ba0, pa0, sa0 / 10 avaizadyam / 11 - ti kutazci-A0, ba0, pa0, sa0 / 12 - ti tatra ni-A0, ba0, pa0, sa0 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 nanu ca nizcayo nAmAbhijalpavAn pratibhAsaH / sa ca saMvedanasya svarUpe vA syAt, artharUpe vA ? na tAvatsvarUpe; tasya azakyasamayatvAt / abhijalpasamayo hi kriyamANaH 'idamasya vAcakaM vAcyaM vA' iti kriyate / na ca kSaNamAtraparyavasitaM tatsvarUpamanyadvA kiJcidasyetyanuvadituM zakyam, kSaNAdUrdhvaM tadabhAvAt asatazcAnuvAdAyogAt / na ca tatsattAkSaNa evAnuvAdaH ; taisyAnuvivadiSita vastusvarUpasaMvedanapUrvakatvena samasamayatvAnupapatteH / as 10 smaraNopanItasyAnuvAda iti cet; kimidaM tena tasyopanayanaM nAma ? svasvarUpavedanamiti cet; na; asatastadyogAt / na hyasat svarUpeNa vedituM zakyam; sattvaprasaGgAt / na hi svarUpapratibhAsanAd anyadanyasyApi sattvam / asato'pi sattvenAdhyAropa iti cet; adhyAropitasyaiva tarhi tadAkArasya zaikyAbhijalpasamayatvaM na saMvedanasvarUpasya tasya pUrvAparIbhAvavidhurazarIratvenAzakyAnuvAdatvAt / na cAkRtasamayasyAbhijalpasya taMtra yojanam ; sarvasya sarvatra yojanaprasaGgAt, 15 ityanabhijalpAnuSaGgameva sarvasyApi jJAnasya svarUpavedanam - utpadyamAnameva hi tat saMvittiviSayabhAvaM bibhartti tadvyatirekeNa tatsaMvitterabhAvAt tadA ca na pUrvAparabhAvo nApyabhijalpayojanaM yataH savikalpakatvaM bhavet / tasmAttatkSaNa eva jAtasya sAkSAdvedane nirvikalpakatvameva / sahajAbhijalpasaMsargAt savikalpakatvameveti cet; na; saharjasya abhilApasyAbhAvAt / bhAve'pi svatastadviviktatvAt saMvedanasya na " tatsaMsRSTatvena vedanam / samasamayatvena' vedanameva saMsarga iti 20 cet; na; tasyetaretarAdhyAsarUpatvAt tasya ca vAcyavAcakabhAvanibandhanatvAt / tadbhAva na svAbhAvyAdeva, sarvasyApi tatpratipattiprasaGgAt samayavaiyarthyApattezca / samayAditi cet; na; tadaivotpanne 'teMdazakyatvasya nirUpitatvAt / bhavati cAtra parasya vacanam - " 100 nyAyavinizcayavivaraNe [ 13 kSaNAt " [ ] ityatra 'nizcitenAnizcitadarzanAt' ityarthagrahaNAt / oGa abhivyAptau abhivyAptizca zaktyapekSayA tato yasya yAvatI zaktiH tAvatyeva viSaye sA veditavyA / tadayamarthaHA samantAt karaNamAkAra: zakyaviSayAbhivyApI nizcayaH, tena saha varttata iti sAkAraM pratyakSalakSaNam / sAmarthyalakSitaM ca parokSamiti / 25 """ tadaiva coditasyAsya sAkSAdvittau na kalpanA / abhilApena saMsargAditi cennAbhilApa (pa )tA || jJAnasya tadviviktatve kathaM saMsargasambhavaH / samAnakAlavinmAtrAnnaiva saMsarga ucyate / / " [ pra0 vArtikAla0 2 / 249] iti / tanna saMvedanasyAbhijalpavattvaM svarUpe sambhavati / 1 AbhAvo'bhi-A0, ba0, pa0sa0 / 2 abhivyAptiH / 3 "vikalpo nAmasaMzrayaH " - pra0vA0 2 / 123 / 4 anuvAdasya / 5. zaktyAbhi-A0, ba0, pa0, sa0 / zakyasaGkatatvam / 6 tatprayo-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 - tra prayoja - A0 ba0, pa0, sa0 / 8 -nena ni-A0, ba0, pa0, sa0 / 9 - syApyabhi - A0, ba0, pa0, sa0 / 10 abhijalpasaMsRSTatvena / 11 -yatve veda-A0, ba0 / 12 -3ca na tatsvA-A0, ba0, pa0 / 13 cettadevotpa-A0, ba0, sa0| 14 saGketAzakyatvasya / 15 tadeva co-A0, ba0, pa0, sa0 / "tadeva codite tasya abhilApasya saMsargAditi cennAbhilApitA / sukhasya tadviviktatve samAnakAlavinmAtrAnnaiSa .." pra0 vArtikA0 / 1 16- jalpatvaM A0, ba0, pa0, sa0 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 3] prathamaH pratyakSaprastAva artharUpe tatsambhava iti cet ; na; tasyApi yadi grahaNam ; tadA tanirvikalpakameva, tadviSayasyApyatisUkSmasamayamAtramagnazarIrasya azakyasamayatvenAbhijalpavattvAyogAt , parisphuTapratibhAsatvAcca / yadi tasya na grahaNam ; tathApi na tatra vikalpasambhavaH / na hyagrahaNameva vikalpaH, atiprasaGgAt-sarvasaMvedanAnAmanyonyaviSayApekSayA tadaprahaNAtmakatvAvizeSAt / adhyAropitArthApekSayA tarhi vikalpasambhava iti cet ; na; adhyAro. 5 pArthAparijJAnAt / arthagrahaNamadhyAropa iti cet ; na; kathitottaratvAt / tadAhaNaM se ityapi tAdRzameva / na cAparamadhyAropasya rUpaM paryAlocyamAnaM sambhavati / yatra tarhi grahaNamadhyAropazca tatra tatsambhava iti cet ; nanu yadi grahaNAropayorna bhedaH kimubhayopAdAnena paunarutyadoSAt ? grahaNamityeva vA Aropa ityeva vA vaktavyam, tatra ca prAgeva dUSaNaM pratipAditamiti na punaH pratipAdyate / yadi punarbheda eva taiyostathApi vijJAnadvayamevaikakAlaM prasaktam-yadhaNAtmakaM 10 tannirvikalpakaM yaccAropAtmakaM tat savikalpakamiti; tadidamapyasamaJjasam ; Aropasya grahaNAgrahaNAbhyAM vicAritatvAt / bhavati cAtra parasya vacanam "yadi grahaNamarthasya vikalpaH kathamatra saH 1 / athAgrahaNamarthasya vikalpaH kathamatra saH // athArthAropatastatra vikalpatvaM nirucyate / grahaNAgrahaNe muktvA tatrApyartho'sti nAparaH // grahaNAropasadbhAve vikalpa iti cenmtiH| grahaNAropayoraikye dvayoH sambhava ityasat // tatraikapakSanikSipto doSaH prAgeva vrnnitH| atha bhedastayorasti dvayameva prasajyate // nirvikalpakasaMvittiH savikalpA tadaiva ca / " [pra0vArtikAla0 2 / 249] iti / tanna svarUpe'rtharUpe vA nirNayasambhavaH, tasmAdayuktaM sAkAragrahaNamiti cet ; nedamatinirbandha. pratividheyam atimugdhabhASitatvAt / tathAhi-yo'yaM tadaiva coditasya' ityAdivacanaprakramaH sa yadi niSprayojana eva ; kathaM tatra pralApamAtre prekSAvatAmAdaro yato'yaM zAstropanibandhaH kriyate ? kathaM vA tatprakramopanyAsakAriNo nigrahAdhikaraNatvaM na bhavet asAdhanAGgavacanatvAt 1 saprayojanatve 25 yadi tatprayojanaM sakalasaMvedananirvikalpakatvasAdhanAdanyadeva; sa eva doSaH tadvAdino niprahAdhikaraNatvamiti prastutAnupayoginastatprakramasyAsAdhanAGgavacanatvAt / tanirvikalpatvasAdhanameva tatprayojanamiti cet ; tadapi tatprakramasya svayaM tatparicchedarUpatvAt , tatparicchedahetutvAdvA bhavet ? svayaM tatparicchedarUpatve siddhamamijalpavattvaM tatpratibhAsasya svabhAvabhUtasyaivAbhijalpasya taMtra -mAtrAmagna-bhA0, ba0, 50, s.| 2 adhyAropaH / 3 prhnnaaropyoH| 4 "savikalpakasaMvittiH avikalpA tadaiva ca |"-pr. vArtikAla / 5 yattadaiva A0, ba0, 50, s0| 6 abhijalpapariccheda / 7 tatprabhAvA-bhA0, b0,0| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 102 nyAyavinizcayavivaraNe [ 123 bhAvAt / abhijalpa evAsau kevalaM na pratibhAsa iti cet; na; svayaM tatparicchedarUpatvAbhAvaprasaGgAt / na hyapratibhAsaH paricchedo nAma / bhavatu sa eva ekaH pratibhAso'bhijalpavAnnApara iti cet; na; sarvasaMvedananirvikalpatvapratijJAvyAghAtAt, tadvadanyasyApyabhijalpavettvasambhavAcca / tathA hi-vivAdAdhyAsitaH sarvaH pratibhAso'bhijalpavAn / tatvAttannirvikalpatvasAdhanapratibhAsavat // 301 // svato'bhijalpazUnyAnAM pratyayAnAM pravedanAt / pratyakSeNAsya pakSasya bAdhanaM yadi kathyate // 302 // anizcitasvabhAvaM cettatsvasaMvedanam tadA / asiddhameva tattacca kasyacidvAdhakaM katham ? // 303 // api siddha hetusiddhiH kathanna vaH / tathA cAsiddhivicchittyai " hetau nirNayavarNanam // 304 // yatkRtaM kIrttinA tatsyAdaparyAlocya bhASitam / svavedanasya tatsiddhirnizcayAdeva hetuvat // 305 // nizcayo nAbhijalpena vinA vaH sambhavatyayam / tatsiddhAH pratyayAH sarve sAbhijalpasvavedanAH // 306 // tathA ca kasyacidvAkyaM savikalpakavAdinaH / "na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte " // 307 // iti; tanna tasya svayaM "tatparicchedarUpatvAt 'tatprayojanavattvam / tatparicchedahetutvAditi cet; na; akRtasamayasya " tadayogAt / vAkyamakRtasamayameva svArthaparicchedanimittam, anabhyastazAstravyAkhyAnasyApi darzanAta, anyathA tadayogAditi cet; na; evamapi ' tatastadarthajJAnasya "tadanuviddhatayA savikalpakasyaiva bhAvAt sarvasyApi " " tatastadartha - pratipattiprasaGgAcca / na kevalasyaiva vAkyasya " tatparijJAnakAraNatvamapi tu padatadartha sambandhaparijJAnasahitasya, tasya ca sarvatrAbhAvAnnAtiprasaGga iti cet; kathaM nAtiprasaGgaH ? " tatsambandhaparijJAnasyApi samayanirapekSatve - 'sarvatra kasmAnna bhAvaH' iti paricodanasya tadavasthatvAt / samayasApekSameva taditi cet; na; azakyasamayatvapratijJAvyAghAtAt / " tajjJAnasya cAbhijalpavattvena savikalpakatvAt, 25 20 1 - varavAsambha-A0, ba0, pa0, sa0 / 2 sarvaprati - A0, ba0, pa0, sa0 / 3 tathA A0, ba0, pa0, sa0 / 4 tatsiddho A0, ba0, pa0, sa0 | 5 hetonirNa-A0, ba0, pa0, sa0 / 6" hetotriSvapi rUpeSu nizcayastena varNitaH / asiddhaviparItArthavyabhicArivipakSataH || " ( pra0vA0 3 | 14 ) ityanena hetoH asiddhAdidoSaparihArArthe trirUpatvamuktaM dharmakIrttinA / 7 na hi jalpena bhA0, ba0, pa0, sa0 / 8 vAkyapa0 1 / 124 / 9 vacanaprakramasya / 10 abhijalpapariccheda / 11 nirvikalpatvasAdhanarUpaprayojanavattvam / 12 zabdaparicchedahetutvAyogAt / 13 vAkyAt / 14 zabdAnusyUtatvena / 15 akRtasa tasyApi / 16 vAkyAt / 17 tadarthaparijJAna / 18 padatadarthasambandha / 19 arthajJAnasya / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSaprastAvaH sarvasaMvedananirvikalpatvavyAvarNanaM prekSAvattvaM parasya pratikSipati / padasya ca zakyasamayatve vAkyasyApi tadavazyambhAvi, padaparyAyavinyAsavyatirekeNa vAkyasyaivAbhAvAt. tadabhAvasya cottaratra nirUpaNAditi siddhamabhijalpavattvaM vAkyArthaparijJAnasyeti kathamiva sarvathA vikalpAbhAvapravAdaH zobheta ? tannAsya tatparicchedahetutvenApi tatprayojanatvam, vikalpasiddhiprasaGgAt / vikalpAstitvasamAropavyavaccheda evAnene kriyate na tatpariccheda iti cet ; na; 5 samAropArthAparijJAnAt / tadastitvagrahaNaM tadartha iti cet ; nanu tadeva nAsti sarvasaMvedana nirvikalpakatvapratijJAnAt / kathamasato grahaNaM ca ? grahaNaM hi tasya svarUpapratibhAsanameva, na cAsataH svarUpam; virodhAt / grahaNamapi tasya' samAropAditi cet, na; 'samAropArthAparijJAnAt' ityAdeH prasaGgAdanavasthApattezca / ta~dagrahaNaM tadartha iti cet, tadvyavacchedastarhi tahaNaM prAptam , tadidaM zAntividhAnena vetAlotthApanam, vikalpasadbhAvavyAdhividhvaMsanArtha tatsamAropavyavacchedaM kurvatA tadastitvagrahaNasyaiva svacittaparitApakarasyotthApitatvAt / pratyAkhyAtaM cAgrahaNasya samAropatvam / grahaNAgrahaNAbhyAmanya eva tarhi tadartha iti cet ; na; "grahaNAgrahaNe muktvA tatrApyartho'sti nAparaH" [pra. vArtikAla0 2 / 249] iti svavacanavyAghAtApatteH / kathaM vAsyaM tadvyavacchedakaratvam ? virodhAditi cet ; na ; nizcayasyaiva samAropavirodhAt, asya ca vacanaprakramasyAcetanatvenAnizcayarUpatvAt / tadvirodhinizcayanimittatvena asyApi 15 tadviSedhitvamiti cet ; na ; tannimittatve vikalpasyAniSedhAt / tataH sthitam-vikalpAnabhyupagame atiniSprayojana evAyaM vacanaprakrama iti / bhavatu tarhi vikalpaH kalpanayA' na paramArthataH, sarvasyApi saMvedanasya svaprAhyaviSaye zabdasambandhavarjitasyaiva pravRtteH / tathA coktam "asAkSAtkaraNAkAre yatra syAtkalpanAntaraiH / vyavahAraH sa evAtra vikalpo lokasammataH // darzanAbhimatiryatra tajjJAnamavikalpakam / "sAkSAtkRtyavidhi)mokSAcca pratyakSamiti gIyate // paramArthatastu vijJAnaM sarvamevAvikalpakam / svagrAhyaviSaye sarvasyAvikalpena vRttitaH // [pra0 vArtikAla0 2 / 249] 25 iti cet ; atrAha-aJjasA paramArthata eva sAkAraM na kalpanayeti / tathA hiasti vastubhUto vikalpaH, tatkalpanAnyathAnupapatteH / aspaSTapratibhAse hi pratyaye pareNa vikalpatva kramavinyAsa / 2'tadaiva coditasyAsya' iti vacanaprakameNa / 3 "sakalasaMvedananirvikalpatvaparicchedaH"-tA. tti0| 4 vikalpAstitva / 5 vikalpAstitvameva / 6 vikalpasya / 7 vikalpAgrahaNa smaaropaarthH| 8 vikalpagrahaNam / 9 samAropArthaH / 10 vacanaprakramasya / asya vaca-A0, ba0,50, s.| 12 samAropavirodhi / 13 vacanaprakramasya / 14 aniSedhaprasaGgAt / 15-yA paramA-A0, ba0, 50, s0|16 sAkSAtkRvadimo-mA0, ba0, pa., s.| "sAkSAtkRsyadhimokSAca"-pra. vaartikaal| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 13 parikalpanamabhyanujJAyate / taMtra ca na tAvatse eva tasyai vikalpatvaM kalpayati ; svayamakalpanAtmakatvAt / 'paramArthatastu vijJAnam' ityAdi vacanAt / na hyakalpanAtmanastatkalpanam; pratyakSe'pi tatprasaGgAt / kailpanAtmApi taisyAstIti cet; kirmaparatatkalpanena vaiyarthyAt / tadAtmApi yadi vastu eva, siddhaM naH samIhitam, pAramArthikasyaiva vikalpasya vyavasthApanAt / 5 so'pi kalpita eveti cet; na; tatrApi 'na tAvatsa eva' ityAderdoSAt cakrakaprasaGgAt, anavasthApattezca / paratastatraM taMtkalpanamiti cet; na; pareNApi svayamavikalpAtmanA tatkalpanA'yogAt / vikalpAtmApi tasyeti cet; na; tasya paramArthatve paramatasiddhiprasaGgAt / kalpitatve'pi na svatastatkalpanam ; uktadoSatvAt / paratastatkalpanaM cet; na; 'pareNApi' ityAdiprasaGgapaunaHpunyena cakrakAnavasthayorapratihataprasaratvAt / tato durbhASitametat - 'yatra syAtkalpanAntarairvyava10 hAraH' iti ; paramArthataH " kalpanayA ca kalpanAntarANAmevAsambhavAt / bhavatu tarhi "paramArthata eva kazcidvikalpa:, tathApi kimAyAtaM pratyakSasya yena tadapi savikalpakamucyate iti cet ? abhimatasyApi kutaH savikalpakatvam ? tatpratibhAsasyAbhijalpavattvAditi cet; na; akRtasamayenAbhijalpena tasya tadvattvAyogAt atiprasaGgAt / nApi kRtasamayena ; vismRtenApi tatprasaGgAt / anusmRteneti cet; na; 15 tadanusmaraNasya "nirvikalpatve tadviSayasyAnyatra " yojanA'sambhavAt kSaNakSayAdivat / savikalpaka tasyApyabhijalpavattvam anusmRtenaivAbhijalpena, tadanusmaraNasyApi tadvattvaM tadaparAnusmRtAbhijalpenetyanavasthAnAnna prakRtavikalpaniSpattirbhavet / tannAbhijalpavattvAttasya savikalpakatvam / ""abhijalpayogyaviSayatvAditi cet; ko'sau tadviSaya: ? anuvRttavyAvRttAdisvabhAvo bhAva eva, tadaparasya tadyogyasyAsambhavAditi cet; tadiyamakasmAdasmAkaM mahAnidhiprAptiH pratyakSasyApi 20 'rtata eva savikalpakatvopapatteH, idamevAha 'dravya' ityAdi / dravyaM cAnvayarUpaM suvarNavat, paryAyAzca vyAvRttidharmANaH kaTakakuNDalAdivat, sAmAnyaM ca sadRzapariNAmasvabhAvaM kuNDalayugalavat, vizeSazca visadRzapariNAmalakSaNaH keyUrahAravat, dravyaparyAyasAmAnyavizeSAsta evArthAtmAnau tayostadrUpatvAt tayorvedanaM pratyakSalakSaNam, atazca sAkAramiti / 104 tadevaMlakSaNaM pratyakSaM trividhaM bhavati / kathaM punaH kArikAyAmanukta' traividhyamavagamyate ? 25 " pratyakSaM vizadaM jJAnaM tridhA" [ pramANasaM 0 zlo0 2] iti zAstrAntare pratipAdanAditi cet; na; sAmAnyalakSaNasyApi tatraiva pratipAdanAdihAvacanaprasaGgAt / ihApi vRttikAreNa traividhyamuktameveti cet; so'pi kathaM kArikAyAmakathitaM kathayet, kArikAvivaraNasyai vRttitvAt, anuktavyAkhyAnasya viparyayAditi cet ? na ; atrApi pRthak pRthak tatsamarthanena 1 tatra na ca tAvat A0, ba0, pa0, sa0 / 2 aspaSTapratibhAsaH / 3 svasya / 4 kalpanAsvarUpamapi / 5 aspaSTaprati bhAsya / 6 paraM tahaka-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 kalpanAsvarUpamapi / 8 aspaSTapratibhAse / 9 vikalpatva / 10 kalpanAyA va A0, ba0, pa0 / 11 paramArtha eva sA0 / 12 tadvattAyo - A0, ba0, pa0, sa0 / 13 nirvikalpatvepita - A0, ba0, pa0, sa0 / 14- nyatprayoja -A0, ba0, pa0, sa0 / 15 Abhijalpa-A0, ba0, sa0 / 16 anuvRtta vyAvRttAdisvabhAva bhAvaviSayatvAdeva / 17 - vicArasyaiva A0, ba0, pa0, sa0 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 3] prathamaH pratyakSaprastAvaH 105 traividhyAvagamAt / kariSyate hi 'sadasajjJAna' ityAdinA indriyapratyakSasya 'parokSajJAna' ityAdinA'nindriyapratyakSasya, 'lakSaNaM samam' ityAdinA cAtIndriyapratyakSasya samarthanam / ata indriyapratyakSAdibhedena trividhameva taditi bhavatyeva nirNayaH / tatra hitAhitAptinirmuktikSamamindriyanirmitam / yaddezato'rthajJAnaM tadindriyAdhyakSamucyate // 308 // indriyANi cakSurAdIni tairnirmitaM taddhetukaM yadarthasya bahirghaTAdeH jJAnaM tadindriyapratyakSaM parisphuTatvena tallakSaNayogAt / kutaH punazcakSurAdIndriyakAryatvaM ghaTAdipratyakSasyAvagamyata iti cet ? kuto'yaM praznaH ? sarvatra kAryakAraNabhAvasyaivAsambhavAditi cet ; na ; svavacanavyAghAtAt-prastutaM hi praznavacanaM parasya svavacanam , tadeva vyAhanyeta / yadi na sarvatra tedbhAvasambhavaH, tasyAhetukasyAsambhavAt vyomakusumavat / sambhave'pi dezakAlAdiniyamAnupapatteH / hetunibandhano hi bhAvAnAM 10 tanniyamaH kathaM tadabhAve bhavet ? tathA ca~ vAdivat prativAdiprAznikAderapi tatpraznavacanaprasaGgAnna kasyaciduttaravAditvaM na parIkSakatvaM nApi niyAmakatvamiti prAptam, praznakRta eva tadanupapatteH / vAdina eva tatpraznavacanaM tasyaiva "hetuhetumadbhAvanizcayAbhAvAnna prativAdyAdeviparyayAditi cet ; "tannizcayapUrvakaM tarhi "tadvacanamaGgIkartavyaM tannAntarIyakatvAt , tathA ca kathaM sarvatra kAryakAraNabhAvAbhAvaH ?"tadvadanyatrApi "vyaaptivytirekyoH"sdbhaavopptteH| tada'yaM tannizcayatatparyanuyogavacanayoH 15 kAryakAraNabhAvaM svayamevopadarzayati sarvatra tadabhAvaca kathayati iti kathaM svavacanavyAghAtapAzabandhAnnirmucyeta ? tanna tadabhAva(tadbhAva )syAsambhavAttatparyanuyogavacanam", sambhave'pi tasya duravabodhatvAt" / "duravabodhaM khalvidaM yatkiJcitkasyacitkArya kAraNaM ceti, tadbhAvasya pUrvAparabhAvAdhikatvAt , tatra ca pratyakSasya sannihitaviSayamAtraparicchedasvabhAvatvenApravRtteH / tadapravRttau tatpUrvakatvenAnumAnasyAnutpatteriti cet ; tadapyasamIcInam ; "tadanavabodhatatparyanuyoga- 20 vacanayorapi tadbhAvaparijJAnAbhAvApatteH / bhavotvati cet ; na tahIdamupapannam-'tadanavabodhAt tatparyanuyogaH' iti / tadanayohe tuphalabhAvaparijJAne "satyeva evaMvacanopapatternAnyathA radhyApuruSavat / kathaM tarhi "tadbhAvaparijJAnam ? parasyApi kathamiti cet ? bhavatu parasyApIdai codyaM na tAvataiva svapakSe samAhitaM bhavatIti cet ; AstAM tAvadetat , hetuphalabhAvaparijJAnasya yathAvasaramuttaratra nirUpaNAt / tasmAdupapannam indriyakAryaM yattadindriyapratyakSamiti / 25 1 nyAyavi0kA0 5 / 2 nyAyavi. kA. 11 / 3 nyAyavi. kA. 168 / 4-hanyate bhA0, ba0, 50, s.| 5 kAryakAraNabhAva / 6 praznavacanasya / 7 deshkaalaadiniymH| 8 cAnAdivat A0, b....s| dezakAlAdiniyamAbhAve / 1 uttrvaaditvaadynupptroH| 10-dbhaavaabhaavni-taa|" hetuhetu. madbhAvanizcayapUrvakam / 12 prastutapraznavacanam / 13 prastutapraznavacanavat / 14 anvyvytirekyoH| 15 tdbhaavotaa.| 16-yaM nizca-A0, b0,0| 17 hetuhetumadbhAvanizcaya / 18 kAryakAraNabhAvasya / 19 'kutaH punazcakSurAdIndriyakAryatvaM ghaTAdipratyakSasya avagamyate ?' iti paryanuyogavacanam / 2. kAryakAraNabhAvasya / 21 -tU kalpitaM khalvidaM A0, ba0, pa0 / 22 duravabodha kalpitaM y-s| 23 pUrvAparabhAve / 24 kAryakAraNabhAvAnavabodha / 25 kAryakAraNabhAva / 26 hetuhetumadbhAvanizcayagarbha vacanam / 27 tdnvbodhttprynuyogyoH| 28 satyevaM va-A0, ba0, 50, s0|29 sadbhAvapa-A0, ba0, 10, s0|30 tAvatyeva A0, ba0, 10, s0| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 13 tatpratyakSasya nirNayAtmakatvAt tena ca svaviSayasya sarvAkAreNa grahaNAnna tadviSaye jJAnAntarasya zabdAntarasya vA vyApAraH, siddhopasthAyitvena vaiyarthyAt samAropavyavacchedasya cAbhAvAt nizcite samAropAnutpatteriti cet; na; tasya prAdezikatvAt / tatpratyakSaM svaviSayasya pradeza eva grahaNe svazaktiprayukta niyogAdhiSThitaM na sarvAkAreNa, tathaiva tasya nirvA5 dhamavabodhAt tasmAdayamaprasaGga eva / niSpradezameva sakalaM vastu kathaM tasya pradezato grahaNaM "tagrahaNam ? tagrahaNasya vibhramarUpatvaprasaGgAditi cet; AstAmidam, anantarameva nirUpaNAt / bhavatvevaM tathApi kathamindriyapratyakSasya prAmANyam ? kathaM ca na syAt ? apravarttakatvAditi cet; kiM pravarttakatvena prAmANyaM vyAptam ? ne cet ; tadabhAve tadabhAvAnupapattiH, atiprasaGgAt / vyAptameveti cet' N; na; svasaMvedana yogipratyakSayoraprAmANyaprasaGgAt / na hi svasaMvedanaM 10 svarUpe'nyatra vA pravarttakam ; svarUpasyAnubhUtatvAt, anyasya cAviSayatvAt / nApi yogI tatpratyakSAt kvacitpravarttate kRtArthatvAt / vastuyAthAtmyaviSayatvAtprAmANyam indriyapratyakSe'pi samAnam / pravRtteH prAk tadviSayatvameva kathamavagantavyam, pratibhAsasya satyetara viSayasAdhAraNatvAditi cet ? na ; svasaMvedanAdAvapi prasaGgAt / svahetUpa nibaddhAt kutazcitsAmarthyAt pravRttinirapekSameva svaprAmANyaM tadavagacchatIti cet; indriyapratyakSamapi kimevaM na bhavet ? saMzayAdi - 15 darzanAditi cet; niHsaMzayAdereva tatprAmANyanirNayasyAvalokanAt / na hi "sucirAbhyAsaparikalitapurovarttinIranikaranirbhAsavataH pratyakSasyAkRtapravRttikasyaiva na prAmANyaparijJAnam, nApi sandehAya - nAsvAditaviSayatvam / yatrApi na svatastatparijJAnaM taddhetuzaktivaikalyAt, tatrApi kutazcid dardurArAvAderliGgAt viSayatathAtvavedane tatparijJAnopapatteranupayoginyeva pravRttiH / atha pravRttikAmasya yadi tanna pravarttakaM kiM tena pramANenApIti cet ?; ka evamAha - ' tasya na pravarttakam' iti ? 20 pravRttiviSayopadarzakasya pravarttakatvopapatteH / nai' varttamAnasya pravRttiviSayatvaM tasyAnubhavAt pravRttezcAnubhavArthatvAt / tatphalasiddhAvapi pravRttau tadanuparamaprasaGgAt / anubhavAntarArthA punaH pravRttiriti cet; na; " tadantarakAle prAcInaviSayAnavasthAnAt, nirviSayasya cAnubhavasyAbhAvAt / bhAvI tu bhavatu pravRttiviSayaH, pravRttikAmasya tatrAbhilASAt / kintu na tasya pratyakSeNa grahaNam, indriyavyApArasya varttamAnapurovarttiparyAyamAtraparyavasAyitvena bhAvibhAvAgocaratve tadupanibaddhajanmanaH pratyakSasyApi tatrAtryApArAt / pravRttiviSayatvaM na varttamAnasya darzanAt / pravRttirdarzanAthaiva darzane sati kiM tayA ? // 309 // niSphalA'pi pravRttizcettasyA" uparamaH katham / 25 106 1 - rasi - A0, ba0, pa0, sa0 / 2 -sya bhAvA- A0, ba0, pa0, sa0 / 3 indriyapratyakSasya / tasya tatprA-A0, ba0, pa0, sa0 / 4 tadbrahRNamiti padaM nirarthakaM pratibhAti / 5 yadi vyAptaM na syAt / 6 prava rtakatvAbhAve prAmANyAbhAvo na syAt / 7 svasaMvedanayogipratyakSayoH / 8 - tUpanibandhAt A0, ba0, pa0, sa0 / 9 svasaMvedana yogipratyakSam / 10 svacirA - A0, ba0, pa0, sa0 / 11 na pravarta-A0, ba0, pa0, sa0 / 12 anubhavAntarasamaye / 13 bhAvini / tatrApi vyA-A0, ba0, pa0, sa0 / 14 - icetkasyA A0, ba0, pa0, sa0 / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSa prastAvaH ne darzanAnantarArthApi tatkAle viSayAsthiteH // 310 // bhAvitvAkAGkSitatvena pravRttiviSayo'pi san / nendriyopanibaddhena pratyakSeNopalabhyate // 311 // varttamAnapurovarttivyApRtAdindriyAtkatham / bhAve bhAvinyatAdRkSe pratyazvamupajAyatAm ? // 312 // adRSTe'pi pravRttizcet bhAvinyabhyupagamyate / atiprasaGgadopeNa kathamevaM na lipyase ? // 313 // 107 iti cet; atra prajJAkarasya nirvAha: - 'abhyAsadazAyAM varttamAna eva jalAdirUpe bhAvinastadrUpasyopAdAnatvena tatsahabhAvinazca sparzAdeH tadekasAmamyadhInatayA tatsahakAritvenAdhyAropAd dRzyadarzanameva bhAvini pravarttakam / na caivamatiprasaGginI pravRttiH; adhyAropaviSaya eva tadupaga- 10 mAt / na cAdhyAropasyApyatiprasaGgitvam ; satyeva sambandhe tadbhAvAt / anabhyAse tu tadadhyAropAbhAvAt, bhAvyavinAbhAvitoyAdyAkAra vizeSa liGgadarzanopanibaddhAdanumAnAtpravRttiH' iti; tatredamucyate - ko'yaM tadadhyAropo nAma ? dRzyaprApyayorekatva grahaNamiti cet ; na tahIMdaM pratyakSataH sambhavati tasya kSaNaparyavasitavastuviSayatvenAbhyanujJAnAt / pAramArthikasyaiva tasya tadvastuviSayatvam, sAMvyavahArikasya tu tadekatvagrahaNamaviruddhameva / yadAha - " sAMvyavahArikapratya - 15 kSApekSA tu karttatvasya pratItirityucyate" [ ] iti / tAtparyamatra - karttRtvaM hi kriyAyAM svAtantryam, kriyA ca pUrvAparAtmikA / na tatra vAstavasya pratyakSasya pravRttiH, ataH sAMvyavahArikasyaiva tasya tatra vyavahAra iti ; tadidamasambaddhameva ; kSaNamAtraparyavasitavastuviSayasyaiva pratyakSasya sAMvyavahArikatvAt / na hi pAramArthikasya tasya taMdviSayatvam ; sakalavikalpAtItasaMvedanaparamArthaviSayatvena " tadaGgIkArAt / tadayaM svamatamaparyAlocayanneva yathAvAJchitaM kacidanyathA'pi 20 kathayatIti kathamanunmattaH ? " vikalpena tarhi tadekatvaM vedyata iti cet; na; tasyai 'tadvyatiri ktasya "tenAprativedanAt, vikalpasya bahirviSayatvAnabhyupagamAt / avyatiriktasya vedanamiti cet ; kathaM "tato bhAvini pravRttiH 1, bahirviSayAdapi jalAdidarzanAt " tatra tAmanicchan bahiHsparzagandhamapyanAdadA (ghA) nAdvikalpAdicchatIti kathaM svasthaH ? 'taMdarzanAdeva tadvikalpa sahA 1 taddarzanAntarAsthApi sa0 / darzanAntarAsthApi A0, ba0, pa0 / 2 "tatra bhAvisvarUpe tatkAraNasvenaikatAropaH / paratra tu sparzAdau tadekasAmadhyadhInatveneti na vizeSaH " - pra0 vArtikAla0 1 / 1 / 3 - natve tatsahaA0, ba0, pa0 / 4 - saGgAdinivRtti-A0, ba0, pa0, sa0 / 5 tasya lakSaNa - bhA0, ba0, pa0, sa0 / 6 pratyakSasya / 7 kSaNaparyavasitavastu / 8 " na ca pratyakSataH kartRtvamapi pUrva pratipannam, paurvAparye pratyakSasyAvRtteH / sAMvyavahArikapratyacApekSayA tu pratItirityucyate / " - pra0 vArtikAla0 112 / 9 kSaNamAtra paryavasitavastuviSayatvam / 10 " idaM ca punarbAhyArthamAzritya grAhyagrAhakabhAvazcAbhyupagamya ucyate / paramArthatastu sakalameva svasaMvedanamAtraM nendriyAdipratyayapravibhAgo'sti / " - pra0 vArtikAla0 2 / 250 / 11 vikalpalena A0, ba0, 12 ekatvasya / 13 vikalpavyatiriktasya / 14 vikalpena / 15 viklpaat| 16 bahirviSaye / 17 pravRttim / 18 - pyanAdarzanAdvi- tA0 / 19 vyavahArataH bahirviSayakapratyakSAdeva / pa0, sa0 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyavinizcayavivaraNe [ 123 yAttatra' pravRttiriti cet; kathaM svayamatadgocaramatadgocarasahAyamapi tatra pravarttakam ? na hyandhasya tadantarasAcitrye'pi rUpadarzanasAmarthyam / atha bahirgocara eva vikalpaH, tadavyatiritasyApi tadvedyasya bIrUpatvenAdhyavasAyAditi cet; na; tadbahIrUpatvasyApi vyatiriktatvenApravedanAt / avyatirekeNa vedanamiti cet; na; 'kathaM tato bhAvini pravRttiH' ityAdyanuvRttezca5 krakopakramAt anavasthAnadauH sthyAcca / kathaM vA pravRttikArye darzana sahAyatvaM vikalpasya bhinnaviSayatvAt, nIlajJAnavat pItadarzanasya / tadekatvAdhyavasAyAt; na; darzanasya nirvikalpakatvena tatastadasambhavAt / vikalpAttatsambhava iti cet; na; tenApi tadvyatiriktasya tadekatvasyAnadhyavasAyAt / avyatiriktasyAdhyavasAye'pi svarUpamevAdhyavasitaM na tadekatvam / punarapi tasya tadekatvAdhyavasAye sa eva prasaGgaH 'na darzanasya' ityAdiranavasthA ca / nanu evaM vyavahArI na viveca 10 yati pravRttivirodhitvAt / na hi pravRttikAmasya tadvirodhini vicAre sAdaratvaM tatkAmatvavirodhAt / kimidAnImavicAritaramaNIyameva jJAnaM pravRttikAmasya pakSataH ? tathA cet; anarthakaM tarhi "taM prati pramANalakSaNapraNayanam / vyAkhyAtAraM prati nAnarthakam "" "vyAkhyAtAraH khalvevaM vivecayanti " [pra0 vA0 svavR0 1 / 72 ] iti vacanAditi cet; na; tasyApi pravRttikAmatvAvizeSAt AhArAdau pravRttidarzanAt / na hi pravRttyupAyasya vicArabhIrutAM vivecayanneva tatkRtAM 15 pravRttimupajIvitumarhati / vivecayannapi sahajena vyAmohena tAmupajIvatIti cet; na, vivekavyAmohayoH tamaH prakAzavadvirodhAt / anya eva viveka AhAryasya anya eva ca sahajavyAmohasya virodhI, taMtra zAstropanItena vivekenAhAryasya nivRttAvapi ko virodho yatsahajasya tasyAvasthAnaM tatkRtaca pravRttyupajIvanaM na bhavediti cet ? ucyate 20 25 AhAryeNa virodho'sya vivekasya kuto mataH / viruddha viSayatvAccet; sahajenApi " tanna kim ? || 314 // aviruddhArthatAyAM tu viveko mohatAM vrajet / " AhAryo'pi tato mohastanmohAt nAzavAn katham // 315 // moho mohAvirodhAnna mohadhvaMsAya kalpate / na tamaH kSAlanaM loke tamasaivopalabhyate // 316 // tataH zAstrasya vaiyarthyamAgataM saugate mate / tannedamiha sAdhUktam-"zAstraM mohanivarttanam // 317 // [ pra0 vA0 17 ] 1 bahirarthe / 2 paramArthataH darzanaM bahirarthAgocaraM sat bahirarthAgocara vikalpasahAyAdapi kathaM bahirarthe pravartaka syAditi bhAvaH / svayamatadgocarasahAyamapi A0, ba0, pa0, sa0 / 3-tvenApi vyavasA-A0, ba0, pa0, sa0 / 4 darzanAt ekatvAdhyavasAyAsambhavAt / 5 tatprati-A0, ba0, pa0, sa0 / vyavahAriNaM prati / 6 "vyAkhyAtAraH evaM vivecayanti na tu vyavaharttAraH, te tu svAlambanameva arthakriyAyogyaM manyamAnAH dRzyavikalyArthAvekIkRtya pravartante / " - pra0 vA0 svavR0 1 / 72 / 7 vyAkhyAturapi / 8 Aropitasya vyAmohasya / 9 vyAmohasya / 10 - naM bha-A0, ba0, pa0, sa0 / 11 viruddhaviSayatvam / 12 AhArye'pi A0, ba0, pa0, sa0 / 13 yataH vivekaH sahajavyAmohAdaviruddhaH ataH svayaM moharUpaH samprAptaH tathA ca kathaM tena AhAryamohasya nAzaH iti bhAvaH / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: tadvivekAviruddhArtho moho vA sahajastava / viveka eva saMvRtto vyAkhyAturiha dhImataH // 318 // AhAryetararUpAbhyAM vyAkhyAtA rahitastataH / kvacitkathaM pravarteta kutazcidvA nivartatAm // 319 // punarmohAntaraM tasya sahajaM yadi kalpyate / pUrvasarvaprasaGga syAt sAnavasthAnacakrakam // 320 // zAstropainibaddhajanmano vivekasyAhAryeNApi mohena tadviruddhaviSayatvAdeva virodho naanythaa| mohasya hi dRzyaprApyayorekatvaM tadvivekasya tu tannAnAtvaM viSaya iti ; yadyevaM sahajenApi tasya virodhaH syAt tasyApi tadekatvaviSayatvAvizeSAt / avirodhe tu sahajamohavattadvivekasyApi tadekatvagocaratvena tasyApi moharUpatvam , AropitaviSayatvAt , tathA ca kathamAhAryasyApi mohasya 10 tasmAdapavarttanam ? / na hi mohAdeva mohAntaramapasarati tasya tadavirodhirUpatvAt / na hi tamasa eva tamaHprakSAlanaM kvacidapyupalabdham / tathA ca mohaprasarahetureva zAstraM na mohavi. dhvaMsakaramiti na sAdhu bhASitametat-"zAstraM mohanivarttanam / " [pra. vA0 117 ] iti / mohasya vA sahajasya vivekaikArthatvena vivekarUpatApattau na vyAkhyAturAhAryaH sahajo vA moha iti kathaM tasya kvacitpravarttanaM nivarttanaM vA kutazcit ? punarapi sahajamohAntaraparikalpanAdadoSa 15 iti cet ; na ; pUrvaniravazeSaprasaGgapaunaHpunyAdanavasthAdauHsthyAvahasya cakrakasya prasaGgAt / tanna avicAritaramye saMvedanaprAmANye zAstrapraNayanamarthavat, vicAraparizuddhaM tatprAmANyamiti / vyAmohaniSedhArthatvAt na hi tasyAnarthakyamiti cet ; na ; tanniSedhasya prvRttikaamaistdvirodhitvenaanbhyupgmaat| kasyacitkacitpravRttirapi nAstyeva pUrvAparIbhAvasyAdarzanavedyatvAditi cet ; na ; bhedamAtrasyaivamapratipattiprasaGgAt / bhavatu sarvabhedavinirmuktaM saMvinmAnaM tattvam- "svarUpasya svato 20 gatiH" [pra0 vA0 116 ] iti vacanAditi cet ; AstAM tAvadetat-'svatastattvam' "ityAdau vicArAt / tanna abhyAsadazAyAmekatvAdhyAropAtpratyakSasya bhAviviSayatvopapatteH bhAvini pravartakatvam / nApyanabhyAsadazAyAm anumAnasya ; liGgAbhAvena tasyaivAbhAvAt" / dRzyameva jalAdi liGgamiti cet ; na ; tasya prApyaikatvenAdhyavasitatvAt / na hi sAdhyameva sAdhanam ; ati- 25 prasaGgAt , svabhAvahetorapi vyavasitasAdhyavyatirekasyaiva liGgatvAt / dRzyamapi vyavasitaprApyavyatirekameveti cet ; na ; tavyavasAyasyAbhyAsanibandhanatvena tadabhAve anupapatteH kSaNavivekavyavasAyavat , anyathA taivyavasAyasyApyanabhyAsa eva sambhavAt yaduktam-"abhyAsapATavAdya 1 vAsavajastava A0, ba0,10,10 / 2-panibandha -A0, ba0, 50, sa0 / 3 vivekasya / 4 sahajavyAmohasyApi / 5 vivekasyApi / 6 vivekAt / 7 zAstraM tadeva moha-mA0, b0p0,s0| 8 zAstrapraNayanasya / 9 pravRttivirodhitvena / 10 pratyakSAviSayatvAt / 11 nyAyavi0zlo0 56 / 12-t adRzya-bhA0,ba0,50,sa0 / 15 sAdhyabhinnatayA jJAtasya / 14 kSaNavivekavyavasAyasyApi / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe bhAvAna kSaNavivekavyavasAyaH" [ ] iti tadaparyAlocitavacanaM bhavet , kSaNavivekAnumAnasya ca vaiphalyAt / nizcite samAropAbhAvAt tadvyavacchedaphalatvAnupapatteH / tadayamabhyAsadazAyAM dRzyaprApyavivekavyavasAyaprasavocitAyAmapi tadekatvAdhyavasAyamevAbhidadhAnaH punaranabhyAsasamaye tadanucite'pi tadvivekavyavasAyamAvedayatIti satyaM tathAgataprajJa tava taathaagtH| kizca liGgaliGgivibhAgena dRzyaprApyArthanizcayAt / abhyAsasamaye mAnamanumAnaM tavocitam // 321 // anyadA tu pramANatvamadhyakSasyopapattimat / tadekatvAvasAyasya nirabhyAsena sambhavAt // 322 // tatkramanyAyamullaGghya kurvatastadvyatikramam / tava prajJAkarasyApi kutaH prajJAviparyayaH ? // 323 // yadi cAbhyAsato'dhyakSaM dRzyaprApyAvivekadRk ! pazyetsaugatamadhyakSaM kSaNAnAmanvayaM tathA // 324 // abhyAsAtizayodbhUtaM tadyato bhavato matam / tatsarvaM kSaNikaM brUyAtkathaM nAma mahAmuniH // 325 // anyathA vastu pazyaMzcedanyathopadizedayam / kathanAma pramANaM syAdavisaMvAdavarjanAt ? // 326 // abhyAso'pi sugatasya kSaNikatayaiva bhAveSu vathaivAnumAnAditi cet ; vyavaharturapi tathaiva syAttathaiva darzanAt , anyathA-"pazyannayaM kSaNikameva pazyati" [. ] ityasya virodhAt / tanna prajJAkarasyaivamekatvAdhyavasAyataH / bhAvipravRtticintAyAmupapattimatI matiH // 327 // kathaM tarhi bhAvini pravRttiriti cet ? tasya sokSAdeva darzanAditi brUmaH / yadi darzanaM kiM pravRttyA ? tasyA darzanArthatvAt , tasya ca siddhatvAt , na hi sirddhaprayojanahetavaH prayojanArtha bhirabhyarthyanta iti cet ; na; pravRtterdarzanagocarabhAvirUpasahabhAvisparzAdiprAptyarthatvAt / sparzA25 derapi yadi darzanaM na pravRttiH, vaiphalyAd , nApyadarzane atiprasaGgAditi cet ; na; tasya dRzyamAna rUpatAdAtmyena kathaJciddarzanasyApi bhAvAt / sarvAtmanA darzanAdarzanayoreva pravRttivaiphalyAtiprasaGgadoSopanipAtAt / etenendriyAntaravaiphalyaM pratyuktam ; sparzAdevizeSata indriyAntarAdupalabdheH / rUpasyApi kathaM bhAvino darzanam, anAviSayatvAt , kathaM vA tasya sparzAyekatvaM viruddhadharmAdhyAsAditi 30 cet ? AstAM tAvadetat yathAsthAnaM nivedanAt / punarabhyA-A0, ba0, 50, s0|2 tathAgataH A0, ba0, 50, s.| 3 anyathA tu A0,0, p0|4 tatkamanyAyyamu-tA0, ta5 sAkAkSAdeva A0, ba0, 50, s0| siddhiprayojanahe-mA, ba0, p0|7 pravRttivai-A0,0,10, s0|8 rUpasahabhAvisparzAdeH / 9-t tene-tA0, s.| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 3] prathamaH pratyakSaprastAvaH 111 nanu yadi bhAvinyapi pratyakSaM pravartakaM kathaM tarhi bhASyakArairvartamAna eva tasya tattvamuktamiti cet ; na; vartamAnapravRttita eva bhAviprayojanAvApteH na tadarthamekatvAdhyavasAyena pratyakSasya bhAviviSayatvaM prati saugatena prayatitavyamiti nivedanArthatvAt tathA vacanasya / yathA ca tatasta. davAptistathA taireva savistaraM nirUpitam / yatpunaH "abhyAse'pi bhAvijJAnamanumAnam" [ ] iti teSAM vacanam ; tadapyekatvAdhyavasAyaprayatnasAdhitamapi pratyakSaM na pratyakSamiti 5 nivedanArtham / kathanna pratyakSamiti cet ? AropitaviSayatvAt / AropitaM hi dRzye tatkAraNatvena bhAvirUpaM tajjJAnasya viSayaH, tAdRzasya ca savikalpakatvAnna pratyakSatvam , kalpanApoDhasya tattvAt / vyavahArI naivaM manyata iti cet ; kiM punarvyavahArAdanyatra kalpanApoDhatvaM pratyakSalakSaNamuktam ? tathA cet ; na tatpramANam , "prAmANyaM vyavahAreNa" [pra. vA0 117 ] iti vacanAt / na cApramANaM pratyakSam ; pramANavizeSasya tattvAt / tato vyavahArAdeva kalpanAvirahasya pratyakSalakSaNa- 10 tvAt nAropitaviSayasya pratyakSatvaM vikalpakatvAt / etena kuzcikAvivaramaNiprabhAmaNijJAnasyApi pratyakSetvaM pratyuktam ; AropitaviSayatvena vikalpakatvAvizeSAt / tarhi vikalpakaM taditi vaktavyaM kimanumAnaM tadityuktamiti cet ? na; parasya nidarzanAbhAvanivedanArthatvAt / parasya hi vacanam-"abhyAse bhAvijJAnavat prabhAmaNijJAnavacca AropitaviSayamapi pramANamanumAnam arthAvisaMvAdAt" [ ] iti / tatredamucyate-nidarzanajJAnaM kinnAma pramANam ? 15 na pratyakSam ; viklpktvaat| na ca tenmAnaM pramANam ; pramANadvayaniyamavyApatteH / tasmAdanumAnameva tt| na ca tasya nidarzanatvam , anumAnAntaravat vivaadvissytvaat| vivAde kiM nimittamiti cet ; anumAnAntare kim ? AropitaviSayatvamiti cet ; na ; prakRte'pi tadbhAvAt , anyathA sasya svalakSaNaviSayatvenAdhyakSAvizeSaprasaGgAt / tato na kiJcinidarzanaM yadanumAnaprAmANyasAdhanaM pratyupayujyata iti nivedanArthaM bhAvijJAnasyAnumAnatvavacanam / tataH samaJjasaM pratyakSasya bhAvi- 20 viSayatvena tatra pravartakatvam iti sUktam-hitAhitaprAptiparihArakSamamindriyapratyakSam / hitasyAnukUlavedanIyatatkAraNarUpasya ahitasya ca pratikUlavedanIyatatkAraNarUpasya yathAsaMkhyena prAptau parihAre ca tasya zaktisambhavAditi suvivecitamindriyapratyakSam / anindriyapratyakSaM tu sarvacetasAM svasaMvedanam , tasya kSayopazamavizeSAparanAmadheyAd anindriyAdutpatteH, tadvizeSavyatiriktasya tvanindriyasya "sato'pi svasaMvedanaM pratyanupayogAt , 25 sathA ca bhASye savistaraM nirNItam / kathaM punaH saMvedanAnAmAtmavedanamiti cet ? kathamarthavedanam ? nirbAdhAttadanubhavAditi cet ; samAnamAtmavedane'pi / svarUpaparicchedaparAvRttatayA bahiraGgopagrahamAtravyAmRtAnA" teSAmanubhavAt , "arthagrahaNaM buddhiH" [nyAyabhA0 3 / 2 / 46] iti akalaGkadevaiH / 2 pratyakSasya / 3 pravartakatvam / 4 pratyakSatvAt / 5 "tasmAt maNiprabhAyAmapi maNijJAnaM pratyakSameva"-pra. vArtikAla. 2057 / 6 bauddhena hi anumAnaprAmANyasAdhanAya maNiprabhAmaNijJAnaM dRSTAntatvenopanyastam (pra. vA. 2057) / taca maNiprabhAmaNijJAnasya anumAnatvApAdanena vighaTata iti bhAvaH / . parasyApi vaca-bhA0, ba0, 50, s0| 8 maNiprabhAmaNijJAnam / 9 vikalpamAtram / 10 svato'pi sH| 11 vyAvRttAnAm bhA0, ba0,50, s0| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 nyAyavinizcayavivaraNe [ 13 vacanAnna teSAmAtmavedanamiti cet ; na ; vacanamAtrAt apariskhalitapratItivyApAropadarzitasya tasya pratyAkhyAtumazakyatvAt , anyathA arthavedanasyApi pratyAkhyAnaprasaGgAt , "svarUpasya svato gatiH" [pra0vA0 1 / 6] iti tatpratyAkhyAnaparasyApi vacanasya bhAvAt / 'jJAnAntaravedyamarthajJAnaM vedyatvAt kalazavat' ityanumAnAnugrahAt pUrvameva vacanamupapattimat, nAparamiti cet, na; 'svasaMvedya5 meva jJAnaM vedyatvAt sukhAdivata' ityanumAnAnugrahasya pairavacane'pi bhAvAt / kutaH punaH sukhAderapi svasaMvedyatvamiti cet ? kalazAdeH anyavedyatvavat pratItereva / kathamevamapi tatsvasaMvedanasvabhAva. niyamasyAnumAnaviSayatve na pratijJAvyAghAtaH ? na hyAntarabhUtAnumAnaviSayatAmAvahata eva niyamena svAnubhavasvabhAvatvam / aMtadviSayatve tu kathamatadviSayamanumAnaM tatpratipAdanaparasya 'svarUpa. sya' ityAdivacanasyAnuprAhakaM yattadevopapattimadbhavediti cet : ucyate saMvidAmanyavedyatvasyAnumAnaM svavidyadi / tadanyavedyaniyamapratijJA tava bhajyate // 328 // svayamajJAtasattvaM tat asvasaMvedane katham / arthagrahaNamityAdervacaso'nugrahakSamam // 329 // ananuprAhakatvenApyevaM tatkinna kalpyate / itthamevAnyathA neti nAdRSTaM zakyakalpanam / / 330 // anyato vedanaM tasyApyanumAnasya cenmatam / na tadAnIM tat , anyasya vedanasyApravedanAt // 331 // pazcAdeva tadastitve pazcAdapi na jAyate / yadA tadA kathaM nAma taditthambhAvavedanam // 332 // viSaye sati tajjJAnaM syAdeva niyamAdyadi / tasyApyajJAtasattvasya "tadvittvaM kathamucyatAm ? ||333 // tasyApi vedanAdvittiranyatazcetprakalpyate / na tadAnIM tadanyasyetyAdi pUrvaprasaJjanAt // 334 // cakrakaM bhavataH prAptamanavasthAbhayapradam / tato'numAnaM svAbhAsasvabhAvamabhivarNyatAm // 335 // tataH pratijJAvyAghAtaH samAdhAtuM na zakyate / tato nAtizayaH kazcidyogasaugatayomithaH // 336 // tasmAtpratItyupAdhyAyairyathA vAstu (vastu) pratIyate / tathaivAbhyupagantavyaM nirmucyAgrahavaizasam // 337 // 1 Atmavedanasya / 2 "tasmAt jJAnAntarasaMvedyaM saMvedanaM vedyatvAt ghaTAdivat"-praza0 vyo0 pR. 129 / vidhivinyAyaka pR. 267 / 3 arthagrahaNaM buddhiriti vacanam / 4 svarUpasya svato gatiriti vacane'pi / 5 anu. mAnAviSayatve tu / 6 svasaMvedanAtmakaM yadi / 7 anumaanm| 8 anyato vedanam / 9 anyvednaastitve| 10 tadveditvam / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 3] prathamaH pratyakSaprastAva arthavedanavattasmAtpratItaM svapravedanam / azakyamevApahrotumitarasyApyapahnavAt // 338 // ___ saMvedanAnAmanyavedyatvaniyamAnumAnaM yadi svasaMvedanasvabhAvam; kathanna tanniyamapratijJAvyAghAtaH ? na cet tatsvabhAvam; tarhi tadevAsiddhasattAkaM katham "arthagrahaNam" [nyAyabhA0] ityAdevacanasyAnuprAhakaM parikalpyatAm ? tadananuprAhakatvasyApi parikalpanAprasaGgAt / na hyanupala. 5 mbhagocarIkRtaM kiJcid 'itthameva nAnyathA' iti zakyamavasthApayitum , bhAveSu tadatadbhAvavyavasthAyA upalambhanibandhanatvAt / anyathA upalambhasyaiva AnarthakyAdatiprasaGgAcca / svata eva tadvedanamanyatastu vedanaM vidyata eveti ceta; na; anumAnasamasamayasya tasyAvedanAt / yugapadvedanotpatteranabhyupagamAcca / pazcAdeva tadvedanamiti cet ; na; pazcAdapi yadA tanna jAyate tadA katha. anumAnasya itthambhAvAdhyavasAyaH syAt ? syAdevAyam, sati viSaye tatsaMvedanasyAvazyambhAvA- 10 diti cet ; na; tasyApyaviditasya anumAnasvarUpetthambhAvagocaratvAnavagamAt / tasyApyanyato vedanaM cet ; na; anumAnasametyAderanugamena cakrakopanipAtAt / punaranyatastasyApi vedanaparikalpanAyAm anavasthApattezca / tato'numAnasya viSayaniyamaM vyavasthApayitukAmena svAbhAsasvabhAvaM sadabhyupagantavyamiti kathanna bhavato'pi pratijJAvyAghAta: ? yadimau anyavedyAnanyavedyaniyamavAdinau na parasparamatizayAte / tasmAnniravadyapratyayopAdhyAyopadarzite vartmani pravarttamAnaiH prekSAvadbhiH 15 svapakSAnurAgaparigrahaparihAreNa yathApratIti bhAvatattvamabhyanujJAtavyam / pratIyate cArthasaMvedanavat saMvedanAnAmAtmasaMvedanamapi; tatkathaM zakyApalApam ? arthavedanasyApyapalApena jnyaanvaanocchedprsnggaat / svaparaparicchedavikalasya jJAnatvAyogAt mRdAdivat / na ca jJAnAbhAve jJeyamapi kiJcit ; tadadhInatvAttavyavasthAyAH iti vijayeran sakalavastudharmanairAtmyavAdinaH / taduktam-'jJAnAbhAve kathaM jJeyaM bahirantazca te dviSAm / " [ AptamI0 kA0 30 ] iti / etena parokSA buddhiriti pratyuktam ; arthasyApi parokSatvaprasaGgAt / anubhavopArUDhatvAnnaivamiti cet, taduktam- "sa hi bahirdezasambaddhaH pratyakSamanubhUyate"[zAbarabhA0 11115] iti; tadasat; antardezasambaddhatayA buddharapi pratyakSata evAnubhavAt / tadanubhavApalApe cArthAnubhavasyApyapalApAna jJAnaM nApi kiJcijjJeyamiti duSpariharaH zUnyavAdaga"vapAto mImAMsakasya / na ca jJAnAnubhavAbhAve'rthAnubhavasiddhiriti kariSyata evAtra prabandhaH / tasmAdarthavedanAnyathAnupapattyA 25 vijJAnasya svvednprsiddhiH| etena kApilAnAmapi jJAna vyAkhyAtam; tasyApi 'svavedanazUnyasya arthavedanatvAnupapatteH / pratItamarthavedanamiti cet ; na; svasaMvedanasyApi pratIteH / satyam ; tasyApi pratItirna tu arthavedanasyApi / 2-nasamayasya mA0,0, 10, s0|3 anyavedanasya / 4-vAdyavasA-mA0, ..,50, s0|5-tent-maa0, ba0, 10, s0|6 jnyyvyvsthaayaaH| 7 "arthaviSayA hi pratyakSabuddhirma budhantaraviSayA"na hyajJAte'rthe kazcidbuddhimupalabhate, jJAte svanumAnAdavagacchati |"tsmaadprtykssaa buddhiH|" -zAbarabhA0 // 5 / 8 duSparihAraH zU-A0, ba0, 50, sa0 / 9 svasaMveda-A0, ba0, 50, s0| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 20 65 114 nyAyavinizcayavivaraNe [ 113 vAstavasya, jJAnasya prAkRtatvenAcetanasya vastutaH svavedanAbhAvAt, cetanopAdhisAmarthyAttu cetanA - yamAnasya tasya svaivedanamaupAdhikameva na vAstavamiti cet; ucyate- upAdhisiddha caitanyaM tatkAryAya kathaM kSamam ? / na mukhaM mukhakAryAya darpaNapratibimbitam // 339 // tatkAryakaraNe vA tadavastu kathamucyatAm ! | vastu kAryakSamaM yasmAtkathyate vastuvedibhiH // 340 // kurvannapi bhayaM satyaM rajjusarpo na vastu cet / naitatsAram ; bhayAbhyAsAdeva tasya samudbhavAt // 341 // sarpajJAnAd bhayAbhyAse'bhivyakte hi bhayaM bhavet / bhayAbhyAsavihInasya tajjJAne'pi tadatyayAt // 342 // sarpasyAnupayogazcetki' tajjJAnamapekSyate / iti ced bhayasaMskAravyaktau tacchaktidarzanAt // 343 // tadvyaktirapi sarpAccet; na; avastutvAdazaktitaH / gamyate tadavastutvamapi bAdhakanirNayAt // 344 // tasmAdudbuddhasaMskAra kAryatvena vinizcitam / na tatsarpAdbhayaM nApitajjJAnAdupajAyate // 345 // saMskArasya ca vastutvamaskhalatpratyayArpitam / na zakyamevApotuM tridivAdhipaterapi // 346 // tanna kAryakSamaM kiMcidavastu yadupAzrayAt / avastu jJAnacaitanyamarthavityai prakalpyate // 347 // kiJca kenaiSa gantavyo "jJAne caitanyasannidhiH / na caitanyena tasyAtmasaMvittyaiva vyavasthiteH // 348 // na ca jJAnena caitanyasyAtmano vA'pi vedanam / jaDatvAt, " ubhayAjJAne jJeyastatsannidhiH katham // 349 // tasmAtsvasannidhijJAne cicchaktyA yadi vedyate / jJAnasyApi tayA vittiH svarUpasyaiva kathyatAm // 350 // tadvaca bahirarthAnAM tathaiva prativedanAt / niSprayojanameva syAttadanyajJAnakalpanam // 351 // 1 svasaMveda-A0, ba0, pa0, sa0 / 2- dvacai - tA0 / 3 sarakhaM bhA0, ba0, pa0, sa0 / 4 sarpajJAne'pi / 5 - skina jJA-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 sarpajJAnam / 7 sarpajJAnazakti / 8 sarpAvastutvam / 9 sadupA-A0, ba0, pa0, sa0 / yaddaSTAntAt / 10 jJAnacaita- bhA0, ba0, pa0, sa0 / 11 ubhayajJAne A0, ba0, pa0, sa0 / 12 jJAne caitanyasannidhiH / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSa prastAvaH bahirarthagrahe tasyA jJAnaM cetsAdhanaM matam / jJAnagrahe paraM jJAnaM sAdhanaM parikalpyatAm || 352 // jJAnAnAmanavasthaivaM kApilAnAM prasajyate / jJAna vinA jJAnAdevamarthamaho na kim ? || 353 // tatra caitanyasaMvedyo jJAne caitanyasannidhiH | jJAnavedyaH se cejjJAne svasaMvedanamiSyatAm || 354 // anyathA jJAnacaitanyadvayasyAprativedanAt / tena tadvayasAnnidhyaM durbodhaM hi niveditam // 355 // yadi taddvayasAnnidhyamanyajjJAnena vedyate / na tasyApi jaDatvena tadvattau zaktyasambhavAt // 356 // tasyApi citisAnnidhyAcidrUpatvopakalpane / vedyaM tadapi sAnnidhyaM bodhasyaivAparasya vaH || 357 // tatrApyevaM vicAre syAdanavasthAnavaizasam / cicchaktisannidhijJAnaM nirmUlaM yannikRntati // 358 // tatazcitsannidhijJAnamanupAdhi svavedanam / jJAnatvAttadvadanyaca sarva vijJAnamucyatAm // 359 // tadidaM vacanaM vastusvarUpamepi vicakA kApilaiH ( mavivicya kApilaiH ) kathitam - "tasmAttatsaMsargAdacetanaM cetanAvadiha liGgam " [sAMkhyakA0 20] iti / tataH siddhamanindriyapratyakSaM tasya svavedanarUpatvAt / tasya coktanyAyena sarvasaMvedaneSu sAdhitatvAt / atIndriyaM tu pratyakSamavitathamavyAbAdhaM lokottaraM kAlatrayatrilokAdhikaraNaniravazeSapadArthatattvasAkSAtkaraNadakSamatispaSTamutkRSTaM jyotiH / ta~tsadbhAve ca pramANaM 'lakSaNam' ityAdau, " anyatra ca yathAvasaraM nirUpayiSyate / tadetat trividhamapi pratyakSaM dravyAdisvabhAvavastugocaramiti sAdhUkam- 'dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam' iti / pratyakSaM trividhaM devaiH 'dIpyatAmupapAditam / dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam // 360 // kazvidAha-yadi sAkAraM nizcayAtmakaM pratyakSaM tata eva niravazeSopAdhigarbhasya bhAvasya nizvayAt kiM pramANAntareNa apUrvArthAdhigamasya tatphalasyAbhAvAt, samAropa vyavacchedasya ca nizcite samAropAbhAvenAsambhavAditi ; atredamAha 115 1 cicchakeH | 2 caitanyasannidhiH / 3 zakyasaM-A0, ba0, pa0, sa0 / 4 - pi ceti A0, ba0, pa0, sa0 / 5 - mapi vicchikAkApi-A0, ba0, pa0 / -mapi vicchitAkApi sa0 / 6 tadbhAve A0, ba0, pa0, sa0 / 7 nyAyavi0 zlo0 168 / pramANasaM 0 ilo0 9 / 8 divyatAm A0, ba0, pa0, sa0 / devaiH upapAditaM trividhaM pratyakSaM dIpyatAm ityanvayaH / 10 15 20 25 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [14 sdsjjnyaansNvaadvisNvaadvivektH| savikalpAvinAbhAvI samakSetarasamplavaH // 4 // iti / asyAyamarthaH-saGgatam indriyaM kAraNatvena yasmin tat samakSam indriyapratyakSaM tacca itaraca pramANAntaramanumAnAdi tayoH samplava ekaviSayatvenopasarpaNaM samakSetarasamplavaH, upapadyate' iti 5 zeSaH / kuta etat ? dRSTatvAt / na hi dRSTamanupapattiparyanuyogasya bhUmiH; atiprasaGgAt / satyam , pratyakSaviSaya eva pramANAntarasavAro dRzyate sa tvaMpUrvArthAdhigamasya samAropavyavacchedasya ca tatprayojanasyAbhAvAt niSprayojanaH paryanuyujyata iti cet ; atrAha-'savikalpAvinAbhAvI' iti / vikalpo gRhItetaratvena nizcitetaratvena cArthasya kathaJcidbhedaH tadavinAbhAvI tanAntarIyakastannibandhanaH sa prastutaH tatsamplava iti / gRhItazcAgRhItazca yadi pratyakSagocaraH / apUrvAdhigamastasmin kinna mAnAntarAtphalam // 361 // nizcitazcetarazcaivamarthazcedakSagocaraH / tatrAropopapattestadvyavacchedaiH pramAntarAt // 362 // na khalvasmadAdipratyakSaM nirarvazeSAbhAvopAdhipratipattau samartham ; vikalopAdhiviSayatayaiva 15 tasyAnubhavAt / tatastedgRhItAvaziSTasya bhAvabhAgasya bhAvAt tadupagrahapravRttasya pramANAntarasya apUrvArthAdhigamAnna niSprayojanatayA zakyaH paryanuyogaH / na ca nizcayAtmakatve'pi pratyakSasya tataH sarvatadviSayopAdhInAM nizcayaH; kvacinnizcayarUpasyAnyatrAnizcayAtmanazca paricchedasya tataH sambhavAt / nizcayAtmanaH pratyakSAt kathamanizcayAtmA pariccheda iti cet ? na; ekAntena tasya ta~dA tmakatvAbhAvAt / kathaM tarhi vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSamityuktamiti cet ? na; abhiprAyApari20 jJAnAt / na hyanena pratyakSAbhimatajJAnasya anizcayarUpasvabhAvAntarapratikSepaH kriyate, satyapi rUpAntare vyavasAyarUpApekSayaiva tasya pratyakSatvaM netarabhAgApekSayeti evamparatvAttadvacanasya / tato nizcayAvazeSitasyApi bhAvopAdhe vAnna tadviSayasya pramANAntarasya naiSphalyaparyanuyogaH sulabhAvakAza iti / syAdAkUtam-etadeva vipratipattisthAnaM yadekasya gRhItetaratvena nizcitetaratvena ca 25 vikalpa iti, tatkathaM tannibandhanaH samakSetarasamplava iti ? tanna; nizcitasya vipratipattisthAna. tvAyogAt , nizcita eva tadvikalpo jainavat saugatasyApi / tadAha-'sadasajjJAna ityAdi / sad vidyamAnam asad avidyamAnaM ca jJAnaM yayostayoviveko nizcayaH saugatasyApi sadasajjJAna -kSamatIndriya-mA0, ba0, 50, s0| 2-janaM parya-A0, 20, 50, s0| 3-dana-pA0, ba0,50, s0|4-vshessopaadhi-aa0, ba0, 50, s0|5 pratyakSagRhIta / 6 pratyakSAt / 7 nizcayAtmakatvAbhAvAt / 8 laghI. kaa060| "idamanantaroktaM spaSTaM vizadaM vyavasAyAtmakaM jJAnam / kathambhUtam ! khArthasa. nidhAnAnvayavyatirekAnuvidhAyi pratisaMkhyAnirodhyavisaMvAdakaM pratyakSaM pramANaM yuktam |"-siddhivi0ttii0p0 96 / 9 nizcitAvaziSTasya, anizcitasyetyarthaH / nizcayAvizeSi-A0, ba0, 50, s0| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 117 vivekaH tasmAdasti vastupu gRhItetaratvena vikalpa iti bhAvaH / taMtra paramANUnAM nIlAdyAkAraH sajjJAnaH tasya pratyakSeNa parijJAnAt, asajjAnastu teSAmeva parasparato 'vivekaH tasya sato'pi pratyakSeNa vedanAt, anyathA sthUlAkAra prativedanAbhAvaprasaGgAt / vivekaH paramANUnAM pratyakSe yadi bhAsate / sthUlaikAkAranirbhAsAbhAva eva prasajyate // 363 // na ca nAsti sa nirbhAso nirvAdhAt svapravedanAt / tadabhAve na kiJcitsyAdaNujJAnApravedanAt // 364 // zUnyavAdApavAdazca nanu pazcAdbhaviSyati / tenAlamutsukAyitvAt prastute dIyatAM matiH // 365 // sato'pi sthUla nirbhAsasyendriyatvaM na cedasat / tasyaivendriyajatvaM yadvakti prajJAkaraH sphuTam // 366 // " ko vA virodhaH " [pra0 vA0 2 / 223] ityAdi kArikAvyAkhyAne khalu alakAkAreNa - "yathaiva kezA davIyasi deze'saMsaktA api ghanasannivezAvabhAsinaH paramANavospi tatheti na virodhaH " [ pra0 vArtikAla0 2 / 223 ] iti bruvANena parisphuTameva paramANuSu ghanasannivezapratibhAsasya indriyajatvamuktam / vikalparUpatve hi tasyAnyadeva kiJcidindriyajJAnam, 15 tatra ca paramANavaH parimaNDalAvabhAsina eveti kathaM ghanasannivezAvabhAsino yataH 'paramANavo'pi ' ityAdi vacanamupapannaM bhavet / vikalpajJAna eva te ghanasannivezAvabhAsino na indriyajJAna iti cet; na; tayai ta~go (tadgo) caratvAt, anyathA taMtrApi vivekasyAvabhAsane " tadanupapatteH / anavabhAsane" tvindriyajJAne'pi anavabhAsitavivekA eva te ghanasannivezapratibhAsino bhaveyuravizeSAt / tasmAdindriyaja eva tannirbhAsaH " tata eva dUraviralakezaghanasannivezapratibhAsasya 20 tathAvidhasyaiva " nidarzanatvamuktam, na kevalaM viralavastunibandhanatvena nidarzanasAdRzyaM tannirbhA - sasya, api tu indriyajatvenApItyavadyotanArtham / tato na paramANUna vivekasyAdhyakSeNa grahaNaM ghanasannivezasyaiva grahaNAt / " tadagrahaNe tadvyatirikto nIlAdyAkAraH kathaM gRhyata iti cet ? na; darzanAdabhyupamAcca / " hetubhAvAdyate nAnyA grAhyatA nAma kAcana" [pra0vA0 2 / 224] ityAdi vyAkhyAnaM kurvatA hi "pareNoktam - " paramANUnAmiyaM nIlAkAratA" [ pra0 vArti- 25 kAla0 2|224]iti| tato'vagamyate tatpratyakSatvaM tenAbhyupagatam, anyathA 'iyam' iti pratyakSanirdezAnupapatteH / gRhIto'pi tadAkAro bhrAnta eva sthUlAkArAdivaditi cet ; na; 'paramANUnAm' 1 tatra pramANAnAm sa0 / 2 bhedaH / 3 -dhAtsaprave-A0, ba0, pa0, sa0 / 4 pramANavArtikAlaGkArakRtA / 7 paramANvaviSayatvAt / 8 vikalpasya paramANu 5 - ve'pi tasya A0, ba0, pa0, sa0 / 6 vikalpasya / viSayatve / 9 vikalpajJAne'pi / 10 ghanasannivezapratibhAsAnupapatteH / 11 paramANuviSayatve paramANubhe dAnavabhAsane / 14 paramANvagrahaNe / 12 - sata eva A0, ba0, pa0, sa0 / 13 nidarzanamuktam A0, ba0, pa0, sa0 / 15 prajJAkareNa / 16 nIlAkAratA pratyakSatvam / 17 nIlAdyAkAraH / 10 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAnmatam - na vivekAgrahaNaM dharmakIrterabhipretaM sakalopAdhivedanasyaiva tadabhimatatvAt / 5 " tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH" [pra0 vA0 3 | 44 ] iti vacanAt / ca tasyAnabhipretaM saugata siddhAntatayA pratyetavyam, tadvacanamUlatvAt tatsiddhAntaparijJAnasya / nitrandhanakAra tu sadapi vivekAparijJAnavacanamanAdeyameva 'tasmAt dRSTasya' ityAdi pratyanIkasvAt / na hi tasyaiva zAstraM vyAcakSANasya tanmataviruddhaM vacanamupapannamiti; tadasat ; "na ca buddhigocarAH " [ ] iti dharmakIrtinaiva pratipAdanAt / anena hi vivekarUpatayaiva para10 mANUnAmabuddhigocaratvamucyate na nIlAdirUpatayA; pratItibAdhaprasaGgAt / kathaM tarhi tasmAdityAdikaM tasya vacanamiti cet bhavatvayaM tasya doSaH, parasparaviruddhAbhidhAnAt / na tAvatA vivekAgrahaNaM tasyAnabhipretam' ityavasIyate / tataH siddha eva saugatasyApi gRhItetararUpatayA bhAvabhedaH nizcitAnizcitarUpatayA ca / tadAha - 'saMvAdavisaMvAdavivekataH' iti / saMvAdo nirNaya eva " nAtaH paro visaMvAdaH" [ ] iti vacanAt / tadbhAvo' visaMvAdaH tayorapi 15 viveka ekavastuviSayatayA nizcaya eva jainavat saugatasyApi tadbhAvAt / tathA hi 20 118 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1224 iti vacanAt / na hi svalakSaNasvabhAvasya bhrAntatvam ; behirarthavAdAbhAvaprasaGgAt / na cAyaM jyAyAn dvAda eva sthitvA "paramANUnAm" ityAdivacanAt / tataH siddham - paramANupu nIlAdyAkArasya sata eva grahaNam, agrahaNaM ca vivekasyeti sadasajjJAnatvaM tayoH / 1 25 nIlavatkSaNabhaGgAdermano'dhyakSAdavedane / "ekasyArthasvabhAvasya" ityAdi sUktaM vacaH katham ? // 367 // vedane tu tatastasyai' nizcayo yadi nIlavat / tatrAnumAnavaiphalyaM tadvadeva kathaM na vaH ? // 368 // na gRhItirgRhItatvAnnizcitatvAnna nizcayaH / tasyAnumAnAdanyattu phalaM tasya kimucyatAm ? // 369 // nizcite ca samAropo virodhAnnopajAyate / phalaM yato'numAnasya tadvicchedaH prakalpyatAm // 370 // samAropavyavacchedamanumAnAttadicchatA / vaktavyaH kSaNabhaGgAdermano'dhyakSAnna nizcayaH || 371 || " tasyeva yadi nIlAderapi tasmAnna nizcayaH / mAnasaM kathamadhyakSaM nizcitaM nizcayAtmakam // 372 // 1 bahirarthavadabhAva - bhA0, ba0, pa0, sa0 | 2 bahirarthavAde / 3 nIlAdyAkAra- vivekayoH / 4 na tasyAbhipretaM A0, ba0, pa0, sa0 / 5 - tvAtsatsi - bhA0, ba0, pa0, sa0 / 6 prajJAkarasya / 7 tasmAt dRSTasya bhAvasyetyAdi / 8 dharmakIrteH / 9 - vo'pi visaM -A0, ba0, pa0, sa0 / 10 pra0vA0 3 / 42 / 11 kSaNabhaGgAdeH / 12 samAropavyavacchedaH / 13 tasyaiva A0, ba0, pa0, sa0 / kSaNabhaGgAdevi / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] prathamaH pratyakSaprastAva: 112 na hi kizcidanizcinvata yujyate nizcayAtmakam / svApamUrchAdibodhe'pi sattvasyAtiprasaJjanAt // 373 // nApyetannirNayAtmatvaM mAnasasyAprasiddhimat / yataH prajJAkarasyedamasminnarthe vacaH sthitam // 374 // "idamityAdi yajjJAnamabhyAsAtpurataH sthite / sAkSAtkaraNatastatra pratyakSa mAnasaM matam // [pra. vaartikaal02|243] iti idamityevamullekhAnnAnyo'nyatrApi nirNayaH / sa cedasti mano'dhyakSe siddhaM tannirNayAtmakam // 376 // tasya ca tadAtmakatvaM nIlAdAveva na kSaNakSayAdau uktadoSatvAt / tato gRhItAvazeSitasya nizcitAvazeSitasya ca bhAvabhAgasya bhAvAttagRhaNAya tannizcayAya ca pravarttamAnasya pramANAntarasya na 10 vaiphalyamiti sAdhUktam-'sadasajjJAna' ityaadi| yadi vA yaduktamainyaiH-'dravyaparyAya' ityAdyaryuktam, virodhAt / anvayo hi dravyasya svabhAvaH vyatirekazca paryAyasya, tayozca lakSaNato virodhAt kathamekatvam ? sAmAnyavizeSayozca, tayorapi sAdRzyavaisa~dRzyarUpatayA lakSaNato virodhasya suprasiddhatvAt / tatkathaM 'dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmakatvamarthajJAnayoryatastadvedanaM pratyakSam' iti / tatredamAha-'sadasajjJAna' ityAdi- 15 samyak saGkarAdiparihAreNa akSNoti vyApnoti svaparyAyAniti samakSaM dravyam, itare vyAptivipayayAt paryAyAH / athavA, samarUpatayA akSyate gamyata iti samakSaM 'tiryak sAmAnyam / itare tadrUpavaiparItyAd vizeSAsteSAM samakSetarANAM smplvH| samityayamupasargaH ekatve, 'samarthaH' ityAdau darzanAt, plavaH saMvedanam, gatyarthasya dhAtorjJAnArthatvAt / tadayamarthaH-samakSetarANAM dravyaparyAyANAM sAmAnyavizeSANAM caikatvena vedanam / keneti cet ? pratyakSalakSaNena / pUrvazlokAdanuvartamAnasya 20 tRtIyApariNAmena sambandhAt / idamatra aidamparyam-na dravyAdInAmapratipattau tatraikatvapratiSedhanamupapannam, apratipannapradeze mazakapratiSedhasyA'pravedanAt / pratipannA eva dravyAdaya iti cet; kutastatpratipattiH ? pratyakSAditi cet ; tatastarhi anvitAnanvitatvena yathA bhedo'vagamyate / dravyaparyAyayostadvadabhedo'pyavasIyate // 377 // pratyakSeNopalabdho'pi yadyabhedo virudhyate / virudhyetaiva bhedo'pi tadvizeSAnavekSaNAt // 378 // tatazca bhAvanairAtmyapravAdo dustyajo bhavet / upapattirna tatrApItyetadane vadiSyate // 379 // nizcayAtmakatvasadbhAvasya prasannAt / sasvasyApi prasa-A, 20, 50, s.|2 mano'dhyakSasya / 3 nirNayAtmakatvam / tadAtmatvaM tA0, s0| 4 -sya ca bhA-A0, ba0, p0| 5 bauddhH| tatvasaM0 pR. 118, 489 / hetubi0 TI0 pR. 98 / 6 -di yu-A0, ba0, 10, sa0 / 7-vaisATa-A0, 20, 50, s.| "sadRzapariNAmastiryaka khaNDamuNDAdiSu gotvavat"-parIkSAmu. 14 / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 nyAyavinizcayavivaraNe [14 ___kutaH punaretadavagatam-'dravyaparyAyatAdAtmyaM pratyakSato'vagamyate' iti ? tatrAhasavikalpAvinAbhAvI / sa tatsamplavo vizeSeNa saMzayAdivyudAsena kalpanaM samarthanaM vikalpo nirNaya iti yAvat, tadavinAbhAvI tannAntarIyakaH tadAtmakatvAt / etaduktaM bhavati-pratyakSaprayukto hi tatsamplavo nirNayasvabhAvaH tatastasya tattAdAtmyAvagamarUpatvaM svata eva nizcitamiti kiM tannizcayArthena pramANAntareNeti ? kathamevaM tatra vipratipattiH? na hi pratyakSata eva tattAdAtmyAvagame tata eva ca tasya tadviSayatvanirNaye tatra kasyacidvipratipattirbhavitumarhati nirNayasya vipratipattipratyanIkatvAt / dRzyate ca tatrAnekadhA vipratipattiH pravAdinAmiti cet ; na; zAstrAntarasaMskAravikalAnAM tadabhAvAt / na hi kuNDalitasya prasAritasya ca pannagapaterekatve tadviSa. yatve ca pratyakSasya teSoM vipratipattiH sarveSAM tatraikavAkyatvopalambhAt / tarhi tAnprati zAstra10 manarthakameva, svata eva vipratipattyabhAve tannivartanasya zAstraphalasyAbhAvAditi cet ; na; tAnpratyanyaparatvAcchAstrasya / te hi kutazcitpratyutpannazarIrendriyaviSayanirvedA mumukSutayA mokSamArgapraznena viditatanmArgatattvaM devaM saprazrayamupapannAstena ca samyagjJAnaM tanmArgamuktAH pRccheyuH 'kiM tat samyagjJAnam' iti ? tatra samyagjJAnavyavahAraviSayopadarzanAya tatprasiddhameva dravya paryAyasvabhAvapadArthagocaraM pratyakSAdijJAnaM zAstreNAnUdyata iti kathamanarthakatvaM tasya ? tata eva 15 kaizciduktam-"pramANAnuvAdaH" [ ] iti / pravAdinAM tu vidyanta eva vipratipattayaH / na caitAvatA svaviSayanirNayasvabhAvarahitameva pratyakSam, nirNIte'pi viSaye kutarkAbhiyogabalAt antaraGgAdapi doSopaplavAt mandaprajJAnAM vipratipattividhAnopapatteH, anyathA sakalapratipattRnizcayAdhiSThAne bahirviSayAdau vipratipattivirahAd vijJAnavAdAdivikalaM sakalaM jagatprApnoti / tAsAM ca vipratipattInAM kacit svamatAnurAgaviSamagrahavyApattivikaleSu tata eva vacanamAtro. 20 pasUcitAgnirNayAtmanaH pratyakSAnnivRttiriti manvAnenedamabhihitam-'savikalpAvinAbhAvI' iti / yeSAM tu balavatI svamatapakSapAtinI matiH teSAmapi tata eva pratyakSasya vikalpAvinAbhAvitvAt yathAvihitavastunirNayasvabhAvAparavyapadezAd anumAnavyavasthApitAd vipratipattivyAvRttiH, na ca nirNayarUpatvAvizeSAt adhyakSanirNayavat anumAnanirNayasyApi vipratipattiviSayatvena tada parAnumAnavyavasthAyAmanavasthAnam; svaprasiddhanidarzanabalopanItatvenAnumAnanirNayasya azakya25 vipratipattimalopalepatvAt / taccedamanumAnam-vivAdAdhyAsitaM pratyakSam anvayavyatirekavadvastu nizcayarUpaM pratyakSatvAt / kimatra paraprasiddhamudAharaNam ? sadasajjJAnapratyakSam / tadAha'sadasajjJAnavivekataH' iti / sarca gRham asacca tadvizeSaNaM devadattAdivaikalyaM sayorjJAnaM tasya vivekaH pratyakSeNa nirNayaH / tatastamudAharaNatvenAzritya savikalpAvinA bhAvIti / ekaM hi pratyakSajJAnaM devadattAbhAvatadviziSTagRhaviSayamupajAyamAnaM vizeSaNapratibhAsA30 dvizeSyapratibhAsasya tatpratibhAsAca vizeSaNapratibhAsasya nIlapItapratibhAsavad arthAntaratvAdu 1 pratyakSasya / 2 dravyaparyAyatAdAtmya / 3 khasya / 4 vivAdAbhAvAt / 5 pravAdinAm / 6 -jJAnasya dhyava-mA0, ba0, 50, s0| 7-yAdau prati-A0, ba0, 50, s0| 8-samatAnu-A0, ba0, 50, s.| 9 "pratyakSAditi pAThaH"-tA. Ti. / 10 'devadattAbhAvavad gRham' ityatra / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH 121 bhayAkAraM parasyApi prasiddham / tathA ca vizvarUpasya vacanam-"tato'pi vizeSaNavizeSyatvena pratibhAsAdabhAvagRhayorekajJAnAvalambanatvam"[ ] iti / tacca tadubhayapratibhAsalakSaNAkArApekSayA savyatirekam, tadAkArAdhiSThAnasaMvedanApekSayA tu sAnvayam ityanvayavyatirekavadvasturUpamiti siddhaM tadviSayasya svasaMvedanasyAnyasya vA pratyakSasyAnvayavyatirekavadvastunirNayarUpatvamiti sAdhyAvaikalyamudAharaNasya / ____ athavA, sAmAnyavizeSajJAnamatra udAharaNam / tadAha-'sadasajjJAnavivekataH' iti / sIdati svavizeSavyApakatvena gacchatIti sat, na sIdati vijAtIyavizeSavyApakatvena na gacchatItyasat / saccAsAvasacca sadasat sAmAnyavizeSa ityarthaH / prasiddhazcAyamarthaH parasya / tathA ca "sAmAnyaM vizeSa iti buddhyapetam" [vaize0 sU0 1 / 2 / 3] iti / atra bhASyam"tatraikaM gotvaM buddhivazAtsAmAnyaM vizeSa iti. 'cocyate, anuvRttabuddhihetutvAtsAmAnyaM 10 vyaavRttbuddhihetutvaadvishessH|" [ ] iti / tasya jJAnaM tatpratyakSaM sadasajjJAnaM tasya viveko nizcayaH / tasmAdudAharaNAt savikalpAvinAbhAvIti / tathA hi yatsAmAnyavizeSasya vyAvRttyanugamAtmanaH / vinizcAyakamadhyakSaM kANAdasya prasiddhimat // 38 // tadudAharaNAdanyadapi pratyakSamaJjasA / vyAvRttyanugamAtmArthanizcayAGgaM nibudhyatAm // 381 // syAnmatam-gotvasyAnyasya vA sAmAnyarUpameva vastusat na vizeSarUpaM tattu paramupacArAt , tato na vastusaDyAvRttyanugamAtmanirNayarUpatvaM tatpratyakSasya / tataH sAdhyavaikalyamudAharaNasya, tathA ca "dravyatvaM guNatvaM karmatvaJca sAmAnyAni vizeSAzca" [vaize0 sU0 1 / 2 / 5] iti / atra bhASyam-"tatra dravyatvamanekavRttitvAdaJjasA sAmAnyaM 20 sat vyAvRttapratyayahetutvAdaupacArikI vizeSAkhyAmapi labhate" [ ] iti / tatredamucyate-kaH punarasau vizeSo dravyatve yasyopacAraH kriyate ? guNakarmabhyo vyAvRttatvamiti cet ; na; tasya mukhyasyaiva bhAvAt, anyathA tavyAvRttapratyayasyaivAnudayaprasaGgAt , tasya tadvizeSanibandhanatvAt / upacArasiddhAttadvizeSAttatpratyaya iti cet ; na ; tatpratyayAbhAve tadupacArasyaivAyogAn / tadayaM parasparAzrayaH -vyAvRttapratyayAdvizeSopacAraH, tadupacArAcca tatpratyaya 25 iti / yadi ca dravyatvasya guNakarmabhyo vyAvRttatvamaupacArikam , tadanuvRttatvaM tarhi pAramArthikamiti guNakarmaNAmapi dravyatvopapatteH suvyavasthito dravyAdibhedaH syAt / pRthivyAdiSvanuvRttireva devadattAbhAvavad gRhamiti jJAnam / 2-ti na saadhyaadivai-aa0,b0,10,s0| 3 pRthivItvAdikamityarthaH / "aparaM dravyatvaguNatvakarmatvAdi anuvRttivyAvRttihetutvAt sAmAnyaM vizeSazca bhavati / "evaM pRthivItvarUpatvotkSe. paNatvagotvaghaTatvapaTatvAdInAmapi prANyaprANigatAnAmanuvRttivyAvRttihetutvAt sAmAnyavizeSabhAvaH siddhH|"-prsh0bhaa0 pU0 165 / 5 caudyate A0,0, 10, s.| "etAni tu dravyatvAdIni prabhUtaviSayatvAt prAdhAnyena sAmAnyAni, khAzrayavizeSakatvAdbhaktyA vizeSAkhyAnIti |"-prsh0bhaa0puu0166|6 guNakarmabhyo dravyaM vyAvRttamiti pratyayasya / 7 guNakarmavyAvRttinivandhanasvAt / 8 guNakarmAnuttatvam / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nyAyavinizcayavivaraNe [ 14 tasya guNakarmabhyo vyAvRttirnApareti cet; guNakarmabhyo vyAvRttireva tasya pRthivyAdiSvanuvRttinaparetyapi kasmAnna syAt ? anRvRttapratyayena pRthagevAnuvRttervyavasthApanAditi cet; na; vyAvRttapratyayenApi pRthageva vyAvRttervyavasthApanaprasaGgAt / vyAvRttapratyayoM'pi nAparo'nuvRtta - pratyayAt / tathA ca bhASyam- " kaH punardravyatvanimitto dravyasyAnuvRttapratyayaH ? ' dravyaM 5 dravyam' iti / vyAvRttapratyayo'pi sa eva" [ ] iti / tatkathamasiddhAdeva vyAvRttapratyayAt pRthagvyAvRttervyavasthApanamiti cet; na; vacanamAtrAt tatpratyayApalApasya durupapAdatvAt, anuvRttapratyayasyApyapalApasya prasaGgAt / zakyaM hi vaktum - kaH punaH dravyatvanimittaH pRthivyAdiSu vyAvRttapratyayaH ? rUpAdyutkSepaNAdivilakSaNAH pRthivyAdaya iti dravyamityanuvRttapratyayo'pi sa eva iti / pRthagevAnuvRttapratyayo'nubhUyata iti cet; na; vyAvRttapratyayasyA 10 pRthagevAnubhavAt / vyAhatacaitat - anuvRttapratyayasyaiva vyAvRttapratyayatvamiti, nIlapratyayasyaiva tadaparasakalapadArthapratyayatvaprasaGgAt evaJca sarvasya sarvaveditvamupAyAbhiyoganirapekSameva bhavet / nIlAt tadaparasakalapadArthajAtasya arthAntaratvAnnAyamatiprasaGga iti cet; anugamAdvyAvRtteranarthAntaratvaM kasmAt ? anugamapratyayasyaiva vyAvRttapratyayatvAditi cet; tadapi kasmAt ? anugamAdvyAvRtteranarthAntaratvAditi cet; na; suvyaktatvAtparasparAzrayasya / na ca viSayavazAt 15 pratItivyavasthA ; pratIteH prAk viSayasyaivAsiddheH / pratItizcAnuvRttapratibhAsavatI vyAvRttapratibhAsavatI ca bhinnAkAraiveti kathanna tatastadviSayabhedasiddhiH / yugapad buddhidvayaM na pratibhAsata iti cet; nIlapItayorapi yugapagrahaNe buddhidvayaM na pratibhAsate eva / mA bhUt buddhidvayamiti cet ; kiM tarhi syAt ? ekaiva buddhiriti cet; sA yadi nIlaviSayaiva kutaH pItapratibhAsanam ? na kutazciditi cet; na; nIle'pyaparAparAvayavAnAmekAvayava grahaNenA'grahaNaprasaGgAt akhaNDai20 kAvayavagrahaNamevAvaziSyeta / na ca taisyopalabdhiriti prativiSayajJAnabhedavAdinAM niHzeSapratItivilopa eva syAt / avayavipratIteH naivamiti cet; na; avayavApratItau tadapratIteH / atibahalAndhakArathelAyAmapratotArvaiyavaivAvayavipratItiriti cet; na; tadApi madhyapAzrvAdibhAgeMpratipatte ravazyambhAvAt, anyathA pazumanuSyAdivibhAgaparijJAnaprasaGgAt / asti ca tadavasthAyAM tatparijJAnam / tanna avayavapratipattivikalA kvacidapyavayavipratipattiriti durapavAda eva sakala25 pratItivilopaH pratyarthaniyatajJAnavAdinAm / astu tarhi nIlabuddhireva pItaviSayeti cet; na; nIlAbhimukhenaiva rUpeNa tasyAstadviSayatvavirodhAt, tadapara niravazeSapadArtha viSayatvAtiprasaGgasyAbhihitatvAt / tena tArA nikurambasyaikajJAnavedyatvaM pratyuktam; ekajJAnasyaikatArAbhimukhenaiva rUpeNa tArAntaraviSayatvAnupapatteH / tathA ca sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlambanam anekatvAt tArAni30 kurambavaditi na nidarzanam, sAdhyavikalatvAt / astyeva tarhi pItAbhimukhamapi rUpaM tadbuddhe 1 anAyAsam / 2 anugamapratyayasyaiva vyAvRttapratyayasve anugamAd vyAvRtteranarthAntaratvam, tasmiMzca anugamapratyayasya vyAvRttapratyayatvamiti / 3 akhaNDaikAvayavasya / 4- vayavAvaya-A0, ba0, pa0, sa0 / 5-gapratIteraA0, ba0, pa0, sa0 / 6-gAdipari-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 nIlAdimukhe - bhA0, ba0, pa0, sa0 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 1 / 4] 123 riti cet ; siddhaM tarhi dravyatvAdisAmAnyapratyayasyApi anuvRttarUpAbhimukhAdanyadeva vyAvRttarUpAbhimukhaM rUpam , anyathA tasya tadviSayatvAyogAditi na sarvathA anuvRttapratyayAdanantarameva vyAvRttapratyayaH, tathAtve vA "gotvamanuvRttabuddhihetutvAt sAmAnyam" [ ] ityetadeva bhASyamarthavat sAmAnyasya tabuddhazca tadviSayasya bhAvAt , "vyAvRttabuddhihetutvAdvizeSaH" iti tu nArthavat vizeSasya tabuddhazca tadviSayasyAbhAvAt / anuvRttAdibhASyasyaiva vyAvRttAdi- 5 bhASyeNa vyAkhyAnamiti cet ; na ; avAcakatvAt / na hyanuvRttatatpratyayapadArthayoH vyAvRttatatpratyayapadeM vAcake / na cAvAcakena vyAkhyAnam ; tasya vyAmohanatvAt , tataH pratyayabheda eva bhASyabhedopapattirnAnyathA / tadayam 'anuvRttabuddhi' ityAdinA bhASyeNa anuvRttavyAvRttapratyayayorbhedamAcakSANa eva 'kaH punaH' ityAdinA tayorabhedamevAcaSTa iti kathamanunmattaH AtreyaH ? tanna vyAvRttarUpasya vishesssyopcaarH| ekavRttitvaM vizeSo dravyatvasyopacaryate "ekavRtti- 10 vizeSaH" [ ] iti tallakSaNAditi cet ; na ; tasyApi mukhyasyaiva bhAvAt / anekavRttini kathamekavRttitvamiti cet ? na ; tasya presthe kuDavavat anekavRttini sambhavapramANasiddhatvAt avadhRtasyAsiddhireva, na hyanekavRttina 'ekavRttitvameva' ityavadhRtamekavRttitvaM siddhamiti cet ; kaH punaravadhAraNArthaH ? vyAvRttiranyata iti cet ; saiva tarhi vizeSo naikavRttitvamAtram , sA caikavRttivadanekavRttinyapi bhavantI vizeSaH kasmAnna bhavedavizeSAt ? 15 ekavRttitvopAdhireva "sA vizeSavyapadezAya kalpyate nAnekavRttitvopAdhiketi cet ; kuta etat ? sattAsAmAnye satyAmapi tasyAM vizeSavyapadezAdarzanAditi cet ; na; dravyatvAdiSu vizeSavyapadezasya tata eva darzanAt / tato na vizeSopacArasya kiJcitprayojanaM mukhyata eva vizeSAtsakalatatpratyayAnAM niSpatteH / tasmAnmukhyata eva dravyatve anuvRttavyAvRttAkAradvitayopapattau tatpratyakSasya anvayavyatirekavadvastunizcayarUpatvena sAdhyavaikalyAnupapatteH upapannametat 20 'anvayavyatirekavadvastunizcayasvarUpaM pratyakSaM pratyakSatvAta, dravyatvasAmAnyavizeSapratyakSavat' iti / na cedanumantavyam aprasiddhamudAharaNam dravyatvasyApratyakSaviSayatvAt, anyathA anumAnena tadvyavasthApanAvaiphalyAditi; "pratyakSatve'pi tasya dRDhanirNayArthamanumAnamiti parairabhyupagamAt / tathA ca bhASyam-"bhavatu vA dravyatvaM pratyakSa tathApyanumAnopanyAsaH dAArtha ityadoSaH" [ ] iti / ___ athavA , saMzayapratyakSam atrodAharaNam, tadAha-saMvAdavisaMvAdavivekataH' iti / saMvAdaviSayatvAt saMvAdo bodhasvabhAvaH visaMvAdo virodhaH, tadviSayatvAttaddharmoM saMvAdavisaMvAdau avadhAraNAnavadhAraNasvabhAvI, saMvAdavisaMvAdau bodhaniSThau nirNayAnirNaya dharmoM tayovivekaH tatpratyakSeNa nizcayaH tasmAt savikalpAvinAbhAvIti / tathA ca prayogaH-pratyakSam 1 vyAvRttapratyayasya anuvRttapratyayAdabhinnatve anuvRttapratyaye eva avaziSyamANe / 2-yaprathamAdvivacaM pade mA0,0, 10, s0|3 "prathamAdvivacanam"-tA. tti.| 4 ekavRttitvarUpavizeSasyApi / 5 prasthe kluptapadeneka -mA0, ba0, 10, s0| 6 anyato vyaavRttiH| 7 bhavanti vi-zrA0, b0,10,s0| 8 anyato vyaavRttiH| 9 anyato vyAvRttau / 10 pratyakSe'pi A0, ba0, 50, sa0 / 11 -rNayau dhau A0, b0,50,0| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 14 anvayavyatirekavadvastunirNayarUpaM pratyakSatvAt saMzayapratyakSavat / anvayavattvaca saMzayavastuno bodharUpeNa tasya vyatirekasvabhAvavyApitvAt, vyatirekavattvaJca nirNayAnirNayarUpAbhyAM tayoH parasparato vyAvRtteH / prasiddhaM caitatparasyApi / tathA ca saMzayalakSaNasUtre' bhopyam - "tatrAyamUrddhatAsAmAnyaviziSTasya dharmiNo'vadhAraNaM nirNayaH sthANurvA puruSo veti vizeSAnavadhAraNaM 5 saMzayaH, eka eva pratyayaH / " [ ] ekasyAvadhAraNAnavadhAraNAtmakatvAnupapattiriti cet; dRSTatvAdapratiSedhaH / dRSTamidam ekaM jJAnaM sAmAnyaviziSTasya vastuno'vadhAraNaM sadvizeSAnavadhAraNAtmakaM yathA sthANurvA puruSo veti / dRSTasya cApavo na yukta iti / tanna saMzayapratyakSasya sAdhyavikalatvam / 124 Adarza mukhajJAnapratyakSam atrodAharaNam anenaiva pratipAditaM patipattatryam / tatrApi 10 saMvAdanavipaye mukhajJAne parasparapratyanIkatayA visaMvAdaviSayayoH samyaGimadhyApratibhAsayoH tatpratyakSeNa nizcayataH sAdhyavaikalyadoSAnavakAzAt / prayogazcAtra - 'pratyakSam anugamavyatirekAtmakavastu nirNayasvabhAvaM pratyakSatvAt AdarzamukhajJAnapratyakSavat' iti / 'Adarza mukhajJAnamanugamavyAvRttarUpam' ityavipratipattisthAnameva vaizeSikasya / samyaGpridhyApratibhAsayoH parasparavyAvRttayorbodhAtmanA tena vyApteH svazAstraprasiddhatvAt / tathA ca " AtmendriyArthasanni 15 karSAt" ityAdau bhASyam - "taMtrAdarzAdiSu mukham ' 'abhimukhaM mukham' iti ca bhrAntaH pratyayo mukhamityetAvatA samyak" iti / tataH sthitam anantaroktAdanumAnAt paraprasiddhanidarzanabalopahitAt pratyakSasya vikalpAvinAbhAvitvanizcaye tadevopavarNitasvabhAvaM samakSetara samplavamavasthAparyaMta pravAdinAM vipratipattimalaM prakSAlayituM kSamata iti / tanna pratyakSasya nizcayAtmakatve'pi pramANAntarazabdAntaravaiphalyam, bhAvasya sAMzatvena pratyakSAparicchinnasyApi tadbhAgasya 20 tadviSayatvopapatteH pratyuta niraMzavastuvAdinAmeva tadvaiphalyaM viSayAbhAvAt pratyakSeNaiva sarvAtmanA bhAvasya paricchedAt / na bhAvaparicchedAt pramANAntarasyAnumAnasya zabdasya vA sAphalyam api tu samAropa vyavacchedAditi cet; ko'yaM samAropo nAma ? atasmin tadadhyavasAyI vikalpa iti cet; nanu na tasya nirvikalpakameva rUpam " abhilApasaMsarga" [ nyAyabi0 pR013] ityAdivacarnasya nirviSayatvaprasaGgAt / nApi vikalpakameva; "sarvacittacaittAnAm'[nyAyavi0 25 pR0 19] * ityAdivacanavyApatteH / ubhayarUpatve ca tadbhedena tadAtmano jJAnasya bhedo vA syAt, abhedo vA ? yadyabhedaH; tadAnIm akramavat krameNApi satyapi viruddhadharmAdhyAse bhAvasya kathanadekatvamaviruddhaM bhavet / vakSyate caitat - "viruddhadharmAdhyAsena syAdviruddha' na sarvathA / " iti" / 1 "sAmAnyapratyakSAd vizeSApratyakSAdvizeSasmRtezca saMzayaH / " - vaize0 sU0 2 / 2 / 17 / 2 AtreyakRtam / 3. "AtmendriyArthasannikarSAt yanniSpadyate tadanyat / " - vaize0 sU0 3 / 1 / 18 / 4 tatrAdarzanAdiA0, ba0, pa0, sa0 / 5 mukhamidaM ca bhrA-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 yan pra-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 pramANAntara zabdAntaraviSayatopapatteH / tadviSayopa-A, ba0, pa0 / 8 " abhilApasaMsargayogya pratibhAsapratItiH kalpanA"-nyAyabi.pR0 13 / 9 - pi nirvika - A0, ba0, pa0, sa0 / 10 " sarvacittacettAnAmAtmasaMvedanam ( svasaMvedanam ) " - nyAyabi0 pR0 19 / 11 nyAyavi0 ilo0 126 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15] prathamaH pratyakSa prastAvaH tathA ca tadekatvajJAnam aviparItArthaviSayatvAt kathamadhyAropaH ? yato'numAnAttavyavacchedaH; tadabhAve ca kathaM tasyaM prAmANyam ? viruddhadharmAdhyAse'pi nirvikalpetarAtmanA / tadAtmanazcedbodhasyAbheda eva pratItitaH // 382 // tadvadeva krameNApi pratIteranupadravAt / viruddhadharmAdhyAse'pi bhAvaikatvaM na duSyati // 383 // ekatvajJAnamevaM cAviparItArthagocaram / adhyAropaH kathaM yasya vyavacchedo'numAbalAt // 384 // nAdhyAropavyavacchedAnnApi vastugrahAttataH / prAmANyamanumAnasya syAdvAdanyAyavidviSAm // 385 // etadevAha 'eka' ityAdinA - [ ekatra nirNaye'nantakAryakAraNatekSaNe / ataddhetuphalA pohe kutastatra viparyayaH // 5 // ] 125 10 ekatra ekatve ''buddheH' iti zeSaH / bhAvapradhAnazca nirdezaH / tasmin kim ? ityAha- anantakAryakAraNatA / kAraNaM pramANamityarthaH / " heturapadezo liGgaM nimittaM 15 pramANaM kAraNamityanarthAntaram" [ vaize0 sU0 9 / 2 / 4 ] iti vaizeSikANAM sUtradarzanAt / kAraNasya bhAvaH kAraNatA, prAmANyamiti yAvat / tatpratiSedho'kAraNatA prAmANyAbhAva ityarthaH / kasya ? anantakAriNaH / anto vinAzaH, prakramavazAt samAropasyeti gamyate, taM karotIti zIlaM tatkAri na tatkAri anantakAri tasya anumAnasyetyarthaH / anumAnaprAmANyAbhAvasAdhane sAdhanametat draSTavyam / tadayamartho bhavati-na samAropavyavacchedena prAmANyamanu- 20 mAnasya tatra tasyAsAdhakatamatvAt / tadeva kasmAditi cet ? vyavacchedyasya samAropasyaivAbhAvAt / idamevAha - kutastatra viparyayaH / tatra bahirantazca bhAveSu kutaH pratyayAt viparyayaH samAropaH, na kutazcit ekatvapratyayasya viparyayatvenAbhipretasya samyagjJAnatvAditi bhAvaH / kadA na viparyayaH ? ityAha-nirNaye nizcaye / kasyetyapekSAyAM samakSetyAdikamiha SaSThayantamabhisambandhanIyam / tadayamarthaH - samakSetara samplavasya samakSasya dravyasya itareSu paryAyeSu samitye- 25 katvena ca plavasya jJAnasya nirNaya iti vikalpA vikalpAdyakramaparyAyaikatvajJAnavat kramabhAvisukhaduHkhAdinAnAparyAyaikatvajJAnasyApi tatvajJAnatayA nizvaye nAsau samAropaH tadabhAvAnna tadvyavacchedekatvenAnumAnasya prAmANyamiti samudAyArthaH / tanna dvitIyo vikalpa upapannaH / 1 anumAnasya / 2 " ekatra nirNaye'nantakAryakAraNatekSaNe / ataddhetuphalApohe kutastatra viparyayaH // iti vArtikena" -tA0 Ti0 / 3 buddhiriti A0, ba0, pa0, sa0 / 4 - tvAdeva ka - tA0 / 5 - darUpatvena A0, ba0, pa0 sa0 / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 15 bhavatu tarhi prathama eva vikalpo bodhAkArabhede bodhabhedasyAvazyambhAvitvAditi cet; tatrApi na nirvikalpaka bhAgasya samAropatvaM tasya yathAvasthitasvarUpa saMvedanasvabhAvatvena tattvajJAnatvAt / tadabhAve ca kathaM taddvyavacchedakatvenAnumAnasya prAmANyam ? etadevAha - IkSaNe nirvikalpakajJAnabhAge / kim ? anantakAryakAraNatAsamAropavyavacchedavikalasyAnumAnasya na prAmANyam / 5 kuta iti cet ? kutastatra viparyayaH viparyayAbhAvo yata ityarthaH / bhavatu vikalpa bhAga eva samAropa iti cet; kutastasya pratipattiH ? apratipannasya bhAve atiprasaGgAt, jJAnatvAnabhyupagamAzca / svasaMvedanAditi cet; tadapi na nirvikalpakam ; tasya tasmAtpRthakkRtatvAt / na hi pRthakkRtaM vedanaM svasaMvedanaM nAma, anyavedanAbhAvaprasaGgAt / anyata eva tasya vedanamiti cet; na; anyavedyatvaniyame jaDatvaprasaGgAt, samasamayasya akAraNatvenAviSayatvAcca / vedanAt prAcyasamaya 10 eva vikalpabhAga iti cet; tadA tarhi parijJAnazUnyasya kathaM bodhatvam ? svasaMvedanAditi cet; na; 'tadapi na nirvikalpakam' ityAdeH 'kathaM bodhatvam' iti paryantasya prasaGgAt / punarapi svasaMvedanAdbodhatvamiti cet; na; anavasthAvAhinazcakrakasya prasaGgAt / kAraNatve'pi atadAkAreNa na tasya vedanam ; sAkArajJAnavAdasya anavasaratvaprasaGgAt / AkAravattve tadvedanasya punarapi vikalpetararUpatvamekasya vijJAnasya prAptam, na caitadupapannam uktadoSatvAt / 15 punastadubhayAkArapRthakkArAbhyanujJAne tatrApi 'na nirvikalpaka bhAgasya' ityAdikam 'uktadoSatvAt' itiparyantamAvarttamAnam anavasthAtaraGgiNImAkarSatazcakrakasyopanipAtakaM bhavet / tanna svatastadvedanaM nirvikalpakaM yatastatpratipattiH, apratipannasya samAropasyAsattvAt kathaM tadvyavacchedakatvenAnumAnasya prAmANyam ? etadevAha - ataddhetu / tat svasaMvedananirvikalpakaM dhatte Atmani dhArayatIti tadbhaH tasmAdanyaH ataddhaH svasaMvedanapratyakSarahito vikalpabhAga ityarthaH, tasmin / tuzabdaH apizabdArthaH, na kevalaM darzanabhAge kintu ataddhe'pi vikalpabhAge / kim ? anantakAryakAraNatAsamAropavyavacchedavikalasyAnumAnasya na prAmANyam / kuta etaditi cet ? kutastatra viparyayaH / viparItAropo na kutazcidapyavagamyata yata ityartha / vikalpakameva tarhi tasya svato vedanamiti cet; na tarhi tatpratyakSam, kalpanApoDhasya tattvAt, anyathA lakSaNasyAvyAptidoSApatteH / nApyanumAnam ; viSayabhed eva tadbhAvAt / na cApramANAt pratipannasya pratipannatvaM pramANakalpanAvaiyarthyAt / api ca, vikalpabhAgo nAmAbhijalpayogya AkAraH, tasya ca sAmAnyarUpatvenAvastutvAt kathaM svavittiphalatvam ? avastuno niSphalatvAt / phalavattve vastutvApatteH / tato na vikalpakamapi tasya svato vedanam / aviditasya ca asamAropatvAt kathaM tadudvyavacchedenAnumAnasya prAmANyam / etadevAha - phalApohe / phalamapohyate asambandhitvena sthApyate tasmAditi phalApohaH sAmAnyAkAro vikalpabhAgaH tasmin / kim ? anantakAryakA - 30 raNatAsamAropavyavacchedarahitasyai na prAmANyam ? kuta iti cet ? kutastatra viparyayo 15 20 126 1 IcaNe iti nirvikalpakabhAge jJAna-A0, ba0, pa0, jJAnAviSayatvAt / 3 cettathA tarhi A0, ba0, pa0 / 4 - katvasya vi-A0, ba0, pa0, sa0 / 5 -pi tannirvi-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 pratyakSatvAt / * - doSopapatteH ba0, pa0 / 8-sya tatprA-A0, ba0, pa0 / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115] prathamaH pratyakSaprastAvaH 127 viparItAropo na kutazcinnizcIyate yata ityarthaH / satyam ; vikalpetarAkArayorvastuvRtterna nAnAtvaM vikalpAntaropanItaM tu tadabhedamAzritya samAropAstitvamAsthIyata iti cet ; na ; vikalpAntarasyApi prAcyAddoSAdasambhavAt / tasyApi viklpaantropniittvklpnaayaamnvsthaaptteH| tasmAt samAropavyavacchedakAritvenAnumAnaM pramANayatA gRhItetarAdirUpeNa vastu sAMzamabhyupaganta. vyam , anyathA samAropAsambhavena tasya tadvyavacchedakAritvAnupapatteriti 'ekatra' ityAdi- 5 vArtikatAtparyam / api ca, samAropavyavacchedo nAma tannivRttimAtram, bhAvAntarasvabhAvo vA syAt ? nivRttimAtraM vicchedo yadi tasyopakalpyate / tadA tatkaraNAnmAnamanumAnaM kathaM bhavet ? // 386 // anyathA svApamUrchAdermAnatvaM kena vAryate / tato'pi yatsamAropanivRttirna viziSyate // 387 // tedApyAropasadbhAvAbhyanujJAne kathaM bhavet / caitanyazUnyasvApAdipraMvAdasta tAttvikaH // 388 // tattRtIyaM pramANaM te bhavetsvApAdisabjitam / acetanatvAt , yattasya nAntarbhAvaH pramANayoH // 389 // pramANasaGkhyAvyAghAtavyAghrAdevamanudrutAt / 'kurvIthAH durvidagdhastvaM kathamAtmAbhirakSaNam ? // 390 // bhAvAntaraM samAropavyavacchedo yadISyate / tadapyajJAnarUpaM ceta kinna svApapramANatA // 391 // svApAdapi yadajJAnaM kiJcidvastUpajAyate / ajJAnakaraNAdbhedastanna svApAnumAnayoH // 392 // "tattvajJAnasvabhAvazcettatrApi dvaitakalpanam / tajjJAnamanumAnaM tat, yadvA tasmAtparaM bhavet ? // 393 // anumAnameva tattvajJAnamiti cet ; atrAha - ekatra nirNaye'nantakAryakAraNatekSaNe / ataddhatuphalApohe kutastatra vipryyH||5|| iti / kutaH ? kasmAt / tatra teSu bhaavessu| viparyayo viparItAropaH ? na kutazcit / sa hi na tAvaniyatabhAvaviSayaH sambhavati / kadA na sambhavati ? ityAha-'ananta' ityAdi / -zcIyata i-A0, ba0, 50, s0|2 anumAnasya / 3 samAropasya / 4 tatkAraNAtmA- A.ba., 10, s0|5 tadAsyAropa-bhA0, b0,50| svApAdyavasthAyAm / 6 "gADhasuptasya vijJAna prabodhe pUrvavedanAt / jAyate vyavadhAnena kAleneti vinizcitam ||"-pr0vaartikaal. 149 / 7 bauddhasya / 8 kuvartA durvidagdhastaM bhA0, ba.0,sa.9 ajJAnakAraNA-A0, b0,10,s| 1. samAropavyavacchedAtmaka bhAvAntaraM tatvajJAnarUpaJcet, tadA vikalpadvayaM bhavati / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [1/5 antazabdo'trAvadhivAcI, sa ca dvidhA - pUrvAntaH parAntazceti / na vidyete antau yayoste anante, kArya ca kAraNaM ca kAryakAraNe, punarasya anantazabdena karmadhArayaH - parAntarahitatvAt anantaM kAryam, pUrvAntarahitatvAdanantaM kAraNam, tayorbhAvo'nantakAryakAraNatA, anAdeH kAraNaprabandhasye anantasya ca kAryapravAhasya bhAva iti yAvat / tasyA IkSaNamanumAnam, tasyA5 pyuktanyAyena vastuviSayatvAt IkSaNavyapadezaviSayatvopapatteH / yadyevamIkSaNasya vikalpAvirodhAt bhavatyeva satyapi tasmin viparyaya iti cet; atrAha - nirNaye nizcayAtmani tadIkSaNe na nirvikalpe anumAnasya nirvikalpatvAbhAvAt / pratisamAropaM tadvaghavacchedakAnumAnabhedAbhyupagamena yadi 'kutastatra viparyayaH' ityucyate, tadA siddhasAdhanamiti cet; atrAha - ekatra ekasmiMstadIkSaNa iti / tadayamarthaH - yathA tadaharjAtaprathamacittagocaraM kutazcid vyAhArAdivizeSAlliGgA10 dupajAyamAnamanumAnaM taccittasvarUpasya cetanatvasya nizcayAt tadgatamacetanatva samAropaM vyavacchinatti tathA khaNDazastannizcayAnaGgIkArAdanyasyApi tatsvarUpasya hetumattvasajAtIyahetukatva zarIrAdyanupAdAnatvAdestenaiva nizcayAt ahetukatvavijAtIyahetukatva zarIrAdyupAdAnatvAdisamAropANAmapi tatai eva vyavacchedopapatteH, yaduktam - " AdyaM cittamahetukaM na bhavati kAdAcitkatvAt ghaTavadi / tathA taccitaM prAktanacittaprabhavaM cittatvAt avalagnacittavaditi, tathA 15 yasminnavikRte'pi yadvikriyate na tattadupAdAnaM yathA gavyavikRte'pi vikriyamANo gavayo navopAdAnaH, vikriyate cAvikRte'pi zarIrAdau cittam" [ ] iti, tadvadanyadapi tathAvidhamanumAnaM tatsarvaM vyavacchedyAbhAvena vyavacchittiphalavikalatvAdenarthakameva / tathA tena tasya hetumattvaM nizcinvatA yadapekSamasya hetumattvaM tadapi prAktanaM citta nizcetavyam / " tannizcAbhAve tadapekSasya taddhetumattvasya nizcayAyogAt / tathA ca svayamuktam 20 128 "dviSThasambandhasaMvittirnekarUpapravedanAt / dvayasvarUpagrahaNe sati sambandhavedanam // " [ pra0 vArtikAla0 1 / 1 ] iti / tadapi nizcIyamAnaM hetumadeva nizcIyate iti taddhetubhUtamapi prAktanaM cittaM tenaiva nizcetavyam / evaM tAvadvaktavyaM yAvadanAdistaddhetuprabandhastenaiva nizcito bhavati, tathA cAdimatsaMsArasamAropavyavacchedasyApi tata eva bhAvAt na tadarthamanumAnAntare prayatitavyamiti / etad 25 apUrvAntakAraNekSaNagrahaNena darzayati / 1 - syAnavasAna -A0, ba0, pa0, sa0 / 2 anumAnasyApi / 3 cittanizcaya / 4 anumAnena / 5 anumAnAdeva / 6 draSTavyam - pra0 vA0 3 / 34 / 7 "tasmAtsatrAdivijJAnaM svopAdAnabalodbhavam / vijJAnatvAdihetubhya idAnIntanacittavat // " -tatvasa0 zlo0 1897 / 8 " avikRtya hi yadvastu yaH padArthoM vikAryate / upAdAnaM na tattasya yuktaM gogavayAdivat // " -pra0 vA0 161 | " yatpunarvastvavikRtyaiva yadvikAryate na tattadupAdAnaM yathA gavayamavikRtya gaurvikAryamANaH / avikRtya ca zarIraM manomatera niSTAcaraNAdinA durmanaskRtAdilakSaNasya vikArasyopAdAnaM kriyate / " - tazvasa0 pa0 pR0528 / 9- danarthameva sa0 1 10 Adyacittasya / 11 prAktanacittanizcayAbhAve / 12 tenaivaM ni-sa0 / 13 yAvadanAdisaddhetu-A0, ba0, pa0, sa0 / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 129 tathA maraNacittasya kutazcidanumAnaM yathA taccaitanyaM nizcinvat tadacetanatva samAropaM vyavacchinatti, taduktena nyAyena tadaparasvarUpasyApi bhAvicittapratisandhAyitvAdestenaiva nizvayAt tadapratisandhAnAdisamAropasyApi tata eva vyavacchedopapatterna tadartha mantyacittalakSaNa samagrakAraNa. liGgopanibaddhaprasavaM bhAvicittAnumAnaM svabhAvAnumAnatayA parairabhyupagamyamAnamarthavattAM pratilabhate, cittAntarapratisandhAyitvamapi tena tasya nizcinvatA tadapi cittAntaraM nizcetavyam nizcayamanta- 5 reNa tatpratisandhAyitvanizcayAyogAt, tadapi nizcIyamAnaM tadaparacittapratisandhAyyeva nizcIyata iti tatpratisandheyamapi cittaM tenaiva nizcetavyam, evaM tAvadabhidhAtavyaM yAvadanantasya pratisandheyacittaprabandhasya tenaiva nizcayaH kRto bhavati / tathA ca saMsAraparyavasAyasamAropasya tata eva vyavacchedAnna tadarthamanumAnAntaramAsthAtavyam ityetat parAntarahita kAryekSaNagrahaNena darzayati / nanu kAraNAtsamagrAdeva kAryaM na tadviparItAn, tataH sambhavatyapi kAryaprabandhasye paryava - 10 sAyaH, tatkathamaparAntarahitatvaM tasyeti cet; na; tasya paryavasAyitve santAnAvastutvasya vakSyamANatvAt / tannaikasmin cittasantAne sAphalyamanumAnabhedasya, tadgatasakalasamAropavyavacchedasyaikasmAdeva siddhatvAt / santAnAntareSu sAphalyaM tadbhedasyeti cet; atrAha - ataddhetuphalApohe | hetavazca phalAni ca hetuphalAni tAni vivakSitAni hetuphalAni yeSAM te taddhetuphalA ekasantAnakSaNAH / tadanye punaH ataddhetuphalAH teSAmapohaH, apohyante te yena so'poho nirNayaH 15 tadapohastasmin sati / kuto na kutazcit tatra deSu santAnAntareSu viparyayo viparItAropo yataH tadvyavacchedArthamanumAnabahutvamiti / tAtparyamatra - eko hi cittasantAnaH kutazcidanumAnAnnizcIyamAnaH tadaparabhAvApohastata eva nizcatatryaH tasyeM "tadrUpatvAt apohanizcayasya cApohyanizcayAvinAbhAvAt ekAnumAnanizceyatvaM sarvabhAvAnAM nyAyabalAyAtamityekAnumAnanizcayAdeva niravazeSasyApi " tattadbhAvagatAropanikurambasya vyavacchedAnna ciraM paryAlocayanto'pyanumAnabhedasya sAphalya 20 mutpazyAmaH / tanna tadevAnumAnaM tattvajJAnaM yatsamAropa vyavacchedazabdavAcyaM bhavet / nanu anumAnasya samAropavyavacchedaM prati kAraNatvAt " tasmAdarthAntarasvamevaM (va) tatkathaM 'tadvA'numAnaM tadvayavaccheda:' iti vikalpotthApanam, tadabheda evAsyotthApanopapatteriti cet ? na; kriyAkArakayoH pradIpa-tamo'pahArayoriva anarthAntaratvasya paraM pratyapi prasiddhatvenAdopAt / " yadyevam 'anyadvA tattvajJAnaM tadvayavacchedaH' iti vikalpAnupapattiH, anyatve kriyAkA 25 rakabhAvasyAnupapatteriti cet; mA bhUt kriyAkArakabhAvApekSayA tadvikalpotthApanam, kAryakAraNabhAvApekSayA tasyotthApitatvAt tadbhAvasya ca bheda eva paraM prati prasiddhatvAt / 1 nizcitatvAt A0, ba0, pa0, sa0 / 2 anumAnAt / 3 bauddheH / "maraNakSaNavijJAnaM svopAdeyodayakSamam / rAgiNo hInasaGgatvAt pUrvavijJAnavattathA // " - tavasa0 ilo0 1899 / 4 maraNacittasya / 5 kAryotpAdasAtatyasya / 6- tAnasApha-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 anumAnabhedasya / 8-lAni viva-sa0 / 9-nivi-A0, ba0, pa0, sa0 / 10 vivacitacittasantAnasya / 11 tadaparabhAvApoharUpatvAt / 12 - hyApo -A0, ba0, pa0, sa0 / 13 - nizcayatvam sa0 / 14-no jJAnabalA - A0, ba0, pa0, sa0 / 15 - vagatasyAro - A0, ba0, pa0, sa0 / 16 samAropavyavacchedAt / 17 bauddhaM prti| "kriyAkaraNayoraikyavirodha iti cedasat / dharmabhedAbhyupagamAdvastvabhinnamitISyate // " - pra 0 vA 02 / 318 / 10 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 nyAyavinizcayavivaraNe [105 bhavatu tarhi tattvajJAnamanyadeva tadvayavaccheda iti cet ; tadapyanumAnAntaram , pratyakSaM vA syAt ? anumAnAntaramiti cet ; na ; prathamAnumAnApekSayA tasya vizeSAbhAvAt / idamevAha -'kutastatra viparyayaH' iti / tatra dvitiiye'numaane| kutaH ? na kutazcit prathamAnuma:nA. pekSayA vaiparItyam , tasmAdavizeSa iti yaavt| nirNayo vizeSa iti cet ; na; 'tasya prathamAnumA5 ne'pi bhAvAt / tadAha-'ekatra nirNaye' iti| ekatra prathamAnumAne, gaNanakAle prathamasyaivaika zabdena vyapadezadarzanAt / nirNaye nizcaye sati 'kutaH' ityAdi sambandhanIyam / samAropavyavacchedo vizeSa iti cet ; na; tasyApi prathamAnumAne'pi bhaavaat| tdaah-'atddhetuphlaapohe'| ataddhetuphalazabdena adhyAropitamAkAramAha-tasyaiva skhalakSaNaM pratyahetutvAdaphalatvAJca tadapohastadvyavacchedaH tasmiMzca ekatra sati 'kutaH' ityAdyabhisambandhanIyam / prathamasyAnumAnasya dvitIye cedapekSaNam / avizeSe'pi tasyApi tRtIye syAdapekSaNam / / 394 // caturthe tasya tasyApi paJcame paJcamasya ca / SaSThe syAdanavasthAnaM kathamevaM nivRttimat ? // 395 // idamevAha-'anantakAryakAraNatekSaNe kutastatra viparyayaH' iti / anantasya 15 anavasAnasya anumAnaprabandhasya kAryakAraNatA apekssyaa'pekssktaa| sAmAnyazabdasyApi prastAva vazAdvizeSe'pi prvRtteH| tasyA IkSaNamuktena nyAyena darzanam , tasmin sati, kutastatra paramate'navasthAnasya prastutatvAt tannivRttiH viparyayaH ? ta~nna anumAnAntaramapi tattvajJAnaM yatsamAropavyavacchedazabdavAcyaM bhavet / pratyakSameva tarhi tattvajJAnamiti cet ; tadapyabhyastAt , anabhyastAdvAnumAnAt bhavet ? 20 anabhyastAditi cet ; na ; ekAnumAnaprasavasamaya eva vyAdhUtasamAropaniraMzakSaNikavastudarzane sati sakalapravRttyAdivyavahAravilayaprasaGgAt vyavahArasyAdhyAropanibandhanatvAt / tadAha'ekatra' ityAdi / ekatra ekasminnanabhyaste nirNaye'numAne sati tatkArya yat anantakAryakAraNatekSaNam / anto'dhyAropita AkAraH / abhyate vyApyatvena gamyate kSaNaprabandho. 'neneti vyutpatteH, anantaM tadrahitam , taJca tatkAryakAraNatayopAdAnopAdeyatayopalakSitamIkSaNaM ca 25 darzanapravAhastasmin kutastatra vivakSite viSaye vividhaM pari samantAdayanaM gamanaM viparyayaH sarvaH saMsAravyavahAra ityrthH| kadaiSaH ? ityatrAha-ataddhatuphalApohe / tasmAdvivakSitAddhetoH phalaM tasyAptirApaH tasyoho'bhinivezastadabhAvo'taddhetuphalApohaH tasmin sati / tAtparyamatra nirNayasya / 2 tadA dhek-aa0,0,50,0|3 kathameva nivR-aa,v0,10,s| tasyAnu-A0, -ba0, 50 s0|5-vstusud-aa0, 20, 50, s0| 6 tasyopohA'bhi-A0, ba0, 50, s.| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125] prathamaH pratyakSaprastAvaH kSaNikatvAnumAnAcceda yAsarahitAdapi / ekatvAropanirmuktadarzanaprasavo bhavet // 396 // AtmadRSTastaidA nAzAnAtmasnehAtta (snehasta) dAzrayaH / tadabhAve sukhArthitvaM na bhavettannibandhanam // 397 // anIkSitasukhaH kasmAdidamasmAtphalaM bhavet / iSTamityabhisandhattA yatastatra pravarttatAm // 398 // Adya eva tato mArge nirvANagamanaM bhavet / sakalaklezanirmuktajJAnarUpaM hi tat matam // 399 // tanna abhyAsarahitAdanumAnAd vyAdhUtaviparItAropaM pratyakSamupapannam / abhyAsavata upapannameveti cet ; tadapyasmadAdInAm , asmadviziSTAnAM vA syAt ? asmadAdInAmiti cet ; na ; 10 asmadAdiSu kSaNikasvalakSaNadarzanAnupalakSaNAt / tadapi kasmAditi cet ? antarbahizca yAvajjIvamekatvasyaiva nirNayAt / tadAha-'ekatra nirNaye kutastatra viparyayaH' iti / ekatreti SaSThyarthamavyayaM bhAvapradhAnaM ca / ekatvasya bahirantazca nirNaye sati kutastatra bhAveSu viparyayo vilakSaNaparijJAnam ? vilakSaNaparijJAnamekatve nizcite katham ? / na hi nIlaparijJAnaM nizcite pItavastuni // 400 // anyathA sarvavijJAnaM sarvatraivaM prasajyate / sarvasarvajJatAM tacca nirAbAdhaM prakalpayet // 401 // mA bhUdasmadAdInAM tadabhyAsajaM svalakSaNapratyakSam , asmadviziSTAnAM tadastyeva teSAmanumAnAbhyAsaprakarSabhAvino nirmUlitasamAropasaMskArasya sarvAkAravastudarzanasyAnupadravAditi cet ; 20 atrAha-anantakAryakAraNatekSaNe antako mRtyuH aryaH svAmI yasya tat antakAryam ucchedavat tadanyat anantakAryam anucchedyasantAnam asmadviziSTAnAM vastudarzanam , tasya kAraNamanumAnaM tadbhavasyekSaNe paryAlocane / tatrottaram 'atat' iti / tadanantaroktaM tadIkSaNaM netyrthH| prasajyapratiSedhe samAsaH katham asAmAditi cet ? na ; 'azrAddhabhojivat' avirodhAt / kuta etaditi cet ? Aha-hetuphalApaH, hetoH kAraNAt phalasya prayojanasya ApaH 25 niSpattiH nAnyasmAt tatra tasmin hetuphalApe nyAyye sati viparyayaH ahetoranumAnAbhyAsAt sarvAkAravastudarzanaphalApo bhavanmataH / kuto na kutazcit / hezabdaH sambodhane / yathA ca anumAnAbhyAsaH sarvAkAravastudarzanasya na kAraNaM tathA niveditaM prathamakArikAvyAkhyAne, nivedayiSyate ca tRtIye / tanna niraMzavastuvAdinAM samAropavyavacchedAdapi prAmANyamanumAnasyo darzanakAle / 2 aatmdrshnnimittkH| 3 AtmasnehamUlakam / 4 nirvANam / "tathA coktamcittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinirmuktaM bhavAnta iti kathyate ||"-trvs0p0pR. 184 / 5-ropapratya-A0, ba0, 50, s.| 6 nAnyatastatra A0, ba0, 50, s0| 7 prastAve / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nyAyavinizcayavivaraNe [ 115 papannamiti sAdhUktam- 'ekatra ' ityAdi / tasmAdanumAnasya prAmANyaM vastugocaratvAdeva, tacca sAMzatva eva bhAvAnAmupapannam, ato na nizcayarUpatve'pi pratyakSasya pramANAntarasya zabdAntarasya vA vaiphalyamiti sthitam / syAnmatam - nizcayo nAma vikalpavizeSatvAt satyeva vikalpe bhavati, na ca vikalpakaM 5 pratyakSaM tatra nirvikalpakatvasyaiva pramANopapannatvAt, tatkathaM tasye nizcayAtmakatvamiti ; tatra kimidaM vikalpakatvaM nAma ? vAcakazabdaviziSTatayArthagrAhakatvamiti cet; kaH punarvAcakaH zabdaH svalakSaNarUpaH, sAmAnyarUpo vA ? svalakSaNarUpazcet; tasyApi vAcakatvaM svahetubalAyAtam, sAGketika vA ? svahetubalAyAtamiti cet; na; prathamazravaNa eva tadvAcakatvapratipattiprasaGgAt / saGketAdeva tadvAcakatvapratipattiriti cet; na; svalakSaNe saGketAsambhavAt / anvayino 10 hi zakyasamayatvaM tatra svayamupalambhasya paraM pratyupadarzanasya ca sambhavAt / svayamupalabdhe hi punaH paraM pratyupadarzite bhavati 'ayamasya vAcaka:' iti saGketaH ? saGketitasya ca vyavahAropayogitvam / svayamupalambhAdizca satyevAsvaye ( vAnvaye ) / na ca svalakSaNasyAnvaya: ; kSaNakSINatvenAbhyupagamAt / tanna zabdasvalakSaNasya hetubalapravRttaM vAcakatvaM saGketAdavagamyata iti yuktam / etena sAGketikamapi tasya vAcakatvaM pratyuktam ; saGketAsambhave tadasambhavAt / svataH 15 svalakSaNasyai avAcakatve'pi vAcakazabdasAmAnyaikatvenAdhyavasAyAdvAcakatvam, ata eva indriyajJAne " na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA / yena tasmin pratibhAsamAne te'pi pratibhAseran " [ ] iti " tadAkAratvameva niSidhyate tannirvikalpaka tAsAdhanArtham / kathaJcidavAcakatve 19 ''dAkAratvaniSedhena ? satyapi 'taMtra' tatsvalakSaNAkAratve vikalpApattibhayAbhAvAt / anyathA rUpAdisvalakSaNAkAratvasyApi niSedhaprasaGgAt / 20 indriyajJAnavAcaivamutsannA saugate mate / rUpAdyAkAranirmuktau yanna tasyAsti sambhavaH // 402 // tadayaM lAbhamicchato mUlavinAza:, indriyajJAnasya nirvikalpakatvaM sAdhayitumupakrAntena tasyaivonmUlIkaraNAt / " tatsAmAnyAkAratvasyaiva tatra niSedha iti cet; kathaM tarhi dharmottareNa kathitam - " iha ca yato vyavahartAro dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtya zabdasvalakSaNameva vAcakama25 dhyavasyanti tasmAtsvalakSaNameva vAcakamaGgIkRtya tadAkArazUnyatvAnnirvikalpakaM pratyakSam" [ ] iti ? kiJca" zabdasAmAnyAkAravad arthasAmAnyAkArasyApi tatra niSedhaH karttavyaH, sati 1 pratyakSasya / 2 - hakami sa0 / 3- vAcaye sa0 / 4 svalakSaNasya / 5-sya vAca-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 arthAtmAno vA zabdAH / 7 arthe / 8 prabhAsa -A0, ba0, pa0, sa0 / 9 iti vAkyena / uddhRtamidam--nyAyapra0vR0 pR0 35 / 10 zabdAkAratvameva / 11 - katvAsA - A0, ba0, pa0, sa0 / 12 satyapyekatvAdhyavasAye yadi khalakSaNasya avAcakatvameva na kathamapi vAcakatvaM tadA / 13 svalakSaNasya / 14 indriyajJAne / 15 zabdAkAratva / 16 indriyajJAne / 17 avAcakasvalakSaNAkAratve / 18 vAcakazabdagatasAmAnyAkAratva / 19 kiM za - bhA0, ba0, pa0, sa0 / 20 indriyajJAne / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15] prathamaH pratyakSa prastAvaH tasminnarthasya vAcyatvena pratibhAsanAt tatpratibhAsasya savikalpakatvApatteH / arthasAmAnyA kAro'pi "tadanirdezyasya vedakam" [ ] iyanena niSidhyata iti cet; na; zabdasAmAnyAkArasyApi tenaiva niSedhAt ' na hyarthe zabdAH' ityAdervaiyarthyApatteH / anena hi zabdasAmAnyAkAre niSiddhe'pi " zabdenAvyApUtIkSasya " [ ] ityAdikamartha sAmAnyAkAraniSedhAyAvazyaM vaktavyam tenaiva ca zabdasAmAnyAkArasyApi nirdezyatvena niSedhe siddhe "na 5 " 133 zabdAH" ityAderna kiJcitphalamutpazyAmaH, tanna sAmAnyAkArasyAnena niSedhaH kintu svalakSaNAkArasyaiva vAcakasAmAnyaikatvenAdhyavasitasya, tato vAcakasvalakSaNasambaddhatayA grahaNameva vikalpAnAM vikalpatvamiti kazcit ; so'pi na vipazcit ; zrotrajJAnasyaivaM savikalpakatvApatteH / tasya vAcakasvalakSaNaviSayatvAt / tvAt atha na tanmAtraviSayatvameva vikalpakatvam api tu tadviziSTavAcyagrahaNam, 10 na ca zrotrajJAnaM tadviziSTavAcyaviSayamiti cet; na; vAcakagrahaNasyaiva tadviziSTavAcyagrahaNavAcyarUpAna va sAye vAcyavAcakayorekajJAnasyAvAcakatvasyaivAnavasAyAt, nyatarapratipattinAntarIyakatvAt / vAcakatvamapi na zrotrajJAnavedyam ; "zabdasya pUrvAparIbhAve " tadapravRtteH, tAtkAlika vastu gocaravyApArAddhi zrotrendriyAt tadviSayasyaiva jJAnasyo - tpatteH / pUrvAparIbhUtasya ca zabdasya vAcakatvaM tatraiva saGketakaraNAdeH sambhavAditi cet; 15 kathaM tarhi " tadaparendriyajJAnAnAM vAcakaviSayatvam ? teSAmapi tannAsti pUrvAparIbhAve teSAmadhyapravRtteriti cet; vyarthaM tarhi tatra zabdasvalakSaNAkAranirAkaraNam, satyapi tadAkAratve vAcakasvabhAvAgrahaNAdeva vikalpApattibhayaprasaGgasya pratikSepAt / sati tadAkAratve vAcakarUpe - meva tadAkAra madhyavasyanto vyavaharttAraH pratyakSasya " tadviSayatvameva pratipadyeran, atastadabhiprAyaniSedhena nirvikalpakatvasAdhanArtham itarendriyajJAneSu zabdasvalakSaNAkArapratikSepaH; ityapi na caturam; 20 zrotrajJAne'pi tadAkArapratikSepaprasaGgAt tatrApi sati tadAkAre vyavaharttRjanasya 'vAcaka eva tadAkArastadviSayameva ca pratyakSam' ityabhisandhAnasyAvazyambhAvAt / apratikSipte'pi tadAkAre tatra " tadabhisandhAnameva prakArAntareNa pratiSidhyata iti cet; na; anyatrApi" "tata eva tanniSedhatrasaGgAt / kiM vA tatprakArAntaram ? pratyakSamiti cet; na; tatra vAcakaviSayatvasyaiva vyavaharttAraM " " 1 arthasAmAnyAkAre / 2-bhAsanasya A0, ba0, pa0 / 3 vAkyena / 4- tAkAGkSasya A0, ba0, pa0, sa0 / uddhRto'yam - " yacchAstram - zabdenAvyApRtAkhyasya buddhAvapratibhAsanAt / arthasya dRSTAviveti / " -apohasi0 pR0 6 / "... arthasya dRSTAviva tadanirdezasya vedakam / " - sanmati0 TI0 pR0 260 / dRSTAviva tacchabdAH kalpitagocarAH // " - hetubi 0TI0 pR0 104 / 5 na hyarthe zabdAH santIti vAkyena / 6 sambandhatayA / A0, ba0, pa0, sa0 / 7-lpatvam A0, ba0, pa0, sa0 / 8 vAcaka viziSTavAcya / 9 - rIyatvAt A0, ba0, pa0, sa0 / 10 zabdapUrvA sa0 / 11 zrotrajJAnApravRtteH / 12 cAkSuSAdInAm / 13 indriyajJAne / 14- pi nirAkA - A0, ba0, pa0, sa0 / 15 vAcakarUpatvameva A0, ba0, pa0, sa0 / 16 vAcakaviSayatvameva / 17 tadapi sandhA -A0, ba0, pa0, sa0 / 18 cakSurAdIndriyajJAne / 19 prakArAntarAdeva / 20 cenna tasya vyavahAriNaM pratyasiddhatvAt na cAsiddhamasiddhasya vyavahartAram A0, ba0, pa0, sa0 / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nyAyavinizcayavivaraNa [ za6 prati prasiddhatvAt / na hi tadviSayAdeva tadviSayatvapratikSepaH / satyam ; abhinivezamAtrAttasya tadviSayatvaM vastuvRttamanyatheti cet ; anyathA vastuvRttamityapi kutaH ? tata eva pratyakSAditi cet; na; pratipAditAbhinivezAghrAtAt tdsiddhH| anyathAbhUtAditi cet ; na; tasya vyavahAriNaM pratyasiddhatvAt / na cAsiddhamasiddhasya sAdhanam ; svayaM siddhasya aparamasiddhaM prati sAdhanatvo5 papatteH / sakalavikalpopasaMhAravelAyAM siddhameva tasya taditi cet ; na; tadvelAyA vicArayiSyamANatvAt / tanna pratyakSaM prakArAntaram / nApyanumAnam ; tasyApi pratyakSavyApArAnusAriNaH tadaviSaye pravRttyasambhavAt / tadvyApAranirapekSatve tu tasya' svayamevAsambhavAt vyAptipari. jJAnasya pratyakSAdhInatvAt / anumAnAdhInatve anavasthAdoSasya vakSyamANatvAt / tato yadyapare ndriyajJAneSu zabdasvalakSaNAkAre tatraiva vyavahartuMrvAcakarUpAbhinivezasyAvazyambhAvAt 'tadAkAra10 vatAM tu jJAnAnAm avazyambhAvinI vikalpApattiH' iti bhayAt tadAkAraniSedhe prayAsaH, tarhi zrotrajJAne'pi tatprayAso vidhAtavyaH, tathA ca viSayAbhAve tadeva jJAnaM na bhavet / tato na vAcakarUpAdhyavasAyAdhiSThitazabdasvalakSaNaviziSTaviSayaparicchedo vikalpalakSaNam ; zrotrajJAnena ativyApitvAt / tanna zabdasvalakSaNasya svabhAvato'nyato vA vAcakatvaM sambhavati / mA bhUttatsvalakSaNasya vAcakatvaM tatsAmAnyasyaiva tadabhyupagamAt , "tasya dezakAlabhinna15 vyaktayanugamarUpatvena tatra saGketakaraNAdevryavahAraviniyogasya ca sambhavAditi cet ; na; sAmA nyasya vastubhUtasyAnabhyupagamAt / apoharUpamavastubhUtamabhyupagamyata eveti cet ; kathamavastuno vAcakazaktiH yatastadavicchinnaviSayagrahaNaM vikalpaH " syAt , tacchaktibhAve tadavastutvAnupapatteH / svalakSaNazaktarAropAt zaktimAnevA'poha iti cet ; na ; svalakSaNasyApi vAcakazaktarabhA vAt , tduktdossprsnggaat| zaktyantarasyArope'pi tatprayojanamevApohasya syAnna vissyprtipaadnm| 20 api ca, Aropasya vikalpatvenAvastugocaratvAt, tadAropitApi zaktiravasturUpaiveti kathaM tadvazAdapohasya vAcakatvam ? AropitAyAmapi zaktau svalakSaNazaktarAropAditi cet ; na; 'svalakSaNasyApi'ityAderabhyAsAce krakApatteranavasthAnopasthAnAcca / tannApohasyApi vAcakatvam / tataH kathaM vAcakaviziSTaviSayagrahaNaM vikalpalakSaNaM vAcakasyaivAsambhavAt ? etadevAha abhilaaptdNshaanaambhilaapvivektH| apramANaprameyatvamavazyamanuSajyate // 6 // iti / abhilapyate'nenetyabhilApaH zabdasAmAnyaM tasyaiva sAkSAdvAcakatvena parairabhyupagamAt / aMzA ivAMzA vizeSAH / kiM punaraMzasAdRzyaM vizeSANAmiti cet ? adhikaraNatvameva, aMzinaM "pratyaMzAnAmiva sAmAnya prati vizeSANAmapye dhikrnntvprsiddhH| tasyAMzAstadaMzAH abhilApazca pratyakSasya / 2 vAcakaviSayatvam / 3 vyavahAriNaH / 4 anyathAbhUtam abhinivezazUnyaM pratyakSam / 5 pratyacAviSaye / 6anumAnasya |7-rgtaaN A0,0,5018 zabdasvalakSaNAkAra / 9 zrotrajJAnameva / 0zabdasAmAnyasya / 15-lpasya syAt A0,ba0,10,sa. / 12 vAcakazaktisadbhAve / 13 apohazaktimAniti vyapadezamAtrameva syAt / 14-krakopa-A0,va0pa0,sa015 pratyaMgAnA-A0,va0pa0, sa0 / 16 vizeSANAmadhi-A0,0, 50,sa0 / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] prathamaH pratyakSaprastAvaH tadaMzAzva abhilApatadaMzAsteSAM zabdasAmAnyatatsvalakSaNAnAm / abhilApavivekataHabhilapanamabhidheyapratipAdanam abhilApaH, tasyoktanyAyena vivikto ( viveko ) virahaH tasmAt / tato 'na vikalpasambhavaH' ityadhyAhAraH / mA bhUdvikalpaH / taduktam "paramArthatastu sakalaM vijJAnamavikalpakam / tadbrAhmaviSaye sarvasyAvikalpena varttanAt // " [ pra0 vArtikAla0 2 / 249] iti cet ; tadasAram ; yasmAt - vikalpavirahe na syAdanumAnaM tadAtmakam / datyaye tu nAdhyakSaM yathAkAmaM prasiddhayati // 403 // pratyakSaM kalpanApoDhamartha sAmarthyasambhavAt / ityAdinAnumAnena sAdhanAttadvyavasthiteH // 404 / / svata evAvikalpaM cetpratyakSaM siddhimRcchati / bhUtopAdAnamadhyakSaM tadvatkinna prasiddhyati // 405 // tadupAdAnabhAvena tasya cennAvabhAsanam / niraMzaikasvabhAvasya kiM tasyAstyavabhAsanam ? // 406 // citrakajJAnavAdastu vAdinaH zreyase na vaH / vAcyavAcakasaM siddhestatrA prativedanAt // 407 // kathaM tadvedyasiddhiH syAdadhyakSe cAnavasthite / pramANaparizuddhyA hi prameyasya vyavasthitiH // 408 // 135 idamevAha - 'apramANaprameyatvamanuSajyate' iti / pramANamatra pratyakSameva anumAnAbhAvasya 20 vikalpAbhAvavAdinA pareNaivAbhyupagamAt / prameyamapi tadvedyaM svalakSaNameva / pramANaprameya pramANaprameye tayorbhAvaH pramANaprameyatvam, tadabhAvaH apramANaprameyatvam, anuSajyate vikalpAbhAvamanvAgacchati pratipAditena nyAyeneti bhAvaH / bhavatu tarhi sarvasyApi pramANaprameyavibhAgasyAbhAvaH sarvabhAvanairAtmyasyApi sauga - tairaGgIkArAditi cet ; kathaM syAtsarvanairAtmyaM pramANaM yadi tatra vaH ? kathaM syAtsarvanairAtmyaM pramANaM cenna tatra vaH ? // 409 // pramANamantareNApi tatsiddhaM yadi budhyate / bhAvanairAtmyavadbhAva~sadbhAvaH kinna siddhimAn ? // 410 // 15 1 vikalpAtmakam / 2 anumAnAbhAve / 3 "avisaMvAdazca arthAdutpatterarthAvyabhicArataH" / - pra0 vArtikAla0 227 / 4 pratyakSasya / 5-te: A0, ba0, pa0, sa0 / 6 nairAtmyam / 7 - vasvabhAvaH A0, ba0, pa0 / 25 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa etadevAha-avazyamanuSajyate / avazyaM bhAvanairAtmyaM sAMgatAnAmaGgIkAravazavartitvAta, avazyaM pramANAdibhAvaMtattvaM viparyayAt , tadapi pramANasiddhinirapekSameva siddhyatIti yAvat / idamanyad vyAkhyAnam-yadi abhilApasambandhaviziSTA evArthA vijJAnairvyavasIyeran tadA na tAvattadviziSTatvamarthAnAmautpattikam ; prathamadarzana eva tadviziSTavyavasAyaprasaGgena saGketavai. 5 yApatteH / saGketakAlagRhItasyAbhilApasyAnusmRtya yojanAt viSayasya tadviziSTatvamiti cet ; atrAha-'abhilApa' ityaadi| ayamasyArthaH-abhilapyate yaH svArthaH parArthazca sa abhilApastena vivekaH asambandhaH / kasya ? abhilApasya tadvAcakasya zabdasya / tathA hi svArthavizeSe nirNIte zabdavizepe smRtiH syAt nAnirNIte, anyathA dAnAdicetasAM svargaprApaNasAma ye'nirNIte'pi tadvizeSasmRtyA taMdyojanaM syAt / na caivam avivaadpraaptH| asyAzca tatra 10 tadyojanAyAM svArthavizeSanirNaya ityanyonyasaMzrayaH" / tanna abhilApasya' abhilApena sambandhaH / tathA, abhilapyate anenetyabhilApaH zabdaH tena vivekaH / kepAm ? tadaMzAnAM dhakArAdInAm / tathA hi-'yathA vizeSaNaviziSTArthagrahaNaM tadvizeSaNasmRtau nAnyathA tathA tadaMzaviziSTAbhilApasmaraNaM "kevlsyaa'vaacktvaat| tadaMzasmaraNapUrvakam, tatsmaraNamapyabhilApavizeSasmaraNapUrvakam' ityanyonya. saMzrayo dvitIyaH" / tadevam abhilApatadaMzAnAmabhilApavivekato vikalpAbhAva eva prAptaH, tadabhyu15 pagame" ca nirvikalpasyAkiJcitkaratvAnna pramANam , ata eva na prameyam , iti apramANaprameyatvaM "tadvivekataH avazyamanuSajyate / ____ idamaparaM tadvyAkhyAnam-yadi amilApaviziSTArthavyavasAyastadabhilApasmaraNAt tadvattadapi" smaraNaM kevalasya tasyA'vAcakatvAt tadaMzaviziSTasyaiva, tadaMzAnAM ca smRtAnAmeva tadvizeSaNatayAvasAya iti / abhilApasmaraNaM tadaMzasmaraNaJca aparAmilApatadaMzasmaraNadvaye sati 20 bhavati / tadapi tadaparAbhilApatadaMzasmaraNe bhavati, tatrApyevamiti aneko'navasthAnadoSaH prasajyate / tasmAt abhilApatadaMzAnAmabhilApavivekato vAcakazabdavirahAttadavastha eva 'apramANa' ityAdidopa iti / syAnmatam-bhavatu parasparAzrayaH anavasthAnaM tu na sambhavati, smaryamANasya zabdasya zabdAntarasmaraNanirapekSatvAt / svayamavAcakasya hi vAcakaviziSTatayA nirNaye vyatiriktavAcaka25 smaraNamapekSaNIyam, zabdasya tvarthapratipAdanavat svapratipAdane'pi vyApArAnna tatsmaraNe vAcakA. 1-te iti avazyaM A0,ba0,50,sa0 / 2-vavasvam A0,va0,10,10 / 3 kAraNajanyam / -nusRtya A0, b0,50,s0| 5-janA vi-tA06-STami-A0,0,50,saH / 7 kasyApi lAbhasya aa0,0,50,s| 8 zabdavizeSa / 9 zabdayojanaM syAttathA ca dAnacittaM svargaprApaNasamartham' iti vikalpaH samutpadyeta / 10 svArthavizeSe nirNIte zabdavizeSe smRtiH, asyAzca zabdavizeSasmRtezca tatra khArthavizeSe tadyojanAyAm-zabdayojanAyAm khArthavizeSanirNaya itynyonyaashryH| 11 abhilApyasya, abhilapyate yaH iti vyutpatteH / 12 aMzavirahitasya / kevalasya vAca-A0, ba0, 50, s0| 13 ghakArAdyazasmaraNamapi / 14-yataH A0, ba0, 50, s0| 15 vikalpAbhAve sviikriymaanne| 16 abhilApavivekataH / 17 abhilApavizeSArtha-sa0 / 18 apizabdo'tra bhinnakramaH 'smaraNam' ityasyAnantaramabhisambandhanIyam / tadabhilApasmaraNamapi / 19 abhilApAMza / 20-sthAdoSaH A0.ba.pa.,sa Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] prathamaH pratyakSaprastAvaH 137 ntarasmaraNamarthavat tatkathamanavasthAnamiti ? tadapyasadeva matam ; zabdasya svapratipAdanasvAbhAvyAbhAvAt / tadbhAve vA zrotrajJAne'pi svavAcakatvenaiva tasyAvabhAsanAt smaraNavatkathaM tasyApi nirvikalpakatvam ? taMtra tasya na tathAvabhAsanamiti cet ; kiM tarhi syAt ? apratibhAsanamiti cet ; na; tajjJAnasya nirviSayatvaprasaGgAt , na ca viSayazUnyaM vijJAnamiti zrotrajJAnavyavahAravidhvaMsanameva prAptam / anyathA'vabhAsanamiti cet ; na ; tasyAbhrAntatvena pratyakSatvAbhAvApatteH / tanna zabdasya 5 svapratipAdanasvAbhAvyam / tathA cet smaraNe'pi kathaM tasya tadrUpatayA pratibhAsanam ? atha smaraNamatadrUpamapi tadrUpami avadyotayati / kuta etat ? tasya vikalpatvenaivaMsvAbhAvyAditi cet ; sadapi kutaH ? vAcakarUpavidyotanAditi cet ; na ; parasparAzrayAt-vikalpatvAdvAcakarUpAvadyota. nam , tatazca vikalpatvamiti / anyadeva tasya vikalpatvanibandhanaM vAcakarUpAvadyotanamiti cet ; na ; tasyA'bhAvAt / bhAve tadapi yadi tatparikalpitaM sa eva doSaH-tadavotanAttasya 10 vikalpatvam , tatazca tdvdyotnmiti| punastadvikalpatvanibandhanasyAparatadavadyotanasya parikalpanAyAM kathamanavasthA na bhavet ? ____ api ca, "svAbhilApasambaddhA evArthA vijJAnairvyavasIyanne"[ ]iti" bruvANena sa eva tadabhilApo vktvyH| padaM vAkyaM veti cet ; nanu vAkyaM nAma padasandohakalpitaM nAkhaNDaikarUpaM tasya niSetsyamAnatvAt , tataH padayojanayA "tadavaklRptiH karttavyA, padAnAM cAnusmara- 65 "NopasthApitAnAmeva yojanam / na ca padamapi kizcidakhaNDaikarUpaM tasyApi niSetsyamAnatvAt / varNayojanayA tu "tatkluptirvidhAtavyA / varNAnAM ca smaraNopasthApitAnAmeva yojnm| na ca varNA nirbhAgAH; dIrghAdivyavahArAbhAvaprasaGgAt / bhrAntastadvyavahAra iti cet ; AstAM " tAvadetat , tRtIye" vicAraNAt / tato varNapraklRptirapi smaraNopanItatadbhAgayojanayaiva sampAdayitavyA / tAvaJcaivaM prakriyA yAvatparyante nirbhAgAH zabdaparamANavaH, teSAM cAzakyasaGketatvena anabhilA - 20 sambandhAdasmaraNam , tadasmaraNe ca tadviziSTatayA "tadavayavino na smaraNaM tasmiMzca tadviziSTatayA "sadavayavina iti tAvadvaktavyaM yAvadvAkyAnusmaraNaM na bhavati / tatra ca kathaM svAbhilAsambaddhasayA arthavyavasAyaH ? na hyananusmRtAbhilAphsya tatsambaddhatayA sambhavati tadvyavasAyaH, prathamadarzane'pi prasaGgAt / tannAbhilApavattvaM vikalpalakSaNam asambhavAditi / etadevAha-'abhilA'ityAdi / abhilA buddhiH, abhilAyate abhigRhyate viSayo'nayetyabhileti vyutpatteH / tasyAm 25 apatanto viSayatvenA'pravizanto'zA bhAgA yeSAM te abhilApatadaMzA anavagRhItabhAgAH 1zabdasya / 2 zrotrajJAne / 3 zabdasya / 4 svavAcakatvena / tadAva-mA0, ba0, 50, s0| 5 zabdasya / 6 vAcakaviziSTatayA / 7-mivAtavyo-A0, ba0, pa0, s0| 8 smaraNasya / 9 vikalpakalpitam / 1.-sthAnaM na bha-bhA0, ba0, 50, s.|" "svAbhidhAnavizeSApekSA evArthA nizcayairvyavasIyante ityekAntasya..."-aSTasaha pR0 120 / 12 vaakyrcnaa| 13-NopanItatadbhAgasthApi-A0, ba0, 50, s.| 14 padaracanA / 15 varNeSu diirghaadivyvhaarH| 16 tAvadidaM tR-mA0, ba0, 50, sa. / 17 prstaave| abhilApasambandhAbhAvAt / 19 varNasya / 20 padasya / 21 vaakye| 22-sambandhatayA bhA0, ba0,50, sa. 23 abhilA + apatat + aNshaaH| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 nyAyavinizcaya vivaraNe [ 226 paramANava ityarthaH / teSAm abhilApavivekataH vAcakazabdavirahAd avazyaM niyamenaanuSajyate apramANaprameyatvam / mANaH zabdaH, maNeH zabdArthasya ghaJi evaMrUpatvAt, prakRSTo mANaH pramANaH, zabdaparamANvapekSayA tadavayavI tatkalApApekSayA punastadavayavI, tAvadevaM yAvadakSarANi, tadapekSayA padam, padApekSayA vAkyam, tasya prameyatvaM smaraNakRtam, tadabhAvaH apramANa5 prameyatvam / tadavazyambhAvenApadyate tatpratipattinibandhanasya pUrvapUrvatadbhAgAnusmaraNasyAbhAvAt, so'pi tatparyantavarttizabdaparamANUnAmananusmaraNAt / tanna parasyAbhilApasambhavaH tadabhAvAt kathamuktam- 'abhilApapratibeddhatayaivArthA vyavasIyante' iti / bhavatu vA kathazcidabhilApaH, tathApi tatsmaraNasyAparAbhilApapratibandhe anavasthAnamuktam / tadapratibandhe yadi tainnirvikalpakaM na tadviSayasya zabdasyAnyatra yojanaM svalakSaNatvAditi gatamartha - 10 vyavasAyavArttayA / savikalpakaM cet; kathamavyApakaM vikalpalakSaNaM na bhavet ? anabhilApava to'pi tatsmaraNasya savikalpakatvAt / sAkSAdanabhilApavattve'pi upacArAdabhilApavadeva tatsmaraNam / na hi sAkSAdabhilApasambandhAdevAbhilApavattvaM pratIteH, api tu abhilApasambandhayogyA kAragocaratvAdapi / tadyogyaJcAkAraH sAdhAraNAkAra eva tatra zabdasaGketAdeH zakyavidhAnatvAt / a evoktam- "abhilApasambandhayogyapratibhAsA pratItiH kalpanA ' ' [ nyAyabi0 pR0 13 ] iti / 15 tataH zabdasmaraNasyApi zabdasAmAnyagocaratvenopacArAd abhilApavattvopapatterupapannaM vikalpatva 20 cet; atrocyate - sa sAmAnyAkAraH kalpitaH, pAramArthiko vA bhavet ? kalpitazcet; kathaM tasyAbhilApasaMsargaM prati yogyatvam ? yogyatvaM hi sAmarthyameva / na hi tat kalpitasyopapannam / kalpitazcetkathaM yogyaH ? yogyacetkalpitaH katham ? yogyaca kalpitazceti mitho niSpIDitaM vacaH // 411 // kalpitazcetsamartho'pi kalpitaM syAtsvalakSaNam / saugatAnAM tataH prAptaM na kizcitparamArthasat // 412 // kalpanAmAtravAdastu pazcAtpratividhAsyate / kalpito'pi samarthazcet; marIcyambho'pi pIyatAm // 413 // yogyatvamapi tasya kalpitamiti cet; tarhi tenApyabhilApasaMsargayogyena bhavita25 vyam, anyathA tatpratibhAsavatyAH pratItervikalpakatvAnupapatteH / tadapi tasya tadyogyatvaM yadi pAramArthikam sa eva prasaGgaH - kalpitazcetyAdi / kalpitaJcet; na; tarhi ' tenApi ' ityAdeH prasaGgasyAnubandhAdanavasthApattezca / ; yatpunaretaMt-svalakSaNameva sAmAnyaM tasyaiva dRSTasAdhAraNarUpeNa pratItyupasthApitasya sAmA 1 - syAbhAgAt A0, ba0, sa0 / 2 - bandhatayaivArtho'pyavasIyate iti A0, ba0, pa0, sa0 / 3 abhilApasmaraNam / 4 abhilApasmaraNasya / 5 - vattvApatteH A0, ba0, pa0, sa0 / 6 zabdasAmAnyAkArasya / 7 - tamapi cet A0, ba0, pa0, sa0 / 8 -lpatvAnu-A0, ba0, pa0, sa0 / 9 tulanA - " yadA sAkSAjjJAnajananaM prati zatatvena pratIyate tadAsau svena rUpeNa lakSyamANatvAt svalakSaNam / yadA tu pAramparyeNa zakatA tasyaiva pratIyate tadA sAmAnyarUpeNa lakSaNamiti sAmAnyalakSaNam" - pra0 vArtikAla0 2 / 2 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] prathamaH pratyakSaprastAvaH 139. nyavyapadezAt, tato vAstavameva tasyAbhilApa sambandhasAmarthyamiti tatrocyate-yadi sAdhAraNaM rUpaM svalakSaNasyAsti na kiJcit saMvRtisat ? tadaparasya tasyAbhAvAt / nAsti cet ; tenAvabhAsanam ? marIcikAtoyavaditi cet; ucyate kathaM svalakSaNasya zektezcettadrUpasya pravedanam / sarvadA tatpravRttiH syAttacchakteravilopanAt // 414 // aluptazaktikatve'pi sadA taccenna vedayet / asAdhAraNarUpasyAdhyapravedanamAgatam // 415 // zaktimattvaM vihAyAnyanna taMtrApi nibandhanam / tataH svalakSaNasyaiva vArtA'pi vilayaM gatA / / 416 // sacivAbhAvato no cetsarvadA tatpravedanam / tadrUpadarzanI zaktistadA tahiM kathaM bhavet ? // 417 // bhAveSu hi vinA kAryaM na zakti: zakyakalpanA / sarvakAryeSu sAmarthyaM sarveSAmanyathA bhavet // 418 // sA'pi nAsti tadAnIM cet; prApte'pi sacive katham ? | yatsAdhAraNarUpasya tadbhAve syAtpravedanam // 419 // sacivAtsannidhiprAptAt na sa tasyopajAyate / samakAlatayA hetuhetumattvAvyavasthiteH // 420 // prAgazaktasya pazcAccettasya zaktistato bhavet / kSaNadvayasthitau tasya kSaNabhaGga jagatkatham ? // 421 // 10 1 - raNarUpaM tA0 / 2 - tizce-A0, ba0, pa0, sa0 / 3 pravedane / 4 sajIvAbhA - A0, ba0, pa0, sa0 / sahakArivirahAt / 5 sahakArivirahAvasthAyAm / 6 zaktiH / 7 prAgazatazca A0, ba0, pa0 / 8 sahakArisakAzAt / 9 vastu / 10 arthajJAne'pi / 15 tanna svalakSaNabalAttadAkArapravedanam / vijJAnabalAdeveti cet; tadapi katham avidyamAne - 20 mupadarzayet, kAraNasya viSayatvopagamAt ? na cAsataH kAraNatvam / arthajJAna evAyaM niyama iti cet; "tatrApyakAraNasya viSayatve ko doSaH ? sarvavedanameva pratibandhAbhAvA'vizeSAditi cet; na; asadvedane'pi samAnatvAt / marIcyAM jalavatsarvasyAsataH kinna vedanam ? | pratibandho na tatrApi yadasti niyamakSamaH // 422 // sarvasyApyasato vittAvekasmAdeva vedanAt / aparaM tatra vijJAnaM sarvameva vRthA bhavet // 423 // sarvasadane'pyevaM naiSa doSo'nyathA bhavet / ityaniSTaprasaGgo'yaM kathannAma nivAryatAm // 424 // 25 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 nyAyavinizcayavivaraNe [17 mithyAjJAna tathA zakteniyatagrAhakaM yadi / arthajJAnaM tathA zakteniyatagrAhakaM bhavet / / 425 // tatastasyArthakAryatvakalpanA yuktivarjanAt / 'akAraNaM na viSayaH' ityetadvAlabhASitam // 426 // 5 dasmAdasadAkArasyAkAraNatvena grahaNAbhAvAnna sAdhAraNAkAragrahaNamapi vikalpalakSaNam / bhavatu vA teMdrahaNam, tathApi tadrahaNazaktyA jJAnasvarUpagrahaNe tadAkAravas tatsvarUpasyApi mithyAtvaM bhavet / na hyasadAkAragrahaNAbhimukhena svabhAvena gRhItamanyathA bhavati, nIlAbhimukhasvabhAvagRhItasyApi pItatvaprasaGgAt / na ca jJAnasvarUpasya mithyAtvam ; anabhyupagamAt, tadpratipattiprasaGgAcca / na hi mithyArUpAdeva mithyAtvam amithyAtvavacchakyapratipattikam / 10 zaktayantareNa tadhaNe teMdubhayazaktisAdhAraNatvaM vijJAnasya prAptam / bhavatu ko doSa iti cet ; na; sAdhAraNaviSayavattasyApi mithyAtvaprasaGgAt / punarapi tatsAdhAraNAkArakalpane anavasthApatteH agrahaNameva sAmAnyAkArasya / tannedamapi vikalpalakSaNam asambhavAt / etadevAha padArthajJAnabhAgAnAM pdsaamaanynaamtH| tathaiva vyavasAyaH syAcakSurAdidhiyAmapi // 7 // iti / 15 artho'bhidheyaH padasyArthaH padArthaH sAmAnyam, tatraiva zabdasaGketasya sambhavAt / tasya jJAnaM tasya bhAgAH parAparasAmAnyarUpA aMzAsteSAM vyavasAyaH syAt / ava. sAyo'dhigamastadabhAvo vyavasAyo vizabdasyAbhAvArthatvAt "vimalAdivat saH syAdbhavet anavasthAnAditi bhAvaH / kutaH "sambhavatAM teSAM vyavasAya ityAha-padasAmAnyanAmataH / padyante jJAyante'neneti padaM jJAnameva tatra sAmAnyAnAmaparAparAtmanAm, tadviSayatvena namanam ukta20 prakAreNopasarpaNaM tasmAditi / tarhi mA bhUjjJAnasyAtmani sAmAnyAkAra iti cet, na; zakti bhedena jJAnabhedaprasaGgAt / tathA hi-na sAmAnyagrahaNaM tadbrahaNasya svasaMvedanazaktivyatirekAt , asaMviditasya ca bahirviSayatvAnabhyupagamAt / -punarapyaparasvasaMvedanazaktikalpanAyAM sa eva prasaGgai zaktibheda ityAdiranavasthA ca / tataH sudUramapi gatvA zaktidvayAdhiSThAnamekaM saMvedanamabhyu* pagantavyam / tato yaduktam-"bahIrUpatayaiva sAmAnyaM na jJAnarUpatayA" [ ] 25 tanniSiddham; jJAnarUpatayApi sAmAnyasyopadarzitatvAt / sadapi sAmAnya jJAnarUpatayA'rtha eva; ityapi na zobhanam ; sAdhAraNAkArasya arthatvAnabhyupagamAt / tadanarthatve ca tatpratipatterasambhavAt na sAdhAraNAkAragrahaNaM vikalpalakSaNamiti sAdhUktam-'padArtha' ityAdi / tathAzaktirniya-A0, ba0, p0|2 arthajJAnasya / 3 sAdhAraNAkAragrahaNam / 4 tadagrahaNa-bhA0, ba, pa0, s.|5-khruupsy gra-A0, ba., pa0, s0|6 jJAnasvarUpasyApi / 7 mithyAtvApratipatti / 8 jJAnasvarUpagraNe / 9 sAdhAraNAkAragrahaNazaktiHsvarUpagrahaNazaktiriti zaktidvayasAdhAraNatvam / 10-t vyava-A0, ba0, 50, s0|11 vikalA-A, ba0, pa0 / 12 sambhavatA te-A. ba0, 50, s.| 13 -rpaNAttasmAA0, ba0, 50, s0|14 tathApi na taa0|15 prasAza-A0, 20, 50, s.| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117] prathamaH pratyakSaprastAvaH bhavantu tarhi nirvikalpA eva buddhayo vikalpabuddhivyavasthAnopAyAbhAvAditi cet; atrAha-'cakSurAdidhiyAmapi' iti / cakSurAdiryeSAM zrotrAdInAM teSAM kAryabhUtA dhiyaH tAsA. mapi na kevalaM mAnasInAmityapi zabdArthaH / kim ? vyavasAyaH adhigamAbhAvaH / katham ? tathaiva tenaiva prakAreNa / tathA hi vikalpabuddhayo yallokarUDhA api sphuTam / / kSodakSamatvAbhAvena vinazyanti bhavanmate // 427 // nirvikalpadhiyo'pyevaM cakSurAdIndriyodbhavAH / vicArajvalanAlIDhA vimuJcantyeva jIvitam // 428 // yataH na tAsAmapi sAmAnya viSayatvena sammatam / uktazca doSo niHzeSastatrApyeSaH prasajyate // 429 // 'niraMzaM vastu tadvecaM kevalaM paravArtayA / na jAtu na kacittAdRk pazyAmaH pratibhAsanam // 430 // abhAve sarvabuddhInAM boddhavyasyAnavasthiteH / bhAvanairAtmyavAdasya sAmrAjyamadhunA''gatam // 431 // tasyApi na vyavastheti prAgevedaM niveditam / kalpitaM tanna sAmAnyaM bauddhAnAmavatiSThate // 432 // vastubhUtaM tu tatteSAM nAstyevAnabhyupAyartaH / tato na tatra nirbandhaM zAstrakAraH karotyayam // 433 // bhavatu vA kimapi sAmAnyam, tathApi zabdasmaraNavaccakSurAdibuddhInAmapi vyavasAyA- 20 tmakatvamanivAryameva / tadAha-'padArtha' ityAdi / padamabhidhAnaM tadevArtho viSayo yeSAM jJAnAnAM smaraNarUpANAM teSAM bhAgA bahirviSayA aMzAH, nAtmaviSayAH teSAmavyavasAyasvabhAvatvAt, teSAM vyavasAyo nizcayasvabhAvaH / kutasteSAM saH ? ityAha-'padasAmAnyanAmataH' iti / padasya smaryamANazabdasya sAmAnyaM tatra namanAt tadAhakatvenopanipAtAt / tataH kim ? ityAha-tathe (tathaiva i) tyAdi / tathaiveti zravaNAt yathaiveti labhyate-tayornityasambandhAt / tato'ya- 11 marthaH-yathaiva zabdasmaraNabhAgAnAM svaviSayasAmAnyagocaratvena vyavasAyasvabhAvatvaM tathaivaM ckssuraadibuddhiinaampi| na hi tAsAmapi paryudastasAmAnyavastuveditvam anubhavapathopesthApitamastIti bhaavH| -dhiyo'styaivaM mA0, ba0,50, s0| 2 nirNshv-taa0|3 bauddhoktyA / 4 grahaNopAyAbhAvAt / 5-tmavattva-A0, b0p0|6 -ti labhyate s0| 7-syAt samba-A0, ba0, 50, s0|8-v ca cakSu -mA0, ba0, 50, s0| 9 anubhvpthopbhaavitvprtiiteH| na caikasamayaparyavasitatadyApArajanmanaH tajjJAnasyA parAparasamayagocaratvaM sarvasya sarvAkAravastudarzitvApatteH / tadAha-yogyadezasthite'kSANAM vRttirnAtItabhAvini / tadAzritaM ca vijJAnaM na kAlAntarabhAvinIti / na cAparAparasamayasthApitamastIti-A0, 20,0s0| anubhava" sthApitamastIti taa0| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nyAyavinizcayavivaraNe [17 __ syAnmatam-na sAmAnyaM cakSurAdijJAnasya viSayaH sambhavati / taddhi kalpitam , vastubhUtaM vA bhavet ? na tAvatkalpitam ; tasyAvastutvena tadviSayasya tajjJAnasyAvastuviSayatvopapatteH / na caitannyAyyama, tasyA'pratyakSatvaprasaGgAt / na hyavastuviSayaM pratyakSaM nAma; atiprasaGgAt ,'aJjasA' padavaiyarthyApattezca nivAbhAvAt / astu vastubhUtameva sAmAnyamiti cet ; tadapi tadbhavasAmA5 nyam , sAdRzyasAmAnyaM vA bhavet ? na tAvat tadbhavasAmAnyam ; taiddhi kAlatrayavyApirUpam , tadapi kasyacidvizeSAtmakasya, tavyatiriktasya vA bhavet ? vizepAtmakasya cet / tasyApi tadrUpaM pratikSaNabhedinazcakSurAdipratyakSasya vedyam , kAlAntaravyApino vA ? / na tAvadAdyasya ; tasya vartamAnasamayaparyavasite cakSurAdivyApAre tadAyattautpattikatvena tatsamaya eva paryavasAnAt / na caikasamayaparyavasitatadvyApArajanmanaH tajjJAnasya aparAparasamayagocaratvam ; sarvasya sarvAkAra10 vastudarzitvApatteH / tadAha "yogyadezasthite'kSANAM vRttirnAtItabhAvini / tadAzritaJca vijJAnaM na kAlAntarabhAvini // " [pra0vArtikAla0 2 / 126] na cAparAparasamayapratipattimantareNa tadvyApitvaM kasyacitsukhAvabodham ; vyApakapratipatteApyaprati pattinAntarIyakatvAt , ekena ca pratyakSeNa tadhaNe vyartha evAparAparazcakSurAdivyApAraH syAt / 15 aMparAparatatpratyakSArthatvAnna doSa iti cet ; na ; tasya prayojanAbhAvAt / kAlAntaravyAptiprahaNaM prayojanamiti cet ; na ; tasya prathamapratyakSAdeva bhAvAt / naikena tadbrahaNam ; aparApareNaiva tena tadhaNAbhyupagamAditi cet ; na ; tasyApi parAparasamayAnanusandhAyitvena svakAlaparyavasita eva vizeSe vyApArAt / tanna kSaNakSINaM pratyakSamekamanekaM vA kAlAntara vyApibhAvanirIkSaNe dakSatA kakSIkaroti / mA bhUttasya" tannirIkSaNadakSatvaM kAlAntaravyApi20 nastu bhavatyeveti cet ; na; tasyApi prathamacakSurAdivyApArAdutpannasyaiva tatra pravRttau aparAparata. dvyaapaarvaiphlyprsnggaat| "tadvyApArAdapi "tasyotpattiriti cet ; na ; utpannasyotpattyayogAt , utpannasyAparAdhInasvabhAvatvAt , utpannasyApi kAlAntaravyAptiH aparAparatadvyApArAditi cet ; na; 'progeva kAlAntaravyApitayotpannatvAt ; "prAgatadvyApitayotpannasya pazcAttadvyApitvaM tadvyApArA diti cet ; na; prAcyAtadvyApirUpaparikSayAbhAve hetuzatenApi punastadvyApirUpakaraNAsambhavAt 25 "virodhAt / tatparikSayabhAve punastadanyadeva tadvyApArasampAditaM bhavet / tanna tasya" kAlAntara vyAptiH aparAparatadvyApArAt / tataH kAlAntaravyAptimanti darzanAnyeva parAparANyupajAyanta iti 1-jJAnaviSa-mA0, ba0, 50, s.| 2 tadbhAvasA-A0, ba0, 10, s.| 3 tasya hi taa.| 4-vyAptirUpam A0 b0,0| 5 cittasyApi A0, ba0, 50, sH| paryavasAt na ca tayApArasya pUrvAparasamayabhAvitvapratIteH na caika-A0, ba0, 50, s0| 7 aparAparacakSurAdivyApArANAm / 8 vizeSajyA -A0, ba0, 50, s0| 9 -vyApinirI-A0, ba0, 50, s.| 10 pratyakSasya / 11 aparAparacakSurAdivyApArAdapi / 12 prathamapratyakSasya / 13 prAgiva s0|11praagev ta-A0,0pa0sa015 aparAparacakSurAdivyApArAt / 16 virodhAt tatparicchedAtkimevaM bhA0, ba0,50, s0|17 pratyakSasya / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 117] prathamaH pratyakSaprastAvaH cet ; na ; teSAM prayojanAbhAvAt / prathamatadvyApAropajanitenaiva kAlAntaravyApinA pratyakSeNa bhAvasAmAnyasya paricchedAt kimevaM bhAvAnAM prekSAvattvamasti yatsati prayojane bhavanti nAsatIti ? svahetusAmarthyAyattajanmAno hi te saMtyasati ca prayojane bhavantyeva niyameneti cet ; satyamevaitat ; yadi tathAdarzanaM teSAm , dRSTe cAnupapattiparyanuyogasyAsambhavAt / na caivam / na cAdarzanapathaprasthAyini vastuni evamuttaramucitam , atiprasaGgAt / tanna kAlAntaravyApi- 5 nApi pratyakSeNa kasyacitkAlAntaravyApirUpaM sUpagraham / tanna vizeSAtmanaH kAlAntaravyApirUpaM sambhavati; asampratipatteH / taduktam "ekatra dRSTo bhedo hi kvacinnAnyatra dRzyate / " [pra0 vA0 2|126]iti / nApi vizeSavyatiriktasya sAmAnyasya tavyApitvam ; tavyatirekasyaivApratipatteH vizeSabuddherevo. palambhAt / yadi hi vizeSavatsAmAnyamapi syAt ta~buddhirapyupalabdhaiva syAt, na caivam / na 10 cAnupalabdhasyAstitvaM vyomakusumavat / tadapyuktam "na tasmAdbhinnamastyanyatsAmAnyaM buddhybhedtH||"[pr0vaa0 2|126]iti / etena sAdRzyasAmAnyamapi pratyuktam ; tasyApi vizeSavyatiriktasyAnupalambhAt , vizeSANAM cAnanvayAt / tanna sAmAnyaviSayatvamakSajJAnasya yato vyavasAyasvabhAvatvamiti / tatredamucyate-prathamastAvadvikalpo'nupapanna eva; kSaNakSINasya pratyakSasyAnvayaviSaya- 16 tyAbhAve viSayatvaprasaGgAt / svarUpaviSayatvAnneti cet ; na tIndriyaMpratyakSatvam , svarUpe madhyApAra bhAvAt / kSaNikabahirvastuviSayatvAt tatpratyakSatvamiti cet ; tasya tadviSayatvaM kuto'vasIyate ? "yogyadezasthite'kSANAm" ityAdikAdvicArAditi cet ; sa vicAraH kinnAma mANaM bhavet ? pratyakSamiti cet ; na ; tasya nirvikalpatvena evaMvicArakatvAyogAt / vicArakasyApi pratyakSatve tasya samayatrayagocaratvamurarIkartavyam , anyathA madhyasamayaparyavasitendriya vyApAropalabdhasattAkasya kathamatikrAnte'nAgate ca pratyayasya pravRttiriti ? asyaM tadvyApArasyAnupapatteH / yadi hi tatpratyakSaM madhyamasamayavat pUrvAparAvapi samayau pazyettadA madhye indriyavyApA tya tatpratyakSasya ca sadbhAvaM pUrvAparayozca tadabhAvaM pazyet nAnyathA / na hi bhUtala patiyatpratyakSaM tatra kasyacid bhAvamabhAvaM vA pratyetumarhati / bhavatu tasya samayatrayagocaratvamiti cet ; kathamuktam-"na pUrva paratra na paraM pUrvatra pratyakSam" [pra0vArtikAla0 2 / 126] iti ? prastuta- 25 pratyakSavadaparasyApi pratyakSasya pUrvAparasamayaviSayatopapattestatkRtasya vizeSAnvayagrahaNasyApyanivAra. NAt / tato nirAkRtametat-"vyaktInAM bhAvo na tAsAmanvayaH" [pra. vArtikAla0 2 / 126 ] iti / yadi punaridamapi pratyakSaM na pUrvAparakSaNau pazyati kathaM "tatrendriyavyApAratad -janmano bhA0, ba0, 50, s0|2 satyasatI ca / 3 kAlAntaravyApitvam / 4 sAmAnyabuddhirapi / 5 nirvikalpakatva pra-A0, ba0, p0|6 pratyakSaM sva-A0,0, 50, s0| 7 pratyakSasya / 8 bhavetpratyakSa tatra kasyaci-A0,va0pa0 / 9 madhyasamayavyApArotpabhapratyakSasya / 10 pratyakSasya / 11 pUrvAparakSaNayoH / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe dhyakSayorabhAvaM pazyet ? / pazyatu ko doSa iti cet ; na; 'aparamapi pratyakSaM pUrvAparakSaNAvapratyakSayadeva tatra kasyacidanvayaM pazyatu na kazcidoSaH' ityapi prasaGgAt / tato 'na pUrva paratra' ityAdyapi parasya prayAsamAtrameva, tathApi kasyacidainiSTasyA'bhAvAt / tannAyaM vicAraH pratyakSam / anumAnamiti cet ; na ; linggaabhaavaat| indriyavyApArAzritatvameva liGgam , tena 5 tadadhyakSasya kSaNaparyavasAnasAdhanAditi cet ; ka punastasya svasAdhyAvinAbhAvapratipattiH ? saMhRta sakalavikalpAvasthAyAmiti cet ; na ; tasyA evAparijJAnAt anupajAtavikalpakalmASA niraMza. kSaNakSINasvaparaviSayadarzanaprabandharUpA seti cet ; nanviyaM zrUyata eva bhvdvcnaat| na kadAcidapyanubhavapathamupasarpati antarbahizcAnvayino nAnAvayavasAdhAraNasyaiva cetanasyetarasya ca pratipattidarzanAt / tasmAd durantasaMsAraduHkhadAvAdabhIrubhiH / adRSTA kalpitaiveyaM lokaviplavakAriNI / / 434 // tarhi vipakSe samayAntarapravRttilakSaNe bAdhakabalAdavinAbhAvapratipattiriti cet ; na ; virodhAbhAve bAdhakAnutpatteH / astu kSaNamAtraparyavasitendriyavyApArakRtaM pratyakSaM na ca tanmAtraparyavasitam, kimatra viruddham ? niyatAtItAdiviSayatvameva / na hyatItAdiviSayatvasambhave pratyakSasya niyata tadviSayatvaM zakyamupapAdayitum ; tadanyasyApyatItAditvAvizeSAt / evaJca sarvaH sarvAkAradarzI 15 syAt / na caivam, atIte smaraNasya anAgate ca sambhavAnumAnasya vaiyApatteH / ato virodha balopanItasyAtiprasaGgasyaiva hetubAdhakasya vipakSe sambhavAt kathaM tadbalenAvinAbhAvapratipattirna bhavatIti cet ? na; vartamAnaviSayatve'pi doSAt / tathA hi grahaNaM vartamAnasya pratyakSeNAvagacchataH / sarvasya vartamAnasya tenaiva grahaNaM bhavet // 435 // pratyakSAntaramanyatra tathaivopakalpitam / gRhItagrahaNAdoSAtparasya smaraNAdivat // 436 // pratyakSaM vartamAnasya yasyaivAkAramudhet / tasyaiva grahaNaM tena na sarvasyeti cenmatam // 437 // sarvasya vartamAnatvAvizeSAtsveSTavastuvat / tadeva niyataM kasmAdAkArodvahanaM bhavet // 438 // 'yatraiva yogyamadhyakSaM tasyaivAkAramudhet / gRhNAti ca tadeva' iti pratyavasthAna sambhave // 439 // atItAdigrahe'pyevaM niyamaH kinna manyate / yatpratyakSasya tatrApi sAmarthya niyamAnvitam // 440 // saM yadeva bhA0,0, 50, s0| 2 kathaJciddoSaH A0, ba0, 50, s0|3 -niSTAbhA-A0, 10,10, s0| 4 saMhRtasakalavikalpAvasthA / 5 kSaNAntara / 6 kSaNamAtra / tathaivAvaka-A0,0, 50, sa.10-ma sambhavet A0, 10, pa0 / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH 'sAmarthya nanu bhAvAnAM vedyate kAryadarzanAt / sAmarthyAtkAryaklRptistu na yuktAnyonyasaMzrayAt' // 441 // ityapi pratyavasthAnaM tamobAhulyasambhavam / AkAraniyame'pyevaM doSavAdAniSedhanAt // 442 // AkAraniyamaH siddhaH pratyakSAt , 'sa tu kiMkRtaH' / ityatrAdhyakSasAmarthyasyottaratvena varNanAt // 443 // nAnyonyAzrayadoSazcet ; gRhItaniyame'pyayam / samAdhiH kinna yena tvaM tatraivAsi parAGmukhaH // 444 // api caindriyasyAlpakAlatvaM tadadhyakSe bhavedyadi / kAraNasyAlpadezatvaM kArya kinnopagacchati // 445 // tathA satyalpakAdvaherne mahAdhUmasambhavaH / bIjAdapyaNuno na syAt sthUlanAlAGkurodayaH // 446 // pratItibAdhanAnnaivamiti cedabhilapyate / kAladairye'pi saMvitteH pratItiH kinna vidyate // 447 // dezavyAptiraNutvAnna bhAvasyetyapi durvacaH / avayavyAdisaMsiddheryathAsthAnaM nirUpaNAt // 448 // na cApi dezavyApitvamatrAtIva prasaktimat / yogyatAniyama muktvA nAnyadasti ca kAraNam // 449 // kAlavyAptau ca bodhasya se samAnastataH katham / atiprasaGgo yenAsyA bAdhanaM parikalpyate // 45 // tanna bAdhakavalAdapyasyAvinAbhAvanizcayaH / na cAnizcitAvinAbhAvasya gamakatvam atiprasaGgAt / tadayamaprayojako hetuH|asiddhshc; indriyavyApArasya kSaNamAtraniyamabhAvapratipatterupAyAbhAvAt ,atItasya smaraNena bhAvinazca samayasyAnumAnenAvaSTambhAnna tatrendriyavyApAraH / na hi smaraNAnumAna. vyApAra evendriyavyApAraH tannibandhanasyApi viSayaparicchedasyAdhyakSatvaprasaGgAditi cet ; na; 25 adhyakSayogye atIte bhAvini ca smaraNAnumAnapravRtterabhAvAt / smaraNaM hi nAnAsamayavyavahita evopalabdhapUrve pravRttimat , na ca tasyAdhunikapratyakSaviSayatvam / anumAnasya anantarasamayagocaratvamapi na pratyakSaviSayApekSam apratyakSaviSaya eva zabdavidyudAdyuttarapariNAmAdau tadabhyupagamAt / AnantaryAvizeSAttatpariNAmasyApi kasmAnnendriyaviSayatvamiti cet ? na; yogyatAniyamena viSaya tatraivApi pa-A0,0pa02 indriyprtyksse| 3 kAlasyAptau maa0,0,0s0| yogytaaniymH| 5 kAlavyApteH / 6 pratipattAvupAyA-tA0, s0| 7 anumAnAbhyupagamAt / 8 zabdavidyudAdyuttarapariNAmasyApi / 9 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 20 25 46 nyAyavinizvayavivaraNe [ 17 vyavasthAyA niveditatvAt / tato nAsmAdupAyAdindriyavyApArasya kSaNaniyamapratipattiH / tadvyApArajanitasya pratyakSasya kSaNaniyamAt tadvyApArasyApi tenniyamapratipattiriti cet; tatpratyakSasya kutastanniyamaH ? taivyApArasya tanniyamAditi cet; na; parasparAzrayAt - indriyavRtteH kSaNaniyatatva tatpratyakSaM kSaNaniyataM syAt, tatpratyakSakSaNaniyatatvAdindriyavRttiH kSaNaniyatA syAditi / svata evendriyavRttestanniyamaH pratIyata iti cet; na; tadvRtteracetanatvAt / cetanaiva tadvRttiH tadvRttitvAt svapnopalabdhatadvRttivaditi cet ; na ; taccetanatvasya "viplutAkSa" "ityAdau nirAkaraNAt / tanna kutazcidapi tadvyApArasya tanniyamasya siddhi: / siddhasyApi na gamakAGgatvaM vyabhicArAt / dRzyate hi samayaparyavasitAdapi tavyApArAd alAtakSaNeSvanvayadarzanam anyathA cakrabhrAnterabhAvaprasaGgAt tasyAstadanvayajJAnarUpatvAt, tajjJAnasya cendriyajatvAt / upaghAtavazAdalpasamayAdapi tadvyApArAccakajJAnamaviruddhamiti cet ; na ; stambhakSaNeSvapi tata evAnvayajJAnasyAvirodhaprasaGgAt / kutastatropaghAta iti cet ? alAtakSaNepu kuta: ? teSAmeva zIghravRttitirohitabhedAnvayAditi cet; na; stambhakSaNAnAmapi zIghravRttitvAvizeSAt, anyathA vilambya pratipattiprasaGgAt / upaghAtajave' alAtacakrajJAnavat tadanvayajJAnasyApi vibhramaH syAditi cet; na; tathApi vyabhicArasyAparihArAt / api ca, yadi " tadavibhrameNa prayojanaM mA bhUdupaghAtanibandhanaM tadanvayajJAnam, anugraha nibandhanaM tu syAt, viSayakSaNAnvayena vastubhUtenaiva tadindriyasyAnugrahAt / viSayasyAkAraNatvAt kathaM tadanvayasyA - nugrAhakatvamiti cet ; upaghAtakatvaM katham ? saugate mate viSayasya " kAraNatvAditi cet ; anugrAhakatvamapi tata evAstu " taM pratyeva tadanvayasya vastubhAvopapAdanAt tadvastubhAvasyApariskhalitA tajjJAnAdeva pratipatteH / na caivam alAtacakrAkArasyApi vastubhAvaH; karavyApArakRtazI'parivartanAbhAve'pi tatpratipattiprasaGgAt vastupratipattau taparivarttanasyAkizcitkaratvAt / tadeva tatra sAmagrIti cet; gatamidAnIM vibhramavArttayA, kAcAderapi rajanIkara 'vyAkArapratipattau sAmagrIrUpatvopapatteH", :"", "" tad vyAkArasyApi vastutvaprasaGgAt / bAdhakapratyayopanipAtasya cakrAkAre bhAvAt / tannApariskhalitapratyayavedyatvaM tadAkArasya yato vastubhAvaH syAt / stambhAdyanvayajJAnamapi paraskhalitameva manovikalpatvAt marIcikAtoyavikalpavat / kSaNakSINAni hi stambhasvalakSaNAni pratyakSato vedyante, tadanantarakAlabhAvI tu manovikalpaH tadanvayamavidyamAnamevopadarzayatIti cet ; na; tasyendriyavyApArAnvayavyatirekAnuvidhAyino manovikalpatvAnupapatteH alAtacakravibhramasyApi " tadvikalpatvaprasaGgAt / tathA ca vyAhatametat 1 indriyavyApAra / 2 kSaNaniyamapratipattiH / 3 indriyavyApArasya / 4 tadvRttatvA-A0, ba0, pa0, sa0 / 5 nyAyavi0 zlo0 48 / 6 indriyavyApArAt / 7 jJAnaviro-A0, ba0, pa0, sa0 8 - jantvalAta - A0, ba0, pa0, 09 tadApi A0, ba0, p0| 10 anvayajJAnasya satyatvena / 11 - syAkAra - A0, ba0, pa0, sa0 / 12 saugatam / 13 - praparivartanabhA - A0, ba0, pa0, sa0 / 14 - karavyApAra - A, ba0, sa0 / - karavadyApAra - pa0 / 15 - rUpatvApatteH pa0 / 16 candradvayAkAra / 17 alAtacakrAkArasya / 18 manovikalatvAt A0, ba0, pa0, sa0 / "parasparaviviktANu prathamapratibhAsanam / vikalpakAstu vijJAnAt ghanAkArAvabhAsitA // " - pra0vArtikAla* 2 296 / 19 manovikalpatva | ! Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 228 prathamaH pratyakSaprastAvaH "zIghravRttaralAtAdegnvayapratighAtinI / cakrabhrAnti gAdhatte na dRzAM ghaTanena sA ||"[pr0vaa0 2 / 140 ] iti / spaSTapratibhAsatvAt na cakrasaMvedanasya manovikalpatvam / na hi tadvikalpAH spaSTAvabhAsino bhavanti / "naM vikalpAnuviddhasya spssttaarthprtibhaasitaa|" [pra0 vA0 2 / 283 ] iti vacanAditi cet ; na; stambhAganvayajJAne'pi spaSTapratibhAsAvizeSAt / darzanasAnnidhyakRtaH tatraM 5 tatpratibhAsa iti cet ; na; cakrasaMvedane'pi tata eva tadApatteH / tanna tadanvayajJAnasya manovikalpatvam / 'nanu indriyavyApArasya anugrahavazAdanvayajJAnahetutve prathamatadvyApArAdeva tadutpatteH aparAparatadyApAreNa kiM karttavyam ? parAparaM tajjJAnameveti cet ; na; tasyaiva prayojanAnavadhAraNAt / anvayagrahaNasya prathamajJAnAdeva bhaavaat|' ityapi alAtacakrajJAne samAnaH paryanuyogaH-prathame- 10 ndriyavyApArAdevopaghAtavazAt tajjJAnotpatteraparAparatadvyApArasya tatkRtasya cAparAparajJAnasya vaiyarthyAvizeSAt / aparAparajJAnenaiva cakrAkArapratipattau anvayapratipattirapi tathaivAstu / tathA ca vyAhatametat"tathA sati parAparadarzanAnAM vicchedAt ekenApi na tatkAlAntarasthAnagrahaH"[ ]iti| tannakSaNaparyavasitasyendriyavyApArasya gamakAGgatvaM vyabhicArAt / tato nAnumAnatvamapi vicArasya / ___avastusaMsparzI vikalpa evAyaM kazcinna pramANamiti cet ; kathamataH pratyakSasya kSaNaniyamaprati- 15 pattiH ? tadviparyayapratipatterapi tata eva prasaGgAt / tAdRzAd vikalpAtparAbhimatasiddhiM nivArayan tata eva svAbhimatamavasthApayatIti kimataH paraM parasya sAhasamudbhAvayAmaH / tathA ca vakSyati "sarvathA vitathArthatvaM sarveSAmabhilApinAm / tato vedyavyavasthAnaM pratyakSasyeti sAhasam // ' [nyAyavi0 zlo0156] iti / tanna vicArabalAtpratyakSasya kSaNaviSayatvAvagamaH / svata eveti cet ; na ; tathaivAsampra- 20 tipatteH / etadevAha AtmanA'nekarUpeNa bahirarthasya taadRshH| vicitraM grahaNaM vyaktaM vizeSaNavizeSyabhAk // 8 // iti / 'cakSurAdidhiyAm' ityanuvartate / tadayamarthaH-cakSurAdijJAnAnAm AtmanA svabhAvena bahirarthasya stambhAderya grahaNaM saMvedanaM tad vyaktam upahasanaparametad avyakte vyaktopAdA- 25 nAt avyaktamityarthaH / kIdRzena tena kIdRzasya tasya grahaNaM vyaktamiti cet ? anekarUpeNa / na vidyate ekamanvitaM rUpaM yasya tena kSaNikeneti yAvat / tAdRzaH anekarUpasya kSaNikasyeti yAvat / . ghaTTanena bhA0, ba0, 50, s.| 2 "na vikalpAnubaddhasya..."-pra. vArtikAla | "na vikalpAnubaddhasyAsti sphuttaarthaavbhaasitaa||"-pr. vA. m0|3 stmbhaadynvyjnyaane| 4 spssttprtibhaasH| 5 darzanasAnnidhyAdeva / 6 anvayajJAnameva / 7 kathamatapra-A0, ba0, pa0 / -n svata A0, ba0, 50, s0| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe adhyabhAgatkSaNakSINAt kSaNikasyaiva vedanam / tadavyaktaM samAcaSTe sUrirmAna vivarjanAt // 451 // vicArasya pramANatvaM tatra pUrvaM nivAritam / zAstrakArastadevAha 'vizeSaNavizeSyabhAk // 452|| - iti / .vizeSaNaM cakSurAdivyApArasya kSaNaniyama eva viziSTajJAnahetutvAt, tacca vizeSyaM ce taskRtaM pratyakSasya kSaNaviSayatvam, te svavipayatvena bhajata iti vizeSaNavizeSyabhAk / vicArarUpaM tadapi vyaktam, atrApyupahasanaM tasyApramANatvena nirUpaNAt, apramANopAzrayaNena kasyacidvyasiddheriti bhAvaH / svasaMvedanameva tarhi taMtra pramANamiti cet; atrAha - 'vicitram' iti / ciditi cicchaktiranubhava ityarthaH saiva trANaM trA parirakSaNaM yasya taccitram, tadviparItaM 10. vicitraM - kSaNakSayavipayatvaM pratyakSasya | anubhavaprasiddhaM khalvanubhavaparirakSitaM bhavati / na cedaM tatprasiddham / na hi pratyakSaM kiJcidapi kSaNaviSayatvenAtmAnamAvedayadupalabhyate / na cAnupalabdhasya kalpanam atiprasaGgAt / tanna kSaNaviSayaM pratyakSam / na ca tasyai nirviSayasya sambhava tyasambhave asambhavyeva prathamo vikalpaH / 5 148 'dvitIyastu nirupadrava iti tamupAzritya pratyakSasya sAmAnyaviSayatvanivedanena vyava 15 sAyAtmakatvaM vyavasthApayannAha - 'AtmanA' ityAdi / AtmanA cakSurAdibodhasvabhAvena grahaNaM sAkSAtkaraNaM bahirarthasya ghaTAdeH vyaktaM sarvajanaprasiddhamiti / anenaazakyapratiSedhatvaM bahirarthasya darzayan / [ 118 vijJAnamAtravAdAdervakti svecchA nibaddhatAm ||453 // kathaM punarbahirarthasya grahaNam ? kathaJca na syAt ? ekarUpatve tadayogAt / yadyekamantarbhAva20 grahaNapravRttameva pratyakSasya rUpam kathaM tena bahirbhAvasya grahaNam, bahirbhAvasyApyantarbhAvatvaprasaGgAt ? na hi antarbhAvagrahaNaikarUpeNa gRhyamANasya bahirbhAvatvam; antarbhAvasyApi tadbhAvAbhAvaprasaGgAt / bahirbhAvagrahaNapravRttameva tarhi tasyeM rUpamiti cet; na; antarbhAvasyAnanubhavaprasaGgAt / na cAnubhavAnAghrAtasya vahirbhAvagocaratvam; 'parokSa' ityAdinA " tannirAkaraNAt / tatkathaM bahirbhAvagrahaNaM suprasiddham asambhavadarthasya suprasiddhatvAyogAditi cet ? atrAha - 'anekarUpeNa' iti / anekam Atmani" vyApRtamanyat anyaccArthe rUpaM yasya tat anekarUpam, " 25 teneti / anekarUpaM pratyakSamAtmArthagrahaNakSamam ekasvabhAvapakSoktadoSeNAlipyate katham ? || 454 || 1 vizeSeNa vi-A0, ba0, pa0, sa0 / 2 caitatkRtam A0, ba0, pa0, sa0 / 3 tatpramA-A0, ba0, pa0, sa0 / 4 parIkSitaM A0, ba0, pa0 / 5 pratyakSasya / 6 pratyakSasyA'sambhave / 7 'vizeSAtmakatadbhavasAmAnyasvarUpaM pratikSaNabhedinaH cakSurAdipratyakSasya vedyam' ityAkArakaH / draSTavyam - pR0 142 paM0 7 / 8 ' kAlAntaravyApino vA' ityAkArakaH / 9 antarbhAvAbhAva | 10 pratyakSasya / 11 nyAyavi0 zlo0 11 / 12 Atmani vyAvRttam A0, ba0, pa0 / AtmavyASTatam sa0 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 118] vedyamekasvabhAvena rUpaM taJcedanekakam / tasya nAnAsvabhAvatvamevaM sati sudurghaTam // 455 / / ekarUpagrahAviSTasvabhAvasyaiva tatparam / viSayIbhAvamApannaM kathaM tasmAtpRthak bhavet ? // 456 / / vedyaM nAnAsvabhAvena taMccetsyAdanavasthitiH / tasyApi nAnArUpeNa pareNaiva pravedanAt // 457 // iti cet ; atra pratividhAnam anekarUpajJAnaM hi nAnyatpratyakSavedanAt / kiM tatrAnekarUpasya parasya parikalpanam // 458 / / anavasthAnadauHsthityaM yatsAmarthyAdupasthitam / bahirarthaparijJAnaM niruNaddhi prasiddhimat // 459 / / na hi pratyakSavedanAdanyadeva anekarUpavedanam / tacca tacchaktirUpAdupapannameva,tataH kiM tatrAparAnekarUpaparikalpanena ? yato'yamanavasthAnadoSo bahirarthaparicchedaprasiddhividhvaMsakArI nirAbAdhavRttiH pravarteta / tarhi pratyakSIdavyatiriktamevAnekarUpaM tatparijJAnaviSayatvAt tadrUpavat , tathA cAnyena rUpeNArthavedanam anyena ca svavedanamiti svarAddhAnto virudhyata iti cet ; na; sarvathA 15 tadavyatirekasyAzakyasAdhanatvAt / sarvathA hi pratyakSAdanekarUpasyAvyatireke tadeva pratyakSaM nirbhAgamavaziSyeta / na ca nirbhAgaM pratyakSamanyadvA vastu kiJcitsambhavati niravadyapramANasaMvedyatvAbhA. vAditi kariSyata evAtra prabandhaH / kathaJcivyatirekasAdhanaM tu siddhasAdhanameva, "rUpatadvataratyantavyatirekasyAnabhyupagamAt / nanvevamapi yenAtmanA pratyakSAttadaivyatiriktaM tena tatparijJAnameva "tasyApi parijJAnamastu, yena tu "tad vyatiriktaM tenAnyadeva tadvadanAd anekarUpavedanamiti 20 tannibandhanamanyadeva zaktirUpaM parikalpayitavyam , tadrUpavedanamapyanyasmAdeva zaktirUpAditi tadavasthamanavasthAnamiti cet ; anyadeva tadvedanamiti kutaH ? tathaivAnubhavAditi cet ; na; "rUpatadvadviSayasya vedanadvayasyAnanubhavAt / anubhave vA kathamanavasthAnaM tasyAnubhavapratikUlatvAt , tadidamanyonyavyAhatam-'anubhavazvAnavasthAnaM ca' iti / yadi bhinnaM tadvadanaM nAsti; kathaM tataH pratyakSasya vedanam ? avedanaviSayasya zaktirUpasya tadvedanAnaGgatvAt , anyathA pratyakSasyApyaviditasyaiva 25 arthavedananibandhanatvApatteriti cet ; kastasthAvedanamAha ? pratyakSatAdAtmyena tadvedanasyAbhihita pratyakSasya / 2 pratyakSasya anekarUpam / 3 -dupanatameva taa.| . -kAdinirA-bA0, pa., 10, s0|5-shaadivy-aa0, ba0, 50, s0| 6 virudhyata A0, 20, 50, s0| 7 svabhAvatadvatoH / 8 tat anekarUpam / 9 prtykssprijnyaanmev| 10 anekarUpasyApi / 11 anekarUpam / 12 pratyakSavedanAt / 13 rUvaM kalpa-A0, ba0, pa., s0| 14 rUpatadvi-A0, ba0, 50, sa. / svabhAvatadvadgocarasya / 15-vprikuu-taa| 16 anekarUpavedanam / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe 150 [18 tvAt / aparijJAtena rUpeNa kathaM tasya pratyakSaparijJAnAGgatvamiti cet ? na; sarvAtmanA parijJArtasyaiva tasya tadaGgatvamityanabhyupagamAt / tadbhedasyAparijJAne kathamastitvamiti cet ? na; kAryabhedAdeva tadbhedasya suparijJAnatvAt / bhinnaM hi tatkAryamarthavedanaM svasaMvedanaM ca / na hi tadekarUpatve satyupapannam, uktatvAt nyAyasya / na caikAntikastadbhedaH ; kAryabhedasyApyaikAnti5. katvAbhAvAt / na hi svasaMvedanAdarthavedanaM tato vA svasaMvedanamekAntato bhinnam ; abhedasyApi kathaJcidupalambhAt / nanvevaM bahirapi nAnAnIlapItAdivipayatve kathaJcitsaMvedanabhedaH tannibandhanazca rUpabhedaH prApnotIti cet; satyametat; nyAyopapannatvAt / anekarUpatvamapi tasya yokarUpanibaddhameva, anekasaMvedanatvameva tasya tannibaddhamastu kimanekarUpatvakalpanayA ? tadapi taduparAnekarUpa nibaddhameveti cet; na; tasyApi tadaparAnekarUpanibaddhatvakalpanAyAmanavasthApatte10 riti cet; na; pUrvapUrvAnekarUpanibaddhasya uttarottarasya tadrUpasyopapatteH avyavasthitadopAbhAvAt anAditvenopAdAnopAdeyabhAvasya prakalpanAt / bhavatu bahirarthasya grahaNam, anvitasya tu kathaM grahaNam ? pratyakSasya kSaNaparyavasAyitvena tadanvayAdhiSThAnapUrvAparakSaNagocaratvAbhAvAditi cet; na; tasya ' tatparyavasAyitvAbhAvAt, kAlAntarAvasthAyitvena prathamalocanAdivyApArAdutpatteH / aparAparastarhi tadUvyApAraH kaimartha15 kyAt ? prathamapratyakSAdeva bahirbhAvAnvayasya pratipatteH pratyakSAntarasyAnapekSaNAditi cet ; na "; tena tatraivAparAparasyAtizayasya sAdhanAt / tathA hi 20 akSavyApArataH prAcyAdutpannasya dRgAtmanaH / "anyato'vagrahAtmatvamIhanAtmatvamanyataH // 460 // anyato'vAyarUpatvaM dhAraNAtmatvamanyataH / vyApArAttato nAsti vaiphalyaM " tasya tAttvikam // 461 // tadevAha - anekarUpeNa / anekam aparAparalocanAdivyApAropanItaprAdurbhAvopagraham avagrahAdivizeSAbhikhyaM rUpaM yasya teneti / tato nirAkRtametat - " grahaNasya tu kAlAntarasthAnavatve sakRdeva tathA grahaNamiti / tadeva caturanuvarttanaM vRtheti prAptam " [ ] iti / syAnmatam-pratyakSAttadvizeSasyAnarthAntaratve 'tadvat prathamacakSurAdivyApArAdevotpannatvAta 25 kiM punastadvyApArAnuvarttanena ; arthAntaratve tu kathaM tasyeti vyapadeza: sambandhAbhAvAt ? tadvizeSAtpratyakSasyopakAraH sambandha iti cet; na; "tasyApi tasmAdanarthAntaratve pUrvavadoSAt, arthAntaratve'pi sambandhAbhAvena vyapadezAnupapatteH / upakArAdapyupakArAntarasambandhaparikalpa 1 anekarUpasya / 2 - tasya tasyaitada - A0, ba0, pa0, sa0 / 3 svapari-A0, ba0, pa0, sa0 / 4 kAryabhedasyaikA - A0, ba0, pa0, sa0 / 5 pratyakSasya / 6 tannibandhanam - A0, ba0, pa0, sa0 / ekarUpanibaddha * mastu / 7 pratyakSasya / 8 kSaNaparyavasAyitvAbhAvAt / 9 aparAparavyApAreNa / 10 pratyakSa eva / tatraivAparAparAti-A0, ba0, pa0, sa0 / 11 vyApArAt / 12 aparAparavyApArasya / 13 avagrahAdyAtmakasya atizayasya / 14 pratyakSavat / 15 upakArasyApi / 16 pratyakSAt / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] prathamaH pratyakSaprastAvaH 151 nAyAmanavasthAprasaGgAditi; tadapi na samyak ; ekAntabhedAbhedayoH evaM dope'pi kathaJcitpakSasyApratikSepAn / 'karthazcit' iti andhapadamAtrametat , tadarthasya jAtyantarasyAprasiddheriti cet ; na; tasyAnubhavAparU itvAt niravadyAnumAnagocaratvena ca suprasiddhatvAt / taccedamanumAnam-kramapravR. ttAnekarUpaH cakSurAdibodhAtmA bodhatvAt vicAravat / kaH punarvicAraH iti cet ? "ekatra dRSTo bhedo hi kvacinnAnyatra dRzyate / na tasmAdbhinnamastyanyatsAmAnyaM buddhyabhedataH // " [pra0vA0 2 / 126 ] ityayameva / kathamasya nidarzanatvaM cakSurAdijJAnAtmanaH kramAnekarUpatve syAditi cet ? ucyateasya khalu kramapravRttA bahava ullekhA 'ekatra' iti 'dRSTa' iti 'bheda' iti 'kacit' iti 'nAnyatra' iti evamuttare'pi / tepAJca niranvayavicchinnAnAM vicAratvam , anvitaikajJAnAdhiSThAnAnAM vA? niranvayavicchinnAnAmapi pratyeka vicAratve prathamollekhanAdeva sAmAnyAbhAvanirNayAt / taduttarottarollekhA bhaveyurniSprayojanAH // 462 // 'tatsattvanizcaye'pyA~ dicakSurvyApArato'nyathA / taduttarottarazcakSurvyApAro vyarthakaH katham ? // 463 // sambhUyaiva vicAratvaM teSAmityapyasaGgatam / miNAM sambhavAbhAvAt kSaNakSINAtmanAM mithaH // 464 // ne hi sambhUya teSAM vicAratvam ; kramabhAvitve sambhavAbhAvAt / nApi pratyekam ; ekata eva sAmAnyAbhAvanirjJAnAt ullekhAntaravaiyApatteH, api tu sarveSAmeva teSAM vicAratvam / kAlAntarAnusandhAnazUnyAnAmapi teSAmekatra tannirjJAne vyApArAditi cet ; na; kAlapratyAsannasyaiva tatra vyApArA(ra) "sambhavAt , vyavahitAnAM tu pUrvapUrvollekhAnAM tadayogAta, anyathA sAmAnya- 20 jJAne'pi kSaNikakramabhAvicakSurAdivyApArANAM kAraNatvopapatteH tatpratikSepaH" prajJAkarasya prekSAvattvamapAkuryAt / ___ api ca, 'sarveSAm' ityuktam , tatra kaH sarvazabdArthaH ? niravazepasamuccaya iti ceta. ; ayamapi kasya vyApAraH ? kasyacidvikalpasyeti ceta ; tasyApi tarhi vicArollekhAn 'ekatreti prathama ullekho dRSTa iti dvitIyo bheda ityAdistRtIyAdiH' ityu llikhyollikhya samuccinvato 25 vicAravabahava evollekhAH prAptAH, teSAmapi kSaNadhvaMsinAM na pratyekaM samuccayakaratva pUrvavadulle. khAntaravaiyApatteH / nApi sambhavopAdhInAm ; kramabhAvitvena tadabhAvAt / teSAmapi sarveSAmeva kathaJcitpratyakSa-A0,ba0,0sa0 / 2 "kathaJcidityandhapadamejat"-hetubi0TI0pR0 94 / 3 -vopaasd-aa0,b0,10,s0| 4 ekatreti zabdAdeva / 5 dRSTo bheda ityaadiruupaaH| 6 anyathA uttarottarollekhAnAM sArtha. katve AdicakSurvyApArataH tatsatvanizcaye'pi taduttarottaracakSurvyApAraH kathaM vyarthaH iti / 7 -pyAdizva-A0,ba0,10, s0| 8 kramANAm s0| 9na sambhUya taa0|10 vyaapaaraasmbh-aa0,0p0s0| atra tADapatraM truTitam / " "sAmAnyasya indriyaagraahytvaat..."-pr0vaartikaal02|126 / 12 -tyullekhasamu-A0, ba0, 50, s.| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 20 25 nyAyavinizcayavivaraNe [ 18 samuccayaprayojana nibandhanatvamiti cet; na; tatrApi 'api ca' ityAdeH prasaGgasyAnivartanAt cakrakApatteH anavasthopanipAtAcca / tenna vikalpAt vicArollekhAnAM sambhavati samuccayaH / santAnAt sambhavatIti cet; na; tatrApi vikalpavaddoSAt / api ca, 152 samuccayaH kathaM tasmAtsantAnazcedavastusan / tata evAnyathA prAptamanyadapyarthavedanam ||465 // tatpUrvatvAtpumarthasya vyutpAdyaH syAt sa eva vaH / niSprayojaname vAtaH samyagjJAnavicAraNam // 466 // tasya vastusvamAropAdityapyetena cintitam / kicAropeNa vastutvamavastutvAnna bhidyate // 467 // anyathA mAvo'pyagniradhyAropeNa kalpitaH / suprasiddhAgnivatkuryAt kinna pAkaprayojanam ? || 468 // vastusannapi santAno bhidyate cetpratikSaNam / vicArollekha bhAgoktaireSa doSairna mucyate // 469 // na ta bhidyeta kSaNabhaGgijagatkathA | acittvAdanvito'pyeSaH samuccayakaraH katham ? || 470 // "cive'pyekasvabhAvatve santAnAnna samuccayaH / tasminnayaM cAyaM ceti vyApArasyApyasambhavAt // 471 // 'citparyayasvabhAvatve matAntara gatirbhavet / tanna santAnato yuktaM sarvazabdArthakalpanam // 472 // anenaiva pathA''tmApi yaugoktaH prativarNitaH / tasyApya cetanatvenAnadhikArAtsamucaye // 473 // cetanena svaniSThena samuccetA sa cenmataH / pratyullekhagataM tadvA yadvaikollekha gocaram ? // 474 // ekole khagatenAsau cetanena kathaM pumAn / anyollekhAnavijJAtAn samuccayapathaM nayet ? // 475 // atiprasaGgaduSTo'yamavijJAtasamuccayaH / evaM hi cetanaM na syAdekollekhena sArthakam // 476 // pratyulekhagatatve tu tasyApi kramabhAvinaH / ullekhA bahavasteSAmapi kSaNavinAzinAm // 477 // 1 syAdipra-A0, ba0, pa0, sa0 / 2 tannirvika- sa0 / 3 na evAtaH A0, ba0, pa0, sa0 / 4 santAmasya / 5 - te citpra-A0, ba0, pa0, sa0 6 kathAm A0, ba0, sa0 / 7 citte'pya-A0, ba0, pa0, sa0 / 8 citparyAya - A0, ba0, pa0, sa0 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] prathamaH pratyakSa prastAvaH na tatsamucayAGgatvaM pratyekaM prAcyadUSaNAt / nApi sambhUyaH sambhUteH kramabhAviSvasambhavAt // 478 // samuccitAstadaGgaM cet kaH samuccayakRt ? pumAn / na; anenaiva pathetyAderdoSasyAtrAbhiyogataH // 479 // sacakrakA navasthAnadUSaNasyAnivAraNAt / tasmAnna kSaNikollekhaiH sarvairapi samuccayaH || 480 | kathacinnityerUpaistaiH samuccetA pumAnyadi / tannityatve pumAnanyo niSphalaH parikalpyate // 481 // smRtipratyavamarzAderAtmakAryasya sarvathA / tatraivAnvitavijJAne sarvasyApi samAptitaH // 482 // sUriNI svayamevedaM yathAsthAnaM vadiSyate / tanAtmApi svaniSThena cetanena samuccayI // 483 // AtmA cetana sambamdhAccetarnazcedupAdhijam / taccaitanyam, kathaM tena cetanastattvataH pumAn ? // 484 // [S] cetanazcAsau cetanArthakSamaH katham ? | rupAdhito raktAnna hi raktaprayojanam ||485 // anyathA tAdRzenaiva santAnena samuccayAt / Atmakalpa navaiyarthyamanivArya prasajyate // 486 // tasmAdacetano'tattvacetano vA naro'dhamaH / na kSamazcetanArthAya santAnavayuktitaH // 487 // sAmbandhikasya cirkhasya tAttvikatve'pi tadyadi / narAdarthAntaram ; tena naraH syAccetanaH katham ? || 488 // AkAzasyApi tenaiva cetanatvAnuSaJjanAt / puMsyeva tasya sambandhAnneti cet; asaduttaram ||489 // sAmbandhikaM punazcittamevaM satyanyadAgatam / tenApyarthAntareNAtmA ciccet; vyoma na kiM tathA // 490 // punaH sAmbandhikaM cisvamAtmanyeveti" kalpane / prAcyadoSAnuvRttiH " syAdanavasthAnabaizasam // 499 // narAdavyatiriktaM ceccisvamaupAdhikaM tadA / 153 1 - bhAvISTasaM-A0, ba0, pa0, sa0 / 2 - rUpastaiH A0, ba0, sa0 / 3 ullekhAnAM nityatve / 4 - NAnvayamevedaM A0, ba0, pa0, sa0 / 5 Atmace-A0, ba0, pa0 / 6 -tanaM ce- bhA0, ba0, pa0, sa0 / * aMtattvabhUtenaiva / 8 cittasya A0, ba0, pa0, sa0 / 9 kathA A, ba0, pa0, sa0 / 10 - manaiveti bhA0, ba0, pa0, sa0 / 11 -tiH svA-A0, ba0, pa0, sa0 / 12 tathA A0, ba0, pa0 / 20 10 15 20 25 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe anityatvaM narasyApi durvAraM ciztvavadbhavet // 492 // niranvayasyAnityasya na cAtmatvaM sayuktikam / smRtipratyavamarzAdikArye tasyAkSamatvataH // 493 // nityAnityasvabhAvatvaM yadi tasyopavarNyate / syAdvAdAnupravezo'yaM mahAn doSastavApatet // 494 // tannapuMsazcidAtmatvaM kathazcidapi yujyate / vicAroleMkhabhAgAnAM samuccetA yato bhavet // 495 // tanna vicArollekhAnAM kutazcidapi sambhavati samuccayo yataH sarveSAM vicAratvamupapadyate / tanna prathamo vikalpa upapattimAn / 10 bhavatu tarhi dvitIya eva vikalpaH anvitajJAnAdhiSThAnAnAmullekhAnAM vicAratvo paganAditi cet; siddhaM tarhi vicArasya kramAnekAntarUpatvamiti niravadyaM tasya nidarzanam / nat saMzayAdidoSAdanekAntaH kathaM tadAtmani paramArtha iti cet ? kathaM vicAre ? tatrApi mA bhUditi cet ; nAstyeva tarhi vicAraH / tathA cet; na saMzayAdyudbhAvanaM tasya vicAranitvAn / atha tatra saMzayAdireva nAsti niravadyapratItiviSayatvAditi samAnametat tadAtyanyari, 1 kAntasyApi svato'nantarAnumAnAcca niravadyAdeva pratIteH / tato vicAravadakSajJAnAtmani upapannamanekAntAtmakatvam / etadevAha anekarUpeNa / anekazcAsau kramabhAvinAnole khatvAnAma nirUpaNatvAt ityanekarUpaH, tena dRSTAntena yaH siddhaH kramAnekarUpaJcakSurAdijJAnAtmAte / nanveka eva 'anekarUpeNa' iti zabdaH, tena yadi sAdhyamabhidhIyate vi tadabhidhAne sAdhyamavacanamevApannam, ekena yugapadanekArthanivedana yoga 15 [ 18 154 prAptam, 20 AvRttyA sAdhyavacanAdeva nidarzanasyApi pratipatteH / bhavatvevam arthajJAnasya akramavata krameNApyanekarUpatvaM nyAyopapannatvAt, na punarbahirarthasya tasya niraMzatvAt kSaNakSINatvAcceti cet; atrAha - tAdRzaH / yAdRg akSajJAnAtmA sambhavakramAbhyAmanekarUpaH tAdRzaH tatsadRzasya bahirarthasya grahaNaM tasyApi sambhavakramAbhyAmanekarUpatve nyAyasadbhAvAt yugapannAnAzaktyAtmavijJAnavat nAnAnIlAdyAkArasya bahirbhAvasya pratyakSeNaiva vedanAt / pratyakSasya ca kramAnekarUpatve"vasthite avasthitameva bahirarthasyApi tAdrUpyam, tasyaiva tadbrahaNopAyatvAta / na hi niravadye taNopAyetadanavasthAnamupapannam / 25 yatpunaretat-arthajJAnasyopapannameva vicitraikarUpatvam azakyavivecanatvAt na bahirarthasya tadabhAvAditi; tadAstAm, uttaratra vicArAt / tasmAdavasthitam - antarbahizca tadbhavasAmAnyaviSayatvamakSajJAnasya / vizeSavyatiriktasya tu sAmAnyasya nirAkaraNamabhipretameveti na pratyavasthIyate / 1 - khanAtkuta-A0, ba0, pa0, sa0 / 2 bhAvinolle - A0, ba0, pa0, sa0 / 3 - namabhidhA - A0, ba0, pa0, sa0 / 4 saMbhavatkramA - A0, ba0, pa0, sa0 / kramayAgapadyAbhyAm / 5 - vasthApite'va-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 "citrAbhAsApi buddhirekaiva bAhyacitravilakSaNatvAt / zakyavivecanaM citramanekam azakyavivecanAca buddhernIlAdayaH / - pra0 vArtikAla0 2 / 220 / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 18] 155 tadetena sAdRzyasAmAnyaviSayatvamapyakSajJAnatya niveditamavagantavyam , anvitavyAvRtta. rUpavat samAnAsamAnarUpayorapi bhAveSu bhAvata eva bhAvAt / tadAha-AtmanA'nekarUpeNa samAnAsamAnarUpeNa tAdRzaH samAnAsamAnarUpatayA tatsadRzasya bahirarthasya grahaNamiti / yadi punarayaM nirbandho vastuSu vastubhUtaM sAdRzyaM nAstIti ; tadA kathannAma bhAvakSaNepvekatvAdhyavasAyI vikalpo yaLyavacchedAd anumAnaprAmANyamavakalpyeta ? vilakSaNasvalakSaNa. 5 darzanAdeva tadvikalpa iti cet ; na ; ghaTakapAlakSaNadarzanAdapi tatprasaGgAt / tathA ca "ante kSayadarzanAdAdAvapi kSayaH" [ ] ityanavasaraM bhavet , Adivadante'pi samAropatirohitasya kSayadarzanasya kSayavyavasthApakatvAyogAt, anyathA samAropavyavacchittikalpanAvaiphalyApateH / tanna vilakSaNasvalakSaNadarzanAdekatvavikalpaH / bhavatu sadRzAkAradarzanAdevAsau,tattu sAdRzyaM na vastubhUtam , asadRzavyAvRttyA kalpita- 10 tvAditi cet ; kathaM tarhi kathitam-"sAdharmyadarzanAlloke bhrAnti mopajAyate / " [pra. vA0 2 / 361 ] iti ? darzanasya kalpitAkAragocaratve savikalpakatvaprasaGgAt / darzanazabdenApi vikalpakameva kizcidvijJAnamucyate na pratyakSamiti cet ; na ; pazcAdekatvavikalpAbhAvaprasaGgAt / na hi sadRzavikalpaviSayeM evaikatvavikalpasya sambhavaH ; kSaNakSayavikalpaviSaye'pi nityavikalpaprasaGgAt kathaM kSaNabhaGgAnumAnasya samAropanivArakatvaM yataH prAmANyaM syAditi sarpa 15 eva maNDUkena bhkssitH| kizca, tasyApi sadRzavikalpasya kuta utpattiH ? sadRzAparAparadarzanAditi cet ; na ; sAdRzyasyAvastutvena darzanaviSayatvAyogAt / darzanazabdena vikalpa eva kazciducyata iti cet ; tasyApi kuta utpattiH ? tadvikalpAdeva pUrvasmAt , na caivamanavasthAnam anAditvAttatpravAhasyeti cet ; na ; anAditvAsambhavAt / na hi ghaTaparyAyaviSayA eva sarvadA sadRzavikalpAH, paTAdi- 20 padArthAntaraviSayANAmapi teSAM pUrva bhAvAt / tathA cAnutpattirevArthasya ghaTaparyAyasadRzavikalpasya prAptA pUrva tAdRzaMvikalpAbhAvAt , anyAdRzAcca tAdRzasyAnutpatteH / atha pUrvamapi ghaTaparyAyagocarasadRzavikalpavAsanA vidyata eva tarhi tadApi kasmAttadvikalpAnutpattiH ? vAsanAprabodhakasyAbhAvAditi cet ; pazcAt kasya tatprabodhakatvam ? ghaTaparyAyagocarasya darzanasyaiveti cet ; prAgapi ghaTaparyAyagocarasya tasya' tatprabodhakatvaM kasmAnna syAt ? tasya ghaTaparyAyavilakSaNaviSayatvAnneti 25 cet ; ghaTaparyAyadarzanasyApi tadavizeSAt , tatparyAyANAmapi mitho vilkssnntvaat| vilakSaNatve'pi teSAmasti kAcitpratyAsattiH, atastaddarzanasyaiva tatprabodhakAritvamiti cet ; kA parA tatpratyAsattiranyatra samAnapariNAmAt / ... -dRzavahi-mA0, ba0, 50, / 2 sayavyavasthApakatve ekatvAdhyavasAyAtmakaH samAropa eva na syAt tathA ca kasya vyavacchedaH iti bhaavH| 3 -nAdivAsau A0, b0,50,0| 4 -ye vaika-bhA0, ba0, 50, s0|5 pUrvamabhA-A0, b0,50| 6-dyaghaTa-bA0, ba0, 50, sa... tathApi A0, ba0, 50, s0| 8 darzanasya / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe [ 1218 darzanazabdasya vikalpavAcitvAt, yadi sadRzavikalpAdeva tadvikalpaH / tarhi sarvasyApi manovibhramasyAntarupaplavajatvamevApatitam, tathA cedameva vaktavyam - "astIyamapi yA tvantarupaplava samudbhavA" [pra0 vA0 2 / 362 ] 'bhrAntiH ' iti, na " sAdharmyadarzanAlloke bhrAntiH" iti, tasyArthAntarAbhAvAt / na caikavacanapratipanne'rthe 5 vacanAntaramarthavat ; atiprasaGgAt / tato na darzanazabdasya vikalpArthatvam, pratyakSArthatvasyaivopapatteH / pratyakSe ca taddarzane na sAdRzyasyAvastutvam; darzana viSayasya tadayogAt / darzanasyApi bhrAntatvAnna tadviSayatvena vastutvaM sAdRzyasyeti cet; na; sarvadA sa~dRzasyaiva viSayasya darzane pratibhAsanAt / tathA hi 10 156 api ca, dhUmAntara samasyaiva dhUmasyeha pravedanam / nirAkAre'pi vijJAne nAtyantAya vidharmaNaH // 496 // dhUmazcAyamiti hyevaM pratyabhijJAnamanyathA / kathaM yenAsya liGgatvaM parvatAgniprasAdhane ? || 497 // pazyato'pyativaidharmya pratyabhijJA yadIdRzI / pASANAdyupalambhe'pi kimevaM nopajAyate ? // 498 // tathA ca sati sarvatra sarvasmAdavizeSataH / hutAzanAnumAnaM syAd vastusAdRzyavidviSAm // 499 // dhUmavAsanAprabodhavatyeva dhUmapratyabhijJAnam, na ca pASANAdAvasti tatprabodhavattvaM tasya dhUmasvalakSaNAtivilakSaNatvena tatprabodhaM pratyanupayogAt tatkathaM tatra tatpratyabhijJAnaM yataH pAvakAnumAne liGgamiti cet ? na; dhUmAntarasyApi dhUmasvalakSaNAdativilakSaNatvAt / ta~tkAryakAritvAnnAtivilakSaNa20 tvamiti cet ; na; asiddhatvAt, ekadhUmakArya eva dhUmAntaravyApArasyApratIteH, tatsadRza eva tadantarasya vyApAropalambhAt / astu sahAkAryakAritvAdevAvailakSaNyamiti cet; kutaH kAryayorapi sAdRzyam ? sAdRzAparakAryadvayajananAditi cet; na; taddvayasyApi sAdRzyaM tadaparasadRza" tadvayajananAdityanavasthAnApatteH / svata eva kAryasAdRzye dhUmasAdRzyamapi svata evAstu kiM " tatra kAryasAdRzyaparikalpanayA ? kAraNasAdRzyAt tatsAdRzyamityapyetena pratyuktam; nyAyasya 25 samAnatvAt / tato vastuta eva " sAdRzyasya bhAvAt kathamantarbahizca tadviSayaM taddarzanaM na bhavet ? anyonyasa zoreva vedanaM svArthayoriti / anuktasiddhamevedaM sAkArajJAnavAdinaH // 500 // 4 dhUmasya 1 -kSArthasyaivo-A0, ba0, pa0, sa0 / 2 sAdRzyadarzane / 3 sAdRzasyaiva tA0, ba0 / prative-A0, ba0, pa0, sa0 / 5 - vataiva dhUma-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 pASANasya / 7 dhUmakArya / 8 ekarUpadhUma - A0, ba0, pa0, sa0 / 9 -pratipattestatsa - bhA0, ba0, pa0 / 10 eva vAta-A, ba0, pa0, sa0 / 11 - tadddvayadarzanAdi -A0, ba0, pa0, sa0 / 12 tatkAryasA-A0, ba0, pa0, sa0 / 13 sAdRzyAbhAvAttatkathamantarbahizca tadviSayadarzanam A0, ba0, pa0, sa0 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] prathamaH pratyakSaprastAvaH darzanasyArthasArUpyaM yadi tatkalpitaM bhavet / kalpanAvirahAbhAvAt pratyakSaM tatkathaM bhavet ? // 501 // savikalpakamevedaM pratyakSaM yadi kalpyate / pratyakSaM kalpanApoDhaM bhavedavyApi lakSaNam // 502 / / paramArthena sArUpyasyAbhAvAdarthavedane / kalpanAvirahastasminnastyeveti yadocyate // 503 // atadrUpasya tasyArthaviSayatvaM tadA katham / sarvasAdhAraNasyAsya niyamo'pi kvacitkutaH ? // 504 / / svahetubalatastaccedarthaviniyatArthakam / tatkAlpanikamapyevaM sArUpyaM tarhi niSphalam // 505 / / na cArthadarzanaM nAsti tasya pUrva samarthanAt / arthadarzanamadhyakSaM tabruvANaiH parisphuTam // 506 / / akalpanAkRtaM vAcyaM sArUpyamapi tadgatam / sorUpyadarzanaM tacceddhAntirevArthabodhayoH // 507 / / anyathAdarzanAbhAvAnnAbhrAntapadamarthavat / tasmAdvastusadeva dravyaparyAyAtmakatvavat sAmAnyavizeSAtmakatvamapi bhAvasya, tadviSayatvaca pratyakSasyeti sUktam-'AtmanA'nekarUpeNa bahirarthasya tAdRzaH / vyaktaM grahaNam' iti / tadvizinaSTi vicitraM zabalaM sAmAnyasya vizeSAtmakaM vizeSasya sAmAnyAtmakamiti / tatra yadi vizeSAtmakamityatrAvadhAraNam ; zabalamiti vyAkhyAnamanupapannam, vizeSaikAtmanaH zabala- 20 tvaayogaat| etena sAmAnyAtmakamityapi vicAritam / nobhayatrApyavadhAraNam , vizeSAtmani sAmAnyAtmanaH, tadAtmani ca vizeSAtmano vidyamAnatvAditi cet, upapannamevaM zabalamiti vyAkhyAnam vicitrapadaM tu punaruktaM bhavet grahaNazAbalyasya 'anekarUpeNa' ityanena gatatvAt / pratyakSazAbalyameva tenaM gataM nArthagrahaNazAbalyamiti cet ; na; pratyakSAttadarthagrahaNasyAvyatirekAt / tannedaM vyAkhyAnamityanyathA vyAkhyAyate vicitraM spaSTa-spaSTatarAdipratibhAsabhedena nAnAprakAramiti / nanvidamapi vaicitryam / aneketyAdinaiva gataM tatkathaM paunaruktyaparihAra iti cet ; na ; ekapuruSapratyakSasyaiva 'tena tadabhidhAnam , anena tu- nAnAsantAnagrahaNagatasya pratibhAsabhedasyAbhidhAnamiti paunaruktyamavatArAt / kasyaciddhi pratyAsannasya spaSTamarthagrahaNam anyasya pratyAsannatarasya darzanasya / 2 viSayapratiniyamaH / 3 -kamityevaM pa0 / 4 pratyakSagatam / 5 tat sArUpyadarzanaM bhrAntireva cet / arthabodhayoH anyathAdarzanAbhAvAt ityaadynvyH| 6 anekarUpeNeti padena / 7-ktyapahAra bhA0, ba0, 1., s0| 8 anekarUpeNeti padena / 9 vicitrapadena / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyavinizcayavivaraNe [18 spaSTataram aparasya pratyAsannatamasya spaSTatamamiti 'dRSTa evAyaM vibhAgaH / tathA ca " yadyasmA - nitibhAsaM na tattenaikaviSayaM yathA rasajJAnaM rUpajJAnena, pratyakSAd bhinnapratibhAsaM cAnumAnam" [ ] ityatra bhinnapratibhAsatvaM vyabhicArIti niveditaM bhavati, spaSTajJAnAt spaSTatarAdijJAnasya bhinnapratibhAsatve'pyekaviSayatvopalambhAt / kariSyate cAtra dvitIye vistara iti nehAtIva nirbadhyate / 25 158 syAnmatam-vizeSaNaM vizeSyamiti ca satyeva yojane bhavati tadabhAve tadapratIteH / "yojana satyeva bhede / na ca jAtyAdi tadvatAmasti parasparato bhedaH, tadanavabhAsanAt / saMsanavabhAsanamiti cet; sati bhede saMsarga eva kasmAt ? samAnadeza kAlatvAditi cet ; na; samAnadeza kAlAnAmapi svarUpasya bhedAt / bhinnadezakAlAnAmapi svarUpabhedAdeva tathApratibhAso na dezakAlabhedAt / yadi hi tatra na svarUpabhedo dezAdibhede'pi na bhedapratibhAsanam / dezAdya15 bhede'pi pareSAM varNasaMsthAnayoravabhAsata eva bhedo vAtAtapayozva iti na dezAdyabhedAdavabhAsabhedo hIyate / atha samavAyasambandhabalAdekalolIbhAvena pratibhAsanam ; tathA sati sarvatra tathAtvakalpanAprasaGgataH sarva evAbhedapratibhAso nAbhedasAdhanaM bhavet / tato'navabhAsanAnnAstyeva jAtyAdi tadvatAM bhed iti na tadAyattaM tatra yojanam, ayojane ca na vizeSaNAdikamiti kathaM tadbhAktvaM pratyakSasya yato vikalpakatvaM tasyeti ? tadapi na sAdhu matam ; aikAntikasya bheda20 pratibhAsasyAbhAve'pi jAtyAdi tadvatAM kathacittatpratibhAsasya prAgeva pratipAditatvAt / sati ca tasmin kathaJcidabhedAtmano yojanasyApi bhAvAt / avazyaM caitadevamaGgIkarttavyam aikAntike bhedapratibhAse tadabhedapratibhAsavad yojanasyaivAbhAvApatteH / nanvayamiSTe sthAne vRSTilAbhastathAgatAnAM yojanAbhAvasya tairabhyupagamAt / tathA ca vacanaM punarapi grahaNavizeSaNaM 'vizeSaNa' ityAdi / vizeSaNaM ca jAtyAdi vyavacchedakatvAt, vizeSyazca tadvat vyavacchedyatvAt, vizeSaNavizeSye viSayatvena bhajatIti 'vizeSaNavizeSyabhAkU' iti / anenArthagrahaNasya vikalpakatvamuktam / tathA hi-yat saMvizeSaNagrahaNaM tat savi - kalpakaM yathA daNDIti grahaNam / savizeSaNagrahaNaJca jAtyAdimadarthagrahaNamiti / prajJAkarasya "abhinnapratibhAsasya yojanaM kasya kena vA ? vibhinnapratibhAsasya yorjaMnaM na pratibhAti ( pratItibhAk ) | ityabhinnapratibhAsaM hi tat ekameva kastatra yojanArthaH ubhayApekSatvAdyojanAyAH / atha bhinna pratibhAsadvayaM tadA parasparavivekena pratibhAsanAnnitarAm ayojanetyasambhava eva 1 spaSTa A0, ba0, pa0, sa0 / 2 - pratyavabhAsanaM na A0, ba0, pa0, sa0 / 3 tadyava-A0, ba0, pa0, sa0 / 4 yojanaM sa-A0, ba0, pa0, sa0 / 5 bhinnapratibhAsaH / 6 tathAkalpanA-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 kathaMbhedabhedAtmano sa0 / kathaMbhedAbhedAtmano pa0 / 8 -naM na pratibhAsati sa0 / "yojanaM na pratItibhAk " - pra0 vArtikakAla0 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] prathamaH pratyakSaprastAvaH yojanAyAH / tanna pAramArthikI yojnaa|"[pr0vaartikaal02|146] iti cet ;kathaM tarhi tenaivoktam-"saMyojyagrahaNaM hi kalpanA" [pr0vaartikaal02|146 iti ? yojanAbhAve tatpUrvakasya grahaNasyAsambhavAt / tadayaM yojanamanicchanneva tatpUrvakaM grahaNamicchatIti kathaM svasthaH ? saMvRtyA tadiSTeradoSa iti cet ; na ; 'saMvRtyarthAparijJAnAt / asatyapi yojane tadAbhAsaM jJAnaM tadartha iti cet ; nanvidamapi jJAnaM nendriyajam , tatra yojanapratibhAsasyAnabhyupagamAt / kalpanaiveti cet ; 5 na; yojanAbhAve tadasambhavAt / tatsambhavena yojanamiti cet ; na; anyonyAzrayasya suvyakta. tvAt / na yojanaM purodhAya kalpanA yenaivaM prasaGgaH kintu taidAtmikaiva sopajAyata iti cet ; na; 'saMyojya grahaNaM hi kalpanA' ityatra yojanasya grahaNapUrvakAlatvAbhidhAnavirodhAt / na virodha ekakAlatve'pi 'vyAdAya svapiti' ityAdivat aupasaMkhyAnikasya ktvApratyayasya bhAvAditi cet ; na; bhedapratibhAsayojanayorapyevamekakAlatvaprasaGgAt / tathA ca taduktaM pareNa- 10 "yojanAtpUrva pratyekadarzanapUrvikA kalpanA" [pra0 vArtikAla0 2 / 146] iti ; tatprativihitam / api ca, kiMviSayaM tadyojanaM yadAtmikA kalpanotpadyate ? na tAvadahirviSayam ; kalpanAyA nirviSayatvAt / antarviSayamiti cet ; na; tatrApi bhedapratibhAsAbhAve tadasambhavAt "abhinapratibhAsasya" ityAdi vacanAt / tatpratibhAse'pi nitarAM tadanupapatteH "vibhinna pratibhAsasya" 15 ityAyabhidhAnAt / na cAnupadarzitaviSayaM yojanaM nAma ; ayojanameva tatsyAt / satyamayojanameva tat , saMvRtyA tu tasya yojanatvamiSyate iti cet ; na ; 'saMvRtyarthAparijJAnAt' ityAdikasya 'ayojanameva tatsyAditi' paryantasyAvartanAt, punarapi 'satyam' ityAdivacane tasyaivAvarttanAt cakrakasyAnavasthAvAhinaH prasaGgAt / tanna paramArthata iva saMvRtyApi parasya yojanamiti na kalpanA nAma / mA bhUditi cet ; kutastadabhAve yojanAmAvasyAvagatiH 1 'abhinnapratibhA- 20 sasya' ityAdikAdvacanAditi cet ; na ; zabdagaDumAtrAt , kasyacidavagamavirodhAt , jJAnakalpanAparizramavaiphalyApatteH / tadupajanitajJAnAdeveti cet ; na tato'pi tucchAbhAvasyAvagatiH asambandhAt / nApi bhAvAntarasvabhAvasya ; vizeSAtmanaH zAbdajJAnAviSayatvAt / sAmAnyAtmano'pi kacidayojitasyApratibhAsanAt / yojitapratibhAsane tu kathaM sarvAtmanA kalpanAbhAvaH ? tatpratibhAsasyaiva kalpanAtvAt / "saMyojya" ityAdivacanAtpAramArthikI ceyam , saMvRtivAde 25 anavasthAdoSasyoktatvAt / tato duruktametat "na pAramArthikI yojanA" [pra. vArtikAla. 2 / 146 ] iti / kiJca, mA bhUdabhedaikAnte yojanaM tasyobhayApekSatvAt , tatra cobhayarUpAbhAvAt , bhedaikAnte tu kathanna yojanaM tatra tadbhAvAt ? amizratvena pratibhAsanAditi cet ; kiM punarmizraNameva saMvRtyArthApari-A0, ba0, 10, sa0 / 2 saMvRtyarthaH / 3 yojanAtmikaiva klpnaa| 5 yojanApUrva prabhA0.ba0pa0, s.| "yojanApUrva pratyeka."-pra. vaartikkaal0| 5 kalpanAnAM mA bhaa0.b0.10.s.| 6 zabdAgamamAtrAt A0, ba0,0, s0| 7 ubhayarUpasadbhAvAt / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 18 nyAyavinizcayavivaraNe yojanam 1 tathA cet ; na ; daNDadevadattayorapyamizrapratibhAsatvena tadabhAve daNDIti vikalpAnutpattiprasaGgAt / mA bhUttadutpattiriti cet ; na ; saMyojyagrahaNaM prati tannidarzanapradarzanavirodhAt / paraprasiddhyA tatpradarzanamiti cet ; kathaM paro'pyamizra pratipadyamAna eva mizraM pratipadyeta ? pratipadyamAno dRzyata iti cet ; tatpratipattireva tahiM virodhodbhAvanena nivArayitavyA / aeNpi [ca,] tvalokavyavahArasyaiveviMdhatvAtkutaH svayaM tadabhyupagamaH kriyate ? prayojanavazAditi cet ; kiM prayojanam ? vikalpasya saMyojyagrahaNatvasAdhanam ;. tathA hi-yadvikalpaka tatsaMyojyagrahaNaM yathA daNDIti vikalpakam , vikalpakaJca vivAdAspadamiti cet ; na ; nidarzanasya vastutaH sAdhyavikalatvAt / paropagamAttadavikalatvamiti cet ; na ; upa gamamAtrasiddhasyA'vasturUpatvAt / na cAvasturUpanidarzanabalopanItasya sAdhyasyApi vastu10 rUpatvam / avasturUpameva tadapi sarvasyApi saMyojyagrahaNasya sAMvRtatvAditi cet ; tarhi kiM tatsAdhanaprayAsena prayojanAbhAvAt ? prayojanavattve vasturUpatvApatteH / mA bhUtsAdhyasya prayojanavattvaM tatsAdhanaM tu saprayojanameva, pratyakSe tadrapakalpanAniSedhanasya tatprayojanatvAta. anirUpitAkArasya niSedhyasya kvaciniSedhAyogAt / sa cAyaM tanniSedhaprayogaH-yanna bhedapratibhAsaM tanna saMyojyagrahaNaM yathA kSIravArijJAnamatadvedinaH, na bhedAvabhAsaca jAtijAtimadAdirUpeNa 15 pratyakSam , yacca na saMyojyagrahaNaM na tadvikalpakaM yathA tadeva kSIravArivedanamatadvedinaH, na saMyojyagrahaNaJca pratyakSam, tato nirvikalpakamiti cet ; na; tatrAvasturUpakalpanAvirahasya paraM pratyarpi prasiddhatvena tatsAdhane siddhasAdhanadoSApatteH / avastubhUtAyAmapi kalpanAyAM parasya vastubhAvAbhinivezAt pratyakSe "tatsadbhAva eva prasiddho na tadvirahastatkathaM siddhasAdhanatvamiti cet ? svopagamatastarhi tatrAvastubhUtAyA eva kalpanAyA niSedhAt ,"vastubhUtayA kalpanayA savikalpakameva 20 pratyakSaM prAptam / vastubhUtA kalpanaiva nAstIti cet ; na; tadbhAve kalpitakalpanAyA apyabhAvA. patteH / ubhayakalpanAvilopasya ca kalpanAmantareNa duravabodhatvAdityAveditatvAt / kalpanayaiva kalpanAvilopapratipattau ca vizeSaNavizeSyatadyojanapratibhAsavatI vastuta evAsau" vaktavyA, tadva. tpratyakSasyApi tatpratibhAsavattvopapattau kathanna vAstavI tatra kalpanA ? tato yadyavastukalpanAvirahastatra sAdhyate vastukalpanayA vikalpameva tadApannam / tataH prayAsamAtramevaitat dharmakIrteH "vizeSaNaM vizeSyazca sambandhaM laukikI sthitim / gRhItvA saGkalayyaitattathA pratyeti nAnyathA // yathA daNDini jAtyAdevivekenAnirUpaNAt / tadvatA yojanA nAsti kalpanA'pyatra nAstyataH ||"[pr0vaa02|145]iti / 1 yojanA'bhAve / 2 -drshnvi-aa0,b0,10,s0| "pratyekaJca vizeSaNAdInAM grahaNamantareNa na saMyojana yathA daNDIti prtiitau|"-pr. vaartikaal02|146 / 3 cenna ttpr-aa0,b0,50,s0| 4 api tu lok-s0| api tvaloka-A0,0pa0 / 5-syaivaM siddhatvAt aa0,v0p0s0| 6-jnvik-maa0,b0,10,s0| 7 -kalpaJca-A0,ba0,10,sa018-pi si-A0,ba0,50,sa09-pi vik-aa0,b0p0,s0| 10klpnaasdbhaavH| 11 vastubhUtAyAH kalpanAyAH sa-A0, ba0, pa0, s0|12 kalpanA / 13 vizeSaNavizeSyatadyojanapratibhAsa / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18) prathamaH pratyakSaprastAvaH vastukalpanAvirahasya vipratipattisthAnasyAnenAsAdhanAt / tatkalpanAviraha evAnena sAdhyata iti cet ; na ; tallakSaNAparijJAnAt / idameva vizeSaNavizeSyapratyekadarzanapUrvakaM saMyojyagrahaNaM tallakSaNamiti cet ; ka punaridaM tallakSaNatvena pratipannam ? daNDIti vikalpa iti cet ; na; tatra yojanasya-mizraNasya vastuto'sattvAt avastuvikalpalakSaNatvAyogAt / bhavatu vA kimapi yojanam , tathApi daNDadevadattayoH pratyekadarzanaM vikalpakam , avikalpakaM vA ? vikalpakaJcet, 5 tarhi tatrApi daNDasya vizeSyasya tadavayavAnAJca vizeSaNAnAM pratyekaM darzanaM yojanaJcApekSaNIyam / taMdavayavAnAJca darzanasya vikalpakatve tatrApi teSAM tadbhAgAnAJca pratyekaM darzanaM yojanaM cApekSitavyaM tAvadevaM yAvadante paramANavaH, teSAJca na darzanam, tasmiMzca na tadviziSTasya tadavayavino darzanam , tatra ca na tadvizeSaNasyottarAvayavino darzanam, tAvadevaM yAvanna daNDadarzanam / deva. dattadarzananiSedhe'pyayameva nyAya iti pratyekadarzanAbhAvAnna saMyojyagrahaNaM daNDasya .devadatteneti 10 kathaM taddaNDIti grahaNam , yatredaM vikalpalakSaNamavagamyeta ? tanna tayordarzanaM vikalpakam / avi. kalpakameva taditi cet; tatra kasya pratibhAsaH ? avayavina iti cet ; na; tasyai "niravayavasya tadanupalambhAt "parasyAnabhyupagamAJca / sAvayavasyeti cet ; na; tadarzanasya viziSTaviSayatvenAvikalpakatvAbhAvaprasaGgAt / niraMzakSaNikasya svalakSaNasya tatra pratibhAsanamiti cet ; bhavatyeva nirvikalpakatvaM taddarzanasya yadi tatkvacidupalabdhuM zakyeta / nApi tadviSayasya kvacidyojanamiti 15 suvyavasthito daNDIti vikalpaH / syAnmatam -saMvedanAkArayoreva daNDadevadattayoH pratyekadarzanaM yojanaJca na bahirA. kArayoH, vikalpasya vastuvRttyA nirviSayatvAt , tannAyaM prasaGga iti; tadapi na samIcInam; tatsaMvedanasyAnavagamAt / daNDijJAnAt pUrva 'daNDapratibhAsaM devadattapratibhAsaJc vikalpadvayaM taditi cet ; sambhavatyatra pratyekaM darzanaM na punaryojanaM kSaNikatvena pazcAttadabhAvAt dvayasyaikIkaraNAyo-20 gAca / nanvidameva punaryojanaM yattadvayena ubhayapratibhAsamekaM daNDijJAnamupajanyata iti cet ; na; tadvayasya yugapadasambhavAt , anabhyupagamAt / kramabhAve ca sannihitasyaiva kAraNatvaM "netarasyeti kathaM tavayajanyatvaM daNDivikalpasya ? sannihittasyApi vyavahitavikalpasaMskArapravodhagarbhasyaiva kAraNatvAdevamiti cet ; asti tarhi kathaJcitprAcyavikalpasyApyubhayapratibhAsavattvam / bhavatu ko doSa iti cet ? kutastasyApyutpattiH ? tAdRzAdeva prAcyavikalpAditi cet ; kva tarhi pratyeka- / / 25 darzanamupayogavat" ? yatastadvacanamaparyAlocitaM na bhavet / tanna pratyekadarzanapurassaraM yojanaM vastuto vikalpalakSaNam, ubhayAvabhAsitve satyekajJAnatvasyaiva tallakSaNatvenAvasthAnAt / tathA -sya prati-A0,ba0,50,sa0 / 2 vastukalpanAviraha / 3 mizraNasya' iti padaM yojanasya' iti padasya TippaNabhutaM mUle prakSiptamiti bhAti / 4 -sttvaadvstuvi-taa0|5 prtyekdrsh-aa0,b0,50,s0| 6 daNDAkyavAnAm / 7 paramANudarzanAbhAve / 8-naM taavddev-aa0,b0p0,s0|9 dnndddevdttyoH| 10 avyvinH|" niraMzasya / 12 bauddhasya / 13 -labdhaM shkye-aa0,b0,10,s0| 14 vikalpakasya sa0 15 daNDiprati-A0, ba0,50,sa0 / 16 -bhAvasyaikIkaraNA-A0, ba0, 50, sa0 / 17 daNDapratibhAsena devadattapratibhAsena ca / 10 nottarasya aa0,0p0s0| 19-vdtHaa0,b0,10,s0|-naanaavsthaanaat-saa-naadsthaanaat-aa0,0p0| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe 162 [ 1218 cAna devasya vacanam -'"' vividhAnuvidhAnasya vikalpanAntarIyakatvAt / " [ pramANasaM 0 sva0 *lo0 4 ] iti / tarhi tallakSaNe eva vikalpaH pratyakSa pratiSidhyate iti cet; kena tatpratiSedhaH ? "jAtyAdervivekena" ityAdinA nyAyeneti cet; na; tena pratyekadarzanapurassarayojanAtmakasyaiva tasya niSedhAt, "vizeSaNam" ityAdyuktvA tadabhidhAnAt talakSaNasya 5 vikalpasyoktaprakAreNAsambhavAt / na cA'sambhavato niSedhaH svataH siddheH rAgavartikazukAnAm / anyatastanniSedha iti cet; kiM tadanyat ? pratyakSameva tasyaikAnekapratibhAsavikalpa vikalasyAnubhavAta "pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva siddhyati" [ pra0 vA0 2 / 123 ] ityabhidhAnAda cet; na; taryaM tadvikalpAtmana eva 'AtmanA'nekarUpeNa' iti niveditatvAt / saMzayAdidoSApAdanena jAtyantaranirAkaraNAttatraM tanniSedha iti cet ; na ; tathA daNDyAdivikalpe'pi tanni10 SedhApatteH / kalpita eva so'pi na vAstava iti cet; na; vastubhUtavikalpAbhAve tatkalpanAnupapatterniveditatvAt / tato yadi " tadvikalpe jAtyantarasya na saMzayAdinA pIDanaM pratyakSe'pi na syAdavizeSAt / kiJca kimidaM saMzayAdyApAdanaM pramANam ? apramANApAditasya doSasyAdoSatvAt / pratyakSamiti cet; na; tasyAvicArakatvAt / anumAnamiti cet; na; tasya nirvikalpakasyA15 bhAvAt, anabhyupagamAt / vikalpakatve'pi svayamanavagatasya adoSApAdanatvAt / avagata svasaMvedanAdhyakSeNa"taditi cet kathamevaM vikalpAvikalpAtmanA " ubhayAtmAnamanupadravaM pratipadyamAnameva " tat pratyakSasya jAtyantare saMzayAdikamApAdayet "svarUpAnabhijJatvaprasaGgAt ? tanna tAttvikasya vikalpasya pratyakSa kutazcidapi niSedha iti siddhaM savikalpakaM pratyakSam / nanu ca vizeSaNavizeSyabhAktvena tasya savikalpakatvamuktaM na jAtyantarapratibhAsatvena 20 tatkathamidaM tatprayojakamucyate ? jAtyantarapratibhAsAdanyasya tadbhAktvasyAbhAvAditi cet ; na tarhi 'vizeSaNavizeSyabhAkU' iti pRthagabhidhAtavyam, jAtyantarapratibhAsasyai" 'AtmanA ' ityAdinA pratipAdanAditi cet; na; ubhayathA vikalpAvedanArthatvAdevaM vacanasya / tathA hi-yadi niraMzaviSayatvaM nirvikalpakatvam ; na tarhi pratyakSaM nirvikalpam", tasyAnekarUpasvaparAvabhAsitvena vikalpakatvopapatteH ityA vedanArthamidamabhihitam -'anekarUpeNa tAdRzo grahaNam' iti / tathA yadi akRtayojanaM grahaNamavikalpakatvam; tarhi pratyakSamapi yadeva tathAvidhaM tadevAvikalpakam kRtayojanaM tu vikalpakameveti pratipAdayituM 'vizeSaNavizeSyabhAkU' ityuktam / 25 " 1 vivAdAnuvivAdanasya vikalpAnta - A0, ba0, pa0, sa0 / 2 ubhayAvabhAsitve satyekajJAnatvalakSaNaH / 3 pratipadyate iti A0, ba0, pa0, sa0 / 4 -dhaH si-sa / -dhaH khataH siddhaH A0, ba0, pa0 / 5 svataH siddhatvAdityarthaH / 6 pratyakSasya / 7-lpAtmanAneka bhA0, ba0, pa0, sa0 / 8 pratyakSe / 9 vikalpatvaniSedhaH / 10 daNDadhAdivikalpe / tadvikalpajA- A0, ba0, pa0, sa0 / 11 anumAnam / 12 svarUpAMze nirvikalpakam arthAMze ca vikalpakamiti / 13 anumAnam / 14 anumAnasya jAtyantaratvApattibhayAt vikalpatvamAtra svIkAre svarUpAnabhijJatvaM syAditi bhAvaH / 15 - sanasya bhA0, ba0, pa0, sa0 / 16 -lpakaM taA0, ba0, pa0, sa0 / 17 akRtayojanam / " Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 19] prathamaH pratyakSaprastAva nanu ca jAtyAditadvadbhAvena bhede sati tAdAtmyameva yojanam , taJca sarvatra pratyakSe vidyata iti kathanna sarvasya tasya vizeSaNAdiviSayatvamiti cet ? na ; guNapradhAnabhAvopAdhikasyaiva tasya yojanatvAt , tadbhAvasya ca sarvatrAbhAvAt / bhavatu vivakSAniyamena tadbhAvaniyamaH tasya vivakSAnibandhanatvAt , "vivakSayA mukhyaguNavyavasthA" [bRhatsva0 zlo0 25 ] iti vacanAt / pratyakSasya tu kathaM tadviSayatvaM tasya vivakSArUpatvAbhAvAditi cet ; tathApi vivakSayA 5 janitasaMskAraprabodhagarbhasya tasya na virudhyata eva vizeSaNAdiviSayatvam , kathamanyathA 'bahavaH' iti 'eka' iti 'bahuvidham' iti 'ekavidham' iti ca vizeSaNAdirUpeNa grahaNaM yato bahvAdivedyabhedena avagrahAdibhedakathanamAmnAyaprasiddhamupapanIpadyeta ? tataH sthitam-saMyojanameva pratyakSaM savikalpakaM nAparamiti / 'sarva saMyojanameva savikalpakameva' ityanujJAne tu yadvakSyati-"sakalAkAraM vastu nirvikalpakam ] iti tadvirudhyeta / niraMzapratibhAsarUpanirvikalpakatvapratya- 10 nIkabhAvApekSayA tu sakalamapi pratyakSaM savikalpakameva, tasya jAtyantaragocaratvena sAMzavastuviSayatvopapatteriti sarva niravadyam / nanu tadidaM bhavatAM jAtyantaraM yatpurovartitayA pratibhAti nIlAdisthUlarUpam , tasya ca dUraviralakezAdAviva avidyamAnasyaiva pratibhAsanAtkathaM tadrUpo bahirarthaH pAramArthiko yatastadviSayatvaM pratyakSasyeti cet ? atrAha arthajJAne'sato'yuktaH pratibhAso'bhilApavat / iti / 'arthasya' ityanuvartate / tadayamarthaH-arthasya viSayasya prAhakatvena sambandhini sati / kasmin ? arthajJAne, aryyata ityartho viSayastasmAjjJAnam , paJcamIti yogavibhAgAtsamAsaH, tasmin ? kim ? asato'vidyamAnasya sthUlAkArasya pratibhAso vedanaviSayatvam ayuktaH saGgato na bhavati / tathA hi 20 arthakArya yadi jJAnamarthasya grAhakaM matam / asataH sthUlarUpasya pratibhAsastadA katham ? // 508 // asato na hi vijJAnamanyavahopanAyate / jAyate cedasattanna sataH kArya hi lakSaNam // 509 // candradvitvAdikasyaivamahetutvAdavedane / vyAvadbhAvato na syAdabhrAntapadamarthavat" // 510 // 1 tAdAtmyasya / 2 guNapradhAnabhAvasya / 3 guNapradhAnabhAvaniyamaH / 4 vizeSaNAdiviSayatvam / 5 "bahubahuvidhakSiprAniHsRtAnuktadhravANAM setarANAm / arthasya"-tasvArthasU. 116,17|6-ddhmuppdyet pa0 / sarvasaMyo -mA0, ba0, 50, sa0 / 8 jAtyantaratvena aa0,b0p0,s0| 9 "yathaiva kezA davIyasi deze asaMsaktA api ghanasanivezAvabhAsinaH paramANavo'pi tatheti na virodhH|"-pr. vArtikAla. 21223|10-maansthuulaa-bhaa0, ba0, 50, s0|11 kalpanApoDhamabhrAntamiti pratyakSalakSaNagatamabhrAntapadam / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 [119 nyAyavinizcayavivaraNe 19 ahetorapi vittizcetta dvittvAdeH, tadA katham / 'kAraNasyaiva vedyatvam' ityayaM niyamo bhavet ? // 511 // ahetorvedyatAM vakti niyamaM vakti cedRzam / kena dhAndhA (dhyandhA)yito hanta jagadvijayadhIrayam // 512 // api ca, yadyasato'pi svalakSaNeSu sthUlAkArasya darzanam ; zabdasya kinna syAt ? sthUlapratibhAso dRzyate na zabdapratibhAsa iti cet ; na; 'ghaTo'yaM paTo'yam' ityatra zabdapratibhAsasyApi darzanAt / vikalpapratibhAsa evAyaM na pratyakSapratibhAsa iti cet ; na; asyaiva mAnasapratyakSatvena prajJAkareNa kathanAt / zabdapratibhAsavattve kathamasya pratyakSatvaM nirvikalpakatvAbhAvAditi cet ? nainvayaM tatraiva doSastatkimatra praznena ? svakaupInavivaraNasyApratibuddhavyavahAratvAt / nAyaM doSaH, zabdapratibhAsavattve'pi pUrvAparaparAmarzitvAbhAvenAvikalpakatvAditi cet ; ucyate-yadi tatparAmarzitvAdeva vikalpakatvaM tarhi pratyakSe sarvatra tadeva nirAkartavyam vikalpaprasaGgabhayasya tatprayuktatvAt na zabdapratibhAsavattvam, satyapi tasmiMstatprasaGgabhayAbhAvAt / tadidaM vyAdhabhayaparihArAya sAdhuvyApAdanaM tAthAgatasya / tatparAmarzasyApi zabdapratibhAsamUlatvAtsa eva tatra pratiSidhyata iti cet, na; mAnasapratyakSe'pi tatpratiSedhaprasaGgAt / astyeva vastutasta15 trApi taniSedhaH kevalaM tatpratibhAsinA vikalpena ekatvAdhyAsAt AbhimAnikaM tadapi tatpratibhA samucyata iti cet ; kastarhi vastuta indriyajJAnAttasya bhedaH ? na kadhiditi cena ; nAstyeva tarhi "taditi na "pratyakSacatuSTayavAdaH sAdhIyAn / yatpunaretat-AgamaprasiddhaM tadabhipretya 'nIlamidam' ityAdivikalpaprAdurbhAvAnyathAnupapattyA cAnumitaM tadaGgIkRtya taJcatuSTayavAda iti ; tadAstAM tAvat prastAvAnte nirUpaNAt / 20 tatastasyendriyajJAnAd bhedaM bruvatA tAttvika eva "tatra zabdapratibhAso vaktavyaH tataH kathanna tatparAmarzitvaM yato vikalpakatvaM na bhavet ? satyapi "tatpratibhAse ''tatra tatparAmarzAbhAve cakSurAdijJAne'pi na bhavediti "tatra "tatpratibhAsaniSedhanaM prayAsamAtrameva kItteH / atastannirAkaraNAdavagamyate sati "tasminnavazyaMbhAvI "tatparAmarza iti kathanna vikalpakaM mAnasa pratyakSam ? tathA sati pratyakSAntarasyApi tattvamanivAryam / tathA hi-indriyAdipratyakSa 25 vikalpakaM pratyakSatvAt mAnasapratyakSavat / zabdapratibhAsAbhAvAnneti cet ; na ; tasyApyanu 1 saugtH| 2"idamityAdi yajjJAnamabhyAsAtpurataH sthiteH / sAkSAtkaraNatastattu pratyakSa mAnasaM matam |"pr. vArtikAla. 1243 / 3 nanvayaM na caiva do-aa0,b0,50,s0| 4 pUrvAparaparAmarzisvameva / 5 tathAgatasya aa0,b0p0s0| 6 zabdapratibhAsa eva / 7 cenna sa prtyksse-aa0,0p0s0| 8 shbdprtibhaasnissedhH| 9 zabdapratibhAsinA / 10 mAnasapratyakSasya / 11 mAnasapratyakSam / 12 indriyamanoyogisvasaMvedanapratyakSacatuSTaya / 13 "etaca siddhAntaprasiddhaM mAnasaM pratyakSam |"-jyaaybi0-pR014| tarkabhA0 pR09| 14 mAnasapratyakSe / 15 kathaM tatpa-mA0, ba0, 50, s0| 16 zabdapratibhAse / 17 maansprtyksse| 18 pUrvAparaparAmarzAbhAve / 19 caturAdijJAne / 20 zabdapratibhAsa / 21 zabdapratibhAse / 22 pUrvAparaparAmarzaH / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 1] prathamaH pratyakSaprastAvaH 165 mAnAt-indriyAdipratyakSaM zabdapratibhAsavat, tattvAt' mAnasAdhyakSavaditi / svalakSaNeSvasataH kathaM zabdasya tatra pratibhAsanamiti cet ? sthUlAkAravaditi brUmaH / tadAha-abhilApavat / abhilApaH zabdo vidyate'sminnityabhilApavat 'arthajJAnam' iti vibhaktipariNAmena sambandhaH / tadapi indriyajaM 'vikalpakam iti bhAvaH / tato yathA nAsataH svalakSaNe zabdasyAvabhAsanaM tathA sthUlAkArasyApi na syAt , tadasti ca / tasmAtsannevAyamiti kathana tadAtmano bahirarthasya 5 paramArthatvam ? ___api ca, viralakezAdhiSThAnasyApi ghanAkArasyAsattvaM kuto'vasitam 1 tatpratibhAsAt indriyajJAnAdeveti cet ; na ; tatpratibhAsasya tadabhAvapratibhAsatvavirodhAt / anyathA nIlAdervastujAtasya yadeva pratibhAsanam / tadeva tadasattvasyApyavabhAsanamApatet // 513 // taddhanAkAravatprAptaM nIlAdyakhilamapyasat / bahirarthapravAdAya dIyatAM salilAJjaliH // 514 // asattvopAdhikatvena ghana evAvabhAsate / na nIlAdi tato nAsti doSo'yamiti cenna tat // 515 // ghanajJAnasya mithyAtvaM kathamevaM prakalpyatAm ? na hyasantamasattvena budhyamAnaM mRSocitam // 516 // tasyApi dhanabodhasya samyagjJAnatvameva cet / nivartanIyamabhrAntapadasyaivaM hi kiM bhavet ? // 517 // candradvitvAvabhAsaM cejjJAnaM tadapi durghaTam / asakhopAdhikasyaiva tadvitvasyApi bhAsanAt // 518 // na tathA pratipattizceddhanAkAre'pi tatsamam / tanna tatpratibhAsena tadasattvAvabodhanam // 519 // tadAha-'artha' ityAdi / arthasya ghanAkArasya aryata iti vyutpatteH, jJAnaM tasmin asataH asattvasya tadAkArasambandhina eva pratyAsatteH pratibhAso'vyaktaH, 'vyaktam ityanuvartamAnena liGgapariNAmena upahasanapareNa ca sambandhAt 'avyaktaH' iti labhyate / nidarzana- 25 mAhe-'abhilApavat' iti / abhilApazabdena tajanitaM jJAnaM gRhyate, abhilApa ivAbhilApavaditi-ayamartho yathAmilApajaM vijJAnaM na svayameva svaviSayasyAbhAvaM gamayati tathA ghanAkArajJAnamapIti / bhavatu tarhi bAdhakapratyayAttadabhAvAvasAya iti cet ; kastatpratyayaH 1. viralakezaviSaya iti cet kIdRzAste kezA yadadhiSThAnaM viralatvam / sthUlarUpA iti cet ;na; pratyakSatvAt / 2 vikalpamiti s.| 3 kuto'vasthitastatpratibhAso dvIndriya-A0,0,50, s0| 4-arthasyetyA-bhA0,0, 10, s0| 5-mAha abhilApazabdena bhA0, 0, pa., s.| 6-TAnatvaM vira-A0, ba0,50, s.| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [129 sthUlAkArasyAsadrUpatve tadadhiSThAnaviralabhAvasyApyasadrUpatvena tajjJAnasya mithyAjJAnatvAt / na hi mithyAjJAnameva dhanAkArapratyayasya bAdhakam , anyatraivamadarzanAt / vyavahArataH sanneva viralakezasthUlAkAra iti cet ; na ; stambhAdisthUlAkArasyApi vyavahArataH sattvAvizeSAt / vyAvahArikamapratiSiddhameva tatsattvaM pAramArthatatsattvasyaiva niSedhAditi cet ; kutastanniSedhaH ? virala5 kezaghanAkAranidarzanAditi cet ; tadAkArasyApi paramArthasattvAbhAvAt nidarzanatvam, vyava hArasattvAbhAvAdvA ? paramArthasattvAbhAvAditi cet ; kutastasya tadabhAvaH ? tatpratyayasya skhalanAditi cet ; tadapi kutaH ? bAdhanAdviralakezapratyayeneti cet ; syaudetadevaM yadi tasya paramArthaviSayatvam , tAdRzenaiva tatpratyanIkaviSayasya bAdhopapatteH / na caivam , tasya saMvRtisiddhasthUla viralakezaviSayatvena anantaraM pratipAdanAt / na ca tAdRzena kacit paramArthasattvasya bAdhana10 mupapannam ; saMvRtisiddhasiMhajJAnena mANavake manuSyajJAnasya bAdhaprasaGgAt / tanna paramArtha sattvAbhAvAttadAkArasya nidarzanatvam / vyavahArasattvAbhAvAttu nidarzanatve tato vyavahAra. sattvAbhAva eva stambhAdisthUlAkArasya zakyApAdano na paramArthasattvAbhAvaH / ___ bhavatu tarhi paramArthaviSaya eva sthUlaviralakezapratyayo'pIti cet; kuta etat ? bAdhakapratya. yopanipAtaparipIDArahitatvAditi cet ; khAnno ratnavRSTiH patitA, stambhAdisthUlAkArapratyayasyApi 15 tatpIDArahitatvena paramArthasadviSayatvopapatteH / tanna sthUlAtmAnastatkezAH / paramANvAtmAna iti ceta; na; paramANUnAmapratibhAsanAt , sarvadA sthUlAkArasyaiva bahiravalokanAna / syAnmatam-vitatatvameva sthUlatvam , tacca paramANuparasparapratyAsattirUpameva nAkhaNDAvayavirUpaM tasya kacidapyanavalokanAt / ataH sthUlapratibhAsa eva paramANupratibhAsaH, tatkathaM tada pratibhAsa iti ? tanna ; evaM bodhyAbhAvaprasaGgAt / kezadhanAkArapratyayo "bAdhya iti cet ; na ; 20 evaM tasyApi kezaparasparapratyAsattirUpacanAkAragocaratvena yathArthatvAt , tAdRzasya ca bAdhyatvAnu. papatteH / avayaviviSaya eva dhanAkArapratyayaH tena bAdhyatvamiti cet ; na; kezapratyayasyApi tadviSayatvataH tatpratibhAsatvApattyA paramANupratibhAsanAbhAvasyAparihArAt / api ca, paramANUnAM pratyAsattyA yadi tadbhedasyApratirodhaH kathaM tadAtmaka vaitatyam , vibhinneSu stambhAdiSu "tadadarzanAta? bhedapratibhAsasya"tayA pratirodha iti cet ; na; bhedAvyatirekAt paramANUnAM 'tatpratibhAsasyApi taiyA 25 'tatprasaGgAt / tathA ca 'tatpratyAsattirvaitatyam iti riktA vAcoyuktiH anadhigataviSayatvAt / nIlAditayAvabhAsanta eva paramANava iti cet; tathApi kathaM vitatAH ? pratyAsattikRtAd bhedA 1-traiva darza-A0, ba0, 50, s0| 2 stambhAdisthUlAkArasattvam / 3 -syAttadevaM bhA0, 20, 50, s0|4 paramArthaviSayeNaiva / 5-syAbAdho-A0, ba0, 50, s.| 6 -syAbAdha-bhA, ba0, 50, saH / le tayava-A.. ba0, 50, sH| 8 nirbAdhatvena / 9 bAdhyabhAva-mA0, ba0, 50, s.| 10 bAdhyata iti A0, ba0, 50, s0|11-yt iti cenna tatprati-A0, ba0, 50, s.| " tadarzanA-A0, ba0, 50, s.| 13 prtyaastyaa| 14 paramANupratibhAsasyApi / 15 pratyAsarayA 16 pratirodhaprasaGgAt Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 129] 167 navabhAsanAditi cet ; ko'sau 'tadanavabhAsaH ? tuccho'vabhAsapratiSedha iti cet ; na; tucchazca sthUlazceti vyAghAtAt / abhedapratibhAsastadanavabhAsa iti cet ; na; abhedasyAbhAvAt / asanne. vAsau pratibhAsata iti cet ; na; tatpratibhAsasya vibhramaprasaGgAt / ko doSa iti cet ; kathaM tato nIlAdisiddhiH? tatrAvibhramAditi cet ; kathaM vibhramAvibhramarUpatvamekasya jJAnasya ? virodhaat| avirodhe vA sthUlasUkSmarUpatvamapyekasya vastunastAttvikameveti naikAntena sthUlAkArasyApara- 5 mArthasattvam / yatpunarasminnavasare-'kathaM bhavadbhI rathyAsu viprakIrNaH kezakalApaH palAlapiNDo'nyo vA sthUlaH zakyate vyavasthApayitum ? na hi ime'vayavino bhavadbhirabhyanujJAyante, antyAvayavitvena palAlAdivyaktInAM dravyAntarAnArambhAta' iti saugatasya coye trilocanasya vacanam"naiSa doSaH, pRthaktvAgrahaNanibandhanasya vanapratyayavadasyApi sthUlapratyayasya bhrAntatvAt" 10 ] iti; tadapyetena cintitam ; tathA hipiNDe palAlabodhasya vibhramo bAdhanAdyadi / palAle tarhi tasyAstu nirbAdhatvAdavibhramaH // 520 // tayoranyonyato bhede vibhrametararUpayoH / bhinnatadrUpatAdAtmyAd bodhasyApi bhidA bhavet // 521 // bodhedvitayabhAve ca tajjanma yugapatkatham ? jJAnAnAM yugapajjanma yanna yogairabhIpsitam // 522 / / kramatazcettadutpattiH dRzyate yugapatkatham ? / AzubhAvanimittazcedvibhramastAdRzo mataH // 523 // vibhramatvaM kuto yogapadye 1 bAdhanato yadi / bodhayostarhi tasyAstu nirbAdhatvAdavibhramaH // 524 // atrApi pUrvanyAyena bodhadvandvasya kalpane / tasyApi yugapajanma kathaM nyAyavido bhavet ? // 525 / / tajjanmakramabhAve va prasaGgaH pUrvavabhavan / sacakrakAnavasthAnadussahaklezamAvahet // 526 // ekatvaM cetkathaJcitsyAdvibhrametarayormithaH / bhAgAnAM bhAginazcaivaM tAdAtmyaM kinna manyate ? // 527 // bhedAnavabhAsaH / 2 abhedH| 3 palAlabodhasya / 1 'palAlapiNDo'yam' iti bodhagatayoH vibhrmetrruupyoH| 5 bodhadvitIya-mA., ba0, 50, s0| 6 yugapadbhAnarUpaH / 7 pUrvavannyA-mA0, ba0, 50 s0|8-dvvet aa0,0,50,s| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 nyAyavinizcayavivaraNe [19 pratItirapi tAdAtmyaviSayaivAtra laukikI / tantavo yatpaTIbhUtA iti loko'vagacchati // 528 // jAtyantaramapAkRtya pratItaM bhAgabhAginoH / anyathA kalpayaMllokamatikAmati kevalam // 529 // bhedAbhedAtmakatvaM tadvaktavyaM bhAgatadvatAm / . etadeva svayaM devairuktaM siddhivinizcaye // 530 // pratyAsatyA yayaikyaM syAddhAntipratyakSayostathA / bhAgatadvadabhedo'pi tatastattvaM dvayAtmakam // " - [siddhivi0 pari0 6 ] iti / tanna paramANU nAM vivekAnavabhAsane nIlAditayApyavabhAsanamupapannam uktadoSAt / avidyamAnazca paramANurUpakezaviralAkArapratibhAsaH kathaM ghanAkArapratibhAsasya bAdhaka ityanizcitameva tasyAtadarthaviSayatvam , etadevAha-yuktaH' iti / yuktiH bAdhopapattiH, yuktasyAyuktaH pratibhAsaH, 'avyaktaH' iti pUrvavadupahAsaH / kasya ? asataH asattvasya ghanAkArasambandhina iti / nidarzanamAha-abhilApavat / abhilApAdivaM abhilApavaditi / yathA 'nAsti 15 ghanAkAraH' iti vacanamAtrAnna tasyAvabhAsaH tathA bAdhopapatterapi tasyA evAbhAvAditi bhaavH| tanna kezaghanAkArapratibhAsanidarzanena stambhAdisthUlAkArapratibhAsasyAsadarthatvanizcayaH sAdhIyAn / ___ yatpunaretat-aMsadarthaviSayaH sthUlapratibhAso mAnasatvAt marIcikAtoyapratibhAsavaditi; tanna; tasyendriyabhAvAbhAvAnuvidhAyino mAnasatvAyogAt / anyasyaiva svalakSaNadarzanasya tadanu vidhAyitvaM sthUlapratibhAse tu tatsAnnidhyAt ta~dAbhimAnikameva na vAstavamiti cet ; na; tadanya20 .syAprativedanAt nayanonmIlanAnantaraM jhaTiti sthUlapratibhAsasyaiva pratyavalokanAt / apratividi. tasyApi bhAve tato'pyanyasyaiva tadanuvidhAyitvaM punarapi tato'pyanyasyaiveti na kvacidavasthitibhavet / ekatvAdhyavasAyAttadaprativedanaM nAbhAvAditi cet, ; kiM punastadadhyavasAyastasya sthUla. pratibhAsAtpRthagbhAvaM pratiruNaddhi, svasaMvedanaM vA"? tathA cet ; siddho naH siddhAntaH 'sthUlapratibhA sAnnAparamasti' iti / atha na pratiruNaddhi; kuto na bhedaprativedanam? vidyata eva tat , kevalaM 25 vyavahAra eva tadanurUpo na bhavatIti cet ; tatprativedanaM cettatraM samartha so'pi kasmAnna bhavati ? ekatvAdhyavasAyena pratirodhAditi cet ; na ; sati samarthe kAraNe tadayogAt / 'tatsAmarthyameva terne pratirudhyata iti cet ; na ; pratyakSasyaiva tatprasaGgAt / tatastasyAvyatirekAt / atra -tmakaM tadvakta-A0, ba0, 50, s.| 2 -pratyayayostayA tA0 / 3 "trayAtmakam"-siddhiviH / 4-pra-A0, ba0, pa0, s0|5-paa iva A0, ba0, 50, s0| 6 asamarthaviSayasthU-bhA0, ba0, 50, s0|7 tadanuvidhAyitvam / tathAbhi-A0, b0| 8 svalakSaNadarzanasya / 9-naM nAnAbhA-A0,ba0,50,sa0 / 10 svalakSaNadarzanasya / " 'vA'zabdaH samuccayArthakaH / 12 vyavahAre / 13 bhedaprativedanagata vyavahArasAmarthyam / 14 ekatvAdhyavasAyena / 15 pratirodhaprasaGgAt / 16 sAmarthyAt / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19] prathamaH pratyakSaprastAvaH coktam-'siddha ityAdi / asamartha cet ; na ; bhedavat saJcetanAdAvapi tadabhAvaprasaGgAt / na caivamekatvAdhyavasAyena kizcit / atha sannihitatvAttadhyavasAya eva lokaM vyavahArayati na bhedaprativedanaM "tasyAsannihitatvAta, ayameva ca tadadhyavasAyena bhedavyavahArasya pratirodha iti cet ; na; 'tatprativedanamapi yadA sannihitam ; tadA tavyavahArasyApi prasaGgAt / tannaikatvAdhyavasAyena bhedavyavahArapratirodhAt sato'pi bhedaprativedanasyAnupalakSaNaM kintvabhAvAdeva iti na 5 sthUlapratibhAsasyAbhimAnikamindriyabhAvAbhAvAnuvidhAyitvam , vastuta eva tdupptteH| api ca, yadi tatpratibhAso mAnasa eva pratisaGkhyAnato nivarteta "zakyante hi kalpanAH pratisaGkhyAnabalena nivartayitum" [ ] iti khayamabhidhAnAt / na caivam, niraMzaM vikalpayato'pi sthUlapratibhAsAnivRtteH, tasmAnna stambhAdisthUlapratibhAso mAnasaH pratisaGkhyAnenAnivarttanAt gorUpasthUlapratibhAsavan / nanu ca na gorUpo'pi sthUlAkAraH paramArtha- 10 samnasti paramArthato rUpAdiparamANUnAmeva bhAvAt , ghaTAdyavayavivyavahArasyApi tadadhiSThAnatvAt / "yadi tarhi nAvayavI api tu rUpAdaya eva tadA na 'ghaTasya rUpAdayaH' iti bhavet / na hi bhavati 'rUpAdInAM rUpaM "rUpAdayaH ghaTasya ghaTaH' iti paryAlocanaM parasyAzakya dharmakIrtirAha "rUpAdizaktibhedAnAmanAkSepeNa varttate / tatsamAnaphalAhetuvyavacchede ghaTazrutiH // ato na rUpaM ghaTa ityekAdhikaraNA zrutiH / bhedazcAyamato jAtisamudAyAbhidhAnayoH / rUpAdayo ghaTasyeti tatsAmAnyopasarjanAH / tacchaktibhedAH khyApyante vAcyo'nyo'pyanayA dizA // " [pra0 vA0 1 / 102-105 ] iti / 20 atra prajJAkarasya vyAkhyAnam-"rUpAdInAM "pratiniyatazaktibhedamanAkSipya teSu samAnodakadhAraNazaktyAkSepeNa ghaTazrutiH pravartate tato 'na rUpAdayo ghaTaH' iti samAnAdhikaraNatA / ata eva samudAyazaktivivakSAyAm ayaM samudAyazabdaH, jAtizabdastu pratyekamekaphalatve yathA vanaM yathA vRkSa iti / kathaM tarhi 'rUpAdayo ghaTasya' iti vyapadezaH 1 "udakAharaNasAdhAraNarUpAdipratyayajananasamarthAH pratyekamityarthaH / atha yathA 25 1 siddha ityanyAsama-A0, ba0, 50, s0| 'siddho naH siddhAntaH' ityAdi / 2 yathA bhedaprativedana bhedavyavahAre asamartha tth|| 3 vyavahArAbhAvaprasaGgAt / 4 bhedanaprati-mA0, ba0, pa., s.| 5 tasyAnItatvA-mA0, 20, 50 / tasyAnIlasvA-sa0 / 6 bhedaprativedanam / . sthuulprtibhaasH| 6. "azubhAdyAlambanA rAgAvipratipakSabhUto prajJA pratisaGkhyAnam"-tattvasa. paM0 pR. 547 / 9 tulanA-"caita myavasAyAtma pratyakSaM mAnasaM matam / pratisaGkhyAnirodhyatvAdarthasannidhyapekSaNAt |"-siddhivi. pratyakSapari0 / 1. "yadi tarhi nAvayavI rasAdaya eva tadA na ghaTasya rUpAdayaH iti bhavet / na hi bhavati rUpAdInAM rUpam , nApi ghaTasya vA ghaTa iti paryAlocanaM parasyAzakyAha"-pra. vArtikAla. 100|"'ruupaadyH' iti padamadhikaM bhAti / 12 pratiniyatazaktire vaghaTamanA-A0, 0,10, s0|13 udkaapuurnn-s.| 22 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [129 'vRkSANAM vanaM vRkSA vanam' iti tathA 'ghaTo rUpAdInAM rUpAdayo ghaTaH' iti kamAnna bhavati ? bhavatyeva yadi zAstrAntarasaMskAro na bhavati / lokastu prAyazastatsaMskArAnusArI, tato na bhavati / yastu samyagavabodhayuktaH tasya bhavatyeva saM pratyayaH 'rUpAdaya eva kecit ghaTaH kAryavizeSasamarthAH, udakAdyAharaNaM ca kAryavizeSaH, sannivezavizeSeNa vA 5 vyavasthitAH, yataH sanivezavizeSAdudakadhAraNavizeSaH / 'rUpaM ghaTaH' iti tu na bhavati sAmAnAdhikaraNyam avayavAvayavibhedena parasparavyAptyabhAvAt / " [pra0vArtikAla0] iti / tataH kalpitatvAt gorUpasya mAnasa eva tatpratibhAsa iti kathanna sAdhyavaikalyamudAharaNasyeti cet ? kathamevamindriyajJAnasya pratisaGkhyAnabalAdanivartyatvam ( rtyatve ) bhavetA tatra godarzanaM nidarzanamuktam ? sAmagrIsAkalye anivA gobuddhiH azvaM vikalpayato'pi godarzanAditi 1. 'tasyApi mAnasatve pratisaGkhyAnanivartyatvAt tadanivartyatvaM prati sAdhyavikalatvenodAharaNa tvAyogAt / tadayamindriyajJAnaviSayatvaM gorUpasya pratipadyamAna evaM tasya vikalpitatvamapyAcaSTa iti kathamanunmatto dharmakIrtiH ? bhAravahanAcekaprayojanasAdhanasAdhAraNarUpAdizaktirUpatvAt akalpita eva gavArthaH / yadAha-"teSu samAnodakadhAraNazaktyAkSepeNa ghaTazrutiH" [pra. vArtikAla.] iti cet ; na ; zatarapratyakSatvena darzanaviSayatvAnupapatteH / pratyakSatve'pi yadyakA cAvyatiriktA 15 ca rUpAdibhyastacchaktirabhyanujJAyate; siddhastarhi "paramArthata eva tadrUpo gauravayavIti "kathamuktam "avayavA eva nAvayavI vidyate" [pra. vArtikAla0 1199 ] iti ? vyatiriktA'vayavyabhiprAyeNa tadvacanamiti cet ; na; avyatireke'pi avyvitvaayogaat| kathazcivyatireke 'taMdyoga iti ceta; na; syAdvAdimatAnupravezaprasaGgAt / tannaikA zaktiH / pratirUpAdivyakti bhinnaiveti cet ; kathamevam ekagavapratyayaviSayatvamekasyaiva ?"atatphala20 hetuvyavacchedasya 'tAsu bhAvAditi cet ; tavyavacchedastarhi go'vayavI ? satyam ; yadAha "tatsamAnaphalAhetuvyavacchede" ghaTazrutiH" iti| iti cet ; na tahiM tasya darzanaviSayatvaM nIrUpatvenApratibandhAt", tatkathamazvaM vikalpayato godarzanAditi nidarzanopanyAsaH ? tabyavacchedasya ca go'vayavitve 'tadvyavacchedo"gauH' iti pratyayena bhavitavyaM na 'rUpAdayo gauH' iti / tato yaduktam-'yastu samyagavabodhayuktastasya' ityAdi 'ghaTaH' iti paryantam / 25 tadasamyagavabodhavijRmbhitameva prjnyaakrsyotpshyaamH|"tbyvcchedsy zaktirUpebhyo rUpAdibhyo'vya 1 vRkSavana-bhA0,ba0,10,sa0 / 2 sampratyayaH-bhA0,0,50,sa0 / pra0vArtikAla / 3 yatastanivemA0, ba0, s0| yatastatsannive-pa0 / 4 bhavatAtra A0, ba0, 10, s.| 5-vatyaigobuddhimatvaM vikalpayato godarzanAditi tasyApi samAnatve pratisaMkhyAnanivartyatvaM tadani-A0, ba0, s0| 6 godarzanasyApi / 7 pratisaMkhyAnanivartyattvaM prati p0| 8 etasya A0, ba0, 50, s0|9 yathAha A0, ba0, 50, sa0 / 10 paramArtha eva mA0, ba0,50, s0| 11 kathaM yuktaM bhA0, b0,50,0| 12 tadyogya i-A0, ba0, 10, s0| avayavitvayogaH / 13 attkaarykaarnnvyaavRtteH| 14 bhinnazaktiSu / 15-de ghaTa iti cena mA0, ba0, 50, sa. 16 tucchasvabhAvatvena sambandhAbhAvAt / 17-cchedA gau-A0, ba0, 50 / 18 prajJAkArasyo-tA0 / 19 athetuphlvyvcchedsy| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 19] 171 tirekAt ta eva gaurityapi pratyayo na duSyatIti cet ; na ; tasya pratizaktyabhinnasya tadanyatireke tAttvikasyaivAvayavinaH siddhiprasaGgAt / tucchasya tayavacchedasya tatsAdhAraNasya kalpane 'tabyavacchedastarhi' ityAdeH 'tatkatham' ityAdiparyantasya prasaGgasya punaH punaranubandhAdAmicakramApadyata / syAnmatam-na tadvayavacchedasyaikatvAdekagavapratyayaviSayatvam , api tu sannivezavize- 5 pAt / yadAha-"sannivezavizeSeNa vA vyavasthitAH"[pra0 vArtikAla0 1 / 100-102] iti; sana; atrApi samAnatvAttatprasaGgasya / tathA hi rUpAdibhyo vibhinnazcetsannivezaH sa eva gauH / na tu rUpAdayastasmAtte' gauriti matiH katham ? // 531 // . aviviktaH sa cettebhyo yadyakhaNDazca kalpyate / vAstavo'vayavI siddhyet syAdvAdibhirabhiSTutaH // 532 // tebhyazcedaviviktaH saH pratirUpAdi bhedavAn / tadvattasyApi nAnAtvAnmatirekagave katham // 533 // sannivezavizeSasya punaranyasya kalpane / pUrva eva prasaGgaH syAdavyavasthAbhayapradaH // 534 // tanna zaktivyavacchedaH sannivezeSu kazcana / gavArthastAttviko yasya darzanaM nirvikalpa'kam / / 535 // syAnmatam-atatphalahetuvyavacchedaH sannivezavizeSo vA na kazcidekarUpo gaurasti, zaktInAmeva bahInAM tattvAt, ekatvavyavahArastu tatraikArthakriyAnibandhana iti; tanna; 'tatsamAna' ityAdikasya' 'sannivezavizeSeNa' ityAdikasyai cAvacanaprasaGgAt / ekArthakriyAnibandhanazca ekatva- 20 vyavahAro na tAvaddarzanasamakAlaH ; tataH pUrva takriyAyA abhAvAt tadvyavahArasyAsambhavAt / darzanameva takriyeti cet ; na; tatkAryatadvyavahArasya "tatsamakAlatvAyogAt / darzanottarakAlastavyavahAra iti cet ; darzane tarhi govyapadezabhAjaH paramANavo viralAtmAna eva pratyavabhAseran / evamiti cet ; kuta etatpratipattavyaM na cetkozapAnaM na cedvA balavannarapAlazAsanam / anubhavabalaM tu na tAdRzamutpazyAmo yatastAnpratipadyemahi / tataH kasyacidapyavayavitvenAnavasthA- 25 nAt kathaM tadupasarjanarUpAdizaktibhedAH pratipAdyeran 'gavAde rUpAdayaH' iti / tanna kevalam 'azvaM vikalpayataH' ityAdikameva, api tu 'rUpAdayo ghaTasya' ityAdikamapi durbhASitameva / tato godarzanaM nirvikalpakamavayamyupasarjanaJca rUpAdizaktivizeSavyapadezaM vidhAtumicchatA vyavacchedasya / 2 rUpAdayaH / 3 cittebhyaH A0, ba0, 50, s0| 4 rUpAdibhyaH / 5 sniveshH| -rUpanam maa0,0,50,0| 7 gotvAt / 8 dharmakIryuktasya / 9 prajJAkaroktasya / 10darzanasamakAlatvAyogAt / "-marazAsa-A0, ba., 10,s0| 12-n gocara upAyaH A0, b0,10,s.| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 nyAyavinizcayavivaraNe [19 tAttvika eva gavAdiravayavI vaktavyaH / tAttvikatve tasya kuto nAvayavavivekenopalambha iti cet ? na; kathaJcidavivekasyApi bhAvAt / kathaM punaH sUkSmAvivekitvaM sthUlasya virodhAditi cet ? kathaM zaktisAmAnyavivekitvaM zaktivizeSasya virodhAvizeSAt ? zaktivizeSa eva rUpAdInAM na tatsAmAnyamiti cet; na; 'teSu samAna' ityAdivacanavirodhAt / kalpitaM teSu 5 tatsAmAnyamiti cet ; na; ato gauriti vA ghaTa iti vA pratyayasyAyogAt, kalpitasyAnartha karatvAt, anyathA nityAdipradveSasya nirnibandhanatvApatteH / kalpitAdapi tasmAtkathaM dvizeSasyAviveko virodhaparihArAbhAvAt ? viveka evAstviti cet; na; 'gavAde rUpAdayaH' iti vyapadezAbhAvaprasaGgAt sambandhAbhAvAt / sambandhAdapi kalpitAdeva tathA vyapadeza iti cet ; 'rUpAdayo ghaTasya' ityAdervirodhAt / kalpitastadvizeSa iti cet; na; tato'pi 'rUpamiti rasa 10 iti' ca pratyayAyogAt kalpitasyAnartha karatvAt / anyathA nityavidveSo nirnibandhanatAM vrajet / tasyApi zaktisaGkalpAdarthakAritvasambhavAt / 536 // kalpito'pyavivikto'sau zaktisAmAnyato yadi / kalpitAkalpitAtmatvaM virodhAdyujyate katham ? // 537 // vivikta eva tasmAccettasyeti kathamucyatAm ? / sambandhena vinA so'pi kalpito yadi kathyate // 538 // tasmAdabhinnaM tacchaktibhedatadvadddvayaM yadi / kalpitAkalpitAtmatvaM viruddhaM punarApatet ||539 // tato'pi tadvivekazcetsambandhAbhAvataH katham / sa tasyeti vacavRttiH saugatasyopapadyate ? || 540 // punaH sambandha tu prAkprasaGgAnuvarttanAt / anavasthAlatA vyomavistAravyApinI bhavet // 541 // tatastacchaktisAmAnyaM tadvizeSa iti dvayam / nyAyavartmani niSNAtairavagantavyamAJjasam // 542 // 15 20 25 bhavatu tAttvikameva zaktidvayam, tattu parasparaM bhinnameveti cet; na; dattottaratvAt / sambandhAbhAvena 'gavAde rUpAdayaH' iti vyapadezAyogAt, kalpite ca sambandhe'navasthAnadoSAt / hetuphalabhAtre ca tasmin tayorekasamayatvAbhAvaprasaGgAditi / parasparabhede'pyekena rUpAdinA tAdAtmyAttavyapadeza iti cet; evamapi na kAcit kSatiH, sthUletarAkArayorapyevamanyonyabhede satyapi dravyeNaikena tAdAtmyopapatteravayavino jainAbhimatasya suvyavasthAnAt / tatastAttvikatvAd 1 - vekopala - A0, ba0, pa0, sa0 / 2 - mAnyavive-A0, ba0, pa0, sa0 / 3 prajJAkaraguptavacana | 4 zaktisAmAnyAt / 5 zaktivizeSaH / 6 paramArthasat / 7 parasparamabhi - A0, ba0, pa0, sa0 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119] prathamaH pratyakSaprastAva: 173 go'vayavino na tatpratibhAsasya mAnasatvam , ato na sAdhyavaikalyamudAharaNasya / nApi sAdhanavaikalyam ; tatpratibhAse pratisaGkhyAnonivartyatvaM prati parasyAvivAdAt / tanna dRSTAntasya kazcidoSaH / nApi hetoH / asiddhatvAdoSa eveti cet ; na ; pratisaGkhyAnenAnivartyatvasya ghaTAdisthUlapratibhAse dharmiNi samarthitatvAt / anaikAntikatvAditi cet ; na ; vipakSe sarpAdiviSayamAnasapratibhAse tadabhAvAt , tatra pratisaGkhyAnAnivRttareva darzanAt / viruddhatvAditi cet ; na ; 5 nizcitavipakSavyAvRttikasya viruddhatvAyogAt / tasmAdasiddhAdisakalAvadyavikalatvAdanavadyamidaM sAdhanam-ghaTAdisthUlapratibhAso na mAnasaH pratisaGkhyAnenAnivartyatvAt gorUpasthUlapratibhAsavaditi / etadevAha-'artha' ityAdi / san ghaTAdiravayavI tasya svAvayaveSu vidyamAnatvAt tasya pratibhAso dharminirdezo'yam / artham arthakriyAsamartha svaviSayaM jAnAtIti arthajJAH 'vicyevaM rUpatvAt sAdhyanirdezo'yam / 'na' iti 'i' iti ca pratiSedhAbhyAmasyaivArthasyAbhidhAnAt / anena 10 kalpitaviSayatvapratiSedhAd amAnasatvaM tatpratibhAsasyAbhihitam / hetumAha-yojanaM pratisaG: khyAnakRtaM samAdhAnaM yuktaM tadabhAvAd 'ayuktaH' iti prasa (pratisa)GkhyAnenAsamAdheyatvAditi / dRSTAntamAha-abhilApavat / abhilapyate pareNAbhyupagamya kathyata iti abhilApo gopratibhAsaH sa iva tadvaditi / ___api ca, yo mAnasapratibhAso nAsau sannihitArtho yathA atItAdipratibhAsaH, sannihi- 15 tArthazcAyaM ghaTAdisthUlapratibhAsaH, tanna maansH| na hi 'ayaM ghaTaH' ityasannihite'rthe bhavati / idaM ca naH pratyakSam,sannihitArthanizcayalakSaNatvAt / nanu kaH punarasau sthUlo nAma yasya viSayatvena sabhidhAnam ? varNa eveti cet ; na tarhi spRzatastatpratItiH syAt, bhavati ca paripihitalocanasya spRzato'pi tadavalokanAt / sparza eveti cet ; na ; aspRzato'pyunmIlitalocanasya tduplbdheH| "rUpAdyadhikaraNamanya dravyameva saM iti cet ; na; 'ayaM ghaTaH' ityatra varNAdera- 20 nyasyAprativedanAt / ata evoktam __ "nAyaM ghaTa iti jJAne varNapratyavabhAsanAt' [ ] iti / tato na ghaTAdipratibhAsazcAkSuSo nApi spArzanaH, api tu tadubhayajanmA mAnasa eva, tasmAdasannihitArtha evAyamiti cet ; na; rUpAderanyonyAvivekalakSaNasyArthasya sannidhAna eva ttpr"tibhaasbhaavaat| kathamanyonyAviveko virodhAditi cet ? na ; parasparaparihArasyaiva virodhatvAt / 25 tasya caikAntikasyAbhAvAt , avivekasyApi pratibhAsAt / na ca pratibhAsAdanyadvirodhe'pi nibandhanamasti / kutastatpratibhAsa iti cet ? darzanAdeveti. brUmaH / 'tadyadi cAkSuSam ; sparzAdeste. nAmahaNAt kathaM svaviSayasya tadavivekaM pratyeti tadavivekagrahaNasya tadbrahaNanAntarIyakatvAt ? gorUpasthUlapratibhAse / 2-nAnivartakatvaM A0, ba0, 50, s.| 3-vartyasya A0,0,50, s.| 1-se sati tada-A0, 20, 50, s.| 5 sad ghaTA-A0, ba0, 50, s0| 6 vicpratyaye sati 'arthajJAH' iti siddhyati / vijye caivaM ruu-aa0,b0,10,s.| 7 neti ca prati-A, ba0, 50, s0| 8 sparza kurvataH / 9 sthUlapratItiH / 10 sthUlopalabdhaH / 11ruupaadhik-aa0,b0,10,s0| 12 sthUlaH / 13-tibhAsAbhAvA-sA "darzanam / 15-sya sadraha-A0, b0,50| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nyAyavinizcayavivaraNe [29 etena spArzanaM taMdityapi pratyuktam ; tenApi rUpAdikamajAnatA svagrAhye tadavivekasya dunitvAt, na ca rUpAdisarvasvaviSayaM darzanAntaramasti yattadavivekamupadarzayediti cet ; na ; avivekavat vivekasyApyagrahaNaprasaGgAt / tathA hi-na cAkSuSameva jJAnaM sparzAdikamapratiyat svaviSayasya tadvivekaM pratyetumarhati, tadvivekapratipatterapi tatpratItipurassaratvAt / etena spArzanaM tadityapi pratyu5 ktam ; tenApi rUpAdikamapratiyatA svaviSaye tadvivekasya duravabodhatvAt , sakalarUpAdiviSayasya ca darzanAntarasyAbhAvAt na tato'pi tadavagama iti kathaM darzanabalAt parasparaM viviktaM rUpAdiskhalakSaNaM zakyamavasthApayitum ? syAnmatam-rUpAdidarzanasya sparzAdyaviSayatve'pi tadvivekasya svaviSayAdanantaratvAt svaviSayaM pratiyattamapi niyamena pratyeti anyathA anarthAntaratvAyogAditi ; tadayamasmAka10 mAnandaheturamRtasyandaH ; tadvivekavat tadavivekasyApyevamavagamopapatteH, kathaJcitsparzAdyavivekasya rUpAderdarzanaviSayAdanAntaratvAvizeSAt apratipannAdapi tadviSayasyAviveke dadhirUpasyoSTrasparzAderapyavivekaH syAt apratipannatvAvizeSAt , tatazca dadhikarabhayorekAvayavitvAt dadhani pravRtticodanAyAmuSTre'pi pravRttiH syAditi cet ; na; tadvivekasyApyevamavyavasthitiprasaGgAt , rUpasvala kSaNasya hi sarvasmAdviveke svato'pi viveka iti nIrUpameva taditi taccodanAyAmuSTravad dadhanyapi 15 na pravRttiH syAt nIrUpasya vyomavadazakya~khAdanatvAt / tathA ca kasyacidvacanam ;-"AkAzamAsvAdayataH kutastu kavalagrahaH ?" [ ] iti / sarvasmAdhyatirekitve' tdvishessniraakRteH| svato'pi "vyatirekitvAnniHsvabhAvaM bhaveddadhi // 543 // tathA ca dadhi khAdeti codito'pIha mAnavaH / dadhanyapi ca nIrUpe varttatAM kathamuSTravat ? // 544 // svarUpasya pratipannatvAt kathaM tata eva tasya vyatireka iti cet ? na: pratipannatvAdavyatireke parato'pi na syAt tasyApi kutazcitpratipattisambhavAt , anyathA sattvAnupapatteH "upalambhaH "satyeva" [pra. vArtikAla0 2 / 54 ] iti 'vecanAt / avyatireke pratipaci. ravyatirekasAdhanI, sA ca svarUpa eva na paratra, tatra vyatirekapratipattereva bhAvAditi cet ; 25 na tarhi dadhirUpasyApi karabhAdavyatireko vyatirekapratipattereva tatra bhAvAt / satyapi sA na vyatirekasAdhanIti cet ; na ; avyatirekasyApi 'tatpratipatterasiddhiprasaGgAt / nirbAdhatvAt tatastatsiddhiriti cet ; na; vyatireke'pi tulyatvAt , tatpratipatterapi nirbAdhatvAvizeSAt / na hi laukikaH parIkSako vA karabhaviviktadadhirUpanirUpaNopanibaddhAM buddhiM baadhopruddhaamvbudhyte| darzanam / 2 sparzAdivivekam / 3 tadvivekaviSayasya A0, ba0, 50, s.| sparzAdivivekasya / 4 rUpAdeH / 5 sparzAdivivekamapi / 6-vekA dadhi-A0, b0,50|-vekoddhi-10|7-sy sarva-A0,10, 10, s0| 8-kyabAdhana-A0, ba0, s0| 9-rekatve A0, ba0, 50, s0| 10 vyatirekatvA-A0, ba0, pa0, s.| 11 satyeti va-A0, ba0, 50, s.| 12 "sattopalambha eveti bhAvAnAM pAramArthikI" -pra. vArtikAla. 2054 / 13 vyatirekapratipattiH / 14 avyatirekapratipatroH / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129) prathamaH pratyakSaprastAva: 175 ___ syAnmatam-yenAtizayena dadhivyapadezanibandhanena karabhAdadhirUpaM vyatiricyate tasya vyatirekavidhisvabhAvatve karabhAdiva sparzAderapi dadhigatAttadrUpasya vyatireka eva syAt / atatsva. bhAvatve karabhAdapyavyatirekApattiH, ato na varNasparzAdyAtmakatvenobhayAtmakatvaM daMdhidravyasyeti; tadapi svavadhAyaiva parazudhArAnizAtanaM parasya; tathA hi-sparzAderapi yenAtizayena vyatiricyate tadrUpaM tadvyapadezanibandhanena tasyApi vyatirekavidhisvabhAvatvAvizeSAta dadhirUpasya sparzAderiva 5 svarUpAdapi vyatireka eva prAptaH, tasyAtatsvabhAvatve sparzAderapyavyatirakApatteH, ato na varNAdyAtmakatvamapi dadhisvalakSaNasya, api tu nIrUpatvameva / taduktamumbekena (?) "na bhedo vastuno rUpaM tadabhAvaprasaGgataH // "[ ] iti| tasya tadvivekavidhisvabhAvatvaM sparzAdiviSayameva na svarUpaviSayamiti cet ; kuta etat ? evamanubhavAditi cet ? kiM bhavAn anubhavavyApAramapi jAnAti ? tathA cet ; susthitaM tarhi 10 dadhirUpasya tadgatasparzAderavyatirekitvam, vyatirekitvazca karabhAt ,anubhavavyApArasyaivameva pratIteH / ekasAmagryadhInatayA kalpita eva tasya sparzAdyavyatirekaH, tatkathaM tasyAnubhavaviSayatvaM kalpitasya tadayogAditi cet ? na ; nIlAdirUpasyApi avidyAvilAsinIvilAsopanItazarIratvena darzanaviSayatvAbhAvApatteH / tathA ca vedamastakavacanam-"neha nAnAsti kiJcana" [bRhadA0 4 / 4 / 19] iti "indro mAyAbhiH pururUpa iiyte"[Rk04|7|33,bRhdaa02|5|15] iti ca / nIlAderaparaM 15 darzanavedyaM na pratIyata iti cet ; na ; "tavyatirekazUnyasyApi tadvadyasyApratIteH / nIlAdimAtraM pratIyata eveti cet ; na ; anyenApi 'sanmAnaM pratIyate eva'iti kattu (vaktu) zakyatvAt / nanu sanmAtre vastusati tavyatiriktaM darzanameva nAsti dvaitavAdApatteH, tatkathaM "tasya tadvedyatvamiti cet ; na; nIlAdimAtre'pi paramArthasati tadabhAvAt / nIlAdisukhAdizarIravyatire". kiNaH tadrAhakasya "alaGkArakAreNAnaGgIkArAt / nIlAdisukhAdizarIrayozca grAhyatvena grAhakatvAna- 20 bhyupagamAt / nIlAdirUpameva tadarzanamiti cet ; sanmAtrarUpameva tadarzanamapi kinna syAt ? sanmAtrasya savivAdatvAttadanantaratve darzanasyApi savivAdatvamiti na tasya tatra prAmANyam , nirvivAdasyaiva prAmANyAditi cet ; na; nIlAdidarzanasyApi tadabhAvaprasaGgAt / atyantAsAdhAraNasya nIlAderapi vivAdAdhiSThAnatvena tadanantaratve tadarzanasyApi tadadhiSThAnatvAvizeSAt / taddarzanavivAdasya kutazcidupapattibalAnnirAkaraNamiti cet ; na; sanmAtradarzanavivAdasyApi tata eva nirA. 25 karaNaprasaGgAt / tadupapattibalasya sanmAtrAdanAntaratve 'tadvadvivAdaviSayatvAt kutastatastadarzana. vivAdanivRttiH vivAdAspadAdeva tadayogAt ? anyathA darzanAdeva tAdRzAt tadvivAdanivRtteH "tadva 1 atizayasya / 2 dadhirUpasya / 3 vyatirekavidhAnasvabhAvAbhAve / 4 atizayasyApi / 5 prAptaM syAttasvabhA-A0, ba0, 50, s0| 6 idaM maNDanamizrakRtabrahmasiddhau (215) uplbhyte| 7-va tatsvarU-A0, b0,10,s0| 8 dadhirUpasya / 9 upaniSadvacanam / 10 sparzAdyabhedazanyasya / 11 sanmAtrasya / 12 paramArthesati maa0,0,50,0| 13 darzanAbhAvAt / 14-ravyatirekeNa ta-A0, ba0, 50, s.| 15 prajJAkaraguptena / 16-sya vivA-A0, ba0, 50, s0|17 tadarthAnta-bhA0,0, 50, s0|18 sanmAtravat / 19 vivAdA. spadAt / 20 upapattibalopakalpana / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe lopakalpanavaiphalyaprasaGgAt / tadbalavivAdasyApi anyasmAdupapattibalAnnivarttanamiti cet ; na; tatrApi 'prAcyaprasaGgAnativRtteranavasthAnopasthAnAt / arthAntaratve tu dvaitadoSopanipAtAt na sanmA. RgrAhyasya darzanaviSayatvamiti cet ; na ; nIlAdisvalakSaNaviSayadarzanAdhiSThAnavivAdavyAvarttanapara syApi upapattibalasya tatsvalakSaNAdanantaratve tadvadvivAdaviSayatvena tadarzanavivAdavyAvartakatvA. 5 bhAvasya tadvivAdasyApyaMnyopapattibalAvyAvarttane anavasthAdoSasya caavishessaat| arthAntaratve'pi yadi tasyAsAdhAraNarUpatvaM tadavastha eva tasya taddarzanavivAdanivartakatvAbhAvaH tasyApi tatsvalakSaNavadvivAdabhUmitvAt / tadvivAdasyApyanyasmAdasAdhAraNAdevopapattibalAnnivRttiriti cet ; na; dvitI. yasya anavasthAnadauHsthyasya prasaGgAt / bhavatu sAdhAraNameva tasya rUpamiti cet ; na ; vastusato bhavanmatenA'bhAvAt / avastusadeva tat kalpitatvAditi ceta ; na; tArazAdeva tadvalAta sanmAtra. 10 darzanavivAdasyApi nivRttiprasaGgAt / na tatra tAdRzamapi tatsambhavati advaitavAdaparipIDanAditi cet, na; tasya kalpitatvena nIrUpasya advaitavAdapratyanIkatvAyogAt / 'nIrUpAt kathaM tadvivAdanivarttanamiti cet ? kathaM tata eva svalakSaNadarzanavivAdanivarttanamiti samAnaH paryanuyogaH ? sanmAtre vastusati kalpanamapi kutastadbalasya ? tata eva sanmAtrAditi ceta. ; na ; tasya svayaM jyotIrUpasya nityazuddhatvenAbhyanujJAnAt / na ca kalpanAyAM na "tacchuddhiH, "tasyA midhyAprati. 15 bhAsatvenAzuddhitvAditi cet ; nanu "asAdhAraNalakSaNavastuvAdino'pi kutastadbalasya kalpanam ? jJAnasvalakSaNAdeva kutazciditi cet ; na; tasya svasaMvedanAtmanaH zuddhasyaivAbhyupagamAt , tatra ca klpnaaruupsyaashuddhidosssyaanupptteH| naikAntataH zuddhameve saMvedanam svarUpApekSayA zuddhasyApi prAhyAkArApekSayA tadviparyayabhAvAt, anyathA "abhilApasaMsarga' [nyAyabi0 pR0 13 ] ityAdenirviSayatvaprasaGgAditi cet ; na; sattAtattve'pi tulyatvAt , tasyApi pAdatrayeNaiva pari. 20 zuddhibhAvAt "tripAdasyAmRtaM divi" [yaju0 puruSa0 31 / 3 / chAndo0 3 / 12 / 6] ityAmnA yAt / pAdataH punaraparizuddhireva, tasya vizvabhUtatvAbhidhAnAt / tadbhUtAnAzca bhedapratibhAsarUpatvenA'zuddhirUpatve tadAtmani tatpAde'pyazuddhiM prati vivAdAbhAvAt / anyathA "pAdo'sya vizvA bhUtAni" [ yaju0 puruSa0 31 / 3 / chAndo0 3 / 12 / 6 ] iti zruternirviSayatvApatteH / astyeva vastuto nirviSayatvaM zruteH pAdato'pi tasya parizuddhatvAta , anyathA mokssaabhaavaanussnggaat| 25 azuddhiparikSaye mokSa iti cet ; na ; azuddhastatpAdasvabhAvatvena tatparikSaye tatpAda. syApi parikSayopanipAtAt / na caitatpathyaM pareSAm , AtmaparikSayasya tairanabhyupagamAt / kevalamavicArabandhurapratibhAsamAtrasAvalambanaiveyaM "pAdo'sya" ityAdikA zrutiriti cet ; na ; abhilApasaMsarga"[nyAyadhi0 ] ityAderapi nirviSayatvAt parizuddharUpasyaiva saMvedanasya bhAvAt / . prApyaprasa-A0, 40, 50, s.| 2 tu vaitddosso-aa0,b0,s0| su naitaddoSo-pa0 / 3-tve tadavivA-A0, ba0, 50, s0| 4-syApyanupapa-A0, ba0, 50, s0| 5 tasyAdarza-A0, ba0, 50, s0| 6 upapattibalasya / 7 sAdhAraNAdeva / 8 upapattibalam / 9 tucchasvabhAvAdupapattibalAt / 1. upapattibalasya / tacchuddhaH A0, ba0, 50, s0|12 klpnaayaaH| 13 asAdhAraNakSaNavastu-A0,40, pa0, sa. 14 upapattibalasya / 15-va khsN-b0|16-yaa vipa-A0, ba0, 10, s.| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH "prabhAsvaramidaM cittaM prakRtyA" [pra. vA0 1 / 210 ] iti vacanAt / malaparikSaya eva prabhAsvaratvaM na sarvadeti cet ; na; malAnAM kadAcidapi vastuvRttenAbhAvAt / "paramArthatastu vijJAnaM sarvamevAvikalpakam" [pra. vArtikAla0 2 / 249 ] ityalaGkArAt / "abhilApasaMsarga' [ nyAyabi0 ] ityAdistu zrutivanniSThuravicAraparISahAkSamapratibhAsamAtraviSaya eva / tataH sattAtattvavAdavanna svalakSaNavAde'pi tAdRzaM kiJcidasti 5 yattadarzanavivAdanivartanaparamupapattibalamupakalpayet / pratibhAsamAtrAdeva tarhi vicAraviSavedhavizarAruzarIrAt tadupakalpanam ; ityapi durbalam ; matAntare'pi saiMmatvAt / tato yadi rUpAdeH sparzAdibhyo viveka eva, avivekastu kalpitaH; tarhi svarUpato'pi viveka eva, tadavivekastu kalpita evAstu / tatastasya sparzAdyavivekavat svarUpato'pi na darzanaviSayatvaM sattAtattvasyaiva sarvatra sarvadA sarvathA ca vivekavikalasya tdupptteH| tathA ca zrutiH-"pazyanvA etat draSTavyaM 10 na pazyati na hi draSTudRSTerviparilopo vidyate / " [ bRhadA0 4 / 3 / 23 ] / syAnmatam-vAGmAtramevedaM 'pazyanvA' ityAdi ; na hi nirastasakalabhedakallolatatpratibhAsaprapancaM sattAtattvamanubhavapathopasthApitamutpazyAmaH / tato yadi rUpAdirapi na syAt nirvivAdaH zUnyavAdAvatAraH syAt , na cAyaM nyAyyaH pramANAbhAvAt / tato na rUpAdeH svarUpato vivekaH parasparata eva tadbhAvAt , tathaivAnubhavavyApArasya niravadyasyopalambhAditi ; tadapi na 15 samIcInam ; nirastasparzAdyavivekatatpratibhAsasya rUpAderapi tatpathopasthApitasyAsampratipatteH zUnyavAdAvatArasya tadavasthatvAt / tato na rUpAderdadhigatasya tatsparzAdevivekaH karabhAdeva tadbhA. vAt anubhavavyApArasya tathaiva saMvedanAt / dharmakIrtinA'pi tavyApArAnabhijJAnAdevedamabhihitam - "sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH / codito dadhi khAdeti kimuSTra nAbhidhAvati 1 // athAstyatizayaH kazcidyena bhedena varttate / sa eva dadhi so'nyatra nAstItyanubhayaM varam ||"[pr0vaa03|181-82]iti / tataH 'siddhaM tadavivekalakSaNAvayavisannidhAnasApekSatvena dadhyAdisthUlapratibhAsasya sannihitArthatvaM tatazcAmAnasatvam / "tadAha-'artha' ityAdi / pratibhAsaH prastAvAt sthUlAkAragocaraH sa dharmI, sAdhyamAha-ayuktaH asnggtH| kutaH sakAzAt ? asataH, asyati 25 prerayati svaviSayeSvindriyANItyasaM manaH tasmAttata iti indriyAdeva yukta ityarthaH / nimittamAha-arthajJAne arthasyAnantaroktasya jJAnam uktanyAyena tatpratibhAsaM prati sannihitatvenAvagamaH" parIkSaya eva mA0,0pa0,sana2 parArthatastu aa0,b0,10,s03-ssvedvi-aa0,10,10,s| 4 sammatatvAt mA0,0,10, s0|5 darzanaviSayatvopapatteH / 6 draSTavyamiti padam 'etat' ityasya TippaNabhUtaM sampAtAdAyAtamiti bhAti / "pazyanvatana pazyati"...-pRhadA0 / 7 vivekabhAvAt / 8 tattadyApArA-A0,50, 10.s.| 5 siddhaantaadvi-maa0,0p0s0|10 tathAha bhaa0,b0,10,s.|"-gte'smin tsmaamaa.,.,p.s.| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nyAyavinizcayavivaraNa [1210 tasmin iti, tasmAnimittAditi yAvat / paraprasiddhaM nidarzanamAha-abhilApavat abhi samantAllAnaM khaNDanamabhilA tAmApnotItyabhilApaM svalakSaNaM tasyeva taditi / tadayamatra saGgrahaH sthUlAkArAvabhAso'yamarthasannidhisambhavAt / amAnaso'vagantavyaH svAlakSaNyAvabhAsavat // 545 // iti / tadevaM sparzAdinAnAvayavAdhiSThAnasya tadakveikalakSaNasyAvayavinaH pAramArthikasyaiva bhAvAdupapannaM tasya pratyakSaviSayatvam / tataH sUktam-'bahirarthasya grahaNam' iti / na kevalamavayavina eva tasya tadviSayatvamapi tu dravyasyApi akramavat krameNApi parAparaparyAyAviSvagbhAvasvabhAvasya dravyasaMjJitasya stambhAderavirodhAt / etadevAha paramArthaMkanAnAtvapariNAmAvighAtinaH // 9 // iti / ekaM ca nAnA ca ekanAnA tayorbhAva ekanAnAtvam 'ekatvaM ca nAnAtvaM ca' ityarthaH, bhAvapratyayasya pratyekamabhisambandhAt , sa eva pariNAmo vivarttaH / paramArthazcAsau akalpita. tvAt ekanAnAtvapariNAmazca sa tathoktaH, tasya avighAtaH pramANairapratikSepaH sa vidyate'sminiti paramArthaMkanAnAtvapariNAmAvighAtI bahirarthastasya 'pratibhAsaH' iti sambandhaH / kutastatpratibhAsa iti cet ? na ; pratyakSAdeva cakSurAdijanitAt kramAnekasvabhAvAditi , niveditatvAt / syAnmatam-avayavebhyo bhinna evAvayavI, paryAyebhyazca dravyamarthAntarameva bahirarthaH, avayavA eva vA, niravayavino nidravyA eva vA paryAyAH bahirarthaH, tatastasyaiva pratyakSAtpratibhAso na kramAkramAnekasvabhAvasyeti / tatrAha pratijJAto'nyathAbhAvaH pramANaiH pratiSidhyate / iti / anyathA pUrvoktAdanyena prakAreNa bhAvaH sattvaM bahirarthasya pratijJAtaH parairaGgIkRtaH pramANaH pratyakSAdibhiH pratiSidhyate pratikSipyate iti / tato na tathA bahirartha iti bhAvaH / yadi tasyAnyathAbhAvo na pratipannaH kathaM pratiSedhaH tasyai nirviSayatvAyogAt ? pratipannazcet / tatrApi yadA tatpratipattirna tadA tatpratiSedhaH pratipattyadhiSThitasya tadayogAt , pratipattita eva sattvavyavasthiteH, anyasya tadvyavasthityupAyasyAbhAvAt / anyadA tu tatpratiSedhe na sarvathA tadanyathAbhAvapratiSedhaH, pratipattyavasthAyAM tadabhAvAditi cet ;na ; pratipannasyaiva tasya pratiSedhena sanniviSayatvAbhAvAt / nApi pratipannasyAnyadaiva niSedhaH ; pratipattisamaye'pi niSedhAt / tatsamaye'pyasataH kathaM pratipattiriti cet ? syAdetadevam, yadi viSayAdhInasattAkatvaM pratipattaH, na caivama . taMtra viSayAhetutvasya nivedanAt / kutastarhi tatpratipattiriti cet ?, tacchAstrAdeva / tatkRtAM tu kutazcidAtmasambaddhAt pudgalavizeSAditi brUmaH / tathA ca prayogaH-sarvathaikAntajJAnaM .1 parAparaparyAyatAdAtmyarUpasya / 2 pratiSedhasya / 3 yathA ta-A0, b0,50,0|4 prati SedhAbhAvA 5 pratipattau / 6 parazAstrAdeva / 7 zAstrAkArANAM tu / tatkutA tatkuta-A0, ba0, 50, s.| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1110] prathamaH pratyakSaprastAva 179 tadvAdinAM zarIrendriyAdivyatiriktajIvasambaddhapudgalaparipAkapUrNakaM mithyAjJAnatvAt madirAdyupayogajanitamidhyAjJAnavat / tajjJAnatva ca tasya pratyakSAdinA bAdhyamAnatvAt / taduktam "jIvasya saMvido bhrAntenimitta madirAdivat / tatkarmAgantukaM tasya prabandho'nAdiriSyate // " [siddhivi0 pR0 373] iti / bhaviSyati cAsya tRtIye vistara iti nedAnI kriyate / bhavatvevam ; tathApi kathama- 5 sato viSayasya tatra pratibhAsanamiti cet ? tajjJAnazaktita eva, sato'pi tasya tata eva tadu. papatteH / nirUpitaM caitatpUrvamiti na nirUpyate / ___ yadi pratipattiviSayasyApyabhAvo hantaivaM kathamanekAnte'pi vizvAsa iti cet ? bhavatvevam , yadi pratipattimAtrAttatsiddhirucyeta, na caivam , tadvizeSAdevaM nirvyAbAdhAt tadabhyupagamAt, tasya ca pramANaiH tatropasthApanAt / yadyevamanekAntavidhiparaiH kathaM tairekAntapratiSedha iti cet ? 10 na; pratiSedhaparatvasyApi teSu bhAvAt , anyathA tairviSayeSu svarUpAdivat pararUpAdinApi vidhyupakalpanAyAM nA'vayavAvayavyAdivibhAgaH, srvaabhedaaptteH| nAyaM doSo brahmavAdinAmiti cet ; AstAmetat , tanmatasya yathAvasaraM nirUpaNAt / etena pratiSedhapareSvapi teSu vidhiparatvamapyavaboddhavyam , anyathA tairviSayeSu pararUpAdivat svarUpAdinApi pratiSedhopakalpanAyAmapi na tadvibhAgasiddhiH sklvissyni:svbhaavtaaptteH| nAyaM dopaH zUnyavAdinAmiti cet ; idamapyAstAM 15 nirUpitatvAnnirUpayiSyamANatvAcca / tato viSayANAM parasparato vivekamavivekaca svato vadatA. mavazyambhAvI pramANeSu vidhipratiSedhaparatayA dvairUpyAbhyupagamaH / tathA ca tAnyeva AtmanyanekAntam ekAntavirodhinaM pratipadyamAnAni tatra parapratijJAtaM tadanyathAbhAvaM pratiSedhantIti kinnaH prayAsena ? bahirviSaya evAcetane "tadvyApAropadarzanena asmAbhistatpratiSedha"vidhAnAt / tadvyApAro'pi parAbhimatabahirviSayAnurUpa eveti cet ; kiM tatpramANaM yasyaiSa vyApAraH ? pratyakSameveti 20 cet ; na; asya avayavAvayavyAyekAntabhede "tadadarzanAt / anyathA tatra na vivAdaH syAt , asti , kaizcit tatrAtyantAbhedasya, aparaiH kathanidbhedasya, yogairekAntabhedasya ca pratipAdanAt / syAdvAdinAmapi yadi kathaJcidbhede tadvyApAraH kathaM vivAda iti cet ? na; satyapi "tavyApAre balavadvyAmohasyAni (hAdani)zcayasambhavAt vivAdopapatteH, nizcayasyaiva vivAdavirodhitvAt / na" caivaM naiyAyikAnAm , tatpratyakSasya nizcayaikarUpatvAd "vyavasAyAtmakaM pratya- 25 tam" [ nyAyasU0 1 / 1 / 4 ] iti tallakSaNazravaNAt / syAdvAdinAmapi nirNayAtmakameva pratya 1-smbndhpu-bhaa0,0,10,s0| 2 -vajjJAnatvaM tasya bhA0,0pa0, s.| 3 mithyAjJAnatvam / 4-ntenimitaM s0| 5 atra tADapatraM truTitam / bhavatyevaM p0,s0| 6 jJAnazaktita eva / 7 pratipattivizeSAdeva / 8 prmaannH| 9 pramANeSu / 10 -jJAnaM tada-A0, ba0, 50, s0| 11 pramANavyApAropadarzanena / 12 anyathAbhAvaniSedha / 13 taddarzanAt aa0,b0,10s0|14 caikastatra A0, b0,50,s0|15 bauddhaiH / 16 jainaiH, kumArilabhaTTAnusAribhizca / 17 tadyApArabalava-A0, ba0, 50,0 / pramANavyApAre / 18 na caivaM vakta yuktaM naiyAyikAnAm / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 nyAyavinizcayavivaraNe [1/10 kSam "vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSam " [ ] iti tallakSaNasyApi zravaNAditi cet; na; ekAntatastadAtmakatvAbhAvAt, vyavasAyAtmano'pi tasya kathaJcidavyavasAyasyApi sambhavAt / ekAntavyavasAyadhvabhAvAbhyupagame hi tatra teSAM syAdvAditvasyAbhAvApatteH kathanna svamatavyApattiH ? na caivaM naiyAyikAnAM tadekAntabhede pratyakSamanirNayasvabhAvamityupapannam, avayavAvaya5 vyAdAvapi tasyai tatsvabhAvatvApatteH kacidapi vyavasAyAbhAvaprasaGgAt / na caitannyAyyam, " vyavasAyAtmakam" iti tallakSaNasyAsambhavadoSAnuSaGgAt / ' tadekAntabheda eva tadavyavasAyaM nAvayavyAdau' ityapyanupapannam ; vyavasAyetarasvabhAvatayA ubhayAtmakasya tatpratyazcasyAbhyanujJAne * teSAmanekAnta vidveSAbhAvaprasaGgAt / tasmAt vyavasAyaikasvabhAvamadhyakSamAcakSANAnAm avayavyAdivat tadviSayeNa tadekAntabhedenApi vyavasitenaiva bhavitavyamiti kutastatra vivAdapravRttiH ? 10 15 syAnmatam - yathA pratyakSanirNIte'pyavayavAdau saugatasya vivAdastathA yadi tadekAntabhedespi ko doSa iti ? tanna; vivAdasyAnantyApatteH / tathA hi 20 vivAdasya nivRttirhi nirNayAdeva nAnyataH | nirNIte'pi vivAdazcetkutaH syAttannivarttanam ? // 546 // adhyakSAdanirvRttazca so'numAnAditaH katham ? nivartteta na tasyApi nirNayAdaparaM balam ||547 // tadazakyavyavacchedo vivAdo'nantatAM vrajan / kathArambhasya naiSphalyaM vyaktaM vakti pravAdinAm // 548 // vivAdastanna nirNIte yukto nyAyavidAmayam / nizcayazca vivAdazcetyanyonyaparipIDanAt // 549 // yattUktam - " yathetyAdi nidarzanam ; tadayuktam; avayavyAdau nirNIte sthUlAditayA sauga - tasya vivAdAbhAvAt / tatparamArthasattve vivAda iti cet; na tarhi nirNIte vivAdaH, tasya tatsarakhe nirNayAbhAvAt sthUlAdAveva tadbhAvAt / "yadyevaM na bahirarthaparamArthasattvaM pratyakSaviSaya iti`kathamidamuktam-'arthavedanaM pratyakSalakSaNam' iti / iti cet; na; vyAmohavikalaprati patra pekSayA tadvacanAt teSAM pratyakSalakSaNata eva tatsatvanizcayAt / tarhi tAn prati nirarthakameva tadvacanaM 25 vivAdAbhAvena tannivarttanasya tatphalasyAbhAvAta, pratyakSa svarUpa nirNayasyai ca svata eva bhAvAditi cet; satyam ; na tAnprati tadvacanasya tatsvarUpanirNayanArthatvaM * nApi tadviSayavivAdanivartana phalatvam, tathApi na vaiphalyaM saMzayavizeSavyavacchedArthatvAt / tathA hi - 'samyagjJAnaM niHzreyasakAraNam M " 1 pratyakSasya / 2 anirNayasvabhAvatvApatteH / 3 yadekA-A0, ba0, pa0, sa0 / avayavAvayavyAdyekAntabhede / 4 naiyAyikAnAm / 5-kSaM ni-A, ba0, pa0, sa0 6 - vRttizca A0, ba0, pa0, sa0 7 anumAnAderapi / 8 vrajet A0, ba0, pa0, sa0 / 9 vyakti A0, ba0, pa0, sa0 / 10 yadetyA - A0, ba0, pa0 / 11 yadaivaM A0, ba0, pa0, sa0 / 12 nyAyavinizcaye tRtIyazloke / 13 -sya vastuta etra A0, ba0, pa0, sa0 / 14 nirNayArthatvaM sa0 / 15 - sakaraNam sa0 / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1110 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 181 iti zravaNAt teSAmapi saMzayaH - 'kaH punarasau ? samyagjJAnavacanasya viSayaH ?' iti / tatra nAparastadviSayaH kintu yadevedaM bhavatAM suprasiddhamAtmArthavedanaM tadeveti tadvacanaviSayasaMzayavyudAsArthamidamabhihitam-'AtmArthavedanaM pratyakSalakSaNam' iti / evaM parokSalakSaNe'pi vaktavyam / 'yeSAM to'pi kvacinnirNayasyAnutkRSTatvAdaparidRDho vyAmohasteSAM tavyApAropadarzanAdeva vyAmoha - pradhvaMse nirvivAdatvasambhavAt / tatprayojanaparamidamapi vacanamanavadyameva devasya - 5 " na pazyAmaH kvacitkiJcitsAmAnyaM vA svalakSaNam / jAtyantaraM tu pazyAmastato'nekAntasAdhanam // " [siddhivi0pR0121] iti / na caivaM naiyAyikAnAM tadbhedaikAnte pratyakSasyAnirNayatvamanutkRSTanirNayatvaM vA yuktam; avayavyAdi - mAtre'pi tatprasaGgAt anekAntavidveSitvena tatra nirNayAnirNayeyoH nirNayotkarSAnutkarSayorapyasambhavAt / tataH sthitam - nai tadbhedaikAnte pratyakSavyApAro vivAdAditi / tato yaduktaM vyoma- 10 zivena - 'pratyakSeNa rUpAdivyatiriktasya dravyasyAvadhAraNAttadviparyayavyudAsaH " [pra0vyo 0 pR0 44] iti; tatprativyUDham ; ekAntatastadvyatiriktasya tenAnavadhAraNAt, anyathA vivA - dAnavatAraprasaGgAt / avadhArite tadayogAdityuktatvAt / yadapyaparamuktaM tenaiva - " dvIndriyagrAhyaM tu dravyam, kathametat ? pratisandhAnAt / tathA hi- 'yamahamadrAkSaM cakSuSA tametarhi spRzAmi yaM cAsprAkSaM taM pazyAmi' iti / na ca 15 dvAbhyAmindriyAbhyAmekArthagrahaNaM vinA pratisandhAnaM nyAyyam " [ praza0 vyo0 pR0 44 ] iti ; tatrApi pratisandhAnasya kiMviSayamavinAbhAvitvam - kiM dravyaviSayam, kiM vA tadgrahaNaviSayam ? dravyaviSayamiti cet; atrApi kiM tasyai tadavinAbhAvakathane prayojanam ? nizcitAvinAbhAvAttataH tatparijJAnameveti cet ; tadapi dravyasyeti kuta: ? ' taMdavinAbhAvAditi cet, tarhi " tato'pyanyadeva "tatparijJAnam / tasyApi tadavinAbhAvAttatsambandhitve" "tato'pi " tatparijJAnama- 20 parameveti na vayamavadhArayAmaH ka punaridamanavasthAdoSadUraM dravyaparijJAnaM labhyata iti / tannAvinAbhAvAt tattasyeti yuktam / svayaM " tatparicchittirUpatvAditi cet; na; pratisandhAnasyApi " tata eva tatsambandhitvApatteH / iSTamevaitat aulUkyasyeti cet; tarhi kimarthaM tasya " tadavinAbhAvakathanam ? tatparicchittirUpatvanivedanArthamiti cet; na; apratipannasya tanivedanAyogAt, avinAbhAvasyaiva tatrAsiddherdhUmAdivat / vakSyate caitat - " anyathAnupapannatvamasiddhasya 25 1 1 teSAM tu A0, ba0, pa0 / eteSAM tu sa0 / 2 - yayorutkarSA - A0, ba0, pa0, sa0 / 3 na bhedaikA -A0, ba0, pa0, sa0 / 4 rUpAdivyatirikasya dravyasya / 5 pratyakSeNa / 6 pratisandhAnasya / 7 dravyaviSayAvinAbhAvakathane / 8 pratisandhAnataH / 9 dravyaparijJAnam / 10 dravyAvinAbhAvAt / 11 dravyaparijJAnAdapi / 12 dravyaparijJAnaM dravyAvinAbhAvIti parijJAnam / 13 anyaparijJAnasyApi / 14 tvena tato'pi A0, ba0, pa0, sa0 / 15 anya parijJAnAdapi / 16 anyaparijJAnaM tadavinAbhAvIti tRtIyaparijJAnam / 17 dravyaparijJAnaM dravyasyeti / -vAttasyeti A0, ba0, pa0, sa0 / 18 dravyaparicchitti / 19 tatparicchittirUpatvAdeva / 20 pratisandhAnasya / 21 dravyAvinAbhAvitvakathanam / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1 / 10 1 na siddhyati / " [ nyAyavi0 zlo0 12] iti / pratipannasyaiva' 'tatastaMnnivedanamityapyayuktam ; yatastatpratipattiH tata eva tadrUpatvasyApi pratipatteH, tasyai tadanarthAntaratvAt, anyathA tadayogAt avinAbhAvanivedanAnarthakatvasya tadavasthatvAt, khaNDazaH pratipattezca nivAritatvAt / tanna tasya dravyaviSayamavinAbhAvitvaM saprayojanaM yatastatkathanamiti sthitam / 1 bhavatu 'tagrahaNaviSayameva tasyAvinAbhAvitvamiti cet tatrApi sa eva doSaH - ' kiM tasya' ityAdiH / api ca, yadi tasyeM "tadavinAbhAvitvena tadavabhAsitvam kathaM dravye prAmANyam ? ''anyaviSayasyAnyatrai tadyogAt atiprasaGgAt / prAmANyamapi tasya tadgrahaNa eveti cet; na; "pratisandhAnamarthasiddhau pramANam" [ praza0vyo0 pR0 45 ] ' ityasya virodhAt / na ca 'dvAbhyAm' ityAdinA tasya tadrahaNAvinAbhAvamupakramya 'pratisandhAnam' ityAdinA 10 dravye tatprAmANyopasaMhAraM kathaM pUrvAparavedI vidadhyAt, "upakramopasaMhArayorvisaMvAdAditi cet ? satyam; ayamaparaH parasya doSaH / nAsti doSaH, dravye tatprAmANyasya 'teMdra haNaprAmANyadvAropanItasyAmukhyasya 'pratipAdanAditi cet; na; dravyendriyasannikarSopanItajanmanastasyai ' "tatra mukhyasyaiva prAmANyasyopapatteH / na ca tatsannikarSajatvaM tasyAsiddham ; " indriyamartheSu savikalpaka jJAnotpattau saGketasmaraNApetam" [ praza0 vyo0 pR0 44 ] ityAdinA svayameva tatsamarthanAt / 15 bhavatu tarhi mukhyata eva pratisandhAnasya dravyaviSayatvam, tasyArthakAryasya sato nirviSayatvasyApyayogAditi cet; na; dvicandrAdivedanasyArtha kAryasyApi nirviSayatvadarzanAt / "pratibhAsavadarthatvena na nirviSayatvamiti cet ; nanvatra pratibhAsavAnartho nAmAvayavI, tasya ca nAnupalabdhapUrvasya pratibhAsanam, anyathA darzanasparzanaviSayatayA tadbrahaNAyogAt / na caivam, 'yamaham' ityAdinA tadviSayatayaiva tasya kathanAt / upalabdhapUrvasyaiva bhavatu pratibhAsanamiti cet; na; upalabdherdarza20 nAdirUpAyA apratibhAse tadviSayatayA tasya pratibhAsAsambhavAt / bhavatu darzanAderapi pratibhAsa iti cet ; kastatrendriyasannikarSaH ? saMyoga iti cet; na; tasya guNatvena guNe vRttyabhAvAt, guNadarzanAdirAtmanaH / tata eva na tasya zrotre zabdavaccakSurAdau samavAyaH; anyaguNasyAnyatra 4 tadayogAt / nApi saMyuktasamavAyAdiH; cakSurAdisaMyukte'vayavini "tasya samavAyAbhAvAditi kathamatatsannikRSTasya tasyai pratisandhAne pratibhAsanaM tatpratyakSatvasamarthanavirodhAt ? astyeva sambaddhavizeSaNabhAvaH tatrApi sannikarSaH cakSurAdisambaddhadravyApekSayA darzanAdervizeSaNatvAt tadbhA 25 1 pratisandhAnasya / 2 avinAbhAvakathanena / 3 tatparicchittirUpatva nivedanam / 4 pratisandhAnapratipattiH / 5 tatparicchittirUpatvasya / 6 - tU na tasya A0, ba0, pa0, sa0 / 7-tvaM na pra -A0, ba0, pa0, sa0 1 8 dravyaprahaNaviSayam / 9 pratisandhAnasya / 10 pratisandhAnasya / 11 dravyagrahaNAvinAbhAvitvena / 12 dravya grahaNAvabhAsitvam / 13 dravyagrahaNaviSayasya / 14 dravye / 15 " pratisandhAnaM dravyasiddhI pramANam" - praza0 byo0 / 16 - hAravisaM-sa0 / 17 dravyagrahaNa / 18 pratisAdhanAt A0, ba0, pa0, sa0 / 19 pratisandhAnasya / 20 dravye / 21 pratibhAsamarthakAryatvena nirvi-A0, ba0, pa0, sa0 / 22- nAnupala-A0, ba0, pa0, sa0 / 23 darzanAdau / 24 samavAyAyogAt / 25 ' darzanAdeH / 26 pratisandhAne pratyakSatvasamarthanasya virodhAt / 27 vizeSaNabhAvasya / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 183 vasya ca tadviziSTadravyajJAnAnyathAnupapattyaivAdhigamAt / 'dravyeNAsambaddhaM darzanAdi kathaM tadvizeSaNamapi' ityapi vArttam ; 'saMyukta' samavetaM vA vizeSaNam' iti niyamAnabhyupagamAditi cet ; na; guNAdInAM sambandhAbhAve vizeSaNabhAvasya svayameva nirAkaraNAt / " naitadevam ; guNakarmasAmAnyAnAM samavetAnAmeva vizeSaNatopalabdheH " [ praza0 vyo00 50] iti vacanAt / syAnmatam - pratisandhAnasamaye darzanAderapakramAdapakrAnta eva tadviSayabhAvaH, kevalaM tadu- 5 pajanita saMskArAbhivyaktivazAdavidyamAnasyaiva tasya pratibhAsanam, tatra ca bhrAntameva pratisandhAnam, zuddha eva dravye tadavibhramopagamAditi / tatredamucyate-rtaMgAvAd dravyamaviviktaM cet ; tadapi tadvadavidyamAnameveti na pratisandhAnAttatsiddhi:, tadbhAvasya ca dravyAdaviveke tasyApi dva vidyamAnataiveti kathaM tatra pratisandhAnasya bhrAntatvam ? aparityaktasadasatsvabhAvayoH parasparamavivekAdayamaprasaGga iti cet; na; rUpasparzayorapyanunmukta tadAtmanorevAnyonyamaviviktatvA- 10 patteH / niyatendriyagrAhyatvAnneti cet; na; procyayorapi bhedapratibhAsaviSayatvena tadbhAvAnuSaGgAt / yathaiva hi nayanasparzanAbhyAM rUpasparzayorgrahaNamevaM tadbhAva dravyayorapi bhrAntetarapratibhAsAbhyAmiti na vizeSaM pazyAmaH / tadubhayapratibhAsAtmakamekameva tadvijJAnaM tadviSayatvAdaviruddha eva tayoraviveka iti cet; na; nayanasparzanopaja nitapratibhAsabhede'pi tadAtmakasya jJAnasyaikatvAt tadviSayatvena rUpasparzAvivekasyApyavirodhopapatteH / astu ko doSa iti cet ? na; tasyaiva dravyatvasthApanAt / 15 viviktameva tadviSayabhAvAd dravyamiti cet; tasyai yadi 'tathA pratibhAsanaM na tarhi tadbhAvapratibhAsanam, na hi pItaviviktazaGkhAvabhAsane pItAvabhAsanamupalabdham / tathA cotsanna eva 'yamaham ' ityAdirUpaH pratibhAsavyavahAraH syAt / nAsti 'taithA tasyai pratibhAsanamiti cet; na; dravyarUpeNApyapratibhAsanaprasaGgAt / sammUcchita satpratibhAsetarasvabhAvadvayaM tadekameva dravyamiti cet; na; sammUrcchitarUpasparzasvabhAvadvayasyApi " dravyasyaikasyAbhyupagamaprasaGgAt / tathA ca tadevAvayavidravyaM tasyaiva pratisandhAne pratibhAsanAt, "asprAkSam' iti tallInasya sparzasya 'pazyAmi' iti rUpasya 'yaM tam' iti ca tadavivekasvabhAvasyAvayavinastatrAdhyavasAyAt nAparaM viparyayAt / vakSyati caitat - 20 3 "sparzo'yaM cAkSuSatvAnna na rUpaM sparzanagrahAt / 25 rUpAdIni nirasyAnyanna cApyupalabhemahi ||" [ nyAyavi0 zlo0285] iti / tato nirAkRtametat - "rUpasparzayozca pratiniyatendriyagrAhyatvAdetatpratisandhAnaM na sambhavati" [ praza0 vyo0 pR0 44 ] iti ; tatraiva tatsambhavasya pratipAdanAt / 1 darzanAdiH ghaTavizeSaNam 'ghaTadarzanam' ityAdiviziSTajJAnAnyathAnupapatteH / 2 "saMyuktaM samavetaM vA vizeSaNamiti niyamAnabhyupagamAca" - praza0 vyo0 pR0 50 / 3- labdhiriti A0, ba0, pa0, sa0 / 4 darzanaviSayasya / 5 vidyamAna eva / 6 darzana viSayabhAvAt / 7 sadbhAvasyApi / 8 dravyavat / 9 prApyayorapi caitatpra-A0, ba0, pa0, sa0| dravyadarzanaviSayabhAvayorapi / 10 dravyasya / 11 tadviSayabhAvaviviktatvena / 12 naM tadabhAva-A0, ba0, pa0, sa0 / 13 viviktatvena / 14 dravyasya / 15 - zekharUpadvayasyApi bhA0, ba0, pa0 / 16 asaMspArzam A0, ba0 / asaMspArkSam sa0 / asaMsparzam pa0 / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [1310 yadi ca rUpasparzAtmakamekaM dravyaM na bhavet ; kathaM bhrAntetarasvabhAvamekaM pratisandhAnam ? tadapi mA bhUditi cet, na; tasyaikAntato vibhrame darzanAdiviSayatvavat dravyasyApyasiddheH / avibhrame dravyavattadviSayatvasyApi paramArthata eva siddherniveditatvAt / ___ api ca, yadi na saMmbhavatyeva bhrAntetarasvabhAvamekaM saMvedanam ; na tarhi 'iha prAme 5 vRkSAH' ityapi jJAnaM sambhavet / taddhi prAmAdAvavyabhicAritvenAbhrAntaM na ihabhAve vyabhicArAt / ihabhAvAbhAve kathaM tajjJAnamiti cet ? na; antarAlAdarzanamAtreNa tadbhAvAt / tathA ca parasya vacanam"dUrAd grAmArAmayorantarAlamapazyatAm 'iha grAme vRkSAH' iti jJAnaM dRSTam"[praza0 vyo0 pR0 107] iti / mA bhUttadapi jJAnamiti cet ; kathaM tarhi 'dRSTam' ityuktam ? kathaM vA sama vAyalakSaNe tadvyavacchedArtha sambandhapadam ? tadapi tadartha neti cet ; na ; dRSTaJca bhrAnteha10 jJAnasya vyavacchedArtha sambandhapadam" [prazavyo0pR0 107] ityasya virodhAt / _ 'ihAkAze zakuniH' ityapi jJAnametena vyAkhyAtam ; tasyApi zakunAkavyabhicAritvenAbhrAntatve'pi ihabhAve bhrAntatvAt / AkAzasyAtIndriyatvena tatra iheti pratyakSapratyayAyogAt / tathA ca parasya vacanam-""atIndriye'pyAkAze yat 'iha' ityaparokSajJAnaM tatkevalaM bhrAntam" [praza vyo pR0 107]iti / mA bhUttadapi jJAnamiti cet ; tarhi katham "ihAkAze zakuni15 riti jJAnaM dRSTam"[praza0vyopR0 107] ityuktam ? kathaM vA "tadvayavacchedArtham AdhAryA dhAragrahaNam"[prazayo0pR0 107] ityabhihitam ? tanna bhrAntetarAkArajJAnaparityAgaH parasya zreyAn / tadaparityAge ca yathA tadAkArayoH parasparapratyanIkatve'pi kathaJcidavivekastathA varNasparzayorapi iti tadaviveka evAvayavI nApara iti nAsau ba~hirartho nApi zuddhAvayavamAtram , na ca dravyamekAntabhinnaM paryAyebhyaH; tasya sarvasyApi 'pratyakSata eva niSedhAt tasya tadviruddhAva20 bhAsitatvAt / bhavatu tarhi nirdravyaH paryAya eva bhirrthH| tasya dIpAdinidarzanena anyatrApyavagamAt / dIpAdau ca nirvivAdaM pratyakSeNaivAdhigamAt / nirvivAdo hi dIpAdau kSaNabhaGgI paryAyaH, pratyakSAdeva bAlAbalAnAmapi tatra sampratipatteH / dharmakIrtinApi tadupadarzanArthameva "tathA hyaliGgamAvAlamasaMsRSTottarodayam / pazyanparicchinattyevaM dIpAdi nAzinaM jnH||"[prshvaa02|105] ityasyAbhidhAnAditi cet ; na; tatrApi vivAdAvizeSAt / kathamanyathA "na caikadaikatailajanita eka evAsau dIpajvAlApratAnaH"[pra0vArtikAla0] iti prajJAkareNa tasyopadarzanam ? avidyamAnasya tadayogAta / svayamudbhAvitasyopadarzanamiti cet ; na; udbhAvanasya prayojanAbhAvAt / pratisandhAnasya / 2 saMbhavatItyeva bhaa0,0p0s0| 3 antarAladarza-A0,0,50,sa018 "iSTava bhraanteh......"-prsh0vyo| 5 "atIndriye'pyAkAze iheti jJAnaM kevalaM bhraantm"-prsh0vyo| sadAmA. b0,50,s0| 7 vrnnsprshaadybhedH| 8 naiyAyikAbhimataH avayavAt pRthgbhuutH| 9 bauddhAbhimataH / 1. pratyakSa evaM bhA0,0,50, sa.11 nauladIpA-A0,0, pa., s.| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 10] prathamaH pratyakSaprastAvaH parihAraH prayojanamiti cet : nanvevamanudbhAvanameva nyAyyam , udbhAvyasamAdhAnasya khAtvA samIkaraNavata abuddhimallokavyavahAratvAt / tannAyaM svayamudbhAvitaH, pareSAmeva bhAvAt / yadi tatrApi vivAdaH katham 'aliGgam' ityuktam ? vivAdavyavacchedasya liGgAdeva bhAvAt, anyatastadabhAvasyAnantarameva nivedayiSyamANatvAt , tasmAdaliGgavacanAdavivAda eva dIpAdau tatparyAyaH / tadvivAdopadarzanaM tu zAstraviruddhameva nibandhanakArasyeti cet ; satyam ; astyayaM tasya doSaH / 5 nAsti doSaH, satyapyaliGgatve vivAdavyavacchedasya anyata eva bhAvAditi cet ; kiM punastadanyadanyatra pratyakSAt ? tadevAstu iti cet ; na; tadatadviSayavikalpAnatikramAt / tadviSayAdeveti cet ; na; dIpAdivadanyatrApi pratyakSata eva tattadvivAdanivRtteH anumAnavaiphalyAt / anyatra tesyaiva vivAdanimittatvAnna tatastadvyavaccheda iti cet; kutastasya tannimittatvam ? samAnAkAragocaratvAditi cet, na; dIpAdAvapi tadavizeSAt / samAnAkArAbhAvAnneti cet ; na; "kevalaM tu 10 sAdRzyAt samAnasAmagrIto vA sa evAyamiti vyavahAraH" [pra0 vArtikAla. ] iti tatsAdRzyAnuvAdinyA alaGkAracUrNevirodhAt / tanna tadviSayAdeva pratyakSAttabyavacchedaH / tadanyaviSayAt ; ityapyasaGgatam ; atiprasaGgAt-nIlapratyakSAdeva lohite piitvyvcchedaaptteH| tanna pratyakSatve (kSaM) tadanyan / tarhi taduttarakAlabhAvI vikalpa eva tadanyaH, tata eva tadvyavaccheda iti cet ; na; tato'pi apramANAttadayogAt , atiprasaGgAt , pramANasiddhiprayAsavaiphalyAcca / pramANa- 15 mevAsau pratyakSatveneti cet, na; uktottaratvAt / tRtIyapramANatve ca prmaannsngkhyaaniymvyaaptteH| tataH 'ekadA' ityAdevivAdasya yavyavacchedakamuktam "yadi prathamasampAtamAtrAdutpanna eva sH| kAlAntaravyApitayA vRthA tailAdyataH param / / " [pra0vArtikAla0 2 / 105] iti; tadapAkRtam / tasya pratyakSatve tadbalabhAvivikalpatve ca doSasyoktatvAt / anumAnavikalpa evAyaM 20 vikalpaH kazciditi cet ; nanu tadvikalpasya liGgAyattatvAt liGgAdeva tadvyavaccheda ityAyAtam , tathA ca sa eva "zAstravirodhaH, tatrAliGgavacanena vivAdAbhAvasya pratipAdanAt , nibandhanakRtA" tu vivAdasya liGgatastavyavacchedasya cAbhidhAnAt / / syAnmatam-aliGgavacanAnirvivAdatvaM caramasamaya eva zAstrAbhipretaM tatra bAlAderapyavivAdasyaiva nAzadarzanasya bhAvAt / na ca tatraiva vivAdaH, liGgasastavyavacchedo vA nibandhana kRtA nirUpyate, pUrvapUrvatatparyAyeSveva tannirUpaNAt tatraiva darzanasya sAdRzyaviSayatvena vivAda. nimittatvAt , na caramaparyAye tatra taduttasparyAyasyAnutpatteH, darzanasya tatsAdRzyaviSayatvAbhAvAt tatkathaM zAstravirodha iti ? tanna; 'nAzinam' ityasya madhyamaparyAyApekSayaiva vyAkhyAnAt "atAdavasthyaM vinAzo'nityateti ca vyapadizyate" [pra. vArtikAla0 ] iti / tadapi 1 khanitvA / 2 tadavabhAsanasya aa0,b0,50,s0| 3 prajJAkarasya / 4 tadevAstIti aa0,b0,50,s| 5 pratyakSasyaiva / 6 vivAdanimittatvam / 7 vivAdavyavacchedaH / 8 vikalpaH / 9 "kaalaantrsthaayityaa"-pr.vaartikaah.| 1. pramANavArtika / 11 prajJAkaraguptena alaGkArakRtA / 24 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 nyAyavinizcayavivaraNa [1 / 10 caramaparyAyApekSameveti cet ; na; "na ca pradIpAdInAM tAdavasthyam api tu parAparatailopAdAnajanyamAnA parAparaiva pradIpajvAlA' [pra. vArtikAla0 ] iti tatraiva tadvyAkhyAnasya samarthanAt / caramaparyAyApekSAyAM parAparetyanupapattezvaramavirodhAt / tato duruttara evAyaM zAstravirodhaH parasyetyalaM tannirbandhena / vivAdastu vidyata eva, tatkathaM sati tasmin darzanAdeva dIpAdau 5 kSaNabhaGgasiddhiH atiprasaGgAt ? vyavacchinne vivAde bhavatyeveti cet ; kutastaddhyavacchedaH ? yadItyAdevicArAditi cet ; na; kathaJcidakSaNikatve'pi pradIpAderaparAparatailAdinA tatraivAparAparasyAtizayasyopakalpanAt / na ca tasya tasmAdekAntena bhedo yataH sambandhAbhAvAnna tasyeti vyapadizyeta, tenaM vA ta~dantarasya karaNe'navasthAnaM bhavet , api tu abheda eva / so'pi naikAntikaH, yena pradIpAdivattadatizayasyApi tadAtmanaH prathamatailAdisampAtAdevotpatteraparAparatatsampAtasya vaiyarthyama, 10 tadatizayavadvA pradIpAderapi tadAtmatvenAparAparasvabhAvatvAdaikAntikamanityatvamApadyeta bhedAbhedayo ranekAntenAbhyanujJAnAt / na caitadvacanamAtram; pratyakSeNaiva bhedetarAtmanA prasiddhatvAt / na ca tasya tadAtmatvamasiddham; anubhavasiddhatvAt / yadItyAdivicArasyApyanyathAnupapatteH / nirUpitaM caitat 'AtmanA'nekarUpeNa' "ityAdau / tanna vicArAdvivAdavyavacchedaH tasya tadanukUlatvAt / tato na kvacidapi pratyakSAnirvivAdAt kSaNabhaGgasiddhiH, yato nirdravyaH paryAya eva bahirartho'15 vatiSTheta, sadravyasyaiva tasyAvasthAnAt, tatraiva pratyakSasya nirvivAdatvopavarNanAt / caramakSaNe'pi kimevaM nAvatiSThata iti cet ? ka evamAha 'nAvatiSThate' iti ? tarhi kutastaduttarakSaNe nopalabhyata iti cet ? anupalabhyatvena pariNAmAdevaM / avidyamAnatvAdevAnupalabhyatvaM kinneti cet ? na; caramakSaNasyAvastutvaprasaGgAt akAryakAritvAt / svaviSayajJAnakaraNAnnaivamiti cet ; na; sajAtIya karaNa eva vijAtIyakaraNaM nAnyatheti nivedayiSyamANatvAt / tanna pratyakSaM parAbhimatabahirviSa20 yAnurUpaM tasyAnekAntAnurUpasyaivopalambhAt / nApi pramANAntarama; tasyApyanekAntaniyatatvena nivedayiSyamANatvAt / tathA cAnekAntasyaikAntaniSedhAtmakatvena pramANaiH tadvidhereva "taniSedhatvo. papatterupapannametat pratijJAto'nyathAbhAvaH pramANaiH pratiSidhyate // 10 // iti / tadevaM "vyAkhyAtamindriyapratyakSaM vyavasAyAtmakam / tata eva ca nidarzanAt anindriya25 pratyakSamapi svasaMvedanAparasajJakaM vyavasAyAtmakamavagantavyam / tathA hi-vyavasAyAtmakaM svasaMvedanaM pratyakSatvAt indriyapratyakSavat / na cedamAzrayAsiddhaM sAdhanam ; sarvajJAnAnAM svarUpavedanasyAnyanirapekSapratibhAsatvenAlaGghanArhatvAt / tatpratibhAsatva eva vivAda iti cet ; na; 1 tamibandhena aa0,0p0s0| 2 yadityA-A0, 20, 50, sa0 / 'yadi prathamasampAtamAtrAdutpanna' ityAdivicArAt / 3 -rtailaadiinaamauvaa-p0:-rtailaadinaamtraivaa-aa0,b0,s0| 4 atizayasya / 5 dIpAdeH / 1 atizayena / 7 atishyaantrsy| 8 prdiipaatmnH| 9 atizayAtmakatvena / 10 pratyakSasya / 11 nyAyavi. ilo0 8 / 12 "uktaJca-sato na nAzo dIpastamaHpudgalabhAvato'sti"-tA. tti.| 13 -yakaraNAnnAnyaA0, ba0, 50, sa0 / 14 taniSedhopa-A0, ba0, 50, s0| 15 vyAkhyAnami-A0, ba0, 50, sa0 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 prathamaH pratyakSaprastAvaH nIlajJAnAdanyasya tadvedanasyAnanubhavAt, tasya ca pratibhAsanAdvivAdAnupapatteH, anyathA'rthapratibhAse'pi vivAdAt na bahirnAntaH pratibhAsa ityandhakalpaM jagadbhavet / tadAha parokSajJAnaviSayaparicchedaH parokSavat / iti / parokSaM svaprakAzavikalam / nanu parokSamaspaSTamiti prasiddhaM tatkathaM 'svaprakAzavikalaM taducyate' iti cet ? na ; vyutpattibhedenArthadvayapratipAdanAt / akSamiti hIndriyam, tacca 5 vaizadyahetu, AvaraNavigamavizeSAdhiSThAnaMjIvapradeza evocyate tasyaiva mukhyata indriyatvAt, tatpratigataM pratyakSamiti spaSTapratipattiH, tasmAtparAvRttamavaizadyakAraNAvaraNAdhiSThAnajIvapradezopanItaM parokSamityatrAspaSTapratipattiH / yadA akSaNam arthavatsvarUpasyApi grAhakatvena vyApanam akSaH, tasmAtparAvRttaM parokSamiti, tadA svaprakAzavaikalyapratipattiH / atra ca svasaMvedanAbhAvasya prakramAdayamevArtho gRhyate nAspaSTatvaM viparyayAt / tataH parokSaM svaprakAzavikalaM jJAnaM yeSAM te parokSa-10 jJAnA yAjJikAH, teSAM viSayaparicchedo paritaH chedo vyAvRttiryasya saH paricchedaH, viSayazvAsau paricchedazca viSayaparicchedo grAhyavizeSa ityarthaH / parokSaM viSayi tena samAnaM vartate iti parokSavat , so'pi parokSa eva bhavati vivAdAvizeSAditi bhAvaH / lokaprasiddhamapyetajjJAnAnAmAtmavedanam / yAjJikasya vivAdAccenna bhavatyeva tattvataH // 550 // arthavedanamapyevaM na bhavatyeva tAdRzam / tatrApi vivadante yatprabuddhA buddhazAsane // 551 // avijJAne ca bAhyasya tadvizeSaiH kathaM punaH / yajJaM kurvIta yenAyaM yAjJikaH svargamApnuyAt ? // 552 // ajJAtasyaiva yajJasya karaNaM yadi kalpyate / vyarthikA dharmajijJAsA kinna syAdivAdinAm ? // 553 // aparijJAtamevAsti nApi tatkaraNaM kacit / sarveSAM yajJakAritvamanyathA syamadanAkulam // 554 // arthagrahaH prasiddho'yamabalAbAlakeSvapi / vivAdaM vidadhItAsminnanunmatto janaH katham ? // 555 // ityapi svagRhe tulyamuttaraM nizcayAgatam / tasmAtsvavedanaM sarvajJAnAnAmanupadravam // 556 // tathA ca yaduktam "yadA tu grAhyamAkAraM nIlAdi pratipadyate / na tadA grAhakAkArasaMvittidRzyate kvacit // " [mI0zlozUnya074] iti / 10 -tvaM paryAyA-mA0, va., sa. / -tvaM paryayA-pa0 / 2 api jJAne A0, ba0, 50, s.| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nyAyavinizcayavivaraNa [111 tatra kIdRzasya tadAkArasya saMvittirna dRzyate ? nIlAdevyatiriktasyeti cet ; na kAcita kSatiH asmAkamapi tadaniSTeH / vyatiriktasyeti cet ; na; nIlavadahamiti tadAkArasyApi darzanAt / ahambuddhAvAtmana eva darzanaM na nIlabedanasyeti cet ; na; nIlagrahaNasvabhAvasyaiva tatraM darzanAta , anyathA nIlasya karmatvena pratibhAsavirodhAt / tadvaihaNasvabhAvatvamapyAtmana 5 eveti cet ; anarthakameva tarhi jJAnaM tatprayojanasya viSayaparicchedasyAtmana eva bhaavaat| jJAnasya tatra karaNatvAnnAnarthakatvamiti cet ; na ; kAryasyaiva karaNApekSaNAt / na cAtmA kAryam ; tasya nityatvAt / anitya eva viSayaparicchedaparyAyastasyeti cet ; na ; tatrApi cakSurAdereva pratItasya karaNatvopapatteH / tato durbhASitametat - "parokSAtmano buddhiH"[ ] iti; buddharevAbhAvAt / tetparyAya eva buddhiriti cet ; na tarhi tasya parokSatvam ahambuddhau pratyavabhAsanAt / tatrApi 10 na zaktirUpeNa pratibhAsanamiti cet ; astu tasyaivaM parokSatvaM tatparyAyasya tu katham ? tasyApi tadavyatirekAditi cet ; na tarhi nIlAderapi pratyakSatvaM tacchaktirUpAttasyApyavyatirekAt / pratyakSa. meva tasya tadrUpamiti cet ; na ; tasyAtIndriyatvopagamAt / anyathA "tatra pratyakSato jJAtAddAhAdahanazaktatA" [ mI0 zlo0 arthA03] ityAderApattephalyAt / tathA cemapi durbhASita mevaM-"pratyakSo'rthaH" [ ] iti / tato yathA parokSatve'pi tadrUpasya pratyakSameva 15 nIlAdikaM tathaivAnubhavAt , tathA tatparyAyo'pi", tatrApi tathA'nubhavasyAvizeSAt / "kutazcedaM nizcitam 'sakalaM jJAnaM svaprakAzavikalam' iti ? "vyApRtaM cArthasaMvittau "nAtmAnaM jJAtumarhati / tena prakAzakatve'pi bodhAyAnyatpratIkSyate // "IdRzaM vA prakAzatvaM tasyArthAnubhavAtmakam / sati prakAzakatve ca vyavasthA dRzyate yathA // rUpAdau cakSurAdInAM tathAtrApi bhaviSyati / prakAzakatvaM bAhye'rthe zaktyabhAvAttu naatmni|" [mI0 zlo.zUnya0184-87] ityAdevicArAditi cet ; ucyate-yadyayaM vicAraH sakalajJAnAntaHpAtinamAtmAnamapi"svapra kAzavikalamavaiti; kathaM sakalamapi jJAnaM svaprakAzavikalaM vicArajJAnasya svaprakAzaprasiddhaH" ? 25 atha nAvaiti; kathaM sakalajJAnAnAM svaprakAzavaikalyamavagatam , vicArajJAnasya tadanavagamAt ? tasyApi vicArajJAnAntarAttadavagama iti cet ; na; "tadantarasyApyaparatadantarAt tadavagame'na 1 ahambuddhau / 2 nIlagrahaNasvabhAvatvamapi / 3 AtmanaH / 4 "tasmAdapratyakSA buddhiH"-shaabrbhaa0|| 15 / 5 AtmaparyAya eva / 6 zaktirUpasyaiva / 7 nIlAdeH / 8 zaktirUpam / 9 'AkAravAn bAhyo'rthaH, sahi bahirdezasambaddhaH pratyakSamupalabhyate |"-shaabrbhaa011.5| 10 zaktirUpasya / " AtmaparyAyo'pi / 12 kutazcidani-A0,ba0,0sa0 13 "jJAnaM nAtmAnamRcchati'-mI. shlo0|14 "IdRzaM vA prakAzatvaM tasyArthAnubhavAtmakam / na cAtmAnubhavo'styasyetyAtmano na prkaashkm||"-mii03lo. 15 vicArasvAtmAnapi / 16 khAtmAnaM svaprakAzavikalamanubhavato vicArasya svaprakAzatvamevAyAtamiti bhaavH| 17 tadanantarasyA-A0,0, 10, s.| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2119] prathamaH pratyakSaprastAvaH 189 vasyAdoSAt / na taddoSaH; yAvacchramameva vicArajJAnaprabandhotpatteH pratyutpanne tu zrame tata eva 'tadvinivRtteH, abhirucestannivRttivAJchayA' vA 'tadvicchitteH / na hyanabhirucitaM vicArajJAnaM prabandhu ( prabadhu ) marhati / viSayAntarasamparkAdvA tavRtteH / dRzyate hi kacinnIlajJAnasya pravarttamAnasyApi pItAdisannidhAvanavasthAnaM pItAdijJAnasyaiva tadA prAdurbhAvAt / taduktam " yAvacchramaM ca tadbuddhistatprabandhe ca satyapi / saimAcyA (zramAdrucyA) nyasamparkAdvicchedo viSayeSviva // " [ mI0 zlo 0 zUnya 0 193] iti cet; bhavatyayamanavasthAdoSasya parihAro na punaH sakalasaMvedanasvaprakAzavaikalyA parijJAnadoSasya, tasya tadavasthatvAt / tatastamapi doSaM parijihIrSatA sudUramanusRtyApi vicAra - jJAnaM svaparaprakAzarUpamurarIkarttavyam, anyathA svagataparokSatAyAstenApratipatteH uktadoSAparihArAt / etadeva darzayitumAha- 'parokSa' ityAdi / parokSaM straprakAzavikalaM jJAnaM jAnAtIti parokSajJAH 10 mImAMsakasya sambodhanametat / vicipratyaye sati evaMrUpasiddhiH / viSayaparicchedo viSayasya sakalajJAnaparokSatAlakSaNasya paricchedo vicAraH paricchidyate'neneti vyutpatteH, sa na parokSavat parokSazcakSurAdiH svaprakAzavaikalyAt tadvanna tatsamAno na bhavati, svaprakAzasyApi tatra bhAvAditi bhAvaH / tato yathA vicArajJAnasya svaprakAzatvamapi tathaiva nirbAdhAdanubhAvAt tathArthajJAnasyApi tadastu tadavizeSAt / tacchaterapi tatra tataiM eva vicArajJArnavadadhigamAt / tato nedaM paryA- 15 locitavacanam -'prakAzakatvam' ityAdi / jJAnasya 'viSayavadAtmanyapi vyApAraH tarhi cakSurAde rUpAdivadrasAdAvapi vyApAraH kuto neti cet ? ' tathaiveM'darzanAt' iti brUmaH / tathA svarUpavyApArasyAdarzanam, taddarzanasya niveditatvAt / tata idamapi tAdRzameva - 'sati prakAzakatve ca' ityAdi / tena 'prakAzakatve'pi ' ityAdi punaH anubhavapratyanIkatvAdeva pratividditam / kiM vA tadanavabodhe parihIyate yatastadavabodhAyAnyapratIkSaNam ? arthaprakAzanameva, aparijJA (aparajJA) nAdapyaparijJAtAdarthajJAnaprakAzanA yogAt, " tadapi svaprakAzanAya jJAnAntaraM pratIkSeta / " tadapi tadaparaM jJAnAntaramityapyarAparajJAnapratIkSAyAmevAsaMsAraM vyApArAnna prathamajJAnasya prakAzanam, "tadabhAvAdarthasyApi na prakAzanamityuparatamidAnIM vedyavedakabhAvena, tato dUramanusRtyApi kasyacidaparijJAtasyaiva" svaviSayaprakAzakatve prathamajJAnasyApi tadvattadupapatteH vyarthametatparijJAnArtha - 25 manyapratIkSaNam / "tanna arthajJAnAparijJAne'rthaprakAzanasya " parihANiH / arthajJAnasmaraNasya i parihANiH, aparijJAte tasmin tadayogAt tasya parijJAtaviSayatvAt / asti ca tajjJAnasya 1 tadvacitra-A0, ba0, pa0, sa0 / anavasthAnivRtteH / 2 vAJchAyA sA0 / 3 anavasthAvicchitteH / 4 anavasthAvyAvRtteH / 5 samAhRtyA - 06 - zarmApa A0, ba0, pa0, sa0 / 7 nirbAdhAnubhavAdeva / 8 -jJAnadadhi-A0, ba0, sa0 / jJAnAdadhi pa0 / 9 viSayevasadAtma-sa0 / viSayavazAdAtma pa0 / viSayavasadAtmaA0, ba0 / 10 -ba darza-A0, ba0, pa0, sa0 / 11 aparyAlocitameva / 12 svarUpAnavabodhe / 13 dvitIyajJAnAt / 14 dvitIyajJAnamapi / 15 tRtIyaM jJAnam / 16 prathamajJAnaprakAzanAbhAve / 17 - rijJAnasyaiva sa0 / 18 tajjJAnArthajJAnAparijJAne A0, ba0, pa0, sa0 / 19 parihANeH A0, ba0, pa0, sa0 / 20 prathamazAne / 20 B Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 nyAyavinizcaya vivaraNe [ 111 smaraNam 'parijJAto mayA ghaTa:' ityatra viSaya [ vat ] viSayiNo'pi pratibhAsanAt, tatastadanyathAnupapattyA arthajJAnasya parijJAnamavagamyata iti cet; na; bhrAntasya tasyAsatyapi tatparijJAne sambhavAt, kacidajJAtapUrve'pi 'sa' iti smaraNavibhramasyopalambhAt / abhrAntava smaraNamiti cet; kuta etat ? satyeva tatparijJAne bhAvAditi ceta ; satyeveti kutaH ? smaraNa5 syAbhrAntatvAditi cet; na; parasparAzrayAt - 'siddhena tatsevena tadbhrAntatvasiddhiH, tatazca tatsasvasiddhiH' iti / anyata eva tatsattvasiddhiriti cet; na; smaraNavaiyarthyApatteH / api ca, anyadapi tadviSayaM yadi na bhavet kiM tasya parihIyeta ? svaviSayaprakAzanamiti cet; na; dattottaratvAt / smaraNameva tadviSayaM parihIyate satyeva tasmin tadupapatteriti cet; na; ' bhrAntasya tasya' ityAdeH punaranubandhAt anavasthAvAhinazca kakasyApatteH / abhrAntatvaM 10 smaraNasya nirbAdhatvAdavagamyate na dvitIyajJAnabhAvAt tato'yamadoSa iti cet; na; tannirbAdhatvasya svato duravabodhatvAt svasaMvedanavAdapratyujjIvanApatteH / anyatastadavabodha iti cet; na; tato'pi bhrAntAttadyogAt / ' abhrAntameva taditi cet; kuta etat ? satyeva taM nirbAdhatve bhAvAditi cet ; satyeveti kutaH ? tasyAbhrAntatvAditi cet; na; pUrvavatparasparAzrayadoSAt / na taddoSa:, tannirbAdhatvasyAnyata evAvagamAditi cet; na; prAcyasyAnyasya vaiyarthyApatteH / api ca, anyadapi dvitIyaM yadi bhrAntam; kutastato'pi tadavagamaH atiprasaGgAt / abhrAntameva tadapIti cet; na; 'kuta etat' ityAderAvRttyA pariniSThAzUnyasya "paribhramaNasyopanipAtAt / tadanenArthajJAnasyApi nirbAdhatvaM duravabodhamiti pratipAditaM pratipattavyaM samAnatvAnnyAyasya / tata idamasambhavyeva "lakSaNaM ' vAdhavarjitaM pramANam' iti / svasaMvedanavAdinAM tu nAyaM doSaH, kasyacitkvacidadbhyAsapATavAtizayAdhiSThAnasya dezakAlanarAntarApekSayApi nirbAdha - 20 tvasya svata evAdhyavasAyAt, anyathA sakalapravRttyAdivyavahAravilopapatteriti nirUpitam, nirUpayiSyate ca yathAsthAnam / tato na smaraNasyApi parihANiH yatastadbalenArthajJAnasya svajJAnAyAnyapratIkSaNamupapAdyeta / api ca 15 25 pratIkSyamANamapyanyattAvatA labhyate katham / * hi viprecchayA labdhirghRtapUrasya dRzyate // 557 // artha prakAzatastaccedanyathAnupapattikAt / tasyApi nirmukhasyArthe tajjJAnonmukhatA katham ? // 558 // tatsvarUpe hi nirjJAte tasyedaM buddhirudbhavet / jJAta eva pitaryeSa putrastasyeti nirNayAt // 559 // 1 smaraNasya / 2 tatparijJAnasatvena / 3 prathamajJAnasya parijJAnasattvasiddhiH / 4 dvitIyajJAnam / 5 prathamajJAnaviSayam / 6 prathamajJAnasya / 7 - bodhanamiti A0, ba0, pa0, sa0 / 8 abhrAntereva ta-A0, ba0, pa0, sa0 / 9 pUrvajJAnasya nirbAdhatve / 10 pUrvajJAnasya nirbAdhatvAvagamaH / 11 ckrk| 12 etacca vizeSaNatrayamupAdadAnena sUtrakAreNa kAraNadoSabAdhakarahitamagRhItagrAhi jJAnaM pramANamiti pramANalakSaNaM sUcitam / " - zAstradI0 1 / 1 / 5 / 13 eva vyavasA-A0, ba0, pa0, sa0 / 14 tarhi vi-A0, ba0, pa0, sa0 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111] prathamaH pratyakSaprastAvaH jJAnamAtronmukhe tasmin sambandhagrahanirmukhe / arthasya jJAnamityeSa vyavahAraH kSayaM vrajet // 560 // arthAbhimukhye tasyApi tatkRtAttatprakAzanAt / tajjJAnamapi labhyeta tatrApyevaM nirUpaNe // 561 // anavasthAnadoSo'yamanivAryaH prasajyate / viSayAntarasaJcAra niSedhakSamavikramaH || 562 // tatajjJAnAvagAhinyaH smRtayo'pyanavasthitAH / prApnuvanti tadanyArthasmRti saJcAravArikAH || 563 // jAnan pravarttakaM vAkyaM smarastajjJAnamapyayam / 191 kathaM tadarthavid viprastajjJAnasmRtimAn katham 1 || 564 // yena tadviSayaM kurvannanuSThAnamanAkulam / pratyavAyairvimucyeta pretya ceha ca yAjJikaH || 565 // syAnmatam - satyam arthAbhimukhasyaiva tasyArthajJAnAbhimukhyam anavagate'rthe 'tasyedaM jJAnam' ityavagamAyogAt pratiyogini pitari jJAta eva ' tasyAyaM putraH' iti pratipattidarzanAt / sambandhagrahaNanirmukhatayA jJAnamAtrasya tena grahaNe tu 'arthasya jJAnam' iti vyavahAralopaprasaGgAt / 15 tatra yadyapi tatkRtAttadarthaM prakAzanAttadviSayamapi jJAnam, tatkRtAdapi tatastadviSayaM jJAnamityaparAparajJAnopakalpanam, tathApi nAnavasthAnaM yAvacchramameva tadupajananAt, upajAte tu zra tadabhAvAt / tata eva na smRtInAmapyanavasthAnam ; tAsAmapyupajAtajJAnaparamparAmAtraparyavasAyitve' parataH pravRtterabhAvAt / taduktam "ghaTAdau ca gRhIte'rthe yadi tAvadanantaram / arthApatyAvabudhyante vijJAnAni punaH punaH // 93 yAvacchramaM tataH pazcAttAvantyeva smariSyati // " [mI 0 ilo 0 zUnya 0 190] iti / tataH pravarttakavAkyarUpAdviSayAntare tadartha lakSaNe saJcArasambhave kathana " tajjJAnaM kathaM vA na " tajjJAnasmaraNaM yatastadanuSThAnAsambhavAt pretya ceha ca yAjJikasya pratyavAyanirmuktirna bhavediti; tadapi na samIcInam zramAparijJAnAt - 'kasya zramaH ko vA zramaH ?' iti / artha prakAzasyaiva 25 zramaH, anyathAnupapattivaikalyameva ca zrama iti cet; na; prathamasyApyarthajJAnasyAgrahaNaprasaGgAt / na hi tasyApyarthaprakAzanAdanyato grahaNam / na cAnyathAnupapattivikalAdaparAparajJAnavattasyApi " 1 vedavAkyam / 2 vAkyajJAnam / 3 vAkyArthavettA / tadarthaviprastajjJAnasya smRtimAn A0, ba0, pa0, sa0 / 4 yadi tadarthatvaM nAsti katha manuSThAnakAle arthajJAnasmaraNaM syAditi bhAvaH / 5 dvitIyajJAnasya / 6 dvitIyajJAnena / 7 dvitIyajJAnakRtAt / 8 prathamajJAnasya yo viSayaH tadviSayamapi jJAnam / 9 tRtIyajJAnakRtAdapi / tatkRtasvAdapi A0, ba0, pa0, sa0 / 10 dvitIyajJAnasya yo viSayaH tadviSayamapi jJAnam / 11 - ryavasitatvena A0, ba0, pa0, sa0 / 12 vAkyArthajJAnam / 13 vAkyArtha jJAnasmaraNam / 14 - vaikalyazramameva ca zramaH -A0, ba0, sa0 |-vaiklyshrmH pa0 / 15 prathamajJAnasyApi / 20 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nyAyavinizcayavivaraNa [1111 tato' grahaNamupapannam ; atiprasaGgAt / tanna tatprakAzasya zramaH / AtmanaH zrama iti cet ; kastasyApi zramaH ? arthajJAnatajjJAnAdiprabandhapratipattAvabhirucivaikalyamiti cet ; na ; tavaikalye'pi sAmagrIsadbhAve tatpratipatteravazyambhAvAt azucipratipattivat / tahi sAmagrIvaikalyameva tasya zrama iti cet ; nanu arthaprakAza eva sAmagrI, sa ca vidyata eva, kathaM tavaikalyam ? na 5 tanmAtrameva sAmagrI yenaivam, api tvanyathAnupapannatayA tatparijJAnamapi, na ca tatsarvasminnaparApare tatprakAze vidyate, tricaturAditatprakAzaM eva tadbhAvAt tatkathamanavasthAnamiti cet ? na tarhi prathamasyApyarthajJAnasya grahaNam , tatrApyanyathAnupapattiparijJAnAbhAvasya vakSyamANatvAt / tato na pratIkSyamANasyApi jJAtajJAnasya kutazcitsambhavaH / tadevAha-'parokSa' ityAdi / parokSajJAnam AdyamarthajJAnaM tasya viSayo viSayaprakAzaH tAsthyAttAcchadyopapatteH / tena paricchedopahaNam , 10 parokSavat paraH pazcAdbhAvyakSo bodhastasyeva tadvaditi / AdyasyApyarthabodhasya rgrahaNaM nArthadarzanAt / anyathAsambhavAjJAnAduttarajJAnatAnavat // 566 // tanna arthaprakAzAdevArthajJAnaM grahaNam / anyathAnupapannatayA parijJAtAt taMtastadhaNamiti cet ; siddhasya, asiddhasya vA "tasya tatparijJAnam ? siddhasyeti cet ; kutaH siddhiH ? 15 svata iti cet ; jJAnadharmasya, arthadharmasya vA ? jJAnadharmasya cet ; na; jJAnasyaiva khatassiddhiprasaGgAt tasya tatprakAzAdavyatirekAt , tathA ca vyathaM tasyAnyathAnupapattiparijJAnam , tasya jJAnapratipattyarthatvAt , tasyAzca svata eva siddhatvAt / anyata eva tatsiddhiriti cet ; tadapi kutaH siddham ? tatkRtAtprakAzAditi cet ; na; tasyApi tajjJAnadharmatve svataH siddhatve ca"pUrvavadoSAt , punaranyatastatsiddhi klpnaayaampynvsthaaptteH| tanna jJAnadharmasya kutshcitsiddhiH| __arthadharmasyaiveti cet ; na; tasyApi svataHsiddhAvarthasyApi tata eva siddhrjnyaanklpnaavaiphlym| vijJAnavAdapratyujjIvanazca , svasaMviditatatprakAzAnantaratve viSayasya tajjJAnatvApattenirvivAdatvAt / na ca yAjJikasya tadabhyupagamaH zreyAna , bahirarthAbhAve tannibandhanasya yAgAderabhAvaprasaGgAt / tanna svatastatsiddhiH / nApyanyataH; tadabhAvAt / arthajJAnaM tadastIti cet ; na; tato'rthasyaiva siddheH / "tasiddherapi 'tata eva siddhiriti cet ; na; tasyArthasiddhiM pratyupakSINasya tatsiddhiM pratyavyApArAt / 25 vyApAre cAnavasthAnAt , aparAparatatsiddhau tasyaivAsaMsAraM vyApArAt / mA bhUdarthajJAnAttatsiddhiH, tadanyata eva tadbhAvAditi cet ; na; tato'pyanarthaviSayAt tatprakAzagrahaNAyogAt / arthaviSayameva taditi ceta; kutastadapi "jJAtam ? tatkRtAdevArthaprakAzAditi cet ; na; prAktanAthajJAnavadoSAt , 1 arthaprakAzAt / 2-pattirhi vartinI sA-A0, ba0, s0|-ptirhi varmani sA-pa0 / 3 zrama iti cennArtha-A0, ba0, 50, s.| 4 anyathAnupapannatayA parijJAnamapi / 5-zata eva A0, ba0, 50, sH| prhnnaanaarth-aa0,0,0,s0| 7 prabandhavat / 8 parijJAnAt-A0, ba0, 50, s0| 9 arthaprakAzAt / 1. arthaprakAzasya / 11 pUrvadoSAt A0, ba0, 50, sa. / 12 -yaamvyvsthaa-saa0| 13 arthaprakAzasiddhiH / 15 arthaprakAzasiddharapi / 15 arthajJAnAdeva / 16 arthaprakAzasiddhiM prati / 17 jJAnam A0, ba., s.| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2011 prathamaH pratyakSa prastAvaH 193 tatprakAzasyApi jJAnAntarAtsidbhAvanavasthAnAt / tanna siddhasya tasyAnyathAnupapattiparijJAnam / nApyasiddhasyaiva; na hyapratipanne dhUme tasya pAvakApekSaM 'suparijJAnam anyathA'nupapannatvam / tadevAha - anyathAnupapannatvamasiddhasya na siddhyati // 11 // iti / anyathA arthajJAnAbhAvaprakAreNa anupapannatvam aghaTanam uktaprakAreNa asiddhasya viSayaprakAzasya na sidhyati / api ca, arthadharmaH san kathaM buddhimanumApayati ? tatkRtatvAditi cet; sau yathAtmanaH kathaM tathA tadavedane tatkRtatvavedanam ? tasyA eva tato'numAnAditi cet; etadapi kuta: ? tathA saMvedanAditi cet; kiM tatsaMvedanam ? tadevAnumAnamiti cet; kiM punastasya svasaMvedanamasti ? na cet; kathaM tatastathA saMvedanam ? apratividitAdeva tasmAttasya pratiniyata puruSabuddhigocaratvasya duravabodhatvAt / mAbhUttasya svasaMvedanam, anyena tu vedyamAnaM tathAvidhameva tadvedyata 10 iti cet; tasyApi tathAvidhatadvedanaviSayatvaM kutaH ? tathA saMvedanAditi cet; kiM tatsaMvedanaM tadeva ? anyaditi cet; na; atrApi kiM punastasya' ityAderanubandhAt anavasthAnottarasya cakra sthApatteH / etena 'parasya sA buddhirbuddhimAtram' ityapi pratyuktam ; nyAyasya samAnatvAt / tanna buddhikRtatvamartha prakAzasya / 5 ahetukatve kathaM sattvameva "tasyeti cet; na; arthahetoreva tadupapatteH, yAvadarthabhAvi - 15 tvaM tasya nIlatvAdivat / tataH kAdAcitkatvaM na syAditi cet; kiM punastadrahito'pi kadAcidartho'sti ? tathA cet; kuta etat ? tathAdarzanAditi cet; nanu tatprakAza eva taddarzanam, tatkathaM 'sa evAsti, sa eva nAsti' ityupapannaM vyAghAtAt ? ciradraSTavyAntarAlAstitvaM prakAzarahitameva paJcAtpratyabhijJAyata iti cet; pratyabhijJAyAM yadi tanna prakAzate kathaM tasyAstadviSayatvam atiprasaGgAt / prakAzate cet; kathaM tasya prakAzarahitatvaM vyAghAtasyoktatvAt ? pratyabhi - 20 jJAyAH pUrvamaprakAzameva tadastitvamiti cet; na; tadaparijJAne 'tadaprakAzamanyathA vA' iti duravabodhatvAt / arthakAraNAt bhavatastatprakAzasyai kathanna sarvapratipattRsAdhAraNatvaM nIlavaditi cet; na; jJAnAtparokSAt bhAve'pi samAnatvAt, anyathA "ajJAnAdhInasya nIlasyApi tadabhAvaprasaGgAt / na cAparijJAtasya tasya kAdAcitkatvavedanam / nApi parijJAtasya ; arthajJAnAdanyatazca tatparijJAnAbhAvasya niveditatvAt / 1 tasmAtparokSatve jJAnasya tatkRto viSayaparicchedo'pi parokSa eva puruSAntarajJAnakRtatatparicchedavaditi / etadeva nivedayati- 'parokSa' ityAdinA / 'parokSavat' iti / paraM purupAntarajJAnaM tadukSastaskRto viSayaparicchedastadvaditi asiddha iti yAvat / na ca ' tathAvidhAtpari 1 svaparijJA-A0, ba0, pa0, sa0 / 2 prakAzanasya A0, ba0, pa0, sa0 / 3 arthaprakAzaH / 4 buddhiH / 5 Atmana iyaM buddhirityavedane / 6 kinna saMve- bhA0, ba0, pa0, sa0 / 7 tadA A0, ba0, pa0, s0|8 anyasyApi / 9 kiM punaH saMve-A0, ba0, pa0, sa0 / 10 - kasyopapatteH A0, ba0, pa0, sa0 / 11 arthaprakAzasya / 12 artha prakAzarahito'pi / 13 pratyabhijJAyA antarAlaviSayatvam / 14 arthaprakAzasya / 15 jaDAdhInasya / 16 sarvapratipattRsAdhAraNatvAbhAva / 17 parapuruSA - A0, ba0, pa0, sa0 / 18 tathAvidhAttatpari-A0, ba0, pa0, sa0 / 25 25 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 11 cchedAtsvabuddhyanumAnaM puruSAntarajJAnakRtAdapi 'tatastadanumAnaprasaGgAt / tasya tadanyathAnupapattiniyamAnizcayAnneti cet ; na; svabuddhikRtasyApyasiddhasya tadanizcayAvizeSAditi etadeva vakti / 'anyathA' ityAdinA nivedanAt tatkastavAtizayo dUSaNAbhidhAne parasAmarthyamupajIvata iti ? tatrAha mithyAvikalpakasyaitavyaktamAtmaviDambanam / iti / atredamaidamparyam-bhavedevedaM bhavatsAmarthya yadi dUSaNe bhavato'dhikAraH syAt / na caivam , anupaaytvaat| "dRSTaM (adRSTa) dRSTayaH" [pra0vA0 2 / 468] ityAdirvikalpa eva tatropAyaH, tenAsvasaMviditajJAne'rthagocaratvaniSedhasya dUpaNasyApAdanAditi cet ; na ; tasya nirviSayatvAt , "vikalpo'vastunirbhAsAt" [ ] ityabhidhAnAt / na ca tAdRzAtkasyacitkvacidA10 pAdanam ; atiprasaGgAt / / asvasaMviditajJAnAdarthadRSTeniSedhanam / avastujJAdvikalpAccat ; tataH kasmAnna tadvidhiH // 567 // niSedha eva "tasyAsti pratibandho vidhau na cet / so'pi tadvai'yanirjJAnAbhAve kenAvagamyatAm ? // 568 // tasmAdeva na tajjJAnaM tasya "svAMzavyavasthitaH / na vikalpAntarAttasyApyetadoSAnatikramAta // 569 // na cobhayAparijJAne tatsambandhapravedanam / "dviSThasambandhasaMvittiH" ityAdivacanakSateH // 570 // sambandho'pi yadi dviSTho vikalpasyeha gocaraH / tadavastuvinirbhAsapravAda[:]sthitimAn katham ? // 571 // so'pi tatpratibandhAccettabyavasthAnibandhanam / tasyApi pratibandhasya vikalpAdanyataH sthitau // 572 // parAparavikalpAnAmAsaMsAramupasthiteH / anavasthAnadoSaH syAdaladhyastridazairapi / / 573 // tato nirAkRtametat "liGgaliGgidhiyorevaM pAramparyeNa vastuni / pratibandhAttadAbhAsazUnyayorapyavaJcanam // " [pra0vA0 2 / 82 ] iti , 1 arthaparicchedAt / 2-nnaiditi bhaa0,v0p0,s0| 3 asvsNviditsy| 4 anyathAnupapattiniyamanizcayAbhAvAvizeSAt / 5 atredameva tAtparyam aa0,0,10,s0| 6 dRDhadRSTayaH aa0,b0,50,0| "adRSTadRSTayo'nyena draSTA dRSTA na hi kvacit / = hi yasmAdadRSTA dRSTijJAnaM yeSAM te'rthAH kvacidanyena draSTrA dRSTA iti na, dRSTA nizcayaviSayAH syu |"-pr. vA. ma. 21468 / 7 vikalpasya / 8 nirviSayavikalpAt / 9 arthadRSTividhAnam / / . vikalpasya / 11-yavijJAnA-bhA0, b0,50| 12 svAMze vyavasthite A0, ba0,50, s.| 13"dviSThasambandhasavittirnekarUpapravedanAt / dvayasvarUpagrahaNe sati sambandhavedanam ||"-pr. vaartikaal.11| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 12] prathamaH pratyakSaprastAvaH 195 pratibandhasyaiva durvbodhtvaat| tasmAt mithyA vastuto nirviSayatvAdasatyo vikalpaH "adRSTadRSTayaH" ityAdirvicAro yasya tasya mithyAvikalpakasya saugatasya etat parokSajJAnadoSodrAvanaM vyaktaM parisphuTaM yathA bhavati tathA AtmaviDambanam , AtmatiraskaraNam asaadhnaanggvcnaannigrhaavaapteH| api ca, apratyakSajJAnAdarthadRSTeH pratiSedho yadi 'tucchaH kathaM tatra anantaravikalpasya 5 pratibandhaH tattAdAtmyAbhAvAt , anyathA vikalpasyApi tucchatApatteH, tatkAryatvAbhAvAcca tatpratiSedhasya tucchatvenAhetutvAt / pratyakSajJAnAderthadRSTireva paryudAsavRttyA taidviparItAttadRSTipratiSedha iti cet ; tadapi yathApratibhAsam , yathAbhyupagama vA syAt ? Adye'pi vikalpe yadi tadviSayAkAram ; tarhi parasparaviviktAnekanIlapItAdyAkAraM tadekamabhyupagantavyam-"citrapratibhAse'pyekaiva ghuddhiH"[pra0 vArtikAla0 2 / 220] iti vacanAt / taccAkramavat krameNApi tathAvidhatvaM na 10 parityajati azakyavivecanatvasya tatrApi nirUpaNAditi sambhavakramAbhyAM savikalpakaM tatmApta vividhAnuvidhAnasyaiva "vikalpalakSaNatvAt , zabdasaMsargasya tu tallakSaNasya 'abhilApatadaMzAnAm'ityAdau" niSedhAt / aviSayAkAraM cet ; na; tathApyanekazaktikatvasyAzakyaniSedhatvAt , anyathA yugapadanekArthaprAhakatvAnupapatteH saJcitAlambanatvavirodhAt / "sambhavAnekAntAcca "paryAyAnekAntasya vyavasthAnAt siddhaM tathApi sambhavakramAbhyAM savikalpakatvam / na ca 15 "savikalpasyArthajJAnatvam ; tasyAvastuviSayatvenAbhyupagamAt , tatkathaM pratyakSAttasmAdarthadarzanameva tadviparItAttanniSedho yatastatra vicAravikalpasya pratibandhaH pratyakSasya vA "tataH svasaMvedanasAdhanaM bhavet ? tadAha-'mithyA ityAdi / mithyA nirviSayo vikalpa ekamanekAkAramekamanekazaktikaM vA jJAnaM yasya tasya saugatasya etat arthadarzanAnyathAnupapattyA tadvikalpasvasaMvedanasAdhanaM vyaktamAtmaviDambanaM vikalpasyAnarthaviSayatvenArthadarzanalakSaNasya hetorevAsiddhatvA- 20 diti bhAvaH / tanna yathApratibhAsaM tatpratyakSasaMvedanam / tarhi yathAbhyupagamaM tadastviti cet ; na ; niraMzasya 'tasya sAkArasya nirAkArasya cAnanubhavAt , vikalpopasaMhAravelAyAmapi citrAvabhAsasyaiva tasya pratisaMvedanAt , tadupasaMhAravyutthAne tathaivAnusmaraNAcca / tatastatra vyomakusumavat svasaMvedanasAdhanaM prayAsamAtrakameva / 'tedAha-'mithyA' ityAdi / avikalpakasya niraMzadarzanasya etat svasaMvedanasAdhanaM mithyA 25 na samIcInaM anupAyatvenAzakyatvAt niraMzArthadarzanasya talliGgasyAsiddhaH, atazca vyaktamAtma 1 vikalpatvAnnirviSayaH / 2-darthadRSTereva A0, ba0, pa0, s0| 3 apratyakSajJAnAt arthadRSTipratiSedhaH / 4 pratyakSajJAnam / 5 pratyakSajJAnam / 6. ekatvam / 7 "citrAbhAsApi buddhirekaiva bAhyacitravilakSaNatvAt , zakyavivecanaM citramanekam , azakyavivecanAzca buddhiilaadyH|"-pr. vArtikAla0 2 / 220 / 8 yugapatkamAbhyAm / 9 pratyakSajJAnam / 1. "vividhAnuvidhAnasya vikalpanAntarIyakatvAt"-pramANasa pR098 11 nyAyavi0zlo06 / 12 yugapadanekadharmAtmakatvAt / 13 krameNa anekaparyAyAtmakasya / pryaayo'nekaa-aa0,b0,10,s0| 14 tathA hi mA0, 20, 50, s0| 15 sviklpksyaa-aa0,0,50s0| 16 vicArAt / 17 tadastIti A0, ba0, pa0, s.| 18 pratyakSasya / 19 tathAha mA0, ba0,50, sa0 / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 nyAyavinizcayavivaraNe [1212 viDambanaM parokSajJAnavAditiraskAreNAtmanaH saugatasyApi tiraskArAt , tadabhyupagatasyApi saMvedanasya 'vastutaH parokSatvAditi manyate / ___ yadi cAyaM nirbandhaH nAparijJAtAt saMvedanAdarthadRSTirbhavatIti ; tarhi kathamavyavasitA. dapi vyavasAyAdarthavyavasAyaH syAt ? vyavasita eva vyavasAyo vyavasAyAntareNeti cet ; kuta 5 etat ? tasya smaraNAdeva, na hyavyavasitasya smaraNamatiprasaGgAditi cet ; tarhi vyavasAyasyApi vyavasAyena bhavitavyam , tatrApi smaraNAvizeSAditi vyavasAyamAlopanItA syAt / astu ko doSa iti cet ? kutastarhi tanmAlAprasUtiH ? pUrvapUrvasmAt vyavasAyAditi cet ; na; viSayAntara. saJcArAbhAvaprasaGgAt-pUrvapUrvavyavasAyasya svaviSayAparAparavyavasAyajanana evopakSINasya viSayAnta ravyavasAyaM pratyavyApArAt / na hi janakatvena prAvalakSaNaprAptaM vasantAnasambandhitvenAnta10 raNaca pUrvapUrvavyavasAyaM parityajyottarottaravyavasAyasya viSayAntaravyApAraH sambhavati / sambha. vatyevArthasannidhau, artho hi sannidho (dhau) vyavasAyasya pUrvavyavasAyagrahaNAbhimukhyaM pratibaddhya svaprahaNAbhimukhyamevopakalpayatIti cet ; na tarhi vyavasAyasya vyavasAyaH syAt, arthavyavasAyasyaiva prAptaH, tathA ca vyavasAyasya smRtireva.na syAta, avyavasite ta~danupapatteH / pratibandhakasyArtha syAsannidhAne bhavatyeveti cet ; na; asannihitArthAyA vyavasAyadazAyA evaasmbhvaat| tathA ca 15 niravadyapratipattirakSAvidhAnavikalatayotsannamUlA eva vyavasAyabuddhayastadviSayAzca smRtaya ityujjvalaM tAthAgatadarzanam ! tato yaduktamjJAnasya-"jJAnAntareNAnubhavo bhavettatrApi ca smRtiH| dRSTA tadvedanaM kena tasyApyanyena cedimAm // mAlAM jJAnavidAM ko'yaM janayatyanubandhinIm / pUrvA dhIH saiva cenna syAtsazcAro viSayAntare // tAM grAhyalakSaNaprAptAmAsannAM janikAM dhiyam / agRhItvottarajJAnaM gRhNIyAdaparaM katham 1 // bAhyaH sannihito'pyarthastAM pibandhuM (pibaddha) nahi prabhuH / dhiyaM nAnubhavetkazcidanyathA'thasya sannidhau // na cAsannihitArthAsti dazA kAcidato dhiyaH / utsannamUlAsmRtirapyutsannetyujjvalaM matam // " [pra0vA0 2|513-18]iti; tatpratikSiptam ; svapakSe'pyanivAraNAt / nanvayaM pakSa eMvA'saugatAnAM yadvyavasAyasya vyavasAyAntareNa vyavasAya iti, tatkathamevamupakSepaH kRta iti cetna; svatastadvyavasAyAbhAvevyavasAyAntaratastabyavasAyasyAvazyAbhyupagamanIyatvAta, , vastunastatparo-pa0 / vastutatparo-A0, ba0, s0| 2 parijJAnAtsaM-mA0, ba0, 50, sa. 3 tammAlopasmRtiH sH| tanmAlolAprasUpasmRtiH bhA0, ba0, 50 / 4 smrnnaanupptteH| 5 caumasamAsamihimA0,0, 50, s0|-tpnnmuu-aa0, ba0, 50, sa.1 * mAlAjJAnavidhA maa0,0p0s0|8 pUrvAdiH sai-mA0, 20, 50,s0| 9-danyato'rtha-A0,0, pa., s.| 1. eva sauga-mA.ba.pa., s.| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1212] prathamaH pratyakSaprastAva: 197 anyathA tato'rthavyavasAyasya tatsmaraNasya cAsambhavAt / svasaMvedanavedyatvAttasya tato'rthavyavasAya[:] smaraNazca tasya, na vyavasAyAntaravedyatvAditi cet ; kIdRzaM tatsvasaMvedanam ? avyavasAyasvabhAvamiti cet ; na tarhi vyavasAyasya tat svasaMvedanaM tasyAvyavasAyasvabhAvAbhAvAt / vyavasAyasvabhAvameva hi saMvedanaM tatsvasaMvedanaM na tadviparItam , anyathA sukhasvabhAvamapi svasaMvedanaM duHkhasvasaMvedanaM bhavet / sukhaduHkhayorbhedAnneti cet ; na ; vyavasAyetarayorapi tadavizeSAt / mAbhUtattasya sva- 5 saMvedanam anyadevAstviti cet ; tadapi yadyavyavasAyasvabhAvam ; sa eva prasaGga:-'na tarhi' ityAdiH / punarapi tathAvidhasvasaMvedanakalpanAyAmanavasthA / vyavasAyasyaiva kathaJcidavyavasAya. svabhAva iti cet ; bhavatvevam , tathApi tasyAvyavasAyasvabhAvenaiva bahirviSayatvaM tenaiva pratipannatvAnnApareNa viparyayAt / ko doSa iti cet ? arthavyavasAyAbhAva eva / na hyavyavasAyasvabhAvasaMvedanaviSayatAmupagatasya vyavasitatvaM naoNma, avyavasitasyaiva kasyacidabhAvApatteH / 10 tatsvabhAvamapi saMvedanamarthavyavasAyamupanayati vyavasAyasvabhAvAt kathaJcidanantaratvAditi cet ; svavyavasAyaM kimevaM nopanayati tadavizeSAt ? AtmavyavasAyaM prati tadanantaratvamanaGgamiti cet ; arthavyavasAyaM prati kathamaGgamiti na kiJcidetat ? tannAvyavasAyasvabhAvaM tatsvasaMvedanam / , bhavatu vyavasAyasvabhAvameva taditi cet ; na ; abhijalpasaMsargAbhAvAt / abhijalpasaMsarge hi vyavasAyo'vakalpyate / na ca svarUpe tatsaMsargo'sti bahirvyavasAyAbhAvaprasaGgAt- 15 bahirvyavasAyo'pi satyeva "tatsaMsarge bhavati, sAmprataM yadi svarUpe saMsargaH na bahiH syAt , yugapadabhijalpadvayasambandhasyAprativedanAdanabhyupagamAJca / krameNaikatra jJAne tadvayasaMsarga iti cet ; na ; ekasya kramAbhAvAt" kSaNabhaGgavAdavyApatteH / nAbhijalpasambandhAd vyavasAyAnAM "tAdrUSyaM yenAyaM prasaGgaH, kintu saMzayAdivyavacchedasvabhAvatvAt / tadapi nAbhijalpasambandhAt , api "tu svahetuvizeSAt tacchaktitvena teSAmutpatteH / tasmAt svazaktita eva svarUpAdhiSThAna. 20 saMzayAdivyavacchedasvabhAvatvAt vyavasAyasvabhAvameva vyavasAyAnAM svasaMvedanamiti cet ; upapannamevaitat evameva vyavasAyAnAM tattvavyavasthiteH, anyathA tadasambhavAt / tathA hi-nAbhijalpasyAnanusmRtasya yojanam , na cAdRSTe tadviSaye" - "tadanusmaraNam atiprasaGgAt / dRSTe'pi na cAnizcite"; kSaNabhaGgAdyabhijalpasyApyanusmaraNApatteH, tathA ca tadarzanAnantarameva tadabhijalpAnuviddhasya "tadvyavasAyasyotpatternIlAdivat , na "tatrAnumAnasya sAphalyamutpazyAmaH, "vyavasite 25 viparItAropasyAnutpatteH tadvyavacchedasyApyasambhavAt / nizcita eva tarhi tadviSaye tadabhijalpA . vyavasAyAt / 2 vyavasAyasya / 3-svabhAvAt vya-A0, ba0, 50, s0| 5 tasvasaMvedanAna A0, ba0,10, s0| 5-bhUttasya p0,-s0| 6 avyavasAyasvabhAvenaiva jJAtatvAt / 7 nAma vyava-A0, ba0, pa0, s.| 8 avyavasAyasvabhAvamapi / 9 svasya vyava-A0, b0,50,0| 10 shbdsNsrge|"-t lakSaNabhAvyA. mA0,0, pa.sa. 12 vyavasAyAtmakatvam / 13 tu vizeSAt A0, ba0, pa., sa.11" zabdaviSaye / 15 zabdasmaraNam / 16 zabdasmaraNaM bhavatIti zeSaH / 17 kSaNabhaGgadarzanAnantarameva / 18 kSaNikamidamiti kSaNa. bhajavikalpasyotpatteH / 19 kSaNabhaGge sarva kSaNika saravAdityanumAnasya / 20 viparItAropaniSedhArtha manumAnasAphalyaM syaadityaashngkaayaamaah| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 1 / 12 smaraNamiti cet; na; 'nizcite' tasmin tadanusmaraNam, tadanusmaraNe ca tadyojanayA nnizcayaH ' iti parasparAzrayasya suvyaktatvAt / tataH svahetusAmarthyAdeva kSayopazamavizeSalakSaNAt saMzayAdivyavacchedasvabhAvataiyotpatteH vyavasAyAnAM tattvamavatiSThate nAnyathA / tathA ca devasyAnyatra vacanam - " vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSaM svata eva naH / abhidhAnAdyapekSAyAM bhavedanyo'nyasaMzrayaH || " [ tato yaduktam ] iti / "rUpaM rUpamitIkSeta tadbhiyaM kimitIkSate / " tasyA " asti cAnubhavastasyAH sa~vikalpaH kathaM bhavet // " [ pra0vA0 2|177]iti ; tatprativihitam ; abhijalpasambandhena hi vyavasAye rUpavyavasAyasamaye tadbuddhivyavasAyo na 10 bhavet, yugapadabhijalpadvayasambandhAprativedanAt / asti ca tadApi tadanubhavaH, sa ca kathaM vyavasAyAtmakapratyakSavAdinaiti bhavatyayaM paryanuyogaH / na caivam, anyathaiva vyavasAyasya vyavasthApanAt / tato vyavasAyAtmakameva vyavasAyAnAM svasaMvedanam / tacca na " parasya pratyakSam ; vyavasAyasvabhAvatayA'bhyupagamAt / nApyanumAnam ; sAdhyAdarthAntarasyAnumAnatvAt, svasaMvedanasya ca vyavasAyebhyo bhedAbhAvAt / nApyanyatpramANam ; pramANadvayaniyamavyAghAtAt / na cApramANam ; 15 apramANAdvyavasAyasiddherayogAt pramANacintA vaiphalyApatteH / " ato varamasvasaMvedanameva vyavasAyAnAm / na cedamapi zobhanam avyavasitairvyavasAyairarthavyavasAyAyogAta, anyathA aparicchinnairapi jJAnairartha paricchittiprasaGgAt / nanvevaM santAnAntarajJAnairartha paricchittiH kinna bhavi aparicchinnatvAvizeSAt, tathA ca pratisantAnaM niSphalameva jJAnabhedakalpanam, ekasantAnajJAna - reva sarveSAM bahirarthaparicchedopapatteriti cet; vyavasi tirapyarthAnAmanyasantAnavyavasAyaiH kasmAnna 20 bhavati avyavasitatvAvizeSAt ? tathA ca pratisantAnaM tadbhedakalpanamapi niSphalameva, ekasantAnavyavasAyaireva sarveSAM bAhyavyavasAyopapatteH / avyavasitairapi svavyavasAyaireva svayamarthAvasAyo na paravyavasAyairiti cet; na; 'ananubhUtairapi svAnubhavaireva svayamarthAnubhavo na parAnubhavaiH' ityapi prasaGgAt / ananubhUtAnAM teSAM svAnubhavatvameva kuto'vagataM yenaivamucyate ? " tAdRzAnAmindriyANAM kathamAtmIyatvamagamyata iti cet ? mA bhUttadavagamaH, na kAcitkSati: ? 25 kathaM "tairarthAvagamaiti cet ? na; tadabhAvAt / kathaM tathA vyavahAra iti cet ? na; tasya bhAktatvAt, rUpAdiviSayAnubhavahetutvena tadupapatteH / anubhavasya tu na bhAktamarthapratipattinibandhanatvam, tasyAnubhavAntaranimittatvAbhAvAdanavasthApatteH / tasmAdanubhavahetU nAmaprasiddhirna doSAya nAnubhavAnAm, tadaprasiddhau viSayAprasiddheH, anyathA sarvadA sarvaviSayaprasiddhiprasaGgAt / taduktam 1 198 1- te'smin A0, ba0, pa0, sa0 / 2 zabdAnusmaraNam / 3 zabdayojanayA / 4 arthanizcayaH / 5- tayopajJAyate vya-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 so'vikalpaH A0, ba0, pa0, sa0 pra0vA0 / 7 rUpavyavasAyakAle rUpabuddhyanubhavaH / 8 kathamavyavasA - bhA0, ba0, pa0, sa0 9 - yasyaiva vyava-A0, ba0, pa0, sa0 / 10 bauddhasya / 11 pratyacasya / 12 atosparamasva - bhA0, ba0, pa0, sa0 13 vyavasAyabheda / 14 ananubhUtAnAm / 15 indriyaiH / 16 cakSuSA pazyAmItyAdivyavahAraH / 17 indriyANAm / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 prathamaH pratyakSaprastAva "AtmAnubhUtaM pratyakSaM nAnubhUtaM parairyadi / AtmAnubhUtiH sA siddhA kuto yenaivamucyate // vyaktihetvaprasiddhiH syAnna vyaktervyaktamicchataH / vyaktyasiddhAvapi vyakta yadi vyaktamidaM jagat ||"[pr0vaa0 2 / 540.41] iti cet ; na ; vyavasAyeSvapi samAnatvAt / te'pi hi kathamavyavasitA AtmIyatvenAva- 5 gamyante ? taddhetavo'nubhavAdayastAdRzA eva kathaM tathAvagamyanta iti cet ? mAbhUttathA tadavagamo na kAcit ksstiH| kathaM tairarthAvasAya iti cet ? na; tadabhAvAt / kathaM tathA vyavahAra iti cet ? na; tasya bhAktatvAt , bahirvyavasAyahetutvena tadupapatteH / vyavasAyAnAM tu na bhAktamarthavyavasAyanibandhanatvaM teSAM tadvyavasAyAntaranibandhanatvAbhAvAdanavasthApatteH / tasmAt vyavasAyahetUnAmavyavasAyo na doSAya na vyavasAyAnAm , tadavyavasAye viSayAvyavasthitaH, anyathA 10 sarvadA sarvaviSayavyavasAyApatteH / tadajJAnamapyevaM ( tadatrApyevaM ) vaktavyam Atmanizcitameva syAnizcitaM nAnyanizcitam / yadyAtmanizcayaH siddhaH kuto yenaivamucyate // 574 // mA bhUnnizcayahetUnAM nizcayastena kA kSatiH / na bAhyanizcayaH siddhyennizcayairapyanizcitaiH / / 575 / / anizcaye'pi teSAM cedartho nizcIyate paraiH / tadA sarvaM jagatprAptaM sunizcayapathaM gatam // 576 // iti / pratyuktaJca vyavasAyAnAM svataH paratazca vyavasAyaH / tato mithyaivedaM yat-"avyavasitairapi vyavasAyairbAhya vyavasIyate"[ ] iti / tadAha-'mithyAvikalpakasyaitat' iti / na vidyate vikalpanaM vikalpo vyavasAyo yasya tat avikalpaM tazca tat kaM ca jJAnaM 20 tasya kAryatvena sambandhi / kiM tat ? etat / bAhyaM vyavasitamiti / asyaiva paracetasi sthitatvenaitacchabdena parAmarzAt / tatkim ? mithyA, na samyak / anyathA 'avyaktenApyanubhavena bAhyaM vyaktam' ityapi na mithyA syAt / tataH kim ? ityatrAha-'vyaktam' ityAdi / 'etat' ityatrApi sambandhanIyam / etat pareNocyamAnaM "vyaktyasiddhAvapi vyaktaM yadi vyaktamidaM jagat" iti tat vyaktaM spaSTam AtmaviDambanam AtmatiraskaraNam , adoSe 25 doSodbhAvanAt / tato na saugatasya dUSaNavacanasAmarthyam asadUSaNavAditvAt / tatkathaM tadupajIvanaM syAdvAdina iti kArikAkhaNDasya tAtparyam / 1"nanu cakSurAdAvananubhUte cakSurAdinA rUpAdyanubhUtamiti yathA tathA jJAnAnanubhave'pyartho jJAta iti bhaviSyatItyAha-arthavyaktihetozcakSurAderarthadarzane'pyaprasiddhiravyaktiH syAt , yato na kAraNadarzanapUrvakaM kAryadarzanam / na tu vyaktarupalabdheH vyakta namicchato vyktysiddhiyukkaa| yadi punarvyaktarasiddhAvapi vyaktaM vastUcyate tadA sarvamidaM jagat vyaktaM syAt , avyaktavyaktikatvena vizeSAbhAvAt |"-pr0vaa0m0 pR. 201 / 2 ananubhUtAH / 3 AtmIyasvena / 4 anubhavAdibhiH / 5 vyavahArahetU-A0,ba0,0,sa0 / anubhavAdInAm / 6 tatkiM aa0,0,10,s| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 [ 1 / 12 tadevaM prAsaGgikaM pratipAdya 'parokSa' ityAdikasyaivArtham ' adhyakSam' ityAdibhiH saGgRhItukAmaH prathamaM paraprasiddhenaiva arthajJAnAnumAnena arthajJAnasya svasaMvedanaviSayatAM vyavasthApayannAha 25 nyAyavinizcayavivaraNe adhyakSamAtmani jJAnamaparatrAnumAnikam // 12 // nAnyathA viSayAlokavyavahAra bilopanaH / iti / adhyakSaM svAnubhavapratyakSavedyatvAt na pratyakSAntaravedyatvAt tasya nirAkaraNAt / kiM tat ? jJAnaM nIlAdivedanam / kasmin ? Atmani / kIdRze tasmin ? aparatra anarthAntare svAtmanIti yAvat / kuta etat ? AnumAnikam iti / anumAnamatrArthApattireva, " jJAte tvanupAnAdavagacchati" [ zAvara bhA0 1 / 15 ] ityatra arthApatterevAnumAnazabde - 10 nAbhidhAnAt / anumAnena gRhyata ityAnumAnikam / hetupadaM caitat / tadayamarthaH - svAtmani svasaMvedanapratyakSam arthajJAnam, AnumAnikatvAditi / kiM punarAnumAnikatvaM svasaMvedanAsAve na bhavati ? na bhavatyeva / tadAha - 'nAnyathA' iti / anyathA svasaMvedanAbhAvaprakAreNa AnumAnikaM svAtmani jJAnaM na bhavatIti / etadeva kutaH ? ityatrAha - 'viSaya' ityAdi / atrApi 'anyathA' ityanuvarttayitavyam, anyathA arthajJAnasyAdhyakSatvAbhAvaprakAreNa viSayaH ana15 myatrabhAvaH sa cAnyathAnupapattireva tasya Aloko darzanaM sa eva vyavahAro vyavasAyarUpatvAt, tasya viluptirvilopastasmAttata iti / tathA hi- arthApattistAvadanyathAnupapattibalAdeva / tacca nAparijJAtameva tatprasUtinibandhanam aparijJAtasamayasyApi tatastatprasUtiprasaGgAt, tathA ca nirvivAdaM bhavet / na hi arthApattita evArthajJAnaM pratipadyamAnastatra vipratipattumarhati / pratyakSAntaravedyamiti bhavati cAtra vipratipattiH - svAnubhavapratyakSavedyamarthajJAnamiti jainAdeH, 20 vaizeSikAdeH, arthApattivedyamiti ca mImAMsakasya taddarzanAt / bhavatu parijJAtAdeva teMdUlAttatprasUtiriti cet; kutastatparijJAnam ? - arthajJAnAdanyata eva kutazciditi cet; tenApi yadyarthajJAnasyA'parijJAnaM kathaM tadviSayasya tadbalasya tataH parijJAnam ? sarvAparijJAnavato'pi kutazcit sarvaviSayapuruSa vizeSajJAnasya parijJAnaprasaGgIta, tathA ca durbhASitametat "sarvajJo'yamiti hyevaM tatkAle'pi bubhutsubhiH / tajjJAnajJeyavijJAnarahitairgamyate katham // " [mI0 zlo0 1 / 1 / 2, shlo0134]iti| bhavatu tato'rthajJAnasyApi parijJAnamiti cet; arthApattirUpaM tatra tadabhyupagantavyam, anyatastatparijJAnAyogAt, "anumAnAdavagacchati" iti vacanAt / abhyupagamyata eveti ceta ; tadubale tarhi tat kinnAma pramANam ? anyadeva kimapIti cet; tarhi prAptamartha - 1 nyAyavi0 iko0 10 2 ananyatrAbhAvaH A0, ba0, pa0 / nAbhyatrAbhAvaH sa0 / 3 -tasya yasyApi A0, ba0, pa0, sa0 / 4 bhavatu cAtra A0, ba0, pa0, sa0 / 5 anyathAnupapattibalAt / 6 tadbalena tarhi sa. / anyathAnupapattibale / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 1 / 13] prathamaH pratyakSaprastAva: jJAne'rthApattiH anyathAnupapattivale cAnyaditi / tathA ca na tayoranyatareNApyarthajJAnaviSayaM tadbalamavagataM bhavati, ekatra pravRttenAnyasyA'parijJAnAt / na caikenobhayAparijJAne tadto viSayaviSayibhAvaH zakyo'vagantum / __ syAdAkUtam-arthApattitadanyarUpatayobhayasvabhAvamekamevedaM tadubhayaviSayaM naikAntabhedavattayA pramANadvayaM tadayamaprasaGga iti ; tanna ; tasya saptamapramANatvaprasaGgAt pratyakSAdiSvananta - 5 vAt / bhavatu tadvale'pi tadarthApattirUpameveti cet ; na ; tatprasUtinibandhanasya tadbalAntarasyAbhAvAt / bhAve tata evArthajJAnArthApatteH prAcyasya tadvalasya vaiphalyaM syAt / bhavatviti cet ; viluprastarhi tadA lokavyavahAro viphalatAvahAre prayojanAbhAvAt / tadbalAntare'pi vyavahAravilopanAdirevaM vaktavyaH-tatrApi 'taJca nAparijhAtameva' ityAdeH 'viluprastarhi taddhyavahAraH' ityAdiparyantasya sukhanirUpaNatvAt / punarapi tadlAntare sarvo'pi tatprasaGgo vaktavya 10 iti nAnavasthAto muktiH / tanna paratastatparijJAnam / etena AtmanastatparijJAnamiti pratyuktam / tato'pi tadviSayapramANaparyAyanirapekSAt tadasambhavAt , pramANakalpanasyaiva vaiphalyaprasaGgAt sakalapramANaviSayaparijJAnasyAtmana evopptteH| tatparyAyasApekSAdeva taMtastatparijJAnamiti cet ; na ; tasyArthajJAnAdanyatve tadarthApattirUpatvasya taddoSasya' ca niveditatvAt / astu tarhi tato'rthajJAnarUpAdeva tatparijJAnamiti cet ; na ; tasya 15 svasaMvedyatvAbhAve tato'pi tatparijJAnAsambhavAt / yadi hi tat parijJAtasvarUpaM bhavati, bhavatyeva tataH svavipayatadulaparijJAnaM nAnyathA / na hi 'madvipayamidamanyathAnupapattibalam' iti pari. jJAnam anAtmajJatve tataH sambhavati / na cAparijJAtAta tato'rthApattirarthajJAnasyeti svAnubhavapratyakSavedyaM tadaGgIkartavyam , anyathA tasyAnumAnikatvAyogAditi sUktam-'adhyakSam' ityAdi / tadayam 'anyathAnupapannatvam'ItyAdyarthasya saMgrahaH / svasaMvedanAbhAve khalvanyathA- 20 nupapannatvasya duravabodhatvamanena pratipAdyate / tacca 'anyathAnupapannatvam' ityAdinApi pratipAditameva-anyathAnupapannatvam asiddhasya svabhAvapratyakSAvedyasya sambandhi tadgamakatvena na siddhayati' iti tadvyAkhyAnabhAvAt / punarapyuktasyaivArthasya sopapattika saMgrahamAha AntarA bhogajanmAno nArthAH pratyakSalakSaNAH // 13 // na dhiyo nAnyathetyete vikalpA vinipAtitAH / iti / antazcetasi bhavA AntarAH sukhAdayaste pratyakSalakSaNAH pratyakSaM lakSaNaM pramANaM yeSAM te tathoktAH / na iti teSAM tathAtvapratiSedhe / katham ? anyathA tatsaMvedanasya svAtmanyadhyakSatvAbhAvaprakAreNa / .... 25 1 syAdvAdikRtam / 2 arthApatyutpatti / 3 anyathAnupapattibalAntarasyAbhAvAt / 4-nAdinirUpaNe ca vktbaab0,50,0| 5 AtmanaH anyathAnupapattibalaparijJAnamiti / -sya nive-A0,0,10,01 . AtmanaH / 8 parijJAtam mA0, ba0, 50, sa0 / 1 nyAyavi0 zlo1 10 veti maa0,b0,10,s0| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 14 tadayamatra prayogaH-svAtmani sukhAdisaMvedanaM pratyakSam, anyathA sukhAdInAmapi pratyakSa. tvAnupapatteH / tathA hi-sukhAdayaH pratyakSaviSayatAmanubhavantaH svataH, anyato vA'nubhaveyuH ? anyata eveti cet ; tadapi tadvadanaM niyatam , aniyataM vA bhavet ? niyatameveti cet ; kuta etat ? sukhAdInAmavazyasaMvedyatvAt , tadapi sattvAditi cet ; na ; sarvasya sarvaveditvApatteH, 5 viSayAntarasaJcArAbhAvaprasaGgAca-sukhAdivattadviSayasya saMvedanasyApi sattvena avazyasaMvedyatvAt , tathA tatsaMvedanasyApItyAsaMsAraM tatsaMvedanaprabandhasyaiva prAdurbhAvAna viSayAntarasaJcAraH saMvedanasya syAt / sati viSayAntarasannidhAne bhavatyeva tatra tasya saJcAra iti cet ; na tarhi sato'vazyasaMvedyatvam , taccaramasaMvedanasya sattve'pi taidabhAvAt / api ca, tatsaMvedanaM yadi sukhAdimAtrAt ; na pratyakSaM syAt indriyasamprayogajasya tttvaat| 10 nApyanumAnAdi ; liGgAdinirapekSatvAt / api tu pramANAntarameva saptamaM bhavet / bhavatviti cet ; nanu tenApi pazcAdbhAvinA tAtkAlikasyaiva sukhAdeveMdanaM na paurvakAlikasya / tatra ca dopaM vakSyAmaH / tAtkAlika eva sukhAdirna paurvakAlika iti cet ; na; sarvathA samAnakAlatve sukhAditatsaMvedanayoryuvatinayanayoriva hetuphalabhAvAbhAvApatteH / tanna sukhAdimAtrAttatpratyakSam / yadi punasta nmanaHsamprayogajameva taditi matam ; tadapi na samIcInam ; tatsamprayogasyAniyamena tatsaMvedana15 syApyaniyamApatteH / niyata eva tatsamprayoga iti cet ; na; bahirviSayeSvevamadarzanAt / anta vipayeSvevameveti cet ; na; sukhAdivat tatsaMvedana-tatsaMvedanasaMvedanAdiSvapi tanniyamena tadvedanasyApi niyamaprasaGgAt viSayAntarasaJcArAbhAvasya tadavasthatvAt / tanna tatra niyataM kizcit vedanam / ___aniyatameva bhavatviti cet ; kiM punarevaM kadAcitsukhAderasaMvedanamapyasti ? tathA cet ; na; tasya bhogarUpatvAbhAvApatte, asaMvedane tadayogAta , bhogarUpazca sukhAdiH / ata evAha20 'bhogajanmAnaH' iti / bhogo bhuktirvedanArUpaH sa eva janma prAdurbhAvo yeSAM te tathoktA iti / na ca svato'nyatazcA'vedane tasya bhogarUpatvamupapannamatiprasaGgAt / tathA hi avijJAto'pi bhogazcatsukhAdiH parikalpyate / sarvadA sukhaduHkhAdibhogAkAntaM jagadbhavet // 577 // saMvittisamaye bhogasattvasya niyamo yadi / stambhAdeH saMvidaH pUrvamapi sattvaM kathaM bhavet ? // 578 // ityacodyaM purAbhAvaH tatra yacchakyakalpanaH / AkArabhedanirNItervacanAdapi tadvidAm // 579 / / pratyamo'yaM purANo vA gRhastambhAdirityalam / jAnantyeva tadAkAradarzanAdeva dehinaH // 580 // . avazyasaMvedyasvAbhAvAt / 2 pratyakSatvAt / 3 sukhAdisaMvedanam / 4 manaHsamprayogaH / 5-teH saMvezrA, ba0, 50,0 / 6 stambhAdau / 7-lpanA A0,va0,50, s0| 8 tadvidhAm A0, bA, pa0, s.| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/14 ] prathamaH pratyakSagastAyaH kAraziSTyaM na svataH zakyanirNayam / tatrApi tadvivekaH syAttadvidAM vacanakramAt // 581 // naivaM bhogapurAtramAkArAcchakyavedanam / tathApratItivaidhuryAdavigAnapadaM gatAt // 582 | na caikAtmasukhAdInAM draSTA kazcidihAparaH / yatastadvacanAtteSAM pUrvabhAvaH pratIyatAm ||583|| tasmAdavidito bhogaH kSaNe'pi yadi sambhavet / sarvadAnatatsattvaM durnivAraM prasajyate // 584 // agnihotrAdyanuSThAnaM svarga bhogAya tadRthA / nityasiddhe hi tadbhoge kiM nimittavyapekSayA / / 585 / / tadabhivyaktaye taccedanuSThAnamabhIpsitam / indriyajJAnamadhyevaM taddhetorvyaGgyamiSyatAm // 586 // yat 'buddhijanma pratyakSam ' iti sUtrasthitiH katham ? janmazrutiryato loke nAstyabhivyaktivAcinI // 587 // tadapi vyaGgyamicet sarvakAryaM tathA bhavet / tataH sAGkhyamataM tacca yathAsthAnaM niSetsyate // 588 // tasmAdapratipannasya na yathA sarvakAlatA / " 203 bhogenaikena sarveSAM bhogavattvaM tanubhRtAm / durnivAraprasaGgaM syAdacidbhogavidAM mate // 590 // yo yena vedyate bhogo bhogI tena sa eva cet / anyena vedane tasya so'pi syAttena bhogavAn / / 591 // anyena tasya vittavena dehAntargatatvataH / dehAntargata evAnyaH kinna syAttatpravedakaH 1 // 592 // bhogasya kSaNakAlatvamapi naivaM prakalpyatAm // 589 // bhavatu tarhi saMvittisamaya eva sukhAdiriti ceta ; tathApi kathaM tasyAcidrUpatve bhogarUpatvaM mRdvikAravat ? acetanatve'pi yathA kiJcinnIlaM dhavalaJca kiJcit, tathA kiJcidanu- 20 graharUpaM pIDArUpaM kiJcit kimiti viruddham, yato'cetanamapi bhogarUpaM na bhavatIti cet ? na sArametat ; nIlAdivadbhogasyApi sAdhAraNatvaprasaGgAt / acetanaM hi nIlAdi devadattamiva anyAn pratyapi nIlAdyeva na pItAdInAmanyatamam evamacetano bhogo'pi kiJcidiva sarvA - pratyapi bhoga eva syAnnA'bhogaH / tathA ca 10 1 sadbhavet tA / 2 tanna tatsa- bhA0, ba0, pa0, sa0 / 3 "satsamprayoge puruSasyendriyArNA buddhijanma tatpratyakSamanimittaM vidyamAnopalambhanatvAt / " - mI0 sU0 1|1|4 | 4 janmazabdaH / 15 25 30 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nyAyavinizcayavivaraNa [1 / 14 Atmadharmatvatastasya yadyanyenApravedanam / acetanaH kathannAma taddharmo mRdvikAravat / / 593 // taddharmatvene vA mA bhUttasyAdhyakSeNa vedanam / anumAnena tadvittiH, parasyApi kathanna vaH / / 594 // tato'numAnavedyena bhogenaikasya kasyacit / / tadanyasyApi bhogitvaM nirvivAdamupasthitam // 595 // "sAmAnyamanumAvedyaM taccAhAdAdhanAtmakam / nAsti tatte bhogitvaM parasyetyupakalpane // 596 // sAmAnyaM yadi tadvastu hAdAdyAtmaiva tanna kim ? / avastu yadi ; tajjJAnaM pramANamanumA katham ? // 597 // vizeSAgrahaNe tacca sAmAnyaM gRhyate katham ? / na havijJAtakhaNDAdergotvaM zakyapravedanam // 598 // vizeSagrahaNe siddhaM bhogitvamanumAvataH / vizeSasyApi sAmAnyarUpeNa JhaNAnna cet // 599 // kathaM tasyAnyarUpeNa grahaNam ? yadi vibhramAt / vibhrAntasya pramANatvamanumAnasya tatkatham ? // 600 // "tasya sAmAnyatAdAtmyAttadrUpeNa pravedane / pratyakSeNApi "tasyAstu tathaive prativedanam // 601 // "anyathA "tena "tadvittau bhrAntiH pratyakSamAzrayet / tajjaganmAnyamAnatvagauravakSayakAriNI // 602 // pratyakSAnumayorevamabhinne vissygrhe| bhogAdhyakSIva bhogI syAtkinna bhogAnumAnakRt 1 // 603 // syAnmatam-spaSTopalambhaviSaya eva bhogaH paritoSAdinibandhanaM tadupalambhazca pratyakSata eva nAnumAnAt, tasya aspaSTapratibhAsatvAt / na cAparitoSAdikAriNA bhogena bhogavattvaM tadanu25 mAnavatastadayamaprasaGga iti; tanna; aspaSTopalambhaviSayasyApi manojJAdirUpasya paritoSAdikAri tvoplmbhaat| anyabhogasyAtmIyatvenApratipattena tena paritoSAdiH' ityapyanena prativihitam ; navayuvativadanakamalakamanIyarUpAderanAtmIyatvena darzane'pi paritoSAdhupalambhAt / pratipattiviSayo'pi "kutazcidadRSTazaktivazAt kazcidbhogaH kasyacideva paritoSAdiheturna tadaparasyeti cet ; ucyate 20 bhogasya / 2-na mA vA bhuu-taa| Atmadharmaskhena / 3 bhogenakena ka-mA0,0,10, s.| 4 bhogitve svIkriyamANe / 5 bhogatvAdirUpam / 6 anumAnavedyena bhogasAmAnyena / * grahaNaM na cet bhA0, ba0, pa0,sa016 bhogitvaM parasya / 9vizeSasya sAmAnyarUpeNa / 1.vizeSasya / "sAmAnyarUpeNa / 12vizeSasya / 3 sAmAnyarUpeNa / sAmAnyarUpeNa / 15 pratyakSeNa / vishessjnyaane| 10 kutazcidRSTa-mA0,0,0,sA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 10 prathamaH pratyakSaprastAva bhAMga: layaM yadi paritopAgAtmA tadA tenaiva tadaparaparitopAdyakaraNe'pi pratyakSabhogapratipattimata ivAnumAnabhogapratipanimato'pi paritopAdimatvopapatteH kathanna kasyacidbhogena tadaparasyApi 'bhogavattvaM bhatena ? paritopAdyAtmatvamapi tasyAdRSTazaktitaH kancideva nAparaM pratIti cet ; kuta patana ? kenacideva tasya tadrUpeNa pratipatteriti cet ; na ; pareNApi tasya tadrUpeNaiva prtiptteH| rUpAntareNa pratipattistu na tatpratipattiH atiprasaGgAt / rUpAntaramapi tasmAdabhinname. 5 veti cet ; vyAhatametat-'tadantaraJca tadabhinnaM ca' iti / "bhedaikAntAnupAzrayAdadoSazcet ; evamapi tatpratipattau yadi na paritoSAdipratipattiH, apratipanna eva parasukhAdirbhavet paritoSAdinaiva tasya sukhAditvopapatteH, anyathA sattvAdimAtreNApi tattvaprasaGgAt / tadAtmanA tatpratipattau tu kathanna paro'pi paritoSAdimAn yataH kasyacidbhogena paro'pi tadvAnna bhavet ? tanna svayaM paritoSAdyAtmatve bhogasya pratyAtmaM ttprtiniymH|| ___ svayaM tadanAtmakatve tu kathaM tasya bhogatvam ? paritoSAdikaraNAditi cet ; na; srakcandanAderapi tattvaprasaGgAt tenApi tatkaraNAt / astyevopacArAttasyApi tattvamiti cet ; upacArata iti kutaH ? svayamaparitoSAdirUpatvAditi cet ; na; tata eva sukhAderapyupacArata eva tattvApatteH / na caivam ; tasya svata eva bhogatvena sarvaprANabhRtAM prasiddhatvAt / etadarthaJca 'bhogajanmAnaH' iti vacanam / "tasyopacArabhogatve vA mukhyo bhogo vaktavyaH, tene vinA 15 upacArasyAsambhavAt / tatkRtaparitoSAdimukhya iti cet ; so'pi yadyarthAntarajJAna viSayatayA kasyacidbhogaH, tadaparasyApi syAta, tenApi tatparijJAnAvizeSAt "tadavizeSe'pi tasya paritoSA. dyAtmatvam adRSTavazAt kaJcideva nAparaM pratIti cet ; na; tatrApi 'kuta etat' ityAdyanubandhAdAvRttidoSasyAnavasthitasya prasaGgAt / tanna parataH sukhAdInAM pratyakSatvAnubhavanamupapannam, "pratyAtma tanniyamAbhAvaprasaGgAt / astu rhi svata eva teSAM" tadanubhavanamiti cet ; aparokSaM tarhi tadvadanaM vaktavyam, anyathA "tadanantaratvena teSAmapi parokSatvena tato harSAdyanudayaprasaGgAt / vakSyati caitat 'sukha-duHkhAdisaMvitteH' ityAdinA / tataH sUktamidam-'sukhAdivedanam Atmani pratyakSam anyathA sukhAdInAmapi pratyakSatvAnupapatteH' iti / punarapyAtmani jJAnasya pratyakSatvamupapAdayatIti-pratyakSamAtmani jJAnam / kuta etat ? 25 arthAH pratyakSalakSaNAH nAnyathA iti / anyathA jJAnasyAtmani svataH pratyakSatvAbhAva. prakAreNa arthA nIladhavalAdayaH pratyakSalakSaNAH pratyakSapramANA na bhaveyuH / yadi 20 -gatvaM mA0, ba0, pa., sa.2 tasyAdRSTadRSTazaktitaH kiJcideva bhaa0,0,10,| 3 bhogasya / 1 paritoSAdirUpeNa / 5 bhedaikAntAnapAzra-A0, ba0, 50, s0| 6 sukhaaditv| . tadAtmakatve mA0,0, 50s0| paritoSAcanAtmakatve / 8 bhogatvam / 9 sukhAdeH 10 sukhAdeH / / mukhyena / 12 tadapi vizeSe'pi tasyApari-A0,0,50, s0| 13 sukhAdeH / 14 pratyAtma ni-A0, ba0, 50, s0|15 sukhAdInAm / 16 paropajJAnA'bhinnatvena / 17 nyAyavi0 zlo. 14 / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nyAyavinizcayavivaraNe [114 bhaveyuH ko doSa iti cet ? tallakSaNatvAparijJAnameveti brUmaH / 'tallakSaNatvaM hi teSAM' svataH, parato vA parijJAyate ? na tAvat svataH ; tasyArthadharmatvAbhAvaprasaGgAt / arthadharmatve hi tasyArthasyApi svataH parijJeyatvaM bhavet dharmadharmiNorabhedanayAbhyanujJAnAt / na caivama , ato na tasyArthadharmatvam / nApi jJAnadharmatvam ; jJAnasyAparokSatvApatteH, svataH parijJAnaviSaya5 tvenAparokSAt 'tallakSaNatvAvyatirekAt / taddharmatve vA tena kathamarthastallakSaNo bhavet atiprasaGgAt / tenApi tasya tallakSaNatvakaraNAditi cet ; na ; tasyApi prAcyavat jJAnadharmatvAt , tenApyarthasya tallakSaNatvAnupapatteH / punastenApi tasyAparatallakSaNatvakaraNe pariniSThAbhAvaprasaGgAt / etena tasyAtmadharmatvaM prativihitam ; samAnatvAnnyAyasya / tanna svatastasya parijJAnam / parata iti cet ; kiM tatparam ? arthajJAnAdanyadeva jJAnamiti cet ; kuta etat ? tatkRtasya parijJeyatvasya tatra darzanAditi cet ; na ; tasya svato darzane pUrvavaddoSAt / parato darzane 'kiM tatparam ?' ityaadiprsnggsyaanivRttervyvsthaaptteH| etena 'AtmA paraH' iti pratyuktam ; anavasthAdoSasyAvizeSAt / ___arthajJAnAdevataMtparijJAnamiti cet ;"tenApi "yadyatatkRtatvena tatparijJAnam ; bhrAntameva tadbhavet ;arthAnAM tallakSaNatvasya 'tatkRtatvAt ,tasya cAnyathA terne parijJAnAt / tatkRtatvena tu tena 15 tatparijJAne siddhaM tasya svataH pratyakSatvam ,anyathA tatkRtasya tallakSaNatvasya tena parijJAnAyogAt / na hi tadevAjAnataH zakyaM "tatkRtatvaparijJAnam / aparijJAta (parijJAta) talakSaNatvameva "teSAM mA bhUditi cet ;kathamidAnI "yAgAdyaGgatvena teSAM svargAdisukhAdibhogahetutvam , atallakSaNAnAM" tadaGgabhAvasya kartumazakyatvAt ? bhogahetavazvArthAH parasyApyabhimatAH / tata evAha-'bhoga janmAnaH' iti / bhogasya svargasukhAderjanma yebhyaste bhogajanmAno'rthA iti / tato20 'zvayambhAvini teSAM tallakSaNatve tatparijJAne ca tadanyathAnupapattibalAdeva svataH pratyakSamarthajJAnamabhyu. pagantavyam / atazca tattathA'bhyupagantavyam-na, yataH, anyathA tathA tadabhyupagamAbhAvaprakAreNa dhiyo" buddhayaH / buddhaya eva kIdRzyaH ? prtyksslkssnnaaH| pratyakSasya lakSaNaM satsampra. yogajatvaM tadvidyate AsAmiti tallakSaNAH, mattvarthIyAkArapratyaye sati evaMrUpatvAt , pratyakSabuddhaya iti yAvat / kutastA na bhavantIti cet ? pramANAbhAvAt / yadyapi na pratyakSaM tatra pramANa25 [manumAna] mastyeveti cet ; na ; tasya 'viSayendriya'ityAdinA niSedhAt / mA bhUvana tarhi taddhiya iti cet ; na ; tAsAmarthaparicchedarUpaM bhogaM prati hetutvavirodhAt , asatInAM gaganakusumasrajAmiva tadayogAt , taddhetavazca tAH / tadAha-'bhogajanmAnaH' iti / vyAkhyAtametat / pratyakSalakSaNatvam / 2 nIladhavalAdInAm / 3 pratyakSalakSaNatvasya / 4 pratyakSalakSaNatvAt / 5 jJAnadharmatve / 6 jJAnadharmeNa pratyakSalakSaNatvenApi arthasya aparapratyakSalakSaNatvakaraNAditi cet / / . aparapratyakSalakSaNatve. nApi / 8 ttprmaarthjnyaa-aa.,b0,50,s0| 9 pratyakSalakSaNatvaparijJAnam / 10 arthajJAnenApi / 11 arthAkRta. svena / 12 arthakRtatvAt / 13 atatkRtatvena rUpeNa / 14 arthajJAnena / 15 arthasya / 16 taskRtapari-A0,0, pa0, s0|17 aparijJAnaM ta-mA0,0,50, s.| 18 arthAnAm / 19 yogAdya-mA0, 20, 50,s| 2. pratyakSalakSaNatvazanyAnAm / 21-yo buddhaya eva tA0 / 22 nyAyavi0 zlo. 16 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1115 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 1 tasmAdavazyambhAvinyarthaparicchede satya eva tadbuddhayo vaktavyAH / tatra ca svAnubhavapratyakSameva pramANam anumAnasyApi tannAntarIyakatvAt / vakSyati caitat ' tAvat' ityAdinA' / tataH svAtmani tatpratyakSaivedyA eva pratyakSadhiyo vaktavyAH / iti evam ete anantaroktA vikalpAH bhedAH sukhAdayo nIlAdayazca buddhayazca jJAnasyApratyakSatve pratyakSalakSaNA na bhavantIti vicArya vinipAtitAH nirAkRtAH 'parokSa' ityAdikArikArthena, tenApyasyaivArthasyAbhidhAnAt / 5 tadanena tadarthasyaivAyaM saGgraha iMti darzayati / 207 yatpunaretat - mA bhUt sukhAdInAM pratyakSatvamiti / tatrAha sukhaduHkhAdisaMvitteravitterna harSAdayaH // 14 // iti / sukhaduHkhAdInAM saMvitteH parokSatvena yadi avittiH tadA tepAmapi tadanathantaratvAt, tadanarthAntaratve'pyarthe vedanoktanyAyenAvittireveti kathaM tebhyo harSAdayaH kasyacit, 10 atiprasaGgAt ? harSAdaya iti saMyogaparatve'pi na pazcamasyeM laghutvahAniH kacicchandovicitivedinAM tadaGgIkArAt " koSaniSaNNasya prakRtimalinasya" [ ] itivat / pratyakSeNa teSAmavedane'pyanumAnena vedanAttebhyo harSAdaya iti cet; na; tasyaivAsambhavAt liGgAbhAvAn / sukhAdInAM pariccheda eva liGgamiti cet; na; tabuddhyasiddhau tadasiddhatvasyoktatvAn / abhyupagamyApyAha AnumAnika bhogasyApyanya bhogAvizeSataH / iti / anumAnena yo gRhyate bhogaH sukhAdyanubhavastasya apizabdena tadabhyupagamaM darzayati, puruSAntarabhogAvizeSAt na tato harSAdaya iti / tathA hi-na vivakSito bhogo harSAdihetuH AnumAnikatvAt AtmAntarabhogavat / putrAdibhogena vyabhicAraH sAdhanasya tasyAnumAnikatve'pi pitrAderharSAdikAraNatvAditi cet; na; asiddhatvAt / na hi tasya tadbhogAnumAnAdeva harSAdayaH; 20 api tu tadanumAne sati snehaparavazasya svayameva svAnubhavasaMvedyabhogarUpeNa pariNAmAt, anyathA vairIbhUrtaputrAdibhogAnumAnAdapi tasya " tatprasaGgAt / tato na sukhAdibuddherapratyakSatvaM nyAyyam / itazca na tannyAyyamityAha - tAvatparatra " zakto'yamanumAtuM kathaM dhiyam // 15 // yAvadAtmani tacceSTAsambandhaM na prapadyate / iti / parokSajJAnavAdino'pi mImAMsakasya parabodhapratipattiravazyakartavyA bratabandhavidyopadezAderamyathAnupapatteH / na ca parabodhasya pratyakSato vittiH ; " anindriyasamprayogAt / anumAnatastadvittistu liGgatastatsambandhaparijJAnasavyapekSA / na cApratyakSe bodhe tatsambandho liGgasya '1 myAyavi0 zlo0 15 / 2 -kSatreya eva A0, ba0, pa0, sa0 / 3-cArya nipA-A0, ba0, pa0, sa0 / 4 nyAyavi0 zlo010 | 5 sukhaduHkhAdInAmapi / 6 paJcamAkSarasya hRkArasya / 7 pitrAdeH / 8 - puruSapitrAdi -A0, ba0, pa0, sa0 / 9 pitrAdeH / 10 harSAdi 11 zabdo'yam A0, ba0, pa0, sa0 / 12 mI-A0, ba0, pa0, sa0 / 13 vyA tatra bandhavi-A0, ba0, pa0, sa0 / 14 indriyasamprayogAbhAvAt / 15 25 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayavivaraNe [ 1 16 zakyaparijJAnaH, tato yAvat asau Atmani pratyakSata eva bodhapUrvatvaM vyAhArna pratipadyeta na tAvatpuruSAntarabodhamanumAtumarhatIti kathamasya parArtha kimapi ceSTitamiSTaM bhavet ? Atmanyapi bodhamanumimAna eva tatpUrvakatvaM vyAhArAderavagacchatIti cet ; tadanumAnaM yadi tasmAdeva liGgAt ; tadA ' tataH sambandhaparijJAnam, parijJAtasambandhAcca liGgAttat' iti suvyakta5 mubhayathA praklRptinibandhanamanyonyAzrayaNam / anyata eva liGgottaditi cet; na; tatsambandhasyApyanyato'numAnAdavagaimaH, tadapi liGgAt, tatsambandhasyApi tadanumAnAdavagama ityanavasthAdoSAt / tannAtmani bodhajJAnamanumAnAt liGgAbhAvAcca / tadAha 208 viSayendriyavijJAnamanaskArAdilakSaNaH // 16 // aheturAtmasaMvitte siddhervyabhicArataH / iti / Atmani bodhAnumAne hi viSayendriyAdInAmanyatamasyaiva liGgatvaM sambandhasambhavAt, nAparasya viparyayAt / tatra na tAvadviSayendriyAntaHkaraNAnAM liGgatvam ; teSAM bodhaM prati hetutvena vyabhicArasambhavAt / apratibaddhazaiktitvenAvyabhicAra eveti cet; na; kAryAdarzane tasyaivAparisajAtIya kAryAjJAnAt / vidyudAdicaramakSaNasya tadadarzane'pi tatparijJAnamiti cet; satyam ; kSayA tatsattvAdeva tatparijJAnaM tasye "nA (tannA) ntarIyakatvAt, "anyathA tatsantAnasyaiva 15 avastutvApatterityuttaratra vistaravidhAnAt / na caivaM vijAtIyakAryApekSayApi tatastatparijJAnaM bahulaM " tadabhAve'pi bhAvasasvasyopalambhAt / vijAtIya kAryaM viSayAdInAM bodhastatkathaM ta " teSAmapratihatazaktikatvamiti sambhavavyabhicAratvAnna liGgatvam / asiddhatvAca / asiddhA hi viSayAdayaH parokSajJAnavAdinAm, tadaparijJAnasya niveditatvAt / etena vijJAnasyApi tatrAliGgatvamuktam; svata eva parokSajJAnavAdinAM " tadasiddhatvasya 20 suprasiddhatvAt / kiM punaridaM vijJAnaM nAma ? sa eva sAdhyo bodha iti cet; na; tatra liGgatvasambhAvanasyApyasambhavAt / na hi sAdhyameva kazcidanunmatto liGgaM sambhAvayati anityatvavat / sati tatsambhAvane tatra dUSaNavacanam, anyathA'tiprasaGgAt / arthApattiranumAnaM vA vijJAnamiti cet; na; tadvayasyApi 'dviSayatve 'taMtrApi 'tatsambhAvanA'bhAvAt, 'pratyakSe'pi prasaGgAt na kazcitpratyakSavedyo bhAvaH syAt / atadviSayatve" tadudbhavAnumAne tatsambhAvanaprasaGgaH " 25 tathA tatprabhavAnumAne'pIti na kacidvyavasthitiryato'numAnavedyo bodho bhavet / tato dUramanusRtyApi yadi tasya svatastadviSayatvAnna tatsambhAvanA, AdyasyApi na syAdavizeSAt iti nAthapasyA 22 10 1 liGgAditi A0, ba0, pa0, sa0 / 2 -syAnya-A0, ba0, pa0, sa0 / 3 - gamanaM ta-A0, ba0, pa0, sa0 / 4 -ktikenAvya-A0, ba0, pa0, sa0 / 5 apratibaddha zakti katvasyaiva / 6 kAryAdarzane'pi / 7 kAryasasvAdeva / 8 apratibaddhazaktitvaparijJAnam / 9 kAryasya / 10 apratibaddhazaktikatvAvinAbhAvitvAt / 11 caramaNasya kAryakartRtvAbhAve / 12 vijAtIyakAryAbhAve'pi / 13 bodhe / 14 viSayAdInAm / 15 vijJAnAsiddhatvasya / 16 svasvarUpaviSayatve / 17 sAdhyAtmaka bodhe'pi / 18 liGgatvasambhAvanA'bhAvAt / arthApattyanumAnayorapi bodhasyApi jJAnatvena svarUpaviSayatvAditi bhAvaH / 19 svarUpaviSayatvena pratyakSatve'pi liGgasambhAvanAyAm sarvatra prtycvissyiibhuute'rthe| 20 sarva eva anumeyaH syAditi bhAvaH / 21 svasvarUpAviSayatve / 22 yataH tasya svarUpAviSayatvAt / 23 liGgasambhAvanA | Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19168 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH dikamapi vijJAnam / sAdhyajJAnAduttarajJAnasyaiva tattvopapatteH tatra sambandhasambhavena tatsambhAvanasya sambhavAt / Adizabdena anuktaparigrahaH / anuktazca paricchinno viSayaH, tatparicchedo vA syAt ? / so'pi AtmasamvitteH mImAMsakajJAnasya ahetuH agamaka: ityAhaasiddhasiddhi(ddhe) rapyarthaH siddhazcedakhilaM jagat // 17 // 2 siddham [ tarikamato jJeyaM saiva kinnAnupAdhikA / ] iti / 5 paricchinnasya viSayasya tatparicchedasya vA nAparijJAtasyaiva taddhetutvam ; atiprasaGgAt / na cAparijJAtajJAnastadviSayaH tatparicchedo vA 'parijJAtaH ' ityupapannam ; 'akhilaM jagatparijJAtam' ityapyupapatteH / parijJAyata eva svato mukhyato'rthavizeSaNatvena vA tatpariccheda iti cet ; so'pi yadi jJAnadharmaH; tatrAha - 'tatkimato jJeyam' iti / tat arthajJAnam ataH paricchedAt kim naiva jJeyam anumAtatryam, paricchedaparijJAnAdeva tadanarthAntaratvena jJAnasyApi 10 svata eva parijJAtatvAditi bhAvaH / bhavatu vArthasyaiva dharma iti cet; Aha-saiva kinnAnupAdhikA ? saiva paricchittireva siddhizabdavAcyA kiM na bhavatyeva anupAdhikA viSayajJAnavizeSaNazUnyA ? paricchitteH svataH pratyakSAyAH avyatirekeNArthasyApi tata eva pratyakSatvAt viphalameva jJAnam, ato viruddho hetu:, jJAnasAdhanAya prayuktena tadabhAvasyaiva sAdhanAditi tAtparyam / tadayaM 'parokSajJAna' ityAdeH saMgrahaH / tadeva dUSaNamanyatrApyatidizannAha etena yespi manyerannapratyakSaM dhiyo'param // 18 // saMvedanaM na tebhyo'pi prAyazo dattamuttaram / iti / 209 " etena parokSetyAdinA mImAMsaka dUSaNena tebhyo'pi nA'dattaM kintu dattamevottaram / katham ? prAyazo bAhulyena, parasyApyuttarasya vakSyamANatvAt / sarvAtmanA taddAne tadanupapatteH / 20 tebhyo yespi sAGkhyA manyeran / kim ? saMvedanam caitanyam / kIdRzam ? apratyakSam pratyakSasya pramANavizeSatvAt, prAmANyasya ca cittadharmatvAt cittAcca saMvedanasya bhinnatvena pratyakSatvAnupapatteH / ata evAha-dhiyo vyavasAyAtmikAyA buddheH aparaM bhinnabhiti / tAtpa matra parokSa saMvedanena yadi buddhipratibimbitArthAnubhavanaM viSayAnubhavanameva kinna syAt yato na mImAMsakamatam ? AkSepasamAdhAnayorubhayatrApi samAnatvAditi / ete saGgrahazlokAH / naiyAyikatvAha- artha prakAzanameva jJAnaM nAtmaprakAzanaM tatsiddhAvupAyAbhAvAt / arthaprakAzanameva tatropAyaH tasyai tadantareNAnupapatteH / ata eva kasyacidvacanam - " apratyakSopalambhasya nAthadRSTiH prasiddhyati / " [ ] iti / iti cet; keyamarthadRSTeH prasiddhi:kimutpattiH, AhosvidupalabdhiH ? kazcopalambho'pi yasyApratyakSatve satyarthadRSTirna prasirddhati - kiM 15 1 liGgatvopapatteH / 2 viSayaparicchedaH / 3 'prAyazaH' iti vacanAnupapatta eH / '4' anyathAnupapannatvam' ityArabhya 'etena ye'pi' ityantamaSTau saMgrahazlokAH, 'parokSajJAnaviSaya' ityAdikasya arthasya ebhiH saMgrahAt / 5 AtmaprakAzane / 6 artha prakAzanasya / 7 Atma prakAzanaM vinA / 8-ddhyatIti saiva A0, ba0, pa0, sa0 / 27 25 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 nyAyavinizcayavivaraNe [1219 saivArthadRSTiH, uta tajanakaM jJAnamiti ? tatra yadyabhimatiH saivArthadRSTirupalambhaH, tasyApratyakSatve satyutpattirna sambhavatIti; tadayuktam; utpAde sati pazcAdarthadRSTeH pratyakSatvaM yuktaM na pUrvameva, anyathA atipraGgAt / atha arthadRSTijanakaM jJAnamupalambhaH, tasyApratyakSatve'rthadRSTi!tpadyate iti; tadayuktam; cakSurAdivadapratyakSasyApyutpAdakatvasambhavAt , tIvrasparzAdinA suSuptaprebodhe pUrvajJAnAsaMve5 danAt / athArthadRSTeH prasiddhirupalabdhiH; tadApyayaM syAdvAkyArtho bhavati-apratyakSopalambhasya nArthopalambhaiH pratyakSa iti / na cAnena kiJcitsAdhitaM-bhavati / atha dRzyata iti dRSTiH artha eva, tatazcApratyakSopalambhAsyArtho'pi pratyakSo na bhavatItyaM vAkyArthaH; na; upalambhAdarthAntara* tvAt / na caikasyApratyakSatvena anyasyApyapratyakSatvam ; atiprasaGgAt / athopalambhasyApratyakSatve sati artho dRSya ityevampratItirna bhavatItyabhimatametadasmAkam, nAgRhItaM vizeSaNaM viziSTa10 pratItau nimittam / na ca sarvatra darzanaviziSTa evArtho gRhyate / na hi 'zuklo gacchati gauH' ityatra godarzanamanubhUyate, apitu guNakriyAviziSTo gaurevAnubhUyate / tato nArthadarzanasya svasaMvedanasiddhAvupAyatvam , anyathAnupapattivaidhuryAditi / tadetat vyAmohavijRmbhitaM bhAsarvajJasya ; svaprakAzanAbhAve jJAnasya viSayaniyamAnupapatteH 'nArthadRSTiH' iti nivedanAt / na hyasvaprakAzasya tasya 'ayameva viSayo nAnyaH' iti zakyopapAdanam / tatkAraNasya 15 viSayapratiniyamAt tasyApi tanniyamaH, pratiniyataviSayaM hi tatkAraNam indriyasannikarSAdikam , atastadupajanitaM jJAnamapi pratiniyataviSayameveti cet ; kutaH kAraNasya taMnniyamaH ? jJAnasya tanniyamAditi cet, na; parasparAzrayasya' suvyaktatvAt / kAraNasya tajjJAnAdeva"tanniyama iti cet ; na; tasyApyasvaprakAzasya tanniyama eva viSayo nAtanniyama ityazakyopapAdatvAt / tatkAraNasya tadviSayaniyamAttasyApi tanniyama iti cet ; na; 'kutaH kAraNasya tanniyamaH' ityAdyanubandhAdana20 vasthApattezca / tato nA'nAtmavedanasya jJAnasya viSayapratiniyamo vivakSitavadanyatrApi tasya pravRttisambhavAt / tadevAha vimukhajJAnasaMvedo viruddho vyaktiranyataH // 19 // iti mukhaM svasaMvedanam arthaprakAzasya viSayaniyame tasyaivopAyatvenAdhunaiva nivedanAta, tasyAbhAvo vimukham-arthAbhAve'vyayIbhAvavidhAnAt , tajjAnantIti vimukhajJAH, naiyAyi25 kAnAM smbodhnmett| na saMvedaH samIcInaM vedanaM saMvedo na sambhavati yuSmAkam / 'va:' ityasya vakSyamANasya siMhAvilokite sambandhAt / kIdRzaH saMvedo na sambhavati ? viruddhaH viSayapratiniyamena svIkRtaH / kuta iti cet ? vyaktiranyataH vivakSitArthavadanyatrApi tatsaMvedanarUpA vyaktiH sambhavati yata ityarthaH / tAtparyamatra tajanmakamiti saiva aa0,b0,10,s0|2-prbodhpuurv-aa0, ba0, 50, s0|3-naadythaarth-aa0, b0,50,s0|4 -mbhapratya- A0,ba0,0sa0 |5-hj'-taa0| -sya prakA-bhA0, ba0, 50, s0| . viSayapratiniyamaH / 8 sati kAraNasya viSayapratiniyameM jJAnasya tanniyamaH, tasmiMzca kAraNasya viSayapratiniyama iti / 9 kAraNajJAnAdeva / 10 viSayapratiniyamaH / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 20] prathamaH pratyakSaprastAvaH jJAnasyAnAtmaveditve tasyAyaM viSayo ghaTaH / iti svecchAnibaddho'yamarthAtmA nopapattimAn // 604 // svecchAnibaddhAH sarve'pi tasyaiva viSayA na kim 1 / yato vivakSitAdAdanyatrApi na tadgatiH // 605 // syAnmataM ghaTavijJAnaM yadi sarvatra vartate / . sarvatra vyavahAro'yaM bhavedAnayanAdikam // 606 // na caivaM niyatArthasya vyavahArasya darzanAt / tato'pi niyatArthatvaM jJAnasyAnAtmavedinaH // 607 // iti tanneSTabhUmitvAbyavahArasya dehinAm / bahUnAM darzane'pyarthe kacidiSTe tadIkSaNAt // 608 // niyatArthanibaddhazca vyavahAraH kuto gataH / taSTezcenna tatrApi codyasyAsya pravartanAt // 609 // asvaprakAzAttadRSTerapi tasyAH kathaM bhavAn / 'viSaye vyavahAro'yaM nAnya ityapi kalpayet // 610 // anyatastanniyamAccennanvevamanavasthitiH / sarvasyApi prasaGgasya prAcyasyAtropabRMhaNAt // 611 // tadasvasaMvido buddhararthAnAM niyamAsthiteH / vyavahAraH kvacitsiddhyan tadanyatrApi siddhayati // 612 // tadevAhaasaJcAro na vaH [sthaanmvishessyvishessnnm|] iti / 'anyataH' ityanuvartate / vivakSitAdanyatrApi viSaye samIcInaM caraNaM sancAraH saMvyavahAraH tadabhAvaH asaJcAraH sa na va iti pUrvavat / tanna vyavahAraniyamAdapi jJAnasya viSayaniyamaH tsyaivaasiddheH| tadevaM sarvavijJAnasarvArthatve prasaJjite / syAdvaH sarvajJakiJcijjJavibhAgavikalA sthitiH // 613 // tadAha-'sthAnamavizeSyavizeSaNam' iti / vizeSyAzca sarvajJAH sakalavedanalakSaNavizeSaNAdhAratvAt vizeSaNAzca kiJcijjJAH tadabhAvAt , vizeSyavizeSaNA na vidyante yasmiMstad avizeSyavizeSaNaM sthAnam / syAnmatam-na kAraNaniyamAnnApi kAryaniyamAt darzanasya niyataviSayAbhimukhyaM yenaivaM syAt, api tu anubhavAdeva / sarvaviSayatve hi 'sarva dRSTam' ityanubhavaH syAt / na caivam, 30 20 -pi na yathArthatvaM A0, ba0, 50, s.| 2 viSayavya- A0,0, pa., s.| mA0, 20, 50|-baadhaarnntvaat sH| -bAdhAratvAta Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1 / 20 'ghaTo dRSTaH paTo dRSTaH' iti viSayaniyamenaiva tasyAnubhavAt / yogidarzanasya tu sarvArthatvamupapanameva sarvatrApi tvenaiva tadanubhavodbhavAt, tatkathamavizeSyavizeSaNaM naiyAyikAnAmevasthAnam anubhavabalAdeva sakaletaraviSaya saMvedanabhedavyavasthitau sarvajJakiJcijjJa vibhAgopapatteH savizeSyavizeSaNasyaiva tadavasthAnasya sambhavAditi ? tatrocyate - ko'yamanubhavo yena darzanasya tadAbhimu 5 khyam ? tadeva darzanamiti cet; svatastarhi tasya tadAbhimukhyavagantavyam / tathA cet; na; svasaMvedanapratyujjIvanena tadabhAvapratijJAvirodhAt / tadevAha - 'vimukhajJAnasaMvedo viruddhaH ' iti / vimukhaM ca tat viSayAntaranirmukhatvAt jJAnaJca ghaTAdidarzanaM vimukhajJAnaM tasya yaH svata eva saMvedaH anyataH saMvedanasya vacyamANottaratvAt / sa viruddho virodhavAn svaprakAzavikalasa kalejJAnapratijJayeti yAvat / bhavatu tarhi tadanyadeva jJAnaM tadanubhava iti / tadevAha - 'vyaktiranyataH' iti / darzanasya yattadAbhimukhyaM tasya anyataH darzanaviSayAdeva jJAnAt vyaktiH prAkaTyamiti / atredamAha - 'asaJcAraH' iti / samIcInazcAro jJAnaM tadAbhimukhyasya tadabhAvaH asaJcAraH tadanyato'pi tasya na samyak parijJAnamityarthaH / tathA hi- tasyApyAbhimukhyaM 'niyatAbhimukha eva darzane na sarvAbhimukhe' iti kutaH parijJAnaM yenaivamucyate niyatAbhimukhameva darzanaM dRSTamityanu15 bhavAt, anyathA ca tadabhAvAditi cet ? na ; tatrApi 'ko'yamanubhavaH' ityAdi prabandhasyAnubandhAdanavasthAnadoSAnuSaJjanAt / tadevAha - 'anavasthAnam' iti / 10 avasthAnamadRSTazaktaH, IzvarAnugrahAt, anyato vA bhavatIti cet; yasya tarhi jJAsya svataH paratazca na parijJAnaM tadvyApArasyetthambhAvenAnirUpaNAt na tadviSayasya jJAnasyetthambhAvanirNayaH tadabhAve ca tadviSayasya iti tAvadvaktavyaM yAvadarthadarzanasya niyatAbhimukhyaM nirNayadUraM 20 bhavati / tato na tadAbhimukhyaM vizeSaNaM taddarzanaJca vizeSyamityupapannam / etadAha-avizevizeSaNam / vizeSyavizeSaNa yoruktarUpayorabhAva eva syAdityarthaH / tato'nubhava balama pi darzanasya niyataviSayatve nibandhanamiti kaeNlpanaiva kevalamavaziSyate tasyAzca sarvatrAvizeSAtsarvA - bhimukhamapi tatprAptam / tato yaduktaM vyomavatA ( ? ) - " yasminneva viSaye jJAnamutpannaM sa evopalabhyo netara iti viSayaviSayibhAvasya niyAmakatvam" [ praza0 vyo0 pR0 528 ] 25 iti ; tadatyantabAlabhASitam ; viSayaviSayibhAvasyaivAtiprasaGgena paryanuyuktatvAt / na hi doSeNa paryanuyuktasyaiva tatparihArAyopadarzanamupapannam, anyathA vipratipatyA paryanuyuktasya anityatvAdereva tatparihArAyopadarzanasambhavAttadarthaM kRtakatvAdyupadarzanamupapannaM na bhavet / na caivaM kasyacidiSTA - prasiddhiH, vivAdaviSayamevopadarzya tatparihArasya sambhave prayAsarahitasyaiva svapakSavyavasthApanasya sambhavAt / tadasmAdazakyapratiSedhameva darzanasya sarvaviSayatvam / api ca, kasyacit tena draSTRtve parasyApi syAt tadanAtmaprakAzasyAvizeSAt / nAyaM 30 1- manavasthA - A0, ba0, pa0, sa0 2 tathAbhi- A0, ba0, pa0, sa0 / 3 - lapratijJAnaprati A0, ba0, pa0, sa0 / 4 anava-A0, ba0, pa0, sa0 / 5 kalpaH naiva A0, ba0, pa0, sa0 / 6 vyomamatI A0, ba0, pa0, sa0 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1320] prathamaH pratyakSaprastAva 213 doSaH, sambandhasya niyAmakatvAt / anAtmaprakAzasyApi yatraiva tasya sambandhastasyaiva tadviSayadarzanaM bhavati na parasya / tathA ca parasya vacanam-"yasminnAtmani samavetaM jJAnamupajAtaM sa eva draSTA nAnyaH / tatra vivakSitajJAnAsamavAyAt / " [praza0 vyo0 pR0 529 ] iti cet ; na; samavAyaniyamasya duravabodhatvAt / tathAhi-kuta idamavagantavyam- 'kacidevAtmani darzanasya samavAyo nAnyatra' iti ? tata eva darzanAditi cet ; na ; svasaMvedanapratyujjIvanAt / 5 tasya ca tadabhAvapratijJayA virodhAt / tadAha-'vimukhajJAnasaMvedo viruddhaH' iti / vyAkhyAnaM pUrvavat / iyAnvizeSa:-'vimukhatvaM pUrva viSayAntaraM prati, adhunA tu AtmAntarasambandhaM prati' iti / _____ bhavatu tarhi jJAnAdanyata eva tasya tanniyamAvagamaH / tadAha-vyaktiranyataH taniya. masyeti / tatrAha-asaJcAraH asampratipattiH tanniyamasya / kutaH ? ityAha-anavasthAnaM 10 yata iti / tathAhi-taidapi jJAnaM tadAtmanyeva samavetaM tadviSayam "ekAtmasamavetAnantarajJAnavedyamarthajJAnam" [ ] ityabhyupagamAt / tasyApi kutastaniyamAva~gamaH ? tata eveti cet ; na; 'svasaMvedanapratyujjIvanAt' ityAdyanubandhAdanavasthopasthAnasya vyaktatvAt / tadupasthAnamAkAmAnivRttyA niyamyata iti cet ; na tarhi caramasya taMnniyamaparijJAnaM tadabhAvAnna "tatpUvasyeti [ na ] darzanasya kacitsamavAyaniyamaH svato'nyatazca tadaparijJAnAditi na tajjJAnaM 15 vizeSyaM nApi tasya niyatAtmatvasamavetatvaM vizeSaNamityAyAtam / tadevAha-avizeSyavizeSaNam / vizeSyavizeSaNe vyAkhyAte, tayorabhAvaH avizeSyavizeSaNam arthAbhAve'vyayIbhAvAt / ___ api ca, anAtmaprakAzane jJAnasya jJAnatvameva katham ? kathaM ca na syAt ? tatpratipattyupAyAbhAvAt / "tadeva tatropAya iti cet ; na, svasaMvedanapratyujjIvanene tadabhAvapratijJAvi. 20 rodhAt / tadAha-'vimukhajJAnasaMvedo viruddhaH' iti / vyAkhyAtaM vimukhaM tasya jJAnena jJAnAtmanA svataH saMvedo viruddhaH pUrvavat / vyaktistarhi tajjJAnatvasya anyatastadviSayAjjJAnAditi paraH; tatrAha-'asaJcAra' iti / tAtparyamatra yattadanyajjJAnaM tatpratyakSam, anyadvA bhavet ? pratyakSamapi yadyarthaprakAzanaM na bhavati kathaM tadabhimukhasya jJAnasya prakAzanaM viSayAprakAzane tadAbhimukhyAsyAzakyaprakAzanatvAt ? 25 tadaprakAzane tadviziSTatayaiva jJAnasyAprakAzanam , ato mA bhUttadviSayaM savikalpakaM pratyakSaM tasya savizeSaNavastupratipattirUpatvena vizeSaNApratipattAvanutpatteH, nirvikalpakaM tu tatsvarUpamAtrAlocanarUpaM pratyakSaM tadapratipattAvapi bhavatyeveti cet ; na; tadabhimukhatayaiva tasya jJAnatvapratila 1-tijJAyA mA0, 20, 50,0 / 2 pUrvaviSa- mA0,0, 50, sa. / 3 -rasambaddhaM prati mA0,50, pa0, s.| 4-mApagamaH bhA0, ba0, 50, s0| 5 tadaparijJAnaM bA0, ba0, 50, s.| ekArthasamamA0,0,50, s.| -mApagamaH bhA0,0, 50, s0| 8 anavasthopasthAnam / 9 samavAyaniyama / 10 upacaramasya / jJAnameva svasiddhI upaayH| 12-vane td-b.| vizeSaNApratipattAvapi / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nyAyavinizcayavivaraNe [1220 mbhAt , "arthagrahaNaM buddhiH" [nyAyabhA0 3 / 3 / 46 ] ityabhyupagamAt / tadAbhimukhyasya cedapratipattiH kimaviziSTaM tasya rUpaM yannirvikalpakapratyakSavedyaM bhavet ? prakAzamAtramiti cet ; na; viSayavimukhasya tasyaivAbhAvAt / satyam, tadabhimukhameva tat, kevalaM tadAbhimukhyaM na gRhyate, prakAzamAtrasyaiva grahaNAditi cet ; na ; prakAzAttadAbhimukhyasyAbhede kathamagrahaNaM prakAza5 syApi tatprasaGgAt ? gRhItetarasvarUpatAyAzca virodhAt / bhede tu na prakAzasya prakAzatvam arthAbhimukhatvAbhAvAt , atiprasaGgAt / bhinnenApi tadAbhimukhyena sambandhAttadabhimukhatayaiva prakAza iti cet ; naivam ; svAbhimukhatvasyApi sambhavAt , tatsanbandhasyApi tatropapatteH / tatprakAzamanAtmaprakAzaM jJAnam / na ca savikalpakasya pratyakSasya tatrAbhAve nirvikalpakamapi sambhavati tasyaiva tatra pramANatvAt / tathA ca vyomavatA uktam-"athAstvevaM nirvikalpakajJA10 nasyotpattiH, sadbhAve tu kiM pramANam ? savikalpakajJAnotpattireva" [praza0 vyo0 pR0 557 ] iti / tataH satyapi nirvikalpake savikalpakamaGgIkarttavyam, anyathA tadasiddheH / tasya ca na viSaye saJcAro na pravRttistatkathaM tena tadarthajJAnasya prakAzanam ? tatrAsaJcAra evaM tasya kasmAditi cet ? atatsannikarSajatvAt , arthasannikarSajaM hi jJAnamarthe saJcAravannAparam / na ca dvitIyajJAnaM tatsannikarSajam , arthajJAnasannikarSAdevaM sNyuktsmvaaylkssnnaattdutptteH| ata15 mAnakarSajasyApi tatra saJcAre kathamayamevAsya viSayo nApara iti vyavasthA ? tadAha-anavasthAnam viSayasyeti yAvat / tanna pratyakSAdarthajJAnasya jnyaantvptipttiH| bhavatu tadanyata eva tatpratipattirdvitIyasyaiva dikalpasyopAdAnAditi ceta tadanyat ? upamAnamiti cet ; na; tasyopalabhya eva viSaye vAcyatvopAdhikatvena pravRttaH, arthajJAnasya cAnupalabhyatvapratipAdanAt / Agama iti cet ; na; tasmAdapyaparijJAtAttadapratipatteH / 20 parijJAtAdeva bhavatviti cet ; "tajjJAnasyApi "tajjJatvaM vedyaM cedaagmaantraat| tatrApyevaM prasaGgaH syAttathA satyanavasthitiH // 614 // anumAnaM tu nAstyeva tajjJAnatvAvabodhanam / pratyakSapUrvakatvena "tadabhAve tadatyayAt // 615 // na cAsti paJcamaM mAnaM nyAyatattvavidA mate / arthabodhasya bodhatvaM yataH syAdupapattimat // 616 // tataH kim ? ityAha-avizeSyavizeSaNam jJAnaM vizeSyaM tasya vizeSaNamarthasa 37 . cata: na: ki . gAvi , "arthAbhimukhyavizeSaNarahitam" -tA. di. 2 -kaM pra-A0, b0,10,s.| 3 savikalpasyaiva / 4 nirvikalpake / 5 vyomavatAvuktaM sa0 / vyomamatairukaM pa0 / vyomamatAruktaM aa0,0| 6 "anyathA hi viziSTArthAnupalabdhau viziSTasya saGketasmaraNasyAnupapatteH savikalpakaM jJAnaM na syAt , tasya tatkAryatvAt" -praza. myo0 pR. 557 / 7 ca vi- mA0, 20, 50, s0| 8 -yaM jJA- bhA0,0, 10, s.| 9 manaHsaMyukta Atmani arthajJAnasya samavetatvAt / 1. AgamajJAnasyApi / 1 arthajJAnajJatvam / tajjatvaM bhA0,0, s.| tajanyatvaM p0|12 pratyakSAbhAve / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 20 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 215 mbandhitvaM tadubhayaM na bhavet anupAyatvenApratipattiviSayatvAditi / tato yaduktaM bhAsarvajJena - "svAtmAvabodhakatvAbhAve kathamasau bodhasvabhAva iti cet' iti pUrvapakSayitvA samAdhAnamsvAtmadAhakatvAbhAve'pi yathAgnirdahanasvabhAvaH svAtmadAyakatvAbhAve'pi yathA dAtrAdikaM dAtrAdisvabhAvam / " [ ] iti ; tatprativihitam ; dRSTAntamAtrAtsAdhyasiddhau sarvatra hetuvaiphalyAt atiprasaGgAcca / na tanmAtrAdeva tatsAdhanamapi tUpapattimattayA~ ca, upa- 5 pattizca tathApratipannatvam / tadayamarthaH - anAtmavedane'pi jJAnaM jJAnameva tathApratipannatvAt anAtmadahane'pi vahnivat; ityapi na sAram ; asiddhatvAddhetoH, tathApratipannatvasya pratiSiddhatvAt / ] ryaMdaNyanyaduktaM tenaiva-"tadaprasiddhau viSayasyApyaprasiddhiriti cet, iti pUrvapakSayitvA samAdhAnam-kiM kAraNam ? na hi tadupalambhaH svaviSayaM liGgavatsAdhayati yena tada- 10prasiddhau viSayasyApya prasiddhiH syAt / kiM tarhi ? tadgRhItirUpatayotpAdamAtreNa taM viSayaM vyavahArayogyaM karoti tadaprasiddhAvapi viSayaH prasiddha evetyucyate " [ iti ; tardapyasambaddham; tadgRhItirUpatayotpAdasyaiva duSparijJAnatvena pratikSiptatvAt / tato jJAna viSayaniyamaM niyatapramAtRsamavAyamartha prakAzarUpatvaJca pratipattumicchatA straprakAzarUpaM tadabhyupagantavyam, anyathA tadasambhavAduktavat / svaprakAze tu jJAne sambhavati tatpratipattiH - ' yadviSayatayA 15 yadAtmasvabhAvatayA ca svatastasya vedanaM sa eva tadartho nAparaH sa eva ca tena pramAtA nApara : ' iti, asyArthaparicchittirUpatayA ca svataH pravedanAt 'jJAnameva tat nAjJAnam' eva vyavasthApanAt / tataH svaprakAzameva jJAnaM svahetu balAttathaivotpatteH / ityasya ca svata 20 yatpunaratra tasyaiva vacanam-"utpAde hi sati pazcAdathadRSTeH pratyakSatvaM yuktaM na pUrvameva" [ ] iti ; tatparAbhiprAyAparijJAnAdevoktam / na hi saugatasyApi 'apratyakSopalambhasya' ityAdi bruvANasyAyamabhiprAyaH 'prAgevArthadRSTeH pratyakSatvaM pazcAdutpattiH' iti, api tatpadyamAnaiva so svaprakAzarUpatayA pratyakSaivotpadyate, tadrUpatayotpattAveva " tasyAstadrUpatvopapatteH ", atadrUpatayotpattiH" anutpattireveti anutpannaivArthadRSTirbhavedityayamevaM / tatkathaM parAbhiprAyataH paurvAparyartha tatpratyakSatvatadutpAdayoryatastatra 'nahi' ityAdi dUSaNamudyuSyeta ? " tadayamavijJAtapUrvapakSatayA dUSaNamuddhoSayannAtmano vidUSakatvamAvedayati / evamanyadapi tasya durvilasitamupadarzya pratividhAtavyam / kathaM punarAtmavedanaM jJAnasya ? kathaJca na syAt ? svAtmani kriyAvirodhAditi cet ; na; asiddhatvAt / virodho'pi pramANabAdhanameva nApara:, tataH kasyacinniSedhAyogAt / sa ca 1. cenneti pUrva- sa0 / cenna taditi pUrva pa0 / 2 svAtmAdAhaka - A0, ba0, pa0, sa0 / lavanArthakadApdhAtoH dAyakaH iti rUpam, chedaka iti yAvat / 3 dhAtrAdi- A0, ba0, pa0 / 4 dRSTAntamAtrAdeva / 5- tayA vopa- A0, ba0, pa0, sa0 / 6 yadyapya-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 bhAsarvajJenaiva / 8 tadapyasambandham sA0 / 9 arthadRSTiH / 10 arthadRSTeH / 11 arthadRSTitvopapatteH / 12 -ttiranyotpatti-A0, ba0, pa0, sa0 / 13 saugatasthAbhiprAyaH / 14 tadayamapi jJAta - bhA0, ba0, pa0, sa0 / 25 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 1220 premANaprasiddhana siddhyati, 'tatprasiddhaca tadvAdhitaM ca' iti tatraiva virodhAt / pramANaprasiddhaJca jJAnasya svapravedanaM viSayaniyamAdinA'numAnena tadvyavasthApanAt / 'sapakSAnugamAbhAvAdanumAnameva tanna bhavatIti cet ; syAdetadevam , yadi tadanugamasyAsAdhAraNatayA 'tallakSaNatvam / na caivam , tadAbhAse'pi tatputratvAdau bhAvAt / tasmAdanyathAnupapannatvasyaiva tathA tallakSaNatvama / 5 taccAvikalameva viSayaniyamAdau / tadeva kathaM tadanugamAbhAve gamyata iti cet ? na; vipakSe bAdhakabalAdeva tadavagamAt , tasya copadarzitatvAt / kariSyate ca tasyaiva tallakSaNatve prabandha iti neha pratanyate / tataH samyageva prakRtamanumAnamiti na tadviSaye jJAnasyAtmavedane kazcidvirodho yatastanniSedhaH syAt / pramANasiddhamapyetadviruddha cetsvavedanam / , arthavedanamapyevaM viruddhamavabudhyatAm // 617 // pramANameva tasyApi paritrANAya nAparam / tataH svavitteratrANe trANamarthavidaH katham ? // 618 // svArthavittivilope ca jJAnameva kSayaM brajet / jJAnAbhAve kathaM jJeyaM svasaMvedanavidviSAm ? // 619 // jJAnajJeyavilope ca zUnyavAdAnuSaJjanam / tasmAnnyAyajJanirbandho mucyatAmasvavedanAt // 620 // idamevAbhisandhAya saugatenApyuktam "yadA svarUpaM tattasya tadA kaiva virodhitaa| . __ svarUpeNa virodhe hi sarvameva "pralIyate ||"[pr0 vArtikAla0 2 / 329] iti / kazcAyaM "svAtmA nAma yatra kriyAvirodhaH ? kriyAvAnevArtha iti cet ; tatra" tadvirodhe kathaM kriyAvattvam ? kriyAvattve vA kathaM tadvirodho vyAghAtAt ? na vyAghAta: tatkarmakatvena tatra tadvirodhasyAbhidhAnAt , tatkartRkA tu na virudhyata eva 'chinatti khaDgaH' iti pratIteH, karma tu tatra vyatiriktameva khagaH kASThaM chinattIti pratyayAditi cet ; nanvevaM buddherapyAtmasamavAyinyAH tatkarma "katvameva "pratiSiddhaM bhavati, na caitatpathyaM bhavatAm , Atmano'prameyatvaprasaGgAt tasyaiva buddhau 2. kartRtvAt / tadidamanyatra sandhAnamanyatra pAtaH zarasya, buddhaH svasaMvedanapratiSedhAyopakrAntena Atmani pratipattikarmatvapratiSedhAt / tanna kriyAvAnarthaH svAtmA / kriyaiveti cet ; kaH punaH kriyAvirodhaH ? tAdrUpyAnupapattiriti cet ; kathaM punastasyA eva tadrUpatvAnupapattiH vyAdI pramANasiddhenasiddhaya tetatpra- bhA0, 20, 50 / pramANasiddhenasiddhyatyaitatpra- sa. / 2 sa ca pakSA- A0,0, p0,s| 3 tadanavagama- A0,0,50, sa0 / sapakSAnugamasya / 4 anumAnalakSaNatvam / 5 garbhasthaH zyAmaH tatputratvAt itrputrvdityaadau| 6 asaadhaarnntyaa| . anyathAnupapannatvameva / 8 spkssaanugmaabhaave| 9 anyathAnupapannatvasyaiva / 10 pratIyate pa0, s0|11 svAtmanAm yatra bhA0, ba0, 10, s.| "svAtmA hi kriyAyAH svarUpam, kriyAvAdAtmA vA ?"-prameyaka0 pR. 136 / nyAyakumu0 pR. 188 / syA. ratnA. pR0 229 / 12 kriyAvatyarthe / 13 buddhikarmakatvameva buddhiviSayatvameva / 14 prasiddha aa0,b0,p.s.| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 120] 217 nAmapi dravyAdirUpatvAnupapattyA shuunyvaadaanussnggaat| tadviSayatvena taMtra taidanupapattirna tadrUpatveneti / na hi chidirAtmanyapi chidirbhavatIti cet ; kiMviSayA tarhi chidiH ? nirviSayatve svAtmanIti vizeSAnupAdAnaprasaGgAt / kASThaviSayeti cet ; kuta etat ? svasattAyA eveti cet ; na ; svAtmaviSayatvasyApi prasaGgAt / vizeSAdhAnAditi cet ; na ; svAtmanyapi tatsambhavAt / kASTha eva chidikRtasya vizeSasya vinAzAtmanaH pratipattirna chidyAtmanIti cet ; na; kASThe'pi sAkSA- 5 ttasya tetkRtatvAbhAvAt , tadArambhakAvayavasaMyogavinAzakRtatvAt / pAramparyeNa chidikRtatvamapIti cet ; siddhaM tarhi tasyAH svAtmaviSayatvamapi tadvinAzasyApi pAramparyeNa tatkAryatvAt / chidirhi khaDgasamavAyinI khaDga kASThasaMyogAt svakAryAnnivartamAnA bhavatyeva paramparayA skhavinAzasya kAraNam / athaivamapi tasyA na svaviSayatvam ; kASThaviSayatvamapi mA bhUt / tato na svAtmanyeva kriyAvirodhaH parAtmanyapi tadbhAvAt / tathA ca yathA virodhamudvIkSya "chiderAtmani kalpyate / virodho vedanasyApi svAtmani nyAyavedibhiH // 621 // tathA'nyatrApi "taM dRSTvA tasyAH kinnopakalpyate / vedanasya skhabAro'pi virodho bAdhavarjitaH / / 622 // "ubhayatra viruddhaJca jJAnaM taditi kevalam / pratyetavyaM bhavedetadbhautamudrApramANakaiH // 623 // tato na svAmani kriyAvirodhena arthajJAnasya svasaMvedananiSedhanamupapannam / taniSedhe vA kutastasya pratiprattiH ? apratipattikameva tatsarvadeti cet ; na ; vyomakusumavattadabhAvApatteH / "ekAtmasamavetAnantarajJAnAditi cet ; kuta idamavasitam ? 'arthajJAnaM jJAnAntaravedyaM vedyatvAt "kalazavata' ityanumAnAditi cet ; kalazasyApi kutastadvedyatvamavasitaM 20 yato nidarzanasya sAdhyavaikalyaM na bhavet ? tadvedanAdeveti cet ; na; tasyAsvasaMvedanatvAt / yadi hi na "tatvasaMvedanaM bhavatyeva tataH kalazAnyatvasya "taddharmasya grahaNam / na caivam , ato viruddhametat-'anAtmavedina eva jJAnAttasya kutazcidanyatvaM gRhyate' iti / tadevAha-'vimukha' ityAdi / viSayAt vibhinnaM mukhaM rUpaM yasya tat jJAnaM vimukhajJAnam , tasya ya: svataH saMvedaH sa viruddhaH khasaMvedanaprasaGgAt / vyaktiranyataH kalazajJAnAdanyata eva jJAnAttatka- 25 lazAnyatvasya vyaktiH prakAzanamiti paraH / tatrAha-'asaJcAraH' iti / asaJcAraH asampratipattiH kalazAttadanyatvasyeti yAvat / .. kiyAviSayatvena / 2 kriyaayaam| 3 kriyArUpatvAnupapattiH / 1.svasattaiveti bhaa0,0,50,0| 5 chidikRta / -kasyAvaya-bhA0, ba0, 50, s0| 7 cedasiddhaM bhA0, ba0, 50, s0| 8 chidivinAzasyApi / 9-NApi tatkA-mA0, ba0, 50, s0|10 chidirAtmani ka-mA0, ba0, 10, sAtadRSTAtabhA., 0,10, s.| virodham / 12 bAye svAtmani ca / 13 arthajJa nasya / 14 ekArthasama-mA0, 20, pa0, s.| 15 kalazAdivat bhA0,0, 50, s.|| praSTamam-pU. 12 Ti. 1 1.kalaza. vedanam / 18 jJAnadharmasya / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 nyAyavinizcayaviSaraNe [1220 anyatvaM kalazajJAnasyAnyato yadi vedyate / tasyApi kalazajJAnAdanyatvaM gamyate kutaH ? // 624 // tadanyatvAparijJAne vacastattAdRzaM katham ? / kalazAdvedanAnyatvamanyato vedanAditi // 625 // vedanaM na svatastasya svasaMvityapalApinAm / / anyato vedane tu syAdanavasthAnadUSaNam // 626 // tadAha-'anavasthAnam' iti / tatazca na tajjJAnaM vizeSyaM nApi tasya kalazArthAntaratvaM vizeSaNamityAyAtam / tadAha-'avizeSyavizeSaNam' iti / tato nidarzanasya sAdhyavaikalyamiti bhAvaH / yatpunaratra parasyAnumAnam-"kalazAdarthAntaraM tajjJAnaM cetanatvAt , yatpunastasmAdanantaraM tanna cetanaM yathA tasyaiva svarUpam , cetanaJca tajjJAnam , tasmAt tato'rthAntaram' [ ] iti ; tadapi na samIcInam ; anumAnajJAnasyApi 'tajjJAnAdanyatvasya svataH pUrvavadaprativedanAt , anumAnAntaraparikalpanAyAmanavasthApatteH / api ca, kutaH kalazAccetanatvasya vyAvRttiH 1 tasya tadviruddhenAcetanatvena vyAptatvA. 15 diti cet ; tadeva kuto'vagatam , yatastadvyAptAdanAntaratvAt vyAvarttamAnaM cetanatvamarthAntaratva eva niyataM tadavagamayet ? tata eva kalazajJAnAditi cet ; tenApi caitanyaM ka pratipannaM yata. statparyudAsarUpamacetanatvaM kalazasya tato'vagamyatAm ? apratipanne tasmin tatparyudAsasya duravagamatvAt apratipannamezakaparyudAsavat / AtmanyevaM tatpratipannamiti cet ; na; anAtmavedini tasmin tadayogAt / jJAnAntara iti cet ; na; tasya tadaviSayatvAt / tanna kalazasya tajjJAnA20 devAcetanatvaparikSAnam / anyato jJAnAditi cet ; na; tato'pi klshmaatrvissyaattdnupptteH| pratiSedhyacetanatvaviSayamapi taditi cet ; kiM taccetanam ? tadeva jJAnamiti cet ; na; asvAtmavedinastasya tadviSayatvAyogAt / kalazajJAnamiti cet ; kuta etat ?, "tasya "tenArthavedanatvena grahaNAttapatvAcca cetanasyeti cet ; IdRzastavyApAraH kuto'vagato yenaivamucyate ? na tAvattata eva ; tasyAnAtmaviSayatvAt / tAdRzatabyApAragocaratvasya" svataH "prativedanA20 bhAvAt / anyatazca tatkalpanAyAm anavasthAdoSAt / AkAGkSAnivRttyA tadoSanivR ttiriti cet / kathaM punarjijJAsitatAdRzata vyApAranizcayAbhAve tadAkAsAnivRttiH "tasyA. stanizcayanibandhanatvAt 1 adRSTAdestarhi "tahoSanivRttiriti cet ; so'pi yadi 1-svavilApi-A0, ba0, 50, s0|2 kalazajJAnAt bhinnatvasya / 3 kalazajJAnAt / 4 caitanye / 5-mazaMkyaparyaM- A0, ba0, 50, s.|6-bn tatpra-A0, 20, 50, s0|03 jJAnAviSayatvAt / 9zAnAntaram / 10 kalazajJAnasya / 11 jJAnAntareNa / 12-rayoragocaratvasya-mA0,0, pa0, s.| parivedanA- aa0,0,50|14 AkAsAnivRtteH / 15 anavasthAdoSa / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 20 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 219 tanizcayamavidhAya taddoSaM nivarttayati tadavasthaM tadvyApArAparijJAnam / dvidhAnamapi yadyanyataH ; kathaM taddoSanivarttanam ? tatrApyanyatastadvidhAnasyApekSaNIyatvAt / yadvyApAro bubhutsi - tastata eva dvidhAnamiti cet; na; svasaMvedanavAdapratyunmajjanaprasaGgAt / tannAnyato vijJAnAt kalazasyAcetanatvaM zakyaparijJAnam, paryudavasitasya cetanatvasya kacidapyaparijJAnAt / tatkathaM "tenA'narthAntaratvaM vyAptaM yatastasmAdvyAvRttaM cetanatvamarthajJAnasya kalazAdarthAntaratvamavabodhayet ? 5 tadayaM sandigdhavipakSavyAvRttikatvenAnaikAntikatvAnna samyagdhetuH, aMto nAnumAnAdapi kalazAtajJAnasyArthAntaratvamiti sAdhyavaikalyAdudAharaNasya na kalazajJAnasyArthAntarajJAnaviSayatvasAdhanaM samyak sAdhanam / , vyabhicArAcca / vyabhicAri khalvidaM vedyatvaM vyAptijJAnena / na hyavijJAtavyAptikasyAnumAnam atiprasaGgAt / nApi prAdezikata dvijJAnasya ; yadevAvijJAtavyAptikaM tenaiva vyabhicAra- 19 zaGkanAt / tataH sAkalyena tadvijJAne tu tadevAtmagatasyApi vedyatvasya jJAnAntaravedyatvena vyAptiM pratiyat Atmavedanameva na tadantaravedyamiti suvyakto vyabhicAraH / sAdhyasAdhanasAmAnyasyaiva tajjJAnaviSayatvaM vyAptestanniSThatvena " tadaparijJAne parijJAnAsambhavAt na vyaktInAM viparyayAt, vyaktirUpaM ca " tajjJAnaM tatkathaM tasya tadviSayatvamiti cet ? na ; " tadaparijJAne sAmAnyasyAdhya. parijJAnAt tasyai tanniSThatvAt / katipayavyaktiparijJAnAdeva bhavati tatparijJAnamiti cet; na; 15 "tAvatA vyAptiparijJAnAsambhavAt, anyathA tatputrAdAvapi " tatsambhavAnna vyabhicAraH syAt / bAdhanAttatre vyabhicAra iti cet; na; "lakSaNayukte bAdhAsambhave tallakSaNameva dUSitaM syAt " [pra0 vArtikAla0 2 / 97] iti vedyatvAdAvapi bAdhAvirahaM prati na niHzaGkaM cetaH syAt / bAdhasyAnupalambhAnniHzaGkameveti cet; na; anupalambhasya sarvasambandhinaH "sato'pi durababodhatvenAsiddhatvAt / Atmasambandhinazca "paracito (ceto) vRttivizeSairvyabhicAritvAt / ato 20 nAbAdhitaviSayatvamanumAnalakSaNam, api tu vijJAtavyAptikatvameva, tacca sakalavyaktivijJAnamukhenaiva nAnyatheti kathana tadvyAptijJAnasya " tadviSayatvamiti suvyaktameva tenAnaikAntikatvam "sukhAdinA ca tasyApi svata eva prakAzanAt / na hi tasya vedyasyApi paraM prakAzanamanubhUyata iti / tadAha - 'vimukha' ityAdi / vimukhaM svagrahaNaparAGmukhatvAt arthajJAnaM" tasya jJAnamarthAntaraM vimukhajJAnaM tasya sambandhI gamakatvena yaH saMvedaH saMvedyatvaM hetuH saH 25 1 nizvayavidhAnam / 2 acetanatvena / 3 tato nAnu-A0, ba0, pa0, 4 syAnarthAntara - bhA0, ba0, pa0, sa0 / 5 katipaya sAdhyasAdhanavyaktiSu gRhItavyAptikasya / 6 yadeva vastu / yadevAvijJAnavyA- A0, ba0, pa0 / 7 vyAptijJAne / tadvijJAtuM tade- A0, ba0, pa0 / 8 vyAptijJAnam / 9 vyAptijJAna / 10 sAdhyasAdhanasAmAnyAparijJAne / 11 vyAptijJAnam / 12 vyatayaparijJAne / 13 sAmAnyasya / 14 sAmAnyaparijJAnam / 15 katipayavyaktiparijJAnamAtreNa / 16 vyAptijJAnasambhavAt / 17 tatputrastrAdau / 18 svato'pi A0, ba0, pa0, sa0 / 19 paracetonivRtti - tA0 / paricitovRtti - pa0 / 20 svaviSayatvamiti / 21 tulanA - "sukhasaMvedanena hetorvyamicArAt mahezvarazAnena ca prameyaka0 pR0 132 / 22 -naM ca tasya A0, ba0, pa0, sa0 / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 bhyAyavinizcayavivaraNe - [120 aviruddho vipakSe'pIti zeSaH, tasmAdvyabhicArIti bhaavH| vyAptijJAne sukhAdijJAne'pi tadvyApteH sukhAdezcAnyata eva jJAnAt vyaktiH ; ityAha-vyaktiranyataH'iti / tatrottaram-'asaJcAraH' iti / taMtra tavyApteH sukhAdezvAnyato na saJcAraH na parijJAnam / kutaH ? ityatrAha-anava. sthAnam / 'yataH' iti zeSaH / tathAhi tadanyatrApi tadvyAptiranyato yadi vedyate / / tatrApyevaM prasaGga syAdanavasthA kathanna vaH 1 // 627 // AkAGkSAvinivRttyAdi pUrvameva vicintitam / tasmAttadvyAptisaMvittistata evopagamyatAm // 628 // sukhAdyapekSayA tu vyAkhyAnam-yadyanyadeva sukhAdestadvedanaM tarhi pazcAdeva na sukhAdyutpa10 tisamaye, tataH pUrva tannimittasya sannikarSasyAbhAvAdityaviditasyaiva tsyotpttiH| tathA ca 'utpannamAtreNaiva sukhAdinA tadvAn puruSaH' iti yadavasthAnaM vyavasthA lokasya tanna syAt, avidi. tasyAnutpannakalpatvAdityanavasthAnam / pazcAdvedanAnna tatkalpatvamiti cet ; na ; vyavadhAne nada. yogAt tAvatkAlaM tadanavasthAnAt / anantaramiti cet ; na; niyamAbhAvAt / na hyutpannasyAnantarameva vedanamiti niyamaH, anyatraivamadarzanAt / yatpunaratra vizvarUpasya samAdhAnam-"sukhAderdharmAdharmAbhyAmutpAdaH tau ca yathA sukhAdyutpattimAtipatastadvadanantarakSaNe tatsaMvedanamapi" [ ] iti; tadapyanupapannam ; utpattisamaya eva tasya saMvedanaM na hi samasamayasya "tasyAnantarasamayatvam ; "tatsamayasyApi tadaparasamayatvena vyavadhAnaprasaGgAt / atrApi yattasya prativacanam-"yA tUtpattikAla eva sukhAdeH saMvittiH sA bhramanimittasyAzubhAvasya tatra sambhavAt tatkRtA, yathA ghaTAdarutpa 20 dyamAnasya pratyakSatA, tatrAvazyaM ghaTasyotpatti dvitIyakSaNe rUpAdisamavAyaH tRtIye saMvedanam atha ca "yugapatsaMvittiH / sukhAdau tu dvitIyakSaNe saMvedanotpAdAt prakAzabhramaH" [ ] iti / tatrocyate-kasyAsau taddhamaH ? tasyaiva sukhAderiti cet ; na; acetanatvAt / cetanadhoM hi vibhramaH, sa kathamacetanasya syAt ghaTAdAvapi prasaGgAt ? Atmana iti cet ; na; tasyApyacetanatvAt / cetana evAtmA cetanasamavAyAditi cet ; tadyadi cetanamanyavi. Sayameva kathaM sukhAdau tadvibhramaH syAdatiprasaGgAt ? tadviSayameveti cet ; na; ghaTAdAvapi tadvedanasya tadvibhramatvaprasaGgAt / tatazcAnizcitaM 'tasyAnyavedyatvamiti kathamarthajJAnasya 'ta~dantaravedyatve "tasya nidarzanatvam / AzubhAvAtsaMvedanasya tatra yogapadyavibhrama eva na svaprakAzavibhrama iti 1-dhopi pa-A0,10,50sa0 / 2 vyAptijJAne'pi aa0,v0,10,s| 3 vyAptijJAne sukhAdijJAne ca / 4 sukhAdyutpatteH prAk / 5 sukhAdeH / 6 klpntvaa-maa0,v0p0,0| 7 tadavasthA-A0pa.pa.,sa. -tpAdanAttI maa0,b0,50,s0|9 sukhAdeH / 10sukhAdisaMvedanasya / 11 anantarasamayasyApi / 12vizvarUpasya / 15-htpaadymaa-bhaa0,0p0s0| 14 -tpatiH dvi-taa0| 15 rUpavAn ghaTa iti viziSTajJAnam / 16 ghaTaveda. nasya / 17ghttsy| 18tadanantaravedya-A0,0,0, 19ghaTasya / tasya nidarzanasya nida-bhA0,0pa0,sa Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 20 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 221 cet ; na; sukhAdAvapi tasyaiva prasaGgAt / bhavatviti cet; na; 'svaprakAzabhramaH' ityasya virodhAt | satyapi yaugapadyabhrame kathaM tasya pratyakSatvam abhrAntasyaiva tattvAt ? apratyakSameva tadvedanamiti cet; kathaM tataH sukhAdisiddhi:' ? vibhramAttadayogAdatiprasaGgAt / yaugapadya eva tasya bhramatvaM na sukhAdAviti cet; kathamekasya vibhramAvibhramasvabhAvatvam virodhAt ? avirodhe vA yasyaiva sukhAditvaM tasyaiva svaprakAzanatvamapi bhavediti na sukhAderanyataH sacAraH tasyaivAnya- 5 syAvyavasthAnAt / tadAha-anavasthAnam / tataH sthitaM sukhAdinApi vedyatvasya vyabhicAritvam / "IzvarajJAnena ca / na hi tasyAnyavedyatvam ekatvAt tasya / nApyavedyatvam ; IzvarasyAsarvaMjJattraprasaGgAt / astyeva tasyApi jJAnAntaram, na cAnavasthAnam ; tayoranyasyaikenaikasya cAnyena vedanAt, nApi parasparAzrayaNam ; svaprakAzanirapekSayoreva viSayaprakAzatvAditi cet ; na; tathApi svaprakAzasyAvazyambhAvAt / tathA hi tadekamanyasya AtmaviSayasyaiva prakAzanam, na 10 cAtmAparijJAne tadviSayatayA tasya prakAzanamupapannam / AtmaparijJAne ca kimanyajJAnaparikalpanayA ? bhavatvekameva tajjJAnaM tathApi na vyabhicAraH tasyAparijJAnAt, tadvyatirekeNaiva tasya sarvajJatvopagamAditi cet ; tadaparijJAne tatsamavAyitvena kathaM tadAtmano'pi parijJAnam ? mA bhUditi cet; kathaM tarhi "sa vetti vizvam " [ zvetA0 3 / 19 ] ityAdinA ta "svarUpopadarzanam aparijJAtasya tadayogAt ? na cedamapauruSeyameva; anabhyupagamAt / aparijJA- 15 tasya " copadeze" karaNamapi tasyaiveti kathaM jagato buddhimaddhetukatvam ? ato na tadaparijJAnamupapannaM bahudoSatvAt / " nApyanyatastatparijJAnamiti kathanna tena vyabhicAra: sAdhanasya ? na vyabhicAraH anityatvena vizeSaNAt, "anityatvaviziSTaM hi vedyatvaM sAdhanaM na tanmAtrameva, 'arthajJAnaM tadantaravedyam anityatve sati vedyatvAt " kalazavat' iti prayogakaraNAt / mAhezvare ca jJAne tadviziSTasya hetorabhAvAt tasya nityatvAditi cet; na; hetvantaratvena 20 nigrahasthAnaprasaGgAt, "avizeSokta hetau niSiddhe punarvizeSopAdAnaM hetvantaram " [ nyAyasU0 5 / 2 / 6 ] iti vacanAt / prathamameva tathA vacane na doSa iti cet; na; tathApi vyabhicArasyAnivAraNAt vizeSaNasya vipakSAviruddhatvAt / na hi vipakSeNAviruddha vizeSaNaM tato hetuM vyAvarttayitumalam / anityatvaM hi nityatvasyaiva parihAreNa tasyaiva tatpratyanI - katvAt, na svaprakAzasya viparyayAt, ata eva svaprakAzo'pi asvaprakAzasyaiva parihAreNa nAnitya- 25 tvasyeti na parasparaparihAreNa svaprakAzaviruddhatvamanityatvasya / nApi sahAnavasthAnena; asati 1 yaugapadyavibhramasyaiva / 2 pratyakSatvAt / 3 - kSatvameva A0, ba0, pa0, sa0 / 4 - dvivibhra - bhA0, ba0, pa0, sa0 / 5 -sya vibhramasva-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 -dhena ya-A0, ba0, pa0 / dhenAyasa0 / 7 "maddezvarArthajJAnena hetorvyabhicArAt " - pramANapa0 pR0 60 / yuktapranuzA0 TI0 pR0 10 / nyAyakumu0 pR0 183 | syA0 rA0 pR0 222 / 8 jJAnAparijJAne / 9 svAtmano'pi / 10 svarUpadarza - A0, ba0, pa0, sa0 / 11 mahezvarasvarUpasya / 12 copadezakaraNa-A0, ba0, pa0, sa0 / 13 aparijJAtasyaiva / 14 nApyatasya- A0, ba0, pa0, sa0 / 15 anityatvavizeSatvaM sA- A0, ba0, pa0, sa0 / 16 kalazAdivat A0, ba0, pa0, sa0 / 17 nityatvasyaiva / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1120 parasparaparihAre saMhAvasthAnasyApi sambhavAt / kalazAdAvadarzanAnna tatsambhava iti cet ; nityatvasyApi na syAt AtmAdAvadarzanAt , tatkathamIzvarajJAnasya nityasyApi svaprakAzatvam ? kacida (dada)rzane'pi na nityatvasya taidvirodha iti cet ; anityatvena kimaparAddhaM bhavato yatastatraiva tadvirodhamAvedayati ? tato vipakSAdvizeSaNasya vyAvRttiniyamAbhAvAttadviziSTasya 5 hetorapi na tanniyama iti saMzayitavipakSavyAvRttikatvAttadavasthaM savizeSaNasyApi vybhicaaritvm| tatazca yadatra bhAsarvajJena pakSatrayamupanyastam-"anaikAntikatvaparihArArtha paramezvarasya jJAnadvayamabhyupagantavyam, tadvayatirekeNa vA sarvajJatvam, anityatve sati iti vA hetuvizeSaNaM karttavyam" [ ] iti; tatprativihitam ; pakSatraye'pi anaikAntikatvasyAzakyaparihAra tvena pratipAditvAt ityalamatiprasaGgena / tataH sAdhyavika nidarzanatvAdanaikAntikatvAca na 10 vedyatvaM viziSTamaviziSTaM vA samyak sAdhanamiti na tato jJAnasya jJAnAntaravedyatvaM siddhyati / tadevAha-'avizeSyavizeSaNam' iti / vizeSyaM jJAnaM tasya vizeSaNaM jJAnAntaravedyatvaM tadubhayasyAbhAvaH avizeSyavizeSaNam / tato na jJAnaM jJAnAntaravedya pramANAbhAvAt / svasaMvedyatve ca pramANamuktameva, tatastadeva prekSAvadbhirabhyupagantavyam, anyathA tadvattvavighaTanAditi sthitm| api ca, yadyasvaprakAzatvameva sakalasaMvedanAnAM tadA kathaM kacinnairantarya saMvedanAnAM tatparijJAna vA ? na hi - 'devadatta gAmabhyAja' ityAdau dakArAdiviSayamekameva saMvedanam, tasya kAladIrghasyAsambhavAt , "utpannApavargitvenAbhyupagamAt / kSaNakSINatve ca ne dakArasaMvedanasyaiva ekArAdau pravRttiH, 'tasyAsannikRSTatvAt , asannikRSTe'pi pravRttAvatiprasaGgAt "pratyarthaniyatA hi buddhayaH" [ nyAyabhA0 3 / 2 / 46 ] iti bhASyavirodhAcca / tasmAt prativarNa 20 vidyanta eva tadvedanAni nirantarANi ca, 'nirantaramupalabdhA dakArAdayaH' iti smaraNAt / na ca smaraNam apratipanne 'tannairantarye sambhavati; atiprasaGgAt / na ca tatparijJAnaM "teSAM svata eva; tadasvasaMvedanapratijJAvirodhAt / etadevAha-'vimukha' ityAdi / vimukhAnAM svaprakAzavikalAnAM jJAnAnAm uktavAkyadakArAdiviSayANAM saMvedaH "saGkulitatvena nairantaryeNa vedanaM svato viruddhaH tadasvasaMvedanapratijJayeti / vyaktiranyataH 25 saMvedanAnnairantaryasyeti paraH; tatrAha-'asaJcAraH' iti / anyatastasya na saJcAro na saMve danam / kutaH ? ityAha-anavasthAnaM ytH| tathA hi-tadanyadekaM cet ; sarvacarameNa tena bhavita. svprkaash-anitytvyoH| 2 kala zAdAdanityatvaM vartate na svaprakAzatvamiti / 3 svaprakAzavirodhaH / 4 vipkssvyaavRttiniymH| 5 bhAsarvajJatvena A0, ba0, 50, s0| 6 -ladarza-mA0, ba0, 50, s.| 7-lavedanA- Apa, ba0, p0| 8 tathA A0, ba0, 10, s0| 9 tattvajJAnaM bhA0, ba0, 50, s.| 1. devadattetyAdiviSayasyaikasya saMvedanasya / 11 utpannApavargatve-A0, ba0, 50,0 / 12 na tadAkAra-mA., ba0, 50, sa. 13 ekArasya / 14 smaraNaughaprati- A0, ba0, 50, s.| 15 dakArAdinarantayeM / 16 nairantaryaparijJAnam / 17 dakArAdInAm / 18 saMkalitatvena A0, ba0, 50, s0| 19-ddhastatasvasaMmA0,0, s0|-ddhsttvsN-p0|20 atastasya A0, ba0, 50, s.| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 1320 prathamaH pratyakSaprastAva vyaM tadaiva tadvedanasambhavAt / bhavatviti cet ; na ; 'tena teSAmavedane taddharmasya nairantayasyApi vedanAyogAt / na ca teSAmapi vedanam , tadA teSAmutpannApevargitvenAnavasthAnAt / avasthAne vA kathaM nirantaratvaM tadekasamayamAtratayA kAlakramAbhAvAt ? satyeva tatkrame tadupa. patteH / 'aparityaktakamANAmeva teSAmavasthAnam' ityapi na yuktam ; avasthitasvabhAvApekSayA nairantaryAbhAvasya kramavatsvabhAvApekSayA ca tadaparijJAnasya pUrvavatprasaGgAt / punarapi 5 kramAparihAreNAvasthAnakalpane tadevottaramityanavasthAdoSapAramparyopanipAtAt / tasmAtsarvAtmanevAvasthAnam / tatra ca kathaM nairantayaM kathaM vA yugapajjJAnAnutpattiH ? "yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam' [ nyAyasU0 1 / 1 / 16 ] iti vyavatiSTheta ? kathaM vA saviSayatvam ? tatkAle dakArAdInAmapakramAt / anapakrame vA kathanna yugapagRhaNam ? tannAyaM pakSaH zreyAn / tasmAtprativedanaM bhinnAnyeva tadvedanAni / tatra ca pUrva dakAravedanaM. punastadvedanaM tato'pyekAra. 10 vedanaM punarapi tadvedanamevamuttaratrApIti na varNajJAnAnAM nairantayaM pazyAmaH "tajjJAnairvyavadhAnAt , tatkathaM nirantaratayA tatparijJAnam ? ghaTanAditi cet ; na; nairantaryasyaiva ghaTanatvAt , tasya caabhaavaat| AzubhAvaprayuktAdvibhramAd ghaTanamiti cet ; "tatkimidAnImavastusadeva ? tathA cet / na; tadekajJAnasaMsargitayA saMvedanAnAmapyavastutvaprasaGgAt kathaM tairvarNaprakAzanaM vyomakusumairivAMvastusadbhistadayogAt ? ghaTana eva tajjJAnasya vibhramo vyavadhAnajJAnasya bAdhakasya bhAvAnna vedanasvarUpe 15 viparyayAditi cet ; na; 'tatrApi ghaTanasyaiva ruuptvaat| na hi kArajJAnamapyaghaTanarUpaM smbhvti| tathAhi- ardhamAtrikatvamapi dakArasyAnekauM NakramopanibaddhamityavazyambhAvini kSaNabhede tattatkSaNabhAvinAM dakArabhAgAnAmapi bhedAdavazyambhAvI tajjJAnAnAmapi bhedaH, tatra. caghaTanaM yadi vibhramanibaddhameva kathaM tatra kasyacidvodhasyAbhrAntatvaM vibhramanibandhanaparijJAnena bAdhanAditi na dakArajJAnasyApi vastutvam / varNAntarajJAne'pyayameva nyAya iti na kiJcidvarNajJAnaM vastusada. 20 stIti vilupto vrnnvyvhaarH| varNajJAnavilopeca padajJAnaM kathaM bhaveta.? / satyeva varNavijJAne padajJAnasya sambhavAt // 629 // padajJAnamanAvRtya vAkyajJAnazca durlabham / padajJAnAnujaM yasmAdvAkyajJAnaM parairmatam // 630 // padavAkyavyavasthA ca tajjJAnAsambhave katham ? / vyavahAro yataH zAbdaH siddhyennyAyavidA mate ? // 631 // 1 tadeva bhaa0,b0,10,s| 2 sarvacaramabhUtena anyajJAnena / 3 dakArAdisaMvedanAnAm / 4 caramasamaye / 5.-pvrgtve-aa0,b0,50s0| 6 kAlakrame / 7 nairntryopptteH| 8 dakArAdisaMvedanAnAm / 9-le tadA. kaaraa-aa0,0,50,s0|10 dakAravedanavedanam / " ekAravedanavedanam / 12 dakArAdijJAnajJAnaiH / // ghaTanam / 14 -saMsargatayA aa0,v0p0,s0| 15 vedane'pi / 16 gkaar-maa0,v0,50,0| 17 arthamAznikamA0, ba0, pa0 / artha mAtrika-sa0 / 18 kSaNakSamopa-bhA0, ba.pa., s.| 19 dakArabhAgajJAnAnAm / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1121 etadevAha-avizeSyavizeSaNam / vizeSyo varNAdistasya vizeSaNaM jJeyatvaM tasyAbhAvaH 'avizeSyavizeSaNam' iti / tato varNajJAnasya paramArthasattvamicchatA tadbhAgajJAnaghaTanasya tadabhyupagantavyaM tasyaiva varNajJAnatvAt / na ca tat anyavedyatvaniyame sambhavatIti svasaMvedyameva tadaGgIkarttavyam / kathaM punaH satyapyAtmavedane ghaTitatvena vedanaM vedanAnAM tairitarai. 5 ritarAparijJAnAditi cet ? na; teSAM kathazcidanvayasyApi bhAvAt , anvitenAtmanA ghaTAdhiSThAnajJAnAnAM parijJAne ghaTanasyApi suparijJAnatvAt / uktaJcaitat-'AtmanA'nekarUpeNa' haat| pratikSaNabhedaniyame tu teSAM na bhavatyeva kvacidapi ghaTanajJAnaM tadadhikaraNabhedaparijJAnasya kutazcidasambhavAt / na hyekamaparAparatadadhiSThAnabhedaviSayaM jJAnaM tanniyamavAdinAM sambhavati, sannihitaviSayatvena tasyAbhyupagamAt tatkathaM tadgataghaTanaparijJAnam ? ____tato yaduktaM prajJAkareNa-"tadAkAraikabuddhivedane dIrghavedanavyavasthA" [pra. vArtikAla0 2 / 485 ] iti; tatprativihitam ; dIrghatvaM hi varNAnAM samayakramAnupAtitvam , tadAkAratve buddharapi "tadanupAtitvenAkSaNikatvAnuSaGgAt / kalpanayaiva" tasyAH" tadAkAratvaM na vastuta iti cet ; na; kalpanAtastadAkAratvasya "ghAlAnAm" ityAdivRttavyAkhyAne prati. vihitatvAt / tataH samAna eva naiyAyikavatsaugatasyApi zAbdavyavahArAbhAva ityalaM prasaGgena / sAmprataM vimukhetyAdikameva vyAkhyAtukAmo yaugajJAnadUSaNaM saugatajJAne'pi yojayanidamAha nirAkAretarasyaitatpratibhAsabhidA yadi // 20 // tatrApyanarthasaMvittAvarthajJAnAvizeSataH / iti / nirAkAraM naiyAyikAderzAnaM tasmAt itarat sAkAraM tasya etat 'vimukha' ityAdi / dUSaNam / kutaH ? ityAha-arthajJAnAvizeSataH / arthasyaiva na svarUpasya jJAnaM tasmAdavizeSA. davalakSaNyAt / na hi yadyasmAdaviziSTaM tattadUSaNAparAmRSTaM bhavitumarhati tdvishisstttvsyaivaabhaavprsnggaat| "asiddhaM tasya tadaviziSTatvam , tadAha-pratibhAsabhidA yadi / pratyAtma bhAsanaM pratibhAsaH svaprakAzanaM tena bhidAsAkArajJAnasyArthajJAnAdvizeSo yadi cet ; tatrAha-tatrApi tadbhidAyAmapi tadUSaNaM bhavatIti yAvat / atredamaidamparyyam-nAviziSTatvamarthajJAnAt sAkAra... "jJAnasyAnAtmaveditvamucyate yataH pratibhAsabhidocyeta,kintu viSayaviSayiNoranyatarAparijJAnameva / taJcAsti svaprakAze'pi jJAne / kadA ? ityAha-anarthasaMvittau arthaparicchityabhAve / tathA ca, arthajJatvaM yadvad durbodhaM svaprakAzazUnyasya / svaparAbhyAM tadbodhapratiSedhAt pUrvamasmAbhiH // 632 // paramArthasattvam / 2 tadbhAgajJAnaghaTanasyaiva / 3 -yamaM bhava-A0, ba0, 50, s0| 4 satyasyAtmamA0,00,05 nyAyavi. zlo0 8 / 6 jJAnAnAm / . ghaTanAdhikaraNajJAnAnA bhedaparijJAnasya / 8 pratikSaNabhedaniyama / 9 jJAnasya / 10 samayakramAnupAtitvena / " kalpanayetasyAH A0,0pa0,sa0 / 12 buddheH / myAyavi0 shlo02|14 asiddhatvasya t-aa0,0p0s0|15 -jnyaansyaatmvedi-aa0,b0,50,s0| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1221] prathamaH pratyakSaprastAvaH 225 tadvadihArthagrahaNe tatsArUpyaM svavedino'pi katham / gamyeta, tanmukhena yadarthagrahaNaM bhaNanti pare // 633 // arthasarUpajJAnagrahaNameva hi pareSAmarthagrahaNam upacArAt , tattvatastadeva ca sArUpyajJAnaM kathamarthAparijJAne bhavet ? jJAnamAtraparijJAnAdbhavatyeveti cet ; na ; sArUpyasya sambandhavad dviSThatvena tatparijJAnasyaikarUpaparijJAnamAyAdasambhavAt / dviSThasArUpyasaMvittinaikarUpapravedanAt / dvayasvarUpagrahaNe sati sArUpyavedanam // 634 // anyathA sambandhajJAnasyApi tanmAtrAdeva sambhavAdazlIlamevedaM bhavet-"dviSThasambandha. saMvittiH" [pra0 vArtikAla0 111 ] ityAdi / bhavatu parijJAta evArthe sArUpya'parijJAnamiti cet ; kutastatparijJAnam ? tata eva jJAnA- 10 diti cet ; yadi sArUpyamanAdRtya ; niSphalaM tarhi tatkalpanam / tatparijJAnamukhenaiveti cet ; na; 'arthaparijJAne 'tatparijJAnam , "tanmukhena cArthaparijJAnam' iti parasparAzrayAt / sArUpyAntaraparijJAnamukhenaiveti" cet ; na; ekArthApekSayA "tadantarasyAbhAvAt / bhAve'pi "kathamarthAparijJAne "tasyApi parijJAnam ? parijJAta evArtha iti cet ; na; 'kutaH' ityAderanubandhAdana"vasthAnAnuSaGgAt / tanna tata evArthasya tatsArUpyasya ca parijJAnam / atrArthe 'vimukha' 15 ityAdervyAkhyAnam -mukhamiva mukhaM caitanyaM vasturasaparijJAnasya tadadhInatvAt , vigataM mukhaM yasmAtsa vimukhaH acetanArthaH, sa ca jJAnaJca vimugvajJAne tayoH saMvedaH samatvena svarUpatvena vedanam / svato viruddho'nupapanna iti / anyata eva tarhi jJAnAttatsArUpyasya vyaktistenArthasya tajjJAnasya ca prahaNasambhavAditi cet ; na; tenApyanAdRtasArUpyeNa tadagrahaNAt , prathamajJAne'pi tatkalpanAvaiphalyAnuSaGgAt / sArUpyaparijJAnamukhena tu tena tadbrahaNe 20 pUrvavat parasparAzrayasya sArUpyAntarakalpane cAnavasthAnasya prasaGgAt / tanna tato'pi prathamajJAnasArUpyasya saJcAraH sampratipattiH, tatsArUpyasyaivAsampratipatteH / tasyApyanyataH parijJAnapari. kalpanAyAmanavasthAnam / atra cArthe 'vyaktiH ' ityAdi 'anavasthAnam' ityantaM sugamatvAvyAkhyeyam / tato na pratyakSAttato'nyato vA sArUpyaparijJAnam / nApi tatpRSThabhAvino vikalpAt ; tasyAvastuviSayatvAt / tato'pi vastusiddhAvati- 25 prasaGgAt / vakSyati caitat "ayamevaM na vetyevam" ityaadinaa"| sArUpyamapyavastveveti cet ; na; arthasvarUpa-A0, ba0, pa0, sa0 / . 2 kathamarthapari-A0, ba0, 10, s.| 3 jJAnajJAnamAtrabA0, ba., s.| jJAnAjJAnamAtra-pa0 / 4 ekarUpajJAnamAtrAdeva / 5-jJAna evA-A0, ba0, pa0 / sArUpya evaM pri-bhaa0,b0,50,0| 7 sArUpyakalpanam / 8 sArUpyaparijJAna / 9 sArUpyaparijJAnam / 10 sArUpyamukhena / 1-mukheneti bhA0,sa. / 12 sArUpyAntarasya / 13 kathamarthapari-bhA0, ba0, 50, s0|14 bAmapyAntarasyApi / 15-vsthaanuss-aa0,0,50,s0| 16 tenApyanAvRta-A0,0pa0 / 17 anyajJAnena / 18-vamAdinA. A0,0,50, s0|11 nyAyavi. zlo. 62 / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 nyAyavinizcayavivaraNe [123 tadAtmanaH pratyakSasyApyavastutvaprasaGgAt / tadayam aJjanavinyAsAdeva locanabhaGgaH / pratyakSasya tatprati N 'saMskArArthenaiva sArUpyeNa 'nIrUpatvasyopasthApanAt / avastuviSayasyApi tasyai tatra prAmANyaM pratibandhAditi cet; na; anumAnAdanyasya tadabhAvAt / tasya ca " prakAzaniyamaH" " ityAdau niSetsyamAnatvAt / tato na kutazcidapi sArUpyaM suparijJAnam / tato na tajjJAnaM 5 vizeSyaM nApi tasya vizeSaNaM sArUpyam, ata idamuktam- avizeSyavizeSaNam / iti sUktaM 'nirAkAretarasya ' ityAdi / tato na yogasaugatAvanyonyamatizayAte asvavedanAdiva svavedanAdapi saMvedanAdarthasiddherabhAvAt / mA bhUttatsiddhiH, saMvedanamAtrasyaivAbhyupagamAditi cet; na; "svatastattvam" ityAdinA tannirAkaraNAt / idAnImanavasthAnameva saMvidviSayaM pUrvoktaM vyaktIkurvannAha - 10 jJAnajJAnamapi jJAnamapekSitaparaM tathA // 21 // jJAnajJAnalatAzeSanabhastalavisarpiNI / paryante - 'prasajyeta' iti / nirAkArameva jJAnaM tato nAnavasthAnaM paratastatra sArU - vyaparijJAnAbhAvAditi cet; na; tadvadeva prathamajJAnasyApi nirAkAratvApatteravizeSAt / nirAkArasya kathaM viSayaniyamaH ? ityapi na yuktam paryantajJAne'pi samAnatvAt / zaktiniyamAttatra 15 tanniyamaH prathamajJAne'pi na vaimukhyamAvahati / tadevAha - [ prasajyeta ] anyathA tadvatprathamaM kinna mRgyate 1 // 22 // iti / tataH prathamavat paryante'pi " sarUpameva jJAnam / tasya ca parataH pratipattau tadavastha eva "tatprasaGgaH / tatra ca sudUramanusRtyApi paryantajJAnasya kutazcidapratipattau na tatastatpUrvasya nApi 'tatastatpUrvasya parijJAnaM yAvatprathamajJAnamapratipannam / " arthapratipattirarthAkArajJAnapratipattereva 20 tatpratipattitvAt tasyAzcAbhAvAditi pravRttyAdivyavahAra vikalamakhilaM jagadbhavet, tattvapratipattimUlatvena tadabhAve'bhAvAt / etadevAha - 25 gatvA sudUramapyevamasiddhAvantyacetasaH / asiddheritareSAM ca tadarthasyApyasiddhitaH // 23 // asiddho vyavahAraH iti / mA bhUttadvyavahAra iti cedAha - " tasyArtha - ayamataH kiM kathayA'nayA ? iti / 1 saMsArA-A0, ba0, pa0, sa0 / 2 nirUpa - A0, ba0, pa0, sa0 / 3 vikalpasya / 4 7 - diva khavedanAdartha - A0, ba0, pa0, vastupratibandhAt / 5 prAmANyAbhAvAt / 6 nyAyavi0 zlo0 33 / sa0 / 8 nyAyavi0 zlo0 56 / 9 - parastathA A0, ba0, pa0, sa0 / 10 paryantajJAne viSayaniyamaH / 11 svarUpa-A0 pa0, ba0, sa0 / 12 anavasthAprasaGgaH / 13 kutazcitpra-A0, ba0, pa0, sa0 / 14 paryantajJAnAt / 15 upAntyajJAnasya / 16 upAntyajJAnAt / 17 arthAprati - tA0 / 18 pravRtyAdivyavahArasya / tasyArtha - A0, ba0, pa0, sa0 / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH ayaM saugataH kiM na kiJcit kurvIta" iti zeSaH / kayA ? kathayA vArtikAdirUpayA, anayA prasiddhayA / kutaH ? ityAha-- 'ata:' iti / ato vyavahArAdeva kathA yata iti / etaduktaM bhavati sati hi pratipAdyapratipAdakAdilakSaNe vyavahAre sambhavati kathA tasyAstadvizeSatvAt asati tu tasmin tasthA evAbhAvAn / kathaM taya kimapyasau ziSya vyutpAdanamanyadvA kurvIteti ? 227 2 7 " 99 10 yadi vA, 'nirAkAretarasya ' ityAdinaiva prasaGgAgataM saugatamavakSipya naiyAyikameva punarapyapakSipannAha - 'jJAnajJAnam' ityAdi / nanu taM prati na yuktamanavasthAprasaJjanam : na hi tanmate jJAnajJAnasya parijJAnaniyamaH, tadaparijJAne'pi doSAbhAvAt / tatkathamasya tada parApekSaNaM yatastatprasaGgaH ? prathamajJAnasyApi tanniyamaH kasmAditi cet ? na; tatrApi tadabhAvAt / na tasyApi niyamena parijJAnam, aparijJAtasyaiva tasyApi viSayaprakAza 4katvAt, tAvataiva vyavahArasyApi sambha-diti cet; ka idAnIM parokSajJAnavAdino mImAMsaarat' vizeSaH syAt ? ayameva yattasyai parokSameva jJAnam, , naiyAyikasya tu kadAcitpratyakSamapIti cet; ucyate - yadA tatparokSam ; tadA tadastIti kutaH ? bhavato'pi " tathAvidhaM pAvakAdikaM "cidastIti kuta iti cet ? mA bhUt, 20 na kAcit kSatiH / na caivaM "bhavataH 'aparijJAtasyaiva viSayaprakAzatvam' ityabhyupagamakSateH / anyadA pratyakSatvAditi cet; na; tatastadaiva tatsattvo - pptteH| ekadA pratyakSasyAnyadApi sattve nityamarthajJAnaM bhavet, pUrvApara koTyorapi apratItasyaiva satvopapatteH / parokSasyApi tatkAryAdvyavahArAdastitvaM pAvakasyeve" dhUmAditi cet; na; vyavahArasyApi dhUmavadaparijJAtasyAgamakatvAta / parijJAtasyaiva gamakatvamiti cet; na; tatparijJAnasyApi arthaparijJAnavadaparijJAne kuto'stitvam ? vyavahArAdeva tatkRtAditi cet; na; tatrApi 'vyavahArasyApi' ityanusandhAnAd" avyavasthApatteH / tato yaduktaM bhAsarvajJena - " tadapraaat aaist vyavahArAH pravRttA iti kuto'vagama iti cet ? iti pUrvapakSayitvA tatprativacanam -taddvyavahAradarzanAdeva aGkuraduHkhAdidazanAd bIjA'dharmAdinizcayavat" [ ] iti ; tatprativihitam ; vyavahAratastadavagamasya anavasthAdoSopahatatvena duSkaratvAt / 15 dyabhyupagamyApi parokSatvamanavasthAnadoSAnna nirmuktiH, arthajJAnasya pratyakSatvaniyama evAGgI kartavyaH / tadvattajjJAnasyApi tanniyame kathaM tadantarAnapekSaNaM yato 'jJAnajJAnalatA' ityA- 25 3 5 1 kurvateti bhA0, ba0, pa0, sa0 / 2 vyavahAre devakathA yataH tA0 / 3 kathayataH A0, ba0, pa0 / 4 vyavahAravizeSatvAt / 5 vyavahAre / 6 kathayA / 7 saugataH / 8 naiyAyikam / 9 jJAnajJAnAparijJAne'pi / 10 tadanyajJAnApekSaNam / 11 anavasthAprasaGgaH / 12 parijJAnaniyamaH / 13 prathamajJAnasya / 14 - prakAzatvAt tA0 / 15 naiyAyikasya / 16 mImAMsakasya / 17 jJAnam / 18 parokSam / 19 kvacidasti kutaH A0, ba0, pa0, sa0 / 20 naH kA-A0, ba0, pa0, sa0 / 21 bhavato'pi pari-tA0 / naiyAyikasya / 22 pratyakSakAla eva / 23 utpatteH prAkkoTau vinAzAt pazcAtkoTau / 24 jJAnasya / 25 - syaiva dhU-A0ba0, pa0 / 26 vyavahAraparijJAnasyApi / tatparijJAtasyA - A0, ba0 / 27 vyavahAraparijJAnakRtAt / 28 sandhAdavya - tA0 / 29 yadabhyu - A0, ba0, pa0, sa0 / 30 me vAzI - A0, ba0, pa0, sa0 / 31 arthajJAnajJAnasyApi / 32 tadantarApe - A0, ba0, pa0, sa0 / 20 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1124 dyanavasaraM bhavet ? paryante kasyacijjJAnasyAtmavedanatvAdanavasaramevedamiti cet; na; tadvatprathamajJAnasyApi 'tattvAnuSaGgAt / tadevAha - 'anyathA tadvatprathamaM kinna mRgyate' iti / tatastasyApyanyata eva vedanAdanavasthAnameva / nAnavasthAnaM viSayAntarasannidhAnAt / sannihite hi viSayAntare tatraiva jJAnam, na 5 jJAnajJAnAdAviti cet; na; sannihite'pi tasmin tasyaivAntaraGgatvena balIyastvAt / antaraGgospi (hi) jJAnajJAnAdiH AtmasamavAyAt, na viSayAntaraM viparyayAt, pratyAsannasambandhazca / pratyAsanno" hi tartra manasaH sambandhaH saMyuktasamavAyalakSaNaH trayasannikarSatvAt, viSayAntarajJAnahetustu sambandho viprakRSTaH 'catuSTayAdisannikarSatvAt / tato balavati pratyAsannasambandhe jJAnajJAnAdau svaviSayajJAnajananasamarthe sati kathaM sannihite'pi viSayAntare jJAnaM yadanavasthAnaM 10 na bhavet ? avyApaka " tatsannidhAnam, vyAptiviSaye mAnasapratyakSa sakalArthavedini mAhezvare ca jJAne tadabhAvAt / " tato na viSayAntarasannidhAnamaGgamavasthiteH / satyapi viSayAntarasannidhAnAde'vasthAne kathaM paryantajJAnasyApratipannasyAstitvam ? kiM punaH pratipattyA vyAptamastitvaM yena tadabhAve na bhavet ? bADham ; kathamanyathA' vyomakusumAdestannaM bhavet ? sarvasya tarhi sarvajJatvaM "sataH sarvasya vedanAt / " pratyekaM na vedanaM "bahubhireva vedanAditi cet; na; asarvajJenaivamapi " pratipattumazakya15 svAditi cet; satyam; asti pratipuruSaM sarvajJatvam, anyathA vyAptiparijJAnAbhAvasya nivedanAt / paryantajJAnasyApi tarhi pAvakAdivat vyAptijJAnaviSayatvAdevAstitvamiti cet; kathaM tahIMdamuktaM bhAsarvajJena " - " na punaravidito nAstyevopalambhaH" [ ] iti / "kathaM vA vyAptijJa' nasyAstitvam ? bhavatAM katham ? svayamupalambhAt ; mamApyevamiti cet; na; 'anyathA' ityAdidoSAt / upalambhAntarAditi cet; anupaghAtamanavasthAnam, 20 tasyApi tadantarAdastitvopapatteH / tatrApi viSayAntarasannidhAnAdavasthAnamiti cet ; na ; 'satyapi ' ityAderanubandhena cakrakaprasaGgAdanavasthApattezca / tataH paryantajJAnasyApratipattikatvAdabhAva 24 eva vaktavyaH / tadanena zaktiparikSayAt IzvaraniyogAccAvasthAnamiti prativihitam ; paryantajJAnasyApratipattikatvenAbhAvaprasaGgAt / tadabhAve ca tadviSayasyApyabhAvastAvadevaM yAvat prathamajJAnasya 25 tadarthasya cAbhAva ityasiddha eva tannibandhano vyavahAra iti / tadAha 1 AtmavedanatvAnuSaGgAt / 2 paryantasyApi jJAnasya / 3 viSayAntara eva / 4 atra tADapatraM truTitam / 5 - sanne hi tatra manaH sa-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 jJAnajJAnA do / 7 jJAnajJAnAdiH AtmA manazceti trayam / 8 hetustatsambandhI A0, ba0, pa0, sa0 9 viSayAntaram indriyam AtmA manazceti catuSTayam / 10 viSayAntarasannidhAnam / 11 tato viSa-A0, ba0, pa0 / 12 - danavasthAne A0, ba0, pa0, sa0 / 13 - pannavyAptitvam A0, ba0, pa0, sa0 / 14 pratipattyA astitvavyAptyabhAve / 15 astitvam / 16 svataH bhA0, ba0, pa0, sa0 / satvena rUpega / 17 sataH tattadvyaktirUpeNa / 18 sAmAnyarUpatayA / 19 bahuvyaktidvAreNa / 20 - jJena punara-A0, ba0 pa0, sa0 / 21 kathaM vyA-A0, ba0, pa0, sa0 / 22 upalambhAntarasyApi / 23 anyasmAd upalambhAntarAt / 24 - nAdanavasthAnamiti A0, ba0, pa0, sa0 / 25 tadviSayatvasyA- A0, ba0, pa0, sa0 / upAntyajJAnasya / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 24] prathamaH pratyakSaprastAva: 229 gatvA sudUramapyevamasiddhAvantyacetasaH / asiddheritareSAM ca tadarthasyApyasiddhitaH // 23 // asiddho vyavahAro'yam iti / tataH kim ? ityAha ataH kiM kathayA'nayA / 5 ataH anantaranyAyAt / kim ? na kiJcit 'vyutpAdyam' iti zeSaH ? kayA ? kathayA sUtravArtikAdilakSaNayA / anayA prasiddhayeti / tattvajJAnavyutpAdanameva hi 'tasyAH prayojanam-anantaranyAyenaM ca tadabhAvAnniSprayojanaiva katheti bhAva iti / 'nirAkAratara' ityAdayaH antarazlokAH vRttimadhyavartitvAt , 'vimukha' ityAdi. vArtikavyAkhyAnavRttigranthamadhyavartinaH khalvamI zlokAH / vRtticUrNInAM tu vistArabhayAnAsmA- 18 bhirvyAkhyAnamupadaryate / saGgrahazlokAstu vRttyupadarzitasya vArtikArthasya saMgrahaparA iti vizeSaH / tadevamavasthApite'rthajJAnasyAtmavedane sAGkhyaH prAha-satyam , arthajJAnaM pratyakSamiti nAtra vivAdaH kintu tatparArthamacetanazca / parArthaM tat saMhatatvAt , shynaasnaadynggvt| zayanAsanAdyaGga hi parasparapratyAsattiviziSTatayA saMhataM parArthamevopalabdhaM tasya tadupabhoktRzarIrArthatvenopalabdheH, 'ato na sAdhyavaikalyamudAharaNasya / nApi hetorasiddhatvam ; arthajJAnasyApi guNatrayarUpatayA saMhata. 15 tvopapatteH / sannivezavizeSo hi saMhatatvam , tacca bhedasavyapekSam , bhedazcAvikalo guNAnAmiti saMhatameva tadAtmakamarthajJAnam / tadAtmakatvaca tasya yathAsambhavaM sukhaduHkhamohanimitta. tvenAdhyavasAyAt" / na hyatadAtmaka" tannimittaM bhavitumarhati atiprasaGgAt / bhavati ca "tataH kasyacitkadAcit sukham anyadA duHkhaM moho vaa| tato guNatrayAtmakam , tatazca parArtham , "ata evAcetanam / parArthatvaM hi parAnubhavApekSatvaM viSayatvamevocyate / viSayazca ghaTAdiracetana eva pratipannaH / tata idamucyate-'arthajJAnamacetanaM viSayatvAt ghaTAdivat' iti / tatredamAha pratyakSo'rthaparicchedo yadyakizcitkareNa kim // 24 // atha nAyaM paricchedo yadyakiJcitkaraNa kim ? arthasya nIlAdeH paricchedo nirNayaH arthaparicchedaH / pratyakSaH svAnubhavAdhyakSavedyaH tathaiva vyavasthApitatvAt / anena 'arthajJAnamacetanam' iti pratyuktam ; acetanatve 25 1 kthaayaaH| 2 -na tada-A0, ba0, 50, s.| 3 -madhyavivartinaH taa0| 4 vRtticUrNitA tu A0, ba0, 50, s0| 5 vRttipradarzitasya A0, ba0, 50, s.| 6 "saGghAtaparArthatvAt-iha loke ye saGghAtAH te parArthA dRSTAH paryakarathazayyAdayaH"-pAMkhyakA0 mAThara0, gaur3apAda0, yuktidI, tatvako. kA. 16 / 7 zayanAsanAdyaGgasya / 8 tato A0, 20, 50, sa0 / 9 bhedasaMvyapekSyaM A0,0, sa... -vasAyo na bhA0, 80,50, s.| " sukhaduHkhamohAnAtmakam / 12 arthajJAnAt / 15 anyathA du-A0,0,0, s0|14 tata A0, ba0, 10, s0|15 arthajJAnaJceta-A0, ba0, 10, s.| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1125 svsNvedytvaayogaat| tata idamucyate-cetanastatparicchedaH', svasaMvedyatvAt , yastu na cetano nAsau tathA yathA nIlAdiH, svasaMvedyazca tatparicchedaH, tasmAccetana iti / nAyaM prayojako hetuH, svayamacetanatve'pi tasya cetanasaMsargeNa svavedanopapatteH / evaM tavedanasya vibhramaH syAditi cet ; na ; avyatirekApekSayA tadabhyupagamAt / abhyupagamyata 5 eva cetanatatpariccheda~yoravyatirekavedanasya vibhramatvam, vyatirekasyaiva paramArthatvAt / pratyakSatvaM vibhramasya kathamiti cet ? na ; vastutastasyApyabhAvAt kevalamanutpannavivekadarzanapratipatrabhi. prAyAnusandhAnamAtreNa tadabhidhAnAt / tanna svasaMvedyatvaM cetanatvasAdhanAyAlaM tatparicchedasya anyathAnupapattivikalatvAditi cet ; tadidamaparyAlocitameva parasya vacanam ; vibhramaviSayatvenaM cetanatatparicchedayorapi tadavivekavadavastutaiva prApnuyAt / idamapyabhimatameveti cet ; kathami10 dAnIM tadavastutvasya 'pratipattiH ? vastubhUtasya tadvadanasyAbhAvAt , avastubhUtAcca" avastupratipatterapi durupapAdatvAt / vakSyati caitat "vibhrame vibhrame teSAM vibhramo'pi na siddhyati / " [nyAyavi0 zlo0 54] iti / tato vastubhUtameva tadvadanamaGgIkartavyamiti kathanna tatrAyaM doSaH-'cetanajJAnabhAgayora. pyavastutvaM vibhramaviSayatvAt tadavivekavat' iti ? tayoravibhrAntameva tadvadanaM nirbAdhatvAt , 15 tadaviveke tu bhrAntameva "bAdhavattvAt , tasmAdasiddhameva "tayovibhramaviSayatvamiti cet ; bhavatyevedaM yadi "tadvedanameva labhyeta / kuto na labhyate ? vivekAvedanAdeva / viveko hi jJAnabhAgAccetanasya tadaviviktaH" / kathaM "tadavedane 'tasyApi vedanam ? vedane vA viditAviditatvena cidAkAravivekayoH / viruddhadharmAdhyAsena bhedastatra kathanna vaH ? // 635 // vivekAdbhidyamAnazca "tadAkAro bajatyalam / jJAnabhAgena tAdAtmyamabhAvAdanyathA gateH // 636 // tathA ca vastutastatraM cidrUpatvavyavasthiteH / citi saMsargatazcittvaM tasyetyanucitaM vacaH / / 637 // tasmAdekAntato bhedAzcitsvabhAvavivekayoH / viruddhadharmAdhyAse'pi naivAyaM zakyakalpanaH // 638 // ekAntAbhedapakSe ca cidrUpasyApyavedanam / tadvivekavadeva syAditi "tatsambhavaH katham // 639 // -daH saMve-A0, ba0, p0| 2-di kha-bhA0, ba0, 50, s.| 3 arthajJAnasya / 4-danayora-A0, ba0, 50, s0|5 pratyakSatvasya / 6 pratyakSatvAbhidhAnAt / 7 vacanaM hi vi-bhA0, ba0, 50, s0| 8-tve cetanatatpa-mA0,0, s0|-ve cetntvaatttp-p0| 9 pratipattarvastu-A0, ba0,50, s0|1. -tAca vastu-bhA0, ba0, 50, s.| 11 bAdhavatvaM ta-A0, b0,50| bAdhakatvAt s.| 12 cetnjnyaanbhaagyoH| // bhavataivedaM aa0,10,50|14 cetanajJAnabhAgayorvedanameva / 15 cetanAdabhinnaH / 16 vive. kAvedane / 1. cetanasyApi / 18 cidaakaarH| 19 jJAnabhAge / 2. cidrUpasadbhAvaH / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 125] prathamaH pratyakSaprastAvaH avivekaparijJAnaM tena jJAnasya yadbhavet / 'saMsArakAraNatvena kApilairabhilapyatAm // 640 // cidrUpavadvivekasyApyathavA niyamAdhe / kathaJcidbhedaktRptistu jJAnadRgbhAgayorapi // 641 // tadvadeva bhavedetaddevairanyatra bhASitam / "vitteviSayanirbhAsavivekAnupalambhataH / vijJAtAyAH kvacitsiddho viruddhAkArasambhavaH // " [siddhivi0pra0pari0] iti / tato yat patanjaleH sUtram - "dRgdrshnshktyorekaatmtevaasitaa"| [ yogasU0 2 / 6] iti / yacca tatraiva vindhyavAsino bhASyam-"bhoktabhogyazaktyoratyantAsaGkIrNayoravibhAgaprAptAviva satyAM bhogaH prakalpyate" [ yogabhA0 2 / 6 ] iti ; tatprativihitam ; 10 ivArthatvAnupapatteH, vastuta evoktena nyAyena tayoravibhAgasya bhAvAt / na hi sAkSAdeva satastadavibhAgasya ivArthatvamupapannam ; tacchakyorapi tadarthatvaprasaGgAt / tathA ca tadvadevAvaMstusattvaM tayorapIti sa eva punarapi mAyAvAdaH prAptaH / nirupadravapratipattiviSayatvena tacchaktyoreMnivArthatvaparikalpanaM tadavibhAge'pi samAnam-kathazcittasyApi" nirupadravatayaiva prativedanAt / kutazcAyamivArthaH pratipattavyaH ? tata eva darzanazabdavAcyAt jJAnabhAgAditi cet / 15 "tenApyAtmAnamapratiyatA kathaM tatra 'hagekatvasya ivArthasya pratipattiH "eka ivAhaM dRzA' iti ? na hi sphaTikamapratiyataH 'pravAla iva sphaTikaH' iti pratipattiH / Atmanazca "yadi dRkchaktyasaGkIrNatayaiva parijJAnam ; na bhavatyeva tata ivArthavedanam / dRkazaktyA svamasaGkIrNaM tadbhAgaH pravidannayam / tatsaGkIrNa ivAsmIti kathaM nAmAvabudhyatAm ? // 643 // zubhrameva maNiM kazcit kasyacitparipazyataH / na hyArakta ivetyeva tatra buddhiH pravartate // 644 // kathaM vA tadasaGkIrNasyAtmanaH syAttato" gatiH / acetanatvAttasyaiSa na dharmo'yaM ghaTAdivat / / 645 // dRkzaktisaGkarAt so'pi cetano yadi kalpyate / tannAsaGkIrNatadvittau tatsAkaryAvyavasthitaH // 646 // -rAkAra-A0, ba0, pa., sa. / 2 pAtaJja-tA0 / 3 -tmatevAsmi-A0, ba0, 50, s.| 4 evArtha-A0, ba0, 50, s0| 5 dRgdarzanazatyorapi / / ivArthatva / 7 avibhAgavadeva / 8 -vastusvaM sa. / 9 -ranivAryasva-pa0, s.| 10 anivArthatvaM vastutvamiti / " avibhAgasyApi / 12 -yamevArthaH mA0, ba0, 50, s0| 13 -ti cittenApi s0|14 jJAnabhAgenApi / 15 dRgekatvasyArtha-A., ba0.50, s0| 16 ekaivAhaM A., ba0, 50, s.| 17 -taH pATala iva bhA0, ba0, 10, s.|18 -pttitaatm-aa0,b0,10,s.| 19 yadi tacchattya-A0,ba0pa0 / ydetcchky-s.| 2. parata A., ba0, 50, s0|21 jJAnabhAgAt / 22 jJAnabhAgo'pi / 23-ryavyava-bhA0, ba0, 50, s.|| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [1125 anyayA yadi 'saGkIrNa(Na) dRkchaktayAtmAnamanyayA / asaGkIrNatayA vetti virodhAnavakAzanAt // 647 // tanna tatsaGkare'pyevaimivArthatvopakalpane / prAcyaprasaGgato yasmAdavyavasthAmatibhramaH // 648 // kathaM vA jJAnabhAgasya svata eva cidrUpAsaGkIrNatayA parijJAnaM acetanatvAt kalazAdivat ? cetanasaGkIrNatayA cetana evAmityapi na zobhanam ; tadasaGkaraparijJAnasamaya eva tatsaGkarasyAvyavasthitevirodhAt / nAsti virodhaH, yasmAd anyaiva sA dRkzaktiryadapekSamasAGkaryaparijJAnaM tadbhAgasya, sApyanyaiva tacchaktitsaGkarApekSaM tasya cetanAyamAnatvamiti cet ; na; "prAcyasyeva tatsaGkarasyApi avidyAviSayatayA~ ivArthatve tatrApi 'kutazcAyamivArthaH 10 pratipattavyaH' ityAdiprasaGgasyAnubandhAdavyavasthayA buddhivibhrmaaptteH| pratipitsAnivRttyA tadvibhramanivRttiravasthitibhAvAt , yAvantaH khalvivArthatayA tacchaktisaGkarAH pratipitsitA niSpanne tAvatAM tatparijJAne bhavatyeva vyavasthA, tadapareSAm ivArthatayA pratipitsAvaikalyAditi cet ; kathamidAnImapratipannAste sUtrabhASyAbhyAM tadarthatvenAbhidhiyeran , pratipannavastuviSayatvAt prekSAvatAM vacanapravRtteH ? tasmAdavazyambhAvinI sAkalyena tatpratipattiriti kathamanavasthA. 15 vyAvRttiryato mativibhramo na bhavet / nApi tacchakteraparAparatvam yataH kayAcittasya saGkaraH kayAcicca viparyayaH parikalpyate, parasyaivamanabhyupagamAt / tanna tata eva tasya tacchakti. saGkaravikalasya pratipattiH, yata ivArthasya tata evAdhigamaH syAt / / nApi parataH; tasyApyacetanatve ghaTAdivadeva pratipattidharmatvAnupapatteH / 'dRkzaktisAGka. ryAccetana eva paraH' ityapi na yuktam ; tatrApi tatsAGkaryasya ivArthatvena svataH pratipatterukta20 nyAyenAsambhavAt , parataH pratipattau anavasthApatteH / dUramanusRtyApi kasyacidananyAdhInameva cidrUpatvamabhyupagantavyam / anyathA tataH kasyacidivArthatvAparijJAnAt / ityupapannamarthajJAnasya vastubhUrtacetanatvanivedanArtha pratyakSagrahaNam , acetanatve kalpitaMcetanatve ca pratyakSatvAnupapatteH / bhavatu pratyakSastatpariccheda ityatrAha-'yadi' ityAdi / yadyayamabhyupagamyate tadA akizcitkareNa na kiJcitkarotItyakiJcitkaraH puruSaH, tasyaivAkartRtvAbhyupagamAt , tena 25 kim ? na kiJcitphalam / niSphala evAsau "kalpita ityarthaH / saphala evAsau tatparicchedasyA. dhiSThAnAt , saM hi cetanAdhiSThita eva pravRttimAn , cetanazca nAparaH puruSAditi cet ; na; acetanatvasyAsiddhatvAt, tatra svata eva cetanatvasyopapAditatvAt / etena bhogastatphalamiti / saMkIrNa yacchattyAtmAnamanyayA A0, 20, 50, sa0 / 2-reSvevamivA-A0, ba0, 50, sa0 / 3 kathaJcAjJAna-prA0, ba0, 50, s0| 1 prAcyasyaiva bhA0, ba0, 50, sa0 / 5 -tayaivArtha-A0, ba0, p0,s| 6 svata eva mA0, ba0, 50, s0|7-nyaadiinmev A0, ba0, 50, s0| 8 -tamace-mA0,ba., pa0, s0| 9-tamace-mA0, ba0, 50, s0|1. kalpate i-A0, ba0 / kalpyate i-pa0 / 11 paricchedaH / 12 pricchede| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1225] prathamaH pratyakSaprastAvaH 233 pratyuktam ; tasyApi viSayadarzanasya tata eva bhAvAt / cetanasyApi tadaparAdhiSThAnAdeva bhoktRtvakalpanAyAmavyavasthiteH puruSe'pi prasaGgAt / api ca, yadyayaM bhogaH puruSAdananya eva tadvadeva nitya iti vyartha eva bhogyasannidhiH akiJcitkaratvAt / bhogArtho hi tatsannidhiH, bhoganityatve ca kiM tena ? tatsannidhinityatvA. deva tannityatvamiti cet ; na ; anirmokSaprasaGgAt / Atyantiko hi~ parabhogoparamo bhoktu- 5 nirmokSaH, tasya ca bhogyasannidhinityatve durupapAdatvAdaparicyutireva saMsArasyeti kathamupajAta. tannivedasyApi"tApatrayanivRttaye tannivartanahetau jijJAsA tapazcaraNaM vA sambhAvyeta ? taduktamanyatra "dRzyadarzakayomuktinityavyApakayoH katham / yatastApAdvimucyeta tadarthazca tapazcaret ? // " [ siddhivi0 pari0 8] iti / tanna tatsannidhernityatvam / "tadanityatayaiva tarhi bhogoparamAdapavarga iti cet ; na; 10 taduparame tadAtmanaH puruSasyApyuparamAt "puruSocchedakaivalyavAdopanipAtAt / tanna bhogasya puruSAdananyatvam / anyatvamevAstu tasya tatpratibimbarUpatvAt , puruSapratibimbaM hi buddhivivartagataM tadttisarUpaM bhogaH / na ca pratibimbatadvatorabhedaH"; candratoyatatpratibimbayorbhedasyaiva pratipatteriti cet ; ucyate-tatpratibimbaM yadi na'tataH; tadavasthaM tadvaiphalyam / tata eveti cet ; tasya yadi 15 nityaM tatkaraNasAmarthya nitya eva bhoga iti kathamapavargaH ? bhogyasannidhAveva tatsAmarthyamiti cet ; na; prAgasamarthasya "tadApi tadayogAt , nityatayA svarUpapracyuterasambhavAt / prAcyAsa. martharUpaparityAgena tadA tatsamartharUpopAdAne tu pariNAmyeva paramArthataH puruSa ityayuktamuktam"citizaktirapariNAminI' [ yogbhaa01|2 ] iti / ___satyapi pUrva sAmadhye tatsannidhAveva "tasya "tatkartRtvaM sAmagrItaH kAryabhAvAt nAnyadeti 20 cet ;tadApi" tasya yadyanupacaritameva tatkAritvaM kathamuktam "guNakartRtve'pi tathA karttava bhavatyudAsInaH / " [ sAMkhyakA0 20 ] iti ? upacaritameveti cet ; vastutastarhi niSphala eva puruSa iti kathaM bhogAttadanumAnam tasyA'tatphalatvAt ? tato niSiddhamevatat (metat)"puruSo'sti bhoktabhAvAt" [sAMkhyakA017] viSayadarzanAtmakasya bhogasya / 2 paricchedAdeva / 3 cetanasyApi paricchedasya / 4 tadAparAdhi-A0, ba0, 50 / 5 bhogysnnidhinaa| 6 bhoganityatvam / 7 hi bhogo-A0, ba0, 50, s0| 8 "buddhereva puruSArthAparisamAptibandhaH, tadarthAvasAyo mokSaH"-yogabhA. 2018 / "tadarthAvasAyaH vivekakhyAtyA puruSArthasamAptiH"-yogavA0 2 / 18 / 9 bhogyanitya-bhA0, ba0, 50, s0|1. "duHkhatrayAbhighA. tAjjijJAsA tadapaghAtake heto"-sAMkhyakA0 |bhogsnnidhynitytve'pi / 12 puruSaccheda-A0, ba0, 10, s.| 13 -datazca-A0, b0,10,s.| 14 puruSAt / 15 bhogyasannidhikAle'pi / 16 bhogyasannidhAveva / 17 puruSasya / 18 pratibimba / 19 bhogyasanidhikAle'pi / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nyAyavinizcayavivaraNe [ 125 iti saptatikArasya, "ayameva ca tasya bhogo yattatra chAyAsakramaNasAmarthyam' [ ] iti ca tannibandhanakArasya / api ca, tena bhogena bhogyaM bhuJjAnaH pumAnna 'tAvadabhuktenaiva bhoktumarhati, muktAtmano'pi tattvaprasaGgAt / tasya sa bhoga eva na bhavati tena tasyAnanubhavAditi cet ; itarasyApi 5 na syAt tenApi tadananubhavasyAvizeSAt / bhuktenaiva bhuGkte iti cet ; kutastadbhuktiH ? svata iti cet ; vyathaM tadbhogakalpanam , bhogasyApi svata eva tatprasaGgAt / bhogAntareNa tatpraticchAyAlakSaNeneti cet ; natatrApi tadantarakalpanAyAmanavasthAnAt / tanna bhogena puruSasya sAphalyam / nApi kaivalyArthenopakrameNa; bhogAbhAve tasyaiva vaiphalyAt / bhogoparama eva hi "kaivasyam, bhogasya ca svata evAbhAvAt kiM taduparamArthenopakrameNa ? bhogAbhAve svataH siddhe kiMzuke pATalatvavat / kastadarthaM pravarteta yadi nonmAdavAn janaH // 649 // satyaM na tasya bhogastannivRttyai nApi vartanam / sadA zAntasvabhAvatvAt dRzimAtrasya tattvataH // 65 // kevalaM buddhisattvastho bhogAdirupacaryate / tatra svAmini rAzyeva senAvyUhagato jayaH // 651 // iti cedupacArasya niSphalasyaiva klpne| tato'nyatrApi tattRptiranavasthAnamAnayet // 652 // pramANAviSaye tasminnupacAraH kathaJca vA / pratIta eva yalloke dRzyate tatpravartanam / / 653 // na pumAn tAdRzaH kApi pratyakSeNAvalokyate / yAdRzaM kApilAH prAhuH prazAntabrahmavAdinaH // 654 // bhogAderliGgataH pUrva tasya jJAnaM nivAritam / pratyakSAdyaparijJAtaM kathamApto'pi taM vadet ? // 655 // Aptatvasyaiva tajjJAnarahite sambhavAtyayAt / AptAntaropadezena tajjJAne cAnavasthiteH // 656 // nApi dRSTAnumAnAptavacanebhyaH pramAntaram / yatastatpratipattiH syAdityasanneva te pumAn // 657 // . 1 tAvadbhukte-A0, ba0, 50, sa. / 2 satprasa-A0, ba0, 50, s.| bhoktRtvaprasaGgAt / 3 muktasya / 4 tadanubha-bhA0, ba0, 10, sa0 / 5 "puruSasya upacaritabhogAbhAvaH zuddhiH, etasyAmavasthAyAM kaivalyaM bhavati |"-yogbhaa. 355 / 6 na satyabho-A0, ba0, pa0 s0| 7 kathana vA A0, ba0, 10, s0| 8 upcaarprvRttiH| 9 ato nAnumAnAttadgatiH / 1.-te bhA0, ba0, pa., sa. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 25 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH tanna bhAkto'pi bhogAdistatreti suvivecayan / idamAha vaco devo 'yadyakiJcitkareNa kim' || 658 // 235 senAvyUha jayasyopapanna eva rAjanyupacArastasya pramANataH pratIteH / pratItiviSayatayA copacArasya loke pravRttidarzanAt / na caivaM puruSe bhogasyai kutazcittasyaivAnadhigamAt / na hi pratyakSeNa buddhisattvavyatiriktasya cidrUpasyAdhigatiH; tasya svayamacetanatvAt / sAMsargikAca caitanyAvyatiricya grahaNAnupapatteH / nApyanumAnAt; bhogAderliGgasya niSiddhatvAt, liGgAntarasya ca yathAsthAnaM nirAkaraNAt / nApyAgamAt ; tasyAptavacanAtvAt, tasmin kasyAzcidasambhavAt / AptAntaropadezAttatparijJAne cAnavasthAnadoSAt / na cAparaM pramANam, yatastatpratipattiH "trividhaM pramANamiSTam " [ sAMkhyakA0 4] iti vacanAt / tato niHzeSapramANavyApAradUrapathaparivarttitvena vyomAravindamakarandasaurabhasannibha eva puruSa iti kathaM 10 tasyopacArAdapi bhogavattvaM yato niSphalaM tatparikalpanaM na bhavet ? iti sarvametaccetasi kurvato devasyedaM vacanamAvirbhUtam - 'akiJcitkareNa kim' iti / 5 vikalpAntaramupakSiti- 'atha' ityAdi / 'atha' iti vitarke / paricchedo'rthanirNayo nIyaM na pratyakSaH, kintvacetana evAsAviti yadi ayaM parasyAbhiprAyaH / tatrottaram, akiJcitkareNa tatparicchedena kim ? na kiJcit / asiddhaM tasya akiJcitkaratvaM bhogApava- 15 rgArthatvAt, "bhogApavargArthaM dRzyam " [ yogasU0 2 / 18 ] iti vacanAt / bhogArthatvaM tu bhogyapratibimbAvahatvAt / viSayo hi taMtra pratibimbita eva puruSasya bhogyo bhavati, "buddhyadhyavasitamarthaM puruSazcetayate" [ ] iti vacanAt / apavargArthatvaJca rajastamobhyAmanabhibhUtasya savabhUyiSThatayA nitAntanirmalasya svarUpatacchAyAgata puruSa vivekapratipattikaratvAt / sati tadvivekaparijJAne tatrApi nirviNNasya cetanasya vairAgyabalena 'tatpratirodhena svarUpapratiSThAna- 20 syApavargasyopapatteriti cet; ucyate- tatparicchedaH puruSasyAtmanamanupadarzayan kathaM bhogyamupadarzayet "darpaNAdAvevamadarzanAt ? upadarzitAtmana eva darpaNAdestaM prati "mukhAdyupadarzakatvaprasiddheH / AtmAnamupadarzayannapi yadi tadantarapratibimbita mupadarzayati tadA tadantaramapyaparatadantarapratibimbitamevopadarzayati, tatrApyevamityaparAparatatpariccheda kalpanAyAmanavasthAnAnna prakRtabhogyo padarzanaM sambhavatIti kathaM tasya bhogArthatvaM "yada kiJcitkaratvaM na bhavet ? atadantarapratibimbitasya 25 tasyopadarzane sutarAmakiJcitkaratvaM viSayasyaiva tathA tadupadarzanopapatteH / 1 - vecayet A0, ba0, pa0, sa0 / 2 -sya zloke A0, ba0, pa0 sa0 / 3 upacAraH iti zeSaH / 4 pratyakSasya / 5 nApyupagamA-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 kazcidasa-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 - kSipataithe- A0, ba0, pa0, sa0 / 8 nAyaM pra-A0, ba0, ba0, pa0, sa0 / 10 tatprativiro- bhA0, ba0, pa0, sa0 / sa0 / 12 mukhyAdyu - A0, ba0, pa0, sa0 / 13 prAktanabho - A0, ba0, pa0, sa0 / pa0, sa0 / 9 buddhau / tatprati- bhA0, 11 - darpaNAdAveva darza-A0, ba0, pa0, ba0, pa0, sa0 / 14 yadi ki-A0, Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nyAyavinizcayavivaraNe [za25 akaraNA na viSayapratipattiH kriyAtvAt chidikriyAdivat / karaNaJca mukhyaM tatpariccheda eva vyavasAyasvabhAvatvAt, vyavasAyopalabdhasyaiva viSayasya upalabdhatvopapatteH, nendriyAdikaM viparyayAt / nApi tatpratipattau karaNAntarakalpanAyAmanavasthAnaM svata eva karaNatvAt , akara. Nasya hi tadanyataH pratipattiH / karaNasya tu tadrUpatayA paratra jJAnamupanayato nitarAmAtmani 5 sadupanayanaM prdiipvt| pradIpasya hi prakAzarUpatayA prasiddhameva paratrevAtmanyapi prijnyaanopnynm| tanna tannirapekSasya viSayasyaiva svarUpopadarzanamiti kathaM tasyAkiJcitkaratvamiti cet ? idamapya. kiJcitkarameva vacanam / tathAhi-yadi viSayopalambhasvabhAvaH puruSaH kiM tatparicchedena ? puruSavattadupalambhasyApi nityatayA tannirapekSatvAt , niSphalakalpanAyAmanavasthAnAt / tasyAtatsva. bhAvatve'pi nitarAM tasya niSphalatvam andhaM prati pradIpavat / tatsannidhau tasya tadupalambhanamiti 10 cet ; na; svayamazaktasya tadayogAt vyomakusumavat / svayamapi zaktau saiva tatra sAkSAt karaNam , tatra satyAmasatyapi pradIpAdau naktaJcareSu sAndhakArarUpadarzanasya prANimAtre andhakAra. darzanasya ca bhAvAditi kiM tatkalpanena ? teMdupadhAnena vyavasAyasvabhAvatvaM tadupalambhasyeti cet ; na; svata eva tasyApi bhAvAt / tatparicchedasyApi tadupasta(Ta)mbhAdeva tatsvabhAvatvaM na svato'cetanatvAt / tanna tasya bhogArthatvam / 15 ata evaM nApavargArthatvam , apavargasya bhoganivRttirUpatayA bhogAbhAve'nupapatteH / vivekapratipattyaGgatayA ca tasyApavargArthatvam / na ca tasya tadaGgatvamiti niveditamivArthavicAre / tataH sUktam 'akizcitkareNa kim' iti / api ca, nIlAdisukhAdiviSayopasthApanena hi tasya bhogArthatvam, tadupasthAnaJca tatpratibimbAt / tadapi kutastasyAvagantavyam ? tata eva"tatparicchedAt , sa eva hi 'mayIdaM pratibimbamasmAdarthAdupajAtam' iti pratyetIti cet ; na; tasya acetanatvena tadayogAt / cicchAyAsakramAccetana eva sa iti cet ; na; tatsaGakramasya puruSAdananyatve vakSyamANottaratvAt / anyatve tu na tasya. svatazcetanatvaM "tasya puruSadharmatvena anyatrAyogAt "caitanyaM puruSasya svarUpam" [ yogabhA0 119] iti vacanAt / cicchAyAntarasaGkramakalpanA yAmanavasthAnAt / bhavannapi kathaJciccetano yadi pRthagevArtha pazyati kiM pratibimba1, kalpanena ? puruSasyApi tathA tadarzanopapatteH / yadi na pazyati; kathaM tatkAryatayA prati bimbaM pratIyAt ? apratipanne kAraNe tatkAryatvasyAzakyapratipattikatvAt / indriyasyApratipattAvapi tatkAryatayA rUpadijJAnaM kathaM pratIyata iti cet ? na; svatastadanabhyupagamAt" / na hi tadevendriyajJAnamAtmana indriyakAryatvaM pratyeti; tadvyatirekAdeva liGgAttatpratipatteH / vakSyati caitat "akSAderapyadRzyasya tatkAryavyatirekataH" [nyAyavi0 zlo0 179 ] iti / 1 arthaparicchedena / 2 viSayopalambhakhabhAvAbhAve / 3 viSayaparicchedasya / 4 zaktI satyAm / 5 tadupAdhAnena tA0 / 6 puruSasya / 7 evAvargA-A0, ba0, 50 / 8 -ti vedi-A0, ba0, pa0 / 9 ataH bhA0, b0,0|1. viSayaparicchedAt / 11cetanatvasya / 12 -tadabhyupagamAt-bhA0, ba0, pa0 / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 25] prathamaH pratyakSaprastAva: 237 atrApyevamiti cet ; AstAM taavt| tanna tata eva tatkAryatvAvagamaH / pratyakSAdanyata iti cet ; na; tasyApyarthAviSayatve tato'pi tadasambhavAt / arthaviSayatvaJca yadi pratibimbamantareNa; prathamapratyakSe'pi vyarthaM tatkalpanam / pratibimbeneti cet ; tadarthakAryatvasyApi na svato'vagamaH pUrvavata / anyataH pratyakSAditi cet ; na; 'tasyApyarthAviSayatve' ityAdyanubandhAdavyavasthiteH / etadevAha pratyakSa karaNasyArthapratibimbamasaMvidaH // 25 // iti / karaNasya buddhivivarttasya svasya parasya vA pratyakSaM sphuTasaMvedyam arthapratibimbam arthakArya pratibimbam 'ayuktam' ityuparibhAgasthena sambandhaH / kutaH ? ityAha-asaMvidaH acetanatvAt / na hyacetanena kasyacitpratyakSatvamupapannam , cetanakalpanAvaiphalyApatteH / cetanatvenApyuktanyAyenAsaMvido'sampratipatteH / tanna pratyakSAttatparijJAnam / ___nApyanumAnAt ; pratyakSAbhAve tadapravRtterliGgAbhAvAcca / viSayaniyamo liGgamiti cet ; na; tasya 'etena' ityAdinA nirAkaraNAt / kAryavyatirekastarhi liGgam, kAryasya pratibimbalakSaNasya satyapi kAraNAntarasAkalye kadAcidanutpadyamAnatvAdidamavagamyate-asti kAraNAntaramapyasya yadabhAvAdidAnImanutpattiriti, sa cArtho vyapadizyata iti cet ; na; vyAtirekasyAsiddhaH, sati pUrvajJAnAdau tasyAvazyambhAvAt / bhavatu pratibimbasAdRzye tasmAdeva tasyotpattiH, 15 tadvaisAdRzye tu katham ? ato'rthAdeva tAdRzAttadupajananamiti cet ; tAdRzatve'pyarthasya kathaM tadupajanakatvam ? zakteriti cet ; sA kimanyatra tatkAraNe nAsti ? tathA cet ; kathamekapradhAnAtmakatvaM jagataH ? zaktyabheda eva tadupapatteH, zaktareva pradhAnArthatvAt / zaktInAM yadi bhinnatvaM hyasyAt pratikAraNam (?) / bhedAntaravadevAsAmapi kAryatvamApatet // 659 // taddhatuSvapi zaktInAmevaM bhedaprakalpane / zaktibhedaprabandhasyAnAditAyAM kathaM bhavet // 660 // ekazaktinibaddhatvaM jagadbhedasya kalpitam ? / yataH pradhAnaM tattvaM te labdhasajIvanaM bhavet // 661 // tadekazaktisadbhAve pratibimbavidhAyinAm / asatyapi kvacitkArya vyatiricyeta tatkatham // 662 // tanna kAryavyatirekasyApi liGgatvamiti nAnumAnAdapi tatparijJAnam / bhavatu puruSAdeva tatparijJAnaM tasya sAkSAdevopalabdhirUpatvAditi cet ; na ; tenApi pRthagarthatatpratibimbayoraparijJAne tayorhetuphalabhAvasya duravabodhatvAt / tatparijJAnaca yadi tatprati . pratibimbakalpanam / 2 nyAyavi0 zlo0 18 / 3 pUrvajJAnAdeva / " bhinnatvaM hi syA-pa0 / 5 kAraNAbhe-A0, ba0, 50 / 6 pravAdaM tattvaM bhA0, b0,50| 20 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nyAyavinizcayavivaraNe [126 bimbavato vijJAnAt ; tasyApi kutastatkAryatvamavagantavyaM tatkAryAttatastadavagaterayogAt / puruSAdeveti cet ; na ; tatrApi 'tenApi' ityAdeH prasaGgAdanavasthopanipAtAcca / svata eMva taiyostene parijJAne vyartha sArthapratibimbasyApi jJAnasya kalpanam vinApi svata eva puruSasyArthA vagamanasadbhAvAt / bhavatye (sve)vamiti cet ; tarhi na kaivalyam , sarvadA'rthasya bhAvena tadarzana5 syAnivRtteH / aMbhAve vA puruSavikalameva kaivalyaM bhavet , tadA dRzyAbhAvena "taddarzanasya kaivalye "tadekarUpasya puruSasyAsambhavAt / AtmadarzanarUpastadA puruSa iti cet ; na ; taddarzanasyApi 'dRzyadarzanAdabhedAt , anyathA niraMzatvavyApatteH / bhavatu tarhi "tadA tasya "svaparaviSayatvavizeSaNarahitA dRzireva rUpam, "draSTA dRzimAtraH" [yogasU0 2 / 20] iti vacanAditi cet ; kathamidAnI prAgatadrUpatve tadApi tadrUpatvaM 1. kauTasthyavyApatteH ? prAgapi tadrUpa eva sa iti cet ; kathaM dRzyadarzitvam ? ityayatnasiddhameva kaivalyaM bhavet / satyam, na tadApi tasya taddarzitvam, dRzyasannidhAnAdeva kevalaM "tadvyapadezAt , saMsArasya ca patmArthato'sambhavAditi cet ; kutaH sannidhijJAnam ? na tAvad dRzyAt ; acetanatvAt , cicchAyAsakramAcca cetanatvasya pratiSiddhatvAt / nApi puruSAt ; tasya vastuto nirviSayatvAt / sannidherapi "tadantaravazAdarzanakalpanAyAm anavasthAnAt / tato durbhASitamevedaM 15 vindhyavAsinaH-"tasmAJcittavRttibodhe puruSasyAnAdiH sambandho hetuH" [yogamA0 1 / 4] iti; tasyaiva sambandhasyAparijJAnAt / na cAparijJAtaviSayA prekSAvatAM vacanapravRttiH / satyapi sannidhAne na tAvatA tasya tadarzitvam"; tadbrahaNapariNAme satyeva tadupapatteH / anyathApravRttasyApi taddarzitvaprasaGgAt , sarvagatatvena sarvadA "tatsannidhAnabhAvAt / tapariNAmazca na tasyAvikAriNaH sambhavatIti na puruSasyApi vastu taduparaktaM vA cittaM saMvedyaM sambhavatIti / tadevAha apratyakSaM svasaMvedyamayuktamavikAriNaH / iti / puruSasya hi dRzyamapratyakSameva pratyakSeNa tatpratibimbavat , ataH (antaH) karaNalakSaNe25nAparijJAtena tatpratipatterayogAt, tadaparijJAnasya ca niveditatvAt / bhavatu svatastasya tatsaMvedyaM na pratyakSa iti "cet ; 'svasaMvedyam' ityapyayuktam ta(ka)sya ? avikAriNaH svatastadvedanAbhAvasyAbhihitatvAt / tato yadi "cittasya dRzyatvam svasaMviditameva tadabhyupagantavyaM ..arthakAryatvam / 2 vijJAnAt / 3 evAnayo-A0, ba0, 50 / 4 arthatatpratibimbayoH / 5 puruSeNa / 6 jJAnakalpanAM vinApi / 7 arthadarzana / 8 arthasyAbhAve / 9-bhAve sadarthadarza-A0, ba0, p0|10 dRzyadarzanasya / 11 dRzyadarzanAtmakasya / 12 -syAsadbhAvAt mA0, ba0, pa0 / 13 dRzyadarzanAbhe-A0, ba0, p0| 14 kaivalyakAle / 15 svaparaviSayatvamiti vize-pa0 |-ytvmitishe-aa0, ba. / 16 dRzimAtrakharUpam / 17 dRzyadarzitvavyapadezAt / 18 dRshysnnidhaanaantr| 19 -citravRttibodhe-A0,0,50 / 20 -nAdisambaddho he-mA0, b0,10|"-naadismbndho"-yogmaa / 21 puruSasya / tasya darzi-A0, ba0, pa0 / 22 dRzyadarzitvam / 23 -syApi darzi-A0, ba0, 50 / 24 dRzyasannidhAna / 25-parijJAnena A0, ba0, 50 / 26 dRzyapratipatterayogAt / 27 tadajJAnasya aa0,0,50|28 cet sNve-aa0,0,10|29 cettasya p0| cetasya mA0, b0|3.-tvmkh-aa0,0, p.| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1426] prathamaH pratyakSaprastAvaH 239 puruSavazena tadanupapatteH / kathaM punazcittasya dRzyatve svasaMviditatvam ? kathaM ca na syAt ? anyatra cakSurAdau zabdAdau vA 'dRzye tadadarzanAditi cet ; mA bhUdanyatra tadarzanaM citte tu vidyata eva / vidyamAnamapi taddhAntameva, puruSasannidhibalena bhAvAditi cet ; na; taMdaparijJAne tadvacanAnupapatteH / tatparijJAnamapi yadi puruSAt 'mamedaM sannihitam' iti, yadi vA cittAt 'mamAyaM sannihitaH' iti; tadA tasyAvazyambhAvi svaparaviSayatvamityaphalamuMbhayaparikalpanaM 5 cittata eva sklsmiihitprinissptteH| svasaMvedane kathaM tasyArthavedanam ? nirNayarUpaM hi vedanam, na okanirNayasamaya eva nirNayAntaram ; yugapattadaprativedanAt / tathA ca sUtram-"ekasamaye cobhayAnavadhAraNam / " [ yogasU0 4 / 20 ] iti / prasiddhacArthavedanameva cittasyeti na tasya svato dRzyatvam / nApi cittAntarAt ; anavasthAnAt tasyApi tadantaradRzyatvAt / adRzyatvamevetyapi na yuktam ; tatpracArasaMvedanena sattvAnAM pravRttidarzanAt-'kruddho'ham, bhIto'ham , amutra 10 me rAgaH, amutra me krodhaH' iti / tato'nyadeva tatra darzanamabhyupagantavyam / na caivaM cittavattatra doSaH, tasya svataH paratazcAdRzyatvAt / viSayopalambhamAtrasyaiva taMdrUpatayopagamAditi cet ; na ; dattottaratvAt / api ca, darzanAyattaM tasya dRzyatvamiti kuta idamavagantavyam ? "anantarAnyAyAditi cet ; na ; tenApi darzanadRzyayorvyavasAye tato'pi tadayogAt / tadvayavasAyayozca bhede kathaM 115 - yogapadyena bhAvo dRzyAdanyadeva darzanamiti "eka samaye ca" ityAdisUtravirodhAt / eka eva tadubhayavyavasAyI nyAya iti cet ; cittamapyekameva svaparavyavasAyi kinna syAt ? yatastasmA. danyadeva darzanaM na bhvet| avazyaM "cedamabhyupagantavyam , anyathA vanAdivyavahAro'pi na bhavet vyavasAyabahutve tadanupapatteH / na tatra vyavasAyabahutvam , ekasyaiva dhavakhadirAdiviSayasya mecakasya vyavasAyasyAbhyanujJAnAditi cet ; na ; svaparayorapi tasyaikasya prasaGgAt / ekavyavasA- 20 yaviSayatve kathaM tayorbheda iti cet ? na ; dhavakhadirAdAvapi samAnatvAt / tatrApi prati. viSayaM bhinnA eva vyavasAyA iti cet ; kutasteSAmavagamaH ? anavagatAnAmabhyupagamavirodhAt / kutazcivyavasAyAditi cet ; na; 'tatrApi prativyavasAyaM tadbhede 'kutaH' ityaadiprshnaadnisstthaaptteH| na prativiSayaM tadbhedaH "tasmAdekamanekArthamavasthitaM ca cittam" [yogabhA0 1 / 32] iti bhAdhyavirodhAzca / tato yathA bahiH kathaJcid viSayabhedAbyavasAyabhede'pi vijJAnamekameva 25 1 dRzyeta tadda-A0, ba0, 50 / 2 cittAparijJAne / 3 cittasya / 4 -mubhayakalpa-A0, ba0, pa0 / cittapuruSAvubhayam / 5 prtisiddh-aa0,0| pratiSiddha-pa0 / 6 adRzyameve-A0,0pa0 / 7 tatpracArasattvAnAM A0, ba0, pa0 / cittprcaar| "svaSuddhipracArapratisaMvedanAt satvAnAM pravRttidRzyate kruddho'haM bhIto'ham amutra me rAgaH amutra me krodha iti"-yogamA0 4 / 19 / 8 darzanasya / 9 darzanarUpatayA / 10 cittasya / 11 antarAnnyAya-A0, ba0, pa0 / anantarotpannAnubhavAt / 12 anntraanubhvenaapi| 13 darzanadRzyavyavasAyayoH / 14 yataH dRzyAdabhinnameva darzanamiti / 15 ubhayavyavasAyi jJAnam / 16-sya vyava-A0, ba0, 50 / 17 sva. pryoH| 18 dhavakhadirAdAvapi / 19 kutazcevya-A0, ba0, p0| 20 vyavasAyaviSayakavyavasAyabhede / 21-daniSTApatteH taa0| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nyAyavinizcayavivaraNe [1/26 tathA svaparayorapi iti nArthastadarzanArthena darzanakalpaneneti / vyAkhyAtamanindriyapratyakSam / saugataH prAha - bhavatu svasaMviditameva jJAnaM tasya tu kathaM bahirviSayatvam ? na sattvamAtreNa atiprasaGgAt / sakala vipayasAdhAraNaM hi tatsattvam tena ca tasya bahirviSayatve sarva sarvaviSayameva saMvedanamiti kathaM pratikarmavyavasthA - 'nIlasyaivedaM saMvedanaM na pItasya' iti ? 1 " syAnmatam - AlocanAjJAnendriyatadviSayasannikarSAdereva tadvyavastheti; tanna; tasyApi sAdhAraNatvAt / asAdhAraNasya hi vyavasthApakatvam / na cAsau tathA nIlAdhigamavat pItAdyadhigame'pi bhAvAt, tadadhigamotpAdakatvAzca / na hi tadutpAdakasyaiva tadvyavasthApakatvam; eka kriyAnimitasya kriyAntaraM pratyanaGgatvAt / anyathA yataH kutazcidakhilakriyAniSpatterna kasyacidapyabhimatakriyAvaikalyaM bhavet / arthenaiva tarhi saMsargiNA tadvyavasthA, saMsRSTasyaiva nIlAdervedanaM nAparasyeti 10 cet ; na ; tasyApyajJAtasya vyavasthApakatve'tiprasaGgAt / na cAvyavasthAyAM tajjJAnam / tajjJAnA[ t] vyavasthAyAM parasparAzrayAt / tasmAttadAtmabhUtasyaiva kasyacidbhedasya vyavasthApakatvam / sa cArthAkAra eva tata evAdhigamasyArthaghaTanopapatteH / anyasya tu mAndyapATavAdeH sato'pi tadbhedasya sAdhAraNatayA tadanaGgatvAt / tathA ca vArttikaM tannibandhanaJca-- " "tasmAdyato'syAtmabhedAdasyAdhigatirityayam / 15 kriyAyAH karmaniyamaH siddhA sA tatprasAdhanA // [ pra0 vA0 2 / 304 ] yataH svarUpabhedAdasya saMvedanasya ayamasya nIlasya pItasya vAdhigatiH iti niyamaH sAdhigatistatsAdhanI siddhA, tanmAtrabhAvAdeva niyamasyAsya bhAvAt / tathA coktam - " bhAvAdevAsya tadbhAve" [pra0vA0 1 / 6 ] na ceyamarthaghaTanA sArUpyAdanyataH saMvedanasya / yataHa~rthena ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / 'anya [:] svabhAvo jJAnasya bhedakospi kathaJcana // tasmAtprameyAdhigateH sAdhanaM meyarUpatA / 20 sAdhane'nyatra tatkarmasambandho na prasiddhyati / / [ pra0 vA0 2 / 305,6 ] tadAkAraM hi saMvedanamarthaM vyavasthApayati nIlamidaM pItaM veti / yathA AkArayogitvaM jJAnasya tathottaratra pratipAdayiSyAmaH / anyatra tu sAdhane tena karmaNA sambandho na 1 AlocanAjJAnAderapi / 2 saMsargiNo'rthasya / 3 arthAkArAdeva / 4 arthaghaTanAnaGgatvAt / 5-gatiniyamaH A0, ba0, pa0 / 6 - nAtsiddhA A0, ba0, pa0 / 7 " enAmadhigatim artharUpatAm arthasarUpatAM muktvA nAnyaH kazcidindriyAdiH svabhedAt kathaJcana kenApi prakAreNa jJAnasya bhedako'pyarthena jJeyena ghaTayati yojayati ..... tasmAtprameyAdhigateH phalabhUtAyAH vyavasthApyAyAH sAdhanaM pramANaM nIlasyeyamadhigatiH pItasya ceyamityAdi / meyarUpatA / arthena sArUpyaM tasya prativiSayaM bhinnasya sUpalakSaNatvAt / sArUpyAt punaranyatra sAdhane tasyAH kriyAyAH karmasambandho nIlasyeyamadhigatiH pItasya cetyAdi na sidhyati / indriyAdhigativizeSasya sambhave'pyanubhavamAtrAtma kajJAnasya vizeSakatvAyogAt / jJAnagatasyApara vizeSasya lakSaNabhedenAnu glakSaNAt / " - pra0 vA0 ma0 vR0 3 / 305306 / 8 anyasya bhAvo A0, ba0, pa0 / "anyaH svabhedAt " - pra0 vA0ma0vR0 / 9 sambaddho A0, ba0, pa0 / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 1 / 27 ] prathamaH pratyakSaprastAvaH prasidhyati / saMvittestadAkAratA cet parityajyate; kathaM tasya saMvadenamiti niyamaH ? sAkSAtkaraNAdeva niyamo bhaviSyatIti cet, kimidaM sAkSAtkaraNamarthasya rUpam , atha savedanasya, athAnyadeva kizcit ? / arthasya sAkSAtkaraNaM yadi rUpaM vadiSyate / sAkSAtkAri hi vijJAnaM kathamarthasya tadbhavet 1 // atha saMvedanasyaiva rUpaM sAkSAkriyA mtaa| sAkSAtkRtaH kathaM so'rtho na hyanyasyAnyarUpatA / / anyatve'pyeSa doSastu bhvedevaanivaaritH| tathA hi-yadi sAkSAtkaraNamarthasya svabhAvaH 'nIlAdivatsAdhAraNa iti sarvasya saMviditaH so'rtho bhavet / sAkSAkriyA cArthasya na yuktA jJAnadharmatvAt / atha jJAna. 10 dharmo'sAvarthaviSayaH tenArthaH saMvidita ucyate; arthaviSaya iti ko hi viSayArthaH ? arthasaMvedanarUpatvAditi cet ; arthasya saMvedanamiti kim?artharUpatvAtsaMvedanasyeti cet ; saivArthAkAratA saMvedanasya / athaarthaajaattvaadrthsNvednm| tathA sati cakSuSo'pi jAtatvAt cakSuHsaMvedanamiti prAptam / artha pazyati na cakSuriti cet ; artha pazyatIti ko'rthaH ? artha pazyat dRzyate tena pazyatItyucyate kena pazyati ? svarUpeNa / yathaiva tarhi svarUpaM 15 saMvedanarUpeNa pazyati tathA arthamartharUpeNetyartharUpatA arthasya sAdhikA, saMvedanarUpatA saMvedanasyeti tadAkArataiva sarvasya sAdhikA / nAnyaH svabhAvo bhedako'pi jJAnasyArthena ghaTayati / " [pra. vArtikAla0 2 / 304 ] iti / atrAha etena vittisattAyAH sAmyAtsarvaikavedanam // 26 // pralapantaH pratikSiptAH pratibimbodaye samam / iti / pralapanto nirupapattikamabhijalpantastAthAgatAH pratikSiptAH / kiM pralapantaH? sarvaikavedanaM sarvasya nIladhavalAderekenaiva jJAnenAdhigamam / kutaH? vittisattAyAH sAmyAt nirAkArajJAnasadbhAvasya sakalaviSayasAdhAraNatvAditi / kena teSAM pratikSepaH ? etena kapiladUSaNeneti / tathA hi kiM tadekajJAnam yasya nirAkAratve sarvaviSayatvamApAdyeta ? nIlAdiviSayo nirNaya eveti cet ; na ; tasya nirAkAratayaiva niyataviSayasya svAnubhavapratyakSeNAnubhavAt / nirAkAratve 25 kuto viSayaniyama iti cet ? svahetuprayuktAdeva zaktiniyamAditi ghUmaH / kutastasyAvagama iti cet ? vissyniymaadev| nanu "tanniyamo'pi zaktiniyamAdevAvagamya" iti kathanna parasparAzraya sAkSAtkAra-A0, 10,50 / 2 anyathAnya-A0, 50, 50 / 3 saMdizya-A0, ba0, 50 / sadiSya-pra. vArtikAla / 4 nIlatAdi-bhA0, b0,0| 5 ko'pi vi-mA0, b0,50|6 dvitIyaikavacanam / -gamAt maa0,0p0| 8-na sati kApila-A0,va0pa0 / 9 zaktimiyamasya / 10 viSayaniyamo'pi |-gmyt iti bhaa0,0,p.| " Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1128 iti cet ? na ; tanniyamasya pratyakSata eva siddhatvAt / kevalaM 'sa kutaH' iti prazne teniyamena pratyavasthAnaM tasyAvazyambhAvanAbhyupagamyatvAt , anyathA sArUpyAsambhavasyApi nivedanAt / tato yadyarthasya paricchedo vyavasAyo'bhyupagamyate tasya pratyakSasiddhatvAt , tarhi tatrAnyata eva viSayaniyamAdakizcitkarameva sArUpyakalpanamiti kiM tena ? tadAha pratyakSo'rthapariccheze yadhakizcitkaraNa kim // 27 // iti / pakSAntaramAha___ atha nAyaM paricchedo yadi [ akiJcitkareNa kim / ] iti / atha iti vinarke / yadi ayam anantaraparicchedo nIlAdivyavasAyarUpo na na vidyata iti tatrAha-akizcitkareNa kim sArUpyakalpanena viSayAbhAvAn ? na hi niviSayaM 10 tatkalpanamupapannam ; vyomakusume'pi tatprasaGgAt / sAGkhyakalpitaM caitanvaM tadvipaya iti cet ; na ; tasyAsattvAt / kathamanyathA "saMsargAdavivekazca[zcat]" [pr0vaa02|277] ityAdinA tannirAkaraNam ? satastadeyogAt / svalakSaNavadabhyupagamasiddhasya tasya tadviSayatvamiti cet ; na ; tatsiddhasyAparamArthatvAt / aparamArthata eva saMvedanaM tatsArUpyaM ceti cet ; kutaH ki sidhyedityandhamUkaM jagadbhavet ? svaprasiddhameva tarhi nirvikalpakaM darzanaM tadviSaya iti cet ; na ; 15 tasyApi pratikSepsyamAnatvAt / tato nirviSayatvAdupapannameva tatparikalpanasyAkiJcitkaratvam / bhavatu tarhi vyavasAyasyaiva tadviSayatvamiti cet ; na; tasya svataH pratyakSatve sArUpyasyApi tadAtmanaH pratyakSatvaprasaGgAt / astu ko doSa iti cet ; na; nirvivAdatvena tatsAdhanaprayAsavaiphalyApatteH / tatpratyakSasyApyavyavasAyatvena vivAda iti cet ; kathaM punarvyavasAyAvyava sAyasvabhAvaH syAt viruddhadharmAdhyAsena bhedAt ? ityasvasaMvedanameva vyavasAyasyAbhyupagamaviruddhamApa20 titamiti kutastatsiddhiH anyatastatsiddharanabhyupagamAt ? svasaMvedanAdevAnyata iti cet ; 'na tasya svataH' ityAdiprasaGgAcakrakApatteranavasthAnAcca / tataH savyavasAyameva taMtsvasaMvedanaM tena ca tatsvarUpavata sArUpyasyApi vyavasAyAnna tatra vivAda ityakiJcitkara eva ttsaadhntryaasH| tadAhapratyakSo'rthaparicchedo yadyakizcitkareNa tatprayAsena kim ? na kiJciditi / yadi cAyaM nirbandho vyavasAyasya svasaMvedanamavyavasAyameveti ; tadevAha-'atha nAyaM 25 paricchedo yadi' iti / 'artha' iti pUrvavat yadi ayam anantaraH paricchedo vyavasA yasya svasaMvedanaM vyayasAya eveti nizcayo na na vidyate iti / tatrAha-akiJcitkareNa kim sArUpyeNa na kizcitphalamiti yAvat / viSayaniyamastasya phalamiti cet ; na; avyavasitAttatastadayogAt kSaNikatvAdivat / na hi kSaNikatvAdau nAstyeva sArUpyaM nIlAdAvapi tadavyatirikta 1 viSayaniyamasya / 2 zaktiniyamena / 3 -pi ve-A0, b0,50| 4 pratyakSAntaramAha mA0, ba0, 50 / 5 tadaprayo-bhA0, ba0, 50 / 6 salakSaNavadanabhyupa-A0, ba0, 50 / 7 vyavasAyapratyakSasya / 8-syApyava-A0, ba0, 50 / 9 tatsaMve-A0, ba0, 50 / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 28] prathamaH pratyakSaprastAvaH 243 tadabhAvaprasaGgAt / bhavatu tatrApi saMvedanasya tata eva tainniyama iti cet ; kimidAnImanumAnena ? vyavasAya iti cet ; na ; bahiHsAkArasyaiva jJAnasya vyavasAyatvAt / avyavasAyatve'pi kiM tadvyavasAyena ? pravRttiriti cet ; na ; tasyA darzanAdevopapatteH "tatpradhAnatvAt" [pra.. vA0 1 / 5] iti vacanAt , kSANikatvAderapravRttiviSayatvAcca / samAropavyavaccheda iti cet ; tenApi kim? viSayaniyama iti cet ; na; 'saMvedanA- 5 darthAntarAttatastadayogAt , "tasAdyato'syAtmabhedAt" iti vacanavyApatteH / anarthAntarAdapyasArUpyarUpAnna tatastanniyamaH "tasAtprameyAdhigataH sAdhanaM meyarUpatA' [pra0vA0 2 / 306] ityasyopadravAt / sArUpyarUpatve tu tasya saMvedanakAraNAdeva bhAvAt viphalamanumAnam / tanna viSayaniyamaH tadvyavacchedAt / / ____ saMvAda iti cet ; nanu so'pi saMvedanaviSayasyetthambhAvavyavasAya eva, sa ca ghaTanA- 10 deva bhavati ghaTanasya vyavasAyarUpatvAt / 'kSaNabhaGgAderidaM saMvedanaM nAnyasya'iti niyamanaM hi ghaTanam , tacca vyavasAyAtmakameva ullekharUpatvAt atadrUpasya' vyavasAyAntarasyApyabhAvAt / ghaTanamapi tabyavacchedAdeveti cet ; na; tasya viSayasArUpyAdeva bhAvAt / tadvyavacchedasahAyameva "tadapi tannibandhana" na kevalaM samArope tadaprativedanAditi cet ; na tarhi sati tasmiavazyambhAvI tanniyama iti durbhASitamevedam-"bhAvAdevA'sya tadbhAve" [pr0vaa01|6] iti / 15 tabyavachedAcca tasya vizeSe tata eva tanniyamona sArUpyAt / avizeSe tu na tadapekSaNam avizeSakAriNyapekSAyA anabhyupagamAt / tatsahAyatvameva vizeSa iti cet ; na; pRthak tasya samarthatve sahAyeneha kiM phalam ? / pRthak tasyAsamarthatve sahAyeneha kiM phalam // 663 // "sAmayaM tAdRzaM tasya sArUpyasya mataM yadi / sahAyaM yadapekSyaiva kurvIta ghaTanakriyAm // 664 // sahAyaniyamenaiva svahetubalabhAvinA / caitanyaM nityamadhyevaM kinna syAnniyatArthadRk // 665 // sArUpyamantareNApi tatrArthaniyamasthiteH / tatsAdhanaprayAso'yaM dharmakIrterato vRthA // 666 // "tatrAnubhavamAtreNa jJAnasya sadRzAtmanaH / bhAvyaM tenAtmanA yena pratikarma vibhajyate // " [pra0 vA0 2 / 302] iti / 1 kSaNikatvAdAvapi / 2 sArUpyAdeva / 3 eva niyama A0, ba0, pa0 / viSayapratiniyamaH / 4 vyavasAyaH sArUpyasya phalamiti cet / 5 "pravRttestatpradhAnatvAt"-pra0 vaa0| 6 saMvedanAd bhinnAt samAropavyavacchedAt / 7 samAropavyavacchedA viSayaniyamaH / 8 anullekhAtmakasya / 9 samAropavyavacchedAdeva / 1. viSayasArUpyam / 11-naM kevalaM A0, b0,50|12 saaruupye| 13 sArUpyasya / 14 samAropavyavacchedApekSaNam / 15 sAmarthyAttAha-A0, ba0, 50 / 16 caitanye / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 5 nyAyavinizvayavivaraNe sahAyasannidhAne'pi tadasannidhivatsa cet || 668 // kathamarthavidityeSa sArUpye'pi samo nayaH / tata idamapyalaGkAravacanaM pratyuktam [ 128 "yathA tadbodhakaM vastu tathaiva tadabodhakam / yadA todhakaM vastu kena neSTamabodhakam // " [pra0 vArtikAla 0 2 / 302] iti / sArUpye'pi samAnatvAt / tanna tatsahAyatvamapi tasya vizeSa iti niSphalaM tadapekSam / ataH kSaNakSayAdau sArUpyasyaiva viSayaniyamanibandhanatvAt kathanna vaiyarthyamanumAnasya ? tadanicchatA ca na tatra tasyai tannibandhanatvamabhyanujJAtavyam / tathA ca kathaM nIlAdAvapi tasya tattvamavizepAditi sUktam- 'atha nAyam' ityAdi / tanna vyavasAye sArUpyasya kalpana 10 pratyakSavirodhAt / svatastanizcaye ca tatprayAsavaiphalyAt / anizcaye ca tasyAkizcitkaratvAt / bhavatu sAGkhyasyaiva caitanye tatkalpanam, idamevAha - 'atha' ityAdinA / kApilIyaH puruSa: ayaM sArUpyaviSaya iti paricchedo nizcayaH saugatasya yadi iti ; tatrAha - aki JcitkareNa puruSeNa kim ? na kiJcit / viSayAdhigamasya tatphalatvAt kathaM tasyAkiJcitkaratvamiti cet ? na; AkAravAde pRthakRtadadhigamAbhAvAt / AkAradvArA tadadhigama iti 15 cet ; AkArasyaiva kuto'dhigamaH ? svata iti cet; na; kApilaistadanabhyupagamAt / viSayAfurmAdeva svAdhigamo vyavasthApyate tadabhAve tadanupapatteriti cet; na; pRthak tadadhigamAbhAvasya uktatvAt / pRthageva tadadhigamaH kApilairabhyupagamyata iti cet; na; tadabhyupagamasya pramANatve kathamAkArakalpanam ? tadabhAva eva tadupapatteH / apramANatve tu na pRthak tadadhigamaH, yataH svAdhigamasampAdanam ? AkAradvArAdeva tadadhigamAttatsampAdanamiti cet; na; " tadasampAdane 20 tasyaivAsiddheH " tatsampAdanAttatsiddhau ca parasparAzrayAt / tanna viSayAdhigamAdapi tatsampAdanamupapannam / tata idaM sAGkhyasiddhAntAnabhijJatayaiva pareNoktam- "" yathaiva tarhi svarUpaM saMvedanarUpeNa pazyati tathArthamartharUpeNa" [pra0 vArtikAla0 2 / 306 ] iti / tato viSayAdhigamasyAkAravatastaccaitanyAdabhAvAdupapannam -'akiJcitkareNa kim' iti / 1 nApi niraMze darzane tatkalpanamupapannamityA vedayati - ' pratyakSam ' ityAdinA / 25 karaNasya indriyasya kArya pratyakSaM sAkSAtkArijJAnam / upalakSaNametat pratyakSAntarasyApi / tat arthapratibimbam arthAkAramiti ayuktaM yuktivarjitam / viSayaniyama eva saMvedanasya tatra yuktiH tadabhAve tadanupapatteriti cet; na; niraMzasyai etasyaivAnanubhavAt / na hi niraMzaM 1 - dhAno'pi - A0, ba0, pa0 / 2 samAropavyavacchedAsannidhAnatulyaM sa vizeSaH / 3 sadA A0, ba0, pa0 / 4 kSaNikatvAdau / 5 sArUpyasya / 6 viSayaniyamanibandhanatvam / 7 cet AkAra-A0, ba0, pa0 / 8 - teH pramA-A0, ba0 / 9 tadadhigamAttatsampAdane A0, ba0, pa0 / viSayAdhigamAt svAdhigamasampAdanam / 10 svAdhigamAsampAdane / 11 svAdhigamasampAdanAt / 12 yadaiva bhA0, ba0, pa0 / 13 -sva ta bhA0, ba0, pa0 / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSa prastAvaH 245 1128 ] kiJcitsaMvedanaM kvacinniyamavadupalabdhaM yatastasya tadanyathAnupapannatvamavasIyeta / " anyathAnupapannatvamasiddhasya na sidhyati" [ nyAyavi0 zlo0 11] iti vacanAt / etadevAha - asaMvidaH asampratipatteH niraMzasya pratyakSasyeti / tanna vyavasAyAdanyatra sArUpyakalpanamupapannam / nApi vyavasAye tasya nirAkArasyaivAnubhavAt / na tAvatA sarvasya viSayatvam; tasya tathAnubhavAbhAvAt / tarhi na kiJcidapi tasya pratyakSamAkArasyeti cet; atrAha - 'apratyakSam ' 5 ityAdi / avikAriNaH AkAravikAravikalasya vyavasAyasya yat svam AtmIyaM saMvedyaM nIlAdi tat apratyakSamityayuktam atra 'anubhavabAdhanAt' iti bhAvagato hetuH pratipattavyaH / yadi ca, nirAkAratve jJAnasya pratyAsattiniyamAbhAvAtsarvavedanatvam ; tata eva sarvAkAratvamapi bhavet / sarvasya tatkAraNatvAbhAvAnneti cet; na; tatrApi samAnatvAt praznasya- 10 'sarvamapi kinna tasya kAraNam' iti ? ato'trApi tadeva sarvaviSayatvam / etadeva kArikAzeSeNa darzayati- pratibimbodaye AkAravattve jJAnasya samaM sadRzaM sarvaikavedanam / syAnmatam - na vastvityeva sarvaM sarvasya kAraNaM zaktipratiniyamAt / pratiniyatazaktayo hi bhAvAH pratiniyatameva kAryaM kurvIran na sarvam / na ca kAraNamityeva cakSurAdikamapi tatra svAkArasamarpaNakSamam, tacchaktivizeSasya nIlAdAveva svahetubalabhAvino bhAvAt / tato na 15 sarvAkAratvena sarvaviSayatvam / nApi cakSudAdiviSayatvamiti; tanna; zaktita eva niyataviSayatvopapatteH AkAravAdavaiyarthyApattiH / kalpayatA'pi hyAkAraM zaktirabhyupagantavyA, tadabhAve tasyaiva niyatasyAsambhavAt / tathA ca tadavastha eva arthaH svazaktito vedanasya viSayaniyamamavakalpayatIti vyarthamarthAkArakalpanaM saMvedanasya / yuktacaitat arthasyaivameva siddheH / AkAravAde hi na tasya siddhi: pRthagadarzanAt / AkAradarzanameva tasyApi darzanaM sAdRzyAditi cet; na; 20 pRthagadRSTe tasmin tatsAdRzyasyaiva duravagamatvAt / na cAnavagataM sAdRzyamupacArakalpanAyAlamiti niveditaM pUrvam / tasmAnnadamatra nidarzanamupapannam - " yathA pituH sadRzaH putra utpattimAn pitUrUpaM gRhNAtIti vyapadizyate loke vinApi grahaNavyApAreNa tathA vijJAne'pi vyapadizyate " [ pra0 vArtikAla0 2 / 305 ] iti; vaiSamyAt / upapannaM khalvidam - putraH pitUrUpaM gRhNAtIti pRthageva pitAputrayostatsAdRzyasya copalambhAt / na caivamatra, pRthag arthatadAkArayostatsAdharmyasya 25 cAprativedanAt / tasyAdarthazaktita eva viSayaniyamo yuktaH / " vastutastu jJAnasyaiva " tatra zaktiH, arthasya jJAnaM pratyakAraNatvAt / na ca jJAnamazaktameva; tatra tadAkArasyApyabhAvaprasaGgAt vyomakusumavat / zaktasyApyAkAradvAreNaiva bahirviSayatvamiti cet; na; pAramparyadoSAt / bhavati hyevaM pArampayryam -'zaktita AkAraH, tato'rthavedanam' iti / I 1 nirAkAratvena 2 hRdayagataH / bhagavato A0, ba0, pa0 / 3 patteH ka tA0 / 4 AkArasyaiva / 5 pRthagda-A0, ba0, pa0 / 6 arthasyApi / 7 pRthagha-A0, ba0, pa0 / 8 arthe / 9 pitRrUpam A0, ba0, pa0 / 10 vastutastajjJA-A0, ba0, pa0 / 11 viSayaniyame / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 nyAyavinizcayavivaraNe [228 nirAkArajJAnameva nAsti aprativedanAt tatkathaM tacchaktitastanniyama iti cet ? na; tasyaiva 'nIlamahaM vedmi' ityanubhavAt / evamapi kathaM tasya bahirviSayatvamiti cet ? kasyAyaM prazna: prayojakasya, prakArasya, jJApakasya vA ? prayojakastu 'pratipAdita eva / prakAraH zakti lakSaNaH / jJApakazca svasaMvedanarUpaH, svata eva tatra bahirviSayatvasyAnubhavAt / tadeva kIdRzamiti 5 cet ? nIlamapi kIdRzam ? yAdRzamanubhavena drazyate tAdRzameveti cet ; na; prastute'pi samAnatvAta-bahirviSayatvamapi jJAnasya yAdRzamanubhavopArUDhaM tAdRzameva taditi / tato nirAkatvametat-"nIlAdisukhAdikamantareNAparasya jJAnAkArasyAnupalakSaNAt" [ ] iti; aparasyaida svaparaparicchedarUpasya tadAkArasya darzitatvAt / sAkSAtkaraNaJca tasyaiva dharmo nArthasya / kathamevamarthaH sAkSAtkRta iti vyapadeza iti cet ? na; sAkSAtkaraNaviSayatvAdeva 10 tadupapatteH / svayaM tasya taddharmatve tu 'sAkSAtkartA saH' iti syAnna 'sAkSAtkRtaH' iti / na hi bhavati chedanadharmaiva khaDgaH chinna iti, 'chettA' iti tatra vyapadezadarzanAt / tata idamapi zabdanyAyAparijJAnAdeva parasya vacanam-"atha saMvedanasyaiva' ityAdikiM' ( dikam / ) tato yadi nirAkAratve sarvaviSayatvaM saMvedanasya AkAravattve'pi bhavet , zaktaraniyAmakatve tadAkArani yamasyApyasambhavAt / iti sUktam-'pratibimbodaye samam / ' iti / 15 punarapi sAkAravAdaM dUSayannAha sArUpye'pi samanveti prAyaH sAmAnyadUSaNam // 28 // iti / sArUpye'pi na kevalaM sAmAnye samanveti saGgataM bhavati / kim ? sAmA. nyasya dUSaNaM prAyo bAhulyena nityatvAdidUpaNasya tatrA'bhAvAt / tathA hi-yathA sAmA myasya kacit dRzyatve sarvatra dRzyatvameve, dRzyatvAda(tvAdR)zyatve niravayavatvavirodhAt , tathA 20 saMvedanasya yadi nIlaviSayatvaM tadAkAratayA jaDaviSayatvamapi tadAkAratayaiva, anyathA viSayasyA nukRtetaratvene viSayiNazca sarUpetaratvena viruddhadharmAdhyAse niraMzatvavirodhAt , avirodhe vA sAmAnye'pi tadavirodhAdasambaddhametat-"jAtiH sarvatra dRzyeta" [pra0 vA. sva0 3 / 158] iti / tathA ca jaDameva saMvedanamiti kathaM tataH kasyacidadhigamo jJAnakalpanAvaiphalyApatteH ? tadanena adhigamaniyamasya sArUpyasAdhane viruddhatvamuktam / 25 atha nIlaM jADyAdanyadeva tatkathaM tatra sArUpye jADye'pi tanniyama iti cet ? ucyate 1 prativAdina eva / 2 bahirviSayatvameva / 3 cenna nI-A0, ba0, p0| 4 "tasmAtsukhAdinIlA. divyatiriktamaparamiha jagati saMvedanaM nAstIti"-pra. vArtikAla. 31506 / 5 jJAnAkArasya / 6 taddharma pratyetuM sA-A0, b0| 7 pR. 241506 / 8 kiM bhavati sA-A0, ba0, p0| 9-va sAdRzyatvAd dRzya-A0, b0,0|10 kacit adRzyatve kvacica dRzyatve / 11-ve vi-A0, b0,50|12 kacid dRzyatvasya kvacicAdRzyatvasyAvirodhAt / 13 nIle / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 28] prathamaH pratyakSaprastAvA 247 jaDatvAnnIlamanyaccejaDaM nIlaM kathaM bhavet ? / sambandhAccejaDatvena so'pi kaH parikalpyatAm ? // 669 / / na tAdAtmyaM vibhinnatvAttadutpattestu sambhave / jaDatvAnnIlamutpannaM jaDameva punarbhavet // 670 / / prAguktastatra doSazca tajjJAne jaDatetyayam / punastadbhedaklRptau syAdanavasthAnadUSaNam // 671 / / jaDatvetaranirmuktaM nIlaM cedupakalpyate / skandhAntaraM tadApannaM tacca nAnabhyupAgamAt // 672 // tannirmukterapi jJAnaM tadAkAratayodbhavat / tainnirmuktaM bhavennIlaprabhavottaranIlavat // 673 // 'nIlAdivA( diva) kathaM tasmAnnIlasyAdhigamastadA / cetanasyaiva dharmo'yaM yato loke prasiddhimAn // 674 / / tasmAdadhigamo'nyasmAttAdRzAdeva vedanAt / ityavasthAnavaidhuryAdarthavRttiH kSayaM gatA // 675 / / tanna jADyAtpRthaGnIlakalpaneyaM phalAvahA / tathApi nIlasaMvitteruktaM nItyA'navApanAt // 676 / / atadAkArayA vittyA jADyasya yadi vedanam / nIlasyApi tayaiveti vyarthamAkArakalpanam // 677 / / avijJAte tu jADyasya kathaM tatra pravartanam ? / nIlamAtrAvabodhAccetkathaM nAtiprasajyate // 678 // sambandho jADya eveti yadi tatraivaM varttanam / kathaM tasminnavijJAte sambandho'pyavagamyatAm // 679 / / sAdhanajJAnato'pyevaM sAdhye vartanasambhavAt / anumAnapramANasya kaimarthyakyena poSaNam // 680 // 'apravRtti[:]kuto jADye? "snAnAdeH prApaNaM katham? / nIlamAtrapravRttyA cejADyamanyadvRthA bhavet // 681 // tathA ca nIlameva syAdvinA jADyena cetanam / caitanyetaranirmuktastatra pUrva "nipedhanAt // 682 // -terasaMbhavAt pa0 |-rostursNbhvet A0, b.| 2 tayodbhavet mA0, ba0,5013 jaDatvetara. nirmuktm| 4 nIlAdevAkathaM mA0, ba0, p0| 5 jaDatvetaranirmuktajJAnAt / 6-karItyAnavA-mA0,0, pa0 / jADye eva / 8 jADthe / 9 pravRttau doSApAdanAt jADye apravRttirevAstu ityukte prAha / apravRttikRtojAye tA0, a0, b0|10 yataH / 11 nivedanAt A0, ba0, pa. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 nyAyavinizcayavivaraNe [122 dUSaNaM cetanatvepi purastAdabhidhAsyate / tadalaM tvaritatvena prastute dIyatAM matiH // 683 // tato na sArUpyavAde bahirarthavedanam , ityasarUpameva jJAnamabhyanujJAtavyam / kathaM punaratadrUpeNa tadvedanamiti cet ? kathamasAmAnyasvabhAvaiH khaNDAdibhiH samAnapratyaya5 jananam ? svahetuniyatAt kutazcitpratyAsattivizeSAditi cet ; anukUlamAcarasi, nirAkArAdapi vedanAttata eva viSayAdhigamopapatteH / sakalaviSayAdhigamaH kasmAnna bhavatItyapi na yuktam ; khaNDAdInAmevaM sakalasamAnapratyayahetutvApattervyavahArasAGkopinipAtAt / pratiniyatasamAnapratyaya. hetureva tatrai tadvizeSo na sarvatatpratyayanibandhanamityapi samAnamanyatra, nirAkAre'pi vedane pratini yatArthAdhigamanibandhanasyaiva tadvizeSasya bhAvAt / sArUpyameva tatra tadvizeSa iti cet ; khaNDA10 diSvapi sAmAnyameva tadvizeSaH kasmAnna bhavati tadabhAve'pyekaprayojanajananasyopalambhAt ? upa labhyante hi cakSurAlokAdayastadekasAmAnyAnadhiSThitA api rUpajJAnamekamupajanayanto jvaro. pazamanAdikaM vA guDUcyAdayaH , tathA khaNDAdayo'pi tAdRzA eva samAnapratyayamekamupajanaya. ntIti ki tatra sAmAnyakalpanayeti cet ? na; jADyavanIlAderapi nirAkArAdeva vedanAdadhigama prasaGgAt pUrvopAdeyatvavadvA / na hi nIlasya pUrvakSaNopAdeyatvamasaMvedyameva nIlasyApi tattvApatteH, 15 niraMzavAde bhAgazastadvedanavirodhAt / na ca "tadAkAratvaM "tavedanasya; "tasyApi "tadupAdeya. tvaprasaGgAt / na cedamucitam ; cetanasyAcetanopAdeyatvAnabhyupagamAt , acetanameva tadapi prAptam , tathA ca kathaM tatastadvedanam ? anyatastadvedanamiti cet ; na ; tasyApi tadAkAratve pUrvavatprasagAta , punaranyatastadvedanaparikalpanAyAmanavasthApatteH na kiJcidarthavedanamiti suvyavasthitaH sArU pyavAdaH tadviSayAbhAvAt / tato dUramanusRtyApi nirAkArameva tadvadanamabhyupagantavyaM niyataviSa20 yanca, tadvannIlavedanamapIti nArthaH sArUpyeNa yataH sa eva tatra "tadvizeSaH syAt / kastarhi tadvizeSa iti cet ? atadarthaparAvRttatvameva / tadevAha atadarthaparAvRttamatadrUpaM tadarthadRk / iti / atadrUpam anIlAdirUpam apizabdo draSTavyaH, tAdRzamapi vedanaM tannIlAdika -natve tu pu-pa0 / 2 natve pu-maa0,b.| . ityasadrUpa-mA0, ba0, pa0 / 3 khaNDAdau / 4 pratyAsattivizeSaH / 5 bhAvanAt bA., b0,50| "yathendriyAlokamanaskArA AtmendriyamanaskArA rUpavijJAnameka janayanti AtmendriyamamorthatatsannikarSAdvA asatyapi tadbhAvaniyate sAmAnye / zizapAdayo bhinnAzca parasparAnanvaye'pi prakRtyA ekAkAraM pratyabhijJAnaM anayanti anyAM vA dahanagRhAdikA kASThasAdhyAmarthakriyAM yathApratyayam / natu bhedAvizeSe'pi jlaadyH| zrotrAdivad rUpAdivijJAne |..."ythaa vA guDUcI vyaktyAdInAM saha pratyeka vA jvarAdizamanAdilakSaNAnAm ekakArya kiyAvat / na tatra sAmAnyamapekSyate / bhede'pi tatprakRtitvAt / na tadavizeSe'pi dadhitrapusAdayaH / " -pra. vA. sva. 3175, 76 / 7 ekasAmAnyAnadhiSThitA eva / 8 asaMvedyatvApatroH / 9 bhAgatastadve-bhA0, .., p.| 1. pUrvakSaNopAdeyatvAkAratvam / 11 nIlavedanasya / 12 nIlavedanasya / 13 pUrvanIlakSaNopAdeyatva / 14 nIlavedanAt / 15 nIlasya jJAnam / 16 pratyAsattivizeSaH / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 1 // 30] prathamaH pratyakSaprastAvaH mevArtha pazyatIti tadarthadRg avdhaarnngrbhtvaatsmaassy| kuta etat? atadarthaparAvRttaM yata iti / nIlAderAdanyaH pItAdiratadarthaH tasmAtparAvRttaM tadhaNaparAGmukhatvAt , tatkathaM tena tadarzanam ? na hi tatparAvRttameva tadarzanaM bhavati / nanu atadrUpatve tatparAvRttatvameva kathamiti praznaviSayaH, tatkathaM tasyaivottaratvam ? praznaviSayasyaivottaratve na kacitsAdhanasAphalyam , vivAdaviSayAdeva tatsiddheriti cet ; na; zaktigatasya tatparAvRttatvasya hetutvAt , adhigamagatasya ca sAdhyatvAt / / taMdayamarthaH-zaktiniyamAt saMvedanasyAdhigamaniyama iti / etadevottarArthaM vivRNvannAha athedamasarUpaM kimatadarthanivRttitaH // 29 // tadarthavedanaM na syAdasamAnAmapohavat / iti / atheti prazne / idaM svasaMvedanavedyaM jJAnam / kIdRzam ? asarUpam aviSayAkAram / anena tatsArUpyasAdhane pratyakSabAdhanamuktam / tadarthavedanaM tasya nIlAderarthasya vedana tatparicchedi 10 kinna syAt ? syaadev| kuta etat? atadarthanivRttitaH / vyAkhyAtametat / saiva kathamasarUpasyeti cet ? khaNDAdInAmiveti brUmaH / tadAha-'asamAnAmapohavat' iti / yathA karkAdyapohaH khaNDAdInAmasarUpANAmeva tathA tadvadanasyApItyarthaH / tannivRtternIrUpatvAtkathaM tato vyomakusumAdiva niyatamarthavedanamiti cet ? na ; sarvathA tannIrUpatvasyAsiddhatvAt , kathaJcidbhAvatAdAtmyenaiva ttprtiptteH| ___ "nAtyantamanyatvamananyatA ca vidherniSedhasya ca zUnyadoSAt "[bRhatsva0 zlo0 42] iti vacanAcca / parasya tu bhavatyevAya paryanuyogaH kiM teSu tadapohasya phalamiti ? samAnapratyaya iti cet ; na; nIrUpAttadayogAt / prasiddhaJca tasya tannIrUpatvaM "rUpaM tasya na kizcana" [pra0vA0 2 / 30] iti vacanAt / 'vAsanAprabodhAdeva tatpratyayaH, tatra kevalaM tadapohasya sahakAribhAva eva' ityapi vAsanAmAtravilasitameva; kAraNasyaiva sahakAritvopapatteH / na ca nIrUpasya kAra- 20 Natvam ; vastutvAnuSaGgAt , tasya tallakSaNatvAta, anyathA svalakSaNasyApi tadabhAvopanipAtAnna kiJcidbhavet / yatpunaretat-"samAnapratyayaH samAnatAmantareNa sarvasya vilakSaNatvAtkathamudayI ?" [pra0vArtikAla0 4 / 12] iti pUrvapakSayitvA pratipAditam-"tadanyavyAvRttimAtrAdeva niyAmakAkvacideva tadudayaH" [ ] iti ; tatprativihitam ; tanmAtrasya nIrUpatvena 25 vyomakusumavattatpratyayaniyAmakatvAyogAt / yadapyanyaduktam "Aropito ya AkAro vAsanAbIjabodhataH / tAvanmAtreNa paryAptaM jAtiranyA vRthA na kim||" [pr0vaartikaal04|12] iti; 1 tadayamarthazakti / 2 pratyakSAvAdha-A0, ba0, pa0 / 3 khaNDAdiSu / 4 karkAdyapohasya / 5 vastunaH / 6 kAraNalakSaNatvAt / 7 "athavA tadanyavyAvRttimAtramevAstu sAmAnyamiti na kSatiH |"-pr. vArtikAla. bhaar| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 30 tadapi na kiJcit ; 'tadAkArasya nIrUpatve sato'pi tdnyaapohvtsmaanprtyyaayogaat| vasturUpatve tu sa eva vastubhUtaH samAnAkAra ityasaGgatametat-"jAtiranyA vRthA na kim' iti / tato na kutazcidapi nIrUpatvAt samAnapratyayaH / bhavatvevam ; tasyaivAbhAvAt / vizeSAntaravyApirUpatve hi samAnatvam / na ca pratyayasya 5 rUpaM taidantaravyApi, tanmAtraparyavasAyina eva tasya pratibhAsanAt / tataH svalakSaNameva tat , na sAmAnyam / tathA ca parasya vacanam-"sa ca buddhyAkAraH skhalakSaNameva na tatsAmAnyaM buddhyantarasya tadAnImabhAvAt arthagatatvAbhAvAcca" [pr0vaartikaal04|12] iti / tato na samAnapratyayAbhAvo doSAyeti cet ; na ; "pratyayo yadi nAmAyaM kvacideva pravarttate / niyamo hetumAtre syAt sAmAnye tu gatiH katham ?||"[pr0vaartikaal04|12] ityasya virodhAt / anerne sAmAnyapratyayamabhyupagamya tanniyAmakatvena sAmAnyAdanyasya anyApohasya pratipAdanAt / asata eva tasyAbhyupagama iti cet ; na; prayojanAbhAvAt / vyavahAraH prayojanamiti cet ; na; tasyApyasatastato'sambhavAt aprativedanAcca / kuto hi vyavahArasya prativedanam ? darzanAditi cet ; na; tataH skhalakSaNasyaiva prativedanAt / na ca tasyaiva vyavahAra15 tvam ; niraMzakSaNakSINatvAt , vyavahArasya ca pUrvAparabhAvAdhiSThAnapravRttyAdirUpatayA tadviparItatvAt , tatra ca darzanasyApravRtteH / vikalpAditi cet ; na; samAnapratyayApalApe tasyaivAsambhavAt tasya tadrUpatvAt / aGgIkArAdastyeva tatpratyaya iti cet ; na; tadarthAparijJAnAt / darzanamaGgIkAra iti cet ; na; tatra samAnAkArasyApratibhAsanAt / pratibhAsane'pi skhalakSaNavadasattvAnupapatteH / vikalpa iti cet ; na; samAnapratyayAbhAve tadabhAvasyoktatvAt / aGgIkArAdastyeva tatprayaya iti cet ; na; 'tadarthAparijJAnAt' ityAdyanubandhAdanavasthApatteH / na darzanamaGgIkAro nApi vikalpaH kintu tadabhinivezamAtramiti cet ; na; tasyApi cidrUpatve drshnviklpaanytrkottivytikrmaanupptteH| acidrUpatve tu na tatastatpratyayapratipattiH, jJAnakalpanAvaiphalyadoSAt / iti na vikalpAvyavahAraprativedanam / nApi vyavahArAntarAt ; anavasthAnAt / tato na kutazcidapi tatparijJAnam / ataH pratiSiddhametat"vyavahAramAtramavicAritatattvayApi jAtyA sampAdyate?" [pra0vArtikAla0 4|12]iti; aparijJAtasya "tayA sampAdanamiti duravabodhatvAt / / api ca, kimidamavicAritatattvayA" iti ? vicArabhIrusvabhAvayA" iti cet ; nanu ----- --- AropitAkArasya / 2 samAmapratyayasyaivAbhAvAt / 3 vizeSAntaravyApi / 4 khamAtra / 5-kArasvabhA0, b0,0|6 zlokena / 7 -nyasyApohasya bhA0, ba0, 50|8-vRttivi-aa0, ba0, pa.: 9 tadrUpasvAjI-bhA0, b0,10|10 vyavahArasya / 11 jAtyA / 12 ca tatva iti A0, ba0, pa0 / 13 -bhIru svabhAva iti bhaa0,0,50| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva vicAro hi vikalpAtmA tadabhAve kathaM bhavet ? / yatastadbhIratA jAtitattvasyeyaM prakalpate // 684 // aGgIkArAttadastitvaM pUrvameva nivAritam / se eva nAsti tasmAca taddhItiriti durghaTam // 685 // nityAdirUpaM tatprAptaM sAmAnyaM nirupadravam / kSaNabhaGgijagadvAdavaitathyAvedanakSamam // 686 // tasmAdvicArasadbhAve vikalpo nirupadravaH / sa ca sAmAnyanirbhAsastanniSedhastataH katham ? // 687 / / tasmAdvastusanneva samAnapratyayaH / na ca tasya nIrUpAdanyApohAdutpattiriti duratikramo'yaM dopApAtaH saugatamya / zAprakAreNa tu tadabhyajJAmAtreNa idamabhihitam-'asamAnAmapohavat' 10 iti / tataH sthitam-yathA samAnapariNAmavikalAnAmevAnyApohastatazca niyata eva samAnapratyayaH tathA sAmpyavikalanyaiva saMvedanasyAtadarthanivRttiH, atazca niyatamevArthavedanamiti / nanu yAvadatadarthavyAvRttyA niyatArthatvaM jJAnasya tAvadatadAkAralyAvRttyaiva kasmAnna bhavati ? atadAkAravyAvRttirnAma tadAkAratvameva, tacca na kacidapyupalabhyate, tatkathaM tena niyatArthatvaM gyapuSpeNe Ne)veti cet ; na; anyatrApi tulyatvAt / atadarthavyAvarttanamapi tadAbhimu. 15 khyameva tenApi kathaM niyatArthatvaM vasyaivAdarzanAt / aprAptadarzanamapi arthapratipattyanyathAnupapattyA parikalpyata iti cet ; na; pratikarmaniyamAnyathAnupapattyA tadAkAratvasyApi parikalpanAt / 'kutastasyApi niyamaH niyamavikalAt pratikarmaniyamAyogAt ?' ityapi na yuktaH praznaH; tadAbhimukhye'pyevaM praznApatteH / zaktitastu (zaktistu) na tatraiva pakSapAtamuvahati / tato yadyAkAravato nArthavedanaM tadanyato'pi na bhavet / tulyadopatatparihAratvAt iti utsAda eva bahirarthasya / sa 20 cAbhipreta evAdvaitavAdinaH / na hi saMvedanasyAnyat vedyam uktAhopAt / tata eva na tat anyasya vedyamiti svaprakAzameva tadavaziSyeta / taduktam "nAnyo'nubhAvyo buddhyAsti tasyA naanubhvo'prH| tatrApi tulyacodyatvAtsvayaM saiva prakAzate // " [prazvA0 2 / 325] iti cet ; atrAha-- 25 atrAkSepasamAdhInAmabhede nUnamAkulam // 30 // khacittamAtragartAvatArasopAnapoSaNam / iti / atra anayoH nirAkAretarajJAnayoH AkSepasamAdhInAM codyaparihArANAm uktaprakAreNa abhede vizepAbhAve sati / nu iti vitarke / yatvacittamAtraM saMvidadvaitaM sa eva gartavat duHkhApA 1 prakalpyate pa0 / 2 vicAra eva / 3 doSopanipAtaH aa0.0p0| 4 -nujJAnamAtreNa mA0, ba0, 10 / 5 saMvedanam / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1131 dahetutvAt garttaH tasyAvatArasopAnamavataraNamArgaH " nAnyo'nubhAvyaH" ityAdistasya poSaNaM samarthanaM tadAkulaM na bhavati / kutaH ? UnaM yataH / avanamavagamanam UH avateravagamanArthatvAt kapi tvarajvala (jvaratvara ) [ paalyaa06|4|20 ] ityAdinA soco vakArasya UjA (UDA ) deze satyevaMrUpAt uvA avagatyA UnaM hInam avagamarahitaM yasmAdityarthaH / tathA hi-grAhyAdiniSedhaH kuto'vagantavyaH "yato nAnyaH" ityAdi zobheta ? prAyAdyaparijJAnAditi cet; na; aparijJAnAn kasyacidapratipatteH, atiprasaGgAt / tadaparijJAnametra tanniSedhApekSayA parijJAnam / na cedaM vyAhatam ; viSayabhedAta, parijJAnasyaivAparijJAnatvavat aparijJAnasyApi parijJAnatvopapatteH / prasiddhaM hi rUpaparijJAnasyApi rasAdAvaparijJAnatvamiti cet; ucyate - yadi tatparijJAnAnniSedhasyAnyatvam - "nAnyo'nubhAvyo buddhyA" iti vyAha10 nyeta, tanniSedhasya tatparijJAnAdanyasyaiva tenAnubhavAt / ananya eva tatastanniSedho grAhyAdiparyu - dAsasya tatparijJAnarUpatvAditi cet; apratipanne grAhyAdau kathaM tasyai tatparyudAsarUpatvamapi zakya - mavagantum ? apratipanne kalazAdau bhUtalAdestatparyudAsarUpatayA pratipatteraprativedanAt / ekAntAparijJAne jAtyantarasya kathaM tatparyudAsarUpatvamavagamyata iti cen ? ka evamAha - naikAntaparijJAnamiti ? samyagekAntasya naigamAdinA nayavibhAgena mithyaikAntasya " ca paraparikalpanayA prati15 vedanAt / grAhyAderapi kalpanayaiva vedanamiti cet; na; tatparyudAsarUpAdeva jJAnAttatkalpanAnupapatteH, tatastatparyudAsasyaiva prativedanAt / anyatastatkalpanAyAmadvaitavyApattiH / api ca, anyasyApi tatkalpakatvaM tannirbhAsitvameva / taccAnupapannam "avibhAgo'pi buddhyAtmA" [ pra0 vA0 2 / 354 ] ityasya vyAghAtAt / satyam na " tasyApi vastutastannirbhAsitvam, anyata eva tatra tatkalpanAditi cet; na; tasyAtannirbhAsatve tatastatra 20 tatkalpanAnupapatteH / na hyarUpanirbhAsameva jJAnamanyatra tannirbhAsitvaM kalpayitumalam / bhavatu tasya tannirbhAsitvamiti cet; na; avibhAgabuddhipratighAtasyokatvAt / tatrApi tadanyatastatkalpanAyAm anavasthApatteH / tanna kutazcidapi grAhyAdiprativedanam / tatkathametat "grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate / " [ pra0 vA0 2 / 354 ] iti / 14 tallakSaNasya svataH paratazcAsambhavAt / "vicArAvaruddhaM vizIryata eva tallakSaNam, 25 akRtvA tu " tadavarodhaM tadabhyupagamyata iti cet; na; vicArasyaiva parAmarzabhedAdhiSThAnasya vastuvRttenAbhAvAt / avastubhUtAttu tattvato na tataH kvacittadabhAvaprativedanam / " svasaMvedanAdeva tatprativedanaM sarvajJAnAnAM grAhyAdibhedanirbhAsavikalatayA svataH prative 1 " jvaratvarastrivyavimavAmupadhAyAzca" - pA0sU0 / 2 acsahitasya vakArasya 'ava' ityasya / 3 prAyAdiniSedhaparijJAnAt / 4 grAhyAdiniSedhasya / 5 grAhyAdiniSedhaparijJAna / 6 grAhyAdiniSedhasya / 7 prAhyAdiparyudAsa / 8 anekAntasya / 9 ekAntaparyudAsa / 10 - hAnekAnta-A0, ba0, pa0 / 11 - sya kalpa-A0, ba0 / 12 grAhyAdikalpakatvam / 13 anyajJAnasya / 14 grAhyAdibhedavAnitra pratibhAsasya / 15 vicArA gUDhaM vi-A0, ba0, pa0 / 16 vicAraviSayatvam / 17 saMve-A0, ba0, pa0 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 32 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 253 danAditi cet; na; tannirbhAsAvedane kalyasya tato'pi duravagamatvAt / satyapi kacittadredane kutaH kvacittadvaikalyavedanam ? na tAvattannirbhAsAdeva; tena tadvaikalyAdhikaraNasya jJAnasyAprativedanAt / tadaprativedane tadAdheyasya tadvaikalyasya duravabodhatvAt / na ca tadadhikaraNasyai tena pratipattiH, "tasyA nAnubhavo'paraH" [ pra0 vA0 2 / 327 7 ityarthaM vyAghAtAt / nApi tadadhikaraNenaiva jJAnena tadvaikalyavedanam ; tenApi tannirbhAsasyAnavabodhAt / na ca niSedhyAnagame tanniSedhaparijJAnam / na cobhayaviSayamekaM saMvedanamasti yatastadvaikalyasya kacidavagamaH; tatrApi " tasyAH" ityAderupadravAt / kathamevamekAntapratiSedhasya jAtyantare parijJAnam ? jAtyantaravipayaM hi pramANam / na ca tena pratiSedhyasyaikAntasya pratipattiH, yena ca tasya pratipattirnayerna na tena tanniSedhAdhikaraNasya jAtyantarasya prativedanam / na cobhayavipayamanyat ; tasyApi pramANatve ekAntaviSayatvasya nayatve jAtyantara- 10 viSayatvasya cAyogAt / pramANanayabhAvavikalena tu [ na ] tatparijJAnam ; pramANAdiparikalpanAvaiphalyApatteH / na ca kutazcinniSedhyatanniSedhAdhikaraNaparijJAnamantareNa tanniSedhapratipattirupapattimatIti cet ; na; Atmanastadubhayavipayasya bhAvAt / AtmA hi nayaparyAyAtpramANaparyAyamupadhAvanna sarvathA tacchaktiM parityajati yatastadviSayaparijJAnAbhAvAttadviviktatayA jAtyantarasya parijJAnaM na bhavet / tatparityAge hi " niranvayavAdAdAtmaiva na syAt / na caivam tasya 15 vyavasthApanAt / pramANaparyAya evaM nayazaktibhAve kathaM pramANatvameva tasya na nayatvamapIti cet; na; ekAntata: pramANatvAnabhyupagamAt / ata eva 'syAtpramANam, syAdapramANam' ityAdi saptabhaGgIpravartanam / na caivaM parasyApi grAhyAditanniSedhAdhiSThAnaviSayaM kiJcitsambhava yatastadvivekaparijJAnaM kvacidbhavet / tadidamapratipannavipayameva parasya vacanam - " avibhAgo' piM buddhyAtmA" [ pra0vA02 / 327 ] iti / tataH sUktam-grAhyAdinirAkaraNasyAdvaita gartAva tArasopAnasya paripoSaNamAkulam avagamarahitatvAt iti / etau antarazlokau / " 12 syAnmatam -'sArUpye'pi' ityAdinA sArUpya - sAmAnyayoH sAdhAraNo " doSasamanvayaH pratipAditaH, tatazca kathaM sArUpyavatsAmAnyasyApi vastutvam ? mA bhUditi cet; na; tasya 'sAmAnyavizeSArthAtma vedanam " ityanena pratyakSavipayatvanivedanAt, avastunaH pratyakSavipayatvAnupapatteriti ; tatrAha sAmAnyamanyathA siddham [ na hi jJAnArthayostathA // 31 // adRSTerartharUpasya pramANAntarato gateH / ] iti / 1 grAhyAdipratibhAsAvedane / 2 svasaMvedanAdapi / 3 grAhyAdivedane / 4 tadvaikalyAdikAra-A0, ba0, pa0 / 5 jJAnasya / 6 - syA vyA-ba0 / 7 ekAntasya / 8 -na tanni A0, ba0, pa0 / 9 hi neya pa-A0, ba0 / hi neyaM pa-pa0 / 10 - Nanayapa-A0, ba0, pa0 / 11 kSaNikatvaprasaGgAt / 12 pramAtvA-A0, ba0 / 13 grAtyAdivivekaparijJAnam / 14 doSamanvayaH A0, ba0, pa0 / 15 nyAyavi0 zlo0 3 / 20 25 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nyAyavinizcayavivaraNe [132 yena hi prakAreNa sAmAnyaM duSyati 'vyaktibhyo vyatirekeNa-vyatireke hi 'tAsAM tat' iti vyapadezo na syAt , asambandhAt / na cAnupakAre sambandho'pi atiprasaGgAt / vyaktibhistadabhivyaktirupakAra iti cet ; abhivyaktirapi niyatAbhireva kutaH ? kutazcitpratyA satteriti 'cet ; tayA tAH samAnapratyayameva kurvantu kiM sAmAnyena ? satyapi tasmin tatkalpa5 nasyAvazyambhAvAt / evaM hi pAramparyaparizramaH parihRto bhavati, anyathA niyamena tasyopanipA tAt-pratyAsatterabhivyaktiH sAmAnyasya tatazca samAnapratyaya iti / nityatvena ca-nityatve hi hatya nityopalambhanaM taicchakternityatvAt / na tasyAH kutazcitpratibandho nityatvahAneH / atacchaktikatve tu na kadAcidapi darzanaM vyomAravindavat / na ca tasya kutazcicchaktvAdhAnam anitya tvopanipAtAta / etena vyApitvamapi cintitam / vyApitve hi tasya sarvatra pratipattiH tacchaktau / 1. atacchaktau tu na kvacidapi syAt / zaktipratibandhatadAdhAnayoH pUrvavadayogAt' iti / na tathA syAdvAdinAM sAmAnyaM siddha kintu anyathA anyena kathaJcidavyatirekAdiprakAreNa / saMdRzaparyAyarUpaM hi sAmAnyaM naM vyaktibhyo vyatiriktameva tadavyatirekasyApi darzanAna / na ca tasya nityatvameva; dravyato nityatve'pi paryAyato viparyayAt / nApi vyApitvameva, ekatvopacArato vyApitve'pi vastutaH prativyakti paryavasAnAt / prasiddhaJca sAmAnyamIdRzaM saugatasyApi pratyakSa15 vipayatayA tasyAbhyanujJAnAta-"dRSTezva yamalAdipu" [ pra0 vA0 2 / 384 ] iti vacanAt / nanu evamarthajJAnayorapi na duSyatyeva sAmpyaM dUpaNanibandhanasya nityatvAdestaMtrApya. bhAvAditi cet ; atrAha-'na" hi jJAnArthayostathA' iti / tAtparyamatra-mA bhUtsArUpye nityatvAdeH sAmAnyadharmasyAbhAvAt tatprayukta upaplavo niraMzatvasya tu svalakSaNeSvavazyambhAvAt , "tatprayuktasya tu tasya nAstyeva parihAraH, tata eva prAyazaH sAmAnyadUSaNamityuktam / tatra sarvAtmanA sArUpye arthavat jJAnasyApi jaDatvAdarthasyaiva jIvanaM "na jJAnasyeti kasya sArUpyam ? jJAnavadarthasyApi vA cetanatvAjjJAnasyaivAvasthAnaM nArthasyeti kena sArUpyamiti ? tato na tathA jainakalpitena prakAreNa jJAnAtheyoH sAmAnyaM sArUpyaM siddham / api ca, sArUpyaM nAma dviSTho dharmaH, tadadhikaraNapratipattAveva zakyate pratipattuM nAnya. tarapratipattimAtrAditi jJAnavadartho'pi pratipattavyaH / bhavatvevamiti cet ; kutastatpratipattiH ? tata 1. eva pratyakSAt yasya sArUpyaM parijijJAsyata iti cet ; tato'pi yadyasArUpyopAyameva tadbrahaNaM vyarthameva sArUpyakalpanam / sArUpyopAyameveti cet ; na; parasparAzrayaprasaGgAt-'pratipattAvarthasya tatsArUpyaparijJAnam , parijJAte ca tasmiMstadupAyamarthaprativedanam' iti / tanna tato'rthadarzanam / tadevAha-'adRSTerartharUpasya' iti / sAdhanamidam , 'na hi' ityAdi sAdhyam / 1 cenna tayoH sa-A0, ba0, 50 / 2 vyktyH| 3 tacchaktini-A0, ba0, 50 / 4 - tyAdAnabhA0, ba0, pa0 / 5 nanu tathA A0 ba0, 50 / 6 sAdRzyaparyAya-A0, ba0, pa0 / na tadyakti-A0, 20, p0| 8 tasya dravyatva-A0, ba0, pa0 / 9 tatrAbhAvA-A0, b0,50|1.n vijJA-A0, ba0, pa0 / niraMzatvaprayuktasya / 12 nArthajJAnasyeti tasya A0, ba0, 50 / 13 tadviSTo A0, ba0, p.| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HTHHHHHHHHHHE 1 / 32] prathamaH pratyakSaprastAvaH 255 __ bhavatvanyata eva tatpratipattiriti cet ; tadapi yadi pratyakSam ; sa eva doSaH-sArUpyAnapekSe tatastatparijJAne sArUpyakalpanAvaiphalyasya, tadapekSe tatastatprativedane parasparAzrayasya cAvizeSAt / punarapi pratyakSAntarAttatpratipattikalpanAyAmanavasthAnAt / tato nAnyato'pi pratyakSAdarthavedanaM sambhavati / tadevAha-'pramANAntarato'gateH' iti / pratyakSAdanyatpratyakSaM pramANaM tadantaraM tasmAd agaterapratipatteH 'artharUpasya' iti / anumAnAttatpratipattiriti cet ; na; liGgAbhAvAt / nIlAdyAkAra eva liGgaM tasyArthakRtatvAditi cet ; atra vizvarUpasya pratyavasthAnam-"kka tannibandhanaM jJAnasyAkAravattvaM dRSTaM yenaivamucyate ? AkAradvayadarzanAbhAvAt / na hi jJAnAkArAdanyo'rthAkAra upalabhyate yatastatkRtatvaM jJAnAkArasyopalabhyate / upalambhe vA tasyApi pratibhAsamAnakhAt jJAnAkArataiveti tannibandhanamanya evArthAkAra upalabdhavyaH / tatrApyevaMkalpanAyAmanavasthaiva / 10 tato'rthasya vAGmAtreNa sattAbhyugamo na pramANanibandhanaH" [ ] iti; tadayuktam ; anvayabalAt tdnumaanaanbhyupgmaat| na hi bauddhasya saMvedanAkArAdviSayAkArAnumAnam anvayabalAt yenaivaMprasaGgaH syAt , api tu vyatirekasAmarthyAdeva / tathA ca tasya vacanam-"cakSurAlokamanaskAreSu satsvapi na bhavati stambhazUnyAbhimate stambhAkAramakSavijJAnam , anyatrajhaTiti eva bhavati tato jJAyate-anyena kenacidatra vastunA bhavitavyam , yadabhAvAdanya. 15 trAbhAvaH sa tathAbhRto'thaH prameyo bAhyaH" [pra0vArtikAla0 3 / 390] iti / vyatirekabalAdapi gamanamanumAnamiti prasiddhameva / naiyAyikasyApi anta:karaNAdestata eMva pratipatteH / ___ bhavatu tarhi vyatirekavalAdeva jJAnAkArasya liGgatvamiti cet ; na; asiddhatvAt / asiddho hi tadAkAro nirAkArasyaiva jJAnasyAnubhavAt , tatkathaM tasya vyatirekaH ? siddhasyaiva kvacittadupapatteH / siddhe'pi tadAkAre tato'rthasya nAnyAdRzasyAnumAnam ; sArUpyAbhAvaprasaGgAt / 'anyA. 20 dRzazvArthaH, tatsarUpaJca saMvedanam' iti vyAghAtAt / atha yAdRzaM saMvedanaM nIlarUpaM tAdRzasyaiva tato'numAnam ; kuta etat ? tAdRzAdeva tAdRzasya sambhavAditi cet ; na; anyAdRzAdapi tAdRzasya sambhavadarzanAt yathA nirvikalpAdvikalpasya / tatrApi vikalpavAsanAsahAyAdeva vikalpatvamiti cet ; AkAravattvamapyAkAravAsanAsAhAyyAdeva kinna syAt yatastato'rthasya tAdRzasyAnumAnam ? vAsanAprabhavatve vikalpa eva darzanaM bhavediti cet ; kimidaM vikalpatvaM nAma ?, 25 sAdhAraNAkAratvamiti cet ; avAsanAprabhavatve tat kiM nAsti ? tathA cet ; mano'pi kathamasadAkAraM tadAkArajJAnaM janayet ? tadAkArameva mana iti cet ; tavedanaM tarhi savikalpaka prAptam , nAnAvayavasAdhAraNasya sthUlarUpasya tena prativedanAt / bhavatviti cet ; na; dvideva vahirarthavedanasyApi savikalpakatvopapatteH / antariva bahirapi sthUlarUpasya paramArthasattvA'virodhAt / taduktam 1-vasthA sthAt A0 b0,0|2vytirekblaadev / 3 sambhavati darzanAt aa0,b0,10| 4 vikalpe'pi / 5 vikalpameva ltaa| 6 vikalpakatvaM taa0| 7-vatyetatkiM bhA0, ba0, 50 / 8 tadvadeva bahirarthavadeva bahi-A0, ba0 / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [1132 "citrArthajJAnavaccitraM vasturUpaM na kiM bhiH|" [ ] iti / ____ vicArAsahatvAnna bahiH sthUlarUpaM paramArthaH iti cet ; na; antarapi tadasahatvasya vkssymaanntvaat| mA bhUdubhayatrApi taditi cet ; asataH kathaM tasyAvabhAsanam ? marIcikAtoyavaditi cet ; na; svato'vabhAsane tadasattvavirodhAt , svasaMvedanasya mithyAtvAnabhyupagamAt / anyato'pi na nirAkArAt tadavabhAsanam ; sAkAravAdavaiphalyApatteH / AkAravattve tu tadapyasadeva bhavet asadAkAratvAt / tasyApyanyatastathAvidhAdavabhAsanamiti cet ; na; anavasthAnAt / mA bhUdavabhAsanamapi tasyeti cet ; na; dRSTatvAt / dRSTaM hi tasyAvabhAsanam , tadapahnave nIlAdau niraMze kaH samAzvAso yatra darzanagandho'pi nAsti ? bhavatu sarvAbhAvaH tasyApi kaizcitpratIkSaNAditi cet ; nanu idamatyadbhutamavabhAti yat 'sarva nAsti, tatpratIkSaNaM ca vidyate' iti / tadapyuktam "citramekamanicchadbhizcitraM zUnyaM pratIkSyate" [ ] iti / tanna sthUlAkArasya pratikSepo nyAyyaH / nApyasata eva tasya pratibhAsanam / na ca marIcikAtoyamatra nidarzanam / tasyApyasataH sAkAravAde pratibhAsAyogAt , pUrvoktanyAyAt / tataH sthUlAkArameve darzanam , tasya ca sAdhAra NAkAratayA vikalpatvamavAsanAprabhavatve'pi samAnam / na samAnam ananusandhAyitvAt , anu15 sandhAyitvaM hi vikalpakatvam , tadabhAvAtsAdhAraNAkAramapi darzanaM nirvikalpakameveti cet ; na; vAsanAprabhavatve'pi samAnatvAt / tatprabhavasyApi sthUlapratibhAsasyAnanusandhAyitvAvizeSAt / tathApi tasya na vAsanA kAraNamiti cet ; vikalpasyApi na syAt / tato nirvikalpAdvikalpasyeva nirAkArAdevArthAd AkAravato'pi jJAnasyotpattisambhavAt na tadAkArAdarthasya tAdRzasyAnumAnamupapannam / etdevaah-prmaannaantrto'gteH| pratyakSAdanyatpramANaM tadantaram anumAnaM tasmAd agaterapratipatteH 'artharUpasya' iti / tathA ca niSiddhametat-"nahyAbhyAmathaM paricchidya pravarttamAnaH" [ ] iti, pratyakSAnumAnayoranyatarasyApyarthasyAprativedanAt / tataH sthitam sAmAnyamanyathAsiddhaM na hi jJAnArthayostathA // adRSTerartharUpasya pramANAntarato'gateH / iti / ___syAnmatam-nirAkAratve jJAnasya kastasya viSayaH syAt ? samakAlo nIlAdiriti cet ; na; tatra pratibandhAbhAvAt / a~pratibandhasyApi tadviSayatve sarvasya sarvadarzitvaprAptaH / hetunvena pratibaddha eva so'pIti cet ; na tarhi tatsamakAlatvam / na hi hetoH phalena samakAlatvam / tattve hi prAgasattvam , asatazvAsAmarthya prAk / pazcAtkAryakAle sAmarthya miti paramArthamiti bhA0, ba0, 50|2-bhaasmaane A0, b0,10|3 tatpratyakSaM vi-A0, ba0, 50 / 4-va nidarza-mA0, ba0, 50 / 5 tatpratibhAsasyApi / vAsanAprabhavasyApi / 6 -rAdevAsAdhAraNAkAravato'pi mA0,0, pa0 / 7 pratibandharahitasyApi / 8 tulanA-pra. vArtikALa0 2 / 247 / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 1 // 34] prathamaH pratyakSaprastAva cet ; kAryakAle kAryasya vidyamAnatvAd vyarthaM sAmarthyam / evaM hi kAryasya kAlo yadi tadA kAryasya sattvam / tasmAt prAgeva sattvaM sarvahetUnAm / ato'rtho'pi heturna phalabhUtasvagrAhakavijJAnasamAnakAlabhAvI / taduktam "asataH praagsaamrthyaatpshcaaccaanupyogtH| prAgbhAvaH sarvahetUnAM nAto'rthaH svadhiyA saha // " [pr0vaa02|246] iti / 5 bhavatu tarhi prAgbhAvina eva viSayatvaM tasya hetutvena jJAne pratibandhAditi cet ; na; jJAnakAle tasyAbhAvAt / na hyasatastatkAle tadviSayatvam , evaM hi nirviSayatvameva jJAnasya syAt / sAkAravAdinAM tu nAyaM dopaH, svAkArajJAnahetutayaiva tasya tadviSayatvopapatteH / tadapyuktam "bhinna kAlaM kathaM grAhyamiti cedrAhyatAM viduH / hetutvameva yuktijJA jJAnAkArArpaNakSamam // " [pr0vaa02|247] iti ; 10 tatrAha atItasyAnabhivyaktI kathamAtmasamarpaNam // 33 // asato'jJAnahetutve vyaktiravyabhicAriNI / iti yadi jJAnakAle atItasya taddhetorabhAvAt anabhivyaktiH apratipattiH tahiM tasyAmabhyupagamyamAnAyAM kathamAtmasamarpaNaM saMvedane svAkAropanidhAnam ? 'atItasya' iti 15 sambandhaH / kadaitaditi cet ? asato jJAnakAle avidyamAnasyAtItasya ajJAna hetutve jJAnahetutvAbhAve taddhetoreva hi tatrAtmasamarpaNaM parasyAbhipretam "hetutvameva yuktijJAH" ityAdivacanAt / asatazca jJAnakAle yadi taddhetutvaM tadvadyatvamapi syAt, nirviSayatvamevaM saMvedanasya syAt / 'asattasya vedyam' iti 'sanna vedyam' ityAditi cet ; nirhetukatvamapyevaM syAt 'asattasya hetuH' ityatrApi 'sanna hetuH' ityarthAt / svakAle sata eva hetutvAnna nirhetukatva-20 miti cet; nirviSayatvamapi na bhaveta, svakAle sata eva tasya tadvadyatvAt / anyakolasyApi vedyatve tadavizeSAt cirAtItamapi vedyaM bhavediti na tatra pramANAntarakalpanaM phalavat , pratyakSata eva siddheriti cet ; na; hetutve'pyevaM prasaGgAt / anyakAlatvAvizeSeNa cirAtItasyApi hetutve svAtmasamarpaNe ca pratyakSasiddheH pramANAntaravaiphalasya cAvizeSAt / zaktasyaiva hetutvam , na ca cirAtItasya zaktatvam anantarasyaiva saMvedanopajanane sAmarthyAt , tato nAyaM prasaGga iti cet ; na; 25 |saGgAntarasyApyevamanupapatteH / zakyasyaiva hi vedyatvam, na cirAtItasya zakyatvam , alpakAlAtItasyaiva tadvittaM ( tadvittiM ) prati zakyatvAt / tdevaah-vyktirvybhicaarinnii| vyaktiH atItasya pratipattirna vyabhicArazIlA anantaravaJcirapravRtteSvapravRtteH / yatpunaretat--atItAderapi pratyakSaviSayatve vartamAnatvameva abhimatavartamAnavaditi; 1 kAryAta prAkkAle / tadAkArasya-A0, ba0, 10 / 2 prabandhA-bhA0, ba0, 50 / 3 kathaJci. dAtmasamarpaNaM saMvedanasvA-mA0, ba0, 50 / 4 tadasattasya A0, ba0, 50 / 5-kAlesyApi mA0, 10, p0|6-ltvaadvi-aa0, ba0, 50 / 7 prasAdakAlAntarasyApyeva-bhA0, ba0, 50, sa0 / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 1934 258 5 tatrApi kimidaM varttamAnatvameva nAma ? pratyakSaviSayatvameveti cet; na; sAdhyasyaiva hetutvAyogAt, tadviSayatvameva hetustadeva sAdhyamiti kathamiva nyAyavedinaH pratipadyeran ? 'anityam anityatvAt' ityAdivat sAdhyatvAnupapattezca siddhatvAt / siddhaM hi tadviSayatvamatItAdeH / na ca siddhameva sAdhyam; asiddhasya tattvena prasiddhatvAt / varttamAnatvaM varttamAnavyavahAraviSayatvam, tadevAtItAdau pratyakSaviSayatvenopapadyate, na hi vipayatvAdanyat tadvyavahAranibandhanaM tasyaiva tannibandhanatvena prasiddhe'pi varttamAne pratipatteriti cet; kimevaM nIle pItavyavahAraviSayatvanna prakalpyate ? prasiddhe pIte tadviSayasyaiva tadvyavahAranibandhanatvena prasiddheH, tasya ca nIlespi bhAvAt / evaM loko na kSamate tasya tathA prakalpanAbhAvAditi cet; na; anyatrApi tulyatvAt - lokasyAtItAdAvapi varttamAnavyavahArakalpanasyAbhAvAt / varttamAnakAlasambandhitvaM 10 varttamAnatvamiti cet; na; kAlasya tatra pramANa (NA ) bhAvopanyAsena svayaM pratikSepAt / apratikSepe'pi yathA kasyacitpratyakSaviSayasya varttamAnakAlasambandhAd vartamAnatvam evam atItAdikAlasamba ndhAdatItAditvamapi bhavediti kathaM sarvasya pratyakSaviSayasya varttamAnatvopapAdanamupapadyeta ? yadi cAyaM nirbandhaH pratyakSavedyaM varttamAnameva nAtItAdikamiti; tarhi pratyAsannameva na dUrAdikamityapi bhavet / zakyaM hi vaktum 'parvatAdayo'pi dUrAditayAbhimatAH pratyAsannAH 11 pratyakSavedyatvAt vApIkUpAdivat' iti / pratyakSabAdhanAnnaivamiti, pratyakSeNaiva parvatAdau dUrAditvasya pratipatteriti cet; na; anyatrApi samAnatvAt, atItAdAvapi varttamAna kalpane 'pratyakSabAdhanasyAvizeSAt, atItAderatItAditayaiva pratyakSeNa pratipatteH / atItAdau pratyakSameva na vartate tatkAle tasyAbhAvAt, paraprasiddhena tu tasya viSayatvena varttamAnatvApAdanamiti cet ; dUre parvatAdAvapi na tatpravarttate taddeze'pi tasyAbhAvAt, atadeze'pi tatpravRttau atatkAle'pi syAt / 20 avazyaM caitadevamabhyupagantavyam, kathamanyathA yogipratyakSasyAtItAdau pravRttiH ? vartamAnamAtravipayatve tasyAzeSajJatvavirodhAt / tadapekSayA sarvaM varttamAnameveti cet kathamevamatItAditvena bhAvAnAmupadezo varttamAnatayaiva tadupapatteH varttamAnatayA pratipannasyAtItAditvenopadeze tasya vacakatvena prAmANyAbhAvAnuSaGgAt / asmadAdyapekSayA'tItAditvamapyastyeva teSAmiti cet; asmadAdereva tarhi tathA tadupadezo yukto na yoginaH, tadapekSayA "teSu " tadabhAvAt / " kiM vedam-asmadAdyapekSayApi teSAmatItAditvam ? adarzanaviSayatvameva / "tasmAdatItAdi pazyatIti ko'rthaH ? anyenAdRzyamAnaM pazyati" [ pra0 vArtikAla0 1 / 138] ityalaGkAravacanAditi cet; na; tAtkAlikasyApi vyavahitaviprakRSTAderanyenAdarzanasambhavAt / adRzyamAnaM kathamasti upalambhalakSaNatvAtsattAyA iti cet ? kimidAnIM yAvadeva dRzyamasmadAdestAvadevAsti ? tathA cet ; yoginApi tAvadeva dRzyamiti na yogItarayoH kazcidvizeSaH syAt / 25 1 - mAmatvaM nAma A0, ba0, pa0 / 2 viSayatvasyaiva / 3 vyavahAranibandhanatvena / 4 " na pramANekenApi gatiH kAlasya vidyate / " - pra0 vArtikAla0 1138 / 5 pratyakSavedyam / 6 atItakAle / 7 yogya pekSayA / 8 -dimattvena A0, ba0, pa0 / 9 yoginaH / 10 artheSu / 11 atItAditvAbhAvAt / 12 kiJcaidanam pa0 / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1234 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH " asmadAdInAM dRSTamatItam drakSyamANamanAgatamiti cet; tattarhi kathaM yogidarzanApekSayApi varttamAnaM bhavet uparatatvAdanutpannatvAcca / asmadAdidarzanasyaiva tadviSayasyoparamAnutpattI na vastuna iti cet ; tasya tarhi syAdakSaNikatvaM pUrvAparakAlavyApitvAt / tanna asmadAdyapekSayA bhAvAnAmatItAditvAttathAtvenopadezaH / teSAmupadezo'pi varttamAnatayaiva tathaiva svayaM parijJAnAditi cet; na tarhi tadupadezAdupAyopeyabhAvaparijJAnam, vartamAnatayopadiSTAnAM tadbhAvAbhAvAt / 5 nahi varttamAnA eva bhAvAH kecitkeSAJcidupAyatvamupeyatvaM vA pratipadyante " prAgbhAvaH sarvahetUnAm" [ pra0 vA0 2 / 246 ] ityasya vyAghAtAt / ato vyarthameva tadanveSaNam, sopaayyopaadeytettvprijnyaansy tadanveSaNAdiSTatvAt, tasya ca tato'sambhavAt / tato na subhASitametat " "jJAnavAn 'mRgyate kazcittaduktapratipattaye / " [ pra0 vA0 1 / 32 ] iti / tasmAdatItAditayA pratipannatvAdeva bhAdAnAM yoginA tathopadeza ityaGgIkarttavyam, anyathA 10 yogina evAbhAvApatteH - yadyasau vartamAnatayaiva sarvaM pazyati svasantAnabhAvinaH pUrvottara samayabhAviniravazeSakSaNAnapi tathaiva pazyatIti nAsau kasyacitkAryaM pUrvAbhAvAt nApi kasyacitkAraNamuttarAbhAvAdityanneva kharaviSANavat / tatastadbhAvamanabhyupagacchatA yathAsvakAlabhAvina eva tAn sa pazyatIti vaktavyam / tathA ca " taireva vyabhicArAdayuktametat - 'atItAdikamapi varttamAnaM pratyakSaviSayatvAt prasiddhavarttamAnavat' iti / tasmAttattatkAlabhAvitayaiva atItAderasma- 15 dAdipratyakSavyaktyApi pratipattiH, na tasyAH kAlavyatyayalakSaNo vyabhicAro'sti / tadevAha - vyaktiravyabhicAriNI / " sAkArameva tu vijJAnaM vyabhicAri dvicandrAderbahira bhAve'pi tadAkArasya jnyaansyoplmbhaat| na "tanmAtrAttadvastupratipattirviziSTA deva" bahirbhAvopanItAttatastatparijJAnopagamAt tasya cAvyabhicArAditi cet ; syAdetadevaM yadi bahirbhAvasya pRthagdarzanaM bhavet -' idaM bahirbhAvopanIta - 20 mAkAravadvijJAnam idamanyathA' iti / na caivam, sarvadA jJAnAkArAdeva tatpratipatteH, tasya ca satyasati cArthe vizeSAbhAvAt / nanvevaM nirAkArApi vyaktirvyabhicAriNyeva dvicandrAdau bahirasatyapi taddarzanAt / nirbAdhAt tadvyaktiravyabhicAriNyeva dvicandrAdivyaktistu bAdhAvatIti cet; na; bAdhakasyAsambhavAt / tathA hi 259 " bAdhakaH kiM taducchedI kiM vA grAhyasya hAnikRt / grAhyAbhAvajJApako vA trayaH pakSAH paraH kutaH 1 // yadi bAdhako bAdhyapratyayasyAbhAvaM karoti tadAlambanasya vA; tadA " tat jAtam, ajAtaM vA ? 1 vastunaH / 2 atItAdInAm / 3 kAryakAraNabhAva / 4 yogyanveSaNam / 5 - yatatpari-A0, pa0, ba0 / 6 tattvaparijJAnasya / 7 yogitaH / tato na saMbha-A0, ba0, pa0 / 8 dRzyate A0, ba0, pa0 / 9 yogyabhAvam / 10 atItAdibhireva / 11 tadAkArajJAnamAtropalambhAt / 12 - ttirvizeSAdeva A0, ba0, pa0 / 13 va tadvicandrA - A0, ba0 |-v taddhi candrA - pa0 / 14 bAdhyam / 25 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe ajAtasya kathaM tenaM tasyAbhAvo vidhIyatAm / na jAtu kharazRGgasya dhvaMsaH kenacidarpitaH // jAtasyApi na bhAvasya tato'bhAvo vidhIyate / "tadasti" hetosta nAsti bAdhakAditi sAhasam // yadyajAto'sau bhAvaH kena tasyAbhAvaH kriyate ? daivaraktAH kiMzukAH kastAn punA raJjayati ? atha jAtaH kAraNAt ; tathA sati yathA jAtastathAsti, kathaM tatra vinAzAvezaH ? tathA sati tadeva naSTaM tadeva saditi mahadasamaJjasam / atha yathA na jAtastathA vinAzyate; tathA sati 5 10 15 20 25 260 anyarUpeNa jAtasya yadyanyena vinAzyatA | nIlAderanyapItAdirUpeNAstu vinAzyatA // na ca tasya tadrUpamiti saiva daivaraktatA / tena ca rUpeNAsau pazcAdvinAzyate / atha sarvadA; yadi pacAdvinAzyeta pUrvaM tadrUpatA bhavet / tena rUpeNa jAtasya kathaM pazcAdvinAzanam ? || tadaiva tena rUpeNa jAtaH pazcAdvinAzyate / pazcAttadrUpatA nAsti daivaraktaH sa kiMzukaH // pUrvamevAsya nAzatkAraNAdeva tattathA / nAzakena paraM kAryaM kimasyeti nirUpyatAm ? // etadAlambanavinAze'pi samAnam / tathA hi yathA sa jAtastenAsya rUpeNa na vinAzanam / yathA na jAtastenApi na rUpeNa vinAzanam // vyarthakatvAdazakyatvAt pramANenAprata / arthasyAsya " kathaM nu syAtkalpanApi sacetasAm // [ 134 12 "atha AlambanAbhAvaM jJApayati bAdhakaH; tadapyasatyadA sa dRzyate bhAvastadA'bhAvo na bodhyate / 93 "yadA na dRzyate bhAvo [5] darzanaM tasya bodhakam // " tadA bhAvaprasiddhau ca nAbhAvaH " savizeSaNaH / 1 bAdhakena / 2 bAdhyapratyayasya tadAlambanasya vA / 3 na jAtakhara-A0, ba0, pa0 / 4 bAdhyam / 5 svakAraNAt / 6 anyarUpam / 7 sarvadhA bha0 ba0 / sarvathA pa0 / 8 pazcAttadrUpanAstitve dai-A0, ba0, pa0, pra0bArtikAla0 / 9 utpAdakahetoreva / 10 tenAzyarUpeNa A0, ba0, 11 kathaM tu syAt ba0 / kathanna syAt pra0 vArtikAla0 / 12 athanAlamba -A0, ba0, pa0 / 13 yathA na A0, ba0, pa0 / 14 tadabhAvaprapa0 / bhAvAdarzanakAle / 15 yasya arthasya abhAvaH kriyate tena vizeSaNIbhUtena bharthena bhavitavyam, tadabhAve ca kathamabhAvaH savizeSaNaH / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 34] prathamaH pratyakSaprastAva 261 vizeSaNAprasiddhau ca bodhazaktiH kathaM 'tava ? // vizeSaNamathAnyatra siddhamatrAnuvAdavat / bhAvarUpaM hi tattatra nAbhAvasya vizeSaNam // tadevAnyatra nAstIti yadyevaM pratipadyate / tathaiva pratipannasya niSedho'yaM kimarthakaH 1 // anyathA pratipannasya tathApi na niSedhanam / prAguktametadeveti na punaH punarucyate / na dRzyate yadA bhAvastadA na syAniSedhanam // smRtyAdhyAhRtya tatrAsya kriyate cennipedhanam / smRtyA svarUpagrahaNe na kathaJciniSedhanam / smRtyA svarUpagrahaNe nAbhAvasya vizeSaNam // " [pr0vaartikaal03|330 ] iti cet ; kimasya vicArasya prayojanam ? na kizciditi cet ; na; niSprayojanavacanasya asAdhanAGgavacanatvena nigrahAvApteH / bAdhakasadbhAvaparijJAnasya nAzaH prayojanamiti cet ; na; tasyAjAtasya tadayogAt, tatra 'yadyajAto'sau bhAvaH' ityAderdoSAt / nApi Atasya; tatrApi 'atha jAtaH kAraNAttathA sati' ityAdeH prasaGgasyApi vizeSAt / atha yena 15 rUpeNa na jAtastenAsya nAzaH kriyate; tanna; tatrApi 'anyarUpeNa jAtasya' ityAderavikalasyAvizeSAt / tanna tatparijJAnasya vicArAnnAzaH tadvipayasya bAdhakasyeti cet ; na; tatrApyasya prasaGgasya tulyatvAt / tasyApi 'yathA sa jAtaH tenAsya rUpeNa na vinAzanama' ityAdinaiva pratipAdanAt / tanna tadviSayasyApi tato nAzaH / tarhi tatparijJAnasya nirviSayatvaM tena jJApyate iti cet ; kimidaM nirviSapanannAma ? tadviSayasya bAdhakasyAsattvameveti cet ; na ; tatrApi 'yadA sa 20 dRzyate bhAvaH' ityAderupasarpaNAt / ___api ca, nAprasiddha bAdhake tadviziSTatvamabhAvasya, na ca tathA pratipattiH tadA bhAvAprasiddhau ca' ityAdeAyAt / prasiddha ca tasmin bhAva eva nAbhAvaH, bhAvAbhAvayoniSparyAya - mekatra virodhAt / anyatra prasiddhamanyatrAnuvAdopanItaM niSidhyata iti cet ; na; tatrApi 'bhAvarUpaM hi tattatra' ityAderdUSaNasyAnuSaGgAt / na cAparijJAtasyAnuvAdo'pi / parijJAnaJca na 25 darzanameva, niSedhasamaye tadabhAvAt / smaraNamiti cet ; tenApi yadi tatsvarUpagrahaNaM sambhavatyanuvAdo na niSedhaH, svarUpataH pratIyamAnasya tadayogAt / atha na svarUpagrahaNam ; na tarhi tasyAbhAvavizeSaNatvam , 'smRtyA svarUpagrahaNe' ityAdinA svayamapyevamabhidhAnAt / tato na viSayAbhAvasyApi parijJAnaM tatkathamukto bAdhakAmAvanirNayaH ? yato nirbAdhaiva 1 tamaH A0, b0,50|2 tadaivAnya-A0, ba0, pa0 / vizeSaNIbhUtaM vastu / 3 nAstIti rUpeNa / 4 pratipAdyate bhA0, ba0, 50, pra. vArtikAla / 5 yathAbhAvaH bhA0, ba0, 50 / 6-masya prayo-A0, ba0, 50, 7 bAdhakasadbhAvaparijJAnasya / 8 -nAzaH prayojanamiti cenna tatrApyasya mA0,0, p0|9-krvsyaas-aa0, ba0, 500 yugapat / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nyAyavinizcayavivaraNa [1134 dvicandrAdirya (divya) tirbhavet / tato vicArAdvAdhakaM niSedhatA tasya tadabhAvajJApakatvamanumantavyam / tathA ca dvicandrAderapi kizcidabhAvamavabodhayat kinna bAdhakaM bhavet ? tasya pratibhAse kathamabhAvabodhanamiti cet ; kathaM bAdhakasya ? tadapi madIyameva codyamiti cet ; ucyate bhaivedidaM codyam , yadi pratibhAsanAdeva sattvam , sati tasmin kathamabhAvabodhanaM virodhAditi ? na 5 caivam , arthakriyAsAmarthyAdeva sattvopapatteH / pratibhAsanamAtrAdeva tu sattve nityAderapratiSedha. prasaGgAt , tasyApi svagrAhiNi vijJAne pratyavabhAsanAt / nAstyeva tAdRzaM jJAnaM loka iti ceta; kIdRzamasti ? saugatakalpitamanityAdiviSayameveti cet ; na; vipratipattyabhAvaprasaGgAt / tathA ca vyarthameva pramANazAstrapraNayanaM tasya pramANaviSayavipratipattinirAkaraNArthatvAt / svata eva ca tedabhAve kiM tadarthena tatpraNayanaprayAsena kiMzuke pATalimApAdanaprayAsavat / so'pi nAstyeveti 10 cet ; na; dRSTatvAt / bhrama evAyaM taveti cet ; kimidaM bhrama iti ? asatyapi 'tatprayAse tatparijJAnamiti cet ; asti tarhi pratibhAsanamasato'pi iti kathamupalabhyamAnasyAbhAvajJApanamanupapannam ? yataH kiJcitkasyacit bAdhakaM na bhavet / tato bAdhavattvAdupapannaM dvicandrAdivyakteyabhicAritvaM nArthavyakterviparyayAt / viparyayapratipattizcAbhyAse svataH, ana bhyAse ca parataH / na caivamanavasthAnam ; paryante kasyacidabhyAsavato jJAnasyAvazyambhAvAt / 15 tadAha-vyaktiH nirAkArabuddhiH avyabhicAriNI vyabhicArazIlA na bhavati, tato bahirarthapratipattistata eveti bhaavH| 'nirAkAravyaktireva nAsti nIlAdisukhAdivyatirekeNa tadasampratipattestatkathaM kvaci. vyabhicAritvaM tasyA iti cet ? na; svasaMvedanatastatpratipatterniveditatvAt / api ca, nirAkAraiva bahirarthavyaktiH, "bhinnakAlam" [pra0 vA. 2 / 247 ] 20 ityAdipraznasyAnyathAnupapatteH / na hyaparijJAtaviSayaH prekSAvatAM praznaH / parijJAnaJca bhinnakAla syArthasya na pratyakSAt ; tena "pRthak tasyAprativedanAt / pRthak prativedane hi tasya bhinnakAlatvamanyadvA "tattvaM zakyamavagantum / na caivam , tadAkArasyaiva tena pratipatteH, tasya ca tadanupraviSTasya tAtkAlikatvAt / nApi tatkAdAcitkatvaliGgopajanitAdanumAnAttatparijJAnam ; "tasyApi pratyakSa vannirAkArasyAbhAvAt / AkAravattve tu tenApi svarUpasyaiva parijJAnaM na pRthagarthasyeti na tato'pi 25 tatparijJAnam / punarapi tadAkArakAdAcitkatvaliGgopajanitAdanumAnAttatparijJAnaparikalpanAyAm anavasthAnamasamaJjasamAsajyeta / na cAparaM tatparijJAnakAraNamiti kathamayaM praznaH "bhinnakAlaM kathaM grAhyam" iti ? praznopanibandhanasya bhinnakAlavastuparijJAnasyAbhAve tadanupapatteH / kathaM vA tatredamuttaram-"hetutvameva" ityAdi / tasyApi bhinnakAlavastuviSayatvena tjjnyaanaabhaave'nupptteH| tadevAha atItasyAnabhivyaktI kathamAtmasamarpaNam / iti / vicArasya / 2-bhAvamevabo-mA0, b0,50| 3 bhavadidaM mA0, b0,50| 4 nityAderapi / 5 vivAdAbhAve / 6 zAstrapraNayanaprayAsaH / zAstrapraNayanaprayAse / 8 -t so baadh-maa0,0,50|9-raa vybhaa0,10,50|10 prsktsyaa-bhaa0,b0p0|11 -tatkathamaza-bhA0,ba0pa0 / / 2 bhinnakAlasya arthasya / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 263 abhimukhIviSayaM prati na punastadAkArA vyaktiH buddhiH abhivyaktiH tadanyA anabhivyaktiH AkAravatI vyaktiH tasyAm, AtmasamarpaNaM svAkAranivezanam atItasya tajjJAnAtmAcyaviSayasya / katham na kathaJcit avagamyata iti zeSaH / tato bhinnakAlaviSayaM praznamuttaraca pratipodayatA tatparijJAnamabhyanujJAtavyam / taJca nirAkArayaiva vyaktyA upapadyata iti upapannaM tadanyathAnupapattyA tadvyaktivyavasthApanam / tadevAha - asato jJAnahetutve vyaktiravyabhicAriNI / iti asataH atItasya tasya jJAnakAle vyatikramAt jJAnahetutve svAkArajJAnajanakatve vyaktiH nirAkArA vittiH, anyatastatparijJAnayogAt avyabhicAriNI pramANamiti yAvat / yadi nirAkAraiva vyaktiH kathaM tataH prakAzananiyama: - 'nIlasyaivAyaM prakAzo na pItAde:' ityevaM rUpa iti cet ? atrAha - prakAzaniyamo hetorbuddherna pratibimbataH // 34 // antareNApi tAdrUpyaM grAhyagrAhakayoH satoH / iti "jJAnazabda pradIpAnAM pratyakSasyetarasya ca / janakatvena pUrveSAM kSaNikAnAM vinAzataH // zaktiH kuto'satAM jJAnAt" [pr0vaa02|417] iti; prakAzo'dhigamaH tasya niyamo'vadhAraNamuktarUpam, sa kasyAH sambandhI ? buddheH . pratyakSalakSaNAyAH tatastasya bhAvAt / sa kutaH ? ityAha- hetoH buddheryo heturindriyAdilakSaNaH prakAzAvaraNakSayopazamAdisavyapekSastata iti / etaduktaM bhavati - svahetoreva buddhiH niyataprakAza- 15 zaktikatvenotpannA yato niyata eva tato viSayaprakAza iti / avazyAbhyugamanIyazcAyaM svahetunibandhanaH zaktiniyamo bhAvAnAm, anyathA 'nIlajJAnasya nIlavatpItAdayo'pi kinna sarve hetavaH tajjJAnaM vA nIlavatkinna sarveSAM kAryam ? kAraNatvena ca nIlasya AkArayitRtve tadavizeSAt cakSurAdayo'pi jJAnasya kuto nAkArayitAraH ? kuto vA svalakSaNadarzanaM nIlavatkSaNabhaGgAdAvapi na nizcayamupajanayati yatastatra samAropaH tadvyavacchedArthamanumAnaJca parikalpyeta' ityA- 20 dyatiprasaGgaparyanuyoge kaH paraH parihAraH ? tato yathA zaktiniyamAdeva atra kAraNatvAdiniyamaH tathA prakAzaniyamo 'pi buddheriti vyarthaM tadarthamAkAraparikalpanam / na cAtItaparijJAnArtham ; tasyApi zaktita evopapatteH / tato yadatra vArtikam - tatprativihitam ; sannidhAnaM yadi grahaNanibandhanaM bhavedatItasya zabdAderagrahaNam asannidhAnAt / na caivam / zaktesta nibandhanatvAt tasyAzca bhinnakAlabhAvApekSayApi bhAvAt, anyathA tadaparijJAnameveti niveditatvAt / yadapi samAnakAle parijJAne'tiprasaGgaparaM vArtikam - " 5 1 abhimukhivi-A0, ba0 / 2-dayati ta- A0, ba0, pa0 / 3-sya jJAna-A0, ba0, pa0 / 4 nIlajJAnaM vA / 5 kAraNatvAvizeSAt / 6 'vyaktiH kuto'satAm'- pra0 vA0 / 7 grahaNanibandhanatvAt / 10 25 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 nyAyavinizcayavivaraNa [235 "anyasyAnupakAriNaH // vyaktI vyajyeta sarvo'thaH" [pra0vA021418] iti / yazcAtra nibandhanam-"na samAnakAlasya hetutA; tthaa'prtiiteH| 'asambandha(ddha)grahaNe ca sarvameva gRhyata" [pra0vArtikAla0] iti ; taMdapi pratyAkhyAtam ; na hi kAlasAmyAdviSayapari5 jJAnaM yadayamatiprasaGgaH, kintu zaktaH, tasyAzca svahetubalabhAvino niyamAt niyatasyaiva samasamayasyAnyasya vA parijJAnamiti kimetAvatA na paryAptam ? yata idaM bAlavipralambhanamAkAraparikalpanayA kalpyate / kathaJcAryam "sparzasya rUpahetutvAt" [pr0vaa01|184] ityAdivyAkhyAne "parasparaviyogena samAnakAlayorapi hetutvAt" [pra0vArtikAla0 ] ityanena samasamayasyApi sparzasya rUpahetutvaM pratipAdayanneva nibandhanakAraH tAdRzasyaivArthasya 1. jJAnahetutAM pratyAcakSIta ? yata idam "na samAnakAlasya" ityAdi sUktaM bhavet ? tadayaM prajJAkaro'pi vismaraNazIla iti savismayamasmaccittamAvartate / yadapi hetoH prakAzyaprakAzaniyama eva "taddhetoniyamo ydi"[pr0vaa02|418] ityanena pUrvapakSayitvA samAdhAnamuktam-"nepApi kalpanA jJAne" [pra0vA021419] iti / nibandha namatra-"[na] pratiniyatagrahaNamanayA kalpanayA / hetuniyamo hi padArthAnAM svarUpe, 15 kAryakaraNe vA ? na tAvatsvarUpe ; svarUpapratiniyame hi kAraNataH svarUpameva tayostathAbhUtaM yadavabhAsate tataH svarUpAvabhAsanameva prasakta tatpUrvakAraNAdhInaM na parasparAdhIna miti na parasparaM grAhyagrAhakabhAvaH samAnakAlatayodayAt / yadadhInA hi tayorAhyagrAhakatA tasya hi tau grAhyagrAhakAviti yuktam / na ca saMviditAt svarUpAdaparA grAhyagrAhakatA / kathaM tarhi 'grAhako'haM grAhyaM mamedam' iti pratItiH ? na; tadaparasya sambandhasyAprati20 bhAsanAt / kalpanAmAtrameva anAdivAsanAdhInametat / tathA coktam- "savyA. pAramivAbhAti" [pr0vaa02|308] iti / tasmAtsvarUpe svahetuniyamAna grAhyagrAhakabhAvaH / atha kAryakaraNe hetuniyamaH; tadApi yadi tAbhyAM pratiniyatasya kAryAtmano jananam ; kathamiva grAhyagrAhakabhAvaH sahakAribhAva eva bhavet ? na ca tAvatA grAhyagrAhaka bhAvaH, tasmAnna hetuto grAhyagrAhakabhAvaH" [pra0vArtikAla0] iti / tatra svarUpa eva hetuniyamaH, 25 na tAvatA svarUpapratibhAsanameva nIlatadvedanayoH / nIlasya hi svahetuniyataM grAhyatvaM niyatavedanA pekSameva na tu nirapekSaM tatkathaM tasya svato'vabhAsanam ? tadvadanasyApi tanniyataprAhakatvaM niyata. nIlApekSaM svApekSaJca, tatkathaM tasya svAvabhAsanameva / na caivaM sati kAraNameva nIlasya grAhaka prAhmaJca tadvedanasya' iti codyam ; nIlatadvedanayoH parasparApekSasyaiva grAhyagrAhakabhAvasya kAraNena , 'asambaddhagrahaNe'-pra. vArtikAla / 2 prajJAkaraguptaH / 3 sparza syApi rUpa-bhA0, ba0, 50 4 kArya kAraNe vA bhA0, b.| kAryakAraNe vA p0| 5 tasya hetau bhA0, b0,50| 6 saMviditasvarUbhA0, ba0, pa0 / 'saMviditasvasvarUpa'-pra. vaartikaal0| 7 -rUpasyasvahe- A0, ba0, 50 / 8 svahetuni' yatagrAhakatvam / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 1 // 35] prathamaH pratyakSaprastAvaH niyamAt na svApekSasya / avazyaJcaitadevamaGgIkartavyam , anyathA nIlatadvedanayoheMtuphalabhAve'pi tatprasaGgAt / tavedanaM hi kAraNameva kasyacit , anyathA tadavastutvApatteH / kAraNatvaJca tasya kAryopajananazaktilakSaNaM svakAraNAdeveti tadeva tasya nIlaM kArya ne punastattasyeti prAptam / tathA ma tattasya grAhyameva ahetostadanabhyupagamAt / tato nirAkRtametat "jJAnaM khAvabhAsataH / taM vyanaktIti kathyeta tadabhAve'pi tatkRtam // " [pr0vaa02|420] iti / nIlajJAne nIlakRtatvasya tadavabhAsasya ca tadAkAratAlakSaNasyAnantaranItyA niSedhAt / tasmAdatra kAraNena kAryAntarApekSameva tasya kAraNatvamApAdyeta nAtmApekSamityetadevottaram / etacca prAhyaprAhakabhAve'pi samAnam-nIlasadvedanayoH parasparasavyapenasyaiva tadbhAvasya tatkA. raNenopasarpaNAt / tato durvyAhRtametat-"yadadhInA hi tayoH" ityAdi / nIlatajjJAnasvarUpa- 10 vyatirikA tadbhAve eva nAsti tatkathaM taccinteti cet ? na; kAryakAraNabhAvasyApi tavyati. riktasyAbhAvAt tazcintanasyAbhAvApatteH / kArya jJAnaM tasya kAraNaca nIlamiti pratIteH astyeva tadbhAva iti cet ; na; grAhyaM nIlaM tasya grAhakaM ca jJAnamityapi pratIteH / ___kalpanAmAtramevaitadanAdivAsanAdhInam' ityapi na yuktam ; kAryakAraNabhAvapratItAvapyevaprasaGgAt / kalpita eva tadbhAvo'pi paramArthato bahirarthasyAprativedanAt / na hi pratyakSeNa 15 tatprativedanam ; AkAravato jJAnasyaiva tataH prativedanAt / nApyanumAnena; tasya pratyakSapUrvakatvena tadabhAve'navataraNAt / "pratyakSapUrvakaM sarvamanumAna pravartate / pratyakSasyAnumApekSA yadyanyonyasamAzrayaH // na yAvadanumAna pramANaM tAvanna pratyakSaM pramANIbhavati bAhye'rthe / na ca pratyakSa- 20 sya prAmANyAsambhave'numAnam , tatpUrvakatvAt , anyathA andhaparamparA bhavet / tasAtparamArthataH svarUpameva saMvedanasya saMviditaM naarthH|" [pra0vArtikAla0 2 / 420] iti nAstyeva vastutastasya kAraNatvaM tatkAryatvaJca jJAnasya, kalpanaiva kevalaM tadbhAvamupadarzayatIti cet ; na; bahirarthavedanasya savikalpakatvena pratyakSatvAbhAvaprasaGgAt / na hi kalpanAropitagocarasya nirvikalpakatvamupapannam / satyam , mithyAbhinivezarUpeNa vikalpena savikalpakatvam aparAmarzarUpakatvAttanirvikalpakatvamucyata iti cet ; kathaM tathApi pratyakSatvaM bhrAntatvAt ? na hi mithyAviSayamabhrAntamupapannam ; atiprasaGgAt / idamapi satyameva vastuvRttyA sarvasyAlambane bhrAntatvAt , abhinivezakabhAvAbhAvAbhyAM tu samyaaithyAjJAnAvabhAgaH, yatra hi vyavaharturAbhinivezaH nIlavedanasya / 2 na punaH nIlavedanaM nIlasya kArya nIlAbhAvAditi bhaavH| 3 akAraNasya / prAdhaprAhakabhAvasya / 5graahygraahkbhaavH| 6-meva tdnaa-aa0,0,0| 7-vedanam aa.b.p.|" Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 nyAyavinizcayavivaraNe [1135 [tat] samyagjJAnaM "prAmANyaM vyavahAreNa" [pra0vA017] iti vacanAt / yatra tu tadabhAvaH taimirikakezAdau mithyaiva jJAnam "kezAdirnArtho'nAdhimokSataH" [pr0vaa02|1] iti vacanAditi cet; anAkArameva tarhi vijJAnamabhyanujJAtavyam, vyavahArasya tathaiva bhAvAt / na hi vyavahArI nIlameva vijJAnamanumanyate 'nIlamahaM vedmi' iti nIlAdanyatraiva tajJAne 5 taidabhinivezadarzanAt / na cAso kvacidanugamyate kvacinneti nirnimittamupapannam / satyapi tathA vyavahAre prakAzaniyamAya sAkAravAda iti cet ; na; hetubalAdeva tanniyamAnna viSayAkArAt / etadevAha-na prativimbataH / pratibimba viSayasArUpyaM na tataH prakAzaniyama iti / kadaitat ? ityAha-antareNApi vinApi / kim ? tApyaM viSayAkAratvaM grAhyagrAha kayornIlatadvedanayoH satorvyavahArato vidyamAnayoriti / vidyata eva vyavahArato nIlatadve. 10 danayoranyatvam / na caivamanubhava iti cet ; na; anvayavyatirekAnubhavasyaiva bhedAnubhavatvAt , anvayavadvijJAnamanubhUyate vyatirekavaJca nIlAdikam / tathA hi pIte pravRttaM pratyakSaM yadAnyatra pravarttate / tadA tadanvitaM pItaM vyatireki ca dRzyate // 688 // pItAvyatireke tu tadvattasyAnvayaH katham ? / anvitasya ca tasyAsti darzanaM sArvalaukikam // 689 // pItaM mayA purA dRSTamadhunA dRzyate param / ityanvitasya bodhasya svato'nubhavanirNayAt // 690 // abhede tvanvitajJAnAtpItamapyanvitaM bhavet / / na hyanvitAdabhinnaM tadupapannamananvitam // 691 // viSayAntarasaJcAraH pratyakSasya tadA katham / pItasyaiva sadA vittestajjJAnAvyatirekiNaH ? // 692 // anvayavyatireke'pi ydybhedprklpnm| pItatajjJAnayorloke na kiJcidbhinnato brajet // 693 // viruddhadharmAdhyAsAddhi bhedo'nyatrApi nAparaH / abhedazcedasAvatra kathamanyatra midbhavet // 694 // nanvidaM bAlopalAlanameva yadandhayavyatirekAbhyAM bhedaprakalpanam , pramANAbhAvAt / na hi kiJcitkvacidanvitaM kutazcivyAvRttamityapi pramANamasti, pratyakSasya tatrApravRtteH / pratyakSeNa hi tAtkAlikatvameva bhAvAnAM pratipattavyaM tathA taddhatoniyamAna paurvAparyam, atiprasaGgAt / na ca tadapratipattau tatastadanvayavyatirekaparijJAnam / tasya tadavinAbhAvAt / asati. pa , atra A0, 10, pa0 / 2 arthabujhyabhAvAt / 3 sAmAbhiprAya / pratyakSam manvitam / 5 pItavata jJAnasya / jJAnasya / 7 paurvaapryaaprtipttau|. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH 267 pratyakSe nAnumAnam ; tatpUrvakatvAt / pramANAntaraM tu nAstyeva yatastatpratipattiH / ato'nAdi. tadvAsanAvikAsollAsitA vikalpikaiva buddhiranvayavyatirekAvupadarzayati / tadabhiprAyeNa ca pItatajjJAnayorbhedakalpanamanumanyata eva, paramArthata eva tadanabhyupagamAt , "paramArthatastu tadatadAkAraM parAparaM vijJAnameva" [pra. vArtikAla0 2 / 307 ] iti vacanAditi cet ; kutaH punaridamaparAparatvaM vijJAnAnAmavagantavyam ? teSAmeva kutazcidanyatamAditi cet ; na; 5 tasya svAkAramAtraparyavasAyitvenAnyatrApravRtteH / na hi tadanyatrApravarttamAnaM tadgatamaparAparatvaM pratyetumarhati; dharmaparijJAnasya tadadhikaraNaparijJAnAvinAbhAvaniyamAt / tannaikasmAttatparijJAnam / bhavatu bahubhireva tatparijJAnam , tAni hi parasparamanupravezarahitamAtmAnamAtmAnubhavasvabhAvatayA pratipadyante, tadeva ca teSAmaparAparatvaparijJAnamiti cet ; nanvidameva duravabodhaM yadyekaM tadgocaraM 'vijJAnaM na bhavet / bhavatu taditi cet ; na; vakSyamANottaratvAt / tanna pratyakSAttadaparAparatva. 10 parijJAnam / nApyanumAnAt ; pratyakSAbhAve tadanutpattestatpUrvakatvAt / pramANAntarasya cAnabhyupagamAt / ___tadaparAparatvamapi tadvAsanopanItena vikalpenaiva kalpyata iti cet ; na; "paramArthataH" ityasya virodhAt , kalpitasyAparamArthatvAt / asti vastutastadaparamArthatvam , tatparamArthatvakathanaM tatra lokAbhiprAyAnurodhAditi cet ; na; anvita eva jJAne tatkathanaprasaGgAt / 'tattaiva (tatraiva) 15 lokasya paramArthatvAbhiprAyAt / kasya vA vastutaH paramArthatvam ? pItavedanAkAramAtrasyAdvaitavedanasyeti cet ; pItamapi kIdRzam ? sthUlamiti cet ; na; tasyAnabhyupagamAt / "tasmAnArtheSu na jJAne sthUlAvabhA(lAmA)saH" [pra0 vA0 2 / 211 ] iti vacanAt / parAparaparamANurUpamiti cet ; tatparamANuSu tarhi vedanamekaM pravarttamAnamAtmAnamaparAparatadAkArAnugataM tadAkArAzca (kArAMzca) 20 parasparavyatirekiNaH pratipadyata iti kathaM pratyakSasiddhAvevAnvayavyatireko na bhavetAM yataH pItatadvedanayoH pAramArthika eva bhedo na bhavet ? pratiparamANu bhidyata eva tadvadanaM tadayamadoSa iti cet ; kathamadvaitaM kathaM vA tadvadanAnAM bahutvasya parijJAnaM svarUpavedananiyamena parasparamavi. SayIkaraNAt ? anyasya caikasya tatparijJAturabhAvAt / bhavatvekaparamANurUpameva pItamiti cet ; na; tasyAnavabhAsanAt / na hi nirbhedasya saMvedanasyAvabhAsanaM grAhyagrAhakAdibhedapratibhAsavata 15 eva tasya prativedanAt / svato nirbhedameva tat , tadbhedapratibhAsastu tasyopaplava eva "jJAnasyAmedino bhedapratibhAso hyupaplavaH" [pra0 vA0 2 / 212 ] iti vacanAditi cet ; tadupaplavo yadi tasya svata eva; kathaM nirbhedatvam ? na hi svata eva bhedena pratyavabhAsamAnaM nirbhedamityupapannam , pItatayA'vabhAsamAnasyApyapItatvaprasaGgAt / anyata eva tasya tadupaplavaH svatastu tannirbhedamevAvabhAsata iti cet ; kathaM tarhi tasyAsattvopapAdanam , yathAtattvaM pratibhAsamAnasya tada. 30 1-jJAnaM tadbha-A0,0,502ta eva pa0 / atra tADapatraM truTitam / 3-syAparamA-A0,0pa0 / 1 atra tADapatraM truTitam / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 nyAyavinizcayavivaraNe [1135 yogAt? tadapi neti cet; kiM punaridamunmattabhASitam-"jJAnamapi svarUpeNApratipannamasadeveti zUnyataivAvavizaSyate" [pra0 vArtikAla0 2 / 212] iti ? zUnyavAdina evedaM vacanaM na jJAnavAdinaH, 'tena nirbhedatayaiva tanni sasya tatsatvasya cAbhyupagamAt / tathA ca tasya vacaH nam-"avibhAgo'pi buddhyAtmA" [pr0vaa02|345] iti, "svasaMvedanaprasiddhameta" 5 [pra0vArtikAla0 2 / 354] iti ca / iti cet ; ucyate nirbheda eva buddhyAtmA svtshcedvbhaaste| prAhyAdibhedani sastatra kasmAdupalavaH ? // 695 // anyatastasya bhAvastu naivAdvaitanipIDanAt / . na svato nAnyatazcaiSa yadi nirbhAsate katham ? // 696 // mAyAmarIciprabhRtiriva cennedamuttaram / na hi tasyApi nirbhAsaH svaparApekSayA vinA // 69 // tathApi tasya nirbhAse tadvaduddhyAtmano na kim / svavedanaprasiddhatvaM yatastatropavarNyate ? // 698 // nAstyeva tasya nirbhAsa ityapyazlIlabhApitam / prAhyaprAhakasaMvittItyAdeH svoktasya bAdhanAt // 699 // "dRSTazcAyaM na dRSTasya lopo buddhau prsnggtH| zUnyataiva bhavettattvaM buddharuktaJca kaizcana // 700 / "tatraikasyApyabhAvena dvayamapyavahIyate / tasAttadeva tasyApi tattvaM yA dvyshuunytaa||" [pr0vaa02|213] iti / zUnyatA paramArthazcetkedamAkArakalpanam / yataH prayAsaH sarvo'yaM tava sAphalyamudhet ? // 702 // pramANavirahAccAyaM paramArthaH kathaM bhavet ? / azUnyameva tattvaM syAdanyathA sakalaM jagat / / 703 // pramANaM cenna zUnya pramANasyaiva bhAvataH / zUnyatvaM cetpramANaM netyetatpUrva niveditam // 704 // 20 1-Naprati-mA0, ba0, p0| 2 jnyaanvaadinaa| 3-metaditi cet bhA0, 20, 50|-tN ni-A.. b0p0| 5 "mAyAmarIcipramRtipratibhAsavadasattve'pi na dossH|"-pr0vaartikaan.100|6 "prAAgrAhakasavittibhedavAniva lakSyate"-pra. vA. 203547 dRSTezcAyaM na dRSTasya lope bu-A0, 20, 501. "tatra eka jJAnAtmani viruddhaM dvayaM na yuktamityekasya grAhyatvasya prAhakatvasya vAvazyAbhyupagantavyatvenAbhAvena dvayamapyavahIyate / anyonyasApekSayorekAbhAve'parAbhAvasya nyAyaprAptatvAt / tasmAttasya jJAnasyApi tatvaM tadeva yA dvayena prApaprAhakAkAreNa zUnyatA nAma |"-pr. vA. ma.1022139 yadvayazU-tA0 / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1235] prathamaH pratyakSaprastAva 269 tato nAdvaitajJAnaM tacchUnyatvaM vA' paramArthataH; tavyavasthApanopAyAbhAvAt / bhavatu buddhyAtmaivA'vibhAgaH paramArthaH, tasya svasaMvedataprasiddhatvAt / na caivaM grAhyAdibhedanirbhAsasyopaplavasyAbhAvAt-"grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate" [pra0vA. 2 / 354] iti vacanavyApattiH; tadupaplavasya buddhyantareNopakalpanAt , buddhibhedasyAnirAkaraNAt , bahirarthasyaiva pramANAbhAvena pratikSepAditi cet ; na: buddhyantarasyApyavibhAgitayaiva svataH prasiddhaH 5 tato'pi tadupakalpanAnupapatteH / tatrApi tadantarAttadupakalpanaparikalpanAyAmavyavasthApatteH / aparAparazca buddhibhAvo na tadviSayamekajJAnamantareNa zakyaH pratipattum , tadabhyupagame ca pItAderevA. parAparasya tadabhyupagantavyam avizeSAt / tathA ca tadeva pItAdau krameNAnuvRttimAtmanaH pItAdezca parasparato vyAvRttiM pratipadyata iti pratyakSasiddhAveva saMvedanatadvadyagatAvanvayavyatireko na kalpanAmAtraviracitau / tataH pratiSiddhametat "anvayavyatirekAbhyAM bhedavyApArakalpanA / anAdivAsanAsaGgAna tAvadhyakSapUrvakau // sajAtipUrvavijJAnA'nubhavAMhitavAsanA / vyatirekakanpanAbIjaM kevalAndhaparamparA ||"[pr0vaartikaal0 2 / 308] iti / pratyakSatazcAnvayavyatirekayoH pratipattau pratipanna eva pItavadvedanayorbhedaH, tasya tdruuptvaat| 15 tedrUpatve'pyabhede nIladhavalAdAvapi na bhavet / na hi viruddhadharmAdhyAsAdaparastatrApi bhedaH / saM cet pItatadvenayorbhavannapi na bhedaH paratrApi na bhavet / tasmAdanubhavopArUDhameva jJAnatadviSayayonAnAtvaM na vyavahAramAtraprasiddham / tadevAha-'antareNApi' ityAdi / satorupalambhaviSayayostadviSeyatayaiva pareNa sattvopagamAt "upalambhaH sattA" [pra0 vArtikAla0 4 / 263] iti vacanAt / zeSaM pUrvavat / tato yadetadvArtikaM tannibandhanaJca "nArtho'saMvedanaH kazcidanathaM vApi vedanam / dRSTaM saMvedyamAnaM tattayornAsti vivekitA // " [pra0 vA0 2 / 388 ] "ananvayavyatirekitvAt ekameva nIlasaMvedanamanyonyavyatirekeNAdarzanAt / 20 tathAhi nArtho'saMvedano dRSTo'narthakaJca na vedanam / sadApi yogAdekaM tadarthasaMvedanaM tataH // bhedena viniyogArtha bhedavidbhedamicchati / sa cenAsti tato bhedAbhedayoH kaiva bhinnatA // tasmAdatra bheda iti nAmamAtrameva pareNa vidhAtavyam na parasya kAcit ntiH| heyo vA naapr-aa0,0p0| 2-mArthatastasya bhA0, ba0, pa0 / 3 bhedasya / 1 anvayavyatirekarUphaviruddhadharmAcyAsAtmakatvAt / 5 viruddhadharmAdhyAsAtmakatve'pi / 6 viruddhadharmAdhyAsaH / . upalambhaviSayatayaiva / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nyAyavinizvayavivaraNe [ 21/35 pAdeya vibhAgazvettatra nAsti kiMmIdRzA bhedena" [ 10 vArtikAla0 2 / 388 ] iti; tatprativihisam ; 'ananvayavyatirekitvAt' ityasyAsiddheH; vastutastadbhAvasya pratipAdanAt / anyonyavyatireNArtha tadvedana yo darzanasyopapatteH, anvitAnanvitarUpatvena jJAnArthayordarzanasyaiva tadvyatirekadarzanatvAt / na ca tadvyatirekasya niSphalatvam ; vyatirekeNaiva viniyogAt / nIlameva hi vastrAdika5 mAcchAdanAdau viniyujyate na tajjJAnam, tena kasyacidAcchAdanAbhAvAt, tadeva ca tajjJAnaM viSayAntaraparicchittAvupayujyate na nIlaM tena kasyacitparicchedAyogAt / yathA ca tajjJAnasya viSayAntaraparicchi sau viniyogastathA pratipAditameva / tato 'bhedena' ityAdi prajJAbalavikalatayaiva prajJAkareNa pratipAditam / yatpunaruktam 10 "dadhAnaM taca tAmAtmanyarthAdhigamanAtmanA / savyApAramivAbhAti vyApAreNa svakarmaNi // 1 tadvazAttadvyavasthAnAdakArakamapi svayam // " [ pra0vA0 2 / 307 - 8 ] iti; tadapi mahatastamaso vilasitameva; "saMvedanamAtmani viSayAkAratAM dhatte" [ ityasya pratikSepAt tadvazAdadhigamavyavasthAnasyAsambhavAt / tadasambhave tannibandhanasya 'savyApAra mivAbhAti' ityasyAnupapatteH vastuta eva tasya savyApAratvAca / na hi tasminneva 15 tadiveti vyapadezo nIla eva nIlamiveti tatprasaGgAt / vastutaH savyApAratvaJca tasya parAparaviSayAbhimukhyalakSaNasyAdhigamavyApArasya tatra pratIteH / nApi tasyAkArakatvam; vastusati vyApAre tadapekSayA kArakatvasyaivopapatteH / tato hetoreva prakAzaniyamo buddhernAkAra niyamAditi sUktam- 'prakAzaniyamaH' ityAdi / " bhavatu nAma satyarthe hetoreva tatprakAzaniyamA na tAdruSyAt, yatra tu taimirikajJAnA20 dAvartha eva nAsti tatra kaeNtham ? na hi tatra prakAza eva sambhavati tasya prakAzyaniSThatvena tadabhAasnupapatteH / sambhavatazca kutazcinniyamo nAnyasya / tatrApi vidyata eva kezAdi : prakAzya iti cet; na; tasyAnarthatvAt / na hyasAvarthaH; arthakriyAvirahAt / artha evAyaM alaukikaH, laukikakasyaivAyaM niyamo yadarthakriyayA bhavitavyamiti cet; na; tasya " abhinnadezakAlAnAm" ityAdI svayameva nirAkaraNAt / tasmAdasau tajjJAnasyaivAkAro na bAhyasya prakAzaviSayasya 25 sato gatyantarAbhAvAt / prakAzaviSayeNa hyarthena vA bhavitavyaM jJAnena vA / tatrArthatvAbhAve avazyambhAvi jJAnatvam, arthajJAnAbhyAM rAzyantarasyAbhAvAditi siddhaM tatkezAdestAdrUpyAdeva prativedanam, tatastatra viparyayasyatyeva bhavadukto nyAyaH / tadevAha - anarthAkArazaGkeSu truvyatyeSa nayo yadi // 35 // iti / arthasya bAhyasyAkAraH svarUpaM tasya zaGkA ' kimayamarthAkAro bhavati na vA' iti 1 kimIdRzeneti A0, ba0, pa0 / 2 jJAnArthavyatireka / 3 viSayAkAratAvazAt / 4 saMvedanasya / 5 kathaM tarhi pra-A0, ba0, pa0 / 6 prakAzasya / 7 nyAyavi0 zlo0 46 / 8 so jJAna-A0, ba0, pa0 / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 36] prathamA pratyakSaprastAva: 271 patyavamarzanam arthAkArazaGkA, na vidyate sA yeSu taimirAdijJAnaviSayeSu te anarthIkArazaGkAH zaGkAbhAvanivedanena tatra nirNayasyAtyantAbhAvamAvedayati / teSu truTyati zithilIbhavati eSaH anantarokta: 'prakAzaniyamo hetoH' ityayaM nayo nyAyaH tAdUpyAdeva tatprakAzaniyamAt / siddha kvacittatastaniyame anyatrApi tadeva niyAmakam / tathA hi-'vivAdApannastatprakAzaniyamo viSa. yAkArAdeva, tatprakAzaniyamatvAt , taimirakezAdiprakAzaniyamavat' iti parasyAkUtam / yadi 5 iti tadAkUtadyotane / tatrottaramAha sarva samAnamarthAtmAsambhAvyAkAraDambaram / iti / arthazca AtmA ca jJAnasvabhAvastadanyasya tasyAbhAvAt , tayoH asambhAvyastadrUpatvenAbhAvAt tasyAkArasya kezAdilakSaNasya DambaraM tajjJAne pratibhAsanam / tadayamarthaH-nAyamartharUpaH kezAdirnApi jJAnarUpaH 'kintvavidyamAna eva tajjJAne pratibhAsate tatkathaM 10 taMtrAnantaranayasya troTanam ? kathaM vA tannidarzanabalAdvivAdApanne'pi viSayAkArasAdhanam ? satyeva tasya jJAnarUpatve tadupapatteH / asataH pratibhAsamAnameva na sambhavati pratibhAsyAbhAvAditi ghet; na; tasyaiva pratibhAsyatvAt / kathaM tasya pratibhAsyatvamiti cet ? kasmina prakAre praznaH 1 viSayagata iti cet, 'kezAdirUpeNa' iti brUmaH / kathamasatastadrUpatvamiti cet ? sato'pi katham ? tathA darzanAt samAnamanyatra-asato'pi kezAdirUpasyopalambhAt / asato'. 15 sasvenaivopalambhanamupapannaM na tadrUpatayeti cet ; na; sato'pi sattvenaiva tadupapannaM na tadrUpataye. tyapi prasaGgAt / tadrUpataiva tasya sattvamiti cet ; asattvamapi tadrUpatayaiveti kinnAnumanyate ? sadasatoravizeSApatteriti cet ; na; zaktibhAvAbhAvAbhyAM tatparihArAt-yasya hi tadarthakriyAyAM zaktiH sa sAkSAtkezAdiH anyastu tadAbhAsa iti / tannAyaM viSayagate prakAre praznaH / tajjJAnagata iti cet ; na; tatrApi zaktirUpeNottaravacanAt / aMsadapi kezAdikaM jJAnena pratibhAsyate 20 sacchaktimattvAditi / tadeva kathamasadviSayamiti cet ? Aha - 'sarva samAnam' iti / codyaM tatsamAdhAnaM ca sarva samAnaM sadRzam tadbrahaNe tadanukaraNe ca / tathA hi yadyasato na grahaNam anukaraNamapi kathaM yato jJAnaM tadAkAram ? na tadanukaraNAt tasya tadAkAratvamapi tu pUrvajJAnAditi cet ; na; tasyApi tadAkAratvaM yadi pUrvajJAnAttasyApi tatpUrvajJAnAdityanAdeH kezanirbhAsasya prasaGgAt / na caivam , viSayAntaranirbhAsa- 25 rvyavadhAnasya darzanAt / vyavahitasyaivAkArArpakatvamiti cet ; tAdRzasyaivArthasya pratibhAsanaM kinna bhavedyataH kezAdijJAnamarthavanna bhavet ? bhavatyevamatiprasaGgo janmAntarAvagatasyApi pratibhAsopapatteriti cet ; na; AkArArpaNe'pi tatprasaGgAt / zaktiniyamatastatparihArasyAnyatrApi pratyavAyAbhAvAt / vartamAnatayA pratibhAsamAnasya kathaM vyavahitatvaM kezAderiti cet ? bahirbhAvena nyAyatAstA- maa0,10,50|2 kizca vi-aa.b.p.| 3 tatrAnantarasya tro-p.| tatrAnantanayasya mA0, ba| asata eva / 5 tathA taddaze-mA0, b0,0|6 kezAdirUpatayA / 7 api kezA-bA., 10,0 / 8 tarhi yadyasatonupra-A0,0,509-jJAnamarthazAna thA, 40, pa.. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 nyAyavinizcayavivaraNe [16 pratibhAsamAnasya kathaM tasya jJAnAntargatatvam ? tadbhAvasya mithyAtvAditi cet, na; varttamAnatvasyApi tattvAvizeSAt / mithyAkArasya kathamarthatvamiti cet ? jJAnatvamapi katham ? na bahirbhAvena jJAnatvaM kezAditayaiva tattvAditi cet ; arthatvamapi tayaiva kinna syAdavizeSAt ? tato na pUrvajJAnenApi tadAkAreNa tadarpaNam / atadAkAreNa tu tadrahaNavanna tadarpaNamapyupaMpannam 5 atiprasaGgAd doSAditi sUktam-sarva samAnam iti / . zaktiniyamAniyatasyaiva tadAkArasyArpaNe tata eva grahaNamapi niyatasyaiva bhavet / tanniyamazca vastusatkezAdiviSayadarzanAhitatadvAsanAparipAkavazAt , bhavanmatena vastusattadAkAradarzanArpitatadvAsanAparipAkavazAttanniyamavat / etadevAha taddhAnterAdhipatyena [ sAntarapratibhAsavat // 36 // ] tat anantaroktam arthAtmAsambhAvyAkAraDambaraM bhrAntaH mithyAjJAnasya Adhipatyena sAmarthena / dRSTAntamAha-sAntarapratibhAsavat iti / antaraM vyavadhAnaM tena saha vartamAna sAntaraM kezAdi tasya jJAnAt bahirvyavadhAnavattvenaiva pratibhAsanAt tatpratibhAsaH sa iva tadvaditi / tAtparyamatra-kezAdipratibhAso'yam avastuviSayaH bAdhyamAnatvAt sAntarapratibhAsa. vaditi / sAdhyavikalaM nidarzanam, tatprati bhAsasyApi vastuviSayatvAt / antarasyApi jJAnA15 kAratvena vastutvAditi cet ; na tarhi kezAdestadAkAratvam antaritasya tadayogAt , sarvasyApi tadAkAratvApatteH / ato'vastveva kezAdikam ajJAnatve gatyantarAbhAvAt , arthatvasya svayamanabhyupagamAt / tadayaM zamanaprayogAdeva prakopo doSasya kezAdipratibhAsasyAvastuviSayatvamupazama. yitumudbhAvitAdeva nidarzanasya sAdhyavaikalyAt "tatpratibhAsasya tadviSayatvopanipAtAt / tadi daM doSamapasisArayiSatA nAntarasya jJAnAkAratvamurarIkartavyamiti "siddhaM tasyAvastutvena tatpratibhA. 20 sasyAvastupratibhAsitvamiti na sAdhyavaikalyaM nidarzanasya / saMvRtirevAyamantarapratibhAso nAma / darzanaM hi kezAdestadrUpameva nAparamasampratipatteH / na ca tadeva svataH svasya vyavadhAnamupadarzayati virodhAt / saMvRtistu vyavadhAnavAsanAparipAkAdutpadyamAnA vyavadhAnasya tadgatatvenopadarzanAt antarapratibhAsa ityucyate / na ca tasyAvastu viSayatvenAnyathA vA vicArasahatvam, "tadasahatvasyaiva tadrUpatvAt , tataH sandigdhasAdhyameva 25 nidarzanam ; avastuviSayatvasya sAdhyasya tatrAnizcayanAditi cet ; na; kezAdipratibhAsasyApi saMvRtitvaprasaGgAt tasyApi tadvAsanAparipAkAbhAve'nutpatteH / atastasyApi tadviSayAdanyatvAnanya. tvAbhyAM vicAra(ga)kSamatvAt kathaM nizcitaM tasya tadAkAratvaM yatastadavaSTambhenAnyasyApi vedanasya 1 tadabhAvasya mi-mA0, ba0,50 / bahirbhAvasya / 2-namatiprasaGgAdidoSA iti A0, b0,0|| -yamanizcayava-A0, ba0,10 / 4-yahetutvAdvAsa-A0, ba0, 50 5-dhAnatvenaiva A0, ba0, p.|| kezAdipratibhAsasyApi 1 0 jJAnAkAratvAbhAve / 8-tamupadarzayitu-A0, ba0, pa0 / 9 sAntarapratibhAsasya / "kezAdipratibhAsasya / siddhAntasya A0, ba., p.| 12 vicArAsahatvasyaiva / 13 saMvRtisvarUpatvAt / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 1 // 36] prathamaH pratyakSaprastAvaH viSayAkArAnumAnamupapannaM bhavet ? spaSTapratibhAsatvAnna kezAdipratibhAsasya saMghRtitvam / na hi saMvRteH spaSTatvam / "na vikalpAnuviddhasya spaSTArthapratibhAsitA / " [pra0 vA0 2 / 283] iti vacanAditi cet ; na; antarapratibhAsasyApi spaSTasyaivopalambhAt tasya cAMvastuviSayatayA nizcayAnna sandigdhasAdhyatvaM nidarzanasya / nApi bAdhyamAnatvasya hetorasiddhatvam , 'nAyabhitthameva kezAdiH' iti bAdhakapratyayasya 5 tatropanipAtAt / bAdhyabAdhakabhAvasya ca tAMtvikasyaiva vyavasthApanAt / yadi tajjJAnAdanya eva kezAdiranyenApi kasmAnnopalabhyate nAnApratipattRsAdhAraNatvAhirviSayasya satyakezAdivat ? timirAdestadupalabdhinibandhanasyAbhAvAdityapi na yuktam ; parasyApi. timirAdisambhavAt / tatsambhave bhavatyeva tasyApi tadupalambha iti cet ; na; anyasyaiva kezAdestenopalambhAt / kathaM tahi taimirikayorekavAkyatvam 'AkAze kezastabako'yamAste' iti ? na; sAdRzyanibandhanatvA- 10 ttadekavAkyatvasya, ekasyaivopalambhe tayoranyatarasyAnyatropalambho na bhavettasyaiAnyatra sambhavAt / bhavati ca bhinnadigdezatayA tadupalambhanaM taimirikasya, tasmAttAdRzo'nya evAsau kezAdiriti tajjJAnAnupraviSTa evAyam ananyopalabhyatvAta tajjJAnasvarUpavaditi cet ; na; pakSasya pratyakSabAdhitatvAt , tadananupraviSTasyaiva tasya pratyakSeNa pratipatteH, bahistasya antastajjJAmasyaM ca pratibhAsanAt / na ca 'tajjJAnasvarUpe tadanupraviSTatve sati ananyopalabhyatvamupalabdham' ityeva "tasya 15 gamakatvaM yAvadvipakSe virodho na gamyate / gamyata eva sahAnavasthAnaM "tadvirodha iti cet ;na; "sahAvasthAnasyaiva pratipatteH "tadananupravezasahitasyaivAnanyopalabhyatvasya prativedanAt / parasparaparihArastadvirodha iti cet ; na; anyopalabhyatvApekSayaiva "tasya bhAvAta, hetuviruddhana anyopalabhyatvena sAdhyavipakSasya vyAptatvAt / astyeva "tenApi tasya virodha iti cet ; kva punastadvyAptipratipattiH ? satyakezAdAviti cet ; na; tatrApyanyopalabhyatvasya vastutaH svayamanabhyu-10 pagamAt / paThati ca prajJAkaraH-"pareNa tadabhAve'pi dRzyate iti viparyAsamAropya tathA vyavahAraH" [ ] iti / na ca vaiparyAsiko dharmastAttvikasya bAdhako mANavake siMhatvavanmanuSyatvasya / tato vyabhicArI hetuH, satyakezAdAvatajjJAnAnupraviSTe'pi bhAvAt / nAyaM doSaH, tatrApi tadanupravezasyaiva bhAvAditi cet ; kva punaridAnI hetuvirodhinA sAdhyavipakSasya vyAptiparijJAnaM yato vipakSavyAvRttyA hetorgamakatvam ? kvacitsAhacaryadarzanamAtreNa / gamakatve tatputratve'pi prasaGgaH zyAme'pi kvacittasya darzanAt / naivamiti cet ; na; prakRte'pi samAnatvAt ananyopalabhyatvasyApi sAdhyaviparyaye darzanAt / tadyathA-sAntaratvena hi puruSeNa / 2 puruSasya / 3-nyatra tadupa-A0, b0,0| keshaadeH| 5 jJAnabhinnasyaiva / / kezAdeH / 7 keshaadeH| 8 kezAdijJAnasya / 9 ityanvayamAtreNa / 10 tasyagamatvaM ba0 / tasya gamagatvaM bhaa0| 1. vipkssvirodhH| 12 sahAnavasthA-A0, ba0, 50 / 13 tdnuprdesh-aa0,0,0|14 viroSasya ! 15 tadanupravezenApi / 16 satyakezAdAvapi / 5 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 nyAyavinizcayavivaraNe [1136 'tadapi svayamupalabhyamAnamanyena zakyamupalabdhuM kezAdivat / na ca tasya tajjJAnAnupraveza iti pratipAditamanantarameva / tato nAtastaimirakezAdestajjJAnAnupravezaH siddhyati yatastatra prakAzaniyamasya tApyanibandhanatvanirNayAta anyatrApi tasyaiva tannibandhanatvasAdhanamupapadyata / tato bodhazaktita eva tatkezAdAvapi tanniyamasya bhAvAdanyatrApi tata eva tanniyamaH pratipattavya itya. 5 lamabhinivezena / syAnmatam-yadi saMvidanupravezo nArthasya kathamavabhAsanam ? svarUpeNaiva purovartineti cet ; kathaM dUre'pi na tathaiva darzanam ? kathaM dhyAmalitatvena grahaNam ? na hyanyarUpeNa tdbrhnnm| atha tadrUpameva mandAlokasamparkAnmandatayA prakAzate; tadanupapannam ; yataH arthasya pratibhAsaH syAdyadi bhAsA samanvitaH / 10 aMnyena sahitAbhAse na syAnmandAvabhAsitA // 705 // parasparavyAvRttAlokarUpapratibhAse hi tayoreva tathAvabhAsanamiti nA'spaSTarUpapratibhAsaH / na khalvanyasmin svarUpAvabhAsavati tadaparastathA bhavati / bhavatyeva kusumbharAgavastrAntaritavastupratibhAsavaditi cet ; na; tatrApi samAnatvAt / svarUpeNa pratibhAsane "neratAva(na raktatAva )bhAsaH / sadeva tasya rUpamiti tathAvabhAsanAbhyupagame prakRtasyApyAlokamandatayA tadeva rUpamiti sakalasya 15 tathAvabhAsanAt kuto buddhibhedaH ? tasmAdAlokabhede'pi na bhedAvabhAsaH / tasmAdbuddherevAyamAkAro mandarUpaH tathA vyaktarUpazceti; tanna samIcInam ; mandarUpasyApi bAhyatvAt / nanu arthasyAta. dUpatvAtkathaM tathA pratibhAsanam , mandAlokabalAttatpratibhAsanasya prativihitatvAditi cet ? na; yasmAt mandAlokAnvayAdartho mandazcennAvabhAsate / "buddhyAtmAropasampattidrUpo bhAsate katham ? // 706 // mithovyAvRttayorbodhabhedopaplavayostataH / pratibhAse kathaM bodharUpe syAttadupaplavaH // 707 // nirupaplavatAbhAve tatredaM kathamucyate ? / "jJAnasyAbhedino bhedapratibhAso hyupaplavaH // " [pra. vA0 2 / 212 ] mohAbhAve kathaM ca syAt "zAstraM mohanivartanam / " [pra0 vA0 117] asataH kharazRGgasya kiM kizcitsyAgnivarttanam // 709 / / kezAdi / 2 satyakezAdAvapi / 3 cetthaM dU-A0, ba0, 50 / 4 atadrUpa-A0, ba0, 50 / 5 tulanA-pra. vArtikAla. 20416 / 6 anena sa-mA., ba., p| na sanmandA-bhA0, ba0, p.| 8-ti spa-bhA0,0pa0 / 9 rUpeNa bhaa0,0p0|10-nen na rtaav-bhaa0,0|-ne na raktatAvabhAsaHpra. vArtikAla / 11 kasmA-mA0, b0,50|12 buddhayAtmAlokasa-bhA0, b0,0| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 36 ] prathamaH pratyakSaprastAvA vivekavikalasyAyamastyevopaplavo yadi / tasyaivArtho'pi mandAvabhAsaH kinnopapatimAn ? // 710 // satyapi buddhyAtmano prAhyAdivikalpasya cAnyonyavyAvRttatayA pratibhAsane tadvivekaza. ktivikalasya bhavatyeva buddhyAtmani grAhyAdibhedapratibhAsopaplava iti cet ; naivam ; mandAvabhAsasyApyupaplavasya sambhavAt |'mndaalokruupyorpi viviktatayA pratyavabhAsanasya tadvivekavaikalyasya 5 ca kacitpratipattiriti sambhavAnivAraNAt / tasmAt-"mandAlokasAhityena rUpe'pi mandapratibhAsopapatterarthasya pratibhAsaH syAt / " [ ] ityAdikamaparyAlocitavacanameva nibandhanakArasya / dharmakIrtistu "manaso yugapadvRtteH" [pra0 vA0 2 / 133 ] ityAdinA darzanavikalpayoranyataradharmasyAnyatra pratyAsattivazAdadhyAropaM bruvANa eva AlokamAnyasya tatpATavasya vA rUpe'pi kathamadhyAropamapAkurvIta ? yatastadadhyAropavazAdekAkArasyApi rUpasya 10 spaSTetarAtmanA bhedena pratibhAso na bhavet / tatastasyApIdamaparyAlocitamevAbhidhAnam "mAndhapATavabhedena bhAso buddhibhidA yadi / bhinna'nyasminnabhinnasya kathaM bhedena bhAsanam ? ||"[pr0vaa02|4 11]iti / na ca vayamAlokamAnya nibandhanatvaM mandAvabhAsasya brUmaH, satyapi tasmin bAlake parisphuTasyaiva rUpadarzanasya bhAvAta, asatyapi tasmin pariNatavayasi mandasyaiva rUpapratibhAsasyo- 15 palambhAt , api tu tajjJAnAzaktinibandhanatvameva / yaduktam- 'taddhAnterAdhipatyena' iti / nanu yAvattadAdhipatyena bahirasata eva mandAkArasya pratibhAsanaM tAvat jJAnAkArasyaiva kasmAnna bhavati ? pratItizcaivamanugRhItA bhavati / tathA hi 'pratItirevaM mama dhyAmalitarUpoditA' iti janaH pratipattimAniti cet ; na; tadvahirbhAvena pratibhAsamAnasya tadAkAratvAnupapatteH / 'pratItirevaM mama dhyAmalitarUpoditA' iti tu pratipattirbahiHsthasyAntarupacArAt / nanu kAryadharmasya 20 kAraNe bhavatyupacAro yathA cakSuSi darzanamAndyasyAdhyAsAt mandaM cakSuH' iti / darzanasyaM tu na viSayaH kArya nApyanyat yatastanmAndyasya tatrAdhyAsAt 'mandaM darzanam' ityucyate / viSayatvAdeva taddhamasya viSayiNyupacAra iti cet ; na; mAndyavat dharmA-tarasyApi tadgatasya tatrAdhyAsaprasaGgAt / tathA ca kuDyAditvenApi darzanasya vyapadezaH syAt na caivamanumatiH bhavataH / tasmAdaspaSTatvaM nAma dRSTereva rUpaM sarvajanaprasiddhatvAt / na ca sArvajanikasya nizcayamya nirnibandhanameva vibhramatvavyava. 25 sthApanatvamupapannam / taduktam- - --.. "mama dhyAmalitaM cakSustAdRgdarzanasaGgamAt / tatkAryadarzanAdeva vyapadezastathAstu saH // mndaavlok-bhaa0,0,50|2-dikthm-aa0,b0p0 / 3 AlokamAnthe / 4 vRddhe / 5-devamaNyA-mA0, 20, 50 / 6 -sya tu viSayiH kA-A0, ba0, 50 / 7 darzane / 8-mnubhvtirbhbhaa0,0,50| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 nyAyavinizcayavivaraNa [1136 dRSTastu kArya nAstyanyannArthaH kAryatayA sthitaH / tathA samAgamAdeva yadi nIlApi socyatAm / kuDyaM mameyaM dRSTihi na kadAcittyeSyate / tasmAdaspaSTatA dRSTaH sarvalokapratItitaH // nizcayo na hi sarveSAmakasmAdbhAnta ucyate // " [pra0vArtikAla0 2 / 410] iti cet ; na; tannizcayasyopacAreNa bhAvAt , upacArasya viSayabhAvenopapatteH / na caivaM dharmAntarasyApyupacAraH ; bA (vA) hIke gotvavattiSThanmUtratvasyApi tatprasaGgAt / kadAcidastyevAyamapIti cet, na; darzane'pi kadAcidviSayavyapadezasya bhAvAt , 'pAvako'tra dhUmAt' ityatra dhUmadarzanasyaiva dhUmatvena vyapadezAt / tataH 'kuDyaM mameyam' ityAdi parAbhiprAyAnabhijJatayaiva pratipAditam , 10 kAdAcitkasya viSayavyapadezasya viSayiNi pareNAbhipretatvAt / na ca tannizcayasyAkasmAdeva bhrAntatvamucyate, bAdhakAdeva tadebhidhAnAt / tarca bahirbhAvena prtibhaasnmev| nanu na saMvedanAttasya bahirbhAvaH, tasyaivaM tabyatiriktasyAbhAvAdanupalambhAt , asa. 'tazcAnapAdAnatvAt / na ca tadAtmana eva tasya bahirbhAvo virodhAt / 'mamAyaMbahireva dhyAmalAkAraH' iti vyavahArastu zArApekSayaiva, mamatvena zarIrasya vyapadezAt / svarUpapratibhAse" hi na vaTa. 15 sthAtaTasthate "vyavahAramAtramidam , AzrayApekSayA param" [ ] iti vacanAditi cet ; na; zarIrasyAparijJAne mamatvena nirdezAnupapatteH suptazarIravat / na ca tasya parataH parijJAnam anabhyupagamAt / svatantu parijJAne bhavatu 'mama' iti na punAmalAkAra iti tasya tenAparijJAnAt / "na hi svasaMvedane parasaMvedanam" [ ] iti vacanAt / mA bhUccharIrApekSayApi "tasya "taTasthatvamiti cet ; kathaM tadvyavahAraH ? saMvRtimAtrAditi cet ; 20 "kutastayorhetuphalabhAvapratipattiH ? na kutazciditi cet ; kathamabhyupagamastadviparyayavat ? na ca saMvRtimAtrAttadbhAvapratipattiH tena vyavahArasyAparijJAnAt / nApi vyavahArAt; tenApi tanmAtrasyAprativedanAt / na ca "tayorekena parijJAnAbhAve taddhetuphalabhAvasya parijJAnam / bhavatu tadubhaya. viSayamekameva kizcidvijJAnamiti cet ; na; yatastatrApi tayoranupraveze na hetuphalabhAvaH tasya bhedaniSThatvenaikatrAsambhavAt / ananupraveze siddha"tayostadapekSayA taTasthatvam / saMvRtyA tadvyava 1 -rthakA-A0, ba0, pa0 / 2 dRSTiH / 3 cet darza-A0, ba0, pa0 / 4 -nabhijJAtayaipra-mA0,0, p0| 5 bhrAntatvakathanAt / 6 bAdhakazca / 7 dhyAmalAkArasya / 8 yataH dhyAmalAkArasaMvedanorabhedaH ataH tasyaiva saMvedanasvarUpasyaiva dhyAmalAkArasya kathaM tasmAd vyatiriktatvamiti bhaavH| 9 pRthaganupalabdhasya saMvedanasya 'saMvedanAttasya bahirbhAvaH' ityatra na apAdAnatvaM yujyte| tshcaanupaadaan-p0| -tazcAnupAdhAna-A.. b0| .. tatsvarUpAdeva saMvedanAt tasya dhyAmalAkArasya / 11 -sena taTasthA taTasthavattve 50|-sain taTasthAtaTasthate A0, b0|12-maayaapekss-aa0, ba0 |-maatraapekss-10| 13 dhyAmalAkArasya / 14 tadavasthatvamiti bhA0, ba., p0|15 saMvRti-vyavahArayoH / 16-rekApari-A0,0pa0 / 10 ubhayaviSayakajJAne'pi / 18 sNvRtivyvhaaryoH| 19 ubhayaviSayakajJAnApekSayA / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 1138] prathamaH pratyakSaprastAva hAra ityapi saMvatyaiva na vastutaH / tato yadi tasya vicAryamANasyAyogo na kazcidoSo vicArAkSamatvasyaiva tadrUpatvAditi cet ; na; vAstavasyaiva tadvyavahArasya prasaGgAt / tanmithyAtvasya mithyAtve gatyantarAbhAvAt / api ca, dvitIyasyAmapi saMvRtau pUrvavatprasaGgaH tasyAstatphalasya cAparijJAne na tadbhAva. syAbhyupagamaH / parijJAnazca yadi kvacidananupraviSTatayaiva kinna 'vastutaH taTasthatayaiva pratibhAsa- 5 nam ? tayorapi saMvRtyaiva tadbhAvaH parikalpyate tasya ca vicAraparizithilatvaM na doSAyeti "cet ; tanna; avyavasthApatteH / tato dUramanusRtyApi kayozcitsaMvRtitatphalayoH pAramArthika eva tdbhaavo'bhyupgntvyH| sa ca tayoH kvacidahibhUtayoreva pratibhAsate(ne) sambhavati nAnyathA / tathA ca dhyAmalAkArasyApi tajjJAnabahirbhUtasyaiva pratibhAsanamiti siddhaM tadekatvanizcayasya tena bAdhanAvibhramatvam / yadi dhana (puna) rasata eva tadAkArasya bhrAntisAmayena bahiravabhAsanaM kathaM tajjJAnasyAspaSTatvaM yataH parokSatayA pramANatvam ? kathaM vA bahirabhivyaktena rUpeNa tajjJAnasya spaSTatvaM yataH pratyakSatayA pramANatvamiti cet ? na; abhiprAyAparijJAnAt / na ghAlokAliGgitavastuviSayatayA spaSTatvaM pratyakSasya zrotrAdipratyakSasya tadbhAvA (tadabhAvA)patteH, api tu kSayopazamAdinimitto jJAnasya vizuddhivizeSa eva / aspaSTatvamapyapakRSTastadvizeSa eva na dhyAmalAkArakavalitavastu- 15 pratibhAsitvameva, smaraNAdau tadabhAvApatteH / pratipAditaM caitatpUrvam / tato nAnakArazaGke'pi miraviSayAdau prakAzaniyamasya hetunibandhanatvaM truTyati yato'nyatrApi tannidarzamena tattruTyattA vyavasthApyeteti sthitam / idAnIM 'prakAzaniyamo hetoH' ityAdikameva vyAcikhyAsuravasaraprAptaM codhamusthApayati yathaivAtmAyamAkAramabhUtamavalambate / tathaivAtmAnamAtmA cedabhUtamavalambate // 37 // iti / yathaiva yenaiva bhrAnterAdhipatyena prakAreNa nApareNa AtmA svabhAvo jJAnasya tasyaivAsambakatvopapatteH ayaM pratyAtmavedanIya AkAraM taimirakezAdikam abhUtam avidyamAnam avalambate jAnAti tathaiva tenaiva prakAreNa AtmAnaM svarUpam AtmA abhUtam 25 asantam avalambate cet yadi / tathA hi, yad bodhAdhipatyenAvalambate tadabhUtam yathA . mirakezAdi, bodhAdhipatyenAvalambyate ca bodhAtmeti / tatrottaramAha na svasaMvedanAt [tulyaM bhrAntaranyatra cenmatam / ] iti / saMvRtisvarUpatvAt / draSTavyam-pR.14 tti.4|2'sNvRtyaa vyavahAraH' ityasya mithyArUpatve / 3 hetuphalabhAvasya / tadbhAvasyApyupaga-bA0, b0,0| 4 vAtutaTa-A0, ba0, 50 / 5 cennAvyava-A0, 10, p0| 6 ghanastata p.| tADapatraM truTitam / 7-zAnaM na-mA0, ba0, 10 / 8 tadbhAvopapatteH / tadbhA. bopatteH bhaa0,0|9-shmnaadi-aa0,0,0| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 1138 AtmAnamAtmA abhUtamavalambate ityetat na / kuta: ? svena AtmanA saMvedanAt pratipattestadAtmanaH / tAtparyamatra - yadyAdhipatyaM tasyAbhUtameva kutastenAtmanastatkezAdervAvalambanam ? ityasiddhaM sAdhanaM tadvikalatA ca dRSTAntasya / bhUtameveti cet; kuta etat ? tathaiva svasaMvedanApratyakSAtpratipatteriti cet; pratyakSavAdhitastarhi bhavadIyaH pakSastasya kathaM hetubalena vyavasthA5 panam ? " na tasya hetubhistrANamutpatanneva yo hataH " [ ] iti nyAyAt / na bhUtaM nApyabhUtaM tat tasya tadubhayavikalpAtItatvAditi cet ; tanna; yasmAt - 10 15 278 20 tadvikalpavyatItatvaM yadyabhUtamudIryate / ? tayoranyataraH kalpo bhaveduktaMpratikriyaH // 711 // bhUtaM cedAdhipatyaJca tadvadbhUtaM na kiM matam / bhUtAbhUta vikalpAbhyAM nirmuktaM tadapIti cet // 712 // anavasthAnadoSeNa tadetatpIDitaM vacaH / vaktuzcittapariklezamAvahatyatiduHsaham // 713 // tasmAddUramupetyApi tadbhUtamaMbhivAJchatA / bodhAtmA bhUta evAyamabhyupeto bhavatyalam // 714 // tasmAdAlambanaM tasya nAbhUtasyopapadyate / iti sUktamidaM devaiH 'na svasaMvedanAt' iti // 715 // para Aha-tulyaM sadRzam AtmanIvAkAre'pi tatkezAdau svasaMvedanaM tasyApi 'tadanarthAntaratvenaiva prativedanAt / na hi tatrAparaM tadvedanamupalabhyate / idameva ca svasaMvedanaM yadanyanirapekSamupalambhanamiti bhAvaH parasyai / nanu idaM prAgeva prativihitam anyopalambhasya vyavasthApanAt, tatki punarupakSepeNeti cet ? na; anyathA dUSaNapratipAdanArthatvAt / tadevAha - bhrAnteriti / 'na' ityanuvRttam / duktaM 'tulyam' iti / tanna; kutaH ? bhrAntervibhramAt midhyAtvAttadAkArasya / na hi jJAnAkArasya midhyAtvamupapannaM jJAnasyaiva tatprasaGgAt / prasiddhazca bhrAntitayA tadAkAraH / tato na svatastasya saMvedanam / abhrAntirevAsau jJAnarUpatayA bhrAntimtu bahIrUpatvenaivAsateti cet; na; tasya tathAs. 25 navabhAsanAt, antArUpatayaiva pratipatteH, apratibhAsane ca na bhrAnti:, atiprasaGgAt / pratibhA sata eva jJAnAntare tadrUpatayA / tadAha 'anyatra cet' iti / anyatra jJAnAntare tatpratibhAsa iti bhrAntiH tadAkAraH cet yadi iti / tatrottaramAha - 'matam' iti / 'na' ityadhikRtam / idamabhimataM na sambhavatItyarthaH / na hi jJAnAkArasya jJAnAntare pratibhAsanam ananyavedyatayA 1 - ktapratItitaH A0, ba0, pa0 / 2 - tamapi vA-A0, ba0, pa0 / 3 tataH sUkta - A0, ba0, pa0 / 4 tadarthA - A0, ba0, pa0 / 5 " etadeva svasamvedanaM yadanyAgocaratve sati prakAzanaM nAma / " - pra0 vArtikAla 0 3 / 466 / 6 yukaM A0, ba0, pa0 / 7 savati A0, ba0, pa0 / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 2 // 38) prathamaH pratyakSaprastAvaH tadabhyupagamAt / anyasyaiva tatra pratibhAsanamiti cet ; kathaM tatkezAdentitvam ? anyasyaiva tadupapatteH / tatsAdRzyAditi cet ; tasyApi kathaM tattvaM yenaivamucyeta / tatra bahirasataH kezAdeH pratibhAsanAditi cet ; na; prAcye'pi tajjJAne tathaiva tatprasaGgAt / iti siddhaM mukhyatayaiva tasya bhrAntitvaM tatazvA'svasaMvedanamiti 'dvitIye'pi jJAne tadanupraviSTasyaiva tasya pratibhAsanam / bahIrUpatvaM tu jJAnAntaropadarzitameveti ceta; na; tatrApi 'na hi' ityAderdoSasya paribhra.5 mAdavyavasthApatteH / etanaiva tadapi pratyukta yaduktamalaGkAre-"vikalpo grAhyagrAhakollekhenotpattimAn so'pi svarUpe grAhyagrAhakarUparahita eva pareNa tathA vyavasthApyate na tasyApi svato vyavasthA" [pra0 vArtikAla0 3 / 330 ] iti / katham ? 'vikalpa eva naivaM syAdanavasthAnadopataH / tadabhAve kathaM nAma vaco'pyetatpravarttatAm / / 716 // "vAcyavAcakasambandhajJAne hi vacanaM bhavet / nAparaM tacca vijJAnamanyatra savikalpakAt // " [ ] tatsaMskArAdvacovRttirityapyatena dUSitam / vikalpabhAdisaMskArastadabhAve na yadbhavet // 718 // tadvaco'pi na cennAsya nibaddhasyAvalokanAt / prAntireva taveyaM cetkeyaM bhrAntirniMgadyatAm // 719 // rvacasyavidyamAne'pi tatsattvAropaNaM yadi / vikalpAdevaM nanvetattadabhAvastataH katham ? // 720 // mithyAjJAnaM tataH kizcidvastuvRttyaiva kathyatAm / bAhyameva ca tadbAhyaM tanmithyArUpamityapi // 721 // tajjJAnasya svarUpaJca tadvanmithyA bhavedyadi / tadvadeva na tasya syAtsvasaMvedanamAJjasam // 722 / / asti caitattatastannAsatyaM sUktamidaM tataH / 'na svasaMvedanAttulyaM bhrAntaranyatra cenmatam // 723 // iti / 25 kathaM punarbAhyasya grahaNam ? kathaJca na syAt ? svAbhimukhena rUpeNa tadayogAt / svarUpasyaiva hi tena grahaNamupapannaM na bAhyasya, tadabhimukhenaiva rUpeNa grahaNaM na svAbhimukheneti cet ; kimevaM dve rUpe staH ? tathA cet ; kutastayoH pratipattiH ? parasparAbhyAmiti cet ; tathA 1 tatazca sva-mA0, ba0, pa0 / 2 dvitIye vi-bhA0, 20, 50 / 3 ekenaitadapi bhA0, ba0, p0| 4 vikalpa eva mA0, ba., p0| 5 nibandhasvA-prA0, 20, 50 / 6 vAcyasya vi-pA0, ba.. 50 / 7-4 tnnet-aa0,0,50| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [1138 280 sati devadattayajJadatta paricchinnamiva na dvayamiti vedyeta 'mayA viditametat' iti ca na syAt karturasaMvedanatvenAnavabhAsanAt / tatazca te eva svasaMvedane syAtAm / tathA ca santAnAntarapratipannavadapratipattirdvayoH / ata evAtmA dvayoH pratipatteSyate, anyathAyaM prasaGga atrocyate iti paraH; 25 svavedanetaratvena pUrvanyAyAnatikramAt / so'pi paryanuyogena naivAnena vimucyate // 724 // yadi svasaMvedanarUpa AtmA tasya svAtmani nimagnatvAt na paravedanam / parasyApi vedane ko virodha iti cet ? ' tena rUpeNa paraM vetti pareNa vA' iti vikalpayorekatra sthAtavyam / 'svarUpeNa vetti' iti na yuktam, 'svarUpasya svAtmani vyavasthAnAt / svarUpe niviSTaM 10 yadrUpaM svAbhimukhameva, tatkathaM paraM vetti ? anyamukhaJcet; tena tarhi svAtmA na pratIyate / tataH santAnAntaravedanavanna dvayapratItiH / yasya tadAbhimukhyadvayaM sa eka eveti cet; 'dvayametat' iti kaH pratipattimAn ? sa eva iti cet; punarAbhimukhyadvayena prayojanamityanavasthAnaM syAt / tataH svasaMvedanarUpatrayam, tatastadvedane para AtmopagantavyaH punarapara iti mahatyanarthaparamparA / tataH svaviSayameva jJAnaM na bahirviSayamiti cet; kathamevaM kacitkasyacidvibhramaH syAt ? 15 asadavabhAsitvaM hi vibhramaH, tacca bahirviSayasyaiva sambhavati na svarUpaviSayasya, svarUpasya vidyamAnatvAt / vibhrama eva mA bhUditi cet; na; tasya prasiddhatvAt / vicArAsahaiva tatprasiddhiriti cet ; ko'sau vicAro yadasahatvaM tatprasiddheH ? 'kathaM punaH bAhyasya prahaNam' ityAdireveti cet; na; tasya jaDatve svayamevAsambhavAdapratipatteH / na hi tasya svataH pratipattirjADyAt / parataH iti cet; na; tato'pi svarUpamAtrAbhimukhAttadayogAt ' svarUpasya svA20 tmani' ityAdivacanAt / vicAre'pyabhimukhameva taditi cet; na; tatrApi 'kimevaM dve rUpe staH ' ityAderniravazeSasya prasaGgasyopanipAtAt / tanna z2eDo vicAraH / cetana eveti cet, tasyApyekAkAratve kathaM tatra parAparasya pUrvapakSollekhasya taduttarollekhasya copadarzanaM virodhAt ? anekAkAratve'pi yadi pratyullekhaM tadbhedastadA kuta 'idamatrottaram' iti pUrvapakSataduttarayorviSayaviSayibhAvajJAnam ? pUrvapakSollekhasya taduttare tadullekhasya ca pUrvapakSe pratItyabhAvAt / na ca tadbhAvAparijJAne vicAraH, tasya tAdrUyAt / santAnarUpeNa bhedo vidyata iti cen; na; tasyAvastusarakhe vicArasyApi tattvApatteH tAdrUpyAt / tatra ca doSasya vakSyamANatvAt / vastusadeva tadrUpamiti cet ; na; "AtmasiddhiprasaGgAt parAparajJAnaparyAyAviSvagbhAvasyaivAtmatvAt sati tasmin nirbAdhameva bAhyagrahaNaM svapararUpagocarasyAbhimukhyadvayasya tatra bhAvAt / tadddvayapratipattAvapyapare - 1 , 1 svarUpaM svA-A0, ba0 / svarUpasyA- pa0 / 2 viziSTaM pa0 / 3 tasyAviddhatvAt A0, ba0 / 4 vibhramaprasiddhiH / 5 jAto vi-dhA0, ba0, pa0 / 6 viSayaviSayibhAvAparijJAne / 7 nAsiddhi-A0, ba0, pa0 / 8 svarUpago-A0, ba0, pa0 / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1138 / prathamaH pratyakSaprastAva ___ 281 NAbhimukhyadvayena prayojanaM tatpratipattAvapi tadanyenetyanavasthAnamiti cet ; na; vicArollekhabhedapratipattAvapi evaMprasaGgAt tatrApi tadAbhimukhyabhedena prayojanaM tatpratipattAvapi tadanyena tatprati. bhedenetyanavasthAnasyAvizeSAt / nAstyanavasthAnam , paratastadullekhAnAmaparijJAnAt / 'parato hi tatparijJAne tatrAbhimukhyabhedApekSaNAttadbhavatyanavasthAnaM tatparijJAne'pi tadaparAbhimukhyabhedasyAvazyApe. kSaNIyatvAt , na caivam , svata eva teSAM parijJAnAt / svataH parijJAne parasparasvarUpAparijJAnAt 5 kathaM tannAnAtvaparijJAnam ? ityapi na mantavyam ; tatparijJAnasya tadaviSvagbhAvAtmanA vicAreNaiva bhAvAt, tasya niravazeSatadullekhaviSayatvAditi cet ; siddhaM naH samIhitam , AtmarUpayorapi svaparAbhimukhayorevamAtmanaiva tadabhedinA pratipatteranavasthAnadoSAnavatArAt / parAbhimukhyasyApi svataH parijJAne tadapi svAbhimukhameva bhavet , anyathA tatastatparijJAnAyogAdityanyadeva parAbhimukhaM tadabhyupagantavyam , tasyApi svataH parijJAne'pi tato'pi paraM parAbhimukhamabhyupagantavya. 10 miti kathaM tadoSAnavatAra iti cet ? na; parAparasya svAbhimukhyasyAbhAvAt / kutastarhi parAbhimu khyasya parijJAnamiti cet ? prathamAdeva svAbhimukhataH, tasmAttasya kathaJcidavyatirekAt , Atmana stadvivarttajJAnasvaparAbhimukhyayorapyekameva svasaMvedanamiti na svasaMvedanarUpatrayaM sambhavati / vyatirekanayArpaNayA sambhavatyeveti cet ; na; tathApi tatparijJAnArthamAtmAntaraparikalpanaM na~yato'pyekAntatasta tirekasyAbhAvAt , anyathA vicArAttadullekhAnAmapi tatastathA vyatireke 15 tatpratipattyartha vicArAntaraparikalpanasyApi prasaGgAt / tata idamaivicArajJatayaiva pratipAditam'tataH svasaMvedanarUpatrayam' ityAdi / ___ kathaM punaH svaparAbhimukhayo rUpayorAtmanazcAnvayivyatirekitayA viruddhadharmAdhyAse sati parasparamaviSvagbhAva iti cet ? na; vicAratadullekhAnAmapi tata eva tdbhaavaaptteH| vicA. ro'pi mA bhUditi cet ; ka punaridAnI bhavataH sthitaH (tA) prajJatA ? saMvedanAdvaita 20 iti cet ; bhede jIvati kathaM tadvaitam ? nirAkRte tasmin taditi cet ; na; vicArAdeva tanni karaNAt , tasya cAbhAvAt / avidyopaplutAnAmastyeva vicAraH, tatparizuddhAveva tadabhAvAditi cet ; kutaH punastadupaplavApekSaNaM vicArasya ? svayamapyupaplavatvAditi cet ; kathaM tatastAtvika bhedanirAkaraNaM tadvidhivat ? kathaM vA sati tasminnirupaplavaM tadadvaitam ? tasyApyanyato vicArAnnirAkaraNAditi cet ; na; anavasthAprasaGgAt / nAyaM doSaH pradIpakalpatvAdvicArasya / 25 pradIpo hi tailavAdikaM nirdahya svata evopazAmyati na tatra nimittAntaramapekSate tadvadvicAro'pi bhedajAlaM nirAkRtya svata eva nirAkriyate na tatra vicArAntaramapekSate iti cet ; tatastanirAkaraNaM "nAma tadabhAvavedanameva / taJca na svayam ; tadrUpatvena virodhAt-'abhAvazcenna vedanam , taJcet nAbhAvaH' iti / avirodhe vA tadadvaitasyApyabhAvasyaiva vedanatvamiti nopaplavAttasya vizeSaH / parato'pi tatpa-A0, ba0, p0|2-jnyaansvruupaabhi-aa0, ba0, pa0 / 3 bhedavivakSayA / 4 bhedaprAhinayenApi sarvathA bhedasya siddhyabhAvAt / 5-mavicAritayaiva A0, b0,10| 6 vicArAttadullekhanamapi 50 / vicArAtadullekhanamapi / A0, b0| 7 sthitaH prajJA saM-A0, ba0, 50 / 8 tadadvaitasyApya-A0, ba0, 50|9-dikrainiNd-aa0, ba0, 50 / 10 nAma nive-pa0 / nAma tadabhAve nive-A0, ba0 / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1139 nApi taddhetutvena ; abhAvasya 'tadayogAt / tato nopaplavarUpAdvicArAt bhedanirAkaraNam / anupaplavarUpatve tu tasya tadekayogakSematvena AtmApyanupaplava eva / svaparaparicchedasvabhAvAvapi tasyeti kathanna bAhyagrahaNam ? tadevAha - satyaM tamAhurAcAryA vidyayA vibhramaizca yaH // 38 // yathArthamayathArtha vA prabhureSo'valokate / iti / satyam avitatham / tam AtmAnam / Atmana eva vicAraviSayatayA prastutatvAt / AhuH Avedayanti / ke ? AcAryA vicArajJAnapravarttakA iti / anena satyAtmavAditvAbhAve teSAM tatpravartakatvAbhAvaM pUrvoktanyAyamAvedayan anumAnasiddhaM tatsatyatvamAvedayati-kIdRzaM tam ? ityAha-yo'valokate pazyati / kayA ? vidyayA yathAvasthitavasturUpAvalokanazaktyA / tada10 nena 'sArUpyamavalokananimittam' iti pratyuktam ; zaktareva tannimittatvopapatteniveditatvAt / kamavalokate ? yathArtha yo yena svabhAvena sthito'rthaH sa yathArthastamiti, supsupeti samAsaH / tadanena 'sarvamupaplava eva' ityekAntaH prativihitaH / tathA hi - tadekAntasya nApratipannasyaivA. bhyupagamaH anupapla vavat / nApi kutazcidupaplavAdeva tatpratipattiH tadvadeva, anupaplavAttu tatpra. tipattau kathaM tadekAnta iti ? na vidhimukhena kutazcittatpratipattiryadayaM prasaGgaH syAt , api tva15 nupaplava eva pratikSipyate tatpramANasya pratyakSAderasambhavAditi, tallakSaNadoSodbhAvanena pratikSe. *pAt / pratikSipte cAnupaplave pArizeSyAdupaplavasyaivAvasthAnaM gatyantarAbhAvAditi cet ; na; tatrApi prAcyAdeva doSAt pArizeSyasyApyupaplavatve tato'pyupaplavasya tadviparyayavadavyavasthiteH / anupaplavatve tadekAntaparihANeH / upaplavasyApi yadi svarUpaM vyabhicarati kathamupaplavatvam ? na vyabhicarati" cet ; tathApi kathaM tattvam ? avyabhicArisvarUpasyaivAnupaplavatvAt , "tadavalo. 20 kanasya yathArthAvalokanatvAditi sUktaM yathArthamavalokata iti / .. punarapi tatsvarUpamAha-vibhramaizca mithyAkAragrahaNazaktivizeSaizca / cazabdaH pUrvasamuccayArthaH 'ayathArtha mithyAkAraM yo'valokate' ityanenApi mithyAjJAnasadbhAvamAvedayatA jJAnAnAM svata eva prAmANyamiti prativihitam , tatra mithyAjJAnAbhAvaprasaGgAt / tathA hi svazabdena jJAnasvarUpamevocyate / tadyadi prAmANyasya prayojaka mithyAjJAneSvapi bhavedavizeSAt 25 ityabhAva eva teSAM bhavet , sati prAmANye mithyAtvavirodhAt / abhAve ca midhyAjJAnAnAM coda nAvat pratyAgamasyApi dharme tajjJAnajananadvAreNa prAmANyAt "dharme codanaiva pramANam" [ ] ityapAlocitameva vacanaM bhavet ; "anyayogavyavacchedAbhAvenAvadhAraNAnupapatteH / hetutvAyogAt / 2 bauddhamatam / "sAdhana meyarUpatA"-pra0vArtikAna0 2 / 306 / / subantaM subantena saha samasyate / 4 upplvaikaantprtiptau| 5 iti kathanna vi-aa0,b0,50| 6 anupaplavatvaprAhakapramANasya / . -pAttatprati-bhA0,0,5018 anuSplavavat / 9 pArizeSyasya anupaplavarUpatve / 1.-pi tayAdi-mA0,00 "-caratIti bhaa0p0p0| 12 tadavalokasya bhaa0,b0,50|13-n sva-mA0,va0pa0 / 14 "codanaiva pramANaJca tyetaddhamai 'vadhAritam"-mI0 zlo. co0 sU0 zlo0 4 / 15-draSTavyam-pR0 25 Ti014 / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1239] prathamaH pratyakSaprastAvaH 283 mithyAjJAneSu prAptamapi prAmANyaM 'bAdhakapratyayenApodyata iti cet ; tadyadi teSAmeva svarUpamaviziSTaM kathamapavAdaH 1 teSAmeva tatprasaGgAt / na caivam , satyapi bAdhakapratyayopanipAte taimirikasya dvicndrprtibhaasaanivRtteH| tatsvarUpAdanyadeva aprAmANyamiti cet ; tatrApi yadi jJAnasvarUpasya nirapekSaM prayojakatvaM sa eva doSo mithyAjJAneSvapi tatprasaGga iti / bAdhakapratyayavirahavyapekSasyaiva tasya taMtra prayojakatvamiti cet ; na tarhi svataH prAmANyam , parasavya- 5 pekSatve parata eva tadupapatteH / jJAnarUpameva tadvirahaH bhAvAntarasvarUpatvAdabhAvasya, tasmAdayamaprasaGga iti cet ; na; mithyAjJAneSvapi tadrUpasadbhAvena tadvirahaprasaGgAt / bhavato'pi bhUtalameva ghaTAbhAvaM bruvataH saghaTamapi bhUtalaM tadabhAvaH kasmAnna bhavatIti cet ? na bhUtalasya tadbhAvatvam api tu tatkaivalyasyaiva "ekakha kaivalyameva parasya vaikalyam'' [hetubi0 pR0 188] iti vacanAt / na ca kaivalyaM bhUtalameva; "tadbhedasyApi tatra pratibhAsanAt / bAdhAvirahasyApi 10 "jJAnAt kathaJcidarthAntaratve naikAntataH svataH prAmANyam , nirapekSatayA jJAnamAtrAdeva bhAve tadekAntopapatteH / na hi tadvirahApekSayA bhavato nirapekSatvam / tadviraho'pi jJAnameva, kathaJcit "tavyatirekAt , ajJAnasyaitadanupapatteH / na hyajJAnasya jJAnAt "kathaJcidapyavyatirekaH / tatastadapekSatve'pi tatprAmANyasya na svatastadbhAvavirodhaH, svataHzabdena" ajJAnasyaivApekSyatayA pratyAkhyAnAditi cet ; na; satyapi jJAnatve tena tavyatirekAnapahnavAt / tadanapahnave ca kathaM 15 tadapekSasya svato bhAvaH ? parata eva bhAvopapatteH, paranirapekSasyaiva bhAvasya svato bhAvatvAt / ___ paricchedakatvameva prAmANyam , taJca svata eva jJAnAnAm , tatkiM tatra bAdhAvirahasya vyapekSayeti cet ? na; "tanmAtrasya mithyAjJAneSvapi bhAvAt / na tanmAtraM prAmANyam , api tu yathArthapratibhAsarUpastadvizeSa iti cet ; "tasya tarhi kimanyatprayojakam anyatra bAdhAvirahAt ? tadvizeSo'pi svataH eva , bAdhAvirahAt tasya jJaptireveti ceta ; na; svatastadbhAve ati- 20 prasaGgasyAbhihitatvAt / svato'pi zaktivizeSAdhiSThAnAdeva tadvizeSo na tanmAtrAditi cet ; na; zaktivizeSasyaiva prayojakatve parataH prAmANyApatteH / etadarthameva zaktivizeSavAcino vidyApadasyAtropAdAnam / tato yadi nirbandhaH svataH prAmANye nirvizeSameva jJAnaM "tatra prayojakamabhyupagantavyam / tatra ca na mithyAjJAnasambhavaH, jJAnamAtrasya tatprayojakasya tatrApi bhAvena prAmANyasyaiva prApteH / na ca mithyAjJAnAbhAvaH, dattottaratvAt / tasmAdupapannaM mithyAjJAnasadbhAvena 25 "svataH prAmANyapratyAkhyAnam / bodhaka-mA0,va0pa0 / 2 apramANami-bhA0,0pa0 / 3 praamaannyprsnggH| 5 jJAnasvarUpasya / 5 aprAmANye / jnyaansvruup-10| 7 bAdhakavirahaH / 8 bAdhaviraha / 9 ghttaabhaavH| 1. kaivalyabhUtalayorbhedasya / "-nArthazcida-A0,0, pa0 / 12 bAdhAviraho'pi / 13 -tadvyati-bhA0, ba0, 50 / 14 kazcidanyamA0, ba0,015 -nazA-mA0, ba0, pa0 / 16 bAdhAviraheNa / 17 jJAnabhedAvilopAt / 16 paricchedamAtrasya / 19 cet na sa tasya bhA0, ba0, pa0 / 20 paricchedavizeSasya / 20 utpadyate iti zeSaH / 22 paricchedavizeSaH / 23 na jJAnasAmAnyasAmagrItaH / 24 zloke |-tropaadaanaat bhA0, b0,50| 25 prAmANye / 21 mithyAjJAne'pi / 20-ve svataH prAmANyena pra-bhA0,0, p.| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 nyAyavinizcayavivaraNe [1139 kaH punarasau yo vidyayA yathArtha vibhramaizcAyathArthamavalokate ? ityAha-eSaH pratyAtmavedanIyaH iti / anena pratyakSavedyatvamAtmanaH pratipAdayatA taniSedhavAdinaH pratyakSabAdhanaM prati. pAditam / kIdRzaH punareSo'pi ? ityAha-'prabhuH' iti / prabhutvaM punastasya yathArthAcavalokane viSayAkArasya vyatiriktavijJAnasya cAnapekSaNAt / etadapi kuta iti cet ? tathaiva tasya svato 5 'nubhavAt / nirUpitaJcaitat / kutaH 'punaryathArthatvamavalokanasya parijJAyata iti cet ? kutazca na parijJAyate ? tadupAyasyAbhAvAditi cet ; kathaM tadaparijJAne tadvacanam ? parijJAnapUrvakatvAtprekSAvatAM vacanapravRtteH / aratyeva tasya parijJAnamiti cet ; tasya tarhi yathArthatvaM kutazcitparijJAtavyam anyathA tadupAyAbhAvasya tataH parijJAnAyogAt / na tasya yathArthatvaM nApi tadviparyayaH tadubhayavikalpanirmuktatvAditi cet ; na; tasyApyaparijJAne vacanAyogAt / parijJAne ca yathArthatvaM 10 tasya kutazcidavagantavyam , anyathA tatastannirmuktatvAprasiddhaH / tatparijhAnasyApi tadubhayavikalpanimuktireveti cet ; na; prAcyAdeva prasaGgAt ,avyavasthApattezca / tato dUramanusRtyApi yathA rthAdeva kutazcidvedanAtkacittanni muktatvaparijJAnam / tasya ca yathA yathArthatvaparijJAne kazcidu. pAyastathA viSayAvalokanasyApIti nopAyAbhAvAttatparijJAnapratikSepaH / tadanena ayathArthatvapari. jJAnasyApyapratikSepo nirUpitaH / tatrApi bAdhakasyopAyasyAbhAvAt tasyApi pratikSepa iti cet ; 15 asti tarhi bAdhakaH bAdhakAdevAsyApi tadupapatteH / na mayA kutazcittatparijJAnaM pratikSipyate yato'yaM prasaGgaH, api tu parapratipAditasya tatparijJAnopAyasya bAdhAvaidhuryAderanupAyatvamevApAdyata iti cet ; na; anupAyasya tadApAdanasyApyayogAt / vyabhicArAdidoSodbhAvanaM tatropAya iti cet ; na; tato'pyayathArthAt tadayogAt / yathArthameva taditi cet ; siddhaM tarhi yathArthatvamava. lokanasyApi taddoSodbhAvanavattasyApi kutazcit tattvaparijJAnopapatteH / tataH sUktam-'satyam' 20 ityaadi| yadi punIlajJAnaM naM nIlAkAram api tu bodharUpameva kathaM nIlasyaivedamiti vizeSo bodharUpatayA viSayAntaraM pratyapi tasyAvizeSAt ? nIla eva vyApArAttasyaiva tanna pItAderiti "cet ; na; nirAkAratve vyApArasyaiva tAdRzasyAprativedanAt / asti cAyaM vizeSo viSayA ntaratryAvRttilakSaNaH, tato nIlabodharUpatayA dvirUpameva nIlajJAnam, tathaivAnusmaraNAJca / anusma. 25 raNaM hi tasya dvirUpatayaiva 'nIlajJAnamAsIt' iti nIlabodharUpadvayollekhena tadutpatteH prativeda. nAt / na hi svayamanubhayarUpasya ubhayarUpatayA smaraNe adhirohaNamA"tmasamarpaNamupapannam / avazyaM cedamupagantavyam , anyathA"tatastatsmaraNasya","tato'pi tatsmaraNAderekAkArAdikatvA punarapyayathAtvaM mA0, ba0, 50 / 2 tadupAyavi-pa0 / 3 tasya yathArthatvaM pa-zrA0, ba0, 50 ayathArthatvaparijJAne / 5 yataH aprasiddhapratiyogiko'bhAvo nAsti ataH bAdhakAbhAvasya pratiyogibhUto bAdhakopyastyeva / 6 ayathArthatvaparijJAnasyApi / 7 aprtikssepopptroH| 8 prasaGgAdapi tu bhA0, b0,50|9n tanIlAbhA0, ba0, p0| 10 cennirA-A0, ba0, p0| 11 -tmasarpaNamu-bhA0, b.| 12 prathamajJAnAt / 13 viSayasmaraNasya / 14 dvitIyajJAnAt / 15 prathamajJAnasmaraNAdeH / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 / 39] prathamaH pratyakSaprastAvaH 285 nupapatteH / ekAkArAdikaca tatastatsmaraNam , tato'pi tatsmaraNAdikamupalabhyate / tathA ca vArtikaM tannibandhanaJca "anyathA hyatadAkAraM kathaM jJAne'dhirohati / " [pra0vA0 2 / 380 ] iti / "yadi tattadAkAramAtmAnaM svasaMvedanena nAnubhavet kathaM tadAkAratayA jJAne smaraNe adhiro. het / adhirohaNaM tadAkArajananam, tadadhirohatIti kutaH ? tathaiva pratipatteH / 5 ekAkArottaraM jJAnaM tathA yuttaramuttaram / avazyametadupagantavyam / tathA hi-uttaramekaikenAkAreNAdhikamadhikaM bhavati nAnyathA / tathA hi-pUrveNa nIlaM gRhItaM taduttareNa nIlajJAnam , taduttareNa nIlajJAnajJAnam , taduttareNApi tadadhikamiti nizcinoti / tadetadanyathA na syAt , etadevodAharaNena pratipidayati tasyArtharUpeNAkArAvAtmAkArazca kazcana / dvitIyasya tRtIyena jJAnena hi vibhAvyate / dvitIyajJAnaM pUrvajJAnadvayAkAraM svAkAraJca vibhAvyate tRtIyena, caturthena tadeva trayamekAkArAdhikamiti yAvad gaNayituM smattuM vA zakroti / " [pra. vArtikAla0 ] iti / tato viSayajJAnasya viSayAntaravyAvRttilakSaNAt / tajjJAnasya cAkArAdhikyalakSaNAdvizeSAdAkAravattvameva 15 arthajJAnasyopapannam / tatkathaM viSayAkAranirapekSatvaM tadavalophene prabhutvamucyata iti cet ? atra pUrvoktamevottaraM vismaraNazIlAnugrahAya pratinirdizannAha viSayajJAnatajjJAnavizeSo'nena veditaH // 39 // iti / viSayajJAnaM nIlAdijJAnaM tajjJAnaM tadviSayamanusmaraNam , tayorvizeSo vyaakhyaatH| anena 'prakAzaniyamaH' ityAdinA / vedito nirUpitaH / tathA hi-yadyanyathAnupapannatvaM 20 tadvizepasya bhavatyeva tato viSayAkAravyavasthApanam / na caivam ; tasyAsambhavAt / tathA hisvahetUpaMnibaddhAdeva zaktivizeSAdviSayAntaravyAvRttiniyame kiM tadarthena tadAkAraniyamakalpanena ? . kalpayato'pi tanniyamaM tacchaktivizeSasyAvazyAbhyupagamanIyatvAt , anyathA tanniyamasyaivAsambhavAditi pratipAditatvAt / sati ca tadvizeSe kimanena parizramahetunA pAramparyeNa-tadvizeSAt jJAnAkArasyAkAravizeSaH, tato'pi viSayaniyamaH' iti ? tadvizeSAdeva tnniymopptteH| tato na 1 tanniyamalakSaNAt viSayajJAnavizeSAt AkAravattvavyavasthApanamupapannam , anyathaiva tsyopptteH| nApi tadanusmaraNagatAdAkAratrayalakSaNAdvizeSAt ; tsyaivaasiddheH| siddha evAsau viSayajJAno. pasamarpitAbhyAM nIlabodhAkArAbhyAM svAkAreNa ca, tatra tallakSaNasya vizeSasya vibhAvanAditi -kanaprabhu-bhA0, ba0, 5 / 2 yadanyathA-A0, ba0, 50 / 3-panibandhAdeva A0, b...|4 zaktivizepe / 5 tato vi-0, ba0, pa0 / 6 zaktivizeSAdeva / 7-vAsidiH bhA0, ba0, pa0 / 8 svAkArI ca A0, ba0, 50 / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 nyAyavinizcayavivaraNe [139 cet ; na; viSayajJAne viSayAkArasyAnantaranyAyenAbhAvAt , tena tatsamarpaNAnupapatteH / kathamevaM tasya tadAkAratvena smaraNam-'nIlajJAnamAsIt' ityullekharUpamiti cet ? bhavedevedaM yadi 'nIlameva jJAnaM nIlajJAnam' iti tadullekhArthaH syAt / na caivam, 'nIlasya 'jJAnaM nIlajJAnam' iti tadarthatvAt devadattakambalavat / evamapi kathaM nIlasya smaraNamiti cet ? 'tajjJAnasya katham ? 5 tadAkArasyAnukaraNAditi cet ; na; tasyaiva smaraNApatteH / tatra ca 'AsIt' ityullekhAnupapattiH,tadAkArasya smaraNagatasyAtItatvAbhAvAt / tAtkAlikasyApi atItatajjJAnarUpatayA'dhyAropA. ttadupapattiriti cet ; ko'sau tadadhyAropaH ? tadeva smaraNamiti cet ; kutastahiM tatra tadAkArasya parijJAnam ? na svataH; tena tasya bahirbhUtasyaiva parijJAnAt / anyatastatsmaraNAditi cet ; na; anubhavAbhAve tadanupapatteH / na ca svasaMvedanAdaparastatrAnubhava ityaparijJAnameva tasya prAptam / 10 tanna tadevAdhyAropaH / nApi paraH; 'tatraivAsIt' ityullekhprsnggaat| na caivam, 'nIlajJAnamA sIt' iti viSayajJAnasmaraNa eva tadupalambhAt / tadaparavyApArasya tatrAropAttathA tadupalambha iti cet, kastarhi tasya tAttviko vyApAraH ? nirvyApArasya vyomakusumAvizeSeNAbhAvApatteH / Atmanyeva viSayajJAnAkArasya smaraNamiti cet ; na tarhi tatrAtItatvAropaH, tatkAlatayA smaraNena nizcayAt , nizcite ca viparyayAnutpatteH / anizcayAtmanA tatraiva tajjJAnaM tadvyApAra iti 15 cet ; na; virodhAt 'smaraNaM ca, anizcayAtmakaM ca' iti 'mAtA ca vandhyA ca' itivat / tato nAparastavyApAra ityatItaparAmarza eva tadvyApAro'numantavyaH / sa ca tadanupraviSTatve tadviSa. yAkArasya na sambhavatItyainanupraveza eva tatra tasya vaktavya ityasiddha evAkAratrayAtmA vizeSaH, smaraNasya svAkArasyaikasyaiva bhAvAt / na ca tasyAnyathAnupapannatvam / "anyathAnupapannatvamasiddhasya na siddhyati / " [nyAyavi0 zlo0 11] iti nyAyAt / tatkathaM tato viSayajJAnasyAkAravattvamanumAnapadavImupanIyate ? kathaM punastadAkAreNa smaraNena nIlasya tajjJAnasya vA parijJAnamiti cet ? na; 'svahetUpanibaddhAdeva zaktivizeSAt' iti dattottaratvAt / ayameva viSayajJAnatajjJAnayorvizeSo yadviSayajJAnasya nIle svAtmani zaktiH smaraNasya tu nIle tajjJAne svAtmani ceti / tasmAdaprAtItikamevedam'tasyArtharUpeNAkArauM' ityAdi / kasmAtpunaH zaktivizeSAdviSayajJAnatajjJAnayorvizeSa ucyate, na grAhyabhedAdeva tadbhedo vaktavyaH ? grAhyabhedasya nIlapItAdilakSaNasya parisphuTapratibhAsaviSayatayA phalabhedAt , anumeyazaktivizeSApekSayA cAtiprasiddhatvAt / ata eva ca bhaTTena pratipAditam 1 jJAnamiti ta-bhA0, b0,0| 1 tasya jJAnasya A0, ba0, 50 / 3 AkArasyaiva / 4 -nAdyataH bhA0, ba0, p0| 5-tyanu-A0, ba0, p0| 6 -va vA bhA-A0, ba., p.| 7 nIlatajjJAnasvAsmani ca bhaa0,0,10| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1139] prathamaHpratyakSaprastAva 287 "viSayavyapadezAcca narte jJAnanirUpaNam / tajjJAnAtmanyanekatve graahybhednibndhnH|| saMvittibhedaH siddho'tra kimAkArAntareNa naH / " [ ] iti cet ; ucyate-grAhyabhedaH saMvittiM bhindan yadi tadanupravezena bhinatti; kathannAkAravattvaM yata idaM zobheta-'kimAkArAntareNa naH' iti / nAtsyeva tasya tadanupraveza iti cet ; kathaM tataH saMvitti- 5 bhedo gaganasyApi tata eva tatprasaGgAt / tasya tenAnavaSTambhAnneti ceta ; saMvitteH kastenAvaSTambhaH ? viSayatvameveti cet ; tadapi nIlasaMvittau nIlavat pItAderapi kasmAnna bhavati ? azakteriti cet ; kasyAzaktiH ? viSayasyaiva pItAderiti cet ; na; tadaza vipi saMvittisAmarthya tadviSayabhAvasyAvazyambhAvAt , anyathA zuktirUpyAderaviSayatvApatteriti nivednaat| saMvitterevAzaktiH, nIlAdau niyata eva viSaye tasyAH zaktibhAvAt viSayAntare viparyayAditi cet ; siddhastarhi 10 zaktibhedAdeva saMvittibhedo na grAhyabhedAt , "tadbhedasyApi saMvittibhedAdevopapatteH / svahetoreva "tabhedo na saMvittibhedAditi cet ; na; tato nIladhavalAdirUpasyaiva bhedAt / " grAhyarUpamapi tadeveti cet ; bhavatvevam , tathApi kutastadavagamo yatastannibandhanaM saMvittibhedaM brUyAt ? saMvitti. bhedAdeva , na caivaM parasparAzrayaH; saMvittibhedasya tadbhedAdanavagamAt / "tabhedo'pi hi saMvittiM bhinattyeva, na punastadbhedamavagamayati tasyAnyata evAvagamAditi cet ; kutastarhi vibhramasaMvittInAM 15 bhedaH ? tadviSayAt kezoNDukAdereva bhedAditi cet ; na; tasyAsattvAt / na cAsato bhedakatvam tasya" vastudharmatvena tatrAsambhavAt / viSayatvamasataH kathamiti cet ? na; tasyApi tadvalenAbhAvAt , saMvittibalAdeva tadupapatteH / tato na grAhyabhedasya bhedakatvam avyApakatvAt / zaktibhedasya tu bhedakatve nAyaM doSaH, sarvasaMvittiSu tadbhAvAt / "tabhedasyApi kuto'vagamo yata. stannibandhanaH saMvittibhedastvayApi nirUpyata iti cet ; 'saMvittibhedAdeva tannibandhanAt' iti 20 brUmaH / tato na grAhyabhedAnApyAkArabhedAt saMvittibhedaH zaktibhedAdeva tadupapatterityupapannamuktam'viSaya' ityAdi / yadi jJAnamarthAkAraM na bhavati kathaM tatsmaraNe arthasyApi niyamena smaraNam 'nIlajJAnamAsIt' iti ? sati bhede ghaTasmaraNe "paTasyeva tadayogAt , tadAkAratve tu tasya bhavatyeva tathA smaraNaM tavyatirekeNa jJAnasyaiva smartumazakyatvAt / satyapyarthAttajjJAnasya vyatireke tatsaGkalita. 25 syaiva smaraNaM vibhramAt / vibhramasya ca nimittaM tasya taMtra tadvyApAraH, tatkAryatvaM vaa| tato viSayasaGkalitatajjJAnasmaraNasya anyathaiva bhAvAt na tato viSayAkAravyavasthApana vijJAnasyopapannamiti cet ; ucyate viSayasyopadezAcAnarthe pa0 / viSayasyapadezAcanarthe aa0,0|2-rmnaiktve aa0,b0,10|| 3 itIda A0,0pa0 / 4 grAhyabhedasya / 5 saMvittyanupravezaH / 6 grAhyabhedAdeva / 7 bhedaprasaGgAt / 8 viSayatvamapi / 9 zuktirUpAdeH A0,0,10 rajatasya / 10 grAhyabhedasyApi / 11 graahybhedH| 12 grAhyarUpameva tadeveti bhA0,0, p0|15 prAhyabhedo'pi / 14 bhedktvsy| 15 shktibhedsyaapi| 17 ghaTasyaiva p0|17 ttraavyaapaa-paa0,v0p0| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [139 288 nyAyavinizcayavivaraNa 'arthakAryatayA jJAnasmRtAvarthasmRteryadi / bhrAntyA saGkalanaM jyotirmanaskAre'pi sA bhavet // bhrAntiriti sambandhaH / yadyarthasya kArya vijJAnam athApyarthe kArya vyApAro yasyeti jJAna. smRtau niyamenArthasmaraNam atastadavamUDhamatisantAnasya tathA bhavati pratipattiH, evaM tarhi 5 jyotirmanaskAre'pi tathA pratItiH syAt / yathA viSayakAryatA vijJAnasya tathA AlokakAryatA manaskArakAryatApi tena dvayasaGkalanenApi pratIyeta / na hi kAryatve kazcidvizeSaH / atha viSaye vyApUtatvAttatsaGakalanam , manaskAre tatrAvyApRtatvAt tadA tasyAloke'pi samAna eva vyApAraH / na hyAlokamapahAya rUpe vyApriyate / tadasadetat-tasmAdyathA AlokapratibhAsamiti na bhavati tathA rUpapratibhAsamiti na syAt / athAloko'pi viSaya 10 evAntargatatvAt 'rUpapratibhAsam' iti nizcayenaiva gataH, na; Alokasya prakAzakatvena viSayatvAbhAvAt kathaM tatra vyApAraH ? atha prakAzako'pyAloko rUpanipatitatvAdrUpameva sampadyata iti viSayaH; tathA sati jJAnamapi prakAzaka rUpanipatitatvAdrUpameveti sAkArAlokavat vijJAnamapi sAkAram / yathA na rUpeNa vinA''loko na grahIta (ko grahItuM) zakyastathA vijJAnamapi, na hi rUpAdikaM prakAzyaM vinA vijJAnaM mamAstIti kazcidvijA. 15 nAti / tasmAdrUpAdyAkArameva vijJAnam evamanyathA tadanusmRtau rUpAdisaraNAyogAdati prasaGgAta" [ pra0 vArtikAla0 2 / 380 ] iti cet ; nAyamapi duSpariharo doSo yasmAnna viSaya ityeva sarvatra smaraNam , yatra zaktistatraiva tadbhAvAt / na ca zaktirapi vipayanibandhanA yato nIlavadAloke'pi bhavet , api tu tatkAraNAdeva saMskArAt / tasyApya. nubhavAd bhAve nIlavadAloke kinna bhAvastasyApi tadvattadviSayatvAt , na hyasau viSaye'pi 20 kvacideva saMskArakArI nAnyatretyupapannam , ekarUpatvAditi cet ; na; ekarUpatvasyAsiddhatvAt , svahetUpanibandhasya prativiSayaM zaktivizeSasya bhAvAt / avazyaM caitadevamaGagIkarttavyam , anyathA viSayAkAre'pi jJAne doSopapatteH / tathA hi yadi nIlasya tajjJAnAkAratvAttasmRtau smRtiH / Aloko'pi tadAkArastasyApyeSA na kiM bhavet // 725 // nIlajJAnamanAlIkAkAraM cettadRziH katham ?" tathApi tadRzau vyartha nIle'pyAkArakalpanam // 726 // AlokAdarzane nIlamAtrasyaiva dRziH katham ? anyathA hi vaco na hyAlokamityAdi duSyati // 727 // rUpe nipatanAttasyaM taddRSTyaiva ziryadi / nIlasyApi bhavedeSA tannipAtAvizeSataH // 728 // "vinAloko grahItum"-pra. vArtikAla / 2-nA jJAnaM tA0 / 3 duSparihArI A0, 0,10 / . saMskArasyApi / 5-le vyApA-A0, ba0, 506 Alokasya / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2139 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH rUpamAtrAvabhAsaM tadarthajJAnaM tato bhavet / na tvAlokAvabhAsaM tanna ca nIlAvabhAsanam // 729 // vijJAnaM nIlanirbhAsamAsIditi tataH smRtiH / kathaM yetosrthajJAnasya nIlAkArasya kalpanam // 730 // vizeSApekSayA nIle rUpadRSTyA na cedadRziH / Aloke'pi vizeSaH kinnaiva yannaivamucyate // 731 // yadarthajJAnamA lokAkAraM prAptaM vizeSataH / tataH saGkalitAlokaM tajjJAnasmaraNaM bhavet // 732 // viSayAkAravAde'pi tadviparyayavAdavat / smaraNAtiprasaGgasya hanta hantA kathaM bhavAn ? // 733 // te kSaNabhaGgAdyAkAratvAdarthasaMvidaH / tatsaGkalanatastatra smRtiH syAditi darzitam // 734 // smRtyA ca kSaNabhaGgAdau nIlAdAviva nizcite / prayAsamAtra taMtra syAdanumAnopakalpanam // 735 // 289 tasmAdviSayAkAre'pi vijJAne 'nIlasaGkalitasyaiva tasya smaraNaM nAlokAdisaGkali - 15 tasya' ityatra nAparamasti nibandhanamanyatra tAdRzAcchaktivizeSAdityayuktaM taddarzanAdviSayAkAravijJAnakalpanaM zaktivizeSAdeva tasya bhAvAt / na cAnyathaiva bhavatastatastatkalpanaM dhUmAderjalAdikalpanasyApi prasaGgAt / yatpunarviSayakAryatayA vijJAnasya viSayasaGkalitatvena smaraNe'tiprasaGgAya pratipAditaM 'yathA' ityAdi, yazcedamaparam "sarveSAmapi kAryANAM kAraNaiH syAttathA grahaH / kulAlAdivivekena na smaryeta ghaTastataH // " [ pra0 vA0 2 / 381 ] iti ; tadapi na zobhanam ; zaktikalpanayaiva tasyApi parihArAt, anyathA idamapi zobhanaM bhavet - 'yadi viSayakAryatvAttadAkAraM tajjJAnaM manaskArakAryatvAttadAkAramapi bhavet, na hi kAryave cidvizeSa:' iti / tathedamapi - 1 sarveSAmapi kAryANAM kAraNaiH syAtsamAkRtiH / kulAlAkArazUnyasya na ghaTasyodbhavastataH // 736 // iti tadidamatiprasaGgApAdanaM capalakapizAvakasya suptabhujaGgotthApanamiva parasyaiva vipattimApAdayati na nirAkArajJAnavAdinaH, zaktipratiniyamAdeva tena tatparihArasyAbhidhAnAt / tadevAha - 1 yathArthajJA-A0, ba0, pa0 / 2 kSaNabhaGgasiddhau / 3 - kArakalpanaM A0, ba0, pa0 / bhavediti zeSaH / 37 10 4 zobhanaM 20 25 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 nyAyavinizvayavivaraNe arthajJAnasmRtAvarthasmRtau nAtiprasajyate / iti / artho nIlAdistasya jJAnaM tasya smRtau yeyamarthasyApi tajjJAnasaMsargitvena smRtistasyAM nirAkArajJAna vAdisammatAyAM nAtiprasajyate saivArthasmRti: 'jyotirmanaskArAdibhiH' iti zeSaH / [ 12241 kathaM punarnAtiprasajyate yAvatA nirAkArajJAnasya sAdhAraNatayA sarvaviSayatvaM tatsmaraNa5 syaive ca sarvatraivAnubhavaviSaye pravarttanamApadyata eveti cet; atra pUrvoktameva zaktiniyamamuttarIkurvannAha sarUpamasarUpaM vA yatparicchedazaktimat // 40 // tadvyanakti tato nAnyat vyaktizcedasataH katham ? iti / yasya nIlAdeH paricchedo vyavasAyo yatparicchedastasya zaktiH sA vidyate'syeti yatpa10 ricchedazaktimat arthajJAnaM tajjJAnaM ca tadyadityuktaM vyanakti prakAzayati tato'nyat kSaNapariNAmAdikamAlokAdikaM ca na vyanakti tatparicchedazaktimattvAbhAvAt / kIdRzaM tat yattacchabdena nirdizyata ityAha- sarUpaM sasvabhAvaM rUpazabdasya svabhAvavAcitvAt nIrUpaH pradhvaMsa itivat / kutaH punaridamavagataM yadvijJAnazaktita eva viSayavyaktiniyamo na punastadutpatti * sArUpyAbhyAmanyato veti cet ? tadidaM nidarzanena pratyAdizannAha - asarUpam avidyamAnaM 15 tadiva vAzabdasyevArthatvAt / tAtparyamatra - yadi tadutpasyAdereva " tanniyamaH taimirikakezAdau na bhavet tasya nIrUpatvenAkArArpaNakSamasya hetutvasya yogyatvAdezvAbhAvAt / jJAnasvarUpatayA sarUpa eva tatkezAdirapIti cet; na; tasya jJAnAd "bahinaiva pratibhAsanAt / bhrAntameva Tvimiti cet; kimidaM bhrAntamiti ? avidyamAnamiti cet tasya tarhi kathaM vyaktiH tadAkArArpaNakSamasya hetutvasya tatrApyabhAvAt ? tadapi jJAnarUpatayA sarUpameveti cet; na; tasyApi 20 tatkezAdyadhiSThAnatayaiva pratibhAsanAt / bhrAntameva tadadhiSThAnatvamiti cet; na; tatrApi 'kimidaM bhrAntam' ityAdyanubandhAdavyavasthApattezca / kuto vA jJAnasya tadAkAratvam ? ahetukatve nityatvAdidoSAt / anantarajJAnAditi cet; na; tasminnatAdRze'pi taddarzanAt / atAdRzAdapi tadbhAve sanmAtrameva tattvaM bhavet / tata eva sakalasyApi vijJAnavaizvarUpyasya sambhavAt / tAdRzAdeva vyavahitAditi cet; na; pUrvaM timirAdirahitasya tadabhAvAt / prAgjanmabhAvina iti 25 cet ; prAgapi tadbhAve kathamidAnIM timirAdibhAve'pi tasya tadAkAratvam ? ata eva tadbhAvasyAnumAnamiti cet ; kathamevaM vidhavAgarbhAdapi ciravyavahitasya patisamparkasyaiva nAnumAnaM yato jArasamparkadoSeNa vidhavA dUSyeta / sannihitAdeva tatsamparkAdanyatra garbhAdhAnadarzanAditi cet; na; kathaM tarhi ciravyavahitasya kezAdijJAnasyApi tadAkArArpakatvam ? sannihita eva nIlAdau 1 iti vizeSaH A0, ba0, pa0 / 2 vAnubhava pa0 / 3 arthajJAnaJca tayadityu - A0, ba0, pa0 / 4 - 6 svakhabhA-A0, ba0, pa0 / 5 viSayaniyamaH / 6 svarUpa A0, ba0, pa0 / 7 mahiH satvenaiva pa0 / 8 pratibhAsAt A0, ba0 / 9 namiti A0, ba0, pa0 / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 1 / 41] tasyApi' darzanAt / cirApakrAntAdapi lAkSAsaMskArAt kArpAsaphalAdau rAgadarzanAditi cet ; na; tadvadvidhavAgarbhasyApi tAdRzAtpatisamparkAdeva prasaGgAt / na ca kArpAsarAgasyApi vyavahitAdeva tatsaMskArAdbhAvaH, tadupahitAbIjazaktiprabandhAdeva sannidhimatastadbhAvAt / bhavatu kezAdyAkAramapi jJAnaM sannihitAdeva tajjJAnazaktiprabandhAditi cet ; tatprabandho yadi tadAkAraH kathanna prabandhatastadarzanam ? atadAkAratve tu kathaM tatastaimirikajJAnasya tadAkAratvam ? tatprabandhasya tatkaraNa- 5 svabhAvatvAditi cet ; tavyaktisvabhAvatvameva kasmAnna bhavati ? asato vyaktiviSayatvAyogA. diti cet ; karaNaviSayatvaM katham ? dRzyata iti cet ; vyaktirapi dRzyata eva / jJAnAkAratvena sata eva sAdRzyatvenAsata iti cet ; na; tajjJAnarUpatvaparijJAnAbhAvasya pUrva niveditatvAt / tasmAdasata eva tadAkArasyApi jJAnazaktito vyaktiH / ata idamucyate sarUpakezAdivyaktirapi' vijJAnazaktita eva vyaktitvAt asarUpatadvyaktivaditi / bhavatu nAma varttamAnasya tacchaktito vyaktiH sati tatra zaiktisambhavAt , atItAdestu katham ? asati tatra tadasambhavAditi manyamAnazcodayati 'vyaktizcedasataH katham' ? iti / sat vartamAnam asat atItAdi tasya, katham ? na kthnycidvyktiH| cecchabdaH parAbhiprAyaM dyotayati / tadidamarpi nidarzanabalena tatrApi zaktimavasthApayan pariharati ArAdapi yathA cakSuracintyA bhAvazaktayaH // 41 // iti / ArAdapi dUrAdapi na kevalamAsanna evetyapizabdaH / yathA yena zaktibhAvaprakAreNa cakSuH tajanitaM jJAnaM kArye kAraNopacArAt , tathaiva atItAderasato'pi vyaktiriti / ayamatra bhAvaH-yadi jJAnasamaye atItAderabhAvAnna tatra tacchaktirvyaktirvA dUracandrAdAvapi na bhavet 20 tasyApi jJAnadeze[s]bhAvAt , anyathA nayanagolaka eva tatpratibhAsaprasaGgAta , tasyaiva taddezatvAt / na caivam , davIyasi gaganatala eva tadupalambhAt / tadAkArArpakasya taddezatvAttasyApi taddezatayopalambha iti cet ; na; pitari viprakRSTe putrasyApi tatsvarUpasya viprakRSTatayopalambhaprasaGgAt / jJAnasyApi sa eva dezo yatra candrAdiriti cet ; tathApi kathaM tatra dUrapratibhAsanaM nA(jJAnA)pekSyA tedaiva pratyAsannapratibhAsanaprasaGgAt / na caivam , sarvadA candrAdau dUrapratibhAsana- 25 syaiva bhAvAt / zarIrasthasyApi jJAnasyAtadviSayatve na tadapekSamapi dUrapratibhAsanam ; indriyAntarajJAnApekSayApi tatprasaGgAt / tadviSayatve tadapi prathamajJAnavaJcandrAdidezameveti kathaM tadvazAdapi 1-pi tadda-bhA0, ba0, 50 / 2 pratibandhastadda-A0, ba0, 50 / 3-pi jJAna-mA0, ba0, 504 zaktisadbhAvAt A0,ba0pa0 / 5 caudati bhA0, b0,50| 6-pi da-mA0, ba0, p.| . tatsvarUpavibhA0, ba0, p0| 8 tathAhi bhA0, ba0, 50 / 9 tadeva zrA0, b.,50|.-t vi-bhA0,va0pa0 / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 nyAyavinizcayavivaraNe 142] dUrapratibhAsanam ? punarapi zarIrasthAparajJAnApekSayA tatparikalpanAyAm avyavasthApattiH / viSayadezajJAnakalpanAyAJca yogijJAnasya pretiviSayadezaM bhedApatterna yogI nAma kazcideko bhavet / satyapi bhede tadekameva mecakajJAnasyAbhyupagamAditi cet ; na; vyApakAtmavAdasya vyavasthAprasaGgAt / nApi tAttvike tadbhede tadekamupapannam ; bhedetarAtmavAdasyAnabhyupagamAt , nIlabodha. 5 rUpatayA tAttvika eva bhede tadupapattiprasaGgAca / tathA ca yattasya kalpitatvapratipAdakamalaGkAravacanam "nIlAna vyatirekeNa viSayijJAnamIkSyate / 'jJAnapRSThena bhedastu klpnaashilpinirmitH||"[pr0vaartikaal0 3 / 377] iti| 'tadazlIlabhASitaM bhavet / atAttvike tu tadde kathaM tasya viSayagrahaNam ? AkArabalAbhAvAt / 10 svazaktita eveti cet ; upapattimadetat , anyathA kAladezaviprakRSTatayA bhAvopadezasyAbhAvaprasa mAt , kintu nayanajJAnAdapi svaviSaye bhinnadeze'pi vyaktiH svazaktita eva bhavet tathaiva niravadyAnubhavAt / tathA ca kathaM bhinnadezavat bhinnakAlasyApi smaraNAderna vyaktiH ? tatre tatrApi jJAnazaktaranivAraNAt / bhinna kAlavastujJAnaM nirviSayameva tatkAle tadviSayasyAbhAvAditi cet ; bhinnadezavastujJAnamapi kathaM saviSayaM tadeze tadviSayasyApyabhAvAt ? tasya dezAntare 15 vidyamAnatvAditi cet ; itarasyApi kAlAntare vidyamAnatvAditi samaH samAdhiH / sarvasyApi kAlAntaravartinaH kinna vyaktiriti cet ? dezAntaravartino'pi kinna syAt ? svahetunibaddhAcchatiniyamAditi cet"; na; anyatrApyasyaiva parihAratvAt / kathaM punaH zaktayo'pi dezakAlaviprakRSTabhAvApekSaprAdurbhAvA" iti cet ; na; tathA tAsAmacintyatvAt / na hi zaktayaH 'kathamityamevotpannA nAnyathApi' iti vicArayituM praarynte| pramANabalopanItAstu paramabhyanu20 zAyanta eva, anyathA na kizcidbhavet apahastitata lAvalambanasyAnyatrApi vastuvyavasthApana syAsambhavAt / tadevAha-'acintyA bhAvazaktayaH' iti / svapadavyAkhyAtametat / codyamAviSkurvannAha viSamo'yamupanyAsastayozcetsavasattvataH / iti / ayamanantaraH ArAdityAdiH upanyAso dRSTAnto viSamo dAntikasadRzo na bhavati / 25 sadRzena ca dRSTAntena bhavitavyam / tadvaiSamyazca tayorde zakAlaviprakRSTayoH sadasattvataH deza nyavahitasya" hi tajjJAnadeze asattve'pi vyaktirupapannaiva tajjJAnakAle bhAvAt , na kAlavyava 1-paravijJA-bhA0, b0,0|2 prativiSayaM deza bhedA-A0, ba0, 50 / 3 -vAdaprasajhAna chupabhA00, 50|4-prtipaaditm-bhaa0, 20, 50 / 5 vijJAnatvena bheda-pa0 / 6 tadakazmalabhA-A0, ba0, 10 .kAladeze pi prakR-zrA0, ba0 / kAladeze'pi viprkR-50| 8 tatraiva bhA0, ba0, pa0 / minadeza is| 9 mimakAle'pi / 10 jnyaandeshe| " cedanya-mA0, ba0, pa0 / 12-vAditi bhA0, ba0, p.| 15-khyAnametat bhA0, 0, p0|14-hi tasya hitasya jJAnapradeze p0|-hitsy jJAnadeze bhA0,. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 43 ] prathamaH pratyakSaprastAva 293 hitasya, taddezavattatkAle'pyabhAvAt / cet zabdaH parAkUtamavadyotayati / tadidaM pariharannAha yadA yatra yathA vastu tadA tatra tathA nayet // 42 // atatkAlAdirapyAtmA na cenna vyavatiSThate / iti / yadA yasmin kAle yatra yasmin deze yathA yena prakAreNa vastu nIladhavalAdi 'sthitam' iti zeSaH / tadvastu tadA tasmin kAle tatra tasmin deze tathA tena prakAreNa 5 nayet prApayet vyaktim 'vyaktiH ' ityanuvartamAnasya vibhaktipariNAmena sambandhAt / ka ityAha-AtmA jiivH| atatkAlAdiH na vidyante tasya vastunaH kAlAdayaH kAladezaprakArA yasyAsAvatatkAlAdiH / apizabdAt tatkAlAdirapi / yadyevaM tatprakAratvAdviSayA. kAratvaM tasyApadyata iti cet ; satyam ; sattvaprameyatvAdinA tadabhyanujJAnAn , anyathA nIrU. patvApatteH / atatprakAratvaM tu nIlAdyAkArAbhAvAditi niravadyam / / vipakSe dopamAha-na cet evamAtmA vyakti na nayati cet ; na vyavatiSThate na vastuvyavasthAM pratilabhate / tatkhalu vyavasthA pratilabhamAnaM kAladezAkArabhedenaiva pratilabhate / tathA tatpratilambhazca kathaM bhavet AtmA cedatatkAlAdirapi tatkAlAdikaM vastu na vyaGgyAt ? tadAkArajJAnAdeveti cet ; na; tataH svarUpamAtraparyavasAyino bhinnadezAditayA tasya tatpratilambhAnupapatteH / na hi tAtkAlikaniraMzajJAnAnupraviSTasyaiva viSayAkArasya bhinnadezAditvam / 15 tadAkArajanakasya bhinnadezAditvAttasyApi bhinnadezAditvamiti cet ; kutastadAkArajanakasya bhinnadezAditvamavagatam ? anyatastadAkArajJAnAditi cet ; na; tatrApi 'tataH' ityAderanavasthAnadustaradausthyapratibandhanibandhanasya prasaGgasyopanipAtAt / tadarpitasyAkArasya bhinnadezAditvAditi cet ; tadapi kuto'vagatam ? tajjanakasya bhinnadezAditvAditi cet ; na; parasparAzraya. doSasya parisphuTatvAt / svata eva saMvidananyatvAditi cet ; na; tasyApekSikatvAt / ApekSikaM 20 hi bhinnadezatvAdikam ; kiJcidapekSyaiva tasya bhAvAt / taccApekSyaM nAtmaiva, tatra tadvyAghAtAt / nApyanyat ; tasya svAkAramAtraparyavasitenA'parijJAnAt / na cAparijJAte tasmistadapekSaM bhinna dezatvAdikaM suparijJAnam , parijJAta eva grAmAdau tadapekSayA parvatAdau bhinnadezatvAdiparijJAnasyopalambhAt / tanna kiJcidetat / bhavatu tarhi tattvaM saMvidadvaitameva, dezAdibhedastu kalpanAropita eveti cet ; tadapi 25 kalpanaM kasmAt ? ahetukatvAyogAt / prAcyAdeva tatkalpanAditi cet ; tatra bhinnadezatvAdikaM tatparijJAnaJca yadi paramArthata eva kimanyatrApi na bhavet ? kalpanAropitameveti cet ; na; 'tadapi' ityAdyanugamanAthada(nAda) navasthopanipAtAt / tadAha-yadA yatra yathA vastu dezAdi jJAnadezavat jnyaankaale'pi| 2 yadidaM pa-A0, ba0, 50 / 3 vytitisstt-taa0| 4 yadaivaM bhA0, .,p.| 5 tasya vi-A0, b0,50|6 -tena pari-A0, ba0, 50 / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 nyAyavinizcayavivaraNe bhedakalpanaM kAryakAraNarUpeNa sthitaM tadvastu tadA tatra tathA nayet vyaktim / atatkAlAdirapyAtmA samyagbodhasvabhAvo na cenna vyavatiSThate tadvastu vyavasthAvikalaM bhavatItyarthaH / vikalpanamapi mA bhUt nirvikalpasyAdvaitasyaiva bhAvAditi cet ; tadapi kutaH anavagatasyA5 vyavasthiteH ? "svarUpasya svato gatiH" [pra0 vA0 1 / 6 ] iti cet' ; tatkathamadvaitam , vedyavedakAvagamabhedasyaivamabhidhAnAt ? tabhede'pi tadekameveti cet ; na; krameNAvagrahAdibhede'pi tadekatvaprasaGgAt / tathA ca niryAkulaM dezAdibhedene vastuvyaktinayanam , tannayanavidhAturAtmano nirvyAkulatvAt / vyAkula evAsI bhede satyekatvasya vyAghAtAditi cet ; atrAha-na cedAtmA na vyavatiSThate vedyAdibhedAkrAntAdvaitavAstavavyAghAtasyAvizeSAditi bhAvaH / 1. kalpita eva tatra vedyAdibhedo vastuto nirbhedatvAdadvaitasyeti cet ; na; kalpame yadA yatra ityAdernivyAkulatvasyAbhihitatvAt / punarapi vipakSe doSamAha vyavahAravilopo vA [ mohAccedayathArthatA] // 43 // iti / _ 'na cet' iti, evaM na cet 'yadA' ityAdiprakAreNa vastu vyaktiM nayatyAtmA ; tadA vyavahAraH pravRttyAdilakSaNastasya vilopo vilayaH syAt / tathA hi-vyavahAraH kacidvi. 15 Saye tadanubhavArthino bhavan bhinna eva bhavati nAtmani, tasyAnubhUyamAnatvena tdvissytvaanupptteH| bhinne'pi nA'pratipanne sarvatra tatprasaGgAt / na cAkAravAdino bhinnapratipattirastIti niveditam / ato vilupyata eva vyavahAraH / vAzabdaH pUrvadoSasamuccaye / nAstyeva dezAdibhedaH pravRttyAdirUpo vyavahAro vA kacittadAzrayasya bahirbhAvasyaivAbhAvAt / tatpratibhAsastu viparyAsopanIta eva "pratibhAsaH samasto'pi vaasnaablnirmitH|" 20 [pra. vArtikAla0 3 / 365 ] iti vacanAt / tasmAdayamayathArtha eva / tadevAha-'mohA cedayathArthatA' iti / dezAdibhedavyavahArayorayathArthatvamavidyamAnatvam / kutaH ? mohAt tatpratyayasya viparyAsarUpatvAt cet zabdaH parAkUtadyotane / tatrottaramAha atyantamasadAtmAnaM santaM pazyan sa kiM punaH / prasphuTaM viparItaM vA nyUnAdhikatayApi vA // 44 // pradezAdivyaMpAye'pi pratiyan pratirudhyate / iti / na tAvadayamAropito'pi dezAdibhedo vyavahAro vA tadvikalpamanupravizati tAvanmAtrasyaiva prasaGgAt / na ca tAvanmAtraM tadbhedo vyavahAro vA lokasyaivamanabhinivezAdapratipattezca / bahirga cetkatha-mA0, ba0, p.| 2 tadabhede-A0, ba0, 50 / 3 -na ca vastu-bhA0, ba0, p.| -tvstunyaa-aa0,b0,10|5 eva na cet A0,0, pa.16 minnena vinA pr-maa0,0,0|. "bhaavnaabhaavnirmitH"-pr0vaartikaal.| 4-vyvaaye-maa0,0p0|9 bahiryatasya tasyaiva te-maa0,.,p.| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12245 ] prathamaH pratyakSa prastAva' 295 tasyaiva tasya tenopadarzane punaH atyantaM pararUpavat ' svarUpeNApi asadAtmAnam avidyamAnasvabhAvaM viSayaviSayiNordezAdibhedaM pravRttiprAptyAdirUpaM vyavahAraJca pazyan avalokayan / katham ? santaM vidyamAnamiva, asati sacchabdaprayogAt ivArthapratipattiH 'agnirmANavaka:' itivat / saH anantarokta AtmA tasyaiva tathAdarzitvopapatteH / kim ? kasmAt / punariti zira:kampe pratirudhyate niSidhyate naiva niSidhyata iti yAvat / kiM kurvan ? pratiyan pratipadya- 5 mAnaH / kim ? santaM vidyamAnamapi santamityasyAvRttyA sambandhAdvakSyamANasya apizabdasya ca bhinnaprakrameNa yojanAt / kasmin sati pratiyan ? pradezAdivyavAye'pi / pradezavyapAye candrAdikam kAlavyapAye atItAdikam, dravyavyapAye kAcAdivyavahitamiti / etaduktaM bhavati - yathA'yam atatkAlAdireva AropitAkAraM pazyanna pratirudhyate tathA anAropitamapi / ityAropitavadanIropitasyApi Atmazaktita eva parijJAnopapatteH / kathaM saH pratiyan ? prasphuTaM prakarSeNa spaSTam 10 anena pratyakSa paryAyarUpatayA santaM pratyetIti pratipAdayati / yathA cedamupapannaM tathA pratipAditaM prAgiti na punarucyate / punarapi kathaM pratiyan viparItaM vA 'spASyavikalaM vA tadanApi smaraNAdiparokSaparyAyarUpeNa santaM pratyetIti nivedayati / ? nanu yadi pratyakSavatsmaraNAdAvapi vastunaH svarUpeNa pratibhAsaMnam kathamaspaSTatvam tatsvarUpapratibhAse spaSTatvasyaivopapatteH / na hi tatsvarUpapratibhAsAdaparamadhyakSe'pi spaSTatvam / 15 tato yadi svarUpatastena " vastu pratipannaM spaSTarUpameva tat / yadi svarUpato na pratipannam ; apratipannameva sarvathA tadbhavet / svarUpapratipattAvapi tadaspaSTameveti cet; tarhi nIlAdestadvedanAt kathaM bhedaH ? kathaJca na syAt ? avivecanAt / yadi hi nIlAdistato vedanAntare'pi pratibhAseta bhavedvivecanaM tatazca bhedaH / na caivam, pratyakSapratibhAsinaH spaSTAtmanastasya " smaraNAdAvanya" trApratibhAsanAt, tatrAspaSTAtmanastadaparasyaiva pratibhAsopalabdheH / nIlAdirubhayatraikarUpa eva na 20 tasya spaSTatvamaspaSTatvaM vA, tayorvijJAnadharmatvAditi cet; kathaM tarhi 'spaSTo nIlAdiraspaSTo vA ' iti tatra vyapadezaH anyadharmeNAnyatra " tadanupapatteH ? spaSTAdijJAnasaMsargAditi cet ; nanu saMsargastadabheda eva ' spaSTo nIlAdi:' ityabhedenaiva pratyavabhAsanAt tathA ca jJAnAntargata evAsau iti kathaM tadaparatayA vyavasthApyeta ? tadekatAM prAptasyaiva tasmAdbhedAnupapatteH / tathA ca parasya vacanam - "svarUpeNa pratItaM cetsAkSAtkaraNameva tat / svarUpeNApratItaM cetsarvathAsyApratItatA // 1 saha-A0, ba0, pa0 / 2 - gAdevArtha - A0, ba0, pa0 / 3 niSedhyate A0, ba0, pa0 / 4- divyavAye - A0, ba0, pa0 / 5- vadanAkAropi tasyAtmazakti - A0, ba0, pa0 / 6-Na sphuTam A0, ba0, pa0 / 7 yathA 8 sphAvyavikalaM tadanenApi smaraNenApi parokSavyavAyarU-A0, ba0, pa0 / 9- sanamapra-A0, ba0, pa0 / spaSTa A0, ba0, pa0 / 10 pratibhinna' spa-bhA0, ba0, pa0 / 11 nIlAdeH / 12-tra pra - bhA0, ba0, pa0 / 13 vyapadezAnupapatteH / 25 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 nyAyavinizcayavivaraNe svarUpeNa pratIte'pi tadasAkSAtkRtaM yadi / nIlarUpasya saMvitterbhedastarhi kathaM bhavet 1 || pratItibhedAdbhedo hi nIlAderekarUpatA / bhinne'nyasminkathaM bhedastadanyasya pramAnvitaH // tatsaMsargAttathAtvaM cedaparo'rthaH kuto bhavet ? [ 2245 " tadekatAM prapannasya tato bhedaH kuto mataH 1 / " [ pra0vArttikAla0 21329] tato na jJAnasaMsargAnnIlAdeH spaSTAtmatvam, tasyaiva' bahirbhUtasyAbhAvaprasaGgAt api tu svata eva tasya ca pratyakSavatsmaraNAdAvapi pratibhAsane tadapi spaSTameveti na yuktamuktam- "viparItaM vA pratiyan' iti cet; 'tadidamapi prajJAparipAkavaikalyameva prajJAkarasya jJApayati-svarUpapratItyA 10 vaizadyAnupapatteH, upaplutajJAne tadabhAvaprasaGgAt / asti ca kAminyAdiviSayaisyopaplutajJAnasyApi vaizadyam / na ca tatra svarUpaparijJAnaM kAminyAdInAmabhAvAt / jJAnAkAratayA vidyanta eva ta iti cet; na; "abhUtAnapi pazyanti" ' ityasya virodhAt vidyamAnAnAmevA'bhUtatvAyogAt / " purato'vasthitAniva" ityapi na yuktam ; jJAnApekSayA tadAkArANAmeva purato bhAvAnupapatteH, eka niSpairyAyaM bhinna dezatvAsambhavAt / kalpitastadbhArthaM iti cet; na, "pazyanti" ityasyA15 yogAt kalpanasya darzanarUpatvAsambhavAt / darzana sAhacaryAttadapi darzanameveti cet; na; tatrApi darzanavad antaH praviSTatayaiva tatpratibhAsaprasaGgAt / punarapi kalpitasya puratobhAvasyAvasthApane vyavasthAvaikalyApatteH / ato dUraM gatvApi vastuta eva teSAM kacitpurato bhAvo vaktavya iti kathaM jJAnAkAratvam ? tadbhidezAnAM tadAkAratvAnupapatteH atiprasaGgAdityasatAmeva teSAM darzana miti kathaM tatra vaizadyam ? asatAM svarUpeNa grahaNAyogAt / nIlAdinA svarUpeNaiva teSAmapi grahaNamiti 20 cet; kathamidAnIM 'nIrUpatvamiti sati svarUpe tadanupapatteH ? bAdhyamAnatvAditi cet; na; tannIrUpatve tatprayuktasya vaizadyasyApi tattvaprasaGgAt / 'nIrUpameva tadapIti cet; na; darzanasyApi tadanarthAntaratvena nIrUpatvApatteH / tasmAdarthAntarameva darzanamiti cet; kutastarhi tasya vedanam ? svata eveti cet; na; vyAghAtAt / vyAhataM khalvidaM yat- 'nIrUpam, svatazca vedyate' iti vyomakusumAdivat / tata eva darzanAditi cet; na; tasyAvizadatve darzanatvAyogAt / vizadameda 25 taditi cet; na; viSayaviSayitayA vaizadyasya tatrAnavabhAsanAt / sadapi tadvaizadyaM nIrUpameva, tatprayojakasya viSayavaizadyasya nIrUpatvAt / bhavatu nIrUpameva tadapIti cet; na; tatrApi 'darza - nasyApi' ityAderanugamAdanavasthAna doSopanipAtAt / tato na viSayasvarUpagrahaNaprayuktaM vaizadyam, nirviSayakAminyAdidarzane tadabhAvAnuSaGgAt / bhAvanA paripAkaprayuktaM tatra vaizadyamiti cet; 1 1 1 - bAbahirbhU-A0 ba0 pa0 / 2 tadevamapi A0, ba0, pa0 / 3 -yasyoparatajJA - A0, ba0, pa0 / 4 "kAmazokabhayonmAdacaurasvapnAbupaplutAH / abhUtAnapi pazyanti purato'vasthitAmiva / " - pra0 vArtikAla - 2 / 382 / 5 yugapat / 3 purato bhAvaH / 7 -lAdInAM sva-bhA0, ba0, pa0 / 8 nIlarUpa-A0, ba0, pa0 / 9 nIlarUpa-A0, ba0, pa0 / 10 kAminyAdau / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvA 297 na; satyapi viSaye 'tatprayuktasyaiva tasya prasaGgAt / bhavatviti cet; yatra tarhi tatparipAko nAsti tatra satyapi viSayagrahaNe na vaizadyam / nAyaM doSaH, satyeva tatparipAke viSayagrahaNasyApi bhAvAditi cet ; na; bhAvitasyApi viSayasya grahaNapratIteH / anyathA anabhyAsaidazAyAM jalAderadarzane liGgAbhAvAt kathamarthakriyAnumAnaM yataH snAnapAnAdyarthinaH pravRttirbhavediti na viSayasvarUpavedanAdeva vaizadyam , satyapi tasminnantaraGgamalavizeSamalImasatvenAvaizadyasyApi sambhavAt / 5 tato na sUktamidam -'svarUpeNa pratItaM cet ' ityAdi / ___nanvevam antaraGgamalavigamAvigamaprayuktatve vaizadyetarayorjJAnadharmatvameveti kathamanya. stAbhyAM vyapadizyate 'spaSTo nIlAdiH aspaSTo vA' iti? iti cet ; na; tathAvidhajJAnaviSayatayaiva tathA vyapadezopapatterna tAdAtmyarUpAttatsaMsargAt / tata idamapi na subhASitam-'tatsaMsargAttathAtvaM cet' ityAdi, tadvyapadezasya ttsNsrgaabhaave'pyupptteH| ___ punarapi kathaM pratiyannityatrAha-nyUnAdhikatayApi vaa| nyUnatayA~ pUrva gRhI. tasyAlpasyaiva smaraNAt adhikatayA tasyaiva kAlAdhikasyAnusmaraNAt / athavA parvatAd gaNDazai. lasya nyUnatayA tataH parvatasyAdhikatayA prativedanAt / syAnmatam-viSayAkAravaikalyamevAtra vyavasthApayitumabhipretam, tacca 'pradezAdi' ityAdinaiva pratipAditam, tatkimanena 'prasphuTam' ityAdinA 'nyUna' ityAdinA ca prayo- 15 janAbhAvAditi ? tanna; AtmavyavasthApanasya tatprayojanatvAt / kiM punarAtmA "pratirudhyata iti ? atra paro brUyAt-'pramANAbhAvAt' iti ; tatredamuttaram-'prasphuTam' ityAdi / vyavasthApita eva pUrvamAtmeti cet ; na; prakArAntareNedAnI tabyavasthApanAt / tathA hi yadyAtmA nAma na bhavet kutastadA prasphuTetararUpatayA vijJAneSu nyUnAdhikasvabhAvatayA ca viSayeSu rAzidvayapratipattiH ? "ekarAziviSayasya jJAnasya rAzyantaraM pratyanupakrame tatpratipatteranupapatteH, pratiyogiparijJAna. 20 mantareNaikarAziparijJAnamAtrAdeva "tatpratipatteranupalambhAt / tatra tadupakrame ca na sambhavatyevAtma. pratiSedhaH parAparaviSayamahaNopakramAdhiSThAnasya jJAnasyaiva Atmatvena AtmatattvavedibhirabhyanujJAnAt / na ca rAzidvayaparijJAnamasiddham ; prasiddhatvAt / prasiddhirapyekarAziparijJAnasyaiveti cet ; kuta etat ? tathAnubhavAditi cet ; na; rAzyantarajJAne'pi tadavizeSAt / tathApi tasya prasiddhayapalApe tadaparasyApi bhavedityabhAva eva bahirantazca bhAvAnAmApadyeta / na cAsau zakyavya- 25 vasthApanaH pramANavaikalyAt / tato'nubhavabalAdekarAziparijJAnamabhyanujAnato rAzyantaraparijJAnamabhyupagamaviSaya eva / etadarthamevedamuktam-'pratiyan' iti / tasmAdupapannaM rAzidayaparijJAnAdAsmavyavasthApanaM tatpratipAdanArtha 'prasphuTam' ityAdikaM 'nyUna' ityAdikabdha vacanam / bhAvanAparipAkazyuktasyaiva / 2 vaizadyasya / 3 cadanyatra prA0, ba0, p.| 4-4 pari-A0, ba0, p.| 5-sbhuutdshaa-aa0,0,50| 5 iti tanna mA0, 20, 50 / -sya saMsa-A0, 20, p0|8-yaa gR-A0, ba0, 50 / 9 -tAdaya asya nyUna-A0, ba0, 50 / 1. pratiSiyate mA0,0, p0|11 ekavi-A0, ba0, p0|12 tatpratipatterupa-A0, b0,0|3-nujnyaanto bhaa0,0,10| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 nyAyavinizcayavivaraNe (145 ___sAmprataM 'viparItaM vA pratiyan' ityetat smaraNaparyAyeNe pratyabhijJAnAdinA paryAyeNApi 'damayannAha etena pratyabhijJAnAdyatItAnumitirgatA // 45 // iti / pratyabhijJAnaM tadevedaM tAdRzamidamiti vA jJAnam , tadAdiryeSAM tarkAnumAnazrutAnAM tAni 5 pratyabhijJAnAdIni taiH atItasya upalakSaNamidaM vartamAnasyAnAgatasya ca anu pazcAt pUrvapUrvasmAdUrdhvamuttarottaraiH mitiH parijJAnaM gatA nishcitaa| keneti cet ? etena 'yadA yatra' ityAdinA / tathA hi smaraNaM yadvadatatkAlAdyapi svayam / niyataprAhi tadvatsyAt pratyabhijJAdyapi sphuTam // 737 // sAmarthyAttAdRzAttasya takriyAto vinizcayAt / jaDaceSTitamevAtastatkAlAditvakalpanam // 738 // atipannaviSayameva pratyabhijJAnam 'anu' iti vacanAt / na ca pUrvAparayorekatvaM sAdRzya vA kutazcitpratipannaM tatkathaM tasya pratyabhijJAnena pramitiriti cet ? na; pratyakSato'pi ttprtipttH| sannihitasyaiva paryAyasya tenaM pratipattirna pUrvasya tatkathaM tadekatvasya tatsAdRzyasya vA tena parijJAnamiti cet ? kimapekSya tasya sannidhAnam ? pratyakSameveti cet ; na; viSayasya tajjJAnApekSayA samakAlatvAnabhyupagamAt "nAto'rthaH svadhiyA saha" [pra0 vA0 2 / 246 ] iti vacanAt / tadarthajAtasyAkArasya tatsamakAlatvameva tasyApi tatsamakAlatvam , tatparijJAnasyaiva viSayaparijJAnatayA'bhyanujJAnAditi cet ; anupakAre tadAkArasyApi parijJAnaM katham ? "nAkAraNaM viSayaH" [ ] "ityasya virodhAt / vyatirikta evAyaM viSaye nyAyaH, na cAkArasya jJAnAvyatireka iti cet ; kastarhi tatra nyAyo yatastatparijJAnam ? svahatostatsvabhAvatayotpattireveti cet ; vyatirikte'pyayameva kasmAnna bhavati yatastatra niSprayojanameva hetubhAvaparikalpanaM na bhavet ? ahetorapi parijJAne kinna sarvasya parijJAnam ahe. tutvAvizeSAditi cet ? na; AkArasyApyahetoreva vedanAt , tatrApyevamatiprasaGgasyopanipAtAt / svahetunibaddhena" zaktiniyamenAhetutve'pi tasyaiva tataH parijJAnaM na sarvasyeti cet ; na; vyati26. riktaparijJAne'pyevameva samAdhAnopapatteH, vyatiriktasyApi tAdRzAdeva tanniyamAt niyatasyaiva parijJAnaM na sarvasyeti / zaktitazca viSayaparijJAne kathaM sannihitasyaiva pratyakSeNa darzanaM nAtItAderapi tatrApi tasya zaktisambhavAt / bhavatu pUrvAparayostasya' pravRttistathApi na tatastatraikatvaM pratIyate, bhedasyaivaikAntataH 1-Naiva bhaa0,0,50|2"nivedynnaah iti pAThena bhaavym"-taa0tti0| pratyAcakSANa Aha ityarthaH / 3 "ilokArdhenophArtha zlokadvayena vivRNoti"-tA0Ti.4 -topi ni-aa0,b0p0|5 pUrvaparayomA..ba0,506 pratyakSeNa / 7 jJAnasamakAlatvameva / 8 arthasyApi / 9 bhAkAraparijJAnasyaiva / 1. "nA'hetu. vissyH"-pr0vaartikaal.3404|1-tuniymen za-bhA0,bA-tu niyamenAhetu-pa0 / 12 pratyabhijJAnasya / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2245] prathamaH pratyakSaprastAvaH pratipatteriti cet ; ekasamavAyAt , anekasamavAyAdvA ? na tAvedakasamavAyAt ; tata ekasvabhAvAdekasyaiva paryAyasya parijJAnaprasaGgAt / paryAyAntarasyApi tata eva parijJAnamiti cet ; na; prtvaabhaavaaptteH| na hi tatparyAyAbhimukhyaikasvabhAvasaMvedanavedyasya tadarthAntaratvaM tatsvarUpavadupapannam ; ekasvabhAvanityanibandhanatve'pi kAryANAmaparAparatvasyAnivAraNaprasaGgAt / bhavatu tatastasyaikasyaiva parijJAnaM na parasyeti cet ; kathaM tasya tato bhedaparijJAnam ? aparijJAte 5 tasmin tadanupapatteH / tasya tatsvabhAvatvAdaparijJAte'pi tasmin bhavatyeva parijJAnam anyathA 'tatsvabhAvatvasyaivAbhAvaprasaGgAditi cet ; na; tatsvabhAvatvasyAsiddhatvAt / bhedo hi pUrvasyottarasmAt , taMtrAbhAva eva, saM ca tadadhikaraNatayA pazcAdeva bhavan kathaM pUrvasya svabhAvaH syAt ? pUrvasyaiva tadrUpatayA'vasthitimattvenAkSaNikatvApatteH / "pUrvamevAyamabhAvo" na pazcAditi cet ; bhAvastarhi "pazcAditi kAryAsamakAlatvaM kAraNasya pUrvameva "gataM santAnavyavasthA kathanna 10 vidhurIkuryAt ? kathaJcedamapi subhASitam "na tasya kiJcidbhavati na bhavatyeva kevalam' [pra. vA0 3 / 277 ] iti ? sati "pazcAdbhAve "na bhavatyeva" iti vacanAnupapatteH / bhAvo'pi tasya" balAdApatitaH prAgeva "tata iti cet ; pazcAttarhi kiM' syAt ? na kiJciditi cet ; nanvevamabhAva evoktaH syAt , tadaparasya na "kiJcidarthasyAbhAvAt / "bhavatvevamiti cet ; na; 'sa ca tadadhikaraNatayA' ityAde- 15 rdoSasyAbhihitatvAt / punarapi prAgbhAvaparikalpane prasaGgaH 'bhAvastarhi' ityAdiH" anavasthAdoSamanvAkarSannApadyeta / 'na "tasya pazcAdbhAvo nApyabhAvaH ityapi na yuktam ; ubhayAbhAvasya na kiJci. darthatvApatteH tasya ca pazcAdbhAvapUrvabhAvayoH prAcyadoSAnatikramAt / tatrApi 'na tasya' ityAdiva. cane parasyAnavasthAdoSasyopanipAtAt tataH "pazcAdbhAvyevAbhAva" iti nAsau pUrvasya svabhAvaH / yadyevam , asvabhAvAttato'pi tasya bhedo vaktavyaH tadasvabhAvatvasyAnyathAnupapatteH / "tasya 20 ca yadi "tatsvabhAvatvaM pUrvasyApi syAdavizeSAt / tasyApi pazcAdbhAvyabhAvatvena nAstyeva tatsvabhAvatvamiti cet ; na; tatrApi 'yadyevam' ityAderanubandhAdanavasthAnamudvahatazcakrakasyAnuSa. GgAditi cet ; na;"tasmAttadbhedasyAbhAvAntaranibandhanatvAnabhyupagamAt , tata evAbhAvAttadupapatteH / sa eva hyabhAvaH prAcyasya "svato "bhedanibandhanam , na tadantaraM tadapratipatteH tatkathamayaM prasaGgaH ? -pattiri-A0, ba0, p.| 2-vAdevaika-A0, ba0, 50 / 3 tasvabheda-A0, ba0, 50 / 4 parabhedakhabhAvatvAt / 5 tatsvabhAvAbhAvapra-A0, ba0, p0| 6 uttre| . abhaavH| 8 uttraadhikrnntyaa| 9 uttararUpatayA / 1. pUrva eva A0, ba0, p0| 11 uttarAdhikaraNakaH pUrvAbhAvaH / 12 yadi uttarakAle pUrvAbhAvaH nAsti kintu pUrvameva tarhi pUrvasya sadbhAva eva praaptH| 13 naSTam / tathA ca kAryakAraNayorekakAlatve kathaM santAnavyavasthA syAditi bhAvaH / 14 pUrvakSaNasya / 15 pUrvakSaNasya / 16 uttrkssnntH| 17 kinna syAta bhA0,0, 50 / 18 kazcidartha-A0, ba0, 50 / 19 bhavatyeva-A0, ba0, p0| 20 pUrvabhAvasya pUrvakSaNavRttitvakalpane / 21 ityaadern-aa0,10,50| 22 pUrvasya / 23 tasya pa-A0, b0,10|24 pazcAdabhAva evA-bhA0, ba0, p0| 25 puurvaabhaavH| 26 pUrvAbhAvAdapi / 27 pUrvasya / 28 pUrvAbhAvAda pUrvabhedasya / 29 pUrvakSaNasvabhAvatvam / 3. pUrvamuktasya pUrvAbhAvasyApi / 3. pUrvabhedasyApi / 32 pUrvakSaNasvabhAvatvam / 33 pUrvAbhAvAt pUrvabhedasya / 34 bhedopapattaH / 35 svasmAt / 36 bhede niv-taa| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 nyAyavinizcayavivaraNe [146 pazcAdbhAvI 'bhAva eva 'kinna tanibandhanaM tato'pi 'parasyAbhAvasyAparijJAnAditi cet ? ucyate sarvathA'rthAntaraM bhAvAdabhAvazcenniSidhyate / 'niSidhyatAM na kiJcinna thUNaM syAdvAdavedinAm // 739 // kathaJcidyastu tadbhado nAsau zakyanipIDanaH / pratItidayitAzleSalabdhasvAsthyasukho hyayam // 740 // pazyantaH kalazaM yasmAjjAyamAnaM. svahetutaH / naSTo mRtpiNDa ityevaM nizcinvanti vipazcitaH // 741 // ekAntabhAvarUpe tu kalaze nAzanirNayaH / kathaM tatropajAyeta tanmidhyAtvaprasaJjanAt // 742 // nizcayo na ca mithyAsau nirbhAsasya samudbhavAt / tasmAdbhAvAtirikto'yamabhAvo'rita kathazcana // 743 // sa eva nAzaH prAcyasya pratItyA suhRdocyate / kathaJcittadabhedena nAzoktissU (stU) ttrodye"||744|| "tannottarasyAsaMvittau tadbhAvAbhAvavedanam / ekasvabhAvamadhyakSaM na ca tadvedanakSamam / / 745 // yadyanekasvabhAvaM"tadakrameNopagamyate / ekAnekaravabhAvaM tatkrameNApi na kiM matam ? // 746 // anekasamayaM taccennyAyAdAgatamucyate / tena pUrvAparAbhedaH subodho bhedavanna kim ? // 747 // tadantarbahirapyevamekatve'dhyakSato gate / niravagrahamevAtra pratyabhijJApravartanam / / 748 // sAdRzye pratyAbhijJAnametena prativarNitam / pratyakSAdeva tasyApi" grahaNasyopadarzanAt // 749 // etadevAhaprAyazo'nyavyavacchede pratyagrAnavayodhataH / iti / pratyagraM ca tadvartamAnatvAt pratinavam anavaM ca tadatItatvAcciratanaM tasya bodhaH "parijJAnaM pratyabhijJAnAdeH sa pratya grAnavayodhaH tasmAttata iti / upalakSaNametat-'sadRzabodhataH' uttarakSaNa eva / 3 kiM tanniva-A0, ba0, pa0 / 3 uttarakSaNAt / 4 bhinnasya / 5 niSedhyate bhA0, ba0, 50 / 6 niSedhyatAm bhA0, ba0, 50|7-tireko'ym-aa0, ba0, pa018naH mA0, ba0, pa. 9 pratIcyA aa0,0,50|10-suuttrodh-aa0, ba0, p0|1" -ktissU"tru."tA0 / 12 ttrottr-p0| 13 adhyakSam / 14-pi pratyagrasyopa-A0 , ba0, pa0 / 15 parijJAnaM pratyabhijJAnaM prtybhi-aa0,0| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246] prathamaH pratyakSaprastAva ityapi draSTavyam / idamabhihitaM bhavati-atatkAlAdita eva pratyabhijJAderyata ekatvasAdRzyaparijJAnaM bhAveSu pratIyate tata 'etena' ityAdyupapannamiti / kathamevaM pratyabhijJAdeH prAmANya pratyakSapratipannaviSayatvenApUrvArthatvAbhAvAt , a. pUrvArthaca bhavatAM pramANam "pramANamanadhigatArthAdhigamajJAnam" [ ] iti vacanAditi cet? atrAha-anyavyavacchede iti| anyat ekatvAdaikAntikaM nAnAtvaM sAdRzyAcca 5 vailakSaNyamadhyAropitaM tasya vyavacchedo nirAsastasmin , tannimittaM yaH pratyagrAnavabodhastata iti / etaduktaM bhavati-pratyakSapratipannasyApi samAropavyavacchedaviziSTatayA pratyabhijJAnAdinA pratipatteH kathaJcidapUrvArthameva tat tatazca pramANamanumAnavaditi / tathA ca sUktaM cUrgo devasya vacanam "samAropavyavacchedAt pramANamanumAnavat / smRtyAditarkaparyantaM liGgijJAnanibandhanam // " [ ] iti / kathamevaM pratyakSaviSaye sarvatrApi na pratyabhijJAdikaM yataH praghaTTakAderapratyabhijJAnAtkasyacidanuvAdabhaGgo bhavediti cet ? na; smaryamANa eva tatra tadupapatteH / na ca smaraNasyApi tatra sarvatrApi bhAvaH; saMskAragocara eva tasya bhAvAt tathaiva prtiptteH| etadevAha-'prAyazaH' iti / prAyazo bAhulyena yaH pratyabhijJAdeH pratyagrAnavavodhastata iti| yAvat nityetarAtmakaM 15 vastu sAdRzyetarAtmakaM cAbhyupeyate tAvattadviparItameva kuto nAbhyupeyata iti cet ? atrAha avijJAtatathAbhAvasyAbhyupAyavirodhataH // 4 // iti / avijJAtaH aparijJAtaH tathA tena paroktenaikAntakSaNakSayAdiprakAreNa bhAvaH sattA yasya cetanasyetarasya vA tasya yo'bhyupAya aGgIkAraH tasya virodhato bAdhanAdatiprasaGgeneti bhAvaH / tathA. hi ekAntakSaNabhaGgAdi yadyajJAtamupeyate / tadvadekAntanityatvAdyupeyaM kinna ve matam // 750 // srvprvaadinaamevmbhipretvyvsthiteH| parAjayaH ka sambhAvyastadabhAve jayo'pi vA // 751 // tasyAbhyupagamastasmAjjJAtasyaivopapattimAn / na ca tasya parijJAnamiti pUrva niveditam // 752 // ta ime 'yathaivAtmAyam' ityAdayo'ntarazlokAH 'prakAzaniyamaH' ityAdestaiAkhyAnAt / syAnmatam-'yaduktam asanneva kezAdiH taimirikasya pratibhAsate bhrAnterAdhipatyena iti; -yaM pramANapratyakSa-pA0, ba., p.| 2 "pramANamavisaMvAdijJAnamanadhigatArthAdhigamalakSaNatvAt"mahaza, aSTasaha. pR0105|3 prasphuTakAde-pA0,0pa0anuvAdabhopapatteH / 5 tadu-bhA0,0pa0 / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 nyAyavinizcayavivaraNe tadayuktam ; asataH pratibhAse'tiprasaGgAt , vyomakusumAderapi tadApatteH / 'ato vastusaneva tatkezAdi [:] svapnaviSayazceti ; tanna ; zaktivaikalyAt / yadi vastusanneva svapnAdiviSayaH, kathaM tasya zaktivaikalyam ? vastusaMti tadayogAt / na cAyaM zaktimAneva tatkAryAdarzanAt / na hi svapnopalabdhAdahanAderdAhAdikAryam / tadapi kadAcidupalabhyata eveti cet ; na ; tasyA5 pyasata eva bhrAntisAmadhyenopalambhAt , kathamanyathA tadAdagdhatayA dRSTasyaiva pazcAdanyathopalambha nam ? na cedamanyadeva, dRDhapratyabhijJAnaviSayatvAt / asatyapi kArye zaktimAnevAyam , alaukika. tvAt / laukikasyaivAyaM dharmo yacchaktimattve'vazyambhAvikAryadarzanamiti cet; tanna ; asati kArye zaktimattvasyaiva durupapAdatvAt , tadupapAdanasya kAryopAdhyAyatvAt / tajjJAnameva tasya kAryam , akAraNasyAviSayatvAt tatastata eva tadupapAdanamiti. cet ; na; svargacaityavandanAdhiSThAnasya sAdhya. 10 sAdhanabhAvasyApi tata eva tadupapAdanApatteH / bhavatu ko doSa iti cet? caityavandanAderapi dharmatvameveti brUmaH / tathA ca na yuktametat-"dharme codanaiva pramANam" [ ] iti pratyAgamasyApi tatra prAmANyAt / atha tajjJAnaM "tadAgamAdeva kevalAnna "tadviSayAt kathamidAnIM tasya zaktimattvam ? "kAryalezamapyanupajanayatastadanupapatteH / tadapi mA bhUditi cet ; siddhaM tarhi tasyAvastusata eva pratibhAsanam , sakalazaktivirahasyaiva tadrUpatvAta , tathA svapnAdiviSayasyApi syAdavizeSAt / 15. yadi cAyaM viplavaviSayo bhAvobhAvika eva kathaM tasyecchAnuvartanam anyatra "tAdRze tadadarzanAt / asti cecchAnuvartanaM viplavaviSayasya kAminyAdericchayA purataH pArvatazvopala. mbhaat| aniyatadezagatatvAta tathA "tasyopalambho necchAta iti cet ; na;"anyasyApi tadupalambhaprasaGgAt / sAmagrIvaikalyAnnaivamiti cet ; sati cakSurAdau kathaM "tadvaikalyam ? viplavApekSameva "tadapi sAmagrI na kevalamiti cet ; na ; vastusati viSaye viplavasyAnupayogAt", anyathA 20 anyatrApi tadapekSaNaprasaGgAt / vastusatyapi alaukika eva tadapekSaNaM nAnyatreti ceta; kathamevaM tasya viplavatvaM vastusadviSayopalabdhinibandhanasya tattvAyogAt atiprasaGgAt / aniSTatvAt "tadviSayasyeti cet ; na; viSAdiviSayasya cakSurAderapi "tattvApatteH / na cAniSTa eva "tasya viSayaH kAminyAderiSTasyApi tadviSayatvAt / arthakriyAvirahAdaniSTa evAyamapIti cet ; na; tadarzanasyaivArthinastadarthakriyAtvAta, "geyasya zravaNavat / na hi geyasya zravaNAdanyadeva phalam , 1 tato A0,10,502 taimirikakezAdiH / 3 -dA tadgatayAha-A0,0,50 / svapne / 4 kAryam upAdhyAyaH jJApako yasya / 5 zaktimattvasya / 6 zaktimatvajJAnAdeva / 7-nasya sAdhana-A0, ba0,50 caityavandanajJAnAdeva caityavandananiSThasvargaprApaNazaktimatvasya upapAdanApatteH / 9 "tasmAt codanaiva pramANaM dharmasya iti sthitaH pratijJArthaH |"-bRh. 100 / 10 caityavandananiSThasvargaprApaNazaktijJAnam / 11 bauddhAgamAdeva / 12 caityavandanAkhyaviSayAta / 13 caityavandanasya / 14 kArya leza-bhA0,0pa0 / 15 caityavandanasya / 16 bhAvi katha bhA0, 20, 50 / paramArthasanneva / 1. paramArthasadvastuni / 10 viplavaviSayasya / 19 "pratipattu :" taa.tti.| 2.-kalyAtmaivamiti mA0, ba0, 50 / 21 sAmagrIvaikalyam / 22 cakSurAdyapi / 23 viSayaviddha-A.ba., p0|24 -gAdanyatrApi-A0, ba0, pa0 / 25 viplavApekSaNam / 26 viplavatvAyogAt / 2. viplavaviSayasya / 28 viplavatvApattaH / 29 viplavasya / 30 kAminyAdirapi / 31 geyazravaNa-mA0, ba0, geyazca zravaNa p.| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 47 ] prathamaH pratyakSaprastAvaH tasyaiva prItirUpasya tatphalatvena prasiddhatvAt , tadvatkAminyAderapi tadarzanasyaiva 'prItirUpasya phalatvopapatteH nArthakriyAvirahAdaniSTatvamupapannam / tathA ca kasyacidvacanam "jJeyasvarUpasaMvittireva tatra kriyA matA / citre'pi 'dRSTimAtreNa phalaM parisamAptivat // [a0 vArtikAla0 1 / 1] iti / tadapi darzanaM na kAmingAdeH api tvindriyAdereveti cet ; kathamatatkAryasya "tadviSayatvam ? 5 svazaktita iti cet ; na; asadviSayatvasyApi prasaGgAt , tatkathaM kAminyAderalaukikatvena sattvam ? tannirbandhe vA tatkAryameva tadarzanamiti kathamarthakriyAvirahAttasyAniSTatvam , yatastadupalabdhihetoH kAconmAdAdeviplavatvam ? aviplavatve ca kathaM tadapanayane lokasya prayAsazcakSurAyapanayanavat ? tato na vastusaddarzane viplavApekSaNaM viplavasyaiva ttraanupptteH| atazcakSurAdireva tatra sAmagrIti tatsAmagrItaH parasyApi samAnadezakAlasya tadviparItasya ca tadarzanaM bhavet , ani 10 yatadezAderarthasya niyatapratipattRvedyatvAprativedanAt / tato na svata eva tasyAniyatadezAditvam , api vicchAnuvartanAdeva, icchayaiva tadbhAvanAlakSaNayA paritaH kAminyAderupalambhAt / ato na tasya pAramArthika bahirarthatvam / etadevAha abhinnadezakAlAnAmanyeSAmapyagocarAH / viplutAkSamanaskAraviSayAH kiM bahiH sthitAH // 47 // iti / kiM naiva bahiH sthitAH? ke 1 viplutaakssmnskaarvissyaaH| viplusAkSa. viSayAH kezAdayaH viplutamanaskAraviSayAH kAminyAdayaH / kIdRzAste na bahiH sthitAH ? abhinnadezakAlAnAm viplutena sahAbhinnau samAnau dezakAlau yeSAM teSAm , idaM kAminyAdInAM niyatadezAditvApekSayoktam , anyeSAmapi bhinnadezakAlAnAmapi, etadaniyatadezatvAdyapekSayA prati. 20 pAditam / teSAmagocarA aviSayAH iti / tAtparyamatra-yadi paramArthasanto'pi niyatadezAdayastadA tena viplutena abhinnadezakAlAnAM viSayA eva bhaveyuH / aniyatadezAdayaH punaranyeSAmapi, tathaiva paratra paramArthasati darzanAt / na caivam , ato na te bahirvidyanta iti / tadanena "svapnAntikazarIraM vastusat' iti pratyuktam ; vastutve tasya yathA tenAnyeSAM darzanaM tathA'nyairapyabhinnadezakAlaistasya darzanaM bhavet , asvapnAntikazarIravat , anyathA "tasyApi 25 parairagrahaNApatteH kathaM santAnAntaravyavasthApana yata idaM sUktaM bhavet "buddhipUrvA kriyAM dRSTvA svadehe'nyatra tahAt / " [ santAnA0 zlo0 1 ] pratItirUpatvasya A0,ba0 / 2 dRssttmaa-aa0,v0p0|3 darzanaM tu kaa-maa0,0,0|4 kAminyAyakAryasya / 5 kaaminyaadivissytvm| 6-virahArthasya bhaa0.0.10|7kaaciimaandaade-baa..b.p.16 kAcAdyapanayane / 9 kAminyAdeH / 10 svaapaantiksh-aa0,0,10| "yathA svaprAntikaH kAyaH traaslngghndhaavnaiH| jApraddehavikArAya tathA jnmaantressvpi"-pr0vaartikaal0||66 svapnAntikazarIrasya / 12 AcharIrasyApi / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 nyAyavinizcayavivaraNe [ 148 ityaadi| na taMtrApi paramArthataH parasparato darzanam , vyavahAramAtreNa tu tadabhyanujJAnamiti cet ; tasya svapnAntike'pi bhAvAt / asti hi tatrApyevaM vyavahAraH 'paramahaM pazyAmi paro'pi mAm' iti / tathA ca suptotthito yathA paraM kathayati 'mayA tvaM svapne dRSTaH' iti 5 tathA paro'pi brUyAt 'mayApi tva' dRSTaH' iti / vyavahAraprasiddhamapi tatrai parasparadarzanaM mithyaiveti cet ; taccharIradarzanamapi tathA syAdavizeSAt / / kiJca taccharIrasyopAdAnam ? anupAdAnasya vastusattAnupapatteH, anyathA Adijanma. no'pi tathaiva tadApatterna paralokasiddhirbhavet / bhavatu svapnAntikameva paraM tasyopAdAnamiti cet / tarhi santAnAntarameva taditi kathaM tasya tADanAdau suptazarIrasyottrAsanAdikam ? na 10 manyasya "vaTakabhakSaNe parasya pipAsayA maraNamupalabdham / suptazarIrameva tasyopAdAnamiti gheta; tattarhi niHsantAnaM bhavet , ekasya santAnadvayopAdAnatvAnupapatteH / tadupapattau vA yathA tataH svapnAntike buddhIndriyAdeH santananaM tathottarasuptazarIre'pIti kathaM tasya suptatvam "buddhayamAnatvAt svapnAntikavat / kathA va mAtrAdizarIramevApatyasantAnasya svasantAnasya" copAdAnaM na bhavedyataH paralokasiddhiriti dustaro'yaM doSApAtaH / tanna tasya" paramArthasattvam , 15 artharUpatayA ca tatsattve kathaM nizchidrapihite'pi garbhagRhAdau tasya pravezaH tadanyatra "tadadarzanAt / "apratighatvenAnyavilakSaNatvAttasyeti cet ; na; alaukikArthavAdapratyujjIvanApatteH, alaukikasyaiva apratigha iti nAmAntarapratipAdanAt , tato vijayI mImAMsakaH syAnna tAthAgataH / bodharUpatayA tu tasya paramArthatvamAkAravAdapratikSepAdeva pratikSiptamiti na punaH pratikSipyate / tato na bahira* rthatayA svapnAntikasya kAminyAdervA sattvaM bahiravasthitasya nAnApratipattRsAdhAraNatvaprasaGgAt / nAyaM doSaH, "tasyAntardevRttitvAditi cet ; idamevollikhya "pariharanAha antaHzarIravRttazcevadoSo'yaM na taadRshH| tatraiva grahaNAtkiM vA racito'yaM zilAlaH // 48 // iti / zarIrasyAntaH antaHzarIram , antaHzabdasya "pAre madhye'ntaH" [ zAkaTA0 2 / 1 / 9 ] iti sUktatvAt puurvnipaatH| tatra vRttivanaM kAminyAdestasyAH cet yadi 25 adoSo doSo na bhavati ayam 'abhinnadezakAlAnAm' ityaadiH| tatrottaramAha-na iti / nAstyantaHzarIravRttiH / atropapattimAha-tAdRzaH kAminyAdiprakArasya tatraiva bahireva, bahirityasya prastutatvAt , grahaNAt parijJAnAt / na hyantaHzarIravRttau bahirgrahaNamupapannamiti "manyate buddhisadbhAvaM sA na yeSu na teSu dhAH / " ityuttarArdham |-siddhivi. vi. pari0 / uddhRta. midam-rAjavA0 pR. 19 / 2 jAgraccharIre / 3 svamAntike / 4 -thAdvijanma-mA., 0,50 / 5 anu. pAdAnatayaiva / 6 vastusattAparIH / 7 'dahIbar3A' iti bhASAyAm / 8 kastarhi mA0, ba0, 50 / 9 suptazarIram / 10 suptasya kAminyAdervA zarIrAt / 11 buddhyAyamAnatvAt bhA0, b0,10|12 sasantAnasya A0, b0,0| 16 svapnAntikazarIrasya / 14 tdrsh-maa.b.p.| 15 pratighAtarahitatvena / 11 svapnAntikasya kAmimyAdervA / - parihArayamAha bhA0 b050| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1948 ] 305 bhAvaH / vibhramabalAdantaH zarIravarttino'pi bahirbhAvena grahaNamaviruddhamiti cedAha - kiM vA kimiva, racito nirmitaH ayaM pareNocyamAnaH zilAplavaH azraddheyatayA zilAplavasamAnatvAcchilAplava iti / zarIrAntarvarttino bahiH pratibhAsa ucyate / etaduktaM bhavati - yathA zilAyAM nimajjanameva zraddheyaM gurutvAnna plavanaM laghutvAbhAvAt tathA kAminyAderantareva pratibhAsanaM zraddheyam antarbhavanasya tatra bhAvAt, na bahiH bahirbhavanasyAbhAvAt / asadapi bahirbhavanaM bhrAntibalA - 5 tpratibhAsata iti cet; kathamevaM kAminyAdireva asanna pratibhAseta bhrAntibalasya sambhavAt bAdhyamAnatayA bahirbhAvAsakSvavat tadasattvasyApi parijJAnAt / tasmAdasanneva kAminyAdirnAla - kiko'rtho nApi jJAnAkAra iti / prathamaH pratyakSa prastAvaH syAnmatam - bhrAntamapi jJAnaM na kAminyAdervyatiriktamasti tadaprativedanAt, tatkathaM taMdvalAsata eva tasya parijJAnamiti ? bahirbhAvasya katham ? mA bhUditi cet; na; dRSTa. 10 tvAt / dRSTaM hi bahirbhAvasya parijJAnam, 'bahirayaM kAminyAdiH' iti / na ca dRSTasyApahnavaH kAminyAdijJAne'pi prasaGgAt / nanu na jJAnAdeva tasyai bahirbhAvo na ca tasya tasmAdvyatirekaH tadaprativedanAt / na cAvyatiriktAdeva bahirbhAvo virodhAditi cet; na; kAminyAderjJAnamiti vyatirekasyApi parijJAnAt / mithyaiva tatparijJAnaM 'zilAputrakasya zarIram' ityAdivaditi cet; kutastasya 15 midhyAtvam ? tadviSayasya vyatirekasyAsattvAditi cet ; kiM punarasato'pi pratibhAsanam ? tathA cet kizna kAminyAderevAsataH pratibhAsanaM ryaMtastasya jJAnAkAratvakalpanam / tato vastusanneva kAminyAdestajjJAnAvyatireka iti bahirevAsau na tadAkAraH / bahirapi na sanneva bAdhAvattvAt / tato yaduktam "AtmA sa tasyAnubhavaH sa ca nAnyasya kasyacit / arthA pratyakSa prativedyatvamapi tasya tadAtmanA / " [ pra0vA0 2 / 326 ] iti; tatprativihitam ; tadanubhavasya tadarthAntaratvena 'AtmA' ityAderayogAta, " ntarasyaivAnubhavasyAsau vedyatayA " sambandhI iti sa ca' ityAderasambhavAt / pratyakSa prativedyatvamapi tasyArthAntarAdevAnubhavAnna punaH svayamanubhavAtmatvAditi 'pratyakSa' ityAderapyanupapatteH / yadapyuktam 25 "nIlAdirUpastasyAsau svabhAvo'nubhavazva saH / nIlAdyanubhavaH khyAtaH svabhAvAnubhavo'pi san // " [pra0vA0 2 / 328] iti; tadapi na subhASitam ; nIlAderapi kAminyAdivadatadAkAreNaiva jJAnena parijJAnAt, tasya 1 kAminyAdereva A0, ba0, pa0 / 2 kAminyAdyasaMtvasyApi / 3 bhrAntibalAt / 4 kAminyAdeH / 5 dRSTaM bahi-A0, ba0, pa0 / 6 kAminyAdeH / 7 bhedasyApi / 8 yattasya A0, ba0, pa0 / 9 jJAnAkAraH / 10 - ntarasyaivAsyAnubha-A0, ba0, pa0 / 11 sambandheti sacedityA-A0, ba0, pa0 / 39 20 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 1248 " tatsvabhAvatvAnupapatteH / kathamatadAkAreNa tadgrahaNam ? pratibandhAbhAvena sarvagrahaNaprasaGgAditi cet; na; pratibandhasya zaktiniyamalakSaNasya pratipAditatvAt kathamanyathA viplutAkAragrahaNam ? na hi tatra tAdAtmyam viplutenA'viplutasya tadayogAt / nApi tasmAdutpattiH, tasyAzaktatvAt samakAlatvAcca / tataH zaktiniyamAdeva tatparijJAnam, tadvannIlAderapi iti / na ca viplu5 tAkArajJAnaM nAstyeva; svayameva tadabhyupagamAt / ata evoktam " "avedyavedakAkArA yathA bhrAntirnirIkSyate / vibhaktalakSaNagrAhyagrAhakAkAraviplavA ||" [ pra0vA0 2 / 330 ] iti / yato'pi grAhyAdibhedeviphalavanni (viplavavanni) rIkSaNaM tato'pi na vastutastannirIkSaNam ; svarUpamAtraviSayatvAt / anyena tu tadviSayatvaM tatropakalpyata iti cet; siddhaM tarhi tadanyasya tadvi10 Sayatvam atadviSayeNa tadupakalpanAyogAt / tatrApyanyatastadupakalpanAyAmanavasthAnadoSAt / tato dUraM prapalAyitenApi svata eva kutazcit tadviplavasya parijJAnamabhyupagantavyam, tadbahirbhUtasyaiva tacchaktiniyamAditi ca / 15 306 20 tato yaduktam "saMvedanena bAhyatvamato'rthasya na siddhyati / saMvedanAdvahirbhAve sa eva tu na siddhyati // yadi saMvedyate nIlaM kathaM bAhyaM taducyate ? | na cetsaMvedyate nIlaM kathaM bAhyaM taducyate ? || '' [ pra0 vArtikAla0 3 / 331] iti; tatpratikSiptam ; viplave'pi samAnatvAt / tathA hi saMvedanena bAhyatvaM viplavasya na siddhyati / saMvedanAdvahirbhAve sa eva tu na siddhyati // 753 // agat yadi vedyeta kathaM bAhyaH sa ucyate / viplavazcenna vedyeta kathaM bAhyaH sa ucyate / / 754 // iti / tato yadi satyapi vedane viplavasya bAhyatvamaviruddhaM nIlAderapi syAdavizeSAt / yadyevaM nIlAdijJAnamapi vitathAvabhAsaM jJAnatvAt kAminyAdijJAnavaditi cet; kathaM punaH sAdharmyamAtrasya 25 gamakatvam, tatputratvAdAvapi prasaGgAt / vipakSe'pi bhAvAnnaivaM cet; jJAnatvasya vipakSavyAvRttiH kuto'vagatA ? anupalambhAditi cet; na; tatastadavagamAyogAt, vaktRtvAdAvapi tata eva tadavagamaprasaGgAt / na hi ta~syApi vipakSe sarvajJAdAvupalambho'sti / tathA ca 'sugato na sarvajJo vItarAgovA vaktRtvAde. rathyApuruSavat ityasyApi gamakatvaM bhavet / anupalambhe'pi virodhAbhAvAtsandigdhaiva tasya vipakSevyAvRttiriti cet; kiM punarjJAnatvasya vipakSeNa virodha: ? tathA cet; ko'sau 1 vipluta parijJAnam / 2 - bhedaphala - A0, ba0, pa0 / 3 anupalambhAt / 4 - tadapagamA - tA0 / vipakSavyAtrattijJAnAbhAvAt / 5 tadapagamapra - tA0 6 vaktRtvasya / 7 vipakSavirodhAbhAvAt / 8 vaktRtvasya / 9 - cAvyAvR - tA0 / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19248 ] prathamaH pratyakSaprastAvaH " vipakSa: ? vitathAvabhAsanivRttimAtramiti cet; na; tasya tucchesyApratipatteH / avitathAvabhAsatvamiti cet; tadapi yadi vastusadeva kathaM tenaM tasya virodha: ? na hyajJAnasya tadavabhAsitvamupapannam, [jJAna] kalpanAvaiphalyApatteH / asadeva kalpanAropitatvAditi cet; tenApi kastasya virodhaH ? sahAnavasthAnamiti cet; na; sahaiva tadavasthAnAt / satyeva tajjJAne tatkalpanasyo - papatteH, niradhiSThAnasya tasyAyogAt / parasparaparihAra iti cet; na; jJAnatvasyAjJAnatvenaiva tadbhAvAt 5 na samyagavabhAsitvena / tadviruddha vyAptatvAttenApi tasye tadbhAvaH samyagavabhAsitvaviruddhaM mithyAvabhAsitvaM tasya parihAreNAvasthAnAt tena ca vyAptaM jJAnatvam, atastasyApi naitadbhAva iti cet; kutastasyai vyAptatvam ? tadviparyayavirodhAditi cet; na; parasparAzrayAt - tadviparyayavirodhAttasya tadvyAptatvam, tatazca tadviparyayavirodha iti / kAminyAdijJAneSu satyeva tasmin tasyeM darzanAttavyAptatvanizcaya iti cet; na rathyApuruSAdau satyeva kiJcijjJatvAdau vaktRtvAderapi 10 darzanAt tasyApi "tadvyAptatvanizcayApatteH / atastasyApi virodhabalAdeva vipakSavyAvRttisambhavAtkathaM sandigdhavipakSavyAvRttikatvaM yanna gamakatvaM bhavet / tathA cAsaGgatametad E 307 "uktyAderdoSasaMkSayaH / netyukte vyatireko'sya sandigdho vyabhicAryataH // " [ pra0 vA 1 / 144 ] iti / virodhabalAdeva vipakSavyAvRttinirNaye tatra sandehAnupapatteravyabhicAritvasyaiva sambhavAt / 15 jJAnaprakarSatAratamye'pi vaktRtvAderapakarSatAratamyAnavalokanAt / atyantaprakarSaprA pte'pi jJAne tatsambhAvanAdavirodha eva te tasyai tadayamadoSa iti cet; na tarhi satyeva tasmin taddarzanAvyAptatvanirNayaH, satyeva kiJcijjJatvAdau dRSTasyApi vaktRtvAdestadvipakSe'pi sambhAvanAt / tathA ca kathaM jJAnatvasyApi vitathAvabhAsitvena vyAptiryaMtastadbalAttadviparyayeNe tasyeM virodhaH syAditi tadavasthaM tasyApi sandigdhavipakSavyAvRttikatvenAgamakatvam / 20 nanvatra samyagavabhAsitvameva vipakSaH ; taca na jJAyate kimidamavabhAsasya samyaktvamiti ? vastusadviSayatvamiti cet; viSayasyApi kuto vastusattvam ? na pratibhAsanAt; tasyAvastusatyapi kAminyAdau bhAvAt / bAdhaviraha viziSTAditi cet; tadvaiziSTyasyaiva kuto'vagamaH ? bAdhAnupajananAditi cet; na; tadanupajananasyotpattisamaye kAminyAdijJAne'pi bhAvAt / pazcAdapi bhAvinaH tatastadavagama' iti cet; na; kAminyAdijJAne'pi pazcAdapi tatsambhavAt / na sarvadA pazcA- 25 'tatsambhavaiti cet; na; nIlAdijJAne'pi samAnatvAt / na hi tatrApi sarvathA pazcAta tsambhavaH ; cirakAlAnupajAtabAdhasyApi punaH kutazci / dhopadarzanAt zAstrArtha viparyayajJAnavat / 1 - syApratipattito vi-A0, ba0, pa0 / avitathAvabhAsitvena / 3 jJAnatvasya / 4 yadi avitathAva bhAsitvamasadeva / 5-va jJAne A0, ba0, pa0 / 6 - nopapa-A0, ba0, pa0 / 7 parasparaparihAra sadbhAvAda / 8 samyagava bhAsitvenApi / 9 jJAnatvasya 10 parasparaparihAralakSaNo virodhaH | 11 jJAnatvasya / 12 mithyAvabhAsavyAptatvam / 13 mithyAvabhAsitve / 14 jJAnatvasya / 15 asarvajJatvavyAptatva / 16. vaktRsvAderapi / 17 -te vijJA- bhA0, ba0, pa0 / 18 sarvajJarUpavipakSeNa / 19 vaktRtvAdeH / 20 avitathAvabhAsitvena / 21 jJAnatvasya / 22 bAdhAnupajananAt vaiziSyAvagamaH / 23 bAdhAnupajananasambhavaH / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308. nyAyavinizcayavivaraNe I re 10 tathA tatsambhave'pi na tasya kutazcitparijJAnam ; tatparijJAnavataH sarvajJatvApatteH / na hi nirakhazeSAnAgatakAle paryAyaparijJAnAbhAve tadadhiSThAnasya bAdhAnutpAdasya parijJAnaM sambhavati / kiJcijjJAnasyApi bhavatyeva krameNa tatparijJAnamiti cet; na tarhi kadAcidapi tadvaiziSTyasya nizvayaH, parAparasamayabhAvibAdhAnutpAdapratIkSAyAmevAsaMsAraM vyApArAt / tanna bAdhAvirahaviziSTAdapi 5 pratibhAsAdviSayasya vastusattvavyavasthApanam / askhalitapratyayaviSayatvAdityapi na yuktam ; bAdhAvirahAdaparasya tadaskhalanasyaivAsambhavAt / tasya ca prativihitatvAt / yastu lokasya tatrAskhelanAbhimAnaH sa vAsanAdAyadeva na viSayasya vastusa vAt / tanna tadviSayatayA kasyacit samyagavabhAsitvamiti kathaM tatra sAdhanasya sambhAvanam, asati tadayogAditi na sandigdhavipakSa vyAvRttikatvenAnaikAntikatvaM tasyeti cet; tanna samIcInam.; bAdhAvaikalyasya kacidantaraGga sAmarthye svata eva parijJAnasambhavAt / niyatadezAdyapekSayaiva tatsambhavo na dezAdisAkalyApekSayeti cet; na; tadapekSayApi tdvirodhaat| tatsAkalyAparijJAne kathaM tadapekSayApi tadavirodha iti cet; na; tathA zaktatvAt tasya phalato'vagamAt / sambhavati ca tatphalamevam, evamidaM dezakAlanarAntarApekSayApIti parijJAnam evaM pratItibhAvAt / avazyaM caitadevamabhyanujJAtavyam ; anyathA bhavadvicAre'pi tadvaikalyasyAparijJAnaprasaGgAt / tathA ca tato'pi kathaM bAdhAvaikalyasyAbhAvo bhAvataH siddhyet ? 15 na mayA kutazcittadvaikalyasyAbhAvaH sAdhyate yadayaM prasaGgaH, kevalaM tatra paroktameva pramANaM pratikSipyata iti cet; tatpratikSepastarhi vicArAdvastusanneva siddhyatIti vaktavyam; anyathA tasyaiva vaiyarthyApatteH / na ca bAdhAvaikalyamantareNa tatastatsiddhiH, pratibhAsamAtrasyAsatyapi viSaye bhAvAditi svata eva tasyApi tadvaikalyam, sa~kaladezakAlanarApekSayApi suparijJAtamabhyanujJAtavyam / tatpratikSepo'pi na mayA tataH kriyate paravyAmohanasyaiva karaNAditi cet; taddhetutvaM tarhi tasya 20 nizcetavyam, anyathA tadarthaM tasyaivopAdAnAnupapatteH / na cAnizcitabAdhAvaikalyAtkutazcittannizcayo bAhyanizcayavat / na ca tatra tannizcayo'nyataH anavasthAdoSAt / paryante yadi svata evoktarUpastannizcayaH ; tarhi bahirvedane'pi bhavediti sambhavatyeva tatra vastusadviSayatvena samyagavabhAsitvamiti tatra sambhAvyamAnamanaikAntikameva jJAnatvaM vipakSavyAvRtteH saMzayAt / tadidamatisukumAraprajJagocaramapi hetudoSamantaraGgatamo bAhulakAdapratipadyamAnaireva paraiH prakRtamanumAnamupadarzitamityAvedayannAhaviplutAkSA yathA buddhirvitathapratibhAsinI / 1 tathA sarvatra kinneti jaDAH sampratipedire // 49 // iti / 25 viplutAni kAmonmAdakAcAdibhirupahatAni akSANi manaHprabhRtInindriyANi yasyAM tatra kartavyAyAM sA vilutAkSA buddhiH pratItiH, sA yathA yena buddhitvAdiprakAreNa vitathapratibhAsinI mithyAkAminyAdyupadarzino tathA tena prakAreNa sarvatra sarvA buddhiH 'sarvatra' ityaH 1 - paryayapari-A0, ba0, pa0 / 2 bAdhAvirahasya / 3 dezAdisAlyAjJAne / 4 bAdhAvaikalyasya / 5 - satyaviSaye A0, ba0, pa0, 6 sakalanarA-A0, ba0, pa0, 17 - tvaM hi tasya A0, ba0, pa0 / 8 - tadarthasyaivo-A0, ba0, pa0 / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 149] prathamaH pratyakSaprastAva sya saptamyantapratirUpakasya prathamAntasya bhAvAt / kinna vitathapratibhAsinI bhavatyeva iti evaM jaDAH vyabhicAradoSaparijJAnavikalAstAthAgatAH sampratipedire sambhUya pratipannA iti / yatpunaretanmaNDanasya "pratyekamanuviddhatvAdabhedena mRSA mataH / bhedo jalataraGgANAM bhedAbhredaH klaavtH||" [brahmasi0 kA0 31] 5 "abhedAnuviddhatvAtpratyeka vizvasya.bhedo mRSA yathA jalataraGgeSu candramasaH, taMtra hi pratyekaM candramA itynvyH| tathA vizvasya bhede'pi pratyekamidaM 'tat artho vastu' ityabhedAnvayaH, tarubhedastu yadyapi na mRSA vanamityabhedA'nugata[mazca na tu pratyekam / na hi pratyeka taruSu vanamiti buddhirato na tena vybhicaarH| etadarthaJca pratyekamityu. tam" [ brahmasi0 vyA0] iti; tadapi tasya balavatastamaso vilasitameva ; tathA hi- 10 kimidaM bhedasyAbhedAnuviddhatvam ? ekasvabhAvAnvaya iti cet ; na; jalataraNacandreSvapi tadabhAvAt , tatpratipattivaikalyAt / na hi tatrApyekataraGgacandra eva parAparapratipattirasti yugapannAnArUpatayaiva teSAM pratyavabhAsanAt / 'candrazcandraH' ityanugamavyavahArastu tatra sAdRzyanibandhana eva naikatvAyattaH, teSAM parasparaM sadRzatayaiva pratipatteH / bhavatu sAdRzyameva tatrAbhedAnugama iti cet ; na tasyApi gamakatvam , dharmihetvAdijJAnairvyabhicArAt / na hi teSu 'idaM jJAnamidaM jJAnam' iti 15 pratyekamanugamo nAsti, suprasiddhatvAt / na ca teSAM mRSAtvam , tatkathanna vyabhicArI hetuH ? tonyapi mRSeti cet ; kathaM tebhyastAttvikaM bhedamRSAtvAnumAnam ? amRSAtvena kalpanAditi cet ; na; mANavakAdapyamRSApAvakatayA kalpitAttAttvikasyaiva dAhAdeH prasaGgAt / nanu kalpito'pi ca ahidaMzo maraNakAryAya kalpate pratisa'ryakazca prakAzakAryAya, tadvatkalpitarUpebhya eva tajjJAnebhyaH kinna tAtvikaM tadanumAnamiti cet ? taistarhi maraNAdi- 20 bhirvyabhicAraH sAdhanasya / teSAm 'idaM maraNakAryam , idaM prakAzakAryam' iti pratyekamabhedAnugame satyapi mRSAtvAbhAvAt / mRSaiva tAnyapIti cet ; na; yasmAt amRSAkAryaniSpattau mRSArUpAnimittataH / dRSTAntatvaM kathaM teSAM mRSaiva yadi tAnyapi // 755 // lokaprasiddhitasteSAmamRSAtvena taMdyadi / tenaiva vyabhicAritvamapi kasmAnna mRSyate // 756 // vastuto vyabhicAritvaM tatazcenna prasiddhyati / dRSTAntatvaM kathaM tasmAdvastubhUtaM prasiddhyati // 757 // tatra tarhi bhA0, ba0, 50 / 2 tadartho'vasthityabhe-mA0, ba0, 50 / 3 -tyabhedo'nuga-A*, ba., p.| "vanamityamedAnugamazca"-brahmasi0 vyaa0| 4 teSAM tatpratyava-zrA0, ba0, 50 / 5 dharmihesvAdizAnAni / -sUryakaJca bhA0, ba0, pa0 / 7 dharmihatvAdijJAnebhyaH / 8 maraNAdInyapi / 9 dRSTAntatvam / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [149 vastuvRttyA tadapyetadavastu yadi varNyate / anumAnaM kathaM vastu tadbalenopakalpitam // 758 // vizvabhedamRSAtvasya yatastasmAbyavasthitiH / na hyavastuvazAtkiJcinmeyaM zakyanirUpaNam // 759 // tata evAnyathA vizvabhedayAthAtmyanirNayAt / kutazcittanmRSAvAdaH kvAspadaM pratipadyatAm ? // 760 // avastu na hi nAmeha tvayaiva sulabhaM bhuvi / tatkRtA tattvanirNItiryattavaiveti kalpyatAm // 761 // tasmAdvastvevAnumAnam anyathA tato'nyayogavyavacchedena sAdhyavyavasthApanAnupapatteH / 1. aMtastatsatyatvanidarzanaM maraNAdikamapi vastvavetyupapannastena vyabhicAraH sAdhanasya / vidyA'vidyAbhedena c| na hi vidyAvidyayorabhedaH / na ca vidyAvidyayoriyamiyaJcetyAdiH pratyekamanugamo nAsti mRSAtvAbhAve'pi iti / tadbhedasyApi mRSAtvameveti cet ; kuta idAnI saMsAraH 1 tannibandhanasya pRthagavidyArUpasyAbhAvAt ? kalpitAditi cet ; kutastatkailpanam ? prAcyAdeva tadrUpAditi cet ; na; tasyApi vastuto vidyApRthagbhUtasyAbhAvAt / tadapi kalpita15 meveti cet ; na; 'kutaH' ityAdeH prasaGgAdanavasthAnAt / nAyaM doSaH, anAditvAttatprabandha. syeti cet ; tasya tarhi vastuta eva vidyApRthagbhAve tadavasthaM vyabhicAritvam / apRthagbhAve tu sa eva prasaGgaH 'kuta idAnI saMsAraH' ityAdi / punarapi 'kalpitAt' ityAdivacane 'kutastatkalpanam' ityAdiprasaGga AvartamAno mahAntamanavasthAdoSamupanipAtayet / tasmAdatidUramabhilapyApi tasya' tatpRthagbhAvastAttvika eva vaktavyaH / kathamanyathA ayamAmnAyaH20 "vidyAM cAvidyAzca yastadvedobhayaM saha" // [IzA0 zlo0 11] iti / "vidyAvidye nye (dve ) apyupAyopeyabhAvAt sahite" [brahmasi0 vyA0 pR0 13] iti ca tadvivaraNaM "maNDanaM (nasya); niravakAzatvAt / tathA hi yadi vidyApRthagbhAvo vastunaH kalpitasya vA / "tatprabandhasya nAstyeva kva pratiSThA "saha zruteH // 762 // satyeva yatpRthagbhAve "tatprayogasya darzanam / "saha caitreNa maitro'yaM sthUla ityAdiSu sphuTam // 763 // 1 atsttvni-maa0,0,0|2 vidyA'vidyAbhedasyApi / 3 avidyArUpakalpanam / 4 avidyArUpAt / 5 vidyAsantAnasya / 6 avidyArUpasya / 7 vidyApRthagbhAvaH / 8 maitrA0 719 / bhavasanta / / 9 vidyAvi. yetve pa0 / vidyAvidyenve mA0, b0| 10 maNDanastuni-A0, ba0, pa0 / 'maNDanam' iti pAThe 'maNDanakRtam' isyoM praayH| vidyAprabandhasya / 12 'yastadvedobhayaM saha' ityatroktasya sahazabdasya / 13 sahazabdaprayogasya / 11 smaacai-s| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 1649] prathamaH pratyakSaprastAva upAyopeyabhAvazca (zvAs) pRthagbhAve kathaM bhavet ? / tadvidyAvidyAyoryena 'sumaNDaM maNDanoditam // 764 // syAnmatam-na tasya vidyApekSaM pRthaktvaM nApyapRthaktvam , avastutvAt / vastuna eva hi kasyacitkutazcitpRthaktvApRthaktvAbhyAM vyapadezo nAvastunaH / tadayaM tAbhyAmanirvacanIya eveti; tadapi na saGgatam ; yasmAt ayameva ca vidyAyAH svabhAvo yadi kalpyate / sApyavidyaiva vidyAyA vApi kvopalabhyatAm ? // 765 // vidyAyAzcetsvabhAvo'nyo vAstavaH paripaThyate / avidyAtaH pRthagbhAvaH kathamevaM niSidhyatAm ? // 766 // svabhAvabheda evAyaM pRthagbhAvaH prasiddhimAn / bhAveSu yasmAttanneyaM carcitArthA vacogatiH // 767 // kathaM caivaM pRthagbhAvastasyAvidyAntarAdapi / dipekSyApi yattasyA vastutvaM tadavasthitam // 768 // mA bhUditi cet ; kathamidAnIM tasyAmnAyopajanitAtmaikatvAdijJAnalakSaNasya prapaJcarUpamRtyuM prati pratyanIkatayA tannistaraNatvam ? yata idaM svAmnAtaM bhavet "avidyayA mRtyuM tIrkhA vidyayA'mRtamaznute". [IzA0 zlo0 11] iti / satyeva mithaH pRthagbhAve viSAdeviSAntaropazamanAderupalambhAt / avastusato'pi avi. cAntarAtpRthagbhAve tadvadeva vidyAto'pi bhavet avizeSAdityupapanno vyabhicAraH sAdhanasya, vi. cAvidyAbhedasyAmRSAtve'pi tadbhAvAt / tato maNDanAdibhirapi vyabhicAradoSamajAnAnaireva prakRtamanumAnamupadarzitamityAvedayati 'viplutAkSA' ityAdinA / / vividhaM plutaM plavanaM taraGgAdiSu yasya sa vipluto jalacandrAdiH, tamakSNoti viSayatvena vyApnotIti viplutAkSA buddhiH yathA yena tadviSayasyAbhedAnuviddhatvAdinA prakAreNa vitathapratibhAsinI mRSAcandrAdibhedopadarzinI, tathA tenaiva prakAreNa sarvatra buddhiH kinneti jaDAH brahmavidaH smprtipedire| jADyaM tu teSAM vyabhicAradoSAparijJAnAt avidyAparikalpi. tAtmatvAdvA pratipattavyam / ..... ..... yatpunaretat kAminyAdibuddhivat taraGgacandrAdivacceti nidarzanam-tatrApi vitathaprati 20 25 1 -vazcet pR-sa0 / suSThu maNDanaM samarthanaM yasya tat sumaNDam / 3 avidyAprabandhasya / 4 "nAvidyA brahmaNaH svabhAvaH, nArthAntaram, nAtyantamasatI, nApi satI, evameveyamavidyA mAyA mithyA pratibhAsa ityucyate / svabhAvazcet kasyacit , anyo'nanyo vA paramArtha eveti nAvidyA; atyantAsattve sapuSpasadRzI, na vyavahArAGgaM tasmAdanirvacanIyA"-brahmasi0 pR09|5 paripathyate taa0| 6 tadapekSAyattasya p.| tadapekSApi yattasya bhaa0,0| 3 idaM sAmnAtaM bhA0,0, pa0 / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 nyAyavinizcayavivaraNe [1151 bhAsitvasya mRSAtvasya ca yataH pratipattiH, tasya cet avitathapratibhAsitvaM kathanna vyabhicAraH ? satyapi jJAnatve vitathapratibhAsitvasya, tadviSaye ca mRSAtve satyapi idamidamityabhedAnugame mRSAtvasyAbhAvAt / vitathapratibhAsitve tu tataH kathaM taitsiddhiH tadviparyayavat / ato nidarzanasya sAdhyavaikalyamityAvedayannAha pramANamAtmasAtkurvan prtiitimtilngghyet| vitathajJAnasantAnavizeSeSu na kevalam // 50 // iti / pramANam avitathanirbhAsaM jJAnam AtmasAtkurvan pratIti yathArthaparicchittim atilavayet pratyAcakSIta / saugato brahmavAdI vA / ka tAmatilavayet 1 vitathA mithyAbhi matA ye jJAnAnAM santAnavizeSAH kAminyAdiviSayAH taraGgacandrAdiviSayAzca pravAhabhedAH 10 teSu, na kevalaM na pramANamantareNa, tadanatiladhanasyApi tathA prApteH / na ca tadAtmasAtkaraNaM parasyopapannam, vyabhicAradoSasya tatropadarzitatvAt / tato nidarzanasya sAdhyavaikalyAdapi na prakatAnumAnayorgamakatvamityabhiprAyo devasya / api ca, yadi mithyAvabhAsanameva jJAnam , kutaH santAnAntarANAM pratipattiryatasteSAmanityatvAdirdharmo'vabudhyeta ? kuto vA jIvAntarANAM yatasteSAmapyAtmA vibhinnatvAdisvabhAvo 15 vibhAvyeta, dharmaparijJAnasya dharmiparijJAnanAntarIyakatvAt / mithyAjJAnAJca na yathAvattatpratipattiA, bahirarthatatprapaJcayorapi tata eva tathA tatprApteH ayathAvadevaM tatpratipattiH, teSAmapi bAhyabhedavadaparamArthatvAt , prAhyAdisantAnAntarajIvAntarabhedapratibhAsastu viparItavAsanAbalAdavidyAvalAdvA parikalpita eva / taduktam, "avibhAgo'pi buddhyAtmA vipryaasitdrshnaiH| grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // mantrAdyupaplutAkSANAM yathA mRcchakalAdayaH / anyathaivAvabhAsante tadrUparahitA api ||"[pr0 vA0 2 / 354, 55] iti / "yathA vizuddhamAkAzaM timiropaplato janaH / saGkINamiva mAtrAbhirbhinnAbhirapi pazyati // tathedamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prtiiyte||"[bRhdaa0bhaa0vaa03|5|43,44]iti ca / tadevAha advayaM dvayanirbhAsaM sadA cedaSabhAsate / iti / jJAnAt / 2 zAnatvena vi-A0, ba0, pa0 / 3 vitthprtibhaasitvsiddhiH| mithyAjJAnAdeva / 5 ayathAvadhRtatatpra-A0, ba0, pa0 / aythaavdettpr-s0| 6-ta etadu-A0, b0,50| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1251] prathamaHpratyakSaprastAva 313 advayaM saMvedanatatvam AtmatattvaJca dvayani saMgrAhyAdibhedanirbhAsam / iva zabdo'tra draSTavyaH / tadani se tannirbhAsavacanAdagnirmANavaka ityAdivat / kadA tadvayam ? sadA sarvakAlaM bhedapratibhAsadazAyAM tadupasaMhAradazAyAnveti cet zabdaH parAkUtadyotane / tatrottaramAha na khato nApi parato bhedaparyanuyogataH // 51 // iti / tasya khalu saMvidadvaitasya svato vA'vabhAsanaM parato vA gatyantarAbhAvAt 1 svata eva 5 "svayaM saiva prakAzate" [pr0vaa02|327] iti vacanAditi cet ; kathamevamAtmatattvasyApi svato'navabhAsanam ? "atrAyaM puruSaH svayaM jyotirbhavati" [bRhadA0 4 / 3 / 9,14] ityAdevacanAt / nanu AtmA nAma nityaH / nityatvaJca kAlatrayAnupAtAt / tatra madhyakAlAnupAtino rUpAt kAlAntarAnupAtino rUpasya yadyabhedaH ; tAvanmAtrameva taditi kathaM nityatvam ? bhede tvapa. 10 rAparaM saMvedanameva taditi nAsAvAtmA nAma / na cAtmanyadvaite kAlasambhavo ytstttryaanupaataannitytvm| tanna tasya svato'vabhAsanam / avabhAsanAcca tadastitve bhedasyApi syAt tadavizeSAditi cet ; na ; saMvidadvaite'pi samAnatvAt / na hi tasyApi kSaNamAtramagnasya niraMzasyAvabhAsanam / na ca tadadvaite kAlasambhavo yatastatkramAnupAtAbhAvAdanityatvaM bhavet ? avabhAsanAJca tadastitve grAhyAderapi syAttadavizeSAt / bAdhakAbhAvAbhAvAbhyAM vizeSa iti cet ; na ; AtmaprapaJca- 15 pratibhAsayorapi tata eva tadupapatteH / kathaM punaH prapaJcapratibhAsasya bAdhanam ? kathaM ca na syAt ? tatpratibhAsasyAtmapratibhAsAdabhinnatvAt "Atmani vijJAte sarva midaM vijJAtaM bhavati" [ ] ityAmnAyAditi cet ; grAhyAdibhedapratibhAsasyApi katham ? tatpratibhAsasyApi saMvitpratibhAsAdanyatvasyAnabhyupagamAt / vastuto nAstyeva tatpratibhAso vicArAsahatvAt kevalaM kalpanAmAtratastadabhyupagamaH tata eva tasya bAdhopapattirapIti cet ; na ; prapaJcapratibhAse'pi 20 samAnatvAt / na hi prapaJcasyApi vastutaH pratibhAsanam , pramANavirahAt / kevalaM mAyAnibandhana eva tedabhyupagamaH, "indro mAyAbhiH pururUpa Iyate" [bRhadA0 2 / 5 / 19] ityAdi vacanAt / tata eva tasyApi bAdhopapattiriti / tanna saMvidadvatasya svato'vabhAsanaM puruSAdvaite'pi 'tatastadanuSaGgAt / na cedamucitam , ubhayapratibhAsasadbhAve vastusati" advaitavyApatteridamevAhana svataH iti / na svato'dvayasyAvabhAsanam / kutaH ? bhedena "tadubhayAdvayarUpeNa 25 paryanuyogataH advayasya pratividhAnata iti / paratastadavabhAsane'pyAha-nApi parataH' iti / kutaH ? bhedaparyanuyogataH sati parasmin bhedasyAvazyambhAvAt tena cA tapratividhAnAditi / 1saugataH / 2 AtmanityatvAstitve / 3 avamAsanAvizeSAt / 4 tasyApIkSaNa-mA0, ba0, 50, s.| 5 sNvednaadvaite| bAhyaghaTapaTAdiprapaJcapratibhAsasya / 7 "Atmani khalvare dRSTe zrute mate vijJAta idaM sarva viditm"-prdaa.4|5|6| uddha,tamidam-brahma sa0 pR. / / 8 grAhyAdibhedapratibhAsaH / 9prapaJcA. bhyupgmH| 1.-ti cenna A0, ba., paM., s.|"svtH pratimAsaprasaGgAt / 12 sati satyasatyadvai-A., ba0,50, sa. / 13 tadubhayadvayarU-A0, ba0, pa0 / 14 -bhAvApattenacAdvai-mA0, ba0, 50, sa0 / 40 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 nyAyavinizcayavivaraNe [1151 syAnmatam-na 'tena tasya pratividhAnaM 'tasyAvastutvAt / na hyavastu vasturUpapratividhAnAya samartha taraNacandrAdivacandrAderiti ; tadasaGgatam ; AtmA tasyApyevaM parataH pratibhAsa. prasaGgAt , parasyApyuktanyAyena tavyApattinibandhanatvAbhAvAt / kathaM : punaH paratastasya pratibhAsaH ? kathaM ca na syAt ? parasyAvidyAmayatvAt , avidyAyAzca mithyAjJAnatvAt5 "avidyA mAyA mithyAvabhAsaH" [brahmasi0 pR0 9] iti maNDanena tadarthAbhidhAnAt / na ca mithyAjJAne tattvapratibhAsanaM tajjJAnatvavirodhAt / tattvaM ca tadvataM tasyaiva paramanizreyasatvena parairabhyupagamAt / tadetatpreyaH putrAt preyo mitrAt preyo'nyasmAtsarvamAt" [bRhadA0 1 / 4 / 8] ityAmnAyAditi cet ; na ; saMvidavatasyApi tadvatparato'navabhAsanApatteH parasya vikalpatvenAvastupratibhAsitvAt "vikalpo'vastunirbhAsaH" [ ] iti 10 vacanAt / na cAvastuvedane vastupratibhAsanaM tadvadanatvavirodhAt / vastu ca tadadvataM.tasyaiva kASThAga taniHzreyasatvena bhavadbhiH pratiSThApanAt , "yadyadvaite na toSo'sti mukta evAsi sarvathA" [pra0 vArtikAla0 1136] iti vacanAt / satyam ; na paratastatpratibhAsanaM grAhyAdibhedasamAropavyava. cchedasyaiva tato bhAvAt / sati hi tabyavacchede nirvyAkulaM svata eva tadavabhAsanaM tadvyAkulatva. hetostadAropasyAbhAvAditi cet, na; Atmanyapi samAnatvAt / na hi tasyApi parataH pratibhAsana25 m / tatrApi parasyAmnAyAdeH prapaJcAyepanivAraNa eva vyApArAt , tannivAraNe ca svata eva tasya nirvyAkulamavabhAsanaM tavyAkulatvanibandhanasya tadAropasyAbhAvAt / taduktam "AmnAyataH prasiddhizca kavayo'sya pracakSate / bhedaprapaJcavilayadvAreNa ca nirUpaNam // " [ brahmasi0 1 / 2 ] iti / "kaH punastatprapaJcasya vilayo nAma ? nIrUpaM nivRttimAtramiti cet ;na, "tasyAnirUpita20 rUpasya kAryatvAnupapatteH kAraNatvavat , anyathA tasyaiva sakalaprapancakAraNatvena brahmabhAvopapatteH ___ tadaparasya niratizayAnandAdirUpasya brahmaNaH parikalpanamaprayojanameva , tatprayojanasyAnyatraiva parisamAptatvAt / tanna tannivRttimAtraM tdvilyH| nApi bhedapratibhAsakAluSyaparizuddho jIvasvabhAvaH, tasya brahmaNo bhede "tasyaiva tavAreNa nirUpaNApatterna brahmaNaH / brahmaNazca tathA nirUpaNamabhipretam "namasyAmaH prajApatiritya25 "nantamAmnAyate" [ ] ityAdevacanAt / nAstyeva "tasya "tasmAdbhedaH "anena jIvanAtmanA' [chAndo0 6 / 3 / 2] iti jIvabrahmaNorabhedasyAmnAyAditi cet ; na; brahmavattasyApi nityaparizuddhiprasaGgAt , abhedasyaivalakSaNatvAt / abhede'pi mukhatatprati 1 bhedena / 2 bhedsy| 3 paro yato'vastu ataH na tena advaitabAdhetyAdinyAyena / 4 advaitamyAdhAta / 5 advaitasya / 6 mitthyAjJAnatva / * avastuvedanatva / 8 ca dvaita bhaa0.0p0.s.| 9-baMdA iti cenna parataH sa rvathA iti cena parataH bhaa0,v0p0|10augtH prAha / 11 nivRttimAtrasya / 12-parivi. zaddho mA..ba.pa.sa.13jIvasvabhAvasyeva / 14-synntrmaanmaa-bhaa0v0p0s0| 15jIvasya / 16 brhmnnH| 17 jIvasyApi / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 1151] bimbayormukhasyaiva parizuddhirna tatpratibimbasya tasya maNikRpANAdeH rAgAdinA kAluSya. syopalambhAt / tadvadabhede'pi brahmaNa eva nityA parizuddhirna jIvasya tatrAvidyAkAluSyasyopalambhAditi cet ; na; pratibimbasya bhrAntyupadarzitatvenAvastusato'pi mukhAdabhedAnupapatteH, tadvanmu. khasyApyavastusattvaprasaGgAt / 'mamedaM mukham' ityabhedaparAmarzo'pi tatra sAdRzyAtizayAdeva 'citrArpitAtmAkAravat , nAbhedAt / abhede tu vastunastatrApi mukhaprayojanena bhavitavyam , na 5 caivam , AlApakavalaprasanAdestatrAnupalambhAt / avastusataH kathaM pratibhAsanamiti cet ? 'mukhatavyatirekavat' iti brUmaH / jIvo'pi bhrAntyupadarzitatvAdavastusanneveti cet ; vyAhatametat'avastusaMzca brahmaNazca na bhidyate' iti, brahmaNo'pyavastusatvApatteH / brahma tasmAdbhidyata eva sa eva tu brahmaNo na bhidyate tasmAdayamadoSa iti cet ; na; jIvasya tadbhedamantareNa brahmaNo'pi tadbhedAnupapatteH bhedasyobhayaniSThatvAt / tasmAdazraddheyamevedaM bhautopAkhyAnavat / tadyathA-kUpo prA. 10 masya samIpo grAmastaskUpasya nitarAM dUra iti / tasmAjjIvasya brahmAbhede brahmaNo'pi tadabhedasyAva. zyambhAvAt / yadavidyAkAluSyaM jIvasya yA ca tatparizuddhirAgantukI "tadubhayaM pramApi (brahmApi) parispRzantye (zatye)veti na subhASitametat-"taddhi sadA vizuddha nityaprakAzamanAgantukArtham''[brahmasi0 pR0 32] iti / "tathedamapi-"tasmAdavidyayA jIvAH saMsAriNo vidyayA vimucyante" [brahmasi0 pR0 12] iti / brahmAdhiSThAnasya sadAvizuddhatvAderabhede sati 15 jIve'pyanupAtAt / bhidAta eva jIvo brahmaNaH kalpanAropitatvAt , brahmaNazca tadviparyayAditi cet ; kA tarhi tasya" parizuddhiH "syAt yadanvito jIvasvabhAvaH prapaJcavilayatvena vyapadizyeta ? avidyAkAluSyanirmuktireveti cet ; na; svato'pi nirmuktiprasaGgAt , svarUpasyAdhyAropitasyAvidyAmayatvAt / bhavatviti cet ; na; nIrUpasya tannirmuktimAtrasyAsambhavAditi pratipAdanAt / tanna parizuddho jIvasvabhAva eva tatprapaJcavilayaH tatparizuddharevAparijJAnAt / 20 bhavatu nityaparizuddhaM brahmaiva "tadvilaya iti cet ; na ; nityasya vilayasya prasaGgAt / tathA ca kiM tatra parApekSayA nityasya nirapekSatvAt , nitye tadvilaye "parasyAbhAvAcca / tato yaduktam-"avidyayA zravaNAdilakSaNayA avidyaiva nivartyate mRtyurityavidyaivocyate" [brahmasi0pR. 13] iti ; tatprativihitam ; nitye bhedaprapaJcavilaye nivartyanivarttakayoravidhayorevAsambhave tadvacanasyAsambhavadviSayatvAt / tanna tatprapaJcavilayaH kazcidapi zakyanirUpaNo 25 yadvAreNa parataH prajApaternirUpaNamiti cet ; pratibimpasya / 2 citrAptiAkAravat bhA0, ba0, 50, sa0 / citrArpitanAtmA kAravat vA0(1) 3 pratibimbe'pi / 4 prativimbasya / 5 avastusato jIvAt / tadabheda-bhA0, ba0, 50, s.| brahmabheda / * jIvabhedAnupapatteH / 8 bhautApA-A0, 20, 50, s0| 9 tasya kUpasya mA0, 20, 50, s0|10tdbh| dasya bhA0, 20, 50, s.|" tadutayaM tA0 / 12 prspRshntyeve-taa0|13-kaarthkaam mA0,0, p0,0|14 tathApi mA0, ba0, pa0, s0|15 jIvasya / 16 syAd bhedaprajauvepyanuvilaya-mA0,0, pa0, s.| 17 brahma iva bhA0, ba0, pa., s0|18 prapaJcavilayaH / 19 aamnaayaadeH| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [1151 bhavanmate'pi ko'yamAropasya' vyavacchedo nAma ? nAza eveti cet ; na ; 'tasya nirhetukatvena parato'nupapatteH / tasyaivAzaktikaraNamiti cet ; na ; tasya niSetsyamAnatvAt / tadeva saMvidadvatamiti cet ; na ; tasyApi kaarytvaaptteH| na cedamucitam-"na kAraNaM na kArya ca tat' [ ] iti svayamabhyupagamAt / kIdRzaM ca tat ? niraMzaM paramANu5 mAtramiti cet ; na; tasyAprativedanAt nIrUpAbhAvavat / 'citrameva tat "citrapratibhAsApye kaiva buddhiH" [pra0vArtikAla0 2 / 219] iti vacanAditi cet ; kimidaM citrabhiti ? nAnAnIlAghAkAramiti cet ; na ; tathA nAnAzaktikatvasyApi prasaGgAt / ko doSa iti cet ? na; ekayA zaktyA AtmanaH tadanyayA ca tadaparasya parijJAnApatteH, tathA ca paramArthata eva grAhya prAhakabhAvasya bhAvAtkathaM tasyAropitatvaM yatastavyavacchedadvAreNa tadadvaitanirUpaNam ? yadi 1. paramArthata eva tadbhAvaH; kathaM tadvikalatayA saMvedanasya vikalpapratisaMhAravelAyAmanubhavo nAro. pitasya ? vaikalyAnupapatteriti cet ; na ; niSprapaJcasyAtmana eva tadAnImanubhavAt / prapaJcazAnasyaivAropitaviSayatvopapatteH / taduktaM kaizcit "satyamAkRtisaMhAre svayaM tadvyavatiSThate // ' [vAkyapa0 3 / 2 / 11] iti / tathA paraiH "adhyAropApavAdAbhyAM niSprapaJca prapaJcyate // " [sarvavedAnta0 25] iti / vacanamAtramevaitat , niSprapaJcasyAtmanaH kvacidapyananubhavAditi cet ; na ; grAhyAdibhedavikalasya saMvedanasyApyananubhavAt / ananubhavamapi tadvicArAdavagamyate vicAraNaiva tadabhedAropaM vyavacchindatA tadastitvasyApi pratyAyanAditi cet ; na ; evam "AmnAyAdevAtmano'pyavagamaprasaGgAt / tenaiva prapazcAropaM pratyAcakSANenAtmano'pi 'buddhAvupasthApanAt / tatprapaJcapratyAkhyAne kimavaziSyate 20 yasyAtmatvena buddhAvupasthApanam" ? grAhyAdibhedapratyAkhyAne kasyAvazeSo yasya saMvedanatvena buddhau samarpaNam ? 'tadbhedasAdhAraNasya pratibhAsamAtrasyeti cet ; anyatrApi tasyaiva kinna syAt ? kathamevamAtmasaMvedanayorbheda iti cet ? Atmano nityatvAd anyasya tadviparyayAt / kathaM punarAtmanaH zabdajJAne prakAzanaM "tasyAvidyAbhedatvena mithyAjJAnatvAt ? na hi mithyAzAne tattvaprakAzanam ; tanmithyAtvasyaivAbhAvApatteH / evaM hi pratyutpannazabdajJAnamAtrasyaiva 25 sakalabhedaprapaJcapralayopanipAtena pravRttyAdiH sarvo'pi saMsAravyApAro na bhavet , AtmamananadhyAnA. dyupadezazvApArthakatAM prApnuyAt tasyApi tatprapaJcapralayArthatvAt , tatpralayasya ca zabdajJAnamAtrAdeva saugatamate / 2 grAhyAdibhedasamAropasya / 3 nAzasya / 4 citramAtrameva A0, ba0, 50, s.| 5-syAbhA-mA0,0, pa., s.| 6 saMvedanAdvaita / 7 grAhyagrAhakAkArAkrAntasya / 8 -vAnirUpitavi-A., 10,50,0 / 9 anubhavAgamyamapi saMvedanam / 10 AmnAyAdevApyAtma-A0, ba0, 50|11aamnaayenaiv / 11pracAroyaM pra-ma0, ba0,50, sa. 13 buddhA upa-A0,0, 50, s0|14-nsy bAhyAdi-A0,50, 50,0 / 15 grAhyagrAhakAdibheda / 16 zabdajJAnasya / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 52 ] prathamaH pratyakSaprastAvaH 317 bhAvAt / na 'tanmAtrAdeva tadbhAvaH kintu tanmananAthupaisaMskRtAdeva, tadupasaMskRtaM hi tajjJAnam , itaraniravazeSAvidyAvilAsAnuparamayat AtmAnamapyuparamayati yathA payaH payo jarayati svayamapi jIryati, vipaJca vipAntaramupazamayati svayamapi upazAmyati, uparatasakalatadvilAsavelAyAJca svata eva niSprapaJcamAtmatattvaM prakAzata ityevamprakAra zabdajJAnasya tatprakAzanibandhanatvamiti cet ; nanu ayamapyarthaH kutazcidAgnAyajJAnAdeva jJAtavyaH / tasyaiva mithyAtve 5 tajjJAnAtkathaM tatpratipattiH ? na cAparamupAyAntaraM yatastatparijJAnamityatItikamevedam "saMhRtAkhilabhedo'taH sAmAnyAtmA sa vrnnitH|| hemeva parihAryAdibhedasaMhArasUcitam // ' [brahmasi0 1 / 3] iti / tanaM bhedaprapaJcasaMhAravatI velA nAma kAcicchakyanirUpaNA yasyAmAtmatattvasya niSpra. phacasya prakAzanamiti cet ; saMvidavatasyApi kathaM vicArajJAne prakAzanam ? tasyApi vikalpa. 10 tvenAvastugocaratvAd anyathA tasya tadgocaratvavirodhAt / ekaca pratyutpannavicArajJAnasyaiva sakalaprAhyabhedAropapralayopanipAtena tadadvaitaprakAzanAt niSphalameva tadabhyAsopakalpanaM bhavet , "tasyApi tatprakAzanAdanyasya phalasyAbhAvAt , tasya ca prAthamikAdeva vicArajJAnAdupapatteH / abhyAsaparipAkAdhiSThitameva "tat prakAzanibandhanaM na kevalam, "tatkhalu nikhilamapyaparamadhyAropamapAkurvata AtmAnamapyapAkaroti yAvadAropabhAvitvAttasya', yathA pradIpastailavAdikaM prati- 15 saMharannAtmAnamapi pratisaMharati / saMhRtasakalabhedAropavelAyAM tu tadadvatasya svataH prakAzanamiti cet ; na ; asyApyarthasya kutazcidvikalpAdevAvagamAt / 'tasya ca mithyAjJAnatvena tadavagamAnupAyatvAt , upAyAntarasya cAbhAvAt / tasmAdidamapyaprAtItikameva """grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM saiva prakAzate / " [pra0vA0 2 / 327] iti / tannAtrApi vikalpapratisaMhAravatI velA nAma kAcicchakyanirUpaNA yasyAM taddvAtasya 20 svataH prakAzanamupakalpyeta / tadevAha pratisaMhAravelAyAM na saMvedanamanyathA / iti / vyaktametat / idamaparaM vyAkhyAnam-yaduktam-'advayaM dvayanirbhAsam' iti / kutastasya" tanni sasvam ? svata veti cet ; atrAha-'na svataH' iti / upapattimatrAha-'bhedaparya-25 nuyogataH' iti / bhedaH saMvedanasyAvibhAgalakSaNo vizeSastasya paryanuyogaH 'sa kathaM / 1 zabdamAtrAdeva / 2 -dyapaskRtAdeva / 3 zabdajJAnam / 4 "yathA payaH payo jarayati svayaM ca jIryati yathA ca viSaM viSAntaraM zamayati svayaM ca zAmyati"-brahmasi0 pR0 12 / 5 AmnAyasyaiva / |-typrtii tika-A0, ba0, 50, s.| 7 parihArya kaTakam / 8 nanvabhede prapaJcasaMhAravati velA mA0, ba0, 50, s.| 9-pikalpitatvena A0, ba0,50, s0| 10 abhyAsasyApi / 11 vicArajJAnam / 12 vicArajJAnasya / 13yAM tada-A0, 50, 50, s0|14 vikalpasya / 15 "tasyApi tulpacodyatvAt svayaM saiva prakAzate"-pra.vA. 16-NA yattadadvai-A0 ba0, 10, s0|17-sy ni-A0, 20, pa., s.| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 nyAyavinizcayavivaraNe [1152 sambhavati' iti praznaH, tasmAttata iti / kathaM khalu svata eva vibhAgarUpatayA pratibhAsamAnamavibhAgamupapannam ? vibhAgasyAsata eva pratibhAsanAditi cet ; kathamidAnImasadavabhAsi. nastasya samyagjJAnatvam ? yatastasmAt duHkhahetupraihANaM prakalpyeta, mithyAjJAnAttadayogAta nityAdijJAnavat / abhimataJca tatastatprahANaM parasya, "nairAtmyadRSTestadyuktito'pi vA" 5 [pra0vA0 1 / 139 ] ityatra yuktizabdenAdvaitavedanasyApi tatprahANakAraNatayA prajJAkaraNa vyAkhyAnAt / tdevaah-bheprynuyogtH| bhedastatprahANakAraNatvavizeSaH tatparyanuyogaH 'sa katham' iti praznaH tata iti / tanna svatastAya dvayanirbhAsatvam / parato'pi netyAha-'nApi' ityAdi / upapattimAha-"bheda' ityAdi / parameva bheda. stasya paryanuyogaH 'tatkatham' iti praznaH, tata iti / advate parasyaivAsattvAditi manyate / 10 kalpitaM tatsattvamiti cet ; na; tata eva tatkalpanAyogAdasattvAt / kalpanayA sattvaJcet ; na; parasparAzrayAt-'kalpanayA sattvam, tatazca kalpanA' iti / anyata iti cet ; na; tatrApyevaM prasaGgAt / tasyApyanyataH kalpanAyAmanavAnAt / nAnavasthAnam , anAditvAttatprabandhasyeti cet ; kutastatsiddhiH ? svata iti cet ; na; svavedanasya vastusatsaMvedanadharmatvena tatrAyogAt / 'tadapi vikalpitameveti cet ; kathaM tataH kaciditthambhAvasya siddhiH anitthambhAvavat ? 15 kuto vA paramArthasanneva tatprabandho na bhavet ? pratisaMhRtatatprabandhasyaiva saMvedanasya satyabhyA sapATave prativedanAditi cet ; na; kadAcidapi tadanubhavAbhAvAt / tadAha-'pratisaMhAra' ityAdi / subodham / etena puruSAdvaitasyApi dvayani satvaM pratyuktam / na hi tasyApi svatastanni satvaM bhedprynuyogtH| bhedasya 'ekamevedamadvitIyam' iti vizeSasya paryanuyogAt 'sa katham' iti 20 praznAt / na hi svata eva bhedenAvabhAsamAnasya tadvizeSasambhavaH / bhedasyAsata eva pratibhAsanAtta sambhava iti cet ; kathamasadavabhAsinastasya satyajJAnatvam / yataH "satyaM jJAnamanantaM brahma" [ taitti0 2 / 1 / 1 ] ityAmnAyeta / mithyAjJAnatve tu kathaM taddarzanAtsakaladuHkhanivarhaNam ? yata idaM svAmnAtaM bhavati "bhidyate hRdayagranthizchidyante srvsNshyaaH| 25 tIyante cAsya karmANi tasmin dRSTe praavre"||"[munnddko0 2 / 2 / 8] iti / tanna tasya svato dvayani satvam |naapi parato bhedaparyanuyogataH tadadvaite parameva bhevastasya paryanuyogataH 'tatsaMbhavapraznaH kathamasAvadvaitavyApatteH' iti tatastasmAditi / parasya 1-pramANaM bhA0, ba0, 50, s0| 2-tazabdaveda-A0, 20, 50, s.| 3 "athavA yuktiyogaH parasparasaGgatAdvaitam , advai taSTito'pi / " -pra. vArtikALa0 21139 / 4 -sya svayaMni bhA0, ba0,50, s0| 5 tatrApyanyataH A0, ba0, 50, s.| 6-sthAnam nA-bhA0,0, 50, s.| . vastusatvaM saMve bhA0, ba0, 50, s0| 8 vedanamapi / 9 saMvedanAnubhavAbhAvAt / 10 ekamevAdvitIyamiti vizeSasya / " parApare bhA0, ba0, 50, sa0, / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1253] prathamaH pratyakSaprastAvaH 319 kalpanayA sattvAnna doSa iti cet ; na; 'tata eva' ityAdeH 'anitthambhAvavat' iti paryantasyAtrApi samAnatvAt / yadi vA, bhedaH "tameva prA(bhA)ntamanubhAti sarvam , tasyaiva bhAsA bhAti" [kaThopa0 5 / 15 ] 'ityAmnAtaH puruSAdhIno bhedapratibhAsassatparyanuyogaH 'kathamayam' iti praznaH, tasmAditi / parato bhedapratibhAse puruSAyattatayA tadAmnAyo viruddhyeteti manyate / 5 parato dvayanirbhAsaM bruvANaH pratipIDayet / puruSAyattatadbhAvamAmanantaM nijAgamam // 769 // 'vivekAzaktamuddizya pratipattAramAgamaH / puruSAr3hedani samanvAheti mataM yadi // 770 // parato bhedanirbhAsaH kasyedAnI vivekinaH / na viveke'nupAyatvAtparasyaivAnavasthiteH // 771 / / kalpanAtaH paraM syAccetsaiva kasmAdvivekinaH / vibhramAd balinastarhi vivekI sumahAnayam / / 772 // vibhramapratirodhI hi vivekaH sArvalaukikaH / sa cAsti vibhramazceti na zraddhayamidaM vacaH // 773 / / satyeva pATave tasya tadvirodhopakalpane / pATavaM kimidaM puMsaH svarUpagrahaNaM yadi // 774 // vakimutpannamAtrasya vivekasya na vidyate / tathA cettasya vedyaM syAdavidyAkalpitaM param // 775 / / na vivekastathA cAsau mithyArthatvAttadanyavat / na vivekAzrayaM tasmAtparato bhedabhAsanam // 776 // tataH sUktam-'bhedaparyanuyogataH' iti / kutazca bhedaprapancaH paramArthasanneva na bhavedyatastasya kutazcidAropitatvaM parikalpyeta ? pratisaMhRtatatprapaJcasyaiva paramAtmanaH kadAcitprativedanAditi cet ; na ; tAdRzasya kadAcidapyanubhavAbhAvAt / tadAha-'pratisaMhAra' ityAdi / tannAtavAdaH zreyAn / 25 vibhramavAda evAstviti cet ; na ; tasya 'vipluta' ityAdinA pratikSepAt / tadeva gyAcakSANastatpratikSepameva darzayati indrajAlodiSu bhrAntamIrayanti na cAparam // 52 // api caannddaalgopaalvaallolvilocnaaH| iti / zvetA064 muNDako 2|2|10|2-ttthaayaattdaa-maa0, ba0, 50, sa0, 3 vivekAzakkima-bhA0,0,50, s0| 4 vivekasya / 5 vibhramavirodhakalpanAyAm / -NaM dhiyaH bhA0, b0,0| -parisaM bhA0,0, 50, s.| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nyAyavinizcayavivaraNe [954 vyaktaH shbdaarthH| tAtparyArthastUMcyate-yadindrajAlasvapnAdiviSayeSu viplavavyApta pratyayatvamanyadvA na tajApradarthaviSayeSvasti, svayameva prANinAM tatra viplavapratipattiprasaGgena anumAnasya vaiphalyApatteH / anumAnAntare'pyevaM prasaGga:, kRtakatvAderapi ghaTAdAvanityatvavyAptatayA pratipannasya zabde dharmiNyabhAvAt / bhAve svata eva puMsAM tatrApyanityatvapratipatteH, anumAna5 vaiphalyAvizeSAditi cet ; satyam / tatraM bAlAbalAmopAlAdInAM svata evAnityatvapratipattiH / na caitAvatA tadanumAnavaiphalyam ; AgamAhitasaMskArasya tatra nityatvAdhyArope tasya tadvyavacche. dArthatvAt / jAgratpratyayeSu tvAgamavatAmeveM viplavapratipattirna bAlAdInAM "prAmANyaM vyavahAreNa" [pra0vA0 117 ] ityasya virodhAt , bAlAdiparijJAnAdanyasya vyavahArasyAbhAvAt / 'tasya ca viplavagocaratve "kathaM tataH prAmANyavyavasthApanaM viplavavyavasthApanasyaivopapatteH ? 10 tasmAdaviplavajJAnameva tatra teSAm / na ca viplavAtmana eva "pratyayatvasya tatra bhAve tadupapannam / satyapi "tasminnaviplavasaMskArAdupapannameveti cet ; na ; teSAmidAnI tatsaMskArahetoranupalambhAt / na cAhatukastatsaMskAro nitytvaaptteH| prAktanAttatsaMskArAditi cet ; na ; "svarUpasatyatve'pi prasaGgAt , tasyApi saMskArabalAdeva satyatayA parijJAnasambhavAt vastuto viplavasyaivopapatteH / kathaM punaH svarUpaviplave bahiviplavaparijJAnaM satyeva "tadaviplave 15 "tadupapattestasya tadapekSatvAditi cet ? kathamidAnImekacandrAdiviplave dvicandrAdiviplavapari. jJAnam ? satyevaikacandrAderaviplavatve dvicandrAdiviplavasyApi parijJAnasambhavAt / parikalpitena 'taMdaviplavena tadaparaviplavaparijJAnamiti cet ; svarUpAviplavenApi 'tAdRzenaiva bahirviplavaparijJAnaM bhavatu vizeSAbhAvAt / tataH svarUpavadasaMskArabalopanItameva bahirarthasatyatvamiti na viplavAtmakaM "tatpratyayeSu pratyayatvam , bAlAdInAmapi tatra viplavapratipattiprasaGgAt / na caivam , aviplavapari20 jJAnasya tatra teSAM bhAvAdityasiddho hetuH, atazca tadvAdinAM jaDatvamiti / tathA ca "yajjAtazca damaM ( yajjAtamAzcaryaM ) tadAha tatra zauddhodanereva kathaM prajJAparAdhinI // 53 // babhUveti vayaM tAvat bahuvismayamAsmahe / iti tatra jAgratpratyayAviplave zauddhodanereva sakalajJAnadhanyammanyasya buddhasyaiva na cANDA25 lAdInAmalpaprajJAnAM kathaM prajJA buddhiH aparAdhinI skhalanavatI "sarvamAlambane bhrAntam" [pra0vArtikAla0 2 / 196] ityupadezAt babhUva iti evaM vayaM parIkSAcakSuSaH tAvat krameNa 1-rthaH suucy-aa0,b0,10,s0|2 zabde / 3 mImAMsakAgama / 4 -ropitasya -A0,ba0,10, s| anumAnasya / 5 bauddhAnAm / 6 bAlAdivyavahArasya / 7 kathana tataH mA0,0, 10, s.| jApratpratyaye / 9 vAlAvalAdInAm / 1. pratyayasya A0, ba0, 50, s0|11 viplavAtmani / 12 saMvedanasvarUpasatyatve'pi / 13 svarUpAviplave / 14 bahirviplavopapatteH / 15 ekacandrAviplavena / 16 dvicandra / 17 parikalpitenaiva / 18jAgratpratyayeSu / 19 yajJAzvatadama tadAha A0 / yajJazcadamaM tadAha sa0 / tathAca tadanaM tdaahb| yajJAzca tadayaM tadAha pa0 / 20-jJAnadanyammanya A0, ba., sa.. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1155] prathamaHpratyakSaprastAvaH 321 bahuvismayam analpAzcaryam Asmahe / bhavati hi prekSAvatAmAzcaryabahulamAsanaM mano'vasthAnaM yadi mandabuddhigocare mahAmatereva priskhlnm| asti cedaM shauddhodneH| avizeSe'pi svarUpArthajJAnAnAm arthajJAneSveva viplavopagamAt / paramapi tadAha tatrAthApi janAH saktAH [ tamaso nAparaM param / ] iti / tatra tasmin prAkRtajanaprajJAviSaye'pi pariskhalanavati zauddhodanau adyApi skhalanava. 5 tayA parijJAnasamaye'pi janA dignAgAdayaH saktAH tatprAmANye kRtAmahAH "pramANabhRtAya" [pramA0sa0 zlo0 1] iti vacanAditi ca vayaM bahuvismayamAsmahe / bhavati hi vicArazUracetasAM sAzcaryamavasthAnaM yadi prajJAbalopapanno'pi- lokaH parijJAna(ta)doSe'pi' Aptabuddhimaku(buddhiM ku). vati / tadbalopapannAzca dignAgAdayaH "sa zrImAnakalaGkadhIH" [ ] ityAdeH "nyAyamArgatulArUDham" [ hetubi0 TI0 pR0 1 ] ityAdezca zravaNAt / bhavadapi kadAci- 10 prajJAbalam adhyAropeNa tamasA pratirudhyate tadayamadoSa iti cet ; na; tamasa eva tena pratirodhasambhavAt tasya vastubalapravRttatvAt , tamasazca viparyayAt / kadAcidevamapi syAditi cet ; atrAha tamaso nAparaM param // 54 // iti tamasaH adhyAropAd aparaM prajJAvalaM paranna kintu tama eva param, tasyaiva tadbalapratirodhitvena prakRSTatvAditi ca vayaM bahuvismayamAsmahe / bhavati hyetat bahuvismayApAdAnaM yadandha. 15 kAreNApi pradIpaH pratirudhyate iti / bhavatu bahirivAntarapi viplavo buddhavedane'pi tadabhyupagamAt / "bhinavo'hamapi mAyopamaH svamopamaH" [ ] ityAdivacanAditi cet ; na ; atrApi tatra' ityAderdoSasyAvizeSAt / / api ca, yadyaparijJAnaM tadviplavasya kathamavasthApanam aviplavavat ? parijJAnazca yadyaviplavam ; kathaM tadekAntaH ? saviplavaM cet ; kathaM tatastatsiddhistadviparyayavat ? tadevAha- 20 vibhrame vibhrame teSAM vibhramo'pi na siddhyati / iti / vibhrame bahirantaH sakalajJAnaviplavaviSaye yastadviSayasyaM jJAnasya vibhramo viplavastasmin teSAM jJAnAnAM vibhramo'pi na kevalamavibhrama ityapi zabdArthaH, na siddhyati / avibhramo yathA sarvavedaneSu na si ti / vibhramAvibhramo'pyevaM vibhramAnna prasiddhyati // 777 / / tataH sUktamidam tatrAdyApi janAH saktAstamasA nAparaM param / vibhrame vibhrame teSAM vibhramo'pi na siddhyati // iti / -pe vyApta A0, 20, 50, s0|2 prajJAbalena / 3 -mavasthA--bhA0, ba0, 50, s0| 4 viplavaikAntaH / 5 'sarva viplavam' iti siddhiH / 6 vibhramaviSayasya / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 nyAyavinizvayavivaraNe tedasiddhau dUSaNAntaramadhyAha kathamevArtha AkAGkSAnivRtterapi kasyacit // 55 // vyavahAro bhavejjAtimUkalohitapItavat / iti / 25 arthe jalAdau vyavahArastadabhidAnAdiH sa ca AkAGkSAyAM vibhramAbhiprAyasya 5 nivRttiH artha ityadhimuktireva tasyAstadrUpatvAt / tasyA eva evakArasyAtra darzanAt na vastuto'rthasya bhAvAt / vibhramaikAnte tadasambhavAt / tannivRttizca kasyacideva dRDhavAsanAvato nApasya tasya tatra tadAkAGkSayA anarthavyavahArasyaiva bhAvAt / apizabdaH 'ca' iti zabdArthaH, 'vyavahAraH' ityasyAnantaraM draSTavyaH iti / paramataM kathaM naiva bhavet ? dRSTAntamAha - 'jAti' ityAdi / jAtimUkena jAtibadhiramupalakSayati nAntarIyakatvAt, lohitAdizabdenApi 10 tadviSayaM vyavahAram / tadayamarthaH - yathA jAtibadhiraH zabdArtha sambandhamajAnAnaH tannibandhanaM 'lohitaM pItam' iti ca zabdavikalpAtmakaM vyavahAraM na pratipadyate tathA vibhramaikAntamapratipadyamAno'pi tatraivArthAdhimuktibhAvAbhAvAbhyAm arthAnarthavyavahAra ityapi na pratipattumarhatIti / [ 1157 parasya matam-na grAhyAkAre'pi saMvedanAnAM vibhramaH, tatra teSAmapravRtteH " nAnyo'nubhAvyo buddhyAsti" [ pra0 vA0 2 / 327] iti vacanAt / na cAviSaye vibhramaH ; nIlajJAnasya 15 pIte tatprasaGgAt / tanna tadvat svarUpe tatkalpanam, svarUpasyAnubhavAdhiSThitatvena paramArthasata evopapatteH, anyathA sakalavyavasthAvaiphalyopapatteriti / tatrAha - anarthAneka santAnAna sthirAnavisaMvidaH // 56 // anyAnapi svayaM prAhuH pratIterapalApakAH / iti / anarthAn avidyamAnaviSayAn pratyayAn prAhuH pratipAdayanti ' pratyayAn' ityadhyAhA - 20 rAt / kIdRzAn ? ekasantAnAn abhinnasantAnAn / punastadvizeSaNam asthirAn kSaNikAn anyAnapi bhinnasantAnAnapi tAdRzAn prAhuH svayaM bauddhAH / tadvizeSaNam avisaMvida iti / na vidyate svaparaviSayatayA vividhA saMvit samyagjJAnaM yeSAM te tathoktAH / kutaste tatheti cet ? Aha-pratIterapalApakA yata iti / pratIteH svaparaviSayatayA lokaprasiddhAyA apalapanAdeva teSAm avisaMvittvaM na punarvastutastadabhAvAdeva, anyathA santAnasantA nAntaratadgatAnekatvakSaNabhaGgAdInAmapratipattiprasaGgAt / tadanena pratItyapalApAdanavadheyavacanatvaM teSAmupadarzayati / bhavatu tatvaM saMvidvaitameveti cet; dattamatrottaram -'advayaM dvayanirbhAsam' ityAdinA / tadeva ' vistArayannAha 1 vibhramAsiddhau / 2 -yA vAvi-A0, ba0, pa0, sa0 / 3 ityAdimu A0, ba0, pa0, sa0 / 4-kAtena tarasaM-A0, ba0, pa0, sa0 / 5 zabdazcediti A0, ba0, pa0, sa0 / 6 vibhramapravR-A0, ba0, pa0, sa0 / 7 - SayatvAtpra-A0, ba0, pa0, sa0 / 8 vistarayannA-A0, ba0, pa0, sa0 / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 1159] prathamaH pratyakSaprastAva svatastattvaM kutastatra vitthprtibhaastH||57|| mithastattvaM kutastatra vitathapratibhAsataH / iti / khataH svasmAt tattvam adrayarUpaM 'kuto' naiva 'siddhyet' ityadhyAhAraH / hetumAha-'vitatha' ityAdi / vitatho grAhyAdinIlAdirUpo bhedastasya pratibhAsanaM vitathapratibhAsaH tasmAt iti / etaduktaM bhavati-sakalabhedapratibhAsavikalaM hi saMvinmAnaM parasyAdvataM 5 na citrAkAram , sati tasmin bhirrthsntaanaantrprtyujiivnaaptteH| tasya ca na svataH siddhiH; svato'pi bhedAdhiSThAnasyaiva saMvedanasya pratibhAsanAt , tasya ca mithyAtvAditi / paratastatsiddhiM pratyAcakSANa Aha-'mitha' ityAdi mitha iti 'anyataH' ityartho nipAtatvAt , nipAtAnAzcAnekArthatvAt / 'mithaH' paratazca tattvam advayaM kuto naiva siddhyati / kuta etat ?, vitathapratibhAsataH na hi parato'pi niraMzasya pratibhAsanaM bhedavata eva tatrApi tadviSayasya 10 pratibhAsanAt / tatrAsya ca mithyAtvAditi bhAvaH / nanu ca svataH pratibhAsaneM niraste nirastamevAdvayam , paratastu tatpratibhAsanaM para. syApyanabhipretameva "tasyA nAnubhavo'paraH" [pra0vA0 2 / 327] iti vacanAt tatkathaM tasyopakSepaH paraprasiddhasyaivopakSepopapatteriti cet ? kimidAnIm-"AtmA sa tasyAnubhavaH" [pra0vA0 2 / 326] ityAdevicArasya phalam ? na kizciditi cet ; na ; asAdhanAGgavacana- 15 tvena tadvAdino nigrhaavaaptH| tasmAdavaHtaparijJAnameva tatphalaM bhedasamAropavyavacchedasyApi tatparijJAnarUpatvAt , anyathA vaiphlyaaptteH| ato vidyata eva parasyApi paratastatpratibhAsanamityupapanna eva tadupakSepaH / tadevAha yatastattvaM pRthak tatra mataH kazcidbudhaH paraH // 58 // iti / budhaH pratipattA kazcid vicArAtmA paraH prakRSTaH pRthaga bhinnaH tatra advaite mataH 20 abhipretaH parasya / kIdRzo'sau ? yato yasmAd budhAt tatvam advayaM pratibhAtIti zeSaH / tata eva tarhi vicArAtmano budhAttattvaM pratIyatAmiti cet ; Aha tatastattvaM gataM kena [kutastattvamatattvataH] iti / tato budhAt tattvamadvayaM gataM pratipannam / kena ? na kenacit / tathAhi-vicAro nAma vikalpajJAnavizeSa eva / vikalpakaJca vijJAnamabhilApyetarAtmakam / tattvena sambhavatyeva niraMzajJAnavAdinaH // 778 // kalpitaM sambhavatyeva taccettatkalpanaM kutaH ? paratazcedvikalpAnna tasyApyanyena kalpanAt // 779 // 24 1 sidhyatItya-bhA0, ba0, 50, sa0 / 2 citrAkAre / 3 advaitasya / 4 -ne nirastame-A0, ba0, pa., s0|5 advaitaparijJAna / 6 anvayaM bhA0, ba0, 50, s0| 7 vikalpazca-A0, ba0, 50, s.| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 nyAyavinizcayavivaraNe [1660 anavasthAnadoSo'yamanivAryaH prasajyate / tasmAnna sambhavatyeva vijJAnaM te vikalpakam // 780 // na cAsambhavatastasmAttattvasya prativedanam / vyomAmbhoruhasaurabhyAdapi tasya prasaJjanAt / / 781 // tadevAha-'kutastattvamatatvataH' iti / kuto naiva tattvam advayam atanyataH avidyamAnasadbhAvAdvicArAt gatamiti / etenAnumAnaM vicAra iti pratyuktam / api ca, anumAnaM bhavedvyAptau sAdhyavittyA ca teMdragatiH / tadvittiryadi cAdhyakSAt prApta niHzreyasaM bhavet / / 782 / / na ca niHzreyasaprAptasyAnumAnaM prakalpyate / vidhUtakalpanAjAlaM yatte niHzreyasaM matam // 783 // vikalpaH sAdhyadhIzcenna tasya svAMze vyavasthitaH / sAdhyaikatvAvasAyAccettadaMzasyaivamucyate // 784 // vastuto na tathApyasti sAdhyavittistataH katham / vyAptidhIranumAnaM yadadvaHtaviSayaM bhavet // 785 // yAdRzaM vyAptivijJAnamayathAthaM bhavettataH / tAhagevAnumAnaM cettatastattvagatiH katham ? // 786 // .. tadAha-'kutastattvamatattvataH' iti / na vidyate tattvam advayaM viSayatvena yasmin tad atattvam anumAnaM tasmAt kutastatvaM gatamiti yadi niraMzasya svataH paratazca na pratibhAsanam / ___ tadapi mA bhUt ; sarvAbhAvasyApi bauddhaiH siddhAntIkaraNAditi kazcit / niraMzetaranitye. tarAdivikalpainirvikalpasyaiva tatvasya parikalpanAditi paraH / tatrAha yathA satvaM satattvaM vA pramAsattvasatattvataH // 5 // tathA'sattvamatattvaM vA pramAsattvasatattvataH / iti / yathA yena gatyantarAbhAvaprakAreNa sattvaM jJAnajJeyarUpasyArthasya vidyamAnatvaM pramAsasvataH pramANabhAvAt / tathA tena prakAreNa tasya asattvamapi pramAsattvataH pramANabhAvAdeva / tAtparyam pramANanirapekSasya sarvAbhAvasya kalpanam / na yuktam , tadvipakSasya tathAkluptiprasajanAt // 787 // 20 1 tattvaprativedanasya / 2 -vA vicA-tA0 / 3 vyAptijJAnam / 4 sAdhyajJAnam / 5 bauddhasya / 6 tattvamanvayaM-A0, ba0, 50,07 arthastha / 8 pramANanirapekSatayA / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 1 / 60] prathamaH pratyakSaprastAva pramANIttatpraklaptistu na bhavatyeva sarvathA / pramANasyaiva sadbhAvAttatpreklaptivighAtinaH // 788 // iti / tanna zUnyavAdaH zreyAn / nirvikalpakavastuvAdino'pi satattvaM vikalpatvam, 'saha tairniraMzAdibhirvikalpairvartata iti satat tasya bhAvaH satattvam' iti vyutpAdanAt / tat yathA pramAsatattvato bhAvasya 5 tathA atattvam avikalpatvam na vidyante te vikalpA yasya tadatattasya bhAvo'tattvamiti vyutpAdanAt / tadapi pramAsatattvataH pramANasya savikalpatvAt / vAzabda ubhayatrApi pakSAntaradyotane / tAtparyamatrApi sarvavikalpAtItaM tattvaM na vinA pramANataH siddhyet| tadviparItasyApi ca tatvasyaivaM prasiddhibhayAt / / 789 // tatra sadapi pramANaM sarvavikalpavyatItameva matam / yadi tasya na prasiddhiH svato'sti tannizcayAbhAvAt // 790 // avinizcitamapi taccat ; svataH prasiddhaM pramANamavikalpam / savikalpameva na tathA kimityavasthA kutastattve // 791 / / paratastatpratipattau tadapi paraM nirvikalpameva yadi / tatrApyayaM prasaGgo bhavanazakyo nivArayitum / / 792 / / punaraparanirvikalpaprakalpanAyAmavasthitirna syAt / tasmAtpramANamante savikalpakameva vaktavyam // 793 // tasya svano'nubhavanAt yugapatsvaparArthanirNayaprakRteH / ekAntanirvikalpaM prabhavati tasmin kathaM tattvam // 794 // iti / bhavatu pramANAdeva savikalpakAdeva ca bhAveSvasattvamatattvaJca, tattu na paramArthataH, vicArakSamatvAt , api tu vyavahAreNaiva saMvRtirUpeNeti cet ; na; tato'sattvAtattvayoriva sattvasatattvayorapi bhAveSu kalpanApatteH vyavahArasya tatrApyavizeSAt / na cedamucitam ; viro. dhAt / yadi teSu sattvasatattve tadA kathamasattvAsatattve / te cet ; kathaM sattvasatattve iti ? tadevAha 25 taktattvamatattvaM vA parasattvasatatvayoH // 6 // na hi sattvaM satattvaM thA tadasattvAsatattvayoH / iti / tad anantaroktam asattvamatattvaM ca vAzabdena samuccayAt / na hi naiva sambhavati / kadA 1 parayostadvirodhinoH sattvasatattvayoH satoH tathA'sattvaM satattvaM ca / vAzabdenA. 1-NAttatra klupti-bhA0, 40, 50, sa0 / 2 sarvAbhAvakalpanApratipakSabhUtasya / 3 savikalpatvam / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 myAyavinizcayavivaraNe [963 trApi samuccayAt / tat anantaroktam 'na hi' iti sambandhaH / kadA ? 'asatyAsatatvayoH sattvasatattvapratyanIkayorasacAsatattvayoH satoriti / syAnmatam-sAMvRtamapi vijJAnamasattvAdiviSayameva tattvasiddhinibandhanaM na 'sattvAdivi. payamiti; tanna; mithyAtvAvizeSAt / mithyAjJAnamapi maNiprabhAmaNijJAnameva tannibandhanaM tatra 5 maNipraptyA paritoSadarzanAta na pradIpaprabhAmaNijJAnaM viparyayAt , tadvatApIti cet, na; tatrApi vibhrame tadanupapatteH / tathA hi-na maNiprabhAmaNijJAnaM tanibandhanaM bhrAntatvAt pradIpaprabhAmaNijJAnavat / kathamevaM tataH pravRttasya maNiprAptiriti cet ? na; sannihitasyAnyata eva satyajJAnAtatprApteH / tadevAha parituSyati nAmaikaH prabhayoH pridhaavtoH||6|| maNibhrAnterapi bhrAntau maNiratra duranvayaH // iti / paridhAvatoH pravarttamAnayormadhye ekaH parituSyati maNiprAptyA nAparo viparyayAt / kutaH paridhAvatoH 1 maNibhrAnterapi na kevalaM tadabhrAnteH / kva tadbhrAnta ? prabhayoH dvivacanAnmaNipradIpaprabhayoriti / nAmazabdenAvArucimAvedayan tatropapattimAha. bhrAntau atra maNijJAne maNiduranvayo duranugamo duravAyo veti / tadanena sAdhyasamatvaM 15 dRSTAntasya darzitam / paro dRSTAntasamarthanamAha sati bhrAnteradoSazcet [tatkuto yadi vastu na] // 32 // iti / sati hi maNau tatprabhAmaNijJAnAtmA bhrAnti sati, tasmAdadApaH maNiratra duranvayaH iti doSo nAsti, satyeva maNau bhavantyAstatastadanvayasyAvazyambhAvAditi bhAvaH / taduktam "maNipradIpaprabhayormaNibuddhayA'bhidhAvatoH / mithyAjJAnAvizeSe'pi vizeSo'rthakriyAM prati // " [pra0 vA0 2 / 57] iti / ghecchabdaH parAbhiprAye / tatrottaramAha-'tatkuto yadi vastu na' iti / vastu maNirUpaM yadi na vidyate tat 'sati' ityAdi kuto na kutazcidapi / tathA hi -kIdRzaM tadvastu ? zUnyamiti cet ; susthitaM tasyAstatprApakatvam / sakalavikalpavikalamiti cet; na; tasyApyana nubhavAt / niraMzaparamANurUpamityapi zraddhAnamAtram ; anubhavapratyanIkatvAt / nAnAvayavasAdhAraNaM 25 sthUlamiti cet ; atrAha kAmaM sati tadAkAre tadrAntaM sAdhu gamyate / satatvayoH-A0,0,10, s.| 2 sataravAdivi-A., ba0, 50, s.| 3 tanmi-mA0, ba0,50, s0| 4 taravasiddhinibandhanam / 5 satye maNau bhA0,0,10, s.| 6 bhrAnteH / bhavantyAstadanva-A0,0, pa., s.| mnnipraapteH| 8 maNibhrAnteH / 9 maNiprApakatvam / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1164 ] prathamaH pratyakSaprastAvaH 327 prasiddhaH sAMzasthUla AkAro yasya tasmin vastuni sati bhrAntaM maNibhramaNaM yadityadhikRtya sambandha; tadA kAmam atIva taddhAntaM sAdhu zobhanaM maNiprApyA'vagamyate / ne caivam ; anekAntavidvaSiNastadAkArasya vastuno'sambhavAditi bhaavH| saMvRtyA tadAkArameva vastu parasyApi prasiddhamiti cet ; na; dRSTAntavahArdAntike'pi sAMvRtasyaiva vastuno mithyAjJAnataH prasiddhiprasaGgAt / bhavatyevamiti cet ; na; paramatAnatizAyanAt / "sattvAdivadasattvAdi saMvRtyaiva yadISyate / parapakSAdvizeSaste kastadA vastuto bhavet ? // 795 // saMvRtyA ca varaM tattvaM sattvAdyevopakalpitam / tatra svargApavargAdisukhasamprAptisambhavAt // 796 // na sarvavastunairAtmyanirvikalpAdi tatravat / na hyalaukikamanyadvA kiJcidiSTamavApyate // 797 // prayojanavadunmucya niSprayojanamAzrayan / prekSAvattAM kathaM nAma kakSIkattu kSamo bhavAn // 798 // tanna sAMvRtaM tattvamityupapannam / / bhavatu vAstavameveti cet ; na; tasya mithyAjJAnAdasiddheH / sarveSAmapi sarta evAbhi- 15 matasiddhiprasaGgAt / tadAha ayamevaM na vetyevamavicAritagocarAH // 33 // jAyeran saMvidAtmAnaH sarveSAmavizeSataH // tAvratA yadi kizcitsyAt sarve'mI tattvadarzinaH // 64 // iti / ayaM bahirantazca pratIyamAno bhAvaH evaM zunyatAdirUpeNa na vA naiva evaM sattvAdi. 20 rUpeNa evamityasya iti zabdavyavahitasyAtra sambandhAt / ityevamavicAritagocarA anAghAtaviSayA jAyeran utpadyaran saMvidAtmAno vijJAnasvabhAvAH sarveSAM pravAdinAm avizeSato vizeSamantareNa / tataH kim ? ityAha-tAvatA tajjananamAtreNa yadi cet kiJcit zUnyAdikaM syAt bhavet sarve niravazeSA amI vaizeSikAdayastattvadarzinaH svAbhimatadravyAdipadArthatattvadarzanazIlAH syuriti vacanapariNAmena sambandhaH / dravyAdInAM vicArAsahatvAdayathArthatvameveti cet ; na; zUnyAdAvapi tadasahatvAvizepAt / kathaM vA dravyAdevicArAsahatvam ? kathaJca na syAt ? zUnyanirvikalpavAdinovicArasyaivAsambhavAt , sato'pi tasya svAMzamAtraparyavasAnAt / tadAha tathAkAramatIva taddhAnta-A0, 50, 50, sH| tacchabdena / 2 na caikAnta-mA0,0, 50, sA 3 saMvittyA 4 bhavataivami-mA0, ba0, 50,s0| 5 sattAdi-A0,0, 50, s0|| mithyAjJAnAdeva / 7-vazvA jA-A0, ba0,50, sa0 / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 nyAyavinizcayavivaraNe [1166 parvatAdivibhAgeSu svAMzamAtrAvilambibhiH // 65 // vikalpairuttaraitti tatvamityatiyuktimat / iti / parvatamahaNaM sarvadravyopalakSaNaM parvatasya dravyatvena tataH tajjAtIyopalakSaNopapatteH / Adizabdena guNAdiparigrahaH / parvata AdiryeSAM te parvatAdayaH, ta eva parasparato vibhajya5 mAnatayA vibhAgAH vizeSAsteSu / tattvam ayathArthatvam, 'teSAmayathArthAnAM bhAvastattvam' iti vyutpAdanAt / tat vettivajjAnAti saugata ityatiyuktimad atizayena sayuktikam, upahasanametat ayuktimatyevamabhidhAnAt / kaiH ? vikalpaiH vicArajJAnaiH / kIdRzaiH ? uttaraH uttaranti vyavasthAvaikalyAdutplavanta ityuttarAstaiH, ityanenopahAse kAraNamuktam / tadAha zUnyAvikalpavAdeSu vikalpAnAmasambhavAt / taiH kvacittattvavijJAnamupahAsAspadaM na kim ? // 799 / / anupAyaM hi kiJcinna kasyacisiddhimRcchati / / anumAyeSTasiddhau hi kasya kena daridratA / / 800 / bhavantu vA vikalpAH, tathApi taiH svAMzamAtre vAtanAropitAbhilApyAkAralakSaNe paryavasitaiH kvacidanyatra tattvaparijJAnamatiyuktimadevetyAvedayannAha-svAMzAtrAvalambibhiH 15 iti / tathA hi svarUpamAtranirmagnarvikalpaistattvavedanam / kathamanyatra yadravyAdyayathArtha prakalpyate // 801 / / anumAnAdivAnyatra tadAbhAsAdapi svayam / tattvajJAnaM kuto na syAdavizaSAdvidostayoH // 802 // anumAnasya sAdhyena sambandhAcce viziSTatA / sambandho'pi vikalpAnna parataH zakyavedanaH // 803 / / tato'pi svAtmanirmagnAtsambandhapratipatkatham / sambandhe tasya sambandhAdevaM satyanavasthitiH / / 804 / / vikalpajananAnmAnaM yena pratyakSamucyate / anayaiva ca paddhatyA niSiddhaH so'pi buddhyate // 805 // zuklasya darzanaM yadvanmAnaM zuklavikalpataH / syAtpItAdivikalpAdapyavizeSAt puroditAt // 806 / / -mAtravilambi-tA0 / 2 sarvatrapra-A0, 20, 50, sa. / 3 tataH sva jAtI-A0, 20, 50, s.| -nAM ca saMbha-A0, ba0, pa., s.| 5-nnpry-s.| -maatrvilmbi-taa| -dviziSyatA mA., ..., pa., sa.10vikalpAdapi / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH 329 zukle zuklavikalpasya sambandhAccedviziSTatA / na tasyApi pramANatvaprasaGgAdanumAnavat / / 807 / / gRhItaviSayatvaM tu svAMzamAtrAvalambinaH / na tasya zakyate vaktuM yataH syAdapramANatA / / 808 / / 'ekatvAdhyavasAyena svayaM dRzyavikalpyayoH / gRhItagrahaNaM tatra kalpyate yadi saugataiH // 809 // ekatvaM vyavasAyasyaivAMzo dRzyavikalpyayoH / kathaM yato vikalpasya gRhItagrahaNaM bhavet / / 810 / / ekatvAdhyavasAyenetyAdeH punarudIraNe / tadevottaramevaM syAdanavasthA mahIyasI // 811 / / gRhItArthatvamIkSamanumAne'pi vidyate / tatkathaM syAtpramANaM yatpramANadvayamAJjasam // 812 // prayojanavizeSAzcettanmAnaM kaH sa kathyatAm ? / nizcayazcenna zuklAdivikalpeSvapi tadgateH / / 813 // pravRttiriti cennAsyA api tatropalambhanAt / nizcayAdeva nIlAdau yato lokaH pravartate // 814 // samAropaniSedhazcetso'pi teSvasti yena taiH / aprAmANyasamAropo darzaneSu niSidhyate // 815 // na tatra tatsamAropo yasya taiH syAnniSedhanam / iti cekimidAnIM tadvikalpAnAmapekSayA // 816 // apekSyeta paraH kArya yadi vidyeta kizcana / yadakiJcitkaraM vastu kiM kenacidapekSyate ? / / 817 // tatasteSu tadAropo gamyatAM tadapekSayA / taniSedhAtpramANatvaM tadvikalpeSvapi sphuTam // 818 // tasmAnnAsau" vizeSaH saH, vastulezagraho yadi / vikalpeSu sa kiM nAsti "zukRtAderupamahAt / / 819 // khAMzamAtrAvalambitvAttallezagrahaNaM katham / teSu cedanumAnaM kiM svAMzAdanyatra vRttimat // 820 // sambandhazcedviziSTataH bhA0,ba0,50, s0|2 ekatvAdyavasA-A0, ba0,50, s0|3 prayojanavizeSaH / 4 tadtaiH-A0, ba0, 50, s0| 5 cettasyA api A0,0,50, s.| viklpessu| . drshne| 8 aprAmANyasamAropaH / 9pra0 vA. 31279. / 10 samAropaniSedhaH / zuklatvAde-A0, 20, pa0, sa. 13 vikalpeSu / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 15 nyAyavimizdhayavivaraNe abhinnayogakSematve satyevamanumAnavat / mAnatvaM cedvikalpAnAM mAnadvitvaM vilupyate // 821 // amAnatve'pyamAnatvAdanumAnasya kiM ca taiH / kathaM pratyakSamAnatvaM svAMzamagnaiH pradIyatAm // 822 // iti / tadAha- 'parvanAdi' ityAdi / parvata AdiryeSAM samudrAdInAM te parvatAdayaH / vibha jyante vizeSeNa paricchidyante yaiste vibhAgAH parvatAdInAM vibhAgA parvatAdivibhAgAsteSu saMvidAtmasu / 'saMvidAtmAnaH ' ' ityasyeha vibhaktipariNAmena sambandhAt / tattvaM pramANatvam, tacchabdena 'pramANamAtmasAtkurvan' ityata' ihopasthitasya pramANasya parAmarzaH / vetti jAnAti / kaH ? saugataH / kaiH ? vikalpaiH vyavasAyaiH / kIdRzaiH ? uttaraiH pratyakSottara10 kAlabhAvibhiH itya tiyuktimat / atropapattimAha- 'svAMza' ityAdi / sugamam / yatpunaretat -" AvaraNaM tarhi paramANUnAmasaMsargAtkatham ? iti na yuktam ; na vayavipratibaddhamAvaraNaM kApyupalabdhaM yena tvAbhAve paramANuSu na syAt, tathA pratighAtAdayaH / athaivamucyate [166 chidratvAtparamANUnAM saMhateH syAtpaTAdikam / kathamAvaraNaM vAtasyAtapasya jalasya ca // avayavisaMyogamantareNa paramANava eva kevalAH avyAhata parasparAnta rAnupravezAH kathamAvaraNabhAjaH 1 atrocyate - asaMsRSTAH kathamavayavinaM janayanti ? saMsargazca naikadezena ; tadabhAvAt / na sarvAnA ; aNumAtrapiNDaprasaGgAt / saMyogasya padArthAntarasya jananeneti cet ; tameva saMyogaM sAntarAH kathaM janayantIti samAnaH prasaGgaH / saMsarge 20 paramANumAtrapiNDaprasaGgaH / saMsargazcet; kiM saMyogenApareNa tathA avayavinA ? atha sAntarA eva saMyogamavayavinazca janayanti tathA satyAvaraNAdikAryamapi kinna janayanti ?" [ pra0 vArtikAla 0 1 / 91] iti / 1 25 tatrAha - 'parvata' ityAdi / vibhajyanta iti vibhAgA vizeSAH svalakSaNaparamANavaH teSu tattvam / kiM tat ? ityAha- parvatAdi / parvaNo bhAvaH parvatA sA ca AveSTakatvameva vaMzAdiparvavat / anenAvaraNamuktam / parvatA Adiryasya pratighAtAdeH kriyAntarasya tat parvatAdi / tatkim ? vetti jAnAti prajJAkaraH / kaiH ? vikalpaiH anantaravicAraiH / kIdRzaiH 1 uttaraiH / naiyAyikAdiM prati uttarIkRtaiH iti atiyuktimat / atropapattimAha - 'khAMzama' ityAdi / 1 ilo0 64 / 2 iLa 0 50 / 3 saMsargAbhAvaprayukta-avayavitvAbhAve / 4 tathA hi prati-bhrA0, ba0, pa0, sa0 / 5 syAddhaTA-A0, ba0, pa0, sa0 / 6 -sparAnupra-A0, ba0, pa0, sa0 / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1266 ] prathamaH pratyakSaprastAva 331 . svavittiniyataitti vicAraiH paramANuSu / kAryamAvaraNAdIti nopahAsyamidaM katham ? // 823 // anyathA nIlavijJAnAttattvaM trailokyagocaram / jana: sarne'pi jAnIyAt sarvajJo'pi sphuTaM bhavet // 824 // teSAmaNuSu sambandhAtsvAMzamAtravidAmapi / tebhyastattattvasaMvittirityapyajJAnakalpitam // 825 // tajjJatvaM na hi teSAM yattatsambandhe'pi vidyate / anyathA sAdhyasambandhAlliGga sAdhyajJatAM brajet // 826 // liGgAlliGgini vijJAnamanumAnaM yaducyate / tattruTyatAM kvacinnItvA tato niSphalakalpanam / / 827 // tebhyo'pyanye viklpaashcednnutttvgrhkssmaaH| tatrApyayaM prasaGgaH syAtsvAMzamAtrAvalambanAt // 828 // tebhyo'pyanyavikalpAnAM praklUptAvanavasthiteH / aNutattvaparijJAnaM na yugenApi siddhyati / / 829 // avaJcakatvAnmAnatvaM vicArANAM yadIpyate / avaJcakatvamevedamatajjJatve kathaM bhavet // 830 // sambandhAccenna liGgeSvapyevameva prasaJjanAt / liGgAnAmeva mAnatve vyarthikavAnumA bhavet // 831 / / tannArthAnavabhAsitve yuktamartheSvavacanam / vikalpAnAmatazcedaM korterajhArne kIrtitam // 832 // "liGgaliGgidhiyorevaM pAramparyeNa vastuni / pratibandhAttadAbhAsazUnyayorapyavaJcanam // " [pra0vA0 2 / 82] iti / kathaM vA sambandhAdaparijJAnAdeva kvacidakaJcanam ; sarvasya prasaGgAt / parijJAtAdeveti cet ; na ; paramANUnAmadarzane tatparijJAnAnupapatteH / bhavatu tadarzanamapIti cet ; na ; asmadAdau tasyAbhAvAt / bhAve tadeva teSvavayavyAdikalpanasya bAdhakaM syAt / tathA ca yaduktam- 25 'atrApyatIndriyadarziyogipratyayo bhavati bAdhakaH, yadi yogI bhavet" [pra0vArtikAla. 1191] iti ; tadatyantaiphalgulpitam ; sannihitAdasmadAdidarzanAdeva tadbAdhane viprakRSTapurupapratyayAt tatkalpanAnupapatteH / yogizabdenAsmadAdirevocyate tasyApi dezato'tIndriyArthadarzitvAditi cet ; na ; 'yadi' ityAdivirodhAt / pratyAtmavedanIyasyAsmadAdibhAvasya anAza. vicArANAm / 2 paramANusambandhe'pi / 3 avisaMvAditvAt / 4 kIrtanam bhA0, ba0, 50, s0| 5 paramANadarzanasya / 6 prmaannssu| .-stAghajalpi-bhA0,0, 90, s0|8-dividhaanaat mA0,40, p.,s.| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 nyAyavinizcayavivaraNe [2168 hAspadatvAt / Azakyate cAnene yogibhAvo yadizabdopAdAnAt / bhavatu yoginaiva teSAM darzanamiti cet ; idamapi kasmAt ? teSAmeva vicArakSamatvAnnAvayavyAdInAM viparyayAditi cet ; kimidaM teSAM 'tatkSamatvam ? na tAvattadviSayatvam ; anabhyupagamAt / tatpratibaddha viSayatvamiti cet ; tadapi kutaH ? teSAmeva tenaM darzanAditi ceta ; na ; parasparAzrayAt5 'teSAm' ityAdinA 'tatpratibaddha" ityAdestena ca teSAm' ityAdervyavasthApanAt / bhavatu vA sati yogini tena teSAmeva darzanam , asati tu katham ?. na caikAntena sannevAsau yadItyAzaGkAvacanAnupapatteH tasya pAkSikAbhAvasavyapekSatvAt / tanna kiJcidetat / tato vicArasAphalyamabhyupagacchatA vaktavyaM bahirarthaviSayatvaM vikalpAnAm , anyathopahAsAspadatvena ttsaaphlyaanupptteH| prakArAntareNApi "teSAM tadviSayatvaM darzayannAha santAnAntarasadbhUtezcAnyathAnupapattitaH // 67 // vikalpo'rthakriyAkAraviSayatvena ttpraiH| jJAyate na punazcittamAtre'pyeSa nayaH samaH // 68 // iti / dharmakIrteH" santAnAdanyastacchiSyAdisantAnaH santAnAntaraM tasya sadbhatiH 15 sadbhAvaH / saiva kasmAditi cet ? zAstrakaraNAt / na hi "tat svArtham ; nizcitatadarthatvAt , anyathA karaNAyogAt / kAlAntaratannizcayArthatvAtsvArthameveti cet ; na ; tannizcayasyApi pUrvatagnizvayAdeva bhAvAt / kadAcidvicchidyetApi tatprabandha iti cet ; tarhi para eva vicchinnatatprabandha pratipattA tadviparItatvAditi parArthameva "tatkaraNam , tacca parAbhAve na sambhavati / mA bhUditi cet ; na ; upalambhAt / so'pi khapnAdivat bhrama eveti cet ; kimasya vacanasya phalam ? 20 taddhamajJAnamiti cet ; asti paraH, tadabhAve tajjJApanAnupapatteH / idamapi nAstyeva vacanamiti cet ; na ; 'upalambhAt' ityAderanubandhAdavyavasthApattezca / tataH paryante kizcidvacanaM pAra. mArthikaM parArthazca vaktavyam , tadvacchAstraM ceti siddhA santAnAntarasadbhUtiH, tasyA anyathAnupapattitaH, jJAyate pratIyate / kaH ? vikalpo vyavasAyaH / kenAtmanA ? arthaki yAkAraviSayatvena arthakriyA snAnapAnAdiH tAM karotItyarthakriyAkAro jalAdiH sa viSayo 25 gocaro yasya tasya bhAvastattvaM tena / kairjJAyate ? tatparaiH saH arthakriyAkAraH paraH pradhAno yeSAM tairjnaiH| ___ kathaM punarvikalpairjalAdemrahaNam ? kathaM ca na syAt ? svagrahaNasvabhAvena 'taMdayogAt / paragrahaNasvabhAveneti cet ; na ; svabhAvabhede vikalpasyApi bhedAtmano bhedaaptteH| bhavatvanya 1 prajJAkareNa / 2 paramANUnAm / 3 paramANUnAmeva / 4 vicArakSamatvam / 5 tatpratibandhavi-A0, ba0, 50, sa0 / 6 yoginA / . -bandha-A0, ba0, 50, s0| 8 yogI / 9-tA vada vakta-mA0, ba0, 50 / 10 vikalpAnAM bahirarthaviSayatvam / 11 dharmakIrtim-A0, ba0, 50, s.| 12 zAstrakaraNam / 13 shaamaarthnishcyprbndhH| 14 zAstrakaraNam / 15 bhramasya / 16 jalAdigrahaNAyogAt / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1468 prathamaH pratyakSaprastAva 333 evArthavikalpa iti cet ; na ; tasyApyasvavedino'rthaviSayatvAsambhavAt ghaTAdivat / svavedane tu tato'pyanya evArthavikalpaH syAta / na cedamucitam / tatrApyevaM vicAre anavasthApatteriti ghet ; nai ; svaparaviSayasvabhAvabhedAdhiSThAnasyaikasyaiva vikalpasya bhAvAt / kathamekasyAneka svabhAvatvaM virodhAditi cet ? kathamantaravicArasya anekaparAmarzAdhiSThAnatvam ? prati parAmarza bhinna eva vicAro'pIti cet ; kiM tadbhedakalpanayA bahirarthavedanasyaikenaiva pratikSepasambhavAt / 5 bahubhireva tatpratikSepa iti ceta ; na; bahUnAM yugapadasambhavAt vikalpAnAM tadanabhyupagamAt / krameNa sambhava iti cet ; na ; kramavatAmekatra kArye vyApArAnupapatteH, anyathA kanyAbhAvivarAbhyAmapi garbhaniSpatterna kanyA garbhavatI dUSyA bhavet / tasmAdeka eva parAmarzabhedepi vicAro vaktavyaH, tathA svaparagrahaNasvabhAvabhede'pi vikalpa ityupapannaM tasyArthakriyAkAraviSayatvam / avazya caitadevamaGgIkartavyam , kathamanyathA santAnAntarasya parijJAnam ? tatrApyasya vicArasyAprati. 10 rodhAt / na cAparijJAtasyaiva tasya sattvaM nityAdivat / na ca tannAstyeva ; vicArakaraNAt / parArtha hi tatkaraNaM kathaM parAbhAve bhavet / saMzayite'pi pare bhavatyeva tatkaraNam-'yadi syAtparastadarthamidam , na cet na' iti buddhyeti cet ; na ; anekAntavidveSe saMzayasyaivA. sambhavAt , tasya 'idamitthamanyathA vA' iti parAmarzadvayAtmakatve satyevopapatteH / tadvayAtmanastasya' sambhave vA vikalpena ko'parAdhaH kRto yena sa eva svaparavedanasvabhAvadvayAtmA na 15 bhavedityupapannaM tene bahirarthasya vedanam , anyathA "tadvalena santAnAntarasyApyavyavasthitaH / ____ nanu yAvadarthAntarasyaiva jalAdervikalpavedyatvamanumAnAducyate tAvadanAntarasya kasmAnna kathyate tadanumAnasyApi bhAvAt ? tathA hi-jalAdistadvikalpAdanAntaram , tadvadyatvAt , tatsva. rUpavaditi cet ; na, santAnAntareNa vyabhicArAt , tasya tadvadyatve'pi tadarthAntaratvAt / na ca vyabhicAriNo gamakatvam anyathAnupapattivaikalyAt / idamevAha-na punaH naiva tadvikalpAnAnta- 20 ratayA cittameva na jaDamiti cittamAtraM jalAdi tasmin sAdhye, na kevalaM jaDarUpa ityapizabdaH, eSo'nantarokto nayaH nyAyo'nyathAnupapattirUpaH samaH sadRzaH tatra tadabhAvAt / nanu santAnAntarasya vikalpo na tAvatpratyakSam; paracetasAM sAkSAdapratibhAsanAt / anumAnamiti cet ; na; liGgAbhAvAt / vyAhArAdestu" na liGgatvam ; gADhamUrchAdau tadabhAve'pi bhAvAt / tadvizeSasya tattvamityapi na yuktam ; asiddhe sAdhye tasyaiva duravabodhatvAt / siddhe 25 tasmin tadbuddhiriti cet ; na; parasparAzrayAt-sAdhyasiddhayA nadvizeSasya tatsiddhyA ca sAdhyasya vyavasthApanAt / tadevAha -pyasvasaMve-A0, ba0, 50, s0|2 -saMvedane-A0, ba0, 50, s0|3-pttiriti mA0,0, 10. sa na para-A0, ba0, 50, s0| 5 "kathaM punarvikalpairjalAdegrahaNamityAdikasya"-tA. Ti . santAnAntarasya / 7 vicArakaraNam / 8 idamityarthamanya-A0, ba0, 50, s0| 9 saMzayasya / 1. vikalpena / 11 vikalpabalena / 12 vyavahAre b0| 13 santAnAntarAvinAbhAvinI vyAhArAdivizeSasya / limatvam / 15 santAnAntare saadhye| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 nyAyavinizvayavivaraNe anyonyasaMzrayAnno cet [ tatkimajJAnameva tat / ] iti / uktarUpAt parasparAzrayAt no cet na yadi santAnAntara sadbhUtiriti sambandhaH / nanu ayamanyatrApi prasaGgaH - pAvakAdau dhUmAderapi na liGgatvam gopAlakalazAdau tadabhAve'pi ' bhAvAt / tadvizeSasya' tattvamityapi na sundaram ; pAvakAdyasiddhau tasyaivAparijJAnAt / tatsiddhau 5 tatparijJAne pUrvavatparasparAzrayAt / tadvizeSasya svasAdhyaniyamalakSaNasya dhUmAdisvarUpatvAt, aparijJAte'pi pAvakAdau bhavatyeva parijJAnamityapi na zobhanam ; vyAhArAdivizeSasyApyevaM parijJAnaprasaGgAditi cet; satyam; astIdaM samAdhAnaM subodhatvAt, tatra gajanimIlanaM kRtvA samAdhAnAntarAbhidhitsayA paraM pRcchannAha - 'tatkim' iti / tat tasmAt santAnAntaraM no cedityasmAt kiM tava siddham ? para Aha 'ajJAnameva tat' iti / tadvikalpasyArthakri10 yAkAraviSayatvam ajJAnam apratipattikaM santAnAntarasadbhAva liGgasya tajjJAnasya taliGgAbhAve'sambhavAditi bhAvaH parasya / tatrottaramAha- 20 advayaM para cittAdhipatipratyayameva vA // 69 // vIkSate kiM tamevAyaM viSamajJa ivAnyathA / iti / na tAvadvyAhArAdirapratipanna eva vyabhicArodbhAvanasya tatrAsambhavAt / pratipattirapi na nirvi15 kalpAt; tatastasyAnizcayAt anizcite ca vyabhicArodbhAvanasyAsambhavAt / nApi vikalpAt; tasyAbhyanubhayasvabhAvatve tadasambhavAt / tathA hi- tameva prasiddhameva / kameva ? paracittAdhipatipratyayaM paracittaM santAnAntarajJAnam adhipatipratyayo nimittakAraNaM yasya saH paracittAdhipatipratyayo vyAhArAdiH tameva, 'asahAyaM na tadvyabhicArAdikam' ityevakArArthaH, kim ? ityAha-vIkSate pratipadyate kiM naiva / kaH ? ayam anantarokto vikalpaH / kuta ityAha'advayam' iti / evakAraH prathamo'tra sambadhyate / dvau avayavau yasya tadddvayaM dvirUpaM vastu tasmAdanyad advayaM tadeva yata iti, vikalpavizeSaNamapi advayamiti napusaMkameva, paravalliGgatvAttatpuruSasya / tadidamabhibhihitaM bhavati - 25 [ 1170 sva hai kasvabhAvo'yaM vikalpastvanmate sthitaH / vyAhArAdeH kathaM tena bahirarthasya vIkSaNam ? || 833 // avIkSaNe kathaM tasya vyabhicAraH prakalpyatAm / santAnAntarasadbhAvajJAnaM tasmAnna yadbhavet // 834 // tasmAddhetoranekAnte vikalpo darzayannayam / yuktastadviSayo na syAdanyathA rtaMdgatistataH // 835 // 1 pAvakAbhAve'pi / 2 pAvakAvinAbhAvino dhUmasya / 3 pAvakasiddhau / 4 vikalpena / 5 vyAhArAdeH / 6 vyAhArAdibhyabhicAraparijJAnam / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 1170 ] prathamaH pratyakSaprastAvaH santAnAntaraliGgasyAsambhave'pi tataH sthitam / vikalpo bahirarthasya veditetyuditAnnayAt // 836 // uktasamarthanaM dRSTAntamAha-viSamaM sthapuTitapradezaM jAnAtIti viSamajJaH sa' iva yadvat ayam anyathA anyena samaprakAreNa / kim ? vIkSate / tadvatsvarUpamAtraviSayo'pi vikalpo vyAhArAdikamaparam / kim ? vIkSata iti / vAzabdo vitarke / 'kim' ityasyAnantaraM 5 draSTavyaH / prayogazcAtra-yadyasmAdanyaviSayaM na tatastasya vIkSaNaM yathA viSamajJAnAt samabhAvasya 'vyAhArAderanyaviSayazca vikalpaH svarUpamAtragocaratvAt tanmAtrasya vyAhArAdevibhinnatvAt / tato na tatastasya vyabhicArodbhAvanamupapannam tadudbhAvane vA tasya bahirviSayatvamaGgIkartavya. miti bhaavH| vyAhArAdervyabhicArAnna tataH santAnAntarapratipatti; tadabhAvAJca na tadbalenArthakriyAkAra- 10 viSayatvaparijJAnam / vikalpasya kimidAnIM tattvaM bhavet yatra bhavataH sthiraprajJatvam / sarvavastunairAtmyaM sarvavikalpAtItaM saMvinmAnaM veti cet ; kuta etat ? tasyaiva vicArasahatvAditi cet, atrAha-'advayam' ityAdi / 'no' ityanuvartamAna vAzabdavat kimaH paraM draSTavyam / kiM vA no vIkSate ? kintu vIkSata eva / kaH ? ayam advaitAdivicAraH / kam ? tameva prasiddhameva / kIdRzam 1 anyathaiva iti / prathamasyaivakArasyAtra sambandhaH / 'bhUtam' 15 ityadhyAhArazca karttavyaH / tadayamarthaH-anyathaiva paraparikalpitAdadvaitAdiprakArAdanyenaiva prakAreNa bhUtamiti / taM kirUpaM vIkSate ? advayam upalakSaNamidam, tena zUnyamapIti / dRSTAntamAha'viSamajJa iva 'iti / yadvadanyathAbhUtamevAjJo jano viSaM vIkSata iti / kutaH punaretatdvaitamevAdvaitam azUnyameva zUnyaM tadvicAro vIkSate' dvaitAderevAvidyamAnatvAt avidyamAnasya cAnyathA vIkSaNAyogAditi cet ; na; tasya pramANaviSayatayA vidyamAnatvAt / tadAha - 'paraci. 20 ttAdhipratipratyayam' iti / paraM prakRSTamavicalitatvena cittaM jJAnaM yasya saH paracittaH nirbAdhapratipattika ityarthaH / adhipatyate'dhigamyate'nayetyadhipatiH adhigatistasyAH pratyayo vizvAsaH saMvAdo yasminnasau adhipatipratyayaH saMvAdijJAnaviSaya ityarthaH / paracittazcAsAvadhipatipratyayazceti paracittAdhipatipratyayaH tamiti / paracittapadena "svaprasiddhyA adhipatipratyayapadena "paraprasiddhayA dvaitAdevidyamAnatvamAvedayati ! tathA hi 25 askhalatpratibhAsaM yat jJAnaM saMvAdavattathA / dvaitAdi tasya saMvedyaM vidyamAnaM kathaM na tat ? // 837 // tato nAtAdevicArAdavasthApanam ,"AtmAdivicAravattadvicArasyApi viparyAsarUpa. 1 saya dvayama-A0, ba0, pa0,2 vyavahArAde-A0,0, 50, s0|3 vyaahaaraadeH| 4 vika. lpasya / 5 vikalpasya / -nI tatsattvaM bhavataH sthitapra-A0, ba0, pa0 / 7 69 shloktH| 8kizabdAt / 9 te tddvaitaa-maa0,00|1"jain| 11 saugata / 12 AtmazandenAtra vedAntibhirabhyupagataM brahma prAhyam tA. Ti. advaitavicArasyApi / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 nyAyavinizcayavivaraNe [971 tvena vizeSAbhAvAditi nirUpitatvAt / vizeSe vA tadvat bAhyavikalpasyApi svapnavikalpAttadupapattau nArthakriyAkAraviSayatvaM tasya na syAt / na vicAravikalpairapyadvaitAdergrahaNaM yenAyaM doSaH / na caitAvatA vaiphalyameva teSAm ; samAropavyavacchedena phalena phalavattvAt / tadevAha samAropavyavacchedaH sAdhyazcetsavikalpakaiH // 70 // iti / 5 subodhametat / atrottaramAha naiSApi" kalpanA sAmyAdoSANAmanivRttitaH / iti / eSApi anantarrApi kalpanA na / kuta etat ? sAmyAt pUrvanyAyasyAtrApi sadRzatvAt / tathA hi-yathA taiH "svAMzamAtrAvalambibhirna dvatAdeH paricchedastathA tabyavacchedo'pi / na hmapari jhAte tasmin tadgataviparItAropanivartanam / parijJAta eva marIcikAdau tadgatajalAdhAropanivartana10 syoplmbhaat| hetvantaramAha-doSANAm anuktAnAmapi uktAnAM sAmyAt ityanena gatatvAta anivRttito nivarttanAbhAvAt / tathA hi ko'yaM samAropasya vyavacchedo nAma ? "tattvajJApanamiti cet ; kiM "tasya tattvam ? atasmin "tagRhatvamiti cet ; na ; tasya tatsvasaMvedanAdeva parijJAnAt / tasya nirvika lpatvAttadaparijJAtameveti cet ; na ; ajJAtArthaviSayatayA vikalpAnAM pramANyaprasaGgAt / 15 te'pi tatra samAropameva vyavacchindanti na "tattvaM pratipadyanta iti cet ; na; tatrApi 'ko'yam' ityAdyanubandhAdavyavasthApattezca / tanna tattvajJApanaM tbyvcchedH| tannAza iti cet ; kastadanAze doSaH ? tattvajJAnapratibandha iti cet ; kuta "etat? tasya vibhramatvAditi cet ; na ; svatastatparijJAne tdnupptt| na hi guDe viSajJAnaM vibhramarUpatayA pratipannameva guDatattvaparijJAnaM "pratibandhuma (barddha) rhati / svatastatparijJAnamapari20 jJAnameva nirvikalpatvAditi cet ; kathamidAnIM tasya tattvajJAnapratibandhitvam anupadarzita "svarUpasya tadasambhavAdatiprasaGgAt / kathaM vA tannAzAya vikalpAnveSaNam ? ajJAte tasmin tadanupapatta / na ca "vikalpAttannAzaH "tasyA'hetukatvenAbhyupagamAt / tannAzo'pi na tbyvcchedH| ___ tadutpattipratibandha iti cet ; kastadapratibandhe doSaH ? tattvajJAnapratibandha iti cet ; 1. na ; uktottaratvAt / kathaM vA sati samarthakAraNe "tatpratibandhaH kutazcit ? asamarthe tu na tadbAhyavi-A0, 20, 50, / -tvaM tasyAnyAnyavicA-A0, ba0, pa0 / 3 'na' iti nirarthaka bhAti / 4 vikalpAnAm / 5 naiSA vika-bhA0, ba0, pa0 / 6 -rAvikalpa A0, 10, p.| . sAMzamAtrAvasabibhirnava-mA0, b0,50|8 -maatrdhil-taa0|9 -tvAdityanuvRtti-A0 b0,50|10 "smaaroptv"taa0shi0|11 samAropasya / 12 tadrahaNami-A0,0, pa0 / 13 cettasya A0, b0,50|14 svasaMvedanasya / 15 samAropatvam / 16 smaaropnaashH| 10 eva tattasya aa.b.p.| 18 pratibandhamaha-A0.., p.| 19 svabhAvasya A0,0, 50 / 20 smaarope| 2. viklpsthaastnaa-maa0,0p0| 22 nAzasya / 23 tat tasmAt kAraNAt nAzo'pi / 24 -pi tadya-mA0, b..p0| 25 tatvajJAna pratibandhaH / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 12] 337 kiJcidvikalpaidaivasiddhatvAt 'ttprtibndhsy| kAraNasyaiva sAmarthya taiH pratirudhyata iti cet ; na ; asataH pratirodhAsambhavAt / svahetubalopanItatvena sata eveti cet ; na ; tasyApyutpattyavasthAyAM tadayogAt , anyathA tadutpattereva pratirodhaprasaGgAt / na cedamucitam , sati "samarthe kAraNe ttprtirodhsyaapynupptteH| tatrApi kAraNasyaiva sAmarthya' taiH pratirudhyata iti cet ;na; 'asataH' ityAdyanubandhAdavyavasthAnuSaGgAcca / pazcAttatpratirodha iti cet ; na; 5 tadA tasya svayameva nAzAt , vikalpAnAM mRtamAraNatvApatteH / samarthamapi kAraNaM vikalpAbhAve satyeva samAropamupajanayati na punastadbhAve tAdRzatvAttatsAmarthyasyeti cet ; naivam , nityasyApyaniSedhaprasaGgAt / tadapi hi satyeva sahakAriNi kAryakAri na tadabhAve tacchakterapi tAhazatvAt , sahakAriNA tadanupakArasyAnyatrApi samAnatvAt / tato naivaM "taistadutpatti. prtibndhH| syAnmatireSA bhavataH-vikalpasahAyaH samAropakSaNastaduttarakSaNamasamartha janayati so'pyasamarthataramasamarthatamaM ca so'pi, tatazca kAryAnutpattirityevaM prakAraH, "taistadutpattiprativandha iti ; sA'pi na jyAyasI ; yasmAttatkSaNasyaM samarthasyaivottarakSaNasya janane yadi zaktiH kathaM 'vikalpasAhAyye'pi "anyathA tajananam ?"athAsamarthasyaiva ; tathApi kiM vikalpaistata eva tadutpatteH ? kathaM vA tadanyakSaNasya vastutvam , sajAtIyamatanvatastadayogAt ? 15 vijAtIyatananAditi cet ; na ; azaktau tsyaapyyogaat| zaktAviti cet ; na ; sajAtIyasyApi tatprasaGgAt / azaktireva "tatreti cet ; na; zaktAzaktatayA "tadbhedApatteH / vijAtIyatanane zaktirevetaratrAzaktiriti cet ; na ; "itarasyApi viSayaH tanna prasaGgAt (itarasyApi tananaprasaGgAt) azaktiriti "zaktarevAbhidhAnAt / bhavatyapi zaktistanna tanotIti cet ; vijAtIyamapi na tanuyAt avizeSAt ityavastutvameva tasya / bhavatviti cet ; kathaM tasya kutazcidu- 20 tpattiH avastunastadayogAt vyomAravindavaditi ? taddhatorapyavastutvamajanakatvAt , evaM taddhetorapIti sarvasyApi tatprabandhasyAvastutvamApatitam / tataH samAropasyaivAbhAvAnna tabyavacchedenApi vikalpAnAM sAphalyamato vastuviSayatvenaiva tadupapattiH / / ____evaM vikalpAnAmarthakriyAkAraviSayatvavyavasthApanena bahirarthamavasthApya prakArAntare. NApi tamavasthApayannAha na hi jAtu viSajJAnaM maraNaM prati dhAvati // 71 // asaMzcedvahirItmA prasiddho'pratiSedhakaH / iti / 1 tattvajJAnapratibandhasya / / viklpaiH| 3 pratirodhAyogAt / 4 smrthkaa-aa0,b0.10|5 naiva tai-taa| 2 viklpaiH| 6 smaaroplkss-bhaa0,0,50|7 vikalpaiH / 8 samAropakSaNasya / 9 vikalpasAhAyyasyAnya-A0, ba.pa. asamarthakSaNa nanam / 11 athAsAmarthyasyai-A0,0,50 / 12 tata etddh-maa0,0,0| asa. mArthasamAropakSaNAdeva / 13-yatAnanA-bA0, ba0, pa0 / 14. sajAtIyotpattau / 15 samAropakSaNe bhedaH syAt / 11 sajAtIye'zaktiH / 17 sajAtIyasyApi / 18 zaktirevA-A0,0pa0 / 19 samAropakSaNasya / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 nyAyavinizcayavivaraNa [1173 na hi naiva jAtu kadAcidapi viSajJAnaM viSAkAraM vedanaM maraNaM prati dhAvati kAraNatvenopasarpati sarvasyApi tajjJAnavato maraNaprasaGgAt / na caivam , niyatasyaiva taddarzanAt / na rUpamAtraviSajJAnaM yenAyaM prasaGgaH kintu rasavizeSajJAnameva / na cedaM sarvasyAsti ; yasya tvasti tasya bhavatyeva maraNamiti cet ; kuto'syAstitvam ? tadvAsanAta iti cet ; na ; 5 tasyA api sarvatra bhAvAt / tatprabodhAditi cet ; na ; *tasyApi svarasato bhAve niyamA. yogAt / anyataH prabodhakAditi cet ; tadapi yadi vAsanAntaram , sa eva prasaGgaH, tasyApi sarvatra bhAvAt / tatprabodhasyApi tadantarApekSAyAm anavasthAdoSAt / tato na viSajJAnAnmaraNamiti sUktam-'na hi' ityaadi| ___ kadaitat ? ityAha-asan avidyamAnaH cet yadi bahirarthAtmA bahirarthasvabhAvo 10 viSAkhya iti zeSaH / sati tu bahirarthAtmani viSatadAsvAdanAderbhavati maraNamiti yAvat / tadayaM prayogaH-bahirartharUpameva viSaM tato mrnnsyaanythaanupptteH|| kutaH punarviSAnmaraNamiti parijJAnam ? na tAvadviSajJAnAt ; tasya "maraNe bhAvinyapravRttaH / na hi tadAnImavidyamAnaM tatra pravRttimadupapannam / nApi maraNajJAnAt ; tasyApi prAgasato viSaviSayatvAnupapatteH / na cobhayasamayavyApakamekajJAnaM sambhavati ; tasyApi svataH 15 pUrvasamayavyApinA rUpeNottarasamayavyApinaH tena ca pUrvasamayavyApinaH parijJAnAbhAve rUpadvayAdhiSThAnatayA duravagamatvAt / "anyatastadavagama iti cet ; na ; tatrApyekasamaye samayadvayavati ca pUrvavadoSAt / punastadanyaparikalpanAyAm anavasthAnAt / na ca viSamaraNayoraparijJAne "supari. bodhastadgato hetuphalabhAvaH, ityasiddhametat-'viSAnmaraNam' iti yadanyathAnupapattyA bahirarthaviSa. sAdhanamiti cet ; atrAha-prasiddhaH pramANanizcito bhirrthaatmaa| 'kIdRzaH' ityapekSAyAM 'maraNaM prati dhAvan' iti pratyayapariNAmena smbndhH| tatra hetuH-apratiSedhakaH na vidyate pratiSedhako yasyetyapratiSedhako yatastataH prasiddha iti / yadapratiSedhakaM tatprasiddhaM yathA parasya saMvidadvaitam , apratiSedhakazca bahirarthAtmA uktavizeSaNa iti / nanu yathA tasya na pratiSedhakaM tathA na sAdhakamapi tataH sAdhaka-bAdhakapramANAbhAvAtsandeha eva / na ca sandigdhasya prasiddhatvamiti cet ; atrAha sandehalakSaNAbhAvAnmohazcevyavasAyakRt // 72 // "bAdhakAsiddheH "spaSTAbhAtkathameSa vinizcayaH / iti / 1 -cidvi-A0,0pa0 / 2 viSarasajJAnam / 3 yasyAsti A0, ba0, pa0 / 4 vAsanAprabodhasya / 5 vAsanAntarApekSAyAm / 6 vijJAnA-A0, 50,50 / 7 iti tu zeSaH bhA0, ba0, 50 / 8 -ni vizeSa-A0, ba0pa0 / 9 saugataH prAha / 10-jJAnAna A0, ba0,0 "mrnnbhaa-aa0,0p0|12-mev jJAnam bhA0, ba0, 50 / 13 uttarasamayavyApinA rUpeNa / 14 anyajJAnAt 'viSAnmaraNam' iti jJAnam / 15 "upahAsavacanametat"-tA. tti.| 16 "paJcamaM laghu sarvatra' iti niymsyaabhaavaadevmpryogH| svAmimirapi devAgama. stone tathA prayuktam / avAcyataikAnte'pyuktiriti |"-taa. tti.| 17 spaSTAbhAvAt mA0,.,pa0 / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 339 173] sandehena lakSaNaM sandehalakSaNaM yathoktasya bahirarthAtmanaH tasyAbhAvAt , nizcaye. naiva tallakSaNasya bhAvAt prasiddha iti / viSarUpe hi 'bAhyArthe maraNaM prati dhAvati / sandeho nAsti lokasya nizcayasyaiva darzanAt // 838 // astvayaM nizcayaH kinnu pramANAnnaiSa sAdhakAt / / uktanItyA pramANasya tatrAbhAvanirUpaNAt // 839 // anAdivAsanollAsarUpAvyAmohataH param / IdRzo nizcayaH puMsAM nyAyAghAtakriyAkSamaH // 840 // tadAha-'mohazcedyavasAyakRt' iti / tatrottaram 'bAghakAsiddheH' iti / vakSyamANamatra 'katham' iti sambandhanIyam / bAdhakam uktaviSayasya pramANasya niSedhakam , tasyAsiddhaH 10 kAraNAt / katham ? na kathaJcit , moho vyavasAyakRt iti / pramANasya niSedhazcedviSatatkAryavedinaH / kutazcinnizvaMyastAdRk vyAmohAditi yuktimat / / 841 // na caivaM bAdhakasyaivAprasiddhernanu coditH| vicAro bAdhakazcet prAk kutastasyApi sambhavaH // 842 // vyAmohAccet kathaM tena taniSedhasya sAdhanam / nizcayAdapi tAdRkSAduktasiddhiprasaJjanAt // 843 // pratyakSAccenna tatraivaM parAmRSTerasambhavAt / vikalpAtmA parAmRSTi vikalpa hi yujyate // 844 // tadAha-spaSTAbhAt prtykssaat| katham ? na kazcit / eSa pUrvokto vicArAtmA nizcaya 20 iti| yadi ca viSapratyakSamevAtmano maraNe tatpratyakSameva vA viSe pravRttyabhAvaM parAmRzati tadbhAvameva kinna parAmRzati vizeSAbhAvAt / etadevAha 'viparyAso'pi kinneSTaH' [Atmani bhrAntyasiddhitaH] // 73 // iti / kathaM punaratadviSayasya tatparAmarzitvamiti cet ? kathamatadviSayatvam ? atatkA- 25 latvAditi cet ; na ; tatkAle'pi tasya kazcidanvayAt anyasyApi pratipatteH / vakSyati caitat'bhevajJAnAt' ityaadinaa| bhrAntireva tatpratipattiriti ceta ; na ; bAdhakAbhAvAt / na bhedajJAnaM bAdhakam ; tasyaivAtyantabhedaviSayasyApratibhAsanAt / kathazcidbhedaviSayasya tu na bAdhakatvam ; avirodhAt / yaadc| bAhye'rthe bhA0,40, pa0 / 2 tathAha mA0, b0,10|3-klpo hi mA0, ba0, pa0 / 4 maraNapratyakSameva / 5 "trhi"-taa0tti| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 nyAyavinizcayavivaraNe [177 tadevAha-'Atmani bhrAntyasiddhitaH' iti / jJAnAnAmanvaya AtmA tatra bhrAnterasidvito nirbAdhapratipattereva siddhito viparyAso'pi kinneSTa iti / avazyazcaitadevamabhyupagantavyam , anyathA tatra pravRtteriva tadabhAvasyApyaparAmarzaprasaGgAt / na yatadviSayaM tatrAtmanaH pravRttyabhAvaM parAmraSTumarhati / mA bhUdubhayathApi parAmarzaH tadupAyasyAnvayasyaiva duravabo5 dhatvAditi cet ; kasyedAnIM sukhAvabodhatvam , advayavedanasyaiva, "kharUpasya khato gateH" [pra0vA0 116] iti cet ; na ; tasyApi yathAkalpanamapratibhAsanAt / na hi yathA tat paraiH parikalpyate vyapagalitasakalakalpanAjAlakalmASa tathA tasya pratibhAsanamasti, grAhyAdibhedakalpanAkaluSIkRtavapuSa eva pratyavalokanAt / anyaiva tatkalpaneti cet ; na ; advaitakSateH, anyatvasyAnavalokanAcca / vibhramAttadanavalokanamiti cet ; kasya vibhramaH ? tatkalpanAyA 10 eveti cet ; yadi nAma tasyA vibhramaH kimadvaitasyAgataM yatastat yathAparikalpanameva AtmAnaM nopadarzayati ? unmatto yadi nAmaiko loSTaM pazyati hemavat / anunmatto'pi lokaH kiM tathA tatprativIkSate ? // 845 // yathAkalpanamastyeva svatastasyopadarzanam / balinA tadvikalpena chAdAnnizcIyate na cet ; // 846 // darzanAnirvivAdaM cet kA doSo nizcayAdRte / nirvivAdaM tatazcenna tadRSTaM vaH svataH katham ? // 847 // tadeva tena dRSTaM yat vivAdAyenamucyate / savivAdaM ca dRSTaM cetyetannAtiprasaJjanAt // 848 // tatkalpanAyAM na bhrAntiradvaitasyaiva tadyataH / nirbhedaM bhedavattvena svarUpaM pazyatIti cet // 849 // tannaivaM tatsvarUpasya svato dRSTevilopanAt / vibhramastattvavittizca tata ityatisAhasam // 850 // bheda eva bhramastasya cidAdau nAtmanIti cet / vibhrametararUpaM tadekaM saMvedanaM katham // 851 // tathaiva pratibhAsAJcedetadevAha saugataH advayaM dvayanirbhAsamAtmanyapyavabhAsate / iti / saMvedanaM khalu advayam abhinnam / kIdRzamapi ? dvayani samapi vibhrametaro. bhayAkAramapi / apizabdasya bhinnaprakramatvAt / tasya tAdRzatvaM kasmin ? Atmani 1-yaM hi pa-A0, b0,0| 2 durbodh-aa...| 3 advayavedanam / 4-kalakalmA -A., ba0, pa0 / 5 klpnaayaaH| 6 na cit bhaa.,b0,0|.drshnaat / 8 vivAdo'nena mu-p.| vivAdAnaivamu-A0, b0|9 khalvanvayaM A0,0, 50 / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1176 ] prathamaH pratyakSaprastAva 341 svarUpe / tAdRzamapi tadadvayaM kuta iti cet ? avabhAsate yata iti / na hi pratibhAsamAnamanyathAkalpanamarhati, atiprasaGgAdityevamaMkramAnekAnte pareNa nirUpite satyAha itaratra virodhaH ka eka eva svahetutaH // 7 // tathA cetsvaparAtmAnau sadasantau samaznute / iti / itaratra kramAnekAnte, kaH na kazcid virodhaH / kadAcidyadi samaznute samyak 5 buddhyantaraparihAreNAznute vyApnoti / kaH ? eka eva bodhAtmA na dvau / ko ? sadasanto san vartamAno viSaprAhI paryAyaH, asan anAgato maraNagrAhI tau / kIdRzau ? svaparAtmAnau svAtmAnau svasvabhAvau kathaJcittayostasmAdavyatirekAt , parAtmAnau ca kathaJcidviparyayAt / kutaH punaritthambhAva ityAha-svahetutaH svakAraNAditi / aparAparaparyAyavyApI bodhaH svahetutaH / tAdRzAdupajAto yanna virodhena duSyati / / 852 // tatropapattimAha-'tathA' iti / tena pratibhAsanaprakAreNeti / tathA hi yathaika eva bodhAtmA vibhramAvibhramAtmakaH / nirbAdhapratibhAsatvAdyugapatparikalpyate // 853 // krameNApi tathA kinna parAparavivartabhUH / bodhAtmaikaH prakalpyeta nirbhAsAdanupaplavAt // 854 // na vibhramaH saMvedanasya svabhAvaH tadvivekasyaiva tatsvabhAvatvAt / na caitAvatA tatra nirvivAda tadvivekasya "sato'pyAbodhimArgamanavabhAsanAt , saJcetanAdisvabhAvatayaiva tasya pratyavalokanAt / tanna vibhrametarAkAratayobhayAkAraM saMvedanaM yattadavaSTambhena kramAnekAntavyavasthApanamiti cet ? atrAha tatpratyakSaparokSAkSakSamamAtmasamAtmanoH // 7 // tathA hetusamudbhUtamekaM kinnopagamyate / iti / tat saMvedanam upagamyate saugataiH / kIdRzam ? pratyakSaH sadAdi parokSo vibhramavivekastayoH akSaNaM vyApanam akSaH taM kSamata iti kSamaM tadAtmakam / punarapi tadvizeSaNam AtmAnam sajAtIyAdvijAtIyAcca syati vyAvarttayati iti Atmasam , niraMzakSa. 25 NikarUpamiti / tasyopagamane kim ? ityAha-'ekam' ityAdi / 'tad' ityanuvartanIyam / tat saMvedanaM kinnopagamyate upagamyata eva / kIdRzam ? ekamabhinnam / kayoH ? mAtmanoH kramasvabhAvayoH / akramasvabhAvayoH ekasya pareNaivopagamAt / kutastattAdRzam ? -va prakra-A0, ba0, 50 / 2 tena pra-A0, ba0, 10 / 3 yatraika mA0, ba0, pa0 / vibhramavivekasyaiva / 5sto'pyvaadhi-aa.b.p.|6-te sau-A.ba.pa..-yoHkasya pre-baa0,00| 20 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 bhyAyavinizcayavivaraNe [976 ityAha-tathA tena tAdRzAtmanA hetoH khakAraNAt samudbhUtaM samutpannaM yata iti / idamatra tAtparyam anekAntabhayAjjJAnaM vibhramAvibhramAtmakam / muJcato'pyaparityAjyaM tatpratyakSatarAtmakam // 855 // viruddhadharmAdhyAse'pi kathaJcittadyathA matam / ekaM tadvatkrameNApi kimekaM nopagamyate ? // 856 // dRSTAntaH prAcya evAnyo' neti nAsmAkamAgrahaH / phalaM hi kenApyasmAkamupAyenAbhivAJchitam // 857 // yadi prAcyaH prasiddhaste tena naH sAdhyanizcayaH / parazcedbhavataH siddhastena naH sAdhyanizcayaH // 858 // na ca tadvitayatyAge nirvivAdaM matAntaram / yatra te bhavati prajJA'nekAntarbhayavarjitA // 859 // iti / vartamAnaparyAyAdabhede pUrvAparayoH ; tayorapi vartamAnatvameva tedabhedAt tatsvarUpavaviti tanmAtramevAvaziSyate, tasya cAnabhyupagamAt kathanna nairAtmyavAdaH ? kathaM vA tatpratyakSatve tayo. 15 rapi na pratyakSatvaM yatastatra pramANAntarapravRttiH phalavatI bhavet ? tathApi tatparokSatve na santAna bhedaH santAnAntarANAmapi tadanantarANAmeva tadvat parokSatvopapatteriti kathannaikAtmavAda iti cet ? atrAha sabaikatvaprasaGgAdiyoSo'pyeSa samo na kim // 76 // iti / sarveSAM pUrvAparaparyAyANAm ekatvaM vartamAnAdabhedastasya prasaH sa Adiryasya 20 nairAtmyavAdasantAnabhedAbhAvAdeH sa cAsau doSazca na kevalamanya eSa tvayocyamAnaH samaH ___sadRzo na kiM sama eva bhavet / 'saMvedane'pi' iti zeSaH / tathA hi abhramAccedaminnaH syAt bhramaH so'pyabhramo bhavet / bhramAbhAve kathaM sUktaM 'zAstraM mohanivartanam // 860 // bhramAdapyabhramAbhede bhrama evAvaziSyate / avibhramavyapohe ca kutaH kimavagamyatAm ? // 861 // adhyakSAdapi sattvAdeodyAkAracyavo yadi / abhinno'dhyakSa evAyamapi tattvAttadAtmavat // 862 // 1 eka pratyakSatarAtmakamiti / 2 -kAnte bhaya-A0, ba0, pa0 / 3 vartamAnA'bhedAt vartamAnasvarUpavat / . vartamAnamAtrameva / 5 vrtmaanprtyksstve| 6 puurvaapryoH| . prtyksstve'pi| 8 tadaryA-mA0, 0, 0 / 9 pUrvAparavat / 1. pr.vaa.17|| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1178] prathamaH pratyakSaprastAva adhyakSe tadviveke ca grAhyAkAragatiH katham / avibhAgo'pi buddhyAtmetyAdi' sUktaM yato bhavet / / 863 // parokSAttadvivekAcca sattvAderapyabhedinaH / parokSabhAva eva syAttatsvarUpavadAsA // 864 // tatazcaitanyagandhasyApyabhAvastasya cAzraye / tvamapUrvo'si cArvAkazcinmAtrasyApi lopanAt // 865 // nAyaM prasaGga ekAntAbhedasyAbhAvato yadi / ayameva paratrApi samAdhiH kinna mRSyate // 866 // kathaJcidevAbhedo'yaM pUrvAparavivarttayoH / vartamAnAdyato lokastathaiva paripazyati // 867 // lokadRSTimanAdRtya yadgatyantarakalpanam / tadvandhyAsutasaundaryakalpanaikodarodbhavam / / 868 // aprAptAnubhavAsvAdaM svabuddhiparikalpitam / mAnaM cetkvacidiSTe'rthe kinna kasyeha siddhyati ? // 869 // tasmAllokadRzA mAnaM tayA ca svaparaM jagat / sarva bhedetarAtmaivAsAGkaryeNa pratIyate / / 870 // tadevAha bhedAbhedavyavasthaivaM pratItA lokacakSuSaH / iti / subodham / tato yaduktam-'kuto viSAnmaraNamiti parijJAnam ? na tAvadviSajJAnAt ityAdi ; tatprativihitam ; viSajJAnasyaiva kathaJcinmaraNamAhitayA parivartanAt , tenaiva viSa-20 maraNayorhe tuphalamAvasyApi subodhatvAt / tataH sUktam-'bAhyameva viSaM tato maraNAnyathAnupapatteH' iti / ne kiJciccetanAtmakaM vastu yataH 'sambhavakramAbhyAmanekAntAtmano bahirbhAvahetuphalabhAvAdeH parijJAnam , tatparijJAnopAyAbhAvAt / vijJaptiH svasaMvedanAtmikA tadupAya iti cet ; na ; tasyA bahirivAntarapi vibhramatvAt / na hi vibhramAdvastuparijJAnam atiprasaGgAditi cet ; 25 etadevAzakya pariharanAha vijJaptirvitathAkArA yadi vastu na kizcana // 7 // bhAsate kevalaM no cetsiddhAntaviSamagrahaH / iti / 1pravA0 21354 / 2 bhedanaH mA0, b0,0| 3 tatazcedanyagandha-mA0, 20, pa.. -lasya bhAva-A., ba0, pa. 5 "sarvevibhramavAdI prAha"-tA.Ti. yogpth| vitti: khmaa0,0,p.| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 nyAyavinizcayavivaraNe [ 2279 vijJaptirbuddhiH vitatho'satya AkAraH pratibhAso yasyAM sA vitathAkArA / tataH kim ? vastu kAryakSamaM kiJcana cetanamacetanaM vA na bhAsate na pratibhAsate na samyagavagatimupasarpati, tasyA evAbhAvAt yadi cet; atrottaram - kevalaM pramANasahAyarahitaM vijJapti - vitathAkAreti tataJcAsiddham / 344 3 na hi pramANasambandhazUnyasyAstitvanirNayaH / buddheravibhramasyaiva vibhramasyopapadyate // 871 // " kedaitat ? kevalaM no cet na yadi siddhAnta eva viSamo duSpariharo grahaH siddhAntaviSamagrahaH, tadA tatkevalam yadA tu sa vidyate na tadA tadrahasyaiva " bhikSavo'hamapi ] ityAdestatra pramANatvAt / bhavatu tata eva nirNaya iti ceta ; 10 na ; tato'pi vibhramarUpAttadayogAt anyathA tAdRzAdeva pratisiddhAntAdapi tadviSayasya tatprasaGgAt / tadevAha - mAyopamaH" [ anAdinidhanaM tattvamalamekamalaM paraiH // 78 // samprItiparitApAdibhedAttatkiM dvayAtmakam / iti / tattvaM brahmarUpam, alaM samartha puruSArthAya " tarati zokamAtmavit" [chAndo0 15 7 1 3] ityAdinA tadvedanasya zokanirastara ( nistara ) NakAraNatayA zravaNAt / kIdRzam ? anAdinidhanam avidyamAnapUrvAparaparyavasAnam / " tadetat brahmApUrvamanaparamanantara matrAhyam" [dA0 2/5/19] iti vacanAt / ekam asahAyam "eka evAyamadvitIyaH " [ma0trA0 2 / 4] iti zruteH alaM paryAptaM paraiH bahirantazca bhedaiH / zrUyata eva kevalaM tAdRzaM tattvaM na kadAcidapi pratyavabhAsata iti cet; na; vibhramamAtre'pi samAnatvAt tatpratibhAsanasyApi nirUpitatvAt / 20 pratyuta pratibhAsata eva brahmatattvaM sakalabhedAnuyAyinaH pratibhAsamAtrasyopalambhAt, tasyaiva ca brahmatvena tadvAdibhirvyA varNanAt / kathaM tadadvitIyaM bhedasyApi pratibhAsanAt / sati tasmin dvayarUpatAyA evopapatteH ? tadAha - tat advayaM kim ? naiveM, kiM tarhi syAt ? dvayAtmakam ubhayarUpaM tattvaM bhavet / kutaH ? ityAha samprItiH sukhaM paritApo duHkhaM tAvAdI yeSAM bhayazokanIladhavalAdInAM teSAM samprItiparitApAdInAM bhedAt nAnAtvAt tasya advayatatve atya 25 ntamasambhavAditi bhAvaH / evaM pAtanikAyAM pratividhAnamAha grAhyagrAhakavadbhAntistatra kinnAnuSajyate // 79 // iti / tatra teSu samprItyAdiSu bhrAntirmidhyAvabhAsanaM kiM kasmAt nAnuSajyate na prasajyate 1 tadetat A0, ba0, pa0 / 2 duSparihAro A0, ba0, pa0 / 3 tagrahaNasyaiva A0, ba0, pa0 / 4 nirNayaprasaGgAt / 5 naivaM A0, ba0, pa0, sa0 / 6 advayatve A0, ba0, pa0 / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 345 prasajyata eveti / nidarzanamAha - grAhyagrAhakayoH nIlatadvadanayoH iva tadvaditi / heturatra 'bhedatvAt' ityavagamyate dRSTAnte tasyaiva bhrAntyanuSaJjanena vyAptiparijJAnAt / tadayaM prayogaHsamprItyAdiH bhrAntyanuSaGgI bhedatvAt grAhyAdivaditi / bhrAntyanuSaktikathanena samprItyAderbhedasya vastuto'sattvaM kathayan tasyAdvatapratyanIkatvaM pratiSedhati / na hi bhrAntyanupakkaM dvitvaM candrasyaikatvapratyanIkamupalabdhamitiM / 2 tadevamaGgIkRtya samprItyAdibhedaM tasya tatpratyanIkatvamapAkRtam / idAnIM sa evopAyAnnAstIti nivedayannAha - bhedo vA sammataH kena [ hetusAmye'pi bhedataH ] / iti / bhedaH samprItyAdernAnAtvam / 'vA' iti pakSAntarayotane, sammataH samyak pratipannaH / kena ? na kenacijjJAnena tato na tasyai tatpratyanIkatvam ajJAtasya vyomakusumavat tadayogAditi bhAvaH / 10 kathaM punaH keneti ? yAvatA pratyakSata eva sa~ parijJAyate samprItyAderbhedAdhiSThAnasyaiva taMtra parisphuTamavabhAsanAt / tato nAgamAdapyabhedapratipattiH, bhedapratyakSeNa virodhAt / bhrAntipratipattistu taMto bhavatyeva tadavirodhinyA eva tasyAstataH parijJAnAditi cet ; na ; pratyakSasya vidhimAtraviSayatvena bhedagocaratvAnupapatteH / "vyavacchedaniSTho hi bhedaH, vyavacchedazca na vidhi - 15 parasya pratyakSasya viSayaH ; tatkathaM tena bhedagrahaNam ? vyavaccheda paratvamapyastyeva pratyakSasya tadayamadoSa iti cet; na; yugapattadasambhavAt / na hi kiJcitkvacid vidadhadeva pratyakSaM tadeva tatra tadvyavacchettumarhati niSparyAyakamekatra vidhivyavacchedayorapratipatteH / paryAyeNa tasya tatparatvamiti cet ; vidhipUrvastarhi vyavacchedo vaktavyo vihitasyaiva 'ayamatra nAsti nAsAvayam' iti vyavacchedapratipatteH / uktaJca - 1 "labdharUpe kvacitkiJcittAdRgeva niSidhyate / vidhAnamantareNAto na niSedhasya sambhavaH ||" [ brahmasi0 22] iti / bhavatvevamiti cet; "na; ekavyApAratvena kramavattvAnupapatteH / pratyakSaM hi jJAnaM kSaNikam, vyApArau vidhivyavacchedau kramavantau bhavetAm kramavatorhi vyApArayoH pazcAttano na tadvyApAraH 5 , " syAt / api ca, janmaiva buddhervyApAro'rthAvagraharUpAyAH, sA cedarthavidhAnarUpodayA vidhirevAsyA 25 vyApAraH, na vyavacchedo yaugapadyaniSedhAt utpannAyAzcAnutpatteH / 20 1 eveti darza-A0, ba0, pa0 / 2 bhedasya / 3 advaitapratyanIkatvam / 4 bheda eva / 5 bhedasya / 6 advaitapratyanIkatvam / 7 bhedaH / 8 pratyakSe / 9 AgamAt / 10 vyavaccheda rUpo hi / 11 pratyakSeNa ! 12 yugapat / 13 pratyakSasya / 14 - pattiH A0, ba0, pa0 / 14 " na khalvekapramANajJAnavyApArI santo vidhivyavacchedau kramavantau yujyete, kSaNikatvAt kramavatorhi vyApArayoH pazcAttano na tavyApAraH syAt, vyavadhAnAt / api ca janmaiva buddhervyApArI arthAvagraharUpAyAH; sA cedarthavidhAnarUpodayA, vidhirevAsyA vyApAraH yaugapadyasya niSedhAt utpannAyAzca punaranutpatteH / " - brahmasi0 pR0 45 / ; ra Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe [ 1180 'api ca, sannihitAvalambanaM pratyakSaM nAsannihitamarthamavabhAsayitumarhati / na cAnavabhAsamAnaM vyavacchettuM paryApnoti / anavabhAse hi tatra vyavacchedye vyavacchedamAtraM syAt, na vyavacchedaH kasyacit / tasmAnnAvabhA (nnAnavabhA) samAne viSaye anyavyavacchedaH, anyasya ghaTAderasannihitatvena tajjJAne'navabhAsanAt / jJAnAntare'vabhAsanAdvyavaccheda iti cet; na; 5 svayaM vyavacchedakRtA tadrUpAsaMsparze 'asyAyaM vyavacchedaH" iti pratipattyasambhavAt / idamapyuktam"kramaH saGgacchate yuktyA naikavijJAnakarmaNoH / [na] sannihitajaM tacca tadanyAsaGgi jAyate ||" [ brahmasi0 2 | 3] iti / 346 nanu idameva darzanasyAnyavyavacchedakAritvaM yanniyataviSayatvam / taddhi yathA nIlaM tadAkAraniyamAd vidhatte tathA tadanyanna bhavatIti vyavacchinatyapi, anyathA niyatanIlavidhAnA10 nupapatteH / tadvidhAnAdanyasya ca anyavyavacchedasyAbhAvAt / ' idamasti idamatra nAsti ' iti tu vidhivyavacchedavyavahAraH darzanabalabhAvikalpavikalpita eveti cet ; na ; nIladarzanAt pItAdivat rasAderapi vyavacchedaprasaGgAt tatpratiniyamasyAvizeSAt / bhavatyeva tadrUpatayA tasyApi vyavacchedaH, taddezAditayaiva anabhyupagamAditi cet; na; pItAdAvapyevaM prasaGgAt, pItAdestaddezAditve bhavatyupalambho nIlavattulyopalambhayogyatvAt / na copa15 labdhiH, tatastaddezAditayA pItasya vyavacchedaH, rasAdestu na tadyogyatvam ato na " tathA "tavyabaccheda iti cet ; tAdrvyeNApi na bhavet, taddezAditvavadanupalabhyasyaiva tasya tadrUpatopapatteH / upalabhyasyAnupalabhyatvaM kathaM virodhAditi cet ? anyatastarhi virodhAd vyavacchedo na darzananiyamAt ? asati ca vyavacchede kuto virodha: ? itaretarAzrayo vA - virodhAt vyavacchedasya, tato'pi virodhasya vyavasthiteH / tasmAnnaikavidhiranyavacchedaH / "api ca, ekaniyamAdanyavyavacchede citrAdiSu nIlAdInAmekadarzanabhAjAM bhedo na siddhyet, ekajJAnasaMsargAt ekatra ca jJAnasyAniyamAt / idamapyuktam 20 "vidhAnameva naikasya vyavacchedo'nyagocaraH / mAsma bhUdavizeSeNa "mA na bhUdekadhIjuSAm ||" [ brahmasi0 2 / 4 ] iti / tanna vyavacchedavyApAraM pratyakSamiti na bhedaviSayam, tato na tenaikatvAmnAyasya virodhaH / 25 tadapyabhihitam "" 1 "api ca sannihitArthAlambanaM pratyakSaM nAsannihitamarthamavabhAsayitumarhati na cAnavabhAsamAnarUpaM vyavacchettuM paryApnoti;anavabhAsamAne hi tatra vyavacchedye vyavacchedamAtraM sthAt, na vyavacchedaH kasyacit ; sarvasyavA syAt / tasmAccAnavabhAsamAne vyavacchedye vyavacchedaH / na ca sannihitArthAvalambane pratyakSe'sannihitAvabhAso yuktaH - brahmasi0 pR045 | 2 tasmAnnAvabhAsane A0, ba0, pa0 / 3 - NoH sanni - A0, ba0, pa0 / 4 " na sannihitajaM tazca tadabhyAmaziM jAyate / " - brahmasi0 / 5 nIlaM pItAdikaM na bhavati / 6 - tayAsyA-A0, ba0, pa0 / nIlarUpatayA / 7 rasAderapi / 8 nIladezatayaiva rasAdivyavacchedAnabhyupagamAt / 9 tulyopalambhayogyatvam / 10 nIler3azAditayA / 11 rasAdivyavacchedaH / 12 tulanA - brahmasi0 pR0 47 / 13 mA bhUdekadhiyAmiti bhA0, ba0, pa0 / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 1680 prathamaH pratyakSaprastAvA "AhurvidhAta pratyakSaM na niSedha vipazcitaH / naikatva Agamastena pratyakSeNa virudhyate // " [ brahmasi0 2 / 1 ] iti / tataH sthitam 'bhedo vA' ityAdi / ___ kadaitat ? ityAha-hetusAmye'pi' iti / hetUnAM pratyakSAdinyAyAnAM sAmyaM vidhimAtraviSayatvenAgamasAdRzyaM tasmin / 'api' iti sauSThave, kutazcAyaM niyamaH sukhAdiH 5 sukhAdireva na duHkhAdiH, so'pi sa eva na sukhAdiriti yatastasyAdvaitapratyanIkatvaM bhavet ? etenaiva svahetusAmarthyAdutpatteriti cet ; atrAha bhedtH| teSAmeva sukhAdInAM niyamazca niranvayaH / / 80 // iti / bhedataH bhedamAzritya yo'pi niyamaH parasparAmizraNAtmA / keSAm ? teSAm 10 anantaroktAnAM sukhAdInAm / sa kim ? niranvaya eva azakyasAdhana eva, bhinnaprakramatayA evakArasyAtra sambandhAt / tathA hi-bhedo' nAma vyAvRttiH, sA cAnekAdhiSThAnA pratijJAyate prajJAyate ca / tathA ca tasyA' ekasyAH anekavRttervastusvabhAvatvena vastUnAmapi sukhAdInAM bhedo na syAt / naikasmAdabhinnamabhinnasvabhAvaM bhinnaM yujyate tadvadeva / "api ca, bhedo nAma parasparAnAtmA svabhAvavizeSaH / sa cedvastunaH svabhAvaH ; vastUnAmabhAvaprasaGgaH abhAvAtma-15 pratijJAnAt / prakArAntaram bhedazcedvastunaH svabhAvo naikaM kiJcana vastu syAt , bhedena ekatvasya virodhAt paramANurapi bhedAdanekAtmaka iti naikaH / tathA ca tatsaguJcayarUpo naiko'pyasyAtmA 'nAvakalpyeta tatraikatvAnekatvayoranupapatteH, tRtIyaprakArAsambhavAcca vastuno niHsvbhaavtaaprsnggH| "atha mA bhUdeSa doSa ityarthAntarameva vyAvRttirAzrIyate tathApi vyAvRtterasvarUpatvAt svarUpeNa bhAvA na vyAvRttAH syuH| syAnmatam- vastunyayaM vikalpaH tattvamanyatvaM veti nAvastuni / avastu cAyaM bhedo vikalpopanItatvAt mAyAtoyavat tatkathamatrAyaM vicAra iti ? tanna ; evamapi niHsvabhAvena vastUnAM vastuto bhedaabhaavaaptteH| kalpitastu tadbhedo na vAryata eva brahmavAdinApyanAdyavidyA. vilasitasya tadbhedasyAbhyanujJAnAt / tanna sukhAdInAM bhedato niyamaH, tasyaiva vicArAkSamatvenAsambhavAt / taduktam "na bhedo vastuno rUpaM tadabhAvaprasaGgataH / arUpeNa ca minnatvaM vastuno nAvakalpyate // " [brahmasi0 2 / 5] iti / 1 tulanA-brahmasi. pR. 47 / 2-te jJA-A0, ba0, 50 / 3 vyaavRttH| 4 tulanA-"bhedaH parasparAnAtmasvabhAvaH."-brahmasi. pR0 47 / 5 "aparaH prakAraH bhedazcedvastunaH svabhAvaH"-brahmasi. pR. 48 / 6 nAvakalpyate A0, b0| nAvakalpate pa0 / 7 brahmasi. pR0 178 brahmasi0 pR. 48 / 9 vastubhedA-A0, b0,50| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 10 myAyavinizcayavidharaNe [ 182 tanna vibhramaikAntavAdaH, tadvadAmnAyAt brhmvaadsyaapyvsthiteH|| bhavatu tarhi vijJAnavAda eva, tasya pratyakSabalAdevopapatteH, na brahmavAdo viparyayAditi cet ; atrAha pratyakSalakSaNaM jJAnaM mUJchitAdau kathaM tataH // iti / pratyakSaM nirvikalpamanubhavanaM tallakSaNaM pramANaM yasmin tat pratyakSalakSaNaM jJAnam / katham ? na kathazcit / kuta etat ? mUJchito mohAkrAnta Adiryasya 'suSuptAdeH tatra tatastallakSaNajJAnaprasaGgAt / nanu tatra tallakSaNaM pratyakSameva nAsti kathaM tatprasaGga iti cet ? kutastannAsti ? anupalambhAditi cet ; na ; anyatrApi samAnatvAt , akhaNDavedanasya jaaprdaadaavpyprtiptteH| api ca, mUchitAdau jJAnAbhAve prabodhasya kadAcitkatvenAhetutvAyogAt zarIropAdAnatvaprasaGgaH / tadAha ajJAnarUpahetustadahetutvaprasaGgataH // 82 // pravAha [ ekaH kinneSTastadabhAvAvibhAvanAt ] / iti / pravAhaH prabandho jJAnasya, 'jJAnam' ityasya vibhaktipariNAmena sambandhAt / kadA 15 bhavataH ? mUchitAdeva'm / 'mUJchitAdI' ityasyApi pazcamIpariNAmena yojanAt / kim , ajJAnam acetanaM rUpaM svabhAvo yasya zarIrasya sa eva hetuH kAraNaM yasya saH ajJAnarUpahetustatpravAhaH bhavati' iti shessH| kuta etat ? tasya tatpravAhasya ahetutvam akAraNakatvaM tasya prasaGgataH prasaJjanAt / tAtparyam gADhAmUrchAdyavasthAyAM jJAnasyAbhAvakalpane / tasya prabodhahetutvamasato na bhavettataH // 872 // zarIrameva tasyedaM kAraNaM parikalpyatAm / anyathA'hetutaiva syAd gatyantaraparikSayAt // 873 // anityatvamahatozca kathaM nAmopapattimat ? "nityaM sattvamasattvaM vA" ityAdeH svoktasya pIDanAt / / 874 // jAprajjJAnasya hetutvAd doSo naiSa bhavedyadi / ciranaSTasya hetutvaM kathaM tasyopakalpyatAm // 875 // svakAle tasya bhAvAccedAtmanaH kinna kalpyate ? nityaikavyApinastasyApyabhAvAprativedanAt // 876 // 1 suptAde-A0, ba0, 50 / 2 pra0 vA0 3 / 34 / 3 "gADhasuptasya vijJAna prabodhe pUrvavedanAt / jAyate vyavadhAnena kAleneti vinizcitam ||"-pr. vArtikAla. 149 / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 349 182] tadevAha ekaH kinneSTastadabhAvAvibhAvanAt / iti / ekaH dvitIyarahita AtmA iti yAvat / kim ? kasmAt / neSTaH ? iSTa eva prabodhahetuH / kuta etat ? tadabhAvasya ekAbhAvasya avibhAvanAda anizcayAt / / nanu yadyasau prAmArAmAderanya eva, kathamasti ? apratibhAsanAt / astitve'pi 5 prAmArAmAdiH kiM bhavati ? asanneveti cet ; na; pratibhAsanAt / pratibhAsavato'pyasattve tadAsmanyapi prasaGgAt / sanneveti cet ; na; advatatadAtmavAdavyApAdanAt / bhavatu prAmArAmAdirevAyamiti cet ; na; citrAkAraikajJAnAbhyupagamena bauddhadarzanasyaivaivaM pratiSThAnAt na brahmavAdasya, tatra nirAkArasyaivAtmanaH prasiddhaH / "asthUlamanavai( manaNu ) ahrasvamadIrghamalohitamasnehamacchAyamatado( mo )vAyuanAkAzam" [ bRhadA0 3 / 8 / 8 ] ityAdi vacanAt / 10 tatkathaM tadabhAvAvibhAvanaM tadabhAvasyaiva vibhAvanAditi cet ; na; jAgrajjJAne'pyevaM prasaGgAt / tadapi ca yadetat 'nIlamahaM vedmi' iti svaparavyavasAyAtmakaM jJAnaM na tato bhinnamasti aprativedanAt / astitve'pi prakRtaM kiM bhaviSyati ? asadeveti cet ; na; prasiddhasyAsattve anyatrA. pyanAzvAsAt / sadeveti cet ; na; ubhayAprativedanAt / "manasoyugayavRtteH" [pra0 vA0 2 / 133 ] ityAdeniSiddhatvAt / bhavatu tadevaM taditi cet ; na; aprativedane tadevetyayogAt / 15 astyeva svatastasya prativedanamiti cet ; tatkinnAma pramANam ? apramANAttatprativedanAyogAt / pratyakSamiti cet ; na; tasya nirvikalpakatvAt / nirvikalpaM hi pratyakSaM tatkathaM tatsvabhAvazUnyasya vyavasAyasya syAt ? astyeva tasyApi tatsvabhAva iti cet ; na; 'vyavasAyazca nirvikalpazca' iti vyAghAtAt / nAyaM doSaH aikAntikasya vyavasAyasyAnabhyupagamAditi cet, evamapi svato nirvikalpakasvabhAvasyaiva prativedanaM pratyakSaM na vyavasAyAtmanaH / punasta- 20 syApi nirvikalpasvabhAvakalpanAyAmanavasthAnam , 'vyavasAyazca nirvikalpazca' ityAderanubandhAt / tanna tatpratyakSam / nApyanumAnam aliGgajatvAt / nApi pramANAntaram anabhyupagamAt / tato na svatastatprativedanam / nApi parataH "tasyA nAnubhavo'paraH" [pra0 vA0 2 / 317] iti vyAghAtAt ,tadvadarthasyApi prativedanaprasaGgAcca / tato na jAyajjJAnaM nAma kiJcitpratividitamasti yasya prabodhahetutvakalpanam / apratividitasyApi tatkaeNlpane parabrahmaNa eva tadastu / 25 tataH sUktam 'eka' ityAdi / yadyeka AtmA kathaM pratizarIraM jIvabhedaH 'devadattajIvo yajJadattajIvaH' iti ? abhinnA eva khalvAtmanoM jIvAH / tadekatve ca teSAmapyekatvameva syAnna nAnAtvam , na caivam , nAnAtvasyaiva teSu darzanAditi cet ; na ; samyagetat ; upAdhikalpitebhyastebhyaH paramAtmano'nyatvAt / tadyathA-ghaTAkAzAdupAdhiparicchinnAt anyo'nupAdhiraparicchanna AkAza iti / tada. 30 -styet-aa0,0,50|2'niilmhN vedmi' iti jJAnam / 3 jAgrajjJAne'pi / 4 jAgrajjJAnameva / 5 nirvikalpakasvabhAva / 6 hetutvakalpane / 7 brahmaNaH / 8 -na tAnA-A0, ba0, pa0 / 9 jIvebhyaH / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 myAyavinizcayavivaraNe [1184 bhedavacanaM tu teSAmupAdhyuparame pRthagavasthAnAprativedanAt , tadvikAratvAcca / tasyaiva paramAtmanaH khalvete vikArA ya ime jIvA anye ca bhedaaH| taduktam-"yathAgnebalataH sarvA dizo visphuliGgA vipratiSTheran evameva etasmAdAtmanaH prANA yathAyatanaM vipratiSThante prANebhyo devA devebhyaH lokaH (kaaH)|" [kauSIta0 3 / 3] iti / tadevAha aviprakRSTadezAdiranapekSitasAdhanaH // 83 // dIpayet kinna santAnaH santAnAntaramaJjasA / iti / dIpayet dIpyamAnaM prakAzamAnaM kuryAt , kinna kuryAdeva / kim ? santAnAntaraM jIvAdilakSaNaM santAnabhedam / ko dIpayet ? santAnaH sam mohanyUnAdhikabhAvarahitastAno vistAro yasya saH paramAtmA, tasyaiva vRddhiparikSayarahitavistAramUrtikatayA brahmavidbhirabhyanujJAnAt / kathaM dIpayet ? aJjasA paramArthena / 'paramArthatvaM balavadavidyAbhiprAyavazAt vastutaH santAnAntarasyAparamArthatvAt / saH kIdRzaH ? aviprakRSTaH santAnAntareNa saha pratyAsanno dezAdiryasya sa tathoktaH / tadanena dezakAlAbhyAM pratyAsannatvAtprabodhAdau tasyaiva hetutvaM na jAprajjJAnAdeH viparyayAdityAvedayati / punastadvizeSaNam-anapekSitaM svotpattiM prati sAdhanaM nimittaM yena sa tathoktaH / tadanenApi tasya nityatvamAvedayati / anityatve anapekSitasAdha. natvAnupapatteH / prasiddhaM caitat brahmavidAm-"na tasya kazcijjanako na cAdhipaH" [zvetA0 6 / 9] ityAgamAt / tadetadasahamAnaH saugata Aha anyavedyavirodhAt [ kimacintyA yoginAM gatiH // 44 // iti / anye bhinnAH parasparataH paramAtmanazca jIvAdayaste ca te vedyAzca vedanaviSayAH teSAM virodhAt / 'na dIpayet' iti yojanam / idamanenAvedayati-pratividitAnAmeva teSAM sa dIpakaH parikalpayitavyo nAnyeSAM vyomakusumAdivat , vedyatA ca teSAmanupAyatvAdviruddheti / na viruddhA, teSAM svata eva vedyatvAditi cet ; na; vedanasya paramAtmadharmatvena teSvasambhavAt / "nAnyadasti draSTTa nAnyadasti zrota nAnyadasti manta nAnyadasti vijJAta" [bRhadA0 3 / 8 / 1] iti vacanAt / nAyaM doSaH, teSAmapiM tadavyatirekAttaddharmattvopapatteriti cet ;na ; tebhyastasya "vyatireke teSAmapi" tato" vyatirekasyaiva nyAya(yya)tvAt , "tasyobhayaniSThatayaiva pratyavalokanAt / prasiddhazca "tebhyastasya" vyatireko brahmavidAm , "paramezvarastu a. vidyAkalpitAcchArIrAtkattu bhokt vijJAnAtmAkhyAdanyaH, yathA mAyAvinazcamakhaDgadharAt sUtreNAkAzamadhirohataH sa eva mAyAvI paramArtharUpo bhUmiSTho'nyaH" [a0 bhA0 1 / 1 / 17] ityAdibhASyazravaNAt / tathaivAha mA0, ba0, 50 / 2. samo nyUnA-A0, ba0, 50 / 3 "asthUlamanaNvahrAsva..."bRhadA0 3 / 08 / 4-ktaH syAdanena A0, ba, p0| 5 jIvAnAm / 6 paramArthadha-A0, ba0, 50 / 7 jIvAnAmapi / 8 paramAtmA'vyatirekAt / 9 jIvebhyaH / 10 paramAtmanaH / 11jIvAnAmapi / 12 brahmaNaH / 13 vyatirekasya / 14 jIvebhyaH / 15 paramAtmanaH / tebhyastayati-A0, ba0, pa0 / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1984 prathamaH pratyakSaprastAva suvarNasya rucakAdivyatireke'pi rucakAdayastavyatiriktA eva tadvatparamAtmano jIvAdivyatireke'pi jIvAdayastadavyatiriktAH kinna bhavantIti cet ? kutaH punaH suvarNasya rucakAdivyatirekaH ? 'tadabhAve'pyavasthAntare bhAvAditi cet ; rucakAdInAmapi tarhi tadvyatirekaH, tadabhAve'pi dravyAntare bhAvAt / anya eva te rucakAdaya iti cet ; suvarNamapyavasthAntaragatamanyadeva kinna syAt ? pratyabhijJAnAditi cet ; na; 'amI va rucakAdayaH amI ca rucakAdayaH' iti tatrApi 5 'tatpravRtteravalokanAt / tAdRzyAttatpravartana naikatvAdityapi samAna svarNe'pi / nanu asti tAvad dravyAdavyatirekaH rucakAdInAm , tattu dravyaM svarNamanyadveti kimanena ? tadavyatirekamAtrAdevaM nidarzanAt paramAtmAvyatirekasya jIvAdiSUpakalpanAditi cet ; na; asti tAvatparyAyatAdAtmyaM suvarNasya, te ca paryAyA rucakAdayo'nye veti kimanena, tattAdAtsyAdeva nidarzanAjjIvAdavyatirekasya ca paramAtmanyupapAdanAt / ekaikaparyAyaparihAreNeva sakalaparyAyopasaMhAreNApi sambhavati survaNaM 10 tatkathaM tasya tanmAtreNApi tAdAtmyaM yadevamucyata iti cet ; na; ekaikadravyaparityAgeneve sakaladravyaparityAgenApi rucakAdInAM sambhavAd, anyathA apivacanAnupapatteH, kalpanAmAtrasyobhaya. trApi samAnatvAt / tanna vyatiriktAdeva suvarNAt svastikAdInAmavyatireko yatastavyatirekiNa evAtmano jIvAdInAmavyatirekAt tadvaccetanadharmatvaM teSUpapAdyata / tanna "teSAM tAttvika jJAnadharmatvam / kalpitameva bhavatviti ceta; kena tatkalpanam ? avidyAvilAseneta ceta; na; jIvAdibhedavyatirekiNastasyaivAbhAvAt / prAgbhavIyastadbhadai eva tadvilAsa iti cet ; na; tasyApi vastuto jJAnarUpatvAbhAvAt / kalpitameva tatrApi tadrUpatvaM prAgbhavIyena tadbhedena / na caivamanavasthAnaM doSaH, anAditvAt prabandhasyeti cet ; tadvattadajJAnarUpatvasyApyanAditvAt / na cAtadrUpAdeva kvacittadrUpakalpanam ; acetane ghaTAdiprabandhe'pi prasaGgAt / tannAvidyAvilAsena tatkalpanam / 20 ___ astu, paramAtmanaiva tatkalpanam ; tasya "tattvata eva jJAnarUpatvAt "satyaM jJAnamanantaM brahma" [taitti0 2 / 1 / 1] iti vacanAditi cet ; bhavatvevam ; tathApi kathaM kalpitasya tadrUpasya kvacitpratipattyaGgatvam ? kalpitasya pAvakasya pAvakAGgatvAdarzanAt / kalpito'pya hidaMzo bhavatyeva maraNAGgamiti cet ; na ; vastusatastadaMzakalpino jJAnasyaiva "tadaGgatvAt / taddezasya tadaGgatve atiprasaGgAt / bhavatvatrApi vastusataH paramAtmana eva "tatkalpanAkRtastatprati- 25 pattyaGgatvam , "tameva bhAntamanubhAti sarvaM tasyaiva bhAsA sarvamidaM vibhAti" [kttho05|15] iti vacanAditi cet ; kimidAnI jIveSu cetanatvakalpanena kalpite'pi tasmin puruSAdeva rucakAdyabhAve'pi / 2 suvarNavyatirekaH / 3 lauhaadau| 4 pratyabhijJAnapravRtteH / 5 sAdRzyAt / -dravyAdivyati-A0, 20, 50 / 7- darza-A0, 20, 50 / 8 paryAyamAtreNApi / 9 -genaiva smaa0,0|-genaapi s-p0|10 jIvAnAm / 11 avidyAvilAsasyaiva / 12 prAgbhAvIya-mA0, b0,50| jiivaadibhed| 13 tadrUpaM prArabhAvI-A0, ba0, pa0 / 14 tadvata eva A0, ba0, 50 / 15-syavA pAvakasya pAvakAGga-A0, ba0, 50 / 16 -tadaMza-A0,va0pa0 / 17 maraNAGgatvAt / 18-nAkutasta-A0, ba., p0|19 purussaa-aa.,.,.| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 nyAyavinizcayavivaraNe [1184 tatpratipatteH 'tatastatpratipattireva teSu tatkalpanamiti cet ; na ; ghaTAdAvapi prasaGgAt / evaJca cetana eva sarvabhedo nAcetana iti pratItiviruddhamApadyeta / puruSo'pi tAn pratipadyamAnaH pratipannaH, tadviparIto vA pratipadyeta ? tadviparIta eva, "tadvA etadakSaraM gAryadRSTaM draSTa azrutaM zrotR amataM mantu avijJAtaM vijnyaat"[bRhdaa03|8|11]iti vacanAditi cet ; kathamidAnIM 5 tasya sarvajJatvam, AtmAparijJAne tadanupapatteH / na cAsarvajJa evAsau "sarvajJa brahma jagatkAraNam" [a0 bhA0 1 / 1 / 10] iti bhASyAt / "sa vetti vizvam" [ zvetA0 3 / 19 ] ityAmnAyAcca / bhavatu pratipanna edeti cet ; sa bhUmA, alpo vA bhavet ? bhUmA cet ; tathApi kathaM tasya sarvajJatvaM svarUpAdanyasyAprativedanAt ? "yatra nAnyatpazyati nAnyacchRNoti nAnya10 dvijAnAti sa bhUmA" [chAndo0 7 / 24 / 1] iti vacanAt / tadavasthAyomanyadeva nAsti sarvasya bhUmanyanupravezAt / na cAsato'parijJAnAdasarvajJatvam, api tu sata eva savizeSAtpari. jJAnAt / na cedaM bhUmanyasti, sato bhUmnaH sarvAtmanA parijJAnAt / tataH svaparijJAnameva tasya sarvajJatvamiti cet ; kathaM tarhi tasya jagatkAraNatvaM tadanyasya jagata evAbhAvAt / sa eva jaga diti cet ; na; tasya tata evAnutpatteH / yadyasau san kimutpattyA ? yadyasan ; kuta utpatti15 riti ? kathaM vA tato jIvAderbhedasya pratipattiH tadAnImasatastato'pi tadanupapatteH / tanna bhUmA jagata utpatta: pratipatta'rvA nimittamupapannam / ____ bhavatvalpa eva sa iti cet ; tenApi yadi bhUmno'parijJAnaM kathaM sarvajJatvam ? parijJAne sa eva bhUmA "brahmavada brahmaiva bhavati" [munndd03|2|9] iti kathamalpatvam ? upAdhiparicchinnatayA parijJAnAditi cet ; na; tatparicchedasyAtadrUpatvAt / na ca atadrUpapari20 jJAnaM tatparijJAnam anyatra vibhramAt / vibhrame ca kathaM tasya brahmatvaM yato dvividhaM brahmakalpanaM zobheta?"apahatapApmatvAdibhirbrahmadhamairiti cet ; na; vibhramasyaiva pApmatvAt / nAyaM pApmA adu:khahetutvAditi cet ; na; asmadAdivibhramasyApyataddhetutvApatta / tathA cAsaGgatametat - "mRtyoHsa mRtyumAmoti ya iha nAneva pazyati" [kaTho0 4 / 10] iti / "brahmajJAnibhramasyaivApApmatvaM brahmajJAnajvalanopahatazaktikatvAnnetaravibhramasya viparyayAditi cet ; na; brahmajJAnI ca vibhramI 25 ceti vyAghAtAt / "atha tasyApi icchayA bhavatyeva vibhrama iti cet, na; icchAviSayasya vibhramAtprAgadarzanAt adRSTatadviSayasya cecchAnupapatta: / prAktadarzanabhAve ca necchAto vibhramaH vibhramAdeva tadbhAvAt / tathA ca anAdivibhramamalopahatasya kathaM tasyApahatapApmatvAdika" yato 1 puruSAt / 2 pratItiruddha-bhA0, ba0, 50 / 3 "agANipAdo javano gRhItA pazyatyacakSuH sa shRnnotykrnnH| sa vetti vizvaM na hi tasya vettA tamAhuramyaM puruSaM mahAntam ||"-taa. tti.| "savetti vedyam"zvetA / 4 yatu taa0| 5 bhUmAvasthAyAm / 6 brahmaNaH / 7 brahmazva A0, ba0, p.| 8 brahmasvarUtvAbhAvAt / 9 "dve brahmaNo veditavye zabdabrahma paraJca yt|"-maitraa06|22|10 "ahatarAmA hyeSa brhmlokH|"-chaando. / 11 vibhramaH / 12 vibhrasasyaivA-A0,0pa0 / 13 arthasyApi chaayaa-aa.,b0,50| 14 cecchAmA0, ba0, 50|15-kN na yato-A0, ba0, 50 / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH 353 brahmatvamalpasya / tattve'pi na tasya svavedane paravedanam, vibhramAbhAvAt "avijJAtaM vijJAta" [ bRhdaa03|8|11] iti vacanAcca / paratastasyAvijJAnAdavijJAtatvaM tenocyate svatastu vijJAta evAlpo'pIti cet ; na tarhi paravijJAnam " vijJAtaM dvaitaM vijJeyaM na vijAnAti" [ ] ityAdinA AtmajJasya paravijJAnapratiSedhAt / bhUmanyeva tenApi tatpratiSedho nAlpe tatrAtmajJAnavat parajJAnasyApi bhAvAditi cet ; na; "tasyApi bhUmAbhedAt, tatrApi taniSedhAt / 5 upAdhimattayA bheda eva tatastasyeti cet ; kathaM tahiM jJatvaM tAttvikasya jJAtrantarasyAnabhyupa. gamAt , kalpitena ca jJatvena brahmatvAnupapatta: ? tatastasyApyAtmajJatve na paravedanamiti na santyevaM jIvAH svataH , paratazcApratipatta / tanna teSAmekena dopanamiti sUktam- anyavedyavirodhAnna dIpayet' iti / tatrottaramAha-'kimacintyA yoginAM gatiH' iti / kimacintyA ? cintyaiva 10 gatiH pravRttiH yoginAM sambandhavatAm / tathA hi-pUrvottarajJAnAnAM kAryakAraNabhAvaH sampandhasteSAM satyeva bhede bhavati, bhedazca na teSAM kutazcicchakyaparijJAnaH, sarvajJAnAnAM svarUpamAtraniSThatvena pratiyoginyapravRtta / apratipanne ca pratiyogini 'ahaM kAraNamasya ahaM kAryamasya' iti vyavasthApayitumazakyam / tatkathaM brahmavajjArajjJAnasyApi kacitkAraNatvam ? mA bhUditi cet ; tatrAha 'AyAtam' [anyathA'dvaitamapi cetthamayuktimat ] / iti / jAyajjJAnaM prabodhasyAnupalabdhamapi kAraNaM bruvANasyaikaM dUSaNamuktam 'ekaH kinneSTaH' ityAdinA / dUSaNAntaramidAnI vaktavyam / tathA [ hi ] jAgrajjJAnaM prabodhAdutpanna yadi tasya janakam"; parasparAzrayaH- 'utpannenai tasya jananam , janitAccotpattiH' iti / anutpannaM cet ; na; sarvajananaprasaGgAt / tathA hi anarthajaM cedvijJAnamarthavit sarvavidbhavet / jJAnAntaraM vRthA prAptamiti yadvannipadyate / / 877 / / tathedamapi vaktavyaM jAgrajjJAnaM prabodhataH / ajAtaM tasya hetuzcetsarvahaMtuHprasajyate // 878 // hetvantaraM tataH prAptaM tvanmate'pi vRthehitam / ekahetupravAdazca brahmavAdaM prakalpayet / / 879 // pratyAsattyA sa tasyaiva heturnAnyasya cenmataH / tasyA" evArthaniyamo jJAnasyApyanumanyatAm / / 880 / / 1-jJAnatvaM-A0, ba0, 50 / 2 avijJAtamiti vacanena / 3 vijJAnadvaitaM-A0, ba0, 50 / 4 pare vi-bhA0, b0,50| 5 alpasthApi / 6 alpe'pi / 7 bhUmnaH alpasya / 8 prabodhasya / 9 "janaka tahiM"-tA. tti.| 1. jAgrajJAnena / 11 prabodhasya / 12 "arthavit tarhi"-tA. tti.| 13 "bhavet tathA ca"-tA. Ti0 / 14 ajJAtaM A0, ba0, 50 / 15 pratyAsatteH / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 nyAyavinizcayavivaraNe [185 tadevAha-'aviprakRSTa' ityAdinA / santAnaH jJAnAtmA santAnAntaram arthAkhyaM kiM na dIpayet kiM na prakAzayet ? katham ? aJjasA / kIdRzaH ? anpekssitsaadhnH| anapekSitam anAkAkSitaM sAdhanaM viSayakRtamupakAralakSaNaM yena sa tathoktaH / tedanapekSasya tatpradIpane'tiprasaGgaM pariharati- aviprakRSTaH pratyAsanno deza Adiryasya kAlAdeH sa 5 yasya saH aviprakRSTadezAdiH aviprakRSTatvaM ca dezAderyogyatayaiva na saMsargitayA vyavahitadezA derapi pradIpakatvAt / uktaM caitatpUrva 'yadA yatra' ityAdinA / tato nirAkulatayA bahirarthasiddheH kathaM vijJAnavAda iti bhAvaH / ___ nanu ca yogyatAvagamaH kAryadarzanAdeva, tacca kArya vyatiriktaviSayadarzanameva, tacca na, svarUpAdanyatra jJAnapravRtteranavalokanAt , nIlAderapi jJAnAnupraviSTasyaiva pratyavabhAsanAt , na bahi. 10 bhUtasyeti cet ; tadevAha-'anyavedyavirodhAt' iti / anyacca tajjJAnAt vyatirekAt vedyaJca tadviSayatvAt tasya virodhaat| tathA hi-yadi nIlAdiH saMvedanamananupraviSTaH kathaM tatsamAnAdhikaraNatayA parijJAnam 'nIlAdiH saMvedyate' iti, tadanupraviSTasyaiva tathA taddarzanAt nIlamutpalamitivat / anupraviSTazcet kathaM tadvAhyatvam anupravezavirodhAt ? taduktam "yadi saMvedyate nIlaM kathaM bAhyaM taducyate ? na cetsaMvedyate nIlaM kathaM bAhyaM taducyate ?" [pra0vArttikAla0 3|331]iti / tato 'anyavedyavirodhAnna santAnaH santAnAntaraM dIpayet' iti / tatro. ttaramAha-'kimacintyA yoginAM gatiH' iti / kiM kuto yoginAM parizuddhajJAnasampannAnAM buddhAnAM gatiH buddhiH acintyA avicArayitavyA ? sApyevaM vicArayitavyaiva / tathA hi-yadi sA svarUpAdanyatra na pravartate kathaM tayA teSAM yogitvam atiprasaGgAt / 20 pravartate ceta; kathamanyatrApi anyavedyavirodho yataH santAnaH santAnAntaraM na dIpayet ? dIpayet , tatkRtamupakAramapekSamANa eva upakAritvasyaiva grAhyalakSaNatvAditi cet ; na ; yogijJAnApekSayApi tasyaiva tallakSaNatvApatteH / tathA ca yaduktam "rUpAdezcatasazcaivamavizuddhadhiyAM prati / grAhyalakSaNacinteyamacintyA yoginAM gatiH // ' [pra0vA0 2 / 532] iti / tadaparyAlocitavacanaM bhavet / tadapekSayA'nyadeva grAhyalakSaNaM tattu nAsmadAdibhirityantayA zakyanirUpaNamato nocyate / asmadAdijJAnApekSameva tu tallakSaNaM zakyanirUpaNatvAducyate iti cet ; na ; anirUpitena tallakSaNenaM teSAM tajjJatve kaNAdAdInAmapi tata eva tatprasaGgAt / tathA ca kathaM tatparihAreNa tathAgatAnAmeva prAmANyaparikalpanamupapadyeta / tadupapAdayatA 1 tadapekSasya A0, 20, 50 / 2 -tvAdityukta-bhA0, ba0 |-vaadityyukt-p0 / 3 grAhyalakSaNena / 4 kaNAdAdiparihAreNa / 5 "pramANabhUtAya jagaddhitaiSiNe praNamya zAstre sugatAya tAyine / (pramANasamu. zloka 1)"-taa0tti| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185] prathamaH pratyakSaprastAvaH zakyanirUpaNameva tadapekSamapi tallakSaNamabhyupagantavyam / tadAha-'anya' ityAdi / anye ca te kaNAdAdayo vedinazca vizvasya teSAm 'avirodhAt avirodhaprasaGgAt / kimacintyA ? zakyacintaiva yoginAM buddhAnAM gatirbuddhiritthaMviSayavatIti / tacca tadapekSayA tallakSaNaM nirUpyamANaM na yogyatAyA aparam atastadevAramadAdijJAnApekSayApi bhavatIti vyarthaM tadutpattyAdikalpanam / atadutpannAdinA tatprakAzane'tiprasaGga iti cet ; na; 5 yogyatAniyamena prakAzaniyamasyAbhihitatvAt / tataH sUktam-'aviprakRSTa' ityAdi / yogina eva mA bhUvana na kAcitkSatiH saMvRtimAtreNa tadabhyupagamAditi cet ; atrAha AyAtamanyathAdvaitam [api cetthamayuktimat / ] iti / anyathA anyena 'jJAnamapi jJAnAntarasya na hetuH,nApi yogino vidyante' iti prakAreNa AyAtam upanatam advaitaM niraMzasaMvedanaikavyaktitattvam / tadapi saugatasyAbhimatameveti cet, 10 Aha-'api cetthamayuktimat' iti / 'ittham' ityanantaram 'apica' iti draSTavyam / itthmnenaadvaitprkaarenn| api ca na kevalam anyathaiva ayuktimat tattvaM saMvidadvaitasya brahmAdvaitava. danupapattimattayA pratipAditatvAt / tataH kvacit prajJAsthairyamanvicchatA na bahirarthaH pratikSeptavyaH tatpratikSepe tdnupptteH| ___ kathaM punarbahirarthasya vastusataH parijJAnam ? na pratibhAsAt ; tasyAsatyapi tasmin 15 viplavAvasthAyAM bhAvAt / tadvizeSAdityapi na yuktam ; abAdhitatvAdeH tadvizeSasya nirAkaraNAditi cet ; na ; tadvatsantAnAntarasyAparijJAnApatteH / pratyakSatastadaprativedanAt , talliasya ca vyAhArAderasatyapi tasmin viplavadazAyAM bhAvAt / tadAha vyAhArAdivini so viplutAkSe'pi bhAvataH // 45 // iti / vyAhAro vAgvyApAraH Adiryasya gamanAdeH kAyaparispandasya tasya vinirbhAsanaM 20 vyAhArAdivinirbhAsaH santAnAntaraM kinna dIpayet iti nakAravarjamadhikRtya sambandhanIyam / atra hetumAha-viplutAkSe'pi svApAdyupahatendriye'pi pratipattari tadvini sasya bhAvato vidyamAnatvAt , na vyabhicAriNo gamakatvamiti bhAvaH / paraH parihAramAha anAdhipatyazUnyaM tatpAramparyeNa cet [asat / iti / adhipatiH nimittaM santAnAntaraM vyAhArAdeH sa evAdhipatyaM tena zUnyaM Adhipatya- 25 zUnyam , na AdhipatyazUnyam anAdhipatyazunyam Adhipatya'sahitamiti yAvat / kiM taditi cet ? Aha-tat vyAhArAdikam / kathaM tattAdRzam ? ityAha-pAramparyeNa paramparatayA viplutAkSabhAvi vyAhArAdikaM yadyapi sAkSAdAdhipatyasahitaM na bhavati, paramparayA tu bhavatyeva / bhavirodhAt prs-taa.| 2 prjnyaasthairyaanupptteH| 3 arthe / 4 pratibhAsavizeSAt / 5-tstvedmaa0,0,50|6 santAnAntare / 7 naakaar-aa0,10,50|8-ty sannihita-A., 0, p.| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 nyAyavinizcayavivaraNe [1187 AdhipatyasahitAbyAhArAdita eva tadvyAhArAderutpannatvAt tatastasyApi paramparayA gamakatvAnna vyabhicAra iti parasya bhAvaH / cetzabdastameva dyotayati / tatrottaram-'asat' iti / asat aprazastam anAdhipatyetyAdi / hetumAha 'artheSvapi prasaGgazca' [ityahetumapare viduH] // 86 // iti / ca zabdo yasmAdarthe / yasmAt artheSvapi arthapratibhAseSvapi viSayazabdena viSayiprativedanAt , na kevalaM vyAhArAdiSu ityapizabdaH / prasaGgaH pAramparyeNArthasAhityasya / tayA cArthapratibhAsAnAmapi viplutAkSabhAvinAm arthapratyAyanopapatterna vyabhicAra iti zAstrakArasyAbhiprAyaH / tatazca yaduktam -'grAhyapratibhAsaH paramArthasadviSayo na bhavati tatpratibhAsa tvAt viplutAkSatatpratibhAsavat' [ ] iti ; tatprativihitam ; nidarzanasya 1. sAdhyasaikalyAt / tadevAha-ityahetupapare viduH' iti / iti evam anantarahetum ahetum agamakam apare arthavAdino vidurvijAnanti / ta ime 'indra jAla' ityAdayo 'viplutAkSa' ityAdereva vyAkhyAnazlokAH / kutaH punaH sato'pi grAhyAkArasya bahirarthatvam ? kutazca na syAt ? arthajJAnAdavyatirekAt , tasyApyanumAnAdavagamAt / taccedam-'yatra 'sahopalambhaniyamaH tatra bhedaH yathA candradvaye' 15 sahopalambhaniyamazca nIlatajjJAnayoH, iti / 'nIlasyaiva kevalasyAnubhavo na tajjJAnasya tasya 'parokSatvAt , tatkathaM tatra tanniyama iti cet ; na ; ananubhavaviSayAttataH santAnAntarajJAnA. divA'rthaparicchedAnupapatteH / jJAnAntarAnubhUtAttu tataH tatparicchittau anavasthAnasyAbhidhAnAt / tannAsiddho hetuH| nApi rUpAlokAbhyAM vyabhicArI ; tatra tadabhAvAt-nirAlokasyApi rUpa. syAJjanAdisaMskRtalocanenopalambhAt , nIrUpasyApyAlokasya gaganatale vilokanAt / tasmAnna 20. tanniyamo bhede sati gavAzvavadupapattimAn / tato bhavatyeva nIlatajjJAnayostasmAdabhedapratipattiriti cet ; atrAha sahopalambhaniyamAnnAbhedo nIlataddhiyoH / iti / tasya dhIstaddhIH, nIlaM ca taddhIzca nIlataddhiyo / tasyetyatra nIlasyetyapekSAyAmapravRttiH 1 "sakRtsaMvedyamAnasya niyamena dhiyA saha / viSayasya tato'nyatvaM kenAkAreNa siddhyati // viSayasya hi nIlAdedhiyA saha sakRdeva saMvedanam / dhiyA saha na pRthak / tataH saMvedanAdaparo viSaya iti tham ?"-pra0vArtikAla. pR. 91 / "yad yasmAdapRthak saMvedanameva tattasmAdabhinnaM yathA nIladhIH svasvabhAvAt / yathA vA taimirikajJAnapratibhAsI dvitIya uDupaH-candramAH / nIladhIvedanaJcedam iti pkssdhrmopsNhaarH| dharmyatra nIlAkArataddhiyo, tayo. rabhinnatvaM sAdhyadharmaH, yathoktaH sahopalambhaniyamo hetuH / IdRza evAcAryAMye prayoge hetvartho'bhipretaH "-tattvasaM. paM0 pR. 567 / 2 mImAMsakaH"-tA0Ti / 3 nIlajJAnasya / "uktaJca parokSaM jaiminenimiti, jJAte tvarthe. 'numAnAdavagacchati vuddhimiti c|"-taa. tti0| 5 parokSajJAnAt / / "yogAbhyupagatAt"-tA. tti.| 7 sahopalambhaniyamAbhAvAt / 8 sahopalambhaniyamAt / 9 "sa.pekSamasamartha bhavatIti" (pA. mahA. 21111) nyAyAt smaasaabhaavH|"-taa.tti.| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1587 ] prathamaH pratyakSaprastAva: 357 agamakatvAt , anapekSAyAM tu na nIladhiya eva pratipattiH, anyadhiyo'pi tataH sambhavAt / tathA ca na sahopalambhaniyamaH anyadhIvyapekSayA nIlasya tadaprativedanAditi cet ; na; prakaraNA. divazAt tacchabdasya nIlArthanirNaye bahirapekSAvirahAdgamakatvopapatteH vRttividhAnasyAvirodhAt / tayorabhedaH tAdAtmyaM bhedAbhAvo vA / kuta etat ? sahopalambhaniyamAt / asyArthaH pazcAdvivariSyate / dvicandrAdivaditi nidarzanamatra draSTavyam , zAstre pareNAbhidhAnAt / 5 tadidaM 'niSedhannAha-'na' iti / kuta etaditi cet ? pakSasya pratyakSabAdhanAt / pratyakSaM hi nIlaM tajjJAnAt nIlAJca tajjJAnam arthAntaratayA jaDetararUpatayA bhinnajAtIyatvena sakalaprekSAvatsAkSikatayA pratipadyamAnaM tadabhedapakSaM pratikSipatyeva, pAvakAnuSNapakSamiva dahanoSNapratyakSam / tanna tasya hetubalAtparipAlanam / "na tasya hetubhistrANamutpatanneva yo htH|" [ ] iti nyAyAt / 10 tadbhadapratyakSasya bhrAntatvAnna tena tasya pratikSepaH candrArkAdisthirapratyakSeNeva tadgatipakSasyeti cet ; na ; bAdhakAbhAvAt / anyatastadbAdhane tata eva tadabhedaparijJAnAbyarthastanniyamaH syAt / tanniyamAdeva tadvAdhanaM dezAntaraprApteriva sthirapratyakSasyeti cet ; bhavedevaM yadi tatprApteriva "tanniyamasyApyavinAbhAvanizcayaH sulabhaH syAt / na caivam , tadalAbhasya vakSyamANatvAt / tato na nIlataddhiyorabhedaH, tatpakSasya pratyakSeNa bAdhanAt / kathamidaM kArikAyAmanuktamabhidhIyata iti cet ? na ; sAmarthyaprApitasyAbhidhAne doSA. bhAvAt / pareNaiva hi nIlataddhiyoriti bhedaM nirdizatA, tatpratyakSamupasthApitaM tannirdezasya "tanmUlatvAt / "taccopasthApyamAnamabhedapratikSepakameva "tatpratyanIkaviSayatvAditi na kizcida. sAmaJjasyam , atazca na tayorabhedaH / ityAha viruddhAsiddhasandigdhavyatirekAnvayatvataH // 87 // iti / 20 vyatirekazcAnvayazca vyatirekAnvayau / anvayazabdasya ajAdyadantatayA" pUrvanipAtena bhavitavyaM tatkathamayaM nirdeza iti cet ? na ; dharmArthAdiSu darzanAta vyatirekazabdasyApi pUrvanipAtopapatta / sandigdhau saMzayitI vyatirekAnvayau" yasya sndigdhvytirekaanvyH| punarviruddhAdInAM dvandvaM kRtvA bhAvapratyayaH, tasya pratyekamabhisambandhazca karttavya iti / idamucyatena nIlataddhiyorabhedastAdAtmyaM sahopalambhaniyamAt / kutaH ? tasya vipakSa evaM bhAvena viruddhtvaat| 25 1 sahopalambhaniyamAprativedanAt / 2 "vakSyamANaprakAreNobhayorapi cetntvenaavishisstttvm"-taa0tti.| 3 bauddhena / "bhedazca bhraantvijnyaanaidRshyetendaavivaadvye|"-pr.vaa. 2 / 389 / 4 niSedhayannA-bA0, b0,50| 5 pakSasya / 6 dezAntaraprAptairiva / 7 shoplmbhniymsyaapi| 8 sssstthiidvivcnpryogenn| 9 tannidarzanasya mA0, ba0, 50 / SaSThIvibhavasyA bhedanirdezasya / 1. bhedapratyakSamalatvAt / 15bhedapratyakSam / 12 abheda / 13 "laghuSyajAyadarUpAjaya'mekam (zA. 2 / 1 / 119) itisUtroktaprakAreNa"-tA.Ti.14-yau ca yasya mA.... p0|15 "bheda ev"-taa.tti.| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayavivaraNe [187 'tathA hi 'tAdAtmye yogapadyaM na sahArtho nIlAdviyoH / yogapadhaM yato loke bhedAdhAraM pratItimat // 881 // yogapadye ca satyasmin bAlikAkucayoriva / / tayoH parasparaikatvaM kavibhiH kalpyatAM katham ? // 882 // tadbhedaniyato hetuniSedhatyeva te matam / tatkathaM viSamaznAsi saJjIvanadhiyA sthitaH // 883 // bhede gavAzvavanno cet sahaniyamastayoH / abhede'pi kathaM candratavairUpyavivekavat // 884 // 'candradRSTya va dRzyazcettadviveko'pi te mataH / tadvivekAnumAnasya kaimarthyakyena kalpanam / / 885 // tasyaiva nizcayArtha cettatkalpanamudIryate / candre 'pi nizcayAyaivaM mAnamanyatprakalpyatAm / / 886 // pratyakSAdeva nishcyshcndrshcettdbhedtH| tadviveko'pi tatprAptamanumAnaM punarvRthA / / 887 / / abhede'pi na cecandranizcaye tadvinizcayaH / tadRSTAvapi tadRSTineti siddhaM nidarzanam / / 888 // khasAmagryAstathotpatteH sahadRniyamo yadi / nIlatajjJAnayoreva nAbhede'pi tvaduktayoH // 889 / / bhede'pyeSa nayaH kasmAd bhavatA bhadra neSyate / saharaniyamastatra yattayorna gavAzvavat / / 890 // vyavasAyo'pi lokasya nIlatajjJAnayorayam / bheda evAsti bhedetyanaja (evAsti nAbhede tyaja) nirbandhavaizasam / / 891 / / tataH sthitaM sahopalambhaniyamasya viruddhatvAnna tato nIlatajjJAnayorabheda iti / api ca, evaM vikalpAvikalpayorapi manasorekatvaprasaGgaH sahopalambhaniyamAta / asti hi tatrApi taniyamaH "manaso yugapadvatteH" [pra0 vA0 2 / 133] iti vacanAt / aniyataiva taMtra 25 tulanA-"tatra bhadantazubhaguptastvAha-viruddho'yaM hetuH, yasmAt-sahazabdazca loke syAnnaivAnyena vinA kacit / viruddho'yaM tato heturyadyasti sahavedanam ||"-trvsN060 pR. 567 / aka.Ti. pR0 1435027 / 2'nIlataddhiyoH tAdAtmye sahArthaH yaugapadyana' itynvyH| 3 tat tasmAt / 4 nItaddhiyoH / 5 candra dRSTava mA0,0,50, 6 "pratyakSAdeva nizcaya iti sambandhanIyam'-tA.Ti .sidiniMda-mA0, 10,5018 nirvikalpakasavikalpakayoH / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 2187] 359 tavRttiH kevalasyaiva nirvikalpamya pratisaMhAre vikalpasya cendriyavyApAroparameM darzanAditi cet; na; tarhi nIlatajjJAnayorapi tanniyamaH 3 varlasyaiva tajjJAnasya viSayAntare nIlasyApi jJAnAntare darzanAt / tadanyadeva jJAnaM nIlaM ca, pUrvAparaikatve pramANAbhAvasya nivedanAt / tato yannIlasahitaM jJAnaM jJAnasahitazca nIlaM tadanyadevetyastyeva tatra tanniyama iti cet ; kathamevaM vikalpetarayorapyasahabhAvinoranyatvAta sahapratipannayostanniyamoM na bhavet ? tathA ca vastuvRttyaiva trdbhedvyvsthiteH|| kathamuktamidam "mUDhaH tayoraikyaM vyavasyati" // [pra0 vaa02|133] darzanAbhedataH spASTyaM vikalpe tattvato bhavet / "na"vikalpAnuviddhasya' ityAdi "tajjaDakalpitam / / 893 // "tadvadyamapi sAmAnya vastu satsyAtsvalakSmavat / "tadavastvabhidheyatvAt" iti tanmugdhabhASitam // 894 // viklpdhrmyorevmbhilaapyetraatmnoH| sahopalambhAdekatve vikalpo nAvakalpate // 895 // tathA hi-na "tasyAbhilApyaikasvabhAvasya svato vedanam; "tasyAnabhilApyasya tatrA sambhavAt, abhilApyasyAnabhilApyarUpAnupapatteH / abhilApyameva "tadapIti cet ; na tarhi 15 pratyakSam, "tasyAnabhilApyasyaivAbhyanujJAnAt / tRtIyaM tu pramANaM bhavet aliGgajatvenAnumAne'pyanantarbhAvAt / tatazca 'prameyadvaividhyAt' iti vyabhicArI heturbhavet , pramANadvaividhyAtikrameNApi bhAvAt / "nApyayamanabhilApyasvabhAva eva ; ""abhilApasaMsarga" [ nyAyabi0 pR0 13] ityaadenirvissytvaaptteH| abhilAnyAkAraviSayaM khalvetat kathaM tadabhAve nirviSayaM na bhavet ? "AropitatadAkAraviSayatvAnna doSa iti cet ; na ; AropakasyAbhAvAt / 20 vikalpa "eva hi AropakArI, tasya coktanyAyAdasambhave kutaH kvacitkasyacidAropaNamiti vikalpavikalaM sakalaM jagadbhavediti kathamanumAnaM yataH sahopalambhaniyamAdityasAdhanAGgatayA nigrahAdhikaraNaM na bhavet ? yadi punarvikalpAvikalpayorvikalpadharmayoH abhilApyetarAkArayorvA satyapi sahopalambhaniyame nAbhedaH ; kathaM tadA tasya gamakatvaM vyabhicArAt ? tadevAha-viruddhasvAt' iti / viruddhatvaM vipakSasvIkRtatvaM tasmAditi / 1 yugpbRttiH| 2 "sakalavikalpasaMhAre sugatAvasthAyAmityarthaH"-tA. tti.| "kevalasyeti atrApi sambandhanIyam"-sA.Ti."pihite kaaraagaare"-taa0tti0|5shoplmmniymH| kevalasya vi-bhA.., p0| 7 shoplmbhniymH| 8 tadabhede vyavasthite A0, ba0, pa0 / nirviklpsviklpyorbhedvyvsthiteH| 9 pra0vA. 183 / 10 "savikalpakasya viklpjnyaansyetyrthH"-taa-tti0|11 tjddjlpi-maa0,0p0| 12 vikalpajJAnavedyam / 13 tat sAmAnyamavastu / pr0vaa02|11|14 vikalpasya / 15svasaMvedanasya / 15-ruupkhaanupptteH-aa0,0,0| 17 svato veinamapi / 18 pratyakSasya / 19 "prameyadvaividhyAt pramANadvaividhyam"-tA. Ti0 / 20 vikalpaH / 21 "abhilApasaMsargayogyapratibhAsapratItiH kalpanAH"-nyAyavi0 / 22 kalpita-abhilApyAkAra / 23 eva vyvhaarop-maa0,0,0| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 nyAyavinizcayavivaraNe [2287 etena yatparasya matam - " na nIlatajjJAnayorekatvaM tanniyamena sAdhyate apitu ubhayorapi cetanatvenAviziSTatvam" [ ] iti ; tadapi pratyAkhyAtam / tathA hi 25 360 yathaiva tanayA'pi manasoravikalpatA / ekasyaiva vikalpatvaM parasyaiva na tUbhayoH // 896 // nIlatajjJAnayorevaM tajjJAnaM cenna nIlakam / bhinnaM tu tajjJAnamiti bhedo duruttaraH // 897 // acetanatvAtsaMvittenalaM cetanameva cet / anyatastarhi taccittvaM sAdhyaM tanniyamo vRthA // 898 // yathA cAvetanasyApi vittiH sambhavati sphuTam / tathA niveditaM pUrvaM tatkimatra prayasyate // 899 // kiJcedaM "nIlaM tajjJAnaJca yayostanniryamAdabhedasAdhanam ? niraMzaparamANurUpamiti cet ; na ; vakSyamANottaratvAt / yadeva prasiddhamiti cet; na; tasya nAnAvayavasAdhAraNasyAvayavisiddhibhayenAnabhyupagamAt / abhyupagame'pi na siddho hetu ; narttakIM pazyatastadviSayasya pareNa parijJAne'pi tajjJAnasyAparijJAnAt / tadviSayasyApi pareNa kathaM parijJAnamavagatam ? 15 romaharSAdestatkAryasya darzanAditi cet; na; tasya " tadekaviSayakAryatvasyAnupAyatvenAsiddheH, anumAnAcca tatsamAnasyaiva pareNa parijJAnaM zakyaparikalpanaM na tasyaiva tasya" sAmAnyaviSayatvAt / api ca, romaharSAdikAryadarzanAt svaparayorekaviSayatvavadekasukhAditvamapi bhavet, bhinnasukhAditve bhinnvissytvsyaapynivaarnnaat| dezabhedAt kathaM sukhAderekatvamiti cet ? na; eka ve taddezabhedasyaivAsambhavAt / tataH kathaM bhinnadezo romaharSAdiriti cet ? na ; avirodhAt / 20 anyathA ekasmAdvipayAdapi tadabhAvaprasaGgAt / romaharSAdibhedAcca sukhAderbhede grAhyasyApi saM kinna syAdavizeSAt ? tato yathA bhinnAdeva sukhAdeH svaparayoH romaharSAdiH tathA grAhyAdapIti na tadarzanAt svaviSayasya paravedyatvaM zakyavidhAnaM yato hetorasiddhatvamiti / taduktam 1 S 18 "anyena vedanaM caitatkuto'vasitamAtmanA / tatkAryadarzanAnnaitatkAryatvasyAprasiddhitaH // anumAnasya sAmAnyaviSayatvasya varNanAt / sa eva dRzyate'nyenetyetadeva na siddhyati // 1 sahopalambhaniyamena / 2 sahopalambhaniyame'pi / 3 parasya na tUma-A0, ba0, pa0 / 4 nIle cetanatvam / 5 sahopalambhaniyamaH / 6 prasajyate A0, ba0, pa0 / 7 nIlaJca jJAnaJca A0, ba0, pa0 / 8 sahopalambhaniyamAt / 9 vyavahAraprasiddham / 10 nartakIkSaNasya / 11 romaharSAdeH / 12 anumAnasya / 13 pratipatroH / 14 sva-parapratipatrorbhinnadezavartitvAt / 15 ekatraitaddeza- A0, ba0, pa0 / 16 abhinnadezAt sukhAdeH / 17 bhinnadezIya romaharSAdyabhAva / 18 bhedaH / 19 - tvamuktamiti A0, ba0, pa0 / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1187 ] prathamaH pratyakSaprastAva yathA ca romhrssaadikaarydRssttestdektaa| tathA sukhAderekatvaM tata eva prasiddhyati // anyadeva sukhaM tasya grAhyamapyanyadastu tat / dezabhedAtsukhAdInAmanyatvamiti cainmtiH|| ekatve dezabhedo'pi kathaM siddhyati tattvataH 1 / tata eva sukhAdanye romaharSAdayo na kim ? // anyatvAdromaharSAdeH sukhasya yadi bhinnatA / anyatve grAhyamapyanyaditi kasAna gRhyate ? // " [pra0vArtikAla0 3 / 321] iti cet ; asArametat ; evaM parArthAnumAnasya vyaaptteH| tatkhalu svadRSTArthaprakAzanam / svadRSTasya vAdipratipannasya trirUpaliGgasya pareNAparijJAne kathaM taM prati tatprakAzana- 10 marthavat , jAtyandhaM prati rUpaprakAzanavat ? tadayamanyatarAsiddhaH sahopalambhaniyamaH prakAzitasyApi pareNAparijJAnAt / tatsamAnasya parijJAnAdadoSa iti cet ; na ; svatastatparijJAne tatprakAzanavaiphalyAt / tatastatparijJAnamiti cet ; na ; aparijJAtasya prakAzanAsambhavAt / parijJAne'pi tadavasthaM tadva phalyam / vAdiparijJAtasyeti cet ; na ; dattottaratvAt , tatrApi pareNAparijJAnAt / punarapi tatsamAnasya tena parijJAnamiti cet ; na ; 'svataH' ityAderanu. 15 vRtteravyavasthApattezca / na ca tatraiva dharmiNyaparastanniyamo'sti tadaprativedanAt , aprativeditasya ca jJAnasvabhAvatvAnupapatteH / dhaya'ntare vidyata eveti cet ; tasyApyapratipannasya kathaM prakAzanam ? svayaM dRSTArthagrahaNavirodhAt / pratipannasyeti cet ; na ; dattottaratvAt / tatrApi tadaparasya tatsamAnasya tena parijJAnamiti cet ; na ; 'svataH' ityAderdoSAt / ekatra ca dharmiNi tanniyamabhedAbhAvAt / punarapi dharmyantare tadbhedakalpanAyAM sa eva prasaGgaH tasyApItyAdirravyavasthA ca / 20 taddharmigatastaniyamo vyavahArAdeka eva tatastasyaikatra prakAzanameva anyatrApi prakAzanamiti cet ; na ; ekatra parijJAnasyaivAnyatrApi parijJAnatvaprasaGgAt / tataH kim ? anyato'pi kim ? sAdhyapratipattiriti cet ? tato'pyekArthaparijJAnameva / tatastatparijJAnamaparijJAnameveti cet ; na ; tataH sAdhyapratipattarapi tdprtipttitvaaptteH| bhavatvevaM parasyaiva tatpratipattimato'bhAvAditi cet ; na ; tadabhAve'syApi vacanasya vaiyarthyAt / idamapi mA bhUditi ceta ; na ; 25 atrApyevaM prasaGgAt / punarevamabhidhAne anavAdoSAt / tato dUraprasAritasyApi zabdasya parArthatvaniyamAt kathaM tadabhAvaH ? sato'pi parasya pratyakSAdeva tatpratipattiH na prakAzitAliGgAditi cet ; kuta "etat ? parasya pratyakSaM nIlatajjJAnAbhedaviSayaM pratyakSatvAt asmatpratyakSa 1 viSayasya ekatA / 2 abhinna dezAt / 3 "tatra parArthAnumAna svadRSTArthaprakAzanamityAcAIyalakSaNam"pra.vA. m.4|1| 4 trirUpaliGgaprakAzanam / 5 aparasya sahopalambhaniyamasyAnupalambhAt / 6 -diranavasthA ca mA0, b0,50| -pratipatsito na bhA-A0, b0,50| 8-sthaando-maa0,050| 9 nIlatajjJA. naabhedprtipttiH| 10 eva tat A0, b0,0| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 myAyavinizcayavivaraNe [1987 vaditi cet ; kathamidaM dviSTakAmitvaM svaparayorekaviSayatvabhayAnna parArthAnumAnamiSyate, tadeva ca poSyate iti / tato duratikramameva paraviSayasya pareNa parijJAnaM 'tadarzanasya ca / dRzyate hi sAmagrIvazAt paradarzanasya pratipattirna tadviSayasya 'pazyannayamAste sa tu na jJAyate yaM pazyati' iti vyavahAradarzanAt / kathaM punadarzanasyaiva parijJAnaM na tadviSayasyeti cet ? na ; tatraiva tatsAmagryAH pratibandhAt / sAmaprItastadaparijJAne'pi tadanumitAdarzanAttatparijJAnaM "tasya dRzyazUnyasyAsambhavAt , bhrAntasyApi kezoNDukAdau satyeva dRzye bhAvAt kevalaM sa tatra mithyA, satyajJAne tu tathya iti vibhAga iti cet ; bhavatu nAmaivam , tathApi kastava paritoSa: ? tathApi shoplmbhniymsyaaprsiddhH| na hi sAmagrIto darzanasyaiva tato'pi viSayasyaiva pratipattau tanni yamaH / tato durAlApa evAyam anyena vedanaM caitat ityAdiH / asAdhAraNatve viSayasya 10 vacamaprabandhasyApyasya vaiyarthyAMpatteH, prakAzitasyApi pareNAparijJAnAt , aparijJAtasya ca pArA AnupapatteH / 'liGgavattatsamAnaparijJAnAdadoSa iti cet ; na ; tasyAtadvacanatvena satyapi tadoSe tannigrahAbhAvaprasaGgAt / tadvacanameveti cet ; na ; "tadaparijJAne tatprabhavatvAparijJAnAt / tatparijJAne tu kathamasAdhAraNatvaM viSayasya svaparapratipattiviSayasya "tattvAnupapatteH / tadayaM sAdhAraNatAM vacanasya pratipadyamAno nIlAdereva kinna pratipadyeta ? yatpunaratra codyam-"yadi ca sAdhAraNatvaM pratibhAti tvayA dRSTaM na veti kimiti praznaH 1 pramANAntarasaMvAdArthaH / yadi pratyakSAnna pratyeti vacanAdapi naiva pratyeSyati / "tadapi svapratibhAsameva sUcayati tvaM prati ( tvatprati ) bhAsitaM mama pratibhAti iti / "tenApi pRSTvaiva jJAtavyaM tata itaretarAzrayadoSaH / yacca pratyakSeNa na pratipannaM tatkathaM vacanAtpratyetavyam ? na hi pratyakSe'rthe paropadezo garIyAn" [pra0 vArtikAla0 3 / 331] 20 iti ; tadapi vyAkulacittatAmalaGkArakartu rAvedayati ; vacanasAdhAraNatve'pi prasaGgAt / tasyApi pratyakSataH pratibhAse kimityayaM praznaH tvayApi "zrutaM na veti ? kadAcidadarzanasyApi bhAvAt / tadadarzane kathaM tatsAdhAraNatvaM darzanApekSatvAttasyeti cet ; kathaM vacanasyApyazravaNe "tattvaM tasyApi zravaNApekSatvAt / zravaNayogyatayeti cet ; na; paratrApi darzanayogyatayA bhavet / darzanAbhAve saiva kathaM kAryAnumeyatvAttasyA" iti cet ; na; kadAciddarzanasyApi bhAvAt , itthameva vacane'pi tadvyava. ra sthApanopapatteH / tato na pratyakSapratipanna eva sAdhAraNAkAre pramANAntarasaMvAdArthaH" praznaH, kintu tasyaiva paradarzanaviziSTasya pratipattaye / tato na yuktamuktam-'yadi pratyakSAt' ityAdi tathA 'tenApi' ityaadypi| prsprprshnmaatraatttprtiptternbhyupgmaat| na ca pratyakSAdapratipannasyaiva paradarzanasya / 2 paradarzana eva / 3 sAmadhyanumitAt / 4 darzanaviSayaparijJAnam / 5darzanasya / darzanasya / 7 vissyH| shoplmbhniymH| 9 liGgavarAmAnena pari-A.,ba0, p0|10 vacanasya viSayapratipAdakaravAbhAvena / " viSayAparijJAne / 12 asAdhAraNatvAnupapattoH / 13 vacanamapi / 14 tathaiva pRmA0, ba0, p0|15 zrutaM tadeveti bhA0, ba0, 50 / 16 sAdhAraNatvasya / 10 tattvasyApi A0, ba0, p0| sAdhAraNatvam / 18 yogyatAyAH / 19-rasaMbhavAdathArthaH A0, ba0, p.| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1187 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 363 vacanAtpratipattiH, na ca tatra vacanasyAgarIyastvaM viziSTarUpapratipattyarthatayA tatvopapatteH / ata idamapyasaGgatam ; 'yazca' ityAdi / yaccedamanyat "pratyakSasya pramANatve vacanasya pramANatvaM (tA) | vacanasya pramANatve pratyakSasyetya sAdhvadaH || " [ pra0 vArtikAla 0 3 / 331]iti; tatra yuktaM 'pratyakSasya' ityAdi, sati pratyakSasaMvAde vacanaprAmANyasya lIlAgamyatvAt; 5 'vacanasya' ityAdikaM tu ayuktam ; tatsaMvAdanirapekSasyaiva pratyakSasya sA ( asA ) dhAraNAkAre prAmANyAt, tasya ca bhavato'pi prasiddhatvAt, anyathA vAgvyApAravaiyarthyApatteriti nivedanAt / tataH sthitaM viSayaviSayiNorekasya anyatarasyAparijJAne'pi parijJAnAdasiddhaH sahopalambhaniyamaH, tatazca na nIlataddhiyorabheda iti / syAdAkRtam-bhavatyayaM prasaGgo yadi yaugapadyaM sahazabdasyArthaH, na caivam, tasyaikArthatvAt / 10 dRzyate ca tasya tadarthatvam, yathA sahodara iti / tadayamartha:-saha ekasya upalambhaH, tasya niyama : - 'jJAnasyaiva nArthasya' ityavadhAraNaM tasmAditi; tanna; jJAnavannIlAderapyupalambhAt / tadeva jJAnamiti cet ; na ; tadanyasyaiva 'tasya 'aham' iti prativedanAt / ahamityapi nIlAva prativedyata iti cet; na; tasya pItAdAvabhAvaprasaGgAt / nIlavadanyedava tatra taditi '; tat ? 'paurvAparye pramANAbhAvAditi cet; na; anyatvasyApyaparijJAnaprasaGgAt / 15 na hi pUrvAparayorekenA'grahaNe 'pUrvasmAdidamanyat' iti suparijJAnam / kutazcitparijJAne vA tadekatvaparijJAnamapi syAdavizeSAt / tato na nIlAdyeva jJAnamityasiddha' ekopalambhaniyamaH / siddhasyApi kiM tasya sAdhyam ? nIlataddhiyorekatvamiti cet; na; taddarzanasyaiva " hetutvAt / tadekatvavyavahAra iti cet; kastarhi " tadvyavahAro nAma 1 tanizcayastadabhidhAnaJceti zvet ; na ; nizcayAbhidhAnaviSayasyaiva hetutvAt naikopalambhaniyamo hetuH / 20 pRthagupalambhAbhAva iti cet; kutastatpratipattiH ? pratyakSAditi cet; na; pratibandhAbhAvAt / tAdAtmyaM pratibandha iti cet; na; pratyakSasya tadvadabhAvatvApatteH, hetorvA pratyakSavat bhAvarUpatvopanipAtAt / tadutpattiriti cet; na; abhAvasya sakalazaktivikalatayA kAraNatvAnupapatteH / na cAkAraNasya pratipattiH, "nAkAraNaM viSayaH " [ 14 ityasya virodhAt / 1 25 nApyanumAnAttatparijJAnam ; pratyakSAbhAve tadanavatArAt liGgAbhAvAcca / taddhi liGga na bhAvarUpam ; tasya pratyakSavat tatrApratibandhAt / na cApratibandhasya liGgatvam ; tAdAtmyAdiliGgapratibandhakalpanAvaiphalyApatteH / nApyabhAvarUpam ; tatrApi 'kutastaspratipattiH ' 2 1 pratyakSasyetya saMvidaH " - pra0 vArtikA la0 / 2 sahazabdasya / * 3. ekArthatvam / 4 nIlAdyapi / 5 jJAnasya / 6 ahamiti prativedanasya / 7 ahamiti prativedanam / 8 ekasyaiva prativedanasya kramazaH nIlavat pItAdau sambhave / "punaH sa ( bhadantazubhaguptaH ) evAha-yadi sahazabda ekArthastadA heturasiddhaH..."-- tattvasa0paM0 pR0568 | aka0 Ti0 pR0 159 | 10 ekatvopalambhasyaiva hetutve asiddhatvamiti bhAvaH / 11 vyavahAA0, ba0, pa0 / 12 - svAt tatraiko A0, ba0, p0| 13 pRthagupalambhAbhAvavat / 14 draSTavyam - pR0298Ti010 / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1187 ityAdeH tAdAtmyAdiparyantasyopanipAtAt / punarabhAvarUpataliGga parikalpanAyAM cakrakadoSAdanavasthApattezca / tannAnumAnAdapi 'tatparijJAnamityajJAtAsiddhatvAdaheturevAyam / kathaM vAsyAnarthasya hetutvam, "artho hyarthaM gamayati" [ ] ityasya virodhAt / saMvRtyArtha evAyaM paramArthataH kRtakatvAderapyarthAbhAvAt / na hi niraMze paramArthataH kRtakatvama5 nityatvamityAdisAdhyasAdhanabhUtamarthadvayaM sambhavatIti cet; AstAM tAvadetat / tannAyamapi heturasirddhatvAt / yugapadupalambha evAstu heturiti cet; na; tasyApi vipakSeNAvirodhAt / avirodhe gavAvAdau kinna teMdupalambha iti cet ? abhede'pyekANumAtre kinna syAt ? svahetutastathAnutpatteriti cet; na; itaratrApi samAnatvAt, gavAzvAderapi tatastathAnutpatteH / tato yatra svahetu10 sAmarthyaM tatra bhavatyeva bhede'pi tadupalambha iti siddhaM sandigdhavyatirekatvam / tataH sUktamsandigdhavyatirekatvata iti tathA sandigdhAnvayatvata iti ca vyatirekasandehe anvayasandehasyApyAvazyakAt ( katvAt ) / ; yatpunardvicandrAdivaditi nidarzanam ; tadapi na zobhanam ; sAdhyavikalatvAt / na hi dvicandrAdestajjJAnAdabhedaH, sAkAravAdapratividhAnAt / parasparaM tadAkAradvayasyAbheda iti cet, 15 na; tatrApi yathApratibhAsaM bhedasyaiva bhAvAt / yathAtattvamabheda eva ekasyaiva candramaso dvirUpatayopalambhAditi cet; na; anyathAkhyAterapi pratividhAnAt / tata idaM kAraNadoSavazAdAkAradevAvabhAsamAnaM yathApratibhAsaM bhinnameveti siddha sAdhyavaikalyam, atazcAnudAharaNamiti / [ yat ] punaretat paramANumAtrameva nIlatajjJAnAdikaM tatra ca kalpita eva sAdhyasAdhanabhedaH paramArthato nityatvAdyanumAne'pi tadabhAvAt iti tadapi na sAdhIyaH; parikalpitAddhetosta svataH 20 sAdhyasiddherasambhavAt, anyathA tata eva bhedasyApi tAdRzaMsya siddhiprasaGgAt / tathA hiyayoH sahopalambhaniyamastayorbhedo yathA sugatetarayoH tatriyamazca nIlatajjJAnayoriti / sugatopalambhasamaye hi tadanyasyAnupalabdhAvabhAva eva syAt sugatasyAtyantikatvAt / "tiSThantyeva parAdhInAH " [ pra0vA0 1201 ] " ityAdivacanAt / na ca tadanyAbhAve " tasyApi sambhavaH, tasya jagaddhitaiSiNo jagadabhAve'nupapatteH, anyopalambhe ca sugatasyAnupalabdhau " tadvi25 kalaM jagadbhavet, saMsAripravAhasyApyaparyantatvAt / na cedaM pathyaM bhavatAm anumAnamudrAbhedApatteH, vyAptiparijJAnasya tadAyattatvAt " na ca sambandho vyApya sarvavidA grahItuM zakyaH " [ pra0 vArtikAla * 1/2 ] ityalaGkAravacanAt / sarvavidastajjJAne kathamitarasyAnumAnamiti cet ? idamapi bhavAneva praSTavyo ya evaM brUte / tadasti tayostanniyama iti na sAdhanavaikalya " 93 1 tatpratijJA-A0, ba0, pa0 / 2 pRthagupalambhAbhAvaH / 3 - tvAd yugapadupalambhavadupalambha pa0 / - svAd yugapadupalambhavat yugapadu-A0, ba0 / 4 bhedena / 5 yugapadupalambhaH / 6-masadivAva bhA-A0, ba0, pa0 / 7 nIlapItajJAMnA-A0, ba0, pa0 / 8 sAdhyasAdhanabhedAbhAvAt / 9 tAttvikasya 10 " akalpa kalpA sakhye yabhAvanAparivarddhitAH / tiSThantyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpA // " - abhisa0 pR0 134 / 11 sugatasyApi / 12 sugatazUnyam / 13 sugatetarayoH saholambhaniyamaH / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189] prathamaH pratyakSaprastAva 365 mudAharaNasya / nApi sAdhyavaikalyam abhede saMsAriNi sugatatvasya sugate ca saMsAritvasyAnabhimatasya prasaGgAt / saMsArItaravibhAga eva nAsti saMvidadvaitasyaiva tattvato bhAvAt tatkathaM tasyodAharaNatvamiti cet ? kathamidAnI tedabhedAnumAnaM tadvaite dharmihetUdAharaNavibhAgAbhAvAt , anumAnasya ca tanmUlatvAt / tadapi mA bhUditi cet ; na tarhi bhavAnasmAkaM prativAdI tada. numAnavAdina eva tattvAt , tena cAsyAtiprasaGgasya duSpariharatvAditi kathamato na bhedasiddhiH ? 5 tadayaM pratipakSamanapAkurvata eva kalpitAkhetoH sAdhyasiddhiM tAttvikImanvicchan kathamiva prajJAvantamAtmAnaM prekSAvadbhyaH prakaTIkuryAta, yadi kenApi niSThurahRdayena vipralabdho na bhavet / tadevAha sAdhyasAdhanasaGkalpastattvato na nirUpitaH / paramArthAvatArAya kutazcitparikalpitaH // 88 // anapAyIti vidvattAmAtmanyAzaMsamAnakaH / kenApi vipralabdho'yaM hA ! kaSTamakRpAlunA // 89 // iti / sAdhyaM nIlatajjJAnayorabhedaH sAdhanaM sahopalambhaniyamaH , tayoH saGkalpaH samarthana sa tattvataH "niraMzavastu samAzritya na nirUpitaH na sthApitaH, niraMzatve sAdhyAdidharmabhedasya, tasmiMzca niraMzatvasyAsambhavAditi bhAvaH / kIdRzastarhi sa ityAha-parikalpitaH 15 adhyAropitaH / kutaH parikalpitaH ? kutazcidvikalpabuddhibalAt / kimartham ? paramArthAvatArAya paramArthasya nIlatajjJAnAbhedasyAvatAraH pratipAdyacetasi pravezanaM tasmai iti / kutaH punaH parikalpitasya tadavatArArthatva(tvam ?) iti cet ? anapAyI avyabhicArI yata iti / na hyaparikalpitasyApi tadarthatvam avyabhicArAdanyataH tasya / parikalpite'pi bhAve kathaM tasyApi na tadarthatvamiti manyate / atra dUSaNam-iti evaM vidvattA prajJAbalazAlitAm Atmani 20 svarUpe AzaMsamAnakaH "nyAyamArgatulArUDhaM jagadekatra manmatiH" [ ] ityAdinA kutsitamAzaMsamAnaH ayaM prasiddho dharmakIrtiH kenApi diGnAgAdinA vipralabdho vazcitaH / kIdRzena ? akRpAlunA niSkRpeNa / sakRpasya paravaJcakatvAsambhavAt / kacakatvaJca tasyAsata eva tatsaGkalpasyopadezAt / kalpanayA sannevAsAviti cet ; na; tasyA" eva sAdhyasAdhanobhayadharmaparAmarzadvayAtmano nirNshvstuvaade'nupptteH| tasyA api kalpanayopapattA- 25 kvyvsthaaptteH| tato na tAttvikastatsaGkalpo nApi sAMvRta iti kathaM tadupadezI na vazcako nIlataddhiyorabhedAnumAnam / 2 prativAditvAt / 3 duSparihAra-A0, ba0, p.|4aadpi ca yadi-mA0, ba0, 50 / 5 niraMzaM vastu A0, b0,50|6 paramArthAvatArArthatvam / 7 avyabhicArasya / 8 "nyAyamArgatulAruDhaM jagadekatra yanmatiH / (hetu.bi. pR.1) ityanena arcaTena dharmakIrtistavanaM kRtam / anena jJAyate yat dharmakIrtinApi kasmizcidanthe 'nyAyamArgatulArUDham' ityAdibhireva svastavanaM kRtam / 9 saGkalpaH / 1. kalpanAyA eva / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 syAyavinizvayavivaraNe 25 366 ( 2180 diGnAgAdi:' ? kathaM vA tatprAmANyAdasantameva tamanapAyinaM pratipadyamAno na vipralabdho dharmakIrttiH ? kAlpanikasya ca tatsattvasya pratikSepAt / apratikSepe'pi kutastasya tadanapAyitvaM pratibandhasya tAtvikasyAbhAvAt, kalpitasya vipakSe'pyavizeSAt / tasmAdasantamasAdhyapratibandhaJca manapAyinaM pratipadyamAno vazcita evAyam atazca yadasya vidvattAzaMsanaM tadapi kutsitamiti / sAdhyasAdhanasaGkalpavastutattvaM na vezyayam / varNayatyapi tadvatvaM mUDhatvaM kimataH param // 900 // zAstrakAraH punaratra viSAdamAvedayannAtmani kAruNikatvaM pradarzayati - 'hA kaSTam' iti - avidyollAsamutpazyan diGnAgAdau suduHkhadam / hA kaSTamiti devo'yaM kRpAlutvAdviSIdati // 909 // tasmAnna kalpitasya tanniyamasya samyahetutvaM yato nIlatajjJAnayorabhedaH siddhya et / kaH punarayaM nIlAdirnAma yasya tajjJAnabhedino bahirarthatvaM parikalpyeta ? paramANusandoha iti cet; na; tatra ch|yaavrnnaaderrthpryojnsyaasmbhvaat / na hi paramANavaH chAyAvidhAyino viralaparimaNDalAtmanAM chatrAdirUpatAnupapatteH / ata eva na patato jalAderAdhAra15 kAriNaH / kathaM vA tatraikAkarSaNe niyamamenAnyAkarSaNaM bhede tadanupalambhAt / nAyaM doSo yogyatAvizeSAt / dRzyate hi bhede'pi tadvizeSAdayaskAntAkarSaNe lohAkarSaNaM tadvatparamANuSvapi bhavet / nApi tatra chAyAvaraNAderapyasambhavaH; yogyatAvalAdeva tasyApyupapatteH, dRzyate hi tadbalAd bahuchadrANAmapi capakAdInAM patadambhaH pratibandhitvamiti cet; syAdetadevam ; yadi paramANavaH pratIyeran, na caivam ekaikazaH samudAyena vA tatpratipatteraprativedanAt / na cApratipanneSu 20 dRSTAntamAtrAd idantvam anidantvaM vA zakyavyavasthApanam atiprasaGgAt / tanna tatsandoho nIlAdiH / tadArabdho'vayavIti cet; na; paramANUnAM nirapekSatayA tadArambhakatve pRthagdazAyAmapi prasaGgAt / saMyogasavyepakSANAM tattve saMyogo yadyekadezena avyavasthApattiH / tadAha , " tatra digbhAgabhedena SaDaMzAH paramANavaH / iti / tatra tasmin saMyoge diza eva bhAgA digbhAgAH tairbhedastena SaDaMzAH SaDavayavAH paramANavo bhaveyuriti zeSaH / tathA hi- pArzvadigbhAgeSu cartuSu uparyadhastAcca vyavasthitaiH paramANubhirabhisambadhyamAnasya madhyaparamANoravazyambhAvinaH SaDekadezAH tadabhAve pratyekaM tatsambandhAnupapatteH / tathA ca suvyavasthitaM nityatvam, sAvayavatve vinAzasyAvazyambhAvAt / kathaM vA paramANutvam, sAvayavasya kAryadravyavat sthUlatvAt ? tadavayavAnAM tadvyatirekAditi cet; 1- dikaH ka-A0, ba0, pa0 / 2 -sya ca pra- bhA0, ba0, pa0 / 3 tadanupAyatvaM A0, ba0, pa0 / 4 sahopalambhaniyamasya / 5 yogyatAvizeSAt / 6 paramANusamudAyaH / 7 " paTkena yugapadyogAt paramANoH paDa. zatA / SaNNAM samAnadezatvAt piNDaH syAdaNumAtrakaH // " - vijJapti0 vi0 pu0 7 / catuHza0 pR0 48 / tasvasaM0 pR0 203 / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191] prathamaH pratyakSaprastAva 367 kathamevaM 'taistasya sAvayavatvam ? sambandhAditi cet ; na; 'tairapi digbhAgabhedibhirabhisambaddhyamAnasya tasya punaH paDaMzatApatteH / punaH tadaMzAnAM tadvyatirekaparikalpanAyAmanavasthAnaM prAcyadoSAnativRtteH / na cAparyavaisAyinastadaMzAH pratItivipayAH / tannaikadezena teSAM saMyogaH / sarvAtmaneti cet ; Aha no cetpiNDo'NumAtraH syAt [na ca te buddhigocarAH] // 90 // iti / 5 no cet na yadi SaDaMzAH paramANava ekadezena saMyogasyAbhAvAt sarvAtmanaiva tada. bhyugamAta, tathA ca piNDaH paramANupracayaH aNureva aNumAtraH syAt bhvet| digbhAgabhedinAM hi paramANUnAM sarvAtmanA madhyaparamANunA sambandhe tadanupravezasyAvazyambhAvAt / sa evaiko'vaziSyata iti manyate / tathA ca na kArya tasyaikadravyasyAsambhavAt , "[a] dravyamanekadravyaM ca dravyam"[ ] ityabhyupagamAt / __bhavatu vA kathamapi saMyogaH, sa tu kathamapratipannAnAm ; atiprasaGgAt , apratipannAzca paramANavaH pratyakSatastadapratibhAsanAt / tadAha-na ca te buddhigocarAH iti / na ca naiva te paramANavo vuddheH adhyakSasaMvido gocarA viSayAH sthUlasyaiva stambhA. destatra pratibhAsanAt / tathApi tatkalpanAyAm avyavasthApatteH / anumAnAttarhi tatpratipattiH; taccedam-vivAdApannaM tadvyaNukaM svato'lpaparimANAvaryavArabdhaM kAryatvAt paTAdivat / ye ca 15 tato'lpaparimANAH te paramANava iti cet ; na paTAdereva "parakalpitasyAbhAvAt , nidarzanatvAnupatteH / abhAvazca tasya parisphuTamanavabhAsanAt / tadAha na caikam [ekarAgAdau smraagaadidosstH|] iti / na ca naiva ekam akhaNDam avayavaniSkrAntaM 'paTAdi iti / 'kutaH' iti prazne 'na ca te' ityAdi / na ca tadbuddhigocara iti vacanapariNAmena hetupadamabhidhAtavyam / 20 hetvantaramAha-ekarAgAdau samarAgAdidoSataH iti / rAga Adiryasya calanAvaraNAdeH sa tathoktaH ekasya pradezasya rAgAdirekarAgAdistasmin samaH sAdhA. raNaH pradezAntarasya rAgAdiH sa eva doSastasmAttata iti / ekatve hi zarIrAdeH kvacidrAgAdau sarvatra tena bhavitavyaM rAgAdimataH pradezAttadaparasyAnantaratvAt / na hi pRthagbhUtAvayavaiH paramANoH / 2 svAvayavaiH / 3 anantAH / 4 sambaddhastattadano-mA0, ba0, p.| 5-vizeSataH ti A0, ba0, p0| 6 kAryasya / 7 "tathA adravyaM dravyamaneva dravyaM ca dravyamiti vacanavyAghAtaH / tathA hi na vidyate janyaM janakaM ca dravyamityadravyam / paramANUnAM janakaM nAstyAkAzAdInAM jamyaM mApi banakamityadravyam , nityadravyamiti yaavt| anekadravyaM vanekadravyaM janakamasyetyanena svarUpeNa dvividhamevaM dravyamadravyaM nityamaneka. dravyajanyaM kAryamiti / ekadravyasya ca kAryadravyasyAbhyupagame vyAhatametad bhavatIti |"-prsh. yo. pR. 231 / 8-naMdya-A0, ba0, pa0 / "tathA kAryAdalpaparimANaM samavAyikAraNam / tasyApyanyadalpaparimANamityAcaM kArya niratizayANuparimANairArabdhamiti jJAyate |"-prsh0 vyo. pR. 224 / "kAryaparimANApekSayA tadavayavaparimANasya loke'lpIyastvapratIteH yazca tasyAvayavaH sa paramANurbhaviSyati |"-prsh. kanda* pR. 31 / 9-vayavakAraNArabdha bhaa0,0,50|10 varaparika-mA0, ba0, 50 / 11 ghaTAditi bhA0, ba0, pa0 / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 [ 191 nyAyavinizcayavivaraNe 'niSparyAyaM tatraiva rAgAdistadabhAvazvopapanno virodhAt / tataH pANyAdau rAge calane cAvaraNe ca pradezAntare'pi tatpratipattiH syAt , na caivam , tatra tadabhAvasyaiva parijJAnAt / pradezAntara. vadvA pANyAdAvapi na tatpratItiH syAt tataH tasyaikAntenAbhedAt / na caivam , pANyAdau tadbhAvasya pradezAntare ca tadabhAvasya nirvivAdaM pratipatteH / bhinna eva parasparaM pradezAH pradezyeva 5 tu tadgato na bhidyate tadayamaprasaGga iti cet ; evamapi pradezagatazcalanAdiH pradezinaM yadi nopasarpati tatraiva calataH pradezAdacalatastasya pRthasiddhiH syAt / evaM rAgAdAvapi / upasarpatIti cet ; na ; tatraiva itareSvapi calata eva tasya parijJAnApatteH / evaM rAgAdAvapi / na caivam / tanna "calAcalAdiH kazcideko'vayavIti / taduktam "pANyAdikampe sarvasya kampaprAptevirodhinaH / ekatra karmaNo[s]yogAtsyAtpRthaksiddhiranyathA // ekasya cAvRtau sarvasyAvRtiH syAdanAvRtau / dRzyeta rakta caikasmin rAgo[5] raktasya vA[5]gatiH // nAstyekaH samudAyo'smAt" [pra0vA0 1 / 86-88] iti / atra yadbhAsarvajJasya pratyavasthAnam- "yattAvannAstyeko'vayavI tasya pANyAdikampe 15 sarvakampaprApteriti ; tadayuktam ; vyApteraprasiddhatvAt / na hi yasya pANyAdikampe sarva kampaprAptiH tasyAbhAvaH ityevaM vyAptiH kvacidgRhItA / nApi yasya sattvaM tasya na pANyA dikampe sarvakampaprAptiH ityevaM vyAptiH pareNa dRSTA / na ca dRSTAntAbhAve svapakSasiddhau parapakSanirAkaraNe vA kvaciddhetoH sAmarthya dRSTam " [ ] iti ; tanna yuktam ; bauddhamatAnabhijJAnAt / na hyatra bauddhena vizeSyasyaivAyavayino niSedhaH sAdhyatvenAbhipretaH , svaya. mapi vyavahAraprasiddhyA tasyAbhyupagamAt , api tu tadvizeSaNasyaikatvasyaiva tatraiva vipratipatteH / ata eva 'nAstyekaH samudAyaH' ityuktam , anyathA 'nAsti samudAyaH' ityevocyeta / heturatra calAcalAdirUpo viruddhadharmAdhyAsa eva, tasyaiva sAdhyavipakSe "tadviruddhadharmaprasaGgApAdana. 1 yugapat / 2 calanAdipratItiH / 3 prdeshinH| 4 "na cedamiSTApAdanaM yoga nAm tairayatasiddhayoH pRtha. siddhynnggiikaaraat'-taa0tti0| 5 calAdiH A.,ba0,pa0 / 6 "pANyAdikampe sarvasya kampaprAptaH / yadi pANyAdayo'trayavA evAvayavyekarUpastadA pANyAdeH kampe sati sarvasya pAdAderapi kampaH prApnoti / ekasmiMstasmin karmaNaH kampasya virodhino'kampasyAyogAt / ........ athAvayavebhyo bhinno'vyvii| ata evaikasminnavayave kampamAne nAvayavAntarasya kampaH tadApi syAtpRthaksiddhiranyathA avayavAvayavinobheMde pRthakampamAnAdavayabAdakampamAnasyAvayavinaH samavetasya bhedena tatraivAvayave siddhiH syAt vastrodakavat / ..." athAbhedapakSe ekasyAvayavasyAvRtau sarvasyAvRtizca svAditi prsnggH| bhedapakSamAzrityAnAvRtau cAvayavinaH svIkriyamANAyAmAvRta evAvayave'nAvRto'sau dRzyateti prsshH| athAbhedapakSe rakta caikasminnavayave sarvatrAvayaye rAgo dRzyeteti prasaGgaH / bhedapakSe tu rakta evAkyave'raktasya cAvayabino vA'gatiH syAditi prsnggH|"-pr. vA0ma0 vRtti 1186-87 / avayavini pR0 85 / 7-kSanivAraNebhA0,0pa018 bauddhasya vi-A.ba.pa0 / 9-cyate aa0,0p0|10 tadviruddhadharmAprasa-A0, b0,50| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191] prathamaHpratyakSaprastAvaH vyAjena kathanAt / tatra cAstyeva vyAptiprasiddhiH-yasmin calatyapi yanna calati na tattenaikaM yathA parNena pASANaH, calatyapi pANizarIre na calati pradezAntarazarIramiti / tatkathanna dRSTAnto 'na ca' ityAdi sUktaM bhavet ? sUktamevedam , avayavinamanabhyupagacchataH parNapASANayorapyabhAvAditi cet ; na ; vyavahAraprasiddhyA tadabhyupagamasyoktatvAt / yadapyetadaparaM tasyaiva-"na hyevaM kazcidanunmattaH pratyavatiSThate nAstyeko vandhyAputraH 5 tasya pANyAdikampe sarvakampaprApteH, akampane vA calAcalayoH pRthasiddhiprasaGgaH khapu. pakharazRGgavat" [ ] iti ; tadApe na subhASitam ; vandhyAsutavilakSaNasyAvayavinaH khapuSpAdivilakSaNayozca parNapASANayorboddhamate'pi prasiddhatvAt / tadavaSTambhena pratya. vatiSThamAnasyonmattatvAnupapatteH / tannAgRhItavyApako hetuH / nAprasiddhaH ; tatpratItibhAvAt / namu calapratItiracalatyapi rUpAdivaccalAvayavasama- 10 vAyAt , tathA calatyapi acalapratItiH avalAvayavasamavAyAnimittAt sambhavati tatkathaM tanmAtrAt kvacicalAcalatvaM tattvataH sidhyati ? vibhramasya asatyapi tasmin sambhavAt , tataH sandigdhAsiddho heturiti cet ; kathaM tataH zarIrasyApi siddhiH, vibhramastadayogAt ? calAdi. rUpa eva tadvibhramo naM zarIra iti cet ; na ; vibhrametararUpatayA pratyayabhedaprasaGgAt / na ca bhinna eva tatpratyayaH, 'calati zarIram' iti, vizeSaNavizeSyaviSayasyaikasyaiva tasyAnubhavAt / 15 bhrAntastadanubhava iti cet ; kathaM tataH pratyayasyApi siddhiH vibhramAttadayogAt ? tadekatva eva sa vibhramo na pratyaye iti cet ; na; vibhrametararUpatayA tadbhedaprasaGgAt / na ca bhinna evAnubhava 'eka evAyam' iti vizeSyavizeSaNaviSayasyaikasyaiva tasyAnubhavAt / bhrAntastadanubhava iti ceta; na ; prAcyaprasaGgAnubandhAdanavasthAnopanipAtAt / tataH zarIravaJcalAcalatvAdAvapyabhrAnta eva pratyaya iti vastuta eva tatsiddheH kathaM sandigdhAsiddhatvaM sAdhanasya ? ___ mA bhUtsandigdhAsiddhatvaM sandigdhavyatirekatvaM tu syAt , saMyogavaccalanasyApi dezavRttitvenaikasyApi calAcalapratyayaviSayatvAvirodhAditi cet ; na ; pradezAbhAve pradezavRtti. tvAnupapatteH / avyApakatvameva tasya tadvRttitvamiti cet ; na ; pradezAbhAve tasyaivAnupapatteH / saMdadhiSThitetarapradezasadbhAve hi 'taMtra tasyAvyApakatvaM nAnyathA / saMyogasya kathamityapi na yuktam ; tatrApi samAnatvAt tatparyanuyogasya, tasyApyekAvayavini avyApakatvAnupapatteriti / vyApyasya' 25 'pradezavatvAnna saMyogasyAvyApakatvam , api tu taddharmatvAt / tathA ca parasya vacanam"saMyogasyaiva hyevaM dharmo yena yatra yatrAvayave sambaddho'vayavI dRzyate tatra tatra rUpAdiva 20 atra 'yataH'ityAdhyAhAryam / 2 bhAsarvajJasyaiva / 3 na cala-A0, ba0, p0| 4 pratItimAtrAt / 5 anubhavAt / 6 evAyamanu-A0, ba0, 50 / 7 avyApyavRttitvena / 8 avyApakatvasyAnupapattaH / 9 tadadhiSThitapradezAda bhinna pradezasabhAve / 10 itrprdeshe|" avayavinaH / 12 prdeshtvaa-aa0,0,0|13 adhyApakatvaM hi saMyogasyaiva dharma iti bhAvaH / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 nyAyavinizcayavivaraNe [191 tadupalambhakAraNAvaiguNye'pi saMyogo nopalabhyate" [ ] iti / tasmAdeSadharmatvAdeva saMyogAdeH pradezavRttitvaM na 'vyApyasya pradezavattvAt / tadvaccalanasyApIti cet ; na; taddharmaNaH saMyogasyaiva bauddhaM pratyasiddhatvena dRSTAntatvAnupapatteH / aprasiddho'pi paraprasiddhena dRSTAntena samarthyate / tathA ca vacanaM parasya-"yathA khanmate 'nirvikalpakena jJAnena tadeva savikalpakaM jJAnamAtmasadRzaM kathaJcidutpAditaM kathazcimetyabhinnasyaivAMzaH parikalpyate tathA saMyogAdyAdhArasyApItyaduSTaM saMyogAdeH pradezavRttitvam" [ ] iti cet ; na ; vaiSamyAdupanyAsasya / na hi vikalpajJAnam ekAntenAbhinnameva, sadRzetarasvabhAvayoH tadarthAntaratvAbhAvAnabhyupagamAt / tadanantaratve tu kathaM tAbhyAmanyonyabhedibhyAmabhinnasya ekAntAbheditvam ? yenocyate-'abhinnasyaiva' iti / na cAvayavinyapi kathaJcid bhedavatyeva 10 saMyogAdeH pradezavRttitvam , 'saMyogasyaiva' ityAdivirodhAd, anekAntavAdopAzrayaprasaGgAcca / bauddha. syApi kasmAnna tatprasaGga iti cet ? ka evamAha-'na' iti ? "citrapratibhAsApyekaiva buddhiH" [pra0 vArtikAla0 2 / 219] iti vacanAt / ka idAnIM jainAttasye vizeSa iti cet ? na ; paryante tasyApi tena nirAkaraNAt "avibhAgo'pi buddhyAtmA" [pra0 vA0 2 / 354] ityAdivacanAt / tanna saMyogadRSTAntena svabhAvyAdeva |dezavRttitvaM calanasya, api tu vyApya15 bhedAdeva iti na sandigdho vyatirekaH, tannizcayasyaiva bhAvAt / tasmAdupapannametat-'naiko'vayavI calAcalatvAt , anyathA tadayogAditi / "tathA, 'AvRtA'nAvRtatvAt' iti ca / nanvidam avayaveSveva bhinneSu nAvayavini tasmAdasiddhamiti cet ; avayavini tarhi kim ? AvaraNameveti cet ; na ; manAgapyadarzana. prasaGgAt / 'anAvaraNameva' ityapi na yuktam ; avikalasya drshnaaptteH| avikala eva sa dRzyata 20 iti cet ; na; tathAnubhavAbhAvAt , sandehAnupapattezca / na hi avikaladRSTa eva sandehaH / bhavati cAyam ardhAvRtaM pazyataH 'kimayaM devadattaH kiM vA tadaparaH' iti ca / avayavAgrahaNAt sandeha iti cet ; tadagrahaNena tadarzanasya pratibandhe kathamavikaladarzanakalpanam ? apratibandhe tu kathaM tatra sandeho nizcite 'tadanupapatteH, nizcayasya tadvirodhitvAt / nizcayarUpaM ca darzanam , "vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSam" [ ] iti vacanAt / kathaM 'cIyamavayavagrahaNa. 25 mantareNa dRzyeta ? teMdrahaNasya taddarzanaM pratyanaGgatvAditi cet ; na; katipayAvayavAhaNAbhAve'pi 'tatprasaGgAt / sakalAvayavagrahaNameva tadanaGgamiti cet ; kathamidAnIM sakalAvayavaniSThatayA tasya 1 avyvinH| 2 nirvikalpakajJAnena / 3 -bhaavaadnbhyu-taa| vikalpajJAnAt tatsvabhAvayaurmikSatvAbhyupagamAt / 4 vikalpajJAnasya / 5 bauddhasya / 6 citra pratibhAsApyekaiva budhiriti vacanasyApi / pratideza-bhA0, b0| 8 tu dravyavyApya-mA0, ba0,019 naikAvayavI A0, ba0, p0|1. tathA vRthA nAva-A0, ba0, pa0 / "athavA anyathA'yaM viruddhdhrmsNsrgH| tathA hi-AvRte ekasmin pANyAdau sthUlasyArthasya bhAvatAnAdhRtarUpe yugapadbhavantau viruddhadharmadvayasaMyogamasya aavedytH|"-avyviniraa0puu085|" sandehAnupapatteH / 12 avayavI / 13 avayavagrahaNasya / 14 avayavidarzanaprasaGgAt / 15 avayavidarzanAnaGgam / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH 371 darzanam , satyena tadhaNe tadupapatteH / mA bhUditi cet ; kathamavikalaMdarzanaM 'taniSThasvabhAva. vikalasyaiva darzanAt / tanniSThatvaM nAma tatsamavAyaH, tasya ca "tato bhedAt na tasyAdRSTAvapya. vayavidarzanasya vaikalyamiti cet ; kathamarthAntaratve tasya tena tanniSTho'vayavIti vyapadezaH 1 sambandhAditi cet ; tarhi tatsvabhAvaH kathaM tadadarzane dRzyeta ? tatsvabhAvatayA mAdarzIti cet ; na ; darzanavaikalyasyoktavAt / tasyApi tato bhedAdayamadoSa iti cet ; kathaM tena 5 saMmbaddho'vayavIti vyapadezaH ? sambandhAditi cet ; na ; 'tarhi' ityAderAvRtyA cakrakApatteranavasthAnAcca / tato dUramanusRtyApi kasyacitsambandhasya tatsvabhAvatvaM cedabhyanujJAyeta prAcyasya taniSThatvasyaiva tadabhyanujJAtavyam / na ca tasya sakalAvayavAhaNamantareNa darzanam , AdheyadarzanasyAdhAragrahaNasavyapekSatvAt / dRzyAvayavaniSThatayaiva tu darzane'pi siddhe vikaladarzanam / na ca "tat anAvRtasyopapannamityavayavinyeva ardhAvaraNabhAvAnnAsiddhatvaM sAdhanasya / sandigdhavyati- 10 rekatvaM tu pUrvavaduddhAvya samAdhAtavyam / tato bhavatyevAsmAdapi heto ko'vayavIti / tathA "raktAraktatvAdityato'pi / raktAraktairhi tantubhirArabdhe paTe avazyambhavatyeva raktAraktatA tayA rUpabhedo na bhavatyeva tatraikasyaiva rUpasya citrasya bhAvAt / tathA ca pratipattiH citramidaM rUpamiti cet ; na; 'citraM caikaM ca' iti vyAghAtAt-bhedasya citrArthatvAt abhedasya caikArthatvAt , bhedAbhedayozca parasparaparihArasvarUpAdhikaraNatayA virodhasya suprasiddhatvAt / uktazca- 15 "citraM tadekamiti cedidaM citrataraM tataH / " [pra0 vA0 2 / 200] bhavatu tadekameva na citraM nIlapItAdivizeSairanirdezyatvAditi cet ; na; tAdRzasyAprati. bhAsanAt / apratibhAsitasyApi dravyagrahaNAdanugamaH, nIrUpasya dravyasya darzanAyogAditi cet ; kathamanupalabdhasya dravyapratipattyaGgatvam anyatraivamadarzanAt / tathApi tatkalpane kimarUpasyaiva dravyasya na darzanakalpanam , avizeSAt ? bhavatvekaM tadrUpaM pratibhAsavaJca, tathApi kathaM tatra citra. 20 pratibhAsaH ? citrarUpAvayavasambandhAditi cet ; na; upAdhikRtatvena vibhramatvApatteH / na cAso vibhrama eva, citrAkAravattadrapasyApi tato'siddhiprasaGgAt / citratva evAsau vibhramo na tadrUpa iti cet ; na; vibhrametarAtmanA 'tasyaiva citratvApatteH, tasya ca vastutastattve 'tadrUpasyaiva kinna syAt ? tadapyupAdhinibandhanameva na vAstavamiti cet ; na; tatpratibhAsasyApi vibhramatvApatteH / na cAso vibhrama eva / tatazcitratvavatprAcyapratibhAsasyApi asiddhiprasaGgAt / citrAkAra evAsau vibhramo 25 1-vikalpada-A0, ba0, pa0 / 2 avayavaniSTha / 3 samavAyasya / 4 avayavAt / 5 samavAyena / 6 sambandhisvabhAvaH / 7 tadarzane A0, ba0, 50 / sambandhyadarzane / 8 mA na darzI-bhA0, b,p0| 9 sambandho'va-A0, b0,0| 10 vikaladarzanam / 11 "sthUlasyaikasvabhAvatve makSikApadamAtrataH / pidhAne pihitaM sarvamAsajyetAvibhAgataH // rakta ca rAga ekasmin sarvaM rajyeta raktavat / viruddhadharmabhAve vA nAnAtvamanuSajyate ||"-trvsN0 zlo0 583, 584 / ' tathA rAgArAgAbhyo virodhaH sambhAvanIyaH |"-avyvi. ni0pR085| 12 tadrUpAtpratibhAsa iti A0,50,10/13 avayavasyaiva vibhramAvibhramaviSayatvAt citratvaM syAditi bhAvaH / 14 avayavasya vastRtazcitratve / 15 avayavarUpasyaiva / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 nyAyavinizcayavivaraNe [191 ne tatpratibhAsa iti cet ; na; tatrApi 'vibhrametarAtmanA' ityAdeH paunaHpunyAdanavasthApattezca / tato dUraM gatvApi paryante tatpratibhAsacitratvaM tAttvikameva vaktavyam , tadvattadrUpacitratvamapyavizeSAt / tato yaduktaM bhAsarvajJena-"tasmAdvizeSato'nirdezyarUpamAtrameva tatrotpannam , citra pratibhAsastu tatra citrAvayavasambandhAt sphaTike nIlAdipratibhAsavat" [ ] 5 iti; tatprativihitam ; tattvata eva tatra citratvasya bhAvAt / ---- bhavatu tattvata eva taMtra citratvam , tattu na rUpasya svarUpabhedAt , api tu nIlatvapItatvAdinAnAjAtisambandhAdeva / na caikatra nAnAjAtisambandhAnupapattiH, kusumatvotpalAditvAdinAnAjAtisambandhasyaikatrApi dravye darzanAditi cet ; jAtayastadvati vyAptyA varteran , avyAptyA vA ? vyAptyA cet ; na; tathAnanubhavAt / na hi nIlatvavyAptameva tadrUpaM pratIyate pItatvAdesta1. trApratipattiprasaGgAt / na hi nIlatvamAtreNa vyApte vastuni yuktimat / pItatvAdiparijJAnamanyatraivamadarzanAt // 902 // na ca nIlatvamAtreNa taccitramupapattimat / abhAvAsajanAdevamacitrasyaiva kasyacit // 903 // avyAptyA tu na jAtInAM jAtimatyasti vartanam / golAgUlatvagotvAdijAtiSvevamadarzanAt // 904 / / nRtvasiMhatvayorekaprANinyavyApya varttanam / dRzyate cenna tatrApi jAtidvitvAnapekSaNAt // 905 // ekaM hi tannRsiMhatvaM svAzrayavyApi dRzyate / na naratvaM tatazcAnyat sihatvaM caikadezikam / / 906 // evaM citratvamadhyekaM sAmAnyamiti cedasat / nAnAsAmAnyasambandhAJcitramityasya dUpaNAt / / 907 // yathaiva narasiMhatvapuruSa gatvAdikaM naratvAderjAtyantaramekameva svAzrayavyApi ca, tadvacitratvamapi nIlatvAderarthAntaramekameva svAzrayavyApIti cet ; na; "ekasyApyanekanIlAdidharmAdhi25 karaNatvena citrapratibhAsaviSayatvasambhavAt' [ ] ityasyopadravAt , ekasyAneka. tvAyogAna , nIlatvAdivyapadezAnupapattezca / kutazca tajAtimato rUpasyotpattiH ? paTAdeveti cet ; na; sarvasmAdapi tatastatprasaGgAnna kazcidapyacitraH paTaH syAt / prAktanAccitrarUpAdeveti cet ; na; prathamaniSpanne paTe tadrUpAbhAvApatteH pUrvaM tadabhAvAt / paTAvayavarUpAditi cet / na tato'pi citrAt ; avayavepu tadabhAvAt / acitrAdeveti cet ; na; tasya jAtyantaratvena 1na tadrUpa iti zrA0, b0,50|2 tata eva A0, ba0, 50 / 3 rUpe / 4 paTAvayavarUpAdapi / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 91 ) prathamaH pratyakSaprastAvaH 373 tatastadutpatterayogAt nIlAdeH pItAdivat / rUpatvamAtreNaikajAtitvameva na jAtyantaratvamityapi na yuktam ; nIlAderapi pItAdijanmApatteH / tato'vayavarUpAttadutpattau tasyApi tajAtitvameva, tacca na rUpatvenaiva, tatra citrarUpasyAbhAvApatteH / nApyekena citratvena ; tatra tadabhAvasyAbhidhAnAt / nApyanekanIlatvAdinA; tasya svAzrayavyAptya'bhAvAt / na ca tedavyApi sAmAnyam ; sarvagatasyaiva tasyopagamAt, tadavyApinazca sarvagatatvAnupapateH / tato na nAnAjAtisambandhA. 5 dUpasya citrapratItigocaratvam , api tu svarUpabhedAdeva / na ca tasyaikatrAvayavini sambhavaH ityupapannaM tadanyathAnupapattyA tdbhaavsaadhnm| bhavanvA kazcidavayavI kuta utpadyatAm ? samavAyyAdeH kAraNAditi cet ; kiM punarvyaNukasya samavAyikAraNam ? aNudvayamiti cet ; na; paramANUnAmanupalambhenAsattvAt , tatra samavAyikAraNatvasya tatsaMyoge cAsamavAyikAraNatvasyAsambhavAt / nimittamAtrAcca na tadutpattiH 10 anabhyupagamAt , ityasattvameva vyaNukasya prAptam / tadabhAve ca na taduttaraM dravyam , tato'pi na taduttaramityantyAvayaviparyantasyAbhAva eMva tadvyasya syAt / nAyaM dopaH, tasyAhetukasyaiva bhAvAditi cet ; atrAha svataH siddharayogAca [ tavRtteH sarvatheti cet ; ] // 91 // iti khato hetumantareNa siddherniSpatteH ayogAd aghaTanAt / 'na caikam' iti 15 smbndhH| ca zabdaH pUrvahetusamuccaye / paramapyatra hetumAha-'tavRttaH sarvathA' iti / tasya avayavinaH svAvayaveSu vRttivarttanaM tasyA'yogAcca / 'na caikam' iti | kathaM tadayogaH ? sarvathA sarveNa ekadezena sarvAtmanA vA iti prakAreNa / tathA hi-sarvAtmanA tasya taMtra vRttau; bahutvam pratyavayavaM bhedAt , ekAvayavatvaM vaa| dezato vRttau; "teSAM tadanyatvaM prAcyAvayavavat , tatkathaM te tasya ? teSvapi vRtteriti cet ; na; sarvAtmanA taniSedhAt / dezatazcet ; 20 na ; pUrvavadoSAdanavasthAnAcca / nanu "bahudhvanyatamo dezaH, tatsAkalyaM ca sarvam , na cAvayavino niraMzasya bahutvam , ato na sarvAtmanA dezato vA tasya vRttiH prakArAntareNaiva tadbhAvAt tasya ca vizeSapratiSedhAdevAbhyanujJAnAt , yathaiva hi vAmena cakSuSA darzananiSedho dakSiNena darzanamabhyanujJApayati, citrruupotptteH| 2 jAtyantarami-mA0, ba0, pa0 / / avayavarUpasyApi / 4 -pyAbhA-mAla, b0,0| 5 svAzrayAdhyApi / 5 svarUpamaidAnyathAnupapattyA / 7 evaM tadrUpasya mA0, ba0, p0| 8 avaya. vinH| 9 avayaveSu / 1. dezAnAm / " "ekasmin bhedAbhAvAdbhadazabdaprayogAnupapattarapraznaH-ki pratyakyavaM kRtsno'vayavI vartate athaikadezeneti nopapadyate praznaH / kasmAt ? ekasmin bhedaabhaavaadbhedshbdpryogaanupptteH| 'kRtsnam' ityanekasyAzeSAbhidhAnam , 'ekadezaH' iti nAnAtve kasyacidabhidhAnam , tAvimau kRtsnaikadezazabdo. bhedaviSayau naikasminnavayavinyupapadyate bhedAbhAvAditi |"-nyaay sU0, maa04|3|" "tathA hi bahUnAmanyatamAbhidhAnamekadezaH / niravazeSatA ca sarvazabdasyArthaH / tathA vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAviSayAt prakArAntareNa vRttiH prApnoti / anyathA hi na vartata iti vAcyam |"-prsh0 vyo0 pR. 46 / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1291 374 nyAyavinizcayavivaraNa anyathA tadanupapatteH, tathA sarvAtmaikadezAbhyAM vRttiniSedho'pi prakArAntareNa vRttimabhyanujJApa. yatyeva, anyathA 'na vartate' iti avizeSeNaiva vacanaprasaGgAditi cet ; tatprakArAntaraM tasya svarUpam , anyadvA gatyantarAbhAvAt ? svarUpaM tasya vRttizcetpaTo vartata ityayam / viziSTapratyayastatra kathaM nAmopapattimAn ? // 908 // bhede satyeva yalloke vizeSaNavizeSyayoH / daNDI manuSya ityevaM sa pratItipathaM gataH // 909 / / bhedakalpanayA'sau cettatkRtA tAttvikI katham ? / tadvRttirbhAgavAn yena tAttvikaH parikalpyatAm // 910 // atAttvikaM tu tatsattvaM na bauddhodvegakAraNam / vyavahAradRzAM tasya tenApi sthitisAdhanAt // 911 // anyaiva tasya vRttizcet samavAyAtmikA mtaa| tayApi tasyAsambandhe viziSTaH pratyayaH katham ? // 912 / / sambandhAdeva daNDAdeyato'yaM dRzyate nre| kathaM vA tasya sA vRttiH paTastantuSu yadbhavet // 913 // gardabho'pi tayA teSu na bhavatyanyathA katham ? / lokaH kathaM tato vastAM paTameva na gardabham // 914 // sambandho'pi tayA tasya svatazcet kinna tantubhiH / iti vyathaiva saivaM cennAsya pUrva niSedhanAt // 915 // anyatazcenna tenApi tasyAH sambandhakalpane / kathaM tena viziSTatvaM tasya yattanmatirbhavet // 916 // kathaM vA syAtpratikSiptaM gardabhAtiprasaJjanam / tenApi tasya sambandhe svato'nyata iti dvayoH // 917 // pakSayoranavasthAnaM prAcyadoSAnivarttanAt / tannAnyApyasti tadvRttirityavRttika eva saH // 918 // tato yaduktaM vyomavatA-"vRttyanupapattiriti hetuH svarUpAsiddhazca vRtteH samavAyasya siddhakhAt" [praza. vyo0 pR0 46] iti ; tatprativihitam ; uktena nyAyena samavAyasyApi vRttitvAsiddheH / mA bhUdvRttiH, tathApi kathamasattvam ? kathazca na syAt ? vRttyA satvasyAvyAptaH / pratItikathaM gataH bhA0, 50, 50 / 2 klpnaakRtaa| 3 vishissttprtyyH| 4-te tarAm bhA0,0, 50 / 5 dhArayet / 6vartanam mA0, ba0, 50 / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 192] prathamaH pratyakSaprastAva na hi vRttAveva sattvamAkAzAdau paropagate rUpAdau ca tadabhAve'pi bhAvAditi cet ; satyam ; sattvamAtrasya na tadvyAptiH, avayavyAdisattvasya tu vidyata eva / kuta etat ? svabuddhita iti cet ; na ; tadaniSedhaprasaGgAt / na hi svayaM vRttivyAptatayA buddhayamAnasyaiva tatsattvasya niSedhanam / parabuddhitaH iti cet ; parasyApi yadi tatra pramANamasti na tanniSedhanam , tadanumAnasya tena pratikSepAt / tasyaiva tadanumAnena pratikSepa iti cet ; na; tatpratikSepe tasyaivAnutpatti- 5 prasaGgAt , tanmUlatvAt , tena tadvyAptiparijJAne satyeva tadutpatteH / atha nAsti pramANam ; na tarhi vyAptinizcayaH, tadabhAve ca na tanniSedhaH / satyeva tannizcaye vyApakAbhAvAt vyApya. niSedhopapattariti cet ; na; 'pramANAdanyato vA' ityakRtavicArasyaiva parabuddhimAtrasyopAzrayAt kathaM tadAzrayaNena kasyacinniSerdhanam , atiprasaGgAt / kathamadvaitAdyakAntasya ? na hi tasyA pyaparijJAtasyaiva niSedhaH tanniSedhAnumAnasyAzrayAsiddhidoSAt / svayaM parijJAne ca puurvvttdnupptteH| 10 parabuddhyA tatparijJAnasya pramANabhAvAbhAvAbhyAM vicAre prAgiva doSAta , akRtavicArarasyaiva parabuddhimAtrasyopAzrayaNaM tAthAgatasyApi tadabhISTamudvahedavizeSAt / tataH sthitam-'na caikaM sarvathA tadvatterayogAt' iti / sAmprataM pUrvapakSasamAptim itizabdena cecchavdena ca parAbhiprAya yotayannAha 'iti cet' iti / atrottaramAhaetatsamAnamanyatra bhedAH saMvidasaMvidoH / na vikalpAnapAkuryurantaryAnubandhinaH // 92 // iti / etadanantaroktaM 'tatra' ityAdi, samAnaM sadRzam / ka ? anyatra / api zabdo'tra draSTavyaH / tadayamartho na kevalaM bahirarthe api tu anyatrApi vijJAne'pi tasyaiva tadapekSayA anyatvAt / tathA hi-vijJAnamapi sAMzatvAdinA doSeNa doSavat nirantaratvAt bahirarthavaditi / na cedaM svatantraM sAdhanam ; bahirarthe tatvatastadvattvopagamanAniSTApatteH, 20 anyathA tannidarzanopanyAsAyogAt , api tu prasaGgApAdanam / tadapi na tattvatastatra tadvattvavyavasthApanArtham atatra svayamapi tadanabhyupagamAt , api tu vyAptivighaTanArthameva / yadi nirantaratvaM doSavattvena vyAptaM vijJAne'pi tadbhavet tatrApi tasya vidyamAnatvAditi / tasyApi bAhyavat parityAge kimavalambano bahirbhAvaM dUSayet ? niravalambanasya tatpoSaNasyApyanivAraNAt / tato nAsti tasya "tena vyAptiH, tadvikale'pi vijJAne tasya bhAvAt / tato'naikAntikatvAnnAto" 25 bahirathe taravasAdhanamupapannam / tato yaduktaM nyAyavArtike- "yaH pareNa "coditaM doSamanu 1 tadabhAvAdi-A0, ba0, pa0 / 2 niSedhAnumAnasya / 3 pratiSedha A0, ba0, 50 / 4-Sedho'timA., ba0, p0| 5 niSedhAnurapateH / 6 tathAga-A0, ba0, 50 / 7 doSadaM bhA0, 20, 50 / / svatantrasA-bhA0, ba0, 50 / 9 nirantaratvasya / 10 doSavattvena / " nirantaratvAt / 12 bodhitam bhA0, 50,50 / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 nyAyavinizcayavivaraNe . [1192 vRtya 'bhavato'pyayaM doSaH' iti bravIti sa nigRhIto veditavyaH" [nyAyavA0 5 / 2 / 21] iti ; tatprativihitam ; doSamanudRtya' ityasyAsiddheH, vyabhicArodbhAvanAdeva taduddharaNAt / 'bhavato'pi' ityasya ca, vyAptivighaTanavalena tadudbhAvanopAyatvAt / etadapyanyattatraiva "yata evAsAvuttare vaktavyaprasaGgaM karoti ata uttarAparijJAnAnnigRhyate" [ nyAyavA0 5 5 / 2 / 21 ] iti ; tadapi durbhASitam ; prasaGgakaraNasyaivoktanItyA saduttaratvena tadaparijJAnasyA bhAvAt / anyadapyuttaramevaMvidhe viSaye sambhavati, tasyAparijJAnAnigRhyata iti cet ;na prakRtasya parijJAnAjayasyApi prApteH / na caitadubhayaM yogapadyena ; virodhAt / nigrahazcejayo nAsti jayazcennAsti nigrahaH / nigrahazca jayazceti vyAhataM yugapad dvayam // 919 // aparijJAnamapyasya kasmAdapratipAdanAt / na nigrahabhayAttasya parijJAne'pi sambhavAt // 920 // ekadoSAbhidhAnena parapakSe hi dUSite / doSAntarapravAdo hi nigrahAyaiva kalpate // 921 // sato doSAntarasyApi nigraho yadyakIrtanam / sato hetvantarasyApi nigrahaH syAdakIrtanam // 922 // tatastatkIrtanaM yogairnigrahaH kalpyate katham / idameva svayaM devairanyatra pratipAditam // 923 // "vAdino'nekahetUktau nigRhItiH kileSyate / nAnekakSaNasyoktau vaitaNDikavinigrahaH // " [siddhivi0 pari0 5] iti ; 20 tato na yuktam-'utsarAparijJAnAnnigRhyate' iti ; tadaparijJAnasyaivAsiddhaH / evamanya. dapi samAnadoSApAdanaM nirdoSa pratipattavyam / tanna matAnujJA nAma nigrahasthAnaM sambhavati / ___mA bhUt 'caurastvaM puruSatvAt' ityukte 'bhavAnapi cauraH tata eva' iti prasaGgakaraNabuddhyA pratibruvANasya tannigrahasthAnam , cauryApAdanabuddhyA tu prativadato bhavatyeva', parApAditasya, cauryasyAtmanyabhyupagamAt , anabhyupagame hi na puruSatvaM tatra heturvaktavyaH kintu padadravyeNA21 natisRSTana sambandhaH, na coktaH 'saH, isa ttarasyAparijJAnena paramatamanujAnato bhavatyeva tannigrahasthAnamiti cet ; kastena taM nigRhNIyAt ? vAdyeva ; pariSadbalAdiparigrahavaiphalyApatte / / pariSaddhalAdaya eveti cet ; tenApi vAdino guNAbhAvAt jayamapazyantaH kathamitaraM nigRhIyuH ? jayAbhAve nigrahAnupapatta / na ca tasya svapakSasAdhanaM guNaH, caurya prati puruSatvasyAnaikAntikatvenAsAdhanatvAt / paratra tadabhyupagamakaraNaM sa iti cet ; na ; tasyApyanyAyanibandhanatvena nyAyavArtike uktam / 2 jayaparAjayau / 3 svato A0, ba0, pa0 / 4 nigrahasthAnam / 5 anatisRSTaH paradravyasambandhavatvAditi hetuH / 6 guNaH / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1192] prathamaH pratyakSaprastAvaH doSatvAt / vijigISoH kathamapi tatkaraNaM guNa eveti cet ; na ; capeTAdinApi tatkaraNasya guNatvaprasaGgAt / 'tena tatkaraNaM pariSatpatirna sahate dharmacyuteriti cet ; vyabhicArihetunA tatkaraNaM kathaM saheta avizeSAt ? svayamaparijJAnAditi cet ; na ; svatastasyAparijJAne'pi prAznikavacanAta parijJAnopapatte, prAznikaizca tadvacanasyAvazyambhAvAt , anyathA tadvaiphalyAt / parijJAtamapi sahate nyAyazAstre tasya guNatvenAbhidhAnAditi cet ; zAstrAntare tasya doSatvenA. 5 bhidhAnAt na sahetApi / tatkathaM tasmAdekAntena vAdino jayo yata 'itarasya nigrahaH syAt ? tanna kathaJcidapi matAnujJAnaM nigrahAyetyalaM prasaGgena / kathaM punaracetanArthadoSeNa cetanasya dUSaNaM taskaradoSeNa sAdhorapi tatprasaGgAditi cet ; syAdevam ; yadyarthe'pyacetanatvaM tasyAvalambanam , tadabhAvAccatane na bhvediti| na caivam , arthe'pi nairantaryasya tadavelambanatvAt , tasya' ca cetane'pyavizeSAt / na ca tadavalambanasya cetanabhedaiH pratikSepaH; 10 tasyApi pratikSepApatteH / tacca doSasyAbhidhAyiSyamANatvAt / tadAha-bhedAH cetanetaratvalakSaNAH, vyaktibhedAdvahuvacanam / kayoste ? saMvidasaMvidoH jJAnArthayoH, vikalpAn sAMzatvAdidoSaparAmarzAn na apAkuryuH, na pratikSipeyuH / asaMvidhaNaM kimartham ? tadbhedaistadanapAkaraNasya paraM pratyapi prasiddhatvAditi cet ; na ; tasya nidarzanArthatvAd asaMvijhedavat saMvijhedA api tAnApAkuryuriti / tatra hetumAha-nairantaryAnuvandhina iti / nairantayaM pratyAsattiH, tadanu. 15 vandhinastadavalambina iti / nairantayaM manasyaM te doSotpattinivandhanam / cidbhedAstatprayuktasya doSasya kSepakAH katham ? // 924 // 'tasyApi taiH pratikSepe sAntaratvamabAdhitam / cetaneSu bhavettasya tadabhAvatvanizcayAt // 925 // nirantaretaratvAbhyo nirmuktA yadi saMvidaH / sthUlastambhAvabhAso'yaM kathaM tAsUpapadyatAm // 926 // anyathA tAdRzaireva bAripyaNubhiH svayam / dravyaniSpAdanAtkinnu nairantaryeNa naH phalam // 927 // yatsAMzatvAdidoSasya tatrApyudbhAvanaM bhavet / nirantaratvasyAbhAvaH sAntaratvaM taducyatAm / / 928 // bhavatu sAntaratvameva saMvedanAnAmiti cet ; na ; vyavadhAnAbhAve tainupapatteH / vyavadhAnazca na sajAtIyairavyavahitaireva ; nairantaryadoSAt / vyavahitaireveti cet ; na ; tavyava. 1 capeTAdinA / 2 uttarasya A0, ba0, pa0 / 3 -sya bhASa-A0,0, 504 acetanatvAbhAvAt / 5 doSAvasambanatvAt / nairantaryasya / 7 cetogatam (1) / nairantaryaprayuktasya / 9 nairantaryasyApi / 1. kintu nai-A0, va., pa0 / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 grvaajetm| ----- nyAyavinizcayavivaraNe [2193 dhAnasyApi sajAtIyairavyavahitairanupapatteH / vyavahitaireveti cet ; na ; anavasthApatteH / tathA ca nIlamaNisammatAnAM saMvedanaparamANUnAM parAparairaparimANaiH tatparamANubhirvyavadhAnAt nIlavyApta sakalaM jagadbhavet / nIlavyAptaM jagatprAptaM pItAdiparivarjitam / taJca pratItisaubhAgyapratyanIkaM prakalpa nam // 929 // vyavadhAnaM vijAtIyairyadApi syAtparAparaiH / tadA nIlamaNirnAma na kazcidavatiSThate // 930 // na mecakamaNijJAnamapi tatropapattimat / tepu paryantavatsveva tathA jJAnapravartanAt // 931 // upadAnAnyayorevaM vyavadhAnaprakalpane / atIva kAladUratvaM saMvittyoH samprasajyate // 932 // tatazcAvyavadhAnena nIlajJAne kramaH kacit / pratItipathamApanno bhrazyatyeva bhavanmate // 933 // sajAtivyavadhAne'pi nIlasaMvittisantataH / anAdinidhanatvAptiH pratIti pratipIDayet // 934 // tasmAnnirantaratvaM tadvaktavyaM vedaneSvapi / sAMzatvapracayAbhAvadoSaM tacca prakalpayet // 935 // tathA hi- nIlamaNisaMvedanaparamANUnAM dezato nairantaye' madhyavartinaH paDazAH prApnuvanti pabhirdigbhAgabhinnai rantaryAditi / tairapi vyatiriktastasya nairantarye punaranye SaDaMzA iti, taireva 20 sakalasyApi gaganatalasya vyApteranavakAzAstadanye bhaveyuH / tathA kramavatAmapi tatparamANUnAM dezato nairantarye madhyavarttino dvau dezau pUrvAparAbhyAM dvAbhyAM nairantaryAta , tAbhyAmapi tathA nairantarye parau ubhau dezAviti tairevAnAdyanantakAlavyApteH kAlaH kIdRgupAdAnAdiprabandhasya bhavet ? sarvAtmanA tu nairantarye paramANumAtratvaM 'pracayasya, maNiparamANUnAmekatraivAnupravezAt / santA nasyApyekakSaNatvam , ekatraiva parAparatarakSaNAnAM pratyastamayAt / na ca prakArAntaraM nairantaryasyAsti 25 yatrAyaM doSo na bhavet / kathaM nAsti ? teSAmakramANAmanyonyAtmakatayA sthUlIbhAvena kramavatAzca dIrghAbhAvena nairantaryasyopapatteriti cet ; na ; kAladaiye kSaNabhaGgavAvyApatteH, dezadaio'pyeva. yavivat / ekatra calanAdau sarvatra tatprasaGgAt pracayavatAmeva calanAdiH, na pracayasyeti cet ; na ; teSAM pracayaikarUpatvena rUpAntarAbhAvAt / bhAve vA yatraiva teSAM calanAdistatraiva pracayasya tadvikalasya pratItiprasaGgAt / / 1 sambandhe / 2 prmaannoH| 3 aNshaiH| 4 pravayasya taa0,bhaa0,0|5-ppttiriti aa0,0p0| cAnAdI bhA0, ba0, 50 / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1993 / prathamaH pratyakSa prastAvaH tarhi mA bhUvan tatparamANavaH tatsantAnAzca teSAmapi bAhyavadapratibhAsanAt, advaitaM tu saMvedanamastviti cet; na; tasya niraMzANurUpasya niSetsyamAnatvAt / nIlAdibhedAdhiSThAnameva taditi cet; kimidaM 'tepAM tenAdhiSThAnam ? tatra varttanamiti cet; na; avayava - vadvRttivikalpAdidoSAnuSaGgAt / tadAtmatvamiti cet; na; avayavino'pi svAvayavApekSayA tatprasaGgAt / sa eva nAsti, kapAlavyatirekeNA'pratibhAsanAditi cet; jJAnamapi nAsti 5 nIlAdivyatirekeNApratibhAsanAt / nolAdInAmekatvameva "taditi cet; avayavyapi kapAlAnAmekatvameva kinna syAt ? viruddhadharmAdhyAsAditi cet; nIlAdInAM katham ? azakyaviveca natvAditi cet ; na ; tenApi tadadhyAsasyApratirodhAt 'citrapratibhAsAbhAvApatteH / 10 kicedamazakyavivecanatvam ? yugapatpratibhAsanamiti cet; na; tathApi bhedasyaivopapatteH yaugapadyasya tanniSThatvAt / apRthagvedyatvamiti cet; tadapi kutaH pratipattavyam ? tadekatvAditi cet; na; parasparAzrayAt - apRthagvedyatvena tasya tatazcApRthagvedyatvasya siddha: / nIlAdibhya eveti cet; na; tairapi parasparasyAparijJAne tadapekSasya tadvedyatvasyAparijJAnAt / parijJAne tu nArthaniSedhanam arthasyApyanyatastadupapatteH / ata eva nAnumAnAdapi tatparijJAnam / na cAnumAnamadvaite sambhavati virodhAt advaitena tasya nairantaryetara cintAyAM pUrvavadoSAJca / tannA - pRthagvedyatvamazakyavivecanatvam / ekatvena pratibhAsanamiti cet; na; kapAleSvapi tadbhAvenAvayavisiddherapratiSedhAt / tadevAha - 'etatsamAnamanyatra' iti / etat paracittastham "abhedapratibhAsarUpamazakyavivecanatvaM samAnamanyatrApi bahirarthAvayaveSvapi / 15 bhavatu samAnam, tathApi " nAtastatra tatsiddhi:, dUraviralakezeSu " tadabhAve'pi bhAvAditi cet; teSvapi kutastadabhAve tadbhAvaH ? sannivezavizeSAdekArtha karaNAt tadvAsanAprabodhAcceti cet; na; saMvedanabhedeSvapi tata eva tatprasaGgAt / na ca " tatraikArthakaraNaM nAstyeva ; kharaviSANavada- 20 vastutvApatteH / kAryakAraNabhede kathamadvaitamityapi na sAram; parasyaiva doSAt / na ca " tadbhedA eva 'sannivezanibandhanaM tatpratibhAsanam' ityAdivikalpAnapAkurvanti, bhedatvena bAhyabhedAvizeSAt / tadAha-saMvizsaMvidoH / asaMvigrahaNamatrApi nidarzanArtham, asaMvida iva saMvido'pi bhedAnAdayo vikalpAn parAmarzAn nA'pAkuryuH / kIdRzAn ? nairantaryAnubandhinaH nairantaryaM sannivezavizeSam upalakSaNamidam - tenaikArtha karaNAdikamapi anubadhnanti anUpasthApayanti eka pratibhAsanamiti zIlAn iti / tattacitramekaM te vijJAnaM tatkathaM bhavet / nirbAdhAtpratibhAsAcced bAhyo'pyarthastatheSyatAm // 936 // 379 1 nIlAdibhedAnAm / 2 advaitasaMvedanena / 3 tdaatmtvprsnggaat| 4 avayavI / 5 jJAnam / 6 viruddhadharmAdhyAsasya / 7 anyathA - viruddhadharmAcyA bAbhAve / 8 bhedaniSTatvAt / 9 ekatvasya / 10 abhedapratibhAsasvarUpa - A0, ba0, pa0 / 11 azakyavivecanatvataH avayaveSu zravayavasiddhiH / 12 ekAvayavyabhAve'pi / 13 rthakAraNAttadvAsanApratibodhanAA0, ba0, pa0 / 14 saMvedanabhedeSu / 15 saMvedanabhedA eva / 16-kaM cedvi-A0, ba0, pa0 / 25 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavidharaNe [ 193 nanvevamapi avayavAviSvagbhAgalakSaNa evAvayavI siddhyati / na cAyaM yogasyAbhipretaH avayavabhinna eva tatra tasyAbhiprAyAt / tasya ca na siddhiH, tadUSaNasya tadavasthatvAditi cet ; bhavato'pi citraikarUpameva saMvedanaM siddhyati / na ca tattavAbhipretam "avibhAgo'pi buddhyA tmA"[pra0 vA0 2 / 3.54 ] iti virodhAt / yattvabhipretaM niraMzavedanaM tamAdyApi siddham , 5 vadapratipattidUSaNasyApratikSepAt / atha kadAcididamapi tavAbhipretam , yogasyApyavayavAviSvagbhAva: kinnAbhipretaH syAt ? prayojanAbhAvAditi ceta ; na ; bahirarthasthApanasyaiva prayojanatvAt / syAvAdAnupravezastu bhavato'pi, 'citrakacittavAdasyApi syAdvAdatvAt / anupraviSTasyApi parityAgA. dadoSo yogasyApi, sadaviSvagbhAvasya parityAgAta / tatparityAge na kazcidavayavI, prakArAntarasya pratikSepAditi cet ; citrakacittaparityAge'pi na kiJcidvijJAnaM nirbhAgatadrUpasya pratikSiptatvAt / 10 tato na bahirnAntaH kiJciditi sarvanairAtmyam / na tasyApi 'niSpramANA siddhiratiprasaGgAt / pramANazca na tatra vAstavamasti tadvirodhAt / avAstavamiti cet ; na tatastasya tattvato'pratipattestadviparyayavat / nApi tadapratipannameva pramANam ; anabhyupagamAt / tatpratipattizca na vastubhUtAtpramANAta ; tasyaivAbhAvAt / avastu. bhUtAditi cet ; na; tasyApi tAdRzAtpratipattAvanavasthAnAt / 15 api ca, kimidamavastubhUtamiti ? avidyamAnamiti cet ; na tasyA'kiJcitkaratvena pramANatvAyogAt / vidyamAnatvena kalpanAttattvamiti cet ; kutastatkalpanam ? saMvRteriti cet ; na; tasyA api mithyAjJAnavyatirekeNAbhAvAt , tasya coktanItyA niSedhAt / saMvRterapi saMkRtyA parikalpanAyAm anavasthAdoSAt / tanna sarvanairAtmyamapi tattvam ; taMtra pramANasyAbhAvAt / bhAve'pi na tenaM tasya paricchedaH, pratibandhAbhAvAt / na hi tannairAtmyena tasya tAdAtmyam ; 20 svayaM nairAtmyaprasaGgAt / nApi tadutpattiH; tasya sarvazaktivaikalyAt / na ca yogyatvam ; tasya kAryAvaseyatvAt / na ca kArya tatparicchedarUpamupalabdham ; tatraiva vipratipatteH / tato na tasya pramANopapannatvaM vicAracaturAH pravaktumarhanti / ye tu avanti te "vicAravikalA ityAvedayati AhurarthavalAyAtamanarthamavikalpakAH / iti| AhuH pratipAdayanti / kim ? anartham arthasya jJAnajJeyalakSaNasyAbhAvam , . arthAbhAve'vyayIbhAvavidhAnAt / kI zam ? arthabalAyAtam-ardhyate tattvanirUpaNArthi " bhirityarthaH pramANam , tasya balaM viSayapratibandhastenAgatam arthaSalAyAtam / kayAhuH ? avikalpakAH na vidyate vikalpo niveditanyAyena tasya pramANaviSayatvAbhAvanirNayo yeSAM te tathokAstAthAgatA iti / 25 bhavayavibhi-mA0,0pa02 -saugatasya / 3 citrkcitrvaa-maa0,0p0| 4 niSpramANasi-mA., 10,0 / 5 sarvanarAmyavirodhAt / / avAstavapramANAt / tatpramA-mA0, ba0, p0|8 pramANena / 9 nairAsmyasya / 1. pramANasya / sarvanairAtmyasya / 12 nirAcAravi-10,40, pa0 / 13 ke AhuH / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH 193] 381 etena 'sakalavikalpavikalasaMvittimAtraM tattvamityapi pratyuktam ; tadvaikalyasya nIrUpaniSedhAtmatve pramANaviSayatvAsambhavAt , tasya tadlAyAtatvaM bruvatAmapyavikalpakatvAvizeSAt / paryudAsameva, tat paryudastasakalavikalpasya saMvedanasyaiva tadvaikalyArthatvAditi cet ; idamapyasAvam ; yasmAt vikalpA yadi vegheran niSedhyerana sarvathA / vikalpAzcenna vegheragniSedhyerana te kacin / / 937 // na vijJAya tadrUpaM tadullekhena tAn kvacit / tatrAmI neti nizcetuM nirvaktuzca prabhurjanaH // 938 // vastutastadavittAvapyAropeNa pravedanAt / bahudhAnakavatteSAM niSedhaH sammato yadi // 939 / / tanna sAraM vikalpAdevAropasyAvakalpanAt / AropAttasya klaptau tu bhavatyanyonyasaMzrayaH // 940 // anyAropAdvikalpazcetso'pyanyasmAdvikalpakAt / so'pyAropAttadanyasmAditthaM syAdanavasthitiH // 941 // parakalpanayA cetsyurvikalpAstanna saGgatam / Atmetaravikalpe yat vikalpavirahAtyayaH // 942 // AropAttadvikalpazcannedAnIM taniSedhanAt / tasmAdvikalpAsaMvitteH taniSedhaH kvacitkatham / / 943 // kiJca tadvadanaM yatra vikalpaH payudasyate / nIlAdirUpaM taccetsyAt sAvakalpakameva tat // 944 // nAnAbhAgasvabhAvasya tasya sthUlasya darzanAt / ekAnekavikalpasya tatrAvazyamavasthiteH // 945 // tadvikalpavyapetasya na tasyAsti svato gatiH / avivAdaH svasaMvitervivAdaviSaye'tyayAt / / 946 / / anyato'pi na tAdRkSAttasyApyanyena 'tAdRzAt / pratipattau yato dUraM prasaratyanavasthitiH // 947 // atAdRzAcca tadvicistAvikI kalpitAtkatham ? / akalpitAccennanvevaM tadeva syAdvikalpakam / / 948 / / / sakalaM saMvi-mA0, 20, 50 / 2 tyavijJeya-mA., .., . / 3 pradhAnavat / 1 tAdRzA maa0,0,0| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [193 tacca sarvavikalpAnAmabhAve dasabuddhayaH / bauddhAH kathamiva brUyuH virodhApattibhIravaH // 949 / / tadevAha- 'AhuH' ityAdi / 'na' ityanuvartanIyam / nAhuH bauddhaaH| kam ? anartham arthyata ityarthaH sakalavikalpAbhAvaH tasmAdanyaM vikalpabhAvam / kIdRzam ? 5 arthavalAyAtam , arghAmAnaM nirvikalpavedanamarthaH taM klayati sthApayatIti tadbalastadadhigamaH, tasmai tadartham AyAtam / kasmAnnAhuH ? avikalpakAH vikalpAnAmabhAvaM kAyanti kathayanti yata iti / tato na sakalavikalpAtItamapi tattvam , pramANapraNayanavaikalyAt / / astu tarhi vibhramamAtraM tattvam , antarbahizca yathAkalpanapratipatteH, yathApratibhAsanana nAnaikatvAdidhamairvicArAyogAt / tasmAdavidyamAnameva sukhanIlAdi sarvamavabhAsate "mAyAmarIcipratibhAsavadasattve'pyadoSaH" [pra0 vArtikAla* 2 / 210] iti vacanAditi kazcit ; so'pi na vipazcideva / yasmAt satyazcedvibhramAtmAsau sarvathA vibhramaH katham ? / mithyA cet ; sukhanIlAdi satyameva prasajyate / / 950 // yato'pi vibhramajJAnaM vicArAtparikalpyate / tadvibhrame kathaM tasmAdanyavibhramavedanam ? // 951 / / anyathA tata evAnyasarvAvibhramakalpanAt / vibhramaikAntavAdo'yaM nazyetparyanta eva te / / 952 // tadavibhramapakSe tu tadbalAtsarvavibhramam / na prAjJA bruvate brUyurmeSakalpAH paraM pare / / 953 // tadAha-'AhuH' ityAdi / kam AhuH ? anartham-na vidyate'rtho'smin ityanartho ' vibhramaH tam / kI zam ? arthavalAyAtam , artho vicAraH tasya tattvato bhAvAt anyathA tato vibhramavyavasthAnupapatteH, tasya balaM sAmarthya tenAyAtam / ka AhuH ? avikalpakAH iti / avayo meSAH ISadasamAptA (kalpap') avayaH avikalpA anukampitAH ta evAvi. kalpakA vibhramavAdina iti / na mayA tattvato bhAvanairAtmyAdikaM kutazcittadvalAdAgataM parikalpyate yadayaM prasaGgaH, kintu paraparyanuyogena tadviparyaya eva niSidhyate / niSiddhe ca tasmin tadeva tattvamavaziSyate gatyantarAbhAvAditi cet ; na ; tatparyanuyogAdanAttanniSedhe atiprasaGgAt / arthAditi cet ; na ; tasyaiva tadvAdinAmabhAvAt / bhAve siddhaM svata eva tasyArthabalAyAtasya parikalpanaM tatra cAyaM doSazceti sUktam-'AhuH' ityAdi / 1-ciprbhRtibhaasvdsttvmpy-taa.| "pratibhAsavadasattvepyadoSaH"-pra. vArtikAla / 2 pratiSu upa. labhyamAnaH koSTha kAntargataH 'kalpap' iti zabdaH ISadasamAptau kalpappratyayasya sUcakaH / 3 bahirAdisadbhAvaH / 4-gAttadanA-A0, ba0, pa0 / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1194 / prathamaH pratyakSa prastAva' idamevAne kAntavAdinamupahasataH saugatasya pratyupahAsaM darzayan vyAcaSTe - citraM tadekamiti cedidaM citrataraM tataH // 93 // iti 382 citraM nAnArUpaM tadvAhyaM citrapataGgAdi, ekam abhinnam iti evaM cet yadi manyate jainaH idam anantaroktaM tatazcitrAt atizayena citraM citrataraM vismayanIyataram / tathA hi-yadi nAnArUpaM naikaM virodhAt ityasadeva ekatvam, tadbhAve ca na nAnArUpam, tasyApi 5 paramANurUpasyAbuddhigocaratvAdityanneva tAdRzo bahirarthaM iti bhavatyeva tadvAdinAmupahAsa iti bhAvaH / parasya tatra pratyapahAsamAha - citraM zUnyamidaM sarvaM vetsi citratamaM tataH / iti 'citraM nAnArUpaM bAhyaM mayUrAdi / kIdRzam ? idaM pratyakSavedyaM sarvaM niravazeSaM vetsi jAnAsi / kIdRzam ? zUnyaM nIrUpam / 'idam' ityatrApi sambandhanIyam / idaM parasya vacanaM 10 tatazcitratarAt atizayena citraM citratamam anupAyasyaiva tadabhAvavedanasya pratipAdanAt / tatpratyakSameva tatropAya iti cet; na; tena tadastitvasyaiva prativedanAt / ata evoktam 'idam' iti / , satyam ; tena tadbhAvasya vedanam, tattu tadantargatasyaiveti cet; na; bahirbhUtasyaivAnubhavAt / bhrAntastadanubhava iti cet; na; sarvadA tathaiva bhAvAt / na ca tAdRzasya 15 vibhramaH ; svarUpe'pi prasaGgAt / tanna pratyakSaM tatropAyaH / virodha iti cet; na; tasyApyaprati pannasyAnupAyatvAt / na pratyakSAttatpratipattiH " tenaikatvAdhiSThAnasyaiva nAnArUpasyopalambhAt / na hi tatraikatvavikalasya nAnArUpasya tadvikalasya caikatvasya pratyavabhAsanam, tathA kadAci dapyasaMvitteH / taduktam "na pazyAmaH kvacitkiJcitsAmAnyaM vA svalakSarNam // " [siddhivi0pa02] iti / 20 mA bhUttatastatpratipattivicArAdeva tadabhyupagamAt / tathA hi-yadi citrapataGgAdau nIlapItAdikamekaM na tarhi 'nAnA' iti kathaM citratvam ? kathazvidevaikaM na sarvatheti cet ; tatrApi yena svabhAvenaikaM yena ca nAnA tayorbhede; yadekaM tadekameva yannAnA tadapi nAnaiveti na citramekam naikaM citramiti kathamanekAntavAdaH ? tatrApi kathacideva bhedAdayamadopa iti cet; na; tatrApi 'tatrApi' ityAdiprasaGgAnivRtteranavasthopanipAtAcca / na cAparyavasitAnAmeva bhedAbhedasvabhAvAnAm ekatra parikalpanamupapannaM pratItipratyanIkatvAt / tato yadi kiJcitparyavasAne nAnArUpamekaM na bhavati prathamamapi na bhavedavizepAt iti siddhastasya tatparihAralakSaNo " 25 1 tasyApara - tA0 / 2 citramiti nA-A0, ba0, pa0 / 3 pratyakSeNa / 4 sarvadA bhavataH / 5 virodhapratipattiH / 6 - kAdhiSThA-A0, ba0, pa0 / 7 pratyakSe / 8 " jAtyantaraM tu pazyAmaH tato'nekAntasAdhanam " ityuttarArdham / 9 pratyakSAt / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1194 virodhaH, tasya bahirarthAbhAvapratipattAvupAyatvaJca / tenaikasyAnekatve anekasya caikatve niSiddhe pariziSTasyAprativedanAdabhAvopapatteriti cet; na; vicArasyApramANatve tato virodhasyApratipatteH / prAmANyaJca na pratyakSatvena ; tato virodhaparijJAnAbhAvasya niveditatvAt / anumAnasvaneti cet ; tatra tarhi virodhapratibaddhaM kiJcilliGgamaGgIkarttavyam anyathA anumAnasyAnutpatteH / tatpratibandhasya ca na pratyakSAtparijJAnam ; tasya - virodhAviSayatvAt / na ca virodhamajAnatA kasyacitpratibandhaH zakyaparijJAnaH, tanniSThasya tasya satyeva tatparijJAne parijJAnopapatte: / vicArAdeva tasyApi parijJAnaM tena virodhasyApi pratipatteriti cet; na; parasparAzrayAt-pratibandhaparijJAnAdvicAraH, tatazca tatparijJAnamiti / vicArAntarAttatparijJAnamiti cet; na; tenApi virodhasyAgrahaNe tadyogAt / grahaNe tu prakRtavicAravaiyarthyam / anumAnatve ca vicArAntarasya 10 taddhetorapi pratibandhaparijJAnamanyato vicArAdityavyavasthito vicAraH, sa kathaM nAma virodhamupabRMhayet ? " svayaM patannoddharate patantam " [ ] iti nyAyAt / tato nAnumAnatvenApi vicArasya prAmANyam / ato vikalpamAtramevedamavastu saMsparzidurAgamAnuraktAnAM raktapaTAnAm / na cAtaH kvacidvirodhasyAnyasya vA pratipattiH / na caikAnekasvabhAvayoraparAvapi tatsvabhAva, api tu citrapatate ya eva nIlAdInAM parasparamekasvabhAva: sa eva tayorapi 15 tatsvabhAvaH, ya eva ca teSAmanyonyaM nAnAsvabhAvaH sa eva tayorapi tatsvabhAvaH, tathaiva pari sphuTajJAnavapuSi nirupalavatayA pratyavabhAsanAt, tatkathaM tadavalambanenAnavasthAparikalpanamupapanam / tanna virodhAdayekAnekAtmano bahirbhAvasyAbhAvaparijJAnaM tasyaivApratipatteH / nApi vaiyadhikaraNyAt; tasyApi virodhAsiddhAvasiddheH tanmUlatvAt / nApyubhayadopAdaparijJAnalakSaNAt ; tatparijJAnasya pratyakSata eva pratipAdanAt / nApi sAGkaryasaMzayAbhyAm ; 20 kathaJcidasAGkaryeNaiva niHsaMzayaM tatpratipatteH / ato nirbAdhapratipattiviSayasyAbhAvamanupAyamAca. kSANo bhavatyevAtIvopahAsaviSaya iti yuktamuktam- 'citraM zUnyam' ityAdi / tato na yathoktaM bAhyamasat, nApi vibhramamAtram, sakala vikalpavikalaM vA, tatpratipedhasyAbhihitatvAt / nApi saMvRtimAtram, spaSTapratItiviSayasya tattvAnupapatteH / tadevAhatasmAnnaikAntato bhrAntirnAsatsaMvRtireva vA // 94 // iti | subodhametat / vAzabdAdanuktasamuccayaH, tena 'na sakalavikalpavikalam' ityapi pratipattavyam / bhavatu tarhi tadekavyaktisaMvinmAtramadvaitamiti cet; tadyadi citraikarUpam, "citrapratibhAsApyekaiva buddhiH " [pra0 vArtikAla0 2 / 219] iti vacanAt tadA'nukUlamAgatam, bAhyasyApi tadrUpasyAnivAraNAt / na ca bAhyamaparijJAnAnnAstyeva svatastasyAparijJAne'pi parataH 5 25 1 1 sambandhasya / 2 - vyavasthAvicArasya A0, ba0, pa0 / 3 bauddhAnAm / 4 - jJAne tasya A0, ba0, pa0 / 5 tadAha A0, ba0, pa016 -taH samuccIyate tena sakala-A0, ba0, pa0 / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] prathamaH pratyakSaprastAva 385 parijJAnAt / tasya' ca svaparaviSayasvabhAvadvayAdhArasyAbhyupagamAt / 'tatsvabhAvadvayasyApyapareNa tadvayena tasyApyapareNa tena parijJAnamityanavasthAnam' ityapi codyaM na citraikavAdinaH sambhavati tatrApi prasaGgAt / __bhavatu bAhyasya parijJAnam ; tathApi kathaM citrasyaikatvam ? kathaM jJAnasya ? azakyavivecanatvAditi cet ; na ; bahirapi tadbhAvasya niveditatvAt / abhinnayogakSematvAditi 5 cet ; kimidaM tatvAditi ? sahotpattivinAzatvAt , sahotpattisaMvedanatvAdveti cet ; na ; tasya santAnAntarajJAnairyabhicAritvenAgamakatvAt / asti hi teSAM tattvaM na caikatvamiti / 'tAnyeva na santi aparijJAnAt tatkathaM teSu tattvam ? na hi teSAM pratyakSataH parijJAnam ; zarIravattatrApi sNshyaadybhaavaaptteH| nApyanumAnAt ; liGgAbhAvAt / vyAhArAdi liGgamiti cet ; kuta etat ? tasya saMvedanakAryatvenAtmani pratipatteriti cet ; tarhi tasya saMvedanasya 10 caikameva jJAnamabhyupagantavyam - anyathA 'saMvedanasya vyAhArAdiH kAryam , tasya saMvedanaM kAraNam' iti parijJAnAsambhavAt / bhavatviti cet ; na tasyApi saMvedanasamayasya vyAhArAdau tatsamayasya ca saMvedane pravRttyabhAvAt , 'tatkAle bhAvini bhUteMvA svayamabhAvAt / atatkAlena ca tatpratipattau atiprasaGgAt / na cobhayakAlatvamekasya ; kSaNikatvAt / bhavatu vA "tasya "tatkAryatvam , tathApi na gamakatvam ; gADhasvApAdau sAdhyAbhAve'pi bhAvAt / anya eva sa 15 vyAhArAdiH, na ca tadvyabhicArAttadvilakSaNasyApi tatrAgamakatvam ; gopAlaghaTikAdhUmavyabhi. cArAt parvatadhUmasyApi pAvakaM pratyagamakatvApatteriti cet ; bhavatvevaM tathApi kathaM tasya sarvatra tatkAryatvam ? kacittathA darzanAditi cet ; na ; tena tatraiva tatpratipattisambhavAnna sarvatra tasya tatrA'pravRtteH / vyAptijJAnAditi cet ; kutastasyotpattiH ? kacittathA darzanAditi cet ; na ; "zAlUkasyApi sarvatra "gomayakAryatvaparijJAnApatteH kvacittathAdarzasyA'vizeSAt / na 20 caivam , "anyatrAnyato'pi tasyotpatteH / tajjJAnavataH sarvajJatvApattezca / tasmAdapratipannavyAptikatvAnna vyAhArAdesteSAmanumAnam , ityanupalambhAt na santyeva santAnAntarajJAnAnIti na tairabhinnayogakSematvasya vyabhicAra iti cet ; ko'yamanupalambho nAma ? upalambhanivRttimAtramiti cet ; na ; tato gaganaMkusumAdiva kasyacidapyapratipatteH / anyopalambha iti cet ; tenApi kathaM bhavetpratipattiH ? tadviviktatayA tadviSayasyopalambhAditi cet ; astu tarhi 25 tatraiva tadabhAvo na sarvatra, anyathA pratyakSAdeva svargAdiviviktabhUtalAdiviSayAt sarvatra jJAnasya / 2 citrajJAne'pi / 3 "yogaH aprAptasya viSayasya paricchedalakSaNA prAptiH, kSemaH tadarthakriyAnuSThAnalakSaNaM paripAlanam |"-hetudhi. TI. pR. 36 / "alabdhadharmAnuvRttiH yogaH, labdhadharmAnuvRttiH kssemH|"pr. vA0 svvR0| 4 santAnAntarajJAnAnAm / 5 santAnAntarajJAnAni / 6 vyAhArAdeH / 7 jJAnasyApi / 8 vyAhArAdikAle bhAvini / 9 saMvedanakAle bhuute| 10 vyaahaaraadeH| " saMvedanakAryatvam / 12 yatra dRzyate tatraiva / 13 indIvarakandasyApi / 14 "paGkAttAmarasaM zazAGka udadherindIvaraM gomayAt kASThAdagniraheHphaNAdapi maNiopittato rocanAH / iti puraatnvcnm"-taa.tti.| 15 taDAgAdau / 16 pakAdapi / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 194 svargAdyabhAvapratipatteH cArvAkasyApi kiM tatra pramANAntaraparikalpanayA ? yata idaM zobheta] iti / " premANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // " [ kathaM vA kvacidapi teSAmadRzyAnAM tasmAdabhAvapratipattiH ? 'dRzyAnupalambhasyaiva gamakatvam' iti svamatavyAghAtAt / idamapi bhedavAdina eva mataM nAdvaitavAdinaH tenAnupalambha5 mAtrAdabhAvapratipatterabhyupagamAditi cet; na; evaM nIlenAnyAkArasya tena nIlasyAnupalambhAt, abhAvapratipattAvabhinna yogakSematvasyAzrayAsiddhiprasaGgAt / nIletara yoranyonyamanupalambhe'pi svayamupalambhonnAbhAva iti cet; na; santAnAntareSvapi svayamulambhasya bhAvAt / so'pi pareNAnupalabhyamAno nAstyeveti cet; na; nIletarayorapi svayamupalambhasya parasparAnupalambhenAbhAvApatteH / tannAnupalambhamAtrAdapi tadabhAvajJAnam / kathaM vA tanmAtrAttabhAvajJAnajJAnam ? kathaM ca na syAt ? tanmAtrajJAnena tadabhAvajJAnasya tajjJAnena ca tanmAtrasyApratipatteH, tatkAle tasyAbhAvAt, ubhayasamayavyApinazca jJAnasyAnabhyupagamAt / ubhayozca kutazcidaparijJAne taddhetuphalabhAvasyAzakyaparijJAnatvAt / satyam ; na vastuto'nupalambhasya tajjJAnahetutvam "azakta' sarvam" [pra0 vA0 24] iti vacanAt saMvRtyA tu tadabhyupagamyate " saMvRtyAstu yathA tathA" [pra0 vA0 2 | 4] iti vacanAditi cet; na; vyAhArAderapi tayaiva santAnAntaraparijJAnahetutvApatteH / saMvRti - balena tatparijJAnamaparijJAnameveti cet; na; tena taMnniSedhasyApyaniSedhatvaprasaGgAt / 15 " api ca, keyaM saMvRtirnAma ? tatra hetuphalabhAvamadhyAropayan kazcinmidhyAvikalpa iti ceta ; na ; tasyApi hetusamasamayasya tatphale tatphalasamasamayasya ca hetau apravRtteH, ubhayasamasamayasya ca tasyAnabhyupagamAt kathaM tato'pyanupalambhasya taddhetutvam ? satyam ; 20 na tasyApyubhayaviSayatvaM vastutaH saMvRtyantareNaiva parikalpanAditi cet ; na ; tenApi hetutatphalayoraparijJAne vikalpatadviSayatvasyAzakyAropaNatvAt / tasyApi tadantareNa tadviSayatva - parikalpanAnna doSa iti cet; na; tatrApi ' tenApi' ityAdyanubandhAdAvRttimato'navasthAdoSasyApatteH / vicArAdhiSThitA na sambhavatyeva "saMvRtiH, lokabuddhyaiva kevalamabhyupagamyata iti cet; na samyagetat ; lokasyaiva santAnAntarasvabhAvasyAbhAvAt / tadayaM lokamevAnabhyu25 pagacchan tadbuddhyA saMvRtimaGgIkarotIti kathamanunmattaprajJa: ? bhavatu vA saMvRtiH, tathApi tayA tadabhAvajJAnasya kimAropayitavyam ? anupalambha 10 386 1 " taduktaM dharmakIrtinA - pramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyo gateH / pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // " pra0 parI0 pR0 64 | praza0 kanda0 pR0 155 / pramANamI0 pR0 8 / 2 " pratiSedhasiddhirapi yathoktAyA evAnupalabdheH- yathoktAyA dRzyAnupalabdhistata eva / " - nyAyabi0, TI0 pR0 43 / pramANavA0 svavR0 15 | pramANavArtikAla0 4 / 262 / 3 -dabhAvajJAnaM ka-A0, ba0, pa0 / "anupalambhamAtrAt santAnAntarAbhAvajJAnamabhUditi jJAnam" - tA0 Ti0 / 4 saMvRtyaiva / 5 saMvRtibalena / 6 " satyAbhAsaH parantatra na tattvaM paramArthataH / vicAryamANazUnyatve saMvRtiH seti gIyate // " - pra0 vArtikAla0 pR0 48 / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1394] prathamaH pratyakSaprastAvaH kAryatvamiti cet ; na ; asati tasmin tadAropaNe tasya nirviSayatvaprasaGgAt / satyeveti cet ; tadApi kiM tasya prayojanam ? 'tadabhAvapratipattiriti cet ; na; tasyAstatsattAmAtreNaiva bhAvAt tadabhedAt / tatrai nityatvasya niSedhaH, tasya nirhetukatve avazyaM tatprasaGgAditi cet ; na samyagetadapi, yasmAt nityatvaM tatsvabhAvazcenna kutazcinniSidhyane / tadeva taniSedhe hi nipirddha syAdabhedataH // 954 // tadayaM lAbhamanvicchormUlacchedastavAgataH / nityatvahAnikAmasya jJAne taddhAnyupasthiteH // 955 / / tadrUpaM cedanityatvaM nityatvaM daivato gatam / tannipedhAya tadvyarthaM tatkAryatvAdhiropaNam // 956 // Aropitazca nityatvaM tatra nAstyeva nizcayAt / nizcayAtmAnumAnazca prasiddha bauddhazAsane // 957 // svarUpe nizcayastasya nAstItyapi na yuktimat / vinA tenArthanirNItirneti pUrva nirUpaNAt // 958 // tadayuktastadAropo vaiphalyAtsaMvRterayam / doSo na saugatasyAsti tadvRttAntAnuvAdinaH // 959 // na cAsau saMvRtiH zakyA niSeddha hetusambhavAt / tatsambhavo'pi taddhetostadanAdikramAgatAt // 960 // iti cedyuktamevedaM kAryakAraNatAsthitau / sA tu nAsti tavAzaktaM sarvamityabhidhAyinaH" // 961 // saMvRtInAM pravAhe'pi saMvRtyA" yadi tasthitiH / kathamevamavasthAnaM yatastannirNayo bhavet // 962 // tasmAdayuktamevedaM kIrtitaM dhrmkiirtinaa| "niSpatteraparAdhInamapi kArya svahetunA // 663 // sambadhyate kalpanayA kimakArya kathaJcana // [pra0 vA0 2 / 26] 25 iti kalpanayA tatsambandhasyaivamasambhavAt // 964 // bhavatu svarUpameva tasya tayA''ropyamiti cet ;na; anupalambhasya vaiphalyApatteH / saMvRtita eva tatsvarUpasya bhAvAt / bhavatviti cet ; na; anupalambhavAdino'sAdhanAGgavAditvena nigrahopanipA santAnAntarAbhAve / 2 sntaanaantraabhaavprtipttiH| 3 santAnAntarAbhAvasattAmAtreNeva / tadabhAva. jJAne / 5:tadabhAvajJAnasya / 6 tadabhAvajJAnameva / 7 gateH bhA0, 10, 50 / 8 anupalambhakAryatvAdhiropaNam / 9 svarUpanizcayena / 1.pra. vA. 2.4 / 11 saMvRtyAdi tataH sthiteH bhaa0,0,10|12 saMvRtyA ||3-syaabhaavaa-maa0, b.,p0| Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 nyAyavinizcayavivaraNe [1295 tAt / kathaM vA tatastattvataH santAnAntarAbhAvasya parijJAnam ? AropitasvarUpasya tAttvikaprayojananibandhanatvAnupapatteH toyAdivat / tadapyatAttvikameveti cet ; na tarhi tattvatastadabhAva iti kathanna 'tairabhinnayogakSematvasya vyabhicAraH ? nAyaM doSaH; teSAmapyekatvena pakSIkaraNAditi cet ; na; vyabhicAraviSayasya tadayogAt , anyathA na kiJcittatputratvAdikamapi vyabhicAri 5 bhavet , tatrApi vyabhicAraviSayasya pakSIkaraNAt / ko vA virodho yannAnAtva eva teSAmabhinna yogakSematvaM na bhavet , adRzyAtmanA tena sAkSAdvirodhadvayasyApi sarvajJatvena vacanAderivAsiddheH ? nAnAtvaviruddhenaikatvena tasya vyAptatvAt pAramparyeNa tenApi virodha iti cet ; kva punareka. tvena tadvyAptiH pratipannA ? prakRta eba citrajJAna iti cet ; tatra yadyekatvapratipattiranyataH, vyarthamabhinnayogakSematvam , tasyApi tadarthatvAt tasyAzcAnyata eva bhAvAt / ata eva tatprati10 pattau parasparAzrayaH -nizcite nAnAtvavirodhe tatastatpratipattau tena tadvyAptinizcayaH, tatazca tadvi rodhanizcaya iti / tannAbhinnayogakSematvaM hetuH, saMzayitavipakSavyatirekatvAt , tadapi nAnAtvena sAkSAtparamparayA ca "virodhAsiddheH vyabhicAranizcayAdvA, nizcito hyatra vyabhicAraH santAnAntarajJAneSu vyAhArAdibhedAd bhinnatayaiva pratipanneSu hetubhAvAt / ___yatpunaratroktam-'tadbhedasya sAkalyena vyAptiparijJAne tatparijJAnavataH sarvajJatvam , 15 dezatastatparijJAne na gamakatvaM vyabhicArasambhavAt' iti ; tadapi na yuktam ; abhinnayogakSema tve'pi tathA prasaGgAt / nAyaM doSaH, tatra pakSa eva vyAptigrahaNAditi cet ; na ; vyAhA. rAdibhedasyApi "tatraiva tadbrahaNAt gamakatvopapatteH vyabhicAradoSasya pariharaNAt / tannAbhinnayogakSematvAdekatvaM saMvedanAkArANAm / yatpuna:-abhedapratibhAsAdeva nirbAdhAt tathA cet ; arthAvayavAnAmapyekatvaMtadavizeSAt / 20 pratipAditaJcaitat-'etatsamAnamanyatra' iti / tadeva vismaraNazIlAnAmanugrahArthamAvedayannAha __ atazcArthayalAyAtamanekAtmaprazaMsanam / iti / atra ca zabdo bhAvanAyAm / ataH asmAt ekAntavibhramAderyadanyat 'anyatra' ityanuvartamAnasya vibhaktipariNAmena sambandhAt / kiM tad 1 anekAtmaprazaMsanam , ane kAtmanaH anekasvabhAvasya jJAnasyaiva nArthasyAnabhyupagamAt , prazaMsanaM pratItiMbalena stavanam / 25 tatkim ? arthasya bAhyasya ghaTAderbalaM svarUpAdapracyavanaM tasmai tadartham AyAtam Agatam arthavalAyAtam / tathA hi citramekaM yathA jJAnaM pratItibalato matam / manyatAM tadvadartho'pi tata evAnupaplavAt // 965 // santAnAntarajJAnaiH / 2 santAnAjJAnAnAmapi / 3 santAnAntarajJAnAnAm / 4 shaanvsthaaprsprprihaarsthitilkssnnvirodhdvysyaapi| 5 abhijyogkssemtvsy| 6 nAnAtvenApi / 7 ektvprtipttyrthtvaat| 8 ekatva. prtipttau| 9 ekatvavyAptatvAt / 10virodhasiddheH mA0, ba.,500 pakSa eva pAptigrahaNAt / 12 ekatvaM sNvednaakaaraannaam| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 389 1296] prathamaH pratyakSaprastAva na caikamekarAgAdAvityAdirapi' bodhavat / ekAnekasvabhAve'rthe viplavAya na kalpate // 966 / / kalpate yatra yaugokte so'smAbhirapi neSyate / taM dUSayannato'smAkaM pratihastAyate bhavAn // 967 // citraikajJAnavattatra saMzayAdyapi dUSaNam / pravartate na nirvAdhanirNayAzlepabhUSite // 968 // advaitavedanaM tasmAdekAnekAtmakaM bruvan / na prabhurvahirarthasya tAdRzaH pratipIDane // 969 / / bhavatu tarhi tadekameva na citram ; kiM syAtsA citrataikasyAM na syAttasyAM matAvapi / yadIdaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam // " [pr.vaa02|210] iti vacanAditi cet ; na ; tAzasya kadAcidapi tasyAnanubhavAt / ananubhAvyamapi liGgAdavagamyata iti cet ; na ; tadaprativedane tatkAryasvabhAvatayA kasyacidapi parijJAnAyogAt , atatkAryasvabhAvasya liGgatvAnabhyupagamAt / sugatasannidhAnAttadavagamyata iti cet ; na ; advaitavAde sugatasyaivAbhAvAt / bhAve'pyuttaramAha na jJAyate na jAnAti na ca kiJcana bhASate // 15 // buddhaH zuddhaH pravakteti tatkilaiSAM subhASitam / iti / vuddhaH sugato na jJAyate na vineyaiH pratIyate tasya buddhirUpatayA'nanyavedyatvAt "tasyA nAnubhavo'paraH" [pra0 vA0 2 / 327] iti vacanAt / aparAnubhavabhAve vA tadvato'pi sarvadarzitvaM sakalaviSayAkAragarbhasya tena parijJAnAt / tasyApyaparAnubhavabhAve tadvato'pi 20 sarvadarzitvam / tatrApyevamiti sarvasyApi buddhamanubhavato vineyavargasya tadanubhavAdhiSThAnasyApi sarvadarzitvAnna kizcid buddhena ? buddhavadeva tasyApi svata eva tattvaparijJAnAt / tanna tasyAparasmAdanubhavAtparijJAnam / anumAnAditi cet ; na ; tato'pi tasya svarUpaprativedane pUrvavaddoSAt , anyathA tadvaiyarthyAt / samAropavyavacchedAnna tadvaiyarthyamiti cet ; kiM tadvyavacchedena ? nyAyavi0 zlo. 9|2-yaashessduussnne A0, 20, 50 / 3 "nanu yadi sA citratA vuddhAve. kasyAM syAt tayA ca citramekaM dravyaM vyavasthApyeta tadA kiM dUSaNaM syAt ? Aha-na syAttasyAM matAvapi / na kevalaM dravye tasyAM matAvapyekasyAM na syaacitrtaa| AkAranAnAtvalakSaNatvAnaMdasya / nAnAtve'pi citratA katham ? anekapuruSapratItivat / kathaM tarhi pratItirityAha-yadIdaM svayamarthAnAM rocate tatra ke vayam / yadIdamatAdrUpye'pi tAdUpyaprathanamarthAnAM bhAsamAnAnAM nIlAdInAM svayamaparapreraNayA rocate tatra tathApratibhAse ke vayamasahamAnA api niSeddham ? avastu ca pratibhAsate ceti vyaktamAlIkyam |"-pr. vA. ma. vRtti0 2 / 210 / . tatpari-A., ba0, 50 / 5 anumAnavaiyarthyAt / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1196 satyapi tasmin tatsvarUpasyAprativedanAt / prativedane tu siddhaM tadvato'pi sarvadarzitvaM sakalArthAkArapratibaddhasya buddhasvarUpasya tena pratyavalokanAt / taduktam 5 "samAropacyavacchedAttattva siddhimanicchatAm / anumAnamanarthaM syAdanyathA sakalagrahaH // " [ ] iti / tatazca tadavasthaM pUrvavadbuddhavaiyarthyam, tato na kutazcidapi tasya parijJAnamityupapannamidaM 'buddho na jJAyate' iti / tadanena sugatasannidhAnAttattvajJAnamiti pratyuktam ; sugatasyAparijJAne tatsannidhAnasyApi duSparijJAnatvAt / aparijJAtameva tat tatparijJAnasya nibandhanam cakSurAdivadrUpAdiparijJAnasyeti cet; bhavedevaM yadi rUpAdijJAnavat niraMzavedanaviSayaM kiJcidvijJAnaM vipratipattimalopale10 pavikalena prajJAprakAzenopadarzitaM bhavet / na caivam, sarvadA grAhyAdibhedamalAdhiSThAnasyaiva tasya parijJAnAvalokanAt / pratipAditaM caitat "prAk- 'pratisaMhAravelAyAM na saMvedana manyathA' iti / tadanena tattvajJAnAttatsannidhAnaparijJAnaM pratyuktam ; uktanItyA tattvajJAnasyaivApratipatteH / tanna tatsannidhAnAttadavagatiH / tadvacanAd "advayaM yAnamuttamam" [ ] ityAdestadavagatirityapyayuktam ; 15 tadaparijJAne tadvacanasyApyazakyaparijJAnatvAt / kathaM vA tasyaiva vacanaM pramANaM na rathyApuruSAderapi ? tasyaiva parizuddhajJAnatvAditi cet; na; svarUpApekSayA rathyA puruSAderapi tattvAt / na sakalaviSayApekSayeti cet; na; buddhe'pi tadabhAvAt / na hi tasyApi sarvatra parizuddhajJAnaM samakAlabhAvinyabhAvAt tasyAkAraNatvena tadaviSayatvAt / tadapi kAra meva avinAbhAvAditi cet; na; tasyApi viSayatve "nAto'rthaH svadhiyA saha " 20 [pr0vaa02|246] ityasya virodhAt / bhavadapi tasya sarvArthajJAnaM nirAkAraM cet; na 'tasyaikasvabhAvasya dezakAlasvabhAvabhinnAneka vastuviSayatvam ekasvabhAvajJAnaviSayatvena sarvasyApyekatvApatteH, anyathaikasvabhAvahetukatve'pi kAryAbhedaprasaGgAbhAvAt na nitye nAnAkAryavirodhaH syAt / anekasvabhAvameva bhavatu taditi cet; kathaM tadekam pratisvabhAvaM viruddhadharmAdhyAsena bhedopanipAtAt ? anyathA krameNApi tadekamevAnekasvabhAvaM prApnuyAt / zakyavivecanatvAnneti cet ; 25 kimidaM vivecanaM yacchakyamucyate ? kAlakRtastatsvabhAvAnAM krama iti cet ; na ; 'yugapadapi dezakRtasya " tasya bhAvAt / tato " nAtyantAya bhedaH, teSAmabhedasyApi pratibhAsanAditi cet ; na; kAlabhinnAnAmapyabhedAnugamasyAvalokanAt / mithyaiva teSAM 'tadanugamo vikalpopanItatvAdityapi nottaram ; dezabhinnAnAM 'tadanugamasyApi [ vikalpopanItatvAt, spaSTapratyayaviSayatvAnneti " " 1 - jJAtatvA-A0, ba0 / 2 sugatasannidhAnam / 3 - jJAnaniba-A0, ba0, pa0 / 4 kiJcijjJAnaM A0, ba0, p0| 5 pR0317 paM022 / 6 sugatA parijJAne / 7 samakAlabhAvino'rthasya / 8 sugatajJAnasya / 9 kramayugapaA0, ba0, pa0 / 10 kramasya / 11 dezakRtakramAt / 12 abhedAnugamaH / 13 abhedAnugamasyApi / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] prathamaH pratyakSaprastAva: 391 cet ; asti kAlabhinnAnAmapi] spaSTapratyayaviSayatvam / nirUpayiSyate ca tat / anena ekAntabhedaprativedanaM vivecanamiti pratyuktam ; pratyakSatastadabhAvAt / anumAnasya ca tatpUrvakatayA tatrApravRtteH / nApi santAnAntaraM prati nayanaM vivecanam ; tasyApratIteH anabhyupagamAJca / nApyanyavedyatvam ; yugapadbhAvinAmiva kramabhuvAmapi teSAM pareNa pratyakSeNAgrahaNAt / anumAnena grahaNasya cobhayatrAvizeSAt / tato bhavatyeva kramavatAmapi teSAmabhedaH ; tadbhedasyAbhedapratyanIkatvAbhAva. 5 tvAt / taduktam "antarbahirmukhAbhAdi saMvidaM na bhinatti cet / 'akramaM na kramAdhInaM bhindyAdeva sukhAdikam // " [siddhivi0pra0pari0] iti / na cedamucitaM bhavatAm ; buddhasyaikAntataH pratisamayabhaGguratvena tdaatmtvaanupptteH| tanna tajjJAnasya kramavadakrameNApyanekasvabhAvatvamiti na tena tasyAzeSaveditvaM nirAkAreNa / 10 nApi sAkAreNa ; tasyApyAkArArpakamAtraviSayatvenAnyatrApravRtteH / sarvamapi tatrAkArApakameveti cet ; ucyate-pUrvAparasamayabhAvino bhAvA nIlAdirUpamiva kAlakramamapyAtma no yadi na tatra samarpayanti kathaM tasyaM tadviSayatvaM yatastenAzeSajJatvaM buddhasya ? kathaM vA kvacidupAyopeyabhAvasya parijJAnam ? tasya kAlakramAliGgi tatvena tadanavabodhe duravabodhatvAt / yogapadyAliGgitatve tu tadbhAva eva na bhavet kasyacidaniSpannasyAnupAyatvAt , niSpannasyApi punaranupayogAt , svaniSpattisamaya eMvopeyasyApi nissptteH| avyabhicArAdupAyatvaM na niSpAdakatvAditi cet ; kutastarhi tanniSpattiH ? na kutazciditi cet ; na ; nityasattvAdiprasaGgAt / anyata iti cet ; na; tasyaivopAyatvApatteH , na prakRtasya / bhavatviti cet ; na; tasyApyupeyasamasamayatve pUrvavadoSAt. / punaranyatastanniSpattikalpanAyAm anavasthAnAt / tadbhinasamayatve tu siddhaH kAlakramAliGgitastadbhAvaH / sa ca na buddhajJAnasya viSayaH, anarpitAkAratvAditi kathaM tasya .. prAmANyam ? yata idaM sUktaM bhavet "heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaH / yaH pramANamasAviSTo na tu sarvasya vedakaH // " [pra0 vA0 1 / 34] iti / "tamapi te tatra samarpayanti pUrvAparabhAvenaiva tadarpitAkArANAM buddha vedane "vyavasthAnAditi cet ; ucyate pratyAkAraM yadi jJAnaM tatraikAntena bhidyate / pratyarthaniyatatvena kathaM sarvArthavidbhavet // 970 // 25 1 pratyakSapUrvakatayA / 2 kramabhAve'pi pa0 / kramamAvyapi A0, ba0 / 3 akramaM te kramAdInAM A0,0, p0| 4 buddhajJAne / 5 bhAvAnnIlAdi-A0, ba0, p0| 6 kAlakramasya A0, ba0, pa0 / 7 upAyopeyabhAva / / 8 evopaay-aa0,v0,50| 9 nityaM satvA-mA0,va0pa0 / "nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt |"-pr. vA0 3|3|10-sthaanN tadbhi-bhA0,0pa0 / kAlakramamapi bhAvAH / 12 vyvsthaapnaa-maa0,0,0| Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 myAgravinizcayavivaraNe [1296 tadAkArakramasyApi pareNa prativedanam / tadAkAreNa tatrApi tatkramasyAnyato gatau // 971 // anavasthAnadoSaH syAttannaikAntena tadbhidA / pratyAkAre kathaJciccedanekAntaH prazasyatAm // 972 // AtmAnameva jAnAnaH kramA'nekAntagocaram / - - buddhaH kathaM tato brUyAdekAntakSaNika jagat / / 973 // tadanvayasya mithyAtve mithyaiva syAttathAgataH / mithyA ca sarvavedI ca pramANaJceti sAhasam // 974 // tanna kAlakranajJAnaM tasya syAdvAdavidviSaH / sopAyopeyavijJAnaM nAsti tasya tadatyaye // 975 // tadAha-na jAnAti na vetti vuddhH| kim ? kizcana upeyAdi iti tattvam / bhavatu tasyAjJeyatvaM tattvAparijJAnaca tathApi zuddha iti cet ; Aha-zuddhaH nirmlH| kaH ? vuddhaH / iti evam , tat kramAyAtavacanam , keSAm ? eSAM bauddhAnAm / 'kila' ityarucidyotane / subhASitam arucidyotanAd.durbhASitamiti yAvat / tathA hi-aparijJAte tasmin kathaM 15 tacchuddhaH parijJAnam ? kathaM vA tattvAparijJAnamalazabalitasya zuddhaH sambhavo'pi yatastadvaca meteSAM subhASitaM bhavet ? ___bhavatu vA parizuddho buddhastathApi kathaM tasya vacanam ? kathaJca na syAt ? kAraNAbhAvAt / tasya hi kAraNaM vikalpaH,"vikalpayonayaH zabdAH"[ ] itybhidhaanaat| na cAsauM' burddhasya; vidhUtakalpanAjAlatvAt / tadabhAve'pi tatkRtAtsaMskArAdvacanamiti cet"; na; tasyApi 20 vikalpatve tatrAsambhavAt / avikalpatve tadubhayasvabhAvavikalatve ca "tato vacanasyAnutpatteH, anyathA vikalpayonitvaniyamavyAghAtAt / vikalpAdeva cirApakrAntAttasya' vacanamiti cet, na; tasya" hetutve santAnAntarAsiddheH / "vyAhArAdestatsiddhiriti cet ; na; tasyApi cirApakrAntabuddhiprabhavatvazaGkAyAM tatastatparijJAnAyogAt / tathA ca na cArvAkasyeva bauddhasyApi "parArtha zAstrapraNayanam / buddhiranusandhAnavatyeva vyAhArAdikaM janayati Atmani tathaiva darzanAnna cirApa. krAnteti cet ; vikalpo'pi tathAvidha eva vacanamutpAdayati, asmadAdau tathA darzanAna cirApakrAnta iti kinneSyate ? svApAdau vikalpavikalasyApi vacanasyopalambhAditi cet ; na; tadA kamenaikA- A.ba., p0| 2 upAyAdikatvaM A0, 40, p0|3 tacchuddhipa-mA0, 20, p.| 4-nameSA-A0, ba0, p0|5 pacanasya / 6 "vikalpAH zabdayonayaH / teSAmanyonyasambandhI nArthAn zabdAH spRzansyamI // " iti shessaaNshH| draSTavyam-nyAyakumu0 pR. 53. Ti. 7 / 7 vikalpaH / 8 zuddhasya-A0, 10,0 / 9 viklpaabhaave'pi| 1. cet ta-A0, ba0, 50 / 11 saMskArAt / 12 vuddhasya / 3 cirA. pakrAntasya / 14 vyAhArAdestaditi A0, ba, pa0 / 15 parArthazA-A0, ba0, pa0 / 16 svApAdau / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH 393 10 1296 buddhivikalasyApi vyApArAdeH pratipatteH / tatazvirApakrAntAdvijJAnAvyApArAdivat' na vikalpAdapi vacanamiti na kutazcidapi buddhasya vacanam / tadAha-na ca naiva kiJcana kimapi upAyopeyatattvaM bhASate kathayati buddha iti / yadyapi nAma svamukhena na ca kiJcana bhApate buddhastathApi pravaktava 'kuDyAdibhyo'pi tatprabhAvopajanitasya tattvopadezasya tadvacanatvAditi cet ; kathaM teSAmapyavikalpatve vavanam ? vikalpayonitvaniyamavyAghAtAt / asmadAdivacanasyaiva 5 tanniyamo na buddhavacanasyeti cet ; kimidAnI kuDyAdibhyamtatkalpanayA buddhAdeva tadupapatta: ? tathA ca durvyAhRtametat - __ "ye kalpayanti kavayaH sugatasya vAca ___ ste kalpanAmapi muneH parikalpayanti / " [ ] iti ; bAcAM kalpanAvyAptivaikalyAt / ___ bhavatu vikalpatvameva kuDyAdInAmiti cet ; kimidAnI 'tatra buddhaprabhAvena ? svayaM "vikalpatvAdeva teSAM vacanopapatteH / tadvikalpatvaM tatprabhAvAditi cet ; na; tasya tadupAdA. natve 'teSAM buddhakasantAnatvena buddhasyaiva vikalpakatvaprasaGgAt / tatsahakAritve tu tatra kimupAdAnam ? kuDyAdikameveti cet ; na ; tasyAcetanatve tattvAyogAt zarIravat prAgapi vikalpatvena cetanameva "taditi cet ; na ; tathApratItyabhAvAt / vikalpAJca vikalpe kiM 15 vA ttshkaaritvenaasmdaadiviklpvt| "tattvaviSayatvaM tasya tata" iti cet ; na tarhi tadapramANam / pramANaJca na pratyakSam ; vikalpatvAt / nAnumAnam ; aliGgaja. tvAdityanyadeva pramANamaniSTaM bhavet / kathaM vA kuDyAdivikalpavadvineyavikalpasyaiva "tatastatvaviSayatvaM na bhavet ? evaM hi pAramparya parihRtaM bhavati-'kuDyAdivikalpasya tatastattvaviSayatvam , tato vacanam , tatazca vineyAnAM tattvajJAnam' iti / evambhUtastasya prabhAva eva 20 nAstIti cet ; kathaM cintAmaNikalpatvam ? yata idaM subhASitam "cintAratnopamAno jagati vijayate vishvruupo'pyruupH||"[ ]iti; cintitaprakArapradAnasamarthaprabhAve satyeva cintAratnopamatvopapatteH / tato na kuDyAdibhyo'pi tatprabhAvAttattvavacanamiti na tato'pi tasya vaktRtvam / tatastadbhASaNaM parasya durbhASaNameva / tadAha 'pravaktA' ityAdi / vyAkhyAtametat / -vanirvika-A0, ba0, 50 / "sambhArAvedhatastasya puMsazcintAmaNairiva / nissaranti yathAkAmaM kuDyAdibhyo'pi dezanAH ||"-ttvsN0 zlo. 3608 / 3 kuDyAdInAM vikalparahitatve / 4 kukhyAdau / 5 vikalpAdeva A0, ba0, 50 / 6 kuJyAdInAM vikalpatvam / 7 buddhasya kutryAdivikalpogadAnave / / kujyAdInAm / 9 vikalpopAdAnatvAyogAt / 10 kujyaadi| 11 tatsatvavi-A0, ba0, 50 / 12 vikalpasya / 13 buddhasahakAritvena / 14 vuddhasahakArataH / 15 buddhasya / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1197 tanna buddhavacanAdapi niraMzasya saMvidadvayasya pratipattiryataH sattvam / sato'pi bhUtabhavadbhavyAnAM yadyanyatamena kAlenAvacchedaH; kAlAntaraM tattvazUnyaM bhavet / tathA kAryasyApi kasyacidabhAve vyomakusumAdivadavastutvam / 'bhAve tvadvaitavyApattiH / / naiSa doSaH ; kAlasyaivAparasyAbhAvAt , asatA ca tasyAvacchedAnupapatteH / na ca 5 kAryAbhAvAdasattvam ; kAryeNa sattvavyApterabhAvAt / bhAve kAryasamasamayameva kAraNaM syAnna pUrva kAryasyAbhAvAt / tAdRzasya ca naM tatkAraNatvam api tu tadekakAraNaprabhavatvameva / tatkAraNasyApi kAryavyAptasattAkatve kAryasamasamayatvena tadekakAraNaprabhavatvam , tatkAraNe'pi tathA cintAyAmasambhAvyeva tatkramo bhvet| tathA kAryakramo'pi, kAryasyApi kAryAntareNa sattva. vyAptau tatsamasamayatvasyAvazyambhAvAt / tatsambhavamicchatA ca na kAryavyAptaM kasyacitsattvama10 bhyupagantavyamiti na kAryAbhAvAttadvayasyAbhAvaH / etadevAha na jAtaM na bhavatyeva na ca kizcitkaroti sat // 96 // iti / atraivakAro bhinnakramo nakArAbhyAM paro draSTavyaH / naiva jAtaM naiva bhavati iti 'citraM tadekam' iti 'tataH' 'tadekam' iti ca anuvartayitavyam / tadayamarthaH-tat saMvedanam ekam ayaM naiva jAtaM naivotpannam , anena tasyAtItatvaM pratikSiptam / naiva 15 bhavati naiva niSpadyate anenApi vartamAnatvam / 'naiva bhaviSyati' ityapi bhAvitva pratikSepAya draSTavyam-uktasyopalakSaNatvAt / upapadyata ca tatrAtItatvAdipratikSepaH kAlasyaiva nibandhanasyAbhAvAt / na ca naiva kizcitsajAtIyamanyadvA kAryaM karoti janayati tathApi sat kAryeNa sattvavyApterabhAvAt / hetudvayaM caitat parasyAbhiprAyagatam / atra pUrvapakSa. dyotanaM 'cetU' iti draSTavyam / uttaramAha20 tIkSNaM zauddhodaneH zRGgamiti kinna prakalpyate ? iti / subodhameva / tAtparyamatra niraMzaM cettadvaita muktopAdhi kutazcana / pramANAdupalabhyeta zobhetaivaM bhavadvacaH // 976 // pramANaM tuM na tatrAsti pratyakSAdIti bhASitam / kevalaM kalpanaiva syAttadastitve nibandhanam // 977 // na ca tadvAstavaM yuktamanyathA tannibandhanam / viSANamapi kinna syAgnizitaM buddhamastake // 978 // 1 bhavatvadvai-mA0, ba0, pa0 / 2 kAryasamakAlavartinaH / 3 kaarnnkrmH| 4 -tadvaya-A0, ba0, 50 / 5 zlokAt / / tasyApi tattvaM A0, ba0, pa0 / . "zloke avidyamAnaM hetudvayaM kathamucyata ityAza. zAyAmAha"-tA. tti0| 8 "saugatasya"-tA. tti0|9 -tamukto-bhA0,va0pa0 / 10 tanna A0,ba0, pa0 / 11 "kalpanAnibandhanaM niraMzamadvaitam"-tA. tti.| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 1198) prathamaH pratyakSaprastAva adraye nAsti yuddho'pi yatra zRGgasya kalpanama / iti cetkalpanA tasya kina sattvAya kalpate // 979 // tadvayaca buddhazca tacchRGgaM ceti tattvataH / tritayasyApyavasthAne na bhedastAttvikaH katham / / 980 // tasmAtkalpitamadvaitamavastveva yathoditam / tadavaSTambhatastanna bahirarthaniSedhanam // 981 // iti / tasmAdekavyaktikamanekavyaktikaM vA citrameva saMvedanamanumantavyam / taJca bahirarthamapi tAdRzaM pratyavasthApapati ekarAgAdau sarvarAgAdeH sAMzatvAdezca doSasya tadvattadAkAravaJca bahirarthe tadavayaveSu caaprvRtteH| yatra tu prvRttiyogklpite avayavini tadavayaveSu ca tatrAsmAkamabhiratireva, tato'tra tatpravRttyA[na] kAcidapyasmAkaM pariglAniH / yadyevaM kutastatra tadoSasya 'etatsamAna-10 manyatra' ityAdinA samAdhAnam ? AhitaviSayasyAbhyupagamanIyatvAditi cet ; na hIdRzam akalaGkadevasya ceSTitaM yadayamanyAyenApi doSeNa parapakSaM pratikSipatIti / tato yuktaM vijJAnavadarthasyApi pratItivalAdavasthApanam / idAnIM vaktavyazepaM darzayitvA parihattumAha ekena caritArthatvAttatrA'vipratipattitaH // 97 // alamarthena cennaivamatirUDhAnuvAdataH / iti / alaM paryAptam arthena ghaTAdinA prayojanAbhAvAt / udakAharaNAdikamasti tasya prayojanamiti cet ; kutastadastitvam ? pratibhAsAccet ; pratibhAsarUpameva tarhi tat tavyatiriktasya tadayogAt / tacca taMdUpAdeva ghaTAderiti kiM tatrArthasya kAraNatvena ? tadAha-ekena nAnAkArasAdhAraNena jJAnena nArthena tasya 'alam' iti pryudaasaat| carito niSpAdito'rthaH prayojanaM yasya 20 tasya bhAvAt caritArthatvAt arthasya / 'ekena' ityapekSAyAmapi caritazabdasya vRttirgmktvaat| tarhi jJAnenApyalam anyena caritArthatvAditi cet ; kiM tadanyat ? arthazcet ; na; "tato jaDatvena "jJAnArthasyAdhigamasyAsambhavAt / jJAnameveti cet ; na tarhi tenAlamiti zakyam , abhyapagamAt / tadAha-tatra jJAne avipratipattito bauddhavadarthavAdino'pi vipratipatterabhAvAt , anyathA nArthasiddhiH svatastadayogAditi manyate / 'cet' iti paramataM dyotayannuttaramAha-naivam / evam 25 'alamarthena' iti prakAreNa / kuta etat ? atirUDhasya pramANabalato'tiprasiddhasya anuvAvato'nukathanAt 'arthasyeti' / tAtparyamatra 1citrajJAnavat / 2 -kamanabhira-tA0 / 3 tatpravRttI A0, b0,0| 4 yadanyAyena mA0, 20, p0|5 udakAharaNAdi / 6 pratibhAsarUpAdeva / 7 arthasya / 8 alaMzabdena / 9 smaasH| 10 arthAt / " jJAnasyArthasya A0, ba0, pa0 / jJAnarUpaprayojanaprApteH / 12-nArthasyeti mA0, ba0, 50 / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [198 prayojanavazAdarthaH kalpito yadi kathyate / yujyeta tatpratikSepastadarthasyAnyato' bhavAt / / 982 // na caivaM mAnasAmarthyAt jJAnavattasya varNanAt / niSedhe mAnasiddhasya jJAnaM jIvati tatkatham ? // 983 // kiM punastatpramANaM yato'tirUDhatvamarthasyeti cet ? tAvat 'pratyakSam' iti trUmaH / "taMtrApi pratibhAsAntagartameva nIlamavabhAsate nAparam , tataH pratibhAsavyatireke na pramANa tato naabhyupgmH| atha pratibhAsAntargataM tanna pratibhAsate pratibhAsasyAntaratvAt , nIlAdezca bahiravabhAsanAt / na vyatiriktasya sadbhAve tasya pratibhAsanaM svarUpeNAparokSaNa tasya pratibhAsanAt / yathA hi- . "vyatiriktasya sadbhAve na nIlasyAparokSatA / svarUpeNAparokSatvAnna tasyAnyAparokSatA // " [pra0 vArtikAla0 3 / 333 ] iti prajJAkaraH / tatra kiM tatpratyakSam , yatra pratibhAsAntagartameva nIlamavabhAseta ? nIlAdanyadeveti cet ; na; 'na vyatiriktasya' ityAdevirodhAt / sa eva pratibhAso yatrAntargamo nIlasyeti 15 cet ; tena tarhi pUrvAparIbhUtena bhavitavyam , anyathA pUrva vizeSaNatayA AtmanaH, pazcAttadvi ziSTatayA nIlasya tataH prijnyaanaayogaat| satyeva hi prAgupAdhiparijJAne bhavatyupAdhimatprati. pattiH, "vizeSaNaM vizeSyaM ca" [pra0 vA0 2 / 145] ityAdi vacanAt / prAgadhigamyaM ca tadrUpaM yedyantargatanIlaM tannIlasyApi tadantargamastatraivAvabhAsata iti tenApi pUrvAparIbhUtena bhavitavyam anyathA tatrApi 'anyathA' ityAdidoSAt / tadrUpasyApi prAgadhigamyasyAntargatanIlatve punarayameva 20 prasaGga iti adhastAdvistAravato nIlajJAnasya kathaM kSaNabhaGgitvam ? kathaM vA nirvikalpatvaM' pratibhAsopAdhikatayA nIlaM paricchindato vikalpakatvasyaivopapatteH / etena 'antargatapItaM tat' iti pratyuktam ; tulyadoSatvAt / kathaM vA tat pazcAnnIlasya vizeSaNam ; virodhAt / pItasya parityAgAditi cet ; na tarhi pItameva tat , tatparityAgena nIle tatyAgenApi punA rUpAntare pravRttaH, vyAvRttAdanuvRttasya viruddhadharmAdhyAsena bhedsyaivopptteH| 25 yadi punastatra na kiJcidapyantargatam ; kathaM tajjJAnam ? anAkArasyAnabhyupagamAt / anyathA pazcAdapyatadAkArameva tat nIlaviSayaM bhavet / kathaM tasya tadviSayatvam ? kathaM tadAkArasya ? svahetubalAttathaivotpatteH ; samAnamanyatra / tato na yuktam-'pratibhAsavyatireke na pramANam' iti ; nIlasya tajjJAnAvyatireke tasyaiva prAmANyAt / 1jJAnAt / 2 utpatteH / 3 pratyakSe'pi / 4"..sambandhaM laukikI sthitim / gRhItvA saGkalavyaitattathA pratyeti nAnyathA / ." iti zeSAMzaH / 5 yadyanantargataM no-A0, ba0, pa0 / 6 - annadrUpa-A0, ba0, 50 / .-lpakatvaM aa0,0| 8 kathaM vA tadA-A0, ba0, pa0 / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva 1298 ) etenaitadapi pratyuktam- "yathaiva grAhakAkAraH svarUpeNAparokSo na grAhakAntarabhAvAt , tathA tena samAnakAlo'pi nIlAdiH" [pra. vArtikAla. 3 / 330] iti ; katham ? prAhake svata eva grAhye ca parata evAparokSatvasya darzanAt / darzanAnusAritvAccAbhyupagamasya / anyathA "yadeva dRzyate tadevAbhyupagamyate" [pra. vArtikAla, 3 / 330 ] ityasaGgataM syAt / grAhakasamakAlatayA ca grAhyasya svayaM prakAzatve'pi idamapi nIlaM tatsamakAlatvAdbhavet / pratyakSa. 5 bAdhanasya itaratrApi tulyatvAt / na 'tatsamasamayatvamAtreNa tasya tattvam ; api tu tadvattadrUpatayA cakSurAdevotpatteriti cet ; na ; tadvyApArAtpUrva pazcAdapi tadbhAvAt / paurvAparye tasya pramANaM nAstIti cet ; cakSurAdikAryatvamapi katham ? paurvAparyapramANabalAdeva tasyApi parijJAnopapatteH / tathA ca durbhASitametat-"yathA cakSurAdikAdrAhakAkArastathA tatsamAnakAlo grAhyAkAro'pi" [pra. vArtikAla0 3 / 330] iti ; kalpite tu tasya tatkAryatve tannibandhanaM svayaM prakAzatva- 10 mapi kalpitameva na tAttvikam / tatra ca na vipratipattiH / 'tanna nIlAdestatpratibhAsAdeva tadantargatatvaparijJA bhavatvanyata eveti cet ; na ; tatrApi viSayAntargamasyAnyena parijJAne anavasthA. doSAt / anantargAmina eva viSayasya tena pratipattau prAcyenApi syAdityayuktamuktam'pratibhAsAntargatameva nIlamavabhAsate nAparam' iti / anantargatapratibhAse katham 'nIlaM 15 pratibhAsate' ityabhedAvagama iti cet ? na ; evamapi bhedasyaivAvagamAt / abhede hi 'nIlam' ityeva 'pratibhAsate' ityeva vA syAt na cobhayam ? abhede'pyapoddhAraMparikalpanayA dvairUpyAdevamavagama iti cet ; syAdetadevaM yadyabhedasya kutazcidavagamaH, sa tu tato'nyatazca na pratyakSAt , uktanItyA tato bhedasyaivAvagamAt / tadvailabhAvino "vikalpAdityapyayuktam ; tato'pi yathAnubhava pravRttAdbhedAvagamasyaivopapatteH / anubhavAtikramapravRttAttu na "tataH kasyacidapi pradhAnAdi- 20 vikalpAdivAvagamaH sambhavati / vikalpAccAbhedAvagame kathaM tato dvairUpyam ? kathaM vA kAlpanikasyAnubhavaviSayatvamucyate ? yata idaM sUktam "tasmAdvirUpamastyekaM yadevamanubhUyate / smaryate ca" [pra. vA0 2 / 337 ] iti / atrApi 'ekam' ityatra 'anubhUyate' iti 'na dvirUpam' ityatra 'smayate' ityasyaiva sambandhAda. 25 doSa iti cet ; na; anubhavAbhAve smaraNAnupapatteH / upapattAvapi kuto dvirUpasyaikasya vedanam ? yata idaM zobheta "ubhayAkArasyAsya saMvedanaM phalam / " [pra. vA0 2 / 337 ] iti / 1 grAhakasamakAlatvamAtreNa / tatsamayamAtre-A0, ba0, pa0 / 2 grAhyasya / 3 svarUpeNAparokSatvam / 4 grAhakavatprakAzarUpatayA / 5grAhyasya bhAvAt / tnniilaa-bhaa0.b0,0| 7-gatasyAnyena bhA..., p0|8 bhedklpnyaa| 9 pratyakSabalabhAvinaH / 1.-lyayu-A0, ba0, pa. vikalpAt / 12 ityanu-A0, ba0, p.| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 myAyavinizcayavivaraNa [1199 anubhavAdeva smaraNaikatvenAdhyavasitAditi cet ; na; tato'pi dvirUpasyaivAvagamopapattenaikasya / tadviSayatvamaparityajata eva tasya tadekatvAdhyavasAya iti cet ; 'aparityajataH' iti kutaH ? tathA nizcayAt ; na tarhi tadviSaye dvirUpakalpanaM nizcayena tadvirodhAt / tato na tadekatvAdhyatrasAyAdanubhavasya dvirUpaviSayatvamapi tu tattvata eveti vArtikatAtparyam / atastadaparijJAnAdevaM idaM nibandhanakArasya vacanam-"apoddhAraparikalpanayA dvirUpam" [pra. vArtikAla0]iti / ___ bhavatu dvirUpamanubhavAt , tathApi na nIlaM bahirarthaH, pratibhAsaikatvasyApi tatrAnubhavAditi cet ; na ; tadabhAvasya niveditatvAt / bhedamAtre nIlatatpratibhAsayorasaGgatiriti cet ; na ; viSayaviSayibhAvasyaiva tatra saGga titvAt / 'nIlaM pratibhAsate' ityatra 'nIlaM prati. bhAsasya viSayo bhavati' ityavagamAt / kaH punarviSayArtha iti cet ? nIlArtho'pi kaH ? svarUpa. 10 meveti cet ; aparo'pi tadeva sarvasya viSayatvamavizeSAt / svarUpasyeti cet ; nIlatvamapi syAt / tattve yasyaiva kAraNaM tadeva nIlamiti cet ; viSayo'pi yasyaiva jJAnaM sa eva syAt / kiM tasya jJAnena ? kAraNenApi kim ? kAraNameva itareNApi grahaNameva / tato yuktaM pratyakSAd atirUDhatvamarthasya / tathA'numAnAdapi / tataH parvatazirasi pAvakasya parokSasyaiva prtiptteH| parokSazvArtha eva aparokSasyaiva jJAnasyAbhyupagamAt / so'pyaparokSa eva mahAnasapAvakasyaiva tataH 15 pratipatteH, mahAnasapAvakazca aparokSa eva pratipanna iti cet ; na ; tathA sati sannihitivadanu mAnavaiphalyaprasaGgAt / adhyAropAdeva tasyAparokSatvaM adhyAropazcAnumAnAdeveti cet ; adhyAropitaM tarhi 'tasya jJAnatvamarthatvaM tu prAkRtamiti prAptam / adhyAropitameva tatra rUpaM nAparaM yasya parokSatvenArthatvamiti cet ; kutastadadhyAropaNam ? anumAnAdbhUmAditi cet ; na; 'tedabhAve "tasyaivAbhAvAt / tadbhAve bhAva iti cet ; na; parasparAzrayAt-teMdadhyAropaNAta dhUmaH, dhUmAJca 20 tadadhyAropaNamiti / anyatastadadhyAropaNaM cet ; na; tasyApi liGgatve pUrvavadoSAt / tatrApi liGgAntarAttadadhyAropeNa anavasthAdoSAt / anubhavAttadhyAropaNaM tu na parvate syAt tatra pAvakAnubhavasya prAgapravRtteriti na tatra pAvakArthinaH pravarteran / aparokSatve ca tatpAvakasya kathaM tadanumAnasya parokSaviSayatvam ? atItasyaiva tatra 'tasyAdhyAropAditi cet ; bhavatvevam , 'tathApi tatra tatya pratibhAse na parokSatvam / na hi pratibhAsavattve ca parokSatvamupapannam ; , atiprasaGgAt / apratibhAse tu nAdhyAropaH, pratibhAsavyatirekeNa tdprtipttH| prati. bhAso'pi-tasyAnyatraiva nAnumAna iti cet, na; tasya niSiddhatvAt / kathazcaivaM pramANamanumAnam ? adarzanasamAropavyavacchedAditi cet, na; 'tasya tucchasyApratipatta : anabhyupagamAJca / darzanopanayanameva pAvake 'tavyavaccheda iti cet ; nanu darzanamaparokSatvameva, tazca vinApyanumAnena 1-deva tanni-A0, ba0, 50 / 2 prajJAkarasya / 3 asmbndhH| 4 nIlatve / 5 viSayasya / 6 kRtamiti zeSaH / . jnyaanenaapi| 8 anumAnAt / 9 parvatIyapAvakaH / 1. parvatapAvakasya / dhUmAmAve / 12 adhyAropasyaivAbhAvAt / 13 tadadhyAropeNa dhU-A0, b0,0| 14 pAvakasya / 15 tathA hi tatra prtibhaa0,0,0|16 vyavacchedasya / 17 adarzanasamAropavyavacchedaH / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199] prathamaH pratyakSaprastAvaH 399 tasyAstyeveti na tavyavacchedAttasya' prAmANyam, api tu pAvakaviSayatvAdeva / tadapyaparokSa. tAvyatirekeNaiva, anyathA tatparokSaviSayatvapratijJAvyAghAtAt / tato yaduktam-"anumAnamapi nAparokSatAvyatirekaM sAdhayati" [pra0 vArtikAla0 3 / 333] iti; tatprativyUDham ; tena tavyatiriktasyaiva pAvakasya vyavasthApanAt / / yaccAparamuktam-"yadi ca dRzyamAnatAvyatirekeNa 'vikalpe tadarzanArthaM na pravarteta 5 darzanArthino vA nopadizet , na hi dRzyamAnatAmapratiyan darzanArthI bhavati" [pra0 vArtikAla0 3 / 333] iti ; tatra kimiyaM dRzyamAnatA pAvakasya yadapratipattau tadarzanArthI na bhavet 1 svayaM darzanAtmakatvamiti cet ; satyam ; na tasya pratipattiH, nApi tenArthitvaM lokasya, arthAntareNaiva darzanena tasya tadbhAvAt / darzanasambandha iti cet ; na; sati darzane'numAnavaiphalyAd arthitvAyogAzca / na hyupanatenaiva kasyacidarthitvam anupanata eva taddarzanAt / darzanayogyatva- 10 miti cet ; astyeva tasya pratipattiH, parokSasyApi pAvakasya tadyogyasyaivAnumiteH, vyAptestathaiva nizcayAt / yogyatApratipattau darzanena kathamarthitvamiti cet ? na; anyatrApi zaktiparijJAnAdeva phalArthitvopalambhAt / tanna svayaM darzanArthanAt , darzanArthinaH kathanAdvA pAvakAnumAnasyAparokSaviSayatvaM zakyopapAdanaM parokSaviSayatve'pi tadyogyatAparijJAnAttadupapatteH / svarUpapratipattau pAvakasya kathaM parokSatvamiti cet ? tatpratipatteraspaSTatvAdeva / tadapi tasyA~ kathamiti cet ? na; kAraNabalA- 15 diti nivedittvaat| tato yuktam anumAnAdapyatirUDhatvamarthasya / tata idamakIrtikarameva dharmakIrteH "darzanopAdhirahitasyAgrahAttagRhe grahAt / / darzanaM nIlani so nArtho bAhyo'sti kevalaH // " [pra0vA0 2 / 335] iti / pratyakSAnumAnAbhyAM darzanopAdhirahitasyaiva pAvakAdeH pratipatteH tatra bAhyatayArthatvasyopapatteH / tataH pratItibalAdvijJAnasya yadastitvaM tadarthasyApi, yacca arthasyAparamArthatvam 20 avizadadarzanapathaprasthAyitvAt taimirikakezmadivat , tat vijJAnasyApi syAdavizeSAt / tadAha kalpanA sadasattvena samA / iti / jJAnasya sattvenArthasyAsattvena kalpanA arthe jJAne ca sadRzIti yAvat / nanu evamapi jJAnakalpanaivAstu, tatra sakalasamIhitasiddhaH, anyakalpanA tu siddhopapasthAyinI kutaH poSyata iti ? tatrAha .. kintu garIyasI // 98 // pratItipratipakSaNa tatraikA yadi nAparA / iti / kintu iti avitarkapadaM tatra tasmin kalpanAsAmye sati ekA jJAnakalpanA 1 anumAnasya / 2 vikalpyeta p0| vikalpaitaddarzanArthe aa0,0|3 lokasya / 4 darzanArthitvAt / 5 svarUpapratipattau / 6 cet kAra-mA0, ba0, pa0 / 7 -ti vi-mA0, ba0, pa0 / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 myAyavinizcayavivaraNe [199 yadi syAd aparA arthakalpanA yadi na syAt , 'syAt' ityupaskArasya yadi zabdasya cobhayatra sambandhAt / tatra dUSaNam-garIyasI gurvI nitarAM jJAnakalpanA / tatra nimittamAhapratItipratipakSaNa pratItirjJAnasya pratipattiH tasyAH pratipakSaH tadabhAvastena / tathA hi-jJAnaM nAma viSayagrahaNasvabhAvameva, pratIteH "viSayagrahaNadharmo vijJAnasya" [ ] iti 5 vArtikAcca / viSayabhAve ca tAdUpyAbhAvAskiM tasyAvaziSyeta ? yasya 'pratItiH svarUpameva tasya viSayo na bAhyamiti cet ; kiM punastasya viSayatvam ? grAhyatvamiti cet / kathaM praha. Natvam ? grAhyasyaiva tadanupapatteH / svabhAvabhedAdekasyaiva tadubhayadharmakalpanAyAmapi anekAntadoSAt / saMvRtyA 'nirdoSatvamanekAntasyeti cet ; na ; bAhyavajjJAnasyApyaparamArthatvApattaH, niraMzasyApi tasya viSayaviSayibhAvAyogenAsampratipatteH / tata idamaprAtItikameva "svarUpasya 10 svato gatiH" [pra0vA0 1 / 6] iti / / ___ iyameva tasya svato gatiH yannirapekSaM prakAzanam , bhedavyavahArastu tatra kAlpanika iti cet ; kimidaM prakAzanaM nAma ? jaDapratidvandvI dharma iti cet ; na ; aparijJAne jaDasya kvaci. tatpratidvandvitvasyAparijJAnAt / parijJAne tu nArthaniSedho jaDasyaivArthatvAt / kalpitameva tanna tAttvimiti cet ; nanu kalpitatvaM kalpanAbuddhiviSayatvameva / tacca nAntargameNa ; tadbuddhe Da. 15 tvApattyA svprkaashprcyutH| buddhyantareNa prakAze cAnavasthAnaprasaGgAt / anantargameNa cet ; kathaM svasaMvedanameva buddhiphalam ? bAhyasaMvedanasyApi bhAvAt / tasmAdidamapyanubhavapratyanIkameva "tasmAtprameye bAhye'pi yuktaM svAnubhavaH phalam // " [pra0vA0 2 / 346] iti "yataH svabhAvo'sya yathA tthaivaarthvinishcyH||" [pra0vA0 2 / 346] iti ca / ajaDasvabhAvayA'pi buddhyA jaDasya nirNayAt / tanna jaDapratyanIkatvena prakAzanam / cidrUpatveneti cet ; na ; citerapi prakAzaparyAyatvAt / api ca, asyAM yadi na kAcidapi zaktiH kathaM "svayaM saiva prakAzate" [pra0vA0 2 / 327] satyAmeva kartRzaktI 'prakAzate' ityupapatteH / adhyAropitayA "tayA prakAzata iti cet ; na ; tayaiva tadanupapatteH / na hi tacchaktivikalatayaiva saMvidAnA tAmAtmanyAropayitumarhati / tadvikalatayA na saMvitta sadAdinaiva saMvedanAditi cet ; kathamubhayAtmA satI kenacitsaMvitte kenacinneti ? kutazcida. 25 TaSTAtkAraNAditi cet ; na ; bahirbhAvasyApi iSTAniSTasvarUpasyaiva kenacidiSTAtmanA pareNA niSTAtmanA ca pratipattiprasaGgAt / ekarUpavedinAM rUpAntarasyApratipattau kutastasyobhayAtmakatva. pratipattiriti ? anekAtmakaM cArthamekarUpatayA darzayatazcAdRSTAtkathamarthavedanam ? 'tatastimiya. derivAnarthavedanasyaivopapatteH' iti ca na paryanuyogaH; paratrApi tulyatvAt / tathA ca yathedamucyate -ti svarU-A0, ba0, 50 / 2 nirdoSatve'ne-A0, ba0, pa0 / 3 jalasyai-Ara, ba0, 50 / 4-kameveti mA0, ba0, pa0 / 5 -zapratIteH A0, ba., pa0 / 6 citau / 7 -tathA pra-A0, ba0, pa0 / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2499 401 prathamaHpratyakSaprastAvaH "tamanekAtmakaM bhAvamakAtmatvena darzayat / tadadRSTaM kathanAma bhavedarthasya vedanam // " [pra0vA0 2 / 344] iti ; tathedamapi vaktavyam tAmanekAtmikAM buddhimekAtmatvena darzayat / tadadRSTaM kathannAma bhavedbuddheH pravedanam // 984 // iti / tataH sarvAtmanaiva sA 'saMvitte iti na tayaiva tadAropaH / nApi buddhayantareNa ; tatrApi tacchakti. vikalatayA saMvidAne tatpratibhAsAyogAt / tatrApi buddhayantareNa tadAropakalpanAyAm anavasthAdoSot / tacchaktimattve tu buddheH kathaM tadapekSaM tatprakAzanaM nirapekSaM nAma zaktestavyatirekAditi cet ? kiM punastayAM na vyatiriktaprakAzanam ? tathA cet ; kathaM tayA parabuddhiparijJAnam ? yata idaM sUktaM syAt-"svarUpeNa hi saMvittInAM bhinnatvAtpratipuruSaM nAnAkAravedanaM 10 yuktam" [pra. vArtikAla0 3 / 339 ] iti / tAsAmapi kutazcidAkAramukheNaiva vedanaM nAnyatheti cet ; na ; supta-prabuddha jIvana-mRteSTAniSTAdirUpANAM tadAkArANAM yugapadekara smrpnnsyaaprtiptteH| na hyekadaikaM vijJAnaM sAkAraM parabuddhibhiH / suptaM buddhaM mRtaM jIvadiSTamanyacca dRzyate // 985 // tataH zaktivazAttAsAM vittirnAkArakalpitA / tathArthasyApi tenedamayuktaM kIrtivArtikam // 986 // "tadarthAbhAsataivAsya pramANaM na tu sannapi / grAhakAramA parArthatvAt bAhyeSvartheSvapekSyate // " [pra0 vA0 2 / 347] iti / prAhakAtmana eva zaktirUpasya parabuddhipratipattivadarthapratipattAvapyapekSaNAt / saMvibhedAnabhISTau ca nAparaM tattvamasti vaH / saMvidadvayavAdasya pratikSepAtsavistaram // 987 // tasmAdartho'vyaGgIkartavya eva, anyathA jJAnabhedasyAnirvAhatvApatteH / bhavatu bAhyasyApi jJAnam , tasya tu kutaH satyatvam ? kutastadviSayaH kazcideva satyo na sarvaH 1 prAptyAdivizeSAditi cet ; na; tatrAnavasthAdidoSAt / taduktam - "yathaiva prathamaM jJAnaM tasya prAptimapekSate / tatprAptyApi punaH prApterapekSetyanavasthitiH // saMviriti bhA0, 20, 50 jAnAtItyarthaH / 2-doSaH ta-bhA0, ba0, 50 / 3 -yA taya-A0, 10,0 / -katvA-A0, ba0, pa0 / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 100 kasyacittu yadISyeta svata evAptirUpatA / prathamasyApi tadbhAva iti sarvasamAnatA / / prApterathApi pUrveNa prAptirUpeNa stytaa| anyonyAzraya ityekAsatyatvenobhayasya tat // atha kAraNazuddhatvAttajjJAnasyAsti stytaa| tajjJAnasyApi satyatvaM ttkaarnnvishuddhitH|| evaM parAparApekSAdanavasthA prasajyate / " [pra0 vArtikAla0 3 / 351] iti cet ; na; abhyAse svataH anyadA paratastatsatyatvasya nishcyaat| na cAnavasthAnam ; paryante kasyacibhyAsavato bhAvAt / avazyaM cedamaGgIkarttavyam , anyathA arthajJAnavat santAna10 bhedajJAnasyApi satyatvAnizcayAt , tadviSayasyApyasiddhiprasaGgAt / na caivaM kezAderapi tajjJAnAsiddhiH ; tatra svataH paratazcAsatyatvasyaiva nizcayAt / tadAha na hi kezAdinirbhAso vyavahAraprasAdhakaH // 99 // iti / keza Adiryasya mazakAdestasya nirbhAsaH pratyayo na hi sphuTaM vyavahAraprasAdhako vyavahAraH svato'nyato vA satyo'yamiti nizcayaH, prasAdhakaH sadviSayatvena 15 alaGkArako yasya sa tathoktaH tasmAd asanneva tadviSaya iti bhAvaH / kathamasataH pratibhAsanam ? AstAmetadanantaraM nirUpaNAt / para Aha vAsanAbhedAnedo'yam [ siddhastatra na siddhyati ] / iti / pUrvapUrvavikalpopanItaH saMskAro vAsanA, tadbhedo dALazaithilyalakSaNastasmAt tamAzritya ayaM pratIyamAno ghaTAdijJAnaM tathyaM mithyA ca kezAdijJAnamiti bhedo nirNaya: 20 'bhidyate bhinnatayA vyavasthApyete parasparataH tathyamithyAjJAne yena sa bhedaH' iti vyutpatteH / saMskAradALazaithilyAbhyAmeva hi kvacijjJAne tathyamithyAtvavibhAgavinizcayo na viSayabhAvAbhAvAbhyAmiti kathaM tannizcayAttatsiddhiriti manyate ? tatrottaram-'siddhastatra' iti / apizabdaH draSTavyaH / tatrApi santAnabhedajJAne'pi siddho nizcito vAsanAbhedAda bhedo'yam / tathA ca tato'pi kathaM tadbhedasiddhiH 1 mA 25 bhUt , tadbhedasya tajjJAnasatyatvanizcayasya ca vAsanAbhedAdeva bhAvAt / "kAryavAtsakalaM kArya vAsanAbhedasambhavam / kumbhakArAdikArya vA svamadarzanakAryavat // " [pra0vArtikAla0 3 / 351] 1 anyathA A0, ba0, pa0 / anabhyAsadazAyAm / 2-yA tajjJA-A0,0pa0 / 3-nItasaM-bhA0, gha0, 50 / 4 "vAsanA pUrvavijJAnakRtikA shktiruucyte|"-pr0vaartikaal. pR. 18 / 5-bhedAdazA-mA0, 10,50 / 6 tathA ca kathaM tato'pi bhA0, ba0, p.| Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .101] prathamaH pratyakSaprastAvaH 403 iti vacanAditi cet ; kutaH svapnadarzanasya tadbalabhAvaH ? kutazcinnizcayAditi cet ; na; 'tasya vAsanAbalabhAvitve tato'rthasyeva tsyaapysiddheH| vastutathAbhAvabhAvitve tu heto. ya'bhicAraH, tasya kAryatve'pi tadvalabhAvitvAbhAvAt / lokAbhiprAyAdeva tasya tadbalabhAvitvaM na svataH mayA kutazcinnizcIyata iti cet ; na ; lokasyApi tatra tanmAtrabhAvAbhiprAyAbhAvAt / tadAha na siddhyati / tanmAtrabhAvo dRSTAnte sarvatrArthopakArataH // 10 // pAramparyeNa sAkSAdvA [parApekSAH sahetavaH] / iti / na siddhyati / sa evaM vAsanAbheda eva tanmAtraM tasmAt bhAvo janma / kva? dRSTAnte nidarzane / kiyati ? sarvatra sarvasmin svapnaviplavabhAvini viplavAntarabhAvini ca / kasmAt ? 10 arthasya nIlAderjanakatvena vyApAra upakAro na viSayatvena , asata eva tadA tasya pratibhAsanAt , tasmAt / katham ? pAramparyeNa aviplave darzanamarthAt tataH saMskArastatazca 'viplave nArIcaurAdidarzana miti paripATiH pArampayaM tena / dRSTAntamAha-'sAkSAdvA' iti / 'vA' iti ivArthaH, sAkSAd avyavadhAnena vA[a] viplave yathA tadupakArastathA pAramparyeNAnyadeti / sautrAntikAdyanugamena cedamuktam , "svataH sAkSAdapi tatra tadupakArAbhAvAt / kI zAste dRSTAntA yatra sAkSAdiva pAramparyeNa tadupakAra iti praznayantaM pratyAha parApekSAH shetvH| vicchinnapratibhAsinyo vyAhArAvidhiyo yathA // 101 // iti / vyAhAro vacanamAdiryasya vyApArasya tasya dhiyoM buddhayaH / kathambhUtAH ? paraM bAyaM "vyAhArAdikam upakArakamaviplave sAkSAdivAnyadA pAramparyeNApekSanta iti parApekSAH, 20 tatra hetuH sahetavaH sakAraNikA yata iti / na hi parAnapekSatve sahetutvaM parasyaiva hetutvAt / _____evamapi vAsanaiva paramastu kiM vyAhArAdineti cet ; Aha-vicchinnapratibhAsinyaH' iti / vicchinnaM vicchedaH dezAdiniyamastena pratibhAsante iti zIlAstathoktAH / na hi vyAhArAdidhiyAM vAsanAmAtrakAraNatve dezAdiniyamaH sambhavati / tathA hi-pUrva jJAnaM vAsanA, tacca na sadRzameva, visadRzAdapi taddhiyAM bhAvAt / sA(tA)dRzAdeva vyavahitAttadbhAvaH, 25 tasyApi tAdRzAyavahitAdeva bhAva iti cet ; kathaM teSAM visadRzairanupAdAnopAdeyairekasantAnatvaM yata idaM saGkalanam-"nIlamavalokya coravyApAraM pazyAmi' iti / bhavatu visa zAdapi tadbhAva nizcayasya / 2 svapnadarzanasya vAsanAvalabhAvitvasya / 3 vAsanAvala / 4 svapnadarzane / 5-va sAdha. nAbhe-mA0,0, 50 / 6 viddhavenAri caurA-A0, b0,50| 7 saMvedanAdvaitavAdimatena / 8 vyavahArA-A., ba0, p0|9-nythaa pA-mA0, ba0, 50 / 10 nIramava-A0, ba0, p.| Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1 / 103 iti cet; kathaM tarhi nAsAM vicchedo visadRzasyAdicchedAt / tacchaktiprabodhasya vicchedAditi cet ; na ; tasyApi visadRzakAryatve tadayogAt / taddhetuzaktiprabodhavicchedAttadvicchedakalpanAyAm anavasthAdopAt / tanna 'tanmAtrabhAvitve 'tAsAM dezAdiniyamAtmA vicchedaH / nApyAkAraniyamAtmA; vyAhArAdinevAkArAntareNApi visadRzAdavazyantayA tadutpatteH / bAhyApekSAyAM tUpapadyate / 5 bAhyAd vyAhArAdereva dezAdiniyatahetubalAnniyamotpatteH sAkSAt pAramparyeNApi tadAhitAdeva saMskArAdantaraGganiyamopanItaprabodhAttadutpatteH / tato durbhASitametat , 25 "kasyacitkiJcidevAntarvAsanAyAH prabodhakam / tato dhiyAM viniyamo na bAhyArthavyapekSayA // " [ pra0vA0 2 / 336 ] iti / yadi bAhyAnniyamaH kathaM svapne svazirodAraNAderjJAnam, tasya sAkSAdabhAvAt, prAga10 pyadRSTeriti cet; na tato'piM / janmAntaradRSTrAdeva saMskAravAhinastajjJAnAt kuto na sarvadA ? kuto vA rAgAdInAM niyama: ? na hi tatrAlambanamupayogi, "tato rAgahetoreva virAgasyApi darzanAditi cet; na; antaraGga sahAyasyaiva tasyai tanniyAmakatvAt / tato ya~dA antaraGgaM yannimittaM ca tadaiva tadeva nAnyadA nAnyacca jJAnarAgAdikAryamupajAyate / vAsanaivAntaraGgaM tasyA eva taMdvatA svataH sakalapratibhAsaniyAmakatvena saMvedanAditi cet; kuto vipratipattiryatastaM trAnumAnam ? anizcayA15 diti cet; nizcayAdayanizcitAtkutastadabhAvaH " ? na hi svatastasyai nizcayo vAsanAvat / nApyanyataH ; anavasthAdopAt / anizcitAdapi svavedanAttatra " tannivRttau vAsanAyAmapi syAditi vyarthameva tatrAnumAnam / tasmAdacetanamevAntaraGgaM tasyaiva dRSTakAraNavyabhicAravataH kAryAtpratipatteH / tadeva ca kSayopazamavizeSavazAdvAhyatatsaMskAra sAhAyyena kacidyathArthamayathArtha pratyayamupajanayatIti sUktametat - 'parApekSA vyaahaar| didhiyo vicchinnapratibhAsinyo 20 yataH' iti / 'yathA' iti sAdRzye yathaitAH parApekSAstathA'nye'pi dRSTAntA ityevaM sAdhyavaikalyaM dRSTAntasya pratipAdyedAnIM tatra satyapi tanmAtrAbhAve sAdhyAsiddhimAvedayannAha SE sannivezAdibhirhaSTairgApurAhAlakAdiSu / buddhipUrvairyathAtattvaM neSyate bhUdharAdiSu // 102 // tathA gocaranirbhAsairdRSTaireva bhayAdiSu / abAhyabhAvanAjanyairanyatretyavagamyatAm // 103 // iti / sannivezaH saMsthAnavizeSa AdiryeSAmacetanopAdAnatvAdInAM taiH dRSTairupalabdhaiH / 1 vAsanAmAtrabhAvitve / 2 dhiyAm / 3 AkAraniyamAtmA vicchedaH / 4 jJAnAdapi / 5 bAhyAlambanAt / 6 jJAnasya / 7 yathA A0, ba0, pa0 / tathaiva A0, ba0, pa0 / 9 vAsanAvatA puruSeNa / 10 vAsanAyAm / 11 vipratipattyabhAvaH / 12 nizrayasya / 13 nizcaya saMvedanAt / 14 nizcaye / 15 vipratipattinivRttau / 16 pratipadye-A0, ba0, pa0 / 17 vAsanAmAtrajanyatve / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 104] prathamaH pratyakSaprastAvaH kva ? gopurAhAlakAdiSu / kIdRzaiH ? buddhipUrvaiH, buddhaM buddhirvidyate asyeti' buddhI, buddhimAn pUrvo heturyeSAM taiH / yathA yenAsiddhAdiprakAreNa tattvaM buddhipUrvatvaM nessyte| kva ? bhUdharAviSu bauddhaiH tathA tena prakAreNa gocaranirbhAsaiH viSayapratibhAsaiH dRSTa. reva bhayAdiSu, AdizabdAdunmAdAdiSu / kIdRzaiH ? abAhyabhAvanAjanyaiH, avidyamAnabAhyayA vAsanayaiva janyaiH, anyatra jAgradviSaye tattvam abAhyabhAvanAjanyatvaM 'neSyate' iti 5 gatena sambandhaH ityavagamyatAm / tathA hi-yuktaM tAdRzAdeva viSayapratibhAsitvapratyayatvAdeH anyatrApi bhAvanAjanyatvasAdhanaM yAdRzasya bhayAdau tadvyAptiparijJAnaM nAnyAdRzAt / anyAdazazca tat jAgratpratyayeSu parvatAdiSu sannivezAdivat / kuta etat ? anyatra kutaH ? svayaM tatra lokasya buddhipUrvatvabuddherabhAvAt ; prakRte'pi bhAvanAjanyatvabuddherabhAvAt / aparAmRSTavizeSa sAmAnyamevAtra heturiti cet ; na ; buddhipUrvatve'pi tasyaiva tattvApattaH / kathaM punaH sanni- 10 vezAdivastuvizeSe sati dRSTasya tanmAtrAdanumAnam , pANDudravyavizeSa eva dhUme dRSTasyAnalasya pANDudravyamAtrAdapi tatprasaGgAt / taduktam "vastubhede prasiddhasya shbdsaamyaadbhedinH| na yuktAnumitiH pANDudravyAdiva hutAzane // " [pra0vA0 1 / 14] ityapi na samAdhAnam ; bhAvanAjanyatvasyApi tanmAtrAttadabhAvApatteH / tato viSayanirbhAsAdi- 15 vizeSasyaiva sAdhyavyAptiH, tasya ca sannivezAdivatprakRte dharmiNyabhAvAt na tataH saadhysiddhiH| ____nanvevaM kRtakatvAdanityamapi na siddhayet tasyApi ghaTAdau sAdhyavyAptatayA pratipannasya zabde dharmiNyabhAvAditi cet ; atrAha atra mithyAvikalpaudhairapratiSThAnakairalam / iti / atrAsmin nyAye sati mithyAvikalpauSaiH asatyavikalpaprabandhaiH alaM paryAptam / 20 kIdRzaiH ? apratiSThAnakaiH na vidyate parapakSa eva doSatayA pratiSThAnaM pratiSThA yeSAM tairiti / sanivezAdyasiddhatodbhAvanapakSe'pi teSAM bhAvAditi bhAvaH / ____ yadi vA, bhavatu sannivezAderbuddhimato'pi siddhiH, sa tu cidrUpa eva anyasya buddhimattvAsambhavAt , anityazca "anyatrArthakriyAvirahAt , avibhuzca niraMzasya vyApitvAyogAt / tAdRzazca vAsanArUpa eva / tato na tatsiddhau kAcidasmAkaM paripIDA, paritoSasyaiva bhAvAt / 25 ata evoktam "pradhAnAnAM pradhAnaM tadIzvarANAM tathezvaraH / sarvasya jagataH kI vAsanA devatA parA / / " [pra0vArtikAla0 3|351]iti / 1-ti buddhimAn A0,ba0, pa0 / "brIhyAdyato'nekAcaH (zAkaTA03131153) iti sUtreNa buddhazabdAmatsvartha in"-saatti|2vissyprtibhaasitvaadi| 3 viSayapratibhAsitvasAmAnyam / 4 sAmAnyamAtrasya hetutvaapttH| 5 buddhipUrvatvasya / 6 sannivezamAtrAt / 7 anumAnaprasaGgAt / 8 viSayapratibhAsamAtrAt / 9 jAgratpratyaye / 1.nitye| Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 15 nyAyavinizvayavivaraNe [ 1 / 105 tanna sannivezAderagamakatvaM yatastadviSayanirbhAsAderapi tattvamApadyata iti / atredamAha'a' ityAdi / atra sannivezAdisAdhye buddhimati hetau ye vikalpaughAH cetanatvaM na vibhutvaM nArthakriyeti parAmarzalavAste mithyaiva avastuviSayatvAt / ata eva na tebhyaH kasyacitpratiSThAnamityalaM kalpitairiti / 406 na hi midhyAvikarUpebhyo hetau buddhimati svayam / cetanatvAdibhAvasya pratiSThAnaM samaJjasam // 988 // vAsanArUpatA tasya yatastai rupakalpyatAm / anyathA vAsanAdharmasarvasvapratiSedhanAt // 989 // tairevezAdirUpatvaM tasyAH' kinna prakalpyate / na hi tAdRgvikalpaughairdAridryaM kasyacitkvacit // 990 // tathA ca vAsanAhetuvAdinA yadvaducyate / "pradhAnamIzvaraH karma yadanyadapi kalpyate // 999 // vAsanAsaGgasammUDhacetaHprespanda eva saH / " iti tadvatpareNApi vAcyamIzAdivAdinA // 992 // vAsanaiva jagaddheturnAnya ityapi kalpanam / pradhAnezAdisambandha mUDhapraspanda eva saH // 993 // tata idamanicchatA sannivezAderagamaka [tva] meva vaktavyam / tadvaduviSayapratibhAsatvA"derapIti na vAsanAbhedAtpratyayaniyamaH, api tu bAhyabhedAdeva tathaiva pramANataH prasiddheriti sthitam / bhavatu bahirarthaH, sa tu paramANurUpa eva tasyaiva pratyakSatvAnnApairo viparyayAdityupakSipya 20 pratyAcakSANa Aha atyAsannAnasaMsRSTAnANUnevAkSagocarAn // 104 // aparaH prAha tatrApi tulyamityanavasthitiH / iti / atyAsannAn atizayena nikaTavarttinaH ityanenANUnAM pratyakSatve nimittamuktam / yadyevaM rUpasya rUpanaikaTyAd yathaikapratyakSaviSayatvamevaM rasAderapi syAditi cet; na; tasya 25 dezatastannaikaTye'pi eka pratyakSa kAryazaktitastadabhAvAt rUpasyaiva hi rUpAntareNa tat na rasAdeH / kAryAntarApekSAyAM tu tasyApi " tadastyeva, rUpAdisAdhAraNasyaivodakAharaNAderdazanAt / asaMsRSTAn saMsargarahitAn aNaneva nAvayavinam akSagocarAn indriyajJAnaviSayAn aparo yogAcArAt anyaH sautrAntikaH prAha tatrottaram / tatrApi pratyAsattAvapi na pUrvameva tulyaM " 1 vAsanAyAH / 2 hetuvAsanA yadva -A0, ba0, pa0 / prajJAkareNa / pra0vArtihAla0 3 / 351 / 3 praspaSTa eva A0, ba0, pa0 / 4- bhAsanAde-A0, ba0, pa0 / 5 na paro A0, ba0, pa0 / 6 rasAdeH / 7 naikavyAbhAvAt 8 eka pratyakSa kAryazaktayapekSayA naikavyam / 9 rasAderapi / 10 naikaTyam / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 1 / 105] prathamaH pratyakSaprastAva sadRzaM dUSaNamiti shessH| kiM tat ? ityanavasthitiH iti / iti ataH pratyakSapratIteH aNuviSayatvenAnavasthAnam / bhavatu pUrva pratyAsatterabhAvAttadanavasthAnaM na pazcAdviparyayAditi cet ; na ; pazcAdapya. saMsargAt / asaMsarge'pyekadezatayA 'tadupapattiriti cet ; kaH punarekadezaH ? aNuzcettannilInAnAM svarUpAmizraNaM katham ? tasya pratyaNu bhedAccedeko dezaH kathaM mataH ? // 94 // ekadezatayA tasyApyekatvamiti cedasat / tatrApyevaM pracintAyAmanavasthAnuSaJjanAt // 995 // sthUlazcetkalpitastena pratyAsattirna tAttvikI / indriyajJAnavedyatvaM teSAM tadbalataH katham ? // 996 / / akalpitazcennirbAdho bhavedavayavI tataH dRzyante'Naya eveti na bhavadvacanasthitiH // 997 // zaktisAdRzyatasteSAM pratyAsattedRziryadi / saMsargeNa vinA teSu vyUhabuddhiH kuto bhavet ? // 998 // ghaTo'yamiti tatsAmyAdeva ceyUhabhitkatham ? / sarvatra zaktisAdRzyAjagadekaghaTaM bhavet // 999 // kAryabhedena bhedazcevyUhasya parikalpyate / sa eva zaktisAdRzye kAryabhedaH kathaM mata ? // 1000 // anyatheSTe'pi caikasmin tadbhedAd vyUhabhedataH / na ghaTo nAma kazcitsyAcceTI kenodakaM haret 1 // 1001 // ekakAryatayA teSu vyUhadhIryadi tacca no / niraMzavedanaM tasya svaparAbhyAmavedanAt // 1002 / / anekanIlAdyAkAramekaM cetkinna tAdRzaH / bahirartho yatastasmin aNuvyUhaprakalpanam // 1003 / / vedanaM vyUharUpaM ghetkArya tatkalpanaM kutaH ? tatkAryAdanyatastasmAditi cennAnavasthiteH // 1004 // jalAdhAharaNaM taccenna jalAderavedanAt / aNustomo jalAdizcenna tasyAdyApyasiddhitaH // 1005 / / 1 tadupapatteri-mA0, ba0, pa0 / 2 aNUnAm / 3 bhavedva-A0, ba0, 50 / 4 cceTikA no-A0, b0,0|5 tAdRzam A0, ba0, 50, 6 -vasthitiH A0, ba0, p.| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 105 vyUhAdutpattitastatra vyUhajJAnaM mataM yadi / tanna vyUhAnavasthAne tadutpatterasambhavAt // 1006 // tatastu tavyavasthAyAmanyonyAzrayadUSaNAt / tanna saMsargavaidhurye vyUho nAmopapadyate // 1007 // bhavatu saMsargAdeva 'teSAM darzana miti cet ;na; sarvadA sthUlasya darzanAt / darzanajanmA vikalpa eva sthUlajJAnaM na darzanam / na hi darzanamasadviSayaM yuktam / asaMzca sthUlAkAro bahiravayavabhedenaudarzanAditi cet ; bhavatu kathaJcittadabhedenaiva darzanam / kathaM bhinnAnAmabhinnaM rUpaM virodhAditi cet ? "nedAnI vikalpaviSayatvamapi sthUlasya, anekAntavidveSe vikalpasyApya bhilApyAnabhilApyabhedAdhiSThAnasyAsambhavAditi sarva nirvikalpameva jagatprAptam / tataH kuto 10 nIlAderapi pratipattiH nirvikalpasya kSaNabhaGgAdivat tatrApi asatkalpatvAt / vikalpamekAnekAtmakamanabhidruhyato bAhyena kimaparAddhaM yatastameva tAdRzamabhidruhyeta / kutastasya vAdRzatvamiti cet ? vikalpasyaiva pUrvapUrvasmAttAdRzAdevopAdAnAd avayavasaMsargAdvA / saMsRjyamAnAH khalvavayavA eva kathaJcitsthUlIbhavanti / kAtsnyaikadezAbhyAM paryanuyujyamAno na sambhavatyeva saMsargaH tatkathaM tadvazAt "teSAM sthUlIbhAva iti cet ? kathaM darzanamapi 'tata eva "tasyApyupapatteH / kuto vA 15 tAbhyAM tatparyanuyogo "vyAptyabhAve yena kenacittatprasaGgAt / satyapi tAbhyAM tasya tadbhAve" naikadezena saMsarge'navasthAnam , nApi sarvAtmanA tasminpracayahAniH, parasparAnupravezasya saMsargasyAnabhyupagamAt / viyogaparyudAsa eva hi saMsRjyamAnapadArthAtmA saMsargaH pratIyate naaprH| sa ca tantoH tadantareNa pArzvadezAtmA paramANostadantareNa "sarvAtmeti na kiJcidasamaJjasamutpazyAmaH "yato na tadvazAdaNava eva sthUlIbhaveyuH / tadvazAttebhya eva sthUlakAryasya tatpratyayA20 derbhAvAt ki sthUlena ? pAramparyaparizramo hyevaM syAt-tebhyaH sthUlastatazca tatkAryamiti cet ; na tarhi nIlAdinApi kiJcit , tatkAryasyApi tatpratyayAdestebhyaH eva sambhavAt / taduktam "svIkurvanti guNAnAM yayA zaktyA'guNA na kim / / tayA tatsaMvidaM kuyurbhinnAcedekasaMvidam // ' [siddhivi0 pari* ] iti / nIlAdivyatirekeNa nAparastatsvabhAvo yatastatkArya syAditi cet ; na ; nirAkArA. vasthasya pradhAnasyaiva tatsvabhAvatvAt / na tathA kadAcidapi teSAM pratipattiriti cet ; na ; 1 paramANUnAm / 2 sarvathA A0, ba0, pa0 / 3 asNshcetsthuu-aa.,b0,0| 4 -bhede vA darza-A0, b0,50|5 na tadAnI aa0,10,50|6 nIlAdAvapi / 7 anizcAyakatvena avidyamAnavadbhAvAt / 8 kutastatra tA. bhA0,0pa0 / 9 ekAnekAtmakatvam / 10 paramANUnAm / saMsargavazAdeva / 12 darzanasyApi / 13 kAtsnya kadezAbhyAm saMsargaparyanuyogaH / 14 vyApyabhAvAt ye-A0, ba.,pa0 / 15 paryanuyogaprasaGgAt / 16 saMsargasya / 1. vyAptisadbhAve / 18 tanvantareNa / 19 paramANvantareNa / 20 sarvAtmaneti A0,0, pa0 / 21 yaM santAnatadUzAdaNa-mA0, 20, 50 / 22 paramANubhya eva / 23 nirAkArAvasthAnasya maa0,0,50,| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 1 / 106 409 niraMzatayApi tadabhAvAt / yadyAmalakaM vastuvRttenaiva sthUlaM kimiti badarApekSayeva kapitthApekSayApi na 'tatheti cet ? svahetostathaivotpannatvAt / na hi bhAvaH svahetuprakRtastathA'nyathA vA bhavantaH paryanuyogamarhanti, anyathA pAvako'pi dhUmasyaiva (syeva)kinna sarvasya janakaH ? dhUmo'pi pAvakasyaiva(syeva)kinna sarvasya gamaka iti paryanuyogAt na kazciditthambhAve nAvatiSTheta | ApekSikatvAcca sthUlasyAvasturUpatve kArakajJApakayorapi tttvaaptteH| tato niravadyapratipattiviSayatvAt 5 sthUla eva ca bahirbhAvo na paramANavo viparyayAdityupapannamuktam-'ityanavasthitiH' iti / tadevaM paramANUnAM pratyakSatvaM pratyAkhyAya avayavinastatpratyAkhyAnAya yaugamatamupakSipatitatrApi tulyajAtIyasaMyogasamavAyiSu // 105 // atyakSeSu dhruveSvanyadadhyakSamapare viduH / iti / tatra teSu anantarokteSvaNupu anyad arthAntaramavayavidravyam-adhyakSam / api- 10 zabdenAbAvajJA dyotayati-paramANava eva tAvanna sambhAvyAH kathaM tatrAnyadadhyakSamiti / dRzyate ca apizabdAdavajJAdyotanaM yathA-"brahmANDaM yadevaitat tatrApi kSitimaNDalam' [ ] iti / ki punaravayavinA parikalpitena, tatprayojanasya paramANuSveva parisamApteriti cet ? na; teSAmadarzanAt / na cAdRSTeSu tatsamAptikalpanam , avyavasthApatteH / tadAha-'atyakSeSu' iti akSajJAnamatikrAnteSviti / pratyekadazAyAmatyakSatve'pi saGghAtAvasthAyAM kuto na teSAM 15 pratyakSatvamiti cet ? na; tadApi nityatvena prAcyasvabhAvAparityAgAt / tadAha-'dhraveSu' iti / aparityaktatatsvabhAvAnAmeva yathA dravyArambhakatvamevamadhyakSatvamapi tadA kinna bhavediti cet ? bhavedevam , yadi tadApi ttprtibhaasnm| na cedamasti, sthUlasyaiva pratibhAsanAt / tadapi paramANuSveva nAvayavinIti cet ; kathamasthUleSu sthUladarzanam ? kutazcidvibhramanimittAt dUraviralakezavaditi cet ; kiMrUpAste kezA yatra 'tadarzanaM nidarzanamucyeta ? paramANurUpA iti 20 cet ; na ; tatra darzanasya vivAdAdhiSThitatvena dRSTAntatvAnupapatteH / sthUlarUpA eva "yA ca yAvatI ca mAtrA"[pra0vArtikAla dvi0pa0 pR0310] iti nyAyAditi cet ; na; avayavinamanabhyupagacchatastadrUpAste ityanupapatteH / parabuddhyA te tadrUpA na svabuddhyeti cet ; svabuddhyA tarhi kiM nidarzanaM yatastadarzanasyANuviSayatAmAcakSIta iti na kiJcidetat / tataH svabuddhyA api tadrUpA eva te vaktavyA iti "siddhaM teSu pratyekaM tadarzanasyAvayaviviSayatvaM tadvad ghaTAdAvapi / na 25 ca dUraviralakezeSu taddarzanasya vibhramAddhaTAdAvapi vibhramaH ; nIlAdAvapi kacittadarzanasya vibhramAt satyanIlAdAvapi tatprApteH / tato yuktam 'anyadadhyakSam' iti / bhavatvanyadadhyakSam , tattu sthUlAvayavArabdhameva, tasyaiva mahattvenAdhyakSatvopapatterna paramA. / sthUlam / 2 evaM ca A0, ba0, 50 / 3 -jJAnaM dyo-bhA0, ba0, 50 / 4 -bdAdevAva-A0, b0,0| 5-mAptiri-A0, ba., p0| 6 paramANUnAm / 7 sthUlapratibhAsanam / 8 sthUladarzanam / tatra svabu-A0,0,500 sthuulruupaaH| 11 siddhAnteSu A., ba0, pa0 / 52 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 myAyavinizcayavivaraNe [12106 NvArabdhaM viparyayAt , tato na yuktaM tatra grahaNamiti cet ; na; mahato'Si paramANvArabdhaDyaNukAdikrameNa prAdurbhAvAt pAramparyeNa paramANuniSThatvena tatra grahaNopapatteH / tacca teSu anyadadhyakSam apare yogA viduHjAnanti / kIdRzebvityAha- 'tulya' ityAdi / samavAyo vRttiH kAryasya sa yeSAmastIti samavAyinaH kAryopAdAnahetavaH saMyogena sahitAH samavAyinaH saMyogasamavAyinaH 'zAkapArthivAdivaduttarapadalopI samAsaH / saMyogagrahaNamupalakSaNam-nimittAntarasyApi / sAhityanta saMyogasya teSu samavAyAta , kAladezAdezca saMyogAditi pratipattavyam / tulyajAtIyAzca te saMyogasamavAyinazca tulyajAtIyasaMyogasamavAyinaH tulyajAtIyatvaM kaarydrvyaapekssm| kAryasya dravyasya hi pArthivasya pArthivA eva, Apyasya cApyA eva samavAyino nAnya iti / evamanyatrApi / teSu tulyajAtIyasaMyogasamavAyiSu iti / atra pratividhAnamAha kAraNasyAkSaye teSAM kAryasyoparamaH katham // 106 // iti / teSAM vaizeSikAdInAM kathA ? na kathaJcit / kAryasya avayavino'nyasya uparamaH kAdAcitkatvam / kadA ? kAraNasya paramANulakSaNasya anaye nityatvena svarUpAvaikalye iti / tAtparyamatra-kAryasya hi kA tvaM sattAsambandhAt / na cAsau sataH, etad vaiyarthyAt / nApyasataH; kharazRGgAderapi prApteH / api tu prAgasataH kAraNasAmagryAH "prAgasataH sattA15 sambandhaH kAryatvam' [ ] iti vacanAt / na ca kAraNasyAkSaye prAgapi kAryasyAsattvaM sattvasyaivopapatteH, tatparatantrasya tasya sati tasminnavazyambhAvAt / asati tasminnabhAvAdeva tasya tatparatantratvaM na tu sati bhAvaniyamAditi cet ; satyapyabhAve kiM nibandhanam ? svabhAvanibandhanatve bhavanasyApi tannibandhanatvApatteH, nityatvaprasaGgasya cobhayatrApyavizeSAt / zaktivaikalyamiti cet ; na; pazcAdapyabhavanaprasaGgAt / na hi nityasya pazcAdapi tadvaikalyapracyutiH, anitytvaaptteH| 20 etadarthameva ca 'akSaye' ityuktam / kathaM vA zaktivikalasya vastutvaM vyomakusumavat ? arthAntarazaktisambandhAditi cet; na; anupakAriNastatsambandhAyogAt atiprasaGgAt / na ca zaktivikalasyopakAritvam ; avastu. tvAt / punarapyarthAntarazaktisambandhAdvastutvakalpanAyAm anavasthApatteH / na ca zakteH kutazci. dupakAye nityatvAt / nityatve kathaM tatkAryasya prAgabhAva iti cet ; na; evamapi parasyaiva 25 paryanuyogAt / anityaiva zaktiH, prAgabhAvinyAstasyAH kAraNAdutpatteriti cet ; na; satyavikale kAraNe ttpraagbhaavsyaapynupptteH| sato'pi kAraNasya svazaktivaikalyAttasyAH prAgabhavanamiti cet ; na; 'pazcAdapyabhavanaprasaGgAt' ityAderAmnAyAt anavasthopanipAtAcca / 1 samavAyavR-A0, ba., pa0 / 2 sata eva vai-A.,ba0, p0| 3 "svakAraNasattAsambandhaH kAryatvam"-praza0 vyo. pR0 129 / "prAgasataH sattAsamavAyo vA kAryatvamityeke"-praza0 ka. pR0 18 / 4 kAraNAdhInasya / 5 kAryasya / 6 shktivaiklygrcyutiH| 7 parasya parya -A0, ba0, 50 / 8 zaktaH / / cet tanna A0, ba0, 50 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1106 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 411 kiM vA zaktikaraNe kAraNasya prayojanam ? kAryakaraNamiti cet; na ; zaktikaraNe'pi tadantarakaraNApekSAyAm anavasthAdoSeNa kAryAniSpatteH / svatastatkaraNe tu kAryakaraNamevAstu vizeSAbhAvAt / bhavatu svatastatkaraNam, tathApi na kAryasyAnuparamaH saMyogasyApekSaNIyasyAbhAve taduparamAt / saMyogApekSA eva hi paramANavaH kAryArambhaNa iti cet; sa eva teSAM kathaM 5 saMyogaH ? tadutpatteriti cet; anivRttaH paryanuyogaH 'teSAmakSaye kathaM taduparamaH' iti / saMyogo'pi teSAM karmaNaH, tadapi saMskArAtU, so'pi karmaNaH pUrvasmAt tadapi pUrvasmAdeva saMskArAt, tAvadevaM yAvadAdyaM karma, tattu teSAmAtmasaMyogAt, 'tadanityatvena karmAdyanityatvAdupapannaH saMyogasyoparamaiti cet; na; AtmanaH paramANUnAJca nityatveM tatsaMyogasyApyanityatvAnupapatteH / apekSyasyApyadRSTasyAtmakAryatvena sarvadA sannidhAnAt / apekSyAsannidhAnAttadasannidhAnaM 10 miti cet; nanu tatrApekSyaM dravyAdikameva " dravyaguNakarmANi dharmasAdhanam " [ iti bhAvatkasUtrAt / "tadapi na tadeva yaMsyAdRSTApekSAdAtmaparamANu saMyogAdikramAdutpattiH ; parasparAzrayAt-satyadRSTe tadapekSA tatkramAttadutpattiH", utpannazca tadapekSya adRSTasyotpattiriti / bhavatu " anyadeveti cet; na; tasyApi paramANunAmakSaye tatkAryatvenoparamAyogAt tannibandhanasyAdRSTasyAsannidhAnAnupapatteH / akSaye'pi teSAm AtmasaMyogAdikramasya taddhetoradRSTAnityatvenA- 15 nityatvAdupapannaivoparatiH / adRSTAnityatvaM cApekSyasya dravyAderanityatvAditi cet; na; tatrApi 'tadapi na tadeva' ityAderanugamAt AvRttidoSAdanavasthAnupaGgAcca / tanna tatsaMyoga kAdAcitkatvena kAryoparamaH / ] , kuto vA teSAM saMyogAdisahakAri ? pratikSaNaM tatkRtAdupakArAditi cet; na ; 'tasya tebhyo bhede teSAmiti vyapadezAnupapatteH / tato'pi bhinnasyopakArasya bhAvAttadupapattau 20 anavasthAnadauHsthyopanipAtAt / " abhede teSAmanityatvApatteH " / ekakAryakaraNamevopakAra iti cet; kutastena tatkaraNam ? zaktatvAt ; tadapi kuta: ? sati tasminnavazyambhAvAt kAryasyeti cet; na tarhi paramANUnAM zaktatvaM satsvapi teSu kAryAnutpatteH / sahakArisannidhAveva teSAM zaktatvamiti cet; na; anityadoSasyoktatvAt / tatsannidhireva teSAM zaktiriti cet; kathamanyaH anyasya zaktiH ? tena tatkAryasya karaNAditi cet; tadapi katham ? kathaM rAja- 25 4 AtmasaMyo 1 kAryakAra - A0, ba0, pa0 / 2 tadanantareNApe-A0, ba0, pa0 / 3 kriyAyAH / syAnityatvena / 5 adRSTAsannidhAnam / 6 - sAdhanAnIti bhAvaH sUtrAt A0, ba0, pa0 / 7 " tasya tu sAdhanAni zrutismRtivihitAni varNAzramiNAM sAmAnyavizeSabhAvenAvasthitAni dravyaguNakarmANi " - praza0 bhA0 pR0 138 / 8 dravyAdikamapi / 9 dravyAdeH / 10 AtmAnusaMyogAt paramANuSu kriyA, kriyAto vibhAgaH, vibhAgAt, pUrvadeza saMyoganAzaH tataH paramANudvayasaMyogaH tena ca vyaNukotpattiH, tribhiH NukaiH tryaNukamityAdikramAt / 11 dravyAdyutpattiH / 12 dravyAdikam / 13 upakArasya / 14 upakArAtsaMyogAderabhede / 15 - tvopapatteH A0, ba0, pa0 / 16 "saMyogAdisahakAriNA " - tA0, Ti0 / 17 kathaM rAja-A0, ba0, pa0 / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 nyAyavinizcayavivaraNe [ 11106 kAryasya prativyUhena karaNamiti cet; na; tatra vastutastadvyUhasyaiva hetutvAt, tatpoSakatvena rAzi 'bhaktvA taddhetutvopa kalpanAt / paramANUnAmapi bhAktameva hetutvaM sahakAripoSaNAditi cet; na; tatpoSaNe'pi tadaparasahakAripoSaNena hetutve anavasthApatteH / svatastatpopaNe tu vyarthameva tat kAryasyaiva svatastadupapatteH / evaM hi tAttvikaM taddhetutvaM bhavet / bhavatu svata eva popaNaM 5 tattu sahakArisannidhiviziSTAnAmeva teSAM na kevalAnAmiti cet; na; tadviziSTarUpasya prAgapi bhAve tato'pi tatpoSaNaprasaGgAt, abhAve cAnityatvasyAbhidhAnAt / tadA tatsannidhyabhAva eva teSAM teMdrUpAbhAvo na svarUpAbhAvo yadayaM prasaGga iti cet; na; pazcAdapi tatsanni - dhibhAva eva tadrUpabhAvo na svarUpabhAva ityapi prasaGgAt / evaJca tadrUpaM kAraNaM bruvatA 'tatsannidhereva kAraNatvamabhihitaM na teSAm / teSAmeva viziSTapratyayavedyasvabhAvo viziSTarUpaM na sannidhireva; 10 tarhi tadbhAvo'pi pUrvaM tadvedyasvabhAvAbhAva eva na tatsannidhimAtrAbhAva iti kathanna anityatAdopopanipAtaH / etena etadapi pratyuktaM yaducyate paraiH- "na teSAmeva kAraNatvaM nApi tatsannidhereva, api tu tadubhayasAmagryAH / " [ [] iti katham ? yathA sAmagrIbhAve tadantargatasattAtmakatvena kAryotpattau teSAmupayogaH, tathA tadbhAve'pi tadantargatAbhAvatvenaiva tadanutpattau teSAmupayoga ityanityatAdoSasyApratikSepAt / sAmagrayabhAvasya tadabhAvamantareNApi tadanutpattiM pratyupayoge sAmagrI - bhAvasyApi tadbhAvamantareNaiva kinna tadutpattiM pratyupayogaH syAt ? sAmagrIbhAve tadbhAvasyAvazya bhAvAditi cet; bhavatvavazyambhAvaH, anyathA nityatvahAneH, tasya tu kutastadaGgatvam ? na hyavaiyambhAvAdeva tattvam, AkAzAdibhAvasyApi tattvaprasaGgAnna niyamavatI sAmagrI syAt / ananukRtavyatirekatvAnna tasya tadaGgatvamiti cet; tata eva paramANubhAvasyApi na syAditi kathanna tannira20 pekSasyaiva sAmagrIbhAvasya tadutpattAvupayogaH ? 15 sAmagrI kAraNatve ca pratyekaM tatkAraNatvAbhAvAt kathaM paramANavaH samavAyikAraNam saMyogo'samavAyikAraNaM nimittakAraNamanyaditi vyapadeza: ? sAmagrIkAraNatvasya tatropacArAditi cet; na; mukhyakAraNatvAbhAvenAvastutvApatteH / kathaM sAmagryA api kAraNatvam avastUnAM sAmagryA adhyavastutvAt ? sAmagryAstadabhedAnmukhyameva pratyekamapi kAraNatvamiti cet; na; pratyekaparisa25 mAralyA tasyAstadabhede sAmagrI bahutvena kArya bahutvApatteH, kAryAnuparamadoSAzca paramANUnAM samagrarUpANAmakSayAt / bahuparisamAptau tu kathaM pratyekaM kAraNatvaM tatparisamAptyA bahuSvevaM tattvopapatteH / tathA ca naikazo vastutvamakAraNatvAt / bahuzo vastutvameva ekazo'pi vastutvamiti cet; na; ekazastadabhAvasyaiva bahuzo'pi tadabhAvatvApatteH / bahuzastadbhAva eva dRzyate kAraNatyAditi cet; na; ekazo'pi viparyayAt tadabhAvasyaiva darzanAt / 1 " upacAreNa " - tA0 Ti0 / 2 sahakAripoSaNam / 3 sahakAripoSaNam / 4 sahakArisannidhyabhAva / 5 paramANUnAm / 6 tatpoSaNAbhAvaH / 7 parabhANunirapekSasyaiva / 8 kAraNatvopapatteH / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 106 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 413 ekazayAvastutvena paramANvAdernityatvam, akAraNavattve'pi satrAbhAvAt / na hyavastunaH svataH sattAsambandhAdvA tattvaM vyomakusumAdAvapi prasaGgAt / satacAkAraNavato nityatvam "sadakAraNavannityam / " [vai0sU0 4|1|1] iti vacanAt / ekazA kAraNatvena vastutve sAmayyAH prAgapi tataH kAryasyAvazyambhAvAt kathanna mukhyaH kAraNabhAvo yata idaM vizvarUpasya sUktam - " tathA ca mukhyaH kArakavyapadezo yadA sahakArisahitaM svarUpaM kAryaM janayati anyadA 5 gauNaH" [ ] iti / tanna " dravyANi dravyAntaramArambhante" [vai0sU0 1|1|10] ityupapannam ; ArambhakANAmivArabhyasyApi prAgasattvAbhAvenArabhyatvAnupapatteH / atha vA, kAraNasyAkSaye teSAM kAryasya parAparatayA tasyaivAnutpattiH uparamaH katham ? na kathaJcit / tata eva kAraNAdekasya parasya punarapyaparasyotpatteH / sahakArivaikalyAdanutpattirityavyayuktam ; sahakAripratIkSaNasya pratikSiptatvAt / na ca tadvaikalyam ; prAgiva 10 pazcAdapyavayavasaMyogasya bhAvAt tasya ca dravyArambhe nirapekSatvAt / "saMyogasya dravyArambhe nirapekSa kAraNatvAt" [ ] ityAtreyavacanAt / tadavaikalye'pi kAraNapratibandhAdanutpattiriti cet ; na ; sati zakte hetau tadyogAt / , kAryamapi pratibandhe zaktameveti cet; na; kAcapacyopanipAtAt hetorutpattistatprabandhazca kAryAditi / hetoH hetutvameva tena pratibadhyata iti cet; kiM tasya hetutvam ? 15 svarUpameveti cet; na; tasyotpanne'pi kArye bhAvAt / zaktiriti cet na ; tasyA arthAntarasyAnabhyupagamAt / "tatsAhityameva tena tatpratibandhaH sati 'tasmina kAryopajananasyApratipatteriti cet; na; tadanutpattestanmAtrAdhInatvaprasaGgAt / na caitatpathyaM bhavatAm, tadutpatterapi " tadabhAvamAtrAdhInatvena hetorakiJcitkaratvApatteH / tadabhAvasahitAddhetubhAvAdeva tadutpattiriti cet; na; tadanutpatterapi "tadbhAvasahitAddhetvabhAvAdeva prApteH / "tadbhAve hetubhAvo'pi pratIyata 20 iti cet; na; "tasya zaktirUpasya kAryAnumeyatayA kAryAnutpattAvapratipatteH / svarUpameva tasya zaktiH, naitasyApratipattiriti cet; na tarhi tasya pratibandha iti " kathamanutpattiH aparAparasya kAryasya akSINazaktike hetau " tadayogAt ityupapannametat- 'kAraNasya' ityAdi / na cArya pakSAntare dopaH ; prArabdhaikasthUlapariNAmAnAM tatpariNAmAparikSaye tadaparapariNAmArambhe zaktiparikSayAt / zaktezca kathaJcicchaktimadarthAntaratvena vyavasthApanAt / api ca, kuta idaM paramANanAmAdhAratvaM yataH kArya teSu vyapadizyeta ? utpAdanAditi ceta ; na ; sahakAriNAmapi tatprasaGgAt / sthApanAditi cet; na; svayamasthAsnutayotpa 1 anyathA A0, ba0, pa0 / 2 -sya puna -A0, ba0, pa0 / 3 saMyogasya / 4 " sa ca dravyaguNakarmahetuH dravyArambhe nirapekSaH / " - praza0 bhA0 pR0 61 / 5 kAryeNa / 6 tasyotpatternApi kArye A0, ba0, pa0 / svarUpasya / 7 kAraNasAhitya / 8 kAraNa prAhityapratibandhe / 9 kAraNa sAhitya pratibandhamAtra / 10 kAraNasAhityapratibandhAbhAva / 11 kAraNa sAhityapratibandhasadbhAva / tadabhAvAvasitAddhe - A0, ba0, pa0 / 12 kAraNa sAhitya pratibandhasadbhAve / 13 hetubhAvasya / 14 kathamutpa - A0, ba0, p0| 15 anutpatyayogAta / 16 AdhAratvaprasaGgAt / 25 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 bhyAyavinizcayavivaraNa / 1 / 106 nasya tadayogAt / na hi tasya tebhyaH sthitivyatirekeNa virodhAta , svayamasthAsnu ca sthitizca tasyeti / vyatireke'pi kathaM tayA taittiSThennAma ? sambandhAditi cet ; na; anupakAre tadayogAdatiprasaGgAt / sthityApi tadantarasyopakAra iti cet ; na; tasyApi vyatireke pUrvavatprasaGgAt / tenApi tadantarakalpanAyAm anvsthaapttH| sthitireva kAryeNopakAra iti cet ; na ; 5 tatsvarUpasya paramANubhya eva bhAvAt / asvarUpamupakAra iti cet ; tenApyanupakAre sambandhAyogAt / tato'pyasvarUpopakArAntaraparikalpanAyAm anavasthopanipAtAt / tannAsthAsnutayotpannasya kutazcidavasthApanam / nApi viparItasya vaiyarthyAt / satyapi sthApakatve paramANUnAM kathaM sthApyasya kutazciduparamaH ? sthApakeSvakSINeSu tadayogAt / uparamahetusannidhAnAtprAgeva teSAM sthApakatvaM na pazcAditi cet ; na; anityatvApatta savedanAt / kAryasthaivAyaM dharmo yatsthA. pakeSu satsvapi uparamahetusannidhAnAduparamatIti cet ; taduparame kathaM sthApakatvaM tasya sthApyApekSatvAt ? citroparame kathaM kuDyasya sthApakatvamiti cet ? na; asiddhatvAt / na hi satyeva sthApa. katve kuDyasya citroparamaH, tadasthApakatvapariNAmabhAva eva teNduppttH| kimidAnI vRSTyAdinA taduparamahetuneti cet ? na ; tatsannidhAna eva tasya svahetutastatpariNAmAt / uktazcaitat "svato'nyato vivarteta kramAddhe tuphalAtmanA'[ siddhivi. pari0 3] iti / tanna kuDyamatra dRSTAnto vaiSamyAt / tasmAdanuparatireva satsu sthApakeSu kAryasyeti vyarthA evoparatihetavo nityakAraNavAdinAm / tadAha-kAraNasya ityAdi / kAraNasya paramANurUpasya jAtAvekavacanam / akSaye sthApakasvabhAvAparizraye kAryasya sthApyasyoparamaH pradhvaMsaH / katham ? na kathaJcit / kiJca tasya taiH sthApyatvam ? sambandha iti cet ? so'pi yadi sarvAtmanA 20 tadanupravezaH ; tadA paramANava eva nAparaM dravyamiti kathanna "sarvAgrahaNam avayavya siddhaH" [ nyAyasU0 2 / 1 / 34 ] iti bhavato'pi doSaH / ekadezeneti cet ; na ; kAraNavyatirekeNa tadabhAvAt / bhAve tatrApi sarvAtmanA tadanupraveze sa eva avayavyabhAvAnna tasya nApi paramANUnAmatIndriyatvAdhaNamiti sarvAgrahaNadoSaH / tatrApyekadezena tadanupravezakalpanAyAm anavasthAnam / na sarvAtmanaikadezena vA sambandhaH; "tasya bhedAbhAvAt , 25 satyeva ca bhede tanniHzeSatAyAM sarvAtmaneti, tatsazeSatAyAmekadezeneti copapatteH, api tu svarUpeNaiva ; ityapi na yuktam ; tenApi tadanupraveze tanmAtrAvazeSAt "pUrvadoSAnativRtteH / na tadanupravezaH sambandhaH, api tu ajahadrUpatayA "prAptireveti cet ; tatrApi na krameNa pratyavayavaM tasya sambandhaH ; ekadravyasya prasaGgAt , tasya cAnabhyupagamAt , avaya 1 kAryasya / 2 kAryasya / 3 kAryam / 4 citroparamopapatteH / 5 citroparama / 6 kujyasya / 7 kAryasya / 8 yogasyApi / "avayavidravyamanabhyupagacchantaM saugataM prati bhavatA ApAdyamAno doSo bhavato'pi yogasyApi syAdityarthaH |"-taa. Ti. / 9 ekadezAbhAvAt / 10 avyvinH| 11 sarvAgrahaNaprasaGga / 12 prApte. reve-A., b0,0| Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21.6] prathamaH pratyakSaprastAva vAntarANAJca avayavizUnyatvApatteH / nApi yugapat ; apratipatteH / na hi yadA tadekAvayavasambaddhatayA viziSTapratyayopArUDhaM tadaiva tadanyAvayavasambaddhatayA zakyaM pratipattaM virodhAt / na hi nIlaM nIlatayA pratIyamAnameva pItatayA buddhizikharamadhyArohati, tato yathA nIlabuddhivedyaM nIlameva na pItaM tathaikAvayavasambaddhameva tat buddhivedyaM nAvayavAntarasambaddham / yattu tatsambaddhaM tadrvyAntarameva bhavitumarhatIti kathamavayavino'pi ekatvam ? tadvahutvasyaivopapatteH / na caikA-5 vayavasambaddhaM tatpratyayavedyaM ca tanna bhavati, avayavAntarApekSayApi tathA prasaGgAt / tadantarasyApi svata ekaikatvAt / na caikaikasambandhAdanyaH ttklaapsmbndhH| tasyaiva vIpsyamAnasya kalApagocara* tayA vyavahAroparUDhatvAt se kavat / sekasya hi pratitaru sambhavata eva prasiddhaM vIpsayA tatkalApagocaratvam / tataH pratyekamasambandhe sambandhavaikalyamevAvayAvanaH prAptam / tanmA bhUditi pratyekameva sambandhaH, tatra ca pratyavayavaM bahutvameva avayavino naikatvam / na yenAtmanA 10 tadekAvayavasambaddhaM tenaivAvayavAntarasambaddhatayA vedyaM yadayaM prasaGgaH syAt , api tu AtmAntareNaiveti cet ; na ; svabhAvabhedAbhAvAt / tadbhAve niraMzavAdavyApatteH, bhinnAvayavakalpanA. vaiphalyAJca / taduktam "ekasyAnekavRttirna bhAgAbhAvAdahUni vaa| bhAgitvAdvAsya naikatvaM doSo vRtteranArhate // " [AptamI0 ilo0 62] iti / 15 nanu yadyavayavino na pratipattiH kva tadA kramayogapadyAbhyAM vRttiparyanuyogaH ? dharmaparyanuyogasya satyeva dharmiNyupapatteH, pratipattAvapi kiM tatparyanuyogena ? yugapadanekAvayavavRttimata eva tasya pratipatteH, tathA pratipannasya cAzakyapratikSepatvAditi cet ; satyam , asti pratipattiH , na tu sA pramANam , tatprAmANyasyaiva vRttiparyanuyogena pratikSepAt / sa~ eva tatpratipattyA kinna pratikSipyata iti cet ; 'nIlaM tadaiva kathamanIlam' ityapi paryanuyogaH 'sarva 20 sarvAtmakam' ti pratipattyA kinna pratikSipyate ? tasyAH pratyakSapratyanIkatvAt, na hi nIlameva bhavadanIlaM pratibhAsata iti cet ; samAnamanyatra, avayavipratipatta rapi tatpratyanIkatvAt / na hi niraMzasyAvayavino'pi pratyakSe pratibhAsanamasti / yadyevaM nirviSayameva taMtsyAt , paramANUnAmatIndriyatvena tadviSayatvAyogAditi cet ; na; kathaJcidavayavAbhedinastasya tadviSayatvAt , avayavivat tadavayavAbhedasyApi tatra pratibhAsanAt / 25 ata eva tantavaH paTIkRtA iti vyvhaarH| na hyayam apaTAtmanAM paTabhAvApattimantareNa ghaTA. maTati / abhUtatadbhAve satyeva cciprtyyopptteH| avayavatadvatoH pRthaktvAgrahaNAdayamabhedapratibhAso na vastuvRttena abhedabhAvAt , "senAvanapratibhAsavat / na hi "senAvanapratirUpasyAbhedasya bhAvAtta 1-sambandhatayA A0, b.,p0| 2 tathA yathA bhA0, b0,0|3 avayavidravyam / 4-caratvaM kathaM tataH A0, ba0, 50|5-kN samba-A0, ba0, 50 / 6 svbhaavbhede| 7 avyvinH| 8 vRttiparyanuyogaeva / 9 pratyakSam / 10 avayavinaH / 11"karmakartRbhyAM prAgatattve ciH (zAkaTA0 3455)" taa0tti0|12 -vanAdiprati -bhA0, ba0, pa0 / 13 -nAvanaM prati-A0, ba0,0senAvanAtmakasya abhedasya / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 nyAyavinizcayavivaraNe [ 11106 5 " tpratibhAsaH, pratyAsattAvapi prasaGgAt api tu dUrAt pRthaktvAparijJAnAdeva, tadvat avayava tadvato pIti cet; na; sthUlapratibhAsasyApyevaM paramANuSveva prasaGgAt ! bhavatyayaM prasaGgo yadi paramANavaH pRthaktvenApi kadAcidupalabhyeran tadA kutazcidgRhItapRthaktvAnAM teSAmeva sthUlabuddhivipayatvamiti / na caivam, sarvadA tepAmatIndriyatvenAsAkSAtkaraNAt / na cAtIndriyANAmeva karitura gAdInAM dhavakhadirAdInAJca pRthaktvAparijJAnAt senAvanabuddhiviSayatvamupalabdham pratyAsattau pRthaktayA dRSTAnAmeva teSAM dUrataH pRthaktvAparijJAne tadbuddhigocaratvapratipatteH / ato na senAvanAdipratibhAsadRSTAntAt paramANuSu sthUlapratibhAsopakalpanamupapannaM vaiSamyAditi cet ; nedAnImavayavatadvatorapi pRthaktvAparijJAnAdabhedabuddhiH tayorapi pRthak kadAcidapyapratipatteH / na hi niraMzamevAvayavinaM tadavayavakalApaM ca kvacidapi sampazyAmo yatastayoreva kutazcitpRthaktvAparijJAnAdabheda10 buddhigocaratvaM parikalpayema | 15 yatpunaretat- aNupu sthUlapratyayasya atasmiMstatpratyayatvam; na; pradhAnApekSitvAt / bhavitavyaM sthUla eva tatpratyayena pradhAnabhUtena / na hyasati purupa etra puruSapratyaye sthANau tatpratyayo dRSTaH / na cAvayavinaH sambhavati pradhAnastatpratyayaH, tadabhAvAt / tatkathaM paramANuSvapradhAnastapratyaya iti ? tadapi na yuktam; avayavatadvatorabhedapratyayasyApyevamabhAvaprasaGgAt / na hi tasyApya tasmiMstatpratyayatvena pradhAnanirapekSasyotpattiH / na ca kathaJcidvAdamanicchataH kazcidapi mukhyaH kathacidabhedapratyayaH sambhavati, tadabhAve ca kathaM tadapekSI parasparaikAntabhinnayoravayavatadva. tostatpratyayaH sambhavet / tato yadi pRthagaparijJAtayorapyavayavatadvatoH pRthaktvAparijJAnAdabhedapratyayaH paramANuSveva tAzeSu tataH sthUlapratibhAso bhavet / tadAha- 'kAraNasya' ityAdi / kAraNasya pRthaktvAparijJAnalakSaNasya akSaye avayavatadvatoriva paramANuSvapi bhAve kAryasya abhedapratyayavat sthUlapratibhAsanasya uparamo nivRttiH katham ? na kathaJciditi / 20 astu samavAyAttayorabhedapratyaya iti cet; na; tasmAt 'ihedam' iti bhedapratyayasyopagamAt taddhetozcAbhedapratyaya hetutvAnupapatteH / kathaM vA tatastayostatpratyayaH ? sambandhAditi cet; kena sambandhaH ? tAdAtmyeneti cet; na; paramatAnupravezApatteH / sambandhAntareNeti cet; na; tenApyasambaddhena tadayogAt / tasyApi sambandhAntareNa sambandhe anavasthopanipAtAt / svata eva samavAyasya sambandha iti cet; na; avayavatadvatoreva svatastatprasaGgAt / asambandhatvAnneti cet; samavAyasya kutaH sambandhatvam ? svataH sambandhAccet; so'pi kasmAt ? sambandhatvAccet; na; parasparAzrayAt - svataH sambandhAt sambandhatvam tatazca iti / 25 3 1 sAmIpye'pi / 2 aNusthU-A0, ba0, pa0 / 3 sthUlapratyayena / 4 sthUlapratyayaH / 5 - vAkathaM A0, ba0, pa0 / 6 pRthaktvenAparijJAneSu / 7 samavAyAt / 8 sambandhAntareNApi / 9 pyasambandhena A0, ba0, pa0 / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1106 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 417 athAyaM tasya svabhAvo yadayamasambaddho'pi tayorabhedapratyayamupajanayatIti; tanna; tantupeTori kapAlapadayorapi tatastatprasaGgAt / tantupaTayoreva tasya tajjananasvabhAvo na kapAlapaTayoriti cet; kapAlaghaTayostarhi kutastatpratyayaH ? samavAyAntarAditi cet; na; "tattvaM bhAvena vyAkhyAtam" [vai0 sU0 7228] iti tadekatvakathanavirodhAt / ekasyApi tatra tatra svabhAvabhedAnnAyaM doSa iti cet; na; svabhAvabhedasya kathaJcittadarthAntaratve anekAntavAdapratyujjI - 5 vanApatteH / sarvathA'rthAntaratve tu kathaM sa tasyeti vyapadeza: ? sambandhAditi cet; na ; tatrApi pratisvabhAvaM tatsvabhAvabhedakalpanAyAm avyavasthitiprasaGgAt / tato nirvibhAga eva samavAyaH, tataH kathaM tantupaTayorevAbhedapratyayo na kapAlaMpaTayorapyavizeSAt / tadAha- 'kAraNasya' ityAdi / kAraNasya samavAyasya akSaye tantupaTavatkapAlapaTAdAvapi bhAve kAryasya pUrvatrevorttaratrApyabhedapratyayasya uparamo nivRttiH katham ? na kathaJciditi / 10 samavAyasyAvizeSe'pi samavAyinAmasti vizeSo yatastantuSveva paTasyAbhedapratyayo na kapAlAdiSviti tato'yamadoSa iti cet; kimidAnIM samavAyena ? aviSvagbhAvajJAnasya tatphalatayeSTasya samavAyivizeSAdeva bhAvAt / kathaM cAviSvagbhAvapratyayasya midhyAtve tataH ghaTAderapi pratipattiH ? midhyApratyayAttadyogAt / anyata eva tatpratipattiriti cet; na; yugapatpratyayadvayasyAprativedanAt / krameNa prativedanamiti cet; na; tathAnanubhavAt / na hi paTAditadabheda - 15 pratyayayoH paurvAparyasyAnubhavaH ; tathAnizcayAbhAvAt / nizcayAtmA ca bhavatAmanubhavaH, sa kathaM tadabhAve bhavet ? kathaM vA paTAderabhedapratyayenApratipattau tadadhiSThAnatvenAbhedapratipattiH 'tantavaH paTobhavanti' iti ? vidyate ceyam, tasmAdeka evAyaM pratyayo mithyAtmeti kathamataH paTAditattvaM prasiddhya et ? yato'vayavivyavasthApanena yogAH saugatamatizayIran / abhedabhAga evAyaM pratyayo mithyA bAdhyamAnatvAt na paTAdau viparyayAditi cet ; 20 kathameka evAyaM mithyA ca abhidhyA ca virodhAt ? anyathA pratipattyabhAvAnna virodha iti cet ; anukUlamAcaritam ata eva bahirarthasyApyavayavirUpatayA nAnaikasvabhAvasya siddheH / tato na niraMzAvayavyabhAve'piM pratyakSasya nirviSayatvam ; jAtyantaraviSayatvena saviSayatvAt / taduktam - " jAtyantaraM tu pazyAmaH " [ siddhivi0 pari0 2] iti / , tanna nirviSayatvaprasaGga bhayAt pratyakSasya niraMzAvayavinaH kalpanamupapannam asatyapi 25 tasmin tadbhayAbhAvAt / na caitram, apratIta eva tasmin vRttiparyanuyogaH; paropagamatastasya pratIteH / pratIyamAnasya vRttimata eva pratIternisvarsara eva tatra tatparyanuyoga iti cet ; kathamidAnIM sarvaikabhAvabhAvanairAtmyAdAvapi paryanuyogaH ? tasyApi yathAkalpanaM tadrUpasyaiva pratIteH / kalpyata " 1 avayavAvayavinoH / 2 - paTayoreva kapAlaghaTa - A0, ba0, pa0 / 3 tatramekatvaM bhAvena sattayA iva, yathA svaliGgAvizeSAt vizeSaliGgAbhAvAccaikatvaM sattAyAH tathA samavAyasyApi iti bhAvaH / 4 svabhAvabhedaH / 5 -laghaTaA0, ba0, pa0 / 6 paTA-A0, ba0, pa0 / 7 -bhAva e-A0, ba0, pa0 / 8 avayavini / 9 - sarastatra A0, ba0, pa0 / 10 vRttiparyanuyogaH / 53 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 106 eva paramaparaistadrUpaM na parisphuTajJAnaprakAzamupazliSyatIti cet ; samAnaM vRttAvapi, sApi pari. kalpyata eva bhavadbhirna tasyA api tatprakAzopazleSaH kvacidapi dRzyate / na hi niraMzaM kiAzcat kvacitkrameNa yaugapadyena vA vartamAnamupalabhemahi / __ yadyevamanupalambhAdeva vRttivat vRttimato'pyabhAvaH sAdhayitavyaH kiM vRttiparyanuyogeneti 5 cet ? satyam ; asti tato'pi tadabhAvasAdhanam / "na pazyAmaH kvacitkiJcitsAmAnyaM vA khalakSaNam" [siddhivi0pari0 2] iti vacanAt / vRttiparyanuyogastu vyApakAbhAvAdapi tadabhAvanirUNArthaH,anekaprakAratvAttattvanirUpaNasya / vyApikA hi vRttivRttimataH paraistathaiva pratipatteH / vRttettimadrUpatve 'kathaM tasyAnekatra varttanaM yugapanniraMzasya' iti bhavati paryanuyogaH ? na caivam , padArthAntarasya samavAyasyaiva vRttitvAt. , tasya cAnekatra bhAvo vibhutvAt / tadanekatra 10 bhAva eva vRttimato'pyanekatra bhAva iti cet ; kathaM tasya taddharmo vRttimataH ? tasya tatsambandhatvA. diti cet ; na; paTasya tantuvat kapAlAdiSvapi sarvatra vRttiprasaGgAt samavAyasya sArvatrikatvAt / tasyAvizeSe'pi samavAyinaH paTAdevizeSAnniyama iti cet ; kasya niyamaH ? samavAyasyeti cet ; na; 'sArvatrikazca niyatazca' iti vyAghAtAt / paTAdereveti cet ; kimidAnIM samavAyena 1 iti na tadrUpA vRttiH, samavAyivizeSasyaiva vRttitvAt / tatra coktameva dUSaNam / na ca samavAyo nAma kazcit ; pramANAbhAvAt / na hi tasya pratyakSAtpratipattiH; paTatantuvyatirekeNa tadanirNayAt , sannikarSAbhAvAcca / na tAvadasau saMyogaH; dravya eva teMdupagamAt / nApi samavAyaH; tasyAnyasyAnabhyupagamAt / nApi saMyuktasamavAyAdiH / tasyApi kacitsamavAyA. bhAve samavAyasya, asambhavAt / bhavatu sambaddhavizeSaNabhAva iti cet ; kathaM samavAyasyAnAzritatvam ? sati tasminnAzritatvasyaivopapatteH / samavAyApekSasyaiva tatrAzritatvasya niSedha iti cet ; kuto doSAt ? anavasthAnAditi cet ; kutaH sambaddhavizeSaNabhAve sa na bhavati ? tasya samavAyAdanantaratvAt / arthAntara eva tatprasaGgAditi cet ; na; evaM samavAyasyApi paMTAderanantaratvaprasaGgAt-"avizeSaNAt vizeSaNatvasyeva" asambandhAdapi sambandhasyAnarthAntaratvAvirodhAt / tathA ca svarUpavRttirevoktadoSA" syAt / tanna anAzritatve samavAyasya samavAyAntaravattadvizeSaNabhAvo'pi sambhavatIti kathaM "tato'pi darzanaM tasya ? na cAsannikarSe darzanam ; sannikarSavAdadaiphalyApatteH / tasmAnna yuktamuktam-"samavAyasya pratyakSeNaiva pratibhAsanAt" [ ] iti" / "ata eva cAtIndriyaH" [praza0 bhA0 pR0 174] iti prazastakaravacanavirodhAcca / 20 1 samavAyasyAnekatra / 2 samavAyasya / 3 anekavRttitvarUpo dhrmH| 4 samavAyasya / 5 saMyogAbhyupagamAt / 6 -yAdi t-taa0| 7 sambaddhavizeSaNIbhAvasya / 8 anavasthAdoSa / 9 ghaTA-A0, ba0, pa0 / 10 vizeSaNAnAtmakAt samavAyAt thA vizeSaNatvasya-sambaddhavizeSaNabhAvasya anarthAntaratvaM tathA sambandhAnAtmakAt paTAderapi samavAyasya anarthAntaratvaM syAt vizeSAbhAvAditi bhAvaH / 11-tvasyaiva A0, b0,10| 12 -vRtterevoktaA0, ba0, 50 / 13 smbddhvishessnniibhaavaadpi| 14 "samavAye abhAve ca vizeSaNavizeSyabhAvAt"-nyAyavA0 11 / 4 / "tadetat paJcavidhasambandhasambandhivizeSaNavizeSyabhAvAt dRzyAbhAva-samavAyayograhaNam |.."smvaaysy tu kacideva grahaNam-yathA rUpasamavAyavAn ghaTaH ghaTe rUpasamavAya iti |"-nyaaysaa0puu03 / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 106 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 419 iha pratyayApekSameva tena tasyAtIndriyatvamucyate tasya tatrApratibhAsanAt, AdhArasyaiva hi tatra pratibhAsanaM na samavAyasya nirvikalpe pratyakSAntara eva tasya pratibhAsanAditi cet; na; tasyAvibhAvanAt / avayavAvayavino: saMzleSajJAnameva taditi cet; na; tatra kathaJcittAdAtmyasyaiva pratibhAsanAditi nirUpaNAt / tato na yuktametadapi vyomazivasya - "nirvikalpa ke tvavayavAvayavinoH saMzleSajJAne samavAyaH pratyakSa eva" [praza0 vyo 10699 ] iti / tanna tatra pratyakSaM pramANam / 5 " nApyanumAnam ; tadabhAvAt / nanu idamasti - iha 'zAkhAsu vRkSa iti pratyaya: sambandhapUrvakaH, nirvAdhatve sati iha pratyayatvAt, kuNDe dadhIti pratyayavaditi cet; na; ato tAdAtmyasyaiva sambandhasyopapatteH / nanu tAdAtmyaM nAma vRkSasya zAkhAbhistAsAM vA vRkSeNaikatvameva, tatkathaM sambandha: ? sambandhasya dviSTatayaivopapatteriti ceta ; na; ekAntenaikatvAbhAvAt dviSThatAyA apyupapatteH / kathaM punarbhedAbhedayo rekavidheranyatarapratipedharUpatvAt ekatra dharmiNi sambhava 10 iti cet ? kathaM vibhrametarayorekatra jJAne sambhavaH tadavizeSAt ? mA bhUditi cet; kiM punaridAnIm ' iha prAme vRkSA:' iti jJAnamabhrAntameva ? tathA cet; ki tadvyavacchedArthena nirbAdhatAvizeSaNena ? bhrAntameva, sambandhAbhAve'pi grAmArAmavyavadhAnAdarzanAdutpatteriti cet; kathaM tato grAmAderapi pratipattiH mithyAjJAnasya vastuviSayatvAyogAt ? na ca prAmAdiravastveva bAdhAvirahAt / na ca tadvirahaviSayasyAvastutvam ; atiprasaGgAt / abhrAntameva grAmAdau taditi ceta ; 15 kathamekameva bhrAntamabhrAntaJca vibhrametarayorapyekavidhAnasya itarapratiSedharUpatvena ekatrAyogAt ? pratibhAsabhedena ca bhedasyaivopapatteH / vilakSaNo hi vibhramapratibhAsAditarapratibhAsaH ; tatkathaM tasya tadekaviSayatvam ? pratibhAsasyApi na sarvathA bhedaH, kathaJcidabhedasyApi pratibhAsanAditi cet; anukUlamAcarasi avayavatadvatorapyevaM kathacidabhedopapatteH abhedapratibhAsAvizeSAt / asti hi tatrApi bhedavadabhedasyApi pratibhAsaH, zAkhAcalane vRkSazvalatIti pratyayAt / na tyantatryatireke zAkhA vacanaM vRkSe zakyaM pratipattum / samavAyAcchakyameveti cet; kathaM tato'pi zAkhAyA vRkSatvena pratipattiH ihetipratyayAbhAvaprasaGgAt ? na hi tadrUpapratipattitoreva tadadhikaraNatvapratipattiH, virodhAt / na hi nIlaM nIlatayA pratyAyayadeva tadadhikaraNatayA pratyAyayadupalabdham / na ca zAkhAvat zasyApi calanAdeva tatra calanapratyayaH ; calanadvayasyAnupalambhAt " vyAptyA tatprasaGgAcca / na hi niraMzasyAvyAptyA tatsambhava: ; niraMzatvaM vyApatteH / tataH zAkhAcalanameva vRkSasyApi calanamiti kathaM zAkhAtAdAtmyaM vRkSasya pratItisiddhaM na bhavet, yatastatrArthAntarasambandhapratijJA pratItipratikSiptA hetavazca viruddhA na bhaveyuH ? tadevAha - 20 " " 1 prazasta kareNa / 2 ihapratyaye / 3 samavAyasya / 4 " iha tantuSu paTa ityAdIhapratyayaH sambandhakAryaH abAdhyamAnehapratyayatvAt / yo yo'bAdhyamAnehapratyayaH sa sambandhakAryaH yatheha kuNDe dadhoti tathA cAyamabAdhyamAnehapratyayaH tasmAtsambandhakArya iti / " - praza0 vyo0 pR0 109 / praza0 kanda0 pR0 325 / 5 - papattiri6 calanaM tatra pratyaya - A0, ba0, pa0 / 7 sarva dezAvacchedena / 8 - zasya bhyA A0, ba0, pa0 / A0, ba0, pa0 / 25 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 17 samavAyasya vRkSo'tra shaakhaavityaadisaadhnaiH|| ananyasAdhanaiH sidviraho lokottarAsthitiH // 107 // iti / samavAyasya vRkSAzAkhAdInAmayutasiddhAnAm atyantavyatirekiNaH sambandhasya AsthitiH AsthA pratijJA lokottarA lokaM darzanapratyayam uttarati ullaGghayatIti 5 lokottarA pratyakSanirAkRneti yAvat / pratyakSeNa hi tAdAtmyaM gRhNatA vRkSazAkhayoH / bhinnasambandhasandheya' kathanna pratipidhyate ? // 1008 // tataH prtykssnilptpkssaanntrbhaavtH| ... kAlAtyayApadiSTatvaM hetRnAmiti ganyate // 1009 // siddhiptistasyA rahastyAgaH sidvirahaH siddhyabhAva iti yAvat / kasya ? samavAyasya / kaiH ? 'vRkSo'tra zAkhAsu' iti evaM rUpaM jJAnamabhidhAnaJca Adiye. pAm 'iha tantupu paTaH' ityAdijJAnAbhidhAnAnAM tAnyeva sAdhanAni tairiti / na tAni sAdhanAni, taddharmANAm ihapratyayatvAdInAM sAdhanatvAditi cet ; na ; dharmatadvatAmaviSvagbhA vApekSayaivamabhidhAnAt / 'yo ya ihapratyayaH sa sambandhapUrvako yathA kuNDe badarANIti pratyayaH' 15 iti vyAptidarzanasyApyevamevopapatteH, anyathA hetoryAptidarzane karttavye dharmiNastadupadarzanama sambaddhaM bhavet / kathaM punaritizabdasya Adizabdena samAsaH 'vRkSaH' ityAdestenApekSaNAt ? anapekSaNe tu na tadrUpasya buddhayAdestenopadarzanamiti cet ; na ; tadanapekSatayaiva prakRtasya tenopadarzanAt / vRkSa ityAdikaM tadbuddhau tatprakaraNArthamuktam / kutastaistasya siddhirahaH ? ityatrAha ananyasAdhanaiH yata iti / anyaH samavAyastasya samavAyibhyo'rthAntaratvAt , tasmAdanyaH 20 tAdAtmyapariNAmaH tasya sAdhanaiH viruddhairiti yAvat / samavAyaviruddhasya tAdAtmyasyeha sAdhanaiH / samavAyasya saMsiddhiH kathannAmopapadyate ? // 1010 // tAdAtmyasAdhanatvaJca teSAM tadvyAptinirNayAt / vibhramAvibhramAkArapratyaye suparisphuTam // 1011 // na hi iha vibhrametarAkArayoH jJAnamiti' pratyayasya tAdAtmyasambandhapUrvakatvanirNaye'pi zAkhAdI ihedampratyayasya tadanyasambandhapUrvakatvasAdhanamupapannam , yathAvyAptinirNayameva anumAno. papatteH, anyathA atiprasaGgAt / 'kuNDe dadhi' iti pratyayasya tadanyasambandhapUrvakatvameva pratipannam , tatsaMyogasya tAbhyAmanyatvAditi cet ; na; pratyAsattipariNAmasyaiva saMyogasyApi pratyakSeNa pratipatteH, anyatra vivAdAt / na vivAdaH, anvayavyatirekitayA pratibhAsabhedAt bhinnasyaiva 1-sandehaH ka-A0, ba0, pa0 / 1 jJAnapra-A0, ba0, pa0 / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11108 prathamaH pratyakSaprastAvaH 421 saMyogasya parijJAnAt / anvayI hi saMyogI satyasati ca saMyoge tasyopalambhAta , vyatirekI ca saMyogaH satyapi saMyogini tasyApratipatteH ; ityapi na yuktam ; ta dAdapi vibhrametArAkArAbhyAM jJAnasyeva kathaJcideva tadbhedaparijJAnAt / Atyantikabhedasya abhedapratibhAsena pratikSepAt / saMyogasyaikatve tavyatirekAta saMyoginorapyekatvamiti cet ; na; pratisaMyogi bhinnasyaiva tasya pratipatteH / kathamanugatarUpAbhAve 'kuNDaM saMyogi dadhi saMyogi' ityanugatapratyaya iti cet ; 5 kathama 'saMyogaH sambandhaH samavAyaH sambandhaH' ityanugatapratyayaH, sambandharUpasyApyanugatasyA'. bhAvAt ? bhAve tasya saptamapadArthatvApatteH / na hi tasya dravyAdInAM paJcAnAmanyatamatvam ; samavAyAdhAratayA tadanabhyupagamAt / ata eva na samavAyatvama ,samadAyanAnAtve anavasthAnAcca / tasmAtsaMyogasamavAyayoH svarUpameva parasparasAdRzyAt anugatapratyayakAraNamaGgIkartavyam , tadvat dadhikuNDayorapi / tato nipiddhametat vyomazivasya-"bhinnebhyo'nugatapratyayasyA'darzanAta" 10 [praza0 vyo0 pR0 ] iti bhinnAbhyAmeva saMyogasamavAyAbhyAM sambandhapratyayasyAnugatasyopala. mbhAt / tanna saMyogo'pi tadvyatirekI yatpUrvakatvaM 'kuNDe dadhi' iti pratyayasyopakalpyet ? kutaH punaH samavAyAbhAve 'zAkhAsu vRkSaH' iti pratyayaH ? iti cedAha adha UrdhvavibhAgAdipariNAmavizeSataH / iti / adha UrdhvaM ca ye vibhAgA mUlazAkhArUpA avayavAste Adayo yeSAM pAvamadhya- 15 vibhAgAnAM taiH saha pariNAmavizeSaH kathaJcidabhedapariNAmastata iti / abhedapariNAmAddhi zAkhAbhiriha zAkhinaH / zAkhAsu vRkSa ityeSa pratyayaH paridRzyate // 1012 // tatkathaM tadRzeranyasambandhaparikalpanam / dRSTAnyahetuklRptau hi na kvacitsyAdavasthitiH // 1013 // yadi ca 'zAkhAsu vRkSaH' iti pratyayAttatra vRkSasya kAryatvena vRttiH ; 'vRkSe zAkhAH' ityapi pratyayAttAsAmapi tatra tathAvRttiH prApnuyAt / evaJca 'na yAvacchAkhA na tAvadRkSaH, na yAvacca vRkSo na tAvacchAkhA' iti parasparAzrayAt ubhayAbhAvaH parasyApatedityAvedayannAha tAneva pazyan pratyeti zAkhA vRkSe'pi "laukikaH // 108 // iti / tAneva prakRtAnavayavAnavayavinaJca pazyan pratyeti pratipadyate zAkhA Adhe. 11 20 1 -yI ca saM-A0, ba0, pa0 / 2 -rekatvAt tA0 / 3 tadabhyupa-A0, ba0, pa0 / dravyAdipaJcAnyatamatamatvAnabhyupagamAt / 4 samavAyAdhAratvAdeva / 5 vRkSe kAryatvena vRttiH / 6 -patterityA-A0, ba0, 50 / 7 "paTastantuSvivetyAdizabdAzcame svayaM kRtAH / zRGgaM gavIti loke syAt zaGke gaurityalaukikam |"-pr0, vA. 1 // 350 / "vRkSe zAkhA zilAzcAge ityeSA laukikA matiH / zilAkhyapariziSTAGganairantaryopalambhanAt // tau punastAkhiti jJAnaM lokAtikAntamucyate |"-tttv saM0 pR0 267 / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pura nyAyavinizcayavivaraNe [ 11208 yabhUtA vRkSe AdhArabhUte, na kevalaM tAsu vRkSama, api tu tatrApi tAH pratyetItyapi - zabdArthaH / kaH pratyeti ? laukikaH / lokena tadvyavahAreNa caratIti laukiko vyavahArIti yAvat / anena vyavahAraprasiddhatvAt 'vRkSe zAkhA:' iti pratyayasyAzakyApahnavatvamAvedayati / tadevaM samavAyasyAbhAvAt nAvayavinaH tadrUpA paramANupu vRttirityasannavAsau kathaM tasya darzanaM 5 kathaM vA tatacchAyAtapanivAraNAdikam ? tospi na tasya darzanam ? nityenAtmaneti cet; na; tatrApi 'kAraNasya' " ityAdidoSAt / tathA hi 10 15 20 darzanaM yadi nityena puMrasA'rthasya prakalpyate / nityaM taddarzanaM kinna nityakAraNasambhave ? / / 1014 // antaHkaraNasaMyogAdyapekSya virahAdyapi / 1017 / / saMyogo vaH kathaM kvApi samavAye nirAkRte // 1015 // " tadvayAbhAvato na syAnnimittamapi kiJcana / " samavAyAdinAsannanimittaM yatparairmatam || 1016 | tato'pekSyAtyayAnna syAtkadAcidapi taddRziH / sarvAhapratikSepaH sati sthUle'pi tatkatham tato'napekSa evAtmA darzanAdi karotvayam / tatra tatkAryanityatvadoSo'yaM durupakramaH // 1018 // sakRdeva ca tatkAryaM sarvaM syAdanapekSaNAt / kSaNAntare tvavastutvamahetutvAt // 1.19 // hetutve'pi tadA sarvaM tatkAryaM syAttathA punaH / na caivaM dRzyate tasmAnna nityeSvasti hetutA // 1020 // tato viSayajJAnaharSaviSAdAdikAryasya kAdAcitkatvaM kramabhAvaJcAbhyupagacchatA kAr3hAcitkI zaktirAtmanaH kramabhAvinI cAbhyupagantavyeti kathaM tasya nityatvam ? zaktInAM saMhakArirUpatayA tato'tyantavyatirekAditi cet; na; vyatireke zaktitvAbhAvasya niveditatvAt / yathA pUrvapUrvazaktiparihAreNa kathaJciduttarottarazaktyupAdAnamAtmanaH tathA kathaJcit nAnAtvapArimANDalyAdiparihAreNaikasthUlAdyAkAropAdAnaM paramANUnAmapyaviruddhamiti 'nAvayavebhyaH sthUla 25 rthAntaram / 1 -laM vA tA - A0, ba0, pa0 / 2 - zabdaH kaH A0, ba0, pa0 / 3 avayavI / 4 avayavinaH / 5 " kAra - NasyAkSaye teSAM kAryasyoparamaH katham " - tA0 Ti0 / 6 saMyogasamavAyAbhAvataH samavAyyasamavAyikAraNAbhAvAt / 7 samavAyAdvinA tana ni-A0, ba0, pa0 / 8 tvaM do-A0, ba0, pa0 / 9 sahakArisAnidhyaM zaktirityudyotakaraH / " - tA0 di0 / 10 nAvadhibhyaH A0, ba0, pa0 / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11110 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH arthAntaratve punarapi tadAza kA pUrva dUSaNamAha tulitadravyasaMyoge sthUlamarthAntaraM yadi / tatra rUpAdiranyazca sAkSairIkSyeta sAdaraiH // 109 // iti / 423 tulitAnAm unmAnaparicchinnAnAM dravyANAM tantuvIraMNAdInAM saMyoge sthUlam avayavidravyam arthAntaraM tulitadravyebhyo bhinnaM yadi cet; tatra sthUle rUpAdi:, Adi- 5 zabdAt rasAdizva anyaH avayavarUpAdibhyo'rthAntarabhUto na kevalam avayavarUpAdireveti ca zabdaH / 'bhavet' ityadhyAhAraH / bhavatyeva avayavarUpAdestadrUpAdiprAdurbhAvasya' "guNAzca guNAntaramArabhante" [vaize0sU0 1/1/10] iti vacanenAbhyanujJAnAditi cet; AhaIkSyeta dRzyeta tatra rUpAdiranyaH / na ca vIcyate / na hi tanturUpAdiranyaH, anyazca paTarUpAdirupalabhyate, tathaivAsampratipatteH / tathApi tadupalabdhikalpanAyAM na kiJcitkvacidekamupalabdhaM bhavet / upalambhatvAbhidhAnasya jAtivizeSasya tatrAbhAvAdanupalabdhiriti cet; kvezanIM tadvizeSasya bhAvaH ? tanturUpAdAviti cet; pazyata AzcaryaM yanmahati paTarUpAdau sa nAsti amahati tanturUpAdau vidyata iti / kuto vA 'tatra tasyAstitvam ? tadrUpAderupalabdheriti cet; na; tasyApi tadavayavarUpAderbhinnasyAnupalambhAt / punastadavayavarUpAdau tadastitvaparikalpanAyAmanavasthApatteH / tataH kvacidapi kAryadravye rUpAdeH kAraNarUpAdivyatirekeNAnupalabdheH nirviSayamevedaM tradvayam - "anekadravyeNa samavAyAdrUpavizeSAcca rUpopalabdhiH / etena rasagandhasparzeSu jJAnaM vyAkhyAtam " [bai0 sU0 4 1 8, 9 ] iti / tanna jAtivizeSAbhAvAttasyAnIkSyatvam / indriyAbhAvAditi cet; na; indriyavadbhirupalabdhiprasaGgAt / tadAha - 'sAkSaiH ' iti / sahAkSairindriyairvartanta iti sAkSAstaiH saM ityeta / AdarAbhAvAnneti cet; na; AdaravadbhistadIkSaNApattestadAha - sAdaraiH AdaravadbhiH sa IkSyeti / 15 tatraiva dUSaNAntaramAha gauravAdhikyatatkArya bhedAzca [AsUkSmataH kila ] / iti gurorbhAva gauravaM tasyAdhikyamatirekaH, tacca tasya gauravasya kAryabhedAH phalavizeSAH tulAnativizeSalakSaNAH te ca gauravAdhikyatatkAryabhedAH / cazabdAnna kevalaM rUpAdireva tatra sthUle 'IkSyeran' iti vacanapariNAmena sambandhaH / dvintuke gurutvaM hi tantumauravato'dhikam / tato'pi ca tadArabdhe dravye tadabhivRddhimat / / 1021 // 1 "vIraNazabdaH kaTasamavAyikAraNavAcaka iha tantu paTaH iha vIraNeSu kaTa iti vakSyamANatvAt / "tA0 Ti0 / 2 - vastasya A0, ba0, pa0 / 3 pazcAttAtparya ya-A0, ba0, pa0 / 4 jAtivizeSaH / 5 - sti svalpe ta-A0, ba0, pa0 / 6 tanturUpAdau / 7 jAtivizeSasya / 8 " teSAM tantUnAmavayavA aMzavasteSAM rUpAdistasmAt " - tA0 Ti0 / 9 - nIkSatvam A0, ba0, pa0 / 10 saha I -A0, ba0, pa0 / 10 20 25 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 20 424 25 AsUkSmataH kila / ataulyAdardharAzestadvizeSAnavadhAraNam // 110 // iti / tadvizeSasya kAryadravyagatasya gauravAdhikyavizeSasya tatkAryavizeSasya ca anavadhAraNam anizcayaH / kasmAt ? ataulyAt tolyata iti tolaH, karmaNi ghan, tasya bhAvastI - lyam, na taulyam atAlyaM tulayA paricchettumazakyatvaM tasmAt / kasya ? artharAzeH arthAnAM paramANu kaNukapaNukASTANukAlpAMzutantupaTAnAM rAzeH / A kutaH ? AsUkSmataH A paramANubhyaH paramANUnabhividhIkRtyeti yAvat / na hi mahatyanekadravyarAzau tolyamAne 15 tanmadhyapAtino gauravAdeH tatkAryasya ca pratidravyamiyattayopalakSaNam kArpAsabhAra tolane tatpAtinoM'zukasyeva sambhavatIti parasya bhAvaH / zAstrakArastatrAruci kilazabdena dyotayati / kasmAt ? anupalakSitasya bhAvAsamprasiddhaH / tathA hi nyAyavinizcayavivaraNe tAvadeva paTadravyaM yAvattatpariNAmavat / tattathA kinna vIkSyeta sAdaraiH pratipattRbhiH || 1022|| indriyAgocaratvAzcedbhavatvevaM tathApi tat / tulAnativizeSaistatkAryaiH kasmAnna dRzyate // 2023 // teSAmapi na cAdRSTirbhavatAM hetusambhavAt / aMta evAha tatkAryabhedAzceti vidAMvaraH || 1024 // atra parasya parihAraM darzayannAha - gauravAdi pRthak tatra yadi naivopala yate / kathaM tasyAstitAM zramo vyomAmbhojavadaJjasA || 1025 // gauravAdeH kriyAyAzca tatkRtAyA asambhave / tadapekSaM kathaM tatsyAt samavAyyapi kAraNam // 1026 // dvitantukAdi tAdRk ca kathaM taddravyamucyatAm ? / kriyAvattvAdikaM yasmAttritayaM dravyalakSaNam // / 1027 // tannAtaulyAdgurutvAdestatrAstyanavadhAraNam / AhAsiddhatvamapyasya hetoH samprati zAstrakRt / / 1028 // ..[1 / 111 tAmrAdiraktikAdInAM samitakramaMyogiNAm / kathamAtilakAt [sthUlapramANAnavadhAraNe ] // 111 // iti / na hi sambhavata iyatvenAtaulanam, anyathA ardhaguJjAparimANaM raktikA AdiSAM mASakAdInAM te raktikAdayaH, tAmraM zulvamAdiryasya suvarNAdeH tasya raktikAdayaH tAmrAdirakti 1 tata evAha na ta A0, ba0, pa0 1 / 1 / 15 / 3 - trApyanava-A0, ba0, pa0 / 2 "kriyAguNavatsamavAyikAraNamiti dravyalakSaNam / " - jai0 sU0 / 4 yoginAm A0, ba0, pa0 / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 2112] prathamaH pratyakSaprastAvaH 429 kAdayaH teSAm , kathaM 'mAnam' iti vakSyamANena sambandhaH mAnaM tolanam / kIdRzAnAma ? samitakamayogiNAM pRthagavadhAritAH samitAH, teca te punaH krameNa tulAyoginazca samita. karmayogiNaH teSAm , A kutaH teSAM tolanam ? A kutazca samitakramayogiNaste ? ityAha AtilakAt / tilaparimANaM tilakaM tadavadhIkRtya tataH prabhRti vA / dRzyate hi tilakasyaikasyeyattayA tolanaM punastadaparanyAse tadadhikasya tAvadevaM yAvad raktikAyAH, tatrApi tAvadevaM 5 yAvanmASakAdestolanam / evam alpasyAMzukasya prathamamiyattayA punastadavayavinaH kSepe tadadhikasya tatrApi tAvadevaM yAvattantoH, tatrApi tAvadevaM yAvadantyAvayavinaH paTAderbhavati tolanam / tanna vasturAzigatasyApi sambhavataH sambhavatyatolanam / yattu kArpAsamAramadhyapAtinoM'zukasyeveti ; tadapi na sAram ; nipuNavaNijAM tatrApi tolanasyaiva pratIteH / ato yadyatolanam asambhava eva tadviSayasyeti bhAvaH / mahati cArtharAzau tolyamAne vA kasya pramANAnavadhAraNam ? avayavinAmiti cet ; Aha __ sthUlapramANAnavadhAraNe // 11 // alpabhedAgrahAnmAnamaNUnAmanuSajyate / iti / sthalasya avayavinaH pramANamiyattA tasyAnavadhAraNamanizcayaH tasminnabhyupagamyamAne 11 mAnaM paricchedaH 'paTo'yaM baTo'yam' ityAdinA rUpeNa paramANanAmanuSajyate prApnoti / tathA ca yato bhayaM tadevApatitaM paramANudarzanAdvibhyatastasyaiva prAptaH / tatra hetumAha-'alpa. bhedAgrahAt' iti / paTApekSayA tantavastadapekSayA tadavayavAtadapekSayApi tadavayavA yAvatparamANavaH alpabhedA avayavina eva teSAmartharAzau tolyamAne pratyekamiyattayA tadagrahAdapratipatteH / aMzitvena paTasyeva tantvAdInAmiyattayA / agrahAtparamANUnAM parijJAnaM prasajyate // 1029 // teSAmapyaparijJAne bahinivivarjitam / jagatprApnoti yogAnAM doSo'yaM durupakramaH // 1030 // tanAvayavinAM tadA tadanavadhAraNam / avayavAnAmiti cet ; Aha aMzupAtAnumAiSTeranyathA tu prasajyate // 112 // iti / anyathA paraparikalpitAivayavinAM tadavadhAraNaM nAvayavAnAmiti prakArAdanyena avayavAnAmapi tadavadhAraNamiti prakAreNa prasajyate prasaktirbhavati / avayavinAmeva keSAbci -yogiNazca taa0|2-yoginH bhA0, 20, 50 / 3 alpabhedAditi bhA0, b0,50|4 -vAdInAA0, 20, 50 / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 nyAyavinizcayavivaraNe [1113 dalpaparimANAnAmitarApekSayA, avayavatvAditi bhAvahetuH / hetvantaramAha-'aMzupAtAnumAdRSTe:' iti / mahati kArpAsabhAre tolyamAne yastatrAMzoH pAtastasya yA'numA tulAnativizeSAliGgAt , tasyAH dRSTadarzanAca anyathA tu prasajyata iti / api ca, paramANuparyantamadhyapAtinAmavayavavizeSANAmazakyeyattAtolanAnAM yadyabhAvaH paryanto'pyavayavI na bhavet tasyApyavayavAdhInasyaivAbhyu5 pagamAt / bhAvazcet ; tatrAha kSIrAcairavijAtIyaiH prakSiptaH kramazo ghttH| tAvadbhireva pUryeta yAvadbhirna viparyayaiH // 113 / / iti / Adau bhavamAdyaM kSIramAdyaM yeSAM nIrAdInAM taiH, avijAtIyaiH ekajAtyadhiSThAnaiH prakSiptaH ghaTe nivezitaiH / katham kramazaH paripATyA sa ghaTastAvadbhireva tatparimANaireva 10 pUryeta pUrNaH kriyeta yAvadbhiH yatparimANairna pUrveta viparyayaiH yugapanivezitaiH vijAtIyairvA yugapanivezitaiH, drayasyaikasyaivArambhAdvijAtIyaistu tasyApyanArambhAt / tato yugapatkramAbhyAM tAvadbhireva prakSepaviSayairekAnekadravyotpAdanairghaTasyAparipUrNetaratayA bhedopalabdhirbhavediti bhAvaH / etacchAyameva dharmakIrtinApi pratipAditam "tasya krameNa saMyukta pAMzarAzau sakRdyute / bhedaH syAdgauravAdInAM pRthak saha catolite // " [pra0 vA0 4 / 157] iti / nanu yugapannivezitairapi dviculukAdyaparAparadravyArambhakameNaiva antyAvayavina Arambha. stataH kathaM tairapyaparipUrtiH ? dravyabahutve paripUrterevopapatteriti cet ; na; sarvairapi kSIrAdiculukaiH yugapatpravRttasaMyogairekasyaiva dravyasya kaizcidArambhopagamAt / yeSAM tu naivamabhyupagamaH, teSAM kathaM tantuSu paTaH ? na hi taistasyAnArambhe tatra bhAvaH / tadArambhakANAM khaNDAvayavinAM tatra bhAvAt 20 tasyApi tatra bhAva iti cet ; na; upacArApatteH / tathA ca kathaM tadviSayAt 'tantuSu paTaH' iti pratyayAt saimbandhasiddhiH ? mukhyasyaiva 'kuNDe dadhi' ityAdeH pratyayasya sambandhapUrvakasyopalambhAt / na hi mukhye dRSTo dharmo'nyatra yojanamarhati, pAvakadharmasya kASThajanmAdeH mANavake'pi yojanaprasaGgAt / sambandho'pi tatra upacarita eveti cet ; kutastarhi mukhyatastatsiddhiH ? karpaTakhaNDeSu paTa iti pratyayAditi cet ; na; rUDhitastadabhAvAt / bhAve'pi tameva tatsAdhanamanuktvA 25 kutaH 'padArthapravezAdau 'iha tantuSu paTaH, iha vIraNeSu kaTaH' [praza0 bhA0 pR0 171] ityupacaritasya tasyopanyAsaH ? sati mukhye gauNopanyAsAyogAt , tasmAdiSTasiddharasambhavAt / tataH sAkSAdapi tantubhiH paTasyArambho vktvyH| tadvat kSIrAdiculukaireMpyantyasya tadrvyasyeti na tairyugapanivezitairnAnAdravyArambha ityaparipUrtireva tairghaTasya / tataH sUktam-'yAyadbhirna viparyayaiH' iti / "paryantazabdena antyAvayavI praayH"-taa0tti0| 2-vAdhArasyai-A0, ba0, pa0 / 3 sambandhasya si-A0 b0,50|4 prazastapAdabhASyAdau / 5 guNopa-A0, ba0, p0|6-pynysy mA0, ba0, pa0 / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 prathamaH pratyakSa prastAva' 2 nanu yadyavayavI nAma na kazcit tarhi paramANava evAvaziSyeran teSAM cAnupalambhAt bahirvastudarzanazUnyaM jagatprAptamiti cet; na; teSAmeva kutazcitkathacidekIbhUtAnAmupalambhaviSayatvAt / paTAvayavAnAM parasparamiva kinna ghaTAvayavairapyekIbhAvaH bhedAvizeSAditi cet ? bhavato'pi ' kinna tadavayavA: paTamiva ghaTamapyAtmanyavasthApayanti tadavizeSAt ? tasyaiva tatra samavAyAditi cet; na; tatraiva praznAt 'kutaH sa tasyaiva na ghaTasyApi' iti ? samavAyasyaiveyaM zaktiryatpaTameva 5 tatra yojayati nAparamiti cet; na; svarUpavyatirekeNa zakterabhAvAt, svarUpasya ca sarvatrAvizeSAt / pratyavayavi tadvizeSa kalpanAyAM tu samavAyasyApi tadanarthAntaratvena pratyavayavi bhedaH syAt / tadarthA'ntaratve tu kathaM 'te' tasya' iti vyapadizyeran ? na samavAyAntarAt; tadabhAvAt / svata eveti cet; paTospi svata eva tantUnAmiti kiM samavAyena ? kathacittasya tadarthAntaratvakalpanaM tu teSAmevaikIbhAvaM puSNAtIti kathanna paropAlambhastatrApi bhavet - samavAyavizeSANAmapi parasparamiva 10 padArthAntarabhAgairapi na kasmAdekIbhAvo bhedAvizeSAt ? svahetuniyatAcchaktivizeSAditi cet; samAnaM paTAvayaveSvapIti na kiJcidetat / tannAvayavI paraparikalpita iti kutastatra guNakarma - sAmAnyAdInAM sambhavaH ? teSAM tadAzritatvena tadabhAve sambhavAnupapatteH / sAmprataM paramatAkSepapurassaraM svamatamAha nAMzeSvaMzI na te'trAnye vIkSyA na paramANavaH / AlokyArthAntaraM kuryAdanApoddhArakalpanAm // 114 // iti / 427 15 aMzeSu bhAgeSu aMzI bhAgI na vIkSyo na dRzyo ' vIkSyAH' ityanena vacanapariNAmena sambandhAt / na te aMzA atra aMzini vIkSyAH / kIdRzAH saca ca iti cet ? anye parasparamekAntena nirbhinnAH / paramANavaH tarhi vIkSyA iti cet; Ahana paramANavo vIkSyA iti ca sambandhaH / na hi te'pyanyonyamekAntena bhinnA: pratyava - 20 bhAsante / tato na santyeva paraparikalpitA bahirbhAvA dRzyatayA'bhyupagatAnAM teSAmadarzanAditi manyate / kIdRzastarhi bahirbhAva iti cet ? ekAnekarUpaM jAtyantarameveti brUmaH, tasyaiva pratyakSataH pratipatteH / kathaM tarhi lokasya 'tantavo'vayavAH paTazcAvayavI' iti vyavahAra iti cet ? Aha- Alokya pratyakSataH pratipadya / kim ? arthAntaraM jAtyantaram / kuryAllokaH / 25 katra kAm ? atra arthAntare apoddhArasya avayavAdipRthakkaraNasya kalpanAm abhisandhim / tato'bhisandhinibandhana evAyaM vyavahAro na pratyakSanibandhana iti bhAvaH / 1 yaugasyApi / 2 ghaTAvayavAH / 3 tadanarthA-A0, ba0, p0| 4 " zaktivizeSAH svarUpavizeSA ityarthaH " - tA0 Ti0 / "samavAyastu sambandho nityaH syAdeka eva sa iti tArkikarakSAyAmuktam" - tA0 di0 / "khazabdena samavAyasvarUpavizeSA vAcyAH" tA0 Ti0 / 5 SANAM pa- A0, ba0, pa0 / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 myAyavinizcayavivaraNe [1115 jAtyantarasyAlokyatvaM bruvatA' cedamucyate / nimittAbhAvato nAtra saMzayAdiriti sphuTam // 1031 // saMzayAdiH khalu doSo bhedamabhedaJca nimittamupAzritya pravartate / na ca bhedAbhedAbhyAmatyantavilakSaNe jAtyantare tadubhayamasti yatastatpravarttanam , anyathA narasiMha'pi mAnavagajaripu5 dharmAvalambino doSasya pravRttiH syAt / mA bhUt pratyakSAdipramANaviSaye tatpravRttiH abhisandhi viSaye tu syAt , abhisandhau bhedAbhedayAstannimittayoH pRthageva pratibhAsanAditi cet ; na; tatrApi dharmiNaH pratibhAsAbhAvAt / na cApratipanne dharmiNi bhedetarAbhyAM saMzayAdiprakalpanamupapannam / tanna saMzayAdiH tatra / ____nApyubhayadoSaH ; bhedetarayorekasyetaranayenApratipatteH, yugapazca nayadvayasyApravRtteH / 10 tatkathaM pratipakSopekSayA bhedasyaivAbhedasyaiva vA abhisandhAnaviSayasya ubhayadoSopanipAtenopahatiH sambhavati yatastadabhAvakalpanam ? tato vyAdhUtasaMzayAdireva jainasya pramANaviSayo nayaviSayazca bahirartha iti sthitam / tadevaM 'parokSajJAnaviSaya' 'ityAdinA Atmavedanam 'etena vittisattAyAH' ityAdinA cArthavedanaM vyavasthApayatA kArikopAttam Atmapadamarthapadabdha vyAkhyAtam / idAnIM tadupAttaM dravyapadaM vyAcikhyAsurAha"guNaparyayavadvyaM te shkrmvRttyH| vijJAnavyaktizaktyAdyA bhedAbhedI rasAdivat // 115 // iti / dravyamiti lakSyasya guNaparyayavaditi ca lakSaNasya nirdezaH / guNAzca sahabhuvo dharmAzcetanasya sukhajJAnavIryAdayaH / yathoktaM syAdvAdamahArNave "sukhamAhlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA syAdhunaH kAntAsamAgame // " [ ] iti / acetanasya rUparasAdayaH / paryA (ya)yAzca kramabhAvinaH cetanasya sukhaduHkhAdayaH, acetanasya kozakuzUlAdayaH guNaparyayAH, te santyasyeti guNaparyayavat / guNAdigrahaNena dravyamAtrasya, -tA bheda-A0, 0,10 / 2 bhedagrAhiNA nayena abhedasya abhedagrAhiNA ca nayena bhedasyApratipattaH / 3 pratipakSApekSayA A0, b0,50| 4 zlo. 10 / "parokSajJAnaviSayaparicchedaH parokSavat dazamakArikAyA apraardhmidm"-taa.tti.| 5zvo0 26 / "etenetyAdi dvAviMzatitamakArikeyam"-tA. tti0| 6 tRtIyakArikopAttam / 7 "guNANamAsavo davaM ekadavassiyA gunnaa| lakkhaNaM pajjayANaM tu ubhao assiyA bhave ||"-uttraa0 286 / davaM sallakkhaNiyaM uppaadnvydhuvttsNjuttN| guNapajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti sabaNhU ||"-pnycaasti. gaa010| "guNaparyayavadvyam"-tattvArthasU0 5 / 38 / "taM pariyANahu davvu tuhujaM guNapajjayajuttu / sahabhuva jANahi tANa guNa kama-bhuvapajau vRttu ||"-prmaatmpr0 gA057 / chavI. Ti. pR0 142 paM0 27 / 8-ti laa-maa0,0,0|9 -paryAyAH A0, b0,10| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 115 ] prathamaH pratyakSaprastAva dravyagrahaNena ca guNAdimAtrasya pratikSapaH tatra pramANAbhAvAt , nivedayayiSyate caitat / maMtuSpratyayena tu tadubhayabhedaikAntasya / dRzyata eva bhedaikAnte'pi tatpratyayaH' 'gomAn devadattaH' iti sambandhamAtrAttatkathaM tena tatpratikSepa iti cet ? na ; dravyatallakSaNayoH kathazcidabhedAdanyasya sambandhasyAbhAvAt , samavAyasya pratikSepAt / ekAntabhede kAryakAraNabhAvasyApyanupapatteH / __guNaparyayANAM vyAkhyAnaM 'te' ityAdi / 'te' iti guNaparyayAH / kathaM punadravye guNI- 5 bhUtAnAM teSAM tacchabdena parAmarzaH dravyasyaiva mukhyatayA tadupapatteH ? bahuvacanAt dravyasya bahutvenAprakramAditi cet ; na; guNAdInAmapi tathA tadabhAvAt , samAsAttadvahutvasyApratipatteH / apratipannamapi sambhavati tatra taditi cet ; na; dravye'pi jIvAdibhedena taMdavizeSAt , pulliGgavattvasyApi na virodhaH jIvAdInAM pulliGgatvAditi cet, na; zabdopakrameNa guNAdInAmapradhAnatve'pi buddhyupakrameNa prAdhAnyAt / buddhyupakramasya ca zabdopakramAdeva pratipattestasya tadavinAbhAvAt , buddhAvapya- 10 pradhAnatayaiva teSAmuMpakrama iti cet ; na; prathama svarUpa evopakramAt vizeSyApekSayA pazcAdeva prAdhAnyapraklRptaH / dravyaparAmarzo'pi kasmAnna bhavati prAdhAnyAvizeSAditi cet ? na; prayojanAbhAvAt / dravyalakSaNasya 'guNaparyayavat' ityanenaiva pratipAdanAt / tato guNaparyayA~ eva te| saha ca kramazca sahakramau, tAbhyA tatra dravye vRttirAtmalAbhapariNatiryeSI te sahakramavRttayaH sahavRttayo guNAH kramavRttayaH paryayAH / ke punastadguNAdaya ityAha-vijJAnavyakti- 15 zaktyAdyAH iti / vijJAnaM dAnAdicittam , upalakSaNamidaM mantrAderapi, tasya vyaktizca dRzyamAnaM rUpaM 'vyajyata iti vyaktiH' iti vyutpatteH / zaktizca kAryopajananasAmarthyam , vijJAnavyaktizaktI te Aye yeSAM te vijJAnavyaktizaktyAdyA iti / AdyazabdAd anye'pi sahavRttayaH sukhajJAnavIryaparispandAdayaH kramavRttayazca sukhaduHkhaharSaviSAdAdayaH parigRhyante / kathaM punarvyaktizaktyoH sahabhAvaH ? tasya bhedaniSThatvAt , tayozca bhedAbhAvAditi 20 cet ; na ; abhede vyaktivacchaterapi pratyakSatvaprasaGgAt , tathA ca kiM tadanumAnena ? vipratipattinivAraNamiti cet ; saiva kutaH pratyakSaviSaye vipratipattiH ? anantaraM "tatphalasya svargA. deradarzanAditi cet ; na ; vyaktAvapi "tadabhedena "tatprasaGgAt / tathA ca kathaM tadanumAnaM dharmiNyasiddhe tadanupapatteH ? nizcayAttatra vipratipattinivRttau zaktAvapi syAt / tanna zaktervyaktya. bhedaH, vyaktidarzananizcayAbhyAM taddarzananizcayAbhAvAt / etena "sAmagrI zaktiriti pratyuktam / tathA hi 1 matupratya-A0, ba0, 50 / 2 tatprayogo go-pa0 / tatprayogo matimAn deva-A0, ba0 / 3-trAtkathaM A0, ba0, pa0 / 4 matuSpratyayena / 5 bahutvena / 6 tadvize-A0, 20, 50 / 7 guNAdInAm / 8 -paryAyA A0, 20, 50 / 9 zaktyanumAnena / 10 dAnAdiphalamya / 11 zaktyabhedena / 12 vipratipattiprasaGgAt / 13 vyaktau / 14 "na tAvanmImAMsakavadatIndriyA zaktirasmAbhirabhyupeyate kintu kAraNAnAM svarUpaM vA sahakArisAkalyaM vA |"-nyaayvaa. tA. TI. pR. 103 / "kharUpAdudbhavatkArya sahakAryupabRMhitAt / na hi kalpayituM zaktaM zaktimanyAmatIndriyAm ||"-nyaaymN0 pR. 41 / "kintu yogya Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 nyAyavinizcayavivaraNa [1 / 115 sAmagrI yadi zaktiH syAtphalAtprAgeva' pazyataH / iyaM zaktirihatyevaM nizcayaH syAttadarthinaH // 1032 // na caivaM kAryadRSTyaiva tatra nizcayadarzanAt / na cAnizcitamadhyakSaM sAmagrIzaktivAdinAm // 1033 // satyAmeva ca sAmanyAM matratatrAdinA katham / dAhasyAnalakAryasya pratibandho bhavedayam ? // 1034 // vinA mavAdyabhAvena sAmagrI vikalaiva cet / tatastadA kathaM dAhaH kASThAderapi martyavat // 1035 // sAmagyeva na zaktistannApi jAtyAdireva saa| dRzyamAne'pi jAtyAdau zaktidRSTerasambhavAt / / 9036 // tatsambhave'pi mantrAdau svataH zaktivinizcayAt / / gurUpadezavaiyayaM prAptamekAntavAdinAm // 1037 // tanna vyaktireva zaktiH, tadvatpratyakSatvaprasaGgAt / nApi zaktireva vyaktiH, tadvadapratyakSatvApatteH / nApyekAntena bhedaH ; zaktizaktimadbhA15 vAbhAvopanipAtAt / zaktaya'ktau samavAyAttadbhAva iti cet ; na ; 'azaktimattve tadanupapatteH kharazRGgavat / zaktimattvaJca na tayaiva zaktyA ; parasparAzrayAt-'tayA zaktimattve tatra tatsamavAyaH, tatazca tayA zaktimattvam' iti / nApyanyayA ; anavasthApatteH / tannaikAntena abhedo bhedo vA tatropapannaH, kathaJcideva tyorupptteH| tadAha-'bhedAbhedo' iti / keSAmitya pekSAyAM vijJAnavyaktizaktyAdhAnAmiti vibhaktipariNAmena sambandhaH karttavyaH / nidarzanamatrAha2. 'rasAdivat' iti / rasa AdiryeSAM gandhAdInAM teSAmiva tditi| nirUpitaJca rasAdInAM bhedAbhedAtmakatvamiti nidrshntvenopnyaasH| yadi vA, rasAdayo jJAnanirbhAsAH teSAmiva tadvaditi / prasiddhaca karkaTIbhakSaNakAlabhAviyodhani sAnAM rasarUpAdInAM bhedAbhedAtmakatvaM "bauddhasya "nIlAdizcitranirbhAsaH" [pra0 vA0 2 / 220 ] ityAdAvalakArakRtA tathaiva nirUpaNAt / "guNaparyayavadravyam" [ta0 sU0 5 / 38] iti sUtramidaM tasvArthasya, idameva ca tvayA vyAvikhyAsayA kArikAyAmupakSiptam , tatra kiM guNagrahaNena 'paryayavadravyamityevAstu guNAnAmapi paricchinnAyanarUpatayA paryayeSvevAntarbhAvAditi cet ? atrAha tAvacchinnasvarUpasahakArisannidhAnameva zaktiH / saiveyaM dvividhA zaktirucyate-avasthitA AgantukA ca / sasvAdyavacchiA kharUpamavasthitA zaktiH, AgantukA tu daNDacakAdisaMyogarUpA |"-nyaaymN0 pR. 495 / "na hi no darzane zaktipadArtha eva nAsti, ko'sau tarhi ? kAraNatvam / kiM tat ? pUrvakAlaniyatajAtIyatvam , sahakArivaikalyaprayuktAkAryAbhAvavatvaM veti..."anugrAhakatvasAmyAt sahakAriSvapi shktipdpryogaat|"-nyaaykusu0 1113 / 1 satyataH A0, ba0, pa0 / 2 mantrAdinA kaJcit vyaktivizeSa prati daahshktiprtirodhkaale| 3 agnivAdijAtirUpA / 4 vyakteH zaktirahitatve / 5 bodhasya A0, ba0, pa0 / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva sadApi savikalpAkhyAsAdhanAya kramasthiteH / guNaparyayayo3 kyamiti sUtre dvayagrahaH // 116 // iti / sUtre 'guNaparyayavadravyam' ityatra dvayasya guNaparyayadvitayasya graha upAdAnam / kasmAt ? guNaparyayayo kyamiti / guNazca paryayazca guNaparyayo, jAtAvekavacanam , tayoraikyamabhedo na, kramAkramabhAvarUpAviruddhadharmAdhyAsAditi manyate iti hetoH| 5 __ yadyevaM guNArthiko'pi nayo vaktavyaH ; sati viSaye 'tadavacanAnupapatteH, tatkathaM dravyArthaparyAyArthatayA dvividhatvameva mUlanayasya ? 'paryayArtha eva guNArtho'pi, paryayazabdasya sahakramabhAvidharmasAmAnyavAcitvAditi cet ; na tarhi sUtre'pi guNagrahaNamarthavat , paryayazabdenaiva sAmAnyavAcinA guNAnAmapi pratipatteriti cet ; na ; tataH paryayapratipattisamaya eva guNAnAM tadanupapatteH / na hi sAmAnyazabdAdyagapadeva sakalatadarthapratipattiH, gozabdasya 'navArthatve'pi kadAcitkasyacideva tataH pratipatte: / tantreNAnekapratipattirapIti cet ; na ; tantrasya vyAkhyAnagamyatvAt , vyAkhyAnAcca pratipattergarIyastvAt / bhavatu 'samayAntare tatastatpratipattiH tarika guNagrahaNena ? satyam ; prayojanavazena tadbrahaNAt / tarhi tadeva tannimittaM vaktavyaM na bheda iti cet ; na ; prayojanasyApi bhedAyattatvena bhedasyaiva muulnimitttvopptteH| kimarthastarhi bhedagraha ityatrAha-savikalpAkhyAsAdhanAya / saha vikalpairbhedairvarzata " iti savikalpaM yugapadbhAvinAnAbhedamiti yAvat , tasyAkhyA pratipattistayA sAdhanaM pratipattireva tasmai savikalpAkhyAsAdhanAya / kasyAH tadityatrAha-kramasthiteH krameNa paripATyA sthitiH parAparaparyayeSvavasthAnaM tsyaaH| kiMkAlAyAH ? sadA sarvakAlabhAvinyAH / apizabdaH kramasthitaH ityatra draSTavyaH / tAtparyamatra yugapadvastu vaktavyaM nAnAdharmasamAzrayam / bahirantaranaMzasya tasyApratyavabhAsanAt // 1038 // kramAnekasvabhAvaM tattadvadevAnumanyatAm / virodhAdibhayonmuktarubhayatrApi sambhavAt // 1039 / / pratItizca yathA tasya pratyakSAdanyato'pi vA / pratIyatAM tathA kinna kramAnekasvabhAvabhRt // 1040 // 1 guNArthikanayAvacana / 2 paryAyA-A0, ba0, 50 / tatvArthavArtike (5 / 38) tu guNArthanayasya dravyArthika'ntarbhAvaH kRtH| tathAhi-"nanu coktam-tadviSayastRtIyo mUlanayaH prApnoti; naiSa doSaH; dravyasya dvAvAtmAnau sAmAnya vizeSazceti / tatra sAmAnyamutsargo'nvayaH guNa ityarthAntaram / 'vizeSo bhedaH paryAya iti paryAyazabdaH / tatra sAmAnyaviSayo nayo dravyArthikaH / vizeSaviSayaH paryAyArthikaH tadubhayaM samuditamayutasiddharUpaM dravyamityucyate / na tadviSayastatIyo nayo bhavitumarhati vikalAdezatvAnnayAnAm |"-raajvaa05|38 / 3 "khargeSupazuvAgvajradiGanetraghRNibhujale" ityamaraH / 4 samavAyAntare A0, ba0, pa0 / kAlAntare / 5 paryayazabdataH / 6 -taiH parItyatra draSTa-A0, ba0, 50 / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 nyAyavinizcayavivaraNe [22116 pratyakSAdapi tadvineH zaktisAcivyakAGgNAt / nAnAdyanantasaMsAravittidoSaH prasajyate // 1041 / / anyathA kalpanAto'pi sarvakAlasthitesrahAt / kalpanAntaravaiyarthya pramANAntaravadbhavet // 1042 // kalpanAto'pi tadvittiryadi neSyeta saugtaiH| samAropavyavacchittiranumAnaphalaM katham ? / / 1043 / / nAsato'sti vyavacchittiH samAropasya tatkRtA / kalpanAkRtatadvitterAropo'pyasti nAparaH // 1044 // anumAnamanicchantastavyApAraprarUpaNe / .." zAsrajJAH syuratasteSAM nAdhikAro vicAraNe // 1045 // tato'numAnamanvicchannekatvaprativedanam / vikalpAcchaktito brUyAttadvadadhyakSato vayam // 1046 // vikalpakAt kSaNakSINAdekatvaprativedanam / icchan kathaM nu tAdRkSAdadhyakSAttanna vAJchati / / 1047 / / vikalpAdapi tadvittirvikalpAntarato ydi| anavasthAnato na syAdAropasya vyavasthitiH // 1048 // kathaM vA vedane jIvatyabhilApyetarAtmake / kramAnekAntarUpatvaM pratyakSasya niSidhyate // 1049 // .. sthAyinA tena yanna syAtsvaparasthAyitAgrahaH / devairniveditaM caitatsvayamanyatra tadyathA // 1050 // "dravyAtsvasmAdabhinnAzca vyAvRttAzca parasparam / lakSyante guNaparyAyA dhIvikalpAvikalpavat // " [ siddhi0 pari0 3 ] iti / akSavyApArataH prAcyAt sthAyipratyakSasambhave / parAparAkSavyApAravaiyayaM cettadapyasat // 1052 // parAparopakArasya tenAdAnAttadAtmanA / vikalpa iva kenApi nizcayAnizcayAtmanaH // 1053 / / tato yuktaM yathA guNavadravyaM tathA paryayavadapIti / athavA, yata eva guNavadravyamAtmAdi tata eva paryayavaditi sUtrArthaH / guNavattvaM hi prasiddhameva, buddhayAdibhirAtmAdeH, tacca paryayavattvAbhAve'nupapannam / tathA hi-buddhyAderanutpatto 3. yadAtmAde rUpaM tadeva tadutpattAvapi kathaM prAgiva pazcAdapi buddhyAdimattvam ? buddhyAderbhAvAdeveti 1 anumAnakRtA / 2 -paNam tA0 / 3 zAstrajJesurataH A0, 20, 50 / kevalaM zAstravyAkhyAtaraH syuna tu vicaarkaaH| 4 bauddhH| 5 pratyakSeNa / 6 yadAtmAdirUpaM A0, ba0, pa0 / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 116] prathamaH pratyakSaprastAvaH 433 ghet ; kinna sarvasyApi tadvattvaM vyatirekA vizeSAt / AtmAdAveva bhAvAditi cet ; kaH saptamyarthaH ? svarUpameveti cet ; na ; prAgiva tasya tadarthatvAnupapatteH / samavAya ityapyanenApAstam / prAgabhAvI svabhAvastasya pazcAditi cet ; kutastasyeti ? samavAyAntarAditi cet ; na ; tasyAbhAvAt / bhAve'pi prAgiva pazcAdapi ttstdnupptteH| tatrApi prAgabhAvinaH svabhAvasya pazcAdbhAve anavasthAdoSAt / tAdAtmyAditi cet ; AtmAdereva sa tAdRzaH karamA. 5 prabhavati ? anityatvApatteH samavAye'pyavizeSAt / evaM hi samavAyaparikalpanamadRSTakalpanatvena pApIyaH parihRtaM bhavati / tataH siddhaM guNavattvAt paryayavatvamAtmAdeH, pUrvAparasvabhAvavailakSaNyasyaiva paryAyArthatvAt / ___ nanu evaM buddhyAdinApyAtmAdeH tAdAtmyAdeva tadvadbhAvopapatteH kiM tadarthena paryayavatvakalpanena ? anyathA tadarthenApyaparaparyayavattvakalpanena bhavitavyaM tadarthenApyapareNa tatkalpanenetya- 10 navasthApatteriti cet ; satyamevedaM gadi paro'pyevaM pratibuddhyeta / na ca pratibudhyate anekAntavAdApattibhayAt , atastaM prati saiva tadApattirguNavattvena vyavasthApyate / tacca guNavattvaM na guNasamavAyo nApi guNatAdAtmyaM yadanyatarAsiddhaM bhavet , api tu guNasambandhamAtram / tasya cobhayasiddhasya bhavatyeva gamakatvam , anyathAnupapattyupapatteH / nanu iha guNA buddhapAdayaH, te ca paryAyA evaM kramabhAvAt , tadvattvaM ca paryayavatvameva / 15 tazcetsiddham ; na sAdhyam / asiddhazcet ; na sAdhanam / anyadeva paryayavattvaM tataH sAdhyamiti cet ; na ; tato'pyanyasya tadvattvasya sAdhane anavasthApatteH, asAdhane sAdhanasya vyabhicArAditi cet ; na ; zaktivyaktirUpatayA sAdhyasAdhanayorbhedAt / vyaktayo hi buddhayAdayaH paryAyAH; tadvattvena pratibuddhayAdivyakti bhidyamAnaiH zaktiparyayaistadvattvaM dravyasyopakalpyate / zaktiparyAyANAmaparazaktiparyayopanibandhanatvaM yadi nAsti vyaktiparyAyANAmapi na bhavet / asti cet ; ana* 20 vasthAnamiti cet ; satyam ; anavasthitA eva tatparyayA anantazaktitvAt bhAvasya / tadeva kuto'vagantavyam ? vyaktiparyayAt / zaktiparyayasya tato'pi parasya tatparyAyasyAnumAne'navasthApatteH ; "ityapi na yuktam ; katipayatadanumAnaparyavasAne tadbalabhAvina 'UhAdeva niravadhizaktiH paryayaparicchedopapatteH anavasthopanipAtAbhAvAt / Uhasya cAvazyAbhyupagamanIyatvAt , anyathA anAdyanantakAlakalApasyApratipatteH, AtmAdau tatsambandhAtmano nityatvasya avyvsthaapnprsnggaat| 11 tato yuktaM guNavattvena paryayavattvopakalpanam / sampratipattiviSaye guNavatve vipratipattiviSaya. paryayavattvAvinAbhAnizcayasadbhAvAt / ata eva ca sAdhyasAdhanabhAvena bhedAt sUtre guNaparyayayoH pRthagupAdAnamityAvedayati 'savApi' ityAdinA-guNaparyayayo.kyam / iti evaM sUtre dvayagrahaH bhedaH / kutaH ? pratItasyaiva A0, ba0, pa0 / 2 tadeva na ku -A0, ba0, pa0 / 3 vyaktiparyayAt zaktiparyayasya / 4 zaktiparyAyasya / 5 ityapya yuktam A0, ba0, pa0 / 6 tarkAdeva / 7 -zaktipari -A0, ba0, p0| 8 -niyamastadAbhA-A0, ba0, pa0 / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 nyAyavinizcayavivaraNe [11117 ityAha-'sat dravyam ApisantyAzrayatvenAgacchatI(ntI) ti sadApisAH,vikalpA guNAtmAno bhedA yasya tasyAkhyA nirNayaH sAdhanAya nizcayAya / kasya ? kramasthiteH, kramabhAvitvAta kramAH paryAyAsteSAM sthitiyasmin tasya kramasthiteH paryayavato yata iti / tataH sthitaM guNaparyayayorliGgaliGgibhAvapratipAdanArthamubhayopAdAnaM sUtre iti / __ aniSTaprasaGgaparihArAya kasmAnna bhavati ? bhavati hi guNa eva dravyamityukte tatprasaGgaH sattvacetanatvAdiguNAdhAratayA bauddhavijJAnasya buddhisukhAdiguNAdhiSThAnatayA mahezvarAdezva akramasya dravyatvaprApteriti cet ; na; guNavadrvyamityukte'pi tadaprApterityAvedayannAha guNavadravyamutpAdavyayadhrauvyAdayo gunnaaH| dudrAva dravati droSyatyekAnekaM svaparyayam // 117 // iti / 10 guNavadrvyamiti hi sUtraM saMkSeptavyam / na caivam akramasyApi vijJAnezvarAdevyatvA pattiH ; tatra 'guNavattvasyaiva guNavyApakAnAmutpAdAdInAmabhAvana abhAvAt / utpAdAdivyAptA hi guNAH kathaM tadabhAve bhaveyuH vRkSAbhAve ziMzapAvat ? tadidamAha-'utpAvavyayadhrauvyAdayo guNAH' iti / prAgasata AtmalAbha utpAdaH, sato vinAzo vyayaH, kathaJcidavasthAnaM dhrauvyam , tAnyAdayo vyApakatvena pradhAnabhUtA yeSAM te tthoktaaH| arthakriyAkartRtvenaiva vyAptirguNAnAM 15 notpAdAdibhiriti cet ; na ; "tasyApi utpAdAdisvabhAvatvAt / na hi kasyacitprAgiva kAryakAlepyasamarthasya tatkartRtvam ; prAgapi tatprasaGgena kaaryaanuprmaaptteH| samarthasyeti cet ; tadA tarhi samarthIbhavataH prAcyAsamarthasvabhAvaparihAreNAvasthAyitvamavazyamiti kathaM notpAdAdyAtma. kameva tatkartRtvaM bhavet ? tazcAkramAdvijJAnAdeAvarttamAnaM guNavattvamapi vyAvarttayatIti kathaM tasya drvytvaapttiydnittmaapdyet| nanvevaM saMkSiptAdapi sUtrAt kramavattvasyApi pratipatte: "guNaparyaya20 vadravyam" iti kiM vistIrNeneti cet ? satyameva yadA utpAdAdiprAdhAnyaM guNAnAM vyAkhyAyate / yadA tu na ; tadA guNavattvena paryayavasvavyavasthApanArtha vistIrNa sUtram / kiM punaH sUtrakArasya saMkSiptamapi sUtramasti ? bADham , kuta etat ? nibandhanakAreNopakSepAt / svabuddhiklRptasyopakSepa iti cet ; mahadidamadbhutam-yatsUtrakArasyAsatI buddhiH nibandhanakArasyeti / ___ kasyaciccodyam-bhavatu nAma tatrotpAdAditrayaM yatra pUrvAparau paryayo, vinAzotpAdayoH ... kathazcidavasthAnasya ca tatra sambhavAt / "yatra vartamAna" evAsti na pUrvAparau anupalambhAt , " tatra katham ? yato dravyalakSaNamavyApakaM na bhavediti ? tatrAha-'budrAva' iti / dudrAva drutavadvidyudAdi dravyam / kam ? svaparyayaM na dravyAntaraparyAyam asaGkIrNatayaiva pratipatteH / anena sadvyamapi sa-A0, ba0, pa0 / 2 sadApi savi-A0, ba0, pa0 / 3 aniSTaprasaGgAprApteH / 5 guNatvasyaiva A0, ba0, pa0 / 5 arthakriyAkartRtvasyApi / 6 -TatvamA-A0, ba0, pa0 / 7 paryAyatva-A0,0, p0| 8 akalaGkadevena / 9 sUtrakArasya avidyamAnA buddhiH nibandhakArasya AgatA / 10 "vidyudAdidravye"-tA. tti.| 11 "paryayaH"-tA0 tti0| Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11118 prathamaH pratyakSaprastAva 435 pUrvaparyayavattvaM tasyoktam / droSyati svaparyayam , anenApi paraparyayavattvam / atra hetuH dravati svaparyayaM yata iti / zabdAdi vastu dudrAva droSyatyapyAtmaparyayam / 'yatastad dravati vyaktaM ghaTAdiriva tattvataH // 1054 // pUrvAbhAve kathaM tasyAnupAdAnA bhavejjaniH / vastutvamuttarAbhAve kathaM vAnarthakAriNaH // 1055 // sajAtikaraNAbhAve vijAtIyakRterapi / asambhavAditi vyaktaM pUrvametanniveditam // 1056 // avastutve ca taddhatuprabandhe syaadvstutaa| asampAdayato vastu yadavastutvamiSyate // 1057 // utpAdAditrayaM tasmAcchabdAdAvapi tattvataH / tadvastuvAdibhirvAcyamanyathA tadasaGgataH / / 1058 // zabdAdidravyamevedamutpAdAditrayasthiteH / ekAnekAtmakaM yattanizcinvanti vipazcitaH // 1059 // nAto lakSaNamavyApi sUtrasaMkSepadarzitam / dravye sarvatra bhAvAnnApyativyApyanyato'gateH // 1060 // bhavatu nAma vidyudAderutpAdavyayavattvam , dhrauvyavattvaM tu kathamiti cet ? na; dhauvyavada vidyudAdikam utpAdavyayavattvAt ghaTAdivaditi tanizcayAt / ghaTAdAvapi dhrauvyavatvasyAsiddhaH sAdhyavaikalyamudAharaNasyeti cet ; atrAha bhevajJAnAt pratIyete prAdurbhAvAtyayau ydi|| abhedajJAnataH siddhA sthitiraMzena kenacit // 118 // iti / ghaTAdau hi dhrauvyavattvamananvicchantaH kimanyattatrAnviccheyuH ? na kizciditi cet ; na; pratItivirodhAt / utpAdavyayAdhiSThAnaM pratikSaNaM bhedamiti cet ; tamapi kasmAdanvicchanti ? tajjJAnAditi cet ; na ; tasya taimirikakezAdibhedajJAnavadaprAmANye tatastadanvicchAyogAt / na bhedajJAnamityeva sarvamapramANam , bAdhAvikalatayA prAmANyasyApi pratipatteriti 25 cet ; tarhi bhedasya ghaTAdipratikSaNanAnAtvasya jJAnAt pratyayAt pratIyete prAdurbhAvazcottarasya tatkSaNasya atyayazca pUrvasya prAdurbhAvAtyayau yadi cet ; abhedasya tayorekatvasya jJAnam tataH siddhA nizcitA sthitiH avasthAnam / tajjJAnasyApi lUnapunarjAtanakhAdAvaprAmANye'pi ghaTAdiparAparaparyayeSu bAdhAvaikalyena prAmANyAditi , yatastandra-A0, ba0, pa0 / 2 utpattiH / 3 arthakriyAnupAdakaraya / 4 cet na tarhi A0,0, p0|5 abhedajJAnasyApi / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 nyAyavinizcayavivaraNe [11118 bhAvaH / bhedAbhedAtmakaM hi bhavanmate vastu, tasya ca tadAtmanA sthitAvabheda eva, na bhedaH syAt / asthitAvapi bheda eva nAbhedaH syAt tatkathamubhayAtmakatvaM tasyeti ceti ? atrAha - 'aMzena kenacit ' iti / na hyutpAdavyayo sthitirvA vastunaH sarvAtmanA yavayaM prasaGgaH kintu kenacidbhAgenaiva | bhAgabhAve na pramANamAlambanam, tatra bhedAbhedAtmano jAtyantarasyaiva nara5 siMhavat pratipatta erna narasiMhayoriva bhedretarabhAgayoH / naya eva taMtrAlambanaM " kuryAt atrApoddhArakalpanAm" [ nyAyavi0 zlo0 111 ] iti vacanAditi / cenna kalpanAvipayasyAvastu - savena tannibandhanasyotpAdAderapyavastutvApatteriti cet; na; bAdhAbhAvAt / na hi kalpanAvi ya ityeva sarvamavastusat; bAdhA vaikalye vastusato'pyupapatteH / na tadvaikalyaM pramANenaiva jAtyantaraviSayeNa bAdhanAditi cet; na; anupraviSTa kalpanAviSayasyaiva jAtyantarasya tenApi 10 pratipatteH / na hi sakalakalpanAviSayapratikSepe jAtyantaraM nAma sambhavati tadviSayasamAhArasyaiva parasparasammUrcchanAtmanastaravena' pratipatteH / pramANaM tarhi kalpanayA bAdhyeta ananupraviSTa - syaiva jAtyantare svaviSayasya tayA grahaNAditi cet; na; anupravezavadananupraveze'pi tasyA audAsInyAt / ato na kalpanayA pramANasya nApi tena tasyA bAdhanamiti yathAsvaM vastusantAveva tadviSayo / ato yuktam- aMzenaivotpAdavyayauM sthitizceti / tato yaduktaM maNDanena"utpAda sthitibhaGgAnAmekatra samavAyataH / prItimadhyasthatAzokAH syurna syuriti durghaTam // 15 1. yasya khalu dravyAtparyAyA bhidyante tasya dravyamAtrArthino dravyasthitervinAzAbhAvAt apUrvasya cAnutpAdAt madhyasthatA, rucakArthinastasyApUrvasyotpatteH prItiH, varddhamAna kArthinastasya vinAzAcchoka iti vyavasthA prakalpyate / yasya tu na "parya20 yebhyo'nyadravyaM na dravyAdanye paryayAstasyotpattisthitibhaGgAnAmekatra samavAye dravyArthino madhyasthatA bhavenna bhavecca prItizoka syAtAm, na hi taddravyamavatiSThata eva vinazyati apUrvaJcotpadyate tatra vinAzAdapUrvotpattezca prItizokau syAtAM na madhyasthatA, madhyasthatA ca sthiteH syAditi durghaTamApadyate / tathA varddhamAna kArthinastannAzAcchoka iti syAt na ca syAt sthiteH / prItizca tasyApUrvasyodayAt syAt / tathA rucakArthinastasyApUrvasyo25 dayAt prItiH syAt, na ca bhavet pUrvasyaiva sthiteH, vinAzAcca zokaH syAt / " [ brahmasi 2 / 24] iti / tadidaM pramANAbhiprAyeNa, nayAbhiprAyeNa vA dUSaNam ? Adhe vikalpe yuktam utpattisthitibhaGgAnAmekatra samavAya iti, parasparAviSvagbhUtAnAmutpAdAdInAM pramANataH pratipatteH / na 1 - mavalamba-A0, ba0, pa0 / 2 tatrAvalamba - A0, ba0, pa0 / 3 'cena' itipadadvayamatra sampAtAdAyAtamiti bhAti / 4 tadviSaye samA-A0, ba0, pa0 / kalpanAviSaya / 5 jAnyantaratvena / 6 kalpanayA / 7 kalpanAyAH / 8 "zarAvo vardhamAnakaH ityamaraH " - tA0 Ti0 / atra suvarNazarAvo grAhyaH / 9 prakalpate tA0 / 10 paryAye-A0, ba0, pa0 / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 437 punadravyArthina iti vardhamAnakAdyarthina iti ca paryAyAt dravyasya tato'pi paryayasyApoddhAreNa tato'. pratipatteH / na ca tathA tadapratipattau tadarthinAm , anapoddhAreNa tu pratipattau jAtyantarameva pratIyata iti kathaM dravyAdharthitvaM jAtyantarArthitvasyaiva sambhavAt / tadarthinazca madhyasthataiva sarvadA tadrUpApracyuteH na tadabhAvaH / nApi prItizoko tannimittAbhAvAt / tannedaM pramANAbhiprAyeNa / nayAbhiprAyeNaiveti cet / tatrApi yuktadravyArthino madhyasthatA,bhavediti na tu na bhavati 5 satyabhisandhito dravye madhyasthatAyA evopapatterna tadabhAvasya yato durghtttvm| prItizoko syAtAmityapyapezalam ; dravye tannimittayorutpAdavinAzayorabhAvAt "na sAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt". [AptamI0 zlo0 57] iti vacanAt / tataH paramatAnabhijJAnAdevoktam-na hi tadityAdi Apathata iti paryantam / tathA varddhamAnakArthinastannAzAcchoka eva na tadabhAvaH, tanimittasya sthitestatrA'bhAvAt / udayavyayAdhiSThAnatvameva hi paryAyANAM na sthitimattvam 10 "vyetyudeti vizeSAtta" [AptamI0 zlo. 57] iti vacanAt / nApi prItiH / tasyaiva punarudayAbhAvAt / evaM rucakArthinastadutpAdAt prItireva na tadabhAvaH, tasyaiva pUrvamabhAvAt / nApi zokaH; utpadyamAnasyaiva nAzAbhAvAt / tato varddhamAnakArthina ityAdi zokaH syAditi paryantamapi paramatAparijJAnameva parasyAvedayati / yadapyaparaM tasyaiva "naikAntaH sarvabhAvAnAM yadi sarvavidhAgataH / apravRttinivRttIdaM prAptaM sarvatra hI jagat // iti / yadA hi sarvaprakArapvanaikAntikatvaM bhAvAnAM tathA sati nAyaM laukikaH kacidabhimatasAdhanaprakAramavadhArya pravarteta yato nAsau tathaiva, nApi nivarteta yato nAsAvatathaiva, tathA duHkhahetonaM nivarteta yato nAsau tathaiva nApi na nivarteta yato nAsAvatathaiveti kaSTAM vata dazAmApadyeta / " [brahmasi. 2025] iti ; 20 tatrApi na pariharataH kimapi kaSTaM nayAbhiprAyeNa sarvatraikAntasyaivopapAdanAt "tadekAnto'pitAnayAt" [bRhatsva0 zlodeg 103] iti vacanAt / tathA ca yatsukhasAdhanaM tattathaiva nA'tathApi yato na pravarteta / duHkhaheturapi tathaiva nA'tathApi yato na nivatteta / pramANArpaNena tathA'tathAtvayorbhAvAt bhavatyevAyaM prasaGga iti cet ; na; pramANatasta papratipattAvapyabhisandhi. viSaya eva vyavahAropapatteH, abhisandhezcaikabhAvAt , pratyuta aikAntikatva eva sukhasAdhanatvAderapravRttinivRttikatvaM jgtH| tathA hi srakcandanAdikamahiviSAdikaM ca sannihitasyevAnyasyApi tatkAlasyevAnyakAlasyApi yadi sukhasAdhanameva duHkhasAdhanameva vA kiM pravRttyA nivR yA vA ? tato naikAnta ityAdi nakAravarja parapakSe'pi vaktavyam / athAnekAntavadekAnto'pi kacimneSyate brahmavidA,bhedasyAvidyAvilasitasyedantayA nirvastu . bhedarUpeNa / 2 abhedena / 3 -NAbhidUSaNam nayA-A0, ba0, 50 / 4 vidyamAnAbhiprAyatayA / 5 zokAbhAvanimittasya / 6 "hI zabdaH kaSTArthaH"-brahmasi0cyA0 / 7-meva vaa'sukhsaadhn-aa0,0| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 nyAyavinizcayavivaraNe [ 11118 mazakyatvAditi cet ; mA nAma bhUt bhede tadiSTiH paramAtmani tu bhavet , tato hi lokAnAM sRSTiH "sa imAMllokAnasRjata" [aita0 1 / 2 ] ityAdi zravaNAt / tasya caikAntatastatsRSTihetutve kArya kicidvivabhitadezAditayeva niHzeSAparadezAditayApyupajAyeta iti tatsAGkayaM tadasAyapratipattiviruddhamApadyeta apravRttinivRttikaM ca jagadbhavet / atha na tathA' tasya taddhetutvaM kathaM kArya 5 jagat ? kathaJcittadabhAvAditi cet ; kathaM tarhi 'jamadutpattI sana pravarteta yato na hetureva, nApi na pravarteta yato nAhetureva' iti kaSTadazApattirbhavato'pi na bhavet ? na bhavatyeva viSayabhedAt , na hi yasya taddezAditve sa heturaheturapi tatraiva, api tvanyadezAditve, taMtra cApravRttiH, itaratra vRttAvapyupapadyata eveti kathaM kaSTatA ? ta~dApatteranupapattereva kaSTArthatvAditi cet ; tarhi candanAdirapi yenAtmanA hetuH sukhasya na tenaivAhetuH api tvanyenaiva, tena ca tatrApravRttiH, itareNa pravartamAna10 syApi nAnupapattyA pIDyata iti kathaM "paro'pi kaSTAM dazAmApadyeta ? / jagaddhetutvamapi paramAtmano neSyate jagata eva vicAraparizodhitasyAvyavasthiteriti cet ; kuta idAnIM 'tatpratipattiH ? na svataH ; asampratyayAt saMvidadvaitavat / svatazcetparamAtmAyaM pratipannaH samiSyate / saMvidadvayamapyevaM svataH siddhaM samiSyatAm // 1061 // AtmasaMvidvayasyaivaM tattvataH sambhave ; katham / vastubhedapratikSepaH 1 "neha nAnAsti kizcana" // 1062 // zrutibhyastatpratItizcet ; jagato'sambhave katham / zrutayo'pyupapadyantAM jagadantargatA hi tAH // 1063 // abAdhyameva hetutvaM tAbhyastasyaM gatAvapi / zrAvayanti yatastAstaM kAraNAtmatayoditam // 1064 // "yato vA imAni bhUtAni jAyante" [taitti0 3 / 1] ityAdikA hi zrutayo jagahetutvapratipAdanamukhenaiva paramAtmabhAvaM bhAvayanti tatkathaM tasya na hetutvaM kalpitaM vA zrutiprasiddhasya kalpitatvAnupapatteH ? paramAtmanyapi "tadupanipAtAt / tataH kAraNameva jagataH para mAtmA'nekAntazceti kathana tatrApi" pravRttinivRttivaikalyam ? viSayabhedAttu "tadabhAve candana. 11 kaNTakAdAvapi na bhavedityayuktam-'apravRttinivRttIdam' iti paryApta prasaGgena / tata utpAdAdInAM nayaviSayAdhiSThAnatayA sAryAbhAvAttannibandhanAH prItyAdayo bhavantyeva na na bhavanti ityupapannamuktaM svAmisamantabhadra tanmatopajIvinA bhaTTenApi mi.zeSadezAditayA / 2 anyadezAdau / 3 -ttiratra vRttA-pa0 / 4 kssttdshaaptternupp-aa0,0,0| 5 jaino'pi / 6 brahmA'tapratipattiH / 7 kaThopa0 11 / bRhadA. 19 / 8 brahmaNaH / 9 pratipattAvapi / 1.kalpitatvopanipAtAt / 11 paramAtmanyapi / 12 pravRttinivRttivaikalyAbhAve / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 118] prathamaH pratyakSaprastAva 439 "ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // " [Apta 0mI0zlo0 59]iti / "vadhamAnakabhaGgena rucakaH kriyate ydaa| tadA pUrvArthinaH zokaH prIticApyuttarArthinaH // hemArthinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / " [mI0 glo0pR0 613] iti| 5 vato ghaTAderabhedajJAnena dhrauvyopapatte - sAdhyavaikalyam / nApi sAdhanavaikalyam ; utpAdAderapi tatra tajjJAnAdeva pratipatteH / 'utpAdo nAma abhUtvA bhavanam , abhUtasya ca na bhavanam , vyomakusumAdivat , ataH kathamutpAda iti cet ? na ; cakracIvarAdivyApAravaiphalyApatteH / abhivyaktikaraNAttatsA. phalyamiti cet ; na ; abhivyakterapyabhUtAyAH karaNAyogAt / abhivyaktyabhivyaktikaraNA- 10 diti cet ; na ; anavasthApatteH / abhivyakterabhUtAyAH api karaNaM na ghaTAderiti kiMkRto vibhAgaH ? kuto vA prAgapi bhavato'nupalabdhiH ? tirobhAvAditi cet ; sa.yadi tasmAdanyaH kathana ghaTAdikasyeva tataH sarvasyAnupalabdhiH ? tatraive tasya bhAvAditi cet ; na; 'sarva sarvatra vidyate' iti darzanAt / tadabhivyaktastatraiva bhAvAdityapi na yuktam / ata eva tadabhivyaktyabhivyaktestatraiva bhAvAdityarpi; anavasthApattezca / tanna tasmAdanyastirobhAvaH / ananya eveti cet ; kathaM 15 pazcAdupalabdhiH ? kutazcittirobhAvApagamAditi cet ; siddhamutpattimattvavat vyayavattvamapIti na sAdhanavaikalyaM nidarzanasya / nApyapakSadharmatvaM hetoH; zabdavidyudAdAvapyutpAdavyayavattvasyA'vi. pratipatta / ato bhavatyeva zabdavidyudAderavasthAnavattvapratipattiranyathAnupapattiniyamanizcayAt / "yatpunaretat-yad yadbhAvaM pratyanapekSaM tattadbhAvaniyataM yathA antyA kAraNasAmagrI kAryotpAda pratyanapekSA tadbhAvaniyatA, vinAzaM pratyanapekSazca bhAvaH, tasmAnazyatyeva na tiSThatIti ; tatra 20 kadA'sau nAzaH ? bhAvasyotpattisamaya eveti cet ; na; hetordharmiviparyayasAdhanena viruddhatvopapattaH / utpattisamayabhAvI hi bhAvo dharmI, tasya ca tadaiva nAze kathaM na viparyayo yatastaM sAdhayan heturviruddho na bhavet ? utpatterUmiti cet ; so'pi yadi bhAvAdinaH / kathaM bhAvastadrUpatayA vyapadizyeta bhAvo nazyatIti ? na hyanyaH anyarUpatayA vyapadezamahatyati'. sAMkhya aashngkte| 2 "kAryatvamabhUtvAbhAvitvam"-kiraNA0 pR. 29 / 3 tirobhAvaH / 5 tirobhAvataH / 5 ghaTAdAveva / 6 "sarva sarvatra vidyata iti darzanAGgIkArAt tirobhAvo'pi sarvatra vidyate tataH sarvasyAnupalabdhirbhavatvityarthaH |"-taa. tti0| 7 sarva sarvatra vidyate iti drshnaadev| 8 'na yuktam' iti sambandhaH / 9 ghaTAdeH / 10-vopagamAditi A0, ba0, 50 / 11 bauddhasya matam / "tadayaM bhAvo'napekSastadbhAva prati tadbhAvaniyataH tadyathA sakalakAraNasAmagrIkAryotpAdane'sambhavatpratibandhA |"-pr0 vA. sva. vR0 197 // "ye yadbhAva pratyanapekSAste tadbhAvaniyatAH yathAsamanantaraphalA sAmagrI svakAryotpAdane niytaa| vinAzaM pratyanapekSAzca sarve janminaH kRtakA bhAvA iti khbhaavhetuH|"-tttvsN0p0 zlo0 353 / 12 viruddhopa-A0, b0,50|13 "sarvasya sarvarUpatayA vypdeshprsjhaat"-taa.tti| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayavivaraNe [ 1 / 119 prasaGgAt / nAyaM doSaH ; bhAvasyaiva taddhetutayA tadrUpatvena vyapadezopapatterna sarvasya sarvarUpatayA viparyayAditi cet ; na ; anazvarasyaiva bhAvasya taddhetutvApatteH, nAzAt pUrvaM nazvaratvAnupapatteH / tato naHzvaratvenArthakriyAkAritvasya vyAptivyavasthApanaM parasyAparijJAnavijRmbhitameva / anyato nAzAnazvarasyaiva tasya taddhetutvamiti cet; na; tannAzasyApi pazcAdbhAvitve tatrApi 'so'pi yadi 5 bhAvAdbhinnaH' ityAderanubandhAt / tannAze'pi nAzAntarAnnazvarasyaiva bhAvasya hetutvaparikalpanAyAtasyApi pariniSThApatta eH / tannAyaM bhinna eva bhAvAt / abhinna evAstviti cet ; na ; tadvadbhAvarUpatvaprasaGgAta / kathacidbha edesyApi bhAvAnna tadrUpatvApattiriti cet; kathamevamavasthitasya kathacidanyathA bhAva eva nAzo na bhavettatraiva lokasyApi nAzavyavahArapratipatta eH / tatra ca viruddha hetuH niranvayavinAzasAdhanAya prayuktena tadviruddhasya sAnvayasyaiva vinAzasya tena sAdhanAt / 10 tataH sarva sadutpAdAditrayAtmakameva notpAdAdyanyatamaikAntAtmakaM tadapratipatta eH / etadevAhasotpAdavyayadhauvyayukta' 'sadasato'gateH / iti 440 'sat' iti dharmiNo nirdezaH prasiddhatvAta, utpAdavyayadhovyayuktam iti sAdhyasya aprasiddhatvAt " aprasiddhaM "sAdhyam" [ nyAyavi0 zlo0 172 ] ityabhidhAnAt / hetutvamatra sata eva draSTavyam / dharmitvaM pratyupakSINasya kathaM tasya hetutvamiti cet; na; sAdhyaM 15 pratyadhikaraNabhAvena tasya tatpratyupakSaye'pi anyathAnupapannatvenAnupakSayAt, tasya dharmibhAvaM pratyanupayogAt / pratijJAthaikadezatvenAsiddhasya kathamanyathAnupapannatvamapi sAdhyavaditi cet ? na sAdhyasyApi tadekadezatvenAsiddhatvam, api tu svarUpeNApratipatteH / na caivaM sato'pratipattiH dharmitvasyApyabhAvaprasaGgAt / tadayamatra prayogaH - yatkiJcit sat tatsarvamutpAdavyayadhauvyayuktam 20 anyathA satvAnupapateH / asiddhiranyathAnupapatteH sAdhyasyAsambhavAt 1 na hi asambhavatsAdhyApekSaM kvacidanyathAnupapannatvamupapattimattAmudvahati / tasyAsambhavazca vicArasUkSma sUcImukha nirbhedabhIrutvAt / tathA hi yadi 'bhAvasya svato na sattvam; utpAdAdiyoge'pi na syAt vyomakusumavat / utpAdAdinA cAsatA na yoga:, yoge'pi na satvam ; kUrmaromayogeNApi tatprasaGgAt / sannevotpAdA25 diriti cet; yadi svataH bhAvo'pi tathaiva sanniti kiM tadyogena ? aparotpAdAdiyogAditi cet; na; tadutpAdAderapyaparotpAdAdiyogena satvaparikalpanAyAm apariniSThApatteH / tana tadyogo nAma sAdhyaM sambhavati tatkathaM tadapekSamanyathAnupapannatvaM sasvasyeti cet; na; utpAdAdestadvato bhedaikAnta evaivaM doSopanipAtAt, nAbhedabhAve; tatrotpAdAdyAtmakasyaiva "satsvarUpatayA nirNayAt / 1 nAzahetutayA / 2 nAzaH / 3 nAzasyApi / 4 draSTavyam-aka0 Ti0 pR0142 paM021 / 5 draSTavyamaka0 Ti0 pR0 162 paM0 32 / 6 sAdhyatvaM pratya-A0, ba0, pa0 / 7 anyathAnupapannatvasya / 8 pratijJArthekadezatvena / 9 yadi svabhAva-A0, ba0, pa0 / 10 tatrotpAdAtmaka tA0 / 11 saravarUpa-A0, ba0, pa0 / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 1 / 119] prathamaH pratyakSaprastAva 441 sataH kimidaM sattvam ? utpAdAdyAtmakatvameva nAparam , iti / "utpAdavyayadhauvyayukta sat" [ta0 sU0 5 / 30] iti yuktazabdasya cAbhedavAcina evopAdAnAt / ___ api ca, kathamidAnImarthakriyAsAmarthyasyApi sallakSaNatvaM yata idaM sUktaM syAt "arthakriyAsamartha yattadatra paramArthasat / " [pra0 vA0 2 / 3] iti / svayamasatastatsAmarthena sambandhe'pi vyomakusumavatsattvAnupapatteH / asatA ca tenaM tadvadeva sambandhA- 5 sambhavAt / svatastasya sattve bhAvasyApi tata eva tadupapatteH tatsambandhavaiphalyAt / aparatatsAmarthyasambandhAtsattve cAnavasthAdoSasyAvizeSAt / evam "upalambhaH sattA" [pra0vArtikAla. 2054] ityAdAvapi vktvym| 'bhAvAdabhinnameva tatsAmarthyAdikaM tadeva ca bhAvasya sattvaM nAparam / na ca tasyAparaM tatsAmAdirUpaM sattvamapekSaNIyaM svata eva tadrUpatvAt' iti samAdhAnaM tu utpAdA. cAtmanyapi sattve na vaimukhyamudvahati / nanu utpAdAderapi utpAdAdisvabhAvatvAt astu utpAdasyotpAdAtmakatvaM svato vyayadhau. vyAtmakatvaM tu kathamiti cet ? na ; vyayadhrauvyAbhyAmapi tasya kathazcidabhedAt svata eva tadAtmakatvasyApyupapatteH / bhAvAdeva utpAdAderabhedo na parasparata iti cet, na; bhAvAbhedasyaiva parasparato'pyabhedatvAt / "vyAvRttAzca parasparam" [siddhivi. pari0 3] ityapyaikAntikavyAvRtteranabhidhAnAt / evaM vyayasyotpAdadhrauvyAtmakatvaM dhrauvyasya ca utpAdavyayAtmakatvaM 11 svataH pratipattavyam / tanna tasyAsambhavaH sAdhyasya vicAravaimukhyAbhAvAdityupapannameva tadapekSamanyathAnupapannatvaM sAdhanasya / ___vyabhicArAdanupapannameva tasyAnyathAnupapannatvam, vyabhicArazcotpAdAdInAmanyatamaikAtmani anyatamadvayAtmani vA bhAve'pi bhAvAditi cet ; na; asato'gateH / sadutpAdAditrayaM vyApyapadena vyApakasyAbhidhAnAt / na vidyate sadyasmiMstad asat , tadanyatamaikAtmakam, 10 anyatamadvayAtmakaM vA tasya pratyakSAdipramANena agateH apratipatteH / vinetarAbhyAM notpAdo na vyayo vApyavedanAt / pramANena virodhAzca na cotpAdavyayau kvacit // 1065 // viruddhaM hi niraMzArthasyotpAdavigamadvayam / tatsAMzatve samAdhAnaM purastAdabhidhAsyate // 1066 // utpAdadhrauvyarUpazca bhAvo hi vyayavarjitaH / na pratItividagdhastrIpariSvaGgasukhAvahaH / / 1067 // vyayavAneva bhinnena vyayena sa mato yadi / tadA tenaiva sarvo'pi bhAvo vyetIha kinna vaH ? // 1068 // arthakriyAsAmarthyena / 2 khata eva / 3 -tvaM tasya ca A0, ba0, p0| 4 padArthe'pi / 5 -kam tadanya -0,0,50 / 6 nApyave-A0, b0,0| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 nyAyavinizcayavivaraNa tadviziSTatayArthasya niyatasyaiva vedanAt / iti cevyayakAle'pi bhAvasya syAdavasthitiH // 1069 // anavasthAyino yasmAnna vaiziSTyena vedanam / tathA ca na viSAdaH syAdiSTanAze'pi dehinAm // 1070 // asthitasyApi vaiziSTya buddhyu pasthApitasya cet / buddhyu pasthApanaM tasya satazcetkathamasthitiH 1 // 1071 // asatazcetkathaM tasya vyayavaiziSTyavedanam 1 / dRSTaM hi nIlavaiziSTyaM sata evotpalAtmanaH // 1072 // Aropitena rUpeNa vaiziSTyaM tasya cetstH| vyayastasyApi rUpasya bhAvasyaiva bhavettadA // 1073 // tatastasyApi vaiziSTyamasataH kathamucyatAm / Aropitena rUpeNa tasyApyastitvakalpane // 1074 // pUrvadoSAnivRttiH syAdanavasthAnavAhinI / vizeSaNatvamapyasya nAzaktasyopapadyate // 1075 // viziSTapratyayahetoreva hi nIlAdevizeSaNatvaM dRSTam / na ca vyayasya taddhetutvaM zaktivaikalyAt, zaktimattve tu bhAva eva syAt tasya tallakSaNatvAt dravyAdivat / dravyAderapi na zaktimattvAt bhAvatvam api tu bhAvena sattAparavyapadezena sambandhAt / na ca vyayasya tatsambandho yato bhAvatvamiti cet ; kathaM tarhi bhAvasya bhAvatvam ? tatsambandhAbhAvAdanavasthApatteH / svata eva bhAvapratyaryakaraNAditi cet ; dravyatvAdestahi katham ? na hi tatastatpratyayaH; dravyAdipratyayasyaiva 20 bhAvAt , ityabhAvatvameva tasya syAt / tadapi nAsti; abhAvapratyayakaraNAbhAvAditi cet; tattarhi bhAvAbhAvasvabhAvavinirmuktaM tattvAntaraM prApnuyAt / taccAnupapannam ; "satazca sadbhAvo'. satavAsadbhAvastattvam" [nyAyabhA0 1 / 1 / 1] iti tasvaniyamapratipAdanabhASyavyAghAtApatteH / nAyaM prasaGgaH svapratyayopajananasamarthatayA dravyatvAdAvapi bhAvatvasyaivopapatteriti cet ; anukUlamAcarasi; zaktimattvasyaiva bhAvalakSaNatvenaivaM pratiSThAnAt / tathA ca vyayo'pi kathana 25 bhAvaH svapratyayazaktaravizeSAt 1 ityazakta evAsau sarvathA 'vaktavya iti nAsau kasyacidvizeSaNam, svAnuraktapratyayamakurvatastatvAnupapatta / tato na viziSTapratyayaniyamAtaniyamaH / ___ tatkAryavyayaniyamAditi cet ; kiM punarvyayAdapi vyayaH ? tathA cet, na; tasyApi bhAvArthAntaratve prAcyaprasaGgasyAnivRtteH, anavasthApattezca / anantaratve tu tadvatprathamasyApi api tasyApi bhA0,0pa0 / 2 bhAvasyeva aa0,0| bhAvasyeha p0|3 naashstsyo-aa0,0p0| 4-yakAra-A0, 10, 10 / 5vyatvAdeH bhaavprtyyH| abhAvatvamapi / 7 cettarhi -A0, 10, 10 / 8 vaktavyamiti bhA0, b0,0| 9vizeSaNatvAnupapatteH / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 119] prathamaH pratyakSaprastAva 443 tattvopapatte: siddhamutpAdadhrauvyAtmano bhAvasya vyayAtmakatvamapi, anyathA tadapratIteH / evam utpAdavAneva dhrauvyavyayAtmA bhAvo nAnyathA pratItyabhAvAt / ___ bhavatu vyatiriktenotpAdena tadvattvaM nAtmabhUteneti cet ; kaH punastAdRza utpAdaH ? prAgasataH sattAsambandhaH, kAraNasambandho veti cet ; na ; tatra kAraNavaiphalyApatteH, tatsambandhasya nityatvena kAraNanirapekSatvAt / taduktam "sattA svakAraNAzleSakAraNAtkAraNaM kila / sA sattA sa ca sambandho nitye kAryamatheha kim ? // " [ ] iti tanna tatsambandhaH utpAdaH / prAgasata AtmalA iti cet ; na tarhi tasya vyatireka iti AtmabhUtenaivotpAdenotpAdavAn dhrauvyavyayAtmA bhAvaH, anyathA tadavagamAbhAvAt / utpAdavyayasvabhAvameva ca 10 dhrauvyam , anyathA kasyApyaparijJAnAt / dhruvamevAtmAdi parijJAyata iti cet ; kutastatparijJAnam ? svazaktita iti cet ; na; sarvadA sarveNApi ttprsnggaadvivaadaapttH| sAmaprItastatparijJAnam , na ca sA sarvadA sarvasyApIti cet ; taddazAyAM yadi tasya prAcyaM tadaviSayatvaM na parikSIyeta kathaM tadviSayatvaM virodhAt ? parikSIyate cet ; kathanna vyayaH tasyaM tasmAdarthAntaratvAt , na hi arthAntarasya parikSaye tatparikSayaH, atiprsnggaat| kathaM tAdRzena tena tadviSaya iti vyapa- 15 dezaH atiprasaGgasyAvizeSAt ? sambandhAtkutazciditi cet ; na; tto'pyrthaantraattdnuppttH| tatrApyaparasambandhakalpanAyAm anavasthApatteH" / tasya tasmAdanantaratve tu siddhaM tadaparikSaye" pazcAdapyaparijJAnam / na hyaparityaktatadaviSayatvasambandhasvabhAva" tadviSayabhAvamanubhavati / anubhavadvA parityaktatatsvabhAvameveti kathanna vyayaH 1 ___ kathaM vA notpAdaH 1 pUrvasvabhAvaparityAgasyottarasvabhAvopAdAnAtmana evopapattaH / 20 anuttaropAdAnasya cAvasthAnAyogena niHzeSaparikSaye tatparijJAnasyotpannasyApi nirvissytvaaptteH| tannaikazI dvizo vA sambhavantyutpAdAdayaH, yatastatrApi bhAvAdvyabhicArI heturbhvet| nanu dhauvyaM nAma pUrvasya dadhiparyAyasyottaratatparyAyeNaikatvam , taJca tenaiva kuto na karabhaparyAyeNApi dezAdibhedasya prakRte'pyavizeSAditi cet ? atrAha tAdAtmyaniyamo hetuphalasantAnavadbhavet // 119 // iti / 25 tAdAtmyam ekatvaM tasya niyamo dadhiparyAyasya tatparyAyeNaiva na karabhaparyAyeNetyava tadvannAtma-A0, b0,10|2 kathaM puna-A0, ba0, 50 / 3 "atha kimidaM kAryatvaM nAmetikhakAraNasattAsambandhaH"-praza0 vyo. pR0 129 / 4-lAbhastarhi iti A0, ba0, 50 / 5-tpAdanAt dhau -A0, ba0, 50 / 6 prAcyaM yattadvi -A0, ba0, 50 / 7 prijnyaanvissytvm| 8 tadaviSayatvasya AtmAdeH / atra 'na vyayaH' ityanuvartanIyam / 9 arthAntarabhUtena / 10 tadaviSayatvaparikSayeNa / 11-pattezca tasya -A0,50, p0|12 tadaviSayatvasya / 13 tadaviSayatvAparikSaye / 14-vatvaM tadvi-A0, b0,50| 15 sattvAditi / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma nyAyavinizvayavivaraNe [ 1 / 120 dhAraNaM bhavediti tadbhAvaM vidadhAnastadabhAvaM vyavacchinatti, tadavyavacchede tadvidhAnAnupapatteH / atra hetuH ' asato gateH' iti asataH karabhaparyAyeSvavidyamAnasya tAdAtmyasya dano dadhiparyAyeSvevaM gateH pratipatta eH / tatra dRSTAntaH hetuphalasantAnavat / hetavazca phalAni ca pUrvAparadadhikSaNarUpANi teSAM santAnaH, tadvat / yathA teSAM bhede'pi parasparamevaikaH santAno 5 na karabhakSaNaiH tavyAvRttasya tasya tatraiva gateH, anyathA "codito dadhi khAda" [pra0 vA0 3 / 182] ityAdestatrApi prasaGgAt / tathA tata eva teSAM parasparameva tAdAtmyaM na tatkSaNaiH / athavA hetuphale hetutvaphalatve bhAvapradhAnatvAt nirdezasya / yadi vA, na vidyate heturyasya saH ahetuH pradhvaMsaH phalaM vidhiH anyasya phalatvAnupapatteH tayoH santanyate tAdAtmyena vistIryate iti hetuphalasantAno ahetuphalasantAno vA madhyakSaNaH tasyaiva / na hi tasya hetutvameva, 10 svayamaphalasya sAmAnyAdivadavastutvApatta eH / pUrvapUrvApekSayA'pi tasya tattvena tattatpUrvakAlabhAvitvena cirApakramadoSAca / nApi phalatvameva svayamahetorvyoma kusumasamatvopanipAtAt / uttarottarApekSayApi tasya tavena tattadduttarakAlabhAvitvenAticirabhAvitvaprasaGgAcca / tathA na tasya vidhireva svabhAvaH, tatkSaNavat kSaNAntare'pi tatsvabhAvatvenAkSaNikatvaprasaGgAt / nApi nAza eva; kSaNAntaravat tatkSaNe'pi tadAtmatvena zUnyavAdopanipAtAt / tataH pUrvaM prati phalatvamuttaraM prati hetutvaM 15 tatkSaNaM prati vidhitvaM kSaNAntaraM prati nAzatvamiti parasparaM bhinnAveva hetuphalabhAvau vidhivinAzauca / na ca tau ca tau ca tAdAtmyena vyApnuvartiM tasminnatiprasaGgaH; vastusAGkaryApatteH / tato yathA niyata pratItisAmarthyAt niyatameva hetuphalatAdAtmyaM vidhivinAzatAdAtmyazca tatkSaNasya tathA dudhyAdeH paryAyatAdAtmyamapIti na kazcidupAlambhaH / I mA bhUttatkSaNasyApi tattAdAtmyaM hetuphalabhAvasya vidhivinAzabhAvasya ca kvacidaniSTeH / 20 advaitaM hi tattvaM tasya niravadyapramANaviSayatvAt, na hetuphalabhAvAdi viparyayAt / kalpitasya tu na dRSTAntatvam, sAdhyasyApi kalpitasyaiva prasiddhiprasaGgAditi cet ; na ; advaitasyApa nirbhAgaparamANurUpasyApramANatvAt / nAnaikasvabhAvatve tu nAdvaitaM tadvadarthasyApi tAdRzasyA'niSedhopapAdanAt / bhavatu tadubhayamapi kSaNikameveti cet ; atrAha 25 bhinnamantarbahiH sarvaM yugapatkramabhAvi naH / pratyakSaM na tu sAkAraM kramayuktamayuktimat // 120 // iti / sarvaM niravazeSam antazcetanaM bhinnaM bahizcAcetanaM bhinnam anekasvabhAvaM akrameNa 'yat' iti zeSaH / tatrottaram - kramabhAvi krameNa bhavanazIlam antarbahiH yugapat 1 - yeSviva A0, ba0, pa0 / 2 " hetutvena" - tA0 Ti0 / 3 ciravinaSTadoSAt / 4 tathAtma-A0, ba0, pa0 / 6 vyApnoti ta-A0, ba0, pa0 / 7 " saMvidarthadvayam - tA0 Ti0 / A0, ba0, pa0 / phalatvena / 5 8 - kamayuktavat Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13121 ] prathamaH pratyakSaprastAva sarva bhinnamiti sambandhaH / kuta etat ? pratyakSaM pratyakSavedyaM yata iti / nirUpitaM caitat / nanu yadi pratyakSamakrama na tenaaprkrmprtipttiH| sakramaM cet ; na ; tatkrameNApyaparijJAtena tadanupapatteH, tatparijJAnasyApyaparatatkrameNa parikalpanAyAmanavasthApatteriti cet ; atrottaram 'na tu' ityAdi / pratyakSamityatrApi sambandhanIyam / pratyakSaM pratyakSapramANaM sAkAraM svaparanirNayAtmakaM na tu naiva ayuktimat api tu yuktimadeva / kIdRzaM tat 5 ayuktimanna bhavati ? kramayuktaM krameNa aparAparazaktiparyAyarUpeNa yuktamupapannam / pratyakSakramasyA paratatkrameNa parijJAnAnabhyupagamAt / na ca tAvatA tasyAparijJAnameva pratyakSaparijJAnasyaiva tatkramaprarijJAnatvAt , pratyakSatatkramayoH kathaJcidekatvAt / avazyaM caivamabhyupagantavyam , anyathA yugpdbhaavitdpraaprsvbhaavprijnyaansyaapyevmyuktimttvaaptteH| tato yuktaM yugapadiva krameNApyanekasvabhAvaM sarvam , pratyakSatastathaiva pratipatteH / etadeva lokaprasiddhenodAharaNena darzayannAha - pratyakSapratisaMvedyaH kuNDalAdiSu sarpavat / iti / pratyakSaM vizadaM vyavasAyAtmakaM jJAnaM tena pratipuruSa samyagabAdhitatvena vedyo jJAtavyo 'vizeSaH' iti vakSyamANamihAkRSya sambandhanIyam / vizeSazca dravyaparyAyAtmA bhAvaH, tasyaikAntavyatibhinnadravyaparyAyAbhyAM bhidyamAnatayA vizeSAbhidhAnopapatteH / atrodAharaNam- 15 kuNDalamAdiryeSAM prasAraNotphaNaviphaNAdyavasthAbhedAnAM teSu sarpa iva tadvat / sarpastAvadanusyUtaH kuNDalAyamanAdiSu / pratyakSeNaiva saMvedyo vivAdastatra te katham ? // 1076 / / pratyakSe'pi vivAdazcedavivAdaH kva kalpyatAm ? / kalpanaivAnvayajJAnaM pratyakSanneti cenmRSA // 1077 // anvayajJAnato'nyasya pratyakSasyApravedanAt / avedanAbhimAnaste nizcayAbhAvato yadi // 1078 // sanizcayaM cedadhyakSaM kathaM nAma na nizcayaH / anizcayaM cetsarvatra sarva pratyakSamucyatAm // 1079 // tato'nurvRttasarpAdijJAnaM pratyakSameva tat / vizadatvena nirbhAsAt sukhanIlAdibodhavat // 1080 // vaizadyaM ca yathA tasya mukhyameva na kalpitam / nirUpitaM tathA pUrvamiti neha nirUpyate // 1081 // 1 paraparyA-A0, ba0, pa0 / 2 tulanA-"tasmAdubhayahAnena vyAvRttyanugamAtmakaH / puruSo'bhyupagantavyaH kuNDalAdiSu sarpavat ||"-mii0 zlo0 pR. 695 / pramANasaM0 112 / 3 -yaM cida -A., 40,50|4-t sa-A0, ba0, p0| Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 121 tato dravyAdirUpatvaM vastuno'dhyakSato'dhunA / pazyannanAdyanante'pi kAle tattvaM prapadyate // 1082 // pazyato'pi tathA vyAptiM yadi nAnumitistadA / kSaNabhaGgAnumAnAderapi deyo jalAJjaliH // 1073 // tasmAnmadhyavadevAnyakAle'pyarthastadAtmakaH / prapattavyo'ta evoktA pUrvazloke 'sadAzrutiH // 1084 // tato dravyaparyAyAtmaiva bhAvaH pratyakSeNa tathA pratipatteH / yatpunaratroktamardhatena "avinAzo'nuvRttizca vyAvRttirnAza ucyate / dravyAvinAze paryAyA nAzinaH kiM tadAtmakAH // naSTAH paryAyarUpeNa no ceddvyasvabhAvataH / kimanyarUpatA teSAM na cennAzastathA katham // " [hetu0TI0 pR0 105] iti / tadayuktama ; dravyAvinAze paryAyanAzasyAnabhyupagamAt , sarpAdereva nazyataH paryAyatvAt manazyatazca dravyatvAt / kathamekasyaiva nAzazca anAzazceti cet ? pratItireva praSTavyA yaivamupa darzayati na vayaM tadupAdhyAyatayA tdupdrshitmnumnymaanaaH| pratItireva pRcchayata iti cet ; 15 kuto vastuvyavasthA ? pratItireva vastUnAM vyavasthAyA nibandhanam / tatra cennAsti vizvAso vinaSTA tavyavasthitiH // 1085 // nirvikalpapratItestu tavyavasthApakalpanam / kurvantaH kAmayante'mI bandhyayA'pi sutodbhavam // 1086 // tataH pratItibalAvasthApitatvAdupapannamekasyaiva nAzazvAnAzazceti / tathA jotizcAjAtizceti / tathA ca "ekaM jAtamajAtaM ca naSTAnaSTaM prasajyate / dravyaparyAyayorekasvabhAvopagame sati ||"[hetu0 TI0 pR0 105] ityayamanupAlambha eva, syAdvAdinAmabhimatatvAt / yadyevaM dravyaparyAyayoH kathaM svAlakSaNyabhedo / yatastamAnAtvaprakalpanamiti cet ? vinAzAvinAzarUpatayA bhedasyApoddharaNAt / tadapi kalpanayaiva nayanAmadheyayA na pratyakSAdipratItyA, tatra jAtyantarasyaiva bhedAbhedaikAntavilakSaNasya pratibhAsanAditi niveditamasakRt / tato yaduktam-"tato lakSaNabhedena tayo va vibhinntaa|" hetuSTI0 pR0 105] iti; tattathaiva pratyakSAdipratItyapekSayA / kalpanApekSayA tu na tathA, tatra tallakSaNabhedasya pratIteH / sadAzabdaH / 2 "utpattizcAnutpattizca"-tA. tti.| Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 1 / 121 ] prathamaH pratyakSaprastAva kathaM punadravyaparyAyayoH tadAtmakamekaM vastu dvayasyopapatteH, abhede'pyanyatarasyaiva sambhavAt / kathazcidabhede tu tAbhyAmabhedarUpasyAbhede tadvadbheda eva syAt / bhede tu parasparaviviktAH trayaH svabhAvA naikastadAtmArthaH, teSAmapyabhedarUpasyAparasya kalpanAyAmanantasvabhAvatvamekasyApatitaH (tam)parAparatasvabhAvaparikalpanasyApariniSThAnAt / na ca tadabhyupagamo vastubalabhAvijJAne tadanavabhAsanAditi cet ;na; ekAntatastadbhedAbhedayoH pratyakSAdAvapratibhAsanAt / na ca kathaJcidabhede'pi tAbhyAmanya- 5 tadabhedarUpam , yadayaM prasaGgaH kintu svarUpameva, dravyasya paryAyeNa paryAyasya dravyeNAbhedaH, tathaiva pratyakSAditaH pratipatteH / avazyaM caitadevamabhyupagantavyam , anyathA vikalpasyApi svaiviSa. yApekSayA nirvikalpetarAtmano jJAnasyAbhAvaprasaGgAt / zakyaM hi tatrApi vaktum-tadAtmano de jJAnadvayam , abhede'nyataratvam , kathaJcidabhede prAcyaprasaGga iti / tatastatrApyayameva parihAraH, svarUpameva tasye tAbhyAM tayozca tenAbhedaH tathaiva niravadyasvavedanAdhyakSato'dhigamAditi / tataH 10 pramANavRttamajAnataivedamapi tenAbhihitam "ekAntena vibhinne ca te syAtAM vastunI sa ca / 'tayoH kena vibhinnAbhyAmabhinnasya vibhedtH|| teSAmabhedasiddhyarthamabhinno yadi kalpyate / anyasvabhAvastasyApi tadabhedaprasiddhaye // kalpanIyaH svabhAvo'nyaH tathA syAdanavasthitiH / na cAnantasvabhAvasamarthasAmarthyabhAvini // "jJAne'vabhAsate tena tathaivopagamo bhavet / " [hetu0 TI0 pR0 105] iti / tathedamapi "aikAntikastvabhedaH syAdabhinnA bhinnayoryadi / bheda eva vizIryeta tadekAvyatirekataH // " [hetu0TI0 pR0 105] iti / dravyaparyAyAbhyAm anyasyAbhedarUpasyAbhAve tasmAttayorvikalpatadAkArayorivAbhedapari. zahanasyaivAnupapatteH / yadapyuktam "abhedasyAparityAge bhedaH syAtkalpanAkRtaH / "tasyAvitathabhAve vA syAdabhede mRSArthatA // anyonyAbhAvarUpANAmaparAbhAvahetukaH / ekabhAvo yatastasmAnnaikasya syAd dvirUpatA // " hetu0TI0pR0 106] iti; tadapi sAderiva vikalpajJAnasyApi dvairUpyaM pratividadhyAt avizeSAt / ekarUpameva -tAH kha-A0,ba0pa0 / 2 bhedaM ya-A0,ba0pa0 / 3 khaJca viSayazceti dvndvH| 4 vikalpe'pi / 5 viklpsy| 6nirvikalpetarAbhyAm / 7 arcaTena / 8 "yaH pUrvaH svabhAvaH yazca kAryabhedAnumitaH te dve vastunI sthAtAmiti cArthaH"-hetu. TI. Ti. pR0 105 / 9 "tayoreko na bhinnAbhyAm iti vA paatthH"-taa.tti.|. jJAnena bhAsa-A0, ba0, pa0 / 11 tasyApi tadabhAve A0,0,10 / bhedasya / / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 myAyavinizcayavivaraNe [1 / 121 vastutastajjJAnam abhilApyAkArasya tatra kalpitatvAditi cet ; na ; svatastatkalpanasya pratyakSa. vadasambhavAt , anytshcaanvsthaaptteH| kuto vA parasparAbhAvarUpatvaM bhedAbhedayoH ? pratyakSAdipremANAditi cet ; na ; tatra sammUcchitatadubhayasvabhAvasyaiva sarpAderbhAvasya pratibhAsanAt / nayAditi cet ; na ; tatrApi 5 samyagabhisandhirUpe pratibhAsamAnasyApyekasya aparAbhAvatvenApratibhAsanAt , aparatra vidhivat pratiSedhasyApyanabhisandheH / ekAvadhAraNAbhisandhistu mithyaiva pramANavyApArapratidvandvitvAditi na tadbalenAnyonyA'bhAvarUpatvaM dravyaparyAyayoH, yato dravyasyaiva paryAyarUpatayA paryAyasyaiva ca dravyarUpatayA ekasyaiva dvairUpyaM na bhavet / yadapyuktam _ "anyonyAbhAvarUpAzca paryAyAH syuna bhedinH| tadvinAze[5]vinAzi syAd dravyaM vA kathamanyathA ||"[hetu0ttii0pR0 106]iti; tatrApi paryAyANAmabheditvaM nAzitvazca dravyasya yadi kathaJcit ; anumatameva, dravyameva nazyati paryAyanAzAt , paryAyA eva tiSThanti dravyAvinAzAditi pratItibalenAbhyanujJAnAt / ekAntena tu tatkalpanamanupapannaM tadbalena pratikSepAt ; anyathA vikalpajJAnamapi tadAkAravadekAntena vyAvRttameva nAnuvRttamiti pratyAkAraM tadbhedAnnobhayAtmakamekaM tadbhavet / tathA tadAkArayorapyekA15 ntenAbheda eveti nirvikalpakameva tat na kazcidapi vikalpa iti tannibandhanasya vAGmayavyavahArasyA bhAvAta kathamanekAntadoSodghoSaNam / vikalpakameva vA taditi kathaM tatsvavedanasya pratyakSatvaM kalpanApoDhasyaiva tadupapatteH / nApyavyatiriktasyAnumAnatvamiti anyadeva tatpramANaM pramANadvayaniyamavyAghAtAya kalpyeta / na cA'svasaMviditameva tat "sarvacittacaittAnAm" [nyAyabi0 pR0 19] ityAdevirodhAt / tataH kathaJcideva tajjJAnasya vyAvRttatvamabhinnatvaJca tadAkArayoriti pratIti20 vazAt pratipattavyam / tathA dravyasya nAzitvamabhinnatvaJca paryAyANAmiti na kazcidvyAghAtaH / tato yathA nedaM vikalpe dUSaNam-'taddharmayorAkArayoH tasya taMtra vA tayoranupraveze aikAntiko bhedAbhedau, ananu vaze dharmadharmiNoH bheda eva naaprH| tathAhi-yenAtmanA jJAnaM tadAkArAviti ca yadi tena bhedaH, tadA bheda eva naikasya dvairUpyam / na ca jJAnatadAkArAbhyAmaparasvabhAvo yannimitta. styorbhedH| sato'pi "tasmAdyadi jJAnatadAkArayorabhedaH sadA "sa eva na tAviti tayoH svabhA. vahAniH "tasmAttayorbhedo'pyastIti cet ; tatrApi yenAtmanA jJAnaM tadAkArau tadanyazceti yadi tena bhedaH; tadA bheda eva teSAmapyabhedasiddhaye "parasvabhAvakalpanAyAM pUrvaprasaGgA'nivRttiH, dharmitvazca tasyaiva syAttadAyattatvAt jJAnatadAkArayoH / na cApariniSThitAparAparasvabhAvaM tajjJAnaM pratIyate iti / kasmAt ? ekAntato'nupravezasya, jJAnatadAkAravyatiriktasya tadabhedarUpasya cAnabhyupagamAt / na caivaM bheda eva tayoH; svata eva kathaJcitparasparAbhinnatayA nirbAdhapratItyapArUDhatvAt / tathA vikalpajJAnam / 2-mANabhedAditi aa0,0p0|3 -kametanna kazcidvika-A0,0pa0 / 4 pratyakSatvopapattaH / 5 tadA A0,ba0pa0 / 6 yadA aa0,b0p0| 7 saptamIdvivacanam / 8 vikalpasya / 9 vikarupe / 1. aparakhabhAvAt / 11 abheda eva / 12 aparakhabhAvAt / 13 -ddhapara-A0,ba0pa0 / Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH 459 1 / 121] dravyaparyAyAtmake'pi vastuni / ata idamapi pratItibalAnabhijJatayaiva tenoktam--- "aikAntikAvananyatvAdbhedAbhedI tayorbhuvam / anyonyaM vA tayorbhedo niyato dharmadharmiNoH // tayorapi bhaved bhedo yadi yenAtmanA tayoH / paryAyo dravyamityetadyadi bhedastadAtmanA / / bheda eva tathA ca syAnna caikasya dvirUpatA / dravyaparyAyarUpAbhyAM na cAnyo'stIha kazcana // svabhAvo yannimittA syAttayorekatvakalpanA / tatastayorabhede hi svAtmahAniH prasajyate // tasya bhedo'pi tAbhyAzced yadi yenAtmanA ca te / dharmI dharmastadanyazca yadi bhedastadAtmanA // bheda evAtha tatrApi tebhyo'nyaH parikalpyate / teSAmabhedasiddhyarthaM prasaGgaH pUrvavadbhavet // na caivaMgamyate tasmAdvAdo'yaM jaalmklpitH|" [hetu0 TI0 pR0 107] iti / nanvidaM prAgeva pratipAditam 'ekAntena vibhinne ca' ityAdinA / na cAtivyavadhAnaM 15 yadanusmaraNAya punarapi pratipAdyata tasmAdvismaraNazIla ivAyaM pratibhAtIti cet ; kim ivazabdo. pAdAnena ? sAkSAdeva kSaNikaprajJasya tacchIlatvopapatteH / tato nirdoSatvAdanekAntasya na tadvAdI jAlmaH, tatra abhUtaM doSaM ghoSayato'rcasyaiva (caMTasyaiva) jAlmatvAt / vikalpasyobhayarUpatvaM nirvikalpa-savikalpavyAvRttibhyAmeva na vastutaH tatkathaM tadvadanyatrApi vAstavatvamanekAntasyeti cet ; tasya svarUpamapi asvarUpavyAvRttireveti abhAva eva vika- 20 lpasya / tathA ca anumAnasyApi tadrUpasyAbhAvAt niSprayojanatvaM sarvahetUnAmiti kiM tatpUrvapAdanAya (tatpratipAdanAya) hetubinduH tadvivaraNaM cArca (cArcaTa) sya ? tato vastuta evobhayarUpatvamanumAnavikalpasyeti kathaM tadvadanyatrApi nirdoSatvamanekAntasya na bhavet ? etadeva pUrvamuktam "tAdAtmyaniyamo hetuphalasantAnavadbhavet" [nyAyavi0 zlo0 119] iti / sa: anekAntaH AtmA yasyeti tasya bhAvaH tAdAtmyam , tasya niyamaH nirdoSatvena 25 avazyambhAvaH / sa ca, hetuphalam anumAnavikalpaH, sa eva svAkArayoH santanyamAnatvAt santAnaH, tasyeva tadvaditi / tasmAdacAlya eva anekAntavAdaH ityacaM (tyarcaTa) pratyevamucyatAm arcatacaTaka, tadasmATuparama dustarkapakSabalacalanAt / syAdvAdAcalavidalanacucurna tavAsti nayacaJcaH // 1087 // iti / 1 "jAlmo'samIkSyakArI syAt"-tA. tti.| 2 vikalparUpasya / 3 niyamaH / 4 sAkAra-A0, ba0, p0| 5-dabAlya A0, ba0, pa0 / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 nyAyavinizcayavivaraNa [11121 tadevaM mUlakArikAnirdiSThayoH dravya paryAyapadayoH vyAkhyAnaM kRtvA sAmAnyavizeSapadayostadarzayati samAnabhAvaH sAmAnyaM vizeSo'nyo vyapekSayA // 121 // iti / samAnaH sadRzaH sa cAsau bhAvazca AtmalAbhaH sa eva sAmAnyam, 'naika 5 sakalavyaktigatam' iti samAnazabdena, 'nApi tadvato'rthAntaram' iti ca bhAvapadena pradarzayati / na hi sAmAnyaM tadAdhArasamastavyaktigatamekaM sambhavati; vyaktyantarAle'pi tadupalambhaprasaGgAt / vyaktAveva tadupalambho vyaktestannimittatvAt nAnyatreti cet ; na; upalabhyeta rasvabhAvatayA tasya bhedApatteH / tato vyApi sAmAnyaM tathaivopalabhyata iti kathanAntarAle'pi 10 tadupalabdhiH ? vyaktiSveva bhAvAditi cet ; tadantarAleSvasataH kathamekatvam ? anugatapratyayAt ; kaH pratyayasyAnugamaH ? ekatvamiti cet ; na; prativyakti 'khaNDo gauH muNDo gauH' iti tadbhedasyaivopalambhAt / pratyayatvaM sAmAnyamiti cet ; tasyApyekatvaM tadvyaktiSu kutaH 1 tadanyasmAdanugatapratyayAditi cet ; na; tatrApi 'kaH pratyayasyAnugamaH' ityAderAvRtteranavasthA pattezca / tannaikaM sattvamanyadvA sAmAnyam / 15 nApi bhAvAdarthAntaram ; bhAvasyAsattvApatteH / sattvena sambandhAnneti cet ; na; sambandha. sya dviSTatvAt , asatazca tadadhikaraNatvAnupapatteH kAkadantavat / prAgevA'sattvaM tatsambandhAt na tatsamaye iti cet ; na ; kiM punastatsambandhaH kAdAcitko yata evam ? tathA cet ; kutastasyApi sattvam ? anyasmAt tatsambandhAditi cet ; so'pi kathamasataH vyomakusumavat ? tasyApi prAgeva tatsambandhAdasattvaM na tatsamaya iti cet ; na; tatrApi 'kiM punaH' ityAderdoSA20 dapariniSThAnAcca / akAdAcitkastu nitya eveti na tadapekSaM bhAvasya prAgasattvam / bhavatu svarUpa sattvApekSameveti cet ; sati tasmin kimanyasatvasambandhena ? kAraNena tatsambaddha evotpAdyata iti cet ; bhavedevaM yadi sattvadvayamupalabhyeta / na caivam ; 'ghaTo'sti, paTo'sti' ityAdAvekasyaiva AtmabhUtasya tasyopalambhAt / ghaTo'stIti pratyayaH vizeSaNApekSaH, viziSTapratyayatvAt , daNDIti pratyayavat , yaccApekSyaM 25 vizeSaNaM tad arthAntaraM sattvam , tatkathaM tasyA'pratipattiriti cet ? na; svarUpasattvasyaiva kalpanA pRthakkRtasya vizeSaNatvopapatteH / daNDItyatra vastu bhinnameva vizeSaNaM dRSTamiti cet ; kiM tattA. dRzam ? daNDa iti cet ; tarhi 'devadatte daNDaH' ityeva pratyayaH syAt 'utpale nIlam' itivat, na 'daNDI' iti / daNDasambandha eva; tasyaiva matvarthIyenAbhidhAnAditi cet ;na; tasyApi svarUpapratyAsatteranyasyA'pratipatteH, akAraNAcca tato daNDItyatra tatpratyAsatteriva sadrvyamityAdau 1-So'nyavyape-A0, ba0, pa0 / 2 sambandhasyApi / 3 tatsambandha-A0, ba0, 50|4-syaaptteaa0, ba0, p.| Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 1 / 121] prathamaH pratyakSaprastAva svarUpasattvasyaiva abhisandhipRthakRtasya vizeSaNatvopapatteH nAto'rthAntarasya sattvasya pratipattiH / ___arthAntarameva dravyAdeH sattvam , tasmin bhidyamAne'pyabhidyamAnatvAt , pradIpAdeH prvtvt| na caabhidymaantvmsiddhm| 'san dravyam , san guNaH, sat karma' iti sarvatra dravyAdau salliGgasya satpratyayasyAvizeSAditi cet ; kastasyA'vizeSaH ? na tAvadekatvam ; pratidravyAdi tadbheda. syaiva pratipatteH / nApi sAdRzyam ; sadRzAttato vipayasyApi sadRzasyaiva prasiddhaH, tasya ca 5 pratidravyAdi bhidyamAnatvAt / yatpunaH tadabhede sAdhanAntaram-"vizeSaliGgAbhAvAcca" [vaize0sU0 1 / 2 / 17] iti; tadapi na; dravyAdyabhedajJAnasyaiva talliGgatvAt / abhinnaM hi dravyAdibhyaH sattvaM pratIyate 'sadvyAdikam' iti dravyAdisAmAnAdhikaraNyena pratIteH / samavAyAttathA pratItiH nA'bhedAditi cet, na; abhedAdeva 'eko bhAvaH' ityAdau tatpratIterdarzanAt / na hi bhAvAd arthAntarAtmakamekatvaM tatsama- 10 "vAyi sambhavati; saMkhyAyA guNatvena dravyasamavAyitvAt bhAvasya ca parasAmAnyasya adravyatvAt / tasmAdabheda eva tasya tasmAditi tannivandhanaiva tatsAmAnAdhikaraNyapratItiH, tadvat sadravyAdikamityapi, anyathA hetuphalabhAvasyAvyavasthitiprasaGgAt / tato dravyAdivat tadabhedena pratIyamAnaM bhinnameva sattvam / yadyevaM kathaM tadAtmanA sarvaikatvapratijJAnaM jainasyeti cet ? saGgrahanayena tanmAtrasyaivApoddhArAditi brUmaH / tanna ekamarthAntararuca dravyAdeH sattvaM sambhavati / tadvat 15 dravyatvAdikamapi, tasyApi 'pRthivyAdi dravyam, rUpAdirguNaH, utkSepaNAdi karma' iti pRthivyAdisamAnAdhikaraNatayA pratIteH, tadanAntarabhAvasya tadvadbhedasya ca upapattibalAyAtatvAt / tataH sUktam- 'samAnabhAvaH sAmAnyam' iti / ___ anyo visamAnabhAvaH vizeSaH, visazapariNAmAdeva bhAveSu vyAvRttapratyayasyopapatteH / nityadravyeSu antyavizeSebhyo bhinnebhya eva tadupapattiriti cet ; kathamavyAvRtteSu 20 "tebhyastadupapattiH ? teSAM tatra samavAyAditi cet" ; sa kim avyAvRttAni vyAvarttayati ? tathA cet ; na ; vyAvRttestadrUpatve visadRzapariNAmasiddheH / atadrUpatve kathaM tayA tAni vyAvRttAni ? vyAvRttyantarakaraNAditi cet ; na; anavasthApatteH / na vyAvartayati vyAvRttipratyayaM tUpajanayatIti cet ; na ; avyAvRttepu "tatpratyayasya bhrAntatvaprasaGgAt alohite lohitapratyayavat / na cAyaM bhrAntaH ; yoginAM bhAvAt / na hi teSAM bhrAntiH, nirupaplavajJAna-17 vatAmeva "tttvopptteH| tataH tulyAkRtiguNakriyeSvapi paramANuSu parasparAsambhavI kazcidAkRtyAdivyatirekI pariNativizepo vaktavyaH yato yoganAmayaM pratyaya iti siddho visadRza 1 sAdRzyasya / 2 dravyAbheda-A0, ba0, p0| 3 sAmAnAdhikaraNyapratIteH / 4 bhAvasamavAyi / 5 ekatvasya / 6 bhAvAt sAmAnyAt / 7 -syApyava-tA0 / 8 dravyAdeva tada-A0, ba0, 50 / 9 "anteSu bhavA antyAH khAzrayavizeSakatvAdvizeSAH / vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvAkAzakAladigAtmamanassu pratidravyamekaikazI vartamAnAH atyantavyAvRttibuddhihetavaH ||"-prsh0 bhA0 pR0 168 / 10 vizeSebhyaH / 11 cet ki-A0, ba0, pa0 / 12 -vRtto vyA-A0,ba0pa0 / 13 nityadravyarUpatve / 14 vyAvRttipratyayasya / 15 yogitvopapatteH / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 nyAyavinizcayavivaraNe [2121 pariNAmaH / tato yaduktam-"yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANupu muktAtmamanaHsu cAnyanimittAsambhava ebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttiH te'ntyA vizeSAH / " [praza0 bhA0 pR0 168] iti ; tadayuktama ; anyanimittasambhavasya nirbAdhAt , vyAvRttipratyayAdeva avagamAt / antyavizeSanibandhanatve tannidhitvAnupapatteH / tato niSprayojanameva tatkalpanaM vaizeSikasya / tataH sthitam-'samAnabhAvaH sAmAnya vizeSo'nyaH' iti / ___sAmAnyavizeSayoH apekSAkRtatvAnna vastusvabhAvatvam / na hi vastusvabhAvAH 'puruSecchayA bhavanti, tadaniyamena teSAmapyaniyamaprasaGgAditi cet ; atrAha-'vyapekSayA' iti / apekSA puruSecchA, tadabhAvo vyapekSA, tayA sAmAnya vizeSazca, tato vastusvabhAvI 10 ca / na hi sAmAnyavizeSasvabhAvatve bhAvaH puruSecchAmapekSate, svahetoreva tthotptteH| tarhi kathaM khaNDApekSayA 'samAnaH' iti, karkApekSayA ca 'vilakSaNaH' iti muNDe pratyaya iti cet ? evamapi pratyayasyaiva tatkRtatvaM na sAmAnyavizeSayoH / pratyayo'pi nIlAdipratyayavat tanmAtrAdeva kasmAdabhavan apekSAmanusaratIti cet ? satyam ; nAnusaratyeva pratyakSapratyayaH pratyabhijJAnasya tu saiva sAmagrIti tadeva tAmanusarati / na hi pratiyogipratIkSAmantareNa ekatvavat sAdRzya15 vaisadRzyayorapi pratyabhijJAnaM sambhavati / tadevaM dravyaparyAyayoriva sAmAnyavizeSayorapi lakSaNopapatteH upapannaM tadAtmakatvamarthAnAm / ____ anupapannameva 'ekaM ca vyAtmakaJca' iti virodhAditi cet ; kuto virodhaH ? evameveti cet ; na kiJcittattvaM bhavet svecchAvirodhasya sarvatra sambhavAt / pramANata iti cet ; kva tenAsau pratipannaH ? ghaTe ghaTayozca, tatra ekatvadvitvayoH dvitvaikatvaviruddhayoreva pratipatteriti 20 cet ; kIdRzo ghaTo yatra tatpratipattiH ? sAmAnyamAnaM vizeSamAtraM veti cet ; na kiJcittattvaM tathApratItyabhAvAt / sAmAnyavizeSAtmA cet ; na tarhi viruddhamekasya dvairUpyam virodhavyApAritenApi pramANena tadavirodhasyopadarzanAt / sAmAnyavizeSAbhyAmiva paTakuTIbhyAmapi ghaTasya vyAtmakatvaM kinna bhavatIti cet ? bhavatyeva yadi pramANamupadarzayati / na caivam , ato na bhavati / tato yaduktaM maNDanena-"nedRzAnAM vipratiSiddhArthAnAM jJAnAnAM prAmANyameva yujyate 25 saMzayajJAnavat' [brahmasi0 pR0 63] iti ; tadasambaddham ; tadarthavipratiSedhasyaiva kutazcida. prasiddhaH / tadaprAmANyAttatsiddhau parasparAzrayaH-'tatprasiddhyA tadaprAmANyam , tatazca tatprasiddhiH' iti / yaccAparam-"saMzayaviSayo'pi dvayAtmA syAt dvayAbhAsatvAttasya' [ brahmasi0 "pauruSeyImapekSAzca na hi vastvanuvartate"-brahmasi. 2 / 6 / 2 apekSAkRtatvam / 3 pratyabhijJAnam / "ekasya dyAtmakatA virodhavatI, ekaJca dyAtmakaJceti vipratiSiddham |"-brhmsi0 pR. 63 / "parasparasvabhAvatve syAtsAmAnyavizeSayoH / sAGkarya tattvato nedaM dvarUpyamupapadyate ||"-tttvsN0 zlo0 1722 / hetu0 TI0pR0 105 / pra. vArtikAla. 1 / 25 / bra0 sU0 zA. bhA0 2 / 2 / 33 / 4 -laM na A0, ba0, p0| 5 "dvayorAbhAsaH prakAzo yasyAsau vyAbhAsaH tasya bhAvastaravaM tasmAt"-tA. tti.| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 2122] 453 pR0 63 ] iti ; tadapi bhavatyeva ; yadi saMzayaH pramANam , pramANopadarzitasyaiva vasturUpatvopapatteH / anyathA sarvasya sarvArthasiddheH nAbhedavAdI' 'tamatizayIta / yadi ca virodhAt na vyAtmakaM vastu kathaM brahmaNaH pratipannetarasvabhAvatvam ? pratipannameva brahma tatpramANAt nApratipannamiti cet ; na ; bhedavivekenA'pratipatteH / tenApi pratipattau na tatra bhedavibhramaH syAt , na hi zo pItavivekena pratipanne pItavibhramaH / vivekasyA'nizcayAdvibhrama iti cet ; na ; 5 pratipattereva nizcayatvAt , anyathA AnandAderapyanizcayena vibhramaviSayatve pramANavedyameva brahma na bhavet-'vibhramAkrAntazca tadvadyaJca' iti virodhAt / pratipatterapi AnandAdAveva nizcayo na tadviveka iti cet ; na ; pratipatterapi nizcayetarAtmatvAnupapatteH virodhAt / anyathA brahmaNa eva pratipannetarasvabhAvatvamaviruddhaM sAdhayati tato nedamatra dUSaNam "ekalamavirodhena bhedasAmAnyayoryadi / na dvayAtmatA bhavettasmAdekanirbhaktabhAgavat // " [ brahmasi0 2 / 18 ] iti / anyathA brahmaNyapyevaM bhavet ekatvamavirodhena prtiitetryorydi|| na cyAtmatA bhavettasmAdekanirbhaktabhAgavat // 1088 // iti / tadevaM dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmakatvaM bhAvasya prapaJcoktamupasaMhRtya darzayannAha- 15 khalakSaNamasaGkIrNa samAnaM savikalpakam / samartha svaguNairekaM sahakramavivartibhiH // 122 // iti / lakSyate itthambhAvena gRhyate yena tallakSaNam , svaM svarUpaM lakSaNaM yasya tat svalakSaNam , cetanamanyadvA vastu , na hi tasyAnyena lakSaNam / anyenaiva kriyAvattvAdinA dravyasya lakSaNamiti cet ; guNAderapi tena kasmAnna lakSaNam ? dravya eva tasya bhAvAditi cet ; alakSite tasmin 'tatraiva' iti kutaH ? lakSitameva tat anyeneti cet ; na ; kriyAvattvAdeH lakSita. lakSaNatvena vaiyrthyaaptteH| anyasyApi tasmAdarthAntaratvaM cet ; venApi kutastasyaivaM lakSaNaM na guNAderapi / dravya eva tasyApi bhAvAditi cet ; na ; 'alakSite tasmin' ityAderAvRttyA cakrakAvyavasthitezca / anarthAntaratvaJcet ; na ; kriyAvattvAdereva tattvApatteH / tanna anyena tallakSitam / kriyAvavAdinaiveti cet ; na ; parasparAzrayAt- 'lakSite tasmiMstatraiva kriyAvattvAdiH, tena tallakSaNam' iti / 1-vaadinmti-taa0|-vaadiinmti-aa0, ba0, pa0 |-vaadii tamati-tA0 Ti0 / 2 bhedavAdinam / 3pratipattirapi A0, ba0, p0| 4 "bhavedekataranirbhaktabhAgavat"-brahmasi0 / 5 "kriyAvadguNavatsamavAyikAraNaM dravyam (vaize0 sU0 1 / 1 / 15) iti vacanAt"-tA0 Ti0 / 6 "lakSaNAntareNa"-tA0 tti0| 7-va tallakSa -aa.,b0,10| Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 122 api ca, tenaM tallakSyamANaM rUpaM yadi dravyAdbhinnameva kutastallakSitaM syAt 1 tenApi tasya lakSaNAditi cet ; na; tatrApyevaM prasaGgAd apariniSThApatteH / abhinnazcat ; tadapi svato guNAdeyA'vRttam , avyAvRttaM vA ? vyAvRttaM tanna ced dravyaM svata eva guNAdikAt / kriyAvattvAdinAnyena tato vyAvarttate katham ? // 1089 // na hi svarUpamanyena zakyate kattu manyathA / anyathA''tmAdyanityaM syAt pariNAmaprakalpanAt // 1090 // vyAvRttabuddhihetutvAt sa tavyAvartako yadi / avyAvRtte kathaM tasmin tadbuddhirna mRSA bhavet // 1091 // mRSAbuddhikarAd dravyaM vyAvRttaved guNAdikAt / candrazcandrAntarAdeva vyAvRttastadvato bhavet // 1.92 // vyAvRttameva tattasmAt svabhAvenopagamyatAm / tathA sati tadeva syAt , na ca tayorekAntasya lakSaNam / yamAtmAnamAzritya 'bADhamidamasmAd vyAvRttam' iti pratipattiH sa eva asAdhAraNatvAt tasya lakSaNamupapannaM nAparaM vipryyaat| 15 tataH sUktam-'svalakSaNam' iti / kathaM punarabhede lakSyalakSaNabhAvaH ? tatra hi lakSyameva lakSaNameva vA syAt / na ca tayorekAbhAve anyatarasya sambhavaH parasparApekSitvAditi ceta; na; pravRtti-vyAvRttirUpatayA tdpptteH| na hi vastunaH pravRttireva rUpam ; pararUpAdinApi tatprasaGgAt / nApi vyAvRttireva; sva rUpAdinApi tadApatteH / api tu pravRtti-vyAvRttI dve api, tatra pravRttirUpeNa lakSyam , lakSaNaJca 20 tadeva vyAvRttirUpeNa / vastu hi pravarttamAnam anyAsAdhAraNena Atmanaiva zakyaM lakSayituM nAnyathA / tathA ca satpratyayahetutvena sattvasya dravyAdipratyayahetutvena ca dravyatvAderasAdhAraNAtmanai parairapi lakSaNamabhyupetam tato nAbhede lakSyalakSaNabhAvAnupapattiH / bhavatu svalakSaNam , tattu vijAyIyAdiva sajAtIyAdapi vilakSaNamevetyatrAha-samAnaM, sadRzaM kenacit svalakSaNaM naikAntena vilakSaNameva tathA pratIteH / kalpanayaiva tatheti cet ; na; 25 pratyakSataH pratIteH / na hi tatpratItaM kalpanayA; vaisadRzye'pi prasaGgAt / khaNDapratyakSaM muNDe nAsti tatkathaM tatsAra pratyakSapratItamiti cet ? vaisadRzyamapi kathaM "tatpratyakSasya karkAdAvapyabhAvAt / karkAdiviziSTatayaiva tasyA'pratipattiH svarUpatastu pratipattireveti cet ; na; sAdRzyasyA tena lakSya -A0, b0,50|2 -vRttibuddhi -A0, ba0, pa0 / 3 kriyAvattvAdiH / 4 lkssylkssnnbhaavopptteH| 5 "parasAmAnyasya"-tA. tti0| 6 "aparasAmAnyasya"-tA. tti0|7-nnaatmnyev A0,0, pa0 / 8 naiyAyikAdibhirapi / "lakSaNamasAdhAraNo dharmaH"-praza. nyo0 pR. 189 / 9 vaisAdRzye'pi A0, 10, p0|10 pratIyate iti tA0 / 11 khaNDapratyakSasya / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12122] prathamaH pratyakSaprastAvaH 455 pyevaM pratipatteH / bhavatu vaisadRzyamapi kalpanayaiveti cet ; nedAnI svalakSaNaM nAma kiJcit, sadRzetarAkAravyatirekeNa tasyA'pratibhAsanAt / tasmAdvastusadeva sAdRzyam / api ca, pUrvAnubhUtasAdRzyaM jalAdedRzyate na cet / snAnapAnAdisAmarthya kutastasyAvagamyatAm ? // 1093 // kalpanAsiddhasAdRzyAd vastusAmarthya vit katham ? / / anumAnAdanabhyAse snAnArthI yatpravartatAm // 1094 // tatsamarthatayA vedyaM 'vastu toyAdi vAJchatA / samaM toyAdinAnyena tadvaktavyaM manISiNA // 1095 // tadAha- 'samartham' iti / arthakriyAyAM zaktaM yataH tataH 'samAnam' iti / yadi gotvaM nAma sAmAnyamanyat sAdRzyAnnAsti kuto bAhuleyAdau gobuddhiH 1 10 zAbaleyasAdRzyAdeveti cet ; nanu tataH 'zAbaleya iva' iti, bhedavibhrame 'zAvaleyo'yam' iti vA pratyayaH syAt na 'gauH' iti, zAbaleyasya agotvAt / gotve tasyaiva kathamanyeSu atyantasadRzeSvapi tadbuddhiH gorUpasyAbhAvAt / zAbaleyasvabhAvaM hi gorUpam , tatkathaM tadanyeSu ? vyaktisaGkarApatteH / tanna tatsAdRzyAdanyatra tdbuddhiH| anyasAdRzyAditi cet ; na ; anyasyApi prasiddhasya gorabhAvAt / tasmAt tadbuddhiranyata eva anvitaikarUpAt "sAmAnyAditi 15 cet ; na ; zAbaleyasAdRzyAdeva tadupapatteH / bhavatu tataH zAbaleyabuddhiH, gobuddhistu kathamiti cet ; na ; gavAnabhijJasya zAbaleya eva gauriti saGketAt / 'karkAdAvapi tatsaGketAdbuddhiriti cet ; bhavato'pi kinna ? sAmAnyasya tadviSayasyAbhAvAditi cet ; parasyApi sAdRzyasyAbhAvAt / sAdRzyAttadbuddhiH gavaye'pi kasmAnneti cet ; sAmAnyAdapi kasmAnna ? sattvAdestatrApi bhAvAt / tadvizeSAdeva samAnaM na tanmAtrAditi cet ; samAnamanyatra, sAdRzyamAtrAdapi 20 "tadanabhyupagamAt / "sAdRzyAda(d)gotve zAbaleyatvaM kathamiti cet ? sAmAnyAdapi tattve katham ? anyataH sAmAnyAditi cet ; sAdRzyAdapyanyata evAstu, sAmAnyavat sAdRzyasyApi anekadhA vastuSu bhAvAt / tato na sUktametat kumArilasya "sArUpyamatha sAdRzyaM kasya keneti kathyatAm / na tAvacchAbaleyena bAhuleyAdayaH samAH // vizeSarUpato ye'pi tatsaMsthAnAdibhiH samAH / zAvaleya iveti syAt tatra buddhina gauriti // vastuto yadi A0, ba0, pa0 / 2 "bhA aah"-taa.tti.| 3 zAbaleyasyaiva / 4 "vyaktibhistAhAtmyAnnityaM sAmAnya mImAMsakariSyate tatra dUSaNaM zAstrAntare uktam-tAdAtmyaM cenmataM jAteya'ktijanmanyajAtatA / nAze'nAzazca keneSTastadvaccAnanvayo na kim"-tA. tti.| 5 shvetaashvaadau| 6 "zAvaleya eva gauriti saGketAt" -taa.tti.| 7 anvitabuddhyanabhyupagamAt / 8 anekazAvaleyavyaktigatasAdRzyAt / 9 "gauriva"-mI. shlo| Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 122 zAvaleyo'yamiti vA bhrAntyA gauriti nAsti tu / zAbaleyasvarUpazca na gaurityavatiSThate / / tadanyeSu hi gobuddhina syAt susadRzeSvapi / dRzyate sA na' cAnyatve gorUpaM tatra vidyate // na cAnyo gauH prasiddho'sti yatsAdRzyena gaurbhavet / " [ mI0 zlo0 AkRti0 zlo0 67-71 ] iti / pratipAditanyAyena zAbaleyasyaiva gorUpatayA vyavasthitau tatra gRhItasaGketasya bAhuleyAdAvapi tatsadRze gobuddheH tadvyavahArasya ca sambhavAt / sAdRzyameva tatra nAstIti cet ; katham 'ayananena sadRzaH' iti pratyayaH ? tadavayavasAdRzyAditi cet ; na ; avayavAnAM tadvato bhede yaugamatAnupravezAt / abhede kathaM 'tatsA zyam avayavisAdRzyameva na bhavet ? yato 'na tAvat' ityAdi subhASitam / yadi sAdRzyAt bAhuleyAdau gobuddhiH kadAcit kasyacit kacicca syAt maitre caitrabuddhivata , bhrAntizcai tadvadeva / na caivam , sarvadA sarveSAJca bhAvAt , nirbAdhatvenAbhrAntatvAcca / nirbAdhabhrAntikalpane sarvajJAnamithyAtvApatteH / na caiko'pi kazcidgauH tadvizeSasya kvacidaparijJAnAt / babhUva pUrvamiti cet ; na; tasya asmdaadibhirprtiptteH| 15 tanna tatsAdRzyAt kacid gobuddhiH| bhavantI vA bAhuleyavat mahiSyAdAvapi bhavet tatsAdRzyasya tatrApi bhAvAt / na hi tasye kvacitparisamAptiH anavadhitvAt , tato na tadvazAllabhyate gobuddhiriti cet ; tanna; yasmAd bhavatyeva bAhuleyAdau gobuddhiH vibhramo yadi tadviSayastatra na syAt maitre caitrabuddhivat / asti ca taMtra tadviSayaH sAdRzyavizeSaH tatraiva tadbuddheH saGketAt / ata eva sarvadA sarveSAmapi tadupaMpattiH / ekagotvanibandhanatve tu bhavatyeva vibhramaH pratyakSeNaiva tadgotva20 viviktavastuviSayeNe bAdhanAt / na ca tadvibhrame sarvajJAnamithyAtvam ; bAdhAvata eva tadupapatteH / ne' caiko gauH kazcinnAsti prathamasacetaviSayasyaiva tattvAt / na ca tatra vizeSAgrahaNam ; sAdRzyavizeSasyopalambhAt / na ca tannibandhanA buddhiH mahidhyAdAvapi; tatra tadabhAvAt / "anyatastu 3 yAnna bhavatyeva, sAmAnyAntarAdapi prasaGgAt , tasyApi niravadhitvAt / tataH sulabhaiva sAdRzyavizeSA gobuddhiH / iti durbhASitamevedamapi "tasya "na cApi sa iti jJAnaM sadRzeSvasti sarvadA / sarva'mAmato bhrAnti!SA bAdhakavarjanAt // sarvajJAnAni mithyA ca prasajyante'tra kalpane / vizeSagrahaNAbhAvAdeko gauH kazca kalpyatAm // 1 "na cAnyatra * zlo0 / 2 ayayavasAdRzyam / 3 bhrAntizcettadvadeva taa0| 4 kazcideva gauH A0, ba0, pa0 / 5 sAdRdayasya / 6 -mApteranavadhi-A0, b050|7 sAdRzyavazAt / 8 bAhaleyAdau / 9 --papatteH A0, ba0, pa0 / 10 -Saye bAdha-A0,ba0,10 11 na caikA gauH A0, ba0, pa0 / 12 tadbhAvA -A0,0, pa0 / 13 anyavastu A0, ba0, p0| 14 kumArilasya / Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 122] prathamaH pratyakSaprastAva babhUva yadyasau pUrva nAsmadAdestadagrahAt / sAdRzyasyAvadhirnAsti tato godhIna labhyate // " [mI0 zlo0 AkRti0 zlo0 71-74] iti / tanna sAmAnyAtmanA svalakSaNasya saGkaro'pi / nApi zaktyAtmanA; tasyApi prativyakti bhinnasyaiva bhAvAt / abhinna evAsau mRtpi- 5 NDAdInAm / na hi mRtpiNDazaktareva daNDAdiSvabhAve teSAM' tatkArye vyApAraH tadanyakAraNavaditi cet ; na; sarvazaktisAkalye'pi tadupapatteH / yathA mRtpiNDastatra zaktaH tathA daNDAdirapIti zaktisAGkarye tUpAdAna eva sahakAriNyeva caikasmin sarvazaktInAM bhAvAt tadanyatamasyaiva tatkArya syAnna sarveSAm , vaiyarthyAt / evamapi sAmagryA eva janakatvaM naikasyeti cet ; na; sarvazaktisAkalye tadvirodhAt / na tadvirodhaH pratyekadazAyAM tatsAkalyasya tirodhAnAditi cet ; itara- 10 dazAyAM kutastadabhivyakti : ? sAmagrIzakteriti cet ; na; zaktisAGkaryavAdinaH tacchakterapi pratyekaM bhAvAt , tadApi tdbhivyktH| tathApi tasyAjanakatve samudAyasyApi na syAt tatrApi abhivyaktazaktisAkalyAdanyasya tajanananimittasyAbhAvAt / sAmagrIzaktyA cA'nabhivyaktayA na tadabhivyaktiH kAryavat / na ca svatastavyaktiH pratyekazaktivat / sAmagryantarazaktyA tabyaktAvanavasthAnam / sAmagrI ca yAvadekazaktimabhivyanakti tAvat kAryameva kurvIta kiM pArampa. 15 yeNa? tanna zaktisAGkarSAdekakAryatvam upAdAnAdInAm , api tu tatsAmyAdeva / ata eva bahuSveva kArya naikasmin / tatsAkarye vitaranipekSamekasminneva syAt upAdAnetarazaktInAM tatraiva bhAvAt / tanna zaktirUpeNApi saGkIrNa vastu / tadAha- 'asaGkIrNam' iti / nanvasaGkaro nAma svalakSaNAnAmitaratarAbhAvAtmA bheda eva / tasmAJca teSAmanarthAntaratve tadvadabhAvarUpatvAna kinnAma svalakSaNam ? ekarUpatvAJca kena vA kimasaGkIrNa bhavet ? / api ca, bhedasya vasturUpatve na kvacidekatvaM bhedena tasya virodhAta / tataH paramANurapi bhinnA (na) eva / na caikAbhAve tatsamuccayarUpamanekamapi / na ca tRtIyaH kazcitprakAra iti niHsvabhAvatvameva svalakSaNasya syAt / taduktam "na bhedo vastuno rUpaM tadabhAvaprasaGgataH / " [brahmasi0 2 / 5] iti / atha mA bhUdayaM doSa iti tasya tebhyo'rthAntaratvamiSyate "sa tarhi nIrUpa eva syAt 29 vastuvyatirekiNaH prakArAntarAsambhavAditi na tadbalena teSAmasAGkaryam , nIrUpasya kvacidanupayogAditi sAGkaryameva prAptam / idamapyuktam 20 1 daNDAdInAm / 2 tatkAyeM vyApAropapatteH / 3 yena rUpeNa / 4 pratyekadazAyAmapi / tathApi mA0, 20, 50 / 5 pratyekasya / 6 skhalakSaNAnAm / 7 ekatvasya / 8 "paramANurapi bhedAdanekAtmaka iti nakaH tathA ca tatsamuccayakApo'neko'pyasyAnmA nAvakalpate"-brahmasi pR048| 9-yaH pra-A0, ba0, 10 // 10 itaretarAbhAvAtmA / 58 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 nyAyavinizcayavivaraNe [ 12122 "arUpeNa ca bhinnatvaM vastuno naavklpte|" [brahmasi0 1|5]iti cet ; ucyate yattAvaduktam-'bhedAt svalakSaNAnAmanarthAntaratve tadvadekatvam' iti ; tanna ; bhedasyaikasyAbhAvAt , pratisvalakSaNaM parisamAptimata eva tasyopagamAt / nApi tadvadabhAvarUpatvam ; ekAntatasteSAM 'tadanarthAntaratvasyAbhAvAt / kathaJcidabhAvarUpatvaM tu na doSAya , iSTatvAt / yadanyadapyuktam- 'mA bhUdayam' ityAdi ; tadapi na sundaram ; arthAntaratvasyApi ekAntenA'vibhAvanAt / anekAntavyatirekAttu na nIrUpatvameva viparyayasyApi bhAvAditi 'kathaM sati tasmin sAGkayaM teSAm , 'tasya tadrUpatvAt / uktaJca- "nAtyantamanyatvamananyatA ca vidheniSedhasya ca" [bRhatsva0 zlo0 42] iti / __ yadapyabhihitam- 'bhedasya vasturUpatve' ityAdi / tadapi na manojJaM prAjJAnAm ; tathA 10 hi- 'yadyekatvavat svarUpata eva bhedaH syAt tadA tenaikatvaM paripIDyata virodhAt / na caivam , tasya paropAdhitvAt / parato hi svalakSaNAni bhidyante na svataH / na copAdhibhede virodhaH yatastatastasya' paripIDanAt ekasamuccayAtmano'nekasyApyanupapatteH, prakArAntarAparijJAnAca niHsvabhAvatvaM teSAmamuSajyeta / kathaJcaivaM vAdinAM brahmaNo'pi niHsvabhAvatvaM na bhavet ? zakyaM hi vaktum- prapaJca15 vivekasya "tatsvabhAvatve na tasyaikatvaM vivekena tadvirodhinA paripIDanAt , tadabhAve ca nAnekatvaM tasya tatsamuccayarUpatvAt , na ca prakArAntaram , tato niHsvabhAvameva taditi / nAstyeva tasya tasmAdvivekaH, "sarvagandhaH sarvarasaH" [chAndo0 3 14 / 4] ityAdinA tasya sarvAtmatvazravaNAditi cet ; na ; nirmuktyabhAvaprasaGgAt / prapaJca eva hi azanAyApipAsAdirUpaH saMsAraH, tasmAcca "tasyAviveke kathamupAyenApi nirmuktiH ? na hi tena tasya" svabhAvAdviyogaH 20 pAvakasyeva auSNyAt / svabhAvatazcAviveke" tasya saMsAraH / bhavannapi viyogaH kutazcideva syAt na sarvasmAt , tatprabandhasya anantatvena anucchedyatvAna / tato nityanirmuktaM "tadicchatA tadviviktameva eSTavyam / atha nAstyeva prapazca: "neha nAnAsti kiJcana" [ bRhadA0 kaTho. 4 / 11] ityAdi zruteH tatkathaM tasya tasmAdvivekaH ? amataH pratiyogitvAnupapatteriti cet ; kimapekSaM tIdam-"asthUlamanavaihasvam (manaNvahasvam)" [bRhadA0 3 / 8 / 8] iti, 25 "sa eSa neti netyAtmA"[bRhadA0 3 / 9 / 26] iti ca ? avidyAkalpitaprapazcApekSamiti cet ; tatprapancAttarhi tadviveko vaktavyaH, anyathoktAdoSAt / na tasya tasmAdviveko nApyavivekaH tadubhayaM prati 'tasyAvastutvena apAdAnatvAyogAditi cet ; na; neti neti niSedhAnupapatteH, vive. kasyaiva niSedhArthatvAt / api ca, abhAvAbhinnatvasyAbhAvAt / 2 -tvaM na A0, ba0, pa0 / 3 -ntenAbhAvAt A0, ba0, pa0 / 4 kathaM tatra sati ta -aa0,0p0| 5 khruupaavsthaane| 6 sAGkaryasya / 7 nIrUpatvarUpatvAt / 8 yadaikatvaA0, ba0, pa0 / 9 ekatvasya / 10 brahmasvabhAvatve / 11 brhmnnH| 12 prapaJcAdabhede / 13 brahma / tattatheccha bhA0, ba0, pa0 / 14 prapaJcasya / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 122) prathamaH pratyakSaprastAvA 459 svabhAvastAdRzastasya yadi saMsAra ucyate / na bhavatyeva nirmuktistatsvabhAvAparikSayAta // 1096 // nirmuktiryadi tathyaiva saMsAraH kathyatAM paraH / saMsAreNa vinA yasmAnnirmukti vakalpyate // 1097 // jIvAnAmeva saMsAranimuktina~va tasya cet / jIvebhyastadabhinnamcet na tasyetyucyatAM katham? // 1098 // mukhAttatpratibimbAnAmananyatve'pi tadgataH / nA'zuddhyAdiryathA tasya tathehApIti cenmRSA / / 1099 // teSAM tasmAdabhede'pi tebhyastadbhedavarNanAt / svayameva tathA brahma jIvebhyo yadi bhidyatAm // 1100 // aviviktaM kathannAma kathyatAM tatprapaJcataH / yanna tatra pravarteta niHsvabhAvatvakalpanam // 1101 // tasmAttatrApyayameva parihAraH-skhopAdherekatvasya na paropAdhinA bhedena bAdhanamiti, tathA khalakSaNe'pi / kutaH punaH paropAdhitvaM bhedasya ? tedapekSaNAt / tadapi kimartham ? svarUpalAbhArthamiti cet ; na, tasya vastusvabhAvatvena taddhetoreva bhAvAt / na hi vastunaH svahetorutpattiH 15 bhedavikalasyaiva / pairato'pi ; parasparAzrayatayA tadabhAvaprasaGgAt- 'sati vastubhede param , paratazca tadbhedaH' iti / pazcAJca hetvantarAdutpadyamAnaH kathaM vA vastunaH svabhAvaH syAt kAryAntaravat ? vastuhetorutpattau ca kiM tasya parApekSayA prayojanaM svarUpasya vastukAraNAdeva bhAvAt ? nArthakriyA" parAsannidhAne'pi tadarthakriyAdarzanAt / "pratItizcet, na tarhi bhedaH parApekSaH, tadviSayAyAH pratItereva tadapekSatvAt / na hi tasyAH tadapekSatvaM tadviSaya- 20 syApi; rUpAdipratIteH cakSurAdyapekSatvena rUpAdAvapi tatprasaGgAt / na ca pratIterapi tadapekSatvam ; parasparAzrayAt-'prasiddhaM hi paramapekSya vastubhedapratipattiH, tatpratipattyA ca paraprasiddhiH' iti / na ca vastumAtrAdanavagRhItabhedAd bhedasiddhiH ; ekasminnapi tatprasaGgAta / tanna apekSA nAma kAcid vstudhrmH| puruSadharma evAstu, puruSeNaiva kasyacita kutazcit bhedasyApekSaNAditi cet ; na; vastuni 25 tadapekSAnuvartanasyAsambhavAt / na hi puruSasya bhedApekSayA vastu bhinnaM bhavati, anyathA saha. kAraH kovidAro'pi syAt "tathApi tadapekSAsambhavAt / taduktam "pauruSeyImapekSAJca ne hi vastvanuvartate" [ brahmasi0 2 / 6 ] iti / 1 brahmaNaH / 2 pratibimbagataH / 3 pratibimbAnAm / 4 mukhabheda / 5 parApekSaNAt / 6 -vattve ta-A0, 20, 50 / 'na hi' ityanvayaH / 8 bhedaH / 9 bhedasya / 10 prayojanam / 11 pratIteH parApekSatvam / 12 tena rUpeNApi, sahakArasya kovidArarUpeNApi / 13 na hi khama-mA0, ba0, pa0 / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 bhyAyavinizcayavivaraNe [ 11122 tanna bhedo nAma vicArasahaH, yenAsaGkIrNatvaM skhalakSaNasyeti cet ; na; anyathA apekSArthatvAt / na hi parataH svarUpAderbhAvAt bhAvasya tadapekSatvam api tu tadapAdAnatvAt / tadapAdAno hi bhAvabhedaH svahetorutpannaH tathaiva pratIteH / na ca svahetubalAyAto bhAvasvabhAvaH paryanuyogaviSayaH 'kasmAdevam' iti, sarvatra prasaGgAt vastuvilopApatteH / tasmAdapAdAnatvameva apekSArthaH / tathaiva 5 prapaJcavivekasyApi brahmaNyupapatteH / puruSApekSAnuvartanasya tvanabhyupagama eva parihAraH / bhavatu bhedaH, tasya tu kutaH pratipattiriti cet ? pratyakSAdeva, vidhivat niSedhe'pi tabyApArAt / niSedhyAparijJAne kathaM kvacittataH taniSedhaH / na ca niSedhyasya tena parijJAnam , asannidhAnAda , asannihitArthatve ca tasya atiprasaGgAditi cet ; na; vidhivat vastusvabhA vatayA taidaparijJAne'pi tasya pratipattaH , anyathA vibherapi na syAt tasyApyanupazliSTaniSe. 10 dhasyAsambhavAta, upazliSTapItAdiniSedhasyaiva nIlavidheH lokprsiddhaaddhykssaadvNbuddheH| adhyakSA ntaraM tu na vayamevaM vRddhA api buddhyAmahe yasya vidhimAtraviSayatvaM pratipadyemahi / tatprasiddhasyaiva tanmAtraviSayatve vA kathamAnAyasyApi niSedhavizeSAtmanaH tataH pratipattiH / na hi vidhimAtreNa AmnAyasya AmnAyatvam; anAmnAye'pi tadbhAvAt, apitu tadanyaniSedharUpatayaiveti kathaM tasya vidhiniyatAdadhyakSAt pratipatti:1 mA bhUditi cet, kathaM tasmAd brahmaNaH prasiddhiH "AmnAyataH 15 prasiddhizca kavayo'sya pracakSate" brahmasi. 1 / 2] ityuktA zobheta ? apratipannAdeva tatastatprasiddhau atiprasaGgAt / pramANAntarAdeva tasyaM pratipattiH na pratyakSAditi cet ; na ; "pratyakSAdibhyaH siddhAdAmnAyAt tattvadarzanam" [brahmasi0 pR0 41] ityasya virodhAt / vidhiniyame ca "tasya AmnAyavat ta vAvedanAdevaprAmANyaM na - "vyavahAraviparyAsAbhA. vAditi kathamuktam -"pratyakSAdInAM tu vyAvahArika prAmANyam" [brahmasi0 pR0 40] 20 iti ? 'taMtra bhedapratibhAsamapekSya "taduktam , asti ca tatpratibhAso vyavahatabuddhyA, vicAra. buddhyaiva tasya vidhimAtraniyamaH, tayA ca tattvAvedanalakSaNaM prAmANyamabhyanujJAyata eveti cet ;na; bhedapratibhAsasya tasvabhAvatve vicArabuddhyApi anapavartanAt , anyathA svarUpasyApi"apavartanAt kasya "tayA tanmAtraniyamaH sampAdyeta ? atatsvabhAvatve vyavahApi kathaM tatra tamanumanyatAm ? vibhramAditi cetaH sa eva tadvivekapratibhAse katham ? anizcayAditi cet ; na ; pratibhAsasyaiva 25 nizcayatvAt, anyathA svarUpasyApi na nizcayaH syAt , pratibhAsAdanyasya tannizcayasyAprativeda nAt / so'pi tatrai nizcayo na viveka" iti cet ; na ; nizcayetarayorekatvAnupapatteH, sAmAnyavizeSayorapi tattvApatte: "ekatvamavirodhena" [brahmasi0 2 / 18] ityAdinA tatra dUSaNa 1 "Adizabdena arthakriyA pratItizca grAhyA"-tA0 Ti0 / 2 "utpatteH"-tA. Ti0 / 3 pratyakSasya / 1 niSedhyAparijJAne'pi / 5 pratipattiH / 6 "vedAntiprasiddhasyaiva"-tA. Ti0 / 7 "zrotrendriyapratyakSAt"-tA. tti0| 8 AmnAyataH / 9 AmnAyasya / 10 pratyakSasya / " "vyavahArAvisaMvAdAdityarthaH"-tA. tti.| 12 pratyakSe / 13 vyAvahArikaM prAmANyamuktam / 14 "prtyksssy"-taa0tti0| 15 "prtyksssvbhaavtve"-taa.tti.| 15 anapava-A0, ba0, pa0 / 17 tayA yAvanmAtra--A0,ba0pa0 / 18 svarUpe / 19 "bhedapratibhAsaviveke"-tA0Ti0 / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 1 / 122 ) 461 syAvacanaprasaGgAt / niveditacItata / tanna vibhrabhe tadvivekapratibhAsaH / bhA bhUt svarUpasyaiva svataH pratibhAsAt , tadvivekastu tatra vicArabuddhaya vAvagamyata iti cet ; na; tayApi pratyakSAvidhAne tatra tadvivekasya duravabodhatvAt / vidhAnaJca vivecanAt prAgeva na yugapat / nApi pazcAt ; tasyA'siddhatvena anuvAdAyoge tadanuvAdena tatra tadvivecanasyA yogAt / 'ha bhedapratibhAso nAsti' iti vidhipUrvaJca vivecanam, na ca tad bu- 5 dveApAraH syAt vidhisamaya eva tasyAH kSaNikatvena nAzAt / akSaNikatve tu pratyakSasyApi tattvAta sinnase vyApAraH syAt yato vidhAyakameva tat na niSedhakamiti niyamyeta / bhavatu anyata. duddhareva vivecanaM vyApAra iti ceta; na; taiyApi tasyAvidhAne kathaM tatra tadvivecanam ? tadvidhAne ta - deva tavyApAraH tadaiva tasyA api bhAvAnna vivecana viparyayAt / punarapi 'bhavatu' ityAdivacane na pariniSThAnam | tanna tatra bhedapratibhAsaH, vibhramAta svata: paratazca tadvivekasyA'pratipatteriti siddha- 10 pratyakSasya daviSayatva nirbAdhatvenAgopAlamapi prtipH| kathaM punaH pratyakSaM vidhivyavacchedayoH yugapadeva pravartamAnaM vidhyanuvAdena vyavacchinatti 'bhUtale na ghaTaH' iti ? vidheraipUrvasiddhatvena anuvAdAyogAditi cet ; na ; "tasyaivamapravRtteH / na hi vidhivyavacchedayoH tasya guNapradhAnabhAvena vRttiH yadevamucyeta api tu parasparasvabhAvatayA pradhAnayoreva / nApi vyavacchedye tatpravRttiH yato vyavacchedyasya dezakAlavyavahitasya 'tenA'grahaNAt 15 'kathaM tavyavacchedasya tataH pratipattiH' iti paryanuyujyeta vidhivata svarUpata eva tatpratipatterityu. tasvAt / tato yaduktam- "anavabhAse hi tatra vyavacchedye vyavacchedamAnaM "syAt na [vyavacchedaH kasyacit" [brahmasi0 pR0 45] iti ; tadupapannam , "sarvasya vA syAt" [brahmasi0 pR0 45] ityetattu nopapannam ; niSedhyaviziSTatayA tatastatpratipatteranabhyupagamAt / kutastarhi 'bhUtale ne ghaTaH iti' iti cet ; na ; bhavato'pi 'na ghaTe" ghaTAbhAvaH' iti kutaH 20 pratipattiH ? pratyakSAdeveti cet ; na ; vidhimAtrasyaiva tadvyApAratvAt / tadasattvaniSedho'pi tasyaiva vyApAra iti cet ; sa yadi pUrva sa eva tadvyApAro na pazcAdbhAvI vidhiH, tadA pratyakSasyAparamAt / tato yathedaM vidhivAdinocyate - "AhurvidhAta pratyakSa na niSeddha vipazcitaH / naikatva Agamastena pratyakSeNa viruddhyate // " [ brahmasi0 2 / 1 ] iti ; 25 tathA niSedhavAdinApi vaktavyam AhuniSeddhR pratyakSaM na vidhAta vipazcitaH / na zUnyatva Agamastena pratyakSeNa viruddhyate // 1102 / / 1-taJcaiva tat A0, ba0, 50 / 2 na ca tatra tabuddhA -A0, ba0, pa0 / 3 vivecanam / 4 vivecanAtmakaH / 5 tasyApi vi-A0, ba0, p0| 6 pratyakSasya / 7 bhedapratibhAsavivecanam / 8 tadaiva bhaa0,0,50| pratyakSameva / 9 -rapUrvatve'siddhatvena tA0 / 10 pratyakSasya / 11 pratyakSeNa / 12 "na vyavacchedaH ksycit"-brhmsi0| 13 na paTa iti cena mA0, ba0, pa0 / 14 ghaTeSu gha-A0, ba0, pa0 / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 nyAyavinizcayavivaraNe [11122 sarvaniSedhe ka AgamaH, kiM vA pratyakSaM yo yena viraddhayata iti cet ; na ; sarvAbhede'pi tulyatvAta / satyam ; na vastutaH tatrApi tadubhayam , avidyAnibandhanaM tu vidyata iti catna ; anyatrApi saMvRtinibandhanasya bhAvAt / saiva kathaM tatreti cet ? avidyA kathamitaratra ? athAvidyA vidyA'dvaitapratibandhinI na bhavati tasyAH sarvAkArairvaktumazakyatvA5 diti cet ; na ; saMvRterapi 'tathAtvena nairAtmyavAdapratibandhitvAnupapatteH / atha vidhisamaya eva tasya sa vyApAraH kathaM vidhyanuvAdena bhavet ? 'apUrvaprasiddhatayA vidheranuvAdAyogAt / nApi tatpazcAdbhAvI se tasya vyApAraH tadA pratyakSasyaivA'bhAvAt iti na pratyakSAt "vidheyAsattvavyavacchedaH / mA bhUditi cet ; vidhirapi na bhaveta , tasya tadrUpatvAt "vidhervidheyAsattvavyavacchedarUpatvAt" [brahmasi0 pR0 47] iti 1. maNDanavacanAt / mA bhUd vidhyanuvAdena tadasanavyavacchedaH pratyakSAt tadrUpatayaiva tadupagamAt , tadanuvAdena tu tadvyavacchedaH pratyabhijJAnAdeva pratyakSavihite ghaTe tadanuvAdena tatra smaraNopanItasya tadabhAvasya 'nAyamiha' iti pratyabhijJayA pratipatteriti cet ; 'bhUtale na ghaTaH' ityapi pratipattistata evetyalamabhinivezena / yadi vidhipratyakSata eva anyavyavacchedaH ; sa tarhi bhUtale ghaTAderiva pratikSaNapariNAmAderapi syAt tadviviktatayApi tasya pratipatteriti cet ; asti pratipattiH na tu 15 pramANam , arthakriyAkAritvAdiliGgopanItena tatpariNAmAnumAnena vAdhyamAnatvAt , na tarhi ghaTAdivyavacchede'pi pramANam , AmnAyenaiva abhedaviSayeNa bAdhanAditi cet ; na; tasya pratividhAsya. mAnatvAt / tato bhedasya pratyakSata eva pratipatterupapanna muktam-'svalakSaNamasaGkIrNam' iti / asaGkIrNapadena svalakSaNasya vizeSAtmakatvaM samAnapadena ca sAmAnyAtmakatvamuktam / ataH sAmAnyavizeSAtmakatvAt sarva vastu savikalpakameva nA'sahAyasvabhAvam / ata evAha20 'savikalpakam' iti / ___ satyam ; asti bhedasya pratyakSAdinA pratipattiH, na tu vastusattvam , AmnAyenaiva abhedaviSayeNa bAdhanAt / na caivam AmnAyasyApi bhedavizeSasya tasmAdasiddhiH-bAdhyamAnatvena apramANatvAditi mantavyam ; tattvAvedanalakSaNasyaiva prAmANyasya taMtra tene bAdhanAnna vyavahArAvi. saMvAdalakSaNasya, avastuviSayatve'pi avidyAsaMskArasthairyeNa sambhavAt", tasya ca na tena bAdhanam 25 avirodhAt / kathamevaM pratyakSAdeH 'tadapekSeNaiva tena bAdhanamiti cet ? na; svarUpapratItiM pratyeva 'tasya tadapekSatvAt na svArthapratIti prati labdhasvarUpasya svata eva tadupapatteH, anyathA prAmANyameva na syAt svakArya prati nirapekSatayaiva tadupapatteH / svarUpapratItihetutvasya tu na tena bAdhanaM tattvA. 1 vakta mazakyatvena / 2 asttvnissedhH| 3 pUrvamaprasiddhatayA / 4 asttvnissedhH| 5 vidheyAsatvasya vya-A0, ba0, pa0 / / pratyakSatvAt A0, ba0, p0| 7 prtybhijnyaatH| 8 pratikSaNapariNAmaviviktatayA / 9 pratyakSa eva taa0| 10 pratyakSAt / 11 pratyakSe / 12 AmnAyena / 13 sya vastu-A0, ba0, pa0 / 14 "pratyakSAdInAM tu vyAvahArika prAmANyam , avidyAsaMskArasya sthemnA vyavahAraviparyayAbhAvAt |"-brhmsi. pR. 40 / 15 pratyakSApekSeNaiva / 16 AmnAyasya pratyakSApekSatvAt / 17 prAmANyopapattaH / Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 122] prathamA pratyakSaprastAva vedanabhAgasyaiva bAdhanAt tatraiva virodhAt / 'tadavizeSAdAmnAyasyaiva kinna pratyakSAdinA bAdhanamiti cet ? na; pratyakSAditaH tadapekSatayA paratvena AmnAyasyaiva balIyastvAt / balIyasA hi durbalasya bAdhanaM lokavat na tena tasya / dRzyate ca pUrvApavAdena parasya balIyastvam , yathaikatva. jJAnAt dvitvajJAnasya tato'pi tritvajJAnasya tasya tadupamardenopapatteH / tato na bhedasya vastusattvam "tatpratyakSAdau tattvAvedanasya "idaM sarva yadayamAtmA" [bRhadA0 2 / 4 / 6] iti, "AtmaivedaM 5 sarvam" [chAndo0 7 / 25 / 2] iti, "sarva vai khalvidaM brahma" [chAndo0 3 / 14 / 1] iti cAmnAyena sarvAbhedamavadyotayatA bAdhanAt / tanna vastutaH svalakSaNasyAsaGkIrNatvaM pratibhAsamAtrAdeva vyavahAraprasiddhaprAmANyAt tadupapatteriti cet ; kimidam AmnAyasya abhedaviSayatvam ? tatparijJAnatvamiti cet ; na ; acetanatvAt / tatparijJAnaM prati hetutvamiti cet ; tatparijJAnamapi yadi viSayAvyatiriktaM tarhi tasya svatastA pratipattau bheda eva 10 tadarthaH syAnAbheda iti kathaM tena pratyakSAdeH bhedaviSayasya bAdhanam ? ekavAkyatayA tadupodvalanasyaivopapatteH / apratipattau ca vyatirekasya tadavyatirekAt tatparijJAnasyApi na pratipattiriti kathaM tataH sarvAbhedasyAdhigati: ? pratipatrantaragatAdapi tatastatprasaGgAt / vyatirekeNaiva tasyApratipattirna rUpAntareNeti cet ;na; pratipannetarayorekatra virodhAt / avirodhevA bhedAbhedayorapi tatra tadupapatteH kuto na tattvAvedanameva prAmANyam AmnAyavat pratyakSAderapi 15 bhavet ? avyatiriktameva tatastaditi cet ; na; nityatvena akAryatvApatteH / nityo hi tadviSayaH sarvAbhedalakSaNaH paramAtmA sa vA eSa mahAnaja AtmA'jaro'maro'mRto'bhayo brahma" [bRhadA0 4 / 4 / 25] iti zravaNAt / kathaM tadavyatireke tatparijJAnasyAnityatvaM yata AmnAyAdutpattiH / tanna tasmAddhAtiriktam / nApyavyatiriktam ; mAyAmayatvenAvastutvAt , vastunaiva (nyeva) vyatireketaravikalpopapattiriti cet ; na tarhi tasya kAryatApi, avastuni tasyA 20 apyaprasiddhaH / tanna AmnAyasya svataH tatparijJAnahetutvena vA tadviSayatvam , yatastena pratyakSAderbhedaviSayasya pratipIDanamupapadyeta / satyapyAmnAyAd brahmaNaH parijJAne brahma taccet samartha na khapuSpAda bhidyate katham ? / pratibhAsabalAcenna tasyAsatyapi darzanAt / / 1103 // vinA kAryeNa sAmarthyamapi tasya na yujyate / kAryArthameva yalloke tatprasiddhipadaM gatam // 1104 / / kAryamasti prapaJcazveta mithastasmAcca taMdyadi / bhinnameva kathanna syAdasaGkIrNaM svalakSaNam // 1105 / / 1 virodhAvizeSAt / 2 pratyakSApekSatayA / 3 "paurvAparye pUrvadaurbalyaM prakRtivat"-mI0sU0 6 / 5 / 54 / 4 bhedapratyakSAdau / 5-nmiti-taa0| 6 viSayavyatiriktatvena / 7 viSayAt prijnyaanm| 8 sa eSa-A0,0pa0 / 9 satyasyAmnA-A0, b0,50|10 prapazcAtmaka kAryam / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 122 prapaJco'nyonyabhinno'pi na bhinnaH paramAtmanaH / tasya tatpariNAmatvAt suvarNAttadvikAravat // 1106 // iti cetkinna tadvyApI tathaivAsau prakAzate / satyajJAnasvabhAvo'yaM yadAmnAyeSu paThyate // 1107 // tathA tasya prakAze ca kathamuktamidaM zrutau / . "epa sarveSu bhUteSu gUDhAtmA na prakAzate // "1108 // iti / kuto vA devadattAderna tathA sampratipattiH jIvasya tasya tadvikAratvAt / na hi prakRtidharmaH svaprakAzaH vikAre 'tasyAtadrUpatayA tato bhedAditi cet ; na ; "tattvamasi" [chAndo0 6 / 8 / 7] ityAdi zrutibhyaH paramAtmarUpatAyA eva jIve prtiptteH| anyathA kathaM 10 tasyaM jJAnAdamRtatvasyApyavaklRptiH vikArasya prakRtAveva pralayAt / na ca pralayarUpameva amRtatvam ; azuddhiparikSayaviziSTasya svarUpasyaiva tattvena brahmavidAM prasiddhatvAt / tanna vikArAtmatve jIvasya tadavaklUptiH / tathA ca bhAgavataM bhASyam-"vikArAtmakatve hi jIvasyAbhyupagamyamAne vikArasya prakRtisambandhe pralayaprasaGgAnna jJAnAdamRtatvamavakalpeta" [va0 zA0 bhA0 1 / 4 / 22] iti / bhavatu tarhi dehendriyamanobuddhisaGghAtopAdhisamparkakaluSIkRtatvAttasyaM tato bheda iti 15 cet ; kasya tat kAluSyam ? jIvasyeti cet ; nanu jIvaH paramAtmaiva, "anena jIvenAtmanA" [chAndo0 6 / 3 / 2] iti zravaNAt , tataH 'tasyaiva tatkAluSyaM tatazca bhedaH' iti riktA vAco yuktiH / tataH satyapi dehendriyAdyupAdhibhede paramAtmA'bhinna eva jIva iti kathamasAvAtmAnaM pratipadyamAnaH sarvavyApinameva na pratipadyate ? 'ghaTAkAzasyApi kathana tathA pratipattiH tasyApi parAkAzAdabhinnatvAditi cet ? bhavatyeva yAda tasyApi svataH pratipattiH, na caivam , acetanatvena 20 parata eva tasya pratipatteH / tacca saMsArijJAnam / na ca tasya sakalAtmani vastuni pravRttiH zaktivaikalyAditi upapannA guhodaragatena tadavacchinnatayaivAkAzasya pratipattiH / yogijJAnApekSayA tu nAyaM praznaH, tena parAkAzA'bhinnasyaiva tasya paricchedAt / tato yadi sakalabhedavyApyeko jJAnAtmA tadA tathaiva tasya prakAzAt tasyeva tadabhedena jIvAnAmapi tatrAvipratipattyA bhvitvym| na caivam , tanna tadabhedena tatpariNAmatvaM prapaJcasya / 25 na ca prapaJco nAma kazcidasti vastubhUtaH "aitadAtmyamidaM sarva tatsatyaM sa AtmA" [ chAndo0 6 / 8 / 7 ] ityAdibhiH zrutibhiH paramAtmana eva tAttvikasyopadarzanAt na prapaJcasya / tatra 'indro mAyAbhiH pururUpaH" [ RksaM0 4 / 7 / 33 ] ityAdibhiH mAyArUpatvasyaiva nivedanAt / tadrUpa eva sa tatpariNAma iti cet ; kathaM nityazuddhatvaM tasya ? praphacarUpAvA. prevA'zuddhitvAt / tadavAptezca tatpariNAmitve'vazyambhAvAt suvarNAde rucakAdirUpAvAptivat / 1 prapazavyApI / 2 paramAtmA / 3 kaThopa0 3 / 2 / 4 svaprakAzarUpatvena / 5 tasya tadrUpa-A0, ba0, pa0 / 6 jIvasya / 7 amRtatvena / 8 jIvasya / 9 ghaTAkArasyApi-A0, b0,0| Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 122] prathamaH pratyakSaprastAvA kathaM vA'nucchittidharmatvam ? "avinAzI vA are ayamAtmA'nucchittidharmA" [bRhadA0 4 / 5 / 14] ityAmnAyate ? kutazvidasiddhaH, tadanantarasyocchittau tasyApyucchitta: / arthAntaraM tu kathaM sau tasya pariNAmo ghaTavat paTasya ? vibhramAditi cet ; na tarhi tatra paramAtmano vaistuvRttenopAdAnatvamiti kathaM tathA tasya sAmarthya tatra ? ___ bhavatu nimittatvenaiva kulAlAdivat ghaTAdAviti cet ; kathamidAnIm "Atmani 5 vijJAte sarva vijJAtam" [ ] iti AtmavijJAnenaiva sarvavijJAnaM pratijJAyeta ? upapannaM khalvAtmanaH tadupAdAnatve tajjJAnAdeva prapaJcasyApi jJAnaM tasya tadavyatirekAt na nimittatve, kulAlajJAnAdeva ghaTAderapi jJAnaprasaGgAt / zrutivirodhazcaivam , zrutibhiH "sarvANi ha vA imAni bhUtAni AkozAdeva samutpadya AkAzaM pratyastama(staM)yanti' [chAndo0 1 / 9 / 1] ityAdibhiH AtmanyupAdAnatvasyaiva nivedanAt / anupAdAne "teyAM tatra pralayAnupapatteH / kathaM 10 vA nirupAdAnasyaM nimittAdevotpattiH ? astyevopAdAnaM prAcyaH prapaJca iti cet ; na tarhi sargAdau tasya taM pratyupAdAnatvam abhAvAt ? "sadeva saumya idamagra AsIdekamevAdvitIyam" [chAndo0 6 / 2 / 1] ityAtmana eva sadrUpasya tadA sattvazravaNAt / athAstyeva tadApi tatprapaJcaH 'Atmaiva ekameva' ityavadhAraNaM tu nAmarUpAbhyAM vyAkRtasya tasyAbhAvAditi cet ; kimevaM tadA tathAvidhasya "pradhAnasyaiva tadupAdAnatvanna bhavati ? tasyA'cetanatvena IkSAvattvAyogAt , 25 IkSAvaca tadupAdAnaM zrUyate "sa IkSAJcakre sa prANamasRjata" [prazno0 6 / 3 / 4] ityAderAmnAyAt , na cAmnAyAnArUDhasya tattvam pramANAbhAvAt , anumAnAdestadvipayasya "paraistadAbhAsIkaraNAditi cet ; na ; avidyAtmanaH "prapaJcasyApyacetanatvAvizeSAt / vidyAsAhacaryAttasya cetanatve citizaktisAhacaryAt pradhAnasyApi tattvamiti kathannekSAvattvam , yata IkSApUrva jagaddhetutvaM tasyApi na bhavet AmnAyArthatvaca ? yatastatra tatra taniSedhe nirbandho 20 bhASyakArasya / tanna prapaJcasyopAdAnatvena Atmano nimittatvam ? ____ kuto vA tatra tasyopAdAnatvamanyadvA? zakteriti cet ; na; kAryasya prapaJcasyAvastusattve" vastutastadviSayAyAH zaktarasambhavAt / niSpattaye hi shktiH| na cA'vastusato niSpattiH / tatkathaM tadarthA zaktiH ? sApyavastubhUtaiva kAryavaditi cet ; kathaM paramAtmano vastubhUtasyaiva ? sambandhAditi cet ; na "so'pyavyatirekaH ; virodhAt / tadutpattiriti cet ; na ; 25 tatrApi tAdRzazaktyantaraparikalpanAyAmapariniSThAnAt / prapazvasya prakAzanameva niSpAdanam ; na ca 1-tyAmnAyataH ku- A0,ba0pa0 / 2 prapaJcarUpAvAptiH / 3 vastuvRtte!pA-A0, b0,10| 4 "Atmani khalvare dRSTe zrute mate vijJAta idaM sarva viditam"-bRhadA0 4 / 5 / 6 / 5 "AkAzazabdenAtrAtmA pratipAdyate"-tA. vi0| 6 "samutpadyante AkAzaM pratyastaM yanti"-chAndo0 / 7 bhUtAnAm / 8 "upaadaanrhitprpnycsy"-taa0tti| 9 sargAdau / 10 sAMkhyAbhitamasya / 11 "vedaantibhiH"-taa0tti0|12 "praacyprpnycsy"-taa0tti0|13 "yatona bhavediti smbndhH"-taa.tti.| 14 brahmasU0 bhA0 105 / 15 zaGkarAcAryasya / 16 vastutve A0,0pa0 / 17 taadaatmyruupH| Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [1123 tacchaktiravastubhUtaiva, asadapi candradvitvAdikaM prakAzayatazcakSurAdeH vastuta eva zakteriti cet ; na ; cakSurAdau doSataH tacchaktibhAvAt / na cAtmani kazcidoSaH, "niSkalaM niSkriya zAntaM niravadyaM niraJjanam" [zvetA0 6 / 19] iti tatra nirdoSatAyA eva zravaNAt / tataH zaktivaikalyAt avastusannevAsAviti kathaM tadAmnAyasya prAmANyaM yatastena pratyakSAderbhedaviSayasya 55 vAdhanam ? zaktimattve tu vAstavametatkAryaM tadvyatibhinnazcAbhyupagantavyam , anyathA tttvaanupptteH| tato yathA samarthatvAdAtmA kAryAdvibhidyate / asamarthAtpradhAnAderapi tatkAryajanmani // 1109 // na ca tadbhedavijJAnamAmnAyenopapIDyate / tathaiva stambhakumbhAdiyathAsvaM kAryajanmani // 1110 // samartho bhidyate tatrAsamAdanyataH svayam / naikatvAmnAyato bAdhA tajjJAnasyApi yujyate // 1111 // na hyasau brahma-tatkAryabhedajJAnamapIDayan / stambhAdibhedanirbhAsabAdhAya bhavati prabhuH // 1112 // tasmAt sAmarthyaliGgotthamanumAnamabAdhitam / parasparamasaGkIrNaM vastu vaktyeva nizcayAt // 1113 // idamevAha 'samartham' iti / yasmAt svakArye samartha zaktaM svalakSaNam tasmAt asaGkIrNam iti / svalakSaNasya svarUpamAha- 'svaguNairekam' iti / svagrahaNena paraguNerekatvAbhAvamAvedayan "codito dadhi khAda" [pra. vA0 3 / 182 ] ityAderanavakAzatvaM darzayati / guNazabdena ca, tasya sAmAnyavAcitvAt guNaparyayayorubhayorapi grahaNama , ata 20 evAha- 'sahakramavivartibhiH' iti / sUtre tu pRthaparyayopAdAnasya pratipAditameva prayojanam / kutaH punarevaM svalakSaNamiti cet ? Aha- 'samartham' iti / arthakriyAsamathaM yat svalakSaNamudIritam / tadravyaparyayAtmaiva buddhimadbhirnibuddhyate // 1114 // na dravyaM na ca paryAyo nobhayaM vyatibhedavat / zaktamarthakriyAyAM yat tatpratIsina vidyate // 1115 // nivedayiSyate caitat yathAsthAnaM savistaram / visrabdhaM sthIyatAM tasmAdidAnImucyate param // 11 16 // 'sahavivartibhirekam' ityetadasahamAnasya matamAzaGkate yadi shesspraavRtterekjnyaanmnektH| iti / 1-di ya-A0, ba0, pa0 / 2 ekatvAmnAyaH / 3 -yat A ,ba0pa0 / 4 pra. vA0 2 / 3 / 5 para-. sparAnapekSam / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhathamaH pratyakSaprastAvaH 467 ___ekajJAnAddhi tadekasiddhiH, taccaikasya nAnAvayavasAdhAraNya(Na)sthUlasya jJAnamatIndriyam ekajJAnam na tasmAdevaikasmAt , api tu anekataH anekasmAt prmaannoH| kIdRzAt? zeSaparAvRtteH zeSAH tajjJAnaM pratyahetavaH pratyekAvasthAH paramANavaH tebhyaH parAvRttiH saJcayalakSaNA yasmin tasmAditi / tathA hi-ghaTAdAvekajJAnaM saJcitAnekanibandhanam ekajJAnatvAt dUraviralakezeSu tajjJAnavat / tato na tadbalAt akramAdanekasvabhAvasyaikasya siddhiriti parasyA- 5 kUtam / 'yadi' iti tadavadyotanArtham / atrottaramAha anarthamanyathAbhAsam [ anaMzAnAM na rAzayaH ] // 123 // iti / 'ekajJAnam' ityanuvartate / tat na vidyate arthaH arthakriyAsamaryaH yasmiMstat anartham , 'namo'rthAt' [ zAkaTA0 2 / 1 / 228 ] iti kajabhAvaH, samAsAntasyAnityatvAt / athavA artho na bhavatItyanarthaH sthUlAkAraH, so'syAstItyanartham , abhrAdipu darzanAdakAra. 1. pratyayAt / anarthatve nimittam 'anyathAbhAsam' iti / artho yena vyavasthito'nekA'sthUlaprakAreNa tasmAdanyena ekasthUlaprakAreNa bhAsaH paricchedo yasmin tad anyathAbhAsam / yada. nyathAbhAsaM tadanartham yathA dUraviralakezeSu sthUlaikajJAnam , tathA ca ghaTAdAvapi tajjJAnam , tathA ca kathaM tasya pratyakSatvaM bhrAntatvAt 1 sthUlAkAra eva tasya tattvaM na nIlAdAviti cet ; kathamekasyaiva tattvamatattvazcApi rUpam ? anyathA ghaTAderapi nAnaikarUpatvasyAvirodhAt na sthUlA. 15 kAre'pi tasya vibhrama iti kathaM tatrApi tatpratyakSaM na bhavet ? dUre tadAkArasya asata eva darzanAnnaivamiti cet ; nILamadAvapi naivam , tasyApi kvacidasata evopalambhAt / yatra bAdhopa. nipAtaH tatraiva tasyAsattvaM na sarvatreti cet ; na; sthUlAkAre'pi tulyatvAt / ___ kathaM vA dUropalabhyasya tadAkArasyAsattvam ? pratyAsattau tadviviktAnAmeva kezAnAmupalambhAditi cet ; kIdRzAste kezAH ? svAvayavApekSayA sthUlA eveti cet ; asanta eva vastuta: 20 tarhi te'pIti kathaM teSAM saJcayaH? kathaM vA sthUlaghanajJAnahetutvam asatAM tadayogAt / niraMzaparamANusvabhAvA eveti cet ; na teSAM pratyAsattAvapyupalambha iti kathaM tatastadAkArasyAsattvaM yatastanidarzanAt ghaTAdAvapi tadasattvam ? ___ bhavatu sthUlavat nIlAdAvapi tasya nAnAvayavasAdhAraNatayA savikalpatvena vibhrama eva "sarvamAlambane bhrAntam" [ ] iti vacanAt / pratyakSatvaM tu tasya vyavahartR. 25 prasiddhAdavibhramAditi cet ; na tarhi tato bahiniraMzArthasiddhiH atadAkAratvAt , anyathA AkAravAdavyAghAtAt / tataH sthUlArthasyaiva siddhizveta ; na tarhi tasye nirvikalpakatvam, tadviSayasya sAdhAraNatayA savikalpakatcena tatsAmarthyajanmani tasminnapi tttvsyaivopptteH| 1 itisUtreNa vihitasya kaca pratyayasyAbhAvaH / 2 "abhrAdibhyaH"-zAkaTA0 3 / 3 / 142 / 3 bhrAnta. tvam / 4 "paramArthatastu sakalamAlambane bhrAntameva |"-pr. vArtikAla. 21196 / 5 tadAkArajJAnasya / 6 jJAne'pi / Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1 / 123 tato yaduktam- "pratyakSaM kalpanApoDhamarthasAmarthyAdutpatteH " [ ] iti tatra artho " yadi paramANuH ; asiddho hetuH / sthUlazcet; uktanItyA viruddhaH / tato yadi bhrAntam ; na nirvikalpam, taccet; na bhrAntam iti mahAnayaM saGkaTapravezaH parasya / tataH siddhaM pratyakSata eva sahavivartibhirekaM svalakSaNam / vyAvahArikameva tattathA na tAttvikamiti ceta ; na; 5 vyavahArAdanyasya tattvasyAbhAvAt apratipatteH / tanna saJcitaparamANunibandhanatvaM pratyakSasya / nirastazca tatsaJcayaH sAntaranirantara cintayA / tadevAha - anaMzAnAM na rAzayaH / rAzibahutvApekSayA bahuvacanam / tato niSiddhametat arcasya -- 9 20 "bhAgA evAvabhAsante sanniviSTAstathA tathA / " [hetu0 TI0 pR0 106 ] iti ; sanivezasyaiva anaMzeSvabhAvAta, sthUlapratibhAsasyaiva ca bhAgapratibhAsa virodhino'nubhavAt / 10 , kutaH punaridamagavantavyam- 'kamavivartibhirekam' iti ? pratyakSata iti cet ; na; tena kSaNabhaGganA sannihitasyaiva guNasya grahaNAt na parAparasamayabhAvinAM tadA tasyAbhAvAt / tathApi grahaNe dezakAlavyavahitasya sarvasyApi grahaNAt sarvasya sarvadarzitvaM pramANAntaravaiyarthya prApnuyAt / na ca teSAmagrahaNe tadekatvaM svalakSaNasya zakyamavagantum, vyApaka. pratipattervyApyapratipattinAntarIyakatvAditi cet bhavedevam, yadi tasya kSaNabhaGgaH siddho 15 bhavet, na caivam / tathA hi- una tasya svata eva tatsiddhiH ; tena pUrvAparayoragrahaNe tavyAvRttirUpasya tasya duravabodhatvAt vyAvRttipratipatteH vyAvartyapratipattinAntarIyakatvAt / grahaNaJca yadyatatkAlena; bahirvivartAnAmapi bhavet / tatkAlena cet ; " tatkAlenaiva tatkAlavyAvRttirAtmano gRhyate" [ ] iti / nApyanyataH pratyakSAt ; "ata eva, anabhyupagamAJca tadbhaGgasya tatsvabhAvatvAt / pUrvAparAparijJAne'pi bhavatyeva svataH pratipattiriti cet ; tadviparyayasyApi kinna tathA bahirantazca pratipattiH tasyApi kathaJcittatsvabhAvatvasyAvizeSAt ? kSaNikatayaiva ubhayatrApi vastUnAM pratibhAsanAditi cet ; na; ekatayApi pratipatterdarzanAt / adhyAropitamevaikatvaM tatra vikalpena pratIyate na vAstavamiti cet; vikalpenApi kathamatadAkAreNa tasya grahaNam AkAravAdavaiphalyaprasaGgAt ? tadAkAratvacca na sarvathA tadvadavastutvApatteH / na cAvastunA tatpratipattiH anyatrApi jJAnavaiyarthyApatteH / vyAhatametat ; "arthasya sAmarthyana samudbhavAdityAha / taddhi arthasya sAmarthyanotpadyamAnaM tadrUpamevAnukuryAt / " - pra0 vArtikAla0 2 / 192 / 2 guNagraha-A0, ba0, pa0 / 3 " na tasya svata eva tatsiddhirityatra na tasya pratyakSAntarAttatsiddhiriti vaktavyam / tatkAlenaiva tatkAlavyAvRttirAtmano gRhyata ityatra Atmazabdena prathamapratyakSaM grAhyam.. 'nanu tatkAlena trikAlAnuyAyinA pratyakSAntareNa prathamapratyekSasya tatkAlavyAvRttirgRhyata ityatra vyAsvabhAvAt vyAhRtametadityukta kathaM yuktaM syAditi na zaGkanIyam; pratyakSasya yathA kAlatrayavRttitvenAkSaNikatvaM tathA prakRtapratyakSasyApi akSaNikatvaM sambhavatyavisaMvAdAta, tathA parasya kSaNabhaGgo na sidhyatItyabhiprAyeNoktatvAt / " - tA0 Ti0 / 4 kAlena A0, ba0, pa0 / 3 " tathA hItyAdi pratipAditaprakriyAta eva / " - tA0 di0 / gasya A0, ba0, pa0 / 7 - vasthAvi-A0, ba0, pa0 / 8 akSaNikatayA / 6 tadbhA Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 124] prathamaH pratyakSaprastAvaH 'vastunaiva vikalpAntareNa grahaNamiti cet ; na ; tatrApi 'kathamatadAkAreNa' ityAderbhamaNAda. pariniSThAnAcca / kathaJcittadAkAratvaM tu nAnekAntavidviSAmupapannam / taduktam ___ "virodhAnobhaukAtmyaM syAdvAdanyAyavidvipAm"[AptamI0 zlo0 3] iti / vastuto vivikta eva vikalpastadAkArAta , avivekastu vibhramAditi cet ; vivekasya 5 pratipattau kathaM vibhramaH ? nizcayAbhAvAditi cet ; na ; pratyakSe'pi tadApatteH / tathA ca kathametat- "pratyakSaM kalpanApoDaM pratyakSeNaiva siddhyati / " [pra. vA. 2 / 123] iti , tadvibhramAkrAntAdeva tadabhAvaprasiddharayogAt / tatra tadAkArasyAsannidhAnAnna vibhrama iti cet ; itaratra kutastatsannidhAnam ? vAsanAta iti cet ; na ; tasyAH pratyakSasamaye'pi bhAvAt / satyA api nai prabodhaH taddhetorabhAvAt pazcAttu pratyakSAdeva sadRzAparAparavipayAt tatprabodhe yuktaM 10 tatastatsannidhAnaM tadavivekavibhramazca "vikalpa iti cet ; kutastarhi pradhAnAdivAsanAprabodhaH yatastadvikalpaH / na cAyaM nAstyeva ; bahulamupalambhAt / adRSTabalAttu pratyakSe'pi syAt / tanna tadvivekapratipattau tadvibhramaH / satyamidam , na hi vikalpasyApi svatastadvibhramaH, vikalpAntarAdeva tadbhAvAditi cet ; na 'tato'pi , tadaviSayAta ; tadayogAt / tadviSayatve ca pUrvavatprasaGgAt / tatrApi 15 'tadantarAttatkalpanAyAm anvsthaaptteH| mA bhUdvikalpa eveti cet ; kimidAnI kalpanApoDhagrahaNena vyAvAbhAvAt ? ki vA'bhrAntagrahaNena mAnasavadaindriyasyApi vibhramasya tulyanyAyatayA'nupapatteH / tataH sati vibhrame tadvivekaH tajjJAnasyA'pratipanna eva vaktavyaH / na ca tAvatA bodharUpatayA'pi tasyA'pratipattireva vibhramAsiddhiprasaGgAt "apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasiddhyati" [ ] iti 20 vacanAt / bhavatvevamiti ceta ; siddhA tarhi kSaNabhaGgasyApi pratyakSe tadvadapratipattiH / etadevAha tathA'yaM kSaNabhaGgo na jJAnAMzaH sampratIyate / arthAkAra viveko na vijJAnAMzo yathA kacit // 124 // iti / tathA tena prakAreNa ayaM paraprasiddhaH kSaNabhaGgaH na smprtiiyte| kIdRzaH ? jJAnAMzaH jJAnasya pratyakSAdeH aMzo bhAgaH / kva ka iva ? ityAha kacit vikalpAdau vibhramajJAne yathA 25 yena tadanubhavAbhAvaprakAreNa arthAkArAt sthUlAdilakSaNAt viveko nAnAtvaM na sampratI. yate / kITazaH vijJAnAMza iti / tadaMzatkaca tasmAt pratipannAt apratipannatvena kathaJci. bhedAt / pratyakSe yadi kSaNabhaGgasya na svataH pratipattiH, mA bhUt anumAnAttu bhavatyeva / tathA hi vastunyeva-A0, ba0, pa0 / 2 vAsanAyAH / 3 na bodhaH A0, ba0, pa0 / 4 "iip"taa.tti.| saptamItyarthaH / 5 tatopyatadviSa-A0, ba0, 50 / 6 tadanantarA-A0, b0,50| 7 tattvasaM0 pa. pR0 4.1 / tulanA-tattvasaM0 zlo0 2074 / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 myAyavinizcayavivaraNe [1 / 125 yadaiva hetuH tadaiva phalaM yathA pradIpakAla eva prakAzaH, vartamAnasamaya eva ca pratyakSahetuzcakSurA. divyApAraH tataH pratyakSamapi tadaiva na pUrvaM nApi pazcAt tadA tanniyama eva ca tasya kSaNabhaGga iti cet ; kutastatsamayaniyamaH tavyApArasya ? pratyakSasya tatsamayaniyamAditi cet ; na ; parasparAzrayAt-pUrveNottarasya tena ca pUrvasya siddheH| tadviSayAtpratyakSAditi cet ; tato'pi kasmAttasya 5 tanniyama evAvagamyate na pUrvAparasamayavyApitvamapi ? tasyApi kSaNabhaGgAditi cet ; na tasyApi svataH pratipattiH pUrvavadoSAt / anumAnAdanantaroktAditi cet ; na ; tatrApi 'kutastatsamayaniyamaH' ityAderupasthAnAdanavasthitezca / tannAto'numAnAt ttprtipttiH| nApi vastutvAdiliGgotthAt ; tataH pariNAmasyaiva siddheriti nivedanAt / tanna kSaNabhaGgAta pratyakSasya tataH ekatvasyAparijJAnam'; tdbhnggsyaivaasiddheH| kathavi. 10 tadviparyayasya tu pratIteH bhavatyeva tatastatparijJAnamityanayaiva kArikayA nivedayati-tathA ayaM lokaprasiddhaH kSaNabhaGgonaH kathaJcidakSaNikAtmA jJAnAMzaH pratyakSAdijJAnabhAgo dravyApara. nAmA samyag akalpitatvena pratIyate / kathaM punaravaprahAdiparAparaparyAyANAM bhede sati tadAtmanaH pratyakSasya kSaNabhaGgonatvamiti cet ? na ; bhedavadabhedenApi pratIteH / pratIte ca paryanu. yogAnupapatteH / pratItireva kutastatheti cet ? svata eva citrajJAnavat / asti hi nIla. pItAdinAnAkAravyApino jJAnasya svataH pratipattiH / etadevAha- 'artha' ityAdinA / arthAn nIlapItAdisvalakSaNaparamANUna AkArayanti anukurvantItyarthAkArANi, tAni ca tAni vivekonAni ca anena tadekatvasAdhanaM parakIyamazakyavivecanatvaM sUcitam / arthAkAravivekonAni ca tAni vijJAnAni ca nIlAdyavabhAsarUpANi teSAm aMzo vyApakabhAgaH sa yathA anubhavagatatvena kvacit citraikajJAnavAdimate sampratIyate tathA prAgukto'pi ityevaM 20 vyAkhyAnArthameva cobhayatrApi aMzagrahaNama , anyathaivameva brUyAt tathAyaM kSaNabhaGgonavijJAnasya pratIyate / arthAkAravivekonavijJAnasya yathA kvacit // 1117 // iti / citrazca vijJAnamavazyAbhyupagamanIyameva kSaNabhaGgai kAntavAdino'pi iti, anyathA sarvabhAvaniHsvabhAvatApatteH / nirUpitaJcaitat- "citramekamanicchadbhiH" [ pR0 256 / ] 25 ityAdau / tataH pratyakSata eva nirvyAkulatayA bahirantazca svaguNaparyAyatAdAtmyasya pratipatte: sUktamuktam- 'svaguNairekaM sahakramavittibhiH' iti / evaM sthite pariNAmasya nirNAkulatvAt tameva vastulakSaNamAgamAvirodhena kathayan tallakSaNaM tattvArthasUtreNa darzayati tadbhAvaH pariNAmaH [syAtsavikalpasya lakSaNam / iti / -mayastayA-A0, ba0, 50 / 2 ityukta ghaTate itynvyH| 3 -paryastu pratIteH A0, b0|4 pratItau ca A0, ba0, pa0 / 5 anyathaivamevaM be-A0, ba0, pa0 / 6 ta0 sU0 5 / 41 / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 125 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH atazca samAnazrutikatvena ekoccAraNagamyamanekaM vAkyamunmajjati - 'taiH svarUpAdibhiH bhavanam AtmalAbhaH tadbhAvaH sa pariNAmaH' ityekam ! anena ca pararUpAdinA bhavanaM pratyAcakSANaH sAGkhyamataM pratyAcaSTe / sarvabhedarUpeNa AtmAnaM pratilabhamAnasya pradhAnasya pratItau kathaM tatpratyAkhyAnam ? asti hi pradhAnasya pratItirAnumAnikI / tathA hi- 'ye yadanvitAste taddhetukA yathA mRdanvitAH zivakAdayo mRddhetukAH, sukhAdyanvitAzca bhedA mahadAdayaH, 5 tasmAttaddhetukAH / yazca sukhaduHkhamohAtmakastadanvayI taddhetuH tatpradhAnamiti cet ; na ; sukhAdyanvayasya bhedeSvapratibhAsanAt / na hi yathA zivakAdiSu mRdanvayaH tathA bhedeSu sukhAdyanvayaH pratibhAsate, anyathA pradhAnameva pratibhAsitaM bhavet tadanvayasyaiva tattvAt / tathA ca kiM tatrAnumAnena pratyakSa pratipanne tadvaiyarthyAt mRdAdivat, anyathA mRdAdAvapi tatkalpanAyAM nidarzanAntaraM tatrApi tatkalpanAyAM tadantaramityanavasthApatteH; satyam; na tasya bhedeSu anvitasyaivAnumAnaM pratipanatvAt api tu sa~rgaprAgbhAvino nirbhedasya / tasya cAtisUkSmatvenAnupalabdherna vaiyarthyamanumA. nasyeti cet; mAbhUdvaiyarthyam, asambhavastu syAt nidarzanAbhAvAt / zivakAdireva nidarzana miti cet; bhavatyeva nidarzanaM yadi tatrApi mRdrUpaM ni dameva kAraNamiti prasiddham / na caivam, tadapratipattaH / na hi nirbhedasya sAmAnyasya pratipattiH / bhedAnvitasya tu pratipattau kathaM nirbhedasya pradhA 60 , 471 ?" agneH pratipattau tadviparItasyApi kalpanamiti cet; kimidaM viparItatvam ? anAdhAratvamiti cet; na; tadakalpanAt / aniyatAdhAratvamiti cet; na tarhi pradhAnasyApi nirbhedatvama, aniyatabhedatvasyaivopapa: / tanna nirbhedasya pradhAnasya hetutvaM yasya sargaprAgbhAvinaH sUkSmatvenAnupalabhyasya mahadAdestatkAryAt pratipattiH / tato na yuktamuktam 15 "saukSmyAttadanupalabdhirnAbhAvAt kAryatastadupalabdheH / mahadAdi tacca kArya prakRtivirUpaM sarUpaJca // " [sAM0 kA0 8 ] iti / 20 bhavatu sabhedameva sarvadA taditi cet; na tahIMdamupapannam - " prakRtermahAn " [sAM0kA0 22 ] iti tadbhedAt 'mahAna' ityupapatteH / tadbhedasya sato'pi mahadutpattAvananvayAt prakRtestu viparyayAdevaM vacanamiti cet; na tarhi mahadAderahaGkArAdirapi tasyApi bhedatvena tadutpattAvananvayAt ityasaGgatametat " mahAdAdyAH prakRtivikRtayaH sapta " [sAM0 kA. 3] iti / vikRtitvasyaiva tatra sambhavAnna prakRtitvasya / "mUlaprakRtiH" [sAM0 kA0 3] 25 ityapi na bandhuram ; bhedAnugatAyAH prakRterapi bhedAntarakAryatvasyAvazyambhAvAt mUlatvasya " 1 "sukhaduHkhamohasamanvitA hi buddhyAdayo'dhyavasAyAdilakSaNAH pratIyante / yAni ca yadrUpasamanugatAni tAni tatsvabhAvAvyaktakAraNakAni, yathA mRddhemapiNDasamanugatA ghaTamukuTAdayo mRddhemapiNDAvyaktakAraNakA iti kAraNamastyavyakta' bhedAnAmiti siddham / " - sAM0 ta0 kau0 pR0 108 / sAM0 kA0 jayama0 15 / 2 pradhAnatvAt / 3 svargaprA-A0, ba0, pa0 / 4 - syAgniprati A0, ba0, pa0 / 5 yathA mahAnase dhavakhadirAdi kASTAgnipratipattAvapi anumAnAttadviparItasya tArSNapArSNAgneH kalpanaM bhavati tathaiveti bhAvaH / 6 - bhedasyaivopapatterna ni-bhA0, ba0, pa0 / ""prakRtisarUpaM virUpaca " - sAM0 kA0 / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 myAthavinizcayavivaraNe [1 / 125 avikRtisvasyAsambhavAt / tanna ekapradhAnahetukatvaM jagataH prAtItikam , tadbhedasya bhinnopAdAnatAyAmeva pratItibhAvAdityupapannaM svarUpAdimireva tasya bhavanam / / ____ tathA, 'tasyaikasya bhAvaH tadbhAvaH sa pariNAmaH' ityanyat'; anenApi 'avayavA eva nAvayavI' iti pratikSiptam ; teSAmeva kathaJcidekabhAvasya avayavino'pi pratIteH / anyathA 5 zUnyavAdApatternirUpitatvAt / kathaM punaranekabhAvasyAparityAge teSAmekabhAvaH ? prAcyAkAra. parityAgAjahadvRttikasyaiva uttarAkAropAdAnasya pariNAmasyopagamAt / tatparityAge ca kathaM sasya sthavIyastvam anekAvayavasAdhAraNatvAbhAvAditi ? kalpayato'pyavayavinaM na paramANuvAdAmirmuktiriti ceta ; na ; kathaJcideva tasya parityAgAt / anekabhAvasya hi anekabhAvApatti yogyatayaiva pratyekadazAbhAvinyA parityAgaH, na punarekabhAvApattiyogyatayA parasparasamavAyasamaya. 10 bhaavinyaa| tayApi tatparityAge tadekabhAvasyaivAnutpattiprasaGgAt / tataH satyapyekabhAve kathaJcidanekabhAvasyAparityAgAnna paramANuvAdApattiH / evamapi avayavasya avayavAntareNaikamAve pararUpeNApi bhAvaH pratipanno bhavati, tathA ca taiH svarUpAdibhireva bhAvaH tAvaH' iti vyAkhyAnaM vyAkulIbhUtaM bhavati / na caivaM dadhibhakSaNe coditasya karabhe'pi nivRttiH dadhnaste. nApyekabhAvasambhavAditi cet ; na ; tadekabhAvasya tattadrUpatayA~ citrakasaMvedanavaniyamena tatastasya 15 pararUpatvAbhAvAt tathA pratIteH / na caivaM daghno'pi karabheNaikabhAvaH pratItyabhAvAt / sambhAvanayA tu tadbhAve atiprasaGgAt / dadhikSaNasya uttaratatkSaNeneva karabhakSaNenApi ekasantAnatvApatto bhavanmate'pi dadhikhAdane coditasya karabhe'pi pravRttiprApteH / tataH prAtItikamidam- 'tasyaikasya bhAvaH tadbhAvaH' iti / tathA'tena parasparaikatvena dravyaparyAyANAM bhAvaH tadbhAvaH pariNAmaH' ityaparam ; 20 anenApi dravyAt paryAyANAM tebhyazca tasya AtyantikaM bhedaM pratyAcaSTe, kathaJcidabhedasyApi prtipttH| midhyaiveyam'; bhedapratipattyA bAdhyamAnatvAditi cet ; kRtastatpratipattiH ? pratyakSAditi cet ; na ; abhedapratipatterapi tata eva bhAvena bAdhyatvAyogAt / kathamubhayorekato bhAvo virodhAditi cet ? kimidAnIM bhedapratipattireva ? tathA cet ; "kasyA: "tayA bAdhanam ? abhedasaMskAra paripAkopanItAyA. abhedapratipattereveti cet ; na tasyAH sahabhAvo jJAnotpattiyogapadyasyA25 niSTasya prasaGgAt / nA'pi pazcAt ; pratipattibhedasyAprativedanAt / aprativedana laghuvRtteriti cet ; na ; pratipattyorapi "tadavyatirekeNa tatprasaGgAt / pratividitetarAtmakatve tu tayoH / bhedAbhedAtmakatvena kimaparAddhaM bhavato yattadeva dravyaparyAyayorna kSamyate ? tanna iyamanyaiva abhedapratipattiH pratyakSAt , pratyakSAdevaikasmAt bhedavadabhedasyA'pi pratipatteH / evamapi bheda eva tasya' 1 vAkyamityanvayaH / 2 avayavAnAm / 3 "pUrvAkAraparityAgAjahadvRttottarAkArAnvayapatyaviSayasyopAdAnatvapratIteH |"-apttsh0 pR. 65 / 5 nityatvam / 5 -bhAgasyai-A0, 40, pa0 / / -reNaiva bhAve bhA0, ba0, p0| 7 tadatadrUpatayA taa0| 8 vaakymitynvyH| 9 abhedprtipttiH| 10 tasyAstathA vA-mA.. ba0, pa0 / 11 bhedapratipattyA / 12 laghuvRtyabhedena / 13 pratyakSasya / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11125]] prathamaH pratyakSaprastAva 473 prAmANyam nAbhede, tasyAsata eva samavAyopanItasya tatra pratibhAsAditi cet ; kathaM tadeva pramANatadAbhAsatvAbhyAM bhinnam ? abhinnaM tathaiva darzanAditi cet ; na ; tadarzanasya tadabhedavat dravyaparyAyAbhede'pi taddarzanasya prAmANyopanipAtAt / atha tasyA'pi tetra tanneSyate samavAyopanItasya asata eva tasya tatra pratibhAsanAditi ; tanna ; tatrA'pi 'kathaM tadeva' ityAderanuSaGgAt anavasthitezca / tasmAd dUraM gatenA'pi pramANetarabhAgayoH / ekatvaM tAttvikaM vAcyamanavasthAnabhIruNA / / 1118 / / dravyaparyAyatAdAtmyaM nirbAdhajJAnabodhitam / tadvadevAnumantavyaM nyAyamArgAnuvartinA // 1119 / / na ca nAstyeva tajjJAnamAste zete ca mANavaH / ityAsanAdyabhedena mANavasyAvabodhanAt // 1120 // apahnave tu tasya syAd bhedajJAnamapahRtam / nidrAyitaM jagatprAptaM tatazcaitanyavarjanAt // 1121 // samavAyAdabhedazcet asannevAvabhAsate / bhedaH sarvo'pyasanneva kinnaikasmAtprakAzatAm ? // 1122 // yadbrahmaiva paraM tattvaM na bhavet sarvazaktimat / paryAlocyedamevoktaM maNDanena manISiNA // 1123 // "samavAyasAmarthyAccet bhedavatorabhedAvabhAsaH, hantaikasyaiva vastunaH sAmarthya vizeSAt nAnAvabhAso'bhyupeyatAm vyarthA vastubhedakalpanA" [brahmasi0pR0 61] iti / tanna tatrAbhedapratItiH asatI mithyA vA, ityupapannametat- 'tena anyonyAtmakatvena bhAvastadbhAvaH 20 pariNAmaH' iti / sa kimityAha-syAt sa vikalpasya lakSaNam iti / sa pariNAmo vikalpasya vividhaM svamatAnurUpeNa 'tIyaH kalpyata iti vikalpaH, cetanetaralakSaNo bhAvaH tasya lakSaNaM svarUpaM syAt bhavet , pratyakSeNe viSayasya tathaiva pratipatteriti bhAvaH / tatraivAnumAnamAha tadeva vastu sAkAramanAkAramapoddhRtam // 125 / / iti / vastu cetanamanyacca dharmi tadeva pariNAmalakSaNameva naikAntataH kSaNikaM kUTasthaM vA ityevakAraH / kuta ityAha sAkAram iti / A samantAt kriyante kAryANi yaista AkArAH zaktiparyAyAH taiH saha tata iti sAkAraM sazaktikaM yata iti / . pratyakSameva / 2 pratyakSabhedadarzanasya / 3 drvypryaayaabheddrshnsy| 4 pratyakSAbhedadarzanasyApi 5 pratyakSAbhede / 6 abhedasya / 7 cedbhada eva tdvtorbhe-taa0| 8 tIrthaiH A0, ba0, p0| 9-Na tadviSamA0, b,0p0| 60 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 bhyAyavinizcayavivaraNe [1 / 125 __ sazaktikamapi kSaNikameva kinna bhavatIti cet ? ucyate-tato yadi svakAla eva kArya tatkAryamapi saidaiva tadaiva taitkAryamapi iti niravakAzaiH santAnaH tannibandhano vyavahArazca / pazcAditi cet ; kaH pazcAdarthaH ? tadvinAzazcet ; so'pi yadi kAryameva; tadA 'kArye kAryam' ityuktaM bhavet , tccaanuppnnm| bhedAbhAvAt / bhede tu nAdyaM kArya tadanyasyAbhAvAt, bhAve sa 5 eva doSaH tadyogapadyAt santAnavAdo niravakAza iti / kAryAdanya eva nAzazcet ; na so'pi kAraNasamasamayaH pUrvavadoSAt / pazcAdeveti cet ; na; 'tatrA'pi kaH pazcAdarthaH' ityAdyanugamAdavyavasthitidoSAnuSaGgAt / tanna nAzaH pazcAdarthaH / darzananivRttistarhi tadarthaH, kAraNadarzananivRttau kAryodayAditi cet ; na ; avRttadarzanasya akAraNatvaprasaGgAt / na ca sarva vRtta. darzanameva saMsAriNaH; sarvadarzitvApatteH / sarvadarzino'pi na tatra tannivRttiH taddazAyAmasarva10 darzitvApatteH / etena darzanaviSayatvameva vartamAnatvamiti pratyuktam ; dezAdivyavahitatvena avRttadarzanasya avartamAnatvaprasaGgAt / yogyapekSayA ca sarvasya vartamAnatve kathamupAyopeya. bhAvena tattvadezanA ? sahabhAvinAM "tadbhAvasyAnabhyupagamAt / tanna nivRttirapi tadarthaH / nA'pi kAlavizeSaH ; tasyAniSTeH / ___ bhavatu kAryameva tadarthaH ; na cokto doSaH ; tadarthasya AdhArasvAnavaklapteH", 15 'nIlAdineva 'paizcAttvenA'pi svarUpeNa bhavati kAryam' ityevAvakalpanAt , kAlavizeSasyA pyevameva pazcAttvopapatteH, "tadantarApekSayA tattvAvaklaptau anavasthAnasyApyavakalpanAditi cet ; kutastasya tattvapratipattiH ? pratyakSAditi cet ; na ; tataH kAraNasthApratipattau 'ata idaM pazcAt' ityapratipatteH / na ca tataH kAryasahacarAt kAraNasya tatsahacarAdvA kAryasya pratipattiH asannidhAnAt / asannihitaviSayatve ca atiprasaGgAt / ubhayasahacaratve ca 20. kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgAt / tanna pratyakSAt" tatpratipattiH / tajjanmano vikalpAditi cet ; na ; tasyAvastuviSayatvenA'pramANatvAt / na cApramANikaiva tattvapratipattiH ; pramANavyutpAdanaprayAsavaiphalyopanipAtAt / tanna kazcidapi pazcAdartho nizcayaviSayaH / bhavatu vA, tathA'pi kutastadA kAryam ? kAraNasAmarthyAccet ; na ; tadabhAvAt / prAcyAdeveti cet ; akSaNikAdapi tatastathA kinna kArya yataH sattvaM tato vyAvahUta ? 25 kAryakAle'pi tasya bhAvAditi cet ; bhavatu, na virodhaH / na hi kAraNabhAvena kAryavirodhaH, tadabhAvenaiva virodhasya sambhavAt , anyathA mRtAdapi zikhinaH kekAyitaM syAt / kathaM kAryakAryamapi / 2 kaarnnkaarnnkaale| 3 kAryakAryasya kAryamapi / 4 sakalottarottarakSaNAnAmekasminneva kSaNe nipatanAt dvitIye ca niranvayavinAzAt samAptaH santAnavyavahAra iti bhaavH| 5 tu sAdhyaM kA-A0, 10, p0| 6 tannAzaH A0, b0,50| 7 darzananivRttiH / 8 "dRSTatA'tItakAlatvaM dRzyatA vartamAnAtA / bhAvitA drakSyamANatvamiti kaalvyvsthitiH||"-pr0vaartikaal. 11137 / 9 dRzAdi-A0, ba0, p0|10 upAyopeyabhAvasya / 11-vaklaptiH aa0,b0,10| 12 pazcAttenApi A0,ba0pa0 / 13 kAryamevetyevA- A0,ba0pa0 / 14 tadanamtarA-A0, ba0, pa0 / 15 pratyakSAt / 16 -kSAtprati- A0, ba0, pa0 / 17 tatprati- A0,va0, pa0 / 18 cedAkSaNikAdAvapi A0, ba0, pa0 / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 125 ] prathamaH pratyakSaprastAvA punaH nityAdekasvabhAvAt kAlabhinnamaneka kAryam ? tatsvabhAvabhedAdeva tadupapattaH, tadabhyupagame ca kathaM tadekam ? tadanantaratvena tatrA'pi bhedasyaivopapatteriti cet ; kathamidAnI pradIpAderapi kSaNikAdekasvabhAvAdeva dezabhinnasya kAryasya kajalAderutpattiH ? svabhAvabhedAvaklaptau niraMzavAdavyApatteH / 'eko'pi svabhAvastasya tAdRza eva yato nAnAdezamaneka kAryam' iti prativacanaM na nityapakSe'pi vaimukhyamudvahati, nityAdapyekasvabhAvAdeva kAlabhinnasya kAryasyotpatteH, 5 na tadbhedena bhedaH kSaNikavat / taduktam "prAka zaktAnazvarAta kArya pazcAt kinnAvinazvarAt / kAryotpattivirudhyeta na vai kAraNasattayA // yadyadA kAryamutpitsu tattadotpAdanAtmakam / kAraNaM kAryabhede'pi na bhinna kSaNikaM yathA // " [siddhivi0pari0 3] iti / 10 tanna kSaNikAt kAryam / nApyakSaNikAta, tato yathekasvabhAvAdeva dezAdibhinnaM kAryam ; kSaNikAdapi kinna syAt? tasya kAryakAlaprAptyabhAvAt tatprAptasyaiva kAraNatvAditi cet ; anutpannasya kAryasya kaH kAlo yasya prAptiH ? utpannasyeti cet ; na parasparAzrayAt-tatprAptAt utpattiH , utpannasya ca kAlabhAvAt tatprAptiriti / tatprAptyA ca kAraNatve atiprasaGgaH-sarvasya nityasya ekatra kArye 15 tattvApatteH / prAptamapi tatra yadeva samarthaM tadeva kAraNaM na sarvamiti cet ; paryApta prAptyA, tadvikalasyApi sati sAmarthya tatvAvirodhAt / prAptyabhAve tadeva kathamavagamyata iti cet ? na; anvayavyatirekAmyAM tadavagamAt / tAvapi prAptibhAvAbhAvAveti cet ; kuta etat 1 tathA pratIteriti cet ; ka pratItiH ? nitya eveti cet ; na; kSaNikavanniraMzasya tasyApratipatteH / tanna ekasvabhAvaM tatkAraNam / svabhAvabhedasya tu tadanantarasyAvaklRptau tanniraMzavAdasya vyAghAtaH, 20 arthAntarasya tu sahakArisannidhirUpasyAvakalpanaM prAgeva nivAritam / tanna nityAdapi kArya kSaNikavat / 'prAk zaktAt' ityAdikantu devaiH sAmyApAdanabuddhya vAbhihitaM na vastutaH tatkAraNatvanivedanabuddhayA / kathamanyathA "mithryakAnte vizeSo vA kaH svapakSavipakSayoH" [laghI0 zlo0 41] iti tadvacanaM na virudhyeta ? tataH kSaNikAdilakSaNAt vipakSAt bAdhakapramANabalena vyAvartitasya sAkAratvasya nizcitAnyathAnupapattikatvena gamakatvopapatteH avi. 25 ruddham tato vastunaH pariNAmalakSaNatvasAdhanamiti" sUktametat-'tadeva vastu sAkAram' iti / nanvevaM vastuvat taddharmANAmapi zaktimattvena tallakSaNatve kramAkramAbhyAmanekAntAtmakatvam ; punastaddharmANAmapi tathA 'tattvamiti ekavastudhamaireva sakalasyApi jagato'bhivyAptatvAnna kSaNikAdiskha- A0, ba0, pa0 / 2 kAryabhedena nityasya khabhAvabhedaH / 3 nazvaraM kA- A0, ba0, 50 / 4 tattathotpA- A0, ba0, pa0 / 5 kSaNikasya / 6 kAryakAlaprAptyA / 7 kAraNatvApatteH / 8 sAmarthyameva / 9 anvayavyatirekAvapi / 10 akalaGkadevaiH / 11-dhanatvamiti bhA0,ba0pa0 / 12 kramAkramAbhyAmanekAntAtmakatvam / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizvayavivaraNe [ 11126 vastvantarataddharmANAmavakAzaH syAditi cet; Aha- anAkAramapoddhRtam iti / na vidyate AkAro'nekAntarUpasvabhAvo yasya tat-anAkAraM vastviti sambandhaH / kIdRzaM tathA ? apoddhRtaM dravyarUpatayA paryAyebhyaH tadrUpatayA dravyAt parasparatazca nayabuddhayA pRthakakRtam, apRthakkRtasyaiva anekAntAtmatvApagamAditi bhAvaH / yadyevaM vyabhicArI hetu: sAkA. 5 ratvAditi, teSAM zaktimatve'pi pariNAmalakSaNatvAbhAvAditi cet; na; teSAM pRthakzaktimavAbhAvAt / na caivamavastutvameva nayabuddhyA'pi vastutAdAtmyasyApratikSepAt durnayatvAnuSaGgAt / tato nayArpaNayA ekAntAtmakatvaM pramANArpaNayA tvanekAntAtmakatvaM vastuna iti vyavasthitam / yatpunaridam anekAntanirAkaraNAya vyAsasya sUtram - "naikasminnasambhavAt " [jhasU0 2 / 2|33] iti / asyArthaH - nAnekAntavAse yuktaH / kuta etat ? ekasmin dharmiNi 10 sadasatvanityAnityatvanAnaikatvAdInAM viruddhadharmANAmasambhavAditi; tatrAha KE bhedAnAM bahubhedAnAM tatraikatrApi sambhavAt / iti / pariNAmalakSaNameva vastu / kutaH ? bhedAnAM sadasatvAdInAm / kIdRzAnAm ? bahubhedAnAm anekaprakArANAM tatra tasmin paraprasiddhe ekatrApi " ekamevAdvitIyam" [chAndo0 6 / 2 / 1] ityAmnAte'pi na kevalaM syAdvAdiprasiddha 'jIvAdAveva ityapizabdaH sambha15 vAt / tathA hi 20 25 vyAvRttaM cenna tadbrahma prapaJcAdava kalpyate / tasyApyavasturUpatvaM tadvadeva prasajyate // 1124 // tasmAdiva svarUpAcca tacced vyAvRttamucyate / nairAtmyavAdanirmuktiH kathaM te brahmavAdinaH ? // 1125 // svarUpAdanivRtta tat vyAvRttaM cet prapaJcataH / sadasaddharmabhedo'yaM kathaM tatra na sambhavI ? // 1126 // prapaJcAttadvivekazcet kutazcidavagamyate / prapaJcAdhigamastatra na bhavatyeva sarvathA // 1127 // tadvivekavadanyacca tadrUpaJcenna vedyate / sarvathA vadanirbhAsaM na pradhAnAdvibhidyate // 1128 // satyajJAnAtmanA vittiH tasya no cedvivekataH / viditAviditAtmA'yaM tatra bhedo'stu sambhavI // 1129 // amRtatvaJca nityaJceta tasya brahmAvivekataH / mumukSUNAM prayAsasya kimanyatphalamucyatAm // 1130 // 1- matve pari - A0, ba0, pa0 / 2- ddhavAda eve- A0, ba0, pa0 / 3. prapaJcavadevA 4 brahmaNi / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1126 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH saMsArasya nivRttizcet muktau saMsAritA katham ? 1 vibhramAccet sa evAyaM satyAM muktau kathaM bhavet ? // 1131 // kathaJcideva tannityamamRtatvaM yadISyate / nityAnityasvabhAvo'yaM bhedo brahmaNi sambhavet // 1132 // evaM bahuprabhedasya tannirbhedasya sambhave / pariNAmasvarUpatvaM tasya kena nivAryate / / 1133 // . tadanekAntavidveSe na brahmaM vyavatiSThate / tasmAdbrahmavilopIdaM sUtraM vyAsopavarNitam // 1134 // yatpunaH sarvamanekAntAtmakameva iti nirdhAraNe bhASyakArasya dUSaNam - "neti brUmaH, niraGkuzaM kAntaM sarvavastuSu pratijAnAnasya nirdhAraNasyApi vastutvAvizeSAt syAdasti syA- 10 nAsti ityAdi vikalpopanipAtAdanirdhAraNAtmakataiva syAt / " [ brahma0 zAM0 2 / 2 / 33 ] iti tadapi bhavatyeva yadi dharmiNyeva tasya nirdhAraNavadanirdhAraNamapi / na caivam, taMtra nirdhAraNasyaiva bhAvAt anirdhAraNaM tu dharmApekSayA tadabhAvAt dharmANAJca dvikalAnAM brahmaNyapi nivedanAt / ; yacca tasyedamaparam - "evaM sati kathaM pramANabhUtaH san tIrthakara : pramANaprameya- 15 pramAtRpramitiSu anirdhAritAsu upadeSTuM zaknuyAt ?" [brahma0 zAM0 2 / 2 / 33] iti ; tadapi na sundaram ; kharUpAdinA pramANAdInAM sattayaiva nirdhAraNAt, taiyA tadanirdhAraNaM tu pararUpAdinA tadabhAvAt / evamanyadapi tasya durvilasitamapAsitavyam / tato yaduktam"anirdhAritArtha zAstraM praNayan mattonmattavadanupAdeyavacanaH syAt" [brahma0 zAM0 2 / 2 / 33] iti ; tatra kathamanirdhAritArthaM zAstram ? prakArAntareNa cet; na; tasyAbhAvAt / uktapra- 20 kAraNa cet; kathaM tatpraNayato mattAdisAdRzyam ? pramANopapannavastuvAdinaH tadanupapatteH, anyathA vedo'pi mattAdivadanupAdeyavacanaH syAt tenApi sadasadAdisvabhAvaM brahmopadizatA 'sadeva tat asadeva vA' ityanirdhAritasyaiva tasya praNayanAt / atha brahmaNi paramArthasati na prapaco nAma kazcidasti yadvivekasya tatra rUpAntaratvAt sadeva ityanirdhAritaM tadbhavediti cet; na tadAnImanekAntadoSo'pi tasyApi prapaJcAntargatatvena tadabhAve sambhavAbhAvAdi - 25 tyalamatinirbandhena / 259 " ... 1 brahmA A0, ba0, pa0 / 2 dharmiNi / 3 nirdhAraNAbhAvAt / 4 nirdhAraNazUnyAnAm / 5 sattayA / 6 sattASbhAvAt / 7 " sacca tyacAbhavat / niruktaM cAniruktaM ca / nilayanaM cAnilayanaM ca / vijJAnaM cAvijJAnaM ca / satyaM 'vAnRtaM ca sarvamabhavat / " - tai0 u0 2 / 6 / " sacca mUrta tyaccAmUrtamabhavat niruktaM nAma niSkRSya samAnAsamAnajAtIyebhyo dezakAlaviziSTatayedaM tadityuktamaniruktaM tadviparItaM nilayanaM nIDamAzrayo... anilayanaM tadviparItaM... vijJAnaM cetanamavijJAnaM tadrahitamacetanaM pASANAdi satyaM... anRtaM ca tadviparItam / " tai0 u0 zAM0 bhA0 2 / 6 / " sadasaccAhamarjuna" - bha0 gI0 9 / 19 / 8 rUpAntargatatvAt A0, ba0 / 9 - taM na tadbha- A0, ba0, pa0 / 5 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 gyAyavinizcayavivaraNe [11127 syAnmatam'-sati sAmAnye sambhavatyekatra bhedaH tasyaiva ekArthatvAt / na ca tadasti; vyaktibhyo'rthAntaratvena apratipatteH / na ca tA eva sAmAnyam ; ananvitatvAt / kathaJci. danvayakalpanAyAm; anavasthopanipAtAt / tadabhAve kathaM dharmidharmAdivyavasthA ? sAmAnyarUpa eva hi zabdo dharmI tasya sAdhyasAdhanadharmasAdhAraNatvAt / dharmo'pi sAdhyamanityatvaM tadrUpa5 meva, tasya pakSasapakSasAdhAraNatvAt / anyathA tadaMzavyApterabhAvaprasaGgAt / hetudharmo'pi kRtakatvAdiH tatsAdhAraNa eva, anyathA anaikAntikatvaprasaGgAta; ityapi na mantavyam; vyAvRtti. bhedatastadupapatteH / azabdavyAvRttiH zabdo dharmI, dharmazca akRtakatvAdivyAvRttiH kRtakatvAdiriti paryAptametAvatA kiM tadarthena vastubhUtasAmAnyaparikalpanena ? parikalpite'pi tasmin tare dasya avazyAbhyupagamanIyatvAt , anyathA bhedavyavahArapracyuteH / sAmAnAdhikaraNyAdivyava. 1. hArasyApi tata evopapatteH / tadbhedasya' vastusattve'nvitatve ca sAmAnyasyaiva zabdAntaramidami. tyapi na mantavyam; kalpanayaiva tasya tadrUpatvAt na vastutaH / kalpanaive hIyam avastusantamapi vastusantamiva ananvitamapyanvitamiva abhinnamapi bhinnamiva svavAsanAprakRterupadarzayantI dharmidharmabhAvAdisAmAnyaprayojanamupakalpayati / taduktam "saMsRjyante na midyante svato'rthAH pAramArthikAH / rUpamekamanekaJca teSu buddharupaplavaH // " [pra0vA0 3 / 86] iti / 'tanaikatra bhedasambhavaH tasyaivaikasyAbhAvAditi; tatrAha anvayo'nyavyavacchedo vyatirekaH svalakSaNam // 126 // tataH sarvA vyavastheti nRtyekAko mayUravat / iti / anvayaH anugamaH khaNDAdiSu gauriti tantuSu ayaM paTa iti rucakAdau tadevedaM suva20 miti rUpaH, so'nyasya karkAdeH vIraNAdeH mRdAdezca vyavaccheda eva naaprH| tathA sarva smAt sajAtIyAt vijAtIyAcca vyatiricyate bhidyate iti vyatirekaH sa eva svalakSaNam na pUrvoktam / tataH tasmAdanvayAt svalakSaNAcca sarvA niravazeSA vyavasthA svAbhimatavastuvyavasthitiH iti evaM nRtyet "nRttaM kuryAt kAka iva kAkaH saugataH tadvyavasthAtmani nRtyakriyAyAmupAyAtmanaH picchabhArasyAbhAvAt mayUra iva mayUro jainaH tatra tasya "tadArasya 25 nivedanAt sa iva tadvaditi / saugatasyApi ukta eva tatropAyaH anvayaH svalakSaNanca tatkathametaditi cet ? na tAvat svalakSaNaM tatropAyaH; tasya 1 bauddhasya / 2 "saugata eva pareNApAdyamAnaM dUSaNamanuvadati"-tA0 ttii0| 3 sAmAnyAbhAve / 1 sapakSasAdhAraNa eva / 5 "pakSamAtre kRtakatvAsyAGkIkAraprakAreNa asAdhAraNAnaikAntikatvam"-tA. tti0| 6-tvAvyAvata: kR- A0,0,01. "anityaH zabda iti"-taa0tti0| 8 atadbhadasya / 9- naiva hyavastu aa.b.p.| draSTavyam- pra0vA0kha0 317893 / 10 "bhedAnAM bahubhedAnAM tatraikasminnayogataH / " -pra. vA0 3.85 / " nRtyaM ku- A0, ba0, pa0 / 12 tadbhAvasya A0, va., pa0 / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 1 / 127 ) prathamaH pratyakSaprastAva vyatirekaikarUpaM tadyathAnyasmAd vivicyate / tathA svato'pi nIrUpaM tadupAyaH kvacitkatham ? // 1135 / / anyasmAdeva tasyAsti viveko na svato yadi / kathaM tathaikarUpatvamavivekavivekayoH // 1136 / / avivekavivekAbhyAM tadabhedasya sambhave / tadeva vastu sAmAnyaM tatkathaM tanniSidhyatAm / / 1137 / / na ca tatkalpitaM rUpaM svAlakSaNyavirodhataH / aspRzyaM kalpanAbhiryalakSyate'nyaiH svalakSaNam // 1138 // vastusAmAnyasaMsiddheH tadvauddheneha bibhyatA / svarUpato'pi vyAvRttamekAntena tadiSyatAm / / 1139 // svalakSaNe cAsatyevamanyavyAvRttayaH ka tAH / na hi vyAvRttakAbhAve santi tAstadupAzrayAH // 1130 // tadabhAve kathannAma kalpyantAM tannibandhanAH / jAtayo bahudhA bhinnA yataH sUktamidaM vacaH // 1141 / / "tato yato yato'rthAnAM vyAvRttistannibandhanAH / jAtibhedAH prakalpyante tadvizeSAvagAhinaH // " [pra0vA0 3 / 40] iti / " jAtyabhAve kathaJca syAt dharmidharmAdisambhavaH / anumAnavyavasthA te yatastenAvakalpyatAm // 1143 // satyapi svalakSaNasya vyAvRttibhede kathaM tannibandhanasya sAmAnyAkArasya vikalpAdapi pratipattiH? kathaJca na syAt ? tasyAvastutvena tardakAraNatvAt / akAraNasyapi svahetujanitAt zakti. 20 vizeSAt pratipattau kaimarthakyAd vastunyapi svajJAnaM prati kAraNatvaparikalpanam , tasyApi tataH zaktivizeSAdeva tAdRzAt pratipattisambhavAt ? sarvasyApi vastunaH tata eva pratipattiH syAdakAraNatvAvizeSAditi cet ; avastuno'pi syAt , tathA ca zabdavikalpenaiva zabdatvavat kRtakatvAdikamapi pratIyatA niravazeSajAtivizeSAdhiSThAnatayA zabdadharmiNaH pratipatteH hetusAdhyavikalpAnAM kathanna kaimarthakyam ? yata idaM subhASitam "tato yo yena dharmeNa vizeSaH sampratIyate / nasa zakyastato'nyena tena bhinnA vyvsthitiH||" [pra0vA0 3 / 41] iti / zaktiniyamAdakAraNasyApi tasya niyatasyaiva pratipattiH na sarvasyetyapi samAdhAnaM na vastaprati. khalakSaNam / 2 khalakSaNasya / 3 tadbodheneha A0, 0,10 / 4 vyAvRtta evaM vyAvRttakaH / 5 kathaM sAdhu kalpyatAM tani- mA0, ba0, 50 / 6 vikalpajJAnA'kAraNatvAt / 7 zabdavat A0, ba0, 50 / - pattihatasAbhA.,ba0, 50 / 9 kaimarthakyamiti praznaH / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1 / 127 pattAvapi pakSapAtaM parityajati / tato vijJAnazaktiparijJAnavaikalyAdevedaM dharmakIrtervacanam - " nAkAraNaM viSayaH " [ ] iti / na kAraNatvAttarayaM tataH pratipattiH api tu tadatryatirekAditi cet; na; tadvattasyApi svAlakSaNyaprasaGgAt / svalakSaNaM hi vikalpaH svasaMvedanAdhyakSa vipayatvAt tatkathaM tadavyatirekiNaH sAmAnyarUpatvam ? vibhramAditi cet ; kasya 5 vibhramaH ? tasyaiva vikalpasyeti cet; na; tataH svalakSaNatayaiva tadAkArasya svataH pratipatteH / vikalpAntarAt sAmAnyAkAratayA pratipattiriti cet ; na ; tato'pi tadAkArasyAvyatireke svalakSaNatAya ' evopapatteH / punaH vikalpAntarAt sAmAnyAkAratayA pratipattau apratipattireva anavasthopanipAtAt / tanna savikalpabuddheH avyatirekI sAmAnyAkAraH sambhavati, yatpracchAditabhedatvAt bhAvA abhedina iva pratyavabhAseran / tato durbhASitametat asambhavadviSayatvAt"pairarUpaM svarUpeNa yayA saMndhi (saMviyate dhiyA~ / ekA pratibhAsinyA bhAvAnAzritya bhedinaH // tayA saMvRtanAnAtvAH saMvRtyA bhedinaH svayam / 10 myAyavinizvayavivaraNe 480 abhedina ivAbhAnti bhAvArUpeNa kenacit // " [pra0vA0stra0 3 / 70-71] iti / kutazcAyam abhedapratyatramarzI 'gaurayam, ayamapi gau: ' iti vikalpaH khaNDamuNDA15 divevana karkazoNabarkarAdiSvapi bhedAvizeSAt ? teSveva taddhetoH svabhAvasya niyamAt dRzyante hi satyapi bhede kecideva kacit svabhAvato niyatAH yathA rUpadarzane cakSurAdaya eva jvarAdizamane ca guDUcyAdaya eva nApare, tadvat gavAdyabhedaparAmarze'pi khaNDAdaya eva tato niyatA na karkAdayaH / taduktam 20 " ekapratyavamarzArthajJAnAdye kArthasAdhane / bhede'pi niyatAH kecit svabhAvenendriyAdivat // jvarAdizane kAzcit saha pratyekameva vA / yathA vauSadhayo nAnAtve'pi na cAparAH ||" [pra0 vA0 3 / 72-73 ] iti cet; ucyate -- karkAdivyatirekeNa khaNDAdiSveva niyamyamAnastatsvabhAvaH kalpitaH, tAki vA ? kalpitazcet; kutastatraiva tatkalpanaM na karkAdiSvapi ? tannibandhana25 syApi svabhAvasya tatraiva niyamAditi cet; na; tasyApi kalpitatve 'kutastatraiva' ityAderdoSAt, anavasthAnupaGgAcca / tannAsau kalpitaH / tAttvikazcet; siddhaM tAttvikameva sAmAnyam, tasyaiva khaNDAdisAdhAraNasya svabhAvasya tattvAta / nayanAderapi darzanahetoH svabhAvasya sAmAnyasyeSTau aniSTAnuSaGgAbhAvAt / tathA ca tatsvabhAvagrAhiNI buddhiH arthavatyeva nAnarthikA, vastuniSThaiva 1 "sAmAnyAkArasya vikalpAt " - tA0 Ti0 / 2 sAmAnyAkArasyApi / 3 - tayA evo- A0, ba0, pa0 / 4 asambhavAdviSa- A0, ba0, pa0 / 5 " anyavyAvasthAtmaka sAmAnyam" - tA0 Ti0 / 6 saMhiyate bhA0; ba0, pa0 / 7 " viziSTabuddhayA" - tA0 Ti0 / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 128 ] prathamaH pratyakSaprastAvaH 481 nAtatkAryakarkAdivyapohaniSThA / tasyAJca yadvAhya khaNDAdiSvekaM karkAdibhyazca vyAvRttaM rUpamavabhAti tatsatattvameva na nistattvaM parIkSyamANasyopapatteH / tannedamapi parIkSAsahaM parasya vacanam "tatsvabhAvagrahAdyA dhIstadarthe vApyanarthikA / vikalpikA'tatkAryArthabhedaniSThA prajAyate // tasyAM yadpamAbhAti bAhyamekamivAnyataH / vyAvRttamiva nistattvaM priikssaannggbhaavtH||"[pr. vA0 3 / 75-76] iti / yadi punaH svabhAvaniyamo'pi neSyate ; na tarhi abhedapratyavamarzaH tnnimittH| tadabhAvAnna kalpitamapi sAmAnyamiti - kathaM tato dharmidharmasAmAnAdhikaraNyAdivyavasthAnartanaM bauddhasya ? tato vastusAmAnyopAyena tannartanapravRttaM jainamabhisamIkSya nirupAyatayaiva pravartamAna tAthAgatamupahasadbhiH devairucitamevedamuktam "akhaNDatANDavArambhavikaTATopabhUSaNam / zikhaNDimaNDalaM vIkSya kAko'pi kila nRtyati // " [ ] iti / kutazca svalakSaNasya anvayasya vA pratipattiH ? apratipattau tAbhyAmeva sarvavyavastheti pratijJAnupapatteH / yAthAsaGkhyena pratyakSAdanumAnAcceti cet ; na; pratyakSasya yathAkalpanamapratipatteH / na hi parakalpitam ekAntaniraMzakSaNakSINanIlAdisvalakSaNAkAraM pratyakSaM didRkSavo'pi vIkSAmahe, 15 yatastena svalakSaNapratipattiM pratilabhemahi / anumAnasya ca yathA nAbhijalpasamparkayogyAkArasya pratipattiH tathA niveditameva / apratipannAdapi tata eva tatpratipattiriti ceta; atrAha prAmANyaM nAgRhIte'rthe pratyakSataragocarau // 127 // [bhedAbhedI prakalpyete kthmaatmviklpkaiH|] iti / pramANakarma prAmANyaM paricchittilakSaNaM tat na sambhavati / kasmin ? agR. 20 hIte svayamapratipanne pratyakSAdau "apratyakSopalambhasya" [ ] ityAdi vaca. nAt / kasmin paricchedye tattatra na sambhavati ? arthe svalakSaNe sAmAnye ca / sAmAnyasyArthatvam arthakatvAdhyavasAyena parairabhyupagamAt / tataH kim ? ityAha --'pratyakSataragocarau bhedAbhedI prakalpyete katham' iti / pratyakSataragocarau pratyakSAnumAnaviSayau bhedAbhedI svalakSaNasAmAnyalakSaNau prakalpyete prakarSaNa sthApyete / katham ? na kathaJcit / 11 kaiH ? AtmavikalpakaiH AtmAnaM vastusvabhAvaM vikalpayanti bhindanti ityAtmavikalpakAH bhedaikAntavAdinaH saugatAH tairiti / na hi "tadapratipannayostayostadviSayatvam , atadviSayasyaivAbhAvaprasaGgAditi manyate / bhavatu yathApratibhAsameva pratyakSaM tatpUrvakaJcAnumAnaM svalakSaNe sAmAnya 1 vyAvRttimiva A0, ba0, 50|2-tN caivamabhi-A0, ba0, pa0 / 3- ye tatra A0, ba0, 50 / 4" tAbhyAM pratyakSAnumAnAbhyAmapratItayoH / "-tA. Ti. / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 nyAyavinizvayavivaraNe [1 / 128 lakSaNe ca pramANamiti cet ; na; tatrApi sambhavakramAbhyAM vastubhUtAnekadharmAdhiSThAnasyaiva bhAvasya pratyavabhAsanAt na niraMzakSaNika paramANurUpasya nApyavastusAmAnyAtmanaH / bhavatvevam, tathApi tadeva tatra pramANamiti cet; Aha-- 'prAmANyaM nAgRhIte'rthe' iti / pramANabhAvaH prAmANyam avisaMvAditvam, anyadvA pratyakSAdeH na sambhavati / kasmin ? 5 asvalakSaNau / kathambhUte ? agRhIte apratipante / asambandhena prAmANyasya atraiva nirAkaraNAditi bhAvaH / tataH kim ? ityAha- 'pratyakSa' ityAdi / vyAkhyAnamaMtra pUrvavat / bhavedapi pratyakSasya prAmANyaM tatrArthapratibhAsAt, nAnumAnazya tatrAvastuvipayatvena tadabhAvAt / tatrApi khaNDAdayo'rthA eva atatkAryakArikarkAdivyAvRttiviziSTAH pratibhAsante, taeva ca teSAM sAmAnyaM nAparamekaM gotvAdi tadvyavahArasya tAdRgarthagocaraireva jJAnAbhidhAnaiH 10 pravartamAnatvena midhyArthatvAt / taduktam arthajJAne niviSTAste ( arthA jJAnaniviSTAste ) yato vyAvRttirUpiNaH / tenAbhinnA ivAbhAnti vyAvRttAH punaranyataH // ta eva teSAM sAmAnyaM samAnAkAragocaraiH / jJAnAbhidhAnairmithyArtho vyavahAraH pratAyate // " [ pra0 vA0 3 / 77-78 ] 15 iti cet; 20 kathaM punarbhedasya tatsvabhAvasyAparAmarze tepAM pratibhAsanam ? 'ta eva pratibhAsante na pratibhAsante ca' iti vyAghAtAt / bhedarUpeNaivApratibhAsanaM na rUpAntareNeti cet ; na ; niraMzavastuvAdinAmekatra rUpabhedAbhAvAt / kalpanayA ta kalpitameva rUpAntaraM tatpratibhAsisAmAnyaM nArthasvarUpam, ityayuktamuktam- 'ta eva teSAM sAmAnyam' iti / kathacaivaM "pararUpaM svarUpeNa " [pra0vA0 3 / 70 ] ityAdinA saMvRtisvarUpameva sAmAnyam bhAvanAnAtvapracchAdanamiti pUrvaM pratipAdya idAnImanyathAvacanamupapannaM vismaraNazIlatApatteH ? tanna tato'rthapratibhAsanam, apratibhAsi vana tasya prAmANyam / tadAha - 'prAmANyam nAgRhIte'rthe' iti / yadi syAt ; nityatvAdyanumAnasyApi kinna syAt ? tasyai tatra pratibandhasyApyabhAvAditi cet; kSaNakSayAdyanumAnasya kutastatra pratibandha: ? pratyakSAditi cet; na; parakalpitasya tasyaivApratipatteH / pratipattAvapi tato nArthavat tatkAryasyAnumAnasya parijJAnam; svayaM tadAkAratvena savikalpakApatteH / na ca ubhayoraparijJAne tatsambandhasya parijJAnam, "dviSThasambandha saMvitti - naikarUpapravedanAt " [ pra0 vArtikAla 0 1 | 1 ] iti svayamevAbhidhAnAt / vikalpAdapi na tata eva tasya pratipattiH ; tena stragrahaNe'pi arthasyAgrahaNAt / vikalpAntareNApi svAMzamAtraparyavasAyitvena tadvyatiriktasya tasyAgrahaNAt / na ca tad anumAnAdanyadeva; tRtIyasyApi 25 1 "viSayaviSayibhAvasambandhAbhAvena" - tA0Ti0 / 2 " na hItarapratipannayostayostadvipayatvamityAdinA "tA0 Ti0 / 3 " arthA jJAnaniviSTAste yato vyAvRttarUpakAH " - pra0 vA0 / 4 " anumAnAt " - tA0vi0 / 5 nityatvAdyanumAnasya / 6 nityatvAdau / 7 kSaNakSayAdau / 8 kSaNakSayAyanumAnata eva / 9 pratibandhasya / 10 vikalpAntaram / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11128 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 483 pramANasya prasaGgAt / anumAnameva arthakriyAprAptiliGgejamiti cet; na; tasyApi tatrAgRha pratibandhAt prAmANye 'kutastatra pratibandha:' ityanuSaGgAt anavasthApattezca / tadanena maNiprabhAmaNijJAnasyApi maNau pratibandhazcintayitavyaH / tata idamapi nirviSayameva parasya bhASitam "liGgaliGgidhiyorevaM pAramparyeNa vastuni / pratibandhAttadAbhAsazUnya yorapyavaJcanam ||" [ pra0 vA0 2 / 82 ] iti / ko vA so'rtho yatra tasya pratibandhaH, yato'pyarthakriyAvApti: ? ekAntaniraMzakSaNikaparamANulakSaNa iti cet; na; tAdRzasya maNerapyapratipatteH / tata idamazakyopapAdanameva "maNipradIpaprabhayormaNibuddhayAbhidhAvatoH / mithyAjJAnAvizeSe'pi vizeSo'rthakriyAM prati / / yathA tathA [s] yathArthatve'pyanumAnatadAbhayoH / arthakriyAnurodhena pramANatvaM vyavasthitam // " [pra0vA0 2 / 57-58 ] iti / dRSTAnte dASTantike ca parakalpitasyArthasyAbhAve tadarthakriyAyA evAsambhavAt 'vizeSo'rthakriyAM prati' iti, 'arthakriyAnurodhena' iti ca vaktumazakyatvAt / 1 nanvevaMvicAre nAnumAnaM na ca tadabhyAsajaM pratyakSamiti sakalavyavahAravilopa:, tato 15 vyavahAraM paripAlayatA tatprAmANyamakRta vicAramevAbhyupagantavyamiti cet; na; nityatvAdyanumAnasyApi tathA tadabhyupagamaprasaGgAt vyavahArasya prAyazaH tadviSayAdevopapatteH / tadAha'pratyakSetaragocarau' pratyakSAditaradanumAnaM tasya gocarau viSayau kathaM na prakalpyete ?, prakalpyete eva, kathamityasya prakrAntena nayA sambandhAt / kau ? tadgaucaro kathaM na prakalpyete bhedAbhedau / bhedazca upalakSaNamidaM niraMzatvAdeH, abhedazca, idamapyupalakSaNaM vyApitvAdeH, 20 tau iti / abhedasyaiva tadgocaratvaprakalpanA vaktatryA na bhedasya tatra saugatasyApi ( syAvipratipatteriti cet; na; dRSTAntArthasvAt tadvacanasya / yathA bhedasyAkRtavicArameva tadgocaratvaM tadvadabhedasyApi vaktavyamiti / kaiH punastau tathA kathanna prakarUpyete ? ityAha- AtmavikalpakaiH / AtmAnaM kUTastha nityamIzvarAdikaM ye vizeSeNa kalpayanti naiyAyikAdayaH tairiti / tato nityatvAdyanumAnavyudAsena kSaNikatvAdyanumAnasyaiva prAmANyaM vyavasthApayatA 25 vastugrAhitvaM tasyAbhyupagantavyam / tathA ca siddhaM tadvadeva sambhavakramAnekadharmAdhiSThAnabhAvavikalpasyApi vastuviSayatvaM nirbAdhatvAt, anyathA'rthavedinaH saMvedanasyaivApratipatteriti sthitaM sAmAnyavizeSAtmakatvaM pratyakSaviSayasya / sAmpratamuktamevArthamanugrahaparatvAt ziSyANAmanusmaraNAya 1 - liGgamiti A0, ba0, pa0 / 2 -bhAmaNairjJA - tA0 / zlokAnAM viMzatyA 10 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 nyAyavinizcayavivaraNe [ 12128-131 saGgRhya kathayannAha utpAdavigamadhrauvyadravyaparyAyasaGgraham // 128 // sadbhinnapratibhAsena syAdbhinnaM savikalpakam / iti / sad arthakriyAsamarthamidaM dharmi, satredaM sAdhyam-utpAdavigamadhovyANyeva dravyam 5 "uppAyadvidibhaMgA havaMti davviyalakkhaNaM eyaM / " [snmti01|12] iti vacanAt , tacca paryAyAzca teSAM saGgrahaH parasparatAdAtmyena svIkAro yasmin tattathoktam / kuta etat ? ityatrAha-savikalpakam sAMzaM yataH / niraMzatve hi tatsamahatvaM sato na syAt / savikalpakatve hetumAha-syAt kathaJcid bhinna bhinnatayA prtipnnm| kena ? bhinnapratibhAsena / yadyevaM bhinnameva tadastu nAbhinnamityatrAMha abhinnapratibhAsena syAvabhinnam [ svalakSaNam ] // 129 // iti / subodhamidam / sAmAnyameva tAdRzamiti cet ; Aha-'svalakSaNam' iti / kathaM punaH parasparaviruddhabhedAbhedadharmAdhiSThAnamekaM vastviti cet ? Aha viruddhadharmAdhyAsena syAviruddhaM na sarvathA / iti / etadeva kuta ityAha asambhavadatAdAtmyapariNAmapratiSThitam // 130 // asambhavaMzvAsAvatAdAtmyapariNAmazca asambhavadatAdAtmyapariNAmaH sambhava. ttAdAtmyapariNAma ityarthaH / tatra pratiSThitaM pramANena pUrva sthApitaM yata ti / anene bhedAbhedayorekatra samavAya eva na tAdAtmyamiti pratikSiptam / punarapi tadvizeSaNamAha samAnArthaparAvRttamasamAnasamanvitam / iti / samAnArthAHzaktisAdRzyena tulyAH mRtpiNDasya daNDAdayaH tebhyaH parAvRttamapasRtam / anena sAGkhyakalpitaM vastusAGkaya prtikssiptm| asamAno visadRzapariNAmaH tena samanvitaM saGgatam / anenApi 'sarvamekAntenAbhinnam' iti brahmavAdimataM pratidhvastam / kutaH punaH taditthamityAha [pratyakSaM bahirantazca parokSaM svprdeshtH| // 130 // 25 pratyakSa pratyakSavedyaM yataH / ka ? 'bahirantazca' iti / yadyevaM pratyakSata eva tathA tasya pratipatteH, pramANAntarasya vaiphalyamiti cet ; Aha-'parokSaM svapradezataH' iti / tato na tadvaiphalyamiti bhAvaH / kathaM punarekameva svalakSaNaM tathA pratyakSaM parokSazceti cet ? atrAha sunizcitamanekAntamanizcitaparAparaiH / iti / / 1-bhaMgA bhavantida -tA0 / 2 anekabhedA-A0, ba0, 50 / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 11132] prathamA pratyakSaprastAva: __anekAntam anekasvabhAvaM vastu sunizcitaM suvivecitaM pUrvameva na punarvivicyate / kaistadanekAntam ? anizcitaiH apratyakSaviSayaiH parairuttarakAlabhAvibhiH aparaizca pUrvakAlabhAvibhiH pradezaiH / tataH pratyakSaM parokSazca tattairiti / syAnmatam-upAdAnopAdeyalakSaNasantAnAdanyat kramAnekAntaM paramANusamudAyAdavaya. vyAdezcArthAntaramakramAnekAntamapi durvivecanameveti tatrAha santAnasamudAyAdizabdamAtravizeSataH // 131 // iti / santAnasamudAyayoH AdizabdAdavayavyAdezca yogakalpitasya zabda eva tanmAtram tenaiva vizeSo'nekAntAn nArthataH, anekAntasyaiva santAnAditvAt tataH / [tathA sunizcitastaiH [tu] tattvato viprshNstH|] taiH tathA sunizcitaH tattvato vastutaH viprazaMsataH prazaMsanamupapAdanaM prazaMsA 10 tadabhAvo viprazaMsam , arthAbhAve'vyayIbhAvAt tataH iti / etaduktaM bhavati-ekatvAbhAve yathA dadhikSaNasya taduttarakSaNenaikaH santAnaH tathA kinna karabhakSaNenApi, yato dadhibhakSaNe coditaH karabhe'pi na pravartata ? tasyAtatkAryatvAnneti cet; itarasya kutastattvam ? tadanantaraM niyamena bhAvAditi cet ; na; tasyApi tathaiva bhAvAt / anupAdeyatvAnneti cet ; itarasya kutastadupAdeyatvam ? sAdRzyAditi cet, na; yogItarajJAnayora. 15 pyekasantAnatvApatteH, vastutastasyAbhAvAcca / kalpanAropitasya karabhakSaNe'pyanivAraNAt / tannaikatvAbhAve santAnaH / nApyavayavI ; tasyApyavayavAnAmanyonyAbhedarUpatvena tadabhAve'nupapatteH / teSA samu. dAya evAvayavI nAbheda iti cet ; so'pi yathaikavyUhagatAnAmanyonyaM tathA kinna vyUhAntara. gatairapi, yato ghaTamAnayetyukte paTe'pi na pravarteta ? zaktisAdhAbhAvAditi cet; vivakSitA. nAmapi tadekarUpatve kathaM bhedaH tadanyatamavat ? vaidharmyasyApi bhAvAditi cet ; sAdharmyavaidharmyayoriva kinnAvayavAnAmeva kathaJcidabhedo yataH sa evAvayavI na bhavet ? tannAbhedamanicchato bhinneSu sAdharmyasyApi sambhavo yato vyUhaniyamaH / taduktam "santAnaH samudAyazca sAdharmyazca niraGkazaH / pretyabhAvazca tatsarvaM na syAdekakhanihnave // " [AptamI0 zlo0 29] iti / 20 yacca matam-upAdeyenaivopAdAnasyaikasantAnatvaM nAnyeneti ; tatropAdAnamapi na pratyabhijJAnAdanyataH zakyasamarthanam / tato'pi na mithyArthAt nApi sAdRzyArthAta ; ati. prasaGgAt , api tu kathaJcidvastubhUtAbhedaviSayAdeva / tataH tatsamarthanAdapyanekAntameva sunizcitamityAvedayannAha 21 1-ta vi-A0,0pa0 / 2 karabhakSaNasya / 3 "paramArthataH sAdRdayasya saugatairanaGgIkArAdevaM vacanam"-tA. tti0|4-ntaansrvaannye A., b0,10| Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 nyAyavinizcayavivaraNe [12132.134 pratyabhijJAvizeSAttadupAdAnaM prakalpayet // 12 // anyonyAtmapagavRttabhedAbhedAvadhAraNAt / mithyApratyavamarzebhyo viziSTAt paramArthataH // 133 // iti / tat vivakSitaM vastu upAdAnam uttarasya kAryasya sajAtIyaM kAraNaM prakalpayet 5 samarthayet saugato yataH, tasmAJca sunishcitmnekaantmiti| kutastatprakalpayet ? pratyabhijJaivAnyasmAt viziSyamANatvAt vizeSastasmAt pratyabhijJAvizeSAt / idamevAha-mithyApratyavama. zebhyo lUnapunarjAtanakhakezAdhekatvapratyabhijJAnebhyaH , upalakSaNamidam , tena sAdRzyapratya. bhijJAnebhyazca viziSTAt tattvataH prmaarthtH| kutastadittham ? anyonyamAtmAnau parAvRttau ca yau bhedAbhedI tayoravadhAraNAt nizcayanAt / taditi smaraNam idamiti ca pratyakSam, na tAbhyAmanyat pratyabhijJAnaM yatastayoravadhAraNamiti cet ? atrAha tathA pratItimullaGya yathAsvaM svayamasthite / nAnakAntagrahagrastA nAnyonyamatizerate // 134 // iti / nAnA'nekarUpAH kSaNikAyekAntA nAnaikAntAH ta eva grahAH vyAmohanibandhanatvAt 15 teprestA vazIkRtAH saugatAdayo nAnyonyaM na parasparam atizerate atizayaM labhante / kasmAt ? yathAsvaM svamatAnatikrameNa svayam AtmanA asthiteH avasthAnAbhAvAt / kiM kRtvA asthite: ? tathA tena tadidamityubhayollekhAbhedaprakAreNa vA yA pratItistAmullaDya pratikSipya / tathA hi yathA na pratyabhijJAnaM pratyAkAraM vibhedainAt / tadvat pratyaNu nirbhedAt pratyakSamapi no bhavet // 1143 / / anumAnaJca tatpUrva pratyakSAsambhave katham ? / tadatyaye kutastattvaM saugatAH sAdhayantyamI // 1144 / / advaitazUnyavAdau tu prAgeva pratibhASitau / anekAkAramekaM tat pratyakSaM yuktakalpanam // 1145 / / tadidaM dvitayollekhaM tadvat pratyavamarzanam / bhedetarAtmano'rthasya tataH kinnAvadhAraNam // 1146 // tatpratItyapalApe tu tadanyArthApravedanAt / ekAntavAdinaH sarve nAnyonyamatizerate // 1147 // bhavatu tatra sunizcitamanekAntaM yatra pUrvavaduttarasyApi darzanam , pratyabhijJAnasya 1-bhayorlekhAbhe-A0, ba0, 50 / 2 vibhedataH A0, ba0, pa0 / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva 11135.136] 487 tannizcayahetostatra sambhavAt , yatra tu pUrvasyaiva darzanaM na parasya tatra kathaM vet ? na hyapratipannasya pUrvAbhedenAnyathA vA pratyabhijJAnaM sambhavatIti cet ; atrAha zabdAderupalabdhasya viruddha pariNAminaH / pazcAdanupalambhe'pi yuktopAdAnavadgatiH / / 135 // iti / zabdasya AdizabdAd vidyudAdezca upalabdhasya madhyAvasthAyAM pratyakSasya viruddha- 5 pariNAmino viruddho dRzyAdadRzyaH sa eva pariNAmaH sa vidyate'nyeti viruddhapariNAmI tasya / pazcAd uttarakAlam anupalambhe'pi adarzane'pi yuktA upapannA gatirAnumAnikIti / nidarzanamupAdAnasyeva upaadaanvditi| etaduktaM bhavati - zabdAderuttarapariNAmasyAyogyatvenAdarzane'pi anumAnato'vagamAt kathanna pratyabhijJAnaM yatastatrApi sunizcitamanekAntaM na bhavediti yuktam-upAdAnasyopalabdhAcchabdAdekhnuH / / mAnam tasya nirupAdAnasyAyogAta,nopAdeyasya,kAraNasya kAryavattvaniyamAbhAvAditi cet ;atrAha tasyAdRSTamupAdAnamadRSTasya na tatpunaH / avazyaM sahakArIti viparyastamakAraNam // 136 / / iti / tasya upalabdhasya zabdAdeH adRSTam anupalabdham upAdAnaM pUrvazabdAdyupAdAnam / adRSTasya uttaratatpariNAmasya tat zabdAdi punariti vitakeM na upAdAnam iti evaM saugatena 15 viparyastaM vaiparItyaM nItam zabdAdikamavastukRtamiti yAvat / atra nimittam-akAraNamajanaka yata iti / na hi akAraNasya vastutvaM vyomakamalavat / sajAtIyamakurvato'pi vijAtIyasya yogijJAnAde: karaNAt kathamakAraNatvaM tasyeti cet ? Aha-avazyaM niyamena sahakAri yogijJAnAdikAryasaciva neti sambandhaH, sajAtIyamatanvato rUpAderiva tadayogAt, anyathA tasyApi kadAcit tadeva syAt na sajAtIyopAdAnatvamityasaGgatamidaM bhavet.-"rUpAde rasato 20 gtiH"[pr.vaa03|8] iti, tasyAsantAnitasya rasakAle sambhavAbhAvAt / tataH sajAtIyavad vijAtIye'pi tasyAkAraNatvAdavastutvamApatat tatkAraNaparamparAmapyavastubhUtAmupakalpayet / na caivam, atastasyobhayatrApi kAraNatvAdupapannA tasmAdupAdAnavadupAdeyasyApi pratipattiH / kathamevaM kAryasvabhAvAnupalabdhibhedena trividhameva liGgaM kAraNasyApi liGgatvAn ? tasya svabhAvahetAvanta rbhAvAditi cet, na; sAdhyAdarthAntaratvena svabhAvahetutva nupapatteH / tathAvidhasyApi tatsAdharmyAt 25 tattvamaviruddhameva / nairapekSyazca tasya tatsAdharmyam / prasiddha hi kRtakatvAdestaddhetoranityatvAdI nairapekSyam, tasya tanmAtrAnubandhitvAt , tathA kAraNasyApyantyakSaNaprAptasya kArye tasyApi tanmAtrA. kathaM saMbhavAnahya-A0, ba0, pa0 / 2 "sunizcitamanekAntamityatrApi smbndhH|"-taa. tti.| 3 yadukta' bhavati A0, ba0, 50 / 4 anumAnamiti smbndhH| 5-labdhaM pUrva-A0, b0,50| 6 akAraNajana-A0, ba0, pa0 / 7 sahakAritvAyogAt / 8 -vantarbhAva iti A0, ba0, 50 / 9 tasvamapi viru-A0, ba0, 50 / 10 'narapekSyam' itynvyH| Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nyAyavinizcayavivaraNa [11138 nubandhitvAvizeSAditi cet ; kimidaM tasya tanmAtrAnubandhitvam ? na sahabhAvaniyamaH; pazcAdeva bhAvAt / svakAle'vazyambhAva iti cet ; na; kAryahetorapi taddhetutvaprasaGgAt / na hi tasminnapi sati svakAlenAvazyambhAvaH kAraNasya, kAryahetorevAbhAvaprasaGgAt / tadIyateH sa tasya neti cet ; mAbhUt tathApi tanmAtrAnubandhinastasya pratyAyane nairapekSyasya kRtakatvAdisAdharmyasyAvize5 SAt, tathA caikaH svabhAvahetuH syAnAparaH, anupalabdherapi tadvizepatvenAbhyanujJAnAt / tato yathA tatsAdhamrye'pi kAryasya tato bheda eva sAdhyAdarthAntaratvAt tathA kAraNasyApi / tato nirokRtametata-- "hetunA yaH samarthena kAryotpAdo'numIyate / arthAntarAnapekSatvAt sa svabhAvo'nuvarNitaH // " [pra0vA0 3 / 6] iti / evaM sati saGkhyAvyAghAta iti cet ; bhavatu parasyaivAyaM dopaH / na doSaH,tasya svabhA. vAntarbhAvAbhAve'pi kAryahetAvantarbhAvAt , kAraNamapyavazyambhAvi kArya kAryAnna viziSyate ityabhyupagamAditi cet , evamapi kAryamevaiko heturbhavet svabhAvasyAvazyambhAvisAdhyasyaiva tatkAryatApatteH / tadabhede kathaM tatkAryateti cet ?sAdhanatA katham ?bhedakalpanAcet ;na; tata eva tatkA. yatvasyApyupapatteH / tAdAtmyAdeva gamakatve kiM tatkAryatveneti cet ? na; tata eva gamakatve ki 15 tAdAtmyenetyapyupanipAtAta, pratyuta tatkAryatvamevAtropapannakalpanam , sAdhyasAdhanabhAvabhedAnukUla. tvAt, na tAdAtmyaM viparyayAt / tannAyamatra parihAra iti liGgasaGkhamavirodhi caturthameva tasliGgamiti kathaM na parasyAyaM doSaH ? nigamayannAha tadevaM sakalAkAraM ttsvbhaavairpoddhRtH| nirvikalpaM vikalpena nItaM tattvAnusAriNA // 137 // samAnAdhArasAmAnyavizeSaNavizeSyatAm / iti / tat uktalakSaNaM skhalakSaNam evam anena prakAreNa sakalAH sampUrNAH AkArAH guNaparyAyalakSaNA yasya tat sakalAkAram / kaistattathetyAha--tasyaiva svabhAvAH svadharmAH taireva nAnyadIyaiH / astu taistatra samavetaistattatheti cet ; Aha-- nirvikalpam tebhyastasya pRthaktvaM vikalpaH tasmAniSkrAntam / kathazcittadavyatiriktaM tathaiva pratItibhAvAditi bhAvaH / yadi vA , yemAtmAnamAzritya bhedo yaccAzrityAbheda iti yo vikalpaH. saugatAdeH tasmAnniSkrAntam / pratyakSataH tatrAtmabhedasyApratipattau tathA vikalpasyAnupapatteH / yadaivaM kathaM tatra sAmAnAdhi. karaNyAdikaM tasya bhedopAzrayatvAditi cet ? na ; taireva tatsvabhAvaiH nayabuddhyA pRthakkRtaiH tadupapatteH / tadAha-tatsvabhAvairapodhRtaiH parasparato niSkRSTaiH / kena ? vikalpena tadAyatte khata-A0, ba0, 50|2-ytvaaptteH A0, ba0, 50 / 3 -kSaNamanena A0, ba0, 50 4 kaistathe -A0, ba0, pa0 / 5 "yadi sa bhedaH sAmAnyavizeSayoH yamAtmAnamAzritya sAmAnyaM vizeSa iti tenAtmanA bhedastadA vyatireka eva ..."-pra. vA0 sthvR03| 180 / 6 yathaivaM A0, ba0, pa0 / Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 489 1 / 139 / prathamaH pratyakSaprastAva nayAparanAmadheyena nItaM prApitam / kAm ? samAnAdhArazca gauH zuklaH ityAdizabdapravRttinimittabhedasyaikamadhikaraNam', sAmAnyaJca gavAM gotvamiti , vizeSaNaM ca bhedakaM nIlamiti , vizevyaca bhedyamutpalamiti , teSAM bhAvaM samAnAdhArasAmAnyavizeSaNavizeSyatAm / vikalpasyAvastuviSayatvena midhyaiva tannibandhanaM tannayanamiti cet ? ne ; tadvastuviSayatvasya vyavasthApitatvAt / ata evoktam-tattvAnusAriNA iti / kathaM punastatrAsatAM teSAM tenApya- 5 poddhAra iti cet ? na; pramANato'nekadharmAdhiSThAnatayA vastunaH pratipattau tadasattvAyogAt / ata evAI 'bhevAnAM bahubhedAnAM tatraikatrApi sambhavAt / ' yadyevaM pramANata eva bhedaviSayAt sAmAnAdhikaraNyAdivyavahAropapatteH kiM tadardhana nayakalpaneneti cet ? na ; bhedasyAbhedopazliSTasyaiva tena pratipatteH aguNapradhAnabhAvena 10 copekSitAbhedo guNaprAdhAnabhASI ca bhedaH prastutavyavahAropayogI , na ca tasya nayAdanyataH pratipattiH / na caivaM vyavahArAnaGgameva pramANam ; ApoddhArikavyavahArasyAtannibandhanatve'pi sakaladharmakalApAlaGkRtajovAdipadArthavyavahArasya tata evopapatteH / ___tadevaM vastubhUtAdeva dharmabhedAt vyavahAropapattau yattadartha vyAvRttibhadena jAtibhedopakalpanaM tasyAyuktatvaM tatkalpanakRtAncAsthAnabhIrutvaM darzayannAha atra dRSTaviparyastamayukta parikalpitam // 138 // mithyAbhayAnakagrastaimaMgairiva tapovane / iti / atra etasmin vastuni kathitavyavahAranimittaM yajAtijAtaM parikalpitaM svecchAviracitam / kIdRzam ? dRSTAt pratyakSapratipannAt vastubhUtAd dharmabhedAt viparyastaM viparItam avasturUpamiti yAvat , tat ayuktam avastutvena vyavahAraphalenAsambandhAt , anyata eva ca tasya 20 bhAvApa pratipattiphalena vA / niveditaM caitat / kaistatparikalpitam ? bhayAnakAH bhayahetavosnekAntaviSayAH saMzayAdayaH, mithyA ca se bhayAnakAzca midhyAbhayAnakAsteSAM dopAbhAsatvena sAkSAd bhayAnakatvAbhAvAt tairmastA vazIkRtA mithyAbhayAnakagrastAH taiH saugataiH / atra nidarzanaM mRgairiva tapovane / tathA mRgaiH mithyAbhayAnakaprastaiH kSemasthAne'pi vaiparItyaM kalpyate tathA vivekavikalaiH saugatairapi vastuni vastubhUtAnekadharmAdhAre nizeSanizreyasAbhyu- 25 dayanibandhane saMzayAdimithyAdoSavibhISitAvalokanavihvalaiH vyavahArArthamavastubhUtabhedAdhAratvaM parikalpitamiti / mithyAbhayAnakatvameva teSAM darzayannAha 1-karaNaM ca sA A0, b0,10|2 nyAyavi0 zlo. 122 / 3 prmaanntH| 4 -pAbhAvatvena A0, b0,50|5 kalpite A0, b0,50| Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 bhyAyavinizcayavivaraNe [1 / 141 yasyApi kSaNikaM jJAnaM tasyAsannAdibhedataH // 139 // pratibhAsabhidAM dhatte'sakRtsiddhaM svalakSaNam / iti / tAtparyamatra-saMzayAdibhayAdanekAntaM parityajato jJAnam AsannAdiviSayamekamanekArtham, pratyarthaniyataM vA bhavet ? tatrAdAvidam-'atra ca apizabdo bhinnaprakramatvAt tasyetyasyAnantaraM 5 draSTavyaH / tadayamarthaH- yasya saugatasya kSaNikaM jJAnaM tasyApi na kevalaM jainasya prati. bhAsabhidAM vastubhUtamAkArabhedaM tajjJAnaM dhtte| kutaH 1 Asanna AviryasyAsanatarAdaH tadviSayasya tasya bhedastamAzritya tat iti / Asanne hi tadvizadaM vizadataramAsannatare 'vizadatama cAsannatame iti / bhavatvevamiti cedAha- asakRdanekavAraM siddhaM yanizcita prAk svalakSa. Nam anyatrApi yojyam , tadapi pratibhAsabhidA dhatte, nirdoSapratipattiviSaye tatrApi saMzayAdeH 10 tajjJAnavadanavatAyat / dvitIye'pyAha vilakSaNArthavijJAne sthUlamekaM skhalakSaNam // 140 // tathA jJAnaM tathAkAramanAkAranirIkSaNe / iti / arthasyAsanAdeH vijJAnam arthavijJAnaM vilakSaNaM ca tatparIkSAbalena pratiparamANu bhinnamarthavijJAnaM ca tasminnapi, apizabdasyAtrApi yojanAt / sthUlaM nAnAvayavasAdhAraNam 15 ekam avayavaiH kathazcidavyatirikta svalakSaNaM cetanAcetanalakSaNaM pratibhAtIti zeSaH / kuta etat 1 tathA tena sthUlamekamiti prakAreNa jJAnamanubhavo yata iti / tato'nubhavaviruddhaM pratyarthaniyatajJAnakalpanaM parasyeti bhAvaH / tathA jJAne'pi kasmAnna tadvAhyaM vilakSaNameva bhavatIti cet ? Aha-tathA''kAraM vilakSaNAkAraM skhalakSaNaM bhvti| kadA ? anAkAranirIkSaNe sati nirvikalpadarzanena sthuulaikvijnyaane| na hi atajjJAnAta ttsiddhiH| tato'pi tatsiddhI dUSaNamAha__anyathArthAtmanostattvaM mithyAkAraikalakSaNam // 141 // iti / anyathA anyena sthUlajJAnAt sUkSmasiddhiprakAreNa arthAtmanoH viSayaviSayiNostattvaM kSaNakSayanairaMzyanAnAtvAdikaM mithyA vitathaM kiM tarhi syAt ? AkAreSu prAmArAmAdiprapanca. rUpeSvekamanugataM lakSaNaM svarUpaM yasya tat AkAraikalakSaNaM parabrahma tattattvamiti sambandhaH / evaM manyate vanAdau sthUlasaMvitte/dA yattattvato yathA / ghaTAdAvapi tadbuddhistadAyattaiva kalpyate // 1148 // tathA taraGgacandreSu bhedabuddheriva tvayA / parasyA api tadbuddherekAdhInatvamucyatAm // 1149 // iti / tadvizada -A0, b0,50| 2 ekamavayavam A0, ba0, 10|3-tmnstttvN A0, b0,50| 4 paraM brahma 0, b0,50| Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 143] prathamaH pratyakSa prastAvaH 491 ; bhavatu nirvikalpAdeva darzanAdvilakSaNaM tattvamiti cet kathaM tatra sthUlapratibhAsa: 1 vibhramAditi cet; na; tadvivekasya darzanena tadyogAt / sadAdirUpasyaiva tatra darzanaM na tadvivekasyeti cet; atrAha vijJAnapratibhAse'rthavivekApratibhAsanAt / viruddhadharmAdhyAsaH syAd vyatirekeNa cakrakam // 142 // iti / 5 9 vijJAnasya upalakSaNamidaM tadviSayasya ca pratibhAse sadAdirUpeNa grahaNe yastasyArthAt sthUlAdyAkArAd vivekastasyApratibhAsanAd virudvayordRzyAdRzyayoH "dharmayoradhyAsaH syAd bhavet, tathA sati sunizcitamanekAntamanavadyamiti manyate / bhavatu tarhitasya tasmAd vyatireka eveti cet; na; tathA satyavivekaprasaGgAt vyatireke tasyAvazyambhAvAt / evaJca siddhamidam- sthUlamekaM svalakSaNaM tathA jJAnaM yata iti / punarapi tasya 10 tasmAd vivekaparikalpanAyAM vaktavyamidam - vijJAnapratibhAsa ityAdi / tatrApi bhavatvityAdivacane cakrakam tathetyAderanuSaGgAt / etadevAha - vyatirekeNa arthavivekasya vijJAnAd bhedena kRtvA cakravadAvartamAnamAkSepasamAdhAnaM cakrakaM syAditi sambandhaH / tanna jIvati sthUlajJAne nirbhAgajJAnasambhavo yataH paramANusiddhiH / tadasiddhau yadanyat prAptaM tadapyAha pratikSaNaM vizeSA na pratyakSAH paramANuvat / iti / kSaNaM kSaNaM prati pratikSaNaM paramANUnAM ye vizeSAH niranvayavinAzalakSaNAH te na pratyakSAH pratyakSaviSayA na bhavanti / nidarzanaM paramANava iva tadvat / te ca tadvizeSAzca kayopapattyA na pratyakSAH ? ityAha 15 atadAbhatayA buddheH [ arthAkAra vivekavat ] // 143 // iti / buddheH pratyakSarUpAyAH sthUlAvabhAsitvenAnvitAkA rAvabhAsitvena ca' atadAbhatayA 20 paramANutadvizeSAvabhAsitvAbhAvena / syAnmatam - pratyakSaM paramANutatpratikSaNabhaGgaviSayameva sthUlAdibuddhistu kalpanaiva kevalaM nirviSayA na pratyakSamiti ; tanna; tadvivekena pratyakSasyAprativedanAt / astyeva tathA tasya svataH prativedanamavivekavibhramastu vikalpAdeva kuJcaciditi cet; na tAvadasau darzanavikalpAbhyAM prAgeva, nimittAbhAvAta, tayorevaikapravRttikAraNayostannimittatvena parairabhyanujJAnAt / nApi 25 yugapat yugapadvikalpadvayAnabhyupagamAn / na pazcAdapi darzanavikalpayostadAnImatikrameNa tadvibhramasya nirviSayatvApatteH / pUrvaJca tatra sarveSAM vivekAGgIkArasyaiva prasaGgAt / sambhavato'pi tasya kutaH pratipattiH ? svasaMvedanAdeva pratyakSAditi cet; na; tasya vibhramAdavyatireke ; 1 vAtadArambhatayA A0, ba0, pa0 / 2- buddhestu A0, ba0, pa0 / 3- danamiti vi-A0, ba0, pa0 / 4 - SAmavive-A0, ba0, pa0 / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 myAyavinizcayavivaraNe [21145 pratyakSatvAnupapatteH / vyatireke ca tasya tadvad vedane vibhramAsambhavAt / vikalpAntarAt tatsambhave cAnavasthAnasya niveditatvAt / avedane tu yathA na tasya pratyakSatvaM buddharatadAbhatvAdeva nAnyato vibhramAt , tathA pratikSaNavizeSANAM taddharmiNAM paramANUnAmapi / etadevAha arthAkAravivekavat iti / artho darzanavikalpaikatvarUpo vibhramAkAraH tasmAd viveko 5 vikalpasvasaMvedanasya sa iva tadvat pratikSaNaM vizeSA na pratyakSAH paramANavazceti / evaJca yajjAtaM parasya tadarzayannAha atyantAbhedabhedau na tadvato na parasparam / dRzyAzyAtmanovudvini sakSaNabhaGgayoH // 144 // iti / buddhinirbhAsazca svasaMvedanAtmA kSaNabhaGgazca sayoH upalakSaNamidam / tene nIlAdi. 10 kSaNabhaGgayorityapi draSTavyam / tayoH tadvataH tadadhikaraNAta jJAnAdarthAcca atyantI aikAntiko abhedabhedau tAdAtmyavyatireko na nApi parasparam / kIdRzayoH 1 dRzyAdRzyAtmanoH dRzyAtmA nIlAdibuddhinirbhAsazca adRzyAtmA kSaNabhaGgastayoriti / kuta etat ? 'ityatrAha sarvathArthakriyAyogAt [tathA suptprvuddhyoH|] iti / tathA hi'- yadi nIlAdikSaNabhaGgayoH buddhinibhIsakSaNabhaGgayozca tadvata ekAntAdavyatirekaH tadA piNDasyopasaMhArAt paramANurevAvaziSyet tasya cApratipatterabhAvo'brahmavaditi / tataH sarvathA sarveNa yogapadyena krameNa veti ekasvabhAvenAnekasvabhAvena veti prakAreNa arthasya kAryasya kriyA niSpattiH tasyA ayogAta, nIrUpAttadanupapatteH / evaM yadi nIlAdeH kSaNabhaGgo'vyatirikta tadvadeva dRzyaH syAt, vathA ca kiM tadanumAnasya 20 phalam ? nizcaya iti cet ; kiM tadabhAve na bhavet ? vyavahAra iti cet ; na; nIlAdidarzanA deva tdupptteH| tatrApi nizcayAdeva sa iti cet ; sa eva tarhi kSaNabhaGgasyApi nizcayaH syAda. vyatirekAditi na tatphalaM tadanumAnasya / nApi samAropavyavacchedaH, nizcite samAropAbhAvAt / etadevAha -sarvathA sarveNa darzanahetutvena nizcayanimittatvena samAropavyavacchedakatvena ca prakAreNa arthakriyAyAH kSaNabhaGgAnumiteH ayogAditi / nIlAdeH kSaNabhaGgAdatryatireke tu 11. sAdhyAntaHpAtitvena dharmihetudRSTAntAnAmasambhavAdanumAnAnupapatteH suvyaktametat-'sarvathArthakriyAyogAt' iti / tannaikAntena tayoH parasparaM tadvatazcAbhedo nApi bhedastadvataH, nIlAde. buddhini sasya ca nityatvApatteH, nityAca, kramayogapadyAdinA sarvaprakAreNa sarvathA'rthakriyAyogAt / bhavatu kathazcideva tayostadvataH parasparaM cAbhedo bhedo veti cet ; atrAha 1 tena kSaNa-A0, ba0,pa0 / 2 ityAha A0, ba0, 50 / 3 -hi nI-A0,ba0pa0 / 4 tadApi piA0, ba0, pa0 / 5 kSaNabhaGgAnumAnasya / 6 nizcayAbhAve / Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 145 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH tathA suptaprabuddhayoH / aMzayoryadi tAdAtmyamabhijJAnamananyavat // 145 / / iti / 493 sutazca gADhanidrAviSTaH / upalakSaNamidam- tena mUcchitazca / prabuddhazva pratyutpannaprabodhaH / idamapyupalakSaNam-tema jAgaritazca / tayoH suptaprabuddhayoH mUrchitajAgaritayozca / tAdAtmyam ekatvaM tathA tenAnantaroktena kathaJciditi prakAreNa / kIdRzayo: ? aMzayoH 5 jIvabhAgayoH / astu nAma tadbhAgatvaM prabuddhajAgaritayoH vijJAnasvabhAvavatvAt na suptamUrcchitayoH viparyayAditi cet; na; vijJAnasyaiva kSaNabhaGgAdivijJAnavat nizcayavikalasya suptAditvAt / svApAdau tasyAbhAva eva kinna syAditi cet ? kSaNabhaGgAdAvapi kinna syAt ? nIlAdAvapi tatprasaGgAditi cet; anyatrApi prANAdyabhAvaprasaGgAditi brUmaH / prANa: deva" to prANAdirna 10 vijJAnAditi cet; na; tadAnIM santAnAntarapratipattiH dehAntarabhAvino vyAhArAderapi vyAhA rAdiprabhavatvena buddhipUrvatvAbhAvAt / astu jAprajjJAnAdeva sa iti cet; kathaM kramavattvam ? nAkramAt kramavatostasyotpattiH, "nAkramAt kramiNo bhAvA:" [ pra0vA0 1/45 ] ityasya virodhAt / kramavAMzcAparAparaH prANAdistadavasthAyAmupalabhyate tatastatkAraNena jJAnenApi kramavatA tadA bhavitavyam / tatastasya nizcayavaikalyameva svApAdirnAbhAvaH / tadapi nizcaya- 15 svarUpameva jJAnatvAt prabodhajJAnavat kinna bhavatIti cet ? bhavato'pi kSaNabhaGgAdAvapi taitu samAropavilameva tatravAnnIlAdivat kinna syAt ? tattvAvizeSe'pi kAraNavazAt kacittadavaikalye nizcayavaikalyamapi syAt / tato yuktaM suptAderapyAtmabhAgatvam / kutastayostAdAtmyam ? ityAha- abhijJAnam iti / atra ca 'yadi' ityetatsabandhanIyam / tacca nipAtatvAt yata ityatrArthe draSTavyam / tadayamartha:- abhijJAnaM 'ya evAhaM 20 suptaH sa eva prabuddha:' iti pratyabhijJAnaM suptaprabuddha saGkalanAtmakam, yadi yata iti / na hi suptAt prabuddhasyAtyantavyatireke tasya tadekatvasaGkalanaM yuktam, anyasuptApekSayApi prasaGgAt / santAnabhedAnneti cet; na; santAnavyavasthAyA apyekatvAbhAve'nupapatteH / cintitaJcaitat / syAnmatam - vyavasAyAtmana eva jJAnAt saMskAraH " vyavasAyAtmano dRSTeH saMskAraH" [[siddhivi0pari0 1] vacanAt suptajJAnasya cAvyavasAyatvAt kathaM tataH saMskAro yataH 25 smRtirudbhavantI pratyabhijJAnamavakalpayediti ? mA bhUta "tatkRtaH saMskAraH, jAprajjJAnakRtastu saMskAro'pyutthAnAvasthAyAM vikAsamupanIyamAnaH smRtyupasthApanadvAreNa jAgariteneva suptenApi prabuddhasyaikatvaM saGkalayati / kathamanyakRtAt saMskArAdanyatra saGkalanamiti cet ? na ; atyantAya tayoranyatvAbhAvAt / na cedaM saGkalanaM bhrAntaM yatastadekatvanna sAdhayet / tadAha- ananyavat / 1 nizcayasya / 2 svApAdau / 3 vijJAnam / 4 - vikalpametra A0, ba0, pa0 / 5 tatkRtasaM A0, ba0, pa0 / suptajJAnakRtaH / 6 apizabdaH evArthakaH / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 146 anyaH kalpitarUpo vibhramanAmA viSayo yasya tadanyat tasmAdanyad- ananyavat vAstava. tattAdAmyaviSayaM bAdhakAmAvAditi yAvat / idAnIM tena dravyaparyAyAdInAmanyonyAtmakatvena bhAva iti pariNAmalakSaNaM saGgava darzayannAha___ saMyogasamavAyAdisambandhAdyadi vartate / anekatraikamekatrAnekaM vA pariNAminaH // 146 // iti / saMyogazca samavAyazca saMyogasamavAyAvAdI yasya saMyuktaikArthasamavAyAdeH sa eva sambandhaH tasmAt yadi cet vartate, ke kim ? anekatra zarIradezeSu ekam Atmadravya saMyogena zarIraM samavAyena, ekatra zarIre aneka kaTakakuNDalAdi saMyogena, kaTakatvAdi 10 saMyuktasamavAyena, rUpasaMsthAnAdi samavAyena vA, rUpatvAdi samavetasamavAyena, zarIrasamavete rUpAdau tasya samavAyAt / evamanyatrApi yogyam / veti samuccayArtham / tatra samAdhAnampariNAmina iti / pariNAma uktalakSaNo vidyate'syeti pariNAmI bhAvaH tasya pariNAminaH saMyogasamavAyAdisambandha iti vibhaktipariNAmena sambandhaH / tathA hi- aprAptayoH prAptiH saMyogaH / prAptizca yadi zarIrAdarthAntaram ; kathaM prAptaM zarIramiti tadrUpatayA tatra pratyayaH ? 15 sambandhAditi ceta ; tato'pi tAdrUpyasya sambhave siddhaH pariNAmaH / zarIrasyaiva tato'tadrUpasya tadrUpatayotpatterasambhave kathaM tato'pi tathA pratyayaH ? kathaM vA tasyAbhrAntatvam atasmiMstagRhAt ? bhAnsAca kathaM tataH tApyavat zarIrasyApi pratipattiH ? tAdrUpya evAsau bhrAnto na zarIra iti ghet ; kathamekasyaiva bhAntirabhrAntizca svarUpaM virodhAt ? avirodhe vA kathamekasyaiva krameNAprAptiH prAptizca svarUpaM na bhavet ? iti siddhaH pariNAmina eva saMyogasambandhaH / / tathA samavAyo'pi zarIrasya tadAdhAre tadavayavakalApe iheti pratyayahetuH / tadA. dhAratvaJca tatkalApasya yadi yAvadvyabhAvi ; sazarIrasyaiva tasya pratipattiH syAt AdheyavirahitasyAdhArasyAsambhavAt / ayAvadrvyabhAvino'pi tasmAd vyatireke 'tadAdhArastatkalApa:' iti na tadrUpatayA tatpratipattiH / sambandhAttathA tatpratipattau : tahimetarakalpanAyAM ca pUrvava tprasaGgAt / avyatireke siddhastatkalApaH pariNAmI prAgatadAdhArasya tadAdhAratayA tadutpatyava25 sthAyAM parivartanAditi samavAyo'pi pariNAmina eva ! evaM saMyuktasamavAyAdirapi / nanvevamazakyaparihAratve pariNAmasya kimavayavaguNavizeSebhyo guNyavayavisAmAnyAnAmarthAntaratvena ? avayavAdInAM tadrUpeNApi pariNAmopapatteriti ceta ; abhimatamevaitat / ata evedamapi vyAkhyAnam- avayavAdaya evAvayavyAdirUpeNa pariNAminaH pariNAmazIlA iti / . kvacidane-A0, ba0, 50 / 2 -dravyasaMyo-A0, ba0, 50 / 3 -vAyAdiH sa-A0, ba0, pa0 / 4-mina yadyevaM A0,0, pa0 / 5 kimavamavIva gu-A0, b0,50| 6 tadrUpatvenApi A0, b0,50| avyvyaadiruupennaapi| Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1148 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH tadevamavasthitaM yaugapadyakramAbhyAM sAmAnyavizeSAtmakaM svalakSaNam / bhavatu sAmAnyam; tattu vijAtIyavyAvRttirUpameva tasya nirbAdhatvena vastuSu bhAvAta, arthakriyAyAzca tadupAzrayatayaiva tatropapatteH / pAvakAdivyAvRttimata eva toyAdeH snAnAditatkriyAdarzanAt / sAmAnyavAdibhirapi tasyAvazyAbhyupagamanIyatvAt, anyathA karkAdiparihAreNa khaNDAdAveva gotvamiti niyamAyogAditi ceta ; atrAha 495 ataddhetuphalA pohama vikalpo'bhijalpati / iti / sAmAnyamiti vakSyamANamihAkRSya sambandhanIyam / tadayamartha:-na vidyete tasya khaNDAdeH hetuphale tatkAraNakArye yeSAM te ataddhetuphalAH karkAdayaH tebhyo'poho vyAvRttiH taM sAmAnyamabhijalpati kathayati / avikalpo vikalpajJAnarahitaH saugataH / na hi sAmAnyamanicchataH tajjJAnasambhavaH / tasya hi na svAlakSaNyameva rUpam, abhijalpasambandhA - 10 bhAvApatteH / tadabhisambandhino'pi rUpasya tatre bhAve kathaM sAmAnyapratikSepaH tasyaiva sAdhAraNA tmanastattvAt ? asAdhAraNatve zabdasaGketAdestatrApyasambhavAt / bhavadapi sAmAnyaM tadavAstavamevApohatvAditi cet; kathamabhijalpasambandhaM prati yogyatvam ? tasyai vastudharmatvAt / tadapi kalpitameveti cet; na; tenaiva tadayogAt / sati tadyogyatve tasya vikalpakatvaM vikalpatve ca tena tatkalpanamiti parasparAzrayAt / vikalpAntarAt tatra tatkalpanamiti ceta ; na; tatrApi tadantarAt 15 tatkalpane 'navasthApatteH / tannApohavAdino vikalpasambhavaH / tadasambhave ca kuto vyAvRttisAmAnyapratipattiH pratyakSasyAtadviSayatvAt ? kuto vAbhijalpaH tasya tadyonitvena tadabhAve nopapatteriti manyate / sAmprataM tasya vastuSu bhAvAdInAM vastusAmAnya sAdhanatvena viruddhatvamAvedayannAha samAnAkArazUnyeSu sarvathAnupalambhataH // 147 // tasya vastuSubhAvAdi sAkArasyaiva sAdhanam / iti / 9 tasyavastuSubhAva AdiryasyArthakriyAzrayatvAdeH tat tasyavastuSubhAvAdi / kathaM punaH subantasamudAyasya samAsastasyAsubantatvAt ? subantasya hi subantena samAsa iti vaiyAkaraNanyAryaiH / samAse'pi kathaM supo'lugbhAva iti cet ? na; tatsamudAyatvAbhAvAt / na hi ' tasya vastuSubhAvaH' iti sutrantasamudAyo'yam api tu tadartha - 25 viSayaM tatpratirUpakamakhaNDameva prAtipadikam tasya ca subantatvAdupapannaH samAsaH, tadvidhAyinaH supo luk ca / na ca subantaramasti yaMtrAlugbhAvaH paryanuyujyeta / tat kimityAha - sAkArasyaiva / AkAravata eva na nIrUpasya sAmAnyasya sAdhanaM vastuSu pari ; 20 1 bauddhaH prAha / 2 tatrAbhAve A0, ba0, p0| 3 yogyatvasya / 4 tadyogitvena A0, ba0, pa0 / 'vikalpayonayaH zabdAH vikalpAH zabdagocarAH / " itybhidhaanaat| 5 "supsupA" - jainendra0 1 / 3 / 3 / 6 yatra lugbhA - A0, ba0, pa0 / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 148 NAmibhAvalakSaNeSu bhavanAdestatraiva pratipatteH / kSaNakSINaparamANurUpANi svalakSaNAnyeva vastUni tatra ca tasyaiva bhAvAdiH pratIyate na sAkArasyeti cet ; na; teSAmeva pramANAbhAvenApratipatteH / na hi tadapratipattau tatra bhAvAderanyatarasya vA pratipattiH sambhavati / tadevAha-samAnazcAsau mAna sahita AkArazca samAnAkAraH tena zanyeSu vyAvarNitasvalakSaNeSu / kathaM tacchnye Su ? 5 sarvathA sarveNa pratyakSaviSayatvenAnumAnaviSayatvena ca prakAreNa anupalambhataH tasya vastuSu bhAvAderiti vibhaktipariNAmena sambandhaH / kathaM punasteSAM samAnAkArazUnyatvam , yAvatA pratyakSameva teSu pramANamiti cet ? tadapi yathAkalpanam , yathApratibhAsaM vA bhavet ? na tAvadAdyam / tasyApratipatteH / na hi nirvikalpaM pratyakSaM kacidapi dRzyate yataH tatsvalakSaNapratipattiH / "prathamamindriyajJAnaM tadeva 1. dRzyate kevalaM tatpRSThabhAvinaikasthUlavikalpena pratyUhAnna nizcIyata iti cet ; kathamanizcita tadAsti ? kathaM vA prAmANam ? anyathaivamapi syAt- sakalamapi pratyakSaM vyAvRttavastuviSayameva kevalaM bhedavikalpena pratyUhAnna nizcIyata iti / bhedAbhAve pratyakSAdanyo vikalpa eva na sambhavatIti ceta ; na ; anekAntAbhAve'pi tadasambhavasya niveditatvAn / avicAri. taramyayA tu kalpanayA tatsambhavasyobhayatrAvizeSAt , tathA ca sarvAbhedarUpasya puruSasya prasiddhaH 15 "yaH sarveSu lokeSu tiSThan savabhyo lokebhyo'ntaro yaM sarve lokA na viduryasya sarve lokAH zarIraM yaH sarvAn lokAnantaro yamayati sa AtmAntaryAmyamRtaH" [bRhadA0 3 / 7 / 15] ityAdyAH zrutayo'rthavatyo bhaveyuH / ___ na caivaM nirvikalpA bhrAntirapi / zakyaM hi vaktum-'pazyannayamekameva candramasaM pazyati dvitvAropavikalpAnna punarnizcinoti' iti / tathA ca vyarthamabhrAntagrahaNaM kalpanApoDhapadenaiva 20 dvitvabhrAntervinivartanAt / nirvikalpaiva taddhAntiH indriyabhAvAbhAvAnurodhitvenaindriyatvAdartha sannidhisApekSatvAta pratisaGkhyayA cAnirodhyatvAditi ceta ; na; tata eva jAtipratipatterapyamAnasatvApatteH / taduktam "na cedaM vyavasAyAtmapratyakSaM mAnasaM matam / pratisaGkhathAnirodhyatvAdarthasannidhyapekSaNAt // " [siddhivi0pari0 1] iti / / tatra tadbhAvAbhAvAnurodhitvAdikamadhyAropitameva na tAttvikamityapi nottaram ; dvitvabhrAntAvapi tathaiva tatprasaGgAt / api ca "viSayasarUpaM tatpratyakSam anyathA vA ? tatrAdye vikalpe vastveva sAmAnyaM sArU 1-rUpAdisva-A0, ba0, pa0 / 2 "nIrUpasya sAmAnyasya"-tA. tti.| 3 bhavanAdiH A0, ba0, pa0 / 4 vA na bha-A0, ba0, pa0 / 5 prathamendriya-A0. ba0, pa0 / 6 nirvikalpameva / 7 "yaH sarveSu bhUteSu tiSThan sarvebhyo bhUtebhyo'ntaro..."-bRhadA0 / 8 pratyakSalakSaNe / 9 cAnurodhya-A0,va0pa0 / 10 viSayasvarUmA0, ba0, 50 / Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 148 ] bhathamaH pratyakSa prastAvaH 497 pyasyaiva tattvAt / tadapi tatrAtAtvikameveti cet; na; bhrAntatvenApratyakSatvaprasaGgAt / etena kalpitamiti pratyuktam / kalpitAkArasyApi pratyakSatvAnupapatteH / sarvathA ca viSayasArUpye viSayavat tasyApi jaDatvApatteH na svataH pratipattiH / anyatazca sarUpAt pratipattAvanavasthApattiH / asarUpAt pratipattau viSayasyApi tata eva pratipatteH vyarthaM tatrApi sArUpyakalpanam / asarUpamapi nApratipannameva tatpramANam anabhyupagamAt / pratipattau ca pratipattiphalasya vyApArasya 5 svarUpa evopakSayAt kutastato viSayapratipattiH ? vyApArAntarAditi cet; na; ubhayavyApArAtmatve tasya vastutaH sAmAnyavizeSAtmatvasyApyanivAraNApatteH / tanna yathAkalpanaM tat / nApi yathApratibhAsam; tatra svaparavyavasAyAtmani bahirantazca nAnAvayavasAdhAraNasya sthUla. syaiva pratipatteH / tanna pratyakSataH svalakSaNapratipattiH / nApyanumAnAta; tasya vikalpainiSedhena niSedhAt, pratyakSAbhAve'navatArAca / tato 10 vastveva sAmAnyaM tadanyApohAtmakatva hetUnAM viruddhatvAt / syAnmatam-khaNDAdInAM karkAdibhya iva parasparato'piM bhedAvizeSe'pi 'ta eva sAmAnyaM gotvaM bibhrati na karkAdayaH' ityatra tanniyatA zaktirevAvalambanam, tayA ca tadbharaNamakRtvA kinna tadvyavahAramevAnugatapratyayAdirUpaM te kurvIran ? evaM hi kalpanAgauravaM parihRtaM bhavati zakti: sAmAnyaM tadvyavahArazceti / tanna sAmAnyamarthavaditi tadayuktam; evaM hi vizeSANAmapyaparikalpanaprasaGgAt / zakyaM hi vaktum-yayA pratyAsattyA gotvameva khaNDAdIn vizeSAn bibharti nAzvatvaM tayA tadvizeSavyavahArameva kurvItAlaM tadvizeSairiti / evaJca na kazcidapi vizeSo jIvitumarhati sarvavizeSavyavahArANAM sanmAtrAdeva mahAsAmAnyAdupapatteH / vizeSAbhAve kathaM tadvyavahAraH tasyApi vizeSarUpatvAditi cet ? sAmAnyAbhAve'pi tadvyavahAraH kathaM tasyApyanugatapratyayAdeH sAmAnyarUpattrAt / kalpita eva vyavahAro vicArapIDAM na sahata iti cet; na; vizeSavyavahArasyApi tAdRzatvAt / kathaM punarekasvabhAvAt sAmAnyAd dezakAlAdibhedI tadvyavahAraH, kAraNabhedAdeva kAryabhedasyopapatteriti cet ? na; dAhapAkAdikAryabhede'pi taddhetoH pAvakasya bhedAbhAvAt / tatrApi zaktibhedAdeva tadbheda iti cet; kutastadavyatirekAt zaktimato'pi na bheda: ? tannAnAtvena tadekatvasyAvirodhAditi cet; mahadidamadbhu N yat- anarthAntarazaktisamavAyinA tana viruddha arthAntara kAryasamavAyinA tu viruddhayate iti ! vyatiriktaiva zaktistadvata iti cet; 25 na tata eva kAryaniSpateH zaktimato vaiyarthyApateH / nAyaM doSa:, tena tadbhedasya karaNAditi cet; na tasyApyapareNa tadbhedena karaNe'navasthApatteH / svatastatkaraNe kAryabhedena kimaparAddhaM yatastameva na kurvIta ? tathA ca pAvakavadeva sadAtmanaH sAmAnyasyaiva sakalajagadbhedai nirmANasAmarthyopapatteH vyarthameva tadarthaM bhAvabhedaparikalpanam / uktaJca maNDanena 1 svarUpavyava - A0, ba0, pa0 / 2 -lpe ni-A0, ba0, pa0 / 3 -tU pratyakSAt pratya-A0, ba0, p0| 4 - rato bhedA-A0, ba0, pa0 / 5 zaktisA-A0, ba0, pa0 / 6 yayA pratItyA A0, ba0, pa0 / 7 dAhapAvakA-A0, ba0, pa0 / 8 - nirvANasA-A0, ba0, pa0 / 63 15 20 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [11149 "arthakriyAkRte bhede rUpabhedo na lakSyate / dAhapAkAdibhedena kazAnuna hi bhedavAn // yathaiva bhinnazaktInAmabhinna rUpamAzrayaH / tathA nAnAkriyAhetUM rUpaM kinnAbhyupeyate / / ekasyaivaiSa mahimA bhedasampAdanAsahaH / vaDheriva yadA bhAvabhedakalpastadA mudhA // " [brahmasi0 217.10] iti / tadeva sAmAnyaM nopalabhyate bhedasyaiva bahirantazcopalambhAt , tadupalambhe vA na bhedavyavahAra: tasya saMhRtAkhilabhedarUpatvAt tatkathaM tatra tasya sAmarthyam , asati tadanupapatteriti cet ? na; vizeSANAmapi paraparikalpitAnAmapratipatteH / pratipattau vA na sAmAnyavyavahAraH 1. saMhRtAkhilasAmAnyarUpatvAtteSAma, tatkathaM tatra teSAmapi sAmarthyam asati tadanupapatteH / kalpanayA sattvamiti cet, na; tasyA eva bhedApratipattAvasambhavAt / niveditaJcaitat / etadevAha na vizeSA na sAmAnyaM tAn vA zaktyA kayAcana // 148 // tadvibharti svabhAvo'yaM samAnapariNAminAm / iti / atra dvitIyo" naJ tadityanena sambandhanIyaH / vAzabdazcaivArthaH / tadayamarthaH-tad15 anantaroktaM sAmAnyaM brahmavAdiparikalpitaM kayAcana bhinnayetarayA vA zaktyA pratyAsattya parasaJjJayA tAn vizeSAn prAmArAmAdirUpAn na bibharti vA na svIkaroti yathA / upalakSaNamidam-nApi tadvyavahAraM karoti / tathA vizeSAH saugatAbhimatAH sAmAnyaM gotvAdi na bibhrati bibhartItyasya vacanapariNAmena sambandhAt / idamapyupalakSaNam-tena tadvyavahAramapi na kurvanti, teSAmapi tatsAmAnyavadapratipattiviSayatvena khapuSpatulyatvAt / mA bhUt tatkalpi20 tAnAM teSAM tadbharaNaM tvatparikalpitAnAM bhavet tvayA tatpratipatterabhyupagamAditi cet ; na, tatrApi tadasambhavAt / na hi te'pi vizeSAH kayAcidapi zaktyA sAmAnyaM bibhrati, svayaM tadrUpatvena tadAdhAratvAnupapatteH / tanna tatrApIya prakriyA'vakalpate / tadAha-svabhAvo'yaM sAmAnyarUpaH / keSAm ? samAnapariNAninoM svahetusAmagrItaH sAdRzyapariNAmApattimatAm / bhinnameva sAmAnya vizeSebhyastadAdheyazca 'khaNDAdiSu gotvam' iti pratipatteH, tatkathaM te tanna bibhratIti 25 cet ? atrAha aprasiddhaM pRthaksiddham [ubhayAtmakamaJjasA // 149 // iti / prakarSeNa pratyakSalakSaNatvena siddhaM nizcitaM prasiddhaM tadanyad aprasiddham / kiM tat ? pathasiddhaM vizeSebhyo'rthAntaratvena siddhaM niSpannaM sAmAnyam / na hi pratyakSe sAmAnyasya 1 -heturUpaM A0, b0,50| 2 -tathA mudA A0, ba0, pa0 / 3 saMghRtAkhi-A0, 10, pa0 / -yo na tadi-A.,0pa0 / 5 bauddhakalpitAnAM vizeSaNAm / Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11149] prathamaH pratyakSaprastAva 499 vizeSabhyo bhedastadAdheyatvaM vA pratyavabhAsate, kathaJcita tadavyatirekasyaiva tasya tatrAvabhAsanAt / tathApi tatra tadavabhAsakalpanAyaryA bhavantu kuzalinastAthAgatAH 'parasparavizleSiNAmaNUnAmeva vatrAvabhAsanam' iti teSAmapi zakyatvAta parikalpanasya / khaNDAdiSu gotvamiti tu pratipattirApoddhArikI vyavahArArthA na tAvatA tasya tadAdheyatvam , anyathA teSAmapi tadAdheyatvaM bhavet - "sAmAnyaniSThA vividhA vizeSAH" [ yuktyanu0 zlo0 41 ] ityapi pratIteH / kIdRzaM 5 tarhi tattvam ? ityAha-ubhayAtmakamaJjasA iti / sAmAnyavizeSobhayakhabhAvaM tattvam aJjasA paramArtheneti / tadAtmatve'pi vastunaH sAmAnyamekameva 'sarvasarvagataM na prativyakti bhinnaM sadRzapariNAmalakSaNam / taduktam "yathA ca vyaktirekaiva dRzyamAnaH punaH punaH / . kAlabhede'pyabhinnaivaM jAtibhinnAzrayA satI / / kAtyAvayavazo vRttipRcchA jAtau na yujyate / na hi bhedavinirmukte kAtya'bhedavikalpanam ||"[mii0 zlo0vana0 32.33] iti cet ; na ; vyaktivattadantarAle'pi tasyopalambhaprasaGgAt / anabhivyaktarneti cet ; vyaktAvapi na bhavet , tadantarAlagatAt tadgatasya tadrUpasyAbhedAt / bhede vyaktigatameva tatsA. 15 mAnyamastu tata eva tatprayojanaparisamApteH vyartha tadantarAle tatkalpanam / prativyakti tasya bhede kathamabhedapratyayaH 'khaNDo gormuNDo 'gauriti' iti cet ? abhede'pi kathaM kvacidabhivyaktiranabhivyaktizcAnyatra vyakteratadrUpatvAt ? na hi vyaktirviSayasvabhAvo yena tadvattvetarAbhyAM tasya bhedaH api tvanyaiva tataH, tatpratipattirUpatvAditi cet ; kathamevaM tadantarAle "tadapratipattAvanabhivyaktiruttaram ? taiyApyapratipattareva pratipAdanAt / tatparyanuyoge tasyA evottrtvaanupptteH| 20 kutazca tasyAbhivyaktiH ? yatra "tat tata iti cet ; na ; sarvataH syAt , sarvasarvagatatvena tasya sarvatra bhAvAt / yasya sAmayaM tata iti cet ; "tadapi yadi sAmAnyarUpaM sarvasarvagataJca sa eva doSa:- tadantarAle'pi tatastadabhivyaktiriti / nAyaM doSaH, "tasya tatrAnabhivyaktatvenAnabhivyaJjakatvAt / itaratra kutastadabhivyaktiH ? anyasmAt sAmarthyAditi cet ; na ; tadapItyAdeH tatrApyanuSaGgAdanavasthApattezca / asarvagatameva taditi cet ; na ; 25 sarvagatasAmAnyapratijJAvyApatteH / sAmAnyAdanyeva sAmarthyam asarvagatamanabhivyaktaJca, anyathA pUrvavad doSAditi cet ; tato'pi yadyabhivyaktistavyApinI ; sarvasya sarvadarzitvaprasaGgaH, sarvagatasAmAnyavyApinyA tadabhivyaktyA "tadavyatiriktasakalavastuvyApteravazya. 1 sarva sarva-A0, 20, 50 / 2 -vattattadanta-A0, ba0, 50 / 3 -vyaktigatasya-mA0, b0,10| 4 goriti cet A0, 20, 50 / 5 "abhivyktH"-taa.tti.| 6 vyktyntraale| . sAmAnyApratipattI / 8 "anabhivyaktarna sAmAnyapratipattiH' ityuttaram / 9 anbhivyktyaapi| 10 sAmAnyam / 11 sAmarthyamapi / 12 sAmAnyasya / 13 asarvagatasAmarthyAdapi / 14 tdbhivyti-aa0,0,50| Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 500 nyAyavinizcayavivaraNe ( 1949 mbhAvAm / vakSyati caitat- nitymityaadinaa'| yadi na tadvyApinI kathaM tadabhivyaktama, abhivyaktivyAptasvabhAvasyaivAbhivyaktatvopapatteH / khaNDazo'bhivyaktamapyabhivyaktameveti ceta ; na ; tasya khaNDAbhAvAn / tadbhAve vA kathaM tatra kAryAvayavazo vRttiparyanuyogo nopapadyate idaM sUktam- 'kAnyavayavazo vRttiH' ityAdi / api ca brAhmaNyamapi sAmAnyaM yadi sarvagataM tadA / zUdrAdiSvapi tadbhAvAjjAtisAGkaryamAgatam // 1150 // vyaktAvyaktavibhAgastu nirvibhAge na yutimAna | kuto vA tadabhivyaktirvya ktibhyastadasambhavAn // 1151 // stosare hi vyaktesta vyaktirupalabhyate / anyathAnupadezaH syAnnizvayastatra golvavan / / 1152 // upadeza sahAyaiva vyaktistadvyaJjikA yadi / kevalaiva mama cata sahAyApekSaNena kim / / 1153 // kevalA na samarthA cetu sahAyApekSaNena kim | sahAya eva sAmarthyaM tasyAmityapi nottaram / / 1154 // svataH sAmarthyazUnyatve tadayogAta svapuSpavan / svato'pi yadi sAmarthya sahAyo naiva kAryakRt // 1155 // satyeva sacive taccet tatkRtaM syAttathA sati / vRthA tatkaraNaM jAteyaktirevAstu tatkRtA / / 1156 // evaM hi na prasajyeta pAramparyaparizramaH / sacivena vinApyasti tacet kurvIta kinna tat // 1157 // kAryaM kAryakRte'pyasti sAmarthyamiti sAhasam / anyonyajanya sAmarthyaM vyaktitatsacivadvayam // 1158 // kAryakacce zUdrAdAvapyevaM tatprasaJjanAn / kauNDinyAdivat " sUtamAgadhAdirapi brAhmaNyasya vyaktireva tatrApi tasya tadupadezasya 25 ca sarvagatasAmAnyavAdimatena bhAvAn / tatastatrApi tadabhivyaktau kathaM yAjanAdhyApanAdayaH karmavidhayo na bhaveyuH, AcArasAGkaryaM na bhavet ? tadevaM kSatriyatvAdayo'pi 'cintyAH / tanna vasya sarvasarvagatatvaM tadvad gotvAderapi / vyaktisarvagatasya tu pratyantarAlaM vicchede nAnAtvam anyathA sarvasarvagatAdavizeSaH / tanna tAdRzena sAmAnyena tadAtmakatvaM bhAvasya sAdRzyAtmanaiva , 1 nyAyavi0 zlo0 155 / 2 - vyaktatvApatteH A0, ba0, pa0 / 3 kevalaM na-A0, ba0, pa0 / 4 jAtavyakti - tA0 / 5 brAhmaNyAM kSatriyAjjAtaH sUtaH / kSatriyAyAM vaizyAjjAno mAgadhaH / 6 draSTavyam pra0 vArtikAla0 1 / 2 / 7 - thA sarvaga - A0, ba0, pa0 / 8 sarvagatena / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 149] prathamaH pratyakSaprastAva 'tena tadupapatteH / kathaM tasyApi vizeSeNaikatvaM vilakSaNatvAditi cet ? kathaM rUpeNa saMsthAnasya tadavizeSAt ? mA bhUn , saMsthAnasyaivAbhAvAditi ceta ; na ; darzanAt / na hi pazyannaya dairdhyasthaulyAdikaM na pazyati, tadapahnave rUpadarzane'pi tadApatterandhakalpaM jagadbhavet / rUpameva saMsthAnam , satyeva tadupalambhe tasya darzanAt nAparamiti cet ; na ; tata eva rUpasyApi saMsthAnAdanyasyAbhAvaprasaGgAt / dUraviralakezAdau kevalasyApi rUpasya darzanamiti cet ; na ; 5 samandhakArAdau kevalasyApi mayUrAdisaMsthAnasyopalambhAt / saMsthAnameva tanna bhavati yathAdRSTasyAprAptaH, tasyaiva saMsthAnatve prAptirapi syAt , na caivam , spaSTasyaiva prApteH / na ca tayorekatvaM pratibhAsabhedena bhedasyaivopapatteH, tasmAd bhrAntameva tadarzanam visaMvAdAditi cet ; na ; aspaSTatAyAmeva visaMvAdAt , na saMsthAne / tadavyatirekAt tatrApi visaMvAda eveti cet ; na; ekAntatastadabhAvAt , anyathA hyaspaSTamityeva syAt pratibhAso na sthUlamiti / kathaM 10 vA tatsaMsthAnasyAvastutve liGgatvam ? avinAbhAvaniyamAditi cet ; na taniyamamyApi tadutpattitAdAtmyayorevAbhyanujJAnAt / ata evoktam "kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo darzanAnna na darzanAt // " [pra0 vA0 3 / 30] iti / na cAvastu kasyacitkAryam ; vyomakusumAdivat / nApi svabhAvaH / svabhAvavattve'pi 15 sAdhyasya tasmAdekAntenAbhede tadapyavastveva syAt / na ca tatsAdhane prekSAvatAM pravRttiH puruSArthAbhAvAta / sAdhitAt tato vastusAdhanamiti ceta ; na; tasyApi tasmAdekAntenAbhede pUrvavahoSAdanavasthAnuSagAca / kathaJcit tadavyatirekaparikalpanayA tatsAdhyavastutvaparipAlanaM dhyAmalito. palabdhasaMsthAnasyApi vastutvamavasthApayati, tasyApi dhyAmalitatvAt kathaJcidevAvyatirekAt / mA bhUlliGgatvamapi tasyeti cet ; kathaM tarhi tatra pratipannaprAptivyabhicArasyAnumAnAdavisaMvAdaH ? 20 yata idaM sUktam "mamaivaM pratibhAso'yaM na saMsthAnavivarjitaH / evamanyatra dRSTatvAdanumAnaM tathA ca tat // " [pra0vArtikAla0 1 / 1] iti / kathaM punaH anumAnAdayavisaMvAdaH tadviSayasyApyaspaSTAvabhAsitvenAvastutvAvizeSAta , tatrApi tatpratibhAsaliGgopajanitAdanumAnAd avisaMvAdaparikalpanAyAmanavasthApattiriti cet ; 25 ayamapi parasyaiva doSaH / na doSaH, vyavahArabhaGgabhayAdakRtavicArasyaivAnumAnaprAmANyasyAbhyanujJAnAditi cet ; na. ; tathA darzanasyaiva tadaGgIkAropapatteH / evamapyavAstavameva saMsthAna vyAvahArikasyAdhyakSasyAvastuviSayatvAt , tataH sAMvRtameva tat asthUlAdivyAvRttyA sthUlAde: saMvRtyA parikalpanAditi cet ; atrAha 1 sAmAnyena / 2-panavyAptivyabhi-A0, ba.,pa0 / Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavinizcayavivaraNe [1 / 151 sannivezAdivad vastu sAMvRtaM kinna kalpyate / iti / ___ sanivezo racanAvizeSaH saMsthAnamiti yAvat / sa Adiryasya sadRzapariNAmAdeH sa iva tadvat "supa iva" [zAkaTA0 3 / 3 / 2] iti prathamAntAt vat pratyayaH / vastu rUpAdiH sAMvRtaM saMvRteH kalpanAyA Agatam kiM kasmAt na kalpyate ? kalpyata eva zakyaM hi 5 vaktum-arUpAdivyAvRttyA rUpAdirapi kalpanopadarzita eva na tAtvika iti / rUpAdhabhAve kasyArUpAdeH vyAvRttiriti cet ? sthUlAderabhAve'pi kasyAsthUlAdeH vyAvRttiH 1 rUpAdereva, tasyaiva sthUlAditayA parikalpanAditi cet ; anyatrApi sthUlAdereva, tasyaiva rUpAditayA pari. kalpanAditi smaanshcH| bhavatu vastvapi sAMvRtameveti cet ; kutastasya parikSAnam ? avastusvena svatastada. 10 yogAt / anyata iti ceta ; na ; tato'pyatadAkArAttadasambhavAt / tadAha aprasiddhaM pRthasiddham [ubhayAtmakamaJjasA] aprasiddhaM pramANanizci' na bhavati / kim ? pRthak jJAnAdarthAntaratayA'nAkArArpa. katvena siddhaM niSpannaM sannivezAdirUpAdikam; sarvathA tadAkArAcca na tatastasya parijJAnaM tasyApi tadvadavastutvAt / punastadanyasya sarvathA tadAkArasya kalpanAyAmanavasthApatteH / kathaJcittadA15 kAratve ca siddhaM tadvAstavetarasvabhAvaM tadAha-'ubhayAtmakam' iti / bhavatu tataH kim 1 ityatrAha-aJjasA ityAdi / sannivezAdi vadantIti sannivezAdivado jainA: ? 'vicyevaM rUpAt teSAM vastu rUpasthUlAdirUpatayA'nekAntAtmakaM sAMvRtaM bhavadabhiprAyeNa kinneSyate ? idhyata eva / katham ? aJjasA paramArthena / tAtparyamatra satyetarasvabhAvaM cedekaM vastUpagamyate / vastutastarhi rUpAdisaMsthAnAdyAtmakaM tathA // 1159 / / tathA ca tadvatsAmAnyavizeSAtmApi tattvataH / vaktavyaM vastu tadbuddhidevatAkopabhIrubhiH // 1160 // anekAntAtmake bhAve satyevamupapAdite / khaNDazo'pi parijJAnaM na vastuSu viruddhayate // 1161 // niraMzArthapravAde hi vastunaH sarvathAgrahAt / na kvacidvibhramo nAma bhavedityAha zAstrakRt // 1162 // samagrakaraNAdInAmanyathA darzane sati // 150 // sarvAtmanAM niraMzatvAt sarvathA grahaNaM bhavet / iti / anyathA anekAntAdanyena' prakAreNaikarUpeNa darzane abhyupagame sati vidyamAne 30 saugatAda nAM sarvathA sarveNa candrAdevartulatvAdinevaikAditvAdinApi prakAreNa grahaNaM bhavet / 1-pAdikaH sAM-A0, ba0, pa0 / 2 vic pratyaye sati / 3 tadA A0, 9, 10 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 153] prathamaH pratyakSaprastAvaH kutaH ? niraMzatvAt nirbhAgatvAt / na hi nirbhAgaM vastu gRhItamagRhItaJcopapannaM virodhAt / bhavatyeva tathA grahaNaM 'keSAJciditi cet ; Aha-sarvAtmanAm sarveSAM bhrAntAnAmabhrAntAnAM cAtmanAM puruSANAm / kIdRzAnAm ? samagrakaraNAdInAM karaNamindriyamAdiryeSAmAlokAdInAM te karaNAdayaH, samagrAH samyagabhimukhAH kAryotpAdane karaNAdayo yeSAM teSAmiti / yathA sAmagrIsadbhAvAt candrAdau vartulatvAdermahaNaM taimirikAdibhistathaikatvAderapi bhavedavizeSAt / tathA 5 ca na vibhramo nAma kacidapIti vyarthastannivRttyarthaH prayAsa iti manyate / bhavatu tasyaikatvAdinaiva vartulatvAdinApyagrahaNameveti cet ; AhanauyAnAdiSu vibhrAnto na na pazyati bAhyataH // 152 // iti / nauyAnamAdiH yeSAmAzubhramaNAdInAM teSa nimitteSu satsu vibhrAntaH pratipattA na na pazyati pazyatyeva / ka ? bAhyato bahistathApratIteriti bhAvaH / / pazyannapyasadeva pazyatIti cet : Aha na ca nAsti sa AkAraH jJAnAkAre'nuSaGgataH / iti / saM vartulatvAdiH AkAro na ca naiva nAsti vidyata eva bAhyatastatpratIteravisaMvAdA. diti bhAvaH / bAhyasyAdarzanamasattvaca bruvato doSamAha-jJAnAkAre'nuSaGgataH jJAnasyAkAraH svarUpaM tatrAnuSaGgaH prAptiH na pazyatItyasya nAstItyasya ca tasmAt / bAhyato na na pazyati na 15 ca nAstIti sambandhaH yadA bAhyavadevAyaM na pazyatyantarapyalam / bhrAntazcaitanyazUnyatvaM tadA prApnoti mAnavaH // 1163 // caitanyarahitazcAsau mRta eva kathaM bhramI / mithyAjJAnyeva yalloke bhramIti prathito budhaiH // 1164 // bhrAntimAtraM bahizcAntazcAbhyupetavato'pi na / svato'nyato vA tadvittiriti pUrva nirUpitam // 1165 // bhrAntaM bAhastato jJAnamabhrAntaM cAntaricchataH / dvitvAdinaiva candrAdiravibhrAnto'stu nAnyathA // 1166 // viveko viplavAkArAd yadi vijJAnacandrayoH / tagRhe viplavAkAraH kva varAkaH pravartatAm / / 1167 // tadagrahe kathaM vittivibhedAttayorapi / ..tasmAt dRzyetarAtmatvamanekAntAvalambanam // 1168 // 2 kha va-A0, ya0, 50 // 3 nA A0, ba0, pa0 / 4 -ttirapi bhe "abhrAntAnAm"-tA. Ti. bhaa0,0,10| Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 154 idamevAha tasmAd dRSTasya bhAvasya na dRSTassakalo guNaH // 153 // iti / tasmAt prAguktAdanekAntAt tamAzritya dRSTasya upalabdhasya bhAvasya candrAdeH na dRSTo nopalabdhaH sakalaH samapro guNaH svabhAvaH viplavAkAravivekAdilakSaNo naikAntAt tatra 5 dRSTasyAdRSTasvabhAvavirodhAt / bhavatu dRSTa eva tatra sakalo'pi guNa iti cet ; uttamatra- kuto vibhrama iti / anyata iti cet ; na ; tato'pyacandrapratimAsAt tatra vibhrame atiprasaGgAt / nApi candrapratibhAsAt ; tatrApi sarvaguNatayaiva tasya pratibhAsAt / tatrApyanyato vibhramakalpanA. yAmanavasthApatteH / tato yaduktam "tasAd dRSTasya mAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / " [pra.vA0 3 / 44] iti; tadupapadyata evaikAnto yadi labhyeta / idaM tu na yuktam "bhrAntenizcIyate neti sAdhanaM sampravartate / " [pra0vA0 3 / 44] iti ; sarvAtmanA vastudarzane bhrAntyabhAvasya niveditatvAta / tadevaM rUpasaMsthAnAtmakatvavat dRzyetarAtmakatvavacca sAmAnyavizeSAtmake vastuni vyavasthine sati yatparasyApadyate tadAha pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSAdinirAkRtam / iti / pratyakSa pratyakSavedyaM 'jJAnajJeyalakSaNaM vastu kalpanApoDhaM jAtyAdikalpanArahita yatparasyeSTaM tat pratyakSeNa AdizabdAdanumAnAdinA ca nirAkRtam / anena "pratyakSa kalpanApoDham" [ pra0 vA0 2 / 123 ] ityasya pakSAbhAsatvaM avatA na hetubhiH paritrANamityAveditaM bhavati / nigamayamAha adhyakSa liGgatassiddhamanekAtmakamastu sat // 154 // iti / sat vidyamAnam anekAtmakam anekasvabhAvam astu bhvtu| kutaH ? siddhaM nizcitaM yataH / kutassiddham ? adhyakSaliGgataH adhyakSazca liGgaca tAbhyAM tataH / na hi pramANasiddhe vastunyanastukAraH prekSAvato yukta iti bhaavH| bhavatu nAma pratyakSAt tat "siddhaM tasya nizcitalakSaNatvAt liGgAttu kathaM tasya nizceSyamANalakSaNatvAditi cet ; na ; tasyApi 'viSayataH pratyakSanizcayAdeva nizcayAt / na hi pratyakSaviSayAdanyathA tasya viSayaH pratyakSavA. dhitvenAprAmANyaprasaGgAt / na caivaM punastannizcayakaraNasyApArthakatvam ; tasya lakSaNavipratipatti. 20 1jJAnaM jJe-A.,ba0, 50|2n tasya hetubhistrANamutpatamneva yo htH|"-taa. tti0| 3 vastunyavastukA-zrA0, ba0, pa0 / 4 akhIkAraH / 5 siddha nizci-A0,0,pa. liGgasya / Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 155 ] 505 nirAkaraNArthatvena sArthakatvAt / svamatAnurAgaparavazacetaso matsaritvAdanekAtmake vastuni nAstuGkAramanumanyata iti cet; na; pramANAlokaprakAzite vastuni satpuruSANAM puruSArthabhaGgabhIrutayA matsarAnupapatteH / etadevAha satyA lokapratItaM'rthe santaH santu vimatsarAH / iti / subodhametat / sAmprataM sadRzapariNAmaM sAmAnyamanabhyupagacchato vaizeSikAdeH tadvyavahAra eva na sambhavati, tatparikalpitasya sAmAnyasyAnupapatteriti darzayituM prathamaM tAvat parasAmAnyaM sattvameva pratyAcaSTe / samAnanyAyatayA tatpratyAkhyAnAdeva dravyatvAderaparasAmAnyasyApi pratyAkhyAnopanItAt ( panipAtAt ) - nityaM sarvagataM sattvaM niraMzaM vyaktibhiryadi // 154 // vyaktaM vyaktaM sadA vyaktaM trailokyaM sacarAcaram / iti / prathamaH pratyakSa prastAvaH 10 atra dvitIyavyaktazabdo vyaJjakaparyyAyaH vyaktaM karoti vyaktayatIti vacanAdyaci ( pacAdyaci) vyaktamiti vyutpatteH / tadayamarthaH - sattvaM sAmAnyaM vyaktibhiH dravyAdInA - manyatamairvizeSaiH vyaktaM prakaTIbhUtaM yadi cet, vyaktaM vyaJjakaM dravyAdiSu saddravyaM san guNaH satkarmeti ca pratyayasyopajanakam / atra dUSaNam - vyaktaM prakaTIbhUtaM bhavedityupaskAraH / 15 kim ? trailokyaM trayo lokAstrailokyam cAturvarNyAdivat vyutpattiH / kadA tad vyaktam ? sadA sarvakAlam / na caivaM satya sarvajJaH kazcidapyupapadyate / satkiJcitpazyatA sarveNAzeSArthAvalokanAt // 1169 // , yadA ca yatra ca tadasti tadaiva tatraiva tadvyaktirna sarvadA sarvatreti cet ; bhavedevaM yadi 20 tadanityamasarvagataJca / na caivam nityasarvagatasyaiva tasyAbhyupagamAt / tadAha - 'nityaM sarvagatam' iti / tAdRzasyApyabhivyaktisahAyasyaiva tasya tatpratyaya hetutvam, na ca sarvatra sarvadA tadabhivyaktiH, tadayamadoSa iti cet; na; dravyAdInAM tadabhivyaJjakAnAM sarvadA sarvatra ca bhAvAt / tairapyabhivyaktaireva "tadabhivyaktirnAparairiti cet; na; sattvena tadabhivyaktau parasparAzrayAt - tena tadabhivyaktiH, abhivyaktaizca taistasyAbhivyaktiriti / 25 dravyatvAdibhirabhivyaktiriti cet; na; _ tairapyanabhivyaktaistadabhivyaktau sattvenApi syAt avizeSAt / pRthivyAdirUpAdyutkSepaNAdibhirabhivyaktaireveti cet; na tairapyanabhivyaktaiH, anavasthApattezca / tanna sAmAnyadharmaistadabhivyaktiH / svarUpeNaiva nirvikalpaka pratyakSaviSayeNeti 1 vacAdyaci ba0, pa0 / "ac pacAdibhyazca" - kaat04|2|48 / 2 sadguNaH A0, ba0, pa0 / 3 catuvarNA eva cAturvarNyam / 4 " satvam " - tA0 Ti0 / 5 savAbhivyakti: / 6 dravyAdyabhivyaktI | 7 saravena / 8 dravyAdibhiH / 9 " dravyAdInAm " - tA0 Ti0 / 10 anabhivyaktena abhivyaktiH syAt / ka Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 nyAyavinizcayavivaraNe [11155 cet ; tadapi yadi 'nAbhAvavilakSaNam , kathaM tata evAbhivyaktiH sattvasya nAbhAvAdapi ? tatraiva tasya vidyamAnatvAditaratra viparyayAditi cet ; na ; tatreti saptamyarthasya kArakavizeSatvAt , na cAbhAvAbhedinaH kArakatvam ; azakteH / zaktereva kArakatvena nyAyavidA prasiddhatvAt / zaktibhAve tu bhavatyevAbhAvavilakSaNaM tat , tathA ca tata eva bhAvapratyayopapatteralamarthAntareNa 5 bhAvena prayojanAbhAvAt / zakteH zaktimadanantaratvAt , teSAM ca parasparato vyAvRtteH kathaM satsadityanuvRttapratyayahetutvam , anuvRttarUpasyaivAnuvRttabuddhinibandhanatvopapatteriti cet ? kathamidAnI teSAmevedamabhivyaJjakamidamabhiyaMJjaka tatvasyetyanugatapratipattinimittatvam ? na hi teSAmanugamaH parasparataH ; bhaavsaakryaaptteH| ananugame'pi zaktisAdRzyAt tebhya eva tatpratyaya iti cet ; kathamevaM bhAvapratyaya eva tebhyo na bhavet / tathA ca pratidravyaM bhidyate bhAvaH ekadravyendriyasanni. 1. kAMdupalabhyamAnatvAt , rUpAdivaditi / ___atra yaduktamAtreyeNa-"pratidravyaM bhidyate bhAvaH' iti bruvANo bhavAn bhAvaM dharmiNaM pratipadyate vA, na vA ? yadi na pratipadyate ; heturAzrayAsiddho bhavati / atha pratipadyate; yenaiva pramANene satsadityanuvRttapratyayena bhAvaM dharmiNaM pratipadyate tadeva pramANaM tasyAzrarya bheda'pyabhedakalamanuzAsti' [ ] iti ; tatprativihitam ; anuvRttAbhi15 vyaJjakapratyayeneva anuvRttabhAvapratyayenApyekasya bhAvasyAprativedanAt / tannaivaM tasya kutazcida bhivyaktiH sambhavati svayamevAbhAvAt / bhavato'pi yadyabhivyaktiranantaram ; tarhi tadvadeva tasyAsiddhatvAt , sato'pi vizeSaliGgAt na tasya bhedaH tadabhedaprativedinA salliGgAvizeSeNa satsadityanuvRttapratyayarUpeNa bAdhyamAnatvAditi cet ; tato'pi na tasyaikatvaM tadbhedanivedana(nA). vidhureNa vizeSaliGgena bAdhyamAnatvAt / naiSa doSaH tato'pi sarvathA tadbhedasyAprativedanAditi 20 cet ; kimidAnImekAnekarUpo bhAvaH ? tathA cet ; na ; sAMzatvApatteH / na cAyamabhyupagamo bhavatAM tadAha - niraMzamiti / tato nAnAntaraM tato'bhivyaktiH / bhavatvarthAntarameva, tasyAstatpratipattirUpatvAditi cet ; tatsahAyamapi sattvaM kinna sarva sarvadA'bhivyanakti ? sarvasya sarvadApyagrahaNAt , gRhItameva hi dravyAdikaM tena svaviziSTatayAs. bhivyajyate daNDeneva devadattaH, na cArvAgdarzinAM sarvadA sarvagrahaNe kazcidupAya iti cet ; na ; 25 sattvasyApyagrahaNaprasaGgAt / na hi niravazeSadezakAlakalAkalApAvalokanavikalasya nityasarvagataM sattvaM zakyaparijJAnam / na cAparijJAtena tena tadviziSTatayA dravyAdipratipattiH "nAgRhItavizeSaNA vizeSyabuddhiH" [ ] iti "nyAyAdatiprasaGgAt / tadanavalokane tadapekSaM nAbhAvalakSaNa-A0, ba0, pa0 / 2 "na hi dravyaM kArakam , kiM tarhi shktiH"-kaashi02|3|7| 3 "sattvena"-tA. tti.| 4-vyaJjakaM sarvasye-A0, ba0, pa0 / 5-Nenaiva :sa-A0, 20, 50 / 6-zrayabhedasya bheda-A0, ba0, pa0 / 7 salliGgAvizleSeNa A0, 20, 50 / 8 na vAyamabhyu-A0, ba0, 50 / 9"viziSTa buddhiriSTeha na cAzAtavizeSaNA ||8||"-mii0 zlo. apoha0 / laukika0 tR.| 10 nyAyAditi pra-A0, ba0, 50 / Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 507 nityasarvagatatvameva na gRhyate / na sattvamapi tasya tasmAdarthAntaratvAditi cet ; kathamevaM tatra tadrUpavyapadeza:- 'nityaM sarvagataca sattvam' iti ? sambandhAditi cet ; na ; tenApi tAdrUpyasyAnavakalpanAt / avakalpane tu sa eva prasaGgaH-tadanavalokana tadrUpaM na zakyaparijJAnamiti / na tApyasya 'tenAvakalpanam , tadrUpajJAnasyaivAvakalpanAditi cet ; na ; atadrUpe tadrUpajJAnasya mithyAtvAt , vastutastadanityamasarvagataJca prAptam / tathA ca kathametat 'eko bhAvaH' iti , pratidezakAlabhedaM bhidyamAne tasminnekatvAnupapatte: ? tato vAstavameva tasya nityasarvaga. tatvamiti kathaM sarvadezakAlavizeSAparijJAne tasya parijJAnaM yataH kacit kadAcidapi satpratyayaM kurvIta ? etenAvayavijJAnamapi pratyuktam ; avayavino'pi svArambhakasakalAvayavaparijJAnAbhAve tadvayApirUpasya duSparijJAnatvAt / tadaparijJAne tadvyApitvameva tasya na jJAyate na svarUpamiti 20 cet ; na ; tasya tasmAdanAntaratvAt / arthAntaratve kathaM tatra tadvyapadeza:- svArambhakAvayava. vyApyavayavIti ? sambandhAditi cet ; na ; tenApi tAdrUpyasyAnavakalpanAt , avakalpane tu pUrvavadoSAt / atadrUpe tadrUpajJAnasya tenAyakalpane vastutastadavyApyevAvayavIti kathamUrdhvAdhaHpArzvabhAgAdiSveka eva stambho bhavet ? yataH saugataM tadabhAvavAdinamatizayIta vaizeSikaH / tanna svArambhakaniravazeSAvayavAparijJAne tatparijJAnamupapannam / tathA ca yaduktamAtreyeNa- 15 "yadupalabdhikAraNopapannaM vastu tadvizeSaNatvenopalabhyate bhAvo na sarvAdhAravizeSaNatvena / etenAvayavidravyamapi vyAkhyAtam , yepAmavayavAnAmupalabdhikAraNamasti taiH sahopalabhyate'vayavI yeSAM nAsti na taiH saha" [ ] iti ; tadatIva parIkSApathaparibhraSTatAmeva tasyAcaSTe ; niravazeSAdhArAvayavavyApisvabhAvayorbhAvAvayavinoH katipayAdhArAvayava. gocaratayA parijJAnasyAsambhavAt / sambhavato'pi atasmiMstadrUpatayA mithyaatvaaptteH| tataH 20 katipayAbhirapi vyaktibhirabhivyajyamAnaM sattvaM sarvasvAdhAragatenaiva rUpeNAbhivyajyata iti sUktam'saMvA vyaktaM trailokyam' iti / ___ nanvevamapi dravyaguNakarmaNAmeva tato'bhivyaktiH tatraiva tasya bhAvAt-"saditi yato dravyaguNakarmasu sa bhAvaH" [ vaize0 1 / 2 / 7 ] ityabhidhAnAt , na sAmAnyasamavAyavizeSANAM viparyayAt / na ca dravyAditrayameva trailokyam , tasya padArthasannivezarUpatvAditi cet ; 25 Aha-'sacarAcaram' iti / caratyabhivyaGgyatvena parasya buddhi gacchatIti caraM dravyAditrayam , acaraM tadviparItaM sAmAnyAditrayam , tAbhyAM saha vartata iti sacarAcaraM trailokyamiti / nenUktam-'sAmAnyAdau sattvAbhAvAnna tatastadabhivyaktiH' iti, cet; dravyAdau kutastadbhAvaH ? samavAyAditi ceta ; na ; tasya sAmAnyAdAvapi bhAvAt , anyathA 'dravyAdimamavetaM sAmAnyam, nityadravyasamavetA vizeSAH' iti ca pratyayAbhAvApatteH / samavAye tu nitarAmupapannaH, 30 sambandhena / 2 avayavyacabhAvavAdinam / 3 tadAvya-A0, ba0, pa0 / 4. sA sattA"-vaize0 / 5 na sUktaM A0, b0,50|6 -vyaktiriti cet A0, ba0, 50 / 7 samavAyaH / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 nyAyavinizcayavivaraNe [ 11156 tatkRto yadyanyatra tedbhAvo nitarAmAtmani iti nyAyAt / yadi punaH satyapi samavAye na sAmAnyAdau tadbhAva dravyAdAvapi na bhavedavizeSAt / vizeSakalpanAyAM tu naikaH samavAyaH syAt davizeSe'pi dravyAdInAM vizeSo yatastatraiva sattvaM na sAmAnyAdAviti cet; tarhi dravyatvAdisAmAnyavizeSANAmantyavizeSANAJca tata eva tatraiva bhAvopapatteH kaimarthakyAt samavAya kalpa5 nam ? yadi punaH samavAyAt dravyAdivat dravyatvAdAvapi sattvaM pRthvItvAdyavAntarasAmAnyamapi kinna bhavatIti cet ? ayamapi bhavata eva paryyanuyogo yaH samavAyakRtaM dravyAdau sattvamanvAha, nAsmAkaM viparyayAt / tato yuktaM dravyAdivad dravyatvAdau sAmAnye vizeSasamavAyayozca savopapatteH sacarAcaraM trailokyaM tato vyaktaM bhavediti / yatpunaridaM sUtram-"saditi yato dravyaguNakarmasu sa bhAvaH // [vaize0 1 / 2 / 73] 10 iti, tatraiva bhASyaca " parasparaviziSTeSu dravyaguNakarmasvaviziSTaM saditi yato'bhidhAnaM pratyayazca bhavati sa bhAva iti / upalakSaNArthazcaitat sUtram, tathA dravyamiti yataH pRthivyAdiSu tad dravyatvaM guNa iti yato rUpAdiSu tadguNatvaM karmeti mata utkSepaNAdiSu tatkarmatvam" [ ] iti / tatra yadi savAdayo na santi kathaM tebhyaH kvacid vyomakusumebhya iva sadAdyabhidhAnasya pratyayasya ca pravRttiH ? santyevopacAratasta iti cet; na; tatkusumeSvapi 15 tadanivAraNAt / kiM vA sadbhisteSAM sAdharmyaM yatastatra sasvamupacaryeta ? sadvizeSaNatvameva, tathA ca bhASyam - "yathA ca santi dravyaguNakarmANi satAmapi dravyaguNakarmaNAM vizeSaNaM tathA sAmAnyavizeSasamavAyA iti santa iva santa ityucyante / " [ ] iti cet; na; parasparAzrayApatteH - sati dravyAdInAM sattve tadvizeSaNatvena sattvAdeH sasvam, satA ca tena sambandhAd dravyAdInAM satvam pRthivyAdInAcca dravyAditvamiti / tannopacAratasteSAM satvam / 20 nApi sattAsambandhAt; sattAsambandhe hi sAmAnyAdInAmaparajAtitvaprasaGga iti svayameva tannirAkaraNAt / bhavantu tarhi svata eva te santaM iti cet; kathaM tahIMdaM bhASyam - " sAmAnyavizeSasamavAyAnAM tu sadityabhidhAnapratyayAvaupacArikau" [ ] iti ? vastubhUtasvarUpasattAnibandhanayostayoraupacArikatvAnupapatteH / svatazca teSAM sattve tadvad dravyAdInAmapi syAdavizeSAt / etadevAha 29 * sattAyogAdvinA santi yathA sattAdayastathA // 155 // dezakAlazca sAmAnyaM sakalaM matam / iti / sarve sattayA mahAsAmAnyena yogaH sambandhaH tasmAd vinAM tamanvareNa yathA yena 1 samavetatvam / 2 sasvabhAvaH / 3 samavAyAvizeSepi / 4 samAnyenavi-A0, ba0, pa0 / 5 - karmasu iti A0, ba0, p0| 6 "paraspara viziSTeSu dravyaguNakarmasvaviziSTA satsaditi pratyayAnuvRttiH sA cArthAntarAdbhavitumarhatIti yattadarthAntaraM sA satteti siddhA / " - praza0 bhA0 pR0 165 / 7 " abhidhAnaM pratyayazca bhavatIti sambandhanIyam, evaM guNatvakarmatvayorapi / " - tA0 di0 / 8-na pratyayapratra - A0, ba0, pa0 / 9 sAmAnyAdInAm / Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12156 ) prathamaHpratyakSaprastAva: 509 sattadiSvapyaparasattAsambandhakalpanAyAmanavasthitiriti prakAreNa teSu tatpratItyabhAvaprakAreNa vA, santi vidyante sattAdayaH AdizabdAd dravyatvAdayazca / tathA tena prakAreNa arthAH dravyAdayaH "dravyaguNakarmasvarthaH" [vaize0 8 / 2 / 3] iti vacanAn , sarve niravazeSAH santIti sambandhaH / na hi tatrApyarthAntarasya sattvastha pratipattiH, rUpabhedAnavaloka nAt / sambandhAt tadanavalokanamiti cet ; na ; sarvathApyanavalokanaprasaGgAt / 'tadbhedAdrUpAntarasyApyaM. 5 narthAntaratvAt / tathApi tasyAvalokane nAnekAntapratikSepaH avalokitAnavalokitarUpatvena tasyAvazyambhAvAt , tathA ca sAmAnyavizeSAtmakatvenaiva kinna syAt , yataH pratItimatilakSya sattvamarthAntaraM parikalpyeta ? kathaM vAnavasthAnanirmuktiH ? sattAdipu sattvAntarasyAbhAvAditi cet ; na ; jIvati satpratyaye tadabhAvasyAsambhavAt / aupacArika eva sa tatra mANavake siMhapratyayavaditi ceta ; na ; bAdhakAbhAve tatvAnupapatteH / tatra tadantarAnavalokanameva 10 bAdhakamiti ceta, yadyevaM pratipadyase dravyAdiSvapi tanmAbhUna , anavalokanamyAvizeSAt / anavalokitamapi satpratyayAdavagamyata iti cet ; na tarhi tatpratyayasyAnavalokanaM vAdhakamiti kathaM sattvAdiSvapi tatastadantaraM nAvagamyeta yato'navasthAnaM na prApnuyAt ? tasmAt svata eva dravyAdayaH santi, pRthivyAdIni dravyANi rUpAdayo guNAH utkSepaNAdIni karmANoti vaktavyam , pratItivyApArasyaivamevAnubhavAt / ___ nanvevaM sattvAdInAM "pathagabhAve kathaM "dRSTAntatvam ? paraprasiddhyeti cen ; na; tasyAH pramANatve tathA tadabhAvAnupapattaH / abhyupagamamAtratve tu tadviSayanidarzanabalAdavasthApyamAnaM tadvyAdyarthasattvamapi tAdRzameva bhavediti cet ; satyam ; na hi vayaM dRSTAntabalAt tatra tatsatvamavakalpayAmo nirapavAdAt tatpratItibalAdeva tadavakalpanAt / sattvAdinidarzanopadarzanaM tu parasya tadbalAtilacanamavasthApayitum-'yadi dravyAdiSu tadvalamatilavayasi kinna sattvAdiSvapi 20 lAyannanavasthAdoSamanvAkarSasi ?' iti / bhavati caivamavasthApanama"-"svavAhya (vAgya)tritA vAdino na vicaliSyanti" [ ] iti nyAyAt / kuto vA sattvAdInAM sAmAnyarUpatvaM yatastatra sAmAnyAntarAbhAvaH ? samAnapratyayahetutvAditi cet ; na ; dezakAlAvasthAsaMskArAderapi tadrUpatvApatteH / asti hi tasyApi tatpratyayahetutvam-'dakSiNAtyo'yam ayamapi dAkSiNAtyaH' iti dezAt , 'prAvRSijo'yam ayamapi prAvRSijaH' iti kAlAt , 'bAlo'yam 25 ayamapi bAlaH' ityavasthAtaH, 'paNDito'yam ayamapi paNDitaH' iti saMskArAcca tatpratyaya 1 anavalokitasvarUpavizeSAt / 2 jJAtuM yogyasya svarUpAntarasya / 3 anavalokitakharUpAdabhede'pi / 4 rUpAntarasya / 5 -katveneva A0, ba0, pa0 / 6 sattAdiSu / 7 aupacArikatvAnupapatteH / 8 sAmAnyAdiSu / 9 sattAntara / 10 sAmAnyam / 11 pRthagbhAve A0,va0pa0 / 12 "sattAyogAdvinA santi yathA sattAdayaH" ititaa0tti0| 13-vAdAprati-A0, ba0, 50 / 14 - panaM svabAdhAniyantritA tA0 / 'asmin pAThe khamatabAdhAbhayAniyantritA bAdinaH' ityartho zeyaH / 15 "svavAgyantritA vAdino na vicaliSyantIti"-prameyaka pR0662 / 16pipratya- A0, ba., 50 / Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 nyAyavinizcayavivaraNe [12156 prAdurbhAvasyAvalokatAt / atha tatrApi dezAderdharmavizeSANAmutpattau tadadhiSThAnA: sAmAnyavizeSA eva tatpratyayahetavo na dezAdaya iti cet ; na ; tebhya eva tadarzanAt / anyatastatparikalpanAyAM sarvatra hetuphlbhaavniymnirlopaaptteH| ato. dezAdaya eva taddhatava iti bhavatyeva teSAM sAmAnya rUpatvam / tadevAha-dezakAlAzca / ca zabdAdavasthAdayazca sAmAnyaM bhaveyuriti vaakyshessH| 5 tathA ca yaduktam-"sAmAnyAdayo na sattAsambandhavantaH, avAntarasAmAnyavikalatvAt , ye tu tatsambandhavanto na te tadvikalAH yathA dravyAdayaH tadvikalAzca sAmAnyAdayaH, tasmAnna tatsambandhavantaH"[ ] iti ; tatprativyUDham ; dezAdivadanyeSAmapi dravyaguNakarmaNAM kvacit kathaJcit kadAcit sAmAnapratyayahetutvena sAmAnyarUpatopapattau na sattAsambandhI nAvAntarasAmAnyamityubhayAvyAvRtyA vaidhodaahrnntvaanuppntH| samAnapratyayahetureva sAmAnya dezAdayastu naivam , vizeSapratyayamyApi tata eva bhAvAditi cet ; na tarhi sattvadravyatvAdayo'pi sAmAnyaM samAnapratyayavan 'prAgabhAvAdirUpAdivyAvRttipratyayasyApi tata eva bhAvAditi na kiJcidetat / syAdvAdinAM tu nAyaM doSaH sarvasyApi vizeSAtmakatvavat sAmAnyAtmakatvasyApi pratItibalena tairabhyupagamAta / tadAha- sakalaM cetanetararUpaM vastu matam aGgIkRtaM sAmAnya. miti smbndhH| sakalamapi yadi sAmAnyaM tarhi sanmAtrameva jagat prAptam , tasmAdvayatireke 'sAmAnyarUpatvAnupapatteH, abhimataJcaitad brahmavidAm-sakalabhedakalApamalavikalasya tanmAtrasyaiva brahmarUpatayA tairabhyupagamAditi cet ; kutastadabhyupagama: ? svecchAnibaddhAdabhyupagamAt tatsiddhAvatiprasaGgAda / pratibhAsabalopanivaddhAditi cet ; na ; nibhadasyApratibhAsanAt / na hi nirbhedasya sataH pratibhAsanam jIvapudgalAdibhedatatprabhedaparikalitazarIratayA bhedarUpasyaiva tasya pratyavabhAsanAt / kathamanyathA saMsAratatkAraNAdiH , tasya bhedarUpatvena tadabhAve'nupapatteH ? mA bhUditi cet ; na ; "mRtyoH sa mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati" [ kaTha0 4 / 10 ] ityAdevacanasya nirviSayatvApatteH / bhavatu bhedapratibhAsaH sa tu avidyArUpavAravanitAsvairavilAsaparikalpitatvenAtattvaviSaya eveti cet ; kathaM tasyArthAntaratve brahmaNaH tAttvika eva bhedo na bhavet ? tasyAsattvAditi cet ; na ; 'asaMzca pratibhAsazca' iti vyAghAtAt / bhAvAbhAvAbhyAmanirvacanIyatvAditi cet ; na ; tapasyApyasattve bhedapratibhAsatvA. 'nupptteH| sattve bhedatAtvikatvasya tadavasthatvAt / tasyApi tAbhyAmanirvacanIyatvakalpanAyAM prAcyaprasaGgAnivRtteranavasthApattezca / tatastasyAnantaratve tu brahmApi tadvat tadvilAsaparikalpitaM bhavet / na caivam , tasya niravadyavidyArUpatayA paraiH pratijJAnAt / nAyaM doSaH tasya tato bhedAbhedAbhyAmanirvAcyatvAditi cet ; na ; tadrUpasyAsattve pratibhAsatvAsambhavAt / sattve'pya. 1 sAdhyahetUbhaya / 2 prAgbhAvA-A0, ba0, pa0 / prAgabhAvAdivyAvRttipratyayaH sattvAt , rUpAdivyabRttipratyayaH dravyatvAt / 3-pavika-A0, b0,10| 4 sanmAtrasyaiva / 5-tAttvikasva A0, b0,10| 6-prasaGgAnativRA0, ba0, pa0 / 7 parijJA- A0, ba0, pa0 / "vijJAnamAnandaM brhm"-vRhdaa03|9|34 / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH rthAntaratve'nAntaratve ca pUrvavatprasaGgAt / tasyApi tAbhyAmanirvacanIyatvakalpanAyAm anavasthAnopanipAtAt / syAnmatam -ayameva hyavidyAmugdhavadhUvilAsaprapaJcasya svabhAvo yaduktavicAraparazuparipAtAsahiSNutvam / tatsahiSNutve tatprapaJcatvaparityAgApatteH / 'jaMhyAdavidyA'vidyAtvaM vicAraM sahate yadi / nyAyaghAtAsahiSNutvamavidyAlakSaNaM yataH // ' [ ] iti vecanAditi cet ; na; tatsvabhAvasyApi sattvAsattvayostAbhyAmanirvacanIyatve ca bhedAbhedayostAbhyAmanivarcanIyatve ca pUrvavatprasaGgAt tasyApi tatpratighAtAsahiSNutvavyAvarNanAyAmanavasthiterapratikSepAt / tato dUraM gatvApi tAttvikaM tadarthAntaraJca tadrUpamabhyupagantavyamiti kathaM na bhedo vAstavo yatastadAtmakameva sattvaM na bhavet ? tadAha ___ sarvabhedaprabhedaM sat sakalAGgazarIravat // 156 // iti / bhedAzca jIvapudgalAdayaH prabhedAzca teSAnavAntaravizeSAH, jIvasya saMsAriNo muktAH sasthAvarAH sakalendriyA vikalendriyAH sajJino'sajJina iti, pudgalasya eNthivya Apaste. jAMsi vAyava iti bhedaprabhedAH, sarve niravazeSA bhedaprabhedA yasmiMstat sarvabhedaprabhedaM sat satvaM bhAvapradhAnatvAnirdezasya / sakaletyAdi tatraiva nidarzanam / sakalAnyaGgAni karaca15 raNAdIni yasya tacca taccharIraM ca tadiva tadvaditi / tAtparyamatra-yathA na pANipAdAderarthAntaraM zarIraM tadbhAva evopalabhyamAnatvAt / na hi tadarthAntaratve tasya tadbhAva evopalabdhiH , gorabhAvepyazvasyopalambhAt / na caivam ato'nantarameva tatastat / uktazcaitat-''bhAve copalabdheH" [brahmasU0 2 / 1 / 15] iti / atazca tasya tato'narthAntaratvaM yatpratyakSatastathaivopalabhyate / na hi gavAzvavat pANyAdizarIrayorbhedenopalabdhiH; parasparAviSvagbhAvenaivopalabdheH / na copalabdhe. 20 lakSaNAntaram ; atiprasaGgAt / idamapyuktam-"bhAvAccopalabdheH' [ brahmasU0 2 / 1 / 15 ] lakSaNAntare iti / tathA tata eva sadrUpamapi bhedAdanAntaramabhyupagantavyam / na hi tasyApi bhedAbhAve'pi bhedAdanyatvenApyupalabdhiH; satyeva dravyAdau bhede tatprabhede ca tadanantaratvena ca sarvatra sarvadApi pratipatteH / tadanantaratve tasya bhedasyeva bhedAntaraM prati tasyApyanugamanaM na bhavet , tathA ca"tadantarasya sarvasyApyasattvAdekabhedamAtrameva sadrUpaM prAptam / tacca pratItiviruddhamiti 25 cet, na; zarIre'pyevaM prasaGgAt / na hi tasyApi pANyAdevyatireke 'tadvadeva tadantaraM pratyanugamana 1 yadutavi-A0, ba0, pa0 / 2 syAdavidyA-A0,ba0, pa0 / 3 nyaayaaghaats-taa0| 4 "avidyAyA avidyAtva idamevatu lakSaNam / mAnAghAtAsahiSNutvamasAdhAraNamipyate ||"-bR0 saM0 vA0 zlo0 181 / 5 sadasatvayo-A0, ba0, pa0 / 6 trasA sthA-A0,ba0pa0 / 7 pRthivyApaste-A.50, 50! 8 svarUpAntaram / 9 'lakSaNAntara' iti padaM sampAtAdAyAtamiti bhAti / 10 "bhAvAccopalabdherita vA sUtram"-brahma zA0 bhA0 / 11 bhedAntarasya / 12 pANyAdivadeva / 13 avayavAntaram / Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayavivaraNe / 1 / 156 miti tasyAzarIratvAdekAvayavamAtrabhava tadapi pratItiviruddhaM prApnuyAt / svata eva pANyAdeH zarIratvaM naikazarIrAnugamanAditi ce ; dravyAdeH sattvamapi tathaiva kinna syAt ? sattvabahutvApatteriti cet ; zarIrabahutvApatteritaradapi na bhavet / nanu zarIraM nAma kaNAdasya paramparayA paramANukAryam , paramANubhyAM hi saMyogasahA. 5 yAbhyAM vyaNukam , byaNukAbhyAJca caturaNukamutpadyate, yAvadantyAvayavi zarIramiti tanmata. prsiddhH| paramANavazca nityAH te ca yadi pravRttisvabhAvAH; sarvadA tatkAryANAmutpattireva noparamaH / nivRttisvabhAvatve notpattiH / ubhayasvabhAvatvaM tu virodhAdasambhAvyam / anubhaya. svabhAvatve tu nimittavazAt pravRttinivRttyorabhyupagamyamAnayoradRSTAdenimittasya nityasannidhAnAt nityapravRttiprasaGgaH / atatratve'pyadRSTAdeH ; nityApravRttiprasaGgAt / tasmAdanupapannaH paramANUnAM 10 kAraNabhAva iti kathaM tadvyaNukAdirantyAvayaviparyantaH kAryaprabandho yasya svAvayavabhedAbheda paricintayA parikliznIma iti cet ; na ; sadrUpasyApyaupaniSadasyaivamasambhavAt / tadapi yadi pravRttisvabhAvam ; sRSTireva sarvadA jagata iti kathaM pralayo mahApralayo vA ? nivRttisvabhAvaM ceta; sargAbhAvAt kathaM jagatprapaJcapratibhAsa: ? tadubhayasvabhAvatvaM punastatrApi niSkalaikasvabhAve virodhAdevAsambhAvyam / anubhayasvabhAvaJcet tato'pi kathaM jagadutpattisthitivipattayo yata 15 iti ? nimittavazAdeva tasya pravRttinivRttirvA na svata iti ceta ; tadapi nimittaM yadi nityamavyatiriktaJca tataH ; kimabhyadhikamabhihitam ? vyatiriktaJcet ; kathamadvaitam tattvam? api ca pravRttinivRtyoranyataraiva tasyApi svabhAvo nobhayama , virodhAvizeSAditi sama eva doSa:-pravRttisvabhAvatve sarga eva jagataH, nivRttisvabhAvatve ca na prapaJcapratibhAsa iti / tasyApyanubhayasvabhAvasya nimittavazAt pravRttinivRttiparikalpanAyAma : ayameva prasaGgo'navasthA20 pattizca / tanna tannityamanityamapi / brahmaNazcenna tatkAryaM jagadbrahmakRtaM katham ? kArya cet nityakAryasya kadAcidbhavanaM katham ? // 1170 // sargapralayayoryena kAdAcitkatvamucyatAm / ... kAdAcitkanimittAJcet tatkAdAcitkakalpanam // 1171 / / tatrApyevaM prasaGge kinnAnavasthitirApatet / anAdestatprabandhasya na cedoSo'navasthitiH // 1172 // krame sati prabandhaH syAdakramAca kramaH katham ? / akramaM ca mataM brahma kUTasthaM yattadiSyate // 1173 // 1 shriirmpi| 2 parikSema A0, b0,50|3 -yo niyataH A0, ba0, 50 / 4 pravRtternivaA0, b0,10| Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH prabandhavannimittAzcennimittaM tatprabadhyate / prabandhavattvaM tasyApi parasmAdeva tAdRzAt // 1174 / / tathA satyama (na) vasthAnAhoNannirmucyase katham / tannaupaniSadaM sattvamapyutpattyAdikAraNam // 1175 // satyam, akAraNameva brahma tasya nityanirUjanarUpatayA zAntAtmanaH kacitpravRttinivRttyo- 5 rasambhavAta, avidyollAsasya tu jagatkAraNasya tannAntarIyakatvAt tadapi tatkAraNamAvedayanti zrutayaH / nahi vidyAsamparkavikalastadullAsa: pratibhAsarahitasya tasyAsambhavAt, pratibhAsasya ca vidyArUpatvAditi cet ; kutastathAbhUtasya parijJAnam ? "sadeva somyedamagra AsIt , ekamevAdvitIyam" [chAndo0 6 / 2 / 1] ityAderAmnAyAditi cet ; na; tasyApi niraMzaparamANurUpasyA'prativedanAt / sthUlatve tu nAnAvayavasAdhAraNatvamavazyambhAvi, tasya tdntrennaanupptteH| 15 tathA ca tadeva svAvayavebhyo'narthAntaraM bhavatprastute vastuni nidarzanam, zarIragrahaNasyopalakSaNatvAditi siddho naH siddhAntaH / tasyApyavidyollAsanibandhanatvena na svAvayavebhyo bhedo nApya. bhedo vastusadviSayatvAt tadvikalpasyeti cet ; kathamidAnI tadvalAt tattvato brahmasiddhiH avastu satastadanupapatteratiprasaGgAt / mAbhUttatastatpratipattiH tadupakalpitAdanyata eva jJAnAt tatparijJAnopagamAditi cet ; na; tatrApi tasyetyAderanugamAdanavasthApattezca / tato dUramanusRtyApi kizci- 10 tAttvikameva tajjJAnamanantaraca svAvayavebhyo vaktavyaM tathA ca siddhaM tadvadeva sadrUpasyApi bhedaprabhedarUpatattva(rUpatvam tathaiva nirbAdhAdavabodhAdityupapannamuktaM 'sakalAGgazarIravat' iti / yasya tu matam-sAdhyavaikalpaM nidarzanasya zarIrasyApi tadaMzebhyo niyamenAnantaratvA. bhAvAditi; tadapi durmatam ; jIvatyanarthAntaratvaparijJAne tadanupapatteH / samavAyAdeva tatparijJAnaM nAnAntaratvAditi cet ; kaH punaH saMyogAt samavAyasya vizeSo yatastata eva tatparijJAnaM na 20 saMyogAdapi / ayutasiddhasambandhatvameveti cet ; na tAvadiyamayutasiddhirapRthagdezatvam ; zarIratadaGgayostadabhAvena samavAyAbhAvApatteH / nahi tayorapRthagdezatvam ; zarIrasya tadaGgadezatvAt tadaGgAnAJca tadArambhakadezatvAt / azvamahiSavata laukikasya pRthagdezatvasyAbhAvAdapRthagdezatvaM tayoriti cet, na; karatalagatayoH ku~valAmalakayorapi tathAtvena samavAyApatteH / nApyabhinnakAlatvam ; ata eva / na ca zarIrAbhinnakAlatvaM tadaGgAnAm ; prAgapi bhAvAt , anyathA tadArambha- 25 kasvAnupapatteH / zarIrasyaiva sambandhApekSamabhinnakAlatvam, nahi zarIramanyadA'nyadA ca sambandhaH / sambadhyamAnasyaiva tasyotpatteriti cet ; kuta etat ? tatsambandhasya tadekasAmagyadhInatvAditi cet ; na; tasya nityasyopagamAt / sadutpattisamaye tasya bhAvAditi cet ; tata eva kuvalamapyAmalakena tAdRzamevotpadheta / AmalakasyAkAraNatvAnneti cet ; na tenApi tatsambandhavibhutvA. AmnAyasyApi / 2 bhedAbhedavikalpasya / 3 AmnAyabalAt / 4 AmnAyato brahmapratipattiH / 5 tairevnimaa0,0,0|6bdraamlkyorpi / 7 etatsambandha-A0, ba0, pa0 / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyAMvanizcayavivaraNe zi17 deranivAraNAt , tathA ca tatsambandho'pi samavAya eveti na saMyogasyAvakAzaH kazcit / kA ceyamutpattiryasyAH sambandhAbhinnakAlatvam ? prAgasataH zarIrasyAtmalAbha evAbhAvavilakSaNa iti cet ; na; tasya dravyAdiSvanantarbhAve saptamasya padArthasya prasaGgAt / antarbhAvo'pi na sAmAnyAditrayatayA; tasya nityatvenAnutpattirUpatvAt / nApi guNakarmatvena; zarIrasya dravya5 tvopagamAt / dravyatvenaiveti cet ; kutastasya tattvam ? svata eveti cet ; na; dravyatvakalpanA vaiphalyopanipAtAt dravyatvasambandhAditi cet, na; sambandhAdhInasya svabhAvasyAtAttvikatvAt sphaTikoparAgavat / saMyogAyattameva svarUpamatAttvikaM na samavAyAdhInamiti cet ;na; tAdAtmyAbhAvasyobhayatrAvizeSAt / tato vastutaH saptama eva padArtha iti dustaro vyAghAtaH parasya / tanna prAgasata AtmalAbha utpAdaH / tarhi bhavatu sattAsambandhaH kAraNasambandho vA sa iti cet ; katha10 mevamutpAdasambandhayorabhinnakAlatvaM tasya bhedaniSThatvAt ? sambandhasyaivotpAdatve ca bhedAsambhavAt / tannAbhinnakAlatvamayutasiddhiH / abhinnasvabhAvatvamiti cet ; siddhastarhi tAdAtmyapariNAma eva samavAyaH, tatraiva sati tatsvabhAvatvopapatteriti na sAdhyavaikalyaM nidarzanasya / ___nApi sAdhanavaikalyam ; nirbAdhatAdAmyapratyayaviSayatvasya zAstrakArahRdayagatasya sAdhana sya dArzantikavat tatrApi bhAvAt / tato yuktameva tat-'sarvabhedaprabhedAtmakaM sat, niravadyatA15 dAtmyapratyayaviSayatvAt , svAGgapratyaGgAtmakazarIravat' iti / sadrUpAvyatireke kathaM bhedaprabhedI bhAvAnAmiti cet ? na; tethAtvenApi pratibhAsAt / nahi sadrUpatayaiva bhAvAH pratyavabhAsante sadrapeNeva samaviSamapariNAmAdhiSThAnabhedaprabhedarUpeNApi parisphuTajJAnavapuSi teSAM nirapavAdatayA pratyavabhAsanAt , niravadyapratibhAsopAdhyAyatvAcca bhAvatattvapratiSThAyAH / sadAha tatra bhAvAH samAH kecinnApare caraNAdivat / iti / ___ tatra tasminnuktarUpasadrape sati bhAvA jIvAdayaH samAH parasparaM samAnapariNAmarUpA nAbhedinaH / tathA ca durAgnAtametat "eko devaH sarvabhUteSu gUDhaH savavyApI srvbhuutaantraatmaa"[shvetaa06|11]iti / jIvAnAM pratizarIraM sadRzapariNAmAdhiSThAnatayA bhedinAmeva pratibhAsanAmAbhedinAm / upA dhibhedAdeva tatra bhedapratibhAso na svarUpabhedAditi cet ; na; sarvAbhedavAdinAmupAdhibheda. 25 syApi vastuvRttenAbhAvAt / so'pi paropAdhibhedopanItAt tatpratibhAsAdeva na tattvata iti cet ; na; anavasthAdoSAt / nacAparAparAparimitopAdhibhedapratibhAsA yugapadanubhava'pArijAtazItalacchAyAmaNDalapiNDIbhUtAH pratyavalokyante yenaivaM tattvasthitiM prati visrabdhabuddhayaH sukhamadhyAsImahi / vastutazcopAdhibhedavyavasthApane na pratibhAsabhedAdanyanibandhanam / atastata eva yuga 1 "sAmAnya" -tA0 tti0| 2 bhedprbhedruupennaapi| 3 upAdhibhedo'pi / 4-vaparijJAta-A0,40, p0| 5 "vizvastadhiyaH, samau visammavizvAsI itymrH| visrabdhavisrambhazabdAvekadhAtusamutpannau"-tA. tti.| 6-danyani- bhA0, ba0, pa0 / Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvA 12158] padanekakAyagocarANAM jIvAnAmapi bhedopapatteH samAnA eva te parasparaM nAbhedina ityupapannamuktam'samA bhAvAH' iti / yadyevamekazarIrAdhiSThAnAnAmapi pUrvAparacittalakSaNAnAM sAdRzyameva parasparaM naikatvamiti cet ; atrottaram - 'kecinnApare' iti / kecit nAnAdehagahvaraparivartina eva te samA nApare naikavapuHsamparkiNastatra bhedavadabhedasyApi tatpratItibalenAvasthApanAt / abhihitazcaitat- 5 'bhedajJAnAt' ityAdinA / yadi vA kecit jIvA eva parasparaM samAnApare jIvapudgalA. darAsteSAM parasparato visadRzapariNAmAdhiSThAnatayA 'prtiitH| atrodAharaNam-'caraNAdivat' iti / caraNa AdiryeSAM karazira:pRSThodarAdInAM te iva tadvaditi / yathA caraNAdInAmekazarIrAtmakatve'pi bhedaprabhedarUpatvaM parasparataH samaviSamAtmakatayA bhinnarUpatayaiva pratIteH / caraNAdayo hi caraNAdibhiH samA na karAdibhiH, te'pi tadantaraiH samA na caraNAdibhiriti, .. tathA samahanayArpitaikasadrUpatve'pi jIvepudgalAdInAmiti / sAmprataM prastutaprastAvArthavistAramupasaMhRtyAM darzayannAha ekAnekamanekAntaM viSamaJca samaM yathA // 17 // tathA pramANataH siddhamanyathA'pariNAmataH / iti / sadityanuvartate sadviSayaviSayirUpaM vastu ekam anugatarUpApekSayA, aneka 15 vyAvRttAkArApekSayA / anena dravyaparyAyarUpatvamuktam / tathA viSamaM visadRzarUpaM 'ca' zabdaH samamityatra draSTavyaH / samaM ca na kevalaM viSamam , api tu samaM ca sadRzapariNAmi ca / ityanena sAmAnyavizeSAtmakatvaM niveditam / ata eva anekAntam anekasvabhAvam / na cedaM vAGamAtramapi, yathA yena prastutaprastAvaprapazcitaprakAreNAnekAntaM vastu bhavati tathA tena prakAreNa siddhaM nizcitam / kutaH pramANataH pratyakSAdanyatazca, tasyApi tadviSayatvena 20 nirUpayiSyamANatvAt / yadyekaM kathamanekaM virodhAditi cet ? atrottaram-'anyathA' ityaadi| anyathA anyenaikAntaprakAreNa viSayagrahaNavyApAraH pariNAmastadabhAvAd apariNAmataH pramANasyeti vibhaktipariNAmena sambandhaH / tathA hi yadyekamanekAt , tadapi ekarUpAdekAntato vyAvRttaM pramANato'vagamyeta bhavatyeva tadabhedasya virodhaH pramANapratyanIkatvAt / na ca tasya tAzasya pratipattiH, anyonyAtmana evAvagamAt / na ca pramANAvagate virodhaH , vastumAtre'pi . tatprasaGgena nairAtmyavAdopanipAtAt / ____ kSaNikameva vastu pratyakSato'vagamyata iti cet ; tatpunaH pratyakSaM vyAvahArika vA syAdyasyedaM lakSaNam-"pramANapavisaMvAdijJAnam" [pra0vA0 113 ], pAramArthikaM vA yasyApIdaM yadyekameva zarIrAdhiSTAnAmapi A0, b0,50|2 "bhedajJAnAt pratIyete prAdurbhAvAtyayau yadi / abhedajJAnataH siddhA sthitiraMzena kenacit ||"-taa0tti0| nyAyavi0 zlo0 118 / 3 na pare taa0| 4 -te ttrii-taa| 5-pudgalAnAmi-A0, b0,50|6 -tya darza-A0, ba0, pa0 / Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayavivaraNe [1 / 158 lakSaNam - "ajJAtArthaprakAzo vA' [pra0vA0 1 / 3] 1 vyAvahArikamiti cet ; nanu tannizcayAtmakameva, tathaiva vyavahartRSu prasiddhaH, anyathA "manaso" [prazvA0 2 / 133] ityAdinA tatprasiddhipratipAdanasyAnupapatteH / na ca tataH kSaNikasya pratipattiH, nirvivAdatve. naanumaanvaiphlyaaptteH| dvitIyavikalpe'pi kutastadanumAnasya prAmANyam ? samAropavyavacche. 5 dAditi cet ; koyaM samAropo nAma ? kSaNike'kSaNikajJAnamiti cet ; ucyate kAlatrayAnuyAyinamiha na kSaNikaM vadanti vidvAMsaH / pratyakSAdiva tanna kSaNikajJAnAtsubodhaM vaH // 1176 // na hyakSaNikaM jJAnaM vastubalAdasti bauddhasiddhAnte / kalpitarUpaM kathamiva tatkasyApi pratItikaram // 1177 / / tasyApyakSaNikatvaM kSaNikajJAnAnna zakyakalpanakam / akSaNikazca na kiJcidvijJAnaM tAttvikaM bhavatAm // 1178 / / kalpitamakSaNikaM tadyadi punarucyeta pUrvavadoSaH / punarapi tadvadvacane kathamanavasthAnato muktiH ? // 1179 / / tanna samAropo'yaM zakyaparIkSastataH kathaM brUyuH / / tadvicchittividhAnAt pramANamanumAnamiti bauddhAH 1 // 1180 // api caivaM kathaM nIlAdivikalpasyApi na prAmANyam ? nIlAdau viparItasamAropAbhAvAditi cet ; kSaNike kutastadbhAvaH ? sAdharmyadarzanAditi cet ; na; nIlAderapi pItAdinA katha. cittadarzanAt / sarvathA kSaNike'pi tadabhAvAt / na tatra samAropaH pratIyata iti cet ; itaratra kutastatpratItiH ? svata iti cet ; na; asvalakSaNatve tadayogAt / pratyakSaM hi svasaMvedanam , tat 2. kathamasvalakSaNaviSayaM bhavet ? svalakSaNAtmaiva sa iti cet ; na tarhi samAropAkAratvaM svalakSaNa syAtadrUpatvAt / anyata eva tasya tadAkAratvaM na svata iti ceta; kathamanyakRtasya svato veda. nam ? tadapyanyata eveti cet ; na; tasyApyatadAkAratve tadayogAt / tadAkAratve tadapi na svalakSaNamiti tasyApi na svsNvednaadvgtiH| svalakSaNameva tat , tadAkAratvantu tasyApyanyata eveti cet ; na; tatrApi kathamityAderanuSaGgAdanavasthAnadoSapASANadUraparipAtanasya durapAkaratvAt / 25 tanna samAropasyaivApratipatteH tayavacchedaH phalamanumAnasya / anizcitArthanizcaya iti cet; ki punaH pratyakSataH sa nAsti ? nAstyeva tasyAnizcayarUpatvAditi cet ; kathaM prAmANyam ? prAmANye vA kimanumAnena ? tatkRtanizcayAbhAve'pi tatprAmANyasyAvighAtAt, asti ca tat / tato na pratyakSAtpratipattiH kSaNikasya / "manasoryugapavRtteH savikalpAvikalpayoH / vimUDho laghuvRttervA tayoraikyaM vyavasyati ||"-taa0 TI0 / 2 yAyinamiti na p0|-yaayinmpi na A0, b.| 3 cyAt A0, ba0, p0| 4 sAdhAbhAvAt / 5 anumAnakRta Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1158 ] prathamaH pratyakSaprastAvaH nApyanumAnAt ; pratyakSataH tadapratipattau tatastaddhetusambandhasyoparijJAnAt / anumAnAttatparijJAne ; tata eva parasparAzrayasya, anyatazcAnavasthAnasya prasaGgAt / na ca pramANAntaram ; anabhyupagamAt / tanna kSaNikaM pramANavedyaM yadanekamevaM bhavadAtmani kramata ekarUpato virudhyAt / nApi nityam / nahi tatrApi pratyakSaM pramANam ; taddhi taddhetukam ataddhetukaM vA ? taddhetukatve viSayasya tatkaraNaikasvabhAvasya nityatvAt kathaM tajjJAnopairamaH ? sAmagrIvaikalyAditi cet; 5 na; viSayasyaiva ve tadayogAt / anyasya tatsve kathaM viSayahetukaM tajjJAnam ? viSayazcAnyazca sAmaprIti cet; na; pratyekaM tayostava jJAnAnuparamasya tadavasthatvAt / sambhUya tattve kathaM pratyekaM kAraNatvaM yataH samavAyi kiJcid anyadasamavAyi nimittaJcAparaM kAraNamucyate ? nahi sAmayA eva kAraNatve tadbhedaH; tasyA ekatvena samavAyyAdInAmanyatamatvasyaivopapatteH / na ca tadanyatamamAtrAtkAryam ; trabhyaH kAraNebhyaH kAryamiti bhavatAmabhyupagamAt / kuto vA pratyeka 10 makAraNatve vastutvaM vyomakusumAdivat ? sattAsambandhAditi cet ; nanu so'pyAdhAryAdhArabhAva eva / na cAcitkaratve tadbhAvaH, tatkusumAdivadeva / sAmagrI kAraNatvasya tatropacArAt na kiJcitkaratvamiti cet; na; tadAyattasya sattAsambandhasyApyupacaritasyaiva prasaGgAta, saMvRtisattAyA eva prApteH / naca saMvRtisattAsaMbhavadazAyAmapi vastutaH kAraNatvamiti batAyaM hetuphalabhAvaH tAttvikImavasthAmAstidhanuvIta ? tataH pratyekameva kAraNatvAt kathamuparamastajjJAnasya ? samaprabhAva - 15 darzAyAmeva tadbhAvAditi cet; na tarhi tannityam prAgakAraNasya taddazAyAM kAraNatayA pariNAmAt / tanna taddhetukaM pratyakSam / Jiu nApyataddhetukam ; nityezvarahetukatve tatrApyanuparamadopasya tadavasthatvAt, anyathA kAryatvAdeH tena vyabhicArApatteH / nacAnuparatasyaiva tasya bhAvaH tadvato viSayAntaraparijJAnAbhAvAnuSaGgAta, yugapattadutpAdanasyAnabhyupagamAt / tanna pratyakSAttatparijJAnam / 20 9 nApyanumAnAt ; tasya pratyakSapUrvakatvena tadabhAve'navatArAt / kiM vA tatra liGgam ? kAryameva kAraNabhAvAdeva tasyopapatteriti cet; na; anuparatasyAsiddheH / uparatimatastu uparatimata eva tasya siddhirna nityasya / tato na yuktamuktam- tasya kAryaM liGgamiti / akAraNavatvamiti cet; na; prAgabhAvena vyabhicArAt tasya tattvepyanityatvAt / so'pi nitya eveti cet ; kuto na kAryakAle'pi tasyai pratipattiH / kAryeNa pracchAdanAditi ceta ; 25 pracchAdanaprAgabhAvena tarhi vyabhicAraH, tasyA'kAraNavatkhe'pyanityatvAt / so'pi nitya eveti cet ; na ; tatrApi 'kuto na' ityAderAvarttanAd avyavasthApatteH / na cAparAparasyAparimitasya pracchAdanasya pratipattiH / tasmAdanitya eva sa iti kathanna vyabhicAraH / samavAyitve ' satya kAraNavastvAditi hetorvizeSaNAt prAgabhAvasya ca samavAyitvAditi cet ; kuto , 517 " 1 - syAsaMjJAnAt A0, ba0, pa0 / 2 - va ca tadA-pa0 / vacapadA-A0, ba0 / 3 - pagamaH A0, ba0, pa0 / 4 " sAmagrItve " - tA0 Ti0 / 5 -tukaM jJAnaMA0, ba0, pa0 / 6 - yAmiva ta A0, ba0, pa0 / 7 prAgabhAvatvasya / 8 -tve tasya kAraNavattva-A0, ba0, |-tve tasya kAraNattrA pa0 / Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 myAyavinizcayavivaraNe [ 121158 'dharmiNo'pi tatvam ? svayamanyatra samavAyAditi cet; na; paramANvAtmAdestadabhAvAt / svasminnanyasya samavAyAditi cet; na; sattAvaditi nidarzanasya sAdhanavaikalyApatteH sattAyAmanyasya tadabhAvAt / samavAyasya tena sambandhAditi cat; na; sambandhAntarAt tadabhA bAtU, anavasthApatteH / 'svatastadbhAvastu prAgabhAvenApi kinna syAt ? tatra sannapi sambandha pratyayaM 5 na janayatIti vyAghAtAt / tanna savizeSaNamapyakAraNavattvam tatra liGgam, vyabhicArAt / bhavatu vinAzakAraNAparijJAnaM nityatve liGgam / vinAzakAraNaM hi kasyacit samavAyikAraNavinAzaH ghaTAdinAzAt tadrUpAdinAzopalabdheH asamavAyikAraNavinAzazca kasyacit kapAlAdisaMyoganAzAt ghaTAdinAzapratipatte, nAparamanupalambhAt / na ca paramANvAsmAdeH samavAyikAraNam ; niravayavatvAt / ata eva nA'samavAyikAraNam ; samavAyikAraNa10 saMyogasya tasvAt / na cAsato vinAza iti siddhaM vinAzakAraNAparijJAnamH / sUtraJcaitat I " avidyA ca " [vaize0 4 / 1 / 5] ityavidyApadena vinAzakAraNAparijJanAsya pratipAdanAt / atra prayogaH nityAH paramANvAdayaH aparijJAtavinAzakAraNatvAt sattAvaditi cet; na; asyApi prAgabhAvenaiva vyabhicArAt na hi tatrApi vinAzakAraNaM samavAyyAdikAraNa vinAzaH, tatkAraNasyaivAnutpattimattvenAsambhavAt / samavAyitvavizeSaNasya ca pUrvavat pratikSepAt / nanvevaM 15 vinAzAbhAvAt kathaM tasyAnityatvamiti cet ? ayamapi parasyaiva doSo ya evamicchati / na doSo vinAzAbhAvepyantavatvena tasyAnityatvAt, antavAn hi prAgabhAvaH kAryAntarasyaiva tasya pratIteriti cet; kathaM kAryasya tadantatvam ? tadabhAvarUpatvAditi cet; tadeva tarhi tasya nAza iti kathaM ' tadabhAvaH / tatpracchAdanAditi cet ; na tasya pratiSiddhatvAt / tanedamapi tatra liGgam / liGgAntaramapyevamupanyasya pratyasitavyam / tannAnumAnAdapi pratipattirnityasya / nApyupamAnAta tasya pramANAntarapratIte vastuni saMjJAsaMjJisambandhapratipattitvAt / pramANAntareNa ca nityasyApratipannatvAt 'tadidaM nityam' iti tatsambandhapratipatte durupapAdatvAt / Agamasya tu nAtra prAmANyam; pratyakSAdipratyanIkatvAt / tanna nityaM nAma kizcita, yadekameva pratIyamAnamAtmanyanekarUpatAM pratikurvIta / tato " yuktamekAnekasya pramANasiddhatvAdanekAntatvamiti / 20 25 " tathA samaviSamAkArasyApi / nahi tatrApi kazcidvirodhaH; prAmANyasya tadgrahaNapariNAmasyAprativedanAt / tato vyavasthitam - vyavasAyAtmakaM vizadaM dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAmavedanaM pratyakSamiti / kimanena tallakSaNena " pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam" [ nyAyabi0 1 / 4 ] 1 "paramANvAtmAdayo nityAH samavAyitve satyakAraNavasvAtsattAvat" - tA0 TI0 / 2khatasmAdbhAva-A0, ba0, pa0 / 3 prAgabhAve'pi A0, ba0, pa0 / 4 - NavizeSanAzaH A0, ba0, pa0 / 5 -dayo na pari-A0, ba0, pa0 / 6 '"prAgabhAvasya " - tA0 di0 / 7 kAryameva / 8 prAgabhAva vinAzaH kathamabhAvAtmakaH ? 9-tmanyarUtA0 / 11 yuktamevAneka-A0, ba0, pa0 / Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: 2 / 158] ityevAstu nirdoSatvAditi cet ; ucyate kIdRzaM tajjJAnaM yadevaM pratyakSatayA lakSyeta ? niraMzakSaNakSINaparamANurUpamiti cet ; na; vikalpadazAyAM tadapratipatteH / vikalpasyaiva 'nIlamahaM vedmi' ityAkArasyAnubhavAt , na tadvyatiriktasya darzanasya / astyeva tasyApyanubhavaH, kevalaM vikalpaikatvenAvyavasAyAna pRthanizcaya iti cet ; kathamanizcitamanubhUtaM nAma buddhivyatiriktacaitanyabat ? kathaM vA tadrUpaM pratibhAsanaM bhAvAnAM kSaNikatayA vyavahArahetuH; nizcitasya tattvAnupapatteH, 5 asiddhatvAt / anizcitasyApi siddhatve hetorapi syAdityasaGgatamidam-"hetostriSvapi" [pra. vA0 3 / 14 ] ityAdi / vicArato vidyata eva nizcayastasya, anizcayastu nIlA. divat pratyakSajanmano nizcayasyAbhAvAditi cet kimepyevamapyanumAnena ? vyavahArasya nIlAdivat kSaNakSaye'pi tanizcayAdevopapatteH anyathA nIlAdAvapi tatastadanupapattestasya nidarzanatvAbhAvaprasaGgAt / tatrApyanumAnata eva tadupapattikalpanAyAmanavasthopanipAtaH-parAparatannidarzanasya 10 tavyavahArakAraNAnumAnaprabandhasya cAvazyakalpanIyatvAt / tanna vikalpadazAyAM tatpratipattiH / vikalpasaMhAravelAyAmiti cet ; na; tadvailAyA evAnavalokanAt / tadA tatpratipattau vA kutastata eva kSaNakSaye'pi vyavahAye na bhavet ? viparItAropAditi cet ; na; vikalpasaMhArazca viparItAropazceti vyAghAtAt , tadAropasyaiva vikalpatvAt / kacinnIlAdAvapi kutastato vyavahAraH ? tadAropAbhAvAditi cet ; na; niraMze vastuni bhAgatastadanupapatteH / kAlpanikasya ca 15 sAMzatvasya tadazAyAmasambhavAt / tanna samAropAt tatastadvyavahArAbhAvaH / nApi pATavAdyabhAvAt ; nIlAdAvapi tdaaptteH| tatra pATavAdibhAve vA na pratibhAsanameva tavyavahArahetuH , api tu pATavAdiviziSTam , tasya ca kSaNakSaye'bhAvAdasiddho hetuH / yaca tatra'vabhAsamAtram ; tasya nIlAdAvabhAvAt sAdhanavaikalyabca dRSTAntasya / tato durbhASitamidam-"yadyathA'vabhAsate tatta. thaiva vyavahAramavatarati yathA nIlaM nIlatayA'vamAsamAnaM tathaiva tadvyavahAramavatarati, aba- 20 mAsante ca sarve bhAvAH kSaNikatayA" [ ] iti / tato nirvizeSameva samAropavaikasyAdikaM cidAdinIlAdikSaNakSayAdiviSayamanveSaNIyam / tathA ca sati niHzeSadharmavyavahRtestataH / pratyakSAdeva siddhatvAt vyarthastatsAdhanazramaH // 1181 / / asti cAyaM prayAsaste tatra tatra taducyate / kSaNakSayaniraMzatvAvikalpatvAdisAdhanam // 1182 // tama jJAnaM kimapyasti kSaNakSINamanaMzakam / nApi citraM krameNApi tacitratvaprasaJjanAt // 1183 // kSaNabhaGgAvikalpatvavArtApyatra na yadbhavet / tasmAdasambhavAdoSAdhuktaM nAdhyakSalakSaNam // 1184 // 1-rItasamAro-A0, b0,10|2-vaaniilaa-aa0, ba0, pa0 / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 520 15 idamevAha nyAyavinizvayavibaraNe avikalpakamabhrAntaM pratyakSAbham [paTIyasAm ] // 158 // iti / na vidyate vikalpo 'jAtyAdiyojanarUpaH pratibhAso yasmiMstad avikalpakam abhrAntaM timirAzubhramaNAdyanAhitavibhramaM paroktamarthajJAnam / tatkim 1 pratyakSamivAbhAti na 5 pratyakSameveti pratyakSAbhaM tasyaivAsambhavAt, asambhavazca tatra pramANAbhAvAt / ata evoktamanyathAspariNAmataH iti / saMmbhave'pi kva tasya pratyakSatvam ? dRzye jalAdAviti cet ; na; tasyApyanubhavAdhiSThitatvenApravRttidiSayatvAt / pravarttakasya ca pratyakSatvamanumataM bhavatAM prApye bhAvinIti cet; na; tasya tenApratipatteH / apratipanne'pi pratyakSatve atiprasaGgAt / dRzyapratipattireva tasyApi pratipattistayorekatvAditi cet; ucyate [ 1158 vastuto yadi tadbhAvaH kSaNabhaGga jagatkatham 1 ' saMvRtyA yadi tanna syAt pratyakSamavikalpakam // 1185 // na hyekatvopasampRktadRzyaprApyopalambhanam / avikalpakamadhyakSamA cakSANAH parIkSakAH // 1186 // kSaNakSayitvaM pratyakSavedyamityapi vaH katham / paramArthapathe taccenna tatra tadasambhavAt // 1187 // nityAnityAdiniHzeSavikalparahitaM yataH / advaitameva tatrArthaH svasaMvedanagocaraH // 1188 // 1 bhavatu varttamAnaviSayameva pratyakSam, na ca tasyApravarttakatvam, upalambhaparitoSamAtrAdeva tadupapatteH, bhAvini tu tasya tattvaM vyavahartRjanAbhiprAyAdeva na tavata iti cet ; 20 nanvevaM kSaNabhaGgAdAvapi tasyaiva prAmANyAt kimarthA tatra pramANAntarapravRttiH 1 samAropavyayacchedasya vihitottaratvAt / nizcayArtheti cet; nIlAdAvapi kina tatpravRtti: 1. pratyakSAdeva tasya nizcayAditi cet ; kathametat tasyAnizcayarUpatvAt ? nizcayahetutvAditi cet ; na ; nirvikalpatvAt / nirvikalpaM hi pratyakSaM kathaM nizcayahetuH arthavat 1 nizcayasaMskArAdeva vinizcayaH pratyakSasya taddhetutvaM tatsaMskAraprabodhAditi cet; na; tatprabodhasyApyarthAdevopapatteH / 25 caita "abhedAtsadRzasmRtyAmarthAkalpadhiyAM na kim / saMskArA viniyamyeran yathAsvaM sannikarSibhiH || " [ siddhivi0 pari0 1] iti / tana pratyakSAnnizcayaH / bhavannapi kathaM nIlAdAveva na kSaNakSayAdAvapi yattastatraiva 1 " jAtiH kriyA guNo dravyaM saMjJA paJcaiva kalpanAH / azvo yAti sito ghaNTI kattalAravyo yathAkramam // "tA0 DI0 / 2 - viprati A0, ba0, pa0 / 3 NAtparI-A0, ba0, pa0 / 4 naH A0, ba0, pa0 / Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 159 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 521 " . pramANAntarapravRttiH ? darzanapATavAderubhayatrAvizeSAditi nirUpitatvAt / apekSaNe ca nizcayasya tasyaiva mukhyaM prAmANyaM bhavet svArtha vyavasAyaM pratyanapekSatvena sAdhakatamatvAt na pratyakSasya viparyayAt | avisaMvAdasyApi tadAyattatvAt satyeva hi tasminnIlAdau tadavalokanAt asati cakSaNAdau satyapi pratyakSe viparyayAt / idamevAha , paTIyasAm / avisaMvAda niyamAdakSagocaracetasAm / iti / ; na; akSebhyazcakSurAdibhyo yAni gocaracetAMsi viSayajJAnAni teSAM paTIyasAM vyavasAyAtmanAm avisaMvAdasya niyamaH teSAmevAsti teSAmastyeveti cAvadhAraNam, tasmAt | avikalpakaM pratyakSAbham iti / na hi teSAmevAvadhArito'visaMvAdo nirvikalpasya, virodhAt / na ca tamantareNa prAmANyam tasya tena vyAptatvAt anyathA'tiprasaGgAt / na 10 Start pratyakSatvam ityupapannam avikalpa kamityAdi / na ca teSAmaprAmANyam; avisaMvAdasya tatrAvazyambhAvAt / dvicandrAdicetasAM tu vyavasAyatvameva nAsti vidhUtabAdhasyaivAvasAyasya vyavasAyopapatteH / kathaM punaH vyavasAyarUpatve taccetasAmavikalpakatvam, vikalpavizeSasyaiva vyavasAyatvAt ? asati cAvikalpe kvedaM pratyakSAbhatvacintanam ? svasaMvedanAdAviti cet; na; tasyApi bhavanmatena tAdryAvizeSAt, anyathA prAmANyAnupapatteriti cet; satyam ; nAstyeva 15 teSAmavikalpakatvaM tadapratIteH, trikalpAnutpAdAzca / na hyavikalpAdvikalpotpattiH / bhaktyeva tatsaMskArasahAyAditi cet ; tadAkArasyApi tatsaMskArasahAyAdanAkArAdeva tato bhAvaprasaGgAt, tathA ca kathaM vikalpabuddhAyAkAralezadarzanAt darzane'pi tatkalpanam ? tatkalpane vA vikalpakalpanamapi syAdavizepAditi na tepAmavikalpakatvam | avikalpakasya pratyakSAbhatvacintanaM tu parA'bhyupagamaprasiddhasyaiva na vastubalapravRttasya tatra tadanupapatteH / atha kimarthamatra bahuvacanam, ekavacana- 20 mevAstu zAstravyavahArasya tathaiva bAhulyAt, yathA "vyavasAyAtmano dRSTe :" [siddhivi0 pari0 1] iti, "pramANasya phalam " [siddhivi0 pari0 1] iti ca, chandobhaGgasyApyabhAvAditi cet ? na; tasya yugapadbhAvadarzanabahutvanivedanena tadvikalpabahutva nivedanArthatvAt / vikalpajananAddhi pratyakSaprAmANye zaSkulI bhakSaNAdau yugapaddhAvirUpAdidarzanajanmanAM vikalpAnAmapi yaugapadyaprasaGgaH, kAraNayaugapadye kAryakramAyogAt "nAkramAt kramiNo bhAvA:" [ pra0vA0 1145 ] ityasya 25 virodhAt / na caika eva tajjanmA vikalpa:; tadvazAdrUpAdidarzanAnAmanyatamasyaiva prAmANyaprasaGgAt / ekasyApyanekAkAratvAnneti ceta ; na; yugapadekasyAnekA bhilApyAkAratve aneka vikalpena kimaparAddhaM yataH sa eva yugapanna bhaven ? tathA ca katham azvavikalpayaugapadyAt godarzanasya nirvikalpetvaM vikalpatve'pi tadavirodhAt rUpAdivikalpavat / tanna vikalpajananAt pratyakSaprAmANyam ; vikalpasyaiva mukhyatastadupanipAtAt / vikalpAnAmayathArthatvAnneti cet; atrAha 30 w 1 -maitha nAsti te-A0, ba0, pa0 / 2 -tvabhavika - A0, ba0, pa0 / 66 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayavivaraNe [1960 sarvathA vitathArthatvaM sarveSAmabhilApinAm // 159 // tatastattvavyavasthAnaM pratyakSasyeti sAhasam / iti / sarvathA sarveNa svalakSaNaprakAreNa sAmAnyaprakAreNa ca vitathArthatvaM mithyArthatvaM sarveSAM liGgajAnAmanyeSAJca niravazeSANAm abhilApinAM vikalpAnAm iti evaM sAhasam anAlo. 5 citaM ceSTitaM pramANAbhAvAditi bhAvaH / tathA hi-svato vA teSAM mithyArthatvamavagamyeta , anyato vA ? svatazyet ; tena yadi mithyArthatvaM satyArthatvameva nIlAdinA bhavet gatyantarAsambhavAt / satyArthatvaM cet ; na ; sarvathA vitathArthatvapratijJAvirodhAt / astu nIlAdinaiva vitathArthatvam , na vitathArthatvenApi , kathaJcideva tadaGgIkArAditi cet ; kathamevaM pradhA. nAdinA vitathArthatve'pi nIlAdinA satyArthatvanna bhavet ? yata idaM sUktaM syAta-"vitathA 10 nIlAdivikalpA vikalpatvAt pradhAnAdivikalpavat / " [ ] iti / svato'pi vitathArthatvAvagame ca kimarthamidamanumAnam ? samAropavyavacchedArtham , satyArthasamAropasyAnena vyavacchedAditi cet ; na ; tasyaiva tattvAnupapatteH / na hi svayaM vitathArthatvamavagacchata eva viparItAropatvaM virodhAt / anyasya tatra tattvamiti cet ; na; tasyApi svata evAropyAkAreNa mithyArthatvasyAvagamAt / avagata tadrUpasyAvyavacchede'pi na doSaH, puruSArthapratibandhAbhAvAta / 15 tatrApyanyasya tadAropatvakalpanAyAmanavasthApattiH / tanna svatasteSAM vitathArthatvAvagamaH / nApi parataH, pratyakSasya tatrAvyApArAt / na hi tena vikalpAnAM pratipattiH sAmAnyaviSayatvApaseH, teSAM sAmAnyAkAratvAt / tathA cet ; vyAhatametat -"pramANaM dvividhaM prameyadvaividhyAt [pra0 vArtikAla0 2 / 112] iti / na ca tadapratipattau taddharmasya parijJAnam ; tasya tatpratipattinAnta. rIyakatvAt / nApi parato vikalpAt ; tasyAprAmANyAt / pramANameva liGgajo vikalpa iti 20 cet ; kuta etat ? sAdhyapratibandhAditi cet ; na; sAdhyasyaiva vyavasthitasyAbhAvAt / bhAve'. pi kutaH pratibandhasya parijJAnam ? tata eva vikalpAditi cet ; tathA sAdhyasyaiva tataH kina parijJAnam ? tasyAvastuviSayatvAditi cet ; pratibandhasyApi na syAdavizeSAt / avastveva pratibandha iti cet ; na; avastutayA vastutvAt , anyathA tathA nirdhAraNAyogAt / pratibandhe'pi pratibandhAdeva tasya prAmANyaM na parijJAnAditi cet ; na; tatrApi kuta ityAderAvRtteravyavasthi. 25 tezca / tanna tata eva tatparijJAnam / nApyanyataH tadvikalpAta ; tasyApi pratibandhAdeva prAmANyAt , tata eva ca tatparijJAnasyAsambhavAt / anyatastadvikalpAt tatparikalpanAyAM cApariniSThAnAta / kiM vA tadvitathArthatvapratibaddha liGga yatastadanumAnavikalpaH ? vikalpatvameveti cet ; kutastasya satyArthatvAd vyAvRttiH yato'naikAntikatvanna bhavet ? pradhAnAdivikalpe tadviparyayeNa mAhacaryadarzanAditi cet ; na ; tanmAtrAttadanupapatteH, kathamanyathendriyajJAnatvasyApi na tato 1 abhilApAnA-A0, b0,50| 2 tathApi A0, ba0, pa0 / 3 "mAnaM dvividhaM meydvaividhyaat.."pr.vaa.'2|1| 4 vikalpAntarasyA-A0, ba0, p.| 5 tadA A., ba0, 50 / 6 vikalpasya / 7 sAhacaryamAtrAt / Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 160 ]. prathamaH pratyakSa prastAva 523 vyAvRttiH dvicandrAdijJAne tasyApi tatsAhacaryAvalokanAt ? tathA ca vikalpAnAmeva vastuvivekazaktivaikalyaM nendriyabuddheriti kutaH pratipadyemahi ? yatastatprabhAvAt kSaNabhaGgAdivastuyAthAtmyamavabuddhyamAnAH puruSArthasiddho buddhimavasthApayema' / nirbAdhasyaivendriyajJAnasya satyArthatvam, na ca tasya vipakSeNa sAhacaryaM tadayamadoSa iti cet; na; vikalpe'pi samAnatvAt / na hi vasyApi tanmAtrasya tadarthatvaM bAdhAvaikalyavinizcayAdhiSThAnasyaiva tadupagamAt tasya ca 5 duravabodhavipacasAhacaryarUpatvAt / tataH sUktam- 'sarvathA' ityAdi / dvitIyamapi vikalpArthavaitadhyavAdinaH sAhasamAha- tata ityAdi / tatastebhyo vitathArthebhyo vikalpebhyaH tattvavyavasthAnaM tattvena pramANatvena vyavasthAnaM nirNayaH / kasya ? pratyakSasya nIlAdidarzanasya "yatraiva janayedenAm" [ ] ityAdivacanAt iti sAhasam / tathA hi nizcayAdvitathArthAccetpramANaM nIladarzanam / marIcidarzanaM kinna toyanirNayato bhavet ? // 1189 // ekatvAdhyavasAyasyAbhAvAd dRzyavikalpyayoH / iti cetso'pi midhyArthastadvizeSakaraH katham ? // 1190 // tadarthasyApi dRzyaikatvena nizcayato yadi / nAsyApi vitathArthasya prAcyadoSAnatikramAt // 1191 // ekatvAdhyavasAyasya tatrApyanyasya kalpanam / anavasthAlatAnAgapAzabandhAnna mucyate / / 1192 // syAnmataM vyavahAreNa pramANaM nIladarzanam / vyavahAre vicArazca na kAryastatkSayAgamAt // 1193 // kevalaM sa yathA loke tathaiva hyanumanyatAm / vyavahArArthibhistattvajJairapIti taddvyasat // 1194 // nIladarzana nirNIti tadarthaikatvanizcayaH / ityasya vyavahArasya laukikeSvapravedanAt // 1195 // astyevAyaM vimohAttu bhavanto na vadanti cet / vimoho nizcayAdhIne vyavahAre kathaM bhavet ? // 1196 // vimohasya balIyastvAdAhAryasyeti cedayam / zAstreNApi nivarteta kathamevaM yaducyate // 1197 // "prAmANyaM vyavahAreNa zAstraM mohanivartanam / " iti / , 1 - yemahi ni-A0, ba0, pa0 / 2 - prasyAtada-A0, ba0, pa0 / 3 pra0 vA0 17 / 10. 15 20 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 nyAyavinizcayavivaraNa [1 // 161 tannAyaM lokarUDho'sti vyavahAro bhavanmataH / tallopAyaiva ceSTante yato vyavajihIrpavaH / / 119.8 / / tato yuktamuktam-'tataH' ityAdi / athavA, pratyakSasya tattvaM nirvikalpatvaM tasya vyavasthAnaM tata iti sAhasam / na hyayathArthAdanumAnavikalpAttadavasthApanamupapannam ; asti 5 caitatparasya - "pratyakSaM nirvikalpam arthamAmAdutpanekanarArthakSaNavat" [. ityAdeH "na santi pratyakSe kalpanAH, upalabdhikSaNaprAptAnAmanupalambhAt , bhUtale ghaTavata" [ ityAdezca naDhAvasthApanayogamya darzanAna / bhavatyeva tAdRzAdapi 'tataH sambandhabalAt tasya vyavasthApanamiti ceta ; na tadvalamya pratyakSAdavagatiH ; adyApi tasyA vyavasthitatvAta / vyavasthitameva nana svato'pi tasya tasvavyavasthite: "pratyakSaM kalpanApoDaM 1. pratyakSeNaiva sidhyati / " [pra0vA. 2 / 123] ini vacanAditi ceta; kimidAnImanumAnena ? vyAmohaviccheda iti cen , sati vyAmohe kathaM vyavasthitatvam atiprasaGgAt ? tanna tatastadava. gamaH / nApi tadvikalpAt ; tasya tadavagamAtpUrvaM vikalpAntaravadapramANatvAt / tadavagame pramANatvamiti cet ; na ; parasparAzrayAt-tadavaMgamAtprAmANyam sati ca tasmiMstadavagama iti / nApi tadvikalpAntarAta ; tatrApyevaM prasaGgAdavyavasthitidopAcca / tato vikalpavalAdeva vikalpAnAM 15 vitathArthatvaM pratyakSatattvaJca vyavasthApayatAM (tA) na sarvathA vinathArthatvamabhyupagantavyam / tathA ca siddhaM nIlAdivikalpasyApi satyArthatvaM nirupadravatvAditi tasyaiva tatra prAmANyaM nirapekSatayA tavyavasAyaM prati sAdhakatamatvAta , avisaMvAdaniyamAJca, na nirvikalpasya viparyayAditi pratyakSAbhAsameva tat, na pratyakSam , ityayuktaM parakIyaM tallakSaNamiti bhAvo devasya / pratiSiddhameva mavikalpakamindriyapratyakSam / 20 idAnIM mAnasamapi tatpratyakSaM pratiSedhaM kArikApAdatrayeNa paraprasiddhaM tatsvarUpamupadarzayati akSajJAnAnujaM spaSTaM tadanantaragocaram // 160 // pratyakSaM mAnasaM cAha [bhedastatra na lakSyate / ] iti / Aha dharmakIrtiH / kim ? pratyakSam / kIdRzam ? mAnasaM manasaH pUrvajJAnAdAgataM na kevalamaindriyameveti / cazabdaH mAnasatvameva darzayati / akSajJAnaM cakSurAdikArya 25 rUpAdipratyakSaM tasya kArya yadanujaM tatsadRzatayotpannam anoH sAdRzyArthatvAt tat akSajJAnA nujam / anujapadenAkSajJAnamAnasayorupAdAnopAdeyabhAvamAvedayati, hetuphalayossAdRzyanibandha nasya tadbhAvasya parairabhyupagamAt / spaSTaM vizadam anyathA pratyakSatvAnupapatteH / pratyakSatve nimittamAha-tasyAmajJAnArthasyAnantaro dvitIyo nIlAdikSaNo'vajJAnasamasamayo gocaro viSayo yasya tattathoktam / kathaM punastacchabdenAkSajJAnArthasya parAmarzaH ? kathaJca na syAt ? aprakramAta, 1 anumAnavikalpAt / 2 pratyakSam / 3 svata eva / 4 svaviSayAnantaraviSayasahakAriNendriyajJAnena samanantarapratyayena janitaM tat mnovijnyaanm|"-nyaaybi.pR017pr.paa.2243 / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11161 / / prathamaH pratyakSa prastAvaH 525 tacchabdasya ca prakrAntaparAmarzitvAditi ceta ; na; viSayiprakramAdeva nAntarIyakatayA viSayasyApi prakramAt / evamapi zrutasyaiva viSayiNaH kimaparAmarza iti cet ? na; tadviSayatayA mAnasasya parairanabhyupagamAt / tadabhyupagamasya cAnena pratipAdanAt / tathA ca parasyAbhyupagamaH - "indriyajJAnena samanantarapratyayena svaviSayAnantaraviSaya sahakAriNA janitaM mAnasam" [ pra0 vArtikAla0 2 / 243] iti / 1 tadidAnIM nirAkurvannAha - bhedastatra na lakSyate / iti / bhedo vyatireka indri - yajJAnAt tatra mAnase na lakSyate na dRzyate / tathA hi tajjJAnAtpUrvama, saha, pazcAdvA sa tatra lakSyeta ? na tAvatpUrvam; tatkAryasya tataH pUrvamasambhavAta / nApi saha kAryakAraNayoH sahabhAvAnupapatteH, yugapatpratyakSadvayasyAprativedanAzca / na hi tadaiva mAnasamindriyaJca pratyakSadvayamanubhavAdarza vizadavapupi pratiphalitamavalokayAmo yatastathAvakalpayema aniyamaprasaGgAt / na hyanava- 10 lokitAvakalpanasya niyama:- 'dvayameva tat na tattrayAdikam ' iti, svecchAnibandhanasya tatrApyanivAraNAt / nApi pazcAt tadendriyavyApAre taitpratyakSatAyA eva tatropapatteH / avyApAre na vizadapratibhAsapratItiH / na kalpanayA tadastitvam; andhAdAvapyavizeSAt / nanvayameva tasya tasmAdbhedo yannizcayarUpatvam / nizcayarUpaM hi mAnasamavalokyate 'idaM nIlam idaM pItam' ityulekhatastasyopalambhAt na tathendriyajJAnasyeti cet; evamindriyajJAnasyaiva nizcayarUpatve ko 15 doSa: ? tadviSaye kathaM saMzayAdiH nizcayavirodhAditi cet ? mAnasaviSaye'pi kathaM tadavizeSAt / na bhavatyeveti cet; kimidAnImanumAnena, saMzayAderanutpannasya vyavacchedAsambhavAt ? yatra mAnasaM tatrotpadyata eva saMzayAdiriti cet; na; satIndriyajJAnAdau tatkAraNe mAnasasyAsambhavAnu. papa e: / sambhavo'pi tasya nIlAdAveva na kSaNabhaGgAdAvata: taMtra saMzayAdivyavacchedAtsa phalamevAmAnamiti cet; na; niraMzavastuvAdinAM bhAgazo vastuparicchedasyAsambhavAt / na ca 20 nizcayAnizcayarUpatayA vyApRtendriyasya pratyakSadvayam ; anupalakSaNAt / ; yatpunaretat - samAna kAlamAkAradvayamidamaindriyaM mAnasa, tasya caikatvAdhyavasAyAd vivekenAnupalakSaNamiti ; tatra kutastadadhyavasAyaH ? na tAvadaindriyAt tasyAnadhyavasAyasvabhAvatvAt / na hyanadhyavasAyo'dhyavasyatItyupapannam, alocano lokayatItivat / ekatvavedamaMtra tadadhyavasAyo naikatvavikalpanaM tacAviruddhamevaindriyasyAdhyakSasyApIti cet; ucyate tadvedanaM cedabhrAntaM tathyamekatvamApatet / AkAradvayamityAdi tanmithyaiva bhavadvacaH // 1199 // bhrAntameva tadiSTaM cerapratyakSaM tatkathaM matam ? | abhrAntatvaM yato bauddharbuddhamadhyakSalakSaNam // 1200 // 1 indriyajJAnAt / 2 indriyapratyakSatAyA / 3 mAnasapratyakSasya / 4 kSaNabhaGgAdau / 25 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 myAyavinizcayavivaraNe [ 1 / 162 ekatvabhAge pratyakSaM tanmA bhUditi kalpane / "pratyakSavedyamekatvam" ityuccairyuSyate katham ? // 1201 // abhipretya cidAdyazaM pratyakSaM yadi tanmatam / vAcyaH sa eva tadvayaH kathamekatvamucyate 1 // 1202 / / pratyakSAMzAtkathaJcicced vibhramasyAvibhedanAt / pratyakSavedyamekatvamityuktaM vyaktayA girA // 1203 / / nirNayAdavibhedo'pi bhavedevaM tathA sati / "idamityakSavijJAna" na tato mAnasaM param // 1204 // kutazcAyaM pratyakSasya svarUpa vibhramaH ? kAraNadoSAditi cet ; na "hetudopAt prameye dhIratathApIti yuktimat / kharUpe'pi kathaM yuktA hetudoSazatAdapi // " [ ] ityasya virodhAt / anena kAraNadoSAdapi svarUpavibhramAbhAvasya pratipAdanAt / tato nendriyAdekatvAdhyavasAyaH / mA bhUnmAnasAdeva tadabhyupagamAditi cet / na ; tasyApi svarUpe'jya vasAyazUnyatvAt , svarUpasya ca pratyakSakatvenAdhyavaseyatayA prastutatvAt / 15 api ca, tadadhyavasAyo yadyarthAdhyavasAyasamasamayaH ; tadA "na ca yugapadaneka vikalpasambhavaH" [ ] ityasya virodhaH / tadbhinnasamayazcet ; na ; tadubhayAtma. kasya mAnasasyAkSaNikatvaprasaGgAt / tanna mAnasAdapi tadadhyavasAyaH / nApi jJAnAntayat ; tasyApi tatsamayasyAnupalakSaNAt / ekatvAdhyavasAyAdanupalakSaNamiti cet ; na ; tadanyato'bhya vasAye'navasthopapatteH / bhinnasamayatve tu tasya na tatastayorekatvAdhyavasAyaH ; tatsamaye 20 tayorevAbhAvAta, asatozcAvivekanizcayAnupapatteH / tanna tayorekatvAdhyavasAyAd bhedasyAnupalakSaNam api tvabhAvAdevetyupapannam-'bhedaH' ityAdi / zAntabhadrastvAha-yadyapi pratyakSatastasya tasmAdbhedo na lakSyate kAryato lakSyata eva / kArya hi nIlAdivikalparUpaM smaraNAparavyapadezaM na kAraNamantareNa, kAdAcitkatvAt / na cAkSa jJAnameva tasya kAraNam ; santAnabhedAt prasiddhasantAnAntaratajjJAnava / tato'nyadevAkSasAnA-, 25 tatkAraNam , tadeva ca mAnasaM pratyakSamityetadeva darzayitvA pratyAcikhyAsurAha antareNedamakSAnubhUtaM cena vikalpayet // 16 // santAnAntaravaccetaH samanantarameva kim / iti / antareNa vinA idam anantaroktaM mAnasaM pratyakSam akSAnubhUtam aindriyajJAnaviSayIkRtaM nIlAdi na vikalpayet nIlAdikamidamiti nAnusmareslokaH saugato vA / satyapi 1-zA k-aa0,b0,10|2 "idamityAdi yajjJAnamabhyAsAtpurataH sthite| sAkSAtkaraNatastattu pratyakSaM mAnasaM matam ||"-pr. vArtikAla. 21243 / 3 -tatkara-A0, ba0, p.| Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1162 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 527 "" mAnasapratyakSe tadanubhUtameva vikalpayati nAkSAnubhUtaM tatkimakSagrahaNena ? taddhi tadAnImarthavat yadi sati tasmiMstadanubhUtaM vikalpayet na caivam, ato'nubhUtagrahaNameva kartavyamiti cet; anyathA tarhi vyAkhyAsyAmaH- anubhavanamanubhUtam, akSANAM kAryamanubhUtam akSAnubhUtam akSajJAnamiti yAvat, tatkartR idamantareNa na vikalpayet na vikalpaM nIlAdismaraNaM kuryAt / atra copapatti:- santAnAntarat iti / santAnasyAntaraM bhedaH sa vidyate'syeti 5 santAnAntaravat akSAnubhUtam / etacca hetupadaM draSTavyam - santAnAntaravattvAditi, viSANI gaurityukte viSANitvAditivat / tadvatvazca tasya tena yaugapadyAt "manasoryugapadvRtteH ' [pra0 vA0 2 / 133] iti vacanAt / na ca yugapadvattA upAdAnopAdeyatvaM tannibandhanaM caikasantAnatvam | udAharaNasya tu prasiddha santAnAntaratadanubhUtasya sugamatvAt anupanyAsaH / cecchandaH parAkUtadyotanaH / tatrottaram - 'cetaH' ityAdi / evakAra: kimo'nantaraM draSTavyaH / ceto 10 mAnasaM pratyakSaM samanantaram upAdAnaM kimeva naiva, vikalpazyeti zeSaH / na hi mAnasaM vikalpazyopAdAnamupapannam ; indriyajJAnaM samabhAvinastasya tataH prAgeva bhAvAt tasya cendriyajJAna kAryatayA pazcAdevotpatteH / na ca bhAvyapi samanantaramiti prajJAkarAdanyasya matam / tatrApi 1 " indriyajJAnaM samanantaram upAdAnaM mAnasasya kimeva naiva, api tu vikalpavadupAdeyameva syAt / tathA cet; na; mAnasasya nirupAdAnasattApatteH / tadevAha - ceta iti / evakAra- 15 zvetaH zabdAtparo draSTavyaH / mAnasasya samanantaraM ceta evAstAm | anyadityavadhAraNam, kiM na kiJcit / uttaraM mAnasameva tasya samanantaramiti cet; na. tarhIdamupapannam " indriyajJAnena" [pra0 vArtikAla0 2 / 243 ] ityAdi / indriyajJAnaM tasyopAdeyamupAdAnaM ceti cet; kimevaM vikalpa eva na bhavedavizeSAt ? tadevAha-ceta eva indriyajJAnameva samanantaraM mAnasasya kiM kasmAt vikalpo'pi syAt / evaJca 'vikalpAnmAnasaM tatazca vikalpa:' ityanyonyasaMzraya 20 iti manyate / bhavatyayaM prasaGgo yadi tayoH parasparata AtmalAbhAddhetuphalabhAvo bhavet, ekAniSpattAvanyAniSpatteH / na caivam kutazcit kasyacidAtmalAbhasyaiva vicArAdhiSThitasyApratiSThAnAt, ata evoktaM "niSpatteraparAdhInam" [ pra0 vA0 2 / 26 ] ityAdi, api tu nAntarIyakatvAt / na hi svakAlabhAvinaM vikalpamantareNa mAnasam nApi tAdRzaM tadantareNa vikarUpaH, tato na parasparAzraya iti cet; na; tata eva santAnabhinnayoH yugapadvRtticittayorapi 25 sadbhAvApatteH / na hi vinA devadattacittena yajJadattAdezcittam, tadekacittasyaiva jagataH prApteH tatprabandhasyAvicchedAt na caivam; ato'sti tayorapyavinAbhAvAnmitho hetuphalabhAva iAta kathaM santAnAntaracittaparihAreNa maraNacittAduttarabhavAdyacittasyaivAnumAnaM yato nizcitA paralokasiddhibaddhasya 1 tana bhAvino mAnasAdvikalpaH / bhavatu pUrvasmAdeva, pUrvAkSajJAnajanmana iti ceta ; tasyArkSajJAnena santAnatvam tadupAdeyasya vikalpasyApi syAt, devadattenaMva tatpautrasya / tathA cAkSajJAnAdeva 30 " : 1 - traskartR A0, ba0, p0| 2 krimanantaraM A0, ba0, pa0 / 3 - sahabhA-A0, ba0, p0| 4 upAdAnam / 5- tarabhAvAdya - bhA0, ba0, pa0 / 6-jJAne ya-A0, ba0, pa0 / Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 bhyAyavinizcayavivaraNa [1 / 163 vikalpa iti kiM mAnasena ? tadAha-ceta iti / ceta eva akSajJAnameva na mAnasam / kiM kasmAt na vikalpayet iti sambandhaH / kIdRzama ? samanantaraM pareNa mAnasasyopAdAnamuktaM yadi bhinnasantAnatvam ; tarhi yathA tato na vikalpastathA mAnasamapi na bhvet| na hi maNDUkasya pitA 'gaNDUpAd bhavati / sadAha-ceta iti / cetaH akSajJAnaM samanantaraM mAnasasyo5 pAdAnaM kimevaM naiva vikalpavat / tatraiva dopacayamAha-- - ---- zaSkulIbhakSaNAdau cettAvantyeva manAMsyapi // 12 // yAvantIndriyacetAMsi pratisandhina yujyate / zaSkulyA bhakSyavizeSasya bhakSaNamAdiryasya tadA ghrANAdestasmin , cet yadi tAvantyeva tatparimANAnyeva na nyUnAnyadhikAni vA manAMsyapi mAnasapratyakSANyapi, na kevalamakSajJAnAnItyapizabdaH / yAvanti yatparimANAni indriyacetAMsi indriyapratyakSANi pratisandhiH pratyavamarzo na yujyate / tAtparyamatra- yathendriyajJAnaparimitAni manAMsi tathA tajanmAno vikalpA api tatparimANA eveti kathamayamekaH parAmarza:-'rUpAdikamahamevAnubhavAmi' iti ? tadabhAve ca rUpAdInAM kathamekaghaTAdivyavahAraviSayatvam ? ekapratyavamarzabalAdeva tadupagamAta / ___ "ekapratyavamarzasya hetutvAddhIrabhedinI / ___ ekadhIhetubhAvena vyaktInAmapyabhinnatA // ' [ pra0vA0 3 / 108 ] iti vacanAt / tanna tAvattvaM manasAmupapannam / athaikameva sakalarUpAdiviSayaM tebhyo manastadAha athaikaM sarvaviSayamastu iti / subodhametat / atrottaram kiMvAkSabuddhibhiH // 163 // iti / akSabuddhibhiH akSajJAne kiMvA kimiva tadekam , na kichidiha nidarzanamasti / jalAharaNAdikamastyeva, tasya ghaTAdivyapadezabhAjoDanekaramAdeva rUpAderekaraya bhAvAditi cet / na; tasya tatrAnupAdAnatvAta , ekAntatastadanekatvasya cAprasiddhaH / ekopAdAnamanekamiva tadupA25 dAnamekamapi kammAna bhavati ? dRzyate hi nIlaikajJAnopAdAnaM karkaTIbhakSaNAdau rUpAdijJAnapaJcaka miti cet ; na ; tasyApyasiddhaH, rUpAdiviSayasyaikasyaiva mecakasya pratItaH / 'yAvantIndriyacetAMsi' iti tu paraprasiddhyavAbhihitaH / tanna yuktam-ekam ityAdi / sAmprataM manasAmakramotpattAyuktaM pratisandhyabhAvaM kramotpattAvapi darzayannAha 1 gaNDUSAd bhava-bhA0,0, pa0 / kiJculukaH / 'keMcuA' iti bhASAyAm / 2 "viklpH"-taari| 3 anekopAdAnam / Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2164] prathamaH pratyakSaprastAva 529 kramotpattau sahotpattivikalpo'yaM virudhyate / iti / krameNa manasAm utpattI abhyupagamyamAnAyAM sahaivotpattiryasya rUpAdiparA. marzasya so'yaM pratIyamAno virudhyte| satyupAdAnakrame 'tadanupapatteH / tato rUpe manaH, punastadvikalpaH, tato rase manaH, punastadvikalpaH, tathAnyatrApIti vikalpairmanovyavahitaiH manobhica vikalpavyavahitairbhavitavyam / na caivam , pratItyabhAvAditi bhaavH| 5 ___syAnmatam-pazcAdeka eva tebhyastadvikalpa iti ; tanna, indriyajJAnakramotpattAvapyevaM tadbhAvaprasaGgAt / bhavatviti cet ; atrAha- 'krama' ityAdi / kramotpattau indriyacetasA sahotpatterindriyajJAnayugapadutpAdasya vikalpo nizcayaH "tasmAt santu skRddhiyH|" [pra. vA0 2 / 137] ityayaM parasya prasiddho viruddhyate / kathaM vA manasAM pratyakSatvam yadi na svasaMvedanam ? tadrUpasyaiva svayaM tadabhyupagamAt / svavedane tu tata eva tatprasiddheH kiM . 'vikalpataH ? tadanumAnena nizcayArtham , tanizcitasyaiva siddhatvAt , svavedanasya cAvikalpatvenAnizcayatvAditi cet ; na ; vikalpasyApyevaM svato'siddhiprasaGgAt , tadanubhavasyApyanizcayatvAt / nizcayAntarAttatsiddhikalpanAyAm anavasthopanipAtAta , asiddhasya cAliGgatvAt / anizcaye'pi tatprasiddhau manasAmapi syAdavizeSAditi vyarthameva tatastadanumAnam / idamevAha adhyakSAdivirodhaH syAtteSAmanubhavAtmanaH // 164 // iti / 15 Atmano'nubhavaH anubhavAtmA, rAjadantAdiSu darzanAt Atmazabdasya paranipAtaH, tato'nubhavAtmanaH svAnubhavasya teSAM manasAM sambandhina 'utpattAvapi' iti sambandhaH / tatra dUSaNam-adhyakSamAdiryasya tad adhyakSAdi anumAnamiti yAvata , tasya virodho vaiphalyena paripIDanaM syAd bhavediti / athavA, teSAmiti sahotpattivikalpaMparAmarzaH prakramAt / bahuvacanaM punarvyaktibahutvApekSam , teSAm / 'kasyAM kim ? anubhavAtmanaH 20 anubhava AtmA svabhAvo yasya tad anubhavAtma, prakramAt mAnasaM pratyakSam , tasmAt / utpattAvadhikRtyAbhyupagamyamAnAyAm adhyakSeNa AdigrahaNAdanumAnena ca virodho bAdhaH syAt / pratyakSeNa tAvadbhavati tatastadutpattervAdha:, tenendriyajJAnAdeva tadutpattipratIteH, tathA hyanubhava:- 'mayA yugapaJcakSurAdinA rUpAdikamanvabhAvi' iti / tadvadanumAnenApi , tenApi tasmAdeva tadutpatteraTharAvasAyAt / tathA hi- yadyasyAnvayavyatirekAvanuvidhace tattasyaiva kArya 25 kulAlAdereva (riva)kumbhAdiH, anuvidadhate cendriyasyAnvayavyatireko tadvikalpA iti / anukRtAnvayavyatirakAdanyasya ca taddhetRtvakalpanAyAM na kvacit kazcinniyato hetuH phalaM vA bhavet / tanna zAntabhadrapakSA' jyAyAn / 1 sahotpattyanupapattaH / 2 vikalpastada-A0, ba0, pa0 / 3-tha na tanni-A0, 50,50 / 4 "rAjadantAdiSu param"-pA0 sU0 2 / 2 / 31 / 5 -kallAnAM pa-A0, ba0, 50 / 6 tasyAM A0, ba0, pa0 / 7-kSo nyAyAt taa0| Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 gyAyavinizcayavivaraNe [1 / 165 dharmottarastvAha - na pratyakSAdiprasiddhatvAt mAnasaM pratyakSamiSyate yato'yaM doSaH kintvA. gamAdhInatvAt / tatra ca pare doSamudbhAvayanti-yadi mAnasamapi kizcitpratyakSaM tarhi nAndho nAma kazcit locanavikalasyApi tatsambhavAditi tatparihArAya tallakSaNapraNayanam indriyajJAnena' ityAdi / na hIndriyajJAnamandhasya yatastadupAdAnasya mAnasapratyakSasya tatra bhAvAttavyavahAro 5 na bhavediti / tatrottaramAha vedanAdivadiSTaM cetkathaM nAtiprasajyate / iti / vedanA sukhAdyanubhUtirAdiryasya saMjJAdestat iSTam abhimatam pratyakSaM cet yadi / dUSaNamatra-'katham' ityAdi subodham / tathA hi asvasaMvedanaM taccet pratyakSatvena gamyate / aindriyAdikamapyevaM tathA cAtiprasaJjanam / / 1205 // "apratyakSopalambhasya" ityAdi nirviSayaM bhavet / AgamAdeva tatsiddhaM kathamastu svavedane // 1206 // buddhazcaitanyamapyanyat pratyAgamanirUpitam / bhavedityapi buddhoktaM kathannAtiprasajyate ? // 1207 / / pramANabAdhastulyo'yamubhayatrAta eva hi / 'adhyakSAdivirodhaH syAt' ityabhANi manISiNA // 1208 // yatpunaruktam-vipratipattinirAkaraNAya sallakSaNamucyata iti ; tatrAha prokSitaM bhakSayenneti dRSTA viprtipttyH| // 165 // iti / mokSitaM mantritAbhiradbhirabhyukSitaM bhakSayet mAMsamiti vaidikAH / taduktam "prokSitaM bhakSayenmAMsaM brAhmaNAnAM tu kAmyayA / yathA vidhiniyuktastu prANAnAmeva cAtyaye // " [manu0 5 / 27] iti / na gakSayetprokSitamapi tu 'pAtrapatitaM trikoTizuddham' iti 'bauddhAH, iti evaM dRSTAH upalabdhA vipratipattayo bahuvacanamanyAsAm api tAsAm 'yogAtsvargaH, caityavandanAt "svargaH' ityAdInAM parigrahArtham / tathA ca tannivartanArthamapi pramANazAstre tallakSaNamabhidhAtavyamiti bhAvaH, 25 tattvaparicchedaM pratyupayogitvena "taM pratyanupayogAt / tadevAha "etacca siddhAntaprasiddha mAnasaM pratyakSam , na tvasya sAdhakamasti pramANam , evaM jAtIyakaM tadyadi syAt na kazciddoSaH syAditi vaktuM lakSaNamAkhyAtamasyeti |"-nyaaybittii0pR019 / 2 yadA cendriyajJAnaviSayopAdeyabhUtaH kSaNo gRhItastadA indriyajJAnenAgRhItasya viSayAntarasyAgrahaNAdandhabadhirAdyabhAvadoSaprasaGgo nirstH|"-nyaaybi0 TI0 pR0 19 / 3 andhaadivyvhaarH| 4-na kSAmyate A0,ba0pa0 / 5 draSTavyam-pR0469 Ti07 / 6 sAMkhyAgama / . buddhayoktaM maa0,b0,10| 8 itIti A0,0pa09 "tarhi kho ahaM jIvaka anehi maMsaM aparibhogaM ti vadAmi diTuM sutaM parisaMkitaM ... kho ahaM jIvaka ThAnehi maMsaM paribhogaM ti vadAmi adiLaM asutaM aparisaMkitaM"manimama jIvakasutta / 10 vaidikAnAm / 11 vaudvAnAm / 12 vipratipattinirAkaraNaM prati / Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSAprastAva . lakSaNaM tu na kartavyaM prastAvAnupayogiSu / iti / tuzabdaH kartavyamityataH paro draSTavyo'vadhAraNArthazca / tadayamarthaH-lakSaNaM na kartavyameva , prastUyate pramANaphalatvenAdhikriyate iti prastAyo heyopAdeyatattvanirNayastatra anupayogIni mAnasamAMsabhakSaNAdIni teSu / bahuvacanaM mAMsabhakSaNAdinidarzanaparigrahArtham / vana dharmottaramatamapi nyAyadharmAdanapetam / sAmpratam 'avikalpakam' ityAdinA sAmAnyataH pratikSiptamapi svasaMvedanapratyakSaM yuktyantareNa pratikSipanAha adhyakSamAtmavitsarvajJAnAnAmabhidhIyate // 166 // khApamUcchoMdyavastho'pi pratyakSI nAma kiM bhavet / adhyakSa kalpanAvibhramavikalatvena Atmavit Atmavedanam abhidhIyate 10 saugataiH / tat sarvajJAnAnAM vikalpetarabhedAdhiSThAnaniravazeSabodhAnAm , taduktam-"sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSam" [nyAyabi0 pR0 19 ] iti / atradUSaNam-svApazca svapnadarzanavikalo'vasthAvizeSo na tadarzanavAn , tadavasthasya svayamapi pratyakSatvopagamAt / mUrchA ca marmaprahArAdinimittazcittavyAmohaH, svApamULe te AdI yasyonmAdAdeH sa khApamUrchAdiH svanizcayavaikalyAvizeSeNa svApa eva mUrchAderantarbhAve'pi pRthagupAdAnam , 15 'nimittabhedato bhedasyApi bhAvAt / anyadeva hi prAsAdazayanAdikaM nimittaM svApasyAnyadeva ca vizeSopayogAdikaM mUrchAdeH / tathA kAryabhedAdapi, suptasya 'nirbhavanti SThepathu (?) va zarIraM tadviparItaM mUchitAderapi / sa evAvasthA yasya so'pi na kevalaM tadviparIta ityapi zabdaH pratyakSI pratyakSavAn nAma sphuTa kinna bhavet ? nakArasya pUrvazlokAdanuvRttaH, bhavedeva / tatrApyAtmasaMvido bhAvAt , tathA ca kathamavasthAcatuSTayapratiSTheti bhAvaH / 20 ___tadavasthasya jJAnameva nAsti, tadbhAve jAprata iva tattvavirodhAttataH kathamAtmavedanam ? sakho'yaM prasaGga iti "prajJAkaro"brahmavAdI ca ; tenApi tadavasthAyAM jIvasya paramAtmarUpasampannatayA vizeSavijJAnoparamasyopagamAt / "prAjJenAtmanA sampariSvakto na bAhya kizcana veda nAntaram" [bRhadA0 4 / 3 / 21] iti zruteH / tatrottaraM darzayativicchede hi catuHsatyabhAvAnAdivirudhyate // 167 // iti / tulanA-"mugdhaH kadAcicciramapi nocchvasiti,: savepathurasya deho bhavati, bhayAnakaM ca vadanam , visphArita netr| suSuptastu prasannavadanastulyakAlaM punaHpunarucchvasiti nimIlite asya netre bhavataH / nimittabhedazca bhavati mohakhApayoH, musalasampAtAdinimittatvAnmohasya, zramAdinimittatvAcca khApasya |"-shaa.. bhA. 3 / 2 / 10 / 2-nirbhavantiSvaprathu thA. taa0| 3 jaaprtkhpnsussuptituriiyaavsthaaH| 4 "saMvedanAbhAva eva suptamRtayo paro vizeSaH"-pra. pArtikAla. 1057 / 5 "suSuptirnAma jJAnazunyo jIvasyAvasthAvizeSaH / atra ca zrutiH-'yatra supto na kaJcana kAmaM kAmayate na kaJcana khapnaM pazyati tat suSuptam"-0 u0 4 / 3 / 19 / Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 myAyavinizcayavivaraNe [ 12167 svApAdau vicchede uparame vijJAnAnAmiti sambandhaH hi yasmAt catuHsatyaM duHkhasamudayanirodhamArgalakSaNaM tasya bhAvanA prabuddhena muhurmuhuzcetasi parimalanaM sA Adiryasya guNAdiprakAzasya brahmalokAta pratyAgamasya ca sa virudhyate / tasmAt santi tadA vijJAnAnIti kathanna kathito doSaH 1 tathA hi- yadi svApAdau jJAnavicchedaH kutaH prabuddhasya tatsatya5 bhAvanaM sannihitasya tadvIjasyAbhAvAt ? AmadavasthAnAvina iti cet; na ; tasya ciranaSTatvena kAraNatvAnupapatteH, anyathA AtmadarzanabAjAdapi ciraprahINAdeva sugatasya janmadoSasamudbhavalakSaNAyAH punarAvRtteH sambhavAt , asambhavadarthametadbhavet- "apunarAvRttyA gatassugataH" [ ] iti / yadi punastasya samyagjJAnaniluptazaktikatvAnna kAlAntare'pi tatphalam ; catuHsatyabhAvanAphalamapi tadbIjAnna bhavet , sasyApi svApAdinilRptazaktikatvAt / dRzyata iti 10 cet; satyam ; dRzyate, ciranaSTAditi tu na dRzyate, sannihitAdapi tdupptteH| yadi sannihita jJAna eva svApAdiH kathamavasthAntarAdviziSyata iti cet ? AstAmetat / api ca, kathamevaM pratyakSAnumAnAbhyAM pravarttamAnasya niyamenAvisaMvAdaH ? jAprajjJAnAt prabodhacittavat 'cirakAlApakrAntAdapi jalapAvakAdestadutpattiparikalpanAyAM niyamatastadarthakriyAvApterasambhavAt / tadrU. patvAJcAvisaMvAdasyaM / tato na subhASitametat "maiM hyAbhyAmartha paricchidya pravartamAno'rtha15 kriyAyAM visaMvAdyate / "[ ] iti / tataH sannihitAdeva tatastadutpattimabhyupaga cchatA catuHsatyabhAvanApi sannihitahetukaivAbhyupagantavyA / na ca tadbhAvanA neSyata eva; tanmUlatvAt sakalaguNadoSaprakAzarUpasya yogijJAnasya / taduktam "bahuzo bahudhopAyaM kAlena bahunA'pi ca / gacchantyabhyasyatastasya guNadoSAprakAzatAm // " [a0 vA0 1 / 137] iti| tathA yadi svApAdau paramAtmasampannatayA- vizeSavijJAnavikalo jIvaH kathaM tasya punarutthAnam / tasya' tadvijJAnamUlatvAt, tasya ca tadAnImabhAvAt / lezatastadbhAve'pi tadAtmApatteranupapatteH nivRttanizzeSAvidyAsasparza hi paramAtmarUpam , tatkathaM tadApannasya jIvasyApi 'tallezasaMsparzaH tadrUpasyaiva tatprasaGgAt / bhavatu jAgratsamayabhAvina eva vizeSajJAnAttasya puna. rutthAnamiti cet ; na; saMsArasamayabhAvinastato muktasyApi tatprasaGgAt / "tasya vidyAbalopara. 25 mitasya na taddhetutvamiti cet ; svApAdibaloparatasya katham? zAstraprAmANyAta, zrAvayati hi zA stram-"punaH pratinyAyaM pratiyonyAdravati" [bRhadA0 4 / 3 / 17] ityAdikaM suSuptAdeH punarutthAnam , tato yuktaM tadalanirjunasyApi taddhetutvam , anyathA tadanupapatteH / na caivaM muktasya 1 parimelanaM bhA0, ba0, 50 / 2 draSTavyam pR0 36 Ti0 6 / 3 samihitAdeva / " cirakAlaproktAdapi -A0, ba0, 50 / 5 jnyaanotptti| 6 "uktaJca sugatena-pramANamavisaMvAdijJAnamarthakriyAsthitiravisaMvAdanam" [pra0vA013]-tA. tti.| . nAbhyAmartha aa0,0,50| 8 punarutthAnasya / 9 prmaatmaaptteH| 10 avidyaalesh| 11 sNsaarsmybhaavinH| 12-parahitasya mA0, ba0, p0| Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 168 ] prathamaH pratyakSaprastAva punarutthAnama , niravadhinirmonamyaiva zravaNAna / tanna vidyAbalaparAhatasya tatkAraNatvanirbandho'yamupapattibandhura iti cet ; nanvevaM zAstramevApramANaM syAta , niravayavaparamAtmasamApannatvena zrAvitayoH suSuptanirmuktayoH pRthakkaraNena mithyAcyApAratvAt dvicandrAdibodhavat / nAstyeva tena tayoH pRthakkaraNaM tadAbhAsayorevopAdhigatayoH pRthakkaraNAt , tayozca jalasUryAdivaddhadasyaiva prasiddheriti cet ; bhavatvevaM tena tayoH pRthakkaraNam , paramAtmApattistu kathaM zrAvyeta avastuno 5 vasturUpApattevirodhAt vastunastadanyarUpApattivat ? kathaM tarhi jalasUryAderjalAdhuparame sUryAdyA. pattiriti cet ; na; tatrApyAdhAroparatau uparamasyaivopalambhAt na tadApatteH / evamatrApyupAdhyuparame tadAbhAsayoruparatireva syAnna tadApattiH avastutvAt / nanUpAdhyanupraviSTaH paramAtmaiva jIvo na tadAbhAsa eva, "hantA'hamamimAstisro devatA anena jIvanAtmanA'nupravizya"[chAndo0 6 / 3 / 2] ityAdau jIvasyAtmatvena nirdezAt kathaM tasyAvastutvam ? yato na tadApattiriti 10 cet ; na tadapi sAdhu; laukikAdavivekAbhiprAyAta tathA nirdezAta AbhAsasyaivAtmatvena / ata. evAtrArthe sUtraM bhASyaM ca-"AbhAsa eva ca" [brahmasU0 2 / 3 / 50] iti / "AbhAsa evaiSa jIvaH parasyAtmano jalasUryAdivat pratipattavyo na sa eva sAkSAnnApi vastvantaram" brazA0 2 / 3 / 50] iti / tato na svApAdyavasthAyAM vizeSavijJAnasyAvidyAvyapadezasyAnya. rUpApattiH, uparatau ca na tasyonmajanama , tAdazasyonmajane ca na prabuddhasyAnubhUtasmaraNAdikaM 15 jIvAntaravat / asti cedam / tasmAdavyavacchinnajJAna eva svApAdiH nizcayavaikalyAna jAnasvapnadazAbhyAma , aparityakta zarIratvAJca caturthAvasthAto viziSyate / svasaMvedanamAtrasya tu pratyakSatvamAcakSANAnAM na tasya jApradAdevizeSaH, tadAtmaveda. nasyApi pratyakSatvAt / tanna nizcayavikalasaMvittimAtrameva pratyakSam / atraivopapattyantaramAha prAyazo,yogevijJAnametena prativarNitam / iti / yogivijJAnaM caturAryasatyagocaraM buddhajJAnam etena nirvikalpapratyakSavAdena prativarNitaM pratipAditaM bhavatIti shessH| kIdRzam ? prAyazaH prakRSTamayazo'prAmANyalakSaNaM yasya taadRshmiti| tadapi hi kalpanApoDhatvAdeva pratyakSam , anyathA tllkssnnsyaavyaaptidossaat| na ca 'tat svasattAmAtreNa vineyAnAM pramANam , api tu sopAyaheyopAdeyatattvopadezAt / 25 "jJAnavAn mRgyate kazcittaduktapratipattaye / " [pra. vA. 1 / 32] iti vacanAt / so'pi na nirvikalpAt , nApyacetanAt kuDyAdeH ; " vikalpayonayaH zabdAH" [ .iti vacanAt / na vikalpasaMskArAca; yoginastadbhAve vidhUtakalpanAjAlasvavirodhAt / tataH savikalpameva tadabhyupagantavyam / tathA ca siddhamindriyAdi. pRthakAra-A0,0pa0 / 2 "Atmaneti vacanAt svAtmano'vyatiriktena caitanyasvarUpatayA'viziSTena / " -chAndo0 zA. bhaa0|3-mjnen ca A0, ba0, 50 / 4 ttsttaamaa-aa0,.b.p.| Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bhyAyavinizcayavivaraNe [ 11169 pratyakSamapi savikalpaM pratyakSatvAt yogipratyakSavaditi / kIrazazca tanirvikalpakam ? nirAkAramekazaktikacceti cet ; na; tasyAnekaviSayatvAbhAvAnuSaGgAt , anyathA nityasyApi tAdRzo 'nekakAryAvirodhAt na tatpratiSedhaH tathA ca azeSajJatayeSTasya kinycijjnytvaayshsthiteH| prAyazo yogivijJAnametena prativarNitam // 1209 // sAkAramekAkAraM tadetenaiva nirUpitam / anekazaktikaM taccedanekAkAramapyalam // 1210 // nAnAzaktitadAkArasAdhAraNatayA sthitama / nirvikalpaM kathanAma tadvibhrajAtikalpanAm // 1211 // tathA ca avikalpatayeSTasya vikalpatvAyazaHsthiteH / prAyazo yogivijJAnametena prativarNitam // 1212 // sAmprataM sAdayasya pratyakSalakSaNaM pratyAcakSANa Aha zrotrIvivRttiH pratyakSa yadi taimirikAdiSu // 16 // prasaGgaH kimatavRttistadvikArAnukAriNI / iti / zrotramAdiryasya cakSurAdestasya vRttirviSayAkArapariNati: yadi cet pratyakSam / nanu buddhivRttirevAdhyavasAyarUpA sAGkhyasya pratyakSaM "prativiSayAdhyavasAyo dRSTam" [sAM0kA0 5] iti vacanAt , tatkathaM zrotrAdivRttiH pratyakSamAzaGkayata iti cet ; na; tadvRtterapi bahirindriya. praNAlikayaiva bhAvAt tadvattareva tttvopptteH| sati hIndriyANAmAlocane manasi saGkalpaH, 20 tato'hakAre'bhimAnaH, tatazca buddhAvadhyavasAya iti ttsiddhaantprsiddhH| atra dUSaNam-taimirika AviryeSAM kAmalikAdInAM teSu prasaGgaH zrotrAdivRttipratyakSatvasya / tathA ca dvicandrAdirapi tAttvika eva bhavediti bhaavH| tadvRttireva sA na bhavati yato'yamatiprasaGga iti cet ; atrottaram-kiM kasmAt atavRttiH candradvitvAlocanAdiH, tasya zrotrAdervikAramanukayetItyevaM zIlA na bhavedeva / bhavati ca, timirAdinA vikRta eva zrotrAdau tadvatterbhAvAt / AsAditA25 vyavasAyanibandhanameva vRttistadvRttirna vRttimAtram ; ityapi na yuktam ; "zabdAdiSu paJcA]nAmAlocanamAtramiSyate vRttiH / " [sAM0kA0 28] iti tanmAtrasyaiva tadvRttitvavacanAt / ekazaktikAt / 2 "zrotrAdivRttiH bhrAntepi na hi nAma na vidyate / na ca jJAnaM vinA vRttiH zrotrAderupa padyate ||"-pr. vArtikAla 22300|-aklngk Ti0 pR0 162 / vArSagaNyasya / 3 buddhivRtterapi / "cakSu rUpaM pazyati, manaH saGkalpayati, ahaGkAro'bhimAnayati ra dviradhyavasyati |"-saaN0 kA0 mAThara0 30 / 5 zrotrAdatA bhA0, b0,0| 6 "zabdAdiSu paJcAnAmAlocanamAtramiSyate vRttiH"-sAM. kaa| - Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 170] prathamaH pratyakSaprastAva 535 sAmprataM naiyAyikasya pratyakSalakSaNamupadarya nirAkurvanAha tathAkSArthamanaskArasattvasambandhadarzanam // 169 // byavasAyAtmasaMvAyavyapadezyaM virudhyate / iti / akSam indriyam arthaH tadviSayo manaskAro'ntaHkaraNaM sattva AtmA teSAM sambandhaH AtmA manasA yujyate mana indriyeNa tadapyartheneti krameNa sgnikrssH| tasya kArya darzanaM 5 viSayajJAnam akSArthamanaskArasattvasambandhadarzanaM pratyakSamiti prakRtena sambandhaH / iha khalvakSAdigrahaNameva kartavyam , na sambandhagrahaNaM tadarthasyArthAdeva pratipatteH / na hi viSaya. jJAnaM kurvadanAdikaM parasparamasanikRSTameva kartumarhati, parasparaM sannikarSavata eva daNDAderghaTAdikarmaNi vyApArAt, tadvadakSAderapi tAdRzasyaiva viSayajJAne vyApAropapatterbhavati tatkAryadarzana. pratipAdanabalAdeva tatsambandhapratipattiH,ato na kartavyaM sambandhagrahaNamiti cet ; satyam ; 10 tathApi tatkriyate saMyuktasaMyogAdeH sambandhAntarasya pratikSepeNAbhimatasyaiva saMyogAdisambandha. SaTkasya parigrahArtham / evamapi bandhagrahaNamevAstu tenaiva pratyAsattivAcinA tatSaTkasyAvarodhAt saMzabdastu kimartha iti cet ? na; tasya 'sam nizcito bandhaH sambandhaH' iti vyAkhyAnArthatvAt / nizcayazca sambandhasya kacit kasyacit nAparasya / tathA hi-cakSuSo ghaTAdinA saMyogaH sambandho nizcito dvayorapi dravyatvAt / tadgatena rUpAdinA saMyuktasamavAyo'nyasyA- 15 sambhavAta / rUpatvAdinA tu tatsamavetena saMyuktasamavetasamavAyaH tasyaiva parizeSAt / zrotrasya tu zabdena samavAyaH / zabdatvena samavetasamavAyaH / samavAyAbhAvAbhyAM punarindriyasya sambandhivizeSaNabhAvaH, samavAyino ghaTatadavayavA iti ghaTAdivizeSaNatvena samavAyasya pratipatteH, aghaTaM bhUtalamiti bhUtalavizeSaNatvena ca ghaTAbhAvasyAdhigamAt / tadevamayamatra sambandha iti nizcayayotanArthamupasargopAdAnam / evaM vizvarUpeNApi sannikarSapadasya vyAkhyAnAt / __tadeva pratyakSamanabhimatavyavacchedArtha vizinaSTi vyvsaayaatm| vyavasAyoM nirNaya AtmA svabhAvo yasya tat tathoktam / anena saMzayajJAnasya vyavacchedaH, tasyAkSAdisambandhadarzanarUpatve'pi vyavasAyabhAvAbhAvAt / saMvAdo'vyabhicAraH so'syAstIti saMvAdi anenApi viparyayajJAnasya / tasyoktarUpasya vyavasAyAtmano'pi vyabhicArabhUmitvAt / vyapadezAI vyapadezyam tadahatvaJca tatkAryatvAt , na vyapadezyam avyapadezyam azabdajanyamiti yAvat / anenApi 25 zabdasannikarSAbhyAmupajanitasya 'idaM rUpam ityAdijJAnasya' tasyobhayajanmano'pi zAbdatayA loke'dhi(bhi)ruDhatvAt / tadanena "indriyArthasannikarSotpanna jJAnamavyapadezyamavyabhicArivyavasAyAtmakaM pratyakSam" [ nyAyasU0 1 / 1 / 4 ] iti sUtramupadarzitam / yadyevamakSArthapraha "taccedaM pratyakSaM catuSTayatrayadvayasannikarSAt pravartate, tatra bAhye rUpAdau viSaye catuSTayasanikarSAt jJAnamutpadyate AtmA manasA saMyujyate mana indriyeNa indriyamarthaneti, sukhAdau tu trayasannikarSAjJAnamutpadyate tatra cakSurAdivyApArAbhAvAt , Atmani tu yogino dvayorAtmamanasoreva saMyogAjjJAnamupajAyate tRtIyasya prAhyasya grAhakasya tatrAbhAvAt |"-nyaaym0puu070|2-vrodhnaat bhA0.0.pa..3 kimarthamiti aa0.0.p.| 4 sambandhavi A0,ba0,pa0 / 5 "vyavaccheda iti sambandhaH"-tA0Ti0 / "vyvcchedH"-taa0tti| Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 myAyavinizcayavivaraNe [ 11270 Nameva kartavyam tasyaiva pratyakSakAraNatayA sUtre nirdezAt , na manaskArasattvagrahaNaM viparyayAditi cet ; na; tasyApi tatkAraNatvAt , sUtre tu tadavacanaM sAdhAraNakAraNatvAt / sAdhAraNaM hi kAraNaM manaskArAdi; pratyakSavadanumAnAdAvapi bhAvAt / akSAdestu tatropAdAnaM pratyakSaM prati tasyAsA. dhAraNahetutvapratipAdanAthaM na tu kAraNAntaravyavacchedArtham / tathA ca nyAyabhASyam-"nedaM kAra5 NAvadhAraNametAvatpratyakSakAraNamiti / kiM tarhi ? viziSTa kAraNavacanam / yatpratyakSajJAnasya viziSTakAraNaM tducyte| yattu samAnamanumAnAdijJAnasya na nivrtyte|" [nyAyabhA0 1 / 1 / 4] iti / yadyevaM sUtrabadatrApyasAdhAraNameva kAraNaM vaktavyaM netaraditi cet ; na ; tatrApi dUSaNadarzanArthatvAttadvacanasya , tataH kucodyametat / tarhi subaddhamidaM pratyakSalakSaNa. miti cet , Aha-virudhyate vicAreNa pIDyata ityarthaH / kathamityAha-'tathA' iti / 10 vIpsAgarbhamidam / tadayasarthaH-tena tena vizeSaNarUpeNa vizeSyarUpeNa tatsamudAyarUpeNa ca prakAreNeti / tathA hi- vizeSaNaM tAvavyavasAyAtmakamiti virudhyate , nivAbhAvAt / saMzayajJAnaM nivartyamiti cet ; na ; tasya sannikarSapadenaiva nivartanAt / sannika paMjameva tadapIti cet ; kasya sannikarSaH ? sthANupuruSayoranyatarasya, ubhayasya vA ? na tAvattadubhayasya; 15 ekatraikahelayA tsyaasmbhvaat| sambhave tajjJAnasya saMzayatvAnupapatteH / na hi vastusati saMzayo nAma atiprasaGgAt / anyatarasya tu sannikarSe tasyaiva tatra pratibhAsanaM bhavet kathamitarasya ? asannikRSTasyApi pratibhAsane anyatrApi sannikarSakalpanAvaiphalyAt / sannikRSTa evAnyatara itareNApi rUpeNa pratibhAsate nAparaH kazcidasannikRSTa iti cet ; na; itarAkArasya tatrAbhAva tena sannikarSAnupapatteH / rUpAntarasagnikarSastu netarapratibhAsakAraNam atiprasaGgAt / tanna saMzayajJAnasya sannikarSajatvam / 20 nApi viparyayajJAnasya ; viparItAkArasya tatrAvidyamAnatvena sannikarSAnupapatteH / rUpAntarasa nikarSAzca na tatpratibhAsanamiti nivedanAt / tadvadavyabhicArItyapi virudhyate ; viparyayajJAnasyApi sannikarSavacanenaiva mivartanAt / tdvdvypdeshymitypi| nanu ca vyapadezyaM jJAnaM zabdasahAyAdindriyasannikarSAdeva bhavati, tatkathaM tasya tatpadena nivartanamiti cet ? ko'sau zabdastasya sahAyaH ? saGketyamAna iti cet ; pratyutpannaviSayadarzanasya, tadviparItasya 25 vA ? na tAvattadviparItasya ; adRSTe viSaye 'ayamasya vAcakaH zabdaH' iti saGketasyAsambhavAt / smaryamANe sambhava iti cet ; satyam ; na cAsau sannikRSTaH / sannikRSTe ceyaM cintA / bhavatuM pratyutpannatadarzanasyaivAsau sahAya iti cet ; yadyevaM tadarzanasyaivAsau sahAyo na sannikarSasya, tata eva tatsahAyAvyapadezyajJAnasyotpateH / tadabhAve sApa sannikarSe pUrvamanutpatteH / atha tadapyaparibhraSTasannikarSameva tajanayati ; janayatu tathApi na sannikarSasya tatkAraNatvam / 30 damevama' iti ceta : idamevaMzabdAbhyAM tadarzanasyaiva tatpurassaratayA prativedanAta / na hi 1 -miti kiM tarhi viziSTa kAraNamiti kiM tarhi -tA0 / 2 tannivartate -A0,0pa0 / 3 -sya vAcakaH zabda iti vA A0,0, pa0 / 4 tadarzanAdeva / 5 tadarzanAbhAve / Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11170 ] prathamaH pratyakSaprastAva 537 samihita ityeva sannikarSo'pi kAraNam ; sannidhAnasyAkAraNe'pi sambhavAt / ata eva vakSyati "sabhidhAnaM hi sarvasminmavyApAre'pi tatsamam" [nyAyavizlo0 301] iti / yadi ca, 'idaM rUpam' ityAdijJAnaM sannikarSajam , 'ayaM sa gavayaH' ityapi syAt , sannikRSTa eva gavaye tsyaapyutptteH| tathA ca tadvaSavacchedArtha yatnAntaramAsthAtavyam , anyathA tasya pratyakSatvena 'pramANAntaratvAbhAvAnuSaGgAt / tadantarUca tadiSTaM bhavatAmupamAnAkhyam / tasyopa. 5 mAnavacananimittatvena vyapadezyatvAdavyapadezyapadenaiva vyavaccheda iti cet ; na; vyapadezasAdhaka. samasyaiva vyapadezyatvopagamAt / na copamAnasya vyapadezasAdhakatamatvam ; sAdharmyasAdhakatamatve. nopagamAta / anyathA tasyApi 'idaM rUpam' ityAdijJAnavat zAbdatvopapatterna pramANAntaratvaM bhavet / pramANAntarasyApi tasya vyapadezAdutpattervyapadezyatvamiti cet ; na ; rUpamityAdijJAnasyApi pramANAntarasyaiva tathA vyapadezyatvaprasaGgAt / tathA cAnupapannamidaM bhASyam- 10 "nAmadheyazabdena ca vyapadizyamAnaM zAbdam" [nyAyabhA0 1 / 1 / 4] iti / vyapadezasyaiva tatra sAdhakatamatvaM loko vyapadizati-rUpamidamityetadvacanAt mayA pratipannaM na tu pratyakSAdita iti tavyavahArapratipatteH, tataH zAbdameva tatra pramANAntaramiti cet ; na; itaratrApi tulyatvAtgavayo'yamityAptavacanAnmayA pratipannaM na pratyakSAdita ityapi lokavyavahAropalambhAt / tathApi tasyAzAbdatvenAvyapadezyapadena vyavaccheda ityAsthAtavyameva yatnAntaram / nAsthAtavyam , 15 sannikarSavacanenaiva - tasya vyavacchedAta / na hi tasya sannikarSAdutpattiH ; gavayadarzanAdevAptavacanasahAyAttasyotpatteriti cet ; siddhastarhi 'idaM rUpam' ityAdijJAnasyApi tata eva vyavacchedaH tasyApi nIlAdidarzanAdeva zabdasahAyAdutpatterna sannikarSAt / ata eva vizvarUpeNApi darzanameva puraskRtya saMketakaraNamupadarzitam- " yadetatpazyasi tasya gozabdo vAcakaH / " ] iti / tadarzanaM purodhAya zabdaH saGketitaH katham / tadanyasya sahAyatvaM sannikarSasya gacchatu // 1213 / / sannikarSapadenaiva tasyApyevaM vyavacchidi / iyamavyapadezyoktiravyAvartyA virudhyate // 1214 / / 'nedamavyapadezyapadaM vizeSaNArtha pratyakSasya api tUttarapadadvayaniSedhArtham avyapadezyam 25 avaktavyam / kiM tat ? cirantanai yAyikaistadvizeSaNatvenAbhihitagavyabhicArIti vyavasAyA. tmakamiti ca padadvayam / tatprayojanasyAnyata eva bhAvAditi vyAkhyAnadarzanAt / tata indriyArtha. sannikarSotpannaM jJAnaM pratyakSamityeva lakSaNamastu nirdoSatvAditi ; so'pi na nirdoSavAdI ; sannikarSasyaivAtmamanasorasambhavAt , tasya ca yathAsthAnaM nivedayiSyamANatvAt / bhAve'pi kathaM sannikarSasya kAdAcitkatvam ? na hi nityahetukasyAnityatvam ; hetvanityatvAdeva tatkAryA- 30 1 upamAnapramANatvAbhAvAnuSazAta / 2 "uktadoSaparihArArthaparaH kazcinnaiyAyikaH aah"-taa0tti| 3na vyapadezyamavyapadezyam na kathanIyamityarthaH / Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 11170 nityatvopapatteH / nirUpitaJcaitat' 'kAraNasya' ityAdinA / nApIndriyArthayoH sannikarSaH ; pramANAbhAvAt / vyavadhAne satyagrahaNaM dRzyate, tatra yadi sannikarSanirapekSamevendriyajJAnaM vyavadhAne'pi syAt , na caivam , ato'sti sannikarSastayoH yadabhAvAbyavadhAne sati nArthajJAna. maindriyamityanumAnatastatpratipatteH kathaM pramANAbhAva iti cet ? ko'sau sannikarSo nAma yasya 5 tataH pratipattiH ? prAptivizeSa iti cet ; tasyApi prAptimato vyatireke tena tayostadaparastadvizeSo vaktavyaH ? tadabhAve tatsahAyatayA prtykssjnyaanhetutvaanupptteH| aparatadvizeSasyApi tato vyatireke tata eva punaraparastadvizeSo vaktavya ityaparyantAstadvizeSAH prasajyeran / na ca teSAM pramANata: pratipattiH / atha paryante kazcidavyatirikta eva tadvizeSo. bhavati yogyatArUpasta dayamadoSa iti ; tanna ; prathamata eva tadabhyupagamaprasaGgAta / prathamatastAdRzasya tadvizeSasya na 10 pratipattiriti cet ; pazcAt kutaH pratipattiH ? prAguktAlliGgAdeveti cet ; na ; tasya prAgapya vizeSAt / bhavatu tadrUpa eva prAgapi tadvizeSa iti cet ; na tarhi nayanaghaTayoH saMyogaH zravaNazabdayorvA samavAyo vyatiriktaH, tadabhAve ca na tatsamudAyarUpasaMyuktasamavAyAdirapIti na yuktaM SoDhAtvavyAvarNanaM sannikarSasya / yogyataiva yadi prAptirgolakAdeva tAdRzAt / rUpajJaptervRthA cakSarazmInAM parikalpanam // 1215 // tata indriyetyAdhapi virudhyate / na vA virudhyatAm , tathApi jJAnamiti vizeSyaM padaM virudhyate; vinApi tena jJAnasyaiva pratipatteH, tadanyasyendriyArthasannikarSAdanutpatteH / sukhAdirapi tata evotpadyata iti cet ; na; tasyApi jJAnatvAt / viSayaparicchittirUpameva jJAnam "arthagrahaNaM buddhiH" [nyAyabhA0 3 / 20 2 / 46 ] iti vacanAt / na ca sukhAdistatparicchittirUpaH, AhAdAdirUpatayaiva prati. bhAsanAditi , cet ; na ; ajJAnatve svataHpratibhAsAbhAvaprasaGgAt / pratibhAso'pi tasya parata eva ghaTAdivat , 'suvAdiH pratibhAsate' iti pratibhAsasAmAnAdhikaraNyaM tu pratibhAsAbhedopacArAdeva 'ghaTaH pratibhAsate' itivat na vastutaH pratibhAsarUpatvAditi cet, kimidAnIM tasya vastusadrUpam ? AhAdAditvamiti cet ; na ; tasya sAmAnyarUpatvAt / 7: tadrUpa eva sukhAdirapIti cet ; yadi mukhyataH ; na tarhi tasya tatsannikarSAdutpattiH nityatvAt / upacAratazcet ; kathaM vastutastasya tadrUpatvam ? upacaritasya vastusatvAnupapatteH / kutazcopacAraH 1 sambandhAt ; sambaddho hi sukhAdirAhAdAditvena tApyatayopa. kalpyata iti cet ; na; svayamanirdhAritAsAdhAraNarUpatve sambandhasyaiva duravagamatvAt / na hi zlo0 106 / "kAraNasthAnaM teSAM kAryasyoparamaH katham' -tA. tti.| "na ca myavahitArthopalabdhirasti tasmAna praapykaariiti|"-nyaayvaa0 pR. 35 / nyAyakumu0 pR. 28 Ti. 13 / pR.7.Ti02 / 1 "indriyArthasanikarSotpannamityAdi prAguktaM sUtram"-tA. tti0| 5 sukhAdeH / 5 jAtyAtmakatvAt / sambandho hi sukhAderA-tA0 / 7 tadrUpatayA A., 0,10 / Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11170] prathamaH pratyakSaprastAva 539 kiciditthambhAvAnavadhAritaM kenacitsambaddhamiti zakyamadhyavasAtuma / tannopacArato'pi tasya tadrUpatvamiti kathamindriyasannihitAdarthAbyomakusumasyevotpattiH ? bhavantI' ceyaM kuto'vagantavyA ? na tAvat svata eva; abodhruuptvaat| nAnyato'pi sukhAdisannikarSAta saMyuktasamavAyAdutpannAta; tana sukhAdereva grahaNAt / nApyarthasannikarSAt ; saMyogAderupajAtena tenApyarthasyaiva candanadahanAdeH parijJAnAt / na cobhayayorekajJAnAviSayatve tattatkAryakAraNabhAvo nirNayaviSayatAM netuM pAryate / 5 pAryata eva tadubhayajJAnajanmanA saGkalaneneti cet / tasya pratyakSatve tadindriyaM vaktavyaM yatastasyotpattiH ? mana eveti cet ; kastasyArthena sannikarSaH ? saMyuktasaMyogAdiriti cet ; na; tasya sannikarSaniyamaM vyavasthApayatA vizvarUpeNa pratikSepAt / nayanAdikameveti cet ; na; tasya sukhaviSayatvAsambhavAt , sukhAderghaTAdivat pratipatrantarapratyakSaviSayatvApattezca / tanna tatpratyakSam / nApyanumAnama : liGgAbhAvAt / tadbhAvabhAvitvaM liGgamiti cet ; na; tasyApi 10 sukhAdibahirarthayorekajJAnAviSayatve duravagamatvAdityuktatvAt / na caitadupamAnaM zAbdaM vA sAdRzyazabdAnapekSaNAta / na cApramANatastadavagamaH / tanna tasya tasmAdutpattiH, ityayuktaM tavyavacchedAya jJAnagrahaNam / tannAvayavazo vicAryamANamidamaviruddham / nApi samuditam ; asambhavadoSAt / na hi paraparikalpitamasvasaMvedanaM jJAnaM sambhavati; "vimukha" ityAdinI tasya [ nirAkaraNAt ] / avyApakatvAca, avyApakaM hIdaM lakSaNaM sukhAdipratyakSeNa / tadapIndriyArthasagnikarpotpannaM pratyakSatvAt nIlAdipratyakSavat , tataH kathamavyAptiriti cet ? ucyate-tato yadi sukhAdiravyatiriktaH, na tasyendriyasannikarSaH, tedabhAve tasyApyabhAvAt / 'tadbhAve'pi na kiJcittena', tasya pratyakSArthatvAt , tasya ca niSpannatvAt / vyatiriktazcet ; na ; pramANAbhAvAt / 'sukhAdistatpratyakSAt vyatiriktaH tadviSaMyatvAt kalazAdivat' ityanumAnaM 20 pramANamiti ceta; na; 'anuSNo dahano dravyatvAttadvat' ityasyApi prmaanntvaaptteH| pakSasyoSNatvapratyakSeNa bAdhanAddhetozca kAlAtipAtApadiSTatvAt neti cet ; prakRtasyApi na bhavet sukhAdestadavyatirekasyApi tata evAvabhAsanAt / tadvyatiriktazca tataH pUrva yadyananubhava evAste tato'pi pUrva tathaivAsta iti nitya evAyamataH kathaM candanadahanAderutpadyeta ? yadi punastadApi tasyAnubhavo na tarhi tasya tasmAdindriyasannihitAdutpatiH sahaiva tenotpateriti kathaM na lakSa- 25 NasyAvyAptiH ? tathA cakSurjJAnenApi, na hi cakSuSo'pi ghaTAdisannikarSaH pramANAbhAvAt / cakSurghaTA. dikaM prAptaM prakAzayati bAhyendriyatvAt tvagAdivat , 'ityamumAnamatra pramANamiti cet ; na; bhavati ceyaM aa0,0,10|2 pratipasyantara-A0, ba0, pa0 / 3 zlo. 19 / 4 sukhAdipra. tyakSAt / 5 sannikarSAbhAve / indriyasannikarSAbhAve 'sukhaadiprtyksssdbhaave'pi| 7 samikarSeNa / pratyakSata eva / 9 "cakSuHzrotre prApyArtha paricchindAte bAhyendriyatvAsvamindriyavat |"-nyaayvaa0 tA. pR073 / nyAyakumu0 pR0 75 Ti. 2 / Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 nyAyavinizcayavivaraNe [ 11170 taimiraviSayasya kezamazakAderaprakAzanaprasaGgAt / na hi tasya cakSuSA prAptiH, avidyamAnatvAyomakusumAdivat / prApta evAkSipakSmAdistenaM tathA prakAzyata iti cet ; na; tatraiva tasya tatprakAza nApatteH na duurpurovrtinyaakaashe| na hi candramasaH prAptAdanyatra tadvitvaprakAzanam / yadi ca pakSmAdeH prAptirbhavatu tasya prakAzanaM kathaM kezAdeH ? mo'pi tasyaiva svabhAva iti cet ; 5 kathaM tatprakAzasya mithyAtvam ? avidyamAnatvAditi cet ; kathamavidyamAnastatsvabhAvo vyAghA. tAt ? avidyamAnasyAprAptasyApi prakAzanamiti cet ; vidyamAnasyApi syAdavizeSAt / vidyamAnaM sarvamapi kinna prakAzyata iti cet ? itaradapi kinna ? yogyatAniyamAdindriyasyeti samAnamanyatrApi / tanna tasya ghaTAdinA sannikarSaH saMyogaH tata eva na tadgatena rUpAdinA saMyu ktasamavAyo na rUpatvAdinA saMyuktasamavetasamavAyo na samavAyAbhAvAbhyAM saMmbaddhavizeSaNabhAva 10 iti suzliSTaM cakSurjJAnenAvyApakatvaM lakSaNasya / yadapi mata nedaM pratyakSasya lakSaNam , api tu tatphalasya pratyakSaM pratyakSaphalamiti vyAkhyAnAditi; tadapi na samyaG matam ; tatrApyuktadoSANAmanapavartanAt / kutazcedameva na pratyakSam ? viSayAdhigamasyAnupajananAditi cet ; na; avyatiriktasyopajananAt / avyatirikta hetureva phalameva vA syAnobhayamiti cet ; na; pUrvAparatayA vyatirekasyApi bhAvAt / paurvA15 paryeNApi kathamekasya dvairUpyamiti cet ? apaurvAparyeNa katham ? tathApi mAbhUditi cet ; nedAnI sAmAnyavizeSAkArAbhyAM nirNayetarasvabhAvaM saMzayajJAnam , avyabhicArItarAtmaka viparyayajJAnaM veti kiM tadvyavacchedAya vyavasAyAtmakamavyabhicArItivacanena ? "yogapadyena dvairUpyasyAvirodhe krameNa kimaparAddhaM yatastenApi tadaviruddhanna bhavet ? kSaNikatvAta jJAnasyeti ceta ; na; ahameva nIlaM dRSTvA pItaM pazyAmItyanugatarUpasyApi tasya saGkalanAt / 20 Atmana evedaM saGkalanaM na jJAnasyeti cet ; na; jJAnAdanyasya tasyaM taMtrAnavabhAsanAt vyapadeza vat , anyathA vyapadezasyApi tatra sarvatrAbhAvasanamiti niSphalamavyapadezyamiti vizeSaNa. masambhavAt / aparijJAtazabdArthasambandhasyAvyapadezyameva pratyakSamiti cet ; agRhItabhavatsa tasyAvyatiriktAtmaviSayameva prakRtamupasaGkalanamiti samAnamutpazyAmaH / yadi tadevAnugamarUpaM kintatrendriyavyApAreNeti cet ? na ; tena tadAtmana eva viSayavizeSAdhigamasya tatropasthA25 panAt / tannedamekAntataH "phalameva pratyakSasya, pratyakSatvasyApi bhAvAt / kiccedAnI pratyakSam ? yata 'iMdamutpadyate taditi cet ; tadapi yadIdRzam"; nedaM tatphalaM parikalpayitavyam , uktanyAyena pratyakSatvavattasyaiva phalatvasyApyupapatteH / bhavatu anyAzamapyacetanamindriyAlokAdi, cetanamapi cakSuSA / 2 kezAdirUpeNa / 3 pakSmAdeH / 4 eva tadga-tA0 / 5 sambandhavizeSaNabhAveneti A0, ba0, 50 / 6 "phalavizeSaNapakSameva sammanyAmahe / tatra ca yadvayadhikaraNyaM coditaM tadyataHzabdAdhyAhAreNa parihariSyAmaH yata evaM yadvizeSaNaviziSTaM jJAnAkhyaM phalaM bhavati tatpratyakSamiti suutraarthH|"-nyaaymN0 pR0 61 / nyAyavA. tA. pR0 108 / 7 yogapadye =-A0, 20, 50 / 8 AtmanaH / 9 saGkalane / 10 phalatva. meva A0, ba0, pa0 / 11 jJAnam / 12 jJAnAtmakam / Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 170 | prathamaH pratyakSaprastAvaH saMzayasmaraNAdikamiti cet; na; tatropacArato mukhyatazca prAmANyasyaiva pratikSiptatvAt / na cApramANaM pratyakSaM tasya tadvizeSatvAt / tana naiyAyikasva pratyakSalakSaNamupapannam / yatpunaridaM mImAMsakasya - "satsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma pratyakSam / " [jai0 sU0 1|1|4] iti tadapyetena pratyuktam samprayogasya saMnikarSArthatve naiyAyikava doSAt / yaccedaM tasyAnumAnam - prApyakAri cakSurindriyatvAt tvagAdivaditi ; tatra kimi 5 cakSurnAma ? golaka eveti cet; na; tatrAprApyakAritvasyaiva pratIteH / tannirgato razmiprasara iti ceta ; tasyApi kimidaM prApyakAritvam ? prApya sannipatya viSayaM tajjJAnajananamiti cet ; kva tajjananam ? AtmanIti cet; na; tatrApi sannikarSagate tadapratIteH / na hi viSayasannikarSasainnihita Atmani jJAnamiti kasyacidapi pratipattiH / tathApi tatkalpanAyAM tavyApitvakalpanamapi syAt, avizeSAt / nacAsminpakSe dUragrahaNam, jJAtuH sannihitatvena tada- 10 pekSayA tadasambhavAt / asannihitAdhiSThAnA'pekSayA tatsambhava iti cet; kimetadadhiSThAnam ? gokarUpaM zarIramiti ceta ; na; tasyAparijJAnAt / yadi hi tadapi parijJAyeta bhavedito dUranagaramiti pratipattirnAnyathA / na ca tasyai nagarajJAnena parijJAnam, asannikarSAt / asannikRSTasyApi grahaNe nagare'pi sannikarSa vaiyarthyopanipAtAt / na ca yAvanna tena tajjJAnaM tAvattadapekSayA nagaradUratvasya tataH pratipattiH / tanna adhiSThAnApekSayApi tatsambhava ityayuktamuktam"vicchinna iti buddhiH syAdadhiSThAnamapekSya ca / " [ mI0 zlo0 1 / 1 / 4 zlo0 57 / ] iti / bhavatu zarIragata evAtmani tajjananam, dUrAdipratipatterapi tadapekSayaiva bhAvAditi cet; kathamindriyAprabhAga~sannikarSAd dUravartinastanmUlagate tatra tajjananam indriyAntareSveva - madarzanAt ? tatrAdRsyApi cakSuSi kalpanAyAM paramaprApyakAritvameva kalpayitavyam / tana 20 razmiprasareNa bahirvaparanAmnA prayojanam, satyeva prApyakAritve tatsAphalyAt / kathaca tasya cakSuvam ? katham na syAdU ? golakasyaiva tattvAt / tadapi cakSurupakArAya tatra cikitsAvidhAnAt / na hi tadupakArAyAnyatra tadvidhAnamupapannam ; aviprasaGgAt / anaikAntiko hetuH tadarthamya pAdayorapi tadvidhAnasyopalambhAditi cet ; na ; pAdamArgeNa tadgatasyaiva tArarthyAta atrApi golakamArgeNa razmiprasara gatasyaiva tasya 25 tadarthamiti cet; na; aJjanAdirUpasya tadvidhAnasya bahiH prasarato'nupalambhAt / anta:prasavo ghRtAdirUpasyApi tadvidhAnasyAnupalambha eveti cet; satyam; sa tu zarIra bahirbhAgena vyavadhAnAt / na caivamatra kenacid vyavadhAnam, ata upalabdhilakSaNaprAptasyAbhAvAdevAnupalambho 1 " samyagarthe ca saMzabdo duSprayoganivAraNaH / prayoga indriyANAzca vyApAro'rtheSu kathyate // " - mI0sI0 1|1|4| ilo 0 38 / 2 " tayozca prApyakAritvamindriyatvAt tvagAdivat / " -mI0 zlo0 1 / 1/4 iko0 / 44 / 3 saMnihitAtmani A0, ba0, pa0 / 4 Atmano vyApakatve / 5 golakasya / 6 nagarajJAnena / 7-bhAvasa A0, ba0, pa0 / 8 razmirUpasya / 9 cakSustvam A0, ba0, pa0 / 10 golakamapi / 15 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 syAyavinizvayavivaraNe 1171 ] ghaTAdivat / tato golakameva cakSuH, taba zarIra eva vRttimat na bahiriti pratiSiddhametat "kecittasya zarIrAcca bahirvRtiM pracakSate / cikitsAdiprayogazca yo'dhiSThAne prayujyate // so'pi tasyaiva saMskAra AdheyasyopakArakaH / taddezazcApi saMskAraH sarvavyAptyartha iSyate // cakSurAdyupakArazca pAdAdAvapi dRzyate / tasmAnnaikAntataH zakyaM saMskArAttatra varttanam // " | 20 [ bhI0 zlo0 1|1|4 | zlo044-46 ] iti / 1 yatpunaH pakSAntaram - indriyANAmarthe vyApAraH tatraguNa tayA'vasthAnaM vA kAryAvaseyA 10 zaktirvA samprayoga iti; tadapi na sAram ; satyArthasya svapnajJAnasya tadabhAve'pi bhAvena lakSaNasyAvyAptidoSAt / na hi tatra samprayogaH; piNDIpihitalocanasyApi tadbhAvAt / astyeva zaktilakSaNa iti cet; na; tasyApi visphArita eva akSaNika sa ( aNi sa ) mbhavAt na pihite atiprasaGgAt / pratyakSameva tatra bhavatIti cet; kimidAnIM bhavennAma pramANaM satyArtha - tvAt ? nAnumAnAdyanyatamam; tallakSaNA'nanvayAt / saptamantu pramANamaniSTamApadyate / tataH 15 pratyakSameva tadabhyupagantavyaM nirbAdhaspaSTanirbhAsatvAt jAgratpratyakSavat, lokaprasiddhatvAcca / tanna dvidyamAnopalambhanameva avidyamAnopalambhanasyApi tasya bahulamupalambhAt / tatkathaM tasya dharma pratyanimittatvam, yatastatrai codaneva pramANamavasIyate ? nanvevaM loka evAvidyamAnopalambhanasyAsatsamprayogajasya ca tatpratyakSasya sambhave yogipratyakSamapi tAdRzamarthAsi ( marthAt si ) dhyatIrtyabaddhametat "na lokavyatiriktaM hi pratyakSaM yoginAmapi / pratyakSatvena tasyApi vidyamAnopalambhanam // satsamprayogajatvazcA'pyarvAkpratyakSavad bhavet // " [ mI0 zlo0 1 / 1 / 4, zlo0 28-29 ] iti cet; satyam ; aratyayamapi parasya doSaH / tannaivamapi pratyakSaM zakyalakSaNam / punarapi naiyAyikasya viruddhaM darzayati I - nityaH sarvagato jJaH san kasyacitsamavAyataH // 170 // jJAtA dravyAdikArthasya [nezvara jJAnasaMgrahaH / ] iti / "yadi vArjavasthAnaM samprayogo'tra varNyate / yogyatAlakSaNo vAnyaH saMyogaH kAryalakSitaH // " mI0 zlo0 1/1/4, zlo0 42 / 2 netre / 3 -mbhAvAt na bahireti pra0 - bha0 ba0, pa0 / 4 pratyakSam / 5 dharme / 6 - lambhasyAsa -A0, ba0, pa017 - martho si A0, ba0, pa0 martho si - tA0 / vAraGgabhaThIyatADapatre - marthA si / - tyapabaddha vA0 vA0 / 9. kasyArtheti A0, ba0, pa0 / Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1171 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 543 nityo'nAdheyAdisvabhAva AtmA san vidyamAno virudhyata iti sambandhaH / tasyAkiJcitkaratvena vyomakusumAdavizeSAditi pratipAdanAt / ata eva sarvagataH sarvamUrtaiH sambaddha iti / jJo jJAteti ca virudhyate asatastadubhayA'sambhavAt / kutazca tasya jJatvam ? svata eveti cet na jJAnakalpanAvaiphalyAt / jJAnasambandhAditi cet ; na ; tatsambandhAdapi jJAnavAnityeva syAt na jJa iti / jJazabdAdapi tadvatvaM pratIyata iti cet; na; 5 tAdrUpyasya pratIteH / anyathA na kiJcittataH pratIyeta / tAdrUpyamapi tatsambandhAdeva pratIyata iti cet; kuto na devadatte daNDarUpyapratipattiH ? samavAyasyaiva tatpratipattihetutvAt na saMyogasyeti cet; midhyaiva tarhi tatpratipattiH, atadrUpe tAdrUpyagrahaNAt / tathA ca kathaM tataH AtmatattvapratipattiH ? AtmanyamidhyAtvAditi cet kiM punarekameva jJAnaM mithyA cAmidhyA ca ? tathA ceta ; na; krameNApyaparAparasvabhAvasya tasyA''patteH / evaJca tatraivAnvitarUpe 10 jJAtRprayojana pariniSThAnAta vyarthamAtmAntaraparikalpanam vibhinnajJAnakalpanaM ca svata eva jJatvAt / vibhinnajJAnasamavAyAcca jJatve gaganAdAvapi prasaGgaH tatrApi tadavizeSAt / tana samavAyena kiJcit / nApi tato jJatvamAtmanastadAha- kasyacit arthAntarajJAnasya samavAyataH' iti virudhyate, svata evAtmano jJatvena tadvaiyarthyAt / tatazca 'dravyAdikasyAto jJAtA ityapi virudhyate'tiprasaGgAt / tato na tAdRzaM vijJAnaM pratyakSaM tatphalaM 15 copapannamiti bhAvaH / avyApakazca pratyakSalakSaNaM parasya, tenezvarajJAnasyAsaGgrahAdityAha - 'nezvarajJAna sNgrhH|' iti / na hi tasya nityasya indriyArthasannikarSajatvaM virodhAt / atha tanna pratyakSamapi, kimi - dAnIM pramANAntaramiti cet; na; tasyApi nityasyAsAdhakata bhatvAt / anutpattimattvAt / svaviSayAvyabhicArAtma kevalaM pramANameveti cet; na; vanantarbhAve pramANacatuSTayaniyamavyApatteH / antarbhAvazca pratyakSa eva nAnumAnAdau yavizeSApatteH / nApi tat phalam ; tasya pratyakSAdi- 20 asmadA bhavatu tadapyanityameveti kecit ; tanna, tasyApi svaviSayasyai tatsannikarSajatvAbhAvAt / asvaviSayatve sarvaviSayatvAyogAt / anyasya tadviSayatve'navasthApattiH, anyasyApi tadanyaviSayatvAt / atha ekena tadvyatiriktasya sarvasya anyena ca tasya grahaNAdayamadoSo jJAnadvaya- 25 bhAvAdIzvarasyeti cet; na; evamapi svasaMvedanasyAvazyambhAvAt / na hi tadekaM jJAnaM svarUpamapratiyat tadvyatirikta sarvAntaragatasvaviSayajJAnaM pratipattumarhati viSayajJAnasya svaviSayatayA pratipatteH svapratipattinAntarIyakatvAt / tanna jJAnadvayakalpanamarthavat / pratikSiptaJcAyaM pakSaH prAgiti neha pratanyate / tato nAnityasyApiM tajjJAnasya tena saMgraha iti lakSaNAntarameva tatra 1 tAdrUpyapratipatti / 2 "jJAnAdbhino na nA'bhibho bhinnAbhinnaH kathaJcana / jJAnaM pUrvAparIbhUrta so'yamAtmeti kIrtitaH // " - vA0 Ti0 / 3 IzvarajJAnasya / 4 IzvarajJAnam / 5 - mAnAdyavize- A0, ba0, pa0, vA0, tA0 / 6-veti cet A0, ba0, pa0 / 7 svasvarUpagocarasya / 8 jJAnasvarUpaviSayatve / Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 nyAyavinizcayavivaraNe [1 / 172 vaktavyamiti manyate / bhavatApi kasmAdatIndriyapratyakSasya lakSaNAntaraM nocyata iti cet ? atrAha lakSaNaM samatAvAn vizeSo'zeSagAMcaram / akramaM karaNAtItamakalaI mahIyasAm // 171 // iti / lakSaNaM 'spaSTaM pratyakSam' ityetat samaM sadRzaM triSvapi pratyakSeSu / kastIndriyAdipratyakSA datIndriyapratyakSasya vizeSa iti cet ? etAvAn vizeSo'zeSagocaram / niHzeSadravyaparyAyaparicchedarUpam atIndriyapratyakSam / krameNa tadgocaramitaradapi pratyakSamiti cet ; Aha'akramam' iti / indriyAyattatve kathamitaravattadapyakrama tadgocaramiti cet ? Aha karaNAtItam / karaNAnIndriyANyatItamatikrAntaM nirapekSattvAt / tasyaiva samarthanam 'aka10 laGkam' iti / avidyamAnajJAnAvaraNAdikalmaSamityarthaH / tathA hi-yajjJAnaM svaviSaye nirA. varaNaM tadakramamakaraNaJca taM pratyeti yathA satyasvapnajJAnam , tathA cAtIndriyapratyakSam / nirA. varaNatvaM tasyottaratra smrthnaat| anAvaraNamapi niyatagocarameva tata tatsvabhAvyAdasmadAdijJAnavaditi cet ; na; asmadAdijJAnasyApyAvaraNavazAdeva asarvArthatvaM na svAbhAvyAditi nirUpa NAt / tatkeSAM pratyakSam ? ityAha-mahIyasAm / arhatAmiti / bhavatu tarhi tatsugatasyaiva 15 tatraiva taliGgasya tattvopadezasya bhAvAditi cet ; satyamidaM yadi tatvopadeza eva tatra bhavet / na caivam / ata evAha jJAtvA vijJaptimAtraM paramapi ca bahirbhAsi bhAvapravAda cakre lokAnurodhAtpunarapi sakalaM neti tattvaM prpede| na jJAtA tasya tasminna ca phalamaparaM jJAyate nApi kizcidityazlIlaM pramattaHpralapati aDadhIrAkulaM vyaakulaapsH||172|| iti / jJAtvetyanantaram api cetyetad draSTavyam / tadayamartho jJAtvApi ca pratipadyApi ca / kim ? vijJaptireva na bahirartha iti / yadi vA, saiva sakalavikalpamalavikalA na bhedo nAma kazciditi tanmAtram / kIdRzam ? paraM prakRSTaM tasyaiva niHzreyasatvenopagamAt / kiM cakAra ? ghahi sibhAvo bahirarthaH tasya pravAdaM tadastitvopadezaM cakre cakAra / kutaH 1 lokA25 nurodhAt vineyAbhiruceH / nanu yadi bahirbhAvaM na pratipadyate kathaM tatpravAdakaraNaM suSuptavat ? kathaM vA vineyAnurodhaH ? tasyApi vijJaptibahirbhUtatvena tenApratipatteriti cet ; na ; evamapi parasyaiva doSAt / yadi vijJaptimAtrameva jJAtaM tadevopadeSTavyaM satyatvAta nAparaM viparyayAt / saMvRtyA 'tadapi tattvameveti cet ; na ; vikalpasyaiva saMvRtitvAt / tasya caikAntavAra niSiddhatvAt / tanna saMvRtisatyopAzrayaH tattvopadezaH sugatasyopapanna iti ceta ; -sAM mahatAmi-A0,0pa0 / 2 vijJaptibahirbhUtamapi / 3 -vAdini A0, b0p0| . Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1172] prathamaH pratyakSa prastAvaH 545 satyam / ata evAsya prAmyabhASitvamAha - iti uktanyAyAt pralati bahu jalpati / kaH ? vyAkulAptaH iti kartavyabuddhivikalaH AptaH tathAgataH tadvinetraira / pratvenopagamAt / kathaM pralapati iti ? azlIlaM prAmyam / kutastasya vyAkulatvam ? jaDadhIryataH / tasvamapi kutaH ? pramattoM durvAsanAmadirAparavazo yata iti / tarhi vijJaptimAtrameva tena tattvamupadiSTamastu "advayaM yAnamuttamam" iti vacanAditi cet; na; tasyApi citraikarUpatve anekAntavAdapratyujjIvanAt / parasparavyAvRttAne nIlAdirUpatve ca santAna bhedAnirAkaraNAt / na taMtrApyasau tiSThati api tu punarapi uktadoSAdUrdhvamapi sakalaM cetanamanyatha tattvaM neti prapede prapannavAn / tadeva tahi tavaM tenopadizyatAmiti cet ; na ; tatrApyazlIlamityAderdoSAt / kuta etat ? na jJAtA tasya 10 sarvAbhAvasya yata iti / na hi sarvAbhAve tajjJAnamapi virodhAt / tata eva na tatphalasyApi parijJAnam, ityAha- tasmin sarvAbhAve na ca naiva phalaM tatsAdhyam aparam arthAntarama anyasya tatphalatvAnupapatteH jJAyate jJAnasyaiva tadvAve anupapatteH / tanna tadabhAvatattvamapi zakyopadezaM na ca phalamapi tasya sambhavatItyAha- nApi kiJcit / phalamiti sambandhaH / duHkhopazamanAdestadvAdekhata evAbhAvAditi devasyAbhiprAyaH / prakhyAtAnmatisAgarAnmunipateH zrIhemasenAdapi vyaktaM manmanaso yadIyahRdayaM vidvaddayApAlataH / tasya nyAyavinizcayasya vivRtaH prastAva Ayo mayA pratyakSapratipattaye vitaratu zreyAMsi bhUyAMsi naH // ityAcAryasyAdvAdavidyApativiracite nyAyavinizcayakArikAvivaraNe pratyakSa prastAvaH prathamaH / 15 1 -muttaram A0, ba0, pa0 / " tathA khoktam advayaM jJAnamuttamam" - pra0 vArtikAla0 1,7 / 2 vijJaptimAtre'pi / 3 sarvAbhAvavAde | Page #616 -------------------------------------------------------------------------- Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha se prakAzita jaina darzana, siddhAnta, karma evaM nyAya-grantha mahAbandha (sAta bhAgoM meM) : bhagavanta bhUtabalI sampA.-anu. : paM. sumerucandra divAkara (prathama bhAga) ___paM. phUlacandra zAstrI (bhAga 2 se 7) tattvArtharAjavArtika (bhAga-1, 2) : bhaTTa akalaMka sampA.-anu. : pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya tattvArthavRtti : zrutasAgara sUri sampA.-anu. : pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya yogasAgaraprAbhRta : AcArya amitagati anu. jugalakizora mukhtAra nayacakra (Nayacakko) : mAilla dhavala anu. jugalakizora mukhtAra SaTUkhaNDAgama-parizIlana-paM. bAlacandra siddhAntazAstrI sarvArthasiddhi : AcArya pUjyapAda sampA.-anu. : siddhAntAcArya paM. phUlacandra zAstrI gommaTasAra, jIvakANDa (bhAga-1, 2) evaM gommaTasAra, karmakANDa (bhAga-1, 2) AcArya nemicandra siddhAntacakravartI sampA.-anu. : DaoN. A. ne. upAdhye, paM. kailAzacandra zAstrI satyazAsana parIkSA : AcArya vidyAnandI sampA.-anu. : DaoN. gokulacandra jaina SaDdarzanasamuccaya : haribhadra sUri sampA.-anu. : DaoN. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya jaina tattvavidyA : muni pramANasAgara paJcAstikAyasaMgraha : AcArya kandakunda sampA.-anu. : paM. mannUlAla jaina, eDevokeTa SAMAYASARA (samayasAra) Acharya Kundakunda; Edited : by A. Chakravarti samIcIna jainadharma-paM. kailAzacandra zAstrI pAhuDadohA (apabhraMza kAvya) : muni rAmasiMha sampA.anu. : DaoN. devendrakumAra zAstrI siddhivinizcaya TIkA (saMskRta) sampAdana : pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya nyAyavinizcayavivaraNa (saMskRta) sampAdana : pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha sthApanA : san 1944 uddezya ' jJAna kI vilupta, a prakAzana ta anusandhAna aura rmANa zrImatI indu jaina kAryAlaya : 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110 003