Book Title: Uttaradhyayan Sutra
Author(s): Vinitpragnashreeji
Publisher: Chandraprabhu Maharaj Juna Jain Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004235/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ucarAdhyayanasUtra -RI dArzanika anuzIlana evaM vartamAna pariprekSya meM usakA mahattva jahApomaMjalejAya novalippai vaarinnaa| evaM alitto kAmehiM taM vayaM bUma maahnnN|| uttarAdhyayana sUtra 25-27 sAdhvI DaoN. vinItaprajJA For Perso Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra dArzanika anuzIlana evaM vartamAna pariprekSya meM usakA mahattva . AtmIya AzISa : pa.pU. sudIrghasaMyamI vinoda zrI jI ma.sA. * pa.pU. samatAmUrti priyadarzanA zrI jI ma.sA. pa.pU. sevAbhAvI vinayaprabhA zrI jI ma.sA. - - - lekhana : pa.pU. mahAna AtmasAdhikA guruvaryA anubhavazrIjI ma.sA. kI suziSyA pa.pU. prasiddhavyAkhyAtrI guruvaryA hemaprabhAzrIjI ma.sA. kI caraNAzritA sAdhvI DaoN. vinItaprajJA | prakAzana : . zrI candraprabhu mahArAja junA jaina mandira TrasTa 345, minTa sTrITa, sAhukArapeTa, cennaI - 600 076. For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra ke 2600 veM janma kalyANaka * varSa ke upalakSa meM prApti-sthAna : zrI candraprabhu mahArAja junA jaina mandira TrasTa 345, minTa sTrITa, sAhukArapeTa, cennaI 600076. - kuzala jJAna bhaMDAra kharataragaccha jaina upAzraya gujarAtI kaTalA, posTa : pAlI (rAja.) pIna : 306 401. mudraka jaina prinTarsa 27, vaidyanAthana sTrITa, cennaI 600 001. : 5211861 mUlya : 300 rUpaye dinAMka 3 pharavarI 2002 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI candraprabhasvAmI zrI candraprabhu mahArAja jUnA jaina maMdira cennaI For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvakAmada, sarvavighnahara, sarvasiddhidAyaka paramArAdhya zrI nAgezvara pArzvanAtha nAgezvaratIrtha (ulhela) For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAla kalpatarU dAdA zrI jinakuzalasUrIzvarajI ma.sA. zrI anubhava smAraka saMsthAna, pAlI (rAja.) For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa.pU. mahAna AtmasAdhikA guruvaryA anubhavazrIjI ma.sA. For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ka parama ArAdhyA, mahAna AtmasAdhikA guruvaryA anubhavazrIjI ma.sA. ko zraddhAsabhara samarpaNa Apake ananta upakAroM se upakRta huuN| jisakA jisako arpaNa kara praphullita huuN| vinItaprajJA For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -: prakAzana sahayogI :isa pustaka kI 500 pratiyoM ke prakAzana meM "zrI mahAvIvasvAmI jaina maMdiva TrasTa" devadarzana epArTameMTa, cennaI sahayogI banA hai| unakI yaha zrutabhakti anukaraNIya evaM anumodanIya hai| etadartha TrasTa ko sAdara dhnyvaad| For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya | uttarAdhyayanasUtra jinavANI kA utkRSTa pratIka hai / isameM nihita haiM jaina zAsana ke sarvottama siddhAMta, unake svarUpa, prakAra evaM vivecana / sva para kA nirdhAraNa, jIvAjIva kI vibhakti kA AdhAra samyak cAritra, samyag jJAna, samyag darzana kA gahana adhyayana / jIva kA nirmANa evaM nirvANa / vinaya, viveka, vANI vyavahAra kI samIcIna abhivyakti / hara eka lekhaka kI apanI dRSTi hotI hai kisI bhI grantha ke bahuAyAmI pakSa ke prastutikaraNa kI / zraddheya prajJAvAna, pUjanIya sAdhvI hemaprabhA zrI jI ma. sA. kI suziSyA manISI sAdhvI vinItaprajJA zrI jI ne uttarAdhyayanasUtra ke prati apanA dRSTikoNa darzita karate hue apanA dAyittva prazaMsanIya DhaMga se bakhUbI nibhAyA hai / zrI candraprabhu mahArAja jaina junA mandira TrasTa apane dvArA isa mUla grantha ke prakAzana meM behada khuzI jJApita karatA hai / zrutadevI aura zAsana deva se prArthanA karatA hai ki bhaviSya meM bhI isI taraha ve apanI gahana anubhUti aura vizada jJAna se samAja ko Alokita karatI raheM / zrI candraprabhu mahArAja junA jaina mandira TrasTa, 345, minTa sTrITa, cennaI - 600079. mohanacanda DhaDhA adhyakSa For Personal & Private Use Only jJAna jaina mAnada maMtrI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rUnItIrthoddhAraka pU. AcArya zrI vinayacandrasUrijI ma.sA. ke ziSya kalpajayasUra zubhAkAMkSA : OM hrIM arha namaH bhArata deza hI eka aisA deza hai jahAM AdhyAtmikatA kA sUrya Aja bhI tapatA hai / jIvana zAnti ke liye AdhyAtmikatA kI zaraNAgati ke sivA koI IlAja nahIM hai ataH sAhitya jagata meM AdhyAtmikatA kA prasAra atyAvazyaka hai / I AdamI ke jIvana meM sAhitya kA bar3A prabhAva hai / sAhitya hI AdamI ko sadAcArI, Adarza evaM pavitra banAtA hai aura sAhitya hI insAna ko haivAna evaM durjana, durAcArI evaM anAr3I bhI banAtA hai / ataH isa yuga meM bhautikatA evaM vilAsitA ke cakkara se bacane ke liye AdhyAtmika sAhitya prakAzana bahuta hI jarurI hai / jainadarzana ne jagata ko anupama, uttama sAhitya kI jo bheMTa dI haiM zAyada itanI kisI darzana ne nahIM dI hai / aise hI vizAla sAhitya meM se eka hai uttarAdhyayanasUtra / usameM patte - patte para tyAga, vairAgya, nirmamatvabhAva, sahanazIlatA, kSamA namratA, damana ityAdi kI preraNA bharI huI hai / uttarAdhyayanasUtra prabhu mahAvIra kI antima vANI hai apanI mRtyu ko jJAna bala se najadIka dekhakara jagata ke jIvoM ko jAte jAte kucha hita zikSA pradAna karane hetu jo pravacana diyA usako grantharUpa kiyA vahI uttarAdhyayanasUtra ke nAma se prasiddha hai / sAdhvI vinItaprajJA jI ne uttarAdhyayanasUtra ke Upara yaha thIsIsa likhakara Ama janatA ko sUtra kA paricaya karAne ke sAtha sAtha hI uttarAdhyayanasUtra ke amUlya jJAna pAne kI jijJAsA paidA karane kA evaM isa AgamasUtra ke prati AdarabhAva bar3hAne kA adbhuta prayatna kiyA hai isa bhautikavAda ke bhayAnaka yuga meM vAsanA vilAsa ke sAhitya ke aniSToM se bacAne kA acchA kAma kiyA hai ataH yaha prayAsa stutya hai, anumodanIya hai / Age bhI zrutajJAna - bhakti kA kAma karane meM umaMga bar3hatI rahe, pragati kare yahI zubhAkAMkSA / For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana ya AgamoM meM uttarAdhyayanasUtra mujhe atipriya hai / jaba jaba isake svAdhyAya kA avasara milatA hai taba taba mana meM cintana ubharatA hai ki kitanA gaharA evaM vyApaka 'jIvanadarzana' bharA par3A hai isa Agama meM / kisI manISI ne ThIka hI kahA hai: 'yadihAsti tadanyatra' yannehAsti na tatkvacit' yahAM nIti hai, dharma hai, sAmAjika ziSTAcAra hai, vinaya hai, anuzAsana hai, adhyAtma hai, anAsakti kA mahattva hai, itihAsa hai, purANa hai, kathA hai, dRSTAnta hai aura tattvacarcA hai / yaha gUDha bhI hai aura sarala bhI hai / isameM Antarika jagata kA manovizleSaNa bhI hai aura bAhyajagata kI rUpa rekhA bhI hai / vastutaH uttarAdhyayanasUtra jIvana kI sarvAMgINa vyAkhyA prastuta karatA hai / yaha jaina jagata kI gItA hai, ataeva isakI upAdeyatA evaM prAsaMgikatA sArvakAlika evaM sArvalaukika hai / merI prabala icchA thI ki koI uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita dArzanika pakSa ko isa prakAra vyAkhyAyita kare ki jIvana ke liye usakI upAdeyatA kA mahattva janasAdhAraNa ko bhI jJAta ho / mujhe prasannatA hai ki yaha kArya merI antevAsinI sAdhvI vinItaprajJA ne yathAzakya pUrNa karane kA prayAsa kiyA hai / paramAtmA mahAvIra kI antimavANI uttarAdhyayanasUtra para usane 'uttarAdhyayanasUtra kA dArzanika adhyayana evaM vartamAna pariprekSya meM usakA mahattva' ke nAma se apanA 'zodhaprabaMdha' likhA hai / usane. 1 . uttarAdhyayanasUtra ke jIvanadarzana' ko sarvagrAhya banAne kI pUrI koziza kI hai / isake liye sarvaprathama usane gurUgama se uttarAdhyayanasUtra mUla evaM usake vyAkhyA sAhitya kA talasparzI adhyayana kiyA hai / Agama marmajJa evaM prabuddhacintaka DaoN. sAgaramalajI jaina sAhaba kI durlabha sannidhi meM usakA anuzIlana parizIlana kiyA hai / sone meM suhAgA kI taraha DaoN. sAhaba ke maulika cintana se usakI prajJA kA pari kAra huA hai / tatpazcAt hI isa zodhaprabaMdha kA lekhana prAraMbha huA hai / For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmA kA yaha jIvanadarzana saMpUrNa rUpeNa usakA svayaM kA jIvanadarzana bne| usakA sRjanAtmaka vyaktittva usake sAdhanAtmaka jIvana kA saMgIta bana jAya / usake jIvana seM ahaM aura mama zabda sadA sadA ke. liye lupta ho jAya / sAdhanA hI usakA vizrAma bane / vaha saMyama yAtrA ke par3AvoM ko sAnanda pAra karatI huI satata gatizIla rahe / ratnatraya kI sAdhanA dvArA svayaM ko nikhArate hue jinazAsana kI garimA meM abhiva ddhi kare yahI zubhAzISa hai / ___yaha zodhaprabaMdha adhyetAoM ko uttarAdhyayanasUtra ke jIvana darzana ke anurUpa jIvana jIne kI satata preraNA detA rahe, yahI isakI saccI upayogitA hogii| 'zrI candraprabhu jaina jUnA maMdira TrasTa' ne isa zodhaprabaMdha kA prakAzana karavAkara jinavANI ke prati apanI saccI zraddhA-AsthA kA jo paricaya diyA, vaha anumodanIya hai / maMgalAkAMkSiNI sAdhAraNa bhavana kArtika pUrNimA 30-11-2001 (sAdhvI hemaprabhA) For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhA antara kI urmiyAM / paramAtmA mahAvIra kI antima dezanA ko paramopakArI gaNadhara bhagavaMtoM ne janakalyANArtha uttarAdhyayanasUtra ke rUpa meM guMphita kiyA / uttarAdhyayanasUtra jaina Agama sAhitya ke mUrdhanya graMthoM meM eka hai kyoMki anya Agama graMtha mukhyataH eka hI viSaya ko pratipAdita karate hai, vahAM uttarAdhyayana sUtra meM aneka viSayoM kA samAveza hotA hai / jaina dharma kI dArzanika evaM AcAra saMbaMdhI mAnyatAoM ko samajhane ke liye yaha atIva upayogI hai / bhagavAna mahAvIra ke samaya meM isakI jitanI upayogitA thI, vartamAna meM isakI upayogitA aura adhika hai / isa bAta ko lakSya meM rakhate huye hamAre jIvana ko nayA AyAma dene vAlI pa.pU. guruvaryA zrI ne hamArI prajJAsaMpannA, AtmapriyA bhaginI vinItaprajJA zrI jI ko preraNA evaM nirdeza diyA ki ve uttarAdhyayana para kucha kAma kareM / pU. gurUvaryA zrI ke nirdezAnusAra uttarAdhyayana se saMbaMdhita viSaya kA cayanakara hamArI bahinA ne apanA zodhakArya prAraMbha kiyA / paramAtmA kI aMtimavANI ko janopayogI banAne kA bharasaka prayAsa unhoMne isa grantha meM kiyA hai / jaina darzana ke siddhAntoM kA tulanAtmaka ciMtana karate hue isa zodha prabaMdha meM kaI viSayoM kA vaijJAnika vizleSaNa bhI kiyA hai / unakA yaha prayAsa stutya evaM anumodanIya hai / For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama prasannatA kA viSaya hai ki janakalyANI isa zodha prabandha kA 'zrI candraprabhu junA jaina maMdira TrasTa dvArA prakAzana kiyA jA rahA hai / isa pAvana prasaMga para hama bhI apane umar3ate hue udgAroM ko saMvaraNa na kara sake basa phira kyA thA bahinA ke abhivAdana ke liye kalama cala par3I / ___ naI dizA dene vAlA yaha graMtha jana-jana ke jIvana kA pathapradarzaka bane evaM ajJAna rUpI aMdhakAra meM bhaTakate hue prANiyoM ke jIvana meM jJAna kA dIpa prajjavalita kareM / sAtha hI gurudeva se prArthanA hai ki yaha dArzanika graMtha bahinA ke jIvana kA darzana baneM / unakI zruta sAdhanA . avirata gati se Age baDhatI huI jinavANI ke pracAra prasAra meM pUrNa sahayogI bane / inhIM zubhakAmanAoM ke sAtha anubhava-hema gurU -caraNa-raja gurU-bhaginIvRnda For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmIya prastuti hindUdharma meM jo sthAna 'gItA' kA hai, bauddha dharma meM 'dhammapada' kA hai, IsAI dharma meM 'bAibila' aura islAma meM "kurAna' kA hai, vahI sthAna jainadharma ke ardhamAgadhI Agama sAhitya meM 'uttarAdhyayanasUtra' kA hai / paramparAgata dRSTi se ise bhagavAna mahAvIra ke antima vacanoM yA antima upadeza ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai / vastutaH yaha jaina dharma, darzana AcAra aura sAdhanA kA laghukoza grantha hai / prastuta grantha ke chattIsa adhyayana jaina dharma-darzana kA sarvAMga vivecana prastuta karate haiM / uttarAdhyayana niyukti ke anusAra yaha grantha pUrva sAhitya se uddhRta hai / merI vyaktigata mAnyatA yaha hai ki pUrva meM yaha grantha aMga Agama sAhitya ke dasaveM aMga . praznavyAkaraNasUtra meM samAhita thA / sthAnAMgasUtra meM ise pratyekabuddhabhASita, mahAvIra bhASita aura AcArya bhASita kahA gayA thA / usI ke RSi bhASita aMga ko alaga karake zeSa sAmagrI se isa grantha kI racanA huI hai / yaha tathya uttarAdhyayanasUtra ke upalabdha saMskaraNa ke adhyayana se spaSTa ho jAtA hai / pUjyA sAdhvI vinItaprajJA jI ne apane isa zodhaprabandha meM vistAra se isakI carcA kI hai / jahAM taka isa grantha ke racanAkAra kA prazna hai yaha to satya hai ki isake mUlavacana bhagavAna mahAvIra tathA anya pratyeka buddhoM evaM AcAryoM ke haiM, phira bhI unako saMkalita evaM sampAdita kara vartamAna svarUpa pradAna karane kA zreya AcArya bhadrabAhu ko jAtA hai / cAhe hama niyuktikAra ke rUpa meM AcArya bhadrabAhu yA Arya bhadra ko svIkAra kareM itanA spaSTa hai ki niyukti kI racanA ke pUrva uttarAdhyayanasUtra kA vartamAna svarUpa prAyaH nirdhArita ho cukA thA / mAthurI evaM vallabhI (prathamavAcanA) ke samaya yaha grantha upalabdha thA / isakI mAthurIvAcanA ko acela paramparA ke yApanIya sampradAya meM mAnyatA prApta hai / aparAjita sUri (lagabhaga 9-10vIM zatI) ne isake aneka aMza apanI bhagavatI ArAdhanA kI TIkA meM na kevala udadhRta kiye haiM apitu dazavaikAlika aura uttarAdhyayanasUtra para TIkA likhane kA bhI nirdeza kiyA hai / ardhamAgadhI Agama sAhitya ko mAnya karane vAlI zvetAmbara paramparA meM to aneka TIkAyeM likhI gaI hai / na kevala apane prakAzita saMskaraNoM kI apekSA se apitu upalabdha hastalikhita pratiyoM For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI bahulatA ke AdhAra para yaha eka susthApita satya hai ki yaha grantha yuga-yugoM se jaina samAja meM atyanta lokapriya rahA hai / jaina dharma, darzana AcAra aura sAdhanA kA Akara grantha hone para bhI isakI ora vidvatvarga kA dhyAna kama hI gayA thA / sarvaprathama haramana jekobI ke dvArA 'sekreDabuksa Apha da IsTa' sIrIja meM jaba isakA aMgrejI anuvAda prakAzita huA to vidvat samAja kA AkarSaNa isa ora baDhA / zUbriMga ne isakA Tippana sahita eka saMskaraNa prakAzita kiyA / ina donoM granthoM kI bhUmikAeM vidvAnoM meM bahucarcita rahI / pUrva meM maine zodhakArya hetu uttarAdhyayanasUtra kA mAnasa banAyA thA / kintu jaba mujhe yaha jJAta huA ki vArANasI meM pArzvanAtha vidyAzrama se zrI sudarzanalAla jaina uttarAdhyayana para zodha kArya kara rahe haiM to maine apanA mAnasa badalA aura jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM ke tulanAtmaka adhyayana ko apanA zodha viSaya banAyA / DaoN. sudarzanalAla jaina kA zodhagrantha 'uttarAdhyayana eka parizIlana' bAda meM prakAzita huA - kintu isa grantha meM sAMskRtika parizIlana para hI adhika bala diyA gayA thA / bAda meM mere mArga darzana meM 'uttarAdhyayana aura dhammapada kA tulanAtmaka adhyayana' viSaya para zrI mahendrakumArasiMha kA zodha prabandha taiyAra huA aura prakAzita bhI huA kintu dArzanika dRSTi se gambhIra adhyayana phira bhI apekSita thA / - jaba san 1996 meM sAdhvI vinItaprajJA jI ke dvArA uttarAdhyayanasUtra para zodha kArya karane kA prastAva mere samakSa AyA to unheM isake dArzanika pakSa para vizeSa bala dene ko kahA aura uttarAdhyayanasUtra kA dArzanika anuzIlana aisA zodha viSaya prastAvita kiyA / guruvaryA pUjyA sAdhvIvaryA zrI hemaprabhA zrI jI kI yaha hArdika bhAvanA thI ki yaha kArya mere sAnnidhya aura dizAnirdeza meM pUrNa ho / tadanusAra unhoMne pUjyA amitayazA zrI jI, vinItaprajJA zrI jI, zIlAMjanA zrI jI aura dIpamAlA zrI jI ko mere sAnnidhya meM zodhakArya evaM adhyayana hetu zAjApura prasthAna karane kA nirdeza diyA / sAdhvI maNDala pUnA se lagabhaga eka hajAra kilomITara kI padayAtrA karake zAjApura AyA aura lagabhaga do varSa jitanI dIrgha avadhi taka apane zodhakArya aura jaina AgamoM ke adhyayana meM dattacitta hokara jur3A rahA / For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI zrI vinItaprajJA jI ne do varSa kI isa dIrgha avadhi meM zodha aura adhyayana ke liye jo kaThina zrama kiyA hai usakA mai pratyakSa darzI rahA hUM / unhoMne mUlagrantha aura usakI TIkAoM kA talasparzI adhyayana to kiyA hI, sAtha hI tulanAtmaka adhyayana kI dRSTi se bhI anekAneka granthoM ko khojA aura TaTolA hai / vinIta prajJA nAma ko sArthaka karate hue unhoMne apanI gaveSaNA ko vyApaka aura tala sparzI donoM hI banAne kA prayatna kiyA hai / isa saba meM unakI adhyayana niSThA aura prajJApaTutA svataH hI spaSTa hai / merA dAyitva to dizA nirdezana aura pariSkAra taka sImita rahA hai / isa vizAla grantha meM tulanAtmaka evaM gaveSaNAtmaka dRSTi se jo kucha likhA gayA vaha unake vaiduSya kA pratibimba hai / uttarAdhyayanasUtra ke dharma, darzana, AcAra aura sAdhanA sabhI pakSoM para unhoMne dArzanika dRSTi se apanI kalama calAI hai, yahI nahIM samAja darzana, Arthika darzana, rAjanaitika cintana Adi achUte pakSoM para unhoMne kucha likhane kA sAhasa kiyA hai / mai sAdhvI jI se yaha apekSA karatA hUM ki ve bhaviSya meM bhI isI prakAra parizrama pUrvaka apanI prajJA kA sadupayoga karate hue jinavANI ke adhyayana, anuzIlana, gaveSaNA aura zodha meM lagI rheNgii| unakA yaha sadbhAgya hai ki unheM preraNA-pradAtrI, prajJAnidhi, guruvaryA ke sAtha-sAtha prajJA sampanna evaM parizramI sAdhvI maNDala kA sahayoga prApta hai / ve satsAhitya kA sRjana karate hue mAnava kalyANa ke mArga ko prazasta karatI raheM / mujhe yaha jAnakara atyanta prasannatA ho rahI hai ki cennaI kA zrI saMgha isa zodha grantha kA prakAzana kara use jana-jana ke lie sahaja sulabha banA rahA hai / unakI yaha dharma prabhAvanA anumodanIya hai / kArtikapUrNimA zAjApura (ma.pra.) DaoN. sAgaramala jaina .. pUrva nirdezaka pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana sAdhvI vinItaprajJA jI kA 'uttarAdhyayanasUtra - eka dArzanika anuzIlana evaM vartamAna pariprekSya meM usakA mahattva' grantha kI prastAvanA likhate samaya maiM asIma AnaMda aura gaurava mahasUsa kara rahA hUM / apanI guruvaryA pU. sAdhvI hemaprabhA zrI jI kI preraNA se likhA huA yaha grantha apane ApameM eka anokhA grantharatna bana gayA hai / bhAratIya darzana kSetra meM jaina dArzanikoM kA amUlya yogadAna rahA hai / vaidika darzana meM veda aura upaniSadoM kA jo sthAna hai, vahI jaina darzana meM AgamoM kA sthAna hai / uttarAdhyayanasUtra prAcIna jaina Agamo meM eka viziSTa sthAna rakhatA hai aura dArzanika dRSTi se bahuta hI mahattvapUrNa grantha hai / isa zodhakArya kA mukhya uddezya hI uttarAdhyayanasUtra ke dArzanika pahaluoM para prakAza DAlanA aura vartamAna saMdarbha meM isameM pratipAdita viSayoM kA mahattva aura upAdeyatA pradarzita karanA hai , / hara prakaraNa ke adhyayana se patA calatA hai ki yaha graMtha sAdhvI jI ke atyaMta parizrama aura talasparzI adhyayana kA phala hai / yaha grantha 'uttarAdhyayanasUtra' kA eka prAmANika, vizleSaNa hai / uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita sabhI viSayoM kA samAveza karake isameM unakI mArmika va vistRta carcA kI hai / prathama do prakaraNoM meM jaina AgamoM meM uttarAdhyayanasUtra' kA sthAna, isameM pratipAdita viSaya, bhASA evaM zailI kI carcA hai / itanA hI nahIM 'uttarAdhyayanasUtra' para vartamAna hindI aura aMgrejI meM upalabdha sAhitya, cUrNI, zodhalekha, anuvAda ityAdi saMdarbha dekara jijJAsu aura saMzodhakoM kI sahAyatA kI hai / AgamoM kA vargIkaraNa va prabhedoM kI bhI vistRta carcA hai / anya prakaraNoM meM pramANamImAMsA, jJAnamImAMsA, AcAra, mokSa, samAdhimaraNa, manovijJAna, zikSaNa arthazAstra ityAdi vividha viSayoM ko sapramANa pratipAdita kiyA gayA hai / isa grantha meM jaina darzana ke aneka siddhAntoM kA sUkSma vivecana aura jahAM jahAM Avazyaka hai, vahAM anya bhAratIya darzana siddhAntoM ke sAtha tulanA bhI kI gaI hai / sAdhvIjI ne isa graMtha ke aMtima For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhArAtmaka prakaraNa meM uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita siddhAntoM kI vartamAna pariprekSya prastutatA dikhAne kA prazaMsanIya kArya kiyA hai / meM hiMdI meM likhA huA yaha graMtha darzana kSetra tatrApi jaina darzana sAhitya ke lie eka amUlya yogadAna hai / yaha graMtha vidvatbhogya to hai hI, sAtha jaina darzana ke anya jijJAsuoM ke lie bhI upakAraka siddha hogA / isa graMtha kI bhASA sarala aura suvizada hai / isa grantha ke prakAzana ke lie grantha kartrI aura prakAzaka donoM abhinandanArha hai / sAdhvI zrI vinIta prajJAjI ke dvArA bhaviSya meM isI prakAra zodha kArya evaM granthalekhana-kArya saMpanna hotA rahe aisI hArdika kAmanA prakaTa karatA hUM / pro. DaoN. yajJezvara sadAziva zAstrI adhyakSa, tattvajJAna vibhAga, gujarAta yunivarsiTI, ahamadAbAda - 1. For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro. ravIndrakumAra jaina, zAstrI,. ema.e.DI.liT. zubha-kAmanA svanAma dhanya sAdhvI zrI vinItaprajJA jI kA yaha zodha kArya maulikatA, . prAsaMgikatA evaM preSaNIyatA ke stara para apanA eka nayA kIrtimAna sthApita karatA hai / Aja samasta vizva anizcaya, kSaNa jijIviSA evaM vighaTita jIvanamUlyoM kI chAyA meM sAMsa le rahA hai / vaha AdhyAtmika evaM bhaitika jIvanamUlyoM ke santulana ko prAyaH nakAra cukA hai / Astika mUlya apanI mahattA kho cuke haiM / hama nakalI aura . ghaTiyA jIvana ke AdI ho cuke haiM / aisI sthiti meM kevala hamAre prAcIna Amama grantha . hI hamArA uddhAra kara sakate haiM / hamAre 45 Agama granthoM meM sUtra granthoM kI aura unameM bhI uttarAdhyayanasUtra kI anupamatA Aja bhI banI huI hai / / ___ sAdhvI jI ne yaha vyAkhyAparaka evaM sAmya-vaiSamya mUlaka grantha racakara vastutaH eka cira apekSita AvazyakatA kI pUrti kI hai / sAdhvI jI vyakti se vyaktittva banakara isa kRti meM ubharI haiM / mujhe vizvAsa hai unake isa sArasvata guNAtmaka vyaktittva se aneka grantha janma leMge / ___ yaha grantha pradhAna sAdhvI hemaprabhAzrI jI ma.sA. kI satpreraNA evaM zrI candraprabhu jaina jUnA maMdira TrasTa ke sahayoga se prakAzita ho rahA hai, yaha anukaraNIya udAharaNa hai| vinIta ravIndrakumAra jaina For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA uttarAdhyayanasUtra jaina Agama sAhitya kA eka prAcIna evaM mahattvapUrNa Agama hai, yaha jaina AcAra evaM siddhAnta kA pratinidhi grantha hai| isameM jahAM eka ora vidvada janocita jainadarzana ke vividha dArzanika pakSoM kA varNana upalabdha hotA hai, vahIM dUsarI ora janasAmAnya ke naitika jIvana vyavahAra se sambandhita upadezAtmaka sAmagrI bhI upalabdha hotI hai| jaina dharma ke zvetAmbaraM sampradAya meM 'uttarAdhyayanasUtra' vizeSa rUpa se pracalita hai| zvetAmbara sampradAya meM sAmAnyatayA isake niyamita svAdhyAya kI paramparA hai| digambara aura yApanIya sampradAyoM meM aMgabAhya Agama ke rUpa meM isakI mAnyatA to rahI hai kintu ve isake upalabdha saMskaraNa ko nahIM mAnate haiN| yahI nahIM isakI vizeSatAoM ke kAraNa yaha zodhakartAoM ke AkarSaNa kA viSaya bhI rahA hai| prastuta zodha meM merA prayojana pUrva zodhakartAoM ke lekhana kI punarAvRtti karanA nahIM hai para isameM nihita Aja taka aspRSTa vizeSatAoM ko ujAgara karanA hai / isa zodhakArya kI apanI kucha vizeSatAeM haiM / isameM uttarAdhyayanasUtra ke dArzanika pakSoM aura unake aitihAsika vikAsa krama para vizeSa bala diyA hai sAtha hI isameM uttarAdhyayanasUtra kI avadhAraNAoM kI yugIna prAsaMgikatA kI carcA bhI kI gaI hai| jaina dArzanika avadhAraNAoM kA jaina AgamoM ke Aloka meM adhyayana karanA tathA vartamAna meM unakI sArthakatA para vicAra karanA Avazyaka hai| .. Aja mAnava ke sAmane aneka jvalaMta samasyAyeM haiN| sAmAjika, Arthika, rAjanaitika, vaicArika, dhArmika, sAmpradAyika viSamatAoM ne samAja kI sukha zAnti ko bhaMga kara. diyA hai| ina Adhunika samasyAoM kA uttarAdhyayanasUtra ke Aloka meM samAdhAna khojane kA prayAsa bhI isa zodhaprabaMdha meM hamane kiyA hai| - zodha ke lie aMgrejI meM risarca (Research) zabda kA prayoga hotA hai| risarca (Research) zabda kA zAbdika artha punaH khoja karanA hai| isakA tAtparya yaha huA ki zodha kA sambandha vartamAna se hI nahIM apitu atIta se bhI hai| vaha vartamAna meM For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anusaMdhAna hai| eka anya dRSTi se vicAra kareM to vaha vartamAna ke saMdarbha meM atIta ke tathyoM kI upAdeyatA kI khoja hai| dUsare zabdoM meM vaha atIta ke tathyoM kA vartamAna ke sandarbha meM mUlyAMkana hai| isakA eka artha yaha bhI ho sakatA hai ki atIta ke jJAna ke sahAre vartamAna kI samasyAoM ko sulajhAne kA prayatna krnaa| isa prakAra zodha kI prakriyA atIta aura vartamAna donoM se hI jur3I huI hai| atIta vismati ke gahana gahavara meM vizrAnta na rahe aura vartamAna atIta kI una anubhUtiyoM evaM zikSAoM kA lAbha uThAne se vaMcita na rahe, isa uttaradAyitva kA nirvAha karanA pratyeka zodhakartA kA kartavya hai| isa karttavya bodha ne hI mujhe zodha kArya ke liye prerita kiyaa| vastutaH mujha meM isa karttavya bodha ko jagAne kA sampUrNa zreya mere astitva kA AdhAra, kRtitva kA prANa gurUvaryA hemaprabhA zrI jI ma. sA. ko hai, jinhoMne mere jIvana meM na kevala jijJAsA ke bIja boe varan hara samaya usakA siMcana bhI kiyA hai, aura kara rahI hai| ___ pU. guruvaryA ke asIma upakAroM kI abhivyakti kisa rUpa meM karUM samajha meM nahIM AtA / ApakA sadajJAna kA saMbala, preraNA evaM mArgadarzana prArambhaM se anta taka sAtha rahA yahAM taka ki zodhakArya saMpUrNa hone para ApazrI ne ativyastatA ke bAvajUda alpAvadhi meM isameM kaI mahattvapUrNa saMzodhana karake isa kRti kI garimA ko bar3hAyA hai / gurUvaryA zrI sarvatobhAvena merI AsthA evaM zraddhA kI kendra haiN| yaha nihAyata satya hai : ApakI kRpA, preraNA, mArgadarzana ke abhAva meM isa kRti kI kalpanA bhI AkAza kusumavat hai / jahAM taka prastuta zodha viSaya ke cayana kA prazna hai vaha eka kaThina kArya thA, kyoMki vyakti kI mahattvAkAMkSAeM to asIma hotI hai, kintu usakI kArya kSamatA evaM pratibhA kI apanI sImA hotI hai| ataH sarvaprathama yaha nirNIta kiyA gayA ki apane hI ema. e. uttarArdha meM likhita laghu zodha prabandha jainadarzana meM ahiMsA kA svarUpa evaM vartamAna meM usakI upAdeyatA' ko zodha prabaMdha kA viSaya banA liyA jAye aura usa para hI vistArapUrvaka evaM gaharAI se kucha likhA jAye para antarmana isa bAta ko samagrataH svIkAra nahI kara pA rahA thaa| eka bAra jisake lie kalama cala par3I punaH usI para kalama calAnA rUcikara nahIM laga rahA thaa| maiM viSaya cayana ke inhIM vicAroM meM vicaraNa kara rahI thii| itane meM gurUvaryA zrI ne mujhe bulAkara AjJA pradAna kI- 'merI icchA hai ki tuma uttarAdhyayanasUtra para zodha kArya kro| itanA sunate hI maiM kucha pala ke lie asamaMjasa meM par3a gii| mana AzaMkita ho uThA ki kahIM alpajJatA / For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaza jinavANI kA viparIta pratipAdana na ho jaaye| Agama graMthoM para samIkSAtmaka rUpa se kucha likhanA gurUgaMbhIra kArya hai| mana meM bAra-bAra yaha prazna ubhara rahA thA ki kyA maiM viSaya ke sAtha ucita nyAya kara pAUMgI ? kucha samaya taka to mana vikalpoM kI vIthiyoM meM hI bhaTakatA rahA / itane meM Atmacintana aura manthana se antasvara phUTa par3A 'guru AjJA ke sAmane tujhe vikalpa karane kA adhikAra hI kyA hai ? gurU AjJA saphalatA kA sabala saMketa hai| siddhi kA sopAna hai|' basa phira kyA thA, sAre vikalpa vigalita ho gaye / mana nistaraMga jala kI bhAMti zAnta hokara apane lakSya para sthira ho gyaa| nizcita samaya para uttarAdhyayanasUtra mUla evaM TIkAoM kA adhyayana prArambha ho gyaa| pU. gurUvaryA zrI evaM adhikArI vidvAnoM se samaya-samaya para carcA hotI rahI / isI sandarbha meM san 1667 ke bambaI cAturmAsa ke antargata AgamamarmajJa, zraddheya DaoN. sAgaramalajI jaina kA Agamana huA aura unake nirdezana meM zodha karane kA nizcaya kiyA gayA / prastuta zodhaprabaMdha satraha adhyAyoM meM vibhakta hai| isake prathama adhyAya meM jainAgama sAhitya kI racanA, usakA racanAkAla, usakA vargIkaraNa tathA jainAgamoM kI vibhinna vAcanAeM evaM unake kAla kI carcA ke sAtha hI isameM jainAgamoM kI saMkSipta viSayavastu kA bhI citraNa kiyA gayA hai| anta meM jainAgamoM meM uttarAdhyayana kA kyA sthAna hai; isakI carcA kI gaI hai| dUsare adhyAya meM uttarAdhyayana kA paricaya prastuta kiyA gayA hai| isameM uttarAdhyayana ke nAmakaraNa ke sandarbha meM jo vibhinna avadhAraNAyeM pracalita haiM, unakA ullekha karate hue yaha batAyA gayA hai ki uttarAdhyayana ko mUlasUtra kahane kA kyA aucitya hai| sAtha hI isameM uttarAdhyayana ke racayitA evaM racanAkAla ke sandarbha meM bhI carcA kI gaI hai| usake pazcAt isameM uttarAdhyayana kI bhASA, zailI tathA usake vibhinna adhyayanoM kI viSayavastu kI carcA kI gaI hai / anta meM uttarAdhyayana para racita vyAkhyAsAhitya aura TIkAsAhitya kA bhI saMkSipta paricaya diyA gayA hai| dArzanika adhyayana meM jJAnamImAMsA kA mahattvapUrNa sthAna hotA hai| isI dRSTikoNa ko lakSya meM rakhakara prastuta zodhaprabaMdha ke tIsare adhyAya meM uttarAdhyayana meM pratipAdita jJAnamImAMsA kA ullekha kiyA gayA hai| isameM vizeSa rUpa se paMcajJAnavAda aura pramANavAda kI carcA kI gaI hai| isa carcA ke prasaMga meM hamane paMcajJAnavAda aura pramANavAda ke aitihAsika vikAsakrama kI bhI carcA kI hai| For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - caturtha adhyAya meM uttarAdhyayana meM pratipAdita tattvamImAMsIya avadhAraNAoM kI vistRta rUpa se carcA kI gaI hai| isa adhyAya ke antargata paMcAstikAya kI avadhAraNA se SadravyoM kI avadhAraNA kA vikAsa kaise huA, isakA aitihAsika vikAsakama dikhAte hue SadravyoM kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| sAtha hI prastuta adhyAya meM dravya, guNa evaM paryAya ke pArasparika sambandha kI bhI carcA kI gaI hai| isa adhyAya ke anta meM uttarAdhyayana meM pratipAdita jIva Adi navatattvoM kI avadhAraNA ko bhI spaSTa kiyA gayA hai| prastuta zodhaprabaMdha kA paMcama adhyAya AtmamImAMsA se sambandhita hai| isa adhyAya ke antargata AtmA ke Astitva ke pramANoM kI carcA evaM sAtha-sAtha AtmA ke svarUpa para bhI prakAza DAlA gayA hai| sAtha hI isameM saMsArI evaM siddha jIvoM ke vibhinna prakAroM kI carcA karate hue trasa evaM sthAvara jIvoM ke vargIkaraNa kI vibhinna avadhAraNAoM ke aitihAsika vikAsa kama kI bhI carcA kI gaI hai aura anta meM SaTjIvanikAya evaM unake bheda prabhedoM kA uttarAdhyayana ke AdhAra para vistAra se vivecana kiyA gayA hai| jJAtavya hai ki uttarAdhyayana kA jIvAjIvavibhakti nAmaka antima adhyayana jIvoM ke bheda prabheda kI vyApaka rUpa se carcA karatA hai| prastuta vivecana meM usI ko AdhAra banAyA gayA hai| jainadarzana kA karmasiddhAnta atyanta vilakSaNa hai| prastuta zodhaprabaMdha ke SaSThama adhyAya meM karmamImAMsA kA vivecana hai| uttarAdhyayana ke taiMtIsaveM adhyayana meM hameM karmasiddhAnta kA vivecana upalabdha hotA hai| usI ko AdhAra banAkara prastuta kRti meM karma ke svarUpa, karmabandha ke kAraNa aura karmoM kI vibhinna prakRti kI vistRta carcA kI gaI hai| isa adhyAya ke anta meM karmasiddhAnta niyativAda hai yA purUSArthavAda ? isa dArzanika samasyA para bhI prakAza DAlane kA prayatna kiyA gayA hai| prastata zodhaprabaMdha kA saptama adhyAya uttarAdhyayana meM pratipAdita jIvanadarzana kA vivecana prastuta karatA hai| isa adhyAya ke prArambha meM uttarAdhyayana ke AdhAra para saMsAra kI duHkhamayatA kA citraNa karate hue duHkha ke kAraNa aura duHkhavimukti ke upAyoM kI carcA kI gaI hai| sAtha hI yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki uttarAdhyayana ke anusAra sAMsArika sukha sukhAbhAsa mAtra hai| anta meM kyA uttarAdhyayana jIvana kA niSedha sikhAtA hai isa samasyA ko uThAte hue uttarAdhyayana ke jIvanadarzana ko prastuta kiyA gayA hai| niSkarSa ke rUpa meM isameM yaha ullekha kiyA gayA hai ki uttarAdhyayana kA jIvanadarzana nirAzAvAdI na hokara AzAvAdI hai, vaha For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana meM duHkhoM kI yathArthatA ko svIkAra karate hue bhI unase vimukti kI preraNA detA AThaveM adhyAya meM samAdhimaraNa kI avadhAraNA kI carcA kI gaI hai| isameM samAdhimaraNa kA prayojana, usakI paristhiti, prakriyA evaM prakAroM kI vistAra se carcA kI gaI hai aura anta meM yaha siddha kiyA gayA hai ki samAdhimaraNa AtmahatyA nahIM hai| prastuta kRti kA navama adhyayana uttarAdhyayana ke sAdhanAtmaka pakSa mokSamArga kA vivecana karatA hai| isa adhyAya ke prArambha meM jainadarzana meM pratipAdita dvividha se lekara paMcavidha mokSamArga sambandhI vibhinna avadhAraNAyeM prastuta kI gaI hai, sAtha hI isameM darzana, jJAna aura cAritra kI pUrvAparatA ke. prazna ko lekara dArzanika dRSTi se gaMbhIra carcA bhI kI gaI hai| isake pazcAt samyagjJAna, samyagdarzana, samyakacAritra aura samyakatapa ke svarUpa, prakAra Adi kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| prastuta zodhaprabaMdha kA dasavAM adhyAya zramaNa AcAra kA vivecana karatA hai| isa adhyAya ke prAraMbha meM bhagavAna pArzvanAtha ke cAturyAma se bhagavAna mahAvIra svAmI ke paMcamahAvrata rUpa dharma kA vikAsa kaise huA, yaha darzAte hue isameM paMcamahAvrata, paMcasamiti, tInagupti, muni kI dainika sAmAcArI aura dazavidha sAmAcArI kA bhI vivecana kiyA gayA hai| isake sAtha hI isameM bAIsa parISaha, dazavidha zramaNadharma, SaT Avazyaka Adi kI bhI carcA kI gaI hai| isa adhyAya ke anta meM zramaNAcAra ke vivAdita prazna sacela-acela kA uttarAdhyayana ke tevIsaveM adhyayana ke AdhAra para samIkSAtmaka vivecana prastuta kiyA gayA hai| . . prastuta kRti kA gyArahavAM adhyAya zrAvakAcAra kA vivecana karatA hai| isameM saptadurvyasana, paiMtIsa mArgAnusArI guNa, zrAvaka ke bAraha vrata aura gyAraha pratimAoM kI carcA kI gaI hai| jJAtavya hai ki uttarAdhyayana meM zrAvakAcAra kA vistRta vivecana upalabdha nahIM hotA hai| ataH isa adhyAya kI viSaya sAmagrI ke lie mUlataH upAsakadazAMga aura dazAzrutaskandha jaise anya AgamoM kA hI AdhAra lenA par3A hai| isa adhyAya meM zramaNa jIvana evaM gRhastha jIvana kI zreSThatA ke prazna ko lekara uttarAdhyayana ke prakAza meM vizeSa rUpa se yaha dikhAyA gayA hai ki uttarAdhyayanasUtra zramaNa AcAra ko pramukhatA dete hue bhI gRhastha dharma kI mahattA ko svIkAra karatA hai| For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM adhyAya uttarAdhyayana meM pratipAdita zikSAdarzana kI vivecanA karatA hai| isa adhyAya ke antargata zikSA ke uddezya, gurU ziSya ke sambandha aura gurU ke prati ziSya ke vinaya AcAra kI carcA kI gaI haiN| sAtha hI isameM svAdhyAya kA prayojana, usakA svarUpa, usakA mahattva aura usake vibhinna aMgoM kI uttarAdhyayanaM ke AdhAra para vivecanA kI gaI hai| prastuta kRti ke terahaveM adhyAya meM uttarAdhyayana meM pratipAdita manovaijJAnika avadhAraNAoM kI carcA hai| isake antargata saMjJA, kaSAya, lezyA, dhyAna Adi para vizeSa rUpa se prakAza DAlA gayA hai| isa adhyAya ke antargata vAsanAoM ke damana yA nirasana kI manovaijJAnika samasyA para dArzanika dRSTi se vivecana prastuta kiyA gayA hai| sAtha hI isameM yaha dikhAne kA prayatna bhI kiyA gayA hai ki uttarAdhyayana kA manovijJAna kisa prakAra phrAyaDa ke samAna vAsanAoM ke damana kI apekSA nirasana kI avadhAraNA ko prastuta karatA hai| isa zodha prabaMdha kA caudahavAM adhyAya sAmAjika darzana se sambandhita hai| hamane isa adhyAya ke antargata varNavyasthA kI carcA karate hue yaha batAyA hai ki uttarAdhyayana janmanA varNavyavasthA ko asvIkAra karatA hai aura , karmaNA varNavyavasthA kA samarthana karatA hai| jAtigata zreSThatA kA .khaNDana karate huai isameM yaha batAyA gayA hai ki zreSThatA kA AdhAra kula vizeSa meM janma lenA nahIM apitu vyakti kA sadAcaraNa hai| isa vivecanA ke liye mukhyataH uttarAdhyayana ke bArahaveM 'harikezIya' evaM paccIsaveM 'yajJIya' adhyayana ko AdhAra banAyA gayA hai| sAtha hI isa adhyAya meM vivAha saMsthA, usakA uddezya, pArivArika jIvana Adi sAmAjika praznoM para bhI prakAza DAlane kA prayAsa kiyA gayA hai| ___ isa zodha prabaMdha kA pandrahavAM adhyAya Arthika darzana se sambandhita hai| isa adhyAya ke prArambha meM jaina dharma meM artha kA kyA sthAna hai ? isakI carcA karate hue uttarAdhyayana ke Arthika-darzana kA vizeSa rUpa se vivecana kiyA gayA hai| isameM yaha bhI batAyA gayA hai ki vitta se duHkha vimukti sambhava nahIM hai| ataH manuSya ke lie artha kI upayogitA kisa sImA taka hai; yaha eka vicAraNIya prazna hai| uttarAdhyayana kI dRSTi meM artha sAdhana hai, sAdhya nahIM / vastutaH uttarAdhyayana kA AcAra darzana icchA-nivRtti kA darzana hai| vaha AvazyakatAoM aura icchAoM ko sImita karane kA nirdeza detA hai| For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahaveM adhyAya meM prastuta grantha meM carcita vibhinna dArzanika aura dhArmika paramparAoM kA nirdeza hai| yaha adhyAya isa bAta para vizeSa rUpa se prakAza DAlatA hai ki usa yuga meM jaina dharma ke atirikta kauna-kauna sI dhArmika evaM darzanika paramparAeM astitva meM thii| vastutaH uttarAdhyayana meM bhAratIya darzanoM ke pUrva bIja hI upalabdha hote haiN| ataH darzanoM kA kramika vikAsa eka paravartI ghaTanA hai| isa kRti ke satrahaveM adhyAya meM uttarAdhyayana kI zikSAoM kI prAsaMgikatA aura usake mahattva hI carcA kI gaI hai| isake prAraMbha meM hamane uttarAdhyayana ke pariprekSya meM dharma evaM vijJAna ke sambandha para vicAra kiyA hai tatpazcAt dhArmika ADambara, karmakANDa, rUr3hivAda, evaM janmanA jAti vyavasthA ke unmUlana hetu prastuta grantha ke nirdezoM kI vivecanA hai| isI krama meM Age sAmAjika, Arthika, vaicArika evaM mAnasika viSamatA se vimukta hone ke upAyoM kA vistRta vizleSaNa hai| adhyAya ke anta meM AzAvAdI dRSTikoNa ko prastuta karate hue upabhoktAvAdI saMskRti se bacane ke kaI surakSAtmaka pahalU batAye haiN| isa prakAra prastuta zodhaprabandha meM hamane dArzanika vicAroM kI vivecanA ke sAtha vartamAna meM usakI zikSAoM kI upayogitA batAne kA pUrNa prayAsa kiyA hai| kRtajJatA jJApana sarvaprathama, maiM hRdaya kI asIma AsthA ke sAtha natamastaka hUM paramapAvana paramAtmA evaM unakI kalyANa kAriNI vANI ke prati jo merI zrutasAdhanA ke avalaMbana .. bane / merI darzana-vizuddhi, Atmazuddhi ke sAtha isa kRti ke sarjana kA AdhAra bane / _isa zodha kArya kI sampannatA mahAna AtmasAdhikA, bhAvavatsalA pU. gurUvaryA zrI anubhava zrI jI ma. sA. kI divyakRpA ke binA sambhava nahIM thii| unakI adRzya preraNA hI mere AtmavizvAsa kA aTala AdhAra bnii| isa kRti kI pUrNatA kI paloM meM unake pAvana caraNoM meM merA zraddhAbhisikta ananta-ananta vandana hai| jinake AzIrvAda evaM sneha kI mujhe sadA apekSA hai ve haiM; pa. pU. sudIrghasaMyamI pU. vinoda zrI jI ma. sA., pU. priyadarzanA zrI jI ma. sA., pU. vinayaprabhA zrI jI ma. sA., snehapradAtrI pU. priyamvadA zrI jI ma. sA. evaM vinItayazA zrI jI ma. saa.| grantha kI pUrNAhUti kI pAvana paloM meM una sabhI kA smaraNa merI AtmatRpti kA AdhAra hai| merI sahapathagAminI, snahevatsalA, kokilakaMThI pa. pU. kalpalatA zrI For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI ma. sA., mRdusvabhAvI zuddhAMjanA zrI jI, viduSIvaryA zraddhAMjanA zrI jI tathA adhyayanaratA yogAMjanA zrI jI evaM dIpazikhA zrI jI kA avismaraNIya sahayoga merI . zrutasAdhanA kA prANa hai| pratibhAmUrti pUjyA amitayazA zrI jI ma. sA., sadAprasannA, sahayoginI zIlAMjanA zrI jI evaM adhyayanaratA dIpamAlA zrI jI kA AtmIya sahayoga to kRti ke sAtha jur3A hI rahegA; jinhoMne sudIrgha avadhi taka pU. gurUvaryA zrI se dUra raha kara mere adhyayana ko pramukhatA dii| jinake AtmIya, snehila-sahayoga, . satpreraNA evaM sadbhAvamaya sannidhi meM yaha kArya sampanna huaa| unake prati kRtajJatA jJApita kara unakI AtmIyatA kA avamUlyana nahIM kruuNgii| ve mere apane haiN| basa ina sabhI ke sneha sahayoga se merI jJAna-yAtrA aura sAdhanA-yAtrA satata. gatimAna rahe yahI zubhAzA hai| isa kArya kA parama zreya jaina dharmadarzana ke marmajJa, mardhanya manISI bhAratIya saMskRti ke purodhA DaoN. sAgaramala jaina ko hai, jinhoMne uttarAdhyayanasUtra para : AdhArita isa zodhaprabandha ko pU. gurUvaryA zrI ke sapane ke anurUpa sAkAra karane meM sahayoga diyA aura isakI viSaya vastu ko adhikAdhika prAsaMgika evaM upAdeya banAne hetu mArgadarzana kiyaa| yadyapi ve nAma-spRhA se pUrNataH virata haiM tathApi isa kRti ke praNayana ke mUla AdhAra hone se isa ke sAtha unakA nAma sadA sadA ke lie svataH jur3a gayA hai| ve mere zodhaprabandha ke dizA nirdezaka hI nahIM haiM, varan mere AtmavizvAsa ke pratiSThAtA bhI haiN| pU. gurUvaryA zrI ke dIrghakAlIna viyoga kI pIr3A ne jaba-jaba mere cintana, lekhana evaM praNayana ko prabhAvita kara gatirodha utpanna kiyA taba-taba unake vAtsalyapUrNa udbodhana ne merI udAsInatA ko tor3a kara mujhe prAmANikatA se apanA kArya pUrNa karane kI preraNA dii| vastutaH unakA dizA nirdezana hI isa zodha kArya kA saundarya hai| zuddhahRdaya se bhAvAbhinata hUM unake prti| . mere zodhaprabandha ke nirdezaka DaoN. yajJezvarajI zAstrI (pravaktA gujarAta yunivarsiTI, ahamadAbAda) haiN| yadyapi kSetrIya dUriyoM ke kAraNa maiM unake dArzanika cintana kA pUrA lAbha nahIM uThA pAI tathApi samaya samaya para mere dvArA preSita sAmagrI kA avalokana karake patroM ke dvArA unhoMne jo kucha mArgadarzana diyA vaha mere lie vizeSa sahAyaka bnaa| prastuta zodha prabandha Apake nirdezana evaM mArgadarzana ke dvArA hI For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paripUrNa bana sakA hai| etadartha meM unake prati apanI hArdika kRtajJatA jJApita karatI huuN| isa kRti ke saMzodhana meM mUrdhanya manISI DaoN. ravIndra kumAra jI jaina ema.e., DI.liT., kA prakhara pAMDitya tathA talasparzI cintana atIva upayogI banA hai / etadartha maiM unakI cira RNI huuN| isa zodhaprabaMdha hetu vizvavidyAlaya saMbaMdhI choTI bar3I sabhI aupacArikatAoM ko pUrI karane meM zrI nArAyaNacanda jI mehatA (ahamadAbAda) ne jo mahattvapUrNa bhUmikA nibhAI use kabhI bhulAyA nahIM jA sakatA / unakA sneha, sadbhAvabharA sahayoga, isa kRti ke astitva ke sAtha sadA surakSita rhegaa| _ 'zAjApura zrIsaMgha ke sadasyoM kI AtmIya smRtiyAM isa zodha kArya kA avibhAjya aMga hai| jahAM mujhe adhyayana ke anukUla zAnta evaM svastha vAtAvaraNa milA, samucita vyavasthA milI aura milA sabhI ke antarhRdaya kA asIma anurAga, jisake sahAre pU. gurUvaryAzrI se dUra raha kara bhI isa kArya ko sucArU rUpa se sampanna kara skii| svAdhyAya samarpita zrI jJAna jaina ke zrutAnurAga evaM athaka zrama kA supariNAma hai ki isa zodhaprabaMdha kA prakAzana itanI alpa avadhi meM ho sakA / kampyUTara kaoNpI se lekara sAjasajjA taka ke sabhI presa sabaMdhI kArya unhoMne jisa lagana ke sAtha pUrNa kiye ve vAstava meM anumodanIya haiM / unake sahayoga ke binA itanA pariSkRta evaM AkarSaka prakAzana honA azakya thA / unakI zruta sAdhanA maMjila prApti taka satata gatimAna rahe, yahI paramAtmA se maMgalakAmanA hai aura unake sArthaka zrama ke prati yahI saccI kRtajJatA hai / isa zodha sAmagrI ko kampyUTarAijDa karane meM merI sahapathagAminI mumukSu suzrI anItA bI. zaMkalecA (bI.e.), zrI vinayajI, zrI mayaMkajI kA tathA mudraNa vyavasthA meM dharma snehI baMdhu zrI mAnoja jI nAreliyA kA jo zramapUrNa sahayoga rahA vaha mAnasa paTala para sadaiva jIvaMta rahegA / isa kRti ke zuddha svaccha va zIghra mudraNa hetu jaina priMTarsa (cennaI) ko hArdika dhanyavAda hai / inake atirikta pratyakSa yA parokSa rUpa meM isa zodhaprabandha ke praNayana meM jo bhI sahayogI bane haiM una sabake prati maiM apanI hArdika kRtajJatA jJApita karatI huuN| For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAna evaM pramAdavaza isa zodha prabaMdha meM yadi kucha kamiyAM raha gaI hoM to prabuddha pAThaka apane sujhAva evaM maMtavya prastuta karane hetu sAdara AmaMtrita hai / AzA hai ve kamiyoM ke prati aMguli nirdezakara zrutasAdhanA kI garimA ko surakSita rakhane meM avazya sahayogI baneMge / ___ carama tIrthaMkara prabhu mahAvIra ke 2600 veM janmakalyANaka varSa meM prabhu kI aMtima dezanA se sambandhita yaha zodhabaMdha lokArpaNa hone jA rahA hai / bhagavAna ke upadeza evaM saMdeza unakI upasthiti meM to lAbhaprada the hI kintu Aja ke sandarbha meM una saMdezoM kI upayogitA aura adhika hai / yaha prabhu kI vANI jana jana ke AtmautkarSa meM upakArI bane yahI zubhAzaMsA... jinAjJA ke viparIta kucha likhA gayA ho to micchAmi dukkaDam / anubhava-hema-gurUcaraNaraja sAdhvI vinItaprajJA For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA 1. jaina Agama sAhitya aura usameM uttarAdhyayanasUtra kA sthAna 1- 53 1.1. jaina dharma meM AgamoM kA sthAna | 1.2. jaina AgamoM kA vargIkaraNa 1.3. jaina AgamoM kI vibhinna vAcanAeM 1.4. jaina AgamoM meM uttarAdhyayanasUtra kA sthAna uttarAdhyayanasUtra : eka paricaya 55-121 2.1 uttarAdhyayanasUtra ke nAmakaraNa ke saMbandha meM vibhinna dhAraNAyeM 2.2 uttarAdhyayanasUtra mUlasUtra hai; kyoM ? 2.3 uttarAdhyayanasUtra ke upadeSTA evaM racayitA ke sambandha meM vibhinna dhAraNAyeM 2.4 uttarAdhyayanasUtra kA kAla nirdhAraNa 2.5 uttarAdhyayanasUtra kI bhASA 2.5.1 uttarAdhyayanasUtra kI bhASA-ardhamAgadhI .. 2.5.2 uttarAdhyayanasUtra kI mUlabhASA para mahArASTrI prAkRta kA prabhAva kyoM evaM kaise? 2.6 uttarAdhyayanasUtra kI zailI 2.6.1 upadezAtmaka upamA yA dRSTAntoM ke dvArA viSaya kA subodhIkaraNa 2.5.2 pratIkAtmaka rUpaka 22.5.3 kathA evaM saMvAda 2.5.4 punarUkti aura usakA kAraNa 2.7 uttarAdhyayanasUtra ke vibhinna adhyayana evaM unakI viSayavastu 2.8 uttarAdhyayanasUtra kA vyAkhyA sAhitya . 2.8.1 niyukti sAhitya aura uttarAdhyayanasUtra niyukti 2.8.2 cUrNi sAhitya aura uttarAdhyayanasUtra cUrNi 2.8.3 uttarAdhyayanasUtra kI saMskRta TIkAyeM 2.8.4 uttarAdhyayanasUtra kI hindI/aMgrejI vyAkhyAyeM evaM TIkAyeM 2.8.5 uttarAdhyayanasUtra sambandhI zodhaprabandha evaM zodha Alekha For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 4. 5. 6. uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita jJAnamImAMsIya avadhAraNAyeM 3.1. jJAnavAda 3.2 pramANavAda uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita tattvamImAMsIya avadhAraNAyeM 4. 1 paMcAstikAya kI avadhAraNA 4.2 SaTdravyoM kI avadhAraNA 4.3 vividha darzanoM meM dravya kI avadhAraNA 4. 4 jainadarzana meM dravya kI avadhAraNA 4.5 guNa evaM paryAya kA svarUpa evaM unakA pArasparika sambandha 4.6 dravya, guNa evaM paryAya kA pArasparika sambandha 4.7 SaTdravyoM kA svarUpa evaM lakSaNa 4. 8 loka kA svarUpa evaM prakAra 4.6 navatattvoM kI avadhAraNAyeM uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita AtmamImAMsA 5. 1. AtmA kA astittva 5. 2. AtmA kA svarUpa 5.3. jIvoM ke bheda 5.4 siddha jIvoM ke bheda 5.5. saMsArI jIvoM ke bheda 5.6. trasa evaM sthAvara jIvoM kA vargIkaraNa 5.7. SaTjIvanikAya ke bheda - prabheda uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita karmasiddhAnta 6.1. karma kA svarUpa 6. 2. karma bandha ke kAraNa For Personal & Private Use Only 123 - 136 141 - 178 - 212 - 176 210 238 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.3. karmoM kI vibhinna prakRtiyAM 6.4. karma siddhAnta niyativAda hai yA puruSArthavAda 240 - 266 uttarAdhyayanasUtra kA jIvanadarzana 7.1 saMsAra kI duHkhamayatA 7.2 duHkha kA kAraNa evaM duHkha mukti ke upAya 7.3 sAMsArika sukha sukhAbhAsa hai 7.4 uttarAdhyayanasUtra kA jIvana-darzana 7.5. kyA uttarAdhyayanasUtra jIvana kA niSedha sikhAtA hai 268 - 263 265 - 342 uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita samAdhimaraNa kI avadhAraNA 8.1. maraNa ke satraha prakAra 8.2 samAdhimaraNa kA prayojana, paristhiti, prakriyA evaM prakAra 8.3 anya granthoM meM samAdhimaraNa 8.4 samAdhimaraNa AtmahatyA nahIM hai| uttarAdhyayanasUtra kA sAdhanAtmaka pakSa : mokSa mArga 6.1 dvividha se paMcavidha mokSamArga 6.2 darzana evaM jJAna kI pUrvAparatA kA AdhAra 6.3 samyagjJAna 6.4 samyagdarzana 6.5 samyakcAritra 6.6 samyaktapa 343 - 423 uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita zramaNAcAra 10.1 caturyAma aura paMcamahAvrata 0.10.2 aSTapravacanamAtA : samiti gupti V|| 10.3 sAmAcArI 10.3.1 dainika samAcArI - For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99. 12 14. 10.3.2 dazavidha samAcArI 10.4 bAIsa parISaha 10.5 dazavidha munidharma 10. 6 SaT Avazyaka 10.7 sacela acela kA prazna uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita zrAvakAcAra 11.1 saptavyasana kA tyAga 11.2 mArgAnusArI ke paiMtIsa guNa 11.3 zrAvaka ke bAraha vrata 11.4 zrAvaka kI gyAraha pratimA uttarAdhyayana sUtra kA zikSAdarzana 12.1. zikSA kA uddezya 12.2 vinaya - AcAra | 12.3 gurU-ziSya sambandha | 12. 4 svAdhyAya kA svarUpa evaM mahattva uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita manovijJAna 13.1 saMjJA : kaSAya : lezyA dhyAna 13.2 vAsanAoM kA damana ho yA nirasana ? uttarAdhyayanasUtra kA sAmAjika darzana 14.1 varNavyavasthA evaM jAtigata zreSThatA kA khaNDana 14.2 vivAha saMsthA aura usakA uddezya 14.3 pArivArika jIvana 14.4 zAsana vyavasthA For Personal & Private Use Only 425 - 460 462 - 486 488 527 - 525 546 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 - 561 15. , uttarAdhyayanasUtra kA Arthika darzana 15.1 jaina sAhitya meM artha kA sthAna 15.2 uttarAdhyayanasUtra kA Arthika dRSTikoNa 15.3 vitta se duHkha vimukti sambhava nahIM 15.4 artha kI upayogitA kahAM taka? 15.5 artha sAdhana hai : sAdhya nahIM ( 15.6 uttarAdhyayanasUtra kA Arthika darzana icchAnivRtti kA hai| 16. uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita anya darzana evaM dArzanika paramparAye 563 - 573 17. uttarAdhyayanasUtra kI zikSAoM kI prAsaMgikatA aura unakA mahattva 575 - 604 sahAyaka grantha sUcI 606 - 615 For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 1 jaina Agama sAhitya aura usameM uttarAdhyayanasUtra kA sthAna For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama sAhitya aura usameM uttarAdhyayanasUtra kA, sthAna 1.1 jaina dharma meM AgamoM kA sthAna pratyeka dharma paramparA ke kucha maulika pavitra grantha hote haiM jo usake mUla siddhAnta, jIvana Adarza tathA AcAra sambandhI niyamoM ke nirdhAraka hote haiN| jisa prakAra vaidikaparamparA meM 'veda', bauddhaparamparA meM 'tripiTaka', IsAIyoM meM 'bAIbila', pArasiyoM meM 'avestA, islAma meM 'kurAna' pramANabhUta pavitra dharmagrantha haiM usI prakAra jaina paramparA meM 'Agama' pramANabhUta dharmagrantha haiN| yahAM jJAtavya hai ki jahAM pArasI, IsAI yA islAma dharmoM meM eka grantha ko hI pramANabhUta dharmagrantha mAnA gayA hai vahAM vaidika, jaina evaM bauddha paramparAoM meM granthoM ke samUha ko pramANabhUta mAnA gayA hai| hindU (vaidika) paramparA kI 'prasthAnatrayI, bauddha paramparA ke 'tripiTaka' tathA jaina paramparA ke Agama eka grantha na hokara aneka granthoM ke samUha haiN| yaha smaraNa ki 'Agama' zabda grantha-samUha kA vAcaka hai| isameM aneka grantha samAhita haiN| Agama kyA hai ? jainaparamparA meM tIrthakara yA arhat ko artha kA upadeSTA mAnA gayA hai / unake upadezoM para AdhArita, gaNadhara, sthavira yA AcArya dvArA racita grantha Agama kahalAte haiM / . Agama zabda kI vyAkhyA aneka rUpoM meM upalabdha hotI hai| apane vyutpattiparaka artha kI dRSTi se Agama zabda 'A' upasarga pUrvaka 'gam' dhAtu se niSpanna huA hai| yahAM 'A' upasarga pUrNatA kA sUcaka hai tathA 'gam' dhAtu jJAnArthaka hai, isa prakAra jisase vastutattva kA pUrNa jJAna prApta ho use 'Agama' kahA gayA hai| . 1 'atyaM bhAsai arahA, suttaM gaMthati gaNaharA niunn| sAsanassa hiyaTThAe, tao suttaM titthaM pavattai // ' - Avazyakaniyukti gAthA 62 (niyukti saMgraha pRSTha 10) / For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Agama' zabda ke kucha artha evaM vyAkhyAeM nimna rUpa se bhI prApta hotI haiM - 'prAkRta-hindI koza' meM 'Agama' zabda ke jJAna, jAnanA, zAstra; siddhAnta Adi aneka artha kiye gaye haiN| AcArAMgasUtra meM bhI Agama zabda 'jAnane ke artha meM prayukta huA hai| saMskRta-hindI koza ke anusAra paramparAgata siddhAntagrantha, upadezagrantha tathA dharmagrantha Agama haiN| __ adhikAMza granthoM meM Apta ke upadeza ko Agama kahA gayA hai| vastutaH Aptavacana se utpanna arthabodha Agama hai| upacAra se Aptavacana bhI Agama kahe jAte haiN| __ Agama zabda meM prayukta 'A' 'ga' aura 'ma' ina akSaroM ke AdhAra para ise nimna rUpa se bhI vizleSita kiyA gayA hai - 'jisase padArthoM kA paripUrNatA (A) ke sAtha maryAdita (ma) jJAna (ga) prApta ho vaha Agama hai|' AcArya siddhasenagaNi ke anusAra jo jJAna AcAryaparamparA se vAsita hokara AtA hai vaha Agama hai| vizeSAvazyaka bhASya meM kahA gayA hai ki jisase sahI zikSA prApta hotI hai athavA vizeSa jJAna prApta hotA hai vaha zAstra Agama yA zrutajJAna kahalAtA hai|' isa prakAra Apta arthAt sarvajJa ke prAmANika vacanoM ke AdhAra para nirmita grantha yA zAstra Agama kahalAte haiN| vartamAna meM pramANabhUta AgamoM kI saMkhyA ke viSaya meM jainaparamparA ke upasaMpradAyoM meM kucha matabheda dekhA jAtA hai| zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA kA eka varga 84 AgamoM ko pramANa mAnatA hai to dUsarA varga 45 AgamoM ko hI pramANa mAnatA 2 prAkRta-hindI koza pRSTha 106 / 3 AcArAMgasUtra 1/2/3/62 tathA 1/4/2/16 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 21, 35) / 4 saMskRta-hindI koza pRSTha 136 / 5 'A samantAt gamyate vastutattvamanenetyAgamaH' - ratnAkarAvatArikA vRtti - uddhRta 'jaina Agama sAhitya manana aura mImAMsA' pRSTha 5-devendra muni| 6 'AgacchatyAcArya paramparayA vAsanAbAreNetyAgamaH' - siddhasenagaNi kRta 'bhASyAnusAriNI' TIkA pRSTha 7 / 7 'sAsijjai jeNatayaM satyaM taM cA'vise visesiyaM nANaM ; Agama eva ya satyaM AgamamatthaM tu suyanANaM / ' - 'vizeSAvazyakabhASya' gAthA 556 / For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| zvetAmbara saMpradAya ke amUrtipUjaka sampradAya arthAt sthAnakavAsI aura terApanthI inameM se 32 granthoM ko hI Agama ke rUpa meM svIkAra karate haiN| jahAM taka digambaraparamparA kA prazna hai vaha 12 aMgasUtroM aura 14 aMgabAhyasUtroM ko svIkAra to karatI hai kintu usake anusAra vartamAna meM ye grantha anupalabdha haiM, inake AdhAra para digambara AcAryoM ne kucha Agama tulya grantha nirmita kiye haiM jinheM ve pramANabhUta mAnate haiM; yathA- kasAyapAhuDa, SaTkhaNDAgama, mUlAcAra, bhagavatIArAdhanA, samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paMcAstikAyasAra, gommaTasAra aadi| 1.2 jaina AgamoM kA vargIkaraNa jainaparamparA meM ina AgamagranthoM ko aneka prakAra se vargIkRta kiyA jAtA rahA hai| prAcIna paramparA meM jaina AgamoM ko 'aMga' aura 'pUrva' aise do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA thaa| vidvAnoM kI aisI mAnyatA hai ki prabhu pArzvanAtha kI paramparA ke Agama 'pUrva' ke nAma se jAne jAte haiN| . 'pUrva' zabda kA eka artha yaha bhI dhvanita hotA hai ki jo aMgo ke pUrva rahe hoM, unake pUrva nirmita hue hoM yA pUrvavartI tIrthakara ke dvArA upadiSTa hoM, ve pUrva haiN| isa prakAra tIrthaMkara pArzvanAtha kI paramparA ke Agama 'pUrva haiM aura bhagavAna mahAvIra ke gaNadharoM dvArA racita Agama 'aMga' haiM / Age calakara pUrva sAhitya ko bArahaveM aMga "dRSTivAda' ke aMtargata ' hI samAhita kara liyA gyaa| ... aMgoM ke bAda sthavira AcAryoM ke dvArA jo grantha nirmita hue unheM aMgabAhya kI saMjJA dI gii| isa prakAra aMga aura aMgabAhya ina do bhAgoM meM AgamasAhitya ko vargIkRta kiyA gyaa| yaha vargIkaraNa lagabhaga tIsarI zatAbdI taka pracalita rhaa| AcArya umAsvAti ne bhI tattvArthasUtra meM AgamoM ko inhIM do vargoM meM vibhAjita kiyA hai, sAtha hI unhoMne tattvArtha ke svopajJabhASya meM aMgagranthoM kI saMkhyA 12 svIkAra kI hai, kintu aMgabAhya granthoM meM se kucha granthoM kA nAmollekha karate hue 'Adi' kahakara unakI saMkhyA ko anirdhArita hI chor3a diyA / punaH ina aMgabAhyagranthoM ko bhI Avazyaka evaM Avazyaka vyatirikta aise do bhAgoM meM vibhakta kiyA gyaa| AcArya umAsvAti ne isa vargIkaraNa kA koI ullekha nahIM kiyA tattvArthasUtra a. 1. sU. 20 / nandIsUtra sU: 76 - ('navasuttANi' lADanUM pRSTha 268) For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * hai| kintu nandIsUtra meM hameM Avazyaka evaM Avazyaka vyatirikta granthoM kA sandarbha milatA hai| punaH sthaviroM dvArA racita granthoM kI saMkhyA aura adhika ho jAne para Avazyaka vyatirikta granthoM ko bhI kAlika evaM utkAlika aise do bhAgoM meM vibhAjita kiyaa| nandIsUtra meM jo sUcI dI gaI usameM nimna granthoM kA ullekha milatA hai - nandIsUtra meM nirdiSTa Agama aura unakA vargIkaraNa Agama aMgapraviSTa aMgabAhya 1. AcArAMga Avazyaka Avazyaka vyatirikta sUtrakRtAMga sAmAyika sthAnAMga caturviMzatistava samavAyAMga vandana bhagavatIsUtra (vyAkhyAprajJapti) 4. pratikramaNa jJAtAdharmakathAMga kAyotsarga upAsakadazAMga pratyAkhyAna antakRtadazAMga anuttaropapAtika dazAMga praznavyAkaraNasUtra vipAkasUtra dRSTivAda kAlika utkAlika 1. uttarAdhyayanasUtra 17. varUNopapAta 1. dazavaikAlika 17. pauraSImaNDala 2. dazAzrutaskaMdha 18. garUr3opapAta 2. kalpikAkalpika 18. maNDalapraveza 3. kalpa 16. dharaNopapAta 3. cullakalpazruta 16. vidyAcAraNavinizcaya 4. vyavahAra 20. vezramaNopapAta 4. mahAkalpazruta 20. gaNividyA 5. nizItha 21. velaMdharopapAta 5. aupapAtika 21. dhyAnavibhakti 6. mahAnizItha 22. devendropapAta 6. rAjapraznIya 22. maraNavibhakti 7. RSibhASita 23. utthAnazruta 7. jIvAbhigama 23. Atmavizodhi 8. jambudvIpaprajJapti 24. samutthAnazruta 8. prajJApanA 24. vItarAgazruta 6. dIpasAgaraprajJapti 25. nAgapariyApanikA 6 mahAprajJApanA 25. saMlekhanAzruta 10. candraprajJapti 26. nirayAvalikA 10. pramAdApramAda 26. vihArakalpa 11. kSullikAvimAna pravimakti 27. kalpikA 11. nandI 27. caraNavidhi 12. mallikAvimAna pravimakti 28. kalpAvaMtasikA 12. anuyogadvAra 28. AturapratyAkhyAna 13. aMgacUlikA 26. puSpikA 13. devendrastava 26. mahApratyAkhyAna 14. baMgacUlikA 30. puSpacUlikA 14. taMdulavaicArika 15. vivAhacUlikA 31. vRSNidazA 15.candravedhyaka 12. dRSTipApa 16. arUNopapAta 16. sUryaprajJapti 10 nandIsUtra sU. 76 - ('navasuttANi' lADanU pRSTha 268) For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtra meM jina AgamagranthoM kA ullekha hai, unameM bhI Aja kAlika aura utkAlika varga ke aneka Agamagrantha anupalabdha haiM, punaH jahAM Avazyaka varga ke antargata chaH svatantra AgamoM kA ullekha hai, vahAM vartamAna meM use eka hI Agama mAnA jAtA hai| isa prakAra vartamAna meM AgamoM kI saMkhyA 45 taka sImita ho jAtI hai| lagabhaga bArahavIM-terahavIM zatAbdI ke pazcAt nandIsUtra ke pUrva pracalita vargIkaraNa ke sthAna para eka nayA vargIkaraNa AyA, jisameM AgamoM ko aMga, upAMga, cheda, mUla, cUlikA evaM prakIrNakasUtra ke rUpa meM vargIkRta kiyA gayA hai| isa vargIkaraNa ke AdhAra para vartamAna meM upalabdha kaunasA Agama kisa varga meM AtA hai yaha spaSTa ho jAtA hai| yaha navIna vargIkaraNa nimnAMkitta hai AgamoM kA navIna vargIkaraNa (1) aMga Agama 1. AcArAMga 4. samavAyAMga 7. upAsakadazA 10. praznavyAkaraNa (2) upAMga Agama : 1. aupapAtika (3) 3. jIvAjIvAbhigama 5. jambUdvIpaprajJapti 7. candraprajJapti 6. kalpAvataMsikA 11. puSpacUlA. mUlaAgama : 1. uttarAdhyayanasUtra 3. AvazyakasUtra 1. dazAzrutaskandha 4. nizItha 2. sUtrakRtAMga 5. vyAkhyAprajJapti 5 8. antakRdazA 11. vipAkasUtra 3. sthAnAMga 6. jJAtAdharmakathA 6. anuttaropapAtikadazA 12. dRSTivAda (jo vicchinna ho gayA hai) 2. rAjapraznIya yA rAjapraseNIya 4. prajJApanA 6. sUryaprajJapti nirayAvalakA 8. 10. puSpa 12. vRSNidazA sthAnakavAsI evaM terApaMthI sampradAya meM Avazyaka evaM piNDaniryukti ke sthAna para nandIsUtra evaM anuyogadvAra ko mUlasUtra mAnA gayA hai| (4) chedasUtra : 2. dazavaikAlika 4. piNDaniryukti / 2. kalpa 3. vyavahAra 5. mahAnizItha aura 6. jItakalpa / sthAnakavAsI evaM terApaMthI saMpradAya meM mahAnizItha evaM jItakalpa ke atirikta pUrvokta, cAroM sUtroM ko hI chedasUtra ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai / For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) cUlikA sUtra : 1. nandIsUtra 2. anuyogadvAra (6) prakIrNaka Agamagrantha : 1. catuHzaraNa 3. mahApratyAkhyAna 5. taMdUlavaicArika 7. gacchAcAra 6. devendrastava 6 2. AturapratyAkhyAna 4. bhaktaparijJA 6. saMstAraka 8. gaNividyA 10. maraNasamAdhi ina AgamoM ko suvyavasthita evaM sampAdita karane hetu aneka prayAsa kiye gaye haiM jinheM jaina zabdAvalI meM vAcanA kahA jAtA hai, jinakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| 1.3 jaina AgamoM kI vibhinna vAcanAeM Aja se paccIsa sau varSa pUrva kA itihAsa yaha batAtA hai ki usa samaya jijJAsu apane dharmazAstroM kA jJAna apane dharmagurUoM se vAcanA dvArA prApta karate the| sarvaprathama ve zrutapATha ko kaMThastha karate tatpazcAt kaNThastha pAThoM kA bArabAra pArAyaNa karake unheM yAda rakhate the / isa prakAra zrutasaMpadA guruziSya paramparA se saMrakSita hotI rahI aura bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke lagabhaga 980 varSa bAda taka yaha kaNThastha hI rahI / AcArya apane ziSyoM ko sUtra aura artha kA jo adhyayana karAte the, use jaina paribhASA meM 'vAcanA' kahate haiN|" vaise pratyeka zrutadhara AcArya apane ziSyoM ko vAcanA dete haiM parantu yahAM hamArA tAtparya usa sAmAnya vAcanA se nahIM hai| yahAM hameM to unhIM vizeSa vAcanAoM kA ullekha abhISTa hai, jo jainasaMgha meM zrutasaMpadA ko saMrakSita karane hetu huI thI / ina vAcanAoM ke mAdhyama se jaina AgamoM ko surakSita rakhane kA prayAsa kiyA gyaa| jaise bhagavAna ke upadezoM ke AdhAra para gaNadharoM ne AgamoM kI racanA kI thI, ve Aja zabdaza: hamAre pAsa usa rUpa meM nahIM haiN| thA ki jahAM vaidika paramparA meM zabda para adhika For Personal & Private Use Only isakA mukhya kAraNa yaha bala diyA gayA, vahAM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNaparamparA meM artha kI pradhAnatA rahI hai| ataH zAbdika svarUpa para vizeSa dhyAna nahIM dene ke kAraNa brAhmaNoM kI taraha jainAcArya AgamagranthoM kI akSarazaH surakSA nahIM kara paaye| sAtha hI vedoM kI surakSA meM gRhasthoM evaM RSiyoM donoM kA sahayoga rahA hai| eka ora yaha paramparA pitA putra ke dvArA Age bar3hI to dUsarI ora gurU ziSya ke yoga se Age calI / isa prakAra vedapAThoM kI surakSA kA doharA prabaMdha thA jisane -- vedapAThoM ko avicchinna rakhA kintu jainAgamoM kI surakSA meM kula paramparA yA pitA-putra paramparA kA koI sahakAra na rahA / ataeva jainazruta kI paramparA ko jIvita rakhane kA zreya vidyAvaMza (sAdhusaMgha) ko hI jAtA hai| kintu kAla ke viparyaya evaM buddhi kI mandatA ke kAraNa yaha paramparA bhI avicchinna nahIM raha sakI, phira bhI yaha kahA jA sakatA hai ki aMgoM kA adhikAMza bhAga jo Aja upalabdha hai, vaha bhagavAna ke upadeza ke adhika nikaTa hai| usameM vismaraNa, parivartana aura parivardhana avazya huA hai kintu vaha paravartI AcAryoM kI nijI kalpanA nahIM hai| isa zruta saMpadA ko surakSita rakhane ke aneka prayAsa hue haiN| jaba jaba zruta dhArA vicchinna hotI pratIta huI, zramaNasaMgha ke samartha AcAryoM ke netRtva meM zruta kI surakSA kA prayatna kiyA gyaa| jaina paramparA meM isa prakAra AgamasurakSA ke sAmUhika prayatnoM ko bhI 'vAcanA' kahA gayA hai| jisa prakAra bauddhaparamparA meM tripiTaka ke saMkalana evaM surakSA ke lie saMgatiyAM huI usI prakAra jaina paramparA meM AgamasAhitya kI surakSA ke lie vAcanAyeM huii| Agama kI pAMca vAcanAoM ke nirdeza prakIrNa rUpa se upalabdha hote haiN| prathama vAcanA prathama vAcanA bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 160 varSa pazcAt pATalIputra meM huii| ataH ise pATalIputrIya vAcanA kahate haiN| isakA itihAsa yaha hai ki madhyadeza meM dvAdaza varSIya akAla pdd'aa| isase zramaNa saMgha asta vyasta ho gyaa| aneka medhAvI zramaNa kAla kavalita ho gye| ve aneka dUrastha (samudra taTavartI) pradezoM. kI ora cale gye| ataH adhyayana, adhyApana, dhAraNa tathA pratyAvartana sabhI meM vikSepa par3ane lagA | sukAla hone para jaba avaziSTa sAdhu samudAya ekatrita huA to unhoMne pAyA ki AgamajJAna aMzataH vismRta evaM vizrRMkhalita ho gayA hai| ataH unhoMne zruta saMrakSaNa ko anivArya evaM prAthamika kArya smjhaa| isa vAcanA meM gyAraha aMga to vyavasthita kiye gaye para bArahaveM aMga dRSTivAda' aura pUrva sAhitya kA vahAM koI viziSTa jJAtA nahIM thaa| usake tatkAlIna jJAtA AcArya bhadrabAhu nepAla meM the| taba saMgha kI prArthanA para unhoMne muni sthUlabhadra ko pUrva kI vAcanA denA prArambha kiyaa| For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chi saMgha kI prArthanA para unhoMne muni sthUlabhadra ko pUrva kI vAcanA denA prArambha kiyaa| kintu muni sthUlabhadra ne dasa pUrva taka krA hI arthataH adhyayana kiyA tathA zeSa cAra pUrva kA zAbdika jJAna prApta kiyA / isa prakAra sudIrgha prayAsa ke uparAnta bhI pATalIputra kI vAcanA meM ekAdaza aMga hI suvyavasthita kiye jA sake / 'dRSTivAda evaM usameM antarnihita pUrva ko pUrNataH surakSita nahIM rakhA jA sakA aura zanaiH zanaiH vaha vilupta hotA calA gayA / phira bhI usakI viSaya-vastu ke AdhAra para aneka aMga bAhya granthoM kI racanA avazya huI / dvitIya vAcanA AgamoM kI dvitIya vAcanA IsA pUrva dvitIya zatAbdI meM mahAvIra nirvANa ke lagabhaga 300 varSa pazcAt kumArI parvata para huI / samrAT khAravela jaina dharma ke parama upAsaka the / unake suprasiddha 'hAthI guphA abhilekha se yaha siddha hotA hai ki unhoMne ur3IsA ke kumArI parvata para jaina muni sammelana bulAyA aura mauryakAla kI pATalI putra vAcanA ke pazcAt jo aMga vismRta ho rahe the unakA punaroddhAra karAyA / isa abhilekha ke atirikta . 'himavanta - therAvalI' nAmaka saMskRta - prAkRta mizrita paTTAvalI meM bhI spaSTa ullekha hai ki mahArAjA khAravela ne pravacana kA uddhAra karAyA thaa| 'himavanta - sthavirAvalI ke atirikta isa vAcanA ke sambandha meM zvetAmbara sAhitya meM kahIM koI sUcanA upalabdha nahI haiN| sambhavataH yaha vAcanA dakSiNa kI acela paramparA meM pracalita rahI hogI / yahAM yaha bhI jJAtavya hai ki 'himavanta - therAvalI kI pramANikatA ko adhikAMza vidvAna svIkAra nahIM karate haiM, phira bhI khAravela ke abhilekha se isa vAcanA kI puSTi avazya hotI hai| tRtIya vAcanA Agama saMkalana kA tIsarA prayAsa mahAvIra nirvANa ke 827 varSa pazcAt arthAt I. san kI tIsarI zatAbdI meM mathurA meM Arya skaMdila ke netRtva meM huA / ataH yaha vAcanA mAthurI vAcanA yA skaMdilI vAcanA ke nAma se vizruta hai| prathama, dvitIya vAcanA ke pazcAt gyAraha aMgoM kA jJAna usI kaMThastha paramparA se pravAhita For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA rahA, yathA ziSya ne gurU mukha se adhIta kiyA aura smRti koza meM saMrakSita kara liyaa| punaH ziSya ne apane ziSya ko usI prakAra adhIta karavAyA / smRti kI bhI eka sImA hotI hai| kAlAntara meM zanaiH zanaiH vizAla jJAna rAzi ko dhAraNa karane vAle ziSya praziSyoM kI kamI hotI gaI aura vIra nirvANa ke 800 varSa pazcAt punaH bAraha varSoM kA akAla pdd'aa| naMdIcUrNi meM isakA ullekha hai ki akAla meM aneka medhAvI zrutajJoM kA dehAnta ho gyaa| isameM do mAnyatAeM haiN| prathama mAnyatA ke anusAra sukAla hone ke pazcAt Arya skaMdila kI adhyakSatA meM upasthita muniyoM kI smRti ke AdhAra para kAlika sUtroM ko suvyavasthita kiyA gayA / anya kucha vidvAnoM kA maMtavya hai ki isa kAla meM sUtra naSTa nahIM hue the kintu anuyogadhara divaMgata ho gaye the| ataH eka mAtra jIvita anuyogadhara Arya skadila dvArA anuyoga kA punaH pravartana kiyA gyaa| acela paramparA meM yApanIya AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ne strImukti prakaraNa meM isa vAcanA kA mathurAgama ke rUpa meM ullekha bhI kiyA hai / . caturtha vAcanA . caturtha vAcanA bhI tRtIya vAcanA ke samakAlIna vIranirvANa se 827 se 840 ke pazcAt huI thii| jisa samaya uttarapUrva aura madhya meM vicaraNa karane vAle munigaNa mathurA meM ekatrita huye the, usI samaya dakSiNa pazcima arthAt rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra meM vicaraNa karane vAle munigaNa vallabhIpura (saurASTra) meM Arya nAgArjuna ke netRtva meM ekatrita hue| ataH ise nAgArjunIya vAcanA bhI kahate haiN| isa vAcanA ke ullekha Agamika vyAkhyA-sAhitya meM upalabdha haiN| pAMcavI vAcanA vIra nirvANa ke 600 yA 663 varSa pazcAt I. san pAMcavI zatI ke uttarArddha meM devarddhigaNi kSamAzramaNa kI adhyakSatA meM punaH zramaNasaMgha vallabhI meM ekatrita huaa| yaha vAcanA Arya skaMdila kI mAthurI vAcanA aura Arya nAgArjuna kI vallabhI vAcanA ke lagabhaga 150 varSa pazcAt huii| isa vAcanA meM mukhyataH AgamoM ko pustakAkAra karane kA kArya kiyA gayA / For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9.. isa prakAra upalabdha sAkSya se yaha pratIta hotA hai ki pATalIputrIya vAcanA ke samaya ekAdaza aMga suvyavasthita hue the / bArahaveM dRSTivAda jisameM anya darzanoM evaM mahAvIra ke pUrva pArzvanAtha kI paramparA kA sAhitya samAhita thA, usakA pUrNa rUpa se saMkalana nahIM kiyA jA skaa| kAraNa vahAM caturdaza pUrvavid kI upasthiti nahIM thii| Age bAhya Agama sAhitya ke aneka grantha jaise prajJApanA, AcAradazA, naMdI, anuyogadvAra Adi paravartI AcAryoM kI kRti hone se vAcanA meM sammilita nahIM kiye gaye hoNge| yadyapi dazavaikAlika, Avazyaka, uttarAdhyayanasUtra, AcAradazA, bRhatkalpa vyavahAra Adi grantha pATalIputra kI vAcanA ke pUrva ke haiM kintu isa vAcanA. meM inakA kyA kiyA gayA - yaha jAnakArI prApta nahIM hotI hai / ho sakatA hai ki sabhI sAdhu sAdhviyoM ke liye unakA svAdhyAya niyamita va Avazyaka hone ke kAraNa inake vismRta hone kA prazna hI na uThA ho| jahAM taka uttarAdhyayanasUtra kA prazna hai, kucha vidvAnoM ke anusAra pUrva meM yaha praznavyAkaraNadazA kA hI bhAga thaa| ataH aMga AgamoM kI vAcanA meM isakI bhI vAcanA huI hogI / , aMtima vAcanA meM jo grantha saMkalita evaM pustakAkAra (lipibaddha) kiye gaye, ve hI Age surakSita raha ske| jJAtavya hai ki aMtima vallabhI vAcanA ke Agama dakSiNa pazcima bhArata kI sacela paramparA ko hI mAnya rhe| Age hama ina AgamagranthoM kI viSayavastu kA saMkSipta paricaya deNge| 14 jaina AgamoM kI viSayavastu aMga Agama AcArAMga Adi aMga Agama kahalAte haiN| bhagavAna ke upadeza ke AdhAra para gaNadhara bhagavantoM ne jina zAstroM kI racanA kI, ve aMga Agama kahalAte haiM aMga Agama kI purUSa ke rUpa meM bhI kalpanA kI gaI hai| purUSa ke bAraha aMgoM (pAdadvaya, jaMghAdvaya, urUdvaya, gAtradvaya-deha kA agravartI tathA pRSThavartI bhAga, bAhudvaya, grIvA tathA mastaka) ke sAtha bAraha Agama kA sambandha sthApita kiyA gayA For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| ina bAraha aMgo meM jo praviSTa haiM, aMgatvena avasthita haiM, ve Agama zrutapurUSa ke aMga hai| ataH AcArAMga Adi bAraha AgamoM ko aMga Agama kahA gayA hai| aba hama saMkSipta rUpa se inakI viSayavastu kI carcA kareMgeM - 1. AcArAMga ___aMga AgamoM meM AcArAMga kA sthAna prathama hai| isakA nAma itanA anvarthaka hai ki nAma se hI spaSTa ho jAtA hai ki yaha AcAra saMbandhI grantha hai| upalabdha AcArAMga ke do zrutaskaMdha haiN| vidvAnoM kI mAnyatA hai ki dUsarA zrutaskaMdha cUlikArUpa hai, jo prathama zrutaskaMdha ke sAtha paravartIkAla meM jor3a diyA gyaa| prathama zrutaskaMdha ke 6 adhyayana haiM para isakA. 7vAM adhyayana vartamAna meM anupalabdha hai| dUsare zrutaskaMdha ke 15 adhyayana haiM jo prathama zrutaskaMdha ke adhyAyoM kI vyAkhyA mAtra haiN| ___ AcArAMgasUtra kA prArambha AtmajijJAsA kI bhAvanA se hotA hai| tadanantara isameM jainAcAra ke mUlabhUta siddhAnta, SaDjIvanikAya kI yatanA kA vistRta varNana hai| mukhya viSaya ke sAtha usameM loka svarUpa, sAMsArika saMbandhoM kI azaraNatA darzAte hue rAga, dveSa evaM kaSAya vimukti kI sacoTa preraNA bhI dI gaI .. prathama zrutaskaMdha ke anya adhyayanoM meM muni AcAra ke nirUpaNa ke sAtha sAtha AcAra pAlana ke phalasvarUpa prApta hone vAle samAdhimaraNa kI bhI carcA kI gaI hai| prathama zrutaskaMdha ke antima (nauveM) adhyayana meM, jo upadhAnazruta ke nAma se jAnA jAtA hai, bhagavAna mahAvIra ke sAdhanAmaya jIvana kA varNana hai| dvitIya zrutaskaMdha meM sAdhvAcAra kA vistRta vivecana kiyA hai| muniyoM kI bhikSAcaryA, unake Thaharane ke sthAna arthAt vasati, vastra pAtra Adi kA svarUpa evaM unake grahaNa kI vidhi kyA hai, ityAdi viSayoM kA bahuta hI gaMbhIra vivecana isameM upalabdha hotA hai| isake anta meM bhagavAna mahAvIra ke jIvana kA prathama zrutaskaMdha kI apekSA ati vizada varNana diyA gayA hai| sAtha hI isa adhyayana meM pAMca . 12. 'iha puruSasya bAdaza aMgAni bhavanti tathathA dvau pAdau, ye jaMdhe, de UsaNI, de gAtrAche, bo bAhU, grIvA zirazca evaM zrutarUpasyApi paramapuruSasyAcArAdIni bAdazAMgAni krameNa veditavyAni tathA coktam - 'pAyadurga jaMghosa gAyadugaddhaM tu do ya bAhya gIvA siraM ca puriso bArasa aMgesu ca paviTTho' zrutapuruSasyAMgeSu praviSTamaMgapraviSTam aMgabhAvena vyavasthite zrutabhede' - - abhidhAnarAjendrakoza prathamabhAga pR. 38 / For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvratoM kI 25 bhAvanAoM ko sAMgopAMga vyAkhyAyita kara jaina AcAra kI viziSTatA ko rekhAMkita kiyA gayA hai| . isa prakAra isa Agama kA prathama zrutaskaMdha bhASA zailI viSayavastu Adi kI dRSTi se prabhu mahAvIra kI vANI ke sarvAdhika nikaTa pratIta hotA hai| isakI zailI upaniSadoM kI zailI se milatI hai| isakI prAcInatA asaMdigdha hai| yadyapi dvitIya zrutaskaMdha paravartI hai phira bhI vidvAnoM ke anusAra isakA kAla bhI I. pU. prathama yA dUsarI zatI se paravartI nahIM ho sktaa| 2. sUtrakRtAMga sUtrakRtAMga dvitIya aMga Agama hai| isakA vartamAna meM jo saMskaraNa upalabdha hai, usameM do zrutaskaMdha hai - prathama zrutaskaMdha meM solaha adhyayana haiM aura dvitIya meM sAta adhyayana haiN| jo sUcaka hotA hai use sUtra kahA gayA hai| isa Agama meM sUcanAtmaka tattva kI pramukhatA hai| ataH isakA nAma sUtrakRta hai| isake prathama zrutaskandha ke prathama adhyayana meM bandha ke kAraNa kI carcA karate hue vibhinna dArzanika matoM kI carcA kI gaI hai| dUsarA adhyayana mukhyataH vairAgyotpAdaka upadezoM se yukta hai| tRtIya adhyayana meM anukUla evaM pratikUla upasargoM kI tathA caturtha meM strI parISaha kI carcA kI gaI hai| pAMcaveM adhyayana meM naraka ke dukhoM kA varNana hai; chaThe adhyayana meM bhagavAna mahAvIra kI stuti kI gaI hai (prAkRta jaina-sAhitya meM yaha sabase prAcIna stuti hai)| sAtaveM adhyayana meM caritrahIna vyakti kI durdazA va AThaveM adhyayana meM zubha evaM azubha ke svarUpa kA vivecana hai| naveM, dazaveM evaM gyArahaveM adhyayana meM kramazaH dharma mArga meM sthiratA, samAdhi evaM mukti ke mArga kA vivecana kiyA gayA hai| bArahaveM adhyayana meM kriyAvAdI, akriyAvAdI, vinayavAdI evaM ajJAnavAdI matoM kA vivecana hai| terahaveM, caudahaveM, paMdrahaveM meM kramazaH mukhya rUpa se sAdhu ke kartavya, parigraha, viveka kI durlabhatA, saMyama ke supariNAma Adi kA varNana hai / solahaveM adhyayana meM zramaNa kA samyak svarUpa batAyA gayA hai| dvitIya zrutaskaMdha ke adhyayanoM meM vibhinna sampradAyoM ke bhikSuoM ke AcAra, karmabaMdha ke trayodaza sthAna, nirdoSa bhikSA kI vidhi, mUlaguNa evaM uttara guNoM kI vivecanA huI hai| sAtha hI isa zrutaskandha ke anta meM lokamUr3ha mAnyatAoM For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA khaNDana, ArdrakumAra kA dArzanika saMvAda tathA gautama svAmI dvArA nAlaMdA meM diye gaye upadezoM kA varNana hai / 13 sUtrakRtAMga kI dArzanika carcAyeM mahattvapUrNa haiN| isase usa yuga pracalita vibhinna dArzanika mata matAntaroM kI jAnakArI milatI hai| 3. sthAnAMga tIsarA aMga Agama sthAnAMga' hai| sthAna zabda anekArthI hai| vidvAnoM kI mAnyatA hai ki isameM eka sthAna se lekara dasa sthAna taka jIva aura pudgala kI vividha avasthAoM kA varNana hai| ataH isakA nAma sthAnAMga rakhA gayA hai| sthAnAMga meM saMgrahanaya kI apekSA se jahAM jIva meM ekatva kA pratipAdana kiyA gayA hai, vahAM dUsarI ora vyavahAranaya kI apekSA se usameM anekatva kA bhI nirUpaNa huA hai| saMgrahanaya ke anusAra cetanA guNa kI apekSA se jIva eka hai, parantu vyavahAranaya kI dRSTi se jIvoM ke aneka bheda hote haiN| jaise jJAnopayoga aura darzanopayoga athavA siddha yA saMsArI kI apekSA se usake do bheda kiye gaye haiN| jJAna, darzana aura cAritra kI apekSA se jIvoM ke tIna bheda tathA cAra gatiyoM meM bhramaNa kI apekSA se cAra bheda bhI kiye gaye haiN| isI prakAra pAMca indriyoM kI apekSA se jIva pAMca prakAra ke, jIvanikAya tathA lezyAoM kI apekSA se jIva chaH prakAra ke bhI hoteM haiN| isI krama meM yahAM jIvoM ko dasa bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| isake pratyeka adhyayana meM adhyayana kI saMkhyA ke anusAra vastuoM kA varNana bhI kiyA gayA hai jaise prathama adhyayana meM eka loka, eka aloka Adi / jisase eka saMkhyA vAlI vastu kauna kauna hai, do saMkhyA vAlI vastu kauna kauna hai, isakA bodha hotA hai / hetuvAda kA nirUpaNa isa Agama kI mukhya vizeSatA hai| 4. samavAyAMga samavAyAMga dvAdazAMgI kA caturtha aMga hai| AcArya abhayadevasUri ke anusAra prastuta Agama meM jIva, ajIva Adi padArthoM kA samavatAra yA vivecana hai| ataH isa Agama kA nAma samavAya yA samavAo hai| samavAyAMga kA vartamAna meM upalabdha parimANa granthAgra 1667 hai| isameM jIvAdi samasta tatvoM kA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi se eka se lekara koTAnukoTi saMkhyA taka kA paricaya diyA gayA hai| isameM tIrthaMkara, gaNadhara, cakravartI aura vAsudeva ke varNana ke sAtha jaina bhUgola evaM khagola kI sAmagrI bhI saMkalita hai| paM. dalasukha bhAI mAlavaNiyA ke dvArA sthAnAMga evaM samavAyAMga ke viSaya ko nimna rUpa se vibhakta kiyA gayA hai 1. 4. 19. mokSamArga mahApuruSa vividha / 13 14 2. 5. tattvajJAna 3. saMghavyavasthA 6. samavAyAMga kI zailI bhI sthAnAMga kI taraha saMkhyA pradhAna hai| saMbhavata: viSayoM kI saralatA se khoja kI jA sake isa hetu se inameM saMkhyA krama se koza zailI meM viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sthAnAMga evaM samavAyAMga jaisI koza zailI vaidika paramparA ke grantha mahAbhArata ke vanaparva (adhyAya - 134) evaM bauddha paramparA ke grantha 'aMguttara - nikAya' tathA 'puggala paJjati' meM bhI upalabdha hotI hai / gaNitAnuyoga puruSa parIkSA. samavAyAMga prAkRta gadya meM likhita hai| kintu isakA jo aMza saMgrahaNI sUtroM se liyA gayA hai vaha padya meM hai| 5. vyAkhyA prajJapti (bhagavatI) vyAkhyAprajJapti pAMcavA aMga hai isakA prAkRta nAma 'vivAhapatti' hai| vRttikAra ne isakI aneka prakAra se vyAkhyA kI hai 13 'jainAgama svAdhyAya' pRSTha 63 1. jisa grantha meM kathana kA vividha rUpoM meM, prakRSTataH nirUpaNa kiyA gayA ho vaha grantha vyAkhyA prajJapti - hai / 2. vyAkhyA+prajJA+A~pti jJAna jisa grantha meM hai, vaha vyAkhyAprajJapti hai| 'samavAyAMga' evaM 'naMdIsUtra ke anusAra vyAkhyAprajJapti meM 36000 praznoM kA samAdhAna hai| prastuta Agama ke eka zrutaskaMdha meM eka sau ar3atIsa adhyayana haiM jo zataka ke nAma se vizruta hai| uddezakoM kI saMkhyA 1625 hai / vyAkhyA-kuzalatA se, Apta dvArA prApta paM. dalasukha mAlavaniyA / For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta Agama meM jJAna ke vividha AyAmoM kA varNana hai sAtha hI dArzanika tathyoM kA gaMbhIra nirUpaNa bhI kiyA gayA hai| ataH janamAnasa kI atyadhika zraddhA kA viSaya hone se isa jinavANI ko 'bhagavatI' vizeSaNa se aMlakata kiyA gyaa| Age calakara yaha vizeSaNa, vizeSaNa na rahakara nAma ke rUpa meM rUr3ha ho gyaa| vartamAna meM vyAkhyAprajJapti kI apekSA 'bhagavatI nAma adhika pracalita hai| prastuta Agama meM ikkIsa se teisaveM adhyayana taka vanaspati kA adbhuta vargIkaraNa kiyA gayA hai| gaNita kI dRSTi se pArzvasaMtAnIya gAMgeya aNagAra ke praznottara mahatvapUrNa haiN| isameM varNita garbha-vijJAna vartamAna 'jeneTika iMjIniyariMga' kI - dRSTi se viziSTa mahatva rakhatA hai| isa Agama ke adhyayana se eka tathya yaha bhI ubharatA hai ki usa yuga meM dhArmika mAnyatAoM meM bhinnatA hote hue bhI dhArmika kaTTaratA kA abhAva thaa| uparyukta vizeSatAoM ke sAtha isa Agama kI eka pramukha vizeSatA yaha hai ki isameM sarvaprathama navakAra mahAmaMtra ko maMgalAcaraNa ke rUpa meM lipibaddha kiyA gayA hai| isa Agama meM gadya zailI kI pradhAnatA hote hue bhI aMzAtmaka rUpa se padyabhAga bhI upalabdha hai| 6. jJAtAdharmakathA ___ yaha chaThA aMga Agama hai| isake nAmakaraNa ke sandarbha meM 'abhidhAnarAjendrakoza' meM kahA gayA hai ki jJAta kA artha udAharaNa hai| ataH jisameM udAharaNa pradhAna dharmakathAyeM haiM athavA jisake prathama zrutaskaMdha meM jJAta arthAt udAharaNa haiM tathA dUsare zrutaskandha meM dharmakathAyeM haiM vaha 'jJAtAdharmakathA hai|" DaoN. sAgaramala jI jaina ke anusAra isameM jJAtavaMzIya mahAvIra dvArA AkhyAta kathArUpakoM kA saMkalana hone se isakA nAma 'jJAtAdharmakathA' hai| digambaraparamparA meM isakA nAma 'NAMhadhammakahA hai| isameM NAha (nAtha) zabda se digambara mAnyatAnusAra nAthavaMzIya . mahAvIra kA hI bodha hotA hai| yaha Agama do zrutaskandhoM meM vibhakta hai, prathama zrutaskandha meM unnIsa adhyayana haiM tathA dUsare meM dasavarga haiN| 14 'bhAtAnyudAharaNAni tatpradhAnA dharmakayA athavA mAtAni jJAtAdhyanAni prathamazrutaskanthe dharmakathA dvitIye, yAsu granthapachatiSu tA maataadhmkthaaH| - 'abhidhAnarAjendrakoza, caturtha bhAga, pRSTha 2006 / For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prastuta Agama meM dRSTAntoM aura kathAoM ke mAdhyama se tapa, tyAga va saMyama kI preraNA dI gaI hai| isake prathama zrutaskandha meM meghakumAra, dhannAsArthavAha, zailaka rAjarSi, malli, (mallinAtha), jinapAlita, jinarakSita, nandamaNiyAra, tetalIputra, . draupadI, cilAtiputra-suSamA, puNDarIka-kaNDarIka Adi kI kathAyeM tathA aNDe, kachue; candramA Adi ke preraka evaM rocaka dRSTAnta haiN| dvitIya zrutaskandha dasa vargoM meM vibhakta hai| ina vargoM meM prAyaH svarga ke indroM kI agramahiSiyoM ke rUpa meM utpanna hone vAlI sAdhanA mArga se cyuta pArzvasantAnIya sAdhviyoM kI kathAyeM haiN| isa dvitIya zrutaskandha ko vidvAnoM ne. paravartI prakSepa mAnA hai| 7. upAsakadazAMga yaha sAtavAM aMga Agama hai / isameM bha. mahAvIra ke dasa upAsakoM kA pavitra caritra hai / 'upAsaka' zabda kA prayoga jaina gRhastha ke liye kiyA jAtA hai| yahAM 'dazA' zabda dasa kI saMkhyA kA sUcaka hai, kyoMki upAsakadazAMga meM dasa upAsakoM kI kathAyeM varNita haiN| yadi dazA zabda kA artha avasthA kareM to isameM upAsakoM kI avirata, virata evaM sAdhaka avasthAoM kA varNana hone se bhI isakA upAsakadazA nAma sArthaka siddha hotA hai / prastuta Agama meM eka zrutaskaMdha hai jisameM dasa adhyayana haiN| isakI zailI gadyAtmaka hai| isameM varNita dasa zrAvakoM ke nAma kramazaH Ananda, kAmadeva, culanIpitA, surAdeva, culanIzataka, kuNDa kolika, zakaDAlaputra, mahAzataka, nandinIpitA aura sAlihIpitA hai| isameM uparyukta dasa pramukha upAsakoM kI Rddhi, samRddhi unake vrata grahaNa evaM samAdhimaraNa kI sAdhanA tathA usa sAdhanA meM upasthita upasagoM para vijaya prApta karane kA nirdeza hai| gRhasthAcAra kA mukhyarUpa se vivecana karane vAlA yaha eka mAtra Agama grantha hai / anya AgamoM meM jahAM sAdhvAcAra ke nirUpaNa kI pramukhatA hai vahAM isa Agamagrantha meM ekamAtra gRhasthAcAra kA sundara nirUpaNa kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 8. antakRtadazAMga AThavAM aMga Agama antakRtadazA (antagaDadasA) hai| kevalajJAna prApti ke sAtha hI jo sAdhaka saMsAra (janma maraNa kI paramparA) kA anta kara lete haiM ve antakRta kahalAte haiN| isameM antakRta sAdhakoM kI jIvanagAthA kA varNana hone se isa Agama kA nAma antakRtadazAMga haiN| isa Agama meM eka zrutaskaMdha ke ATha varga meM 60 (prava. kiraNAvalI ke anusAra 62) adhyayana haiN| vartamAna meM isakA parimANa 600 granthAna hai| prathama varga meM dvArikA nagarI kA vRttAMta kahakara zrIkRSNa vAsudeva kI rAniyoM evaM putroM kI saMkhyA kA varNana kiyA gayA hai tathA aMdhakavRSNi rAjA kI dhAriNI rAnI ke dasa putroM dvArA neminAtha prabhu ke pAsa dIkSA lekara bAraha bhikSupratimA kA pAlana karate hue guNasaMvatsara tapa kI ArAdhanA kara anazana pUrvaka zatrujaya giri para mokSa jAne kA varNana hai| dvitIya varga me aMdhakavRSNi kula ke dUsare ATha rAjakumAroM kI dIkSA, ArAdhanA evaM anazanapUrvaka siddhi gamana kA varNana hai| tRtIya varga ke prathama adhyayana meM aNiyasakumAra, dUsare se sAtaveM meM devakIrAnI ke chaha putroM, AThaveM meM gajasukumAla, 6, 10, 11 veM meM baladeva (kRSNa ke jyeSTha bhrAtA) ke tIna putroM evaM 12 va 13 veM meM vasudeva kI dhAriNI rAnI ke do putroM ke dIkSAgrahaNa evaM ArAdhanApUrvaka mokSagamana kA ullekha hai| caturtha varga meM jAli mayAli Adi dasa rAjakumAroM kI mukti kA vivaraNa hai / pAMcaveM varga meM kRSNa kI ATha rAniyoM tathA zAmbakumAra kI do rAniyoM kI dIkSA aura unake zatrujaya para mokSa gamana kA varNana hai| isameM dArUagni evaM dIpAyana dvArA dvArikA ke nAza kA ullekha bhI hai| . ... chaThe varga meM aMtakRtakevalI solaha rAjakumAroM kA varNana hai| isI meM bAlamuni, atimuktakumAra ke sahaja bAlabhAva evaM sAdhanA kA bhI varNana hai| - sAtaveM varga meM zreNika mahArAjA kI teraha rAniyoM evaM AThaveM varga meM zreNika mahArAjA kI dasa rAniyoM kI dIkSA Adi kA vivecana hai| yaha Agama bhautikatA para AdhyAtmikatA kI vijaya kA saMdeza detA hai| sAtha hI ratnAvalI, kanakAvalI Adi utkRSTa tapazcaryAoM kA ullekha bhI isakI vizeSatA ko prakaTa karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. taropapAtikadazA dvAdazAMgI kA nauvAM aMga anuttaropapAtika dazA hai| isake dasa adhyayanoM meM utkRSTa cAritra pAlana kara anuttara vimAnavAsIdeva banane vAle munivaroM kA varNana hai / ataH isakA nAma 'anuttaropapAtika dazA anvarthaka' hai| ___ prastuta Agama meM eka zrutaskandha, tIna, varga evaM taiMtIsa adhyayana haiN| isakI zailI gadyAtmaka evaM bhASA mahArASTrI prabhAvita ardhamAgadhI hai| ... prathama varga meM jAlI mayAli Adi dasa rAjakumAroM, dvitIya varga meM dIrghasena, mahAsena Adi teraha rAjakumAroM evaM tRtIya varga meM dhanyakumAra, sunakSatra kumAra Adi dasa kumAroM ke dvArA apUrva bhautika sampadA kA tyAga kara vairAgyapatha para agrasara hone kA varNana hai| isa prakAra kula taiMtIsa kumAra utkRSTa tapa, tyAga aura saMyama kI ArAdhanA kara anuttaravimAna nAmaka devaloka ke deva hue| vahAM se apanI Ayu pUrNa kara mAnavabhava ke dvArA mukti ko prApta kreNge| isa Agama meM mahAvIrakAlIna ina kumAroM kI AdhyAtmika sAdhanA ke sAtha sAtha tatkAlIna sAmAjika evaM sAMskRtika paristhitiyoM para bhI prakAza DAlA gayA hai| 10. praznavyAkaraNa __ 'praznavyAkaraNa' (paNhAvAgaraNa) dasavAM aMga Agama hai| prAcIna Agama sthAnAMgasUtra ke anusAra isameM RSibhASita, AcAryabhASita aura mahAvIrabhASita dasa adhyayanoM ke hone kA ullekha hai| samavAyAMga aura nandIsUtra ke nirdezAnusAra isameM nimittazAstra sambandhI praznottara haiM, kintu praznavyAkaraNasUtra ke vartamAna saMskaraNa meM isake dasa adhyayanoM ke rUpa meM pAMca Azrava dvAroM evaM pAMca saMvaradvAroM kI carcA milatI hai| isase aisA pratIta hotA hai ki kAlakrama meM praznavyAkaraNasUtra kI viSayavastu meM parivartana hotA rhaa| praznavyAkaraNasUtra ke pAMca AzravadvAroM evaM pAMca saMvaradvAroM kI carcA hameM sarvaprathama nandIcUrNi meM upalabdha hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 AzravadvAroM ke rUpa meM isameM hiMsA, asatya, steya, abrahmacarya evaM parigraha kA vistRta vivecana kiyA gayA hai evaM yaha bhI batAyA gayA hai ki ina AzravadvAroM ke sevana se jIva ko kisa prakAra kI durgati prApta hotI hai| pAMca saMvaradvAroM kI carcA karate hue isameM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha kI vistRta carcA kI gaI hai| isameM ahiMsA Adi ke vibhinna nAmoM aura unakI sArthakatA kA bhI ullekha hai| prastuta Agama meM ahiMsA ke 60 nAmoM kI carcA karate hue usake svarUpa ko vyApaka rUpa se spaSTa kiyA gayA hai| isakI prAkRta bhASA prAMjala, vizeSaNoM se bharapUra tathA gadyAtmaka hai| DaoN. sAgaramala jaina kI yaha mAnyatA hai ki isa Agama kI prAcIna viSayavastu upalabdha, 'RSibhASita' aura 'uttarAdhyayanasUtra' kA sammilita rUpa hai| isa sandarbha meM unhoMne apane kucha tarka evaM pramANa prastuta kiye haiM jo vidvAnoM ke liye vicAraNIya haiN| jisakI carcA 'uttarAdhyayanasUtra kI viSayavastu' ke sandarbha meM isa grantha ke dvitIya adhyAya meM upalabdha hai / 11. vipAkasUtra yaha dvAdazAMgI kA gyArahavAM aMga hai| upalabdha aMga AgamoM meM yaha aMtima aMga Agama hai| vipAka kA artha zubha evaM azubha karmoM kA udaya (anubhava) hai| isameM puNya evaM pApa karmoM ke vipAka (udaya) kA varNana hone se isakA nAma 'vipAkasUtra' rakhA gayA hai|5. prastuta Agama meM do zrutaskandha evaM bIsa adhyayana hai, vartamAna meM yaha 1216 granthAna parimANa hai| prathama zrutaskandha ke dasa adhyayanoM meM kramazaH mRgAputra, ujjhitakumAra, abhaggasena, zakaTa, bRhaspatidatta, naMdIvardhana, udumbaradatta, zauryadatta, devadattA aura aMjuzrI kI kathAyeM haiN| ina kathAoM meM yaha batalAyA gayA hai ki ina logoM ne pUrva bhava meM kaise kaise pApakarmoM kA upArjana kiyA jisake pariNAmasvarUpa unheM duHkhI honA pdd'aa| pApa karate samA to jIva ajJAnatAvaza prasanna hotA hai, kintu usakA - 'aMgasuttANi' lADanUM khaNDa 1 pRSTha 622 ; - 'navasuttANi' lADanUM pRSTha 274 ; 15 (ka) 'samavAyAMga' prakIrNaka samavAya, sUtra 66 (kha) 'nandIsUtra' 61 (ga) kasAyapAhuDa bhAga 1 - pRSTha 132; (gha) "tattvArthasUtra' - 1/20 / For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAma (vipAka) kitanA duHkhada hotA hai isakA vizada varNana isa zrutaskandha meM kiyA gayA hai| "sthAnAMgasUtra meM karmavipAka ke mRgAputra, gotrAsa, aNDazakaTa, mAhana, nandIsena, zaurika, udumbara, sahasoddAha, Amalaka aura kumAra licchavI, ye dasa adhyayana batalAye haiN| jo vartamAna saMskaraNa meM upalabdha nAmoM se bhinna haiN| paMDita becaradAsa DozI ne sthAnAMga meM varNita nAmoM ke sAtha vartamAna meM upalabdha saMskaraNa ke nAmoM kA samanvaya kiyA hai| vaha isa prakAra hai - gautrAza, ujjhitaka ke anya bhava kA nAma hai| 'aNDanAma' abhaggasena ne pUrva bhava meM jo aNDe kA vyApAra kiyA thA, usakA sUcaka honA caahiye| 'mAhana' (brAhmaNa) nAma kA sambandha bRhaspatidatta purohita se ho sakatA hai| 'nandIsena' kA nAma nandIvardhana ke liye prayukta huA hai| sahasoddAha-Amalaka kA sambandha rAjA kI mAtA ko taptazalAkA se mArane vAlI devadattA ke sAtha milatA hai| kumAra licchavI ke sthAna para aMjuzrI nAma AyA hai, aMju kA jIva apane aMtima bhava meM kisI seTha ke yahAM putra rUpa meM utpanna hogA isa kAraNa se sambhava hai ki licchavI kA sambandha licchavI vaMza vizeSa se hai|" dvitIya zrutaskandha meM subAhu, bhadranandI Adi dasa kathAoM nitIya / ke mAdhyama se puNyaphala kA nirUpaNa kiyA hai| ina vyaktiyoM ne pUrvabhava meM supAtradAna Adi zubha kArya kiye, jinake phalasvarUpa inheM apAra Rddhi kI prApti huii| karma siddhAnta jainadarzana kA AdhArabhUta siddhAnta hai| prastuta Agama meM udAharaNoM ke mAdhyama se isa siddhAnta kA sundara varNana kiyA gayA hai| 12. dRSTivAda dRSTivAda bArahavAM aMga Agama hai| isameM saMsAra ke sabhI darzanoM evaM nayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 'dRSTipAta' tathA 'bhUtavAda' isake apara . nAma haiN| 16 'sthAnAMgasUtra' - 10/111 17 'jaina sAhitya kA vRhad itihAsa' prathama bhAga - pRSTha 20 / - ('aMgasuttANi' lADanUM khaNDa 1 pRSTha 813) / For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dRSTipAta' meM pAta zabda kA artha 'samAveza hai arthAt sabhI nayoM, dRSTiyoM yA darzanoM ke abhiprAya jisameM samAviSTa haiM, vaha dRSTipAta hai| yaha bArahavAM aMga AcArya bhadrabAhu ke pazcAt lupta ho gyaa| ataH isake viSaya kA vivaraNa nandIsatra ke AdhAra para diyA jA rahA hai| sabhI nayoM kI dRSTiyoM se kathana karane vAlA tathA jisameM samasta bhAvoM kI prarUpaNA ho vaha sUtra dRSTivAda hai| isake pAMca vibhAga haiM - 1. parikarmasUtra 2. sUtra 3.pUrvagata 4.anuyoga aura 5. cuulikaa| isakA mUla pratipAdya lipivijJAna, gaNitavidyA, chinnachedanaya, achinnachedanaya caturnaya, caudahapUrvo kA saMkSipta vivecana, arhata, cakravartI Adi kA jIvanacaritra tathA aMta meM maMtra-taMtra Adi kA vivaraNa thaa| vizeSAvazyakabhASya kI 551vIM gAthA meM kahA gayA hai ki dRSTivAda meM sAre padArthoM kA varNana kiyA gayA hai| isa prakAra siddha hotA hai ki dRSTivAda meM sabhI darzanoM kA samAveza thaa| ataH jaina AgamoM meM yaha atyanta mahatvapUrNa grantha thaa| upAMga Agama ... aMgoM kI taraha upAMgoM kI saMkhyA bhI bAraha hI hai| prAcIna samaya meM upAMga kI gaNanA aMgabAhya yA aMgapraviSTa granthoM meM kI jAtI thii| terahavIM zatI ke bAda hI upAMga zabda kA ullekha prApta hotA hai| . . zAbdika artha meM 'upAMga' zabda aMga se sambandhita pratIta hotA hai kintu viSayavastu Adi kI dRSTi se upAMgoM kI aMgoM ke sAtha koI saMgati nahIM baiThatI hai| __Agama purUSa kI kalpanA meM aMgazAstroM ke samAna hI upAMgoM ke sthAna bhI kalpita kiye gaye haiN| ina upAMgo kI viSaya vastu nimna rUpa se varNita kI jA rahI hai " se kiM taM diTTivAe ? diTThivAe NaM sababhAvaparUpaNA Adhavijjai se samAsao paMcavihe, paNNatte taM jahA - 1. parikamme, 2. suttAI, 3. pubagae, 4. anuoge, 5. cuuliyaa|' - nandIsUtra 62 (navasuttANi lADanUM pRSTha 274) / 19 'nandIcUrNi' - pR. -60 - (uddhRta 'prakIrNaka sAhitya : manana aura mImAMsA ' pRSTha 68) / For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. aupapAtika 22 prathama upAMga uvavAiyaM ( aupapAtika) sUtra hai / upapAta kA artha prAdurbhAva yA janmAntara saMkramaNa hai / upapAta zabda urdhvagamana yA siddhigamana ke artha meM bhI prayukta huA hai| abhidhAnarAjendrakoza ke anusAra isa aMga meM naraka evaM svarga meM utpanna hone vAle tathA siddhi prApta karane vAle jIvoM kA varNana hai; isalie yaha upAMga aupapAtika nAma se vikhyAta hai| 20 isake do adhyAya haiM, jisameM prathama kA nAma samavasaraNa aura dvitIya kA upapAta hai| isake varNita viSaya ko tIna adhikAroM meM bAMTA gayA hai 1. samavasaraNAdhikAra 2. aupapAtikAdhikAra aura 3. siddhAdhikAra / -- samavasaraNAdhikAra meM nagara, udyAna, vRkSa, rAjya Adi kA varNana kiyA gayA hai| isameM bhagavAna ke guNoM, upadezoM ke varNana ke sAtha samavasaraNa kI racanA kA bhI sajIva citraNa hai / aupapAtikAdhikAra meM vibhinna pariNAmoM, vicAroM, bhAvanAoM tathA sAdhanA karane vAle jIvoM kA punarjanma kisa prakAra kA hotA hai; isakA varNana hai| siddhAdhikAra meM kevalIsamudghAta, siddhoM ke svarUpa evaM siddhoM ke sukha Adi kA ullekha kiyA gayA hai| prastuta Agama kA prAraMbhika bhAga gadyAtmaka evaM aMtima bhAga padyAtmaka hai tathA madhya meM gadyapadya kA sammizraNa hai| phira bhI pramukha rUpa se yaha gadyAtmaka hI hai| isameM rAjanaitika evaM sAmAjika tathyoM ke sAtha hI dhArmika, dArzanika evaM sAMskRtika tathyoM kA bhI vizada vivecana kiyA gayA hai| 2. rAjapraznIya rAyapaseNIya yA rAjapraznIya dvitIya upAMga hai; nandIsUtra ke anusAra isakA nAma rAyapaseNIya haiN| 20 'upapatanamupapAto devanArakajanmasiddhigamanaM tadadhikRtamadhyayanamaupapAtikamidaM copAMgaM vrtte|' 'abhidhAnarAjendrakoza', tRtIya bhAga, pRSTha 100 / For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sidhdasenagaNi, evaM municandrasUri dvArA kramazaH ullikhita prasenakIya tathA rAjaprasenajita ke AdhAra para paM. becaradAsa dozI ne isakA nAma rAyapaseNaiya rakhA hai|' prastuta Agama do bhAgoM meM vibhakta hai prathama vibhAga meM bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM sUryAbhadeva ke upasthita hone para gautamasvAmI usake viSaya meM prabhu se prazna pUchate haiN| uttara meM bhagavAna sUryAbhadeva ke pUrvabhava ko batalAte hue kahate haiM ki yaha pUrva bhava meM rAjA paradezI thA; isakA ullekha hai| dvitIya vibhAga meM rAjA paradezI ke vRttAnta kA ullekha kiyA gayA hai| rAjA pradezI anAtmavAdI, apunarjanmavAdI tathA jar3avAdI dRSTikoNa ko lekara kezIzramaNa ke samakSa aneka prazna prastuta karatA hai| zramaNa kezIkumAra nyAya evaM yuktipUrvaka usakA samAdhAna dete haiN| taba rAjA zrAvaka dharma ko aMgIkAra karatA hai anta meM patnI ke dvArA bhojana meM viSa khilA dene para samabhAva pUrvaka AmaraNa anazana svIkAra karatA hai| AtmavAda evaM jar3avAda kI prAcIna dhAraNA ko jAnane ke lie yaha Agama atyanta mahattvapUrNa hai| - isa Agama ke nAma kA sIdhA sambandha to rAjA prasenajit se hai, para vartamAna meM upalabdha kathAnaka ko rAjA prasenajit se jor3anA tarkasaMgata pratIta nahIM hotA / yaha sArA kathAkrama kaise parivartita huA yaha vidvAnoM ke lie anveSaNIya hai| yaha. Agama sAMskRtika dRSTi se bhI mahattvapUrNa hai, isameM battIsa prakAra ke nATakoM tathA sapta svaroM kA ullekha kiyA gayA hai| lekhanakalA, zilpakalA ke sAtha sAma, dAma evaM daNDa Adi tIna nItiyoM kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| isase bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA sambandhI aneka jAnakAriyAM prApta hotI haiN| ... isa Agama kA yahI kathAnaka bauddha 'tripiTaka' meM dIrghanikAya ke 'payAsIsutta' meM upalabdha hotA hai| 21'jaina sAhitya kA vRhad itihAsa' bhAga-2 pRSTha 27 / 22 dekhiye - dIghanikAya, payAsIsuttA For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. jIvAjIvAbhigama prastuta Agama kA nAma 'jIvAjIvAbhigama' hai| isameM bhagavAna mahAvIra aura gautama gaNadhara ke praznottaroM ke mAdhyama se jIva aura ajIva ina do mUlabhUta tattvoM ke svarUpa kA pratipAdana hai| ataH isakA nAma jIvAjIvAbhigama ( jIva + ajIva + abhigama arthAt jJAna) arthAt jIva aura ajIva kA jJAna hai| prastuta Agama meM eka adhyayana nau pratipatti - 272 gadyasUtra aura 81 gAthAyeM haiN| 24 yadyapi isa Agama kA pratipAdya jIva evaM ajIva kA svarUpa hai tathApi isameM avAntara viSaya bhI vipula mAtrA meM upalabdha hote haiN| jaise sAgaroM, dvIpoM, solaha prakAra ke ratnoM, vividha astra-zastroM, vividha prakAra ke yAnoM, kalpavRkSa, pAtroM, bhavanoM, vastroM tathA grAma nagara, rAjA Adi kI carcA kI gaI hai| isameM tyauhAroM aura utsavoM kA bhI varNana hai| puSkariNI, kadalIghara, prasAdhanaghara Adi kA bhI isameM sarasa evaM sAhityika varNana hai| isa prakAra isameM bhAratIya samAja aura saMskRti ke bAre meM vistRta jAnakArI upalabdha hotI hai| sthApatya kalA kI dRSTi se padmavaravedikA aura vijayadvAra kA varNana bahuta mahattvapUrNa hai| phira bhI isakA mUla pratipAdya to jIva aura ajIva tattva hI hai| isameM jIvoM kI vibhinna sthitiyoM kA tathA unake alpabahutva Adi kA vistRta vivecana hai / 4. prajJApanA caturtha upAMga kA nAma prajJApanA (paNNavaNA) hai| jisakA artha hai prakarSa rUpa se jJApana (pratipAdana) athavA prakarSa rUpa se jJAna kA AsvAdana hai| prastuta sUtra ke racayitA zyAmAcArya ne isakA sAmAnya nAma 'adhyayana' evaM vizeSa nAma prajJApanA diyA hai| 23 jaise aMgoM meM bhagavatIsUtra sabase bar3A hai, vaise hI upAMgo meM prajJApanA sabase bar3A hai| isameM chattIsa pada arthAt adhyAya haiN| yaha bhI praznottara zailI meM hai| isameM jIva, ajIva, Azrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa kA prarUpaNa hai| pahale tIsare, pAMcave, dasaveM evaM terahaveM pada meM jIva aura ajIva kI vivecanA hai / solahaveM evaM bAvIsaveM pada meM mana, vacana aura kAyA yoga tathA Azrava kA evaM tevIsaveM pada meM bandha kA pratipAdana hai| chattIsaveM pada meM kevalIsamudghAta ko 23 'prajJApanA' gAthA 2 va 3 / ( ' uvaMgasuttANi', lADanUM khaNDa 2, pRSTha 3 ) / For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ spaSTa karate hue saMvara nirjarA evaM mokSa kA varNana kiyA gayA hai| zeSa padoM meM bhASA, lezyA, samAdhi evaM lokasvarUpa kA pratipAdana hai| ___ prajJApanA ke racayitA zyAmAcArya ne ise dRSTivAda se ughRta mAnA hai, AcArya malayagiri ise 'samavAyAMga' kA tathA AcArya tulasI ise bhagavatI kA upAMga mAnate haiN| 5. jambUddhIpaprajJapti prastuta Agama kA nAma jambUdvIpaprajJapti (jambUddIvapaNNatti) hai| prajJapti kA artha hai nirUpaNa / isameM jambUdvIpa ke svarUpa kA nirUpaNa hai, isalie isakA nAma 'jambUdvIpaprajJapti hai| __ prastuta Agama sAta adhyAyoM meM vibhakta hai| ina adhyAyoM ko vakSaskAra kahA gayA hai| unake viSaya haiM 1) jmbuudviip| 2) kAlacakra aura RSabha critr| 3) bharata critr| 4) jambUdvIpa kA vistRta vrnnn| 5) tIrthakaroM kA jnmaabhissek| 6) jambUdvIpa kI bhaugolika sthiti| 7) jyotiSa ckr| isakA mukhya pratipAdya to jambUdvIpa kA varNana hai kintu isake avAntara viSayoM meM bhagavAna RSabha, kulakara, bharata cakravartI, kAlacakra, sauramaNDala Adi aneka viSayoM kA bhI ullekha hai| sAtha hI isameM cakravartI ke caudaha ratnoM aura nau nidhiyoM kA bhI prasaMgAnukUla varNana huA hai| - isameM kAlacakra kA sUkSma evaM gaMbhIra varNana karate hue vartamAna avasarpiNI ke chaThe Are kA atyaMta romAMcaka varNana hai| pralaya saMbaMdhI bhaviSyavANiyAM isameM upalabdha haiN| jisase aNuyudhda kI vibhISikA kA eka pratibimba hamAre sAmane A jAtA hai| 24 'prajJApanA' gAthA 3 / 25 'prajApanA' TIkA patra 1 - ('uvaMgasuttANi', lADanUM khaNDa 2. pRSTha 3) / - (uddhRta - 'jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA ' pRSTha 228.) / / 26 'uvaMgasuttANi' khaNDa 2. bhUmikA pRSTha 30 - AcArya tulsii| For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugalika avasthA kI samApti aura samAja evaM rAjya vyavasthA ke prArambha hone ke vivaraNa ke sAtha isame bhagavAna RSabhadeva ke jIvana prasaMgoM kA bhI vistRta varNana kiyA gayA hai| 6. sUryaprajJapti sUryaprajJapti (sUrapaNNati) ko chaThA upAMga mAnA jAtA haiN| sUryaprajJapti meM sUrya Adi jyotiSka-cakra kA varNana hai| isa grantha meM bIsa prAbhUta haiN| upalabdha mUla pATha. 2200 zloka parimANa hai| isameM jyotiSa sambandhI mUla mAnyatAoM kA saMkalana kiyA gayA hai, isameM varNita nakSatroM ke gotra Adi muhUrta zAstra kA AdhAra hai| pAzcAtya vidvAna viNTaranitsa Adi ise gaNita, jyotiSa tathA khagola vijJAna kI dRSTi se mahattvapUrNa grantha mAnate haiN| DaoN. zubriga (hemabarga yUnivarsiTI jarmanI) ne apane bhASaNa meM kahA hai ki jaina vicArakoM ne jina tarkasammata evaM susaMgata siddhAntoM ko prastuta kiyA hai, ve Adhunika vijJAnavettAoM kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa haiN| isameM vizva ke svarUpa ke sAtha-sAtha graha, nakSatra, candra, sUrya Adi kI gati para gaharAI se vicAra kiyA gayA hai| vastutaH sUryaprajJapti ke adhyayana ke binA bhAratIya jyotiSa ke itihAsa ko sahI rUpa se nahIM samajhA jA sktaa| isa prakAra yaha Agama bhAratIya vAGmaya kA apUrvagrantha pratIta hotA hai| 7. candraprajJapti candraprajJapti (caMdapaNNati) sAtavAM upAMga hai| isake nAma se pratIta hotA hai ki isameM candramA se sambandhita varNana hogA; kintu maMgalAcaraNarUpa tathA bIsa prAbhRtoM kA saMkSepa meM varNana karane vAlI aThAraha gAthAoM ke atirikta isa grantha kI sAmagrI 'sUryaprajJapti' se akSarazaH milatI hai| isa AdhAra para kucha vidvAnoM kI mAnyatA hai ki mUlataH yaha eka hI grantha thA aura isakA nAma sUrya-candra prajJapti 27 (ka) 'gurU ke dvArA ziSyoM ko deza aura kAla kI ucitatA ke sAtha jo grantha sAraNiyAM dI jAtI haiM, unheM prAbhRta kahA jAtA - 'abhidhAnarAjendrakoza', paMcama bhAga pRSTha 614 / (kha) 'sampUrNa zAstra ke bhinna bhinna bhAga prAbhUta kahalAte haiN|' - jainapravacanakiraNAvali pRSTha 368 / 25 He who has a thorough knowledge of the structure of the world cannot but admire the inward logic and harmony of jain ideas. Hand in hand with the refined cosmographical ideas goes a high standard of astronomy and mathematics. A history of Indian Astronomy is not conceivable without the famous Surya Pragyapti:'. Dr. Schubring - (uddhRta 'jaina Agama sAhitya' pRSTha 264 - AcArya devendra muni)| For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogaa| kAlAntara meM bAraha upAMgo kI saMkhyA kI pUrti karane hetu ise vibhAjita kara diyA gyaa| sthAnAMgasUtra meM 'sUryaprajJapti', 'jambUdvIpaprajJapti' tathA 'dvIpasAgaraprajJapti' ke sAtha-sAtha 'candraprajJapti' ko bhI aMgabAhya cAra prajJaptiyoM meM ullekhita kiyA gayA hai| 29 nandIsUtra meM to candraprajJapti ko kAlika aura sUryaprajJapti ko utkAlika batalAyA gayA hai| varNya viSaya eka hone para bhI inakA do granthoM meM vibhakta hone kA AdhAra kyA hai, yaha anveSaNa kA viSaya hai / 30 muni nagarAjajI ne apanI pustaka 'jainAgama digdarzana' meM isa sandarbha meM eka samyak samAdhAna prastuta kiyA hai; jisakA saMkSepa meM Azaya yaha hai ki zabda anekArthaka hote hai ataH yaha bhI saMbhava hai ki inakI zabdAvalI eka hone para bhI bhAva abhISTa granthAnusAra ho / " AcArya devendramuni ne candraprajJapti aura sUryaprajJapti meM samAnatA pratipAdita karate hue bhI candraprajJapti kI nau vizeSatAeM batalAyI haiN| 2 isa prakAra yaha grantha bhI jyotiSa vijJAna kI dRSTi se ati mahattvapUrNa hai| 8. nirayAvalikA 27 nirayAvalikA - zrutaskandha ke antargata pAMca upAMgoM kA samAveza kiyA gayA hai; jo isa prakAra hai 1. kalpikA (nirayAvalikA) 2. kalpAvataMsikA (kappavaDaMsiyA) 3. puSpikA (puphiyA) 4. puSpacUlikA (pupphacUliyA ) 5. vaNhi dazA (vRSNidazA) vidvAnoM ke anusAra ye pAMcoM upAMga pahale nirayAvalikA ke nAma se hI prasiddha the| kintu bAda meM bAraha upAMgoM kA bAraha aMgoM se sambandha sthApita karane para inakI gaNanA pRthaka kI jAne lgii| 26 'sthAnAMgasUtra' 4/2/186 30 'nandIsUtra' 77, 78 31 'jainAgamadigdarzana' pRSTha 66 se 102 32 'jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA' pRSTha 270 (aMgasuttANi' lADanUM khaNDa 1 pRSTha 613) / ( navasuttANi' lADanUM pRSTha 267) / nagarA / devendramuni / For Personal & Private Use Only - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirayAvalikA (nirayAvaliyA) kA dUsarA nAma kalpikA bhI hai| isameM naraka meM jAne vAle jIvoM kA varNana kiyA gayA hai| 28 isake dasa adhyayana hai; jinameM kramazaH zreNika mahArAjA ke dasa putra sukAla, mahAkAla, kaNha, sukaNha, mahAkaNha, vIrakaNha, rAmakaNha, piusenakaNha, aura mahAsenakaNha kA varNana hai / isameM mahArAjA ceTaka evaM koNika ke yuddha kA bhI vivaraNa diyA gayA hai| isa yuddha kA ullekha 'bhagavatIsUtra' 33 evaM 'AvazyakacUrNi 34 meM bhI milatA hai| zrAvaka ko bhI kabhI AtmarakSA hetu yuddha karanA par3atA hai, phira bhI Agama meM yuddha janya hiMsA ko ahiMsA na mAnakara hiMsA hI mAnA gayA hai| ise virodhajA hiMsA kahA jAtA hai| aparihArya sthiti hone para zrAvaka ko AtmarakSA yA AtmIyajanoM kI rakSA ke nimitta aisI hiMsA karanA par3atI hai| phira bhI ise karmabandha kA kAraNa mAnA gayA hai| isa Agama meM koNika kA rAnI celanA ke garbha meM AnA, celanA kA bIbhatsa dohada, dohada kI pUrti, koNika dvArA pitA (zreNika) ko jela meM DAlanA tathA zreNika kI mRtyu Adi kA bhI vistRta varNana kiyA gayA hai| 9. kalpAvataMsikA kalpa arthAt devaloka, avataMsikA arthAt nivAsa karane vaale| isa prakAra devaloka meM nivAsa karane vAle jIvoM kA varNana hone se isakA nAma kalpAvataMsikA rakhA gayA hai| isameM dharma kI ArAdhanA karane vAle zreNika ke dasa pautroM kI sadgati kA varNana hai| unake nAma isa prakAra haiM- padma, mahApadma, subhadra, padmabhadra, padmasena, padmagulma, nalinIgulma, AnaMda aura naMdana / isa prakAra isameM jIvana - vikAsa kI prakriyA para prakAza DAlA gayA hai| pahale varga meM zreNika ke kAlakumAra Adi dasa putra kaSAya ke vaza hokara narakagAmI banate haiM, vahIM zreNika ke pautra tathA uparyukta dasa kumAroM ke dasa putra saMyama grahaNa kara kaSAyoM para vijaya prApta karake devagati ko prApta karate 33 'bhagavatIsUtra' 7/6/173 - 210 34 'AvazyakacUrNi', bhAga 2 pRSTha 174 - ( 'aMgasuttANi' khaNDa 2 pRSTha 301 - 308 ) / (uddhRt 'uvaMgasuttANi' khaNDa 2. bhUmikA pRSTha 36 ) / For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| isase zikSA milatI hai ki utthAna evaM patana vyakti ke svayaM ke karmo para AdhArita hai| mAnava sAdhanA se deva yA siddha bhI bana sakatA hai, aura virAdhanA se nArakagAmI bhii| 10. puSpikA puSpikA nAmaka isa tIsare varga ke dasa adhyayanoM meM candra, sUrya, zukra, bahuputrikA devI, pUrNabhadra, maNibhadra, datta, ziva, bala aura anAdRSTi kI kathAyeM haiN| ye saba deva haiN| prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM upasthita hokara inhoMne vividha prakAra ke nATaka Adi dvArA prabhu kI bhakti kI thii| unakI viziSTa Rddhi dekhakara gautamasvAmI ne bhagavAna se prazna kiyA ki inako yaha Rddhi kaise milI ? taba bhagavAn ne batAyA ki inhoMne apane pUrva bhava meM dIkSA lI thI, kintu phira ye virAdhaka ho gaye isa kAraNa devayoni meM utpanna hue haiN| vahAM se cyavakara ye mahAvideha kSetra meM janma leMge aura saMyama svIkAra kara mokSa prApta kreNge| isa prakAra tIsare varga meM samyaktva kI ArAdhanA aura virAdhanA ke phala kA sundara pratipAdana hai| isameM punarjanma aura karmasiddhAnta kA samarthana sarvatra mukharita ho rahA hai| .11. puSpacUlA ... caturtha varga kA nAma puSpacUlA hai| isake dasa adhyayana haiN| inake * kramazaH nimna nAma haiM- zrIdevI, dvIdevI, dhRtidevI, kIrtidevI, buddhidevI, lakSmIdevI, surAdevI, rasadevI aura gndhdevii| ye sabhI pUrva bhava meM bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA meM saMyama aMgIkAra karatI haiM kintu zarIra kI Asakti ke kAraNa saMyama kI virAdhanA kara devaloka meM deviyoM ke rUpa meM utpanna hotI haiN| devaloka se Ayu pUrNa kara mahAvideha meM janma leMgI aura dIkSA lekara mokSapada prApta kreNgii| 12. vRSNidazA (vaNhidasAo) pAMcave varga kA nAma vRSNidazA hai| isameM vRSNivaMza ke bAraha rAjakumAroM kA caritra varNita hai| ina sabhI kA saMyama sAdhanA ke dvArA 'sarvArthasiddhi vimAna' meM utpanna hone kA nirUpaNa hai| unake nAma isa prakAra haiM - niSadhakumAra, mAyanIkumAra, vaNhakumAra, vadhakumAra, pragatikumAra, jyotikumAra, dazarathakumAra, dRr3harathakumAra, mahAdhanukumAra, saptadhanukumAra, dazadhanukumAra aura shtdhnukumaar| For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra isameM yaduvaMzIya rAjAoM ke itivRtta kA aMkana hai| isameM kathAtattvoM kI apekSA paurANika tattvoM kA prAdhAnya hai| sAtha hI dvArikA nagarI evaM . bhagavAna ariSTanemi ke vaiziSTya ko aneka dRSTiyoM se pratipAdita kiyA gayA hai| mUlasUtra 'mUla' zabda kA kyA tAtparya hai isakI vistRta vivecanA isI grantha ke dvitIya adhyAya meM kI gaI hai| uttarAdhyayanasUtra, dazavaikAlikasUtra, AvazyakasUtra.. piNDaniyukti yA oghaniyukti ye Agama mUlasUtra kahe jAte haiN| jinakA saMkSipta paricaya nimna rUpa se diyA jA rahA hai - 1. uttarAdhyayanasUtra mUlasUtroM meM uttarAdhyayanasUtra kA prathama sthAna hai| kAlikazruta meM bhI isakA sthAna sarvaprathama milatA hai| isameM do zabda haiM uttara aura adhyyn| niyuktikAra ke anusAra ye adhyayana AcArAMga ke adhyayana ke pazcAt arthAt uttarakAla meM par3he jAte haiM isaliye inheM uttara adhyayana kahA gayA hai| zrutakevalI AcArya zayyaMbhava ke pazcAt ye adhyayana dazavaikAlika ke adhyayana ke pazcAt arthAt uttarakAla meM par3he jAne lge| isaliye ye 'uttara adhyayana' hI bane rhe| isa sUtra meM 36 adhyayana haiN| pratyeka adhyayana ke viSaya bhinna bhinna hai unakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai - kramAMka adhyayana vinayazruta parISaha pravibhakti gAthA/sUtra viSayavastu vinaya kA svarUpa tathA mahatva 46 /3 sAdhu jIvana meM Ane vAle bAIsa parISahoM kA varNana cAra durlabha aMgoM kA varNana jIvana kI anityatA kA bodhaH caturaMgIya asaMskRta 35 (ka) 'naMdIsUtra' 78 (kha) pakkhisUtra' 36 'uttarAdhyayananiyukti' gAthA 3 - ('navasuttANi' lADanUM pRSTha 267) / - 'svAdhyAya saumya-saurabha' pRSTha 162 ke anusaar| - niyuktisaMgraha pRSTha 265 / For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAmamaraNIya OM kSullaka nirgranthIya urabhrIya 7. kApilIya namipravrajyA drumapatraka bahuzrutapUjA 12. harikezIya 13. citrasaMbhUtIya 14. iSukArIya 17 / 12 15. sabhikSuka 16. brahmacarya samAdhisthAna pApazramaNIya 18. saMjayIya maraNa ke prakAra va unakA svarUpa, muni jIvana kA prAraMbhika AcAra; kAmabhogoM ke duHkhada pariNAma kA sodAharaNa citraNa; lobha kI parAkASThA se kapilamuni kI virakti kA citraNa indra evaM rAjarSi namI kA saMvAda, jIvana kI asthiratA ke varNana ke sAtha apramattatA kI preraNA 'bahuzruta' vyakti kA mahAtmya, caNDAlakulotpanna harikezI ke dIkSA grahaNa ke sAtha jAtivAda evaM karmakANDa kA khaNDana citra va saMbhUti kA saMvAdaH brAhmaNa va zramaNa saMskRti ke aMtara kA varNana bhikSu ke svarUpa kA nirUpaNa: brahmacarya ke dasa samAdhisthAna: pApazramaNa ke svarUpa kA nirUpaNa, saMjaya rAjA ko gardabhAlImuni dvArA bodha kI prApti; saMsAra kI asAratA tathA saMyama kI zreSThatA kA digdarzana; anAtha tathA sanAtha ke svarUpa kA vizleSaNa daNDita cora ko dekhakara samudrapAla ko bodha kI prApti; rAjImati dvArA rathanemi ko cAritrika patana se bacAkara saMyama meM sthira karanA kezI aura gautama kA saMvAda; pAMca samiti tIna gupti kA nirUpaNa; jayaghoSa va vijayaghoSa ke vArtAlApa meM yajJIya karmakANDa kI samAlocanA; sAdhu jIvana ke dainika AcAra kA vizleSaNa : 16. mRgAputrIya 20. mahAnigraMthIya 21. samudrapAlIya 22. rathanemIya 23. kezIgautamIya pravacana mAtA yajJIya 26. sAmAcArI For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama 268 khalukIya 17 avinIta ziSya kI prakRti kA citraNa; .. mAokSamArga gati caturvidha mokSa mArga kA varNana jaina sAdhanA ke vividha viSayoM kA svarUpa aura unakI sAdhanA kA pariNAma tapomArgagati tapa ke 'prakAroM kA ullekha caraNavidhi 21 . pAMca prakAra ke caritroM kA vizleSaNa, apramAda sthAna pramAda ke kAraNa evaM unakA nivAraNa; karma-prakRti karmoM kA svarUpa evaM prakAra; . lezyA adhyayana lezyAoM kA svarUpa evaM prakAra; 35. anagAra mArga gati 21 muni jIvana kI caryA kA varNana 36. jIvAjIva vibhaktiH jIva tathA ajIva ke vibhAga kA nirUpaNa uttarAdhyayanasUtra ke 36 adhyayanoM kA vistRta vivecana isI grantha ke dvitIya adhyAya meM kiyA jAyegA / 2. dazavaikAlikasUtra mUla AgamoM meM dazavaikAlika kA mahattvapUrNa sthAna hai| nandIsUtra" pakkhisUtra Adi ke vargIkaraNa ke anusAra utkAlika sUtroM meM isakA prathama sthAna hai| isake dasa adhyayana haiM evaM isakI racanA vikAla meM hone se isakA nAma 'dazavaikAlika' rakhA gayA hai| kintu nandIsUtra ke utkAlika sUtroM meM isakI gaNanA hone se pratIta hotA hai ki yaha sUtra vikAla meM par3hA jA sakatA hai| ataH isakA nAma dazavaikAlika hai| __ prastuta sUtra ke kartA zrutakevalI zayambhava sUri haiN| unhoMne isakI racanA apane putra manaka ke liye kI thii| isakI racanA vIra saMvata 72 ke AsapAsa campA meM huii| isake adhyayana, gAthA evaM viSayavastu nimna haiM - kramAka adhyayana gAthA/sUtra viSayavastu 1. drumapuSpikA dharma prazaMsA evaM mAdhurI vRttiH 37 'naMdIsUtra' 77 38 'pakkhisUtra' ('navasuttANi' pRSTha 267 ) / ('svAdhyAya' - 'saumya-saurabha' pRSTha 161 ) / For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAcAra kathA zrAmaNyapUrvaka saMyama meM dhRti aura usakI sAdhanA; kSullikAcAra kathA 15 AcAra va anAcAra kA vivekaH dharmaprajJapti/ 28 / 23 jIvana saMyama tathA Atma saMyama kA vicAra Sar3ajIvanikA piMDaiSaNA 150 gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura bhogaiSaNA kI zuddhiH zramaNAcAra kA vistRta vivecanaH vAkyazuddhi bhASA viveka kA vizleSaNa AcAra praNidhi zramaNa ke ahiMsaka AcAroM kA varNana vinaya-samAdhi 62/7 vinaya kA nirUpaNa: sabhikSu . 21 bhikSu ke svarUpa kA varNana prathama cUlikA/ 18/1 saMyama meM asthira hone para punaH sthirIkaraNa rativAtha dUsarI cUlikA/ 16 vivikta caryA kA upadeza viviktacaryA ____ navadIkSita sAdhuoM kI sAdhanA meM yaha zAstra atyanta upayogI hai| 3. AvazyakasUtra AdhyAtmika sAdhanA hetu jo avazya karaNIya hai, usakA vidhAna isa sUtra meM kiyA gayA hai| ataH isakA nAma AvazyakasUtra rakhA gayA hai| avazya karaNIya cha: kArya haiN| usI ke AdhAra para AvazyakasUtra ke bhI chaH vibhAga hai- (1) sAmAyika (2) caturviMzatistava (cauvisattho) (3) vandana (4) pratikramaNa (5) kAyotsarga aura (6) prtyaakhyaan| isameM cha:-AvazyakoM kA vidhAna hone se ise SaDAvazyakasUtra bhI kahate haiN| _prathama 'sAmAyika' nAmaka adhyayana meM sAvadha vyApAra kA tyAga kara samabhAva kI sAdhanA kI zikSA dI gaI hai| dUsare 'caturviMzatistava' adhyayana meM sAdhanA meM avalambana bhUta caubIsa tIrthaMkaroM kA stavana kiyA gayA hai| tIsare 'vandana' adhyayana meM gurU bhagavanta ke prati vandana kA nirUpaNa kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthe 'pratikramaNa adhyayana meM Atma guNoM ke vikAsa evaM saMyama pAlana meM huI skhalanAoM ke liye pratikramaNa kA vidhAna kiyA gayA hai| pAMcaveM 'kAyotsarga' adhyayana meM kAyA ke prati jo Asakti va mamatva hai, usakA tyAga karane kI preraNA dI gaI hai| kAyotsarga AtmA aura deha kI bhinnatA kA avabodha karAne vAlI sAdhanA hai| chaTTe 'pratyAkhyAna' adhyayana meM bhaviSya meM durAcaraNa kA sevana nahIM karane ke saMkalpa ke sAtha tapa-tyAga meM pravRtta hone hetu pratyAkhyAna (pratijJA) kA varNana kiyA gayA hai| pratyAkhyAna ke mAdhyama se AtmA saMyama meM sthira hotI hai| isa prakAra isa sUtra meM cha: AvazyakoM ke mAdhyama se AtmA kI traikAlika zuddhi kA sundara vidhAna kiyA gayA hai| sAmAyika, caturvizatistava, vandana evaM kAyotsarga vartamAna meM AtmA ko zuddha banAte haiN| pratikramaNa atIta ke pApoM kI zuddhi kI prakriyA hai tathA pratyAkhyAna bhaviSya meM AtmA azuddha na bane isakI surakSA AvazyakasUtra ko zvetAmbara amUrtipUjaka sampradAya arthAt sthAnakavAsI aura terApaMthI cheda evaM mUlasUtroM se pRthak svatantra sUtra mAnate haiM, jabaki zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya ise mUla sUtroM ke antargata mAnatA hai| vaise nandIsUtra meM aMgabAhya ke do varga kiye gaye haiM - Avazyaka aura Avazyaka vytirikt| usa kAla meM AvazyakasUtra ke uparyukta cha: adhyayana cha: svatantra sUtra mAne jAte the| 4. piNDaniyukti piNDa kA artha bhojana hai| isa sUtra meM sAdhu kI AhAra vidhi kA varNana kiyA gayA hai| ataH isakA nAma piNDaniyukti rakhA gayA hai| isameM 671 gAthAyeM haiN| piNDaniyukti ke ATha adhikAra haiM - 1. udgama 2. utpAdana 3. eSaNA 4. saMyojanA 5. pramANa 6. aMgAra 7. dhUma aura 8. kaarnn| ina adhikAroM meM inake nAma ke anusAra viSaya kA varNana kiyA gayA hai| 36 'nandIsUtra' 74 - ('navasuttANi' lADanUM pRSTha 267 ) / For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAnoM kI mAnyatA hai ki yaha dazavaikAlika niyukti kA eka bhAga hai| 10 dazavaikAlikasUtra ke pAMcaveM adhyayana kA nAma piNDaiSaNA hai| saMbhavataH isa para likhI gaI niyukti bar3I ho jAne se ise svatantra grantha ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| kucha vidvAn piNDaniryukti ke sthAna para oghaniryukti ko mUlasUtra mAnate haiN| oghaniyukti 35 isameM muni jIvana kI sAmAnya samAcArI kA vistRta varNana kiyA gayA haiN| isake sAta dvAra arthAt vibhAga haiN| isameM 811 gAthAyeM haiM, jinameM kucha bhASya kI gAthAyeM bhI sammilita haiN| pahale pratilekhanA dvAra meM pratilekhanA, pratilekhana tathA pratilekhya ke viSaya meM vizada `varNana kiyA gayA hai| dUsare piNDa dvAra meM tIna prakAra kI piNDaiSaNA arthAt bhikSA-caryA ke udgama, eSaNA, dhUma, aMgAra Adi doSoM kA varNana kiyA gayA hai / tIsare upadhipramANa dvAra meM upadhi ke do prakAra tathA jinakalpI evaM sthavirakalpI Adi kI upadhi/upakaraNa kA varNana kiyA gayA hai| cauthe anAyatana dvAra meM sAdhu-sAdhvI ke rahane ke ayogya sthAna evaM unameM rahane se hone vAlI hAni ko prakaTa kiyA gayA hai| pAMcaveM pratisevanA dvAra meM mUlaguNa tathA uttaraguNa kA vivecana kiyA gayA hai| chaTThe AlocanA dvAra meM AlocanA ke svarUpa evaM phala Adi kA vivaraNa diyA gayA hai| sAMtaveM vizuddhi dvAra meM muni ko gItArtha ke samakSa bhUla svIkAra karane kI sodAharaNa zikSA dI gaI hai / saMkSepa meM yaha Agama sAdhu kI jIvana caryA kA sundara vivecana prastuta karatA hai| I chedasUtra chedasUtroM meM mukhyataH prAyazcitta kA nirUpaNa kiyA gayA hai| cheda zabda kA sambandha cAritra evaM prAyazcitta donoM se hai / cAritra ke pAMca prakAra haiM(1) sAmAyika (2) chedopasthApanIya (3) parihAra vizuddhi (4) sUkSmasaMparAya aura Yo (ka) 'Agama aura tripiTaka : eka anuzIlana' khaNDa 2 pRSTha 476 / 41 (kha) 'jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA' pRSTha 424 | 'sthAnAMgasUtra' 5/2/136 'uttarAdhyayanasUtra' 28/32, 33 / - muni nagarAjajI / - - devendrmuni| - - ('aMgasuttANi' lADanUM khaNDa 1 pRSTha 701) / For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) ythaakhyaat| prAyazcitta ke dasa prakAra haiM -AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, utsarga, tapa, cheda, mUla, anavasthApya aura pArAMcika | vartamAna meM sAmAyika evaM chedopasthApanIya ina do cAritra kI hI vyavasthA hai| zeSa tIna cAritra vicchinna ho gaye haiN| sAmAyikacAritra alpakAlIna hotA hai evaM chedopasthApanIya cAritra jIvanaparyanta rahatA hai| ataH yaha bhI saMbhava hai ki chedopasthApanIya cAritra se prAyazcitta kA sambandha hone ke kAraNa ina sUtroM kA nAma 'chedasUtra diyA gayA ho| chedasUtroM kI viSayavastu saMkSepa meM nimnAnusAra hai| 1. dazAzrutaskandha dazAzrutaskandha ke do nAma milate haiN| 'nandIsUtra' meM isakA nAma 'dazA evaM sthAnAMga meM isakA nAma 'AyAradazA milatA hai| isameM dasa adhyayana haiM, ataH isakA nAma dazA hai| isake mUla pratipAdya kI apekSA se isakA nAma 'AyAradazA' hai| isakA granthAgra 1830 zloka parimANa hai| prathama dazA adhyayana meM bIsa asamAdhi sthAnoM kA varNana hai| jisase citta azAMta ho; jJAna, darzana, cAritra Adi mokSa mArga se AtmA patita ho, vaha asamAdhi hai / dvitIya dazA meM ikkIsa zabala doSoM kA varNana kiyA gayA hai| jina kAryoM se cAritra malina hotA hai, ve zabala doSa haiN| tRtIya dazA meM taiMtIsa AzAtanAoM kA varNana hai / caturtha dazA meM ATha prakAra kI gaNisaMpadAoM kA varNana hai| zramaNoM ke samudAya ko gaNa kahate haiN| gaNa kA adhipati gaNi hotA hai| gaNi kI arhatAeM gaNi sampadA kahalAtI haiN| isa dazA ke anta meM gurU ziSya saMbaMdhI battIsa prakAra kI vinaya pratipatti kA bhI ullekha kiyA gayA hai| pAMcavIM dazA meM dasa prakAra kI cittasamAdhi evaM mohanIyakarma kI viziSTatA para prakAza DAlA gayA hai| chaThavIM, sAMtavI dazA meM kramazaH upAsaka kI gyAraha pratimAoM evaM zramaNa kI bAraha pratimAoM kA ullekha kiyA gayA hai| AThavIM dazA meM paryuSaNAkalpa kA varNana hai| vartamAna meM jo 'kalpasUtra' hai vaha dazAzrutaskaMdha kA hI AThavAM adhyayana hai| dazAzrutaskaMdha kI prAcIna pratiyAM, jo caudahavIM zatAbdI se pUrva kI hai, unake AThaveM adhyayana meM kalpasUtra kI viSayavastu ke samAna sAdhvAcAra sambandhita cAturmAsika 42 'nandIsUtra' 78 43 'sthAnAMgasUtra' 10/15 ('navasuttANi' lADanUM pRSTha 267) / ('aMgasUttANi' lADanUM khaNDa 1 pRSTha 814) / For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa niyama, jinacaritra aura sthavirAvalI dI gaI hai / nauvI dazA meM tIsa mahAmohanIya sthAnoM kA varNana hai| mohanIyakarma saba karmo meM balavAna hai| ataH inheM mahAmohanIya kahA gayA hai| jinase mohanIyakarma kA nivir3a bandha hotA hai, ve mahAmohanIya sthAna haiN| dasavIM dazA kA nAma 'AyatisthAna' hai / isameM nau nidAnoM kA varNana hai| vAsanApUrti mUlaka saMkalpa ko nidAna kahate haiN| isa prakAra prastuta Agama meM cittasamAdhi evaM dharmasthiratA kI sundara preraNA dI gaI hai| 2. bRhatkalpa isa sUtra ko kalpa nAma se bhI jAnA jAtA thA / madhyakAla meM jaba paryuSaNAkalpa kalpasUtra ke nAma se prasiddha ho gayA to isakA nAma bRhatkalpa ho gyaa| vidvAnoM kI mAnyatA hai ki bRhatkalpa, vyavahArasUtra kA pUraka hai kyoMki donoM meM sAdhvAcAra kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 'kalpa' zabda kA artha hai - mryaadaa| zramaNa dharma kI maryAdA kA pratipAdaka hone se isakA bRhatkalpa nAma sArthaka pratIta hotA hai| isameM cha: uddezaka, ikyAsI adhikAra aura 206 sUtra haiN| granthAgra 473 zloka parimANa hai / .. prathama uddezaka meM sAdhu kI mAsakalpa yA vihArakalpa sambandhI .. maryAdAoM kA varNana kiyA gayA hai| dvitIya uddezaka meM upAzraya kaisA honA cAhie, isakA. varNana kiyA gayA hai evaM zayyAtara (sthAna ke mAlika) kA AhAra varjanIya batAyA gayA hai| sAtha hI kalpanIya vastra, rajoharaNa Adi ke prakAroM kA bhI varNana kiyA gayA hai| tIsare uddezaka meM sAdhu-sAdhvI ke pArasparika vyavahAra kI maryAdAoM para prakAza DAlA gayA hai| caturtha uddezaka meM kadAcit abrahmasevana tathA rAtri bhojana sambandhI doSoM ke prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai| paMcama uddezaka meM brahmacarya evaM AhAra - 44 (ka) 'chedasUtra-eka parizIlana' pRSTha 32 (kha) 'Agama sAhitya - eka anuzIlana' pRSTha 69 (ga) 'jaina sAhitya nuM saMkSipta itihAsa' (viNTaraniTsa ke vicAra pRSTha 77); (gha) 'AgamasAra' pRSTha 382 . AcArya devendramuni / AcArya jyntsensuuri| mohanalAla dalIcanda desaaii| rasikalAla, chaganalAla setth| For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandhI bAtoM para vicAra kiyA gayA hai| chaThe uddezaka meM sAdhuoM ke lie alIka (asatya) Adi cha: prakAra ke vacanoM ko varjanIya batAyA gayA hai| sAtha hI isameM kisa sthiti meM sAdhu sAdhvI paraspara eka dUsare ke sahayogI bana sakate haiM isakA varNana kiyA gayA hai| anta meM chaH prakAra kI sAdhu-maryAdA kA ullekha hai| isa prakAra isa grantha meM sAdhu-sAdhvI ke jIvana vyavahAra se sambandhita aneka niyamoM kA vidhAna kiyA gayA hai| 3. vyavahArasUtra 'vyavahAra' kA artha hai AlocanA, zuddhi yA praayshcitt| isakA pratipAdya AlocanA yA prAyazcitta hone se isa sUtra kA nAma vyavahAra rakhA gayA hai| isake racayitA AcArya bhadrabAhusvAmI (prathama) mAne jAte haiN| isameM dasa uddezaka haiN| prathama uddezaka meM AlocanA karane vAlA mani kaisA honA cAhie aura AlocanA kisake samakSa kI jA sakatI hai, isakA varNana hai| dvitIya uddezaka meM samAna samAcArI vAle sAdhuoM kI prAyazcitta vidhi kA varNana kiyA gayA hai| tIsare uddezaka meM vihAra sambandhI viveka kA ullekha hai| sAtha hI AcArya Adi sAta pada kaba aura kaise pradAna kiye jAte haiM, isakA vyavasthita nirUpaNa hai| caturtha uddezaka meM AcArya Adi ke sAtha vihAra evaM varSAvAsa meM kitane sAdhu rahanA cAhiye isakA varNana hai| pAMcaveM uddezaka meM pravartinI Adi sAdhviyoM kI vihAra caryA Adi kA varNana hai| chaTTe uddezaka meM sambandhiyoM ke yahAM jAne kI vidhi, AcArya Adi kI mahattA kA pratipAdana hai| sAtaveM uddezaka meM mukhya rUpa se dIkSA ke yogya pAtra, kAla evaM vidhi kA varNana hai / AThaveM uddezaka meM zayyA Adi kA grahaNa karane kI vidhi kA varNana hai| nauveM uddezaka meM zayyAtara ke adhikAra tathA aMzAdhikAra kA koI bhI padArtha sAdhu ke lie akalpanIya hai; isa varNana ke sAtha sAdhu kI pratimAoM kA saMkSipta varNana kiyA gayA hai| dasaveM uddezaka meM yavamadhya candra evaM vajramadhya candra pratimAoM kI vidhi, vyavahAra ke pAMca prakAra, bAlaka kI dIkSA-vidhi AcArAMga Adi sUtroM ke adhyayana kA kAla evaM dasa prakAra ke vaiyAvRtya kA varNana kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. nizIthasUtra jisa prakAra nizItha arthAt katakaphala ko pAnI meM DAlane se kacarA nIce baiTha jAtA hai, usa prakAra isa zAstra ke adhyayana se bhI ATha prakAra ke karmarUpI mala kA upazama, kSaya athavA kSayopazama ho jAtA hai| isaliye isakA nizItha nAma anvarthaka hai| nizItha kA eka artha aMdhakAra bhI kiyA gayA hai| yaha sUtra apavAda bahula hai| janasAmAnya meM prakAzita karane yogya nahIM hai; gopanIya hai; isalie bhI ise nizItha kahA jAtA hai| pAThaka. ke tIna prakAra hai- apariNAmaka (aparipakva buddhi vAlA), pariNAmaka (paripakva buddhi saMpanna) evaM atipariNAmaka (kutarkI) / inameM se pariNAmaka pAThaka hI nizIthasUtra ke adhyayana ke adhikArI haiM; anya nhiiN| nizItha meM bIsa uddezaka haiN| isameM cAra prakAra ke prAyazcittoM kA varNana hai| unnIsa uddezakoM meM prAyazcitta kA vidhAna hai aura bIsaveM meM prAyazcitta dene kI vidhi dI gaI hai| prathama uddezaka meM gurUmAsika prAyazcitta kA varNana hai| dvitIya, tRtIya, caturtha evaM paMcama uddezakoM meM laghumAsika prAyazcitta ke viSayoM kA nirUpaNa hai| chaThe se lekara gyArahaveM uddezaka taka gurU cAturmAsika prAyazcitta kA pratipAdana hai| bArahaveM se unnIsaveM taka laghu cAturmAsika prAyazcitta kA vidhAna hai| bIsaveM uddezaka kA mukhya pratipAdya prAyazcitta-dAna kI vidhi hai| 5. mahAnizItha . prastuta Agama ke nAma se pratIta hotA hai ki nizIthasUtra mahAnizItha kA bRhad rUpa hai / isameM cha: adhyayana aura do cUlikAeM haiN| yaha 4554 gAthA parimANa hai| isakA prathama adhyayana zalyoddharaNa hai| isameM pApa rUpI zalya ke nivAraNArtha 18 pApasthAnakoM kA varNana hai| dUsare meM karmavipAka kA varNana karate hue pApoM kI AlocanA para prakAza DAlA gayA hai| tIsare evaM cauthe adhyayana meM kuzIla sAdhuoM se dUra rahane kA upadeza hai| pAMcaveM navanItasAra adhyayana meM gaccha ke svarUpa kA vivecana hai| chaThe adhyayana meM prAyazcitta ke dasa bhedoM evaM AlocanA ke cAra bhedoM kA vivecana hai| For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUlikAoM meM susar3ha Adi kI kathAyeM hai| isa grantha ke sandarbha meM aisI mAnyatA hai ki yaha mUla grantha dImakoM ke dvArA kSatigrasta ho gayA thaa| vartamAna meM upalabdha 'mahAnizItha AcArya haribhadra dvArA kSatigrasta prati ke AdhAra para punarracita hai|45 6. jItakalpa __'jIta', 'jIya' yA 'jIa' kA artha paramparAgata AcAra, maryAdA, vyavasthA yA prAyazcitta se saMbaMdhita eka prakAra kA vyavahAra hai| isa sUtra meM jaina zramaNa ke AcAra sambandhI prAyazcittoM kA vidhAna hai| ataH isakA nAma 'jItakalpa' rakhA gayA / yaha eka sau tIna gAthA parimANa hai| isake racayitA jinabhadra gaNi kSamAzramaNa haiN| isameM prAyazcitta ke dasa bheda batalAye haiM 1. AlocanA, 2. pratikramaNa, 3. tadubhaya, 4. viveka, 5. vyutsarga, 6. tapa, 7. cheda, 8. mUla, 6. anavasthApya aura 10. pArAMcika) / tatpazcAt isameM kriyA, kriyA se lagane vAle doSoM tathA upasaMhAra meM batAyA gayA hai ki aMtima do prAyazcitta - anavasthApya evaM pArAMcika kI vyavasthA aMtima zrutakevalI bhadrabAhusvAmI taka hI rhii| usake pazcAt lupta ho gyii| vartamAna meM adhika se adhika ATha prAyazcitta diye jAte haiN| cUlikAsUtra avaziSTa viSayoM kA varNana yA varNita viSayoM kA spaSTIkaraNa jina granthoM meM hotA hai ve cUlikAsUtra kahalAte haiN| cUlikA kI yaha paribhASA nandIsUtra kI apekSA anuyogadvAra ke sAtha adhika sambandha rakhatI hai| 1. naMdIsUtra nandI zabda kA artha hai- aannd| cUrNikAra ne isake tIna artha kiye haiM- pramoda, harSa aura kandarpa / - mohanalAla, dalIcanda desAI pRSTha 75 / 45 'jaina sAhitya na saMkSipta itihAsa' 46 'NaMdaNaM NaMdI, gaMdati vA apayeti gaMdI, gaMdati vA naMdI pamodo hariso kaMdappo ityartha - nandIcUrNi pRSTha 1, (uddhRta 'navasuttANi' bhUmikA pRSTha 56 ) / For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna sabase bar3A AnaMda hai| prastuta Agama meM jJAna ke svarUpa kA varNana hai| ataH isakA nAma nandI rakhA gayA hai| isameM eka adhyayana hai, isameM 57 gadyasUtra aura 67 gAthAyeM haiN| zloka parimANa 700 haiN| prArambha meM prabhu mahAvIra, jinazAsana Adi kI stuti kI gayI hai| usake pazcAt mahAjJAnI AcAryoM kI paramparA ke nirdeza ke sAtha pAMca jJAnoM kA suvistRta varNana hai| samyak-zruta ke prasaMga meM dvAdazAMga yA gaNipiTaka ke AcArAMga, sUtrakRtAMga Adi bAraha bhedoM kA ullekha kiyA hai| prAsaMgika rUpa meM mithyA zruta kI bhI carcA kI gaI hai| gamika, agamika, aMgapraviSTa, aMgabAhya Adi ke rUpa meM zruta kA vistRta vizleSaNa kiyA gayA hai| sAmAnyatayAH isake racayitA devabhadragaNi mAne jAte haiN| kintu kucha vidvAna devarddhigaNi ko isake racayitA mAnate haiN| racanAkAla vikrama kI pAMcavIM zatI 2. anuyogadvAra prastuta Agama kA nAma anuyogadvAra hai| anuyoga kA artha hai - vyAkhyA / isameM AgamasUtroM kI vyAkhyA paddhati kA nirdeza hai| isake cAra dvAra haiN| 1866 zloka parimANa upalabdha hai| 152 gadyasUtra haiM aura 143 padyasUtra haiN| isameM vyAkhyA paddhati ke cAra aMga batAe gae haiM- 1. upakrama 2. nikSepa 3. anug2ama aura 4. ny| niyuktiyoM meM nikSepa paddhati kI pradhAnatA hai| prastuta Agama meM isa bAta ko svIkRta kiyA gayA hai| isakA prArambha pAMca jJAna ke nirdeza se hotA hai| usake pazcAt anuyogoM kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| isameM saptasvara, navarasa, pramANa, naya Adi kI bhI carcA kI gaI hai| isa sUtra meM jainanyAya ke bIja chipe hue haiN| isake AdhAra para uttaravartI kAla meM nyAyazAstra kA vistRta nirUpaNa huA hai| For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka sUtra sAmAnyataH 'prakIrNaka' zabda ke vividha, bikhare hue, paracUna Adi aneka artha kiye jAte haiM kintu jainasAhitya ke sandarbha meM prakIrNaka zabda kA viziSTa artha kiyA gayA hai - nandIcUrNi ke anusAra 'arahaMtamaggaupadiDhe jaM maNusarittA kiMciM NijjUhaMte (nirmUTha) te satve paiNaggA; ahavA suttamaNusarato appaNo. vayaNakosalleNa jaM dhamma desaNAdisu (gaMthapaddhattiNA) bhAsate taM satvaM paiNNaga'47 arthAt jinameM arihaMta ke dvArA upadiSTa mokSamArga kA sUtrAnusArI pratipAdana kiyA jAtA hai, ve prakIrNaka kahalAte haiN| Age hama Agamodaya samiti dvArA prakAzita 'catuHzaraNAdi maraNasamAdhyantaM prakIrNaka dazakaM' ke anusAra dasa prakIrNaka kA vivecana kareMge1. catuHzaraNa catuHzaraNa (causaraNa) prakIrNaka kA dUsarA nAma 'kuzalAnubaMdhI bhI hai| isameM 63 gAthAyeM haiN| prastuta grantha kA pratipAdya 'cAra-zaraNa' hai| isameM isa azaraNabhUta saMsAra meM pIr3ita prANiyoM ko udabodhana dete hue kahA gayA hai ki 'he AtmA ! tU cAroM gati kA haraNa karane vAle arihaMta, siddha, sAdhu evaM kevalI prarUpita- sukhAvaha dharma kI zaraNa ko svIkAra kr| ina cAra zaraNoM kA vivecana hone se isa grantha kA nAma catuHzaraNa hai| ye cAra zaraNa hI AtmA kI kuzalatA ke hetu haiN| kuzala kA anubandha karAne vAle hone se ise kuzalAnubandhI prakaraNa bhI kahA jAtA hai| isake prArambha meM cha: Avazyaka para prakAza DAlate hue batAyA gayA hai ki "sAmAyika' Avazyaka se cAritra kI zuddhi hotI hai| 'caturvizatijinastava' se darzana kI vizuddhi hotI hai, 'vandana' se jJAna meM nirmalatA AtI hai| 'pratikramaNa se jJAna, darzana aura cAritra tInoM kI zuddhi hotI hai| 'kAyotsarga' se Atmavizuddhi hetu tapa hotA hai aura pratyAkhyAna se purUSArtha (vIrya) kI zuddhatA hotI hai|49 -- (uddhRta -'prakIrNaka sAhityaH manana aura mImAMsA' pRSTha 68) / 47 'nandIcUrNi' pRSTha 60; 48 'arihaMta siddha sAhU, kevalI kahio suhAvaho dhmmo| e e cauro caugaiharaNA, saraNaM lahai dhammA / / ' 46 catuHzaraNa gAthA 2, 56 evaM 60 / - catuHzaraNa gAthA 11 / For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 grantha ke anta meM Arya vIrabhadra kA nAma aMkita hai| isase isa grantha ke racayitA Arya vIrabhadra (lagabhaga 10 vIM zatI) mAne jAte haiN| isa para bhuvanatuMga kI vRtti aura guNaratna kI avacUri bhI prApta hotI hai| yaha grantha padyAtmaka tathA prAkRta bhASA meM nibadhda hai| 2. AturapratyAkhyAna ____ 'Atura pratyAkhyAna' meM paNDita vyakti ko Atura arthAt rogAdi ke nimitta se maraNAMtika kaSTa upasthita hone para kaunasA pratyAkhyAna karanA cAhie, kaisI bhAvanA rakhanI cAhie Adi kI carcA karate hue samAdhimaraNa ke viSaya meM batAyA gayA hai| ataH isakA nAma AturapratyAkhyAna hai| samAdhimaraNa kI carcA hone se ise 'antakAla' prakIrNaka bhI kahA gayA hai| isakA anya nAma 'bRhadAturapratyAkhyAna' bhI hai| isameM 70 gAthAyeM haiN| mukhya rUpa se yaha padyAtmaka zailI meM likhA gayA hai kintu 10 gAthAoM ke bAda kucha gadya bhAga bhI hai| isameM prathama bAlapaMDita maraNa kI vyAkhyA kI hai phira dezavirata zrAvaka kI vyAkhyA karate hue pAMca aNuvrata, tIna guNavrata, cAra zikSAvrata evaM saMlekhanA kI carcA kI hai| tatpazcAt bAlapaMDita arthAt vratadhArI zrAvaka kI vaimAnikadeva ke bhava meM utpatti hotI hai aura vaha sAta bhava meM siddhi prApta karatA hai-isakI carcA hai| paMDita maraNa meM pUrva gRhIta vratoM meM aticAroM kI zuddhi karake jina evaM AcArya kI vandanApUrvaka sarva prANAtipAtavirati, sarva mRSAvAdavirati, sarva adattAdAnavirati, sarva abahmacaryavirati aura sarva parigrahavirati grahaNa kare; sAtha hI sarva bAhyAbhyaMtara upAdhi aura aThAraha pApa sthAnakoM ke tyAga pUrvaka kevala AtmA kA dhyAna kareM tathA ekatva bhAvanA kA cintana kareM, isakI preraNA dI gaI hai| . . isameM maraNa ke tIna prakAra batAye gaye haiM- bAlamaraNa, bAlapaNDitamaraNa aura pnndditmrnn| bAlamaraNa vAlA virAdhaka hone se durlabha bodhi hotA hai| paMDitamaraNa kA varaNa karane vAlA ArAdhaka hone se tIna bhava meM mokSagAmI hotA hai| - catuHzaraNa gAthA 63 / .50 'ia jIvapamAyahAri vIra bhadaMtameyamajjhayaNaM / 51 'tivihaM bhagati maraNaM, bAlANaM bAlapaMDiyANaM c| taiyaM paNDitamaraNaM, ja kevaliNo anumrNti||' - AturapratyAkhyAna gAthA 35 / For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. mahApratyAkhyAna ___ mahApratyAkhyAna prakIrNaka meM pratyAkhyAna tyAga kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| isameM 142 gAthAyeM haiN| zailI padyAtmaka hai| ___grantha ke prArambha meM tIrthaMkaroM, siddhoM aura saMyatoM ko namaskAra kiyA gayA hai| pApa evaM duSkRta kI nindA karate hue batAyA hai ki pApoM kI AlocanA karanI cAhie; kyoMki sazalya kI ArAdhanA nirarthaka hotI hai. aura niHzalya kI ArAdhanA sArthaka hotI hai| paMDitamaraNa kA ArAdhaka saMsAra ko azaraNaMbhUta jAnakara, sarvavirati dhAraNa kara, nidAna (AkAMkSA) rahita mRtyu ko prApta karatA hai| karmoM kA kSaya karatA hai| yadi utkRSTa ArAdhaka ho to usI bhava meM mokSa prApta karatA hai| jaghanya, madhyama ArAdhanA se sAta-ATha bhava meM to avazya hI mokSa prApta karatA hai| saMkSepa meM zAzvata sukha evaM akSaya zAnti ke liye bhogoM kA tyAga Avazyaka hai| pratyAkhyAna se sAdhanA pradIpta hotI hai| yahI isa prakIrNaka kA mUla ghoSa hai| 4. bhaktaparijJA isa prakIrNaka meM mukhya rUpa se 'bhaktaparijJA' nAmaka maraNa kA ullekha hone se isakA nAma 'bhaktaparijJA hai isameM 172 gAthAyeM haiN| isake kartA Arya vIrabhadra ___ isake prArambha meM batAyA hai ki vAstavika sukha kI prApti jinAjJA kI ArAdhanA se hotI hai| tatpazcAt paMDitamaraNa (abhyudyatamaraNa) ke bhaktaparijJA, iMginI aura pAdapopagamana ye tIna prakAra batAye haiN|2 bhaktaparijJAmaraNa ke do bheda kiye haiM- (1) savicAra (2) avicaar| bhaktaparijJA kA varNana karate hue kahA hai ki jo samyagdarzana se bhraSTa hai, usakI mukti nahIM hotii| samyag darzana se yukta vyakti hI mukti kA adhikArI hai| kyoMki jahAM samyaktva hai vahAM jJAnAdi guNoM kI pratiSThA hai| isameM mana ko bandara kI taraha batAyA hai; jaise bandara kucha samaya ke lie bhI zAnta nahIM baiTha sakatA, vaise mana bhI vicArazUnya nahIM ho sktaa| ataH mana ko vaza meM - bhaktaparijJA gAthA hai| 52 'taM abbhujjuo'vi amaraNathammehiM vanniaM tivihaM / bhattaparinnA iMgiNi pAovagamaM ca dhIrehiM / ' 53 'daMsaNabhaTTho bhaTTho daMsaNabhaTThassa natyi nivvaannN| simati caraNarahiyA saNarahiyA na sijhti||' - bhaktaparijJA gAthA 66 / For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA caahie| ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM aparigraha kA pAlana mana ko vaza meM karane kA amogha upAya hai| anta meM batAyA hai ki bhaktaparijJA ke samaya vedanA ko zAnta bhAva se sahana karanA caahie| namaskAra mahAmaMtra ke dhyAnapUrvaka pratijJA kA pUrNa pAlana karanA caahie| bhaktaparijJA kA jaghanya sAdhaka nimna devaloka meM utpanna hotA hai| madhyama sAdhaka acyuta kalpa meM janma grahaNa karatA hai| utkRSTa sAdhaka sarvArthasiddha vimAna yA siddhapada ko prApta karatA hai| 1. taMdulavaicArika prastuta prakaraNa kA nAma taMdulavaicArika hai| taMdula kA artha cAvala hotA hai;. sau varSa kA vRddha purUSa eka dina meM jitane tandula (cAvala) khAtA hai unakI saMkhyA ko upalakSita kara isa grantha kA nAmakaraNa huA hai| prastuta grantha ke isa lAkSaNika nAmakaraNa kA Azaya vidvAnoM ke lie anveSaNIya hai| isameM mukhyataH mAnavajIvana ke vividha pakSoM yathA garbhAvasthA, mAnavIya zarIra kI saMracanA, usakI zatAyu ke dasa vibhAga, unameM hone vAlI zArIrika sthitiyAM tathA usake AhAra Adi ke viSaya meM vizada vivecana kiyA gayA hai| ... prastuta grantha meM nArI svabhAva kI nindA karate samaya usake vyutpattiparaka aneka nAmoM kI carcA kI hai jaise nArI ke paryAyavAcI pramadA zabda kI vyutpatti karate hue kahA hai; 'pUrise matte karaMti tti pamayAoM arthAt purUSa ko kAmonmatta banAne ke kAraNa nArI pramadA kahalAtI hai / __mahilA zabda kI vyutpatti isa prakAra kI gaI hai 'NANAvihehiM kammehiM sippaiyAehiM purise mohaMti tti mahilAo' arthAt aneka prakAra kI zilpa Adi kalAoM dvArA purUSa ko mohita karane ke kAraNa vaha mahilA kahI jAtI hai| 54 tadusAnA varSaratAyuSka pratidina bhogyAnAM saMkhyAvicAropalakSitaM tadulavaicArika' - abhiyAnarAjendrakoza; caturya bhAga pRSTha 2168 / For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI zabda kI vyutpatti karate hue kahA hai: 'nArIsamA na narANaM arIo tti nArIo arthAt nArI ke samAna purUSa kA koI zatru nahIM hai| ataH striyoM kA eka nAma nArI bhI hai| isI prakAra isa grantha meM strI ke paryAyavAcI rAmA, aMganA Adi zabdoM kI bhI saTIka vyutpatti kI gaI hai| anta meM batAyA gayA hai ki yaha zarIra janma, jarA, maraNa evaM vedanAoM se bharA huA hai| eka prakAra kA zakaTa (gAr3I) hai ataH aisI gati karanI cAhie jisase duHkhoM se mukti prApta ho ske| isa prakAra prastuta grantha kA mukhya pratipAdya 'azucibhAvanA hai| isameM kI gaI nArI-svabhAva kI nindA kA sambandha nArI se na jor3akara 'vAsanA' se jor3anA samIcIna pratIta hotA hai| yahAM nArI ko vAsanA kA pratIka mAnA isameM varNita garbhaviSayaka carcA kI tulanA Adhunika jIva-vijJAna ke sAtha kI gaI hai| 6. saMstAraka jaina sAdhanA-paddhati meM saMstAraka kA atyadhika mahattva hai| isakA sAmAnya artha to bistara yA zayyA hai| kintu yaha jainaparamparA kA pAribhASika zabda hai, jisakA tAtparya jIvana ke aMtima samaya meM AtmanirIkSaNa dvArA mana ko samabhAva meM sthira rakhanA hai| mamatva kA tyAga, pUrvakRta duSkRtyoM kI AlocanA, nispRhavRtti evaM nirdvandva cetanA kI sAdhanA karate hue mRtyu ko maMgalamaya banAnA hI saMthArA hai| prazasta saMthAre kA mahattva batAte hue grantha meM likhA hai ki jaise parvatoM meM merU, samudroM meM svayaMbhUramaNa aura tAroM meM candra zreSTha hai, vaise suvihitoM meM saMthArA sarvottama hai|" - taMdulavaicArika gAthA 136 / 55 'eyaM sagaDasarIraM jAijarAmaraNaveyaNAbahulA taha uttaha kAuM je jaha muccaha sbvdukkhaannN||' 56 'prakIrNakasAhitya : manana aura mImAMsA', pRSTha 224 / 57 'mesavva pavvayANaM, sayaMbhUramaNubvaceva udahINaM / caMdo iva tArANaM, taha saMthAro suvihiyaann||' - saMstAraka prakIrNaka gAthA 30 For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cANakya, isameM arNikAputra, sukozala RSi, avantikArtikArya, amRtaghoSa, cilAtIputra, gajasukumAla Adi saMthArA grahaNa karane vAlI AtmAoM kA saMkSepa meM paricaya diyA gayA hai| sAtha hI inake upasargavijaya kI prazaMsA bhI kI gaI hai| saMthAre kA sAdhaka sabhI prANiyoM se maitrIbhAva sthApita kara apane aparAdhoM kI kSamAyAcanA karatA hai| vaha upArjita karmoM kA kSaya karatA huA tIsare bhava meM mokSa ko prApta karatA hai| 47 kula milAkara isameM bhI samAdhimaraNa kI prakriyA kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| isameM 123 gAthAyeM haiN| isake racayitA kauna the, yaha anveSaNIya hai| Arya guNacandra ne isa para avacUri likhI hai| 7. gacchAcAra. isameM gaccha arthAt saMgha yA samudAya meM rahane vAle sAdhu sAdhviyoM ke AcAra kA varNana hai| isake anusAra jisa gaccha meM dAna, zIla, tapa aura bhAva ina cAra prakAra ke dharmoM kA AcaraNa karane vAle gItArtha muni adhika hoM, vahI sugaccha hai| isameM gaccha ke mahattva kA pratipAdana karate hue likhA hai ki gaccha mahAna prabhAvazAlI hai| usameM rahane se mahAn nirjarA hotI hai| saMghIya jIvana meM sAraNA, vAraNA aura preraNA ke dvArA sAdhaka ke purAne doSa naSTa ho jAte haiM aura nUtana doSoM kI utpatti nahIM hotii| isameM gurU ziSya donoM eka dUsare ke 'AtmahitaiSI' baneM, isake lie bhI preraNA dI gaI hai| 58 anta meM zramaNiyoM kI zayanamaryAdA kA varNana kiyA hai aura zramaNa ko zramaNiyoM se ati paricaya rakhane evaM unake sparza karane kA niSedha kiyA gayA hai| 58 'jIhAe vilihato na bhaddao, sAraNA jahiM natthi / DaMDeNavi tADaMto, sa bhaddao sAraNA jattha / / sIsI'vi verio so u, jo guruM navi bohae / pamAyamairAghatthaM, sAmAyArIvirAhayaM / / ' gacchAcAraprakIrNaka gAthA 17 evaM 18 / For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 isameM 137 gAthAyeM haiN| 59 vyavahAra sUtroM ke AdhAra para likhA gayA hai| 9 isa prakAra isa prakIrNaka meM jaina saMgha vyavasthA kA citraNa kiyA gayA yaha prakIrNaka mahAnizItha bRhatkalpa evaM hai| 8. gaNivijjA (gaNividyA) gaNivijjA - gaNita vidyA yaha jyotiSa kA eka mahatvapUrNa grantha hai| isameM 82 gAthAyeM hai| isakI zailI gadyAtmaka hai| isameM nau viSayoM kA vivecana hai 1. divasa 4. karaNa 7. zakuna - 2. tithi 5. grahadivasa. 8. lagna divasa se tithi, tithi se nakSatra, nakSatra se karaNa, karaNa se grahadivasa, grahadivasa se muhUrta, muhUrta se zakuna, zakuna se lagna aura lagna se nimitta balavAna hotA hai| 3. nakSatra 6. muhUrta 6. nimitta prastuta grantha meM dIkSA, vihAra, adhyayana, loca, AcArya Adi pada ke liye zubhAzubha tithiyoM va nakSatroM kA varNana kiyA gayA hai| sAtha hI karaNa, zakuna Adi kA bhI varNana kiyA gayA hai| 6. devendrastava 56 'mahAnisIhakappAo, vavahArAo taheva yA sAhusAhuNiaTThAe, gacchAyAraM samuddhiaM / / ' isameM battIsa devendroM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai / isameM 307 gAthAyeM haiN| grantha ke prArambha meM kisI zrAvaka ne devendroM se pUjita RSabha Adi cauvIsa tIrthakaroM kI stuti kI hai| usakI patnI ne usase 32 indroM ke svarUpa ke bAre meM jAnanA caahaa| taba vaha sarvaprathama bhavanavAsIdevoM kA varNana karatA hai| kintu isake sAtha hI ATha prakAra ke vyaMtaradevoM evaM pAMca prakAra ke jyotiSadevoM kI sthiti, Rddhi Adi kA bhI varNana hai| vaimAnika, graiveyaka aura anuttara vimAnavAsI devoM kI lezyA, avagAhanA, AhAra, zvAsocchavAsa Adi para bhI isameM prakAza DAlA hai| anta meM ISatprAgbhArA arthAt siddhazilA kA varNana kiyA gayA hai| siddhoM, jinendradevoM kI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| gacchAcAraprakIrNaka gAthA 135 / For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. meraNasamAdhi maraNasamAdhi prakaraNa kA apara nAma maraNavibhakti hai| isameM 663 gAthAyeM haiN| yaha anya sabhI prakIrNakoM se bar3A hai| isakI racanA ATha prAcIna granthoM ke AdhAra para huI hai| ve nimna haiM - 1. maraNavibhatti 2. maraNavizodhi 3. maraNasamAdhi 4. saMlekhanAzruta 5. bhaktaparijJA 6. AturapratyAkhyAna 7. mahApratyAkhyAna 8. ArAdhanApatAkA isameM samAdhimaraNa ke kAraNabhUta caudaha dvAra batAye haiM1. AlocanA 2. saMlekhanA 3. kSamApanA 4. kAlaM 5. utsarga 6. udgrAsa 7. saMthArA 8. nisarga 6. vairAgya 10. mokSa 11. dhyAna vizeSa 12. lezyA 13. samyaktva 14. pAdapopagamana AlocanA niHzalya honI cAhie yaha batAte hue AlocanA ke dasa doSa batAe haiM - . 1. Akampana 2. anumAnana 3. dRSTa 4. bAdara 5. sUkSma 6. channa 7. zabdAkula 8. bahujana 6. avyakta 10. tatsevI AlocakoM ko ina doSoM kA tyAga kara niSkapaTa sAdhanA karanI cAhie aura bAraha prakAra ke tapa kI ArAdhanA karanI caahie| . isameM saMlekhanA ke Abhyantara aura bAhya do prakAra batAe gae haiN| kaSAyoM ko kRza karanA Abhyantara saMlekhanA hai| kAyA ko kRza karanA bAhya saMlekhanA hai| sAtha hI isameM saMlekhanA kI prakriyA para bhI prakAza DAlA gayA hai aura paNDita maraNa kA vivecana karate hue parISaha jayI, pAdapopagamana saMthArA karane 60 'salehaNA ya duvihA agnitariyA ya bahirA ghev| ambhitariya kasAe, pAmirayA hoi ysrii||' -maraNasamAdhi gAthA 176 / For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle, siddhagatigAmI AtmAoM ke bhI dRSTAnta diye gaye haiM / anta meM anitya, azaraNa Adi bhAvanAoM para bhI prakAza DAlA gayA hai / " 50 ina dasa prakIrNakoM meM kucha AcAryoM ne anya do prakIrNakoM ko chor3akara unake sthAna para candravedhyaka aura vIrastava prakIrNaka ko bhI sammilita kiyA hai, ataH ina donoM kA bhI yahAM ullekha kiyA jA rahA hai candravedhyaka candravedhyaka (candavejjhaya) prakIrNaka meM rAdhAvedha kI upamA dete hue sAdhaka ko apramatta rahane kA udbodhana diyA gayA hai| jaise susajjita rAdhAvedha karane vAlA vyakti alpa pramAdavaza rAdhAvedha nahIM kara sakatA, usI prakAra jIvana kI antima ghar3iyoM meM kiJcit mAtra bhI pramAda karane vAlA sAdhaka siddhi kA varaNa nahIM kara paataa| ataH AtmArthI ko sadA sarvatra apramatta hokara vicaraNa karanA caahie| prastuta prakIrNaka meM vinaya, AcAryaguNa, ziSyaguNa, vinayanigrahaguNa, jJAnaguNa, caraNaguNa evaM maraNaguNa- ina sAta viSayoM para vistAra se vivecana kiyA gayA hai| isameM 175 gAthAyeM haiN| vIrastava isa prakIrNaka meM prabhu mahAvIra kI stavanA hone se isakA nAma vIrastava rakhA gayA hai| isameM prabhu mahAvIra ke aneka nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai| isameM 43 gAthAyeM haiM / 26 nAmoM kA alaga-alaga anvayArtha bhI diyA gayA hai / prabhu mahAvIra ke chabbIsa nAma nimna hai 1. 8. arUha 2. arihaMta 3. arahaMta 4. deva 5. jina 6. vIra 7. paramakArUNika sarvajJa 6. sarvadarzI 10. pAraMga 11 trikAlavid 12. nAtha 13. vItarAga 14. kevalI 15. tribhuvanagurU 16. sarva 17. tribhuvanavariSTa 18. bhagavan 16. tIrthaMkara 20. zakranamaskRta 21. jinendra 22. vardhamAna 23. hari 24. hara 25. kamalAsana aura 26. buddha 61 'maraNasamAdhi' gAthA 572 se 638 / For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM arihaMta ke tIna, arahaMta ke cAra tathA bhagavAna ke do anvayArtha kiye gaye haiN| zeSa nAmoM ke eka-eka anvayArtha kiye gaye hai| anya prakIrNaka ina prakIrNakoM ke atirikta anya aneka prakIrNaka haiN| unameM se kucha ke nAma nimna haiM titthogAlI, ajIvakalpa, siddhapAhuDa (siddhiprAbhRta), ArAhaNapahAyA (ArAdhanApatAkA), dIvasAyarapaNNati (dvIpasAgaraprajJapti), joisakaraMDaka (jyotiSkakaraMDaka), aMgavijjA (aMgavidyA), tihipaiNNaga, sArAvali, pajjaMtArAhaNa (paryantArAdhanA), jIvavihatti (jIvavibhakti), kavacaprakaraNa, joNipAhuDa aadi| ina prakIrNakoM meM vizeSatayA jIvana zodhana kI kalA kA varNana kiyA gayA hai| kucha granthoM meM jyotiSa, nimitta Adi viSayoM para bhI vicAra kiyA gayA hai| vistArabhaya se hamane yahAM ina saba kI viSayavastu kA vivecana nahIM kiyA hai| 1.5 jaina AgamoM meM uttarAdhyayanasUtra kA sthAna ___uttarAdhyayanasUtra (uttarajjhayaNANi) ardhamAgadhI sAhitya kA eka prAcInatama grantha hai| nandIsUtra ke vargIkaraNa ke anusAra uttarAdhyayanasUtra ko aMgabAhya, Avazyaka-vyatirikta kAlika sUtroM meM prathama sthAna prApta hai| vartamAna meM pracalita AgamoM ke vargIkaraNa ke antargata isakA sthAna mUla AgamoM meM hai| digambaraparamparA meM bAraha aMga evaM caudaha aMga-bAhya Agama mAne gaye haiN| usameM aMgabAhya ke antargata uttarAdhyayanasUtra kA AThavAM sthAna hai| . zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya meM gyAraha aMga, bAraha upAMga, cha: cheda, cAra mUla, do cUlikA evaM dasa prakIrNaka mAne gaye haiN| usameM uttarAdhyayanasUtra kA nAma mUla AgamoM meM milatA hai| zvetAmbara jainaparamparA ke amUrtipUjaka sampradAya arthAt sthAnakavAsI evaM terApaMthI battIsa Agama mAnate haiM, parantu ve bhI uttarAdhyayanasUtra ko to mUla Agama ke rUpa meM hI svIkAra karate haiN| 62 'nandIsUtra' 78 - ('navasuttANi' lADanUM pRSTha 267 ) / For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya umAsvAti ke tattvArthabhASya meM aMgabAhya granthoM meM sAmAyika Adi chaH Avazyaka granthoM kA ullekha hai aura usake bAda dazavaikAlika uttarAdhyayanasUtra, AcAradazA, kalpa, vyavahAra, nizItha aura RSibhASita kA ullekha hai| 63 52 uttarAdhyayanasUtra jainadharma darzana evaM sAdhanA kI sarvAMgINa vyAkhyA prastuta karatA hai| yahI kAraNa hai ki hindu dharma-granthoM meM jo sthAna gItA kA hai, bauddhadharma granthoM meM 'dhammapada' kA hai; vahI sthAna jaina AgamoM meM uttarAdhyayanasUtra kA hai| yaha jaina siddhAntoM evaM jainasAdhanApaddhati kA pratinidhi grantha hai| jaina darzana kA koI bhI pramukha siddhAnta yA vicAra aisA nahIM hai jo uttarAdhyayanasUtra meM ullikhita na hoM / isameM sAmAjika ziSTAcAra, AdhyAtmika-tattvajJAna aura vairAgya ko siMcita karane vAle sabhI mUla tattva upasthita haiN| yahI kAraNa hai ki ise mUla Agama kahA jAtA hai| jainAgama sAhitya meM uttarAdhyayanasUtra ke mahattva ko jAnane hetu sarvaprathama upasaMhAra ke rUpa meM saMpUrNa Agama - vAGmaya kI saMkSipta parikramA apekSita hai| aMgasAhitya meM 'AcArAMgasUtra' AcArapradhAna hai; 'sUtrakRtAMga darzana pradhAna hai; sthAnAMga' evaM 'samavAyAMga jaina zabdakoza kI taraha haiM, 'bhagavatIsUtra' jaina darzana evaM khagola- bhUgola sambandhI gaMbhIra siddhAntoM kA varNana karatA hai| 'jJAtAdharmakathAMga' 'upAsakadazAMga', antagar3adazAMga' evaM 'anuttaropapAtikadazAMga' meM vairAgyavardhaka kathAoM kA saMkalana hai| 'praznavyAkaraNasUtra kA upalabdha saMskaraNa bandhana aura mukti ke mUla hetu Asrava evaM saMvara kI carcA karatA hai, to 'vipAkasUtra' zubhAzubha karmoM ke phala vipAka kI kathAoM ke mAdhyama se carcA karatA hai / 'dRSTivAda' yadyapi jainadarzana, karmasiddhAnta evaM AcAra sambandhI maulika praznoM kI carcA karatA thA, kintu Aja vaha anupalabdha hai| upAMga AgamoM meM 'aupapAtikasUtra meM mukhyataH svarga (devaloka ) evaM naraka meM janma grahaNa karane vAloM kA varNana hai; 'rAjapraznIya' meM rAjApasenIya (prasenajita) kI kathA hai; 'jIvAjIvavibhakti' meM jIva-ajIva kA vizleSaNa hai; 'prajJApanA' jIva evaM ajIva ke sambandha rUpa mana, bhASA, karma Adi kI carcA karatA hai / 'sUryaprajJapti tathA 'candraprajJapti' jyotiSa-vidyA pradhAna grantha hai / 'jaMbUdvIpaprajJapti jabUdvIpa kA varNana 63 'tattvArthabhASya' a. 1 sU. 20 (pRSTha 15) / For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatI hai; isakA mukhya viSaya bhUgola hai aura 'nirayAvalikA' ke pAMcoM aMga vairAgyavAsita kathA pradhAna haiN| chedasUtroM meM prAyazcitta vidhi kA varNana hai to mUlasUtroM meM 'dazavaikAlika', 'Avazyaka', 'piNDaniyukti' aura 'oghaniyukti' Adi meM mukhyataH muni AcAra kA varNana hai| cUlikAsUtroM ke antargata 'nandIsUtra' meM pAMcajJAna kA evaM 'anuyoga-dvAra' meM vibhinna nikSepoM evaM anuyogoM kA vivecana hai| . prakIrNakoM meM 'catuHzaraNa' meM cAra zaraNa arhata, siddha, sAdhu evaM dharma tathA 'AturapratyAkhyAna', 'mahApratyAkhyAna', 'bhaktaparijJA' 'saMstAraka' evaM 'maraNasamAdhi' meM samAdhimaraNa kA varNana hai, 'taMdulavaicArika' evaM 'candravedhyaka' mukhyataH sAdhanAparaka haiN| 'gacchAcAra' meM gaccha/saMgha ke niyama/anuzAsana kA; 'gaNividyA' meM mukhyataH jyotiSa kA evaM devendrastava meM devoM kI Rddhi kA varNana kiyA gayA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki jahAM pratyeka Agama mukhyataH eka viSaya pradhAna hai, vahIM 'uttarAdhyayanasUtra' bahuvidha viSayoM kA sarasa, subodha evaM sAragarbhita saMgraha hai| isameM dharma, AcAra, tattvajJAna, upadeza, itihAsa Adi aneka pahaluoM para prakAza DAlA gayA hai| saMkSepa meM kaheM to jainadarzana kI dArzanika evaM AcAra sambandhI mAnyatAoM ko samajhane ke lie yaha eka hI zAstra paryApta hai| isake sambandha meM vistRta vivecana agrima adhyAya meM kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - adhyAya - 2 uttarAdhyayanasUtra : eka paricaya For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra : eka paricaya bhAratIya cintana kisI bhI vyakti, vastu, sthAna yA grantha ke nAma kI sArthakatA para adhika bala detA hai| dUsare zabdoM meM kahA jAya to yahAM prAyaH vyakti Adi ke guNa-dharma tathA grantha kI viSaya-vastu yA zailI ke AdhAra para hI unakA nAmakaraNa kiyA jAtA hai| ataH hameM apane zodha kArya hetu cayanita grantha uttarAdhyayanasUtra ke nAmakaraNa para bhI vicAra karanA hogA ki isake nAmakaraNa kI sArthakatA kisa rUpa meM hai ? uttarAdhyayanasUtra zabda uttara aura adhyayana ina do zabdoM ke saMyojana se banA hai| vibhinna samAsoM ke AdhAra para uttarAdhyayanasUtra zabda kA vizleSaNa nimna prakAra se kiyA jA sakatA hai 1. uttarakAle paThanIyAni, adhyayanAni yAni tAni uttarAdhyayanAni 2. uttarakAle uktAni praveditAni adhyayanAni yasmin saH uttarAdhyayana; 3. uttarakAle racitAni adhyayanAni uttarAdhyayanAni; 4. uttarANi pradhAnAni adhyayanAni yasya/yasmin tat / saH uttarAdhyayanam ___ -uttarAdhyayana; 5. uttararUpANi adhyayanAni uttarAdhyayanAni; 6. uttarasya kazcit graMthasya uttarabhAgarUpANi adhyayanAni yasya tat uttarAdhyayana / bahuvrIhi, karmadhAraya, tatpurUSa Adi samAsoM ke AdhAra para vyAkhyA karane se uttarAdhyayanasUtra ke nimna artha phalita hote haiM - uttarakAla meM par3he jAne vAle adhyayana; 2. uttarakAla meM pravedita (kahe jAne vAle) adhyayana; uttarakAla meM racita adhyayana 4. zreSTha dharma ke pratipAdaka adhyayana; 5. uttara arthAt samAdhAnaparaka adhyayana; 6. kisI grantha ke uttarabhAga rUpa adhyyn| For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.1 uttarAdhyayanasUtra ke nAmakaraNa ke sandarbha meM vibhinna avadhAraNAyeM uttarAdhyayanasUtra ke nAmakaraNa ke viSaya meM vidvAnoM ne aneka dRSTi se vicAra kiyA hai| isake nAmakaraNa meM isa grantha kI aitihAsikatA bhI sannihita hai| ataH isa para vicAra karanA Avazyaka hai| 'uttarAdhyayanasUtra' zabda uttara aura adhyayana ina do zabdoM se banA hai| uttara zabda anekArthaka hai| vidvAnoM ke dvArA uttara zabda kI vyAkhyA nimna tIna rUpoM meM kI gaI hai - (1) utkRSTa yA zreSTha (2) praznoM yA jijJAsAoM kA samAdhAna arthAt uttara aura (3) prvrtii| 'adhyayana' zabda kA sAmAnya artha par3hanA hai, kintu isake bhI nimna pAribhASika artha kiye gaye haiM 'uttarAdhyayananiyukti ke anusAra jo AtmA ko svabhAva kI ora le jAne meM sahAyaka ho tathA upacita karmoM ke apacaya arthAt kSaya tathA navIna karmoM ke asaMcaya kA kAraNa ho vaha adhyayana hai|' adhyayana zabda kI yaha vyAkhyA nirodha anuyogadvArasUtra meM bhI upalabdha hotI hai| "vizeSAvazyakabhASya' ke anusAra jisase bodhi, saMyama aura mokSa kA 'adhika' arthAt viziSTa 'ayana' arthAt lAbha hotA hai, vaha adhyayana hai| 'sthAnAMgasUtra' kI TIkA meM jo vizeSa rUpa se par3hA jAtA hai, athavA smRta yA jJAta kiyA jAtA hai, use 'adhyayana' kahA gayA hai| 'sUryaprajJapti' kI TIkA ke anusAra jinase jAnA jAtA hai, ve adhyayana . haiM adhyayana zabda ke uparyukta sabhI artha yadyapi 'uttarAdhyayanasUtra' ke adhyayana zabda se sambandha rakhate haiM, phira bhI 'uttarAdhyayanasUtra' meM prayukta adhyayana zabda kA mukhya artha pariccheda prakaraNa yA adhyAya hI adhika samIcIna pratIta hotA hai| isake pratyeka pariccheda ke lie 'adhyayana' zabda kA hI prayoga kiyA gayA hai| 1'ajjhappaNayaNaM, kammANaM avacao uvaciyANaM / aNuvacao va NavANaM, tamhA ajjhynnmicchti||' - uttarAdhyayananiyukti gAthA 6 (niyukti saMgraha pRSTha 365) / 2 'anuyogadvAra sUtra 631 - ('navasuttANi', lADanUM pRSTha 410) / 3 'jeNa suhappajhayaNaM, ajjhappANayaNamahiyaM mayaNaM vaa| bohassa saMjamassa va, mokkhassa va to tayajjhaNaM / / ' - vizeSAvazyakabhASya gAthA 660- pRSTha 386 / 4 'adhIyate vA paThyate Adhikyena smaryate gamyate vA tadityadhyayanam' - sthAnAMga TIkA -patra 5 (uddhRt -nirUkta koza pRSTha 6) / 5 'adhIyante jJAyante yaistAnyadhyayanAni / ' - sUryaprajJapti TIkA patra 146 (uddhRt -nirUktakoza pRSTha 6) For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSepa meM aise prakaraNa jo AdhyAtmika pragati kI dizA meM le jAte haiM, adhyayana kahalAte haiN| aba hama uttara zabda ke sAtha adhyayana zabda ke samanvaya para vicAra kareMge / zreSTha artha vAcaka 'uttara' zabda ke sAtha 'adhyayana' zabda ko jor3ane para uttarAdhyayanasUtra kA artha hogA zreSTha, AdhyAtmika athavA lokottara dharma kA pratipAdaka adhyayana 'uttarAdhyayanasUtra' hai| isa sandarbha meM 'abhidhAnarAjendrakoza' meM kahA gayA hai ki paramparA se vinayazruta Adi chattIsa adhyayanoM ko pradhAna yA zreSTha kahA gayA hai| ataH inakA saMkalana jisameM ho vaha uttarAdhyayanasUtra hai / anya apekSA se paiMtAlIsa AgamoM meM yadi AcArAMga ko chor3a diyA jAye to jainadarzana ke mUlabhUta siddhAntoM kA pratipAdana karane vAlA yaha zreSTha Agama hai, ataH ise uttarAdhyayanasUtra kahA jAtA hai| isa prakAra yaha zreSTha artha vAcaka 'uttara' zabda kA prayoga isa Agama ke liye sArthaka hai / 57 - uttara zabda kA samAdhAna artha karane para uttarAdhyayanasUtra kI viSayavastu ke sAtha uttara zabda kI pUrNa saMgati nahIM baiThatI kyoMki uttarAdhyayanasUtra kA 2, 6, 16, 23, 26 Adi kucha adhyayana praznottara rUpa yA saMvAda rUpa haiM / zeSa adhyayanoM meM dRSTAnta, kathAnaka, ghaTanAkrama Adi haiM, yaha saba samAdhAna vAcaka uttarAdhyayanasUtra meM kaise samAhita ho sakatA hai ? 1 - kalpasUtra meM ullekha hai ki bhagavAna mahAvIra ne apane antima samaya meM apRSTa binA pUche hue praznoM arthAt mAnava kI sahaja jijJAsAoM kA samAdhAna arthAt uttara chattIsa adhyayanoM meM diyA hai| ataH apRSTa praznoM ke uttara rUpa hone se isa dezanA / upadeza kA nAma uttarAdhyayanasUtra ho gayA / 'kalpasUtra' kI isa bAta kI puSTi svayaM uttarAdhyayanasUtra ke chattIsaveM adhyayana kI nimna antima paMktiyoM se bhI hotI hai- jJAtakula meM utpanna varddhamAna svAmI chattIsa uttarAdhyayanasUtroM kA prajJApana yA prakAzana kara parinirvANa ko prApta hue| uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra ne bhI isa 6 abhidhAnarAjendrakoza, dvitIya bhAga, pRSTha 764 / 7 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM paNapannaM ajjhayaNAMiM kallANaphalavivAgAI paNapannaM ajjhayaNAI pAvaphalavivAgAiM chattIsaM apuTTha vAgaraNAiM vAgarittA pahANaM nAmajjhayaNaM vibhAvemANe vibhAvemANe kAlagae viikaMte samujjAi chinnajAijarAmaraNabaMdhaNe siddhe, buddhe, mutte aMtagar3e pari nibbuDe / ' kalpasUtra (mUla) * ( mahAvIra caritra sUtra 147 patra 38 ) / 8 'ii pAukare buddhe, nAyae parinibbue / chattIsaM uttarajjhAe, bhavasiddhIyasaMmae / ' - - uttarAdhyayanasUtra 36 / 268/ For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathya kA samarthana kiyA hai| apRSTa vyAkaraNa kI carcA hemacandrAcArya ne 'trizaSTizalAkAcaritra' meM bhI kI hai, kintu uttarAdhyayanasUtra ke nAmakaraNa ke sandarbha meM kI gaI yaha kalpanA tarkasaMgata pratIta nahIM hotI hai, kyoMki sAhityika dRSTi se 'uttara' zabda praznasApekSa hai| prazna pUche binA jo kucha kahA jAye use vyAkhyAna, vivecana, vizleSaNa, vivaraNa, nirUpaNa Adi to kahA jA sakatA hai, parantu use uttara kaise kahA jA sakatA hai ? vastutaH 'kalpasUtra' evaM 'trizaSTizalAkAcaritra' donoM meM vAgaraNa yA vyAkaraNa zabda kA prayoga kiyA gayA hai, jisakA artha vizleSaNa hI hai / ataH yahAM 'uttara' zabda kA vyAkhyAna prakAzana adhika tarkasaMgata lagatA hai| isa prakAra bhagavAna mahAvIra dvArA antima samaya meM kiyA gayA tattvoM kA prakAzana uttarAdhyayanasUtra . pazcAtvartI artha ke vAcaka uttara zabda ke AdhAra para saMyojita uttarAdhyayanasUtra zabda kI anya vyAkhyAyeM isa prakAra haiM : niyuktikAra ke anusAra AcArAMga ke pazcAt jina adhyayanoM kA adhyayana kiyA jAtA thA, ve adhyayana uttarAdhyayanasUtra kahalAte the| cUMki uttarAdhyayanasUtra kA adhyayana AcArAMga ke pazcAt athavA paravartI kAla meM dazavaikAlika ke pazcAt kiyA jAne lagA; ataH isakA nAma uttarAdhyayanasUtra ho gyaa| sAmAnyatayA vidvAnoM ne uttarAdhyayanasUtra kI vyAkhyA isI AdhAra para kI hai ki jina adhyayanoM kA adhyayana AcArAMga athavA dazavaikAlika ke pazcAt kiyA jAtA hai, ve uttarAdhyayanasUtra haiN| ___ DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra isakI racanA 'praznavyAkaraNasUtra' ke RSibhASita adhyayanoM ko chor3akara zeSa mahAvIrabhASita evaM AcAryabhASita uttara adhyayanoM se huI hai, ataH yaha uttarAdhyayanasUtra kahA jAtA hai|" paramparAgata dRSTi se yaha mAnA jAtA hai ki uttarAdhyayanasUtra kA upadeza bhagavAna mahAvIra ne nirvANa prApti ke pUrva arthAt antima samaya meM diyA thaa| 'samavAyAMgasUtra' meM yaha bhI nirdeza hai ki 55 pApaphalavipAka aura 55 puNyaphalavipAka rUpa 110 adhyayanoM kA pravacana karate hue bhagavAna mahAvIra parinirvANa ko upalabdha hue| isa AdhAra para DaoN. sAgaramala jaina ne yaha niSkarSa nikAlA ki RSibhASita ke 45, uttarAdhyayanasUtra ke 36, jJAtAdharmakathAMga ke 16 evaM vipAkasUtra ke 10 adhyayanoM kA yoga 110 hotA hai| yadyapi DaoN sAhaba kI 6 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3483 / / 10 vizaSTizAlAkApurUSacaritra parva 10 sarga 13 gAthA 224 11 vyaktigata carcA ke AdhAra para 12 samavAyAMga, 55/4 - shaantyaacaary| - (uddhRta jainAgamadigdarzana pRSTha 130) / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa prathama, pRSTha 886) / For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha vicAraNA paramparAgata dRSTi se sthAnAMga" meM ullikhita praznavyAkaraNa kI viSayavastu evaM usake parivartana kI dRSTi se pUrNataH sAmaMjasya rakhatI hai; phira bhI isameM nihita sArthakatA vidvAnoM ke lie vicAraNIya hai| hama yaha bhI dekhate haiM ki granthoM ke paravartI bhAgavizeSa ko uttara kahA jAtA hai; yathA uttarakANDa, uttararAmacaritamAnasa, uttarapurANa aadi| kyA isa AdhAra para praznavyAkaraNa ke uttara adhyayanoM kA nAmakaraNa to uttarAdhyayanasUtra nahIM huA, yaha bhI cintanIya hai| 'uttarAdhyayanasUtra' ko prabhu mahAvIra kI antima dezanA mAnane para eka prazna svAbhAvika rUpa se uThatA hai ki jaba yaha itanA mahattvapUrNa Agama hai to ise aMga Agama ke antargata kyoM nahIM rakhA gayA hai| isa prazna kA santoSajanaka samAdhAna DaoN. sAgaramala jaina ke lekha 'praznavyAkaraNasUtra' kI prAcIna viSaya vastu' meM upalabdha ho jAtA hai| DaoN. sAhaba ke anusAra uttarAdhyayanasUtra, dasaveM aMga Agama 'praznavyAkaraNa kA hI aMza hai| AgamavettA vidvatjana bhI isa bAta ko svIkAra karate haiM ki 'praznavyAkaraNasUtra' kI viSayavastu samaya samaya para badalatI rahI hai| ataH DaoN. sAhaba ne sthAnAMga evaM samavAyAMga ke ullekhoM ke AdhAra para yaha siddha kiyA hai ki prathama saMskaraNa meM pratyekabuddhabhASita, AcAryabhASita aura mahAvIrabhASita ke nAma se jo sAmagrI thI, usameM pratyekabuddhabhASita yA RSibhASita sAmagrI Aja RSibhASita meM tathA AcAryabhASita evaM mahAvIrabhASita upadeza uttarAdhyayanasUtra meM bahuta kucha surakSita ___ AgamasAhitya meM navIna sAmagrI ko jor3ane evaM AgamasAhitya se sAmagrI lekara navIna granthoM ke nirmANa ke prayAsa jainaparamparA meM hote rahe haiM, isake aneka udAharaNa haiM yathA- dazavaikAlikasUtra, kalpasUtra, nizItha aadi| isI taraha DaoN. sAgaramala jaina ne uttarAdhyayanasUtra ko bhI praznavyAkaraNasUtra kA aMza mAnA haiN| sAtha hI unhoMne nimna pramANa bhI diye haiM - sarvaprathama uttarAdhyayanasUtra nAma hI isa tathya ko prakaTa karatA hai ki yaha kisI grantha ke uttara adhyayanoM se banA huA grantha hai| isakA tAtparya yaha hai ki uttarAdhyayanasUtra hI viSaya vastu pUrva meM kisI grantha kI uttaravartI sAmagrI rahI hogii| isa sandarbha meM dUsarA mahattvapUrNa pramANa yaha hai ki 'uttarAdhyayananiyukti meM isa bAta kA spaSTa rUpa se ullekha hai ki uttarAdhyayanasUtra 13 sthAnAMgasUtra - 10/116 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa prathama, pRSTha 814) / 14 'praznavyAkaraNasUtra kI prAcIna viSayavastu kI khoja' - DaoN. sAgaramala jaina - 'DaoN. sAgaramala jaina abhinandana grantha' pRSTha 74 / For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 kA udbhava aMga-sAhitya se huA hai aura isameM jinabhASita evaM pratyekabuddhabhASita . saMvAda haiN| 15 aba yaha prazna svAbhAvika rUpa se uThatA hai ki vaha aMga grantha kaunasA thA. jisase uttarAdhyayanasUtra ke ye bhAga liye gaye haiN| yadyapi niryuktikAra ne uttarAdhyayanasUtra ke parISaha adhyayana ko dRSTivAda se uddhRt batalAyA hai, " kintu zeSa adhyayana kahAM se lie gaye haiM isakA koI ullekha unhoMne nahIM kiyA hai| isakI sAmagrI usI grantha se lI jA sakatI hai jisameM AcAryabhASita, mahAvIrabhASita aura pratyekabuddhabhASita viSayavastu ho / nandI " evaM samavAyAMga meM praznavyAkaraNa ke paiMtAlisa adhyayanoM kA ullekha hai / ataH DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra praznavyAkaraNa se pahale mahAvIrabhASita evaM AcAryabhASita sAmagrI ko uttarAdhyayanasUtra ke nAma se alaga kiyA gayA; phira pratyeka buddhabhASita paiMtAlIsa adhyayanoM ko RSibhASitasUtra ke nAma se alaga kiyA gayA hogaa| cUMki uttarAdhyayanasUtra kI sAmagrI pratyekabuddhabhASita paiMtAlIsa adhyayana, jo RSibhASita meM haiM, ke bAda kI thI ataH ise uttarAdhyayanasUtra nAma diyA gyaa| uparyukta vivecanA paramparAgata mAnyatA ke sAtha pUrNatayA samanvaya rakhatI hai aura uttarAdhyayanasUtra kI prAcInatA tathA prAmANikatA ko siddha bhI karatI hai| digambaraparamparA meM uttarAdhyayanasUtra zabda kI vyAkhyA nimna rUpa 60 prApta hotI hai AcArya vIrasena (vi. nauvIM zatAbdI) ne SaTkhaMDAgama kI dhavalAvRtti meM likhA hai 'uttarAdhyayanasUtra uttarapadoM kA varNana karatA hai| 19 yahAM uttara zabda 'samAdhAna' kA sUcaka hai| AcArya zubhacandra (vi. 16vIM zatAbdI) ne aMgapaNNati meM uttarAdhyayanasUtra ke do artha kiye haiM" - - 15 'aMgappabhavA jiNabhAsiyA, ya patteyabuddhasaMvAya / ' 16 uttarAdhyayananiyukti gAthA 66, pRSTha 371 / 17 nandIsUtra, 60 18 samavAyAMga, prakIrNaka samavAya sUtra 68 16 'uttarajjhayaNaM uttarapadANi vaNNe ' 20 'uttarANi ahijjati uttarajjhayaNaM padaM jiNidehiM' (1) kisI grantha ke pazcAt par3he jAne vAle adhyayana aura (2) praznoM kA uttara dene vAle adhyayana / - uttarAdhyayananiyukti gAthA 4 ( niyuktisaMgraha pRSTha 365 ) | ( navasuttANi, lADanUM, pRSTha 273 ) / ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa prathama pRSTha 621 ) / dhavalATIkA pRSTha 67 - (uddhRt 'uttarajjhayaNANi' dvitIyabhAga, bhUmikA pRSTha 12 - AcArya tulasI, lADanUM) aMgapaNNati 3 / 25, 26 (uddhRt - vhii)| For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI mAnyatA meM uttarakAla vAcI artha adhika tarkasaMgata pratIta hotA hai, kyoMki yaha artha sampUrNa grantha ke sAtha vyApta hai; jabaki dvitIya artha praznoM ke uttara rUpa adhyayana, uttarAdhyayanasUtra ke kucha hI adhyayanoM ke sAtha saMgati rakhatA hai sabhI adhyayanoM ke sAtha nahIM / 61 pro. lyUmena (Prof. Leuman) ne uttarAdhyayanasUtra kA sIdhA zAbdika artha paravartI adhyayana kiyA hai| unake anusAra ina adhyayanoM kI racanA aMgaAgama ke pazcAt uttarakAla meM huI hai| ataH ye uttarAdhyayanasUtra ke nAma se vizruta hue / 21 kalpanA tathya saMgata hai; kyoMki bhASAzAstriyoM ke anusAra uttarAdhyayanasUtra kI Adi ke samAna hI prAcIna hai| ataH AcArAMga pazcAt isakI racanA ko mAnanA nirAdhAra nahIM hai| pro. lyUmena kI yaha 2.2 uttarAdhyayanasUtra mUlasUtra hai, kyoM ? uttarAdhyayanasUtra ko mUlasUtroM ke antargata vargIkRta kiyA gayA hai| kintu isake mUlasUtra ke rUpa meM vargIkRta kiye jAne kA koI prAcIna ullekha upalabdha nahIM hotA hai; na hI isakA vyAkhyA sAhitya meM mUlasUtra kahe jAne kA koI AdhAra prApta hotA hai| phira bhI lagabhaga terahavIM zatI se ise mUlasUtroM meM vargIkRta kiye jAne kI paramparA hai| isa sandarbha meM vidvAnoM ne mUla zabda kI aneka anumAnika vyAkhyAyeM bhI kI haiM - 21 uddhRt - 'jainAgamadigdarzana'; pRSTha 130 muni nagarAja jI / - pAzcAtya vidvAnoM kI mAnyatA jaina Agama sAhitya para pAzcAtya dArzanikoM ne gaveSaNApUrNa kArya kiye haiM, yadyapi unake niSkarSa kI prAmANikatA para vicAra karanA svatantra cintana kA viSaya hai / phira bhI unake prayatna evaM utsAha avazya prazaMsanIya haiM / uttarAdhyayanasUtra Adi mUlasUtroM ko 'mUla' kahane kA AdhAra kyA hai ? isa para pAzcAtya dArzanikoM ne aneka prakAra se cintana kiyA hai| bhASA bhI AcArAMga Adi aMga AgamoM ke For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. sApeNTiyara,2 DaoN. gyArino tathA pro. paTavardhana kI mAnyatA hai ki ina sUtroM meM bhagavAna mahAvIra ke mUla zabdoM kA saMgraha hai| ata: ye mUlasUtra kahalAte haiN| ina vidvAnoM kI uparyukta mAnyatA kA AdhAra sambhavataH uttarAdhyayanasUtra ke chattIsaveM adhyayana kI antima gAthA hai, jisameM kahA gayA hai ki bhagavAna mahAvIra chattIsa adhyayanoM kA varNana karake nirvANa ko prApta hue| kintu yaha mAnyatA tarkasaMgata pratIta nahIM hotI kyoMki vidvAnoM ke zodhaparaka adhyayana ne yaha siddha kara diyA hai ki AcArAMga ke prathama zrutaskandha meM bhagavAna mahAvIra ke mUlavacanoM kA saMkalana hai| isa prakAra . yadi kisI Agama ko mUlasaMjJA dene kA AdhAra prabhu mahAvIra ke mUla zabdoM : kA saMkalana hai to AcArAMgasUtra kI bhI mUlasUtra ke antargata gaNanA kI jAnI caahie| jabaki mUlasUtroM meM dazavaikAlika AryazayyaMbhava kI racanA hai.. tathA piNDaniyukti evaM oghaniyukti AcArya bhadrabAhu (prathama yA dvitIya) kI athavA matAntara se Aryabhadra kI racanAeM haiN| ataH ina tInoM mUlasUtroM ke sAtha bhI pAzcAtya vidvAnoM kI pUrvokta mAnyatA lezamAtrabhI saMgati nahIM rakhatI kyoMki isameM bhagavAna mahAvIra ke mUlavacanoM kA abhAva hai / pro. vinTaraniTsa ke anusAra inheM mUlasUtra mAne jAne kA kAraNa ina para likhA gayA vipula vyAkhyA sAhitya hai| arthAt mUlasUtroM para aneka TIkAyeM likhI gaI haiN| ataH TIkAoM se mUlasUtra kA pArthakya batalAne ke lie inheM 'mUlasUtra kahA gayA . hai| kintu pro.vinTaranitsa mahodaya kI yaha bAta sAre mUlasUtroM ke sAtha saMgata pratIta nahIM hotii| kevala TIkAoM se bheda batalAne ke lie yadi mUlasUtra saMjJA dI gaI hotI to piNDaniyukti evaM oghaniyukti jo vastutaH TIkAyeM hI haiM; unheM mUlasUtra kahane kA kyA aucitya hai ? 22 In the Buddhist work Mahavyutpatti 245,1265mula grantha seems to mean original texti.e. the words of Budha himself consequently there can be no doubt whatsoever that the Jains too may have used mula in the sense of original text and perhaps not so much in opposition to the later abridgments and commentaries as merely to denote the actual words of Mahavira himself:-uttarAdhyayanasUtra, bhUmikA pRSTha 32, uddhRta uttarAyaNANi bhAga dvitIya, pRSTha 8, AcArya tulasI / 23 The word Mulasutra is translated as "trates originaux". -'da rilijiyana da jaina' pRSTha 76 (uddhRta- vahI pRSTha RX We find however the word Mula often used in the sense original text' and it is but reasonable to hold that the word Mula appearing in the expression Mulasutra has got the same sense. Thus the term Mulasutra would mean the original text i.e. the text ............. of Mahavira'. - 'dazavakAlikasUtra : e sTaDI (uddhRta - vahI pRSTha 8) / 25 'e hisTrI oNpha iNDiyana liTrecara' bhAga 2 - viNTaranitsa (uddhRta -vahI pRSTha 7) / For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya tulasI AcArya devendramuni" DaoN. zubiMga Adi kA abhimata hai ki inameM muni ke mUlaguNoM arthAt mahAvrata, samiti, gupti Adi kA nirUpaNa hai; isa dRSTi se inheM mUlasUtra kI saMjJA dI gaI hai| DaoN. sudarzanalAla jaina bhI isa mata se sahamata haiN| anya apekSA se mUlaguNa rUpa, darzana, jJAna, cAritra evaM tapa kA poSaNa karane vAle zAstroM ko bhI mUlasUtra kahA gayA hai yathA nandIsUtra jJAna ke svarUpa Adi kA vivecana karatA hai| ataH yaha jJAnaguNa kA prakAzaka hai| anuyogadvAra meM varNita 'nayanikSepa' yathArtha svarUpa ko samajhane evaM samajhAne meM pradhAna kAraNa hai| sApekSa vastutattva ko samajhanA hI samyagdarzana hai| ataH anuyogadvAra samyagdarzana kI utpatti kA sAdhana hai| dazavaikAlikasUtra sarvavirati rUpa cAritra kI preraNA se otaprota hai| ataH cAritradharma kA prakAzaka hai| ___-- uttarAdhyayanasUtra kA prArambha vinayarUpa Abhyantara tapa se huA hai| tIsaveM adhyayana meM tapa kA vyApaka nirUpaNa hai| punaH aThAIsaveM evaM chattIsaveM adhyayana meM saMlekhanA Adi ke sandarbha meM, tapa kA varNana hai, ataH isameM tapa kI pradhAnatA hai| . yaha mAnyatA isaliye samIcIna pratIta nahIM hotI hai ki inheM mUlasUtra kahane kA AdhAra yadi mUlaguNoM kA upadeza hai to sampUrNa Agama sAhitya hI adhyAtma evaM vairAgya pradhAna hai| ataH ve sabhI mUlasUtra kahalAne caahie| punazca mUlaguNoM kI pradhAnatA kI apekSA se bhI vicAra kiyA jAya to AcArAMgasUtra to AcArapradhAna hI hai| ataH usakI gaNanA bhI mUlasUtroM ke antargata honI caahie| ... uttarAdhyayanasUtra ko mUlasUtra mAnane kA eka AdhAra zrutapurUSa kI kalpanA bhI hai| cUrNikAlIna zrutapurUSa ke mUlasthAna (caraNa sthAna) meM AcArAMga evaM sUtrakRtAMga the| kintu uttarAkAlIna zrutapurUSa ke 'mUlasthAna' meM dazavaikAlika aura uttarAdhyayanasUtra A gye| inheM mUla mAnane kA yaha bhI eka sambhAvita hetu mAnA gayA hai| phira bhI yaha prazna to banA hI rahegA ki Avazyaka, piNDaniyukti evaM oghaniyukti ko mUlasUtra mAnane kA AdhAra kyA hai ? 26 uttarAdhyayanasUtra bhUmikA pRSTha 8 27 uttarAdhyayanasUtra bhUmikA pRSTha 21 28 dazavakAlikasUtra bhUmikA pRSTha 3 26 'uttarAdhyayanasUtra : eka parizIlana' - pRSTha 14 - AcArya tulsii| - AcArya devendrmuni| - (uddhRta- uttarAdhyayanasUtra bhUmikA AcArya tulasI pRSTha 8) / - DaoN. sudarzanalAla jaina / For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra hamArI mAnyatA meM uttarAdhyayana sUtra ko mUlasUtra mAnane kA sarvAdhika zreSTha evaM samIcIna kAraNa yaha pratIta hotA hai ki yaha Agama zramaNa jIvana kI mUlabhUta AcAra-saMhitA ko prastuta karatA hai / ataH mUlasUtra anya hai, yaha mAnyatA sabhI mUla AgamoM ke sAtha saMgati bhI rakhatI hai| 2. 3 uttarAdhyayanasUtra ke upadeSTA yA racayitA ke sambandha meM vibhinna avadhAraNAyeM 64 pratyeka kRti kA koI na koI kartA avazya hotA hai, ataH yaha prazna uThanA svabhAvika hai ki vastutaH 'uttarAdhyayanasUtra' kA kartA kauna hai ? " samavAyAMgasUtra meM 'chattIsa uttarajjhayaNA 30 nandIsUtra meM 'chattIsa uttarajjhayaNAI'' evaM svayaM uttarAdhyayanasUtra kI antima gAthA meM chattIsa uttarajjhAe, 32 aise isake bahuvacanAtmaka nAma prApta hote haiN| niryukti meM bhI uttarAdhyayanasUtra ke bahuvacanAtmaka nAma kA hI prayoga milatA hai| isI prakAra cUrNikAra ne yadyapi uttarAdhyayanasUtra ko chattIsa adhyayanoM kA eka zrutaskandha arthAt eka grantha svIkAra kiyA hai| phira bhI unhoMne isakA nAma to bahuvacanAtmaka hI mAnA hai| 34 isa prakAra uttarAdhyayanasUtra kA bahuvacanAtmaka nAma ise eka kartA kI kRti yA racanA mAnane meM sandeha utpanna karatA hai| isase yaha bhI anumAna lagAyA jAtA hai ki uttarAdhyayanasUtra aneka kartAoM kI kRtiyoM / adhyayanoM se uddhRta eka saMkalita grantha hai| isa tathya kI puSTi niryuktikAra dvArA kRta uttarAdhyayanasUtra kartRtva vibhAjana se hotI hai; jo nimna prakAra hai 1. aMgaprabhava (aMga AgamoM se saMkalita ); 2. jinabhASita; 3. pratyekabuddhabhASita; aura 30 'samavAyAMgasUtra', samavAya 36 31 'nandIsUtra : sUtra' 78 32 'uttarAdhyayanasUtra' 36 / 268 / 33 'uttarAdhyayananiyukti' gAthA 4 34 'etesiM veva chattIsAe uttarAyaNANaM samudayasamitisamAgameNaM uttarAyaNANi imehiM nAmehiM aNugaMtavvANi / ' 35 uttarAdhyayananiyukti gAthA 4 ('aMgasuttANi', lADanUM khaNDa prathama pRSTha 882) / ('navasuttANi' pRSTha 267, lADanUM) / - niyukti saMgraha pRSTha 365 | uttarajjhayaNabhAvasutakkhaMdhoti labbha, tANi puNa chattIsaM uttarAdhyayanasUtra cUrNi patra 8 / - niryuktisaMgraha pRSTha 365 / For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. saMvAda samutthita / niyuktikAra ke anusAra uttarAdhyayanasUtra kA dUsarA 'parISaha adhyayana aMga prabhava hai| yaha karma - pravAda pUrva ke satarahaveM prAbhRta se uddhRt hai| curNikAra" evaM vRhadvRttikAra* ( zAntyAcArya) ke anusAra dasavAM 'drumapatraka' nAmaka adhyayana jinabhASita, AThavAM 'kApilIya' adhyayana pratyekabuddhabhASita tathA navamAM evaM taiMtIsavAM 'namirAjarSi ' evaM 'kezIgautamIya' ye do adhyayana saMvAdAtmaka haiN| yaha bhI mAnyatA hai ki 'vinayazruta', 'parISaha vibhakti', 'asaMskRta', 'akAma-maraNIya', 'kSullakanirgranthiya', 'bahuzrutapUjA' jaise kucha adhyayana mahAvIrabhASita haiN| 'kezigautamIya' tathA 'khaluMkIya' Adi kucha adhyayana AcAryabhASita haiM tathA 'nami- pravrajyA', 'kApilIya' evaM 'saMjayIya' Adi adhyayana pratyekabuddhoM ke saMvAda rUpa haiN| isa vibhAjana kA AdhAra 'praznavyAkaraNasUtra' kI prAcIna viSayavastu ke sandarbha meM sthAnAMga evaM samavAyAMga ke nirdeza tathA niryuktikAra dvArA uttarAdhyayanasUtra ke kucha adhyayanoM ko aMgaprabhava mAnanA hai| unakI yaha mAnyatA hai ki praznavyAkaraNa kI prAcIna viSayavastu ke AdhAra para hI vartamAna meM upalabdha 'RSibhASita' kI evaM uttarAdhyayanasUtra kI viSayavastu banI hai phira bhI sabhI adhyayanoM ko ina AdhAroM para vargIkRta karanA kaThina hai| udAharaNa ke rUpa meM isake aThArahaveM 'saMjayIya' adhyayana ko eka ora pratyekabuddhabhASita kahA jAtA hai, kintu usakI 24vIM gAthA meM Aye 'buddha' zabda kA artha pratyekabuddha aura mahAvIra donoM hI kiyA jAtA hai| isa prakAra yaha kahanA kaThina hai ki kauna-sA adhyayana kisake dvArA bhASita hai / ataH samuccaya rUpa meM yahI mAnanA ucita hai ki uttarAdhyayanasUtra meM pratyekabuddhabhASita mahAvIrabhASita aura AcAryabhASita tathA aMgoM se saMkalita aMza haiN| isa prakAra uttarAdhyayana sUtra ko eka karttRka nahIM mAnakara eka saMgraha - grantha hI mAnanA hogaa| phira bhI yaha prazna to banA hI rahatA hai ki isakA saMgraha yA saMkalana kisane kiyA ? prAcIna kAla meM saMgrAhaka yA saMkalanakartA kahIM bhI apanA nAma nirdeza nahIM karate the / aba isa sambandha meM yahI mAnakara saMtoSa karanA hogA ki uttarAdhyayanasUtra ke aneka kartA haiM aura isake saMkalanakartA koI pUrvadhara AcArya rahe hoNge| 36 'kammappavApubve, sattarase pAhuDamijaM suttaM / saNayaM sodAharaNaM, taM caiva ihaMpi nAyavvaM // / ' 65 * uttarAdhyayananiyukti gAthA 66 (niryuktisaMgraha pRSTha 371) / 37 'jiNabhAsiyA jahA dumapattagAdi, patteyabuddhabhAsiyANi jahA kAvilijjAdi, saMvAo jahA NamipabvajjA kesigoyamejjaM ca / ' - uttarAdhyayanacUrNi patra 7 / 38 uttarAdhyayanasUtra kI zAntyAcArya kRta TIkA patra 5 / :- 36. 'praznavyAkaraNa kI prAcInaviSayavastu kI khoja' - DaoN. sAgaramala jaina, 'jaina vidhA ke AyAma' khaNDa 6 / For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA uttarAdhyayanasUtra, AcArya bhadrabAhu dvArA racita hai ? katipaya AcAryoM kI yaha avadhAraNA rahI hai ki uttarAdhyayanasUtra ke saMkalanakartA AcArya bhadrabAhu haiN| AcArya AtmArAma jI ne uttarAdhyayanasUtra kI bhUmikA meM tathA muni nagarAjajI ne 'Agama aura tripiTaka' meM tathA 'jainAgamadigdarzana' meM yaha ullekha kiyA hai ki kucha vidvAnoM ne uttarAdhyayanasUtra ke racayitA AcArya bhadrabAhu ko mAnA hai| isake sAtha hI AcArya AtmArAma jI evaM muni nagarAja jI donoM ne vistAra se isakA khaNDana bhI kiyA hai ki AcArya bhadrabAhu uttarAdhyayanasUtra ke vyAkhyAtA yA pravaktA ho sakate haiM, kintu usake racayitA nahIM / yahAM hama ukta donoM vidvAnoM ke maMtavyoM ko avikala rUpa se prastuta kara rahe haiM - sarvaprathama hama AcArya AtmArAma jI ke maMtavya ko unake uttarAdhyayanasUtra kI bhUmikA ke AdhAra para prastuta kara rahe haiM, ve likhate haiM ki ___"kitane eka vicAraka sajjanoM kA mata hai ki uttarAdhyayanasUtra bhI bhadrabAhusvAmI kI kRti hai, isIliye isakA dUsarA nAma 'bhadrabAhva' dekhane meM AtA hai| yathA- 'bhadrabAhunA proktAni bhAdrabAhvAni uttarAdhyayanAni' arthAt bhadrabAhu prokta hone se uttarAdhyayanasUtra ko bhAdrabAhava' kahate haiN| ataH isa kalpanA ke liye ki uttarAdhyayanasUtra bhadrabAhu svAmI kI kRti hai, yaha pUrvokta pramANa adhika balavAn hai| isa pramANa se uttarAdhyayanasUtra kA bhadrabAhusvAmI dvArA racA jAnA anAyAsa hI siddha ho jAtA hai| parantu jarA gambhIratApUrvaka vicAra karane se ukta kathana meM kucha bhI sAra pratIta nahIM hotaa| kAraNa ki 'prokta' aura 'kRta' ye donoM zabda samAna nahIM, kintu bhinna-bhinna artha ke vAcaka haiN| inameM prokta kA artha to vyAkhyAta aura adhyApita hai tathA kRta kA artha navIna racanA hai| isaliye bhadrabAhu prokta. kA artha bhadrabAhu kI kRti yA racanA vizeSa nahIM, kintu usake dvArA pracArita honA artha hai| tAtparya yaha ki bhadrabAhu svAmI ne uttarAdhyayanasUtra kI racanA nahIM kI, kintu vyAkhyAna aura adhyApana dvArA janatA meM isakA paryApta rUpa se pracAra kiyaa| unake dvArA kiye jAne vAle viziSTa pracAra ke kAraNa hI yaha uttarAdhyayanasUtra unake nAma se vikhyAta ho gyaa| isaliye bhadrabAhusvAmI uttarAdhyayanasUtra ke pracAraka mAtra the, na ki rcyitaa| isa bAta ko zAkaTAyana vyAkaraNa ke (prakarSeNa vyAkhyAtamadhyApitaM vA proktaM tasmin Ta iti tRtIyAntAd yathAvihitaM pratyayo bhvti| bhadrabAhunA proktAni bhadrabAhvAni uttraadhyynaani|) 'TaH prokte 3 / 1 / 66 sUtra kI vRtti meM AcArya yakSavarmA ne aura haimavyAkaraNa ke (prakarSeNa vyAkhyAtamadhyApita vA prokta natu kRtm| tatra kRta ityeva gatatvAt tasminnarthe teneti tRtIyAntAnAmno yathAvihitaM pratyayA bhvnti| bhadrabAhunA proktAni bhadrabAhavAni uttarAdhyayanAni gaNadharapratyekabuddhAdibhiH kRtAni tena vyAkhyAtAnItyarthaH) / 'tena prokte 6 / 3 / 18' sUtra kI bRhavRtti meM AcArya hemacandra ne vizeSa rUpa se spaSTa kara diyA hai, arthAt ina For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 donoM AcAryoM ne prokta zabda kA artha vizeSa rUpa se vyAkhyAna aura adhyApana hI kiyA hai| isake atirikta 'tena proktam 4 | 3 | 10 ' isa pANinIya sUtra ( tena proktam 4 | 3 |10 pANininA proktaM paanniniiym| tena proktam-prakarSeNoktaM proktamityucyate natu kRtam / kRte granthe ityanena gatArthatvAt / proktamiti-svayamanyena kRtaM, vyAkaraNamadhyApanenArthavyAkhyAnena vA prakAzitamityarthaH) / kI vyAkhyA meM tattvabodhinIkAra daNDI ne bhI prokta zabda kA Upara kI bhAMti hI artha kiyA hai| tAtparya yaha ki kisI ke kahe hue ko kahanA - adhyApana aura vyAkhyAna dvArA prakAzita karanA, usakA nAma 'prokta' hai, aura navIna racanA kRti kahalAtI hai| isaliye bhadrabAhu svAmI uttarAdhyayanasUtra ke kata nahIM, kintu vyAkhyAtA kahe jAte haiN| yadi bhadrabAhu svAmI isake karttA hote to unhoMne niryukti meM uttarAdhyayana sUtra ke viSaya meM jo yaha likhA hai ki usake kucha adhyayana to pUrva se uddhRt haiM aura kucha jina - bhASita tathA kaI eka pratyekabuddhAdi racita haiM ityAdi, so kisa prakAra se saMgata hogA? isaliye uttarAdhyayanasUtra ko zrI bhadrabAhu svAmI kI kRti - racanA kahanA va mAnanA kisI prakAra se ucita pratIta nahIM hotaa|" isa prakAra AcArya AtmArAma jI ke anusAra AcArya bhadrabAhu uttarAdhyayanasUtra ke kartA nahIM mAne jA sakate haiN| isI tathya ko prakArAntara se muni nagarAja jI ne apane grantha 'Agama aura tripiTaka eka anuzIlana (dvitIyabhAga )' tathA 'jainAgamadigdarzana' meM prastuta kiyA hai| pUrvokta donoM pustakoM kA vivaraNa akSarazaH samAna / ataH hama yahAM 'Agama aura tripiTaka' vAle maMtavya ko avikala samAna rUpa se prastuta kara rahe haiN| ve likhate haiM ki "bhadrabAhunA proktAni bhadrabAhvAni uttarAdhyayanAni isa prakAra kA bhI ullekha prApta hotA hai, jisase kucha vidvAn socate haiM ki uttarAdhyayanasUtra ke racayitA AcArya bhadrabAhu haiN| sabase pahale vicAraNIya yaha hai ki uttarAdhyayanasUtra kI niyukti ke lekhaka bhadrabAhu haiM / jaisA ki pUrva sUcita kiyA gayA hai, ve uttarAdhyayanasUtra kI racanA meM aMga-prabhavatA jina - bhASitatA, pratyeka buddha - pratipAditatA, saMvAda- niSpannatA Adi kaI prakAra ke upapAdaka hetuoM kA AkhyAna karate haiN| uparyukta kathana meM bhadrabAhunA ke sAtha proktAni kriyA-pada prayukta huA hai| proktAni kA artha racitAni nahIM hotA / prakarSeNa uktAni - proktAni ke anusAra usakA artha vizeSa rUpa se vyAkhyAta, vivecita yA adhyApita hotA hai| zAkTAyana (Ta: prokte 3 / 1 166 - zAkaTAyana) aura siddhahaimazabdAnuzAsana ( tena prokte 6 / 3 / 18 - siddha haimazabdAnuzAsana) Adi vyAkaraNoM meM yahI Azaya spaSTa kiyA gayA hai| isa vivecana ke anusAra AcArya bhadrabAhu uttarAdhyayanasUtra ke prakRSTa vyAkhyAtA, pravaktA yA prAdhyapayitA ho sakate haiM, racayitA nahIM / " isa prakAra unakA bhI niSkarSa yahI hai ki AcArya bhadrabAhu cAhe * uttarAdhyayanasUtra ke vyAkhyAtA yA pravaktA hoM kintu racayitA nahIM haiN| For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama ukta donoM vidvAnoM ke maMtavya se isa sImA taka sahamata haiM ki uttarAdhyayanasUtra ke racayitA AcArya bhadrabAhu (prathama) nahIM haiM, kintu hamArI dRSTi meM isake saMkalanakartA ke rUpa meM AcArya bhadrabAhu ko svIkAra karane meM koI Apatti nahIM haiM, kyoMki yadi uttarAdhyayanasUtra eka saMkalana grantha hai to hameM isake saMkalanakartA ke rUpa meM kisI na kisI AcArya ko svIkAra karanA hogaa| punaH jaba hama yaha mAnate haiM ki uttarAdhyayanasUtra ke kucha adhyayana bArahaveM aMga dRSTivAda yA pUrva sAhitya se uddhRt haiM to aisI sthiti meM hameM yaha bhI mAnanA hogA ki isake saMkalanakartA koI na koI pUrvadhara AcArya hone caahiye| cUMki AcArya bhadrabAhu ko antima zrutakevali yA pUrvadhara mAnA jAtA hai; ataH unako uttarAdhyayanasUtra ke saMkalanakartA svIkAra karane meM saiddhAntika rUpa se koI Apatti nahIM aatii| punaH hama yaha dekhate haiM ki uttarAdhyayanasUtra ke ikattIsaveM adhyayana meM dazA, kalpa evaM vyavahAra kA nirdeza hai aura inake kartA AcArya bhadrabAhu (prathama) ko nirvivAda rUpa se svIkAra kiyA gayA hai| ataH hameM yaha mAnanA hogA ki uttarAdhyayanasUtra ke saMkalanakartA AcArya bhadrabAhu ke pUrvavartI pUrvadhara AcArya na hokara yA to svaya bhadrabAhu haiM yA unake paravartI anya koI AcArya haiN| lekina yaha bhI spaSTa hai ki unake bAda pUrvo kI paramparA avicchinna na raha skii| ataH hama isa bAta ko nizcitarUpa se svIkAra kara sakate haiM ki uttarAdhyayanasUtra ke saMkalanakartA AcArya bhadrabAhu (prathama) haiN| AcArya AtmArAma jI evaM muni nagarAja jI donoM ne yadyapi 'bhadrabAhanA proktAni bhadrabAhavAni uttarAdhyayanAni' isa pUrvAcAryoM ke vacana ko ullikhita kiyA hai| kintu unhoMne kahIM bhI yaha saMketa nahIM diyA haiM ki yaha kathana kahAM se uddhRt hai| hamane uttarAdhyayanasUtra kI hamAre pAsa upalabdha jo TIkA thI usameM ukta vAkya ko khojane kA prayAsa kiyA, kintu hameM upalabdha nahIM ho skaa| sambhavataH yaha kathana kisI pUrvAcArya kI TIkA athavA anya kRti meM avazya rahA hogA / yadi isakA sampUrNa sandarbha jJAta ho jAtA to zAyada isa samasyA ke nirAkaraNa meM hameM paryApta sahayoga mila jAtA para uparyukta carcA ke AdhAra para hama yaha avazya kaha sakate haiM ki cAhe uttarAdhyayanasUtra ke vibhinna adhyayana bhagavAna mahAvIra, anya pratyeka buddhoM evaM AcAryoM kI kRtiyAM hoM aura cAhe unheM pUrva sAhitya se uddhRta kiyA gayA ho, kintu yaha mAnane me koI kaThinAI nahIM hai ki isake saMkalanakartA AcArya bhadrabAhu rahe hoN| phira bhI isa sandarbha meM For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhika Thosa sAkSyoM ke khoja kI AvazyakatA ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA 2.4 uttarAdhyayanasUtra kA kAla nirdhAraNa uttarAdhyayanasUtra eka prAcIna Agama grantha hai| kucha vidvAnoM kI dRSTi meM yaha eka saMkalana grantha hai, phira bhI isakI prAcInatA asaMdigdha hai, jo bhASA zailI, viSayavastu Adi aneka tathyoM se bhI prAmANita hotI hai / isa sambandha meM itanA avazya hai ki uttarAdhyayanasUtra ke sabhI adhyayanoM ke saMkalana ko hama eka kAla kA saMkalana nahIM kaha sakate haiN| nimna kucha tathya haiM jinake prakAza meM uttarAdhyayanasUtra kA kAla nirNaya kiyA jA sakatA hai 1. nandIsUtra ke anusAra aMgabAhya kAlikagranthoM meM 'uttarAdhyayanasUtra' kA nAma sarvaprathama prApta hotA hai, tathA tattvArthasUtra ke svopajJabhASya meM svayaM AcArya umAsvAti ne uttarAdhyayanasUtra kA nirdeza kiyA hai| isase itanA nizcita ho jAtA hai ki IsA kI cauthI-pAMcavIM zatAbdI pUrva uttarAdhyayanasUtra kA astitva thaa| . 2. dazavaikAlikasUtra meM uttarAdhyayanasUtra kI aneka gAthAyeM, viSaya tathA kathAyeM upalabdha haiN| dazavaikAlika meM varNita rAjImatI aura rathanemi kI saMkSipta kathA kA vistRta varNana hameM uttarAdhyayanasUtra ke bAisaveM adhyayana meM prApta hotA hai| yaha tathya uttarAdhyayanasUtra ko dazavaikAlikasUtra se pUrva kA pramANita karatA hai aura dazavaikAlika kA racanA kAla mahAvIra nirvANa kI prathama zatAbdI hai| ataH uttarAdhyayanasUtra kA yaha adhyayana to isake bhI pUrva kA arthAta vIra nirvANa kI prathama zatI kA honA caahie| 3. uttarAdhyayanasUtra meM dvividha se lekara paMcavidha mokSamArga kI carcA upalabdha hotI hai| isase yaha jJAta hotA hai ki usa kAla taka mokSamArga kI nizcita saMkhyA kA nirNaya nahIM huA thaa| tattvArthasUtra meM spaSTataH trividha mokSamArga kI carcA upalabdha hotI hai, ataH uttarAdhyayanasUtra ko cauthI zatAbdI se pUrva kA mAnA jA sakatA hai| 40 (ka) dazavakAlikasUtra 2/7, 8, 6, 10 evaM 11 / (kha) uttarAdhyayanasUtra ke prathama 'vinayazruta' adhyayana evaM dazavakAlika ke navama adhyayana 'vinaya samAdhi' yA marAdhyayanasUtra ke bAIsaveM adhyayana evaM dazavakAlika ke dvitIya adhyayana Adi meM viSaya vastu kI samAnatA upalabdha hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 4. uttarAdhyayanasUtra ke aThAIsaveM adhyayana meM varNita dravya guNa paryAya kI paribhASA para nyAya-vaizeSikasUtroM kA prabhAva parilakSita hotA hai| isa AdhAra para itanA to mAnanA hogA ki kama se kama yaha adhyayana vaizeSikasUtra ke bAda kA hai| vaizeSika sUtra kA racanAkAla vidvAnoM ne I. pUrva dUsarI /tIsarI zatAbdI mAnA hai| isa AdhAra para uttarAdhyayanasUtra ke paravartI adhyayanoM kA racanAkAla vaizeSikasUtra ke . AsapAsa arthAt I. pU. dUsarI/tIsarI zatI kA mAnA jA sakatA hai| 5. uttarAdhyayanasUtra ke chabbIsaveM adhyayana meM chAyA, nakSatra Adi ke dvAra samaya nirNaya kI prakriyA kA vivecana upalabdha hotA hai| sUryaprajJapti, jisakA samaya vidvAnoM ne I. pU. bhI mAnA hai, usameM bhI nakSatra dvArA kAla nirNaya kA varNana prApta hota hai| ataH isa sAkSya se bhI uttarAdhyayanasUtra kA samaya I. pU. ke AsapAsa kA mAna jA sakatA hai| 6. uttarAdhyayanasUtra meM guNasthAnaka siddhAnta kA abhAva hai| isase bhI yaha to nizcita kiyA jA sakatA hai ki isakA saMkalana kama se kama guNasthAnaka siddhAnta ke astitva meM Ane arthAt IsA kI pAMcavIM zatI se pUrva avazya ho cukA hogaa| 7. uttarAdhyayanasatra meM paribhASAtmaka varNana kA abhAva hai| isameM karma, lezyA Adi pratyayoM kI paravartI granthoM ke samAna paribhASAM prApta nahIM hotI hai| yaha bhI isake prAcIna grantha hone kA pramANa hai, kyoki prAcIna granthoM meM prAyaH paribhASAtmaka zailI kA abhAva hotA hai| 8. uttarAdhyayanasUtra ke ikatIsaveM adhyayana meM dazAzrutaskandha Adi cheda sUtroM kA ullekha AtA hai aura chedasUtroM ke racanAkAra AcArya bhadrabAhu (I.pU. tIsarI zatAbdI) haiN| ataH uttarAdhyayanasUtra kA yaha adhyayana I. pU. tIsarI zatAbdI ke bAda kA mAnanA hogaa| 6. bhASA kI dRSTi se vicAra karane para uttarAdhyayanasUtra ke sabhI adhyayanoM ko eka kAla kI racanA nahIM mAnA jA sakatA hai| isameM eka aura prAcIna ardhamAgadhI prAkRta ke zabdoM/rupoM kA prayoga milatA hai, to dUsarI ora isameM arvAcIna mahArASTrI prAkRta zabda-rUpa bhI upalabdha hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra digambara, zvetAmbara evaM yApanIya tInoM sampradAyoM dvArA mAnya thaa| ataH isakA astittva saMghabheda se pUrva arthAt IsA kI prathama zatI ke pUrva hI nizcita hotA hai| uparyukta sAkSyoM ke AdhAra para hama uttarAdhyayanasUtra ke adhyayanoM ko eka kAla kI racanA to nahIM kaha sakate haiM para isake saMkalanakartA ke rUpa meM yadi antima zrutakevalI AcArya bhadrabAhu ko svIkAra kiyA jAye to isakA saMkalanakAla I. pU. tIsarI zatAbdI ke lagabhaga mAnA jA sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra kI viSayavastu kA adhyayana karane se hameM aisA koI ullekha prApta nahIM hotA hai jo isake saMkalanakAla ko IsA kI prathama zatI ke bAda kA siddha kara ske| ataH uttarAdhyayanasUtra ke vibhinna adhyayanoM ke saMkalanakAla ko IsvI pUrva kA hI mAnanA hogA / 2.5 uttarAdhyayanasUtra kI bhASA vedoM kI bhASA 'saMskRta', tripiTaka kI bhASA 'pAli' tathA jaina AgamoM kI bhASA 'prAkRta' hai| vastutaH prAkRta apane mUla rUpa meM bhASA na hokara bolacAla rahI hai| ataH prAkRta koI eka bhASA na hokara bhASA samUha kA nAma hai| 71 hemacandra Adi AcAryoM ne prAkRta ke aneka rUpoM kA ullekha kiyA hai, jaise mAgadhI, ardhamAgadhI, pAli, zaurasenI, jainazaurasenI, mahArASTrI, jainamahArASTrI, paizAcIcUlikA, paizAcI, brAcaDa aura DhakkI / Age calakara ina prAkRta bhASAoM se hIM vibhinna apabhraMza aura adyatana aneka bhASAoM kA vikAsa huA hai| ataH ye prAkRteM hI hindI, rAjasthAnI, gujarAtI, marAThI, baMgalA, ur3IsA Adi sabhI bhAratIya bhASAoM kI pUrvajA haiN| nami sAdhu (gyArahavIM zatAbdI) ne prAkRta kI vyAkhyA karate hue likhA haiprAkRta, vyAkaraNa Adi ke saMskAra se nirapekSa, samasta jagata ke prANiyoM kA sahaja vacana vyApAra rUpa bhASA hai| prAkRta kA artha prAkRta = pUrvakRta athavA Adi bhASA hai| vaha bAlakoM, mahilAoM Adi ke lie sahaja tathA bodhagamya hai aura saba bhASAoM kA mUla hai| prAkRta ke do bheda haiM zramaNa saMskRti kI mUlabhASA ko ArSa prAkRta kahA jAtA hai| ArSa - For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 (1) pAli prAkRta (2) ardhamAgadhI prAkRta bauddha grantha pAli bhASA meM haiM tathA jaina Agama ardhamAgadhI bhASA meM nibaddha haiN| . tIrthakara ardhamAgadhI bhASA meM bolate the| ardhamAgadhI usa samaya kI jana sAmAnya kI bhASA thii| kSetra kI dRSTi se ardhamAgadhI usa bhASA kA nAma hai jo Adhe magadha meM arthAt magadha ke pazcimI bhAga meM bolI jAtI thii| jaina AgamoM meM prayukta ardhamAgadhI bhASA meM mAgadhI ke atirikta anya boliyoM ke zabdarUpa tathA mAgadhI se bhinna lakSaNa bhI pAye jAte haiN| ataH jaina AgamoM kI bhASA mAgadhI na kahalAkara ardhamAgadhI kahalAtI hai|" ____ ardhamAgadhI meM vyaMjanoM ke lopa kI pravRtti alpa hotI hai| usake kriyA rUpoM meM 'ti' pratyaya yathAvat rahatA hai aura prathamA vibhakti meM 'o' ke sthAna para 'e' kA prayoga hotA hai| 2.5.1 uttarAdhyayanasUtra kI mUla bhASA : ardhamAgadhI jahAM taka hamAre zodhagrantha uttarAdhyayanasUtra kA prazna hai, yaha mahArASTrI prabhAvita ardhamAgadhI bhASA kA grantha hai| vastutaH vartamAna meM upalabdha Agama granthoM kI bhASA prAyaH mahArASTrI prabhAvita prAkRta hI hai| yahAM yaha . vicAraNIya hai ki uttarAdhyayanasUtra kI bhASA para mahArASTrI bhASA kA prabhAva kyoM va kaise par3A ? 2.5.2 uttarAdhyayanasUtra para mahArASTrI prAkRta kA prabhAva kyoM va kaise ? uttarAdhyayanasUtra hI nahIM pratyut vartamAna meM upalabdha sabhI Agama grantha prAyaH mahArASTrIprAkRta se prabhAvita haiN| AgamoM ke isa bhASA parivartana ke aneka kAraNa (1) vaidikasaMskRti zabdapradhAna tathA zramaNasaMskRti arthapradhAna rahI hai arthAt vaidikaparamparA meM artha kI apekSA zabda evaM dhvani ko adhika mahattvapUrNa mAnA gayA hai| Aja bhI aneka vedapAThI brAhmaNa aise haiM, jo vedamaMtroM ke uccAraNa, laya Adi ke viSaya meM niSNAta haiM, kintu ve unake arthoM ko nahIM jAnate haiN| yahI kAraNa 41 'ardhamAgadhI Agama sAhitya : eka vimarza' - 'DaoN. sAgaramala jaina abhinandana grantha' pRSTha 30 / For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki veda zabdazaH surakSita raha ske| isake viparIta jainaparamparA meM artha yA tAtparya kI pradhAnatA rahI, zabda kI nahIM / cUMki jainAcAryoM kA mukhya prayAsa yahI rahA ki zAstroM ke zabda-rUpa meM cAhe parivartana ho jAye para artha meM parivartana nahIM honA caahie| ataH jainAgamoM meM bhASAtmaka parivartana hote cale gye| (2) Agama sAhitya meM bhASA parivartana kA eka kAraNa yaha bhI thA ki zramaNa saMgha meM vibhinna dezoM ke zramaNa sammilita the| unakA uccAraNa apanI-apanI prAdezika boliyoM se prabhAvita thaa| ataH AgamapATha ke uccAraNa meM bhI bhinnatA A gii| (3) jainazramaNa bhramaNazIla hote haiN| bhramaNazIlatA ke kAraNa unakI bhASA para kSetrIya bolI evaM bhASA kA prabhAva par3anA svAbhAvika hai| ataH sAdhuvRndoM dvArA smRti ke AdhAra para surakSita AgamoM meM bhI bhASA parivartana hue| (4) prAcIna samaya meM kAgaja kA pracalana nahIM thaa| ataH grantha bhojapatroM yA tAr3apatroM para likhe jAte the| ina patroM para grantha likhanA, likhavAnA yA inheM surakSita rakhanA jaina sAdhuoM ke ahiMsA evaM aparigraha siddhAnta ke virUddha thaa| lagabhaga I. san kI pAMcavIM zatI taka lekhanakArya ko pApapravRtti mAnA jAtA thaa| ataH vIra nirvANa ke lagabhaga hajAra varSa taka jainasAhitya zruta-paramparA para hI AdhArita rhaa| vaha gurU-ziSya paramparA ke dvArA maukhika rUpa meM hI surakSita rhaa| isa prakAra sudIrgha kAla taka maukhika rahane ke kAraNa bhI AgamasAhitya kI bhASA meM parivartana AnA svAbhAvika thaa| .. (5) AgamoM kI bhASA parivartana kA eka kAraNa lipikAroM kI asAvadhAnI yA una para unake kSetra kI bhASA kA prabhAva rahA hai| ataH lipikAra grantha likhate samaya apanI prAdezika bolI se prabhAvita hokara zabdoM meM parivartana kara dete the- yathA mUla pATha meM prayukta gacchati zabda ke sthAna para pracalita zabda gacchaI ko likha denaa| (6) AgamoM kI bhASA parivartana kA vizeSa kAraNa AgamoM ke sampAdaka bhI rahe haiN| sampAdakoM ne apane yuga evaM kSetra ke anurUpa AgamoM ke pAThoM meM vyApaka rUpa se parivartana kiyaa| yahI kAraNa hai ki mathurA meM saMkalita evaM sampAdita AgamoM para zaurasenI kA prabhAva tathA vallabhI meM sampAdita AgamoM para mahArASTrI kA prabhAva For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 parilakSita hotA hai| isa prakAra AgamoM kA sampAdana vibhinna kAloM evaM dezoM meM hone ke kAraNa bhI AgamoM kI bhASA meM parivartana huaa| uparyukta sabhI kAraNa yadyapi uttarAdhyayanasUtra ke bhASA parivartana ko samajhane meM sahAyaka haiM phira bhI uttarAdhyayanasUtra para mahArASTrI prAkRta ke prabhAva kA eka vizeSa kAraNa yaha bhI rahA hai ki uttarAdhyayanasUtra evaM dazavaikAlikasUtra ye donoM Agama prAcIna hote hue bhI inake svAdhyAya kA pracalana sarvAdhika rahA hai| ataH ina para deza evaM kAla kI bhASAoM kA adhika prabhAva pdd'aa| uttarAdhyayanasUtra ke svAdhyAya' ke pracalana kA eka sabala sAkSya yaha bhI hai ki isa Agama para sarvAdhika vyAkhyAsAhitya likhA gayA hai; kintu isakA tAtparya yaha nahIM ki uttarAdhyayanasUtra kA ardhamAgadhI rUpa pUrNataH parivartita ho gayA hai| Aja bhI uttarAdhyayanasUtra meM jahAM eka ora mahArASTrI prAkRta se prabhAvita zabdarUpa upalabdha hote haiM, vahIM isameM prAcIna ardhamAgadhI ke zabda rUpa bhI bahulatA se upalabdha hote haiN| isa sandarbha meM kucha zabda udAharaNArtha prastuta kiye jA rahe haiM - ___ ardhamAgadhI mahArASTrI asaMyukta 'ka' kA 'ga' hotA hai pAvagaM (6 / 8) | 'ka' kA lopa hokara usake sthAna para 'ya' kumAragA (14 / 11) logo (14 / 22) / | zruti hotI hai yathA - ajjhAvayANaM (12 / 16) tiy(31|4) asaMyukta 'ga' kA lopa nahIM hotA hai 'ga' kA lopa hokara usake sthAna para 'ya' kAmabhogesu (14 / 6) sagaro (18/35) zruti hotI hai yathA- bhoe (14 / 37), duyaM (31 / 6) madhyavartI 'ta' yathAvata banA rahatA hai- ciMtae | 'ta' kA lopa ho jAtA hai| usake sthAna para (2 / 44), aMtie (7/12) | yA to antima svara zeSa rahatA hai yA 'ya' zruti hotI hai- viyohie (6 / 17), hiMsai, havai prathamA meM ekArAnta prayoga hotA haikayare (12 / 6) dhIre (15 // 3) | prathamA ke ekavacana meM okArAnta prayoga hotA hai -saMbhUo, citto (13 / 2) saMjao (18 /10) For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.6 uttarAdhyayanasUtra kI zailI zailI se tAtparya kisI bhI vidhi, paddhati, tarIkA, DhaMga, praNAlI Adi se hai, aMgrejI bhASA meM zailI ke lie sTAila zabda kA prayoga hotA hai| sAhitya ke kSetra meM bhASA ke mAdhyama se vicAroM ko prastuta karane kI praNAlI ko zailI kahA jAtA hai| jaina Agama sAhitya meM mukhyataH gadya, padya aura caMpU ina tIna zailiyoM kA prayoga huA hai| uttarAdhyayanasUtra kI zailI gadyAtmaka evaM padyAtmaka donoM hai, phira bhI isameM padya zailI kI pradhAnatA hai| isakI zailI sarala, sahaja, sarasa evaM pravAhamayI hai| isake kucha adhyayanoM meM praznottara zailI evaM rahasyAtmaka zailI kA bhI prayoga milatA hai| isameM kliSTa sAmAsika zabdAvalI kA prAyaH abhAva pAyA jAtA hai, vizeSa sandarbhoM meM isakA kalAtmaka sauSThava anupameya hai / aneka prasaMgoM meM, yathA namipravrajyA Adi adhyayanoM meM saMvAdAtmaka zailI meM bhI viSaya kA pratipAdana kiyA gayA hai| 75 zailI ke sambandha meM uttarAdhyayanasUtra kI sabase pramukha vizeSatA yaha hai ki isameM gambhIra evaM gUr3ha siddhAntoM kA bhI upamAoM evaM dRSTAntoM ke mAdhyama se saralIkaraNa kara diyA gayA hai| upamAoM kI bahulatA dekhakara hI viNTaranitsa Adi vidvAnoM ne ise 'zramaNakAvya grantha' kahA hai| 42 (a) 'dumapattae paMDuyae jahA, nivaDai rAigaNANa accae / evaM maNuyANa jIviyaM, samayaM goyama mA pamAyae / / ' (ba) 'kusagge jaha osabindue, thovaM ciTThai lambamANae / ' 43 'jahA ya kiMpAgakalA manoramA, raseNa vaNNeNa ya bhujjamANA / jIviya paccamANA, eovamA kAmaguNA vivAge' te 2.6.1 upadezAtmaka upamA yA dRSTAntoM ke dvArA viSaya kA saralIkaraNa uttarAdhyayanasUtra meM vairAgyotpAdaka upamAoM kI bahulatA hai| jaise. manuSya jIvana kI tulanA pake hue druma-patra tathA kuza kI noMka para sthita osabindu se kI gaI hai| 12 isI prakAra kAmabhogoM ko kimpAka phala ke samAna batalAyA hai jo dekhane aura khAne meM to manohara evaM madhura hote haiM, kintu antataH ghAtaka (mRtyurUpa) hote haiN| isI prakAra kAmabhoga bhogakAla meM sukhada pratIta hote haiM, kintu inakA pariNAma atyanta dArUNa (duHkharUpa ) hotA hai - isa bAta ko khujalI ke udAharaNa se . samajhAyA gayA hai| khuDDae uttarAdhyayanasUtra 10 / 1 / - vahI 10 / 2 / - . vahI 32 / 20 / - - For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra uttarAdhyayanasUtra meM aura bhI aneka upamAoM evaM dRSTAntoM kA prayoga kiyA gayA hai para vistArabhaya se hama unakI carcA yahAM karanA nahIM cAhate haiN| 2.6.2 pratIkAtmaka rUpaka uttarAdhyayanasUtra meM pratIkAtmaka rUpakoM ke dvArA bhI AdhyAtmika vyAkhyAyeM prastuta kI gaI haiN| jinameM se kucha ko udAharaNArtha prastuta kiyA jA rahA hai - isake nauMveM adhyayana meM zraddhA ko nagara; tapa - saMyama ko argalA; kSamA ko prAkAra (parakoTA); parAkrama ko dhanuSa; iryApatha ko pratyaMcA tathA dhRti ko usakI mUTha kA pratIka batalAyA gayA hai| bArahaveM harikezIya adhyayana meM tapa ko jyoti; jIva ko jyotisthAna; mana, vacana aura kAyA (yoga) ko karachI; zarIra ko kaNDe; karma ko IMdhana tathA saMyama kI pravRtti ko zAntipATha kA pratIka batalAyA gayA hai|45 teIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki kaSAya agni hai tathA zruta, zIla evaM tapa jala hai| sAtha hI dharma ko dvIpa, gati evaM. uttama zaraNa batAyA gayA hai|" isa prakAra isameM anya aneka pratIkAtmaka rUpaka prastuta kiye gaye haiM, kintu hamArA zodha viSaya dArzanika hai isaliye yahAM una sabhI kI carcA karanA aprAsaMgika hogaa| 2.6.3 kathA evaM saMvAda - uttarAdhyayanasUtra 6/20 / 44 'saddhaM nagaraM kicyA, tava saMvaramaggalaM / khati niuNapAgAraM, tiguttaM duppadhaMsayaM / ' 45 'tavo joI jIvo joiThANaM, jogA suyA sarIraM kaarisNg| ___ kamma ehA saMjamajogasaMtI, homa huNAmI isiNaM pasatyaM / / ' 46 'kasAyA aggiNo vuttA, suyasIlatavo jalaM / suyadhArAbhihyA saMtA, bhinnA huna Dahati me / / ' 47 'dhammo dIvo paiTA ya, gaI saraNamuttamaM / ' - vahI 12/44 / - vahI 23/53 / - vahI 23/68 / For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 uttarAdhyayanasUtra meM dArzanika evaM saiddhAntika viSayoM ko kathA evaM saMvAda ke dvArA rocaka DhaMga se prastuta kiyA gayA hai| isake nauMveM adhyayana meM indra evaM namirAjarSi ke bIca vairAgyamaya saMvAda varNita hai| bArahaveM adhyayana meM harikezImuni evaM brAhmaNoM ke madhya hue saMvAda meM yajJa kI AdhyAtmika vyAkhyA prastuta kI gaI hai| terahaveM adhyayana meM citra evaM sambhUti kA vairAgyotpAdaka vArtAlApa saMkalita hai| caudahaveM adhyayana meM bhRgupurohita evaM unake putroM tathA patnI ke madhya AtmaviSayaka saMvAda hai tathA isI meM iSukAra rAjA evaM unakI patnI ke madhya karttavya viSaya ke saMvAda kA varNana hai| aThArahaveM adhyayana meM saMjaya rAjarSi evaM kSatriya muni kI dArzanika carcA tathA aitihAsika rAjarSi paramparA kA varNana hai| unnIsaveM adhyayana meM mRgAputra evaM unake mAtA-pitA ke bIca hue saMvAda meM muni AcAra kA sundara pratipAdana kiyA gayA hai| bIsaveM adhyayana meM anAthI muni evaM rAjA zreNika kA anAtha-sanAtha viSayaka saMvAda hai| ikkIsaveM adhyayana meM samudrapAla muni kI kathA kA ullekha hai| bAisaveM adhyayana meM rAjImatI evaM sthanemi kA vairAgyamaya AkhyAna hai| teisaveM adhyayana meM kezIzramaNa evaM gautamasvAmI ke madhya huA mahatvapUrNa siddhAnta viSayaka saMvAda hai| paccIsaveM adhyayana meM jayaghoSa evaM vijayaghoSa ke madhya huA brAhmaNa saMskRti viSayaka saMvAda hai tathA sattAisaveM adhyayana meM gAryAcArya kI kathA hai| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra ke aneka adhyayana kathAyeM evaM saMvAda pradhAna haiN| isake atirikta kaI antarkathA-garbhita gAthAyeM bhI isameM haiM, jisake AdhAra para TIkAkAroM ne vipula kathA sAhitya kA nirmANa kiyA hai| 2.6.4 punarukti aura usakA kAraNa prAcIna dharmagranthoM meM prAyaH punarUkti pAI jAtI hai| ye punarUktiyAM kevala padoM yA vAkyoM kI hI nahIM hotI, varan kabhI-kabhI to AMzika parivartana ke sAtha pUrI kI pUrI gAthA yA pariccheda kI bhI hotI hai| vedoM aura tripiTaka meM bhI punarUkti kA prayoga vyApaka rUpa se upalabdha hotA hai| vaidika ghanapATha, jApapATha Adi meM mAtra krama parivartana ke sAtha unhIM padoM kI punarukti hotI hai| punarUkti ke mukhyataH do kAraNa ho sakate haiM - For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) prAcIna kAla meM jJAna zruta paramparA para AdhArita thaa| gurU-ziSya paramparA se adhyayana maukhika hI hotA thaa| zAstra ko smRti meM surakSita rakhane meM punarUkti pUrNa sahAyaka hotI thI / punarUkti ke kAraNa zAstra ko smRti meM rakhane meM sahAyatA hotI thii| (2) punarUktiyAM kahIM-kahIM viSaya ke spaSTIkaraNa meM atyanta sahAyaka hotI haiM uttarAdhyayanasUtra meM aneka sthaloM para punarUktiyAM prApta hotI haiN| unameM se kucha nimnalikhita haiM - ___ paccIsaveM yajJIya adhyayana meM 'taM vayaM bUmaM mAhaNaM' (25 / 16 se 26 va 34). tathA dasaveM 'drumapatraka' adhyayana meM 'samayaM goyama mA pamAyae' yaha gAthApada caraNa pratyeka gAthA meM jyoM kA tyoM punarUkta hai| 'je bhikkhu jayaI niccaM se ne acchai maNDale' yaha ardha-gAthA : ikatIsaveM adhyayana meM punarUkta hai| isI prakAra - 'eyamaTTa nisAmittA heUkAraNa- coddo| tao nami rAyarisiM, devindo innmbbvii||' yaha gAthA nauMveM adhyayana meM namirAjarSi evaM indra ke sandarbha meM 16 bAra prayukta huI hai| isI prakAra mAtra eka pada ke. parivartana ke sAtha 36veM adhyayana meM aneka gAthAyeM punarUkta haiN| sandarbha kI bhinnatA ke kAraNa arthabheda hone para bhI aneka gAthAoM meM zabdazaH punarAvRtti hai| kahIM-kahIM jaise dUsare aura solahaveM adhyayana meM eka hI viSaya ko pahale gadya rUpa meM pratipAdita kara phira use padyarUpa meM prastuta kiyA gayA hai| kintu yaha smaraNa rakhanA cAhie ki ina sabhI punarUktiyoM kA mUla prayojana viSaya ko suvidhApUrNa rUpa se smRti meM banAye rakhanA thaa| 2.7 uttarAdhyayanasUtra ke vibhinna adhyayana evaM unakI viSaya-vastu uttarAdhyayanasUtra jaina dharma darzana kA pratinidhi grantha hai; viSaya vivecana kI apekSA se yaha grantha atyanta samRddha hai| yadyapi yaha eka adhyAtmapradhAna grantha hai, phira bhI isameM prasaMgAnurUpa sAmAjika, sAMskRtika, dArzanika, rAjanaitika, Arthika For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi aneka viSayoM kA vyavasthita pratipAdana kiyA gayA hai jinheM hama uttarAdhyayanasUtra ke chattIsa adhyayanoM kI viSaya vastu kI carcA ke prasaMga meM dekha sakate hai| uttarAdhyayanasUtra ke ina chattIsa hI adhyayanoM kI viSayavastu bhinna-bhinna hai| hama yahAM kramazaH unakA saMkSipta vivaraNa prastuta kreNge| 1. vinaya : uttarAdhyayanasUtra ke prathama adhyayana kA nAma 'vinayazruta' hai| 'vinaya' kA sAmAnya artha vinamratA hai, kintu prastuta adhyayana meM 'vinaya' vinamratA ke sAtha-sAtha muni-AcAra kA bhI pratipAdaka hai, isIlie isa adhyayana meM vinaya ke donoM arthoM (namratA evaM AcAra) ko AdhAra banAkara tattvoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| sarvaprathama isameM vinIta aura avinIta ke lakSaNoM kI carcA karate hue yaha batAyA gayA hai ki vinIta ziSya jJAna prApta karake saMsAra ke janma maraNa ke cakra se mukta ho jAtA hai aura avinIta jJAna ke abhAva meM saMsAra meM hI paribhramaNa karatA rahatA hai| isI krama meM Age yaha bhI batAyA gayA hai ki vinIta ziSya ko apane gurUjanoM ke prati kisa prakAra se vyavahAra karanA caahie| tatpazcAt muni ke sAmAnya vinaya kI carcA karate hue isameM bhikSA sambandhI niyamoM evaM AcAra, vyavahAra kI carcA kI gaI hai / ataH yaha adhyayana na kevala vinIta aura avinIta ziSya ke vyavahAra sambandhI lakSaNoM kI carcA karatA hai, apitu muni AcAra kI eka sAmAnya sAmAcArI bhI prastuta karatA hai| AdhyAtmika dRSTi se isa adhyayana meM yaha batAyA gayA hai ki AtmA para vijaya prApta karanA atyanta kaThina hai, kintu AtmA kI duSpravRttiyoM para vijaya prApta karanA sAdhanA kA aparihArya aMga hai, kyoMki jo AtmavijetA hotA hai vaha isa loka aura paraloka meM sukhI hotA hai| isa prakAra isa adhyayana meM AtmavijetA hone kA apUrva saMdeza bhI diyA gayA hai| 2. parISaha : uttarAdhyayanasUtra ke parISaha nAmaka dvitIya adhyayana meM muni ke bAIsa parISahoM kA varNana hai| niyuktikAra ke anusAra yaha adhyayana 'karmapravAda' pUrva ke satrahaveM prAmRta se uddhRt hai| 'parISaha' vastutaH sAdhanA mArga meM Ane vAlI kaThinAIyAM haiM, kintu parISaha sAdhanA meM bAdhaka nahIM varan upakAraka hI hote haiN| yaha samajhakara sAdhaka unheM zAnta bhAva se sahana karate haiM; udvigna nahIM hote haiN| prastuta adhyayana meM parISahoM ke vivecana ke rUpa meM municaryA kA bahuta hI sUkSma nirUpaNa huA hai| isa adhyayana meM nirUpita 22 parISaha nimna haiM - (1) kSudhA / (2) pipAsA (3) zIta (4) uSNa (5) daMza-mazaka (6) acela (7) arati () strI For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (E) caryA (10) niSadyA (11) zayyA (12) Akroza (13) vadha (14) yAcanA (15) alAbha (16) roga / (17) tRNasparza (18) jalla (mala) (16) satkAra-puraskAra (20) prajJA (21) ajJAna (22) darzana isa adhyayana kI vizeSatA yaha hai ki isameM bar3e manovaijJAnika DhaMga se parISahoM para vijaya prApta karane ke upAya batalAye gaye haiN| ina parISahoM kI vistRta carcA prastuta grantha ke dasaveM adhyAya 'uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita zramaNAcAra' meM draSTavya hai| 3. caturaMgIya : prastuta adhyayana meM - (1) manuSyatva; (2) dharmazravaNa; (3) zraddhA aura (4) saMyama meM purUSArtha - ina cAra aMgoM kI durlabhatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| isa AdhAra para isakA nAma caturaMgIya rakhA gayA hai| pUrvokta cAroM aMgoM meM se kisI eka aMga kI prApti bhI jIvana meM durlabha hai to cAroM aMgoM kI eka sAtha prApti ho jAnA to ati durlabha hai| isI durlabhatA kA digdarzana prastuta adhyayana meM kiyA gayA hai; jo saMkSepa meM isa prakAra hai - (1) manuSyatva - jainadarzana ke anusAra paramAtmA banane kI yogyatA mAtra manuSya meM hai / tiryaMca jagata meM yadi kahIM AMzika susaMskAra upalabdha hote haiM / ve unake pUrvajIvana ke susaMskAroM kA hI supariNAma hai / deva jIvana atisukha ke kAraNa bhoga vilAsa meM itanA lipta hotA hai ki vahAM tapa-tyAga evaM virakti kI saMbhAvanA nahIMvat hotI hai / tathA duHkha vedanA evaM yAtanA se pratipala pIr3ita hone ke kAraNa nAraka jIvoM meM dharmArAdhanA sarvathA asaMbhava hai / ataH eka mAtra manuSya jIvana hI aisA jIvana hai jahAM AdhyAtmika vikAsa saMbhava ho sakatA hai / yahAM manuSya jIvana kI prApti se artha hai mAnavatA sampanna manuSya jIvana pAnA / manuSyatva ke liye AtmasajagatA, vivekazIlatA eMva saMyama ina tIna guNoM kA honA Avazyaka hai, jinheM jaina zabdAvalI meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kahA jAtA hai / (2) zruti - dUsarA durlabha aMga zruti hai| zruti kA artha hai saddharma shrvnn| saddharma ke zravaNa se hI manuSya ko heya, jJeya evaM upAdeya kA bodha hotA hai| manuSya zarIra prApta ho jAne para bhI zruti arthAt saddharma kA zravaNa ati durlabha hai| durlabha manuSya jIvana prApta ho jAne para bhI dharma sunane kA avasara milanA mahA durlabha 48 'cattAri paramaMgANi, dullahANIha jNtunno| mANusattaM suI saddhA, saMjamami ya vIriyaM / / ' - uttarAdhyayanasUtra 3/1 / For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / isameM kaI vighna upasthita ho jAte haiM / uttarAdhyayanasUtra niyuktikAra ne dharma zravaNa meM Ane vAle nimna teraha vighnoM kA varNana kiyA hai- Alasya, moha, avajJA, ahaM, krodha, pramAda, kRpaNatA, bhaya, zoka, ajJAna, vyAkSepa, kutUhala aura rmnn| (3) zraddhA - isa tRtIya aMga kI durlabhatA kA nirUpaNa karate hue prastuta adhyayana meM kahA gayA hai - 'Ahacca savaNaM laddhaM saddhA parama dullahA' arthAt dharma zravaNa karake bhI usa para zraddhA honA parama durlabha hai| zraddhA AdhyAtmika jIvana kI vikAsa yAtrA kA mUla AdhAra hai| bahuta kucha suna lene yA jAna lene para bhI tattva zraddhA kA honA ati durlabha hotA hai| (4) saMyama meM purUSArtha - jinavacana ke prati zraddhA ho jAne para bhI tadanurUpa AcaraNa parama durlabha hai / sabhI vyakti usameM parAkrama yA purUSArtha nahIM kara pAte haiN| jo jAnA hai, jisa para zraddhA hai- usake anusAra AcaraNa karanA parama durlabhAtidurlabha hai| isa prakAra prastuta adhyayana meM cAra aMgoM kI durlabhatA kA citraNa karake karmoM se mukta hone kI preraNA dI gaI hai| sAtha hI isameM dharma ke adhikArI kauna hai isakA nirUpaNa karate hue batAyA hai ki dharma kA udbhava sthAna sarala evaM zuddha hRdaya hai| isa prakAra saralatA / sahajatA mokSa prApti kI prathama anivAryatA hai| isa adhyayana kI antima gAthAoM meM batAyA hai ki ina cAroM aMgoM ko prApta kara jIva devagati meM jAtA hai aura vahAM se AyuSya pUrNa kara dasa aMgoM vAlI bhoga sAmagrI yukta * manuSya bhava ko prApta hotA hai aura punaH ina cAra aMgoM ke mAdhyama se zeSa karmoM ko * nirjarita kara mukti kA varaNa kara letA hai| 4. asaMskRta : uttarAdhyayanasUtra ke caturtha adhyayana kA nAma samavAyAMgasUtra ke anusAra 'asaMskRta evaM uttarAdhyayananiyukti' ke anusAra 'asaMskRta' tathA 'pramAdApramAMda' haiN| samavAyAMga kA nAmakaraNa isakI prathama gAthA ke prathama zabda para AdhArita hai tathA niyuktikAra ke dvArA pradatta pramAdApramAda nAma isa adhyayana kI viSayavastu hai| VE 'Alassa moha'vannA, thaMbhA kohA pamAya kiviNattA / bhaya sogA annANAM, vakkheva kuUhalA ramANA / / ' 10 samavAyAMga 36/1 / " uttarAdhyayananiyukti gAthA 13, 181 - uttarAdhyayananiyukti gAthA 160, niyuktisaMgraha pRSTha 380 / ... - aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa prathama pRSTha 882 / / - niyuktisaMgraha pRSTha 366, 382 / .. For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa adhyayana meM pramAda se nivRtta hone kI aura apramatta rahane kI sodAharaNa preraNA dI gaI hai| isameM yaha batAyA gayA hai ki pramAda kyA hai evaM usase bacane ke upAya kyA haiM ? isake sAtha hI isameM apramattatA kI sAdhanA ke sAdhaka tattvoM kA bhI sundara nirUpaNa kiyA gayA hai| pacA gayA hA prastuta adhyayana jIvana jIne kA samyak dRSTikoNa prastuta karatA hai aura jIvana evaM jagata ke sambandha meM mithyA mAnyatAoM kA nirasana karatA hai| isameM batAyA gayA hai ki jIvana asaMskRta hai arthAt ise sAMdhA/jor3A nahIM jA sakatA hai| dUsare zabdoM meM kahA jAya to ise choTA-bar3A nahIM kiyA jA sakatA hai, kyoMki AyuSya rUpI Dora TUTa jAne para use punaH jor3A nahIM jA sakatA / ataH kiMcit bhI pramAda nahIM karanA cAhiye / 2 kucha logoM kI mAnyatA hai ki dharma karane kA samaya vRddhAvasthA hai / isake nirasana meM kahA gayA hai ki dharma karane ke lie saba kAla upayukta hai aura jIvana bhara apramatta/sajaga rahane para hI antima samaya meM dharma kA pAlana karanA sambhava hai| isI prakAra dhana ko zasNabhUta mAnane vAloM ke liye kahA hai ki dhana trANa nahIM de sakatA hai arthAt dhana duHkhoM se mukti nahIM dilA sktaa| vyakti ko apane dvArA arjita kamoM kA phala svayaM hI bhoganA par3atA hai| anya vyakti una koM ke phala meM sahabhAgI nahIM hote haiN| anta meM yaha batAyA gayA hai ki chanda arthAt icchAoM ke nirodha meM hI mukti hai / ataH pralobhana kI paristhiti meM vyakti ko sadA jAgRta rahanA caahiye| isa prakAra isakA mUla pratipAdya Atma-sajagatA kI aparihAryatA evaM jIvana ke prati santulita evaM svastha dRSTikoNa apanAnA hai| 5. akAmamaraNIya : prastuta adhyayana kA pracalita nAma akAmamaraNIya hai tathA niyuktikAra ke anusAra isakA nAma 'maraNavibhattII'/maraNavibhakti hai|" 52 'asaMkhayaM jIviya mA pamApae, jarovaNIyassa hu natyi tANaM / ___ evaM viyANAhi jaNe pamatte, kaNu vihiMsA ajayA gahiti // 1 // ' 53 'vitteNa tANaM na labhe pamatte' 54 'kammassa te tassa u veyakAle, na baMdhavA baMdhavaya uventi / ' 55 'chaMdaM niroheNa udei mokkha' . 56 'mandA ya phAsA bahu-lohaNijjA, tahappagAresu maNaM na kujjA' 57 uttarAdhyayananiyukti gAthA 206 - uttarAdhyayanasUtra 4/1 / - uttarAdhyayanasUtra 4/5 / - vahI 4/4 / - vahI 4/8 / - vahI 4/12 / - (niyuktisaMgraha pRSTha 384) / For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana yAtrA ke do chora haiM - (1) janma evaM (2) mRtyu / jIvana jInA eka kalA hai, kintu maranA to usase bhI bar3I kalA hai| jo mRtyu kI kalA nahIM jAnate haiM unheM isa saMsAra cakra meM bAra-bAra janma-maraNa karanA par3atA hai| ataH prastuta adhyayana meM jIvoM ke donoM prakAra ke maraNa akAmamaraNa evaM sakAmamaraNa ke svarUpa aura unake pariNAmoM kA vivecana kiyA gayA hai| 83 akAmamaraNa vivekarahita hotA hai tathA sakAmamaraNa vivekapUrvaka hotA hai| akAmamaraNa meM viSaya-vAsanA yA kaSAya kI prabalatA hotI hai, jabaki sakAmamaraNa meM viSaya vAsanA evaM kaSAya kA abhAva hotA hai| ` prastuta adhyayana meM sakAmamaraNa ke adhikArI kI carcA karate hue kahA gayA hai ki vyakti cAhe sAdhu vezadhArI ho athavA jaTAdhArI, valkaladhArI, gerUe vastradhArI, nagna, muNDita evaM bhikSAjIvI ho isase unakI mRtyu nahIM sudhara sakatI / kyoMki mAtra veza evaM kriyAkANDa hI durgati ke nivAraka nahIM haiM varan jo vratadhArI haiM, samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritra kI ArAdhanA meM rata haiM cAhe ve gRhastha hoM yA sAdhu, sArthakamaraNa / samAdhimaraNa ko prApta hote haiM | isa adhyayana ke upasaMhAra meM kahA gayA hai ki sAdhaka sakAmamaraNa evaM akAmamaraNa ke svarUpa evaM pariNAma ko jAnakara sakAmamaraNa kI apekSA karanA caahiye| saMyamI, jJAnI evaM samAdhistha kA sakAmamaraNa hotA hai aura asaMyamI, AtmaghAtI evaM ajJAnI kA akAmamaraNa hotA hai / prastuta adhyayana kI antima gAthA meM samAdhimaraNa ke tIna prakAra batAye gaye haiM- (1) bhaktaparijJA (2) iMginI aura (3) pAdopagamana / prastuta adhyayana meM jisa samAdhimaraNa kI carcA kI gaI hai vaha AtmahatyA nahIM hai| isakA spaSTIkaraNa zodhaprabandha ke AThaveM adhyAya meM draSTavya hai| 6. kSullaka nirgrandhIya: prastuta adhyayana kA nAma kSullaka nirgranthIya hai| isameM 18 gAthAyeM haiN| 'nirgrantha' zabda jainadarzana kA prAcIna zabda hai| prAcIna samaya meM jainadharma nirgranthadharma ke nAma se pracalita thaa| 55 uttarAdhyayanasUtra 5/21 evaM 28 / For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha kA mUla artha gAMTha hai| isake do prakAra haiM - (1) sthUlagranthI aura (2) sUkSmagranthI / vastuoM kA saMgraha karanA sthUlagranthI hai evaM unake prati Asakti / mUrchA kA honA sUkSmagranthI hai| isa adhyayana meM zramaNa ko ina donoM granthiyoM kA parityAga kara sAdhanA patha para agrasara hone kI preraNA dI hai| isameM avidyA / ajJAna ko duHkha kA kAraNa batalAyA hai, sAtha hI yaha bhI batAyA hai ki mAtra zAbdika jJAna yA saiddhAntika jJAna duHkha mukti kA kAraNa nahIM bana sakatA, kyoMki jo jJAna AcaraNa yA vyavahAra meM nahIM utaratA hai, vaha vyartha hai, bhArabhUta hai| isI adhyayana meM satya kI khoja svayaM ke dvArA karane evaM prANImAtra ke sAtha maitrIbhAva rakhane kI preraNA dI gaI hai| parijana evaM dhana-sampatti Adi sAdhana jIva kI rakSA karane meM asamartha haiN| isakA sundara citraNa bhI prastuta kiyA gayA hai| : isa adhyayana kI antima gAthA kA pAThAntara uttarAdhyayanacUrNi evaM usakI bRhavRttiTIkA meM upalabdha hotA hai / yathA- . 'evaM se udAhu arihA, pAse purisaadaanniie| bhagavaM vesAlie , buddhe pariNivvue / / TIkAkAra ne uparyukta gAthA meM prayukta purUSAdANIya. pAsa evaM zabda kA sambandha bhagavAna mahAvIra se jor3A hai| ve likhate haiM "samastabhAvAn kevalAlokenAvalokya iti pazyaH' arthAt jo kevalajJAna ke Aloka meM samasta jagata ko dekhatA hai vaha 'pAsa' hai tathA purUSAdAnIya kA artha spaSTa karate hue likhA hai ki tIrthakara prAyaH 'purUSa hote haiM tathA 'AdAnIya' kA artha grahaNa karane yogya jJAnAdi guNa haiN| isa prakAra jo purUSa jJAnAdi guNa ko grahaNa kare vaha purUSAdAnIya hai| isa apekSA se ye donoM zabda bhagavAna mahAvIra ke vizeSaNa mAna liye gaye haiN| yuvAcArya mahAprajJa ke anusAra yaha gAthA sambhavataH bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA kI hai kyoMki purUSAdAnIya bhagavAna pArzvanAtha kA suprasiddha vizeSaNa hai| ataH usake sAtha prayukta 'pAsa' zabda kA artha pArzva hI honA caahiye| yadyapi pAThAntara kI gAthA meM 'vesAlie' vizeSaNa kA adhika sambandha bhagavAna mahAvIra se hai para cUrNikAra ne 'vesAlie' zabda kI jo vyAkhyA 56 (ka) uttarAdhyayanacUrNi patra 157 / (kha) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 270 / 60 uttarajmayaNANi, dvitIya bhAga pRSTha 173 - shaantyaacaary| - yuvAcArya mhaaprjny| For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI hai usake anusAra yaha pArzvanAtha kA vizeSaNa bhI ho sakatA hai, kintu jisa prakAra purUSAdAnIya pArzva kA vizeSaNa hai; usa prakAra 'vaizAlika' mahAvIra kA vizeSaNa hai| saMbhava hai ki yaha gAthA do alaga gAthAoM ke caraNoM ko joDa kara kalpita kI gaI ho yA mUla gAthA meM 'kausalIya' zabda rahA ho jo bAda meM kisI prakAra badalakara vaisAlIya ho gayA ho| 85 7. urabhrIya : uttarAdhyayanasUtra ke sAtaveM adhyayana kA nAma samavAyAMga evaM uttarAdhyayananiryukti meM urabhrIya / aurabhrIya hai, kintu anuyogadvAra meM isakA 'elaijja' nAma prApta hotA hai,+- jisakA kAraNa prastuta adhyayana kI prathama gAthA meM prayukta 'elayaM' zabda honA caahie| vastutaH urabhra evaM elaka donoM hI zabda bakare ke paryAyavAcI haiN| isameM 30 gAthAyeM haiN| isa adhyayana meM dRSTAntoM ke mAdhyama se viSaya kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai - sarvaprathama rasalolupatA mahAduHkhadAyI hai, isakA pratipAdana karate hue memane ke dRSTAnta dvArA isameM yaha batAyA gayA hai ki jo aindrika viSaya sukhoM meM Asakta hokara hiMsA karate haiM, jhUTha bolate haiM, lUTapATa evaM corI karate haiM, striyoM meM Asakta rahate haiM, mAMsa madirA kA sevana karate haiM, dUsaroM kA zoSaNa karate haiM mahArambha evaM mahAparigraha meM rata rahate haiM; ve jIva jaise memanA mehamAna ke liye apekSita hotA hai arthAt mehamAna ke Ane para vaha maraNAMtaka kaSTa prApta karatA hai, vaise hI pUrvokta pApakarmoM meM lipta jIva naraka meM bhayaMkara kaSToM ko prApta karate haiM / Age calakara isameM do dRSTAntoM ke mAdhyama se alpakAlIna sukha ke pIche zAzvata sukha ko nahIM khone kI zikSA dI gaI hai / eka vyakti ne bar3I mehanata se eka hajAra kASArpaNa ekatrita kiye / unheM lekara vaha apane gAMva lauTa rahA thaa| usane rAste meM kahIM kucha saudA kiyA aura Age cala diyaa| kucha rAstA taya karane para usane jaba hisAba jor3A to jJAta huA ki vyApArI ne eka kAMkiNI kama dI hai| vaha apane hajAra kASArpaNa vahIM jaMgala meM chupAkara kAMkiNI lene ke liye punaH vApasa gyaa| kAMkiNI lekara vaha vApisa vahAM AyA jahAM usane eka hajAra kASArpaNa chupAkara rakhe the| lekina vahAM kASArpaNa nahIM mile kyoMki unheM rakhate samaya kisI ne dekha liyA thaa| vaha unheM pIche se curAkara le gyaa| isa prakAra vaha eka kAMkiNI ke pIche hajAra kASArpaNa gavAM baiThA / 61 uttarAdhyayanacUrNi patra 157 / 62 anuyogadvArasUtra 322, navasuttANi, lADanUM, pRSTha 350 / For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 dUsare udAharaNa meM yaha batAyA gayA hai ki eka rUgNa rAjA ko cikitsaka ne Ama khAne kA niSedha kiyA thaa| lekina eka dina rAjA jaMgala meM gyaa| vahAM mIThe-mIThe AmoM kI sugandha se vaha mugdha ho gayA aura maMtrI ke manA karane para bhI rAjA ne Ama khA liyaa| pariNAmataH vaha mRtyu ko prApta huaa| sUtrakAra uparyukta udAharaNoM dvArA yaha batAte haiM ki manuSya jIvana meM prApta hone vAle sukha to kuza ke agrabhAga para Tike hue osa ke jala kaNa kI taraha haiM aura divyasukha sAgara kI vizAla jalarAzi ke samAna haiN| devatAoM ke kAma bhogoM ke samakSa manuSya ke kAmabhoga tuccha evaM alpakAlIna haiN| ataH inameM Asakta nahIM honA caahiye| jo vyakti kSaNika sukhoM ke pIche vipula sukhoM ko tyAga detA hai vaha usa mUrkha ke samAna hai jo mUla pUMjI hI kho baiThatA hai yathA - eka pitA ne apane tIna putroM ko pUMjI dekara vyApAra ke lie bhejaa| unameM se eka vyApAra meM bahuta dhana kamAkara lauttaa| dUsarA jitanI mUla pUMjI lekara gayA thA utanI vApasa lekara AyA aura tIsarA apane pAsa kI pUMjI ko gavAMkara aayaa| isa prakAra manuSyagati ko punaH prApta kara lenA mUla pUMjI surakSita rakhane ke samAna hai| apane sadAcaraNa se devagati prApta karanA mUladhana kI vRddhi karanA hai aura viSayavAsanA vaza naraka yA tithaMcagati prApta karanA mUladhana ko gaMvAnA yA naSTa karanA hai| manuSyagati mUla pUMjI hai| devagati usakA lAbha aura naraka tathA tiryaca gati mUla ko khonA hai| upasaMhAra meM kahA gayA hai ki ajJAnI jIva adharma ke liye dharma kA tyAga kara naraka meM jAte haiM evaM dhIra, vivekI, jJAnI purUSa adharma kA tyAga kara devagati ko prApta karate haiN| ataH muni ko bAlabhAva tyAgakara jJAniyoM ke mArga kA anusaraNa karanA cAhiye / 8. kApilIya : prastuta adhyayana kA nAma kApilIya hai| kapilamuni dvArA upadiSTa hone ke kAraNa isa adhyayana kA nAma kApilIya par3A hai| isameM 20 gAthAyeM haiN| pUrvAvasthA meM kapila brAhmaNa thaa| eka bAra vaha eka dAsI meM anurakta ho gayA aura 63 'mANusattaM bhave mUlaM, lAbho devagaI bhave / mUlaccheeNa jIvANaM, naragatirikkhattaNaM dhuvaM / / ' - uttarAdhyayanasUtra 7/16 / For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use upahAra dene kI bhAvanA se AdhI rAta ko dhanaseTha ke ghara ravAnA ho gyaa| vaha dhanaseTha prAtaH kAla sarvaprathama badhAI dene vAle ko do mAzA sonA detA thaa| lekina AdhI rAta ko nagarI meM ghUmate hue kapila ko jaba rakSakoM ne dekhA to cora samajhakara use pakar3a liyA aura rAjA ke samakSa upasthita kiyaa| rAjA ne kapila se ardharAtri meM bhramaNa kA kAraNa puuchaa| kapila ne sarala evaM spaSTa rUpa se sArI bAta batA dii| rAjA kapila kI spaSTavAditA se prabhAvita ho uThA aura bolA ki vatsa maiM tuma para prasanna huuN| mAMgoM tumheM kyA cAhiye ? kapila ne kahA ki socakara mAMgUgA aura vaha socane lgaa| kyA mAMgU ? do mAzA sone se kyA hogA ? sau...hajAra...lAkha...karoDa mAzA mAMga lUM / aisA socate-socate lobha kI parAkASThA yahAM taka pahuMca gaI ki kapila kA mana pUrA rAjya mAMgane ko taiyAra ho gayA phira bhI prApti kI cAha banI rhii| antatogatvA usake cintana kI dizA badala gyii| mana meM virakti A gii| usane socA ki lAbha ke sAtha-sAtha lobha bar3hatA jAtA hai aura lobha se udvignatA bar3hatI hai| saccI zAnti to santoSa aura nirlobha vRtti meM hai| yaha socakara kapila ne saMyama svIkAra kara liyaa| muni banane ke pazcAt unhoMne 500 coroM ko jo pratibodha diyA usa upadeza kA saMkalana isa adhyayana meM kiyA gayA hai| - prastuta adhyayana kA mUla pratipAdya hai ki vAstavika sukha icchAoM kI : pUrti meM nahIM varan icchAoM kI nivRtti meM hai| ataH vyakti ko lobha para vijaya prApta karanI caahiye| 6. namipravrajyA : namirAjA kI pravrajyA kA vivaraNa hone se isa adhyayana kA nAma 'namipravrajyA' rakhA gayA hai| isa adhyayana meM 62 gAthAyeM haiN| yahAM ye namirAjA kauna the? isa para saMkSepa meM vicAra karanA prasaMgocita hai| ...... mAlavadeza ke sudarzanapura nagara meM maNiratha rAjA rAjya karatA thaa| .. usakA choTA bhAI yugabAhu thaa| madanarekhA yugabAhu kI patnI thii| madanarekhA para Asakta ho jAne ke kAraNa maNiratha ne yugabAhu ko mAra ddaalaa| madanarekhA usa samaya garbhavatI thI, usane jaMgala meM eka putra ko janma diyaa| usa zizu ko mithilA ke rAjA padmaratha le gaye aura usakA nAma nami rakha diyaa| kucha varSoM ke bAda rAjA - padamaratha ne nami ko rAjA banA diyA aura svayaM ne dIkSA le lii| eka bAra rAjA nami dAhajvara se pIr3ita ho gye| dAhajvara ke upacAra ke liye candana ke lepa kI AvazyakatA huii| rAniyAM svayaM candana ghisane lgiiN| candana ghisate samaya hAthoM ke kaMkaNoM ke paraspara TakarAne se tIvra AvAja hone lgii| For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha zora rAjA ke liye asahanIya ho gayA / ataH rAniyoM ne saubhAgya sUcaka eka eka kaMkaNa ko chor3akara zeSa sabhI utAra diye| AvAja baMda ho gyii| akelA kaMkaNa AvAja kaise karatA? isa ghaTanA ne namirAjA ko cintana kI gaharAIyoM meM utAra diyA ki jahAM aneka haiM vahAM saMgharSa hai, duHkha hai, pIr3A hai| jahAM eka hai vahAM pUrNa zAnti hai| dhana, parivAra kI bhIr3a meM sukha nahIM, sukha to AtmabhAva meM saMyama meM hai aura rAjA ne saMyama lene kA saMkalpa kara liyaa| akasmAt namirAjA ko pravrajita hote dekha indra unakI parIkSA ke liye brAhmaNa kA rUpa banAkara AyA aura aneka praznoM se nami rAjA ko vicalita karane kA prayAsa karane lgaa| isa prakAra prastuta adhyayana nami rAjarSi evaM indra ke bIca hue saMvAda kA sundara saMkalana hai| _indra nami rAjarSi ko rAjyocita karma kI preraNA detA hai| pratyuttara meM rAjA Atmadharma kI bAta karate hue saMsAra kI asAratA evaM bheda vijJAna kI carcA karate haiN| indra kahate haiM ki rAjan Apa prApta sukha kA tyAgakara aprApta sukha ke liye prayAsa kara rahe haiM, yaha kaise ucita hai ? rAjA kahate haiM - viSayoM meM sukha nahIM hai, kAmabhoga zalya hai, viSa hai evaM durgatidAyaka hai| punazca indra kahatA hai Apa aneka rAjAoM ko vaza meM karake phira dIkSA lenaa| isakA uttara dete hue namirAjA kahate haiM- Atmavijaya hI paramavijaya hai| dasa lAkha yoddhAoM ko jItane kI apekSA svayaM kI AtmA ko jItanA zreyaskara hai kyoMki eka AtmA ko jIta lene para ye saba jIta liye jAte haiN| indra ne jaba rAjA ko aparAdhiyoM ko daNDa dekara nagara kI surakSA karane kI preraNA dI taba rAjA ne kahA - prAmANikatApUrvaka nyAya kara pAnA kaThina hai aneka bAra aparAdhI mukta ho jAte haiM aura niraparAdhI pakar3e jAte haiM / __isI prakAra prastuta adhyayana meM namirAjarSi ne AdhyAtmika dRSTi se aneka tathyoM kA pratipAdana kiyA hai / jaise- dAna se tapa-saMyama zreSTha hai| kyoMki dAna meM jo bhI diyA jAtA hai vaha 'para' hai aura 'para' kA 'para' ko dAna karane meM kya vizeSatA hai, yaha kathana ki isa apekSA se kahA gayA ki sanyAsa Azrama sarvazreSa Azrama hai| santoSa tyAga meM hai bhoga meM nhiiN| 64 'jo sahassaM sahassANaM, saMgAme dujjae jiNe / egaM jiNejja appANaM, esa se paramo jao / ' 'paMcidiyANi kohaM, mANaM mAyaM taheva lohaM ca / dujjayaM ceva appANaM, sabaM appe jie jiyaM / ' - usarAdhyayanasUtra 6/34 evaM 36 / For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra isa adhyayana meM indra namirAjA ko aneka prakAra ke karttavyoM kI yAda dilAkara unheM vicalita karanA cAhate haiM para namirAjarSi pratyuttara meM Atmadharma aura Atmakarttavya kI sundara, saTIka evaM sArthaka vivecanA karate haiN| yaha adhyayana atyanta vairAgyotpAdaka evaM AdhyAtmika preraNA se yukta hai| 10. drumapatraka : prastuta adhyayana kA nAma drumapatraka hai kyoMki isa adhyayana meM vRkSa ke jIrNa patte kA udAharaNa dekara jIvana kI kSaNabhaMguratA kA bodha karAyA hai / isa adhyayana kI pratyeka gAthA ke anta meM gautamasvAmI ko sambodhita karate hue pramAda tyAga kI preraNA dI gaI hai| yadyapi yaha sambodhana gautamasvAmI ko diyA gayA hai, parantu isameM diyA gayA udbodhana sabhI ke lie hai| isameM jIva kI vibhinna gatiyoM meM paribhramaNa kI sthiti kA varNana kiyA gayA hai| tatpazcAt manuSyajIvana, dharmazravaNa, usa para zraddhA aura saMyama meM purUSArtha kI durlabhatA kA ullekha kiyA gayA hai| anta meM zithila hote hue zarIra aura indriyoM kI dazA kA citraNakara vyakti ko sadaiva apramatta rahakara dharmasAdhanA karane kI preraNA dI gaI hai| . isa adhyayana kI zailI se yaha pratIta hotA hai ki isameM bhagavAna mahAvIra ke vacanoM kA zabdazaH saMkalana kiyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra kI prAcInatA bhI isa adhyayana se siddha hotI hai| ataH yaha adhyayana atyanta mahattvapUrNa hai| . . 11. bahuzrutapUjA : isa adhyayana meM 'bahuzruta' arthAt jJAnI kI vizeSatAoM kA varNana kiyA gayA hai| ataH isakA 'bahuzrutapUjA' nAma sArthaka hai| isame 32 gAthAyeM . sarvaprathama abahuzruta kA varNana karate hue isameM kahA gayA hai ki vidyAhIna to abahuzruta hai hI, sAtha hI jo vidyAvAna hokara bhI ahaMkArI, asaMyamI evaM Asakta hai, vaha bhI abahuzruta hai| tatpazcAt isameM zikSA prApti meM bAdhaka evaM sAdhaka bAtoM kA varNana kiyA hai| avinIta evaM suvinIta ke lakSaNoM kA 65 'aha paMcahiM ThANehi, jehiM sikkhA na labbaI / yaMbhA kohA pamAeNaM, rogeNA 5 lassaeNa ya / / aha ahiM ThANehiM, sikkhAsIle tti vuccai / ahassire sayA daMte, na ya mammamudAhare / / nAsIle na visIle, na siyA ailolue| akohaNe saccarae, sikkhAsIle tti vuccaI / / ' - uttarAdhyayanasUtra 11/3, 4 evaM 5 / For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNa karate hue isameM bahuzruta ko aneka upamAoM se upamita kiyA gayA hai, jo. / prastuta haiM zaMkha meM rakhe hue dUdha kI taraha nirmala, dezIya kanthaka azva kI taraha zIlasampanna, zUravIra yoddhA kI taraha parAkramI, hAthI kI taraha aparAjeya, yUthAdhipati vRSabha kI taraha gaNapramukha, siMha kI taraha sAhasI, vAsudeva kI taraha balazAlI, caudaha ratnoM se sampanna cakravartI kI taraha caudaha pUrvadhara indra kI taraha aizvaryazAlI, sUrya kI. taraha tejasvI, candra kI taraha saumya, anekavidha dhana dhAnya se samRddha koSThAgAra kI taraha jJAna se paripUrNa, jambUdvIpa, sItA nadI evaM meruparvata ke samAna zreSTha ratnoM se pUrNa svayaMbhUramaNa samudra kI taraha akSaya jJAna rUpI ratna se paripUrNa aise vizAla evaM gaMbhIra hRdaya vAle bahuzruta hote haiN| isa adhyayana ke anta meM jJAnArjana ke nimna do prayojana batalAye haiM - . (1) svayaM kI mukti ke lie / (2) dUsaroM ko mokSapatha para agrasara karane ke lie / . isa prakAra prastuta adhyayana sAdhanA ke kSetra meM jJAna aura jJAnI ke viziSTa mahattva ko pratiSThita karatA hai| 12. harikezIya : prastuta adhyayana kA nAma 'harikezIya' hai / isameM harikezabala nAmaka sAdhu kA vRttAnta hai| isameM 47 gAthAyeM haiN| harikezabala muni cANDAla kula meM janme the| phira bhI unhoMne saMyama svIkAra kiyA / kaThora sAdhanA ke dvArA unhoMne yaha siddha kara diyA ki sAdhanA ke kSetra meM jAti kA kucha bhI mahattva nahIM, mahattva hai tapa aura tyAga kA / ___harikezabala ke vacapana kI eka ghaTanA hai jisane usake samUce jIvana ko badala DAlA / eka dina kI bAta hai usane dekhA ki kucha bAlaka eka ora khela rahe hai itane meM vahAM eka sarpa A nikalA / lokoM ne tatkAla use mAra diyA / thor3I dera meM eka alasiyA nAga nikalA / lokoM ne use nirviSa samajha kara yoM hI chor3a diyA / isa ghaTanA se harikezabala ko socane ke lie bAdhya kara diyA / usane isa para cintana kiyA aura yaha niSkarSa nikAlA ki prANI apanI krUratA ke kAraNa mArA jAtA hai aura apanI saumyatA ke kAraNa baca jAtA hai / isI prakAra vyakti apane hI avaguNoM se apamAnita evaM apane hI sadguNoM se sammAnita hotA hai| isa prakAra ke zubha cintana se harikeza ko jAti smaraNa jJAna ho gayA aura vaha muni bana gyaa| unake AdhyAtmika vikAsa meM jAti avarodha nahIM DAla skii| vastutaH guNoM kA sambandha vyakti ke AdhyAtmika jAgaraNa ke sAtha hai| utthAna ho yA patana, vinAza ho yA vikAsa saba ke liye vyakti kA svayaM kA AcaraNa hI uttaradAyI hai, jAti yA kula nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka bAra harikeza muni eka yakSa mandira meM dhyAnastha khar3e the| vahAM rAjakumArI bhadrA kA Agamana huA / muni ke kRza evaM kurUpa kAyA ko dekhakara usakA mana ghRNA se bhara gyaa| usane muni para thUka diyaa| muni ke isa apamAna ko yakSa sahana nahIM kara skaa| usane rAjakumArI ko bhayaMkara roga se pIr3ita kara diyaa| rAjA ne aneka upAya kiye para roga kA nidAna nahIM ho skaa| taba yakSa ne kahA ki yadi yaha muni ke sAtha vivAha kare to svastha ho sakatI hai| bAta mAna kara; rAjA ne muni ke samakSa rAjakumArI ke sAtha vivAha karane kA prastAva rakhA / muni ne kahA ki ve to virakta haiN| vivAha kI bAta ve kadApi svIkAra nahIM kara skte| Akhira, rAjA ne yaha socakara ki brAhmaNa bhI RSi kA rUpa hote haiM / bhadrA kA vivAha rAjapurohita rUdradeva ke sAtha kara diyaa| idhara harikezabala muni eka mAha ke upavAsa ke pazcAt bhikSA kI khoja meM nikale aura usI yajJa maNDapa meM A pahuMce jahAM purohita rUdradeva yajJa karavA rahA thaa| vahAM brAhmaNoM ne muni ko aneka prakAra se apamAnita kiyaa| taba rAjakumArI bhadrA ne Akara sabhI ko samajhAyA ki ye mani jitendriya haiM, mahAna sAdhaka haiN| inakA apamAna mata karo kyoMki muni kA apamAna karanA nakhoM se parvata khodane, dAMtoM se lohe ke cane cabAne, aura pAvoM se agni para calane ke samAna hAnikAraka hai| rAjakumArI kI preraNA se sabhI brAhmaNoM ne muni se kSamA mAMgI aura muni ko bhikSA dI; pazcAt muni ne brAhmaNoM ko pratibodha diyaa| muni ne hiMsAtmaka yajJa kI nirarthakatA siddha kara vAstavika AdhyAtmika yajJa ke svarUpa kA pratipAdana kiyaa| prastuta adhyayana meM muni ke yajJazAlA meM praveza ke bAda ke prasaMga kA varNana hai| isameM AdhyAtmika yajJocita sAmagrI kA vizada varNana kiyA gayA hai| aura upasaMhAra meM yaha bhI batAyA hai ki AdhyAtmika yajJa hI vAstava meM mukti kA sAdhana/kAraNa hai| ___ saMkSepa meM isa adhyayana ke mukhya viSaya nimna haiM - (1) dAna ke adhikArI (gAthA 12-18) (2) jAtivAda (gAthA 36) (3) AdhyAtmika yajJa (gAthA 38, 36, 42 va 44) (4) AdhyAtmika snAna (gAthA 45, 46 va 47) 66 'giriM nahehiM khaNaha, ayaM daMtohiM ravAyaha / jAyateyaM pAehi haNaha, je bhikkhuM avamannaha // ' - uttarAdhyayanasUtra 12/22, 23 va 26 / .67 'tavo joi jIvo joiThANaM, jogA suyA sarIraM kArisaMgaM / kamma ehA saMjamajoga santI, homaM huNAmI isiNaM pasatyaM / / dhamme harae baMbhe santititthe, aNAvile attapasanna lese / jahiMsi jahAo vimaloM visuddho, susIibhuo pajahAmi dosaM / / ' - uttarAdhyayanasUtra 12/44 va 46 / For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 isa prakAra isa adhyayana kA niSkarSa yaha hai ki bAhya zuddhi kI apekSA Antarika zuddhi hI zreSTha hai / jAti yA kula kI koI mahattA nahIM hai, mahattA hai vyakti ke cAritra bala kI / 13. citra - saMbhUtIya : isa 'citrasaMbhUtIya' adhyayana meM citra evaM sambhUta donoM bhrAtAoM ke pArasparika saMvAda kA saMkalana hai| isameM 35 gAthAyeM haiN| brahmadatta kI utpatti se adhyayana kA prArambha hotA hai| citra aura sambhUta pUrva bhava meM bhAI-bhAI the| citra kA jIva purimatAla nagara ke seTha kA putra huA aura ' muni bnaa| sambhUta kA jIva brahma rAjA kA putra brahmadatta bnaa| chaThI va sAtavIM gAthA meM inake pUrva janmoM kA ullekha hai| inake pUrva ke pAMca bhavoM kA vistRta vivecana nemicandrAcArya kRta uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM milatA hai| prastuta adhyayana meM citra muni brahmadatta ko saMsAra kI asAratA kA bodha karAkara saMyama grahaNa karane kI preraNA dete haiM / parantu bhogoM meM atyanta Asakta brahmadatta saMyama ke lie taiyAra nahIM hotA hai| taba muni gRhasthadharma pAlana karane kI preraNA dete haiM, kintu brahmadatta para usakA bhI koI prabhAva nahIM hotA hai| taba muni socate haiM ki mUrkhoM ko upadeza denA vyartha hai| antima gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki Atma sAdhanA ke dvArA citra muni mukti ko prApta hote haiM evaM bhogAsakti ke kAraNa brahmadatta sAtavIM naraka meM * utpanna hotA hai| 14. iSukArIya: prastuta adhyayana kA nAma iSukArIya hai| isameM varNita nagara evaM rAjA donoM kA nAma iSukAra hai| ataH isa adhyayana kA nAma iSukAra rakhA gayA hai| isameM 53 gAthAyeM haiN| isa adhyayana ke Arambha meM batAyA gayA ki rAjapurohita ke do putroM ko nirgrantha muni ke darzana se pUrvajanma kA smaraNa ho AyA isase unheM vairAgya utpanna ho gayA aura unhone saMyama lene kA nirNaya kara liyA / isa hetu apane pitA se anumati mAMgI para pitA ne putroM ko sanyAsamArga se vicalita karane ke lie aneka prakAra se samajhAyA, kintu putroM ke saMsAra kI nazvaratA ko siddha karane For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle tarkoM ne pitA ko nirUttara kara diyA 68 isapara pitA ne unheM saMyama grahaNa karane kI anumati hI nahIM dI apitu unake sAtha apanI patnI sahita svayaM bhI dIkSA grahaNa karane ke lie tatpara ho gye| idhara jaba rAjA ko jJAta huA ki rAjapurohita saparivAra dIkSA lene jA rahe haiM to rAjA ne unakI vipula sampadA ko apane rAjakoSa meM maMgavAne kA nirNaya liyA; kintu rAnI kamalAvatI ne purohita dvArA tyakta sampadA ko adhigRhIta karanA vamita bhojana ko grahaNa karane ke samAna batAkara rAjA ko usake karttavya kA bodha karAyA sAtha hI usane saMsAra ke kAma bhogoM kI nazvaratA aura duHkharUpatA kA citraNa bhI prastuta kiyaa| phalataH purohita dampati aura unake donoM putroM ke sAtha rAjA rAnI bhI dIkSita hone ke lie tatpara ho ge| isa prakAra prastuta adhyayana mukhya rUpa se vairAgyapUrNa upadezoM se paripUrNa hai| isameM vaidikaparamparA kI usa avadhAraNA kI samIkSA bhI kI gaI hai jisake anusAra yaha mAnA jAtA hai ki putra ke abhAva meM sadgati nahIM hotI / bauddha sAhitya ke hastipAla jAtaka meM bhI yaha kathA kucha parivartita rUpa meM upalabdha hotI hai| isa adhyayana para pro. ke. Ara. nArmana ne eka zodhaparaka Alekha prastuta kiyA hai / " 15. sabhikSuka : isa adhyayana meM bhikSu ke lakSaNoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ataH isakA nAma sabhikSuka hai| isa adhyayana meM 16 gAthAyeM haiN| isameM saMvega, nirveda, vinaya, viveka, jJAna, darzana, cAritra, tapa, kSamA, zAnti, saralatA, saMyama, nirlobhatA, nirbhayatA, parISaha vijaya Adi bhikSu ke guNoM kA varNana kiyA gayA hai| Age isameM kahA gayA hai ki bhikSu vahI hotA hai jo ahiMsaka evaM saMyamI jIvana jItA hai tathA bhikSAcaryA se apanA nirvAha karatA hai| bhikSu akelA hotA hai| usakA na koI mitra hotA hai na koI zatru / vaha sabhI sambandhoM se vimukta hotA hai| vaha jitendriya hotA hai aura apanI AdhyAtmika sAdhanA se prApta zakti kA upayoga bAhya kIrti - prasiddhi ke lie nahIM karatA hai / " 68 (ka) ' maccuNA 'nbhohao logo, jarAe parivArio / ' (kha) 'jA jA vaccai rayaNI, na sA paDiniyattaI / 63 ahammaM ca kuNamANassa, saMphalA janti rAio / / ' (ga) jAyA ya puttA na havaMti tANaM 66 hastipAla jAtaka 506 90 Uttarajjhayana Sutta XIV Usuyarijjam 71 'asiSpajIvI agihe amitte, jiindie savvao viSpamukke / aNukkasAI lahuappabhakkhI, ceccA gihaM egacare sa bhikkhu / / ' uttarAdhyayanasUtra 14 / 23 / vahI 14 / 24 / vahI 14 / 13 - uddhRt uttajjhayaNANi pRSTha 328 yuvAcArya mahAprajJa / - - Aspects of Jainology Vol. III Page 16 (English Section) - K.R. Norman uttarAdhyayanasUtra 15 / 16 / For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM yaha bhI batAyA gayA hai ki jo icchita vastu milane para prasanna nahIM hotA hai evaM na milane para aprasanna nahIM hotA, vaha bhikSu hai| isa prakAra prastuta adhyayana meM muni ke aneka lakSaNoM kA vivecana kiyA gayA hai| 16. brahmacaryasamAdhisthAna : isameM brahmacarya ke pAlana meM hetubhUta samAdhi sthAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ataH isa adhyayana kA nAma 'brahmacaryasamAdhisthAna' hai| yaha adhyayana gadya padyAtmaka hai| isameM batAye gae brahmacaryasamAdhi ke dasa sthAna haiM - .. (1) nirgrantha (brahmacArI) strI, pazu evaM napuMsaka se yukta sthAna para nivAsa nahIM kareH .. (2) kevala striyoM ke bIca kathA vArtA na kareM; (3) striyoM ke sAtha eka Asana para nahIM baiThe; (4) striyoM kI ora dRSTi gar3Akara nahIM dekhe; (5) striyoM ke durAzaya se kiye jAne vAle gAyana, rodana, hAsya, vilApa Adi kA zravaNa na kare; (6) pUrva krIr3AoM kA smaraNa na kare; (7) atigariSTa AhAra na kare (8) mAtrA se adhika bhojana evaM pAnI grahaNa na kare;. (6) zarIra kI sAja-sajjA yA vibhUSA nahIM kare; aura. (10) indriyoM ke viSaya-zabda, rasa, rUpa, gandha evaM sparza meM Asakta na bane / isa prakAra isa adhyayana meM manovaijJAnika rUpa se brahmacarya kI surakSA kI zikSA dI gaI hai aura yaha batAyA gayA hai ki strIsamparka, kAmakathA, strI purUSa kA eka Asana para baiThanA, pUrva krIr3A kA smaraNa karanA, sarasa gariSTa evaM ati mAtrA meM AhAra karanA, zarIra kI vibhUSA karanA evaM indriyoM ke viSayoM meM Asakti rakhanA brahmacarya kI sAdhanA meM vighnakAraka hai| isa adhyayana ke upasaMhAra meM yaha batAyA gayA hai ki brahmacaryadharma dhruva, nitya, zAzvata evaM arhat dvArA prarUpita hai tathA isake pAlana dvArA aneka jIva mukta hue haiM, ho rahe haiM evaM hoNge| isa prakAra yaha adhyayana brahmacaryadharma kI surakSA kA mukhya preraNAstrota hai| 17. pApa-zramaNIya : isa adhyayana meM pApa-zramaNa ke svarUpa kA varNana hai| ataH isa adhyayana kA nAma 'pAvasamaNijja' rakhA gayA hai| isameM 21 gAthAyeM haiN| 72 'esa dhamme thuve niae, sAsae jiNadesie / siddhA sijhati cANeNa, sijhissati tahAvare / ' - uttarAdhyayanasUtra 16/17 / For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa ke do prakAra hote haiM - (1) zreSThazramaNa (2) paapshrmnn| zreSTha zramaNa ve haiM jo samyag jJAna, samyag darzana, samyak cAritra, tapa aura vIrya kA pAlana karane vAle hote haiM evaM jo jJAna Adi paMca AcAroM kA samyaka prakAra se pAlana nahIM karatA hai tathA akaraNIya kAryoM ko karatA hai vaha pApazramaNa hai| punazca jo saMyama grahaNa karane ke pazcAt pramatta, anAcArI ho jAte haiM, ve pApazramaNa haiN| Agama ke anusAra 'je sIhattAeNikkhaMto, siyAlattAe viharanti' arthAt jo siMha kI taraha zUravIratA se saMyama ko svIkAra karatA hai kintu zrRgAla kI taraha pAlana karatA hai, vaha pApa zramaNa hai tathA jo vivekarahita hai, apanA amUlya samaya saMyamasAdhanA evaM svAdhyAya meM na lagAkara khAne, pIne va sone meM barbAda karatA hai, samaya para pratilekhana, pratikramaNa tathA ratnAdhika kI sevA-zuzrUSA Adi nahIM karatA hai, vaha pApa zramaNa hai| isa adhyayana se hameM yaha bodha hotA hai ki sAdhanA kI UMcAiyoM ko prApta karanA to kaThina hai hI, kintu una UMcAiyoM para pahuMcakara vahAM sthira rahanA, patita nahIM honA kaThinatama hai| jo sAdhaka kaThina paristhitiyoM meM vicalita nahIM hotA hai, vahI zreSTha hai| zramaNa kA artha kevala veza parivartana karanA nahIM, jIvana parivartana karanA hai aura jo apanI vRttiyoM meM parivartana kara letA hai, unheM bhoga mArga se tyAga mArga kI ora mor3a detA hai, vahI zramaNa hai aura jo punaH bhoga mArga kI ora AkRSTa ho jAtA hai vahI pApazramaNa hai| - isa prakAra prastuta adhyayana meM (1) pApazramaNa (doSapUrNa jIvana jIne vAle muni) kA svarUpa; (2) saMyamajIvana se dUra karane vAle doSoM evaM (3) una doSoM ko dUra karane vAle upAyoM para prakAza DAlA gayA hai| 18. saMjayIya : prastuta adhyayana kA nAma 'saMjaijja' hai| isameM 54 gAthAyeM haiN| isameM rAjA saMjaya ke gRhastha jIvana kI eka ghaTanA ke pazcAt zikArI jIvana evaM tatpazcAt usake saMyamI jIvana kI sthiti kA digdarzana karAyA gayA hai| yaha eka zikArI rAjA ke hRdaya parivartana evaM unake zuddha saMyama pAlana kI kathA hai| kApilya nagara kA rAjA 'saMjaya' thaa| vaha eka bAra zikAra khelane kezara udyAna meM gyaa| vahAM usane hiraNoM kA zikAra kiyaa| itane meM rAjA kI dRSTi vahAM dhyAnastha khar3e gardabhAli muni para pdd'ii| rAjA bhayabhIta ho gyaa| vaha muni ke pAsa gayA aura hAtha jor3akara unase kSamA maaNgii| dhyAna pUrNa hone para muni For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne rAjA se kahA ki . rAjan ! Daro mata, merI ora se tumheM abhaya hai, para tuma bhI abhayadAtA bno| isa anitya jIvaloka meM tuma kyoM hiMsA meM Asakta bana rahe ho ? muni ne rAjA ko jIvana kI nazvaratA, jJAti sambandhoM kI asAratA evaM karma-phaloM kI nizcitatA kA bodha bhI kraayaa| gardabhAli muni ke isa udbodhana se virakta hokara rAjA saMjaya sAdhu bana gayA aura sAdhanA meM lIna ho gyaa| hRda eka dina saMjayamuni kA eka kSatriyamuni ke sAtha vArtAlApa hotA hai| jisameM donoM muniyoM ke bIca huI saMkSipta dArzanika carcA meM bhagavAna mahAvIra ke yuga meM pracalita darzana kI cAra pramukha dhArAoM - kriyAvAda, akriyAvAda, vinayavAda evaM ajJAnavAda kA ullekha upalabdha hotA hai| Age isameM bharata, sagara, maghavA sanatkumAra, zAntinAtha ( solahaveM - tIrthaMkara), kunthunAtha (satrahaveM tIrthaMkara), aranAtha (aTThArahaveM tIrthaMkara), mahApadma, hariSeNa evaM jaya Adi dasa cakravartI evaM dazArNa, karakaNDu, dvimukha, nami, naragati, udAyana, kAzIrAja, vijaya evaM mahAbala rAjAoM ke saMyama svIkAra karane kA ullekha hai| isa prakAra yaha adhyayana rAjarSiyoM kI aitihAsika paramparA ko prastuta karatA hai| anta meM isa adhyayana meM anekAntavAda evaM anAgraha dRSTi ke vikAsa kI preraNA dekara saMyama bhAvanA ko puSTa kiyA gayA hai| 16. mRgAputrIya : prastuta adhyayana kA nAma samavAyAMgasUtra " ke anusAra miyacAriyA mRgacArikA evaM niryuktikAra " ke anusAra mRgacArikA evaM migaputtijjaM - mRgAputrIya donoM hai| isameM prathama nAma viSaya evaM dvitIya nAma vyakti para AdhArita hai / mRgArAnI se utpanna putra se sambandhita hone se yaha adhyayana mRgAputrIya nAma se vizruta hai / mRga kI taraha svataMtra evaM svAzrita sAdhucaryA kA varNana isameM hone se yaha adhyayana mRgacArikA kahalAyA / isameM 68 gAthAyeM haiN| sugrIva nagara meM balabhadra rAjA rAjya karate the| unakI rAnI mRgAvatI ke putra kA nAma balazrI thA, lekina usakA lokaprasiddha nAma mRgAputra thA / 73 'jIviyaM ceva rUvaM ca vijjusaMpAyacaMcalaM / jatya taM mujjhasI rAya, peccatthaM nAvabujjhase / / ' 74 samavAyAMga 36/1; 75 uttarAdhyayananiryukti gAthA 15, 408 uttarAdhyayanasUtra 18/13 / ( aMgasuttANi, lADanUM khaNDa prathama pRSTha 882) / ( niyuktisaMgraha pRSTha 366, 404) / For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka bAra mRgAputra apanI patniyoM ke sAtha gavAkSa meM baiThA thaa| itane meM usakI dRSTi eka nirgrantha muni para pdd'ii| mRgAputra muni ko animeSa dekhate hue socane lagA ki maiMne aisA rUpa pahale kahIM dekhA hai| cintana kI gaharAI meM utarate hue mRgAputra ke adhyavasAya zuddha hote gae aura use jAti-smaraNa jJAna prakaTa ho gayA jisase use pUrvajanma meM svayaM dvArA svIkRta saMyama kA smaraNa ho AyA aura usakA mana virakta ho gyaa| mRgAputra apane mAtA-pitA ke pAsa AyA aura bolA ki maiM pravrajyA lenA cAhatA huuN| ataH Apa mujhe AjJA pradAna kreN| mAtA-pitA putra ko aneka prakAra se samajhAte haiM evaM saMyama jIvana kI kaThoratA kA digdarzana karAte hue kahate haiM ki sAdhu-jIvana naMge paira talavAra para calane tathA lohe ke cane cabAne ke samAna atyanta kaSTaprada hai aura beTA, tuma sukomala ho, ataH sanyAsa grahaNa mata kro| uttara meM mRgAputra naraka kI dArUNa vedanA kA citraNa prastuta karatA hai| taba mAtA-pitA kahate haiM ki putra tumhArA kathana ThIka hai parantu cikitsA na karavAnA saMyama-jIvana kA saba se bar3A duHkha hai| mRgAputra kahate haiM ki jaMgala meM pazuoM ke rUgNa hone para kauna unakI cikitsA evaM sevA-zuzruSA karatA hai ? vaise hI maiM mRga-cArikA sadRzya jIvana bitaauuNgaa| anta meM mRgAputra kI dRr3hatA evaM vairAgya bhAvanA se prabhAvita hokara mAtA-pitA ne mRgAputra ko saMyama svIkAra karane kI anumati de dii| mRgAputra muni bana gaye aura zuddha saMyama kA pAlana kara zuddha, buddha evaM mukta ho gye| isa prakAra prastuta adhyayana meM mRgAputra evaM unake mAtA-pitA ke madhya hue preraNAspada saMvAda kA sundara saMkalana hai| * 20. mahAninthIya : mahAnirgranthIya uttarAdhyayanasUtra kA bIsavAM adhyayana hai| jaina sAdhuoM kA prAcIna nAma nirgrantha hai| AcArya umAsvAti ne likhA hai- 'jo karmagranthI kholane kA prayAsa karatA hai, vaha nirgrantha hai|" prastuta adhyayana meM mahAnirgrantha anAthImuni aura rAjA zreNika ke bIca anAtha aura sanAtha ke saMdarbha meM huA saMvAda saMkalita hai| ataH isa adhyayana kA nAma mahAnirgranthIya rakhA gayA hai| isameM 60 gAthAyeM haiN| 76 uttarAdhyayanasUtra - 16/76; 77 'grantha kASTavidhaM, mithyAviratiduSTayogAzca / tajjayahetozaThaM, saMyatate yaH saH nirgranthaH // ' - prazamarati, bhAga 1 gAthA 142 pRSTha 300 (mhesaannaa)| For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAthImuni jaba 'maNDikukSi udyAna meM dhyAnastha the taba vahAM magadha samrATa zreNika kA Agamana huaa| muni ke damakate cehare aura ubharate yauvana se rAjA zreNika vismaya vimugdha hokara socane lagA - 'yaha saundarya, yaha yauvana to bhoga ke lie hai, yoga ke lie nhiiN|' rAjA muni ke nikaTa gyaa| dhyAna pUrA hone para rAjA ne muni ko vandanA kI aura bolAH 'he muni ! ApakA yuvAvasthA meM gRha tyAga kara sanyAsI banane kA kAraNa kyA hai ? muni bole : 'rAjan! maiM anAtha thA, merA koI nAtha nahIM thA, isalie maiM sAdhu bana gyaa| muni kI bAta sunakara zreNika bole ki yaha bAta hai to calo maiM ApakA nAtha banatA huuN| Apa mere sAtha caleM aura sukhapUrvaka sAMsArika bhogoM kA Ananda leN| muni bole 'rAjan, tuma svayaM anAtha ho aura jo svayaM apanA nAtha nahIM hai vaha bhalA dUsaroM kA nAtha kaise ho sakatA hai?' yaha sunakara rAjA zreNika gahana Azcarya meM par3a gye| ve bole : maiM, apAra aizvarya kA svAmI, magadha samrATa huuN| maiM anAtha kaise ho sakatA hUM ? .... muni rAjA ke Azcarya ko dUra karate hue bole : ' he rAjan ! Apa anAtha aura sanAtha kI sahI paribhASA nahIM jAnate ho| dhana, sampatti aura aizvarya hone mAtra se koI sanAtha nahIM hotA kyoMki maiM bhI apane pitA kA priya putra thaa| ghara meM apAra dhana-sampadA thii| parivAra meM mAM, bhAI, bahana, patnI aura parijana sabhI the| kintu eka bAra jaba maiM vyAdhigrasta huA - AMkhoM meM utpanna tIvra vedanA se trasta evaM pIr3ita hone lagA, to mujhe usa vedanA se koI bacA nahIM skaa| bar3e-bar3e cikitsaka mujhe svastha nahIM kara ske| apAra aizvarya bhI merI pIr3A ko miTA nahIM skaa| parivArajana AMsU bahA-bahA kara raha gaye parantu koI bhI mujhe pIr3A se mukta na kara skaa| yahI merI anAthatA thii|' 'rAjan ! anta meM maiMne saMkalpa kara liyA ki yadi isa pIr3A se mukta ho jAUM to muni bana jaauuNgaa| isa saMkalpa kA viziSTa prabhAva huaa| rAta bItane ke sAtha-sAtha merA roga zAnta hotA calA gayA aura prAtaHkAla hote hI maiM muni bana gyaa| maiMne saccI sanAthatA ko upalabdha kara liyA, kyoMki maiM apanA tathA dUsaroM (trasa aura sthAvara jIvoM) - kA nAtha ho gyaa| maiMne AtmA para zAsana kiyA, yaha hI merI sanAthatA hai|' muni ke mArmika vacanoM se rAjA ke jJAna cakSu khula ge| ve bole ki 'maharSi, Apa hI sahI arthoM meM sanAtha evaM sabAndhava haiN| maiM Apase dharma kA anuzAsana cAhatA huuN|' isa prakAra rAjA bhI jinadharma meM anurakta ho gyaa| prastuta adhyayana meM For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmakartRtva kI carcA bhI upalabdha hotI hai aura sAtha hI isameM bAhya ADambara-bAharI dikhAve rUpa dharma ko niSphala batAte hue muni ke zuddha dharma kI prarUpaNA bhI kI gaI hai| 21. samudrapAlIyaM : isa adhyayana meM samudrapAla ke janma, bAlyakAla, yuvAvasthA, vairAgya, Adarza sAdhujIvana evaM siddhigamana kA varNana hai| ataH isakA nAma samudrapAlIya hai| isameM 24 gAthAyeM haiN| campAnagarI meM pAlita nAma kA eka zrAvaka rahatA thaa| eka bAra vaha jalamArga se vyApAra ke lie ravAnA huA aura pihuNDa nagara phuNcaa| vahAM kisI sampanna seTha ne apanI putrI kA vivAha usa pAlita zrAvaka se kara diyaa| kucha samaya pazcAt usane apanI garbhavatI patnI ke sAtha svadeza kI ora prasthAna kiyaa| patnI ne jahAja meM hI eka putra ko janma diyaa| samudra meM janma lene se usakA nAma samudrapAla rakhA gyaa| samudrapAla bar3A huaa| usakA vivAha kara diyA gyaa| eka bAra usane rAjamArga para eka bhayaMkara aparAdhI ko vadha ke lie le jAte hue dekhaa| use vidrUpa vezabhUSA meM gadhe para biThA kara nagara meM ghumAyA jA rahA thaa| yaha dekhakara samudrapAla socane lagA ki acche karmoM kA phala acchA evaM bure karmoM kA phala burA hotA hai| kRta karmoM ko bhoge binA chuTakArA nahIM hai| ye vicAra karate karate usakA mana saMvega evaM vairAgya se bhara gayA aura mAtA-pitA kI anumati prApta kara vaha anagAra bana gyaa| uparyukta ghaTanA ke ullekha ke bAda isa adhyayana meM sAdhu ke AcAra sambandhI mahattvapUrNa bAtoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, yathA- sAdhu priya evaM apriya donoM paristhitiyoM meM apane mana ko santulita rkhe| vyartha kI bAtoM se alaga rhe| deza-kAla-paristhiti ko dhyAna meM rakhakara vicaraNa kre| viveka evaM saMyamapUrvaka jIvanayAtrA sampanna kre| anta meM isameM vizuddha saMyama ke pAlana ke dvArA samudrapAla ke siddha, buddha evaM mukta hone kA ullekha kiyA gayA hai| 22. rathanemIya : prastuta adhyayana kA nAma - rathanemIya hai| yaha nAma bAIsaveM tIrthakara neminAthaM paramAtmA ke laghubhrAtA rathanemi se sambandhita hai| isameM 51 gAthAyeM haiN| 7 'appA katA vikatA ya, duhANa ya suhANa ya / appA mittamamittaM ca, duppATThiya supaTTio / ' - uttarAdhyayanasUtra 20/37 / . For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 prastuta adhyayana meM hRdaya-parivartana ke do viziSTa mArmika prasaMgoM kA varNana kiyA gayA hai| prArambha meM pazuoM kI karUNa pukAra se nemikumAra ke hRdaya-parivartana evaM uttarArdha meM rAjImatI ke udbodhana dvArA rathanemi ke hRdaya-parivartana kA varNana hai| zoriyapura nagara meM dvaidha rAjya praNAlI thii| rAjA vasudeva evaM rAjA samudravijaya vahAM rAjya karate the| vasudeva rAjA ke rAma (baladeva) evaM kezava (kRSNa) do putra the| samudravijaya rAjA ke ariSTanemi, rathanemi, satyanemi evaM dRr3hanemi ye cAra putra the| ariSTanemi kA vivAha rAjA ugrasena kI putrI rAjImatI ke sAtha nizcita huA thaa| ariSTanemi vizAla bArAta ke sAtha vivAhamaNDapa ke nikaTa pahuMce / unheM pazuoM kA karUNa krandana sunAI diyaa| ve sArathI se pUchane lage : 'ye pazu kyoM vilApa kara rahe haiM ?' sArathI ne kahA : 'kumAra ! Apake vivAha meM Ayojita bhoja ke liye ina pazuoM ko mArane ke liye baMda kara rakhA hai|' ariSTanemi vicAra karane lage are ! mere vivAha ke lie yaha kaisI ghora hiMsA!! niraparAdha evaM nirdoSa jIvoM ke prANa lene meM kaisA Ananda!! nahIM-nahIM, mujhe aba Age nahI bar3hanA hai| yaha nirNaya kara unhoMne turanta sArathI ko ratha vApasa mor3ane kA Adeza de diyA aura ve bhogI banane ke kSaNoM meM mahAyogI bana ge| unhoMne saMyama svIkAra kara liyaa| rAjImatI ko jaba yaha bAta vidita huI, vaha mUrchita ho gii| lekina hoza meM Ate hI sambhala gii| usakA mana virakta ho gayA aura usane bhI ariSTanemi ke mArga kA anusaraNa kiyA / dIkSita ho gii| usa samaya zrIkRSNa ne rAjImatI ko yaha mahattvapUrNa AzIrvAda diyA : 'he kanye! isa ghora saMsAra ko zIghra pAra kr|' eka bAra sAdhvI rAjImatI ariSTanemi prabhu kA vandana karane ke liye raivataka parvata para jA rahI thI ki acAnaka varSA Arambha huii| rAjImatI ne eka guphA meM praveza kiyA aura apane gIle vastra sukhAne lgii| usI guphA meM kAyotsarga dhyAna sthita muni rathanemi kI dRSTi bijalI ke camakane para rAjImatI kI kaMcana kAyA para pdd'ii| rathanemi kA mana vicalita ho gayA aura unhoMne rAjImatI se kahA ki hama bhoga bhogakara donoM vRddhAvasthA meM saMyama le leNge| rAjImatI ne rathanemi ko saMyama meM puna sthita karane hetu viSabhogoM kA dArUNa vipAka evaM vratabhaMga ke phala kA nirUpaNa For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 kiyaa|'' rAjImatI ke vairAgyotpAdaka vacanoM se rathanemi punaH saMyama meM dRr3ha ho gae aura anta meM rathanemi evaM rAjImatI donoM zuddha saMyama kA pAlana karake siddhi ko prApta hue| isameM varNita rAjImatI ke udabodhana ne isa tathya ko prastuta kiyA hai ki nArI vAsanA kI dAsI nahIM, kintu vairAgya kI preraNA srota hai| 23. kezI-gautamIya : teIsaveM adhyayana kA nAma kezI-gautamIya hai| isameM teIsaveM tIrthakara bhagavAna pArzvanAtha ke ziSya kezIzramaNa aura prabhu mahAvIra ke prathama ziSya gautamasvAmI kA saMvAda hai| isakI 86 gAthAyeM haiN| kezIzramaNa aura gautamasvAmI kA apane-apane ziSya parivAra sahita eka hI samaya meM zrAvastI nagarI meM samAgama huaa| donoM AcAryoM ke ziSyoM ko eka dUsare ko dekhakara vicAra AyA ki eka hI lakSya kI prApti hetu sAdhanArata hote hue bhI hamAre AcAra vyavahAra meM yaha vibhinnatA kyoM haiM ? ziSyoM kI zaMkA ke nivAraNa ke lie donoM AcArya paraspara milane kA vicAra karate haiN| jyeSTha kula kI maryAdA rakhate hue gautamasvAmI apane ziSyaparivAra sahita kezIzramaNa ke pAsa jAte haiN| kezIzramaNa gautamasvAmI kA yogya Adara satkAra karate haiN| pazcAt unase aneka prazna pUchate haiN| gautamasvAmI unakA uttara dete hue kahate haiM ki hamArA mUla lakSya to eka hI hai; isameM koI sandeha nhiiN| kintu AcaraNa kI jo vividhatA hai, usakA kAraNa manuSyoM kI svabhAvagata bhinnatA evaM kAlagata parivartana hai| tIrthakara RSabhadeva ke samaya ke muni Rju-jar3a hote the| dvitIya tIrthakara ajitanAtha se teIsaveM tIrthakara pArzvanAtha taka madhyakAlIna bAIsa tIrthaMkaroM ke sAdhu sarala evaM prAjJa hote the, kintu bhagavAna mahAvIra ke kAla ke sAdhu vakra-jar3a hote haiN| isa kAraNa se prabhu pArzvanAtha aura mahAvIrasvAmI kI AcAra vyavasthA meM vaividhya hai| jahAM pArzvanAtha kI AcAra vyavasthA cAturyAmarUpa evaM sacela hai, vahAM bhagavAna mahAvIrasvAmI kI AcAra vyavasthA paMcamahAvrata rUpa evaM acela hai| jahAM pArzvanAtha kI AcAra vyavasthA meM doSa lagane para hI pratikramaNa karane kA vidhAna hai, vahAM bhagavAna mahAvIra kI dharma vyavasthA meM pratikramaNa anivAryataH karanA hotA hai| kezIzramaNa - uttarAdhyayanasUtra 22/45 / 76 'jai taM kAhisi bhAvaM, jA jA dicchasi naario| vAyAvido ba haDo, aTThiappA bhavissasi // ' 10 'acelago ya jo dhammo, jo igo sNtsttro| desio vaddhamANeNa, pAseNa ya mahAjasA / / ' - vahI 23/26 / . For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 AdhyAtmika sAdhanA sambandhI aura bhI aneka prazna karate haiM unake uttara meM gautamasvAmI Atma vijaya evaM AtmAnuzAsana kI prakriyA, kaSAyavijaya evaM indriyavijaya ke upAya, . tRSNA kI duHkharUpatA, caMcala mana ko ekAgra karane ke lie dharmazikSA kI AvazyakatA, dharma kI viziSTatA, sAdhanA meM zarIra kI upayogitA Adi kA samyaka prakAra se vivecana karate haiN| isameM vizeSa rUpa se caturyAma evaM acela dharma kI samanvaya dRSTi se carcA kI gaI hai| isa adhyayana kI yaha carcA vartamAnakAlika sAmpradAyika matabhedoM ko sulajhAne meM samanvaya-sUtra kA kArya kara sakatI hai| isa prakAra prastuta adhyayana aneka dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai| 24. pravacanamAtA : prastuta adhyayana kA nAma samavAyAMga sUtra ke anusAra 'samiiyo-samitIya' evaM uttarAdhyayananiyukti ke anusAra 'pravacanamAtA' hai| yadyapi donoM kA tAtparya eka hai, kyoMki samitiyAM pravacanamAtA meM antarbhUta hI haiN| isameM : 27 gAthAyeM haiN| isa adhyayana meM pAMca samitiyoM evaM tIna guptiyoM kA vivecana hai| ina donoM kA samanvita nAma aSTapravacanamAtA hai| mAM apanI saMtAna ko satat sanmArga para calane evaM unmArga se bacane kI preraNA detI hai| vaise hI pravacanamAtA mAM kI taraha sAdhaka ke saMyama kI dekhabhAla karatI hai| samiti kA artha samyak pravRtti evaM gupti kA artha azubha se nivRtti hai| samyaka prakAra se gamanAgamana, bhASaNa/vacana, AhAra kI eSaNA, upakaraNoM kA AdAna (grahaNa), nikSepa evaM mala-mUtra kA utsarga karanA samiti hai tathA mana, vacana evaM kAyA kA gopana yA niyantraNa gupti hai| aSTapravacanamAtA muni kI jIvana-vyavasthA kI nIMva hai| ataH yaha adhyayana vizeSa mahattvapUrNa hai| samiti-gupti kA vistRta varNana isI grantha ke 10veM adhyAya "uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita zramaNAcAra' meM kiyA gayA hai| - aMgasuttANi lADanUM, khaNDa prathama pRSTha 852 / samavAyAMga - 36/1 12 uttarAdhyayananiyukti gAthA 460 (niyuktisaMgraha pRSTha 410 ) 83 'iriyAbhAsesaNAdANe, uccAre samiI iya / maNaguttI vayaguttI, kAyaguttI ya aTThamA / / ' - uttarAdhyayanasUtra 24/2 // For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 25. yajJIya : paccIsaveM adhyayana kA nAma 'jannaijjaM-yajJIya' hai| isameM 45 gAthAyeM haiN| jisameM mukhyataH vAstavika yajJa kyA hai ? evaM saccA brAhmaNa kauna hai ? isakA vivecana kiyA gayA hai| vArANasI nagarI meM jayaghoSa evaM vijayaghoSa nAmaka do bhAI rahate the| eka bAra jayaghoSa gaMgA nadI meM snAna ke lie gyaa| vahAM usane dekhA ki eka sarpa meMDhaka ko nigala rahA thaa| itane meM eka kurara pakSI aayaa| usane sarpa ko pakar3a liyaa| meMDhaka sarpa kA bhakSya bana rahA thA evaM sarpa kurara kaa| yaha dekhakara jayaghoSa kA mana virakta ho gayA aura vaha muni bana gyaa| eka bAra jayaghoSa vArANasI meM bhikSA ke liye nikle| ve bhramaNa karate hue vijayaghoSa ke yajJa-maNDapa meM pahuMca gaye, kintu vijayaghoSa ne unheM bhikSA dene se manA kara diyaa| vijayaghoSa ke manA karane para bhI muni zAnta rhe| .yathArtha meM ve to bhikSA ke nimitta vijayaghoSa ko satya kA bodha karAne Aye the| ataH unhoMne yajJa kA ahiMsaka/AdhyAtmika svarUpa pratipAdita kiyA tathA brAhmaNocita karttavya kA digdarzana bhI kraayaa| anta meM muni ne gIle evaM sUkhe miTTI ke gole kA dRSTAnta dekara vijayaghoSa ko Asakta evaM anAsakta jIva kA svarUpa samajhAyA,84 jise sunakara vijayaghoSa ne saMyama svIkAra kara liyaa| isa prakAra prastuta adhyayana meM jAtivAda ke khaNDana ke sAtha karmakANDa se mukta dharma arthAt satyadharma kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 26. sAmAcArI : 'sAmAcArI' uttarAdhyayanasUtra kA chabbIsavAM adhyayana hai| isameM 53 gAthAyeM haiN| . jainaparamparA meM muni kI AcArasaMhitA ko sAmAcArI kahA jAtA hai| yaha AcAra do prakAra kA hai- vratAtmaka evaM vyvhaaraatmk| paMcamahAvrata rUpa AcAra vratAtmaka sAmAcArI hai tathA parasparAnugraha rUpa AcAra vyavahArAtmaka sAmAcArI hai| __ prastuta adhyayana meM vyavahArAtmaka sAmAcArI kA vyApaka rUpa se varNana kiyA gayA hai| jisameM sAdhaka ke paraspara vyavahAra evaM karttavya kA saMketa haiM, jaise muni kAryavaza kahIM bAhara jAeM to gurUjanoM ko sUcanA dekara jAeM, punaH vApisa 14 uttarAdhyayanasUtra 25/40 evaM 41 / For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 lauTakara AyeM taba apane Agamana kI sUcanA deM / apane hara kArya ke lie gurU se anumati leN| gurU yA anya saMghIya sAdhu kI AhAra Adi sevA kreN| bhUla yA pramAda se Asevita doSoM ko svIkAra kareM, gurU ke Ane para khar3e hokara unakA sammAna kareM tathA jJAnIjana yA tapasvIjana se jJAna evaM tapa kI zikSA lene ko sadaiva tatpara rheN| ___ tatpazcAt muni kI dinacaryA kA samaya ke krama se vidhAna kiyA gayA hai| muni dina ke prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM bhikSAcaryA evaM cauthe meM punaH svAdhyAya kreN| muni rAtri ke prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nidrA aura cauthe meM punaH svAdhyAya kreN| anta meM prahara kA nirdhAraNa nakSatra ke mAdhyama se kisa prakAra hotA hai isakI vidhi tathA muni kI. pratilekhana vidhi kA bhI vizada varNana kiyA gayA hai| isa prakAra yaha adhyayana sAdhaka kI divya sAdhanA kA samyaka nirUpaNa karatA hai sAtha hI kAlamAna kI anupama vidhi ko bhI prastuta karatA hai| 27. khaluMkIya : uttarAdhyayanasUtra kA sattAvIsavAM adhyayana khaluMkIya hai| khaluMka kA artha hai- duSTa bail| isa adhyayana meM duSTa baila ke udAharaNaM ke mAdhyama se avinIta ziSya dvArA gurU ko diye jAne vAle duHkhoM kA citraNa kiyA gayA hai| isameM 17. gAthAyeM haiN| __ anuzAsana evaM vinaya, ye sAdhaka jIvana ke anivArya aMga haiN| anuzAsanahIna evaM avinIta ziSya gurUjanoM ke liye atyanta kaSTakAraka hote haiN| ise spaSTa karane hetu isameM gAryAcArya kA udAharaNa diyA gayA hai / AcArya gATha eka viziSTa yogya gurU the, kintu unake ziSya uddaNDa, avinIta aura svacchanda the| apane ziSyoM ke abhadra vyavahAra se AcArya kI samatva-sAdhanA meM vighna Ane lgaa| ataH ve apane ziSyoM ko chor3akara ekAkI cala diye| isa prakAra isa adhyayana meM udAharaNa sahita yaha preraNA dI gaI hai ki sAdhaka ko una saMyogoM evaM paristhitiyoM se sadA bacate rahanA cAhiye jinase unakI svayaM kI AtmasamAdhi bhaMga hotI ho| 28. mokSamArga-gati : aTThAisaveM adhyayana kA nAma 'mokkhamaggagaI''mokSamArga-gati' hai| 'mokSa' sAdhya hai 'mArga' use pAne kA sAdhana yA upAya hai aura For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 usameM 'gati' yA pragati karanA sAdhaka kA purUSArtha hai| isa adhyayana meM 36 gAthAyeM -.. isameM mokSa prApti ke cAra sAdhana batAye gae haiM : samyakajJAna, darzana, cAritra aura tp| vartamAna meM trividha mokSa mArga kI mAnyatA pracalita hai| jisameM tapa ko cAritra meM samAhita kara liyA jAtA hai| sarvaprathama isameM mokSa prApti ke prathama sAdhana jJAna ke nimna pAMca prakAroM kA vivecana kiyA gayA hai- mati, zruta, avadhi, manaHparyava aura kevl| jJAna kA viSaya jJeya (vastu-tattva) kahalAtA hai| jJeya dravya, guNa evaM paryAya rUpa hotA hai| dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva ye cha: dravya haiN| ataH prastuta adhyayana meM ina SadravyoM tathA unake guNa-paryAyoM kA saMkSipta vivecana hai| phira mokSa prApti ke dUsare sAdhana darzana kA varNana hai| yahAM darzana zabda mukhyataH zraddhAparaka artha meM svIkRta hai| zraddhA kA viSaya navatattva hai| ye navatattva - jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa haiN| nava tattvoM ke nirdeza ke pazcAt prastuta adhyayana meM samyaktva ke dasa prakAroM evaM ATha aMgoM kI carcA kI gaI hai| Age isameM batAyA hai ki mokSa prApti kA tIsarA sAdhana cAritra - AcAra hai| usake pAMca prakAra haiM - (7) sAmAyika cAritra; (2) chedopasthApanIya cAritra; (3) parihAra vizuddhi cAritra; (4) sUkSmasamparAya cAritra evaM (5) yathAkhyAta cAritra / anta meM mokSa prApti ke caturtha sAdhana tapa ke bAhya evaM Abhyantara do bhedoM kA ullekha hai| tatpazcAt ina donoM ke chaH chaH vibheda kA nirdeza hai| ina 12 vibhedoM kI vistRta carcA 'tapomArgagati' nAmaka 30veM adhyayana meM kI gaI hai| . ... isameM anubhUtirUpa darzana kI prAthamikatA kA varNana karate hue kahA hai ki darzana ke binA jJAna nahIM hotA hai| jJAna ke binA cAritra nahIM hotA hai| jJAtavya hai ki uttarAdhyayanasUtra meM anubhUtirUpa artha kI apekSA se darzana ko prathama sthAna meM tathA zraddhArUpa artha kI apekSA se use dvitIya sthAna meM rakhA gayA hai| anta meM caturvidha sAdhanoM kA phala batalAte hue kahA hai - jIva jJAna se padArtha ko jAnatA hai, darzana se zraddhA karatA hai; cAritra se AtmA kA nigraha karatA 65 'nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tako tahA / esa maggo kti pannatto, jiNehiM varadaMsihiM / / ' 86 uttarAdhyayanasUtra 28/30 / - uttarAdhyayanasUtra 28/2 / For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 hai aura tapa se zuddha hotA hai| isa prakAra isa adhyayana meM AdhyAtmika evaM dArzanika donoM hI pakSoM kA sundara samanvaya kiyA gayA hai| 26. samyaktva parAkrama : uttarAdhyayanasatra kA 26vAM. adhyayana "samyaktvaparAkrama' nAmaka hai| katipaya AcArya isa adhyayana ko 'vItarAgazruta' yA 'apramAdazruta' bhI kahate haiN| aisA niyuktikAra kA abhimata hai| isakI 74 gAthAoM meM jaina dharma-darzana ke 73 viSayoM ko paribhASita kara unake pariNAmoM kI carcA kI gaI hai| yaha adhyayana gadyAtmaka hai| parAkrama arthAt purUSArtha sAmarthya yA kSamatA vaise to ye jIva mAtra meM vidyamAna hai| parantu use kisa dizA meM niyojita karanA cAhiye, isakI vivecanA isa adhyayana meM kI gaI hai| yaha vivecana praznottara zailI meM hai aura pratyeka viSaya ke artha ko spaSTa karate hue usakI sAdhanA ke pariNAma kA vivaraNa prastuta karatA hai| isake vivecya viSaya nimna haiM - (7) saMveda (2) nirveda (3) dharmazraddhA (4) gurU evaM sAdharmika zuzrUSA (5) AlocanA (6) nindA (7) gardA (8) sAmAyika (6) caturviMzatistava (10) vandanA (11) pratikramaNa (12) kAyotsarga (13) pratyAkhyAna (14) stava-stuti maMgala (15) kAla pratilekhanA (16) prAyazcitta (17) kSamApanA (18) svAdhyAya (16) vAcanA (20) pratipracchanA (21) parAvartanA (22) anuprekSA (23) dharmakathA (24) zruta ArAdhanA (25) mana kI ekAgratA (26) saMyama (27) tapa (28) vyavadAna vizuddhi (karmavizuddhi) (26) sukhazAta - (30) apratibaddhatA (31) vivikta zayanAsanasevana (32) vinivartanA (33) saMbhogapratyAkhyAna (34) upadhi pratyAkhyAna (35) AhAra pratyAkhyAna (36) kaSAya pratyAkhyAna (37) yoga pratyAkhyAna (38) zarIra pratyAkhyAna (36) sahAya pratyAkhyAna (40) bhakta pratyAkhyAna (41) sadbhAva pratyAkhyAna (pUrNasaMvara) (42) pratirUpatA (43) vaiyAvRtya (44) sarvaguNa sampannatA (45) vItarAgatA (46) kSamA (47) mukti (nirlobhatA) (48) Arjava-RjutA (46) mArdava-mRdutA (50) bhAvasatya (51) karaNasatya (52) yogasatya (53) manogupti (54) vacanagupti (55) kAyagupti (56) manaH samAdhAraNA 87 uttarAdhyayanasUtra 28/35 / 58 'AyANapaeNeyaM, sammattaparakkamati ajjhayaNaM / guNNaM tu appamAyaM, ege puNa vIyarAgasuyaM / / ' - uttarAdhyayananiyukti gAthA 504 (niyuktisaMgraha pRSTha 414) / For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 (57) vAka samAdhAraNA (58) kAya samAdhAraNA (56) jJAna sampannatA (60) darzana sampannatA (61) cAritra sampannatA (62) zrotra indriyanigraha (63) cakSu indriyanigraha (64) ghANa indriyanigraha (65) jihvA/rasanA indriyanigraha (66) sparza indriyanigraha (67) krodha vijaya (68) mAnavijaya (66) mAyA/kapaTa vijaya (70) lobha vijaya (71) preya-dveSa-mithyAdarzana vijaya (72) zailezI (73) akrmtaa| isa prakAra jaina darzana kI sAdhanA evaM usake pariNAmoM kA samyaka vivecana isa adhyayana meM kiyA gayA hai| 30. tapomArgagati : isa tavamaggagaI - tapomArgagati nAmaka adhyayana meM 37 gAthAyeM haiN| prastuta adhyayana meM tapa kA vistRta nirupaNa kiyA gayA hai| tapa eka divya rasAyana hai| yaha zarIra aura AtmA ke yaugika bhAva / abheda buddhi ko naSTa kara AtmA ko apane zuddha svarupa kA bodha karAtA hai| anAdi anantakAla ke saMskAroM se AtmA kI zarIra ke prati pragAr3ha Asakti ho gaI hai| use tor3e binA mukti nahIM ho sktii| tapa use tor3ane kA sazakta sAdhana yA acUka upAya hai| isameM tapa ke mukhyataH do bheda pratipAdita kiye haiM- (1) bAhya aura (2) aabhyntr| . punazca bAhya evaM Abhyantara donoM tapa ke cha: cha: bheda kiye gaye haiN| bAhya tapa ke nimna prakAra haiM - . (1) anazana; (2) avamodarikA (uNodarI); (3) bhikSAcaryA (vRtti nikSepa); (4) rasa parityAga; (5) kAyakleza aura (6) pratisaMlInatA / Abhyantara tapa ke nimna cha: prakAra haiM :(1) prAyazcitta; . (2) vinaya; (3) vaiyAvRtya; .. (4) svAdhyAya; (5) dhyAna; (6) vyutsarga (kAyotsarga) isa prakAra isameM tapa ke vivecana ke sAtha yaha ullekha kiyA hai ki tapa pUrvakRta karmoM ko nirjarita /kSaya karane kA zreSTha sAdhana hai| 31. caraNavidhi : zramaNoM kI cAritravidhi kA varNana hone se isa adhyayana kA nAma 'caraNavihI' (caraNavidhi) rakhA gayA hai| isameM 21 gAthAyeM haiN| 88 "bhavakor3IsaMcirya kamma, navasA nijarijjai / / ' - uttarAdhyayanasUtra 30/6 / For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 cAritra sAdhujIvana kA merUdaNDa hai| cAritra kA prArambha saMyama kI sAdhanA se hotA hai| usake lie karaNIya / upAdeya evaM akaraNIya / heya kA vicAra karanA Avazyaka hotA hai| inhIM kA ullekha isa adhyayana meM samAhita hai| sAtha hI kucha jAnane yogya/jJeya viSaya jaise devatAoM ke pandraha evaM cauvIsa prakAroM . kA bhI varNana kiyA gayA hai| isa adhyayana meM eka se lekara taiMtIsa saMkhyA taka aneka viSayoM kA varNana huA hai| ___cAritra meM samyak pravRtti ke liye pAMca mahAvrata, pAMca samiti, dazavidha zramaNadharma, samyaktapa, pariSahajaya Adi kA nAmollekha kiyA gayA hai| cAritra-vimukha karane vAle bhAvoM se nivRtti ke liye asaMyama, rAga-dveSa, bandhana, virAdhanA, azubhalezyA, madasthAna, kriyAsthAna, kaSAya, azubhakriyAyeM, zabaladoSa, pApazruta prasaMga, mohasthAna evaM AzAtanA Adi kA sAMketika varNana hai| isa prakAra yaha adhyayana hameM asaMyama se nivRtti evaM saMyama meM pravRtti kI preraNA dekara AtmajAgRti kI dizA meM agrasara karatA hai| 32. pramAdasthAna : prastuta adhyayana kA nAma 'pramAda-sthAna' hai| uttarAdhyayananiyukti meM isakA nAma 'apramAdasthAna' bhI milatA hai| vastutaH ina donoM hI nAmoM kI saMgati hai kyoMki isameM pramAda ke sthAnoM kA varNana kara apramatta hone kI preraNA dI gaI hai| isa prakAra isa adhyayana meM varNita viSaya kI apekSA se isakA nAma 'pramAdasthAna' ucita pratIta hotA hai tathA isa adhyayana meM nihita preraNA kI apekSA se isakA nAma 'apramAdasthAna' yuktiyukta hai| isa adhyayana meM 111 gAthAyeM haiN| sarvaprathama isameM mukti ke upAyoM tathA sAdhanA meM Ane vAlI sAdhaka evaM bAdhaka paristhitiyoM kA varNana kiyA gayA hai| tatpazcAt 10 se 66 taka gAthAoM meM pAMcoM indriyoM aura mana ke viSayoM meM rAga-dveSa karane ke pariNAmoM tathA unake utpAdana, saMrakSaNa, vyaya evaM viyoga meM hone vAle duHkhoM evaM doSoM (hiMsA, asatya, dambha, corI, abrahmacarya evaM parigraha) kA vistRta varNana hai| sAtha hI isameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki ye viSaya Asakta vyakti ke karma-bandha (duHkha) kA kAraNa hote haiN| vItarAgI AtmA inase aprabhAvita rahatI hai| kAma-bhoga apane Apa meM na rAga 60 'egao viraI kujjA, egao ya paktaNaM / asaMjame niyattiM ca, saMjame ya pavattaNaM / / ' 61 uttarAdhyayananiyukti gAthA 520 - uttarAdhyayanasUtra 31/2 / - (niyuktisaMgraha pRSTha 415) / For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpanna karate haiM na hI dveSa utpanna karate haiM, apitu inameM Asakta vyakti apane rAga dveSa ke kAraNa bandhana meM Akara duHkhI hotA hai|" vastutaH virakti hI eka aisA tattva hai jisake kAraNa manojJa evaM amanojJa aindrika viSayoM ke prati rAgadveSa tathA saMkalpa - vikalpa jAgrata nahIM hote / phalataH aisA anAsakta yA virakta vyakti zIghra hI karma bandhanoM ko naSTa kara kevalajJAna evaM anta meM mukti kA varaNa kara letA hai| 33. karmaprakRti : taiMtIsaveM adhyayana meM karma - prakRtiyoM kA nirUpaNa hai| ataH yaha adhyayana 'kammapayaDI' (karmaprakRti) ke nAma se vizruta hai / yaha 25 gAthAoM meM saMkalita hai| 106 'karma' bhAratIyadarzana kA paricita zabda hai| jaina, bauddha aura vaidika sabhI paramparAyeM karmasiddhAnta ko svIkAra karatI haiN| karma ko vedAntI 'avidyA', bauddha 'vAsanA', sAMkhya - yoga kleza evaM nyAya-vaizeSika 'adRSTa' ke rUpa meM svIkAra karate haiN| jainadarzana kI karma vyavasthA bar3I vaijJAnika hai| jainadarzana karma ko svatantra pudgala tattva ke rUpa meM svIkAra karatA hai| jIva jaba zubha yA azubha pravRtti karatA hai, taba vaha apanI pravRtti se pudgala tattvoM ko AkarSita karatA hai| ve AkarSita pudgala kaNa AtmA ke sAtha viziSTa rUpa se baMdha jAte haiN| unheM karma kahA jAtA hai| isa adhyayana meM karma-bandha ke cAra prakAra - prakRti, sthiti, anubhAga evaM pradeza kA varNana kiyA gayA hai| karma kI mUla prakRtiyAM ATha (1) jJAnAvaraNa karma (2) darzanAvaraNa karma (3) vedanIya karma (4) mohanIya karma (5) Ayu karma (6) nAma karma (7) gotra karma jJAna guNa ko AvRta karane vAle pudgala; darzana guNa ko AvRta karane vAle pudgala; sukha duHkha kAraNarUpa pudgala; dRSTikoNa evaM cAritra / AcaraNa meM vikAra utpanna karane vAle pudgalaH jIvana kAla kA nirdhAraNa karane vAle pudgala; zarIra Adi vividha rUpoM kI prApti ke kAraNa bhUta pudgala; ucca nIca gotra kI prApti ke sAdhana bhUta pudgala; aura 62 'eviMdiyatthA ya maNassa atthA, dukkhassa heuM maNuyassa rAgiNo / te ceva thovaM pi kayAi dukkhaM na vIyarAgassa kareti kiMci / / ' 63 uttarAdhyayanasUtra 33 / 2, 3 / uttarAdhyayanasUtra 32 / 100 | For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 (-) antarAya karma - upalabdhi meM bAdhaka ho| nAle pudgala / ina ATha karmoM kI avAntara prakRtiyAM nimna haiM - jJAnAvaraNa karma kI pAMca, darzanAvaraNa kI nau, vedanIya kI do, mohanIya kI aTThAIsa, AyuSya kI cAra, nAma karma kI bayAlIsa, gotra karma kI do evaM antarAya karma kI pAMca / inakI vistRta vivecanA 'uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita karma mImAMsA nAmaka chaTTe adhyAya meM kI gaI hai| 34. lezyAdhyayana : uttarAdhyayanasUtra ke cauMtIsaveM adhyayana kA nAma 'lesajjhayaNaM hai| isakA adhikRta viSaya 'lezyA' (zubhAzubha manovRttiyAM) haiN| yaha adhyayana 61 gAthAoM meM nibaddha hai| "lezyA jainaparamparA kA pAribhASika zabda hai| jaina vicArakoM ke anusAra jo AtmA ko karmoM se lipta karatI hai athavA jisake dvArA AtmA karmoM se lipta hotI hai, vaha lezyA hai| isa prakAra lezyA zubhAzubha karmoM ke vipAka evaM bandha kA hetu hai| jainAgamoM meM lezyA ke do prakAra batalAye haiM - ' (1) dravyalezyA aura (2) bhAvalezyA / vyakti kI manovargaNA ke varNa evaM ANavika AbhAmaNDala ko dravya lezyA/paudgalika lezyA aura vicAra ko bhAvalezyA/mAnasika pariNAma kahA jAtA hai| jJAtavya hai ki dravyalezyA bhAvalezyA kA hetu evaM pariNAma hai| prastuta adhyayana meM mukhyataH dravyalezyA kA vizleSaNa kiyA gayA hai| ataH isameM inake varNa, gandha, rasa, sparza Adi kA bhI ullekha huA hai| yaha mAnava kI manobhUmikA kA eka rekhA citra khIMcatA hai| Aja ke vijJAna ne bhI mAnava mastiSka meM sphurita hone vAle vicAroM ke citra lie haiM, jinameM vibhinna raMga ubhare haiN| lezyA kA vistRta vivecana 'uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita manovijJAna' nAmaka terahaveM adhyAya meM kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisameM prastuta adhyayana meM chaH prakAra kI lezyAoM kA varNana hai kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA ko adharmalezyA evaM tejolezyA, padmalezyA evaM zuklalezyA ko dharmalezyA kahA gayA hai| 94 35. anagAra - mArga - gati: prastuta adhyayana kA nAma 'aNagAramaggagaI' anagAra-mArga-gati hai| isameM mukhyataH zAnta yA anAkula jIvana zailI evaM samAdhi - maraNa kI kalA kA suvivecana kiyA gayA hai| ikkIsa gAthAoM ke isa laghukAya adhyayana meM aneka mahattvapUrNa AcAra - vidhiyoM kI prarUpaNA huI haiN| (1) hiMsA; (3) caurya; 111 (5) icchA kAma; (7) saMsakta sthAna; isa adhyayana kA mukhya viSaya 'saMga' nivRtti kI preraNA hai| saMga kA artha liptatA yA Asakti hai| usake nimna aMga batalAe gaye haiM - (2) asatya abrahma sevana (6) lobha; (8) gRha nirmANa: (10) dhanArjana kI vRtti, (12) svAda vRtti, Ex 'kiNhA nIlA kAU, tinni viM eyAo ahammalesAo / eyAhi tihi vi jIvo, duggaI uvavajjaI bahuso / / teU pamhA sukkA, tinni vi eyAo dhammalesAo / eyAhi tihi vi jIvo, suggaI uvavajjaI bahuso / / ' 65 'nijjUhiUNa AhAra, kAladhamme uvaTThie / jahiUNa mANusaM boMdi, pahUdukkhe vimuccaI || nimmamo nirahaMkArI, vIyarAo aNAsavo / saMpatto kevalaM nANaM, sAsayaM pariNibbue / ' (6) annapAka; (11) pratibaddha bhikSA; (13) pUjA prasiddhi kI abhilASA / isameM Asakta vyakti hiMsA, jhUTha, corI, abrahmacarya, parigraha, lobha Adi duSkarma meM pravRtta hotA hai| - anta meM isameM muni ko apanI Ayu pUrNa hone kI anubhUti hone para AhAratyAgapUrvaka samAdhimaraNa kI preraNA dI hai evaM yaha batalAyA gayA hai ki anAsakta-anAzrava evaM vItarAga AtmA pUrNataH zuddha hokara Atmastha ho jAtI hai| - 36. jIvAjIvavibhakti : jIvAjIvavibhakti uttarAdhyayanasUtra kA antima adhyayana hai yaha 268 gAthAoM meM Abaddha hai| isameM mukhyataH jIva - ajIva ke vibhAgoM kA dravya, kSetra, kAla evaM bhAva kI apekSA se nirUpaNa kiyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra 34 / 56 evaM 57 / vahI 35 / 20 evaM 21 / For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 saMsAra meM jIva aura ajIva ye do hI mUla tattva haiN| zeSa sAta tattva . inhIM do tattvoM ke saMyoga yA viyoga kI avasthAoM ko sUcita karate haiN| jIva kA ajIva se yaha saMyoga pravAha rUpa se yA jIva sAmAnya kI apekSA se anAdi-ananta hai, tathA jIva vizeSa kI apekSA se sAdi-sAnta hai| jIva ajIva kA yaha saMyoga hI saMsArI jIvana kA mUla hai; paribhramaNa kA kAraNa hai evaM isa saMyoga se vimukta honA hI mokSa hai| prastuta adhyayana meM sarvaprathama jIva-ajIva ke AdhAra para 'loka' evaM 'aloka' ko paribhASita kiyA gayA hai| tatpazcAt ajIva tattva ke rUpI-arUpI aise do bheda kiye haiM, punaH arUpI arthAt dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya evaM kAla ke dasa tathA rUpI arthAt pudgalAstikAya ke cAra bheda kiye gaye haiN| phira pudgala kA varNAdi kI apekSA se varNana karane ke bAda jIva ke do bheda siddha evaM saMsArI kiye haiN| siddhoM ke vistAra, svarUpa Adi kA yahAM vistRta varNana kiyA gayA hai| tadanantara saMsArI jIva ke do bheda- trasa evaM sthAvara kA ullekha karake paMcendriya trasa jIvoM-nAraka, tithaMca, manuSya aura devoM ke bheda-prabheda tathA unakI bhava-sthiti kA bhI vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| . isa antima adhyayana kA upasaMhAra atyanta preraNAspada hai| jisameM durlabhabodhi, sulabhabodhi, bAlamaraNa, paNDitamaraNa evaM kandarpabhAvanA, kilviSikabhAvanA, AsurIbhAvanA Adi kA saMkSipta rUpa se varNana kiyA gayA hai| yaha adhyayana eka prakAra se jaina darzana evaM AcAra kA sAra/nicor3a pratIta hotA hai| 2.8 uttarAdhyayanasUtra kA vyAkhyAsAhitya bhAratIya vAGmaya meM naye granthoM kI racanA ke sAtha-sAtha pUrvAcAryoM dvArA racita granthoM ke rahasya kA udghATana karane ke liye usa para vyAkhyAtmakasAhitya likhA gyaa| jaina Agama granthoM para bhI prAkRta, saMskRta Adi bhASAoM meM aneka vyAkhyAgrantha likhe gaye, jo jainasAhitya ke mahattvapUrNa aMga haiN| 66 'jIvA ceva ajIvA ya, esa loe viyaahie| ___ ajIva-desamAgAse, aloe se viyAhie / ' 67 uttarAdhyayanasUtra 36/251 se 268 / - uttarAdhyayanasUtra 36/2 / For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAsAhitya granthagata Azaya ko samajhane meM atyanta sahAyaka hotA hai, sAtha hI isake dvArA grantha ke aneka mahattvapUrNa tathyoM kA tatkAlIna sandarbhoM meM spaSTIkaraNa bhI prApta hotA hai| 113 vyAkhyAsAhitya ke nirmANa ke mukhya nimna prayojana haiM 1. pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA karanA 2. dezakAlagata parivartanazIla paristhitiyoM meM una pAribhASika zabdoM ke prasaMgAnurUpa abhISTa artha kI prastuti karanA 3. una siddhAntoM ke paripAlana hetu utsarga evaM apavAda sambandhI vyavasthA denA aura 4. una siddhAntoM ko yuktisaMgata siddha krnaa| jaina Agamika vyAkhyAsAhitya yugAnukUla pracalita aneka bhASAoM meM likhA gayA hai| jaise prAkRta, prAkRtamizritasaMskRta, purAnI marUgurjara, hindI, gujarAtI, aMgrejI Adi / vyAkhyAsAhitya kA krama niryukti, bhASya cUrNi TIkA, vivaraNa, TabbA, marUgurjara aura Adhunika bhASAoM meM likhI gaI vyAkhyAyeM haiN| niryuktiyAM mukhyataH pAribhASika zabdoM kI vyAkhyAyeM tathA Agama kI viSayavastu kA saMkSipta vivaraNa prastuta karatI haiN| bhASyoM meM zabdArtha ke sAtha vibhinna sandarbhoM meM usake vibhinna arthoM aura sambandhita viSayoM kA vizleSaNa hai| cUrNiya evaM TIkAoM meM Agama meM prastuta viSaya ke bhAvArtha kA vivecana karane ke sAtha-sAtha tatsambandhI utsarga, apavAda Adi niyamoM kI carcA bhI kI gaI hai. inake atirikta Agamika viSayoM kA saMkSepa meM paricaya dene vAlI saMgrahaNiyAM bhI atiprAcIna haiN| saMgrahaNIsUtra kA ullekha 'pAkSika-sUtra' . meM milatA hai| Adhunika yuga meM Agamika vyAkhyAsAhitya kI racanA hindI, aMgrejI, gujarAtI Adi bhASAoM meM bhI ho rahI hai| isa prakAra vyAkhyAsAhitya kA kSetra atyanta vyApaka hai, kintu yahAM hameM hamAre zodhagrantha uttarAdhyayanasUtra se sambandhita vyAkhyAsAhitya kA vivecana hI abhISTa hai| ataH hama kramazaH usakA varNana kreNge| 68 'sanijuttie sasaMgahaNie je guNA' - pAkSikasUtra ( svAdhyAya-saumya - saurabha, pRSTha 160 ) / For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 2.8.1 nirmuktisAhitya aura uttarAdhyayananiyukti niyukti, AgamoM ke pAribhASika zabdoM ke arthoM ko vibhinna nayoM evaM nikSepoM dvArA spaSTa karane kI prAcInatama vidhA hai| jisa prakAra vaidika zabdoM kI vyAkhyA ke lie sarvaprathama nirUkta likhe gaye, sambhavataH usa prakAra jainaparamparA meM AgamoM ke pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA ke lie sarvaprathama niyuktiyAM likhane kA kArya huaa| niyukti kA kArya sUtra meM nibaddha artha kA sayukti pratipAdana karanA hai| niyukti kI vyAkhyA zailI nikSepa paddhati para AdhArita hai| isa paddhati meM kisI bhI pada ke aneka sambhAvita artha karake unameM se aprastuta artha kA nirAkaraNa kara prastuta artha ko grahaNa kiyA jAtA hai| yaha jaina nyAyazAstra kI mahattvapUrNa zailI hai| dUsare zabdoM meM nikSepa paddhati dvArA zabdoM ke artha kA prAsaMgika nirNaya. karanA niyukti hai| niyukti kA prayojana pratipAdita karate hue Avazyakaniyukti meM kahA gayA hai: 'pratyeka zabda anekArthaka hotA hai / unameM se yathA prasaMga kaunasA artha upayukta hai aura bhagavAna mahAvIra ke upadeza ke samaya kaunase artha kA kisa zabda se sambaddha rahA hai Adi bAtoM para dRSTi rakhate hue samIcIna artha kA nirNaya karanA tathA usa artha kA mUla ke sAtha sambandha sthApita karanA niyukti kA prayojana hai| niyukti ke racanAkAla evaM racayitA ke viSaya meM paramparAgata avadhAraNA yaha hai ki AcArya bhadrabAhu (prathama) ne I. pU. tRtIya zatI meM inakI racanA kI, kintu kucha vidvAna inheM bhadrabAhu dvitIya kI racanA mAnate haiN| unakA kAla vikrama saMvata kI sAtavIM zatI mAnA jAtA hai| isa prakAra niyuktiyoM ke racayitA ke sambandha meM vidvAnoM meM aneka mAnyatAyeM haiN| DaoN. sAgaramala jaina ne apane lekha niyuktisAhitya : eka punarcitana' meM isa para tarka saMgata evaM vyApaka vicAra kiyA hai| unhoMne niyuktiyoM ko. Aryabhadra kI racanA mAnA hai, jinakA kAla vikrama kI tIsarI zatI ke lagabhaga hai| 100 EUREUR 'nijjuttA te atthA, jaM baddhA teNa hoi nnijjuttii| tahavi ya icchAvei, vibhAsiuM suttprivaaddii||' 100 'DaoN. sAgaramala jaina abhinandana grantha' pRSTha 46 / - Avazyakaniyukti gAthA 68 (niyuktisaMgraha pRSTha 6) / For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayananiyukti yaha uttarAdhyayanasUtra ke prApta vyAkhyAgranthoM meM sarvAdhika prAcIna hai| isameM 557 gAthAyeM haiM jinameM uttara, adhyayana, zruta, skaMdha, saMyoga, gali, AkIrNa, pariSaha, ekaka, caturUka, aMga, saMyama, pramAda, saMskRta, karaNa, urabhra, kapila, nami, bahuzruta, pUjA, pravacana, sAma, mokSa, caraNa, vidhi, maraNa Adi paribhASika padoM kI nikSepapUrvaka vyAkhyA kI gaI hai| sAtha hI vivecya viSaya se sambandhita zikSAprada kathAnakoM kI bhI sUcanA hai| jisa prakAra 'aMga' zabda kI niyukti karate hue gaMdhAMga, auSadhAMga, madhAMga, AtodhAMga, zarIrAMga aura yuddhAMga ke bheda prabhedoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai; usI prakAra anya zabdoM kI niyukti karate hue unake bhI bheda prabhedoM kI carcA huI hai| udAharaNArtha maraNa kI vyAkhyA meM satraha prakAra ke maraNoM kA ullekha kiyA gayA hai, jo prAyaH samavAyAMgasUtra ke samarUpa hI hai| isa prakAra isa niyukti meM aneka mahattvapUrNa sUcanAyeM upalabdha haiN| ataH yaha uttarAdhyayanasUtra ke uttaravartI vyAkhyAsAhitya kA AdhAra hai| 2.8.2 bhASya sAhitya aura uttarAdhyayana bhASya niyukti meM pAribhASika zabdoM kA jo saMkSipta rUpa milatA hai use adhika spaSTa karane hetu bhASyoM kI racanA huii| inakI bhASA prAkRta evaM zailI padyAtmaka hai| pratyeka Agama para jaise niyuktiyAM nahIM likhI gaI, vaise hI pratyeka niyukti para bhASya bhI nahIM likhe gaye haiN| kucha bhASya niyuktiyoM para haiM to kucha mUlasUtroM para likhe gaye haiN| nimna AgamagranthoM para bhASya likhe gaye haiM- 1. Avazyaka 2. dazavaikAlika 3. uttarAdhyayanasUtra 4. bRhatkalpa 5. paMcakalpa 6. vyavahAra 7. nizItha 8. jItakalpa 6. oghaniyukti aura 10. pinnddniyukti| uttarAdhyayana bhASya bahuta choTA thaa| usameM kula 45 gAthAyeM thiiN| vartamAna meM yaha svatantra rUpa meM upalabdha nahIM hai, kintu usakI aneka gAthAyeM niyukti meM samAhita ho cukI haiN| For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 2.8.3 cUrNisAhitya aura uttarAdhyayanacUrNi jaina AgamoM kI 'prAkRta' athavA 'saMskRta-mizrita-prAkRta' gadyAtmaka vyAkhyAyeM cUrNi' kahalAtI haiN| inameM nandIcUrNi, anuyogadvAracUrNi, oghaniyukticUrNi, AvazyakacUrNi, dazavaikAlikacUrNi, uttarAdhyayanacUrNi, AcArAMgacUrNi, sUtrakRtAMgacUrNi, nizIthavizeSacUrNi, dazAzrutaskandhacUrNi evaM jItakalpacUrNi prAkRta meM hI haiN| uttarAdhyayanacUrNi uttarAdhyayanacUrNi ke racayitA jinadAsagaNi (vi. sAtavIM zatAbdI) haiN| yaha saMskRta mizrita prAkRta bhASA meM likhI gaI hai| isameM saMyoga, pudgala, bandha, saMsthAna, vinaya, anuzAsana, parISaha, dharmavighna, maraNa, nirgranthapaMcaka, bhayasaptaka, jJAnakriyaikAnta Adi viSayoM para sodAharaNa prakAza DAlA gayA hai| strIparISaha kA vivecana karate hue AcArya ne nArI svabhAva kI AlocanA bhI kI hai| sAtha hI isameM kaI zabdoM kI viziSTa vyutpattiyAM bhI kI gaI haiN| 101 isa prakAra Agamika viSayoM ke atirikta isa cUrNi se tatkAlIna samAja aura saMskRti kA paricaya bhI prApta hotA hai / 2.7.4 uttarAdhyayanasUtra kI saMskRta TIkAyeM Agama ke Azaya ko spaSTa, spaSTatara evaM subodha banAne ke lie jaina AcArya evaM manISI satat prayatnazIla rahe haiN| phalataH niyuktiyoM, bhASyoM tathA cUrNiyoM kI racanA ke pazcAt TIkAoM kI racanA kA krama claa| TIkAoM ke lie AcAryoM ne vibhinna nAmoM kA prayoga kiyA hai| yathA TIkA, vRtti, vivRtti, vivaraNa, vyAkhyA, vArtika, dIpikA, avacUri, paMjikA, TippaNa, paryAyastabaka, pIThikA aadi| 101 pUrNataH iti ghorA, parataH kAmatIti parAkramaH paraM vA kAmati ..... dasyate ebhiriti dantAH / ' - uttarAdhyayanacUrNi patra 208 / For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 TIkAoM kI bhASA mukhyataH saMskRta rahI hai| ina TIkAoM ke kAraNa jaina sAhitya kA kAphI vistAra huaa| TIkAoM ke mAdhyama se TIkAkAroM kI viziSTa pratibhA kA darzana hotA hai| vidvAn TIkAkAroM ne manovaijJAnika, dArzanika, sAhityika, sAmAjika Adi aneka pahaluoM kA vistRta vivecana kiyA hai| pratyeka Agama-grantha para kama se kama eka TIkA to avazya likhI gaI thI para Aja unameM se kucha hI upalabdha haiM / vartamAna meM uttarAdhyayanasUtra kI pAMca TIkAyeM upalabdha hotI haiN| ve haiM zAntyAcArya kI ziSyahitAvRtti, nemicaMdrAcArya kI 'sukhabodhA TIkA, lakSmIvallabhagaNi kI 'dIpikA' TIkA, kamalasayaMma upAdhyAya kI 'sarvArthasiddhi' TIkA tathA bhAghavijayagaNi kI uttarAdhyayanasUtra vRtti| uttarAdhyayanasUtra kI prakAzita TIkAoM kA saMkSipta paricaya Age diyA jA rahA hai| zAntyAcArya kRta TIkA vAdivetAla zAMntisUrikRta uttarAdhyayanasUtra kI TIkA kA nAma ziSyahitAvRtti hai| isakA apara nAma bRhadvRtti hai| isameM prAkRta kathAnakoM evaM * uddharaNoM kI bahulatA hone se yaha 'pAiyaTIkA ke nAma se bhI prasiddha hai / yaha TIkA bhASA, zailI tathA sAmagrI Adi kI dRSTi se mahattvapUrNa hai / isameM mUlasUtra tathA niryukti Adi kI gAthAoM ko uddhRt kiyA gayA hai| vidvAnoM kI mAnyatA hai ki isameM kahIM kahIM bhASya kI gAthAyeM bhI uddhRt haiN| uttarAdhyayanasUtra kI upalabdha TIkAoM meM yaha prAcInatama hai; isakA racanAkAla vikrama saMvat 1067 hai| isameM sarvaprathama maMgalAcaraNa ke sAtha paramparAgata maMgala viSayaka carcA kI gaI hai| tadanantara pratyeka adhyayana aura usakI niryukti kA vivecana kiyA. gayA hai| prathama adhyayana kI vyAkhyA meM naya kA svarUpa pratipAdita karate hue AcArya siddhasena ke sanmatitarkaprakaraNa kI eka gAthA bhI uddhRt kI gaI hai| jisakA artha hai- tIrthakaroM ke vacanoM kA vyAkhyAna karane ke lie mUla do naya haiM; 'dravyArthika. naya' aura 'paryAyArthika naya zeSa naya inhIM kA vistAra hai| For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 uttarAdhyayanasUtra kI yaha TIkA sarvAdhika pracalita aura mahattvapUrNa hai| . yaha TIkA 16000 gAthA parimANa hai| nemicaMdrAcArya kRta TIkA bRhadgacchIya nemicaMdrasUri kA dUsarA nAma 'devendragaNi' bhI milatA hai| lekina inakA pracalita nAma nemicaMdrasUri hai| inhoMne vi. saM. 1126 meM uttarAdhyayanasUtra para TIkA likhI, jisakA nAma sukhabodhA TIkA hai| yaha TIkA. zAntyAcArya kI ziSyahitA TIkA ke AdhAra para likhI gaI hai| isa bAta ko svayaM vRttikAra ne svIkAra kiyA hai| sarala evaM subodha hone se isakA nAma 'sukhabodhA' rakhA gayA hai| yaha 12000 gAthA parimANa hai| isameM prArambha meM vRttikAra ne tIrthakara, siddha, sarvasAdhu evaM zrutadevatA kA namaskAra rUpa maMgalAcaraNa kiyA hai| isakI prazasti meM vRttikAra ne svayaM ke nAma ke sAtha gaccha, gurU evaM gurUbhrAtA kA paricaya bhI diyA hai tathA TIkA ke racanA kAla evaM sthAna kA bhI ullekha kiyA hai| lakSmIvallabhagaNivihita TIkA lakSmIvallabhagaNi ne uttarAdhyayanasUtra para dIpikA' TIkA likhI hai / isakI bhASA sarala evaM bodhagamya hai| isakA racanAkAla vi. saM. 1552 hai| isameM TIkAkAra ne pUrvAcAryoM ke matoM ko uddhRta karate hue kahIM-kahIM unase apane mata-bheda vaibhinya kA bhI pratipAdana kiyA hai| isakA granthAgra 16255 gAthA parimANa hai| kamalasaMyamopAdhyAya kRta TIkA kamalasaMyama upAdhyAya ne uttarAdhyayanasUtra para 'savArthasiddhi' nAmaka TIkA kI racanA kii| isakA samaya vi. saM. 1544 hai| isa TIkA kA AdhAra ziSyahitA evaM sukhabodhA TIkA hI hai| isakA granthAgra 13517 gAthA parimANa hai| For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvavijayagaNikRta TIkA bhAvavijayagaNi AcArya vimalasUri ke ziSya the| inhoMne vi. saM. 1686 meM uttarAdhyayanasUtra para TIkA likhI hai| isakA granthamAna 16255 gAthA parimANa hai / yaha mukhyataH zAMtyAcArya kI TIkA para AdhArita hai| yaha padyAtmaka hai tathA isakI bhASA sarala evaM subodha hai| mUla gAthAoM kI saMkSipta vyAkhyA dekhane ke lie yaha atyanta upayogI TIkA hai| ullekhita vyAkhyA granthoM ke atirikta uttarAdhyayanasUtra kI aura bhI aneka TIkAyeM haiM jo vartamAna meM prAyaH aprakAzita haiN| hama unakI saMkSipta sUcI, nAma, karttA tathA racanAkAla ke vivaraNa sahita nIce prastuta kara rahe haiM - 1. 2. 3. 4. TIkA ke nAma avacUri dIpikA laghuvRtti vRtti vRtti 6. bAlavabodha, TIkA ke karttA jJAnasAgarasUra udayasAgarasU kharatarataporatnavAcaka kIrtivallabha TE 5. vinayahaMsa kamalalAbha 7. dIpikA TIkA vRttiTIkA harSakula ajitadevasUri harSanaMdanagaNi mAnavijaya dharmamaMdira upAdhyAya bAlAvabodha - makaraMdaTIkA 8 E. 10. 99. TIkA kA nAma avacUri TIkA-dIpikA *9. 2. 3. 4. 5. 6. 116 inake atirikta bhI kucha vRttiyAM, TIkAyeM, dIpikAyeM tathA avacUriyAM bhI upalabdha hotI haiN| jinameM se kucheka karttAoM ke nAma nahIM haiM to kucheka ke racanAkAla kA ullekha nahIM hai| unakA vivaraNa nIce diyA jA rahA hai| vRtti TIkA 6. 6. avacUri bAlAvabodha 7. avacUri cUrNi TIkA 10. dIpikA TIkA ke kartA ajitadevasUra mANikyazekharasUri zAntibhadrAcArya municandrasUri jJAnazIlagaNi samaracandrasUra guNazekharasUri amaradevasUri racanAkAla 1541 vi.saM. 1546. vi.saM. 1550 vi.saM. 1552 vi.saM. 1567-81 vi.saM. 16 vIM zatAbdI 16 vIM zatAbdI 1628 vi.saM. 1711 vi.saM. 1741 vi.saM. 1750 vi.saM. racanAkAla anupalabdha For Personal & Private Use Only " " " " vi.sa. 1461 anupalabdha anupalabdha vi.sa. 1637 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 11. vRtti-dIpikA dIpikA TabbA TabbA vRtti bhASApadya sAra Adicandra/rAyacandra pArzvacandra, dharmasiMha matikIrti ke ziSya brahmaRSi anupalabdha vi.saM. 1643 anupalabdha 18 vIM zatI anupalabdha vi.saM. 116 15. .. prakAzaka 1631-42 2.7.6 uttarAdhyayanasUtra kI hindI/aMgrejI vyAkhyAyeM evam TIkAyeM . . vartamAna meM hindI, aMgrejI evaM gujarAtI anuvAda ke sAtha bhI uttarAdhyayanasUtra ke aneka saMskaraNa prakAzita hue haiN| jinakA saMkSipta paricaya nimna tAlikA dvArA prastuta kiyA jA rahA hai| anuvAdaka prakAzanavarSa AcArya AtmArAmajI mahArAja jaina zAstramAlA kAryAlaya, lAhora ghAsIlAlajI saMskRta TIkA evaM jainazAstrodvAra samiti, rAjakoTa, 1659-61 hindI-gujarAtI anuvAda AcArya mahAprajJa (hindI) vizvabhAratI saMsthA, lADanU vi.saM. 1663 yuvAcArya madhukaramuni zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara san 164. muni amolaka RSijI jainazAstroddhAra mudraNAlaya, haidarAbAda vi.saM. 2446 muni saubhAgyacandrajI zve. sthA. jaina kAMphreMsa, mumbaI . vi.saM. 1962 AcArya hastImalajI mahArAja samyakajJAna pracAraka maMDala, jayapura san 1ct sAdhvI caMdanA, darzanAcArya vIrAyatana prakAzana, jaina bhavana, AgarA san 1672 ratanalAlajI DosI .. zrI a.bhA. sAdhu. jaina saMskRti saMgha, vi.saM. 248 sailAnA sana 1653 seThiyA jaina graMthamAlA, bIkAnera sekreTa buksa oNpha da IsTa bhAga 45 sana 1865 ghevaracaMdajI bAMThiyA jarmana jekobI (aMgrejI) jArja zArpeNTiyara (aMgrejI prastAvanA evaM TippaNI sahita ) san 1622 For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 2.7.7 uttarAdhyayanasUtra sambandhI zodha prabandha evaM zodha Alekha DaoN. sudarzanalAla jaina kA zodhagrantha uttarAdhyayanasUtra eka parizIlana, DaoN. mahendranAthasiMha kA zodhaprabandha 'dhammapada aura uttarAdhyayanasUtra kA eka tulanAtmaka adhyayana' tathA AcArya mahAprajJa kA zodhagrantha 'uttarAdhyayanasUtra eka anuzIlana' bhI prakAzita hue haiN| inake atirikta bhI uttarAdhyayanasUtra para aneka zodha-Alekha evaM sAmAnya lekha bhI prakAzita hote rahe haiN| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra se sambandhita vipula vyAkhyA sAhitya isakI mahattA evaM lokapriyatA kA paricAyaka hai; phira bhI uttarAdhyayanasUtra ke dArzanika pakSa ko samagra rUpa se vyAkhyAyita karane vAle grantha kA abhAva hI thA / prastuta zodha grantha meM hamane isI dizA meM eka prayAsa kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 3 uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita jJAnamImAMsIya avadhAraNAyeM For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita jJAnamImAMsIya avadhAraNAyeM . dArzanika - cintana ke kSetra meM jJAnamImAMsA kA prathama sthAna hai; kyoMki jJAna ke abhAva meM dArzanika-cintana sambhava nahIM hai| yahI kAraNa hai ki pAzcAtya vicArakoM ne darzana kA artha hI 'jJAnAnurAga' kiyA hai| darzana ko AMglabhASA meM philaoNsaoNphI (Philosophy) kahA jAtA hai| yaha zabda philaoNsa (Philos) evaM saoNphiyA (Sophia) ina do yUnAnI zabdoM ke saMyojana se banA hai| philaoNsa zabda kA artha 'anurAga' aura saoNphiyA kA artha 'jJAna' hai| ataH philaoNsaoNphI (Philosophy) kA artha 'jJAnAnurAga' hotA hai| jJAnAnurAga darzana (Philosophy) ko eka vyApaka artha meM prastuta karatA hai| yahI kAraNa hai ki jJAna aura vijJAna kI sabhI zAkhA - prazAkhAoM ko darzana kA hI aMga mAnA jAtA thA, kintu jaise-jaise jJAna-vijJAna ke kSetra meM pragati huI usakI pratyeka zAkhA ne apanA svatantra sthAna banAyA, ataH darzana kA kSetra sImita hotA gayA aura vijJAna Adi darzana se svatantra ho gye| vartamAna meM darzana kI mukhya zAkhAoM ke rUpa meM jJAnamImAMsA, tattvamImAMsA aura AcAramImAMsA ko hI samAhita kiyA jAtA hai| __ pratyeka darzana kA eka jJAnamImAMsIya pakSa hotA hai| usake AdhAra para hI tattvamImAMsA aura AcAramImAMsA avasthita rahatI hai| ataH jJAnamImAMsA darzana (Philosophy) kA adhiSThAna hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki pAzcAtya tathA bhAratIya donoM hI darzanoM meM jJAnamImAMsA kA mahattvapUrNa sthAna hai| jJAnamImAMsA ke antargata jJAna ke svarUpa, jJAna ke prakAra, jJAnaprApti ke sAdhana, jJAna kI prAmANikatA-aprAmANikatA kI kasauTI Adi kI carcA kI jAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna kA svarUpa yA paribhASA jJAna ke pratyaya ko paribhASita karanA asambhava nahIM, kintu kaThina avazya hai| hamAre zodhagrantha 'uttarAdhyayanasUtra' meM jJAna ke pAMca prakAroM kA ullekha avazya milatA hai' parantu usameM hameM jJAna kI paribhASA evaM svarUpa kA spaSTataH koI varNana prApta nahIM hotA hai tathApi uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM jJAna kI . vyutpattiparaka, paribhASA avazya prApta hotI hai| 124 jJAna zabda kI vyutpatti aneka prakAra se kI gaI hai, jisameM jJAne ko kartA (jAnanevAlA), karaNa (sAdhana), aura adhikaraNa ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| 1. jAnAti iti jJAnam arthAt jo jAnatA hai, vaha jJAna hai| yahAM jAnane kI kriyA kA kartA 'jJAna' hai| isameM kriyA evaM kartA meM abhedopacAra karake jJAna kA artha 'AtmA' bhI kiyA gayA hai| 2. jJAyate avabudhyate vastutattvamiti jJAnam arthAt AtmA jisake dvArA vastutattva ko jAnatA hai, vaha jJAna hai| jJAna kI yaha paribhASA uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM upalabdha hotI hai|' yaha jJAna kI karaNamUlaka vyutpatti hai / 3. jJAyate asminniti jJAnamAtmA arthAt jisameM jAnA jAtA hai vaha jJAna hai, vahI AtmA hai| yaha jJAna kI adhikaraNamUlaka vyutpatti hai| yahAM pariNAma (jJAna) aura pariNAmI (AtmA) meM abhedopacAra kiyA gayA hai, AcArAMgasUtra meM bhI jJAna kI yahI paribhASA upalabdha hotI hai| usameM kahA gayA hai ki 'jo AtmA hai, vaha vijJAtA hai jo vijJAtA hai vaha AtmA hai / 3 uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita jJAnamImAMsA uttarAdhyayanasUtra meM caturvidha mokSamArga kI carcA ke sandarbha meM jJAna ko sAdhanA kA Avazyaka aMga mAnA gayA hai| mAtra yahI nahIM isakI kucha gAthAoM meM to rUpa se jJAna ko mokSa mArga kI sAdhanA kA prathama sopAna spaSTa 1 tattha paMcavihaM nANaM, suyaM AbhinibohiyaM / ohInANaM taiyaM, maNanANaM ca kevalaM / / 2 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 555 3 'je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se AyA' - uttarAdhyayanasUtra 28 / 4 (zAntyAcArya) / AcArAMga 1/5/5/104 (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 45 ) / For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 mAnA gayA hai| dazavaikAlikasUtra meM bhI kahA gayA hai ki sAdhanA ke kSetra meM jJAna kA prathama sthAna hai, jJAna ke abhAva meM sAdhanA sambhava nhiiN|' uttarAdhyayanasUtra kI jina gAthAoM meM jJAna ko prathama sthAna diyA gayA hai vaha bhI sambhavataH isI apekSA se hai| isake aTThAisaveM adhyayana kI prathama, dUsarI, tIsarI, gyArahavIM aura paiMtIsavIM gAthAoM meM jJAna ko darzana, cAritra aura tapa kI apekSA prathama sthAna diyA gayA hai| mAtra paccIsavIM aura tIsavIM gAthA meM 'darzana' ko prathama aura 'jJAna' ko usake bAda sthAna diyA gayA hai| kintu tIsavIM gAthA meM jahAM darzana zabda ko jJAna se pUrva rakhA gayA hai, vahAM 'darzana' kA Azaya 'samyagdarzana' yA 'zraddhA' na hokara 'anubhUti' hai, kyoMki jJAna ke lie anubhUti aparihArya hotI hai| ataH isa dRSTi se jJAna se pUrva 'darzana' ko rakhanA samucita hai; kintu jaba hama 'darzana' kA artha 'zraddhA' karate haiM to usakA sthAna jJAna ke bAda hI hogA anyathA vaha 'zraddhA' jJAna ke abhAva meM aMdhazraddhA hogii| sahI artha meM jJAna ke abhAva meM zraddhA sambhava hI nahIM hotI / isa AdhAra para paiMtIsavIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jJAna se tattva ko jAne evaM darzana se usa para zraddhA rkhe| isase yaha spaSTa ho jAtA hai yadi hama 'darzana' zabda kA artha 'anubhUti' na lekara 'tattvazraddhA' lete haiM to uttarAdhyayanasUtrakAra kA spaSTa abhimata hai ki zraddhAparaka artha meM 'darzana' kA sthAna 'jJAna' ke pazcAt hI hogaa| isa tathya kI puSTi isa AdhAra para bhI hotI hai ki uttarAdhyayanasUtra ke unatIsaveM adhyayana meM 'jJAna-sampannatA' ke bAda hI 'darzana-sampannatA' kA krama rakhA gayA hai| ataH uttarAdhyayanasUtra meM upalabdha sandarbho ke AdhAra para hama yaha kaha sakate hai ki jahAM darzana zabda ko zraddhAparaka artha meM liyA gayA hai vahAM usakA krama jJAna ke bAda hai aura jahAM darzana zabda anubhUti ke artha meM prayukta huA hai vahAM use jJAna se pUrva rakhA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra meM darzana ko prAthamikatA dene vAlI mAtra do hI gAthAyeM haiN| jabaki jJAna ko prAthamikatA dene vAlI aneka gAthAyeM haiN| (ka) 'nANadasaNa lakkhaNaM / ' - uttarAdhyayanasUtra 28/1 / (ba) nANaM ca dasaNaM ceva' - uttarAdhyayanasUtra 28/2, 3, 11 / (go) 'nANeNaM jANaI bhAve, dasaNeNa ya sddhe| - uttarAdhyayanasUtra 28/35 / / 'paDhama nA tao iyA, evaM ciTThai sabda sNje| annANI kiM.kAhI? ki vA nAhii cheya pAvagaM / ' - dazavaikAlika 4/10 / nANeNa jANaI bhAve, daMsaNeNa ya saddahe / paritena nigihAi, taveNa parisujjhaI / / - uttarAdhyayanasUtra 28/35 / jatarAmayanasUtra 26/60 evaM 61 / For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '126 jJAna kI mahattA ko pratipAdita karate hue uttarAdhyayanasUtra ke unatIsaveM adhyayana meM yaha pUchA gayA hai ki 'zruta' arthAt jJAna kI ArAdhanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? isake pratyuttara meM kahA gayA hai ki 'zruta' kI ArAdhanA se ajJAna kA kSaya/nAza hotA hai aura ajJAna ke kSaya hone se jIva rAga-dveSa evaM icchAoM ke dvArA utpanna hone vAle saMklezoM se pIr3ita nahIM hotaa| punaH usI adhyayana ke sAThaveM sUtra meM jJAna kI mahattA ko sthApita karate hue kahA gayA hai ki jisa prakAra sasUtra arthAt dhAge meM piroI huI sUI gira jAne para bhI guma nahIM hotI punaH zIghra prApta ho jAtI hai, usI prakAra sasUtra arthAt jJAna sahita jIva saMsAra meM vinaSTa nahIM hotaa| jJAna ke mAdhyama se vaha vinaya, cAritra, tapa Adi ko sampAdita kara svasiddhAnta aura parasiddhAnta meM niSNAta bana jAtA hai aura usake phalasvarUpa mokSamArga kA samyaka prakAra se jJAtA hotA hai| mAtra yahI nahIM uttarAdhyayanasUtra meM to yahAM taka kahA gayA. hai ki jJAna ke mAdhyama se hI AtmA ko ekAnta sukharUpa 'mokSa kI prApti hotI hai| usameM kahA gayA hai ki sampUrNa jJAna kA prakAza, ajJAna aura moha kA vivarjana kara detA hai; pariNAmasvarUpa rAga dveSarUpa jo ajJAna yA moha hai vaha naSTa ho jAtA hai| aba hama agrima pRSThoM meM jJAna ke pAMca prakAra evaM unake svarUpa kI carcA prastuta kreNge| 3.1 paMcajJAnavAda jainadarzana meM jJAna ke nimna pAMca prakAroM kA ullekha milatA hai - 1. zrutajJAna (AgamajJAna); 2. AbhinibodhikajJAna (indriya evaM manojanyajJAna) yA matijJAna; 3. avadhijJAna (maryAdita rUpI padArtha viSayaka Atmika jJAna); 4. manaH paryavajJAna (mana kI paryAyoM ko jAnane vAlA jJAna) aura 5. kevalajJAna (paripUrNa evaM suvizuddha jnyaan)| - uttarAdhyayanasUtra -26/60 / . . 8 uttarAdhyayanasUtra 26/25 / 6 'jahA suI sasuttA paDiyA vi na viNassai / tahA jIve sasutte, saMsAre na viNassai / ' nANa-viNayatava-carittajoge saMpAuNai, sasamaya-parasamayasaMghAyaNijje bhvi| 10 'nANassa sabassa, pagAsaNAe, annANAmohassa vivjjnnaae| rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM, egaMtasokkhaM samuvei mokkhaM / ' - uttarAdhyayanasUtra 32/2 / For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 ___ yahAM jJAtavya hai ki sAdhAraNataH jainadarzana ke antargata paMcajJAna kA varNana mati, zruta, avadhi, manaHparyava aura kevala isa krama meM milatA hai arthAt matijJAna kA krama zrutajJAna se pUrva hotA hai, parantu uttarAdhyayanasUtra meM zrutajJAna ke bAda Abhinibodhika (matijJAna) kA ullekha huA hai| punaH isI grantha ke taiMtIsaveM adhyayana kI cauthI gAthA meM bhI yahI krama prApta hotA hai - zrutajJAnAvaraNa, AbhinibodhikajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyavajJAnAvaraNa aura kevljnyaanaavrnn| isa sandarbha meM uttarAdhyayanasUtra TIkAkAroM kA abhimata hai ki zeSa sabhI jJAnoM (mati, avadhi, manaHparyava aura kevala) ke svarUpa kA jJAna 'zrutajJAna' ke mAdhyama se hotA hai ataH isakI pradhAnatA dikhalAne ke liye ise pUrva meM rakhA gayA hai|" anuyogadvAra meM bhI kahA gayA hai ki anya cAroM hI jJAna sthApanIya haiM arthAt unakA svataH sampreSaNa nahIM hotA hai| ve mAtra anubhUti rUpa hote haiM abhivyakti rUpa nahIM; kintu pAMcoM jJAnoM meM zrutajJAna hI eka aisA jJAna hai jisake mAdhyama se usakA svayaM kA evaM anya cAroM jJAnoM kA sampreSaNaM sambhava hotA hai| AcArya mahAprajJa ke anusAra chaMda-yojanA kI apekSA se bhI krama-parivartana sambhAvita hai| AcAryazrI kI yaha TippaNI isalie yuktisaMgata nahIM lagatI ki inake krama parivartana se chaMda meM koI doSa nahIM AtA hai, kyoMki donoM zabda eka hI caraNa meM haiN| .. matijJAna mUlataH vimarzAtmaka yA cintanaparaka hotA hai aura cintana bhASA ke abhAva meM sambhava nahIM hotaa| ataH zrutajJAna (bhASika jJAna) matijJAna ke lie Avazyaka hai| yadyapi sAmAnyataH 'matipUrvakaM zrutaM' kahakara umAsvAti Adi AcAryoM ne matijJAna ko zrutajJAna ke pUrva rakhA hai, kintu nandIsUtra meM matijJAna kA eka prakAra zrutanizrita bhI mAnA gayA hai aura zrutanizrita matijJAna zrutajJAnapUrvaka hI hotA hai| ataH uttarAdhyayanasUtra kA yaha krama kisI apekSA se yuktisaMgata pratIta hotA hai|" 1 'zeSajJAnAnAmapi svarUpajJAnaM prAyaH zrutAdhInamiti tasya prAdhAnyakhyApanArtha pUrva tadupAdAnamiti' 12 anuyogadvArasUtra -2 13 'uttarajmapaNANi 14 vyaktigata carcA ke AdhAra para / - uttarAdhyayanasUtra TIkA (AgamapaMcAMgI kramaH 41/5) patra 2764, 2768; 2782 evaM 2785 / - (navasuttANi, lADanUM, pRSTha 261) / - yuvAcArya mahAprajJa, dvitIya bhAga pRSTha 140 / For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - isa prakAra pAMca jJAnoM meM zrutajJAna hI sampreSaNIya hai, usake dvArA . jinazAsana kI paramparA calatI hai| anya jJAnoM meM vicAroM evaM bhAvoM kA AdAna-pradAna nahIM ho sktaa| zrutajJAna ke dvArA hI jJAna kA AdAna-pradAna kiyA jA sakatA hai| ye kucha kAraNa zrutajJAna kI prAthamikatA ke AdhAra ho sakate haiN| uparyukta paMcajJAnoM meM pUrva ke do jJAna (zruta evaM mati) indriya aura mana kI sahAyatA se hone vAle jJAna haiM evaM zeSa tIna jJAna (avadhi, manaHparyava aura kevala). atIndriya arthAt Atmika jJAna haiN| yadyapi uttarAdhyayanasUtra meM inake svarUpa Adi para vizeSa carcA nahIM kI gaI hai phira bhI isameM hameM paMcajJAnavAda ke sambandha meM kucha saMketa avazya upalabdha hote haiN| uttarAdhyayanasUtra ke tevIsaveM adhyayana meM jahAM Arya kezIzramaNa ko avadhijJAna aura zrutajJAna kA dhAraka batAyA gayA hai vahAM Arya gautama ko bAraha aMgoM kA vettA kahA gayA hai| yadyapi zrutajJAna kA dhAraka honA aura bAraha aMgoM kA vettA honA eka hI artha kA dyotaka hai, ataH pUrvokta donoM zramaNoM ke liye bhinna-bhinna vizeSaNoM kA prayoga vimarzanIya hai / prabhu pArzva kI paramparA pUrvavidoM kI paramparA hai jabaki prabhu mahAvIra kI paramparA aMgavidoM kI paramparA hai| yahI kAraNa hai ki isameM jahAM kezIzramaNa ko zrutajJAna kA dhAraka kahA vahIM gautama gaNadhara ko aMgo kA vettA kahA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra ke aTThAvIsaveM adhyayana meM paMcajJAnoM kA spaSTa nirdeza hai| punaH isake unatIsaveM adhyayana meM zrutajJAna ke mahattva evaM svAdhyAya ke sambandha meM. vizeSa carcA huI hai| yahAM jJAtavya hai ki uttarAdhyayanasUtra ke sabhI TIkAkAroM ne paMcajJAnoM ke svarUpa para prakAza DAlA hai / ina saba ke AdhAra para hama yahAM kamazaH pAMcoM jJAna ke svarUpa kA saMkSipta varNana prastuta kara rahe haiN| 1. zrutajJAna zrutajJAna kA sAmAnya artha saMketajanya zabdajJAna yA bhASAyIjJAna hai| vastutaH dhvani-saMketoM dvArA hone vAlA arthabodha athavA jJAna zrutajJAna hai, parantu samyaka zrutajJAna to AptapurUSoM dvArA upadiSTa AgamoM kA jJAna hai| AptapurUSa dvArA upadiSTa Agama ke mukhyataH do prakAra mAne gaye haiM - aMga aura aMgabAhya / ataH zrutajJAna bhI 15 uttarAdhyayanasUtra - 23/3 evaM 6 / 16 uttarAdhyayanasUtra - 26/16, 25 va 60 / For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 mukhyataH do prakAra kA mAnA gayA hai- 1. aMgapraviSTa aura 2. anNgprvisstt| isakI puSTi uttarAdhyayanasUtra ke aTThAvIsaveM adhyayana kI ikkIsavIM gAthA se hotI hai|" AcArya umAsvAti ne 'tattvArthasUtra' meM zrutajJAna ke prathama do bheda aura phira unake dvAdaza evaM aneka bhedoM kA nirUpaNa kiyA hai| isameM do bheda, aMga aura aMgabAhya granthoM ke AdhAra para kiye gaye haiN| aMgagranthoM kI saMkhyA bAraha hone se aMgaviSayaka zrutajJAna bAraha prakAra evaM aMgabAhya granthoM kI saMkhyA aneka hone se aMgabAhya zrutajJAna aneka prakAra kA kahA gayA hai| zrutajJAna kA mahattva uttarAdhyayanasUtra ke 'bahuzruta' nAmaka adhyayana meM pratipAdita kiyA gayA hai| 2. mati/Aminibodhika jJAna indriya evaM mana kI sahAyatA se hone vAlA jJAna Abhinibodhika jJAna hai| uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ke anusAra, jisake dvArA yogya deza evaM kAla meM avasthita vastu kA nizcayAtmaka bodha hotA hai, vaha Abhinibodhika jJAna hai| nandIsUtra meM IhA, apoha, vimarza, mArgaNA, gaveSaNA, saMjJA, smRti, mati, prajJA evaM buddhi ko Abhinibodhika jJAna kA paryAyavAcI mAnA gayA hai tathA isake zrutanizrita evaM azrutanizrita aise do bheda kiye gaye haiN| tattvArthasUtra meM bhI mati, smRti, saMjJA, cintA evaM Abhinibodha ko * ekArthaka mAnA gayA hai| isameM avagraharUpa jo indriyabodha hai vaha azrutanizrita hai aura vimarza, cintA Adi rUpa jo matijJAna hai vaha zrutanizrita hai; kyoMki bhASA para AdhArita hai| 17 'aMgeNa bAhireNa va, so sutasi ti nAyavbo / / ' - uttarAdhyayanasUtra 28/21 / / 8 tattvArthasUtra - 1/20 / 16 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra -557 - (shaantyaacaay)| 20 nandIsUtra - 54/6 - (navasuttANi, lADanUM, pRSTha 263) / sanandIsUtra - 37 - (navasuttANi, lADanUM, pRSTha 258) / 22 tatvArthasUtra 1/13 / For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. avadhijJAna sImita kSetra meM rahe hue rUpIdravya arthAt paudgalika saMracanAoM kA AtmA ke dvArA hone vAlA jJAna avadhijJAna hai| yaha mUrta dravyoM kA atIndriya yA sAkSAt jJAna hai kintu dravya, kSetra, kAla evaM bhAva kI maryAdA yA sImA vizeSa se baMdhA huA hai| ataH ise avadhijJAna kahA jAtA hai| avadhijJAna ke do prakAra haiM - 1. bhavapratyaya aura 2. gunnprtyy| 1. bhavapratyaya : yaha janmajAta hotA hai| devaloka evaM naraka meM hone vAlA avadhijJAna bhavapratyaya avadhijJAna hai kyoMki devagati evaM narakagati ke jIvoM meM janma se hI yaha jJAna hotA hai| 2. guNapratyaya : vartamAna jIvana meM viziSTa sAdhanA ke AdhAra para upalabdha hone vAlA avadhijJAna guNapratyaya avadhijJAna hai| yaha saMjJI manuSya evaM tiryaMca ko hI hotA hai| guNapratyaya avadhijJAna ke nimna cha: prakAra haiM- (1) anugAmI : jo vyakti ke sAtha sAtha gamana kare, jaise sUrya ke sAtha prakAza, candramA ke sAtha cAMdanI gamana karatI hai / jahAM avadhijJAnI jAye vahAM usake sAtha usakA avadhijJAna bhI rahatA hai to vaha anugAmI avadhijJAna kahalAtA hai| (2) ananugAmI : jo vyakti ke sAtha sAtha nahIM calatA hai para jisa sthAna para jJAna utpanna huA hai usa sthAna para sthita hone taka hI rahatA hai arthAt jo avadhijJAna utpatti kSetra meM hI rahatA hai usase atirikta nahIM, vaha ananugAmI avadhijJAna hai| yaha jJAna kSetra rUpa bAhya nimitta se hotA hai; ataeva avadhijJAnI jaba anyatra jAtA hai to kSetra-rUpa nimitta ke nahIM rahane se vaha jJAna bhI lupta ho. jAtA hai| (3) vardhamAna : utpattikAla ke bAda jisa jJAna kA kSetra kramazaH bar3hatA rahatA hai vaha varddhamAna avadhijJAna hotA hai| jaise agni ko jyoM jyoM IMdhana milatA jAtA hai, vaha prajjvalita hotI jAtI hai| usI prakAra jyoM jyoM pariNAmoM meM vizuddhi AtI jAtI hai, avadhijJAna bhI kSetra, viSaya, Adi kI apekSA se vRddhi ko prApta hotA jAtA hai| yaha varddhamAna avadhijJAna hai| 23 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 557 - (zAntyAcArya) For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) hIyamAna: pariNAmoM meM saMkliSTatA A jAne ke kAraNa jo avadhijJAna kSetra evaM viSaya kI apekSA kramazaH hIna, hInatara evaM hInatama hotA jAtA hai vaha avadhijJAna hIyamAna avadhijJAna kahalAtA hai| 131 (5) pratipAtI : jo avadhijJAna utpanna hone ke bAda punaH calA jAya yA naSTa ho jAye; vaha pratipAtI avadhijJAna kahalAtA hai| (6) apratipAtI : jo avadhijJAna utpanna hone ke bAda jIvanaparyanta banA rahe athavA kevalajJAna kI prApti taka banA rahe vaha apratipAtI avadhijJAna hotA hai| 4. manaH paryavajJAna mana kI paryAyoM ko sAkSAt karane vAlA jJAna manaH paryavajJAna kahalAtA hai| 24 manovargaNA ke pudgaloM se jo mAnasapratyaya nirmita hote haiM unako jAnane kI sAmarthya manaHparyavajJAna meM hotI hai| manaHparyavajJAna kA viSaya bhI mUrta hai; kyoMki manovargaNAyeM, jinase mAnasika pratyaya banate haiM, ve paudgalika yA mUrta haiN| manovargaNAoM se nirmita manobhAvoM ko jAnane kI zakti manaHparyavajJAna hai arthAt mana meM jisa vastu kA vicAra AtA hai aura usase jo mAnasa - pratibiMba banatA hai, usa pratibiMba kA jJAna manaH paryavajJAna hai| manaHparyavajJAna bhI do prakAra ke hote haiM, - (a) Rjumati - apane viSaya kA sAmAnya rUpa se pratyakSa karane vAlA manaH paryavajJAna Rjumati manaHparyavajJAna kahalAtA hai| (ba) vipulamati- apane viSaya kA sUkSma rUpa se pratyakSa karane vAlA jJAna vipulamati manaHparyabajJAna kahalAtA hai| Rjumati manaHparyavajJAnI kI apekSA vipulamati manaHparyavajJAnI kA jJAna vipulatara evaM vizuddhatara hotA hai| Rjumati manaHparyavajJAna pratipAtI hai arthAt Akara punaH jA sakatA hai; kintu vipulamati manaHparyavajJAna apratipAtI hai arthAt vilupta nahIM hotA haiN| 25 vipulamati manaHparyavajJAnI kevalajJAnI hokara tadbhava mokSagAmI hote haiN| yahAM dhyAtavya hai ki Adhunika manovaijJAnika manaH paryavajJAnI nahIM haiM, kyoMki jahAM manaHparyavajJAnI 24 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 557 25 'vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH ' - ( zAntyAcArya) - tattvArthasUtra 1/25 / For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dUsaroM ke manogata bhAvoM ko sAkSAt/pratyakSa jAnatA hai vahIM manovaijJAnika hAva - bhAva Adi saMketoM ke mAdhyama se dUsaroM ke manogata bhAvoM kA anumAna lagAtA hai| anumAnita jJAna meM sambhAvita satya hotA hai pramANita nhiiN| punazca manovaijJAnika mithyA-dRSTi bhI ho sakatA hai; jabaki manaHparyavajJAnI nizcita rUpa se samyaka-dRSTi aura saMyamI hI hotA hai| 5. kevalajJAna uttarAdhyayanasUtra kI TIkA ke anusAra kevalajJAna ekamAtra (kevala) vizuddha, sakala (sampUrNa), asAdhAraNa aura ananta hotA hai| ise. eka kahane kA tAtparya yaha hai ki kevalajJAna ke prakaTa ho jAne para zeSa cAroM jJAnoM kA mahattva nahiMvat ho jAtA hai| jaise sUrya ke prakAza meM tAroM ke prakAza kA koI artha nahIM raha jAtA; usI prakAra kevalajJAna ke hone para anya cAroM jJAnoM kI koI upayogitA nahIM raha jAtI hai| kevalajJAna kA viSaya trikAlavartI samasta dravya tathA unakI samasta paryAyeM hai| yaha jJAna prakaTa hone ke bAda kabhI naSTa nahIM hotA hai| pramANavAda pramANa kI paribhASA : 'pramANa' kI paribhASA ke sandarbha meM mukhyataH do dRSTikoNa prastuta hote haiN| kucha dArzanikoM kA mAnanA hai - 'pramA karaNaM pramANaM' arthAt yathArtha jJAna kA je kAraNa hai, vaha pramANa hai" athavA 'pramIyate'nena pramANaM jinake dvArA jJAna hotA hai / pramANa haiN| isa prakAra ina paribhASAoM meM jJAna ke sAdhana yA karaNa hI pramANa mA gaye haiN|28 naiyAyika 'pramA' ke sAdhakatama kAraNa indriyoM aura sannikarSa ko mAnate haiM unake anusAra arthopalabdhi kA hetu pramANa hai| jaina evaM bauddha dArzanika jJAna ko pramANa kA sAdhakatama kAraNa mAnate haiM, sannikarSa ko nhiiN| jainadarzana samma 26 'kevalamekamakaluSaM sakalasAdhAraNamanantaM ca jJAnamiti prakramaH' - uttarAdhyayanasUtra TIkA (zAntyAcArya) patra -557 / 27 tarkabhASA, pRSTha 11 / 28 nyAyabhASya 1.1.3 - (uddhRt tarkabhASA, pRSTha 11) / 26 'arthopalabdhi hetuH pramANam' - nyAyavArtika (uddhRta jaina nyAya kA vikAsa pRSTha 82) / For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa kI paribhASA meM 'jJAna' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| usameM jJAna ko hI pramANa mAnA gayA hai| jaina dArzanikoM ke anusAra jo jAnatA hai vaha jJAna pramANa hai| athavA 'sva' aura 'para' ko jAnane vAlA jJAna hI pramANa hai|" isa paribhASA kA vizeSa spaSTIkaraNa AcArya siddhasena ke 'nyAyAvatAra' meM milatA hai| ve likhate haiM ki jo sva-para prakAzaka aura bAdhAvivarjita jJAna hai, vahI pramANa hai| sabhI bhAratIya darzana pramANa kI saMkhyA ke viSaya meM ekamata nahIM haiM, cArvAkadarzana ekamAtra 'pratyakSa ko hI svIkAra karatA hai| bauddha aura vaizeSikadarzana pratyakSa evaM anumAna ina do pramANoM ko mAnate haiN| sAMkhyadarzana dvArA pratyakSa, anumAna aura Agama (zabda) ye tIna pramANa svIkRta haiN| nyAyadarzana pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAna isa pramANa catuSTayI ko mAnyatA detA hai| mImAMsAdarzana kA prabhAkara sampradAya uparyukta cAra pramANa sahita 'arthApatti ko bhI pramANa mAnatA hai| isa prakAra vaha pAMca pramANa mAnatA hai, jabaki mImAMsAdarzana kA bhATTasampradAya aura vedAnta uparyukta pAMcoM pramANoM ke atirikta 'abhAva' ko bhI pramANa ke rUpa meM svIkAra karate haiN| maharSi caraka ne 'yukti' sahita sAta aura paurANikoM ne 'aitihya' sahita ATha pramANa mAne haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki bhAratIya-dArzanika prasthAnoM meM pramANoM kI saMkhyA ko lekara bhinna bhinna dRSTikoNa pracalita rahe haiN| ise nimna sAraNI se samajhA jA sakatA hai : pramANa-saMkhyA 1. darzana cArvAkadarzana bauddha, vaizeSika sAMkhyadarzana nyAyadarzana mImAMsAdarzana kA prabhAkarasampradAya mImAMsAdarzana kA bhATTasampradAya aura vedAnta 4. 5. pratyakSa; pratyakSa aura anumAnaH pratyakSa, anumAna aura zabda; pratyakSa, anumAna, zabda aura upamAna; pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna aura arthApatti; pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna, arthApatti, aura abhAvaH 30 (ka) 'mAyate yat tat pramANaM' - pramANanayatattvAloka TIkA 1/1 / - (kha) 'tat (jJAna) pramANe - tattvArthasUtra 1/10 / 31 'svaparavyavasAyI jJAnaM pramANa' - prmaannnytttvaalok| 32 'pramANaM svaparAbhAsi mAnaM, vAyavivarjitam' - nyAyAvatAra / For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 7. maharSi caraka pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna, arthApatti.. abhAva aura yuktiH pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna, arthApatti, abhAva, yukti aura etihya / paurANikamata jahAM taka jainadarzana kA prazna hai, usameM pramANoM kI saMkhyA ko lekara vibhinna mata dRSTigocara hote haiN| AcArya umAsvAti ne 'pratyakSa' aura 'parokSa aise do .. pramANoM kI carcA kI hai jabaki "sthAnAMgasUtra' kI Agamika paramparA kA anusaraNaM karate hue prAcIna jainadArzanika siddhasenadivAkara ne pratyakSa, anumAna aura Agama aise tIna pramANa mAne haiM aura sthAnAMga meM hetu aura bhagavatIsUtra meM pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAna aise cAra pramANa milate hai, jabaki akalaMka ke kAla se jaina dArzanika nimna cha: pramANa mAnane lage haiM- 1. pratyakSa 2. smRti 3. pratyabhijJA 4. UhA (tarka) 5. anumAna aura 6. aagm| isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina dArzanikoM ne pramANoM kI saMkhyA ko lekara kAlakrama meM bhinna-bhinna mata prastuta kiye haiM; phira bhI smRti, pratyabhijJA, aura UhA (tarka) ko pramANa mAnane kI jainoM kI apanI maulika paramparA hai| jainadarzana meM pramANavAda / jainaparamparA meM prAcIna kAla meM 'jJAnavAda' aura 'pramANavAda' alaga alaga nahIM the| AcArya umAsvAti ne jJAna ko hI pramANa mAnA thaa| jainadarzana meM paMcajJAna kI avadhAraNA ati prAcIna kAla se calI A rahI thii| usakI prAcInatA kama se kama prabhu pArzvanAtha ke kAla taka arthAt I. pU. AThavIM zatI taka jAtI hai| jahAM taka jainadarzana meM pramANa carcA kA prazna hai, AcArya umAsvAti ke kAla taka arthAt IsA kI tIsarI zatI se usake saMketa milane lagate haiN| uttarAdhyayanasUtra meM vividha sthaloM para 'paMcajJAnavAda' ke to aneka sandarbha upalabdha hote haiN| kintu pramANa zabda ke nAmollekha ke sivAya isameM usakI carcA kA prAyaH abhAva hai| isake 33 tattvArthasUtra 1/1 evaM 12 / 34 dekhiye - Agamayuga kA jainadarzana pRSTha 138 / 35 (ka) 'ahavA heU vauvhei paNNate taM jahA paccakkhe, aNumANe ovamme, Agame' (kha) 'pamANe vauvdhihe paNNate taM jahA, paccakkhe, aNumANe, ovamANe Agame - sthAnAMga 4/504 (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 660) / - bhagavatI 5/4/67 (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 204) / For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 aTThAIsaveM adhyayana meM 'pramANa' zabda kA ullekha kiyA gayA hai| yahAM 'vistArarUci-samyagdarzana' kI carcA ke antargata vastu tattva ke jAnane ke sAdhana ke rUpa meM pramANa aura naya kA ullekha huA hai| isa AdhAra para vidvAnoM ne isa adhyayana kI prAcInatA para bhI sandeha kiyA hai, kintu uttarAdhyayanasUtra ke atirikta sthAnAMga, bhagavatI, nandIsUtra aura anuyogadvAra meM cAra, tIna aura do pramANoM kI carcA upalabdha hotI hai| yahAM yaha jJAtavya hai ki bhagavatI meM jahAM pramANa ke nAma se pratyakSa, anumAna, aupamya aura Agama aise cAra pramANoM kI carcA milatI hai, vahIM sthAnAMga meM hetu ke nAma se inhIM cAra pramANoM aura vyavasAya ke nAma se 'aupamya' ko chor3akara zeSa tIna pramANoM kI carcA milatI hai; kintu nandIsUtra meM pratyakSa aura parokSa ke nAma se do pramANoM kI carcA upalabdha hotI hai| AcArya umAsvAti ne tattvArthasUtra meM inhIM do pramANoM kI carcA kI hai|38 .jainadarzana meM pramANacarcA kA vikAsa paM. sukhalAlajI ne jainadarzana ke aitihAsika vikAsa ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai - 1. Agamayuga; 2. saMskRtipraveza yA anekAntasthApanayuga aura 3. nyAyapramANasthApana yug| paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke anusAra isake cAra vibhAga kiye gaye haiM- 1. Agamayuga; 2. anekAntasthApanayuga; 3. pramANasthApanayuga aura 4. nvynyaayyug| isa vibhAgIkaraNa ke AdhAra para hama pramANamImAMsA kI vikAsa yAtrA kI carcA kreNge| 36 'davvANa sabbabhAvA, savvapamANehiM jassa uvaladdhA / 'savvAhi nayavihIhi ya, vitthArui ti nAyavo / ' - uttarAdhyayanasUtra 28/24 / 37 (ka) sthAnAMga 3/365, 4/504 - lADanUM, pRSTha kramazaH 577, 660 / (kha) bhagavatI 5/4/67 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 204) / (ga) nandIsUtra 3 - (navasuttANi, lADanUM, pRSTha 386) / (gha) anuyogadvAra 515 - (navasuttANi, lADanUM, pRSTha 251) / 38 tattvArthasUtra 1/11 evaM 12 / 36 darzana aura cintana' khaNDa 1, pRSTha 362 - paM. sukhlaaljii| 40 'Agama yuga kA jainadarzana' pRSTha 281 - paM. dalasukha mAlavaNiyA / For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agamayuga : sAmAnyataH yaha mAnA jAtA hai ki Agamayuga meM pramANacarcA kA abhAva thA, kintu isa mAnyatA para punarvicAra kI AvazyakatA hai; kyoMki jainadarzana meM pramANa kI paribhASA meM sarvaprathama AcArya umAsvAti ne 'paMcajJAnoM ko pramANa kahA hai; isa pariprekSya meM AgamoM kA anuzIlana karane para jJAta hotA hai ki 'nandIsUtra' meM pAMcajJAnoM kA vistRta varNana hai / yadyapi 'nandIsUtra' apekSAkRta paravartI hai, kintu usake pUrva uttarAdhyayanasUtra, sthAnAMga, bhagavatI, rAjapraznIya Adi AgamoM meM bhI Abhinibodhika (mati) jJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna aura kevalajJAna kA nirUpaNa kiyA gayA hai / 1 kAlAntara meM yahI jJAnavAda jainadarzana kI svatantra pramANamImAMsA kA AdhAra banA / kevala paMcajJAnavAda hI nahIM AgamoM meM to svatantra rUpa se bhI 'pramANa' kA ullekha milatA hai| bhagavatIsUtra, sthAnAMgasUtra evaM anuyogadvArasUtra meM pramANa ke tIna evaM cAra prakAra nAma sahita pratipAdita kiye gaye haiM; jisakA nirdeza pUrva meM kiyA jA cukA hai| 136 uttarAdhyayanasUtra meM bhI vistArarUci samyaktva kA lakSaNa 'naya evaM pramANa se jAnanA kiyA gayA hai| yahAM pramANa zabda kA bahuvacana ke rUpa meM prayoga yaha siddha karatA hai ki usa kAla meM jainoM ko ekAdhika pramANa mAnya the| isa prakAra hama dekhate haiM ki Agama-granthoM meM jJAna ke artha meM pramANa kI tathA kucha sthaloM para svatantra rUpa se pramANa kI carcA upalabdha hotI hai / yadyapi vidvAnoM kI dRSTi meM yaha vivAda kA viSaya banA huA hai ki pramANoM kI carcA karane vAle AgamoM ke ye aMza prAcIna stara ke haiM athavA vallabhIvAcanA ke kAla meM unameM prakSipta kiye gaye haiN| phira bhI itanA nizcita hai ki 'jJAnavAda' jainoM kA apanA maulika siddhAnta hai, jabaki jainadarzana meM 'pramANavAda' kI carcA kA vikAsa anya darzanoM ke prabhAva ke kAraNa huA hai| yadyapi isameM bhI jainAcAryoM ne apanI dArzanika sUjha evaM maulikatA kA paricaya diyA hai| smRti, tarka Adi pramANoM kI svIkRti aura 41 uttarAdhyayanasUtra 28/4 (kha) sthAnAMga 5/18 bhagavatI 8/2/67 (gha) rAjapraznIya 736 - ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 714); ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 332 ) ; ( uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 182 ) / For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 unakA pratisthApana pramANacarcA ke prasaMga meM jaina dArzanikoM kI maulika sUjha kA paricAyaka hai; yadyapi yaha paravartI ghaTanA hai| Agamayuga kA pramANavAda mukhyataH sAMkhya aura nyAyavaizeSika darzana se prabhAvita rahA hai| anekAnta yuga : anekAnta yuga bhI pramANaviSayaka sAhitya se samRddha rahA hai! AcArya umAsvAti (dvitIya/tRtIya zatAbdI) ne 'tattvArthasUtra meM matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna ko pramANa kahakara phira pramANa ke pratyakSa evaM parokSa aise do bhAga kiye haiM; jisameM pratyakSa ke antargata avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna tathA parokSa ke antargata matijJAna aura zrutajJAna ko vargIkRta kiyA gayA hai| . AcArya umAsvAti ne anumAna pramANa kA spaSTa ullekha to nahIM kiyA hai, kintu anumAna ke pakSa, hetu evaM udAharaNa ina tInoM avayavoM ke AdhAra para sUtra racanA kI hai| yathA - - matizrutAvadhayo viparyazca - sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdhe; udAharaNa - unmattavat AcArya umAsvAti ne matijJAna ko parokSajJAna hI mAnA thaa| punaH usake paryAyavAcI nAmoM meM cintA, vimarza Adi kA samAveza bhI kiyA thA, jo vastutaH anumAna se sambandhita hI pratIta hote haiN| . AcArya umAsvAti jJAnavAda aura pramANavAda ke sandarbha meM vastutaH to Agamika paramparA kA hI anusaraNa karate haiN| ataH ve mukhyataH Agamayuga ke dArzanika haiN| unake pazcAt siddhasena divAkara se anekAnta vyavasthAyuga kA prArambha hotA hai| ... AcArya siddhasena (vikrama kI caturtha-paMcama zatI) dvArA racita 'sanmatitarka kA mukhya pratipAdya anekAntavAda hai, phira bhI pramANavyavasthA ke sandarbha meM unhoMne eka dvAtriziMkA 'nyAyAvatAra' ke nAma se nirmita kI hai| isameM AgamAnusAra sAMkhyadarzana ke samarUpa pratyakSa, anumAna aura Agama (zabda) ina tIna pramANoM kI carcA jaina dRSTi se kI hai| jainapramANazAstra kA prArambha isI kRti se mAnA jAtA hai| 42 tattvArthasUtra 1/32 evaM 33 / For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 pramANavyavasthAyuga : jainadarzana meM Agamayuga se anekAntayuga meM sarakatI huI 'pramANamImAMsA zanaiH zanaiH vikasita hotI calI gaI tathA pramANavyavasthAyuga meM usane spaSTataH vyavasthita rUpa prApta kara liyaa| isa yuga meM jaba anya sabhI dArzanika indriya evaM manojanya jJAna ko pratyakSa mAna rahe the, taba jainadArzanikoM ne svamAnyatA ko surakSita rakhate hue pratyakSa ko do bhAgoM meM vibhAjita kara diyA - 1. sAMvyavahArikapratyakSa evaM 2. paarmaarthikprtykss| sAMvyavahArikapratyakSa ke antargata indriya evaM manojanya jJAna ko svIkAra kiyA gayA tathA AtmasApekSa yA atIndriyajanya jJAna ko pAramArthikapratyakSa ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA / vidvAnoM kA mata hai ki isa mAnyatA kA AdhAra 'nandIsUtra' hai; kyoMki 'nandIsUtra' meM pratyakSa ke do bheda kiye gaye haiM; yadyapi noindriya pratyakSa ko mAnasikapratyakSa na mAnakara AtmikapratyakSa hI mAnA gayA hai| indriyajanyaH evaM manojanyajJAna ko sAMvyavahArikapratyakSa nAma dene kA zreya jinabhadragaNi kSamAzramaNa (sAtavIM zatI) ko hai| vastutaH jainadarzana meM pramANavyavasthA kA prArambha AyArya akalaMka deva (AThavIM zatI) se hI hotA hai| AcArya akalaMka deva ke pazcAt vidyAnanda, siddharSi, anantavIrya, vAdirAjasUri, abhayadevasUri, vAdidevasUri, prabhAcaMdra, mANikyanandi, hemacaMdra Adi aneka AcAryoM ne pramANazAstra para aneka svatantra granthoM evaM TIkAoM kI racanA ke dvArA pramANamImAMsA ke kSetra meM mahattvapUrNa yogadAna diyA hai| navyanyAyayuga : nyAyadarzana ke kSetra meM jaba terahavIM zatI meM AcArya gaMgeza dvArA navyanyAya kI zailI vikasita huI to usake prabhAva se jainanyAya ke kSetra meM bhI navyanyAya zailI kA prayoga huA / navyanyAya ke nirUpaNa meM upAdhyAya yazovijayajI (satrahavIM zatI) kA mahattvapUrNa yogadAna hai| inake grantha- 'jainatarkabhASA', 'jJAnabindu', 'aSTasahastrItAtparyavivaraNaM' aura 'zAstravArtAsamuccayaTIkA' meM navyanyAya zailI kA viziSTa prabhAva parilakSita hotA hai| paM. vimaladAsa kI kRti "saptabhaMgItaraMgiNI' bhI navyanyAya zailI para hI AdhArita hai| isa prakAra jainadarzana meM pramANamImAMsA sambandhI carcA Agamayuga se lekara sabhI kAloM meM upalabdha hotI hai| yaha saba vistRta vivecana kA viSaya hai| cUMki prastuta zodhaprabandha kA viSaya uttarAdhyayanasUtra taka sImita hai jisameM pramANa zabda ke For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ullekha ke atirikta pramANaviSayaka carcA kA abhAva hai| uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAroM ' ne bhI 'sarvapramANaiH pratyakSAdi kahakara isakI saMkSipta vyAkhyA kI hai| mAtra lakSmIvallabhagaNi (vi.saM. 1552) ne isa prasaMga meM pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama ina cAra pramANoM kA nAma nirdeza kiyA hai, jo bhagavatI, samavAyAMga Adi AgamoM tathA nyAyadarzana meM mAnya haiN| prastuta vivecya grantha uttarAdhyayanasUtra mUla aura usakI TIkAoM meM ina pramANoM ke nAmollekha ke atirikta koI carcA upalabdha nahIM hotI hai, ataH hama bhI apanI isa pramANacarcA ko yahIM virAma dete haiN| 43 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 2760, 2764, 2766 va 2806 - (AgamapaMcAMgI krama 41/5) / 44 'sarvapramANe : pratyakSAnumAnopamAnAgamaizca' - uttarAdhyayanasUtra TIkA (lakSmIvallabhagaNI, AgamapaMcAMgI) patra - 2805 / For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 41 uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita tatvamImAMsIya avadhAraNAyeM For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita tattvamImAMsIya avadhAraNAyeM tattvamImAMsA dArzanika-cintana kA eka pramukha aMga hai, vastutaH jIvana evaM jagata ke sambandha meM jAnane kI jijJAsA ne darzana ko janma diyA hai| tattvamImAMsA kA kArya vizva ke svarUpa tathA usake mUlabhUta ghaTaka yA ghaTakoM kI vyAkhyA karanA hai| vibhinna darzanoM meM vizva ke mUlabhUta ghaTakoM ko dravya, sat, padArtha, tattva Adi nAmoM se pukArA gayA hai| jainagrantha bRhadnayacakra meM sat, tattva, paramArtha, dravya, svabhAva, parApara, dhyeya, zuddha aura parama ina sabhI ko ekArthaka yA paryAyavAcI mAnA gayA hai| jahAM taka hamAre zodhagrantha ke AdhAra uttarAdhyayanasUtra kA prazna hai, isameM vizva ke mUlabhUta ghaTakoM ke sambandha meM pAMca astikAyoM, SadravyoM evaM navatattvoM kA nirdeza milatA hai| phira bhI isake mukhya vivecya viSaya Sadravya aura navatattva rahe haiM, kyoMki SadravyoM kI avadhAraNA meM paMcAstikAyoM kA bhI samAveza hai| ataH uttarAdhyayanasUtra meM pAMca astikAyoM kA nirdeza hote hue bhI unakA vivecana SadravyoM kI avadhAraNA ke sAtha hI kiyA gayA hai| paMcAstikAya kI avadhAraNA jaina tattvamImAMsA kI maulika evaM prAcIna avadhAraNA hai aura SadravyoM kI avadhAraNA kA vikAsa usI se huA hai, ataH sarvaprathama hama usI kA vivecana kreNge| 4.1 paMcAstikAya kI avadhAraNA 'astikAya' zabda jainaparamparA kA pAribhASika evaM prAcIna zabda hai| prAcIna stara ke Agama sAhitya meM isakA prayoga pracura mAtrA meM kiyA gayA hai| yaha - sataM taha paramaTuM davvasahAya taheva paramaparaM / va zuddha paramaM eyaTThA huMti abhihaNA / / ' * nayacakra 411 (uddhRta dravyAnuyoga, bhAga 1, bhUmikA, pRSTha 26-DaoN. sAgaramala jaina) / For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zabda vizva-vyavasthA ke sandarbha meM vyavahRta huA hai| RSibhASita aura bhagavatI meM loka ko paMcAstikAya rUpa kahA gayA hai|' uttarAdhyayanasUtra ke aTThAvIsaveM adhyayana meM astikAyadharma tathA chattIsaveM adhyayana meM vibhinna astikAyoM kA vivecana hai| isake atirikta sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga Adi AgamoM meM bhI 'astikAya' ke ullekha prApta hote haiN| . 'astikAya' zabda 'asti' evaM 'kAya' ina do zabdoM ke saMyojana se niSpanna huA hai| sthAnAMga evaM bhagavatI kI vRtti meM astikAya ko nimna do prakAra se vyAkhyAyita kiyA gayA hai - (1) 'asti' zabda ko nipAtanAt siddha mAnakara use sattA kA vAcaka mAnA hai / isameM asti kA artha jo 'the, haiMaura 'hoMge' tathA 'kAya' kA artha 'pradezoM kA samUha' kiyA gayA hai, isa prakAra traikAlika astitvavAn pradeza-samUha astikAya hai| (2) 'asti' kA artha 'pradeza evaM 'kAya' kA artha rAzi yA samUha kiyA gayA hai, isa prakAra pradezoM kI samUharUpa saMracanA ko astikAya kahA gayA hai| siddhasenagaNi ne tattvArthabhASya kI TIkA meM astikAya zabda kI navIna vyAkhyA prastuta kI hai| unhoMne 'asti' kA artha 'dhrauvya' tathA 'kAya' kA artha parivartana hai astikAya zabda ko unhoMne utpAd evaM vyaya kA vAcaka mAnA hai| isa prakAra 'astikAya' zabda vastu kI utpAda, vyaya evaM dhrauvyAtmakatA ko prakaTa karatA hai| sAmAnyataH pradezapracayatva ko 'astikAya' kahA jAtA hai arthAt jina tattvoM kA loka meM vistAra yA pradeza pracayatva hotA hai, ve astikAya kahalAte haiN| astikAya zabda kA sAmAnya artha karane para asti zabda sattA yA astitva kA evaM kAya zabda zarIra kA vAcaka pratIta hotA hai| isa prakAra jo zarIra rUpa se astitvavAna hai ve astikAya haiN| jJAtavya hai ki yahAM 'kAya' zabda eka - 2 bhagavatI 2/10/124 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 114) / / 3 (ka) uttarAdhyayanasUtra - 28/27; (kha) uttarAdhyayanasUtra - 26/5 / 4 (ka) sUtrakRtAMga 2/1/27 - (aMgasuttANi lADanUM, khaNDa 1, pRSTa 356); (kha) sthAnAMga 4/66 evaM 100 - (aMgasuttANi lADana, khaNDa 1, pRSTha 605); (ga) samavAyAMga 5/15 - (aMgasuttANi lADanUM, khaNDa 1, pRSTha.633) / 5 dekhie patrAcAra (ema. e. pUrvArddha, laaddnuuN)| 6 dekhie ArhatIdRSTi, pRSTha 60 - samaNI maMgalaprajJA / For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 viziSTa artha kA sUcaka hai| 'paMcAstikAya' kI TIkA meM kahA gayA hai 'kAyatvamAkhye sAvayavatvaM' arthAt avayavayukta dravya 'kAya' hai|' astikAya ke prasaMga meM 'kAyatva' kA eka artha vistArayukta honA bhI hai arthAt jo dravya vistAravAna haiM ve astikAya haiM tathA jo dravya vistAra rahita haiM ve anastikAya haiN| prastuta prasaMga meM vistAra se tAtparya hai ki jo dravya avayavI haiM ve astikAya haiM aura jo dravya niravayavI haiM, ve anastikAya haiN| avayavI dravya se tAtparya una dravyoM se hai, jinameM skandha, deza aura pradeza arthAt vibhinna aMzoM kI kalpanA kI jA sakatI hai| 'vistAravAna dravya astikAya hai yaha paribhASA dharma, adharma, AkAza evaM paramANu ko chor3akara anya pudgala dravya meM to ghaTa jAtI hai para paramANurUpa pudagala dravya niraMza hone se yaha paribhASA vahAM avyApta hai / pudgala ke hI eka prakAra paramANu - pudgala meM paribhASA ghaTita na hone se astikAya kI yaha paribhASA dUSita pratIta hotI hai kyoMki niravayava dravya kA vistAra asaMbhava hone se paramANu astikAya nahIM mAnA jAyegA / isakA samAdhAna yaha hai ki paramANa bhI skandharUpa se pariNata hokara sAvayavatva ko prApta hotA hai| ataH upacAra se paramANu ko bhI astikAya mAnA jA sakatA hai| yahAM yaha jJAtavya hai ki yaha vistAra do prakAra kA hotA hai - (1) Urdhvapracaya aura (2) tiryakpracaya - jainaparamparA ke anusAra kAla meM mAtra UrdhvarekhIya vistAra hai, usameM bahu AyAmI vistAra nahIM hai| isaliye use anastikAya mAnA gayA hai| jainadArzanikoM ne kevala unhIM dravyoM ko astikAya kahA hai jo bahuAyAmI vistAravAna haiN| sAmAnya bhASA meM yadi hama kaheM to jisameM lambAI, caur3AI evaM moTAI ye tInoM AyAma hoM; ve bahuAyAmI vistAravAle dravya haiM aura inheM hI astikAya dravya kahA gayA hai| eka anya dRSTi se jo dravya skandharUpa meM pariNata hone kI sAmarthya rakhate haiM ve hI astikAya haiN| yahAM yaha jJAtavya hai ki jainaparamparA ke anusAra kAla meM skandharUpa pariNata hone kI sAmarthya nahIM hai; usakA pratyeka kAlANu apanA svatantra astittva - rakhatA hai, ataH use astikAya nahIM mAnA jA sakatA hai| 7 paMcAstikAya, gAthA 5 (TIkA pRSTha 25) / 'dravyAnuyoga' - bhAga 1, bhUmikA, pRSTha 33 - DaoN. sAgaramala jain| For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 isa prakAra dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAyaM, pudgalAstikAya evaM jIvAstikAya ye pAMca astikAya kahalAte haiN| kAlAntara meM inhIM pAMca astikAya ke sAtha 'kAla' ko svatantra dravya ke rUpa meM svIkAra kara lene para Sadravya kI avadhAraNA vikasita huii| Sadravya ke antargata pAMca astikAyoM kA samAveza ho jAtA hai, ataH hama yahAM paMcAstikAya kI vivecanA na karake Sadravya kI vivecanA kreNge| 4.2 SadravyoM kI avadhAraNA uttarAdhyayanasUtra meM tattvamImAMsA ke antargata mukhyataH SadravyoM evaM navatattvoM kA vivecana kiyA gayA hai| yadyapi usameM paMcAstikAya kA ullekha huA hai, kintu una astikAyoM kI vivecanA SadravyoM kI avadhAraNA ke antargata kI gaI hai| jaisA ki pUrva meM ullikhita hai ki paMcAstikAya kI avadhAraNA meM . kAla ko svatantra dravya mAnakara Sadravya kI avadhAraNA vikasita huii| uttarAdhyayanasUtra spaSTataH kAla ko svatantra dravya mAnakara calatA hai; ataH isameM paMcAstikAya ke sthAna para Sadravya kI avadhAraNA pramukha rahI hai| - jainadarzana meM kAla kI svatantra 'dravya ke rUpa meM svIkRti tattvArthabhASya ke samaya arthAt lagabhaga tIsarI zatI taka vivAdAspada rahI hai aura yaha vivAda vizeSAvazyakabhASya ke kAla (sAtavIM zatI) taka bhI pracalita rahA hai| prArambha meM kAla ko jIva evaM ajIva kI paryAya mAtra mAnA jAtA thaa| kAlAntara meM use svatantra dravya ke rUpa meM svIkAra kara liyA gayA / isa prakAra SadravyoM kI avadhAraNA astitva meM aaii| kucha vidvAnoM ke anusAra jainadarzana meM paMcAstikAya kI avadhAraNA ke sthAna para SadravyoM kI avadhAraNA ke vikAsa meM bhAratIya darzana kI anya paramparAoM kA prabhAva bhI dekhA jAtA hai| SaTadravyoM kI carcA karane se pUrva yaha vicAra kara lenA Avazyaka hai ki vizva ke mUlabhUta ghaTakoM ke sambandha meM bhAratIya aura pAzcAtya For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 vicArakoM kI avadhAraNA kyA hai aura jainadarzana kI Sadravya kI avadhAraNA kisase kitanA sAmIpya rakhatI hai| 4.3 vividha darzanoM meM dravya kI avadhAraNA vedAntadarzana vedAntadarzana ke anusAra isa vizva meM jo kucha hai, vaha ekameva advitIya brahma hI hai tathA vaha sat evaM kUTastha nitya hai| ina dArzanikoM kA udghoSa hai 'ekaM sat viprA bahudhA vadanti' arthAt sat (paramatattva) eka hai, kintu vipra (vidvAn) use aneka rUpoM se kahate haiN| ataH ve ekamAtra brahma ko hI sRSTi ke mUla ghaTaka ke rUpa meM svIkAra karate haiM (sarvaM khalu idam brhm)| unake anusAra jagata eka pratIti mAtra hai, kintu usakA adhiSThAna brahma hI hai| bauddhadarzana bauddhadarzana ke anusAra vizva ke mUla ghaTaka eka nahIM aneka haiM, ve kSaNika haiM tathA utpAd vyaya dharmAtmaka haiN| unakI dRSTi meM jagata eka pravAha yA dhArA hai jisameM sabhI kucha kSaNika evaM parivartanazIla hai| ataH bauddha paramparA ke anusAra dravya anitya hai / ve arthakriyAkAritva yA santati ke AdhAra para vizva kI vyAkhyA karate haiN| nyAya-vaizeSika darzana nyAya-vaizeSikadarzana bahutattvavAdI darzana hai, isameM vizva ke mUlabhUta ghaTaka ke lie 'dravya' zabda kA prayoga kiyA hai| vaizeSikadarzana ke anusAra dravya vaha hai jo guNa tathA karma kA Azraya evaM usakA samavAyI kAraNa ho| isameM nau dravyoM kI svatantra sattA mAnI gayI hai| jisameM pRthvI, jala, teja evaM vAyu ko anitya dravya aura AkAza, dika, AtmA, mana evaM kAla ko nitya dravya mAnA hai| ina nau dravyoM kA samAveza jainadarzana dvArA mAnya SadravyoM ke antargata ho jAtA hai| pRthvI, jala, teja, vAyu, AtmA aura mana jIvAstikAya yA jIva ke hI vibhinna prakAra haiN| yadi pRthvI, jala, teja aura vAyu ko ajIvatattva mAnA jAya to pudgala ke antargata tathA jIva For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 mAnA jAya to ye jIvatattva ke antargata samAviSTa hoNge| dik aura AkAza donoM AkAza - rUpa haiM tathA kAla svatantra dravya hai hii| mImAMsAdarzana mImAMsAdarzana dravya ko guNa evaM karma ke AdhAra ke rUpa meM svIkAra karatA hai| kumArilabhaTTa ke anusAra jisameM kriyA aura guNa ho vaha dravya hai| isa prakAra svarUpataH mImAMsA darzana kA dravya jainadarzana se sAmIpya rakhatA hai / sAMravyadarzana yaha dvaitavAdI darzana hai| isake anusAra mUlatattva do haiM - (1) prakRti aura (2) puruuss| inase utpanna tattva buddhi, ahaMkAra, pAMca jJAnendriyAM, pAMca karmendriyAM, paMcatanmAtrA aura paMcamahAbhUta haiN| purUSa zuddha caitanyarUpa hai| jo dezakAla Adi bandhanoM se mukta hai; vaha nirguNaM, niSkriya evaM kUTasthanitya hai| kevala draSTA evaM bhoktA hai, kartA nhiiN| prakRti jar3atattva hai, yaha pariNAmInitya hai| samagra dRzyajagata isa prakRti kA hI pariNAma hai, prakRti evaM purUSa kA saMyoga sRSTi hai tathA prakRti aura purUSa kA paraspara viyoga mokSa hai| isa prakAra sAMravyadarzana meM mUla do tattva tathA inhIM ke vistAra rUpa paccIsa tattva mAne gaye haiN| arastU yUnAnI dArzanika arastU vizva ke mUlabhUta tattvoM ke rUpa meM 'dravya' evaM 'AkAra' ko svIkAra karate haiN| unake anusAra jagata ina do tattvoM kA hI vistAra hai, jaise meja kA dravya lakar3I tathA svarUpa meja kI AkRti hai| isa prakAra arastU ke anusAra dravya sabhI vastuoM kA mUla kAraNa hai; ataH vaha sabakA Azraya yA adhiSThAna For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 dekArta dekArta dvaitavAdI dArzanika haiN| inake anusAra dravya vaha hai, jisakI svatantra sattA hai| dekArta sApekSa evaM nirapekSa aise do dravyoM ko svIkAra karate haiN| Izvara nirapekSa dravya hai tathA citta aura acitta sApekSadravya haiM / citta evaM acitta dravya paraspara nirapekSa haiM para ye donoM Izvara para Azrita hone se sApekSa haiN| spinojA spinojA Izvara ko ekamAtra paramadravya mAnate haiM / ye advaitavAdI dArzanika kahalAte haiN| inake anusAra dravya svatantra, nirapekSa, advitIya, aparicchinna tathA aparimita hai| isI prakAra dravya svataH siddha hai arthAt dravya svayaM apanA pramANa hai, svasaMvedya hai| dravya kA yaha svarUpa spinojA ke paramadravya Izvara para ghaTita hotA hai| lAibanitsa - lAibanitsa ke zabdoM meM dravya vaha hai jo svatantra kriyAzakti se sampanna ho| ve dravya kI svatantra sattA kI apekSA usakI svatantra kriyAzakti para vizvAsa karate haiN| isa prakAra lAibanitsa kA dravya zakti sampanna sakriya evaM pariNAmI hai| inake anusAra cidaNu vizva kI antima avibhAjya ikAI hai| laoNka laoNka ke anusAra guNoM kA Azraya yA AdhAra 'dravya' kahalAtA hai| laoNka kI yaha paribhASA uttarAdhyayanasUtra kI dravya kI paribhASA se samAnatA rakhatI hai| dravya ke viSaya meM dArzanika laoNka kI mAnyatA hai ki dravya ajJeya hai| vaha guNoM ke samAna indriyAnubhUti yA pratyakSa kA viSaya nahIM hai| ataH usakI sattA ajJeya hai| dravya sambandhI ina vibhinna dArzanika avadhAraNAoM meM jo avadhAraNA jainadarzana ke adhika nikaTa hai, vaha nyAyavaizeSikadarzana kI dravya sambandhI avadhAraNA For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 hai| yahI kAraNa hai ki kucha vidvAna yaha bhI svIkAra karate haiM ki jainadarzana meM jo dravya kI avadhAraNA kA vikAsa huA hai, vaha nyAyavaizeSikadarzana se prabhAvita hai| isa sambandha meM hama apanI ora se kucha nirNaya dene kI apekSA yahI ucita samajhate haiM ki sarvaprathama jainadarzana meM dravya sambandhI jo vibhinna paribhASAyeM dI gaI haiM una para samyaka evaM tulanAtmaka dRSTi se vicAra kara liyA jaaye| kyoMki isase yathArtha sthiti svataH hI spaSTa ho jAyegI ki dravya sambandhI avadhAraNA meM kahAM taka usakA anya darzanoM se sAmIpya hai aura kahAM usakA apanA maulika cintana hai| 4.4 jainadarzana meM dravya kI avadhAraNA . jaina sAhitya meM 'dravya' zabda kA prayoga aneka sandarbho meM kiyA gayA hai| udAharaNArtha dravya, kSetra, kAla evaM bhAva Adi anuyogadvAroM yA apekSAoM ke sandarbha meM; nAma, sthApanA, dravya aura bhAva Adi nikSepoM ke sandarbha meM; dravyakarma tathA bhAvakarma ke rUpa meM; karma-siddhAnta ke sandarbha meM tathA dravyArthika naya ke rUpa meM jJAnamImAMsA ke kSetra meM 'dravya' zabda kA prayoga milatA hai| kintu prastuta prasaMga meM 'dravya' zabda kI jo carcA abhipreta hai, vaha vizva ke mUlabhUta ghaTaka ke rUpa meM hai| uttarAdhyayanasUtra meM dravya zabda kA prayoga aneka sthaloM para kiyA gayA hai isameM prayukta dravyaM zabda mukhyataH mUlabhUta ghaTaka kA hI vAcaka hai| jaina sAhitya meM prApta 'dravya' kI paribhASA ko nimna binduoM ke mAdhyama se vyAkhyAyita kiyA jA sakatA hai - (1) guNaAzrayarUpa dravya uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai 'guNAnAM Asavo davyo' arthAt guNoM kA jo Azrayasthala hai, vahI dravya hai| vizva ke mUlaghaTaka ke rUpa meM yaha dravya kI prAcIna paribhASA hai| yaha paribhASA vaizeSikadarzana se kathaMcita sAmya rakhatI hai tathA dravya aura gaNa meM kathaMcit bheda kA pratipAdana karatI hai| 6 uttarAdhyayanasUtra - 28/6 / For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 dravya kI eka paribhASA 'guNAnAM samuho davvo' ke rUpa meM kI gaI hai| isameM guNoM ke samudAya ko dravya kahA gayA hai| jaise- mUla, skandha, zAkhA aura prazAkhA Adi kA samUha hI vRkSa hai, usI prakAra astittva, pariNAmitva, vastutva, jJeyatva Adi sAmAnya guNoM tathA cetanA, gatihetutva Adi viziSTa guNoM kA samUha hI dravya hai / yaha paribhASA AcArya pUjyapAd kRta 'tattvArthasUtra' kI 'savArthasiddhi' TIkA meM uddhRt hai / deg DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra yaha paribhASA sambhavataH kisI lupta yA anupalabdha Agama grantha se yahAM uddhRt kI gaI hai| 10 (2) guNasamudAyarUpa dravya (3) guNaparyAyavad dravya uttarAdhyayanasUtra meM dravya ko guNoM kA Azraya kahA gayA hai| kintu paravartI kAla meM AcArya umAsvAti ne 'guNaparyAyavad dravyaM' kahakara jainadarzana dvArA mAnya bhedAbhedavAda ko puSTa kiyA hai| " isa paribhASA meM prayukta 'vat' pada jahAM dravya, guNa evaM paryAya meM abheda kA pratipAdana karatA hai vahIM isameM prayukta dravya, guNa evaM paryAya kI bhinna-bhinna saMjJA inameM bhinnatA kA pradarzana karatI hai| 10 tattvArthasUtra - 5 / 38 11 tattvArthasUtra - 5/37 / 12 tattvArthasUtra - 5/26 / (4) sat svarUpamaya dravya AcArya umAsvAti ne dravya ke guNa paryAyavat lakSaNa ke sAtha hI 'sat' ko bhI dravya kA lakSaNa mAnA hai| isase phalita hotA hai ki sat yA astittva hI dravya kA pramukha lakSaNa hai; isa paribhASA meM kiyA gayA dravya kA lakSaNa dravya kI kUTastha nityatA yA aparivartanazIla astittva kA hI dyotaka nahIM hai kyoMki sat kA lakSaNa karate hue AcArya umAsvAti ne kahA hai- 'utpAdvyayadhrauvyayuktaM sat' arthAt 'sat' utpAd vyaya ke sAtha-sAtha dhauvyAtmaka bhI hai| 12 isa paribhASA se 'sat' ko pariNAmI nitya mAnA gayA hai, jisake kAraNa isameM ekAnta nityavAda aura ( sarvArthasiddhi TIkA) / For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ekAnta anityavAda donoM kA kiMcit bhI avakAza nahIM hai| yaha paribhASA samanvayAtmaka dRSTikoNa kI paricAyaka hai; kyoMki jahAM vedAntadarzana 'sat' ko kUTasthanitya tathA bauddhadarzana 'padArtha ko kSaNika yA anitya mAnatA hai, nyAyavaizeSika tathA sAMravyadarzana kucha tattvoM ko nitya tathA kucha ko anitya mAnate haiM; vahIM AcArya umAsvAti dvArA kRta 'sat' kI paribhASA pratyeka dravya meM nityatva evaM anityatva donoM pakSoM ko svIkAra karatI hai| _ vizeSAvazyakabhASya' meM 'dravya' ko aneka rUpa se vyAkhyAyita kiyA gayA hai - (1) jo paryAyoM ko prApta karatA hai; (2) jo paryAyoM kA AdhAra hai; (3) jo sattA kA avayava hai; (4) jo sattA kA vikAra hai; (5) jo guNoM kA samudAya hai aura (6) jisameM bhUta evaM bhaviSyakAlIna paryAyoM ko prApta karane kI yogyatA hai| AcArya hemacandra ne 'pramANamImAMsA' kI svopajJavRtti meM vibhinna paryAyoM ko prApta hone vAle dhauvyasvabhAvI 'tattva' ko 'dravya' kahA hai| AcArya kundakunda ke anusAra jo aparityakta svabhAva vAlA hai, utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta tathA guNa paryAya sahita hai, vaha 'dravya'. hai| DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra 'vizva ke mUlabhUta ghaTaka jo apane astittva ke lie kisI anya ghaTaka para Azrita nahIM haiM tathA jo kabhI bhI apane sva-svarUpa kA parityAga nahIM karate, ve 'sat' yA 'dravya' kahalAte haiN|" uparyukta paribhASAoM ke pariprekSya meM 'dravya' kA nimna svarUpa nirdhArita hotA hai - 1. jo 'dravya' guNaparyAya se yukta hotA hai| 2. utpAdvyayadhrauvyAtmaka hai / 3 nirAzrita yA svatantra hai| 4. vizva kA mUlabhUta ghaTaka hai tathA 5. vibhinna avasthAoM ko prApta karane para bhI apane mUlasvarUpa kA parityAga nahIM karatA hai| vastutaH 'dravya' ko guNaparyAya se yukta kahanA athavA utpAdvyaya dhrauvyAtmaka kahanA eka hI bAta hai, kyoMki pratyeka dravya ke do pakSa hote haiM - 1. nitya (dhrauvya pakSa) tathA - (uddhRta dravyAnuyoga, bhAga 1, pRSTha 5) / 13 vizeSAvazyaka bhASya gAthA 28 / 14 pramANamImAMsA - svopajJavRtti 1/1/30 15 pravacanasAra gAthA 65 evaM 66 / 16 'dravyAnuyoga', bhAga 1, bhUmikA, pRSTha 25 - DaoN. sAgaramala jaina / For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 2. anitya (utpAda-vyayAtmaka) pkss| dravya ke ye nitya evaM anitya pakSa hI guNa evaM paryAya kahalAte haiN| nityapakSa 'guNa' hai aura anitya pakSa 'paryAya' hai| isa prakAra dravya kA svarUpa nityAnityadharmA huaa| svAbhAvika rUpa se yaha prazna uThatA hai ki jo nitya hai vaha anitya kaise ? do virodhI dharmoM kA eka sAtha honA Akhira kaise sambhava hai? isake nirAkaraNa hetu AcArya umAsvAti dvArA kI / gaI 'nitya' kI vyAkhyA vicAraNIya hai| unake anusAra jo apane svabhAva (jAti) se cyuta yA vilaga na ho vaha 'nitya' hai|" sabhI 'dravya' apanI jAti meM sthita rahate hue bhI nimitta ke anusAra parivartana ko prApta hote haiN| dUsare zabdoM meM dravya meM pariNamana hotA hai phira bhI usakI svarUpa hAni nahIM hotii| jaise eka mattikApiNDa piNDAkAra ko chor3akara ghaTa ke AkAra meM parivartita hotA hai para miTTI kA astittva donoM avasthA meM surakSita rahatA hai| yahAM miTTI meM utpAda (parivartana) ghaTa paryAya kI apekSA se hai, vyaya (vinAza) mRttikApiNDa kI apekSA seM hai aura dhruvatA donoM meM nihita miTTI kI apekSA se hai arthAt pratyeka dravya meM parivartana ke sAtha sthiratA (Permanance with a change) hai| yahI jainadarzana kA pariNAmInityavAda hai; pariNAmInitya meM pariNAma kA artha avasthAntara ko prApta honA hai na ki arthAntara ko| ataH avasthAntara ko prApta hone vAlA nitya pariNAmInitya hai| kyoMki paryAya yA avasthAyeM dhruva aMza meM hI utpanna evaM naSTa hotI haiN| dhauvya pakSa ke binA pUrvavartI evaM paravartI avasthAoM meM koI sambandha nahIM raha sakatA hai| isI prakAra dhrauvya ke abhAva meM yaha prazna, prazna hI banA rahegA ki Akhira kisakA paryAya parivartana hotA hai yA kauna parivartita hotA hai ? . Aja vijJAna bhI isa bAta ko svIkAra karatA hai ki UrjA kI kula rAzi acala (Constant) hai arthAt vizva meM dravya kA parimANa sadA samAna rahatA hai| usameM kiMcit bhI nyUnAdhikatA nahIM hotI / yaha vyavahArika jagata kA anubhUta satya hai. ki kisI vidyamAna sattA (dravya) kA sarvathA nAza nahIM hotA aura na hI kisI navIna sattA (dravya) kI utpatti hotI hai| dRzya-jagata meM anubhUta 'utpAda-vinAza rUpAntaraNa mAtra hai jaise koyalA jalakara rAkha, kArbanaDAIAksAiDa ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai / isI prakAra barpha, jala ke rUpa meM aura jala barpha ke rUpa meM parivartita hotA rahatA hai, para mUla tattva sadaiva surakSita rahatA hai| 17 tattvArthasUtra 5/30 / For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 vastutaH ina parivartanoM se gujarate hue apane mUla svarUpa yA guNa ko . nahIM khonA hI dravya kA mUlabhUta lakSaNa hai| dravya zabda kI vyutpattimUlaka vyAkhyA hameM batAtI hai (dravati iti drvy)| 'adruvat, dravati, droSyati tAMstAn paryAyAn iti dravyama' arthAt jo bhinna-bhinna avasthAoM ko prApta huA, ho rahA hai aura hogA vaha dravya hai| dravya ke do mUlabhUta ghaTaka haiM- guNa aura paryAya Age hama : uttarAdhyayanasUtra ke pariprekSya meM ina para carcA kreNge| 4.5 guNa evaM paryAya kA svarUpa uttarAdhyayanasUtra meM dravya ke do prakAra ke svarUpa pratipAdita kiye gae.. haiM- guNa evaM paryAya dravya kA nitya yA aparivartita dharma guNa tathA parivartita yA anitya dharma paryAya kahalAtA hai| guNa ko paribhASita karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki jo dravya ke Azrita rahate haiM ve 'guNa' haiN| guNa kI yaha paribhASA guNa ke svalakSaNa ko sUcita nahIM karake mAtra usakI dravya sApekSatA ko batAtI hai| isase yaha jJAta hotA hai ki guNoM ke guNa nahIM hote, inakI pahacAna dravya (guNI) ke dvArA hI hotI hai| paravartIkAla meM AcArya umAsvAti ne bhI guNa kI paribhASA dete hue kahA hai ki jo . dravya ke Azrita hoM, parantu svayaM nirguNa hoM ve guNa kahalAte haiN| guNoM ko nirguNa nahIM mAnane para guNoM ke guNa aura phira unake guNa mAnane par3eMge isa prakAra anavasthA doSa utpanna hogaa| ___ vaizeSikadarzana meM bhI guNa ko dravyAzrita evaM nirguNa mAnA gayA hai, kintu usameM dravya evaM guNa kA Azraya AzrayI bhAva bhedaparaka hai| jabaki jainadarzana meM dravya evaM guNa kA Azraya AzrayIbhAva abhedaparaka hai, jo dravya evaM guNa meM anvaya vyatireka rUpa vyApti kA dyotaka hai aura paryAya vizeSa kA Azraya-AzrayI bhAva bhedaparaka hai, kyoMki paryAyavizeSa dravya meM kabhI hotI hai aura kabhI nahIM hotii| kintu jisa dravya kA jo guNa yA svalakSaNa hotA hai vaha usameM nitya sambandha se rahatA hai; 18 guNAnAM Asavo davyo' 19 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' 20 tarkasaMgraha nyAyabodhinI TIkA pRSTha 5 / - uttarAdhyayanasUtra 28/6 / - tattvArthasUtra 5/40 / For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 yaha dravya kI vibhinna paryAyoM meM bhI banA rahatA hai jaise AtmA kA cetanA guNa naraka, tiryaca, manuSya, deva Adi sabhI paryAyoM meM banA rahatA hai| - AcArya vAdidevasUri ke anusAra dravya kA sahabhAvI dharma guNa kahalAtA hai| yahAM sahabhAvI dharma bhI nitya sambandha kA hI paricAyaka hai| sadA sAtha rahane vAlA dharma sahabhAvI dharma hai| uparyukta sabhI paribhASAoM kA samanvaya DaoN. sAgaramala jaina ne. nimna paribhASA meM kiyA hai - "dravya kA jo avinAzI lakSaNa hai athavA dravya jisakA parityAga nahIM kara sakatA hai, vahI guNa hai| 2 isa prakAra jo dravya ke sAtha avicchinna rUpa se satata sahabhAvI hokara rahe vaha guNa kahalAtA hai| guNa ke prakAra guNa do prakAra ke hote haiM - (1) sAmAnya aura (2) vizeSa (1) sAmAnya guNa sabhI dravyoM meM sAmAnya rUpa se pAye jAne vAle guNa sAmAnyaguNa kahalAte haiN| ye dravya sAmAnya meM anivAryataH pAye jAte haiM arthAt kisI bhI dravya meM inakA abhAva nahIM hotA hai| AgamoM meM nimna cha: prakAra ke sAmAnyaguNa pratipAdita kie gaye haiM - (5) astittva (2) vastutva (3) dravyatva (4) prameyatva .. (5) pradezatva aura (6) agurUlaghutva / jisa guNa ke kAraNa dravya kA kabhI vinAza nahIM hotA, vaha astittva guNa kahalAtA hai| dravya kA kisI na kisI prakAra kI kriyA karate rahanA 'vastutva' guNa hai athavA anya aneka padArthoM se prabhAvita hone para bhI dravya 'apanepana' kA tyAga nahIM karatA hai vaha usakA 'vastutva' guNa hai| 'dravyatva' guNa vaha hai jisake kAraNa dravya guNa aura paryAyoM ko dhAraNa karatA hai yA dravya kA avasthAntara meM parivartita hote rahanA 'dravyatva' guNa hai| yathArthajJAna kA viSaya prameya kahalAtA hai arthAt jisa guNa ke kAraNa dravya jJAna dvArA jAnA jAtA hai, vaha 'prameyatva' guNa hai| jisa guNa ke mAdhyama 23 'guNaH sahabhAvI, dharmo yathA-Atmani vijJAnavyakti zaktyAdayaH' - pramANanayatattvAloka 5/7 / 22 'dravyAnuyoga' bhAga 1, bhUmikA pRSTha 38 - DaoN. sAgaramala jaina / For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se vistarita yA skandharUpa dravya aMzoM meM vibhAjita kiyA jA sake, vaha 'pradezatva' guNa hai| jisa guNa ke kAraNa dravya meM halakepana yA bhArIpana kA abhAva hotA hai, vaha 'agurUlaghutva hai| agurUlaghutva guNa pudgalAstikAya ke sandarbha meM kevala paramANu meM ghaTita hotA hai skandha meM nhiiN| isa prakAra ye cha: sAmAnya guNa pratyeka dravya meM antarnihita hote haiN| (2) vizeSa guNa dravya ke ve guNa jo saba dravyoM meM samAna rUpa se prApta nahIM hote haiM vizeSa guNa kahalAte haiN| dUsare zabdoM meM ve vizeSatAyeM yA lakSaNa jinake AdhAra para eka dravya ko dUsare dravya se pRthaka kiyA yA samajhA jA sakatA hai tathA dArzanika bhASA meM dravya meM rahane vAlA vyAvartakadharma vizeSa guNa kahalAte haiM - vizeSa guNa pratyeka dravya ke apane bhinna-bhinna haiM jinakI vistRta carcA yahAM svatantra rUpa se na karate hue SaDdravyoM ke vivecanAntargata kreNge| yahAM saMkSepa meM unake nAma prastuta kiye jA rahe haiN| dravya vizeSa guNa jIva upayoga (jJAna-darzana) pudgala sparza, rasa, gandha, varNa aura zabda gatihetutva adharma sthitihetutva AkAza, avagAhanahetutva vartanAhetutva inake atirikta mUrtatva, amUrtatva, cetanatva evaM acetanatva Adi guNoM ko sAmAnya-vizeSAtmaka mAnA gayA hai| vastutaH apekSA bheda se hI inheM sAmAnya evaM vizeSAtmaka mAnA jA sakatA hai| jaise cetanA ko jIvoM kA sAmAnya guNa mAnA jA sakatA hai kyoMki vaha vyAvartakadharma se rahita hai| ise vizeSa guNa bhI kahA jA sakatA hai, kyoMki yaha saba dravyoM meM samAna rUpa se nahIM pAyA jAtA hai| mUrtatva evaM amUrtatva tathA cetanatva evaM acetanatva ye paraspara virodhI dharma haiN| ina donoM yugmoM meM se eka-eka dharma hI milegaa| ataH pratyeka dravya meM ATha hI sAmAnya guNa pAye jA sakate haiN| dasa nhiiN| aba hama agrima-krama meM dravya ke eka anya pahalU paryAya kA vivecana kreNge| dharma kAla For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 paryAya paryAya jainadarzana kA viziSTa zabda hai| guNa kI taraha paryAya bhI dravya kA dharma hai| guNa nirantara dravya ke sAtha rahatA hai, paryAya badalatI rahatI hai| isa prakAra dravya kA parivartita dharma paryAya hai; dUsare zabdoM meM dravya meM hone vAle vibhinna parivartana hI paryAya haiN| paryAya ko paribhASita karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki jo dravya evaM guNa donoM ke Azrita rahe vaha paryAya kahalAtI hai| ___ uttarAdhyayanasUtra sUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ke anusAra 'jo samasta dravyoM evaM samasta guNoM meM vyApta hotI hai vaha paryAya (paryava) kahalAtI hai| 24 paryAya ke svarUpa ko adhika spaSTa karate hue nyAyAloka kI 'tattvaprabhAvRtti meM kahA gayA hai jo utpanna hotI hai, vipatti arthAt vinAza ko prApta hotI hai athavA jo samagra dravyoM meM vyApta rahatI hai vaha paryAya yA paryava hai| 25 AcArya umAsvAti ne paryAya ke lie pariNAma zabda kA prayoga kiyA hai| dravya apane mUlasvabhAva kA tyAga kiye binA prati samaya bhinna-bhinna avasthA ko prApta hote rahate haiN| dravyoM ke ye parivartanazIla pariNAma paryAya kahalAte haiN| isa prakAra pratyeka dravya prati kSaNa avasthAntara yA nUtana avasthA ko prApta hotA rahatA hai / dravya kI isa avasthA ko hI paryAya kahA jAtA hai| paryAya ke prakAra 'jahAM taka paryAya ke prakAroM kI carcA kA prazna hai uttarAdhyayanasUtra mUla evaM usakI TIkAoM meM hameM inakA koI ullekha prApta nahIM hotA hai| . AgamasAhitya meM prajJApanAsUtra ke paryAyapada meM jIvaparyAya aura ajIvaparyAya, aise paryAya ke do bhedoM kI carcA kI gaI hai| sAtha hI isameM jIvaparyAya evaM ajIvaparyAya kI aneka sambhAvita paryAyoM kI bhI vistAra se vivecanA kI gaI hai| 23 'lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhao assiyA bhave / / ' - uttarAdhyayanasUtra 28/6 / 24 'pari sarvataH dravyeSu guNeSu sarveSvanti gacchantIti paryavA' - uttarAdhyayanasUtra TIkA (zAntyAcArya) patra 550 / 25 nyAyAloka -tattvaprabhAvRtti patra 203 - (uddhRta -uttajjhayaNANi, bhAga 2, pRSTha 146, yuvAcArya mahAprajJa) / 26 'tabhAvaH pariNAmaH' - tattvArthasUtra 5/41 / 27 prajJApanA 5/1 - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 112) / . For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH jIvadravya aura ajIvadravya jina-jina avasthAoM ko prApta hote haiM yA jina jina paryAyoM meM avasthita hote haiM ve saba Agamika dRSTi se paryAya mAnI gaI haiN| 156 dArzanika dRSTi se sarvaprathama AcArya siddhasena divAkara ke 'sanmatitarka' meM paryAya ke bhedoM kI carcA milatI hai| unhoMne paryAya ke do bhedoM- arthaparyAya evaM vyaMjanaparyAya, kI vyAkhyA vistAra se kI hai| 28 yahAM jJAtavya hai ki Agama meM paryAya kI jisa rUpa meM carcA upalabdha hotI hai, vaha mukhyataH vyaMjanaparyAya kI apekSA se hI hai| * arthaparyAya vartamAna kAlavartI paryAya hai, jabaki vyaMjanaparyAya dravya kI trikAlavartI paryAya kI paricAyaka hai| dUsare zabdoM meM eka samayavartI paryAya ko artha paryAya evaM aneka samayavartI paryAya ko vyaMjanaparyAya kahA jA sakatA hai / yahAM yaha bhI jJAtavya hai ki jahAM vyaMjanaparyAya zabdasApekSa hai, vaha usakI zabdavAcyatA kA viSaya hai vahAM arthaparyAya zabdanirapekSa hotI hai, kyoMki yaha mAtra eka samayavartI hotI hai| ataH ise zabda ke dvArA vAcya nahIM banAyA jA sakatA hai / punaH vyaMjanaparyAya pravAharUpa yA santatirUpa hotI hai jabaki arthaparyAya sAmayika hotI hai| vyaMjanaparyAya meM bheda sambhava hai - jaise purUSarUpa vyaMjana paryAya meM bAla, yauvana, vRddhatva Adi avAntara vyaMjanaparyAyeM mAnI jA sakatI haiM; para arthaparyAya meM isa prakAra kA bheda sambhava nahIM hai kyoMki vaha mAtra vartamAna samayavartI hotI hai| saMkSepataH vyaMjanaparyAya meM vikalpa sambhava hai| arthaparyAya meM vikalpa sambhava nahIM hai / vyaMjanaparyAya sthUla evaM arthaparyAya sUkSma hotI hai| isI prakAra paryAyoM ke UrdhvaparyAya tiryakparyAya aise bhI bheda kiye jAte haiN| inameM UrdhvaparyAya, arthaparyAya kI evaM tiryakparyAya vyaMjanaparyAya kI dyotaka hai| inheM udAharaNa ke rUpa meM isa prakAra samajhA jA sakatA hai| bhUta, bhaviSya aura vartamAna ke aneka manuSyoM kI apekSA se manuSya kI jo anantaparyAyeM hotI hai ve tiryak yA vyaMjanaparyAya kahI jAtI hai tathA eka hI manuSya ke pratikSaNa hone vAle pariNamana ko urdhva yA arthaparyAya kahA jAtA hai| paryAyoM kA eka vargIkaraNa svabhAva aura vibhAva kI apekSA se bhI kiyA jAtA hai| vastutaH dravya kA viziSTa guNa jo para - nimitta ke abhAva meM svataH 28 sanmatitarkaprakaraNa - prathamakANDa gAthA 30 se 34 / For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 parivartita hotA rahatA hai; svabhAvaparyAya hai| isake viparIta para ke nimitta se jo avasthAntara hotA hai; vaha vibhAvaparyAya hai| jahAM taka uttarAdhyayanasUtra kA prazna hai, usameM yadyapi paryAya ke ina bhedoM kI koI carcA nahIM hai; phira bhI usameM ekatva, pRthaktva, saMkhyA, saMsthAna, saMyoga aura vibhAga Adi ko paryAya kA lakSaNa mAnA gayA hai| ye sabhI kalpanAyeM paryAya ke prakAra ke AdhAra para hI sambhava hai| Age hama dravya, guNa evaM paryAya ke pArasparika sambandhoM kI vivecanA kreNge| 4.6 dravya, guNa aura paryAya kA pArasparika sambandha dravya, guNa aura paryAya ke uparyukta vivecana ke pariprekSya meM kaI prazna utpanna ho jAte haiM yathA- dravya, guNa evaM paryAya bhinna-bhinna haiM yA abhinna ? yadi ye bhinna haiM, to inameM pArasparika sambandha kisa prakAra kA hai ? yadi ye abhinna haiM to phira inakI alaga-alaga saMjJA yA nAma kyoM haiM ? . uttarAdhyayanasUtra ke antargata dI gaI dravya evaM guNa kI paribhASA se aisA pratIta hotA hai ki dravya evaM guNa donoM bhinna-bhinna haiN| kyoMki jaba yaha kahA jAtA hai ki guNoM kA Azraya dravya hai taba aisA pratIta hotA hai ki inameM paraspara Azraya-AzrayI bhAva sambandha hai arthAt dravya guNa kA Azraya sthala hai jaise- rAma makAna meM rahatA hai| yahAM spaSTa hai ki rAma aura makAna, ina donoM kI bhinna sattA hai yaha vyAkhyA jainadarzana kI anekAnta dRSTi ke anukUla nahIM hai| yadyapi dravya aura guNa meM Azraya-AzrayI bhAva hai, tathApi yaha Azraya-AzrayI bhAva nitAnta bhinnatA kA sUcaka nahIM hai, varan bhedAbheda kA pratipAdaka hai arthAt vicAra ke stara para dravya evaM guNa meM bheda kiyA jA sakatA hai para sattA ke stara para inameM abheda hai| ataH dravya aura guNa meM bhedAbheda kA sambandha hai| ve eka dUsare meM anusyUta yA vyApta haiN| - isa prakAra dravya evaM guNa meM anyonyAzrita sambandha yA tAdAtmya sambandha hai arthAt dravya ke binA guNa kA astittva nahIM hai tathA guNa ke binA dravya kA astittva nahIM hai| yahAM jJAtavya hai ki uttarAdhyayanasUtra meM jahAM eka ora dravya evaM guNa meM Azraya-AzrayI bhAva sthApita kara ina donoM meM kathaMcit bheda kA nirUpaNa kiyA hai * 26 'egattaM ca puhutaM ca, saMkhA saMThANameva ya / saMjogA ya vibhAgA ya, pajjavANaM tu lakkhaNaM / ' - uttarAdhyayanasUtra 28/13 / For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 vahIM ina donoM kI paraspara sApekSa paribhASA dekara inameM kathaMcita abheda kA pratipAdana. bhI kiyA hai| isameM dravya kyA hai, ise spaSTa karate hue kahA gayA hai ki jo guNoM kA Azraya hai vaha dravya hai| punazca guNa kyA hai, ise spaSTa karate hue isameM kahA gayA hai ki jo dravya ke Azrita rahate haiM, ve guNa haiN| isase yaha spaSTa hotA hai ki eka dUsare ke abhAva meM unakI sattA nahIM hai| dravya ke binA guNa aura guNa ke binA dravya nahIM hotA hai| ye abhinna haiN| dUsarI ora paryAya ko paribhASita karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki 'lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhao assiyA bhave' arthAt paryAya kA lakSaNa dravya evaM guNa donoM ke Azrita rahanA hai| yahAM ubhaya zabda kA prayoga dravya evaM guNa kI kathaMcit bhinnatA kA bhI sUcaka hai| dravya evaM guNa ke sandarbha meM eka prazna yaha bhI uThatA hai ki dravya pariNAmI nitya tathA guNa bhI pariNAmI nitya hai. to phira ina donoM meM kyA antara hai yA inakI bhinna saMjJA kA kyA aucitya hai ? isake samAdhAna hetu yaha kahA jA sakatA hai ki dravya meM mAtra eka hI guNa nahIM hotA; vaha aneka guNoM kA piNDa haiN| isake pratyeka guNa kI apanI sattA hai| isa prakAra dravya aneka sahabhAvI guNoM kA abhinna AdhAra hai| dravya eka aisA tattva hai jisameM astittva, vastutva, dravyatva Adi sAmAnya guNa tathA cetanatva, jar3atva, avagAhanatva Adi meM se kaI eka viziSTa guNa sAtha rahate haiN| isa prakAra dravya vyApaka hai, guNa siimit| yahAM dhyAna dene yogya hai ki guNa meM jo bhI paripAmana hotA hai vaha dravya meM bhI hotA hai, kyoMki guNa kI sattA dravya se pRthak nahIM hai, phira bhI vaha dravya kA sampUrNa pariNamana nahIM hai| mAtra usake eka aMza kA pariNamana hai| yaha jarUrI nahIM ki dravya ke guNa-vizeSa ke pariNamana ke sAtha usake anya guNoM meM bhI pariNamana ho / dravya ke pratyeka guNa kA pariNamana bhinna bhinna hotA hai| ataH eka guNa kA pariNamana dUsare guNa kA pariNamana nahIM hotA hai| niSkarSataH dravya se rahita hokara guNa tathA guNa se rahita hokara dravya kI koI sattA nahIM hotI hai| udAharaNa ke rUpa meM jJAna AtmA kA guNa hai, parantu jJAna guNa se bhinna na to koI AtmA hai aura na hI AtmA se bhinna koI jJAna guNa hai| isa prakAra vicAra ke stara para AtmA aura jJAna ko bhinna kiyA jA sakatA hai, kintu sattA ke stara para inameM abheda hai| isIlie AcArAMgasUtra meM kahA gayA hai ki jo AtmA hai, vaha vijJAtA hai aura jo vijJAtA hai vahI AtmA hai|0 30 AcArAMga- 1/5/5/104 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 45) / For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 isa prakAra jainadarzana dravya evaM guNa meM bhedAbheda sambandha mAnatA hai| vaizeSikadarzana ke samAna na to yaha ekAntika bheda ko svIkAra karatA hai aura na hI bauddhadarzana kI taraha ekAntika abheda ko svIkAra karatA hai| inameM bhedAbheda ko spaSTa karate hue DaoN. mahendrakumAra nyAyAcArya likhate haiM ki guNa dravya se abhinna hai, kintu prayojana Adi ke bheda se usakA vibhinna rUpa se nirUpaNa kiyA jA sakatA haiN| ataH ve bhinna bhI haiN|" na kevala gaNa kA varana paryAya vizeSa kA bhI dravya ke sAtha sambandha hai| inameM se eka ke abhAva meM dUsare kI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai| dravya ke abhAva meM guNa evaM paryAya kI yA guNa evaM paryAya ke abhAva meM dravya kI koI sattA nahIM hai| dravya evaM paryAya kI abhinnatA kA pratipAdana karate hue siddhasenagaNI ne likhA hai ki - abhinnAMzamataM vastu tathobhayamayAtmakam / pratipatterUpAyena nayabhedena kathyate / / dravya evaM paryAya kI pArisparika sApekSatA ko sUcita karate hue yaha bhI kahA gayA hai dravya paryAyarahitaM paryAyAdravyavarjitAH / kva kadA kena kiM rUpA dRSTA mAnena kena vaa|| isa prakAra dravya tathA guNa evaM dravya tathA paryAya meM bhI paraspara bhedAbheda svIkAra kiyA jAtA hai| inheM udAharaNa ke rUpa meM isa prakAra samajhA jA sakatA hai:- jaise jIvadravya hai, jJAna usakA guNa hai tathA ghaTajJAna, paTajJAna aura jIvadravya jJAna usa guNa ke paryAya haiN| dharma aura adharma dravya haiM, gati-sthiti meM nimitta honA unakA guNa hai tathA gati-sthitizIla padArthoM ke sAtha sambandha honA unakI paryAya hai| pudgala dravya hai, sparza, rasa, gandha, varNa isake guNa haiM tathA ghaTa-paTa Adi usakI paryAya haiN| isI prakAra kAla dravya hai, vartanA usakA lakSaNa hai; pala, ghaTI, muhUrta, prahara Adi athavA saikaNDa, minaTa, ghaNTA Adi usakI paryAya haiN| . niSkarSataH vibhinna guNoM tathA paryAyoM ke parivartanoM ke bIca avicchinnatA kA niyAmaka dravya hai arthAt parivartanoM ke bIca jo aparivartita rahatA hai, vahI dravya hai aura jisa rUpa meM rahatA hai vaha aparivartita pakSa hI guNa hai| dUsare zabdoM meM jo dravya ke sAtha sadaiva rahatA hai, vahI guNa hai| dravya evaM usake guNa kI 31 'jainadarzana' pRSTha 144 32 'ArhatIdRSTi' pRSTha 103 se uddhRta - DaoN. mahendrakumAra jaina (nyaayaacaary)|| - samaNI maMgalaprajJA / For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 vibhinna avasthAyeM paryAya haiN| dravya, gaNa evaM paryAya meM yaha vibhAjana vyavahAra ke stara para hai| nizcayataH inameM vibhAjana nahIM kiyA jA sakatA hai, ye abheda haiN| guNa evaM paryAya kA pArasparika sambandha guNa evaM paryAya meM bheda hai yA abheda ? isa sambandha meM jainadarzana kI mUlabhUta avadhAraNA to bhedAbheda kI hI hai, phira bhI jahAM siddhasena, haribhadra, hemacandra, yazovijayajI Adi dArzanikoM ne guNa evaM paryAya ke abheda pakSa para adhika bala diyA vahIM umAsvAti, kundakunda, amRtacandra, vAdidevasUri Adi AcAryoM ne guNa evaM paryAya ke bheda pakSa para adhika bala diyaa| akalaMka Adi kucha AcAryoM ne inameM santulana banAye rakhane kA prayatna kiyA hai| jahAM taka hamAre zodhagrantha uttarAdhyayanasUtra kA prazna hai usameM spaSTa kahA gayA hai ki guNa kevala dravya ke Azrita rahate haiM, jabaki paryAya dravya evaM guNa donoM ke Azrita rahatI hai / uttarAdhyayanasUtra kI isa vyAkhyA se guNa evaM paryAya kI bhinnatA pratipAdita hotI hai, kintu AcArya siddhasena Adi ne jo guNa evaM paryAya meM abheda mAnA hai, usakA AdhAra yaha hai ki AgamagranthoM meM do hI nayoM kA ullekha milatA hai- (1) dravyArthikanaya aura (2) paryAyArthikanaya unakI yaha mAnyatA hai ki yadi guNa evaM paryAya bhinna-bhinna hote to guNArthikanaya kA bhI kahIM na kahIM ullekha honA cAhie thaa| . vastutaH guNa evaM paryAya meM bheda yA abheda apekSAvizeSa se hI mAnA jA sakatA hai| jahAM taka nayoM ke varNana kA prazna hai, usameM paryAyArthika naya meM prayukta paryAya zabda vyApaka rUpa se guNa kA bhI grahaNa kara letA hai| yathArthataH guNa bhI dravya kI eka paryAya arthAt avasthAvizeSa hI hai| isa prakAra paryAya zabda sahabhAvI avasthA kA dyotaka hone para guNa kA tathA kramabhAvI avasthA kA dyotaka hone para paryAya kA vAcaka hai| vastutaH dravya kA jo nityadharma hai vaha guNa aura jo anityadharma hai vaha paryAya hai| dUsare zabdoM meM dravya ke nityapakSa ko guNa aura parivartanazIlapakSa ko paryAya kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 guNa evaM paryAya ke lie kramazaH svabhAvaparyAya evaM vibhAvaparyAya kA bhI prayoga kiyA jAtA hai / isase bhI phalita hotA hai ki paryAya zabda se guNa ko bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai| niSkarSataH guNa evaM paryAya meM kathaMcit bheda hai, kathaMcit abhed| isameM bheda mAnane ke AdhAra nimna haiN| 1. inakI guNa paryAya aisI bhinna-bhinna saMjJA hai / 2. guNa-dhrauvyAtmaka hone se dravya kA nityapakSa hai, jabaki paryAya utpAdavyayAtmaka arthAt anityapakSa hai| dUsare zabdoM meM guNa dravya kI cirasthAyI vizeSatA hai, jabaki paryAya usakI asthAyI vizeSatA hai| guNa kA Azrayasthala dravya hai, jabaki paryAya kA Azrayasthala dravya evaM guNa donoM haiN| guNa dravya kI sahabhAvI avasthA hai, paryAya kramabhAvI avasthA hai| guNa sAmAnyAtmaka hai, kintu paryAya vizeSAtmaka hai| guNa anvayI hai jabaki paryAya anvayavyatirekI hai| ___ saMkSepa meM dravya, guNa aura paryAya sattA ke stara para eka dUsare se pRthaka nahIM pAye jAte haiM; ataH unameM abheda hai| kintu paryAya utpanna hotI hai aura naSTa hotI hai; ve dravya aura gaNa se pRthaka bhI haiM, kyoMki ve kAlakrama meM utpanna hokara naSTa ho jAtI hai; ataH unake bIca yathArtha sambandha to bhedAbheda kA hI hai| dravya ke inhIM guNa aura paryAyoM ke pArasparika sambandhoM kA pratibimba hai Sadravya / ataH Age hama uttarAdhyayanasUtra ke pariprekSya meM SadravyoM ke svarUpa evaM prakAroM kI carcA kreNge| 4.7 SadravyoM kA svarUpa evaM lakSaNa uttarAdhyayanasUtra meM nimna Sadravya mAne gaye haiM- dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jiiv| yaha krama uttarAdhyayanasUtra ke anusAra hai, anya granthoM meM inakI vivecanA kA krama bhinna bhI pAyA jAtA hai| dharmadravya yA dharmAstikAya 'dharmAstikAya' zabda dharma+asti+kAya ina tIna zabdoM ke yoga se banA hai| prastuta prasaMga meM prayukta 'dharma' zabda Atmazuddhi ke sAdhanabhUta dharma, upAsanA, kartavya, 33 'dhammo ahammo AgAsaM, kAlopuggala-jaMtavo / esa logo ti paNNo , jiNehi varadasihI / / ' - uttarAdhyayanasUtra 28/7 / For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhapravRtti yA svabhAva kA sUcaka nahIM hai apitu yaha jIva evaM pudgala kI gati meM nimitta sRSTi kA eka tattva hai| uttarAdhyayanasUtra meM isakA lakSaNa karate hue kahA gayA hai 'gaI laMkkhaNo u dhammo' arthAt dharmadravya gati lakSaNa vAlA hai| 34 ise spaSTa karate hue bhagavatIsUtra meM batAyA gayA hai ki jIvoM kA AnA-jAnA, bolanA, palakoM kA jhapakanA yA aisI hI anya kAyika, vAcika aura mAnasika pravRttiyAM dharmadravya ke mAdhyama se sampanna hotI haiM | 35 162 jaina dArzanikoM ne dharmadravya ko jIva evaM pudgala kI gati meM saMhAyaka kAraNa mAnA hai| vaha preraka kAraNa yA upAdAna nahIM hai| vAstava meM gati to jIva evaM pudgala meM hI hai| TIkAkAra nemicandrAcArya apane grantha 'dravyasaMgraha meM dharma dravya kA lakSaNa batAte hue likhate haiM ki gatipariNata jIva evaM pudgala ke gamana meM dharmadravya sahakArI hai, jaise machalI ke tairane meM jala sahAyaka hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki gati kI zakti to jIva aura pudgala meM hI hai| ve svayaM hI gati strota haiM, parantu jaba bhI gati karate haiM dharmadravya kI sahAyatA se hI karate haiN| jaise machalI meM tairane kI zakti hai, pAnI meM vaha zakti nahIM hai, phira bhI pAnI kI sahAyatA ke binA machalI taira nahIM sakatI; vaise hI jIva evaM pudgala kI . gati meM dharmadravya kA yogadAna hai| dharmadravya gati sahAyaka dravya hone para bhI svayaM acala evaM akriya hai| loka meM prasArita hone ke kAraNa yaha dharmadravya astikAya varga ke antargata AtA hai| isakA prasArakSetra loka taka sImita hai| ataH yaha lokavyApI hai| aloka meM isakA abhAva hai| yahI kAraNa hai ki siddhAtmAyeM loka ke agra bhAga meM sthita haiN| aloka meM dharmadravya kA abhAva hone se siddhAtmAyeM isake Age nahIM jA sakatI dharmadravya eka evaM akhaNDa dravya hai| vaha loka taka sImita hone ke kAraNa anantapradezI na hokara asaMkhyapradezI hai| uttarAdhyayanasUtra meM kAla kI apekSA ise anAdi evaM aparyavasita arthAt nitya mAnA gayA hai| 7 Adhunika vaijJAnikoM ne bhI isa bAta ko siddha kiyA hai| Ithara nAmaka eka adRzya padArtha hai jo gati kA kAraNa hai| yahAM taka ki pro. jI. Ara. jaina ne 34 uttarAdhyayanasUtra 28/6 / 35 bhagavatI - 13 / 4 / 56 36 vRhadravyasaMgraha, gAthA 17 / 37 uttarAdhyayanasUtra 36/8 / - ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 601) / For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 'Cosmology Old and New' meM dharmadravya ke samAna Ithara ko abhautika, apAramANvika, avibhAjya, akhaNDa AkAza ke samAna lokavyApta sva meM sthita tathA gati kA anivArya mAdhyama mAnA hai| adharma dravya yA adharmAstikAya adharmAstikAya meM prayukta 'adharma' zabda bhI pApa yA adharma kA dyotaka nahIM hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra isakA lakSaNa 'sthiti' meM sahAyaka honA hai|99 yaha jIva evaM pudgala ke Thaharane meM vaise hI sahAyaka hotA hai jaise vRkSa kI chAyA pathika ke vizrAma meM sahAyaka hotI hai| jahAM dharmadravya ko gati kA mAdhyama mAnA gayA hai, vahIM adharma dravya ko sthiti kA sahAyaka mAnA gayA hai| yadi adharma dravya nahIM hotA to jIva evaM pudgala kI gati kA niyamana asambhava ho jaataa| jaise vaijJAnika dRSTi se gurUtvAkarSaNa AkAza meM sthita pudagala piNDoM kI gati ko niyantrita karatA hai, vaise hI adharmadravya bhI jIva evaM pudgala kI gati ko niyantrita karatA hai| saMkhyA kI dRSTiM se ise bhI eka akhaNDa dravya mAnA gayA hai| pradezaprasAra kI dRSTi se loka meM vyApta hone ke kAraNa ise asaMkhyapradezI mAnA gayA hai| aloka meM isakA abhAva hai| sattA ke stara para yaha bhI nitya hai| AkAza dravya yA AkAzAstikAya AkAza zabda 'A' aura 'kAza' ina do zabdoM ke yoga se banA hai / 'A' kA artha sarvatra tathA 'kAza' kA artha prakAzita hone vAlA hai| isakA tAtparya yaha hai ki jo apane avagAhadAna nAmaka guNa se sarvatra prakAzita/prabhAvita hotA rahatA hai, vaha AkAza hai athavA jahAM dharma, adharma, pudgala, jIva aura kAla apane-apane svarUpa se prakAzita hote haiM, use AkAza kahate haiN| tattvArtha sUtrakAra ne bhI AkAza kA lakSaNa 'AkAzasyAvagAhaH kiyA hai arthAt jo avakAza yA sthAna de athavA jisameM anya dravya avagAhana kara sakeM vaha 38 dekhiye 'uttarAdhyayanasUtra', tRtIya bhAga, pRSTha 185 - AcArya hstiimljii| 36 'ahammo tthaannlkkhnno|' - uttarAdhyayanasUtra 26/6 / For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAza hai| 40 yaha jIva aura ajIva dravyoM ko sthAna pradAna karatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM AkAza ko sabhI dravyoM kA AdhArabhUta bhAjana pAtra kahA gayA hai, arthAt sabhI dravyoM ko rahane ke lie sthAna denA AkAza dravya kA lakSaNa hai / " 164 jainAcAryoM ne AkAza ke do vibhAga kiye haiM- lokAkAza evaM alokAkAza / vizva meM vyApta AkAza sthAna hai vaha lokAkAza hai evaM vizva ke bAhara jo rikta sthAna hai vaha alokAkAza hai| 42 uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai jahAM mAtra AkAza dravya kI sattA hai, vaha aloka hai / 43 loka kI eka sImA hai| jo usa sImA ko nirdhArita karatA hai vaha aloka hai / aloka kI koI sImA nahIM hai| vaha ananta hai| jo asIma hotA hai vaha anantapradezI hotA hai| ataH AkAza anantapradezI hai| dharma evaM adharma kI bhAMti AkAza meM bhI deza-pradeza kI kalpanA. vaicArika stara para hI kI jA sakatI hai| vastutaH to AkAza bhI eka aura akhaNDa dravya hai| usameM sattA ke stara para vibhAjana kara pAnA sambhava nahIM hai, kyoMki yaha sarvavyApI hai| jainAcAryoM ke anusAra pratyeka dravya AkAza meM hai aura pratyeka dravya meM AkAza hai| sAmAnyataH Thosa samajhe jAne vAle piNDoM meM bhI rikta sthAna (AkAza) hotA hai| eka pradeza meM bhI vipula mAtrA meM sthAna hotA hai tabhI usameM ananta pudgala paramANuoM ko apane meM samAyojita karane kI zakti sambhava hai| bhagavatIsUtra meM kahA hai, 'eka paramANu yA do paramANuoM se vyApta AkAza - pradeza meM sau sau karor3a athavA eka hajAra karor3a paramANu bhI samA sakate haiM 4, vyavahAra meM bhI hama dekhate haiM ki eka dUdha se bhare hue glAsa meM DAlI gayI zakkara, dUdha yA jala se bhare hue glAsa meM DAlA gayA namaka jala meM samA jAtA hai; usakA kAraNa glAsa meM rahA huA AkAza hai| Adhunika vaijJAnikoM kA bhI yaha mAnanA hai ki Thosa paramANu meM bhI paryApta rUpa se rikta sthAna hotA hai| 1 " 40 tattvArthasUtra 5/18 | 41 'bhAyaNaM savvaMdavvANaM, nahaM ogAhalakkhaNaM / / ' 42 vRhadravyasaMgraha gAthA 16 / 43 'ajIvadesamAgAse, aloe se viyAhie / / ' 44 bhagavatI 13/4 / 56 - uttarAdhyayanasUtra 28 /6 / uttarAdhyayanasUtra 36 / 2 / ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 601 ) / For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 pudgaladravya yA pudgalAstikAya pudgala zabda kA prayoga mukhyataH jainadarzana meM hI milatA hai| anya darzana meM isake sthAna para prakRti, paramANu Adi zabda pAye jAte haiN| bauddhadarzana meM avazya pudgala zabda 'jIva' ke artha meM prayukta huA hai| usameM 'poggala-paMJati' nAmaka eka grantha hai, jisameM jIvoM ke prakAroM kA vivecana hai| jainAgama bhagavatIsUtra meM bhI pudgala zabda ko jIva kA vAcaka svIkAra kiyA gayA hai| para yahAM use zarIra kI apekSA se pudgala kahA gayA hai| parantu kAlAntara meM yaha pudgala zabda bhautika padArtha ke artha meM rUr3ha ho gyaa| Adhunika vijJAna meM isase milatA julatA zabda meTara (Matter) hai| uttarAdhyayanasatra meM sabhI dravyoM kA lakSaNa batAte hue pudagala kA bhI lakSaNa batAyA hai, parantu yaha isakA svarUpadarzaka lakSaNa hai - zabda, andhakAra, udyota (prakAza), prabhA (kAnti), chAyA, Atapa (dhUpa), varNa (raMga), gandha, rasa aura sparza ye saba pudgala ke lakSaNa haiN| 'bRhadravyasaMgraha' evaM 'navatattvaprakaraNa' ina donoM granthoM meM bhI pudgala kA yahI lakSaNa diyA gayA hai|" pudgala zabda kI vyutpatti 'pUraNAt pudgalayatIti pudgalaH' isa prakAra se kI jAtI hai jisakA artha hai: jo dravya sampRkta evaM vibhakta hotA rahatA hai vaha pudgala hai| pudgala kA svabhAva pUraNa, ikaTThA honA (saMghAta) tathA alaga-alaga honA (vighAta) hai| ___ uttarAdhyayanasUtra meM pudgalAstikAya ke nimna cAra bheda kiye gaye haiMskandha, deza, pradeza aura prmaannu| 45 bhagavatI 13/4/56 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 601) / . 46 'sadda'tthayAra-ujjoo, pahA chAyA''ve i vA / vaNNa-rasa-gaMdha-phAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM / / ' - uttarAdhyayanasUtra 28/12 / 47 (ka) vRhadravyasaMgraha 16; (kha) navatattvaprakaraNa 11 / 48 'khaMdhA ya khaMdhadesA ya, tappaesA taheva ya / paramANaNo ya bodalA. svaviNo ya carabihA / / ' - uttarAdhyayanasatra 36/10 / For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 skandha aneka paramANuoM ke saMghaThana se 'skandha' banatA hai arthAt do yA do se adhika paramANuoM kA samudAya/ ekIbhUta piNDa skandha kahalAtA hai| skandhoM meM paramANuoM kI saMkhyA sadA eka sI nahIM rahatI hai, vaha ghaTatI bar3hatI rahatI hai| purAne skandhoM ke vighaTana se naye skandhoM kA nirmANa hotA hai| eka bar3A skandha aneka choTe-choTe skandhoM meM tathA aneka choTe skandha eka bar3e skandha meM pariNata ho sakate haiN| ye do paramANu se lekara ananta paramANu ke saMyoga se nirmita hote haiN| pudgalaskandha ananta haiN| deza pudgalaskandha kA eka aMza deza kahalAtA hai| yaha paramANu yA pradeza se bar3A evaM vibhAjya hotA hai| choTe se choTA deza dvipradezI hotA hai tathA bar3e se bar3A deza anantapradezI bhI ho sakatA hai| pradeza kisI bhI skandha kA avibhAjya aMza pradeza kahalAtA hai| isakA parimANa paramANu tulya hI hotA hai| parantu paramANu evaM pradeza meM antara yaha hai ki pradeza, skandha se apRthak hotA hai; jabaki paramANu svatantra hotA hai / skandha se sampRkta paramANu pradeza kahalAtA hai aura vahI pradeza skandha se pRthaka hone para paramANu bana jAtA hai| paramANu pAMca astikAyoM meM pudgala hI eka aisA dravya hai jo skandha evaM paramANu donoM rUpoM meM upalabdha hotA hai| zeSa astikAya rUpa hI hote haiM, paramANu rUpa nhiiN| pudgalAstikAya ke skandha kA nirmANa paramANu ke saMyoga viyoga se hotA hai; parantu paramANu svatantra rUpa se bhI apanA astitva rakhate haiN| paramANu jaba svatantra hote haiM to paramANu kahalAte haiM aura jaba sampRkta hote haiM to skandha kahe jAte haiN| isI skandha kA vibhAjya aMza deza aura avibhAjya aMza pradeza kahA jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 isa prakAra pudagalAstikAya ke cAra rUpa hote haiM - 1 skandha 2. deza 3. pradeza aura 4. prmaannu| SadravyoM meM pudgalAstikAya eka mAtra mUrta dravya hai| zeSa cAroM amUrta haiM arthAt varNa, gandha, rasa sparza se rahita haiN| pudgaladravya mUrta hone se varNa, gandha, rasa evaM sparza guNa yukta hai| ataH vaha indriyagrAhya bhI hai| jIvAstikAya yA jIvadravya uttarAdhyayanasUtra ke aTThAisaveM adhyayana meM jIva kA svarUpa pratipAdita karate hue kahA gayA hai ki jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga ye jIva ke lakSaNa haiN| tattvArthasUtra meM jJAna, darzana Adi guNoM ko upayoga meM samAhita karate hue kahA gayA hai 'upayogo jIva lakSaNaM' arthAt jIva kA lakSaNa upayoga yA cetanA hai| vyutpattiparaka artha ke anusAra 'jIvati prANAn dhArayati iti jIvaH' arthAt jo jItA hai yA prANoM ko dhAraNa karatA hai vaha jIva hai| uttarAdhyayanasUtra ke chattIsaveM adhyayana meM jIvadravya ke prakAroM kA ati vyApaka rUpa se varNana kiyA gayA hai| hama jIva (AtmA) ke svarUpa, lakSaNa, kArya aura prakAroM kI carcA isa zodha prabandha ke paMcama adhyAya "uttarAdhyayana meM pratipAdita AtmamImAMsA' meM svatantra rUpa se kreNge| ataH jIva sambandhI carcA ko yahIM virAma dete haiN| icchuka pAThaka jIva kI vistRtacarcA ke lie sambandhita sthala dekheN| kAladravya uttarAdhyayanasUtra meM SadravyoM kI avadhAraNA meM 'kAla' ko eka svatantra dravya. ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai aura use 'vartanA' lakSaNa vAlA kahA gayA hai| dUsare zabdoM meM samasta dravyoM ke vartanA arthAt pariNamana kA asamdhAraNa nimitta 'kAla' dravya hai| isa prakAra kAla, dravyoM meM hone vAle paryAya parivartana kA kAraNa hai| paryAyeM pratyeka kSaNa meM utpanna evaM naSTa hotI haiN| ataH samasta dravyoM kI - uttarAdhyayanasUtra 28/11 / 46 'nANaM ca saNaM ceva, caritaM ca tavo thaa| dIriyaM uvaogo ya, evaM jIvassa lakkhaNaM / ' 50 tattvArthasUtra 2/8 / 51 'vattaNAlakkhaNo kAlo - uttarAdhyayanasUtra 28/10 / . For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 paryAya pariNati meM kSaNa (kAla) nimitta hotA hai| pariNAmita hone kA svabhAva pratyeka dravya kA apanA hotA hai arthAt pariNamana kA upAdAna kAraNa to dravya svayaM hI hotA hai kintu usakA nimitta kAraNa kAla hai kyoMki kAla ke nimitta se dravya kI pariNamana zakti abhivyakta hotI hai| jaise bIja meM vRkSa banane kI sAmarthya hai, parantu vaha eka nizcita kAlakrama meM hI vRkSa banatA hai| ataH vRkSa kA upAdAna kAraNa bIja tathA nimitta kAraNa 'kAla' hai| jainadarzana meM SaTdravya ke antargata pAMca dravya astikAyarUpa tathA kAla ko anastikAya kahA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki kAla ke atirikta zeSa pAMcoM dravyoM meM pradezapracayatva arthAt vistAra hotA hai jabaki kAla meM pradezapracayatva nahIM hai| pratyeka kAlANu kI svatantra sattA hai, ataH unakA skandha nahIM banatA hai / bhUtaM calA gayA hai aura bhaviSya abhI AyA nahIM hai; ataH inakA skandha nahIM banatA kyoMki... pratyeka kSaNa kI apanI svatantra sattA hai aura vartamAna eka samaya kA hotA hai| usakA tiryakpracayatva nahIM hotA / kAla kA mAtra Urdhvapracaya hotA hai jabaki astikAyikaM dravyoM kA tiryak pracaya hotA hai| yahI kAraNa hai ki kAla anastikAya dravya kahalAtA hai / kAla svatantra dravya hai yA nahIM isa prazna ke sambandha meM prAcIna kAla meM matabheda dekhe jAte haiN| jainadarzana meM paMcAstikAya kI avadhAraNA se jo Sadravya kI avadhAraNA kA vikAsa huA hai, usase yaha siddha hotA hai ki jaiMnadarzana meM kAla dravya kI svatantra sattA ko kAlAntara meM svIkAra kiyA gayA hai| 1 kAla svatantra dravya hai yA nahIM isa matabheda ke saMketa tattvArthasUtra aura vizeSAvazyakabhASya meM prApta hote haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki kAla ko svatantra dravya mAnane vAlI aura na mAnane vAlI aisI do vicAradhArAyeM vizeSAvazyakabhASya ke kAla taka arthAt vikrama kI sAtavIM zatI taka rahI haiN| kAla kI svatantra sattA ko asvIkAra karanevAle vicAraka kAla ko jIva evaM pudgala kI paryAya mAnate haiN| inake anusAra jIva evaM ajIva kI paryAya se pRthaka kAla koI svatantra dravya nahIM hai / dUsarI vicAradhArA kAla kI svatantra sattA ko svIkAra karatI hai| uttarAdhyayanasUtra meM kAla ko svatantra dravya ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| kAla ko svatantra dravya mAnane kA tArkika AdhAra yaha hai ki jaise gati aura sthiti kA For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 nimitta dharmadravya aura adharmadravya hai; vaise dravya ke pariNata hone kA bhI koI na koI bAhyanimitta avazya honA cAhie aura vaha kAla hI hai| ataH kAla bhI eka svatantra dravya hai| kAla ko svatantra na mAnane ke virodha meM kucha dArzanikoM ne eka prazna uThAyA hai ki yadi anya dravyoM ke paryAya parivartana kA hetubhUta kAraNa kAla hai aura isa rUpa meM kAla ko svatantra dravya mAnA jAtA hai, to phira alokAkAza tathA loka meM bhI samayakSetra ke atirikta kSetra meM hone vAle paryAya parivartana kA hetu kyA hai ? yadi yaha mAnA jAya ki vahAM kAladravya ke abhAva meM bhI paryAya parivartana sambhava hai to phira kAladravya ko svatantra mAnane kA kyA aucitya hai ? yadi yaha mAnA jAya ki alokAkAza meM paryAya parivartana nahIM hotA hai to dravya lakSaNa doSagrasita ho jaayegaa| isakA samAdhAna dete hue kahA gayA hai ki AkAza eka akhaNDa dravya hai| isake lokAkAza evaM alokAkAza ye bheda vaicArika haiN| ataH lokAkAza meM hone vAlA parivartana hI alokAkAza meM ghaTita ho jAtA hai; kyoMki kisI dravya ke eka aMza meM hone vAlA parivartana sampUrNa dravya kA parivartana mAnA jAtA hai| lokAkAza meM kAladravya ke nimitta se pariNamana hotA hai aura alokAkAza kA pariNamana bhI vahI hai, ataH donoM ke paryAya parivartana kA sahakArI kAraNa kAla hI hai| - isa prakAra kAla ko svatantra dravya ke sAtha jIva-ajIva kI paryAya rUpa bhI mAnA gayA hai| vastutaH ye donoM kathana virodhI nahIM varana sApekSa haiN| nizcayadRSTi se kAla jIva-ajIva kI paryAya hai aura vyavahAradRSTi meM yaha dravya hai| use dravya mAnane kA kAraNa usakI upayogitA hai| kahA gayA hai 'upakArakaM dravyaM tattvArthasUtra meM bhI vartanA, pariNamana, kriyA, paratva, aparatva Adi kAla ke upakAra kahe gaye haiN| kAla ke do vibhAga kie gaye haiM - (1) nizcayakAla aura (2) vyavahArakAla 52 tattvArthasUtra 1/22 / For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra ke anusAra muhUrta, prahara dina, pakSa, mAsa Adi. vyavahArakAla lokAkAza ke eka bhAga manuSyakSetra taka hI sImita haiN| isa apekSA seM vyavahArakAla ko asaMkhya mAnA gayA hai, kintu dUsarI ora nizcaya kAla ananta hai| 170 uparyukta SaTdravya kI sahAvasthiti sampUrNa loka meM vyApta hai| ataH SaTdravyamaya isa loka kA AkAra prakAra evaM svarUpa kyA hai ? agrima krama meM hama isakI vivecanA prastuta kreNge| 4.8 loka kA svarUpa evaM prakAra loka zabda luk dhAtu se banA hai arthAt jo bhI avalokita pratIta hotA hai, vaha 'loka' hai| dUsare zabdoM meM hama dRzyamAna jagata ko 'loka' kaha sakate haiN| loka ke lie vizva yA brahmANDa (Universe ) zabdoM kA bhI prayoga kiyA jAtA hai| isa loka se pare jo kucha hai athavA jisameM yaha loka antarbhUta hai use jaina dArzanikoM ne aloka kahA hai| jaina darzana ke anusAra loka SaTdravyAtmaka hai, jabaki aloka meM mAtra AkAza dravya kI sattA hai| uttarAdhyayanasUtra meM jagata ko loka evaM aMloka ke rUpa meM vibhAjita kiyA gayA hai| isake chattIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki jahAM jIva evaM ajIva (pudgala) kI avasthiti hai use 'loka' evaM jahAM mAtra AkAzadravya kI sattA hai use aloka kahate haiN| 54 prastuta prasaMga meM hamArA vivecanIya viSaya loka hai; kyoMki aloka ke liye to itanA hI kahanA paryApta hai ki vahAM eka mAtra AkAza kI sattA hai| usameM jIva, pudgala, dharma, adharma, aura kAla ina pAMca dravyoM kA abhAva hai| loka ke svarUpa kI vyAkhyA karate hue uttarAdhyayanasUtra meM ise jIvAjIvAtmaka evaM SaTdravyAtmaka kahA gayA hai|" RSibhASita aura bhagavatIsUtra meM 53 'samaeM samayakhettie' 54 'jIvA ceva ajIvA ya, esa loe viyAhie / ajIvadesamAgAse, aloe se viyAhie / / ' 55 (ka) uttarAdhyayanasUtra 36 / 2; (kha) uttarAdhyayanasUtra 28/7 / uttarAdhyayanasUtra 36/7 / uttarAdhyayanasUtra 36 / 2 / For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 loka ko 'paMcAstikAyamaya' batAyA gayA hai| Sadravya ke antargata paMcAstikAya bhI sannihita hai| ataH hamArI mAnyatA meM yaha kahanA anucita nahIM hogA ki uttarAdhyayanasUtra meM loka ko jIva-ajIva rUpa, paMcAstikAyamaya tathA SadravyAtmaka kahA gayA hai| jainadarzana ke anusAra loka zAzvata hai| yaha anAdi ananta hai| jainAgamoM meM loka ko zAzvata kahane kA yaha artha nahIM hai ki isameM koI parivartana nahIM hotA hai| yahI kAraNa hai ki jainadarzana meM loka ko pariNAmInitya mAnA gayA hai| yaha kUTastha nitya nahIM hai| uttarAdhyayanasUtra meM loka kI zAzvatatA evaM azAzvatatA kI carcA nimna rUpa se milatI hai : uttarAdhyayanasUtra ke chattIsaveM adhyayana meM loka ko jIva evaM ajIvamaya mAnA hai| isase loka kI zAzvatatA prakaTa hotI hai kyoMki isameM jIva evaM ajIva kA astitva sadA se hai| ataH loka bhI zAzvata huaa| dUsarI aura uttarAdhyayanasUtra meM kahA hai 'adhuve asAsayaMmi' arthAt loka anitya hai, azAzvata hai pravAha kI apekSA se/vyakti vizeSa kI apekSA se loka azAzvata hai|" yaha satya hai ki jagata meM pratikSaNa parivartana ho rahA hai| parivartana ke hote rahane para bhI usakA sarvathA vinAza nahIM hotA hai, kyoMki vaha sat hai| sat kA Atyantika nAza kabhI nahIM hotA aura abhAva se kisI kA avirbhAva/utpAda nahIM hotA (Nothing can never become something: something can never become nothing.) / niSkarSataH zUnyavAdI bauddhoM kI taraha vizva na to abhAvarUpa (zUnyarUpa) hai aura na advaitavedAntiyoM kI taraha kalpanAprasUta (mAyArUpa) hai apitu yaha yathArtha hai, sata hai, anAdikAla se hai aura ananta kAla taka rhegaa| loka kA AkAra evaM parimANa uttarAdhyayanasUtra evaM usakI TIkAoM meM Urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka meM sthita vibhinna jAti ke deva, manuSya, tiryaMca evaM nAraka jIvoM bheda-prabheda aura unakI AyumaryAdA ke ullekha to upalabdha hote haiM, kintu kevala siddhazilA ko 56 (ka) RSibhASita ; (kha) bhagavatI - 13/4/15 57 uttarAdhyayanasUtra - 8/11 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 601) / For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 chor3akara loka ke AkAra, prakAra tathA parimANa sambandhI koI carcA upalabdha nahIM hotii| isameM mAtra siddhazilA ke AkAra, prakAra aura saMsthAna kI carcA hai| paramparA ke anusAra naraka ke bhUmitala se lekara siddhazilA ke uparitala taka loka 14 rajjU parimANa lambA batalAyA gayA hai| rajjU jainadarzana kA pAribhASika zabda hai| eka rajjU meM asaMkhyAta yojana hote haiN| sampUrNa dvIpa evaM samudra ke anta meM sthita svayaMbhUramaNasamudra ke eka taTa se dUsare taTa kI dUrI kA jo parimANa hai, vaha rajjU hai| loka ke AkAra ke sambandha meM bhagavatIsUtra meM kahA gayA hai ki yaha loka supratiSThita AkAra vAlA hai arthAt nIce vistRta, madhya meM varavajra ke AkAra kA aura Upara meM UrdhvamRdaMga. ke AkAra meM saMsthita hai| supratiSThita AkAra kA artha trizarAvasampuTAkAra hai| eka zikorA (zarAva) ulTA, usa para eka sIdhA, phira usa para eka ulTA rakhane se jo AkAra banatA hai; use trizarAvasampuTAkAra kahate haiN| isa prakAra se bane AkAra meM nIce caur3AI adhika, madhya meM kama tathA punaH Upara caur3AI adhika hotI hai| ___sAmAnyajana ko loka kA AkAra samajhAne ke lie ise aneka padArthoM se upamita kiyA gayA hai| jaise adholoka ko paryaka, tathA vetrAsana ke sadRza AkAra vAlA kahA gayA hai| paryaka, tatra evaM vetrAsana kA vistAra nIce adhika evaM Upara kama hotA hai, ataH adholoka kA AkAra inake samAna batalAyA gayA hai| isI prakAra madhyaloka kA AkAra varavajra evaM jhallarI ke samAna hai kyoMki madhyaloka kA vistAra adhika evaM UMcAI kama hai tathA Urdhvaloka ko UrdhvamRdaMga ke AkAra kA batalAyA gayA hai| yaha mRdaMga ke samAna bIca meM adhika caur3A tathA Upara-nIce kama caur3A hai| prazamarati tathA loka ko purUSAkAra kahA gayA hai jaise kisI purUSa kA pAMva karake donoM hAtha kaTi para rakhakara khar3e hone para jo AkAra banatA hai; vahI AkAra loka kA bhI kahA gayA hai| vartamAna meM jaina pratIka loka ke AkAra kA mAnA jAtA hai| 58 pravacanasAroddhAra 411 / 56 (ka) bhagavatI 7/1/3 / (kha) vahI 11/10/65, 66 evaM 67 / - sAdhvI hemaprabhA shrii| - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 272) / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 505) / For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 loka ke vibhAga kSetra kI dRSTi se uttarAdhyayanasUtra meM loka ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai- (1) UparI bhAga (Urdhvaloka) (2) madhyabhAga (madhyaloka) tathA (3) adhobhAga (adholok)| yadyapi uttarAdhyayanasUtra meM ina tInoM vibhAgoM kA spaSTataH varNana nahIM hai, phira bhI usameM saMketa rUpa se inakA varNana yatra-tatra upalabdha hotA hai| (6) Urdhvaloka - mAnava ke nivAsasthala tiryakaloka se UparI bhAga ko Urdhvaloka kahate haiN| yaha Urdhvaloka dezona sAtarajjU pramANa hai| Urdhvaloka meM mukhyataH devoM kA vAsa hotA hai| ataH uttarAdhyayanasUtra meM isake devaloka, brahmaloka, yakSaloka evaM svargaloka Adi nAma bhI prApta hote haiN| isa urdhvaloka meM devoM ke kaI vimAna haiM evaM antima 'sarvArthasiddhi vimAna' se 12 yojana Upara siddha-zilA hai| (2) madhyaloka - uttarAdhyayanasUtra meM madhyaloka ko tiryaka-loka kahA gayA hai| isameM jambUdvIpa evaM lavaNasamudra Adi aneka dvIpa aura samudra haiN| isa tiryakloka ke madhya meM jambUdvIpa evaM anta meM svayaMbhUramaNa samudra hai| ina donoM ke madhya meM asaMkhyAta dvIpa aura samudra isa tiryaka kSetraloka meM ... jambudvIpa ke madhyabhAga meM ratnaprabhA naraka ke Upara merUparvata hai| usa merU ke madhyabhAga meM ATha pradezavAlA rUcaka hai| yaha rUcaka gAya ke stana ke AkAra kA hai| isake cAra pradeza Upara aura cAra nIce haiN| yahI rUcaka dizA vidizA kA pravartaka aura tInoM lokoM kA vibhAjaka hai| rUcaka ke UparavartI 600 yojana tathA adhovartI 600 yojana, kula 1800 yojana kA tirachA loka hai| 60 'uDDha ahe ya tiriya ca' 17. (ka) 'kammaI dIva (kha) 'gaLe salogarya' (ga) 'khAe samiLe surAlogarambhe' (gha) 'pue bambhalogAo'. 62 uttarAdhyayanasUtra 36/50 / - uttarAdhyayanasUtra 36/50 / / - uttarAdhyayanasUtra 5/22; - uttarAdhyayanasUtra 1/24; - uttarAdhyayanasUtra 14/1 aura - uttarAdhyayanasUtra 15/26 / For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 (3) adholoka - madhyaloka ke nIce kA bhAga adholoka hai| yaha kucha adhika sAtarajjU pramANa hai isameM kramaza: nIce-nIce nimna sAta pRthviyAM haiM, jo kramazaH sAta narakoM ke nAma se bhI prasiddha haiM - (1) ratnaprabhA; (2) zarkarAprabhA; (3) bAlukAprabhA; (4) paMkaprabhA; (5) dhUmaprabhA; (6) tamaHprabhA; tathA (7) mahAtamaH prbhaa| inameM mukhyataH naraka ke jIvoM kA nivAsa sthAna hai| saMsArI jIva ina tInoM lokoM meM paribhramaNa karatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM navatattva kI vivecanA ke antargata yaha batalAyA gayA hai ki jIva kina kAraNoM se saMsAra meM paribhramaNa karatA hai tathA unase mukta kaise hotA hai| ise spaSTa karane hetu Age hama navatattvoM kI vivecanA prastuta kara rahe haiM - 4.9 navatatva kI avadhAraNA uttarAdhyayanasUtra ke aTThAIsaveM adhyayana meM Sadravya ke vivecana ke sAtha navatattvoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| kintu yahAM vizeSa rUpa se dhyAna dene yogya yaha hai ki isameM Sadravya kI vivecanA jJAna ke antargata kI gaI hai tathA navatattva kI vyAkhyA darzana ke antargata kI gaI hai arthAt isameM Sadravya, guNa, paryAya Adi ko jJAna kA viSaya tathA navatattva ko zraddhA/darzana kA viSaya mAnA hai| isase eka bAta yaha spaSTa hotI hai ki navatattva kI vyavasthA adhyAtmaparaka/AsthAparaka hai| . uttarAdhyayanasUtra ke anusAra tattvoM kI saMkhyA nau hai jabaki tattvArthasUtra meM sAta tattva mAne gaye haiN| sAta evaM nau kA yaha antara vivakSAbheda se hai| puNya evaM pApa ko Azravatattva meM samAhita kara lene para tattva sAta mAne jAte haiN| vastutaH navatattva meM mUlatattva jIva evaM ajIva haiN| jIva kI mukti meM bAdhaka yA sAdhaka hone vAlI avasthAoM kA vistAra navatattvoM ke rUpa meM upalabdha hotA hai| uttarAdhyayanasUtra 63 uttarAdhyayanasUtra 36/156 evaM 157 / 64 uttarAdhyayanasUtra 28/7 evaM 14 / 65 (ka) uttarAdhyayanasUtra 28/14 ; (kha) tattvArthasUtra 1/4 / For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 meM varNita navatattva nimna haiM - jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA evaM mokss| uttarAdhyayanasUtra sUtra kI TIkAoM meM navatattvoM kA saMkSipta svarUpa nimna rUpa se pratipAdita kiyA gayA hai cetanAlakSaNa vAlA jIva hai, dharmAstikAya Adi ajIva rUpa haiN| saMsArIjIva baddha hotA hai| vaha ajIva/pudgala se sampRkta hotA hai| ataH jIva evaM ajIva kA saMzleza bandha kahalAtA hai| bandha zubha-azubha rUpa hotA hai ataH zubhabandha puNya evaM azubhabandha pApa hai| kamoM ko AkarSita karane vAlA tattva Azrava hai| gupti Adi ke dvArA Azrava kA nirodha karane vAlA tattva saMvara hai| dUsare zabdoM meM karmoM ke Agamana ko rokane vAlA tattva saMvara hai| pUrvakRta karmoM se AMzika mukti nirjarA hai tathA samasta kamoM ke kSaya hone para AtmA meM avasthiti mokSa hai| gurUvaryA hemaprabhAzrIjI ma. sA. ne uparyukta nau tattvoM ko jIva evaM ajIva, ina do tattvoM meM nimnarUpa se samAhita kiyA hai| puNya-pApa karma svarUpa haiN| bandha puNya-pApa rUpa hai| karma pudgala rUpa hai aura pudgala ajIva hai| ataH puNya, pApa evaM bandha kA ajIva meM samAveza hotA hai| mithyAtva Adi Atma pariNAma rUpa Azrava kA jIva meM tathA pudagala (karma) rUpa Azrava kA ajIva meM samAveza ho jAtA hai| Azrava nirodha rUpa saMvara bhI AtmA kA pariNAma vizeSa hone se jIva ke antargata hI hai| nirjarA bhI jIva rUpa hI hai kyoMki AtmA hI apanI zakti se karma kA kSaya karatI hai tathA sampUrNa karmoM kA kSaya rUpa mokSa bhI AtmasvarUpa hone se jIva hai| isa prakAra mukhya do hI tattva haiN| uttarAdhyayanasUtra meM hameM tattvoM kA vargIkaraNa nimna cAra rUpoM meM prApta hotA hai - (1) jIvAjIvAtmaka; (2) paMcAstikAyarUpa; (3) SadravyAtmaka; aura (4) navatattvAtmaka 66 'jIvAjIvA ya baMdho ya puNNaM pAvAsavo tahA / saMvaro nijjarA mokkho, saMtee tahiyA nava / / ' - uttarAdhyayanasUtra 28/14 / 67 uttarAdhyayanasUtra TIkA (Agama paMcAMgI kramAMka 41/5); (ka) patra - 2767 - (bhAvavijaya jI); (kha) patra - 2763 - (nemicandrAcArya); (ga) patra - 2766 - (zAntyAcArya); (gha) patra - 2802 - (lakSmIvallabhagaNi); (cha) patra - 2807 - (kamala sNymopaadhyaay)| 68 pravacanasAroddhAra pRSTha 441 - sAdhvI hemaprabhA shrii| For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 inameM prathama tIna vargIkaraNoM kA AdhAra vizva ke mUlabhUta ghaTakoM kI vyAkhyA karanA hai jabaki antima arthAt navatattva rUpa vargIkaraNa jIva aura ajIva (pudgala) ke pArasparika sambandha yA usa sambandha ke abhAva kI vyAkhyA karatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM jIva - ajIva, SaTdravya tathA navatattva kA spaSTataH vargIkaraNa milatA hai tathA paMcAstikAya kA varNana Sadravya ke antargataupalabdha hotA hai| jainadarzana dvaitavAdI darzana hai / vaha mUlatattva ke rUpa meM jIva evaM ajIva ina do tattvoM ko svIkAra karatA hai| vastutaH mUlatattva to do hIM haiN| ina do kA hI vistAra paMcAstikAya, SaTdravya yA navatattva hai| sAMkhyAdi dvaitavAdI darzana bhI purUSa evaM prakRti aise do tattvoM ko svIkAra karate haiN| sAMkhyasammata purUSa ko jIvatattva tathA prakRti ko ajIvatattva ke rUpa meM mAnA jA sakatA hai 1 paMcAstikAya meM jIvAstikAya jIva tathA zeSa dharmAstikAya Adi cAra ajIva haiN| isI prakAra Sadravya meM bhI jIvadravya jIva tathA zeSa dharme Adi pAMca dravya ajIva haiM tathA navatattva meM jIvatattva evaM ajIvatattva do mUla tattva haiM I zeSa puNya-pApa Adi sAta tattva yA apekSAbheda se Azrava Adi pAMca tattva inhIM do tattvoM kI saMyoga-viyoga rUpa avasthAoM ke sUcaka haiN| For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 5 uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita AtmamImAMsA For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA pratyaya bhAratIya darzana kA kendrIbhUta tattva hai; bhAratIya vicArakoM ne AtmA ke astitva, svarUpa, mahattva Adi ke viSaya meM vyApaka rUpa se cintana kiyA hai| yadyapi unameM AtmA ke svarUpa, nityatA Adi ko lekara matabheda avazya haiM; inameM se koI bhI dArzanika AtmA kI sattA ko sarvathA asvIkAra nahIM karate haiN| phira kI pAzcAtya darzana meM bhI AtmA ke sandarbha meM vizada vicAra prastuta kiye gaye haiM / uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita AtmamImAMsA 5. 1 AtmA kA astitva AtmA ke astitva ke sandarbha meM dArzanika jagata meM do prakAra kI vicAradhArAyeM upalabdha hotI haiN| eka vaha jo AtmA kI nityatA meM vizvAsa rakhatI hai, dUsarI vaha jo AtmA ke astitva ko svIkAra karake bhI use anitya / parivartanazIla aura pAMca bhUtoM se nirmita mAnatI hai| cArvAkadarzana AtmA ke astitva kA niSedha nahIM karatA hai / AtmA kI asvIkRti se usakA tAtparya itanA hI hai ki AtmA nitya yA maulika tattva nahIM hai / - uttarAdhyayana sUtra ke caudahaveM adhyayana meM cArvAkadarzana sambandhI cintana upalabdha hotA hai' / usa ko spaSTa karate hue TIkAkAra zAntyAcArya ne likhA hai ki cArvAkadarzana AtmA ke svatantra evaM nitya astitva ko svIkAra nahIM karatA hai| * usake anusAra kaNvAdi meM vyavasthita saMskAra karane para jaise mAdaka zakti kA saMcAra hotA hai usI prakAra bhUtoM ke samudAya ke viziSTa saMyoga rUpa zarIra kI saMracanA hone para caitanya zakti utpanna hotI hai aura meghasamUha ke samAna samaya Anepara vinaSTa ho 1 'jahA ya aggI araNIusaMto, khIre ghayaM tella mahAtilesu / emeva jAyA! sarIraMsi sattA, saMmucchaI nAsai nAvaciTThe / / ' uttarAdhyayanasUtra 14 / 18 / For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jAtI hai| isa prakAra cArvAkadarzana zarIra se pRthak AtmA ke astitva ko svIkAra nahIM karatA hai| anAtmavAdI darzana ke rUpa meM prasiddha bauddhadarzana bhI citta-saMtati ke rUpa meM parirvatanazIla/kSaNika AtmA ko kSaNika svIkAra karatA hai| cArvAka evaM bauddhoM ke atirikta samasta bhAratIya darzana AtmA kI nitya sattA meM vizvAsa rakhate haiN| bauddhadarzana cAhe anAtmavAdI darzana kahalAtA hai, phira bhI usakI citta-saMtati yA cetanadhArA kI avicchinnatA kI avadhAraNA parokSataH AtmA kI pariNAmI sattA kA hI samarthana karatI hai| AtmA kI zAzvata sattA ko siddha karate hue jainAgama AcArAMgasUtra meM kahA gayA hai 'jassa natthi purA pacchA majjhe tattha kao siA' arthAt jisakA pUrva evaM pazcAt nahIM hotA usakA madhya kaise sambhava hai| AtmA kI vartamAna kAlika sattA ko svIkAra karane para usakI traikAlika sattA svata: siddha ho jAtI hai / vartamAna AtmA kI sattApUrva meM bhI thI aura bhaviSya meM bhI hogii| uttarAdhyayanasUtra meM AtmA ko amUrta mAnate hue nitya mAnA gayA hai| isa prakAra isameM AtmA ke traikAlika astitva ko svIkAra kiyA gayA hai| AtmA ke traikAlika astittva ko mAnane vAlI dArzanika dhArAeM bhI do bhAgoM meM vibhakta haiM- eka ora sAMkhya evaM yoga darzana hai to dUsarI ora jaina, nyAya-vaizeSika aura mImAMsA darzana haiN| sAMkhya evaM yoga darzana AtmA ko kUTastha nitya mAnate haiM jabaki jainadarzana AtmA kI pariNAmI nityatA ko svIkAra karatA hai| tathApi usake kAryoM arthAt lakSaNoM ke AdhAra para usakA astitva siddha hotA hai / AtmA amUrta hai ataH yaha indriya pratyakSa kA viSaya nahIM bana sakatI, lekina ghaTa-paTa Adi mUrta padArthoM ke samAna usakA indriya pratyakSa sambhava nahIM hai| Adhunika yuga meM vaijJAnika bhI aneka tattvoM kA vAstavika pratyakSa nahIM kara pAte haiM, kintu unake kAryoM ke AdhAra para unakI sattA ko svIkAra karate haiM, 2 'sattvAH' prANinaH 'samucchati' tti saMmUrchanti pUrvamasanta eva zarIrAkAra riNatabhUtasamudAyata upadyante, tathA cAhu 'pRthivyapastejovAyuriti tattvAni, etebhyazcaitanyaM, maghAMgebhyo madazaktivat', tathA 'nAsaI tti nazyanti abhUpaTalavatAlaya mupayAnti 'NAvaciThe' tti napunaH avatiSThante -zarIranAze sati na kSaNamA yavasthitibhAjo bhvnti| - uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 401 (shaantyaacaary)| 3 AcArAMga 1/4/4/46 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 37) / 4 'no indiyaggejjhA amuttabhAvA, amuttabhAvA vi ya hoi nicco / For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jaise Ithara, gurutvAkarSaNa aadi| usa prakAra prANI kI anubhUti, cintana aura jJAna use svataH pratyakSa hotA hai / ataH usakI sattA svataH siddha hai / 5.2 AtmA kA svarUpa AtmA kI sattA svIkAra kara lene para yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki AtmA kA svarUpa kyA hai ? AtmasvarUpa kA pratipAdana karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki AtmA amUrta hai, nitya hai tathA karmoM ke kAraNa punaH punaH janma-maraNa karatI hai| punazca uttarAdhyayanasUtra meM aneka sandarbho meM yaha bhI pratipAdita kiyA gayA hai ki yaha janma-maraNa ko dhAraNa karane vAlI AtmA karmoM se mukta bhI hotI hai| jainadarzana AtmA ko ekAnta amUrta nahIM mAnatA hai| usake anusAra AtmA kathaMcit mUrta evaM kathaMcit amUrta hai| vaha jJAnAdi guNoM kI apekSA se yA anubhavagamya siddha-AtmA kI apekSA se amUrta tathA sakarma saMsArI AtmA ke rUpa meM mUrta hai| uttarAdhyayanasUtra meM AtmA kA lakSaNa jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga batAyA gayA hai| vastutaH jIva kA asAdhAraNa lakSaNa 'upayoga' hai| upayoga kA artha bodha rUpa vyApAra kiyA jAtA hai| upayoga zabda kA vyutpattiparaka artha bhI yahI darzAtA hai ki "upayujyate vastu paricchedaM prati vyApAryate jIvo'nenetyupayoga' - jisake dvArA jIva vastu kA pariccheda arthAt bodha rUpa vyApAra karatA hai yA usameM pravRtta hotA hai, vaha upayoga kahA jAtA hai| upayoga jIva kA mUla lakSaNa hai, yaha nigoda se lekara siddha taka ke sabhI jIvoM meM hotA hai| . yahAM prazna ho sakatA hai ki nigoda jaisI jIva kI atyalpa vikasita avasthA meM jIva kA kyA upayoga ho sakatA hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki nigodaM meM bhI jIva ko akSara ke anantaveM bhAga jitanA upayoga avazya hotA hai kyoMki yadi itanA bhI upayoga na ho to nigoda ke jIva evaM jar3a meM - uttarAdhyayanasUtra 14/16 | ajamatthaheU niyayassa banyo, saMsAraheU ca vayanti banyaM / / . 5 'nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo tahA / vIriyaM uvaogo ya, evaM jIvasa lakkhaNaM / / ' - uttarAdhyayanasUtra 28/11 / For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI antara hI nahIM hogaa| yahAM itanA spaSTIkaraNa kara denA Avazyaka hai ki upayoga to pratyeka jIva ko hotA hai parantu vaha jIva kI avasthA athavA zakti ke vikAsa ke anusAra bhinna-bhinna prakAra kA hotA hai arthAt usameM taratamatA hotI hai| nigoda ke jIvoM kA upayoga atimanda yA atyalpa vikasita hotA hai, unakI apekSA anya jIvoM kA upayoga unake aindrika vikAsa ke AdhAra para kramazaH vikasita hotA jAtA hai / kevalajJAnI kA upayoga pUrNataH vikasita hotA hai| upayoga kI isa taratamatA kA kAraNa jIva ke sAtha sambaddha karmoM kA AvaraNa hai| yaha AvaraNa jitanA adhika pragAr3ha hotA hai, upayoga utanA hI manda hotA hai aura yaha AvaraNa jitanA alpa hotA hai upayoga utanA hI adhika vikasita hotA hai| . uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM upayoga ke do bheda pratipAdita kiye gaye haiN| 1. jJAnopayoga 2. drshnopyog| viSaya kA sAmAnya bodha 'darzanopayoga' yA nirAkAra upayoga kahalAtA hai tathA viSaya kA vizeSa bodha 'jJAnopayoga' yA sAkAra upayoga kahalAtA hai| jJAnopayoga ke pAMca prakAra haiM- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna evaM kevalajJAna / darzanopayoga ke cAra bheda hai:- cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana evaM kevaladarzana / ina bhedoM kI vistRta carcA 'jJAnamImAMsA' .. evaM 'karmamImAMsA' (adhyAya 3 tathA 6) meM kI gaI hai| .. upayoga ko cetanA bhI kahA jAtA hai| AtmA ke cetanA lakSaNa ko sabhI bhAratIya darzana samaveta svara se svIkAra karate haiN| phira bhI jahAM sAMkhya, yoga aura jainadarzana cetanA ko AtmA kA sva lakSaNa mAnate haiM vahIM nyAya-vaizeSikadarzana ke anusAra cetanA AtmA kA Agantuka guNa hai arthAt ve mukta AtmA meM cetanA kA abhAva mAnate haiN| jainadarzana ke anusAra muktAvasthA meM AtmA kI cetanA-zakti kA pUrNa prakaTIkaraNa ho jAtA hai tathA saMsArI avasthA meM vaha cetana-zakti AvRta rahatI hai| AtmA ke svarUpa ko hama nimna binduoM ke dvArA prastuta kara sakate haiM 6 uttarAdhyayanasUtra TIkA (AgamaMcAMgI krama 41/5) - (ka) patra 2766 (bhAvavijayajI); (kha) patra 2771 (zAntyAcAya); aura (ga) patra 2786 (kmlsNymodhyaay)| For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. AtmA kartA evaM bhoktA hai uttarAdhyayanasUtra ke anusAra AtmA kartA evaM bhoktA hai| svayaM ke sukha duHkha kA kartA evaM bhoktA AtmA svayaM hai; anya koI kisI ko na duHkha de sakatA hai na sukh| AtmA svayaM hI apanA hita/ahita karatI hai| uttarAdhyayanasUtra meM AtmA ko kUTazAlmali vRkSa, kAmadudhA dhenu evaM nandanavana se upamita kiyA hai arthAt AtmA jaisA cAhe vaisA karma karake apanA bhalA/burA kara sakatI hai| yadi acchA kAma karatI hai to vaha apanI sabase bar3I mitra hai, kAmadhenu hai tathA nandanavana hai; yadi bure kArya karatI hai to vaha apanI sabase bar3I zatru hai, vaitaraNI nadI hai tathA kUTazAlmali vRkSa hai| ataH jIva jaisA karatA hai vaisA hI pAtA hai| isameM para dravya Izvara Adi kA koI hastakSepa nahIM hai| jIva acche karma karatA hai to sukhI hotA hai aura bure karma karatA hai to duHkhI hotA hai| 2. AtmA svayaM kA trAtA hai ahiMsA kA pAlana karane vAlA, svayaM meM ramaNa karane vAlA, jitendriya AtmA svayaM kA trAtA ho sakatA hai evaM vaha para ko bhI trANa/zaraNa dene meM samartha hotA hai / uttarAdhyayanasUtra ke bIsaveM adhyayana meM anAthI muni kahate haiM: "maiM ahiMsaka jIvana svIkAra karake apanA, dUsaroM kA tathA trasa evaM sthAvara jIvoM kA 'nAtha' ho gyaa"| ahiMsaka vyakti sabhI prANiyoM ko abhaya pradAna karatA hai, isa rUpa meM vaha * dUsaroM kA nAtha/ svAmI kahA jA sakatA hai / 3. AtmA Ananda svarUpa hai .. jainadarzana Ananda arthAt anantasukha ko AtmA ke svalakSaNa ke rUpa meM svIkAra karatA hai| vedAntadarzana meM bhI AtmA ko sat, cit evaM Ananda rUpa mAnA gayA hai, kintu nyAya-vaizeSika evaM sAMkhya darzana Ananda ko AtmA kA svalakSaNa nahIM mAnate haiN| nyAya-vaizeSikadarzana sukha ko cetanA kA Agantuka guNa mAnate haiM tathA sAMkhyadarzana ise prakRti kA guNa mAnatA hai; AtmA kA nhiiN| jainadarzana ke anusAra 7 'appA kattA vikattAya, duhANa ya suhANa ya / appA mittamamittaM ca, dussptttthiysutttthio|' uttarAdhyayanasUtra 20/36 / - uttarAdhyayanasUtra 20/37 / 'tato haM nAho jAo, appaNo ya parassaya / savvesiM ceva bhUyANaM, tasANa thAvarANa y||35||' - uttarAdhyayanasUtra 20/35 / / For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 Ananda AtmA kA mUla guNa hai| rAga-dveSa athavA kaSAyoM ke kSaya hone para samasta AkAMkSAyeM aura tajjanita tanAva samApta ho jAte haiN| phalataH AtmA anantasukha yA. Ananda kI anubhUti karatA hai; jaise roga naSTa hone para vyakti svasthatA kI anubhUti karatA hai| ___ jIva kI vibhinna avasthAoM kI apekSA se usake svarUpa ko nimna svabhAva vAlA mAnA gayA hai : 'yaH kartA karmabhedAnAM, bhoktA karmaphalasya c| ___ saMsartA parinirvAtA, sahyAtmA nAnyalakSaNaH / / - jo vividha prakAra ke karmoM kA kartA hai, karmoM ke phala kA bhoktA hai, saMsAra meM paribhramaNa karane vAlA hai aura karmoM se mukta hokara nirvANa ko prApta karane vAlA hai, vaha AtmA hai| inase bhinna jIva kA anya koI lakSaNa nahIM hai| AtmA ke vyApaka svarUpa ko samAhita karate hue 'bRhadravyasaMgraha meM kahA gayA hai ki jo upayogamaya hai, amUrta hai, kartA hai, svadeha parimANa hai, karma-phala bhoktA hai, saMsArastha hai, siddha hai aura svabhAvataH urdhvagAmI hai; vaha jIva hai| sAmAnyataH saMsAra meM paribhramaNazIla AtmA ke lie 'jIva' evaM makta AtmA ke lie 'AtmA' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai; AgamoM meM inakA paryAyavAcI ke rUpa meM bhI prayoga dekhA jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra meM jIvadravya kA ativistRta vivecana kiyA gayA hai| jisakA varNana nimnAnusAra hai - 5.3 jIvoM ke bheda uttarAdhyayanasUtra ke chattIsaveM adhyayana meM jIva ke mukhyataH do bheda kiye gaye haiM- 1. siddha evaM 2. sNsaarii|" jo jIva apane kRta karmoM kA phala bhogane ke lie saMsAra meM saMsaraNa karate haiM arthAt vividha yoniyoM meM paribhramaNa karate haiM ve 10 'jIvo uvaogamao, amutti katA sdehrimaanno| bhottA saMsAratyo sikho, so vissaso'gaI / / / 11 'saMsAratyA ya sikhA ya, duvihA jIvA viyaahiyaa|' - bRhadravyasaMgraha 2 / - uttarAdhyayanasUtra 36/48 | For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArI kahalAte haiN| isake viparIta jo jIva sarva karmoM se mukta hokara loka ke agrabhAga meM sthita ho jAte haiM tathA punaH saMsAra meM nahIM Ate haiM, ve siddha yA mukta kahalAte haiN| hama uttarAdhyayanasUtra ke krama ke anusAra sarvaprathama siddha jIvoM kA svarUpa, guNa, prakAra, avagAhanA evaM sthAna Adi kA vivecana prastuta kara rahe haiM 184 5.4 siddhajIvoM ke bheda uttarAdhyayana sUtra ke anusAra karmamala ko pUrNataH kSaya karane vAlI AtmA ko siddha kahate haiN| 12 isameM jo jIva mokSa ko prApta karate haiM unheM siddha, buddha, mukta, sarva duHkhapratihata, niraMjana, niHsaMga, parabrahma, paramajyoti, zuddhAtmA, paramAtmA Adi kahA hai| 13 siddhoM ke svarUpa kI carcA karate hue uttarAdhyayanasUtra ke chattIsaveM adhyayana meM kahA hai ki siddha arUpa haiM, saghana haiM, jJAna-darzana se sampanna haiM evaM atula sukha ke svAmI haiM. 14 aupapAtikasUtra meM bhI siddhoM kA yahI lakSaNa kiyA gayA hai| 15 siddhoM ke vidheyAtmaka evaM niSedhAtmaka svarUpa evaM svabhAva kA varNana 'bRhadravyasaMgraha' meM agralikhita krama se milatA hai jo jIva ATha karmoM (jJAnAvaraNAdi) se rahita haiM, samyaktva Adi guNoM se yukta haiM, antima zarIra se kucha kama avagAhanAvAle haiM, nitya haiM, loka ke agrabhAga meM sthita haiM tathA jJAna darzana rUpa paryAyoM kI apekSA se utpAdvyaya dharma se yukta haiM; ve siddha haiN| " jainadarzana ke anusAra svarUpa kI apekSA se sabhI siddha samAna haiM, eka haiM, kintu pratyeka jIva kI siddhAvasthA meM bhI vaiyaktika evaM svatantra sattA banI rahatI hai / isa apekSA se siddhAtmAyeM ananta haiN| 12 'siddhe havai nIrae' 13 (ka) uttarAdhyayanasUtra 6 / 58; uttarAdhyayanasUtra 28/36; (ga) uttarAdhyayanasUtra 26 / 6 / 14 'arUviNo jIvaghaNA, nANadaMsaNasaNiyA / auMlaM suhaM saMpattA, uvamA jassa natthi u / / ' 15. 'asarIrA jIvaghaNA, uvauttA daMsaNe ya NANe ya / * sAgAramaNAgAraM lakkhaNameyaM tu siddhANaM / / ' aupapAtika sUtra 165 gAthA 11 16 'NikammA aTThaguNA kiMcUNA caramadehado siddhA / loyaggaThidA NiccA appAdavaehiM saMjuttA / / ' - * uttarAdhyayanasUtra 18 / 54 | uttarAdhyayanasUtra 36 / 66 - ( uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 76 ) / vRhadravyasaMgraha 14 / For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 siddha AtmA ke guNa uttarAdhyayanasUtra ke 'caraNa-vidhi' nAmaka ikatIsaveM adhyayana meM siddha jIvoM ke ikatIsa atizayarUpa guNa batalAye haiN| isameM unake nAmoM kA spaSTa ullekha nahIM hai / uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra gaNivara bhAvavijayajI va nemicaMdrAcArya ne siddhoM ke nimna 31 guNoM kA ullekha kiyA hai" - 5 saMsthAnAbhAva, 5 varNAbhAva 2 gandhAbhAva, 5 rasAbhAva, 8 sparzAbhAva, 3 vedAbhAva, akAyatva, asaMgatva, tathA ajnmtv| lakSmIvallabhagaNivara ne bhI 5 saMsthAnAbhAva Adi inhIM 31 guNoM kA varNana kiyA hai| eka anya apekSA se jJAnAvaraNIyakarma kI 5, darzanAMvaraNIyakarma kI vedanIya kI 2, mohanIya kI 2, AyuSyakarma kI 4, gotra karma kI 2, nAmakarma kI 2 tathA antarAyakarma kI 5, isa prakAra kula 31 karma prakRtiyoM ke abhAva rUpa siddhoM ke ikatIsa guNoM kA ullekha bhI kiyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra meM nAmakarma kI mUlataH do prakRtiyoM kA hI ullekha hai| isa prakAra usameM kula uttarakarma prakRtiyAM 31 varNita haiN| ataH unake abhAva se AtmA meM jina 31 guNoM kI abhivyakti hotI haiM ve siddhoM ke 31 guNa haiN| vastutaH to AtmA meM ananta guNa haiM, kintu ATha mUlakarma prakRtiyoM ke kSaya kI apekSA se ATha guNa aura uttarakarma prakRtiyoM ke kSaya kI apekSA se 31 guNa kahe gaye haiN| siddhAtmAoM kA Ananda uttarAdhyayanasUtra ke anusAra siddha AtmA kA sukha anupama evaM atulanIya hai| isI kA spaSTIkaraNa hameM aupapAtikasUtra' meM isa prakAra milatA hai'siddha bhagavAna ko pUrNa mukti kA jo avyAbAdha zAzvat sukha prApta hai vaha na to manuSya ko prApta hai aura na hI samagra devatAoM ko|' isameM Age aura bhI kahA gayA hai ki siddha AtmAoM ke anantasukha (Ananda) ko upamita karane ke lie sAMsArika viSayajanya evaM alpakAlika sukhoM kI koI upamA nahIM dI jA sakatI hai| jaise koI vanavAsI vyakti pahalI bAra kisI samRddhizAlI nagara ke sukhoM kA anubhava karane ke bAda jaba punaH apanI bastI meM Akara apane sAthiyoM ko nagara ke sukhoM ko batAnA 17 uttarAdhyayanasUtra TIkA (ka) patra.3026 / (kha) 3037 / 18 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3053 - gaNivara bhAvavijayajI; - nemicndraacaary| - lkssmiivllbhgnnivr| For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 cAhe to bhI usa jaMgala meM use vaisI koI upamA nahIM milatI; jisake AdhAra para vaha nagara meM anubhUta sukhoM kA vivecana kara ske| ThIka isI prakAra siddhoM ke anupama sukhoM kI tulanA sAMsArika sukhoM se nahIM kI jA sakatI hai| vahAM unakI tRpti kA anubhava kiyA jA sakatA hai, use kahakara nahIM batAyA jA sktaa| siddhoM ke sukha kI spaSTa evaM mArmika vyAkhyA DaoN. sAgaramala jaina ne prastuta kI hai| ApakA kahanA hai ki siddhoM kA sukha to svAsthya rUpa hai| jaise roga kA dUra honA Arogya ko prApta karanA hai; vaise karmarUpI roga kA dUra honA hI AtmA kA Arogya arthAt anantasukha ko pAnA hai| saMkSepa meM siddhoM kA sukha, duHkha kI Atyantika nivRttirUpa hai| siddha jIvoM ke prakAra siddhoM kI AtmA svasvarUpa evaM lakSaNa kI apekSA se to eka hI prakAra kI hai| unameM kisI prakAra kA koI bheda nahIM hai; kintu jisa paryAya se ve siddha hote haiM, usa pUrvaparyAya yA pUrvAvasthA kI apekSA se unake agravivecita bheda kiye gaye haiN| uttarAdhyayanasUtra meM siddha ke nimna cha: bheda batalAye haiM" - uttarAdhyayanasUtra kA yaha vibhAjana liMga (strI, purUSa Adi kI zArIrika saMracanA) evaM veza ke AdhAra para kiyA gayA hai - (1) strIliMgasiddha (2) purUSaliMgasiddha (3) napuMsakaliMgasiddha (4) svaliMgasiddha (5) anyaliMgasiddha (6) gRhaliMgasiddha prajJApanA, nandIsUtra evaM navatattvaprakaraNa Adi paravartI granthoM meM siddhoM ke 15 bheda pradarzita kiye gaye haiN|2 uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra lakSmIvallabhagaNi ne bhI siddhoM ke pandraha bhedoM kA ullekha kiyA hai| gaNi bhAvavijayajI Adi TIkAkAroM kI mAnyatA hai ki uttarAdhyayanasUtra kI gAthA meM prayukta 'ca' zabda meM siddhoM - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 77) / 16 aupapAtika sUtra 165 gAthA 13 se 17 20 vyaktigata carcA ke AdhAra pr| 21 'itthI purisasiddhA ya, taheva ya npuNsgaa| saliMge annaliMge ya, gihiliMge taheva ya // ' 22 (ka) prajJApanA 1/12 (kha) nandIsUtra -31 (ga) navatattva prakaraNa gAthA 55 evaM 56 / 23 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3357 / - uttarAdhyayanasUtra 36/46 / - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 10); - (navasuttANi, lADanUM, pRSTha 257); - lkssmiivllbhgnni| For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke anya bhedoM kA bhI samovaza ho jAtA hai| 24 ataH siddhoM ke 15 bhedoM kA samAveza bhI uttarAdhyayanasUtra meM varNita chaH bhedoM meM ho sakatA hai| yahAM hama saMkSepa meM siddhoM ke 15 bhedoM kA varNana karanA Avazyaka samajhate haiN| (1) jinasiddha (2) ajinasiddha (3) tIrthasiddha (4) atIrthasiddha : (8) strIliMgasiddha : : tIrthakara pada prApta kara mokSa jAne vAle jIva jinasiddha kahalAte haiM / : (7) svaliMgasiddha : (6) puruSaliMgasiddhaH 24 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3338 / uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3343 / 187 : tIrthakara pada ko prApta kiye binA, sAmAnya kevalI hokara jo jIva mokSa ko prApta karate haiM ve ajinasiddha haiN| (5) gRhasthaliMgasiddhaH jo jIva gRhastha zrAvaka ke veza se mokSa pada ko prApta karate haiM, ve gRhasthaliMgasiddha kahe jAte haiN| (6) anyaliMgasiddha tIrtha kI sthApanA ke bAda mokSa jAne vAle jIva tIrthasiddha kahalAte haiM / tIrtha sthApanA se pUrva mokSa jAne vAle jIva atIrthasiddha kahe jAte haiM / : anya paramparAoM ke muni-veza arthAt tApasa, parivrAjaka Adi ke veza se mokSa jAne vAle jIva anyaliMgasiddha kahalAte haiM / jainamuni ke svaliMgasiddha veza se mukti pAne vAle jIva kahalAte haiN| strI zarIra se mokSa prApta karane vAle jIva. strIliMgasiddha mAne jAte haiN| (10) napuMsakaliMgasiddhaH jo napuMsaka zarIra se mokSa prApta karate haiM ve jIva napuMsakaliMgasiddha hote haiN| puruSa zarIra se mokSa prApta karane vAle jIvaM puruSaliMgasiddha haiN| - bhAvavijayajI; nemicandrAcArya / For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 (11) pratyekabuddhasiddhaH bAhya nimitta se bodhi prApta kara mokSa jAne vAle jIva pratyekabuddhasiddha kahe jAte haiN| (12) svayaMbuddhasiddha : bAhya nimitta ke binA svayaM hI bodhi prApta kara mukta hone vAle jIva svayaMbuddhasiddha hote haiN| (13) buddhabodhitasiddhaH buddha arthAt AcArya gurU Adi ke dvArA pratibodhita hokara mukta hone vAle jIva buddhabodhitasiddha kahalAte haiN| (14) ekasiddha : eka samaya meM svayaM akele hI siddha hone vAle . jIva ekasiddha jIva hote haiN| (15) anekasiddha : eka samaya meM aneka AtmAoM ke sAtha mokSa jAne vAle jIva anekasiddha kahe jAte haiN| uttarAdhyayanasUtra meM chaH prakAra ke siddhoM kA ullekha hai tathA paravartI granthoM meM siddhoM ke pandraha bhedoM kA ullekha hai| uttarAdhyayanasUtra meM jina (tIrthaMkara) siddha, ajina (atIrthaMkara) siddha, tIrthasiddha, atIrthasiddha, pratyekabuddhasiddha, svayaMbuddhasiddha, buddhabodhitasiMca, ekasiddha evaM anekasiddha kA spaSTa ullekha nahIM hai; kintu inase usakA koI antarvirodha bhI nahIM hai; kyoMki strI yA purUSa hone para bhI ukta sabhI sambhAvanAyeM to unameM nihita haiM hii| ... sAmAnyatayA strIliMga se tIrthaMkarasiddha yA pratyekabuddhasiddha hone kI sambhAvanAyeM alpa hI hotI haiM, phira bhI apavAda rUpa meM to strI bhI tIrthakara evaM svayaM sambuddha bhI hotI hai| napuMsaka pratyeka buddha hote haiM yA nahIM isa sambandha meM spaSTa nirdeza prApta nahIM hote haiN| yahAM yaha bhI jJAtavya hai jaise strIliMgasiddha meM purUSaliMgasiddha evaM napuMsakaliMgasiddha kA abhAva hotA hai; usI prakAra purUSaliMgasiddha meM strIliMgasiddha aura napuMsakaliMgasiddha kA tathA napuMsakaliMgasiddha meM puruSaliMgasiddha evaM strIliMgasiddha kA abhAva hotA hai| isI prakAra buddhabodhitasiddha meM ajinasiddha, tIrthasiddha, atIrthasiddha, ekasiddha yA anekasiddha hone kI sambhAvanAeM to haiM hii| punazca svaliMgasiddha meM bhI uparyukta nau hI prakAra samAviSTa ho sakate haiM / anyaliMgasiddha meM svaliMgasiddha, gRhasthaliMgasiddha evaM tIrthakarasiddha ina tIna bhedoM ko chor3akara anya sambhAvanAeM to ghaTita ho sakatI haiM tathA gRhasthaliMgasiddha meM ajinasiddha, tIrthasiddha, atIrthasiddha, ekasiddha, anekasiddha Adi bhedoM kA antarbhAva ho sakatA hai| isa prakAra For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 uttarAdhyayanasUtra meM ullikhita siddha ke cha: bhedoM meM paravartI granthoM meM upalabdha pandraha hI bhedoM kA antarbhAva ho sakatA hai| siddhoM ke ina bhedoM kA varNana jainadarzana ke udAra dRSTikoNa kA paricAyaka hai| jisa AtmA ne karmoM kA kSaya karake kevalajJAna prApta kara liyA haiM; vaMha vItarAga AtmA cAhe kisI bhI veza yA liMga kA kyoM na ho, usakA mokSapada ko prApta . karanA asaMdigdha hai kyoMki mokSa kI prApti meM bAhya veza, strI, purUSa aura napuMsaka kI zArIrika saMracanA pratibandhaka nahIM hai| mokSa ke pratibandhaka rAgadveSa haiN| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra kI isa vivecanA ke antargata hameM jainadarzana kI niSpakSatA kA paricaya milatA hai, kyoMki isameM anya kisI paramparA ke vezadhArI ko mokSa kA anadhikArI nahIM batalAyA gayA hai| mAtra eka hI zarta hai ki use vItarAga honA caahie| isa sambandha meM AcArya haribhadra ne kahA hai "seyaMbaro vA Asambaro vA, buddho vA taheva annovaa| samabhAva bhAviappA lahai mokkhaM na saMdeho / / - vyakti cAhe zvetAmbara ho yA digambara, bauddha ho yA anya kisI paramparAM kA, yadi vaha samabhAva kI sAdhanA karegA, to use mokSa avazya prApta hogaa| isI bAta ko prakArAntara se AcArya hemacandra ne bhI kahA hai - 'bhavabIjAMkurajananA rAgAdyA kssymupaagtaaysy| brahmA vA viSNu rvA haro jino vA namastasmaiH / / arthAt jisane saMsAra paribhramaNa ke kAraNa rUpa, rAga-dveSa Adi kA kSaya kara diyA hai vaha brahmA ho, viSNu ho, zaMkara ho yA jina ho, vandanIya hai| niSkarSataH samabhAva se bhAvita yA rAga dveSa se pUrNataH rahita AtmA mokSapada kI adhikArI hai| siddhoM kI avagAhanA uttarAdhyayanasUtra ke anusAra utkRSTa, madhyama evaM jaghanya tInoM avagAhanA vAle jIva siddha ho sakate haiM evaM unake antima zarIrAkAra se tribhAgahIna siddhoM kI avagAhanA hotI hai| 25 'ukkosogAhaNAe ya, jahannamajjhimAi ya / uDDhe ahe ya tiriyaM ya, samuddammi jalammi ya // ' 26 'usseho jassa jo hoi, bhavammi carimammi u / tibhAgahINA tatto ya, siddhANogAhaNA bhave / / ' - uttarAdhyayanasUtra 36/50 / - uttarAdhyayanasUtra 36/64 / For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra lakSmIvallabhagaNi ke anusAra siddhoM kI zArIrika avagAhanA nahIM hotI hai; apitu AtmapradezoM dvArA AkAzapradeza kA avagAhana hotA hai|" amUrta hote hue bhI unake AtmapradezoM kA prasAra to hai hii| koI bhI astikAyadravya pradezapracayatva se rahita nahIM hotaa| siddhoM ke Atmapradeza jitane AkAzapradeza ko gherate hai vaha siddhoM kI avagAhanA kahalAtI hai / pUrva janma kI antima deha kA jo vistArakSetra hotA hai usase tribhAgahIna (eka tihAI kama) siddhoM kI avagAhanA hotI hai| uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra gaNivara bhAvavijayajI ke anusAra utkRSTa avagAhanA pAMca sau dhanuSa kI mAnI jAtI hai| ataH mukta avasthA meM zuSira (zarIra ke khAlI pole aMza) se rahita AtmapradezoM ke saghana ho jAne se vaha ghaTakara tribhAgahIna arthAt tIna sau taiMtIsa dhanuSa, battIsa aMgula raha jAtI hai aura jaghanya (sabase kama) avagAhanA do hAtha vAlI AtmA kI eka hAtha ATha aMgula pramANa hotI hai evaM TIkAkAra ke anusAra madhyama avagAhanA jaghanya evaM utkRSTa ke madhyavAlI arthAt jaghanya se adhika evaM utkRSTa se kama hai| aupapAtikasUtra meM utkRSTa evaM jaghanya ke parimANa ke sAtha madhyama avagAhanA kA parimANa cAra hAtha aura tihAI bhAga kama (eka hAtha solaha aMgula) batalAyI gaI hai| . pratyeka siddhAtmA kI apanI-apanI avagAhanA hotI hai, phira bhI samAna AkAza pradeza meM rahakara bhI eka siddhAtmA kI avagAhanA dUsare kI avagAhanA (AtmapradezoM ke vistAra) ko prabhAvita nahIM karatI hai| eka hI AkAzakSetra meM eka dUsare ko bAdhita. kiye binA ananta siddhAtmAoM ke Atmapradeza raha sakate haiN| ise sthUla udAharaNa se isa prakAra samajhA jA sakatA hai- jaise eka hI AkAzakSetra meM aneka dhvanitaraMgeM yA citrataraMgeM eka sAtha avagAhita hokara bhI Apasa meM sammilita nahIM hotI haiM, apitu apanA alaga astitva rakhatI haiM, yaha tathya Aja dUrasaMcAra aura dUradarzana ke mAdhyama se pramANita ho cukA hai| isI prakAra aneka siddhoM ke Atmapradeza bhinna-bhinna hokara bhI eka hI sthAna para avagAhita hote haiN| jJAtavya hai ki jaba dUradarzana Adi kI dhvani yA prakAza taraMgeM jo paudgalika evaM mUrta hokara bhI eka hI 27 'avagAhayate jIvenAkAzo'naye iti avagAhanA' .28 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3355 26 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3358 - uttarAdhyayanasUtra TIkA, patra 3358 - lakSmIvallabhagaNi / - bhaavvijyjii| - lkssmiivllbhgnni| For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAzakSetra meM anya ko bAdhita kiye binA raha sakatI haiM, to phira ananta siddhoM ke AtmapradezoM ko jo amUrta haiM, eka hI AkAzakSetra meM paraspara abAdhita hokara rahane meM . kaise bAdhA A sakatI hai| ___eka anya udAharaNa se bhI ise samajhA jA sakatA hai- jaise kisI maryAdita sthAna para saiMkar3oM dIpaka jalA die jAeM, to una sabhI kA prakAza eka dUsare ke prakAza ko binA bAdhA utpanna kiye eka hI AkAzakSetra meM avag2Ahita karake rahatA hai| yadyapi prakAza mUrta hai, tathApi vaha dUsare prakAza ko sthAna dene meM bAdhaka nahIM hai, phira amUrta Atmapradeza dUsarI AtmA ke pradezoM ke lie bAdhArUpa kaise ho sakate haiM ? yahI kAraNa hai ki anAdikAla se lekara Aja taka usa paiMtAlIsa lAkha yojana ke siddhasthAna meM ananta AtmAyeM avasthita ho cukI haiM, bhaviSyakAla meM ananta AtmAyeM avasthita hoMgI arthAt vahAM una sabako sthAna milatA rahA hai aura milatA rhegaa| siddhoM ke avasthAna kI prarUpaNa ' nirvANa prApta mukta AtmAyeM jahAM rahatI haiM usa sthAna ko 'mokSasthAna' yA 'siddhasthAna' kahA jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra meM isake aneka nAma haiM : nirvANa, abAdha, siddhi, lokAgra, kSema, ziva, anAbAdha, uttamasthAna, nIraja, paramagati, anuttarasiddhi, uttamagati aadi| 'zakrastava' meM bhI isake anya aneka nAma milate haiM - acala, arUha, anaMta, akSaya, avyAbAdha, apunarAvRtti, siddhigti| yaha sthAna jarA, vyAdhi, vedanA aura mRtyu se rahita hai| isa martyaloka se deha, karmamukta hokara 'siddhasthAna' meM jAkara 'siddha' kahalAne vAlI AtmAyeM phira vahAM se lauTa kara isa saMsAra meM nahIM AtI haiN| mukta AtmAyeM loka aura aloka kA jahAM saMdhi-sthala hai vahAM nivAsa karatI haiN| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra siddha aloka meM nahIM jAte haiM; loka ke agrabhAga meM pratiSThita hote haiN| 'sarvArthasiddha' nAmaka devaloka se 12 yojana Upara ISatprAgbhArA nAma kI pRthvI, jo uttAna chatrAkAra hai, siddhasthAna hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra ISatprAgabhArA pRthvI kI lambAI-caur3AI paiMtAlIsa lAkha yojana evaM 30 uttavadhyayanasUtra 10/3, P/78 7/35, 124, 23/63 parva 62 30 uttarAdhyayanasUtra 10/31, 13/35, 11/35, 18/54, 23/63 evaM 36/63 / 31 'sivamayalamarUaM ....... siddhigai nAmadheyaM' - namutyuNasUtra / For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96ra isakI paridhi isase lagabhaga tigunI hai| uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM ise spaSTa karate hue isakI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha tIsa hajAra evaM eka yojana se kucha adhika pratipAdita kI hai| isakI moTAI madhya meM ATha yojana, tatpazcAt kramazaH kucha-kucha kama hotI huI antima kinAroM para makkhI ke paMkha se bhI patalI ho jAtI hai| yaha svAbhAvika rUpa se arjuna arthAt zveta-suvarNa ke samAna ujjvala hai tathA zaMkha, aMkaratna aura kundapuSpa ke samAna zveta, nirmala aura zubhra hai| iSatprAgbhArA pRthvI ke tala se eka yojana Upara lokAnta hai| yojana ke antima kosa ke chaThe bhAga meM siddhAtmAyeM bhavapraMca se mukta hokara svasvarUpa meM saMsthita rahatI haiN| uttarAdhyayanasUtra meM siddhazilA kA apara nAma "sItA' bhI milatA hai| aupapAtikasUtra meM isake 12 nAma varNita hai- (1) ISat; (2) ISatprAgbhArA; (3) tanuH (4) tanu tanuH (5) siddhi; (6) siddhAlaya; (7) mukti; (8) muktAlaya; (6) lokAgra; (10) lokAgrastUpikA; (11) lokAgrapratibodhanA aura (12) sarvaprANabhUtajIvasattva sukhaavh| siddhazilA kA zAstra-pracalita nAma 'ISatprAgbhArA' hai| 5.5 saMsArI jIvoM ke bheda . saMsArI jIvoM ke mukhyataH naraka, tiryaMca, manuSya evaM deva ye cAra bheda hote haiM punazca ina cAroM ke aneka avAntara bheda hote haiN| saMsArI jIvoM ke bheda-prabhedoM kA ullekha karane se pUrva hama yahAM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa kA AdhAra kyA hai ? isa para vicAra karanA Avazyaka samajhate haiN| 5.6 trasa evaM sthAvara jIvoM ke vibhinna vargIkaraNa . jainadarzana meM saMsArI jIvoM ko SaTjIvanikAya meM vargIkRta kiyA gayA hai| AcArAMga, RSibhASita, uttarAdhyayanasUtra evaM dazavaikAlika Adi AgamoM meM SaTjIvanikAya ke antargata pRthvI, ap (jala), agni, vAyu, vanaspati aura trasa ye cha: - lakSmIvallabhagaNi 32 uttarAdhyayanasUtra 36/56 evaM 57 / 33 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3356 / 34. uttarAdhyayanasUtra 36/56 / 34 uttarAdhyayanasUtra - 36/60, 61, 62 evaM 63 / 36 aupapAtika sUtra 163 - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 75 ) . For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 prakAra ke jIva mAne gaye haiN| uttarAdhyayanasUtra meM ina SaTjIvanikAya ko trasa evaM sthAvara aise do vargoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| SaTjIvanikAya meM trasa ke antargata kinheM lenA evaM sthAvara ke antargata kinheM lenA, isa prazna para jaina dArzanikoM meM apekSA bheda se antara dekhA jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra Adi prAcIna AgamoM meM jahAM tIna sthAvara aura tIna trasa kI avadhAraNAyeM pAyI jAtI haiM vahAM paravartI granthoM meM pAMca sthAvara aura chaTe trasa kI avadhAraNA bhI milatI hai| yahAM hama uttarAdhyayanasUtra Adi kucha prAcIna granthoM ke Aloka meM isakI carcA kreNge| (ka) uttarAdhyayanasUtra uttarAdhyayanasUtra ke 26veM evaM 36veM adhyayana meM SaTjIvanikAya ke jIvoM kA ullekha hai| 26veM adhyayana meM inheM trasa evaM sthAvara ke rUpa meM vibhakta na karake inake nAmoM kA ullekha nimna kramAnusAra kiyA gayA hai - pRthvIkAya, apkAya (jala), tejaskAya (agni), vAyukAya, vanaspatikAya evaM trskaay| uttarAdhyayanasUtra ke 36veM adhyayana meM sarvaprathama SaTjIvanikAya ko trasa evaM sthAvara ke rUpa meM vargIkRta kiyA hai; phira pRthvI, apa evaM vanaspati ko sthAvara ke antargata tathA agni, vAyu ko ekendriya trasa, dvIndriya Adi udAra (sthUla) trasa ko trasakAya ke antargata rakhA gayA (kha) AcArAMgasUtra __ AcArAMgasUtra meM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa kA spaSTa ullekha upalabdha nahIM hotA hai parantu AcArAMga ke prathama adhyayana ke dvitIya, tRtIya, caturtha evaM paMcama - ina cAra uddezakoM meM kramazaH pRthvI, apa, agni aura vanaspati ina cAra prakAra ke jIvoM kI hiMsA kA vizada vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| tatpazcAt SaSTha adhyayana meM trasakAya evaM saptama adhyayana meM vAyukAya kI 37 (ka) AcArAMgaprathama adhyayana ; (kha) RSibhAvita 25/2% (ga) uttarAdhyayayana 36/30 evaM 31; (gha) dazavakAlika 6/26 se 45 / 38 (ka) uttarAdhyayanasUtra 26/30 evaM 31; (kha) uttarAdhyayanasUtra 36/66 evaM 107 / For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 hiMsA kA varNana kiyA hai| ataH isa sandarbha meM yaha bhI mAnA jAtA hai ki AcArAMga ke anusAra vAyukAyika jIva sthAvara na hokara trasa haiM kyoMki yadi AcArAMgakAra ko vAyukAyika jIvoM ko sthAvara mAnanA hotA to ve unakA ullekha trasakAya ke pUrva krte| uttarAdhyayanasUtra kI taraha AcArAMgasUtra ke prathama zrutaskaMdha meM bhI pRthvI, vAyu, apa, agni aura vanaspati ke pazcAt trasa kA ullekha milatA hai| isake AdhAra para trasa ke atirikta zeSa pAMco ko sthAvara mAnA jA sakatA hai| (ga) RSibhASitasUtra RSibhASitasUtra bhI eka prAcIna grantha hai, usameM bhI SaTjIvanikAya kA ullekha milatA hai parantu usameM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa kI spaSTa carcA anupalabdha hai| (gha) sthAnAMgasUtra ___ sthAnAMgasUtra meM prApta SaTjIvanikAya ke vargIkaraNa meM trasa ke antargata spaSTa rUpa se agnikAya evaM vAyukAya kA svIkAra kiyA gayA hai| (Ga) dazavaikAlikasUtra ____ dazavaikAlikasUtra ke caturtha adhyayana kA nAma 'SaTjIvanikAya' hai vahAM trasa evaM sthAvara ke bheda kA vivecana hameM prApta nahIM hotA hai| usameM diyA gayA SaTjIvanikAya kA krama pRthvI, ap, agni, vAyu aura vanaspati ko sthAvara ke rUpa meM mAnane kA saMketa milatA hai|" 36 vyaktigata carcA ke AdhAra pr| 40 sthAnAMga 3/2/326 evaM 327 41 dazavakAlika sUtra 4/3 / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 566) / For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 (ca) jIvAbhigamasUtra jIvAbhigamasUtra meM trasa evaM sthAvara kA spaSTa vargIkaraNa upalabdha hotA hai| usameM spaSTataH pRthvI, ap (pAnI) aura vanaspati ko sthAvara tathA agni, vAyu evaM dvIndriyAdi ko trasa mAnA gayA hai| AcArya malayagiri ne jIvAbhigamasUtra kI TIkA meM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa ke AdhAra ko prastuta karate hue likhA hai ki jo pratikUla paristhitiyoM kA tyAga karake dUsare sthAna para jAte haiM, athavA jo icchApUrvaka Urdhva, adho evaM tiryak - dizA meM gamana karate haiM, ve trasa haiN| unhoMne labdhi kI apekSA se tejas (agni) aura vAyu ko sthAvara kintu gati kI apekSA se trasa kahA hai| jIvAbhigamasUtra kA yaha dRSTikoNa uttarAdhyayanasUtra meM varNita trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa se sAmya rakhatA hai| (cha) tattvArthasUtra uttarAdhyayanasUtra ke samAna hI tattvArthasUtra (zvetAmbara paramparA ke mUla pATha) meM tathA AcArya umAsvAti kRta tattvArthasUtra ke svopajJabhASya meM pRthvI, ap evaM vanaspati ko sthAvaranikAya tathA agni, * vAyu evaM dvIndriyAdi ko trasajIvanikAya meM vargIkRta kiyA gayA hai| digambaraparamparA kI tattvArthasUtra kI TIkAoM meM pRthvI, apa, agni, vAyu aura vanaspati ina pAMcoM ko sthAvara mAnA hai| (ja) paMcAstikAya paMcAstikAya ke racayitA AcArya kundakunda ne pAMca prakAra ke ekendriya jIvoM meM kevala pRthvI, ap aura vanaspati ko sthAvara zarIra yukta tathA anila 42 jIvAbhigama 1/12 evaM 75 - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 217 evaM 224) / 43 'gatitraseSvantarbhAvavivakSaNAta, tejovAyUnAM labdhyA sthAvarANAmapi satAM' -jIvAbhigama TIkA (uddhRt -'DaoN. sAgaramala jaina abhinandana grantha', pRSTha 130) / 44 tattvArthasUtra 2/12, 13 evaM 14 / 45 tattvArthabhASya 2/13 pRSTha 40 / 46 (ka) tattvArthasUtra (sarvArthasiddhi TIkA ) 2/12 pRSTha 123; (kha) vahI (rAjavArtika TIkA) 2/12 pRSTha 126 / For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vAyu) evaM anala (agni) ko trasa mAnA hai| uttarAdhyayanasUtra ke samAna paMcAstikAya meM bhI SaTjIvanikAya kA krama- pRthvI, ap, agni, vAyu vanaspati evaM trasa ke rUpa meM milatA hai| isa sandarbha meM uttarAdhyayanasUtra evaM paMcAstikAya kI gAthAeM bhI sAmya rakhatI haiN|7 DaoN. sAgaramala jaina kI mAnyatA hai ki uttarAdhyayanasUtra evaM paMcAstikAya Adi meM upalabdha SaTjIvanikAya kA yaha krama sthAvara evaM trasa jIvoM kI apekSA se na hokara ekendriya Adi ke vargIkaraNa ke AdhAra para hai| 18 5.7 SaTjIvanikAya ke bheda-prabheda saMsAra meM paribhramaNa karane vAle jo jIva karmoM se yukta hote haiM ve saMsArI jIva kahalAte haiN| jainaparamparA meM saMsArI jIvoM ke bheda aneka apekSAoM se kiye gaye haiN| uttarAdhyayanasUtra ke chattIsaveM adhyayana meM saMsArI jIva ke sarvaprathama do bheda kiye gaye haiM- trasa evaM sthAvara / sthAvara ke punaH pRthvI, jala evaM vanaspati aise tIna bheda batalAye gaye haiN| isI prakAra trasa ke bhI agnikAya, vAyukAya aura udAratrasa aise tIna bheda kiye gaye haiN| 19 166 (1) pRthvIkAyika jIva jina jIvoM kA zarIra pRthvI kA hotA hai ve pRthvIkAyika jIva kahalAte haiN| uttarAdhyayanasUtra meM pRthvIkAyika jIvoM ke sUkSma evaM bAdara do bheda kiye gaye haiN| punaH paryAptaka evaM aparyAptaka ke rUpa meM ina donoM ke bhI do-do avAntara bheda kiye gaye haiN|50 paryAptaka AtmA kI eka zakti hai aura isa zakti ke dvArA jIva pudgaloM kA AharaNa karake unheM AhAra rUpa meM, zarIra rUpa meM, indriya rUpa meM, zvAsa evaM ucchavAsa rUpa meM, bhASA rUpa meM aura mana rUpa meM pariNata karatA hai| pudgala - pariNamana 47 paMcAstikAya 110 evaM 111 / 48 'DaoN. sAgaramala jaina abhinandana grantha' pRSTha 128 | 46 uttarAdhyayanasUtra 36 / 68 evaM 107 / 50 uttarAdhyayanasUtra 36 / 70 / sthAvara ke bheda For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI isa zakti ko hI paryApti kahA jAtA hai| paryApti ko pUrNa karane vAlA jIva 'paryAptaka' evaM unheM pUrNa nahIM karane vAlA jIva 'aparyAptaka' kahalAtA hai| 167 prANI jisa yoni meM janma letA hai, usa yoni yogya paryAptiyoM ko pUrNa karane vAlA jIva hI paryApta kahalAtA hai| vanaspati meM cAra paryAptiyAM hotI hai, ataH vanaspatikAya meM janma lene vAlA jIva AhAraparyApti, zarIraparyApti, indriyaparyApti, zvAsocchavAsaparyApti- ina cAra paryAptiyoM ko prApta karane para paryApta bana jAtA hai| jabaki dvIndriya Adi jIva uparyukta cAra ke sAtha bhASA paryApti milane para tathA saMjJI paMcendriya jIva uparyukta pAMca ke sAtha chuTTI manaH paryApti milane para paryApta kahe jAte haiN| uttarAdhyayanasUtra meM bAdara paryAptaka pRthvIkAya ke punaH mukhyataH mRdu ( zlakSaNa) evaM kaThora-ye do bheda kiye haiN| pazcAt mRdu pRthvI ke sAta evaM khara (kaThora ) pRthvI ke chattIsa bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 1 jIvAbhigamasUtra meM pRthvIkAyika jIvoM ke chaH prakAra batalAye gaye haiM yathA (1) zlakSaNa pRthvI; (2) zuddha pRthvI; (3) bAlukA pRthvI; (4) manaH zilA pRthvI; (5) zarkarA pRthvI aura (6) khara pRthvii| 2 - (ka) mRdu pRthvI ke prakAra : uttarAdhyayanasUtra meM mRdu pRthvI ke sAta bheda raMga kI apekSA se kiye gaye haiM- (1) kRSNa, (2) nIla, (3) rakta, (4) pIta, (5). zveta, (6) pANDu (bhUrI miTTI) aura (7) panaka (atisUkSmaraja) / (kha) khara (kaThora ) pRthvI : uttarAdhyayanasUtra ke anusAra khara- pRthvI ke chattIsa bheda nimna haiM:- zuddha pRthvI, zarkarA, bAlukA, upala (pASANa), zilA, lavaNa, uSa (naunI miTTI), lohA, tAmbA, trapuka (rAMgA), zIzA, cAMdI, sonA, vajra (hIrA), haritAla, hiMgulaH mainasikA, sAsaka (sIsA), aMjana, pravAla, abhrapaTala abhraka / bhoDala, abhraMbAluka (abhramizrita bAlU), gomedaka, rucaka, aMka, sphaTika, lohitAkSa, marakata, masAragalla, bhujamocaka, indranIla, candana, gerU, haMsagarbha, pulaka, saugandhika, candraprabha vaiDUrya, jalakAnta evaM sUryakAnta Adi vividha ratna / sUkSma pRthvIkAya kA eka hI bheda hai| uttarAdhyayanasUtra meM ise anAnatva kahA hai arthAt yaha nAnA prakAra ke bhedoM se rahita haiN| 51 uttarAdhyayanasUtra 36/71 se 77 / 52 jIvAbhigama 3/601 - ( uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 375 ) / For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 sUkSma pRthvIkAyika jIva sampUrNa loka meM evaM bAdara / pRthvIkAya loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| (2) apkAyika jIva apkAyika-jIva jinakI kAya arthAt zarIra jalarUpa hotA hai, ve apkAya ke jIva hote haiN| uttarAdhyayanasUtra meM apkAya ke jIvoM ke sarvaprathama sUkSma evaM bAdara ye do bheda kiye gaye haiN| punaH inhIM donoM ke paryApta aura aparyApta ke rUpa meM do do bheda kiye gaye haiM yathA- 1. sUkSma-paryAptaka 2. sUkSma-aparyAptaka 3. bAdara paryAptaka evaM 4. baadr-apryaaptk| ___bAdara paryAptaka apkAy jIvoM ke pAMca bheda kiye gaye haiM- (1) zuddhodaka (varSA kA jala), (2) osa, (3) harataNu (pattoM Adi para rahe hue jala kaNa), (4) mahikA (kuhAsA) evaM (5) hima (brph)|54 uttarAdhyayanasUtra meM varNita bAdara apakArya ke ina pAMca bhedoM, kI apekSA prajJApanAsUtra meM bAdara paryAptaka apakAya ke 17 bhedoM kA ullekha hai / unakA samAveza pUrvokta pAMca bhedoM meM ho jAtA hai| vaise Age uttarAdhyayanasUtra ke 36veM adhyayana kI 61vIM gAthA meM varNa, gaMdha, rasa Adi kI apekSA se apakAya ke aneka bheda batAye gaye haiN| usameM kahA gayA hai ki varNa, gaMdha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se apkAya ke hajAroM bheda haiN| (3) vanaspatikAyika jIva .. vanaspati hI hai zarIra jinakA, aise jIva vanaspatikAyika jIva kahalAte haiN| vanaspatikAya ke sUkSma-paryAptaka, sUkSma-aparyAptaka, bAdara-paryAptaka evaM bAdara aparyAptaka ke rUpa meM cAra bheda haiN| bAdara paryAptaka ke punaH do bheda haiM-sAdhAraNa zarIra evaM pratyeka shriir|" uttarAdhyayanasUtra TIkAkAra gaNivara bhAvavijayajI ke anusAra jaba eka hI zarIra meM aneka jIvoM kA samAna rUpa se nivAsa hotA hai to ve sAdhAraNa zarIra kahalAte haiM kintu jaba eka zarIra meM mukhya rUpa se eka hI jIva kA nivAsa hotA hai, ve pratyeka zarIra kahalAte haiN| pratyeka zarIra ke Azrita bhI apane-apane svatantra zarIroM ko lekara aneka jIva raha sakate haiN| vaise to sAdhAraNa "53 uttarAdhyayanasUtra 36/78 / 54 uttarAdhyayanasUtra 36/84 evaM 85 // 15 prajJAMnA sUtra 1/23 56 uttarAdhyayanasUtra 36/65 / 57.uttarAdhyayanasUtra 36/62 evaM 63 / 5. uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3378 - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 11) / - gaNivara bhaavvijyjii| For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 evaM pratyeka donoM ke aneka prakAra haiM, parantu unake kucha bhedoM kA hI nirUpaNa uttarAdhyayanasUtra meM kiyA gayA hai| (ka) pratyeka vanaspatikAya : uttarAdhyayanasUtra meM pratyeka vanaspatikAya ke bheda jAtigata AdhAra para batalAye gaye haiN| pratyeka zarIra ke aneka bheda haiM uttarAdhyayanasUtra meM nimna bAraha bheda nirdiSTa hai- (1) vRkSa (2) guccha (3) gulma- navamAlikA. (4) latA - campakalatA Adi (5) vallI - karelA kakar3I Adi kI beleM (6) tRNa- dUrvA, ghAsa Adi (7) latAvalayA- nAriyala, kelA Adi (8) parvaja- saMdhi se utpanna hone vAle Ikha bAMsa Adi (6) kuhaNa- (ku-pRthvI, haNa-bhedane vAlI) bhUmisphoTa Adi (10) jalarUha- kamala Adi (jala meM utpanna) (11) auSadhi traya- jau, Adi aura (12) haritakAya aadi| (kha) sAdhAraNa vanaspatikAya : sAdhAraNa vanaspatikAya ke uttarAdhyayanasUtra meM nimna 22 nAmoM kA ullekha karake phira kaha diyA gayA hai ki aise aneka prakAra haiMAlU, mUlI, zrRMgabera (adaraka), hirilIkanda, sirilIkanda, jAvaIkanda, keda-kaMdalIkanda, palANDu (pyAja), lahasuna, kandalI, kustumbaka, lohI, snihu, kuhaka, kRSNa, vajakanda, sUraNakanda, azvakarNI, siMhakarNI, musuMDhI, aura haridrA aadi| Upara likhita nAmoM meM kaI nAma prasiddha evaM kaI aprasiddha haiN| inakA paricaya alaga-alaga deza kI bhASA vizeSa se ho sakatA hai| jainaparamparA meM sAdhAraNa vanaspatikAya ko jamIkanda evaM anantakAya bhI kahA gayA hai| isake lakSaNa kA varNana karate huye 'jIvavicAra prakaraNa meM kahA gayA hai- jinakI naseM, saMdhiyAM aura gAMThe gupta hoM, jinako tor3ane se samAna Tukar3e hoM, jo kATane para bhI punaH uga jAye unheM sAdhAraNa vanaspatikAya kahate haiN| isase viparIta pratyeka vanaspatikAya hai| trasakAya ke bheda (9) agnikAyika jIva : agnikAyika jIvoM kA zarIra tejas (agni) se nirmita hotA hai| isake bhI cAra bheda haiM - sUkSma-paryAptaka, sUkSma-aparyAptaka, bAdara paryAptaka evaM baadr-apryaaptk| bAdara paryAptaka agnikAyika jIva ke aneka prakAra 56 uttarAdhyayanasUtra, 36/64 se 66 | 60 jIvavicAraprakaraNa gAthA 12 / For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 haiM- jaise aMgAra (dhUmarahita agni/aMgAre), murmura (rAkhayukta agni), agni (sAmAnya agni), arci (agnizikhA/dIpazikhA), jvAlA, ulkA, vidyut/ityaadi| gaNivara bhAvavijayajI ne uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM arci kA artha samUla agnizikhA evaM jvAlA kA artha mUla rahita agnizikhA kiyA hai| kucha vidvAnoM kI mAnyatA meM yahAM arci se tAtparya ciMgArI aura jvAlA se tAtparya samUla agnizikhA hai| (2) vAyukAyika jIva : vAyu hI hai zarIra jinakA aise jIva vAyukAyika jIva kahalAte haiN| uttarAdhyayanasUtra meM inake mukhyataH sUkSma paryAptaka, sUkSma aparyAptaka, bAdara paryAptaka, evaM bAdara aparyAptaka, aise cAra bheda kiye gaye haiN| bAdara paryAptaka vAyukAyika jIva ke pAMca prakAra bheda haiM jaise- utkalikA (rUka-rUka kara bahane vAlI), maNDalikA (cakrAkAra), ghanavAta (ghanIbhUta vAyu), guMjAvAta (zabda karane vAlI), zuddhavAta (manda-manda pavana), saMvartaka (jo tRNAdi ur3Akara bahatI hai,) Adi / ekendriya jIvoM ke uparyukta bhedoM ke atirikta varNa, gaMdha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se ina sabhI ke asaMkhyAta bheda hote haiN| . ekendriya jIvoM kI bhavasthiti ... jIva eka janma meM jitane kAla taka jIvita rahatA hai vaha usakI bhavasthiti yA Ayusthiti kahalAtI hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra sabhI ekendriya(pRthvI, pAnI, agni, vAyu evaM vanaspati) - jIvoM kI nyUnatama Ayu antarmuhUrta arthAt eka samaya se lekara 48 minaTa se kucha nyUna hotI hai| ina sabhI kI adhikatama Ayu bhinna-bhinna hotI hai jaise pRthvIkAyika kI 22 hajAra varSa, aprakAyika kI 7 hajAra varSa, vanaspatikAyika kI 10 hajAra varSa, agnikAyika kI tIna ahorAtra (3 dina rAta) aura vAyukAyika kI 3 hajAra varSa hai| isa Ayu ke pUrNa hone para ye jIva dUsarA zarIra dhAraNa kara lete haiN| - gaNivara bhaavvijyjii| . uttarAdhyayanasUtra 36/108 se 110 / 62 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3386 63 uttarAdhyayanasUtra 36/117 se 116 / 64 uttarAdhyayanasUtra 36/83, 61, 105, 116 evaM 125 / 65 utarAdhyayanasUtra 36/80, 88, 102, 113 eva 122 / For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 ekendriya jIvoM kI kAyasthiti eka hI jIva nikAya meM nirantara janma grahaNa karate rahane kI kAla maryAdA ko 'kAyasthiti' kahate haiN| jaise yadi pRthvIkAya kA jIva mRtyu ko prApta kara punaH pRthvIkAya meM hI utpanna hotA hai to vaha usa jIva kI kAyasthiti kahalAtI hai| eka kAya (jAti) kA jIva usI kAya meM lagAtAra kitane samaya taka raha sakatA hai usakA varNana karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai- 'pRthvI, jala, agni evaM vAyu ke jIvoM kI kAyasthiti jaghanyataH antarmuhUrta tathA utkRSTatamaM asaMkhyAta varSoM kI hai; vanaspatikAya jIvoM kI kAyasthiti jaghanya, antarmuhUrta tathA utkRSTa ananta kAla kI hai| ekendriya jIvoM kA antarakAla antarakAla kA zAbdika artha bIca kA samaya hai| jIvoM ke sandarbha meM ise udAharaNa se samajhA jA sakatA hai, jaise pRthvIkAya kA jIva AyusamApti ke pazcAt apakAya Adi anya kAya meM utpanna hokara punaH usI kAya arthAt pRthvIkAya meM janma dhAraNa kare; isa bIca kI avadhi ko antarakAla kahA jAtA hai| saMkSepa meM kisI kAyavizeSa kA jIva marakara anya kAya meM janma dhAraNa karane ke pazcAt kAlAntara meM punaH usI kAya meM janma grahaNa kare; yaha bIca kA. antarAla antarakAla kahalAtA hai| pRthvIkAya Adi ke jIva punaH kitane kAla bAda usI kAya meM janma dhAraNa kara sakate haiM, isako spaSTa karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki pRthvIkAya, apakAya, teukAya evaM vAyukAya ke jIvoM kA antarakAla jaghanya antarmuhUrta evaM utkRSTa anantakAla hai| vanaspatikAya ke jIvoM kA antarakAla jaghanya antarmuhUrta tathA utkRSTa asaMkhyAta varSa hai| 66 uttarAdhyayanasUtra 36/81,86, 114, 123 evaM 103 / 67 uttarAdhyayanasUtra 36/82,60, 115, 124 evaM 104 / For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 dvIndriya jIva uttarAdhyayanasUtra ke antargata dvIndriya, trIndriya, caturindraya evaM paMcendriya jIvoM ko udAra trasa kahA gayA hai| inheM urAla yA udAra kahane kA tAtparya yaha hai ki inameM ekendriya sthAvara jIvoM kI apekSA viziSTa zaktiyAM hotI haiN| jina jIvoM ke do indriyAM arthAt sparzendriya evaM rasanendriya hotI haiM ve dvIndriya jIva kahalAte haiN| dvIndriya jIvoM ke mUlataH do bheda haiM- paryAptaka evaM apryaaptk| punaH jAti kI apekSA se dvIndriya jIva ke aneka bheda kiye gaye haiN| jaise kRmi, saumaMgala, keMcuA, mAtRvAhaka, vAsImukha, sIpa, zaMkha, zaMkhanaka (choTe-choTe zaMkha), palloya, aNullaka, kaur3I, jauMka, jAlaka, candanaka/akSaniyA aadi| trIndriya jIva jo jIva sparzendriya, rasanendriya evaM ghrANendriya-ina tIna indriyoM se yukta hote haiM ve trIndriyajIva kahalAte haiN| uttarAdhyayanasUtra meM trIndriya jIvoM ke nimna prakAroM kA ullekha prApta hotA hai- kuMthu, cIMTI, khaTamala, makar3I, dImaka, tRNAhAraka, kASThAhAraka (ghuna), mAluka, patrAhAraka, karpAsAsthi, tinduka, trapuSamiMjaka, zatAvarI, kAnakhajurA, indrakAyika, indragopaka ityaadi| caturindriya jIva sparza, rasanA, ghrANa aura cakSu - ina cAra indriyoM vAle jIva caturindriya kahalAte haiN| uttarAdhyayanasUtra meM inake mukhyataH paryAptaka evaM aparyAptaka aise do bhada tathA avAntara aneka bheda kiye gaye haiM- andhikA, pottikA, makSikA, macchara, bhramara, kITa, pataMga, pissU, kuMkuNa, kukkuDa, zRMgirITI, nandAvarta, bicchU, Dola, jhIMgura, viralI, akSivedhaka, akSila, mAgadha, akSiroDaka, vicitra, citra-patraka, ohiMjaliyA, jalakArI, nIcaka tantavaka aadi|" 68 uttarAdhyayanasUtra 36/126 / 66 uttarAdhyayanasUtra 36/127, 128, 126 evaM 130 // 70 uttarAdhyayanasUtra 36/136, 137, 138 evaM 136 / 71 uttarAdhyayanasUtra 36/145, 146, 147 evaM 148/ For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 udAra trasa jIva sUkSma nahIM hote haiM, ataH inameM sUkSma rUpa bheda nahIM hotA hai| dvIndriya, trIndriya evaM caturindriya jIva sthUla hote haiM / ye loka ke eka deza meM rahate haiN| ye jAti kI apekSA se anAdikAla se haiM evaM inakI jaghanya AyuSya (alpa se alpa) antarmuhUrta tathA utkRSTa (adhika se adhika) dvIndriya jIvoM kI 12 varSa, trIndriya jIvoM kI 46 dina aura caturindraya kI 6 mAsa hai| dvIndriya, trIndriya evaM caturindriya jIvoM kI kAyasthiti jaghanya antamuhUrta evaM utkRSTa saMkhyAta kAla kI hai| inakA antarakAla jaghanya antarmuhUrta evaM utkRSTa anantakAla hai| ye pravAha/ jIva samUha kI apekSA se anAdi-ananta tathA jIva-vizeSa/eka jIva kI apekSA se sAdi-sAnta haiM / paMcendriya jIva sparza, rasanA, ghrANa, cakSu evaM zrotra-ina pAMcoM indriyoM se sampanna jIva paMcendriya jIva kahalAte haiN| uttarAdhyayanasUtra meM paMcendriya jIva ke mukhyataH cAra prakAroM kA ullekha kiyA gayA hai / (1) nAraka (2) tiryaca (3) manuSya evaM (4) dev|" prajJApanAsUtra meM bhI paMcendriya jIva ke ye hI cAra prakAra batalAye gaye haiN|' ye bheda gati ke AdhAra para kiye gaye haiN| gati kI apekSA se to ekendriya, dvIndriya Adi jIva bhI tithaMca haiM, kyoMki sabhI tiryaMca paMcendriya nahIM hote / kintu yahAM paMcendriya tiryaca hI lenA abhISTa hai / tiryacoM meM paMcendriya bhI hote haiN| aba hama uparyukta cAroM prakAra ke paMcendriya jIvoM kA kramazaH vivecana kreNge| (1) nArakI jIva : naraka meM rahane vAle jIva nArakI kahalAte haiN| ye adholoka meM nivAsa karate haiM aura pApakarmoM ke kAraNaM bhayaMkara kaSToM ko sahana karate haiN| tattvArthasUtra ke anusAra naraka ke jIva napuMsaka evaM upapAda janma vAle hote haiN| naraka kA varNana karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA hai ki adholoka meM nIce-nIce kramazaH sAta pRthviyAM haiM- 1. ratnaprabhA. 2. zarkarAprabhA 3. bAlUkAprabhA 4. paMkaprabhA 5 dhUmaprabhA 6. tamaH aura 7. tmstmaa| ina sAta naraka kSetroM meM utpanna hone ke kAraNa 72 uttarAdhyayanasUtra 36/130, 136 evaM 146 | 73 uttarAdhyayanasUtra 36/131, 140 evaM 150 / 74 uttarAdhyayanasUtra 36/132, 141 evaM 151 / 75 uttarAdhyayanasUtra 36/133, 142 evaM 152 / 76 uttarAdhyayanasUtra 36/134, 143 evaM 153 / 77 uttarAdhyayanasUtra 36/155 / 78 prajJApanA sUtra 1/52 76 tattvArthasUtra 2/34 evaM 50 / - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 24) / For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 naraka ke jIva bhI sAta prakAra ke mAne jAte haiM / nArakI ke jIva yAvajjIvana naraka meM hI rahate haiN| ye jIvavizeSa kI apekSA se sAdi-sAnta evaM pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM varNa, gaMdha, rasa, sparza evaM saMsthAna (zarIra-saraMcanA) kI apekSA se naraka ke jIvoM ke asaMkhya bheda haiN| nArakIya jIvoM kI Ayusthiti : nAraka jIva mRtyu ko prApta kara punaH naraka meM utpanna nahIM hote haiN| inakI bhavasthiti aura kAyasthiti eka hI hai arthAt inakA jo AyuSya hai vahI inakI kAyasthiti bhI hai| nArakIya jIvoM ke AyuSya kA nirdhAraNa bhI kSetra kI apekSA se hai| prathama naraka ke jIvoM kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa evaM utkRSTa Ayu eka sAgaropama hai| dvitIya naraka ke jIvoM kI jaghanya Ayu eka sAgaropama evaM utkRSTa tIna sAgaropama kI hai| tRtIya naraka ke jIvoM kI jaghanya Ayu tIna sAgaropama evaM utkRSTa sAta sAgaropama hai| cauthI naraka ke jIvoM kI jaghanya Ayu sAta sAgaroMpama evaM utkRSTa dasa sAgaropama hai| pAMcavI naraka ke jIvoM kA jaghanya AyuSya dasa sAgaropama evaM utkRSTa satraha sAgaropama hai| chaThI naraka ke jIvoM kA jaghanya Ayu satraha sAgaropama evaM utkRSTa bAIsa sAgaropama hai| sAtavIM naraka ke jIvoM kI jaghanya Ayu bAIsa sAgaropama evaM utkRSTa taiMtIsa sAgaropama hai| (2) tiryaca : janma grahaNa karane kI prakriyA ke AdhAra para uttarAdhyayanasUtra meM tiryaMca ke do bheda batalAye gaye haiM- (1) sammUrchima tiryaca (2) garbhaja tithNc| sammUrchima tiryaMca - nara-mAdA ke saMyoga ke binA azucisthAnIya pudagaloM meM utpanna hone vAle jIva, sammUrchima tiryaca jIva kahalAte haiM / jo manaH paryApti ke abhAva meM sadaiva mUrcchita avasthA meM rahate haiN| do indriya vAle jIvoM se lekara yAvat asaMjJI paMcendriya jIva sammUrchima jIva kahalAte haiN| Aja vaijJAnika prayogoM ne bhI isa bAta ko siddha kara diyA hai| unhoMne bher3a klona - bheDa ke zarIra ke eka bhAga se eka naI bher3a ko utpanna kiyA hai| raja-vIrya ke saMyoga kA abhAva hone para bhI pudgala se jIva kI utpatti kA yaha eka pramANa hai| garbhaja - jo garbha se utpanna hone vAle jIva garbhaja kahalAte haiN| saMmUrchima evaM garbhaja donoM 80 uttarAdhyayanasUtra 36/156 se 156 evaM 166 / 81 uttarAdhyayanasUtra 36/160 se 168 / 12 uttarAdhyayanasUtra 36/170 / For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 jIvoM ke jala, pRthvI evaM AkAza meM gati karane kI apekSA se punaH tIna-tIna bheda kiye gaye haiM (1) jalacara (2) thalacara evaM (3) khecara (1) jalacara- jala meM calane phirane aura rahane vAle jIva jalacara kahalAte haiN| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra jalacara jIva pAMca prakAra ke haiN| matsya, kacchapa, grAha, makara evaM shussumaar| varNAdi kI apekSA se inake asaMkhyAta bheda haiN| (2) thalacara- pRthvI para calane phirane rahane vAle jIva thalacara jIva kahalAte haiN| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra inake mukhya do bheda haiM-catuSpada arthAt cAra pAMva vAle evaM parisarpa arthAt reMgakara calane vaale| punaH catuSpada ke cAra bheda evaM parisarpa ke do bheda kiye gaye haiN| thalacara ke bheda (ka) ekakhura- jinake pAMva ke nIce eka khura arthAt eka rekhA ho ve eka khura . vAle jIva haiM, jaise azva Adi / (kha) dvikhura- jinake pAMva ke nIce do khura/do rekhA hoM ve dvikhura jIva kahalAte haiM, jaise baila aadi| (ga) gaNDIMda- vartulAkAra pAMva vAle jIva gaNDIMda jIva kahalAte haiM / jaise hAthI aadi| (gha) sanakhapada- jinake pAMva nakha yukta haiM ve sanakhapada jIva kahalAte haiM / jaise siMha aadi| parisarpa jIva do prakAra ke haiM(ka) bhujaparisarpa - bhujA ke sahAre gati karane vAle jIva bhuja parisarpa kahalAte haiM, jaise godhA, chipakalI, cUhA aadi| (kha) uraHparisarpa- vakSasthala ke sahAre reMgane vAle jIva ura: parisarpa jIva kahalAte haiM, jaise-sAMpa aadi| 83 uttarAdhyayanasUtra 36/171 / 84 uttarAdhyayanasUtra 36/172 evaM 178 / 85 uttarAdhyayanasUtra 36/176, 160 evaM 11 / For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '206 (3) khecara- AkAza meM vicaraNa karane vAle jIva khecara kahalAte haiN| uttarAdhyayanasUtra meM inake cAra prakAra batalAye gaye haiN| (ka) carmapakSI- camar3I kI pAMkhoM vAle jIva carmapakSI jIva kahalAte haiM, jaise camagAdar3a aadi| (kha) romapakSI- roma kI pAMkha vAle jIva romapakSI jIva kahalAte haiM, jaise haMsa aadi| (ga) samudgapakSI- jinake paMkha samudgaka arthAt Dibbe ke AkAra ke samAna sadaiva banda rahate haiM, ve samudgapakSI kahalAte haiN| (gha) vitatapakSI- jinake paMkha sadA khule hue rahate hoM, ve vitatapakSI kahalAte haiN| samudgapakSI evaM vitatapakSI, manuSya loka ke bAhara ke dvIpa-kSetroM meM pAye jAte haiN| (3) manuSya - manuSya yoni meM utpanna hone vAle jIva manuSya kahalAte haiN| utpatti kI apekSA se inake bhI do prakAra haiM- sammUrchima evaM grbhotpnn| kSetra kI apekSA se tIna bheda haiM- karmabhUmija, akarmabhUmija, evaM antrviipj| karmabhUmija manuSyoM ke pandraha, akarmabhUmija manuSyoM ke tIsa evaM antarvIpaja manuSyoM ke aTThAIsa bheda haiN| (ka) karmabhUmija- jisa kSetra meM vyakti svapurUSArtha ke AdhAra para jIvana kA nirvAha karatA ho vaha kSetra karmabhUmi kahalAtA hai tathA usa kSetra meM janma lene vAle ___ manuSya karmabhUmija kahalAte haiN| (kha) akarmabhUmija- jisa kSetra meM vyakti kA jIvana pUrNataH prakRti para AdhArita hotA hai, vaha kSetra akarmabhUmi kSetra kahalAtA hai| ina kSetroM meM samAjavyavasthA, rAjavyavasthA, dharmavyavasthA tathA asi, masi, kRSi sambandhI vyApAra kA abhAva hotA hai| inameM rahane vAle jIvoM kI AvazyakatAyeM kalpavRkSoM (sabhI manokAmanAoM ko pUrNa karane vAle vRkSoM) ke dvArA pUrI hotI haiN| 16 uttarAdhyayanasUtra 36/188 / 17 vahI 36/165, 166 evaM 167 / For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 (ga) antarvIpaja- samudra ke madhya dvIpoM meM rahane vAle manuSya antarvIpaja kahalAte haiM __ manuSya kI Ayu sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI hai tathA kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta, tathA utkRSTa pRthaktva karor3a pUrva adhika tIna palyopama kI hai| (4) deva : devagati kI prApti kA kAraNa batAte huye uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki sAmAnyataH adharma (azubhakarmoM) ke tyAga evaM dharma (zubhakarmo) ke AcaraNa se devagati prApta hotI hai 188 devoM meM do zreNiyAM pAI jAtI haiM- ucca zreNI evaM nimna shrennii| devatA upapAda-janma vAle evaM vaikriya zarIrI hote haiN| uttarAdhyayanasUtra meM devatAoM ke mukhya cAra bhedoM kA ullekha hai- (1) bhavanapati (2) vyantara (3) jyotiSI aura (4) vaimAnika 9 'tattvArthasUtra' meM bhI devatAoM ke mukhya ye hI cAra bheda batAye haiN| inake avAntara paccIsa bheda haiM-91 (1) bhavanapati- bhavanoM meM rahane evaM unake adhipati hone ke kAraNa ye deva bhavanavAsI yA bhavanapati kahalAte haiN| inakA nivAsasthAna ratnaprabhA pRthvI hai| ratnaprabhA kA piNDa, eka lAkha assI hajAra yojana moTAI vAlA hai| usameM se Upara ke eka sahastra yojana evaM nIce ke eka sahastra yojana ko chor3akara madhya ke eka lAkha aThahattara hajAra yojana meM bhavanapati devoM ke sAta karor3a bahattara lAkha bhavana haiM, jinameM prAyaH bhavanapati devoM kI utpatti mAnI gaI hai| gaNivara bhAvavijayajI ke anusAra AhAra, vihAra, vezabhUSA Adi rAjakumAroM kI taraha hone ke kAraNa inheM kumAra zabda se abhihita kiyA jAtA hai|2 bhavanapati devoM ke dasa prakAra haiM (1) asurakumAra (2) nAgakumAra (3) suparNakumAra (4) vidyutkumAra (5) agnikumAra (6) dvIpakumAra (7) udadhikumAra (8) dikkumAra (6) vAyukumAra aura (10) stnitkumaar| - uttarAdhyayayana 7/26 kA aMza / 88 'ciccA adhammaM dhammiThe, devesu uvavajjaI / / ' 86 uttarAdhyayanasUtra 36/204 / 60 tattvArthasUtra - caturtha adhyayana / E1 'dasahA u bhavaNavAsI, aTTahA vnncaarinno| paMcarvihA joisiyA, duvihA vemANiyA tahA / / ' 62 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3431 63 uttarAdhyayanasUtra 36/206 / - uttarAdhyayanasUtra 36/205 / - gaNivara bhaavvijyjii| For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) vyantara- inheM vANavyantara tathA vanacArI deva bhI kahA jAtA hai / ye tInoM lokoM meM svecchApUrvaka bhramaNa karate hue rvata, vRkSa, vana Adi vividha sthaloM meM nivAsa karate haiN| inakI ATha jAtiyAM haiM - (1) pizAca (2) bhUta (3) yakSa (4) rAkSasa (5) kinnara (6) kiMpurUSa (7) mahoraga evaM (8) gandharva | 24 (3) jyotiSI - jo jyotiSa cakra meM nivAsa karate haiM unako jyotiSi deva kahA hai| ye svayaM jyotirUpa hote haiN| sUrya, candra, nakSatra, graha evaM tArAgaNa ke bheda se ye mukhyataH pAMca prakAra ke haiN| ina pAMcoM meM bhI cara evaM acara aise do bheda kie gae haiN| manuSyakSetra meM ye cara arthAt gatimAna hote haiN| inakI gati se samaya kA bodha hotA hai / manuSyakSetra ke / bAhara jyotiSIdeva acara arthAt sthira haiM, ataH vyavahArikakAla manuSyakSetra taka hI sImita mAnA gayA hai / bhavanapati, vyantara evaM jyotiSI ina tInoM devoM kI utkRSTa Ayu kramazaH kucha adhika eka sAgaropama, eka palyopama evaM eka lAkha varSa adhika, palyopama hai tathA jaghanya Ayu kramazaH dasa hajAra varSa, dasa hajAra varSa evaM palyopama kA AThavAM bhAga hai| deva marakara punaH deva nahIM banate, ataH devatAoM kI Ayusthiti hI unakI bhavasthiti hai| 208 (4) vaimAnika - zubhakarmoM ke pariNAma svarUpa ye deva vizeSa rUpa se mAnanIya hote haiN| vimAnoM meM nivAsa karane ke kAraNa ye vaimAnika deva kahalAte haiN| vyavasthA Adi ke AdhAra para vaimAnika devoM ke do prakAra batAye gaye haiM- (1) kalpotpanna (2) klpaatiit|97 (1) kalpotpanna- kalpa arthAt AcAra / vyavasthA meM rahane vAle indra Adi deva kalpoMtpanna vaimAnika deva haiN| dUsare zabdoM meM jahAM svAmI - sevaka kI maryAdA hotI hai, ve kalpotpanna deva haiN| inake bAraha bheda kiye gaye haiM- (1) saudharma (2) IzAnaka (3) sanatkumAra (4) mAhendra (5) brahma (6) lAntaka (7) mahAzukra (8) sahasrAra (6) Anata (10) prANata (11) AraNa aura (12) acyuta / ye sabhI Urdhvaloka meM kramaza: Upara Upara nivAsa karate haiN| 8 64 uttarAdhyayanasUtra 36 / 207 / 65 uttarAdhyayanasUtra 36 / 208 / 66 uttarAdhyayanasUtra 36 / 216 se 221 evaM 245 / 67 uttarAdhyayanasUna 36 / 206 / 68 uttarAdhyayanasUtra 36 / 210 evaM 211 / For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) kalpAtIta vaimAnika deva- jahAM svAmI sevaka, bar3e choTe Adi ke vyavahAra kA sarvathA abhAva ho ve kalpAtIta deva haiM / inake do prakAra haiM graiveyakavAsI aura anuttara vimAnavAsI .99 206 * graiveyaka - grIvA (gardana) arthAt lokapurUSa ke grIvAsthAna meM nivAsa karane vAle deva graiveyaka nAma se prasiddha haiN| yadyapi AgamoM meM spaSTa rUpa se kahIM bhI lokapurUSa kI avadhAraNA upalabdha nahIM hotI hai tathApi lagabhaga dasavIM zatAbdI ke pazcAt jaina granthoM meM loka ke saMsthAna ke sandarbha meM lokapurUSa kI kalpanA upalabdha hotI hai| phira bhI graiveyaka zabda kA prayoga uttarAdhyayanasUtra jaise prAcIna Agama meM hone se hameM yaha mAnanA hogA ki prAcIna kAla meM bhI jainaparamparA meM vaidikaparamparA ke prabhAva se kahIM na kahIM lokapurUSa kI avadhAraNA avazya rahI hogI anyathA devoM kI isa carcA meM graiveyaka zabda kA prayoga nahIM hotA / paravartI granthoM meM lokapurUSa kI carcA karate hue graiveyakoM ko lokapurUSa kA grIvAsthAnIya mAnane ke sAtha yaha bhI mAnA hai ki nau graivayakoM meM tIna graiveyaka samAnAntara rUpa se nIce haiN| madhya meM tIna graiveyaka haiM. aura phira unake Upara tIna graiveyaka haiN| 100 isa prakAra graiveyaka tIna-tIna ke varga meM lokapurUSa kI grIvA ke nIce, madhya meM evaM Upara sthita haiM / kintu uttarAdhyayanasUtra meM graiveyaka kI jo carcA hai use dekhane se aisA pratIta hotA hai ki nau hI graiveyaka kramazaH eka dUsare ke Upara haiN| unakI avasthiti isa prakAra hai- tIna graiveyakoM kA jo prathama varga hai usameM kramazaH nIce, madhya meM aura Upara aise tIna graiveyaka haiN| isI prakAra madhya meM jo tIna graiveyakoM kA varga hai usameM nIce, madhya meM evaM Upara aise tIna graiveyaka haiM evaM Upara ke tIna graiveyakoM kA varga hai usameM bhI nIca, madhya meM evaM Upara aise tIna graiveyaka haiN| isa prakAra pUrvokta vivecana se aisA lagatA hai ki navagraiveyaka tIna-tIna ke vibhAga meM hokara bhI kramazaH eka dUsare ke Upara hI sthita haiM, uttarAdhyayanasUtra meM navagraiveyaka ke nAma nimna prakAra se diye gaye haiM 66 uttarAdhyayanasUtra 36 / 212 / 100 tattvArthasUtra * sukhalAlajI, pRSTha 104 / For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) adhastana-adhastana (2) adhastana-madhyama (3) adhastana-uparitana (4) madhyama-adhastana (5) madhyama-madhyama (6) madhyama-uparitana (7) uparitana-adhastana (8) uparitana-madhyama aura (6) upritn-upritn| pAMca anuttaravimAn- inameM rahanevAle deva kalpAtIta kahalAte haiN| ina devalokoM meM kevala samyakadRSTi AtmA hI rahatI hai| anuttara arthAt jisase uttara kucha na ho| anuttaravimAna ke pAMca prakAra haiM- (1) vijaya (2) vaijayanta (3) jayanta (4) aparAjita aura (5) sarvArthasiddha / 02 isa prakAra uttarAdhyayanasUtra meM AtmamImAMsA sambandhI carcA vistRta rUpa se kI gaI hai| 101 'hadvimA heTThimA ceva, hehimAmadhimA ghevA / heDimAuvarimA veva, majipramAheDimA tahA / / 213 / / majjhimAmagnimA veva madhimA uvarimA tahA / uvarimA heTThimA ceva, uvarimAmajimamA tahA / / 214 / / uvarimA uvarimA ceva, iya gevijjagA surA / ' 102 uttarAdhyayanasUtra 36/215 evaM 216. / - uttarAdhyayanasUtra 36/213, 214, 215 / For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - adhyAya -6 uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita kIsiddhAMta For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita karmamImAMsA vizva meM sarvatra viSamatA hI viSamatA dRSTigocara hotI hai| pratyeka prANI eka dUsare se bhinna hai, unameM svabhAva, AcAra evaM vyavahAragata aneka bhinnatAyeM haiN| prANIsRSTi meM to vyApaka vividhatA hai hI, kintu kevala mAnavasRSTi para dRSTipAta kareM to usameM bhI zarIra, sukha, duHkha, bauddhika kSamatA yA akSamatA kI vividhatA dRSTigocara hotI hai| isa vizva-vaividhya ke sandarbha meM vicArakoM ne aneka kAraNa prastuta kie haiM - kucha vicArakoM kI mAnyatA hai ki samasta vicitratAoM kA ekamAtra kAraNa 'kAla' hai| anya vicAraka 'vastusvabhAva' ko isa vaividhya kA AdhAra mAnate haiN| kucha cintakoM ke anusAra 'niyati' hI saba kucha hai arthAt saMsAra ke samasta kriyAkalApa/ghaTanAkrama pUrvaniyata haiM; to kucha dArzanika 'yadRcchA ko jagata-vaicitrya kA kAraNa mAnate haiN| kucha cintaka 'paMcamahAbhUtoM ko hI vaividhya kA kAraNa mAnate haiN| unake anusAra yaha samasta saMsAra mahAbhUtoM ke vividha saMyogoM kA hI pratiphala hai| kucha vicArakoM kA mantavya hai ki yaha saMsAra triguNAtmaka 'prakRti kA hI khela hai; mAnavIya sukha duHkha kA AdhAra bhI prakRti hI hai| kucha vicArakoM ke anusAra jagata kI vicitratA 'IzvarIya' icchA kA pratiphala hai| ataH jo kucha bhI hotA hai usakA kAraNa sRSTi ke niyAmaka Izvara kI icchA hI hai| ina sabase bhinna kucha manISI purUSArtha arthAt vaiyaktika prayatnoM ko hI sAre parivartana kA kAraNa mAnate haiN| - jagata kI vicitratA ke sandarbha meM kAla, svabhAva, niyati, yadRcchA paMcamahAbhUta, prakRti, Izvara tathA purUSArtha Adi mAnyatAyeM samIcIna pratIta nahIM hotI kyoMki ye sabhI ekAMgI dRSTikoNa kI paricAyaka haiN| kAlavAda kI samAlocanA karate hue DaoN. sAgaramala jaina ne likhA hai: 'vyakti kI sukha-duHkhAtmaka anubhUti kA AdhAra kAla nahIM ho sakatA hai. kyoMki kAla hI yadi kAraNa hai to eka hI samaya meM eka For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 vyakti sukhI aura dUsarA vyakti duHkhI nahIM ho sakatA, phira acetana kAla hamArI sukha. duHkhAtmaka cetana avasthAoM kA kAraNa kaise ho sakatA hai|" isI prakAra svabhAva, niyati athavA yadRcchA ko hI jagata-vaividhya kA ekamAtra kAraNa mAnA jAya to phira prayatna yA purUSArtha kA mahattva nahiMvat raha jaayegaa| IzvarecchA ko sukha-duHkha kA kAraNa mAnane para Izvara ke anyAyI aura akArUNika hone kA prasaMga aayegaa| ina saba ke viparIta yadi purUSArtha ko hI ekamAtra kAraNa mAnA jAya to kAla, svabhAva, niyati yA yadRcchA kA koI sthAna nahIM rhegaa| akelA . purUSArtha bhI taba taka saphala nahIM hotA hai, jaba taka anya nimitta kA saMyoga na ho| purUSArtha kI saphalatA yA asaphalatA anya nimittoM para Azrita rahatI hai| isalie jaina dArzanikoM ne apane karmasiddhAnta meM ina sabhI kAraNoM ko samanvita karate hue. paMcakAraNa samavAya kI avadhAraNA prastuta kI hai / unake anusAra karma meM usakI prakRti (svabhAva), sthiti (kAlalabdhi), niyataphalaprApti (niyati) aura purUSArtha (karma) sabhI kA sthAna hai| kAla, svabhAva Adi sApekSa sattA ko svIkAra kara vyakti ko apane acche-bure karma ke liye svayaM ko hI uttaradAyI banAnA jaina karmasiddhAnta hai| . jaina karmasiddhAnta meM kAlavAda kA sthAna karmavipAka ke antargata hai; kyoMki vipAka dRSTi se pratyeka karma kI eka nizcita kAlamaryAdA hotI hai| pratyeka karma kA eka niyata svabhAva hotA hai| yaha tathya svabhAvavAda ko svIkAra karatA hai| jaina karmasiddhAnta ke anusAra nikAcita karmoM kA phala avazya bhoganA par3atA hai| isa prakAra karmavAda meM niyati kA tattva bhI samAhita hai| karmasiddhAnta ke anusAra vyakti svayaM apanA nirmAtA, niyantA aura svAmI hai| ataH purUSArtha kA bhI mahattva hai| AcArya siddhasena ke anusAra kAla, svabhAva, niyati, pUrvakarma aura purUSArtha paraspara nirapekSa rUpa meM kArya kI vyAkhyA karane meM ayathArtha bana jAte haiM jabaki ye hI siddhAnta sApekSa rUpa se samanvita hokara kArya kI vyAkhyA karane meM saphala ho jAte haiN| 1'jaina bauddha evaM gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana' 2 'sanmatitakAkaraNa' 3/53 / / - prathama bhAga, pRSTha 302, DaoN. sAgaramala jaina / For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 isa prakAra yaha siddha hotA hai ki karmasiddhAnta eka vyApaka siddhAnta hai; jisameM anya sabhI siddhAntoM kA samaveta rUpa se samAveza hai| Age hama uttarAdhyayanasUtra ke sandarbha meM jaina karmasiddhAnta kI carcA kreNge| 6.1 karma kA svarUpa sAmAnyataH 'yat kriyate tat karma' isa vyutpatti ke anusAra jo kucha kiyA jAtA hai vaha karma hai, isa prakAra karma kA sAdhAraNa artha kriyA, kArya yA vyApAra hai, kintu jainadarzana meM 'karma' zabda viziSTa artha meM prayukta huA hai| isake antargata karma ko kriyA kA hetu evaM pariNAma donoM mAnA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra meM karma kI paribhASA dete hue kahA gayA hai ki jinase baddha hokara jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, ve karma haiN| isase yaha spaSTa hotA hai ki saMsAra paribhramaNa kI nimittabhUta icchA se kI gaI kriyA hI karma kahalAtI hai; sAdhAraNa kriyA nhiiN| isa paribhASA ko spaSTa karate hue uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM likhA hai ki mithyAtva, kaSAya Adi kAraNoM se jIva ke dvArA jo kucha kiyA jAtA hai, vaha karma kahalAtA hai| . uttarAdhyayanasUtra meM eka dRSTAnta ke dvArA karma ko spaSTa karate hue kahA gayA hai- jisa prakAra eka sAtha miTTI ke do DheloM ko dIvAra para pheMkA jAya; una DheloM meM eka zuSka aura eka Ardra ho to ve donoM dIvAra taka pahuMcate avazya haiM, kintu unameM jo Ardra DhelA hotA hai vaha dIvAra se cipaka jAtA hai aura jo zuSka DhelA hotA hai vaha dIvAra se cipakatA nahIM hai| isI prakAra mithyAtva, kaSAya Adi se yukta (Ardra) kriyA AtmA ke sAtha sampRkta ho jAtI hai tathA ina hetuoM se rahita hokara virakta bhAva se kI gaI kriyA bandhana kA kAraNa nahIM hotI hai|' 3 jehiM (kammAi) baddho ayaM jIvo, saMsAre parivattae' 4 'kriyante mithyAtvAdi hetubhijAveneti karmANi / ' (ka) patra - 310 (kha) patra - 3158 (ga) patra - 3164 (gha) patra - 3166 5 'ullo sukko pa do cUr3A, golayA maTTiyAmayA / do vi AvaDiyA kuDDe, jo ullo sA tatva laggaI / / ' "evaM laggati dummehA, je narA kAma lAlasA / virattA una laggati, jaha sukko u golo|' - uttarAdhyayanasUtra 33/1 / / - uttarAdhyayanasUtra TIkA (Agama paMcAMgI krama 41/5) - (gaNibhAvavijayajI); - (zAntyAcAya); - (lakSmIvallabhagaNi); - (kmlsNymopaadhyaay)| - uttarAdhyayanasUtra 25/42 evaM 43 / For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 rAgadveSa se mukta jIva ke honevAle karma kSaya hojAte hai / ve IryApathika karma kahalAte haiN| IryApathika karma pahale samaya meM bandhate haiM, aura dUsare samaya meM udaya meM Akara tIsare samaya meM nirjarita ho jAte haiN| 6.2 karmabandha ke kAraNa AcArya devendrasUri karma kI paribhASA prastuta karate hue likhate haiM ki jIva kI kriyA kA jo hetu hai, vaha karma hai| kriyA ke hetu pAMca haiM (1) mithyAtva; (2) avirati; (3) pramAda; (4) kaSAya; aura (5) yog| mithyAtva- atattva meM tattva evaM tattva meM atattva kI dRSTi mithyAtva hai| viparIta tattvazraddhA mithyAtva kahalAtI hai| dUsare zabdoM meM ayathArtha meM yathArtha tathA yathArtha meM ayathArtha kI pratIti mithyAtva hai| isake Abhigrahika, anAbhigrahika Adi pAMca bheda haiN| avirati- pApakarma se virata na honA avirati hai| cAritramohanIyakarma ke kAraNa jIva AMzika yA sarvarUpa meM hiMsA Adi pApakArI pravRttiyoM se virata nahIM ho pAtA hai- yahI avirati hai| pramAda- AtmasajagatA evaM viveka kA abhAva pramAda hai| kaSAya- jo bhAva AtmapariNAma ko kaluSita karate haiM ve kaSAya kahalAte haiN| dUsare zabdoM meM AtmA kI rAgadveSAtmaka pravRtti kaSAya hai| isake cAra prakAra haiM- krodha, mAna, mAyA aura lobh| yoga- yoga kA artha pravRtti hai arthAt mana, vacana evaM kAyA kI zubha yA azubha pravRtti kA nAma yoga hai| yahAM jJAtavya hai ki yoga karmabandhaM kA gauNakAraNa hai; mukhya nhiiN| kyoMki, bandha ke pUrva cAra prakAroM ke abhAva meM mAtra yoga ke nimitta se hone vAlA karmavargaNAoM kA bandha IryApathikabandha kahalAtA hai| aura Ipithikabandha eka samaya kA hotA hai| usameM sthiti kA abhAva hai| ataH yaha bandha vAstavika artha 6 'kIrai jIeNa heUhiM, jeNaM to bhannae kammaM / ' - karmagrantha 1/91 For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM bandha hI nahIM hai| isa prakAra yoga karmabandha kA mahattvapUrNa kAraNa nahIM hai| mithyAtva, avirati, pramAda aura kaSAya meM virodhI antara nahIM hai| kaSAya ke abhAva meM pramAda tathA pramAda ke abhAva meM kaSAya nahIM ho sktaa| isI prakAra avirati ke mUla meM bhI kaSAya hI rahe hue haiN| ataH kaSAya meM pramAda evaM avirati donoM kA antarbhAva ho jAtA hai| phira bandhana ke zeSa kAraNa mithyAtva evaM kaSAya meM pramukha kauna hai, isa para vartamAna meM vidvAnoM ne vyApaka rUpa se cintana kiyA hai| AcArya vidyAsAgarajI Adi kA eka varga ina donoM meM kaSAya ko pramukha mAnatA hai to dUsarI ora kAnajI svAmI kI vicAradhArA se prabhAvita dUsarA varga mithyAtva ko bandhana kA pramukha kAraNa mAnatA hai, kintu DaoN. sAgaramala jaina kA kahanA hai ki kaSAya aura mithyAtva donoM hI anyonyAzrita haiN| mithyAtva tabhI samApta hotA hai jaba kaSAyeM samApta hotI haiM aura anantAnubandhI kaSAyoM ke samApta hone para mithyAtva samApta hotA hai| ye tApa aura prakAza ke samAna sahajIvI haiN| inameM eka ke abhAva meM dUsare kI sattA nahIM rahatI hai| - karmabandha ke prakAra . karmabandha ke kAraNoM ko yadi saMkSepa meM kahanA cAheM to karmabandha ke mUla kAraNa rAga-dveSa evaM moha yA Asakti haiN| uttarAdhyayanasUtra ke battIsaveM adhyayana meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki rAga-dveSa karma ke bIja haiN| .. karmaparamANu jaba AtmA se saMyojita hote haiM to unakA AtmA ke sAtha cAra prakAra kA bandha hotA hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra bandha ke ve cAra prArUpa nimna haiN| (0) prakRtibandha - prakRti kA artha svabhAva hotA hai| karmoM ke svabhAva kA nirdhAraNa prakRtibandha ke AdhAra para hotA hai| dUsare zabdoM meM prakRtibandha se AtmA se sampRkta karmapudgaloM ke svarUpa kA nirdhAraNa hotA hai| prakRtibandha ko spaSTa karate hue paNDita sukhalAlajI likhate haiM ki- jaise vAtanAzaka padArthoM se bane laDDuoM kA svabhAva vAyu ko nAza karane, pittanAzaka padArthoM se bane hue laDDuoM kA svabhAva pitta ko zAnta karane aura kaphanAzaka padArthoM se bane laDDuoM kA svabhAva kapha ko naSTa karane kA hotA hai; vaise hI AtmA ke dvArA gRhIta pudagaloM meM se kucha meM AtmA ke 7 'rAgo ya doso ya kammabIya' - uttarAdhyayanasUtra 32/7 / For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 jJAnaguNa ko acchAdita karane kI, kucha meM AtmA kI sAmarthya ko dabA dene kA svabhAva hotA hai / isa prakAra bhinna-bhinna karmapadagaloM meM bhinna-bhinna prakAra kI Atmika zaktiyoM ke AvaraNa kI kSamatA hotI hai| ise hI prakRtibandha kahate haiN| isase karmapudgaloM ke svarUpa (Nature) kA nirdhAraNa hotA hai| (2) sthitibandha - karmapudgaloM ko AtmA ke sAtha kitane samaya taka sambandha rahegA hai, isakA nirdhAraNa sthitibandha karatA hai arthAt isase yaha nizcaya hotA hai ki AtmA kI jJAna, darzana Adi kI jo zaktiyAM AvRta huI haiM, ve kitane samaya yA kAla ke lie huI haiN| isa prakAra AtmA ke sAtha karmoM ke sambandha kI kAla maryAdA (Duration) kA nirdhAraNa sthitibandha kahalAtA hai| (3) anubhAgabandha (rasa) - karmoM ke bandhana evaM vipAka kI tIvratA tathA mandatA kA nizcaya anubhAgabandha ke AdhAra para hotA hai| vastutaH karmabandhana ke samaya hone vAle tIvra evaM manda bhAva ke AdhAra para hI karmoM kI tIvratA yA mandatA kA nirdhAraNa hotA hai| anubhAgabaMdha isa bAta kA dyotaka hai ki karmabaMdha ke samaya jIva ke bhAva kaise the? yaha isa bAta kA dyotaka hai ki karmoM kA baMdha saMzliSTa bhAvoM meM huA hai yA sAmAnya bhAvoM meM / ____ uttarAdhyayanacUrNi meM karma ke zubha-azubha vipAka ko anubhAga kahA gayA hai| dUdha rUpa se samAna prakRti vAlA hote hue bhI bhaiMsa ke dUdha meM cikanAhaTa adhika hotI hai, bakarI ke dUdha meM kama, isa prakAra karma kI prakRti kI taratamatA kA bhAga anubhAga (Degree) hai| prakRti evaM anubhAga meM yaha antara hai ki prakRti sAmAnya hai aura anubhAga usakA vizeSa jaise 'Ama' nAma ke padArtha kI prakRti to mIThApana hai, para vaha kitanA mIThA hai, kama yA adhika, vaha usakA anubhAga hai| (4) pradezabandha - karmapudgaloM kI mAtrA kA nizcaya pradezabandha ke AdhAra para hotA hai| bhinna-bhinna prakAra kI paramANu saMkhyAoM se yukta karma-dalikoM (skandhoM) ke dvArA AtmA kI zaktiyoM ko AcchAdita karanA pradezabandha kahalAtA hai| yaha karma pudgaloM kI mAtrA (quantity) kA nirdhAraNa karatA hai| jIvapradezoM kA karma pudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai use pradezabandha kahA jAtA hai| 'karmagrantha' prathama, pRSTha 5 6 uttarAdhyayanacUrNi - paM. sukhlaaljii| - (Agama paMcAMgI krama 41/5, patra 3164) / For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 karmabandha ke pUrvokta cAroM prakAroM meM prakRtibandha evaM pradezabandha kA AdhAra yoga arthAt mana, vacana aura kAyA kI pravRttiyAM haiN| dUsare zabdoM meM prakRtibandha evaM pradezabandha kA sambandha yoga se hai jabaki sthitibandha evaM anubhAgabandha kA sambandha kaSAya se hai kyoMki bandhana kI samayAvadhi evaM rasa arthAt tIvratA yA mandatA kaSAyabhAva para AdhArita hai| sAmAnyataH karmabandha meM prakRti Adi cAroM kI upasthiti anivArya hai| mAtra sayogI vItarAgI AtmA dvArA hone vAle karmabandha meM prakRti evaM pradeza hI hote haiN| unameM sthiti mAtra eka samaya kI tathA anubhAga jaghanya hotA hai| ataH nahiMvat hone se vahAM prakRti evaM pradeza kI hI pradhAnatA hotI hai| 6.3 karma kI vibhinna prakRtiyAM prakRti arthAt svabhAva ke AdhAra para karmoM ke mukhyabheda ATha tathA avAntarabheda eka. sau aTThAvana pratipAdita kiye gaye haiN| karmavargaNA ke pudgala jaba AtmA ke sAtha bandhate haiM to ve AtmA ke pariNAma/bhAva ke anusAra vividha svabhAva evaM zakti vAle ho jAte haiN| ... karmapudgala ekarUpa hote haiM phira bhI ye jisa AtmaguNa ko AvRta, vikRta aura prabhAvita karate haiM, unake anusAra hI una pudgaloM kA nAma ho jAtA hai| AtmA ke ATha guNa anantajJAna, anantadarzana, anaMtasukha, kSAyikasamyaktva, akSayasthiti, arUpIpana, agurulaghutA aura anaMtavIrya haiN| AtmA kI mUlabhUta zaktiyAM ATha haiN| ataH unake AvAraka karma bhI. ATha haiN| uttarAdhyayanasUtra meM karmoM ke nimna ATha bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai- (1) jJAnAvaraNIyakarma (2) darzanAvaraNIyakarma (3) vedanIyaka (4) mohanIyakarma (5) AyuSyakarma (6) nAmakarma (7) gotrakarma aura (8) aMtarAya krm|" "'nANasAvaraNijja, saNAvaraNaM tahA / veSaNijja tahA mohaM, AukammaM taheva ya / / ' 'nAmakammaM ca goyaM ca, aMtarAyaM taheva y| evameyAi kammAI, aheva u samAsao / ' - uttarAdhyayanasUtra 33/2 evaM 3 / For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 (1) jJAnAvaraNIyakarma AtmA kI jJAnazakti ko AvRta karane vAle karmapudgala jJAnAvaraNIya karma kahalAte haiN| uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM kahA gayA hai ki jaise AMkhoM para paTTI bAMdha dene se AMkha kI dekhane kI zakti avarUddha ho jAtI hai, vaisehI jJAnAvaraNIyakarma se AtmA kI jJAnazakti AvRta ho jAtI hai|" isa karma kA nAma jJAnavinAzakakarma nahIM hokara jJAnAvaraNIyakarma hai| isameM prayukta 'AvaraNa' zabda yaha jJApita karatA hai ki jJAnAvaraNIya karma AtmA ke jJAna ko AvRta karatA hai; vaha jJAna kA samUlocchedana nahIM karatA, jaise- saghana megha se AcchAdita hone para bhI sUrya kA itanA prakAza avazya banA rahatA hai; jisase dina-rAta kA bodha ho sake, vaise hI pragAr3ha jJAnAvaraNIyakarma kA bandha hone para bhI AtmA kA jJAna guNa itanA avazya udghATita rahatA hai, jisase jIva aura ajIva meM bheda kiyA jA ske| nigoda ke jIvoM meM bhI akSara ke anantaveM bhAga jitanA jJAna guNa avazya udghATita rahatA hai| . ____ isa prakAra jJAnAvaraNIyakarma AtmA kI jJAnazakti ko AvRta evaM vikRta karatA hai, use vinaSTa nahIM krtaa| dUsare zabdoM meM vaha jJAna prApti meM mAtra avarodhaka banatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM jJAna ke mukhya pAMca prakAroM ke AdhAra para jJAnAvaraNIyakarma ke bhI nimna pAMca prakAra pratipAdita kiye gaye haiM - - (1) zrutajJAnAvaraNa- bauddhika evaM Agamika jJAna kI kSamatA ko avarUddha karane vAle 'karmapudgala' zrutajJAnAvaraNa haiN| (2) matijJAnAvaraNa- aindrika evaM mAnasika jJAna kI kSamatA ko AvRta tathA vikRta karane vAle karmapudgala' matijJAnAvaraNa kahalAte haiN| . (3) avadhijJAnAvaraNa- mUrta dravya (pudgala) ko sAkSAt jAnane kI zakti ko AcchAdita karane vAle 'karmapudgala' avadhijJAnAvaraNa haiN| (4) manaHparyAyajJAnAvaraNa- dUsaroM kI mAnasika avasthA ko jAnane kI zakti ko kuNThita karane vAle 'karmapudgala' manaHparyAyajJAnAvaraNa kahe jAte haiN| 11 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3165 - (lkssmiivllbhgnni)| For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 (5) kevalajJAnAvaraNa- pUrNa jJAnazakti ko AvRta karane vAle 'karmapudgala' kevalajJAnAvaraNa haiN| samasta jIvoM meM matijJAna evaM zrutajJAna ye do jJAna anivArya rUpa se pAye jAte haiM aura ye donoM jJAna kSAyopazamika haiN| ataH ina para pUrNa AvaraNa nahIM hotaa| vipAka kI dRSTi se jJAnAvaraNIyakarma ke nimna 10 bheda bhI kie gaye haiM - (1) sunane kI zakti kA abhAva; (2) sunane se prApta hone vAle jJAna kI anupalabdhi; (3) dekhane kI zakti kA abhAva; (4) dRzya jJAna kI anupalabdhi, (5) gaMdha grahaNa karane kI zakti kA abhAva; (6) gaMdha sambandhI jJAna kI anupalabdhi (7) svAda grahaNa karane kI zakti kA abhAva; () svAda sambandhI jJAna kI anupalabdhi; (6) sparza kSamatA kA abhAva; aura (10) sparza sambandhI jJAna kI anuplbdhi| jJAnAvaraNIyakarma ke uparyukta dasa bheda prAyaH matijJAnAvaraNa se hI sambandhita pratIta hote haiN| jJAnAvaraNIyakarma ke bandhana ke kAraNa bhagavatIsUtra, tattvArthasUtra aura karmagrantha meM jJAnAvaraNIyakarma ke bandhana ke nimna cha: kAraNa pratipAdita kiye gaye haiM" - ... (1) pradoSa- jJAna, jJAnI evaM jJAna ke sAdhanoM ke prati dveSa rakhanA, unakA avarNavAda/nindA karanA yA unake pratikUla AcaraNa pradoSakarma hai| (2) niva- jJAnI ke upakAra ko svIkAra na karanA, jJAnadAtA gurU ke nAma ko chipAnA tathA kisI viSaya ko jAnate hue bhI usakA viparIta prarUpaNa na karanA, nihnavakarma hai| jamAlI Adi sAta ninhava jainaparamparA meM prasiddha haiM, jinhoMne bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM kI apane manamAne DhaMga se prarUpaNA kI thii| yahAM nihnava evaM virodhI meM antara hai| virodhI spaSTataH virodha karatA hai aura 12 uttarAdhyayanasUtra - 33/4 / 13 dravyAnuyoga, prathama bhAga, bhUmikA pRSTha 66 14 (ka) bhagavatI - 6/6/420 (kha) tattvArthasUtra 6/11; - DaoN. sAgaramala jaina / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 384); For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarI paramparA ko svIkAra kara letA hai, jabaki ninhava usI paramparA meM rahakara usake siddhAntoM kI svecchA se vyAkhyA karatA hai| (3) mAtsarya- jJAnI ke prati IrSyA kA bhAva rakhanA tathA jJAna ke sAdhana pustaka Adi ke prati upekSA evaM anAdara kI vRtti rakhanA mAtsarya hai| (4) antarAya- jJAna kI prApti meM bAdhaka bananA, jJAna ke pracAra evaM prasAra ke sAdhanoM kA virodha karanA, apane pAsa jJAna ke sAdhana pustaka vagairaha hone para kisI adhyetA ko na denA, adhyayana karane vAle ko uThAnA, use anya kArya meM lagAnA, koI adhyayana kara rahA ho to jora se bolakara tathA anya pravRttiyoM se usake adhyayana meM vighna yA antarAya upasthita karanA antarAya doSa hai| . (5) AsAdanam- jJAna evaM jJAnI purUSoM ke kathana ko svIkAra nahIM karanA, unakA samucita vinaya nahIM karanA, jJAna ke sAdhana kA apamAna karanA, thUka lagAkara pRSTha palaTanA, kAgaja para paira lagAnA, usa para baiThanA, khAnA tathA usase kUr3A-karakaTa sApha karanA Adi isake antargata AtA hai| . (6) upaghAta- jJAnI ke sAtha mithyAgraha yA kadAgraha karanA athavA svArthavaza satya ko asatya siddha karane kA prayAsa karanA upaghAta karma hai| . pUrvokta anaitika AcaraNoM ke dvArA jJAnAvaraNIyakarma ke paramANu AtmA ke sAtha sampRkta hokara usakI jJAnazakti ko AvRta, vikRta evaM sImita karate haiN| (2) darzanAvaraNIyakarma vastu kI sattAmAtra kI pratIti karAne vAlA nirvizeSa sAmAnyajJAna 'darzana' kahalAtA hai tathA jo kArmaNavargaNAyeM AtmA kI darzanazakti arthAt sAmAnya anubhUti meM bAdhaka banatI haiM, ve darzanAvaraNIyakarma kahalAtI haiN| uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM isakI tulanA dvArapAla se kI gaI hai| jaise dvArapAla rAjA ke darzana meM bAdhaka hotA hai, vaise hI darzanAvaraNIyakarma AtmA kI anubhUti meM bAdhaka banatA hai| (ga) karmagrantha prathama bhAga gAthA 54 / 15 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3165 - (lakSmIvallabhagaNi) / For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 darzanAvaraNIyakarma ke bandhana ke kAraNa bhagavatIsUtra, tattvArthasUtra tathA karmagrantha meM jJAnAvaraNIyakarma ke samAna darzanAvaraNIyakarma ke bandhana ke nimna kAraNa pratipAdita kiye gaye haiN| (1) AtmAnubhUti yA indriyAnubhUti se sampanna vyakti ke prati dveSabuddhi rakhanA; (2) anubhUtyAtmaka zakti ko chupAnA; (3) AtmAnubhUti yA Atma sAkSAtkAra karane vAle ke prati upekSA yA anAdara kA bhAva rakhanA; (4) AtmAnubhUti yA indriyAnubhUti meM bAdhaka bananA; aura (5) AtmAnubhUti sampanna vyakti kI avamAnanA athavA usake sAtha durAgrahapUrvaka vivAda krnaa| darzanAvaraNIyakarma kI prakRti uttarAdhyayanasUtra meM darzanAvaraNIyakarma kI nimna nau prakRtiyoM kA ullekha prApta hotA hai|" (1) nidrA- uttarAdhyayanasUtra kI TIkA ke anusAra soyA huA vyakti sukhapUrvaka jaga jAe aisI nIMda nidrA kahI jAtI hai aura jisa karma ke nimitta se aisI nIMda AtI hai, upacAra se vaha karma bhI nidrA kahalAtA hai| dUsare zabdoM meM jisa karma ke prabhAva se jIva ko sAmAnya nidrA Ae, vaha nidrA darzanAvaraNIyakarma . kahalAtA hai| (2) pracalA- jisa karma ke prabhAva se khar3e-khar3e yA baiThe-baiThe nIMda AtI ho vaha pracalA darzanAvaraNIyakarma hai| (3) nidrA-nidrA- jisa karma ke prabhAva se jIva ko pragAr3ha nidrA Ae vaha nidrA-nidrA darzanAvaraNIyakarma hai| aisI nidrA vAlA vyakti bar3I kaThinAI se jagatA hai| - (aMgasuttApi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 384) 16 (ka) bhagavatI 1/6/421 (kha) tattvArthasUtra 6/11; (ga) karmagrantha 1/54 / 17 'nidA taheva payalA, niddAniddA ya payalApayalA ya / tatto ya vINagiddhi u, paMcamA hoi nAyavvA / / 'cakkhumacakkhuohissa, desaNe kevale ya aavrnne| evaM tu navavigappaM, nAyabvaM daMsaNAvaraNaM / ' * uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3165 16 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3165 20 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3165 - uttarAdhyayanasUtra 33/5/6 / - (laamiivllbhgnni)| - (lkssmiivllbhgnni)| - (lakSmIvallabhagaNi) / For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 bAdhaka hote haiN| darzanAvaraNIyakarma ke ina bhedoM kA krama prajJApanA, anuyogadvAra Adi granthoM meM kucha bhinna hai| (3) vedanIyakarma jisa karma ke dvArA sukha-duHkha kA anubhava kiyA jAe vaha vedanIyakarma kahalAtA hai| vedanIyakarma ko zahada se lipta talavAra kI upamA dI jAtI hai| jaise zahada se lipta talavAra cATane para to sukhada va madhura lagatI hai; lekina talavAra se jihvA ke kaTa jAne para duHkha hotA hai; vaise vedanIyakarma bandhana ke samaya sukhada pratIta hotA hai para vipAka ke samaya atyanta duHkhada hotA hai| ___ uttarAdhyayanasUtra meM isake mukhya do bheda kie gaye haiM - (1) sAtAvedanIya - zArIrika evaM mAnasika sukhada samvedanAoM kA kAraNa sAtAvedanIyakarma haiN| (2) asAtAvedanIya- zArIrika evaM mAnasika duHkhada samvedanAoM kA kAraNa asAtAvedanIyakarma hai| sAtAvedanIya tathA asAtAvedanIya ke bhI aneka bheda hote haiN| uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM bhI inake sampUrNa bhedoM ke nAmoM kA ullekha nahIM hai| sAtAvedanIya meM mAtra anukampA Adi kA tathA asAtAvedanIya meM pIr3A, zoka, santApa Adi kA ullekha kiyA gayA hai| prajJApanAsUtra meM sAtAvedanIya evaM asAtAvedanIya ina donoM karmoM ke ATha-ATha prakAroM kA ullekha milatA hai|" sAtAvedanIya ke ATha prakAramanojJazabda, manojJarUpa, manojJarasa, manojJagaMdha, manojJasparza, kAyasukha, vANIsukha aura manasukha haiN| isake viparIta asAtAvedanIya ke bhI ATha bheda haiM, yathA- amanojJazabda, amanojJarUpa aadi| - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 286); - (navasuttANi, pRSTha 336) / 24 (ka) prajJApanA 23/14 (kha) anuyogadvAra 282 25 'vayaNIyaM pi duvihaM, sAyamasAyaM ca AhiyaM / sAyassa u bahU bheyA, emeva asAyassa vi / / ' 26 uttarAdhyayanasUtra TIkA (AgamapaMcAMgI krama 41/5) (ka) patra - 3183 (kha) patra - 3186 27 prajJApanA 23/15 evaM 16 - uttarAdhyayanasUtra 33/7 / - (gaNibhAvavijaya jI); - (nemicndraacaary)| - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 286) / For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 vedanIyakarma ke bandhana ke kAraNa jIva anukampA, vratI anukampA, dAna, sarAgasaMyama, akAmanirjarA, bAlatapa, kSamA aura pavitratA, sAtAvedanIyakarma ke kAraNa haiN| ____ apane meM, dUsare meM yA donoM meM vidyamAna dukhaH, zoka, tApa, Akrandana, vadha aura parivedana asAtAvedanIyakarma bandhana ke kAraNa haiN| 4. mohanIya karma jo karma AtmA ke vicAra evaM AcAra pakSa ko vikRta karatA hai / athavA jo karsa AtmA ke samyaktva aura cAritra guNa kA ghAta karatA hai vaha mohanIyakarma hai| dUsare zabdoM meM jisa karma ke kAraNa jIva kI dRSTi/soca/cintana evaM AcaraNa dUSita hotA ho vaha mohanIyakarma hai| uttarAdhyayanasUtra meM mohanIyakarma ke darzanamohanIya aura cAritramohanIya, aise do mukhya bheda haiN| inake avAntara 26 yA 28 bheda haiN| darzanamohanIya karma darzanamohanIya karma meM prayukta 'darzana' zabda kA artha dRSTikoNa athavA zraddhA hai| jainadarzana meM 'darzana' zabda ke mukhyataH cAra artha kiye gaye haiM- (1) AtmAnubhUti; (2) pratyakSIkaraNa; (3) dRSTikoNa aura (4) shrddhaa| inake prathama do arthoM kA sambandha darzanAvaraNIyakarma se hai tathA antima do arthoM kA sambandha mohanIyakarma se hai| darzanamohanIkarma ke nimna tIna bheda kie gae haiM (1) samyaktvamohanIya- samyaktvamohanIya kA svarUpa vizeSa cintanIya hai, kyoMki isameM eka ora samyaktva zabda hai jo karmanirjarA/mukti kA amogha upAya hai to dUsarI ora mohanIya karma hai jo karmoM kA kendrarUpa hai| isakA zAbdika artha hogA samyaktva ke prati hone vAlA moh| isa prakAra satya kA Agraha samyaktvamohanIya kahA jA sakatA hai| dUsare zabdoM meM kahA jAya to dRSTikoNa kI AMzika vizuddhi samyaktva mohanIya hai| 28 uttarAdhyayanasUtra 33/8 se 11 / For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) mithyAtvamohanIya - lakSmIvallabhagaNi uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM isake svarUpa ko spaSTa karate hue likhate haiM ki samyaktva kA AvaraNa mithyAtvamoha hai| isameM mithyAtvamoha ke azuddha karmadalikoM kA AtmA para prabhAva rahatA hai| isake pariNAmasvarUpa tattva meM atattvarUci utpanna hotI hai aura aMtattva meM tattvarUci isa prakAra vastusvarUpa kA viparItarUpa meM bodha honA mithyAtvamohanIya hai| 29 226 (3) mizramohanIya- mizramoha kA svarUpa spaSTa karate hue lakSmIvallabhagaNi likhate hai~ ki yaha mithyAtva kA zuddhAzuddha rUpa hotA hai| isa avasthA ke andara na to jinadharma ke prati pUrI taraha rAgabhAva hotA hai aura na dveSabhAva / isakI sthiti antarmuhUrta hotI hai| jaise kisI aise dvIpa kA nivAsI jo hamAre dvIpavAsiyoM se paricita nahIM hai; vaha na to una jIvoM para rAga rakhatA hai aura nahI dveSa / isa prakAra kA svabhAva mizramohanIya kahA jAtA hai| * uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM mohanIyakarma ke zuddha karmadalikoM kI upasthiti samyaktvamohanIya hai| samyaktva ke ajJAna ko samyaktvamohanIya, mithyAtva ke ajJAna ko mithyAtvamohanIya tathA donoM ke mizrita ajJAna ko mizramohanIya bhI kahA hai| isakI vyAkhyA isa prakAra se bhI kI jA sakatI hai- jisameM mithyAtva ko mithyArUpa meM tathA samyaktva ko samyak rUpa meM nahIM mAnA jAtA hai vaha mithyAtvamohanIya hai| isake viparIta mithyAtva ke svarUpa ko to jAna liyA jAtA hai kintu samyaktva ke svarUpa ko nahIM jAnA jAtA hai vaha samyaktva mohanIya hai tathA samyaktva evaM mithyAtva donoM kI hI anizcayarUpa sthiti mizramohanIya hai| cAritramohanIya karma AcaraNa ko vikRta karane vAlA karma cAritramohanIyakarma hai| yaha karma virati yAM tyAga meM bAdhA DAlatA hai| isa karma ke udaya se vyakti satya ko samajhakara bhI usake anurUpa AcaraNa nahIM kara pAtA hai| uttarAdhyayanasUtra meM isake mukhya do bheda kie gaye haiM? - (1) kaSAyamohanIya aura (2) nokssaaymohniiy| - kaSAyamohanIya ke solaha evaM nokaSAyamohanIya ke sAta yA apekSA bheda se nau bheda kie gaye haiN| uttarAdhyayanasUtra meM kaSAya evaM nokaSAya ke 26 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3167 30 uttarAdhyapanasUtra TIkA patra 3167 31 'carittamohaNaM kammaM, duvihaM tu viyAhiyaM / kasAya mohaNijja tu, nokasAyaM taheva ya / / ' - (lakSmIvallabhagaNi) / - ( lakSmIvallabhagaNi) uttarAdhyayanasUtra 33/10 / For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 bhedoM/nAmoM kA ullekha nahIM haiM, kintu uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM inake nAmoM kA ullekha milatA hai jo nimna haiM - kaSAya mUlataH cAra haiM - krodha, mAna, mAyA evaM lobh| ina cAroM meM pratyeka ke anantAnubandhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI aura saMjvalana rUpa bheda karane para kaSAya ke solaha bheda ho jAte haiN| ___uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ke anusAra jo kaSAya ke sahayogI bhAva haiM, ve nokaSAya haiN| inake nau bheda haiM- (1) hAsya; (2) rati, (3) arati, (4) zoka, (5) bhaya, (6) jugupsA, (7) strIveda, (8) purUSaveda aura (6) npuNskved| nokaSAya ke uparyukta nau bheda sAmAnya kI apekSA se kiye gaye hai| kintu vyaktivizeSa kI apekSA se to sAta hI bheda. hoMge, kyoMki hAsyAdi SaTbhedoM ke sAtha tInoM veda (kAmavAsanA) meM se eka veda kA hI udaya rhegaa| isa prakAra kula milAkara mohanIyakarma ke 26 evaM 28 bheda hue| mohanIyakarmabandha ke kAraNa __sAmAnyatayA mohanIyakarma kA bandha nimna kAraNoM se hotA haiM - , krodha, mAna, mAyA, lobha, avizvAsa aura aviveka / 5. AyuSyakarma zarIravizeSa ke sAtha AtmA ke rahane kI avadhi kA nirdhAraNa karane vAlA karma AyuSyakarma kahalAtA hai| jIva ko kisI zarIra meM niyata avadhi taka kaida rakhane vAlA karma AyuSya karma hai / 32 uttarAdhyayanasUtra TIkA (AgamapaMcAMgI krama 41/5) (ka) patra - 3161 (kha) patra - 3167 (ga) patra -3201 33 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 643 - (zAntyAcAya); - (lakSmIvallabhagaNi); - (kmlsNymopaadhyaay)| - (zAntyAcArya) . For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyuSyakarma kA svarUpa kArAgRha ke samAna batAyA gayA hai| jaise kArAgRha meM par3A aparAdhI avadhi pUrNa hue binA vahAM se nikala nahIM sakatA, vaise hI AyuSyakarma kI avadhi pUrNa hue binA jIva zarIra kA tyAga nahIM kara sktaa| uttarAdhyayanasUtra meM AyuSyakarma ke cAra prakAra batalAye gaye haiM 34 nArakIya jIvoM dvArA bhogI jAne vAlI AyuH (1) narakAyu (2) tiryaMcA tiryaca - jIvoM (pazu, pakSI) ke dvArA bhogI jAne vAlI Ayu manuSya dvArA bhogI jAne vAlI Ayu devoM dvArA bhogI jAne vAlI Ayu / (3) manuSyAyu (4) devAyu 228 pratyeka gati ke AyuSyakarma sthAnAMgasUtra meM inakA spaSTa vivaraNa prApta hotA hai| 35 (1) nArakIyajIvana kI prApti ke kAraNa (1) mahArambha - atyadhika hiMsaka krUra karma (2) mahAparigraha - atyadhika saMcayavRtti; (3) paMcendriya- jIvoM kA vadha aura (4) mAMsAhAra, zarAba Adi nazIle padArthoM kA sevana / 34 'neraiya tirikkhAu, manussAu taheva yaM / devAuyaM cautthaM tu, AukammaM caubvihaM / / 35 sthAnAMga 4/628 se 631 (2) tiryacAyu kI prApti ke kAraNa (1) chala-kapaTa (2) rahasyapUrNa AcaraNa arthAt duSkarmoM ko chipAne kI vRtti (3) asatyabhASaNa aura (4) kama jyAdA mApataula / (3) mAnavajIvana kI prApti ke kAraNa (1) prakRti bhadratA arthAt svAbhAvika saralatA; (2) vinayazIlatA; (3) karUNA aura (4) ahaMkAra, mAtsarya Adi durguNoM kA abhAva / (4) devAyu kI prApti ke kAraNa (1) sarAgasaMyama (2) AMzika sayaMma / dezavirati (3) bAlatapa ( ise ajJAna tapa bhI kahA jAtA hai) aura (4) akAmanirjarA - svAbhAvika rUpa se karmoM kI nirjarA / bandhana ke bhinna-bhinna kAraNa haiN| uttarAdhyayanasUtra 33 / 12 / - ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 676 ) / . For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tattvArthasUtra evaM karmagrantha meM bhI cAroM gatiyoM ke prAyaH ye hI kAraNa mAne gaye haiN| isa prakAra adhama guNoM vAlA narakaM evaM tiryaMcagati, madhyama guNoM vAlA manuSyagati, evaM uttama guNoM vAlA jIva devagati ko prApta hotA hai| (6) nAmakarma jisa karma ke udaya se jIva anekavidha zArIrika avasthAoM ko prApta karatA hai, vaha nAmakarma kahalAtA hai| manovijJAna kI bhASA meM nAmakarma ko vyaktitva ke nirdhAraNa kA kAraNa mAnA jA sakatA hai| nAmakarma ko citrakAra kI upamA dI jAtI hai| jaise citrakAra vibhinna raMgoM se aneka prakAra ke citra banAtA hai, usI prakAra nAmakarma vibhinna karma paramANuoM se jagata ke prANiyoM ke zarIra kI racanA karatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM nAmakarma ke mukhyataH do bheda pratipAdita kie gaye haiM- zubhanAmakarma evaM ashubhnaamkrm| isameM yaha bhI kahA gayA hai ki zubha evaM azubha donoM ke aneka bheda hote haiM, kintu ina bhedoM kA nAmollekha nahIM kiyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM zubhanAmakarma ke 37 evaM azubhanAmakarma ke 34, isa prakAra kula 71 bheda kiye haiN| ... nAmakarma ke ye 71 bheda madhyamavivakSA se kiye gaye haiN| utkRSTavivakSA * se isake 103 bheda hote haiM, kintu TIkAoM meM nAmakarma ke 71 bhedoM ke hI nAma milate ... zubhanAmakarma ke 37 bheda nimna haiM - uttarAdhyayanasUtra 33/13 / 36 (ka) tattvArthasUtra - 6/16,17,18,19 va 20 / (kha) karmagrantha-1/57, 55 va 56 / 37 'nAmakammaM tu duvihaM, suhamasuhaM ca AhiyaM / suhassa u-bahUmeyA, emeva asuhassa vi // ' .39 uttarAdhyayanasUtra TIkA (Agama paMcAMgI krama 41/1) - (ka) patra - 3165 (kha) patra - 3162 (ga) patra - 3165 36 uttarAdhyayanasUtra ttiikaa| - (gaNibhAvavijaya jI) - (zAntyAcAya); - (lkssmiivllbhgnni)| For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 1. manuSyagati 2. devagati 3. paMcendriya tiryacagati 4. audArikazarIra . 5. vaikriyazarIra 6. AhArakazarIra 7. tejaszarIra 8. kArmaNazarIra 6. samacatusrasaMsthAna 10. vajraRSabhanArAcasaMhanana 11. audArika aMgopAMga 12. vaikriya aMgopAMga 13. AhAra aMgopAMga 14. prazasta varNa 15. prazasta gandha 16. prazasta rasa 17. prazasta sparza 18. manuSyAnupUrvI 16.. devAnupUrvI 20. agurUlaghu 21. parAghAta 22. ucchavAsa 23. Atapa 24. udyota 25. prazasta vihAyogati 26. trasa 27. bAdara 28. paryApta 26. pratyeka 30. sthira 31. zubha 32. subhaga 33. susvara 34. Adeya 35. yazakIrti 36. nirmANa 37. tIrthaMkara nAmakarma azubha nAmakarma ke 34 bheda nimna haiM 1. narakagati 2. tiryaMcagati 3. ekendriya 4. dvIndriya 5. trIndriya 6. caturindriya 7. RSabhanArAca saMhanana 8. nArAca saMhanana 6. ardhanArAca saMhanana : 10. kIlikA saMhanana 11. sevArtaka saMhanana 12. nyagrodha parimaMDala saMsthAna, 13. sAdi saMsthAna 14. vAmana saMsthAna 15. kubjaka saMsthAna 16. huNDaka saMsthAna 17. aprazastavarNa 18. aprazasta gandha 16. aprazasta rasa 20. aprazasta sparza 21. narakAyunupUrvI 22. tiryaMcAyunupUrvI 23. upaghAta 24. aprazastavihAyogati 25. sthAvara 26. sUkSma 27. sAdhAraNa 28. aparyApta 26. asthira 30. azubha 31. durbhaga 32. dusvara 33. anAdeya aura 34. ayshkiirti| nAmakarma - bandhana ke kAraNa bhagavatIsUtra meM zubhanAmakarma arthAt prabhAvazAlI vyaktitva. kI upalabdhi ke nimna cAra kAraNa pratipAdita kiye gaye haiM - (1) zarIra kI saralatA (komalatA) (2) vANI kI saralatA; (3) vicAroM kI saralatA aura (4) sAmaMjyasyapUrNa jiivn| isase viparIta nimna prakAra ke azubhAcaraNa se vyakti azubhanAmakarma kA bandhana karatA hai- (1) zarIra kI vakratA; (2) vacana kI vakratA; (3) mana kI vakratA aura (4) ahaMkAra, mAtsarya vRtti yA asAmaMjasyapUrNa jiivn| tattvArthasUtra meM bhI nAmakarma ke bandhana ke kAraNa prAyaH pUrvokta hI diye gaye haiN|" (7) gotrakarma gotrakarma ke mAdhyama se vyakti pratiSThita evaM apratiSThata kuloM meM janma letA hai| isa karma kI tulanA kumbhakAra se kI jAtI hai| jaise kumbhakAra 40 bhagavatI- 8/9/426 evaM 430 41 tattvArthasUtra - 6/21 evaM 22 / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 385) / For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlyavAna evaM alpa mUlyavAna aneka prakAra ke ghar3e banAtA hai, usI prakAra gotrakarma ke udaya se jIva ucca evaM nIca kula meM utpanna hotA hai| uttarAdhyayanasUtra meM gotrakarma ke uccagotra evaM nIcagotra aise do mukhya bheda kie gaye haiN| sAtha hI ina donoM ke avAntara ATha bheda hote haiM, aisA saMketa bhI kiyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM ina ATha bhedoM ke nAma nimna prakAra se diye gaye haiM" - (1) jAti; (2) kula; (3) rUpa/saundarya; (4) bala; (5) zruta yA jJAna; (6) tapa (7) lAbha aura (8) aishvry| ina AThoM bhedoM ke sAtha ucca zabda jor3ane para ye uccagotrakarma tathA inake sAtha nIca zabda jor3ane para ye nIcagotrakarma ke bheda ho jAte haiN| gotrakarma ke bandhana ke kAraNa uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM kahA gayA hai ki ucca gotrakarma ke ATha prakAroM kA jo ahaMkAra karatA hai vaha nIcagotra kA upArjana karatA hai tathA jo inakA ahaMkAra nahIM karatA vaha uccagotra kA bandha karatA hai| tattvArthasUtra ke anusAra paranindA evaM AtmaprazaMsA tathA dUsaroM ke sadguNoM kA AcchAdana evaM asadguNoM kA prakAzana nIcagotra ke bandhana kA kAraNa hai tathA isake viparIta paraprazaMsA, AtmanindA, sadguNoM kA prakAzana, asadguNoM kA gopana, saralatA evaM namratA uccagotrakarma ke bandhana ke kAraNa haiN| karmagrantha ke anusAra ahaMkAra rahita guNagrAhI dRSTivAlA aura adhyayana adhyApana meM rUci rakhane vAlA uccagotra ko prApta karatA hai| isake viparIta AcaraNa karane vAlA nIcagotra ko prApta karatA hai| 42 'gorya kammaM duvihaM, ucvaM nIcaM ca AhiyaM / . uccaM aTThavihaM hoi, evaM nIyaM pi AhiyaM / / ' - uttarAdhyayanasUtra 33/14 / / 43 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3166 / - (lkssmiivllbhgnni)| 44 tattvAryasUtra 6/24 evaM 25 / 45 karmagrantha 1/60 / For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) antarAyakarma iSTa kI siddhi meM vighna utpanna karane vAlA karma antarAyakarma kahalAtA hai| isa karma ke prabhAva se sabhI anukUla sAdhana upalabdha hone para bhI abhISTa kArya kI siddhi nahIM hotI / uttarAdhyayanasUtra ke anusAra antarAyakarma ke pAMca bheda nimna haiM 46 (1) dAnAntarAya - jisa karma ke prabhAva se dAna dene kI icchA hone ' para bhI dAna nahIM diyA jA sake vaha dAnAntarAya hai| 232 (2) lAbhAntarAya - jisa karma ke prabhAva se kisI hone vAle lAbha yA upalabdhi meM vighna A jAya vaha lAbhAntarAya hai / (3) bhogAntarAya - bhoga ke sAdhanoM ke upasthita hone para bhI unake upayoga meM bAdhA ho to vaha bhogAntarAyakarma kA prabhAva hai| jaise eka sampanna vyakti jisake ghara pAMca pakavAna bane hoM para zArIrika asvasthatA ke kAraNa vaha unheM khA nahIM sake yaha bhogAntarAya hai| (4) upabhogAntarAya - upabhoga ke sAdhana upasthita hone para bhI unake upabhoga karane meM asamartha honA upabhogAntarAya hai| (5) vIryAntarAya - zakti ke hone para bhI purUSArtha ke dvArA usakA upayoga kara pAne kI asamarthatA vIryAntarAya hai| antarAyakarma bandhana ke kAraNa karmagrantha ke anusAra jina - pUjA Adi dharma kAryoM meM vighna utpanna karane vAlA aura hiMsA meM tatpara vyakti antarAyakarma kA saMcaya karatA hai| 47 tattvArthasUtra ke anusAra bhI vighna yA bAdhA DAlanA antarAyakarma ke bandha kA kAraNa hai 48 46 'dANe lAbhe bhoge ya, uvabhoge vIrie tahA / paMcavihamaMtarAyaM samAseNa viyAhiyaM // / ' 47 karmagrantha 1/61 | 48 tattvArthasUtra 6 / 26 / uttarAdhyayanasUtra 33 / 15 / For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 6.4 karmasiddhAnta niyativAda hai yA purUSArthavAda jaina karmasiddhAnta ke sandarbha meM yaha prazna pramukha rUpa se upasthita hotA hai ki jaina karmasiddhAnta niyativAda kA samarthaka hai yA purUSArthavAda kA ? jaina karmasiddhAnta ke anusAra vyakti kI pratyeka kriyA evaM saMkalpa kA kAraNa usake pUrvavartI karma haiM arthAt vyakti kI hara mAnasika evaM zArIrika gatividhi pUrvakRtakarmoM kA pariNAma hai| isase aisA pratIta hotA hai ki karmasiddhAnta niyativAda ko prazraya detA hai| yaha mAnanA nitAnta bhramapUrNa hogA kyoMki jaina karmasiddhAnta vyakti svAtaMtrya meM vizvAsa rakhatA hai| karmasiddhAnta ke anusAra pUrvakRtakoM meM saMkramaNa, apavartana, udIraNA aura pradezodaya ke dvArA parivartana kiyA jA sakatA hai; karmabandha kI prakriyA meM apavartana evaM udvartana kA krama satata cAlU rahatA hai| ataH vyakti apane vartamAna kAlika purUSArtha ke dvArA atIta koM meM parivartana kara sakatA hai| atIta karmoM kA phalavipAka bhI ekAnta niyata nahIM hai| atIta ke karma bhI usake hI apane purUSArtha kA pariNAma hote haiM; ve bhI niyata nahIM hote / niyatatA vipAkodaya taka sImita hai, usakI upasthiti meM pratikriyA karane yA nahIM karane meM vyakti kI svatantratA banI rahatI hai| vastutaH karmasiddhAnta eka viziSTa vyavasthA hai jisameM niyati evaM purUSArtha donoM kA samucita sthAna hai| isameM atIta ke karmoM ke sandarbha meM niyativAda kA mahattva hai to bhaviSya ke karmoM ke liye purUSArtha kI pradhAnatA hai| niyativAda bhI pUrvakRta svapurUSArtha para Azrita hai arthAt hamAre vartamAna jIvana ke niyAmaka tattva hamAre hI apane pUrvakarma hote haiN| isake nirdhAraka tattva koI anya nahIM haiN| karmasiddhAnta meM hamAre vartamAna jIvana ko nirdhArita karane vAle tattva hamAre hI pUrvakarma * yA saMskAra hote haiM karmasiddhAnta eka prakAra se AtmanirdhAraNavAda hai| dUsarI ora karmasiddhAnta meM vyakti purUSArtha ke kSetra meM evaM AgAmI bhaviSya ke nirdhAraNa meM svatantra hai| ataH karmavAda purUSArthavAda bhI hai| jainadarzana meM mukhyataH do prakAra ke karma mAne gaye haiM (1) dravyakarma aura (2) bhaavkrm| karma kA paudgalika pakSa dravyakarma kahalAtA hai| ise niyativAda ke rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai kyoMki pUrvabaddhakarmoM kA dravyakarma ke rUpa meM 46 vyaktigata carcA ke AdhAra para / For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 vipAka (udaya) avazya hotA hai| dravyakarmoM ke nimitta se hone vAle bhAva/AtmapariNAma bhAvakarma kahalAte haiN| bhAvakarma purUSArthavAda kA samarthana karate haiM kyoMki bhAvakarma rUpa anubhUti meM pratikriyA karanA yA na karanA, isa sambandha meM vyakti sadaiva svatantra rahatA hai| ....... pratikriyArUpa bhAvakarma meM hama apanA bhaviSya banAne yA bigAr3ane meM svatantra haiN| bhAvakarma meM dravyakarma to mAtra nimitta haiM, upAdAna to AtmA hI hai aura AtmA to svarUpataH svatantra hI hai| karmasiddhAnta kA spaSTa niSkarSa hai ki atIta, jo hamArI niyati hai, usake banAne vAle bhI hama hI the| mAtra yahI nahIM Aja bhI hama meM vaha zakti maujUda hai jisake dvArA hama apane bhaviSya ke nirmAtA bana sakate haiN| uttarAdhyayanasUtra meM karmasiddhAnta ke sandarbha meM purUSArthavAda evaM niyativAda kI isa samasyA kA spaSTa ullekha to upalabdha nahIM hotA haiM, phira bhI usameM kucha aise sUtra upalabdha hote haiM, jinake AdhAra para niyativAda evaM purUSArthavAda kI isa samasyA kA samAdhAna khojA jA sakatA hai| ::. uttarAdhyayanasUtra ke caturtha adhyayana meM kahA gayA hai ki kRtakarma-phala ke bhoga ke binA mokSa nahIM hai| isakA artha yaha hai ki karma vyakti kI apanI svatantra kRti haiN| yadi hama karma ko vyakti kI apanI svatantra kRti nahIM mAneMge to karma phalabhoga kA uttaradAyitva bhI vyakti para nahIM hogaa| vyakti unhIM karmoM ke liye uttaradAyI hai jinake karane yA na karane meM usake saMkalpa kI svatantratA hotI hai| saMkalpa svAtaMtrya ke binA karma kA uttaradAyitva hotA hI nhiiN| kRta karmoM kA phala avazya bhoganA par3atA hai| isa artha meM usakI niyatatA yA vivazatA bhI hai, yaha vivazatA bhI usake apane dvArA arjita hai| uttarAdhyayanasUtra meM yaha kahA gayA hai - "kamma saccA hu pANino' prANI apane phala avazya haiN| karma kI satyatA usake phalavipAka kI niyatatA ke sAtha jur3I huI hai arthAt karma niyata nahIM ho sktaa| uttarAdhyayanasUtra meM yaha bhI kahA gayA hai ki karma kartA kA anusaraNa karate haiN| isa sandarbha meM bhI yaha phalita hotA hai ki karma karane meM kartA svataMtra hai, kintu svatantrarUpa se kiye gaye apane inhIM - uttarAdhyayanasUtra 4/3 evaM 13/10 / 50 'kaDANa kammANa na mokkha atyi' 51 uttarAdhyayanasUtra 7/20 ke aMza / 52 'katArameva aNujAi kammaM / ' - uttarAdhyayanasUtra 13/23 / For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmoM ke phala kA bhoga use karanA hI hotA hai| karma kartA kA anusaraNa karate haiM isakA Azaya yahI hai ki vyakti karmoM ke phalavipAka se baca nahIM sakatA / isa prakAra uttarAdhyayanasUtra karma bandhana ke sambandha meM vyakti kI svatantratA ko tathA unake phalavipAka kI anivAryatA ke rUpa meM niyativAda ko svIkAra karatA hai / karmavipAka ke rUpa meM jainadarzana meM niyativAda ke tattva ko svIkAra kiyA gayA hai| sAmAnyataH karmavipAka se tAtparya niyatarUpa meM karmoM kA phala prApta karanA hai isa sandarbha meM yaha bhI jJAtavya hai ki sabhI karmoM kA eka nizcita samaya para phala pradAna karanA Avazyaka nahIM hai| kucha karma aise bhI hote haiM jinakA vipAka niyata nahIM hotA jainadarzana meM karmavipAka ko do vargoM meM vibhAjita kiyA gayA hai - (1) niyatavipAkI karma aura (2) aniyatavipAkI krm| (9) niyatavipAkI karma - niyatavipAkI karma ve kahalAte haiM, jinakA phala anivAryataH bhoganA par3atA hai| dUsare zabdoM meM jina karmoM kA vipAka niyata arthAt nizcita hai ve niyatavipAkI karma kahalAte haiN| (2) aniyatavipAkI karma - aniyatavipAkI karma ve kahalAte haiM jinakA vipAka niyata nahIM hotA hai arthAt jina karmoM kA phala kiye hue karmoM ke anusAra bhoganA anivArya nahIM hotA hai; unake svarUpa, taratamatA, samayAvadhi Adi meM parivartana kiyA jA sakatA hai| karma kI udvartanA, apavartanA, saMkramaNa Adi avasthAyeM aniyatavipAkI karma kI sUcaka haiM, ina sthitiyoM meM karmoM kA phala usa rUpa meM prApta nahIM hotA hai jisa rUpa meM unheM bAMdhA gayA hai| prAcIna stara ke AgamagranthoM meM udvartanA Adi avasthAoM kA ullekha upalabdha nahIM hotA hai| uttarAdhyayanasUtra meM bhI ina avasthAoM kI carcA kA abhAva hai| paravartI karmagranthoM aura unakI TIkAoM meM yaha carcA vistAra se milatI hai| 13 (ka) karmagrantha prathama - vyAkhyAkAra marUdhara kesarI, prastAvanA, pRSTha 62; (kha) AtmamImAMsA, pRSTha 128 - paM. dalasukha mAlavaNiyA; : (ga) 'jainabauddhagItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana' - bhAga 1, pRSTha 351 / - DaoN. sAgaramala jaina (c) 'Studies in Jaina Philosophy, Page 254 - Nathmal Jatia; (cha) karmaprakRti gAthA - - (uddhRta jaina siddhAnta udbhava evaM vikAsa, pRSTha 145- DaoN. ravIndranAtha For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 uttarAdhyayanasUtra meM karmavipAka ke sandarbha meM kI gaI uparyukta carcA spaSTa upalabdha nahIM hotI hai para isake vibhinna adhyayanoM meM yatra-tatra. hameM niyatavipAkI evaM aniyatavipAkI karma sambandhita carcA avazya milatI hai| jaise 'kaDANa kammANa na mokkha atthi' arthAt kRtakarmoM se chuTakArA nahIM hotA hai| punaH isake terahaveM adhyayana meM sambhUti kahate haiM: "pUrva janma meM mere dvArA kiye gaye satya aura zuddha karmoM kA phala maiM Aja bhoga rahA huuN| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra ke uparyukta likhita tathya niyatavipAkI karma kI puSTi karate haiN| ina tathyoM se yaha spaSTa hotA hai ki jo honA hai vahI hotA hai usase anyathA nahIM ho sktaa| sAtha hI yaha bhI prakaTa hotA hai ki koI bhI karma eka niyata krama meM saMcita hotA hai aura eka nizcita samaya pazcAt niyata krama meM phala dekara samApta ho jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra ke uparyukta vivecana ke AdhAra para hama yaha nirNaya nahIM le sakate haiM ki uttarAdhyayanasUtra kA karmasiddhAnta ekAnta niyatavipAkIkarma yA niyativAda kA samarthaka hai kyoMki isameM anyatra aneka sthaloM para hameM aniyatavipAkI karma yA purUSArthavAda ke udAharaNa bhI upalabdha hote haiN| karma kI ekAntika niyatatA kA niSedha karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai; 'saMyamI ke karor3oM bhavoM ke saMcitakarma tapa se naSTa ho jAte haiN| vyakti tapa, saMyama rUpI purUSArtha ke dvArA pUrvakRtakarmoM se chuTakArA prApta kara sakatA hai| isake tIsare adhyayana meM kahA gayA hai ki 'koM ke hetuoM ko dUra karake kSamA bhAva se saMyama kA sacaya karake vaha sAdhaka pArthivazarIra ko chor3akara urdhvadizA (svarga athavA mokSa) ko jAtA hai| isa ullekha se yaha spaSTa hotA hai ki vyakti svayaM ke purUSArtha ke dvArA hI mokSa yA svarga ko prApta karatA hai| jainadharma ke tIrthaMkara svayaM ke purUSArtha evaM tapasyA dvArA hI mokSa ko upalabdha karate haiN| jainadharma svapurUSArtha (svAvalambana) ko itanA mahattva detA hai ki jaba bhagavAna mahAvIra ke sAdhanA kAla meM bhayaMkara kaSTa Ane lage, taba indra (devatA) unakI sahAyatA ke liye sAtha rahane kI AjJA mAMgate haiM, to bhagavAna kahate haiM- 'he indra! yaha na to kabhI huA aura na kabhI 54 uttarAdhyayanasUtra 4/3 evaM 13/10 / 55 uttarAdhyayanasUtra 13/6|| 56 'evaM tu saMjayassAvi, pAvakammanirAsave / bhavakoDI saMciyaM kamma, tavasA nijarijjai / / 57 'khavettA punakammAI, saMjameNa taveNa ya / ' 5. 'vigiMca kammuNo heDaM, jasaM saMciNu khattie / mahAsukkA va dippaMtA, mannaMtA apuNaccavaM / / ' - uttarAdhyayanasUtra 30/6 / - uttarAdhyayanasUtra 28/36 kA aMza / - uttarAdhyayanasUtra 3/13 / For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 hogA ki koI bhI kisI anya ke sahAre se apane dhyeya 'mokSa' ko prApta kre|' isa prakAra jainadharma svapurUSArtha ko atyanta mahattva pradAna karatA hai| uttarAdhyayanasUtra ke aThThAvIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki 'AtmA jJAna se jIvAdi tattvoM ko jAnatA hai, darzana se unakA zraddhAna karatA hai, cAritra se karma Azrava kA nirodha karatA hai aura tapa se vizuddha hotA hai| isase spaSTa hotA hai ki jJAna, darzana, cAritra aura tapa karmavipAka ko aniyata karane ke amogha sAdhana haiN| ise adhika spaSTa karate hue isameM kahA gayA hai ki sAdhaka tapa evaM saMyama ke dvArA pUrvakRtakarmoM kA kSaya karake saba duHkhoM se mukta ho jAtA hai / isa prakAra uparyukta vivecana ke dvArA hama yaha niSkarSa prastuta kara sakate haiM ki uttarAdhyayanasUtra karmavipAka kI niyatatA evaM aniyatatA donoM meM vizvAsa rakhatA hai| AcArAMgasUtra, sthAnAMgasUtra Adi meM bhI karma ke sandarbha meM uparyukta donoM siddhAntoM kA ullekha milatA hai| prastuta prasaMga ke pariprekSya meM yaha prazna svAbhAvika rUpa se upasthita hotA hai ki karmavipAka kI niyatatA evaM aniyatatA kA AdhAra kyA * hai ? isa prazna ko samAhita karate huye DaoN. sAgaramala jaina ne likhA hai 'karmoM ke pIche rahI huI kaSAyoM kI tIvratA evaM mandatA ke AdhAra para kramazaH niyatavipAkI evaM aniyatavipAkI karmoM kA bandha hotA hai| jina karmoM ke pIche tIvrakaSAya (vAsanAeM) hotA hai unakA bandha bhI atipragAr3ha hotA hai aura unakA vipAka bhI niyata hotA hai| isake viparIta jina karmoM ke sampAdana ke pIche kaSAya alpa hotI hai unakA bandha zithila hotA hai aura isalie unakA vipAka bhI aniyata hotA hai| isa prakAra bhAvadhArA ke AdhAra para karmavipAka kI niyatatA yA aniyatatA nirdhArita kI jAtI hai| tIvra krodha, mAna, mAyA, lobha Adi ke vazIbhUta hokara kiye gaye karmoM ke bandha avazya hI niyata hote hai; jabaki alpakaSAyabhAvoM meM bAMdhe gaye karma aniyata hote haiN| . AcArya haribhadra sUri 'zAstravArtAsamuccaya' meM likhate haiM ki jisa vastu ko jisa samaya, jisa kAraNa se jisa rUpa meM honA hai, vaha vastu usa kAraNa se usa rUpa meM nizcita rUpa se utpanna hotI hai| aisI paristhiti meM niyati 46 uttarAdhyayanasUtra 28/35 / 60 uttarAdhyayanasUtra 25/43, 30/1, evaM 32/108 / 6. AcArAMga -4/4/38 evaM 45 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 37) / 2'jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana', pRSTha 322 - DaoN. sAgaramala jaina / For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kauna khaNDana kara sakatA hai ? ina saba ke uparAnta bhI karmasiddhAnta ko ekAnta rUpa se niyativAdI nahIM kahA jA sakatA hai| DaoN. rAdhAkRSNan ne bhI niyati evaM purUSArtha donoM ko samanvayAtmaka rUpa meM prastuta karate huye likhA hai ki 'svatantratA kA artha svacchandatA nahIM hai aura na hI karma kA artha niyti| mAnava jaba apanI icchA se cunAva karatA hai to vaha binA kisI prayojana yA kAraNa ke. nahIM krtaa| yadi hamAre karmoM kA atIta ke sAtha koI sambandha na ho to hama para apane Apa meM sudhAra karane kI na to koI naitika jimmedArI hogI aura na guMjAiza jaina karmasiddhAnta meM niyativAda evaM purUSArthavAda donoM ke tattva kisa rUpa meM sannihita haiM; ise suspaSTa karate huye kahA gayA hai ki 'jaina karmasiddhAnta ko ekAnta rUpa se niyativAda yA nirdhAraNavAda nahIM kahA jA sakatA hai| jaina karmasiddhAnta yaha avazya mAnatA hai ki vyakti kA pratyeka saMkalpa va usakI pratyeka kriyA akAraNa nahIM hotii| usakA kAraNa pUrvavartI karma haiN| hamAre manobhAva aura tadjanita karma pUrvakarma ke pariNAma hote haiM, lekina itane mAtra se karmasiddhAnta ko niyativAda mAna lenA saMgata nahIM hogA; kyoMki karmasiddhAnta vyakti kI samagra svatantratA kA apaharaNa nahIM krtaa| jainadarzana meM apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, kevalIsamudghAta ke pratyaya karmaniyama ke Upara vyakti kI svatantratA ke samarthaka haiN| pUrvokta vivecana se yaha spaSTa ho cukA hai ki jaina karmasiddhAnta meM niyativAda evaM purUSArthavAda donoM ko prazraya diyA gayA hai| ataH hama yaha kaha sakate. haiM ki uttarAdhyayanasUtra meM varNita karmasiddhAnta meM karma ke kartRtva ke sandarbha meM svatantratA evaM usake bhoktRtva ke sandarbha meM niyatatA ko svIkAra karake ina donoM avadhAraNAoM kA samanvaya kiyA gayA hai| 63 'zAstravArtAsamuccaya' 174 - uddhRta 'jaina karmasiddhAnta udbhava evaM vikAsa', pRSTha 176- DaoN. ravIndranAtha mizra / 64 'jIvana kI AdhyAtmika dRSTi' pRSTha 350 - DaoN. rAdhAkRSNan 65 'jaina, bauddha evaM gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana' bhAga 1, pRSTha 281 - DaoN. sAgaramala jaina / For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 7 uttarAdhyayanasUtra kA jIvanadarzana For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.1 saMsAra kI duHkharUpatA 'duHkha' bhAratIyadarzana tathA vizeSa rUpa se zramaNaparamparA kA pramukha pratyaya rahA hai| jaina evaM bauddha donoM paramparAoM ne jIvana ko duHkhamaya mAnA hai| unake sAhitya meM duHkharUpatA kA sajIva citraNa hai, phira bhI unakA lakSya duHkhanivRtti hai| vastutaH duHkhavimukti kI cAha pratyeka prANI kI svAbhAvika prakRti hai / ataH zramaNaparamparA jIvana kI duHkharUpatA kA citraNa karake usake nirAkaraNa ke prayatna yA purUSArtha ko hI jIvana kA lakSya mAnatI hai| usakI dRSTi meM 'duHkha' jIvana kA yathArtha hai, to 'duHkhavimukti' jIvana kA sAdhya yA Adarza / uttarAdhyayanasUtra meM duHkha ke para vyApaka rUpa se prakAza DAlA gayA hai| kahA gayA hai - uttarAdhyayanasUtra meM jIvana darzana 'janma duHkha rUpa hai, jarAvasthA duHkha rUpa hai, roga aura maraNa bhI duHkha rUpa haiN| vastutaH to yaha samUcA saMsAra hI duHkhamaya hai, kyoMki saMsAra meM janma, jarA aura mRtyu lage hue haiM jinase prANI bAra-bAra pIr3ita hotA hai / ' 1 uttarAdhyayanasUtra 16 / 16 / svarUpa tathA usake nirAkaraNa ke upAyoM duHkha kyA hai ? isake uttara meM isameM vyakti ke janma ke samaya bhayaMkara vedanA hotI hai| sarvaprathama garbhAvAsa meM nau mAha taka atyanta ghRNita evaM aMdhakArapUrNa sthAna meM rahanA hotA hai| punaH prasava yA janma kA duHkha bhI kama nahIM hotA / vRddhAvasthA ke duHkha kA to spaSTataH anubhava hotA hI hai tathA mRtyu kA duHkha to itanA bhayaMkara hai ki pratyeka prANI usake nAma se yA usake Agamana kI sambhAvanA se hI duHkhI ho jAtA hai| isa prakAra janma, jarA aura mRtyu tInoM duHkhamaya haiN| For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 uttarAdhyayanasUtra meM cAroM gatiyoM arthAt naraka, tiryaMca, manuSya evaM deva.' ko duHkharUpa hI mAnA gayA hai, kyoMki sabhI meM maraNa kA duHkha lagA huA hai| ina daihika duHkhoM ke atirikta mAnasika duHkha bhI haiM jinakA ullekha uttarAdhyayanasUtra meM milatA hai| vastutaH daihika duHkhoM kA kAraNa bhI mAnasika duHkha hai; kyoMki jainAcAryoM kI dRSTi meM sukha evaM duHkha donoM hI vastugata (Objective) na hokara manogata viSayagata (Subjective) hote haiN| vastuyeM to una sukha yA duHkha ke bhAvoM kI nimitta mAtra haiN| aneka bAra yaha dekhA jAtA hai ki eka hI vastu do bhinna mAnasika sthitiyoM meM kabhI sukharUpa hotI hai aura kabhI duHkharUpa sukha aura duHkha kI anubhUti meM mana kI bhUmikA atyanta mahattvapUrNa mAnI gaI hai| vastutaH jaba taka citta Asakta hai, icchAoM aura AkAMkSAoM se jur3A huA hai, taba taka duHkhoM se nivRtti sambhava nahIM hai| icchA aura AkAMkSA jo manojanya hai, vahI yathArtha duHkha hai kyoMki uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki jahAM icchA yA AkAMkSA hai, vahAM apUrNatA hai, aura jahAM apUrNatA hai vahAM duHkha hai| isameM spaSTa nirdeza hai ki sukhoM ke utpAda, saMrakSaNa, saMyoga evaM viyoga sabhI meM duHkha jur3A hai| unake upabhoga kAla meM bhI atRptatA ke kAraNa duHkha hotA hai| aupaniSadika RSiyoM ne bhI isa tathya ko svIkAra kiyA hai - ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki jo alpa hai, apUrNa hai, vaha sukha nahIM hai| vAstavika sukha AtmapUrNatA meM hai aura jaba taka vyakti meM icchAyeM aura AkAMkSAyeM haiM, taba taka AtmapUrNatA sambhava nahIM hai| 7.2 duHkha kA kAraNa evaM duHkhamukti ke upAya duHkha kA mUla kAraNa kyA hai ? isakA udgama sthala kaunasA hai ? ina praznoM ko uttarAdhyayanasUtra meM aneka prakAra se varNita kiyA gayA hai| usake anusAra duHkha ke kAraNa avidyA, moha, kAmanA, Asakti aura rAga-dveSa Adi haiN|' 2 uttarAdhyayanasUtra 16/10 / 3 uttarAdhyayanasUtra 16/45 / 4 uttarAdhyayanasUtra 32/64 / 5 uttarAdhyayanasUtra 32/28, 41, 54, 67, 80 evaM 63 / 6 upaniSad 7/13/1 7 'rAgo ya doso vi ya kammabIyaM, kammaM ca mohappabhavaM vayaMti / kammaM ca jAImaraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAImaraNaM vayaMti / / - (chandogyopaniSad - pRSTha 785) / - uttarAdhyayanasUtra 32/7 / For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM batAye gaye duHkha ke kAraNa Apasa meM sambandhita haiM aura inakA mUla strota Asakti yA mamatva hai| isameM kahA gayA ki duHkha kAmanA kI jananI hai / AcArAMgasUtra meM kAma (Asakti) ko garbha arthAt punarjanma kA kAraNa mAnA gayA hai| kAmanAyeM isIlie utpanna hotI haiM ki hama vastuoM para 'rAga' bhAva rakhate haiN| rAga anya kucha nahIM; mAtra para meM mamatva (apanepana ) kA AropaNa hai aura para meM mamatva kA AropaNa hI avidyA hai, ajJAna hai| jahAM mamatva yA Asakti hotI hai vahAM rAga-dveSa kI dhArA satata calatI rahatI hai aura Asakta vyakti sadA priya ko prApta karane evaM apriya kA tyAga karane meM saMlagna rahatA hai| priya-apriya ke ye bhAva hI rAga-dveSa haiN| uttarAdhyayanasUtra ke dasaveM adhyayana meM bhagavAna mahAvIra ne prazasta (zubha) rAga ko bhI mokSa meM bAdhaka mAnA hai| unhoMne gautamasvAmI ko upadeza dete hue kahA hai 'gautama! mere prati jo tumhArA mamatva hai, usakA bhI tyAga kro| " 10 242 sAmAnya jana priya zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza meM rAga tathA apriya zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza se dveSa karate haiN| priya viSayoM kI prApti kI cAha tRSNA ko janma detI hai aura tRSNA duHkha ko utpanna karatI hai| uttarAdhyayanasUtra meM spaSTataH kahA gayA hai ki tRSNA se parAjita vyakti ke mAyA - mRSA aura lobha bar3hate haiM . jisase vaha duHkha se mukti nahIM pA sakatA / " 8 'kAmANugiddhippabhavaM khudukkhaM ' 6 'kAmesu giddhA nicayaM karaMti, saMsiccamANA puNareti gabdhaM' / yaha rAga yA Asakti duHkha kI prakriyA kA krama nimna hai - jahAM Asakti hai vahAM rAga hai; jahAM rAga hai vahAM karma hai; jahAM karma hai, vahAM bandhana hai aura bandhana svayaM duHkha hai / vastutaH duHkha kA mUla kAraNa mamatva, rAga-bhAva yA Asakti hai| tRSNA - janya hai aura tRSNA moha - janya hai / moha hI ajJAna hai yadyapi ajJAna ( moha) aura mamatva meM kauna prathama hai yaha kahanA kaThina hai| ina donoM meM murgI aura aNDe ke samAna kisI kI bhI pUrvAparatA sthApita karanA asaMbhava hai| 12 I 10 uttarAdhyayanasUtra 10 / 28 / 11 uttarAdhyayanasUtra 32/30, 43, 56, 67, 82 evaM 65 / 12 uttarAdhyayanasUtra 32 / 6 / - - uttarAdhyayanasUtra 32 / 16 kA aMza / AcArAMga 1/3/2/31 (lADanUM) / For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 duHkhamukti ke upAya bhAratIya-darzanoM meM jaina, bauddha, sAMkhya Adi darzanoM ke cintana kA Arambhika sopAna bhale hI 'duHkha' rahA ho; kintu usakI antima pariNati to pUrNa duHkhavimukti yA nirvANa kI prApti meM hai| antataH sabhI bhAratIya darzana duHkha yA usa duHkha ke kAraNa avidyA ke nirAkaraNa ko hI apanA sAdhya mAnate haiN| bhAratIya darzana kA mUlamaMtra - 'aMdhakAra se prakAza kI ora, asat se sat kI ora tathA mRtyu se. amaratva kI ora agrasara honA hai|' bauddhadarzana ke cAra AryasatyoM meM duHkha ke kAraNa kI vivecanA ke . sAtha-sAtha duHkha nivAraNaM kI svIkRti aura duHkha nivAraNa ke upAyoM kI carcA bhI kI gaI hai| jainadarzana duHkha vimukti ko mokSa ke rUpa meM svIkAra karatA hai : sAMkhyadarzana AdhyAtmika, Adhi-bhautika evaM Adhi-daivika duHkhoM kI vivecanA ke sAtha purUSa evaM prakRti ke bhedajJAna ko duHkha-nivRtti kA upAya batalAtA hai" arthAt jaba taka purUSa apane Apako prakRti se bhinna nahIM samajha letA, use duHkha se mukti nahIM mila sktii| isIprakAra gItA niSkAma karma ko duHkhamukti kA sAdhana mAnatI hai|" uttarAdhyayanasUtra meM duHkharUpatA ke yathArtha citraNa ke sAtha duHkhamukti ke upAyoM kA bhI vyApaka rUpa se nirUpaNa kiyA gayA hai| isameM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki usa vyakti ke duHkha samApta ho jAte haiM jise moha nahIM hai| ata: duHkha se vimukti ke lie moha kA samApta honA Avazyaka hai| kintu moha tabhI samApta ho sakatA hai, jaba tRSNA na ho / jaba taka tRSNA upasthita hai, taba taka moha rahegA aura jaba taka moha rahegA, duHkha bhI rahegA / 'para' meM sva kA AropaNa moha hai aura usa mamatva ke AropaNa dvArA usake pAne kI AkAMkSA tRSNA hai, vastutaH jahAM moha hogA vahAM tRSNA hogI aura jahAM tRSNA hogI vahAM moha hogaa| jaba taka tRSNA upasthita hai, taba taka duHkha kI samApti asambhava hai, kyoMki tRSNA svayaM sabase bar3A duHkha hai| tRSNA ko samApta karane ke lie uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki jisane lobha 13 sAMkhyakArikA 1 / 14 gItA 2/36 / For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ko jIta liyA hai usakI tRSNA svataH samApta ho jAtI hai tathA lobha 'para' meM mamatva rUpa moha para AdhArita hai| ataH duHkhavimukti ke liye sarvaprathama 'para' ko apanA samajhane kI isa mohavRtti ko samApta karanA Avazyaka hai| ___ uttarAdhyayanasUtra meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki sampUrNa jJAna ke prakAzana, ajJAna evaM moha ke visarjana tathA rAga aura dveSa ke unmUlana se ekAnta sukha rUpa mokSa kI upalabdhi hotI hai| rAga-dveSa aura moha kI samApti hone para hI duHkha samApta hotA hai| duHkha samApti kI prakriyA kA varNana karate hue isameM kahA gayA hai ki jo akiMcanatA arthAt merA kucha nahIM hai, aisI dRr3ha anubhUti kara letA hai, usakA lobha samApta ho jAtA hai; jisakA lobha samApta ho jAtA hai usakI tRSNA samApta ho jAtI hai; jisakI tRSNA samApta ho jAtI hai; usakA moha samApta ho jAtA hai; aura jisakA moha samApta ho jAtA hai, usakA duHkha samApta ho jAtA hai" jaisA hama pUrva meM batA cuke haiM - sabhI duHkha yahAM taka ki devatAoM aura manuSya ke jo bhI zArIrika evaM mAnasika duHkha haiM ve sabhI kAmAsakti se paidA hote haiN| kevala vItarAgI AtmA hI, una duHkhoM kA anta kara pAtI hai| saMkSepa meM kaheM to uttarAdhyayanasUtra ke anusAra duHkhavimukti ke lie vItarAga yA anAsakta jIvana-dRSTi kA nirmANa Avazyaka hai| isameM vyakti kI sAdhanA kA lakSya vItarAgatA kI upalabdhi mAnA gayA hai / vItarAgatA kI upalabdhi tabhI sambhava hai jaba vyakti spaSTa rUpa se jAna le ki sAMsArika sukha vastutaH sukha na hokara mAtra sukhAbhAsa hai| 7.3 sAMsArika sukha sukhAbhAsa haiM . uttarAdhyayanasUtra meM batAyA gayA hai ki jisa prakAra kimpAka phala rUpa, raMga, rasa Adi kI dRSTi se dekhane evaM khAne meM atyaMta manohara aura madhura hotA hai kintu usakA pariNAma ati bhayAnaka hai; usI prakAra kAmaguNa arthAt indriyasukha upabhoga kAla meM sukhada lagate haiM kintu 15 uttarAdhyayanasUtra 32/6 / 16 uttarAdhyayanasUtra 32/2 / 90 uttarAdhyayanasUtra 32/8 / uttarAdhyayanasUtra 32/26 / For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 antataH ve duHkhadAyI hote haiN| " uttarAdhyayanasUtra meM isa tathya ko aneka udAharaNoM ke dvArA spaSTa karate hue indriya viSayoM kI Asakti jIva ko kisa prakAra dukhI karatI hai, isakA vistRta vivecana kiyA gayA hai vaha nimna hai - 245 cakSu indriya rUpa ko grahaNa karatI hai ataH rUpa cakSu indriya kA grAhyaviSaya hai| priya rUpa rAga kA evaM apriya rUpa dveSa kA kAraNa hai| jisa prakAra dRSTi rAga meM Atura pataMgA mRtyu ko prApta hotA hai usI prakAra rUpa meM Asakta jIva mRtyu ke mukha meM calA jAtA hai| rUpa meM Asakta ajJAnI jIMva aneka trasa evaM sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai aura unheM paritApa yA pIr3A detA hai| vaha una padArthoM (jinase usake cakSu ko tRpti milatI haiM) ke utpAdana, rakSaNa tathA unakA vyaya aura viyoga na ho; isake liye cintita rahatA hai aura isa prakAra vaha upabhogakAla meM bhI atRpta tathA azAnta rahatA hai ataH use sukha kahAM ? rUpa kI Asakti jIva ko sadaiva duHkha detI hai| isakA varNana karate hue kahA gayA hai ki rUpa meM Asakta manuSya ko kaba, kahAM aura kitanA sukha mila sakatA hai ? aprApta ko prApta karane meM; prApta kA rakSaNa karane meM tathA usakA viyoga na ho isa cintA meM vyakti sadaiva duHkhI rahatA hai| isa prakAra sAMsArika sukha, sukha na hokara sukhAbhAsa mAtra haiM / zrotrendriya zabda kA grahaNa karatI hai| ataH zabda zrotrendriya kA grAhyaviSaya hai| priya zabda rAga evaM apriya zabda dveSa kA kAraNa hai| jaise zabda saMgIta se mohita hiraNa mRtyu ko prApta hotA hai; usI prakAra priya zabda se mugdha jIva mRtyu ko varaNa karatA hai| manojJa zabda meM Asakta jIva carAcara jIvoM kI aneka prakAra se hiMsA karatA hai, unheM paritApa evaM pIr3A detA hai| zabda meM mUrcchita jIva apane icchita padArthoM ke arjana, rakSaNa evaM unake viyoga na hone kI cintA meM lagA rahatA hai| isa prakAra vaha sambhoga kAla meM bhI atRpta rahatA hai ataH use sukha kahAM ? Asakta jIva tRSNA vaza jhUTha, kapaTa evaM corI karatA hai aura antataH duHkha ko prApta hotA hai| 16 uttarAdhyayanasUtra 32 /20 / 20 uttarAdhyayanasUtra 32/22 se 68 / For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 nAsikA gandha ko grahaNa karatI hai, ataH gandha nAsikA kA viSaya hai| sugandha rAga evaM durgandha dveSa kA kAraNa hai| jaise manojJa gandha meM mUcchita sarpa bila se nikalatA hai aura mArA jAtA hai; vaise hI gandha meM Asakta jIva duHkhada mRtyu ko prApta karatA hai| sugandha meM Asakta jIva aneka prakAra se trasa evaM sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai aura unheM trAsa evaM pIr3A pahuMcAtA hai| vaha sugandhita padArthoM ko prApta karane, unake saMrakSaNa tathA unake vyaya evaM viyoga na hone kI cintA karatA hai| vaha sambhoga-kAla meM bhI atRpta rahatA hai, phira use sukha kahAM ? gandha meM Asakta jIva jhUTha, kapaTa va corI kA AcaraNa karatA hai aura pariNAmasvarUpa duHkha ko prApta karatA hai| rasanendriya rasa ko grahaNa karatI hai ataH rasanedrinya kA grAhya viSaya rasa hai| manojJa rasa rAga kA kAraNa evaM amanojJa rasa dveSa kA kAraNa hai| jisa prakAra mAMsa khAne ko Atura matsya kAMTe meM phaMsakara mArA jAtA hai; usI prakAra rasa-lolupI vyakti akAlamaraNa ko prApta karatA hai| rasa lolupa jIva hiMsA karatA hai, anya jIvoM ko paritApa pahuMcAtA hai aura antataH svayaM bhI duHkha ko prApta karatA hai| rasaprada sAdhanoM ko juTAne tathA unake rakSaNa kI cintA meM sadA DUbA rahatA hai / zarIra sparza ko grahaNa karatA hai ataH sparzendriya kA grAhya viSaya sparza hai| manonukUla sparza rAga evaM mana ke pratikUla sparza dveSa kA kAraNa hotA hai| jo jIva sukhada sparza meM Asakta haiM vaha tAlAba ke zItala jala ke lobha meM par3I huI magaramaccha dvArA grasita bhaiMsa ke samAna zIghra mRtyu ko prApta karate haiN| sparza meM Asakta jIva hiMsA karatA hai, jhUTha bolatA hai, corI karatA hai aura antataH duHkha ko prApta karatA hai| vaha sparzendriya ko tRpta karane vAlI vastuoM ke arjana evaM saMrakSaNa athavA unakA viyoga na ho isaliye cintita rahatA hai| vastutaH vaha unake bhoga kAla meM atRpta hI rahatA hai ataH use sukha kahA~ ? mana bhAva ko grahaNa karatA hai| ataH mana kA grAhya viSaya bhAva hai| mana ke anukUla bhAva rAga evaM mana ke viparIta bhAva dveSa ke kAraNa haiN| jo mana ke viSaya meM Asakta jIva haiM ve hathinI ke prati AkRSTa hAthI kI taraha vinAza ko prApta hote haiN| bhAvoM (vikAroM) ke pIche mUcchita jIva aneka prakAra ke chala, kapaTa, jhUTha, hiMsA For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 Adi durAcaraNa karate haiM aura pariNAmataH duHkha ko prApta karate haiN| ve jIva Asakti ke viSayabhUta padArthoM kI upalabdhi, saMrakSaNa evaM unakA viyoga na ho; isase cintita rahate haiN| ve unake upabhoga kAla meM bhI atRpta rahate haiM ataH unheM sukha kahAM? uparyukta vivecana ke dvArA yaha sUcita hotA hai ki jaba eka-eka indriya ke viSaya meM mUcchita prANI durdazA ko prApta hote haiM to jo manuSya eka sAtha pAMcoM indriyoM evaM mana ke viSayoM meM lipta rahate haiM unake duHkha evaM durdazA kA to kahanA hI kyA ? isa prakAra priya evaM sukhada lagane vAle indriya sukhoM kI cAha aprApti kI avasthA meM, prApta ho jAne para adhika prApti ke vikalpoM meM tathA jo prApta hai usake saMrakSaNa meM duHkha aura cintA kA viSaya hotI hai| upalabdhi ke prayAsa meM bhI lobhavaza jIva vipatti meM par3a jAte haiM tathA lAbha kI apekSA aneka bAra hAni ho jAtI hai| upabhoga ke kSaNika sukha ke pazcAt hone vAle mAnasika, zArIrika, Arthika duHkha tathA paraspara vaimanasya sambandhI duHkha bhI saMsAra meM spaSTataH dRSTigocara hote haiN| vikAragrasta jIvoM ko indriya viSayoM meM sukha kA anubhava hotA hai; vAstava meM vaha sukha kI bhrAnti ke rUpa meM antataH duHkha rUpa hai| 7.4 uttarAdhyayanasUtra meM jIvanadarzana uttarAdhyayanasUtra meM jIvanadarzana se sambandhita kucha dRSTAntoM ke dvArA Asakta jIvoM kI durdazA kA varNana kiyA gayA hai| jaise, eka kAMkiNI ke lobha meM koI jIva hajAroM mudrAeM kho detA hai, vaise hI aindrika yA kSaNika sukha, jo yathArthataH. sukha nahIM sukhAbhAsa mAtra hai, usake pIche vyakti zAzvata sukha se vaMcita ho jAtA hai, tanAvoM meM jItA hai; Atma zAnti se vimukha ho jAtA hai| jisa prakAra puSTikAraka khAdya padArthoM se hRSTa-puSTa karatA hai, aura atithi ke Ane para bhojana ke liye mAra diyA jAtA hai, usI prakAra bhogoM meM Asakta vyakti mRtyu rUpI atithi ke Ane para naraka Adi durgati meM jAkara apAra duHkha ko 21 'jahA kAgiNie heuM, sahassaM hArae nro|' - uttarAdhyayanasUtra 7/11 kA aMza / For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 prApta karatA hai| bhogAsakta vyakti apane Atmasukha se vaMcita rahatA hai / jisa prakAra koI rasalolupa rAjA cikitsaka ke spaSTa manA kara dene para bhI Amraphala khAne kA lobha saMvaraNa nahIM kara pAyA; phalasvarUpa usane apanA jIvana gaMvA diyA, usI prakAra vyakti aindrika vAsanAoM kI pUrti ke pIche apanI apAra AtmazAnti yA AtmasamAdhi ko kho detA hai| 22 isI bAta ko uttarAdhyayanasUtra meM tIna vyApAriyoM ke dRSTAnta dvArA batAyA gayA hai - tIna vyApArI dhana kamAne ke liye videza jAte haiN| unameM se eka mUladhana ko yathAvat surakSita lekara lauTatA hai, dUsarA mUladhana kI vRddhi karake lauTatA hai aura tIsarA mUladhana ko vinaSTa karake lauTatA hai| isI prakAra vyakti manuSya janma rUpI mUladhana ko lekara saMsAra meM AtA hai| yadi vaha jIva sukRta karatA hai, satkarma karatA hai to mUladhana ko bar3hAtA hai aura devagati yA mokSa prApta karatA hai, yadi vaha mUladhana kA vinAza karatA hai arthAt prApta suvidhA kA durUpayoga karatA hai to vaha tiryaMca evaM narakagati meM jAkara atyanta pIr3A bhogatA hai| 23 isaprakAra jo jIva apane hita ahita kA vicAra na karake viSayoM meM hI Asakta rahatA hai vaha karUNA, dInatA, lajjA evaM aprIti kA pAtra banatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM samAdhimaraNa ke sandarbha meM bAla (ajJAnI) evaM paNDita (jJAnI) kauna hai ? unakI mAnasikatA, jIvanacaryA kaisI hotI hai ? isake vistRta vivecana ke sAtha ajJAniyoM kI durdazA evaM durgati kA varNana kiyA gayA hai| bAla (ajJAnI) manuSya uttarAdhyayanasUtra meM aneka sthaloM para ajJAnI jIva ke lie 'bAla' zabda prayoga kiyA gayA hai| 24 TIkAkAra ne likhA hai ki jo ucita tathA anuMcita ke viveka se rahita ho vaha bAla hai| 25 uttarAdhyayanasUtra ke AThaveM adhyayana meM bAla, manda evaM 22 uttarAdhyayanasUtra 7/11 / 23 uttarAdhyayanasUtra 7 /15 evaM 16 / 24 uttarAdhyayanasUtra 5 / 3, 4, 7, 6, 12, 15, 17, 7/4, 5, 17, 16, 28, 30 evaM 8/5 se 7 / 25 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 262 (zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUr3ha zabda kA eka sAtha prayoga huA hai| 26 sAmAnyataH ye tInoM zabda paryAyavAcI pratIta. hote haiM, kintu uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM inake artha ko spaSTa karate hue 'bAla' kA artha ajJAnI, 'manda' kA artha dharmakArya meM anudyata tathA 'mUr3ha' kA artha moha se Akula kiyA gayA hai|27 bAlajIva kI jIvanacaryA uttarAdhyayanasUtra meM bAlajIvoM kI . jIvana-caryA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki bAlajIva kAmabhogoM meM Asakta hokara atyanta krUra karma karatA hai| vaha saprayojana athavA niSprayojana trasa evaM sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA rahatA hai / vaha strI aura dhana meM Asakta hokara keMcue kI taraha karmamala kA saMcaya karatA hai| 28 246 vaha strI aura viSaya bhogoM meM Asakta rahane vAlA, mahArambha aura mahAparigraha vAlA, dUsaroM ko satAne vAlA madirA evaM mAMsa kA sevana karane vAlA hotA hai| 29 bhogoM meM nimagna vaha apane hita aura niHzreyasa (mokSa) kI upekSA karatA hai| vaha zreya arthAt kalyANakArI mArga ko chor3akara preya mArga ko svIkAra karatA hai| phira cAhe vaha preya usakA ahitakArI hI kyoM na ho| 30 bAlajIvoM kI mAnasikatA - uttarAdhyayanasUtra ke anusAra bAlajIva paraloka meM vizvAsa nahIM karate haiN| ve socate haiM ki paraloka kisane dekhA; ataH paraloka kI cintA meM pratyakSa hastagata sukha ( kAma - bhoga) kA tyAga karanA nirI mUrkhatA hai| " ajJAnI jIva socatA hai ki saMsAra meM maiM akelA hI bhogI hUM aisA to nahIM hai aura hajAroM loga bhI to bhoga-parAyaNa haiN| ataH jo sabakI gati hogI vahI merI bhI gati ho jaayegii| 2 isa prakAra usake mana meM duSkarmoM ke prati bhaya nahIM rahatA / ajJAnI 26 uttarAdhyayanasUtra 8/5 / 27 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 262 28 uttarAdhyayanasUtra 5/4, 8 evaM 10 / 26 uttarAdhyayanasUtra 7/6 / 30 uttarAdhyayanasUtra 5/6 / 31 uttarAdhyayanasUtra 5/5 evaM 6 / 32 uttarAdhyayanasUtra 5/7 - ( zAntyAcArya) / - For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jIva zAzvatavAdI kI taraha socatA hai ki abhI dharmasAdhanA kI kyA AvazyakatA hai, antima samaya meM hiMsA se virata hokara dharma sAdhanA kara leNge| bAla jIva kI durdazA - pramAdI, hiMsaka evaM asaMyamI manuSya kA zaraNadAtA koI nahIM hotA use koI bhI duHkha se vimukta nahIM kara sakatA hai| yahAM taka ki jinake lie vaha hiMsaka karma karatA hai, ve parivAra ke loga bhI una karmoM ke vipAka ke samaya udaya meM AnevAle duHkhoM meM sahabhAgI nahIM hote haiN| ajJAnI jIva Ayu ke kSINa hone para mRtyu ke samaya arthAt jaba zarIra chUTane kA samaya AtA hai to bahuta duHkhI hotA hai| vaha bAlajIva mRtyu ke samaya rogAdi se pIr3ita hone para ati duHkhI hotA hai, pazcAtApa karatA hai aura apane kiye hue karmoM ko yAda kara paraloka se bhayabhIta hotA hai| Adhunika manovaijJAnika bhI isa bAta ko svIkAra karate haiM ki mRtyu ke kSaNoM meM vyakti ke jIvana kA sampUrNa ghaTanAcakra calacitra kI bhAMti usake mAnasa-paTala para sarakatA jAtA hai aura use apane kRta-karmoM kA smaraNa hone lagatA . ajJAnI jIva mRtyu ke kSaNoM meM usI taraha zokAkula hotA hai jaise viSama mArga para gAr3I le jAne vAlA vyakti gAr3I kI dhurI TUTane para zokagrasta hotA hai| yahA~ jIvana gAr3I kA, ajJAnI jIva gAr3IvAna kA, viSama mArga adharma mArga kA pratIka hai tathA dhurI kA TUTanA AyuSya rUpI DorI kA TUTanA hai| aise samaya meM duHkhI honA svAbhAvika haiM uttarAdhyayanasUtra meM yaha bhI kahA gayA hai ki jIvana asaMskRta hai|" lAkha prayatna karane para bhI jIvana ko sAMdhA arthAt jIvana kI DorI ko lambA nahIM kiyA jA sakatA hai / ajJAnI jIva anta samaya meM dhUrta juArI kI taraha jIvana ke hAra jAne kA duHkha karatA hai|38 33 uttarAdhyayanasUtra 4/6 34 uttarAdhyayanasUtra 4/1, 4 evaM hai| 35 uttarAdhyayanasUtra 5/11 / / 36 uttarAdhyayanasUtra 5/14 evaM 15 / 37 (ka) uttarAdhyayanasUtra 4/1 / . (kha) sUtrakRtAMga 1/2/3/10 / 38 uttarAdhyayanasUtra 5/16 / For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 pApakarmoM meM lipta ajJAnI jIva apanI rakSA vividha prakAra kI vidyAoM evaM bhASAoM ke jJAna dvArA bhI nahIM kara sakatA hai| bAraha bhAvanA jainaparamparA meM bAraha bhAvanAoM ko sAdhanA kA eka mahattvapUrNa aMga mAnA gayA hai; inheM anuprekSA bhI kahA gayA hai| isa sambandha meM digambara paramparA, meM 'vArassAnuvekkhA' tathA 'kArtikeyAnuprekSA' nAmaka do svatantra grantha bhI nirmita hue haiN| isameM uttarAdhyayanasUtra meM eka sAtha ina bAraha bhAvanAoM kA nirdeza nahIM hai kintu yatra tatra inake nirdeza evaM vyAkhyA avazya milatI haiN| zvetAmbara paramparA meM ina bAraha bhAvanAoM kA eka sAtha ullekha maraNasamAdhi graMtha meM milatA hai - bhAvanA kA svarUpa - bhAvanA kA vyutpattiparaka artha hai 'bhAvyate'nena bhAvanA' arthAt jisake dvArA mana ko bhAvita yA saMskArita kiyA jAya vaha bhAvanA hai| bhAvanA kI vyutpattiparaka paribhASA ko spaSTa karate hue 'pArzvanAtha caritra' meM kahA gayA hai, 'jina ceSTAoM ke dvArA mAnasika vicAroM yA bhAvanAoM ko bhAvita yA vAsita kiyA jAtA hai unheM bhAvanA kahate haiN| bhAvanA kA mahattva pratipAdita karate hue sUtrakRtAMga meM kahA gayA hai ki bhAvanA ke vega se zuddha huI AtmA jala para naukA ke samAna saMsAra meM tairatI hai jisa prakAra anukUla pavana ke sahAre se naukA pAra pahuMca jAtI hai usI prakAra bhAvanA ke sahAre AtmA saMsAra sAgara se pAra ho jAtI hai aura usake sarva duHkhoM kA anta ho jAtA hai| bhAvanAyeM, jIvana ke prati yathArtha dRSTikoNa prastuta karatI haiN| kArtikeyAnuprekSA meM anuprekSA ke viSaya meM kahA gayA hai ki yathArtha tattvoM kA sUkSmAtisUkSma cintana anuprekSA hai| jainadarzana ke mahattvapUrNa grantha tattvArthasUtra meM nimna bAraha bhAvanAoM/anuprekSAoM kA nirdeza kiyA gayA hai 36 uttarAdhyayanasUtra 6/11 40 maraNasamAdhi-gAthA - 472, 573, patra 135 / 41 pArasaNAhacariya pRSTha 460 42 sUtrakRtAMga 1/15/5 43 dekhiye - bhAvanAyoga pRSTha 31 / 44 tattvArthasUtra 6/7 / - uddhRta - bhAvanAyoga pRSTha 16 / - (aMgasUttANi, lADanUM khaMDa 1, pRSTha 340) / For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 (1) anitya (2) azaraNa (3) saMsAra (4) ekatva (5) anyatva (6) azuci (7) Azrava (8) saMvara (6) nirjarA (10) lokabhAvanA (11) bodhidurlabha aura (12) dharmabhAvanA * jahAM taka hamAre zodhagrantha ke AdhAra uttarAdhyayanasatra kA prazna hai; usameM ina bAraha bhAvanAoM kA nAma sahita eka sAtha varNana upalabdha nahIM hotA hai / isameM prAyaH bAraha bhAvanAoM se sambandhita varNana avazya upalabdha hotA hai jo mAnava ke jIvana darzana kI yathArtha jhalaka prastuta karatA hai| (1) anitya bhAvanA anitya bhAvanA ke anusAra jagata meM jitanI bhI paudgalika vastuyeM haiM ve saba anitya haiN| uttarAdhyayanasUtra meM aneka prasaMgoM meM anitya bhAvanA se sambandhita varNana milatA hai| isake aThArahaveM adhyayana meM gardabhAlImuni rAjA saMjaya ko anitya bhAvanA kA upadeza dete haiM - 'he rAjan! jisa zarIra, yauvana, rUpa aura sampatti para tuma Asakta ho rahe ho, jise tuma apanA mAnakara moha kara rahe ho; vaha bijalI kI camaka kI taraha kSaNika hai phira bhI tuma paraloka ke hita ko kyoM nahIM samajha rahe ho arthAt kyoM vyartha ina para Asakta ho rahe ho?45 uttarAdhyayanasUtra meM zarIra evaM sampatti kI anityatA (nazvaratA) para vyApaka rUpa se prakAza DAlA gayA hai, jinheM nimna rUpa se vivecita kiyA jA sakatA haizarIra kI nazvaratA- prANI kI Asakti kA ghanIbhUta Azraya zarIra hotA hai| vaha zarIra ko svastha evaM ciraMjIvI rakhane kA hara sambhava prayAsa karatA hai; ataH dehAsakti se mukta hone kI preraNA dete hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki yaha zarIra anitya hai aura isa zarIra meM jIva kA nivAsa bhI azAzvata arthAt asthAyI hai| zarIra zabda se hI sUcita hotA hai 'pratikSaNaM zIryate iti zarIraM' arthAt jo pratikSaNa gala rahA hai, kSINa ho rahA hai, use zarIra kahate haiN| yaha hamezA badalatA hai; jisakA sthUla parivartita rUpa bAlaka se yuvA tathA yuvA se vRddha hai| 45 uttarAdhyayanasUtra 15/13 / 46 uttarAdhyayanasUtra 16/12 evaM 14 / For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 uttarAdhyayanasUtra ke dasaveM adhyayana meM jIvana evaM zarIra kI anityatA kA digdarzana karate hue apramatta tathA anAsakta rahane kI preraNA dI gaI hai| jaise rAtri bItane para vRkSa kA pakA huA pattA svataH gira jAtA hai, vaise manuSya kA jIvana bhI eka dina samApta ho jAtA hai| ghAsa ke agrabhAga para sthita jalabinda kI taraha yaha jIvana kSaNika hai| jarA sI havA yA dhUpa ke lagate hI jaise vaha bUMda samApta ho jAtI hai; vaise hI yaha Ayu bhI samApta ho jAtI hai| zarIra Azrita indriyoM kI anityatA kA varNana karate hue bhagavAna mahAvIra gautamasvAmI ko kahate haiM - he gautama ! terA zarIra jIrNa ho rahA hai, keza sapheda ho rahe haiM, zrotrendriya kA bala kSINa ho rahA hai ataH kSaNa mAtra kA bhI pramAda mata kr| isI krama se vibhinna indriyoM evaM unakI zakti ke kSINa hone kA saMketa karate hue uttarAdhyayanasUtra ke dasaveM adhyAya meM apramatta jIvana jIne kA sandeza diyA gayA hai| dhanasampatti kI nazvaratA - uttarAdhyayanasUtra meM bAhya padArthoM kI kSaNabhaMguratA kA varNana karate hue kahA gayA hai kAla bItatA jA rahA hai; rAtriyAM bhAgI jA rahI haiM; jIvana meM jo kAma bhoga prApta hue haiM ve sthira nahIM haiM; nitya nahIM haiN| jaba taka puNya kA saMyoga hai, sukha sampatti daur3akara AtI hai| jaise pakSI phala rahita vRkSa ko chor3akara cale jAte hai vaise hI puNya kSINa hone para ye kAma bhoga, sukha sampatti, svajana, parijana Adi aise hI chor3akara cale jAte haiM / dhana kI anityatA kA varNana karate hue sinduraprakaraNa meM kahA gayA hai riztedAra dhana ko lenA cAhate haiM; cora curAnA cAhate haiM; rAjA/sarakAra chala evaM kAnUna banAkara ise har3apa lenA cAhate haiN| agni ise bhasma kara DAlatI hai; pAnI ise bahA detA hai aura jamIna meM gar3A huA dhana yakSa Adi nikAla kara le jAte haiN| yadi sabase bacAkara rakha bhI liyA jAya to durAcArI putra ise ur3A dete haiN|" kavi kahatA hai ki aise bahuta khatare vAle aura bahuta logoM ke 47 uttarAdhyayanasUtra 10/1 evaM 2 / 48 uttarAdhyayanasUtra 10/21 / 46 uttarAdhyayanasUtra 10/22 se 26 / 50 uttarAdhyayanasUtra 16/16 / 51 sinduraprakaraNa 74 / . For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 hAtha kI kaThaputalI banane vAle dhana ko dhikkAra hai| isa sandarbha meM aMgrejI meM eka saTIka kahAvata hai- 'Riches have wings' arthAt dhana - vaibhava ke paMkha hote haiN| manuSya jIvana sambandhI samagra anityatA kA saMkSipta meM sAragarbhita varNana karate hue anuttaropapAtikadazAMgasUtra' meM kahA gayA hai - ___ yaha manuSyajIvana janma, yaza, maraNa, roga, vyAdhi Adi aneka zArIrika tathA mAnasika duHkhoM se yukta hai| yaha adhruva, anitya aura azAzvata hai| sandhyAkAlIna raMgoM, pAnI ke bulabuloM tathA kuzAgra para sthita jalabinduoM kI taraha asthira hai, svapnadarzana evaM bijalI kI camaka jaisA caMcala aura anitya hai| anitya bhAvanA ke cintana se vyakti kA vastu ke prati mamatva kama hotA hai| yaha bodha hotA hai ki ye zarIra, sampatti Adi saba azAzvata haiN| pudgala kA svabhAva bananA-bigar3anA hai| isameM saMyoga viyoga kA krama satata calatA rahatA hai| jo milatA hai vaha bichur3atA bhI hai| isaliye usa para mamatva yA Asakti rakhanA ucita nahIM hai| ___ . isa prakAra anitya bhAvanA ke cintana kA mUlabhUta uddezya zarIra, sattA, sampatti Adi ke prati Asakti kA uccheda karanA hai| jo kSaNika aura nazvara ho, jisakA viyoga aparihArya ho usake prati Asakti rakhanA ucita nahIM hai| yahI anitya bhAvanA kA sandeza hai| raNa bhAvanA . anitya bhAvanA ke pazcAt azaraNa bhAvanA kA krama hai| vyakti svayaM kI surakSA ke liye kisI kI zaraNa prApta karanA cAhatA hai| para isa saMsAra meM koI kisI kA zaraNa bhUta nahIM ho sakatA; isakA bodha karAnA hI azaraNa bhAvanA kA prayojana hai| sAMsArika padArtha anitya hote haiM aura anitya evaM nazvara vastu kabhI zaraNabhUta nahIM ho sktii| jisa prakAra asthira nIMva para bhavana khar3A nahIM kiyA jA sakatA; usI prakAra jo svayaM anitya yA nazvara ho vaha kisI kA zaraNabhUta nahIM ho sktaa| 52 anuttaropapAtika 3/1/5 - uddhRt prAkRtasUktikoza - pRSTha 16 / / For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM eka rUpaka ke mAdhyama se azaraNa bhAvanA kA citraNa karate hue kahA gayA hai ki jaba koI siMha mRga kI TolI meM se kisI eka mRga ko dabocakara le jAtA hai, usa samaya anya sabhI mRga bhayabhIta hote haiM / idhara udhara chipate haiM, apanI jAna bacAte haiN| lekina unameM se koI bhI siMha ke muMha meM jAte hue mRga kI rakSA nahIM kara sakatA hai| yahI sthiti saMsAra meM manuSyoM kI hai| mRtyu se AkrAnta vyakti ke mAtA-pitA, bhAI, bahana, putra-putrI, patnI Adi saba eka ora khar3e dekhate rahate haiM; vivaza ho rote bilakhate haiN| lekina use mRtyu se bacAne meM koI samartha nahIM hote 153 saMsAra meM koI prANI kisI kI Adhi vyAdhi vedanA Adi ko dUra karane meM samartha nahIM hotA hai| anAthImuni ke AkhyAna meM isa tathya ko spaSTa kiyA gayA hai| anAthImuni svayaM kahate haiM- 'mahArAja, usa bImArI kI avasthA meM maiM anAtha thA, asahAya thA / merA koI bhI nAtha yA saMrakSaka nahIM thA / merI pIr3A ko dUra karane meM mere parijana yA mitra koI bhI samartha nahIM the| yahI merI anAthatA thii| 54 255 anAthI muni jaba apanI gRhastha avasthA meM roga grasta hue to apAra sampadA aura atyanta prIti rakhane vAle svajana unheM usa roga se mukti nahIM dilA ske| taba azaraNa bhAvanA kA cintana karate-karate unheM vairAgya ho gayA / dharma kI zaraNa meM jAne kA saMkalpa karate hI ve svastha ho gye| uttarAdhyayanasUtra ke chuTTe adhyayana meM bhI kahA gayA hai ki mAtA, pitA, Adi parivArajana karmoM se lipta AtmA ko zaraNa dene meM sakSama nahIM hote haiN| 55 prakArAntara se yahI bAta sUtrakRtAMga meM bhI kahI gaI hai - uttarAdhyayanasUtra meM eka prasaMga meM yaha bhI kahA gayA hai, 'par3he hue veda bhI trANa dene meM samartha nahIM hote haiN|' isakA Azaya hai ki AcaraNazUnya jJAna jIva ko zaraNa nahIM de sakatA 17 53 uttarAdhyayanasUtra 13 / 22 / 54 uttarAdhyayanasUtra 20/16 se 30 / 55 uttarAdhyayanasUtra 6 / 3 / 56 sUtrakRtAMga 1/2/3/70 57 uttarAdhyayanasUtra 14 / 12 / - ( aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 274) / For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 vyakti ko jaba yaha anubhava ho jAtA hai ki isa saMsAra ke sabhI padArtha, svajana, parijana Adi AzrayadAtA nahIM ho sakate haiM, taba usake sAmane yaha samasyA paidA ho jAtI hai ki Akhira aisA kauna sA vaha tattva hai jo durgati evaM duHkhoM se hamArI rakSA kara ske| isake uttara meM uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki jarA aura maraNa ke pravAha meM bahate hue prANiyoM ke liye dharma hI eka aisA AzrayadAtA dvIpa hai, sthAna hai, uttamagati hai, zaraNa hai, AdhAra hai / jahAM pratyeka prANI sukha-zAnti aura nirbhayatApUrvaka raha sakatA hai| AcArya umAsvAti ne bhI dharma ko hI eka mAtra zaraNabhUta batAyA hai| manusmRti meM bhI kahA gayA hai ki paraloka kI yAtrA ke samaya svajana to muMha pherakara cale jAte haiM, kintu paraloka meM bhI prANI ke sAtha dharma hI jAtA hai| isa prakAra azaraNa bhAvanA ke dvArA vyakti yaha cintana karatA hai ki isa saMsAra meM koI kisI kA saMrakSaka nahIM hai| ataH mujhe saMsAra meM eka mAtra zaraNabhUta dharma ko svIkAra kara lenA caahie| (3) saMsAra bhAvanA jo saMsaraNa zIla/parivartanazIla hotA hai, vaha saMsAra hai isa prakAra jahAM jIva eka bhava se dUsare bhava meM, eka gati se dUsarI gati meM, saMsaraNa karate haiM, vaha saMsAra hai| . jIva cAra gati rUpa, duHkhoM se paripUrNa saMsAra meM nirantara bhramaNa karatA rahatA hai / isa saMsAra meM kisI kI mAtA AgAmI bhava meM usakI patnI bana jAtI hai to patnI mAtA ho jAtI hai| pitA marakara putra aura putra marakara pitA ho jAtA hai| nATaka ke dRzyoM kI taraha yaha saMsAra abhinaya pUrNa hai, tyAjya hai| isa prakAra kA cintana saMsAra bhAvanA hai| uttarAdhyayanasUtra meM saMsAra ko duHkharUpa batAyA gayA hai| isameM aMza mAtra bhI sukha nahIM hai; yahAM janma jarA-vRddhAvasthA, roga aura mRtyu sabhI duHkharUpa haiN| yahAM jIva anekavidha kaSToM ko prApta karate haiN| uttarAdhyayanasUtra 23/68 / HE prazamarati 152 / 60 manusmRti 3/241. 6. uttarAdhyayanasUtra 16/15 evaM 74 / - uddhRta bhAvanAyoga - pRSTha 153 / / For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 uttarAdhyayanasUtra ke mRgAputrIya adhyayana meM naraka kI atyanta duHkhamaya yAtanAoM kA varNana kiyA gayA hai / isI prakAra isake dasaveM drumapatraka adhyayana meM. bhavasaMkhyA kA kathana kiyA gayA hai jisase vyakti kI janma-maraNa kI duHkha paramparA kA digdarzana hotA hai / isa prakAra sAMsArika sambandhoM kI vicitratA evaM duHkharUpa kA cintana kara Atma bhAvoM meM ramaNa karanA saMsAra bhAvanA hai| ... (4) ekatva bhAvanA saMsAra bhAvanA ke cintana se vyakti saMsAra kI dukharUpatA kA bodha karatA hai| yaha duHkharUpa kI anubhUti evaM sambandhoM kI vicitratA vyakti ko kahIM nirAzA kI ora na le jAe; isake liye ekatva-bhAvanA kI upayogitA hai| saMsAra meM rahate huye bhI sva kI svatantra-sthiti kA bodha karAnA ekatva bhAvanA kA prayojana ekatva bhAvanA kA artha hai, prANI akelA janma letA hai aura akelA hI mRtyu ko prApta karatA hai| apane zubhAzubha karmoM kA upabhoga bhI vaha akelA hI karatA hai| 2 ekatva bhAvanA ke sandarbha meM uttarAdhyayanasUtra meM yaha kahA gayA hai ki jAti, sambandhI, mitra varga, putra, strI aura bAndhava vyakti ke duHkhoM ke bhAgIdAra nahIM hote haiN| vyakti ko akele hI apane duHkhoM ko bhoganA par3atA hai, kyoMki karma kartA kA hI anugamana karatA hai| sAtha hI isameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki sukha duHkha kA kartA AtmA svayaM hI hai| uttarAdhyayanasUtra ke prArambha meM kahA gayA hai 'saMjogA vippamukkassasAdhu saMyoga se vipramukta hote haiM arthAt ekatva bhAva meM sthita hote haiN| . sAdhu sadaiva isa ekatva bhAvanA kA cintana karate haiM ki maiM akelA hU~ merA koI nahIM hai aura maiM bhI kisI kA nahIM hai| merI AtmA zAzvata hai| 62 (ka) uttarAdhyayanasUtra 13/24 evaM 15/17 / (kha) prazamarati 153 / 63 uttarAdhyayanasUtra 13/23 / 64 uttarAdhyayanasUtra 1/1 / For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jJAna darzana se saMpanna hai| bAhya bhAva saba sAMyogika haiM azAzvat haiN| uttarAdhyayanasUtra ke 'namirAjarSi adhyayana meM ekatva bhAvanA kA sajIva varNana kiyA gayA hai| ekatva bhAvanA ke cintana se hI namirAjA virakta hue the| ve eka bAra dAhajvara se pIr3ita ho gaye / unake upacAra ke lie rAniyAM svayaM candana ghisane lagIM / rAniyoM ke hAthoM ke kaMgana paraspara TakarAne lge| unase utpanna AvAja ne rAjA ko parezAna kara diyaa| taba rAniyoM ne saubhAgyasUcaka eka-eka kaMgana bacAkara zeSa sAre kaMgana utAra diye| eka-eka kaMgana ke rahane se AvAja banda ho gyii| isa ghaTanA se rAjA Atmika cintana meM DUba gye| ve socane lage; jahAM aneka haiM, vahAM saMgharSa hai, azAnti hai| jahAM eka hai vahAM zAnti hai| ekatva kI anubhUti meM koI saMgharSa nahIM hai| jahAM jIva zarIra, parivAra, dhana, sampatti Adi sAMyogika vastuoM para mamatva kA AropaNa karatA hai, unase jur3atA hai, vahAM azAnti utpanna ho jAtI hai| ataH ekatva kI anubhUti meM hI zAnti nihita hai| . ekatva bhAvanA ke sandarbha meM yaha bhI kahA gayA hai ki dasa lAkha yoddhAoM para vijaya prApta karane kI apekSA svayaM kI AtmA para vijaya prApta karanA parama vijaya hai| jo jIva, mana, pAMcoM indriyoM tathA krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAro kaSAyoM ko jIta letA hai, vaha sabhI ko jIta letA hai| - isa prakAra ekatva bhAvanA se AtmapUrNatA kI upalabdhi hotI hai| isase vyakti apanI Atmazakti se paricita hotA hai| ekatva kI anubhUti ke sAtha anyatva arthAt anya se pRthaktva kA bodha bhI Avazyaka hai| ataH ekatva bhAvanA ke pazcAt anyatva bhAvanA kA krama AtA hai| (5) anyatva bhAvanA ekatva bhAvanA jahAM vyakti ko ekatva kI anubhUti karAtI hai vahIM anyatva bhAvanA pRthaktva kA bodha karAtI hai| yaha sva-para ke bIca rahI bheda rekhA ko sUcita karatI hai| vastutaH yaha Atma-anAtma yA sva-para kA viveka sikhAtI hai| 65 rAtrisaMthArA gAthA / 66 uttarAdhyayanasUtra 6/34 / 50 nagAyanamatra 23/3E | For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 anyatva bhAvanA kA mUla cintana hai, 'AtmA ke atirikta saba padArtha para . haiM, anya haiM / anyatva bhAvanA kA svarUpa pratipAdita karate hue yogazAstra meM kahA gayA hai ki zarIra janmAntara meM AtmA ke sAtha nahIM jAtA hai| isase zarIra aura zarIrI (AtmA) kI bhinnatA spaSTa pratIta hotI hai| taba phira yaha kahanA satya hai ki dhana, bandhu, bAndhava Adi parijana AtmA se bhinna haiN| jo apanI AtmA ko zarIra, dhana, svajana Adi se bhinna rUpa meM dekhatA hai, usakI AtmA ko viyoga janya zoka rUpI kAMTA kaise pIr3ita kara sakatA hai ? uttarAdhyayanasUtra ke navameM adhyayana meM indra namirAjarSi ko kahate haiM ki tumhArI mithilA jala rahI hai; taba namirAjarSi kahate haiM ki mithilA ke jalane se merA kucha bhI nahIM jalatA hai| namirAjarSi 'sva' aura 'para' kI bhI bhinnatA ko jAnate the; ataH unheM para padArthoM meM Asakti nahIM thii| yahAM taka ki ve deha meM rahate hue bhI dehabhAva se mukta the; ataH videhI kahalAte the| bhagavAna mahAvIra ne sAdhanA kAla meM ghora upasargoM kA sAmanA kiyA; para jarA bhI vicalita nahIM hue kyoMki unako deha evaM AtmA kI bhinnatA kA bodha thaa| sUtrakRtAMga meM anyatva bhAvanA ke viSaya meM kahA gayA hai ki AtmA anya hai aura zarIra anya hai| deha se AtmA ke anyatva ko zrImadrAjacandra ne udAharaNa sahita prastuta kiyA hai - anAdi kAla se AtmA kA deha ke sAtha saMyoga sambandha rahA hai| ataH jIva deha ko AtmA mAna letA hai parantu jaise myAna meM rahate hue bhI talavAra myAna se pRthaka hai, usI prakAra deha meM rahate hue bhI AtmA deha se bhinna hai / ' isa prakAra anyatva bhAvanA ke anusAra vyakti ko yaha cintana karanA cAhiyeH "maiM zarIra nahIM hUM, kintu maiM zarIra meM huuN| (6) azuci bhAvanA anyatva bhAvanA ke dvArA sva para kI bhinnatA kA bodha hotA hai phira bhI jIva kA deha ke prati pragAr3ha AkarSaNa hai; usase vimukti pAnA ati duSkara hai| AdhyAtmika vikAsa ke dasaveM sopAna jise pAribhASika zabdAvalI meM 'sUkSmasamparAya 68 yogazAstra 4/70 evaM 71 / 66 uttarAdhyayanasUtra 6/12 evaM 14 / 70 sUtrakRtAMga 2/1/16 / 71 AtmasiddhizAstra 5 / - (aMgasuttANi lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 351) / For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 guNasthAna' kahA jAtA hai, usake anusAra anya sabhI kaSAyoM ke kSaya yA upazama ho jAne para bhI sUkSma lobha kaSAya kA udaya rahatA hai aura vaha sUkSma lobha deha ke prati AsaktirUpa hotA hai| ataH dehAsakti se mukta hone ke liye azuci bhAvanA kA cintana kiyA jAtA hai| - zarIra kI azacitA (apavitratA) - kA cintana karanA azuci bhAvanA hai| isa bhAvanA ke pariprekSya meM uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki yaha zarIra anitya hai, azuci rUpa hai aura azuci se hI utpanna huA hai| isI sambandha meM prazamarati meM AcArya umAsvAti ne bhI kahA hai ki yaha zarIra pavitra ko bhI apavitra banAtA hai| isakI Adi evaM uttara avasthA azucirUpa haiN| ataH zArIrika azucitA kA cintana karanA caahie| AcArya umAsvAti ne zarIra kA Adi avasthA ko azucimaya kahA hai arthAt yaha rasa, rUdhira, mAMsa, meda, asthi, majjA aura zukra ina sAta azucimaya dhAtuoM se banA hai| isakI uttara avasthA ko azucimaya kahane kA tAtparya hai ki isake nau dvAroM arthAt do netra, do kAna, do nAka ke nathune, eka mukha, eka gudA tathA eka liMga se nirantara gandagI bahatI rahatI hai| isa azuci ke prabhAva se itra, tela Adi sugandhita padArtha bhI durgandha rUpa bana jAte haiN| susvAdiSTa, madhura AhAra bhI viSTA ke rUpa bana jAtA hai| vAstava meM yaha zarIra rUpI kArakhAnA nirantara gandagI kA hI utpAdana karatA hai| jJAtAdharmakathA ke anusAra mallikumArI (unnIsaveM tIrthaMkara) ne zarIra kI azucitA ke mAdhyama se vivAha karane ke liye Aye hue rAjakumAroM ko vairAgyavAsita kiyA thaa| . uttarAdhyayanasUtra meM zarIra ko rogoM evaM vyAdhiyoM kA ghara kahA hai| isa prakAra azucitA kI bhAvanA kA prayojana zarIra kI apavitratA kA bodha karAkara AtmA ko deha ke mamatva se mukta karAnA hai| deha kA AkarSaNa kama hone para vyakti kA dhyAna AtmA kI ora jAtA hai| vaha antarmukhI hokara karma baMdhana se bacane kA prayAsa karatA hai / karmabandha kA kAraNa Azrava hai| ataH azuci bhAvanA ke pazcAt Azrava bhAvanA kA krama rakhA gayA hai| ..72 uttarAdhyayanasUtra 16/13 / .73 prazamarati 155 / 74 mAtAdharmakathA - AThavAM adhyayana / 7. uttarAdhyayanasUtra 10/27-evaM 16/14 / For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 (7) Azrava bhAvanA karmoM ke Agamana kA mArga Azrava kahalAtA haiM / karma rUpI mala ke . ' Agamana ke kAraNoM para aura unake pariNAmoM para bAra-bAra cintana karanA Azrava bhAvanA hai| samayavAyAMgasUtra meM Azrava ke nimna pAMca dvAroM kA varNana kiyA gayA (1) mithyAtva (2) avirati (3) pramAda (4) kaSAya aura (5) yog| uttarAdhyayanasUtra meM ina pAMcoM kA eka sAtha varNana nahIM milatA hai para ina pAMcoM ke nAma avazya milate haiN| (1) mithyAtva- vastu ke yathArtha svarUpa para zraddhA na honA mithyAtva hai| (2) avirati- indriyoM aura mana ke viSayoM se virakta na honA avirati : (3) pramAda- AtmasajagatA kA abhAva, Alasya evaM zithilatA pramAda hai| pramAda AtmA kA pramukha zatru hai / ataH uttarAdhyayanasUtra ke dasaveM evaM battIsaveM adhyayana meM pramAda ke tyAga kI vizeSa preraNA dI gaI hai| . (4) kaSAya- AtmA ke kaluSita bhAva kaSAya kahalAte haiN| inake cAra prakAra haiM- (1) krodha (2) mAna (3) mAyA aura (4) lobh| (5) yoga- mana, vacana evaM kAyA ke vyApAra ko yoga kahate haiN| yogazAstra meM AcArya hemacandra ne yoga ko Azrava kahA hai," kyoMki yoga ke dvArA zubhAzubha karmoM kA Azrava hotA hai| Azrava bhAvanA ke cintana se samudrapAla ko vairAgya utpanna huA thaa| usane apane prAsAda ke gavAkSa se eka cora ko vadhasthAna kI ora le jAte hue dekhaa| yaha dekhakara vaha cintana karane lagA ki aho, azubha karmoM kA duHkhada pariNAma hotA hai| 76 samavAyAga 5/4 77 yogazAstra 4/74 78 uttarAdhvayanasUtra 21/8 evaM - (aMgasuttApi, lADanUM, khaMDa 1 pRSTha 833) / - (hemcndraacaary)| / For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 isa prakAra Azrava bhAvanA meM karmoM kA Agamana kaise aura kina kAraNoM se hotA hai, isakA cintana kiyA jAtA hai| Ate hue ina karmoM ko kaise rokA jAya, inakA cintana saMvara bhAvanA meM kiyA jAtA hai| ataH isake pazcAt saMvara bhAvanA kA krama hai| (8) saMvara bhAvanA Azrava - karmoM ke Agamana ke mArga ko nirUddha karanA saMvara hai| duSpravRtti ke dvAroM ko baMda karane kA cintana saMvara bhAvanA hai / Azrava ko rokane ke lie saMvara rUpa upAyoM kA vidhAna kiyA gayA hai| dazavaikAlikasUtra meM kahA gayA hai, 'kSamA se krodha kA, mRdutA se mAna kA. RjutA se mAyA kA tathA nispRhatA se lobha kA nigraha karanA caahie| isa bhAvanA ke sandarbha meM uttarAdhyayanasUtra meM samiti, gupti, paMcamahAvrata yoga, Adi kA vistRta varNana upalabdha hotA hai / saMvara bhAvanA ke dvArA AtmA navIna karmoM ke bandhana se baca jAtA hai, jo pUrvakRta karma haiM, unakA kSaya nirjarA ke dvArA hotA hai| ataH isake pazcAt nirjarA bhAvanA kA ullekha kiyA jAtA hai| (E) nirjarA bhAvanA saMsAra-bhramaNa ke kAraNabhUta karmoM kA AMzika kSaya - naSTa karane kA cintana nirjarA bhAvanA hai| Azrava, saMvara evaM nirjarA kA sambandha pratipAdita karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki jisa prakAra kisI tAlAba ko sukhAne ke liye sarvaprathama jala ke Ane vAle mArga ko rokanA par3atA hai / usameM rahe hue jala ko ulIcanA yA sUrya ke tApa se use sukhAnA Avazyaka hai, usI prakAra saMyamI purUSa pApakarma ke mArga (Azrava) kA nirodha (saMvara) karake tapasyA dvArA saMcita karmoM kI nirjarA karatA hai| zavakAlika 5/36 / bega zAstra 4/86 / uttarAdhyayanasUtra 30/5 evaM 6 / For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM nirjarA ke kAraNa rUpa bAraha prakAroM kA vistRta rUpa se varNana kiyA gayA hai, jo isa zodhaprabandha ke navameM adhyAya 'uttarAdhyayanasUtra kA sAdhanAtmaka pakSa : mokSamArga' meM draSTavya hai| 263 isa prakAra 'nirjarA bhAvanA ke antargata sAdhaka pUrvakRta karmoM se mukti ke kyA-kyA upAya haiM ? isakA cintana kara tapa sAdhanA dvArA nirjarA karatA hai| isake bAda loka bhAvanA kA krama AtA hai| (10) loka bhAvanA nirjarA ke dvArA AtmA karmoM se mukta ho jAtI hai aura mukta AtmAeM lokAgra para avasthita hotI haiN| ataH nirjarA - bhAvanA ke pazcAt loka bhAvanA ko rakhA gayA hai| loka bhAvanA meM loka ke svarUpa kA cintana kiyA jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra loka dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala evaM jIva rUpa SaTdravyAtmaka hai| 2 yaha dravya rUpa se zAzvata evaM paryAyarUpa se azAzvata hai| isa SaTdravyAtmaka loka ke svarUpa, prakAra Adi ko jAna kara svayaM kI mukti kA vicAra karanA loka bhAvanA hai| AcArAMgasUtra ke anusAra sAdhaka ko adholoka, tiryakloka aura Urdhvaloka ke svarUpa kA vicAra karate hue yaha cintana karanA cAhie ki mujhe Urdhvaloka, adholoka evaM tiryakloka ke bhavabhramaNa se mukta hokara lokAgra para sthita honA hai / isa loka meM durlabha kyA hai, isakA bodha karAne ke lie agrima krama se bodhidurlabha bhAvanA kA varNana kiyA jAtA hai| 82 uttarAdhyayanasUtra 28 /7 / 83 uttarAdhyayanasUtra 3/1 1 bodhi se tAtparya samyaktva hai| usake svarUpa evaM durlabhatA kA cintana karanA bodhidurlabha bhAvanA hai| uttarAdhyayanasUtra meM cAra aMgoM- manuSyatva, zruti (jJAna), zraddhA aura saMyama meM purUSArtha ko atyanta durlabha batAyA gayA hai| (11) bodhidurlabha bhAvanA For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 cAra gati, caurAsI lAkha yoniyoM meM se manuSyabhava ko prApta karanA durlabha hai / kadAcit manuSya zarIra mila bhI jAya to bhI mAnavIya guNoM kI prApti ati durlabha hai| isI prakAra kramazaH zruti, zraddhA aura sadAcaraNa kI prApti bhI durlabhatara hai| AtmasAdhanA hetu zuddha manovRtti, anukUla vAtAvaraNa tathA AcaraNa kI prApti honA ati durlabha hai| isa prakAra kA cintana bodhidurlabha bhAvanA meM kiyA jAtA hai| isa bhAvanA ke cintana se manuSya jIvana ke sAdhanAtmaka pakSoM kI durlabhatA kA bodha kara vyakti dharma mArga kI ora agrasara hotA hai| ataH isake pazcAt dharmabhAvanA kA krama AtA hai| (12) dharma bhAvanA 'vatthu sahAvo dhammo vastu ke svabhAva ko dharma kahate haiN| isa pariprekSya meM AtmA kA svabhAva - samyaka jJAnadarzanacAritra kA cintana karanA dharma bhAvanA hai| uttarAdhyayanasUtra meM zramaNadharma evaM zrAvakadharma aise dvividha dharma kA varNana kiyA gayA hai| isameM kahA gayA hai ki dharma kA mahattva samajha kara use svIkAra kareM / dharma kA phala pratipAdita karate hue isameM kahA gayA hai ki jo jIva dharma kI ArAdhanA kara paraloka meM jAtA hai, vaha alpakarma vAlA aura vedanA rahita ho sukhapUrvaka jIvanayApana karatA hai| isa prakAra dhArmika cintana karanA dharmabhAvanA hai|85 tattvArthasUtra, yogazAstra dharmasaMgraha, navatattva prakaraNa Adi granthoM meM ina bAraha bhAvanAoM kA varNana uparyukta krama ke anusAra hI upalabdha hotA hai, kintu prazamarati prakaraNa' meM uparyukta krama meM kucha bhinnatA pAI jAtI hai| . vastutaH ye bAraha bhAvanAyeM hI saMvara nirjarA rUpa haiN| inakA cintana karate samaya vyakti zubha-Atma bhAvoM meM ramaNa karatA hai| jisase naye karmoM kA bandha rUka jAtA hai| purAne nirjarita hote haiM / inameM se pratyeka bhAvanA kA apanA svatantra mahattva hai| 4 uttarAdhyayanasUtra 8/16 / uttarAdhyayanasatra 16/21 / For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DE 7.5 kyA uttarAdhyayanasUtra jIvana kA niSedha sikhAtA hai? uttarAdhyayanasUtra meM varNita jIvana kI duHkharUpa evaM tyAga vairAgya ke pUrvokta vivecana ko par3hakara sAmAnyataH kisI ke mana meM yaha zaMkA upasthita ho sakatI hai ki kyA uttarAdhyayanasUtra jIvana kA niSedha sikhAtA hai ? kintu uttarAdhyayanasUtra kA anuzIlana karane para sahaja yaha bodha ho jAtA hai ki uttarAdhyayanasUtra jIvana kA niSedha nahIM sikhAtA; varan vaha to jIvana ko sarvatobhAvena rakSaNIya mAnatA hai| isameM vizada rUpa se kahA gayA hai 'lAbhantare jIviya haittA' arthAt guNoM kI prApti ke liye jIvana kA saMrakSaNa karanA cAhiye / 86 uttarAdhyayanasUtra kA 'drumapatraka' adhyayana prati samaya apramatta (Atmasajaga) rahane kI preraNA detA hai| jahAM jIvana ke eka-eka kSaNa ko amUlya mAnA gayA hai, use sArthaka karane kA sandeza diyA gayA hai, vahAM jIvana ke prati niSedhAtmaka dRSTikoNa kaise ho sakatA hai ? uttarAdhyayanasUtra kA yadi jIvana ke prati niSedhAtmaka dRSTikoNa hotA to isameM mAtra duHkhada paristhiti kA varNana hI hotA, parantu aisA nahIM hai| isameM samabhAva kI zikSA dekara sukhada evaM duHkhada donoM paristhitiyoM meM cittavRtti ko aprabhAvita rakhane kA sandeza diyA gayA hai| punazca uttarAdhyayanasUtra meM sAdhanAmArga kI carcA karate hue jIvana ke lakSya kA nirdhAraNa kiyA gayA hai| isakI dRSTi meM jIvana niSprayojana nahIM hai| usakA lakSya hai tapa saMyama kI sAdhanA ke dvArA vikAroM aura tajjanya duHkhoM se vimukti| yaha satya hai ki jIvana duHkhamaya hai kintu usakA prayojana duHkha vimukti hai| jIvana ko sArthaka karane kA sandeza dete hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki 'aTThajuttANi sikkhejjA niraTThANi uvajjae' arthAt jIvana meM sArthaka (Atmahita ke anukUla) bAtoM kA grahaNa evaM nirarthaka (vyartha) bAtoM kA varjana karanA cAhiye / uttarAdhyayanasUtra meM jIvana ko asaMskRta kahakara jIvana kI kSaNabhaMguratA kA varNana kiyA gayA hai tathApi isakA lakSya isakI 86 uttarAdhdhyana 4/7 / 87 uttarAdhyayanasUtra 1/8 / 88 uttarAdhyayanasUtra 1/8 / For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .266 kSaNabhaMguratA kA bhAna karAkara apramatta dazA/Atma sajagatA ko banAye rakhanA hai| isameM jIvana kI kSaNabhaMguratA kA upadeza anAsakta yA vItarAga jIvanadRSTi ke vikAsa ke liye hai, na ki vyakti ko nirAza banAne ke liye| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra meM jIvanadarzana ke sambandha meM yathArtha evaM sajIva vivecanA prastuta kI gaI hai| For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 8 uttarAdhyayanasUtra meM samAdhimaraNa kI avadhAraNA For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM samAdhimaraNa kI avadhAraNA janma evaM mRtyu jIvana yAtrA ke mahattvapUrNa par3Ava haiM / janma AtmA kA zarIra vizeSa ke sAtha saMyoga hai to mRtyu zarIra vizeSa se AtmA kA viyoga / janma ke sAtha mRtyu anivAryataH jur3I huI hai| manuSya ke liye jIvana kI kalA ke sAtha mRtyu kI kalA kA bhI jJAna Avazyaka hai| pAzcAtya manISiyoM ne jIvana jIne ko eka kalA batAyA hai (Living is an art) lekina bhagavAna mahAvIra ne jIvana kI kalA ke sAtha-sAtha mRtyu kI bhI kalA sikhAI hai / uttarAdhyayanasUtra meM jahAM vistAra se jIvana darzana kA citraNa kiyA gayA hai| vahIM isake pAMcaveM akAmamaraNIya adhyayana meM mRtyu-darzana kA bhI sundara vivecana kiyA gayA haiN| jIvana aura maraNa donoM hI hamAre jAgatika astitva ke anivArya aMga haiM, prazna uThatA hai ki jInA acchA hai yA maranA ? isake uttara meM jaina kathA sAhitya meM eka prasaMga kahA gayA hai ki eka apekSA se na jInA acchA hai na maranA, kintu anya apekSA se jInA aura maranA donoM hI zreyaskara hai| ajJAnI, asaMyamI AtmA kA jInA bhI acchA nahIM hai tathA maranA bhI acchA nahIM hai aura jJAnI evaM saMyamI AtmA kA jInA bhI zreSTha hai, to maranA bhI zreSTha hai| prastuta adhyAya meM hamArA mukhya vivecya viSaya samAdhimaraNa hai phira bhI hama pUrva bhUmikA ke rUpa meM mRtyu ke svarUpa evaM prakAroM kI carcA karanA ucita samajhate __mRtyu jIvana kA avazyambhAvI pakSa hai / uttarAdhyayanasUtra meM mRtyu kI aparihAryatA evaM anivAryatA para vyApaka rUpa se prakAza DAlA gayA hai| isameM kahA gayA hai ki vyakti jIvana bhara dhana Adi kA saMgraha karatA hai tathA apanI mRtyu se bacane ke upAya karatA rahatA hai isa kAraNa vaha nAnA prakAra ke zubha azubha karmoM kA saMcaya karatA rahatA hai| lekina usake ye sabhI prayatna vyartha ho jAte haiM aura antataH For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakI mRtyu ho jAtI hai|' sabhI jIva samabhAvapUrvaka (zAnti se) maranA cAhate haiM, phira bhI yaha dhyAna rakhanA hogA ki vyakti jisa prakAra kA jIvana jItA hai, usI ke anurUpa usakI mRtyu hotI hai| samAdhimaraNa sahaja nahIM hai| usake pIche sampUrNa jIvana kI sAdhanA rahatI hai| jaina paramparA meM samAdhimaraNa zAntipUrNa mRtyu kI Akasmika ghaTanA nahIM hai, apitu jIvana meM kI gaI sAdhanA kA pratiphala hai| 8. 1 maraNa ke satraha prakAra jainadarzana ke anusAra jIva ke tadbhava sambandhI AyuSyakarma kA kSaya hone para AtmA kA zarIra se nikala jAnA mRtyu hai| jaina sAhitya meM mRtyu ke aneka prakAroM kA ullekha prApta hotA hai| isI krama meM hama yahAM samavAyAMga, bhagavatI evaM uttarAdhyayananiryukti meM varNita satraha prakAra kI mRtyu kI saMkSipta vivecanA kareMge / (1) AvIcimaraNa vIci kA artha hai taraMga / samudra meM pratikSaNa lahareM uThatI rahatI haiM, vaise hI AyuSyakarma bhI pratisamaya udaya meM Akara kSINa hotA jAtA hai| ataH jIvana prati samaya naSTa hotA jAtA hai| prati samaya hone vAlA jIvana kA vinAza hI AvIcimaraNa kahalAtA hai| saMkSepa meM pratikSaNa hone vAlI mRtyu ko AvIcimaraNa kahA jA sakatA hai| uttarAdhyayananiyukti meM dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se AvIcimaraNa ke pAMcaprakAra batalAe haiN| 1 'je pAvakammehi dhaNaM maNussA, samAyayaMtI amaI ghaay| pahAya te pAsapayaTThie nare, verANubaddhA narayaM uventi / / 266 2 (ka) uttarAdhyayananiyukti - 213 (kha) samavAyAMga- 17/6 (ga) bhagavatI 2 / 46 - 3 uttarAdhyayananiyukti - 214 - uttarAdhyayanasUtra - 4 / 2 / (niryuktisaMgraha, pRSTha 385); (aMgasuttANi-lADanU khaMDa 1, pRSTha 852); ( agasuttANi, lADanUM, khaMDa 2, pRSTha 86) / (niryuktisaMgraha, pRSTha 385) / For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 (2) avadhimaraNa avadhi kA artha yahAM samaya-sImA hai| samaya kI sImA ke samApta hone para mRtyu ko prApta honA avadhimaraNa hai| uttarAdhyayananiyukti ke anusAra eka yoni meM jo jIvana eka bAra jI cukA hai punaH usI yoni ko prApta karake mRtyu ko prApta 'honA avadhimaraNa hai dUsare zabdoM meM jisa gati meM eka bAra janma maraNa kiyA jA cukA hai punaH usa gati meM usa gati se sambaddha AyuSyakarma ke dalikoM ke sAtha janma-maraNa karanA avadhimaraNa hai / cUMki deva yA nAraka yoni meM jIvana kI avadhi nirdhArita hotI hai| ataH punaH usI jIvana avadhi ko lekara maranA avadhimaraNa hai| niSkarSataH Ayukarma ke bhoge hue pudgaloM kA pratyeka kSaNa meM alaga honA AvIcimaraNa hai tathA eka bAra bhogakara chor3e hue paramANu rUpa pudgaloM ko punaH bhogane se pahale jaba taka unakA bhoga zurU nahIM karatA usa bIca kI avadhi ko avadhimaraNa kahate haiN| (3) atyantamaraNa vartamAna AyuSya ko pUrNa kara punaH kabhI bhI usa yoni meM utpanna na honA par3e, aisI mRtyu atyantamaraNa kahalAtI hai| arthAt isa maraNa meM Ayukarma ke jina dalikoM ko eka bAra bhoga liyA unheM dubArA kabhI bhI grahaNa nahIM karanA hotA hai / bhagavatI ArAdhanA meM isa maraNa ko AdyantamaraNa kahA gayA hai| jo yoni antima ho, jisameM punaH janma nahIM lenA par3e usa yoni meM hone vAlI mRtyu antima hone se use atyantamaraNa kahate haiM / (4) valanmaraNa uttarAdhyayananiyukti ke anusAra jo saMyamI jIvana se nirAza hokara mRtyu ko prApta karatA hai, usakI mRtyu ko valanmaraNa kahA jAtA hai| bhagavatIsUtra kI vRtti ke anusAra bhUkha pyAsa se tar3apate hue mRtyu ko prApta karanA valanmaraNa hai|' * uttarAdhyayananiyukti - 215 - (niyuktisaMgraha, pRSTha 385) / 5 bhagavatI ArAdhanA - pRSTha 56 - (uddhRta jainadharma meM samAdhimaraNa kI avadhAraNA, pRSTha 136) / 6 'saMjamajogavisannA maraMti je taM. valAyamaraNaM tu|' - uttarAdhyayananiyukti gAthA 215 / 7 'valato-bubhukSAparigatatvena valavalAyamAmasya saMyamAcA prazyato (yato) maraNaM tadvalanmaraNA' - bhagavatI vRtti, pRSTha 211 / For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 (5) vazArtamaraNa aindrikaviSayoM ke vazIbhUta vyakti kA ArtadhyAna pUrvaka maraNa vazArtamaraNa kahalAtA hai| yaha maraNa ArtadhyAna meM nimagna rahane vAle vyakti kA hotA hai| isake indriyavazAta, vedanAvazArta, kaSAyavazAta evaM nokaSAyavazAta aise cAra bheda bhI kiye gaye haiN| (6) antazalyamaraNa - uttarAdhyayananiyukti ke anusAra lajjA evaM abhimAna ke kAraNa gurU ke sammukha aticAroM kI AlocanA kiye binA mRtyu ko prApta karanA antazalyamaraNa hai|' bhagavatIvRtti meM isake do bheda mAne gaye haiM - dravya aura bhaav| zarIra meM zastra kI. noMka, kAMTe Adi ke rahane se mRtyu honA dravya antazalyamaraNa hai tathA sadoSa cAritra vAle vyakti dvArA doSoM kI AlocanA kiye binA mRtyu ko prApta karanA bhAva antazalyamaraNa hai| (7) tadbhavamaraNa . jisa bhava kI Ayu pUrNa kara jIva kI mRtyu ho, punaH usI bhava meM janma grahaNa kara mRtyu ko prApta karanA tadbhavamaraNa hotA hai| asaMkhyAtavarSa kI AyuSya vAle akarmabhUmi ke manuSya evaM tithaMcoM kA janma tathA nArakoM evaM devoM kA utpAta punaH usI bhava meM nahIM hotA hai| isaliye yaha kahA gayA hai ki akarmabhUmi ke manuSyoM aura tiryacoM tathA devoM aura nArakoM ko chor3akara zeSa karmabhUmi ke jIvoM meM se kucha jIvoM kA tadbhavamaraNa hotA hai, kyoMki karmabhUmi ke sabhI manuSya yA tiryaMca punaH usI yoni meM janma lekara tadbhavamaraNa ko prApta nahIM hote haiN| ataH yaha kahanA ucita hI hai ki karmabhUmi ke kucha manuSya evaM tiryaMcoM ko hI tadbhavamaraNa prApta hotA hai| 8 vijayodayAvRtti - 86 6 uttarAdhyavananiyukti - 217-216 10 bhagavatIvRtti patra - 21 - (uddhat - uttarAyaNANi, bhAga-1, pRSTha 126, yuvAcArya mhaaprjny)| - (niyuktisaMgraha, pRSTha 385) For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 (8) bAlamaraNa bAla arthAt ajJAnI, abodha, mithyAdRSTi, asaMyamI Adi ke maraNa ko bAlamaraNa kahA jAtA hai| bhagavatIsUtra meM isake bAraha prakAra batalAye gaye haiN|" (isakI vistRta vivecanA 'akAmamaraNa' zIrSaka ke antargata isI adhyAya meM Age draSTavya hai)| (6) paNDitamaraNa saMyamI vyakti ke maraNa ko paNDitamaraNa kahA jAtA hai (isakI vistRta vivecanA isI adhyAya meM Age sakAmamaraNa zIrSaka ke antargata hai ) / (10) bAlapaNDitamaraNa dezavirata samyakadRSTi jIvoM kA maraNa bAlapaNDitamaraNa hotA hai| kyoMki ye sthUla hiMsA Adi se virata rahane ke kAraNa paNDita, kintu sUkSma hiMsA se virata nahIM hone se bAla kahalAte haiN| isa prakAra bAlapaNDita arthAt dezaviratajIvoM kA maraNa bAlapaNDitamaraNa hai| (11) chadmasthamaraNa manaHparyavajJAnI (Rjumati), avadhijJAnI, zrutajJAnI aura matijJAnI jIva ke maraNa ko chadmasthamaraNa kahA jAtA hai| kyoMki ye cAroM chadmastha avasthA meM mRtyu ko prApta karate haiN| (12) kevalImaraNa kevalajJAnI kI AtmA kA deha se viyoga kevalImaraNa kahalAtA hai| 1 bhagavatI - 246 - 12 'maNapajjayohinANI, suamainANI maraMti je samaNA' - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 2, pRSTha 86) - uttarAdhyayananiyukti - 222 / For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 (13) gRddhapRSThamaraNa gRddha Adi se apane zarIra ko nucavA kara prANa tyAga karanAM gRddhapRSThamaraNa kahA jAtA hai| sAmAnya artha meM gaddha sparzita arthAt gRddhoM kA bhakSya banakara mRtyu ko prApta karanA gRddhapRSThamaraNa hai| bhagavatIsUtra kI TIkA meM yaha batAyA gayA hai ki hAthI Adi ke mRta zarIra meM praviSTa hokara apane ko gRddha Adi pakSiyoM dvArA bhakSya banAkara mRtyu ko prApta karanA gRddhapRSThamaraNa hai| (14) vaihAyasamaraNa (vaikhAnasamaraNa) . uttarAdhyayananiyukti ke anusAra vRkSa Adi kisI urdhvasthAna para phAMsI lagAkara mRtyu ko prApta karanA vaikhAnasamaraNa hai| bhagavatIsUtra kI vRtti ke anusAra vRkSa kI zAkhA para phAMsI lagAkara, parvata se girakara yA nadI Adi meM Upara se kUdakara mRtyu ko prApta karanA vaikhAnasamaraNa hai| isakA tAtparya yaha hai ki svecchA se pUrvokta prakAroM se zarIra ko tyAga denA vaikhAnasamaraNa hai| zabdakalpadruma meM vaikhAnasa kA artha vAnaprastha avasthA bhI kiyA gayA hai|" ataH vaidikaparamparA meM giripatana Adi jo vAnaprasthoM kI maraNa kI vidhi hai usI ko jainaparamparA meM vaikhAnasamaraNa kahA gayA hai| bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkA meM vaikhAnasamaraNa ke sthAna para vipraNAsamaraNa kA ullekha huA hai| (15) bhaktaparijJAmaraNa (16) iMgiNImaraNa (17) aura pAdopagamana maraNa ___ ina tInoM kI carcA samAdhimaraNa ke sandarbha meM Age isI adhyAya meM vistAra se kI gaI hai| vastutaH ye tInoM samAdhimaraNa ke hI prakAra haiN| 13 'gilAimakkhaNaM, giDapiTThA 14 bhagavatI vRtti-patra / 15 'ubaMdhaNAi veDAsa' 16 'vRkSazAkhAyudabaMdhanena yttnniktivshaahhaansm|' 17 zabdakalpaduma - caturtha bhAga pRSTha 508 / vijayodayAvRtti patra 10 - uttarAdhyayananiyukti 223 / - uttarAdhyayanasUtra niyukti gAthA 223 / - bhagavatI vRtti, patra 21 / - (uddhat uttarAjayaNANi, bhAga ), pRSTha 131,-yuvAcArya mahApraba). For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvokta satraha prakAra kI mRtyu meM pratipala hone vAlA AvIcimaraNa siddhoM ke atirikta sabhI saMsArI prANiyoM kA hotA hai| eka samaya meM kitane prakAra ke maraNa ho sakate haiM, isakA vivaraNa uttarAdhyayananiyukti meM diyA gayA hai| niyukti kI ina gAthAoM kI spaSTa vyAkhyA kI zAntyAcArya kRta TIkA meM upalabdha hotI hai| eka samaya meM do, tIna, cAra aura pAMca maraNa sambhava hote haiN| bAla, paNDita evaM bAlapaNDita jIvoM kI apekSA se unakA vibhAjana nimna prakAra se kiyA gayA hai bAlajIvoM kI apekSA bAlajIvoM kA bAlamaraNa to hotA hI hai sAtha hI avadhi aura Atyantika meM se eka maraNa hotA hai| isa prakAra bAlajIvoM meM do maraNa eka sAtha hote haiN| tIna prakAroM meM bAla, avadhi yA Atyantika ke sAtha sAtha tadbhavamaraNa bhI ho sakatA hai| cAra maraNa meM uparyukta tIna ke sAtha vazArtamaraNa bhI hotA hai tathA pAMca maraNa meM jo AtmaghAta karane kI sthiti meM sambhava hote haiM; vaihAyasa evaM gRddhapRSTha meM se eka bar3ha jAtA hai| bAlamaraNa ke antargata valanamaraNa evaM antazalyamaraNa vargIkRta kara liye gaye haiN| unakI alaga karane para to bAlamaraNa meM eka sAtha sAta maraNa bhI ho sakate haiM, kintu isa carcA meM unheM alaga se parigaNita nahIM kiyA gayA hai| paNDitajIvoM kI apekSA .. paNDitamaraNa kI vivakSA dRr3hasaMyamI-paNDitamaraNa evaM zithilasaMyamIpaNDitamaraNa ina do rUpoM se kI gaI hai - dRr3hasaMyamI paNDita kI apekSA eka samaya meM do maraNa - paNDitamaraNa tathA avadhimaraNa yA Atyantika maraNa; eka samaya meM tIna maraNa - paNDitamaraNa, avadhimaraNa yA AtyantikamaraNa tathA chadmasthamaraNa yA kevalImaraNa meM se eka; * uttarAdhyayananiyukti - 227-226 / 20 uttarAdhyayanasUtra TIkA, patra - 237-238 - (shaantyaacaay)| For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 eka samaya meM cAra maraNa - pUrvokta tIna ke sAtha bhaktaparijJA, iMginI aura pAdopagamana meM se eka; eka samaya meM pAMca maraNa - pUrvokta cAra ke sAtha vaihAyasa aura gRddhapRSTha meM se . eka bar3ha jAtA hai| isa prakAra dRr3hasaMyamI paNDitapurUSa ke eka sAtha pAMca maraNa ho sakate haiN| zithilasaMyamI paNDita kI apekSA vahAM eka sAtha pAMca maraNa ho sakate haiN| bhaktapratyAkhyAna, iMginI aura pAdopagamana maraNa vizuddhasaMyama vAle paNDitajana ke hI hote haiN| ataH ukta donoM prakAra ke paNDitamaraNa kI vivakSA meM tadbhavamaraNa nahIM liyA gayA hai, kyoMki ve devagati meM hI utpanna hote hai| bAlapaNDita jIvoM kI apekSA eka samaya meM do maraNa - bAlapaNDitamaraNa tathA avadhimaraNa aura Atyantika .. maraNa me se eka; eka samaya meM tIna maraNa - pUrvokta do ke sAtha tadbhavamaraNa; eka samaya meM cAra maraNa - bAlapaNDitamaraNa, avadhimaraNa yA AtyantikamaraNa, tadbhavamaraNa evaM vazArtamaraNa eka samaya meM pAMca maraNa - pUrvokta cAra ke sAtha vaihAyasa evaM gRddhapRSTha meM se eka pUrvokta satraha prakAra ke maraNoM ko hama uttarAdhyayanasUtra meM varNita maraNa ke mukhya do prakAroM- akAmamaraNa evaM sakAmamaraNa meM samAhita kara sakate haiM, jaisevalanamaraNa, vazArtamaraNa, antazalyamaraNa, bAlamaraNa ye akAmamaraNa ke antargata A jAte haiN| isI prakAra paNDitamaraNa, bAlapaNDitamaraNa, kevalImaraNa, bhaktaparijJAmaraNa, iMginImaraNa tathA pAdopagamanamaraNa ye sakAmamaraNa ke hI prakAra haiM tathA AvIcimaraNa, avadhimaraNa, atyantamaraNa, tadbhavamaraNa, chadmasthamaraNa ye pAMca maraNa yadi bAlajIvoM ke hote haiM to akAmamaraNa aura yadi jJAnIjanoM ke hote haiM to sakAmamaraNa ke antargata A jAte haiN| zeSa rahI bAta vaihAyasa evaM gRddhapRSTa maraNa kI - isa sandarbha meM jJAtavya hai ki vaihAyasa evaM gRddhapRSTha maraNa, sAmAnyataH bAlamaraNa, akAmamaraNa pratIta hote haiM, For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 parantu ye cAritra kI surakSA ke uddezya se kiye jAne para sakAmamaraNa rUpa bhI ho sakate haiN| aba hama saMkSepa meM akAmamaraNa kI carcA karane ke pazcAt apane mUla viSaya sakAmamaraNa para vizeSa rUpa se prakAza ddaaleNge| akAmamaraNa akAmamaraNa kI vyAkhyA karate hue uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM kahA gayA hai ki 'ajJAnI jIva viSayoM kI Asaktivaza maranA nahIM cAhate haiM, kintu AyuSya pUrNa hone para unheM maranA hI par3atA hai; yaha unakI vivazatA hai / isa prakAra vivazatA kI sthiti meM hone vAlA maraNa akAmamaraNa hai| dUsare zabdoM meM anaicchika evaM nirarthaka maraNa akAmamaraNa hai| prastuta prasaMga meM 'akAma' zabda kA artha niSkAma kI apekSA nirarthaka adhika saMgata pratIta hotA hai| sAmAnya bolacAla kI bhASA kA 'bekAma' zabda, jisakA artha koI kAma kA nahIM (Useless); isakA paryAyavAcI ho sakatA hai| niSkarSataH jisa maraNa se koI prayojana siddha nahIM hotA vaha akAmamaraNa hai| akAmamaraNa bAla (ajJAnI) jIvoM kA hotA hai| uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ne 'bAla' zabda ko paribhASita karate hue likhA hai ki jo sat (ucita) evaM asat (anucita) ke viveka se rahita ho vaha bAla hai| viveka vikala jIva bAla yA ajJAnI kahalAte haiM aura unakA maraNa akAmamaraNa yA bAlamaraNa kahalAtA hai| * uttarAdhyayanasUtra meM akAmamaraNa ko anucita evaM tyAjya batAyA gayA hai| isameM yahAM taka kahA gayA hai ki akAmamaraNa ko prApta karane vAle jIva kI sthiti jue meM hAre hue zokagrasta juArI ke samAna hotI hai| isaliye akAmamaraNa kI apekSA sakAmamaraNa zreSTha hai| aba hama sakAmamaraNa arthAt sArthakamaraNa yA te hi viSayAbhiSvaMgato maraNamanicchaMta evaM priyte|' 22 uttarAdhyayanasUtra TIkA, patra - 242 23 uttarAdhyayanasUtra - 5/16 / - uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 242 - (shaantyaavaayii| - (shaantyaacaayii| For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 samAdhimaraNa kyA hai ? kisakA hotA hai ? tathA yaha kaba, kaise aura kyoM karanA cAhie ? isa para vicAra kareMge - sakAmamaraNa uttarAdhyayanasUtra meM sakAmamaraNa kise kahate haiM isakI paribhASAtmaka vyAkhyA upalabdha nahIM hotI haiN| uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM ise paribhASita karate hae kahA gayA hai ki jo vyakti viSayoM ke prati anAsakta hone ke kAraNa maraNakAla meM bhayabhIta nahIM hotA kintu use bhI jIvana kI hI bhAMti utsAhapUrvaka apanAtA hai, usa vyakti ke maraNa ko sakAmamaraNa kahA jAtA hai|24 ise paNDitamaraNa bhI kahA jAtA hai sakAmamaraNa kA artha sArthaka yA soddezya maraNa hai| yadyapi uttarAdhyayanasUtra ke anusAra sakAmamaraNa kA artha sArthakamaraNa hai, phira bhI yaha zabda sAmAnyataH bhramotpAdaka hai arthAt kAmanA yukta maraNa kA dyotaka hai| ataH agrima caryA meM sakAmamaraNa ke sthAna para samAdhimaraNa zabda kA prayoga karanA samIcIna hogaa| samAdhimaraNa kA prayojana uttarAdhyayanasUtra ke anusAra (sAdhaka kA mUlabhUta prayojana samatva yA vItarAgatA kI upalabdhi hai| samatva kI upalabdhi meM bAdhaka tattva mamatva hai mAnava kI mamatA kA ghanIbhUta kendra usakA apanA zarIra hotA hai| sAdhanA ke kSetra meM usake prati nirmamatva (anAsakti) honA atyAvazyaka hai| isa prakAra deha ke prati nirmamatva kI sAdhanA kA prayAsa samAdhimaraNa hai| isakI sAdhanA ke liye uttarAdhyayanasUtra Adi granthoM meM eka viziSTa prakriyA kA pratipAdana kiyA gayA hai, jo isa prakAra hai - 24 uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra 242 25 uttarAdhyayanasUtra - 35/21 / - (shaantyaacaay)| For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 samAdhimaraNa kI prakriyA ( uttarAdhyayanasUtra meM samAdhimaraNa ke samaya evaM prakriyA kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki aneka varSoM taka zramaNadharma kA pAlana karake muni AtmA kI saMlekhanA kare arthAt AtmA ke vikAroM kA zodhana kre| saMlekhanA meM vikAroM, kaSAyoM aura una ke AdhArabhUta zarIra ko kRza karane kA prayAsa kiyA jAtA hai| utkRSTa saMlekhanA bAraha varSa, madhyama eka varSa aura jaghanya cha: mAsa kI hotI hai| bArahavarSa kI saMlekhanA ke kAla kI sAdhanA kA ullekha karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki sAdhaka prathama cAra varSa meM dugdha Adi vikRtiyoM kA niryuhaNa arthAt tyAga. kare, dUsare cAra varSoM meM vividha prakAra ke tapa kare, phira do varSoM taka ekAntara tapa (eka dina upavAsa aura eka dina bhojana) kare tathA bhojana ke dina AcAmla/AyaMbila arthAt nIrasa alpAhAra kre| usake bAda gyArahaveM varSa meM pahale cha: mahinoM taka koI bhI vikRSTa arthAt telA, caulA Adi tapa na kre| usake bAda cha: mahInoM taka vikRSTa tapa kre| pAraNe ke dina isa pUre varSa meM parimita AcAmla arthAt vikRti rahita AhAra eka bAra grahaNa kre| bArahaveM varSa meM eka varSa taka koTi sahita arthAt nirantara AcAmla karake phira varSAnta meM muni eka pakSa yA eka mAsa kA anazana kre| samAdhimaraNa ke prakAra . uttarAdhyayanasUtra ke pAMcaveM adhyayana kI antima gAthA meM samAdhimaraNa tIna prakAra kA hotA hai; aisA ullekha milatA hai; para isameM inakA nAmollekha nahIM kiyA gayA hai| niyuktikAra ne isa sandarbha meM bhaktaparijJA, iMginImaraNa evaM pAdopagamana ina tIna nAmoM kA ullekha kiyA hai tathA inheM kramazaH kaniSTha, madhyama evaM jyeSTha kahA hai| yadyapi tInoM maraNa samAdhimaraNa ke hI rUpa haiM phira bhI saMhanana evaM prati (dhairya) kI apekSA se inakI sAdhanA vidhi meM antara hai, jo nimna hai - utarAdhyayanasUtra 36/250 evaM 251 / tarAmayanasUtra 36/252 se 255 / mamaraNaM maraI, tihamannayaraM munnii||' matapariNA jhaMgaNI, pAovagamaM ca tiNNi mrnnaaii| manasamAjAmajeTThA, pii saMghayaNeNa u visitttthaa||' - uttarAdhyayanasUtra 5/32 / - uttarAdhyayananiyukti - 224 -(niyuktisaMgraha, pRSTha 386)' For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) bhaktaparijJA 'bhaktaparijJA' zabda kA pracalita artha khAna-pAna kA viveka hai, isakA pAramparika artha khAna-pAna kA pratyAkhyAna (tyAga) hai| uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ne azana, pAna Adi cAroM prakAra ke AhAroM tathA bAhya aura Abhyantara upadhi ke yAvajjIvana sarvathA tyAga ko bhaktaparijJA nAmaka samAdhimaraNa kahA hai| 30 (2) iMginImaraNa 276 iMginamaraNa kA zAbdika artha iMgita kSetra meM zArIrika kriyAkalApoM ko karate hue mRtyu ko prApta karanA hai| iMginImaraNa meM bhI bhaktaparijJAmaraNa ke samAna hI caturvidha AhAra evaM bAhya aura Abhyantara upadhi kA tyAga hotA hai; para isakI vizeSatA yaha hai ki isameM AhAra Adi ke tyAga ke sAtha-sAtha vyakti apanI ceSTAoM ko bhI sImita karatA hai aura sImA ko lAMghakara koI zArIrika ceSTA nahIM krtaa| iMgitamaraNa meM bhaktaparijJA samAhita hai isake sAtha hI isameM zArIrika ceSTAoM para bhI saMyama rakhane kA prayAsa kiyA jAtA haiM / (3) pAdopagamana pAdopagamana nAmaka tIsare samAdhimaraNa kI vizeSatA yaha hai ki isameM sAdhaka AhAra aura upadhi ke pratyAkhyAna ke sAtha-sAtha apanI zArIrika ceSTAoM kA bhI pratyAkhyAna kara detA hai aura bhUmi para gire hue vRkSa ke samAna kisI prakAra kI zArIrika ceSTA na karate hue nizcala rUpa se mRtyuparyanta niSkriya hokara Atmastha ho jAtA hai / TIkAkAra ne yahAM yaha bhI spaSTa kiyA hai ki pAdopagamana nAmaka samAdhi grahaNa karane ke adhikArI ve hI hoMge jinakA saMhanana vajraRSabhanArAcasaMhanana ke samAna viziSTa ho| 31 pAdoMpagamana viziSTa zArIrika zakti vAle ke lie hI anumata hai| sAmAnya sAdhaka ke lie to bhaktaparijJA hI zreyaskara hai| 30 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 236 31 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 236 * ( zAntyAcArya) / (zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vastutaH ye tInoM prakAra ke maraNa zreSTha haiM tathA ina tInoM kI sahAyatA se mukti sambhava hai, lekina vyakti ko apanI sAmarthya evaM zakti ke anusAra ina tInoM meM se kisI eka prakAra kI maraNavidhi kA cayana kara usakA anusaraNa karanA cAhie / saMyama, sAdhanA kI kaThoratA kI apekSA se vicAra karane para bhaktaparijJAmaraNa zreSTha hai, iMginImaraNa zreSThatara hai aura pAdopagamana maraNa zreSThatama hai| inameM pravRtti kA stara alpa se alpatama hokara nahIMvat ho jAtA hai| phira bhI itanA avazya hai ki ina tInoM meM se apanI sAmarthya ke anusAra kisI bhI eka vidhi kA Alambana lekara vyakti apanI mutyu ko mAMgalika banA sakatA hai aura mokSa ko upalabdha kara sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM spaSTataH kahA gayA hai ki paNDitamaraNa kI ina tInoM vidhiyoM meM se kisI eka ko apanAkara vyakti karmAvaraNa kA kSayakara mokSa ko prApta kara sakatA hai| 32 280 samAdhimaraNa kA adhikArI sakAmamaraNa paNDita (jJAnI) purUSoM kA hotA hai| ataH ise paNDitamaraNa bhI kahA jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra kI bRhadvRtti meM cAritra sampanna vyakti ko paNDita kahA gayA hai|3 saMskRta vyutpatti ke anusAra 'paNDA saMjAtA yasya sa paNDita' paNDA arthAt indriyAM, jo indriyoM ko saMyamita rakhe, vaha paNDita hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra samAdhimaraNa ke adhikArI puNyazAlI, saMyamI evaM jitendriya purUSa hote haiN| ve sAdhu (zramaNa) evaM gRhastha donoM ho sakate haiN| isameM kahA gayA hai ki sakAmamaraNa na to sabhI sAdhuoM ko prApta hotA hai aura na hI sabhI gRhasthoM ko kyoMki gRhastha vividha AcaraNa vAle hote haiM aura bhikSu bhI .. viSamazIla vAle hote haiM / 34 32 uttarAdhyayanasUtra 5 / 32 / 33 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 234 34 uttarAdhyayanasUtra 5 / 18 evaM 16 / isase siddha hotA hai ki samAdhimaraNa suvratI vyakti kA hotA hai, phira cAhe vaha gRhastha ho yA sAdhu / mana kI vizuddhi samAdhimaraNa kI anivArya AvazyakatA hai| isa sandarbha meM saMstAraka evaM mahApratyAkhyAn prakIrNaka meM kahA gayA hai ki na to - - ( zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 tRNamaya saMstaraNa (zayyA) saMlekhanAmaraNa kA kAraNa hai aura na hI prAsuka bhUmi, kintu jisakA mana zuddha hai aisI AtmA hI vAstava meM saMstAraka (sakAmamaraNa kI adhikArI) hai| mana kI vizuddhi se rahita sAdhu ke ajina arthAt (carma vastra); nagnatva yA saMghATI (uttarIya), jaTA yA ziromuNDana Adi bAhyAcAra use duHkha se trANa (rakSA) dilAne meM samartha nahIM hote haiN| duHzIla sAdhu samAdhimaraNa ko prApta nahIM karatA, jabaki sAmAyika evaM pauSadhavrata se yukta sadgRhastha bhI samAdhimaraNa ke dvArA uccagati ko prApta kara sakatA hai| samAdhimaraNa ke paryAyavAcI jaina granthoM meM sakAmamaraNa ke vibhinna paryAyavAcI zabda upalabdha hote haiM yathA - samAdhimaraNa, paNDitamaraNa, saMlekhanA, saMthArA, antakriyA, uttamArtha aadi| 10) samAdhimaraNa - yaha samAdhi evaM maraNa ina do zabdoM ke yoga se banA hai| samAdhi kA artha citta yA mana kI zAnta avasthA hai tathA maraNa kA artha deha kA AtmA se viyoga hai| isa prakAra samAdhimaraNa samAdhi arthAt zAnti pUrvaka yA avikala bhAva se mRtyu kA varaNa karanA hai| (2) paNDitamaraNa - uttarAdhyayanasUtra meM jJAnI/saMyamI vyakti ke maraNa ko paNDitamaraNa kahA gayA hai| (paNDita zabda jJAnI vyakti ke lie AyA hai| AtmazAnti kI prApti ke liye nirmamatva bhAva se deha kA tyAga karanA paNDitamaraNa hai| o, (3) sakAmamaraNa - yahAM sakAma zabda kA artha kAmanA yA AkAMkSA nahIM hai, varan vizeSa uddezya hai| uddezyapUrvaka svecchA se mRtyu ko prApta karanA sakAmamaraNa hai| isakA uddezya bhI eka mAtra Atmazuddhi hotA hai| saMkSepa meM sArthaka, lakSyayukta yA prayojanapUrvaka mRtyu sakAmamaraNa hai| (4) saMlekhanA - saMlekhanA zabda 'sam' upasargapUrvaka likha' dhAtu se banA hai| sam kA artha hotA hai samyak / ucita prakAra se tathA lekhanA kA tAtparya kRza yA kSINa karanA hai| abhidhAnarAjendrakoza ke anusAra samyak prakAra se kAya 35 (ka) mahApratyAkhyAna prakIrNaka - gAthA 66, patra 66; (kha) saMstAraka prakIrNaka-gAthA - 53, patra 56 / 36 uttarAdhyayanasUtra 1/21 / For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 (zarIra) aura kaSAya ko kSINa yA kRza karanA saMlekhanA hai|" samabhAvapUrvaka rAga Adi ko kSINa karate hue mRtyu ko prApta honA saMlekhanA hai| isa prakAra isameM do bAteM mukhya rUpa se prakaTa hotI haiN| zarIra kA kuzIkaraNa aura kaSAyoM kA kssy| isameM mukhya uddezya kaSAyoM kA kSaya hI hai| maraNasamAdhi ke anusAra saMlekhanA ke do prakAra haiN| Abhyantara evaM bAhya; kaSAyoM ko kRza karanA AbhyaMtara saMlekhanA hai evaM zarIra ko kRza karanA bAhya saMlekhanA hai| yahAM zarIra ko kRza karane kA Azaya bahuta gaharA hai, kyoMki kaSAyoM kA mukhya nimitta zarIra banatA hai| kaSAyoM kA mukhya utpAdaka tattva zarIra hI hai| ataH use kRza karanA kaSAyoM ke kama karane meM upayogI hai| (5) saMthArA - saMthArA yA saMstAraka zabda kA artha zayyA hotA hai jisa para zayana kiyA jAtA hai use zayyA kahate haiN| prastuta prasaMga meM saMthAre kA artha mRtyu zayyA para ArUr3ha honA hai| jainaparamparA meM 'saMthArA' zabda samAdhimaraNa ke sandarbha meM vizeSa rUpa se pracalita hai| (E) antakriyA - AcArya samantabhadra ne jIvana ke antima bhAga meM kiye jAne vAle isa dhArmika anuSThAna/samAdhimaraNa ko antakriyA kahA hai| -- samAdhimaraNa ke aparanAma sanyAsamaraNa, uttamArtha evaM udyuktamaraNa bhI milate haiM; kintu ina sabakA sAra eka hI hai - samabhAvapUrvaka mRtyu kA varaNa krnaa| viSaya - kaSAya kA kSaya karane hetu kI jAne vAlI antima samaya kI kriyA anta kriyA hai / samAdhimaraNa meM bAdhaka paristhitiyAM uttarAdhyayanasUtra meM durgati meM le jAne vAlI pAMca bhAvanAoM kA varNana kiyA gayA hai| akAmamRtyu ko prApta karane vAle ajJAnI jIva ina bhAvanAoM se grasta hote haiN| ye bhAvanAyeM samAdhimaraNa meM bAdhaka hotI haiN| ataH inakA varNana yahAM prAsaMgika hai| 37 abhidhAnarAjendrakoza - bhAga 7, pRSTha 217 / 38 maraNasamAdhi-gAthA - 176, patra - 108 | 36 ratnakaraNDaka zrAvakAcAra -5/2 pRSTha 223 / 40 uttarAdhyayanasUtra 36/263 / For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 rAga, dveSa, moha Adi ke azubha vikalpa rUpa bhAvanA azubhabhAvanA kahIM jAtI hai| azubhabhAvanA jIva kI durgati kA kAraNa banatI hai| ataH sUtrakAra azubhabhAvanAoM kA svarUpa batAkara unakA tyAga karane kI preraNA dete haiN| ve azubha bhAvanAyeM nimna haiM - (1) kandarpabhAvanA kandarpa kA artha kAma hotA hai (kndrpHkaam)| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra kAma vAsanA ko uttejitakarane vAle hAsya, kautkucya arthAt kautUhala, kAmaceSTA Adi kAndIbhAvanA ke antargata Ate haiN|" uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ne kandarpa ke pAMca artha kiye haiM2 - (1) ThahAkA mArakara haMsanA, (2) gurU Adi ke sAtha vyaMgya meM bolanA, (3) kAma kathA karanA, (4) kAma vAsanA kA upadeza denA, (5) kAma vAsanA kI prazaMsA krnaa| punazca TIkAkAra ne kautkucya ke do prakAra bhI batalAye haiM - . (1) kAyakautkucya - bhauMha, AMkha, muMha Adi avayavoM ko isa prakAra banAnA jisase unheM dekhane vAle haMsane lge| . (2) vAkkautkucya - vividha jIva jantuoM kI bolI bolanA tathA sITI Adi bjaanaa| isa vizleSaNa se pratIta hotA hai ki isameM vyartha kA kautuhala utpanna karane kI bhAvanA pramukha rahatI hai| (2) AbhiyogIbhAvanA sukha-samRddhi yA bhautika upalabdhiyoM ke lie maMtra-yoga aura bhUtikarma kA prayoga karanA AbhiyogI bhAvanA hai| 41 uttarAdhyayanasUtra 36/264 / 42 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 706 43 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 706 - (shaantyaacaay)| - (zAntyAcAya) For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 (3) kilviSIbhAvanA kilviSa kA artha hai nIca yA nindita (ghRnnit)| ataH kilviSikabhAvanA kA sambandha nindA, chala-chadma Adi nimna starIya vyavahAra se hai| jJAna, jJAnI, dharmAcArya, saMgha aura sAdhuoM kI nindA yA avarNavAda karanA kilviSIbhAvanA hai| pravacanasAroddhAra tathA mUlArAdhanA meM bhI kilviSI bhAvanA ke ye hI prakAra batalAye gaye haiN| (4) AsurIbhAvanA nirantara krodha karanA tathA dUsaroM ke ahita hetu nimittavidyA Adi kA prayoga karanA AsurIbhAvanA ke lakSaNa haiN| asura kA artha sAmAnyataH rAkSasa yA daitya kiyA jAtA hai| dazavaikAlikasUtra meM krodha ko asura kahA gayA hai| vastutaH jisa prANI meM dUsaroM ke ahita meM sukha mAnane kI vRtti hotI hai jo parapIr3ana meM Ananda mAnatA hai, vaha asura hai aura parapIr3ana meM Ananda mAnane kI vRtti AsurI bhAvanA hai| ___ uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM anubaddharoSaprasara kA artha karate hue likhA hai- sadA vigraha karate rahanA, pramAda ho jAne para bhI anutApa na karanA, dUsaroM ke dvArA kSamAyAcanA kara lene para bhI prasanna na honA AsurI bhAvanA hai / " (6) mohIbhAvanA ... mohIbhAvanA kA artha avivekapUrvaka kaSAyoM ke vazIbhUta hokara dehatyAga kA saMkalpa karanA hai| vyakti jaba dehatyAga karatA hai to saMkleza Adi AvegoM ke vazIbhUta hokara zastra Adi ke dvArA unmArga kI prApti aura sanmArga kI hAni hotI hai, yaha mohIbhAvanA hai| uttarAdhyayanasUtra meM mohIbhAvanA ke nimna sAdhana batalAe hai|49 (1) zastragrahaNa; (2) viSabhakSaNa; 4 (ka) pravacanasarAcAra gAthA 643; (ba) mUlArAdhAnA - 3/1510 45 uttarAdhyayanasUtra - 36/266 / 46 'AsurattaM na gacchejjA' - dazavakAlika - 8/25 / 47 uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra -706 4. uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra - 711 VE uttarAdhyayanasUtra - 36/267 / - (shaantyaacaay)| - (shaantyaacaay)| For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 (3) agni meM jalakara maranA; (4) jala meM kUdakara maranA tathA (5) maryAdA se atirikta upakaraNa rkhnaa| isa prakAra zastra prayoga, viSabhakSaNa tathA agni evaM jala meM praveza karake . apanI ajJAnatA yA aviveka kA paricaya mohIbhAvanA hai| pravacanasAroddhAra meM bhI mohIbhAvanA ke nimna pAMca lakSaNa batalAye (1) unmArga dezanA - mArga ke viparIta dezanA yA upadeza unmArga dezanA hai| dUsare zabdoM meM mithyAdarzana evaM avrata kA upadeza unmArga dezanA hai| (2) mArga dUSaNa - jina prarUpita mArga meM doSa dekhanA mArga dUSaNa hai| (3) mArga vipratipati - jina praNIta mArga meM zraddhA kA abhAva mArga vipratipati hai| yaha jina mArga ke viparIta AcaraNa hai| (4) vimoha - prakRSTarUpa se moha arthAt pramattatA aura aviveka kI dazA meM rahanA vimoha hai| (5) mohajanana - svabhAva kI vicitratA evaM mohaM ke vazIbhUta hokara dUsare vyaktiyoM meM moha utpanna karanA mohajanana hai| samAdhimaraNa karane yogya paristhiti samAdhimaraNa kina paristhitiyoM meM kiyA jAnA cAhiye aisA koI spaSTa ullekha uttarAdhyayanasUtra meM samAdhimaraNa meM nahIM milatA hai| phira bhI isameM varNita sAdhaka kI carcA se isa sandarbha meM kucha saMketa avazya prApta hote haiN| isake dvitIya parISaha adhyayana meM sAdhaka ko vadha parISaha sahana karane kI zikSA dete hue kahA gayA hai ki kisI ke mArane-pITane para bhI bhikSu yaha cintana kare ki AtmA kA kabhI nAza nahIM hotA hai / vaha samabhAva ko dhAraNa kre| 50 pravacanasAroddhAra 646 / 51 uttarAdhyayanasUtra 2/91 For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 isase yaha pratiphalita hotA hai ki pratijJA bhaMga kI apekSA mRtyu kA varaNa karanA zreyaskara hai, kyoMki mArane vAle kA pratikAra karanA ahiMsAvrata ko khaNDita karanA hai| yahI bAta AcArAMga meM bhI kahI gaI hai|2 uttarAdhyayanasUtra ke caturtha adhyayana meM kahA gayA hai ki jaba jIvana se lAbha hotA na dikhe, AtmaguNoM ke saMrakSaNa kI zakti na ho to parijJAnapUrvaka zarIra kA tyAga kara denA caahiye| uttarAdhyayanasUtra ke atirikta AcArAMga, antakRtadazAMga, upAsakadazAMga, anuttaropapAtikadazAMga meM una paristhitiyoM kA citraNa hai; jinake AdhAra para samAdhimaraNa kiyA jAtA hai| ina vividha AgamoM meM samAdhimaraNa kI nimna paristhitiyoM kA nirdeza upalabdha hotA hai| (9) jaba cAritrika mUlyoM evaM jIvana ke saMrakSaNa meM se eka hI vikalpa kA cayana karanA ho to aisI sthiti meM zarIra ke svastha rahate hue bhI samAdhimaraNa ko svIkAra kiyA jA sakatA hai| jaise - zIla kI surakSA ke lie kisI nArI kA zvAsanirodha Adi ke dvArA prANa tyAga krnaa| (2) maraNAntika kaSTa upasthita hone para bhI samAdhimaraNa svIkAra kiyA jAtA hai| aisI paristhiti meM sAgArI anazana svIkAra kiyA jAtA hai aura usa paristhiti ke dUra hone para punaH sAmAnya rUpa se jIvana yAtrA kA nirvAha kiyA jA sakatA hai| (3) jaba zarIra itanA azakta ho jAya ki vaha saMyama sAdhanA meM bAdhaka bana jAya tathA apane saMghastha sAthiyoM ke lie bhArasvarUpa ho jAya. to samabhAva pUrvaka samAdhimaraNa svIkAra kara lenA caahiye| . ... (4) jaba mRtyu jIvana ke dvAra para dastaka de rahI ho aura zarIra ko lambe samaya taka TikAye rakhanA sambhava na ho yathA - keMsara Adi asAdhya rogoM kI sthiti meM samAdhimaraNa svIkAra kiyA jAtA hai| sAdhaka kA AhAra karanA aura na karanA donoM hI sakAraNa (saprayojana) hai| ataH jaba taka zarIra mokSa mArga kI sAdhanA meM sahAyaka rahe taba taka zarIra kA sAmAnyataH poSaNa karanA caahie| parantu jaba zarIra sAdhanA meM upayogI na rahe, vaha - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 31) / 52 AcArAMga - 1/3/3/46 53 uttarAdhyayanasUtra - 4/7 / For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 apanI AtmasAdhanA aura saMghIyajIvana kI sAdhanA meM bhArasvarUpa bana jAye; taba usake poSaNa ke prayatnoM kA tyAga karake sahaja rUpa se mRtyu ke Agamana ko svIkAra kara lenA cAhiye / samAdhimaraNa ke sambhAvita doSa . upAsakadazAMgasUtra meM samAdhimaraNa ke lie nimna pAMca doSoM se bacane kA nirdeza kiyA gayA hai| (1) ihalokAzaMsA prayoga - iha loka sambandhI uttama aizvarya aura kAmabhoga kI kAmanA krnaa| saMkSepa meM aihika sukhoM kI kAmanA ihalokAzaMsA prayoga hai| (2) paralokAzaMsA prayoga - svarga ke maharddhika deva tathA indra Adi banane kI abhilASA karanA arthAt pAralaukika sukhoM kI kAmanA paralokAzaMsA prayoga hai| (3) jIvitAzaMsA prayoga - lambe samaya taka jIvita rahane kI icchA karanA jIvitAzaMsA prayoga hai| (4) maraNAzaMsA prayoga - jIvana kI parezAniyoM se ghabarAkara zIghra marane kI kAmanA maraNAzaMsA prayoga hai| (5) kAmabhogAzaMsA prayoga - aindrika viSayoM ke bhoga kI AkAMkSA kAmabhogAzaMsA prayoga haiN| bauddhaparamparA meM bhI jIvana kI kAmanA evaM mRtyu kI kAmanA donoM ko anucita mAnA gayA hai| ye bhavatRSNA tathA vibhavatRSNA kramazaH jIvitAzA tathA maraNAzA kI hI pratIka haiN| 54 upAsakadazAMga - 1/44 - (aMgasuttANi, lADanU, khaMDa 3, pRSTha 406) For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 3 anya granthoM meM samAdhimaraNa (1) AturapratyAkhyAna prakIrNaka isameM mRtyu ke do prakAra bAlamaraNa aura paNDitamaraNa para vistAra se varNana kiyA gayA hai| paNDitamaraNa kI prApti ke lie 63 prakAra kI sAdhanA kA ullekha hai| usameM bAlamaraNa ke svarUpa, doSa Adi kA bhI vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| samAdhimaraNa ke mahattva para prakAza DAlate hue use mokSa prApti kA sAdhana kahA gayA hai| isameM bAlapaNDitamaraNa kA bhI varNana milatA hai| (2) mahApratyAkhyAna isameM paNDitamaraNa tathA bAlamaraNa Adi kA varNana kiyA gayA hai| (3) maraNavibhakti - isa prakaraNa kI racanA mukhyataH nimna granthoM ke AdhAra para huI hai (1) maraNavibhakti; (2) maraNavizodhi; (3) maraNasamAdhi; (4) saMlekhanA zrutaH (5) bhaktaparijJA; (6) AturapratyAkhyAna; (7) mahApratyAkhyAna; aura (8) ArAdhanA 288 ina sabhI granthoM kA mukhya pratipAdya samAdhimaraNa hai| (4) saMstAraka prakIrNaka isameM samAdhimaraNa kA svarUpa, usake lAbha evaM sukha ke sAtha samAdhimaraNa lene vAle vyaktiyoM ke udAharaNa, saMthAre (saMstAraka) para ArUr3ha vyakti ke 'mana meM uThane vAle bhAvoM kA sundara citraNa kiyA gayA hai, sAtha hI samAdhimaraNa pUrvaka dehatyAga karane vAle arNikAputra, gajasukumAlamuni, avanti, cANakya, amRtaghoSa tathA cilAtiputra Adi kA pramukha rUpa se varNana kiyA gayA hai| (5) bhagavatI ArAdhanA isameM samAdhimaraNa kA vistRta vivecana kiyA gayA hai jaise maraNa ke 17 prakAra, samAdhimaraNa ke tIna prakAra (bhaktaparijJA, iMginImaraNa aura pAdopagamaNa) Adi / For Personal & Private Use Only - Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 (6) ratnakaraNDakazrAvakAcAra ratnakaraNDakazrAvakAcAra ke saptama adhikAra meM bhI vistRta rUpa se saMlekhanA Adi kA varNana kiyA gayA hai| samAdhimaraNa kI avadhAraNA atiprAcIna hai| ataH bhAratIya darzana kI zramaNa evaM brAhmaNa donoM hI paramparAoM meM isake ullekha milate haiM, jinakA saMkSipta ullekha nimna hai vaidikaparamparA meM mRtyuvaraNa hindUparamparA meM AtmahatyA ko mahApApa mAnA jAtA hai| isa sandarbha meM pArAzarasmRti meM kahA gayA hai ki 'jo kleza, bhaya, ghamaNDa aura krodha ke vazIbhUta hokara AtmahatyA karatA hai vaha sATha hajAra varSa taka narakavAsa karatA hai| dUsarI ora vaidikaparamparA meM upavAsa Adi ke dvArA dehatyAga ko zreyaskara bhI mAnA gayA hai| mahAbhArata ke anuzAsanaparva, vanaparva evaM matsyapurANa Adi granthoM meM agnipraveza, jalapraveza, giripatana, viSaprayoga yA upavAsa Adi ke dvArA kie gaye dehatyAga ko brahmaloka yA mukti kA kAraNa mAnA gayA hai| bauddhaparamparA meM mRtyuvaraNa bauddhaparamparA meM AtmabalidAna ko anucitaM mAnA gayA hai| apekSA vizeSa se bauddha sAhitya meM svecchApUrvaka maraNa ko mukti kA kAraNa bhI mAnA gayA hai| saMyuktanikAya meM bhikSu vakkali kulaputra evaM bhikSu channA dvArA asAdhya roga se pIr3ita hone para AtmasamAdhi karane kA varNana hai| tathA ise parinirvANa kA kAraNa bhI mAnA gayA hai| jApAna meM Aja bhI bauddha sampradAya meM hArIkarI kI prathA pracalita hai; jisameM dhAradAra zastra dvArA aMga-pratyaMga kATakara mRtyu kA varaNa kiyA jAtA hai| isa prakAra paristhiti vizeSa meM bauddhadharma meM zastravadha dvArA mRtyuvaraNa ko svIkAra kiyA gayA hai| 55 pArAzarasmRti - 4/1/2 56 saMyuktanikAya - 21/2/4/5, 34/2/4/4 - (uddhata - jaina vidyA ke AyAma' - khaMDa 6, pRSTha 425) / - (uddhat - 'jaina vidyA ke AyAma' - khaMDa 6, pRSTha 425) / For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 8.4 samAdhimaraNa AtmahatyA nahIM haiM samAdhimaraNa ke viSaya meM kaI vicArakoM kI yaha dhAraNA hai ki samAdhimaraNa AtmahatyA kA eka rUpa hai| kintu unakI yaha bhrAnta dhAraNA samAdhimaraNa evaM AtmahatyA ke vAstavika antara ko nahIM samajhane ke kAraNa hai| yadyapi samAdhimaraNa meM bhI svecchApUrvaka deha tyAga kiyA jAtA hai phira bhI samAdhimaraNa meM Atmahanana ke lie koI avakAza nahIM hai| uttarAdhyayanasUtra meM spaSTa rUpa se AtmahatyA ko durgati kA kAraNa mAnA gayA hai| AtmahatyA use kahA jAtA hai, jisameM mRtyu kI AkAMkSA hotI hai| samAdhimaraNa meM mRtyu kI koI AkAMkSA nahIM hotI hai| ataH samAdhimaraNa AtmahatyA nahIM hai| punaH AtmahatyA meM saMkleza kA bhAva hotA hai, udvignatA hotI hai| jabaki samAdhimaraNa meM inakA abhAva hotA hai| vaidika, jaina aura bauddha tInoM hI paramparAoM meM jIvitAzA evaM maraNAzA donoM ko anucita mAnA hai|" samAdhimaraNa kA sAdhaka jIvana evaM maraNa donoM ke prati anAsakta hotA hai| vaha dehatyAga mAtra isa bhAva se karatA hai ki mRtyu anivArya hai aura zarIra naSTa hone vAlA hai| ataH isakA poSaNa vyartha hai| vastutaH 'AtmahatyA' zabda kA jJAniyoM ke zabdakoza meM koI astitva nahIM hai kyoMki AtmA ajara evaM amara hai| usakA kabhI maraNa ho hI nahIM sktaa| 'maraNadharmA to zarIra hai| uttarAdhyayanasUtra kI bhASA meM mRtyu deha kA AtmA se viyoga hai aura yaha viyoga bhI deha vizeSa se hai| dUsare zabdoM meM AtmA kA eka deha se dUsare deha meM jAnA hI maraNa hai; jaba AtmA kA deha se zAzvata viyoga ho jAtA hai to vaha maraNa na kahalAkara nirvANa yA mokSa kahalAtA hai| sAmAnyataH AtmA kA dehaparivartana to vastraparivartana ke samAna hai| gItA meM kahA gayA hai ki jisa prakAra vyakti jIrNa arthAt purAne vastra utAra kara naye vastra dhAraNa karatA hai, usI prakAra AtmA purAne zarIra ko chor3akara naye zarIra ko dhAraNa karatA hai maraNa zarIrarUpI vastra tyAga ke atirikta kucha bhI nahIM hai| __isa prakAra hanana AtmA kA nahIM varan zarIra kA hotA hai| hAM, itanA avazya hai ki yadi svayaM hI svayaM ke dvArA apane zarIra kA hanana hotA hai to vaha AtmahatyA mAnA jAtA hai (AtmanA hanyate svazarIraM yA sA aatmhtyaa)| prakArAntara 57 dekhiye - 'jaina vidyA ke AyAma', khaMDa 6, pRSTha 425 saMdarbha 16 / 58 gItA - 2/22 / For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se jisameM AtmA arthAt svasvabhAva kA hanana ho vaha AtmahatyA hai| AtmahatyA svasvabhAva kA ghAta kiye binA nahIM hotI, AtmahatyAeM tIvra Avega evaM viveka zUnyatA kI sthiti meM hotI haiM, jabaki samAdhimaraNa AtmasajagatA ke sAtha vivekapUrvaka evaM samatApUrvaka deha ke prati nirmamatva kI sAdhanA hai| samAdhimaraNa evaM AtmahatyA ke antara ko aneka vicArakoM ne spaSTa kiyA hai| AcArya pUjyapAda ke anusAra vyakti AtmahatyA rAga, dveSa aura moha se yukta hokara karatA hai, jabaki samAdhimaraNa vyakti rAga, dveSa aura moha se mukta hokara karatA hai| 59 isameM vyakti ke mana meM na kisI ke prati rAga hotA hai aura na kisI ke prati dveSa / vaha apane zarIra para se bhI mamatva bhAva kA tyAga kara detA hai| DaoN. sAdhvI priyadarzanAjI ke anusAra AtmaghAta ke mUla meM kaSAyoM kI atRpta vAsanAtmaka bhAvanAoM kA vAsa hotA hai, jaba ki saMlekhanA ke mUla meM kaSAyoM kA sarvathA tyAga hotA hai| 261 DaoN. sAgaramala jaina ne apane lekha 'samAdhimaraNa: eka tulanAtmaka tathA samIkSAtmaka adhyayana' meM samAdhimaraNa evaM AtmahatyA ke antara para vistRta rUpa se prakAza DAlA hai| usakA kucha aMza nimna haiM (1) AtmahatyA citta kI sAMvegika avasthA hai, jabaki samAdhimaraNa citta ke samatva kI avasthA / (2) AtmahatyA aihika jIvana kI duHkhoM se rakSA ke lie hai jabaki samAdhimaraNa AdhyAtmika jIvana kI rakSA ke lie hai| (3) AtmahatyA meM kAyaratA hai jIvana se bhAgane kA prayAsa hai, jabaki samAdhimaraNa sAhasapUrvaka mRtyu ke svAgata kI taiyArI hai| (4) AtmahatyA ke mUla meM bhaya aura kAmanA hotI haiN| samAdhimaraNa meM bhaya aura kAmanA donoM kI anupasthiti Avazyaka hai| 56 sarvArthasiddhi TIkA - 7/22, pRSTha 281 / 60 'AdhArAMga kA nItizAstrIya adhyayana' 61 'jaina vidyA ke AyAma', khaMDa 6, pRSTha (5) AtmahatyA asamaya mRtyu kA AmantraNa hai jabaki saMthArA yA samAdhimaraNa mAtra mRtyu ke upasthita hone para usakA saharSa AliMgana hai / 1 - - pRSTha 275 / 422 423 / For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 DaoN. dharmacanda jaina ke anusAra AtmahatyA AvezapUrvaka kI jAtI hai| 'isameM rAga-dveSa kA bhAva maujUda rahatA hai jabaki samAdhimaraNa meM rAga-dveSa ko samabhAva pUrvaka jItA jAtA hai| DaoN. arUNa pratApa siMha ke anusAra AtmahatyA sadyaHjAta udvega kA pariNAma hai; jabaki samAdhimaraNa suvicArita adhyavasAya kaa| DaoN. rajjana kumAra ke anusAra jahAM vyakti mukhya rUpa se apanI samasyAoM se Ubakara mana kI sAMvegika avasthA se grasita hokara AtmahatyA karatA hai vahAM samAdhimaraNa meM vyakti mana kI sAMvegika avasthAoM se pUrI taraha mukta hokara samabhAvapUrvaka mRtyu kA varaNa karatA hai| pUrvokta vivecana se siddha hotA hai ki samAdhimaraNa aura AtmahatyA ke kAraNa, uddezya, paristhiti Adi meM pUrNataH bhinnatA hai| jahAM AtmahatyA ke kAraNa cintA, vikSobha, bhaya, parezAnI, mAnabhaMga, iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, bhAvAveza hai, vahIM samAdhimaraNa kA mukhya kAraNa upasthita mRtyu kA samabhAva pUrvaka svAgata hai| AtmahatyA jIvana se bhAgane kI taiyArI hai; jabaki samAdhimaraNa mRtyu ko mitra banAne kI kalA hai| AtmahatyA vivazatApUrvaka deha tyAga hai; jabaki samAdhimaraNa svecchApUrvaka / AtmahatyA ke samaya vyakti khinnatA, udvignatA tathA parAjayatA ke bhAvoM kA zikAra hotA hai, jabaki samAdhimaraNa kA sAdhaka prasannatA, kSamatA, nirbhayatA tathA vAsanAoM para AtmA kI vijaya ke bhAvoM se sarAbora hotA hai| ___ uttarAdhyayanasUtra ke anusAra samAdhimaraNa ke samaya citta atiprasanna tathA AghAta rahita hotA hai| jabaki AtmahatyA vAlA vyakti maraNa ke samaya santrasta (udvigna) hotA haiN| AtmahatyA meM vyakti kI mAnasikatA behozI arthAt aviveka kI hotI hai, jabaki samAdhimaraNa citta kI eka sajaga dazA hai| isameM vyakti apanI mauta kA sAkSI hotA hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra AtmahatyA durgati kA kAraNa hai jabaki samAdhimaraNa sadgati kA / isameM AtmahatyA ko bAlamaraNa ke antargata ananta bhavabhramaNa.kA kAraNa mAnA gayA hai| 2 'prakIrNaka sAhitya : manana aura mImAMsA', pRSTha - 104 / zramaNa patrikA' - I.sa.1863, aMka - 10-12, pRSTha 14-15 / 65 'jaina dharma meM samAdhimarala kI avadhAraNA', pRSTha 145 / For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 AtmahatyA mRtyu kA Akasmika varaNa hai jabaki samAdhimaraNa Agata mRtyu kA saharSa varaNa hai| kaI vicAraka samAdhimaraNa meM anazana arthAt AhAra tyAga kA jo vidhAna hai, usako AdhAra banAkara ise AtmahatyA kA prakAra mAnate haiM / kintu jJAtavya hai ki isa anazana kA uddezya deha ke prati nirmamatva bhAva kI sAdhanA hai na ki dehadaNDana yA mRtyu kI AkAMkSA / isameM yadi bhaya yA duHkha se prerita hokara AhAra kA tyAga kiyA jAtA to yaha avazya Atmahanana kI zreNI meM A jaataa| saMkSepa meM, jainadarzana meM samAdhimaraNa kI prakriyA kA vistRta vivecana kiyA gayA hai ki kina paristhitiyoM meM tathA kina bhAvoM meM use svIkAra karanA caahie| ise jAnane vAle vicAraka samAdhimaraNa ko AtmahatyA kisI rUpa meM bhI nahIM mAna sakate haiN| uttarAdhyayana sUtra meM vivecita akAmamaraNa tathA sakAmamaraNa kI prakriyA bhI samAdhimaraNa evaM AtmahatyA ke antara ko spaSTa karatI hai| AtmahatyA bAlamaraNa ke antargata AtI hai| vaha bAlamaraNa kA eka rUpa hai| bAlamaraNa ajJAnI vyaktiyoM kA hotA hai| bAlamaraNa AtmahatyA hai kyoMki isameM zIghra hI mRtyu prApta karane ke lie prayAsa kiyA jAtA hai| bAlamaraNa AI huI mRtyu kA bhaya pUrvakaM varaNa hai; jabaki samAdhimaraNa meM na to mRtyu ko nimantraNa diyA jAtA hai na bhayapUrvaka use svIkAra kiyA jAtA hai| varan suniyojita rUpa se sajagatA pUrvaka samupasthita mRtyu kA svAgata kiyA jAtA hai| samAdhimaraNa ke sAdhaka ko jIvana evaM mRtyu kI yathArthatA kA dha hotA hai arthAt vaha samyagjJAna se yukta hotA hai| AtmahatyA karane vAlA vyakti ajJAnI hotA hai 1 AtmahatyA ke lie jo vidhi apanAyI jAtI hai, vaha pUrNata: hiMsaka hotI hai jaise - viSamaraNa, agnidAha, jalapraveza Adi / samAdhimaraNa meM ahiMsaka bhAvanAvaza zanaiH-zanaiH AhAra kA alpIkaraNa karate hue usakA tyAga kiyA jAtA hai| AtmahatyA meM mRtyu kI zIghratA se pratIkSA kI jAtI hai, jabaki samAdhimaraNa meM mRtyu ke prati jarA bhI zIghratA kI kAmanA nahIM hotIM hai varan zAnta bhAva hotA hai| samAdhimaraNa meM jIvana aura mRtyu donoM kI AkAMkSA anucita mAnI gaI hai| samAdhimaraNa citta kA jIvana aura mRtyu donoM se atikramaNa kara jAnA hai| For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 9 uttarAdhyayanasUtra kA sAdhanAtmaka pakSa : mokSamArga For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra kA sAdhanAtmaka pakSa : mokSamArga uttarAdhyayanasUtra kA sampUrNa pratipAdya viSaya ko yadi saMkSepa meM kahanA ho to hama yaha kaha sakate haiM ki vaha vyakti ko AtmasAdhanA ke kSetra meM niyojita hone kI preraNA detA hai| jainadarzana ke anusAra pratyeka AtmA ananta catuSTaya sampanna hai, yaha ananta - catuSTaya - ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha evaM ananta zakti rUpa hai / ye AtmA meM svabhAvataH nihita haiM, kintu karmAvaraNa ke kAraNa ye ananta zaktiyAM yA kSamatAyeM kuNThita ho jAtI haiM / una kSamatAoM ko yogyatA meM pariNata karanA hI sAdhanA kA eka mAtra lakSya hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra AtmA kA yaha ananta catuSTaya jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtI karmoM ke AvaraNa ke kAraNa hI kuNThita huA hai / sAdhanA ke kSetra meM yaha Avazyaka hai ki jina ghAtI karmoM ke kAraNa ye zaktiyAM kuNThita haiM unako samApta kiyA jAya, tabhI ye zaktiyAM hameM yathArtha rUpa meM upalabdha ho skegii| sAdhanA kA artha una zaktiyoM ko, jo abhI AtmA meM tirohita haiM, prakaTa karanA hai| anantazakti ko AvirbhUta karane ke liye AtmA ke sAtha rahe hue kaSAya . rUpI kalmaSa ko samApta karanA Avazyaka hai; kyoMki sampUrNa karmAvaraNa kaSAyoM ke AdhAra para hI sthita hai / kaSAyoM ke kSaya se hI isa karmAvaraNa kA kSaya hokara AtmA ke ananta catuSTaya kA prakaTana hotA hai| caturgatimaya isa saMsAra ke andara manuSya jIvana hI eka aisA jIvana hai jahAM vyakti ina Atma-kSamatAoM ko yogyatA meM badala sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki prANI ko cAra bAtoM kI upalabdhi durlabha hai For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 (1) mAnavatA (2) zruti (dharmazravaNa) (3) zraddhA aura (4) puruussaarth|' eka anya prasaMga meM uttarAdhyayanasUtra meM yaha bhI kahA gayA hai ki mAnava zarIra eka naukA hai, jisake mAdhyama se hama caturgatimaya rUpa saMsAra samudra se mukta ho sakate haiN| sAdhanA ke kSetra meM mukhya tattva hamAre zarIra, indriyAM mana aura AtmA ko samyag dizA meM niyojita karanA hai / vastutaH jaba ye cAroM samyaka dizA meM niyojita hote haiM to hI sAdhanA kI yAtrA prArambha hotI hai| uttarAdhyayanasUtra ke aTThAIsaveM 'mokSamArgagati adhyayana meM spaSTa rUpa se yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki jaba AtmA mana, indriyoM aura zarIra ko saMyamita karake mokSamArga meM gati karatA hai, tabhI vaha apane lakSya ko prApta kara sakatA hai| anantacatuSTya, unake kAraNa evaM nivAraNa ke upAyoM ko nimna tAlikA dvArA prastuta kiyA jA rahA hai - | anantacatuSTaya AvaraNa nivAraNa ke upAya 1. ananta jJAna jJAnAvaraNIya karma samyag jJAna 2. ananta darzana darzanAvaraNIya karma samyag darzana 3. ananta saukhya mohanIya karma . samyak cAritra | 4. ananta vIrya | antarAya karma | samyak tapa uttarAdhyayanasUtra meM anantacatuSTya ko prakaTa karane ke sAdhanoM kI vistRta rUpa se carcA kI gaI hai / isameM hameM mokSamArga ke vividha vargIkaraNoM kI vivecanA upalabdha hotI hai jo nimna hai 6.1 dvividha se paMcavidha mokSamArga - . uttarAdhyayanasUtra meM dvividha se lekara paMcavidha mokSamArga kA vivecana upalabdha hotA hai jinakA saMkSipta vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai| - uttarAdhyayanasUtra 3/91 , 'cattAri paramaMgANi, dullahANIha jNtunno| mANusutaM suIsaddhA, saMjamammi ya vIriyaM / / ' . 2 'sarIramAhu nAvatti, jIvo. vuccai naavio| saMsAra aNNAvo vutto, ja tarati mahesiNo / ' - uttarAdhyayanasUtra - 23/63 / For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvividha mokSamArga : uttarAdhyayanasUtra meM dvividha mokSamArga ke pratipAdana meM jJAna evaM cAritra (AcaraNa) kA grahaNa kiyA gayA hai| jinake kucha udAharaNa nimna haiM 267 (1) vijjAcaraNapAraNA - 18/22, 23/2 evaM 6; (2) vijjAcaraNasampanne - 18/24; (3) ii vijjAmaNusaMcare - 18 /30 / sUtrakRtAMga, dazavaikAlika tathA caMdravedhyaka prakIrNaka meM bhI isa dvividha mokSamArga kA varNana prApta hotA hai|' sUtrakRtAMga meM to spaSTa rUpa se kahA gayA hai. vijjAcaraNa pamokkho - arthAt jJAna aura AcaraNa se mokSa kI prApti hotI hai| trividha mokSamArga : trividha mokSamArga ke antargata uttarAdhyayanasUtra meM jJAna evaM cAritra ke sAtha 'darzana' ko bhI sammilita kiyA gayA hai jo nimna hai:'nANeNaM daMsaNeNaM ca cAritteNa taheva ya 22/26: 'nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ceva nicchae - 23 / 33/ 'nAdaMsaNissa nANaM, nANeNa vinA na hunti caraNaguNA 28/30 |' trividha mokSamArga kA varNana sthAnAMgasUtra, RSibhASita, tattvArthasUtra Adi aneka granthoM meM bhI upalabdha hotA hai| caturvidha mokSamArga : uttarAdhyayanasUtra ke aTThAisaveM adhyayana kI gAthA kramAMka 2, 3 tathA 35 meM caturvidha mokSamArga kA nirUpaNa huA hai| jisameM jJAna, darzana evaM cAritra ke sAtha tapa bhI sannihita hai| 'mokkhamaggagaiM taccaM suNeha jiNabhAsiya caukAraNa saMjuttaM, nANadaMsaNalakkhaNaM '28/1; 'nANaM ca dasaNaM ceva, caritaM ca tavo tahA 28 / 2 evaM 3 | caturvidha mokSamArga kA ullekha digambara paramparA ke sIlapAhuDa, darzanapAhuDa Adi granthoM meM bhI upalabdha hotA hai| paMcavidha mokSamArga : uttarAdhyayanasUtra meM paMcAcAra ke rUpa meM paMcavidha mokSamArga kA varNana milatA hai / ye pAMca AcAra nimna haiM | jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra evaM vIryAcAra / uttarAdhyayanasUtra ke satrahaveM pApazramaNIya nAmaka 3 (ka) sUtrakRtAMga - 1/12/11 (kha) dazavekAlika - 6/1/14,16 / 4 (ka) sthAnAMga 3/4/434 (kha) RSibhASita 23 / 2 / (ga) tattvArthasUtra - 1/1 / - ( aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 326) / - - ( aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 581) / For Personal & Private Use Only 1 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana meM kahA gayA hai ki pAMca AcAroM kI upekSA karane vAlA zramaNa pApazramaNa kahalAtA hai| 268 paMcAcAra rUpa mokSamArga meM vIryAcAra ko chor3akara zeSa cAra AcAra caturvidha mokSamArga meM samAhita hI haiM / ataH yahAM ina paMcAcAroM meM mAtra vIryAcAra sambandhita carcA hI apekSita hai| uttarAdhyayanasUtra meM jIva ke chaH lakSaNoM meM vIrya kA bhI ullekha upalabdha hotA hai| TIkAoM meM vIrya kA artha sAmarthya kiyA gayA hai isase yaha pratiphalita hotA hai ki AtmA kI zakti yA sAmarthya ko prakaTa karane kA prayatna vIryAcAra hai| jaina darzana ke paravartI granthoM meM yadyapi cAritra ke antargata tapa evaM vIrya kA samAveza kara liyA gayA hai lekina uttarAdhyayanasUtra meM inakA alaga varNana bhI milatA hai| ataH inameM rahI huI AMzika bhinnatA ko jAnanA yahAM ucita pratIta hotA hai| cAritrAcAra saMyama mana evaM indriyoM para niyantraNa kA sUcaka hai, arthAt nivRtti yA niSedharUpa hai tathA tapAcAra meM svecchApUrvaka kaSToM ko Amantrita kara unheM samabhAva se sahana karanA hotA hai| isI prakAra vIryAcAra sAdhanA ke kSetra meM svazakti kA prakaTIkaraNa hai ataH ye pravRtti ke paricAyaka aura vidhirUpa haiN| sahanazIlatA kI pradhAnatA hote hue bhI AMzika rUpa se nivRtti kA tattva nihita hai| tapa pratyAkhyAnapUrvaka hotA hai / pratyAkhyAna nivRtti kA sUcaka hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki saMyama nivRtti pradhAna hai; tapa meM AMzika nivRtti aura AMzika pravRtti hotI hai jabaki vIrya purUSArtha rUpa hone se pravRttiparaka (vidhiparaka) hai| * uttarAdhyayanasUtra meM sAdhaka ko bAra-bAra sAdhanA ke kSetra meM purUSArtha karane kI preraNA dI gaI hai / isake unatIsaveM 'samyaktva - parAkrama' adhyayana meM vIryAcAra arthAt Atmavizuddhi hetu kiye jAne vAle prayatnoM kA vistRta varNana kiyA gayA hai| abhidhAnarAjendrakoza meM vIryAcAra ke sambandha meM kahA gayA hai ki apane vIrya, Atma zakti ko na chipAte huai yathAzakti purUSArtha (parAkrama) karanA vIryAcAra hai| 5 uttarAdhyayanasUtra - 17 /20 / 6 uttarAdhyayanasUtra - 18/11 / 7 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 561 8 vyaktigata carcA ke AdhAra para / - ( zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM sAdhaka ko aneka sandarbhoM meM jJAna, darzana, cAritra tathA tapa ke kSetra meM purUSArtha ke liye prerita kiyA gayA hai| isase pratIta hotA hai ki AtmA meM rahI huI anantajJAna, anantadarzana, anantasukha evaM anantazakti kI kSamatA ko yogyatA ke rUpa meM pariNata karane hetu purUSArtha karanA hI vIryAcAra hai| dUsare zabdoM meM Atmazakti ko 'anAvRta karane kA purUSArtha hI vIryAcAra hai / 266 uttarAdhyayanasUtra meM varNita isa dvividha se lekara paMcavidha mokSamArga meM vizeSataH yaha dhyAtavya hai ki inameM kisI prakAra kA virodha nahIM hai, kyoMki jaba caturvidha mokSamArga arthAt jJAna, darzana, cAritra aura tapa kI bAta AtI hai; to vIrya ko cAritra evaM tapa ke vidheyAtmaka pahalU meM sammilita kiyA jAtA hai| trividha mokSamArga arthAt jJAna, darzana evaM cAritra meM tapa evaM vIrya kA cAritra meM antarbhAva ho jAtA hai tathA dvividha mokSamArga arthAt jJAna evaM cAritra kI carcA meM darzana ko jJAna ke antargata tathA tapa evaM vIrya ko cAritra ke antargata samAviSTaM kiyA jAtA hai| 'darzana' ko jJAna ke antargata mAnane kA AdhAra hameM uttarAdhyayanasUtra kI TIkA se upalabdha hotA hai| unameM darzana kA artha sAmAnyabodha kiyA gayA hai| jJAna meM sAmAnya aura vizeSa, jAti aura vyakti donoM kA bodha samAhita hotA hai / ataH darzana ko jJAna ke antargata bhI mAnA jA sakatA hai| pUrvokta vivecana se spaSTa pratidhvanita hotA hai ki mokSamArga hetu jJAna evaM cAritra kI aparihAryatA hai| kahA bhI gayA haiM ki 'jJAna kriyAbhyAM mokSa kintu yahAM yaha jJAtavya hai ki mAtra jJAna hI mukti kA sAdhana nahIM hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki kucha vicAraka mAnate haiM ki pApa kA tyAga kiye binA mAtra Aryatattva ko jAnakara hI AtmA sabhI duHkhoM se chUTa jAtI hai; lekina bandhana aura mukti ke siddhAnta meM vizvAsa karane vAle ye vicAraka saMyama kA AcaraNa nahIM karate hue kevala vacanoM se hI AtmA ko AzvAsana dete haiN| saMkSepa meM kahA jAya to uttarAdhyayanasUtra ke anusAra AcaraNa vihIna jJAna, mukti kA sAdhana nahIM bana sakatA hai| deg 10 6 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 556 10 ' bhaNatA akareMtA tha, baMdhamokkhapaiNNiNo / vAyAviriyameleNa, samAsAseti appayaM / / - (zAntyAcArya) / uttarAdhyayanasUtra - 6/6 / For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 bhagavatIsUtra meM bhI jJAna evaM cAritra kI apekSA se vyakti ke cAra prakAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai aura usameM zruta (jJAna) evaM zIla (cAritra) donoM se sampanna vyakti ko hI mokSa kA adhikArI batAyA gayA hai|" (1) na to zrutasampanna hai aura na zIla sampanna hai| (2) zrutasampanna hai, kintu zIla sampanna nahIM hai| (3) zrutasampanna nahIM hai, kintu zIla sampanna hai| (4) zrutasampanna bhI hai aura zIla sampanna bhI hai| aba hama agrima krama meM kramazaH mokSamArga kI carcA prastuta kareMge kintu yahAM yaha prazna upasthita hotA hai ki isa krama meM pahale samyagdarzana ko rakhA jAya yA samyagjJAna ko? ataH sarvaprathama hama ina donoM kI pUrvAparatA ke AdhAra ko spaSTa karanA ucita samajhate haiN| 6.2 darzana evaM jJAna kI pUrvAparatA kA AdhAra . jaina Agama granthoM meM mokSamArga kI carcA ke sandarbha meM jJAna evaM darzana kI pUrvAparatA aneka apekSAoM se nirdhArita kI gaI hai| uttarAdhyayanasUtra meM hI caturvidha mokSamArga kI carcA meM jahAM eka ora jJAna ko darzana se pUrva sthAna diyA gayA hai vahIM dUsarI ora usI adhyayana kI tIsavIM gAthA meM darzana ko jJAna se pUrva sthAna diyA gayA hai| ataH yaha prazna svAbhAvika hai ki jJAna evaM darzana kA pUrvApara krama ekAntika nahIM hai, sApekSa hai| ise spaSTa rUpa se samajhane ke lie darzana zabda ke artha para dRSTipAta karanA Avazyaka hai| darzana zabda ke mukhyataH tIna artha hai (1) anubhUti (2) dRSTikoNa aura (3) shrddhaa| ye tInoM artha hI darzana ke pUrva tathA pazcAt krama ke nirdhAraka haiN| darzana zabda apane anubhUti evaM dRSTikoNa paraka artha meM 'jJAna' se pUrvavartI hotA hai; kyoMki anubhUti evaM dRSTikoNa ke abhAva meM na to 'jJAna' sambhava hai aura na hI jJAna kA samyaktva sambhava hai| jJAna anubhUti evaM dRSTikoNa ke samyaktva para hI AdhArita hotA hai kyoMki jaba vyakti kI dRSTi hI dUSita hai to vaha kyA satya ko jAnegA aura kyA usakA AcaraNa kregaa| dUsarI ora zraddhAparaka artha meM darzana kA krama jJAna ke pazcAt ho jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra meM zraddhAparaka artha meM hI 11 bhagavatI For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana ko jJAna ke bAda rakhA gayA hai| granthakAra ise spaSTa karate hue kahate haiM ki jJAna se tattva ko jAne aura darzana se usa para zraddhA kre| 12 darzana ke zraddhAparaka artha meM jJAna kI prAthamikatA zraddhA kI vizuddhatA ko sUcita karatI hai| jJAna ke abhAva meM hone vAlI zraddhA aMdhazraddhA rUpa hotI hai| jisa para zraddhA karanA hai usa vastutattva kA prathama jJAna honA Avazyaka hai| vastutaH zraddhA jJAna prasUta honA caahie| isa sandarbha meM uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki prajJA (jJAna) se dharma kI samIkSA kare evaM tarka se tattva kA vizleSaNa kre| 13 jJAna darzana ke pUrvApara sambandha meM navatattvaprakaraNa samanvayavAdI dRSTikoNa prastuta karatA hai| usameM kahA gayA hai ki jo jIvAdi padArthoM ko yathAvat jAnatA hai use samyaktva hotA hai| isa prakAra yahAM bhI jJAna ko darzana se pUrva mAnA gayA hai, lekina agalI paMkti meM kahA gayA hai ki jo vastutattva ko svataH nahIM jAnatA hai kintu jina praNIta tattvoM para zraddhA bhAva rakhatA hai to use bhI samyakttva prApta ho jAtA hai| 14 ataH darzana ko jJAna se pUrva bhI svIkAra kiyA gayA hai| isa prakAra dRSTiparaka artha meM darzana kA jJAna se pUrva sthAna hai, jabaki zraddhAparaka artha meM isakA sthAna jJAna ke pazcAt hai| 301 mokSamArga kI pUrvAparatA kA yaha vicAra samyagdarzana evaM samyagjJAna ke viSaya meM hI kiyA gayA hai| samyakcAritra ke sandarbha meM aisA koI vivAda nahIM hai, kyoMki cAritra kI apekSA to jJAna aura darzana ko hI prAthamikatA dI gaI hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki cAritra se pUrva darzana (samyaktva) kA honA Avazyaka hai tathA samyagjJAna ke binA samyakcAritra (sadAcaraNa ) sambhava nahIM hai| 15 dazavaikAlikasUtra meM bhI kahA gayA hai ki jo jIva aura ajIva ke svarUpa ko nahIM - jAnatA hai aisA ajJAnI sAdhaka kyA saMyama kA pAlana kregaa| 16 isa prakAra jainavicAraNA samyag AcaraNa ke pUrva samyag dRSTikoNa evaM samyagjJAna kA honA Avazyaka mAnatI hai| yahAM jJAtavya hai ki pUrvokta jJAna darzana Adi kI prAthamikatA kI yaha carcA unake sAdhanA krama kI apekSA se hai na ki mahattva kI apekSA se hai| sAdhanA ke kSetra meM jJAna, darzana, cAritra evaM tapa pratyeka kA 12 uttarAdhyayanasUtra - 28/35 / 13 'paNNA samikkha dhammaM / tattaM tattaviNicchayaM / / ' 14 navatattva prakaraNa gAthA - 31 / 15 uttarAdhyayanasUtra - 28 / 26, 30| 16 dazavaikAlika - 4 / 12 | * uttarAdhyayanesUtra 23/25 / For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanA-apanA mahattva hai| punaH mukti kI prApti ke lie inake samanvita rUpa kI apekSA hai| yathArtha jJAnAbhAva meM mukti sambhava nahIM hai para eka mAtra jJAna se bhI mukti sambhava nahIM hai| isI prakAra darzana (satya pratIti) ke abhAva meM bhI asambhava hai; parantu eka mAtra dRSTikoNa kI zuddhi (samyagdarzana) mukti nahIM dilA sakatI jaba taka A samyak na ho| samyakcAritra ke abhAva meM bhI mukti aprApya hai / kintu jJAna evaM darzana se rahita mAtra cAritra bhI mukti kA kAraNa nahIM hai| samyakcAritra ke sAtha samyagdarzana aura samyagjJAna honA Avazyaka hai| isa prakAra jaina darzana zaMkara ke samAna eka mAtra jJAna ko, rAmAnuja ke samAna eka mAtra bhakti ko tathA mImAMsA darzana ke samAna eka mAtra karma ko hI mukti kA sAdhana nahIM mAnatA hai| apitu yaha samyag jJAna, darzana, cAritra aura tapa ke samanvita mArga ko hI mokSa kA kAryakArI sAdhana mAnatA hai| uttarAdhyayanasUtra ke 'ehimaggamaNupattA tathA tattvArthasUtra ke 'samyagdarzana jJAna cAritrANi mokSamArgaH ina mUlapATha meM prayukta 'mArga' zabda kA ekavacanAtmaka prayoga isa bAta ko sUcita karatA hai ki mukti kA mArga to eka hI hai jo ina cAroM se samanvita haiN| " 17 * 302 pUrvAparatA yA krama ke AdhAra para kisI eka ko pradhAna yA dUsare ko gauNa mAnanA jaina darzana ko svIkArya nahIM hai| yathArthataH ye saba eka dUsare se pUrNatayA sambandhita haiN| eka dRSTi se to darzana aura jJAna kI upalabdhi meM bhI sadAcaraNa kI mahattvapUrNa bhUmikA hai kyoMki jaba taka anantAnubandhI (tIvratama) krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi kaSAyeM samApta nahIM hotI taba taka samyagdarzana evaM jJAna nahIM hotaa| isa prakAra jahAM jJAna kI vizuddhi ke lie samyagdarzana ( yathArtha dRSTi) kA honA Avazyaka hai vahAM samyagdarzana (zraddhA) kI vizuddhatA ke lie anantAnubandhI kaSAyaM kA kSaya yA upazama arthAt cAritra kI AMzika vizuddhi bhI Avazyaka hai| eka ora jJAna evaM darzana kI upalabdhi ke lie cAritra kA vikAsa Avazyaka hai to dUsarI ora AcaraNa kI pavitratA / zuddhatA ke lie samyagjJAna tathA samyagdarzana kI AvazyakatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM eka sthAna para cAritra kA sthAna darzana se pUrva bhI rakhA gayA hai| ataH siddha hotA hai ki inameM se pratyeka kA apanA mahattva hai| vastutaH jJAna sAdhanA mArga kA bodha hai to darzana usakI satyatA kA vizvAsa hai aura cAritra evaM tapa sAdhanA mArga meM gati hai| jaba jIva samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritra se 17 uttarAdhyayanasUtra - 28/3/ (kha) tattvArthasUtra - 1/1/ For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " sampanna hotA hai to navIna karmoM kA Azrava rUka jAtA hai; naye karmoM kA bandhana nahIM hotA hai aura tapa-sAdhanA se pUrvabaddha karma kSaya ho jAte haiN| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki sarvaprathama mohanIyakarma kA kSaya yA nAza hotA hai phira jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya tathA antarAyakarma eka sAtha kSaya hote haiN| taduparAnta Ayu ke pUrNa hone para cAroM aghAtI karma arthAt AyuSyakarma, nAmakarma, gautrakarma aura vedanIyakarma bhI vinaSTa ho jAte haiM taba jIva zuddha, buddha aura mukta ho jAtA hai| ataH karmamala se mukta hone ke lie uttarAdhyayanasUtra ke anusAra caturvidha mokSamArga kI samanvita sAdhanA nitAnta Avazyaka hai| 18 303 6.3 samyagjJAna `sabhI AdhyAtmika darzanoM ne 'jJAna' ko AtmA kA mUla guNa mAnA hai| jJAna ke dvArA hI vyakti apane hita-ahita, ucita-anucita, zreya preya athavA heya, jJeya evaM upAdeya kA bodha prApta kara sakatA hai| jaina darzana meM jJAna ko mukti kA ananya sAdhana mAnA gayA hai| lekina mokSamArga kI sAdhanA ke liye, samIcIna jJAna kaunasA hai, ise jAnane ke lie jJAna ke svarUpa kA saMkSipta vivecana Avazyaka hai| jaina dharma-darzana meM jJAna ke do rUpa mAne hai: 1. samyakjJAna 2. mithyA jnyaan| sAmAnyataH inheM yathArthajJAna ( prAmANika jJAna ) evaM ayathArthajJAna samajhA jAtA hai kintu samyagjJAna kI yaha vyAkhyA paryApta nahIM hai| mAtra padArthoM ke yathArtha jJAna ko samyagjJAna nahIM kahA jA sakatA kyoMki samyagjJAna bhautika jJAna na hokara AdhyAtmika jJAna hai, Atma jJAna hai| jaina darzana meM mokSamArga ke lie upayogI jJAna ko hI samyagjJAna kahA gayA hai / jisa jJAna se Atma svarUpa kA bodha nahIM hotA athavA heya jJeya aura upAdeya kA viveka nahIM hotA vaha jJAna mithyA rUpa hotA hai evaM mokSa prApti ke liye anupayogI hotA hai| isa prakAra jaina darzana meM mokSa ke sAdhana bhUta jJAna ko hI samyagjJAna kahA jAtA hai| 18 uttarAdhyayanasUtra - 26 / 72,73 / For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *304 samyagjJAna kyA hai ? Atmopalabdhi yA Atmavizuddhi kA kAraNabhUta 'jJAna' samyagjJAna hai| jaina Agama sAhitya meM jJAna kI satyatA/prAmANikatA evaM asatyatA/aprAmANikatA kA nirNaya do AdhAra para kiyA gayA hai / pahalA AdhAra sAmAnya sAdhakoM kI apekSA se kiyA gayA hai: 1. tIrthakaroM ke upadeza rUpa gaNadhara praNIta jainAgamoM meM varNita navatattvoM Adi ka jJAna yathArtha jJAna hai aura zeSa jJAna mithyAjJAna hai| isase siddha hotA hai ki Aptavacana hI samyagajJAna hai / yahAM jJAtavya hai ki rAga-dveSa se mukta vItarAga AtmA Apta kahalAtI hai| 2. samyagjJAna kI dUsarI kasauTI viziSTa sAdhaka ke AdhAra para kI jAtI hai / samyagdRSTi sampanna vyakti kA jJAna samyagjJAna kahalAtA hai| dUsare zabdoM meM jo vyakti durAgraha evaM durabhiniveza se mukta haiM usakA jJAna samyagjJAna hai| samyagjJAna ke prathama pahalu kI ora dRSTipAta karane para yaha bhrama ho sakatA hai ki jainadarzana ke anusAra mAtra jainAgama kA jJAna hI samyagjJAna hai aura inake atirikta anya zAstroM kA jJAna mithyAjJAna hai, kintu aisA nahIM hai| nandIsUtra meM isa sandarbha meM spaSTataH kahA gayA hai: 'yathArtha dRSTikoNa vAle (samyagdRSTi) ke lie mithyAzruta (jainetara grantha) bhI samyag zruta rUpa hotA hai jabaki ayathArtha dRSTikoNa vAle (mithyAdRSTi) ke lie samyag zruta bhI mithyAzruta bana jAtA hai| jaina darzana ke anusAra Atma - anAtma kA viveka yA bhedavijJAna hI samyagjJAna hai| yahAM prazna ho sakatA hai ki AtmasvarUpa ko kaise jAnA jA sakatA hai kyoMki AtmA to amUrta hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai AtmA amUrta hai, vaha indriya pratyakSa nahIM hai arthAt anya bhautika padArthoM ke samAna indriyoM ke dvArA usakA jJAna sambhava nahIM hai tathApi svasaMvedana rUpa pratyakSa yA anumAna Adi ke dvArA isako jAnA jA sakatA hai| punaH AtmA ko jAnane kA dUsarA tarIkA - anAtma arthAt para padArthoM ko jAnakara unase AtmA kI bhinnatA sthApita karanA hai| anAdi kAla se jIva dehAsakti se baMdhA hai| vastutaH deha Adi para-padArthoM meM Atma-buddhi hI baMdhana kA kAraNa hai| ise tor3ane ke liye isa bheda vijJAna kA honA parama Avazyaka hai ki deha bhinna hai, AtmA bhinna hai| deha evaM AtmA 16 uttarAdhyayanasUtra - 14/16 | For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 kA saMyoga sambandha hai, tAdAtmya sambandha nahIM / deha se AtmA kI bhinnatA pradarzita karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki zarIra naukA hai, jIva nAvika hai, saMsAra samudra hai, maharSi ise pAra kara jAte haiN| isa gAthA ke pIche sUtrakAra kA yaha Azaya hai ki jIva jaba yaha bodha kara letA hai ki zarIra sAdhana hai; AtmA sAdhaka hai arthAt deha evaM AtmA bhinna hai to dehAsakti se mukta hokara vaha AtmajJAnI (samyagjJAnI) ho jAtA hai| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra kA lakSya deha se AtmA kI bhinnatA ko pratipAdita karake AtmasvarUpa ko upalabdha karAnA hai| uttarAdhyayanasUtra ke aTThAIsaveM adhyayana meM samyagjJAna ke sandarbha meM paMcavidha jJAna - zrutajJAna, matijJAna; avadhijJAna, manaHparyavajJAna evaM kevalajJAna kI carcA kI gaI hai| cUMki. hama isI grantha ke tRtIta adhyAya meM jJAnamImAMsA ke antargata inakI vistRta carcA kara cuke haiM ataH samyagjJAna kI carcA ko hama yahIM virAma denA ucita samajhate haiN| 6.4 samyagdarzana uttarAdhyayanasUtra ke anusAra samyagdarzana mokSamArga kA mahattvapUrNa sopAna hai| samyagdarzana zabda kA vAstavika artha kyA hai aura vaha jainadarzana meM kAlakrama meM, kina-kina arthoM meM prayukta hotA rahA hai, yaha eka vicAraNIya viSaya hai| isake sAtha hI isake svarUpa evaM mahattva kI vivecanA bhI apekSita hai| ' samyagadarzana kA svarUpa : . samyagdarzana do zabdoM ke yoga se pariniSpanna huA hai - samyagda rshn| isameM samyag zabda vyutpanna evaM avyutpanna donoM hI avasthA meM prazaMsA, aucitya yA yathArthatA. kA vAcaka hai| yaha zabda sampUrvaka aJca dhAtu se sampanna huA hai| darzana zabda ciraparicita evaM pracalita zabda hai phira bhI vibhinna sandarbho meM isake artha meM 20 uttarAdhyayanasUtra - 23/73 / 21 uttarAdhyayanasUtra - 28/4 / For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 vaibhinya prApta hotA hai| isakI vyutpattiparaka vyAkhyA bhI tIna prakAra se kI gaI hai| 'dRzyate anena iti darzana, 'pazyati iti darzanam, dRSTidarzanam' 122 isa prakAra darzana zabda ke tIna artha hue (1) jisake dvArA dekhA jAtA hai vaha darzana hai (2) dekhanA hI darzana hai / darzana zabda ke ye donoM artha cAkSuSa - bodha ke sUcaka haiM (3) dRSTikoNa hI darzana hai / darzana zabda kA yaha artha darzana zAstra se sambaMdhita haiN| sAdhanA ke kSetra meM darzana zabda tattva sAkSAtkAra yA AtmAnubhUti kA vAcaka hai, jabaki darzanazAstra ke kSetra meM 'darzana' zabda jIvana evaM jagata ke sambandha meM. eka nizcita dRSTikoNa kA sUcaka hai, jaise bhAratIyadarzana, jainadarzana, bauddhadarzana, sAMkhyadarzana aadi| kintu samyagdarzana ke kSetra meM darzana zabda eka viziSTa artha kA dyotaka hai / yahAM isakA artha hai tattvazraddhAna | - - jaina sAhitya meM darzana zabda ke aneka artha upalabdha hote haiM AcArAMgasUtra meM samyagdarzana zabda AtmAnubhUti, AtmasAkSAtkAra, sAkSIbhAva Adi arthoM meM prayukta huA hai| sAtha hI isameM samyagdRSTi AtmA ke liye AyatadarzI, paramadarzI, niSkarmadarzI, ananyadarzI Adi zabdoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai| hamAre zodhagrantha uttarAdhyayanasUtra ke sandarbha meM darzana zabda mukhyataH zraddhAparaka artha meM prayukta huA hai| AcArya umAsvAti ne bhI 'tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanaM' kahakara darzana zabda kA artha tattvazraddhAna kiyA hai| 24 yahI bAta prakArAntara se abhidhAnarAjendrakoza meM kahI gaI hai| 25 'jIvAjIvAdi padArthoM ko jAnanA, dekhanA aura ina para dRr3ha zraddhA rakhanA hI darzana hai|' isI prakAra dharmasaMgraha ke anusAra jinezvara paramAtmA dvArA ukta jIvAjIvAdi tattvoM meM nirmala rUci samyaktva hai| r paravartIkAla meM jaina sAhitya meM prAyaH darzana zabda deva- gurU aura dharma ke prati zraddhA aura bhakti ke artha meM rUr3ha ho gyaa| samyaktva kI yaha vyAkhyA mukhyataH gRhastha-zrAvaka kI apekSA se kahI gaI hai arthAt zrAvaka ko arihaMtadeva ke prati pUjya bhAva, gurUvarga ke prati sevA - bhakti ke pariNAma tathA dharmatattva 22 tattvArthabhASya - pRSTha 16 / 23 AcArAMga - 3/2/28 (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 26 / 24 tattvArthasUtra - 1/1 / 25 abhidhAnarAjendrakoza, khaMDa 5, pRSTha 24, 25 / For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 ke prati anuSThAna bhAva rakhane caahiye| isa prakAra deva, gurU evaM dharma meM zraddhA rakhanA samyakatva hai| yahAM eka bAta vizeSa rUpa se jJAtavya hai ki jaina darzana meM darzana zabda ke pUrva samyag zabda niyojita kiyA gayA hai| yaha samyag zabda aMdhazraddhA kA nirAkaraNa kara detA hai| isa prakAra hama dekhate hai ki jaina darzana meM darzana zabda tattvasAkSAtkAra, sAmAnyabodha, anubhUti, dRSTikoNa, tattvazraddhAna Adi aneka arthoM meM prayukta huA hai| - aba hama mukhya rUpa se uttarAdhyayanasUtra ke pariprekSya meM samyagdarzana ke. tattvazraddhAna paraka artha ke svarUpa evaM mahattva para prakAza ddaaleNge| samyagdarzana kA svarUpaH samyagdarzana ke svarUpa kA pratipAdana karate hue uttarAdhyayanasUtra ke aTThAisaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki astittvavAna tattvoM arthAt jIvAjIvAdi tattvoM ke astittva kA jo nirUpaNa hai usameM zraddhA karanA 'samyaktva' yA samyagdarzana hai|" punaH darzanaM zabda ke artha ko spaSTa karate hue isameM yaha kahA gayA hai 'nANeNa jANaI bhAvaM daMsaNeNa sadahe' arthAt jJAna se jIvAdi tattvoM ko jAne evaM darzana se una para zraddhA kre| samyaktva ke lakSaNa : .. jainadarzana meM samyaktva ke guNa rUpa pAMca lakSaNa svIkAra kiye gaye haiN| uttarAdhyayanasUtra meM yadyapi eka sAtha ina pAMcoM kA varNana upalabdha nahIM hotA hai phira bhI uttarAdhyayanasUtra ke unatIsaveM adhyayana meM saMvega, nirveda Adi ke pratiphala kI carcA kI gaI hai| ye pAMca aMga nimna hai: (1) zama (2) saMvega (3) nirveda (4) anukampA aura (5) aastiky| 26 parmasaMgraha prathama bhAga, pRSTha / 17 uttarAdhyayanasUtra - 26/15 / 2 uttarAdhyayanasUtra - 26/35 / / For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 (1) zama : prAkRta 'sama' zabda ke saMskRta meM tIna rUpa banate hai- (1) sama, (2) zama evaM (3) shrm| sama arthAt samabhAva, zama arthAt zamana karanA yA zAnta honA, zrama arthAt purUSArtha yA prytn| ye tInoM hI zabda samyagdRSTi jIva se sambandha rakhate haiN| uttarAdhyayanasUtra meM samyag-dRSTi ke viSaya meM kahA gayA hai ki jo lAbha-alAbha, sukha-duHkha, jIvana-maraNa, nindA-prazaMsA tathA mAna-apamAna ke prasaMga meM samabhAva rakhatA hai vaha samyaga-dRSTi sampanna hai| isa bAta kI puSTi gItA se bhI / hotI hai| samyagdRSTi sampanna vyakti viparIta paristhiti meM bhI zAnta rahatA hai, vicalita nahIM hotA hai| vaha vicAra karatA hai ki jo kucha bhalA-burA, lAbha-hAni, yaza-apayaza milatA hai usakA pradhAna kAraNa mere hI pUrvasaMcita zubhAzubha karma hai, aisA vicAra kara vaha udvelita nahIM hotA hai| isa sandarbha meM uttarAdhyayanasUtra ke antargata anAthI muni zreNika mahArAjA ko kahate haiM : sukha duHkha kA kartA tathA hartA (dUra karane vAlI) svayaM kI AtmA hI hai| supravRtti meM saMlagna svayaM kI AtmA hI svayaM kI mitra hai evaM duSpravRtti meM saMlagna svayaM kI AtmA hI svayaM kI zatru hai| jaba vaha supravRtti meM rata hotI hai to svayaM kI mitra bana jAtI hai aura jaba vaha duSpravRtti meM rata hotI hai to svayaM kI hI zatru bana jAtI hai| isa prakAra vivekapUrvaka kaSAyoM ko upazAnta karanA hI zama hai| AcArya rAmacaMdrasUri ke anusAra AtmA mithyA abhiniveza rUpa durAgraha ko chor3akara satya kA Agraha rakhanA zama hai / ' saMyama sAdhanA ke kSetra meM purUSArtha karanA zrama hai aura jo tapa saMyama Adi kI sAdhanA karatA hai vahI zramaNa hai| (2) saMvega : uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAroM ne saMvega kA artha mokSa kI abhilASA (rUci) kiyA hai| saMvega do zabdoM ke saMyojana se banA hai sm+veg| 26 uttarAdhyayanasUtra - 16/60 / 30 uttarAdhyayanasUtra - 20/37 / 31 samyagdarzana, pRSTha 284 32 uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra - 577 - (raamcndrsuuri)| - (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 krodhAdi kaSAya hI vega yA Avega haiN| inheM samabhAvapUrvaka sahana karanA saMvega hai| vastutaH mana meM krodha Adi ke bhAva (vega) Ane para usakI pratikriyA nahIM karanA hI saMvega (samyag-vega) hai| saMvega ke mokSAbhilASI artha ko spaSTa karate hue AcArya rAmacaMdra sUri likhate haiM- 'divya deva sukhoM ko bhI duHkha rUpa mAnanA (jo yathArtha meM sukhAbhAsa hai kintu pariNAmataH duHkhasvarUpa hI hai) tathA eka mAtra mokSa kA sukha hI saccA sukha hai aisA mAnakara evaM mokSa ke svarUpa ko jAnakara use prApta karane kI tIvra abhilASA rakhanA hI saMvega hai| saMvega zabda kA phala batAte hue uttarAdhyayanasUtra ke unatIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki jIva saMvega se anuttara dharmazraddhA ko upalabdha karatA hai tathA mithyAtva se mukta hokara yathArtha darzana kI upalabdhi karatA haiN| isa prakAra darzana vizodhi (samyag dRSTi) se sampanna jIva apanI sAdhanA se usI bhava meM yA tIsare bhava meM avazya mukta hotA hai| (3) nirveda : yaha samyaktva kA tIsarA lakSaNa hai| uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM nirveda kA nimna artha milatA hai : "viSayoM se virakti arthAt sAMsArika pravRttiyoM ke prati udAsIna bhAva nirveda hai| nirveda sAdhanA mArga meM agrasara hone meM atyanta sahAyaka hotA hai| isase niSkAma bhAvanA tathA anAsakta dRSTi kA vikAsa hotA hai| . 'nirgata veda yasmin sa nirvedaH' isa vyutpattiparaka vyAkhyA ke anusAra'krodha Adi kaSAyoM ke vedana kA abhAva nirveda hai| arthAt mana meM bhI krodha Adi se sambandhita saMkalpa vikalpa kA abhAva honA nirveda hai| uttarAdhyayanasUtra meM nirveda kA phala batAte hue kahA gayA hai 'nirveda ke prabhAva se jIva Arambha kA parityAga kara .33 samyagdarzana pRSTha - 284 34. uttarAdhyayanasUtra 26/2 / 35 uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra - 578 - (raamcndrsuuri)| (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 saMsAra mArga kA viccheda karatA hai, arthAt mukti ko upalabdha karatA hai| (4) anukampA : anukampA zabda anu+kampana ke yoga se banA hai; anu arthAt tadanusAra evaM kampana arthAt anubhUti hai / isa prakAra dUsare vyakti kI anubhUti kA svAnubhUti meM badala jAnA anukampA hai| dUsare zabdoM meM kisI prANI ke duHkha se pIr3ita hone para usI ke anurUpa duHkha kI anubhUti kA honA anukampA hai| ise. samAnubhUti bhI kahA jA sakatA hai| paropakAra kI pravRtti mUlataH anukampA ke siddhAnta para AdhArita hai| anukampA se hI 'Atmavat sarva bhUteSu' kA udghoSa prasphuTita hotA hai| anukampA kI bhAvanA ke vikAsa ke lie uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai 'vizva ke saba prANiyoM ke prati maitrIbhAva rkheN|" anukampA kA mAhAtmya batAte hue yaha bhI kahA gayA hai - 'sattvaM sarvatra cittasya, dayArdratvaM dayAvataH dharmasya paramaM mUlaM, anukampA prvkssyte| isa prakAra anukampA ko dharma kA mUla AdhAra mAnA gayA hai / . (5) Astikya : asti bhAvaM Astikyam - 'astitva (sattA) meM vizvAsa rakhane vAlA Astika hotA hai / Astika ke bhAva ko Astikya kahate haiN| Astika ke viSaya meM aneka mAnyatAyeM pracalita haiN| kucha vicArakoM kA mAnanA hai ki Izvara ke astitva yA sattA meM vizvAsa rakhane vAlA Astika hai| anya kucha kA kahanA hai ki jo vedoM meM AsthA rakhatA hai vaha Astika hai; lekina jaina darzana ke anusAra navatattva evaM SadravyoM kI sattA ko svIkAra karane vAlA hI Astika hai| ___ asti = hai; zAzvatarUpa se 'hai' - navatattva Adi meM vizvAsa rakhanA Astikya hai| 36 uttarAdhyayanasUtra 26/3 / 37 uttarAdhyayanasUtra 6/2 / For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 samyagdarzana kI vyAvahArika pahacAna samyagdarzana Antarika zuddhi kA viSaya hai| phira bhI isake avabodha hetu pahacAna ke kucha vyavahArika lakSaNa uttarAdhyayanasUtra meM batalAe gae haiM:1) paramArtha saMstava : parama tattva kA saMstavana / 2) sudRr3ha paramArtha sevana : parama tattva ke upAsaka ke sAnnidhya meM rahakara satya kA AcaraNa krnaa| 3) kudarzanavarjana : kumArga arthAt mithyAdarzana se dUra rhnaa| saMkSepa meM paramArtha ko jAnakara, tadnusAra AcaraNa karane vAlA aura mithyAtva se virata hone vAlA vyakti hI samyagdRSTi hai| samyagdarzana kA mahattva mAnava jIvana ke vyavahArika evaM AdhyAtmika donoM kSetroM meM samyagdarzana kA mahattvapUrNa sthAna hai / yathArtha dRSTikoNa evaM samyagazraddhAna ke abhAva meM jIvana kI AdhyAtmika vikAsa yAtrA asambhava hai| uttarAdhyayanasUtra meM samyagdarzana kA mahattva pratipAdita karate hue ise mokSa kA mUla kAraNa mAnA gayA hai| isake aTThAIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki darzana arthAt anubhUti ke binA jJAna nahIM hotA, jJAna ke binA cAritra prApta nahIM hotA aura cAritra ke binA mokSa (karmakSaya) nahIM hotA hai; ata: sAdhanA ke kSetra meM darzana yA zraddhA kI aparihArya AvazyakatA hai| uttarAdhyayanasUtra ke unatIsaveM adhyayana meM darzana sampannatA kA phala batAte hue samyaktva ko . bhavabhramaNa ke mUla kAraNa mithyAtva kA nAza karane vAlA batAyA - jaina darzana ke anusAra vyakti ke AcaraNa kA AdhAra usakA dRSTikoNa hotA hai| sUtrakRtAMgasUtra meM spaSTataH kahA gayA hai- vyakti vidvAna hai, bhAgyavAna aura parAkramI bhI hai; lekina usakA dRSTikoNa mithyA yA asamyak hai, to usake dAna, tapa Adi samasta purUSArtha phalAkAMkSA yukta hone se azuddha hoMge; lekina isake viparIta 28 'paramatthasaMthavavo vA, sudiTThaparamatthasevaNA vA vi / . vAvannakudasaMNavajjaNA, ya sammattaMsaddahaNA / / ' - uttarAdhyayanasUtra - 28/28 / 36 uttarAdhyayanasUtra - 28/30 / 40 uttarAdhyayanasUtra - 26/61 / For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 samyagdRSTi sampanna vyakti ke sabhI kArya phalAkAMkSA se rahita hone se zuddha hoNge| saMkSepa meM jahAM samyagdRSTi sampanna vyakti kA sampUrNa purUSArtha mukti kA kAraNa hotA hai vahIM mithyAdRSTi kA purUSArtha bandhana kA kAraNa hotA hai|" isa sandarbha meM manusmRti meM bhI kahA gayA hai ki samyagdRSTi sampanna vyakti ko karma kA bandhana nahIM hotA hai lekina samyagadarzana se vihIna vyakti saMsAra meM paribhramaNa karatA rahatA hai|42. bauddhadarzana meM bhI mithyA dRSTikoNa ko saMsAra kA kinArA evaM samyag dRSTikoNa ko nirvANa kA kinArA mAnA gayA hai| samyagdarzana ke zraddhAparaka artha ke sandarbha meM gItA meM bhI kahA gayA hai ki zraddhAvAllabhate jJAnam arthAt zraddhAvAn hI jJAna ko prApta karatA hai| AdhyAtmayogI AnandaghanajI likhate hai ki jisa prakAra rAkha para lIpanA vyartha hai usI prakAra zuddha zraddhA. ke binA samasta kriyA vyartha hai|' isIliye 'samyagdarzana ko mukti kA adhikAra-patra kahA jAtA hai| 45 ___ vastutaH samyagdarzana eka jIvanadRSTi hai jisake AdhAra para cAritra kA nirmANa hotA hai / tabhI uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki cAritra se pUrva samyaktva kA honA anivArya hai| isameM eka ora samyaktva kA artha tattvazraddhA karate hue use samyagdarzana kA paryAyavAcI mAnA hai vahAM dUsarI ora samyaktva ko yathArthatA, ucitatA yA satyatA ke vyApaka artha meM bhI prastuta kiyA gayA hai| isakA pramANa uttarAdhyayanasUtra kA unatIsavAM samyaktva-parAkrama' adhyayana hai| . samyagdarzana ke prakAra uttarAdhyayanasUtra meM samyagdarzana kI hetubhUta dasa rUciyoM kA varNana kiyA gayA hai| isase yaha bhI jJAta hotA hai ki samyagdarzana kI upalabdhi meM satyAbhIpsA (rUci) kI bhI mahattvapUrNa bhUmikA hai| samyaktva ke ina dasa prakAroM 41 sUtrakRttAMga - 1/8/23,24 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 313) / 42 manusmRti - 6/74 / 43 aMguttaranikAya 10/12 - (uddhRta-jaina bodha aura gItA ke AcAra darzana kA tulanAtmaka adhyyn)| 44 gItA - 17/3 / 45 Anandadhana cauvIzI-stavana / 46 jaina bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, dvi. bhAga, pRSTha 51 For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUciyoM kA varNana usakI upalabdhi ke nimitta kAraNa kI apekSA se kiyA gayA hai| yahAM dhyAtavya hai ki kArya meM kAraNa ke upacAra se ina dasa rUciyoM ko bhI samyakatva/samyagdarzana ke rUpa meM svIkRta kiyA gayA hai, jo nimnalikhita haiM1. nisargarUci : binA kisI paropadeza yA bAhya nimitta ke kaSAyoM aura vAsanAoM kI mandatA ke kAraNa satya ke yathArthasvarUpa kA bodha honA nisargarUci samyaktva hai| dUsare zabdoM meM yaha svAbhAvika, svataH sphUrta, satyAnubhUti evaM samyag zraddhA hai| 2.. upadezarUci : vItarAga vANI yA sadupadeza ke dvArA satya ke svarUpa ko jAnakara usameM AsthA yA vizvAsa kA honA upadezarUci samyaktva hai| 3. AjJArUci : . rAga, dveSa, moha, ajJAna Adi se pUrNa mukta vItarAga Apta purUSa kI AjJA pAlana meM rUci rakhanA AjJA rUci samyaktva hai| dUsare zabdoM meM gurU AjJA ke anusAra AcaraNa karane vAlI AtmA meM usa anuSThAna ke prati jo rUci hotI hai vaha AjJArUci hai| 4. sUtrarUci : zrut arthAt aMgapraviSTa aura aMgabAhya Agama sAhitya dvArA upalabdha hone vAlA yathArtha dRSTikoNa yA zuddha zraddhA sUtrarUci samyaktva hai|" punaH-punaH sUtroM kA adhyayana karane se jJAna saMzaya rahita hotA hai ataH sUtrajJAna se pragaTa huI aisI rUci sUtrarUci kahalAtI hai| 5. bIjarUci : - AMzika satyAnubhUti ko svayaM ke ciMtana ke dvArA vikasita karanA bIjarUci samyaktva hai, jaise tela kI eka bUMda pAnI para phailatI calI jAtI hai usI prakAra bIjarUci sampanna vyakti kA samyagdarzana vistRta hotA calA jAtA hai| 48 uttarAdhyayanasUtra - 28/17,18 / 46 uttarAdhyayanasUtra - 28/16 | 50 uttarAdhyayanasUtra - 28/20 / 51 uttarAdhyayanasUtra - 28/21 / 52 uttarAdhyayanasUtra - 28/22 / For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. abhigamarUci : aMga sAhitya Adi granthoM ke artha evaM vyAkhyA dvArA upalabdha tattvabodha yA tattva zraddhA ko abhigama rUci samyaktva kahA gayA hai| 53 7. vistArarUci : vastu tattva ke aneka pakSoM kA vibhinna pramANoM tathA nayoM dvArA bodha prApta kara unakI yathArthatA para zraddhA rakhanA vistArarUci samyaktva hai| 54 saMkSepa, meM satya ke sabhI pahaluoM ko pakar3ane vAlI sarvAMgINa dRSTi vistArarUci hai| kriyArUci : 8. 314 dhArmika vidhi-vidhAnoM yA anuSThAnoM ke prati AsthA kA honA kriyArUci samyaktva hai| 6. saMkSeparUci : jo nirgrantha pravacana meM pAraMgata nahIM hai, kintu kumArga yA kudRSTi meM pravRtta bhI nahIM hai aise vyakti kI alpatama satyAnubhUti saMkSeparUci samyaktva hai| jo vyakti asat matavAda se mukta hai tathA satyavAda meM vizArada nahIM hai usakI samyagdRSTi ko saMkSepa rUci kahA jAtA hai| 56 10. dharmarUci : samyaktva hai| 57 jina praNIta zrutadharma evaM cAritradharma meM zraddhA rakhanA dharmarUci uttarAdhyayanasUtra kA rUci ke sandarbha meM kiyA gayA yaha vizleSaNa manovaijJAnika hai kyoMki prANImAtra meM milane vAlI yogyatA ke taratamabhAva evaM unake kAraNa hone vAlI rUci vicitratA ke AdhAra para yaha vargIkaraNa huA hai| sthAnAMga evaM 53 uttarAdhyayanasUtra - 28/23 / 54 uttarAdhyayanasUtra - 28 / 24 / 55 uttarAdhyayanasUtra - 28 / 25 / 56 uttarAdhyayanasUtra - 28 / 26 / 57 uttarAdhyayanasUtra - 28 / 27 / For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 prajJApanA sUtra meM bhI samyaktva ke ina dasa prakAroM kA varNana upalabdha hotA hai| AtmAnuzAsana meM bhI inhIM dasa prakAroM kA varNana kiyA gayA hai kintu usameM inake nAma evaM krama meM kucha bhinnatA hai| _isa prakAra hama dekhate haiM ki nisarga rUci, abhigama rUci, bIja rUci, saMkSeparUci evaM vistAra rUci meM svAnubhUti ke dvArA satya kA bodha hotA hai aura usake prati AsthA hotI hai, jaba ki upadeza rUci, AjJArUci, sUtrarUci, kriyA rUci, evaM dharmarUci meM svAnubhUti ke sthAna para paropadeza pUrvaka jina vacana ke prati AsthA hotI hai| prajJApanA sUtrakAra (zyAmAcArya) ne uttarAdhyayanasUtra kI ina gAthAoM ko jyoM kA tyoM uddhRta kiyA hai| . ina rUciyoM kA ati saMkSipta vibhAgIkaraNa AcArya umAsvAti ne tattvArthasUtra meM * 1) nisargaja aura 2) adhigamaja - aise do rUpoM meM kiyA hai| nisargaja arthAt nadI-pASANa nyAya kI taraha svataH kAlakrama meM anantAnubandhI kaSAya ke kSaya yA kSayopazama se hone vAlA samyagdarzana nisargaja kahalAtA hai| jaise nadI meM par3A huA patthara binA prayAsa pAnI ke thaper3e khAtA huA svAbhAvika rUpa se gola ho jAtA hai vaise hI saMsAra-sAgara ke anAdi pravAha meM bhaTakate huye prANI ko kaSAya kI maMdatA ke phalasvarUpa karmAvaraNa kI alpatA ke kAraNa jo satyAnubhUti hotI hai, vaha nisargaja samyagdarzana hai jabaki adhigamaja samyagdarzana, gurU upadeza, jina pravacana ke adhyayana Adi bAhya nimittoM ke dvArA prApta hotA hai| __ yahAM yaha dhyAtavya hai ki sAmAnyataH satya kI svAnubhUti kA mArga kaThina hai| satya ko svayaM jAnane kI apekSA jinhoMne satya kA sAkSAtkAra kiyA hai, unake dvArA batAye gaye satya ke svarUpa ko svIkAra karane kA mArga arthAt adhigamaja * ' samyagdarzana sahaja hai| isa adhigamaja samyagdarzana ko uttarAdhyayanasUtra Adi zAstroM meM 'tattvArthazraddhAna' kahA gayA hai| vastutaH ye donoM samyagdarzana kI upalabdhi kI vidhiyAM haiN| apane pariNAmoM kI dRSTi se inameM koI aMtara nahIM hai / jaise eka vyakti kisI kAryakrama ko apanI AMkhoM dvArA svayaM dekhatA hai to dUsarA vyakti usI kAryakrama ko dUradarzana (TelIvijana) ke mAdhyama se dekhatA hai athavA eka vaijJAnika ' 5 (ka) sthAnAMga - 10/104 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 512) / (kha) prajJApanA - 1/104 - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 2, pRSTha 33) / 5 AtmAnuzAsanam zloka - 11, pRSTha 14 / 60 tattvArtha sutra - 1/3 / For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 svataH prayoga ke mAdhyama se vastu ke yathArtha svarUpa ko jAnatA hai aura dUsarA usa vaijJAnika ke vacanoM para vizvAsa karake usa vastu-svarUpa ko jAnatA hai| donoM hI dazAoM meM vyakti kA bodha yA dRSTikoNa yathArtha mAnA jaayegaa| antara usa yathArtha dRSTikoNa ko prApta karane kI prakriyA meM hai| eka ne satya ko svataH upalabdha kiyA hai; dUsare ne paropadezapUrvaka jAnA hai| yahI bAta AdhyAtmika jagata meM hai| yA to vyakti svayaM yathArtha dRSTikoNa ke mAdhyama se tattva kA sAkSAtkAra kare yA AptapurUSoM ke vacanoM para samyag zraddhA rakhakara tattva kA sAkSAtkAra kare, donoM meM vizeSa aMtara . ' nahIM hai| upalabdhi (tattvasAkSAtkAra) ke mArga arthAt nisargaja aura adhigamaja bhinna avazya haiM, parantu upalabdhi eka hai| antima sthiti to tattvasAkSAtkAra hI hai| isa ... tathya ke spaSTIkaraNa meM paNDita sukhalAlajI ke vicAra jJAtavya haiM - 'tattvazraddhA hI. samyag-dRSTi ho to bhI vaha artha antima nahIM hai| antima artha to tattvasAkSAtkAra hai; tattvazraddhA to tattva sAkSAtkAra kA sopAna mAtra hai / vaha sopAna dRr3ha ho tabhI yathocita purUSArtha se tattvasAkSAtkAra hotA hai| ye bheda bAhya kAraNa kI apekSA se haiM; antaraMga kAraNa to ina donoM bhedoM meM sAta prakRtiyoM kA kSaya athavA uprazama hai| uttarAdhyayanasUtra meM samyagdarzana kI sAdhanA ke ATha aMgoM kA varNana . kiyA gayA hai| ina ATha aMgoM kA pAlana samyagdarzana kI surakSA evaM vizuddhi ke liye atyAvazyaka hai| ye ATha aMga isa prakAra hai - 1) niHzaMkita 2) niHkAMkSita 3) nirvicikitsA 4) amUDhadRSTi 5) upabRMhaNa 6). sthirIkaraNa 7) vAtsalya aura 8) prbhaavnaa| 1) niHzaMkatA : 'saMzayakaraNaM zaMkA' arthAt saMzaya karanA zaMkA hai| saMzayazIlatA kA abhAva hI niHzaMkatA hai| jinaprarUpita tattvadarzana meM zaMkA nahIM karanA, use yathArtha evaM satya mAnanA niHzaMkatA hai| sAdhanA ke kSetra meM saMzayazIlatA vighnakAraka hai| gItA meM kahA gayA hai - saMzayAtmA vinazyati -saMzayagrasta AtmA saMsAra meM hI bhavabhramaNa 61 nissaMkiya, nikkaMkhiya, niviligicchA amUda ditttthy| uvavUha thirIkaraNe, vacchalla pabhAvaNe atttth|| 62 gItA - 2/4 / - uttarAdhyayanasUtra 28/31 / For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 satya mAnanA niHzaMkatA hai| sAdhanA ke kSetra meM saMzayazIlatA vighnakAraka hai| gItA meM kahA gayA hai - saMzayAtmA vinazyati -saMzayagrasta AtmA saMsAra meM hI bhavabhramaNa karatA rahatA hai arthAt vaha lakSya ko prApta nahIM kara pAtA hai / ataH jainasAdhanA meM sAdhaka ke liye dRr3ha zraddhA honA Avazyaka hai| dhyAna rahe ki yaha niHzaMkatA prajJA evaM tarka kI virodhI nahIM hai| jijJAsAmUlaka tarka yA zaMkA aucityapUrNa hai para zaMkA ko hI sAdhya banA lenA anucita hai| ___ uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM zaMkA ke nimna do bheda kiye gaye haiM- 1 dezazaMkA - AMzikasandeha 2 sarvazaMkA - puurnnsndeh| dezazaMkA vastutaH mizradRSTi kI paricAyaka hai, jaba ki sarvazaMkA mithyAdRSTi kA hI eka rUpa hai| 2 niSkAMkSitA : sAmAnyataH kAMkSA kA abhAva niSkAMkSitA hai| jainadarzana ke anusAra sAdhanAtmaka jIvana meM bhautika vaibhava, ihalaukika yA pAralaukika sukha ko lakSya banAnA kAMkSA hai| jainasAdhanA meM kAmanApUrvaka sAdhanA kA spaSTa niSedha hai| AcArAMgasUtra meM to . yahAM taka kahA gayA hai ki jo vyakti duHkhavimukti aura janma-maraNa ke cakra se mukti ke lie bhI Azrava kA sevana karatA hai yA koI Arambha karatA hai to vaha usakI ajJAnatA kA pratIka hai| ratnakaraNDakazrAvakAcAra meM kahA gayA hai ki kisI sAMsArika sukha kI AkAMkSA nahIM rakhanA samyagdarzana kA niHkAMkSita guNa hai| AcArya amRtacaMdra ne purUSArthasiddhayupAya meM niSkAMkSitA kA artha ekAntika mAnyatAoM se dUra rahanA kiyA hai| isa AdhAra para anAgrahayukta dRSTikoNa samyaktva ke lie . Avazyaka hai| isa prakAra niSkAma sAdhanA hI vAstavika sAdhanA hai / 62 gItA - 2/4 / 63 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2763 (bhAvavijaya jI) / (kha) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2765 (nemicandrAcArya) / (ga) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2801 (zAntyAcArya) / (gha) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2806 (lakSmIvallabha) / (Da) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2613 (kamalasaMyama upaadhyaay)| 64 AcArAMga sUtra - 1/1/10 (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 5) / 65 ratnakaraNDaka zrAvakAcArya - zloka 12, pRSTha 26 / 66 puruSArthasiddhighupAya - 24 / For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. nirvicikitsA : ___ uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM vicikitsA ke do artha upalabdha hote haiM : 1. phala ke prati sandeha aura 2. sAdhu ke prati ghRnnaa| dharmakriyA yA sAdhanA ke phala ke prati AzaMkA karanA yA merI dharma kriyA kahIM vyartha na calI jAya isa prakAra kA vicAra karanA vicikitsA hai| isake viparIta zubha kriyA kabhI vyartha nahIM jaatii| sadAcaraNa avazya phaladAyI hotA hai, kyoMki kriyA evaM phala * kA avinAbhAvI sambandha hai| aisI dRr3hazraddhA nirvicikitsA hai| kisI ne ThIka kahA hai: 'niSphala hove bhAminI, pAdapaniSphala hoya, karaNI ke phala jAnanA, kabhI na niSphala hoya' - arthAt karaNI kadApi bandhyA nahIM ho sakatI, usakA phala avazya milatA hai - aisI zraddhA rakhanI caahiye| vicikitsA kA dUsarA artha saMyamI muni ke durbala, jarjara zarIra evaM malina vastroM ke prati hInabhAva/ghRNAbhAva lAnA hai| isa artha ke sandarbha meM AcArya samantabhadra likhate haiM - "svabhAva se apavitra zarIra kI pavitratA kA AdhAra to ratnatraya arthAt samyagajJAna, samyagdarzana, samyakacAritra rUpa sadAcaraNa hai| ataH guNIjanoM ke zarIra se ghRNA na karake unake guNoM ke prati zraddhA rakhanA nirvicikitsA hai / 'muni kI vezabhUSA evaM zarIra Adi bAhya rUpa para dRSTi ko kendrita na karake usake Atmasaundarya para kendrita karanA hI saccI nirvicikitsA 4. amUDhadRSTi : mUr3hatA kA artha ajJAna hai| heya, jJeya aura upAdeya athavA ucita anucita ke viveka kA abhAva mUr3hatA hai aura mUr3hatA rahita dRSTi amUDha dRSTi kahalAtI hai| jaise mUrkhajana sone evaM pItala ko eka samAna samajhate haiM, isI prakAra kaI loga sabhI dharmoM ko eka samAna mAna lete haiM, kintu vItarAga dvArA prarUpita ahiMsAmaya dharma evaM anekAntamaya tattva darzana sarvotkRSTa hai isa prakAra kI zuddha dRSTi rakhanA amUDhadRSTi hai| - (bhAvavijaya jii)| 67 uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra - 2613 68 ratnakaraNDaka zrAvakAcArya zloka-13 / 66 jaina, bauddha aura gItA ke bhAcAradarzana kA tulanAtmaka darzana - bhAga 2, pRSTha 62 / For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAroM ke anusAra 'anya dArzanikoM kI aneka prakAra kI Rddhi, pUjA, samRddhi tathA vaibhava ko dekhakara jo AkarSita nahIM hotA vaha amUDhadRSTi hai|' nizIthasUtra meM bhI amUDhadRSTi kA yahI artha kiyA gayA hai|" jaina sAhitya meM mUr3hatA ke nimna tIna prakAra upalabdha hote haiM - - ka. devamUr3hatA kha. lokamUr3hatA ga. smymuuddh'taa| ka. devamUr3hatA : jisameM ArAdhya athavA Adarza banane kI yogyatA nahIM hai use ArAdhya, banA lenA devamUr3hatA hai tathA kAma-krodhAdi vikAroM ke pUrNa vijetA vItarAga paramAtmA ko apanA Adarza aura ArAdhya na mAnanA deva ke prati amUDha dRSTi hai| kha. lokamUr3hatA : loka-paramparA evaM rUr3hiyoM kA andhAnusaraNa lokamUr3hatA hai| AcArya samantabhadra "ratnakaraNDakazrAvakAcAra' meM likhate haiM - 'nadiyoM evaM sAgara meM snAna karane se AtmA kI zuddhi mAnanA, pattharoM ke Dhera ke dvArA stUpa banAkara usase mukti samajhanA athavA parvata se girakara yA agni meM jalakara prANa visarjana karanA Adi lokamUr3hatAyeM haiN| . . . samyagdRSTi jIva meM aisI andhapravRtti nahIM hotI hai| vaha pratyeka kriyA kA zreya evaM preya kI apekSA se vicAra karatA hai tathA preya kA tyAga kara zreya kI ora hI agrasara hotA hai| yahI usakI amUDhadRSTi hai| isa sandarbha meM laukika karmakAMDoM kA AdhyAtmika rUpa prastuta karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai - 'dharma jalAzaya hai, brahmacarya zAnti tIrtha hai, vizuddha bhAva pavitra ghATa hai, jisameM snAna karane 70 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2763 (bhAvavijaya jii)| (kha) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2765 (nemicandrAcArya) / (ga) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2806 (zAntyAcArya) / (gha) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2813 (lakSmIvallabhamaNi / : (Da) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2813 (kamalasaMyama upAdhyAya) / 71 nizItha sUtra gAthA - 26 / / 72 ratnakaraNDakazrAvakAcAra - pRSTha 56 / 73 ratnakaraNDaka zrAvakAcAra - gAthA 22 For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 se AtmA vizuddha hotI hai| RSi-maharSiyoM ne isI snAna kI prazaMsA kI hai / yahI .. karma mala ko dUra karane vAlA saccA snAna hai|" ga. samayamUr3hatA : samaya kA eka artha siddhAnta yA zAstra bhI hotA hai| isa artha meM saiddhAntika jJAna yA zAstrIya jJAna kA abhAva samayamUr3hatA hai|'' isa prakAra devamUr3hatA, lokamUr3hatA evaM samayamUr3hatA se rahita vyakti amUr3ha. dRSTi hotA hai| 5. upabRMhaNa : ____ upabRMhaNa kI vyAkhyA karate hue uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM kahA gayA hai - samyag AcaraNa karane vAle guNIjanoM kI prazaMsA karanA tathA unake zuddha AcaraNa meM sahAyaka bananA upabRMhaNa hai|' upabRMhaNa kA vyutpattiparaka artha karate hue : amRtacandrAcArya likhate haiM ki apane AdhyAtmika guNoM kA vikAsa karanA hI upabRMhaNa hai|" upabRMhaNa ko upagUhana bhI kahA jAtA hai| usakA artha hai apane guNoM aura dUsaroM ke durguNoM/doSoM ko abhivyakta na krnaa| 6. sthirIkaraNa : dharmamArga se cyuta hone vAle vyaktiyoM ko punaH dharma meM sthira karanA sthirIkaraNa hai| yaha samyakadRSTi sampanna vyakti kA mahattvapUrNa guNa hai| kisI ko dharmamArga meM saMlagna karane kA kitanA mahattva hai isakA pratipAdana karate hue jainAcAryoM kA yahAM taka kahanA hai ki vyakti apane zarIra kI camar3I ke jUte banAkara apane mAtA-pitA ko pahanA de to bhI vaha unake upakAroM kA mUlya nahIM cukA sakatA; kintu yadi vaha unheM dharmamArga meM sthira kare yA unakI dharma sAdhanA meM sahAyaka bane to vaha mAtA-pitA ke RNa se uRNa ho sakatA hai| dharmamArga se patita hone ke do kAraNa haiM - 1. darzanavikRti - dUSita dRSTikoNa 2. cAritravikRti - dUSita AcaraNa / donoM hI sthitiyoM meM bodha dekara 74 uttarAdhyayanasUtra - 12/46, 47 / 75 jaina, bauddha evaM gatA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana - bhAga 2, pRSTha 62 / 76 uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra - 2765 - (nemicndraacaary)| 77 puruSArthasiddhayupAya - 27 / For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 unheM sanmArga meM sthira karanA caahie| uttarAdhyayanasUtra meM darzana vikRti se grasta rathanemimuni ko rAjImati dvArA saMyama-mArga meM punaH sthira karane kA ullekha hai|" 7. vAtsalya : ___ sAdharmika ke prati snehabhAva rakhanA vAtsalya hai| 'vAtsalya' dharma ke prati vizeSa prIti bhAva hone para hI ho sakatA hai| jaise gIta ke zaukIna ko gAyaka, philma ke zaukIna ko abhinetA/abhinetrI aura krikeTapremI ko krikeTara, priya lagatA hai vaise hI dharmapremI ko anya dhArmikajana bhI atipriya lagate haiM / vAtsalyaguNa kA saMgha evaM samAja ke vikAsa meM mahattvapUrNa yogadAna hai| 8. prabhAvanA: dharma ke pracAra evaM prasAra ke lie prayatna karanA 'prabhAvanA' hai| amRtacandrAcArya ke zabdoM meM samyagdRSTi jIva ratnatraya kI sAdhanA se svayaM kI AtmA ko prabhAvita karatA hI hai sAtha hI dayA-dAna, tapa-japa, jinapUjA Adi sadAcaraNoM ke dvArA anya prANiyoM ko bhI dharmamArga kI ora AkarSita karatA hai| prabhAvanA meM sAdhaka tapa-tyAga, saMyama kI surabhi se svayaM suvAsita hote hue dUsaroM ko bhI surabhita karatA hai| prabhAvanA kA eka artha yaha bhI kiyA gayA hai ki anya logoM meM vyApta jinadharma viSayaka ajJAna ko dUra kara unheM dharma kA vAstavika jJAna karAnA prabhAvanA hai| saMkSepa meM, jinazAsana ke mahAtmya ko saMsAra ke samakSa, prastuta karanA prabhAvanA hai| . samyaktva ke pUrvokta ATha aMgo ko uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM darzanAcAra kahA gayA hai / isase yaha pratiphalita hotA hai ki darzana zabda mAtra zraddhA kA pratIka hI nahIM hai varan zraddhA ke anurUpa jIvana jIne kA bhI sUcaka hai| arthAt 78 uttarAdhyayanasUtra - 46 / 76 puruSArthasiyupAya - 30 / 80 ratnakaraNDaka zrAvakAcAra - 18 For Personal & Private Use Only * Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 darzanAcAra ke rUpa meM zraddhA hamAre AcaraNa kA viSaya bana jAtI hai| vizeSAvazyakabhASya / meM samyakatva kA trividha vargIkaraNa upalabdha hotA hai - 1. kArakasamyaktva : ____ jo samyaktva mukti kA kAraka ho vaha kArakasamyaktva hai| isa avasthA meM vyakti mAtra satya ko jAnatA hI nahIM hai, apitu usakA AcaraNa bhI karatA. hai| kArakasamyaktvI vyakti ke jIvana meM jJAna aura AcaraNa kI ekarUpatA hotI hai| vyakti sadAcaraNa kI dizA meM purUSArtha karatA hai| isalie kAraqa samyaktva kriyA rUci samyaktva bhI kahA jAtA hai| 2. rocakasamyaktva : satyAsatya kA bodha hone para bhI satya kA AcaraNa nahIM kara pAnA rocakasamyaktva hai| isameM vyakti dharma ke yathArtha svarUpa kA anubhava karatA hai, phira bhI cAritramohanIyakarma ke prabhAva se samyak AcaraNa nahIM kara pAtA hai| isa sandarbha meM duryodhana ke ye vacana smaraNIya hai ki dharma ko jAnate hue bhI merI usameM pravRtti nahIM hotI hai evaM adharma ko jAnate hue bhI merI usase nivRtti nahIM hotI hai - jAnAmi dharma na ca me pravRtti jAnAmi adharma na ca me nivRtti yahI bAta uttarAdhyayanasUtra ke terahaveM adhyayana meM cakravartI sambhUti ke dvArA kahI gaI hai ki dharma ko jAnate hue bhI maiM kAmabhogoM meM Asakta hokara, unheM chor3a nahIM sakatA huuN| 51 vizeSAvazyakabhASya - 2675 / / 82 uttarAdhyayanasUtra - 13 / For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 3. dIpakasamyaktva : yaha samyaktva dIpaka kI taraha hotA hai jo anya ko to prakAzita karatA hai kintu svayaM apane andara kA andhakAra dUra nahIM kara pAtA hai| kahA jAtA hai ki 'diyA tale andherA'; usI prakAra isa samyaktva meM vyakti apane upadeza dvArA dUsaroM ko sanmArga kA anugAmI banA detA hai para svayaM sanmArga kA anusaraNa nahIM kara pAtA hai| yaha samyaktva paropakArI hai; 'para' kI apekSA se ise samyakatva meM parigaNita kiyA gayA hai| * samyakatva kA eka vargIkaraNa karma prakRtiyoM ke upazama, kSaya yA kSayopazama kI apekSA se bhI kiyA gayA hai / yadyapi isakI carcA uttarAdhyayanasUtra meM upalabdha nahIM hotI hai phira bhI yaha vargIkaraNa vartamAna meM ati pracalita hai| ataH isakI carcA yahAM apekSita hai| isa vargIkaraNa kA AdhAra mithyAtvamoha, mizramoha, samyaktvamoha tathA anantAnubandhI (tIvratama) krodha, mAna, mAyA, lobha, ina samyaktva virodhI sAta prakRtiyoM kA upazama, kSaya yA kSayopazama hai| mohanIya karma kI pUrvokta sAta prakRtiyoM ko 'darzanasaptaka' bhI kahA jAtA hai / (1) aupazamikasamyaktva _ 'darzanasaptaka' ke upazamana se prakaTa hone vAlA samyaktva aupazamika samyakatva. kahalAtA hai| yaha alpakAlika hotA hai; zAstrIya dRSTi se isakA adhikatama samaya antarmuhUrta hai| isameM upazamita karmaprakRtiyAM punaH jAgrata hokara samyakatvaguNa ko naSTa kara detI haiN| manovijJAna kI bhASA meM yaha damana kI sthiti hai| For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 (2) kSAyikasamyaktva isameM darzanasaptaka sAtoM karma prakRtiyoM kA pUrNa kSaya ho jAtA hai| karma prakRtiyoM ke kSaya se huA yathArtha zraddhAna sthAyI hotA hai arthAt yaha prakaTa hone para punaH naSTa nahIM hotA hai aura antataH yaha mukti kA kAraNa banatA hai| yaha Atmika vikAsa kI viziSTa avasthA hai / (3) kSAyopazamikasamyaktva udayagata karmaprakRttiyoM kA kSaya tathA sattAgata karmaprakRtiyoM ke upazamana se jo samyagdarzana prakaTa hotA hai, vaha kSayopazamikasamyaktva hai| isakA samaya chAsaTha sAgaropama se kucha adhika mAnA gayA hai| (4) sAsvAdanasamyaktva eka bAra samyaktva rasa kA pAna karane para sAdhaka jaba punaH mithyAtva kI ora unmukha hotA hai to samyaktva ke vamana kI isa kSaNika avadhi meM jo samyaktva kA AsvAda zeSa rahatA hai, use sAsvAdanasamyaktva kahA jAtA hai| jaise, vamana ke pazcAt bhI vamita padArthoM kA kucha samaya taka svAMda rahatA hai vaise hI samyaktva ke vamana ke pazcAt kucha samaya taka usakA AsvAda rahatA hai, yaha sAsvAdanasamyaktva hai| (5) vedakasamyaktva sattA meM rahe hue samyaktva mohanIyakarma ko udaya meM lAkara kSaya karane ke samaya hone vAlA vedana vedakasamyaktva hai| vedakasamyaktva ke bAda jIva kSAyikasamyaktva ko upalabdha kara letA hai| For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.5 samyak cAritra samyakcAritra mokSamArga kI sAdhanA kA tRtIya caraNa hai / isako paribhASita karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai - jo karma ke caya (saMcaya) ko rikta kare vaha cAritra hai| 83 cAritra kI yahI vyAkhyA nizIthabhASya meM bhI upalabdha hotI hai 84 AdhyAtmika jIvana kI pUrNatA cAritra ke mAdhyama se hI prApta hotI hai| cAritra ke mahattva ko prakAzita karate hue AcArAMganiryukti meM kahA gayA hai, 'jJAna kA sAra AcaraNa hai aura AcaraNa kA sAra nirvANa yA paramArtha kI upalabdhi hai| 85 DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra citta athavA AtmA kI vAsanAjanya malinatA aura asthiratA ko samApta karanA samyakcAritra hai| 86 325 cAritra ke mukhyataH do prakAra hote 1) dezaviraticAritra aura 2) sarvaviraticAritra / dUsare zabdoM meM inheM zrAvakAcAra evaM zramaNAcAra kahA jAtA hai| zrAvakAcAra ke antargata bAraha aNuvrata, gyAraha pratimA, Adi kA ullekha prApta hotA hai tathA zramaNAcAra meM paMcamahAvrata, aSTapravacanamAtA, bAIsaparISaha, dasa yatidharma Adi kA samAveza kiyA jAtA hai / uttarAdhyayanasUtra meM cAritra kI / carcA vistRta rUpa se upalabdha hotI hai, parantu hama prastuta prasaMga meM isake aTThAisaveM adhyayana ke antargata Aye cAritra ke pAMca bhedoM kA hI vivecana kregeN| zramaNAcAra tathA zrAvakAcAra Adi ke vistRta vivecana ke lie isI grantha kA dasavAM evaM gyArahavAM adhyAya draSTavya hai| - uttarAdhyayanasUtra ke anusAra cAritra ke pAMca prakAra haiM - 1. sAmAyikacAritra 2. chedopasthApanIyacAritra 3. parihAravizuddhi cAritra 4. sUkSmasamparAyacAritra aura 5. ythaakhyaatcaaritr| 7 tattvArthasUtra meM bhI inhIM pAMca prakAra ke cAritroM kA ullekha hai| 88 1. sAmAyikacAritra : 87 uttarAdhyayanasUtra - 28 / 32, 33 / 88 tattvArthasUtra 6/18 / 83 uttarAdhyayanasUtra - 28/33 / 84 nizIthabhASya - uddhata jaina darzana aura kabIra kA tulanAtmaka adhyayana pRSTha 125 / - 85 AcArAMganiryukti - 244 ( niyuktisaMgraha, pRSTha ) 86 jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana bhAga 2 pRSTha 84 / For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 uttarAdhyayana kI TIkAoM meM rAga-dveSa yA vikSobha se rahita citta kI avasthA tathA sabhI prakAra ke sAvadya/pApamaya vyApAroM se rahita AcaraNa koM sAmAyika cAritra kahA gayA hai| paNDita sukhalAlajI ke anusAra samabhAva meM sthita rahane ke lie sampUrNa azuddha pravRttiyoM kA tyAga karanA sAmAyika cAritra hai| isake nimna do bheda batalAe haiM- (ka) itvarakAlika (kha) yaavtkthik| . . (ka) itvarakAlika : jo kucha samaya ke lie grahaNa kI jAtI hai, vaha itvarakAlika sAmAyika hai / isakI sAdhanA gRhastha upAsaka karate haiN| ... (kha) yAvatkathika : sampUrNa jIvana ke lie grahaNa kiyA gayA sAmAyikacAritra yAvatkathika sAmAyikacAritra kahalAtA hai / ise zramaNa choTI dIkSA ke samaya svIkAra karate haiN| 2. chedopasthApanIyacAritra : uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ke anusAra jisa cAritra meM pUrva paryAya kA cheda karake sAdhaka ko mahAvrata pradAna kiye jAte haiM, vaha chedopasthApanIya cAritra kahalAtA hai| paristhitiyoM ke AdhAra para isake do bheda kiye jAte haiM (ka) niraticAra chedopasthApanIyacAritra' : sAmAyikacAritra arthAt choTI dIkSA ke pazcAt sAdhaka kI yogyatA ko parakha lene evaM apekSita zAstrAdhyayana ke dvArA munijIvana ke niyamoM se pUrNatayA paricita ho jAne para jaba mahAvratoM meM sthApita kiyA jAtA hai arthAt bar3I dIkSA dI jAtI hai to vaha niraticAra chedopasthApanIya cAritra kahalAtA hai| isI prakAra eka tIrthakara ke tIrtha se dUsare tIrthakara ke tIrtha meM jAne vAle sAdhaka kA cAritra bhI niraticAra chedopasthApanIyacAritra hotA hai| (kha) sAticAra chedopasthApanIyacAritra : mUlaguNoM kA ghAta karane para arthAt pUrva gRhIta saMyama meM doSApatti Ane para jaba pUrva dIkSA paryAya kA cheda karake mahAvratoM kA punaH AropaNa kiyA jAtA hai to vaha sAticAra chedopasthApanIyacAritra 16 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2817 (zAntyAcArya) / (kha) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2822 (kamalasaMyama upAdhyAya) / 60 tattvArthasUtra - paM. sukhalAla jI pRSTha 352 / For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 hotA hai| yahAM jJAtavya hai ki niraticAra evaM sAticAra donoM chedopasthApanIyacAritra meM pUrva AcaMrita dIkSAparyAya kA cheda hotA hai arthAt isameM pUrvasaMyamaparyAya nyUna kara dI jAtI hai tathA saMgha meM usakI variSThatA usI dina se mAnI jAtI hai| . isa prakAra sAdhu jIvana meM variSThatA aura kaniSThatA kA AdhAra chedopasthApanIyacAritra hai| vartamAna meM ise bar3I dIkSA ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| AcArya vIranandI ke anusAra cheda kA artha bheda yA vibhAga hai; ataH jisameM sAvadya vyApAroM kA vibhAgazaH arthAt nAma pUrvaka tyAga kiyA jAya, jaise ahiMsA, satya, asteya Adi, vaha chedopasthApanIyacAritra hai|" 3. parihAravizuddhi : parihAra arthAt gaNa yA saMgha se alaga hokara eka viziSTa prakAra ke tapazcaraNa ke dvArA AtmA kI vizeSa zuddhi karane kI sAdhanA parihAravizuddhicAritra hai| isameM muni saMghIya jIvana kA parihAra karake kucha viziSTa sAdhakoM ke sAtha tapa sAdhanA karate haiN| 4. sUkSmasamparAyacAritra : jisase saMsAra bhramaNa hotA hai use samparAya kahate haiM / kaSAyoM ke kAraNa jIva kA saMsAra meM bhramaNa hotA hai| ataH kaSAya ko samparAya kahA jAtA hai| isa prakAra jisa cAritra meM kaSAyoM kA sUkSmIkaraNa ho vaha sUkSmasamparAyacAritra haiN| zAstrIya zabdAvalI meM jahAM mAtra sUkSma arthAt saMjvalanalobha kaSAya (dehabhAva) ko chor3akara anya sabhI kaSAya kSINa ho jAye, vaha sUkSmasamparAyacAritra hai| yaha dazama guNasthAnavartI sAdhuoM ko hotA hai| 5. yathAkhyAtacAritra : yaha cAritra kI antima tathA sarvocca avasthA hai| isameM do zabda hai yathA + AkhyAta arthAt jinezvara paramAtmA ne jaisA AkhyAta/nirUpita kiyA hai usake anusAra vizuddha cAritra kA pAlana jisameM ho vaha yathAkhyAtacAritra hai| isameM 61 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 568 (zAntyAcArya) / 12 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 568 (zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 cAroM kaSAya sarvathA upazAnta yA kSINa ho jAtI haiN| uttarAdhyayanasUtra meM isa cAritra kA phala mokSa kI prApti batAyA gayA hai| isameM kahA gayA hai ki jIva yathAkhyAtacAritra ke pAlana se AtmA ko vizuddha banA karake vedanIya Adi cAroM aghAtI karmoM kA bhI kSaya kara detA hai aura usake bAda siddha, buddha aura mukta ho jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra ke unatIsaveM adhyayana meM cAritrasampannatA ke mukhyataH tIna lAbha batalAe gaye haiM . 1) zailezI bhAva kI prApti 2) vedanIya, Ayu, nAma aura gotra karma kA kSaya 3) siddha, buddha aura muktadazA kI praapti| uttarAdhyayana kI TIkA meM zailezIbhAva ke nimna artha kiye gaye hai: zaileza arthAta merUparvata kI bhAMti mana, vacana aura kAyA kI pravRttiyoM kA pUrNataH sthirIkaraNa zailezIbhAva hai| zailezIbhAva meM sthita AtmA paristhitiyoM se aprabhAvita hotA hai; vaha jJAtA draSTA bhAva meM sthita rahatA hai| zailezI kA saMskRta rUpa zailarSi bhI kiyA jAtA hai jo RSi zaila arthAt parvata kI taraha susthira hotA hai vaha zailarSi kahalAtA hai| zIla kA eka artha samAdhAna bhI kiyA jAtA hai / jisa vyakti ko pUrNa samAdhAna arthAt jJAna mila jAtA hai, pUrNa saMvara kI upalabdhi ho jAtI hai, vaha zIla kA Iza hotA hai| zIleza kI avasthA ko zailezI avasthA kahA jAtA hai| 6.6 samyaktapa - tapa-sAdhanA bhAratIya saMskRti kA prANa hai| sabhI AdhyAtmika darzana tapa ko sAdhanA kA aparihArya aMga mAnate haiN| vaise to pUrva tathA pazcima donoM hI dezoM kI dhArmika sAdhanA-praNAlI tapa se ota-prota rahI hai| ina vibhinna sAdhanA paddhatiyoM meM svIkRta tapa ke svarUpa evaM prakriyA meM bhinnatA avazya hai, para tapa kA mahattva sabhI ke dvArA nirvivAda rUpa se svIkRta hai| . bauddhaparamparA ke samAdhimArga tathA gItA ke dhyAnayoga kI taraha jainadarzana meM tapa ko mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra meM samyaktapa ko sAdhanA ke antima caraNa ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| sAtha hI isake tIsaveM 63 uttarAdhyayanasUtra 26/62 / 64 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 563 - (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 'tapomArgagati' nAmaka adhyayana meM tapa ke svarUpa evaM mahattva kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra tapa AtmA ke parizodhana kI prakriyA hai| tapa pUrva saMcita karmoM ko kSaya karane kA eka mAtra upAya hai| tapa se rAgadveSa janya pApakarmoM ko kSINa kiyA jAtA hai| isameM kahA gayA hai ki tapa ke dvArA hI maharSigaNa pUrvakRta pApakarmoM ko naSTa karate haiN| isake bArahaveM adhyayana meM tapa ko jyoti rUpa batalAyA hai arthAt tapa meM karmakAlimA ko dUra kara dene kI zakti hai| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra ke anusAra tapa jIvana zuddhi evaM Atma vikAsa kA zreSTha sAdhana haiN| . uttarAdhyayanasUtra meM tapa ko vyApaka artha meM svIkAra karate hue aneka . sthaloM para use saMyama kA paryAyavAcI bhI mAnA hai| isa sandarbha meM yaha kahA gayA hai ki niSedhAtmaka dRSTi se tRSNA, rAga-dveSa Adi citta kI samasta akuzala (azubha) vRttiyoM kA nivAraNa evaM vidheyAtmaka dRSTi se sabhI kuzala (zubha) vRttiyoM evaM kriyAoM kA sampAdana 'tapa' hai|" tapa kI yaha sArthaka paribhASA uttarAdhyayanasUtra ke antargata varNita tapa ke bAhya evaM Abhyantara donoM hI rUpoM ko prakAzita karatI hai| azubha se nivRtti hetu anazana, UNodarI, bhikSAcaryA (vRttisaMkSepa), rasaparityAga, kAyakleza. * saMlInatA, prAyazcitta tathA kAyotsarga kI upayogitA hai; ye tapa ke niSedhAtmaka pahalU haiN| vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya tathA dhyAna zubha meM pravRtti ke mAdhyama haiN| ye tapa ke vidheyAtmaka pahalU haiN| uttarAdhyayanasUtra ke antargata tapa ke mukhyataH do bheda pratipAdita kiye gaye haiM- 1. bAhya tapa 2. Abhyantara tp| uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ke anusAra svarUpa evaM puruSArtha kI apekSA se tapa ke bAhya aura Abhyantara aise do bheda kiye gaye haiN| inako isa rUpa meM vargIkRta karane meM mukhyataH cAra hetu tapa ko bAhya tapa kahane ke cAra hetu nimna haiM: ..65 uttarAdhyayanasUtra 30/6 / 66 uttarAdhyayanasUtra 12/44 / 67 jaina baukha aura gItA ke AcAra darzana kA tulanAtmaka adhyayana - bhAga 2 pRSTha 117 / 18 uttarAdhyayanasUtra - 30/6 / . 6 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 600 - (zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. ye bAhya dravyoM ke tyAga kI apekSA rakhate haiM arthAt inameM azana, pAna Adi bAhya vastuoM kA tyAga hotA hai; 2. sAmAnya sAdhaka bhI isakI ArAdhanA kara sakate haiM; 3. inakA pratyakSa prabhAva zarIra para adhika hotA hai; 4. ye mukti ke bahiraMga hetu haiN| tapa ko Abhyantara-tapa kahane ke bhI nimna cAra heta haiM - 1.. inameM bAhya dravyoM ke tyAga kI apekSA nahIM hotI 2. ye viziSTa sAdhaka ke dvArA hI Acarita hote haiM 3. inakA pratyakSa prabhAva antaraMga meM hotA hai aura 4. ye mukti ke antaraMga kAraNa hote haiN| saMkSepa meM jisa tapa meM bAhya dravya evaM bAhya kriyA kI pradhAnatA rahatI hai ve bAhya tapa haiM tathA jisakA sambandha mAnasika pravRti evaM Antarika zuddhi se hai veM Abhyantara tapa haiM / yahAM vizeSa jJAtavya yaha hai ki bAhya tapa Antarika tapa meM sahAyaka hote haiN| uttarAdhyayanasUtra meM ina donoM ke cha:-chaH prakAra batalAye haiN| bAhya tapa ke cha: prakAra ye haiM:- 1. anazana 2. UNodarI 3. bhikSAcaryA 4.rasaparityAga 5. kAyakleza aura 6. prtisNliintaa| 1. anazana : anazana kA artha hai AhAra na krnaa| na azanaM iti anazanaM - AhAra ke tyAga ko anazana kahate haiN| uttarAdhyayanasUtra meM isake do bheda batalAye gaye haiM : (ka) itvarika (kha) yaavtkthik|100 (ka) itvarika anazana : yaha eka nizcita samayAvadhi ke lie kiyA huA AhAra kA tyAga hai jo eka dina se lagAkara cha: mAsa taka kA hotA hai| uttarAdhyayanasUtra meM saMkSepa meM isake bhI cha: prakAra haiM:- 1. zreNitapa 2. prakAratapa 3. ghanatapa 4. vargatapa 5. vargavargatapa aura 6. prkiirnntp|101 (kha) yAvatkathika anazana : isameM jIvana paryanta AhAra kA tyAga kiyA jAtA hai| vastutaH jaba zarIra saMyama sAdhanA ke yogya na rahe, vaha anya ke liye bhAra rUpa bana jAye aura jIvana kA anta sannikaTa ho, taba zarIra para se mamatva kA visarjana karane hetu yAvatkathika anazana vrata grahaNa kiyA jAtA hai| 100 uttarAdhyayanasUtra - 30/6| 101 uttarAdhyayanasUtra - 30/10,11 / For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 anazana tapa kA phala batAte hue uttarAdhyayanasUtra ke unatIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai- 'AhAra kA tyAga karane se jIvana kI AzaMsA arthAt zarIra tathA prANoM kA moha chUTa jAtA hai evaM tapasvI saMkleza se mukta ho jAtA hai' 102 isase spaSTa hotA hai ki anazana mAtra deha-daNDana nahIM haiM, varan AdhyAtmika upalabdhi kA sAdhana hai| AyurvedazAstra meM kahA gayA hai 'laMghanaM paramauSadham'-laMghana / upavAsa zreSTha auSadhi hai / isa prakAra anazana tapa kI vizeSatA ke sambandha meM aupaniSadika RSiyoM kA to yahAM taka kahanA hai ki anazana se bar3hakara aura koI tapa nahIM hai|104 upavAsa se tana kI hI nahIM mana kI bhI zuddhi hotI hai| isa sandarbha meM gItA meM kahA gayA hai 'AhAra kA tyAga karane se indriyoM ke viSayavikAra dUra ho jAte haiM aura mana pavitra ho jAtA hai|105 2. UNodarI (avamaudarya) : uttarAdhyayanasUtra evaM bhAva kI apekSA se AhAra kI mAtrA meM kamI karanA UNodarI tapa hai| dravya, kSetra, kAla, bhAva aura paryAyoM kI apekSA se UNodarItapa aneka prakAra kA hotA hai|106 (1) dravyaUNodarI : AhAra kI mAtrA se kama khAnA dravya UNodarI hai| uttarAdhyayanasUtra kI bRhadvRtti meM AhAra kA parimANa purUSa ke lie 32 kavala evaM strI ke lie 28 kavala batAyA gayA hai| isase kucha kama khAnA dravyaUNodarI (2) kSetraUNodarI : kisI nizcita sthAna se hI bhikSA lenA evaM anya kSetroM se bhikSA lene kA tyAga karanA kSetraUNodarI hai| uttarAdhyayanasUtra meM kSetraUNodarI ke cha: prakAra batAye haiM108 - .. 1. peTA : peTikA ke AkAra meM gharoM kI kalpanA karake unhIM gharoM meM hI AhAra lene ke lie jAnA, zeSa gharoM kA tyAga karanA peTA kSetra UNodarI tapa hai| 102 uttarAdhyayanasUtra - 26/37 / 103 dekhiye - jaina darzana svarUpa aura vizleSaNa pRSTha - 211 / -104 maitrAyaNI AraNyaka - 10/72 / 105 gItA - 2/56 / 106 uttarAdhyayanasUtra 30/14 / 900 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra.-604 900 uttarAdhyayanasUtra 30/16 / - (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. ardhapeTA : peTikA ke samAna gAMva kI cAra zreNI meM kalpanA karake cAroM zreNiyoM meM na ghUmakara do zreNiyoM ke gharoM meM hI AhAra ke lie jAnA ardhapeTA kSetra UNodarI tapa hai| 1 3. gomUtrikA : gAya ke mUtra ke samAna gharoM kI kalpanA karake unameM AhAra ke liye jAnA gomUtrikA kSetraUNodarI tapa hai| 332 4. pataMgavIthikA : jaise pataMga ur3ate samaya kabhI yahAM to kabhI vahAM hotI hai vaise hI bIca-bIca meM gharoM ko chor3ate hue AhAra lenA pataMgavithikA bhikSAcaryA hai| udAharaNa ke lie, pahale eka ghara se AhAra liyA phira pAsa ke pAMca-chaH gharoM ko chor3a-chor3a kara AhAra grahaNa karanA pataMgavIthikA kSetraUNodarI tapa hai| 5. zaMbUkAvarta zaMkhAvarta : zaMkha ke Avarta ke samAna ghUmakara gaucarI AhAra lAnA - zaMkhAvarta kSetraUNodarI tapa hai| yaha Abhyantara aura bAhya ke bheda se do prakAra kA hotA hai| - 6. AyatagatvApratyAgatvA : vIthikA ke antima chora taka jAkara lauTate samaya gaucarI grahaNa karane ko AyatagatvApratyAgatvA kahA jAtA hai| isa prakAra kSetrauNodarI ke pUrvokta chaha bheda haiM / .. ( 3 ) kAlaUNodarI : bhikSA ke lie jo niyata samaya hai usameM bhikSA ke lie jAnA yaha kAlaUNodarI hai| (4) bhAvaUNodarI : bhikSA prApti arthAt AhAra ke liye abhigraha (saMkalpa) dhAraNa karanA bhAvaUNodarI hai| 3) bhikSAcaryA : yaha tIsarA bAhyatapa hai - ise vRttisaMkSepa yA vRttiparisaMkhyAna bhI kahA jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra ATha prakAra ke gocarAgroM, sAta prakAra kI eSaNAoM tathA anya vividha abhigrahoM ke dvArA bhikSA grahaNa karanA bhikSAcaryA tapa hai| 109 kSetra UNodarI ke chaH prakAroM meM zaMbUkAvarta ke bAhya evaM Abhyantara ina do bhedoM ko tathA AyatagatvApratyAgatvA ke do bhedoM ko bhinna-bhinna mAna lene para yahAM grocarAgra ke ATha prakAra kahe gaye haiN| sAta eSaNAyeM nimna haiM 106 uttarAdhyayanasUtra - 30 / 25 / For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 1. saMsRSTA 2. asaMsRSTA 3. uddhRtA 4. alpalepA 5. avagRhitA 6. pragRhItA aura 7. ujjhitdhrmaa| 1. saMsRSTA : khAdya vastu se lipta hAtha yA pAtra se dene para bhikSA lenaa| 2. asaMsRSTA : bhojana se alipta hAtha yA pAtra se dene para bhikSA lenaa| 3. uddhRtA : sAdhu ke lie eka pAtra se dUsare pAtra meM nikAlA huA AhAra lenaa| 4. alpalepA : alpalepa vAlI arthAt canA ciur3A Adi rUkhI vastu lenaa| 5. annagRhitA : 'khAne ke lie thAlI meM parosA huA AhAra lenaa| 6. pragRhItA : parosane ke lie kar3achI yA cammaca se nikalA huA AhAra . lenaa| 7. ujjhitadharmA : jo bhojana amanojJa hone ke kAraNa parityAga karane yogya ho, use lenaa| 4. rasaparityAga : dUdha, dahI, ghI Adi praNIta/pauSTika AhAra kA tyAga rasaparityAga tapa hai| yaha svAda para vijaya prApta karane kI sAdhanA hai| isa tapa se viSayAgni zAnta hotI hai aura brahmacarya ke pAlana meM sahAyatA milatI hai| yahI kAraNa hai ki AcArAMgasUtra, uttarAdhyayanasUtra meM muni ko praNIta AhAra ke tyAga kI preraNA dI gaI hai|110 mUlAcAra ke anusAra rasaparityAga karane se tIna bAteM phalita hotI haiM1)santoSa kI bhAvanA; 2) brahmacarya kI ArAdhanA aura 3) vairaagy| rasaparityAga ko mAMdhIjI ne bhI gyAraha vratoM meM AsvAda vrata ke rUpa meM svIkAra kiyA thaa|" 5. kAyakleza : uttarAdhyayanasUtra ke anusAra sukhapUrvaka vahana karane yogya vIrAsana Adi Asana karanA kAyaklezatapa hai|12 uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM Adi zabda se goduha, garUr3a, lakuTa, utkaTuka Adi AsanoM ko bhI grahaNa kiyA gayA hai| sAtha hI nemicandrAcArya Adi TIkAkAroM ne kezaluMcana ko bhI kAyakleza tapa ke 110 uttarAdhyayanasUtra - 17, sUtra 6/gAthA 7 / 111 mUlArAdhyanA - 3/215 112 uttarAdhyayanasUtra - 30/27 / - (uddhRta - uttarajjhayaNANi, bhAga 2, pRSTha 241) / For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 antargata mAnA hai| zubhakarmoM ke bandha kA tathA mokSa sukha kA hetu hone se isa tapa ko sukhAvaha kahA gayA hai| parantu yaha tapa sukhAvaha hote hue bhI isakA anuSThAna to kaThina hI hai; ataH isakA AcaraNa AtmArthI sAdhaka dvArA hI sambhava hai| isa tapa se sahiSNutA kA vikAsa hotA hai, zArIrika vyAdhiyoM ko samabhAva se sahane kI zakti milatI hai| isa prakAra yaha tapa apramattabhAva kI sAdhanA hai| 6. viviktazayanAsana (pratisaMlInatA) : vartamAna meM pracalita pratisaMlInatA tapa ko uttarAdhyayanasUtra meM viviktazayanAsana ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| tattvArthasUtra meM bhI ise viviktazayanAsana hI kahA gayA hai| isakA lakSaNa karate hue kahA gayA hai ki ekAnta, anApAta, arthAt logoM ke AvAgamana tathA strI, pazu jIvAdi se rahita sthAna para zayana aura Asana karanA viviktazayanAsana tapa hai| aupapAtikasUtra meM viviktazayanAsana' ko pratisaMlInatA kA avAntara bheda mAnA gayA hai / isake anusAra pratisaMlInatA cAra prakAra kI hai16 : 1. indriyapratisaMlInatA : indriya-viSayoM ke sevana se bcnaa| 2. kaSAyasaMlInatA : krodhAdi kI pravRttiyoM se bcnaa| 3. yogasaMlInatA : mana, vANI aura zarIra kI pravRttiyoM se bcnaa| 4. viviktazayanAsana : ekAnta sthAna para sonA yA baitthnaa| uttarAdhyayanasUtra meM bAhya tapoM kI gaNanA meM isa tapa ko 'saMlInatA kahA gayA hai phira bhI viviktazayanAsana ko pramukhatA dene ke pIche sUtrakAra kA Azaya yaha hai ki ekAnta sthAna meM rahane se viSaya-kaSAya evaM rAga-dveSa ko utpanna karanevAle bAhya nimittoM kA yoga na milane se AtmA kA una se svataH bacAva ho jAtA hai / ataH viviktazayanAsana ke pAlana meM anya tIna prati saMlInatAoM kA pAlana svataH ho jAtA hai| isameM viviktazayanAsana ko pramukhatA dI gaI hai| isase uttarAdhyayanasUtra kI prAcInatA bhI siddha hotI hai| lekina vartamAna meM - (nmicndraacaary)| 113 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 3000 114 uttarAdhyayanasUtra - 30/28 / 115 tattvArtha sUtra - 6/16 | 116 aupapAtika sUtra - 37 157 uttarAdhyayanasUtra - 30/8 / - (uvaMgasuttaNi, lADanUM khaMDa 1, pRSTha 23) / / For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 sAdhu-sAdhvI jina sthAnoM para rahate haiM vahAM ina bAhya nimittoM kI upasthiti rahatI hai| ataH Aja anya tIna pratisaMlInatAoM kI sAdhanA bhI apekSita hai| Abhyantara tapa ke cha: prakAra nimna haiM1. prAyazcitta : uttarAdhyayanasUtra ke anusAra AlocanA Adi ke dvArA apane pApoM kI zuddhi karanA prAyazcitta tapa hai|18 prAkRta bhASA meM ise 'pAyacchitta' kahA gayA hai; usakA artha hai pAya arthAt pApa kA jo chedana karatA hai| isa prakAra jo pApa ko dUra karatA hai athavA citta kI jo prAyaH zuddhi karatA hai use pAyacchitta kahate haiN|19 uttarAdhyayanasUtra meM prAyazcitta ke desa prakAroM kA nirdeza to hai, kintu unake alaga-alaga nAma nahIM diye haiM jaba ki bhagavatIsUtra, sthAnAMgasUtra, aupapAtikasUtra tathA uttarAdhyayanasUtra kI TIkA ke anusAra prAyazcitta ke dasa prakAroM kA nAma nirdeza bhI nimna rUpa se prApta hotA hai120 - 1. AlocanA : jina pApoM kI zuddhi AlocanA se ho jAye ve AlocanAha kahalAte haiN| AlocanA kA artha aparAdha yA bhUla ko aparAdha ke rUpa meM svIkRta karake AcArya Adi ke samakSa use prakaTa kara denA hai| AlocanA kA pratiphala batalAte hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki AlocanA se mokSamArga meM vighnakAraka tattvoM kA nAza hotA hai, Rju (sarala) bhAva kI prApti hotI hai; strIveda evaM napuMsakaveda kA bandha nahIM hotA hai tathA pUrvabaddha karmoM kI nirjarA hotI hai| 2. pratikramaNa : sAdhanA ke kSetra meM hue vicalana se punaH vApasa lauTa AnA tathA bhaviSya meM una pApakarmoM se dUra rahane kI sAvadhAnI rakhanA pratikramaNa hai| dUsare zabdoM meM vibhAvadazA meM gaI huI apanI AtmA ko punaH svabhAvadazA meM sthira karanA pratikramaNa hai| jaina darzana meM pratikramaNa kA saMkSipta sUtra "micchAmi dukkar3am" hai arthAt mere duSkRtya mithyA hoM - aisA bodha honaa| dUsare zabdoM meM apanI bhUla ko sudhAra kara punaH use na karane kI pratijJA hI pratikramaNa hai| 11 uttarAdhyayanasUtra - 30/8 / 116 paMcAzaka /6/3 / 120 (ka) sthAnAMga For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 3. tadubhaya : tadubhaya se tAtparya hai AlocanA tathA pratikramaNa donoM ke dvArA jina pApoM kI zuddhi hotI ho vaha tadubhayArha prAyazcitta tapa hai| kucha pApa . aise hote haiM jinakI zuddhi kevala AlocanA yA kevala pratikramaNa se nahIM hotI hai| ataH una pApoM kI zuddhi ke liye AlocanA evaM pratikramaNa donoM kI AvazyakatA hotI hai| AlocanA kA artha hai bhUla ko bhUla ke rUpa meM dekhanA aura pratikramaNa kA artha hai usa bhUla ko sudhAra kara punaH satya mArga kA avalambana lenaa| 4. viveka : pramAdavaza yA bhUla se AI huI akalpanIya vastu kA bodha hone para usakA tyAga karanA viveka prAyazcitta hai| dUsare zabdoM meM ucita aura . anucita kI cetanA ko sadaiva jAgRta rakhakara anucita kA tyAga kara denA viveka hai| . 5. vyutsarga (kAyotsarga) : dehAsakti ko kama karane hetu svayaM ko zubha dhyAna meM sthira karanA vyutsarga prAyazcitta hai| prAyazcitta svarUya kAyotsarga karanA kAyotsarga tapa hai| paNDita sukhalAlajI ke anusAra ekAgratA pUrvaka zarIra Adi vyApAroM ko chor3anA vyutsarga hai| 6. tapa : aparAdha yA galatI hone para Atmazuddhi ke nimitta upavAsa Adi tapa svIkAra karanA tapa prAyazcitta hai arthAt kRta aparAdha ke prati daNDasvarUpa tapa karanA tapa prAyazcitta hai| ___7. cheda : prAyazcitta ke sandarbha meM cheda kA artha dIkSA paryAya kama karanA hai| dUsare zabdoM meM asadAcaraNa meM pravRtta sAdhu kI dIkSAparyAya ko kama kara denA, cheda prAyazcitta hai| isase usa sAdhu kI varIyatA kama ho jAtI hai arthAt usase dIkSAparyAya meM choTe sAdhu bar3e ho jAte haiN| isameM doSa ke anusAra divasa, pakSa, mAsa se lekara cha: mAsa taka kI avadhi ko usake saMyama-kAla meM se kama kara diyA jAtA hai| 8. mUla : mUla prAyazcitta meM aparAdhI sAdhu ko punaH dIkSA dI jAtI hai arthAt use punaH mahAvratoM meM Aropita karate haiN| dUsare zabdoM meM use naye sire se For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 zramaNa jIvana kA prArambha karanA hotA hai| usakI pUrva dIkSAparyAya sampUrNataH samApta kara dI jAtI hai aura usa dina vaha gaNa meM sabase choTA ho jAtA hai| 6. anavasthApanA : isa prAyazcitta ke anusAra aparAdhI sAdhu ko kucha samaya taka AcArya Adi ke batAye anusAra viziSTa tapa karake saMyama pAlana kI apanI yogyatA ko punaH siddha karanA par3atA hai| AcArya yadi use yogya samajhate haiM to kucha kAla pazcAt usakI punaH dIkSA ho sakatI hai anyathA nhiiN| 10. pArAMcika : aparAdha kI ati ho jAne para jaba AcArya aparAdhI ko saMyama ke ayogya jAnate haiM to use sAdhu saMsthA se bahiSkRta kara dete haiN| saMkSepa meM aparAdhI sAdhu ko saMgha se alaga kara denA pArAMcika prAyazcitta hai| yaha antima prAyazcitta hai| ye prAyazcitta doSoM ke anusAra uttarottara kaThina haiN| yahAM yaha dhyAtavya hai ki prAyazcitta daNDa nahIM hai; kyoMki rAjanIti meM jo daNDa diyA jAtA hai usameM aparAdhI ko sAmAnyatayA aparAdha ke prati glAni yA pazcAtApa nahIM hotA hai| punazca vaha daNDa ko prasannatApUrvaka svIkAra bhI nahIM karatA hai / kintu prAyazcitta ke kSetra meM sarvaprathama doSI zramaNa svayaM aparAdhabodha ko mahasUsa karatA hai aura daNDa ko itanI prasannatA se svIkAra karatA hai jaise koI karjadAra apanA karja cukAkara prasannatA kA anubhava karatA hai| galatI yA doSa honA sAmAnya mAnava kI prakRti hai| ataH pUrvakRta doSa kA pazcAtApa kara bhaviSya meM aparAdha kA punarAvartana na ho isake liye prAyazcitta - ke nau hI prakAra kA nirUpaNa hai| usameM pArAMcika kA ullekha nahIM hai, kyoMki prAyazcitta aparAdhI dvArA svayaMsvIkRta daNDa hai, jabaki pArAMcika saMgha yA AcArya dvArA Aropita daNDa hai| For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 gurUjana evaM variSThajana ke prati sammAna ke bhAva rakhanA, unakI AjJA meM calanA, vinayatapa hai / uttarAdhyayanasUtra meM isake pAMca prakAra varNita kiye haiM : 1. abhyutthAna : gurU Adi bar3e janoM ke Ane para khar3e honA / 2. aMjalikaraNa : gurUjanoM ko hAtha jor3akara sammAna denA / 3. Asana dAna : baiThane ke lie unheM Asana pradAna karanA; 4. gurUbhakti : unakI stuti karanA aura 5. bhAva zuzrUSA : gurU kI sevA karanA / 3. vaiyAvRtya : . vaiyAvRtya kA artha sevA zuzrUSA karanA hotA hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra AcArya Adi kI AvazyakatA ke anusAra sevA karanA vaiyAvRtya tapa hai|12 vaiyAvRtya (sevAvrata) eka hI hai para sevya ke AdhAra para uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM isake 10 bheda kiye gaye haiM19- 1) AcArya 2) upAdhyAya 3) sthavira 4) tapasvI 5) glAna 6) zaikSa 7) sAdharmika 8) kula 6) gaNa aura 10) sNgh| ina saba kI sevA karanA sAdhu kA karttavya hai| uttarAdhyayanasUtra meM ise. karttavya bhI mAnA hai aura tapa bhI / / 4. svAdhyAya : uttarAdhyayanasUtra ke anusAra svAdhyAya tapa ke pAMca prakAra haiM : 1. vAcanA : sadgranthoM kA adhyayana/vAcana karanA vAcanA hai| 2. pRcchanA : jJAna prApti ke lie gurU Adi jJAnIjanoM se prazna pUchanA pRcchanA hai| 121 uttarAdhyayanasUtra - 30/32 / 122 uttarAdhyayanasUtra - 30/33 / 123 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 3004 (kha) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra -3006 (ga) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 3012 - (shaantyaacaary)| - (lkssmiivllbhgaanni)| - (kamalasaMyama upaadhyaay)| For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parAvartanA : 336 adhIta jJAna ko doharAnA yA punarAvartana karanA parAvartanA hai| tattvArthasUtra meM ise 'AmnAya' kahA gayA hai| 4. anuprekSA : paThita / zravita jJAna kA cintana yA manana karanA anuprekSA hai| 5. dharmakathA : dharma - upadeza denA, sunanA, dharmakathA hai| inakI vistRta vivecanA ke liye isI grantha kA gyArahavAM adhyAya 'uttarAdhyayanasUtra kA zikSAdarzana' draSTavya hai| 5. dhyAna : dhyAna ko paribhASita karate hue uttarAdhyayanasUtra kI bRhadvRtti meM kahA gayA hai ki sthira adhyavasAya arthAt vicAroM kI sthiratA dhyAna hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki muni Artta va raudra dhyAna kA tyAga kare tathA dharma dhyAna aura zukla dhyAna meM rata rahe / yahI dhyAna tapa hai| isase spaSTataH siddha ho jAtA hai ki dharmadhyAna evaM zukladhyAna hI tapa kI zreNI meM Ate haiM; ArttadhyAna tathA raudradhyAna nahIM / dhyAna kI vistRta vivecanA prastuta grantha ke bArahaveM adhyAya 'uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita manovijJAna' meM kI gaI hai| 6. vyutsarga : uttarAdhyayanasUtra ke anusAra vyutsargatapa ko Abhyantara tapa meM chaTTA sthAna diyA gayA hai, kintu tattvArthasUtra meM ise pAMcavA Abhyantara tapa mAnA gayA hai| vyutsarga zabda 'vi' upasargapUrvaka utsargazabda se banA hai / 'vi' arthAt viziSTa aura utsarga arthAt tyAga hai| isa prakAra viziSTa tyAga vyutsarga hai| deha (kAyA) hamAre mamatva kA ghanIbhUta kendra hai, usake prati mamatva kA tyAga hI viziSTa tyAga hai; ataH ise kAyotsarga bhI kahate haiM / yaha kAyA kA nahIM kAyA ke prati mamatvabhAva kA tyAga uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM vyutsarga ke mukhyataH 1) dravya (bAhya) aura 2) bhAva (Abhyantara) aise do bheda kiye gaye haiN| punazca dravyavyutsarga ke cAra bheda For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 1. kAyavyutsarga : zarIra ke prati Asakti ko dUra karane ke lie, kucha samaya ke lie deha-cintA se mukta hokara dhyAna karanA kAyavyutsarga hai| 2. gaNavyutsarga : sAdhanA ke prayojana se gaNa (sAmUhikajIvana) ko chor3akara ekAnta meM rahanA yA dhyAna Adi karanA gaNavyutsarga hai| 3. upadhivyutsarga : saMyamayAtrA meM sahAyaka upakaraNa ko upadhi kahate haiN| vastra, pAtra Adi upakaraNoM kA tyAga karanA, kama krnaa| yadi unameM bhI Asakti ho to unakA bhI tyAga karanA upadhivyutsarga hai| 4. bhaktavyutsarga : AhArapAnI kA tyAga yA AhAra ke prati Asakti kA tyAga karanA bhaktavyutsarga hai| bhAva (Abhyantara) vyutsarga tIna prakAra kA hai : 1. kaSAyavyutsarga : krodha, mAna, mAyA aura lobha kA tyAga, karanA kaSAya vyutsarga 2. saMsAravyutsarga : saMsAra ke mUla rAga-dveSa rUpI bhAvoM kA tyAga karanA saMsAra vyutsarga hai| 3. karmavyutsarga : karma Azrava bandha kA kAraNa hai aura Azrava kA kAraNa mAnasika, vAcika evaM kAyika kriyAeM yA yoga haiN| ataH apanI yogika pravRtti ko rokanA karmavyutsarga hai| isase AtmA meM karmabandha nahIM hotA hai| uttagadhyayanasUtra meM vyutsarga ke kAyavyutsarga bheda ko pramukhatA dete hue kahA gayA hai ki sote, baiThate yA khar3e rahate apane zarIra ke vyApAroM kA tyAga karanA, yaha kAyA kA vyutsarga hai| vartamAna pariprekSya meM vyutsargatapa ke liye kAyotsarga zabda hI prayukta hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 uttarAdhyayanasUtra meM kAyotsarga ko pradhAnatA dene kA kAraNa yahI pratIta hotA hai ki vyakti kI sabase bar3I Asakti kAyA ke prati hotI hai| usake prati udAsInatA (nirmamatva) ho jAne para anya AsaktiyAM sahaja TUTa jAtI haiN| ataH kAyotsarga ke sAdhaka ko vyutsargatapa ke anya bheda bhI sahaja siddha ho jAte haiN| jaina darzana meM kAyotsarga eka viziSTa prakAra kI sAdhanA paddhati hai| sAdhaka ke jIvana meM isakA viziSTa sthAna hai| yahI kAraNa hai ki isakI gaNanA tapa meM, prAyazcitta tathA SaT Avazyaka meM bhI kI gayI hai| sAdhu ke dainika jIvana meM aneka bAra kAyotsarga karanA hotA hai tAki deha ke prati nirmamatva kA bhAva sadaiva jAgRta rhe| kAyotsarga kA phala pratipAdita karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki kAyotsarga se jIva prAyazcitta yogya aticAroM kI vizuddhi kara bhAra haTA dene vAle bhAravAhaka kI taraha sukha kA anubhava karatA hai| kAyotsarga se jIva kI manobhUmikA prazasta yA zubha banatI hai| - isIliye uttarAdhyayanasUtra ke chabbIsaveM adhyayana meM kAyotsarga ko duHkhanivAraka bhI kahA gayA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki kAyotsarga se citta kI vizuddhi, hRdaya kI prasannatA tathA prazasta bhAvoM kI prApti hotI hai| prakArAntara se Avazyakaniyukti meM bhI kAyotsarga ke nimna phala batalAye gaye haiM - 1. dehajADya zuddhi : kAyotsarga meM zarIra ko zithila kiyA jAtA hai, jisase zarIra halkA hotA hai / ataH zarIra kA moTApA kama hotA hai| zarIra se moTApA dUra hone para. usameM loca AtA hai| phalataH haDiDyAM bhI kama TUTatI haiN| 2. matijADya zuddhi : kAyotsarga meM mana kI ekAgratA hone se bauddhika jar3atA dUra hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. sukha-duHkha titikSA : kAyotsarga se sukha - duHkha ko sahana karane kI kSamatA kA vikAsa hotA hai| 4. anuprekSA 342 5. dhyAna : kAyotsarga se zubha dhyAna kA lAbha hotA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki kAyotsarga tapa kI eka viziSTa prakriyA hai| saMkSepa meM kaheM to isase dehajADya aura matijADya dUra hotA hai| phalataH kAyotsarga kA sAdhaka hI anya sabhI tapa, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna, anazana Adi kI sAdhanA pUrNa rUpaM se kara sakatA hai| tapa ke ina bAraha prakAroM kA kevala - vaiyaktika jIvana ke liye hI nahIM varan samAja ke lie bhI mahattva hai| : zarIra kA moTApA dUra hone para aura citta ke ekAgra hone se cintana-manana sahaja ho jAtA hai| kaI vicAraka tapa ko svapIr3ana mAnakara usakI AlocanA bhI karate haiM lekina jisa tapa meM samatva kI sAdhanA nahIM, deha - AtmA kA bhedajJAna nahIM; aisA dehadaNDa rUpa tapa jaina sAdhanA ko mAnya nahIM hai| tapa jJAna se samanvita honA cAhiye / ise spaSTa karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki jo ajJAnIjana mAsa-mAsa kI tapazcaryA karake usakI samApti para kuzAgra jitanA atyalpa AhAra karate haiM ve bhI jJAnI kI solahavIM kalA ke barAbara bhI dharma kA AcaraNa nahIM karate haiM / yahI bAta inhIM zabdoM meM dhammapada meM bhI kahI gaI hai| bhagavAna pArzvanAtha ne bhI kamaTha ke ajJAnajanita tapa ko anucita batAyA thaa| tapa ko mAtra dehadaMDana mAnanA bahuta bar3A bhrama hai| upavAsa, kAyakleza Adi tapa dehadaNDa nahIM; vaha deha ko sAdhane kI prakriyA hai jisase hara paristhiti meM vyakti sama raha ske| yaha kaSTasahiSNutA kA abhyAsa AdhyAtmika pragati kI AdhArazilA hai| jaina darzana ke anusAra tapasyA kA mukhya prayojana to Atma zuddhi hai jaise ghRta kI zuddhi ke lie ghI ke sAtha pAtra bhI garma hotA hai para usakA prayojana ghI ko tapAnA hI hotA hai; pAtra ko tapAnA nhiiN| usI prakAra tapasyA kA prayojana Atmazuddhi hetu AtmavikAroM ko For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 tapAnA hai; na ki zarIra ko| tapa mana kI malinatA ko dUra karatA hai; tapa vahI hai jisameM mana amaMgala kA cintana na kreN| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra meM caturvidha mokSamArga kA vyApaka rUpa se vivecana kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 10 uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita zramaNacAra *O* For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita zramaNAcAra bhAratIya saMskRti jahAM vaidika-saMskRti jahAM gRhasthAzrama ko adhika mahattva pradAna karatI hai, vahIM zramaNa-saMskRti zramaNa dharma ko pramukhatA detI hai, yadyapi bAda meM zramaNa saMskRti ke prabhAva se brAhmaNa saMskRti ne bhI zramaNa-jIvana ke mahattva ko svIkAra to kiyA hai tathApi usameM mahattA gRhasthAzrama kI hI banI rhii| zramaNa saMskRti meM prArambha se hI zramaNa jIvana kA mahattvapUrNa sthAna rahA hai / jaina paramparA, zramaNa paramparA hai / ataH isameM zramaNa jIvana ko hI pradhAna mAnA gayA hai| isameM gRhasthAzrama meM rahane vAlA gRhastha zrAvaka bhI vratoM ko grahaNa karate samaya isa satya ko svIkAra karatA hai ki maiM zramaNadharma ko svIkAra karane meM asamartha hUM / ataH maiM zrAvaka ke dvAdazavratoM ko grahaNa kara rahA huuN| ___ uttarAdhyayanasUtra ke terahaveM adhyayana meM citramani saMbhUti rAjA ko sarvaprathama zramaNajIvana aMgIkAra karane kI hI preraNA dete hai, phira bAda meM usakI asamarthatA ko jAnakara use Aryakarma arthAt gRhastha jIvana kA upadeza dete haiN|' uttarAdhyayanasUtra ke navameM adhyayana meM yaha ullekha AtA hai ki chadmavezadhArI indra ne jaba namirAjarSi ko gRhastha jIvana meM rahane ke lie prerita kiyA tathA yaha kahAH "rAjarSi ! pahale gRhastha jIvana ke kartavya kA nirvAha kara phira tuma zramaNa ho jAnA' to usake uttara meM namirAjarSi ne kahAH "jo mAnava pratimAsa dasa lAkha gAyeM dAna detA hai usake lie bhI usa dAna kI apekSA saMyama jIvana hI zreSTha hai kyoMki saMyamI. vyakti prANI mAtra ko sarvazreSTha dAna - abhayadAna - detA hai| isase yaha pratiphalita hotA hai ki jainaparamparA meM zramaNa jIvana kA atyadhika mahattva rahA hai| yaha zreSThatA vyakti kI nahIM, sAdhanA kI hai, usake saMyamI jIvana kI hai| yahI kAraNa hai ki zramaNa . jIvana meM jyeSThatA evaM kaniSThatA kA nirdhAraNa bhI saMyamI jIvana ke AdhAra para hI hotA hai| udAharaNa ke rUpa meM eka 20 varSa kI vaya ke uttarAdhyayanasUtra - 13/32 / 2 uttarAdhyayanasUtra - 6/44 / For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti kI dIkSA pahale huI ho aura usake pazcAt kisI 50-60 varSa kI vaya vAle vyakti ne saMyama grahaNa kiyA ho to vaha pUrva meM dIkSita 20 varSa kI vaya vAlA yuvA muni hI jyeSTha mAnA jAyegA aura paravartI kAla meM dIkSita vRddha muni ke lie vandanIya hogA / 345 sAdhanAtmaka jIvana ke lie anukUla vAtAvaraNa kI atyanta AvazyakatA hotI hai / isake lie gRhavAsa kA tyAga karake, veza parivartana karanA Avazyaka hai yadyapi jaina darzana meM vezaparivartana kI apekSA Antarika vizuddhi ko mahattvapUrNa mAnA gayA hai, phira bhI vyavahAra ke kSetra meM veza kA bhI mahattva hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra pUrNa Atmavizuddhi hone para gRhastha yA anya kisI paramparA ke muniveza se mukti saMbhava hai| isameM gRhastha ko bhI siddhi kA adhikArI mAnA gayA hai| parantu Atmavizuddhi hetu bAhya pariveza kI bhI zuddhi Avazyaka hai| jainaparamparA meM upAdAna kAraNa ke mahattva ke sAtha-sAtha nimitta kAraNa ko bhI mahattvapUrNa mAnA gayA hai| ucita pariveza ke abhAva meM sAdhaka kA patana ho sakatA hai; vaha bhaTaka sakatA hai| etadartha Agama sAhitya meM sAdhaka ke liye prArambha meM saMghIya jIvana meM rahakara sAdhanA karanA Avazyaka mAnA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra meM sAdhaka ko atyadhika jAgarUka rahakara sAdhanA karane kI tathA adhika se adhika sadguNoM ko apanAne kI preraNA dI gaI hai| jaina zramaNa kA uddezya vibhAva se haTakara svabhAva meM ramaNa karanA hai| vastutaH zramaNa vAsanAtmakaM jIvana se Upara uThakara vivekapUrNa jIvana jItA hai| zramaNa jIvana kA tAtparya zramaNa zabda ko vizleSita karane para spaSTa ho jAtA hai / zramaNa zabda ke sthAna para samana evaM zamana zabda kA bhI prayoga milatA hai| ina tInoM ke artha nimna haiM: 1. zramaNa : zrama zabda purUSArtha kA vAcaka hai arthAt jo apane vikAroM aura vAsanAoM ko dUra karane kA prayatna (zrama) karatA hai use zramaNa kahate haiN| dUsare zabdoM meM jo Atmavizuddhi kI dizA meM prayatnazIla rahatA hai, vaha zramaNa hai| 2. samana : samana zabda kA artha hai jo samabhAva meM rahatA hai, vaha samana hai / vastutaH jo sabhI prANiyoM ko apane samAna samajhatA hai aura anukUla-pratikUla paristhitiyoM meM samabhAva rakhatA hai, vaha samana hai / 3 uttarAdhyayanasUtra - 4 / 6 / For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. zamana : zam kA artha hai zAMta karanA / ataH jo apane AvezoM evaM AvegoM ko zAMta yA niyantrita karatA hai, vaha zamana hai| isa prakAra zramaNa saMgha eka pavitra saMsthA hai| isameM praviSTa hone vAle sAdhaka ko aneka niyamoM evaM maryAdAoM kA pAlana karanA hotA hai| jahAM taka saMyamI jIvana meM praveza karane kI pAtratA kA prazna hai isa sandarbha meM uttarAdhyayanasUtra kA dRSTikoNa udAra hai / isake anusAra zramaNa jIvana kA praveza dvAra pratyeka jAti evaM varNa ke vyakti ke lie khulA hai| isakI puSTi uttarAdhyayanasUtra ke harikezIya nAmaka adhyayana se hotI hai jahAM eka cAMDAla kula meM utpanna vyakti bhI zramaNa jIvana ko svIkAra karatA hai| kAlAntara meM zramaNa jIvana ko svIkAra karane vAle vyakti kI kucha yogyatAyeM nirdhArita kI gii| dharmasaMgraha meM una yogyatAoM kA ullekha nimna rUpa meM prApta hotA hai - 1. Aryadeza samutpanna 2. zuddhajAti kulAnvita 3. kSINaprAyaHzubhakarmA 4. nirmala buddhisampanna 5. vijJAna saMsAra nairguNya 6. virakta 7. maMdakaSAyI 8. alpahAsyAdi vAlA 6. kRtajJa 10. vinIta 11. rAjasammata 12. adrohI 13. suMdara, sugaThita evaM pUrNa zarIra vAlA 14. zraddhAvAna 15. sthira vicAra vAlA 16. samarpaNa pUrvaka svecchA se saMyama grahaNa karane ke lie tatpara / uttarAdhyayanasUtra meM saMyamI jIvana ke adhikArI kA varNana pUrvokta rUpa se nahIM milatA hai phira bhI isake "sabhikSuka' evaM 'pApazramaNIya' adhyayana meM zramaNa jIvana ke yogya pAtra kA suvyavasthita svarUpa spaSTa ho jAtA hai| yahAM vizeSa rUpa se jJAtavya yaha hai ki isameM nirdhArita zramaNa jIvana kI yogyatA jAti para AdhArita na hokara guNoM para AdhArita hai| 10.1 cAturyAma aura paMcamahAvrata uttarAdhyayanasUtra ke teIsaveM adhyayana meM yaha ullekha AtA hai ki bhagavAna pArzvanAtha ne cAturyAma dharma kA tathA bhagavAna mahAvIra ne paMcamahAvratAtmaka dharma kA pratipAdana kiyA thaa| isameM cAturyAmoM kA nAma evaM vistRta ullekha pRthaka rUpa 4 dharmasaMgraha - tRtIya bhAga, 3/72 se 77 / 5 uttarAdhyayanasUtra - adhyayana 15, 17 / 6 uttarAdhyayanasUtra - 23/23 / For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta nahIM hotA hai| uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM cAturyAmoM ke nAmoM meM ahiMsA, satya, acaurya tathA aparigraha kA ullekha milatA hai / ' sthAnAMgasUtra ke anusAra cAturyAma nimna hai~- 1. sarvaprANAtipAta viramaNa 2. sarvamRSAvAda viramaNa 3. sarvaadattAdAna viramaNa aura 4. sarva bahiddhAdANa (parigraha) viramaNa / 347 AcArya abhayadevasUri ne bahiddhAdANa kA artha 'parigraha' kiyA hai| unhoMne parigraha ke tyAga meM abrahma kA tyAga bhI iSTa batAyA hai| vastutaH bahiddhAdANa kA zAbdika artha bAhya vastu ke grahaNa kA tyAga hai / cUMki strI bhI bAhya vastu hai ataH usakA tyAga bhI Avazyaka hai evaM strI ke tyAga meM brahmacarya ke pAlana kA bhI saMketa hai| bhagavAna pArzvanAtha kI isa cAturyAma vyavasthA ke sthAna para bhagavAna mahAvIra ne brahmacarya aura aparigraha ko alaga-alaga karake nimna paMca mahAvrata ke pAlana kA vidhAna kiyA hai- 1. ahiMsA 2. satya 3. acaurya 4. brahmacarya aura 5. aparigraha | yahAM yaha prazna svAbhAvika rUpa se uThatA hai ki eka hI paramparA ke siddhAntoM meM yaha cAturyAma aura paMcamahAvrata kA antara kyoM ? uttarAdhyayanasUtra meM bhI yaha ullekha prApta hotA hai ki bhagavAna pArzva kI paramparA ke AcArya kezIzramaNa tathA bhagavAna mahAvIra ke prathama gaNadhara gautama svAmI kA jaba apane ziSyoM ke sAtha zrAvastI nagara meM Agamana huA taba unake ziSyoM ko yaha sandeha utpanna huA ki eka hI prayojana ko lekara calane vAle hama logo kI AcAra paddhati meM bhinnatA kyoM hai ? ziSyoM ke sandeha kA nivAraNa karane hetu AcArya kezIzramaNa gautamasvAmI se pUchate haiM ki bhagavAna pArzva ne cAturyAma rUpa dharma kA prarvatana kiyA jabaki bhagavAna mahAvIra ne paMcamahAvrata rUpa dharma kA upadeza diyA; aisA kyoM ? isa prazna ke pratyuttara meM gautamasvAmI ne kahA ki yathArtha meM cAturyAma aura paMcamahAvrata meM koI antara nahIM hai| kevala vartamAna yuga kI jJAna kSamatA aura svabhAvagata vicitratA ko dekhakara bhagavAna mahAvIra ne cAturyAma ke sthAna para paMca mahAvrata rUpa dharma kA vidhAna kiyaa| gautamasvAmI ne jIvoM kI prakRti kA kAlagata vibhAjana karate hue yaha bhI kahA hai ki prathama tIrthaMkara ke kAla ke manuSya Rjujar3a hote the, aMtima tIrthaMkara ke kAla ke manuSya 7 uttarAdhyayanasUtraTIkA - patra 502 8 sthAnAMga - 4 / 131 - (zAntyAcArya) / - ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 6 06 ) | For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vakrajar3a hote haiM tathA madhya ke bAIsa tIrthakaroM ke kAla ke manuSya RjuprAjJa hote the| ataH unakI prakRti ko lakSya meM rakhakara ina do prakAra ke dharmoM kA vidhAna kiyA gyaa| prathama tIrthaMkara ke sAdhuoM ke liye AcAravidhi kA yathAvat grahaNa karanA arthAt usako samajhanA kaThina thaa| bhagavAna mahAvIra ke sAdhuoM ke lie AcAra vidhi kA yathAvat pAlana duSkara hai tathA bAIsa tIrthakaroM ke sAdhu AcAra vidhi ko yathAvat grahaNa kara lete the tathA usakA pAlana bhI ve saralatA se karate the| bhagavAna pArzva ne abrahma ko parigraha ke antargata mAnA thA / kintu unake nirvANa ke pazcAt kucha sAdhu kutarka ke AdhAra para maithuna kA samarthana karane lage unakA kahanA thA ki bhagavAna pArzvanAtha ne strI ko rakhane kA niSedha kiyA hai, usake bhoga kA niSedha nahIM kiyA hai| sUtrakRtAMga meM hameM unake isa kutarka kI sUcanA prApta hotI hai| ataH unake kutarka kA nivAraNa karane ke lie bhagavAna mahAvIra ne spaSTataH brahmacarya mahAvrata kI vizeSa vyavasthA dI / .10 ahiMsA mahAvrata ahiMsA sarvazreSTha dharma hai / jaina zramaNa kA ahiMsA vrata mahAvrata kahalAtA hai| isake lie jaina zAstroM meM 'savvAo pANAivAyAo veramaNaM' zabdoM kA prayoga kiyA jAtA hai", arthAt hiMsA se pUrNataH virata honA hai| isI kI vyAkhyA karate huye uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai 'mana, vacana evaM kAyA tathA kRta, kArita evaM anumodita rUpa se kisI bhI paristhiti meM trasa evaM sthAvara jIvoM ko duHkhita na karanA ahiMsA mahAvrata hai| 12 mana se kisI ko kaSTa pahuMcAne kA vicAra karanA tathA kisI dUsare ke dvArA kisI jIva ko kaSTa pahuMcAne para usakA samarthana karanA bhI hiMsA hai / 348 6 uttarAdhyayanasUtra - 23 / 26 / 10 sUtrakRtAMga 1/3/66/70 11 sthAnAMga - 4 / 131 uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki jo hiMsA kI anumodanA karate haiM ve bhI duHkhoM se mukta nahIM ho sakate / 13 ahiMsA kA zAbdika artha karane para aisA pratIta hotA hai ki hiMsA na karanA ahiMsA hai cUMki ahiMsA ke sAtha niSedhAtmaka 'a' 12 uttarAdhyayanasUtra - 8/10 / 13 uttarAdhyayanasUtra - 8/8 / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 285) / (lADanUM) / For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 zabda jur3A huA hai kintu jainadarzana meM ahiMsA ke sakArAtmaka evaM nakArAtmaka donoM . pakSoM ko svIkAra kiyA gayA hai / uttarAdhyayanasUtra ke anuzIlana se yaha spaSTa phalita ho jAtA hai ki ahiMsA na to ekAnta niSedharUpa hai aura na hI ekAnta vidhirUpa / isameM jahAM eka ora 'na haNe pANiNo pANe bhayaverAo uvarae' 'na ya vittAsAe paraM' Adi sUtra ke dvArA nivRttiparaka ahiMsA ke svarUpa kA digdarzana hotA hai to dUsarI ora 'mettiM. bhUesu kappae,' 'hiya nissesAe savvajIvANaM' Adi sUtroM ke dvArA ahiMsA kA pravRttiparaka svarUpa ujAgara hotA hai|'' (ahiMsA kA mukhya tAtparya sva aura para kI hiMsA se virata honA hai| krodha, mAna, mAyA, lobha Adi dUSita manovRttiyoM ke dvArA AtmA ke svaguNoM kA nAza : karanA svahiMsA hai tathA dUsare prANiyoM ko kaSTa, pIr3A Adi pahuMcAnA parahiMsA hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra zramaNa ke lie sva evaM para donoM hiMsA se virata honA Avazyaka hai| vastutaH svahiMsA se virata hue binA parahiMsA se virata honA sambhava nahIM hai| kyoMki dUsaroM kI hiMsA meM AtmaguNoM kA hanana avazyaMbhAvI hai| kahA gayA hai- 'pramatta yogAt prANavyaparopaNaM hiMsA - ataH mUla meM pramAda ko hiMsA kA mUla kAraNa mAnA hai|) ahiMsA vrata kA pAlana zramaNa evaM gRhastha donoM ke liye anivArya hai / phira bhI, ina donoM ke dvArA Acarita ahiMsA ke vidhAna meM mukhya aMtara yaha hai ki jahAM gRhastha sAdhaka kevala trasa prANiyoM kI saMkalpI hiMsA se virata hotA hai vahI zramaNa trasa evaM sthAvara sabhI jIvoM kI sabhI prakAra kI hiMsA kA tyAgI hotA hai| hiMsA ke cAra prakAra haiM- 1. saMkalpI hiMsA 2. AraMbhI hiMsA 3. udyogI hiMsA aura 4. virodhI hiMsA / inameM gRhastha ko saMkalpI hiMsA se bacane kA nirdeza diyA gayA hai| kyoMki gRhastha jIvana meM AraMbhI, udyogI evaM virodhI hiMsA se bacanA zakya nahIM hai| ___ uttarAdhyayanasUtra meM zramaNa ke lie saMkalpI hiMsA ke tyAga kA to spaSTataH vidhAna kiyA hI hai sAtha hI AraMbhI hiMsA kA niSedha karate hue isake paiMtIsaveM 'aNagAramArgagati' adhyayana meM kahA gayA hai ki bhikSu gRhakarma ke samAraMbha kA 14 uttarAdhyayanasUtra - 6/6; 2/20 / 15 uttarAdhyayanasUtra - 6/2; 8/3 / For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 parityAga kare kyoMki gahakarma ke samAraMbha meM trasa aura sthAvara tathA sUkSma aura bAdara jIvoM kA vadha hotA hai| isI prakAra isameM bhikSa ko bhakta-pAna ke pakAne aura pakavAne tathA agni jalAne kA bhI niSedha kiyA hai kyoMki usameM SaTkAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai| Age audyogikI hiMsA kA niSedha karate hue isameM kahA gayA hai ki kraya-vikraya meM mahAn doSa hai; zramaNa ke liye bhikSAvRtti sukhAvaha hai| zramaNa ko virodhI hiMsA se vimukha hone ke liye bhI uttarAdhyayanasUtra meM aneka sthaloM para nirdeza diye gaye haiN| yathA, bhikSu dArUNa yA apriya vacana sunane para bhI usakA pratikAra na kare; yahAM taka ki mAre-pITe jAne para mana se bhI krodha na kare; aura kSamA ko dhAraNa kre| brAhmaNa kumAroM ke dvArA beMta, cAbuka evaM daMDe se pITe jAne para bhI harikezI muni ne unakA virodha nahIM kiyA tathA usa upasarga ko samabhAva se dhAraNa kiyA / " ahiMsA kA mahattva ahiMsA bhAratIya saMskRti kA prANa hai / vaidika saMskRti meM bhI 'ahiMsA paramo dharmaH kahakara ise sarvazreSTha dharma pratipAdita kiyA hai| yahI satya jainAgama dazavaikAlikasUtra meM bhI anuguMjita hotA hai / 'dhammo maMgalamukkinuM ahiMsA saMjamo tavo' arthAt ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa dharma hI utkRSTa maMgala hai| vastutaH saMyama evaM tapa bhI ahiMsA kI bhAvanA se anuprANita hone para hI utkRSTa kahe jA sakate haiN| vivazatA evaM abhAva kI sthiti meM rakhA gayA saMyama evaM kiyA gayA tapa maMgala yA utkRSTa nahIM ho sakatA hai| ..... ahiMsA ke mahattva kA pratipAdana karate huye praznavyAkaraNasUtra meM kahA gayA hai ahiMsA bhagavatI hai jo bhayagrasta ke lie zaraNa tulya, pakSiyoM ke lie gagana tulya, pyAsoM ke lie jala tulya, bhUkhoM ke lie azana tulya, samudra meM DUbate hue ke lie jahAja tulya, bImAroM ke lie auSadha tulya hai| ina saba viziSTatAoM se 16 uttarAdhyayanasUtra - 35/8 se 15 / 17 uttarAdhyayanasUtra - 2/25, 26, 12/16, 32 / dazavakAlika - 1/1 / For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 suzobhita huI ahiMsA trasa aura sthAvara sakala jIvoM ke lie kSema aura kalyANa karane vAlI hai| ahiMsA mahAvrata kI bhAvanAyeM AcArAMga, samavAyAMga evaM praznavyAkaraNasUtra meM ahiMsAvrata kI pAMca bhAvanAoM kA ullekha milatA hai| AcArAMga, samavAyAMga ke anusAra inake nAma nimna hai : 1. IryAsamiti 2. manogupti 3. vacanagupti 4. Alokita pAna bhojana aura 5. AdAna bhANDa mAtra nikSepaNa samiti tathA praznavyAkaraNa sUtra ke anusAra inake nAma nimna hai - 1. IryAsamiti 2. manaH samiti 3. bhASA samiti 4. eSaNA samiti aura 5. AdAna nikSepaNa smiti| satya mahAvrata uttarAdhyayanasUtra ke anusAra krodha, hAsya, lobha athavA bhaya ke kAraNoM ke upasthita hone para bhI asatya vacana nahIM bolanA satya mahAvrata hai, sAtha hI isameM satya kA nivRtti-pravRttimUlaka svarUpa pratipAdana karate hue kahA gayA hai : 'sadA apramatta bhAva se mRSAvAda kA tyAga karanA cAhiye tathA hara kSaNa sAvadhAna rahate hue hitakArI evaM satya vacana bolanA caahiye|2 sAmAnyataH satya kathana kA abhiprAya bAta kA jyoM kA tyoM kahanA hai kintu jaina darzana meM satya kA svarUpa ahiMsA para AdhArita hai / dUsarI ora satyAnubhUti ke anurUpa AcaraNa hI ahiMsA hai| vastutaH ahiMsA evaM satya paraspara sApekSa yA pUraka hai| dUsare zabdoM meM satya kA AdhAra ahiMsA hai tathA ahiMsA ko vAcika stara para pUrNatA pradAna karane vAlA tattva satya hai| ahiMsA kI rakSA ke lie yaha Avazyaka hai ki hama kisI ke prati apriya vacana na bole kyoMki kaThora evaM apriya vANI hRdaya meM vyathA utpanna karatI hai; ataH hiMsAkAraka hai| 16 praznavyAkaraNa - 6/1/3 20 (ka) AcArAMga - 2/15/44 se 46 (kha) samavAyAMga - 25/1 (ga) praznavyAkaraNa - 6/1/16 21 uttarAdhyayanasUtra - 25/24 / 22 uttarAdhyayanasUtra - 1/24, 25 / - (aMgasattANi, lADanaM, khaNDa 3, pRSTha 653) / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 242 se 43) / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 3, pRSTha 862 ) / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 3, pRSTha 686) / For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki satya mahAvratI ko asabhya vacana nahIM bolanA caahiye| isameM sAdhu ko sAvadha arthAt aise zabda jo hiMsA ke anumodaka hai evaM nizcayakArI vacana, jisake anyathA hone kI saMbhAvanA ho, bolane kA bhI niSedha kiyA gayA hai; jaise yaha acchI taraha se kATA gayA hai; pakAyA hai; aisI sAvadya vANI sAdhu ko nahIM bolanA cAhiye kyoMki ye vacana bhojana ke prati rAga bhAva ko puSTa karate haiM ataH isameM svahiMsA hai| tathA bhojana pakAne kI hiMsAkAraka kriyA kA anumodana hai ataH isameM parahiMsA hai| isI prakAra sAdhu ko 'Aja maiM yaha kArya avazya kara lUMgA' tathA avazya hI aisA hogA isa prakAra kI nizcayAtmaka bhASA bhI nahIM bolanI caahiye| uttarAdhyayanasUtra, dazavaikAlikasUtra Adi meM bhASA ke cAra prakAra pratipAdita kiye gaye haiM - 1. satya bhASA, 2. asatya bhASA 3. satyamRSA bhASA 4. vyavahAra bhASA / inameM asatya aura satyamRSA bhASA kA prayoga muni ko nahIM karanA cAhiye tathA satya bhASA aura vyavahAra bhASA kA prayoga deza-kAla evaM paristhiti ke anusAra karanA cAhiye / yahI nahIM, satya bhI yadi hiMsA kA janaka hai to use bhI nahIM bolanA caahiye| bhASA ke ina cAra prakAroM kA vistRta vivecana managupti ke sandarbha meM kiyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra meM satya ke tIna prakAroM kA varNana kiyA gayA hai - 1. bhAvasatya 2. karaNasatya aura 3. yogsty| DaoN. sudarzanalAla jaina ne inakA sambandha uttarAdhyayanasUtra sUtra meM ullekhita 1. saraMbha - (mana meM bolane kA saMkalpa) 2. samAraMbha - (bolane kA prayatna) aura 3. AraMbha-(bolane kI kriyA) ke sAtha jor3ate hue likhA haiM ki mana meM satya bolane kA saMkalpa karanA bhAvasatya, satya bolane kA prayatna karanA karaNa satya aura satya bolanA yogasatya hai| uttarAdhyayanasUtra ke unatIsaveM adhyayana meM bhAvasatya Adi kA phala nimna rUpa se pratipAdita kiyA gayA hai" - . 23 uttarAdhyayanasUtra - 1/36 / / 34 uttarAdhyayanasUtra - 1/36, 24, 24/20 / 35 (ka) uttarAdhyayanasUtra - 24/22; (kha) dazavakAlika - 7/2, 3 // 26 uttarAdhyayanasUtra eka parizIlana - pRSTha 265 / 27.uttarAdhyayanasUtra - 26/50, 51, 52 / For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 1) bhAvasatya : bhAva satya se sAdhaka ke antaHkaraNa kI vizuddhi hotI hai tathA vaha zuddha dharma kA AcaraNa kara isa janma evaM AgAmI janma ko saphala banA letA hai| 2) karaNasatya : karaNa satya se sAdhaka satyapUta AcaraNa karatA hai| vaha jaisA kahata hai vaisA hI karatA hai arthAt usakI kathanI evaM karanI meM ekarUpatA hotI hai| 3) yogasatya : yogasatya se yoga kI vizuddhi hotI hai arthAt isameM sAdhaka mana, vacana evaM kAyA se satya kA pAlana karatA hai| prajJApanAsUtra meM satya vacana ke dasa bheda kiye haiM28_ 1. janapada satya 2. sammata satya 3. sthApanA satya 4. nAma satya 5 rUpa satya 6. pratItya satya 7. vyavahAra satya 8. bhAva satya 6. yoga satya aura 10. aupamya sty| dazavaikAlikasUtra meM to yahAM taka kahA gayA hai satya hone para bhI kAne ko kAnA, rogI ko rogI, napuMsaka ko napuMsaka, cora ko cora nahIM kahanA caahiye| isI prakAra 're' 'tu' Adi anAdara sUcaka zabdoM kA prayoga bhI nahIM karanA caahiye| tIrthakara evaM AcArya Adi bhI sAmAnya jana ke liye devAnupriya, AyuSmAna, saumya Adi sammAna sUcaka zabdoM kA prayoga karate the / isakA pramANa Agama granthoM meM vyApaka rUpa se upalabdha hotA hai| praznavyAkaraNasUtra meM kahA gayA hai satya yadi saMyama kA vighAtaka ho to use nahIM bolanA caahiye| isI prakAra vaimanasya evaM vivAda utpanna karane vAle kalahakAraka, anyAya, aviveka, aMhakAra aura dhRSTatA se paripUrNa vacana satya hone para bhI sAdhu ke lie varjanIya haiN| sAdhu varga ko aise vacana bolane cAhiye jo hita, mita evaM priya hoM / suvicArita, lobha, bhaya, hAsa upahAsa tatha - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 171) / 28 prajJApanA - 11/33 26 dazavakAlika - 7/14 se 22 / 30 (ka) AcArAMga - 1/1/1/1 / (kha) uttarAdhyayanasUtra - 2/1; 16/1 / (ga) jJAtAdharmakathA - 1/1/111 / For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvApara virodha se rahita niravadya vacana prayoga karane se hI sAdhu kA satya mahAvrata akhaNDita rahatA hai| isa vrata ke antargata apanI prazaMsA evaM dUsaroM kI nindA ko bhI tyAjya batAyA gayA hai / 31 satya kA mahattva satya kA mahattva spaSTa karate hue AcArAMgasUtra meM kahA gayA hai ki sAdhaka ko satya meM sthita honA cAhiye / satya meM adhiSThita prajJAvAna sAdhaka samasta pApoM kA kSaya kara detA hai aura saMsAra sAgara se pAra ho jAtA hai / mAtra yahI nahIM, isameM satya ko Atma sAkSAtkAra kI kuMjI bhI batAyA hai | 32 praznavyAkaraNasUtra meM to yahAM taka kahA gayA hai ki satya bhagavAna hai tathA yaha samUce loka meM sArabhUta tattva hai| satyAsatya kA bheda nirapekSa na hokara sApekSa hai / dUsaroM ke ahita kI dRSTi se bolA gayA satyavacana satya pratIta hone para vastutaH asatya hai| vaidika paramparA meM bhI priya satya bolane kA hI vidhAna kiyA gayA haiM apriya nahIM - 'satyaM brUyAt priyaM brUyAt na brUyAt stympriym| rUpa hai| * pUrvokta vivecana se spaSTa hotA hai ki satya bhI vAcika ahiMsA kA eka satyamahAvrata kI bhAvanAyeM satya mahAvrata ke pAlana ke liye nimna pAMca bhAvanAoM kA vidhAna kiyA gayA hai jinakA ullekha AcArAMgasUtra evaM uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM upalabdha hotA hai" - 354 / anuvicintya bhASaNa (vANI viveka ) : 24 vicArapUrvaka bolanA cAhiye / binA soce-samajhe arthAt binA vicAre bolane para vacana kalahakAraka evaM asatya ho sakatA hai| 31 praznavyAkaraNa 2/2/120 se 126 / 32 AcArAMga - 1/3/2/40, 41 33 praznavyAkaraNa - 7/2/10 AcArAMga - 2 /15/51 se 56 uttarAdhyayanasUtraTIkA patra - - ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 30) / ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 3, pRSTha 660 ) / (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 243) / (zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 2) krodha viveka : ___ krodha viveka se tAtparya krodha ke prati sajagatA se hai, krodha ke Ane para vyakti kA viveka kuMThita ho jAtA hai / ataH krodha kI sthiti meM bolanA nahIM caahiye| krodha kI abhivyakti nahIM karanI cAhiye / 3) lobha viveka : - ise lobha tyAga bhI kahA jAtA hai arthAt lobha ke vazIbhUta hokara nahIM bolanA cAhiye kyoMki lobha ke vazIbhUta asatya bolane kI saMbhAvanA rahatI 4) bhaya viveka : bhaya kA tyAga karake bolanA cAhiye kyoMki bhaya ke kAraNa bhI asatya bolA jAtA hai| 5) hAsya viveka : hAsya ke praMsaga meM bhI prAyaH asatya bolane kI saMbhAvanA rahatI hI hai / ataH hAsa-parihAsa kA tyAga karanA caahiye| ina pAMca bhAvanAoM ke pAlana se satya mahAvrata pUrNataH surakSita rahatA hai| isa prakAra jaina darzana meM kaisI bhASA bolanA cAhiye isa para gaharAI se vicAra kiyA gayA hai| asteya mahAvrata 'asteya' zramaNa kA tIsarA mahAvrata hai / isakA zAstrIya nAma 'savvAo adinnAdANAo veramaNaM' arthAt sarvathA rUpa se adattAdAna kA tyAga hai| kisI vastu ko usake svAmI kI svIkRti yA anumati ke binA grahaNa karanA adattAdAna hai aura usakA sarvathA tyAga karanA asteya mahAvrata hai| __ nirgrantha sAdhaka kRta, kArita aura anumodita tathA mana, vacana aura kAyA dvArA caurya karma se apanI AtmA ko sarvathA virata rakhatA hai| saMsAra kI koI bhI vastu, cAhe vaha gAMva, nagara yA araNya (vana) meM ho, alpa ho yA adhika, sajIva ho yA nirjIva, use usake svAmI kI AjJA ke binA svayaM grahaNa na karanA, dUsaroM se For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahaNa nahIM karavAnA aura grahaNa karate hue vyakti kA anumodana nahIM karanA asteyamahAvrata hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki muni adatta vastu kA grahaNa na kare tathA nirdoSa vastu kA hI grahaNa kre| uttarAdhyayanasUtra ke isa nirdeza meM eka viziSTa rahasya chipA hai ki kisI ke dvArA datta hone para bhI sacitta vastu sAdhu ke liye agrAhya hai kyoMki cAhe vyavahAra meM usa vastu kA jo dAtA hai vaha usakA svAmI ho, kintu yathArtha meM to usa datta vastu meM rahA jIva hI usakA svAmI hai, usakI AjJA ke binA vaha vastu akalpanIya hI hotI hai| asteya mahAvrata ahiMsA evaM satya kA paripoSaka hai kyoMki cauryakarma vyakti ko hiMsaka evaM asatyabhASI banAtA hai| corI karane se usa vyakti ko kaSTa hotA hai jisakI vastu curAI jAtI hai athavA jisako Arthika hAni pahuMcAI jAtI hai| ataH steya karma hiMsA kI sImA meM A jAtA hai| zAstroM meM dhana ko bAhya prANa kahA gayA hai / usakA apaharaNa bhI eka prakAra kI hiMsA hai| jo vyakti corI karatA hai, vaha bhI yahI cAhatA hai ki usakI vastu kI koI corI na kare / caurya karma asadAcaraNa hai, anaitika hai / anaitika hone se vaha Atma guNoM kA ghAtaka hai / vaha svahiMsA bhI hai, sAtha hI vaha vyakti apanI corI ko prakaTa na hone dene ke lie asatya kA sahArA bhI letA hai| isa prakAra ahiMsA evaM satya kI surakSA ke liye bhI asteya vrata kA pAlana Avazyaka hai| brahmacarya mahAvrata brahmacarya zramaNa kA caturtha mahAvrata hai| brahmacarya ko vyAkhyAyita karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai - mana, vacana aura kAyA tathA kRta kArita aura anumodita rUpa se navakoTi sahita manuSya, tiryaMca aura deva zarIra sambandhI saba prakAra ke maithuna sevana kA tyAga karanA brahmacarya mahAvrata hai|" 35 uttarAdhyayanasUtra - 25/24 / 36 puruSArthasiddhayupAya 103 / 37 uttarAdhyayanasUtra - 25/25 / For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM brahmacarya ke aTThAraha bhedoM kA saMketa bhI milatA hai| 38isa AdhAra para uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM isake bheda nimna prakAra se prApta hote haiM: audArika zarIra (manuSya evaM tiryaMca kA zarIra ) tathA vaikriya zarIra (devatA kA zarIra ) ina donoM prakAra ke zarIroM se mana, vacana aura kAyA tathA kRta-kArita evaM anumodita rUpa meM maithuna sevana ke tyAga rUpa brahmacarya ke aTThAraha bheda (2x343 = 18) hote haiN| brahmacarya kI surakSA ke lie AMtarika sAvadhAnI ke sAtha-sAtha bAhya vAtAvaraNa evaM bAhya saMyogo ke prati bhI sAvadhAnI kI AvazyakatA hotI hai / vastutaH' Antarika sajagatA kI apekSA bhI bAhya nimittoM ke prati vizeSa sajaga rahanA cAhiye kyoMki sAdhaka ke aMtara meM dabI vAsanA bAhya nimitta ko pAkara kabhI bhI prakaTa ho sakatI hai| uttarAdhyayanasUtra meM sAdhaka kA dhyAna isa bAta ke lie vizeSa AkarSitaH kiyA gayA hai ki vaha brahmacarya kI surakSA ke lie jIvana meM upasthita hone vAlI vibhinna paristhitiyoM ke prati sadaiva jAgrata rhe| isameM brahmacarya kI surakSA ke lie nimna dasa bAtoM ko samAdhisthAna kahA gayA hai, kyoMki inake pAlana se ciMtta meM samAdhi rahatI hai| 10 357 1. strI, pazu evaM napuMsaka jisa sthAna para rahate ho, vahAM bhikSu na tthhre| uttarAdhyayanasUtra ke battIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki jaise billiyoM ke pAsa cUhoM kA rahanA ucita nahIM hai usI prakAra brahmacArI purUSa kA strI ke nikaTa yA strI kA purUSa ke nikaTa rahanA anucita hai / 11 hAlAMki isameM Age yaha bhI kahA gayA hai ki yadyapi tIna guptiyoM se gupta muni ko alaMkRta deviyAM bhI vicalita nahIM kara sakatI tathApi ekAnta hita kI dRSTi se muni ke liye viviktavAsa arthAt strI Adi ke samparka se rahita ekAnta vAsa hI prazasta hai| isake prathama adhyayana meM yaha bhI kahA gayA hai ki gharoM meM yA sArvajanika sthAnoM meM bhI ekAkI muni ekAkI strI ke sAtha na rhe| 42 2. bhikSu zrRMgAra rasotpAdaka kathA bhI na khe| 38 uttarAdhyayanasUtra - 31 / 14 / 36 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 421 40 uttarAdhyayanasUtra - 16 / 11 se 13 | 41 uttarAdhyayanasUtra - 32 / 13 / 42 uttarAdhyayanasUtra - 1/26 / (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. bhikSu ko striyoM ke sAtha eka Asana para nahIM baiThanA cAhiye / uttarAdhyayana sUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ne kahA hai ki jisa sthAna para koI strI baiThI ho usa sthAna para usake uThane ke samaya se lekara eka muhUrta taka nahIM baiThanA caahiye| 13 Adhunika kAla meM vijJAna ne bhI yaha siddha kara diyA hai ki eka vyakti jisa sthAna para baiThatA hai usake vahAM se uTha jAne para bhI 48 miniTa taka usake paramANu vahAM bikhare hue rahate haiN| vaijJAnikoM ne to yahAM taka siddha kara diyA hai ki kisI vyakti kA usa sthAna vizeSa se cale jAne para yadi vahAM anya vyakti yA vastu kA samparka na ho to usa sthAna se 48 miniTa taka usa vyakti kA citra bhI liyA jA sakatA hai| 358 isase yaha spaSTa huA ki strI yA purUSa jisa sthAna para baiThe hoM usa 1) sthAna para brahmacArI sAdhaka ko nahIM baiThanA cAhiye kyoMki vahAM baiThane para unameM vAsanA janita bhAvanAyeM utpanna ho sakatI haiN| 4. bhikSu ko strI ke rUpa Adi ke darzana kA tyAga karanA cAhiye / strI ke hAva-bhAva, rUpa Adi ke dekhane se kAma-vAsanA ke utpanna hone kI saMbhAvanA I rahatI hai / ataH brahmacArI ko striyoM ke rUpa Adi nahIM dekhanA cAhiye / vastutaH cakSu kA kArya dekhanA haiM ataH isa prakAra ke prasaMga utpanna hone para bhikSu ko apanI dRSTi 'udhara se haTA lenI cAhiye / 5. brahmacarya meM rata bhikSu striyoM ke vividha prakAra ke zabdoM kA zravaNa na kre| AsapAsa se Ate hue striyoM ke kuMjana, gAyana, hAsya, krandana, rUdana aura viraha se utpanna vilApa Adi ke zravaNa se kAma - vikAra utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai, ataH bhikSu ko usa ora se apanA dhyAna haTA lenA caahiye| 6. brahmacArI sAdhaka ko pUrva bhoge hue kAma-bhoga kA smaraNa bhI nahIM karanA caahiye| isase vAsanA ke punaH uddIpta hone kI saMbhAvanA rahatI hai| 7. brahmacArI sAdhaka ko sarasa AhAra kA tyAga karanA cAhiye / uttarAdhyayanasUtra ke battIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki jisa prakAra svAdiSTa phala vAle vRkSa ko pakSIgaNa pIr3ita karate haiM usI prakAra ghI, dUdha Adi sarasa dravyoM ke 43 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 424 (zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 sevana se kAmavAsanA uddIpta hokara pIr3ita karatI hai ataH brahmacarya kI surakSA ke liye sarasa AhAra kA tyAga Avazyaka hai| 1. brahmacArI sAdhaka ko atimAtrA meM AhAra nahIM karanA caahiye| maryAdA se adhika AhAra karane para indriyAM aniyantrita ho jAtI hai brahmacarya kI surakSA ke lie sAdhaka ko AhAra kA tyAga bhI karanA par3e to karanA caahiye| AhAra tyAga ke cha: kAraNoM meM eka kAraNa brahmacarya kI surakSA bhI mAnA gayA hai| 6. brahmacArI sAdhu ko, snAna Adi. ke dvArA zarIra kA zrRMgAra nahIM karanA caahiye| ___10. sAdhakaM ko pAMcoM indriyoM sambandhI bhogopabhoga kA tyAga karanA caahiye| indriyoM ke viSayoM ko kAmaguNa kahA gayA hai / sabhI prakAra ke kAma-guNoM, aindrika viSayoM kI Asakti kA brahmacArI ko tyAga karanA caahiye| isa prakAra brahmacarya kI surakSA ke liye uttarAdhyayanasUtra meM jitane bhI brahmacarya se vicalita hone kI saMbhAvanA yukta sthAna hai unase dUra rahane kI preraNA dI gaI hai| ye sthAna brahmacarya kI sAdhanA meM tAlapuTa viSa ke samAna ghAtaka hote haiN| aparigraha mahAvrata 'aparigraha' zramaNa kA pAMcavAM mahAvrata hai| isako vyAkhyAyita karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai- dhana, dhAnya, dAsavarga Adi jitane bhI nirjIva evaM sajIva dravya haiM una sabakA kRta-kArita-anumodita tathA mana, vacana aura kAyA se tyAga karanA aparigraha mahAvrata hai| vastutaH aparigraha mahAvrata nirmamatva bhAva kI sAdhanA hai| aparigraha ko samajhane ke lie parigraha ko samajhanA ati Avazyaka 44 uttarAdhyayanasUtra - 32/10 / 45 uttarAdhyayanasUtra - 26/34 / 46 uttarAdhyayanasUtra - 16/26 | For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| tattvArthasUtra meM kahA gayA hai : 'mUrchA parigrahaH' arthAt, mUrchA yA Asakti hI parigraha hai| prazamaratiprakaraNa meM bhI yahI kahA gayA hai - 'adhyAtmavido mUrchA parigrahaM varNayati' - adhyAtmavettA nizcayataH mUrchA ko hI parigraha mAnate haiN| uttarAdhyayanasUtra meM parigraha kI paribhASA nahIM dI gaI hai, parantu isameM aparigraha ke rUpa meM jo bhI kahA gayA hai usase yahI pratiphalita hotA hai ki Asakti yA mamatva hI parigraha hai| isake paccIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki aindrika viSayoM kI upasthiti meM bhI jala se alipta kamala kI taraha unase alipta rahanA aparigraha mahAvrata hai| isa prakAra parigraha kA mukhya tAtparya Antarika Asakti evaM mUrchAbhAva hai| . jainAgamoM meM parigraha ke mukhyataH do vibhAga kiye gaye haiM - bAhya parigraha aura Abhyantara parigraha / bAhya parigraha ke antargata 1. kSetra (khulI bhUmi) 2. vAstu (bhavana) 3. hiraNya (cAMdI) 4. svarNa 5. dhana 6. dhAnya 7. dvipada 8. catuSpada aura 6. kupya (ghara-gRhasthI kA sAmAna) Adi kA grahaNa kiyA jAtA hai| AMtarika parigraha 14 prakAra kA batAyA gayA hai - 1. mithyAtva 2. hAsya 3. rati 4. arati 5. bhaya 6. zoka 7. jugupsA 8. strIveda 6. purUSaveda 10. napusaMkaveda 11. krodha 12. mAna 13. mAyA aura 14. lobh| yadyapi zramaNa ke liye uparyukta samasta parigraha kA tyAga anivArya hai, tathApi AcArAMgasUtra meM sAdhanA meM sahAyabhUta hone se sAdhu ke liye vastra, pAtra, - kambala evaM rajoharaNa, ina cAra prakAra ke upakaraNoM ko rakhane kA vidhAna hai / Age calakara ina upakaraNoM kI saMkhyA 14 ho gaI jo praznavyAkaraNasUtra ke anusAra nimna haiM - 1. pAtra 2. pAtrabandha 3. pAtra sthApanA 4. pAtrakesarikA 5. paTala 6. rajastrANa 7. gocchaka 8 - 10. tIna caMddara 11. rajoharaNa 12. mukhavastrikA 13. mAtraka aura 14. colptttt| 47 tattvArthasUtra - 7/12 / 48 prazamaratiprakaraNa - bhAga 2 pariziSTa, pRSTha 207 / 4E uttarAdhyayanasUtra - 25/26 / 50 AcArAMga - dekhie prathama zrutaskandha kA navamA adhyayana / 15 praznavyAkaraNa-10/5/10 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDaH 3, pRSTha 707) / For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 isa sandarbha meM zvetAmbara evaM digambara paramparA meM kiMcita matabheda hai digambara paramparA meM zramaNa kI Avazyaka vastuoM ko tIna bhAgoM meM bAMTA gayA hai| zramaNa kI Avazyaka vastu ko upadhi kahA jAtA hai 1. jJAnopadhi-jJAna ke upakaraNa zAstra, pustaka Adi 2. saMyamopadhi-morapicchi aura 3. zaucopadhi-zarIra zuddhi ke liye jala grahaNa karane kA pAtra / digambara paramparA meM muni ko vastra . rakhane kA niSedha hai| vastutaH jaina zramaNa ke liye upakaraNoM kI jo saMkhyA nirdhArita kI gaI hai| usakA uddezya saMyama kI surakSA evaM ahiMsA mahAvrata kA pAlana hI hai / ataH muni ve hI upakaraNa apane pAsa rakha sakate haiM jisase unakI saMyama-yAtrA kA nirvAha samucita rUpa se ho ske|. parantu isa sandarbha meM vizeSa jJAtavya yaha hai ki muni ko saMyama ke upakaraNoM yA sAdhanoM para bhI mamatva nahIM rakhanA caahiye| yadi saMyama ke upakaraNoM para muni ko Asakti ho to vaha parigraha ke antargata A jAtA hai| itanA hI nahIM, muni ko to zarIra para bhI mamatva nahIM rakhanA cAhiye / vastutaH zarIra bhI eka prakAra kA parigraha hai| aparigraha kI pAMca bhAvanAyeM aparigraha vrata ko surakSita rakhane ke lie pAMca bhAvanAoM kA vidhAna kiyA gayA hai| 1. muni ko zrotrendriya ke viSayarUpa zabda ke prati rAga-dveSa nahIM karanA caahiye| 2. cakSurindriya ke viSayarUpa ke prati rAga-dveSa nahIM karanA caahiye| 3. ghANendriya viSayarUpa gaMdha ke prati anAsakta rahanA caahiye| 4. rasanendriya ke viSayarUpa svAda meM lolupa nahIM rahanA cAhiye / 5. sparzendriya ke viSayarUpa. sparza ke prati rAga-dveSa nahIM rakhanA caahiye| rAtri bhojana viramaNavrata zramaNa kA chaTThA vrata rAtribhojana kA tyAga hai| uttarAdhyayanasUtra meM zramaNa kI AhAra caryA ke viSaya meM vistRta varNana kiyA gayA hai| zramaNa apanI saMyamArAdhanA ke lie AhAra karatA hai; vaha dina meM hI AhAra karatA hai, rAta meM nhiiN| bhagavAna mahAvIra ne brahmacarya ke pAlana evaM rAtribhojana ke tyAga para vizeSa jora diyA For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 hai| sUtrakRtAMga meM kahA gayA hai : 'se vAriyA itthI sarAibhattaM' arthAt bhagavAna mahAvIra ne strI-saMsarga sahita rAtribhojana kA niSedha kiyA hai| isakA tAtparya yaha nahIM hai ki bhagavAna mahAvIra ke pUrva zramaNoM ke lie rAtri bhojana kA tyAga Avazyaka nahIM thaa| bhagavAna mahAvIra se pUrva rAtribhojana tyAga ko ahiMsA mahAvrata kA hI eka aMga mAnA jAtA thaa| - AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke anusAra 'rAta ko bhojana na karanA' ahiMsA-mahAvrata kA saMrakSaka hone ke kAraNa samiti kI bhAMti uttaraguNa hai, kintu muni ke liye vaha ahiMsA mahAvrata kI taraha pAlanIya hai, ataH mUlaguNa ke antargata bhI hai| yahAM jJAtavya hai ki sAdhanA ke AdhArabhUta maulika guNoM ko 'mUlaguNa' tathA mUlaguNoM ke sahayogI saMrakSaka guNoM ko 'uttaraguNa' kahA jAtA hai| jahAM taka uttarAdhyayanasUtra kA prazna hai isameM hameM rAtribhojana tyAga ke sandarbha meM mUlaguNa evaM uttaraguNa sambandhI koI carcA upalabdha nahIM hotI hai| parantu isake unnIsaveM evaM tIsaveM adhyayana meM paMcamahAvrata kI carcA ke sAtha hI rAtribhojana ke niSedha kA bhI ullekha milatA hai| isake unnIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki zramaNa rAtri meM caturvidha AhAra kA tyAga karate haiN| tIsaveM adhyayana meM paMcamahAvrata ke ullekha ke turanta bAda hI rAtri bhojana viramaNa vrata kA ullekha diyA gayA hai| isase aisA lagatA hai ki uttarAdhyayanasUtra meM bhI dazavaikAlika ke samAna hI rAtri bhojana tyAga ko chaThe vrata ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra ke satarahaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki jo sUryAsta hote-hote bhojana karatA hai, vaha pApa zramaNa hai| __rAtribhojana kyoM nahIM karanA cAhiye ise spaSTa karate hue dazavaikAlikasUtra meM kahA gayA hai ki rAtri meM pRthvI para sUkSma, trasa evaM sthAvara jIva vyApta rahate haiM, ataH rAtri bhojana meM unakI hiMsA se nahIM bacA jA sakatA hai / yahI kAraNa hai ki nirgrantha muniyoM ke liye rAtribhojana kA niSedha hai| isa prakAra ahiMsA mahAvrata kI rakSA ke liye sAdhu rAtribhojana kA AjIvana parityAga karatA hai| digambara paramparA meM bhI zramaNoM ke liye rAtribhojana viramaNavrata kA pAlana anivArya mAnA gayA hai| AcArya amRtacandra rAtribhojana ke doSoM kA varNana - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 304) / .2 sUtrakRtAMga - 1/6/28 53 vizeSAvazyaka bhASya - 1243 / 54 uttarAdhyayanasUtra - 16/30; 30/2 15 uttarAdhyayanasUtra - 17/16 / 56 dazavakAlika -6/23 / For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate huye 'purUSArthasiddhayupAya' meM likhate haiM ki dina kI apekSA rAtri meM bhojana karane se brahmacarya mahAvrata kA nirvighna pAlana saMbhava nahIM hotaa| dUsare, rAtri meM bhojana pakAne ke lie athavA prakAza ke liye jo agni yA dIpaka prajvalita kiyA jAtA hai usameM bhI aneka jantu Akara jala jAte haiM tathA bhojana meM bhI gira jAte haiM, ataH rAtribhojana hiMsA se rahita nahIM hai| 7 jaina paramparA meM to rAtribhojana ke niSedha kA spaSTa vidhAna hai hI para vaidika paramparA meM bhI rAtribhojana ko tyAjya batAyA gayA hai, 58 mArkaNDeya RSi ne kahA hai 363 isa prakAra zramaNa ke liye paMcamahAvrata evaM rAtribhojana viramaNa vrata kA pAlana karanA anivArya hai| 10.2 'rAtrau annaM mAMsaM samaM proktam mArkaNDeNa maharSiNA / mahAbhArata ke zAMti parva meM kahA gayA hai varjanIya mahArAjan nizIthe bhojana kriyA / aSTa pravacana mAtA : samiti gupti jaina paramparA meM zramaNa jIvana ke saMrakSaNa evaM saMvardhana ke lie pAMca samitiyoM evaM tIna guptiyoM kA vidhAna kiyA gayA haiN| 'uttarAdhyayanasUtra' meM inheM 'aSTa pravacana mAtA' kahA jAtA hai| bhagavatI ArAdhanA ke anusAra samiti aura gupti, jJAna, darzana, cAritra kI vaisI hI rakSA karatI hai jaise mAtA apane putra kI / ataH samiti, gupti ko mAtA kahA gayA hai| prAkRta ke 'pavayaNamAyAoM zabda meM pavayaNa arthAt pravacana kA artha hai: jinezvara deva praNIta siddhAnta aura 'mAyAo' zabda ke 'mAtA' aura 'mAtaraH' ye do saMskRta rUpa banate haiN| pAMca samitiyoM aura tIna guptiyoM - ina AThoM meM sampUrNa pravacana kA samAveza ho jAtA hai, isalie inheM 'pravacana - mAtA' kahA jAtA hai athavA ina AThoM se pravacana kA prasava hotA hai, isalie bhI inheM 'pravacana mAtA' kahA jAtA haiN| 57 puruSArthasiddhayupAya- 132 / 58 dekhiye - jaina AcAra siddhAnta aura svarUpa pRSTha 875 / 56 bhagavatI ArAdhanA - 120 uddhRta uttarajjhayaNAni, bhAga 2 pRSTha 61 / - For Personal & Private Use Only - Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 zramaNa dharma nivRtti pradhAna hai, phira bhI jIvanacaryA ke samyaka saMcAlana hetu pravRtti kI bhI AvazyakatA hotI hai| ataH kisase nivRtti ho evaM kisa meM pravRtti ho ? ise spaSTa karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki muni asaMyama se nivRtta hokara saMyama meM pravRtti kre| samitiyAM zramaNa jIvana ke vidheyAtmaka pakSa ko prastuta karatI haiM aura guptiyAM usake niSedhAtmaka pakSa ko prastuta karatI hai| vastutaH pravRtti aura nivRtti donoM hI paraspara sApekSa haiN| nivRtti kA artha pUrNa niSedha nahIM hai aura pravRtti kA artha pUrNa vidhi nahIM hai / yahI kAraNa hai ki uttarAdhyayanasUtra meM ina AThoM hI aMgo ke lie 'samiti' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| nivRtti meM pravRtti aura pravRtti meM nivRtti samAhita hai / ise hama eka dRSTi se aise bhI samajha sakate haiM ki samitiyoM ke dvArA zubha meM pravRtti hotI hai tathA gupti ke dvArA azubha se nivRtti hotI hai| pravRtti evaM nivRtti donoM hI sAdhanA ke mahattvapUrNa aMga hai| mana, vacana aura kAyA ke yogoM kA samyaka rUpa se pravartana pravRtti hai evaM mana, vacana, kAyA ke yogoM kA nivartana gupti hai| aba hama uttarAdhyayanasUtra ke anusAra pAMca samitiyoM evaM tIna guptiyoM kA kramazaH varNana prastuta kreNge| samiti ... samiti ke lie uttarAdhyayanasUtra meM 'samiI' zabda prayukta huA hai| samiti' zabda sam upasarga pUrvaka iN (gatau) dhAtu se banA hai| sam kA artha samyaka prakAra se aura iN kA artha gati yA pravRtti hai| dUsare zabdoM meM viveka pUrvaka AcaraNa karanA 'samiti' hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra samitiyAM pravRtti mUlaka hai| sAdhu ko pratidina gamanAdi pAMca kriyAoM kI AvazyakatA par3atI hai / ataH uttarAdhyayanasUtra meM samiti ke pAMca bheda varNita hai| yathA 1. IryAsamiti - gamanAgamana kriyA meM sAvadhAnI 2. bhASA samiti- bolane meM sAvadhAnI 3. 'eSaNA samiti-AhAra Adi kI gaveSaNA (anveSaNa), grahaNa evaM upabhoga meM sAvadhAnI .60 uttarAdhyayanasUtra - 31/2 / 6. 'eyAo aTThasamiIo, samAseNa viyAhiyA' - uttarAdhyayanasUtra 24/3 / For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 4. AdAna nikSepa samiti - vastra, pAtra Adi upadhi ke uThAne evaM rakhane meM sAvadhAna aura 5. uccAra prastravaNa samiti - malamUtrAdi kA visarjana karane meM saavdhaanii| 1. IryA samiti - sAdhu ko Avazyaka kArya hetu gamanAgamana karana par3atA hai, ataH IryA samiti meM sAdhu kI gamAnAgamana kriyA kA vidhAna kiyA gayA hai IryA kA artha hai clnaa| calane phirane meM samyak prakAra se pravRtti karanA hI Iya samiti hai| uttarAdhyayanasUtra meM IryA samiti sambandhI aneka niyama prastuta kie gae haiM jo nimna haiM - (1) AlaMbana- Alambana se tAtparya hai ki muni jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA ke lie hI gamana kre| yahAM yaha jJAtavya hai ki muni ke dvArA gocarI (AhAra) hetu jo gamana kiyA jAtA hai vaha bhI jJAna-darzana aura cAritra kI sAdhanA ke lie hI hai| sAdhanA ke lie zarIra kI rakSA karanA Avazyaka hai / zrImad devacandajI ne IryA-samiti kI sajjhAya meM AvAgamana ke cAra kAraNa batAye haiN| (ka) jinavandana (kha) vihAra (ga) AhAra aura (gha) nihAra / (2) kAla- IryA samiti kA kAla divasa arthAt sUryodaya se sUryAsta taka hai| muni ko dina meM hI calanA cAhiye, rAtri meM nahIM kyoMki rAtri meM prakAza ke abhAva meM AvAgamana karane para prANIhiMsA kI saMbhAvanA rahatI hai| (3) mArga- IryAsamiti kA mArga utpatya arthAt kumArga kA varjana karake prAsuka evaM nirdoSa mArga para hI gamana karanA caahiye| (4) yatanA- yatanA kA artha viveka yA sajagatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM yatanA ke cAra prakAra nirUpita kie gaye haiM- (1) dravya (2) kSetra (3) kAla aura (4) bhaav| dravya se yatanA arthAt AMkhoM se dekhakara calanA, kSetra se yugamAtra arthAt cAra hAtha parimANa bhUmi ko dekhakara clnaa| kAla se jaba taka sUrya kA prakAza rahe taba taka calanA tathA bhAva se gamana kriyA meM ekAgra citta hokara calanA arthAt calate samaya mana, vacana, kAyA kA pUrA upayoga calane kI kriyA meM karanA 62 uttarAdhyayanasUtra - 24/2 / 63 uttarAdhyayanasUtra - 24/4, 5 / 64 jinavandana gAmAMtare jI ke AhAra nihAra - zrImad devacaMdra sajjhAyamAlA bhAga -1, pRSTha 7 / For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| muni ke lie calate samaya bAtacIta karanA, par3hanA, ciMtana karanA, Adi kriyAyeM bhI niSiddha hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki muni ko calate samaya pAMcoM indriyoM ke viSayoM tathA pAMcoM prakAra ke svAdhyAyoM ko chor3akara mAtra calane kI kriyA meM hI lakSya rakhakara calanA cAhiye / isa prakAra IryAsamiti kA mukhya prayojana yahI hai ki sAdhu kA Avazyaka AvAgamana isa prakAra ho jisameM yathAsaMbhava jIvoM kI hiMsA na ho aura ahiMsA vrata kA samyak rUpa se pAlana ho / .366 IryAsamiti ke mahattva ko pratipAdita karate hue uttarAdhyayanasUtra meM ise dhanuSa kI pratyaMcA kahA gayA hai,7 jisa prakAra pratyaMcA ke binA dhanuSa nirarthaka ho jAtA hai, usI prakAra IrSyA samiti ke binA saMyama kI sAdhanA saMbhava nahIM hotI hai| 'AcArAMgasUtra' meM bhI IryAsamiti ke viSaya meM vistRta vivecana kiyA gayA hai | B ,68 bhASA samiti : bhASA kA saMyama yA vANI kA viveka bhASA samiti hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra muni ko krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, bhaya, maukharya aura vikathA - ina ATha doSoM se rahita samayAnukUla, niravadya aura parimita vacana bolanA caahiye| 89 - samIkSA pUrvaka bolanA hI bhASA samiti hai| uttarAdhyayanasUtra kI cUrNi meM kahA gayA hai ki pahale viveka-buddhi se kathya kI samIkSA karake phira vANI kA prayoga karanA caahiye|" isa sambandha meM hindI bhASA meM eka muhAvarA pracalita hai 'pahale tola pIche bola' / 65 uttarAdhyayanasUtra - 24 / 6, 7 / 66 uttarAdhyayanasUtra - 24 / 8 / 67 uttarAdhyayanasUtra - 6 / 21 / 68 AcArAMga - 2/13/2 - 11 . 66 uttarAdhyayanasUtra - 24 / 6, 10 / 70 uttarAdhyayanacUrNi - patra 267 // 71 sthAnAMga 10/60 / sthAnAMgasUtra meM asatya bhASaNa ke dasa kAraNoM kA nirdeza hai, unameM maukharya ke atirikta sAta uparyukta hI hai tathA preyas mizrita, dveSa mizrita aura upaghAta mizrita ye tIna adhika hai| 1 (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 216 ) / - For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 eSaNA samiti : eSaNA kA sAmAnya artha apekSita vastu kI prApti kA prayatna hotA hai| muni ko bhI jIvana jIne ke lie kucha AvazyakatAyeM to banI rahatI hai / ataH sAdhu jIvana kI AvazyakatAoM arthAt AhAra, sthAna Adi kI prApti meM viveka rakhanA eSaNA samiti hai| eSaNA kA eka artha khoja yA gaveSaNA bhI hai| isa sandarbha meM prAsuka (zuddha) AhAra kI khoja karanA eSaNA samiti hai| ___ uttarAdhyayanasUtra meM eSaNA ke tIna bheda pratipAdita kie gaye haiN|" (1) gaveSaNA - khoja kI vidhi (2) grahaNaiSaNA - grahaNa (prApta) karane kI vidhi aura (3) paribhogaiSaNA - AhAra karane yA vastu kA upayoga karane kI vidhi| ye tInoM prakAra muni ke AhAra, upadhi (vastra-pAtra) aura zayyA (sthAna) ke sambandha meM batalAe gaye haiM, phira bhI isa samiti ke pAlana hetu vizeSa sAvadhAnI AhAra ke sambandha meM rakhanI hotI hai / ataH uttarAdhyayanasUtra meM AhAra viSayaka udgama, utpAdana, eSaNA (gaveSaNA) evaM paribhoga sambandhI doSoM kA varNana kiyA gayA hai|'' muni jIvana meM AhArazuddhi ke lie vizeSa satarkatA rakhane ke mukhyataH do kAraNa haiN| eka to sAdhu kA jIvana samAja para bhAra rUpa na bane aura dUsarA sAdhu kisI bhI hiMsA kA nimitta yA bhAgIdAra na bne| ataH muni kI bhikSAvidhi ko madhukarI yA gaucarI kahA jAtA hai| jaise bhramara puSpa ko binA pIr3A pahuMcAye usakA rasa grahaNa kara letA hai tathA gAya kheta ko ujAr3e binA Upara-Upara kA ghAsa khAkara apanA nirvAha karate hai vaise hI muni bhI dAtA ko kisI prakAra kA kaSTa diye binA AhAra grahaNa kara lete haiN| isa prakAra eSaNA samiti kA mukhya sambandha muni kI AhAracaryA se hai| AdAnanikSepa samiti : * AdAna kA artha hai kisI vastu ko uThAnA yA lenA tathA nikSepa kA artha hai kisI vastu ko rkhnaa| isa prakAra vastu ko uThAne evaM rakhane meM jo viveka rakhA jAtA hai, use AdAnanikSepa samiti kahA jAtA hai| 72 uttarAdhyayanasUtra - 24/11 / 73 uttarAdhyayanasUtra - 24/12 / For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki muni apane upakaraNoM ko pratilekhana evaM pramArjana pUrvaka sAvadhAnI se rakhe yA uThAe tAki kisI jIva kI hiMsA na ho aura vaha TUTe phUTe nhiiN| uccAra-prasravaNa samiti : zarIra ke sAtha AhAra evaM vihAra kI prakriyA anivArya rUpa se jur3I huI hai, ataH malamUtra Adi kA utsarga arthAt visarjana kisa prakAra karanA cAhiye, isa vidhi ko uccAraprastravaNa samiti meM batAyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki muni ko apanI zArIrika gaMdagI ko aise sthAna para DAlanA cAhiye jisase jIvoM kI virAdhanA bhI na ho tathA loga ghRNA bhI na kreN| malamUtra, kapha, nAka evaM zarIra kA maila, apathya AhAra, anupayogI upadhi (jIrNa vastra, khaMDita pAtra) tathA muni kA mRta zarIra ina. saba parihAra yogya vastuoM ko muni ekAnta meM nirjIva bhUmi para visarjita tathA pratisthApita kre| uttarAdhyayanasUtra meM vyutsarga kI bhUmi cAra prakAra kI batAI gaI hai| 1) anApAta asaMlokaM : jahAM logoM kA AvAgamana na ho aura vaha sthAna dUra se dikhAI na detA ho| 2) anApAta saMloka : jahAM logoM kA AvAgamana na ho, kintu vaha sthAna dUra se dikhAI detA ho| 3) ApAta asaMloka . : jahAM logo kA AvAgamana to ho, kintu dUra se dikhAI na detA ho| 4) ApAta saMloka : jahAM logoM kA AvAgamana bhI ho aura dUra se dikhAI bhI detA. ho| inameM se jo bhUmi anApAta evaM asaMloka ho, paropaghAta se rahita ho, sama ho, azuSira arthAt polI na ho, kucha samaya pUrva nirjIva ho cukI ho vistRta ho, gAMva se dUra ho, nIce cAra aMgula taka acitta (nirjIva) ho tathA bila, bIja evaM saMprANI se rahita ho, aisI bhUmi para hI malamUtra Adi kA visarjana karanA caahiye| - 74 uttarAdhyayanasUtra - 24/13, 14 / 75 uttarAdhyayanasUtra - 24/15 / 76 uttarAdhyayanasUtra - 24/16, 17 evaM 18 / For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 gupti : uttarAdhyayanasUtra kI zAntyAcArya kRta TIkA meM gupti ke do artha upalabdha hote haiM" (1) mana, vacana, kAyA kI rAgadveSa rahita pravRtti gupti hai athavA (2) mana, vacana aura kAyA ke vyApAra yA prakRti kA abhAva gupti hai| isameM gupti kA prathama artha pravRttiparaka hai, isa rUpa meM gupti bhI samiti rUpa hI hai / yahI kAraNa hai ki uttarAdhyayanasUtra meM inheM bhI samiti kahA gayA hai| sAmAnyataH gupti kA dUsarA nivRttiparaka artha hI adhika pracalita hai| gupti ke tIna prakAra nimna hai : mana gupti, vacana gupti aura kAya gupti| ___1. managupti - azubha bhAvoM se mana ko haTAnA athavA prazasta bhAvoM ke dvArA Atma guNoM kI surakSA karanA manogupti hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra saMrambha (kisI kArya kI mAnasika yojanA) samArambha (niyojita kArya hetu sAdhana ekatrita karanA) tathA Arambha (kArya ko kriyAnvita karanA) kI pravRttiyoM se mana ko nivartita karanA manogupti hai| yahAM prazna ho sakatA hai ki mAnasika kriyA ko to saMrambha kahA hai| phira yahAM mAnasika kriyA ke sandarbha meM samArambha evaM Arambha meM yaha kyoM kahA gayA ? zvetAmbara mAnyatA ke anusAra dravyamana kI sattA zarIra rUpa hotI hai, ataH samArambha evaM Arambha kI zArIrika kriyA meM bhI mana kA yogadAna hotA hI hai| dUsare zabdoM meM samArambha aura Arambha kA bhI mAnasika pakSa hotA hai| kriyA ke pUrva ye bhI vicAra rUpa to hote hI haiN| uttarAdhyayanasUtra meM manoyoga cAra prakAra kA hone se manogupti ke cAra prakAra pratipAdita kie gaye haiM- (1) satya (2) asatya (3) satyamRSA (mizra) arthAt AMzika satya tathA AMzika asatya se mizrita aura (4) asatyaamRSA arthAt jo na satya hai na asatya kevala loka vyavahAra rUpa hai| - (shaantyaacaary)| 77 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra - 516, 520 78 uttarAdhyayanasUtra - 24/21 / 76 uttarAdhyayanasUtra - 24/20 / For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 (6) satyabhASA : vastu jaisI ho usako usI rUpa meM jAnanA, kahanA yA samajhanA satyabhASA hai| dUsare zabdoM meM kahA jAya to vastu ke svarUpa kI yathArtha samajha yA kathana satyabhASA kA viSaya hai; jaise - jIva cetanAmaya hai| (2) asatyabhASA : vastu-svarUpa ke viparIta jAnanA, mAnanA yA kahanA asatyatA ke aMtargata AtA hai| yathA, zarIra hI AtmA hai| (3) satyamRSA : jo AMzika rUpa se satya ho aura AMzika rUpa se asatya ho vaha mizra yA satyAsatya bhASA kahalAtI hai| jaise - hajAroM loga mAre gae; isameM do hajAra se ninyAnaveM hajAra taka loga ho sakate haiN| isa kathana meM nizcita saMkhyA kA nirdeza nahIM hone se AMzika satyatA aura AMzika asatyatA hai| isa prakAra - azvatthAmA mArA gayA, manuSya athavA hAthI ? isa vAkya meM bhI AMzika satyatA hai| (4) asatya-amRSA : - ise vyavahAra bhASA bhI kahA jAtA hai; Adeza, upadeza, AmaMtraNa, nimaMtraNa, prazna Adi jisa bhASA meM ho vaha asatya amRSA bhASA kahalAtI hai| ye kathana na to satya kahe jA sakate haiM aura na hI asatya, kyoMki inakI satyatA asatyatA kA nirNaya saMbhava nahIM hai| ... bhASA ke ye cAroM prArUpa manogupti ke antargata bhI liye gaye haiM, kyoMki mana ke cintana Adi kriyA kalApa bhI bhASA ke mAdhyama se hI sambhava haiM / ataH jo bhASA ke prArUpa haiM ve hI mana ke bhI prArUpa haiN| isa prakAra cintanAtmaka rUpa ina cAroM prakAra kI bhASA se mana ko virata karanA manogupti hai| vacanagupti : azubha evaM asatya vacanavyavahAra kA nirodha karanA vacana gupti hai uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai saMrambha, samArambha evaM Arambha meM pravartamAna vacana kA For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 nivartana karanA vacana gupti hai| isake bhI cAra prakAra haiM- (1) satya vacana yoga (2) asatya vacana yoga (3) mizra vacana yoga aura (4) vyavahAra vacana yog| vacana gupti evaM bhASA samiti meM antara yaha hai ki vacana gupti meM jahAM mauna arthAt cAroM prakAra ke vacana yogoM kA nirodha karanA hotA hai vahIM bhASA samiti meM azubhavacana yoga arthAt asatya evaM mizra vacana yoga se nivRtti tathA zubha vacana yoga arthAt satya aura vyavahAra vacana yoga meM pravRtti hotI hai| ... vacana gupti ke bhI ve hI cAroM prakAra batAye gaye haiM, jo manogupti ke sambandha meM pUrva meM ullikhita kiye gaye haiM - 1. satya vacana 2. asatya vacana 3. satyAsatya yA mizra vacana aura 3. asatya- amRSA vacana / inake avAntara bheda bayAlIsa haiM- satya vacana ke dasa, asatya vacana ke dasa, mizra (satyAsatya) vacana ke dasa aura asatyaamRSA vacana ke bAraha bheda batAye gaye haiN| kAyagupti : kAyA ke vyApAra kA niyaMtraNa karanA kAyagupti hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra uThane, baiThane, sone tathA pAMcoM indriyoM kI pravRtti ke viSaya meM jo saMrambha, samArambha aura Arambha rUpa kAyA kA vyApAra hai, usakA niyantraNa karanA kAya gupti hai| uttarAdhyayanasUtra ke untIsaveM adhyayana meM manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ke phala kA nirUpaNa nimna rUpa se kiyA gayA hai manogupti arthAt mana ko niyaMtrita karane se mana kI ekAgratA sadhatI hai aura ekAgra citta vAlA sAdhaka saMyama kI ArAdhanA karane vAlA hotA hai| vacanagupti ke dvArA jIva nirvicAra avasthA ko upalabdha hotA hai aura nirvicAratA se ekAgracitta hokara adhyAtmayoga evaM dhyAna meM susthita hotA hai| vacana gupti se, nirvicAratA kI upalabdhi hotI hai, kyoMki binA vicAra ke vacanavyApAra sambhava nahIM hotA hai| 50 uttarAdhyayanasUtra - 24/22, 23 / 5. uttarAdhyayanasUtra - 24/24, 25 / 22 uttarAdhyayanasUtra - 26/54 se 56 / For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyagupti arthAt kAyika pravRttiyoM kA nirodha karane se jIva saMvara ko prApta karatA hai / kAyagupti ke dvArA pApakarmoM kA baMdha karAne vAle AzravoM kA nirodha ho jAtA hai| 372 10.3 sAmAcArI muni jIvana kI sAdhanA ke do pakSa hote haiM pahalA vaiyaktika, dUsarA saamudaayik/sNghiiy-aacaar| jo muni saMghIya jIvana yApana karate haiM, unake liye saMghIya - AcAra kA jJAna atyanta upayogI hotA hai| uttarAdhyayanasUtra meM muni kI vyaktigata AcAra saMhitA ke sAtha hI saMghIya AcArasaMhitA kA bhI pratipAdana kiyA gayA hai| jisakA vistRta vivecana isake chabbIsaveM 'sAmAcArI adhyayana meM kiyA gayA hai| sAmudAyika jIvana kA vyavasthita rUpa se nirvAha karanA bahuta bar3I kalA hai| muniyoM ko sAmudAyika jIvana kaise jInA hai isake lie eka sAmAcArI arthAt AcAra vyavasthA banAI gaI hai| sAmAcArI zabda kA artha karate hue uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM kahA gayA hai- sAdhujana kI iti karttavyatA arthAt saMghIya jIvana evaM vyAvahArika sAdhanA kI AcAra saMhitA sAmAcArI hai| 83 oghaniyukti TIkA ke anusAra samyak AcaraNa samAcAra kahalAtA hai / ataH ziSTa "janoM ke dvArA Acarita kriyAkalApa sAmAcArI hai| 84 sAmAcArI ko samayAcArI bhI kahA gayA hai / isakA artha ahorAtra / dinarAta meM karane yogya Agamokta kriyAkalApoM kI sUcI . hai / digambara sAhitya meM sAmAcArI ke sthAna para samAcAra aura sAmAcAra zabda kA prayoga huA hai| mUlAdhAra ke anusAra isake cAra artha hai- 1) samatA kA AcAra 2) samyak AcAra 3) sam AcAra aura 4) samAnatA kA AcAra | 85 83 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 534 / 84 oSaniyukti TIkA uddhRta uttarAdhyayanasUtra madhukaramuni, pRSTha 436 / 85 mUlAcAra 4 / 2 / - For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAcArI zabda kA vyutpattiparaka artha : samAcArI evaM sAmAcArI ina donoM hI zabdoM kA prayoga jaina-granthoM meM upalabdha hotA hai / para jahAM taka Agama granthoM kA prazna hai vahAM sthAnAMga .. samavAyAMga, bhagavatI, jJAtAdharmakathA, uttarAdhyayanasUtra Adi AgamoM meM sAmAcArI zabda kA prayoga huA hai, ataH sAmAcArI zabda kaise niSpanna huA ise jAnanA Avazyaka hai| 86 373 samyak AcaraNaM samAcAraM samAcarasya bhAvaM sAmAcArI / 'sam + AG + car dhAtu se bhAva artha meM 'guNa vacana brahmaNAdibhyo SyaJ' sUtra meM se SyaJ pratyaya huaa| sam + A + r + ya / ( SyaJ pratyaya meM S evaM J donoM kI it saMjJA hokara lopa ho jAtA hai zeSa ya hI rahatA hai) taditeSvacAmAde' sUtra se Adi vRddhi (A) huii| strItva vivakSA meM 'SidgaurAdibhyaGIS' sUtra se GIS pratyaya huA / sam + A + car + ya + GIS / isa prakAra kA rUpa banane para 'halastaddhiteSva' sUtra se GIS ke pUrva ya kA lopa huA (DISa meM D S kA lopa ho jAne para I zeSa rahatA hai) isa prakAra sAmAcArI zabda niSpanna hotA hai| aba hama kramazaH muni kI dainika sAmAcArI evaM dazavidha sAmAcArI kA vivecana prastuta kreNge| 10.3.1 dainika sAmAcArI : uttarAdhyayana sUtra meM samaya ke anusAra sAdhu kI dinacaryA evaM rAtricaryA kA nirdhAraNa kiyA gayA hai| isase samaya ke mahattva kA pratipAdana hotA hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai 'kAle kAlaM samAyare' arthAt sabhI kArya niyata samaya para karanA caahiye| 7 isameM kAlakrama ke anusAra muni kI dinacaryA kI rUparekhA isa prakAra nirdhArita kI gaI hai- dina ke prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare prahara meM dhyAna, tIsare prahara meM bhikSAcaryA evaM AhAra aura cauthe prahara meM punaH svAdhyAya / isa prakAra rAtri ke prathama prahara meM svAdhyAya dUsare prahara meM dhyAna, tIsare prahara meM nIMda aura cauthe prahara meM svAdhyAya / 86 (ka) sthAnAMga - 10 / 102 (kha) samavAyAMga- 36/1 (ga) bhagavatI - 25/ 555 jhAtAdharmakathA - 16 / 277 (Ga) uttarAdhyayanasUtra - 26 / 1, 4,7 / 87 uttarAdhyayanasUtra - 1/31 / 88 uttarAdhyayanasUtra - 26/11, 17 / ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 806); ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 882); ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 668 ) ; (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 3, pRSTha 327 ) For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 isa prakAra muni ina ATha praharoM ko kisa prakAra vyatIta kare, isakA kramazaH varNana kiyA gayA hai| sAtha hI isameM dinacaryA ke sambandha meM kahA gayA hai ki 'vicakSaNa bhikSu dina ke cAra bhAga kare aura unameM uttaraguNoM arthAt svAdhyAya, dhyAna Adi kI ArAdhanA kre| uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM uttaraguNoM kA artha svAdhyAya, dhyAna Adi kiyA gayA hai| paMcamahAvrata mUla guNa kahe jAte haiM isaliye inakA pAlana sadaiva karanA hotA hai| uttaraguNa ve haiM jinakA pAlana nirdhArita samaya para kiyA jAtA hai| dina kA prathama prahara : dina kA prathama prahara sAmAnyataH svAdhyAya kA hai, kintu svAdhyAya meM pravRtta hone se pUrva dina ke prathama prahara ke prathama caturthAMza meM arthAt sUryodaya ke pazcAt muni sarvaprathama vastra, pAtra kI pratilekhanA kare, tatpazcAt gurU kI vaMdanA karake hAtha jor3akara pUche: "he bhagavanta ! maiM vaiyAvRtya karUM yA svAdhyAya karUM?' gurU jisa kArya kI AjJA deM, ziSya usI kArya meM aglAna bhAva se pravRtta ho jaae| dvitIya prahara : yaha prahara muni ke lie dhyAna kA hotA hai| nemicandrAcArya Adi uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAroM ne dhyAna kA artha, arthaciMtana kiyA hai|" yahAM artha se tAtparya sUtroM ke artha se hai kyoMki dina ke prathama prahara meM sUtra kA svAdhyAya kiyA jAtA hai / dUsare prahara meM sUtroM ke artha kA ciMtana kiyA jAtA hai| inheM Agamika zabdoM meM kramazaH sUtraporisI evaM arthaporisI kahA jAtA hai / / tRtIya prahara : dina kA tIsarA prahara muni kI bhikSAcaryA kA hotA hai| isa prahara meM muni gaucarI (AhAra) lene ke liye nikale evaM AhAra grahaNa kre| - (zAntyAcArya, lkssmiivllbhgnni)| CE uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2686, 2660 90 uttarAdhyayanasUtra - 26/22, 37 / 61 uttarAdhyayanasUtra TIkA 2682 __ - (nemicndraacaary| For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 caturtha prahara : dina ke caturtha prahara meM muni ko punaH svAdhyAya karanA cAhiye / yaha prahara svAdhyAya kA hotA hai| isI prakAra muni rAtri ke prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare prahara meM dhyAna, tIsare prahara meM nidrA evaM cauthe prahara meM punaH svAdhyAya kre| yahAM prayukta nidrAmokSa zabda eka vizeSa sUcanA detA hai yahAM nidrA lenA aisA na kahakara nidrAmokSa zabda kA prayoga kiyA hai arthAt zarIra kI AvazyakatA hetu nIMda lekara usase chuTakArA pA lenA cAhiye, tAki agrima caryA / svAdhyAya meM Alasa (pramAda) bAdhaka na bne| - uttarAdhyayanasUtra meM muni kI caryA ke sandarbha meM pratilekhana evaM AhAracaryA kI vistRta vivecanA kI gaI hai jo nimnAnusAra hai : pratilekhana pratilekhana jaina dharma kA pAribhASika zabda ' hai / yaha municaryA kA anivArya aMga hai| pratilekhana zabda pratipUrvaka likha dhAtu se niSpanna huA hai| likha dhAtu kA eka artha dekhanA bhI hotA hai, ataH pratilekhana kA artha avalokana karanA hai| pratilekhanA kA mukhya hetu jIvoM kI rakSA athavA ahiMsA vrata kA pAlana karanA hai| uttarAdhyayanasUtra meM pratilekhanA kA samaya usake prakAra, sAdhaMna Adi kA vistRta rUpa se vidhAna kiyA gayA hai| pratilekhanA dravya, kSetra, kAla evaM bhAva rUpa se cAra prakAra kI hotI haidravya pratilekhanA ke antargata sAdhu ke upakaraNa - vastra, pAtra, rajoharaNa Adi kA pratilekhana kiyA jAtA hai| kSetra pratilekhana meM upAzraya ( AvAsa sthAna), svAdhyAya bhUmi, pariSThApana bhUmi (malamUtra ke utsarga sthAna), vihAra bhUmi Adi kA pratilekhana kiyA jAtA hai| kAla pratilekhana ke antargata svAdhyAya kAla, dhyAna kAla, Adi kA dhyAna rakhanA hotA hai tathA bhAva pratilekhana meM apane mana meM uThane vAle zubhAzubha bhAvoM kI prekSA karanA hotA hai| uttarAdhyayanasUtra meM ina cAroM prakAra kI pratilekhanA kA varNana For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 milatA hai| aba hama pratilekhana ke ina prakAroM kA kramazaH varNana kreNge| uttarAdhyayanasUtra meM dravya pratilekhana ke mukhyataH tIna aMga nirUpita kiye haiM" 1. pratilekhana : vastra, pAtra, sthAna Adi dRSTi dvArA dekhanA ki kahIM isameM jIva to nahIM haiN| pratilekhana kA yaha prakAra prakAza meM hI sambhava hai| 2. prasphoTanA : jIvoM ko dekhane ke bAda dhIre se unheM haTAnA / 3. pramArjanA : rajoharaNa Adi Una se nirmita komala sparza vAle upakaraNoM yA muhapatti ke dvArA jIvoM ko sAvadhAnI pUrvaka upayogI kSetra se dUra kara denA pramArjanA kahalAtI hai| prakAza ke abhAva meM bhI isa kriyA kI AvazyakatA hotI hai| vastra pratilekhana : vastra pratilekhana kI vidhi kA nirUpaNa karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki muni pratilekhana ke samaya utkaTa Asana se baiThe; vastra ko UMcA evaM sthira rakhe tathA zIghratA kiye binA usakA pratilekhana kare arthAt sAvadhAnIpUrvaka usakA nirIkSaNa kare, jise dRSTipratilekhana bhI kahA jAtA hai; phira vastra ko dhIre se jhaTake tAki koI sUkSma jIva jo dRSTigocara nahIM hue hoM ve vastra se alaga ho jAyeM, tatpazcAt vastra kA pramArjana kre| pratilekhana karate samaya vastra yA zarIra ko nacAe nahIM arthAt vyartha na hilAe, na mor3e, vastra kA koI bhI bhAga dRSTi se alakSita na rahe arthAt sampUrNa vastra kA pratilekhana kareM, vastra ko dIvAra Adi se sparza na kare, cha: pUrva (vibhAga) aura nava khoTaka kre| cha: pUrva arthAt vastra ke eka tarapha tIna vibhAga kara pratilekhana kare punaH dUsarI tarapha tIna vibhAga kara pratilekhana kare, isa prakAra 6 bhAga kara pratilekhana karanA cha: pUrima yA pUrva kahalAtA hai| nava khoTaka kA tAtparya hai, hathelI 12 uttarAdhyayanasUtra - 26/24 / 3 uttarAdhyayanasUtra 26/25 / For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko naukA ke AkAra kA banAkara usa para vastra Adi ko sAvadhAnI se jhaTakanA tAki koI sUkSma jIva ho to unheM hAtha para lekara unakA pramArjana kiyA jA ske| - pAtra - pratilekhana : uttarAdhyayanasUtra meM pratilekhanA ke krama kI carcA karate hue likhA hai ki sarvaprathama pAtra kI, tatpazcAt muhapatti, gocchaga aura phira vastra kI pratilekhanA karanI caahiye|" yahAM yaha vicAraNIya hai ki muhapatti, gocchaga tathA vastra zabda kA kyA artha hai? uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM muhapatti kA artha mukhavastrikA, gocchaga kA artha pAtra ke Upara kA upakaraNa tathA vastra kA artha pAtra - paTala arthAt pAtra ke AcchAdana kA vastra kiyA gayA hai| " 95 377 AcArya AtmArAma jI ne gocchaga kA artha rajoharaNa kiyA hai, isake pIche unakA Azaya yaha hai ki uttarAdhyayanasUtra meM anya kahIM rajoharaNa kI pratilekhanA kA vidhAna nahIM AyA hai ataH yahAM gocchaga se rajoharaNa artha hI abhipreta hai 96 kintu, gocchaga zabda se rajoharaNa zabda kA grahaNa karane para eka samasyA yaha AtI hai ki dazavaikAlika, oghaniryukti Adi paravartI granthoM meM upalabdha upakaraNa sUcI meM rajoharaNa tathA gocchaga aise do zabda milate haiN| 7 jahAM taka mukhavastrikA kA prazna hai yahAM usase pAtra ke mukha ke vastra kA grahaNa kiyA jAya yA vyakti ke mukha ke vastra kA, isakA samAdhAna oghaniryukti meM nirdiSTa mukhavastrikA ke artha se ho sakatA hai / usameM muMhapatti ke sandarbha meM kahA gayA hai kA vastra, 2. bolate samaya saMpAtima jIvoM se rakSA tathA reNukaNa ke pramArjana ke kAma Ane kA pramArjana karate samaya nAka aura muMha muMha para bAMdhane kA vastra | 1 kA vastra, 3. sacitta pRthvI vAlA vastra tathA 4. vasati ( AvAsa - sthala) meM rajakaNa praveza na kare, isa hetu nAka aura 64 uttarAdhyayanasUtra 26 / 23 / 65 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 2701 (kha) uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 2704 - 66 uttarAdhyayanasUtra - tRtIya bhAga pRSTha 1167 67 (ka) dazavaikAlika - 4 / 23; (kha) oghaniryukti - 668, 666 68 oghaniyukti - 713 ( nemicandrAcArya); ( nemicndraacaary)| (AtmArAmajI) / 1. pAtra kI pratilekhana karane (niryuktisaMgraha - pRSTha 251-252) / - (niryuktisaMgraha) / For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase aisA pratIta hotA hai ki prAcIna samaya meM jaba upakaraNoM kI saMkhyA kama se kama hotI thI, taba mukhavastrikA jo vastutaH eka vastra khaNDa hai, usakA upayoga pUrvokta cAroM paristhitiyoM meM hotA ho tathA gocchaga bhI aisA hI Una kA eka upakaraNa ho jisakA upayoga pAtra evaM bhUmi ke pramArjana Adi meM hotA hogA / zanaiH zanaiH deza, kAla evaM paristhitivaza upakaraNoM kI saMkhyA meM vRddhi hone se mukhavastrikA aura pAtra kezarikA tathA gocchaga aura rajoharaNa pRthak pRthak upakaraNa ho ge| oghaniryukti kI vRtti ke anusAra pAtra - kezarikA kA artha pAtra kI mukhavastrikA bhI hotA hai|" dazavaikAlika meM mukhavastrikA ke lie hatthaga (hastaka) zabda kA bhI prayoga huA hai|' 100 378 pravacanasAroddhAra, oghaniryukti Adi granthoM meM pAtra sambandhI sAta upakaraNoM kA ullekha milatA hai . 1) pAtra, 2) pAtra bandha, 3) pAtra sthApana, 4) pAtra kezarikA 5) paTala, 6) rajastrANa aura 7) gocchaga / inheM pAtra - niryoga (pAtra - parikara) bhI kahA jAtA haiN| 101 pAtra ko bAMdhane ke lie 'pAtrabandha' hotA hai, jisa para pAtra rakhA jAtA hai vaha Una kA Tukar3A pAtrasthApana kahalAtA hai, jisase pAtroM kA pramArjana kiyA . jAya vaha pAtra kI mukhavastrikA yA 'pAtrakezarikA' kahalAtI hai| gocarI (bhikSA) lAne ke samaya pAtroM para Dhakane kA vastra 'paTala' kahalAtA hai / saMbhavataH yaha ATha paratoM vAlA hone se paTala kahalAtA ho / 'rajastrANa' ke do artha dRSTigocara hote haiM / oghaniyukti ke anusAra cUhoM tathA anya jIva jantuoM, barasAta ke pAnI evaM dhUla Adi se bacAva ke lie 'rajastrANa' rakhA jAtA hai| 102 isase eka artha yaha bhI nikala sakatA hai ki yaha pAtroM kA Dhakkana hai jo lakar3I kA hotA hai| uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM gocchaga artha pAtra ke Upara kA vastra kiyA gayA hai,103 uttarAdhyayanasUtra kI gAthA meM yaha bhI kahA gayA hai ki aMguliyoM se 66 oghaniyukti TIkA - 664 100 dazavekAlika - 5/1/83 / 101 (ka) pravacanasAroddhAra 562 / (kha) oghaniyukti 668-670 102 oghaniyukti - 704 103 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 540 - uddhRt uttarajjhayaNANi bhAga 2, pRSTha 114 / (niryuktisaMgraha - pRSTha 252 - 252 ) / (niryuktisaMgraha - pRSTha 255) / (zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 gocchaga ko grahaNa kara pratilekhanA kare104 oghaniyukti meM gocchaga ko pAtra ke pramArjana kA upakaraNa batAyA gayA hai|05 pUrvokta ina sabhI tathyoM se yaha phalita hotA hai ki gocchaga UnI kambala ke Tukar3e haiM jinheM pAtroM ke Upara lapeTA bhI jAtA hai, sAtha hI komala hone se unake dvArA pramArjana bhI kiyA jA sakatA hai| yaha prathA vartamAna meM bhI surakSita hai| gocchaga ko Aja bhI zramaNa zabdAvalI meM gucchA kahA jAtA hai| pratilekhanA ke doSa : uttarAdhyayanasUtra meM pratilekhanA sambandhita 13 doSoM kA varNana kiyA gayA hai, jo nimna haiM106 - 1. ArabhaTA : vidhi ke viparIta pratilekhana karanA athavA eka vastra kA pUrA pratilekhana kiye binA AkulatA se dUsare vastra ko grahaNa karanA ArabhaTA' doSa hai| 2. sammardA : pratilekhana karate samaya vastra ko isa prakAra pakar3anA ki usake bIca salavaTeM par3a jAye aura vastra yA usakA koI bhAga dRSTigocara hI nahIM ho athavA pratilekhanIya upadhi para baiThakara pratilekhana karanA 'sammardA doSa hai| 3. mosalI : pratilekhana karate samaya vastra kA mUsala kI taraha Upara, nIce yA tirache jamIna, dIvAra Adi se sparza karAnA 'mosalI' doSa hai| 4. prasphoTanA : pratilekhana karate samaya dhUla Adi ke kAraNa vastra ko gRhastha kI taraha vega se jhaTakanA 'prasphoTanA' doSa hai| yahAM prazna ho sakatA hai ki prasphoTana pratilekhana kA aMga bhI hai aura pratilekhanA kA doSa bhI hai, yaha kaise ?. isa sambandha meM yaha jJAtavya hai ki prasphoTana zabda kA artha prakSepaNa karanA aura jhaTakanA donoM hai| jaba ise pratilekhana kA aMga mAnA jAtA hai, to isakA artha prakSepaNa karanA arthAt sAvadhAnI pUrvaka vastra ko dhIre se hilAkara usa para jo jIva yA sacita raja Adi ho to usase yatanApUrvaka alaga karanA hai, aura jaba isakI gaNanA pratilekhana ke doSoM meM hotI hai, taba isakA artha vastra ko jora se jhaTakanA kiyA jAtA hai| yaha doSa isalie hai ki vastra ke jora se jhaTakane se vAyukAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai| 104 uttarAdhyayanasUtra - 26/23 / 105 oghaniyukti - 665 106 uttarAdhyayanasUtra - 26/27 -27 / - (niyuktisaMgraha - pRSTha 254) / For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vikSiptA : pratilekhita vastroM ko apratilekhita vastroM para rakhanA evaM unase DhakanA 'Adi 'vikSiptA' doSa hai| 6. vedikA : viparIta Asana meM baiThakara pratilekhana karanA 'vedikA' doSa hai / viparIta Asana kauna kauna se hai isakA vivecana uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM isa prakAra kiyA gayA hai: 107 urdhvavedikA adhovedikA ubhayavedikA - tiryagvedikA - eka vedikA - -* 380 donoM jAnuoM para hAtha rakha kara pratilekhana karanA urdhvavedikA Asana hai| donoM jAnuoM ke nIce hAtha rakhakara pratilekhana karanA adhovedikA Asana hai| donoM jAnuoM ke bIca meM hAtha rakhakara pratilekhana karanA tiryagvedikA Asana hai| donoM jAnuoM ko donoM hAthoM ke bIca rakhakara pratilekhana karanA ubhayavedikA Asana hai| eka jAnu ko donoM hAthoM ke bIca rakhakara pratilekhana karanA eka vedikA Asana hai / 7. prazithila : vastra ko DhIlA pakar3anA 'prazithila doSa hai| DhIlA pakar3ane se vastra ke girane kI sambhAvanA rahatI hai aura vastra ke girane se vAyukAya ke jIvoM kI hiMsA ke sAtha hI anya trasa jIvoM kI hiMsA bhI ho sakatI hai| 8. pralamba : vastra ko isa taraha se pakar3anA ki usake kone laTakate raheM, pralamba doSa hai| 6. lola : pratilekhyamAna vastu kA hAtha yA bhUmi se saMgharSaNa karanA 'lola' doSa hai| 10. ekAmarzA: vastra ko bIca meM se pakar3a kara eka dRSTi meM hI pUre vastra ko dekha lenA 'ekAmarzA' doSa hai| 11. aneka rUpa dhUnanA: pratilekhana karate samaya vastra ko bAra bAra jhaTakanA yA aneka vastroM ko eka sAtha jhaTakanA 'aneka rUpaM dhUnanA' doSa hai| 107 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 541 - ( zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 12. pramANapramAda : prasphoTana evaM pramArjana kI maryAdAoM kA ullaMghana karanA. pramANapramAda doSa hai| 13. gaNanopagaNanA : prasphoTana aura pramArjana ke nirdiSTa pramANa meM zaMkA hone para aMguliyoM ke parvo para gaNanA karanA 'gaNanopagaNanA' doSa hai| isa prakAra nirdiSTa mAtrA se nyUna, atirikta yA viparIta pratilekhana karanA doSapUrNa hai tathA usase anyUna - anatirikta tathA aviparIta pratilekhana karanA zuddha evaM nirdoSa pratilekhana hai| ina doSoM ke atirikta pratilekhana karate samaya, kAma kathA evaM janapada (deza) kathA karanA, pratyAkhyAna karavAnA athavA adhyayana evaM adhyApana Adi kArya karanA varjita hai, kyoMki isase pratilekhanA meM asAvadhAnI hone se pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati evaM trasakAya jIvoM kI virAdhanA sambhava. hai / ataH pratilekhanA anya kAryoM se virata hokara maunapUrvaka karanI caahiye|108 aba hama. agrima krama meM divasa ke tRtIya prahara kI muni caryA kA varNana prastuta kreNge| AhAracaryA : uttarAdhyayanasUtra meM muni kI AhAracaryA kA pratipAdana karate hue likhA hai ki muni ko gavaiSaNA, grahaNaiSaNA tathA paribhogaiSaNA kA pAlana karanA cAhiye / isa meM gavaiSaNA ke antargata udagama evaM utpAdana sambandhI doSoM kA, grahaNaiSaNA meM eSaNA sambandhI doSoM kA tathA paribhogaiSaNA meM doSacatuSka ke varjana kA nirdeza diyA gayA hai / ina doSoM ke prabhedoM kA varNana uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM milatA hai| yahAM lakSmIvallabhagaNi kRta TIkA ke AdhAra para ina saiMtAlIsa doSoM kA vivecana kiyA jA rahA hai, jo nimna haiM10 udgama ke 16 doSa 1. AdhAkarma : sAdhu vizeSa ke uddezya se banAyA gayA AhAra lenA AdhAkarmika doSa 108 uttarAdhyayanasUtra - 26/28 - 30 / 106 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 726 - 734 - (lakSmIvallabhagaNi) / For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 2. auddezika : sAmAnya sAdhuoM ke uddezya se banAyA gayA AhAra auddezika doSa se grasita hotA hai| 3. pUtikarma : doSa mizrita AhAra grahaNa karanA pUtikarma doSa kahalAtA hai| zuddha AhAra meM azuddha AhAra (madya biMdu Adi) kA mizraNa athavA zuddha AhAra meM AdhAkarmika AhAra kA mizraNa pUtikarma hai| 4. mizrajAta : gRhastha dvArA svayaM ke sAtha sAtha sAdhu ke nimitta se banAyA gayA AhAra mizrajAta doSa se yukta hotA hai| 5. sthApanAkarma : sAdhu ke lie koI khAdya padArtha alaga rakha denA sthApanAkarma doSa kahalAtA hai| 6. prAbhRtaka : sAdhu ke Agamana kI sambhAvanA ko dRSTi meM rakhakara bhoja Adi kA dina Age pIche kara denA / 7. prAduSkaraNa : dIpaka / vidyut Adi kA prakAza karake AhAra denA prAduSkaraNa doSa yukta AhAra hai| 8. krIta: sAdhu ke nimitta kharIda kara lAyA gayA padArtha krIta doSa vAlA kahalAtA hai / 6. prAmitya : sAdhu ko dene ke liye kisI se udhAra lAnA prAmitya doSa hai| 10. parAvarta : gRhastha kisI se AhAra ko adala badala kara sAdhu ko de to vaha parAvarta doSa hai| 11. abhihRta : apane ghara se yA anya dUra gAMva se lAe hue AhAra ko muni ke sammukha lAkara unheM vahorAnA abhihRta doSa hai| 12. udbhinna: sIlabaMda Dibbe evaM paika zIzI Adi ko kholakara usameM rakhI gaI vastu denA udbhinna doSa hai| 13. mAlApahRta : Upara yA nIce kI maMjila, chIMke, TAna vagairaha yA sIr3hI Adi se utAra kara diye jAne vAlA AhAra mAlApahRta doSa yukta hotA hai| 14. Acchedya: kisI nirbala se chIna kara lAyA gayA AhAra Acchedya doSa vAlA hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 15. anisRSTa : kisI dravya para jina jina vyaktiyoM kA adhikAra ho una sabakI AjJA ke binA kisI eka adhikArI dvArA diyA gayA AhAra anisRSTa doSa se grasita hotA hai| 16. adhvapUraka doSa : sAdhuoM ko apane gAMva meM AyA jAnakara adhika bhojana banAnA adhvapUraka doSa hai| AhAra ke ye solaha doSa dAtA arthAt gRhastha kI apekSA se hote haiM / ye udgama doSa kahalAte haiN| aba hama solaha utpAdana ke doSoM kA varNana kareMge jo sAdhu ke dvArA utpAdita doSa haiM - utpAdana ke solaha doSa 1. dhAtrI doSa : dhAya kI taraha gRhastha bAlakoM ko, lAr3a-pyAra, krIr3A Adi dvArA, khuza karake AhAra grahaNa karanA dhAtrI doSa hai| 2. dUtI doSa : dUta kI taraha saMdezavAhaka kA kArya karake AhAra grahaNa karanA dUtI doSa hai| 3. nimitta doSa : hastarekhA, zakuna Adi zubha, azubha bhaviSya batAkara AhAra lenA nimitta doSa hai| 4. AjIvikA doSa : apanI jAti, kula, vaMza Adi kA paricaya dekara AhAra grahaNa karanA AjIvikA doSa hai| 5. vanIpaka doSa : gRhastha ke samakSa apanI dInatA kA pradarzana kara AhAra grahaNa karanA vanIpaka doSa hai| 6. cikitsA doSa : auSadha Adi batAkara AhAra grahaNa karanA cikitsA : kahalAtA hai| 7. krodhapiNDa doSa : gRhastha para krodha karake athavA zrApa Adi kA bhaya dikhAkara AhAra grahaNa karanA krodhapiNDa doSa kahalAtA hai| 8. mAnapiNDa doSa : apane prabhutva kA pradarzana kara AhAra grahaNa karanA mAnapiNDa doSa hai| 6. mAyApiNDa doSa : chala kapaTa ke dvArA AhAra grahaNa karanA mAyApiNDa doSa hai| For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 10. lobhapiNDa doSa : sarasa bhikSA ke lobha se adhika ghUma ghUma kara svAdiSTa AhAra lenA lobhapiNDa doSa hai| 11. saMstaMva doSa : dAtA kI yA usa ke mAtA pitA, sAsa zvasura Adi sambandhiyoM kI prazaMsA karake AhAra grahaNa karanA saMstava doSa hai| 12. vidyA doSa : koI vidyA sikhA kara AhAra grahaNa karanA vidyA doSa hai| 13. maMtra doSa : maMtra-japa Adi kI vidhi batAkara AhAra grahaNa karanA maMtra doSa kahalAtA hai| 14. cUrNa doSa : vazIkaraNa cUrNa Adi dekara AhAra lenA cUrNa doSa hai| 15. yogapiNDa doSa : yoga zakti kA pradarzana karake AhAra grahaNa karanA yogapiNDa doSa kahalAtA hai| 16. mUla doSa : gRhastha kI saMtAna ke mUla Adi nakSatroM evaM graha doSa nivAraNa ke upAya batAkara AhAra grahaNa karanA mUla doSa kahalAtA hai| eSaNA ke dasa doSa 1. zaMkita : jisa AhAra ke prAsuka evaM zuddha hone meM zaMkA ho, aisA AhAra zaMkita doSa yukta kahalAtA hai| 2. makSita : sacitta dravya se lipta AhAra mrakSita doSa vAlA hotA hai| 3. nikSipta : sacitta vastu para rakhA huA AhAra nikSipta doSa se dUSita hotA hai| 1. pihita : sacitta dravya se AcchAdita AhAra pihita doSayukta kahalAtA hai| uttaradhyayanasUtra ke TIkAkAra ne ise spaSTa karane hetu cAra vikalpa diye haiM110 - 1) sacitta vastu se r3hakA huA sacitta aahaar| 2) acitta vastu se DhakA huA acitta aahaar| 3) sacitta se r3hakA huA acitta aahaar| 4) acitta se r3hakA huA sacitta aahaar| kA uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 732 - (lkssmiivllbhgnni)| For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 inameM se dvitIya vikalpa nirdoSa hai zeSa vihita doSayukta hai| 5. saMhyata : eka pAtra meM se dUsare pAtra meM nikAla kara AhAra Adi denA saMhyata doSa hai| 6. dAyaka : bhikSA ke anadhikArI se bhikSA grahaNa karanA dAyaka doSa kahalAtA hai| yathA - ati bAla, ati vRddha, aMdhA, pAgala, garbhavatI strI, madyapAna kiyA huA, jvara pIr3ita, napuMsaka, kampita zarIra vAlA, galita hasta, chinna pAda, mUka badhira Adi se AhAra lenA dAyaka doSa hai| 7. unmizra : sacitta dravya se mizrita AhAra unmizra doSa vAlA hotA hai| 8. apariNata : apariNata doSa do prakAra kA hai 1. dravya apariNata doSa 2. bhAva apariNata doSa jo dravya pUrNatayA acitta na banA ho use grahaNa karanA dravya apariNata doSa hai jaise pUrI taraha pake binA zAka Adi lenA / AhAra ke adhikArI. yadi do vyakti hoM aura unameM se eka kI icchA sAdhu ko dene kI na ho, aisA AhAra grahaNa karanA bhAva apariNata doSa hai| 6. lipta : ghRta Adi se lipta hAtha dvArA AhAra denA lipta doSa hai / 10. chardita : nIce girAte huye AhAra denA / lenA chardita doSa yukta kahalAtA hai| ye 10 eSaNA ke doSa sAdhu evaM gRhastha (dAtA) donoM ke dvArA sambhAvita paribhogeSaNA ke pAMca doSa 'paribhogaiSaNA' ke doSa jo sAmAnya bolacAla kI bhASA meM maNDalI ke doSa kahe jAte haiM, uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM inheM grAsaiSaNA ke doSa bhI kahA gayA hai| isake pAMca bheda nimna hai (1) saMyojanA doSa : rasalolupatA ke AhAra meM kAraNa dUdha, zakkara, ghRta Adi milAkara khAnA saMyojanA doSa hai| (2) apramANa doSa: pramANa se adhika AhAra karanA apramANa doSa kahalAtA hai| (3) aMgAra doSa : AhAra kI prazaMsA karate hue AhAra karanA aMgAra doSa hai| For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 isa sandarbha meM uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai - 'AhAra karate samaya muni bhojya padArthoM ke sambandha meM acchA banA hai acchA pakAyA hai, acchA kATA hai, isakA kar3avApana miTa gayA hai yaha ghRtAdi se acchA svAdiSTa evaM rasayukta banA hai, isa prakAra ke sAvadya vacanoM kA tyAga kre|111 (4) dhUma : nIrasa AhAra kI nindA karate hue khAnA dhUma doSa hai| (5) akAraNa : AhAra karane ke cha: kAraNoM ke atirikta mAtra zArIrika puSTi hetu AhAra karanA akAraNa doSa hai| muni ko AhAra kyoM, kaba evaM kaise karanA cAhiye, isakA uttarAdhyayanasUtra meM vistRta vivecana kiyA gayA hai| AhAra-grahaNa ke kAraNa : _ uttarAdhyayanasUtra meM AhAra grahaNa karane ke mukhya rUpa se cha: kAraNa pratipAdita kie gaye haiM"? - 1. kSudhA nivRtti hetu : kSudhA, jaba sAdhanA meM vighna kAraka bana jAya aura mana kI samAdhi bhaMga hone kI sambhAvanA ho to muni ko AhAra grahaNa karanA caahiye| 2. vaiyAvRtya ke lie : ... anya sAdhuoM kI sevA suzrUSA ke lie muni ko AhAra grahaNa karanA cAhiye / 3. IryApatha ke zodhana ke lie : . sAdhu IryApatha kA samyaka prakAra se pAlana kara sakeM ataH unheM AhAra grahaNa karanA cAhiye dUsare zabdoM meM, gamanAgamana kI kriyA meM ahiMsA ke pAlana hetu netrabala evaM zarIrabala ko surakSita rakhane ke lie muni ko AhAra grahaNa karanA caahiye| isa sandarbha meM mUlAcAra meM 'iriyaTThae' ke sthAna para 'kiriyaTThae' pATha milatA hai / usakA artha hai- SaT Avazyaka Adi kriyAoM ko samyaka rUpa se - uttarAdhyayanasUtra 1/36 / --17 'sukaDe tti supakke tti, succhinne suhaDe maDe / . suniTie sulaDhe tti, sAvajaM vajjae muNI / / ' 12 uttarAdhyayanasUtra - 26/32 / / 193 mUlAcAra - 6/60 / For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 sampAdita karane ke lie muni AhAra kre| 4. saMyama sAdhanA ke lie : saMyama yAtrA ke nirvAha ke lie muni ko AhAra karanA cAhiye, kyoMki sAmAnyataH AhAra ke abhAva meM dIrghakAla taka saMyama sAdhanA sambhava nahIM hotI hai| 5. ahiMsA pAlana ke lie : ahiMsA ke paripAlana ke lie bhI muni ko AhAra karane kI anujJA dI gaI hai / yadi muni AhAra nahIM karegA to zarIrabala kSINa hogA / aura azakta sAdhaka samitiyoM kA samyak prakAra se paripAlana nahIM kara sakegA / ataH ahiMsA kI sAdhanA ke lie muni ko AhAra grahaNa karanA caahiye| 6. dharma ciMtana ke lie : ___ uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ne dharma ke do artha kiye haiM - dharmadhyAna aura zrutadharma / 1. dharmadhyAna : prazasta dhyAna hai, yaha zukla dhyAna kA prAraMbhika sopAna hai| 2. zrutadharma kA artha hai - jJAna kI aaraadhnaa| - dharma-ciMtana meM zArIrika bala evaM mAnasika bala,donoM kI AvazyakatA hotI hai| ataH zarIra bala evaM manobala kI kSamatA ko banAe rakhane ke lie muni ko AhAra grahaNa karanA cAhiye / AhAra tyAga ke kAraNa : muni ko kina paristhitiyoM meM AhAra-grahaNa nahIM karanA cAhiye, isakA ullekha karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai - 1. AMtaka : Akasmika prAkRtika athavA anyakRta bhayAvaha sthitiyAM utpanna hone para muni AhAra grahaNa na kare jaise bhUkampa, bAr3ha Adi kI sthiti / 114 uttarAdhyayanasUtra 26/34 / For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 2. rAjya sambandhI upasarga : ___rAjA Adi ke dvArA upasarga kiye jAne para muni AhAra grahaNa na kre| 3. brahmacarya kI surakSA : bahmacarya vrata kI surakSA ke lie muni AhAra grahaNa na kre| yadi AhAra yA sarasa AhAra ke grahaNa karane se vAsanA jAgRta ho to AhAra kA tyAga kara denA caahiye| 4. prANIdayA ke lie : . muni ke AhAra ke nimitta yadi anya kisI bhI prANI ko kaSTa hotA hai, to aisI paristhiti meM muni AhAra grahaNa na kre| 1. tapasyA ke lie : . . pUrvakRta karmoM kI nirjarA kA eka mAtra sAdhana tapa hai, ataH muni tapasyA ke lie AhAra kA tyAga kre| 6. zarIra vyutsarga ke lie : muni zarIra kA vyutsarga usI paristhiti meM karatA hai jaba vaha jAna letA hai ki usake zarIra evaM indriyoM kI zaktiyAM kSINa ho gaI haiM, aba usa zarIra ke dvArA jJAna, darzana aura cAritra rUpI dharma kA pAlana sambhava nahIM ho pA rahA hai, taba vaha AhAra kA tyAga kara samAdhimaraNa hetu saMlekhanA vrata ko dhAraNa kara le| - isa prakAra uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita muni kI dainika sAmAcArI kA vivecana kiyA gayA hai / 10.3.2 dazavidha sAmAcArI uttarAdhyayanasUtra meM muni AcAra ke sandarbha meM dazavidha sAmAcArI kA saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai, jo nimna hai15 - muttarAdhyayanasUtra 26/2-4 / For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 1. AvazyakI: sAdhu Avazyaka kArya hone para hI upAzraya se bAhara gamana kre| anAvazyaka rUpa se gamanAgamana nahIM kre| AcArya haribhadra paMcAzakaprakaraNa meM likhate haiM ki Avazyaka kArya ke lie gurU kI AjJA se Agamokta IryAsamiti Adi kA vidhipUrvaka pAlana karate hue vasati se bAhara nikalate hue sAdhu kI AvazyakI' sAmAcArI zuddha jAnanA cAhiye, kyoMki usameM AvazyakI zabda kA artha ghaTita. hotA hai|116 ___ muni ko jaba kisI Avazyaka kArya se bAhara jAnA ho to vaha 'AvassahI' zabda kA ucca svara se uccAraNa karake jAye tAki anya muniyoM ko bhI usa muni ke Avazyaka kArya hetu bAhara jAne kI sUcanA rhe| sAtha hI use bhI yaha dhyAna rahe ki kevala Avazyaka kAryoM ke sampAdana hetu vaha upAzraya se nikalA hai ataH nirarthaka paribhramaNa anucita hai| muni ke Avazyaka kArya kyA-kyA haiM isakI carcA 'IryAsamiti' ke sandarbha meM kI jA cukI hai| AvazyakI sAmAcArI se tIna bAteM pratiphalita hotI haiM:1. muni saprayojana gamanAgamana kare, niSprayojana nhiiN| 2. anya muniyoM ko usake upAzraya se bAhara jAne kI sUcanA rahe, aura 3. muni IryAsamiti kA pAlana karate hue gamana kre| . 2. naiSedhikI : ___ uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki upAzraya meM praviSTa hone para muni 'nissIhi kA uccAraNa kre| jisa prakAra Avazyaka kAryoM ke lie vasati se bAhara nikalate samaya 'Avassahi' zabda kA prayoga karanA 'AvazyakI' sAmAcArI hai, usI prakAra sthAna meM praveza karate samaya 'nissIhi zabda kA uccAraNa karanA 'naiSedhikI sAmAcArI hai| isakA tAtparya yaha hai ki muni yaha dhyAna rakhe ki jaba taka koI aparihArya kAraNa upasthita na ho taba taka use vasati yA upAzraya se bAhara jAne kA niSedha hai| 116 paMcAzakaprakaraNa - 12/18 / 117 uttarAdhyayanasUtra - 26/5 / For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra Avazyaka kArya karane ke lie AvazyakI aura akaraNIya pApa kAryoM ke niSedha ke lie naiSedhikI sAmAcArI hai| isa sAmAcArI kA eka lAbha yaha bhI hai ki sthAna meM praveza karate samaya jaba muni 'nissIhi' kA ucca svara se uccAraNa karatA hai to anya sAdhuoM ko bhI usake Agamana kI sUcanA ho jAtI hai| 3. ApRcchanA : 360 apanA koI bhI kArya karane ke lie gurU evaM gurU kI anupasthiti meM apane se dIkSA meM jyeSTha sAdhu kI anumati lenA ApRcchanA sAmAcArI hai| guru kI AjJApUrvaka kArya karane se vyakti kI pravRtti AtmA ke lie hitakArI evaM ucita kAryoM meM hI hotI hai| uttarAdhyayanasUtra kI TIkA ke anusAra ucchrazvAsa, nizvAsa ke atirikta sabhI kAryoM ke lie gurU kI anumati lenI anivArya hai / 118 ApRcchanA sAmAcArI kA phala batAte hue 'pacAzakaprakaraNa' meM kahA gayA hai ki gurU pUchakara kArya karane se, vartamAna bhava ke pApa karmoM kA nAza hotA hai, puNyakarmoM kA bandha hotA hai, AgAmI bhava meM sadgati, sadgurU kA lAbha evaM sabhI kAryoM kI siddhi hotI hai| 119 4. pratipRcchanA : uttarAdhyayanasUtra ke anusAra gurU athavA dUsare sAdhuoM kA kArya sampAdita karane hetu gurU se anumati lenA 'pratipRcchanA sAmAcArI hai| isa sandarbha meM uttarAdhyayana sUtra kI TIkA meM yaha bhI kahA gayA hai ki eka bAra kisI kArya ke lie gurU ne svIkRti dI ho kintu punaH usI kAma ko karanA ho to punaH svIkRti prApta karanI caahiye| 120 kucha AcArya 'pratipRcchA' kA punaH pUchanA artha bhI karate haiM / unake anusAra gurU ne jisa kArya ko anucita hone ke kAraNa manA kiyA thA, AvazyakatA par3ane para usI kArya ke lie gurU se punaH AjJA lenA pratipRcchanA sAmAcArI hai| niSiddha kArya hetu punaH pUchane kA kyA aucitya hai ? isa sandarbha meM AcArya haribhadra kA mantavya hai ki isameM doSa nahIM hai, kyoMki dharma vyavasthA meM utsarga aura apavAda donoM mArga hai| utsarga se jo kArya pahale akaraNIya thA vaha paristhiti 118 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 535 116 paMcAzakaprakaraNa 12 / 28 / 120 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 535 ( zAntyAcArya) / - ( zAntyAcArya ) For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa meM karaNIya ho sakatA hai ataH pUrvaniSiddha kArya ke sambandha meM gurU se punaH pUchA jA sakatA hai, isameM doSa nahIM hai| 121 5. chaMdanA : svayaM dvArA lAye gaye AhAra, vastra, pAtra Adi ke lie gurU evaM anya sAdhuoM ko AmaMtrita karanA 'chaMdanA' sAmAcArI hai| 'chaMda' zabda kA sAmAnya artha icchA hotA hai kintu 'prAkRtahindIzabdakoza meM chaMda zabda ke prArthanA, nimaMtraNa, praNAma. Dhakkana Adi aneka artha kiye gaye haiN| 122 prastuta prasaMga meM usakA artha 'prArthanA' 'yAM 'nimaMtraNa' hai| 361 isa sAmAcArI ke pAlana se saMvibhAga kI cetanA kA vikAsa hotA hai / : uttarAdhyayanasUtra meM asaMvibhAgI muni ko 'pApa zramaNaM kahA gayA hai| 123 dazavaikAlika meM bhI kahA gayA hai ki asaMvibhAgI ko mokSa kI prApti nahIM hotI hai| 124 6. icchAkAra : eka muni dUsare muni se koI kArya karavAnA cAhe, yA svayaM dUsare kA karanA cAhe to 'icchAkAra kA prayoga karate hai, yaha icchAkAra sAmAcArI hai arthAt kRpayA ApakI icchA ho to Apa merA yaha kArya kara dIjie yA ApakI icchA ho to Apa mujhe ApakA yaha kArya karane kI anumati dIjie / saMghIya vyavasthA meM paraspara sahayoga kI AvazyakatA paDatI hai kintu vaha sahayoga bala prerita na hokara icchAprerita honA caahiye| 125 utsargamArga meM bala prayoga sarvathA varjita hai kintu apavAda mArga meM durvinIta ko Adeza yA AjJA dekara koI kArya karavAyA jA sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM 'sAraNA ko icchAkAra sAmAcArI kahA gayA hai| 126 TIkAkAra ne usI ko spaSTa karate hue likhA hai aucityapUrNa kArya karanA aura karavAnA 'icchAkAra' sAmAcArI hai| 127 isa sAmAcArI se siddha hotA hai ki AdhyAtmika kSetra meM vyakti kI svataMtratA ko vizeSa rUpa se sammAna diyA gayA hai / 121 paMcAzakaprakaraNa pRSTha 212 / 122 prAkRtahindIkoza, pRSTha 326 / 123 uttarAdhyayanasUtra - 17/11 / 124 dazavaikAlika 6/2/22 / 125 Avazyakaniryukti 677 126 uttarAdhyayanasUtra 26 / 6 / 127 uttarAdhyayanasUtra TIkA 535 (niryuktisagraha, pRSTha 67 ) / - ( zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. mithyAkAra : uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki anucita yA akaraNIya kArya karane para usakI niMdA karanA mithyAkAra sAmAcArI hai| 128 isake spaSTIkaraNa meM TIkAkAra ne likhA hai ki yaha 'mithyA' arthAt anucita hai| 12 isa prakAra mere dvArA yaha nindanIya kArya kiyA gayA; ise svIkAra karanA mithyAkAra sAmAcArI hai| galatI ko galatI ke rUpa svIkAra kara lenA 'mithyAkAra sAmAcArI hai| 130 362 svayaM kI bhUla ko svIkAra kara lene kI yaha manovaijJAnika paddhati hai / apanI galatI ko svIkAra kara lene kA artha haiM - ucita yA anucita ke prati aatmsjgtaa| vyakti jitane bhI galata, mithyA kArya karatA hai saba asajagatA arthAt pramattadazA meM karatA hai, AtmasajagatA kI sthiti meM koI bhI azubha karma / duSkRtya ho hI nahIM sakatA hai / ataH yaha sAmAcArI svayaM ke vyavahAra kI samAlocanA kI sUcaka hai; sAtha hI bhaviSya meM usa galatI ke punarAvartana kI saMbhAvanA bhI kama hotI hai| 8. tathAkAra : gurU ke Adeza yA upadeza kI sahaja svIkRti tathAkAra hai| uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM kahA gayA hai ki gurU jaba adhyayana karavAye, AjJA yA upadeza deM to muni 'tathAkAra sAmAcArI kA prayoga kare arthAt Apa jo kaha rahe haiM vaha avitatha hai, satya hai, vaisA hI hai| 131 aise vacana kA prayoga kara use Atma svIkRti pradAna kare / isa sAmAcArI kA pAlana 'tahatti' (tathya + iti) zabda se kiyA jAtA hai| 1. svayaM ke ziSya jaba isa sAmAcArI ke pAlana se do bAteM pratiphalita hotI haiahaM kA visarjana hotA hai aura 2. gurU ke ullAsa meM vRddhi hotI hai| gurU kI bAta ko svIkAra karatA hai to gurU ko isa bAta kA ullAsa hotA hai ki ziSya mere dvArA die gaye jJAna ko grahaNa kara rahA hai| 128 uttarAdhyayanasUtra 26 / 6 / 126 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 535 130 vyaktigata carcA ke AdhAra para 131 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 535 - ( zAntyAcArya) / - ( zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. abhyutthAna . uttarAdhyayanasUtra ke anusAra gurU pUjA arthAt variSThajanoM kA sammAna karanA abhyutthAna sAmAcArI hai|32 vaMdanA Adi ke dvArA gurU evaM gurUjana kA satkAra, sammAna karanA, unake Ane para Asana chor3akara khar3e ho jAnA Adi ziSTAcAra abhyutthAna sAmAcArI hai| 10. upasampadA : uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai 'acchaNe upasampadA' arthAt kisI anya guru kA ziSyatva athavA sAnnidhya svIkAra karanA upasampadA hai| uttarAdhyayanasUtra kI TIkA ke anusAra viziSTa jJAna Adi kI prApti ke lie kisI AcArya Adi ke sAnnidhya ko svIkAra karanA upasampadA hai| yaha upasampadA tIna prakAra kI hai- jJAna sambandhI, darzana sambandhI aura cAritra smbndhii|134 AcArya haribhadrasUri ne paMcAzakaprakaraNa meM isake cAra prakAra pratipAdita kiye haiM jisameM pUrvokta tIna ke sAtha cauthI tapa sambandhI upasampadA bhI hai| 15 vaise inameM kucha antara nahIM hai kyoMki cAritra ke antargata tapa kA antarbhAva kiyA jAtA hai| upasampadA grahaNa karanA, yaha autsargika vidhi nahIM hai, ApavAdika vidhi hai / jaba muni vartamAna meM jisa gaNa kI vyavasthA meM raha rahA hai, vahAM jJAna, darzanAdi kI viziSTa upalabdhi karAne vAle muni na ho to vaha gurU kI AjJA se dUsare gaNa ke AcArya Adi kA sAnnidhya svIkAra karatA hai| Avazyakaniyukti evaM paMcAzakaprakaraNa meM upasampadA kI vidhi kA vistRta rUpa se varNana kiyA gayA hai| jaina evaM bauddha paramparAoM meM kramaza: mahAvratAropaNa athavA bhikSusaMgha kI sadasyatA pradAna karane se sambandhita jo dIkSA dI jAtI hai use upasampadA kahA jAtA hai| - (shaantyaacaary)| 132 uttarAdhyayanasUtra - 26/7 / 133 uttarAdhyayanasUtra - 26/7 / 134 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 535 135 paMcAzakaprakaraNa - 12/42 / 136 (ka) Avazyakaniyukti - 700 (kha) paMcAzakaprakaraNa - 12/44 / - (niyuktisaMgraha, pRSTha 66) For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 10.4 bAIsa parISaha uttarAdhyayanasUtra ke dvitIya 'parISaha' adhyayana meM muni ke bAIsa parISahoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| TIkAkAra zAntyAcArya ke anusAra sAdhanA ke kSetra meM jina kaThinAIyoM ko sahana karanA hotA hai unheM "parISaha' kahA jAtA haiN|137 sthAnAMgasUtra meM bhI kahA gayA hai samabhAva pUrvaka parISaha sahana karane vAle sAdhaka kI karma nirjarA hotI hai / 138 tattvArthasUtra ke anusAra mokSa mArga se cyuta na hone tathA karma nirjarA ke lie jo kucha sahane yogya haiM, vaha parISaha hai|199 parISaha ke zAbdika artha para vicAra karane para pari' arthAt samUce rUpa se athavA avicalita bhAva se evaM "Saha' arthAt sahana karanA isa prakAra sAdhanA mArga meM Ane vAlI anukUla evaM pratikUla paristhitiyoM ko samabhAva se sahana karanA 'parISaha' hai| zramaNasAdhanA kA mukhya sAdhya 'samatva' hai| saMyama yAtrA meM samatva se vicalana hetu aneka anukUla - pratikUla paristhitiyAM AtI haiM; una paristhitiyoM meM samabhAva rakhanA yA unheM samabhAva se saha lenA hI parISahajaya hai| uttarAdhyayanasUtra, samavAyAgasatra Adi maiM bAIsa parISahoM kA varNana kiyA gayA hai, sAtha hI una para vijaya prApta karane kI preraNA bhI dI gaI hai| ye bAIsa parISaha nimna haiN|40_ (1) sudhA parISaha : kSudhA ke liye sAmAnya bolacAla kI bhASA meM bhUkha zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| bhUkha kI pIr3A ko asAdhya mAnA gayA hai / kSudhA kI tIvra vedanA hone para bhI yadi prAsuka evaM nirdoSa AhAra na mile to usa vedanA ko samabhAva se sahana karanA kSudhA parISaha jaya hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki bhUkha se pIr3ita hone para athavA zarIra ke atyanta kRza ho jAne para bhI muni kSudhA zAMti ke lie na to svayaM sacitta 37 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 126 - (shaantyaacaary)| sthAnAMga-5/1/74 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 662) / IPORE tattvArthasUtra - 6/8 / JENo (ka) uttarAdhyayanasUtra - dvitIya 'pariSaha' adhyayana; ra (kha) samavAyAMga - 22/1 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 856) / . For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 phalAdi tor3e, na dUsare se tur3avAe, na pakAye aura na pakavAe apitu kSudhAjanya kaSTa ko samabhAva se sahana kare, yaha kSudhA parISaha para vijaya hai| (2) pipAsA parISaha : __ tRSA vedanA ko sahanA pipAsA parISaha hai / tIvra pyAsa se vyAkula hone para ahiMsaka muni sacitta jala kI AkAMkSA nahIM kare aura adIna bhAva se, samabhAva se, acita jala kI hI eSaNA kare, yaha pipAsA parISaha para vijaya hai|. . . (3) zIta parISaha : grAmAnugrAma vicaraNa karate samaya zItajanya kaSTa ke Ane para cAhe zIta nivAraka sthAna evaM vastrAdi kA abhAva ho phira bhI muni ko agni se zarIra ko tapAne Adi kI AkAMkSA nahIM karanA cAhiye / yaha zIta parISaha jaya hai| .... (4) uSNa parISaha : ise Atapa parISaha bhI kahA jAtA hai| grISmakAla meM dhUpa meM calate hue dhUla, pasIne Adi se parezAna hone para bhI snAna karanA, mukha para pAnI chir3akanA, paMkhA jhalanA Adi tApa nivAraka upAyoM kI abhilASA na karanA, uSNa parISaha jaya (5) daMzamazaka parISaha : . macchara Adi jantuoM se kATe jAne para saMgrAma meM Age rahane vAle hAthI kI taraha aDiga rahakara una rUdhira tathA mAMsa khAne vAle maccharoM ko na haTAnA aura na hI unheM pIr3ita karanA, daMzamazaka parISaha para vijaya hai| (6) acela parISaha : vastra ke abhAva meM yA alpa vastra ke hone para vastra prApti kI AkAMkSA na rakhanA athavA vastra sambandhI vikalpa na karanA, acela parISaha jaya hai| (7) arati parISaha : muni caryA kA pAlana karate samaya kabhI muni ko saMyama ke prati arati/arUci ho sakatI hai| aisI paristhitiyoM meM uttarAdhyayanasUtra meM ahiMsaka, 141 uttarAdhyayanasUtra - 2/2,3 / / For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni ko arati parISaha sahana karane kI preraNA dI gaI hai| 14 arati parISaha ko spaSTa karate hue uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ne likhA hai ki mohanIya karma ke udaya se yadi muni ko saMyama ke prati arati arthAt arUci kA bhAva utpanna ho jAe to use dharmArAdhanA meM vighnabhUta mAnakara sahanA caahiye| 143 (8) strI parISaha : uttarAdhyayanasUtra meM striyoM ko saMga kahA gayA hai / 144 manuSya ko mohita karane meM striyoM kI vizeSa bhUmikA rahatI hai, ataH unheM upacAra se Asakti rUpa 'saMga' kahA gayA hai: AtmagaveSaka muni ko striyoM ke dvArA saMyama se vicalita nahIM honA cAhiye; yahI strI parISaha para vijaya hai| isI prakAra sAdhvI ko bhI purUSa kI ora AkarSita na hokara isa parISaha para vijaya prApta karanA cAhiye / 366 1 uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM isa sandarbha meM sthUlabhadra muni kI kathA ullikhita hai| 145 sthUlabhadra muni ne apanI gRhasthAvasthA kI paricitA kozA ke yahAM cAturmAsa kiyA / kozA ne muni ko saMyama se vicalita karane hetu aneka prayAsa kiye / kintu muni usake hAvabhAva se jarA bhI vicalita nahIM hue / unhoMne samabhAvapUrvaka kevala strI pariSaha ko hI sahana nahIM kiyA varan vezyA ko jinadharma kI ArAdhikA, bAraha vratadhArI zrAvikA banA diyA / (6) caryA parISaha : yahAM caryA kA artha 'gamana' kiyA gayA hai| muni apratibaddha vihArI hote haiM, ve cAturmAsa ke atirikta svataMtra rUpa se vicaraNa karate rahate haiN| ve mArga meM calate hue paricita - aparicita gAMvoM meM anukUla, pratikUla paristhitiyoM ko samabhAva pUrvaka * sahana karate haiM, yahI caryA parISaha jaya hai / 142 uttarAdhyayanasUtra- 2/14, 15 / 143 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 130 144 uttarAdhyayanasUtra - 2 /16. / 145 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 131 - ( zAntyAcArya) / - (zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 (10) niSedhikA parISaha : zmazAna, zUnyagRha, vRkSamUla Adi sthAnoM meM sthita yA dhyAnastha muni ko yadi koI . kaSTa yA bhaya Adi ho to bhI vaha usa sthAna se anyatra kahIM gamana nahIM kare tathA upasargoM ko samabhAva pUrvaka sahana kare yahI niSedhikA parISaha para vijaya hai| (11) zayyA parISaha : __jainaparamparA meM municaryA ke sandarbha meM zayyA zabda ke do artha kiye gaye haiM - 1. sone kA sthAna aura 2. AvAsa yA Thaharane kA sthaan| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki muni ko sone yA Thaharane ke lie yadi UMcA-nIcA/asamatala athavA pratikUla sthAna mile to bhI vaha mana ko samabhAva meM sthira rakhe, vicalita na ho, yahI zayyA parISaha jaya hai| zayyA parISaha ke sandarbha meM muni yaha socakara samabhAva dhAraNa kare ki mAtra eka rAtri to rahanA hai, eka rAtri ke nivAsa mAtra meM yaha pratikUla zayyA merA kauna sA bar3A ahita kara degii|145 uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra ke anusAra mUla gAthA meM jinakalpI muni kI apekSA se eka rAtri kA ullekha kiyA gayA hai|147 (12) Akroza parISaha : dArUNa kaNTaka ke samAna marma bhedaka kaThora vacanoM ko sunakara bhI cupa rahanA tathA usake prati thor3A sA bhI krodha nahIM karanA Akroza parISaha jaya hai| sarala zabdoM meM kisI ke Akroza ko samabhAva se sahana karanA hI Akroza parISaha jaya hai| (13) vadha parISaha : ___ koI ajJAnI purUSa DaMDe Adi se muni para prahAra kare, kadAcit unakA prANAnta karane ke lie bhI tatpara ho to bhI muni yaha vicAra kare ki AtmA kA kabhI nAza nahIM hotA hai; titikSA yA kSamA bhAva dhAraNa kare; pratizodha kI bhAvanA nahIM rkhe| yaha vadha parISaha ko sahana karanA hai| (14) yAcanA parISaha : muni ke pAsa jo bhI vastueM hotI haiM ve saba gRhastha se yAcita hotI haiN| unake pAsa ayAcita kucha nahIM hotA hai, kintu yAcanA karate samaya aneka bAra 146 uttarAdhyayanasUtra - 2/22, 23 / 147 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 132 - (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apekSA to gRhasthajIvana meM rahanA hI acchA hai, isa prakAra kA yAcanAjanya dInatA kA bhAva na Ane denA yAcanA parISaha jaya hai / yAcanA meM mAna kaSAya para vijaya pAnA hotA hai, jo atyanta duSkara hai| (15) alAbha parISaha : 368 AhAra Adi kI aprApti yA alpa prApti meM muni ko duHkhI nahIM honA cAhiye; balki isa bhAvanA se mana ko Azvasta karanA cAhiye ki abhI mujhe bhikSA nahIM milI to kyA huA, tapa kA lAbha to milA / muni kI AvazyakatA kI pUrti gRhastha para Azrita hotI hai, ataH use kabhI apekSita sabhI kucha mila jAtA hai, to kabhI kucha bhI nahIM milatA hai arthAt usako kabhI lAbha hotA hai to kabhI alaabh| lAbha meM harSa tathA alAbha meM viSAda donoM hI sAdhanA meM bAdhaka haiN| ataH muni ko samatva bhAva ke dvArA isa parISaha ko sahaneM kI preraNA dI gaI hai| (16) roga parISaha : zarIra meM kisI prakAra kI vyAdhi utpanna ho jAne para bhI cikitsA nahIM karavAnA tathA samabhAva se roga ko sahana karanA roga parISaha para vijaya hai| uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ke anusAra cikitsA karane * evaM karavAne kA yaha sarvathA niSedha jinakalpI muni ke lie hai| sthavira kalpI muni ke lie sAvadya cikitsA kA niSedha hai| zAntyAcArya ne apavAda ke rUpa meM sAvadya cikitsA ko bhI svIkAra kiyA hai| unhoMne usake pAMca kAraNa bhI pratipAdita kie haiM148. uttarAdhyayanasUtra ke mRgAputra nAmaka adhyayana kI sAdhucaryA ko mRgacaryA kahA gayA hai / hiraNa kI bImArI meM kauna davA karatA hai ? vaha bImAra hone para eka jagaha baiTha jAtA hai aura thor3A svastha hote hI apanI caryA karane lagatA hai; sAdhu ko bhI isI prakAra kA honA caahiye| 14 (17) tRNasparza parISaha : tRNa Adi kI sparzajanya pIr3A ko samabhAva se sahana karanA tRNasparza * parISaha hai| jo muni acela hote haiM, vastra rahita hote haiM, ve jaba ghAsa para zayana karate 148 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 120 / 146 uttarAdhyayanasUtra - 16 / 76-84 / For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRNa Adi kI sparzajanya pIr3A ko samabhAva se sahana karanA tRNasparza parISaha hai| jo muni acela hote haiM, vastra rahita hote haiM, ve jaba ghAsa para zayana karate haiM to unake zarIra meM tRNa Adi ke cubhane se pIr3A hotI hai, use samabhAvapUrvaka sahana karanA tRNasparza parISaha para vijaya prApta karanA hai / cUrNi evaM vRtti ke anusAra yaha parISaha jinakalpI muni kI apekSA se hai|150 vartamAna meM digambara sAdhu ko yaha parISaha sahana karanA hotA hai tathA zvetAmbara sAdhuoM ko bhI naMge paira calane ke kAraNa yaha parISaha sahana karanA hotA hai| (18) jalla parISaha : zarIra yadi pasIne, dhUla Adi se vyApta ho jAe to bhI muni ko snAna Adi kI AkAMkSA nahIM karanI cAhiye aura na hI pasIne Adi se yukta zarIra se ghRNA karanI cAhiye / yahI jalla parISaha jaya hai / (16) satkAra 366 puraskAra parISaha : isa parISaha meM satkAra aura puraskAra ye do zabda haiN| uttarAdhyayanasUtra ke cUrNikAra ke anusAra satkAra kA artha hai - acchA karanA tathA satkAra ko hI puraH arthAt Age rakhanA satkAra puraskAra hai| 151 uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM parISaha adhyayana ke tIsare sUtra kI vyAkhyA meM likhA hai- atithi kI vastradAna Adi se pUjA karanA satkAra hai tathA abhyutthAna ( khar3A honA), Asana pradAna karanA Adi puraskAra hai| dUsare zabdoM meM abhyutthAna evaM abhivAdana Adi ke dvArA kisI ko sammAna denA satkAra puraskAra hai|" 152 - tattvArtharAjavArtika ke anusAra satkAra kA artha pUjA prazaMsA tathA puraskAra kA artha kisI kArya ke lie kisI vyakti ko mukhiyA banAnA yA use AmaMtrita karanA puraskAra hai|' hai / 153 isa prakAra satkAra-sammAna prApta karanA hI satkAra puraskAra hai| ise parISaha isalie kahA gayA hai ki isase AtmasAdhanA meM bAdhA utpanna hotI hai aura mAna kaSAya kA poSaNa hotA hai / ataH aisI avasthA meM samabhAva rakhanA, vicalita nahIM honA, satkAra puraskAra parISaha jaya hai / 150 (ka) uttarAdhyayanasUtra cUrNi patra - 81; (kha) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 138 151 uttarAdhyayanasUtra cUrNi patra - 76 / 152 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 138 153 tattvArtharAjavArtika - 6/10 / - (zAntyAcArya) / (zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 saMkSepa meM anya sAdhu Adi kA sammAna hotA dekhakara svayaM ke lie usakI AkAMkSA na karanA tathA svayaM ke sammAnita hone para abhimAna nahIM karanA satkAra puraskAra parISaha ko sahana karanA hai| (20) prajJA parISaha : vidvAn muni se sabhI apanI jijJAsAoM kA samAdhAna cAhate haiM, kintu vaha sabhI kI jijJAsAoM kA samAdhAna kara sake yaha sambhava nahIM hotA hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra kisI ke pUche jAne para yadi muni usakA uttara na de sake to vaha kheda na kare, varan yaha cintana kare ki ye mere hI pUrvakRta ajJAna rUpI karmoM kA phala hai| yahI prajJA parISaha jaya hai| 154 isa prakAra uttarAdhyayanasUtra mUla meM jahAM prajJA ke apakarSa ko prajJA parISaha kahA hai vahIM TIkAkAra zAntyAcArya ne prajJA ke apakarSa va utkarSa donoM ko sahana karanA prajJA parISaha batalAyA hai| prajJA ke utkarSa meM ahaMkAra na karanA aura apakarSa meM duHkhI nahIM honA prajJA parISaha jaya hai|155 kabhI kabhI prajJAvAna muni ko apanI jijJAsAoM ke samAdhAna Adi hetu aneka loga ghere rahate haiM, aisI sthiti meM kabhI AtmasAdhanA meM, to kabhI zArIrika sukha suvidhAoM meM, bAdhA utpanna hotI hai| aisI paristhiti meM samabhAva rakhanA, Akroza nahIM karanA, prajJA parISaha ko jItanA hai| (21) ajJAna parISaha : tapa, sAdhanA karane ke bAda bhI yadi pragAr3ha jJAnAvaraNIya karma ke prabhAva se ajJAna kA nAza nahIM ho to bhI muni use samabhAva se sahana kare arthAt sat purUSArtha ko vyartha na smjhe|. yahI ajJAna parISaha ko jItanA hai| jJAna kI anupalabdhi meM bhI samatva dhAraNa karanA ajJAna parISaha hai| (22) darzana parISaha : ' AsthA ko vicalita karane vAlI paristhitiyoM meM bhI apanI AsthA ko surakSita rakhanA arthAt unase vicalita na honA, darzana parISaha hai| / pahA 154 uttarAdhyayanasUtra - 2/40-41 / 155 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 138 - (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 ina bAIsa pariSahoM meM bIsa parISaha pratikUla evaM do parISaha anukUla haiM / AcArAMganiyukti meM anukUla parISahoM ko zItaparISaha evaM pratikUla parISahoM ko uSNa parISaha kahA gayA hai|156 isa prakAra hamane parISahoM kI carcA ko sAmAnyatayA parISaha, upasarga aura tapa ko samAna mAna liyA hai, kintu ina tInoM meM sUkSma antara hai jisakI carcA hama agrima pRSThoM meM kreNge| parISaha : upasarga : tapa muni jIvana ke sAdhanA kAla meM tIna mahattvapUrNa sthitiyAM hotI haiM - parISaha, upasarga evaM tp| uttarAdhyayanasUtra meM parISaha evaM tapa kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| upasarga ke sandarbha meM uttarAdhyayanasUtra meM eka gAthA upalabdha hotI hai jisameM upasarga dene vAle kI apekSA se usake devakRta, manuSyakRta evaM tiryacakRta aise tIna bheda kiye gaye haiN| sAmAnya jana bahudhA parISaha, upasarga eva tapa ko samAnArthaka samajha lete haiM kintu vastutaH ina tInoM kA prayojana eka hote hue bhI inameM maulika antara hai, jinheM hama nimna binduoM ke mAdhyama se samajha sakate haiM1. parISaha : sAdhaka ke jIvana meM sahaja rUpa se Ane vAlI, sAdhanA meM bAdhaka, paristhitiyAM parISaha kahalAtI haiN| yadyapi kucha parISaha anukUla pratIta hote haiM, kintu sAdhanA meM vighnakAraka hone se vastutaH to ve bhI pratikUla hI haiN| ye parISaha deva, manuSya yA tithaMca ke nimitta bhI ho sakate haiM, kintu unake pIche devAdi kI durbhAvanA nahIM hotI hai| durbhAvanA hone para ve upasarga ho jAte haiN| 2. upasarga : sAdhanA patha para calane vAle sAdhaka ko diye jAne vAle duHkha yA paSTa upasarga kahalAte haiM / ye pUrvakRt vaira ke kAraNa yA sAdhaka kI parIkSA kI bhAvanA se deva, manuSya yA tiryaca ke dvArA diye jAte haiM / upasarga anukUla, pratikUla donoM prakAra 156 AcArAMganiyukti - 202-203 157 uttarAdhyayanasUtra -31/5 / - (niyuktisaMgraha, pRSTha 436) For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 ke hote haiM, anukUla upasarga bhI sAdhanA meM bAdhaka hote haiN| 3. tapa : sAdhaka tapa ke dvArA svecchA pUrvaka kaSTa sahana karate haiN| pUrvakRta karmoM kI nirjarA kA athavA pUrva karmoM ke RNa se mukta hone kA eka mAtra sAdhana tapa hI hai| sAdhaka inheM svecchA se svIkAra karate haiN| isa prakAra ina tInoM ke svarUpa evaM saMkhyA meM bhI antara hai| jahAM parISaha bhUkha, pyAsa, zIta, uSNa Adi bAIsa hote haiM jinakA vistRta vivecana hama kara cuke haiM, vahIM upasarga aneka prakAra ke hote haiN| kabhI kabhI parISaha bhI upasarga bana jAte haiM yadi ve kisI ke dvArA kaSTa dene kI bhAvanA se diye jAyeM jaise, prabhu mahAvIra para saMgamadeva ne parIkSA lene kI bhAvanA se eka rAta meM bIsa upasarga kiye the| jahAM taka tapa kA prazna hai usake bAraha bheda haiM - anazana, UNodarI, vRttisaMkSepa (bhikSAcaryA), rasaparityAga, kAyakleza, saMlInatA evaM prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura kaayotsrg| inakA vivecana svatantra rUpa se kiyA gayA hai| yahAM to hamArA uddezya ina tInoM ke pArasparika sambandha ko spaSTa karanA hai| : kSetra kI apekSA se yadi vicAra kiyA jAya to parISaha kI apekSA se upasarga tathA tapa kA kSetra vyApaka hai kyoMki parISaha ke rUpa meM Ane vAlI hI paristhitiyAM yadi kisI ke dvArA kaSTa dene ke prayojana se prastuta kI jAye to ve hI upasarga bana jAtI hai tathA parISaha meM Ane vAlI kucha paristhitiyAM jaise bhUkha, pyAsa, sardI, garmI Adi ko sahana karane kI pratijJA le lI jAye to vahI tapa ke antargata A jAtI haiN| vastutaH parISaha evaM upasarga para vijaya bhI tapa ke mAdhyama se hI prApta kI jA sakatI hai kyoMki dhyAna evaM kAyotsarga karane vAlA sAdhaka hI pratyeka paristhiti meM avicalita raha sakatA hai| tInoM meM samarUpatA : parISaha, upasarga tathA tapa tInoM kA lakSya kaThina paristhitiyoM meM samabhAva kI sAdhanA hai| sAdhaka ina tInoM sthitiyo meM samatA kI hI sAdhanA karatA hai aura karmoM kI nirjarA karake mokSa ko prApta karatA hai, phira bhI ina tInoM meM jo For Personal & Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 sUkSma antara hai, use dhyAna meM rakhanA cAhiye- parISaha svabhAvika rUpa se Ate haiM, upasarga diye jAte haiM aura tapa kiyA jAtA hai| 10.5 dazavidha munidharma jaina granthoM meM 'dazavidha zramaNadharma' kA varNana vyApaka rUpa se upalabdha hotA hai| uttarAdhyayanasUtra meM inase sambandhita carcA kA varNana eka sAtha nahIM milatA hai / isake navameM adhyayana meM Arjava, mArdava, kSamA evaM mukti ina cAra dharmoM kA hI ullekha milatA hai| sAtha hI isake ikatIsaveM adhyayana meM spaSTa rUpa se yaha kahA gayA hai ki jo dazavidha munidharma meM upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA hai| isa gAthA kI vyAkhyA meM uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra bhAvavijayagaNi ne nimna dasa dharmoM kA ullekha kiyA hai|59 - 1. kSamA 2. mArdava 3. Arjava 4. mukti 5. tapa 6. saMyama 7. satya 8. zauca 6. akiMcana aura 10. brhmcry| prakArAntara se ina dasa dharmoM kA varNana . AcArAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, mUlAcAra, bArasAnuvekkhA, tattvArthasUtra Adi aneka granthoM meM bhI prApta hotA hai| yahAM yaha vizeSa rUpa se jJAtavya hai ki yadyapi ina dasa dharmoM ke sAtha prAyaH zramaNa yA yati zabda kA prayoga kiyA jAtA hai tathApi ye dazavidha dharma zramaNa evaM gRhastha donoM ke liye AcaraNIya hai| yahAM prayukta dharma zabda sadguNa yA sadAcaraNa kA paricAyaka hai| uparyukta granthoM meM inake krama evaM nAmoM meM kucha aMtara avazya prApta hotA hai phira bhI mUla bhAvanA meM kahIM koI aMtara nahIM hai| hama inakA vivecana uttarAdhyayanasUtra kI TIkA ke krama ke anusAra prastuta kara rahe haiM - (bhaavvijygnni)| 158 uttarAdhyayanasUtra - 6/57 / 156 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 3016 160 (ka) AcArAMga - 1/6/5; (kha) sthAnAMga - 10/14; (ga) samavAyAMga - 10/6 (gha) mUlAcAra - 11/15; (Ga) tattvArtha -6/12 / (ca) bArasAnuvekkhA 711 For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 1. kSamAH kSamA AtmA kA pramukha dharma hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki sAdhaka krodha se apane Apako bacAye rkhe| dazavaikAlikasUtra meM kahA gayA hai ki kSamA ke dvArA hI krodha para vijaya prApta kI jA sakatI hai| 162 jainaparamparA meM dUsaroM ko kSamA karanA evaM svayaM ke doSoM ke liye kSamA yAcanA karanA sAdhaka kA anivArya kartavya hai| isake liye jainaparamparA meM pratyeka sAdhaka dvArA sAyaMkAla, prAtaHkAla, pakSAnta (paMdraha divasa) meM, cAra mAha (cAturmAsa pUrNa hone para) meM aura saMvatsari parva para sabhI prANiyoM se kSamA yAcanA karane kA vidhAna hai| kSamA kI bhAvanA se bhAvita hone para sAdhaka yaha ciMtana karatA hai ki maiM sabhI prANiyoM ko kSamA karatA hUM aura sabhI prANI bhI mujhe kSamA kreN| merI sabhI prANiyoM se mitratA hai| kisI se merA vaira nahIM hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai 'mettiM bhUesu kappae' arthAt sabhI prANiyoM ke prati maitrIbhAva dhAraNa kre|163 2. mArdava : . . kSamA ke samAna mArdava bhI AtmA kA svabhAva hai| mArdava kA zAbdika artha mRdorbhAvaH mArdavaH arthAt mRdutA komalatA yA vinamratA hai| mAna kaSAya ke upazAMta hone para mArdava dharma prakaTa hotA hai| kaSAyoM meM pahalA sthAna krodha kA evaM dvitIya sthAna mAna kA hai| dazavidha dharmoM meM bhI pahalA sthAna kSamA (krodha kA pratipakSa) kA tathA dUsarA sthAna mArdava (mAna kA pratipakSa) kA hai| ... krodha kA vipakSa kSamA evaM mAna kA vipakSa mArdava hai|. yadyapi krodha evaM mAna donoM dveSa rUpa hote haiM phira bhI inameM svabhAvagata antara hai; koI hamArI nindA kare to hameM krodha AtA hai aura koI hamArI prazaMsA kare to hameM mAna ho jAtA hai| isa prakAra nindA evaM prazaMsA ke kSaNoM meM kaSAya rUpa pariNati hI kramazaH krodha aura mAna bana jAtI hai / jaise, zArIrika svAsthya ke kamajora hone para vyakti ko sardI evaM garmI donoM parezAna karatI hai; use sardI meM jukhAma evaM garmI meM lU Adi laga jAtI hai| isI prakAra Atmika bala ke kSINa hone para arthAt samatva se vicalana 4. uttarAdhyayanasUtra - 4/12 / 12. dazavakAlika - 8/38 / II uttarAdhyayanasUtra - 642 / For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 hone para vyakti ko nindA evaM prazaMsA donoM hI manovikAra parezAna karate haiN| use na nindA kI garama havA sahana hotI hai na prazaMsA kI ThaMDI hvaa| phalataH vaha krodha evaM mAna kaSAya rUpI roga se grasta ho jAtA hai| krodha para vijaya prApta karane kA upAya jaise kSamA bhAva hai usI prakAra vinaya se mAna para vijaya prApta kI jAtI hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki sAdhaka vinaya ke dvArA ahaMkAra para vijaya prApta kre| isameM vinaya dharma kA atyanta vyApaka rUpa se varNana kiyA gayA hai| isake prathama adhyayana kA nAma hI vinayazruta hai| yaha isa bAta kA sabala pramANa hai ki uttarAdhyayanasUtra meM vinaya dharma ko pramukhatA pradAna kI gaI hai| dazavaikAlikasUtra meM bhI vinaya kA vistRta vivecana kiyA gayA jainAcAryoM ne vinaya arthAt mArdava bhAva ko dharma kA mUla kahA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra meM mAna (mada) ke ATha prakAroM kA ullekha kiyA gayA hai| isa kI TIkA ke anusAra inake nAma nimna hai16- 1. jAtimada 2. kula mada 3. bala mada 4. rUpa mada 5. tapa mada 6. aizvarya mada 7. jJAnamada aura 8. lAbha md|187 prakArAntara se ratnakaraMDakazrAvakAcAra meM bhI ina ATha madoM kA ullekha prApta hotA hai|168 bauddhadarzana meM yauvana, Arogya, jIvana, jAti, dhana aura gotra ina cha: madoM se bacane kA nirdeza diyA gayA hai| mArdava dharma kA mahattva pratipAdana karate hue uttarAdhyayanasUtra ke unatIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki mRdutA se jIva anuddhata bhAva ko prApta hotA hai| anuddhatajIva mRdu-mArdava bhAva se sampanna hotA hai aura ATha mada sthAnoM ko vinaSTa karatA hai|169. 3. Arjava : niSkapaTatA yA saralatA kA bhAva Arjava dharma hai| Arjava dharma ke dvArA mAyA yA kapaTa vRtti para vijaya prApta kI jAtI hai / isa prakAra manasA, vAcA aura karmaNA kapaTapUrNa pravRtti kA sarvathA abhAva evaM RjubhAva arthAt sahajatA kA AvirbhAva hI Arjava dharma hai| 164 viNaejja mANaM - uttarAdhyayanasUtra - 4/12 / 165 dazavakAlika - navam adhyayana / 166 uttarAdhyayanasUtra - 31/10 / 167 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 3016 168 ratnakaraNDaka zrAvakAcAra - 1/25 / 166 uttarAdhyayanasUtra - 26/50 / - (bhaavvijyjii)| For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 RjobhAvaH ArjavaH tattvArthabhASya ke anusAra Atma pariNAmoM kI vizuddhi tathA visaMvAda rahita pravRtti Arjava dharma hai| mAyA yA kapaTavRtti Atma pravaMcanA hai| vastutaH yaha apane Apako dhokhA dene kI pravRtti hai| yaha pArasparika snehabhAva kA nAza karatI hai| uttarAdhyayanasUtra meM dharma kI zuddha pahacAna batAte hue kahA gayA hai'so hi ujju bhUyasya dhammo suddhassa ciTThaI' arthAt sarala hRdaya meM hI dharma kA vAsa ho sakatA hai| dUsare zabdoM meM jahAM saralatA hai vahIM dharma hai| saralatA ko pAribhASita karate hue AcArAMgasUtra meM kahA gayA hai: - 'jahA aMto tahA bAhiM jahA bAhiM tahA aMto' arthAt kathanI evaM karanI meM ekarUpatA hI saralatA hai| yaha bhI kahA gayA hai mana meM hoya so vacana ucriye| vacana hoya so tana soM kriye|| kathanI evaM karanI kI vidrUpatA kI nindA karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki jo bandha aura mokSa ke siddhAntoM kI mAtra sthApanA karate haiM arthAt kahate bahuta kucha haiM kintu karate kucha nahIM haiM ve vyakti apane Apako vANI ke chala se Azvasta karate haiM arthAt svayaM ko dhokhA dete haiN|"2 __Arjava dharma kA phala batAte hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki : RjutA se jIva mana, vacana evaM karma kI saralatA evaM avisaMvAda (avaMcakatA) ko prApta hotA hai tathA avisaMvAda sampanna jIva dharma kA ArAdhaka hotA hai| 73 .. isa prakAra mAyAcAra ko jo mana, vacana evaM karma kI ekarUpatA se jItate haiM ve hI mukti mArga meM Age bar3hate haiN| isa sandarbha meM 'aNagAradharmAmRta' meM kahA gayA hai ki jinhoMne Arjava rUpI nAva ke dvArA dustara mAyA rUpI nadI ko pAra kara liyA hai unako iSTa sthAna taka pahuMcane meM kauna bAdhaka bana sakatA hai ? - bauddha darzana meM RjutA ko kuzaladharma kahA gayA hai| 'aMguttaranikAya' meM kahA gayA hai ki mAyA yA zaThatA durgati kA kAraNa hai jaba ki RjutA, sukha, sugati, svarga aura mokSa ke kAraNa hai| 14 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 25) / 170 uttarAdhyayanasUtra - 3/12 / 171 AcArAMga- 1/2/5/126 172 uttarAdhyayanasUtra - 6/6 / 173 uttarAdhyayanasUtra - 26/46 | 174 aMguttaranikAya - 2/15, 17 / For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 4. mukti : mukti kA artha 'nirlomatA' hai| lobhavRtti kA tyAga hI muktidharma hai| kaI manISiyoM ne mukti ko zauca, lAghava evaM akiMcanatA. kA paryAya bhI mAnA hai| mukti kA vAstavika artha nirlobhatA hai; yaha lobha kaSAya kA pratipakSa hai| nirlobhatA meM pavitratA, lAghava (halkApana) aura aMkicanatA (niSparigrahatA) antarnihita hai| lobha kI pUrNa nivRtti meM ye guNa svAbhAvika rUpa se upasthita rahate haiM, cUMki hamAre isa vivecana kA AdhAra uttarAdhyayanasUtra kI TIkA hai aura usameM ullekhita dazavidha dharmoM ke nAmoM meM mukti evaM zauca ko alaga alaga darzAyA gayA hai ataH prastuta vivecana meM mukti se tAtparya nirlobhatA hI hai|15 isI prakAra mukti kA artha akiMcanatA bhI kiyA jAtA hai kintu uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAroM dvArA vivecita dazavidha dharmoM meM akiMcanatA dharma kA bhI pRthak ullekha hai| isa kI TIkA meM mukti ke nirlobhatA evaM akiMcanatA donoM artha kiye gaye haiN| jJAtavya hai ki jahAM unatIsaveM adhyayana meM prayukta mukti kA artha nirlobhatA evaM akiMcanatA kiyA gayA hai, vahIM navama adhyayana meM prayukta mukti kA artha nirlobhatA kiyA hai| uttarAdhyayanasUtra ke unatIsaveM adhyayana meM AkiMcanya bhAva ko mukti kA phala kahA gayA hai| isase pratiphalita hotA hai ki mukti kA artha nirlobhatA hai aura isase AkiMcanya bhAva kI prApti hotI hai| lobhakaSAya ko jItane ke lie arthAt nirlobhatA kI prApti ke lie uttarAdhyayanasUtra meM vyApaka rUpa se preraNA dI gaI hai / isake AThaveM kApilIya adhyayana meM lobha se hone vAle duSpariNAmoM kA ullekha kiyA gayA hai| sAtha hI usameM yaha bhI pratipAdita kiyA gayA hai ki lobha para vijaya nirlobhatA (alobha) se pAI jA sakatI hai| AcArAMgasUtra meM bhI kahA gayA hai ki jo sAdhaka alobha se lobha ko parAjita kara detA hai vaha prApta kAma bhogoM kA bhI sevana nahIM karatA hai| nirlobhatA ko prApta karanA ati duSkara hai / ataH yaha kahA gayA hai ki dayAlu dekhe jAte haiM, nirahaMkArI bhI dekhe jAte haiM kintu isa saMsAra meM lobha rahita virale hI dekhe jAte hai aura nahIM bhI dekhe jAte haiN| nirlobhatA ko pratipAdita karate huai praznavyAkaraNasUtra meM kahA gayA hai ki lobha - mukti arthAt nirlobhatA se bhASita _ 175 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 3016 / / 176 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 560 (kha) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 316 177 AcArAMga - 1/2/2/36 - (bhAvavijayagaNi) - (zAntyAcArya) - (shaantyaacaary)| - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 16) / For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 vyakti antarAtmA (saMyamI) hotA hai vaha apane hAtha, paira, AMkha aura jihvA kI pravRttiyoM para saMyama rakhane vAlA tathA satya aura saralatA se sampanna hotA hai|178 nirlobhatA ko mukti kahane kA kAraNa yaha ho sakatA hai ki pUrNa nirlobhatA kI prApti hone para hI mukti saMbhava haiN| lobha kaSAya para vijaya prApta karanA ati kaThina hai| krodha, mAna, mAyA ina tIna kaSAyoM kA anta ho jAne para bhI dasaveM guNasthAnaka ke prArambha taka sUkSma lobha kI sattA banI rahatI hai aura usa para vijaya prApta hone para antarmuhUrta meM hI vyakti kaivalya ko prApta kara letA hai arthAt usake ghAtikarma kSaya ho jAte haiM / aura usakI videha mukti bhI nizcita ho jAtI 5. tapa : karmoM se mukta hone ke lie yA Atma vizuddhi ke lie jo sAdhanA kI jAtI hai vaha tapa hai| tapa ke mukhyataH do bheda haiN| bAhya evaM Abhyantara tathA ina donoM ke punaH cha: -cha: bheda haiN| isa prakAra tapa ke kula bAraha bheda haiN| inakA vistRta vivecana hama uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita mokSamArga nAmaka adhyAya meM kara 6. saMyama : mana, vacana evaM kAyA kI pravRttiyoM kA niyaMtraNa karanA arthAt vivekapUrvaka pravRtti karanA saMyama hai| jaise pUrvakRta karmoM kI nirjarA ke lie tapa dharma kI sAdhanA Avazyaka hai usI prakAra bhAvI karmoM ke AzravoM kA nirodha karane hetu saMyama dharma kI sAdhanA bhI anivArya hai| samavAyAMgasUtra meM saMyama ke nimna satraha prakAra batAye haiN|79 / 1. pRthvIkAya saMyama 2. apakAya saMyama 3. tejaskAya saMyama 4. vAyukAya saMyama 5. vanaspatikAya saMyama 6. dvIndriya saMyama 7. trIndriya saMyama ... caturindriya saMyama 6. paMcendriya saMyama 10. ajIvakAya saMyama 11. prekSA saMyama 12. upekSA saMyama 13. apahatya saMyama 14. pramArjanA saMyama 15. mana saMyama 16. vacana saMyama 17. kAya sNym| anya vivakSA se saMyama ke satraha bheda nimna prakAra se bhI kiye gaye haiM - pAMca Azrava dvAra arthAta hiMsA, asatya, corI, maithuna aura parigraha kA tyAga, cAra kaSAyoM kA tyAga, pAMca indriyoM kA saMyama evaM mana, vacana aura kAya kI pravRttiyoM kA sNym| 178 praznavyAkaraNa 7/2/16 176 samavAyAMga - 17/2 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 3, pRSTha 662) / -- (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 851) / 176 jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga -2, pRSTha 415 / For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 7. satya : satya dharma se tAtparya satyatA yA ImAnadArI pUrvaka jIvanayApana karanA hai| jaina darzana meM satya ko cAra rUpoM meM vyAkhyAyita kiyA jAtA haiN| 1. satya mahAvrata 2. bhASA samiti 3. vacana gupti 4. satya dhrm| satya bolanA satya mahAvrata yA satya aNuvrata hai| hita, mita, evaM priya bolanA bhASA samiti hai tathA vacana vyApAra se virata honA arthAt mauna rahanA vacana gupti hai aura prAmANika jIvana jInA satya dharma hai| satya dharma se tAtparya mAtra vAcika satya nahIM hai apitu AcaraNa kI prAmANikatA hai| dUsare zabdoM meM yaha vacana evaM karma kI ekarUpatA hai| sAdhaka kA apane vratoM evaM maryAdAoM ke prati niSThAvAna rahakara unakA usI rUpa meM pAlana karanA satya dharma hai|180 eka dRSTi se vAstavikatA meM jInA yA yathArthatA ko upalabdha karanA satya dharma hai| 8. zauca : zurbhAvaH zaucam (zucitA) arthAt pavitratA kA nAma zauca hai| zauca kA sAmAnya artha daihika pavitratA yA zArIrika zuddhi kiyA jAtA hai yathA snAna, daMta prakSAlana Adi; kintu jainaparamparA meM jisa zauca dharma kA vidhAna kiyA gayA hai usakA sambandha mAnasika pavitratA se hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai 'kaluSa manobhAvoM ko dUra karane hetu dharmarUpI sarovara meM snAna kara vimala evaM vizuddha banAyA jAtA viSaya vAsanAoM yA kaSAyoM kI gaMdagI hamAre citta ko kaluSita karatI hai ataH usakI zuddhi hI zauca dharma hai| 82 zauca kA vAstavika artha AtmapavitratA yA Atmavizuddhi hai| mana, vacana aura karma kI nirdoSatA hI vAstavika pavitratA hai aura yahI zauca dharma hai| 6. aMkicanatA : aMkicanatA kA vyutpattiparaka artha nAsti yasya kiMcana saH akiMcanaM akiMcanasya bhAva iti AkiMcanam arthAt AtmA ke atirikta merA kucha bhI nahIM hai, isa prakAra kA bhAva AkiMcanya hai| yaha nirlobhatA aura aparigrahavRtti kI paripUrNatA 180 jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga -2, pRSTha 415 / 181 uttarAdhyayanasUtra - 12/47 / 152 jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga -2, pRSTha 417 / For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura ekatva bhAvanA kI sAdhanA hai| tattvArthabhASya ke anusAra zarIra tathA dharmopakaraNoM Adi meM mamatva bhAva kA sarvathA abhAva akiMcanatA dharma hai | 183 410 mUlAcAravRtti ke anusAra parigraha kA tyAga akiMcanatA hai| isa prakAra dravya evaM bhAva donoM prakAra ke parigraha se mukta honA evaM zuddha AtmasvarUpa meM ramaNa karanA akiMcanatA hai| 84 parigraha kA vistRta vivecana hama paMcamahAvrata ke sandarbha meM kara cuke haiN| akiMcanatA kA mahattva pradarzita karate hue bauddhadarzana meM bhI kahA gayA hai ki akiMcanatA aura anAsakti se bar3hakara koI zaraNadAtA dvIpa nahIM hai| 10. brahmacarya : dasavAM dharma brahmacarya hai| parapadArthoM se vimukha honA akiMcanatA hai tathA AtmAnukUla pravRtti karanA brahmacarya hai| viSayAsakti mAnava ke citta ko kaluSita karatI hai ataH indriyoM ke viSayoM se virata hokara AtmabhAvoM meM lIna rahanA brahmacarya hai / uttarAdhyayanasUtra meM brahmacarya dharma kA vyApaka rUpa se vivecana kiyA gayA hai jisakA varNana hama paMca mahAvratoM ke sandarbha meM kara cuke haiM / ataH hama yahAM yahI kahakara virAma lete haiM ki AtmabhAvoM meM lIna rahanA brahmacarya hai | 10.6 SaD Avazyaka 'Avazyaka' jaina sAdhanA kA AdhArabhUta aMga hai| jainadRSTi ke anusAra jIvana meM doSoM kI zuddhi evaM sadguNoM kI abhivRddhi ke liye inakI aparihArya AvazyakatA hai| 'Avazyaka Atmavizuddhi hetu pratidina karane yogya dhArmika anuSThAna hai| - . vaidika paramparA meM 'sandhyA', bauddha paramparA meM 'upAsanA', IsAi dharma meM prArthanA tathA islAma dharma meM namAz2a ke samAna jainaparamparA meM Avazyaka avazya karane yogya dainika karttavya hai| yaha prAtaH kAla evaM sandhyA ke samaya kiyA jAtA hai| 'Avazyaka' kI sAdhanA zramaNa evaM zrAvaka donoM ke liye anivArya hai / anuyogadvAra meM kahA gayA hai zramaNoM evaM zrAvakoM dvArA dina evaM rAtri ke anta meM . 183 tattvArthabhASya, pRSTha- 213 / 184 dekhie - mUlAcAra eka samIkSAtmaka adhyayana, pRSTha 226 / For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 avazya karane yogya sAdhanA ko Avazyaka kahA gayA hai| isa grantha meM Avazyaka ke nimna ATha nAma batalAye hai185_ (1) Avazyaka (2) avazyakaraNIya (3) dhruvanigraha (karmaphala rUpa saMsAra kA nigraha karane vAlA) (4) vizodhi (AtmA kI vizuddhi karane vAlA) (5) adhyayana SaTka varga (6) nyAya (karma kA apanayana karane vAlA) (7) ArAdhanA (8) mArga (mokSa kA upAya) vizeSAvazyakabhASya kI TIkA ke AdhAra para vidvAnoM ne Avazyaka zabda ke nimna aneka artha kiye haiM - (1) jo avazya karane yogya kArya ho ve Avazyaka kahalAte haiN| (2) jo AdhyAtmika sadguNoM kA Azraya ho vaha Avazyaka haiN| (3) jo AtmA ko durguNoM se haTAkara sadguNoM ke vaza (adhIna) karatA hai use Avazyaka kahate haiN| (4) jo indriya, kaSAya Adi bhAva zatruoM ko sarvataH vaza meM karatA hai vaha Avazyaka hai| (5) jo AtmA ko jJAnAdi guNoM se suvAsita evaM anuraMjita karatA hai use Avazyaka kahate haiM athavA jo AtmA ko sadguNoM se suzobhita karate haiM ve Avazyaka haiN| isa prakAra Avazyaka, Atmavizuddhi hetu avazya kI jAne vAlI eka zreSTha sAdhanA paddhati hai| jainAgamoM meM nimna cha: AvazyakoM kA ullekha milatA hai - (1) sAmAyika (2) caturviMzatistava (3) vandana (4) pratikramaNa (5) kAyotsarga aura (6) prtyaakhyaan| yadyapi uttarAdhyayanasUtra meM ina cha: Avazyaka karma ko 'Avazyaka' nAma nahIM diyA gayA hai aura na hI inake svarUpa kA kahIM spaSTa varNana upalabdha hotA hai, para isake unatIsaveM adhyayana meM ina cha: Avazyaka kRtyoM ke pAlana se prApta hone vAle phaloM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 186 185 anuyogadvAra - 28/1. 186 uttarAdhyayanasUtra - 26/9-14 / - (navasuttANi, lADanUM, pRSTha 266) / For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 (1) sAmAyika samabhAva kI sAdhanA sAmAyika kahalAtI hai| sAmAyika jaina sAdhanA kA prANa hai / jaina granthoM meM ise aneka prakAra se vyAkhyAyita kiyA gayA hai - (1) sAmAyika zabda sama+Aya+ika ke saMyoga se banA hai; rAga-dveSa meM madhyastha rahanA 'sama' hai| Aya kA artha lAbha hai| isa prakAra jisase sama rUpa madhyastha bhAvoM kI prApti (Aya) ho vaha sAmAyika hai| (2) sam+ayana+ika se bhI sAmAyika zabda niSpanna hotA hai arthAt mokSa mArga ke sAdhana jJAna, darzana aura cAritra 'sama' hai usameM 'ayana' arthAt pravRtti karanA sAmAyika hai| (3) sam zabda samyak kA bhI dyotaka hai tathA ayana kA eka artha AcaraNa bhI kiyA jAtA hai ataH zreSTha (samyaka) AcaraNa sAmAyika hai| uparyukta tInoM artho meM yahI pratidhvanita hotA hai ki samatAbhAva kI prApti sAmAyika hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra sukha-duHkha, jIvana-maraNa, lAbha-alAbha, nindA-prazaMsA meM samabhAva rakhanA sAmAyika hai| yahI bAta gItA meM bhI kahIM gaI hai / usake anusAra sabhI prANiyoM ke prati Atmavat dRSTi, sukha-duHkha, lauha-kaMcana, priya-apriya, nindA-stuti, mAna-apamAna aura zatru-mitra meM samabhAva rakhanA hI samatva yoga hai| gItA meM samatva yoga ko yogoM meM sarvazreSTha yoga mAnA gayA hai|189 .. uttarAdhyayanasUtra meM 'sAvadyayogavirati ko sAmAyika kA phala batAyA hai arthAt sAmAyika phala asat pravRtti (pApa kAryoM) se virati hai| 'sAmAyika' evaM 'sAvadyayogavirati meM kArya-kAraNa sambandha hai / isameM "sAmAyika' kArya hai, 'sAvadyayogavirati kAraNa hai / yahAM prazna hotA hai kArya evaM kAraNa eka sAtha kaise ho sakate haiM ? isakA uttara dete huye TIkAkAra zAntyAcArya ne kahA hai - 'vRkSa kAraNa hai aura chAyA kArya hai phira bhI donoM eka sAtha upalabdha hote haiM isI prakAra sAmAyika evaM sAvadyayogavirati eka sAtha ho sakate haiN| 190 167 zramaNasUtra, pRSTha 35 / 158 uttarAdhyayanasUtra - 16/60 / 186 gItA - 6/32; 14/24, 25 / 160 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra -580 - (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 sAmAyika ke do pahalU haiM - (1) niSedhAtmaka (2) vidheyaatmk| pApakAryoM se virati isakA niSedhAtmaka pakSa hai tathA samatvabhAva kI prApti isakA vidheyAtmaka pakSa hai| gRhastha sAdhaka ke liye sAmAyika kA samaya eka antarmuhUrta arthAt 48 miniTa kA hai| yahAM prazna ho sakatA hai ki sAmAyika kA kAla 48 miniTa hI kyoM rakhA gayA hai / isake uttara meM vyAkhyAsAhitya meM kahA gayA hai - 'aMtomuhuttaMkAlaM cittassegaggayA havai jhANaM' sAmAnya vyakti kA eka vicAra, eka bhAva, eka saMkalpa, eka dhyAna adhika se adhika antarmaharta taka hI raha sakatA hai| ataH bhAvoM kI eka dhArA kI dRSTi se hI sAmAyika kA yaha kAla nirdhArita kiyA gayA hai| (2) caturvizatistava yaha dUsarA Avazyaka hai| sAmAyika kI sAdhanA meM sAvadhayoga se nivRti hotI hai / tadanantara sAdhaka ko kisI na kisI Alambana kI AvazyakatA hotI hai / ataH sAdhaka apane sAdhanAkAla meM samabhAva meM rahe isa hetu caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti rUpa caturviMzatistava' isa dvitIya Avazyaka kA vidhAna kiyA gayA uttarAdhyayanasUtra meM caturviMzatistava karane se jIva ko kyA prApta hotA hai isake uttara meM kahA gayA hai 'caturviMzatistava karane se jIva darzana-vizuddhi ko prApta hotA hai / isake hI unatIsaveM adhyayana ke pandrahaveM sUtra meM yaha bhI kahA gayA hai ki stavanastuti rUpa maMgala se mokSa kI prApti bhI hotI hai arthAt bhagavadbhakti ke phalasvarUpa pUrvasaMcita karmoM kA kSaya hotA hai / bhagavadbhakti ke mAdhyama se prApta hone vAlI mukti yA karmanirjarA paramAtmA kI kRpA kA pariNAma nahIM hai varan svayaM ke dRSTikoNa kI vizuddhi kA hI pariNAma hai| jainadarzana ke anusAra tIrthaMkara yA vItarAgadeva sAdhaka kI sAdhanA ke Adarza haiN| vItarAga kA Alambana lekara sAdhaka yaha cintana karatA hai ki vastutaH tIrthaMkara kI AtmA aura merI AtmA Atmatattva ke rUpa meM samAna hai, yadi maiM prayatna karUM to maiM bhI unake samAna bana sakatA hUM; paramAtmA kA atIta aura merA atIta eka samAna hai, vartamAna meM antara ho gayA hai aura yaha antara kisa kAraNa se huA hai 161 uttarAdhyayanasUtra - 26/10 / For Personal & Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 414 usa kAraNa ko jAnakara dUra karane para, donoM kI bhaviSya meM ekarUpatA ho sakatI hai arthAt merI AtmA bhI paramAtmA bana sakatI hai| isa prakAra AtmA ke vikAroM ko dUra karane ke liye caturviMzatistava Avazyaka kA vidhAna kiyA gayA hai| (3) vandana tIsarA Avazyaka 'vandana' hai / caturviMzatistava meM sAdhanA ke Adarza ke rUpa meM tIrthaMkaroM kI upAsanA ke pazcAt sAdhanA ke patha-pradarzaka gurU ko vandana karanA bhI ati Avazyaka hai / gurU kA vinaya karanA, unake prati ahobhAva rakhanA 'vandana' hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra vandana karane vAlA vyakti vinaya ke dvArA uccagotra, abAdhita saubhAgya evaM lokapriyatA ko prApta karatA hai| vandana kA mUla uddezya ahaMkAra kA visarjana karanA hai| uttarAdhyayanasUtra meM vinayagaNa ko dharma kA AdhAra kahA gayA hai192 / isakA prathama adhyayana vinayAcAra kI vyApaka vyAkhyA prastuta karatA haiN| vinaya se sambandhita vizeSa carcA isI grantha ke bArahaveM adhyAya 'uttarAdhyayanasUtra ke zikSAdarzana' meM draSTavya hai| vandana ke sandarbha meM bauddha grantha dhammapada meM kahA gayA hai ki puNya kA abhilASI vyakti varSa bhara meM jo kucha yajJa evaM havana karatA hai usakA phala puNyAtmAoM ke abhivAdana ke phala kA cauthA bhAga bhI nahIM hotA hai / ataH saralavRtti mahAtmAoM kA abhivAdana karanA hI zreyaskara hai| abhivAdana karane se vyakti ko Ayu, saundarya, sukha evaM bala kI prApti hotI hai193 / isa sandarbha meM manusmati meM bhI kahA hai ki abhivAdana evaM sevA, Ayu, vidyA, kIrti evaM bala kI nirantara vRddhi kA kAraNa hai| 94 .. isa prakAra sAdhanA ke kSetra meM vandana kA viziSTa mahattva pratipAdita kiyA gayA hai| ra uttarAdhyayanasUtra - 1/45 / 3 jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga -2, pRSTha 368 / Like munasmRti - 1/121 / For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) pratikramaNa pratikramaNa Atma zodhana kI sarvazreSTha prakriyA hai jaisA ki isake nAma se spaSTa hai / pratikramaNa zabda prati+kramaNa ke yoga se banA hai / prati kA artha hai vApasa evaM kramaNa kA artha hai lauttnaa| isa prakAra vibhAva dazA kI ora unmukha AtmA kA svabhAva dazA meM lauTanA pratikramaNa hai| uttarAdhyayanasUtra meM pratikramaNa ke nimna phala prarUpita kiye gaye haiN|5 - (1) vratoM ke chidra AcchAdita hote haiM / (2) Azrava kA nirodha hotA hai / (3) azubha pravRtti se hone vAle cAritra ke dUSaNa samApta hote haiN| . (4) aSTa pravacana mAtAoM ke prati jAgarUkatA kI zuddhi hotI hai / . (5) saMyama ke prati ekarasatA utpanna hotI hai / (6) samAdhi kI upalabdhi hotI hai / pratikramaNa kina kAraNoM se kiyA jAtA hai, isakA saMkSipta ullekha 'vaMditusUtra meM nimna rUpa se upalabdha hotA hai - (1) akaraNIya kAryoM ko karanA / (2) karaNIya kAryoM ko na karanA / (3) jinavacana meM azraddhA karanA / (4) viparIta mArga kI prarUpaNa karanA / isa prakAra pratikramaNa pApoM ke prakSAlana kI viziSTa sAdhanA hai / jaise pAnI evaM sAbuna ke dvArA kapar3oM para lagI kAlimA dUra hotI hai usI prakAra AtmA para lagI huI viSaya kaSAya kI malinatA pratikramaNa se dUra hotI hai| . bauddha paramparA ke anusAra Alocita pApa, pApa nahIM rahatA arthAt pApAcaraNa kI AlocanA karane para vyakti pApa ke bhAra se halkA ho jAtA hai| bauddha dharma meM 'pratikramaNa' ke sthAna para pratikarma, pravAraNA aura pApadezanA zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai / isI prakAra vaidika paramparA meM sandhyA, pArasI, IsAI Adi dharmo meM kisI na kisI rUpa meM pratikramaNa' kI paddhati ko svIkAra kiyA gayA hai / inakA tulanAtmaka vistRta varNana DaoN. sAgaramala jaina ke zodhaprabandha 'jaina, bauddha aura gItA ke 165 uttarAdhyayanasUtra - 26/12 / 166 vaMditusUtra - 48 / For Personal & Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana' (dvitIya bhAga) meM upalabdha hotA hai / icchuka pAThaka vahAM dekha sakate haiN|197 (5) kAyotsarga jaina sAdhanA meM kAyotsarga kA mahattvapUrNa sthAna hai / isameM pratyeka dhArmika anuSThAna se pUrva kAyotsarga karane kA vidhAna hai| zarIra ke prati Asakti ko kama karanA kAyotsarga hai| kAyotsarga do zabdoM ke saMyojana se banA hai kAyA+utsarga arthAt kAyA kA utsarga yA tyAga karanA kAyotsarga hai| lekina jIvita rahate huye deha kA tyAga sambhava nahIM hai / isa sandarbha meM uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ne likhA hai ki Agamokta nIti ke anusAra zarIra kA tyAga karanA kAyotsarga hai|198 Agamokta nIti ko spaSTa karate haye AcArya mahAprajJa ne likhA hai ki kriyA-visarjana evaM mamatva-visarjana Agamokta nIti ke do aMga hai|99 isa prakAra deha ke prati mamatva kA tyAga karanA yA dehAdhyAsa se upara uThanA kAyotsarga pratikramaNa se bhI yadi AtmA para lagI viSaya-kaSAya rUpI kAlimA zeSa raha jAtI hai to kAyotsarga dvArA svaccha ho jAtI hai / AvazyakasUtra meM kahA gayA hai - 'AtmA kI vizeSa zuddhi ke liye, prAyazcitta karane ke liye, apane Apako vizuddha karane ke liye, zalya (mAyA, mithyAtva evaM nidAna zalya) se mukta hone ke liye tathA pApakarmoM ke nAza ke liye kAyotsarga kiyA jAtA hai / 200 - uttarAdhyayanasUtra evaM usakI TIkAoM meM kAyotsarga tapa ke sandarbha meM vyApaka rUpa se vivecana kiyA gayA hai jisakI carcA hama isa zodhagrantha ke navama adhyAya (samyaktapa) meM kara cuke haiN| (6) pratyAkhyAna . icchAoM ko sImita evaM maryAdita karane kI prakriyA 'pratyAkhyAna' Avazyaka hai, jahAM pratikramaNa pUrvakRta pApoM se mukta hone kA sAdhana hai| kAyotsarga vartamAna kAlika pApakAryoM se mukti dilAtA hai; tathA pratyAkhyAna bhaviSya sambandhI pApoM se bacAye rakhatA hai| - (shaantyaacaary)| 7 dekhie pRSTha 402-403 / (uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 51 IME uttarAyaNANi, bhAga 2, pRSTha 168 / 200 AvazyakasUtra, 5/3 / - (navasuttANi, lADanUM, pRSTha 15) / For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 isa prakAra mukhyataH pratikramaNa kA sambandha atIta se, kAyotsarga kA vartamAna se evaM pratyAkhyAna kA bhaviSya se hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra pratyAkhyAna ke dvArA sAdhaka Azrava dvAroM kA nirodha karatA hai, arthAt pApakarmoM ke Agamana ko roka detA hai| ___ kahAvata kI bhASA meM yadi kahA jAya to pratyAkhyAna 'pAnI Ane se pahale pAla bAMdhanA hai| 10.7 sacelaka acelaka kA prazna uttarAdhyayanasUtra ke teIsaveM adhyayana meM kezIzramaNa evaM gautamasvAmI ke praznottara kA saMkalana haiN| isameM kezIzramaNa, gautamasvAmI se prazna karate hai ki vardhamAna svAmI kI AcAra-vyavasthA acelaka hai aura pArzvanAtha svAmI kI AcAra vyavasthA sacelaka hai yA sAntarottara (antara vastra tathA uttarIya vastra) kI hai| eka hI lakSya ke anugAmI hone para bhI isa AcAragata bhinnatA kA kAraNa kyA hai ? isake samAdhAna meM diyA gayA gautamasvAmI kA uttara sacelatva aura acelatva kI samasyA kA samucita samAdhAna detA hai| vastutaH yaha samasyA hI jaina dharma ke vibhAjana arthAt digambara - zvetAmbara tathA yApanIya paramparAoM ke udbhava kA AdhAra rahI hai| isa samasyA kA sambandha mukhyata: muni jIvana se hai, kyoMki gRhastha upAsakoM, upAsikAoM tathA sAdhviyoM kI sacelatA (savastratA) to tInoM hI paramparAoM dvArA svIkRta rahI hai| yahAM AgamoM aura vizeSarUpa se uttarAdhyayanasUtra ke AdhAra para isa samasyA kA samAdhAna prastuta karane ke pUrva isa sambandha meM tInoM paramparAoM kI mAnyatAoM para dRSTipAta kara lenA prAMsagika pratIta hotA hai| digambaraparamparA ke anusAra mAtra acela (niHvastra) vyakti hI munipada kA adhikArI hai| jisake pAsa vastra hai, cAhe vaha laMgoTI mAtra kyoM na ho vaha muni pada kA adhikArI nahIM ho sakatA hai aura usakI mukti bhI saMbhava nahIM hai| zvetAmbara paramparA acelatva evaM sacelatva donoM sAdhanA ko svIkAra karatI hai| uttarAdhyayanasUtra 201 uttarAdhyayanasUtra - 26/14 / 202 yApanIya sampradAya jainadharma kA hI eka vilupta sampradAya hai para usakA sAhitya Aja bhI upalabdha hai; vistRta jAnakArI ke liye dekhie - jaina dharma kA yApanIya sampradAya -DaoN. sAgaramala jain| For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 meM spaSTataH kahA gayA hai ki muni acela hotA hai aura sacela bhI hotA hai|203 isake anusAra muni kI sacelatA tathA acelatA donoM hI mokSa mArga hai, unmArga nahIM hai aura donoM hI prakAra ke muni mukti ke adhikArI haiN| isa paramparA ne vartamAna kAlIna paristhitiyoM meM muni ke acelatva ko samucita nahIM mAnA hai| yApanIya paramparA ke anusAra acelatA hI zreSThamArga hai kintu ApavAdika sthitiyoM meM muni vastra rakha sakate haiN| isa paramparA ke anusAra sacela kI makti meM koI bAdhA nahIM hai kintu mani kI sacelatA apavAda mArga hai, mUla mArga nahIM / isa prakAra jahAM digambara paramparA ekAMta rUpa se acelatA kI poSaka hai, vahAM zvetAmbara paramparA vartamAna meM jinakalpa (acela-mArga) kA uccheda mAnakara sacelatA para hI bala detI hai kintu yApanIya paramparA acela tathA sacela donoM hI mArgoM ko kramazaH utsarga mArga tathA apavAda mArga ke rUpa meM svIkAra karatA hai| samartha vyakti ke lie usakA jhukAva acelatva ke prati hI hai| uparyukta mAnyatAoM kA aitihAsika vikAsakrama kaise evaM kisa paristhitiyoM meM huA hai ise jAnanA Avazyaka hai| - zvetAmbara paramparA dvArA mAnya prAcIna stara ke Agama AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayanasUtra evaM dazavaikAlika meM sacela evaM acela ke sambandha meM carcA upalabdha hotI hai| ina granthoM kI prAcInatA tathA sampradAya nirapekSatA aneka bhAratIya evaM pAzcAtya vidvAnoM dvArA mAnya hai / jahAM taka digambara paramparA kA prazna hai, usake dvArA mAnya prAcIna stara ke grantha kasAyapAhuDa evaM SaTkhaNDAgama meM vastra, pAtra ke sambandha meM koI carcA upalabdha nahIM hai, vaise to vidvAnoM kI dRSTi meM ye donoM grantha yApanIya paramparA ke haiN| uttarAdhyayanasUtra meM bhagavAna RSabha ke AcAra-vyavasthA Adi ke sandarbha meM koI spaSTa vivaraNa nahIM milatA hai| isameM itanAM nirdeza avazya milatA hai ki unake sAdhuoM kI prakRti Rju-jar3a hotI thii| punaH yaha bhI mAnyatA hai ki RSabhadeva kI AcAra-vyavasthA mahAvIra ke samAna hI acela hI thii| bha. RSabha ke pazcAt aura a. mahAvIra ke pUrva madhya ke bAIsa tIrthaMkaroM meM bha. pArzvanAtha ke atirikta anya 4karoM kI AcAra--vyavasthA spaSTataH sAkSya Agama granthoM meM anupalabdha hai| sarApyayanasUtra - 23/13 / For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM madhyavartIya 22 tIrthakaroM meM se bAIsaveM tIrthaMkara ariSTanemi evaM teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha kA varNana usake bAIsaveM evaM teIsaveM adhyayanoM meM milatA hai| kintu isameM bhI bAIsaveM tIrthaMkara kI AcAra vyavasthA kA tathA vizeSa rUpa se vastra sambandhI vyavasthA kA koI nirdeza nahIM hai| ariSTanemI ke zAsana-kAla meM sAdhviyAM savastra hotI thiiN| isa tathya kI puSTi uttarAdhyayanasUtra ke bAIsaveM adhyayana se hotI hai| isameM rAjImati ke dvArA guphA meM varSA ke kAraNa bhIgA huA apanA vastra sukhAne kA ullekha hai| para usI guphA meM sAdhanA meM sthita sAdhu . rathanemi savastra the yA nirvastra isakA vahAM koI saMketa nahIM kiyA gayA hai| 416 isa prakAra dUsare tIrthaMkara se lekara bAIsaveM tIrthaMkara taka kI paramparA sacela thI yA acela isakA koI ullekha Agama granthoM meM nahIM milatA hai| kintu : niyuktiyoM ke AdhAra para AcAryoM tathA vidvAnoM ne itanA avazya mAnA hai ki prathama evaM aMtima tIrthaMkara kI AcAra vyavasthA eka samAna hotI thii| ataH yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki RSabhadeva kI paramparA bhI acela hI thii| usI prakAra madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM kI AcAra vyavasthA eka samAna hotI thI, isa nirdeza ke AdhAra para pArzvanAtha taka kI paramparA sacela thI, yaha mAnA jA sakatA hai| itanA avazya satya hai ki cAhe tIrthaMkaroM kI saiddhAMtika vyavasthA meM koI bhinnatA nahIM ho kintu AcAragata vyavasthAeM bhinna-bhinna thI kyoMki AcAra deza, kAla evaM vyakti sApekSa hotA hai| uttarAdhyayanasUtra meM spaSTataH kaMhA hai ki prathama tIrthaMkara ke yuga meM manuSya Rju - jar3a arthAt sarala kintu manda buddhi hote the, jabaki madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke kAla meM manuSya Rju prAjJa arthAt sarala, aura samajhadAra hote the, aura mahAvIra svAmI ke kAla meM manuSya vakrajar3a arthAt kuTila aura avivekI hote haiN| ataH manuSya kI svabhAvagata vibhinnatA ke AdhAra para ina tIrthaMkaroM kI AcAra vyavasthA meM bhI kucha bhinnatA avazya upalabdha hotI hai| 204 uttarAdhyayanasUtra meM pArzvanAtha ke dharma ko sAntarottara arthAt sacela aura bhagavAna mahAvIra ke dharma ko acela kahA gayA hai| isase siddha hotA hai ki vastra ke sandarbha meM bhagavAna pArzva aura bhagavAna mahAvIra kI paramparA bhinna thI kintu pArzva kI paramparA ke lie prayukta sAntarottara zabda kA artha vicAraNIya hai / 204 uttarAdhyayanasUtra - 23 / 26 / For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra nemicandrAcArya tathA zAntyAcArya ke anusAra sAntara arthAt vardhamAnasvAmI ke sAdhuoM ke vastroM kI apekSA parimANa aura varNa meM viziSTa tathA uttara arthAt mahAmUlyavAna aise vastra jisa paramparA meM dhAraNa kie jAte ho, vaha dharma sAntarottara hai|05 vastutaH acela zabda kA artha alpa cela karanA aura sAntarottara zabda kA artha viziSTa raMgoM ke mahA mUlyavAna vastra karanA ucita pratIta nahIM hotA hai| kyoMki prathama to sAntarottara zabda kA vyutpattilabhya artha na to viziSTa hotA hai aura na hI mhaamuulyvaan| vyutpatti kI dRSTi se sAntarottara zabda kA saMdhi viccheda do taraha se kiyA jAtA hai - (1) sa + antara + uttara (uttarIya) aura (2) sa + antara (AMtarika vastra) + uttara (uttarIya) prathama artha kI dRSTi se jisa paramparA meM uttarIya vastra antara sahita ho, kabhI dhAraNa kiyA jAtA ho aura kabhI nahIM arthAt grISma Adi RtuoM meM dhAraNa nahIM kiyA jAtA ho, vaha sAntarottara hai| yahAM antara ko kriyA vizeSaNa ke rUpa meM aura uttara ko vastra ke artha meM arthAt saMjJA ke rUpa meM grahaNa kiyA gayA hai| yadyapi AcArya zIlAMka ne AcArAMga TIkA meM aura digambara vidvAna paM. kailAzacandajI ne yahI artha grahaNa kiyA hai, kintu yaha artha vicAraNIya hai| yadi uttara ko uttarIya arthAt vastra ke artha meM grahaNa karate haiM to antara ko bhI vastra ke artha meM arthAt antara vastra ke artha meM grahaNa karanA hogaa| AcArAMga evaM uttarAdhyayanasUtra ke sandarbho ko dekhate hue yahI artha samucita pratIta hotA hai| . bhagavAna pArzva kI paramparA meM maryAdita vastra dhAraNa kiye jAte the jabaki mahAvIra ne vastra ke sandarbha meM acelatva ko pramukhatA dI; phira bhI unhoMne nirgrantha saMgha meM sacelatva evaM acelatva donoM ko hI yathAzakti evaM yathArUci sthAna diyaa| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra mukti ke liye mukhya evaM pAramArthika liMga/ sAdhana to jJAna, darzana aura cAritra rUpa AdhyAtmika sampatti hai / acelatva evaM sacelatva to laukika/bAhya liMga mAtra hai|2017 205 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2116 / . (ba) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 2118 / / 206 AcArAMga TIkA 1/6/3 / ' 207 uttarAdhyayanasUtra - 23/33 / For Personal & Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 nirNayAtmaka rUpa se hama yaha kaha sakate haiM ki bhagavAna mahAvIra sacela evaM acela donoM hI paramparAoM ke samarthaka the| unhoMne gRhatyAga ke samaya eka vastra dhAraNa kiyA thA phira use bhI chor3a diyA arthAt pUrNatayA acelatva ko svIkAra kara liyA isase yaha spaSTa hotA hai ki mahAvIra ne sacelakatva se acelatva kI ora kadama bar3hAyA thaa| sacelatva aura acelatva kI samasyA ke sAtha hI eka dUsarI samasyA muni ke AvAsa ke sambandha meM bhI rahI huI hai / jainadharma meM caityavAsa aura vanavAsa kI paramparAyeM vikasita huii| caityavAsa vastutaH eka paravartI kAla meM vikasita paramparA hai jisake pariNAmasvarUpa jainamuni maThAdhIza kA rUpa le rahe the kintu uttarAdhyayanasUtra meM isa caityavAsI paramparA kA kahIM koI ullekha nahIM hai| phira bhI uttarAdhyayanasUtra isa sandarbha meM vistAra se carcA karatA hai ki muni ko kisa prakAra ke sthAnoM meM ThaharanA caahiye| upAzraya muni ke nivAsa sthala ko upAzraya yA vasati kahate haiN| isakA zAstrIya nAma 'zayyA bhI hai| zayyA kA sAmAnya artha hai jisa para zayana kiyA jAe, kintu zayyA zabda muni ke Thaharane ke sthAna ke artha meM bhI rUr3ha ho gayA hai| isI sandarbha meM AcArAMga meM 'zayyaiSaNA' adhyayana hai, jisameM muni ko kaise AvAsa meM nivAsa karanA cAhiye isakI carcA hai| prAcIna samaya meM muni prAyaH nagara ke bAhara udyAnoM meM nivAsa karate the| uttarAdhyayanasUtra meM muniyoM ke udyAna meM nivAsa karane ke aneka ullekha milate haiN| muni grAmAnugrAma vicaraNa karate hue nagara ke bAhara udyAna meM Akara Thahara jAte the, kintu vartamAna kAla meM parivartana ho gyaa| muniyoM ke upAzraya gAMva meM hone lge| vAtAvaraNa mana ko prabhAvita karatA hai / isaliye muniyoM ke rahane kA sthAna zuddha, saMyama evaM svAdhyAya ke anukUla honA caahiye| uttarAdhyayanasUtra meM muni ke Thaharane ke sthAna ke viSaya meM jo nirdeza diye gaye haiM ve nimna haiM 1209 - 208 uttarAdhyayanasUtra - 18/4; 20/4 / 206 uttarAdhyayanasUtra - 35/4, 5,6 evaM 7 / For Personal & Private Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaze 1. upAzraya susajjita na ho : ____ mana ko lubhAne vAlA, citroM se suzobhita, puSpamAlAoM evaM agara-caMdanAdi sugandhita dravyoM se suvAsita, suMdara vastroM (parade Adi) se susajjita evaM suMdara daravAjoM (kalAkArI Adi se susajjita) se yukta upAzraya sAdhu ke nivAsa yogya nahIM hai kyoMki aise upAzraya meM sAdhu kI nirvikAra sAdhanA meM bAdhA utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai| 2. upAzraya ekAnta evaM zAMta ho : jisa sthAna para gRhastha kA adhika AvAgamana na ho, unake ghaniSTha samparka se rahita ho aise zmazAna, udyAna, zUnyagRha, vRkSa, latAmaNDapa kA tala bhAga Adi ekAnta sthaloM para sAdhu nivAsa kre| uttarAdhyayanasUtra meM aneka sthaloM para muni ko 'viviktazayanAsana' arthAt ekAnta meM rahane vAlA kahA gayA hai| 3. jo upAzraya parakRtaM ho : . jo upAzraya sAdhu ke nimitta se banAyA gayA na ho arthAt gRhastha ne jise svayaM kI ArAdhanA ke lie banavAyA ho aise upAzraya meM hI muniyoM ko ThaharanA caahiye| bhavana ke nirmANa meM SaTjIvanikAya ke jIvoM kI virAdhanA hotI hai, aura usameM sAdhu kA nimitta hone se sAdhu bhI usa hiMsA ke sahabhAgI hote haiN| 4. jo muni ke liye pariSkRta na ho : sAdhu Thaharane vAle haiM isa Azaya se upAzraya kI saphAI, lipAI, potAI kI gaI ho to sAdhu usa sthAna meM na tthhre| isI prakAra vaha sthAna yadi aMkurotpAdaka bIjoM se AkIrNa ho aura muni ke Thaharane ke lie unheM haTAyA jAye to pI vahAM nahIM tthhre| isakA prayojana yaha hai ki sAdhu ke nimitta kisI prakAra kA heMsAdi kA kArya nahIM honA caahiye| 1. jIvAdi se rahita ho : . muni ko prAsuka bhUmi meM rahanA cAhiye arthAt jahAM muni Thahare usa sthAna meM yadi adhika jIvoM kI utpatti kI saMbhAvanA ho to muni aise sthAna para nivAsa na kre| For Personal & Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 6. jo brahmacarya ke pAlana meM sahAyaka ho : jisa sthAna meM brahmacarya kA pAlana samyaka prakAra se hotA ho arthAt AsapAsa kA vAtAvaraNa kAmavAsanA ko jAgRta karane vAlA na ho aise upAzraya meM sAdhuoM ko nivAsa karanA caahiye| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra meM zramaNAcAra kA samucita varNana upalabdha hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - adhyAya - 11 uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita zrAvakAcAra / For Personal & Private Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra sAdhanA kA pravezadvAra samyagdarzana hai to isakI caramapariNati mukti hai| jaina paramparA meM sAdhanA ke kSetra meM gatimAna sAdhaka ke do prakAra haiM zramaNa evaM zrAvaka / sAdhakoM kA yaha vibhAjana cAritra (AcaraNa) ke AdhAra para kiyA gayA hai / samyagjJAna evaM samyagdarzana kI sAdhanA to donoM kI samAna ho sakatI hai| kyoMki Atmatattva ke yathArtha svarUpa kA jJAna tathA navatattvoM yA sAdhanA ke Adarza deva - gurU evaM dharma para avicala zraddhA rakhanA zramaNa evaM zrAvaka donoM ke liye anivArya hai| zrAvakAcAra evaM zramaNAcAra zabda bhI AcAragata bhinnatA ko hI prastuta karate haiM / meM pratipAdita zrAvakAcAra - jainAgama sthAnAMgasUtra meM dharma ke do prakAra pratipAdita kiye gaye haiN| 1. zruta dharma 2. cAritra dharma / ' zrutadharma ke antargata samyagjJAna evaM samyagdarzana kI ArAdhanA kI jAtI hai arthAt navatattvoM ke svarUpa kA jJAna tathA una para zraddhA rakhanA aura cAritradharma ke antargata saMyama aura tapa kI sAdhanA kI jAtI hai| isameM zrutadharma zramaNa evaM zrAvaka donoM ke liye samAna rUpa se ArAdhya hai / cAritra dharma ke do bheda kiye gaye hai- sAgAra dharma tathA anagAra dharma / gRhastha upAsaka yA zrAvaka kA AcAra sAgAra dharma tathA zramaNa kA AcAra anagAra dharma kahalAtA hai / 1. sthAnAMga 2/1 / 2. abhidhAna rAjendrakoza, khaNDa 2, pRSTha 106 / AgAra zabda kA artha gRha yA AvAsa hotA hai| gRha yA gharoM meM rahakara kI jAne vAlI sAdhanA sAgAra dharma kahalAtI hai| abhidhAnarAjendrakoza ke ..anusAra pArivArika jIvana meM rahakara dharma kA pAlana karanA sAgAra dharma hai / 2 gRhastha sAdhaka ke liye jaina paramparA meM 'zrAvaka' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai isameM tIna akSara hai- 'zra', 'va' evaM 'k'| yahAM 'zra' se zraddhA, 'va' se viveka tathA 'ka' se * kriyA ko grahaNa kiyA jAtA hai arthAt jo zraddhApUrvaka vivekapUrNa kriyA / AcaraNa - For Personal & Private Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 karatA hai, vaha zrAvaka hai| zrAvaka zabda kA dUsarA artha sunane vAlA bhI hai arthAt jo dharma mArga kA zravaNa kara vivekapUrvaka AMzika rUpa se usakA AcaraNa karatA hai, vaha zrAvaka hai| yaha nirvivAda satya hai ki jaina paramparA meM zramaNadharma ko zreSTha evaM pradhAna dharma mAnA gayA hai| tathApi, isameM gRhastha sAdhakoM ko bhI mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai| yahI nahIM uttarAdhyayanasUtra meM to spaSTataH yaha kahA gayA hai kucha gRhastha bhI zramaNoM kI apekSA saMyama ke paripAlana meM zreSTha hote haiN| yahAM kiyA gayA zreSThatA kA nirdhAraNa bhAMvacAritra kI. apekSA se hai; dravya cAritra se nhiiN| uttarAdhyayanasUtra ke chattIsaveM adhyayana meM gRhasthaliMga siddha kA ullekha hai arthAt gRhastha bhI mukti kA adhikArI hai yadyapi digambara paramparA ise mAnya nahIM karatI hai| tathApi zvetAmbara jaina paramparA ke kathAnakoM meM marUdevI mAtA evaM bharata cakravartI ke gRhastha jIvana meM mukti prApta karane kA varNana upalabdha hotA hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki mukti kA sambandha mAtra veza . se nahIM varan AcaraNa kI pavitratA tathA kaSAya vijaya se hai| phira bhI zramaNa jIvana ko pramukhatA dene kA prayojana yaha hai ki zramaNa una bAhya nimittoM se jinake dvArA AtmA viSaya-vAsanA kI ora unmukha hotI hai, dUra rahate haiM arthAt ve sAdhanA kI anukUla paristhiti meM rahate haiN| zrAvaka jIvana kI pUrva pIThikA / gRhastha vyakti vyasanamukta tathA kucha viziSTa guNoM se yukta hone para hI zrAvaka kahalAne kA adhikArI hotA hai| zrAvaka ke AcAra ko cAra bhUmikAoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai - 1. sapta vyasana tyAga 2. mArgAnusArI ke paiMtIsa guNa 3. zrAvaka ke bAraha vrata 4. gyAraha pratimA zrAvaka kI pUrvokta sthitiyoM kA varNana Agama granthoM meM kramapUrvaka nahIM milatA hai| isakA kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki sAmAnyataH eka sadgRhastha meM ina guNoM kA honA to Avazyaka hai hii| jahAM taka hamAre zodhagrantha uttarAdhyayanasUtra kA prazna hai usameM hameM zrAvakAcAra kA suvyavasthita evaM kramabaddha varNana prApta nahIM hotA hai| phira bhI isameM zrAvakAcAra se sambandhita viSayoM kA jo kucha vivaraNa upalabdha hotA hai usake AdhAra para hama yahAM zrAvakAcAra kA varNana prastuta kara rahe haiN| 3. uttarAdhyayanasUtra 36/46 / For Personal & Private Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 11.1 saptavyasana kA tyAga (durvyasanamukti) vyasana zabda mUlataH saMskRta zabda hai / saMskRtakoza ke anusAra isakA tAtparya ve AdateM haiM jinakA pariNAma vipattikAraka yA kaSTaprada hotA hai / prastuta vivecana meM jinheM vyasana kahA jA rahA haiM ve vipatti ke hetu haiN| yahAM hetu meM pariNAma kA upacAra kiyA gayA hai arthAt jina pravRttiyoM kA pariNAma vipattikAraka yA kaSTaprada hai ve pravRttiyAM durvyasana kahI gayI haiN| vaidika paramparA meM aThAraha durvyasanoM kA ullekha prApta hotA hai|' jainAcAryoM ne durvyasanoM ke mukhya sAta prakAra pratipAdita kiye haiM - 1. juA 2. mAMsAhAra 3. surApAna 4. vezyAgamana 5. zikAra 6. corI aura 7. prstriigmn| sAmAnyataH ye sAtoM naraka kI prApti ke mUla kAraNa mAne gaye haiM / uttarAdhyayanasUtra meM ina vyasanoM kA AMzika rUpa se ullekha prApta hotA hai| ataH hama jyAdA vistAra meM na jAkara inakA saMkSipta varNana kara rahe haiM :1. juA : juA eka nindanIya karma hai| isameM binA parizrama ke dhana prApti kI cAha banI rahatI hai| isake svarUpa ko spaSTa karate hue eka pAzcAtya vicAraka ne kahA hai ki juA lobha kI saMtAna hai, phijUlakharcI kA janaka hai| uttarAdhyayanasUtra meM jue ke sambandha meM koI spaSTa ullekha upalabdha nahIM hotA hai, kintu isake pAMcaveM adhyayana kI solahavIM gAthA meM 'dhutteva' zabda kA prayoga huA hai| TIkAkAra zAntyAcArya ne isakA artha dyUtakAra arthAt juArI kiyA hai| prAkRta hindI koza meM bhI dhutta zabda kA eka artha juA khelane vAlA kiyA gayA hai|' uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki ajJAnI jIva mRtyu ke samaya hAre haye juArI kI taraha zokagrasta hotA hai aura akAma maraNa ko prApta hotA 4. saMskRta-hindI-koza pRSTha 658 / 5. dekhiye - jainAcAra siddhAnta aura svarUpa, pRSTha 265 / 6. uttarAdhyayanasUtraTIkA patra - 248 7. prAkRta-hindI-koza, pRSTha 488 | - (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| juArI ke isa udAharaNa se jue ke duSpariNAma jJAta hote haiN| sUtrakRtAMga meM bhI juA khelane kA niSedha kiyA gayA hai|' jue ke kAraNa kabhI - kabhI pArivArika jIvana bhI saMkaTagrasta ho jAtA hai| itihAsa isa bAta kA sAkSI hai| pANDavoM ke dyUta vyasana ke kAraNa hI draupadI kA cIra haraNa evaM mahAbhArata kA yuddha huaa| 2. mAMsAhAra : jue ke samAna mAMsAhAra bhI eka vyasana hai| mAMsabhakSaNa nirdayatA kA pratIka hai| yaha mAnavIya prakRti ke pratikUla hai| uttarAdhyayanasUtra kA sAtavAM 'urabhrIya' adhyayana mAMsAhAra ke duSpariNAma kA ullekha karatA hai| isa ke bAIsaveM adhyayana ariSTanemi bhagavAna ke toraNa se lauTa jAne kA jo prasaMga ullekhita hai usakA kAraNa bhI bArAtiyoM ke AhAra ke lie ekatrita pazuoM ke prati bhagavAna kI karUNA hI thI / isa prakAra mAMsAhAra nindanIya mAnA gayA hai| 428 3. surApAna : jo peya padArtha mAdakatA utpanna karate haiM, viveka ko kuNThita karate haiM, ve madyapAna yA surApAna ke antargata Ate haiN| isakA pracalita zabda 'zarAba' hai kintu isake antargata sabhI prakAra ke nazIle padArthoM kA sevana samAhita hai| uttarAdhyayanasUtra meM aneka sthaloM para madirApAna kA niSedha kiyA gayA hai| isake pAMcaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki hiMsaka, mAyAvI, ajJAnI, cugalakhora, dhUrta vyakti mAMsa evaM madirA kA sevana karate haiM ataeva sajjana puruSa inase dUra rahate haiN| 10 madirApAna ke duSpariNAma kA ullekha karate hue hemacandrAcArya ne yogazAstra, meM likhA hai ki jaise agni kI eka cinagArI ghAsa ke Dhera ko samApta kara detI hai vaise madirApAna se viveka, saMyama, jJAna, satya, zauca, dayA Adi sabhI guNa naSTa ho jAte haiN| " 11 8. tavo se maraNaMtami, bAle saMtassaI bhayA / akAmamaraNaM maraI, dhutte kalinA jie / / 6. sUtrakRtAMka 6/17 / 10. uttarAdhyayanasUtra 5 / 6 / 11. yogazAstra 3/42 / uttarAdhyayanasUtra 5/16 For Personal & Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 AcArya haribhadrasUri ke anusAra madyapAna karane vAle meM nimna solaha doSa utpanna hote haiM - 1. zarIra kA vidrupa honA 2. vividha rogoM se grasta honA 3. parivAra se tiraskRta honA 4.samaya para kAma karane kI kSamatA kA na rahanA 5. antarmAnasa meM dveSa paidA honA 6. jJAnataMtuoM kA kuNThita honA 7. smRti kA kSINa honA 8. buddhi kA vikRta honA 6. satsaMga ke prati aruci 10. vANI meM kaThoratA honA 11. nimna starIya vyaktiyoM kA saMparka honA 12. kulahInatA ko prApta honA 13. zakti kA hAsa honA 14. dharma kA pAlana nahIM kara pAnA 15. artha kA nAza evaM 16. kAma kA naash| saMkSepa meM kahA jAya to eka zarAbI vyakti meM sabhI prakAra ke doSoM kI saMbhAvanA banI rahatI hai| 4. vezyAgamana : . uttarAdhyayanasUtra meM yadyapi vezyAgamana ke niSedha kA spaSTa rUpa se kahIM ullekha nahIM AyA hai phira bhI isake solahaveM brahmacaryasamAdhisthAna nAmaka adhyayana meM brahmacarya kA pAlana karane ke lie kitanI satarkatA Avazyaka hai isa para vyApaka rUpa se prakAza DAlA gayA hai / isase vezyAgamana kA niSedha svataH ho jAtA hai| isameM : bahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ke lie nimna dasa bAteM varjita haiM.. 1. strI, pazu aura napuMsaka se AkIrNa zayana evaM Asana kA tyAga kare; 2. striyoM ke bIca kathA-vArtA na kare; 3. striyoM ke sAtha eka Asana para na baiThe; 4. striyoM kI ora ekAgra dRSTi se na dekhe 5. striyoM ke kUjana, rodana, gIta, hAsya, vilApa Adi ko na sune; 6. pUrvakRt kAmabhogoM kA smaraNa na kare; 7. - praNIta AhAra kA grahaNa na kare; 8. . atimAtrA meM AhAra kA grahaNa na kare; 6. vibhUSA Adi na kare; 10. zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza meM Asakta na rhe| mi utarAdhyayanasUna 16/11, 12, 13 / For Personal & Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 5. zikAra : ___uttarAdhyayanasUtra ke anusAra zikAra khelanA krUra evaM hiMsaka karma hai| isameM vyartha hI becAre nirIha prANiyoM kA hanana kiyA jAtA hai| ahiMsA kI sAdhanA meM agrasara hone vAle sAdhaka ko isakA sarvathA tyAga karanA caahie| uttarAdhyayanasUtra ke. aThArahaveM adhyayana meM zikAra-tyAga kA upadeza diyA hai / isameM saMjaya rAjA zikAra khelane ke uddezya se jaMgala meM jAtA hai, vaha apane zauka ke kAraNa hiraNoM kA zikAra karatA hai| vahAM dhyAnastha muni rAjA ko isa hiMsaka karma se virata hone kI preraNA dete 6. cauryakarma : ___uttarAdhyayanasUtra meM cauryakarma ko nindanIya evaM tyAjya batAyA gayA hai| isameM sAdhaka ko binA AjJA ke dantazodhana hetu eka tinakA bhI lene kA niSedha kiyA gayA hai| cauryakarma kA vistRta varNana hamane isa grantha meM adattAdAnaviramaNamahAvrata tathA asteya aNuvrata ke aMtargata kiyA hai| 7. parastrIgamana : svapatnI ke atirikta anya kisI ke sAtha kAmavAsanAjanya vyavahAra karanA parastrIgamana sambandhI doSa hai| purUSoM ke liye tiryacinI (mAdA pazu-pakSI) mAnava-strI, devI, athavA kASTa yA pASANa kI putalI Adi ke sAtha bhI kAmabhoga sambandhI ceSTA karanA parastrIgamana rUpa vyApAra mAnA gayA hai / isa prakAra uttarAdhyayanasUtra kI zikSAoM meM pUrvokta vyasana ke tyAga kI preraNA antarnihita hai| vyasanI tathA nirvyasanI kI dazA kA citraNa karate hue kisI kavi ne kahA hai ____ 'vyasana' mRtyu se bhI adhika kaSTaprada hai kyoMki mRtyu eka bAra hI kaSTa detI hai para vyasana jIvana bhara kaSTa dete rahate haiM aura vyasanI vyakti mRtyu ke bAda paraloka meM bhI vividha kaSToM ko prApta hotA hai jabaki nirvyasanI vyakti yahAM bhI sukhapUrvaka jIvana vyatIta karatA hai tathA paraloka meM bhI svarga sukha kA upabhoga karatA hai| 13. uttarAdhyayanasUtra - 16/27 / For Personal & Private Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 11.2 mArgAnusArI ke paiMtIsa guNa (zrAvaka ke mukhya guNa) ___AcArya haribhadrasUri, AcArya hemacandra, AcArya nemicandra tathA paM. AzAdhara jI ne zrAvaka jIvana kI pUrva bhUmikA ke rUpa meM kucha sadguNoM kA ullekha kiyA hai| AcArya haribhadra evaM AcArya hemacandra ne inheM 'mArgAnusArI guNa' kahA hai| mArgAnusArI guNa se tAtparya zrAvaka jIvana jIne kI prAthamika zarta hai| zrAvaka ke ye mArgAnusArI guNa isa bAta ke paricAyaka haiM ki vyakti ko dhArmika yA AdhyAtmika sAdhanA karane ke liye pahale kucha vyavahArika evaM sAmAjika niyamoM kA pAlana karanA cAhie, tabhI vaha aNuvratoM kI sAdhanA kA adhikArI bana sakatA hai| dharmabinduprakaraNa evaM yogazAstra meM mArgAnusArI ke nimna paiMtIsa guNoM kA ullekha kiyA gayA hai jo saMkSepa meM nimna haiM" : 5. nyAyanItipUrvaka dhana kA upArjana krnaa| 2. ziSTa purUSoM ke AcaraNa kI praMzasA krnaa| . 3. kula evaM zIla meM apane samAna stara vAloM se pariNaya saMbaMdha krnaa| . pApoM se bhaya rakhanA arthAt pApAcAra kA tyAga krnaa| 5. apane deza ke AcAra kA pAlana krnaa| 6. dUsaroM kI niMdA nahIM krnaa| 7. aise ghara meM nivAsa karanA jo surakSAvAlA tathA vAyu, prakAza Adi se yukta na ho| ..... ghara ke dvAra adhika nahIM rakhanA / 6. satpurUSoM kI saMgati krnaa| 10. mAtA-pitA kI sevA krnaa| 11. citta meM kSobha utpanna karane vAle sthAnoM se dUra rhnaa| 12. nindanIya kAryoM kA tyAga krnaa| 13. Aya ke anusAra vyaya krnaa| 14. deza evaM kula ke anurUpa vastra dhAraNa krnaa| ... 15. buddhi ke nimna ATha guNoM se saMpanna honA 1. dharma zravaNa kI icchaa| 2. avasara milane para dharma zravaNa krnaa| 3. .. zAstroM kA adhyayana krnaa| 4. unheM smRti meM rkhnaa| 5. jijJAsA se prerita hokara 14. (ka) dharmabinduprakaraNa - 1/4-58 / (kha) yogazAstra - 1/47-56 / For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x37 zAstra carcA krnaa| 6. zAstroM ke viparIta artha se bacanA 7. vastu svarUpa kA jJAna prApta krnaa| 8. tatvajJa bnnaa| 16. ajIrNa hone para bhojana nahIM krnaa| 17. niyata samaya para bhojana krnaa| 6. dharma, artha evaM kAma kA avasarocita sevana karanA- gRhastha jIvana meM artha evaM kAma purUSArtha kA sarvathA tyAga nahIM ho sakatA hai, ataH unakA sevana isa prakAra karanA cAhie tAki dharma purUSArtha upekSita na ho| .. 16. atithi, sAdhu Adi kA satkAra krnaa| 20. Agraha se dUra rhnaa| 21. guNAnurAgI honaa| 22. ayogya deza aura kAla meM gamana nahIM krnaa| 23. svasAmarthya ke anusAra kArya krnaa| 24. sadAcArI purUSoM ko ucita sammAna denA, unakI sevA krnaa| 5. apane AzritoM kA pAlana-poSaNa krnaa| 26. dIrghadarzI honaa| 27. vivekazIla honA arthAt apane hita-ahita ko smjhnaa| 28. kRtajJa honA arthAt upakArI ke upakAra kA vismaraNa nahIM krnaa| 26. sadAcAra evaM sevA ke dvArA janatA kA premapAtra bnnaa| 30. lajjAzIla honaa| 21. karUNAzIla honaa| 32. saumya honaa| 33. yathAzakti paropakAra krnaa| 34. kAma, krodha, lobha, mada, moha aura mAtsarya Adi AMtarika zatruoM se bacane kA prayatna krnaa| 5. indriyoM ko vaza meM rkhnaa| jaisA pahale saMketa kiyA jA cukA hai ki ina guNoM kI saMkhyA vibhinna AcAryoM ne alaga-alaga batAI hai phira bhI jahAM AcArya haribhadra evaM AcArya hemacaMdra ne inakI saMkhyA 35 mAnI hai, vahIM pravacanasAroddhAra meM 21 evaM sAgAradharmAmRta meM 17 guNoM kA ullekha huA hai, lekina ye sabhI guNa ina 35 guNoM ke For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antargata samAhita ho jAte haiM / ataH hama vistAra bhaya se yahAM unakI alaga se carcA nahIM kara rahe haiN| jahAM taka uttarAdhyayanasUtra kA prazna hai usameM hameM mArgAnusArI guNoM kA kahIM koI spaSTa varNana prApta nahIM hotA hai kintu isakI zikSAoM evaM kathAnakoM meM inase saMbaMdhita carcA avazya upalabdha hotI hai jaise, nyAyapUrvaka dhana arjana karane ke sandarbha meM isake caturtha 'asaMskRta' adhyayana meM kahA gayA hai ki pApakarma se upArjita dhana naraka kA kAraNa hai| isI prakAra isa kA vinaya adhyayana ziSTajana kI sevA zuzrUSA kI zikSA detA hai tathA yogya nivAsa sthala kI carcA sAdhu ke upAzraya ke saMbaMdha meM kI gaI hai| uttarAdhyayanasUtra ke tIsare caturaMgIya adhyayana meM manuSyatva ko durlabha batAyA gayA hai|" mAnavocita guNoM se yukta honA hI manuSyatva hai| dUsare zabdoM meM hama yaha bhI kaha sakate haiM ki mArgAnusArI guNoM se yukta honA hI manuSyatva hai| mArgAnusArI kA eka guNa yaha bhI hai ki deza evaM kula ke anurUpa AcaraNa kareM / uttarAdhyayanasUtra bhI deza-kAla paristhiti ke anurUpa AcaraNa kI zikSA detA hai| kula kI maryAdA kA ullaMghana na karane kI zikSA uttarAdhyayanasUtra ke bAIsaveM adhyayana meM rAjamati ne sthanemi ko pratibodha dete hue dI thii| ... uttarAdhyayanasUtra ke iSukArIya adhyayana meM purohita ke putroM ko jina vizeSaNoM se aMlakRta kiyA gayA hai vastutaH ve mArgAnusArI guNa hI hai| yathA'niviNNasaMsArabhayA' arthAt pApabhIrUtA, zraddhAsampannatA, kAmabhogoM meM anAsakti aadi| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra meM mArgAnusArI guNoM meM se kucha guNoM kA spaSTa varNana milatA hai| 11.3 zrAvaka ke bAraha vrata : 'vrata' ko vyAkhyAyita karate hue kahA gayA hai - viyate prApyate sadgatiraneneti vrata-niyamaH ityarthaH arthAt jisase sadgati kI prApti hotI hai, use .. (ka) pravacanasAroddhAra - 236; ... (kha) sAgAradharmAmRta - adhyAya 1 / 16. uttarAdhyayanasUtra 4/2 / 17. uttarAdhyayanasUtra - 4/1 / 18. uttarAdhyayanasUtra - 22/40 / For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 vrata kahA jAtA hai athavA 'virativratam' arthAt hiMsA Adi se virata honA yA inakA tyAga karanA vrata hai| hiMsA Adi se nivRtti AMzika bhI hotI hai aura pUrNa bhii| hiMsAdi se AMzika virati ko aNuvrata tathA isase sarvathA nivRtti ko mahAvrata kahate hai| prastuta sandarbha meM hamArA vivecya viSaya zrAvaka ke bAraha vrata haiN| ___ uttarAdhyayanasUtra meM bArahavrata sambandhI koI spaSTa ullekha upalabdha nahIM hotA hai, kintu isameM hiMsA, asatya, corI, kuzIla evaM parigraha se virata hone kI preraNA avazya dI gaI hai / sAtha hI isakI TIkAoM meM aneka sthaloM para zrAvaka ke. dezavirati rUpa sAmAnya dharma kA ullekha milatA hai| dezavirati vrata vastutaH bArahavratoM kA hI dyotaka hai| zrAvaka ke bAraha vratoM kA vistRta vivaraNa upAsakadazAMgasUtra meM kiyA gayA hai| bAraha vratoM ko mukhyataH tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai- pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra shikssaavrt| apekSAbheda se inheM nimna do bhAgoM meM bhI bAMTA gayA hai- pAca aNuvrata evaM sAta zikSAvrata kintu vartamAna meM pUrvokta vibhAga hI pracalita hai| eka gRhastha zrAvaka ahiMsAdi vratoM kA pAlana pUrNa rUpa se nahIM kara pAtA hai| ataH vaha unheM utane hI aMza meM svIkAra karatA hai jahAM taka vaha unakA prAmANikatA se pAlana kara sake; vaha aNu arthAt sImita rUpa meM hI vrata grahaNa karatA hai| yahI kAraNa hai ki zrAvaka ke ye ahiMsAdi pAMca vrata aNuvrata kahalAte haiN| guNa kA eka artha vizeSatA bhI hotA hai| ataH zrAvaka ke pAMca aNuvratoM ke pAlana meM jo vrata vizeSa sahAyaka evaM upakAraka hote haiM, ve guNavrata kahalAte haiN| zikSA kA artha abhyAsa yA prazikSaNa hotA hai / ataH AdhyAtmika jIvana ke abhyAsa ke hetubhUta jo sAmAyika, pauSadha Adi vrata haiM, ve zikSAvrata kahalAte haiN| ina bAraha vratoM meM aNuvrata ke krama meM koI antara nahIM hai parantu guNavratoM evaM zikSAvratoM ke krama meM kucha bhinnatA pAI jAtI hai| jahAM taka digambara paramparA kA prazna hai usameM bhI aNuvratoM ke nAma evaM krama meM kahIM koI bhinnatA nahIM hai| kintu guNavrata evaM zikSAvrata ke saMdarbha meM kucha bhinnatA avazya hai jisakA spaSTIkaraNa hama ina vratoM kI svataMtra carcA ke saMdarbha meM prastuta kareMge - 16. upAsakadazAMga - 1/23 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 3, pRSTha 366) / For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 1. ahiMsA-aNuvrata isa aNuvrata kA zAstrIya nAma 'sthUlaprANAtipAta viramaNavrata' hai| arthAt gRhastha sAdhaka sthUla (trasa) jIvoM kI hiMsA se virata hotA hai| upAsakadazAMgasUtra meM AnaMda zrAvaka dvArA ahiMsA-aNuvrata kI pratijJA nimna rUpa se svIkAra kI gaI hai - 'maiM yAvajjIvana mana, vacana va karma se sthUla prANAtipAta na svayaM karUMgA na dUsaroM se kraauuNgaa| ratnakaraNDakazrAvakacAra', kArtikeyAnuprekSA, purUSArthasiddhayupAya Adi granthoM meM ahiMsA aNuvrata kA pAlana tIna karaNa (kRta, kArita evaM anumodita) tathA tIna yoga (mana, vacana evaM kAyA) se batAyA gayA hai / 2 paM. AzAdharajI ke anusAra zrAvaka anumodanA se virata nahIM ho sakatA hai| ataH vaha tIna yoga aura do karaNa se hiMsA kA tyAga karatA hai| isa prakAra zrAvaka sthUla hiMsA kA tyAga karatA hai| jIva do prakAra ke kahe gaye haiM- sUkSma aura sthuul| pRthvI, pAnI, vAyu, agni tathA vanaspati ke jIva jinakI cetanA spaSTa rUpa se parilakSita nahIM hotI hai, ve sUkSma jIva kahalAte haiN| isake viparIta jo uddezya pUrvaka gamanAgamana kara sakate haiM, ve do indriya, tIna indriya, cAra indriya evaM pAMca indriya vAle jIva sthUla jIva kahalAte haiN| jaina pAribhASika zabdAvalI meM sUkSma evaM sthUla jIvoM ko kramazaH "sthAvara' evaM 'vasa' kahA jAtA hai| .. gRhastha sthAvara jIvoM kI hiMsA kA sarvathA parityAga nahIM kara sakatA kyoMki usakI dainaMdina AvazyakatAyeM jaise - roTI, kapar3A, makAna Adi kI pUrti meM use sthAvara jIvoM kI hiMsA karanI par3atI hai parantu itanA avazya hai ki vaha ina AvazyakatAoM ko parimita kara sakatA hai aura vyartha hiMsA se baca sakatA hai| isI prakAra gRhastha zrAvaka trasa jIvoM kI hiMsA kA bhI pUrNa rUpeNa tyAga nahIM kara sakatA hai kyoMki use kadAcita apane deza, samAja, parivAra, dharma tathA zarIra kI rakSA karane ke liye virodhI yA AtatAyI kA pratIkAra karanA par3atA hai isa prakAra 20. sthAnAMga 5/1/2 / -- 21. upAsakadazAMga 1/24 - (laaddnuuN)| 22. (ka) ratnakaraNDakazrAvakAcAra 53 ; (kha) kArtikeyAnuprekSA - 30-32 ; (ga) puruSArthasiddhyupAya - 75 / 23. sAgAradharmAmRta - pRSTha 136 / For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ke anusAra anyAyI, doSI evaM AkramaNakArI ke pratikAra hetu kI gaI hiMsA se gRhastha pUrNatayA virata nahIM hotA hai| pUrvokta vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki zrAvaka ke aNuvrata ke antargata saMkalpapUrvaka niraparAdha trasa jIvoM kI hiMsA kA tyAga kiyA jAtA hai| lekina isakA tAtparya yaha nahIM hai ki zrAvaka ke liye sthAvara jIvoM kI hiMsA kA niSedha nahIM hai| zrAvaka ke liye bhI anAvazyaka sthAvara prANiyoM kI hiMsA kA to niSedha hI hai, kintu aparAdha karane vAloM kI hiMsA kA aura ekendriya jIvoM jaise vanaspati Adi kI hiMsA kA pUrNa tyAga gRhastha jIvana meM azakya hai| hiMsA ke cAra rUpa hai- saMkalpajA, virodhajA, udyogajA aura ArambhajA / inameM gRhastha kevala saMkalpajA hiMsA kA tyAga karatA hai| gRhastha ke ahiMsA vrata kI surakSA ke liye nimna pAMca niyama pratipAdita kiye gaye haiM 1. bandhana : 436 kisI bhI prANI ko bAMdhanA, usakI svataMtratA meM bAdhA DAlanA, piMjare Adi meM baMda kara denA tathA apane Azrita naukara Adi ke prati amAnavIya vyavahAra karanA ahiMsA aNuvrata kA aticAra hai| 2. vadha : prANiyoM para lakar3I, cAbuka Adi se ghAtaka prahAra karanA zrAvaka ke liye varjita hai| 3. chaviccheda : krodha yA manoraMjana vaza kisI bhI prANI ke aMgopAMga kA chedana karanA, aMga-bhaMga karanA Adi zrAvaka ke liye akaraNIya hai| DaoN. sAgaramala jaina ne isakA lAkSaNika artha vRtticcheda karate huye likhA hai ki kisI kI AjIvikA chIna lenA yA use ucita pArizramika nahIM denA bhI ahiMsA ke sAdhaka ke liye anAcaraNIya hai / For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 4. atibhAra : prANiyoM para unakI zakti se adhika bhAra DAlanA tathA kisI prANI kI zakti se adhika usase kArya karavAnA atibhAra aticAra hai / yaha bhI zrAvaka ke liye niSiddha hai| 5. anna pAna nirodha : Azrita prANiyoM ko samaya para bhojana nahIM denA evaM naukara Adi ko samaya para vetana nahIM denA bhI isa aticAra ke antargata mAnA jAtA hai / ataH zrAvaka ke liye yaha doSa mAnA gayA hai| . 2. satya aNuvrata - yaha zrAvaka kA dvitIya aNuvrata hai; isakA apara nAma 'sthUlamRSAvAdaviramaNavrata' hai| AcArya hemacandra ne sthUla mRSAvAda yA sthUla asatya vacana ke pAMca prakAra batalAye haiN|24 vara, kanyA, pazu evaM bhUmi saMbaMdhI asatya bhASaNa karanA, jhUThI gavAhI denA tathA jhUThe dastAvez2a taiyAra karanA zrAvaka ke liye niSiddha karma hai| satya aNuvrata ke pAMca aticAra .. upAsakadazAMgasUtra meM satya aNuvrata ke nimna pAca aticAra pratipAdita kiye gaye haiM 25.. 1. binA soce vicAre kisI para mithyA doSAropaNa karanA; ... 2. ekAnta meM vArtAlApa karane vAloM para mithyA doSAropaNa karanA; 3. svastrI athavA svapurUSa kI gupta evaM mArmika bAta ko prakaTa karanA; 4. mithyA upadeza yA jhUThI salAha denA; 5. jhUThe dastAveja likhvaanaa| 24. vogazAstra - 2/54 / 21.upAsakadazAMga- 1/33 - (lADanUM, pRSTha 404) / For Personal & Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 vaMdittusUtra meM bhI inhIM pAMca aticAroM kA varNana kiyA gayA hai| tattvArthasUtra ke anusAra inake krama va nAma nimna haiM- 1. mithyopadeza 2. asatya doSAropaNa 3. kUTalekha kriyA 4. nyAsApahAra aura 5. marmabheda arthAt gupta bAta prakaTa krnaa| ___3. acaurya aNuvrata zrAvaka ke isa tIsare acaurya vrata ko 'sthUla adattAdAna viramaNavrata' bhI kahA jAtA hai| adattAdAna kA sAmAnya artha adatta arthAt binA dI huI vastu kA grahaNa karanA hai| AcArya haribhadra sUri ne zAstravArtAsamuccaya meM kahA hai ki svAmI evaM jIva kI AjJA ke binA dUsare vyakti kI vastu kA grahaNa adattAdAna hai| jainAcAryoM ne sthUla corI ke nimna rUpa pratipAdita kiye haiM - 1. khata khananAH- seMdha lagAkara vastu le jaanaa| 2. gAMTha kATanA - binA pUche kisI kI gAMTha kholakara vastu nikAla lenA; jeba kATanA isake aMtargata hI hai| 3. tAlA tor3akara yA nakalI cAbhI ke dvArA tAlA khola ke vastueM curAnA aura 4. anya kisI sAdhana dvArA vastu ke svAmI kI AjJA ke binA vastu lenaa| ___ upAsakadazAMgasUtra, vaMdittusUtra Adi meM adattAdAna ke nimna pAMca aticAra pratipAdita kiye gaye haiM 1. corI kA mAla khriidnaa| 2. cora ko corI ke lie protsAhita karanA yA usake kAryoM meM sahayoga denaa| 3. rAjya virUddha vyApAra Adi karanA 4. nApataula meM kamI karake grAhaka ko mAla denA aura vRddhi karake lenA aura 5. mAla meM milAvaTa karake becnaa| 4. brahmacarya-aNuvrata brahmacarya zrAvaka kA cauthA aNuvrata hai| ise svadArAsaMtoSavrata yA svapati saMtoSavrata bhI kahA jAtA hai| 'upAsakadazAMgasUtra' meM Ananda zrAvaka dvArA brahmacarya 26. vaMditusUtra - 12 / 27. tattvArthasUtra -7/21 / 26. zAstravArtAsamuccaya -1/4 / 26. (ka) upAsakadazAMga - 1/34 (kha) vaMditusUtra - 14 / . - (lADana); For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 aNuvrata kI pratijJA nimna rUpa se grahaNa kI gaI hai- "maiM svapatnIsaMtoSavrata grahaNa karatA hUM / zivAnandA nAmaka apanI patnI ke atirikta saba prakAra ke maithuna kA tyAga karatA huuN|" AvazyakasUtra meM bhI apanI vivAhitA strI meM saMtoSa rakhakara anya sabhI maithuna kA tyAga karanA brahmacarya aNuvrata mAnA gayA hai| sarvArthasiddhi ke anusAra cAritra mohanIya kA udaya hone para rAga se AkrAnta strI-purUSa meM paraspara sparza kI AkAMkSA janya kriyA maithuna kahalAtI hai| brahmacarya aNuvrata kA pAlana karane vAlA zrAvaka svastrI ke saMbaMdha meM bhI maithuna kI maryAdA nirdhArita karatA hai / brahmacarya aNuvrata ke grahaNa se zrAvaka zramaNa kI taraha kAmavAsanA se pUrNataH virata nahIM hotA hai, parantu vaha saMyata ho jAtA hai arthAt patnI ke atirikta anya sabhI striyoM ke saMsarga kA tyAgI ho jAtA hai| vasunandIzrAvakAcAra ke anusAra aSTamI, caturdazI Adi parva ke dinoM meM strIsevana evaM anaMgakrIr3A kA tyAga karane vAle ko sthUla brahmacArI kahA jAtA hai| brahmacarya aNuvrata ke aticAra : 1. itvaraparigRhItAgamana : . AcAryoM ne itvara zabda ke do artha kiye haiM- alpakAla aura alpavayaskA (strI) isa prakAra alpakAla ke liye rakhI huI strI ke sAtha maithuna kA sevana karanA yA alpavayaskA ke sAtha samAgama karanA itvaraparigRhItAgamana aticAra hai / 2. aparigRhItAgamana : aparigRhItA arthAt kisI ke dvArA grahaNa na kI gaI kanyA yA vezyAdi ke sAtha saMsarga krnaa| aparigRhIta kA eka artha hai svayaM dvArA aparigRhIta arthAt . 30. upAsakadazAMga 1/27 (lADanUM, pRSTha 400) / 31. AvazyakasUtra - (pariziSTa, pRSTha 22) / 32. tattvArthasUtra 7/16 (srvaarthsiddhi)| 33. vasunandIzrAvakAcAra -2/2 - uddhata - upAsakadazAMga aura usakA zrAvakAcAra -pRSTha 106 / . For Personal & Private Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 jisake sAtha vivAha nahIM huA ho, aisI strI / isa AdhAra para isakA artha parastrIgamana bhI kiyA hai| AcArya amolakaRSi ke anusAra pANIgrahaNa hone se pahale hI jisa strI ke sAtha vAgdAna saMbaMdha huA hai usake sAtha samparka karanA bhI aparigRhItAgamana aticAra hai| dUsare zabdoM meM aparigRhItA arthAt vaha strI jisa para kisI kA adhikAra nahIM hai arthAt vezyA ke sAtha samAgama karanA aparigRhItAgamana aticAra hai| 3. anaMgakrIr3A : upAsakadazAMga ko TIkA ke anusAra kAmasevana ke aMga jaise yoni, liMga Adi se bhinna aMga jaise stana, kakSA, mukha Adi inameM kAmavaza ramaNa karanA anaMgakrIr3A hai arthAt kAmakrIr3A ko uddIpta karane vAlI jaise cumbana, AliMgana Adi kAmaceSTAyeM karanA anaMgakrIr3A aticAra hai| 4. paravivAhakaraNa : apane parivAra ke sadasyoM ke atirikta dUsaroM ke vivAha sambandha karavAnA paravivAhakaraNa aticAra hai kintu kucha AcAryoM ke anusAra vratagahaNa ke pazcAt dUsarA vivAha karanA bhI paravivAhakaraNa hai| 5. kAmabhogatIvrAbhilASA : kAmabhoga kI tIvra abhilASA rakhanA kAmabhogatIvrAbhilASA aticAra hai| zrotrendriya evaM cakSundriya kA viSaya kAma kahalAtA hai tathA ghrANendriya, rasanendriya sparzendriya Adi ke viSaya bhoga kahalAte haiN| isa prakAra pAMcoM indriyoM ke viSaya bhoga kI tIvra AkAMkSA karanA kAmabhogatIvrAbhilASA aticAra hai| eka apekSA se kAma uddIpana ke liye mAdaka padArtha kA sevana karanA bhI kAmabhoga tIvrAbhilASA aticAra 34. jainatattvaprakAza, pRSTha 603 / 35. tatvArtha sUtra pR.188 (paM. sukhalAlajI) 36. upAsakadazAMga TIkA patra / For Personal & Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadarzana meM bhI gRhastha sAdhaka ke liye svapatnI saMtoSavrata kA vidhAna kiyA gayA hai| 'suttanipAta meM kahA gayA hai ki sAdhaka yadi brahmacarya kA pAlana na kara sake to kama se kama svastrI kA atikramaNa na kreN| 37 441 isa prakAra brahmacarya aNuvrata ke antargata gRhastha sAdhaka ke liye vaiyaktika evaM sAmAjika jIvana ko saMyamita karane kA vidhAna kiyA gayA hai, jisase vyakti kAma vikRtiyoM se dUra rahatA huA svapatnI se hI saMtuSTa rhe| 5. aparigraha aNuvrata aparigraha aNuvrata ke antargata aparigraha zabda abhAva kA sUcaka na hokara alpatA, nyUnatA kA sUcaka hai| isIliye ise parigraha parimANavrata bhI kahA jAtA hai| zrAvaka sAdhu kI taraha pUrNa rUpa se niSparigrahI nahIM ho sakatA hai| yaha kahA jAtA hai ki sAdhu kaur3I rakhe to kaur3I kA aura gRhastha ke pAsa kaur3I na ho to kaur3I kA arthAt gRhastha jIvana meM artha kI bhI AvazyakatA hotI hai / para AvazkatA kI apekSA AkAMkSA adhika hotI hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki jaise-jaise lAbha hotA jAtA hai vaise-vaise lobha bar3hatA jAtA hai| ataH isase bacane ke liye gRhastha zrAvaka ke vratoM meM parigraha kI sImA nirdhArita kI gaI hai| 38 jaina granthoM meM nimna nau prakAra se parigraha kI sImA nirdhArita kI gaI hai- 1. kSetra, kRSi yogya kSetra (kheta) yA anya khulA huA bhUmi bhAga 2. vAstunirmita bhavana Adi, 3. hiraNyaM arthAt cAMdI 4. svarNa arthAt sonA, 5. dvipada, dAsa, dAsI Adi naukara, 6. catuSpada gAya baila Adi 7. dhana mudrA Adi . dhAnya- anAja Adi 6. kupya - ghara gRhasthI kA phuTakara saamaan| 8. ina nau prakAra ke parigraha kA parisImana gRhastha zrAvaka ke liye Avazyaka hai / rAga-dveSa, kaSAya Adi Antarika parigraha hai / ataH gRhastha ke lie inakA tyAga evaM parisImana bhI Avazyaka hai| upAsakadazAMgasUtra meM parigraha parimANa 37. suttanipAta - 26/11 38. uttarAdhyayanasUtra - 8/17 / 36. disUtra - 18 / * uddhRt jaina bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga 2, pRSTha 282 / For Personal & Private Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 vrata ko 'icchAparimANavrata' bhI kahA gayA hai| parigraha kA Antarika kAraNa icchA hai / ataH usa para niyantraNa karanA atyAvazyaka hai; cUMki icchA kA sambandha bAhya vastuoM se hai ataH unakI maryAdA rakhanA bhI Avazyaka hai| isa prakAra icchAoM evaM vastuoM ko maryAdita karate hue upalabdha vastuoM para bhI mamatva nahIM rakhanA aparigraha-aNuvrata yA parigraha parimANa vrata hai| aparigraha-aNuvrata ke aticAra : (1) kSetra, vastu Adi ke parimANa kA atikramaNa krnaa| (2) hiraNya svarNa ke parimANa kA atikramaNa krnaa| (3) dvipada, catuSpada ke parimANa kA atikramaNa krnaa| (4) dhana-dhAnya ke parimANa kA atikramaNa krnaa| (5) gRhastha-jIvana ke lie Avazyaka anya sAmAna kI sImA kA atikramaNa krnaa| isa prakAra parigraha kI maryAdA kA atikramaNa karanA parigraha parimANavrata ke aticAra hai| 6. digparimANavrata yaha zrAvaka kA prathama guNavrata hai| dizAoM meM gamanAgamana kI maryAdA ko nizcita karanA digparimANa vrata hai| dizAoM kI saMkhyA vibhinna prakAra kI mAnI gaI hai| yogazAstra ke anusAra cAroM dizA (pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa) vidizA (IzAna, Agneya, naiRtya, vAyavya) UrdhvadizA evaM adhodizA ina dasa dizAoM meM vyavasAya evaM bhogopabhoga ke nimitta gamanAgamana kI sImA nizcita karanA digparimANavrata hai|" 40. upAsakadazAMga 1/28 (lADanUM, pRSTha 400) / 41. yogazAstra 3/11 For Personal & Private Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 zrAvaka kA yaha vrata aneka dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai :(1) sarvaprathama vyApAra kSetra kI nizcita sImA rekhA nirdhArita ho jAtI hai| (2) usakI adhika bhAgadaur3a miTa jAtI hai| (3) vaha anAvazyaka gamanAgamana se hone vAle karma bandha se baca jAtA hai| digparimANavrata ke aticAra : (1) UrdhvadizA ke parimANa kA atikrmnn| (2) adhodizA ke parimANa kA atikrmnn| (3) tiryak (madhya) dizA ke parimANa kA atikrmnn| (4) kSetra (dizA) ke parimANa ko bar3hA lenA. arthAt eka dizA ke parimANa ko dUsarI dizA ke parimANa meM milA denA yathA pUrva dizA, pazcima dizA Adi meM 100-100 ki.mI. kI chUTa rakhI ho aura pUrva dizA meM 100 ki.mI. se adhika jAnA ho to pazcima dizA ke 50 ki.mI. milAkara pUrva dizA meM 150 ki.mI. kI yAtrA kara lenaa| / (5) kiye huye parimANa kA yadi bhUla se atikramaNa ho jAya to punaH dhyAna Ane para bhI Age gamana krnaa| ___7. upabhoga parimoga parimANavrata zrAvaka ke isa sAtaveM vrata meM prayukta upabhoga ke artha meM vibhinna granthoM meM antara dekhA jAtA hai| abhidhAnarAjendrakoza meM bhagavatIsUtra ke AdhAra para upabhoga kA artha bAra-bAra upayoga meM Ane vAlI sAmagrI kiyA gayA hai|42 AvazyakasUtra kI vRtti bhI isI artha kA samarthana karatI hai tathA dharma saMgraha meM bhI yahI artha prApta hotA .. AcArya abhayadevasUri ne upAsakadazAMgasUtra kI TIkA meM upabhoga kA aneka bAra upayoga meM Ane vAlI sAmagrI tathA paribhoga kA artha eka bAra upayoga meM 12. abhidhAnarAjendrakoza, dvitIya bhAga, pRSTha 866 / 43. (ka) uddhRta - jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa pRSTha 420; (kha) dharmasaMgraha - bhAga 330 / For Personal & Private Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ane vAlI sAmagrI bhI kiyA hai| 14 'yogazAstra' evaM 'ratnakaraNDaka zrAvakAcAra' meM bhoga evaM upabhoga zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| 15 vahAM bhoga kA artha eka bAra bhogane yogya padArtha tathA upabhoga kA artha bAra- bAra bhogane yogya padArtha kiyA hai| isa prakAra adhikAMza AcAryoM ke mata se paribhoga ke sAtha Ane vAle upabhoga kA artha eka bAra bhoga meM Ane vAlI sAmagrI tathA paribhoga kA artha aneka bAra bhogane yogya sAmagrI kiyA hai| kintu upabhoga zabda jaba bhoga ke sAtha prayukta hotA hai vahAM isakA artha bAra-bAra upayoga meM Ane vAlI vastueM tathA bhoga kA artha' eka bAra upayoga meM Ane vAlI sAmagrI kiyA jAtA hai| 444 AcArya devendramuni ke anusAra upabhoga - paribhoga kI eka anya vyAkhyA bhI zAstroM meM upalabdha hotI hai| jo padArtha zarIra ke AMtarika bhAga se bhoge jAte haiN| ve upabhoga haiM tathA jo padArtha zarIra ke bAhya bhAga se bhoge jAte haiM ve paribhoga haiN| 46 ratnakaraNDaka zrAvakAcAra ke anusAra parigraha parimANa vrata meM dI huI maryAdA ke anurUpa hI bhogoM ke prati rAga aura Asakti ko kRza karanA tathA prayojanabhUta indriyoM ke viSayoM kI saMkhyA ko sImita karanA bhogopabhoga parimANavrata hai| 17 isa prakAra upabhoga tathA paribhoga kI maryAdA ko nizcita karanA upabhoga paribhoga parimANavrata kahA jAtA hai| upAsakadazAMgasUtra meM upabhoga paribhoga parimANa vrata meM nimna vastuoM kI maryAdA nirdhArita kI gaI hai (1) udvadravaNikA vidhi 44. upAsakadazAMga TIkA patra 10 / 45. (ka) yogazAstra 5 / 3 / (2) dantadhAvana vidhi : dantamaMjana kI maryAdA / (3) phala vidhi : zarIra pauMchane ke liye rakhe jAne vAle vastra ( rUmAla, tauliye) kI saMkhyA sImita karanA / (kha) ratnakaraNDaka zrAvakAcAra 3/37 / 46. jaina AcAra siddhAnta aura svarUpa - 321 / 47. ratnakaraNDaka zrAvakAcAra 3/36 / 48. upAsakadazAMga - 1/26 ( lADanUM, pRSTha 401 ) / - khAne yogya phaloM ko chor3akara anya phaloM kA tyaag| For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) abhyaMganavidhi : mAliza hetu kAma Ane vAle teloM kI saMkhyA evaM mAtrA nizcita krnaa| (5) udvavartana vidhi : zarIra para lagAne vAle ubaTana Adi kA parimANa krnaa| (6) snAna vidhi : snAna ke liye jala kI maryAdA nirdhArita krnaa| (7) vastra vidhi : vastroM ke prakAra tathA saMkhyA nizcita krnaa| (5) vilepana vidhi : zarIra para lepa karane vAle dravya jaise caMdana, agara Adi kI sImA nirdhArita krnaa| (6) puSpa vidhi : puSpa ke prakAra evaM saMkhyA kA nirdhaarnn| (10) AbharaNa vidhi . : AbhUSaNoM ke prakAra evaM sakhyA kI sImA nizcita krnaa| (11) dhUpa vidhi : agarabattI Adi dhUpanIya sAmagrI ko sImita krnaa| (12) bhojana vidhi : bhojana vidhi ke antargata nimna dasa prakAra se annapAnAdi kI maryArdI kA nirdhAraNa kiyA gayA hai - - 1... peya vidhi : zarbata aadi| 2. bhakSya vidhi : pakavAna, miSThAnna aadi| 3. . . odanavidhi : cAvala, khicar3I aadi| : '4. sUpa vidhi : canA, mUMga, ur3ada Adi kI dAla / 5. ghRta vidhi : ghRta, dUdha, dahI Adi vigy|| 6, zAka vidhi : bathuA, kakar3I Adi saag-sbjii| 7. . . mAdhuraka vidhi : madhura rasIle phala, pAlaka kA rs| 8. . jemaNa vidhi : dahI bar3e, pakaur3e Adi caTapaTe pdaarth| 6. pAnI vidhi - nadI, kue, jala Adi kA paanii| 10. mukhavAsa vidhi : pAna, supArI, sauMpha, pApar3a aadi| zrAvaka pratikramaNasUtra meM dravya parimANa kI saMkhyA chabbIsa batAI gaI hai jisameM 21 to uparyukta hI hai tathA pAMca nimna haiM (1) vAhana : basa, Trena, TeksI, skUTara Adi vAhanoM kA parimANa / For Personal & Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 (2) upAnaha : jUte, cappala Adi kI sImA ko nizcita krnaa| (3) zayyAsana : palaMga, khATa Adi kI saMkhyA kA nirdhaarnn| (4) sacitta dravya : sacitta vastu kI maryAdA krnaa| (5) dravya : anya vastuoM kI jAti va mAtrA ko sImita krnaa| ... yahAM jJAtavya hai ki jitane svAda badalate hai utane hI dravya hote haiN| jaise, gehUM eka vastu hai para usase banI roTI, pUr3I, sIrA Adi alaga-alaga dravya hai| sAtaveM vrata ke pAMca aticAra : (1) sacitta AhAra : maryAdA se atirikta sacitta AhAra krnaa| (2) sacitta pratibaddha : sacitta-acitta aisI mizra vastu kA AhAra krnaa| (3) apakvAhAra : binA pakA huA AhAra karanA / (4) duSpakvAhAra : pUrI taraha nahIM pakA huA AhAra karanA / / (5) tuccha auSadhi bhakSaNa : yahAM auSadhI se tAtparya vanaspati hai| arthAt aise padArthoM kA bhakSaNa karanA jo khAne yogya nahIM hai arthAt abhakSya hai athavA jina padArthoM meM khAdya aMza kama evaM pheMkane yogya aMza adhika ho unakA bhakSaNa krnaa| ye uparyukta aticAra bhojana sambandhI kahe gaye haiN| isI ke antargata karma Azrita 15 aticAroM kA bhI ullekha kiyA jAtA hai| ina paMdraha karmoM kA sambandha karma se hai| bhoga-upabhoga ke sAdhana juTAne ke liye artha kI AvazyakatA hotI hai ataH usa artha kA upArjana kaise karanA yaha jAnanA bhI Avazyaka hai| upAsakadazAMgasUtra meM paMdraha karmoM arthAt vyavasAyoM ko jo mahArambha evaM mahA hiMsA kA kAraNa hai zrAvaka ke liye niSiddha batAyA gayA hai / ve nimna haiM - (1) aMgAra karma : agni saMbaMdhI vyavasAya jaise- koyale banAnA, jaMgala meM Aga lgaanaa| (2) vana karma : vana saMbaMdhI karma jaise hare vRkSa kATakara lakar3iyAM becanA aadi| (3) zakaTakarma : vAhana saMbaMdhI vyaapaar| 46. prAkRta-hindI-koza, pRSTha 66 / 50. upAsakadazAMga 1/38 - (lADanUM, pRSTha 405) / For Personal & Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) bhATakakarma : vAhana evaM pazu Adi kirAye para denA / (5) sphoTaka karma : bhUmi patthara Adi ke phor3ane kA karma jaise - khAna khudavAnA / (6) dantavANijya : hAthI ke dAMta Adi kA vyavasAya karanA / upAsakadazAMga kI TIkA meM camar3e, haDDI Adi ke vyApAra ko bhI isameM sammilita kiyA gayA hai / " (7) rasavANijya : madirA Adi vikRta rasa vAle dravyoM kA vyApAra / (8) viSavANijya : jaharIle padArthoM evaM hiMsaka astra-zastroM kA vyApAra / (6) kezavANijya : keza (bAloM) tathA kezavAle (bAla vAle) prANiyoM ko becane Adi kA dhaMdhA karanA / 447 : (10) yaMtrapIr3ana karma : ghANI, kolhU Adi yaMtroM ke dvArA tailIya padArthoM ko pIsane kA dhaMdhA karanA / . (11) nirlAchana karma: prANiyoM ke aMgoM kA chedana - bhedana karanA / (12) dAvAgnidApana : jaMgala, kheta Adi meM Aga lagAne kA kArya / (13) saradrahataDAgazoSana karma : tAlAba, jalAzaya, jhIla Adi ko sukhAne kA karma / (14) asatIjana poSaNa karma : asatI arthAt durAcAriNI striyoM (vezyA) kA poSaNa " karanA, unase durAcAra karavAkara arthopArjana krnaa| cUhe Adi ko mArane ke liye . kutte, billI Adi ko pAlanA / uparyukta paMdraha prakAra ke karmoM meM trasajIvoM kI hiMsA kI pradhAnatA hai tathA inameM se kaI karma samAjavirodhI evaM nindanIya bhI hai| ataH zrAvaka ke lie ina vyavasAyoM kA niSedha kiyA gayA hai| 8. anarthadaNDa viramaNavrata anarthadaNDa kA sIdhA sA tAtparya hai anartha arthAt niSprayojana / vyartha meM daNDa kA bhAgI bananA / vyakti apane jIvana-vyavahAra meM kucha sArthaka kriyAyeM karatA hai, kucha nirarthaka / sArthaka kriyAyeM Avazyaka hotI hai, nirarthaka 51. upAsakadazAMga TIkA - patra 6 / For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 kriyAyeM anAvazyaka hotI hai| sArthaka sAvadya kriyA karanA arthadaNDa hai, jabaki nirarthaka pApapUrNa pravRttiyoM kA karanA anarthadaNDa hai| ____jaina AgamoM meM daNDa zabda hiMsA ke artha meM prayukta huA hai| ataH saprayojana hiMsA arthadaNDa kahalAtI hai, jo zarIra, parivAra Adi ke lie hotI hai| isake viparIta niSprayojana hiMsA arthAt akAraNa kI gaI hiMsA anartha daNDa hiMsA jaise dUsaroM ko vyartha pIr3A pahuMcAne kA kArya, calate-calate pazuoM ko mAra denA, phUla evaM pattiyoM Adi ko tor3a lenA, tAlAba Adi meM patthara pheNknaa| Avazyaka kArya ke pUrNa ho jAne para bhI pApa pravRttiyoM se vimukha nahIM honA bhI anarthadaNDa kahalAtA hai jaise kArya samApti ke bAda bhI nala, paMkhe, bijalI ko khulA chor3a denaa| AvazyakatA se adhika vastu kA upayoga aura saMgraha karanA bhI anarthadaNDa hai| anartha daNDa ke cAra prakAra : (1) apadhyAna : sAmAnyataH durvicAra apadhyAna :, kahalAtA hai| sarvArthasiddhi ratnakaraNDakazrAvakAcAra tathA puruSArthasiddhayupAya ke anusAra 'dveSavaza kisI prANI ke vadha, bandha aura chedana Adi kA ciMtana karanA tathA parastrI kA ciMtana karanA apadhyAna hai| yogazAstra tathA sAgAradharmAmRta meM ArtadhyAna, raudradhyAna, rUpa azubha ciMtana ko apadhyAna kahA hai| (2) pramAdAcaraNa : jAgarUkatA yA sajagatA ke abhAva meM kiyA gayA AcaraNa pramAdAcaraNa hai| sarvArthasiddhi Adi granthoM meM niSprayojana bhUmi khodanA, pAnI bahAnA, agni jalAnA, vanaspati kA chedana Adi karane ko pramAdAcaraNa kahA hai| 52. jaina bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga 2, pRSTha 286 / 53. (ka) tattvArthasUtra 7/21 - (sarvArthasiddhi); (kha) ratnakaraNDakazrAvakAcAra - 78; (ga) puruSArthasiddhyupAya - 141, 146 / 54. (ka) yogazAstra - 3/75 / (kha) sAgAra dharmAmRta - 5/6 / 55. (ka) tattvArthasUtra 7/21 - sarvArthasiddhi ; (kha) puruSArthasiddhyupAya 143 / For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 DaoN. sAgaramala jaina ne AgamoM ke AdhAra para isake pAMca bheda pratipAdita kiye haiM : (1) ahaMkAra (2) kaSAya (3) viSaya-ciMtana (4) nidrA aura (5) vikthaa| (3) hiMsaka upakaraNoM kA pradAna : jinase hiMsA hotI hai vaha zastra, astra, Aga, viSa Adi hiMsA ke sAdhanoM ko krodhAviSTa vyakti ke hAtho meM denA hiMsaka upakaraNoM kA pradAna hai| (4) pApakarmopadeza : pApakarma hetu upadeza denA pApakarmopadeza hai| jaise kisI mAnava yA pazu ko mArane yA use parezAna karane ke lie kisI anya ko ukasAnA yA pAsa meM khar3e rahakara tamAzA dekhanA Adi / digambarasAhitya meM anarthadaNDa ke pAMca prakAra upalabdha hote haiM / unameM cAra prakAra to uparyukta hI hai tathA pAMcavAM prakAra duHzruti hai| (5) duHzruti : purUSArtha ke anusAra samAdhi ko bar3hAne vAlI barI kathAoM ko sunanA, saMgraha karanA evaM unakI zikSA denA duHzruti hai| zvetAmbara saMpradAya ke granthoM meM pramAdAcaraNa ke bheda ke rUpa meM jise 'vikathA' kahA gayA hai use hI digambara paramparA meM duHzruti kahA gayA hai| duHzruti pramAdAcaraNa kA hI eka rUpa hai| . isa prakAra anarthadaNDa arthAt niSprayojana kiye jAne vAle pApakarmoM kA tyAga karanA anarthadaNDa viramaNa hai| anarthadaNDa ke pAMca aticAra : anarthadaNDa viramaNa vrata ke nirvighna pAlana ke liye nimna pAMca bAtoM se bacanA Avazyaka hai : (1) kandarpa : vikAra-vAsanA utpanna karane vAle vacana bolanA yA sunnaa| (2) kautkucya : AMkha, muMha, hAtha se azobhanIya ceSTA krnaa| (3) maukharya : adhika vAcAla honA athavA hAsyAdi ke nimitta azAlIna vacana bolanA maukharya hai| 56. jaina bauddha aura gItA ke AdhAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga 2, pRSTha 260 / 57. puruSArtha sikhayupAya - 145 / For Personal & Private Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 (4) saMyuktAdhikaraNa : AvazyakatA ke binA hiMsaka sAdhanoM kA saMgraha karake rakhanA saMyUktAdhikaraNa hai| jaise baMdUka meM kAratUsa yA bArUda bharakara rakhanA / isakA tAtparya yahI hai ki hiMsA ke sAdhana taiyAra hone para anartha kI saMbhAvanA adhika rahatI (5) upabhogaparibhogAtireka : upabhoga-paribhoga ke sAdhanoM kA AvazyakatA se adhika saMcaya karanA upabhoga-paribhogAtireka hai| 6. sAmAyika vrata 'sAmAyika jaina sAdhanA paddhati kA kendra biMdu hai| isakI sAdhanA zramaNa jIvana paryanta tathA zrAvaka niyata samaya taka karatA hai| yaha zrAvaka kA prathama zikSAvrata hai| niyata samaya taka hiMsAdi pApa kAryoM kA mana, vacana, kAyA se karane evaM . karavAne kA tyAga karanA zrAvaka kA sAmayika vrata hai| uttarAdhyayanasUtra-sUtra meM sAmAyika vrata kI carcA Avazyaka ke rUpa meM kI gaI hai, sAtha hI usa kA mUla pratipAdya samabhAva kI sAdhanA hI hai| sAmAyika kI sAdhanA ke liye cAra prakAra kI vizuddhiyAM nirdhArita kI gaI haiM (1) kAla vizuddhi (2) kSetra vizuddhi (3) dravya vizuddhi aura (4) bhAva vishuddhi| (1) kAlavizuddhi : zramaNa kI sAmAyika AjIvana kI hotI hai| ataH unake liye sAmAyika kA koI kAla nirdhArita nahIM kiyA gayA hai| kintu gRhastha sAdhaka ke liye isakI kAla maryAdA nizcita kI gaI hai| sAmAyika vrata kI samayAvadhi 48 minaTa (eka muhUrta) kI mAnI jAtI hai| sAmAyika hetu samaya-sImA nirdhArita karane kA AdhAra jainAcAryoM kI yaha mAnyatA hai ki vyakti eka viSaya para 48 minaTa se adhika askhalita rUpa se dhyAna keMdrita nahIM kara sakatA hai| ataH sAmAyika kI kAla maryAdA 48 minaTa kI rakhI gaI hai| kintu isakA yaha tAtparya nahIM hai ki vyakti eka se adhika sAmAyika nahIM kara sakatA hai| vaha aMtarAla se yA nirantara rUpa meM bhI eka se adhika sAmAyika kara sakatA hai, kintu pratyeka sAmAyika kI nirdhArita kAlAvadhi 48 miniTa kI hI hogii| For Personal & Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 (2) kSetravizuddhi : sAmAyika sAdhanA kA sthAna ekAnta, zAnta, pavitra evaM dhyAna sAdhanA ke anukUla honA cAhie, yaha kSetra vizuddhi hai| (3) dravyavizuddhi : sAmAyika kI sAdhanA meM gRhastha kI vezabhUSA tathA zrRMgAra Adi tyAga Avazyaka hotA hai| isa prakAra sAmAyika kI vezabhUSA tathA usake upakaraNa kA sAdagIpUrNa evaM svaccha honA dravyavizuddhi hai| (4) bhAvavizuddhi : sAmAyika meM bhAvoM kI vizuddhi kA rahanA bhAva vizuddhi hai| dravya vizuddhi, kAla vizuddhi, kSetra vizuddhi, bAhya vizuddhi hai tathA bhAva vizuddhi AMtarika zuddhi hai / saMkSepa meM aprazasta, azubha vicAroM kA parityAga tathA prazasta evaM zubha vicAroM meM rata rahanA bhAva vizuddhi hai| sAmAyika vrata ke pAMca aticAra : (1) manoduSpraNidhAna : mana meM azubha vicAra karanA manoduSpraNidhAna hai| yahAM mana ko samabhAva meM sthira na rakhakara sAMsArika viSayoM yA vikalpoM meM lagAnA manoduSpraNidhAna hai| (2) vAcoduSpraNidhAna : azubha vacana vyApAra vAcoduSpraNidhAna hai| .. sAmAyika meM kaThora, karkaza, niSThura zabdoM kA prayoga karanA vAcoduSpraNidhAna hai| . (3) kAyaduSpraNidhAna : zarIra ke dvArA azubha pravRtti karanA arthAt sAmAyika meM anAvazyaka hAtha-pAMva kA halana-calana karanA kAyaduSpraNidhAna hai| (4) smRtyakaraNa : sarvArthasiddhi aura tattvArthazlokavArtika ke anusAra sAmayika ke viSaya meM ekAgratA nahIM rakhanA smRtyakaraNa aticAra hai| vastutaH sAmAyika meM sajagatA kA abhAva yA pramAdAcaraNa hI smRtyakaraNa hai| sAmAyika kI samaya-maryAdA ko vismRta karanA bhI smRtyakaraNa kahA jAtA hai| . (5) anavasthitatA : avyavasthita rUpa se sAmAyika karanA arthAt sAmAyika meM zIghratA karanA, vidhi ke anusAra nahIM karanA, anavasthitatA doSa hai| 16. (ka) tattvArthasUtra - 7/33 (kha) tattvArthasUtra - 7/33 - (sarvArthasiddhi) - (shlokvaartik)| For Personal & Private Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. dezAvakAsika vrata dizAparimANa vrata meM gRhIta parimANa ko kisI niyata samaya ke liye punaH maryAdita karanA dezAvakAsika vrata kahalAtA hai| 452 jainendrasiddhAMtakoza ke anusAra - digvrata meM pramANa kiye huye vizAla deza meM kAla ke vibhAga se pratidina kSetra kA tyAga karanA aNuvrata dhAriyoM kA dezAvakAsika vrata hai | upAsakadazAMgasUtra meM isa vrata ke svarUpa ko spaSTa karate hue likhA hai. ki nizcita samaya ke lie kSetra kI maryAdA kara usase bAhara kisI prakAra kI sAMsArika pravRtti nahIM karanA dezAvakAsika vrata hai| yaha digvrata kA saMkSipta rUpa hai / dezavirati vrata sarvakAla arthAt yAvajjIvana ke liye hotA hai jaba ki dezAvakAsika vrata niyata kAla ke lie hotA hai| dikvata meM kevala kSetra maryAdA kI jAtI hai, jabaki dezAvakAsika vrata meM deza, kAla aura upabhogaparibhoga ina tInoM kI maryAdA kI jAtI hai| dezAvakAsika vrata kI sAdhanA meM sAdhaka eka, do yA adhika dinoM ke liye laukika pravRttiyoM evaM bhoga-upabhoga kI sAmagrI kI maryAdA ko aura adhika sImita kara letA hai| isa prakAra isa vrata ke dvArA sAdhaka gRhastha jIvana meM rahakara bhI sAdhutva kI sAdhanA karatA hai| vartamAna meM vratadhArI zrAvaka isa vrata kA niyamita rUpa se pAlana kara sake ataH isake liye nimna caudaha niyamoM kA nirdhAraNa kiyA gayA hai (1) sacitta : sacitta vastu phala, zAka-sabjI Adi kI saMkhyA, mAtrA Adi ko sImita karanA / (2) dravya : khAne-pIne ke dravyoM kI saMkhyA kA nirdhAraNa karanA tathA Aja khAne meM nirdhArita saMkhyA se jyAdA nahIM lUMgA aisA saMkalpa karanA / 56. jainendrasiddhAntakoza- bhAga 2, pRSTha 450 / 60. upAsakadazAMga - 1/41 - . (3) vigaya : ghI, taila, dUdha, dahI, gur3a (zakkara) evaM tale huye ina chaH vigayoM meM se kisI eka, do yA unase adhika kA tyAga karanA / - ( lADanUM, pRSTha 406 ) / For Personal & Private Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) upAnaha : jUte, cappala, mauje Adi kI maryAdA karanA / (5) kusuma : phUla, itra Adi sugandhita padArthoM kI sImA kA niyama karanA / (6) vastra : vastra evaM AbhUSaNa ko sImita krnaa| (7) vAhana : skUTara, kAra, basa, Trena Adi maryAdA ko nizcita karanA / (8) zayana : paMlaga, khATa, gAdI, caTAI Adi bichAne kI vastuoM kI maryAdA rakhanA / (6) vilepana : kesara, caMdana, taila Adi lepa kiye jAne vAle padArthoM ko sImita karanA / 453 (10) brahmacarya : brahmacarya kI maryAdA kA nirdhAraNa karanA / (11) dizA : dizAoM meM gamanAgamana kI pravRttiyoM ko maryAdita karanA / ( 12 ) snAna : snAna tathA vastra prakSAlana kI maryAdA rkhnaa| (13) tambola : pAna, supArI, ilAyacI Adi kA saMkhyA yA vajana se pramANa karanA / (14) bhakta: azana, pAna, khAdima, svAdima- ina cAroM prakAra ke AhAra kI sImA nizcita krnaa| isa prakAra ina caudaha niyamoM ke dvArA dezAvakAsika vrata kA pAlana kiyA jAtA hai| zrAvaka rAta ko punaH isakA ciMtana karatA hai ki lI huI maryAdA kA pAlana kisa prakAra kiyA gayA hai| kahIM bhUla se maryAdita vastu se adhika upayoga meM lI ho to usake liye prAyazcitta karatA hai| I upAsakadazAMgasUtra, yogazAstra, dharmabinduprakaraNa, ratnakaraNDakazrAvakAcAra, sAgAradharmAmRta, kArtikayAnuprekSA Adi granthoM meM dezAvakAsika vrata kI gaNanA zikSAvrata ke antargata kI hai| tattvArthasUtra, puruSArthasiddhayupAya, vasunandizrAvakAcAra Adi granthoM . meM isa vrata ko guNavrata ke aMtargata svIkAra kiyA gayA haiM / dezAvakAsika vrata ko cAhe guNavrata mAnA jAya yA zikSAvrata isake svarUpa meM kahIM koI aMtara nahIM par3atA hai| hAM itanA avazya hai ki 'sAgAradharmAmRta' meM jina vratoM se muni jIvana kI zikSA prApta hotI hai unheM zikSAvrata kahA jAtA hai| usake anusAra dezAvakAMsika vrata kI gaNanA zikSAvrata meM karanA adhika ucita pratIta hotA hai / punazca dikparimANavrata, upabhoga- paribhoga- parimANavrata tathA anarthadaNDaviramaNavrata AjIvana ke liye grahaNa 61. sAgAradharmAmRta - 5/24 / For Personal & Private Use Only Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 kiye jAte hai| jaba ki sAmAyika vrata, dezAvakAsika vrata, pauSadhopavAsavrata evaM atithisaMvibhAga vrata eka niyata samaya ke liye grahaNa kiye jAte haiM / dezAvakAzikavrata ke pAMca aticAra : ( 1 ) Anayana prayoga : apane maryAdita kSetra ke bAhara se vastu lAnA yA mNgvaanaa| (2) preSya prayoga : sevaka Adi ke dvArA maryAdita kSetra se bAhara vastu bhijavAnA / (3) zabdAnupAta : svIkRta maryAdA ke bAhara zAbdika Adeza Adi ke dvArA. kAma krvaanaa| (4) rUpAnupAta : saMketa, izAre Adi ke dvArA maryAdita kSetra se bAhara khar3e vyakti se kArya krvaanaa| (5) pudgala prakSepa : yahAM pudgala se tAtparya hai - kaMkar3a, patthara Adi ko pheMkakara kisI ko apane pAsa bulAnA, use apanA abhiprAya samajhAnA / isa prakAra saMketa ke dvArA evaM kaMkar3a Adi pheMkakara apane kArya kI siddhi karanA dezAvakAsika vrata ke doSa haiM I 11. pauSadhopavAsa isameM do zabda hai pauSadha + upavAsa / upAsakadazAMga sUtra kI TIkA meM pauSadha zabda kA artha parvakAla (aSTamI, caturdazI Adi) tathA upavAsa kA artha cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kiyA gayA hai isa prakAra parvakAla meM cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanA pauSadhopavAsa hai| isameM upavAsa ke sAtha-sAtha pApamaya pravRttiyoM kA bhI tyAga kiyA jAtA hai| zrAvaka pratikramaNa sUtra ke anusAra eka dina-rAta ke liye cAroM prakAra ke AhAra ke tyAga, brahmacarya ke pAlana, tathA maNi, svarNa, puSpamAlA, sugandhita padArtha, talavAra, hala, mUsala Adi sAvadyayogoM ke tyAga karane ko pauSadhopavAsa kahA hai| For Personal & Private Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 pauSadha zabda ke vyutpatti paraka artha ke anusAra apane Apake nikaTa rahanA arthAt para-padArthoM (viSaya bhogoM) se alaga haTakara svasvarUpa meM sthita rahanA pauSadha hai| _isa vrata ke grahaNa karane para gRhastha sAdhaka, sAdhu kI taraha apanA AcaraNa karatA hai| isa prakAra yaha kahanA anucita nahIM hogA ki yaha alpakAla ke lie municaryA kA pAlana hai| pauSadhopavAsa ke pAMca aticAra : (1) apratilekhita duSpatilekhita saMstAraka : samyak prakAra se dekhe binA hI sone baiThane ke sAdhanoM evaM sthAna kA upayoga krnaa| (2) apramArjita duSpramArjita zayyAsaMstAraka : Asana Adi kA pramArjana nahIM karanA athavA asAvadhAnI se pramArjana krnaa| (3) apratilekhita duSpratilekhita uccAraprasAvaNa bhUmi : samyak prakAra se dekhe binA zauca yA laghuzaMkA ke sthAnoM kA upayoga krnaa| (4) apramArjita duSpramArjita uccAra prastravaNa bhUmi : apramArjita zauca yA laghuzaMkA ke sthAnoM kA upayoga krnaa| " (5) pauSadha samyagananupAlanatA : pauSadha ke niyamoM kA samyak prakAra se pAlana nahIM karanA arthAt pauSadha meM nindA vikathA, pramAda Adi krnaa| ____12. atithisaMvibhAga jisake Ane kI tithi (samaya) nizcita na ho use atithi kahA jAtA hai| sAmAnyataH atithi kA artha sAdhu kiyA jAtA hai| kintu zrAvakaprajJapti 62. dekhie - jaina bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga 2, pRSTha 267 / . For Personal & Private Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM zramaNa, zramaNI zrAvaka evaM zrAvikA ina cAroM ko atithi kahA gayA hai| apane adhikAra kI vastuoM meM se atithi ke liye samucitta vibhAga karanA use apekSita vastu kA dAna karanA atithisaMvibhAga vrata hai I - 456 vartamAna meM zvetAmbara mUrti pUjaka saMpradAya meM zrAvaka prathama dina pauSadha karatA hai, pazcAt dUsare dina ekAsanA karake apane ghara sAdhu-sAdhvI evaM zrAvaka-zrAvikA ko AmaMtrita kara unheM AhAra Adi pradAna karatA hai, yaha atithi - saMvibhAga vrata mAnA jAtA hai| yogya avasara para zrAvaka ko isa vrata kA pAlana avazya karanA cAhie / atithisaMvibhAga vrata vyakti ko isa bAta kI preraNA detA hai ki gRhastha ke kartavyoM kI sImA rekhA sirpha parivAra evaM priyajana taka hI sImita nahIM hai varan niHsvArtha bhAva se samAja sevA karanA bhI usakA kartavya hai| atithisaMvibhAga ke aticAra (doSa) : (1) sacitta nikSepaNa : dAna na dene kI bhAvanA se sAdhu ke diye jAne yogya prAsuka AhAra para sacitta vastuoM kA nikSepa karanA, tAki sAdhu usa AhAra ko grahaNa na kara ske| (2) sacittapidhAna : adAna buddhi se sacitta (sajIva) vastu se acitta (nirjIva) vastu ko Dhaka denA / (3) kAlAtikrama: zramaNa kI bhikSA kA samaya vyatIta ho jAne para bhojana taiyAra karanA / (4) paravyapadeza : dene kI icchA nahIM hone para apanI vastu ko dUsaroM kI batAnA / (5) matsaritA : IrSyA athavA ahaMkAra vaza dAna denA / 63. dekhiye - abhidhAnarAjendrakoza, bhAga 7, pRSTha 812 / For Personal & Private Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 11.4 zrAvaka kI gyAraha-pratimAeM jaina paramparA meM gRhastha sAdhaka ke AdhyAtmika vikAsa ke liye dharma sAdhanA kI eka suvyavasthita prakriyA nirdhArita kI gaI hai| gRhastha zrAvaka apane AdhyAtmika vikAsa ke liye sarvaprathama mArgAnusArI Adi guNoM ko, tatpazcAt bAraha vratoM ko grahaNa karatA hai, isake bAda vaha kramazaH. gyAraha pratimAoM ko dhAraNa karatA huA AdhyAtmika vikAsa kI ora agrasara hotA hai| uttarAdhyayanasUtra ke ikatIsaveM adhyayana meM upAsaka kI gyAraha pratimAoM kA ullekha kiyA hai| isa ke TIkAkAra gaNivara bhAvavijayajI ne gyAraha pratimAoM kA saMkSipta vivaraNa prastuta kiyA hai, jo nimnAnusAra hai 1. darzana pratimA : uttarAdhyayanasUtra kI TIkA ke anusAra prazamAdi guNoM ko dhAraNa kara, durAgrahoM kA sarvathA tyAga kara, nirdoSa samyaktva ko svIkAra karanA darzana pratimA hai| upAsakadazAMgasUtra kI TIkA meM bhI nirdoSa arthAt zaMkA, AkAMkSA Adi doSoM se rahita samyag darzana kI sAdhanA ko darzana pratimA kahA gayA hai| 2. vrata pratimA : . uttarAdhyayanasUtra kI TIkA ke anusAra niraticAra aNuvratoM kA pAlana vrata pratimA hai| paMcAzakaprakaraNa meM bhI pAMca aNuvratoM ke niraticAra pAlana ko vrata pratimA kahA gayA hai| - (gaNivarabhAvavijaya jii)| - (gaNivarabhAvavijaya jii)| 64 uttarAdhyayanasUtra - 31/11 / 65 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3017 66. uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3017 67. upAsakadazAMga TIkA - patra 15 / 68. uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3017 66. paMcAzaka prakaraNa - 10 / - (zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 3. sAmAyika pratimA : uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM niyamita rUpa se ubhaya saMdhyA arthAt prAtaHkAla evaM sAyaMkAla meM sAmAyika karane ko sAmAyika pratimA kahA gayA hai; kintu upAsakadazAMga kI TIkA ke anusAra pratidina tIna bAra sAmAyika karanA sAmAyika pratimA hai|" 4. pauSadha pratimA : aSTamI, caturdazI Adi parva dinoM meM niraticAra, pratipUrNa (dina-rAta kA) pauSadha karanA pauSadha pratimA hai| gRhastha sAdhaka pravRttimaya jIvana meM rahate hue bhI parva dinoM meM pauSadha karake pUrNa nivRttimaya jIvana jItA hai| pratyeka uttaravartI pratimA meM pUrvavartI pratimA ke niyama kA avazya pAlana karanA hotA hai| 5. pratimA-pratimA : isa pratimA ko kAyotsarga pratimA yA divAmaithunakrita pratimA bhI kahA jAtA hai| isameM pAMca vizeSa niyama pAlana kiye jAte haiM- (1) snAna nahIM karanA (2) rAtribhojana nahIM karanA (3) dhotI kI lAMga nahIM lagAnA (4) dina meM brahmacarya kA pAlana karanA tathA rAtri meM maithuna kI maryAdA nizcita karanA aura (5) aSTamI, caturdazI ko kAyotsarga krnaa| 6. brahmacarya pratimA : pUrNa rUpa se brahmacarya kA pAlana karanA brahmacarya pratimA hai| 70. uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3017 / 71. upAsakadazAMga TIkA patra 15 / For Personal & Private Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. sacitta AhAravarjana pratimA : sacitta AhAra kA pUrNatayA tyAga karanA zrAvaka kI sAtavIM pratimA hai| isa pratimA ko svIkAra karane para sAdhaka acitta jala (garma kiyA huA jala) tathA acitta AhAra ko hI grahaNa karatA hai / 456 isa pratimA ko svIkAra karane vAlA sAdhaka sabhI prakAra ke bIjayukta / sacitta AhAra kA tyAga kara detA hai| phira bhI pArivArika, sAmAjika Adi uttaradAyitva se vimukha nahIM hone kAraNa Arambha kA tyAga nahIM karatA hai arthAt dUsaroM ko AhAra Adi banA kara de sakatA hai / punazca isameM gRhastha sAdhaka svayaM bhI sacitta padArthoM ko acitta kara khA sakatA hai| 8. ArambhatyAga pratimA : isa pratimA ke antargata sAdhaka Arambha kA pUrNarUpeNa tyAga kara detA hai / sAdhanA kI isa bhUmikA meM Ane se pUrva vaha apane pArivArika Adi uttaradAyitvoM ko uttarAdhikArI ko supurda kara detA hai aura svayaM nivRtta hokara apanA samaya dharma kArya meM lagAtA hai| 6. preSyArambha varjana pratimA : preSya arthAt sevaka varga Adi ke dvArA kArya karavAne kA tyAga karanA preSyArambha pratimA hai| AThavIM pratimA meM sAdhaka svayaM AraMbha Adi kAryoM se virata ho jAtA hai para vaha apane uttarAdhikArI Adi ko mArgadarzana de sakatA hai arthAt unake * dvArA kRSi Adi karavA sakatA hai| usameM kRta kA niSedha hotA hai, kArita kA nahIM kiMtu isa navamIM pratimA meM gRhastha sAdhaka anya kisI ke dvArA bhI Arambha nahIM karavAtA hai| digambara paramparA meM isa pratimA ko parigraha tyAga pratimA kahA gayA hai| isakA svarUpa spaSTa karate huye ratnakaraNDakazrAvakAcAra meM kahA gayA hai ki jo dhana dhAnyAdi dasa prakAra ke parigraha evaM mAyAcAra kA tyAga kara parama saMtoSa ko dhAraNa karatA hai vaha parigrahavirata zrAvaka kahalAtA hai | 72 72. ratnakaraNDaka zrAvakAcAra 145 / For Personal & Private Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SEO 10. uddiSTabhaktavarjana pratimA : uttarAdhyayanasUtra kI TIkA ke anusAra isa pratimA meM gRhastha apane nimitta se bane bhojana kA bhI tyAga kara detA hai / sira ustare se muDAMtA hai kevala zikhA rakhatA hai| digambara paramparA se ise anumati tyAga pratimA bhI kahA gayA hai anumati tyAga pratimA kA svarUpa nirUpita karate huye 'ratnakaraNDakazrAvakAcAra' tathA 'sAgAradharmAmRta' meM likhA hai: "jo Arambha, kRSi tathA laukika kAryoM meM rUci nahIM rakhatA, sAtha hI unakA anumodana bhI nahIM karatA hai, vaha anumati tyAgI zrAvaka hai|" 11. zramaNabhUta pratimA : jaisA ki isa pratimA ke nAma se hI spaSTa hai yahAM bhUta zabda sadRza ke artha meM prayukta huA hai| ataH isa pratimA ko dhAraNa karane vAlA gRhastha zramaNa ke sadRza bana jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra kI TIkA ke anusAra zramaNabhUta pratimA dhArI zrAvaka sAre anuSThAna zramaNa ke samAna hI karatA hai| jaise loMca karavAnA, sAdhu ke samAna saMyamopakaraNa rakhanA, bhikSA dvArA kSudhA nivRtti karanA, aadi| yahAM vizeSa rUpa se yaha jJAtavya hai ki yadyapi zramaNabhUta pratimAdhArI zrAvaka zramaNavat jIvana caryA kA pAlana karatA hai, phira bhI usakI caryA meM zramaNa se nimna AMzika bhinnatA hotI hai, jaise zramaNa loca karatA hai, pratimAdhArI zrAvaka zakti na hone para ustare se keza utAra sakatA hai| isa prakAra ye gyAraha pratimAeM gRhastha sAdhaka ke naitika evaM AdhyAtmika vikAsa kI sIr3hiyAM haiM jinheM vyakti kramazaH yathAzakti grahaNa karatA calA jAtA hai aura vaha sAdhu jIvana ke samIpa pahuMca jAtA hai| - (shaantyaacaay)| 73. uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 3017 / 74. (ka) ratnakaraNDakazrAvakAcAra - 146 / (kha) sAgAradharmAmRta - 7/3 / 75. uttarAdhyayanasUtra TIkA patra. 3030 - (nemicndraacaary)| For Personal & Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 12 uttarAdhyayanasUtra kA zikSAdarzana For Personal & Private Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra kA zikSAdarzana zikSA jIvana kI anivArya AvazyakatA hai| zikSA ke binA vyakti na to rojI roTI kamA sakatA hai aura na acchA jIvana jI sakatA hai| usa dRSTi se zikSA kI jIvana meM mahattvapUrNa upayogitA hai| mAnava ke jIvana meM zikSA kA mahattva kyA hai ? kyoM hai ? aura kaise hai ? isakA samAdhAna hama uttarAdhyayanasUtra ke antargata khojane kA prayAsa kreNge| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra zikSAdarzana ke mahattvapUrNa aMga hai - zikSA kA uddezya, vinayAcAra, gurUziSya sambandha evaM svaadhyaay| isameM ina cAroM aMgoM para samyaka rUpa se prakAza DAlA gayA hai| yahAM hama kramazaH ina cAroM aMgoM kA vivecana prastuta kara rahe haiM - 12.1 zikSA kA uddezya (isa jagata meM koI pravRtti niSprayojana nahIM kI jAtI hai| kahA bhI hai 'prayojana vinA mandopi na pravartate' arthAta prayojana ke binA sAmAnyajana bhI kisI kArya meM pravRtta nahIM hote haiM, to phira prazna hotA hai ki zikSA prApta karane kA prayojana kyA hai ? vastutaH jJAna kA yathArtha uddezya to mAnavajIvana meM vyavahAra kA patha-pradarzana karanA hai tAki vaha apane lakSya ko prApta kara ske| - vartamAna meM zikSA kA uddezya AjIvikA kI pUrti evaM sukha suvidhApUrNa jIvana-yApana raha gayA hai, kintu zikSA ko mAtra roTI-rojI se jor3anA, nitAnta anucita hai| yadyapi roTI ke binA manuSya kA kAma nahIM cala sakatA, phira bhI ise zikSA kA eka mAtra uddezya mAnanA galata hai; kyoMki eka azikSita vyakti bhI apanI udara pUrti karatA huA pAyA jAtA hai| yahAM taka ki pazu pakSI bhI apanA peTa bharate : haiN| manuSya evaM pazu pakSI kI bheda rekhA kA digdarzana hitopadeza ke nimna zloka meM hotA hai For Personal & Private Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 'AhAranidrAbhayamaithunaM ca, sAmAnyametad pazubhi nraannaam| jJAnaM hi teSAmadhiko vizeSo jJAnena hInAH paMzubhiH samAnAH / / '' punazca yadi sukha suvidhApUrNa jIvana vyatIta karanA zikSA kA lakSya ho to yaha bhI mithyA hai kyoMki duHkha evaM pIr3A mAtra daihika hI nahIM hai; ve mAnasika bhI haiM, varan svArthalipsA, bhogecchA evaM tRSNAjanya mAnasika duHkha adhika pIDAjanaka haiN| yadi bhautika sukha suvidhA ke vistAra se hI sukha hotA to Aja atisuvidhA sampanna amerikA jaise deza ke vyakti saMtrAsa evaM tanAvagrasta nahIM hote| isa prakAra hama dekhate. haiM ki zikSA kA uddezya inase pare hai aura vaha hai mAnavIya jIvana mUlyoM kA vikaas| bhAratIya saMskRti meM zikSA kA uddezya 'sA vidyA yA vimuktaye' rahA hai arthAt saccI zikSA vahI hai jo vimukti kI ora le jaaye| prakArAntara se jainasaMskRti ke pramukha grantha 'RSibhASita' meM 'sA vijjA jA dukkhamoyaNI' kahA gayA hai arthAt vidyA vahI hai jo duHkhoM se mukti pradAna kre| prazna uThatA hai ki vimukti kA tAtparya kyA hai ? isakA uttara hameM 'dukkhamoyaNI' zabda meM upalabdha ho jAtA hai ki duHkha se mukti paanaa| duHkha kA mUla hai rAga-dveSa, ahaMkAra, Asakti aura tRssnnaa| inase mukti pAne para hI vyakti tanAva evaM saMtrAsa se mukta ho sakatA hai| isI pariprekSya meM uttarAdhyayanasUtra meM zikSA ke prayojana ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki zruta (jJAna) kI ArAdhanA karane se jIva ke ajJAna, moha evaM rAgadveSa kA nAza hotA hai aura vaha saMkleza ko prApta nahIM hotA hai| yahAM yaha bhI spaSTa hotA hai ki jJAna sAdhanA kA prayojana ajJAna ke sAtha-sAtha moha se bhI mukta honA hai| jainadRSTi ajJAna evaM moha meM bhinnatA pradarzita karatI hai| jainadarzana meM ajJAna tIna prakAra kA mAnA gayA hai - (1) ajJAna (2) saMzaya aura (3) vipryy|' vastutaH jJAna kA abhAva hI ajJAna nahIM hai; apitu viparIta jJAna bhI ajJAna hai| jainadRSTi se sahI zikSA samyakadarzana kI upalabdhi hai| bhauha anAtma viSayoM meM Atmabuddhi hai' arthAt jo apanA nahIM hai use apanA mAnanA yahI 'moha' hai| yaha rAga evaM Asakti ko janma detA hai tathA mAnava 1 sAgara jaina vidyA bhAratI bhAga 1, pRSTha 163 / 2 RSibhASita - 17/2 / 3 uttarAdhyayanasUtra 26/25 / 4 pramANanayatattvAloka - 1/8 5 vyaktigata carcA ke AdhAra pr| For Personal & Private Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 vyavahAra meM krodha, mAna, mAyA, evaM lobha rUpI kaSAyoM ke rUpa meM prakaTa hotA hai / jo vyakti krodha, mAna, mAyA, lobha, jugupsA Adi kutsita cittavRttiyoM ko niyantrita kare, vahI saccI zikSA hai| _isa prakAra hama dekhate haiM ki zikSA kA uddezya mAtra vastu ke viSaya meM jAnakArI prApta karAnA hI nahIM varan vyakti ko vAsanAoM evaM vikAroM se mukta karAnA hai| RSibhASitasUtra ke anusAra vahI vidyA, vidyA hai aura vahI vidyA samasta vidyAoM meM uttama hai, jisakI sAdhanA karane se samasta duHkhoM se mukti milatI hai| vidyA duHkha mocanI hai evaM AtmA ke zuddha svarUpa kA sAkSAtkAra karAne vAlI hai| zikSA kA sambandha kevala sAkSara hone se nahIM hai| akSaroM kA hAtha pakar3akara calanA yAtrA kI eka zurUAta hai para akSaroM ke mAdhyama se jo kucha kahA jAtA hai vaha jIvana meM nahIM utaratA hai to zikSA kI sArthakatA ke Age praznacinha laga jAtA hai| dazavaikAlikasUtra meM zikSA ke cAra prayojana pratipAdita kiye haiM - (1) zrutajJAna (AgamajJAna) kI prApti ke liye; (2) citta kI ekAgratA ke liye; (3) dharma meM sthiratA ke liye; aura (4) svayaM ke sAtha-sAtha dUsaroM ko bhI dharmamArga meM sthira karane ke liye| . pUrvokta vivecana ke atirikta jaina zikSApaddhati ke nimna uddezya bhI pAye jAte haiM.. (1) vyakti meM anantacatuSTaya ke anAvaraNa kI jo kSamatA hai use bar3hAte cale jAnA aura pUrNa jJAna ko prApta kara lenA hI zikSA kA mUla prayojana hai| jainAgama uttarAdhyayanasUtra meM isake vinaya Adi sAdhanoM kA vyavasthitarUpa se nirUpaNa kiyA gayA hai| jisakI vistRta carcA hama vinaya ke prakaraNa meM kreNge| / (2) jainadarzana meM zikSA kA dUsarA uddezya samyagdRSTi bananA hai| jainadarzana kI yaha mAnyatA hai ki vyakti kI jIvanadRSTi samyak hue binA usakA jJAna aura AcaraNa samyaka nahIM ho sktaa| isake lie tIvratama kaSAyoM (vAsanAoM) kA kSayopazama karanA hotA hai| atikrodhI, ahaMkArI, kapaTI yA lobhI vyakti kI 6 uttarAdhyayanasUtra 32/102 se 106 / 7 RSibhASita - 17/1evaM 2 / dazavakAlika - 6/41 For Personal & Private Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 jIvanadRSTi samyak nahIM ho sktii| ataH jaina zikSA kA uddezya ina tIvratama vAsanAoM para vijaya prApta kara samyakadRSTi ko upalabdha karanA hai| (3) vyakti meM apanI AdatoM ko badalane kI kSamatA hai| jaise bhUla pratyeka prANI kara sakatA hai, parantu bhUla ko sudhArane kI kSamatA sirpha mAnava meM hI hai| vyakti svayaM kI bhUla kA pariSkAra usake prati sajaga (apramatta) hokara kara sakatA hai ataH uttarAdhyayanasUtra meM apramatta rahane kI zikSA kadama-kadama para dI gaI hai| dasaveM : adhyayana kI to pratyeka gAthA kI samApti isI udbodhana se kI gaI hai: 'he gautama kSaNamAtra bhI pramAda na kara (samayaM goyama mA pmaaye)|' yadyapi yahAM sambodhana kevala gautama ko hai para pratibodha sabhI ke lie hai| yaha antarmana ke jAgaraNa kA mahAn udghoSa hai| isa prakAra sajagatA ko upalabdha karanA bhI zikSA kA lakSya hai| (4) saMyama meM zakti kA prayoga- zakti pratyeka prANI meM hai, kintu vaha usakA upayoga vAsanAoM ke poSaNa meM hI adhika karatA hai| jaina zikSA praNAlI kA uddezya hai ki vyakti apanI Atmazakti ko saMyama ke kSetra meM niyojita kre| (5) zikSA ke mAdhyama se mAnava kA bauddhika, mAnasika, bhAvAtmaka evaM zArIrika vikAsa bhI hotA haiN| pratyeka saphalatA kA koI na koI sopAna hotA hai| manjila/gantavya ke liye mArga yA sIr3hiyAM anivArya haiN| ataH AtmavikAsa ko upalabdha karane kA bhI eka krama hai| (bauddhikavikAsa, mAnasikavikAsa evaM bhAvAtmakavikAsa kI prakriyAoM se gujara kara hI vyakti AtmikavikAsa kara sakatA hai| bauddhika, mAnasika evaM bhAvAtmaka vikAsa ke svarUpa evaM upayogitA para saMkSepataH vicAra karanA yahAM prAsaMgika hogaa| vyaktilI (1) bauddhika vikAsa vyaktitva nirmANa meM bauddhika vikAsa Avazyaka hai / bauddhika vikAsa kA artha apanI jJAnAtmakazakti kA vikAsa karanA hai| jJAnAtmaka vikAsa meM zruta kA adhyayana evaM svAdhyAyaM Avazyaka mAnA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) mAnasika vikAsa vyaktitva nirmANa kA dUsarA ghaTaka hai - mAnasika vikAsa / vyakti ke jIvana meM aneka samasyAyeM AtI haiN| anukUla-pratikUla paristhitiyoM meM use nirNaya lene hote haiN| isa nirNaya kI sAmarthya usake jJAna ke vikAsa para AdhArita hotI hai| samasyAoM ko samajhane aura unake sulajhAne kI zakti mAnasika vikAsa se hI prApta hotI hai| ataH mAnasika sAmarthya ko vikasita karanA zikSA kA mahattvapUrNa uddezya hai / mAnasika vikAsa aura mana ko sAdhane kI kalA kA citraNa uttarAdhyayanasUtra meM ati sUkSmatA se kiyA gayA hai| usa ke tevIsaveM adhyayana meM mana ko niyamita karane kI vidhi dI gaI hai| 466 (3) bhAvAtmakavikAsa (zikSA kA eka mahattvapUrNa uddezya bhAvAtmaka vikAsa hai| jisakA artha hai- dAyitvabodha yA kartavyabodha / bhAvAtmaka vikAsa kI adhikAMza samasyAyeM evaM avyavasthAyeM dAyitva bodha evaM dAyitva nirvAha ke abhAva meM hI utpanna hotI haiN| ataH ( dAyitva yA kartavya bodha kI zikSA hara mAnava ke liye anivArya hai| uttarAdhyayanasUtra meM bahuzruta kI tulanA usa baila se kI gaI hai, jo gRhIta bhAra ko bIca meM nahIM DAlatA, apitu use lakSya taka pahuMcA detA hai|" bahuzruta ko dhurINa kahA gayA hai| dAyittva bodha aura dAyittva kA nirvAha jIvana ke Avazyaka : tattva haiN| lakSya ke prati spaSTatA hI vyakti ke dAyittvanirvAha kA AdhAra hai aura bhAvAtmaka zikSA kA kArya jIvana ke lakSyoM ko spaSTa karanA hai| uttarAdhyayanasUtra meM aneka sthAnoM para bhAvAtmaka vikAsa kI zikSA dI gaI hai| jaise ahaMkAra para vijaya prApta karane ke lie vinayabhAva aura krodha para niyantraNa ke liye kSamAbhAva kA vikAsa karanA Avazyaka hai| isI prakAra mAyA yA kapaTa kA pratiSedha karane ke lie RjutA ke bhAva kA aura lobha para vijaya pAne hetu santoSa ke bhAva kA vikAsa karanA hotA hai| vinamratA, kSamA Adi manobhAva, manovikAroM ko jItane ke saphala sAdhana haiN| bhAvAtmaka vikAsa ke lie jIvana meM sadguNoM ko apanAnA Avazyaka haiN| uttarAdhyayanasUtra - 23 / 55 / 10 uttarAdhyayanasUtra - 11/16 / For Personal & Private Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrika vikAsa jaina zikSApaddhati kevala bauddhika vikAsa taka hI sImita nahIM hai varan vaha jIvana ke samagra vikAsa evaM svAsthya se bhI sambandhita hai| zArIrika vikAsa meM AhAra aura viveka kA mahattvapUrNa yogadAna hai| vijJAna kI mAnyatA hai ki vyakti jaisA AhAra karatA hai vaise hI usake zArIrika rasAyana banate haiN| zArIrika rasAyana yadi santulita na ho to vyakti kA bauddhika, mAnasika evaM bhAvAtmaka vikAsa kuNThita ho jAtA hai| zArIrika rasAyanoM kA vikAsa santulita ho isa hetu tapa- sAdhanA Avazyaka hai| uttarAdhyayanasUtra meM bAraha prakAra ke tapa ke antargata anazana aura uNodarI tapasAdhanA kA ullekha milatA hai jo zArIrika rasAyanoM ko santulita banAye rakhane meM atyanta sahAyaka hai| (zArIrika rasAyanoM kA vikAsa santulita ho isa hetu AhAra-1 - viveka Avazyaka hai vidyArthI jIvana vaidika saMskRti ke anusAra vidyArthI jIvana kA prArambha upanayana saMskAra se hotA hai| maharSi pANini ke anusAra upanayana kA artha- 'zikSA grahaNaM hetu AcArya ke samIpa le jAnA hai / " adhyayanakAla - 467 vedoM ke anusAra 12 varSa kI avasthA se adhyayana kA prArambha hotA thA, kintu jainaparamparA ke anusAra sAmAnya zikSA ke lie 8 varSa kI Ayu ucita mAnI gaI thI aura vyakti sampUrNa 72 kalAoM kA pAraMgata hone taka adhyayana karatA thaa| 2 12 AdhyAtmika zikSA ke lie bhI nyUnatama Ayu to yahI thI, kintu vyakti jaba bhI cAhe isa AdhyAtmika zikSA ko prApta kara sakatA thaa| bauddhasaMskRti meM kisI bhI avasthA meM gRhastha apane kuTumba kA tyAga kara bauddhadharma- saMgha kI zaraNa meM vidyAdhyayana kara sakatA thaa| 11 uddhRt - 'jaina aMgazAstra ke anusAra mAnava vyaktitva kA vikAsa - pRSTha 224 / ' 12 jJAtAdharmakathA - 1/24 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 3, pRSTha 10) / For Personal & Private Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 __pratyeka zikSApaddhati ina do praznoM para nirbhara rahatI hai - (1) vaha vyakti ko kyA mAnatI hai ? (2) vaha vyakti ko kyA banAnA cAhatI hai ? vyakti kI yogyatA - jaina zikSApaddhati ke anusAra vyakti kSAyopazamika yogyatA vAlA hai| arthAt - (1) pratyeka vyakti meM apane jJAna ko anAvarita karane kI kSamatA hai; (2) pratyeka vyakti meM cAritrika vikAsa kI kSamatA hai; (3) pratyeka vyakti meM apane svabhAva ko parivartita karane kI kSamatA hai; (4) pratyeka vyakti meM jJAna zakti ko vRddhigaMta karane kI kSamatA hai| jainadarzana kI mAnyatA hai ki pratyeka vyakti meM anantajJAna, anantadarzana anantasukha aura anantavIrya kI kSamatA hai kintu jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke kAraNa vyakti kI ye jJAnAtmaka zaktiyAM kuNThita ho jAtI haiN| para samyakapurUSArtha ke dvArA vyakti ina karmoM kA kSayopazama kara sakatA hai arthAt ina zaktiyoM kA vikAsa kara sakatA hai| isa prakAra ajJAna ke AvaraNa ko haTAyA jA sakatA hai; cAritra kA pariSkAra kiyA jA sakatA hai, svabhAva meM parirvatana kiyA jA sakatA hai tathA Atmazakti kA saMvardhana kiyA jA sakatA hai| vyaktitva ke vikAsa evaM patana kI isa parikalpanA ke sAtha jainadarzana ke cAra ghAtI karmoM kA sambandha jur3A huA hai| zikSA ke adhikArI . vaidikakAla meM AcArya adhyayana unheM hI karavAte the jinakI adhyayana .. ke prati abhirUci hotI thii| isake viparIta, jinakI pratibhA jJAnaprApti meM asamartha hotI thI, unheM anya rUcikara kalAoM kA zikSaNa diyA jAtA thaa| For Personal & Private Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 jainAgama uttarAdhyayanasUtra ke anusAra vidyArthI ko yogya zikSA ke lie gurukula meM arthAt gurUjanoM ke samIpa rahanA Avazyaka hai| sAtha hI use vinamra evaM madhura bhASI honA cAhie aura guru ke AdezoM ke paripAlana hetu tatpara honA caahiye| isa sUtra meM zikSArthI kI yogyatA para vistRta prakAza DAlate hue usake nimna ATha guNoM kA ullekha kiyA gayA hai - (1) ati hAsya nahIM karanA; (2) indriyAM evaM mana para saMyama karanA; (3) kisI ke marma kA prakAzana nahIM karanA; (4) cAritravAna honA; (5) suzIla honA; (6) rasoM meM Asakta na honA; (7) krodha na karanA; (8) satya meM rata rhnaa|" zikSA kI bAdhAeM uttarAdhyayanasUtra meM zikSA prApti meM sahAyaka evaM bAdhaka donoM pravRttiyoM kA varNana kiyA gayA hai| isakA uddezya vyakti meM heya evaM upAdeya kA viveka jAgRta karanA hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra ina pAMca kAraNoM se vyakti ko zikSA prApta nahIM hotI - ((1) mAna; (2) krodha; (3) pramAda; (4) Alasya aura (5) rog| ina bAdhAoM para vijaya prApta karane vAlA vyakti hI zikSA kA adhikArI hotA hai| 13 uttarAdhyayanasUtra - 11/14 / 14 uttarAdhyayanasUtra - 11/ 4 evaM 5 / 15 uttarAdhyayanasUtra - 11/3 / For Personal & Private Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 zikSaka kI yogyatA uttarAdhyayanasUtra meM gurU kI kyA yogyatA honI cAhie isakA spaSTa nirdeza dekhane ko nahIM milatA hai| phira bhI zikSaka ke liye prayukta zabda hI usakI yogyatA kA pratipAdana kara dete haiM jaise prathama adhyayana kI gAthAoM meM zikSaka ke liye jahAM prAyaH 'buddha' zabda kA prayoga huA hai, vahIM AcArya, kRtakRtya evaM gurU zabda kA prayoga bhI dRSTigocara hotA hai|" zikSaka ke lie prayukta ina vizeSaNoM se usakI mahattA evaM yogyatA ke saMketa avazya mila jAte haiN| bodha ko prApta karane vAlA buddha hotA hai| AcArasampanna honA yaha AcArya zabda kA artha hai| kRtakRtya kA artha hai - vandanA karane yogya honaa| kRta kRtya kA eka aura artha - jisake lie karaNIya kucha zeSa nahIM rahA ho, aisA vandanIya sAdhaka bhI hotA hai| uttarAdhyayananiyukti meM AcArya ko dIpaka ke samAna batalAyA hai jo svayaM prakAzamAna hotA haiM aura dUsaroM ko bhI prakAzita karatA hai|") nizIthabhASya meM AcArya ko rAga-dveSa se mukta zItagRha ke samAna kahA gayA hai| - jainadarzana ke anusAra AcArya 36 guNoM se yukta hote haiN| AcArya ke ..36 guNa sambodha saptatikA' ke anusAra nimna haiM - . pratirUpAdi caudaha guNa (prabhAvazAlI vyaktittva se yukta, tejasvI, yugapradhAna, madhuravaktA, gambhIra, dhRtimAna, kuzalaupadezaka, AcArasampanna, apratisvabhAvI, . saumya, abhigrahamatika, alpabhASI, sthirasvabhAvI evaM zAntahRdayI); kSamAdi dasavidha dharma (kSamA, Arjava, mArdava, tyAga, tapa, saMyama, satya, zauca, AkiMcanya aura brahmacarya), evaM 16 uttarAdhyayanasUtra - 1/8, 17,27,26,40,42, 6/3; 10/36, 37; 11/3; 14/51;18/21, 24, 32; 23/3, 7, 25/32, 35/1 evaM 36/268 / 17(ka) uttarAdhyayanasUtra - 1/20,40,41,43, 8/22; (kha) uttarAdhyayanasUtra - 1/18, 44,45; 14/15; 32/108%; (ga) uttarAdhyayanasUtra- 1/2,3,16,20; 7/6, 17/10; 26/7,8,21,22,37,40,41,42,45, 48 se 51; 30/32, 32/3 / " uttarAdhyayanasUtra-TIkA-patra - 54 __ - (zAntyAcArya) 16 uttarAdhyayananiyukti - - (niyuktisaMgraha, pRSTha 365) / 20 nizItha bhASya - 2764 - (uddhRt - prAkRtasUkti koza pRSTha 47) / / For Personal & Private Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anityAdi bAraha bhAvanAeM (anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Azrava, saMvara, nirjarA, dharma, loka evaM bodhi durlabha) | 21 471 AcArya ke 36 guNa nimna rUpa meM bhI upalabdha hote haiM - pAMcoM indriyoM kA nigraha karane vAle, nau brahmacarya kI guptiyoM ko dhAraNa karane vAle, cAra kaSAyoM kA tyAga karane vAle, paMcamahAvrata dhArI, paMcAcAra ke pAlaka, evaM paMca samiti va tIna gupti ke dhAraka isa prakAra ye 5 + 6 + 4 + 5 + 5 + 5 + 3 = 36 chattIsa guNa AcArya ke haiN| 22 zikSA aura vinaya zikSA kI vinaya ke sAtha abhinna mitratA hai| vinaya ke abhAva meM jJAna evaM jJAna ke abhAva meM vinaya kI kalpanA AkAzakusumavat nirarthaka hai| jo vinIta hotA hai vahI zikSita ho sakatA hai| avinIta ko zikSA prApta nahIM ho sktii| ataH uttarAdhyayanasUtra kA prArambha hI vinaya kI zikSA se hotA hai| 12.2 vinayAcAra jainadharma meM vinaya guNa kI vivecanA vividha dRSTiyoM se kI gaI hai| usake anusAra 'vinaya mUlo dhammo arthAt dharma kA mUla vinaya kahA gayA hai| vyAvahArika evaM AdhyAtmika donoM kSetroM meM vinaya guNa kA mahattvapUrNa sthAna hai|| vinaya kA svarUpa vinaya zabda vi+naya ina do zabdoM ke saMyoga se banA hai| yahAM 'vi' zabda kA artha viziSTa hai tathA 'naya' zabda ke sahavartana, jIvanazailI, nIti, siddhAnta Adi aneka artha diye gaye haiN| isa prakAra prastuta prasaMga meM vinaya se tAtparya sAtha-sAtha jIvana jIne kI kalA hai| yaha pArasparika sadbhAva evaM variSThajanoM ke prati AdarapUrNa vyavahAra kA sUcaka hai| 21 sambodha saptatikA pRSTha 166 - 22 jainadharma pravezikA - pRSTha 166 - (sAdhvI hemaprabhA zrIjI) / For Personal & Private Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra ne 'vinaya' zabda ke do saMskRta rUpa kiye haiM vinaya aura vint| unhoMne vinaya kA artha AcAra, niyama tathA vinata kA artha namratA kiyA hai| vinaya zabda kI vividha vyAkhyAyeM uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM 'vinaya' zabda kI aneka vyAkhyAyeM upalabdha hotI haiN| unameM se kucha nimna haiM - 'vinIyata apanIyate'nena karmeti vinayaH' arthAt jisake dvArA karmoM kA apanayana kiyA jAya vaha vinaya hai| 'vizeSeNa nayanIti vinayaH' - jo vizeSatA kI ora le jAye vaha vinaya hai| 'pUjyeSu AdaraH vinayaH' - pUjya yA sammAnanIya vyakti ke prati Adara pUrNa vyavahAra karanA vinaya hai| 'guNAdhikeSu nIcairvRtti vinayaH' - guNavAna vyaktiyoM ke prati namratA kA bhAva vinaya hai| ratnatrayavastu nIcairvRtti vinayaH' - ratnAdhika arthAt jJAna, darzana aura cAritra Adi guNoM se sampanna AtmA ke prati vinamravRtti rakhanA vinaya hai| - . 'kaSAya-indriya vinayanaM vinayaH' - yahAM vinaya kA Azaya niyantraNa hai arthAt (jisake dvArA kaSAya evaM indriyoM para niyantraNa rakhA jAya vaha vinaya kahalAtA hai| prasaMgAntara se ise AcAra-niyama kA sUcaka bhI kaha sakate haiN| . 'viziSTio vividho vA nayo vinayaH' - vividha yA viziSTa prakAra ke naya yA siddhAnta vinaya kahalAte haiN| 'viziSTo vividho vA nayo nIti iti vinayaH' - viziSTa yA vividha prakAra kI nIti arthAt AcAra vyavahAra vinaya hai| 23 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 16 - (zAntyAcArya) 24 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 16 - (zAntyAcArya) For Personal & Private Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 'vilayaM nayati karmamalaM anena iti vinayaH' - jo karmamala ko vilaya kI ora le jAye arthAt unakA nAza kara de vaha vinaya haiN| 'anAzAtanA bahumAnakaraNaM ca vinayaH' - azAtanA nahIM karanA evaM bahumAna karanA vinaya hai| isa prakAra pUrvokta vyAkhyAoM se spaSTa hotA hai ki jainavAGmaya' maiM 'vinaya' zabda AcAra ke vividha rUpoM ke artha meM prayukta huA hai| sAmAnyataH vinaya zabda namratA kA sUcaka mAnA gayA hai, kintu jainAgamoM meM prayukta vinaya zabda namratA taka hI sImita nahIM hai varan vaha AcAra vyavahAra ke vyApaka artha meM bhI prayukta huA. hai| yadyapi namrabhAva bhI AcAra kI hI eka vidhi hai para yaha vinaya kA prArambha bindu hai| isakI pariNati to mokSa mArga kI sAdhanA meM hai| ise spaSTa karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki deva, gandharva aura manuSyoM se pUjita vinIta AtmA yA to zAzvat siddhi ko prApta karatI hai yA alpakarma vAlA mahARddhi sampanna deva hotA hai| vinaya zabda AcAra dharma kA pratipAdaka hai| yaha tathya jJAtAdharmakathAMgasUtra dvArA bhI samarthita hai| isameM sudarzanaseTha thAvaccAputra se pUchatA hai : 'bhante ! Apake dharma kA mUla kyA hai ?' uttara meM thAvaccAputra ne kahA ki dharma kA mUla vinaya hai aura vaha do prakAra kI hai - AgAravinaya aura anagAravinaya / isameM bArahavrata aura gyAraha pratimA AgAravinaya hai tathA paMcamahAvrata, chaThA rAtri bhojanatyAgavata, aThAraha pApoM kA viramaNavrata, pratyAkhyAna aura bAraha bhikSu pratimAyeM yaha anagAravinaya hai| ___bauddhasAhitya meM bhI vinaya zabda saMghIyavyavasthA, AcAraniyama evaM anuzAsana ke artha meM prayukta huA hai| isakA sabala sAkSya yaha hai ki bauddhabhikSuoM ke AcAraniyamoM ke vivecana karane vAle grantha ko vinayapiTaka kahA gayA hai| 25 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 20 26 uttarAdhyayanasUtra - 1/48 | - (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 vinaya kA mahattva vinaya AtmA kA guNa hai yaha aviratidhara (saMsArI) evaM sarvaviratidhara (saMyamI) donoM AtmAoM meM pAyA jAtA hai| yaha antaraMga meM bhI hotA hai tathA sAtha hI vyavahAra meM bhI prakaTa hotA hai| uttarAdhyayanasUtra meM vinIta ziSya ke mAdhyama se vinaya kA mahattva pratipAdita karate hue likhA hai ki vinIta ziSya pUjyazAstra hotA hai arthAt usake zAstrIyajJAna kA sarvatra sammAna hotA hai; usake sAre saMzaya. miTa jAte haiN| vaha gurU ke mana ko priya hotA hai| vaha AcAra sampadA se sampanna hotA hai arthAt dazavidha samAcArI se sampanna hotA hai aura tapa samAcArI evaM samAdhi se saMvRta hokara paMcamahAvratoM kA pAlana kara mahAna tejasvI hotA hai|28. vinaya kI mahattA ko prakaTa karate hue AcArya vaTTakera ne mUlAcAra meM likhA hai: 'zikSA kA phala. vinaya hai aura vinaya kA phala sabhI kA kalyANa hai, vinaya vihIna vyakti kI sArI zikSA vyartha hai| isameM vinaya kI pRSThabhUmi meM rahe hue nimna guNoM kA ullekha bhI kiyA gayA hai / " Atmazuddhi, nirdvandva, RjutA, mRdutA, lAghava, bhakti, prahalAdakaraNa, kIrti, maitrI ityAdi guNoM ke sAtha vinIta AtmA apane abhimAna kA nirasana, gurUjanoM kA bahumAna, tIrthaMkara kI AjJA kA pAlana aura guNoM kA anumodana karatI hai| - vinIta AtmA ko sarvotkRSTa sthAna dete huye uttarAdhyayana sUtrakAra ne to yahAM taka kaha diyA ki jisa prakAra pRthvI samasta prANiyoM ke liye AdhArabhUta hotI hai, usI prakAra vinIta vyakti dharmAcaraNa karane vAloM ke liye AdhArabhUta hote dazavaikAlikasUtra meM vinaya ke mahattva ko atyanta saMkSepa meM prastuta karate hue likhA hai ki avinIta ko vipatti tathA vinIta ko sampatti kI prApti hotI hai| . niSkarSataH uttarAdhyayanasUtra meM vinaya kA mahattva atyanta vyApaka rUpa se pratipAdita kiyA gayA hai| isakA prathama vinayazruta adhyayana isa bAta kA zreSTha pramANa hai| 28 uttarAdhyayanasUtra - 1/47 / 26 mUlAcAra - 5/160 evaM 161 (pRSTha 252) / 30 uttarAdhyayanasUtra - 1/45 / 31 dazavakAlika - 6/21| For Personal & Private Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 vinaya ke prakAra jaina sAhitya meM vinaya kI vividha vyAkhyA ke sAtha isake vividha prakAroM kA bhI varNana kiyA gayA hai| yadyapi hamAre zodhagrantha ke AdhAra uttarAdhyayanasUtra meM vinaya ke prakAroM kI kahIM koI spaSTa carcA upalabdha nahIM hotI hai phira bhI isake TIkA sAhitya tathA aupapAtikasUtra, vizeSAvazyakabhASya Adi granthoM meM vinaya ke aneka prakAroM kA ullekha kiyA gayA hai| ye saMkSepa meM nimna haiM - (7) lokopacAra vinaya - ziSTAcAra kA pAlana, pArivArika evaM sAmAjika anuzAsana kA pAlana, atithi pUjA, vRddhajanoM kA sammAna Adi lokopacAra vinaya ke antargata Ate haiN| aupapAtikasUtra meM lokopacAra vinaya ke sAta bheda kiye gaye haiM - (ka) abhyAsavRttitA - gurUjana ke samIpa rahanA; . (kha) parachandAnuvRttitA - dUsaroM ke AdezoM kA anuvartana karanA; (ga) kAryahetu - lakSyasiddhi ke anukUla kArya karanA; (gha) kRtapratikriyA - kiye hue upakAra ke prati pratyupakAra karane kI bhAvanA rakhanA; (Da) ArtagaveSaNA _ - Arta evaM pIr3ita vyakti kI khoja karake unake duHkha dUra karanA; (ca) dezakAlajJatA - deza evaM kAla kI maryAdA ko jAnanA; (cha) svArtha apratilomatA - yathArtha svahita ko samajhakara usakI siddhi kA prayatna krnaa| (2) artha vinaya- prayojana kI siddhi hetu vinaya karanA artha vinaya kahalAtA hai| (3) kAma vinaya- kAmanAoM kI pUrti ke liye vinaya karanA kAma vinaya hai| (4) bhaya vinaya - bhayavaza namratA kA vyavahAra karanA bhaya vinaya hai| 32 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra - 16 (kha) aupapAtikasUtra -40 - (zAntyAcArya); - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 24); For Personal & Private Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 (5) mokSa vinaya - mokSa ke anukUla pravRtti karanA mokSa vinaya hai| uttarAdhyayanasUtra kI TIkA meM isake pAMca bheda kiye gaye haiM - jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya, tapavinaya aura aupcaarikviny| aupapAtikasUtra meM vinaya ke nimna sAta prakAra batalAye gaye haiM - (1) jJAnavinaya (2) darzanavinaya (3) cAritravinaya (4) manavinaya (5) vacanavinaya (6) kAyavinaya aura (7) lokopacAravinaya / isake atirikta AvazyakacUrNi Adi meM bhI vinaya ke bheda-prabhedoM kI vistRta carcA kI gaI hai| una sabhI kA yahAM varNana karanA atiprasaMga kA kAraNa hogaa| ataH hama yahI kahakara vinaya ke prakAroM kI carcA ko virAma denA cAheMge ki vinaya ke uparokta samasta prakAroM ko nimna do bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai - (1) laukikavinaya aura (2) lokottaravinaya / .. 'laukika vinaya' vinaya kA vyavahArika pakSa hai to 'lokottara vinaya' AdhyAtmika pakSa hai| laukika vinaya ke antargata - lokopacAra vinaya, svArtha apratiloma vinaya, artha vinaya, kAma vinaya, bhaya vinaya Adi sabhI kA samAveza kiyA jA sakatA hai tathA mokSa vinaya yA jJAna, darzana, cAritra aura tapa rUpa vinaya lokottara vinaya meM samAviSTa ho sakate haiN| vinIta evaM avinIta ziSya ke lakSaNa (vinaya kA artha vyApaka hai mAtra tana ko jhukAnA hI vinaya dharma nahIM hai, (zArIrika rUpa se to nRtyAMganA evaM naukara bhI jhukate haiN| para unakA jhukanA - svArtha-sambaddha hone se koI artha nahIM rakhatA; jabaki mahAzramaNa bAhubalI ke mana kA jhukanA itanA camatkArika siddha huA ki unheM kevalajJAna upalabdha ho gyaa| For Personal & Private Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 uttarAdhyayanasUtra ke prathama adhyayana kI prArambhika gAthAoM meM vinaya zabda anuzAsana ke rUpa meM prayukta huA hai / mAnava samAja meM anuzAsana kA bar3A mahattva hai| samAja aura vidhi-vidhAna/ anuzAsana do nahIM haiN| jahAM samAja hai vahAM anuzAsana hai; jahAM saMgha hai vahAM anuzAsana hai| saMgha aura anuzAsana ko kabhI pRthaka nahIM kiyA jA sakatA; anuzAsita saMgha hI samAja kahalAtA hai| __anuzAsana kA abhiprAya yahAM dAsatA, dInatA yA gurU kI gulAmI nahIM hai, svArthasiddhi ke lie koI cAla nahIM hai, sAmAjika vyavasthA mAtra bhI nahIM hai aura na vaha koI Aropita aupacArikatA hai| apitu anuzAsana pavitra guNoM ke prati sahaja pramodabhAva kA pratiphalana hai| yaha pramoda bhAva hI vinaya hai, jo gurU. evaM ziSya ke madhya setu kA kAma karatA hai| isake mAdhyama se gurU apane ziSya ko jJAna se lAbhAnvita karate haiN| anuzAsana kI mahimA kA varNana karate hue AcArya mahAprajJa ne likhA hai - kiM srotaH kiM svarUpaM ca, kiM phalaM cAnuzAsanaM / svatantratA bhavet srotaH, parasvAtaMtryarakSikA / / icchArodhaH svarUpaM syAt, prasAdaH samatA phlm| susthiro jAyate loko, vidyamAne'nuzAsane / / arthAt dUsaroM kI svatantratA kA saMrakSaNa karane vAlI svatantratA anuzAsana kA srota hai| anuzAsana kA svarUpa hai - icchA kA nirodh| usakA phala hai prasAda aura smtaa| anuzAsana meM rahane vAlA vyakti susthira bana jAtA hai| pratyeka vyakti svatantratA cAhatA hai kintu vyakti svatantra tabhI ho sakatA hai jaba vaha dUsare kI svatantratA meM bAdhaka na bne| dUsare kI svatantratA ko saMrakSaNa dene vAlI apanI svatantratA anuzAsana kA AdhAra banatI hai| isa parApekSI svatantratA se anuzAsana kA srota phUTatA hai| anuzAsana paratantra banane evaM banAne ke lie nahIM; kintu dUsaroM ke svatantratAdhikAra ko surakSita rakhane ke lie hai| dUsare vyakti kI svatantratA kA sammAna hI anuzAsana kA udgama sthala hai|) gurU eka dakSazilpI kI bhAMti hotA hai| jaise zilpI patthara para coTa karatA hai kintu usakA lakSya patthara ko tor3anA nahIM varan use eka sundara rUpa denA hotA hai; usI prakAra gurU kA anuzAsana bhI ziSya kI antarAtmA meM chipe hue AdhyAtmika saundarya ko prakaTa karane ke lie hotA hai| ziSya kA kartavya hai ki gurU 33 'mahAvIra kA punarjanma' - pRSTha 3 - yuvAcArya mhaaprjny| For Personal & Private Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke manogata abhiprAya ko samajhe aura gurU ke sAtha yogya sadvyavahAra kare / vinIta ziSya kI vyAkhyA karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai : 'jo guru kI AjJA kA pAlana karatA hai, gurU ke sAnnidhya meM rahatA hai, gurU ke iMgita evaM AkAra arthAt saMketa aura manobhAvoM ko jAnatA hai, vaha vinIta kahalAtA hai|' 34 478 gurU jJAna ke sAgara hote haiN| unakI AjJA evaM nirdeza kA pAlana karake jJAna-gaMgA meM avagAhana kA Ananda lenA cAhiye / gurU jJAnI evaM anubhavI hote haiM, unakI AjJA aura unakA mArgadarzana ziSya kI saphalatA kA AdhAra hotA hai| (gurU kI AjJA evaM nirdeza ke anurUpa AcaraNa karanA ziSya kI prathama vizeSatA hai|] vinIta ziSya kI dvitIya vizeSatA hai 'gurUNamuvavAyakArae' arthAt guru ke sAnnidhya meM rahanA / aise sthAna para baiThanA, jahAM gurU kI dRSTi par3e gurU kI pAvana tejomayI dRSTi se ziSya ke tana, mana evaM vacana ke sAre vikAra naSTa ho jAte haiM aura gurU ke tapa-tyAga ke divyasAmrAjya se ziSya ke viSaya kaSAya aura IrSyA ke tUphAna zAnta ho jAte haiN| gurU ke sAnnidhya meM nivAsa karanA jJAna jagata meM nivAsa karanA hai / . - ziSya kA tIsarA guNa hai 'iMgiyAgArasaMpanna' / vinIta ziSya gurU hAvabhAva evaM manobhAvoM ko jAnane vAlA hotA hai / iMgita kA artha hai zarIra kI sUkSmaceSTA, jaise- kisI kArya kI vidhi yA niSedha ke lie sira hilAnA, AMkha se izArA karanA Adi / AkAra zarIra kI sthUla ceSTA jaise uThane ke lie ..Asana kI pakar3a DhIlI karanA, ghar3I kI ora dekhanA yA jambhAI lenA aadi| 34 'ANAnidezakare, gurUNamuvavAyakArae / iMgiyAgArasampanne, se vinIe tti vuccaI / / ' 35 uttarAdhyayanasUtra - 1/4 | - vinaya ke vidhi evaM niSedha donoM mArgoM para prakAza DAlate hue * uttarAdhyayanasUtra meM vinIta ke sAtha sAtha avinIta kI paribhASA kA bhI prakAzana kiyA gayA hai| avinIta kA vyavahAra vinIta ke vyavahAra se viparIta hotA hai arthAt vaha gurU ke pratikUla pravartana karatA hai| unake sAnnidhya meM nahIM rahatA hai| (avinIta zIlabhraSTa hokara sar3e hue kAna vAlI kutiyA kI taraha saba tarapha se tiraskAra prApta karatA hai| 36 ) uttarAdhyayana sUtra - 1/2 / For Personal & Private Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 jisa prakAra anAja kI TokarI chor3akara zUkara viSTA khAtA hai vaise hI. duHzIla ziSya pazuvat zIla arthAt gurU dvArA mArgadarzita vinayAcAra chor3akara kuzIla meM Ananda mAnatA hai| ___ avinIta kI durdazA kA nirUpaNa karate hue dazavaikAlikasUtra meM bhI kahA gayA hai ki avinItAtmA saMsArasrota meM vaise hI pravAhita hotI rahatI hai, jaise jala ke prabala srota meM par3A huA kaasstth|" uttarAdhyayanasUtra meM avinIta ko ina ghRNita upamAoM se upamita kara . use sanmArga kI ora prerita karane kA sundara mArga darzAyA hai| niSkarSataH avinIta kI saMsAra meM kahIM bhI sarAhanA nahIM ho sktii| kahA gayA hai ki :- 'avinIta vyakti apane paira para svayaM kulhAr3I mArane ke samAna apanA ahita karatA hai| ise dazavaikAlikasUtra meM sundara DhaMga se darzAyA gayA hai - _ 'jo (sAdhaka) garva, krodha, mAyA aura pramAdavaza gurUdeva ke samIpa vinaya nahIM sIkhatA to usake ahaMkArAdi durguNa usake jJAnAdi vaibhava ke vinAza kA kAraNa bana jAte haiM, jaise bAMsa kA phala usI ke vinAza ke liye hotA hai|* vinaya dharma kA pAlana karane kI preraNA dete hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki apanA hita cAhane vAle manuSya ko cAhie ki vaha kutiyA evaM sUara kI duHsthiti se prerita hokara apane meM vinaya guNa ko pratiSThita kre| . kutiyA evaM sUara ke vigarhita AcaraNa hI unakI durgati ke kAraNa hote haiN| kutsita AcaraNa ke hIna kula kA vicAra karake sAdhupurUSa durAcAra se parAGmukha hokara sadAcArayukta vinayadharma meM apane Apako sthira kre| vinaya ko dhAraNa karane vAlA kahIM se bhI pratAr3ita nahIM hotA hai / vaha sarvatra sammAnita hotA hai|10 isa prakAra vinayAcAra kI samIcIna evaM saTIka zikSA praNAlI ko vyakti sadguNasampanna evaM durguNavipanna banAne kI adbhuta kalA hai| 36 uttarAdhyayanasUtra - 1/5 / 37 dazavakAlika - 6/2/3 / 38 uttarAdhyayanasUtra - 6/1/1 / 36 uttarAdhyayanasUtra - 1/6 / 40 uttarAdhyayanasUtra - 1/7 / For Personal & Private Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. 3 gurUziSya sambandha gurU-ziSya kA sambandha eka AdhyAtmika sambandha hai / yaha sambandha AtmavikAsa evaM AtmakalyANa meM atyanta sahAyaka hotA hai| ziSya ke jIvana meM gurU kA advitIya sthAna hotA hai| 480 vyakti jisake Azraya meM rahatA hai usake sAtha sAmaMjasya evaM sauhArdapUrNa sambandhoM kA honA ati Avazyaka hai|) sambandhoM kI isa garimA ko akhaNDita rakhane ke liye vyakti ko kaI prakAra ke karttavyoM kA nirvAha karanA par3atA hai| uttarAdhyayanasUtra meM gurUziSya ke sambandhoM ko surakSita rakhane ke aneka upAya nirdezita kiye gaye haiN| isameM ziSya gurU ke sAtha kisa prakAra kA vyavahAra kare, isakA ullekha nimna rUpa se upalabdha hotA hai" . -- (1) guru kI AjJA kA pAlana karanA; (2) gurU ke sAnnidhya meM rahanA; (3) gurU ke iMgita ( nirdeza) evaM AkAra arthAt manobhAvoM ko jAnanA; (4) gurU ke pAsa prazAnta bhAva se rahanA (5) gurU ke samakSa adhika nahIM bolanA; (6) gurU ke dvArA anuzAsita hone para kruddha nahIM honA; (7) gurU se kucha bhI nahIM chupAnA / aparAdha ho jAne para gurU samakSa turaMta prakaTa kara denA; (8) uttama prakAra ke ghor3e ke samAna saMketa mAtra se gurU ke Azaya ko samajhanA; (6) logoM ke samakSa yA ekAnta meM, vANI yA vartana dvArA kabhI bhI gurU ke pratikUla AcaraNa nahIM karanA; (10) gurU ke bulAne para zIghra hI gurU ke samakSa upasthita honA; (11) gurU ke kaThora anuzAsana ko bhI priya evaM hitakara mAnanA; ( 12 ) svayaM ke dvArA aparAdha ho jAne para yadi AcArya aprasanna ho jAyeM to unheM vinayapUrvaka prItikara vacanoM se prasanna karane kA prayAsa karanA; (13) gurU ke kucha pUchane para mauna na rahanA / 41 uttarAdhyayanasUtra - 1/2 se 14, 25, 28 evaM 26 | For Personal & Private Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) gurU ke samakSa ziSya kisa prakAra baiThe, ise spaSTa karate hue isameM kahA gayA hai ki ziSya ko 42 - 48 1 (1) guru ke barAbara arthAt eka sIdha meM nahIM baiThanA cAhie: (2) gurU ke Age nahIM baiThanA cAhiye; (3) gurU ke ThIka pIche bhI nahIM baiThanA cAhiye; gurU ke ThIka pIche baiThane para yadi gurU ko kucha kahanA hogA to unheM parezAnI hogI; (4) gurU ke ati nikaTa saTakara arthAt guru ke zarIra kA sparza hotA ho aiseM nahIM baiThanA cAhiye; (5) gurU ke samakSa pAlakI lagAkara nahIM baiThanA cAhie; (6) donoM hAthoM se zarIra ko bAMdhakara nahIM baiThanA cAhie; (7) pairoM ko phailAkara bhI nahIM baiThanA cAhiye; uttarAdhyayanasUtra meM gurUziSya ke sambandhoM ko surakSita rakhane ke liye isakA ullekha nimna rUpa meM kiyA ziSya ke prati guru ke kyA kartavya haiM, gayA hai| 43 - (1) jJAnadAna; (2) vAtsalya; (3) samatA aura (4) saMhiSNutA 12. 4 svAdhyAya kA svarUpa evaM mahattva svAdhyAya mAnava jIvana kA eka mahattvapUrNa aMga hai| yaha tanAva mukti kA amogha upAya bhI hai| satsAhitya kA svAdhyAya jIvana kI pratyeka paristhiti meM sahAyaka hotA hai| svAdhyAya kA artha + iN svAdhyAya zabda kI vyAkhyA do prakAra se upalabdha hotI hai| sva + adhi 'svasya svasmin vA adhyAya svAdhyAya' arthAt - sva kA adhyayana karanA svAdhyAya hai / dUsare zabdoM meM AtmA ke svarUpa kA adhyayana karanA svAdhyAya hai| svAdhyAya svayaM kA adhyayana hai; apane Apako dekhanA, yA apane Apako jAnanA, 42 uttarAdhyayanasUtra - 1 / 18 evaM 16 / 43 uttarAdhyayanasUtra - 1/23 / For Personal & Private Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 svAdhyAya hai| apane vikAroM, vAsanAoM evaM anubhUtiyoM ko jAnane va samajhane kA prayatna hI svAdhyAya hai| svAdhyAya zabda kI dvitIya vyAkhyA su + A + adhi + IN ke rUpa meM upalabdha hotI hai| isa dRSTi se 'suSThu - zobhana adhyAyaH svAdhyAyaH' arthAt - satsAhitya kA adhyayana karanA svAdhyAya hai| yahAM dhyAna rakhane yogya bAta yaha hai ki pratyeka sAhitya yA grantha kA adhyayana svAdhyAya kI zreNI meM nahIM A sktaa| vahI sAhitya jo vyakti ko sva-svabhAva kI ora unmukha kare, sva-vRttiyoM ke vizleSaNa meM sahAyaka bane; heya, upAdeya, jJeya kA bodha karAye aura zreya-preya kI samyaka samajha de satsAhitya kI zreNI meM AtA hai / unakA adhyayana svAdhyAya hai| svAdhyAya kI donoM vyAkhyAoM kA vizleSaNa karane para aisA pratIta hotA hai ki svataH yA satsAhitya ke mAdhyama se AtmadRSTA bananA, AtmAnubhUti karanA, antarcakSu ko udghATita karanA svAdhyAya hai| sva adhyayana kI sArthakatA athavA Atma-sajagatA ke mahattva ko sthApita karate hue Avazyakaniyukti meM kahA gayA hai - 'jaise andhe vyakti ke lie karor3o dIpakoM kA prakAza vyartha hai kintu AMkha vAle vyakti ke lie eka dIpaka ke prakAza kI bhI sArthakatA hai; usI prakAra antaHcakSu prApta adhyAtmika sAdhaka ke lie svalpa adhyayana bhI lAbhaprada hotA hai; jabaki Atmavimukha vyakti ke lie vipula sAhitya bhI nirarthaka hai| sadgrantha rUpI sAdhana se Atma-zuddhi rUpI sAdhya ko upalabdha karanA svAdhyAya hai| svAdhyAya kI prathama vyAkhyA jahAM Atmaparaka hai - apane dvArA apane ko jAnanA hai vahIM dUsarI parAzrita hai arthAt - satsAhitya ke mAdhyama se apane ko jAnanA hai| mUlataH svAdhyAya kA artha svayaM ko jJAtA-dRSTA bhAva meM rakhanA, rAga-dveSa se pare rahanA hai| svAdhyAya kA mahattva jainaparamparA meM svAdhyAya kA viziSTa mahattva hai| yaha jaina sAdhanA kA prANa hai|) jainaparamparA ke anusAra tapa ke bAraha bheda haiM; unameM svAdhyAya kA sthAna Antarika tapa ke antargata hai| tapa kyA hai, isakI aneka vyAkhyAyeM kI gaI haiM jaise(jisase tanAvoM kA palAyana ho vaha tapa hai)athavA jo AtmA ko tatkAla pavitra kare : 'sAgara jaina vidyA bhAratI - bhAga 1, pRSTha 38 / 45 Avazyakaniyukti, 68 evaM 66 - (niyuktisaMgraha, pRSTha 10) / For Personal & Private Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha tapa hai| tapa kI vistRta carcA isI grantha ke navama adhyAya 'uttarAdhyayanasUtra kA sAdhanAtmaka pakSa : mokSa mArga' ke antargata kI gaI hai| 483 uttarAdhyayanasUtra meM svAdhyAya ke pAMca aMgoM evaM unakI upalabdhiyoM kI vistRta carcA kI gaI hai| svAdhyAya ke traikAlika mahattva para prakAza DAlate hue. vRhatkalpabhASya meM yaha kahA gayA hai: 'navi atthi, va navi a hohI sajjhAya sama . tavokammaM svAdhyAya ke samAna tapa na hai aura na kabhI hogA / ! svAdhyAya tapa kA sarvazreSTha rUpa hai|") svAdhyAya ko sukha prApti evaM duHkha mukti kA mahattvapUrNa sAdhana siddha karate hue kahA gayA hai: 'sampUrNa jJAna ke prakAzana se, ajJAna aura moha ke parihAra se aura rAga-dveSa ke pUrNa kSaya se jIva ekAnta rUpa mokSa ko prApta karatA hai'|7 gurUjanoM kI sevA karanA, ajJAnI logoM ke samparka se dUra rahanA, sUtra aura artha kA cintana karanA, svAdhyAya karanA aura dhairya rakhanA ye duHkha-mukti ke amogha upAya haiN| vastuta: jJAna hI jIvana kA prakAza hai; kaSToM se mukti kA upAya hai / kahA gayA hai: 'ajJAnaM khalu kaSTaM' - ajJAna se bar3hakara koI kaSTa nahIM hai - ajJAna hI kaSTa hai| svAdhyAya kI paramparA ati prAcIna kAla se calI A rahI hai| 'zatapatha brAhmaNa' meM svAdhyAya ke mahattva para prakAza DAlate hue kahA gayA hai: 'svAdhyAya aura pravacana se manuSya kA citta ekAgra ho jAtA hai; vaha svatantra hotA hai; use nitya dhana prApta hotA hai; vaha sukha se sotA hai; svayaM kA cikitsaka bana jAtA hai; indriyoM para saMyama kara letA hai; usakI prajJA prakhara ho jAtI hai aura use yaza milatA hai| 48 -- aupanaiSadika zikSA kA bhI mahattvapUrNa sUtra rahA hai: 'svAdhyAyAn mA pramadaH' arthAt svAdhyAya meM pramAda mata krnaa| ziSya jaba gurU ke Azrama se vidAI letA thA, taba gurU dvArA yaha zikSA ziSya ko dI jAtI thii| (svAdhyAya eka aisI pravRti hai jo gurU kI anupasthiti meM bhI gurU kA kArya karatI hai|' 46 uddhRt - 'sAgara jaina vidyA bhAratI, bhAga 1, pRSTha 38 / 47 uttarAdhyayanasUtra - 32 / 2 / 48 zatapatha brAhmaNa- 11-5,7 ( svAdhyAya tanAva se mukti dilAtA hai / isa viSaya meM gAMdhIjI ke udgAra haiM: 'maiM jaba bhI kisI kaThinAI meM hotA hUM, mere sAmane koI jaTila samasyA * - uddhRt - 'jaina aMgazAstra meM mAnava vyaktitva vikAsa' pRsstth225| For Personal & Private Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI hai, jisakA nidAna mujhe spaSTa rUpa se pratIta nahIM hotA hai to maiM gItA mAtA kI goda meM calA jAtA huuN| vahAM mujhe koI na koI samAdhAna avazya mila jAtA hai|' vAstava meM tanAva grasta bane mAnava ke liye svAdhyAya eka mAnasika auSadha hai; mArgadarzaka hai| svAdhyAya ke prakAra uttarAdhyayanasUtra ke tIsaveM adhyayana 'tapomArga - gati' meM svAdhyAya ke nimna pAMca aMga batalAye haiM 49 (1) vAcanA granthoM kA paThana-pAThana vAcanA hai| vAcanA meM apane Apa par3hanA, dUsare se par3hanA aura dUsare ko par3hAnA tInoM kA samAveza hai| isa prakAra paThana-pAThana vAcanAM hai; parAvartanA hai; (2) pratipRcchanA - paThita grantha ke arthabodha meM sandeha kI nivRtti hetu * yA viSaya ke spaSTIkaraNa ke lie prazna pUchanA pratipRcchanA hai, (3) parAvartanA paThita viSaya kA punaH Avartana yA parAyaNa karanA anuprekSA haiM; 1 (4) anuprekSA 484 46 uttarAdhyayanasUtra - 30 / 34 | - (5) dharmakathA adhyayana se prApta jJAna ko dUsaroM ko pradAna karanA arthAt dharmopadeza denA dharmakathA hai| - paThita viSaya ke sandarbha meM cintana / manana karanA svAdhyAya ke ina pAMcoM aMgoM kA eka krama hai| inameM prathama sthAna vAcanA kA hai| vAcanA ke pazcAt pRcchanA sambhava hotI hai, kyoMki vaha adhIta viSaya ke spaSTIkaraNa ke lie yA utpanna zaMkA ke nivAraNa hetu kI jAtI hai; ataH usakA krama dUsarA hai| tatpazcAt parAvartanA- usa viSaya ke sthirIkaraNa ke liye kI jAtI hai| phira anuprekSA / cintana kA krama AtA hai| isase vyakti adhyayana kI gaharAI meM pahuMcatA hai evaM svata: anubhUti ke stara para arthabodha kI yogyatA upalabdha kara letA hai| For Personal & Private Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 spaSTa ho jAne para hI vyakti dharmopadeza kA adhikArI mAnA jAtA hai; ataH dharmopadeza kA krama sabake pazcAt rakhA gayA hai| svAdhyAya se lAbha uttarAdhyayanasUtra ke untIsaveM adhyayana meM svAdhyAya se hone vAle lAbha kA vivecana kiyA gayA hai| praznottara zailI meM svAdhyAya kI pratyeka prakriyA se hone vAle lAbha kA kramazaH varNana isa adhyayana meM kiyA gayA hai| isameM prathama svAdhyAya ke sAmAnya lAbha kI carcA meM batalAyA gayA hai ki svAdhyAya se jJAnAvaraNIkarma kA kSaya hotA hai / AtmA mithyAjJAna se mukta hokara samyakajJAna kA upArjana karatI hai| isake agrima sUtroM meM kramazaH svAdhyAya kI pratyeka avasthA kI upayogitA pradarzita kI gaI hai jo nimna rUpa meM hai (1) vAcanA se jIva karmoM kA kSaya karatA hai, zruta kI upekSA ke doSa se mukta hotA hai| zrutadAna kA adhikArI hotA hai| tIrtha dharma kA avalambana lene vAlA hotA hai aura saMsAra kA anta karane vAlA arthAt mokSapada ko prApta karane vAlA hotA hai (2) pratipRcchanA se jIva sUtra artha ke viSaya meM hone vAlI kAMkSAmohanIya (saMzaya) kA nirAkaraNa karatA hai| kAMkSAmohanIya kA artha bRhavRttikAra ne anabhigrahika mithyAtva kiyA hai| (3) parArvatanA arthAt paThita pATha ke punaH punaH doharAne se jIva kA jJAna sthira arthAt surakSita rahatA hai evaM jIva padAnusAritA Adi vyaMjanalabdhi ko prApta karatA hai| eka pada ko sunakara zeSa padoM arthAt vAkyArtha kI prApti ho jAya usa zakti kA nAma padAnusAritAlabdhi hai| isI prakAra eka vyaMjana (akSara) ko sunakara zeSa vyaMjanoM kA anusaraNa karate hue zabdArtha ko prApta karane vAlI kSamatA kA nAma vyaMjanalabdhi hai| (4) jIva anuprekSA/tattva cintana se AyuSyakarma ke atirikta zeSa sAtoM karmoM kA pAza zithila karatA hai| inakI dIrghakAlIna sthiti alpakAlIna hotI hai| 50 uttarAdhyayanasUtra - 26/16 se 24 / For Personal & Private Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) dharmakathA se jIva karmoM kI nirjarA karatA hai evaM zuddha dharmamArga kI prabhAvanA karatA hai| 486 isI prakAra sthAnAMgasUtra meM bhI zAstrAdhyayana kI upayogitA kI carcA milatI hai| isameM batalAyA hai ki sUtra kI vAcanA ke pAMca lAbha 1 (1) vAcanA se zruta kA saMgraha hotA hai arthAt zruta kI paramparA avicchinna / akSuNNa rUpa se calatI rahatI hai; (2) ziSyoM para upakAra hotA hai athavA jJAna kA arjana hotA hai; (3) jJAnAvaraNIyakarma kI nirjarA hotI hai / ajJAna kA nAza hotA hai; (4) Agama-granthoM ke vismRta hone kI sambhAvanA nahIM rahatI hai; aura (5) zruta ke artha kA bodha hotA hai| isa prakAra svAdhyAya se hone vAle lAbha kI vivecanA karane para aisA pratIta hotA hai ki svAdhyAya Atmavizuddhi kA prathama sopAna hai| svAdhyAya ke mAdhyama se hI vyakti apanI kamiyoM evaM khAmiyoM ko jAna sakatA hai aura unase mukti kA upAya khoja sakatA hai| svAdhyAya se jJAtA - dRSTA bhAva meM rahane kA abhyAsa hotA hai aura yaha abhyAsa hI Age jAkara AtmA kI mukti kA kAraNa bana jAtA hai aura mukti hI zikSA kA sAra tattva hai / 51 sthAnAMga 5 / 223 - ( aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 714) / For Personal & Private Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 13 uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita manovijJAna For Personal & Private Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita manovijJAna yaha satya hai ki- uttarAdhyayanasUtra mUlataH dharmadarzana kA grantha hai| yaha hameM jIvana ke AdarzoM yA AdhyAtmika mUlyoM kI zikSA detA hai| dharmadarzana kA kArya jIvana ke AdarzoM kA nirdhAraNa kara unakI upalabdhi ke mArga kA nirdhAraNa karanA hai; jabaki manovijJAna mAnava prakRti kA adhyayana karatA hai| manovijJAna tathyAtmaka hotA hai| vaha mAnavIya pravRttiyoM kI vyAkhyA karatA hai, jabaki dharmadarzana AdarzAtmaka hotA hai, phira bhI hameM yaha samajha lenA cAhie ki AdarzoM kA nirdhAraNa tathyoM kI upekSA karake nahIM ho sakatA / 'hameM kyA honA cAhie' yaha bahuta kucha isa bAta para nirbhara hai ki 'hama kyA haiM' athavA 'hamArI kSamatA kyA hai / manotathyoM arthAt mAnava prakRti kI avahelanA karake dhArmika AdarzoM kA nirdhAraNa sambhava nahIM hai| jisa sAdhya ko upalabdha karane kI kSamatA mAnava meM na ho use mAnava jIvana kA sAdhya nahIM banAyA jA sakatA / 'hameM kyA honA hai, yaha samajhane ke liye yaha jAnanA Avazyaka hai ki hama kyA haiM aura hamAre meM usa Adarza ko AtmasAt karane kI kSamatAyeM kitanI haiM ? hama gaharAI se vicAra kareM to yaha spaSTa ho jAtA hai ki uttarAdhyayanasUtra kA darzana mAnava jIvana kI yathArthatA aura mAnava kI kSamatA kI upekSA karake nahIM calatA hai / vastutaH dharmadarzana yA sAdhanA paddhati kA kArya yathArtha ko AdarzoM se jor3anA hai| AdarzoM ko yathArtha jIvana meM sAkAra karanA hai / ataH dharmadarzana aura manovijJAna eka dUsare ke pUraka haiN| punazca hama kyA haiM, aura hameM kyA honA cAhiye, ina donoM ke sambandhoM kI vyAkhyA karanA manovijJAna kA vAstavika kArya hai| manuSya vAsanA aura viveka kA samanvita rUpa hai aura dhArmika sAdhanA kA kArya vAsanAoM para viveka kA aMkuza lagAnA hai| mAnavajIvana kI vAsanAyeM, AkAMkSAyeM yA icchAyeM kyA haiM, yaha batAnA manovijJAna kA kAma hai aura unako kisa prakAra se saMyamita karake mAnava jIvana ke Adarza ko yathArtha meM pariNata kiyA jAya yaha batAnA dharmadarzana kA kArya hai| uttarAdhyayanasUtra meM hameM aise aneka sandarbha upalabdha For Personal & Private Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 hote haiN| jisameM eka ora mAnava prakRti kI vyAkhyA hai to dUsarI ora mAnavajIvana ke AdarzoM kA prastutIkaraNa / isa prakAra hama dekhate haiM ki kisI bhI dharmadarzana ke liye mAnava prakRti kA vizleSaNa Avazyaka hai; usake abhAva meM mAnava jIvana ke AdarzoM ko sAkAra nahIM kiyA jA sakatA hai| dharmadarzana ke AdarzoM ko sAkAra karane ke liye uttarAdhyayanasUtra meM varNita mAnava prakRti kA vivecana Avazyaka hai| isameM manuSya meM nihita vAsanAoM yA kaSAyoM kA jahAM eka ora yathArtha citraNa hai, vahIM dUsarI ora unase Upara uThane kA mArga bhI batAyA gayA hai| hama yahAM sarvaprathama mAnava jIvana kI mUla pravRttiyAM, jinheM jainadarzana kI pAribhASika zabdAvalI meM saMjJA kahA gayA hai aura usake bAda hama kaSAya kI avadhAraNA kI, vistRta vivecanA kareMge / usake pazcAta yaha dekhane kA prayatna kareMge ki vAsanAmaya jIvana se Upara uThakara vyakti Adarza kI dizA meM kaise abhibhUta ho sakatA hai / ise hI spaSTa karane ke lie lezyAsiddhAnta kI vivecanA kreNge| lezyAsiddhAnta hameM yaha batAtA hai kI yathArtha se AdarzoM kI ora saMkramaNa kaise sambhava hai| agrIma krama meM uttarAdhyayanasUtra ke manovijJAna kA mukhya pratipAdya dhyAna ke svarUpa ko prakAzita kareMge / saMjJA prANI' kI mUlapravRtti ko saMjJA kahA gayA hai| ye pravRttiyAM janmajAta hotI haiM / prANI inake sAtha hI janma letA hai, janma ke bAda nahIM sIkhatA hai| dUsare zabdoM meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki prANI ke vyavahAra kI preraka yA saMcAlaka vRtti saMjJA hai| jainAgamoM meM saMjJA ko aneka bhedoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| yaha vibhAjana hameM caturvidha, dazavidha, paMcadazavidha evaM SoDazavidha saMjJA ke rUpoM meM upalabdha hotA hai / pravacanasAroddhAra meM caturvidha aura dazavidha vargIkaraNa ke sAtha paMcadazavidha vargIkaraNa bhI upalabdha hotA hai|' 1 pravacanasAroddhAra 923 -625 - (sAdhvI hemaprabhAzrI pRSTha 78 - 81) / For Personal & Private Use Only Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 uttarAdhyayanasUtra meM saMjJA ke sambandha meM kahIM koI spaSTa carcA upalabdha nahIM hotI hai| mAtra isake ikatIsaveM adhyayana meM 'saMjJA' zabda kA prayoga milatA hai| .. TIkAkAroM ne isI ke AdhAra para cAra saMjJAoM kA nAmollekha kiyA hai|' saMjJA kA caturvidha vargIkaraNa (1) AhArasaMjJA - kSudhAvedanIyakarma ke udaya se AhAra karane kI lAlasA AhAra saMjJA hai| sthAnAMgasUtra meM isakI utpatti ke nimna cAra kAraNa batAye (1) peTa ke khAlI hone se (2) kSudhA vedanIyakarma ke udaya se; (3) AhAra sambandhI carcA se; (4) AhAra kA cintana karane se| (2) bhayasaMjJA - bhaya mohanIyakarma ke udaya se utpanna hone vAlA Avega bhaya saMjJA hai| sthAnAMgasUtra ke anusAra isakI utpatti ke cAra kAraNa nimna hai (1) satya (zaurya) kI hInatA se; (2) bhaya mohanIyakarma ke udaya se; (3) bhayotpAdaka vacanoM ko sunakara; . (4) bhaya sambandhI ghaTanAoM ke cintana se| (3) maithunasaMjJA - kAmavAsanA janya Avega maithunasaMjJA hai| isake bhI sthAnAMgasUtra meM nimna cAra kAraNa batAye haiM - (1) zarIra meM mAMsa, vIrya, rakta Adi kI mAtrA bar3ha jAne se; (2) mohanIyakarma ke udaya se (3) kAma sambandhI carcA karane se; (4) vAsanAtmaka cintana karane se| 2 uttarAdhyayanasUtra 31/6 / 3 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 613 (kha) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 603 .4 sthAnAMga 4/4/576 5 sthAnAMga 4/4/580 6 sthAnAMga 4/4/581 - (shaantyaacaary)| - (lkssmiivllbhgnni)| - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 670) / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 670) / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 670) / For Personal & Private Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANI kI saMcayAtmaka vRtti parigrahasaMjJA (4) parigrahasaMjJA kahalAtI hai| uparyukta tInoM saMjJAoM ke samAna sthAnAMgasUtra meM isakI utpatti ke bhI nimna cAra prakAra batalAye haiM - 7 sthAnAMga 4/4/58 1 prajJApanA 1/5 dazavidha vargIkaraNa prajJApanAsUtra meM dazavidha saMjJAoM kA vargIkaraNa upalabdha hotA hai| isameM AhAra, bhaya, maithuna evaM parigraha saMjJAoM ke sAtha-sAtha krodha, mAna, mAyA, lobha, loka evaM ogha saMjJA ko bhI samAhita kiyA hai| inameM se AhAra Adi cAra saMjJAoM kA vivaraNa pUrva meM diyA gayA hai| zeSa chaH saMjJAoM kA vivaraNa nimna hai| - (5) krodhasaMjJA - krodhAdi AvezAtmaka bhAva krodha saMjJA hai; (6) mAnasaMjJA - ahaMkAra kI manovRtti mAna saMjJA hai; (7) mAyAsaMjJA kapaTa vRtti mAyA saMjJA hai; (8) lobhasaMjJA lAlasA kI bhAvanA lobha saMjJA hai; (6) oghasaMjJA - prANI mAtra meM rahane vAlI sAmAnya anukaraNa kI vRtti yA sAmudAyikatA kI bhAvanA oghasaMjJA hai arthAt apanI jAti, varga, Adi ke anukaraNa kI vRtti oghasaMjJA hai; 461 - (1) parigraha kA tyAga na hone se yA saMcaya vRtti se) (2) lobha mohanIyakarma ke udaya se; (3) parigraha vardhaka carcA sunane se; (4) parigraha sambandhI vicAra karane se / - (10) lokasaMjJA loka vyavahAra se cetanA kA prabhAvita honA lokasaMjJA hai| jaise sarpa devatA hai, dhAna yakSa hai, brAhmaNa devatA hai Adi / - ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 670) | ( uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 4) / For Personal & Private Use Only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 saMjJA kA SoDazavidha vargIkaraNa saMjJA ke caturvidha evaM dazavidha vargIkaraNa ke atirikta paMcadazavidha evaM SoDazavidha vargIkaraNa bhI prApta hotA hai| jisameM dasa taka to pUrvokta hI haiM / usake Age ke cha: bheda nimna haiM - (11) sukhasaMjJA - sAtAvedanIyakarma ke udaya se hone vAlI sukhada anubhUti sukhasaMjJA hai; (12) duHkhasaMjJA - asAtAvedanIyakarma ke udaya se hone vAlI duHkhada anubhUti duHkha saMjJA hai; (13) mohasaMjJA - mithyAdarzana rUpa jIva kI manovRtti mohasaMjJA hai| dUsare zabdoM meM mohagrasita cetanA hI mohasaMjJA hai; (14) vicikitsAsaMjJA - citta kI asthira samIkSakavRtti vicikitsAsaMjJA hai; (15) dharmasaMjJA - AtmA kI karmakSaya ke nimitta se hone vAlI svabhAva pariNati dharmasaMjJA hai| svasvabhAva meM upasthiti aura parapariNati se nivRtti dharmasaMjJA hai; (16) zokasaMjJA - iSTaviyoga se utpanna hone vAlI vilApa rUpa manovRtti zokasaMjJA hai| kaSAya 'kaSAya' jaina manovijJAna evaM jaina karmazAstra kA mukhya pratyaya hai| jainadarzana meM rAga-dveSa se janita krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa malina cittavRttiyoM ko kaSAya kahA gayA hai| . jainAgamoM meM kaSAya kasailepana ke artha meM bhI prayukta huA hai| uttarAdhyayanasUtra ke chattIsaveM adhyayana kI aThArahavIM evaM ikatIsavIM gAthA meM prayukta kaSAya zabda kasailepana kA dyotaka hai| AcArAMgasUtra meM bhI kaSAya zabda isI artha meM prayukta huA hai| sUtrakRtAMga meM kaSAya kA artha kaTuvacana bhI kiyA AcArAMga 1/5/6/130 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 47) / For Personal & Private Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 gayA hai| kintu sAmAnyataH Agamika evaM jaina dArzanika granthoM meM kaSAya zabda malina cittavRttiyoM ke artha meM prayukta huA hai| uttarAdhyayanasUtra evaM usakI TIkAoM meM kaSAya ke svarUpa kI koI spaSTa vyAkhyA upalabdha nahIM hotI hai| phira bhI isameM krodhAdi kaSAyoM se vimukti kI carcA aneka sthaloM para kI gaI hai|" kaSAya kI pAribhASika vyAkhyAyeM abhidhAnarAjendrakoza ke anusAra 'AtmAnaM kaSayatIti kaSAyaH' arthAt jo AtmA ko kasate haiM - kamoM ke bandhana meM bAMdhate haiM, ve kaSAya haiN| .. jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke anusAra jinase duHkhoM kI prApti hotI hai, ve kaSAya haiN| 'tatvArtharAjavArtika' meM kaSAya ke svarUpa ko spaSTa karate hue likhA hai ki cAritramohanIyakarma ke udaya se jo krodhAdi rUpa kAluSyapUrNa manobhAva utpanna hote haiM tathA jo AtmasvarUpa ko AvRta karate haiM, use bandhana meM DAlate haiM, ve kaSAya haiN| kaSAya kA zAbdika artha kaSAya zabda kaS + Aya ina do zabdoM ke saMyoga se banA hai| 'kaS' kA artha hai saMsAra athavA janma-maraNa evaM Aya kA artha hai laabh| isa prakAra saMsAra kI abhivRddhi karAne vAlI cittavRtti kaSAya hai| saMskRtahindIkoza meM kaSAya zabda ke aneka artha kiye gaye haiN| unameM se kucha prastuta prasaMga se sambandhita haiM - maila, asvacchatA, Aveza tathA sAMsArika viSayoM meM Asakti bhAva kaSAya hai| 10 sUtrakRtAMga 2/1/16 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 351) / 11 uttarAdhyayanasUtra 1/6; 2/26; 4/12 / 12 abhidhAnarAjendrakoza, tRtIyakhaNDa, pRSTha 365 / 13 vizeSAvazyakabhASya gAthA 2678 (bhAga - 2, pRSTha 478) / 14 tattvArtharAjavArtika 2/6, pRSTha 108 | 15 saMskRtahindIkoza, pRSTha 260 evaM 261 / For Personal & Private Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 kaSAya kA vyutpattiparaka artha kaSAya zabda kI vyutpatti do prakAra se prApta hotI hai - (1) 'kaS hiMsAyAm' arthAt hiMsArthaka kaS dhAtu se; aura (2) kRS vilekhane arthAt jotanArthaka kRS dhAtu se| uparyukta donoM dhAtuoM ke AdhAra para gommaTasAra meM kaSAya ke nimna do artha upalabdha hote haiM - (1) kaS dhAtu kI apekSA se jo samyaktva tathA vItarAgatA Adi vizuddha bhAvoM kA hanana karate haiM, ve kaSAya haiN| (2) kRS dhAtu kI apekSA se jo karmarUpI kheta ko jotakara sukha duHkha rUpI phaloM ko utpanna karate haiM, vaha kaSAya hai| kaSAya kI uparyukta vyAkhyAoM ke pariprekSya meM hamane dekhA ki AtmA ko kaluSita, vikRta yA malina karane vAlI cittavRttiyAM kaSAya haiN| manovijJAna kI bhASA meM hama inheM AvezAtmaka avasthAyeM kaha sakate haiN| AtmA meM utpanna hone vAlI ina AvezAtmaka avasthAoM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM inheM kaSAya evaM nokaSAya / (sahayogI Avega) ke rUpa meM abhihita kiyA gayA hai|" __ jainadarzana meM AvegoM kI do koTiyAM nirdhArita kI gaI haiM - tIvra aura mnd| tIvra Avega kaSAyarUpa haiM tathA manda Avega nokaSAya rUpa haiM / punazca kaSAya ke krodha, mAna, mAyA evaM lobha Adi cAroM bhedoM ko bhI tIvratA evaM mandatA ke AdhAra para cAra-cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| aba hama kramazaH kaSAya evaM nokaSAya ke bheda-prabhedoM kI carcA kreNge| kaSAya ke bheda uttarAdhyayanasUtra meM kaSAya ke nimna cAra bheda pratipAdita kiye gaye haiMkrodha, mAna mAyA aura lobh| sAmAnyataH jaina dharma-darzana meM kaSAya ke uparyukta cAra gommaTasAra 6/12 evaM 53 / 17 uttarAdhyayanasUtra 33/10 / / utarAdhyayanasUtra 4/12, 26/65 se 71 / For Personal & Private Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 bheda hI svIkAra kiye jAte haiM kintu kahIM-kahIM rAga-dveSa ko bhI kaSAya ke antargata mAnA jAtA hai| AcArya umAsvAti ne prazamaratiprakaraNa grantha meM kaSAya ke do bheda rAga aura dveSa ke rUpa meM varNita kiye haiN| uttarAdhyayanasUtra meM eka sthAna para yaha kahA gayA hai ki rAgo ya doso ya kammabIya' arthAta rAga evaM dveSa hI karmabIja haiN| isase bhI yaha pratidhvanita hotA hai ki kaSAya rAga-dveSa rUpa haiM kyoMki saMsAra paribhramaNa kA mukhya kAraNa kaSAya ko hI mAnA gayA hai| krodhAdi cAroM kaSAyoM kA samAveza rAga. evaM dveSa ina donoM meM ho jAtA hai| uttarAdhyayanasUtra meM kaSAya ko agni bhI kahA gayA hai, jo AtmA ke sadaguNoM ko jalAkara naSTa kara detI hai| vizeSAvazyakabhASya meM naigamanaya evaM saMgrahanaya kI apekSA se krodha evaM mAna ko dveSa rUpa tathA mAyA evaM lobha ko rAga rUpa mAnA gayA hai| vyavahAranaya kI apekSA se krodha, mAna evaM mAyA dveSa rUpa tathA lobha rAga rUpa hai| RjusUtranaya kI apekSA se krodha dveSa rUpa tathA mAna-mAyA evaM lobha ubhayarUpa arthAt kabhI rAga rUpa tathA kabhI dveSarUpa hote haiN| yaha vartamAnakAlasApekSa hai| ataH prasaMgAnusAra mAna Adi ko rAga athavA dveSa rUpa kahA gayA hai| lokavyavahAra meM kaSAya ko krodha, mAna, mAyA aura lobha ke rUpa meM jAnA jAtA hai / krodha krodha eka AvegAtmaka avasthA hai jo vyakti ke zArIrika, vAcika evaM mAnasika santulana ko vikRta karatI hai| krodha ke svarUpa ko spaSTa karate huye AcArya hemacandra ne likhA hai - 'krodha zarIra evaM mana ko santApa detA hai; krodha vaira kA kAraNa hai; krodha durgati kI pagaDaNDI hai aura krodha mokSa kI prApti meM argalA ke samAna haiN|2 bhagavatIsUtra meM krodha ke nimna samAnArthaka zabda upalabdha hote haiN|23 (1) krodha - AvezAtmaka avasthA krodha hai| 16 prazamaratiprakaraNa 32 / 20 uttarAdhyayanasUtra 32/7 / 21 uttarAdhyayanasUtra 23/53 / 22 yogazAstra 4/6 / 23 bhagavatI 12/5/3 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 564) / For Personal & Private Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) kopa - kAmAgni se utpanna hone vAlI cittavRtti kopa hai| (3) roSa - krodhabhAva ko abhivyakti pradAna karane vAlA rUpa roSa hai| (4) doSa - svayaM yA dUsare para doSAropaNa karanA doSa hai| kaI vyakti krodhAviSTa hokara svayaM ko doSI ghoSita karate haiM jaise- hAM bhaI, hama to aise hI haiM, hama to jhUTha hI bolate haiN| dUsarI ora, kaI vyakti dUsaroM ko doSI batAte haiM, jaise tumane aisA kiyA, tumane vaisA kiyA, tuma to jhUThe ho Adi / (5) akSamA dUsaroM ke aparAdha ko kSamA na karanA akSamA hai| (6) saMjvalana - sam jvalana zabda ke yoga se saMjvalana zabda banA hai kintu yahAM sam upasarga samyak ke artha meM prayukta na hokara punaH punaH ke artha meM prayukta huA hai arthAt krodha meM bAra-bAra AgababUlA honA saMjvalana hai| (7) kalaha - anucita zabdAvalI kA prayoga karanA kalaha hai| (8) cAMDikya - ugrarUpa dhAraNa karanA cAMDikya hai| uttarAdhyayanasUtra meM bhI krodhayukta karmoM ko cAMDAlikakarma kahA gayA hai| 24 TIkAkAra zAntyAcArya ne cAMDAlika zabda kI vyAkhyA karate hue likhA hai ki caNDa kA artha krodha evaM alIka kA artha asatya hai| isa prakAra krodhavaza asatya `bolanA cANDAlIkakarma hai| isa TIkA meM bhI caNDAla kA eka lAkSaNika artha krUratA bhI kiyA hai| 25 ataH krUrakarma cANDAlIkakarma hai| (6) maNDana dUsaroM ke prati anyAya karanA, mArapITa karanA Adi maNDana hai| 1 24 uttarAdhyayanasUtra 1/10 / 25 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 47 46 - (10) vivAda uttejaka rUpa se vAda prativAda karanA vivAda hai / isa prakAra uparyukta dasa hI zabda jIva kI AvezAtmaka abhivyaktiyAM haiM, jinheM 'krodha' ke rUpa meM pahacAnA jAtA hai| - krodha ke prakAra Avega kI tIvratA evaM mandatA ke AdhAra para krodha ke nimna cAra bheda pratipAdita kiye gaye haiM - - ( zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) anantAnubandhI krodha yaha krodha kA tIvratama rUpa hai| parvata meM par3I darAra ke samAna jo krodha kisI ke prati eka bAra utpanna hone ke bAda jIvanaparyanta banA rahe, kabhI samApta na ho, vaha anantAnubandhI krodha hai| dUsare zabdoM meM jo krodha saMsAra meM anantakAla taka bhramaNa karAye jisa krodha kA cakra kabhI samApta na ho vaha anantAnubandhI krodha hai / (2) apratyAkhyAnI krodha tIvratara krodha apratyayAkhyAnI krodha kahalAtA hai| isa kI upamA sUkhe hue jalAzaya kI bhUmi meM par3I darAra se dI jAtI hai| jaise jalAzaya kI bhUmi meM par3I darAra AgAmI varSA meM miTa jAtI hai, usI prakAra jo krodha varSa paryanta banA rahe, vaha apratyAkhyAnI krodha hai / (3) pratyAkhyAnI krodha krodha kA vaha Avega pratyAkhyAnI hai jisa para niyantraNa rakhA jA sake / vaha reta kI lakIra ke samAna hai| jaise reta kI lakIra havA ke jhoMkoM se miTa jAtI hai vaise hI yaha krodha cAra mAha paryanta banA rahatA hai phira samApta ho jAtA hai| milatA hai 26. 467 krodha hai| (4) saMjvalana yaha alpakAlIna krodha hai / jaise 'pAnI meM khIMcI jAne vAlI rekhAeM asthAyI hotI haiM arthAt zIghra miTatI calI jAtI haiM, usI prakAra jisa krodha meM sthAyitva nahIM hai vaha saMjvalana krodha hai| isakI adhikatama avadhi pandraha dina hai / bauddhadarzana ke grantha aMguttaranikAya meM tIna prakAra ke krodha kA varNana - - - 26 aMguttaranikAya 3/130 (1) patthara meM par3I darAra ke samAna cirasthAyI krodha; (2) pRthvI meM par3I darAra ke samAna alpasthAyI krodha; (3) pAnI meM khIMcI rekhA ke samAna tatkAla samApta ho jAne vAlA krodhavimukti se lAbha uttarAdhyayanasUtra meM aneka sthaloM para krodha ke tyAga kI preraNA dI gaI hai| isake caturtha adhyayana meM kahA gayA hai ki sAdhaka ko krodha se apanI rakSA karanI jaina bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka - adhyayana, bhAga 1, pRSTha 501 / For Personal & Private Use Only 1 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 caahiye|" krodha rUpI burAI se apane Apako bacAnA caahiye| isake unatIsaveM adhyayana meM krodha vimukti se hone vAle lAbha ko varNita karate hue likhA hai ki krodha vijaya se jIva zAnti evaM kSamAbhAva ko dhAraNa karatA hai, krodhavedanIyakarma kA bandha nahIM karatA hai tathA pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| mAna svayaM ko zreSTha evaM dUsaroM ko hIna mAnane kI mAnasikatA mAna hai| ise ahaMkAra, garva, ghamaNDa Adi nAmoM se bhI pukArA jAtA hai| ahaMkArI vyakti kI mAnasikatA ko spaSTa karate hue sUtra kRtAMga meM kahA gayA hai ki abhimAnI vyakti ahaMkAra se grasta hokara dUsaroM ko tuccha mAnatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM mAna ke ATha bheda kiye gaye haiN| jinakA nAmollekha isakI TIkAoM meM nimna rUpa se milatA haiM" - (1) jAti (2) kula (3) bala (zakti) (4) aizvarya (5) buddhi (6) jJAna (7) saundarya aura (8) ahNkaar| mAna ke bhI anantAnubandhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI aura saMjvalana aise cAra bheda kiye gaye haiN| (1) * anantAnubandhI mAna - patthara ke stambha ke samAna jo kabhI jhukatA hI nahIM, cAhe TUTa jaaye| / (2) apratyAkhyAnI mAna - jo asthi ke samAna vizeSa prayatna karane se jhuka jAtA hai| (3) . pratyAkhyAnI mAna - jo lakar3I ke samAna prayatna karane para jhuka jAtA hai| (4) saMjvalana mAna - jo tRNa ke samAna jhuka jAtA hai| 27 uttarAdhyayanasUtra 4/12 / 29 uttarAdhyayanasUtra 26/68 / 26 sUtrakRtAMga 1/13/8 / 30 uttarAdhyayanasUtra 31/10 / 31 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 3016 (kha) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 3026 - (bhaavvijyjii)| - (nemicndraacaary)| . For Personal & Private Use Only Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 mAna mukti se lAbha uttarAdhyayanasUtra ke caturtha adhyayana meM mAna kA vilaya karane arthAt mAna se AtmA ko vilaga rakhane kA nirdeza hai| isakA gUDha artha yaha hai ki vinaya ; bhAva (vinamratA) se mAna para vijaya prApta karanA caahiye| isake unatIsaveM adhyayana meM mAna vijaya se hone vAle lAbha kA varNana, karate hue likhA gayA hai ki mAna-vijaya se jIva mRdutA ko prApta hotA hai| mAna vedanIya karma kA bandha nahIM karatA hai tathA pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| mAyA mAyA zabda mA + yA se banA hai| 'yA' kA artha 'jo' tathA 'mA' kA artha 'nahIM hai| isa prakAra jo nahIM hai usako prastuta karanA 'mAyA' hai ise dUsare zabdoM meM kapaTAcAra bhI kahA jA sakatA hai| mAyA ke bhI nimna cAra prakAra haiM - (1) anantAnubandhI mAyA - bAMsa kI jar3a ke samAna kapaTavRtti; (2) apratyAkhyAnI mAyA - meMr3haka ke sIMga ke samAna kapaTavRtti; (3) pratyAkhyAnI mAyA - gomUtra kI dhArA kI bhAMti vRtti; (4) saMjvalana mAyA - bAMsa ke chilake ke samAna hone vAlI maayaavRtti| mAyA-mukti se lAbha uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki mAyA ko jItane para RjubhAva arthAta saralatA kI prApti hotI hai| mAyAvedanIya karma kA bandha nahIM hotA hai tathA pUrvabaddha karmoM kI nirjarA hotI hai| isameM yaha bhI kahA gayA hai ki sarala hRdaya vAle vyakti ke jIvana meM hI dharma kA nivAsa hotA hai / mAyA se mukta hone para hI dharma kA lAbha prApta hotA hai| 32 uttarAdhyayanasUtra 26/66 / 33 uttarAdhyayanasUtra 26/70 / For Personal & Private Use Only Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 lobha lobha kaSAya atyanta dUSita manovRtti hai| jJAniyoM kI dRSTi meM yaha bhavabhramaNa kA mukhya kAraNa tathA sAre pApoM kI jar3a hai| uttarAdhyayanasUtra ke AThaveM adhyayana meM lobha kaSAya kI sthiti evaM usase mukti kI vyApaka carcA prastuta kI gaI hai| isameM kahA gayA hai ki jaise jaise lAbha hotA jAtA hai vaise vaise lobha bar3hatA jAtA hai| isake navama adhyayana meM yaha kahA gayA hai ki vyakti ke pAsa sone cAMdI ke asaMkhya parvata bhI ho jAyeM phira bhI AkAMkSAyeM tRpta nahIM hotI haiN| - lobha kaSAya ke prakAra krodha, mAna evaM mAyA ke samAna lobha kaSAya ke bhI nimna cAra bheda kiye jAte haiM - * (7) anantAnubandhI lobha - kiramacI raMga ke samAna prayatna karane para bhI jo dUra nahIM hotA hai aisA lobha anantAnubandhI lobha kahalAtA hai| ... (2) apratyAkhyAnI lobha - gAr3I ke pahiye meM lage hue khaMjana ke samAna jo atikaSTa ke bAda dUra ho, aisA lobha apratyAkhyAnI hai| (3) pratyAkhyAnI lobha - dIpaka ke kAjala ke samAna jo thor3e se . :prayAsa ke bAda dUra hotA hai vaha pratyAkhyAnI lobha hai| (4) saMjvalana lobha - haldI ke raMga ke samAna sahaja chUTane vAlA lobha saMjvalana lobha hai| dUsare zabdoM meM kahA jAya to saMyamita lobha saMjvalana lobha hai| 11- / For Personal & Private Use Only Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501 loma vimukti se lAbha uttarAdhyayanasUtra ke anusAra lobha vijaya se santoSa bhAva kI prApti hotI hai tathA lobha vedanIya karma kA bandha nahIM hotA hai, sAtha hI pUrvakRta karmoM kI nirjarA bhI hotI hai| kaSAya ke sandarbha meM gurUvaryA zrI hemaprabhAzrIjI ma.sA.. ne pravacanasAroddhAra meM eka mahattvapUrNa prazna uThAyA hai ki anantAnubandhI kaSAya kI sthiti meM zeSa tIna kaSAyoM kI sattA avazya rahatI hai / anantAnubandhI ke sAtha unakI paramparA bhI anantabhava taka calatI hai to unheM bhI anantAnubandhI kyoM nahIM kahA jAtA ? isake samAdhAna meM gurUvaryA zrI ne likhA hai ki yadyapi anantAnubandhI kaSAya kabhI bhI pratyAkhyAnI Adi ke abhAva meM nahIM hotA; anantAnubandhI ke sAtha zeSa tIna kaSAyeM nizcita rUpa se rahate haiM, tathApi ve anantAnubandhI isaliye nahIM kahalAte kyoMki anantAnubandhI kaSAya kA astitva mithyAtva ke udaya ke binA nahIM ho sakatA; jabaki zeSa tIna kaSAyoM ke liye aisA kucha bhI niyama nahIM hai| isaliye unheM anantAnubandhI nahIM kahA jA sakatA hai| nokaSAya nokaSAya zabda no + kaSAya se milakara banA hai| jainadarzana meM no zabda kA grahaNa sAhacarya ke artha meM kiyA gayA hai| isa prakAra krodha, mAna, mAyA evaM lobha - ina cAroM kaSAya ke sahacArI bhAvoM athavA una kaSAyoM ko uddIpta karane vAlI manovRttiyoM ko nokaSAya kahA jAtA hai| vastutaH nokaSAya kaSAyoM ke preraka aura sahacArI bhAva hote haiM, jinakI AvezAtmakatA kaSAyoM se kama tIvra hotI hai, phira bhI ye kaSAyoM ke janaka bana jAte haiN| 35 uttarAdhyayanasUtra 26/71 / 36 pravacanasAroddhAra 547 - sAdhvI hemaprabhA shrii| For Personal & Private Use Only Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 nokaSAya ke prakAra uttarAdhyayanasUtra meM nokaSAya ko sAta athavA nau bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| TIkAkAra zAntyAcArya ne ise spaSTa karate huye likhA hai ki veda ke tIna alaga nAma na dekara sirpha veda kA hI grahaNa karane para isake sAta bheda, tathA tInoM ko alaga-alaga karane para, isake nau bheda hote haiN| aba hama kramazaH ina nau nokaSAyoM kA varNana kara rahe haiM - (9) hAsya - jisa karma ke udaya se sakAraNa yA akAraNa haMsI AtI ho vaha hAsya nokaSAya karma hai| (2) rati - padArthoM meM anurakti rati kahalAtI hai| (3) arati - viSayoM meM aprIti (dveSa) kA honA arati hai| (4) bhaya - jIva meM bhayamUlaka bhAvoM kA utpanna honA bhaya kaSAya hai| (5) zoka - iSTa viSayoM ke viyoga hone para kiyA jAne vAlA rUdana; vilApa Adi zoka hai| (6) jugupsA - azucimaya padArthoM ko dekhakara ghRNA ke bhAva karanA jugupsA hai| (7) strIveda - purUSa ke sAtha kAmabhoga kI AkAMkSA strIveda hai| (2) purUSaveda - strI ke sAtha kAmabhoga kI abhilASA purUSaveda hai| (6) napuMsakaveda -strI evaM purUSa donoM ke sAtha hone vAlI kAmabhoga kI AkAMkSA napuMsakaveda kahalAtI hai| kaSAya mukti ke lAbha uttarAdhyayanasUtra ke untIsaveM adhyayana meM kaSAya-pratyAkhyAna kA lAbha batalAte huye kahA gayA hai ki kaSAya ke pratyAkhyAna se vItarAga bhAva kI prApti hotI hai tathA vItarAga bhAva ko prApta jIva sukha evaM duHkha donoM meM sama rahatA hai| 37.uttarAdhyayanasUtra 33/11 / 38 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 643 36 uttarAdhyayanasUtra 26/56 / - (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 lezyA-siddhAnta 'lezyA' jainadarzana kA eka paribhASika evaM mahattvapUrNa zabda hai| jainAcAryoM ne isakA sUkSma evaM tArkika vizleSaNa kiyA hai| uttarAdhyayanasUtra meM lezyA vRtti kA vyApaka rUpa se nirUpaNa kiyA gayA hai| jIva ko prabhAvita karane vAle pudgaloM ke aneka varga haiM; unameM se eka varga kA nAma lezyA hai| vibhinna saMyogoM dvArA janita jIva ke zubhAzubha bhAvarUpa adhyavasAyoM ko lezyA kahA jAtA hai| lezyA kI paribhASA uttarAdhyayanasUtra kA cauMtIsavAM 'lezyA-adhyayana' lezyA viSayaka varNana prastuta karatA hai, kintu isameM isakI koI paribhASA upalabdha nahIM hotI hai| sambhavataH isakA pramukha kAraNa Agamika prAcIna zailI honA cAhie / prAcIna stara ke granthoM meM prAyaH kisI bhI siddhAnta kA svarUpa paribhASAtmaka rUpa se spaSTa na karake usake bheda-prabhedoM se samajhAyA jAtA thaa| ataH uttarAdhyayanasUtra meM bhI lezyA ke bheda-prabhedoM kA hI varNana kiyA gayA hai| zAntyAcArya ne lezyA kI aneka paribhASAyeM prastuta kI haiM; jo isake svarUpa ko spaSTa karane meM atyanta sahAyaka haiN| aba hama kramazaH unakA varNana prastuta kreNge| yoga pariNAma lezyA lezyA kI eka paribhASA hai: 'yogaH pariNAmo lezyA' arthAt lezyA yoga kA pariNAma hai| yoga ke pariNAma ko lezyA kahA gayA hai| zAntyAcArya ne prajJApanAsUtra kI vRtti ke AdhAra para isakI vyAkhyA kI hai| lezyA evaM yoga kA avinAbhAvI sambandha hai arthAt jahAM lezyA hai vahAM yoga hai, jahA yoga hai vahAM lezyA hai| dUsare zabdoM meM jahAM yoga kA viccheda hotA hai vahAM lezyA kA bhI parisamApana ho jAtA hai| lezyA evaM yoga meM avinAbhAvI sambandha hote hue bhI lezyA yogavargaNArUpa pudgaloM ke antargata nahIM haiN| vaha eka svatantra pudagalavargaNA hai| 40 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 650 - (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 yoga kyA hai? ise spaSTa karate hue kahA gayA hai ki mana, vacana aura kAyA kI jo pravRttiyAM haiM ve yoga haiM aura ina pravRttiyoM ke nimitta rUpa pudgala samUha yogavargaNA hai, phira bhI yaha lezyA yogavargaNA se isa artha meM bhinna hai ki yogavargaNA yogAtmaka pravRttiyoM kI preraka hai jabaki lezyA una pravRttiyoM ke sAtha rahate hue zubhAzubha bhAvarUpa hai arthAt jo yoga rUpa pravRtti meM zubhAzubha raMga detI haiM, ve lezyA haiN| udAharaNa ke rUpa meM yoga ko kapar3A aura lezyA ko raMga kahA jA sakatA hai| phalataH yoga ke sadbhAva meM hI lezyA kA sadbhAva hotA hai tathA yoga ke abhAva meM lezyA kA abhAva hotA hai| dUsare zabdoM meM vargaNAoM kA pravRtti rUpa sthUla pariNamana yoga hai tathA usake mUla meM zubhAzubha bhAva rUpa sUkSma pariNamana lezyA haiN| karmanisyanda lezyA karma ke udaya se utpanna jIva kI bhAvadhArA lezyA kahalAtI hai| zAntyAcArya kRta TIkA meM ise spaSTa karate hue kahA gayA hai: 'karmanisyando lezyA yataH karma sthiti hetavo lezyA' arthAt jisake dvArA karma kI sthiti kA nirdhAraNa hotA hai vaha lezyA hai| vastutaH karmoM ke bandha meM yoga kI apekSA zubhAzubha bhAvoM kA mahattvapUrNa sthAna hotA hai| ina bhAvoM ke AdhAra para hI sthiti bandha hotA hai| ataH karmoM ke sthitibandha kA hetu lezyA hai| yoga se karma ke pradeza aura prakRti kA Azrava hotA hai aura kaSAya se sthiti aura anubhAga bandha hotA hai| usameM zubhAzubha bhAva rUpa lezyA vaha rasa DAlatI hai jisase sthitibandha hotA hai / jisa prakAra ATA, besana, zakkara Adi ke hone para bhI jaba taka ghI nahIM hotA hai, taba taka laDDU nahIM banatA / isI prakAra lezyA karmabandha meM ghI rUpa snigdhatA hai, usake sadbhAva meM hI karmabandha hotA hai| ataH lezyA karmadravya kA eka viziSTa prakAra hai| isa prakAra lezyA yoga aura kaSAya donoM se bhinna hai| jisa prakAra yoga ke sadbhAva meM lezyA kA sadbhAva hai usI prakAra viziSTa karmadravya ke sadbhAvoM meM hI lezyA sambhava hai / kaSAya se vaha isa artha meM bhinna hai ki kaSAya kA abhAva hone para bhI terahaveM guNasthAna meM zuklalezyA kA sadbhAva mAnA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavargaNA niSpanna lezyA lezyA kA nirmANa karmavargaNA se hotA hai| lezyA karmarUpa hote hue bhI usase pRthak hai kyoMki donoM kA svarUpa bhinna- bhinna hai| ayogI kevalI kI sthiti meM lezyA kA abhAva ho jAtA hai jabaki vahAM aghAtI karmoM kI sattA rahatI hai| isase bhI ina donoM kA bhinnatva siddha hotA hai| 505 isa paribhASA ke sandarbha meM DaoN. zAntA bhAnAvata kA mata hai ki jIva jaba taka kArmaNa vargaNAoM kA AkarSaNa karatA rahatA hai taba taka hI lezyA kA astitva rahatA hai| usake pazcAt jIva alezI ho jAtA hai| 1 isake atirikta lezyA kI eka nimna paribhASA bhI upalabdha hotI hai'kaSAyodayaraMjita yoga pravRtti / isake anusAra yoga ke pariNAma ko lezyA kahA jAtA hai| isa pariNamana rUpa lezyA ke pravAha ko pravAhita karane kA kArya kaSAya kA hai / ataH lezyA kI eka paribhASA yaha bhI milatI hai ki kaSAya ke udaya se anuraMjita yoga kI pravRtti lezyA hai| lezyA ko paribhASita karane vAlI eka prAcIna gAthA kA bhI ullekha aneka granthoM meM kiyA gayA hai - isake anusAra sphaTika ratna meM jisa varNa (raMga) kA dhAgA piroyA jAtA hai vaisA pratibiMbita hone lagatA hai| isI prakAra jaise hI lezyA kI vargaNAyeM jIva ke sammukha AtI haiM, vaise hI tadanurUpa usake AtmapariNAma bana jAte haiN| karatI hai| 'kRSNAdi dravya sAcivyAt pariNAmo ca AtmanaH sphaTikasyeva tatrAyaM lezyA zabda prayujyate isa prakAra lezyA - AtmapariNAma rUpa bhI hai tathA AtmapariNAma kI saMvAhikA bhI hai| kArya bhI hai; kAraNa bhI / yaha paribhASA lezyA ke dravya evaM bhAva donoM pakSoM kA pratinidhitva For Personal & Private Use Only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM lezyAoM ke nimna chaH prakAra pratipAdita kiye gaye haiM- (1) kRSNalezyA (2) nIlalezyA (3) kApotalezyA (4) tejolezyA (5) padmalezyA aura (6) zuklalezyA / isameM uparyukta chaH hI lezyAoM kA nAma, varNa, gandha, rasa, sparza, pariNAma, lakSya, sthAna, sthiti, gati aura AyuSya ina gyAraha apekSAoM se vistRta varNana kiyA gayA hai| bhagavatI evaM prajJApanA meM pandraha dvAroM se lezyA kA vivecana kiyA gayA hai 2 tathA tattvArtharAjavArtika evaM gommaTasAra meM lezyA kI carcA solaha dvAroM se kI gaI hai| 13 usameM nAmadvAra ke sthAna para nirdeza zabda kA prayoga kiyA gayA hai| lezyAoM kA nAmakaraNa varNa arthAt raMga ke AdhAra para kiyA gayA hai / ye varNa vastutaH manodazAoM ke hI sUcaka haiM yathA kRSNavarNa nikRSTatama manodazA kA sUcaka hai| Age utarAdhyayanasUtra ke anusAra uparyukta chaH hI lezyAoM kA kramazaH vivecana prastuta kiyA jA rahA hai 1. kRSNalezyA kRSNalezyA prANI kI nikRSTatama avasthA kI paricAyaka hai| uttarAdhyayanasUtra meM pratIkAtmaka rUpa se isake varNa kA paricaya dete hue kahA gayA hai ki kRSNalezyA kA varNa snigdhamegha (sajalabAdala), bhaiMsa, drauNakAka, khaMjanapakSI, aMjana evaM nayanatArA ke sadRza hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki kRSNalezyA kA raMga gaharA kAlA hotA hai| isakA rasa kaDuve tumbe, nIma Adi ke samAna aura gandha, gAya, kutte evaM sarpa ke mRta kalevara tathA sparza zAkavRkSoM ke samAna hai| 14 jahAM taka kRSNalezyA ke pariNAma kA prazna hai utarAdhyayanasUtra meM mAnasika pariNAmoM kI . taratamatA ke AdhAra para sabhI lezyAoM ke tIna, nau, sattAIsa, ikyAsI evaM do sau taiyAlisa vikalpoM kA ullekha milatA hai| 15 506 kRSNalezyA vAle jIvoM kI prakRti tathA lakSaNoM kA varNana karate hue isameM kahA gayA hai ki jo pAMcoM AzravoM arthAt hiMsA, asatya, corI, vyabhicAra evaM 41 lezyA aura manovijJAna, pRSTha 27 42 (ka) bhagavatI 4/10/8 (kha) prajJApanA 17 / 4/1 43 (ka) tattvArtharAjavArtika pRSTha 238 (kha) gommaTasAra jIvakANDa 461 evaM 62 / 44 uttarAdhyayanasUtra 34/4, 10, 16 evaM 18 / 45 uttarAdhyayanasUtra 34 / 20 / ( DaoN. zAntA bhAnAvata ) ( aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 185) / ( uvaMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 2, pRSTha 226) / For Personal & Private Use Only Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 507 saMgraha meM nirata hai, tIvra-ArambhI, kSudra, nirdayI, nRzaMsa evaM avicArita kArya karane vAle haiM, aindrika viSayoM kI pUrti meM satata prayatnazIla tathA apane choTe se choTe kArya yA svArtha ke lie dUsaroM kA bar3e se bar3A ahita karane vAle haiM, ve kRSNalezyA yukta jIva haiN| inakI jaghanya sthiti eka muhUrta evaM utkRSTa antarmuhUrta adhika teMtIsa sAgaropama hai / sAtavIM naraka ke jIvoM kI utkRSTa Ayu teMtIsa sAgaropama hai aura ve sadaiva dravyApekSA kRSNalezyA vAle hI hote haiN| kRSNa lezyA durgati kA kAraNa hotI hai|" . isa prakAra kRSNalezI jIvoM kA AbhAmaNDala kRSNavarNa se yukta hotA hai| unake antarmAnasa meM nikRSTatama durguNo kA sAmrAjya hotA hai| vaidika sAhitya ke anusAra mRtyu ke devatA 'yama' kA raMga kAlA hai; kyoMki yama, satata inhIM bhAvoM meM rahatA hai ki kaba koI mare aura vaha use le jaaye| 2. nIlalezyA __nIlalezyA dvitIya lezyA hai| isameM kAlApana kucha halkA ho jAtA hai yaha kRSNalezyA se kama ahitakara hai| isakA raMga nIla-azoka vRkSa, cAsapakSI ke paMkha tathA snigdha vaiDUryamaNi ke samAna nIlA hotA hai / rasa trikUTa (sUMTha, kAlImirca aura pIpala kA mizraNa) evaM gajapIpala ke rasa se anantaguNA tikta hotA hai tathA isakI gandha, rasa evaM pariNAma kRSNalezyA ke sadRza hote haiN| nIlalezyA vAle jIva IrSyAlu, kadAgrahI, atapasvI, ajJAnI, mAyAvI, nirlajja, gRhapradveSI, zaTha, pramatta, rasalolupI sukha ke gaveSaka hote haiN| ye svArthI bhI hote haiN| kintu kRSNalezyA kI apekSA inake vicAra kucha santulita hote haiN| inakI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgaropama kI hotI hai| isa lezyA vAle jIva durgati meM jAte haiN| 46 uttarAdhyayanasUtra 34/21 evaM 22 / 47 uttarAdhyayanasUtra 34/34 evaM 56 / 48 uttarAdhyayanasUtra 34/5 evaM 1 / 46 uttarAdhyayanasUtra 34/23 evaM 24 / 50 uttarAdhyayanasUtra 34/35 evaM 56 / For Personal & Private Use Only Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 3. kApotalezyA yaha tRtIya lezyA hai| isakA raMga alasI ke puSpa, tela-kaMTaka evaM kabUtara kI gavA ke samAna hai tathA isakA rasa kacce Ama ke rasa se anantaguNA adhika kasailA hotA hai| isakI gandha, sparza evaM pariNAma kRSNalezyA ke sadRza haiN| kApotalezyA vAle jIvoM ke bhAvoM meM yadyapi kRSNa evaM nIlalezyA kI apekSA azubhatA kama hotI hai phira bhI ye kuTila hote haiM arthAt inakI kathanI aura karanI meM bhinnatA hotI hai| manobhAvoM meM saralatA nahIM hotI / ye jIva apane durguNoM ko chipAkara sadguNoM ko prakaTa karate haiN| kApotalezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta evaM utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga adhika tIna sAgaropama hai| yaha bhI adharma lezyA hai, ataH durgati pradAyaka hai| 4. tejolezyA caturtha lezyA kA nAma tejolezyA hai| isake raMga kA vizleSaNa karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki isakA raMga hiMgula gerU, udIyamAna bAlasUrya, tote kI coMca tathA pradIpa kI lau ke samAna arthAt rakta varNa hotA hai| sAmyavAdiyoM kI dRSTi se lAla raMga krAMti kA pratIka hai| adharmalezyA se dharmalezyA kI ora unmukha honA eka krAMtikArI kadama hai ataH isa dRSTi se bhI isa lezyA ke varNa kI sArthakatA pratIta hotI hai| isakA rasa pake hue Ama evaM kabITa ke rasa se anantaguNA khaTTAmIThA hotA hai| tejolezyA kI gandha sugandhita puSpa tathA pIse jA rahe sugandhita padArthoM kI sugandha se anantaguNA adhika suvAsita hotI hai, isakA sparza bura (vanaspati vizeSa) navanIta, zirISa puSpoM ke komala sparza se anantaguNA adhika komala hotA hai| pariNAma pUrvokta lezyAoM ke samAna haiN| isa lezyA vAle jIvoM kI prakRti namra va acapala hotI hai, ve jitendriya, tapasvI, pApabhIrU aura mukti kI gaveSaNA karane vAle hote haiN| isa / uttarAdhyayanasUtra 34/6 / 52 uttarAdhyayanasUtra 34/25 evaM 26 / / uttarAdhyayanasUtra 34/36 evaM 56 / 14 uttarAdhyayanasUtra 34/7 / " uttarAdhyayanasUtra 34/13 / For Personal & Private Use Only Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta evaM utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika do sAgaropama kI hai| yaha dharmalezyA hai, ataH sugatipradAyaka hai / " 506 5. padmalezyA isa lezyA meM Atma pariNAma vizuddha hote haiM / yaha dharmalezyA kA dvitIya caraNa hai| isake varNa kA pratipAdana karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki isakA raMga haritAla aura haldI ke khaNDa tathA saNa evaM asaNa ke puSpa ke samAna pIta (pIlA) hotA hai| isakA rasa uttama surA aura phUloM se bane vividha rasoM se anantaguNA adhika amla kasailA hotA hai| 7 isakI gandha evaM sparza tejolezyAM ke sadRza hai tathA pariNAma kRSNalezyA meM varNita pariNAmavat hai| padmalezyA sampanna vyakti ke jIvana meM krodha, mAna, mAyA, lobha kI atyalpatA hotI hai| usakA citta prazAnta hotA hai| ve jitendriya, alpabhASI evaM dhyAna. sAdhanA meM rata hote haiN| isa lezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta evaM utkRSTa sthiti muhUrta adhika dasa sAgaropama hai| yaha lezyA sugati kA kAraNa hai| * 6. zuklalezyA zuklalezyA zreSThatama lezyA hai| isakA varNa zveta mAnA gayA hai| zveta raMga sAtvika evaM zuddha vicAroM kA pratIka hotA hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra isakA varNa zaMkha, aMkamaNi (sphaTika jaisA zveta ratnavizeSa ), kundapuSpa, dugdhadhArA tathA rajatahAra ke samAna zveta hai| isakA rasa khajUra, dAkha, kSIra, khAMDa aura zakkara ke madhura rasa se anantaguNA madhura hai| zuklalezyA vAle vyakti kA citta atyanta prazAnta hotA hai; ve dharmadhyAna evaM zukladhyAna meM nirata rahate haiN| inakA mana, vacana evaM kAyA para pUrNa niyantraNa rahatA hai| inakI pravRtti pUrNa viveka se saMcAlita hotI hai|" sabase viziSTa bAta yaha hai ki yaha lezyA sarAgI AtmA ke sAtha sAtha vItarAgI AtmA meM bhI prApta hotI hai| 56 uttarAdhyayanasUtra 34 /17, 16, 27, 28, 37 evaM 57 / 57 uttarAdhyayanasUtra 34 / 8 evaM 14 / 58 uttarAdhyayanasUtra 34 / 26, 30, 38 evaM 57 / 56 uttarAdhyayanasUtra 34 / 6, 15, 31 evaM 32 / For Personal & Private Use Only Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuklalezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta evaM utkRSTa sthiti muhUrta adhika teMtIsa sAgaropama hai| isakI utkRSTa sthiti anuttara vimAnavAsI devatAoM kI apekSA se kahI gaI hai kyoMki unakI utkRSTa Ayu teMtIsa sAgaropama hotI hai| ve sadaiva dravya kI apekSA se zuklalezyA sampanna hI hote haiN| yaha lezyA sugati meM nimittabhUta hotI hai| uparyukta tInoM zubhalezyAoM ke raMga ke sAtha eka viziSTa mahattvapUrNa tathya jur3A hai| ye tInoM lezyAyeM dharmalezyAyeM kahI jAtI haiM tathA bhAratIya saMskRti kI mukhya tInoM dhArmika paramparAoM kA pratinidhitva karatI haiN| vaidikaparamparA ke sanyAsI gairika arthAta lAla varNa ke vastradhAraNa karate haiN| tejolezyA kA varNa rakta hai, yaha krAMti kA pratIka hai, ataH AtmavikAsa kI dizA meM krAMtikArI kadama uThAne vAle santa gairika vastra dhAraNa karate haiN| lAla raMga meM kAlimA kA abhAva hotA hai arthAt jIvana meM svArtha kA kAlA raMga naSTa ho jAne para prasaMgocita zabdAvalI meM tInoM adharma lezyAoM-kRSNa, nIla evaM kApota se mukta hone para lAla raMga rUpa zubha utsAhavardhaka purUSArtha jAgRta hotA hai| * bauddha bhikSu pIta vastra dhAraNa karate haiN| jainagranthoM meM padmalezyA ko pItavarNI kahA gayA hai| pIlA varNa dhyAna kA pratIka hai| pIle raMga meM kisI bhI prakAra kI uttejanA nahIM hotI hai| yaha Atmajyoti ko prakaTa karane kI preraNA detA hai| - jainaparamparA meM sAdhuoM ke zveta vastra dhAraNa karane kA vidhAna hai| zuklalezyA kA varNa bhI zveta hai, jainasAdhu kA Adarza hai zukladhyAna ke dvArA pUrNa vizuddhi ko prApta krnaa| . isa prakAra uttarAdhyayanasUtra meM lezyAoM kA vyApaka vizleSaNa kiyA gayA hai| yaha vizleSaNa dravyalezyA evaM bhAvalezyA donoM kI apekSA se kiyA gayA hai| . lezyAoM ke sandarbha meM jaina sAhitya meM eka atyanta mArmika rUpaka prastuta kiyA jAtA hai jisake dvArA lezyAoM kA svarUpa spaSTa ho jAtA hai eka bAra cha: vyaktiyoM kI mitramaNDalI jaMgala meM saira karane gii| vahAM eka jAmuna ke per3a ko dekhakara sabhI kA mana jAmuna khAne ke lie lAlAyita ho utthaa| unameM se eka vyakti ne kahA:- 'kyoM na isa vRkSa ko girA diyA jAe aura 60 uttarAdhyayanasUtra 34/36 / For Personal & Private Use Only Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manamAne phala khA liye jaayeN|' dUsare vyakti ne kahA :- 'sAre vRkSa ko dharAzAyI karane kI kahAM jarUrata hai, isakI eka bar3I DAlI tor3a leM to bhI apanA kAma ho hI jaayegaa|' tIsare vyakti ne kahA :- 'are bhAIyoM! bar3I DAlI tor3ane kI bhI AvazyakatA nahIM hai, hamArI AkAMkSAoM kI pUrti ke lie to choTI-choTI zAkhAyeM hI. paryApta haiN| cauthe vyakti ne kahA- 'mitra! tumhArA kathana bhI yuktisaMgata pratIta nahIM hotA choTI-choTI zAkhAoM ko tor3ane kI apekSA gucchoM ko tor3ane se hI hamArA kAma cala jaayegaa|' pAMcaveM vyakti ne kahA :- 'gucchoM ko tor3anA bhI nirarthaka hai, sirpha pake- pake phala tor3anA hI zreyaskara hai| chuTTe vyakti ne kahA- 'are mitroM! hameM yadi phala hI khAnA hai to vRkSa, TahaniyoM evaM phaloM ko nukasAna pahuMcAne kI apekSA nIce gire hue phaloM ko hI cunakara khA lenA cAhiye / ' uparyukta vyaktiyoM kI manovRti kramazaH chaH lezyAoM kI sUcaka hai| lezyAoM kA yaha vargIkaraNa azubhatama bhAvoM se zubhatama bhAvoM kI ora le jAne, vAlA hai| jainadarzana meM lezyA kI avadhAraNA ke samakakSa anya bhAratIya paramparAoM meM bhI kaI avadhAraNAyeM prApta hotI haiN| bauddhagranthoM meM chaH prakAra kI jAtiyoM kA ullekha prApta hotA hai 1 1. kRSNAbhijAta 2. nIlAbhijAti 3. lohitAbhijAti 4. haridrAbhijAti 5. zuklAbhijAti 61 aMguttaranikAya 6/6/3 511 - - krUrakarma karane vAle saukarika, zAkunika Adi vyaktiyoM kA varga / bauddhabhikSu tathA anya karmavAdI, kriyAvAdI bhikSuoM kA varga / ekazATaka nirgranthoM kA varga / zvetavastradhArI yA nirvastra vyaktiyoM kA varga / AjIvaka zramaNa zramaNIyoM kA varga / uddhRt uttarAdhyayanasUtra; eka samIkSAtmaka adhyayana pRSTha 242 / For Personal & Private Use Only Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. paramazuklAbhijAti 512 AjIvaka AcArya nanda, vatsa, kRza, sAMkRtya, maskarI gozAlaka Adi kA varga / - pUrNakAzyapa ke uparyukta mata kI samAlocanA karate hue buddha ne chaH abhijAtiyoM kI prajJApanA kI hai jo mukhyataH janma para AdhArita na hokara karma para AdhArita haiN| usake anusAra kRSNAbhijAtaka ( nIcakula meM utpanna ) zubha karma bhI kara sakatA hai| prastuta sandarbha meM jJAtavya hai ki yaha AbhijAtika varNana lezyAsiddhAnta se isa artha meM bhinnatA rakhatA hai ki jahAM lezyAsiddhAnta prANImAtra kI manovRtti kA vizleSaNa karatA hai vaha AbhijAtika kI avadhAraNA mAtra mAnava kA hI vargIkaraNa karatI hai| isakI apekSA lezyA - siddhAnta mahAbhArata ke vargIkaraNa se adhika sAmya rakhatA hai| isameM sanatakumAra dAnaveMdra vRtrAsura se kahate haiM- 'prANiyoM ke varNa (raMga) cha: prakAra ke haiM- 1. kRSNa 2. dhUma 3. nIla 4. rakta 5. hAridra aura 6. zukla / inameM se kRSNa, dhUma aura nIla varNa kA sukha madhyama hotA hai, rakta varNa kA adhika sahya hotA hai, hAridra varNa kA sukhakara evaM zukla varNa kA adhika sukhakara hotA hai / punazca isameM yaha bhI kahA gayA hai ki kRSNa varNa kI nIcagati hotI hai| vaha naraka meM le jAne vAle karmoM meM Asakta rahatA hai, naraka se nikalane vAle jIvoM kA varNa dhUma hotA hai, yaha pazu-pakSI jAti kA raMga hai| nIla varNa manuSya jAti kA raMga hai, hAridra varNa viziSTa devatAoM kA raMga hai tathA zukla varNa siddhadhArI sAdhakoM kA raMga hai| 2 isa prakAra . mahAbhArata ke varNa - vizleSaNa se lezyA siddhAnta kA nikaTa kA sambandha hai| 62 mahAbhArata zAMtiparva - 280 se 83 / 63 gItA 16/1 / gItA ke solahaveM adhyAya meM prANiyoM kI AsurI evaM daivika aisI do prakRtiyoM kA ullekha aura isI AdhAra para prANiyoM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| isameM yaha bhI kahA gayA hai ki daivI guNa mokSa ke hetu haiM tathA AsurI avaguNa bandhana ke hetu haiN| gItA ke isa dvividha vargIkaraNa ke pariprekSya meM vicAra karane para hama dekhate haiM ki jainaparamparA meM SaTlezyAoM kI avadhAraNA meM bhI mUlarUpa se do prakAra kA hI vargIkaraNa kiyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra meM spaSTataH kahA gayA hai ki kRSNa, nIla evaM kApota adharma lezyAyeM haiM aura inake kAraNa jIva durgati meM jAtA hai tathA tejo, padma evaM For Personal & Private Use Only Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 513 para kiyA gayA vargIkaraNa SaDvidha tathA uttarAdhyayanasUtra ke anusAra anekavidha (rUpaka) bhI hai| yogasUtra meM maharSi pataMjali ne bhI karma kI cAra jAtiyAM pratipAdita kI haiN| 1. kRSNa 2. zuklakRSNa 3. zukla aura 4 azukla akRssnn| inameM yogI kI karmajAti azukla akRSNa hotI hai tathA zeSa tInoM jAtiyAM sabhI jIvoM meM hotI haiN| jinakA citta kaluSita yA krUra hotA hai unakA karma kRSNa hotA hai arthAt ve kRSNa jAti kI zreNI meM Ate haiN| pIr3A aura anugraha se mizrita karma zukla-kRSNa jAti ke antargata AtA hai| tapa, svAdhyAya aura dhyAna meM nirata logoM ke karma zukla jAti meM samAviSTa kiye jAte haiM tathA jo puNya ke phala kI bhI icchA nahIM karate haiM una kSINa kleza caramadeha yogiyoM ke karma azukla akRSNa jAti kI zreNI meM vargIkRta kiye jAte haiN| yogadarzana kA uparyukta siddhAnta bhI jainadarzana ke lezyA siddhAnta se viziSTa sambandha rakhatA hai| sabhI paramparAoM meM vibhAjita mAnasika pravRttiyoM kA vizleSaNa karane ke pazcAt yahAM isa niSkarSa ko prastuta karanA bhI Avazyaka pratIta hotA hai ki jainadarzana kA lezyA siddhAnta ati prAcIna evaM maulika siddhAnta hai| yaha anya AjIvaka Adi sampradAyoM kI mAnyatAoM se prabhAvita bhI nahIM hai| yadyapi pAzcAtya vicAraka pro. lyUmana evaM DaoN. harmana jekobI ne lezyA ke vibhAjana kA AdhAra gozAlaka dvArA kiyA gayA mAnavoM kA vibhAjana' mAnA hai| uparyukta vicArakoM kI yaha mAnyatA sarvaprathama isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki mAnava prakRti kA yaha vibhAjana gozAlaka dvArA nahIM varan 'pUraNa kAzyapa dvArA kiyA gayA thaa| isakA spaSTa ullekha bauddhagrantha, dIrghanikAya evaM aMguttaranikAya meM upalabdha hotA hai| DaoN. sAgaramala jaina ne aneka aitihAsika sAkSyoM se yaha siddha kara diyA hai ki lezyA kI avadhAraNA jainadarzana kI apanI prAcIna evaM maulika avadhAraNA 66 yogasUtra 4/7 / EU Sacred Books of the East, Vol. XLV Introduction, Page XXX - uddhRta- uttarAdhyayanasUtra : eka samIkSAtmaka adhyayana pRSTha 242 / 68 (ka) aMguttaranikAya 6/6/3, bhAga -3, pRSTha 63; (kha) dIrghanikAya 1/2, pRSTha 16, 20 - uddhRta uttarAdhyayanasUtra : eka samIkSAtmaka adhyayana pRSTha 242 / 66 jaina dharma kA lezyA siddhAnta DaoN. sAgaramala jaina - (zramaNa patrikA 1665 aMka 4-6). For Personal & Private Use Only Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 dhyAna bhAratIyaparamparA meM dhyAna sAdhanA kA gauravapUrNa sthAna hai| dhyAna paddhati bhArata kI eka prAcIna paddhati hai| yaha tathya har3appA evaM mohanajodar3oM kI khudAI meM prApta avazeSoM se bhI pramANita ho cukA hai| ___ jainaparamparA meM dhyAna sAdhanA ko pramukha sthAna diyA gayA hai| sabhI tIrthakaroM kI pratimAyeM sadA dhyAna mudrA meM avasthita hotI haiN| Aja taka koI bhI jinapratimA dhyAna mudrA ke atirikta anya kisI bhI mudrA meM prApta nahIM huI hai| cAhe vaha pratimA hajAroM varSa prAcIna ho yA Aja nirmita huI ho; saba pratimAyeM dhyAnastha avasthA meM hI hotI haiN| yaha tathya bhI jainaparamparA meM dhyAna ke viziSTa mahattva ko prastuta karatA hai| prAkRtasAhitya ke prAcInatama grantha 'AcArAMga', 'uttarAdhyayanasUtra' Adi meM dhyAna ke mahattva para vyApaka rUpa se prakAza DAlA gayA hai|'' RSibhASitasUtra meM saMkSipta evaM sAragarbhita rUpa se dhyAna ke mahattva ko prastuta karate huye likhA hai ki zarIra meM jo sthAna mastiSka kA hai, sAdhanA meM vahI sthAna dhyAna kA hai| mastiSka, mAnava zarIra kA mahattvapUrNa aMga hai| usake niSkriya hone para jIvana kA koI artha nahIM rahatA hai; usI prakAra dhyAnasAdhanA ke abhAva meM jainasAdhanA. kA koI artha nahIM raha jAtA hai / zukladhyAna ke caturthacaraNa meM pahuMce binA mukti sambhava nahIM hotI hai| uttarAdhyayanasUtra aura dhyAna uttarAdhyayanasUtra meM dhyAna ko mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai| dhyAna ke mahattva ko prakaTa karate hue isake chabIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki pratyeka zramaNa sAdhaka ko dina aura rAtri ke dUsare prahara meM niyamita rUpa se dhyAna karanA caahiye| - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 670); 70 (ka) AcArAMga 1/6/1/14 evaM 15 . (kha) RSibhASita - uttarAdhyayanasUtra - 23, (ga) uttarAdhyayanasUtra 1/26/23 / 71 uttarAdhyayanasUtra 26/12 evaM 19 / For Personal & Private Use Only Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna meM bhI muni apanI dinacaryA meM aneka bAra dhyAna karate haiN| muni kI caryA ke pratyeka aMga ke sAtha dhyAna kA sambandha jur3A huA hai| muni ko nidrA se pUrva tathA nidrA tyAga ke bAda gamanAgamana evaM malamUtra visarjana Adi kI kriyA ke pazcAt, prAtaHkAlIna tathA sAMyakAlIna pratikramaNa ke samaya aura anya aise hI aneka prasaMgoM para dhyAna karanA hotA hai| ise hama isa prakAra bhI samajha sakate haiM ki jainaparamparA ke anusAra muni ko pratyeka kArya sajagatApUrvaka arthAt dhyAna pUrvaka karanA hotA hai / isa prakAra muni ke jIvana kA hara kSaNa dhyAnamaya hotA hai| saMkSepa. meM kahA jAya to muni kI pratyeka kriyA ke sAtha dhyAna kI prakriyA jur3I huI hai| dhyAna kI paribhASA uttarAdhyayanasUtra meM dhyAna sambandhI carcA aneka sthaloM para kI gaI hai| isake prathama adhyayana meM kahA gayA hai ki muni ko svAdhyAyakAla meM adhyayana karanA cAhiye tathA tatpazcAt dhyAna karanA caahiye| isake aThArahaveM adhyayana meM gardabhAlimuni ke dharmadhyAna meM sthita hone kA ullekha hai| chabIsaveM adhyayana meM muni kI dinacaryA meM dhyAna sAdhanA ko anivArya mAnA gayA hai; tIsaveM adhyayana meM dhyAna ko Abhyantaratapa ke antargata rakhate huye isake mukhyataH cAra bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai| phira bhI uttarAdhyayanasUtra meM hameM dhyAna kI aisI koI paribhASA upalabdha nahIM hotI hai jisake AdhAra para dhyAna ke svarUpa ko samajhA jA ske| uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAroM meM zAntyAcArya tathA kamalasaMyamopAdhyAya ne dhyAna ke svarUpa ko spaSTa karate hue likhA hai ki sthira adhyavasAya dhyAna hai|'' uttarAdhyayanasUtra kI TIkAoM meM dhyAna ke sandarbha meM prApta yaha paMkti sambhavataH dhyAnazataka se uddhRta hai| tattvArthasUtra meM citta kI eka viSaya meM ekAgratA ko dhyAna kahA hai| yahAM jJAtavya hai ki citta kI kisI eka viSaya meM ekAgratA ko hI dhyAna kahA gayA 71 uttarAdhyayanasUtra 26/12 evaM 1 / 72 uttarAdhyayanasUtra 1/10; 18/4 / 73 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 606 (kha) uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 3011 74 tattvArthasUtra 6/27 / - (shaantyaacaary)| ___- (kmlsNymopaadhyaay)| For Personal & Private Use Only Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| cittavRtti ke nirodha athavA cetanA kI nirvikalpa dazA (cintA nirodha) dhyAna kA eka rUpa hai| jahAM taka citta kI ekAgratA kA prazna hai vaha zubha bhI ho sakatI hai aura azubha bhI - isI apekSA se jainadarzana meM dhyAna ke cAra prakAra pratipAdita kiye gaye haiM jinakA vivaraNa nIce prastuta kiyA jA rahA hai| dhyAna ke prakAra uttarAdhyayanasUtra meM dhyAna ke nimna cAra prakAroM kA ullekha kiyA gayA hai"- (1) ArtadhyAna; (2) raudradhyAna; (3) dharmadhyAna aura (4) shukldhyaan| inameM ArtadhyAna evaM raudradhyAna azubha evaM aprazasta dhyAna haiM jabaki dharmadhyAna evaM zukladhyAna zubha evaM prazasta dhyAna haiN| jahAM ArtadhyAna evaM raudradhyAna se karma kA bandhana hotA hai vahIM dharmadhyAna evaM zukladhyAna se karmoM kI nirjarA hotI hai| . dhyAna ke uparyukta cAra bhedoM ke atirikta inake prabhedoM kA bhI 'tattvArthasUtra' 'dhyAnavicAra' Adi granthoM meM vistRtarUpa se varNana upalabdha hotA hai / cUMki uttarAdhyayanasUtra meM dhyAna ke mukhya cAra prakAroM kA hI ullekha milatA hai, isakI TIkAoM meM bhI anya prabhedoM kI koI carcA upalabdha nahIM hotI hai| ataH yahAM hama dhyAna ke bheda-prabhedoM kI carcA ko ati saMkSipta rUpa meM prastuta kara rahe haiN| ArtadhyAna - uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra zAntyAcArya ne isa dhyAna kI 'yuttapatiparaka vyAkhyA karate hue likhA hai ki 'Rte bhavaM Artam' yahAM Rta zabda duHkha, pIr3A aura parezAnI kA dyotaka hai| isa prakAra duHkhada sthiti meM hone vAlA dhyAna ArtadhyAna hai|" AtmajJAnI sAdhaka duHkhada sthiti meM bhI dharmadhyAna tathA zukladhyAna ke - uttarAdhyayanasUtra 30/34 / (ka) tattvArthasUtra 6/26 se 46; (kha) dhyAnavicAra pRSTha 10 se 36 / w uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 606 - (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 517 dhyAtA ho sakate haiN| duHkha ke prati dveSa evaM sukha ke prati anurAga rUpa dhyAna ArtadhyAna kahalAtA hai| saMkSepa meM cetanA kI duHkhada viSayoM meM ekAgra pariNati ArtadhyAna hai| isake nimna cAra prakAra haiM (9) iSTaviyogajanya - priya vyakti, vasta, priya viSaya Adi ke viyoga hone para ArtanAda yA zoka cintA Adi karanA iSTaviyoga rUpa ArtadhyAna hai| (2) aniSTasaMyogajanya - apriya vyakti, padArtha yA viSaya ke saMyoga hone para duHkhI parezAna honA tathA unase dUra hone kA satata cintana karanA aniSTa saMyoga ArtadhyAna hai| (3) vyAdhi/vedanAjanya - azAtAvedanIya karma ke udaya se zarIra meM roga Ane tathA usake nivAraNa hetu satata cintana karanA vyAdhijanya ArtadhyAna hai| (4) nidAnacintanarUpa - bhogAkAMkSA yA anya kisI AkAMkSA se bhaviSya meM satkArya ke pratiphala kA saMkalpa karanA nidAnacintanarUpa ArtadhyAna hai| raudradhyAna cetanA kI krUra hiMsaka pariNati raudradhyAna kahalAtI hai| isa dhyAna ko ati bhayaMkara dhyAna mAnA gayA hai kyoMki isameM hiMsA Adi karane ke krUra adhyavasAya hote haiN| . TIkAkAra zAntyAcArya ne ise vyAkhyAyita karate hue likhA hai ki AtmA (cetanA) kI prANIvadha Adi rUpa pariNati raudradhyAna hai| raudradhyAna ke bhI nimna cAra prakAra prarUpita kiye gaye haiM - (7) hiMsAnubandhI - hiMsaka pravRttiyoM meM ekAgra pariNati; (2) mRSAnubandhI - asatya bhASaNaM rUpa citta kI ekAgra pariNati; (3) stenAnubandhI - corI sambandhI nirantara pariNati; (4) saMrakSaNAnubandhI - saMgraha-parigraha ke saMrakSaNa kI lAlasA rUpa ekAgra prinnti| vyavahArika jagata meM raudradhyAna kI pahacAna hetu sthAnAMgasUtra tathA 'dhyAnavicAra nAmaka grantha meM isake nimna cAra lakSaNa pratipAdita kiye gaye haiN|" () utsannadoSa - hiMsAdi kisI eka pApakArya meM satata pravRttizIla rahanA; (2) bahudoSa - hiMsAdi sabhI pApa kAryoM meM satata pravRtti rakhanA; 78 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 606 76(ka) sthAnAMga 4/1/63 - (shaantyaacaay)| - (aMgasuttApi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 602); For Personal & Private Use Only Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 515 (3) ajJAnadoSa - ajJAnavaza hiMsA Adi meM pravRtta honA; (4) AmaraNAntadoSa - mRtyu ke samaya taka bhI jIvana meM kiye gaye hiMsAdi pApa kAryoM kA prAyazcita nahIM krnaa| zAstroM meM ArtadhyAna ko narakagati evaM raudradhyAna ko tiryaMcagati kA kAraNa batalAyA hai| dharmadhyAna jainadarzana meM dharmadhyAna evaM zukladhyAna ko prazasta dhyAna kI zreNI meM rakhA gayA hai| jainadarzana ke anusAra sAdhanA kI dRSTi se donoM prazasta dhyAnoM ko hI prazraya diyA gayA hai| AgamoM meM inake vyApaka varNana upalabdha hote haiN| sthAnAMgasUtra Adi meM dharmadhyAna evaM zukladhyAna ke bheda evaM lakSaNa ke sAtha inake AlambanoM evaM inakI anuprekSAoM kA bhI varNana kiyA gayA hai|80 dharmadhyAna kA eka nAma vicayadhyAna bhI hai| cetanA kI zubha pariNati : dharmadhyAna kahalAtI hai| isake cAra bheda kiye gaye haiM jo isake svarUpa ko bhI spaSTa karate haiN| dharmadhyAna ke bheda (7) AjJAvicaya - vItarAga paramAtmA kI AjJA evaM upadeza ke anurUpa cintana karanA; ...(2) apAyavicaya - rAgadveSa Adi duHkha ke kAraNoM se bacane kA cintana karanA; (3) vipAkavicaya- karmoM ke vipAka meM ekAgratA vipAka vicaya dhyAna hai / yaha ekAgratA samabhAvapUrvaka hotI hai, ataH pUrvakRta karmoM ke udaya meM samabhAva pariNati rakhanA vipAkavicaya rUpa dharmadhyAna (4) saMsthAnavicaya- loka ke svarUpa svabhAva tathA usameM hone vAle padArthoM kI vastusthiti kA yathArtha cintana saMsthAnavicaya dhyAna hai; 0 sthAnAMga 4/1/65 se 68 / - (lADanUM, pRSTha 602) / For Personal & Private Use Only Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 dharmadhyAna ke cAra lakSaNa (7) AjJArUci - jina AjJA meM aTUTa zraddhA kA honaa| (2) nisargarUci - dharmakAryoM meM svAbhAvika rUpa se rUci honaa| (3) sUtrarUci - AgamoM ke paThana pAThana meM rUci honaa| (4) avagAr3harUci- Agamika viSayoM ke gahana cintana evaM manana meM rUci honaa| dharmadhyAna ke Alambana (1) vAcanA - adhyayana karanA; (2) pratipRcchanA - zaMkA ke nivAraNArtha prazna karanA; (3) parivartanA - punarAvartana karanA; (4) anuprekSA - artha kA gahana cintana krnaa| dharmadhyAna kI anuprekSA (1) ekatva anuprekSA - ekAkIpana kA cintana; (2) anitya anuprekSA- padArthoM kI anityatA kA cintana; (3) azaraNa anuprekSA- azaraNatA kA cintana; (4) saMsAra anuprekSA - saMsAra-paribhramaNa kA cintn| isa prakAra dharmadhyAna ke bheda, lakSaNa, Alambana evaM anuprekSA kA varNana kiyA gayA hai| zukladhyAna yaha cetanA kI zuddha-svarUpamaya ekAnta pariNati hai| isake nimna cAra prakAra haiM - (1) pRthaktva vitarka savicArI - dhyAtA jaba dravya, guNa evaM paryAya kA pRthak-pRthaka dhyAna karatA hai, jaise dravya kA cintana karate-karate, dravya ke kisI guNa yAtAmajAka TAragaNa pAyA For Personal & Private Use Only Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 vizeSa kA cintana karanA tathA guNa kA cintana karate-karate kisI paryAya vizeSa para ekAgra ho jAnA pRthaktva vitarka savicArI dhyAna hai| niSkarSataH isa dhyAna meM zukladhyAna kI dhArA to satata pravAhita rahatI hai, kintu dhyAna ke viSaya badala jAte haiN| (2) ekatva vitarka avicArI - dravya, guNa evaM paryAya meM se kisI eka viSaya para dhyAna ko kendrita karanA ekatva vitarka avicArI dhyAna hai| isa dhyAna meM viSaya parivartana nahIM hotA hai| (3) sUkSma kriyA anivRtti - sayogI kevalI AtmA jaba manoyoga evaM vacanayoga kA nirodha karake mAtra sUkSmakAyayoga ke Alambana se jo dhyAna karatI hai, vaha sUkSma kriyA anivRtti dhyAna hai| . (4) samucchinna kriyA apratipAtI - yaha sUkSma kAyayoga ke nirodha hone para hone vAlA dhyAna hai| zukladhyAna kI avasthA meM yoga kriyA arthAt mAnasika, vAcika evaM kAyika gatividhi samucchinna ho jAtI hai| ataH isa dhyAna meM punaH patana kI sambhAvanA nahIM rahatI hai| ise apratipAtI bhI kahA gayA hai| (1) avyathA - - (2).asammoha - (3) viveka - .. (4) vyutsarga - zukladhyAna ke lakSaNa kisI bhI prakAra ke kSobha se nivRtti; moha kA pUrNataH abhAva; Atma anAtma kA bodha; zarIra evaM bAhya padArthoM ke prati Asakti kA tyaag| zukladhyAna ke Alambana (9) kSAnti (kSamA); (2) mukti (nirlobhatA); (3) Arjava (saralatA); (4) mArdava (mRdutaa)| . For Personal & Private Use Only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAna kI anuprekSA (1) anantavRttitA anuprekSA - saMsAra paramparA kI anantatA kA vicAra karanA anantavRttitA anuprekSA hai; (2) vipariNAma anuprekSA (3) azubha anuprekSA (4) upAya anuprekSA - 521 1 vastuoM ke vividha pariNAmoM kA aura unakI kSaNikatA kA cintana karanA vipariNAma anuprekSA hai; saMsAra, zarIra Adi kI azucitA kA cintana karanA azubha anuprekSA hai; rAga-dveSa rUpa doSoM kA cintana karanA upAya anuprekSA hai| 13. 2 vAsanAoM kA damana ho yA nirasana ? mAnava-vyaktitva aneka kSamatAoM se sampanna hai| unameM se eka aindrika kSamatA bhI hai| AdhyAtmika vikAsa kI yAtrA meM aindrika - kSamatA sahAyaka bhI hotI hai aura bAdhaka bhI / indriyoM kI kSamatA kA samucita dizA meM upayoga karane para ve sAdhanA meM sahAyaka bana jAtI haiM evaM unakA anucita dizA meM upayoga karane para bAdhaka bana jAtI haiN| uttarAdhyayanasUtra meM indriyasaMyama evaM indriyadamana para vizeSa bala diyA gayA hai| isa meM prayukta 'damana' zabda yaha socane ko vivaza karatA hai ki vAsanAoM kA damana honA cAhiye yA nirasana ? isa prazna ke uttara se pUrva yahAM yaha jAnanA bhI hamAre liye Avazyaka hai ki damana kyA hai, nirasana kyA hai, tathA damana aura nirasana meM antara kyA hai ? manovaijJAnika vizleSaNa karane para yaha prazna svAbhAvika rUpa se prastuta hotA hai ki azubha vRttiyoM se yukta hone kI tathA zubhapravRttiyoM meM saMlagna hone kI prakriyA kyA hai| azubhapravRttiyoM (vAsanAoM) kA damana karanA cAhiye yA nirasana? isakA samAdhAna hama vizleSaNa dvArA prastuta kreNge| sAmAnyataH damana zabda kA prayoga balapUrvaka hone vAle nirodha ke artha meM kiyA jAtA hai| saMskRtahindIkoza meM isa zabda ke aneka artha prApta hote haiM unameM se kucha nimna haiM - dabAnA, niyantrita karanA, nirAveza, zAnta, AtmasaMyama, vaza meM karanA For Personal & Private Use Only Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jItanA / " jahAM taka nirasana zabda ke artha kA prazna hai usakA pracalita artha 'nikAlanA' evaM 'dUra karanA hai kintu saMskRtahindIkoza ke anusAra isake nimna aneka artha haiM nikAlanA, prakSepana, haTAnA, dUra karanA, udvamana, unmUlana, niSkAsana, rokanA, dabAnA, vinAza Adi / 2 522 isa prakAra koza ke anusAra damana evaM nirasana zabda kisI sImA taka samAnArthaka pratIta hote haiM to phira kyA uparyukta prazna nirAdhAra hai ? nahIM, isa prazna kA AdhAra hai inakA vartamAna meM pracalita manovaijJAnika artha / Adhunika manovijJAna ke anusAra damana meM vAsanA evaM naitikamana meM saMgharSa calatA rahatA hai aura jahAM saMgharSa hai vahAM zAnti kaise ? jaina zabdAvalI meM hama ise upazama kI avasthA kaha sakate haiN| yaha eka prakAra kI nirodha kI sthiti hotI hai; jaise Ate hue gusse ko pI jAnA / kintu mahattva kI bAta to yaha hai mahAvIra kI sAdhanA damanamUlaka nahIM prajJAmUlaka hai ataH jainAgama meM prayukta damana zabda bhI nirasana kA hI pratIka hai| uttarAdhyayana sUtra ke prathama adhyayana meM spaSTataH kahA gayA hai ki saMyama evaM tapa ke dvArA damana karanA caahiye| ise hI adhika spaSTa karate hue TIkAkAra zAntyAcArya ne damana kA artha viveka dvArA vAsanAoM kA upazamana kiyA hai 184 isa prakAra yahAM damana balapUrvaka nahIM varan viveka evaM saMyama ke dvArA karane ke liye kahA gayA hai| balapUrvaka damana evaM vivekapUrvaka damana meM mahAna antara hai| bala pUrvaka damana meM vicalana yA visphoTa kI nisaMdeha sambhAvanA rahatI hai jabaki vivekapUrNa damana AdhyAtmika vikAsa meM atyanta sahAyaka hotA hai| usameM kahIM koI vicalana kI sambhAvanA nahIM rahatI hai| * eka bacce ko jaba agni ke pAsa jAne ke liye balapUrvaka rokA jAtA haiM to aisI sthiti meM usa bacce ke agni ke pAsa jAne kI sambhAvanA banI rahatI hai kintu bacce kA yaha viveka jAgRta ho jAya ki agni jalAtI hai, ahitakArI hai to phira vaha svataH usake pAsa jAne se rUka jAtA hai; phira kabhI bhI usakI agni ke pAsa jAne kI sambhAvanA nahIM rahatI / saMskRtahindIkoza pRSTha 488 2 saMskRtahindIkoza pRSTha 535 / uttarAdhyayanasUtra 1 / 16 14 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 52 (zAntyAcArya) / For Personal & Private Use Only Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 uttarAdhyayanasUtra meM mana kA nirodha kaise karanA cAhiye, isa prakriyA ko sUkSma rUpa se vyAkhyAyita kiyA gayA hai| isake tevIsaveM adhyayana meM kezIzramaNa, gautama svAmI se pUchate haiM ki Apa eka aise bhayAnaka duSTa azva para savAra haiM jo bar3I tIvra gati se bhAgatA hai, vaha Apako unmArga kI ora na le jAkara sanmArga kI ora kaise le jA sakatA hai ? isa prazna kA pratIkAtmaka uttara dete huye gautamasvAmI kahate haiM ki yaha mana sAhasika duSTa azva hai jo cAroM ora bhAgatA hai / use maiM jAtivAna azva kI taraha zrutarUpI rassiyoM se bAMdhakara samatva evaM dharma zikSA se usakA nigraha karatA huuN| isa prakAra dharmazikSA, jJAna evaM samatva ke dvArA mana kA nigraha karanA damana nahIM varan udAttIkaraNa hai| uparyukta gautamasvAmI ke udbodhana meM tIna zabda atyanta mahattvapUrNa evaM viSaya ko spaSTa karane meM sahAyaka haiN| 'suyarassIsamAhiyaM, 'samma' evaM 'dhammasikkhAe' isameM zruta rUpI rassI se bAMdhane kA tAtparya hai viveka evaM jJAna ke dvArA mana ko sahI mArga para calAnA tathA sammaM kA Azaya hai samatva dvArA mana ko santulita bnaanaa| isI prakAra dhammasikkhAe kA artha hai dharmazikSaNa dvArA mana ko sadpravRttiyoM meM lgaanaa| isa prakriyA se kiyA gayA damana vAsanAoM kA nirasana hI karatA hai na ki upshmn| jainadarzana kI sAdhanA vAsanAzUnyatA kI sAdhanA hai; ataH isameM balapUrvaka damana nahIM varan vivekapUrvaka zamana iSTa hai| gItA meM bhI kahA gayA hai : 'abhyAsa evaM vairAgya ke dvArA mana kA nigraha kareM yahAM bhI vivekapUrvaka nigraha kI hI bAta kahI gayI hai| jaise uttarAdhyayanasUtra meM jJAna rUpI rassI se mana ko vaza meM karane kA kahA gayA hai vaise hI yahAM bhI vairAgya se mana ko vaza meM karane kI preraNA dI gayI hai evaM jisa prakAra uttarAdhyayanasUtra meM dharma zikSA se mana ko saMyata karane kA kahA gayA hai usI prakAra gItA meM abhyAsa pUrvaka manonigraha karane kI zikSA dI gaI hai| Adhunika manovijJAna ke anusAra indriyoM ke vyApAra kA nirodha asvAbhAvika hai| AMkha ke samakSa usakA viSaya upasthita ho aura vaha usakA anubhava yA darzana na kare tathA isI prakAra bhojana karate samaya jihvA svAda ko svIkAra na kare yaha asambhava hai| ataH yaha vicAraNIya hai ki indriya damana ke sandarbha meM 85 uttarAdhyayanasUtra 23/55 evaM 56 / 86 gItA 6/35 / For Personal & Private Use Only Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra kA dRSTikoNa Adhunika manovijJAna ke dRSTikoNa se kahAM taka sahamata hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra indriya nirodha se tAtparya indriyoM ko apane apane viSayoM se vimukha yA vilaga karanA nahIM hai varan AtmA ko viSaya-sevana ke nimitta se utpanna hone vAle bhAvoM arthAt rAga-dveSa se aprabhAvita rakhanA hai| isa sandarbha meM isa ke battIsaveM adhyayana meM manovaijJAnika dRSTikoNa prastuta karate hue likhA hai ki indriyoM ke manojJa (priya) athavA amanojJa (apriya) viSaya Asakta vyakti ke liye rAga-dveSa ke kAraNa hote haiM kyoMki aindrika viSayoM kI anubhUti rAgI-vyakti ke liye hI duHkha (bandhana) kA kAraNa hotI hai, kintu vItarAgiyoM ke lie bandhana yA duHkha kA kAraNa nahIM hotI hai| zabda Adi jo indriyoM ke viSaya haiM unakI anubhUti vItarAga ke mana meM rAga-dveSa utpanna nahIM karatI hai| isa prakAra aindrika viSayoM kI anubhUti eka alaga tathya hai aura anukUla evaM pratikUla anubhUtiyoM meM rAga dveSa karanA eka alaga tathya hai| anubhUti viSayAzrita hai kintu rAga-dveSa vyakti ke Azrita haiN| rAga-dveSa karane meM vyakti svatantra hotA hai, jabaki viSayAnubhUti meM vaha paratantra hai| ise spaSTa karate huye uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki kAmabhoga na kisI ko baMdhana meM DAlate haiM aura na hI kisI ko mukta karate haiM kintu viSayoM meM rAga-dveSa karane vAlA vyakti svayaM vikRta hotA hai aura phalataH duHkha ko prApta hotA hai, ataH viSayoM kA tyAga nahIM varan viSayoM meM hone vAlI Asakti (rAga-dveSa) kA tyAga karanA hai / isa tathya kA samarthana karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai - 'yaha sambhava nahIM hai ki kAnoM meM par3ane vAle acche bure jo zabda haiM, ve sunane meM hI na aaye'| ataH zabdoM kA nahIM, zabdoM ke prati jagane vAle rAga-dveSa ke bhAvoM kA tyAga karanA caahie| yaha bhI zakya nahIM ki AMkhoM ke sAmane vAlA acchA yA burA rUpa na dikhAI de / ataH rUpa kA nahIM, apitu rUpa ke prati hone vAle rAga-dveSa kA tyAga karanA chie| yaha zakya nahIM ki nAsikA ke 'samakSa upasthita sugandha yA durgandha kI anubhUti vyakti ko nahIM ho, ataH gandha kA nahIM, kintu gandha ke prati hone vAlI rAga-dveSa kI vRtti kA tyAga karanA caahie| yaha zakya nahIM kI jIbha para AyI huI vastu ke acche yA bure svAda kI anubhUti na ho, ataH rasa kA nahIM rasa ke prati utpanna hone vAle rAga-dveSa kA tyAga karanA caahie| yaha zakya nahIM ki zarIra se sampRkta hone vAle acche yA bure sparza kI 17 eviMdiyatthA ya maNassa atyA, dukkhassa heU maNuyassa rAgiNo / te ceva thopi kayAi dukkhaM, na vIyarAgassa kareMti kiMci / / ...na kAma bhogA samayaM urvati, na yAvi bhogA vigaI uti / jetappaosI ya pariggahI ya. so tesa mohA vigaI uvei / / ' - uttarAdhyayanasUtra 32/100 evaM 101 / For Personal & Private Use Only Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 525 anubhUti na ho, ataH sparza kA nahIM varan sparza janya rAga-dveSa rUpa manovRtti kA tyAga karanA cAhie / yahI satya AcArAMgasUtra ke dvitIya zrutaskandha meM bhAvanA nAmaka adhyayana meM bhI milatA hai| isa prakAra hama dekhate hai ki AcArAMga evaM uttarAdhyayanasUtra Adi jainAgamoM meM varNita indriya-nirodha kA citraNa pUrNataH manovaijJAnika hai| uttarAdhyayanasUtra ke prathama adhyayana meM AyA hai : 'appA ceva dameyavyo' - AtmA (indriya evaM mana) kA damana karanA caahie| yahAM yaha dhyAna rakhanA atyAvazyaka hai ki damana sAdhanA kI prAthamika sthiti hai na ki antima sthiti arthAt damana se nirasana kI ora unmukha honA hai| sAmAnya jIva meM ekAeka vAsanAoM ke nirasana kI pAtratA nahIM hotI hai, ataH usake liye vAsanAoM ke damana kI prakriyA meM se hokara vAsanAoM ke nirasana kI prakriyA para pahuMcanA hotA hai| yathArthataH jainadarzana meM sAdhanA kA saccA mArga kSAyika hai, aupazamika nhiiN| kSAyika mArga vAsanAoM ke nirasana kA mArga hai; vaha vikAra vAsanA se Upara uThAtA hai jabaki aupazamika mArga meM vAsanAoM kA damana hotA hai / aupazamika mArga icchAoM ke nirodha kI prakriyA hai| kSAyika mArga kI taraha hai jisameM jala meM rahI huI gandagI ko dUra kara diyA jAtA hai jabaki aupazamika mArga gaMde jala meM phiTakarI Adi DAlane kA kAraNa jala meM rahI huI gandagI pAtra meM nIce baiTha jAtI hai, samApta nahIM hotii| isa prakAra hama dekhate haiM ki jainadarzana bhI Adhunika manovijJAna kI taraha damana ko sAdhanA kA saccA mArga nahIM mAnatA hai| usake anusAra sAdhanA kA saccA mArga vAsanAoM kA damana nahIM apitu citta vizuddhi hai; vAsanAoM se Upara uTha jAnA hai| vaha indriyoM ke nirodha yA nigraha kI nahIM kintu indriyajanya anubhUtiyoM meM bhI mana kI vItarAgatA, taTasthatA, samatva yA sAkSIbhAva kI avasthA hai| uparyukta tathya spaSTataH sUcita karatA hai ki jainadharma kI sAdhanA damana kI nahIM hai| phira bhI jainAgamoM meM aneka sthaloM para damana zabda kA prayoga huA hai / isa pariprekSya meM hameM yaha samajha lenA cAhie ki sAmAnya stara para prayoga kiye jAne vAle damana zabda evaM Agamika damana zabdoM meM mahad antara hai| 88 uttarAdhyayanasUtra 32/22-69 86 AcArAMga 2/11/-78 60 uttarAdhyayanasUtra 1/15 / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaNDa 1, pRSTha 231- 248) / For Personal & Private Use Only Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - adhyAya . 14 uttarAdhyayanasUtra kA sAmAjika darzana - - - For Personal & Private Use Only Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra kA sAmAjika darzana uttarAdhyayanasUtra meM tattvamImAMsA evaM jJAnamImAMsA ke sAtha-sAtha AcAra mImAMsA sambandhI avadhAraNAeM bhI vyApaka rUpa se upalabdha hotI hai / isameM pratipAdita saiddhAntika avadhAraNAoM kA mukhya prayojana AdhyAtmika cetanA ke samucita vikAsa ke dvArA sAmAjika vyavahAra kI zuddhi hai| jainadharma nivRtti pradhAna dharma hai; ataH jana sAmAnya kI isake prati yahI dhAraNA rahI hai ki yaha vyaktivAdI dharma hai, kintu yathArtha cintana ke AdhAra para yaha spaSTa ho jAtA hai ki jainadharma ko asAmAjika yA vyaktivAdI dharma mAnanA nitAnta asaMgata hai| praznavyAkaraNasUtra meM kahA gayA hai ki ahiMsA Adi ke upadeza kA prayojana lokahita yA lokamaMgala bhI hai aura yaha lokamaMgala sAmAjika vyavahAra kI zuddhi para AdhArita hai| isI prakAra uttarAdhyayanasUtra meM varNita siddhAntoM kI sAmAjika 'upayogitA aneka prakAra se siddha hotI hai| ataH prastuta adhyAya meM hama uttarAdhyayanasUtra ke siddhAntoM kI sAmAjika jIvana evaM sAmAjika vyavahAra ke kSetra meM kyA upayogitA hai, isa para vicAra kreNge|) (uttarAdhyayanasUtra duHkha kI yathArthatA ke citraNa ke sAtha duHkha vimukti kA jIvanadarzana bhI prastuta karatA hai| isa sandarbha meM jJAtavya hai ki duHkha vimukti kA yaha pratyaya vaiyaktika na hokara sAmAjika hai kyoMki yaha svayaM kI duHkha vimukti ke sAtha prANImAtra kI duHkhamukti kI bAta karatA hai| yahI nahIM isake pratyeka siddhAnta ke sAtha sAmAjikatA kA tattva jur3A huA hai| ahiMsAdi pAMca mahAvratoM kI vyaktigata upayogitA ke sAtha sAmAjika upayogitA bhI hai, kyoMki hiMsA, jhUTha, corI, vyAbhicAra aura saMgraha yaha saba sAmAjika jIvana kI hI duSpravRttiyAM haiN| ataH inakA tyAga sva-para donoM ke liye hI hitakara hai| dUsare zabdoM meM kahA jAya to pUrvokta praznavyAkaraNa - 6/1-15 2 uttarAdhyayanasUtra - 32/7, 8. - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 3, pRSTha 681) / For Personal & Private Use Only Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duSpravRttiyoM se vimukha honA vyaktigata evaM sAmAjika donoM hI jIvanadhArAoM ke liye zreyaskara hai| isI prakAra uttarAdhyayanasUtra kA battIsavAM adhyayana anAsakta jIvana jIne kI preraNA detA hai| yaha anAsakta dRSTi prANImAtra ke kalyANa kI zubha bhAvanA se asampRkta nahIM hai| punazca isameM eka prasaMga para yaha bhI kahA gayA hai 'mettiM bhUesa kappae' arthAt prANImAtra ke sAtha maitrI kI sthApanA karanI caahie| yaha prANI mAtra ke prati maitrIbhAva kI kalpanA sAmAjika kalyANa kI bhAvanA se bhinna nahIM hai / ) 528 (uttarAdhyayanasUtra zramaNadharma evaM zrAvakadharma donoM kI vivecanA karatA hai. sUtrakAra kA Azaya zramaNadharma ke dvArA aise varga kI sthApanA karanA hai jo nisvArtha nispRha aura vItarAga bhAva se apane evaM dUsaroM ke kalyANa meM hI apanA samaya vyatIta kare / isI prakAra isameM gRhasthadharma kI vyavasthA ke bhI kucha aise saMketAtmaka nirdez diye gaye haiM jinake dvArA vyakti sadAcArI hokara parivAra, deza evaM samAja ka sarvAMgINa vikAsa kara sakatA hai| jaina dharma meM zrAvaka ke bAraha vratoM kI vyavasthA eka svastha samAja kI saMracanA kA AdhAra hai| sadAcArI evaM suvratI zrAvakoM ke dvArA hI utkRSTa samAja kA gaThana sambhava ho sakatA hai / ) aba hama agrima krama meM kucha binduo ke pariprekSya meM uttarAdhyayanasUtra ke sAmAjika darzana ko vyAkhyAyita karane kA prayAs kreNge| 14.1 varNavyavasthA evaM jAtigata zreSThatA kA khaNDana eka Adarza samAja ke liye sAmAjika samatA AdhArabhUta siddhAnta hota hai| samAja ke sabhI sadasyoM kA samAna mUlya evaM mahattva svIkAra karanA sAmAjika samatA kA mukhya AdhAra hai| samAja vyavasthA meM yaha atyAvazyaka hai ki samAja ke vibhinna sadasyoM ke bIca kAryoM kA vibhAjana unakI yogyatA ke AdhAra para ho samAja ke sabhI sadasyoM kA bauddhika vikAsa, kArya, rUci Adi meM vaividhya hotA hai| aura isa AdhAra para unake dAyitva yA kArya bhI bhinna-bhinna hote haiN| uttarAdhyayanasUtra meM yogyatAoM ke AdhAra para kAryoM ke vibhAjana ko svIkAra kiyA gayA hai| usame spaSTa rUpa se yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki karma ke AdhAra para 3 uttarAdhyayanasUtra - 6/2 / 4 uttarAdhyayanasUtra - 4 / 2; 5/6 | For Personal & Private Use Only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 529 hI vyakti brAhmaNa, kSatriya, vaizya yA zUdra hotA hai| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra karmaNA varNavyavasthA ko svIkAra karatA hai, kintu vaha yaha mAnakara calatA hai ki vyakti kI zreSThatA yA hInatA usakI sampannatA yA sAmAjika dAyitva ke AdhAra para nahIM apitu usake vaiyaktika cAritra yA sadguNoM ke AdhAra para hotI hai| kartavya kyA hai, yaha mahattvapUrNa nahIM hai; mahattvapUrNa hai usa kartavya kA nirvAha kisa niSThA sahita kiyA jA rahA hai| ___ uttarAdhyayanasUtra jahAM eka ora karmaNA varNavyavasthA ko svIkAra karatA hai, vahIM dUsarI ora varNagata yA jAtigata zreSThatA ko asvIkAra karatA hai| isameM janmanA, varNa-vyavasthA kI spaSTa samIkSA upalabdha hotI hai| isake anusAra jAti kI koI zreSThatA nahIM, zreSThatA vyakti ke caritra kI hai| vastutaH samAja vyavasthA ke kSetra meM karma para AdhArita varNa-vyavasthA (zrama vibhAjana) ko parivartita karake jaba use tathAkathita uccavargoM ke nihita svArthoM ke dvArA janma ke AdhAra para banAne kA kArya kiyA gayA tabhI usake prati eka vidroha kA svara mukhara huA aura vahI svara uttarAdhyayanasUtra ke bArahaveM adhyayana meM dhvanita hotA hai| uttarAdhyayanasUtra meM brAhmaNa, kSatriya, vaizya evaM zudra ke dAyitvoM kI vyApaka rUpa se carcA kI gaI hai, jo nimna hai - (7) brAhmaNa - uttarAdhyayanasUtra meM cAroM vargoM meM brAhmaNoM kI pramukhatA isI AdhAra para svIkAra kI gaI ki ve caritravAn hoN| brAhmaNa kula meM janma lene mAtra se koI brAhmaNa nahIM hotA, apitu vyakti apane cAritra ke bala se brAhmaNa hotA hai| uttarAdhyayanasUtra . * spaSTataH usa brAhmaNa kI zreSThatA ko svIkAra karatA hai jisakA AcaraNa uttama ho| isake paMccIsaveM adhyayana meM brAhmaNoM kI vizeSatAoM kA varNana karate hue batAyA gayA hai ki jo uttama guNoM se yukta hotA hai, vahI brAhmaNa kahalAne kA adhikArI hai| brAhmaNa ke lie jainAgamoM evaM uttarAdhyayanasUtra meM bhI 'mAhaNa' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| 'mAhaNa' zabda meM 'mA' kA artha 'niSedha evaM 'haNa' kA artha hiMsA yA hanana .5 uttarAdhyayanasUtra - 25/31 / 6 (ka) AdhArAMga - 1/3/3/45; 1/4/4/20; 1/8/1/14 (lADanUM); (kha) sUtrakRtAMga - 1/1/6/2/11/3/32 (lADana); (ga) uttarAdhyayanasUtra - 25/16-271 For Personal & Private Use Only Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530.. karanA hai| isa prakAra jo hiMsaka/krUra karma nahIM karatA hai, vahI brAhmaNa hai| uttarAdhyayanasUtra meM vidyA ko brAhmaNa kI sampadA kahA gayA hai|' ___ uttarAdhyayanasUtra meM brAhmaNoM ke jo kartavya nirUpita kiye gaye haiM, ve jainazramaNa kI AcAra saMhitA ke sAtha atyadhika sAmaMjasya rakhate haiM, yathA- jo pAparahita hone se saMsAra meM agni kI taraha pUjanIya, zreSTha purUSoM dvArA prazaMsanIya, samabhAvI, madhurabhASI, kAlimA se rahita, svarNa kI taraha rAga-dveSa evaM bhaya Adi doSoM se rahita, tapasvI, jitendriya, sadAcArI, nirvANAbhimukha, mana, vacana evaM kAyA se trasa evaM sthAvara jIvoM kI hiMsA nahIM karane vAlA, krodhAdi ke vazIbhUta hokara asatya vacana nahIM bolanevAlA, adatta vastu ko grahaNa nahIM karanevAlA, mana, vacana, kAyA se maithuna kA tyAgI, kamala kI taraha kAmabhogoM meM alipta rahane vAlA alolupI : kSudhAjIvI arthAt bhikSAvRtti se kSudhAnivRtti karanevAlA tathA sabhI prakAra ke saMyogoM se mukta hai, vaha brAhmaNa hai| (2) kSatriya uttarAdhyayanasUtra jahAM eka ora brAhmaNoM ke prabhutva ko prastuta karatA hai, vahAM kSatriyoM kI gauravagAthA ko bhI prastuta karatA hai| isameM aise aneka kSatriya rAjAoM kA ullekha hai jinhoMne gharaparivAra, rAjyavaibhava kA tyAga kara saMyama jIvana svIkAra kiyA aura antataH muktipada ko prApta kiyaa| isake navama adhyayana meM kSatriyocita karma kA vyApaka rUpa se ullekha kiyA gayA hai| indra namirAjarSi ko kahate haiM ki he kSatriya! Apa sarvaprathama apane kartavya ko pUrNa kareM tatpazcAt saMyama svIkAra kre| indra kSatriyadharma kA varNana karate hue kahate haiM ki he kSatriya! pahale Apa nagara kA parakoTA, nagara kA dvAra, aTTAlikAyeM, durga kI khAI, zataghnI (eka bAra meM saikar3oM logoM ko mAranevAlA yantra arthAt topa) Adi kA nirmANa karake aneka rAjAoM ko apane vaza meM kIjiye, sAtha hI luTeroM, DAkuoM evaM coroM se nagara kI surakSA kI vyavasthA kIjiye, zramaNa evaM 7 uttarAdhyayanasUtra - 25/16 | 8 uttarAdhyayanasUtra - 25/16-27 / 6 uttarAdhyayanasUtra - 15/34-50 / For Personal & Private Use Only Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmaNoM ko dAna dekara, sAMsArika bhogoM ko bhogakara evaM yajJa anuSThAna Adi karake phira muni jIvana aMgIkAra kiijie|10 isake pratyuttara meM namirAjarSi kahate haiM ki karmazatruoM para vijaya prApta karanA hI sabase bar3I vijaya hai kyoMki durjaya saMgrAma meM dasa lAkha yoddhAoM ko jItane kI apekSA svayaM para vijaya prApta karanA hI parama vijaya hai / indra ke praznoM kA pratIkAtmaka uttara dete hue namirAjarSi Age yaha bhI kahate haiM ki zraddhA nagara hai, tapa saMvara argalA hai, kSamA prAkAra hai, tIna guptiyAM zataghnI (zastra) haiM, saMyama meM parAkrama dhanuSa hai; IryAsamiti usakI pratyaMcA hai| dhairya ketana arthAt mUTha hai; satya usa dhanuSa kI DorI hai, tapa rUpI bANoM se yukta isa dhanuSa se karmarUpI kavaca ko bheda kara antaryuddha meM vijetA bananA hI sarvazreSTha vijetA bananA hai| vAstava meM vijaya to pAMca indriyoM tathA krodha, mAna, mAyA evaM lobha para hI karanI hotI hai| namirAjarSi ne dAnadharma se saMyamadharma ko zreSTha batalAyA hai| saMyamI meM jIvoM ko abhayadAna arthAt jIvanadAna detA hai vahI sarvazreSTha dAna hai| " 531 isa prakAra uttarAdhyayanasUtra kI dRSTi meM kevala zatruoM para vijaya prApta kara apane rAjya kI surakSA karanA hI kSatriyadharma nahIM hai, apitu apane karmazatruoM se lar3ate hue 'apanI vAsanAoM para vijaya prApta karanA saccA kSatriya dharma hai| (3) vaizya uttarAdhyayanasUtra meM brAhmaNa evaM kSatriyavarNa ke sAtha vaizyavarNa kA bhI ullekha kiyA gayA hai| isameM vaizyajana ke liye 'vaNika' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| vyApAra karane ke kAraNa inheM vaNika kahA jAtA hai| 12 vaizyavarga deza-videza meM vyApAra-vyavasAya karatA thA / uttarAdhyayanasUtra ke ikkIsaveM adhyayana meM pAlita nAmaka vaNik kA samudra ke pAra pihuNDa nagara meM vyApAra karane ke lie jAne kA ullekha hai| sAtha hI isameM vaNik ke liye zrAvaka zabda kA prayoga bhI kiyA gayA hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki jaina gRhasthavarga bhI vaNik hote the; sAtha hI ve zAstroM ke rahasya ko jAnane vAle bhI hote the| 13 10 uttarAdhyayanasUtra - 6/18, 24,28,32,38 / 11 uttarAdhyayanasUtra - 6 / 20, 21, 22, 34, 35, 36, 40 / 12 uttarAdhyayanasUtra - 21/1 / 13 uttarAdhyayanasUtra - 21/2 / For Personal & Private Use Only Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 vaizyavarNa ke loga zramaNajIvana bhI aMgIkAra karate the| uttarAdhyayanasUtra meM anAthImuni Adi ke aise aneka udAharaNa haiM jo vaizyakula meM janma lekara jainasaMgha meM dIkSita hue the|" upAsakadazAMga meM bhagavAna mahAvIra ke jina dasa pramukha zrAvakoM kA varNana milatA hai ve sabhI vaizyakula se sambandhita haiN| ina zrAvakoM ke jIvanavRtta se yaha bhI jJAta hotA hai ki vyavasAya ke atirikta kRSikarma bhI vaizyoM kA pramukha kArya thaa| jainAcAryoM kI dRSTi se kRSaka aura vyavasAyI donoM hI vaizya kula se sambandhita the| (4) zUdra zUdravarga kI sthiti prAyaH dayanIya hotI hai| samAja meM inheM heya dRSTi se dekhA jAtA hai| ye prAyaH nimnazreNI ke kArya kiyA karate haiM tathA inakA sarvatra nirAdara kiyA jAtA hai, kintu uttarAdhyayanasUtra meM kucha aise vyaktiyoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai, jo nimnakula yA zUdravarNa meM janma lene ke uparAnta bhI apanI yogyatAoM se sarvatra pUjanIya bana gye| jaise cANDAla jAti meM utpanna harikezabala jainazramaNa bana gaye aura ucca pada ko prApta kiyaa| isI prakAra pUrvabhava meM cANDAlakula meM utpanna citra evaM sambhUta ne tapasyA karake devaloka ko prApta kiyA thaa| uttarAdhyayanasUtra meM ullikhita varNavyavasthA ke AdhAra para yaha spaSTa parilakSita ho jAtA hai ki isameM jAtigata zreSThatA kA nirdhAraka tattva janma nahIM varan karma rahA hai| uparyukta carcA se yaha tathya bhI spaSTa ho jAtA hai ki brAhmaNa, kSatriya, vaizya evaM zUdra isa varNa vibhAjana kA AdhAra vyakti kI yogyatA aura usake dvArA apanAye gaye kArya vizeSa haiM na ki usakI vNshprmpraa| yahI bAta zrIkRSNa ne gItA meM kahI hai:- 'cAturvarNya mayA sRSTaM guNakarma vibhAgazaH' arthAt mere dvArA guNa evaM karma ke AdhAra para cAroM vargoM kI sthApanA kI gaI hai|" uttarAdhyayanasUtra meM brAhmaNa, kSatriya, vaizya evaM zUdra ina cAroM vargoM meM se eka ko bhI hIna yA ucca dRSTi se nahIM dekhA gayA hai| AcArAMgasUtra meM bhI kahA 14 uttarAdhyayanasUtra - bIsavAM adhyayana / 15 uttarAdhyayanasUtra - 12/1 / 16 uttarAdhyayanasUtra - 13/6, 7 / 17 gItA - 4/13 // For Personal & Private Use Only Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai: 'no hIne no airitte' arthAt koI hIna yA ucca nahIM hai| isI prakAra AcArAMganiyukti meM bhI kahA gayA hai: "ekkA maNussa jAI' arthAt manuSyajAti eka hai| sampUrNa mAnavajAti ko eka mAnane para bhI cAra prakAra ke vargoM kI sthApanA kA uddezya samAja ko eka samucita vyavasthA denA tathA zrama kA ucita vibhAjana karanA thaa| eka vyakti meM sabhI prakAra kI yogyatA kA honA sambhava nahIM hotaa| ataH samAja kI jo cAra mahattvapUrNa AvazyakatAyeM thIM- zikSaNa, rakSaNa, upArjana evaM sevA usake AdhAra para brAhmaNa, kSatriya, vaizya, evaM zUdra varNa kI vyavasthA kI gaI kintu isameM yaha Avazyaka nahIM thA ki brAhmaNakula meM janma lenevAlA vyakti brAhmaNocita yogyatA ke abhAva meM bhI brAhmaNa hI khlaaye| karmaNA jAtivyavasthA kA sabase mahattvapUrNa yogadAna sAmAjika viSamatA ko dUra karanA aura UMca-nIca kI bhAvanAoM ko tilAMjali denA thaa| vaidikasaMskRti meM pratIkAtmaka rupa se yaha mAnA jAtA hai ki brahmA ke sira se brAhmaNa, bhujA se kSatriya, peTa se vaizya evaM paira se zUdra kI utpatti huI, usakA Azaya yaha honA cAhiye ki brAhmaNavarNa vidvatvarga ke antargata AtA hai; ataH jo buddhi se kAma letA hai usakI utpatti kA sira se honA sArthaka hai| bhujA paurUSa kA pratIka hai aura kSatriya varga zUravIratA kA dyotaka hai hI, ataH usakI bhujA se utpatti bhI sArthaka kalpanA hai| isI prakAra se pAlana meM vyApArI varga kA viziSTa yogadAna hotA hai; ataH peTa se vaizya kI utpatti batalAnA bhI samucita hai tathA paira, sevA dene meM tatpara rahate haiM, zarIra kA vaz2ana apane Upara uThAte haiM; ataH sevakavarga (zUdra) kI utpatti pairoM se mAnane kA bhI aucitya hai| * 14.2 vivAha saMsthA evaM usake uddezya uttarAdhyayanasUtra eka adhyAtmaparaka grantha hai, ataH usameM spaSTa rUpa se vivAha sambandhI kisI sUcanA kI kalpanA karane kA koI aucitya nahIM hai; phira bhI isameM varNita sandarbho meM tatkAlIna vivAhasambandhI aneka tathya ujAgara hue haiN| * AvArAMga - 1/2/3/46 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 20) 6 AcArAMganiyukti - 16 - (niyuktisaMgraha, pRSTha 422) / 20 yajurveda-31/10 - uchat 'jaina,bauddha aura gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana' bhAga-2,pRSTha 176 / For Personal & Private Use Only Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kyA hai ise spaSTa karate huye DaoN. sudarzanalAla jaina ne likhA hai: 'strI aura purUSa ke madhura milana ko eka sUtra meM bAMdhane vAlI sAmAjika prathA vivAha hai|21 vivAha zabda kI vyutpattiparaka vyAkhyA karane para vizeSeNa vAhayati saMcAlayati iti vivAhaH' arthAt jisakA vizeSarUpa se vahana/saMcAlana kiyA jAtA hai vaha vivAha hai| uttarAdhyayanasUtra meM prApta vivAhasambandhI carcA ko hama nimna rUpa meM prastuta kara sakate haiM (1) sAmAnyataH vara evaM kanyA donoM ke mAtA-pitA, abhibhAvaka yA anya parivArajana vivAha prastAva ko rakhate evaM taya karate the| uttarAdhyayanasUtra ke bAIsaveM adhyayana meM yaha ullekha hai ki bhagavAna ariSTanemi ke yuvA ho jAne para unake agraja. zrIkRSNa ne nemikumAra ke vivAhasambandha ke liye ugrasena kI putrI rAjImatI kI yAcanA kI thii| (2) uttarAdhyayanasUtra ke kAla meM kucha rAjakanyAyeM bheMTa svarUpa bhI dI jAtI thiiN| yaha tathya isa bAta se siddha hotA hai ki sarvaguNasampanna nemikumAra ko apanI rAjaputrI dene ke liye ugrasena rAjA kA yaha kahanA ki yadi kumAra yahAM Aye to maiM apanI kanyA unheM de sakatA huuN| (3) devatA kI preraNA ke dvArA bhI pANigrahaNa kiyA jAtA thA arthAt devatA yaha nirdhArita kara dete the ki kisakA vivAha kisake sAtha sampanna kiyA jaay| uttarAdhyayanasUtra ke bArahaveM adhyayana meM yaha ullekha AtA hai, jisameM yakSa rAjakumArI bhadrA kA vivAha, harikezImuni ke sAtha karane ko kahatA hai| (4) videzayAtrA para gaye vyApArI kA vivAha una dezoM meM bhI ho jAtA thaa| pAlita nAmaka zrAvaka vyApAra ke liye jaba pihuNDa nagara jAtA hai to vahAM kA eka vyApArI apanI putrI kA vivAha usase kara detA hai| (5) uttarAdhyayanasUtra ke ikkIsaveM adhyayana meM yaha ullekha milatA hai ki samudrapAla ke pitA ne usake liye eka rUpiNI nAma kI kanyA lA dii| ataH yaha siddha hotA hai ki mAtA-pitA apane putra ke liye kanyA pasanda karate the| 21 uttarAdhyayanasUtra : eka parizIlana pRSTha 22 uttarAdhyayanasUtra - 22/6 / 23 uttarAdhyayanasUtra - 22/8 / 24 uttarAdhyayanasUtra - 12/21 / 25 uttarAdhyayanasUtra - 21/3 / 26 uttarAdhyayanasUtra - 21/7 / For Personal & Private Use Only ' Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 535 (6) usa samaya bArAta le jAne kI prathA bhI thii| nemikumAra apane rAjasI vaibhava- sahita zreSTha gaMdhahastI para savAra hokara caturaMgiNI senA evaM gAje bAje ke sAtha saMparivAra vivAha ke liye prasthAna karate haiN| isameM yaha bhI ullekha milatA hai ki vara aura kanyA ko nAnA prakAra ke AbhUSaNoM se alaMkRta bhI kiyA jAtA thaa|" (7) bArAta meM sabhI prakAra ke arthAt UMca nIca sabhI kuloM ke vyakti Ate the aura unake liye bhojana Adi kI vyavasthA kI jAtI thI arthAt vivAhabhoja kA Ayojana bar3e paimAne para hotA thaa|28 (8) uttarAdhyayanasUtrakAlIna yuga meM bahuvivAha prathA kA bhI pracalana thaa| jaise mRgAputra aneka patniyoM ke sAtha devasadRza bhoga bhogatA thaa| isameM yaha bhI ullekha AtA hai ki mRgAputra ke pitA balabhadra kI paTarAnI kA nAma mRgA thaa| yaha sUcita karatA hai ki balabhadra rAjA kI aura anya rAniyAM bhI thiiN| rAjA vasudeva kI bhI rohaNI evaM devakI ye do rAniyAM thiiN|" .. (6) uttarAdhyayanasUtra meM yaha bhI ullekha AtA hai ki vidhavA strI kabhI-kabhI anya purUSa ke sAtha bhI calI jAtI thI, kintu isa sandarbha meM yaha jJAtavya hai ki vidhavA kA anya puruSa ke sAtha jAnA nindanIya kRtya hI mAnA jAtA thaa|" (10) uttarAdhyayanasUtra meM yaha bhI dekhane ko milatA hai ki jaba strI mana se eka purUSa ko pati ke rUpa meM svIkAra kara letI thI taba usake pazcAt vaha anya puruSa kI kalpanA ko bhI pApa/anucita mAnatI thii| rAjImatI. nemikumAra ke lauTa jAne para unake mArga kA hI anusaraNa karatI hai| vaha anya purUSa ko pati ke rUpa meM svIkAra nahIM karatI hai| (11) tatkAlIna yuga meM prema-pariNaya bhI hote the| yaha bAta uttarAdhyayanasUtra ke AThaveM adhyayana kI kathAvastu se ujAgara hotI hai| kapila brAhmaNa eka dAsI ke prema meM Asakta thaa| prema sambandhoM meM jAti kA dhyAna bhI nahIM rakhA jAtA thaa| 17 uttarAdhyayanasUtra - 22/6,10 / uttarAdhyayanasUtra - 22/17 / 16 uttarAdhyayanasUtra - 16/3 / uttarAdhyayanasUtra - 16/11 uttarAdhyayanasUtra - 22/2 / 2 uttarAdhyayanasUtra - 13/25 / 3 uttarAdhyayanasUtra - 22/26 / For Personal & Private Use Only Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 vivAha kA uddezya vaivAhika rIti rivAjoM kI carcA karane ke pazcAt hama isa niSkarSa para Ate haiM ki jainadarzana meM vivAha ko sAdhya yA kAmapurUSArtha ke rUpa meM ucita nahIM mAnA gayA hai| jainaparamparA meM jahAM zramaNasaMsthA pUrNataH brahmacarya kA pAlana karatI hai arthAt vaha strI-purUSa sambandhI kriyAoM se sarvathA virata hotI hai, vahAM gRhastha sAdhaka svadArA saMtoSa yA svapurUSa saMtoSa vrata kA pAlana karatA hai arthAt usake liye yaha Avazyaka hai ki vaha apanI sambhoga kI AkAMkSA ko maryAdita kare - use svastrI yA svapurUSa taka hI sImita rkhe| jainadarzana meM vivAha kA pUrNataH niSedha nahIM kiyA gayA hai, kintu isake anusAra vivAha kA uddezya ghara-parivAra basAnA yA saMtAnotpatti nahIM hai| isameM vivAha ko mAtra isaliye Avazyaka mAnA gayA hai ki pratyeka vyakti sanyAsI (zramaNa) nahIM ho sktaa| ataH vyakti kI kAmecchA kA nirvAha eka sImita dAyare meM karane ke liye vivAha kA prAvadhAna rakhA gayA hai| zrAvaka ke vratoM ke antargata yaha vidhAna hai ki use svapatnI meM santoSa rakhane evaM parastrI se virata hone kI pratijJA lenI hotI hai| uttarAdhyayanasUtra meM aneka rAjA-mahArAjAoM evaM zreSThIputroM ke vivAha ke pazcAt saMyama aMgIkAra karane kA varNana hai| isase bhI yaha spaSTa hotA hai ki vivAha kA uddezya bhI antataH nivRttimaya yA tyAgamaya jIvana kI ora unmukha honA hI hai| 14.3 pArivArika jIvana ___sAmAnyataH eka sAtha eka ghara meM rahane vAle eka kula ke sadasyoM kA samUha parivAra kahA jAtA hai| isakA vyutpattiparaka artha karane para 'paritaH vArayati iti arthAt jo cAroM ora se ghere rakhatA hai, vaha parivAra kahalAtA hai| parivAra ke sandarbha meM DaoN. niraMjana agravAla likhate haiM ki 'parivAra kI paribhASA meM una sabhI vyaktiyoM evam vastuoM ke nAma Ate haiM, jinake bane rahane meM Apa sukha kA anubhava karate haiM aura jinake bigar3ane meM Apa duHkha kA anubhava karate 34 uttraadhyynsuutr-18/34-50| For Personal & Private Use Only Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 537 haiM; jinake saMyoga meM Apa prasanna hote haiM aura jinake viyoga meM Apa parezAna hote haiM; jinakI anukUlatA meM Apa caina se rahate haiM aura jinakI pratikUlatA meM Apa baicena ho jAte haiN|' DaoN. agravAla kI uparyukta paribhASA parivAra ko eka vyApaka AyAma detI hai| unake anusAra parivAra ke mukhya tIna aMga haiM - (1) zarIra (2)sambandhI (pati, putra, putriyAM, mAtA, pitA, bhAI, bahina Adi) (3) sampatti parivAra ke vyutpattiparaka artha meM uparyukta tInoM aMgoM kA samAveza ho jAtA hai tathApi parivAra meM sAmAnyataH pArivArika sadasyagaNa kA hI grahaNa kiyA jAtA hai| ataH hama agrima krama meM uttarAdhyayanasUtra ke pariprekSya meM pArivArika sadasya kauna-kauna hote the, unakI kyA sthiti thI tathA unakA ApasI vyavahAra kyA thA, isakI carcA prastuta kreNge| uttarAdhyayanasUtra aura pArivArika jIvana uttarAdhyayanasUtra meM pArivArika jIvana ke sandarbha meM bhI aneka mahattvapUrNa sUcanAyeM upalabdha hotI haiN| isameM varNita kathAnakoM ke mAdhyama se hameM tatkAlIna pArivArika pariveza kA paricaya prApta hotA hai| usa yuga meM parivAra kA pratyeka sadasya apane apane kartavya kA samucita rUpa se pAlana karatA thaa| ataH isameM hameM Adarza mAtA-pitA, Adarza santAna, Adarza pati, Adarza patnI, Adarza bhrAtA evaM Adarza bahina ke darzana hote haiN| hama uttarAdhyayanasUtra kI pArivArika sthiti ko nimna binduoM ke AdhAra para vizleSita kara sakate haiM - saMyukta parivAra praNAlI - uttarAdhyayanasUtra ke kucha kathAnakoM se yaha parilakSita hotA hai ki usa samaya saMyukta parivAra prathA kA adhika pracalana thaa| isa ke kathAnakoM meM dAdA-dAdI kA ullekha kahIM bhI prApta nahIM hotA hai, kintu isake adhikAMza kathAnakoM meM mAtA-pitA, putra tathA putravadhu kI carcA AtI hai| mRgAputra, anAthI muni, samudrapAla 35 parivAra meM rahane kI kalA - pRSTha hai / For Personal & Private Use Only Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi kI kathAoM meM saMyukta parivAra ke hI udAharaNa milate haiM, vahAM parivAra kI Adhunika paribhASA arthAt pati patnI evaM baccoM vAlI prathA dikhAI nahIM detI hai| laghu evaM vizAla parivAra jahAM taka uttarAdhyayanasUtra kI kathAoM kA prazna hai usameM hameM adhikAMza choTe parivAroM ke hI ullekha prApta hote haiN| isameM anAthImuni ke sandarbha ko chor3akara kahIM bhI adhika bar3e parivAra ke saMdarbha nahIM milate haiN| anAthImuni avazya apane gRhasthajIvana kA ullekha karate hue kahate haiM ki mere bar3e evaM choTe bhAI tathA merI bar3I evaM choTI bahaneM merI vedanA se duHkhI thIM; kintu vahAM inakI bhI. nizcita saMkhyA nahIM dI gaI hai / zeSa citra sambhUti Adi anya adhyayanoM meM eka yA do santAna ke hI ullekha prApta hote haiN| bahupatnI prathA kA pracalana bhI isameM alpamAtrA meM hI dRSTigocara hotA hai| ataH adhikAMza laghuparivAra hI hote the| . sauhArdapUrNa pArivArika sthiti usa samaya pArivArika sambandha atyanta sauhArdapUrNa evaM snehayukta hote the| uttarAdhyayanasUtra ke kathAnakoM meM hameM mAtRprema, pitRprema, putraprema, bhAtRprema, patiprema Adi ke viziSTa udAharaNa upalabdha hote haiN| isameM eka bhI udAharaNa isa prakAra kA upalabdha nahIM hotA hai, jisameM pArivArika vAtAvaraNa azAnta, kalahapUrNa evaM duHkhI ho| prAyaH parivAra ke kisI bhI sadasya meM ApasI IrSyA, ghRNA tathA dveSa kA abhAva hI pAyA jAtA hai| parivAra ke pramukha sadasya uttarAdhyayanasUtra ke kAla meM sAmAnyataH eka parivAra meM mAtA pitA, putra evaM putravadhuyeM hotI thiiN| isake kathAnakoM meM prAyaH inhIM sadasyoM kA varNana upalabdha hotA hai| ina sadasyoM kA parivAra meM kyA sthAna thA evaM parivAra ke ye sadasyagaNa apane-apane kartavya kA kisa prakAra pAlana karate the, isakA sundara 36 uttarAdhyayanasUtra-adhyayana - 16,20,21 / 37 uttarAdhyayanasUtra - 20/26,27 / For Personal & Private Use Only Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citraNa upalabdha hotA hai, jise hama pratyeka sadasya ke sandarbha meM nimnarUpa se Alekhita kara sakate haiM - 536 mAtA-pitA evaM putra parivAra meM mAtA pitA kA pramukha evaM prathama sthAna thA / santAna apanA pratyeka kArya mAtA-pitA kI AjJA se hI sampanna karatI thii| yahAM taka ki mAtA-pitA kI anumati ke binA saMyama bhI grahaNa nahIM kiyA jAtA thA / uttarAdhyayanasUtra meM bhRgupurohita ke donoM putra, mRgAputra, samudrapAla Adi ke aneka aise varNana Ate haiM jisameM putra saMyama ke liye mAtA-pitA se savinaya anumati prApta karate haiN| jainagranthoM meM prAyaH aise udAharaNoM kA abhAva hI hai, jisameM kisI vyakti ne binA mAtA-pitA kI anumati ke dIkSA grahaNa kI ho / abhibhAvakoM kI sahamati se dIkSA dene yA lene kI yaha paramparA Aja taka bhI jIvita hai| uttarAdhyayanasUtra meM yaha bhI ullekha AtA hai ki putra ko dIkSA lete hue dekhakara mAtA-pitA bhI dIkSA lene ko tatpara ho jAte the| sarvaprathama santAna ke moha ke kAraNa mAtA-pitA aneka prakAra se unheM saMyama grahaNa karane se rokate the, kintu jaba dekhate the ki unakA putra dRr3hapratijJa hai, use saMsAra kA aMzamAtra bhI AkarSaNa nahIM haiM taba ve na kevala apane putra ko anumati pradAna karate the, varan svayaM bhI sAtha meM saMyama lene ko tatpara ho jAte the| mAtA-pitA ke liye putra ke binA ghara meM rahanA atyanta kaSTaprada pratIta hotA thA / isa bhRgupurohita ke udgAra ullekhanIya hai / prasaMga meM bhRgupurohita apane putroM ko dIkSA kI anumati dene ke pazcAt kahate 'jisa prakAra vRkSa apanI zAkhAoM se zobhA ko prApta hotA hai aura zAkhAoM ke kaMTa jAne para zobhAhIna ho jAtA hai sthANumAtra raha jAtA hai, usI prakAra mAtA-pitA apane putroM se suzobhita hote haiM; aura putroM ke abhAva meM nissahAya ho jAte haiN| jaise paMkhavihIna pakSI, yuddhakSetra meM senya vihIna rAjA tathA jahAja ke samudra meM DUbane se nirdhana bane vaizya kI taraha nissahAya ho jAte haiM vaise hI putra ke abhAva meM maiM apane Apako nissahAya mAnatA huuN| ataH merA tumhAre binA gRha meM rahanA 8 uttarAdhyayanasUtra - 14/7 16 / 10; 21/10 / For Personal & Private Use Only Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 duSkara hai| isI krama meM strI jaba apane putra evaM pati ko vairAgyavAsita dekhatI to vaha bhI yaha mAnakara ki ghara kI zobhA pati evaM putra se hI hai, dIkSA lene ko tatpara ho jAtI thii| __isa prakAra hama dekhate haiM ki mAtA-pitA evaM putra ke madhya atyanta madhura sambandha hote the| unake bIca saccA sneha hotA thA kyoMki kahA gayA hai - 'saccA sneha ho agara to, calanA satpatha para sNg|' mAtA-pitA apane putra kI svasthatA ke liye apanA sarvasva nyauchAvara karane ko tatpara ho jAte the| isa tathya kI puSTi anAthI muni kI kathA se hotI hai| uttarAdhyayanasUtra meM anya sthaloM para yaha bhI ullekha prApta hotA hai ki pitA apane gRhasthocita kartavya kA. nirvAha karane ke pazcAt ghara-parivAra evaM rAjya kA kAryabhAra apane putra ko supurda karake svayaM saMyama aMgIkAra kara lete the| namirAjarSi, sanatkumAra cakravartI, karakaNDu, dvimukha, naggati Adi rAjAoM ne apane apane putra ko rAjya meM sthApita kara saMyama aMgIkAra kiyA thaa| bhAI-bandhu sambandha uttarAdhyayanasUtra bhAtR-sneha kA anupama udAharaNa prastuta karatA hai| isameM varNita ullekhoM se yaha spaSTa hotA hai ki usa samaya bhAI-bandhuoM ke bIca cirasthAyI prema hotA thaa| citra evaM sambhUta nAmaka do bhAI pUrva ke pAMca janmoM meM sAtha-sAtha utpanna hone ke pazcAt chaThe bhava meM apane pUrvakRta karmoM ke phalasvarUpa citra evaM sambhUti ke rUpa meM pRthak-pRthak janma grahaNa karate haiN| unameM citra saMyama aMgIkAra kara lete haiM aura jAtismaraNajJAna se jaba apane bhAI sambhUti kI sthiti jAnate haiM ki unakA bhAI cakravartI kI Rddhi-samRddhi pAkara usameM Asakta banA huA hai taba citramani apane bhAI ko pratibodha dene ke liye Ate haiM aura aneka prakAra kI vairAgyotpAdaka carcA karate haiN| citramuni cAhate the ki ve jisa alaukika evaM AdhyAtmika sukha ke upabhoktA bane the / unakA bhAI bhI usI sukha ke svAmI bne| isI prakAra jayaghoSamuni bhI apane bhAI vijayaghoSa ko kalyANakArI upadeza ke dvArA saMyama mArga meM sthira karate haiN| 39 uttarAdhyayanasUtra - 14/26, 30 / 40 uttarAdhyayanasUtra - 14/36 / For Personal & Private Use Only Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 uttarAdhyayanasUtra ke caudahaveM adhyayana meM bhRgupurohita ke donoM putroM kA eka sAtha saMyama mArga meM tatpara honA bhI utkRSTa bhAtR-prema kA paricAyaka hai| isa kAra isameM bhAtR-sneha kA sundara citraNa prastuta hai| pati-patnI sambandha uttarAdhyayanasUtra meM varNita ullekhoM se hameM yaha jAnakArI prApta hotI hai ki usa samaya dAmpatya jIvana sukhada evaM zAntipUrNa thaa| isameM dAmpatya jIvana ke antargata nArI kI mahattvapUrNa bhUmikA prastuta kI gaI hai| grantha meM kahIM kahIM nArI kA patita rUpa bhI dekhane ko milatA hai| nArI kI nindA karate hue aneka sthaloM para ise rAkSasI, paMkabhUta tathA aneka cittavAlI. kahA gayA hai;" / jJAtavya hai ki nArI kI yaha. AlocanA vastutaH nArI kI AlocanA na hokara vAsanArUpI vRtti kI AlocanA hai| yahAM nArI ko vAsanA kA pratIka mAnakara usakI AlocanA kI gaI hai| brahmacaryavrata kI surakSA ke liye yaha varNana atyanta sahAyaka pratIta hotA hai| isameM aisA kisI bhI nArI kA varNana nahIM AtA hai jisase nArI kI garimA dhUmila hotI ho| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra meM nArI ke preraNA srota pativratA, zIlavatI Adi aneka ujjvala rUpa ujAgara huye haiN| isameM varNita nArI kA jo Adarza rUpa nimna rUpa se ullikhita kiyA jA sakatA hai - sanI kamalAvatI - uttarAdhyayanasUtra ke caudahaveM adhyayana meM rAnI kamalAvatI kA ujjvala caritra prastuta kiyA gayA hai| bAta usa samaya kI hai jaba bhRgupurohita saparivAra saMyama lene ko sannaddha ho jAte haiM to rAjA iSukAra unakI dhana-sampatti ko apane majyakoSa meM maMgavAnA cAhatA hai| taba rAnI kamalAvatI rAjA ko pratibodhita karate hue bahatI hai : rAjan ! Apa brAhmaNa ke dvArA parityakta dhana ko grahaNa 11- - InArAdhyayanasUtra - 2/17; 8/NI For Personal & Private Use Only Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 karane kI icchA rakhate ho ! are vaha dhana vamana ke samAna hai; vamana ko khAne vAlA purUSa prazaMsanIya nahIM hotA hai| vyakti kI atRpta AkAMkSA kA ullekha karate hue rAnI yaha bhI kahatI hai : 'jagata kA samasta dhana bhI yadi ApakA ho jAya to bhI vaha Apake liye aparyApta hI hogA aura vaha dhana bhI ApakI rakSA nahIM kara skegaa| ataH he naradeva ! dharma ke atirikta koI rakSA karane vAlA nahIM hai| isI sandarbha meM rAnI yaha bhI kahatI hai ki jaise dAvAnala meM jantuoM ko jalate dekha rAgadveSa ke kAraNa anya jIva pramudita hote haiM usI prakAra kAma bhoga meM mUrchita mUr3ha loga bhI rAga-dveSa kI agni meM jalate hue jagata ko nahIM samajhate haiN| isa prakAra rAnI kamalAktI AdhyAtmika zikSAoM ke dvArA rAjA ko Atmazuddhi kI preraNA detI hai tathA unheM carama lakSya mokSa kI ora unmukha karatI hai| uparyukta vivecana se yaha prakaTa hotA hai ki nArI purUSa kI vAsanApUrti kA sAdhana mAtra hI nahIM hotI varan vaha use jIvana vikAsa kI sahI dizA kI ora prerita bhI karatI hai| rAjImatI rAjImatI kA utkRSTa caritra hameM uttarAdhyayanasUtra ke bAisaveM adhyayana meM dekhane ko milatA hai| rAjImatI ko jaba yaha jJAta ho jAtA hai ki usake sAtha vivAha karane Aye nemikumAra vApisa lauTa gaye haiM aura unhoMne saMyama grahaNa kara liyA hai, to vaha bhI unake padacihnoM para calane ke liye taiyAra ho jAtI hai| parivAragaNa aneka pralobhanoM ke dvArA rAjImatI ko rokane kA prayatna karate haiN| ve anya rAjakumAra ke sAtha usake vivAha kA prastAva bhI rakhate haiM; vaha spaSTa manA kara detI hai| rAjImatI ke ye udgAra haiM - 'pati to nema eka mAharo re, avara gaNuM bhAI ne bApa re / isa prakAra rAjImatI bhAratIya saMskRti kI gaurava aura garimA ko surakSita rakhatI huI saMyamI jIvana aMgIkAra karatI hai| rAjImatI ke ujjvala vyaktitva ko ujAgara karane vAlA eka aura udAharaNa uttarAdhyayanasUtra meM AtA hai| eka bAra 42 uttarAdhyayanasUtra - 14/38, 36, 42, 46 | For Personal & Private Use Only Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI rAjImatI raivataka parvata para jA rahI thii| mArga meM acAnaka ghanaghora varSA huii| 'rAjImatI eka guphA meM jAkara rUka gii| usake vastra varSA ke kAraNa gIle ho gaye / eka kone meM vaha unheM sukhAne lgii| vahAM aMdhakAra chAyA huA thaa| usI guphA meM sAdhu rathanemI, jo neminAtha prabhu ke laghubhrAtA the, dhyAna kara rahe the| unakA dhyAna pUrNa hone para acAnaka bijalI ke camakane se unakI dRSTi rAjImatI ke nirvastra deha para gaI aura unakA mana vicalita ho gyaa| ve rAjImatI se bhoga kI yAcanA karane lge| rAjImatI turanta saMbhala gaI aura vastroM se apane aMgoM ko AvRta karane ke pazcAt rathanemi ko jAti, kula evaM zIla kI garimA kA bhAna karAkara punaH saMyama meM sthira kara diyA / uparyukta donoM udAharaNoM ke atirikta bhI uttarAdhyayanasUtra meM anya aneka sthaloM meM nArI ke udAtta cAritra kA varNana kiyA gayA hai, jaise pati ke pIche saMyama aMgIkAra karanA va. pati kI vedanA meM atyanta duHkhI honaa| isa prakAra isameM varNita ye AravyAna nArI kI garimA ko mahimAmaNDita karate haiN| sAtha hI yaha bhI sUcita karate haiM ki unmArga meM jAte hue purUSoM ko sanmArga ke sammukha karane meM nArI kA viziSTa yogadAna hai| 14.4 zAsana vyavasthA .: zAsana ke mukhyataH do prakAra upalabdha hote haiM -(1) dharmazAsana aura (2)raajshaasn| . dharmazAsana ke saMcAlaka RSi, muni, santa, bhagavanta hote haiM tathA sajazAsana kI Dora rAjA, mahArAjA evaM sattAdhIza ke hAtha meM hotI hai| ina donoM hI zAsanoM kA kartavya doSa evaM durjanatA ko dUra kara guNa evaM sajjanatA ko prazraya denA hai| phira bhI inameM kucha maulika antara hai| dharmazAsana durguNa evaM durjanatA ko dUra karanA cAhatA hai; rAjazAsana durguNI evaM durjana ko| ___ uttarAdhyayanasUtra meM dharmazAsana kI carcA vyApaka rUpa se upalabdha hotI hai| isameM mukhyataH AtmAnuzAsana para jora diyA gayA hai jisakI carcA hama anya aneka sthaloM para kara cuke haiM / prastuta prasaMga meM rAjazAsana kI carcA abhipreta hai| In uttarAdhyayanasUtra - 22/40-46 / For Personal & Private Use Only Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi rAjazAsana kA spaSTa rUpa se vivaraNa upalabdha nahIM hotA hai, tathApi isameM aise aneka saMketa milate haiM jisake AdhAra para hama usake rAjanaitika darzana ko prastuta kara sakate haiN| 544 rAjataMtra aura gaNatantra prAcIna yuga meM rAjatantra evaM gaNatantra donoM hI zAsana vyavasthAyeM . pracalita thIM / prabhu mahAvIra ke kAla meM jahAM mahArAjA ceTaka ke adhIna vaizAlI kA vizAla gaNatantra thA; zreNika ke adhIna rAjagRhI meM rAjatantra thaa| ajAtazatru kuNika aura vaizAlI gaNatantra ke adhipati ceTaka ke bIca jisa rathamUsala saMgrAma kA bhagavatIsUtra meM ullekha milatA hai usase aisA pratIta hotA hai ki vaha yuga gaNatantra se rAjatantra kI ora saMkramaNa kA yuga thA / usa yuddha meM huI gaNatantra kI parAjaya evaM rAjatantra kI vijaya yaha sUcita karatI hai ki dhIre-dhIre gaNatantrAtmaka zAsana paddhati rAjatantra kA rUpa le rahI thii| uttarAdhyayanasUtra meM aisA saMketa bhI milatA hai ki jahAM gaNatantra meM rAjA kA cunAva hotA thA, vahAM rAjatantra meM putra hI pitA ke rAjya kA adhikArI banatA thaa| usa yuga kA gaNatantra vastutaH kulatantra hI thA, jahAM vibhinna kuloM ke mukhiyA milakara rAjA kA cunAva karate the aura gaNatantra yA kulatantra ke adhipati bhI rAjA hI kahalAte the| kula ke jyeSTha purUSa ko rAjA ke cayana kA adhikAra hotA thaa| isa prakAra usa yuga ke gaNatantroM meM pramukha kuloM ke adhipati hI zAsanavyavasthA kA saMcAlana karate the aura ve rAjA ke pada para samAsIna bhI kiye jAte the| uttarAdhyayanasUtra ke bAIsaveM adhyayana meM vasudeva Adi daza jo kula pramukha the sabhI rAjA ke pada se sammAnita kiye gaye the| kintu vahAM kI sampUrNa zAsanavyavasthA kA kendra mahArAjA kRSNa ke adhIna thaa| isake navameM evaM aThArahaveM adhyayana meM yaha bhI sUcanA milatI hai ki rAjA kI mRtyu ke bAda athavA rAjA ke dvArA dIkSA grahaNa karane para usakA putra hI rAjya kA adhikArI banAyA jAtA thaa| isase yaha spaSTa hai ki uttarAdhyayanasUtra ke kAla meM rAjatantra aura prajAtantra 44 bhagavatI - 7/6/173-175 - - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 2, pRSTha 301) / For Personal & Private Use Only Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 545 donoM hI vyavasthAyeM thiiN| phira bhI itanA avazya hai ki rAjatantra kA sthAna prajAtantra le rahA thaa| rAjA kA kartavya rAjA kA pramukha kArya apanI prajA kI surakSA karanA thaa| rAjA kA pradhAnabala usakI senA hI thii| usa samaya senA cAra bhAgoM meM bAMTI jAtI thI - hAthI, ghor3e, ratha aura paidl| ye senA ke pramukha aMga hote the| na kevala usa yuga ke manuSya kavaca dhAraNa karate the apitu ghor3e evaM hAthI ko bhI kavaca pahanAyA jAtA thaa| vizAla durga evaM qhAI kA nirmANa karake bhI prajA kI rakSA kI jAtI thii| rAjA kA dAyitva dUsare rAjA evaM cora luTeroM Adi se bhI prajA kI surakSA karanA thA aura isake lie rAjA prajA se kara bhI vasUla karatA thaa| mAtra yahI nahIM prajA ke hitoM kA dhyAna rakhanA rAjA kA prathama karttavya thaa| yahI kAraNa thA ki uttarAdhyayanasUtra ke anusAra jaba namirAjarSi saMyama lene ko tatpara hue to unakI prajA ati vyAkula ho gii| rAjA kA dAyitva doharA thaa| eka ora bAhya zatruoM se prajA kI rakSA karanA thA to dUsarI ora samAja meM upasthita aparAdhI logoM se prajA kI surakSA krnaa| rAjya meM muniyoM kA sthAna : rAjA prajAjanoM ke sukha-duHkha meM bhAgIdAra hotA thA / rAjya vyavasthA kI dRSTi se rAjA sArvabhauma prazAsaka hotA thaa| samasta prajAjana usake adhIna hote the / uttarAdhyayanasUtra ke yuga meM rAjA kI apekSA zramaNoM yA muniyoM kA samAja meM adhika sammAna thaa| muni ke prati kisI prakAra kA aparAdha hone para rAjA unase kSamAyAcanA karatA thaa| uttarAdhyayanasUtra ke aThArahaveM adhyAya meM rAjA saMjaya mRga kA zikAra karane para muni se kSamAyAcanA karatA hai| isa prakAra rAjA kI apekSA bhI 45 uttarAdhyayanasUtra - 1/2 / 46 uttarAdhyayanasUtra - 6/18,28 / 7 uttarAdhyayanasUtra - 1/8 | For Personal & Private Use Only Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 muniyoM kA sthAna samAja meM zreSThatara thaa| isameM aise aneka prasaMga ullekhita haiM, jahAM rAjA muniyoM kI sevA meM upasthita hote the| nyAya vyavasthA rAjya ke surakSA sambandhI kAryoM ke atirikta nyAya vyavasthA, rAjakoSa kI vRddhi, nagara kA vikAsa Adi kArya bhI pramukha mAne jAte the| nyAya vyavasthA ke. adhIna rAjA aparAdhiyoM ko daNDa pradAna karate the, aise bhI saMketa uttarAdhyayanasUtra meM prApta hote haiN| isake ikkIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai : 'vajjhamaNDana sobhAga arthAt vadhyajanocita maNDanoM se shobhit| ina zabdoM meM prAcIna daNDa paddhati ke saMketa upalabdha hote haiN| isa gAthA kI vyAkhyA meM TIkAkAra ne likhA hai ki prAcInakAla meM corI karane vAle ko mRtyudaNDa diyA jAtA thA, jise vadha kI saMjJA dI jAtI thii| usake gale meM kanera ke lAla phUloM kI mAlA aura lAla vastra pahanAye jAte the| usake zarIra para lAla candana kA lepa kiyA jAtA thaa| sUtrakRtAMga kI cUrNi evaM TIkA meM uparyukta ullekha ke sAtha yaha bhI saMketa milatA hai ki aparAdhI ko pUre nagara meM ghumAyA jAtA thraa| yaha bAta uttarAdhyayanasatra kI mUla gAthA se bhI siddha hotI hai kyoMki nagara meM ghumAte hue cora ko hI mRgAputra dekhate haiN| saMkSepa meM hama yahI kaheMge ki yadyapi uttarAdhyayanasUtra mUlataH saMyama evaM sAdhanA para hI vizeSa bala detA hai phira bhI usameM uparyukta rAjyavyavasthA sambandhI kucha sUcanAyeM bhI sAMketika rUpa se upalabdha ho jAtI haiN| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra kA sAmAjika darzana mAnava ke sAmAjika jIvana ke lie samyaka dizA pradAna karatA hai| - (zAntyAcArya) 48 uttarAdhyayanasUtra - 21/8 / 46 uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra 453 50 (ka) sUtrakRtAMga cUrNi-patra - 184 (kha) sUtrakRtAMgaTIkA-patra 150 - uchat - uttarAyaNANi bhAga 2, pRSTha 10 (yuvAcArya mhaaprjny)| .. For Personal & Private Use Only Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 15 uttarAdhyayanasUtra kA Arthika darzana - For Personal & Private Use Only Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya kA jIvana bahu AyAmI hai, usake Arthika, sAmAjika, AdhyAtmika jIvana ke vividha pakSa haiN| bhAratIya saMskRti meM mAnava jIvana ke ina vividha pakSoM ko cAra purUSArtha - dharma, artha, kAma aura mokSa ke antargata samAhita kiyA hai| purUSArtha zabda ke nimna do artha prApta hote haiM - (1) purUSa kA prayojana; aura (2) purUSa ke lie karaNIya / (1) dharma - jisase 'sva-para kA kalyANa hotA ho tathA vyakti AdhyAtmika vikAsa kI ora agrasara hotA ho, vaha dharmapurUSArtha hai / (2) artha jIvanayAtrA ke nirvAha ke lie mAnava ko bhojana, vastra, AvAsa Adi kI AvazyakatA hotI hai| ataH jIvana kI ina AvazyakatAoM kI pUrti hetu sAdhana juTAnA arthapurUSArtha hai| - uttarAdhyayana sUtra kA Arthika darzana (3) kAma jaivika AkAMkSAoM kI pUrti hetu juTAye gae sAdhanoM kA upabhoga karanA kAmapurUSArtha hai| dUsare zabdoM meM aindrika viSayoM kI prApti hetu kiyA jAne vAlA purUSArtha hI kAmapurUSArtha hai| arthapurUSArtha meM sAmAnyataH daihika AvazyakatAoM kI pUrti ke sAdhanoM kI upalabdhi pramukha rahatI hai; vahIM kAmapurUSArtha ke antargata mana evaM * indriyoM kI mAMga kI pUrti ke prayAsa kI pramukhatA rahatI hai| - (4) mokSa - duHkha ke kAraNoM ko jAnakara unake nirAkaraNa hetu kiyA gayA purUSArtha mokSa purUSArtha hai| isameM daihika vAsanAoM aura AkAMkSAoM se Upara uThane aura apanI svatantratA ko banAe rakhane kA prayatna pramukha hotA hai| prAcIna stara ke AgamoM meM hameM caturvidha puruSArtha kA spaSTa ullekha prApta nahIM hotA hai, phira bhI unameM cAroM purUSArtha sambandhI carcA prakIrNa rUpa meM For Personal & Private Use Only Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upalabdha hotI hai| uttarAdhyayanasUtra meM jo dharma, artha, kAma evaM mokSa sambandhI cintana upalabdha hotA hai, usake AdhAra para hama yaha kaha sakate haiM ki jainadarzana meM purUSArtha kA artha - purUSa kA prayojana yA puruSa ke liye karaNIya kArya hai| 546 jainadarzana manuSya jIvana ke prayojanabhUta dharma evaM mokSa ko hI svIkAra karatA hai, kyoMki zeSa do meM se artha to sAdhana purUSArtha hai aura kAma aindrika jIvana kA sAdhya hone para bhI nivRttiparaka dRSTikoNa ke kAraNa vareNya nahIM mAnA gayA hai| lekina nitAnta yaha mAnanA ki jainadarzana mAtra mokSa ko hI sAdhyarUpa purUSArtha aura dharma ko usakA sAdhanarUpa purUSArtha mAnatA hai tathA zeSa purUSArthoM arthAt artha aura kAma ko yathocita sthAna nahIM detA hai ; anucita hai / jainadarzana anekAntavAdI darzana hai, ataH isameM artha evaM kAma ko bhI. sthAna to diyA gayA hai, lekina isameM ina donoM kA dharma se anuprANita honA Avazyaka mAnA hai| jainadarzana meM nyAyopArjita vitta evaM maryAdita kAma ko svIkRti pradAna kI gaI hai| cAra purUSArtha ke krama meM dharma ke bAda artha ko rakhA gayA hai| - isase yaha phalita hotA hai ki artha kA upArjana evaM upayoga dharma dvArA niyantrita ho aura artha dharma kI sAdhanA kA sAdhana bne| isa prakAra dharma evaM artha kA yaha sambandha santulita arthavyavasthA aura sAmAjika suvyavasthA ko sthApita karane meM sahAyaka hotA hai| prastuta prasaMga meM hamArA vivecya viSaya 'Arthika darzana' hone se yahAM hama apane vivecana ko arthapurUSArtha taka hI sImita rkheNge| jainadarzana kevala nivRttiparaka darzana nahIM hai; isameM pravRtti ko bhI mahattvapUrNa sthAna prApta hai| isameM 'aparigrahavAda' ke Adarza ko dekhate hue sAmAnya vyakti samajhatA hai ki jaina-dharma meM artha kA koI .sthAna nahIM hai, kyoMki uttarAdhyayanasUtra meM bhI yaha kahA gayA hai ki dhana se mokSa nahIM milatA hai|' parantu dUsarI ora jainaparamparA isa bAta ko svIkAra karatI hai ki pratyeka tIrthaMkara kI mAtA caudaha svapna dekhatI hai| unameM eka svapna lakSmI kA hotA hai tathA dhana kI devI lakSmI kA svapna, kula meM dhana kI vRddhi kA sUcaka mAnA gayA hai| sAtha hI jainadharma meM zramaNadharma ke sAtha-sAtha jo zrAvakadharma kI bhI vyavasthA hai, usake lie to arthapurUSArtha Avazyaka hai| 1 uttarAdhyayanasUtra 4/5 / 2 kalpasUtra- patra - 3 / For Personal & Private Use Only Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .550 jainadharma meM aparigrahavAda ke sAtha-sAtha parigraha parimANa kA siddhAnta bhI prastuta kiyA gayA hai| isase pratiphalita hotA hai ki sAmAjika jIvana meM dhana ke mahattva ko svIkAra kiyA hai| isa dRSTi se jainadharma meM jahAM eka ora paMcamahAvratadhArI, gRhatyAgI, aparigrahI zramaNasaMgha kI vyavasthA hai vahIM dUsarI ora ghara-parivAra meM raha kara bhI maryAdita pravRtti karane vAle aNuvratadhArI zrAvaka kI bhI vyavasthA hai| (jaina dharmAnuyAyiyoM meM sirpha sAdhuvarga hI nahIM hai, varan bar3e-bar3e rAjA-mahArAjA, dIvAna, koSAdhyakSa, seTha-sAhUkAra, vyavasAyI, cikitsaka Adi bhI isake upAsaka rahe haiN| vaibhavasampannatA, vyavasAyika kuzalatA aura dAnazIlatA meM jaina dharmAvalambI sadA agraNI rahe haiN| vyAvasAyika prAmANikatA aura upArjita dhana kA lokakalyANa ke kSetra meM viniyoga evaM dAna inakI viziSTatA rahI hai| ) - isase niHsandeha yaha spaSTa ho jAtA hai ki jainadharma ke AcAra-vicAroM ne gRhastha upAsakoM kI Arthika gatividhiyoM ko bhI prabhAvita kiyA hai| uttarAdhyayanasUtra meM spaSTataH aisA koI ullekha prApta nahIM hotA hai jo Arthika darzana kI suvyavasthita rUpa-rekhA prastuta karatA ho| phira bhI usameM yatra-tatra artha ke sambandha meM jo kucha ullekha prApta hote haiM, ve usake Arthika darzana ke AdhAra mAne jA sakate haiN| yahAM una binduoM ko ujAgara karane se pUrva hama jainadarzana kA artha ke prati kyA dRSTikoNa rahA hai, isa para saMkSepa meM vicAra karanA ucita samajhate haiN| 15.1 jaina sAhitya meM Arthika cintana jaina sAhitya meM AdhyAtmika carcA ke sAtha-sAtha sAmAjika vyavasthA ke sandarbha meM artha ke viSaya meM bhI kucha ullekha prApta hote haiN| (jJAtAdharmakathAMga se , jJAta hotA hai ki zreNika kA putra abhayakumAra arthazAstra kA jJAtA thaa| praznavyAkaraNasUtra meM isa bAta kA ullekha hai ki isa kAla meM 'atthasattha' arthAt 3mAtAdharmakayA - 1/16 . - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 3, pRSTha 4) / For Personal & Private Use Only Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthazAstra viSayaka grantha likhe jAte the| jambUdvIpaprajJapti se yaha sUcita hotA hai ki bharata kA senApati suSeNa arthazAstra aura nItizAstra meM catura thaa| . jainaparamparA meM prathama tIrthaMkara RSabhadeva ko arthavyavasthA kA saMsthApaka mAnA gayA hai| AdipurANa meM kahA gayA hai ki RSabhadeva ne apane putra bharata cakravartI ke lie arthazAstra kA nirmANa kiyA thaa| nandIsUtra meM kahA gayA hai ki vinaya se prApta buddhi sampanna manuSya arthazAstra tathA anya laukika zAstroM meM dakSa ho jAte haiN| pUrvokta granthoM ke atirikta Agamika vyAkhyA sAhitya meM bhI artha sambandhI vistRta ullekha prApta hote haiM, kintu una saba kI carcA karanA yahAM aprAsaMgika hI hogaa| 15.2 uttarAdhyayanasUtra kA Arthika dRSTikoNa uttarAdhyayanasUtra meM artha zabda kA prayoga aneka sandarbho meM kiyA gayA hai, aura alaga-alaga sandarbho meM usakA artha bhI bhinna-bhinna hai| usake kucha artha nimna haiM - tAtparya, prayojana, sampatti, padArtha, aindrika viSaya aadi| uttarAdhyayanasUtra meM aneka sthaloM para artha zabda kA prayoga zabda yA kathana ke tAtparya ke artha meM kiyA gayA hai, jaise 'suttaatthaM cayaM tadubhaya', 'mahattharUvAvayaNappabhUyA' aadi| isake atirikta isameM aneka saMdarbho meM artha zabda vyakti ke prayojana, uddezya yA lakSya ke sambandha meM bhI prayukta huA hai| isI prakAra isameM artha zabda kA prayoga sampatti, vastu (padArtha) tathA aindrika viSayoM ke lie bhI huA hai kintu sampatti, vastu tathA aindrika viSayoM ke lie prayukta artha zabda, vastutaH sampatti parigraha yA dhana kA hI vAcaka hai| 4 praznavyAkaraNa-1/5 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 3, pRSTha 680) 5 jambUdvIpaprajJapti - 3/77 - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 2, pRSTha 426) 6 AdipurANa - 16/119 - uddhat - prAcIna jaina sAhitya meM Arthika jIvana, pRSTha hai| 7 naMdIsUtra - sUtra 38, gAthA 6 - (navasuttANi, lADanUM, pRSTha 256) / 8 uttarAdhyayanasUtra - 1/23; 12/33, 13/10, 12; 16/8, 6; 18/13,34, 21/1, 16; 23/32, 88, 24/8,26, 26/21; 30/11; 32/1,3,4, 100, 107 / uttarAdhyayanasUtra-1/23, 13/12 / 10 uttarAdhyayanasUtra -6/8, 11, 13, 20/8 For Personal & Private Use Only Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 uttarAdhyayanasUtra meM 'uttamArtha' zabda kA prayoga bhI milatA hai / " paramparAgata dRSTi se uttamArtha kA tAtparya 'samAdhimaraNa' yA 'mokSa' kiyA jAtA hai; uttamArtha kA eka artha nyAya nIti pUrvaka arjita artha bhI ho sakatA hai| prastuta prasaMga meM hamArA vivecya 'Arthika darzana' hone se hama yahAM uttarAdhyayanasUtra meM prayukta 'artha' zabda ke unhIM sandarbhoM ko apane vivecana kA AdhAra banAyeMge jahAM 'artha', dhana, vastu yA aindrika viSayoM kA vAcaka hai / uttarAdhyayanasUtra meM 'dhana' evaM 'vitta' zabda kA bhI prayoga milatA hai| 12 yahAM isa bAta ko spaSTa rUpa se samajha lenA cAhiye ki 'artha' evaM arthapurUSArtha ina donoM meM antara hai| artha ke antargata sAmAnyataH sampatti yA aindrika viSaya kA grahaNa kiyA jAtA hai| isa sandarbha meM artha 'parigraha' kA paryAya bana jAtA hai aura parigraha ke rUpa meM 'artha' jaina paramparA meM anartha kA kAraNa mAnA gayA hai| kintu isake AdhAra para yaha mAnanA nitAnta asaMgata hogA ki jainaparamparA meM artha purUSArtha kA koI sthAna nahIM hai| jainaparamparA meM do prakAra ke dharmoM kA vidhAna kiyA gayA hai - (1) zramaNa (muni) dharma aura (2) zrAvaka (gRhastha ) dhrm| yaha spaSTa hai ki artha ke abhAva meM gRhasthajIvana kA nirvAha karanA asambhava hai| ataH nyAya nItipUrvaka arthopArjana karanA jainaparamparA ko svIkArya hai| jainAcArya haribhadra aura hemacandra ne gRhastha ke mArgAnusArI guNoM kI carcA karate hue nyAya nIti pUrvaka dhana ke upArjana ko zrAvaka kA karttavya mAnA hai| uparyukta donoM AcAryoM ne dharma se avirUddha artha evaM kAma ko . gRhastha ke liye vihita bhI batAyA hai| uparyukta vivecana se yaha sUcita hotA hai ki jainadharma meM parigraharUpa artha arthAt saMcayavRtti yA mamatva ko heya mAnA gayA hai; kintu artha purUSArtha ko nahIM / * vaha gRhastha ke liye dhanArjana kA niSedha nahIM karatA, apitu arjita dhana kA apane aindrika sukhoM meM vyaya karane kA niSedha karatA hai| vaha nyAyanItipUrvaka arthopArjana karane ko anucita nahIM mAnatA hai kintu usakI dRSTi meM upArjita dhana para mamatva rakhanA, AvazyakatA se adhika dhana saMcita karanA tathA arjita evaM saMcita dhana kA aindrika sukhoM kI prApti hetu vyaya karanA anucita hai| eka nyAsI ke rUpa meM nyAyanItipUrvaka dhana kA upArjana aura janahita meM usakA viniyoga karanA jainadharma ko mAnya hai aura ise hI jainAcAryoM ne dharmAnumodita artha purUSArtha kahA hai| 11 uttarAdhyayanasUtra - 20 / 46 12 (ka) dhana- uttarAdhyayanasUtra - 4/27/8 10/26, 30; 12 / 6, 28, 13/13,24,14/11, 14, 16, 17, 38, 36; 16 / 26, 68, 20/18 / | vitta- uttarAdhyayanasUtra - 1/44; 4/5 5/10; 7/8 16 / 67 / For Personal & Private Use Only Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553 uttarAdhyayanasUtra ke 'citra-sambhUti' nAmaka terahaveM adhyayana meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai 'atthehi kAmehi ya uttamehi AyA mamaM puNNaphalovavee' arthAt merI AtmA uttama artha aura kAmarUpa puNyaphala se yukta rahI hai| isI prakAra isake ikkIsaveM adhyayana meM arthopArjana ke liye 'pAlita' zrAvaka ke videza jAne kA bhI ullekha hai| isase bhI yaha pratipAdita hotA hai ki na kevala paravartI jaina AcAryoM ne apitu pUrvavartI jainAcAryoM ne bhI artha aura kAma puruSArtha ko pUrI taraha se heya nahIM mAnA thaa| dharmAnumodita artha aura kAma purUSArtha jaina AcAryoM ko sadaiva hI mAtya rahe haiN| jainadharma ko nivRttimArgI, sanyAsamArgIya athavA aparigrahavAdI jIvanadarzana meM artha ke saMcaya yA parigraha ko anucita mAnA gayA hai| maraNasamAdhi meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki artha, AtmA ke saMkleza evaM vaimanasya kA kAraNa tathA duHkha aura durgati pradAtA hai| isa rUpa meM artha anartha kA mUla hai| kintu hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki isa prakAra kA upadeza mukhyataH munidharma ko lakSya meM rakhakara diyA gayA hai| yaha ThIka hai ki muni jIvana ke lie artha anartha kA mUla hai| kintu jahAM taka gRhasthajIvana kA prazna hai, usake lie artha sarvathA upekSaNIya nahIM hai| gRhasthajIvana ke lie nyAyanItipUrvaka dhana kA arjana apekSita hai| uttarAdhyayanasUtra ke Arthikadarzana kI vivecanA karate samaya hameM isI dRSTikoNa ko lakSya meM rakhakara vicAra karanA hogaa| arthapurUSArtha yA artha ko svIkAra kiyA gayA ho yA artha ko dhyeya mAnA gayA ho, aisA spaSTa ullekha uttarAdhyayanasUtra meM prApta nahIM hotA hai lekina isase yaha bhI pratiphalita nahIM ho sakatA ki isameM arthapurUSArtha ko spaSTataH asvIkAra kiyA gayA hai| kyoMki yadi aisA hotA to yaha gRhasthadharma kI bAta hI nahIM krtaa| isameM zramaNadharma evaM gRhasthadharma donoM kI vyAkhyA upalabdha hotI hai aura gRhastha dharma kA nirvAha binA artha ke sambhava nhiiN| isa prakAra yaha dharma se niyamita evaM nirdhArita arthopArjana ko svIkAra karatA hai| vastutaH yaha arthapurUSArtha ko svIkAra karatA hai kintu artha saMcaya ko asvIkAra karatA hai| hameM isa bAta para gaharAI se . vicAra karanA hogA ki sAmAnyataH jainadharma meM aura vizeSa rUpa se 13 uttarAdhyayanasUtra - 13/10 / 14 uttarAdhyayanasUtra -21/1 / For Personal & Private Use Only Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM artha kI svIkRti tathA asvIkRti kisa rUpa meM hai| Age hama nimna binduoM ke sandarbha meM uttarAdhyayanasUtra ke Arthika dRSTikoNa ko spaSTa kreNge| 15.3 artha se duHkhavimukti sambhava nahIM ___ uttarAdhyayanasUtra ke caturtha asaMskRta adhyayana meM spaSTataH kahA gayA hai: 'vitteNa tANaM na labhe pamatte' arthAt vitta yA artha pramatta purUSa ko trANa nahIM de sakatA arthAt dhana vyakti kI surakSA karane meM samartha nahIM hai| punazca, isake chaThe adhyayana meM bhI kahA gayA hai ki apane karmoM se duHkha prApta karate hue prANI ko sthAvara evaM jaMgama arthAt cala-acala sampatti, dhana, dhAnya aura gRhopakaraNa bhI duHkha se mukta karane meM samartha nahIM hote haiN|" jahAM Adhunika bhautikavAdI saMskRti yaha mAnatI hai ki artha hamArI sukha-zAnti kA AdhAra hai, duHkhavimukti kA amogha upAya hai vahIM uttarAdhyayanasUtra isa bAta ko spaSTataH asvIkAra karatA hai| isake bIsaveM 'mahAnigraMthIya' adhyayana meM udAharaNa sahita isa bAta ko siddha kiyA gayA hai ki karmapAza meM jakar3e vyakti ke duHkha ko athAha dhana sampatti bhI dUra nahIM kara sktii|" isa sambandha meM anAthImuni kI kathA varNita hai| .. anAthImuni gRhasthAvasthA meM apAra aizvarya va pracura dhana sampatti ke svAmI the| eka bAra unakI AMkhoM meM bhayaMkara vedanA utpanna huii| pitA sahita pUrA parivAra isa bAta ko lekara cintita ho gyaa| aneka prakAra ke upAya kiye gye| pitA sArI sampatti vaidyoM evaM cikitsakoM ko dene ke liye tatpara ho gye| phira bhI vaha pracura zreSTha sampadA kumAra ko roga aura pIr3A se mukta nahIM kara skii| antataH unhoMne saMkalpa kiyA ki yadi isa atula vedanA kA nivAraNa ho jAyegA to maiM kala prAtaHkAla saMyama aMgIkAra kara luuNgaa| isa saMkalpa ke prabhAva se kumAra kI netra pIr3A upazAnta ho gii| yaha zubha saMkalpa kA camatkAra thaa| ahiMsA Adi mahAvratoM ko pAlana karate hue sabhI ke kalyANa kI bhAvanA ke saMkalpa kA pariNAma . thaa| * uttarAdhyayanasUtra - 4/5 uttarAdhyayanasUtra - 6/5. "uttarAdhyayanasUtra - 20/24 For Personal & Private Use Only Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 555 yahAM prasaMgavaza zikSA dI gaI hai ki dhanasampatti vyakti ko duHkha aura pIr3A se mukta nahIM kara sktii| uttarAdhyayanasUtra ke caudahaveM adhyayana meM rAnI kamalAvatI iSukAra rAjA ko yahI kahakara pratibodha detI hai ki sampUrNa jagata kA dhana bhI yadi prApta ho jAya to bhI vaha unakI rakSA karane meM arthAt mRtyu ke mukha se bacAne meM samartha nahIM hogaa|" isa prakAra dhana se sukha aura zAnti prApta hotI hai athavA dhana vyakti ko duHkha yA pIr3A se bacA sakatA hai, yaha dRSTikoNa uttarAdhyayanasUtra ko mAnya nahIM 15.4 artha kI upayogitA kahAM taka ? ____ uttarAdhyayanasUtra artha upArjana kA niSedha nahIM karatA hai| isameM gRhasthadharma kA ullekha AtA hai aura yaha bAta nirvivAda satya hai ki gRhastha kA jIvana binA artha ke nahIM cala sakatA hai| ataH uttarAdhyayanasUtra yaha batAtA hai ki artha kA upArjana kaise kiyA jAnA caahiye| isameM kahA gayA hai ki jo manuSya ajJAna ke kAraNa pApa pravRttiyoM se dhana kA upArjana karate haiM, ve vAsanA aura vaira (karma) se baMdhe hue, anta meM marane ke bAda naraka meM jAte haiN|" isa prakAra isameM anyAya evaM anIti se upArjita dhana ko anucita mAnA hai| ___ Adhunika arthazAstra meM artha ke upArjana ke sambandha meM mukhyataH tIna aMgoM para vicAra kiyA jAtA hai - (1) utpAdana (2) vitaraNa evaM (3) upbhog| uttarAdhyayanasUtra meM uparyukta tIna aMgoM ke sambandha meM koI sUcanA spaSTataH prApta nahIM hotI hai| phira bhI isa meM varNita kucha sandarbha aise haiM, jinake dvArA inake sambandha meM prakAza DAlA jA sakatA hai| * uttarAmavanasUtra - 14/39 | 6 uttarAvyavanasUtra - 4/2 / For Personal & Private Use Only Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) utpAdana Arthika sandarbha meM jina sAdhanoM ke mAdhyama se artha kI prApti hotI hai ve sAdhana utpAdana ke antargata gine jAte haiN| prabhu mahAvIra ke yuga meM utpAdana kA mukhya srota kRSi thaa| usa samaya bar3e udyogoM kA vikAsa nahIM huA thaa| ataH laghu udyoga, vANijya aura kRSi hI arthopArjana ke mukhya sAdhana the| uttarAdhyayanasUtra meM kRSi, vANijya evaM laghu udyogoM ke sambandha meM mAtra prAsaMgika nAmanirdeza ko chor3akara dizA nirdezaka siddhAnta prApta nahIM hote haiN| uttarAdhyayanacUrNi meM yaha ullekha avazya milatA hai ki magadha deza ke pArAzara kuTumbI ke kheta itane bar3e the ki unameM pAMca sau halavAhe kAma karate the| artha kI utpatti meM bhUmi ko ati mahattvapUrNa sAdhana mAnA jAtA hai| Adhunika arthazAstra meM bhUmi ko atyanta vyApaka artha meM gRhIta kiyA gayA hai| arthotpatti ke srota ke rUpa meM dhanasampadA, khanijasampadA aura jalasampadA kI gaNanA bhI bhUmi ke hI antargata kI jAtI hai| vanasampadA - prAcIna bhArata meM vanoM kA mahattvapUrNa sthAna thaa| Arthika kSetra meM inheM sampadA ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA thaa| uttarAdhyayanasUtra meM aise aneka udyAnoM ke nAma Ate haiM jo atyanta samRddha the| isameM maNDikukSi udyAna kA varNana karate hue kahA gayA hai ki vaha udyAna vividha prakAra ke vRkSoM evaM latAoM se ghirA huA thA aura vividha prakAra ke puSpoM se suzobhita thaa| isa udyAna kI prazaMsA karate hue isameM ise nandanavana kI upamA dI gaI hai|" uttarAdhyayanasUtra meM kezara udyAna, tinduka udyAna, koSTaka udyAna Adi kA bhI ullekha AtA hai|2 bhagavatI, prajJApanA evaM aupapAtika Adi sUtroM meM bhI bar3e-bar3e vanakhaNDoM kA varNana AtA hai| uttarAdhyayanacUrNi se bhI jJAta hotA hai ki rAjagRha ke bAhara aThAraha yojana kI aTavI thii| 20 uttarAdhyayana cUrNi-patra - 118 / se uttarAdhyayanasUtra - 20/3 / 22 uttarAdhyayanasUtra - 19/4; 23/4, 5 21 (ka) bhagavatI - 1/364 (cha) aupapAtikasUtra -1 (ga) prajJApanA - 1/40 se utarAdhyayanacUrNi 8/258 / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 2, pRSTha 36); - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 3); - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 2, pRSTha 15) / For Personal & Private Use Only Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 557 isI prakAra uttarAdhyayanasUtra ke chattIsaveM adhyayana meM vanaspatikAya ke aneka prakAroM kA nAmollekha kiyA gayA hai| unameM se vartamAna meM kaI vanaspatiyAM anupalabdha haiN| yaha tathya tatkAlIna vanasampadA kI samRddhi kA paricAyaka hai| jainadharma meM zrAvaka ke lie aisA vyavasAya niSiddha mAnA gayA hai jisameM vanasampadA ko kSati phuNce| khanijasampadA - uttarAdhyayanasUtra se jJAta hotA hai ki taba khadAnoM. se khArI miTTI, lohA, tAmbA, sIsA, cAMdI, suvarNa, vaja, haritAla, menasilaM, sasyaka, aMjana, pravAla, abhrapaTala, abhrabAluka, gomedaka, rUcaka, aMkaratna, sphaTika, lohitAkSa, marakata, masAragalla, bhujamocaka, indranIla, candana, gerUka, haMsagarbha, pulaka, saugandhika, candraprabha, vaiDUrya, jalakAnta, sUryakAnta Adi khanija padArtha nikAle jAte the| prajJApanA Adi AgamagranthoM meM bhI uparyukta khanija padArthoM kA ullekha AtA hai|" isI taraha kauTilya ke arthazAstra meM bhI mauryakAla meM pAye jAne vAle khanija padArthoM kA varNana upalabdha hotA hai| ... prAcIna meM yaha deza viziSTa khanijasampadA se sampanna thA; khanijasampadA ke ati dohana ko anucita mAnA jAtA thaa| zrAvaka dvArA visphoTaka padArthoM se bhU-khanana ko anaitika mAnA gayA hai| jalasampadA - bhArata hamezA jalasampadA se sampanna rahA hai| isameM aisA koI samaya nahIM AyA jisameM jalasampadA kA abhAva huA ho| kRSi evaM yAtAyAta ke sAdhana ke rUpa meM nadiyoM evaM samudroM kA vizeSa mahattva hai| uttarAdhyayanasUtra meM varNita viSayoM se yaha pratIta hotA hai ki vaizyoM ke dhanArjana kA mukhya sAdhana vyApAra thA tathA ve vyApAra ke liye videza bhI jAyA karate the| vyApAra karane ke kAraNa hI unheM vaNika kahA jAtA thaa| vaNika kA hI apabhraMza rUpa baniyA hai jo Aja bhI vyApArI varga ke liye prayukta hotA hai| prAyaH vaNika varga hI samudra ke pAra vyApAra ke liye jAtA thaa| uttarAdhyayanasUtra meM eka anya sthala para samudra pAra karane ke pariprekSya meM vaNik kA hI dRSTAnta diyA gayA hai| isa prakAra usa samaya vyApAra vyavasAya ke kSetra meM jalasampadA kA bhI sudRr3ha sthAna thaa| 25 uttarAdhyayanasUtra - 36/64-66 | 26 uttarAdhyayanasUtra - 36/73-76 / 27 prajJApanA - 1/20/1 28 kauTilya kA arthazAstra 2/6/24 26 uttarAdhyayanasUtra - 8/6 - (uvaMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 2, pRSTha 11) - uddhat - 'prAcIna jaina sAhitya meM varNita Arthika jIvana' pRSTha 14 / For Personal & Private Use Only Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 uparyukta vivecana ke pazcAt hama isa niSkarSa para Ate haiM ki uttarAdhyayanasUtra anucita rIti se dhana kamAne ko anucita mAnatA hai sAtha hI isameM dUsaroM kI sampatti para adhikAra karane kA bhI niSedha kiyA gayA hai| (2) vitaraNa uttarAdhyayanasUtra jIvana ke saMrakSaNa ke liye artha kI upayogitA svIkAra karatA haiM, kintu saMcaya ke liye nhiiN| isameM eka ora prAmANikatA se arthopArjana kI bAta kahI gaI hai, to dUsarI ora artha kI Asakti se vimukta hone kI. bAta bhI kahI gaI hai| ina donoM zikSAoM kA pUrNataH pAlana karane para vitaraNa kA siddhAnta svataH phalita ho jAtA hai| vastutaH uttarAdhyayanasUtra ke yuga meM vitaraNa kI koI samasyA hI nahIM thI, kyoMki usa yuga meM janasaMkhyA kama thii| vyakti kI apekSAyeM kama thIM tathA prAthamika AvazyakatAoM ke sAdhana sahaja sulabha the| . (3) upabhoga . arthazAstra kA tIsarA ghaTaka hai - upbhog| isakI carcA hama isI adhyAya meM 'uttarAdhyayanasUtra ke Arthika darzana' ke mukhya bindu ke antargata kareMge / ataH "jIvana ke saMrakSaNa ke liye artha kI upayogitA' se sambandhita carcA ko hama yahIM virAma dete haiN| 15.5. artha sAdhana hai sAdhya nahIM uttarAdhyayanasUtra kA kApilIya adhyayana isa bAta kA spaSTa udghoSa karatA hai ki artha sAdhana hai sAdhya nhiiN| Adhunika arthanIti isa taraha caramarA gaI hai ki socane ko bAdhya honA par3atA hai ki jIvana ke kendra meM kauna hai - artha yA manuSya ? gRhasthavarga ke sandarbha starAdhyayanasUtra - 4/2; 14/38 / For Personal & Private Use Only Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 meM yaha satya hai ki artha ke binA jIvana kA koI artha nahIM hai kintu mAtra artha hI jIvana kA artha ho taba bhI jIvana kA koI artha nahIM hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra artha ko sAdhana mAnane para manuSya kendra meM raha sakatA hai; kintu jaba artha sAdhya bana jAtA hai to manuSya gauNa ho jAtA hai evaM artha kendra meM A jAtA hai| artha jaba jIvana meM sAdhana ke rUpa meM prastuta hotA hai to vaha duHkhadAyI. nahIM hotaa| kintu jaba vaha sAdhya ke rUpa meM svIkAra kara liyA jAtA hai to jIvana du:khamaya ho jAtA hai| artha jIvana kA sAdhya na bane isake lie hI uttarAdhyayanasUtra ne aparigrahavrata evaM parigrahaparimANa vrata kA siddhAnta prastuta kiyA hai| 15.6 uttarAdhyayanasUtra kA Arthikadarzana icchAnivRtti hai . uttarAdhyayanasUtra kA mukhya upadeza icchAnivRtti hai| yaha icchAoM ko sImita karane kI zikSA detA hai| bhArata ke prasiddha arthazAstrI DaoN. mehatA ne bhI vizva ko isI Arthikadarzana kA sandeza diyA hai| __ artha ke upArjana meM mukhya do kAraNa hote haiM - (9) icchA aura (2) aavshyktaa| uttarAdhyayanasUtra AvazyakatA kI pUrti hetu upArjana kiye jAne vAle artha kA niSedha nahIM karatA hai; kintu yaha icchApUrti hetu prApta kiye jAne vAle artha kA virodhI hai| icchA ke bhI tIna rUpa hamAre sAmane Ate haiM - (1) alpecchA (2) mahecchA aura (3) icchAjayI (anicchaa)| isa sandarbha meM Adhunika arthazAstriyoM kA kahanA hai ki icchA kA vistAra kro| isa siddhAnta ke pIche unakA uddezya hai ki icchA bar3hegI to naye-naye arthopArjana ke sAdhana vikasita hoNge| kintu isake viparIta prabhu mahAvIra ne alpecchA evaM anicchA kA siddhAnta diyaa| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki icchA kabhI pUrNa nahIM hotI hai| vaha AkAza ke samAna ananta hai| ataH icchAoM ke pIche mata bhaago| mahecchA vAlA vyakti apanI AjIvikA anyAya, anIti aura adharma ke sAtha calAtA hai| vaha mahArambhI evaM mahAparigrahI hotA . 31 (ka) jahA lAho tahA loDo, lAhA loho pavaDDhaI (kha) icchA u AgAsa samA aNatiyA - uttarAdhyayanasUtra 8/17 - uttarAdhyayanasUtra - 6/48 For Personal & Private Use Only Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| vaha vyakti apane lie upayogI vastuoM evaM apane svArtha ke lAbha ke liye anya prANiyoM kI prANAntaka vedanA se bhI kampita nahIM hotA hai| Aja hama saundarya prasAdhana ke kSetra meM dekhate haiM ki dhana ke liye kitane mUka evaM nirIha pazu pakSiyoM kI hatyA kI jAtI hai| isa prakAra icchA ke vistAra meM pApakarmoM kA bhI vistAra hotA hai| isIliye uttarAdhyayanasUtra meM mahArambha evaM mahAparigraha ko naraka kA kAraNa mAnA gayA hai| rahI bAta icchAjayI kI to uttarAdhyayanasUtra icchA ke ina tInoM prArUpoM meM prathama sthAna icchAjayI ko hI detA hai| yaha aparigrahavAda kA sandezavAhaka hai / isameM kahA gayA hai ki jise dharma kI dhurA ko vahana karane kA adhikAra prApta hai use dhana, svajana tathA aindrika viSayoM se kyA prayojana hai ? icchA hamezA atRpti, asantoSa evaM duHkha hI detI hai| isakA atyanta vistRta vivecana uttarAdhyayanasUtra meM kiyA gayA hai| isameM icchA ko AkAza kI upamA dI gaI hai| AkAza kA jaise koI ora-chora nahIM hotA vaha ananta hotA hai usI prakAra icchA kA bhI kabhI anta nahIM hotA hai| eka icchA apanI samApti para naI icchA ko janma dekara jAtI hai / yahI kAraNa hai ki 'cAhiye' aneka bAra 'hai' meM parivartita ho jAtA hai; phira bhI 'cAhiye' kI dhuna kabhI samApta nahIM hotI / isameM yaha bhI kahA gayA hai ki jaise-jaise lAbha hotA hai, vaise-vaise lobha bar3hatA jAtA hai| kapila do mAzA sone kI cAha meM rAjabhavana gaye the, kintu unakA lobha karor3oM svarNa mudrAoM taka pahuMcane para bhI zAnta nahIM ho sakA / ataH kahA gayA hai ki dhana dhAnya Adi se paripUrNa yaha samagra vizva bhI yadi kisI vyakti ko de diyA jAya to bhI yaha lobhAbhibhUta AtmA itanI duSpUra hai ki vaha usase santuSTa nahIM hotii| 33 bhI 560 isa prakAra uttarAdhyayanasUtra icchAnivRtti tathA icchAoM ko sImita karane kI preraNA detA hai| isa zikSA kA Arthika jagata meM mahattvapUrNa yogadAna hai / uttarAdhyayanasUtra vartamAna upabhoktAvAdI saMskRti kA pUrNataH virodhI hai| usake anusAra bhogoM se icchAyeM tRpta nahIM hotI haiN| agni meM DAle gaye ghI se jaise jvAlA prathama kSaNa meM zAnta hotI pratIta hotI hai, kintu vastutaH vaha adhika hI bhar3akatI hai| ataH upabhoktAvAdI saMskRti meM mAnavatA ko trANa nahIM mila sakatA hai| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra kA Arthikadarzana upabhoktAvAda kA virodhI hai| 32 uttarAdhyayanasUtra - 7/6 / 33 uttarAdhyayanasUtra 8 / 16 / For Personal & Private Use Only Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 upabhoktAvAda kA AdhAra aniyantrita icchAvRtti hai / uttarAdhyayanasUtra icchAoM ko sImita karane kI bAta karatA hai| upabhoktAvAda svArthavRtti para AdhArita hai; jabaki uttarAdhyayanasUtra svArtha se Upara uThakara parArtha evaM paramArtha kI bAta karatA hai| yaha jaba icchAoM ke sImAkaraNa kI bAta karatA hai to yaha parArthavRtti kA sandeza detA hai aura jaba icchA se nivRtti arthAt aparigraha kI carcA karatA hai taba yaha paramArtha kA sandezavAhaka hotA hai| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra kA Arthika darzana mAnava ko sukha-zAnti pUrvaka jIvana yApana karane kI preraNA detA hai| For Personal & Private Use Only Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - adhyAya - 16 uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita anya dhArmika evaM dArzanika paramparAyeM For Personal & Private Use Only Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita anya dhArmika evaM dArzanika paramparAyeM uttarAdhyayanasUtra ke adhikAMza adhyayana bhagavAna mahAvIra ke samakAlIna haiN| isa meM unhIM dharma evaM darzana kI paramparAoM kA nirdeza upalabdha hotA hai jo prAyaH IsvI pUrva pAMcavIM/chaThI zatAbdI kI rahI haiN| isake aThArahaveM adhyayana meM usa samaya kI pracalita cAra dArzanika mAnyatAoM kA ullekha milatA hai- (1) kriyAvAdI (2) akriyAvAdI (3) vinayavAdI aura (4) ajnyaanvaadii|' - uttarAdhyayanasUtra meM SaTdarzanoM meM se kisI kA bhI spaSTa nAma nirdeza nahIM milatA hai| isameM hameM cArvAkadarzana, sAMkhya darzana aura nyAya - vaizeSika darzana kI kucha mAnyatAoM ke pUrva rUpa upalabdha ho jAte haiN| aisA lagatA hai ki uttarAdhyayanasUtra meM abhivyakta ye vicAradhArAyeM paravartI kAla meM ina dArzanika sampradAyoM ke vikAsa , kA kAraNa rahI haiM, jaise sAMkhyadarzana ke satkAryavAda kA ullekha uttarAdhyayanasUtra ke iSukArIya nAmaka caudahaveM adhyayana meM milatA hai| uttarAdhyayanasUtra kI dravya sambandhI paribhASA nyAya - vaizeSika darzana kI dravya sambandhI mAnyatA se kucha nikaTa pratIta hotI hai| isI prakAra bhautikavAdI cArvAka dRSTikoNa kA ullekha bhI aneka sthAnoM para binA usakA nAma nirdeza kiye upalabdha hotA hai| . isase yaha nahIM samajhanA cAhie ki uttarAdhyayanasUtra kI sthiti ina darzanoM se paravartI hai, kyoMki isameM kahIM bhI kisI bhI darzana kA nAma nirdeza nahIM kiyA gayA hai| vastutaH dArzanika mAnyatAyeM pahale astitva meM AtI haiM phira inase hI dArzanika sampradAyoM kA vikAsa hotA hai| upaniSadoM meM bhI vibhinna dArzanika matoM ke ''kirivaM akiriyaM viNayaM, annANaM ca mhaamunnii| - eehiM cauhi ThANehi, meyanne kiM pabhAsaI / / 2 jahA ya aggI, araNIusato, khIre ghayaM tella mahAtilesa 3 uttarAdhyayanasUtra - 28/6 4 uttarAdhyayanasUtra - 5/5, 6,67/6 | - uttarAdhyayanasUtra - 18/23 / - uttarAdhyayanasUtra - 14/18 / For Personal & Private Use Only Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 ullekha milate haiM, kintu unameM kisI bhI dArzanika sampradAya kA nAma nahIM milatA hai| aisI hI kucha sthiti uttarAdhyayanasUtra kI bhI hai| dhArmika paramparA ke sandarbha meM bhI hama spaSTa rUpa se yaha dekhate haiM ki uttarAdhyayanasUtra meM jaina, bauddha yA hindU jaise kisI dharma kA ullekha nahIM huaa| phira bhI isameM upalabdha nirgrantha, jina, buddha Adi zabda yaha sUcita karate haiM ki ina paramparAoM ke mUla tattva usa samaya upasthita the| vedoM, vaidika karmakANDoM evaM vaidika dRSTikoNa kA ullekha isameM aneka sthaloM para upalabdha hotA hai| isake bArahaveM evaM paccIsaveM adhyayana meM vaidikakarmakANDa arthAt yajJa-yAga kA vistRta ullekha milatA hai| isI prakAra caudahaveM adhyayana ke andara putra ke binA gati nahI hotI hai aisI vaidika mAnyatA kA bhI ullekha hai|' ___ uttarAdhyayanasUtra meM oMkAra kA jApa karane vAlI paramparA kA bhI ullekha milatA hai| vahAM yaha bhI kahA gayA hai ki oMkAra kA jApa karane mAtra se koI brAhmaNa nahIM ho jAtA hai| isI prakAra tApasa, mRga-carmadhArI evaM vanavAsiyoM ke rUpa meM tApasa paramparA ke bhI ullekha upalabdha hote haiN| phira bhI uttarAdhyayanasUtra kisI bhI dharmaparamparA vizeSa kA nAma lekara ullekha nahIM karatA hai| usameM zramaNaparamparA ke aMtargata nirgrantha ke rUpa meM jainaparamparA kA ullekha huA hai| yadyapi uttarAdhyayanasUtra meM buddha, jina Adi zabda aneka bAra prayukta hue haiM, phira bhI yaha Azcaryajanaka bAta hai ki bauddha-darzana kA isameM spaSTataH koI ullekha nahIM hai| isase yaha siddha hotA hai ki uttarAdhyayanasUtra ke kAla taka yadyapi zramaNoM aura vaidikoM kI vibhinna paramparAeM astitva meM A gaI thI phira bhI zramaNa, nirgrantha, tApasa Adi nAma nirdezoM ke atirikta isameM vistAra se vibhinna zramaNa dhArAoM ke bAre meM koI sUcanA nahIM milatI hai| dAna, yajJa aura upavAsa Adi kI kaThora tapa sAdhanAeM usa yuga meM pracalita thI, aise nirdeza isameM avazya prApta hote haiN| sAtha hI anna Adi ke dAna ke sAtha-sAtha godAna kI paramparA bhI usa yuga meM 5 (ka) 'nigraMtha' uttarAdhyayanasUtra - 16/3-12, 21/2; 26/1, 33; (kha) 'jina' uttarAdhyayanasUtra - 2/45; 10/31; 16/17; 18/43, 20/50,55, 21/12 / (ga) 'buddha' uttarAdhyayanasUtra - 1/8, 17, 27,2,40,42, 6/3; 10/36, 37; 11/3; 14/51; 18/21; 24,32; 23/3,7; 25/32, 35/1; 36/368 / 6 uttarAdhyayanasUtra adhyayana - 12,14,25 / 7 uttarAdhyayanasUtra - 14/6 / 8 uttarAdhyayanasUtra - 25/26 / / 6 uttarAdhyayanasUtra -5/21 / For Personal & Private Use Only Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 pracalita thI, aisA nirdeza bhI isameM milatA hai| isI prakAra mahine mahine kI kaThora tapasAdhanA bhI usa yuga meM kI jAtI thii|" isa sandarbha meM yaha bAta sarvAdhika mahattvapUrNa hai ki uttarAdhyayanasUtra meM karmakANDAtmaka yajJa-yAga, dakSiNA rUpa dAna aura deha daNDana rUpa tapa sAdhanA kI samIcIna samIkSAeM kI gaI haiN| isase yaha siddha hotA hai ki uttarAdhyayanasUtra meM viveka evaM saMyama rUpa Atma sAdhanA ko hI adhika mahattva pradAna kiyA gayA hai| yadyapi isameM pUrvokta dharmadarzana kI ina vividha paramparAoM kA vistRta varNana prApta nahIM hotA, phira bhI hama yahAM isakI TIkAoM meM upalabdha vyAkhyAoM ke AdhAra para unakA saMkSepa meM varNana prastuta kara rahe haiM12 bhagavAna mahAvIra ke samaya meM pracalita - (1) kriyAvAdI (2) akriyAvAdI (3) vinayavAdI aura (4) ajnyaanvaadii| ina cAroM vAdoM kA saMkSipta meM vivecana karate hue sUtrakRtAMga-niyukti meM kahA gayA hai ki asti ke AdhAra para kriyAvAda, nAsti ke AdhAra para akriyAvAda, vinaya ke AdhAra para vinayavAda evaM ajJAna ke AdhAra para ajJAnavAda kA pratipAdana kiyA gayA hai| ina vAdoM kA ullekha sUtrakRtAMga, bhagavatI, dazAzrutaskaMdha Adi aneka granthoM meM bhI milatA hai|" uttarAdhyayanasUtra meM ina cAroM kA mAtra nAma hI milatA hai lekina TIkAkAroM ne inakA vizada vivecana kiyA hai, jo nimna hai - (1) kriyAvAdI jo darzana, AtmA, loka, puNya, pApa Adi ko svIkAra karatA hai vaha kriyAvAdI darzana kahalAtA hai| TIkAkAra zAntyAcArya ne kriyA kA artha astitvavAda evaM sadanuSThAna kiyA hai| ataH kriyAvAda kA artha AtmA Adi padArthoM meM vizvAsa karanA tathA AtmA ke kartA-bhoktA guNa ko svIkAra karanA hai| 10 uttarAdhyayanasUtra - 6/40 / 11 uttarAdhyayanasUtra - 6/44 / 12 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra 443 (kha) uttarAdhyayanasUtra TIkA -patra 311 (ga) uttarAdhyayanasUtra TIkA -patra 505 13 sUtrakRtAMganiyukti - 118 14 kA sUtrakRtAMga - 1/6/27 (kha) bhagavatI - 30/1/1 (ga) dazAzrutaskandha - 6/3, 7 15 uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra - 447 - (zAntyAcArya); __- (kamalAsaMyamopAdhyAya); - (lkssmiivllbhgnni)| - (niyuktisaMgraha,pRSTha 466) / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 304) - (aMgasuttANi, lADanUM,khaMDa 2, pRSTha 360); (navasuttANi, lADanUM, pRSTha440, 445) / - (shaantyaacaary)| For Personal & Private Use Only Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra ke aThArahaveM adhyayana kI taiMtIsavIM gAthA kI vyAkhyA karate huye TIkAkAra zAntyAcArya ne kriyAvAdiyoM ke viSaya meM nimna jAnakArI prastuta kI hai - kriyAvAdI jIva kA astitva mAnate haiM kintu usakA astitva mAnane para bhI sabhI kriyAvAdI ekamata nahIM haiM; kucha jIva ko sarvavyApI mAnate haiM, kucha use asarvavyApI mAnate haiN| kucha mUrta mAnate haiM; kucha amUrta mAnate haiM; kucha use sakalazarIravyApI mAnate haiM; kucha use zarIra ke aMguSTha parva jitane bhAga meM adhiSThita mAnate haiN| sUtrakRtAMgacUrNi meM bhI kriyAvAda kA isase milatA-julatA svarUpa : upalabdha hotA hai|" sUtrakRtAMga ke anusAra jo AtmA, loka, gati, anAgati, zAzvata, janma, maraNa, cyavana aura upapAta ko jAnatA hai tathA jo adholoka ke prANiyoM ke vivartana (janma-maraNa) ko jAnatA hai aura jo Azrava, saMvara, duHkha va nirjarA ko jAnatA hai vahI kriyAvAda kA pratipAdana kara sakatA hai| isa prakAra jo darzana, AtmA, loka, gati, anAgati, janma-maraNa, zAzvata-azAzvata, Azrava, saMvara aura nirjarA meM vizvAsa rakhatA hai; vaha kriyAvAdI darzana hai| dazAzrutaskandha meM kriyAvAda kI vistRta vivecanA kI gaI hai| jisake AdhAra para AcArya mahAprajJa ne kriyAvAda ke nimna cAra artha prastuta kiye haiM - (1) AstikavAda (2) sAmyavAda (3) punarjanmavAda aura (4) krmvaad| kriyAvAdI-kriyA ke sAtha kartA meM vizvAsa kisa prakAra rakhate haiM, ise spaSTa karate hue gurUvaryA zrI hemaprabhAzrI ma. sA. ne 'pravacanasAroddhAra' ke antargata kriyAvAda kI vyAkhyA karate hue likhA hai ki saMsAra kI vicitratA dekhane se siddha hotA hai ki kriyAeM puNya pApa rUpa haiN| koI bhI kriyA kartA ke binA nahIM ho sktii| ataH kriyA kA koI na koI kartA avazya hai aura vaha AtmA hai kyoMki AtmA ke sivAya ye kriyAyeM anyatra saMbhavita nahIM ho sakatI, aisA mAnane vAle kriyAvAdI haiN| pravacanasAroddhAra meM kiyAvAda ke apekSAbheda se nimna pAMca bheda pratipAdita kiye gaye hai (1) kAlavAda (2) svabhAvavAda (3) niyativAda (4) IzvaravAda aura (5) aatmvaad| - (shaantyaacaary)| 16 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 443 17 sUtrakRtAMga cUrNi-patra - 251 / 18 sUtrakRtAMga - 1/12/20,21 19 uttaraljhayaNANi-bhAga 1, pRSTha 406 20 pravacanasAroddhAra, pRSTha-521 - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 330) / - (yuvAcArya mhaaprjny)| - (sAdhvI hemaprabhA zrI) For Personal & Private Use Only Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAra lakSmIvallabhagaNi ne kriyAvAda ke 150 bhedoM kA nirUpaNa kiyA hai| kintu unhoMne ye bheda kisa prakAra se hote haiM isakA ullekha nahIM kiyA hai| sUtrakRtAMgacUrNi evaM pravacanasAroddhAra meM inakA vistRta vivecana kiyA haiM jo nimna haiM2 (1) jIva (2) ajIva (3) puNya (4) pApa (5) Azrava (6) saMvara (7) nirjarA .(8) bandha aura (6) mokSa / ye navatattva svataH aura parataH ina donoM apekSAoM se jAne jAte haiN| vastu kA jJAna svasvarUpa evaM parasvarUpa donoM hI prakAra se hotA hai| jaise- AtmA kA jJAna cetanA lakSaNa (svasvarUpa) se hotA hai vaise hI stambha, kumbha Adi viparIta lakSaNa vAle padArtha se usakA vibheda karane para bhI hotA hai| jaise dIrgha ko dekhakara hRsva kA jJAna hotA hai, usI prakAra viparIta lakSaNa vAlI vastu ko dekhakara usase bhinna lakSaNa vAlI vastu kA jJAna hotA hai| ye nau tattva apekSAbheda se nitya aura anitya donoM haiN| isa prakAra eka jIva tattva ke sva, para, nitya tathA anitya kI apekSA se cAra bheda hue| punazca ina cAroM ke kAla, svabhAva, niyati, Izvara tathA AtmA kI apekSA se pAMca bheda hue hai| isa prakAra 4 x 5=20 aise eka jIvatattva ke 20 bheda hue| isI prakAra ajIva Adi tattva ke 20-20 bheda hone para 20 x 6 = 180 bheda kriyAvAda ke hue| saMkSepa meM inake bheda isa prakAra hai: jIva, ajIva Adi uparyukta navatattva haiN| sva, para kI apekSA se ina nau ke aThAraha bheda hue| ina aThAraha bhedoM ke nitya evaM anitya kI apekSA se chattIsa bheda hue aura ina chattIsa ke kAla, niyati, svabhAva, Izvara evaM AtmA kI apekSA se 36 x 5 = 150 bheda hue| kriyAvAda ke ina bhedoM ko kisa prakAra samyaka rUpa se samajhA jA sakatA hai ise gurUvaryA hemaprabhAzrI jI ma. sA. ne pravacanasAroddhAra meM nimna tAlikA dvArA prastuta kiyA hai1. asti jIva nitya svataH kAlataH 2. asti jIva nityaH parataH kAlataH - (lakSmIvallabhagaNi) se uttarAdhyayanasUtra TIkA patra - 506 22 (ka) sUtrakRtAMgacUrNi - patra 251 / (kha) pravacanasAroddhAra, pRSTha -523 23 pravacanasAroddhAra - pRSTha 523 -(sAdhvI hemaprabhA zrI) - (sAdhvI hemaprabhA zrI) For Personal & Private Use Only Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 3. asti jIva anityaH svataH kAlataH 4. asti jIva anityaH parataH kAlataH 5. asti jIva nityaH svataH svabhAvataH 6. asti jIva nityaH parataH svabhAvataH 7. asti jIva anityaH svataH svabhAvataH 8. asti jIva anityaH parataH svabhAvataH 6. asti jIva nityaH svataH niyateH 10. asti jIva nityaH parataH niyateH11. asti jIvaH anitya svataH niyateH .. 12. asti jIva anitya parataH niyateH 13. asti jIva nitya svataH IzvarAt 14. asti jIva nitya parataH IzvarAt ... 15. asti jIva anitya svataH IzvarAt 16. asti jIva anitya parataH IzvarAt 17. asti jIva nitya svataH AtmanaH 18. asti jIva nitya parataH AtmanaH 16. asti jIva anitya svataH AtmanaH 20. asti jIva anitya parataH AtmanaH (2) akriyAvAda zAntyAcArya ne akriyA kA artha nAstivAda aura mithyAnuSThAna kiyA hai|' niyuktikAra ne sUtrakRtAMganiyukti meM nAsti ke AdhAra para akriyAvAda kI vyAkhyA kI hai| dazAzrutaskaMdha meM isake nimna cAra siddhAnta pratipAdita kiye haiM - (9) AtmA kA asvIkAra (2) AtmA ke kartavya kA asvIkAra (3) karma kA asvIkAra aura (4) punarjanma kA asviikaar| isameM akriyAvAdI ko nAstikavAdI, nAstikaprajJa evaM nAstika dRSTi kahA gayA hai| sthAnAMgasUtra meM akriyAvAdI ke ATha prakAra batalAe gaye hai - (1) ekavAdI (2) anekavAdI (3) mitavAdI (4) nimittavAdI (5) satavAdI (6) samucchedavAdI . (7) nityavAdI (8) nAstika paralokavAdI 24 uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra - 447 25 sUtrakRtAMganiyukti - 118 26 dazAzrutaskandha - 6/7 27 sthAnAMga - 8/22 - (zAntyAcArya) - (niyuktisaMgraha, pRSTha 466) / - (navasuttANi, lADanUM, pRSTha 445) / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 762) / For Personal & Private Use Only Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAroddhAra meM akriyAvAdI ke chaH bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai, jisameM kAlavAdI Adi pUrvavat pAMca ke atirikta chaTTA yadRcchAvAdI hai| 28 kriyAvAdI kI mAnyatA ko spaSTa karate hue gurUvaryA zrI hemaprabhAzrI ma. sA. ne likhA hai ki puNyabandha, pApabandha rUpa kriyAoM ko nahIM mAnane vAle akriyAvAdI haiN| unake anusAra jagata ke sabhI padArtha kSaNika haiM aura kSaNika padArthoM meM kriyA ghaTa nahIM sakatI, kyoMki ve to utpanna hote hI dUsare kSaNa meM naSTa ho jAte haiN| kriyA unhIM padArthoM meM ho sakatI hai jo utpatti ke pazcAt kucha kSaNa Thaharate haiN| ye AtmA ke astitva ko svIkAra nahIM karate haiN| 29 KEE uttarAdhyayanasUtra kI lakSmIvallabhagaNikRta TIkA tathA sUtrakRtAMganiryukti meM isake caurAsI bheda kA ullekha AtA hai jo nimna hai - jIva, ajIva, Azrava, saMvara, bandha, nirjarA evaM mokSa ina sAta tattvoM ke sva, para vikalpa kI apekSA se 7x 2 = 14 bheda hote haiN| punazca ina caudaha ke kAla svabhAva, niyati, Izvara, AtmA evaM yadRcchA ina cha: kI apekSA se 1446 =84 (caurAsI) bheda hote haiN| akriyAvAdI puNya evaM pApa ko nahIM mAnate haiN| ataH inakI apekSA se sAta hI tattva hote haiN| ye nitya evaM anitya vikalpa bhI nahIM mAnate haiM, kyoMki nitya evaM anitya dharma rUpa haiM aura dharma ko mAnane para usake AdhAra rUpa dharmI ko mAnanA hI pdd'egaa| yaha niyama hai ki dharma dharmI ke binA nahIM raha sakatA / ataH akriyAvAdI ko nitya - anitya rUpa dharma mAnane para AtmA rUpI dharmI ko bhI mAnanA par3egA, jo (Atma- astitva) use iSTa nahIM hai| akriyAvAdI ke bhedoM ko spaSTa karate hue pravacanasAroddhAra meM gurUvaryAzrI ne nimna tAlikA prastuta kI hai - 2. asti jIva parataH kAlataH 1. asti jIva svataH kAlataH 3. asti jIva svataH yadRcchAyAH 4. 5. asti jIva svataH svabhAvataH 7. asti jIva svataH niyateH 6. asti jIva svataH IzvarAt 28 pravacanasAroddhAra - 524 26 pravacanasArovAra 523 30 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra - 506 (kha) sUtrakRtAMganiryukti - 116 31 pravacanasAroddhAra, pRSTha 523 asti jIva parataH yadRcchAyAH 6. asti jIva parataH svabhAvataH 8. asti jIva parataH niyateH 10. asti jIva parataH IzvarAt - ( sAdhvI hemaprabhA zrI / - - ( sAdhvI hemaprabhA zrI) / (lakSmIvallabhagaNi); - * (niryuktisaMgraha, pRSTha 466 ) ( sAdhvI hemaprabhA zrIM) / For Personal & Private Use Only Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 11. asti jIva svataH AtmanaH 12. asti jIva parataH AtmanaH ye jIva ke 12 bheda hue isI prakAra ajIvAdi ke bhI 12-12 hone se . kula sAtaM tattvoM ke 12 x 7 = 84 bheda hue| sUtrakRtAMga kI cUrNi meM. sAMkhya aura Izvara ko kAraNa mAnane vAle vaizeSika ko akriyAvAdI kahA gayA hai| sAMkhyadarzana ke anusAra kriyA kA mUla prakRti hai; purUSa niSkriya hai arthAt akartA hai| ataH purUSa ke akartavya kI apekSA se sAMkhya ko akriyAvAdI kI koTi meM parigaNita kiyA gayA hai| vaizeSikadarzana ke anusAra sRSTi kA mUla upAdAna paramANu hai| vibhinna paramANuoM ke saMyoga se vibhinna padArthoM kA nirmANa huA hai| isI prakAra unakI . mAnyatA hai ki jagata kArya hai tathA usakA kartA Izvara hai jaise kumbhakAra miTTI Adi upAdAnoM ko lekara ghaTa kI racanA karatA hai, vaise hI Izvara paramANuoM ke upAdAna se / sRSTi kI racanA karatA hai| vahI jIvoM ko karmAnusAra phala pradAna karatA hai| isa : prakAra karmaphala AtmA ke adhIna nahIM hai| vaizeSikadarzana kI upayukta avadhAraNA ko lakSya meM rakhakara hI ise akriyAvAdI mAnA gayA hai| kriyAvAda aura akriyAvAda kA vibhAjana mukhyataH AtmA ko kendra meM rakhakara hI kiyA gayA hai| kriyAvAda kA pUrNa lakSaNa isa prakAra hai - AtmA hai, AtmA karma kA kartA hai, karmaphala kA bhoktA hai, punarjanma hai arthAt AtmA nitya hai; tathA usakA mokSa hai (AtmA mukta ho sakatI hai)| isameM se kisI eka mAnyatA ko bhI asvIkAra karane vAlI vicAradhArA akriyAvAdI mAnI jAtI hai| sAMkhyadarzana ke anusAra AtmA karma kA kartA nahIM hai tathA vaizeSikadarzana meM AtmA karmaphala kI prApti meM svatantra nahIM hai| sambhavataH isI apekSA se cUrNikAra ne inheM akriyAvAdI darzana kahA hai| cUrNikAra ne paMcamahAbhautika, caturbhItika, skandhamAtrika, zUnyavAdI, lokAyatika Adi dArzanika dhArAoM ko bhI akriyAvAdI kahA hai|33 32 sUtrakRtAMgacUrNi - patra 253 33 sUtrakRtAMgacUrNi - patra 253 For Personal & Private Use Only Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) vinayavAdI jo vinaya se mukti mAnate haiM, ve vinayavAdI haiN| ye vinaya ko hI zreSTha mAnate haiN| vinaya kA artha garvarahita- vinamravRtti kiyA jAtA hai| vinayavAdI kI mAnyatA hai - deva, dAnava, rAjA, tapasvI, hAthI, ghor3A, hiraNa gAya, bhaiMsa, zrRMgAla Adi - ko namaskAra karane se kleza kA nAza hotA hai / ataH vinaya se hI kalyANa hotA hai| anyathA nahIM | 34 571 uttarAdhyayana sUtra kI TIkA meM isake 32 bhedoM kI sUcanA milatI hai, 35 jisakA spaSTa ullekha pravacanasAroddhAra ke anusAra nimna hai. - deva, rAjA, muni, svajana, vRddha, dayanIyajIva (bhikhArI, apaMga Adi), mAtA tathA pitA ina ATha kA mana, vacana, kAyA evaM dAna dvArA vinaya karane se mokSa yA svarga kI prApti hotI hai / vinayavAdiyoM kI isa mAnyatA ke AdhAra para sura Adi ATha ke sAtha mana, vaMcana, kAyA aura dAna ina cAra apekSAoM kA guNA karane para 8x 4 = 32 bheda hote haiM, jise nimna rUpa meM prastuta kiyA jA sakatA hai (1) surANAM vinayaM manasA kartavyaM (2) surANAM vinayaM vacasA kartavyaM (3) surANAM vinayaM kAyasA kartavyaM (4) surANAM vinayaM dAnena kartavyaM isI prakAra rAjA Adi ke bhI uparyukta cAra vikalpa hoNge| vinayavAda ke sandarbha meM AcArya mahAprajJa ne eka mahattvapUrNa tathya prastuta kiyA hai| unake anusAra yahAM vinaya kA artha 'AcAra' honA cAhiye / jJAnavAdI jaise jJAna ke dvArA hI siddhi mAnate the; vaise hI AcAravAdI (vinayavAdI) AcAra para hI bala dete the| unakA ghoSa thA - 'AcAraH prathamo dharma / AcAryazrI ke anusAraH prAcIna sAhitya meM 'vinaya' zabda AcAra ke rUpa meM vyavahRta hotA thaa| ise puSTa kara hue jJAtAdharmakathAMga evaM bauddhagrantha vinayapiTaka kA ullekha kiyA hai| vaise yaha bAta uttarAdhyayanasUtra se bhI puSTa hotI hai| uttarAdhyayanasUtra kA prathama vinaya adhyayana 34 uttarAdhyayanasUtra TIkA - patra 444 35 uttarAdhyayanasUtra TIkA patra 506 36 pravacanasArokhAra pRSTha 527 - - (shaantyaacaary)| (lakSmIvallabhagaNi) / (sAdhvI hemaprabhA zrI) For Personal & Private Use Only Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sUtra isa tathya ko spaSTataH prakaTa karatA hai ki vahAM prayukta vinaya zabda 'vinamratA evaM 'AcAra' donoM kA sUcaka hai| usa yuga meM kevala jJAnavAdI evaM AcAravAdI vicAra dhArAyeM pracalita thiiN| isakA ullekha karate hue unhoMne bauddhagrantha meM prayukta "sIlabbataparAmAsa' zabda ko uddhRta kiyA hai| vastutaH vinayavAdI vicAra dhArA ko AcAravAdI vicAradhArA mAnane para AcAra meM vinamratA kA bhI samAveza ho jAtA hai| (4) ajJAnavAdI ajJAna ko prazraya dene vAlI avadhAraNA ajJAnavAdI kahalAtI hai| ye ajJAnapUrvaka kiye gaye karmoM kA phala niSphala mAnate haiN| unakI mAnyatA meM jJAnI honA ahitakara hai, kyoMki jJAna hogA to paraspara vivAda hogA, jisase rAga-dveSa paidA hoMge aura bhavabhramaNa bddh'egaa| ajJAnI ko mAnasika abhiniveza nahIM hotA / mAnasika abhiniveza jJAnI ko hI hotA hai| ajJAnavAda meM bhI do prakAra kI vicAradhArAeM saMkalita haiN| kucha ajJAnavAdI AtmA ke hone meM sandeha karate haiM / unakA mata hai AtmA hai to bhI use jAnane se kyA lAbha ? dUsarI ajJAnavAdI vicAradhArA ke anusAra jJAna saba samasyAoM kA mUla hai| ataH ajJAna hI zreyaskara hai| zAntyAcArya ke anusAra ajJAnavAdiyoM meM kucha loga jagata ko brahmAdi vivartamaya; kaI prakRti-purUSAtmaka; kaI SaDdravyAtmaka; kaI catuH satyAtmaka; kaI vijJAnamaya; kaI zUnyamaya Adi-Adi mAnate haiN| isI prakAra kaI AtmA ko bhI nitya yA anitya Adi mAnate haiN| kintu ina sabake jJAna se kyA prayojana hai ? yaha jJAna svarga prApti ke liye anupayukta hai; akiMcitkara hai| 37 sUtrakRtAMga - pRSTha 469 38 uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra 444 - (yuvAcArya mahAprajJa) - (zAntyAcArya) For Personal & Private Use Only Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 573 uttarAdhyayanasUtra ke TIkAkAroM ne isake sar3asaTha bhedoM kA ullekha kiyA hai| sUtrakRtAMganiyukti tathA pravacanasAroddhAra meM bhI isake sar3asaTha bheda hI batalAye gaye haiN| . jIva, ajIva Adi nau tattvoM ko sat, asat, sadasat, avaktavya, sad-avaktavya, sadsaavaktavya aura asad-avyaktavya ina sAta apekSAoM se guNA karane para Ex 7 = 63 bheda hote haiN| sAtha hI cAra vikalpa utpatti ke hote haiN| isake bhedoM kI tAlikA nimna hai - 1. sat jIvo iti ko vetti, kiM vA tena jJAtena 2. asat jIvo iti ko vetti, kiM vA tena jJAtena 3. sadasat jIvo iti ko vetti, kiM vA tena jJAtena 4. avaktavyo jIvo iti ko vetti, kiM vA tena jJAtena 5. sadavaktavyo jIvo iti ko vetti, kiM vA tena jJAtena 6. asadavaktavyo jIvo iti ko vetti, kiM vA tena jJAtena 7. sadasadavaktavyo jIvo iti ko vetti, kiM vA tena jJAtena ye sAta jIva tattva ke vikalpa hue| isI prakAra zeSa ajIvAdi ATha ke bhI ye hI sAta vikalpa hone se kula 63 bheda hue / utpatti ke 4 bheda hote 1. satI bhAvotpattiH ko vetti, kiM vA tayA jJAtayA 2. asatI bhAvotpattiH ko vetti, kiM vA tayA jJAtayA 3. sadasatI bhAvotpattiH ko vetti, kiM vA tayA jJAtayA 4. avaktavyA bhAvotpattiH ko vetti, kiM vA tayA jJAtayA .. isa prakAra kriyAvAdI Adi ina cAroM vicAradhArAoM ke pUrvokta 363 bheda huye| 36 (ka) uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra 444 (ba) uttarAdhyayanasUtra TIkA-patra 506 :40 (ka) sUtrakRtaginiyukti - 116 (ba) pravacanasArocAra-pRSTha - 526 - (zAntyAcAya) - (lakSmIvallabhagANi) - (niyuktisaMgraha, pRSTha 466); - (sAdhvI hemaprabhA zrI) . For Personal & Private Use Only Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya . 17 uttarAdhyayanasUtra kI zikSAoM kI prAsaMgikatA aura unakA mahatva For Personal & Private Use Only Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra kI zikSAoM kI prAsaMgikatA aura unakA mahattva uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita siddhAntoM kI vartamAna meM kyA prAsaMgikatA hai ? yaha eka mahattvapUrNa prazna hai| jaina dharma ke sAmAnya siddhAntoM kI prAsaMgikatA ko lekara vidvAnoM evaM manISiyoM ne apane-apane vicAra prastuta kiye haiM / Aja dhArmika siddhAntoM kI yugIna sandarbhoM meM prAsaMgikatA dekhanA atyAvazyaka ho gayA hai| prastuta zodha kI paripUrNatA bhI isI meM hai ki hama uttarAdhyayanasUtra ke siddhAntoM kI varttamAna pariprekSya meM prAsaMgikatA ko samajhane kA prayatna kreN| kisI bhI zAstra, siddhAnta, vastu yA vyakti kI hamAre liye upayogitA tabhI siddha hotI hai jaba usakA sIdhA prabhAva hamAre jIvana-vyavahAra para par3atA ho / ataH uttarAdhyayanasUtra kI zikSAoM kI vartamAna sandarbha meM kyA prAsaMgikatA hai ? isa para vimarza karanA Avazyaka hai| vartamAnakAla meM sampUrNa vizva azAnta evaM tanAvagrasta hai| bhautika sukha-samRddhi kA ambAra laga rahA hai; vaijJAnika-sAdhanoM kI bharamAra haiM, phira bhI Aja mAnava atyAdhika tanAvagrasta hai| vaha mAnasika sukha evaM zAnti kI upalabdhi nahIM kara pAyA hai| isakA mukhya kAraNa Aja kI upabhoktAvAdI saMskRti hai| apanI bhautikavAdI jIvanadRSTi ke kAraNa Aja manuSya sukha aura zAnti kI khoja bAhya vastuoM meM kara rahA hai; jabaki mAnasika sukha aura zAnti hamArI AdhyAtmika jIvanadRSTi para AdhArita hai / Aja kA yuga vaijJAnika yuga kahalAtA hai| vaijJAnika khojoM aura takanIkI upalabdhiyoM ne vyakti ke jIvana ke vividha pakSoM ko prabhAvita kiyA hai / isake kAraNa mAnavoM ke rahana-sahana, AcAra-vicAra, dharma-karma, rIti-nIti tathA sabhyatA aura saMskRti meM bahuta bar3A parivartana A gayA hai; kintu itanA saba hote hue bhI yaha socanA jarUrI hai ki isa tathAkathita pragati ke kAraNa vizva meM sukha aura zAnti bar3hI yA ghaTI hai ? spaSTa hai ki bhautika sukha-sAdhanoM kI vRddhi ke sAtha vizva meM pahale kI apekSA azAnti, asantoSa, duHkha aura kleza kI vRddhi huI hai| For Personal & Private Use Only Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 Aja duniyA jitanI azAnta hai utanI pahale kabhI nahIM thii| aisI viSama sthiti meM mAtra adhyAtma hI eka aisA rasAyana hai jo duniyA ko isa trAsadI se mukta kara sakatA hai| AdhyAtmika jIvanadRSTi vaijJAnika jIvanadRSTi hai| yathArtha meM vaha jIvana kA vijJAna hai| jagata meM mukhyataH do tattva haiM - jIva (cetana) aura ajIva (jdd')| vartamAna meM pracalita vijJAna jar3a kA vijJAna hai kyoMki vaha padArtha taka sImita hokara raha gayA hai, jabaki adhyAtma jIva kA vijJAna hai| 'vijJAna sAdhanoM kA jJAna hai to adhyAtma sAdhya kA jnyaan'|' vijJAna evaM adhyAtma eka dUsare ke pUraka haiM jaise jagata ke sandarbha meM jar3a evaM cetana donoM kA apanA-apanA mahattva hai, vaise hI jIvana kI vyavasthA meM adhyAtma evaM vijJAna donoM kA mahattva hai| inameM se kisI eka kI upekSA karanA jIvana meM avyavasthA ko AmaMtraNa denA hai| AcArAMgasUtra meM adhyAtma evaM vijJAna kA samanvaya nimna prakAra se prastuta kiyA hai :- 'je AyA se viNNyA je viNNyA se AyA' - jo AtmA hai vahI vijJAtA hai aura jo vijJAtA hai, vahI AtmA hai|' vijJAtA ko jAne binA vijJAna adhUrA hai kyoMki vahI vijJAna kA adhiSThAna hai| Aja sabase bar3I viDambanA yaha hai ki vijJAna adhyAtma se vimukha hotA jA rahA hai; ataH vaha mAtra jar3a taka sImita ho gyaa| yadyapi sabhI bhautika sAdhana bhale hI zarIra kI sukha suvidhA ke liye haiM, parantu inheM bhogane vAlA zarIra nahIM koI aura hai| jaise bhUkha bhale hI peTa meM pratIta hotI hai para khAyA peTa se nahIM jAtA hai, vaise hI zarIra kI vyavasthA meM bhI AtmA ko gauNa nahIM kiyA jA sakatA hai| bhautika sukha suvidhAoM ke dvArA mAnava AkRti ko sajA yA saMvArA jA sakatA hai, kintu usakI prakRti meM Antarika rUpAntaraNa nahIM kiyA jA sktaa| Antarika rUpAntaraNa ke lie to adhyAtma hI anivArya hai| hamAre uparyukta vivecana kA Azaya Adhunika vijJAna kI upekSA karanA nahIM hai; kyoMki vaijJAnika upalabdhiyoM kI upekSA na to sambhava hai aura na hI aucityapUrNa, kintu itanA avazya hai ki vijJAna meM pUrNatA lAne ke liye athavA jIvana , 'adhyAtma aura vijJAna' 2 AcArAMga 1/5/5/104 - DaoN. sAgaramala jaina (zramaNa; apraila-jUna, 1667) / - (aMgasuttANi, lADanUM, khaMDa 1, pRSTha 45) / For Personal & Private Use Only Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM samRddhi ke sAtha zAnti lAne ke liye vijJAna kA adhyAtma dvArA anuzAsita honA atyanta Avazyaka hai / 577 uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai:- 'appaNA saccamesejjA, mettiM bhUsu kappae' / yaha sUtra parama vaijJAnika dRSTi kA paricAyaka hai; isameM kahA gayA hai:'apanA satya khojo evaM saba ke sAtha maitrIpUrNa vyavahAra kro| vyakti svayaM ke pariprekSya meM satya kA anveSaNa kare, apanI anubhUti ke AdhAra para zAzvat satya ko bhI sAmayika satya bnaaye| kyoMki diyA huA satya yA Aropita satya pUrNa nahIM hotA hai| sAtha hI isameM dUsarI bAta yaha kahI gaI hai ki 'prANI mAtra ke sAtha maitrI sthApita karo / yaha sUtra vijJAna kI saMhAraka zakti ko anuzAsita karane meM atyanta sahAyaka hai| kitanI mArmika bAta isa sUtra meM kaha dI gaI ki svayaM kA satya svayaM ke dvArA zodhita ho, sAtha hI prANI mAtra ke sAtha maitrIpUrNa vyavahAra ho / vastutaH satya svayaM ke anubhava se hI prasUta honA cAhie kyoMki aisA satya hI jIvana kA yathArtha mArga dRSTA hotA hai| AdhyAtmika yA Antarika satya kI khoja se ahiMsA, anekAnta aura aparigraha ke siddhAnta upalabdha hote haiN| AtmavijJAna yA bheda vijJAna ke ye siddhAnta Aja adhyAtma jagata ke hI nahIM varan vyavahArika jIvana ke bhI AdhAra bana cuke haiN| Aja hiMsA, vaicArika saMgharSa jAtivAda, rUr3hivAda evaM parigraha tathA paryAvaraNa kI samasyAoM ne manuSya ko ahiMsA, anekAnta evaM aparigraha ke siddhAntoM ke mahattva ko vizeSa rUpa se samajhane ke lie bAdhya kiyA hai| uttarAdhyayanasUtra kI zikSAyeM hamAre jIvana ke vividha pakSoM meM kisa prakAra upayogI siddha huI haiM ise hama agrima binduoM ke pariprekSya meM prastuta kara rahe haiMkarmakANDa evaM rUr3hivAda se mukti uttarAdhyayanasUtra meM aneka prasaMgoM meM bAhya karmakANDa evaM rUr3hivAda se mukta hone kI preraNA dI gaI hai, sAtha hI isameM dharma ke nAma para pracalita karmakANDa evaM ADambaroM ke khaNDana hetu bhI tIvra prahAra kiye gaye haiN| karmakANDa evaM rUr3hivAda ke antargata usa yuga meM dharma ke nAma para pracalita brAhmaNa varga kI zreSThatA, yajJayAga, pazubali, mAMsAhAra Adi kA khulA virodha kiyA gayA hai| 3 uttarAdhyayanasUtra 6/2 / For Personal & Private Use Only Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 ADambara kA virodha karate hue isameM kahA gayA hai ki kevala sira muMDa lene se koI zramaNa nahIM hotA, 'om' ke japa mAtra se koI brAhmaNa nahIM hotA, kevala araNya meM rahane se koI muni nahIM hotA aura kuza kA cIvara mAtra pahanane se koI tApasa nahIM hotaa|' punazca Age isameM kahA gayA hai ki samabhAva kI sAdhanA se zramaNa hotA hai, brahmacarya ke pAlana se brAhmaNa hotA hai, jJAna kI ArAdhanA manana karane se muni hotA hai, tapa kA AcaraNa karane se tApasa hotA hai| uttarAdhyayanasUtra ke caudahaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki veda paDhane para bhI ve trANabhUta (rakSA) nahIM hote, brAhmaNoM ko bhojana karAne para bhI vyakti andhakAramaya naraka ko prApta hotA hai| isakA tAtparya yahI hai ki dhArmika kriyA bhI vivekapUrvaka kI jAnI caahiye| dhArmika kriyAoM ko mAtra rUr3hi samajhakara nahIM karanA caahiye| karmakANDa kI jo AdhyAtmika vyAkhyAyeM uttarAdhyayanasUtra meM dI gaI haiM unakI prAsaMgikatA na kevala usa yuga meM thI, kintu ve Aja bhI utanI hI prAsaMgika haiN| Aja bhI dharma meM karmakANDa evaM ADambara bar3hate jA rahe haiM isIliye una karmakANDoM ke AdhyAtmika artha ko samajhanA Aja adhika prAsaMgika ho gayA hai| janmanA varNa vyavasthA kA khaNDana uttarAdhyayanasUtra karma arthAt vyavasAya Adi ke AdhAra para jAti vyavasthA ko svIkAra karatA hai kintu vaha janmanA jAtivAda yA varNavyavasthA ko asvIkAra karatA hai| isake paccIsaveM adhyAya meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki vyakti karma ke AdhAra para hI brAhmaNa, kSatriya, vaizya yA zUdra hotA hai, na ki janma ke AdhAra pr| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra jAtigata zreSThatA kA pratimAna sadAcaraNa hai| isake paccIsaveM adhyayana meM sadAcaraNa ke AdhAra para brAhmaNatva kI pratiSThA kI gaI hai| isameM kahA gayA hai ki jo jala meM utpanna hue kamala ke samAna bhogoM meM - uttarAdhyayanasUtra 25/31 / 4 'na vi muMDieNa samaNo, na okAreNa bNbhnno'| na muNI raNa vAseNaM, kusacIreNa na taavso',|| 5 'samayAe samaNo hoi, baMbhacereNa bNbhnno| nANeNa ya muNI hoi, taveNaM hoi tAvaso' / / 6 'viyA ahIyA na bhavanti tANa, bhuttA diyA niti tamaM tme|| 7 uttarAdhyayanasUtra 25/33 / - uttarAdhyayanasUtra 25/32 / - uttarAdhyayanasUtra 14/12 kA aMza / For Personal & Private Use Only Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 8 lipta nahIM rahatA vahI saccA brAhmaNa hai aura bhI isameM brAhmaNa kI viziSTa vyAkhyA kI gaI hai, kintu yahAM usakI carcA karanA piSTapeSaNa hogA; kyoMki usa sabakI carcA isI grantha ke caudahaveM adhyAya meM kI jA cukI hai / isa samasta carcA kA niSkarSa to itanA hI hai ki vyakti kI zreSThatA kA AdhAra usakA sadAcaraNa hai; kisI jAti yA varNa vizeSa meM janma lenA nahIM / yaha usa yuga meM pracalita janmanA, jAtivAda yA varNa vyavasthA ke prati karArA prahAra thA / isane logoM ko naI dizA meM socane ko vivaza kiyA ki vyakti kI zreSThatA kA mApadaNDa kisI jAti vizeSa meM janma lenA nahIM ho sakatA hai, usakI zreSThatA kA AdhAra to usakA AdhyAtmika vikAsa aura sadAcaraNa hai| vaidika paramparA ke grantha mahAbhArata ( vanaparva) evaM bauddha paramparA 'suttanipAta' meM bhI brAhmaNa ke inhIM guNoM kA ullekha kiyA gayA hai / ' yajJa kA AdhyAtmika svarUpa vaidika karmakANDoM para prahAra karate hue uttarAdhyayanasUtra ne yajJayAga kI karmakANDI paramparA kA virodha kiyA aura yajJa ko eka nayA AdhyAtmika artha pradAna kiyaa| uttarAdhyayanasUtra meM yajJa kI navIna AdhyAtmika paribhASA prastuta karate hue usa yuga meM pracalita hiMsAtmaka yajJa ke sthAna para AdhyAtmika yajJa kI prarUpaNA kI gaI hai| isake bArahaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki tapa agni hai, jIvAtmA agnikuNDa hai, mana vacana aura kAyA kI pravRttiyAM kalachI (cammaca) hai aura karmoM (pApoM) kA naSTa karanA hI Ahuti hai; yahI yajJa saMyamayukta hone se zAntidAyaka aura sukhakAraka hai; RSiyoM ne aise hI yajJa kI prazaMsA kI hai| 10 * harikezI muni hiMsAtmaka yajJa ko pApakArya ghoSita karate huye kahate haiM ki jahAM agni kA samArambha hai vahAM hiMsA hai aura hiMsA ke sAtha pApakarma jur3A huA hai hii| isake sAtha hI usake paccIsaveM yajJIya nAmaka adhyAya meM bhI yajJa sambandhI karmakANDoM ko nayA artha diyA gayA hai| usameM kahA gayA hai ki vedoM kA mukha uttarAdhyayanasUtra 25/25 evaM 26 / 6 (ka) mahAbhArata 313 / 108 - uddhRt 'jaina bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana' bhAga 2, pRSTha 181 / (kha) dekhie- 'jaina bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana' bhAga 2, pRSTha 176 / 10 'tavo joi jIvo jAiThANAM, jogA suyA sarIraM kArisaMgaM / kammaM ehA saMjamajoga saMtI, homaM huNAmI isiNaM pasatyaM / / ' uttarAdhyayanasUtra 12 / 44 / For Personal & Private Use Only Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agnihotra (yajJa) hai aura yajJa kA mukha yajJArthI hai, nakSatroM kA mukha candramA hai aura dharma kA mukha kAzyapa arthAt RSabhadeva haiN|" isI krama meM agnihotra ke vAstavika svarUpa ko samajhAte hue TIkAkAroM dvArA kahA gayA ki karma rUpI IMdhana ke dvArA dharmadhyAna rUpI agni meM Ahuti denA hI vAstavika agnihotra hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki yajJa ke isa AdhyAtmika artha ne anya cintakoM ko bhI prabhAvita kiyA / yahI kAraNa I / vahAM sevA ko hI saccA yajJa kahA hai ki gItA meM bhI yajJa kA artha badala gayA hai gayA hai| yAjJika kA AdhyAtmika svarUpa saccA yAjJika arthAt yajJa karane vAlA kaisA hotA hai isakA svarUpa prakAzita karate hue uttarAdhyayanasUtra ke bArahaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki jo pAMca saMvaroM se susaMvRta hotA hai, jo asaMyata jIvana kI icchA nahIM karatA hai, jo pavitra AcaraNa vAlA hai evaM 'dehAsakti kA tyAgI hai, vaha mahAjayI zreSTha yajJa kA sampAdana karatA hai| 12 580 tIrthasnAna kA AdhyAtmika svarUpa yajJa ke sacce svarUpa kA pratipAdana karane ke sAtha hIM uttarAdhyayanasUtra meM sacce tIrthasnAna kA svarUpa bhI batalAyA gayA hai| isameM muni harikezabala ke dvArA kahA gayA hai ki akaluSita evaM prasanna lezyA (manovRti) vAlA AtmA kA dharma hI merA hrada (jalAzaya) hai| brahmacarya merA zAntitIrtha hai jahAM nahA kara maiM vimala, vizuddha aura zItala hokara karmaraja kA tyAga karatA huuN| 3 13 uttarAdhyayanasUtra meM jAtivAda, yajJayAga yA tIrthasnAna kA khaNDana nahIM kiyA varan uttarAdhyayanasUtra ne karmakANDoM ko AdhyAtmika svarUpa pradAna kiyA hai| yajJa ke viSaya meM bhI isakA mUla sandeza yahI hai ki AdhyAtmika jIvanadRSTi aura ahiMsA kI pIThikA para sthita kArya pavitra evaM zuddha hote haiN| ataH hara anuSThAna ke sAtha hiMsA ke sthAna para ahiMsA kI pratiSThA karanI cAhie aura isI dRSTikoNa ke 11 uttarAdhyayanasUtra 25/16 / 12 uttarAdhyayanasUtra 12 / 42 / 113 uttarAdhyayanasUtra 12 / 46 / 11 1 For Personal & Private Use Only Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAra para yajJa kA AdhyAtmikIkaraNa kiyA gayA hai| dUsare zabdoM meM kahA jAya to jAtivAda, yajJavAda evaM tIrthasnAna usa yuga kI jaTila samasyAyeM thIM / ye tInoM anuSThAna vyakti ko dharma kI apekSA adharma kI ora unmukha kara rahe the| uttarAdhyayanasUtra meM ina tInoM kA AdhyAtmikIkaraNa karake inake sambandha meM samyak samAdhAna prastuta kiyA gayA hai| 581 uttarAdhyayanasUtra apane yuga kI samasyAoM kA samAdhAna hI prastuta nahIM karatA, varan yaha vartamAna kAlIna samasyAoM ke nirAkaraNa meM bhI pUrNataH sakSama hai| mAnava kI samasyAyeM prAya: samAna hotI haiM, ataH deza aura kAla ke antarAla se bhI unameM vizeSa antara nahIM hotaa| mukhya samasyAyeM to hara yuga kI prAyaH samAna hI rahI. haiM; deza aura kAla ke sAtha unakI bAhya abhivyaktiyoM ke svarUpa meM avazya parivartana AtA hai| sampUrNa samasyAoM kI jar3a meM viSamatA hai| uttarAdhyayanasUtra viSamatA ko dUra karane ke liye samatA evaM vItarAgatA ko upalabdha karane kI preraNA detA hai| isake battIsaveM adhyayana meM sodAharaNa viSamatA se samatA kI ora agrasara hone kA mArga pratipAdita kiyA gayA hai| isa prakAra sabase bar3I samasyA 'viSamatA' hai evaM usake nirAkaraNa kA upAya 'samatA' hai| mAnava jIvana kI mukhya viSamatAyeM nimna haiM (1) sAmAjika viSamatA; (3) vaicArika viSamatA aura (2) Arthika viSamatA; (4) mAnasika viSamatA | ina cAroM viSamatAoM ko dUra karane ke liye uttarAdhyayanasUtra aneka upAya prastuta karatA hai jinameM se kucha nimna haiN| (1) sAmAjika viSamatA Aja mAnava 'maiM' evaM 'mere ke ghere meM Abaddha hai| manuSya kA kSudra svArtha use Upara nahIM uThane detA hai| svArthavRtti vyakti ko saMkucita banA detI hai, phalataH vyakti jise apanA mAnatA hai, usakA hita cAhatA hai aura jise apanA nahIM mAnatA hai| usake hita kI upekSA karatA hai| yaha svArtha janya saMkIrNatA hI sAmAjika viSamatA kA mUlakAraNa hai aura isakA mUla 'rAgavRtti' kI prabalatA hai| rAga hI manuSya meM apane parAye kI bhAvanA paidA karatA hai aura sAmAjika vAtAvaraNa ko viSama, For Personal & Private Use Only Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 asvastha, azuddha banAtA hai aura samAja meM UMca nIca kI bheda rekhA khIMcatA hai| yadyapi sAmAnyajana ke liye eka sAtha rAga kA pUrNataH nirasana sambhava nahIM hai, phira bhI zanaiH zanaiH viveka pUrvaka isase mukta huA jA sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM rAga bhAva kahAM-kahAM hotA hai aura usakI viphalatA kAlAntara meM AtmA ko kitanA kaSTa detA hai, isakA vyApaka evaM sajIva citraNa kiyA gayA hai| isake dvArA pratipAdita sAdhanA kA mUla lakSya samatva ko upalabdha karanA hai, kyoMki vItarAga AtmA arAgI hone se sAmAjika viSamatA kA kAraNa nahIM' banatI hai| isake unnIsaveM adhyayana meM mamatva evaM ahaMkAra ke tyAga evaM sabhI jIvoM para samabhAva rakhane kI preraNA dI gaI hai| ___ mamatva se mukti ke liye sAMsArika sukhoM kI nazvaratA evaM sambandhoM kI asAratA kA digdarzana karAte huye uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki parivArajana, dAsa-dAsI evaM apAra sampatti mAnava ke liye zaraNabhUta nahIM ho sakatI hai| Aja bhI yadi yaha satya mAnava ke samajha meM A jAye to vaha svArtha buddhi se nahIM apitu kartavyabuddhi dvArA pArivArika uttaradAyitvoM kA nirvAha kara sakatA hai aura isa prakAra sAmAjika viSamatAoM ko dUra karane meM saphala ho sakatA hai, kyoMki sabhI sAmAjika viSamatAyeM svArtha aura saMkIrNa jIvanadRSTi kA pariNAma hai| uttarAdhyayanasUtra jAtigata vaiSamya evaM vargabheda kA khulakara virodha karatA hai| Aja samAja' meM yadi uttarAdhyayanasUtra kA mAtra yaha sUtra lAgU ho jAya ki brAhmaNa, kSatriya, vaizya evaM zudra ina cAroM varNo kA vibhAjana. karma ke AdhAra para hai, janma ke AdhAra para nahIM, vyakti apane caritra yA AcAra se zreSTha hotA hai, janma se nahIM, to sAmAjika viSamatA ko niHsandeha dUra kiyA jA sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM varNita varNa evaM jAti se sambandhita carcA ko hama isI grantha ke caudahaveM adhyAya 'uttarAdhyayanasUtra ke sAmAjika darzana' meM vistRta rUpa se kara cuke haiN| Aja isa bAta kA jora zora se pracAra kiyA jA rahA hai ki jAtivAda evaM UMca-nIca kI bhAvanA ko samApta kiyA jAya / sarakAra nimnavarga ke liye hara kSetra meM ArakSaNa vyavasthA bhI kara rahI hai, kintu yaha yogyatA kA avamUlyana hai| ina suvidhAoM ke AdhAra para jAtivAda miTane ke sthAna para aura adhika sudRr3ha ho rahA hai| Aja AvazyakatA hai vyakti ke cAritrika mUlyoM ke saMrakSaNa kii| zreSThatA kA mAnadaNDa 14 uttarAdhyayanasUtra 6/3 / For Personal & Private Use Only Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 583 cAritrika mUlya yA sadAcAra honA caahie| uttarAdhyayanasUtra spaSTa rUpa se kahatA hai ki mahattva isa bAta kA nahIM hai ki vyakti kA janma kisa jAti evaM kula meM huA hai apitu isa bAta kA hai ki usane sadAcAra aura adhyAtma ko jIvana meM kitanA sthAna diyA hai| jAtipUjA aura vyaktipUjA donoM hI anucita hai, AvazyakatA hai sadAcAra kI pUjA kI aura uttarAdhyayanasUtra hameM yahI zikSA detA hai| (2) Arthika viSamatA Arthika viSamatA Aja ke yuga kI jvalanta samasyA hai / isa samasyA kA mUla kAraNa mAnava kI saMgraha evaM saMcaya kI vRtti hai| Aja * kA mAnava bhautika sukha-samRddhi kI apekSA jaivika AvazyakatAoM kI pUrti ke liye nahIM varan apanI tRSNA ke kAraNa karatA hai| Aja ke mAnava ko peTa se adhika peTI kI cintA hai| AkAMkSA kI parAkASThA kA ullekha karate hue uttarAdhyayanasUtra meM aneka gAthAyeM prastuta kI gaI hai jinameM kahA gayA hai 'lAbha ke sAtha-sAtha lobha bar3hatA jAtA hai / icchAyeM AkAza ke samAna ananta hotI haiM; ve sone, cAMdI ke asaMkhya parvatoM ko prApta kara lene para bhI tRpta hone vAlI nahIM hai| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra mAnava ke liye yaha mahattvapUrNa sandeza detA hai ki icchAyeM kabhI tapta nahIM hotI haiM, ataH icchAoM kA parisImana karanA caahie| uttarAdhyayanasUtra kA aparigraha siddhAnta bhI yahI sandeza detA hai ki icchAoM ke sImAMkana evaM aparigraha ke siddhAnta ke dvArA Aja ke yuga meM vyApta Arthika viSamatA se chuTakArA pAyA jA sakatA hai| Aja ke yuga kA bhraSTAcAra jaise ghUsakhorI, khAdya padArthoM meM milAvaTa, vyApAra sambandhI ghoTAle, kAlAbAjArI Adi aniyantrita bhogecchA evaM saMgrahecchA ke hI pariNAma haiN| uttarAdhyayanasUtra hameM inase upara uThane kA sandeza detA hai| 15 uttarAdhyayanasUtra 8/17; 6/48 / For Personal & Private Use Only Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) vaicArika viSamatA Aja ke isa buddhipradhAna yuga meM vaicArika matabheda apanI carama sImA para haiN| dhArmika kSetra bhI isase achUtA nahIM hai| yaha kahanA anucita nahIM hogA ki Aja dharma evaM sampradAyoM ke nAma para jo vaicArika viSamatA utpanna ho rahI hai vaha mAnava ke lie eka abhizApa banatI jA rahI hai| Aja AtaMkavAdI pravRtiyoM ke mUla meM avivekapUrNa sAMpradAyika kaTTaratA hI to kAma kara rahI hai / AtaMkakArI sampUrNa vizva ko apanI mAnyatA se raMga denA cAhate haiM / isake liye unhoMne dhArmika kaTTaratA ko mAdhyama banAyA hai / ve dharma ke liye marane-mArane kA rAstA apanA rahe haiM jo ki mAnava jAti ke liye kalaMka hai / dharma ke nAma para utpanna isa vaicArika viSamatA kA kAraNa yaha hai ki Aja bAhya karmakANDa evaM rIti rivAjaM ko hI dharma kA sarvasva mAnA jA rahA hai; jabaki dharma mukhyataH bhAvanA-pradhAna hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki jarA aura mRtyu ke vega meM bahate hue prANiyoM ke lie dharma dvIpa, pratiSThA, gati aura uttamazaraNa hai| aise uttama evaM zaraNabhUta dharma ke nAma para Aja jo varga-vidveSa evaM sAmpradAyika-saMkIrNatA chA rahI hai usake pIche vyakti kI ahaMkAra vRtti evaM svArthaparatA hI hai| yadyapi dhArmika siddhAntoM meM vividhatA avazya hai, kintu yaha vividhatA vidveSa ke lie nahIM apitu vyakti ke svayogyatAnusAra vikAsa ke liye hai| ye vibhinna dharmamArga paraspara virodhI nahIM haiM, varan ye vaise hI haiM jaise eka hI nagara ko jAne vAle vibhinna maarg| uttarAdhyayanasUtra dhArmika viSamatA ko dUra karane ke liye mahattvapUrNa sUtra detA hai| usameM kahA gayA hai:- 'pannA samikkhae dhamma, tattaM tatta viNicchayaM' -prajJA ke dvArA dharma kI samIkSA karo evaM tarka ke dvArA tattva kA vizleSaNa kro| isakA tAtparya yaha hai ki dharmamArga kA cayana svaprajJA ke AdhAra para karanA caahie| usakA nirdeza hai ki yadi dharma ke mUla tattva yA usako tArkika buddhi se samajhane kA prayatna nahIM kiyA gayA to dharma mAtra rUr3hi banakara raha jaayegaa| rUr3higrasta dharma mAtra andhazraddhA ke atirikta kucha nahIM hotA hai| vaha mAtra sAmpradAyika tanAvoM aura matabhedoM ko janma detA hai| sAtha hI uttarAdhyayanasUtra meM yaha bhI kahA gayA hai:'appaNA saccamesejjA' - apanA satya khojo yaha bahuta mArmika evaM tAttvika bAta hai - uttarAdhyayanasUtra 23/68 / 16 'dhammo dIvo paTTA ya, gaI saraNaputtamaM / / For Personal & Private Use Only Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 585 jo uttarAdhyayanasUtra kI anekAntavAdI vicAradhArA kA pratinidhitva karatI hai| kyoMki jaba yaha kahA jAtA hai ki apanA satya khojo to isakA tAtparya yaha hai 'ApakA satya Apake dRSTikoNa (point of view) para AdhArita hogaa| pratyeka kA satya apanA vyaktigata hai; ataH usako dUsaroM para thopane kA adhikAra nahIM hai| usakA satya usakI apanI paristhiti yA jIvanadRSTi para nirbhara hotA hai| vyakti paridhi para jisa sthAna para khar3A hai, usakA mArga vahIM se nirdhArita hogaa| eka vyakti ko paridhi ke usI bindu se, usI mArga se kendra kI aura prayANa karanA hogA jahAM vaha sthita hai / vaha dUsare ke paridhi sthAna se kendra kI ora agrasara hone para lakSya ko nahIM pA sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra kA teIsavAM adhyayana vaicArika tathA dhArmika asahiSNutA ko dUra karane kI preraNA detA hai| usameM anekAntavAdI dRSTikoNa ke dvArA AcAra aura vicAra sambandhI mata-vaibhinnya ke samanvaya kA samucita udAharaNa prastuta kiyA gayA hai| Aja sAmpradAyika saMgharSoM ke nirAkaraNa ke liye usakA sandeza atyanta mahattvapUrNa hai, kyoMki usameM tIrthaMkara pArzvanAtha evaM tIrthaMkara mahAvIra ina donoM paramparAoM ke bIca rahI vibhinnatAoM ke bIca samanvaya kI ucita dizA pradAna kI gaI hai| yahAM isameM batAyA gayA hai ki bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA ke tatkAlIna pramukha AcArya zramaNakezI aura bhagavAna mahAvIra ke pradhAna gaNadhara (ziSya pramukha) gautamasvAmI kA jaba eka hI samaya zrAvastI nagarI meM padArpaNa hotA hai to ve donoM paramparAoM ke pArasparika matabhedoM ko dUra karane ke lie paraspara sauhArdapUrNa vAtAvaraNa meM milate haiN| eka ora kezIzramaNa ko jyeSTha kula kA mAnakara gautamasvAmI svayaM kezIzramaNa ke pAsa jAte haiM to dUsarI ora unheM apane yahAM Ate hue dekhakara kezIzramaNa unheM pUrNa sammAna pradAna karate haiN| punaH donoM AcArya paraspara milakara apane AcAragata bAhya matabhedoM kA kisa udAradRSTi se samanvaya karate haiM, yaha uttarAdhyayanasUtra kA yaha pratipAdana atyanta mahattvapUrNa hai| ina donoM paramparAoM ke matabheda siddhAntagata nahIM hokara mUlataH AcAragata hI the, kyoMki. mUla siddhAnta to sabhI tIrthaMkara ke samAna hote haiN| AcArAMga meM ahiMsA ko zuddha, nitya aura zAzvata dharma kahA gayA hai| yaha sabhI tIrthaMkaroM dvArA samAna rUpa se pravedita dharma hai|" isa prakAra mUla siddhAnta sabhI tIrthaMkaroM ke samAna hote hue bhI deza, kAla, vyakti evaM paristhitigata sApekSatA ke / AcArAMga 2 For Personal & Private Use Only Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 kAraNa unameM AcAragata vibhinnatA hotI hai| uttarAdhyayanasUtra meM isa AcAragata vibhinnatA kI samasyA ko tArkika AdhAroM para jisa prakAra se samanvita kiyA gayA hai usameM Aja ke dhArmika matabhedoM ko sulajhAne kI dizA meM sahI nirdeza upalabdha hote haiN| (4) mAnasika viSamatA mAnasika viSamatA tanAva kI avasthA hai| Aja kA mAnava tanAva kI trAsadI se burI taraha grasta hotA jA rahA hai aura duHkha evaM azAntipUrNa jIvana vyatIta kara rahA hai| Aja zArIrika asvasthatA kA bhI mUla kAraNa bhI banatA jA rahA hai| pAzcAtya cikitsakoM ne bhI yaha ghoSita kara diyA hai ki 80 pratizata rogoM ke kAraNa manovega evaM tanAva haiN| . jainadarzana ke anusAra mAnasika viSamatA kA mukhya kAraNa icchAyeM aura AkAMkSAyeM haiN| unake pariNAmasvarUpa rAga, dveSa aura kaSAya janma lete haiN| uttarAdhyayanasUtra meM cAra kaSAyoM kA varNana upalabdha hotA hai- krodha, mAna, mAyA aura lobh| isameM ina cAroM kaSAyoM se mukta hone ke aneka upAya pratipAdita kiye gaye uttarAdhyayanasUtra ke teIsaveM adhyayana meM kahA gayA hai ki eka para vijaya prApta kara lene se pAMca para vijaya prApta kI jA sakatI hai aura pAMca para vijaya prApta kara lene se dasa para vijaya prApta kI jA sakatI hai| isakA tAtparya yaha hai ki eka arthAt mana para vijaya prApta karane para pAMca arthAt eka mana aura cAra kaSAya ina pAMcoM para vijaya prApta kI jA sakatI hai aura ina pAMcoM para vijaya prApta kara lene para dasa arthAt eka mana, cAra kaSAya evaM pAMca indriyAM ina dasoM para vijaya prApta kI jA sakatI hai| isa prakAra kaSAya para vijaya prApta karane ke lie mana para vijaya prApta karanA Avazyaka hai| punazca uttarAdhyayanasUtra meM kaSAya ko agni kahA hai; sAtha hI isameM yaha bhI kahA gayA hai ki zruta, zIla evaM tapa ke dvArA kaSAya para vijaya prApta kI jA sakatI hai| 15 uttarAdhyayanasUtra 26/68 se 71 / / 19 'ege jie jiyA paMca, paMca jie jiyA dasa / dasahA 3 jiNitANaM, sabasattU jiNAmahaM / ' 'egappA ajie sattU, kasAyA iMdiyANi ya / te jiNittu jahAnAyaM, viharAmi ahaM muNI / / 20 kasAyA aggiNo vuttA, suya-sIlatavo jalaM / - uttarAdhyayanasUtra 23/36 evaM 38 / - uttarAdhyayanasUtra 23/53 / For Personal & Private Use Only Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 uttarAdhyayanasUtra meM mAnasika zubha saMkalpa ke dvArA zArIrika asvasthatA kA nivAraNa kisa prakAra kiyA jA sakatA hai ise saudAharaNa prastuta kiyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra meM varNita anAthImuni kA dRSTAnta zraddhA evaM saMkalpa ke dvArA cikitsA kA spaSTa nirdezana karatA hai| anAthImuni bhayaMkara vedanA se pIr3ita the| sabhI prakAra ke auSadhopacAra bhI jaba unakI vedanA kA nivAraNa nahIM kara sake, taba unhoMne svayaM apane liye zubhasaMkalpa aura zubha adhyavasAya rUpa cikitsA kii| usa cikitsA kA acUka prabhAva huA aura ve apane AtmavizvAsa evaM dRr3ha saMkalpa ke dvArA roga se mukta ho gye| unakA saMkalpa thA ki yadi usa vedanA se mukta ho jAyeMge to saMyama svIkAra kara leNge| isake atirikta bhI uttarAdhyayanasUtra meM mAnasika viSamatA ko dUra karane ke aneka upAya batalAye gaye haiM yathA- ahiMsA, aparigraha, anekAnta, samatA, dhyAna, kAyotsarga Adi aise aneka pahalU haiM jinake pariprekSya meM hama tanAvoM se mukta hone kA upAya khoja sakate haiN| uttarAdhyayanasUtra kA AzAvAdI dRSTikoNa vartamAna kI pramukha samasyA yaha bhI hai ki Aja kA mAnava nirAzA, hatAzA evaM kuNThA se grasita hotA jA rahA hai| eka ora AkAMkSA aura icchAoM kA ambAra tathA dUsarI ora dhairya ke sAtha anavarata purUSArtha kI kamI; jo hatAzA aura kuNThA ko janma dete haiN| vyakti manjila kI ora kadama bar3hAte samaya halkI sI asaphalatA milane para vahIM hatAza hokara baiTha jAtA hai| aise meM vaha kabhI-kabhI lakSya ke nikaTa pahuMcakara bhI vaMcita raha jAtA hai| jIvana ke prati isa nirAzAvAdI dRSTikoNa se mukti ke liye uttarAdhyayanasUtra eka AzAvAdI dRSTi pradAna karatA hai / usameM kahA gayA hai : 'ajjevAhaM na labhAmi, avi lAbho sue siyaa| .. jo evaM paDisaMcikkhe, alAbho taM na tajjae / / 27 - 'Aja mujhe nahIM milA, parantu sambhava hai kala mila jAya', jo isa prakAra socatA hai, use alAbha nahIM staataa| yaha bAta bahuta gaharI hai / prabhu mahAvIra ne sAr3he bAraha varSa taka sAdhanA kI; mAtra ve isa AzA para DaTe rahe ki Aja sarvajJatA 21 uttarAdhyayanasUtra 2/31 / For Personal & Private Use Only Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ YCC . " pAhayA (vizuddhatA) upalabdha nahIM huI para eka na eka dina avazya upalabdha hogii| ataH uttarAdhyayanasUtra kA yaha sUtra saphalatA kA sandezavAhaka hai| ___ sveTamArDana kI pustaka 'vyaktitva kA vikAsa' pUrNataH isI bAta para bala detI hai ki AzA kI kiraNa ke sahAre kadama baDhAte rahane para saphalatA avazyameva upalabdha hotI hai| AzA, Ananda evaM saphalatA kI upalabdhi kA amogha sAdhana hai| ataH uttarAdhyayanasUtra kA yaha sandeza hai ki jIvana meM kabhI nirAza nahIM honA caahiye| isameM varNita arati parISaha kI bhI yahI zikSA hai ki saMyama meM arati utpanna hone para bhI nirAza nahIM honA hai; jIvana meM kabhI bhUla ho jAya to usa bhUla ko bhUla ke rUpa . meM svIkAra evaM sudhAra karake apane lakSya kI ora bar3hate cale jAnA cAhie, na ki usa bhUla ke prati atyadhika cintita hokara hatotsAhita honA caahiye| isa prakAra uttarAdhyayanasUtra kA AzAvAdI dRSTikoNa Aja mAnava ko sukha evaM zAnti pradAna karane meM mahattvapUrNa yogadAna prastuta karatA hai| upabhoktAvAda se mukti ke upAya vijJAna ke kAraNa Aja mAnava mana kI AkAMkSAyeM dinodina bar3hatI jA rahI haiM; mAnava kI ina bar3hatI huI AkAMkSAoM ne upabhoktAvAdI saMskRti ko janma diyA hai| isa saMskRti ke pariNAmasvarUpa mAnava Akroza evaM vikSobha se bhara gayA hai| DaoN. narendra bhAnAvata ke zabdoM meM:- 'upabhoktA saMskRti ne vrata ke sthAna para vAsanA ko, tyAga ke sthAna para bhoga ko, saMvedanA ke sthAna para uttejanA ko, hArdikatA ke sthAna para yAMtrikatA ko adhika mahattva diyA hai| isa prakAra isa saMskRti ne mAnava ko mAnavatA se vimukha kara krUratA evaM dAnavatA kI ora prerita kiyA hai| isa saMskRti se mukti dilAne ke liye uttarAdhyayanasUtra hameM upabhoga ke sthAna para saMyama ko pratiSThita karane kI preraNA detA hai| AvazyakatA ke anusAra upayoga kiyA jAya, isa bAta ko isameM aneka sandarbho meM prakaTa kiyA gayA hai| kAmabhogoM kA AdyopAnta svarUpa pradarzita karate hue isameM kahA gayA hai ki ye kAmabhoga kSaNamAtra ke liye sukhadAyI hote haiM, kintu cirakAla taka duHkha dete haiN| ataH ye adhika duHkha aura alpa sukha dene vAle hote haiM / ye saMsAra se mukta hone meM bAdhaka haiM evaM anarthoM kI khAna haiN|' 22 'zikSA aura sevA ke cAra dazaka' pRSTha 2 / For Personal & Private Use Only Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 upabhoktAvAdI saMskRti ne Aja mAnava ko usa sthiti meM lAkara khar3A kara diyA hai ki vaha sukha, zAnti kI prApti ke prayAsoM meM duHkha aura tanAvoM se hI grasta hotA jA rahA hai| bhautika sAdhanoM ke mAdhyama se sukha upalabdha karane kA usakA yaha prayAsa usI taraha hAsyAspada hai jaise eka vRddha mahilA dvArA jhoMpar3I meM guma huI suI ko sar3aka para DhUMr3hane kA prayAsa krnaa| isa sandarbha meM uttarAdhyayanasUtra meM vyApaka rUpa se prakAza DAlA gayA hai| isameM bar3e manauvaijJAnika DhaMga se upabhoktAvAdI jIvanadRSTi se mukta hone kA upAya batalAyA gayA hai| isake terahaveM adhyayana meM eka bar3I mArmika bAta kahI gaI hai :- saba gIta-gAna vilApa haiM, nATya viDambanA haiM, saba AbharaNa (AbhUSaNa) bhAra haiM evaM saba kAmabhoga duHkhaprada haiN| uttarAdhyayanasUtra ke cUrNikAra ne isa gAthA kI sodAharaNa vistRta vyAkhyA kI hai| gIta ko vilApa rUpa kahA gayA hai / isakA Azaya yaha hai ki gIta yA to iSTa ke viyoga se duHkhI hokara gAye jAte haiM yA rAga janya vyAkulatA se abhibhUta hokara gAye jAte haiM, ataH ye vilApa rUpa hI haiN| nATaka ko viDambanA kahA gayA hai| isakA tAtparya yaha hai ki koI bhI strI yA purUSa apane priya vyakti ke paritoSa ke liye athavA kisI dhanavAna vyakti se dhana kI prApti ke liye nRtya karatA hai; ataH ye sArI kriyAyeM viDambanA rUpa hai| AbhUSaNa ko bhArarUpa kahA haiM, kyoMki jo vyakti kisI kI AjJA ke vazavartI hokara yadi AbharaNa ko dhAraNa karatA hai taba to vaha unake bhAra kA anubhava karate hue pIr3ita hotA hai| kintu yadi svayaM ke rAga ke kAraNa yA pradarzana kI bhAvanA se AbharaNa ko dhAraNa karatA hai taba vaha usake bhAra ko anubhava nahIM karatA hai kintu vaha bhAra rUpa hI hai| jahAM rAga hotA hai vahAM vyakti kaSTa ko AsAnI se sahana kara letA hai| eka mahilA svayaM kI saMtAna ko goda meM uThAkara lambI dUrI taya kara letI hai, use bhAra nahIM lagatA hai; kintu yadi use dUsare ke bacce ko uThAnA par3e to use baccA bhArI lagatA hai| usI prakAra sAre gIta, gAna, nATaka, AbhUSaNa Adi bhArarUpa evaM duHkhaprada haiM, kintu rAga ke vazIbhUta vyakti unake bhoga meM duHkha kA anubhava nahIM karatA hai| . 23 'savvaM vilaviyaM gIya, savvaM na viDabiyaM / save AbharaNA bhArA, sabve kAmA duhAvA / / ' 24 uttarAdhyayanapUrNi, patra 266 evaM 287 / - uttarAdhyayanasUtra 13/16 / For Personal & Private Use Only Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra ke battIsaveM adhyayana meM bar3e manovaijJAnika rUpa se eka-eka indriyoM ke viSayabhoga kisa prakAra atRpti ke kAraNa duHkha pradAna karate haiM isakA vistRta rUpa se citraNa kiyA gayA hai jisakI carcA hama isI grantha ke sAtaveM adhyAya ke upazIrSaka 'sAMsArika sukha sukhAbhAsa hai' meM kara cuke haiN| ataH isase sambandhita carcA ko hama yahIM virAma denA ucita samajhate haiN| paryAvaraNa kA saMrakSaNAtmaka cintana paryAvaraNa pradUSaNa vartamAna kI jvalaMta evaM jIvanta samasyA hai / paryAvaraNa kA sambandha mAtra parivAra, samAja, saskRti, sAhitya, kalA Adi se hI nahIM. varan hamAre sampUrNa astitva se hai / ataH paryAvaraNa pradUSaNa kI samasyA jIva-sRSTi ke astitva ke liye sabase bar3I cunautI hai / Aja vaijJAnika pragati evaM Arthika unnati ke nAma para prAkRtika sampadA kA pracura mAtrA meM durupayoga kiyA jA rahA hai / upabhoktAvAdI vicAradhArA ke kAraNa sAdhanoM kA itanI tIvratA evaM pracuratA ke sAtha upabhoga ho rahA hai ki prAkRtika sampadA kI vizeSa vastuyeM - gaisa-taila Adi kI bAta to dUra peyajala evaM zuddhavAyu kA milanA bhI duSkara hotA jA rahA hai / ___ pradUSaNa kI vikaTa samasyA ke nivAraNa hetu yaha Avazyaka ho gayA hai ki hama prAcIna granthoM kA anuzIlana kareM tathA una tathyoM ko ujAgara kareM jinase paryAvaraNa kI surakSA kI jA sake / paryAvaraNa kA sambandha mAtra bAhya jagata taka hI sImita nahIM hai varan mAnasika vicAradhArA bhI paryAvaraNa ko vizeSa rUpa se prabhAvita karatI hai / ___ uttarAdhyayanasUtra meM jo ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aparigraha, zAkAhAra, kaSAyamukti, dhyAnasAdhanA Adi zramaNa evaM zrAvaka kI zreSTha caryA kA vivecana hai vaha vartamAna meM prAkRtika evaM mAnasika paryAvaraNa saMrakSaNa kI dRSTi se sarvAdhika mUlyavAna ho gayA hai / ____Aiye, vicAra kareM, paryAvaraNa kyA hai ? yaha pradUSita kyoM hotA hai ? isakI surakSA kaise kI jA sakatI hai ? For Personal & Private Use Only Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 paryAvaraNa kyA hai ? I paryAvaraNa meM pari + AvaraNa ina do zabdoM kA samAveza hai / 'pari' kA artha cAroM ora se tathA 'AvaraNa' kA artha ghirAva yA AvaraNa hai / isa prakAra cAroM ora vyApta (pRthvI, jala, vAyu, agni, vanaspati tathA anya sabhI jIva evaM jar3a jagata jo prANI ke jIvana vikAsa ko prabhAvita karate haiM, paryAvaraNa ke antargata Ate haiM / saMkSepa meM vaha prAkRtika pariveza jisake AdhAra para jIva kA jIvana calatA hai, paryAvaraNa hai / paryAvaraNa kI sImA meM mAtra manuSya, pazu, pakSI, jIva-jantu kI sRSTi hI nahIM apitu pUrA brahmANDa, sauramaNDala, girI, kandarA, sAgara saritA, vana - upavana, bhUpRSTha, jalapRSTha Adi sabhI kA antarbhAva hai / ataH paryAvaraNa bahu AyAmI hai / paryAvaraNa ke mukhyataH do prakAra haiM / 1. sajIva paryAvaraNa aura 2. nirjIva paryAvaraNa / pazu-pakSI - mAnava Adi jIvasRSTi sajIva paryAvaraNa ke antargata haiM jabaki jIvasRSTi ke cAroM ora vyApta bhautika tatvoM kA paryAvaraNa nirjIva paryAvaraNa hai / sajIva paryAvaraNa kA eka pakSa vaicArika jagata se jur3A huA hai / mAnasika vicAra dhArA se paryAvaraNa prabhAvita hotA hai ataH vicAra pakSa bhI paryAvaraNa kA eka atyanta mahattvapUrNa aMga hai / paryAvaraNa pradUSita kyoM ? vizva - vyavasthA ko surakSita rakhane ke liye prAkRtika saMtulana atyanta Avazyaka hai kintu pAzcAtya-saMskRti ke aMdhAnukaraNa kI pravRtti, niraMkuza vaijJAnika AviSkAra, sattA, sampatti, sammAna Adi kI mahattvAkAMkSA, suvidhAvAdI vicAradhArA Adi se prAkRtika vyavasthA asta-vyasta hotI jA rahI hai / ) 1 prakRti kI kitanI sundara vyavasthA hai ! hamAre vAyumaNDala meM 'ojona' kI eka parata hai / sUrya kI parAbaiMganI kiraNeM 'ojona' kI chatarI se chanakara pRthvI taka pahuMcatI hai / ve kiraNeM itanI jaharIlI, uSNa hotI haiM ki yadi ve sIdhI pRthvI para A. jAyeM to yahAM jIvana hI samApta ho jAya / per3a-paudhe sUkha jAya, samUcA vAtAvaraNa tApamaya bana jAya / ojona kI chatarI hamArI surakSA karatI hai kintu usameM bhI cheda ho gayA hai aura vaha satat bar3hatA hI jA rahA hai / usake pariNAma svarUpa prakRti I For Personal & Private Use Only Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "562 vicalita ho rahI hai, RtuyeM parivartita ho rahI hai / bhayaMkara garmI par3a rahI hai / kahIM . ativRSTi to kahIM anAvRSTi ho rahI hai / prazna hai ki ojona parata meM cheda kA . kAraNa kyA hai ? Aja vidyut saMcAlita sAdhanoM ke atyadhika upayoga ne prakRti kI vyavasthA ko . vicalita kiyA hai / eka sampanna vyakti ko ghara, oNphisa, kAra, phaikTrI, audyogika saMsthAnoM, Adi sabhI meM vAtAnukUlita suvidhA (eyarakaNDIzana) cAhiye / vaijJAnikoM kA . kahanA hai ki vidyut saMcAlita sAdhanoM ke upayoga se aisA vAtAvaraNa banatA hai jo ojona parata ko prabhAvita karatA hai, vAyu ko viSAkta banAtA hai / paryAvaraNa ko pradUSita karatA hai| mAnava ko prakRti ke sAtha saMtulana banAye rakhanA cAhiye / isake liye ina cAra bAtoM para dhyAna denA hogA: 1. prakRti kA poSaNa . 2. prakRti kA dohana 3. prakRti kA pradUSaNa 4. prakRti kA zoSaNa __ hamArA vyavahAra prakRti ke sAtha poSaNa evaM dohana kA honA cAhiye; pradUSaNa evaM zoSaNa kA nahIM / dohana evaM zoSaNa meM buniyAdI antara hai / vyakti gAya pAlatA hai usakA dohana karatA hai para usakA poSaNa kiye binA dohana nahIM karatA yA isa hada taka nahIM karatA ki gAya ke prANa hI nikala jAyeM / yadi aisA hai to vaha dohana nahIM zoSaNa hai / dohana meM pahalI zarta poSaNa kI hai / prakRti ke sandarbha meM dekhA jAya to Aja isakA poSaNa evaM dohana nahIM varan pradUSaNa evaM zoSaNa ho rahA hai / ) vartamAna meM hamArI prAkRtika sampadA pradUSita, zoSita ho rahI hai / vana-upavana vIrAna hote jA rahe haiM, per3a-paudhe girAye jA rahe haiM / pahAr3a pahAr3iyA miTAye jA rahe haiM, nadI-tAlAba sUkhAye jA rahe haiM / jala, vAyu tathA vAtAvaraNa ko pradUSita kiyA jA rahA hai / pazudhana, naSTa hotA jA rahA hai / For Personal & Private Use Only Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava kA mukhya uttaradAyitva hai ki vaha prAkRtika pariveza ko surakSita rakhane meM apanA yogadAna de / paryAvaraNa ko pradUSaNa evaM zoSaNa se mukti dilAye / paryAvaraNa saMrakSaNa kA kArya mAtra nArebAjI yA pemphaleTabAjI se nahIM ho sakatA / Aja paryAvaraNa - saMtulana kI jitanI carcA hai, utanI cintA nahIM hai / manuSya kA svabhAva bana gayA hai ki vaha samasyA ke sandarbha meM carcA karatA hai kintu usake samucita samAdhAna kI khoja nahIM karatA / aura kisI prakAra se yadi samAdhAna mila bhI jAye to vaha use kriyAnvita nahIM karatA hai| yahI kAraNa hai ki samasyA, samasyA hI banI rahatI hai / samasyA sabakI samajha meM hai, phira bhI vyakti vahI kara rahA hai jo anucita hai / ataH siddhAntoM ko AtmasAt karanA atyanta Avazyaka hai / prAcIna yuga thA jaba ahiMsA kA mUlya Atmazuddhi evaM mokSa ke liye thA kintu Aja ahiMsA, jIne ke liye, paryAvaraNa kI surakSA ke liye bhI vizeSa Avazyaka ho gaI hai / __ pRthvI pradUSaNa aura pRthvI saMrakSaNa - prAkRtika saMpadA hamArA paryAvaraNa hai / usakA saMrakSaNa atyAvazyaka hai / pRthvI sabhI prANiyoM kA AdhAra hai kintu Aja mAnava pRthvI ko pradUSita evaM zoSita karake svayaM ke pAMvoM para kulhAr3I mArane kA kArya kara rahA hai / bhUmi kI urvarA zakti kA isa prakAra prayoga kiyA jAnA cAhie ki usakI zakti sarjanAtmaka banI rahe / / (Aja parvatoM ko aniyantrita rUpa se tor3A jA rahA hai / pahAr3I kSetroM ko samatala banAyA jA rahA hai | bhaviSya kI ora dRSTipAta kiye binA pRthvI kA khanana kiyA jA rahA hai / khanija sampadA ko adhika prApta karane kI cAha meM prAkRtika saMtulana bigar3a rahA hai / ) jaina dharma meM pRthvIkAya aura usake Azrita jIvoM kA rasAyana yA anya zastroM se hanana karane kA niSedha hai / sajIva bhUmi meM mala-mUtra tyAga ko bhI jainAcAra meM anucita mAnA gayA hai / isase kITa-macchara Adi sammUrchima jIvoM kI utpatti hotI hai / tathA vAtAvaraNa pradUSita hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 rasAyanika - khAdya ke upayoga se bhUmi viSailI hotI jA rahI hai / bhUmi kI urjA zakti samApta hotI jA rahI hai / phala, zAka-sabjI, anAja Adi khAdya padArthoM kI rasa zakti kA hAsa hotA jA rahA hai / jainAcAra meM zrAvaka ke liye bhUmisphoTaka karma niSiddha hai arthAt aisA vyApAra jisameM bhUmi kA aniyaMtrita khanana kiyA jAtA hai, vaha anucita hai, tyAjya hai / dazavaikAlikasUtra meM kahA gayA hai:- puDhaviM, bhitti, silaM, leluM naiva bhiMde naiva. saMlihe - arthAt pRthvI, dIvAra, zilA, DhelA Adi kA bhedana nahIM karanA cAhiye aura unakA gharSaNa bhI nahIM karanA cAhiye / uttarAdhyayanasUtra meM pRthvI ke taiyAlisa bheda batAkara unakI hiMsA ke tyAga kI preraNA dI gaI hai / isa prakAra jaina paramparA meM aise aneka vidhAna hai jo pRthvI saMrakSaNa meM sahAyaka banate haiM / jala pradUSaNa aura jala saMrakSaNa jala prakRti kA anamola upahAra hai yaha jIvana kI prathama AvazyakatA hai, kintu Aja jala kA bhayaMkara apavyaya ho rahA hai jahAM 10-15 lITara pAnI meM vyakti kI daihika zuddhi saMbhava hai vahIM Aja suvidhAvAdI pravRtti ke kAraNa eka vyakti 500 lITara jala kA durupayoga karatA hai / nala, besina, phavvAreM Adi ke dvArA pAnI kA apavyaya hotA hai / pakkI imArateM, DAmara kI sar3akeM, gandagI kI nikAsI ke liye Adhunika gaTara - praNAlI (Drainage system) Adi zaharIkaraNa kI pravRtiyoM ke kAraNa prAkRtika jala dharatI ke andara nahIM pahuMca rahA hai / phalasvarUpa, pAnI kA stara nimna se nimna hotA jA rahA hai / yaha atyadhika cintAjanaka hai / kahIM kahIM to 100' ke nIce taka bhI pAnI upalabdha nahIM hai / pAnI dUdha se mahaMgA ho gayA hai / jala ke nirarthaka apavyaya se Aja kaI sthAnoM para peyajala kI samasyA utpanna ho gaI hai / kahA jAtA hai ki agale vizvayuddha kA kAraNa jala hogA / jala ko pradUSaNa evaM zoSaNa se mukta rakhane ke liye uttarAdhyayanasUtra meM jala ke jIvoM kI hiMsA kA niSedha kiyA gayA hai / isameM varNita zramaNAcAra se jJAta hotA hai ki nadI, tAlAba Adi meM mala-mUtra kA visarjana nahIM karanA cAhiye / isaprakAra kUr3A-karkaTa, reDiyo-dharmI padArtha, mala-mUtra Adi kA jala meM DAlanA jala evaM jala For Personal & Private Use Only Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 ke Azrita trasa jIvoM kA vinAzaka pradUSaNa phailAne vAlA hone se jainAcAra meM tyAjya hai| jaina-paramparA meM chAnakara tathA ubAlakara pAnI kA upayoga karane kA vidhAna hai / binA chAne huye tathA kacce pAnI se haijA Adi saMkrAmaka roga hone kI saMbhAvanA rahatI hai evaM rogI vyakti vAtAvaraNa ko bhI prabhAvita karatA hai| vAyu pradUSaNa aura vAyu saMrakSaNa - vAyu jIvana kA AdhAra hai, svasthatA ke liye zuddha vAyu kA honA Avazyaka hai / azuddha vAyu vyakti ko asvastha banAtI hai / kintu vartamAna sthiti bar3I viSama ho gaI hai / vAyu pradUSita hotI jA rahI hai / eka ora kArakhAne, skUTara, kAra, basa, Traka Adi ke dvArA niSkAsita dhuMA, viSailI gaiseM tathA sUkSma kArbana-kaNa vAyu meM mila jAte haiM to dUsarI ora vana-sampadA ke naSTa hone ke kAraNa vAtAvaraNa meM kArbanaDAiAksAiDa kA pratizata bar3hatA jA rahA hai / Aja zuddha prANavAyu kA milanA durlabha ho gayA hai / vyakti anAvazyaka vAhanoM kA upayoga karane kA Adi ho gayA hai / yadi yahI sthiti rahI to bhaviSya meM logoM ko oNksIjana ke sileNDara pIThapara lAdakara ghUmanA hogA / vAyu pradUSaNa mAtra dhueM aura udyogoM ke kAraNa hI nahIM hotA hai varan gharelU IMdhana ke upayoga se bhI vAyu pradUSita hotI hai / rAjasthAna patrikA (31 disaMbara 2001) kI sUcanA ke anusAra adhajale IMdhana se kArbana monoAksAiDa, paoNlI Argenika maiTIriyalsa, pAlI eromaiTika evaM hAiDrokArbansa jaise khataranAka tattva nikalate haiM jo taraha-taraha ke roga phailAte haiM / ghara ke bhItara hone vAle vAyu pradUSaNa se kaiMsara, * kSayaroga, netraroga evaM zvAMsa sambandhI bImAriyAM hotI haiM / ... uttarAdhyayanasUtra vAyukAya evaM vAyukAya ke Azrita jIvoM ke prati karUNAvAna rahane kI preraNA detA hai / jaina AcAra kI niyamAvalI meM gRhastha kA anAvazyaka IMdhana jalAne kA niSedha hai / gIle IMdhana se dhuMA adhika hotA hai jisase pradUSaNa phailatA hai / ataH jainadarzana meM sajIva IMdhana ko jalAne kA bhI manA kiyA gayA hai / .. jaina sAdhu vAhanoM kA upayoga nahIM karate haiM / ve sarvatra paidala bhramaNa karate haiM / jaina dharma meM gRhastha ko bhI yathAzakya paidala calane kI preraNA dI gaI hai / paidala For Personal & Private Use Only Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 bhramaNa eka ora svayaM ko pradUSaNa se mukta rakhatA hai, Arogyaprada hai vahIM dUsarI ora . vAhana kA prayoga na karane para vAtAvaraNa ko pradUSaNa se mukta rakhatA hai / isa prakAra vAyu pradUSaNa se mukta hone ke liye jainadharma kA ahiMsA AdhArita AcAra zreSTha sAdhana hai / vAnaspatika pradUSaNa aura usakA saMrakSaNa per3a-paudhe prANI kI jaivika zakti hai / anya prANI zvasana prakriyA meM AksIjana . ko grahaNa karate haiM tathA kArbanaDAiAksAiDa chor3ate haiM / jabaki vRkSa kArbanaDAIAksAiDa grahaNa karate haiM tathA AksIjana kA tyAga karate haiM / isa prakAra donoM kA anupAta saMtulita rahatA hai lekina Aja mAnava svayaM isa saMtulana ko bigAr3a rahA hai| vana kATe jA raheM haiM, unameM Aga lagAI jA rahI hai / jisase prAkRtika vAtAvaraNa dUSita hotA hai / vana bAdaloM ko barasane ke liye prerita karate haiM tathA bahate huye pravAha ko rokane kA kAraNa banate haiM | __ prabhu mahAvIra ne 2600 varSa pUrva vanaspati meM jIva hai aisI udghoSaNA kI thI / kAlAntara meM DaoN. jagadIzacandravasu ne bhI prajanana, saMvedana, saMvardhana Adi ke AdhAra para vanaspati meM jIvatva kI siddhi ko paripuSTa kiyA hai / / uttarAdhyayanasUtra meM vanaspatikAya ke jIvoM kA atyanta vizada vivecana kiyA gayA hai / unakI anAvazyaka hiMsA se bacane kI preraNA dI gayI hai |(jaindhrm meM zrAvaka ke anarthadaMDavrata ke anusAra anAvazyaka eka pattA bhI tor3anA pApa mAnA gayA hai)|(tthaa vana ko kATane evaM jalAne kA niSedha kiyA gayA hai / ) isa prakAra jainAcAra vana saMrakSaNa meM mahattvapUrNa bhUmikA adA karatA hai / plAsTika se phailatA pradUSaNa plAsTika padArthoM kA upayoga Aja paryAvaraNa pradUSaNa kA viziSTa kAraNa bana gayA hai / plAsTika eka aisA padArtha hai ki galatA nahIM hai / ataH yaha pRthvI, pAnI, vAyu, jIva-jantu sabhI ke liye nukasAnadeha hai / plAsTika-pradUSaNa para carcA karate huye pro. sI. bI. bakzI ne kahA hai:- 'plAsTika kacare ke bar3hate r3hera siradarda sAbita ho rahe hai / galI, nadI nAloM meM phaiMkI ApakI thailI paryAvaraNa para kahara r3hA rahI hai / ' plAsTika thailiyA khAkara marane vAle jIva-jantuoM kI saMkhyA dinodina bar3hatI jA For Personal & Private Use Only Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 1 rahI hai / paikiMga, pAUca tathA kirANA meM prayukta plAsTika atyanta ghAtaka siddha ho rahA hai / jalAyA gayA plAsTika vAtAvaraNa ko viSAkta banAtA hai / jamIna meM gAr3A gayA plAsTika pRthvI kI urvarA zakti ko naSTa karatA hai / cikitsakoM kI mAnyatA hai ki plAsTika kensara roga kA kAraNa hotA hai / pUrvokta carcA se spaSTa hotA hai ki plAsTika kA prayoga hiMsAtmaka hai / isakA utpAdana, prayoga evaM vinAza sabhI hiMsAjanaka hai / jo jainadarzana ke ahiMsA siddhAnta ke pratikUla hai / ataH jainadarzana kI ahiMsA plAsTika pradUSaNa se mukti kA zreSTha upAya hai / mAnavIya AhAra aura paryAvaraNa jIvana kI surakSA ke lie vAyu evaM jala ke pazcAt sarvAdhika Avazyaka tattva AhAra hai| mAnava kA AhAra kaisA ho ? evaM usakA uddezya kyA hai, isa bAta para dhyAna denA atyAvazyaka hai / - AhAra hamAre, AcAra vicAra evaM vyavahAra ko prabhAvita karatA hai kahA jAtA hai| jaisA khAye anna, vaisA hoya mana' ataH bhojana kA lakSya mAtra udarapUrti yA kSudhAnivRtti taka hI sImita nahIM hai, varan cAritrika, naitika, mAnasika evaM AdhyAtmika vikAsa bhI hai| jo AhAra viSaya vAsanA ko uttejita kare, manobhAvoM ko pradUSita kare, paryAvaraNa ko asaMtulita kare vaha ucita evaM saMtulita nahIM ho sakatA / bhojana kA uddezya hamAre zArIrika, mAnasika, AdhyAtmika vikAsa meM tathA dayA, dAna, sneha, karuNA, ahiMsA, zAMti Adi ke saMvardhana meM sahAyaka saMtulita ahiMsaka padArthoM kA sevana karanA hai / jainAgama uttarAdhyayanasUtra meM AhAra grahaNa ke chaH kAraNa pratipAdita kiye haiM / ve kAraNa prAkRtika saMtulana banAne meM aham bhUmikA nibhAte haiM / T jaina Agama jIvana vyavahAra ke AdhArabhUta graMtha haiM / ina graMthoM meM dharma, darzanaM evaM yoga sAdhanA ke sAtha jIvana vyavahAra, rahana-sahana evaM khAnapAna Adi ke niyamoM kA bhI vivecana kiyA gayA hai / jainadharma meM vicAra kI surakSA ke sAtha AhAra kI zuddhatA para bhI vizeSa prakAza DAlA gayA hai / AcArAMgasUtra, uttarAdhyayanasUtra, dazavaikAlikasUtra Adi graMthoM meM sAdhu kI bhikSAcaryA ke prasaMga meM AhAra kI zuddhatA For Personal & Private Use Only Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 evaM sAtvikatA kI vizeSa vivecanA kI gaI hai / unakI yadi anuprekSA kI jAye to paryAvaraNa saMrakSaNa evaM prAkRtika saMtulana hetu aneka naye tathya prApta ho sakate haiM / 'vatarmAna yuga meM paryAvaraNa-pradUSaNa kA eka pramukha kAraNa mAMsAhAra hai / mAMsAhAra se pazujagata, vanaspati jagata, vAtAvaraNa, khanija saMpadA Adi ke zoSaNa evaM pradUSaNa kI samasyA utpanna huI hai / Aja rAma, kRSNa, mahAvIra kI isa bhUmi para hiMsA kA tANDava dekhakara hRdaya dravita ho uThatA hai / videzI mudrA ko prApta karane hetu sarakAra mAnava ko murdA (saMvedanazUnya) banAne kA kArya kara rahI haiM / videziyoM kI pleToM meM bhArata kA pazudhana parosA jA rahA hai / bhArata meM Aye dina katlakhAnoM kI saMkhyA bar3hatI jA rahI hai / Aja pazudhana to naSTa ho hI rahA hai sAtha hI katlakhAnoM se nikalane vAle avaziSTa padArtha paryAvaraNa ko viSAkta / pradUSita banA rahe haiM / yadi samUce ahiMsaka samAja ne mAMsAhAra / katlakhAnoM kA virodha nahIM kiyA to yAntrika katlakhAnoM kI yojanA meM hamAre pazudhana kA sarvanAza ho jAyegA / Ane vAlI pIr3hI ke liye pazuoM ke paricaya kA sAdhana mAtra nAma evaM citra hI raha jAyegA / (mAMsAhAra mAnava jAti para kalaMka hai / vaijJAnika dRSTi se yaha mahArogoM kA janmadAtA hai / Arthika dRSTi se mahaMgA hai / prAkRtika dRSTi se paryAvaraNa ko pradUSita karatA hai / dhArmika dRSTi se durgati pradAtA hai / zArIrika dRSTi se duSpAcya hai / ) kaI mAMsAhArI loga isa bhrama meM hai ki mAMsAhAra meM pauSTika tatva adhika hai kintu yaha satya nahIM hai / Aja ke vaijJAnika AMkaDoM ne yaha siddha kara diyA hai ki zAka, sabjI, phala, dhAnya Adi meM proTIna, kelziyama, viTAmina, Adi tatvoM kI mAtrA samucita hai / zAkAhAra saMbaMdhI sAhitya meM inakI tulanAtmaka tAlikA bhI upalabdha hotI hai / zAkAhAra pUrNa-rUpeNa saMtulita AhAra hai / isameM ve sabhI tattva upalabdha hote haiM jinakI hamAre zarIra ko AvazyakatA I 1. mAMsAhArI loga bhI adhikatara zAkAhArI pazu kA hI AhAra karate haiM / kutte, zera Adi kA mAMsa kauna khAtA hai ? For Personal & Private Use Only Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 2. zAkAhArI hAthI ke samAna bala kisameM hai ? 3. zAkAhArI ghor3A zakti kA pratIka hai / Aja bhI mazInoM kI kSamatA ko hArsapaoNvara se mApA jAtA hai / 4. zAkAhArI vyakti kA mastiSka mAMsAhArI kI apekSA adhika vikasita hotA mAMsAhAra ke duSpariNAma se pUrA vizva saMtapta hai / zArIrika saMracanA kI dRSTi se mAnava ke zarIra ke liye zAkAhAra hI adhika upayukta hai / usake dAMtoM aura AMtoM kI saMracanA zAkAhAra ke hI yogya hai / isa prakAra zAkAhAra paryAvaraNa saMrakSaNa kA kAraNa hai jabaki mAMsAhAra paryAvaraNa ko pradUSita karatA hai / AgamoM meM sAtvika bhojana karane kA nirdeza hai / jaina AhAra vyavasthA ahiMsA para AdhArita hai / zramaNa apane AhAra ke liye kisI bhI prANI ko kaSTa nahIM hone dete / jainasAdhu' ke liye pRthvI, jala, agni, vAyu, bIja yukta vanaspati tathA trasakAya/anya jIva-jantu kI surakSA ko dhyAna rakhakara hI AhAra-grahaNa karane kA vidhAna hai / uttarAdhyayanasUtra meM spaSTataH kahA gayA hai ki zramaNa ko kSudhA pUrti, sevA-suzrUSA, saMyama surakSA, prANiyoM kI rakSA, ahiMsA ke pAlana tathA Atma cintana ke liye AhAra kI gaveSaNA karanI cAhiye / isakA Azaya yaha hai ki prANiyoM kI rakSA AhAra se adhika mahattvapUrNa hai / isameM yaha bhI kahA gayA hai ki bhojana pakAne meM pRthvI, pAnI, agni, dhAnya, kASTha ke Azrita aneka jIvoM kA hanana hotA hai, ataH muni ko AhAra pakAne evaM pakavAne kA niSedha hai / isa vidhAna ke pIche bhI prAkRtika sAdhanoM kI surakSA kA uddezya hai / isameM yaha bhI kahA gayA hai ki sAdhu rasoM meM Asakta evaM mUrcchita hokara AhAra na kare / dazavaikAlika sUtra meM kaMdamUla tathA binA pake huye bIja sahita vanaspatti ke khAne kA niSedha hai; sAtha hI isameM mAMsAhAra ko sarvathA varjanIya batAyA gayA hai / uttarAdhyayanasUtra meM bhI aneka sthAnoM para mAMsa madirA Adi abhakSya padArthoM ke tyAga kA upadeza diyA gayA hai / sthAnAMgasUtra meM mAMsAhAra ko naraka kA kAraNa batAyA hai / mAMsAhArI vyakti meM karUNA, dayA, sahanazIlatA, saMvedanazIlatA prAyaH lupta sI ho jAtI hai / usakA peTa mAnoM kabristAna bana jAtA hai / For Personal & Private Use Only Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 isa prakAra jainAgamoM meM zuddha, zAkAhAra evaM prAsuka (bIja rahita) padArthoM ke grahaNa / kA hI vidhAna hai| vaicArika - pradUSaNa paryAvaraNa-surakSA ke liye anivArya evaM aparihArya pahalU vaicArika-vizuddhi hai / hamAre adhyAtma pradhAna graMthoM meM isa bAta para vizeSa dhyAna diyA gayA hai ki vyakti kA vaicArika-pakSa zuddha honA cAhiye / Antarika pradUSaNa hI bAhya pradUSaNa kA kAraNa (eka vyakti ne nIma ke per3a kA pattA tor3A cakhA, kar3avA lagA / usane nIma kA phUla tor3A, cakhA, kar3avA lagA / isI prakAra usane DAlI tor3I, vaha bhI kar3avI / Arivara usane usa vRkSa kA jaDa bhAga cakhA, vaha bhI kar3avA / usakI samajha meM A gayA jisakA mUla hI kar3avA hai usakI zAkhA, prazAkhA, phala, phUla, patte Adi kaMr3ave hoM to kyA Azcarya !! ) (pUrvokta ghaTanA hamAre pradUSaNa kI caryA ke sAtha bhI ghaTita hotI hai / Aja vizva meM cAroM ora pRthvI, jala, vAyu, vana, vAtAvaraNa Adi bAhya ghaTakoM ko pradUSaNa se mukta rakhane ke upAya khoje jA rahe haiM kintu ye saba pUrNataH taba hI naSTa ho sakate haiM jaba pradUSaNa ke Antarika kAraNa samApta hoMge / ( vizva meM cAroM ora vyApta hiMsA, AtaMkavAda, berojagArI, bhraSTAcAra, vyabhicAra, sAMpradAyika saMkIrNatA, asahiSNutA, har3atAla, AMdolana, tor3aphor3a ke dRzya, Dhahate huye AdoM, girate huye naitika mUlyoM evaM miTatI huI maryAdAoM kA mUla kAraNa mAnava kI dUSita vicAradhArA hai / ) uttarAdhyayanasUtra kA mUla hArda mAnava ko mAnasika pradUSaNa se mukta karanA hai / isakA pratyeka adhyayana, pratyeka gAthA, pratyeka pariccheda, pratyeka paMkti, pratyeka zabda Antarika-zuddhi kA saMdezavAhaka hai / ina saMdezoM ko prayogAtmaka rUpa dene para nissaMdeha Antarika evaM bAhya donoM pradUSaNa se mukti prApta kI jA sakatI hai / (mAnava mana meM ahiMsA-hiMsA, priyatA-apriyatA, rAga-dveSa, zAMti-krodha, nirahaMkAra-ahaMkAra, saralatA-mAyAcAra, nirlobhitA-lobha, karuNA-krUratA, anAgraha-durAgraha, samatva-mamatva, sahiSNutA-asahiSNutA Adi pratipakSI bhAva rahate haiM / isameM se jaba hama dUsaroM ke prati sahayoga, paropakAra, dayA, karuNA, sahiSNutA, saMtoSa Adi zubha bhAvoM meM jIte haiM to usase samasta paryAvaraNa-jar3a cetana jagata meM prasannatA evaM sahajatA vyApta ho jAtI hai / isake viparIta yadi mana meM krodha, mAna, mAyA, For Personal & Private Use Only ___ Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 601 lobha, IrSyA-dveSa, kalaha, kleza Adi azubha bhAva hote haiM to prAkRtika vyavasthA viparIta rUpa se prabhAvita hotI hai ) / vAtAvaraNa dUSita hotA hai / yaha vaijJAnika satya hai jise nimna ghaTanA ke pariprekSya meM spaSTa rUpa se samajhA jA sakatA hai - 1 eka rAjA jaMgala meM zikAra khelane gayA / bhayaMkara garmI thI / use tIvra pyAsa lagI / vaha eka jhoMpar3I meM gayA / buDhiyA mAM ne usakA svAgata kiyA, pAnI pilAyA aura vaha apane kheta meM gaI / usane gannA tor3A rasa nikAlA aura loTA bharakara rAjA ko diyA / rAjA ne madhura, svAdiSTa rasa piyA / tRpta ho gayA / rAjA apane nagara meM lauTa aayaa| maMtrI se ganne ke rasa kI prazaMsA kI sAtha hI bolA:- "maMtrivara ! mere rAjya meM itanA mIThA gannA aura mujhe jJAta hI nahIM ! lagatA hai tumane isa kheta para Teksa nahIM lagAyA hai / " rAjA ke kahane se kheta para Taiksa lagA diyA gayA / kucha dinoM ke pazcAt rAjA punaH bur3hiyA kI jhoMpar3I meM gayA / bolA :- "mAM, eka lauTA ganne kA rasa to pilAdo / bur3hiyA kheta meM gaI para dera se lauTI / lauTA bhI pUrA bharA nahIM thA / rAjA bolA :- "kyA bAta ? usa dina to tuma jaldI se pUrA lauTA bhara le AI thI ? aura Aja.....? buDhiyA - "kyA batAUM beTA ! hamArA rAjA bar3A duSTa hai / jabase usakI burI naz2ara ganne para par3I usane Taiksa lagAyA to prakRti bhI ruSTa ho gaI / pahale eka ganne meM loTA bhara gayA thA Aja dasa ganne meM bharA / ye hai burI bhAvanA kA prabhAva ! hamAre bujurga kahate the naz2ara laga gaI hai / kyA hotI hai naz2ara ? eka prakAra kI bhAvanAoM kA hI asara hai / aise eka nahIM saiMkar3oM udAharaNa hai / 1 "krodha meM mAM ne bacce ko dUdha pilAyA / dUdha jahara bana gayA / baccA mara gayA / jabaki kSamA, ahiMsA kI bhAvanA ke prabhAva se janmajAta vairI pazu bhI nirvaira ho jAtA hai / kahA gayA hai- 'ahiMsAyAM pratiSThAyAM tansannidhau vairastyAgaH ' jahAM ahiMsA kI pratiSThA hotI hai vahAM vairabhAvanA kA vinAza svataH ho jAtA hai / yahI kAraNa hai hamAre RSi maharSi ke pAsa zera - billI, Adi eka sAtha nivAsa karate the / ) - Aja samAja meM vyApta anuzAsanahInatA, niraMkuzatA, svacchaMdatA se hiMsA evaM AtaMkavAda ko bar3hAvA mila rahA hai / uttarAdhyayanasUtra kA prathama 'vinaya' adhyayana, anuzAsana kA namratA kA pratibodha detA hai / isameM vinaya kA vivecana bar3e vyApaka artha meM huA hai / vinaya, AcAra kA pratIka bhI hai / isa artha meM aucitya kA pAlana vinaya hai / guru-ziSya, pitA-putra, pati-patnI, sAsa - bahu Adi sabhI ko apane 'kartavyoM kA..... aucitya kA pAlana karanA cAhiye / isa prakAra 'vinaya' kI bhAvanA paryAvaraNa saMrakSaNa meM sahAyaka banatI hai / 1 For Personal & Private Use Only Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 asahiSNutA vartamAna yuga kA abhizApa hai / AbAla vRddha sabhI meM sahanazIlatA kI kamI hai / vyakti ke mAna-sammAna ko Thesa pahuMcatI hai / usake andara baiThA ahaM kA nAga phuphakAra uThatA hai / Aja pArivArika sambandhoM meM TakarAva ho rahA hai, pArasparika prema TUTatA jA rahA hai / saba ahamendra bana gaye haiM / cAroM ora kalaha-kleza chA rahA hai / uttarAdhyayanasUtra kA parISaha adhyayana vyakti ko sahiSNu banane kI viziSTa preraNA detA hai / uttarAdhyayanasUtra ke sAtaveM - urabhrIya adhyayana meM upabhoktAvAdI, saMskRti para karArA vyaMgya kiyA hai / isameM kahA gayA hai vartamAna kAlIna kSaNika sukha jo bhI' vastutaH sukhAbhAsa hai usake pIche mAnava apane bhaviSya aMdhakAramaya banAtA hai / isake batIsaveM adhyayana meM bhautika sukha kA manovaijJAnika vizleSaNa karate huye batAyA hai ki sukha ke sAre sAdhana, prApti se pUrva, prApta sAdhanoM kA upabhoga karate samaya tathA,. upabhoga ke pazcAt duHkharUpa hI hote hai / arthAt sAdhanoM ke arjana, saMrakSaNa evaM upayoga tInoM sthiti meM vyakti tanAvagrasta hI rahatA hai / ____ vyakti kI savidhAvAdI vicAradhArA evaM saMgrahavRtti ne samAja kI vyavasthA ko burI taraha prabhAvita kiyA hai / eka ora do vyakti ke liye pAMcaM maMjilI imArata hai to dUsarI ora dasa vyaktiyoM ke liye eka jhopar3I bhI anupalabdha hai / isaprakAra vyakti kI tIvra lAlasA se samAja meM amIra-garIba kI khAI bar3hatI jA rahI hai / uttarAdhyayanasUtra ke AThaveM kApilIya adhyayana meM lobha duSpariNAma kA sundara vivecana kiyA gayA hai / isase spaSTa phalita hotA hai ki lobha kA kahIM ora-chora nahIM hotA hai / vaha svayaM evaM dUsare kI azAMti kA hI kAraNa banatA hai / uttarAdhyayanasUtra kA aparigraha evaM parigraha parimANa kA siddhAnta vyakti ko apanI saMcaya evaM saMgraha vRtti para niyaMtraNa rakhane kI preraNA detA hai / ise svIkAra karane para berojagArI evaM garIbI kI samasyA se mukti pAI jA sakatI hai| __ Aja mAnava vyastatA kA mukhauTA pahane huye vastutaH nikammA hai / isakA kAraNa vaijJAnika yaMtra haiM / ina yaMtroM ne Aja manuSya kA yaMtrIkaraNa kara diyA hai / mazInoM ke dvArA kama samaya meM adhika kArya ho jAtA hai aura sAmAnya mAnava ke pAsa samaya hI samaya hotA hai aura vaha usa samaya ko idhara-udhara ghUmane-phirane, TI.vI. sinemA, hoTala ke jariye nirarthaka vyatIta karatA hai / samaya kA durupayoga bhI sAmAjika vikRti kA kAraNa banatA hai / kahAvata bhI hai:- 'khAlI dimAga zaitAna kA ghara' / ataH uttarAdhyayanasUtra hameM samaya kA mahattva samajhane kI preraNA detA hai / isameM kahA gayA hai 'samayaM goyama, mA pamAyae' arthAta eka kSaNa bhI vyartha nahIM gaMvAnA cAhiye / samaya kA satkAryoM meM samyaka niyojana honA cAhiye / isameM yaha bhI kahA gayA hai For Personal & Private Use Only Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 603 'kAlokAlaM samAyare'-samaya para samayocita kArya karanA cAhiye / vastutaH samaya kA niyamana vyastatA kama karake vyavasthA pradAna karatA hai / aniyantrita kAmavAsanA mAnava ke saMskAroM ko vikRta banAtI hai / Aja calacitroM ke dRzya vyakti kI viSaya-vAsanA ko uddIpta karate haiM / samAja meM vyabhicAra kA saMkaTa chA rahA hai / uttarAdhyayanasUtra kA 'brahmacaryasamAdhi' adhyayana brahmacarya kA mahatva pratiSThita karatA hai / isameM vaijJAnika rUpa se usa vAtAvaraNa se dUra rahane kI preraNA dI gaI hai jinase vikAra-vAsanA jAgRta hone kI saMbhAvanA ho / yadyapi uttarAdhyayanasUtra ke yuga meM 'dUradarzana' (T.V), philma kA AviSkAra nahIM huA thA tathApi usameM azlIla dRzya dekhane kA niSedha kiyA gayA hai / isase svataH TI.vI. kA niSedha ho jAtA hai / TI.vI. hamArI saMskRti evaM saMskAroM kA sarvanAza karatI hai / yaha samAja ke liye TI.bI. ke roga ke samAna hai / isameM pArivArika maryAdA miTatI jA rahI hai / ___ Aja sarakAra ko ArakSaNa vyavasthA para vizeSa dhyAna denA par3a rahA hai kintu Aja kI ArakSaNa-vyavasthA samAja ke liye abhizApa bana gaI hai isameM yogyatA kA avamUlyAMkana ho rahA hai / yogya vyakti kI pada-niyukti nahIM ho rahI hai aura ayogya vyakti padAsIna ho rahe haiM / bhAratIya saMskRti meM pada-pratiSThA kA AdhAra vyakti kI yogyatA hai na ki jAti / uttarAdhyayanasUtra ke paccIsaveM adhyayana meM spaSTataH kahA gayA hai:- 'kammuNA bambhaNo hoI kammuNA hoI khatiyo' - vyakti karma se hI brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra hotA hai janma se nahIM / uttarAdhyayanasUtra jAtivAda kI samasyA kA nirAkaraNa kara eka svastha samAja kI racanA karane kA sazakta saMdeza detA hai / isameM harikeza muni kA dRSTAMta hai / jo jAti se cANDAla hone para bhI muni bana gaye the yaha chuAchUta kI vikRti vicAradhArA se mukta hone kI preraNA detA hai| uttarAdhyayanasUtra kA samiti-gupti kA vivecana paryAvaraNa-saMrakSaNa ke aneka AyAma prastuta karatA hai / isameM na kevala svayaM ko varan samAja ko bhI pradUSaNa se mukta rakhane kA saMdeza samAhita hai / nIce dekhakara calanA, svayaM kI evaM dUsaroM kI surakSA meM sahAyaka banatA hai / hita, mita evaM priya vacana bhI samAja meM madhura vAtAvaraNa kA nirmANa karate haiM / isI prakAra AhAra-pAtra Adi kA ucita upayoga tathA mala-mUtra kA sUkhI jagaha meM visarjana prAkRtika saMtulana ke liye ati upayogI hai / sAtha hI isameM mana, vacana evaM zarIra ko niyaMtrita karane kI preraNA bhI kI gaI hai / isakA pravRtti nivRtti maya upadeza yaha hai ki vyakti ko anAvazyaka mana,vacana, kAyA kI pravRtti nahIM karanI cAhiye / AvazyakatA hone para samyak pravRtti karanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 vyakti kI mAnasikatA kaisI honI cAhiye / isakA vivecana uttarAdhyayanasUtra ke 'lezyA adhyayana meM kiyA gayA hai / dUsare ke hita ko dhyAna meM rakhakara hI vyakti ko koI bhI vyavahAra karanA cAhiye / dUsaroM ko pIr3A kaSTa, duHkha pahuMcA kara apanA svArtha siddha' karanA nikRSTatama manovRtti kA paricAyaka hai / - uttarAdhyayana ke antima 'jIvAjIva vibhakti' adhyayana meM jagata kA atyanta vyApaka evaM sUkSma vizleSaNa kiyA gayA hai sAtha hI hiMsA se virata hone kI preraNA bhI dI gaI hai / isake anya adhyayanoM meM vyakti kI vicAradhArA ko vizuddha banAne ke aneka . upAya pratipAdita kiye haiM, jisake mAdhyama se bAhya evaM Antarika donoM paryAvaraNa kI surakSA kI jA sakatI hai / bhagavAna mahAvIra ke ahiMsA evaM anekAntavAda evaM aparigraha kA siddhAnta yadi sUkSmatA se samajhA jAya to vizva vaicArika evaM bhautika donoM pradUSaNa se, chuTakArA pA sakatA hai / mAnava ke vicAroM meM anekAntavAda tathA AcaraNa meM ahiMsA kI pratiSThA honI cAhiye / anAgraha dRSTi vaicArika pradUSaNa se tathA ahiMsAtmaka dRSTi bAhya , pradUSaNa se mukti dilAne meM atyanta sahAyaka hai / pUrvokta binduoM ke pariprekSya meM yaha spaSTa hotA hai ki uttarAdhyayanasUtra kI zikSAeM vartamAna jIvana meM vyApta vikRtiyoM ko dUra karane meM pUrNataH sakSama haiN| uttarAdhyayanasUtra ke sUtra, gAthAeM, adhyayana, dRSTAnta, aura kathAnaka sabhI mArmika tathya prastuta karate haiN| isake pratyeka adhyayana kI pRSTha bhUmi meM bhI viziSTa preraNAeM sannihita haiM jo mAnava jIvana kI samasyAoM kA nirAkaraNa karane meM aura jIvana meM sukha-zAnti kA saMcAra karane meM mahattvapUrNa bhUmikA prastuta karatI hai| For Personal & Private Use Only Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka graMtha sUcI For Personal & Private Use Only Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI abhidhAnarAjendrakoza adhyAtma-darzana aMgasuttANi (khaNDa 1-3) anuzIlana AcArAMgasUtra adhiArAMgasUtra . Agama zabdakoza Agama kA sAgara zrImad vijaya rAjendra vijaya rAjendra surIjI san 1671 -surIzvarajI - ratalAma zrI AnandaghanajI vizvavAtsalya prakAzana samiti san 1976 lohAmaNDI, AgarA yuvAcArya mahAprajJa jaina vizvabhAratI saMsthAna vikrama saMvat 2046 lADanUM (rAja.) sAdhvI kanakadhI akhila bhAratIya terApaMtha yuvaka san 1666 lADanUM (rAja.) zrI mizrImalajI mahArAja zrI AgamaprakAzana samiti, I. san 1689 cyAvara (rAja.) zilAMkAcAryaTIkA zrIyukta rAmadhanapati siMha san 1636 bahAdura kA Agama saMgraha bhAga - 1 prathama (prApti sthAna zAjApura bhaMDAra) yuvAcArya mahAprajJa jaina vizvabhAratI lADanUM (rAja.) san 1680 AcArya zrI devendramunijI zrI tAraka gurU jaina graMthAlaya san 1662 zAstrI sarkala, udayapura zrImad rAjacandra zrImad rAjacandra Azrama agAsa saM. 1652 - 2052 muni zrI nagarAjajI spiricyuala senTara e laoNka, san 1961 nirmANa vihAra dillI DaoN. A. ne. upAdhye AcArya zrI bharatasAgarajI san 1998 mahArAja saMgha sAdhvI sudarzanA zrI pArzvanAtha vidyAzrama zodha san 1984 saMsthAna AI. TI. AI. ror3a vArANasI motIlAla mAMDota ... akhila bhAratIya sAdhumArgI jaina san 1664 saMskRti rakSaka saMgha neharU geTa bAhara byAvara (rAja.) AcArya mahAprajJa Adarza sAhitya saMgha curU (rAja.) samaNI maMgala prajJA Adarza sAhitya saMgha san 1968 curU (rAja.) sampAdaka paM. darabArIlAla jaina zrI digambara jaina mandira san 1962 . gulAbavATikA, lonI ror3a, Atmasiddhi zAstra Agama aura tripiTaka eka anuzIlana (tIna khaNDa) AtmAnuzAsanama Anandaghana kA rahasyavAda Atma-sAdhanA saMgraha AbhAmaNDala san 1665 AhatI - dRSTi Apta parIkSA dillI AtmamImAMsA paM. dalasukha mAlavaNiyA san 1653 AgamasAra rasikalAla zAha san 1990 . jaina saMskRti saMzodhana maNDala P.O. banArasa hindU yUnivarsiTI banArasa niraMjana rasikalAla seTha 36, sudhanalakSmI jaina sosAyaTI naM. 5 subhAnapurA, bar3odarA - 7 pArzvanAtha vidyApITha AI. TI. AI. ror3a karoMdI, vArANasI AcArAMga kA nItizAstrIya adhyayana DaoN. priyadarzanAzrIjI san 1965 For Personal & Private Use Only Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya vinayasAgara prAkRta bhAratI akAdamI jayapura san 1658 isibhAsiyAI suttAI (RSibhASita sUtra) IzAdi nau upaniSad harikRSNadAsa goyanakA uvaMgasuttANi 1-2 uttarAdhyayanasUtra yuvAcArya mahAprajJa saM. AtmArAmajI mahArAja govindabhavana - kAryAlaya vi. saM. 2053 gItApresa, gorakhapura jaina vizvabhAratI lADanUM (rAja.) I. saM. 1686 AcArya zrI AtmArAma jaina prakAzana samiti, jaina sthAnaka, ludhiyAnA uttarAdhyayanasUtra (1-3) saM. AcArya zrI hastImalajI uttarAdhyayanasUtra saM. muni zrI sobhAgyacandrajI uttarAdhyayanasUtra saM. yuvAcArya mahAprajJa uttarAdhyayanasUtra zrI amara muni DaoN. rAjendra muni uttarAdhyayanasUtra uttarAdhyayanasUtra saM. zrI madhukara muni samyaga jJAna pracAraka maNDala I. saM. 1 bApU bAjAra, jayapura mahAvIra sAhitya prakAzana mandira san 1634 - 1661 haThIbhAInI vAr3I, ahamadAbAda jaina vizvabhAratI saMsthAna mAnya san 1962 vizvavidyAlaya lADanUM (rAja.) Atma-jJAna pITha mAnasA maMDI paMjAba zrI tAraka gurU jaina graMthAlaya, san 1666 udayapura zrI Agama prakAzana samiti I. san 1954 byAvara (rAja.) zrI zvetAmbara sthA. jaina kAMphresa san 1662 41, meDojasTrITa, muMbaI zrI khaMbhAta rathA jaina saMgha , vi. saM. 2046 zrI araviMda jagajIvanadAsa paTela bolapIpalo khaMbhAta (gujarAta) zrI jitarAja graMtha bhaMDAra vi. saM. 19ce lakSmIpUrI, kolhApura zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa vi. saM. 2046 7/3 jo bhAIvAr3o, bhulezvara, . uttarAdhyayanasUtra saM. sobhAgyacandrajI uttarAdhyayanasUtra saM. zrI kAtiRSijI ma.sA. uttarAdhyayanacUrNi jinadAsagaNi uttarAdhyayanaTIkA zAntyAcArya muMbaI uttarAdhyayanaTIkA bhAvavijayagaNi, nemicaMdrAcArya, zAntyAcArya, lakSmIvallabhagaNi, kamalasaMyamopAdhyAya uttarAdhyayanaTIkA lakSmIvallabha gaNi uttarAdhyayanaTIkA kamalasaMyamopAdhyAya zrI harSapuSpAmRta jaina graMthamAlA vi. sa. 1636 lAkhAbAvala - zAntipurI saurASTra (Agama paMcAgI kramaH 41/3) rAya dhanapatasiMha bahAdura vi. saM. 1636 kalakattA (prApti sthAnazAjApura bhaMDAra) zrImajjanasiddhAntavAcanA vi. saM. 1977 prakAzanakArika (prApti sthAnajinadattasUri jJAna bhaNDAra, indaura) jaina zvetAmbara terApaMthI san 1968 mahAsabhA Agama- sAhitya prakAzana samiti, 3, porcugIja carca sTrITa, kalakattA sohanalAla jainadharma sohanalAla jainadharma pracAraka samiti jaina vizva bhAratI lADanUM(rAja.) san 1654 uttarAdhyayana; samIkSAtmaka adhyayana muni nathamala uttarAdhyayanasUtra; eka parizIlana DaoN. sudarzanalAla jaina ekArthaka koza samaNI kusumaprajJA For Personal & Private Use Only Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupapAtikasUtra saM. zrI madhukara muni karmavipAka (karma grantha) sAdhvI harSaguNAzrIjI karmavAda karma no siddhAnta yuvAcArya mahAprajJa zrI hIrAbhAI Thakkare karmagranya (bhAga -6) anu. paM. sukhalAlajI saMghavI kalpasUtra bhadrabAhu gommaTasAra zrI nemicandra siddhAnta cakravartI / jaina darzana meM AcAra-mImAMsA. muni nathamala jaina darzana meM AtmavicAra DaoN. lAlacanda jaina zrI Agama prakAzana samiti san 1662 I. zrI braja-madhukara smRti bhavana pIpaliyA bAjAra, byAvara(rAja.) sarasvatI pustaka bhaNDAra vi. saM. 2051 hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda Adarza sAhitya saMgha cUru(rAja.) san 1985 kAMtilAla dAhAbhAI paTela maMgala mudraNAlaya ratanapurapola, phatehabhAhinI havelI, ahamadAbAda zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina I. sana 1674 dhArmika zikSA samiti bar3ota (meraTha) kharataragacchArya zrI jinaraMgasUri mahArAja, poSAla TrasTa, kalakattA zrI paramazruta prabhAvaka maNDala san 1972 (zrImad rAjacandra jaina zAstramAlA) agAsa seTha mannAlAlajI surAnA ASAr3ha saM. 2017 memoriyala TrasTa 81, sadarna evenyU kalakattA pArzvanAtha vidyAzrama zodha san 1654 saMsthAna kAzI hindu vizvavidyAlaya AI.TI.AI. ror3a vArANasI muni zrI hajArImala smRti I. san 1652 prakAzana pIpaliyA bAjAra, byAvara zrI tAraka jaina gurU granthAlaya I. san 1982 zAstrI sarkala udayapura (rAja.) pUjya sohanalAla smAraka san 1963 pArzvanAtha zodhapITha AI.TI.AI. ror3a, karauMdI, .. vArANIsI bhAratIya jJAnapITha pradhAna kAryAlaya : 18 lodI ror3a, nayI dillI zrI tAraka gurU jaina granthAlaya san 1975 zAstrI sarkala, udayapura (rAja.) seTha mannAlAlajI surAnA A. saM. 2017 memoriyala TrasTa 51, sadarna evenyU kalakattA jaina yoga grantha catuSTam AcArya zrI haribhadra sUri 5- jaina AcAra siddhAnta aura svarUpa devendra muni zAstrI jaina karma siddhAnta udbhava evaM vikAsa DaoN. ravIndranAtha mizra . jinendra varNI san 1644 - jainendra siddhAnta koza (bhAga 1-4) jaina darzana svarUpa aura vizleSaNa devendra muni, zAstrI jaina darzana meM tattvamImAMsA muni nathamala For Personal & Private Use Only Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. sAgaramala jaina jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana (bhAga-1,2) jaina-darzana prAkRta bhAratI saMsthAna jayapura (rAja.) san 1662 DaoN. mohanalAla mehatA san 1656 jainatattvamImAMsA paM. phUlacandra siddhAntazAstrI bI.ni.saM. 2504 zrI sanmati jJAnapITha lohAmaNDI, AgarA azoka prakAzana mandira 2/246, nirvANa bhavana navIndrapurI, vArANAsI azoka zAMtilAla korA 48, govAliyA TaiMka ror3a jaina dharma ciMtana paM. dalasukha mAlavaNiyA vi. saM. 2021 muMbaI jaina yoga siddhAMta aura sAdhanA- AcArya zrI AtmArAma jI Atma mAnapITha, I.sa. 1983 mahArAja mAnasA maNDI, paMjAba jaina-darzana muni zrI nyAyavijayajI bhogIlAla cunnIlAla kApar3iyA san 1650 . manIlAla gavaracanda zAha pA. . jaina nItizAstra :- eka DaoN. pratibhA jaina pArzvanAtha vidyApITha AI. TI. varSa 1665 tulanAtmaka vivecana AI. ror3a karoMdI po. oN. : bI. eca. yU. vArANasI jaina nyAya kA vikAsa muni nathamala jaina vidyA anuzIlana kendra san 1877 rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura jaina vidyA ke AyAma pro. sAgaramala jaina pUjya sohanalAla smAraka bhAga (1 - 7) pArzvanAtha zodhapITha AI. TI. AI. ror3a karodI po. oN. : kAzI hindu vizvavidyAlaya jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saM. paM. dalasukhabhAI mAnavaNiyoM pArzvanAtha vidyAzrama zodha san 168E bhAga (1 - 7) DaoN. mohanalAla mehatA saMsthAna AI. TI. AI. ror3a vArANasI jaina darzana meM karmavAda khabacaMda kezavalAla pArakha laheracaMda amIracaMda zAha vi. saM. 2037 35, Ananda bhavana navAmAdhupurA ahamadAbAda jaina-darzana aura kabIra eka oN. maMju zrAjI - Aditya prakAzana varSa 1962 tulanAtmaka adhyayana epha 14/65 mADala TAUna jaina pravacana kiraNAvalI zrI vijayapAsUrIzvarajI zrI jainadharma pracAraka sabhA varva 1957 rAMdhanapurI bAjAra, bhAvanagara jaina Agama sAhitya : manana zrI devendra muni zAstrI zrI tAraka gurU jaina granthAlaya varSa 1977 aura mImAMsA udayapura (rAja.) jaina- tattva-prakAza zrI amolaka RSijI zrI amola jaina jJAnAlaya varSa 1982 dhuliyA (mahArASTra) jaina darzana meM samyakatva kA DaoN. surekhA zrI vicakSaNa smRti prakAzana jayapura varSa 1658 svarUpa jaina parAmanovijJAna muni DaoN. rAjendra ratneza amana prakAzana naI dillI san 1962 jaina aura bauddha bhikSuNI saMgha : DaoN. asaNa pratApa siMha pArzvanAtha vidyAzrama zoSa . san 1987 eka tulanAtmaka adhyayana saMsthAna vArANasI jaina dharma aura darzana muni nathamala seTha mannAlAlajI surANA san 1960 memoriyala TrasTa, 11, sadarna evaMnyU, kalakattA For Personal & Private Use Only Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya vijayajayantasena sari saMvat 88 jaina Agama sAhitya: eka anuzIlana zrI rAja rAjendra prakAzana TrasTa zrI rAjendra sUri jaina jJAna mandira, ratanapola, hAdhIkhAnA, zrI rAjendra sUri cauka, ahamadAbAda gaNeza prasAda varNI saMsthAna nariyA vArANasI-5 sanmati mAnapITha AgarA jaina darzana DaoN. mahendrakumAra jaina san 1674 DaoN. harindrabhUSaNa jaina san 1674 jaina aMgazAstra ke anusAra mAnava vyaktitva kA vikAsa jaina tattvArtha (pUvAddha) zrI AtmArAmajI mahArAja jaina AcAra mImAMsA AcArya zrI devendra muni jaina darzana meM sAdhanA saMgraha sAdhvI jayadarzitA zrI jI jaina darzana meM atindriya jJAna sAdhvI (DaoN.) saMyama jyoti zrI Ananda jaina I. saM. 1636 mahAsabhA paMjAba heDa oNphisa, ambAlA zahara zrI tAraka gurU jaina granthAlaya I. saM. 16Et gurU puSkara mArga, udayapura zrI anantanAthajI mahArAja jaina I. saM. 1961 derAsarajI tathA te sAdhAraNa phaMDonu TrasTa 302/306, narazI nAthA sTrITa, bambaI jaina kampyuTara sarvisa, san 1967 jAlorI geTa, jodhapura, anamola prinTarsa jodhapura pArzvanAtha vidyAzrama zoSa san 167 saMsthAna, vArANasI jaina vizvabhAratI prakAzana san 1990 lADanUM (rAja.) Agama anuyoga prakAzana posTa I. saM. 1666 baoNksa 1141 dillI praviNacaMda gAMdhI, rAkeza jaina san 1981 samanvayaka prakAzaka bhAvanagara darzana vibhAga, jodhapura san 1986 vizvavidyAlaya, jodhapura (rAja.) maM. arthat basa bandovAdige jaina yoga kA AlocanAtmaka adhyayana . jaina darzana aura saMskRti jainAgama - nirdezikA - muni mahendra kumAra muni kanhaiyAlAla 'kamala' jainArAdhanA nI vaijJAnikatA DaoN. zekharacaMda jaina DaoN. kanhaiyAlAla jaina darzana meM dravya kI avadhAraNA aura kAraNa-kArya sambandha jainasiddhAntadIpikA A. zrI tulasI AcArya zrI devendra muni jaina nItizAstra : eka parizIlana ' jaina darzana aura anekAnta AcArya mahAprajJa jaina darzana ane zrAvakadinakRtya muni zrI aMkalakavijayazrI mahArAja jaina dharma pravezikA sAdhvI hemaprabhA zrI jaina dharma kA prANa paM. sukhalAlajI jiNa dhammo AcArya zrI nAneza Adarza sAhitya saMgha saM. 2002 saradArazahara (rAja.) zrI tAraka gurU jaina granthAlaya san 1658 zAstrI sarkala, udayapura Adarza sAhitya saMgha cUrU san 1964 (rAja.) nizAla phaliyA uttamarAma sTrITa saM. 2044 rAdara sUrata zrI jaina saMgha, pAdarU (rAja.) vi. saM. 2048 sastA sAhitya maNDala, dehalI zrI samatA sAhitya prakAzana TrasTa indaura - ujjaina zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha san 166 385, saradAra vallabha bhAI paTela mArga, muMbaI nApisArAsana jina tatva ramaNalAla cI. zAha For Personal & Private Use Only Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigamasUtra chAndogyopaniSada (sAnuvAda zAMkarabhASya sAhitya) chedasUtra : eka parizIlana tattvArtha sUtra tattvArthadhigamasUtra (sabhASya) tattvArtha lokavArtikam tattvArthavArtika (rAjavArtika) tattvArthasUtra tattvArtha (sarvArthasiddhi) tarka bhASA darzana aura cintana bhAga (1 - 2) dharmabindu prakaraNam (saTIka) dharmasaMgraha (bhAga 1 - 3) dharma ke dazalakSaNa dhammapada aura uttarAdhyayanaH sUtra kA eka tulanAtmaka adhyayana dharma bodha dhyAnavicAra saM. zrI madhukara muni AcArya zrI devendra muni saM.paM. sukhalAla saMghavI saM. akSayacandrasAgarajI saM.paM. manoharalAla saM. pro. mahendrakumAra jaina saM. zrI kevalamuni saM.paM. phUlacandra zAstrI DaoN. zrInivAsa paM. sukhalAlajI saM. munizrI jambUvijaya mahopAdhyAya yazovijayajI DA. hukumacanda bhArilla mahendranAtha siMha paM. pU. zrI keva zrI bhaMdrakara vijayajI mahArAja san 1986 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (rAja.) govindabhavana kAryAlaya gItApresa, saM. 1663 - 2052 gorakhapura zrI tAraka gurU jaina granthAlaya san 1663 zAstrI sarkala, udayapura pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna jaina iMsTiTyUTa AI.TI.AI. ror3a, vArANasI zAradAbena cimanabhAI aijyukezanala rIsarca senTara zAhIbAga, ahamadAbAda gAMdhInAthAraMga jaina granthAlaya po. mAMDavI, baMbaI bhAratIya jJAnapITha pradhAna kAryAlaya : 18, insaTITyUzanala eriyA, lodI ror3a, naI dillI zrI jaina divAkara sAhityapITha mahAvIra bhavana, 156, imalI bAjAra, indaura bhAratIya jJAnapITha, 18, insTITyUzanala eriyA, lodI ror3a, naI dillI ratirAma zAstrI sAhitya bhaNDAra, subhASa bAjAra, meraTha san 1963 zrIharilAlabhAI maMgalAjI mehatA 3601, aina, aima, jesI mArga, lakSmI nivAsa, 2 je mAle, rUma naM. 24, muMbaI jaina sAhitya vikAsa maNDala, 86, svAmI vivekAnanda mArga, IralAvilaya - pArale (pazcima) mumbaI san 1664 For Personal & Private Use Only san 1618 san 1644 san 1687 I.saM. 1667 paM. sukhalAlajI sanmAna samiti san 1657 gujarAja vidyA sabhAbhadra, ahamadAbAda I. 1672 - 1662 zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa, vi.saM. 2015 mumbaI san 1963 zrI AtmAnanda jaina bAlazrama, hastinApura, meraTha, yU.pI. paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, san 1664 e-4, bApUnagara, jayapura kAzI hindu vizvavidyAlaya, vArANAsI san 1686 sa. 2045 san 1660 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnadIpikA navasuttANi nandIsUtra niyukti saMgraha nirukta koza navatattva prakaraNa navatattva paribodha nyAyadIpikA nyAyAvatAra paMcAstikAya paMcAzaka-prakaraNam vijayakezarasurIzvarajI vijayacaMdrasUrIzvarajI jaina jJAna san 1976 mandira TrasTa, navaraMgapurA, ahamadAbAda saM. yuvAcArya mahAprajJa jaina vizvabhAratI I san 1987 lADanUM (rAja.) saM. yuvAcArya zrI madhukaramuni zrI AgamaprakAzana samiti san 1961 . zrI braja madhukara smRti bhavana pIpaliyA bAjAra, byAvara(rAja.) saM. zrI vijayajinendrasUrIzvara zrI harSapuSpAmRta jaina graMthamAlA san 1986 lAkhAbAvala - zAMtipurI (saurASTra) yuvAcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI san 1984 lADanUM (rAja.) paM. hIrAlAla dUgar3a jaina zrI AdinAtha jaina zvetAmbara saM. 2042 saMgha, cikapeTa, beMgalora vijaya muni zAstrI sanmati jJAna pITha, vi.saM. 2048 lohAmaNDI, AgarA DaoN. darabArI lAla koThiyA AcArya zrI bharatasAMgarajI san 1998 mahArAja saMgha AcArya zrI siddhasena divAkara zrI paramazrutaprabhAvaka maNDala san 1976 zrImadrAjacandra Azrama AgAsa, po. borIA AcArya kunda kunda svAmI AcArya zrI bharatasAgarajI san 1668 mahArAja saMgha .. DaoN. sAgaramala jaina pArzvanAtha vidyApITha, san 1967 AI.TI.AI.ror3a, karauMdI, vArANasI niraMjana agravAla tanAva mukta parivAra kendra, san 1968 epha-1/7, okhalA iMDasTriyala eriyA, pheja-1, naI dillI prApti sthAna - AcArya zrI kailAzasagirasuri jJAna mandira zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra, kobA, jilA gAMdhInagara saM. bhadraguptavijayajI gaNIvara zrI vizvakalyANa prakAzana TrasTa, vi.saM. 2040 kamboInagara ke pAsa mehasAnA (gujarAta) sAdhvI hemaprabhAzrI prAkRta bhAratI akAdamI, . 1666 jayapura saM. paM. haragovindadAsa prAkRta jaina vidyA vikAsa phaNDa, san 1987 77/375, sarasvatI nagara, AjAda sosAyaTI, ahamadAbAda saM.pro. sAgaramala jaina Agama, ahiMsA-samatA evaM san 1965 prAkRta saMsthAna, udayapura paM. makkhanalAla zAstrI 'tilaka' anekAMta siddhAMta samiti, san 1965 lohAriyA, baoNsavAr3A (rAja.) saM. zrI pUrNAnandavijayazrI zrI jagajIvanadAsa kasturacanda I. saM. 1658 mahArAja zAha, zrI vidyAvijayajI smAraka granthamAlA, po. sAThabA (sAbarakAMThA) parivAra meM rahane kI kalA * prakIrNakadazaka prazamarati (bhAga - 1-2). pravacana sAroddhAra prAkRta - hindI koza prakIrNaka sAhityaH manana aura mImAMsA purUSArthasiddhayupAya bhagavatIsUtra - sAra saMgraha For Personal & Private Use Only Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jIvana-mUlya oN. surendra varmA pArzvanAtha vidyApITha san 1966 AI.TI.AI. mArga, karauMdI, vArANasI bhAratIya darzana ke pramukhabAda muni rAkeza kumAra Adarza sAhitya saMgha san 1988 cUrU (rAja.) bhAratIya darzana meM mokSa cintana DaoN. azoka kumAra lADa madhyapradeza hindI grantha akAdamI, san 1973 eka tulanAtmaka adhyayana 87, mAlavIya nagara, bhopAla bhAvanA bhavanazinI rAjendra muni zrI tAraka gurU jaina granthAlaya vi.saM. 2041 zAstrI sarkala, udayapura (rAja.) bhAvanAyoga AnandaRSijI zrI ratna jaina pustakAlaya san 1975 pAthaDI, ahamadanagara (mahArASTra) bheda meM chupA abheda - yukcarya mahApranna jaina vizva bhAratI, san 16 lADanUM mahAvIra kA punarjanma yuvAcArya mahApraja jaina vizva bhAratI, san 1664 . lADanUM, nAgaura (rAja.) mahAvIra - vacanAmRta paM. dhIrajalAla zAha jaina sAhitya prakAzana mandira, . saM. 2016 laghAbhAI guNapata bIliMga, cIca bandara, bambaI manana aura mUlyAMkana yuvAcArya mahApranna Adarza sAhitya saMgha san 1982 cUrU (rAja.) mahAvIra vANI paM. devarayAsa besI zrI navIna bhAI javerI, san 1987 candra vihAra sosAyaTI, soma aTIrA ror3a, ahamadAbAda mahAvIra ke mahAsUtra zrI candraprabhasAgara zrI jitayazAstrI phAuMDezana , san 1987 sI, estAneDa ro IsTa, kalakattA manovijJAna zrI bhuvanavijayajI mahArAja zrI jaina zvetAmbara vi.saM. 2025 murtipujakamumukSu maNDala mumbaI mUlAcAra saM. DaoN. phUlacanda jaina bhAratavarSIya anekAnta vidvata san 1666 pariSada mUlAcAra kA samIkSAtmaka DA. phUlabanda pArzvanAtha vidyAzrama zoSa san 1687 saMsthAna, AI.TI.AI. ror3a, vArANAsI candananI suvAsa zrI sUryodaya vijayajI mahArAja mehatA badubhAI vasanajI vi.saM. 2016 gAMdhI nagara, beMgalora rAjA rAdhAkAnta deva nAga pablizarsa san 1988 (bhAga -1) 1 e/yU.e. javAhara nagara, dillI zabdoM kA ujAsa ma. Ananda prakAza tripAThI kamaleza caturvedI, san 1965 Adarza sAhitya saMgha, zabdakalpadrumaH zAnti patha-pradarzana jinendra varNI san 1660-1982 zrI jinendra varNI granthamAlA, 59/4, jaina sTrITa, pAnIpata bI. 16/60 bI. DemuriyAvIra, bhelUpura, vArANasI sanmati-bAna-pITha lohAmaNDI, AgarA , zramaNasUtra amaramUni san 1956 For Personal & Private Use Only Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa (patrikA) zramaNa (patrikA) zrImadbhagavadgItA zrImad devacandra sajjhAyamAlA bhAga - 1 .. sthAnAMgasUtra samavAyAMgasUtra saMskRta hindI koza sanmati tarka prakaraNa (khaNDa- 1) svAdhyAya sAgara jaina vidyA bhAratI ( bhAga 1-3) sAgAradharmAmRtam sAhitya aura saMskRti sAMkhyakArikA sugar3o sUtrakRtAMgacUrNi yogazAstra yogasUtra pro. sAgaramala jaina pro. sAgaramala jaina agaracandra nAhaTA zrI madhukara muni saM. zrI madhukara muni saM. zrI surendra pratApa siddhAsenaviyAkarasUrijI 5. mahAtmA bhagavAnadInajI DaoN. sAgaramala jaina A. supArzvamatijI devendramuni zAstrI DaoN. rAmakRSNa AcArya yuvAcArya mahAprajJa muni puSyavijaya muni jambUvijaya pAtaMjali pArzvanAtha vidyApITha, AI.TI.AI. mArga, karauMdI, pI. oN. - bI.eca.yU., vArANasI pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI motIlAla jAlAna gItApresa gorakhapura bhaMvaralAla nAhaTA zrImaddevacandra granthamAlA, 4, jagamohana mallika lena, kalakattA 7 zrI AgamaprakAzana samiti, zrI braja- madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAja.) zrI AgamaprakAzana samiti zrI braja madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAja.) nAga prakAzana, 11 e./ yU. e. (posTa Aphisa bilDiMga), javAhara nagara, dillI roTha motIzA lAlabAga, jaina ceroTIja TrasTa pAMjarApAla kampAunDa, bhulezvara: muMbaI dalasukha mAlavaNiyA maMtrI, jaina saMskRta - saMzodhana maNDala, vArANasI pUjya sohanalAla smAraka pArzvanAtha zodhapITha, vArANasI anekAnta siddhAMta samiti lohAriyA, bAsavAr3A (rAja.) bhAratIya vidyA prakAzana, po.bA. 108, kacaur3IgalI, vArANasI ratirAma zAstrI sAhitya bhaNDAra, subhASa bAjAra, meraTha jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM prAkRta grantha pariSad vArANasI -5 jaina sAhityavikAsamaNDalasyAdhyakSaH zreSThI amatalAla kAlIdAsadozI mumbaI pAtaMjala yoga pradIpa, gItA presa For Personal & Private Use Only san 1667, aMka 4-6 san 1665, aMka 4-6 vi.saM. 2026 vi.saM. 2020 san 1662 san 1661 I.saM. 1666 vi.saM. 2040 san 1657 san 1664 san 1665 san 1667 san 1661 san 1684 san 1975 san 1677 vi.saM. 2018 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDakazrAvakAcAra pannAlAla 'vasanta' rAjapraznIyasUtram saM. zrI madhukara muni lezyA aura manovaijJAnika DaoN. zAntA jaina yuvAcArya mahApraja lokataMtra : nayA vyakti nayA samAja vRhadAraNyakopaniSad (sAnuvAda zAu~rabhASyasahita) vRhadravyasaMgraha : zrI nemicandrasiddhAntideva vijJAna ke sandarbha meM jaina dharma muni sukhalAla vijJAna ane dharma muni zrI caMdrazekharavijayajI vizvadarzana jayajyota saumyajyoti zrI jI zrI munisaMgha svAdhyAya samiti san 1656 . sAgara (madhyapradeza) zrI Agama prakAzana samiti, san 1982 jaina sthAnaka, pIpaliyA bAjAra, vyAvara (rAja.) jaina vizva bhAratI san 1666 lADanUM (rAja.) jaina vizva bhAratI san 1663 . lADanUM (rAja.) govindabhavana kAryAlaya, . saM. 1665-2052 gItApresa, gorakhapura mumbayIstha - paramazrutaprabhAvaka . vi.ni.saM. 2433 maNDala : akhila bhAratIya terApaMtha yuvaka san 1682 pariSada, po. lADanUM, jilA ... (nAgora) rAja. kamala prakAzana, vi.saM. 2027 5012/2, bIje mAle, candra hoTalanI sAme ratanapola nAkA, gAMdhI roDa, ahamadAbAda paMccAzaka prakazana samiti, san 1660 bArA- mesarsa khumacaMda gulAbacaMda, mu.sisobarA (gaNeza) sTe. navasArI seTha amIcaMdajI pannAlAla vi.saM. 1980 AdizvarajI, jaina derAsara . cairiTebala TrasTa, 41, rIja ror3a, bAlakesara mAlAbAra hila, muMbaI Department of Jainology University of Madras. Madras P. V. Research 1990 Institute P.T.I. Road, Varanasi - 5 P.V. Research 1951 Institute Jainashram Hindu University Varanasi Sarva seva sangh 1993 prakashan rajghat, Varanasi-221001 (U.P.) India vizeSAvazyaka bhASya zrI vrajasena vijayajI Dr.R.P.Poddar An Introduction to the Uttaradhayana Jaina Epistemology Indra chandra Shastri Nathmal Tatia Studies in Jaina Philosophy Saman Suttam Sri. Jinendra Varni For Personal & Private Use Only Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa.pU. mahAna AtmasAdhikA puruvaryA anubhavazrIjI ma.sA. - Jain Education inte balionai personaar i sunlye