Book Title: Kalyankarak
Author(s): Ugradityacharya, Vardhaman Parshwanath Shastri
Publisher: Govind Raoji Doshi Solapur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001938/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - sakhArAma nemacaMda graMthamAlA puSpa 129 - - - zrIugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka. ( rASTrabhASAnuvAdasahita ) - -- - saMpAdaka va anuvAdaka ----- zrI. paM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI, ( vidyAvAcaspati nyAyakAvyatIrtha ) saMpAdaka jaina dhaka va vIravANI, solApura. - prakAzakazrI. seTha goviMdajI rAvajI dozI, solApura. prathamAvRtti 1000 / vIra saMvat 2466 san 1940 mUlya dasa rupaye Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakazrI. seTha goviMdajI rAvajI dozI, sagvArAma nemacaMda graMthamAlA solApura. sarvAdhikAra surakSita hai ! - - mudrakapaM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI, kalyANa paoNvara priMTiMga presa, solApura. For Private & Personal use only. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SAKHARAM NEMCHAND GRANTHAMALA No. 129 THE KALYANA-KARAKAM OF UGRADITYACHARYA WITH INTRODUCTION, TRANSLATION, NOTES, INDEXES & DICTIONARY Edited EDITOR:-JAIN BODHAK & VARDHAMAN PARSHWANATH SHASTRI VIDYAWACHASPATI, NYAYA KAVYA-TIRTHA by SETI VEERAWANI SHOLAPUR. Published by GOVINDJI RAOJI DOSIII SAKHARAM NEMCHAND GRANTHAMALA SHOLAPUR. 1940 PRICE RS. TEN ONLY. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published by SETH GOVINDJI RAOJI DOSUI SAKHARAM NEMCHAND GRANTHAMALA SHOLAPUR All Rights are Reserved. Printed by V. P. SIIASTRI. PROPRIETOR KALYAN POWER PRINTING PRESS SUOLAPUR Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Recene prakAzaka ke do zabda, learn EFINIRALA lme P ara mere paramapUjya svargIya dharmavIra pitAjIkI baDI icchA thI ki yaha graMtha zIghra prakAza meM Akara Ayurveda jagat kA upakAra ho / paraMtu yamarAja kI niSThuratA se unakI icchA pUrNa nahIM ho sakI / ataH yaha kArya merI tarapha aayaa| unakI smRti meM isakA prakAzana kiyA jA rahA hai / AzA hai ki svarga meM unakI AtmA ko saMtoSa hogA / ____zrI. vidyAvAcaspati paM0 vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ne isa graMtha kA saMpAdana va anuvAdana kiyA hai| zrI. AyurvedAcArya paM. anaMtarAjeMdra va vaidya biMdumAdhavane saMzodhana karane kA kaSTa kiyA hai / vistRta prastAvanA ke suyogya lekhaka vaidyapaMcAnana paM. gaMgAdhara guNe zAstrI haiM / ina sabakA maiM AbhArI hUM / isake alAvA jina dharmAtmA sajjanoMne Arthika sahayoga diyA hai, unakA bhI maiM kRtajJa huuN| yadi Ayurveda premI vidvAnoMne isa graMtha kA upayoga kara rogapIDitoM ko lAbha pahuMcAyA to sabakA parizrama saphala hogA / iti. goviMdajI rAvajI dozI. solApura. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + PII samapaNa. /II/IIIII AUTHORITISHALIMIMAR! T ODAAINA. IMALAMUAAIIANA IMERUM zrI dharmavIra, dAnavIra, jinavANIbhUSaNa, vidyAbhUSaNa, seTha rAvajI sakhArAma dozI. dharmavIra ! ___ Apane apane jIvana ko jainadharma kI prabhAvamA, jainasAhitya kI sevA va jainasAdhuvoMkI suzrUSA meM lagAyA thA / Apa vartamAnayugake mahAn dhArmika netA the / Apake hI AMtarika satprayatna se isa mahAn graMtha kA uddhAra huA hai / isa kA AsvAda lenekI abhilASA aMtima ghaDItaka Apake mana meM lagI thii| paraMtu Apa akasmAt svargIya vibhUti bana gae / isalie Apake dvArA prerita, Apake hI sahayoga se saMpAdita, ApakI isa cIja ko Apako hI samarpaNa kara detA hUM, jisase maiM Apa ke anaMta upakAroMse uRNa ho sakU~ / iti. guNAnurakta-- vardhamAna pArzvanAtha zAstrI. saMpAdaka. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kalyANakAraka vaidyaka-graMtha kI prastAvanA. Ayurveda arthAt jIvanazAstrakI utpatti ke saMbaMdha meM koI nizcita kAla nahIM kahA jAsakatA hai / kAraNa ki jahAM se prANiyoM ke jIvana kA saMbaMdha hai vahIMse Ayurveda kI bhI AvazyakatA hotI hai| samAjake yA prANimAtra ke dhAraNa-poSaNake lie isa zAstrakI parama AvazyakatA honese cAra AdamiyoMne ekatrita hokara jahAM samAja banAyA yahAM para Ayurvedake sthUla siddhAMtoM ke saMbaMdha meM vicAra-vinimaya hone lagate haiN| bilakula azikSita dazA meM paDA huA samAja bhI apane samAjake rogiyoM kI paricaryA yA cikitsAkI vyavasthA kisI hada taka karatA hai / prAyazaH ina samAjoM meM devapUjA karane vAle yA maMtrataMtra karanevAle upAdhyAya hI cikitsA bhI karatA hai| Aja bhI aise aneka azikSita [ gAMvaDe ] samAja upalabdha hai jinakI cikitsA ye purohita hI karate haiM / (ina saba bAtoM kA savistara ullekha spensara kRta ' nItizAstra' va Nights of Toil nAmaka pustakameM hai ) isa avasthAmeM cikitsAzAstrakI zAstrIyadRSTise vizeSa unnati nahIM ho pAtI hai / kevala cAra AdamiyoM ke anubhava se, do cAra nizcita bAtoM ke AdhAra se cikitsA hotI hai va vahI cikitsApaddhati eka cikitsakase dUsare cikitsaka ko mAluma hokara samAja meM rUDha ho jAtI hai / samAja kI jaisI jaisI unnati hotI hai usI prakAra anya zAstroM ke samAna cikitsAzAstra yA AyurvedazAstra kI bhI unnati hotI hai / buddhimAna va pratibhAzAlI vaidya isa cikitsAparaMparAmeM apane buddhikauzala se kucha vizeSatAko utpanna karate haiM / kramazaH Ayurveda bar3hatA rahatA hai| sAtha meM Ayurveda zAstra ke gUDhatatvoM ko nikAlane va zodhana karane kA kArya satvabuddhiyukta saMzodhaka vidvAn karate haiM / isa prakAra baDhate baDhate yaha viSaya kevala zruti meM na rahakara inakI saMhitA banane lagatI hai / vaidikakAla ke pUrva bhI aisI susaMgata saMhitAoM kI upalabdhi thI yaha bAta saMhitA zabdase hI spaSTa hojAtI hai| veda yA Agamake kAlameM bhI AyurvedakA susaMgata paricaya upalabdha thaa| Rgveda isa bhUmaMDalakA sabase prAcIna likhita graMtha mAnA jAtA hai| usameM aneka prakArakI zastrakriyA, nAnAprakAra kI divyaauSadhi, maNi, ratna va tridhAtu Adi kA ullekha milatA hai / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) - candramAko lage hue kSaya kI cikitsA azvinau devoMne apane cikitsAsAmarthyase kI, isa kA ullekha Rgveda meM milatA hai / cyavanaRSIkI kathA punayauvanatva prApta karadenevAle yoga kA samarthaka hai / RgvedakI apekSA bhI atharvaveda meM prArthanA va sUktoMke bajAya maNimaMtra auSadhi Adi kA hI vicAra adhika hai / atharvaveda meM vazIkaraNa vidhAna samaMtraka va nimaMtrakarUpa se kiyA gayA hai / isI prakAra kisI kisI auSadhi ke saMbaMdha meM kaunase rogapara kisa auSadhi ke sAtha saMyukta kara denA cAhie, isa kA ullekha jagaha jagaha para milatA hai / auSadhi guNa-dharmakA ugamasthAna yahI milatA hai / bhinna 2 avayavoM ke nAma atharvaveda meM milate haiM / atharvaveda Ayurveda kA mukhya veda ginA jAtA hai, arthAt Ayurveda atharvaveda kA upaveda hai| yajurveda meM yajJa-yAgAdika kI prakriyA varNita hai / usa meM yajJIya pazuoM ko prApta kara una 2 viziSTa avayavoM ke samaMtraka havana kA varNana kiyA gayA hai / yajurveda brAhmaNa va AraNyakoM meM vizeSataH aitareya brAhmaNoM meM zArIrika saMjJA bahuta se sthAnapara AgaI hai / vaidikavADmaya kA prasAra jisa prakAra hotA gayA. usI prakAra bhinna bhinna viSayoM kA graMthasaMgraha bhI baDhane lgaa| isI samaya Ayurveda kA svataMtra graMtha yA saMhitAzAstra kA agnivezAdikoM ne nirmANa kiyA / jainAgamoM kA vizeSataH vistAra isI kAla meM huA evaM unhoMne bhI Ayurveda-saMhitAkA nirmANa isI samaya kiyA / kalyANakAraka graMtha, usakI bhASA, viSayavarNanazailI, tatvapraNAlI ityAdi vicAroM se vaha vAgbhaTa ke naMtara kA graMtha hogA yaha anumAna kiyA jAsakatA hai / parantu agniveza, jatukarNa, kSAraprANI, bhela, pArAzara, ina kI saMhitAyeM atyaMta prAcIna haiM | inameM se agnivezasaMhitA ko dRDhabala va carakane saMskRta kara va baDhAkara Aja jagat ke sAmane rakhakhA hai / yaha graMtha Aja carakasaMhitA ke nAma se prasiddha hai / carakasaMhitA kI bhASA aneka sthAnoM meM aupaniSadika bhASAse milatI julatI hai / isa caraka kA kAla isavI san ke pUrva hajAra se DeDha hajAra varSaparyaMta honA cAhiye isa prakAra vidvAnoM kA tarka hai / caraka kI saMhitA tatkAlIna vaidyaka kA suMdara namUnA hai| carakasaMhitA meM agniveza kA bhAga kitanA hai, dRDhabala kA bhAga kitanA hai aura svataH caraka kA aMza kitanA hai yaha samajhanA kaThina hai / 1jainAcAryoM ke matase dvAdazAMga zAstra meM jo dRSTivAda nAma kA jo bArahavAM aMga hai| usake pAMca bhedoM meM se eka bheda pUrva ( pUrvagata ) hai| usakA bhI caudaha bheda hai| ina bhedoM meM jo prANAvAda pUrvazAstra hai usameM vistArake sAtha aSTAMgAyurvedakA kathana kiyA hai| yahI Ayurveda zAstrakA mUlazAstra athavA mUlaveda hai| usI veda ke anusAra hI sabhI AcAyoMne Ayurveda zAstra kA nirmANa kiyA hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) phira bhI prathama adhyAya ke nyAyavaizeSika tatva kA samAveza, gyArahaveM adhyAya ke tIna eSaNAkA kathana kara, usa kI siddhi ke lie pramANasiddhi kA bhAga, Atreya bhadrakAlIya adhyAya ke kSaNabhaMgI nyAya, ina bhAgoM ko carakAne pratisaMskAra kiyA taba samAveza kiyA mAluma hotA hai / kAraNa ki vaidika va aupaniSadika kAla meM nyAyavaizeSikoM kA udaya nahIM huA thA, aura bauddhoM kA udaya to prasiddha hI hai / carakasaMhitA graMtha vizeSataH kAyacikitsA - viSayaka hai / usa ke sarva bhAgoM meM isI viSaya kA pratipAdana hai / cikitsA kA tAtvika viSaya va pratyakSa karma kA UhApoha bahuta acchI taraha carakane kiyA hai / kalyANakAraka graMtha kA cikitsAviSaya madhu, madya, mAMsa ke bhAgako choDakara bahuta aMza meM caraka se milatA julatA hai / zalyacikitsA Ayurveda ke aMgoMmeM eka mukhya aMga hai / zalyacikitsA kA pratipAdana vyavasthita va zAstrIyapaddhatI se suzrutAcArya ne kiyA hai / isa se pahile bhI upadhenu, umra, puSkalAvata Adi sajjanoM ke zalyataMtra ( Treatises on Surgery ) bahutase the / parantu saba ko vyavasthita saMgraha karane kA zreya suzrutAcArya ko hI mila sakatA hai / suzrutane apane graMtha meM zavacchedana se lekara sarva pratyakSa - zarIra kA parijJAna karane ke saMbaMdha meM kAphI prakAza DAlA hai / zalyataMtrakArane arthAt vaidya ne " pATayitvA mRtaM samyak " zarIrajJAna prApta kareM, isa prakAra kA daNDakasUtra kA suzrutane apanI saMhitA meM pratipAdana kiyA hai / suzruta ke pahile va tatsamaya meM aneka taMtra graMthakAra hue haiN| jinhoMne zarIrajJAna ke lie vizeSa prayatna kiyA thA / aise hI graMthakAroM ke prayatna se zarIrajJAna kA nirmANa huA hai / sauzruta-zArIra kA anuvAda Age ke aneka graMthakAroM ne kiyA hai / suzrutazArIra kAyacikitsaka va zastra cikitsaka ke lie upayogI hai / suzruta isa zArIra ke AdhAra para zalyataMtra kA nirmANa kara usakA vistAra kiyA hai / aneka prakAra ke zastra, yaMtra, anuyaMtra, Adi kA varNana suzruta graMtha meM milatA hai / aSTavidha zastrakarma kisa prakAra karanA cAhie. va pazcAt karma kisa prakAra karanA cAhie Adi bAtoM kA UhApoha isa saMhitA meM kiyA gayA hai / zastra kriyA ke pahile kI kriyA va zastrakriyA ke bAda kI vraNaropaNAdi kriyAoM kA jisa uttama paddhati se varNana kiyA gayA hai, usa meM Adhunika zastravidyA pravINa vidvAnoM ko bhI bahuta kucha sIkhane lAyaka hai / aura zastrakarma pravINa pAzcAtya vaidyoMne suzrutakI paddhatiko Indian Methods ke nAmase liyA bhI haiM / suzrutasaMhitA meM choTI choTI zastrakriyAoM kA hI varNana nahIM apitu koSThapATanAdi baDI baDI zastrakriyAoM kA bhI pratipAdana hai / baddhagudodara, azmarI, AMtravRddhi, bhagaMdara Adi para zastrakriyAoM kA ThIka Adhunika paddhati se hI jo varNana 1 --- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) - - usa meM milatA hai, use dekhakara mana daMga rahatA hai / mUDhagarbha va zalyaharaNa ke bhinna 2 vidhAnoMkA varNana hai, itanA hI nahIM, peTa ko cIrakara bacceko bAhara nikAlanA va phirase usa garbhAzaya ko sIkara surakSita karane kA kaTina vidhAna bhI suzrata meM hai / netraroga ke prati hI aneka prakAra ke zastrakarmoM kA vidhAna suzrutane bahuta acchI taraha se kiyA hai / kalyANakAraka graMtha meM zastrakarma kA bahutasA bhAga AyA hai| aSTavidhazastrakarma va una ke vidhAna bhI kalyANakAraka meM suvyavasthitarUpase varNita hai / zastracikitsA atyaMta upayogI cikitsA hone se mahAbhAratAdi graMthoM meM bhI isakA ullekha milatA hai / bhISma jisa samaya zarapaMjara meM paDA thA, usa samaya zalyoddharaNa-kovidoM ko bulAne kA ullekha mahAbhArata meM hai / sArAMza hai ki Ayurveda meM zalyacikitsA bahuta uttama paddhati se dI gaI hai evaM usa kA pracAra pratyakSa vyavahAra meM isa bhArata meM kucha samaya pUrvataka barAbara thA / jainAcAryoMne khAsakara kalyANakArakakartAne zalyataMtrakA varNana apane graMtha meM acchItaraha kiyA hai / parantu kAyacikitsAke sambandhameM adhikarUpase rasa zAstroMkA upayoga va usakI prathA inhI jainazAstrakAroMne DAla dI hai / caraka, muzruta ke samaya meM vanaspati va prANyaMga ko auSadhike rUpameM bahuta upayoga karate the| parantu yaha prathA aneka kAraNAMse pIche paDakara rasa, loha ( Metals) upadhAtu, [ gaMdhaka, mAkSikAdi ] va vanaspatika kalpa cikitsA meM adhika rUpase upayoga meM Ane lage, aura zalyataMtra dhIre dhIre pIche paDane lgaa| ___ yavanoMke AkramaNaparyaMta Ayurveda kA paripoSa barAbara banA thA / Arya, jaina va bauddha muniyoM ne isa ke ATho hI aMgoM ke saMrakSaNa ke lie kAphI prayatna kiyaa| parantu yAvanI AkramaNa ke bAda vaha kArya nahIM ho sakA / itanA hI nahIM, baDe 2 vidyApITha va agrahAroMke graMthAlayoMko vidhvaMsa karane meM bhI yavanoMne koI kamI nahIM rakhakhI / itihAsaprasiddha allAUddIna khilajI jisa samaya dakSiNa para caDhAI karate hue AyA thA, usa samaya aneka pustakAlayoM ko jalAne kA ullekha itihAsa meM milatA hai / AyurvedazAstra ko vyavasthitarUpa se bar3hane ke lie jisa mAnasika-zAMti kI AvazyakatA hotI hai, vaha isa ke bAda ke sahasraka meM vidvAnoMko nahIM milii| koI phuTakara nibaMdhagraMtha athavA saMgrahagraMtha isa kAla meM likhe gae / parantu una meM koI navInatA nahIM hai| yaha jo AghAta Ayurveda para huA usakI sudhAraNA vizeSataH marAThezAhI meM bhI nahIM ho sakI / aura usa ke bAda ke rAjAvoM ko to apane svataH ke siMhAsana ko samhAlate samhAlate hI hairAna honA paDA / aura Akhera ke rAjAoMne to palAyana hI kiyaa| isa prakAra isa bhAratIya Ayurveda ke uddhAra ke lie rAjyAzraya nahIM milaa| hAM! nahIM kahane ke lie zrImaMta Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) - - nAnA sAheba pezave ne apane zAsana meM eka hakIma va eka gurjara vaidya ko thoDA varSAsana: dene kA ullekha milatA hai| yaha sahAyatA zAstrasaMvardhana kI dRSTi se na kucha ke barAbara thI / caMdragupta va azoka ke kAla meM unhoMne apane rAjya meM jagaha 2 para rugNAlaya va baDe 2 auSadhAlayoM kA nirmANa karAyA thaa| isIlie usa samaya aSTAMga Ayurveda kI atyaMta unnati huI / kAya, bAla, graha, UrdhvAga, zalya, daMSTrA, jarA va vRSa, isa prakAra ATha aMgoM se cikitsA kA varNana Ayurveda meM kiyA gayA hai| kalyANakAraka graMtha meM bhI ina ATha aMgoM se cikitsAkA pratipAdana kiyA gayA hai| kAyacikitsA-saMpUrNa dhAtuka zarIra kI cikitsA ! bAlacikitsA---- bAlakoM ke roga kI cikitsA / grahacikitsA- isa kA artha aneka prakAra se ho sakatA hai / parantu ve sarva roga sahasrAra va nADIcakra meM doSotpanna hone se hote haiN| UogacikitsA-ise zAlAkyacikitsA bhI kahate haiN| nAka, kAna, galA, AMkha, ina ke rogoM kI cikitsA UvAMgacikitsA kahalAtI hai / zalyacikitsA-zastrAstroM se kI jAnevAlI cikitsA jisakA varNana Upara kara cuke haiN| daMSTrAcikitsA-isa ke do bhAga haiN| [1] sarpAdi viSajaMtuoM ke dvArA daMSTra honepara usapara kIjAnevAlI cikitsA / [2] sthAvara, jaMgama viSa ke kisI prakAra zarIra meM praveza honepara kIjAnevAlI cikitsaa| jarAcikitsA-punayauvana prApta karane ke lie kI jAnevAlI cikitsA / ise hI rasAyanacikitsA ke nAma se kahate haiM / vRSacikitsA-kA artha vAjIkaraNa cikitsA hai| ina cikitsAMgoMkA sAMgopAMgavarNana kalyANakArakameM vistArake sAtha AyA hai| ataeva usake saMbaMdha meM yahAMpara vizeSa likhane kI AvazyakatA nahIM / mukhya prazna yaha hai ki Ayurveda kI cikitsApaddhati kisa tatvake AdhAra para avalaMbita hai ? kisI bhI vaidyaka ko liyA to bhI usake mUla meM yaha upapatti avazya rahegI ki zarIra susthiti meM kisa prakAra calatA hai, aura roga ke honepara usakI avyavasthiti kisa prakAra hotI hai ? Aja hI nAnA prakAra ke vaidyakoMkI upalabdhi isa bhUmaMDalapara huI ho yaha bAta nahIM, apitu bahuta prAcIna kAla se hI aneka vaidyakapaMtha vidyamAna the| zarIra tridhAtuoM se banA huA hai aura usa meM doSa, dhAtu va malamUla hai / [ doSadhAtumalamUlaM hi zarIram ] tridhAtu zarIra ke dhAraNa poSaNa karate haiN| ve samasthiti meM raheM to zarIra meM svAsthya banA rahatA hai| evaM unakA vaiSamya honepara zarIra bigaDane lagatA hai / " ya eva dehasya samA vivRdhyai 1 yaha caMdragupta jainadharma kA upAsaka thaa| jainAcArya bhadrabAhu kA paramabhakta thaa| jainadharma meM kathita utkRSTa mahAvratako dhAraNa kara usane saMnyAsa grahaNa kiyA thaa| See. Inscriptions of Shravanbelgola. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) ta evaM doSA viSamA vdhaay"| tridhAtu atyaMta sUkSma hokara vyApI haiN| zarIra ke aneka maMDaloM meM vaha vyApta hokara rahate haiM / avayavoM meM vyApta haiM, ghaTaka meM vyApta haiM / aura paramANu meM bhI una kI vyApti hai| una ke bhinna 2 sthAna haiN| una ke kArya zarIra meM rAtriMdina cAlU hI rahate haiM / yadyapi una kA nAma vAyu, pitta va kapha hai / tathApi kucha vaidyaka graMthoMmeM khAsakara bhelasaMhitAmeM ve " pratimUladhAtu" ke nAma se kahe - vAta, pitta va kapha ke sthAna va kAryoMkA savistara varNana kalyANakAraka graMtha meM hai| vAta, pitta va kapha yaha tridhAtu jIvana ke mUla AdhArabhUta haiM / kisI bhI prANI ke zarIra meM inakA astitva anivArya hai / bilakula sUkSmazarIrI prANI ko bhI dekheM to mAluma hogA ki usake zleSmabhaya zarIra meM jala kA aMza rahatA hI hai / vaha apane AhAra ko grahaNa kara usakA pacana karate hue apane zarIra kI vRddhi karatA hI hai / yaha kArya usa ke zarIra meM sthita pitta dhAtu ke kAraNase hotA hai| itanA hI kyoM ? atyaMtAtyaMta sUkSmazarIra meM bhI yaha sarva vyApAra hote rahate haiN| aura usa meM saptadhAtuoMmeM se rasadhAtu vidyamAna rahatA hai| Age jaise jaise vaha prANI anekAvayavI banatA hai taba usakA zArIrikavyApAra bhI baDhatA jAtA hai / . prANyaMga jaise jaise baDhatA jAtA hai vaise hI usa meM pratimUladhAtu kiMvA sthUla dhAtu adhikAdhika zreNI se upalabdha hotA hai, kinhI prANiyoMmeM rasa va rakta yahI dhAtu milate haiN| kinhImeM rasa, rakta va mAMsa aura kinhImeM rasa, rakta, mAMsa, asthi, majA va zukra aise dhAtu rahate haiM / pratimUla dhAtu kiMvA saptadhAtu-sthUla dhAtuvoMmeM koI bhI dhAtu prANyaMga meM rahe yA na rahe paraMtu tridhAtu to avazya rahate hI haiN| ve tInoM hI rahate haiN| tInoMkI sahAyatA se zArIrika vyApAra calatA hai / mAnavIya zarIra meM atyaMta prakRSTa dhAtuka zarIra rahane para pratimUla dhAtu rahate haiN| ojasadRza (dhAtusAra-teja ) bhI rahate haiM / paraMtu ina sabake mUla meM tridhAtu rahate haiM / ___mAnavIya zarIra meM vidhAtuvoMkA bhinna bhinna sthAna va kArya maujUda hai| ina padArthoke guNa bhinna 2 haiM / vAyu zarIra ke bhinna 2 avayavasamUhoMmeM kArya karanevAlA hai| isI prakAra pitta va kapha bhI haiN| yaha bhI sarva zarIrabhara eka hI na hokara bhinna 2 prakAra ke samuccayarUpa haiN| unakI jAti eka, paraMtu AkAra bhinna hai / sthUla, sUkSma va atisUkSma isa prakAra unake svarUpa haiM / tridhAtuvoMkA vyApAra zArIrika va mAnasika aise do prakAra se hotA hai| mana ke satva, raja va tama ina triguNoMpara vAyu, pitta va kapha kA pariNAma hotA hai / mAnasika vyApAroMkA niyaMtraNa tridhAtuvoMke kAraNa se hotA hai / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (?) avayavoMse bane hue pacana zvasanAdi maMDalo meM tridhAtu rahate haiM / atrayavomeM, unake ghaTakomeM, ghaTaka paramANu tridhAtuvoMkI vyApti rahatI hai / isalie unako vyApI kahA hai / vyApI rahate hue bhI unake viziSTa sthAna va kArya haiM / sacetana, seMdriya, atIMdriya, atisUkSma va bahuta paramANutroM ke samUha se isa jIvaMta deha kA nirmANa hotA hai / paramANu atisUkSma hokara isa zarIra meM abjAvadhipramANa se rahate haiM / eka gaNitazAstrakArane inakI saMkhyA ko tIsa abjapramANa meM diyA haiM / zarIra ke sarva vyApAra ina paramANuoMke kAraNa se hote haiM / inhIM paramANuoMse zarIra ke aneka avayava bhI banate haiM / yakRta, plIhA, unduka, grahaNI, hRdaya, phupphusa, sahasrAra, nADI Adi kA aMtima bhAga ina paramANuoMke svarUpa meM haiM / aneka paramANuoM se avayatroMkA ghaTaka banatA hai / ghaTakoMse avayava, avayavoMse maMDala banate haiM / vAtamaMDala, zvasana, pacana, rudhirAbhisaraNa, utsarga ye zarIra ke mukhya maMDala haiM / paramANuoM meM rahane vAle tridhAtu atisUkSma aura avayavAMtargata, vAtamaMDalAMtargata tridhAtu sUkSma rahate haiM to bhI usa ke sthUlavyApAra ke tridhAtu sthUlasvarUpa ke rahate haiM / udAharaNa ke lie pacana vyApAra AmAzaya, pakkAzaya, grahaNI, yakRtAdi avayavoMmeM hotA hai / AmAzaya, pakkAzaya gairaha meM rahanevAlA pAcakapitta sthUlasvarUpa kA rahatA hai / vaha apaneko pratyakSa dekhane meM AsakatA hai / vaha visra, sara, drava, Amla Adi guNoMse dekhane meM AtA hai / isa pitta kA anna ke sAtha saMyoga hotA hai| aura anna ke sAtha usakI saMyoga- mUrcchanA hokara pacana hotA hai / pacana ke bAda sAra - kiTTapRthaktva hotA hai / sArabhAga kA pakkAzaya meM zoSaNa hotA hai / sAra - kiDa vibhajana, sArasaMzoSaNa yaha kArya pitta ke kAraNa se hote haiM | itara rasAdi pratimUla dhAtuoMke samAna pitta kaphAdikoMkA bhI poSaNa honA Avazyaka hai / vaha poSaNa bhI pacanavyApAra meM hotA hai / pitta kA udIraNa hokara pittasrAva hotA rahatA hai | srAva hone ke pahile pittAdi dhAtu una una ghaTakoMmeM sUkSmarUpa se rahate haiM / sUkSmavyApAra meM ve dIkha nahIM sakate / bAhara unakA srAva honeke bAda ve dekhane meM Ate haiM / ataH pitta pittakA sthUlarUpa, vittotpAdaka ghaTakasthitapitta sUkSmarUpa aura paramANvaMtargatapitta atisUkSmasvarUpa kA rahatA hai, yaha siddha huA / bhuMktamAtra anna ke SaDrasoMke pAka se pAcakapitta kA udIraNa hotA hai / AmAzaya meM pAcakapitta va kledakakapha kA udIraNa hokara vaha dhIre dhIre anna meM mila jAte haiM / va anna kA vipAka hotA hai / annapacana kA krama karIba karIba cAra ghaMTe se chaha ghaMTe 1 zarIrAvayavAstu khalu paramANubhedenAparisaMkhyeyA bhavati, atibahutbAdatisUkSmatvAdatIMdviyatvAcca // carakazarIra 7. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) - - - taka calatA hai / AmAzaya, pakAzaya va grahaNI meM anna kA pacana hotA rahatA hai / anna kI puraHssaraNa kriyAse anna Age Age sarakatA rahatA hai / isa kriyAke lie va anna kI gaulAI vagaire ko kAyama rakhane ke lie samAnavAyu kI sahAyatA Avazyaka hai / samAnavAyu ke praspaMdana, udvahana, dhAraNa, pUraNa, ina kAryoMse pacana meM sahAyatA milatI hai| viveka lakSaNa se anna ke sAra-kiTTavibhajana hotA hai / sArabhAga kA zoSaNa [ Absorbtion ] hotA hai / aura kiTTabhAga gudakAMDa taka pahuMcAyA jAtA hai / sthUla grahaNI kA kucha bhAga gudakAMDa va gudatrivalI meM apAnavAyu kA kArya hokara kiTTa [ mala ] bAhara pheMkA jAtA hai / yaha sarva kArya hote samaya dhAtuvoMke sthUlasvarUpa ko pratyakSa dikhAyA jA sakatA hai / pAcakapitta [amAzayastharasa, svAdupiMDastharasa, yakRtapitta, pakkAzayasthapitta Adi ] kA udIraNa hameM pratyakSa prayoga se dikhAyA jA sakatA hai / prasiddha raziyana-zAstrajJa pAvalo ne ina kA prayoga kiyA hai| aura bhojana meM udIrita honevAle pitta ko nalImeM lekara batalAyA hai / pittake sAtha hI vahAMpara kledayukta kapha kA bhI udIraNa hotA hai / aura bAda meM samAnavAyu ke bhI kArya pacanavyApAra meM hote haiM yaha siddha kara sakate haiN| annAMtargata sthUlavAyu ko vAyumApaka yaMtra se mApa sakate haiN| yaha saba Adhunika prayogasAdhana se siddha ho sakate haiM / phira kyA ye hI tridhAtu haiM ? aura yadi ye hI Ayurveda ke pratipAdita tridhAtu ho to Ayurveda kI vizeSatA kyA hai ? aura vaha svataMtrazAstra ke rUpameM kyoM cAhie ? AyarvedapratipAdita tridhAtuvoMmeM sthUlasvarUpayukta tridhAtuvoMkA Upara kathana kiyA hI hai / isase Age baDhakara yaha vicAra karanA cAhie ki yaha udIrita pittakapha kahAM se utpanna hue ? zarIrAvayava, unake ghaTaka va paramANu sarvataH samAna rahate hue yaha vizeSa kArya kaunase dravyake yA guNakarma ke kAraNa se hotA hai ? guNakarma dravyAzrayI haiM / taba ina bhinna 2 avayava vibhAgoMmeM pittakaphAdi sUkSma dravya adhikatara rahate haiM, ataeva usa se pittakapha kA udAraNa ho sakatA hai / yaha yukti se siddha hotA hai| yadi koI kaheM ki una una avayavoM kA svabhAva hI vaha hai to Age yaha prazna nikalatA hai ki aisA svabhAva kyoM ? taba pittakapha ke sUkSmAMza kA astitva rahane se hI pittakapha kA udIraNa usa se ho sakatA hai| sthUlasamAna se sthUla kArya hote haiM va sthUlAMzoM kA anugraha hotA hai / sthUlAMzako baladAna sUkSmAza se prApta hotA hai| sUkSma va atisUkSma tridhAtu kA kArya atisUkSma paramANuparyaMta cAlU rahatA hai| yaha kArya trivAtuoMmeM jisa dhAtu kA avikatara cAlU ho una 2 dhAtuvoMkA una avayavo meM sthUlakArya cAlU rahatA hai / vastutaH [sAmAnyataH ] tInoM hI dhAtuvoMke vinA jIvana Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A utomuman raha hI nahIM sakatA / vizeSatvase una una dhAtuvoM kA vizeSa kArya hotA rahatA hai| pacana kArya meM pAcakapitta, kledakakapha va samAnavAyu ke sthUlasvarUpa kI sahAyatA milatI hai / inakI sahAyatA hokara anna meM mizra hue vinA anna pacatA nahIM hai evaM zarIra meM annarasakA zoSaNa nahIM hotA hai / rasadhAtu banatA nahIM / evaM rasase rakta, mAMsa, asthi, majjA, zukra, oja va paramaoja yahAMtaka ke sthUla dhAtu banate nahIM hai| vipAka ke bAda annarasa taiyAra hotA hai / usa meM tridhaH / ke aMza mile hue rahate haiM, use rasadhAtu saMjJA prApta hotI hai| annarasa meM tridhAtu kA mizraNa hokara vahAM rasakA pacana hotA hai / rasadhAtukA pacana hokara raktAMza taiyAra hote haiM va unakA raktameM mizraNa hokara rakta banatA hai, usameM bhI tridhAtu rahate haiN| raktase Age Ageke dhAtu banate haiM / isake lie bhI tridhAtuvoMkI sahAyatA kI AvazyakatA hai / pUrva dhAtuse paradhAtu jaba banatA hai, usa samaya pUrvadhAtuke apane aMzako lekara AtmasAt karanekA kArya paradhAtu meM calatA hai / yaha kArya tridhAtuvoMke kAraNase hI hotA hai / bhUtAMzoMkA pacana dhAtvagnike kAraNase hotA hai, isa prakAra mukta annase dhAtu-sneha paraMparA cAlU rahatI hai / bhojya va dhAtuvoMkI parivRtti yaha cakrake samAna cAlU rahatI hai / ( satataM bhojyadhAtUnAM parivRttistu cakravata ) ise hI dhAtupoSaNakrama kahate haiM / dhAtuvoMke poSaNase avayava ghaTaka va paramANu puSTa hote haiN| ina saba paripoSaNoMkalie vAyu, pitta, va kapha kAraNIbhUta haiN| ye hI pratimUla [rasarakta mAMsAdika dhAtuvoMke paripoSaNa kramameM sahAyaka hote haiM / usI prakAra apane svataHkA bhI paripoSaNa karalete haiN| dhAtu paripoSaNake eka prakArakA Upara varNana kiyA gayA hai| vAyu, pitta va kapha, ina tridhAtuvoMkA svataH bhI paripoSaNa honekI AvazyakatA hai| unakI samasthitimeM rahane kI baDI jarUrata hai / rojake dainaMdina vyApAra meM unakA vyaya hotA rahatA hai / yadi unakA poSaNa nahIM huA va ve samasthitimeM na rahe to unakA hAsa hokara Arogya vigaDatA hai| inakA bhI poSaNa AhAravihArAdikase hotA hai / SaDrasa anake vipAkameM jo rasa nirmANa hotA hai usase arthAt AhAradravyoMke vIryase inakI puSTi hotI hai / zarIrameM pahilese sthita tridhAtudravyoMke samAna guNoMkI AhArake samAna guNAtmaka rasoMse, vIryase va prabhAvase vRddhi hotI hai / yaha kArya sthUla, sUkSma va atisUkSmasvarUpake dhAtuparyaMta calatA hai / dhAtuvoMke samAnaguNoMke AhArAdikase jaba vRddhi hotI hai to asamAnaguNoMke AhArAdikase unakA kSaya hotA hai / rojake roja honevAlI kamIkI pUrti samAna rasavIyoMse hotI hai / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) manapara tridhAtuvoMkA kArya hotA hai to manakA bhI tridhAtuvoMpara kArya hotA hai / isa prakAra ve parasparAnubaMdhI haiN| donoMke vyApAra meM AhArAdikoM kI sahAyatA lagatI hai / sAtvika, rAjasa va tAmasa, isaprakAra AhAra ke tIna bheda haiN| unakA pariNAma zarIra ke dhAtuvoMpara hotA hai evaM manake satva, raja va tamoguNapara hotA hai ! AhAra ke samAna auSadhikA bhI pariNAma manake triguNapara hotA haiM / 1 dhAtuvoMkI samatA rahanepara svAsthya banA rahatA hai / unakA vaiSamya honepara svAsthya bigaDane lagatA hai | tridhAtu jaba samasthitimeM rahate haiM, tabhI unako dhAtusaMjJA dI gaI hai| ve zarIra ko calAte haiM, baDhAte haiM va svastha banAye rakhate haiM / asAtmyeMdriyArthasaMyoga, prajJAparAdha va pariNAmAdi kAraNoM se dhAtupara pariNAma hotA hai / dhAtuvoMkI samatA naSTa hotI hai, arthAt vaiSamya utpanna hotA hai / unameM vaiSamya utpanna honepara ve zarIropakAraka nahIM hosakate / kyoM ki vikRtike utpanna honese zarIrApAyakAraka hote haiM / tabhI unako doSa kahate haiM / doSakI utpatti duSTadravyoMse hotI hai arthAt viSamasthitimeM rahanevAle dhAtu duSTadravya yA doSa kahalAte haiM / doSadravyoMkA guNakarma dhAtutroM se bilakula bhinna svarUpakA haiM | ye doSadravya arthAt viSamasthitIke vAta, pitta, kaphadoSa rogake kAraNa dAMte | dhAtuvoMkA jisa prakAra sthUla, sUkSma va atisUkSma bheda hotA hai usIprakAra doSoM kA bhI hotA hai / dhAtuvoMke kAraNase jisa prakAra zarIra va mAnasika vyApAra meM susthiti banI rahatI hai, usI prakAra doSoMse zarIra va mAnasika vyApAra meM bigADa utpanna hotI hai| vAyu - rUkSa, laghu, zIta, khara, sUkSma va cala; pitta - sasneha, tIkSNa, uSNa, sara va drava; aura kapha - sthira, snigdha, zlakSNa, mRtsna, zIta, guru, va maMda guNayukta hai / pittakapha dravarUpa aura vAyu amUrta hai / jJeya hai / doSoMkA atisaMcaya honepara ve malarUpa hote haiM / isI prakAra zarIrake vyApArakelie nirupayogI va zarIrako malina banAkara kaSTa denevAle dravyoM ko bhI mala kahate haiM / jo mala kucha kAla paryaMta zarIra ke lie upayukta arthAt saMdhAraNa kArya ke lie upayukta rahate haiM, unako maladhAtu kahate haiM / malakA bhI sthUlamala ( purISa, mUtra, sveda, vagaire ) va atyaMta sUkSmamala (malAnAmatisUkSmANAM durlakSyaM lakSayetkSayam ) isa prakAra do bheda hai / mathitArtha yaha huA ki zarIrasaMdhAraNa karanevAle dhAtu ( dhAraNAddhAtavaH ) zarIrako dUSita karanevAle doSa, (dUSaNAdoSAH ) va zarArako malina karanevAle mala ( malinIkaraNAnmalAH ) isaprakAra tIna dravyoMse zarIra banA huA hai / isaliye kahA hai ki doSadhAtumalamUlaM hi zarIram / dhAtu ke samAna doSa bhI zarIra meM rahate hI haiM / ve atyaMta sannidha vAsa karate haiM / zarIra kSaNabhara bhI vyApArarahita nahIM raha sakatA hai / nidrAvasthA meM bhI zarIravyApAra cAlU hI rahatA hai / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) paraMtu kucha vyApAra baMda rahate haiN| utanI hI use vizrAMti samajhanI cAhise / zarIra ke vyApAra hote hue dhAtuomeM kucha vaiSamya utpanna hotA hI hai| vAtapittakapha ke vyApAra meM una una dhAtuvoMkA vyaya hotA hI rahatA hai| usase unameM vaiSamya utpanna hotA hai va doSadravya kA nirmANa hotA hai / dhAtu-doSa sannidha vAsa karate haiM / jabataka dhAtudravyoMkA bala adhika rUpase rahatA hai tabataka svAsthya TikatA hai| doSa dravyoMkA bala baDhanepara ve dhAtuoMko dUSita karate haiM va svAsthya ko bigADate haiM / doSa va maloMse zarIrasaMdhArakadhAtu dUSita hote haiM va roga utpanna hotA hai| isa prakAra dhAtu-doSa mImAMsA hai| asAtmyedriyArthasaMyoga, prajJAparAdha va pariNAma athavA kAla ye trividha roga ke kAraNa hote haiN| [ asAtmyendriyArthasaMyogaH prajJAparAdhaH pariNAmazceti trividhaM rogakAraNam ] asAtmyedriyArthasaMyoga se sparzakRtabhAva vizeSa utpanna hote haiM / sparzakRtabhAva vizeSoMse tridhAtu va manapara pariNAma hotA hai, evaM doSa utpanna hote haiN| prajJAparAdhakA manapara prathama pariNAma hotA hai| naMtara zarIrapara hotA hai / taba doSavaiSamya utpanna hotA hai / kAlakA bhI isIprakAra zarIra va manapara pariNAma hokara doSotpatti hotI hai| evaM doSoMkA caya, prakopa, prasara va sthAnasaMzraya hote haiN| usase saMrabha, zotha, vidradhi, vraNa, kotha hote haiM / doSoMkI isa prakArakI vividha avasthA rogoMke niyamita kAraNa va doSadUSya saMyoga aniyamitakAraNa aura viSa, gara, seMdriya-viSArI krimijaMtu ityAdika rogake nimittakAraNa haiN| Adhunika vaidyakazAstra meM jaMtuzAstrakA udaya honese rogoMke kAraNameM nizcitapanA AgayA hai, isaprakAra Adhunika vaidyoMkA mata hai| jaMtuke milane mAtra se hI vaha usa rogakA kAraNa, yaha kahA nahIM jAsakatA / kAraNa ki kitane hI nirogI manuSyoM ke zarIrameM jaMtuke hote hue bhI vaha roga nahIM dekhAjAtA hai | jaMtu to kevala bIjasadRza hai| use anukUla bhUmi milanepara vaha vaDhatA hai / usase seMdriya, viSArI jaMtu banatA hai va roga utpanna hotA hai| paraMtu anukUlabhUmi na rahanepara arthAt jaMtu kI vRddhi ke lie anukUla zArIrika paristhiti nahIM rahanepara, Usara bhUmipara paDe hue sasyabIja ke samAna jaMtu baDha nahIM sakatA hai aura roga bhI utpanna nahIM kara sakatA hai| yaha anukUlaparisthiti kA artha hI doSaduSTazarIra hai| kaoNlarA va plega marakhei bhayaMkara rogoMmeM bhI bahuta thoDe logoMko hI ye roga lagate haiN| sabake saba una rogoMse pIDita nahIM hote / isakA kAraNa Upara kahA gayA hai, arthAt jaMtu to itara nimittakAraNa ke samAna eka nimittakAraNa hai / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) 1 kAle, artha va karma yA asAtmyeMdriyArthasaMyoga, prajJAparAdha va pariNAma inake hIna mithyAtiyogoMke kAraNase zarIra saMdhAraka dhAtuoM meM vaiSamya hotA hai, evaM doSotpatti hotI hai / aura doSoMke cayaprakopAdika ke kAraNa se rogotpatti hotI hai / isa prakAra Ayurveda kA rogotpatti ke sambandha meM abhinavasiddhAMta hai / roga kI cikitsA karate hue isa abhinava siddhAMta kA bahuta upayoga hotA hai jise viziSTakriyA ke kAraNase zarIra ke dhAtu sama avasthA meM AyeMge, usa prakAra kI kriyA karanA, yahI cikitsA kA rahasya hai / dhAtusAmya karane kI kriyA karanese dhAtuva meM samatA AtI hai| dhAtu vaiSamyotpAdaka kAraNoMse dhAtuvoMmeM viSamatA utpanna hokara doSa rogAdika utpanna hote haiM / cikitsAzAstra kA sarva vistAra, aneka prakAra kI prakriyAyeM va paddhati, ye sabhI isI eka sUtra ke AdhAra para avalaMbita hai / isa kA bahuta vistAra va suMdara vivecana ke sAtha sAMgopAMgakathana kalyANakAraka graMtha meM kiyA gayA hai / dhAtu vaiSamyako naSTa kara samatAko prasthApita karanA yahI cikitsAkA dhyeya hai aura vaidyakA bhI yahI kartavya hai / viSamai hetuvoMkA tyAga va samatvotpAdaka kAraNoMkA avalaMbana karanA hI cikitsAkA mukhya sUtra hai, yaha Upara kahA hI hai / isa sUtra kA avalaMbanakara hI vaidyako cikitsA karanI paDatI hai / cikitsA karate hue dUya, deza, bala, kAla, anala, prakRti, vaya, satva, sAbhya, AhAra va pRthak pRthak avasthA, inakA avazya vicAra karanA paDatA hai / 1 dUSyakA artha rasaraktAdi sthUladhAtu / inameM doSoM ke kAraNase dUSaNa AtA hai / jisa pradezameM apana rahate haiM vaha deza kahalAtA hai / yaha jAMgala, AnUpa va sAdhAraNa ke bhedase tIna prakAra hai | zarIrazaktiko bala kahate haiM / yaha kAlaja, sahaja va yuktikRta ke bheda se tIna 1 kAlArthakarmaNAM yogo hInamithyAtimAtrakaH / samyagyogazca vijJeyo rogArogyaikakAraNam // a. cha. sU. 1 2 yAbhiH kriyAbhirjAyaMte zarIre dhAtavaH samAH / cikitsA vikArANAM karmatadbhiSajAM smRtm|| caraka sUtra a. 3 tyAgAdviSamahetUnAM samAnAM copasevanAt viSamA nAnubadhnaMti jAyaMte dhAtavaH samAH / carakasUtra 4 dRSyaM deza balaM kAlamanalaM prakRtiM vayaH | satyaM sAmyaM tathAhAramavasthAzca pRthagvidhAH / sUkSmasUkSmAH samIkSyaiSAM doSopadhanirUpaNe | yo cikitsAyAM na sa skhalAta jAtucit !! asaM sUtra 12 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) prakAra hai / kAla zIta, uSNa va varSAke bhedase tIna prakArakA hai| agnikA artha pAcakAgni / vaha maMda, tIkSNa, viSama va samAgnike bhedase cAra prakArakA hai / inameM samAgni zreSTha hai / zarIrako mUlasthitimeM saMbhAla rakhane kA artha prakRti hai| zukra [ puMbIja ] va Artava [ strIbIja ] ke saMyogase bIja dhAtu banatA hai| bIja dhAtukI jisa prakAra sthiti ho usa prakAra zarIra banatA jAtA hai / isake kAraNa zarIrakI prakRti va manakA svabhAva banatA hai| vAta dhAtuse vAtaprakRti banatI hai| isI prakAra anyadhAtuvoMke balAbalakI apekSA tattaddhAtuvoMkI prakRti banatI hai| baya bAla, tAruNya va vArdhakya ke bheda se tIna prakArakI hai| satvakA artha mana va sahanazakti / AhAra, AdateM va zarIra ke anukUla vihAra Adi kA vicAra karanA sAtmya kahalAtA hai / AhAra va roga kI vividha avasthAvoMko [ Ama, pakka va pacyamAna vagairaha ] dhyAna meM lekara unakA sUkSma vicAra karake hI cikitsA karanI paDatI hai / cikitsAzAstra kA pradhAna AdhAra nidAna hai| nidAna zabda kA artha " mUla kAraNa " aisA hotA hai / paraMtu zabdArthake yogarUDhArthase vaha gogaparIkSaNa isa artha meM prayukta hotA hai / __ AyurvedIyanidAna meM mukhyataH doSaduSTikA vicAra karanA paDatA hai| bhinna 2 aneka prakAra ke kAraNoMse doSaduSTi hotI hai / doSoMkA caya, prakopa va prasara hote haiN| doSa bhinna 2 dUSyoMmeM jAte haiM / doSadRSya saMyoga hotA hai / usake bAda bhinna 2 sthAna duSTa hote haiM / usakA kAraNa doSoMkA sthAna-saMzraya hai| kisI bhI kAraNa se doSoM kI duSTi hotI hai / isalie nidAna karate hue pahile kAraNoMkA hI vicAra karanA paDatA hai| doSoMkA sthAnasaMzraya honeke pahile cayAdika hote haiM / taba nizcita rogasvarUpa AtA hai / isa samaya roga ke pUrvalakSaNa pragaTa hote haiM / isalie nidAna karate hue pUrvarUpa yA pUrvalakSaNoMpara vicAra karanA paDatA hai / isake anaMtara doSa dRSyasaMyoga hokara sthAnasaMzraya hotA hai va sarvalakSaNa spaSTa hote haiN| roga nidAna meM lakSaNoMkA vicAra bahuta gaharI va bArIka dRSTi se evaM vivekapUrvaka karanA paDatA hai / bhAvanA arthAt manase jAnane ke lakSaNa va zArIrika lakSaNa isa prakAra lakSaNa do prakAra ke haiM / doSadravya va zarIrasaMdhArakadhAtuvoM meM saMgharSaNa hone se lakSaNa utpanna hote haiN| mAnasika lakSaNa bhI usIse pragaTa hote haiN| navIna rogoMmeM lakSaNa bahuta jaldI mAluma hote haiM / aura rogI bhI una lakSaNoMko jhaTa kaha sakatA hai| paraMtu purAne rogoMke lakSaNa bahuta gUDha rahate Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) - - haiM aura rogI ko bhI unheM spaSTatayA samajhane meM dikkata hotI hai / so usakelie uparzaya ( sAtmya ) va anupazayake prayogase lakSaNoMko jAnalenA caahiye| [gUDhaliMgaM vyAdhi upazayAnupazayAbhyAM parIkSeta ] ina cAra sAdhanoMse rogakI saMprApti ( Pathology ) ko jAnalenI cAhiye / nidAna, pUrvarUpa yA pUrvalakSaNa, rUpa, upazaya, va saMprApti, inako nidAnapaMcaka kahate haiN| darzana, sparzana va prazna, ina sAdhanoMse evaM nidAna paMcakoMke anurodhase rogIkI parIkSA kreN| roga parIkSA hokara roganizciti honepara, usapara jJAnapUrvaka cikitsAtatvake AdhArapara nizcita auSadhiyoMkI yojanA yA upacAra jo ho so kareM / dhruva Arogyako prApta karAdenA yaha AyurvedIyacikitsAkA dhyeya hai| cikitsA karate hue daivavyapAzraya, yuktivyapAzraya va satvAvajaya inakA avalaMbana karanA paDatA hai / dravyabhUtacikitsA va adravyabhUtacikitsA isa prakAra cikitsAke do bheda haiM / dravyabhUtacikitsAmeM auSadha va AhAroMkA niyamapUrvaka upayoga karanA par3atA hai| adravyabhUtacikitsAmeM sAkSAt auSadha va AhArake prayogakI AvazyakatA nahIM hotA hai / rogIko Avazyaka sUcanA denA, va maMtra, bali, homa vagairahakA bAhyataH upayoga karanA paDatA hai / Ayurvedane auSadhakA upayoga bahuta baDe pramANameM, acUka, nizcita va vinA zramake hI kiyA hai / auSadhameM prANyaMga, vanaspati, khanijavastu va dUdha vagaire padArthoMkA upayoga kiyA hai| kalyANakAraka graMthameM prANyaMgakA vizeSa upayoga nahIM hai| kastUrI, gorocana sadRza prANiyoMke zarIrase milanevAle apitu prANiyoMko kaSTa na hokara prApta honevAle padArthIkA upayoga kiyA hai / vanaspati, khanija, va itara dravyoMkA upayoga karate hue unakA rasa, vipAkavIrya va prabhAvakA Ayurvedane bahuta suMdara vivecana kiyA hai / vanaspatike aneka kalpa banAkara unakA upayoga kiyA gayA hai| khanija dravyoMko jaiseke tese auSadhake rUpame denase unakA zoSaNa zarIrameM honA zakya nahIM hai / khanija dravyoMke rAsAyanika kalpa ( Chemical Compounds ) kA bhI zarIra meM zoSaNa honA kaThina hotA hai / isalie khanija yA itara niriMdriya dravyapara seMdriya vanaspati ke aneka puTabhAvanA se saMskAra kiyA jAtA hai| hetu yaha hai ki seMdriya dravyoMke saMyoga se unakA zarIra meM acchI taraha zoSaNa hojAya / Ayurveda kA rasazAstra isa prakAra kI saMskArakriyAse otaprota bharA huA hai / rasazAstra para jainAcAryona bahuta parizrama kiyA hai| Aja jo anekAneka siddhauSadha, AyurvedIyavaidya pracArameM 1. gUDhaliMga rogakI parIkSAke lie jo auSadhoMkA prayoga, anna va viddAra hotA hai use upazaya kahate haiM / vaha chaha prakArakA hotA hai / (1) hetu viparIta (2) vyAdhiviparIta (3) hetucyAdhi viparIta (4) hetu viparyastArthakArI (5) jyAMdhiviparyastArthakArI (6) hetuvyAdhiviparyastArthakArI // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) - - lAte haiM, vaha jainAcArya va bauddhoMkI nitAMta pratibhA va avizrAMta parizrama kA phala hai / aneka pratibhAvAn, tyAgI, virAgI AcAryoMne janmabhara vicArapUrvaka parizrama, prayogapUrvaka anubhava lekara aneka auSadharatnoMkA bhaMDAra saMgRhIta kara rakhA hai| rasazAstra, vanaspatizAstra, prANizAstra, nighaMTu va auSadhiguNadharmazAstra vagaire aneka zAstroMkA nirmANa apratimarUpa se kara ina AcAryone Ayurvedajagat para bar3A upakAra kiyA hai / roga kI cikitsA karate hue aneka bhinna bhinna tatvoMkA avalaMbana Ayurvedane kiyA hai / bRMhaNa va laMghanacikitsA karate hue aneka bhinna bhinna prakriyAoMkA upayoga kiyA hai / avyabhUtacikitsA va dravyabhUtacikitsA ye donoM doSapratyanIka cikitsA paddhatipara avalaMbita haiN| zarIra meM dUSita doSaduSTi ko dUra kara arthAt doSavaiSamya va usase Agake doSoMko nAza kara dhAtusAmyapravRtti karanA yaha cikitsA kA mukhyamarma hai / isa dhruvatatva ko sAmane rakhakara hI AyurvedIya sUtra, aura usa se saMcAlitapaddhatikA vikAsa huA hai / vaha cikitsA nizcita, kAryakArI va zAstrIya hai| doSoMke anurodha se cikitsA kI jAya to rogI acchItaraha va zIghra svastha hotA hai / evaM dhAtusAmyAvasthA zIghra Akara usakA bala bhI jaldI baDhatA hai / mAMsavRddhi zIghra hokara rugNAvasthA adhika samaya taka TikatI nahIM / samasta vaidya va DaoNkTara baMdhuvoMse nivedana hai ki ve isa prakAra kI doSapratyanIkacikitsApaddhati kA abhyAsa kareM va use pracAra meM lAnekA prayatna kareM, to una ko sarvatra yaza nizcita rUpase milegaa| aba Ayurveda ke svAsthyasaMrakSaNazAstra ke saMbaMdha meM thoDAsA paricaya dekara isa vistRtaprastAvanAkA upasaMhAra kreNge| Ayurveda kA do vibhAga hai / eka svAsthyAnuvRttikara va dUsarA rogocchedakara / una meM rogocchedakara zAstra kA UhApoha Upara saMkSepa meM kiyA gayA hai / svAthyAnuvRttikara zAstra yA jise ArogyazAstra ke nAmase bhI kahA jAsakatA hai, usakA bhI vicAra AyurvedazAstrane kiyA hai| jala, vAyu, rahanekA sthAna, kAla ityAdikA vicAra jAnapadika ArogyameM karanA paDatA hai / anna, jala, vihAra, vicAra AcAra AdikA vicAra vyaktigata Arogyame karanA paDatA hai| svAsthyakA zarIrasvAsthya, mAnasika svAsthya va aiMdriyika svAsthya isa prakAra tIna bheda haiN| kevala rogarAhityakA nAma svAsthya nahIM hai / apitu zarIrastha sarvadhAtu kI samatA, samAgni rahanA, dhAtukriyA 1. samadoSaH samAgnizca samadhAtumalakriyaH / prasannArameMdriyamanAH svastha ityabhidhIyate // vAgbhaTa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) - - - - - va malakriyA sama rahanA, mana va iMdriya sama rahakara vRddhiprakarSa utkRSTa prakArase rahanA, ise svAsthya kahate haiM / vAtAdika tridhAtuvoMke prakRtibhUta rahanepara Arogya TikatA hai / [ teSAM prakRtibhUtAnAM tu khalu vAtAdInAM phalamArogyam ] / vAtAdikoMke sAmyapara svAsthya avalaMbita hai| jisase svAsthya Tikakara rahegA aisA vartana pratinitya kareM, isa prakAra AyurvedakA upadeza hai / AhAra, svapna va bramhacarya ye Arogyake mukhya AdhAra haiM / hitakara AhAra va vihAra ke kAraNase rogotpatti na hokara Arogya kAyama rahatA hai / svAsthya prApta hotA hai| kisI bhI kAryako karate hue vicArapUrvaka karanA, samabuddhi rakhakara calanA, satyapara rahanA, kSamAvan rahanA, iMdriyabhogoMpara anAsakta rahanA, va pUrvAcAryoka AdezAnusAra sumArgakA avalaMbana karanA, ina bAtoMse iMdriyasvAsthya banA rahatA hai| bramhacarya, va mAnasika saMyamase vizeSataH sakaleMdriyArthasaMyamase mAnasika svAsthya TikatA hai| zukradhAtukA oja va paramaoja ye zarIrake mukhya prabhAvaka haiM / bramhacaryake pAlanase zarIrameM ye jamakara rahate haiM / zarIrakA oja atyaMta buddhivardhaka, smRtivarddhaka, baladAyaka honese bramhacaryake pAlanase buddhI adhika tejasvI hotI hai / smRti tIvra banI rahatI hai / zarIrakA bala va teja uttama hotA hai, vaha manuSya baDA parAkramI zUra va vIra hotA hai| apane AryazAstromeM bramhacaryake mahatvakA varNana kiyA hai, vaha satya hai| __ brahmacarya kA pAlana vivAhake bAda bhI karanA cAhie / brahmacaryase rahakara dharmasaMtatiko calAne ke lie, putra kI kAmanA se hI strI-sevana karanA caahie| kevala viSayavAsanAkI pUrti ke lie Asakta honA, yaha vyabhicAra hai| isa prakAra zAstroMkA Adeza hai / jainAcAryoMne svadArasaMtoSatrata [ brahmacarya ] kA upadeza karate hue svastrImeM bhI atyAsakti rakhane kI manAI kI hai| yadi brahmacarya ke isa uddeza ko lakSya meM rakhakara saMyama kA pAlana kareM to manuSya kA zarIra va mana atyaMta svastha va sudRDha bana sakate haiM / sArAMza yaha hai ki yukta AhAra, vihAra va brahmacarya ke pAlana se AjanmasvAsthya va dIrghajIvita kI prApti hotI hai / __ Ayurveda meM aura usI kA kalyANakAraka graMtha honese usa meM rogacchedakara zAstrakA va svAsthyAnuvRttikara zAstrakA bahuta vistRta va suMdara vivecana kiyA gayA hai| 1. tacca nityaM prayujIta svAsthyaM yenAnuvartate / ajAtAnAM vikArANAmanutpatikaraM ca yat // carakasUtra a. 5 / 10 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prakRtagraMthakA vaiziSTya. kalyANakAraka graMtha kI racanA jaisI suMdara hai, usI prakAra usa meM kathita aneka cikitsA prayoga bhI azrutapUrva va anya vaidyaka graMthoMke prayogoMse kucha vizeSatAoMko liehue haiN| sadA dhyAnAdhyayana va yogAbhyAsa meM rata rahanevAle maharSiyoMkI nirmalabuddhi ke dvArA prakRtagraMtha kA nirmANa hone se isa graMtha meM pratipAdita prayogoMmeM khAsa vizeSatA rahanI cAhie, isameM koI saMdeha nhiiN| AyurvedapremI vaidyoMko ucita hai ki ve aise navIna yogoMko prayoga [ Practical ] meM lAkara saMzodhanAtmaka paddhati se anubhava kareM jisase Ayurveda vijJAna kA uttarottara udyota ho| prakRta graMtha meM pratyeka rogoMkA nidAna, pUrvarUpa, saMprApti, cikitsA, sAdhyAsAdhya vicAra Adi para susaMbaddha rUpase vivecana kiyA gayA hai / isake alAvA aneka rasa rasAyana va kalpoMkA pratipAdana svataMtra adhyAyoMmeM kiyA gayA hai| sAtha meM mahAmuniyoMke yogAbhyAsa se jJAta rahasyapUrNa riSTAdhikAra bhI diyA gayA hai / eka bAta khAsa ullekhanIya hai ki isa graMtha meM kisI bhI auSadhaprayoga meM madya, mAMsa va madhu kA upayoga nahIM kiyA gayA hai / madya, mAMsa, madhu hiMsAjanya haiN| jinakI prApti meM asaMkhyAta jIvoMkA saMhAra karanA paDatA hai| ataeva ahiMsA-dharma ke Adarza ko saMrakSaNa karane ke lie inakA parityAga Avazyaka hai| isake alAvA ye padArtha cikitsA-kArya meM anivArya bhI nahIM haiM / kyoM ki Aja pAzcAtya dezoMmeM aneka vaijJAnika vaidya ina padArthoMkI mAnavIya zarIra ke lie nirupayogitA siddha kara rahe haiM / AryasaMskRti ke lie to hiMsAjanya niMdya padArthokI AvazyakatA hI nahIM / hamAre vaidyabaMdhu anudina kI cikitsA meM sarvathA vanaspati, kalpa va rasAyanoMkA upayoga karane kI Adata DAleMge to, bhArata meM auSadhi ke bahAne se honevAlI asaMkhyAta prANiyoMkI hiMsA ko bacAne kA zreya unheM gila jaaygaa| isa graMtha ke uddhAra meM atha se iti taka sva. dharmavAra seTha rAvajI sakhArAma dozI ne prayatna kiyA thaa| unakI manISA thI ki isa graMtha kA prakAzana samAraMbha merI hI adhyakSatA meM kara, usa prasaMga meM aneka vaidyoMko ekatrita kara Ayurveda kI mahattApara khUba UhApoha kiyA jAya / paraMtu kAlarAja kI krUratA se unakI icchA pUrNa nahIM ho skii| tathApi Ayurveda ke prati unakA jo utkaTa prema thA, usake phalasvarUpa Aja hama unakI icchA kI pUrti isa prastAvanA ke dvArA kara rahe haiN| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18) isa graMthakA saMpAdana zrI. vidyAvAcaspati paM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ke dvArA huA hai / zrI. zAstrIjI ne vaidya na hote hue bhI jisa yogyatA se isa graMtha kA saMpAdana va anuvAdana kiyA hai, vaha zlAghanIya hai| unako isa kArya meM utanI hI saphalatA milI hai, jitanI ki eka suyogya vaidya ko mila sakatI hai / unake prati Ayurveda-saMsAra kRtajJa rhegaa| __ graMtha ke aMtameM graMthameM Ae hue vanauSAce zabdoMke artha bhinna 2 bhASAoM meM die gae haiM, jisase hiMdI, marAThI va kAnaDI jAnanevAle pAThaka bhI isase lAbha le skeN| isase sonemeM sugaMdha AgayA hai / AyurvedIya vidvAn prakRta graMtha ke yogoMse lAbha uThAyeMge to saMpAdaka va prakAzaka kA zrama sArthaka hogA / iti. tA0 1 - 2 - 1940 ApakAgaMgAdhara gopAla guNe, (vaidyapaMcAnana, vaiSacUDAmaNi) bhUtapUrva adhyakSa nikhila bhAratIya Ayurveda mahAmaMDala va vidyApITha, saMpAdaka bhiSAgvilAsa, adhyakSa AyurvedasevAsaMgha, priMsipala Ayurveda mahAvidyAlaya, saMsthApaka Ayurveda phArmasI li. ahamadanagara. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya vaktavya. pUrvanivedana. 1 sabase pahile maiM yaha nivedana karanA Avazyaka samajhatA hUM ki maiM na koI vaidha hUM aura na maiMne isa Ayurvedako koI kramabaddha adhyayana hI kiyA hai / isalie isake saMpAdana meM anuvAdana meM agaNita truTiyoMkA rahanA saMbhava hai / paraMtu isakA saMzodhana muMbaI va ahamadanagara ke do anubhavI vaidyamitroMne kiyA hai / isalie pAThakoM ko isameM jo kucha bhI guNa najara AyeM to usakA zreya unako milanA cAhiye / aura yadi kucha doSa rahagaye hoM to vaha mere ajJAna va pramAdakA phala samajhanA cAhiye / sahasA prazna upasthita hotA hai ki phira maine isa kArya ko hAthameM kyoM liyA ? 1 jainAcAryoMne jisaprakAra nyAya, kAvya, alaMkAra, koza, chaMda va darzanazAstroMkA nirmANa kiyA thA usIprakAra jyotiSa va vaidyaka graMthoMkA bhI nirmANa kara rakkhA hai / jaina maharSiyo meM yaha eka vizeSatA thI ki ve haraeka viSayameM niSNAta vidvAn hote the / prAtaH smaraNIya pUjyapAda, paramapUjya samaMtabhadra, jinasenaguru vIrasena, guNabhaMDAra zrIguNabhadra, maharSi somadeva, siddhavarNI ratnAkara va mahApaMDita AzAdhara Adi mahApuruSoMkI kRtiyoMpara hama ekadaphe najara DAlate haiM to Azcarya hotA hai ki inhone aneka viSayoMpara kisaprakAra prauDha prabhutva ko prApta kiyA thA / pratyeka RSi apane kAlake gAne hue haiM / unakA pAMDitya sarva digaMtavyApI horahA thA / una maharSiyone apane japatapadhyAna se bace hue amUlya samayako ziSyoM ke kalyANArtha lagAyA / aura paraMparAse sabako unake jJAnakA upayoga ho, isa hetuse aneka graMthoMko nirmANakara rakkhA, jisase Aja hamalogoMke prati unakA anaMta upakAra huA hai / jainasaMsAra meM khAsakara di. jaina saMpradAya meM sAhityAbhiruci va taduddhArakI ciMtA bahuta kama hai yaha mujhe bahuta duHkha ke sAtha kahanA paDatA hai / isa bAta kI satyatA eka daphe dUsare saMpradAya ke dvArA prakAzita sAhityoMse tulanA karane se mAluma ho sakatI hai / sattAkI dRSTi se saMskRta, hiMdI, karNATaka bhASAoM meM digaMbara saMpradAya kA jo sAhitya hai, utanA kisIkA bhI nahIM hai / uddhAra kI dRSTi se digaMbariyoMke sAhitya ke samAna alpapramANa kisI kA bhI nahIM hai / pratyuta loga samaya kA phAyadA lene lage haiM / eka tarapha se hamAre samAja ke karNadhAra kaI prakArase sAhitya ke pracAra ko roka rahe haiM / koI AmnAya ke pakSapAtase prakAzanakA virodha kara rahe haiM, to koI paise ke lobha se dUsaroM ko dikhAne kI udAratA nahIM batalAte / kaI zAstrabhaMDAra to varSoM se baMda haiN| unheM khulavAne kA na koI khAsa prayatna hI kiyA jAtA hai aura karane 1 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) para saphalatA bhI kama milatI hai| aisI avasthA meM jaba digaMbara saMpradAya ke sajjanoM para pramAda devatA kI khUba kRpA hai, use dekhakara anya loga koI prazasti badalakara, koI maMgalAcaraNa badalakara, koI katA kI marammata kara, koI graMtha ke nAma ko badalakara, koI apane matalaba kI bAta ko nikAla ghuseDakara, isa prakAra taraha taraha se digaMbara sAhityoM ko sAmane lArahe haiM / kucha sAhityapremI sajjanoMkI kRpAse hamAre nyAya, darzana va sAhitya to kevala AMzika rUpameM bAhara Aye haiM / paraMtu vaidyaka va jyotiSa ke graMtha to bAhara Aye hI nahIM hai| ina viSayoMkI kRti bhI jainAcAryAMkI bahuta mahatvapUrNa haiM / paraMtu unake uddhAra kI citA jaina vaidya ya jyotiSiyoMmeM bilakula dekhI nahIM jaatii| dharmavIra, dAnavIra, jinavANIbhUSaNa, vidyAbhUSaNa sva0 seTha rAvajI sakhArAma dozI ko prabala manISA thA ki isa vibhAga meM kucha kArya honA cAhie / isa vicAra se unhoMne isa graMtha ke uddhAra meM atha se iti taka prayatna kiyA / jaba unako mAluma huA ki yaha eka samagra jaina vaidyaka-graMtha maujUda hai to unhone maisUra gavarnameMTa lAyabrarI se isa graMtha kI pratilipi karAkara maMgAI / tadanaMtara mujha se isakA saMpAdana va anuvAdana karane ke lie kahA / mujhe pahile 2 saMkoca huA ki eka anabhyasta viSaya para maiM kaise hAtha DAlUM / paraMtu bAdameM sthira kiyA ki jaba jaina vaidyoMkI isa ora upekSA hai to eka daphe apana isa para prayatna kara dekheM / phira maine carakAdi graMthoMkI racanA kA adhyayana kiyA jisa se mujhe prakRta graMtha ke saMpAdana va anuvAdana meM vizeSa dikkata nahIM huI / kahIM aDacana huI to use mere vidvAn mitra saMzodhakoMne dUra kiyA / dharmavIrajI kI lagana. isa graMtha ke uddhAra meM saba se baDA hAtha zrI. dharmavIra sva0 seTha rAvajI sakhArAma dozI kA thA yaha hama pahile batA cuke haiN| unhoMne isa graMtha kI pahilI lipi karAkara mNgaaii| graMthake anuvAdana va saMpAdana meM protsAhita kiyaa| isa graMthake mudraNa ke lie khAsa kalyANakAraka ke nAma para kalyANa mudraNAlaya ko saMsthApita karane meM pUrNa sahayoga diyA / samaya samaya para laganevAle saMpAdana sAdhanoM ko ekatrita kara diyA / aneka dharmAtmA sAhitya-premiyoM se patra-vyavahAra kara isake uddhAra meM Arthika-sahayoga ko bhI kucha aMzoMmeM prApta kiyA / unakI bar3I icchA thI ki yaha graMtha zIghra prakAza meM AjAve / lokameM ahiMsAtmaka Ayurveda kA pracAra hone kI baDI AvazyakatA hai| ve cAhate the ki isa graMtha kA prakAzana samAraMbha bahuta ThATavATa se kiyA jAya / ve gata dIpAvalI ke pahile jaba bImAra paDe taba vaidya Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) 'paMcAnana paM. gaMgAdhara guNe zAstrIjI ilAja ke lie Aye the / una se unhoMne kahA thA ki mujhe jaldI acchA kara do| kyoM ki isa dIpAvalI kanzesana TikeTa ke samaya meM yahAM para eka vaidyaka sammelana karanA hai / usa samaya jaina vaidyakagraMtha kalyANakAraka kA prakAzana samAraMbha kareMge / jainAyurveda kI mahattA ke sambandha meM carcA kareMge / kise mAluma thA ki unakI yaha bhAvanA manake mana meM hI raha jAyagI / vizeSa kyA ? dharmavIrajIne ihaloka yAtrAko pUrNa karane ke eka dina pahile rogazayyA para paDe 2 mujhase yaha prazna kiyA thA ki " paMDitajI ! kalyANakArakakA auSadhikoSa taiyAra huA yA nahIM ? aba graMtha jaldI taiyAra hogA yA nahIM " uttara meM maine kahA ki " rAvasAheba ! Apa bilakula ciMtA na kareM / saba kAma taiyAra hai / kevala Apake svAsthyalAbhakI pratIkSA hai " paraMtu bhavitavya balavAn hai / bIja boyA, pAnIkA siMcana kiyA, pAla posakara aMkurako vRkSa banAyA | vRkSane phala bhI choDA, mAlI manameM soca rahA thA ki phala kaba pakegA aura maiM kaba khAUM ? paraMtu phalake pakaneke pahile hI vaha kuzala va udyamI mAlI cala basA / yahI hAlata sva. dharmavIrajIkI huI / pAThaka uparyukta prakaraNa se acchI taraha samajha sakeMge ki dharmavIrajIkI AtmA isa graMthake prakAzanako dekhane ke lie kitane adhika utsuka thI ? paraMtu daivane usakI pUrti nahIM hone dI / Aja ye saba smRtike viSaya vanagaye haiM / kise mAluma thA ki jinake netRtva meM jisakA prakAzana honA thA, use unakI smRti meM prakAzita karanekA samaya AyagA ? / paraMtu svargIya AtmA svarga meM isa kArya ko dekhakara avazya prasanna ho jAyagA / usake prati hama zraddhAMjali samarpaNa karate haiM / graMtha prakAzanameM kucha vilaMba avazya huA / usake lie hameM jo isa graMthakI pratiyAM prApta thI vahI kAraNa hai / prAyaH sarva pratiyAM azuddha thI / isake alAvA presa kApIkA saMzodhana pahile muMbaIke prasiddha vaidya paM. anaMtarAjeMdra AyurvedAcArya karate the / bAda meM ahamadanagara ke vaidya paM. biMdumAdhava zAstrI karate the / isameM kAphI samaya lagatA thA / auSadhi - koSako kaI bhASAvomeM taiyAra karane ke lie beMgalora Adi sthAnoMse upayukta graMtha prApta kie gae the / aMtima prakaraNa jo ki bahuta hI azuddha thA jisake lie hameM kAphI samaya lagAnA paDA, tathApi hameM saMtoSa nahIM ho sakA / ityAdi aneka kAraNoMse graMtha ke prakAzana meM vilaMba huaa| hamArI kaThinAIyoM ko lakSyameM rakhakara ise pAThaka kSamA kareMge / pratiyoMkA paricaya. 1 isa graMtha ke saMpAdana meM hamane cAra pratiyoMkA upayoga kiyA hai, jinakA vivaraNa nimna likhita prakAra hai / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) - 1 maisora gavarnameMTa lAyabrarIke tADapatrakI pratikI pratilipi / pratilipi suMdara hai| jaise bAhyalipi suMdara hai, usa prakAra lekhana bilakula zuddha nahIM hai / sAthameM hitAhitAdhyAya kA prakaraNa to lekhaka ke pramAda se bilakula hI raha gayA hai| 2 yaha prati tADapatra kI kAnaDI lipikI hai| sva. paM. dorbalI zAstrI zravaNabelagolA ke graMtha-bhAMDAra se prApta hogaI thii| gAMdhI nAthAraMgajI jainonnati phaMDa kI kRpA se yaha prati hameM milI thI / tADapatra kI prati hone para bhI bahuta zuddha nahIM kahI jA sakatI hai / 3 muMbaI ai. pa. sarasvatI bhavana kI prati hai| jo ki uparyukta naM. 2 kI hI pratilipi mAluma hotI hai / mUlaprati meM hI kahIM 2 hastapramAda hogayA hai / uttara prati meM to pUchiye hI nahIM, lekhakajI para pramAda-devatA kI pUrNa kRpA hai / 4 rAyacUra jile ke eka upAdhyAya ne lAkara hameM eka prati dI thii| jo ki kAgada para likhI huI hone para bhI prAcIna kahI jA sakatI hai / graMtha prAyaH zuddha hai / aneka sthaloMpara jo aDacaneM upasthita hogaI thI, unakI isI prati ne dUra kiyA / prati ke aMtameM lekhaka kI prazasti bhI hai / usa meM likhA hai ki ___" svastizrImatsarvajJasamayabhUSaNa kezavacandratravidyadevaziSyaiAlacaMdrabhaTTArakadevarlikhitaM kalyANakAraka" jaise graMthaprAmANya ke lie guruparaMparA kI AvazyakatA hai usI prakAra lekhana prAmANya ko dikhalAne ke lie lekhaka ne lekhana paraMparA kA ullekha kiyA hai| vaha isa prakAra hai ___" pUrvadalli likhitava noDikoMDu baradaru- arthAt bAlacandra bhaTTArakane pUrvalikhita graMthako dekhakara isa graMthakI lipi kI / unhone apane guruke guNagauravako ullekha karate hue nimna likhita zlokako likhA hai / kecittarkavitarkakarkazadhiyaH kecicca zabdAgama-- kSuNNAH kecidalaM kRtipravitatha-prajJAnvitAH kevalaM / kecitsAmayikAgamaikanipuNAH zAstreSu sarveSvasau / prauDhaH kezavacaMdrasUristulaH prodyanividyAnidhiH // Age likhA hai ki svastizrI zAlivAhana zaka varSa 1351neya saumyanAma saMvatsarada jyeSTha zuddha 2 guruvAradallu zrI bAlacaMdra bhaTTArakara barada graMtha / adanoDi avara ziSyaru baradukoDaru. A prati noDi svastizrI zaka varSa 1476 vartamAna AnaMdanAma saMvatsarada kArtika zuddha 15 zukravAradallu zrImattumaTakara bastiya iMdravaMzAvaya decaNNana suta vaidya nemaNNa paMDitanu munnajara prati noDi uddharisidaru, adu pratinoDi zakavarSa 1573 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) ne ya kharanAma saMvatsarada vaizAkha zuddha zukravAradallu zrImat cAkUru zubhasthAna zrI pArzvajinanAtha sannidhiyallu iMdravaMzAnvaya rAyacUra vaidya caMdappayyana putra vaidya bhujabali paMDita bareda prati noDi zrImanirvANa maheMdrakIrtijIyavaru baradaru // zrI // arthAt zAlivAhana zakavarSa 1351ke saumya saMvatsarake jyeSTha zu.2 guruvArako zrIbAlacaMdra bhaTTArakajIne isa graMthakI pratilipi kii| usaparase unake ziSyoneM pratilipi lI / una pratiyoM ko dekhakara svastizrI zaka varSa 1476 , AnaMdanAma saMvatsara, kArtika zu. 15 zukravAra ke roja tumaTakarake iMdravaMzotpanna decaNNakA putra vaidya nemaNNA paMDitane prati kI / usa pratiko dekhakara zakavarSa 1573 ke kharanAma saMvatsara, vaizAkha zuddha zukravArake roja zrI cAkUra zubhasthAna zrI pArzvanAtha svAmIke caraNomeM rAyacUrake iMdravaMzAnvaya vaidya caMdappayyake putra vaidya bhujabali paMDitake dvArA likhita pratiko dekhakara zrI nigraMtha maheMdrakIrtijIne likhaa"| ___ isa prakAra cAra pratiyoMkI sahAyatA se hamane isakA saMzodhana kiyA hai / kaI pratiyoMkI milAna se zuddha pAThako denekA prayatna kiyA gayA hai| kahIM kahIM pATha bheda bhI diyA gayA hai / aMtima prakaraNa hitAhitAdhyAya do pratiyoMmeM milA / vaha lekhaka kI kRpA se itanA azuddha thA ki hama use bahuta prayatna karane para bhI kisI bhI prakAra saMzodhana bhI nahIM kara sake / isalie hamane usa prakaraNa ko jyoM kA tyoM rakha diyA hai / kyoM ki apane manase AcAryoM kI kRti meM pharaka karanA hameM abhISTa nahIM thaa| Age aura kabhI sAdhana milane para usa prakaraNa kA saMzodhana ho skegaa| jaina vaidyakagraMthoMkI vizeSatA. jainAcAryoke banAye hue jyotiSa graMtha jaise haiM vaise hI vaidyaka graMtha bhI bahutase hone caahiye| paraMtu unameM Ajataka eka bhI graMtha prakAzita nahIM huA hai| jina graMthoMkI racanAkA patA calatA hai una graMthoMkA astitva hamAre sAmane nahIM hai| samaMtabhadrakA vaidyaka graMtha kahAM hai ? " zrIpUjyapAdoditaM " Adi zlokoMko bolakara aneka ajaina vidvAn vaidyakAMse apanA yogakSema calAte hue dekhe gaye haiN| paraMtu pUjyapAdakA samagra Ayurveda graMtha kitane hI DhUMDhanepara bhI nahIM mila sakA / aura bhI bahutase vaidyaka graMthoMkA patA to calatA hai ( Age spaSTa kareMge ) paraMtu upalabdhi hotI nahIM / jo kucha bhI upalabdha hotA hai, una graMthoMke rakSaNa va prakAzanakI citA samAjako nahIM hai yaha kitane khedakI bAta hai / Aja bhAratavarSa meM jainiyoMkA prakAzita eka bhI vaidyaka graMtha upalabdha nahIM, yaha bahuta duHkha ke sAtha kahanA paDatA hai vaidyaka graMthoMkA yadi pradarzana bharegA to kyA jainiyoMkA sthAna usameM zUnya rahegA ? atyaMta duHkha hai / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) jainetara vaidyaka graMthoMkI apekSA jaina vaidyaka graMtho meM vizeSatA na ho to ajaina vidvAn jaina vaidyaka graMthoMke AdhArase hI apanA prayoga kyoM calAte / ajaina graMthoM meM bhI jagaha 2 para pUjyapAdIya Adi Ayurvedake pramANa liye gaye haiN| eka bAtakI vizeSatA hai ki jainadharma jisa prakAra ahiMsA paramo dharma ko siddhAMtameM pratipAdana karatA hai, usI prakAra use vaidyaka graMthameM bhI akSuNNa banAye rakhatA hai| jainAcAryoke vaidyaka graMthameM madya, mAMsa, madhu kA prayoga kisI bhI auSadhi meM anupAnake rUpase yA auSadhake rUpase yahIM batAyA gayA hai| kevala vanaspati, khanija, kSAra, ratnAdika padArthokA hI auSadha meM upayoga batAyA gayA hai| arthAt eka prANikI hiMsA se dUsarI prANI kI rakSA jainadharma ke lie saMmata nahIM hai| isalie unhoMne hiMsotpAdaka dravyoMkA sevana hI niSiddha batalAyA hai / / dUsarI bAta AgamoMkI svataMtra kalpanA jaina paraMparAko mAnya nahIM hai / vaha guruparaMparA se Anepara hI pramANa korTimeM grAhya hai / usa niyama kA pAlana vaidyaka graMthameM bhI kiyA jAtA hai / managaDhaMta kalpanA ke lie usa meM bhI sthAna nahIM hai| itara vaidyaka graMthoM meM auSadhiyoMkA prayoga, svAsthyarakSA Adi bAteM aihika prayojana ke lie batalAI gaI hai| zarIra ko niroga rakhakara use haTTA kaTTA banAnA va yatheSTa iMdiya bhoga ko bhoganA yahI eka unakA uddezya sImita hai| paraMtu zarIrasvAsthya, AtmasvAsthya ke lie hai, iMdriyoMke bhogake lie nahIM, yaha jainAcAryone jagaha jagaha para spaSTa kiyA hai / isaliye hI auSadhiyoMke sevanameM bhI jainAcAryoneM bhakSyAbhakSya sevyAsevya Adi padArthokA khyAla rakhane ke liye Adeza kiyA hai| isa prakAra jaina-jenetara Ayurveda graMthoMko sAmane rakhakara vicAra karanepara jainAcAryoM ke vaidyaka graMthImeM bahuta vizeSatA aura bhI mAluma ho jaaygii| jaina vaidyakakI prAmANikatA jainAgamameM prAmANikatA sarvajJa-pratipAdita honese hai| usameM svaruciviracitapaneko sthAna nahIM hai / sarvajJa parameSTIke mukhase jo divyadhvani nikalatI hai use zrutajJAnake dhAraka gaNadhara parameSThI AcArAMga Adi bAraha bhedomeM vibhakta kara nirUpaNa karate haiM / unameM se bArahaveM aMgake caudaha uttara bheda hai| una caudaha bhedomeM (pUrva ) prANAvAya nAmaka eka bheda hai / isa prANAvAya pUrvameM " kAyacikitsAdyaSTAMga AyurvedaH bhUtakarmajAMguliprakramaH prANApAnavibhAgopi yatra vistareNa varNitastatpraNAvAyam" arthAt jisa zAstrameM kAya, tadgatadoSa va cikitsAdi aSTAMga AyurvedakA varNana vistAra se kiyA gayA ho, pRthvI Adika bhUtoMkI kriyA, viSaile jAnavara va unakI cikitsA vagairaha, Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) tathA prANApAnakA vibhAga jisameM kiyA ho use prANAyAyapUrva zAstra kahate haiN| isa prANAvAya pUrva ke AdhArapara hI upadityAcArya ne isa kalyANakAraka kI racanA kI hai| aisA maharSine graMthameM kaI sthAnoMpara ullekha kiyA hai / ora graMthake aMtameM use spaSTa kiyA hai| sarvArdhAdhikamAgadhIyavilasadbhApAvizeSAjala-, prANAvAyamahAgamAdavitathaM saMgRhya saMkSepataH ugrAdityagururgururgurugaNairudbhAsisaukhyAspadaM / zAstraM saMskRtabhASayA racitavAnityeSa bhedastayAH // a. 25 zlo0 54 suMdara ardhamAgadhI bhASAmeM atyaMta zobhA se yukta mahAgaMbhIra aisA prANAvAya nAmaka jo mahAn zAstra hai, usako yathAvat saMkSepa me saMgraha kara mahAtmA guruvoMkI kRpAse ugrAdityAcAryane sarva prANiyoMkA kalyANa karane meM samartha isa kalyANakArakako banAyA / vaha ardhamAgadhI bhASA meM hai aura yaha saMskRta bhASAmeM hai / itanA hI donomeM aMtara hai| isalie yaha Agama usa dvAdazAMga kA hI eka aMga hai / aura isa graMtha kI racanA meM maharSikA nijI koI svArtha nahIM hai / tatvavivecana hI unakA mukhya dhyeya hai / isalie isameM aprAmANikatA kI koI AzaMkA nahIM kI jA sktii| ataeva sarvato prAmANya hai| utpattikA itihAsa. graMtha ke prAraMbha meM maharSine Ayurveda-zAstrakI utpatti ke viSayameM eka sudara itihAsa likhA hai / jisako bAMcane para usakI prAmANikatA meM aura bhI zraddhA sudRDha ho jAtI hai / ___ graMtha ke Adi meM zrI AdinAtha svAmIko namaskAra kiyA hai / tadanaMtarataM tIrthanAthamadhigamya vinamya mUrnA / satmAtihAryavibhavAdiparItamUrtim / saprazrayAH trikaraNorukRtapaNAmAH papracchuritthamakhilaM bharatezvarAyAH // zrI RSabhanAtha svAmI ke samavasaraNa meM bharatacakravarti Adi bhavyoMne pahuMcakara zrI bhagavaMta kI savinaya vaMdanA kI aura bhagavAn se nimna likhita prakAra pUchane lage-. bho svAmina ! pahile bhogabhUmi ke samayameM manuSya kalpavRkSoMse utpanna aneka prakAra ke bhogopabhoga sAmagniyoMse sukha bhogate the| yahAM bhI khUba sukha bhogakara tadanaMtara svarga meM pahuMcakara vahAM bhI sukha bhogate the / vahAMse phira manuSya bhavameM Akara aneka puNyakAryoko kara apane 2 iSTa sthAnoMko prApta karate the / bhagavan ! aba bhAratavarSako karmabhUmi kA rUpa milA hai / jo caramazarIrI haiM va upapAda janmameM janma lenevAle haiM unako to aba bhI apamaraNa nahIM hai| unako dIrgha Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) AyuSya prApta hotA hai / parantu aise bhI bahutase manuSya paidA hote haiM jinakI Ayu dIrgha nahIM rahatI, aura unako vAta, pitta kaphAdika doSoMkA udreka hotA rahatA hai| unake dvArA kabhI zIta aura kabhI uSNa va kAlakramase mithyA--AhAra sevana karanemeM AtA hai| isaliye aneka prakAra ke rogoMse pIDita hote haiN| ve nahIM jAnate ki konasA AhAra grahaNa karanA cAhiye aura konasA nahIM lenA cAhiye / isaliye unake svAsthyarakSA ke liye yogya upAya Apa batAveM / Apa zaraNAgatoM ke rakSaka hai / isa prakAra bharatake prArthanA karanepara, AdinAtha bhagavaMtane divyadhvanike dvArA puruSakA lakSaNa, zarIra, zarIrakA bheda , doSotpatti, cikitsA, kAlabheda Adi sabhI bAtoMkA vistArase varNana kiyaa| tadanaMtara unake ziSya gaNadhara va bAdake tIrthaMkaroMne va muniyone AyurvedakA prakAza usI prakAra kiyA! vaha zAstra eka samudra ke samAna hai, gaMbhIra hai| usase eka bUMda ko lekara isa kalyANakAraka kI racanA huI hai athavA usa zAstrakI yaha eka bRnda hai| sarvajJa bhASita hone ke kAraNa sabakA kalyANa karanevAlA hai / isa prakArake graMthake itihAsako prakaTa karate hue pratyeka adhyAyake aMtameM yaha zloka likhate haiN| iti jinvktrvinirgtsushaastrmhaaNbunidheH| sakalapadAryavistRtataraMgakulAkulataH / ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsurato nimRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam // vaidyakazabdakI nirukti. . vaidya zabdakI vyAkhyA karate hue AcArya ne likhA hai ki jIvAdika samasta padArthoM ke lakSaNa ko pragaTa karanevAle kevalajJAna ko vidyA kahate haiM / usa vidyA se isa graMtha kI utpatti huI hai, isalie ise vaidya kahate haiM / isa graMthake adhyayana va manana karane vAle vidvAn ko bhI vaidya kahate haiN| yathA.. vidyeti satyakaTakevalalocanAkhyA tasyAM yadetadupapatramudArazAstrama / vaidyaM vadaMti padazAstravizeSaNajJA etadviciMtya ca paThati ca tepi vaidyAH // a. 1 zlo. 18 kyA hI suMdara artha AcAryane vaidya zabda kA kiyA hai| isa meM kisI ko vivAda hI nahIM ho sktaa| Ayurveda. - isa zAstra ko Ayurveda zAstra bhI kahate haiM / usa kA kAraNa yaha hai ki isa zAstra meM sarvaitIrthakarake dvArA upadiSTa tatvakA vivecana kiyA hai| isake hAnase manuSya ko AdhusaMbaMdhI samasta bAte mAluma ho jAtI hai yA ina bAto ko mAluma karaneke lie Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - yaha vedake samAna hai / isalie isa zAstra kA aparanAma Ayurveda ke nAmase bhI kahA jAtA hai| vaiyakagraMthake adhyayanAdhikArI. vadyakazAstra kA abhyAsa kauna kara sakatA hai isa saMbaMdha meM likhate hue AcArya ne AjJA dI hai ki - rAjanyavizvaravaizyakuleSu kazcit / dhImAnanidhacaritaH kuzalo vintiH|| - prAtaH guruM samupasRtya yadA tu pRcchat / soyaM bhavedamalasaMyamazAstrabhAgI // a. 1. zloka 21. jo brAmhaNa kSatriya va vaizya ina tIna ucca vargoM meM se kisI eka varNa kA ho, nirdoSa AcaraNa vAlA ho, kuzala va svabhAvataH vinayI ho evaM buddhimAna ho vaha vaidyaka zAstrake adhyayanakI utkaTa icchAse prAtaHkAla meM guru ke nikaTa jAkara prArthanA kareM, vahI isa zAstra ke adhyayanakA adhikArI ho sakatA hai / gurUkA kartavya. isa saMbandhameM AcArya spaSTa karate haiM ki vaha usa ziSyake jAtikula va guNa Adi kA paricaya kara leveM evaM acchItaraha usa kI parIkSA kara leveM / tadanaMtara zrIbhaga. vAn arhata ke samakSa usa ziSya ko aneka vrata deveM / tadanaMtara ukta ziSya ko adhyayana prAraMbha karAveM / isa se prAcIna kAla meM ziSyoMko vidyAdhyayanakI paripATI kaisI thI ? usa saMskArake prabhAva se ve kisa zreNI ke vidvAn banate the ? ityAdi praznoMkA uttara sahaja mila sakatA hai| vaidyazAstrake upadezakA prayojana. lokopakArakaraNArthamidaM hi zAstraM / zAstraprayojanamapi dvividhaM yathAvat / svasthasya rakSaNamathAmayamokSaNaM ca / saMkSepatassakaLameva nirUpyate'tra // a. 1 zlo. 24 vaidyaka zAstra kI racanA loka ko upakAra karaneke lie hotI hai / isa zAstra kA prayojana bhI do prakAra kA hai / svasthapuruSoMkA svAsthyarakSaNa va rogiyoM kA roga mokSaNa karanA hI isa kA uddezya hai / una saba bAtoM ko yahAM isa graMthameM saMkSepa se varNana kiyA gayA hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) svAsthyake bheda. AcAryane svAsthyake bheda do prakAra se batalAyA hai eka pAramArthikasvAsthya Ara dUsarA vyAvahArikasvAsthya / jJAnAvaraNAdi aSTakarmoM ke nAza se utpanna avinazvara atIMdriya va advitIya AtmIyasukhako pAramArthika svAsthya kahate haiM / deha sthita saptadhAtu, agni va vAtapittAdika doSoMmeM samatA rahanA, indriyoMmeM prasannatA va manameM AnaMda rahanA evaMca zarIra niroga rahanA ise vyAvahArika-svAsthya kahate haiN| svAsthpake bigaDane ke liye AvAryane asAtAvedanIya karmako mukhya batalAyA hai| aura vAta, pitta va kapha meM viSamatA Adi ko bAhya kAraNameM grahaNa kiyA hai| isI prakAra rogake zAMta hone meM bhI mukhyakAraNa asAtA vedanIya karmakI udIraNA va sAtAkA udaya evaM dharmasevana Adi haiM bAhyakAraNa tadrogayogya cikitsA va dravyakSetra kAla bhAvakI anukUlatA Adi haiN| cikitsAkA hetu. vaidya ko ucita hai ki vaha nispRha hokara cikitsA kareM / isa viSaya meM AcArya ne bahuta acchI taraha khulAsA kiyA hai| ___sAtaveM adhyAyameM isa viSaya ko spaSTa karate hue AcAryane likhA hai ki cikitsA pApoMkoM nAza karanevAlI hai / cikitsAse dharma kI vRddhi hotI hai / cikitsAse ihaloka va paralokameM sukha milatA hai| cikitsAse koI adhika tapa nahIM hai| isalie cikitsA ko koI kAma, moha va lobhavaza hokara na kreN| aura na cikisAmeM koI prakArase mitratAkA anurAga honA cAhie / aura na zatrutAke roSa rakhakara hI cikitsA karanI cAhie / baMdhuvuddhi se, satkAra ke nimitta se bhI cikitsA nahIM honI cAhie / arthAt cikitsakako apane manameM koI bhI prakArakA vikAra nahIM rahanA caahie| kiMtu vaha rogiyoMke prati karuNAbuddhise va apane kauke kSayake lie cikitsA kreN| isa prakAra nispRha va samIcIna vicAroMse kI gaI cikitsA kabhI vyartha nahIM hotI usa vaidya ko avazya hI haratarahase saphalatA prApta hotI hai| jaise kisAna yadi parizrama pUrvaka khetI karatA hai to usakA phala vyartha nahIM hotA, usI prakAra parizrama pUrvaka kiye hue udyogameM bhI vaidyako avazya aneka phala milate hai / cikitsaka : cikitsA karane vAlA vaidya kaisA honA cAhie isa viSayapara graMthakArane jo pratipAdana kiyA hai vaha pratyeka vaidyoMko dhyAnameM ragbane lAyaka hai / unakA kahanA hai ki-- .. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 29 ) - - cikitsakaH satyaparaH sudhIraH kSamanvitaH hastalaghutvayuktaH / svayaMkRtI dRSTamahAprayogaH samastazAstrArthavidapramAdI / a. 7. zlo. 38 arthAt vaidya satyaniSTha, dhIra, kSamAsampanna, hastalAghavayukta, svayaM auSadhi taiyAra karane meM samartha, baDe 2 rogoMpara kie gae prayogoMko dekhA huA, saMpUrNa zAstroMko jAnane vAlA va Alasyarahita honA cAhie / vaidyako ucita hai ki vaha rogiyoM ko apane putroMke samAna mAnakara unakI cikitsA kreN| tabhI vaha saphala vaidya ho sakatA hai| isa viSaya ko prathamAdhyAya meM AcArya ne isa prakAra vivecana kiyA hai ki graMtha ke artha ko jAnanevAlA, buddhimAna, anya AyurvedakAroM ke mata kA bhI abhyAsI, acchI taraha baDe 2 prayogoM ko karane meM catura, bahuta se guruoMse anubhava prApta, aisA vaidya vidvAnoMke lie bhI AdaraNIya hotA hai / vaidya do prakAra ke hote haiM / eka zAstra vaidya va dUsarA kriyAvaidha / jo kevala vaidyaka zAstroMkA adhyayana kiyA ho use zAstravaidya kahate haiM / jo kevala cikitsA viSaya meM hI pravINa ho use kriyAvaidya kahate haiN| paraMtu donoM bAtoM meM pravINatA ko pAnA yaha viziSTa mahatvasUcaka hai| vahI uttama vaidya hai / jisa prakAra kisI manuSya kA eka paira bAMdha dene se vaha nahIM cala sakatA hai, usI prakAra donoMmeM se eka viSaya meM pravINa vaidya rogoMkI cikitsA ThIka taurase nahIM kara sakatA hai / usake lie donoM viSayoM meM niSNAta hone kI jarUrata hai / ___ lokameM kitane hI ajJAnI vaidya bhI cikitsA karate haiM / kabhI 2 aMdhe ke hAtha meM baTerake samAna usa meM unheM saphalatA bhI hotI hai / paraMtu vaha prazaMsanIya nahIM hai / kyoM ki ve svayaM yaha nahIM samajhate ki auSadhi kA upayoga kisa prakAra karanA caahie| aura kisa rogapara kisa prayoga kA upayoga karanA cAhie / prakRtarogakA kAraNa kyA hai| unakI upazAMti kisa prayoga se huI yaha jAnane meM bhI ve asamartha rahate haiN| kabhI aise ajJAnI vaidyoMkI kRpAse rogiyoMko akAlameM hI ihalokase prasthAna karanA paDatA hai| isalie zAstrakAroMne kahA ki ajJAnI vaidya yadi lobha va svArthavaza kisIkI cikitsA karatA hai to vaha rogiyoMkoM mAratA hai| aise mUrkha vaidyoMpara rAjAvoMko niyaMtraNa karanA cAhie / isa saMbaMdha meM graMthakArakA kahanA hai ki---- ajJAnato vApyAtilobhamohAdazAstravidyaH kurute cikitsA / sarvAnasau mArayatIha jantUn kSitIzvarairatra nivAraNIyaH // a. 7 zloka 49 ajJAnI ke dvArA prayukta amRtatulya-auSadhi bhI viSa va zastra ke samAna hote haiN| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) - - www - - isa prakAra Ageke zlokoMse AcArya ne prakaTa kiyA hai / isalie vaidya ko ucita hai ki vaha gurUpadeza se zAstra kA adhyayana kreN| tadanaMtara baDe 2 vaidyoMke nikaTa rahakara prayogoM ko dekhakara anubhava kareM / taba hI kahIM jAkara vaha svayaM cikitsA karane ko samartha ho sakatA hai| rogiyoMkA kartavya. rogiyoMke kartavya ko batalAte hue AcArya ne sAtaveM adhyAya meM likhA hai ki roMgI jisa prakAra apane mAtA, pitA, putra, mitra kalatra para vizvAsa karatA ho, usI prakAra vaidya ke prati bhI vizvAsa kreN| vaidyase kisI viSaya ko chipAye nhiiN| mAyAcAra va vaMcanA nahIM kareM aisA honepara hI usakA rogamokSaNa ho sakatA hai| isa prakAra aura bhI bahutase jAnane lAyaka viSayoMko AcAryane isa khUbIke sAtha varNana kiyA hai jisakA svAda samagra graMthako prakaraNabaddharUpase bAMcanese hI AsakatA hai| eka prati meM hameM auSadhi lete samaya prayoga karanevAle maMtra kA bhI ulekha milA hai| use pAThakoMke upayoga ke lie yahAM uddhRta kara dete haiM / rogAkAMte'pi me dehe auSadhaM sAramAmRtam / vaidyassauSadhiprApto maharSiriva vizrutaH // rogAnvite bhUritarAM zarIre siddhauSadhaM me paramAmRtaM stAt / Acaiva vaidyo mamarogahArI sarvoSadhimApta ivarSirastu // rogAnvite bhUritarAM zarIre divyauSadhaM me paramAmRtaM stAt / sauSadharghimunaye ca nirAmayAya zrImajinAya jitajanmaruje namAstu // : jaina vaidyaka graMthakartA. prakRta graMthake dekhanese mAluma hotA hai ki anya jainAcAryone vaidhaka graMthakI jo racanA kI hai va usa viSayameM unakA apUrva paNDitya thA / graMthakArane prakRta prathameM jagaha jagahapara anya AcAryoM ke vaidyaka saMbaMdhI matako uddhRtakara apanA vicAra prakaTa kiyA hai| una aMdhakAroMme zrutakIrti, kumArasena, vIrasena, pUjyapAda pAtrasvAmI (pAtrakesarI) siddhasenaM dazarathaguru, meghanAda, siMhanAda, samaMtabhadra evaM jaTAcArya Adi AcAryoke nAma vizeSa ullekhanIya haiM / isame spaSTa hai ki ina AcAryone bhI vaidyaka graMthakI racanA kI hai| paraMtu kheda hai ki ve graMtha abhI upalabdha nahIM hote haiN| jina graMthoMke AdhArase umAdityAcAryane prakRta saMdara graMthakA nirmANa kiyA hai usake mUlAdhAra na mAluma kitane mahatva Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (31 - - pUrNa hoMge ? kyA una maharSiyoMkI kRtiyAM sabakI saba naSTa hogaI ? yA unhone graMtharUpameM racanA hI nahIM kI thI ? una maharSiyone vaidyaka graMthoMkI racanA kI hai yaha bAta prakRta graMtha ke nimnalikhita zlokase spaSTa hotA hai / zAlAkyaM pUjyapAdaprakaTitamadhika zalyataMtraM ca pAtrasvAmitroktaM viSAgragrahazamanavidhiH siddhasenaiH prasiddhaiH / kAye yA sA cikitsA dazarathagurubhirmeghanAdaiH zizUnAM vaidhaM vRSyaM ca divyAmRtamapi kathita siMhanAdemunaudreH // a. 20 zloka 85 arthAt pUjyapAda AcAryana zAlAkya-zirAbhedana nAmaka graMtha banAyA hai / pAtra svAmine zalyataMtra nAmaka graMtha kI racanA kI hai / siddhasena AcArya ne viSa va ugra grahoMkA zamanavidhi kA nirUpaNa kiyA hai / dazaratha guru va meghanAda AcArya ne bAla rogoMkI cikitsA sambandhI graMtha kA prarUpaNa kiyA hai| siMhanAda AcArya ne zarIrabalavarddhaka prayogoM kA nirUparaNa kiyA hai / aura bhI lIjie-~.. aSTAMgamapyakhilamatra samaMtabhadraiH proktaM savistaravaco vibharvizeSAt / / saMkSepato nigaditaM tadihAtmazaktyA kalyANakArakamazeSapadArthayuktam // arthAt zrIsamaMtabhadrAcAryane aSTAMga nAmaka graMtha meM vistRta va gaMbhIra vivecana kiyA hai| usake anukaraNa kara maiMne yahAMpara saMkSepa se yathAzakti saMpUrNa viSayoMse paripUrNa isa kalyANakAraka ko likhA hai| aba pAThaka vicAra kareM ki ve saba graMtha kahAM cale gae ? naSTa hogae ! isake sivAya hamAre pAsa aura kyA uttara hai ? hA! jainasamAja ! sacamucameM terA durbhAgya hai ! na mAluma unameM kitane amUlya-ratna bhare hoMge ? .. - zrIpUjyapAda. . maharSi pUjyapAdane vaidyaka graMtha kA nirmANa kiyA hai, yaha viSaya aba nirvivAda huA hai / prakRta graMtha meM bhI AcAryane pUjyapAda ke graMtha kA ullekha kiyA hai / isa ke alAvA zilAlekhoM meM bhI ullekha milatA hai / nyAsaM jaineMdrasajJa sakalabudhanutaM pANinIyasya bhUyo / nyAsa zAvatAraM manujAsatihita vaidyazAstraM ca kRtvA / yastatvArthasya TIkA vyaracayadiha to bhAtyasau pUjyapAdaH / svAmI bhUpAlagaMdhaH svaparahitakyA pUrNadagbodhavRttaH / / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) isI prakAra anya vaidyaka graMthakArone bhI sthAna 2 para pUjyapAdIya vaidyaka prayogoMkA ullekha kiyA hai| basavarAjIyameM / siMdUradarpaNaM tadvatpUjyapAdoyameva ca ' ityAdi rUpase ullekha kiyA hai / isIprakAra basavarAjane apane vaidyaka graMthameM pUjyapAda ke aneka yogoMkA grahaNa kiyA hai| azItivAtAnAM kAlAgnirudraraso'gnituNDI vaa| zuddhasUtaM viSaM gaMdhamajamodaM phalatrayam / sarjakSAraM yavakSAraM bahisaindhavajIrakam // sauvarcalaM viDaMgAni TaGkaNaM ca kaTutrayam / viSamuSTiH sarvasamo jaMbIramardayedinam // marIcamAtravaTikA hyagnimAndhaM praNAzayet / azAMtiyAtajArogAngulmaM ca grahaNIgadAn / ra:kAlAgnirudro'yaM pUjyapAdavinirmitaH // [ SaSThaM pra. pR. 103 basarAjIye / / bhramaNAdivAtAnAM (gandhakarasAyanam ) - basavarAjIye SaSThe prakaraNe pR. 110 / SaTapalaM gandha cUrNa ca triphalA citrataNDalAH / zuNThImarIcavaidehIpaNiSkaM ca pRthakpRthak // citrakaM ca palaikaM tu cUrNitaM vastragAlitam / ekaniSka dvinika vA payasAdhyasitaiH pibet / / sarvarogavinirmukto mRgarAjaparAkramaH / dIrvAyuH kuJjarabalo divA pakSyati tArakAH // divyadeho balI bhUtvA khecaratvaM prapadyate / tasya mUtrapurISANi zuklaM bhavati kAJcanam // hantyaSTAdazakuSThAni mahaNyazca caturvidhAH / mandAgnimatisAraM ca gulmamaSTavidhaM tathA // azItiyAtarogAMzca hAzAsyaSTavidhAni ca / manuSyANAM hitArthaM hi pUjyapAdena nirmitaH // vAtAdirogANAM trikaTukAdinasyam ( pUjyapAdIye ) yUSaNaM citrakaM caiva lAMgalI cendrvaarunnii| vacAmadhukabIjAni tatra pAThAnadIphalam / / tAlakaM vatsanAbhaM ca angkolkssaaryugmkm| evaM paMcadazaitAni samabhAgAni kArayet / sUkSmacUrNIkRtaM caiva nirguNDItitiNIrasaiH / Ardrakasya rasaimartha trividhaizca vickssnnH|| evaM nasyaM pradAtavyamarkamUlarasena ca / apasmAra ca havAga vAtasaGkulameva ca // dhanurvAta bhramaM hanti hyunmAdaM snnipaatkm| pUjyapAdakRto yogI narANAM hitakAmyayA .pa. pra., ba. rA., pRSTa 111 varagAMkuzaH [ mAdhavanidAne ] rasAmbasAragandhaM ca jaipAlabIjaTaMkaNam / dantIkAthairvimRdyAtha mudgamAtrA vaTI kRtaa|| caNamAtrAthavA zeyA nAgavallIdalAvitA / deyA sarvajvarAnhanti saMjara trunnvrm|| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8) - -m mersion zarkarAkSIradadhibhiH pathyaM caiva pradApayet / pUjyapAdopadiSTo'yaM sarvavaragajAMkuzaH pra. 1 pR. 30. jvArANAM caNDabhAnurasaH [ nityanArthIye ] mRtAtatraiguNyagandhaM parimitamamRtaM tIkSNaka bhAnunetra / tAlaM syAttaccatuSkaM gaganamathayugaM mAricaM sarvatulyam / / evaM dadyAnihanti jvaravanadahanastAmasAheH khagendraH / kAsazvAsApahantA kSayatarudahanaH pANDurogApahantA / vAtavyAdhIbhasiMho hyudarajalanidheH zoSako vaaddvaaniH| naSTAnedIpakaH syAjjaTharamalamahAlaMzahadrogahArI ! mULavyAdhyandhakAramazamanatapanaH kuSTharogApahantA / nAmnAyaM caNDabhAnuH sakalagadaharo bhASitaH pUjyapAdaiH // zophamudgararasaH rasaM gandhaM bhRtaM tAnaM pathyAvAlukaguggulaM / sapamAjyana saMyuktaM gulikAH kArayettataH ekaikAM sevayadvaidyaH zophapANDvApanuttaye / zItalaM ca jalaM deyaM takaM cAmlaM vivarjayet zophamudranAmnAya pUjyapAdena nirmitaH / rasaratnasamucayakArane kaNerI pUjyapAdazca ityAdirUpa se pUjyapAdakA ullekha apane prathameM kiyA hai / __ isase bhI spaSTa hai ki pUjyapAdane vaidyaka graMtha kA nirmANa kiyA thA / maharSi cAmuMDarAyane pUjyapAda svAmIkI nimnalikhita zabdoMse prazaMsA kI hai| mukaviSaNutavyAkaraNakartRgaLU gaganagamanasAmarthyaratAkiMka tiLikareMdu pogavudu sakalajanaM pUjyapAdabhaTTArakaram // prAcIna RSi zrI zubhacaMdra ne apane jJAnArNavameM pUjyapAda kI prazaMsA karate hue likhA hai ki apAkuti yadvAcaH kAyavAkcittasaMbhavam / kalaMkamaMginAM so'yaM devanaMdI namasyate // isI prakAra pArzvapaMDitane pUjyapAda svAmI ke saMbaMdha meM likhate hue usI Azayako paSTa kiyA hai ki Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) monaam sakaLonutapUjyapAdamunipaM to pelda kalyANakArakadi dehada doSamaM vitatavAcAdoSamaM zabdasAdhakajaineMdradinI jagajjanada mithyAdoSamaM tatvabAMdhaka tatvArthada vRttiAyeMda kaLedaM kAruNyadugdhArNavaM // uparyukta zubhacaMdrAcArya ke vacanoMkA yaha ThIka samarthaka hai arthAt sarvajanapUjyazrI pUjyapAda ne apane kalyANakAraka nAmaka vaidyaka graMtha ke dvArA prANiyoMke dehaja doSoMko, zandasAdhaka jaineMdra vyAkaraNa se vacanake doSoMko aura tatvArthavRtti kI racanA se mAnasika doSa [ mithyAtva ] ko dUra kiyA hai / isase bhI yaha spaSTa hotA ki pUjyapAdane kalyANa kAraka nAmaka vaidyaka graMtha kI racanA kI hai / isake alAvA kucha vidvAnoMkA jo yaha kahanA hai ki sarvArthasiddhikAra pUjyapAda va vaidyakagraMtha ke kartA pUjyapAda alaga 2 haiM vaha galata mAluma hotA hai| kAraNa isase spaSTa hotA hai ki pUjyapAdane hI bhinna 2 viSayoMke graMthoM kA nirmANa kiyA thaa| kucha vidvAn vaidyaka-graMthakartA pUjyapAda ko 13 veM zatamAnameM DAlakara unameM bhinnatA siddha karanA cAhate haiN| paraMtu uparyukta pramANoMse ve donoM bAteM siddha nahIM hotI / pratyut yaha spaSTa hotA hai ki pUjyapAda ne hI vyAkaraNa siddhAMta va vaidyaka graMthakI racanA kI hai| jaba ugrAdityAcAryane bhI pUjyapAdake vaidyaka-graMthakA ullekha kiyA hai aura jaba ki ugrAdityAcArya jinasena ke samakAlIna the ( jo Age siddha kiyA jAyagA) to phira yaha bahuta adhika spaSTa ho cukA ki pUjyapAda kA paMdhaka graMtha bahuta pahile se honA caahie| ve aura koI nahIM hai / apitu sarvArthasiddhike kartA pUjyapAda hI haiM / ugrAdityAcArya ke kalyANakAraka se to yaha bhI jJAta hotA hai ki pUjyapAda ne kalyANakAraka ke alAvA zAlAkya taMtra ( zalyataMtra ) nAmaka graMthakA bhI nirmANa kiyA thA,jisameM Aparezana AdikA vidhAna batalAyA gayA hai / pUjyapAda svAmIkA samagra vaidyaka graMtha to upalabdha nahIM hotA / tathApi yaha nissaMdeha kaha sakate haiM ki unakI vaidyakIya racanA bhI siddhAMta va vyAkaraNa ke samAna bahuta hI mahatvapUrNa hogI / unhoMne apane graMthameM jainamata prakriyAke zabdokA hI prayoga kiyA hai| isIse unake. graMthakI mahattA mAluma ho sakatI hai ki unhoMne apane graMtha meM kumArI bhuMgAmalaka tailake kramako anuSTap zlokake 46 caraNoMse pratipAdana kiyA hai / gaMdhaka rasAyana ke krama ko 37 caraNoMmeM, mahAviSamuSTitailakI vidhiko 48 caraNoMmeM, aura bhuvanezvarI cUrNa ke vidhAnako 30 caraNomeM pratipAdana kiyA hai / maricakAdi prakriyA jo unake graMthameM kahI gaI hai vaha nimnalikhita prakAra hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) PARANAKAAAAAAnnn maricamaricamaricaM tiktatiktaM ca tiktam / kaNakaNakaNamULaM kRSNakRSNaM ca kRSNam / megha meghaM ca megho rajarajarajanI yaSTiyaSTayAhvayaSTI // vajra vajraM ca va jalajalajalajaM ,gibhRgI ca bhRgam / zrRMgaM zrRMgaM ca zrRMgaM haraharaharahI vAlukaM vAlukaM vA // kaMTatkaMTakarkaTaM zivazivazivanI naMdinaMdI ca nNdii| hemaM hemaM ca hemaM vRSavRSavRSabhA agniagnI ca agne // vAtirvAtaM ca paityaM viSaharanimiSaM pUjitaM pUjyapAdaiH !! isase spaSTa hai ki pRthyapAdakA vaidyaka graMtha mahatvapUrNa va aneka siddhauSadha prayogoMse yukta hai / paraMtu kheda hai ki Aja hama usakA darzana bhI nahIM kara sakate uparyukta kalyANa kAraka va zAlAkyataMtrake alAvA pUjyapAdane vaidyAmRta nAmaka vaidyakagraMthakI racanA bhI kI hai| yaha graMtha kAnaDImeM hogA aisA anumAna hai / gommaTadeva munine pUjyapAdake dvArA nirmita vaidyAmRta nAmaka graMtha kA nimna likhita prakAra ullekha kiyA hai| siddhAMtasya ca vedino jinamate jaineMdrapANinya ca / kalpavyAkaraNAya te bhagavate devyAliyArAdhipA (?) | zrIjaineMdravacassudhArasavaraiH vaidyAmRto dhAryate / zrIpAdAsya sadA namostu gurave zrIpUjyapAdau muneH // ___samaMtabhadra. pUjyapAda ke pahile maharSi samaMtabhadra hara eka viSaya meM advitIya vidvattA ko dhAraNa karanevAle hue| Apane nyAya, siddhAMta ke viSaya meM jisa prakAra prauDha prabhutva ko prApta kiyA thA usI prakAra Ayurveda ke viSaya meM bhI advitIya vidvattA ko prApta kiyA thaa| Apa ke dvArA siddhAMtarasAyanakalpa nAmaka vaidyaka graMtha kI racanA aThAraha hajAra zloka parimita huI thii| paraMtu Aja vaha kIToMkA bhakSya bana gayA hai| kahIM 2 usake kucha zloka milate haiM jina ko saMgraha karane para 2 . 3 hajAra zloka sahaja ho sakate haiM / ahiMsAdharma-premI AcArya ne apane graMthameM auSadhayoMga meM pUrNa ahiMsAdharma kA hI samarthana kiyA hai / isake alAvA Apake graMthameM jaina pAribhASika zabdoMkA prayoga evaM saMketa bhI tadanukUla diye gaye haiN| isalie artha karate samaya jainagata kI prakriyAvoMko dhyAnameM rakhakara artha karanA paDatA hai / udAharaNArtha " ratnatrayauSadha" kA ullekha graMthameM AyA hai / isakA artha batrAdi ratnatrayayoMke dvArA nirmita auSadhi aisA sarva-sAmAnyASTise Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) hosakegA / paraMtu vaisA nahIM hai / jaina siddhAMta meM samyagdarzana, jJAna va cAritrako ratnatrayake nAmase kahA hai / ve jisaprakAra mithyAdarzana jJAnacAritrarUpI tridoSoMko nAza karate hoM isIprakAra rasa, gaMdhaka va pASANa ina tridhAtuvoMkA amRtIkaraNa kara taiyAra honevAlA rasAyana vAta, pitta va kapharUpI tridoSoMko dUra karatA hai / ataeva isa rasAyanakA nAma tyauSadha rakkhA gayA hai / isI prakAra auSadha nirmANa ke pramANa meM bhI jainamata prakriyAke anusAra hI saMketa saMkhyAyoMkA vidhAna kiyA hai / jaise rasasiMdUra ko taiyAra karanekelie kahA hai ki " sUtakesarigaMdhakaM mRganavAsAradrumaM " | yahAM vicAraNIya viSaya yaha hai ki yaha pramANa kisa prakAra liyA huA hai / jaina tIrthaMkaroMke bhinna 2 cinha yA lAMchana huA karate haiM / usake anusAra jina tIrthakaroM ke cinhase pramANakA ullekha kiyA jAya utanI hI saMkhyA meM pramANakA grahaNa karanA cAhiye / udAharaNArtha Upara ke vAkya meM sUtaM kesari pada AyA hai / her sairat cinha hai, kesari zabdase 24 saMkhyAkA grahaNa honA cAhiye / arthAt rasa 24 gaMdhakaM mRga arthAt mRga solahaveM tIrthaMkarakA cinha hone se gaMdhaka 16, ityAdi prakArase artha grahaNa karanA cAhiye / samaMtabhadra ke prathameM sarvatra isIprakAra ke sAMketika va pAribhASika zabdoM kA prayoga huA hai / rasa siMdUra ke guNako unhone siddhAMta rasAyana kalpa meM nimnaprakAra kahA hai / sidra zuddhasto viSadharazamanaM raktareNuzca varNa / vAtaM pittana zItaM tapanilasahitaM viMzatirmahatri / tRSNAdAvArtagulmaM pizagudararajI pAMDazophodarANAM / kuSTaM cASTAdazaghnaM sakalavaNaharaM sannizUlAgragaMdhi | dIpA dhAtupuSTaM vaDabazikhikaraM dIpanaM puSTitejaM / bAlIsaukhyasaMgaM jaramaraNarujAkAMtimAyuHpravRddhiM / vAcAzuddhiM sugAnAM ( 2 ) sakalarujaharaM dehazuddhiM raseMdre: / ina graMthoMke pAribhASikazabdoM ko spaSTa karane ke lie usI prakArake koSoMkA bhI jevAcAryAMne nirmANa kiyA hai / usa meM ina pAribhASika zabdoM kA artha likhA gayA hai| upalabdha koSoM meM zrI AcArya amRtanaMdi kA kopa mahatvapUrNa hone para bhI apUrNa hai / isa koSa meM bAIsa hajAra zabda haiM phira bhI sakAra meM jAkara apUrNa hogayA hai / sakArake zabdoM ko likhate likhate sapta-sapti paryaMta AcArya likha sake / bAda meM graMthapAta hogayA hai / sa, sa se lekara ha La kSa paryaMta ke zabdoMko ve kyoM nahIM likha sake ? Ayu kA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (37) : 17- avasAna huA hogA isake sivAya aura kyA kahA jA sakatA hai| prAraMbhase jisa vistRtike sAtha koSa kA nirmANa huA hai, usa se avazeSa zabdoMkA pAta karIba 3000 kI saMkhyAmeM le sakate hai, yaha hamAre durbhAgya kA viSaya hai / graMtha meM vanaspatiyoMkA nAma jaina pAribhASika ke rUpa meM Aye haiM / jaise abhavyaH-haMsapAdi, ahiMsA-vRzcikAli, anaMta= suvarNa, RSabha pAvaThekI TatA, RSabhA-Amalaka, munikharjarikA-rAjakharjara, vardhamAnA: madhura mAtulaMga, vardhamAnaH-zvetairaMDa, vItarAga:-Amra ityAdi / aise koSoM kA bhI uddhAra hone kI parama AvazyakatA hai| .. samaMtabhadrake pUrvake vaidyakagraMthakAra. jainavaidyaka viSaya zrIbhagavAna kI divya dhvani se nikalA huA hone se isa kI paraMparA gaNadhara, tacchiSyaparaMparA se barAbara calA A rahA hai, yaha hama pahile likha cuke haiN| samaMtabhadra ke pahile bhI kucha vaidyaka graMthakartA upalabdha hote haiN| ve kri. pU. dusare tIsare zatamAna meM hue haiM / aura ve kAravAra jillA, honnAvara tAlukA ke gerasappAke pAsa hADamiLa meM rahate the| hADamiLameM iMdragiri, caMdragiri nAmaka do parvata haiN| yahAMpara ve tapazcaryA karate the| abhI bhI ina donoM parvatopara purAtatva avazeSa haiM / hamane isa sthAna kA nirIkSaNa kiyA hai| ina muniyoMne vaidyaka graMthoMkA nirmANa kiyA hai / maharSi samaMtabhadrane apane siddhAMta rasAyanakalpa graMthameM svayaM ullekha kiyA hai ki " zrImadbhalAtakAdrau vasati jinamuniH mUtavAde rasAbja" i. sAthameM jaba samaMtabhadrAcAryane apane vaidyakagraMthakI racanA paripakvazailImeM kI evaM apane graMthameM pUrvAcAryokI paraMparAgatatAko bhI "raseMdra jainAgamasUtrabaddhaM" ityAdi zabdoM se ullekha kiyA to anumAna kiyA jA sakatA hai ki samaMtabhadra ke pahile bhI isa viSaya ke graMtha hoMge / una pUrva muniyoMne isa Ayurveda meM eka viziSTa kArya kiyA hai / jo ki anyadurlabha hai| - puSpAyurveda. jainadharma ahiMsApradhAna hone se, una mahAtratadhArI muniyoMne isa bAtakA bhI prayatna kiyA ki auSadhanirmANa ke kArya meM kisI bhI prANIko kaSTa nahIM honA cAhie / itanA 1 yaha koSa baiMgalorake vaidyarAja paM. yallappAkI kRpAse hama dekhane ko milA va aneka parA. marza bhI mile / isake lie hama ukta vaidyarAjakA AbhArI hai| saM. . 2 bhaTTArakIra prazasti meM isa hADaTiLakA ullekha saMgItapura ke nAma se milatA hai / kyoM ki karNATaka bhASAmeM hADu zabda kA artha saMgIta hai / haTiLa zabda kA artha grAma hai / isalie yaha nizcita hai ki hADajaLakA kA hI saMskRta nAma saMgItapura hai / saM0 - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) - - - hI nahIM ekeMdriya prANiyoMkA bhI saMhAra nahIM honA cAhie / ataeva unhoMne puSpAyurveda kA bhI nirmANa kiyA / Ayurveda graMthakAroMne vanaspatiyoMko auSadhameM pradhAna sthAna diyaa| carakAdi graMthakAroMne mAMsAdika abhakSya padArthokA pracAra auSadhi ke nAmase kiyaa| paraMtu jainAcAryone to usa AdarzamArgakA prasthApana kiyA jisase kisI bhI prANIko kaSTa nahIM hoske| isIlie puSpAyurveda meM graMthakAra ne aThAraha hajAra jAti ke kusuma (parAga ) rahita puSpoM se hI rasAyanauSadhiyoM ke prayogoMko likhA hai| isa puSpAyurveda graMtha meM kri. pU. 3 re zatamAna kI karNATaka lipi upalabdha hotI hai jo ki bahuta muSkilase bAMcane meM AtI hai / itihAsa saMzodhakoM ke lie yaha eka apUrva va upayogI viSaya hai / aThAraha hajAra jAti ke kevala puSpoM ke prayogoMkA hI jisameM kathana ho,usa graMtha kA mahatva kitanA hogA yaha bhI pAThaka vicAra kareM / vizeSa kyA ? hama bahuta abhimAna ke sAtha kaha sakate haiM ki abhItaka puSpAyurveda kA nirmANa jainAcAryo ke sivAya aura kisIne bhI nahIM kiyA hai| Ayurveda saMsArameM yaha eka adbhutacIja hai / isakA zreya jainAcAryoko hI mila sakatA hai / maharSi samaMtabhadra kA pITha gerasappAmeM thA / usa jaMgala meM jahAM samaMtabhadra vAsa karate the, abhItaka vizAla zilAmaya caturmukha maMdira, jvAlAmAlinI maMdira va pArzvanAtha jina caityAlaya darzanIya maujUda hai| jaMgala meM yatra tatra mUrtiyAM bikharI paDI haiM |dNtkthaa paraMparAse jJAta hai ki isa jaMgala meM eka siddharasakUpa hai / kaliyuga meM jaba dharmasaMkaTa upasthita hogA usa samaya isa rasakUpa kA upayoga karane ke lie Adeza diyA gayA hai / isa kUpa ko sarvAMjana nAmaka aMjana netroMmeM lagAkara dekha sakate haiM / sarvAMjana ko taiyAra karane kA vidhAna puSpAyurveda meM kahA gayA hai / sAtha meM usa aMjana ke lie upayogI puSpa usI pradezameM milate haiM aisA bhI kahA gayA hai / ataeva isa pradezakI bhUmi kA nAma "ratnagarbhA vasuMdharA" ke nAma se ullekha kiyA hai / aisI mahatvapUrNa-kRtiyoMkA uddhAra honA Avazyaka hai / pUjyapAdake bAdake jaina vaidyaka graMthakAra pUjyapAdake bAda bhI kaI vaidyakagraMdhakAra hue haiN| unhoMne tadviSayaka pAMDityase aneka Ayurveda graMthoMkA nirmANa kiyA hai / isa kA ullekha aneka aMdhoMmeM milatA hai / gummaTadevamuni. inhoMne merutaMtra nAmaka vaidyakathakI racanA kI hai| pratyeka pari cheda ke aMtameM unhoMne zrIpUjyapAda svAmI kA bahuta AdarapUrvaka smaraNa kiyA hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (39) - siddhanAgArjuna. yaha pUjyapAdake bhAnaje the / inhoMne nAgArjunakalpa, nAgArjunakakSapuTa Adi graMthoMkA nirmANa kiyA thaa| isake alAvA mAluma hotA hai ki inhoMne 'vajrakhecaraghuTikA" nAmaka suvarNa banAne kI ratnaguTikA ko taiyAra kI thii| jaba ye isa auSadha ko taiyAra karane ke saMkalpase Arthikamadata ko mAMganeke lie kisI rAjAke pAsa gaye the, taba rAjAne pUchA ki yadi Apake kahane ke anusAra guNa na Ave to ApakA praNa kyA rahegA ? nAgArjunane uttara diyA ki merI donoM AMkhoM ko nikAla sakate haiM / rAjAne una ko sahAyatA dI, unhoMne prayatnakara eka varSake aMdara isa auSadha ko taiyAra karake evaM usakI tIna maNiyoMko banAkara una para apane nAmako khodA / bAda jaba nadImeM le jAkara una maNiyoMko dhorahe the taba hAthase phisalakara nadI meM gira pdd'ii| rAjAne pratijJAke anusAra donoM AMkhoMko nikalavAI / nAgArjuna donoM AMkhoMse aMdhe hue va dezAMtara cale gye| eka vezyA-trIko una maNiyoMko nigalI huI machalIke milane para cIrakara dekhI to tIna maNiyAM mila gaI / vezyAne unhe lejAkara jhUlepara rakhI to jhUlepara laTake hue lohekI sAMkala sone kI bana gaI / tadanaMtara vaha vezyA roja loheko sonA banAyA karatI thI / baDe 2 pahADake samAna usane sonA banAyA / evaM vipula dhanavyayakara eka annasatra kA nirmANa kara usakA "nAgArjunasatra" aisA nAma diyaa| nAgArjunane phirate2 Akara satrako apane nAma milanekA kAraNa pUcchA / mAluma honepara unhoMne una ratnoMko punaH pAkara unake bala se gaI huI AMkhoMko puna: pAyA evaM rAjasabhAmeM jAkara usake mahatvako prakaTa kiyaa| AyurvedIya auSadhomeM kitanA sAmarthya hai yaha pAThaka isase jAna sakate haiN| karNATaka janavaidhagraMthakAra. uparyukta vidvAnoMke alAvA karNATaka bhASA meM aneka vidvAnoMne vaidyaka graMtha kI racanA kI hai / / unameM kIrtivarbha kA govaidya, maMgarAja kA khageMdramaNidarpaNa, abhinavacaMdra kA yazAstra, deveMdra muni kA bAlagraha cikitsA, amRtanaMdi kA vaidyaka nighaMTu, jagadeka mahAmaMtravAdi zrIdharadeva kA 24 adhikAroMse yukta dyAmRta, sALavake dvArA likhita rasa ratnAkara va vaidyasAMgatya Adi graMtha vizeSa ullekhanIya haiM / jagaddaLa somanAtha ne pUjyapAdAcArya ke dvArA likhita kalyANakAraka graMtha kA karNATaka bhASA meM bhASAMtara kiyA hai| yaha graMtha bhI bahuta mahatvapUrNa huA hai / graMtha pIThikAprakaraNa, paribhASAprakaraNa, SoDazavaracikitsAnirUpaNaprakaraNa Adi aSTAMgase saMyukta hai| yaha graMtha karNATaka bhASAke vaidyaka graMthoMmeM sabase prAcIna hai / eka jagaha karNATaka kalyANakArakameM somanAtha kavine ullekha kiyA hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) sukaraM tAnene pUjyapAda munigaLa muMpaLda kalyANakArakama vAhaTasiddhasAracarakAdyutkRSTamaM sadguNAdhikamaM varjitamadyamAMsamadhuvaM karNATadi lokara-- kSakamA citramadAge citrakavi soma peldani taLitathi // .. isase yaha bhI spaSTa hai ki pUjyapAdaka graMthameM bhI madya, mAMsa va madhukA prayoga bila kula nahIM kiyA gayA hai / carakAdiyoMke dvArA racita graMthase vaha utkRSTa hai / aneka guNoMse paripUrNa hai| isa prakAra aneka jaina vaidyaka graMthakAra hue haiN| jinhoMne lokakalyANake lie apane bahumUlya samaya va zramako gamAkara nispRhatAse graMtha nirmANakA kArya kiyA / paraMtu Aja una graMthoM kA darzana bhI hameM nahIM hotA hai / jo kucha bhI upalabdha haiM, una ke uddhAra kI koI ciMtA hamAre udAra dhanikoMmeM nahIM hai / 6 graMtha dhIre 2 kITabhanya banate jA rahe haiN| ugrAdityAcAryakA samaya ugrAdityAcAryakRta prkRt| kitanA sarasa va mahatvapUrNa hai / ise batalAnekI koI AvazyakatA nahIM hai / kyoM ki pAThaka use adhyanana kara svayaM anubhava kareMge hii| paraMtu sahasA yaha jAnane kI utkaMThA hotI hai ki ye kisa samaya hue ? isa kalyANakArakakartA lokakalyANakAraka mahAtmAne kisa zatamAna meM isa dharAtala ko alaMkRta kiyA thaa| hameM prApta sAmagriyoMse hama usa viSaya para yahAMpara UhApoha karate haiN| ugrAdityane prakRta graMthameM pUjyapAda, samaMtabhadra, pAtrasvAmi, siddhasena, dazarathaguru, bhevanAda, siMhasena, ina AcAryoMke vaidyaka graMthoM kA ullekha kiyA hai / isase inase uprAdityAcArya ArvAcIna haiM yaha spaSTa hai / ye saba AcArya chaTavIM zatAbdI ke pahile ke hone cAhie aisA anumAna kiyA jAtA hai| graMthakArane graMthake aMtameM eka vAkya likhA hai / jisase unake samayakA nirNaya karane meM bahuta anukUlatA hogaI hai / ve likhate haiM ki--- - ityazeSavizeSaviziSTaduSTapizitAzivaidyazAneSu mAMsanirAkaraNArthamugrA. dityAcAthai patuMgavallabheMdrasabhAyAmudghoSitaM prakaraNam" isase spaSTa hotA hai ki auSadha meM mAMsa kI nirupayogitAko siddha karanekelie svayaM AcAryane zrInRpatuMgavallabhedrakI sabhAmeM isa prakaraNakA pratipAdana kiyA / isakA samarthana isake Upara hI Aye hue isa zlokase hotA hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase viSaya bilakula spaSTa hogayA hai ki nRpatuMga ballabha sArAjAdhirAja ke darabAra meM jahAM mAMsAzanako samarthana karanevAle aneka vidvAn the, unake sAmane sAMsukI niSphalatAko siddha kara diyA hai| nRpatuMga amoghavarSa prathamakA nAma hai, aura amoghavarSako hI vallabha, aura mahArAjAdhirAjakA upAdhi thI / nRputuMga bhI usakI upAdhi hI zrI* / itihAsavettAvane isa amoghavarSa ke rAjyarohaNa ke samayako zaka saM. 736 (vi.saM. 871 - I. sa. 815 ) kA likhA hai / guNabhadrasUrikRta uttarapurANa se jJAta hotA hai ki yaha amoghavarSa ( prathama ) prasiddha jainAcArya jinasenakA ziSya thA / ( 41 ) khyAta zrInRpatuMgavallabha mahArAjAdhirAjasthitaH / masabhAMtare bahuvidhaprakhyAta vidvajjane // mAMsAzika reMdranAkhilabhiSagvidyAvidAmagrato / mAMsa niSphalavAM nirUpya nitarAM jaineMdra vaidyasthitam // yasya prAMzunakhAMzujALa visaraddhArAMtarAvirbhavaspAdAmbhojarajaH pizaMgamukuTamatyagraratnadyutiH // saMsmartA svamamoghavarSanRpatiH pUtohamadyetyalam / sa zrImAni sena pUjya bhagatpAdo jaganmaMgalam // pAvAbhyudaya kAvya kI racanA zrI maharSi jinasenane kI thI / usameM sargake aMtameM nimnalikhita prakAra ullekha milatA hai / ityamotravarSaparamezvaraparamaguruzrI jinasenAcAryaviracitaM meghadUtaveSTite pArzvAbhyudaye bhagavatkevalyavarNanaM nAma caturthaH sargaH ityAdi / isase spaSTa huA ki amoghavarSake guru jinasena the / isI bAtakA samarthana Mediaeval Jainism nAmaka pustakameM prasiddha itihAsavettA prophesara sAletorane kiyA hai / The next prominent Rastrakuta ruler who extended his patronage to Jainism was Amoghavarsa I, Nripatiunga, Atishayadhawala (A. D. 815-877). From Gunabhadra's Uttarpurana ( A. D. S9S ), we know that king Amoghvarsa I was the disciple of dinsena, the author of the Suuskrit work Adipurana ( A. D. 783) The Jaina leaning of king Amoghavarsa is further corroborated by Mahaviracharya the author of the Jain Mathematical work Ganitasarasangraha, who relates that, that monarch was follower of the Syadwad Doctrine. Mediaeval Jainism P. 38. isa se yaha spaSTa hai ki amoghavarSa zrI bhagavajjinasenAcArya ke ziSya the / amogha .. * isakI Age likhI upAdhiyAM milatI haiM - upatuMga ( mahArAja zarva ) mahAjarANu, ati hyayaghayala, vIranArAyaNa, pRthivIma, zrI pRthivI vallabha mahArAjAdhirAja, bhaTAra, paramabhaTTAraka bhArata ke prAcIna rAjavaMza bhI. 35 47 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) varSa ke svAdvAdamatake anuyAyitvako gaNitasAra saMgraha ke kartA mahAvIrAcArya ne bhI samarthana kiyA hai / isI amoghavarSake zAsanakAla meM hI prasiddha rAddhAMta graMthakI TIkA jayadhavalA kI (za, saM. 759 vi. saM. 894 I. sa. 837) racanA huI thI / ratnamAlikA ke nimna zloka se yaha bhI spaSTa hai ki aMtimavaya meM amoghavarSa vairAgya jAgRti se rAjyabhoga choDakara AtmakalyANa meM saMlagna huA thaa| vivekAtyaktarAjyena rAjJeyaM rtnmaalikaa| racitAmoghavarSeNa sudhiyAM sadalaMkRtiH // __ amoghavarSa ke saMbaMdhameM bahuta kucha ligvA jAsakatA hai / kyoM ki vaha eka aisA vIra rASTrakUTa nareza huA hai, jisane jainadharmakI mahattAko samajhakara usakI dhavalapatAkA ko vizvabhara meM phailAI thii| paraMtu prakRtameM hameM itanA hI siddha karanA thA ki amoghavarSakI hI upAdhi nRpatuMga, vallabha, bhahArAjAdhirAja Adi the / harivaMza purANa ke kartA jinasenane bhI graMtha ke aMta meM " zrIvallabhe dakSiNAM" padase dakSiNa dizAke rAjA usa samaya zrIvallabha kA honA gAnA haiN| hamAre khyAla se yaha zrIvallabha ugrAdityAcArya ke dvArA ullikhi zrIvallabha amoghavarSa hI honA cAhie / isalie aba yaha viSaya bahuta spaSTa hogayA hai ki ugrAdityAcArya nRpatuMga ( amoghavarSa) ke samakAlIna the / 253 paricchedameM unhoMne jo apanA paricaya saMkSepameM diyA hai, usase yaha jJAta hotA hai ki unake guru zrInaMdi AcArya the, jinake caraNoMko zrIviSNu rAjaparamezvara nAmaka rAjA pUjatA thA / yaha viSNurAja paramezvara kauna hai ? hamArA anumAna hai ki yaha viSNurAja amoghavarSake pitA goviMdarAja tRtIya kA hI aparanAma honA cAhie / kAraNa maharSi jinasenane pArthAbhyudayameM amoghavarSako paramezvarakI upAdhi se ullekha kiyA hai / ho sakatA hai ki yaha upAdhi rASTrakUToM kI pitRparaMparAgata ho / parantu aitihAsika vidvAn viSNurAjako cAlukya rAjA viSNuvardhana mAnate haiM / isase ugrAdityAcArya ke samaya nirNaya karane meM koI bAdhA nahIM AtI hai / kyoM ki usa samaya isa nAmakA koI cAlukya rAjA bhI ho sakatA hai| isalie yaha nizcita hai ki zrIugrAdityAcArya mahArAjAdhirAja zrIvallabha nRpatuMga amoghavarSake samakAlIna the| isa viSayakA samarthana prasiddha purAtatvavettA prAktanAvimarzavicakSaNa, mahAmahopAdhyAya, prAcyavidyAvaibhava, rAyabahAdura narasiMhAcArya M. A. M. RA... ne nimna likhita zabdoMse kiyA hai| " Another manuscript of some interest is the medical work Kalyanakaraka of Ugraditya, a Jaina autbor, who was a conteinporary of the Rashtrakuta king Amogha varsha I and of the Eastern Chalukya king kali Vishnuvardhana V. The work opens with the statement that the science of medicine is divided into two parts, namely prevention and cure, and gives at the end a long disco. urse in Sanskrit prose on the uselessness of a flesh diet, said ta Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) have been delivered by the author at the court of Amoghavarsha, where many learned men and doctors had assembled. Mysore Archaeological Report 1922. Page 23. arthAt eka kaI manoraMjaka viSayoM se paripUrNa Ayurveda graMtha kalyANakAraka zrI umAditya ke dvArA racita milA hai, jo ki jainAcArya the aura rASTrakUTa rAjA amoghavarSa prathama va cAlukya rAjA kali viSNuvardhana paMcama ke samakAlIna the / graMtha kA prAraMbha Ayurveda tatva ke pratipAdana ke sAtha huA hai, jisakA do vibhAga kiyA gayA hai / eka rogarovana va dUsarA cikitsA 1 aMtima eka gadyAtmaka prakaraNa usa vistRta bhASaNako likhA hai. jisa meM mAMsa kI niSphalatAko siddha kiyA hai jise ki aneka vidvAn va vaidyoMkI upasthiti meM nRpatuMgI sabhAmeM umrAdityAcArya ne diyA thA / itanA likhane ke bAda pAThakoM ko yaha samajhane meM koI kaThinatA hI nahIM hogI ki ugrAdityAcAryakA samaya kaunasA hai / sArAMza yaha hai ki ve amoghavarSa prathama ke samakArlAna arthAt za. saMvat ke 8 vIM zatAbdimeM evaM vikrama va kista kI 9 vIM zatAbdi meM isa dharAtalakoM alaMkRta kara rahe the yaha nizcita hai / vizeSa paricaya. ugrAdityane apanA vizeSa paricaya kucha bhI nahIM likhA hai / una kI vidvattA, vastu vivecana sAmarthya, Adi bAtoM ke lie una ke dvArA nirmita graMtha hI sAkSI hai / unake guru zrInaMdi, graMthanirmANa sthAna rAmagiri nAmaka parvata thaa| rAmagiri parvata veMga meM thA / agi trikaliMga dezameM pradhAna sthAna hai / gaMgAse kaTakataka ke sthAnako utkaladeza kahate haiM / vahI uttarakAlaMga hai / kaTakase maheMdragiri takake pahADI sthAnakA nAma madhyakaliMga hai| maheMdragiri se godAvarItaka ke sthAna ko dakSiNakaliMga kahate haiM / ina tInoMkA hI nAma trikaliMga hai | aise trikaliMga ke beMgImeM suMdara rAmagiri parvatake jinAlaya meM baiThakara umrAdityane isa graMthakI racanA kI hai| yaha rAmagiri zAyada vahI ho sakatA hai jahAM padmapurANa ke anusAra rAmacaMdrane maMdira banAvAye hoM / isase adhika maharSi kA paricaya bhale hI nahIM milatA ho tathApi yaha nizcita hai ki umrAdityAcArya 8 vIM zatAbdI ke eka mAne hue prauDha AyurvedIya vidvAn the / isameM kisIko bhI vivAda nahIM ho sakatA / aMtima prakaraNa meM AcAryazrIne madya, mAMsAdika garhya padArthoM kA sevana auSadhi ke nAma se yA AhAra ke nAma se ucita nahIM hai, ise yukti va pramANa se siddha kiyA hai / eka ahiMsA dharmapremI isa bAta ko kabhI svIkAra nahIM kara sakatA ki eka vyakti ko sukha pahuMcAne ke lie aneka jIvoMkA saMhAra kiyA jAya / aneka pAzcAtya vaijJAnika vaidyakavidvAna bhI Aja mAMsakI nirupayogitA ko siddha kara rahe haiM / akhila karNATaka AyurvedIya mahAsammelanameM AyuvijJAnamahArNava AyurvedakalAbhUSaNa vidvAn ke zeSazAstrI ne siddha kiyA thA ki madya mAMsAdika kA upayoga auSadha meM karanA ucita nahIM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) hai aura ye padArtha bhAratIyoM ke zarIra ke lie hitAvaha nahIM hai / kAzI hiMdU vizvavidyAlaya ke Ayurveda samAraMbhotsava meM zrI kavirAja gaNanAtha sena mahAmahopAdhyAya em. e. vidyAnidhi ne ina madya mAMsAdika kA tIvra niSedha kiyA thaa| oNla iMDiyA Ayurveda mahAsammelana ke kAnapura adhivezana meM zrI kavirAja yogIMdranAtha sena em. e. ne apane adhyakSIya bhASaNa meM kahA thA ki aMgrejI auSadha prAyaH madyAdika mizrita rahate haiM / ataH vaha bhAratIyoM ke prakRti ke lie kabhI anukUla nahIM ho sakate / ityAdi aneka bhAratIya va videza ke vidvAn ina padArthoMko tyAjya mAnate haiM / vanaspatiyoMmeM vaha sAmarthya hai jisa se bhayaMkara se bhayaMkara roga dUra ho sakate haiN| kyA samaMtabhadrAcArya kA bhasmaka roga AyurvedIya auSadhise dUra nahIM huA ? maharSi pUjyapAda aura nAgArjuna ko gaganagamanasAmarthya va gatanetroM kI prApti vanaspati auSadhoMse nahIM huI ? phira kyoM auSadhi ke nAma se ahiMsA dharma kA galA ghoMTA jAya ? AzA hai ki hamAre vaidyabaMdhu isa viSayapara dhyAna deMge / unako auSadhi bahAnese yama loka meM pahuMcane vAle asaMkhyAta prANiyoMko prANa dAna dene kA puNya milegA | graMthakAra ne kaI sthaloMpara sazrutAcAryako syAdvAdavAdI likhA hai | sazrutAcAryakI dravyaguNa vyavasthA jainasiddhAMtate bilakula milatI julatI hai / isa viSaya para aitihAsika vidvAnoM ko gaMbhIra-najara DAlanI cAhie / kRtajJatA. isa graMthakA saMzodhana hamAre do vidvAn vaidya mitroMne kiyA hai| prathama saMzodhana muMbaI ke prasiddha vaidya, di. jaina aupavAlaya bhUlezvara ke pradhAna - cikitsaka, AyurvedAcArya paM0 anaMtarAjeMdra zAstrI ke dvArA huA hai / Apa hamAre paramasnehI hone ke kAraNa Apane isa kArya meM athaka zrama kiyA hai / dvitIya saMzodhana ahamadanagara Ayurveda mahAvidyAlaya ke prAdhyApaka va lA. meMbara AyurvedatIrya paM. biMdumAdhava zAstrI ne kiyA hai| zrIvaidya paMcAnana paM. gaMgAdhara gopAla guNe zAstrI ne prastAvanA likhane kI kRpA kI haiM / dharmavIrajIke svargavAsa honepara bhI apane pitA isa kAryakI pUrti unake suputra seTha goviMdajI rAvajIne karane kI udAra kRpA kI hai| ina saba sajjanoMke prati kRtajJatA vyakta karane ke lie mere pAsa koI zabda nahIM hai / AzA hai ki unakA mere sAtha isI prakAra satata sahayoga rahegA / isake alAvA jina 2 vidvAna mitroMne mujhe isa graMtha ke saMpAdana, anuvAdana, Adi meM parAmarzAdi sahAyatA dI hai unakA bhI maiM hRdayase AbhArI hUM / zrImaMgalamaya dayAnidhi paramAtmA se prArthanA hai ki prakRtagraMtha ke dvArA vizvake samasta jIvoMko AyurArogyaizvaryAdikA lAbha ho, jisase ki ve deza, dharma va samAjake utthAna ke kArya meM hara samaya sahayoga de sakeM / iti. vinIta--- solApura tA. 1-2-1940 vardhamAna pArzvanAtha zAstrI. saMpAdaka. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkalyANakAraka. NOO prakAzaka zrI.dharmavIra, dAnavIra, jinavANIbhUSaNa, vidyAbhUSaNa, seTha rAvajI sakhArAma dozI, solApura. saMpAdaka va anuvAdaka vidyAvAcaspati zrI. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI. saMpAdaka jainabodhaka va vIravANI, solApura. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ International www.jainelibrary il sazAdhaka zrI. AyurvedAcArya paM. anaMtarAjeMdra vaidya. 0 0 8 prastAvanA lekhaka zrI. vaidya paMcAnana vaidyacUDAmaNi gaMgAdhara gopALa guNe zAstrI saMzodhaka zrI. AyurvedatIrtha paM. biMdumAdhavazAstrI D ES G Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricchedaH maMgalAcaraNa va Ayurvedotpatti bhagavAna AdinAtha se prArthanA bhagavAn kI divyadhvaniH vastu catuSTayanirUpaNa AyurvedazAstrakA paraMparAgamanakrama graMthakAra kI pratijJA graMtharacanAkA uddeza durjananiMdA AcAryakA aMtaraMga vaidyazabda kI vyutpatti AyurvedazabdakA artha ziSyaguNalakSaNa kathanapratijJA AyurvedAdhyayanayogya ziSya vaidyavidyAdAnakrama vidyAprApti ke sAvana vaidyazAstrakA pracAnadhyeya lokazabda kA artha cikitsA ke AdhAra cikitsA ke cAra pAda vaidyalakSaNa cikitsApaddhati ariSTalakSaNa riSTasUcaka dUtalakSaNa azubhazakuna zubhazakuna viSayAnukramaNikA. pRSTa saM. 2 3 4 8 10 10 11 11 12 12 13 sAmudrikazAstrAnusAra alpAyu mahAyu parIkSA upasaMhAra dvitIya paricchedaH maMgalAcaraNa aura pratijJA svAsthyakA bheda paramArthasvAsthyalakSaNa vyavahArasvAsthyalakSaNa sAmyavicAra prakArAMtara se svasthadakSaNa avasthAvicAra avasthAoMke kArya avasthAMtara meM bhojana vicAra jaTharAgnikA vicAra vikRta jaTharAgni meda viSamaAdika cikitsA samAnike rakSaNopAya balaparIkSA balakI pradhAnatA balotpattike aMtaraMga kAraNa balavAnmanuSyake lakSaNa jAMgalAditrividha deza jAMgaladezalakSaNa anUpadezalakSaNa sAdhAraNa dezalakSaNa sAtmya vicAra pRSTha saM. 14 15 17 17 17 17 18 18 18 18 19 19 19 20 20 20 20 20 21 21 21 22 A W 23 24 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( II ) n n n my m005.1 n n n pratyekapadArtha sAtmya ho sakatA hai: 24 prakRtikathanapratijJA RtumatI strI niyama garbhAdhAnakrama RtukAla meM gRhItagarbhakA doSa / gotpatti krama jIvazabda kI vyutpatti maraNasvarUpa zarIravRddhIke lie SaTparyApti zarIrotpatti meM paryApti kI AvazyakatA 27 garbhameM zarIrAvirbhAvakrama 27 garbhasthabAlakakI poSaNavidhi 28 karmakI mahimA 28 zarIralakSaNakathanapratijJA antimakathana 29 tRtIya paricchedaH maMgalAcaraNa va pratijJA asthi, sandhi AdikI gnnnaa| dhamanI AdikI gaNanA mAMtarajju AdikI gaNanA marmAdikakI gaNanA daMta AdikakI gaNanA ghasA AdikakA pramANa mUtrAdikake pramANa pAMca prakArake vAta manirgamana dvAra zarIrakA azucitva pradarzana dharmaprema kI preraNA jAnismaraNavicAra jAtismaraNa kAraNa jAtismaraNalakSaNa prakRtikI utpatti vAtaprakRti ke manuSya kA lakSaNa 34 pittaprakRtike manuSyakA lakSaNa kaphaprakRtike manuSya kA lakSaNa 35 kSatralakSaNakathanapratijJA auSadhigrahaNArtha ayogyakSetra auSadhigrahaNArtha prazasta kSetra sukSetrotpanna aprazastapa dha . 37 prazastaauSadhikA lakSaNa 37 parIkSApUrvaka hI auSadhaprayoga karanA cAhiye 37 adhikamAtrAse auSaviprayoga karanekA phala 37 auSadhiprayogavidhAna jIrNAjIrNaauSadhavicAra sthUla Adi zarIrabhedakathana / prazastAprazastazarIravicAra . . sthUlAdizarIrakI cikitsA sAdhyAsAdhya vicAra sthUlazarIrakA kSINakaraNopAya kSINazarIrako samakaraNopAya madhyamazarIrarakSaNopAya svAsthyabAdhakakAraNoMkA parihAra vAtAdidoSoM ke kathana vAtAdidoSalakSaNa kaphakA sthAna pittakA sthAna mmmmmm 2. 3 __mr 0 0 0 0 0 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( III) - - - - - - & r r r r 5 3 w w w w w vAtakA sthAna prakupitadoSa saba ko kopana karatA hai 42 doSaprakopopazamake pradhAna kAraNa 43 vAtaprakopakA kAraNa pittaprakopa ke kAraNa kaphaprakopa ke kAraNa doSoMke bheda prakupitadoSoMkA lakSaNa vAtaprakopake lakSaNa pittaprakopake lakSaNa kaphaprakopake lakSaNa prakupitadoSoM ke varNana antimakathana caturthaparicchedaH kAlasyakramabandhanAnuparyaMtam maMgalAcaraNa aura pratijJA kAlavarNana vyavahArakAla ke avAntarameda mUhUrtaAdike parimANa RtuvibhAga pratidinameM RtuvibhAga doSoMkA saMcayaprakopa prakupitadoSoMse vyAdhijananakrama vasaMtaRtumeM hita grISmartu vA varSatu meM hita ziziraRtu hita AhAra kAla bhojanakrama 55 bhojanasamayameM anupAna anupAna kAla va usakA phala zAli Adi ke guNakathana kudhAnyoMke guNa kathana / dvidala dhAnyaguNa mASa Adike guNa arahara Adike guNa tila Adike guNa varjanIya dhAnya zAkavarNana pratijJA mUlazAkaguNa zAlUkaAdi kaMdazAka guNa araNyAlu Adi kaMdazAkaguNa vaMzAgra Adi aMkura zAkaguNa jIvanto Adi zAkaguNa zArkeSTAdi zAkaguNa guhyAkSI Adi patrazAkaguNa bandhUka Adi patrazAkoMke guNa zigru Adi puSpazAkoMke guNa paMcalavaNIgaNakA guNa paMcabRhatIgaNakA guNa paMcavallIguNa gRdhrAdivRkSajaphalazAkaguNa pIlu Adi mUlazAkaguNa Amra Adi amlaphalazAkaguNa Amra Adi amlaphalazAka guNa bisvAdiphalazAkaguNa drAkSAdi vRkSaphalazAkaguNa tAlAdizAkaguNa upasaMhAra aMtyamaMgala w w 48 / 62 48 42 w w w w occww w w w w rrrr ur ar w w w w Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( IV) 76 78 paMcamaparicchedaH dravadravyAdhikAraH maMgalAcaraNa rasoMkI vyaktatA kaise ho ? jalavargaH pRthvIguNabAhulyabhUmikA lakSaNa __va vahAMkA jalasvarUpa 69 jalaguNAdhikyabhUmi evaM vahAMkA __ jalasvarUpa 69 vAtAdhikyabhUmi evaM vahAMkA ___jalasvarUpa 69 agniguNAdhikya bhUmi evaM vahAMkA jalasvarUpa 70 AkAzaguNayuktabhUmi evaM vahAMkA jalasvarUpa 70 peyApeyapAnAke lakSaNa jalakA sparza va rUpadoSa jalakA gaMdharasa va dhIryadoSa jalakA pAkadoSa jalazuddhividhAna varSAkAlameM bhUmistha va AkAza jalake guNa 72 kAyetajalaguNa siddhAnnapAnavargaH / yavAgUke guNa maMDaguNa mudyUSaguNa mudgayUSa sevana karane yogya manuSya 74 dugdhavarga 74 aSTavidhadugdha dugdhaguNa dhAroSNadugdhaguNa, zrutoSNa dugdhaguNa 75 zrRtazIta dugdhaguNa dahIke guNa takraguNa udazvitke guNa khalaguNa navanItaguNa ghRtaguNa 78 tailaguNa kAMjIke guNa mUtravargaH aSTamUtraguNa kSAraguNa dravadravyoMke upasaMhAra anupAnAdhikAraH anupAnavicAra sarvabhojyapadArthoke anupAna kaSAyAdirasoMke anupAna Amla Adi rasoMke anupAna anupAna vidhAnakA upasaMhAra bhojanake pazcAt vidheyavidhi tatpazcAt vidheya vidhi aMtya maMgala SaSThaH paricchedaH dinacaryAdhikAraH maMgalAMcaraNa va pratijJA 79 0 0 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R amand 83 86 daMtadhAvana dAMtUnakarane ke ayogyamanuSya tailAbhyaMgaguNa tailaghRtAbhyaMgaguNa abhyaMgakeliye ayogyavyakti vyAyAmaguNa vyAyAmake liye ayogyavyakti balAvalakSaNa viziSTa udvartanaguNa pavitrasnAnaguNa snAnakeliye ayogyavyakti tAMbUlabhakSaNaguNa tAMbUlasevana ke liye ayogyavyakti 87 jUtA pahinane va pAdAbhyaMgake guNa 87 rAtricaryAdhikAraH maithunasevanakAla bhaithunake liye ayogyavyakti satatamaithunake yogyavyakti brahmacaryake guNa maithunake liye ayogya strI va kAla 89 maithunAnaMtara vidheyavidhi nidrAkI AvazyakatA diname nidrA dene kA avasthA vizeSa sarvatusAdhAraNa caryAdhikAraH hitamitabhASaNa zaila.dyArohaNaniSedha pApAdi kAryoMke niSedha hiMsAdike tyAga 91 vRSyAdhikAraH kAmotpattike sAdhana kAmoddIpana karanevAlI strI vRSyAmalakayoga vRSyazalyAdiyoga vRSyasaktU vRSyagodhUmacUrNa vRSyaraktAzvatthAdiyoga vRSyAmala kAdi cUrNa chAgadugdha vRSyabhUkUSmAMDAdi cUrNa napuMsakatvake kAraNa va cikitsA 94 saMkSepase vRSyapadArthoke kathana rasAyanAdhikAraH triphalArasAyayana vRSyaviDaMga va yaSTicUrNa rasAyanake anupAna rasAyanasevanameM pathyAhAra viDaMgasArarasAyana balArasAyana nAgabalAdi rasAyana vAkucI rasAyana brAmyAdi rasAyana vajrAdi rasAyana rasAyana sevana karane kA niyama 99 candramRta rasAyana vividha rasAyana candrAmRtAdi rasAyana ke ayogya manuSya 102 divyauSadha prApta na hone ke kAraNa 103 102 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antimakathana saptamaparicchedaH maMgalAcaraNa va pratijJA puruSanirUpaNapratijJA AtmasvarUpa vivecana AmAke kartavya Adi svabhAva AtmA svadeddaparimANa hai AtmAkA nityAnityAdi svarUpa AtmAkA uparyukta svarUpa cikitsA rogotpatti mukhya kAraNa karmopazAMti karanevAlI kriyA hI cikitsA hai ke lie atyAvazyaka hai 105 savipAkAvipAka nirjarA upAya aura kAlapAkakA lakSaNa gRhanirmANa kathana pratijJA gRhanirmANa vidhAna zayyA vidhAna zayanavidhi rogIkI dinacaryA ( VI ) 103 karmo ke udaya ke lie nimitta kAraNa 106 rogotpatti ke hetu 107 karmakA paryAya 107 107 cikitsA prazaMsA cikitsA ke uddezya nirIhacikitsAkA phala cikitsA se lAbha 104 104 104 105 105 105 109 110 110 110 rogopazamanArtha bAhyAbhyaMtara cikitsA 112 bAhyacikitsA 112 113 113 113 114 108 108 109 109 vaidyako nityasaMpattikI prApti vaidyake guNa rogI guNa auSadhI guNa paricArakake guNa pAdacatuSTayakI AvazyakatA vaidyakI pradhAnatA vaidya rogIkA vizvAsa 114 114 115 115 115 115 116 116 116 117 prAguktakathanasamarthana 117 ubhayajJa vaidyahI cikitsA ke liye yogya 117 avaidhAni 118 ajJavaidyakI cikitsAkI niMdA 118 ajJavaidyakI cikitsAse anartha 118 cikitsA karanekA niyama 118 sparzaparIkSA 119 praznaparIkSA 119 darzanaparIkSA 120 mahAn va alpavyAdhi parIkSA 120 roga ke sAdhyAsAdhyabheda 120 anupakramayApyake lakSaNa 121 kRcchrasAdhya susAdhyake lakSaNa 121 vidvAnoMkA Adyakartavya 121 cikitsA ke viSaya meM upekSA na kareM 122 aMtima kathana 122 aSTamaparicchedaH rogI ke prati vaidyakA kartavya yogya vaidya vAtarogAdhikAraH maMgalAcaraNa va pratijJA 123 123 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( VII ) - J s or irr 133 4 sd 00 124 / 137 vAtadoSa prANavAta udAnavAyu samAnavAyu apAnavAyu vyAnavAyu 125 kupitavAta va rogotpatti 125 kapha pitta raktayukta vAtakA lakSaNa 125 vAtavyAdhi ke bheda 126 apatAnakarogakA lakSaNa 126 aditanidAna va lakSaNa 126 arditakAasAdhya lakSaNa va pakSAghAtakI samApti va lakSaNa 127 pakSaghAtakA kRchatAdhya va . asAdhya lakSaNa 127 apatAnaka va AkSepako asAdhya ___ lakSaNa 127 daNDApatAnaka, dhanustaMbha, bahirAyAmaaMtarAyAmakI saMprApti va lakSaNa 128 gRdhrasI avabAhukI saMprApti va lakSaNa 128 kalAyakhaMja, paMgu, urustaMbha vAtakaMTaka va pAdaharSake lakSaNa 128 tUnI, pratitUnI, aSTIlA va AtmAna ke lakSaNa 129 vAtavyAdhikA upasaMhAra 130 vAtaraktakA nidAna, saMprApti va lakSaNa131 pittakaphayukta va tridoSaja vAtaraktakA ___ lakSaNa 131 kroSTukazIrSalakSaNa vAtarakta asAdhya lakSaNa 132 vAtarogacikitsA varNanakI pratijJA 132 amAzayAta vAtaroga cikitsA 133 snehapAna vidhi snehapAnake guNa snehanake liye apAtra svedanakA phala svedanake liye apAtra 134 vamanavidhi 135 suvAMtalakSaNa va vamanAnantara vidhi vamanaguNa vamanake liye apAtrA vamanApavAda kaTutrikAdi cUrNa mahauSadhAdi kvAtha va anupAna 138 pakkAzayagata vAtake liye virecana 138 vAtanAzaka virecakayoga 138 virecana phala virecanake liye apAtra virecanAMpavAda 139 sarvazarIragata vAta cikitsA 140 anuvAsana bastikA pradhAnatva pratijJA bastinetra lakSaNa bastinetrA nirmANake yogya padArtha va chidrapramANa vastike lie auSadhi bastike lie auSadha pramANa 142 auSadhakA utkRSTa pramANa bastidAnakrama sunirUDhalakSaNa nimha ke pazcAdvidheyavidhi va . anuvAsanabastiprayoga 144 anuvAsa ke pazcAdvidhayavidhi 145 139 140 142 132 144 vaSayavidhi Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( VIII) wwwwwwww w new -immamtartenmvases O romorror or or no. 00000 150 anuvAsanakA zIghravinirgamana kAraNa va usakA upAya 145 anuvAsanabastikI saMkhyA 145 bastikarmake lie apAtra bastikarmakA phala zirogatavAyukI cikitsA nasya kA bheda avamarSanasya avapIDananasya 148 nasyake lie apAtra nasyaphala antima kathana navamaparicchedaH pittarogAdhikAraH pratijJA 150 pittaprakopame kAraNa tajjaroga pittakA lakSaNa va tajjanya roga pittaprakopakA lakSaNa pittopazamanavidhi 151 pittopazamanakA bAhya upAya pittopazamakAraka anya upAya 152 pittorazamaka drAkSAdi yoga 152 kAsAdi kvAtha pittopazAmaka vamana vyoSAdi cUrNa elAdi cUrNa niMbAdi kvAtha 154 raktapitta vidhAna raktapittakA pUrvarUpa 159 raktapitta kA asAdhya lakSaNa 155 sAdhyAsAdhya vicAra 155 drAkSA kaSAya 155 kAsAdi svarasa 155 madhukAdi ghRta 156 ghrANapravRttasaviracikitsA 156 ghrANapravRtta rakta meM nasyaprayoga 156 UdhiHpravRsa raktapittakI cikitsA 157 raktapittanAzaka vastikSIra 157 raktapittako pathya 157 khajUrAdi lepa lepa va snAna 158 raktapitta AsAthya lakSaNa 158 pradarAdhikAraH 159 asRgdaranidAna va lakSaNa pradaracikitsA 159 visAdhikAraH visapanidAna cikitsA visarpakA bheda visarpakA asAdhyalakSaNa vAtaraktAdhikAraH 160 vAtaraktacikitsA rAsnAdi lepa mudgAdi lepa punarnavAdi lepa jabbAdi lepa mustAdi lepa vibyAdi ghRta ajapayaHpAna 162 TuMTukAdi dugdha 162 0 jarAga 150 0 151 160 151 ar-~~~ Moorwww. SIrrrrrururururur 161 152 153 153 8 153 154 154 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ godhUmAdilepa kSIradrumAditaila sarvaroganAzaka upAya vAtaraktacikitsAkA upasaMhAra jvarAdhikAraH jvaranidAna jvaralakSaNa jvarakA pUrvarUpa ( fx ) 163 163 164 164 165 165 165 165 vAtajvarakA lakSaNa 165 pittajvararakSaNa 166 kaphajvaralakSaNa 166 dvaMdvajvara lakSaNa 167 sannipAtajvarakA asAvyalakSaNa 167 168 sannipAtajvara ke upadava jvarakI pUrvarUpa meM cikitsA 168 laMghana va jalapAna vidhi 169 vAtapittaJcara meM pAcana 169 kaphajvara meM pAcana va pakkajvarakSaNa 169 vAta va pittakaphajvaracikitsA 170 paka zleSmajvaracikitsA 170 laMghana Adike liye pAtrApAtrarogI 170 bAtajvara meM kavAya pitajvarameM kvAtha kaphajvara meM kavAya sannipAtakajvara meM kAtha viSamajvaracikitsA 172 viSamajvaranAzaka vRta 172 bhUtajvara ke liye dhUra 172 sneha va rUkSotthitajvaracikitsA 173 jvaramutalakSaNa 173 179 171 171 171 jvarakA punarAvartana punarAgatajvarakA duSTaphala atisArAdhikAraH atisAranidAna vAtAtisAralakSaNa pittAtisAralakSaNa zleSmAtisAra sannipAtAtisAra, AmAtisAra va pakvAtisArakA lakSaNa atisArakA asAdhyalakSaNa anyaasAdhyalakSaNa AmAtisAra meM vamana vamanapazcAt kriyA vAtAtisAra meM AmAvasthAkI pittAtisAra meM AmAvasthAkI kaphAtisAra meM AmAvasthAkI siddhakSIra ugragaMdhAdikAtha kSIrakA viziSTaguga atisAra meM pathya antimakathana pakvAtisArameM aamr|sthyaadicuurnn gAdipuTapAka jamnyAdipANitaka 174 174 174 174 174 dazamaparicchedaH kapharogAdhikAraH zleSmarogAbhidhAnapratijJA 175 175 cikitsA 177 175 176 176 cikitsA 177 176 177 cikitsA 177 178 178 179 179 179 179 180 180 181 181 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (x) Ram - RA 181 181 192 2 184 184 s 185 slh bhaMgalAcaraNa prakupitakaphakA lakSaNa zlepmanAzakagaNa kaphanAzaka upAya 182 bhA.dica kaphanAzaka va khadirAdicUrNa vyoSAdicUrNa catuSka 183 hiMgyAdi cUrNatraya vilvAdilapa 184 zivAdilepa dhAvyAdilepa dhUmapAnakabaladhAraNAdi 185 elAdicarNa 185 tAlIsAdimodaka kaphanAzakagaNa 186 kaphanAzaka auSaviyoM ke samuccaya 186 vAtanAzakagaNa vAtaghna auSadhiyoM ke samuccaya 188 tvagAdicUrNa 188 doSoMke upasaMhAra 188 laghutApradarzana 189 cikitsAsUtra 189 auSadhikA yathAlAbhaprayoga sAdhyAmAdhyarogoMke viSayoM vaidyakA kartavya 190 antimakathana mahAmayasaMjJA mahAmayavarNanakrama pramehAdhikAraH 192 pramehanidAna pramehakA pUrvarUpa 192 pramahakI saMprApti 192 prameha vividha 192 pramehakA rakSaNa 193 dazavidhapramehapiTakA zarAvikA lakSaNa sarSapikA lakSaNa 193 jAlinI lakSaNa putriNI, kacchapikA, masUrikA lakSaNa 194 vidAri, vidradhi, vinatAkA lakSaNa 194 piTikAoMke anvarthanAma kaphapramehakA upadrava paittikaprameha ke upadrava vArtikapramehake upadrava pramehakA asAdhyalakSaNa pramehacikitsA karSaNabRMhaNacikitsA pramehiyoMke pathyApathya pramehAke lie vamanavirecana 197 nirUhabastiprayoga pramehIke lie bhojyapadArtha AmalakAriSTa 197 nizAdikvAtha 198 candanAdikAtha kapityAdikAtha 195 195 195 196 197 ekAdazaparicchedaH mahAmayAdhikAraH 191 maMgalAcaraNa va pratijJA 191 sni| 191 varNana kama Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (XI ) 199 199 200 200 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 200 khara Adike malopayoga triphalAkkAtha pramehIke lie vihAra kulInako pramehajayArtha kriyAvizeSa 199 pramehajayArtha nIcakulotpannakA kriyAvizeSa 199 piTikotpatti pramehapiTikA cikitsA vilayanapAcanayoga dhAraNazodhanaropaNAkriyA zodhanaauSadhiyAM ropaNa auSadhiyAM ropaNavartikA sadyotraNacikitsA bandhanakriyA bandhanapazcAkriyA bandhanaphala vraNacikitsAsamuccaya zuddha va rUDhavaNalakSaNa pramehavimuktalakSaNa pramehapiDikAkA upasaMhAra kuSTarogAdhikAraH hakI saMprApti kuSTakA pUrvarUpa saptamahAkuSTa kSudrakuSTha 204 rakazakuSTalakSaNa kuSThameM doSoMkI pradhAnatA ekavicacivipAdikA kuSThalakSaNa 205 parisarpavisarpaNakulakSaNa 205 0 0 0 0 0 MAGGG 0 0 0 kiTibhapAmAkacchulakSaNa 205 asAdhyakuSTa vAtapittapradhAnakuSThalakSaNa kaphapradhAna va tvastha kuSThalakSaNa kuSTameM kaphakA lakSaNa 206 raktamAMsagatakuSThalakSaNa 206 medasirAsnAyugatakuSThalakSaNa 207 majjAsthigatakuSTalakSaNa 207 kuSThakA sAdhyAsAdhyavicAra asAdhyakuSTha asAdhyakuSTha va riSTa kuSThIke liye apathyapadArtha kuSThacikitsA 208 kuSThameM pathyazAka kuSThameM padhyadhAnya kaSThameM vamanavirecana va tvastha kuSTakI cikitsA rakta va mAMsagatakuSThacikitsA medo'sthyAdigatakuSThacikitsA tridoSakuSThacikitsA niMbAsthisArAdicUrNa punnAgabIjAdilepa palAzakSArakA lepadya siddhArthAdilepa 211 bhallAtakArathyAdilapa bhallAtakAdilepa avadhi:zodhana kuSThameM vamanavirecana raktamokSaNakA krama 212 0 0 0 0 ~~~ MANN M 0 0 0 0 y 0 0 0 0. 70. 0 0. 0 . . orror or or oram . . or orn 0 0 0 m 3000 0 0 205 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XII) - - 215 216 216 CAnnn 216 217 217 226 217 -~~- 218 khadiracUrNa tIkSNalohabhasma lohabhasmaphala navAyasacUrNa saMkSepase saMpUrNakuSThacikitsAkA kathana khadiraprayoga udararogAdhikAraH udararoganidAna bAtodaralakSaNa pitodaralakSaNa kaphodaralakSaNa sanipAta'daranidAna sannitodaralakSaNa yakRtplihodaralakSaNa baDAdaralakSaNa saviudaralakSaNa jalodaranidAna jalodaralakSaNa udararAgake sAdhAraNalakSaNa asAdhyodara kRsAdhyAdara bhaiSajazastrasAdhyodaroMke pRthakkaraNa asAdhya lakSaNa athodarAcakitsA vAtodaracikitsA pittodaracikitA paittikodara, nirUhasti kaphAdara sannipAtodaracikitsA 1 0 armram.orxxx 0 0 0 nidigdhikAdighRta eraNDatailaprayoga 223 udaranAzakayoga anyAnyayoga nArAcaghRta mahAnArAcavRta 224 mUtravartikA 225 dvitIyavartikA 225 vartikAprayogavidhi 225 dRSyodaracikitsA 225 yakRtplIhodaracikitsA yakRSplIhAnAzakayoga 226 pippalyAdicUrNa 226 SaTpalasarpa 226 baddha va srAvyudaracikitsA 227 jalodaracikitsA 227 udarase jalanikAlane kI vidhi 227 jalodarIko pathya 228 dugdhakA vizeSaguNa 228 antimakathana 228 dvAdazaparicchedaH vAtarogacikitsA 230 maMgala va pratijJA 230 vAtarogakA cikitsAsUtrA tvasirAdigatavAtacikitsA 230 asthigatavAtacikitsA zleSmAdiyukta va suptavAtacikitsA 231 kaphapittayuka vAtacikitsA 231 vAtaghna upanAha . . 232 sarvadehAzreta bAtacikitA 232 s 220 221 221 221 230 s 0 221 s sy 222 h 222 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XIII ) 233 234 234 236 stabdhAdivAtacikitsA 232 sarvAMgagatAdivAtacikitsA .. 233 ativRddhavAtacikitsA vAtarogameM hita 233 tilvakAdighRta aNutaila sahasravipAka taila 235 patralavaNa kvAthasiddhalavaNa 236 kalyANalavaNa sAdhyAsAdhyavicArapUrvaka cikitsA karanI cAhiye 237 apatAnakakA asAdhyalakSaNa 237 pakSAghAtakA asAdhyalakSaNa AkSepaka apatAnakacikitsA 238 ghAtaharataila 238 vAtaharatalakA upayoga AditavAtacikitsA zuddha ba mizravAtacikitsA pakSAghAta AditavAtacikitsA 239 AditavAta ke liye kAmAdi taila / 239 gRdhrasIprabhRti vAtarogacikitsA 239 koSThagatavAtacikitsA vAtavyAdhikA upasaMhAra karNazUlacikitsA 240 mUDhagarbhAdhikAraH 240 mUDhagarbhakathanapratijJA garmapAtakA kAraNa garbhAvasvarUpa 241 mUDhagarbhalakSaNa mUDhagarbhako gatike prakAra mUDhagarbhakA anyabheda mUDhagarbhakA asAdhyalakSaNa zizurakSaNa mRtagarbhalakSaNa 242 mUDhagarbhauddharaNavidhi 243 sukhaprasavArtha upAyAntara mRtagarbhAharaNavidhAna 244 sthUlagarbhAharaNavidhAna garbhako chedanakara nikAlanA sarvamUDhagarbhApaharaNavidhAna 244 prasUtAkA upacAra 244 balAtaila zatapAkabalAtaila 246 nAgabalAditaila prasUtAstrI ke liye sevya auSadhi 246 garmiNI Adike sukhakAraka upAya 217 bAlarakSAdhikAraH 247 zizusevya ghRta 247 ghAtrIlakSaNa 247 bAlaprahaparIkSA 247 bAlagrahacikitsA 248 bAlarogacikitsA 248 bAlakoMko agnikarma AdikA niSedha 248 arzarogAdhikAraH 244 arzakathanapratijJA 248 arzanidAna 249 arzabheda va vAtArzalakSaNa 2.9 246 238 239 mr0 0 240 0 0 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittarakta kaphArza lakSaNa sannipAtasahajArIlakSaNa arzake sthAna arzakA pUrvarUpa mUlaroga saMjJA arzake asAdhyalakSaNa arzanAzakapANitaka pATalAdiyoga arzana kalka 250 250 250 medAdisthAnoMmeM arzarogakI utpatti 251 arzakA asAdhyalakSaNa 251 anya asAdhya lakSaNa 251 arogakI cikitsA 251 muSkakAdikSAra 252 arzayaMtravidhAna 252 arzapAtanavidhi 253 bhinna 2 azI bhinna 2 cikitsA 255 arzaghna lepa adRzyArzanAzakacUrNa arzaghnayogadvaya citrakAdicUrNa arzanAzakata sUraNamodaka takrakalpa bhallAtakakalka bhallAtakA sthirasAyana bhallAtakatailarasAyana arzahara utkArikA vRddhadArukAdicUrNa arzameM tilaprayoga aMtimakathana ( XIV ) 249 249 250 255 255 256 256 266 256 257 257 257 257 258 258 259 259 259 259 260 trayodazaparicchedaH zarkarAdhikAraH www. maMgalAcaraNa va pratijJA bastisvarUpa zarkarA saMprApti zarkarAlakSaNa zarkarAmUla azmaryadhikAraH azmarIbheda kaphAzmarI lakSaNa paittikAzmarIlakSaNa vAtikAzmarIlakSaNa bAlAzmarI bAlakotpannazmarIkA sukhasAdhyalakSaNa264 zukrazmasaMprApti zukrAzmarI lakSaNa azmarIkA kaThina sAdhyalakSaNa azmarIkA asAdhya lakSaNa vAtAzmarInAzaka ghRta vAtAzmara ke lie annapAna pittAzmarInAzaka yoga kaphAzmarInAzaka yoga pATalIkAdi kAtha kapotavakAdi kAtha ajadugdhapAna nRtyakANDAdikalka tilAdikSAra uttaravastividhAna puruSayogya netradakSaNa 261 261 261 261 261 262 262 262 262 263 263 264 264 264 265 265 265 266 266 267 267 267 268 268 268 268 269 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 279 279 280 (XV) mar kanyA va strIyogyanetralakSaNa 269 bhagaMdarameM apathya 277 dravapramANa azmarI Adike upasaMhAra .277 uttarabastIke pUrvapazcAdvidheyavidhi 269 vRddhi upadaMza Adika varNanakI utaravastyartha upavezanavidhi 270 pratijJA 278 agAradhUmAdivati / 270 saptaprakArakI vRSaNavRddhi 278 uttarabAratakA upasaMhAra 270 vRddhi saMprApti vAta, pitta, raktaja vRdvilakSaNa 278 bhagaMdararAMgAdhikAraH 271 kapha, medajavRddhilakSaNa 278 bhagaMdaravarNanapratijJA 271 mUtrAjavRddhilakSaNa bhagaMdarakA bheda aMtrajavRddhilakSaNa zatayonaka va uSTragaTalakSaNa 271 sarvavRddhi meM varjanIyakArya parisrAvi va kaMbukAvartalakSaNa 271 vAtavRddhicikitsA 279 unmArgibhagaMdaralakSaNa 272 svedana, lepana, bandhana va dahana 280 bhagadarakI vyutpatti va sAdhyAsApa pittaraktajavRddhicikitsA vicAra 252 kaphajavRddhicikitsA 280 bhagaMdaracikitsA 272 medajavRddhicikitsA 280 cikitsA upekSAse hAni 272 mUtrAjavRddhicikitsA 281 bhagaMdarakA apAdhyalakSaNa 273 aMtravRddhicikitsA bhagaMdarakI aMtarmukhabahirmukhaparIkSA 273 aMDavRddhighnalepa bhagaMdarayaMtrA 273 aMDavRddhidhnakalka bhagaMdarameM zastrAgnikSAraprayoga 273 suvaciMkAdicUrNa 282 bhagaMdarachedanakrama upadaMzazUkarogavarNana pratijJA bRhatvaNakA doSa va usakA niSedha 274 antimakathana 282 svedana 275 caturdazaparicchedaH bhagaMdaraghna upanAha 275 upadaMzAdhikAraH zalpajabhanaMdaracikitsA maMgalAcaraNa va pratijJA zodhanaropaNa 283 276 upadaMzacikitsA bhagaMdaragnatela va ghRta do prakArakA zotha 283 uparokta tela dhRtakA vizeSaguNa 277 upadaMzakA asAdhyalakSaNa 284 harItakyAdicUrNa 277 / daMtodbhava upadaMzacikitsA 0 281 281 281 274 282 283 276 283 284 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XVI) - 287 289 289 zUkadoSAdhikAraH 285 zUkaroganidAna va cikitsA 285 tilamadhukAdikalka - 285 zlIpadAdhikAraH 286 zlIpadaroga 286 trikaTukAdiupanAha valmIkapAdanatelaghRta 287 valmIkapAdacikitsA 287 apacIlakSaNa 288 apacIkA vizeSalakSaNa 288 apacIcikitsA 288 nADIvraNa apacInAzakayoga galagaNDalakSaNa va cikitsA arbudalakSaNa arbuda cikitsA graMthilakSaNa va cikitsA sirAjapranthike asAdhya kRchrasAdhyalakSaNa 291 dvividha vidraSi vidradhikA asAdhyaduHsAdhyalakSaNa 291 vidradhicikitsA 292 AmavidagdhavipakalakSaNa aSTavidhazastrakarma va yaMtranirdeza bAhyavidradhicikitsA aMtarSivinAzakayoga 295 vidradhi rogIko padhyAhAra - kSudrarogAdhikAraH 295 kSudrarogavarNanapratijJA 290 akathitara goMkI parIkSA 296 ajagallIlakSaNa 296 ajagallIcikitsA 296 alajI, yava, vivRtalakSaNa 297 kacchapikA valmIkaTakSaNa 297 indraviddhA gardabhikA lakSaNa 297 pASANagardabha jalakAlIlakSaNa 298 panasikA lakSaNa 298 irivellikA lakSaNa 298 kakSa lakSaNa 299 gaMdhanAmA ( gaMdhamAlA) cippalakSaNa299 anuzayI lakSaNa vidArikA lakSaNa zarkarAva'dalakSaNa vicArcakA, vaipAdikA, pAmA, kacchu, ___ kadara, dArIrogalakSaNa 300 iMdralupta lakSaNa 301 jatumaNilakSaNa vyaMgalakSaNa mASa, tila nyacchalakSaNa nAlikA lakSaNa tAruNyapiDa kA lakSaNa dhatikA lakSaNa sanniruddhagudalakSaNa agnirohiNI lakSaNa 303 stanarogacikitsA 304 kSurogoMkI cikitsAkA upasaMhAra 304 sarvarogacikitsAsaMgraha nADIvraNanidAna va cikitsA 305 mukhakAMtikArakavRta 290 0 0 0 0 0 0 'mr mr mr mr meer mmmm Mor mornar mmm 0 0 0 0 0 0 0 0 305 0 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xvir) Poudelia - --- ---- - -- - --- ---- - - --- - - --- - --- - - H omsaamaanwrsampa 3 307 307 mr or mrrrr 307 mr 309 s mukhakAMtikArakalepa aMtimakathana paMcadazaparicchedaH zirorogAdhikAraH maMgalAcaraNa zirorogakathanapratijJA zirorogoMke bheda krimija, kSayanaziroroga sUryAvarta, ardhAvabhedakalakSaNa zaMkhakalakSaNa 308 raktapittaja, vAtakaphajazirorogake viziSTalakSaNa 309 zirorogacikitsA kriminazirorogaghnayoga zirorogakA upasaMhAra karNarogAdhikAraH 310 karNazUlakarNanAdalakSaNa badhiryakarNa va kSodalakSaNa karNasrAvalakSaNa pUrtikarNakRmikarNalakSaNa karNakaNDU, karNagUtha, karNaprati nAdake lakSaNa 311 karNapAka, vidhi, zotha, .. ... arzakA lakSaNa 311 vAtajakarNavyAdhicikitsA 311 karNasvedana ghRtapAna Adi / 312 karNarogAMtakavRta ...... 312 kaphAdhikakarNarogacikitsA 312 kRmikarNa, karNapAkacikitsA 312 kriminAzakayoga karNagata AgaMtumalacikitsA 313 pUtikarNa, karNasrAva, karNAza, vidradhi, cikitsA 313 karNarogacikitsAkA upasaMhAra 314 nAsArogAdhikAraH 314 nAsAgatarogavarNanapratijJA 314 pInasa lakSaNa va cikitsA 314 pUtinAsAke lakSaNa va cikitsA 314 nAsApAkalakSaNa va cikitsA pyaraktalakSaNa va cikitsA dIptanAsAlakSaNa va cikitsA 315 kSavathulakSaNa va cikitsA AgaMtukSavatu lakSaNa 316 mahAbhraMzanalakSaNa va cikitsA 316 nAsApratinAhalakSaNa va cikitsA 316 nAsAparisrAvalakSaNa va cikitsA 316 nAsAparizoSalakSaNa va cikitsA 316 nAsAgatarogameM pathya sarvanAsArogacikitsA nAsArza AdikoMkI cikitsA 317 nAsArogakA upasaMhAra va mukharoga __ varNanapratijJA 315 mukharogAdhikAraH 318 mukharogoMke sthAna aSThavidha oSTaroga vAtapitta, kaphaja, oSTharogoM lakSaNa 3.18 s s wwww w . 0 0 s lm Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XVIII ) - - - - a 319 in 326 lm `r 320 328 R or m 321 sannipAtaraktamasabhedotpanna ___ aThoga ke lakSaNa 318 sarvaoTarogacikitsA daMtarogAdhikAraH 319 aSThavidhadatavarNanapratijJA va dAlanalakSaNa 312 kRmida talakSaNa daMtaharSalakSaNa bhajanakalakSaNa 320 daMtazarkarA, kApAlikAlakSaNa 320 iyA madataka hanumokSalakSaNa 320 daMtataharSacikitsA 321 daMtazarkarA kApAlikA cikitsA 321 hanumokSacikitsA jihvAgatapaMcavidharoga pAtapittakaphajajihmArogalakSaNa va cikitsA 322 jihAlasakalakSaNa jivhAlasaicikitsA upajivhAcikitsA 323 sItodalakSaNa va cikitsA 323 daMtapuppaTalakSaNa va cikitsA daMtaveSTalakSaNa va cikitsA 323 mupiralakSaNacikitsA 324 mahAmuSirarakSaNa va cikitsA 324 parisradaralakSaNa 324 upakuzalakSaNa 324 vaidarbha, khalavardhana (khallIvardhana) lakSaNa 325 adhimAMsalakSaNa va cikitsA 325 daNDanADIlakSaNa va cikipA 325 daMtamUlagAtarogAMce karanA upakuzameM gaMDapa va nasya 326 vaidarbhacikitsA 326 khalavardhanacikitsA rohiNIlakSaNa 326 rohiNI sAdhyAsAvyavicAra 327 sAdhyahiNIko cikitsA 327 kaMThazAikalakSaNa va cikitsA 327 vijigdikA (adhijivhikA lakSaNa317 balapalakSaNa mahAlasalakSaNa ekavRndalakSaNa 328 vRndalakSaNa 328 zata nIlakSaNa zilAtu [ gilAyu ] lakSaNa galavidradhi va galaughalakSaNa 329 svarapnalakSaNa 329 mAsaroga [ mAMsatAna ] lakSaNa 329 galamayacikitsA ya tAluroga varNanapratijJA 330 navaprakArake tAluroga 330 galazuMDikA [ galazuddhI ! lakSaNa 330 jalazuMDikA cikitsA va TikarI lakSaNa va cikitsA 330 adhupalakSaNa va cikitsA 330 kacchapalakSaNa va cikitsA 331 raktArbudalakSaNa va mAMsasaMghAtalakSaNa 331 tAlupuppa ( pa ) Ta lakSaNa tAluzoSalakSaNa 331 tAlupAkalakSaNa sarpa pukhagatarogavarNanapratijJA 366 322 322 mmmmmm abhimA 331 332 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XIX ) 0 m s 0 s llh 0 s s ` 0 00 ccccc 0 AM s 0 s s sm sm ll s flm 0 `m lly sm yh lh sh 335 336 vicArIlakSaNa pathyabhojanapAna pAtajasarvasara [mukhapAka] lakSaNa vAtAbhipyandanAzaka aMjana pittajasarvasaralakSaNa 333 ghAtAbhipyandacikitsopasaMhAra kaphajasarvasaraTakSaNa 333 paittikAbhiSyandalakSaNa sarvasarvasararogacikitsA paittikAbhiSyandacikitsA madhUkAdi dhUpanavarti pittAbhiSyandameM lepa va rasakriyA mukharoganAzakadhUpa 334 aMjana 341 mukharoganAzakayogAMtara 334 akSidAhacikitsA 341 bhaMgarAjAditala 334 pittAbhiSyandameM pathyabhojana 341 sahAditaila 334 pittAbhiSyandameM pathyazAka va jala 342 surendrAkASTAdiyoga 335 pittajasarvAkSirogacikitsA 342 sarvamukharogacikitsAsaMgraha raktajAmiSyandalakSaNa 342 mukharogIko pathyabhojana 335 raktAjAbhiSyandacikitsA 342 mukhagata asAdhyaroga kaphajAbhiSyandalakSaNa dantagata asAdhyaroga kaphajAbhipyandacikitsA 343 rasanendriya va tAlugata asAdhyaroga kaphAbhiyandameM Azcotana va saMka 343 kaMThagata va sarvagata asAdhyaroga 336 kaphAbhiSyandameM gaNDUSa va kabala __ dhAraNa 343 netrarogAdhikAraH 336 kaphAbhipyandameM puTapAka 343 netrakA pradhAnatva 336 mAtuluMgAdyaMjana netrarogakI saMkhyA 337 muraMgyAMjana netrarogake kAraNa kaphajasarvanetrarogoMke cikitsA netrarogoMke Azraya 337 saMgraha 344 paMcagaMDalaSadAMdhi phaphAbhiSyandama pathyabhojana 344 SaTpaTala kaphAbhiSyandameM peya abhiSyandavarNana pratijJA 338 abhiSyandakI upekSA adhi maMthakI vAtAbhiSyandalakSaNa utpatti 345 yAtibhiSyandacikitsA adhimathakA sAmAnya lakSaNa 345 vAtAbhiSyandameM virecana Adi adhimaMthoMge dRSTinAzakI avadhi 345 prayoga 339 / adhimaMthacikitsA llh llh Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (XX) - - - - - 353 348 348 hatAdhimaMthalakSaNa zophayukta,zopharahitanetrapAkalakSaNa 346 vAtaparyayalakSaNa 346 zuSkAkSipAkalakSaNa anyatovAtalakSaNa AmlAcyuSitalakSaNa 347 ziro pAtalakSaNa 347 zirApraharSalakSaNa 347 netrarogoMkA upasaMhAra 348 saMdhyAdigatanetrarogavarNana saMdhigatanavavidharoga va parvaNI lakSaNa 348 alajI lakSaNa pUyAlasa, kaphopanAha lakSaNa 349 kaphajasrAvalakSaNa 349 pittajasrAva va raktajasrAvalakSaNa kRAmanAtha lakSaNa varmagatarogavarNanapratijJA utsaMginIlakSaNa kuMbhokalakSaNa 350 pothakI lakSaNa 350 varmazarkarA lakSaNa 350 arzavamakA lakSaNa zuSkAzaM va aMjananAmikA lakSaNa 351 balavarmalakSaNa 351 varmabandhalakSaNa 351 kliTavarmalakSaNa 352 kRSNakardamalakSaNa pAgalavarmalakSaNa 352 linnavarmalakSaNa 352 mmmmmmmmmm 0000 apariklinavarmalakSaNa 353 vAtahatavarmalakSaNa 353 arbudalakSaNa 353 nimeSalakSaNa raktArzalakSaNa lagaNalakSaNa 354 bisavarmalakSaNa 354 pakSmakopalakSaNa 354 varmarogoMke upasaMhAra 354 vistAryama va zuklArmake lakSaNa 355 lohitArma va adhimAMsArmalakSaNa 355 snAyuarma va kRzazuktike lakSaNa 355 arjuna va piSTakalakSaNa 355 zirAjAla va zirAjapiDikA lakSaNa 356 kRSNamaMDalagatarogAdhikAraH 356 atraNa va satraNazukla lakSaNa 356 akSipAkAtyayalakSaNa ajakalakSaNa 357 kRSNagatarogoMke upasaMhAra 357 dRSTilakSaNa 357 dRSTigatarogavarNanapratijJA 357 prathamapaTalagatadoSalakSaNa 358 dvitIyapaTalagatadoSalakSaNa 358 tRtIyapaTalagatadoSalakSaNa 358 naktAMdhyalakSaNa 358 caturthapaTalagatadoSalakSaNa 359 liMganAzakA nAmAMtara va * vAtaja liMganAzalakSaNa : 359. pittakapharakta jaliMganAzalakSaNa 359 sannipAtikaliMganAzalakSaNa va vAtajavarNa 352 359 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittakaphajavarNa raktajasannipAtajavarNa vidagdhadRSTinAmaka SaDvidharoga va pittavidagdhalakSaNa kaphavidagdhadRSTilakSaNa dhUmadarzI lakSaNa hasvajAtilakSaNa nakulAnyalakSaNa gaMbhIradRSTilakSaNa nimittajalakSaNa animittajanyalakSaNa netrarogoMkA upasaMhAra chahattaranetrarogoMkI gaNanA vAtaja asAdhya roga vAtajayApya, sAdhyaroga pittaja, asAdhya, yAyagoga pittajasAdhya roga sannipAtajasAdhya roga netrarogoM kA upasaMhAra cikitsAvibhAga chedya rogoM ke nAma bhedya rogoMke nAma lekhyarogoM ke nAma ( XX1 ) yApyarogoM ke nAma va asAdhya netrarogoMke nAma abhinnanetrAbhighAtacikitsA bhinnanetrAbhighAtacikitsA 360 360 360 361 361 361 361 362 362 362 362 364 kaphaja asAdhya, sAdhyaroga 364 raktaja asAdhya, yApya, sAdhya rogalakSaNa 364 sannipAtaja asAdhya va yApyaroga 365 365 366 366 367 367 367 363 363 363 363 368 vyadhyarogoM ke nAma zastrakarma varjita netrarogoMke nAma 368 368 369 369 vAtajarogacikitsAdhikAraH 369 vAtAdidoSaja netrarogoMkI cikitsA varNanapratijJA mArutaparyaya va anyatovAta cikitsA zuSkAkSipAka meM aMjana tarpaNa zuSkAkSipAka meM seka pittajanetrarogacikitsAdhikAraH 370 sarvapittaja netrarogacikitsA amlAghyuSitacikitsA zuktiroga meM aMjana 370 371 371 kaphajanetrarogacikitsAdhikAraH 271 dhUmadarzI va sarva zleSmajanetrarogoM kI valAsaprathitameM kSArAMjana piSTakameM aMjana pariklinnavartma meM aMjana kaMDUnAzaka aMjana 369 369 370 370 cikitsA 371 372 372 372 373 raktajanetrarogacikitsAdhikAraH 373 pyAsapranivAcikitsA sarvanetrarogacikitsA pIDAyukta raktajanetrarogacikitsA zirotpAtaziroharSakI cikitsA arjuna va atra zukkakI cikitsA 374 374 lekhyAMjana 374 netrapAkacikitsA 375 mahAjana 375 rUkha 373 373 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XXII) - - - s s s 379 387 sh zastraprayogAdhikAraH 375 netrarogoMmeM zastraprayoga lekhana Adi zastrakarma 376 pakSmakopacikitsA 376 pakSmaprakopameM lekhana Adi kArya 377 kaphajaliMganAzameM zastrakarma 377 zalAkAnirmANa 378 liMganAzameM triphalAcUrNa mauAdyaMjana himazItalAMjana sauvarNAdiguTikA tubhyAdhaMjana prasiddhayoga 380 aMtimakathana atha SoDazaparicchedaH maMgalAcaraNa pratijJA 382 zvAsAdhikAraH 382 zvAsalakSaNa kSudratamakalakSaNa chinna va mahAzvAsa lakSaNa UrcazvAsalakSaNa sAvyAsAtyavicAra zvAzacikitsA 383 pipalyAdidhuta va bhAryAdicUrNa 384 mRgarAjataila va triphalAyoga 384 svagAdicUrNa 384 taspoTakayoga 384 kAsAdhikAra 385 kAsalakSaNa 385 kAsakA bheda va TakSaNa 385 vAtajakAsacikitsA 385 vAtajakAsameM yogAMtara 386 vAtajakAsanayogAMtara paittikakAsacikitsA paittikakAsaghnayoga 386 kaphajakAsacikitsA 387 kSataja,kSayajakAsacikitsA 387 saktuprayoga virasarogAdhikAraH 387 virasanidAna va cikitsA tRSNArogAdhikAraH tRSNAnidAna 388 doSajatRSNAlakSaNa kSatajakSayajatRSNAlakSaNa 388 tRSNAcikitsA 389 tRSNAnivAraNArtha upAyAMtara 389 vAtAdijatRSNAcikitsA 389 AmajatRSNAcikitsA tRSgAnAzakapAna utpalAdikapAya sAribAdikAdha chadirogAdhikAraH 390 di / bamana ] nidAna va cikimA39 AgatuMjachadi cikitsA chardikA asAdhyalakSaNa 388 382 or m mmmmm mm V mmmmm 3000 AN Ay Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XXIII) - - - l ldm t 393 000020 hadimeM UodhaHzodhana apAnavAtarovaja udAvarta 399 chadidagIko pathyabhojana va mUtrAvarodhaja udAvarta vAtajachardicikitsA 392 / malAvarodhaja udAvarta yAtajachadimeM siddhadugdhapAna 392 zukrAvarodhaja udAvarta pitajachiicakitsA ghamanAgharodhaja azrurodhaja udApata 400 kaphajachaticikitsA 392 kSutanirodhaja udAvarta sanipAtajachardicikitsA 392 zukrodAvarta va anyodAvartakI vamanameM saktuprayoga 393 cikitsA 400 chadimeM pathyabhojana atha hikkArogAdhikAraH 400 athArocakarogAdhikAraH / hikkA nidAna 400 arocakanidAna hikkA paMcabheda 401 arocakacikitsAH ananayamikA hikkAlakSaNa vamana Adi prayoga kSudrikA hikAlakSaNa 401 mahApralaya va gaMbhIrakAhikAlakSaNa 102 mAtuDuMgarasaprayoga 394 hikkA asAdhyalakSaNa mukhaprakSAlAdi padhyabhojana hikAcikitsA hikkAnAzakayoga 403 svarabhedarogAdhikAraH hikAnAzakayogadvaya 403 svarabhedanidAna va bheda 395 hikkA na anyonyayoga 403 vAtapittakaphaja svarabhedalakSaNa 395 adhikaUrdhavAtayukta hikkAcikitsA 403 tridoSaja, raktajasvarabhedalakSaNa ___ pratijhyAyarogAdhikAraH medajasvarabheda TakSaNa svarabhedacikitsA 396 pratizyAyanidAna vAtapittakaphajasvarabhedacikitsA pratizyAyakA pUrvarUpa 104 nasyagaMDUSa Adike prayoga vAtajapratizyAyake lakSaNa 404 medajasannipAtaja va raktaja- 397 pittajapratizyAyake lakSaNa 404 svarabhedacikitsA 397 kaphajapratizyAyake lakSaNa 405 svarabhedanAzakayoga 398 raktanapratizyAyalakSaNa 405 . udAvartarogAdhikAraH 398 sannipAtajapratizyAyalakSaNa udAvarta saMghAti 398 dussprtishyaayaa| 32.4 .. M WW . 395 30030030 403 mmm 0 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Xxiv ) - pratizyAyakI upekSAkA doSa 406 pratizyAyacikitsA vAta, pitta, kapha va raktaja, pratizyAyacikitsA, .. 407 pratizyAyapAcana ke prayoga 407 sanipAtaja va duSTapratizyAya cikitsA 407 pratizyAyakA upasaMhAra aMtimakathana tm ror 3000 409 2 kRminAzakataila surasAdiyoga 412 kRmighnayoga 413 pippalAmUlakalaka 413 rakta jakRmirogacikitsA kRmi rogameM apathya ajIrNarogAdhikAraH 413 Ama, vidagdha, viSTabdhAjIrNalakSaNa 413 ajIrNase alasaka vilaMbikA vizU cikAkI utpatti alasakalakSaNa vilambikA lakSaNa vizUcikA lakSaNa ajIrNacikitsA 415 ajIrNa meM laMghana 415 ajIrNanAzakayoga 415 ajIrNahRdogatrAya kulatthakAtha vizUcikA cikitsA trikaTukAdyaMjana vizUcikA dahana va anyacikitsA 417 ajIrNakA asAdhyalakSaNa 417 mUtra va yonirogavarNanapratijJA mUtraghAtAdhikAraH vAtakuMDAlakA lakSaNa mUtrASThalikA lakSaNa - 418 vAtabastilakSaNa mUtrAtItalakSaNa mUtrajaTharalakSaNa 418 mUtrotsaMgalakSaNa mUtrAyalakSaNa atha saptadazaH paricchedaH maMgalacaraNa va pratijJA sarvarogoMkI tridoSoMse utpatti 409 tridoSotpanna pRthak 2 vikAra 409 rogaparIkSAkA sUtrA : atha hRdrogAdhikAraH410 bAtajahRdrogacikisA .410 vAtajahRdoganAzakayoga pittajahayogacikitsA 410 kaphajahRdrogAMcekitsA 410 hRdogameM vastiprayoga 410 . atha krimirogAdhikAraH 411 krimirogalakSaNa 411 kaphapurISaraktajakRmiyAM kRmirogacikitsA kRmirogazamanArthazuddhividhAna 411 kRmighnasvarasa . . 412 viDagacUrNa . . . 412 mUSikakarNAdiyoga .. tururar 417 kSaNa 411 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XXV ) -- 419 428 120 429 c 0 431 mUtrAzmarIlakSaNa mUtrAzukralakSaNa uSNavAtalakSaNa 420 pittajamUtropasAdalakSaNa kaphajamUtropasAdalakSaNa 420 mUtraroganidAnakA upasaMhAra atha mUtrarogacikitsA 420 kapikacchvAdicUrNa 421 mUtrAmayaghnaghRta 421 atha mUtrakRcchrAdhikAraH 422 AThaprakArakA mUtrakRcha 422 aSTavidhamUtrakRcchoMke pRthaklakSaNa 422 mUtrakRcchacikitsA 423 mUtrakRcchranAzakayoga 423 madhukAdikalka dADimAdicUrNa kapotakAdiyoga turagAdisvarasa 424 madhukAdiyoga 424 kSArodaka 425 truTyAdiyoga 425 atha yonirogAdhikAraH 425 yonirogacikitsA 425 vAtajayoniroga pittajayoniroga kaphajayoniroga 426 sannipAtajayaniroga 427 sarvajayonirogacikitsA occcccccc vAtalAyonicikitsA 428 anyavAtajayonirogacikitsA / 428 pittajayonirogacikitsA kaphajayonirogaprayoga 428 kaphajayonirogacikitsA karNinIcikitsA 429 prasraMsinIyonirogacikitsA 429 yonirogacikitsAkA upasaMhAra 429 __ atha gulmarogAdhikAraH 430 gulmanidAna gulmacikitsA gulmameM bhojanabhakSaNAdi gulmanAzakaprayoga gulmaghnayogAMtara 431 viziSTaprayoga gulmameM apathya pAMDurogAdhikAraH pAMDuroganidAna vAtajapAMDurogalakSaNa 432 pittajapAMDurogalakSaNa kAmalAnidAna 432 pAMDurogacikitsA 433 pAMDurogaghnayoga kAmalAkI cikitsA 433 pAMDurogakA upasaMhAra 434 mujhenmAdApasmArAdhikAraH 534 mU nidAna 434 mU cikitsA 424 ccccccc cococcccccccc 0000 ococccc Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unmAdanidAna vAtika unmAdake lakSaNa paittikonmAda ke lakSaNa nasya va trAsana unmAdanAzaka anyavidhi unmAdameM pathya laiSmikonmAda 436 sannipAtaja, zokajonmAdalakSaNa 437 unmAdacikitsA 437 apasmAranidAna apasmArakI utpatti meM bhrama rogoMkI liMbAvilaMba utpatti apasmAra cikitsA nayojana Adi bhAriSTa aMtimakathana maMgalAcaraNa athASTAdazaH paricchedaH rAjayakSmAdhikAraH zoSarAja kI sArthakatA kSayake nAmAMtaroMkI sArthakatA zoSarogI bhedAbhedavivakSA rAjayakSmAkAraNa pUrvarUpa astitva kSayakA pUrvarUpa vAta Adike bhedasa rAjayakSmAkA lakSaNa rAjayakSmAkA asAdhyalakSaNa rAjayakSmAkI cikitsA ( XXVI ) 435 436 436 437 438 438 438 439 439 440 440 441 441 443 443 444 444 444 445 445 445 446 447 447 rAjayakSmIko bhojana kSayanAzaka yoga tilAdiyoga kSayanAzaka yogAMtara kSayanAzakaghRta kSayarogatikaghRta mahAkSayarogAMtaka bhallAtakAdivRta zabarAdi ghRta kSayaroganAzakadadhi kSayarogIko annapAna masUrikA rogAdhikAraH masUrikAnidAna masUrikAkI AkRti visphoTalakSaNa aruMSikA masUrikA ke pUrvarUpa masUrikA asAdhyalakSaNa jivhA disthAnoM meM masUrikAkI utpatti masUrikAmeM pittakI prabalatA aura pittajamasUrikAlakSaNa kaphajaraktajasannipAtajamasUri kA lakSaNa masUrikA ke asAdhyalakSaNa masUrikA cikitsA pathyabhojana tRSNA cikitsA va zayanavidhAna dAhanAzakopacAra 447 448 448 448 449 449 450 451 451 451 452 452 452 452 453 453 453 454 vAtikalakSaNa 454 454 454 455 455 455 455 456 456 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XXVII ) - - - - 467 459 zarkarAdilepa 456 zaivalAdilepa va masUrikAcikitsA 456 masUrikAnAzakakvAtha 457 pacyamAnamasUrikAmeM lepa 157 pacyamAnapakkamasUrikAmeM lepa 457 vraNAvasthApannamasUrikAcikitsA 458 zoSaNakriyA va krimijanyamasUrikA cikitsA 458 vIjana va dhUpa 458 dugaMdhitapicchilamasUrikopacAra 458 masarikI ko bhojana 458 saMdhizothacikitsA savarNakaraNopAya 459 upasargajamasUrikAmeM maMtraprayoga 460 bhUtAdidevatAyeM manuSyoMko kaSTadenekA kAraNa grahabAdhAyogyamanuSya 461 bAlagrahake kAraNa kinnaragrahagRhItalakSaNa 462 kinnaragrahadhnacikitsA kinnaraprahadhnaabhyaMgasnAna 462 kinnaragrahadhnadhUpa kinnaragrahadhnabali va homa kinnaragrahadhnamAlyadhAraNa 463 kiMpuruSagrahagRhAtalakSaNa 463 kiMpuruSagrahadhnataila va ghRta 464 kiMpuruSagrahanadhUpa 464 snAna, bali, dhAraNa 464 garuDaprahagRhItalakSaNa garuDaprahaghna, snAna, taila, lepa 465 garuDagrahapnadhRtadhUpanAdi 465 gaMdharva ( revatI ) grahagRhIta lakSaNa 465 revatImadhnasnAna, abhyaMga, ghRta 466 revatIgraghnadhUpa 466 pUtanA ( bhUta ) grahagRhItalakSaNa 466 pUtanAgrahadhnasnAna 466 pUtanAgrahaghnataila va dhUpa 467 pUtanAgrahaghnabalisnAna 467 pUtanAgrahadhnadhUpa pUtanAnadhAraNa va bali 467 anupUtanA [yakSa ] grahagRhItalakSaNa 468 anupUtanAghnasnAna 468 anupUtanAghnataila va ghRta 468 anupUtanApnadhUpa va dhAraNa 468 balidAna 469 zItapUtanAgrahagRhItalakSaNa zItapUtanAghnasnAna va taila 469 zItapUtanAghna ghRta 469 zItapUtanAghnadhUpa va dhAraNa 469 zItapUtanAghnabali snAnakA sthAna 470 pizAcagrahagRhItalakSaNa 470 pizAcagrahadhnasnAnauSadhi va taila 470 pizAcagrahaghnadhUpa va ghRta 470 pizAcagrahanadhAraNabali va snAna sthAna 471 rAkSasagRhItalakSaNa 471 rAkSasamadhnasnAna, tela, dhRta 571 rAkSasamadhnadhAraNa va balidAna 471 rAkSasagrahagRhItakA snAnasthAna va maMtra Adi 472 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XXVIII) 474 485 devatAoM dvArA bAlakoMkI rakSA 472 graharogAdhikAraH 472 prahopasargAdinAzaka amogha upAya 472 manuSyoMke sAtha devatAoMke nivAsa 472 grahapIDAke yogya manuSya 473 devatAviziSThamanuSyakI caSTA 473 devapIDitakA lakSaNa 473 asurapIDitakA lakSaNa 473 gaMdharvapIDitakA lakSaNa 474 yakSapIDitakA lakSaNa 474 bhUtapitRpIDitakA lakSaNa rAkSasapIDitakA lakSaNa 474 pizAcapIDitakA lakSaNa 475 nAgagrahapIDitakA lakSaNa 475 grahoMke saMcAra va upadrava dene kA kAla 475 zarIra meM grahoM kA prabhutva 476 grahAmayacikitsA grahAmayameM maMtrAbalidAnAdi 476 grahAmayanaghRtataila grahAmayanaghRta, snAnadhUpa, taila 478 upasaMhAra 478 aMtyamaMgala athaikonaviMzaH paricchedaH viSarogAdhikAraH maMgalAcaraNa va pratijJA 180 rAjAke rakSaNArtha vaidya 480 vaidyako pAsarakhane kA phala 481 rAjAke prati vaidyakA kartavya viSaprayoktAkI rakSA 481 pratijJA 482 viSayuktabhojanakI parIkSA 482 parose hue annakI parIkSA va hAthamukhagata viSayukta annakA lakSaNa 483 AmAzayapakkAzayagata viSayukta annakA lakSaNa 483 dravapadArthagataviSalakSaNa madyatoyadadhitakadugdhagataviziSTa viSalakSaNa 484 dravagata va zAkAdigata viSalakSaNa 484 daMtakASTha, avalekha, sukhavAsa va lepagataviSalakSaNa vastramAlyAdigataviSalakSaNa 485 mukuTapAdukagataviSalakSaNa 485 vAhananasyadhUpagataviSalakSaNa 486 aMjanAbharaNagataviSalakSaNa viSacikitsA viSaghnavRta 488 viSabhedalakSaNavarNanapratijJA 488 trividhapadArtha va poSakalakSaNa 489 vighAta va anubhayalakSaNa 489 madyapAnase anartha 489 viSakA tIna bheda 490 dazavidhasthAvaraviSa mUlapatrAphalapuSpaviSavarNana 491 sAraniryAsatvadhAtuviSavarNana mUlAdiviSajanyalakSaNa tvaksAraniryasanaviSajanyalakSaNa 492 dhAtuviSajanyalakSaNa 477 480 492 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XXIX) - atha jaMgamaviSavarNana 500 500 0 501 trayodazavidhakaMdajaviSa va kAlakUTalakSaNa 493 karkaTa va kardamakaviSajanyalakSaNa 493 sarSapavatsanAbhaviSajanyalakSaNa mUlakapuMDarIkaviSajanyalakSaNa 494 mahAviSasAMbhAviSajanyalakSaNa 494 pAlakavairATaviSajanya lakSaNa 494 kaMdajaviSakI vizeSatA 495 viSake dazaguNa 495 dazaguNoMke kArya dUrSIviSalakSaNa 496 dUSIviSajanyalakSaNa 501 0 502 495 502 496 497 sthAvarAviSake saptavega prathamavegalakSaNa dvitIyavegaLakSaNa tRtIyavegalakSaNa caturthavegalakSaNa paMcama va SaSTavegalakSaNa saptamavegalakSaNa jaMgamaviSake ghoDazabheda dRSTinizvAsadaMviSa 501 daMSTranakhaviSa malamUtradaMSTazukralAlaviSa sparzamukhasaMdaMzavAtagudaviSa asthipittaviSa zUkazanaviSa 502 jaMgamaviSameM dazaguNa 502 pAMcaprakarAke sarpa sarpaviSacikitsA 503 sarpadaMzake kAraNa 503 trividhadaMza va svarpitalakSaNa 504 racita ( radita ) lakSaNa / 504 udvihita (nirviSa) lakSaNa 504 sAMgAbhihatalakSaNa dakirasarpalakSaNa .505 maMDalIsarpalakSaNa rAjImatasarpalakSaNa 505 sarpajaviSoMse doSoMkA prakopa 506 vaikaraMjake viSase doSaprakopa va darvIkaradaSTalakSaNa 506 maMDalArAjImaMtadaSTalakSaNa 506 dakiraviSajasaptavegakA lakSaNa 506 maMDalIsarpaviSajanyasaptavegoMke lakSaNa 507 rAjImaMtasarpaviSajanyasaptavegoMkA ,, 507 daMzameM viSarahanakA kAla va saptavegakAraNa 508 sarpadaSTacikitsA 505 497 498 498 498 viSacikitsA prathamadvitIyavegacikitsA tRtIyacaturthavegacikitsA paMcamaSaSTavegacikitsA saptamavegacikitsA garahArIghRta upaviSArita dUSaviSAriagada 500 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XXX ) - 509 523 511 525 512 WW sarpaSimeM maMtrakI pradhAnatA 509 viSApakarSaNArtha raktamokSaNa raktamokSaNakA phala davAkarasoMke saptavegomeM pRthak 2 cikitsA 510 maMDalI va rAjImaMtasoke saptavegoMkI pRthaka 2 cikitsA 510 digdhaviddhalakSaNa viSayuktavraNalakSaNa viSasaMyuktavaNacikitsA sarpaviSAriagada sarvaviSAribhagada dvitIyasaviSAriagada tRtIyasaviSAriagada 513 saMjIvana agada 514 zvetAdi agada maMDaliviSanAzaka agada vAcAdise nirviSIkaraNa 515 sarpake kATe vinA viSakI apravRtti 515 viSaguNa viSapItalakSaNa sarpadaSTake asAdhyalakSaNa hiMsrakaprANijanyaviSakA / asAdhyakSaNa * mUSikAviSalakSaNa mUSikA viSacikitsA mUSikAviSaghnaghRta 520 kITaviSavarNana 520 kITadaSTalakSaNa koTabhakSaNajanyaviSacikitsA or or or or or mamoror sh sr sh kSArAgada 521 sarvaviSanAzaka agada 522 viSarahitakA lakSaNa va upacAra 523 viSameM pathyApathya AhAravihAra 523 duHsAdhyaviSacikitsA aMtimakathana 524 atha viMzaH paricchedaH / maMgalAcaraNa saptadhAtuoMkI utpatti 525 rogake kAraNa lakSaNAdhiSThAna 525 sAThaprakArake upakrama va caturvidharma526 snehanAdikarmakRtamayoko pathyApathya 527 agnivRddhikAraka upAya 528 agnivardhanArthajalAdisevA 528 bhojanake bAraha bheda 529 zIta va uSNalakSaNa 529 snigdha, rUkSa, bhojana __ 529 drava, zuSka, ekakAla, dvikAla ___ bhojana 530 bhaiSajakarmAdivarNanapratijJA paMcadaza auSadhakarma 531 .. daza auSadhakAla 531 nirbhaka, prAgbhakta, Urdhabhakta va __ madhyabhakalakSaNa 531 antarabhaktasabhaktalakSaNa 532 sAmudgamuhurmuhulakSaNa 532 grAsamAsAMtaralakSaNa 533 snehapAkAdivarNanapratijJA .533 516 516 518 l m s Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XXXI ) - Raman 534 548 549 549 551 kAthapAkavidhi 533 kaTIkataruNa 547 snehapAkavidhi kukuMdura, nitaMba, pArzvasaMdhi snehapAkakA trividhabheda 534 marmavarNana . 547 mRdacikkaNakharacikkaNapAkalakSaNa 534 bRhatI, asaphalakamarmalakSaNa 547 sneha AdikoMke sevanakA pramANa 535 krakanyA asamarmalakSaNa rasoMke traisaThabheda 535 UrvajatrugatamarmavarNana 548 ayogAtiyogasuyogalakSaNa 537 kRkATikAvidhuramarmalakSaNa 549 phaNa apAMgamarmalakSaNa riSTavarNanapratijJA zaMkha, Avarta, utkSepaka, sthapanI riSTase maraNakA nirNaya 537 sImaMtamarmalakSaNa maraNasUcakasvapna 538 zRMgATaka adhimarmalakSaNa 550 viziSTarogoMmeM viziSTasvapna va saMpUrNamauke paMcabheda 550 niSphalasvapna 539 sadyaprANahara va kAlAMtara duSTasvapnoMke phala 539 prANaharamarma zubhasvapna 540 vizalyanavaikalyakara va rujAkara anyaprakArake bhariSTalakSaNa 540 marma anyariSTa 541 maukI saMkhyA 552 riSTalakSaNakA upasaMhAra aura marmavarNanakA upasaMhAra 553 __ marmavarNanapratijJA 543 ugrAdityAcAryakA guruparicaya 554 zAkhAgatamarmavarNana 543 aSTAMgoMke pratipAdaka pRthak 2 AcAryoke zubhanAma kSipra va talahRdayamarma aSTAMgake pratipAdaka svAmI kUrcakUrcaziragulphamarma 544 samaMtabhadra 555 iMdrabastijAnumarma pranthanirmANakA sthAna 555 ANi va UvImarma graMthakartAkA uddeza 555 rohitAkSamarma 545 muniyoMko AyurvedazAstrakI viTapamarma 545 gudabastinAbhimabhavarNana AvazyakatA 556 545 hRdaya, stanamUla, stanarohitamarma ArogyakI AvazyakatA 556 lakSaNa zubhakAmanA 557 kapAle, apastaMbhamarmalakSaNa 546 / atimakathana m00 544 544 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athaikaviMzaH paricchedaH / uttarataMtra maMgalAcaraNa laghutApradarzana zAstrakI paraMparA caturvidhakarma caturvidhakarmajanya Apatti pratijJA atha kSArAdhikAraH kSArakA pradhAnatva va nirukti kSArakA bheda kSArakA samyagdagdha lakSaNa va pazcAt kriyA kSAraguNa va kSAravarNyarogI kSArakA zreSThatva, pratisAraNIya va pAnIyakSAraprayoga agnikarmavarNana kSArakarmase agnikarmakA zreSThatva, agnikarmase varjyasthAna va daddanopakaraNa tvagdagdha, mAMsadagdhalakSaNa daddanayogyasthAna, dahana sAdhyaroga va daddanapazcAt karma agnikarmake ayogya manuSya anyathA dagdhakA caturbheda spRSTa, samyagdagdha, durdagdha, atidagdhakA lakSaNa dugdhatraNa cikitsA ( Xxxii ) 559 559 559 560 561 561 562 562 562 562 565 agnikarmavayakAla va unakA bheda 566 566 563 563 564 565 566 567 567 568 568 samyagdagdhacikitsA durdagdha cikitsA atidagdha cikitsA ropaNa kriyA savarNakaraNavidhAna anuzastravarNana 569 569 569 570 570 570 raktasrAva ke upAya 571 jalaukasa zabdanirukti va usake bheda 571 saviSajalaukoMke lakSaNa 572 kRSNAkarburalakSaNa 572 alagardA, iMdrAyudhA, sAmudrikA kSaNa572 govaMdanArakSaNa va saviSajUlUkAdaSTa lakSaNa 573 573 saviSajala kadaSTa cikitsA nirviSajalokoMke lakSaNa 573 573 574 574 575 575 575 576 577 kapilA lakSaNa piMgalAmUSikA zaGkumukhI lakSaNa puMDarIkamukhIsAvarikAlakSaNa jaukoM ke rahanekA sthAna jauM kapAlana vidhi prayoga raktacUsane ke bAda karane kI kriyA zuddha rakkAharaNa meM pratikriyA zoNitastaMbhana vidhi zoNitastaMbhanAparavidhi ayogyajalAyukA lakSaNa zastrakarmava aSTavidhazastrakamoMmeM AnevAle zastra vibhAga 577 577 578 578 578 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zalyAharaNavidhi 579 sIvana, saMdhAna, utpIDana, ropaNa 579 579 580 580 zastrakarmavidhi arzavidAraNa zirAvyadhavidhi adhikaraktAsravase hAni 580 raktakI atipravRtti honepara upAya 581 zuddha raktakA lakSaNa va azuddha rakta ke 581 nikAlane kA phala vAtAdise duSTa va zuddhazoNitakA lakSaNa zirAvyadhakA avasthAvizeSa zirAvyadhake ayogyavyakti . aMtimakathana dvAviMzaH paricchedaH / maMgalAcaraNa va pratijJA snehAdikarmayathAvat na hone se rogoMkI utpatti jIrNaghRtakA lakSaNa ghRta jIrNa honepara AhAra ( xxx11f ) snehapAna vidhi va maryAdA vAtAdi doSoM meM ghRtapAna vidhi acchapAna ke yogyarogI va guNa ghRtapAnakI mAtrA 585 ghRtapAnakA yoga ayogAdike phala 585 ghRtake ajIrNajanya roga va usakI cikitsA sabhaktaghRtapAna sadyasnehanayoga 582 982 583 583 585 586 586 586 586 587 587 587 587 588 snehana yogyarogI rukSamanuSyakA lakSaNa samyagsnigdha ke lakSaNa atisnigdha ke lakSaNa atisnigdha kI cikitsA ghRta [ sneha ] pAna meM pathya svedavidhivarNanapratijJA 590 svedakA yoga va atiyogakA phala 590 svedakA bheda va tApa, uSmastreda lakSaNa590 591 591 bandhana, drava, svedalakSaNa caturvidhasvedakA upayoga svedakA guNa va susvedakA lakSaNa svedaguNa 591 591 sveda ke atiyogakA lakSaNa 592 svedakA guNa 592 vamanavirecana vidhivarNanapratijJA 592 doSoMke bRMhaNa Adi cikitsA 593 saMzodhana meM vamana va virecanakI 5.8 588 589 589 589 589 vamana meM bhojanavidhi saMbhojanIya athavA vAmyarogI manakA kAla va auSadha vamanavirecanake auSadhakA svarUpa bAlakAdika ke liye vamanaprayoga vamanavidha samyagvamanake lakSaNa manapazcAtkarma pradhAnatA 593 593 593 594 594 594 595 595 595 vamanakA guNa manake bAda virecanavidhAna 595 196 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XXXIV ) 613 614 virecana ke prathamadina bhojanapAna 596 virecaka auSadhadAna vidhi 597 vividhakoSThomeM auSadhayojanA 597 sampagvirikta ke lakSaNa va peyapAna 597 yavApAnakA vidhi 598 saMzodhanabhaiSaja ke guNa virecana prakIrNaviSaya durbala AdikoMke virecanavidhAna 599 atisnigbako snigdharecanakA niSedha 599 saMzodhanasaMbandhI jJAtavyabAte 600 saMzodhanameM paMdrahaprakArakI vyApatti 600 virecanakA Urdhvagamana va usakI / cikitsA 601 dhamana kA adhogamana va usakI cikitsA 601 AmadoSase ardhapIta auSadhapara yojanA 602 viSamaauSadha pratIkAra 602 sAvazeSaauSadha va jIrNa auSadhakA lakSaNa va usakI cikitsA603 alpadopaharaNa, vAtazUla kA lakSaNa usakI cikitsA 603 apogakA lakSaNa va usakI cikitsA604 duvirecyamanuSya 605 atiyogakA lakSaNa va usakI cikitsA 606 jIvazoNitalakSaNa 607 jIvadAna, AdhmAna, parikartikA lakSaNa va unako cikitsA 608 parisrAvalakSaNa parisrAvavyApatticikitsA pravAhikA lakSaNa pravAhikA hadayopasaraNa va vibandhakI cikitsA 611 kucha vyApattiyoMkA nAmAMtara 612 bastike guNa aura doSa 613 bastiApaccikitsAvarNanapratijJA 613 bastipraNidhAna meM calitAdi vyApa cikitsA UrbokSiptavyApacikitsA avasannavyApacci kitsA netradoSajavyApatti va usakI cikitsA bastidoSa javyApatti va usakI cikitsA 615 pIDanadoSajanyavyApatti va usakI cikitsA 615 auSadhadoSajavyApatti aura usakI cikitsA 616 zayyAdopajanyavyApatti va usakI cikitsA 616 ayogAdivarNana pratijJA ayoga,AdhmAnalakSaNa va cikitsA 617 parikartikA lakSaNa va cikitsA 618 parisrAvakA lakSaNa pravAhikA lakSaNa ina donoMkI cikitsA hRdayopasaraNalakSaNa 619 hRdayopasaraNacikitsA 620 aMgagraha atiyogalakSaNa va cikitsA 620 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAdAna va usakI cikitsA bastivyApadvarNanakA upasaMhAra anuvastividhi anuvAsana basti kI mAtrA va khAlI peTa meM bastikA niSedha snigdhAhArIko anuvAsana bastikA niSedha rAtraMdina bastikA prayoga anuvAsanabastikI vidhi bastike guNa tIna sau covIsabastIka guNa samyaganuvAsitake lakSaNa va sneha bastike upadrava vAtAdidoSoMse abhibhUta snehake bhojanavidhi azuddhazarIrako anuvAsanakA niSedha623 anuvAsanakI saMkhyA upadrava annAbhibhUtasnehake upadrava azuddhakoSTha ke malamizrita sneha ke ( XXXV ) 621 621 621 622 622 623 623 623 624 625 625 626 626 627 upadrava Urdhvagata snehake upadrava asaMskRtazarIrako prayukta snehakA upadrava 628 alpAhArIko prayuktasnehakA upadrava 628 snehakA zIghra mAnA aura na AnA 629 snehavastikA upasaMhAra 629. niruha bastiprayogavidhi 629 630 sunirUTalakSaNa sampaganuvAsana va nirUha ke lakSaNa 630 627 627 vAtaghnanirUha basti pittannanirUha basti kaphannanirUha basti zodhanavasti lekhanabasti bRMhaNavasti zamanavasti vAjIkaraNavasti picchila basti saMgrahaNavasti baMdhyAtvanAzaka basti guDatailikati 630 631 631 631 631 632 632 632 632 632 633 633 633 634 634 guDatailika basti meM vizeSatA yuktarathavasti zUlaghvasti siddhabasti guDatailika bastike upasaMhAra atha trayoviMzaH paricchedaH 634 634 maMgalAcaraNa va pratijJA 636 netravastikA svarUpa 636 uttarabastiprayogavidhi 636 637 uttaravastike dravakA pramANa uttaravastiprayoga ke pazcAt kriyA 637 bastikA pramANa 638 vAtAdidoSadUpitarajovIryake [ roga ] 638 lakSaNa 638 sAdhyAsAvyavicAra aura vAtAdi doSajanyavIryarogakI cikitsA rajovIrya vikAra uttaravastikA pradhAna va kuNapagaMdhavIryacikitsA639 638 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthibhUta va pUyanibhavIryacikitsA 639 vidhi va kSINazukrakI cikitsA 640 pittAdidoSajanyArtava roga 640 640 640 641 641 RtukAla va sadyogRhItagarbhalakSaNa 641 zudrazukrakA lakSaNa zuddhArtavakA lakSaNa strI-puruSa napuMsakakI utpatti garbhAdhAnavidhi 35 garbhiNIcaryA 642 nikaTaprasavA ke lakSaNa aura prasavavidhi 643 janmottaravidhi 643 anaMtara vidhi aparApatana ke upAya sUtikopacAra mArkala [ makkala ] zUla aura usakI cikitsA uttaravastikA vizeSaguNa dhUma, kavalagraha, namyavidhivarNana pratijJA aura dhUmabheda snehana dhUmalakSaNa prAyogika, vairecanika, kAsana dhUmalakSaNa dhUmapAnakI nalIko lambAI dhUnanalIke chidrapramANa va dhUma pAnavidhi dhUma nirgamanavidhi dhUmapAna ke ayogyamanuSya dhUma sevanakA kAla dhUmasenakA guNa yogAyoga tiroga ( XXXVI ) 644 644 644 645 645 645 645 646 646 646 647 647 647 648 648 dhUmake atiyogajanya upadrava dhUmapAna ke kAla gaMDUSa va kavalagravarNana gaMDUSadhAraNavidhi gaMDUSadhAraNakA kAla gaMDUSadhAraNako vizeSavidhi high kA pramANa aura kavalavidhi 651 nasyavarNanapratijJA va nasya ke do bheda 651 snehanasyakA upayoga 651 virecananasya kA upayoga va kAla 652 snehananasya kI vidhi va mAtrA 652 pratimarzanasya 653 pratimarzanasya ke naukAla va usake phala653 pratimarzakA pramANa 654 654 pratimarzanasyakA guNa zirovirecana ( virecananasya ) kA varNana 654 655 655 zirovirecanake samyagyoga kA lakSaNa 656 656 656 657 657 657 658 vidagvazodhalakSaNa 658 pakkazothalakSaNa 659 kaphajanyazodha ke viziSTapakalakSaNa 659 zirovirecanadravakI mAtrA mAtrA ke viSaya meM vizeSakathana 649 649 649 650 650 650 pradhamananasyakA yaMtra yogAtiyogAdi vicAra vraNazodhavarNana vraNazothakA svarUpabheda zodhoM ke lakSaNa zodhakI AmAvasthAke lakSaNa Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XXXVII ) Farrur ur urururur zothopazamanavidhi bandhana vidhi ajJavaidyaniMdA palitanAzakalepa kezakRSNIkaraNaparalepa kezakRSNIkaraNatRtIyavidhi kezakRSNIkaraNataila kezakRSNIkaraNaharItakyAdilepa kezakRSNIkaraNazyAmAditaila mahAakSataila vayastaMbhakanasya upasaMhAra aMtima kathana ur ur ururururururur MMMMMMMMMA 662 663 664 685 666 667 667 668 686 rasasaMskAraphala siddharasamAhAtmya pAradastaMbhana rasasaMkramaNa pAradaprayojana 682 siddharasamAhAtmya 682 siddhaghRtAmRta rasagrahaNavidhi dIpanayoga rasasaMkramaNauSadha timakathana atha paMcaviMzatitamaH paricchedaH maMgalAcaraNa 686 pratijJA harItakI prazaMsA 686 harItakI upayogabheda 686 harItakyAmalakabheda triphalAguNa triphalAprazaMsA 687 zilAjatuyoga zilodbhavakalpa 688 zilAjatukalpa 688 kSayanAzakakalpa balavardhakapAyasa zilAvalkalAMjanakalpa 689 kRzakara va vardhanakalpa zilAjatukalpa zilajItakI utpani zilAjatuyoga 687 687 atha caturvizaH paricchedaH maMgalA caraNa 669 rasavarNanapratijJA 669 rasake trividhasaMskAra trividhasaMskArake bhinna 2 phala 670 mUrchana va mAraNa 670 mRtarasase ranavidhi baddharasakA guNa rasabandhanavidhi rasazAlAnirmANavidhi 672 rasasaMskAravidhi rasaprayogavidhi 675 rasaprayogaphala 608 rasabRMhaNavidhi 678 sAraNAphala 680 688 670 w w rur 689 689 672 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNazilAjatukalpa vAmyeSAkalpa pASANabhedakalpa bhallAtapASANa kalpa bhallAtapASANakalpake vizeSaguNa dvitIyapASANabhallAtakalpa kharparIkalpa kharparIkalpake vizeSaguNa vajrakalpa vajrakalpa ke vizeSaguNa mRttikAkalpa gozrRMgyAdi kalpa eraMDAdikalpa nAgyAdikalpa kSArakalpa kSArakalpavidhAna citrakakalpa triphalAdikalpa kalpakA upasaMhAra graMthakartAko prazasti aMtimakathana maMgalAcaraNa va pratijJA riSTavarNanodeza atha pariziSTariSTAdhyAyaH vRddhoMme sadA maraNabhaya mRtyuko vyakta karanekA niSedha mRtyuko vyakta karane kA vidhAna ( XXXVIII ) 691 691 692 692 693 693 69.4 694 695 695 696 696 696 697 697 697 698 699 699 701 703 704 704 704 705 705 riSTalakSaNa dvivArSika maraNalakSaNa vArSika mRtyudakSaNa ekAdaza mAsika maraNalakSaNa navamAsikamaraNalakSaNa aSTamAsika maraNalakSaNa saptamAsikamaraNalakSaNa SANmAsika maraNalakSaNa paMcamAsikamaraNalakSaNa caturthamAsikamaraNalakSaNa traimAsikamaraNalakSaNa dvimAsikamaraNacinha mAsikamaraNacinha pAkSikamaraNacinha dvAdazarAtri kamaraNacinha saptarAtrakamaraNacinha trairAtrika maraNacinha dvirAtri kamaraNacinha ekatrikaraNacinha traivArSikAdimaraNacinha navAnhikAdimaraNacinha maraNakA vizeSalakSaNa riSTaprakaTa hone para mumukSu AtmakA kartavya riSTavarNanakA upasaMhAra atha hitAhitAdhyAyaH vanauSadhizabdAdarza [ koSa ] 705 706 706 706 706 707 707 707 707 708 708 708 708 709 709 709 709 710 710 711 711 711 712 712 714 749 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XXXIX) sAhityapremI-sajjana. - - - isa graMthake uddhAra kArya meM nimnalikhita sAhityapremI sajjanoMme udAra hRdaya se bhAga lekara sahAyatA dI hai / etadartha unake hama hRdayase AbhArI haiM / "1 svastizrI jinasena bhaTTAraka paTTAcArya mahArAja nAMdaNI 101) 2 zrI dha. rAyabahAdura seTha bhAgacaMdajI sonI . L. A. ajamera 101) 3 zrImaMta seTha lakSmIcandajI sAhaba bhelasA. 101) 4 zrI. dharmaniSTha seTha kALappA aNNAjI leMgaDe zAhapura beLagAMva 101) 5 zrI. rA. sA. seTha motIlAlajI totAlAlajI rAnIvAle vyAvara 101) M 6 saMghabhaktaziromaNi seTha pUnamacaMda ghAsIlAlajI johorI muMbaI 101) 7 caturvidha dAnazAlA solApura 8 rAyabahAdura seTha lAlacaMdajI seThI ujjaina 9 bA. nirmalakumAra cakrezvarakumArajI raIsa ArA 10 seTha vIracaMda kodarajI gAMdhI phalaTaNa [ apanI mAtRsmRti meM ] Hi! 11 siMghaI kuMvarasenajI raIsa sivanI 12 seTha bhagavAnadAsa zobhArAmajI pUnA 13 seTha motIcanda ugaracaMda phalaTaNakara pUnA 14 seTha prabhudAsa devIdAsa cavare kAraMjA / 15 sva. seTha rAvajI paramacaMda karakaMba [mAtuzrI jamanAbAIkI smRtimeM] 50) 16 seTha zaMkaralAlajI gAMdhI muMbaI 17 seTha rAmacaMda dhanajI dAvaDA nAtepute || 18 seTha rAvajI bApucaMda paMdArakara solApura I. 19 seTha mANikacaMda gulAbacaMda piMpaLekara solApura // 20 seTha jaggImalanI sAhava raIsa dehalI || 21 seTha johorIlAlajI kanhaiyAlAlajI kalakattA || 22 seTha lAdurAma zikharacaMdajI koDaramA - // 66666666666666 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( XL ) - DEF % 3D 23 digambara jaina paMcAna nArAyaNagaMja [ DhAkA ] 24 seTha cAMdamalajI cUDIvAla caramaguDiyA 25 seTha suMdaralAlajI johorI raIsa jayapura 26 seTha yemUsiMgaI pAsusiMgaI aMjanagAMva 27 candrasAgara auSadhAlaya nAMdagAMva 28 rAyabahAdura bAlakRSNadAsa veMkaTadAsa bAgalakoTa 29 dattAtraya mArutI mohIkara pUnA 30 zrI. bra. rakhamAbAIjI solApura 31 zrI. mainAbAI tArApurakara solApura 32 zrI. bra. sonubAI mUratakara 33 zrI. bra. jIUbAI bijApurakara ! 34 zrI. mANikabAI bhaMDArakavaThekara || 35 zrI. gaMgubAI padamazI karakaMcakara 60.73 2005 - - - 0) - - - - - - Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ugrAdityAcAryakRtaM kalyANakArakam hiMdIbhASAnuvAdasahitam / maMgalAcaraNa va Ayurvadotpatti zrImatsurAsuranareMdrakirITakoTimANikyarazminikarArvitapAdapITa: tIrthAdhipo jitaripurvapabho babhUva saakssaadkaarnnjgtritykrssH||1|| bhAvArtha:-jinakA pAdapITha aizvaryasaMpanna deveMdra, bhavanavAsI, vyaMtara va jyotikeMdra evaM cakravartike kirITameM lage hue padmarAga ratnoMkI kAMtise pUjita hai, jinhoMne isa bharatakhaNDameM sabase pahile mokSamArgakA upadeza diyA hai, va jJAnAvaraNAdi karmarUpI zatruvoMko jIta liyA hai aise tIna lokake prANiyoMkA sAkSAt akAraNabaMdhu zrI RSabhanAtha svAmI sabase pahale, tIrthakara hue // 1 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) kalyANakArake bhagavAn AdinAthase prArthanA / taM tIrthanAthamadhigamya vinamya mUrnA satyAtihAryavibhavAdiparItamUrtim saprazrayaM trikaraNorukRtapraNAmAH papraccharitthamakhilaM bhrteshvraayaaH||2|| bhAvArtha:-azokavRkSa, surapuSpavRSTi, divyadhvani, chatra, cAmara, ratnamaya siMhAsana, bhAmaNDala va devaduMdubhirUpa aSTamahApriitahArya va bAraha prakArakI sabhAvoMse veSTita zrIRSabhanAtha tIrthakarake samavasaraNameM bharata cakravartI Adine pahuMca kara vinayake sAtha trikaraNazuddhise trilokInAtha ko namaskAra kiyA evaM nimnalikhita prakAra pUchane lage // 2 // prAgbhogabhUmiSu janA janitAtirAgAH kalpadrumApitasamastamahopabhogA; divyaM sukhaM samanubhUya manuSyabhAve svarga yayuH punarapISTasukhaM supuNyAH // 3 // bhAvArtha:- prabho ! pahile dUsare tIsare kAlameM jaba ki yahAM bhogabhUmikI dazA thI loga paraspara eka dUsare ko atyaMta snehakI dRSTi se dekhate the evaM unhe kalpavRkSoMse aneka prakArake icchita sukha milate the / manuSyabhavameM janmabhara utkRSTase utkRSTa sukha bhoga kara ve puNyAtmA bhogabhUmija jIva iSTasukha pradAyaka svargako prApta hote the // 3 // atrIpapAdacaramottamadehivargAH puNyAdhikAstvanapavartyamahAyuSaste anye'pavartyaparamAyuSa eva loke teSAM mahadbhayamabhUdiha doSakopAt // 4 // bhAvArtha:- isa kSetrako bhogabhUmikA rUpa palaTakara karmabhUmikA rUpa milA / / phira bhI upapAdazayyAmeM utpanna honevAle devagaNa, carama va uttama zarIrako prApta karanevAle puNyAtmA, apane puNyaprabhAvase viSazastrAdikase apaghAta nahIM honevAle dIrghAyuSI zazarake hI prApta karate haiM / paraMtu viSazastrAdikase ghAta hone yogya zarIrako dhAraNa karanevAle bhI bahutase manuSya utpanna hone lage haiM / unako vAta, pitta va kaphake udrekase mahAbhaya utpanna hone lagA hai // 4 // deva ! tvameva zaraNaM zaraNAgatAnAmasmAkamAkuladhiyAmiha karmabhUmau zItAtitApahimavRSTinipIDitAnAM kAlakramAtkadazanAzanatatparANAm // 5 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthyarakSaNAdhikAraH (3) bhAvArtha:-- svAmin ! isa karmabhUmikI hAlatameM hama loga ThaNDI, garmI, va barsAta Adise pIDita hokara duHkhI hue haiM / evaM kAlakramase hama loga mithyA AhAra vihAra kA sevana karane lage haiM / isa liye deva! Apa hI zaraNAgatoMke rakSaka haiM // 5 // nAnAvidhAmayabhayAdatiduHkhitAnAmAhArabheSajaniruktimajAnatAM naH tatsvAsthyarakSaNavidhAnamihAturANAM kA vA kriyA kathayatAmatha lokanAtha ! // 6 // bhAvArtha:-trilokInAtha ! isa prakAra AhAra, auSadhi Adike kramako nahIM jAnanevAle va aneka prakArake rogoMke bhayase pIDita hama logoMke rogako dUra karane aura svAsthyarakSaNa karanekA upAya kyA hai ? / kRpayA Apa batalAveM // 6 // __bhagavAnakI divyadhvani vijJApya devamiti vizvajagadbhitArtha tUSNIM sthitA gaNadharapramukhAH pradhAnA: tasminmahAsadasi divyaninAdayuktA vANI sasAra sarasA varadevadevI // 7 // bhAvArtha:---isa prakAra bhagavAn AdinAtha svAmIse, jagat ke hitake lie vRSabhasena gaNadhara, bharatacakravartI Adi pradhAna puruSa nivedana kara apane sthAnameM svastharUpase baiTha gaye / taba usa samavasaraNameM bhagavaMtakI sAkSAt paTTarAnIke rUpameM rahanevAlI sarasa zAradA devI divyadhvanike rUpameM bAhara nikalI // 7 // vastucatuSTayanirUpaNa tatrAditaH puruSalakSaNamAmayAnAmapyauSadhAnyakhilakAlavizeSaNaM ca saMkSepataH sakalavastucatuSTayaM sA / sarvajJamUcakamidaM kathayAMcakAra // 8 // bhAvArtha:--yaha sarasvatIdevI (divyadhvani) sabase pahile puruSa, roga, auSadha aura kAla isa prakAra, samasta Ayurveda zAstra ko cAra bheda se vibhakta karatI huI, ina vastucatuSTayoMke lakSaNa, bheda, prabheda Adi sampUrNa viSayoMko, saMkSepase varNana karane lagI jo ki bhagavAn ke sarvajJatva ko sUcita karatA hai // 8 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) kalyANakArake AyurvedazAstrakA paramparAgamanakrama divyadhvaniprakaTitaM paramArthajAtaM sAkSAttathA gaNadharo'dhijaga samastam pazcAt gaNAdhipanirUpitavAkprapaMca maSTArdhanirmaladhiyAM munyo'dhijgmuH||9|| bhAvArtha:- isa prakAra bhagavAnkI divyadhvani dvArA prakaTita ( AyurvedasambadhI) samasta tatvoMko ( cAra prakArake) sAkSAt gaNadhara parameSThIne jAna liyA / tadanaMtara gaNavaroMkedvArA nirUpita vastusvarUpa ko nirmala mati, zruta, avadhi va manaHparyaya jJAnako dhAraNa karanevAle yogiyoneM jAna liyA // 9 // evaM jinAMtaranibaMdhanasiddhamArgAdAyAtamAyatamanAkulamathagADham / svAyaMbhuvaM sakalameva sanAtanaM tat sAkSAcchUtaM zrutadale zrutakevalibhyaH // 10 // bhAvArtha:----- isa prakAra yaha sampUrNa AyurvedazAstra RSabhanAtha tIrthaMkara ke bAda, ajita, Adi mahAvIra tIrthakarapathata calA AyA hai, ( arthAt cabbIso tIrthakaroMne isakA pratipAdana kiyA hai ) atyaMta vistRta hai, doSarahita hai , evaM gambhIra vastuvivecanase yukta hai| tIrthaMkaroMke mukhakamala se apane Apa utpanna hone se svayambhU hai / bIjAMkura nyAyase ( pUrvoktakamase ) anAdikAla se cale Anese sanAtana hai. aura govardhana, bhadabAhu Adi zrutakevaliyoMke mukhase, alpAMgajJAnI yA aMgAMgajJAnI muniyoM dvArA sAkSAt sunA huA hai / tAtparya zrutakevaliyoMne, anya muniyoMko isa zAstra kA upadeza diyA hai| // 10 // graMthakArakI pratikSA / / prAMdyajjinapravacanAmRtasAgarAnta:prodyattaraMganisRtAlpasuzIkaraM vA vakSyAmahe sakalalokahitakadhAma kalyANakArakamiti prathitArthayuktam // 11 // 1-tAtparya yaha ki yaha AyurvedazAstra trilokahita tIrthaMkaroMke dvArA pratipAdita hai ( isaliye yaha jinAgama hai ) unase, gaNadhara, pratigaNadharoMne, inase zruta kevalI, inase bhI, bAdameM honevAle anya muniyoMne yathAkramase isako jAnaliyA hai / isaprakAra paramparAgatazAstroMke AdhAra me, athavA unakA sArasvarupa, isa kalyANakAraka nAmaka graMthako ugrAdityAcArya pratipAdana kareMge / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthyarakSaNAvikAraH bhAvArtha:-umaDate hue jinapravacanarUpI amRtasamudrake bIcameM uThA huA jo taraMga hai usase nikalI bUMdoMke samAna jo hai aise samasta prANiyoMko hita utpAdana karane ke lie advitIya sthAna aise, anvarthanAmase yukta kalyANakAraka nAmaka graMthako hama kaheMge isa prakAra AcArya pratijJA karate haiM // 11 // graMtharacanAkA uddeza naivAtivAkpaTutayA na ca kAvyadarpAavAnyazAstramadabhaMjanahetunA vA kiMtu svakIyatapa ityavadhArya varya mAcAryamArgamadhigamya vidhAsyate tat // 12 // bhAvArtha:-apane vAkcAturyako dikhAne ke lie yA kAvyake abhimAnase yA dUsare vidvAnoMkI vidvattAke madako bhaMga karaneke lie maiM isakI racanA nahIM kara rahA huuN| paraMtu maiM graMtharacanA ko eka apanA tapa samajhatA huuN| isalie pUrvAcAryoMkI saraNiko samajhakara isakA nirUpaNa kiyA jAyagA // 12 // svAdhyAyamAhurapare tapasAM hi mUlaM manye ca vedyavaravatsalatApradhAnam tasmAttapazcaraNameva mayA prayatnA dArabhyate svaparasokhyavidhAyi samyak // 13 // bhAvArtha:-maharSigaNa svAdhyAyako tapazcaraNa kA mUla kahate haiM / vaidyoMke prati, vAtsalya bhAvase graMtharacanA karanA, isako bhI maiM pradhAna tapazcaraNa mAnatA hUM / isalie samajhanA cAhie ki mere dvArA yaha svaparakalyANakArI tapazcaraNa hI yatnapUrvaka prArambha kiyA jAtA hai // 13 // durjnniNdaa| atrApi saMti bahavaH kuTilasvabhAvA durdRSTayo dvirasanAH kumatipayuktAH chidrAbhilASaniratAH parabAdhakAca ghororaigarupamitAH puruSAdhamAste // // 14 // bhAvArtha:-lokameM sarpa mahAbhayaMkara hote haiM, unakI gati kuTila huA karatI hai, unakI dRSTi se hI manuSyoMko apAya hotA hai, unhe do jivhA hotI haiM, sadA kubuddhi rahatI hai, sadA bilameM ghusanekI abhilASAmeM rahate haiM evaM dUsaroMko bAdhA pahuMcAte haiM, isI prakAra lokameM jo nAca manuSya haiM ve bhI bhayaMkara huA karate haiM, unakA svabhAva Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake kuTila rahatA hai, ve mithyAdRSTi hokara cADIkhora bhI huA karate haiM, sadA ajJAnake varzAbhUta rahate haiM, dUsaroMke doSa ko DhUMDate rahate haiM evaM dUsaroMko apane kRtyoMse bAdhA pahuMcAte rahate haiM, isaliye aise nIca manuSya jaharIle sarpake samAna haiM, // 14 // kecitpunaH svagRhamAnyaguNAH pareSAM duSyaMtyazeSaviduSAM na hi tatra doSaH pApAtmanAM prakRtireva pareSvamUyA paizunyavAkparuSalakSaNalakSitAnAm // 15 // bhAvArtha:- kitane hI durjana aise rahate haiM ki jinake guNa unake gharake logoMko hI pasaMda rahate haiM / bAhara unakI koI kImata nahIM karatA hai / paraMtu ve svataH samasta vidvAnoMko doSa dete rahate haiN| mAtsarya karanA, cADIkhora honA, kaThora vacana bolanA Adi lakSaNoMse yukta pApiyoMkA dUsare sajjanoMke prati IrSyAbhAva rakhakara unakI niMdA karanA janmagata svabhAva hI hai / usase vidvAnoMkA kyA bigaDatA hai? // 15 // kecidvicArarahitAH prathitapratApA :: sAkSAtpizAcasadRzAH pracaraMti lAMka taiH kiM yathAprakRtameva mayA prayojyaM mAtsaryamAryaguNavaryamiti prasiddham // 16 // bhAvArtha:-kitane hI avicArI va balazAlI durjana, logoMko aneka prakArase kaSTa dete hue pizAcoMke samAna lokameM bhramaNa karate haiM / kyA una logoM kA sAmanA kara unase mAtsarya karanA hamArA dharma hai ? kyA matsara karanA sajanoMkA uttama guNa hai ! kabhI nahIM. // 16 // AcAryakA aNtrNg| evaM vicArya zithilIkRtamatsarI'haM zAstraM yathAdhikRtamevamudAhariSye sarvajJavaktranisRtaM gaNadevalabdhaM pazcAnmahAmuniparaMparayAvatIrNam // 17 // bhAvArtha:---isaprakAra vicAra karate hue una logoMse matsarabhAvako choDakara merI kI huI pratijJAke anusAra sarvajJoMke mukhase nirgata va gaNavaroMke dvArA dhArita evaM tadanaMtara mahAyogiyoM kI paramparA se isa bhUtalapara avatarita isa zAstrako kahUMgA // 17 // 1 mAtsaryamAryagaNavaLamiti prasiddha iti pAThAMtaraM / satpuruSa mAtsaryako choDeM aisA lokameM prasiddha hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthyarakSaNAdhikAraH vaidyazadvakI vyutpatti vidyeti satprakaTakevalalocanAkhyA tasyAM yadetadupapannamudArazAstram vaidyaM vadaMti padazAstravizeSaNajJA etadvicintya ca paThaMti ca te'pi vaidyaaH||18|| bhAvArtha:--acchItaraha utpanna kevalajJAnarUpI netrako vidyA kahate haiN| usa vidyAse utpanna udArazAstrako vaidyazAstra aisA vyAkaraNazAstrake vizeSako jAnanevAle vidvAna kahate haiM / usa vaidyazAstrako jo loga acchItaraha manana kara paDhate haiM unheM bhI vaidya kahate haiM // 18 // . AyurvedazadrakA artha vedo'yamityapi ca bodhavicAralAbhAttatvArthamUcakavacaH khalu dhAtubhedAt Ayuzca tena saha pUrvanibaddhamudya cchAstrAbhidhAnamaparaM pravadaMti tajjJAH // 19 // bhAvArtha:- vaidyazAstrako jAnanevAle, isa zAstrako, Ayurveda bhI kahate haiM / vedazabda vid dhAtuse banatA hai| mUladhAtukA artha, jJAna, vicAra, aura lAbha hotA hai| isa prakAra dhAtu ke anekArtha honese yahAM veda zabdakA artha, vastuke yathArtha svarUpako, batAne vAlA hai, isa veda zadbake pIche AyuH zabda joDa diyA jAya to ' Ayurveda ' banatA hai jisase yaha spaSTa hotA hai ki jo hitaAyu, ahitaAyu, sukhAyu, duHkhAyu inake svarUpa, AyuSya lakSaNa, AyuSyapramANa, Ayuke lie hitAhita dravya ityAdi AyusambandhI yathArthasvarUpa ko pratipAdana karatA hai usa kA nAma Ayurveda hai / isalie yaha nAma anvartha hai // 19 // ziSyaguNalakSaNakathanapratijJA evaMvidhasya bhuvanaikahitAdhikodyadvaidyasya bhAjanatayA pravikAlpatA ye tAnatra sAdhuguNalakSaNasAmyarUpA nvakSyAmahe jinapatipratipannamArgAt / / 20 // bhAvArtha:-samasta saMsAra kA hita karanA hI jinakA uddeza hai athavA hita karane meM udyukta haiM aise vaidya, yA AyurvedazAstra ke adhyayanake liye, pUrvAcAryone jina ko yogya batalAyA haiM unameM kyA guNa honA cAhiye, unake lakSaNa kyA haiM, rUpa kaisA rahanA cAhiye ityAdi bAtoMko jinazAsana ke anusAra Age pratipAdana kareMge aisA AcAryazrI kahate haiM // 20 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) kalyANakArake AyurvedAdhyayanayogya ziSya / rAjanyavipravaravaizyakuleSu kazciddhImAnaniMdyacaritaH kuzalo vinatiH prAtarguruM samupasRtya yathAnupaccheta so'yaM bhavedamalasaMyamazAstrabhAgI // 21 // bhAvArtha:-jisakA kSatriya, brAhmaNa va vaizya isa prakArake uttama varNomeMse kisI eka varNameM janma huA ho, AcaraNa zuddha ho, jo buddhimAn, kuzala va namra ho vahI isa pavitra zAstrako paThana karanekA AdhikArI hai, prAtaHkAla vaha gurUkI sevAmeM upasthita hokara isa viSayako upadeza dene ke liye prArthanA kareM, // 21 // vaidyavidyAdAnakrama / jJAtasya tasya guNataH suparIkSitasyApyarhatsamakSamuparopitasahatasya deyaM sadA bhavati zAstramidaM pradhAnaM nAnyasya deyamiti vaidyavido vadaMti // 22 // bhAvArtha:-gurUko ucita hai ki usa ziSyakA guNa, svabhAva, kula AdikI acchItaraha parIkSA sarva prathama karaleveM, usako yadi adhyayanArtha yogya samajheM to jineMdra bhagavAn ke samakSa use ahiMsA, satya, acauryAdi vratoMko grahaNa karAveM pazcAt usa ziSyako yaha pradhAnabhUta vaivazAstra kA adhyayana karAnA cAhiye, dUsaroMko nahIM, isa prakAra isake rahasyako jAnanevAle kahate haiM // 22 // vidyAprAptika sAdhana / AcAryasAdhanasahAyanivAsavalmA ArogyabuddhivinayodyamazAstrarAgAH bAdyAMtaraMganijasadguNasAdhanAni zAstrArthinAM satatamevamudAhRtAni / / 23 // bhAvArtha:---vidyAdhyayana karanekI icchA rakhane vAle vidyArthiyoM ke liye bAla va aMtaraMga sAdhanoM kI jarUrata hai, adhyApana karAne vAle guru, pustaka vagere, sahAdhyAyI, rahane ke liye sthAna, va bhojana ye saba bAhya sAdhana haiM. Arogya, buddhi, vinaya, prayatna va vidyAnurAga the saba aMtatA sAdhana haiM, ina sAdhanoMse... sadguNa prakaTa hote haiM // 23 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthyarakSaNAdhikAraH vaidyazAstrakA pradhAnadhyeya / lokopakArakaraNArthamidaM hi zAstraM zAstraprayojanamapi dvividhaM yathAvata svasthasya rakSaNamathAmayamokSaNaM ca saMkSepataH sakalameva nirUpyate'tra // 24 // bhAvArtha:-yaha vaidyakazAstra lokake prati upakArake liye hai| isakA prayojana, svasthakA svAsthyarakSaNa aura rogIkA rogamokSaNake rUpase do prakAra hai| ina sabako saMkSepase isa graMthameM kaheMge // 24 // __ lokazadvakA artha jIvAdikAn sapadi yatra hi satpadArthAn sasthAvarapravarajaMgamabhedabhinnAn AlokayaMti nijasadguNajAtisatvAn lokoyamityabhimato munibhiH purANaiH // 25 // bhAvArtha:-jisa jagaha apane aneka jAti va guNoM se yukta sthAvara jaMgama Adi jIva, arjAvAdika SaDvya saptatatva va nava padArtha Adi pAye jAte hoM yA dekheM jAte hoM use prAcIna RSigaNa loka kahate haiM // 25 // cikitsAke AdhAra / siddhAMtataH prathitajIvasamAsabhede paryAptisaMjJivarapaMcavidhedriyeSu tatrApi dharmaniratA manujAH pradhAnAH kSetre ca dharmabahule paramArthajAtAH / / 26 // bhAvArtha:-jaina siddhAMtakAroMne jIvake caudaha bheda batalAye haiM, ekeMdriya sUkSma paryApta 2 ekeMdriya sUkSma aparyApta 3 ekeMdriya bAdaraparyApta 4 ekadriya bAdaraaparyApta 5 dvIMdriya paryApta 6 dvIMdriya aparyApta, 7trIMdriya paryApta 8 trIdriya aparyApta 9 caturiMdriya paryApta 10 caturiMdriya aparyApta 11 paMcedriya asaMjJI paryApta 12 paMcedriya asaMjJI aparyApta 13 paMcedriya saMjJI paryApta 14 paMcedriya saMjJI aparyApta isa prakAra caudaha bheda haiM / jinako AhAra, zarIra, iMdriya, zvAsocchAsa, bhASA va mana ye chaha paryAptiyomeM yathAsaMbhava pUrNa hue hoM unhe paryAptajIva kahate haiN| jinhe pUrNa na hue hoM unhe aparyApta jIva kahate haiM / aparyApta jIvoMkI apekSA paryApta jIva zreSTha haiM / jinako hita ahita, yogya ayogya guNa doSa Adi samajhameM AtA hai unhe saMjJI kahate haiM, isake viparIta asaMjJI hai| asaMjJiyoMse Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) kalyANakArake I saMjJI zreSTha hai / paMceMdriya saMjJiyo meM bhI jinhoMne sarva tarahase dharmAcaraNa ke anukUla dharmamaya kSetrameM janma liyA hai aise dhArmika manuSya sabase zreSTha haiM // 26 // teSAM kriyA pratidinaM kriyate bhiSagbhirAyurvayovilasatvasudezasAtmyam vikhyAtasatprakRtibheSajadeharogAn kAlakramAnapi yathakramato viditvA // 27 // bhAvArtha::- una dharmAtmA rogiyoMkI Ayu, vaya, agnibala, zakti, deza, anukUlatA, vAtAdika prakRti isake anukUla auSadhi, zarIra, roga va zItAdika kAla, ina saba bAtoMko krama prakAra jAnakara cikitsA kareM // 26 // cikitsA ke cAra pAda tatra kriyeti kathitA sunibhizcikitsA seyaM caturvidhapadArthaguNapradhAnA vaidyAgrauSadhamubhRtyagaNAH padArthAsteSvapyazeSadhiSaNo bhiSageva mukhyaH // 28 // bhAvArtha:-- pUrvokta kriyA zabdakA artha AcAryagaNa cikitsA kahate haiM / usa cikitsA ke liye apane guNoM se yukta cAra prakAra ke padArthoM ( aMgo ) kI AvazyakatA hotI hai / vaidya, rogI, auSadha va rogIkI sevA karanevAle sevaka, isa prakAra cikitsAke cAra padArtha haiM arthAt aMga yA pAda haiM unameM buddhimAn vaidya hI mukhya hai, kyoM ki usake vinA bAkI saba padArtha vyartha paDajAte haiM // 28 // vaidyalakSaNa graMthArthavinmatiyuto'nyamatapravINaH samyakmayoganipuNaH kuzalo'tidhIraH dharmAdhikaH sucarito bahutIrthazuddho vaidyo bhavenmatimatAM mahatAM ca yogyaH // 29 // bhAvArtha:- jo vaidyaka graMthake arthako acchItaraha jAnatA ho, buddhimAn ho, anyAnya AcAryoM ke matoM ko jAnane meM pravINa ho, rogake anusAra yogyacikitsA karane meM nipuNa ho, auSadhiyojanA meM catura ho dhIra ho, dhArmika ho, sadAcArI ho, bahutase gurujanoMse jo adhyayana kara cukA ho vaha vaiya vidvAn mahApuruSoM ko bhI mAnya hotA hai / / 29 / / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthyarakSaNAdhikAraH cikitsApaddhati praznairnimittavidhinA zakunAgamena jyotirvizeSataralagnazazAMka yogaiH svapnaizca divyakathitairapi cAturANA mAyuH pramANamadhigamya bhiSagyate // 30 // bhAvArtha:- rogIkI paristhitisaMbaMdhI prazna, nimittasUcanA, zakuna, jyotiSa zAstra lagna, caMdrayoga Adi, svapna va divyajJAniyoMkA kathana Adi dvArA rogIke Ayu pramANako jAnakara vaidya cikitsA meM prayatna kareM // 30 // riSTarvinA na maraNaM bhavatIha jaMtoH sthAnavyatikramaNato'tisusUkSmato vA kRcchrANyapi prathitabhUtabhavadbhaviSyadrUpANi yatnavidhinAta bhiSakprapazyet / / 31 / / bhAvArtha:-- riSTa ( maraNasUcaka cinha ) ke pragaTa hue binA prANiyoMkA maraNa nahIM hotA hai, arthAt marane ke pahile maraNasUcaka cinha avazyameva prakaTa hotA hai / isaliye vaidya kA kartavya hai, ki jAnane meM atyaMta kaThina aise bhUta, vartamAna, aura bhaviyatkAla meM hone vAle maraNa lakSaNoM ko, sthAna ke parivartana karake, aura atyaMta sUkSma rIti se prayatnapUrvaka vaha dekheM, // 31 // arilakSaNa riSTAnyapi prakRtidehanijasvabhAvacchAyAkRtipravaralakSaNavaiparItyam paMceMdriyArthavikRtizca zakRtkaphAnAM toye nimajjanamathAturanAzahetuH || 32 || bhAvArtha:-- vAtapittakaphaprakRti, deha kA svAbhAvika svabhAva, chAyA, AkAra Adi jaba apane lakSaNase viparItatA ko dhAraNa karate haiM use maraNa cinha ( riSTa ) samajhanA cAhiye | paMceMdriyoMmeM bikAra hojAnA va mala aura kaphako pAnImeM DAlane para ibajAnA yaha saba usa rogIke maraNakA cinha haiM // 32 // ( 11 ) 1 - maraNa cinha kisI niyata aMga pratyaMgo meM hI nahIM hotA hai zarIrake pratyeka avayava meM ho sakatA hai, isaliye una ko pahicAna ne ke liye, eka aMgako choDakara, dUsarA, dUsarA choDakara tIsarA aMga, isa prakAra pratyeka sthAna yA aMgo ko parivartana kara ke dekheM // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) kalyANakArake riSTa sUcakadUtalakSaNa / hInAdhikAtikRzakRSNavirUkSitAMga: savyAdhitaH svayamathAyudhadaNDahastaH saMdhyAsu sAzrunayano bhayavepamAno dUto bhavedatitarAM ymduutklpH|| 33 // azvaiH kharai rathavaraiH karabhaiH rathAnyaiH prAptaH sadA bhavati dUtagaNo'tiniMdyaH yo vA chinatti tRNamagragato bhinatti kASThAni loSThamathaveSThakamiSTakaM vA // 34 // evaMvidhaM sapadi dUtagataM ca riSTaM dRSTvAturasya maraNekanimittahetum taM varjayediha bhiSagbiditArthasUtraH [zubhadUtalakSaNa / ] saumyaH zubhAya zucivastrayutaH svajAtiH // 35 // bhAvArtha:--vaidyako bulAnekelie atyaMta kRza, hIna vA adhika kAlA, rUkhA zarIravAlA, evaM bImAra dUta AgayA ho, jisake hAthameM talavAra Adi Ayudha yA daNDa hoM, saMdhyAkAlameM rote hue evaM Darase kaMpate hue ArahA ho usa dUtako rogIke lie yama dUtake samAna samajhanA caahie| jo dUta ghoDA, gadhA, hAthI, ratha Adi vAhanoMpara caDhakara vaidyako bulAnekelie AyA ho vaha bhI niMdanIya hai / evaM ca jo dUta sAmane rahanevAle ghAsa vagaireko toDate hue, eyaM lakar3I, maTTIkA DhelA, paththara IMTha vagairahako phoDate hue ArahA ho vaha bhI niMdya hai / isa prakArake dUtalakSaNagata maraNacinhako jAnakara rogIkA maraNa hogA aisA nizcaya kareM / tadanaMtara sarvazAstraMvizArada vaidya ukta rogIkI cikitsA na kreN| zAMta, nirmalavastrayukta rogIke samAnajAtiyukta dUtakA AnA zubhasUnaka hai // 33 // 34 // 35 // azubhazakuna / udvegasaMkSavathulagnanirAdhazaddhapraspaddhisaMskhalitaroSamahopatApAH grAAmAbhighAtakalahAnisamudbhavAdyAH vaidyaiH prayANasamaye khalu varjanIyAH // 36 // bhAvArtha-vaidya rogAMke ghara jAneke liye jaba nikaleM taba udvega, chIMka, nirodha (bAMdho, roko, bandakaro Adi) aise viruddha zadroMko sunanA spardhA, skhalana, krodha, mahAsaMtApa, grAmameM Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthyarakSaNAdhikAraH (13 ) utpAta, kalaha, AgalaganA, Adi saba apazakuna haiM / vaise apazakunoMko TAlanA cAhiye tAtparya yaha hai ki aise apazakunoMko dekhakara nizcaya karanA cAhiye rogI kI Ayu thoDI raha gaI hai // 36 // mArjArasarpazazazalyakakASThadhArANyagnivarAhamahiSA nakulAH zRgAlAH raktAH srajassamalinA rajakasya bhArAH abhyAgatAH samRtakAH parivarjanayiAH // 37 // bhAvArtha:-rogaki ghara jAte samaya sAmane se AnevAle mArjAra, sarpa, kharagoza, Apatti, lakaDIkA gaTTA, agni, sUara, bhaiMsa,naulA lomaDI, lAlavarNakI puSpamAlA, malinavastra, va zarIrAdi se yukta manuSya athavA cANDAla Adi nIca jAtike manuSya dhobIke kapaDe, murdeke sAtha ke manuSya ye saba apazakuna haiM // 37 // zubhazakuna zAMtAsu dikSu zakunAH paTahorubherI zaMkhAMbudapravaravaMzamRdaMganAdAH chatradhvajA nRpasutaH sitavastrakanyAH gItAnukUlamRdusaurabhagaMdhavAhAH // 38 // zvetAkSatAmburuhakukkuTanIlakaMThA lIlAvilAsalalitA vanitA gajeMdrAH svacchAMbupUritaghaTA vRSavAjinazca prasthAnapArasamaye'bhimukhAH prazastAH // 69 // bhAvArthaH-prasthAna karate samaya vaidyako sabhI dizAyeM zAMta rahakara paTaha, bherI, zaMkha, megha, bAMsurI, mRdaMga Adike zubha zabda sunAI derahe hoM, sAmanese chatra, dhvajA, rAjaputra, dhavalavastradhAriNIkanyA, zIta anukUla va sugaMdhi havA, sapheda akSata, kamala, kukkuTa, mayUra, khela va vinodameM magna striyAM hAthI va svaccha pAnIse bharA huA ghaDA, baila, ghoDA Adi AveM to prazasta haiM / zubhazakuna haiM / inase vaidyako vijaya hogI // 38 // 39 // evaM mahAzakunavarganirUpitazrIH pApyAturaM pravaralakSaNalakSitAMgam dRSTvA vicArya paramAyurapIha vaidyo yAtaM kiyatkiyadanAgatameva pazyet // 40 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake bhAvArtha:-isa prakArake zakunoMse rogIke bhAgyako nizcaya karake rogIke pAsa jAkara usake sarva zarIrake lakSaNoko dekheM / vaha rogI dIrvAyuSI honepara bhI vaidyako ucita hai ki vaha rogIkI umaramaiM kitane varSa to bIta gaye ora kitane bAkI rahe isa bAtakA vicAra kareM // 40 // sAmudrikazAstranusAra alpAyumahAyaparIkSA yasyAti komalatarAvatimAMsalauca snigdhAvazAMkatarupallavapaMkajAbhau nAnAsurUpayutagADhAvazAladIrgha rekhAnvitAvamalinAviha pANipAdau // 41 // yasyAtipezalatarAvadhikauca karNI nIlotpalAbhanayane dazanAstathaiva muktopamA sarasadADimabIjakalpA snigdhonnatAyatalalATakacAca yasya // 42 // yasyAyatAH zvasitavIkSaNa bAhupuSTAH sthalAstathAMgulinakhAnananAsikAssyu husvA raseMdriyagalodaramedajaMghAH nimnAzca saMdhivaranAbhinigUDhagulphAH // 43 // yasyAtivistRtamurastanayAbhruvorvA dIrghAtaraM nibhatagRhazirApratAnAH yasyAbhiSiktamanuliptamihAmeva zuSyaccharimatha mastakameva pazcAt // 44 // AjanmanaH prabhati yasyaHhi rogamuktaH kAyaH zanezca parivRddhimupeti nityam zikSAkalApamapi yasya matiH muzaktA jJAtuM ca yasya nikhilAni dRDheMdriyANi // 45 // musnigdhamUkSmamadukezacayazca yasya prAyastathA praviralAH tanuromakUpAH yasyedRzaM vapuraniMdyasulakSaNAMka tasyAdhika dhanamatIva ca dIghemAyuH // 46 // ityevaMsakalasulakSaNaiH pumAMsyAdIrghAyustadaparamardhamAyuradhaiH Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthyarakSaNAdhikAraH hInAyurviditavilakSaNasya sAkSA tatsvAsthya pravaravayo vicAryate'taH // 47 // bhAvArtha:-jisake hAtha va pAda atyaMta komala, mAMsa bharita, snigdha, azoka ke kopala yA kamalake samAna ho evaM aneka zubhasUcaka rekhAvoMse yukta hokara nirmala hoM, jisake donoM karNa manohara va dIrgha haiM atyadhika mAMsase yukta haiM donoM netra nIlakamalake samAna haiM, dAMta motI yA rasapUrNa anAradAneke samAna haiM, lalATa va keza snigdha, unnata va dIrgha ho, jisakA zvAsa va dRSTi laMbe haiM, bAhu puSTa ho, aMguli, nakha, mukha, nAsikA, ye sthUla hoM, rasaneMdriya, galA, udara, zizna, jaMghA ye hasva hoM, saMdhiva nAbhi gaDhe hue hoM, gulpha chipA huA ho, jisakI chAtI atyaMta vistRta ho, stana va bhrUke bIca meM dIrgha aMtara ho, zirAsamUha bilakula chipA huA ho, jisako snAna karAnepara yA kucha lepana karanepara pahile mastaka ko choDakara urca zarIra ( zarIra ke Upara kA bhAga) sUkhatA ho phira adhozarIra evaM aMtameM mastaka sUkhatA ho, janmase hI jisakA zarIra rogamukta ho aura jo dhIre 2 baDharahA ho, jisakI buddhi zikSA kalA Adiko jAnanekeliye sazakta ho va iMdriya dRDha hoM, jisakA keza snigdha, bArIka va mRdu hoM, evaM jisake romakUpa prAyaH dUra 2 hoM, isa prakArake sulakSaNoMse yukta zarIra ko jo dhAraNA karatA hai vaha vipula airtha saMpanna va dIrghAyuSI hotA hai / ina saba lakSaNoMse yukta manuSya pUrNa ( dIrgha ) AyuSyake bhoktA hotA hai / yadi inameMse Adhe lakSaNa pAye gaye to ardha AyuSyakA bhoktA hotA hai, evaM inase vilakSaNa zarIrako dhAraNa karanevAlA hInAyuSI hotA hai, manuSyake vaya, svAsthya Adi inhI lakSaNoMse nirNIta hote haiM // 41 // 42 // 43 // 44 // 45 // 46 // 47 // ___ upasaMhAra. evaM vidvAnvizAlazrutajaladhiparaMpAramuttIrNabuddhizaitvA tasyAturasya prathamataramihAyarvicAryorjitazrIH vyAdhastatvajJatAyAM punarapi vilasanigrahacApi yatnam kuryAdvaidyo vidhijJaH prAtedinamamalAM pAlayannAtmakIrtim // 48 // bhAvArtha:--isa prakAra zAstrasamudrapAragAmI vivijJa vidvAn vaica ko sabase pahile usa rogIkI Ayuko jAnakara tadanaMtara usakI vyAdhikA parijJAna karalenA cAhiye evaM vidhi pUrvaka usa rogakI nivRttike liye prayatna kreN| isa prakAra cikitsA kara, apanI kIrtikI pratidina rakSA kreN| / / 48 // | Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) kalyANakArake iti janazaktranirgata suzAstramahAMbunidheH sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsurato nissRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam // 49 // bhAvArtha:- jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, ihaloka paralokake liye prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdrake mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai paraMtu yaha jagatakA eka mAtra hita sAdhaka hai ( isaliye hI isakA nAma kalyANakAraka hai ) // 49 // ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake svAsthyarakSaNAdhikAre zAstrAvatAraH prathamaH paricchedaH ityuprAdityAcArya kRta, kalyANakAraka graMtha ke svAsthyarakSaNAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM zAstrAvatAra nAmaka prathama pariccheda samApta huA / 1 mahAsaMhitAyAM ityadhika pAThamupalabhyate, ka. pustake / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhotpattilakSaNam (17) atha dvitIyaH paricchedaH / maMgalAcaraNa aura pratijJA azeSakarmakSayakAraNaM jinaM / praNamya devAsuravRMdavaMditam / bravImyatasvAsthyavicAralakSaNaM / yathoktasallakSaNalakSitaM budhaiH // 1 // bhAvArtha:--deva va asuroMke dvArA pUjita, samasta karmoko nAza karaneke liye kAraNa svarUpa zrI jineMdra bhagavAnako namaskAra kara maharSiyoM dvArA kathita lakSaNoM se lakSita svAsthyakA vicAra kaheMge // 1 // ___ svAsthyakA bhed| atheha bhavyasya narasya sAMprataM / dvidhaiva tatsvAsthyamudAhRtaM jinaiH / pradhAnamAdyaM paramArthamityato dvitIyamanyayavahArasaMbhavam // 2 // bhAvArtha:-bhavyAtmA manuSyako jineMdrane pAramArthika, vyavahArake rUpase do prakArakA svAsthya batalAyA hai / usameM pAramArthikasvAsthya mukhya hai vyavahAra svAsthya gauNa hai // 2 // paramArthasvAsthyalakSaNa / / azeSakarmakSayajaM mahAdbhutaM / yadetadAtyaMtikamavitIyam / atIMdriyaM pArthitamarthavedibhiH / tadetaduktaM paramArthanAmakam // 3 // bhAvArtha:-AtmAke saMpUrNa karmoMke kSayase utpanna, atyadbhuta, AtyaMtika va advitIya, vidvAnoMke dvArA apekSita, jo atIMdriya mokSasukha hai use pAramArthika svAsthya kahate haiM // 3 // vyavahArasvAsthyalakSaNa / samAgnidhAtutvamadopavibhramo / malakriyAtmeMdriyasugasannatA / manaHprasAdazca narasya sarvadA / tadevamuktaM vyavahAraja khalu // 4 // bhAvArtha:--manuSyake zarIrameM sama AgnakA rahanA, sama dhAtukA rahanA, vAta Adi vikAra na honA, malamUtrakA ThIka taurase visarjana honA, AtmA, iMdriya va manakI prasannatA, rahanA ye saba vyAvahArika svAsthya kA lakSaNa hai // 4 // 1--samadoSaH samAgnizca samadhAtumalakriyaH / prasannAtmeMdriyamanAH svastha ityabhidhIyate / ( vAgbhaTa) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) kalyANakArake sAmya vicAra susaumyabhAvaH khalu sAmyamucyate / rucizca pAko balameva lakSaNam / hito mitAhAravidhizca sAdhanaM / balaM caturvargasamAptiriSyate // 5 // bhAvArtha:-pariNAma meM zAMti rahanA use sAmya kahate haiM / AhAra meM ruci rahanA, pAcana honA, aura zakti banA rahanA, sAmya kA lakSaNa haiM arthAt sAmyakA dyotaka hai| hita, mita AhAra sevana karanA, ruci Adi ke banAye rakhane ke liye sAdhana hai| bala se dharma artha kAma mokSarUpI caturvaukI pUrti hotI hai // 5 // na cedRzastAdRza ityanekazo / vacAvicAreNa kimarthavedinAm / vadhurbalAkAravizeSazAlinAm / nirIkSya sAmyaM pravadaMti tadvidaH // 6 // bhAvArthaH--vaha ( sAmya )amuka prakAra se rahatA hai, amuka taraha se nahIM ityAdi vacanavicArase tatvajJAniyoM ko kyA prayojana ? zarIrakA bala, AkAra Adise suzobhita manuSyoM ko dekhakara tajjJa loga sAmya kA nizcaya karate haiM // 6 // prakArAMtarase svaslathakSaNa kimucyate svasthavicAralakSaNaM / yadA gadairmuktatanurbhavetpumAn / tadaiva sa svastha iti prakIrtitassuzAstramArgAna ca kiMcidanyathA // 7 // bhAvArtha:-svarathazazirakA lakSaNa kyA hai ? jaba manuSya rogoMse rahita zarIrako dhAraNa kareM use hI svastha kahate haiN| yaha AyurvedazAstroMkI AjJAse kahA gayA hai| anyathA nahIM // 7 // avasthA vicAra vayazcaturdhA pravikalpataM jinaiH / zizuryuvAmadhyamavRddha itytH| dazabhakArairdazakaiH samanvitaiH / zatAyurevaM puruSaH kalau yuge // 8 // bhAvArtha:-manuSyakI dazA (Ayu) cAra prakArase vibhakta hai| bAlaka dazA, yauvanadazA, madhyama dazA va vRddha dazA isa prakAra cAra bheda haiM / evaM sau varSakI pUrNa AyumeM vaha dasa dasa varSameM eka 2 avasthAko palaTate hue dasa dazAtroMko palaTatA hai / isa prakAra kaliyugameM manuSya prAyaH sau varSakI AyuvAle hote haiM // 8 // avasthAoMke kArya dazeti bAlyaM parivRddhiruddhataM / yuvatvamanyacca sahaivameva yat / tvrgsthishukraamlvikrmaadhikH| pradhAnabuddhIdiya sannivartanat // 9 // 1-tvagakSi iti pAThAMtaraM / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhotpattilakSaNam ( 19 ) bhAvArtha:- - pahilI dazA bAlaka hai, usIkI dazA vRddha hokara javAnI dazA hotI hai, isI prakAra aura bhI dazAyeM hotI hai jinameM tvacA, haDDI, vIrya, bala, buddhi va iMdriya Adi ina sabhI bAtoM meM parivarddhana hotA hai jinakA alaga 2 dazAmeM bhinna 2 rUpase anubhava hotA hai // 9 // avasthAMtara meM bhojanavicAra / athatti kacitpaya eva bAlakaH / payonnamanyastvaparaH subhojanam / vidhaivamAhAravidhiH zizau jane / pareSu saMbhojanameva zobhanam // 10 // bhAvArtha:- mAtA ke garbha se bAhara Aneke bAda bAlaka sarva prathama kevala mAtAke dUdha pIkara jItA hai / Age vahI kucha mAsa vRddhiMgata honepara mAkA dUdha aura anna donoM ko khAtA hai / isa avasthAko bhI ullaMghanakara Age kevala bhojana karatA hai / isa prakAra bAlakoM meM tIna hI prakAra ke AhArakrama hai / bAkIkI dazAo meM ( svasthAva1 sthA meM ) bhojana karanA hI ucita hai // 10 // I jaTharAgnikA vicAra / tathA vayasthaSvathavottareSvapi / kriyAM mukuryAdbhiSaguttarottaram / vicArya samyakpuruSodarAnalaM / samatvavaiSamyamapIha zAstrataH // 11 // bhAvArtha : - yauvana, madhyama va vRddha dazAko prApta manuSyoM ke bhI jaTharAgni sama hai ? viSama hai ? yA maMda hai ? ityAdi bAtoMko zAstrIyakrama se acchItaraha vicAra kara, vaidya, tadyogya cikitsA kareM // 11 // vikRtajaTharAgnike bheda / athAgniratrApi nirucyate tridhA / vikAradoSairviSamo'titIkSNatA / guNopa maMdAnilapittasatkaH / krameNa teSAmiha vakSyate kriyA / / 12 / / bhAvArtha:: -vAta Adi doSoM ke prakopa se, viSaimAgni, tIkSNAgni, maMdAgni isa prakAra vikRta jaTharAgni ke tIna bheda zAstro meM varNita hai / arthAt vAtaprakopa se viSamAgni, pittaprakopa se takSNiAgni, kaphaprakopa se maMdAgni hotI hai, aba ina vikRtAgniyoM kI cikitsA yathAkrama se kaheMge // 12 // 1. viSamAgni yogya pramANa se, yogya AhAra khAne para kabhI ThIka taraha se paca bhI jAtA hai kabhI nahIM use viSamAgni kahate haiM, 2 tIkSNAgni- upayukta mAtrA se yA atyadhika mAtrA se sevana kiye gaye AhAra ko bhI jo bhagna ThIka taraha se pacA detI haiM use tIkSNAgni kahate haiM / 3 maMdAgni- jo alpapramANa meM khAye gaye AhAra ko bhI pacA nahIM sakatI use maMdAna kahate haiM. / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) kalyANakArake viSamAgni Adi kI cikitsA mubastikAratha sadvirecanaiH tathAnurUpairvamanaiH sanatyakaiH / kramAnmarutpittakaphapIDitA-nihodarAgnInapi sAdhayedbhiSak // 13 // bhAvArtha:--vAta, pitta, va ka ke dvArA kramase pIDita udarAgniko vaidya bastikArya, virecana, yogya vamana, va nasyoMse yathAkrama cikitsA kareM // 13 // - samAgni ke rakSaNopAya / samAgnimevaM parirakSayetsadA / yathatukAhAravidhAnayogataH / trikAlayogyairiha bastibhissadA virecanaiH sadvamanaizca buddhimAn // 14 // bhAvArtha:---trikAlayogya bAti, virecana va vamanoMse evaM Rtuke anusAra bhojana prayogase buddhimAn vaidya samAgnikI sadA rakSA kareM // 14 // balaparIkSA kRzo'pi kazviddhalavAnbhavetpumAn / sadurbalaH sthUlataro'pi vidyate balaM vicArya bahudhA nRNAM bhave-datIva bhArairapi dhAvanAdibhiH // 15 // bhAvArtha.-kAI 2 manuSya kRza dikhanepara bhI balavAn rahate haiM, koI moTe dikhanepara bhI durbala rahate haiM, isaliye manuSyoMke zarIrako na dekhakara unako dauDAkara yA koI vajana uThavAkara unake balako vicAra ( parIkSA ) karanA cAhiye // 15 // balakI pradhAnatA balaM pradhAnaM khalu sarvakarmaNAmato vicArya bhiSajA vijaantaa| nareSu samyak balavattareSviha kriyA sukAryA sukhAsiddhimicchatA // 16 // bhAvArtha:-sarva kAryoMke liye bala hI mukhya hai / isaliye matimAn vaidya usa balako pahile vicAra kareM / balavAn manuSyomeM kiye hue prayoga me hI vaha apanI saphalatA kI bhI AzA rakheM arthAt cikitsA meM saphalatA prApta karanA ho to balavAn manuSyoM kI cikitsA kareM // 16 // balotpattike aMtaraMga kAraNa svakarmaNAmopazamAt kSayAdapi / kSayopazamyAdapi nityamuttamam / susatvamudyatpuruSasya jAyate / parISahAnyo sahate susatvavAn // 17 // 1 yogya pramANa se sevana kiye gaye AhAra ko jo ThIka tarahase pacAtI hai use samAmi kahate haiN| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhotpattilakSaNam ( 21 ) bhAvArtha:- vIryaMtarAya karmake upazama, kSaya yA kSayopazama se manuSyako uttama balakI vRddhi hotI hai / vaha balavAn manuSya aneka parISahoMko sahana karane meM samartha hotA hai // 17 // balavAn manuSyake lakSaNa sa satyavAnyo'bhyudayakSayeSvapi / praphullasaumyAnanapaMkajasthitiH / na vidhyate tasya manaH sudussahaiH kriyAvizeSairapi dhairyamAzritam // 18 // bhAvArtha:- -usa balavAn manuSyakI saMpatti Adike naSTa honepara bhI vaha apane dhairyako nahIM chor3atA aura usake sukhakI kAMti, zAMti vagairaha sabhI bAteM tadavastha rahakara mukha, kamalake samAna hI praphulita rahatA hai / durasaha kriyAvoM ke dvArA usakA mana jarA bhI vicalita nahIM hotA hai // 18 // jAMgalAdi trividha deza sa jAMgala pani jAbhidhAnavAn / pradhAnasAdhAraNa ityathAparaH / sadaiva dezastrividhaH prakIrtitaH / kramAttrayANAmapi lakSaNaM bruve // 19 // bhAvArtha - jAMgala, anUpa va sAdhAraNake bhedase deza, tIna prakArase varNita hai / sAdhAraNa deza pradhAna haiM / aba una tInoM dezoMke lakSaNako yathAkrama kaheMge // 19 // jAMgala deza lakSaNa kacicca rUkSAH tRNasasyavIrudhaH kacicca sarjArjunabhUrjapAdapAH / kacitpalAzAsanazAkazAkhina : kacicca raktAsitapAMDubhUmayaH // 20 // kacicca zailAH paruSopalAnvitAH kacicca vetkaTakoTarATakI | kacicca zArdUlakarkSadurmRgAH kacicca zuSkAH kunaTIH sazarkarAH // 21 // kvacitpriyaMgurakAca kodravAH kacica mudrAzcaNakAzca zAMtanu / kacitkharAzvAzvagavASTrajAtayaH / kacinmahAchAgagaNaiH sahAvayaH / / 22 / / kvacicca kugrAmavahizca dUrato / mahatsvagAdhAtibhayaMkareSu yat sadaiva kUpeSu jalaM sudurlabhaM / haraMti yaMtrairatiyatnato janAH // 23 // nijena tatrAtikRzAssirAtatAH sthirAH kharA niSThuragAtrayaSTayaH / janA sadA vAtakRtAmayAdhikAstatastu teSAmanilaghnamAcaret // 24 // bhAvArtha:-- jisa dezameM kahIM 2 rUkSa tRNa, sasya va paudhe hoM, kahIM sarja, arjuna va bhUrja vRkSa hoM, kahIM palAza, azana vRkSa ( vijaya sAra ) sAgavAna vRkSa hoM kahIM lAla, kAlI va sapheda jamIna hoM, kahIM kaThora pattharoMse yukta parvata hoM, kahIM bAMsoMke samUha va vRkSakoTarase yukta jaMgala pAye jAte hoM, kahIM zArdUla bheDiyA Adi Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) kalyANakArake krUra mRga hoM kahIM bAlU reta sahita sUkhI kunaTI ( manaH zilA ) kA sasya hoM, kahIM priyaMgu, caraka (jaMgalI mUMga ) kodava Adi sasya hoM, kahIM mUMga, canA, zAMtanu ( dhAnyavizeSa ) hoM, kahIM kahIM khaccara, ghoDA, gAya, UMTa Adi hoM, kahIM bakare, meMDhe Adi janAvara adhika hoM, kahIM gAmake bAhara bahuta dUrameM kUA ho aura vaha bhI bahuta UNDA hoM, usameM jala bhI atyaMta durlabha hoM unameM se manuSya jala bahuta kaThinatAse yaMtroMkI sahAyatAse nikAlate hoM, evaM jahAMpara svabhAvase hI manuSyoMkA zarIra kRza va sirAsamUha se vyApta hoM evaM zarIra sthira, rUkhA, va kaThina rahatA hoM, usa dezako jAMgala deza kahate haiM / vahAMke rahanevAle manuSyoMmeM adhikataraha vAtavikAra se utpanna roga hote haiM, isaliye vai vAtahara prayogoM kI yojanA kareM // 20 // 21 // 22 // 23 // 24 // anUpadeza lakSaNa | ya evamuktaH sa ca jAMgalastataH punastathAnUpavidhAnamucyate / yathAkramAdyatra hi zItalodakA / mahI sadA kardamadurgamA bhavet // 25 // svabhAvato yatra mahAtikomalAstRNakSupAgulmalatAvitAnakAH vaTA viTaMkotkaTapATalInumA / vikIrNapuSpotkarapArijAtakAH / / 26 / / azokakakkolalaMvagakaMgukA vilAsajAtIvarajAtijAtayaH / samallikA yatra ca mAdhavI sadA / vilolapuSpAkulamAlatI latA / / 27 // mahIdharA yatra mahAmahIruhairalaMkRtA nirjaradhautasAnavaH / ghanAghanAkaMpitacaMpakadrumA / mayUrakekAkulacUtaketakAH // 28 // tamAlatAlIvaranAlikerakAH kramAcca yatra kramukAvalI sadA / satAlahiMtAlavanAnuveSTitA / hUdA nadA svacchajalAtizobhitAH / / 29 // zarannabhaHkhaNDanibhAzva yatra sa - taTAkavApI saritastu sarvadA / balAkahaMsAdayakukkuTocca ladrilAlapadmotpala SaNDamaNDitAH // 30 // pralaMbatAMbUlalatApratAnakaH / samaMtato yatra ca zAlimASakAH / mahekSuH vATA pariveSTanojvalA bhavaMti ramyA kadalIkadaMbakAH / / 31 / / vipaka gokSIrasamAhiSojvaladdadhimabhUtaM panasAmrajAMbavam / prakIrNakharjUrasanAlikerakaM guDAdhikaM yatraHca mRSTabhojanam || 32 || sadA janA yatra ca mArdavAdhikAH sasaukumAryojvalapAdapallavAH / atIva ca sthUlazarIravRttayaH kaphAdhikA vAtakRtAmayAnvitAH ||33|| tatazca teSAM kaphavAtayoH kriyA sadaiva vaidyaiH kriyate'tra nizcitaH itItthabhAnUpavidhiH prakIrtitaH tathaiva sAdhAraNalakSaNe kathA // 34 // 1- mahevATI itipAThAMtaraM Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhotpattilakSaNam (23) bhAvArtha:-isa prakAra jAMgala deza kA lakSaNa kaha cuke haiM / aba anUpa dezakA lakSaNa kaheMge / anUpa dezameM ThaNDA pAnI adhika hotA hai / isaliye vahAMkI jamIna sadA kIcaDase yukta rahatI hai / jisa dezameM tRNa, vRkSa, gulma latA Adi atyaMta komala hote hoM, vaTavRkSa, viTaMkavRkSa, pATalI (pADhala) vRkSa, va puppa sahita pArijAtaka vRkSa Adi jahAM hote hoM, azoka vRkSa, kaMkola vRkSa, ilAyacI vRkSa, lavaMga vRkSa, kaMgu[kAMganI]jAti vRkSa, mallikA (motIyA bheda) vRkSa, mAdhavI latA, puSpayukta mAlatI (camelI) latA Adi ho, jahAMke parvata vRkSoMse alaMkRta hoM, aura parvata taTa jharane vagairahase yukta hoM, meghase kaMpita caMpAvRkSa hoM, mayUra, kekAdi pakSiyoMke zabase yukta Ama va kevaDe ke vRkSa hoM, jahAM tamAkhU , tADa nAriyala, supArI AdikA vRkSa hoM, aura tADa, hiMtAla Adi vRkSoMse yukta taTavAle evaM svaccha jalase pUrNa sarovara nadI Adi hoM, jahAMke sarovara vApI nadI zaratkAlake AkAzake TukaDake samAna mAluma horahe hoM, jo sadA bataka, haMsa, jalakukkuTa va padma, nIlakamala Adike samUhoMse alaMkRta rahate hoM, jahAM laMbI 2 tAMbUla latAyeM hoM, sarvatra dhAna, uDada Adi hoM, baDe 2 ikSu bATikAoM ke samUhase yukta kele va kadaMba ke vRkSa hoM, jahAM gAyakA dUdha, bhaisakA dUdha va dahI se taiyAra kiyA huA evaM panasa, Ama, khajUrarasa, nAriyala, guDa Adi padArthIko adhika rUpase upayoga kara svAdiSTa bhojana kiyA jAtA ho, jahAMke manuSya vinIta hote hoM, jinake pAda sukumAratAse yukta ho, lAla rahate hoM, atIva sthUlazarIra va vRttiko dhAraNa karanevAle hoM, usa dezako anUpa deza kahate haiM / vahAM adhika kaphase yukta vAtakRta roga utpanna hote haiM / isaliye vahAMpara kuzala vaidya sadA kaphavAtakI cikitsA kareM / aba sAdhAraNa dezakA svarUpa kahA jAyagA // 25 // 26 // 27 // 28 // 29 // 30 // 31 // 32 // 33 // 34 // sAdhAraNa deza lkssnn| na cAtiraktA naca pANDuvAsitA / na cAtirUkSA na ca saaNdrbhuumyH| na cAtizItaM naca niSTharoSNatA na cAtivAtA na ca vRSTiraGgutA // 35 // na cAtra bhUbhadgaNanA surATavI / na cAtra nizzailatarAvanirbhavat / na cAtitoyaM na ca nirjalAnvitaM / na cAticArA naca duSTadurmagAH // 36 // susasyametat sujanAdhikaM jagat / samatukAhAravidhAnayogataH / samAnibhAvAnna ca doSakopatA na cAtra rogastata eva sarvadA // 37 // tatazca sAdhAraNameva zobhanaM yatazca dezadvayalakSaNekSitam / janAssukhaM tatra vasaMti saMtataM kramAtsusAtmyakrama ucyate'dhunA // 38 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) kalyANakArake bhAvArtha:- jisa dezakI bhUmi na to adhika lAla hai aura na sapheda hai, na adhika rUkSa hai aura na ghana hai, jahAM na to adhika zIta hai ora na bhayaMkara garmI hai, na to adhika havA hai aura na bhayaMkara barasAta hai, na to bahuta pahADa hai aura na bhayaMkara jaMgala hai evaM pahADarahita jamIna bhI nahI hai, na to atyadhika jala hai aura na nirjalapradeza hai, na to adhika cora hai aura na duSTa krUra jAnavara haiM jahAM sarayakI samRddhi evaM sajjanoMkI adhikatA hai, jahAM Rtuke anukUla AhAra ke grahaNa karanese evaM samAna abhi honese doSoM kA vikAra nahI hotA hai, ata eva sadA rogakI utpatti bhI nahIM hotI, usa deza ko sAdhAraNa deza kahate haiM / isa dezameM rogakI utpatti na hone se donoM prakAra ke dezoM kI apekSA yaha sAdhAraNa deza hI prazarata hai, usa dezameM manuSya sukhase rahate haiM / aba sAmyakrama ( zarIra AnukUlya ) kahA jAtA hai || 35 // 36 // 37 // 38 // sAtmya vicAra narasya sAtmyAni tu bheSajAni / pradhAnadezodaka rogavigrahAH / yadetadanyacca sukhAya kalpate / niSevitaM yAti viruddhamanyathA / / 39 // bhAvArtha - jinake sevana se manuSyako sukha hotA ho aise auSadhi, sAdhAraNadeza roga, zarIra Adi evaM aura bhI sukhakAraka padArtha sAtmya kahalAte haiM / isake viruddha arthAt jinake sevana se duHkha hotA ho use asAtmya kahate haiM // 39 // jala, pratyeka padArtha sAtmya ho sakatA hai / yadalpamalpaM kramato niSevitaM viSaM ca jIrNa samupaiti nityazaH / tatastu sarva na nivAdhate naraM dinairbhavetsaptabhireva sAtmyakam // 40 // bhAvArtha - yadi prati nitya thoDA thoDA viSa bhI kramase khAne kA abhyAsa kareM to vipakA bhI pacana hosakatA hai / viSakA duSprabhAva nahIM hotA hai / isaliye kramase sevana karanepara manuSyako koI padArtha apAya nahIM karatA / kisI bhI cIja ko sAta dinataka barobara sevana kareM to [ itane dinake aMdara hI ] vaha sAtmya banajAtA hai // 40 // prakRti kathana pratijJA iti prayatnAdvarasAtmyalakSaNaM nigadya puMsAM prakRtiH pravakSyate / vicArya samyak saha garbhalakSaNam pratItajAtismaraNAdihetubhiH // 41 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhotpattilakSaNam (25) bhAvArtha:-isa prakAra bahuta yatna pUrvaka sAtmya lakSaNako pratipAdana kara aba garbhalakSaNa, jAtismaraNa ke kAraNAdikake vicArase yukta manuSyoMkI prakRtiyoM ke saMbaMdha kaheMge // 41 // RtumatI strI ke niyama / yadartukAlaM vanitA munivratA / visRssttmaalyaabhrnnaanulepnaa| zarAvapatrAMjalibhojanI dine / zayIta rAtrAvapi darbhazAyinI // 42 // bhAvArtha:-jaba strI rajasvalA hojAveM taba vaha muniyoMke samAna hiMsA Adi paMcApApoMkA bilakula tyAga kareM aura mauna vrata Adi se raheM evaM tIna dinataka puSpamAlA, AbharaNa, sugaMdhalepana Adiko bhI choDanA cAhiye / dinameM vaha sarAvA, patra yA aMjuli se bhojana kareM evaM rAtrImeM darbhazayyA para soveM // 42 // garbhAdhAnakrama / vivarjayettAM ca dinatrayaM ptiH| tatazcaturthe'hani toygaahnH|| zubhAbhiSiktAM kRtamaMgalojvalAM / satailamuSNAM kRzarAnabhojanAm // 43 // svayaM ghRtakSIraguDapramelitaM-prabhUtavRSyAdhikabhakSyabhojanaH / . svalaMkRtaH sAdhumanA manasvinIM / manoharastAM vanitAM manoharIm // 47 // nizi prayAyAtkuzalastadaMganAM / sute'bhilASo yadi vidyate tayo prapIDya pAva vanitA svadakSiNaM / zayIta pucyAmitaraM muhUtakam // 45 // bhAvArtha:-tIna dina taka pati usa strIkA saMsparza nahI kareM / cauthe dinameM vaha strI pAnImeM pravezakara acchItaraha snAna karaleveM, tadanaMtara vastra, AbhUSaNa va sugaMdha dravyoMseM maMgalAlaMkAra kara, acchItaraha bhojana kareM jisameM tailayukta garama khicaDI vagairaha rheN| puruSa bhI svayaM usa dina ghI, dUdha, zakkara, guDa, aura atyadhika vAjIkaraNa dravyoM se saMyukta, bhakSyoM ko khAkara acchItaraha apanA alaMkAra karaLeveM, phira rAtrimeM prasanna cittase vaha suMdara puruSa usa prasanna manavAlI pUrvokta prakArase saMskRta suMdarI strIke sAtha saMbhoga kreN| yadi una donoMko putrakI icchA hai to saMbhoga ke bAda strI apane dAhine bagalase eka muhUrta soveM, yadi putrIkI icchA hai to bAMye bagalase eka muhUrta sove // 43 // 44 // 45 // RtukAlameM gRhItagarbhakA doSa kadAcidajJAnatayaivamaMganA / gRhatigarbhA prathame dine bhavet apatyametanmriyate svagarbhato dvitIyarAtrAvapi mUtakAMtare // 46 // tRtIyarAtrI mriyate'thavA punaH sagadgadodho badhiro'timimminaH svabhAvataH krUrataro'pi vA'bhavet tatazcaturthe'hani biijmaavhet||47|| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) kalyANakArake bhAvArtha:--kadAcit strI puruSoM ke ajJAnase usa strIko rajasvalAkI avasthAmeM hI yadi pahile. dina garbha dhAraNa karAyA jAya to usase utpanna bAlaka garbhame hI mara jAtA hai / yadi dUsare dina garma rahA to utpanna hone ke bAda dasa dinake aMdara mara jAtA hai / tIsare dina garbha rahA to vaha yA to jaldI mara jAtA hai / yadi jItA rahA to vaha hakalA, aMdhA, vahirA, sotalA evaM svabhAvase atyadhika krUra hotA hai / isaliye cauthe dinameM ho bIja dhAraNa karAnA cAhiye arthAt saMbhoga karanA cAhiye // 46 // 47 // gamItpatti kama rajasvalAyAM puruSasya yatnataH krameNa retaH samupaiti zoNitam tadA vizatyAtmakRtorukarmaNApyanAdyanaMtaH kRtacetanAtmakaH // 48 // bhAvArtha:--uparyukta prakArase rajasvalA honeke cauthe dinameM ritrake sAtha yatnapUrvaka saMbhoga kareM to puruSakA vIrya strIke rakta meM (raja) jAkara (garbhAzayameM) milatA hai / usI samaya yadi garbha ThaharanekA yoga ho to vahAM anAdi, anaMta, aura caitanya svarUpI AtmA apane pUrvakarma vaza praveza karatA hai // 48 // jIvarAddhakI vyutpatti sa jIvatIheti puna: punazca vA sa eva jIviSyati jIvitaH purA / tatazca jIvo'yamiti prakIrtito vizeSataH prANagaNAnudhAraNAt // 49 // bhAvArtha:--vaha zarIrAdi prANoMko pAkara rjAtA hai, punaH punaH bhAviSyameM bhI jIyega bhUtakAlameM jI rahA thA isaliye jIvake nAma se vaha AtmA kahA jAtA hai // 49 // ____ mrnnsvruup| manovacaH kAyabaleMdriyaissaha pratItanizvAsanijAyupAnvitaH / dazaiva te prANagaNAH prakIrtitAstato viyogaH khalu dehino vadhaH // 50 // bhAvArtha:-manobala, vacanabala, kAyavala isa prakAra tIna balaprANa, sparzaneMdriya, rasaneMdriya, ghrANeMdriyA, cakSuriMdriya va zroneMdriya isa prakAra pAMca iMdriyaprANa evaM zvAsocchvAsa va Ayu prANa, isa prakAra prANiyoMko kula deza prANa haiM / jinake viyoga se prANiyoMkA maraNa hotA hai / / 50 // zarIravRti kelie paTpayAti / tatastadAhArazarIravizrutassvakeMdriyAcyAsamanAvacAsyapi / pradhAnaparyAptigaNAstu varNitA yayAtrAmAjjIvazarIravaddhaye // 51 // 1-ina prANoM ke rahanepara. jIva jindA kara lAtA hai| . Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbho pattilakSaNam (27) bhAvArtha:-tadanaMtara una yathAsaMbhava prANoMko prAta jIvako AhAra, zarIra, iMdriya, zvAsocchvAsa mana va bacana isa prakArakI chaha pApti kahI gaI haiM jo kramase jIvake lie zarIra vRddhike kAraNa haiM / / 51 // __ zarIropatti meM paryAktikI AvazyakatA / sazukraraktaM khalu jIvasaMyutam kramAcca paryAtivizeSasadguNAn / muhUrtakAlAdadhigamya paDidhAnupati pazcAdiha dehabhAvatAm // 52 // bhAvArtha:-jIvayukta rajovIrya kA vaha piNDa krama se chaha paryAptiyoMko aMtarmuhUrtase prAptakara tadanaMtara vahIM zarIrake rUpa ko dhAraNa karaletA hai // 52 // garbha meM zarIrAvirbhAvakrasa ( caMpaka mAlikA) atha dazarAtrataH kalalatAmupayAti nijsvbhaavto| dazadazabhirdinaiH kalupatAM sthiratAM vrajatIha krmnnaa| punarapi buddhadatvaghanatA bhavati pratimAsamAsataH / / pizitavizAlatA ca bahikRta sa hi pNcmaaNstH|| 53 // avayavasaMvibhAgamadhigacchati gabhegatI hi mAsataH / punarapicarmaNA nakhAMgaruhodgama eva maastH| sazuSiramuttamAMgamupalabhya muhuH sphuraNaM ca maasto| navadazamAsato nijanijavinirgamanaM vikRtIstato'nyathA // 54 // bhAvArtha:-garbha Thaharane ke bAda daza dinameM vaha kalala ke rUpameM banajAtA hai / phira dasa dinameM vaha gaMdale rUpameM banajAtA hai, phira dasa dinameM vaha sthira ho jAtA hai| punaH eka mahInemeM budabudeke samAna aura eka mahIne meM kucha kaThora banajAtA hai / isa prakAra apane karmake anusAra usameM kramase vRddhi hokara pAMcavA mahIne meM bAhara kI orase mAMsapeziyAM vizAla hone lagatI haiM / tadanaMtara eka ( chaThavA ) mahInemeM usa bAlakakA avayava vibhAga kI racanA hotI hai evaM phira eka ( sAtvAM) mAsameM camaDA, nakha va romoMkI utpatti hotI hai / tadanaMtara eka [ AThavAM ] mahInemeM mastakakA raMdhra ThIka 2 vyakta hokara sphuraNa hone lagatA hai| nau yA dasaveM mahIne meM vaha bAlaka yA bAlakIrUpa saMtAna bAhara nikalatI hai / dasa mahIneke aMdara vaha garbha bAhara na Ave to usa kA vikAra samajhanA cAhiye // 53 // 54 // 1-vizita vizAlatAca balikRtakAzca hi paMcamAsataH iti pATAtaraM / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) kalyANakArake garbhastha bAlakakI poSaNavidhi / nijarucitAmapakka samalAzayamadhyamagarbhasaMsthitaH / sarasajarAyuNA parivRto bahulogratamena kuMThitaH / pratidinamaMbikAdazana carvitabhakSyabhojyapAnakAnyupari niraMtaraM nipatitAnyatipittakaphAdhikAnyalam / / 55 / / virasapurISagaMdhaparivAsitavAMtarasAnsamaMtataH / pibati vibhinnapArzvaghaTavatkuNapoM'buyuto ghaTasthitaH / abhihita saptamAsatastadanaMtaramutpalanAlasanibhaM / bhavati hi nAbhisUtramamunA tata uttaramaznute rasAn // 56 // iti kathitakramAdadhinItavRddhimanekavighnataH / samuditamAturaMgaparipIDana mugramudIrayanpunaH / I prabhavati vA kathaMcidathavA mriyate svayamaMbikApi vAmanujabhave tu janmasadRzaM na ca duHkhamato'sti nizcitam // 57 // bhAvArtha: - - vaha garbhagata bAlaka svabhAva se AmAzaya pakkAzaya va malAzaya ke meM sthita garbhAzaya meM rasayukta jarAyuke dvArA DhakA huA hokara atyaMta aMdhakAra se kuMThita rahatA hai / pratinitya mAtA jo kucha bhI bhakSya, bhojana va pAna dravya AdiyoM ko dAMtoM se cAkara khAtI hai, usase banA huA pitta va kaphAdhika rasa evaM nIrasa, malake durgaMdha se parivAsita, aMtasthita rasoM ko, cAroM taraphase pItA hai, jaise pAnIke ghaDe meM rakhA huA murdA cAroM tarapha se pAnIko grahaNa karatA ho / ( isa AhArase garbhagata bAlaka sAta mahIne taka vRddhi ko prApta hotA haiM ) / sAta mahIne honeke bAda usa bAlakakI nAbhi sthAnase kamala nAlake samAna eka nAla banatA hai vaha mAtA ke hRdayase sambaMdhita hotA hai| tadanaMtara vaha usI nAlase rasa AdikA grahaNa karatA hai / isa uparyukta kramase aneka vighna va kaSToM ke sAtha garbhagata bAlaka vRddhiko prApta hotA hai / jisa bIcameM mAtAko umra aMgapIDA Adi utpanna karatA hai / aisA hokara bhI kabhI vaha sukhase utpanna ho jAtA hai, kabhI 2 marajAtA hai, itanA hI nahI, kabhI 2 mAtAkA bhI prANa lekara calA jAtA hai / isa liye manuSya bhavameM Akara janma leneke samAna duHkha loka meM koI dUsarA nahIM, yaha nizcita hai / 55 // 56 // 57 // karmakI mahimA / azucipurISamUtrarudhirasrAvaguhyamalapradigdhatA / niSThurataravitra pratiyahumizritaromacayAtidurgamam / suSiramadhomukhaM gudasamIpavivarti nirIkSaNAsaha kathayitumapyayogyamadhigacchati karmavazAtsagarbhajaH // 58 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhotpattilakSaNam (29) bhAvArtha:-vaha garbhagata bAlaka apane karmavaza aise sthAnase bAhara nikalatA hai jo ki kahaneke lie bhI ayogya hai / jahAM atyaMta azuci mala, mUtra, rakta AdiyoMkA srAva hotA rahatA hai / guhya malase lipA huA honeke kAraNa jisameM atyadhika durgaMdha Ata hai, bahuta se roma jisameM hai, dekhane va jAnaneke lie atyaMta ghRNita hai, asahanIya hai, gudasthAnake bilakula pAsameM hai, jisake mukha nIce kI tarapha rahatA haiN| aise apavitra raMdhra sthAna ko bhI karmavazAt bAlaka prApta karatA hai // 58 // zarIralakSaNakathana prtijnyaa| pratItamitthaM varagarbhasaMbhavaM nigadya ytnaadurushaastryuktitH| yathAkramAtasya zarIralakSaNaM pravakSyate cAru jineMdracoditam // 59 // bhAvArtha:-isa prakAra lokameM prasiddha garbhotpattike saMbaMdhameM atyaMta yatnake sAtha zAstra va tadanukUla yuktise pratipAdana kara aba jineMdrabhagavaMta ke kathanAnusAra kramase usake zarIralakSaNakA pratipAdana (agale adhyAyameM) kiyAjAyagA // 59 // aNtimkthn| iti jinavaktranirgatasuzAstramahAMbunidheH sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH / ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsurato / nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam / / 60 // bhAvArtha:-jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake liye prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdra ke mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAthame jagatakA eka mAtra hita sAdhaka hai [ isaliye hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 60 // ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake svAsthyarakSaNAdhikAre garbhotpattilakSaNaM nAma dvitIyaH pricchedH| -:0:ityugrAdityAcArya kRta kalyANakAraka graMtha ke svAsthyarakSaNAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM garbhotpattilakSaNa nAmaka dvitIya pariccheda samApta huA / ---X* X --- Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) kalyANakArake atha tRtIyaH paricchedaH / maMgalAcaraNa va pratijJA siddhaM mahAsiddhimukhahetuM zrIvardhamAnaM jinavarddhamAnam / natvA pravakSyAmi yathopadezAccharIramAdyaM khalu saMvidAnam // 1 // bhAvArthaH - jo siddhagatiko prApta hue haiM siddha [mokSa] sukhake liye ekamAtra kAraNa haiM, jinakI aMtaraMga bahiraMga zrI baDhI huI hai, aise zrIvarddhamAna bhagavaMta ko namaskAra kara, sabase pahile gurUpadezAnusAra zarIra ke viSaya meM kaheMge // 1 // asthi, saMdhi, AdikakI gaNanA asthInyatha prasphuTasaMghayazca snAyuzzirAvistRtamAMsapezyaH / saMkhyAkramamAtriM trinavapratItaM saptApi paMca pravacchatAni // 2 // bhAvArtha:- : - isa manuSya zarIrameM tInasau asthi [haDDI ] haiM, tInasau saMdhi [ joDa ] aura snAyu (naseM nau sauM haiN| sAta sau zirAyeM [ bArIka rage ] haiM aura pAMca sau mAMsa pezI haiM // 2 // dhamanI AdikI gaNanA / nAbheH samaMtAMdiha viMzatizca tiryakcatastraca dhamanya uktAH / nityaM tathA SoDaza kaMdarANi riktAM ca kUrcAni SaDevamAhuH // 3 // / bhAvArtha : - - nAbhike Upara aura nIce jAnevAlI dhamanI ( nADI ) vIsa haiM arthAt Upara dasa gayI haiM, nIce dasa gayI haiM / aura idhara udhara cAra [ tiryak rUpase ] dhamanI rahatI haiM / isa prakAra dhamanI cavvIsa haiM / solaha kaMdarA [ moTI naseM ] haiM / kUrca [ kuMcale ] chaha haiM // 3 // 1 yahAM tInasau haDDI, aura tIna sau saMdhi batalAyI gayI haiM / lekina jitanI haDDI haiM utanI hI saMdhi kaise ho sakatI haiM ? kyoMki do haDDiyoM ke juDane para eka saMdhi hotI hai / isaliye asthi saMkhyA se, saMdhiyoMkI saMkhyA kama honA svAbhAvika hai / suzruta meM bhI 300 asthi 210 saMdhi batalAyI gaI haiM / yadyapi hameM prApta tIna pratiyoM me bhI "tri vi navapratItaM" yahI pATha milatA hai / to bhI yaha pATha azuddha mAlUma hotA hai / yaha lipikAroMkA doSa mAlUma hotA hai / 2 - suzrutasaMhitA meM "nAbhiprabhavANAM dhamanInAmUrdhvagA daza daza cAdhogAminyazcatastraH stiryaggAH " isa prakAra cavvIsa dhamaniyoM kA varNana haiM / isaliye " samaMtAt " zabda kA artha cAroM tarapha, aisA honepara bhI yahAM Upara aura nIce itanA hI grahaNa karanA caahiye| isI Azaya ko AcArya pravarane svayaM, " tiryakcatastrazca dhamanya uktAH yaha likhakara vyakta kiyA hai / anyathA samaMtAt se tiryak bhI grahaNa ho jAtA hai / "" Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAvarNanam mAMsarajju Adi kI gaNanA / dve mAMsarajju tvaca eva sapta / srotA tathASTau ca yakRtaplihAH syuH / AmorupakkAzayabhUta nityaM / sthUlatrapaMktiH khalu SoDazaiva // 4 // 1 bhAvArtha -- mAMsarajju (bAMdhanevAlI mAMsarajju) do haiM / tvacA [ carma] sAta haiM / srota ATha haiM / evaM yakRt va (jigara) plihA (tillI ) eka eka haiM / tathA eka AmAzaya (khAyA huA kaccA anna utaranekA sthAna jisako medA bhI kahate haiM) aura pakkAzaya (annako pakAne vAlA sthAna) ke rUpa meM rahanevAlI sthUla (bRhad ) AMtaDayoM kI paMkti solaha haiM // 4 // marmAdikakI gaNanA / saptottaraM marmazataM pradiSTaM / dvArANyathAtrApi navaiva dehe / lakSaNyazItizca hi romakUpA / doSAtrayasthUNavizeSasaMjJAH // 5 // ( 31 ) bhAvArtha:-- zarIra meM ekasau sAta 107 marma haiM / naudvAre ( do AMkha meM, do nAka meM dI kAna meM, eka muMha meM, eka gudA meM aura eka liMga meM ) haiM, assIlAkha roma kUpa ( romoMke chidra ) haiM / evaM sthUNa aisA eka vizeSanAma ko dhAraNa karanevAle (vAta, pitta, kapha, nAmaka ) tIna doSa haiM // 5 // daMta Adika kI gaNanA / dvAtriMzadevAtra ca daMtapaMktiH / saMkhyA nakhAnAmapi vizaMtiH syAt / medaH sazukraM ca samastuluMga | pratyekamekAMjalimAnayuktam || 6 || bhAvArtha:- isa zarIra meM dAMta battIsa hI rahate haiM adhika nahIM, nakhoMkI saMkhyA bhI bIsa hai / meda zukra va mastuluMga inake pratyekake pramANa eka 2 aMjalI hai // 6 // vasA AdikakA pramANa / samyaktrayo'pyaMjalayo basAyAH / pittaM kaphazca prasRtizca dehe / pratyekamekaM SaDiha pradiSTA / raktaM tathAdhaTaeNkamAtrayuktaMm // 7 // 1 - jisa sthAna para, coTa Adi lagane se (prAyaH) manuSya mara jAtA hai usa sthAna vizeSa ko marma kahate haiM / 2-mala Adi ke bAhara va aMdara jAne kA mArga. ( sUrAka, vA chidra, ) 3 -- meda Adi ke jo pramANa yahAM kahA hai aura Age kaheMge vaha utkRSTa pramANa hai arthAt adhikase adhika ( svastha puruSake zarIra meM ) itanA ho sakatA hai / isaliye svastha puruSa va vyAdhigrasta ke zarIra meM isa pramANa meM se ghaTa bar3ha bhI ho sakatA hai 1 4- prasRti - 8 tole. 5. ADhaka - 256 tole. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) kalyANakArake bhAvArthaH-isa zarIrameM vasA [carbI] tIna aMjali pramANa rahatI haiN| pitta aura kapha pratyeka chaha 2 prasRti pramANa rahatA haiM evaM rakta ardha ADhaka pramANa rahatA hai // 7 // - mUtrAdika ke pramANa matra tathA prasthaparipramANaM / madhye'rdhamapyADhakameva varcaH / dehaM samAvRtya yathAkrameNa / nityaM sthitA paMca ca vAyavaste // 8 // bhAvArtha:-zarIrameM mUtra eka prastha pramANa rahatA hai / aura mala ardha ADhaka rahatA hai, evaM dehameM vyApta hokara pAMca prakArake vAyu rahate haiM // 8 // pAMcaprakArake vAta prANastathApAnasamAnasaMjJau / vyAno'pyathodAna iti pradiSTaH / paMcaiva te vAyava eva nitya-mAhAranIhAravinirgamArthAH // 9 // bhAvArtha:-dehameM prANa vAyu, apAnavAyu, samAnavAyu, vyAnavAyu va udAna vAyuke nAmase pAMca vAyu haiM / jo AhArako pacAne adaMra lejAne Adi kAma karatI haiM / evaM nIhAra [ malamUtra ] ke nirgamanake liye bhI upayogI hotI haiM // 9 // malanirgamana dvAra akSiNyathAzratkaTacikkaNaM ca / karNe tathA karNaja eva gRthaH / niSThIvasiMhANakavAtapittajihAdvijAnAM malamAnanesmin // 10 // bhAvArtha:--AkhoMse AMsU va cikanA akSimala, kAnoMse karNamala nikalatA hai, isI prakAra thUka, siMghANa, vAta, pitta, nihyAmala va daMtamala isa prakAra mukhase aneka prakArake mala nikalate haiM // 10 // siMhANakazcaiva hi nAsikAyAM nAsApuTe tadbhava eva gUthaH / mUtraM saretaH sapurISaraktaM sravatyadhastAdvivaradvaye ca // 11 // bhAvArtha:--siMghANa nAmaka mala hI nAka se nikalatA hai / nAkake raMdhrameM usI siMghANase utpanna zuSkamala nikalatA hai / tathA nAceke do raMdhroMse vIrya va mUtra, evaM mala va rakta kA srAva hotA hai // 11 // zarIrakA azucitva pradarzana evaM sravadbhinnaghaTopamAno deho navadvAragalanmalADhyaH / svedaM vamatyutkaTaromakUpayukAsalikSASTapadAca tajjAH // 12 // 1-prastha-64 tole. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtravyAvarNanam (33) bhAvArtha:---isa prakAra yaha zarIra phUTe ghaDeke samAna hai jisame sadA rAtriMdina nava dvArase mala galatA rahatA hai / evaM romakUpoMse pasInA bahatA rahatA hai jisameM aneka j, Adi choTe 2 jIva paidA hote haiM // 12 // dharmaprema kI preraNA ityaM parIraM nijarUpakaSTaM kaSTaM jarAtvaM maraNaM viyogaH / jammAtikaSTaM manujasya nityaM tasmAca dharme matimatra kuryAt // 13 // bhAvArtha:--isa prakAra yaha zarIra svabhAvase hI kaSTa (azuci) svarUpa hai| usameM buDhApA, maraNa va iSTa vastuvoMkA viyoga Adi aura bhI kaSTa haiM; janma lenA mahAkaSTa hai| isa prakAra manuSyako cAroM tarapha se kaSTa hI kaSTa hai / isaliye manuSyako ucita hai ki baha sadA dharmakAryameM pravRtti kareM // 13 // AtismaraNa vicaar| evaM hi jAtasya narasya kasyacit / jAtismaratvaM bhavatIha kiMcit / tasmAcca tallakSaNamatra mUcyate / janmAMtarAstitvanirUpaNAya tat // 14 // bhAvArtha:-isaprakAra (pUrvokta kramase) utpanna manuSyoMmeM kisI 2 ko kabhI 2 jAtismaraNa hotA hai / isaliye usakA lakSaNa yahAM kahA jAtA hai jisase pUrvajanma va parajanmakA astitva siddha ho jAyagA // 14 // jAtismaraNake kAraNa / mANAMtike nirmalabudisatvatA / zAkhabatAdharmavicAragauravam / baketaramAptivizeSaNodbhavo / jAtismaratve syuranekahetavaH // 15 // bhAvArtha:-prANa jAte samaya ( maraNa samaya ) buddhi aura mana meM nairmalya rahanA, zAcajJAnakA rahanA, dhArmika vicAra kI prabalatA kA rahanA, Rju gatise janmasthAnameM utpanna honA, sarala pariNAmakI prApti Adi jAtismaraNa ke liye aneka kAraNa hote haiM // 15 // jaatismrnnlkssnn| zrutvA ca dRSTvA ca purA niSevitAn / svapnAdbhayAttatsadRzAnumAnataH / sAkSAtsvajAtiM paramAM smarati tAM / karmakSayAdopazamAcca dehinaH // 16 // bhAvArtha:-pahileke janmameM anubhava kiye hue viSayoMko sunakara yA dekhakara, evaM svapna va bhaya avasthAmeM tatsadRza padArthoko dekhakara utpanna, tatsadRza anumAnase tathA mati jJAnAvaraNIya karmake kSaya, upazama va kSayopazamase manuSya apane pUrvabhava saMbaMdhI viSayoMko sAkSAt smaraNa karatA hai use jAtismaraNa kahate haiM // 16 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake prakRtikI utpatti nirdizya jAtismaralakSaNatvaM vakSyAmahe satprakRti yathAkramAt / raktAnvite retasi jIvasaMcare dopotkaTAMtthA prakRtirnRNAM bhavet // 17 // bhAvArtha:--isa prakAra jAtismaraNake lakSaNako nirUpaNa kara. aba manuSyake zarIrakI bAtapittAdi prakRti ke viSaya meM.. varNana kareMge / yathAkrama garbhAzayastha, raja aura cAryamizrita piNDameM jisa samaya jIvakA saMcAra ( jIvotpatti ) hotA hai, usI samaya, asa jIvasaMyukta piNDa meM jisa dopa kI adhikatA ho, usI, doSa kI prakRti banatI hai| yadi. usa piNDa meM pittakA Adhikya ho to, usa se utpanna saMtAna kI pittaM prakRti hotI hai / isI taraha anya prakRtiyoM ko jAnanA / yadi tInoM doSa samAna hoM to samaprakRti banatI hai // 17 // vAta prakRtika manuSyakA lakSaNa / vAtodbhavA yA prakRtistayA naraH zItAtividviT paruSaH siraanvitH| jAgarti rAtrI satataM pralApavAna daurbhAgyavAn taskaravRttirapiyaH / / 1 / / mAtsaryavAnAryavivarjito guNe / rUkSAlpakezI nakhadaMtabhakSakaH / rogAdhikastUrNagatiH khalo'sthiroM nissauhado dhAvati gAyakassadA // 19 // sAkSAtkRtaghnaH kRzaniSThurAMgaH saMbhinnapAdo dhamanIsanArthaH / dhairyeNa hIno'sthirabuddhiralpaH svapne ca zailAgranabhovihArI // 20 // bhAvArtha:----vAta prakRti kA manuSya zatidveSI, adhika va kaTina sirAvoMse yukta hotA hai, rAtrimeM ( vizeSa) jAgatA hai va sadA baDabaDa karatA rahatA hai evaM vaha bhaugyahIna, cora va duniyAko apriya, matsarI sajjanoM ke guNoM se rahita, rUkSa vaM alpakeza sahita, nakha va daMta ko bhakSaNa kAranevAlA, adhika rogase pIDita, phurtIse calanevAlA, durjana, asthira va jisakA koI bhitra nahIM hote, vizeSa dauDane vAlA evaM hamezA mAnevAlA hotA hai / e sAkSAt tanna, kRza va niSThura ( kharadarApana Adi-liye hue) zarIravAlA hotA hai aura jisake donoM pAda phaTe rahate haiM / adhikathamanise vyApta rahatA hai / dhairya rahila asthira, va apa buddhivAlA hotA hai / tathA svapna meM. parvataH ke agrabhAga va AkAza meM vihAra karatA hai arthAt parvatAgrabhAga va AkAza meM gamana karane yA vipna dekhatA hai // 18 // 19 // 20 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtravyAvarNana pittaprakRtika manuSyakA lakSaNa pittAdbhavAyAH prakRtaH sakAzAt / krodhAdhikaratIkSNataraH prglbhH|" saMsvedanaH patisivitAnaH / yataH priyastAmratagaSThatAluH // 31 / / medhAnvitaH zUrataro'pradhRSyo / vAgmI kavirvAcakapAThakaH syAt / zilpapravINaH kuzalo'tidhImAna / najA'dhikaH satyapagatisatvaH / / 22 // pIto'tiraktaH zithiloSNakAyo / raktAMbujIpampakarAdhiyugmaH / / kSiNaM jarAtaH khalatApramuSTaH saubhAgyavAna saMtatabhAjanArthI / / 23 n svabhe suvarNAbharaNAni pazya / djAsrajo'laktakamAsavagIna / ulkAzatiprAsphuradagnirAzIna / puppotkarAna kiMzukakarNikArAn // 24 // bhAvArthaH pitta prakRtikAH manuSya kronI, tikSNa buddhIvAlA, catura, pasInAthuktama pItavarNakI sirAyukta, priya, lAlaASTa va tAluse yukta, buddhimAn ; sUra abhimAna yA dhiTAIse yukta, vaktA, kavi, vAcaka, pATaka, zilpakalAmeM pravINa, kuzala, atyadhika vidvAn , parAkramI, satyazIla, balavAn , pati, rakta, zithila va uSNa kAyako dhAraNa karanevAlA, lAla kamala ke samAna hAtha pairako dhAraNa karanevAlA, jaldA buDhApese pIDita, khlitv| bAloMkA ugvaDa jAnA ] roga se pIDita, saubhAgyazAlI, sadA bhojaneccha huA karatA hai evaM svapnameM sudharNa nirmita AbharaNa, buMdhucI kA hAra, lAkSArasa, mAMsa vagairaha, melkApAta, bijalI, tathA prajvalita 'agnirAzi, kiMzuka, (palAza) korNakAra DhAka ( kunera ) Adi lAlavarNa vAle puSpa samUhoMko dekhatA hai // 21 // 22 // 23 // 24 / / kaphaprakRti ke manuSyakA lakSaNa ! 'yodbhavAyAH prakRtarnaraH syAnmadhAdhikaH sthUlataraH prasannaH / duvokurazyAmalagAtrayaSTimayaH kRtajJaH prativaddhavaraH // 25 // " zrImAn mRdaMgAMvudasiMhaghopaH snigdhaH sthiraH sanmadhuragiyazca / mAdhuryavIryAdhikadhairyayuktaH kAMtaH sahiSNuvyasanavihInaH // 26 // zikSAkalAvAnapi zIghrameva jJAtuM na zaktaH subhagaH sunetraH / / haMsAThyapadmotpalapaNDavApIsrotasvinIH pazyati saMpramazaH // 27 // bhAvArthaH-kapha prakRti ke manuSyako budi. adhika hotI hai / vaha moTAta prasanna cittayukta, darbha ke aMkura ke samAna sAMbalAvarNavAlA, kRtajJa, dUsaroMke sAtha baddhatara, zramita, mRdaMga, megha va siMhake samAna ( kaNTasvara..), : zadvayukta, snehI, sthiracitta, *-bhujA, iti pAThAMtaraM / / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (36) kalyANakArake moThe padArthIkA premI, mAdhuryaguNase yukta, vIra, dhIra, manohara, sahiSNu sukha, duHkha, zIta, uSNa Adi ko sahana karanevAlA, vyasanarahita, zikSAkalAvoMse yukta, ( inameM pravINa ) zIghra jAnane meM asamartha arthAt gambhIra, suMdara zarIra dhAraka, suMdaranetrI, hotA hai, aura svapna meM haMsa pakSI, padma, nIlakamala, yukta, vApI ( aa ) va nadIko dekhatA hai // 25 // 26 // 27 // kSetralakSaNa kathana-patijJA / itthaM lasatsatprakRtiM vidhAya / vakSyAmahe bheSajalakSaNAryam / mukSetramANaguNaprazastam / zvabhrAtmavalmIkaviSaivihInam // 28 // bhAvArtha:---isa prakAra prakRti lakSaNakA nirUpaNa kara aba auSadha grahaNa karane ke liye yogya zreSThaguNa yukta, chidra, narakakuNDasadRza vAmI va viSarahita prazasta kSetrakA varNana kareMge // 28 // auSadhigrahaNArtha ayogya kSetra / devAlayaM pretagaNAdhivAsaM / zItAtapAtyaMtahimAbhibhUtam / soyAvagADhaM vijalaM virUpaM / nissArarUkSakSupavRkSakalpam / / 29 // kSetraM darIgubaguhAgabhUtaM / durgadhasAMdraM sikatAtigADham / vayaM sadA nIlasitAtiraktaM / bhasmAbhrakApotakaniSThavarNam // 30 // bhAvArthaH---devAlaya bhUtapretAdi ke nivAsa bhUmi ( smazAna Adi ) atyaMta zItapradeza, atyaMta uSNa pradeza atyaMta himayukta pradeza, atyadhika jalayukta pradeza, nirjala, virUpa pradeza, nimsAra rUkSa, kSudravRkSoM ke samUhase yukta, aise parvata, parvatoMke atyadhika guhya ( aMdhakAramaya ) guphA, durgadha se yukta, adhika bAla reta sahita, nIla, sapheda, atyaMta lAlavarNa, bhasmavarNa, AkAzavarNa va kabUtarakA varNa Adi nIca varNose yukta kSetra auSadha grahaNa karane ke liye Ayogya haiM arthAt aise pradezomeM utpanna auSadha grAhya nahIM ho sakatA hai // 29 // 30 // auSadhagrahaNArtha prazastakSetra / snigdhamarAhAkulaphulavallI lIlAphalAlAlamahIruhAkhyam / mAdhuryasauMdaryasugaMdhabaMdhi praspaSTapuSTorurasamadhAnaM // 31 // susvAdutoyaM susamaM surUpaM sAdhAraNaM sarvarasAyanAnyam / kSavaM sukRSNaM mRdusumasanaM jJeyaM sadA yauSadhasaMgrahAya / / 32 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtravyAvarNanam bhAvArtha:-jahAMpara nadhe 2 aMkuroMse vyApta praphullitalatAyeM utpanna hotI hoM, phala bharita vRkSa hoM, sarvatra madhuratA, suMdaratA va sugaMdhi chArahI ho, jahAM para madhura Adi zreSTha rasa adhika mAtrAse vyApta hoM, jahAMkA pAnI ayaMta svAdiSTa ho, jo samazItoSNa pradeza ho, surUpa ho, sarva rasAyanoMse yukta sAdhAraNa deza ho, kAle varNa yukta mRduva prasanna jamIna ho, aisA kSetra auSadha saMgrahake lie yogya hai // 31 // 32 // sukSetrotpanna aprazasta auSadhi / atrApi saMjAtamahoSadhaM yadAvAnalAdyAtapatIyamArgaH / zakhAzanimasphuTakITavAtaiH saMvAdhyamAnaM parivarjanIyaM // 33 // bhAvArtha:-aise sukSetra meM bhI utpanna uttama auSadhi, dAvAnala, dhUpa, jala Adise aura zastra, bijalI, kIDe, havA Adi kAraNase dUSita huI ho to use bhI choDadenI cAhiye // 33 // prazasta auSadhikA lakSaNa svalpaM murUpaM surasaM sugaMdhaM / mRSTaM sukhaM pathyatamaM pavitram / sAkSAtsadA dRSTaphalaM prazasta / saMprastutArtha parisaMgRhItaM // 34 // bhAvArtha:-yaha auSadhi svalpa kyoM na rahe paraMtu surUpa, surasa, sugaMdha, sukhakAraka, svAdiSTa, pathyarUpa, zud va sAkSAtphalaprada hotI hai, vahI prazasta hai / aisI auSadhi cikitsAkarma keliye saMgrahaNIya hai / / 34 // parIkSApUrvaka hI auSadhaprayoga karanA cAhiyaM evavidha bheSajamAturAgni-vyAdhisvarUpaM munirIkSya dattaM / rogAbhihaMtyAzu tadAtighorAn / hInAdhikaM tadviphalAdidoSaM // 35 // __ bhAvArthaH ---uparyukta prakArakI nirdoSa auSadhikA prayoga yadi rogIkI agni, vaya, bala, deza, kAla, rogasvarUpa Adiko dekhakara kiyA gayA to vaha zIghra bhayaMkara rogoM ko bhI nAza karatI hai| yadi auSadha doSasahita ho yA agni Adi kA vicAra na karake payoga kiyA jAya to viphala hotA hai // 35 // . adhikamAtrAse auSadhipayoga karanekA phala mUrkhAmadaglAnividAhatodAtyAdhmAnaviSTaMbhavimohanAdIn / mAtrAdhika ghoSadhamatra dattaM / kuryAdajINe viSamAgnitAM ca // 36 // bhAvArtha:-mAtrAse adhika auSadhikA prayoga kareM to mUrchA, mada, glAni, dAha pIDA, apharAnA, malakA avarodha, bhrama evaM ajIrNa va viSamAgni Adi aneka rogoMkI utpatti hotI hai / / 36 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38) kalyANakArake auSadha prayoga vidhaan| hInaM tvakiMcitkaratAmupaiti tasmAtsamaM sAdhu niyojanIyaM / ' datvAlpamalpa divasatrayeNa mAtrAM vidadhyAdiha doSazAMtyai // 37 // bhAvArtha:-yadi hIna mAtrAse auSadhi prayoga kiyA jAya, to vaha phalakArI nahIM hotA hai / isalie [ na hInamAtrA ho na adhika ] samamAtrAse ThIka 2 prayoga karanA cAhie / (prayatna karane para bhI, agni AdikA pramANa spaSTa mAlUma na ho to ) doSa zAMtike lie, alpamAtrAse Arambhakara thoDA 2 tIna dina taka baDhAkara, yogya mAtrAkA nizcaya kara lenA cAhie // 37 // jIrNAjIrNa auSadha vicAra / savANi sAANi varauSadhAni vIryAdhikAnIti vadaMti tajjJAH / sarpirviDaMgAH saha pippalImirjINA bhavaMtyuttamasadguNADhyAH // 38 // bhAvArtha:----saMpUrNa Ardra arthAt naye auSadhiyoMmeM adhika zakti hai aisA tajjJa loga kahate haiM / lekin , viDaMga, pIpala, aura ghI ye purAne honepara naye kI apekSA vizeSa guNa yukta hote haiM // 38 // sthUla Adi zarIrabhada kathana / mUtrakramAdbheSajasaMvidhAnamuktvA tu dhnvibhaagmaah| sthUlaH kRzo madhyamanAmakazca tatra pradhAnaM khalu.madhyamAkhyam // 39 // bhAvArtha:-isa prakAra auSadhike saMbaMdha meM AgamAnusAra kathana kara :anaH dehake bhedako kaheMge / vaha deha, kRza, sthUla va madhyamake bhedase tIna prakArakA rahe, usameM madhyama nAmaka deha pradhAna he // 39 // prazAstAprazasta zarIra vicAra sthalAkRzazcAyatiniMdanIyo bhArAzvayAnAdiSu varjanAyo / .. / sarvAsvavasthAsvapi sarvatheSTaH sarvAtmanA madhyamadehayuktaH // 40 // bhAvArtha:--sthUla va kRza deha atyaMta niMdya haiM / evaM bhAravahana, ghoDakI savArI AdikAryameM ye donoM zarIra anupayogI haiM / sarva avasthAvo meM, sarva taraha se, sarvathA madhyama deha hI upayogI hai // 40 // __ sthUlAdi zarIra kI cikitsA sthUlasya kArya karaNIyamatra rUkSyauSadhai janapAnakAdyaiH / snigdhaistathA puSTikaraiH kRzasya pathyaissadA madhyamarakSaNaM syAt // 41.... Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtravyAvarzanam bhAvArtha:-sadA kakSa auSadhi, bhojana pAna AdikoMse sthUla zarIra ko kRza karanA cAhiye, kRza zarIrako snigdha tathA puSTikara auSadhi, anna pAnoMse.puSTa banAnA cAhiye, aura pathyasevana se madhyama dehakA rakSaNa karanA cAhiye arthAt sthUla, va kRza hone nahIM deveM // 41 // ... sAdhyAsAdhya vicAra doSaiH svabhAvAcca kRzatvamuktaM dApodbhavaM sAdhyatamaM vadaMti / svAbhAvikaM kRcchratamaM nitAMtaM yatnAcca tadvaMhaNameva kArya // 42 // bhAvArthaH- kRza zarIra eka to doSoM se utpanna dUsarA svAbhAvika, isa prakAra do bhedase yukta, hai,| doSoMse utpanna sAdhya koTimeM hai, paraMtu svAbhAvika kRza, atyaMta kaThina, sAdhya hai / usako prayatna kara poSaNa karanA hI paryApta hai // 42 // . sthUlazarIrakA kSINakaraNopAya / sthUlasya nityaM pravadaMti tajjJA virecanairyogavizeSajAtaiH / rUH kapAyaiH kaTutiktavagairAhArabhaiSajyavidhAnamiSTaM / / 43 // bhAvArtha:-sthUla zarIra vAleko [ kRza karane ke liye. ] virenana ke nAnAprakArakA yoga, rUkSa, kaSAya, kaTu, tiktAdika auSadhivarga, va tatsadRza AhAragrahaNa Adi upayukta hai aisA AyurvedajJa loga kahate haiM // 43 // kSINazarIra ko samakaraNopAya / kSINasya pAnayimataH prazastaM / bhuktvottaraM kSIramapIha deyam / . nasyAvalehaiH kavalagraharvA / nityaM tadagniH parirakSaNIyaH // 44 // bhAvArtha:--kRza zarIravAleko bhojana ke bAda dUdha yA pAnIko pilAmA caahiye| evaM nasya, avaleha, kavalagrahaNa Adi yathAyogya upAyoMse usakI agni kI. sadA rakSA kareM // 44 // madhyamazarIra rakSaNopAya / vAmyo vasaMte sa ca madhyamAkhyo varSAsu basti vidadhIta tasya / vocanaM zAradikaM vidhAnam / svasthasya saMrakSaNamiSTamAyaH // 45 // bhAvArtha:---madhyama zarIvAleko vasaMtaRtumeM vana karAnA cAhiye, varSARtuma bastika kA prayoga karanA cAhiye, evaM zaratkAlameM virecana denA cAhiye, isa prakAra madhyama zarIvAle ke svAsthyakI rakSA karanI cAhiye // 45 // 1. vasaMtaRtumeM kapha, varSARtu meM vAyu, va zaradRtu meM pitta kA prakopa RtusvabhAvase hotA hai / ina doSoM ke jItane ke liye yathAkrama vamana, basti va virecana diyA jAtA hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) kalyANakArake svAsthya bAdhaka kAraNoM kA prihaar| atyamlarUkSAdhikabhojanAti--vyAyAmavAtAtapamaithunAni / nityaM tathaikasya rasasya sevA / vAni doSAvahakAraNAni // 46 // bhAvArtha:-atyadhika khaTTe padArtha, rUkSapadArthose yukta bhojana, atyadhikavyAyAma karanA, atyadhika havA khAnA, atyadhika dhUpa va garmI ko sahana karanA, atyadhika maithuna sevana karanA evaM nitya eka hI rasakA sevana karanA Adi bAteM jinase zarIrameM aneka prakArake roga utpanna hote haiM sadA varNya haiM / / 46 // ___ vAtAdidoSoM ke kathana dehakramaM sAdhu nirUpya rogAn vakSyAmahe mUtravidhAnamArgAt / vAtaH kaphaH pittamiti pratItA doSAH zarIre khalu saMbhavaMti // 47 // bhAvArtha:- isa prakAra dehake bheda va unake rakSaNopAya Adi viSaya acchItaraha nirUpaNa kara aba AcAryoMke dvArA upadiSTa AgamamArgase, zarIrastha rogoMkA nirUpaNa kareMge / isa zarIrameM vAta, pitta va kaphake nAmase prasiddha tIna doSa haiM jo udrikta hokara aneka rogoMko utpanna karate haiM // 47 // vAtAdi dosslkssnn| vAtaH kaTU rUkSatarazcalAtmA picaM dravaM tiktataroSNapItam / snigdhaH kaphaH svAdurasotimaMdaH svato guruH picchilazItalaH syaat||48|| bhAvArtha:--vAta doSa kaTu, rUkSatara va calasvabhAvavAlA hotA hai / pittadoSa dravarUpa hai, tIkhA va uSNa hai| usakA varNa pIlA hai| evaM kapha snigdha hotA hai, madhura rasayukta va gADhA rahatA hai tathA usakA svabhAva vajanadAra pilapilA va ThaNDA hai| isa prakAra tInoM doSoMkA lakSaNa hai / / 48 / / kaphakA sthAna / AmAzaye vakSasi cottamAMge kaMThe / ca saMdhiSvakhileSu samyak / sthitvA kaphaH sarvazarIrakArya kuryAtsa saMcArimarudrazena // 19 // bhAvArtha:-usa karpha ko [ mukhyataH ] rahane ke sthAna pAMca hai| ledaka kapha AmAzayameM, avalambaka kapha vakSasthala ( chAtI ) meM, tarpaka kapha zira meM, bodhakakapha kaNTha (gale ) meM aura zleSmaka kapha sarva saMdhiyoMmeM rahatA hai / isa prakAra svasthAnoMmeM rahate hue saMcAra svabhAvayukta vAtakI sahAyatA se sarva zarIra kArya ko karatA hai // 49 // .. 1-kapha ke bheda pAMca hai / usa ke nAma isa prakAra hai / kledaka, avalambaka, tarpaka, bodhaka aura zleSmaka / (Age dekheM) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtravyAvaNanam (41) pittakA sthAna / pakvAzayAmAzayayostu madhye hRdvtkvcitmoktykRplihaasu| picaM sthitaM sarvazarIrameva vyApnoti vAtAtigameva nItam // 50 // bhAvArtha:--AmAzaya aura pakvAzayake bIcame, hRdaya sthAnameM, pahile kahe hue yakRt ( jigara ) va plIhA ke ( tillI ) sthAnameM pitta rahatA hai aura vaha vAtake dvArA calana milakara sarva zarIrameM vyApta hotA hai // 50 // vAtakA sthAna zoNIkaTIvaMkSaNaguptadeze / vAyuH sthitaH sarvazarIrasArI / doSAMzca dhAtUn nayati svabhAvAt / duSTaH svayaM dRSayatIha deham // 51 // avalambakaH--yaha svazakti ke bala se hRdaya ko bala detA haiM evaM anya kAsthAno meM kapha pahuMcAte hue unako avalambana karatA hai isaliye isa kA avalambaka nAma sArthaka hai / kledakaH-yaha AmAzaya meM Ae hue annako kledita [dhIlA ] karatA hai, ata eva pAcana kriyA meM sahAyaka hotA hai| tarpakA-yaha zira meM rahate hue AMkha, nAka Adi gale ke Upara rahane vAle indriyoM ko tRpta karatA hai tarpaNa karatA hai / isa hetuse isakA tarpaka nAma sArthaka hai / bodhakaH-yaya jIbha meM rahate hue madhura amla Adi rasoMke jJAna [bodha ] meM sahAyaka hotA hai / isaliye isakA nAma bodhaka hai| zleSmakaH-yaha sampUrNa haDDiyoM ke joDa meM rahakara, cikanAhaTa karatA hai isaliye haDDiyoM meM paraspara ragaDa khAne nahIM detA haiM aura gADIke pahiyoM ke bIca meM lagAyA gayA tela jisa prakAra unako upakAra karatA hai vaise hI yaha saMdhiyoM ko majabUta rakhatA hai| isaliye isakA zlaiSmika nAma bhI sArthaka hai| 1-pitta kA bhI pAcaka bhrAjaka, raMjaka Alocaka sAdhaka isa prakAra pAMca bheda hai| pAcakaH-yaha AmAzaya, aura pakvAzaya ke bIca meM rahatA hai / annako pacAtA hai isI lithe isako jaTharAgni bhI kahate haiM | anna ke sArabhUta padArtha aura kiTa [niHsAra mala) ko alaga karatA hai| evaM svasthAna meM rahate hue anya pitta ke sthAnoM meM pitta ko ravAnA kara una ko anugraha karatA hai| bhrAjaka:-isa ke rahane kA sthAna tvacA haiM / yaha zarIra meM kAMti utpanna karatA hai| raMjakaH-yaha jigara aura tillI meM rahatA hai| aura ina meM Aye hue rasako raMga kara rakta banA hetA hai| AlocakaH--yaha AMkha me rahatA haiM aura rUpa dekhanemeM sahAyaka hotA hai / sAdhakaH-yaha hRdaya meM rahatA hai / buddhi, medhA, abhimAna Adiko utpanna karatA hai| aura abhipreta artha ke siddha karane meM sahAyaka hotA hai / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) kalyANakArake bhAvArthaH-----sarva zarIrameM saMcaraNa karanevAlA vAyu vizeSakara nitaMba pradeza, kaTI, jAMghoMkA joDa [rAMGa] va gupta pradezameM nivAsa karatA hai| evaM doSa va rasAdi dhAtuoMko, apane svabhAva se yathAsthAna pahuMcAtA rahatA hai / yadi kadAcit svayaM dUSita hojAya to dehako bhI dUSita karatA hai // 51. // prakupita doSa sabako kopana karatA hai| eko hi doSaH kupitastu doSAn tAndUpayatyAtmanivAsasaMsthAn / teSAM prakopAniha zAstramArgAdvakSAmahe vyAdhisamudbhavArthAn / / 52 / / bhAvArthaH ---koI bhI eka doSa yadi kupita hojAya to usake AzrayameM (sthAna meM rahanevAle ) samasta doSoMko vaha kupita karatA hai jisase aneka rogajAla utpanna hote haiN| aise doSaprakopoMke viSayameM aba Agama mArgase kathana kareMge // 52 // . 1-yahAM jo nitamba Adi vAtakA sthAna batalAyA hai vaha prANa apAna, samAna udAna, vyAna nAmavAlA paMcaprakAra ke vAtakA nahIM hai / lekina yaha sAdhAraNa kathana hai| anya graMtho meM bhI aisA kathana pAyA jAtA hai jaise vAtakA sthAna chaha hai / ATha pitta kA sthAna hai Adi / isa prakAra kathana kara ke bhI pAMcaprakAra ke vAtoMke sthAna kA varNana pRthak kiyA hai| usakA spaSTa isa prakAra hai| prANavAyu:-yaha hRdaya meM rahatA haiM kisI AcArya kA kahanA hai ki vaha mastaka meM rahatA hai / lekina chAtI, va kaNTha, meM calatA phiratA hai / khAyA huA anna ko aMdara praveza karAtA haiM buddhi hRdaya, iMdriya va manaH ko dhAraNa karatA hai arthAt inake zakti ko majabUta rakhatA hai / evaM thaka, chIMka, DakAra, nizvAsa, Adi kAryoM ke liye kAraNa bhUta hai| udAnavAyuH---yaha chAtI meM rahatA hai / nAka, nAbhi, gala ina sthAnoMpara saMcaraNa karatA hai / evaM bolanA, gAnA Adi se jo zabda, yA svara kI utpatti hotI hai usameM yaha sAdhanabhUta hai / samAnavAyuH--yaha AmAzaya, aura pakvAzaya meM rahatA hai ina hI meM calatA phiratA hai| agni ke dIpana me sahAyaka hai / anna ko grahaNa karatA hai, aura pacAtA hai sArabhAga, aura malabhAga ko alaga 2 karatA hai evaM inako jAne detA hai| apAnavAyuH--yaha pakAzaya meM rahatA hai basti ( mUtrAzaya, zizbhendriya, guda ina sthAnoM meM calatA phiratA hai / evaM vAyu, mUtra, mala mUtra, zukra, raja, aura garbhako, yogya kAla meM bAhara nikAla detA hai| vyAnavAyuH--yaha sampUrNa zarIra meM vyApta hokara rahatA hai lekina isakA ThaharanekA mukhya sthAna hRdaya hai / calanA, AkSepaNa, utkSepaNa AMkha macinA, udhaDanA, rasa rakta Adiko lejAnA, pasInA, rakta Adiko bAhara nikAlanA Adi, zarIra ke prAyaH sampUrNa kArya isI vAyu ke Upara tInoM doSoM kA jo niyata sthAna batalAyA hai vaha avikRta doSoMkA hai vikRta doSoMkA nahIM hai / evaM ye doSa ina sthAnoM meM hI rahate hoM anya sthAna meM nahIM rahate hoM yaha bAta nhiiN| yoM to sampUrNa doSa sarva zarIra meM rahate haiM / yahAM eka hI doSa kA pAMca bheda bAlAyA hai / lekina ina saba ke lakSaNa eka hI hai / sthAna vizeSa meM rahakara viziSTa kAma ko karane ke kAraNa, alaga 2 nAma, va bhada kiye gaye hai| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtravyAvarNanam doSaprakopopazama ke pradhAnakAraNa vAhyAtaMraMgAtmanimittayogAta karmodayodIraNabhAvato vA / kSetrAdyazeSorucatuSTayAdA doSAH prakopopazamI vrajati // 53 // bhAvArtha:-pratikUla va anukUla bAhya va aMtaraMga kAraNa se, va asAtA va sAtavedanIya karmake udaya vaH udIraNA se viparIta, va aviparIta, dravya, kSetra kAla, bhAvase, vAta Adi doSoMke prakopa va upazama hotA hai / vizeSa--pratyeka kAryakI niSpatti ke liye do prakArake nimitta kAraNoMkI AvazyakatA hotI hai / eka bAhyanimitta va dUsarA aMtaraMga nimitta / rogakI nivRttike liye bAhya nimitta auSadhi, sevA, upacAra vagairaha hai / aMtaraMga nimitta tattatrogasaMbaMdhI asAtAvedanIya karmakA udaya he / karmokI sthitiko pUrNakara phala denekI dazAko udaya kahate haiM / evaM karmokI sthiti vinA pUrI kiye hI karmake phala dekara khirajAneko siddhAMtakAra udIraNA kahate haiN| sAtAvedanIya karmakA udaya va asAtAvedanIyakI udIraNA bhI rogakI nivRtti keliye kAraNa hai / yogya auSadhi Adika dravya, auSadhisevana yogya kSetra, tadyogya kAla va bhAva bhI rogakI nivRtti ke liye kAraNa hai / isaliye ina saba bAtoMke milanese doSoMke prakopakA upasama hotA hai / ina bAtoMkI viparItatAmeM doSoMkA prakopa va anukUlatAmeM tadupazama hotA hai // 53 // vAtaprakopa kA kaarnn| vyAyAmato vApyatimaithunAdvA dUrAdhvayAnAdadhirohaNAdvA / saMdhAraNAtsvapnaviparyayAvA toyAvagAhAtpavanAbhighAtAt // 54 // zyAmAkanIvArakakodravAdi durdhAnyaniSpAvamamUramANaiH / muddADhakItiktakaSAyazuSkazAkAdirUkSAdilaghuprayogaiH // 55 // harSAtivAtAtihimaprapAtAt juMbhAtkSatAdvAdivighAtanAdvA / rUkSAnapAnaratizItalairvA vAtaHprakopaH samupaiti nityam // 56 // bhAvArtha:-ati vyAyAma karanese, ati maithuna karanese, bahuta dUra paidala mArga calanese, koI savArI vagairahameM caDhanese, adhika vajana Dhonese, ThIka 2 samaya nIMda nahIM karanese pAnImeM praveza karanese (adhika tairanA Adi) vAyuke AghAtase, sA~mAdhAna, nIvAraka tinnIke cAvala, kodoM, kharAba dhAnya, zimbI dhAnya (sema kA jAtivizeSa ) masUra, uDada, mUMga, aDahara, tIkhA, kaSAyalA, zuSka, aura rUkSa sAga Adi evaM laghu padArthoMkA prayoga karanese, ati harSa, ativAta, jakhama honA, jAI, barapha giranA, AghAta Adise, rUkSa anna pAna va atizIta anna pAnake prayogase hamezA vAta kupita hotA hai / // 54 // 55 // 56 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (88) pittaprakopa ke kAraNa zokAdhikako bhayAtiharSA tIvropavAsAdatimaithunAcca / kavamlatIkSNAtipaTuprayogAt saMtApibhiH sarSapatailamizraiH // 57 // piNyAkatailAtapazAkamatsyaiH chAgAvigomAMsakulatthayUMpaiH / tatrAmlasauvIrasurAvikAraiH pittaprakopo bhavatIha jaMtoH / / 58 / / bhAvArtha:- -adhika zoka, krodha, bhaya, aura harSase, tIvra upavAsa va adhika maithuna karanese, kaTu ( caraparA ) khaTTA, kSAra Adi tIkSNa, evaM namakIna padArthoke adhika sevana se sarasoMke tailase talA huA padArtha, tilakA khala, tilake tailake bhakSaNase, dhUpakA sevana se uSNa zAkoMke upayogase machalI, bakarI, bheDa, gAya, inake mAMsa, kulathIkA yUSa (jUsa) khaDDI kAMjI, aura madirA ke sevana se zarIra meM pittaprakopa hotA hai // 57 // 58 // kaphaprakopa ke kAraNa / kalyANakArake nityaM divAsvapnatayAvyavAyaH vyAyAmayogAdurupicchilAmlaiH / snigdhAtigADhAtipaTuprayogaiH piSThekSudugdhAdhikamASabhakSyaiH / / 59 / / dadhnA saMdhAnaka mRSTabheojyaiH vallIphalairadhyazanairajIrNaiH / atyamlapAnairatizItalAnnaiH zleSmaprakopaM samupaiti nRRNAm // 60 // bhAvArtha:- prati nitya dinameM sonese, maithuna va vyAyAma na karanese, adhika livalivAhaTa khaDDA snigdha ( cikanA ghI taila Adi ) atigADhA yA guru aura namakIna padArthoM ke sevanase, adhika gehUM, canA Adike paThi [ATA ] IkhakA rasa, (guDa, zakkara Adi ikSuvikAra) dUdha, evaM use mizrita yA inase bane hue bhakSyoMke sevanase, dahI, madirA Adi, saMvita padArtha, miThAI Adi bhojya padArtha, aura kUSmANDa ( sapheda kaddU) ke sevanase, bhojana ke Upara bhojana karanese, ajIrNase, atyaMta khaDDe rasoMke pInese, atizItala annake sevanase manuSyoMke kapha prakupita hotA hai / / / 59 / / 60 // doSoMke bheda bhavaMti doSAH / raktaMca doSaissaha saMvibhAjyaM dhAtustathA dUSakadUSyabhAvAt / / 61 / pratyeka saMyogasamUhabhaMgeH puMso dazaivAtra 1- daghnAlasaMdAlkana iti pAThAMtaraM / -paMcAdazaivAtra, iti pAThAMtaraM / ... Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtravyAvarNanam ( 45 ) bhAvArtha:- - doSoMke pratyeka ke hisAba se tIna bheda haiM yathA - vAta 1 pitta 2 kapha 3 saMyoga [dvaMda] ke kAraNa tIna bheda hote haiM. yathA - vAtapi 1 vAtakapha 2 kapha pitta 3, sannipAta ke kAraNa 4 bheda hote haiM yathA - vAtapittakapha 1, mandakaphavAtapittAdhika 2, mandapittavAtakaphAdhika 3, maMdavAtapittakaphAdhika 4 isa prakAra doSoMke bheda dasa haiM / rakta kI bhI doSoMke sAtha gaNanA hai arthAt rakta ko doSa saMjJA haiM / vAtAdidUSakoM dvArA dUSita honeke kAraNa vahI rakta dhAtu bhI kahalAtA hai // 61 // prakupittadoSakA lakSaNa teSAM prakopAdudare satodaH / saMcArakaH sAmlakadAhadoSAH // hallAsatArocakatAca doSAssasaMkhyAnato lakSaNamucyate'taH // 62 // bhAvArtha:- - una bAtAdi doSoMke prakopase, kramazaH arthAt vAtaprakopa se peTameM idhara udhara calanevAlI, tudanavat (suIcubhane jaisI) pIDA Adi hotI haiM / pittaprakopase, khaDDApanA, dAha Adi lakSaNa hote haiM / kapha prakopase, DakAra, aruci Adi lakSaNa prakaTa hote haiM / Age doSakramase, inake prakopa kA lakSaNa vizeSa rItise kaheMge // 62 // vAta prakopa ke lakSaNa ! saMbhedottADanatodanAni saMchedanonmaMthanasAdanAni vikSepaniMrdezanabhaMjanAni visphATanotpATanakaMpanAni // 63 // vizleSaNastaMbhanajRMbhaNAni niHsvAsanAkuMcanasAraNAni / nAnAtiduHkhAnyanimittakAni vAtaprakope khalu saMbhavati / / 64 / / bhAvArtha:-zarIra TUTAsA honA, koI mArate hoM aisA anubhava honA, suI cubhane jaisI pIDA honA, koI kATate hoM aisA honA, koI masalate hoM aisA anubhava AnA, zarIrakA galanA, hAtha paira Adi ko idhara udhara pheMkanA zarIrameM kucha DasA ho aisA anubhava honA, zarIrakA TukaDA hogayA ho aisA anubhava honA, zarIrameM phaphole uThane jaisI pIDA ho, phaTA jaisA anubhava honA, kaMpa honA, zarIra ke aMga pratyaMga bhinna 2 hogaye hoM aisA anubhava honA, bilakula stabdha honA, jaMAI adhika AnA, Adhaka zvAsa chUTanA zarIrakA saMkoca honA aura prasAraNa honA ityAdi aneka akasmAt prakAra ke duHkha, vAta prakopa hone para hote haiM // 63 // 64 // pittaprakopa lakSaNa uSmAtizoSAtivimohadAhadhUmAyanArocakaroSAtApAH dehoSmatAsveda bahupralApAH pittaprakope prabhavaMti rogAH // 65 // 1 - vAta, pitta, kapha ye tInoM doSa dhAtuoMko dUSita karate haiM isalie dUSaka kahalAte haiM / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) kalyANakArake bhAvArtha:-...atyaMta uSNatAkA anubhava honA, kaMThazoSaNa Adi kA anubhava honA mUrchA honA, dAha honA, mukhase dhuMA nikalatA sA anubhava honA, bhojanameM aruci honA bahuta krodha AnA, saMtApa honA, deha garama rahanA, adhika pasInA AnA, adhika baDabaDAnA ye saba vikAra pitta prakopase utpanna hone haiM / / 65 // kapha prakopa lakSaNa suptatvakaMDUgurugAtratAtizvetatvazItatvamahatvanidrAH / saMstaMbhakArocakatAlparukaca zleSmaprakopopagatAmayAste // 66 // bhAvArtha:--mparzajJAna calAjAnA, zarIrakA adhika khujAnA, zarIra bhArI hojAnA, zarIra sapheda hojAnA, zarIrameM zIta mAlUma honA, moha honA, adhika nidrA AnA, stabdha honA, bhojanameM aruci honA, maMda pIDA honA Adi kaphake prakopase honevAle vikAra haiM arthAt uparyukta roga kaphake vikArase utpanna hote haiM // 66 // . prakupitta doSIke varNa eSAM bhasmAtirUkSaH prakaTatarakapotAtikRSNo marutsyAt / pittaM nIlAtipItaM haritatamamatIvAsitaM raktamuktam / zleSmA snigdhAtipANDuH sa bhavati sakalaiH saMnipAtaH savarNaiH / doSANAM kopakAle prabhavati sahasA varNabhedo narANam // 67 // bhAvArtha:--ina doSoMke prakopa hone para, manuSyoMke zarIrameM nIce likhe varNa prakaTa hote haiM / vAtaprakopa hone para zarIra bhasma jaisA , kapota , (kabUtara jaisA ) va atyaMta kAlA hotA hai evaM rUkSa hotA hai / pitta ke prakopa se , atyaMta nIlA , pIlA , harA , kAlA , va lAlavarNa ho jAtA haiM / kapha ke prakopa se, cikanA hote hue sapheda hotA hai / jisa samaya tIno doSoM kA prakopa eka sAtha hotA hai usa samaya, uparokta tInoM doSoM ke varNa , ( eka sAtha ) prakaTa hote haiM // 6 // saMsargAdoSakopAdadhikataramihAlokya doSaM virodhAtkartavyaM tasya yatnAdurutaraguNavadbheSajAnAM vidhAnam / samyaksUtrArthamArgAdadhikRtamakhilaM kAlabhedaM viditvA / vaidyenodyuktakarmapravaNapaTuguNenAdArAdAturANAm // 68 // bhAvArthaH-rogiyoM kI cikitsA meM udyukta , guNavAn vaidya ko ucita hai ki AyurvedazAstra ke kathanAnusAra kAlabheda , dezabheda , Adi sampUrNa viSayoM ko acchI taraha se jAna kara , dvaTuMja , sAnnipAtika Adi vyAdhiyoM meM doSoM ke balAbala ko , acchItarahase nizcaya kara, jisa doSa kA, prakopa huA ho usa se viruddha, arthAt usako zamana va zodhana karane vAle, guNADhya auSadhiyoMke prayoga, vaha AdarapUrvaka kareM // 68 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtravyAvarNanam (47) aNtimkthn| iti jinavaktranirgatasuzAstramahAMbunidheH / sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH / ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsurato / nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam // 69 // bhAvArtha:-jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake liye prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdrake mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAthame jagatakA eka mAtra hita sAdhaka hai [ isaliye hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 69 // ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake svAsthyarakSaNAdhikAre sUtravyAvarNanaM nAma tRtIyaH pricchedH| ityugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke svAsthyarakSaNAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM sUtravyAvarNana nAmaka tRtIya pariccheda samApta huaa| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) kalyANakArake atha caturthaH paricchedaH / // kAlasya kramabaMdhanAnuparyaMtam // ( zArdUlavikrIDita ) maMgalAcaraNa aura pratijJA yo vA vetyakhilaM trikAlacaritaM trailokyagarbhasthitaM / dravyaM paryayavatsvabhAvasahitaM cAnyairanAsvAditam / natvA taM paramezvaraM jitaripuM devAdhidevaM jinam / vakSyAmyAdarataH kramAgatamidaM kAlakramaM sUtrataH // 1 // bhAvArthaH - jo paramezvara jineMdra bhagavAn tInalokasaMbaMdhI bhUtabhaviSyadvartamAna - kAlavartI dravyaparyAyake samasta viSayoMko yugapat pratyakSarUpase jAnate haiM jo ki anya hari rAdi devoM ke dvArA kadApi jAnanA zakya nahIM hai, jinhone jJAnAvaraNAdi karma rUpI zatru vako jItA hai aise devAdhideva bhagavAn jineMdrako namaskArakara isa samaya kramaprApta kAlabhedakA varNana AgamAnusAra yahAM hama kareMge aisI pratijJA zrI AcArya karate haiM / / 1 // kAlavarNana kAlo'yaM paramo'nivAryabalavAn bhUtAnusaMkAlanAt / saMkhyAnAdagururnacA tilaghurapyAdyaMtahIno mahAn / anyo'nanyataro'vyatikramagatiH sUkSmo 'vibhAgI punaH / so'yaM syAtsamayo'pyamUrtaguNavAnAvartanAlakSaNaH // 2 // bhAvArtha:-saMsAra meM kAla baDA balavAn hai evaM anivArya hai / saMsAra meM koI bhI prANiyoMko yaha chor3atA nahI hai / yaha anaMta samayavAlA hai / agurulaghu guNase yukta hone ke kAraNa usameM nyUna vA adhika nahI hotA hai / aura anAdyanaMta hai / mahAn hai / dravyalakSaNakI dRSTise anya dravyoMse vaha bhinna hai / dravyatvasAmAnyakI apekSA se bhinna nahIM hai / athavA lokAkAzameM sarvatra usakA astitva honese anyadravyoMse bhinna nahIM hai / silasilevAra kramase cakra ke samAna jisakI gati hai, jo sUkSma hai avibhAgI hai aura amUrta guNavAlA hai evaM vartanA ( AvartanA ) lakSaNase yukta hai arthAt sarva dravyoMmeM pratisamaya honevAlA sUkSma aMtanata paryAya parivartana ke liye jo kAraNa hai / isa prakAra kAla saMsArameM eka AvazyakIya va anivArya dravya hai // 2 // 1 - isa zloka meM paramArtha kAlakA varNana hai / 2 - jisakI gati avicchina hai / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAnyAdiguNAguNavicAra so'yaM syAdvividho'numAnaviSayo rUpAdyapeto'kiyo lokAkAzasamastadezanicitopyekaika evANukaH kAlo'driyagocaraH parama ityevaM pratItassadA / tatpUrvI vyavahAra ityabhihitaH sUryodayAdikramAt // 3 // bhAvArtha - yaha kAla pratyakSa gocara nahIM hai / anumAnakA viSaya hai / vaha kAla do prakArakA hai / eka nizcaya arthAt paramArtha kAla dUsarA vyavahAra kAla hai / nizcaya kAla amUrta hai arthAt sparzarasa gaMdhavarNase rahita hai / lokAkAzake pratyeka pradeza meM eka eka aNuke rUpameM sthita hai / vaha iMdriya gocara nahI arthAt atIMdriya kevala jJAnase jisakA jJAna hosakatA hai vaha paramArtha athavA nizraya kAla hai / isake alAvA sUyordayAdike kAraNase varSa mAsa dina ghaDI ghaMTA miniTa ityAdikA jo vyavahAra jisa kAlase hotA hai use vyavahAra kAla kahate haiM // 3 // vyavahArakAla ke avAMtara bheda / saMkhyAtItatayA pratItasameyA syAdAvalIti smRtA / saMkhyAtAvalikAstathaivamuditAsocchrAsasaMjJAnvitAH saptocchrAsagaNo bhavatyatitarAM tokassavistArataH / tokAtplavo bhaveyutAstriMzallavAnnADikA // 4 // bhAvArtha - asaMkhyAta samayoMko eka AvalI kahate haiM / saMkhyAtaAvaliyoMkA eka toka hotA hai / sAta tokoMse eba eka uccchAsa hotA hai / 1 hotA hai aDatIsa lavoMkI eka nADI hotI hai // 4 // muhUrta Adike parimANa | nADyau dve ca muhUrtamityabhihitaM triMzanmuhUrtAddinaM / pakSaHsyAdazapacacaiva divasAstI zukla SNau samau / mAsAdvAdaza ca te RtugaNAH caitrAdikeSu kramAt / dve caivApyayane tayormilitayorSa hi saMjJAkRtA // 5 // bhAvArtha:-- do nADiyoMse eka muhUrta hotA hai| tIsa hai| paMdraha dinoMkA eka pakSa hotA hai / usa pakSakA zuddha pakSa aura do bheda haiM / ina donoM pakSoMkA eka mAsa hotA hai / yaha mAsa caitra ( 49 ) 1 - eka pugala paramANu eka AkAza pradeza se dUsare pradezako maMdagati se gamana karane ke liye jitanA samaya letA hai utane kAlako eka samaya kahate haiM / muhUrtIkA eka dina hotA kRSNapakSa isa prakAra vaizAkha Adi bAraha Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 ) kalyANakArake hote haiM una caitra vaizAkha Adi bAraha mAsomeM chaha Rtu hote haiM tAMga tIna RtuoMkA eka ayana hotA hai / vaha dakSiNAyana, uttarAyanake rUpase do prakArakA hai / ina donoM ayanoMke milane se eka varSa banatA hai / / 5 // RtuvibhAga | AdyaH syAnmadhururjitaH zucirihApyaM modharADaMbaraH / zattApakarI zaradvimacayo hemaMtaka: zaiziraH // yathAsaMkhyavidhAnataH pratipadaM caitrAdimAsadvayaM / nityaM syAturityayaM dyabhihitaH sarvakriyAsAdhanaH // madhukI vRddhi hotI hai arthAt / isakA * samaya caitra va vaizAkha / zrAvaNa bhAdrapada varSARtuka bhAvArtha - sabase pahilA Rtu vasaMta hai jisameM phUla va phala phUlate va phalate haiM / ise madhuRtu bhI kahate haiM mAsa hai| dusarA grISmaRtu hai jo jeSTha va ASADha mAsa meM hotA hai samaya hai jisa samaya AkAzameM meghakA ADaMbara rahatA hai / Azvina va kArtika meM sadA saitApakara zaratRtu hotA hai / mArgazIrSa va pauSa mAsameM hemaMtaRtu hotA hai jisameM atyadhika ThaNDI paDatI hai / mAgha va phAlgunameM ziziraRtu hotA hai jisameM hima giratA hai isa prakAra do 2 mAsameM eka 2 Rtu hotA hai / evaM prati dina sarvakAryoM ke sAdhana svarUpa chahoM hI Rtu hote haiM // 6 // 6 // pratidina meM RtuvibhAga | pUrvA tu vasaMtanAmasamayo madhyaMdinaM grISmakaH / prAvRSyaM hyaparANhamityabhihitaM varSAgamaH prAnizA / madhyaM naktamudAhRtaM zaraditi pratyuSakAlo himo / nityaM vatsaravatkamAtpratidinaM SaNNAM RtunAM gatiH // 7 // bhAvArtha::- prAtaH kAla ke samayapara vasaMtaRtukA kAla rahatA hai, madhyAnhameM grISmaRtukA samaya rahatA hai / aparaha arthAt sAMjha ke samaya meM prAvRT jaisA samaya rahatA hai, rAtrikA Adya bhAga barasAtakA samaya hai, madhyarAtri zaratkAlakA samaya hai, pratyUSakAlameM ( prAtaH 4 bajekA samaya ) himavaMtaRtu rahatA hai isa prakAra varSa meM jisa taraha chaha Rtu hote haiM usItaraha pratidinaM chahoM RtuvoMkI gati hotI hai // 7 // 1 - pratyeka dina meM bhI konasA doSa kisa samaya saMtaya prakopa Adi hote haiM isako jAnane ke liye, yaha pratyeka dina chaha RtuvoMkI gati batAyI gaI hai / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAnyAdiguNAguNavicAra doSoM kA saMcayaprakopa | zleSmA kupyati sadsaMtasamaye hemaMtakAlArjitaH / prAvRSyeva hi mArutaH pratidinaM grISme sadA saMcitaH // pittaM taccharadi pratItajaladavyApAratotyutkaTaM teSAM saMcayakopalakSaNavidhardoSAMstadA nirharet // 8 // bhAvArtha hemaMta Rtu meM saMcita kapha vasaMtaRtu meM kupita hotA hai / grISmaRtu meM saMcita vAyukA prAvRT RtumeM prakopa hotA hai / aura varSARtumeM saMcita pitta kA prakopa zaratkAla meM hotA hai / yaha doSoMkA saMcaya, va prakopa kI vidhi hai / isa prakAra saMcita doSoMko inake prakopa samayameM bAtako bastikarmase pittako virecanase, kapha ko vamanase zodhana karanA cAhiye / anyathA tattadoSoMse aneka vyAdhiyAMkI utpatti hotI haiM // 8 // ( 51 ) vizeSa --- Ayurveda zAstra meM do prakArase RtuvibhAgakA varNana hai inameMse eka to caitramAsa Adiko lekara vasaMta Adi chaha vibhAga kiyA hai jisakA varNana AcArya zrI. svayaM zloka naM. 6 meM kara cuke haiM / dvitIya prakArake RtuvibhAga kI sUcanA zloka 7 meM dI hai| 1 isIkA spaSTIkaraNa isa prakAra hai / bhAdrapada Azvayuja ( kAra ) mAsa varSARtu, kArtika mArgazIrSa (agahana ) mAsa zaradaRtu, puSyamAghamAsa hemaMtaRtu, phAlguna caitramAsa vasaMtaRtu, vaizAkha jyeSThamAsa grISmaRtu aura ASADha zrAvaNamAsa prAvRTRtu kahalAtA hai / prAvRT va varSARtu meM paraspara bheda itanA hai ki pahile aura adhika varSA jisameM varasatA ho vaha prAvRT haiM aura isake pIche ( prathama RtukI apekSA ) thoDI varSA jisameM varasatA ho vaha varSARtu hai / ina donoMmeM prathama prakArakA Rtu vibhAga, zarIrakA bala, aura rasakI apekSAko lekara hai| jaise varSA, zarada, hemaMtaRtu meM amlalavaNa madhurarasa balavAna hote haiM aura prANiyoMkA zarIrabala uttarottara baDhatA jAtA hai ityAdi / uttara dakSiNa ayanakA vibhAga bhI isIke anusAra hai / dvitIya vibhAga doSoMke saMcaya, prakopa, va saMzodhana kI apekSAko lekara kiyA hai / isa zloka meM doSoMke, saMcaya AdikA jo kathana hai vaha isI RtuvibhAga ke anusAra hai / isaliye sArArtha yaha nikalatA hai ki, bhAdrapada AzvayujamAsameM pittakA, 1 ma kapha kA, aura vaizAkha jyeSThamAsa meM bAtakA, saMcaya ( ikaThThA) hotA hai / kArtika mArgazIrSa meM pitta, phAlguna caitrameM kapha, aura ASADha zrAvaNameM vAta praku - pita hotA hai / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (52) kalyANakArake doSoMkA saMzodhana jisa RtumeM prakupita hotA hai usa Rtuke dvitIya mAsameM karanA cAhiye / anyathA doSoMke nigraha acchI tarahase nahI hotA hai / isaliye vAtakA zrAvaNa meM, pittakA, mArgazIrSameM, kaphakA, caitrameM, saMzodhana karanA cAhiye / vasti Adike prayogase saMzodhana taba hI karanA cAhiye, jaba ki doSa atyadhika kupita ho / madhyama yA alpatramANameM kupita ho to, pAcana ladhana Adise hI jItanA cAhiye / prakupita doSoMse vyAdhijanana krama / kruddhAste prasarati raktasahitA dossaastthaikaiksho| dvandvI kApyathavA trayastraya ime catvAra evAtra vA / anyonyAzrayamApnuvaMti visRtA vyaktiprapannAH punaH // te vyAdhi janayaMti kAlavazagAH SaNNAM yathoktaM balam // 9 // bhAvArtha---pUrvakathita kAraNoMse prakupita doSa kabhI eka 2 hI kabhI do 2 milakara kabhI tInoM ekasAtha kabhI 2 raktako sAtha lekara, kabhI cAroM eka sAtha, milakara zarIrameM phailate haiM / isa kramase doSoMkA prasara paMdraha 2 prakArake hote haiM / isa taraha phailate hue srotoMke vaiguNyase jisa zarIrAvayavako prApta karate haiM tattadavayavoMke anusAra nAnA prakArake vyAdhiyoMko utpanna karate haiM jaise ki yadi udarako prApta kareM to, gulma, atisAra agnimAMdya, anAha, vizUcikA Adi rogoMko paidA karate haiM, bastiko Azraya kareM prameha mUtrakRchu, mUtrAghAta, azmarI Adiko utpanna karate haiM ityAdi / tadanaMtara vyAdhiyoMke lakSaNa vyakta hotA hai jisase yaha sAdhAraNa jJAna hotA hai ki vaha jvara hai atisAra hai, vamana hai Adi / isake bAda eka avasthA hotI hai jisase vyAdhike bheda spaSTatayA mAlUma hotA hai, ki yaha vAtika jvara hai yA paittika! pittatisAra hai yA kaphAtisAra Adi / isa prakAra tInoM doSa kAlake vazIbhUta hokara vyAdhiyoMko paidA karate haiM / dopoMke saMcaya, prakopa, prasara, anyonyAzraya, ( sthAnasaMzrama ) vyakti, aura bheda ina chaha avasthAoMke balAbalako zAstrokta rItise jAnanA cAhiye / vizeSa-jaise eka jalapUrNa sarovarameM aura bhI adhika pAnI A mila jAya to vaha apane bAMdhako toDakara ekadama phaila jAtA hai vaise hI prakupita doSa svasthAna ko ullaMghana kara zarIrameM phaila jAte haiM / isIko prasara kahate haiM / __ paMdraha prakAra kA prasara--- 1 vAta 2 pitta 3 kapha 4 rakta (do) 5 vAtapitta 6 vAtakapha. 7 kaphapitta / tInoM ) 8 vAtapittakapha ( raktake sAtha ) 9 vAtarakta 10 kapharakta 11 pittarakta 12 vAtapittarakta. 13 yAtakapharakta. 14 kaphApattarakta. 15 (cAroM ) vAtapittakapharakta Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAnyAdiguNAguNavicAra (53) isa prasarakA bheda paMdraha hI hai aisA koI niyama nahIM hai / Upara sthUla rItise bheda dikhalAyA hai / sUkSmarItise dekhA jAya to aneka bheda hosakatA hai| doSoMke zarIrAvayavomeM Azraya karane kI avasthA ko hI anyonyAzraya, yA, sthAnasaMzraya kahate haiM / sthAnasaMzraya hote hI pUrvarUpa kA prAdurbhAva hotA hai / isI ko vyakti kahate haiM / isI ko bheda kahate he // 9 // samyaksaMcayamatra koSamakhilaM paMcAdazotsarpaNam / cAnyonyAzrayaNaM nijaprakaTitaM vyaktiprabheda tathA / yo vA vetti samastadoSacaritaM duHkhapada prANinAm / so'yaM syAdbhiSaguttamaH pratidinaM SaNNAM prakuryAkriyAm // 10 // bhAvArtha:--isa Upara kahe gaye, sarva prANiyoMko duHkha dene vAle, doSoM ( vAta pitta kapha ) ke saMcaya, prakopa ( paMdraha prakArake ) prasara, anyonyAzraya (sthAnasaMzraya ) vyakti aura bheda ityAdi saMpUrNa caritra ko acchItaraha se jo jAnatA hai| vahI uttama bhiSak (vaidya ) kahalAtA hai / usako ucita hai ki uparokta saMcaya Adi chaha avasthAoMmeM, zodhana, laMghana, pAcana, zamana Adi yathAyogya cikitsA kareM arthAt saMcaya Adi pUrva 2 avasthAoMmeM yogya cikitsA kareM, to, doSa Age kI avasthAko, prApta nahIM kara sakate haiM / aura cikitsA kArya meM sugamatA hotI hai / uttarottara avasthAoMmeM kaThinatA hotI jAtI hai| doSoMke saMcaya Adi do prakAra se hotA hai| eka to Rtu svabhAvase, dUsarA, anya svasva kAraNoMse / yahAM chaha avasthAoMmeM cikitsA karanekI jo AjJA dI hai, vaha svakAraNoMse saMcaya Adi avasthA prApta doSoMkA hai / kyoM ki RtusvabhAvase saMcita doSoMkI cikitsA usI avasthAmeM nahIM batalAyI gaI hai / paraMtu prakopakAlameM, zodhana Adi kA kathana kiyA hai // 10 // evaM kAlavidhAnamuktamadhunA jJAtvAtra vedyo mahAn / pAnAhAravihArabheSajavidhi saMyojayedvaddhimAn / / tatrAdau khalu saMcaye prazamayedoSAkope sdaa| samyakzAdhanamAdarAditi mataM svasthasya saMrakSaNam // 11 // bhAvArtha:-isa prakAra arbhAtaka kAla bheda ko jAnakara tattatkAlAnukUla prANiyoMke lie annapAnAdika AhAra va vihAra auSadhi AdikI yojanA kareM / sabase pahile saMcita doSoMko (prakopa honake pUrva hI ) upazama karanekA upAya karanA cAhie / yadi aisA na karane ke kAraNa doSa prakopa ho jAya to usa hAlata meM Adara pUrvaka samyak Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54) kalyANakArake prakArase, vamanAdikake dvArA zodhana kareM / arthAt zarIra se prathak kreN| yahI svAsthyake rakSaNa kA upAya hai aisA Ayurveda ke vidvAnoMkA mata hai // 11 // vasaMta Rtume hita / rUkSakSArakapAyatiktakaTukamAyaM vasaMte hitaM / bhojyaM pAnamapIha tatsamaguNaM proktaM tathA coSakam // kaupaM grAmyamathAgnitaptamamalaM zreSThaM tathA zItalaM / nasyaM sadvamanaM ca pUjyatamAmityevaM jinedroditaM // 12 // bhAvArtha:-----vasaMta RtumeM rUkSa, ( rUkhA ) kSAra [ khArA ] kaSAyalA, kaDuA, aura kaTuka ( caraparA ) rasa, prAyaH hitakara hote haiM / evaM bhojana, pAna meM bhI Upara kahA gayA ] rUkSa kSArAdi guNa ba rasa yukta padArtha hitakara hote haiM / pIneke lie pAnI kuve kA gAma kA ho athavA agnise tapAkara ThaNDA kiyA gayA ho| isa Rtu meM nasya va vamana kA prayoga bhI atyaMta hitakara hotA hai aisA zrIjineMdra bhagavAnane kahA hai // 12 // grISmartu va varSatuma hita / grISme kSIradhRtagabhUtamazanaM zreSThaM tathA shiitl| pAnaM mAnyaguDe kSubhakSaNamapi prApta hi kopaM jalaM / / varSAsUtkaratiktamalpakaTukaM prAyaM kaSAyAnvitaM / dugdhakSupakarAdikaM hitakaraM peyaM jalaM yacchritam // 13 // bhAvArtha:-grISmakAla meM dUdha, ghI; se yukta bhojana karanA zreSTha hai| evaM ThaNDe padArthokA pAna karanA upayogI hai / guDa aura Ikha [gannA ] khAnA bhI hitakara hai / kuve kA jala pInA upayogI hai / barasAtameM adhika mAtrA meM kaDuA kaSailArasa; alpa pramANa meM kaTu [ caramarA ] rasa, yA rasayukta padArthoke sevana, evaM dUdha Ikha; yA inake vikAra [ inase banA huA anya padArtha zakkara dahI Adi ] kA upayoga hitakara hai| tathA pIne ke liye jala, garama honA cAhiye // 13 // sakSIraM ghRtazarkarAvyamazanaM tiktaM kaSAyAnvitaM / sarva syAtsalilaM hitaM zaradi tacchyo'rthinAM prANinAM / hemaMta kaTutiktazItamahitaM kSAraM kaSAyAdikaM / sarpiratailasametamamlamadhuraM pathyaM jalaM cocyate // 14 // bhAvArtha:-zreya ko cAhane vAle prANiyoMkoM zaratkAlameM gho zakkarase yukta bhojana va kaSAyalA padArthasa yukta, bhojana hitakara hai / jala to nadI kuA, tAlAba vagairehakA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAnyAdiguNAguNavicAra (55) sarva upayogI hogA. hemaMtaRtumeM kaDubA, tIkhA, khaTTA, va zIta padArtha ahita hai aura khArA va kaSAyalA dravyase yukta bhojana upayogI hai, ghI aura tela, khaTAI va miThAI isa RtumeM hitakara hai / isa RtumeM prAthaH sarva prakAra ke jala pathya hotA hai // 14 // zizira Rtu meM hit| amlakSIrakaSAyatiktalavaNAspaSTamuSNAdhikaM / bhojyaM syAcchizire hitaM salilamapyuktaM taTAkasthitaM / jJAtvAhAravidhAnamuktamakhilaM SaNNAmRtUnAM krmaa-| deyaMsyAnmanujasya sAtmyahitakadvelAbubhukSAvazAt // 15 // bhAvArtha:-ziziraRtumeM khaTTApadArtha, dUdha, kaSAyalA padArtha, kaDuA padArtha, namakIna aura adhika upNa guNayukta padArthakA bhojana karanA vizeSa hitakara hai / jala tAlAbakA hitakara hai / isaprakAra uparyukta kramase chahoM Rtuke yogya bhojanavidhAnako jAnakara, samaya aura bhUkhakI hAlata dekhakara, manuSyake zarIrakeliye jo hitakArI va prakRtikeliye anukUla ho aisA padArtha bhojana pAnAdikameM denA cAhiye, vahI sarvadA zarIra saMrakSaNakeliye sAdhana hai // 15 // aahaarkaal| viNmUtre ca vinirgate vicalite vAyau zarIre laghau / zuddhe'pIMdriyavAGamanaHsuzithile kukSau zramavyAkule / kAMkSAmapyazanaM prati pratidinaM jJAtvA sadA dehinaa-| mAhAraM vidadhIta zAstravidhinA vakSyAmi yuktikramaM // 16 // bhAvArtha:--jisa samaya zarIra se malamUtra kA Thaki 2 nirgamana ho, apAnavAyu bhI bAhara chUTatA ho, zarira bhI ladhu ho, pAMcoM iMdriya prasanna hoM, lekina vacana va mana meM zithilatA AgaI ho, peTa bhI zrama [bhUka] se vyAkulita ho tathA bhojana karane kI icchA bhI hotI ho, to vahI bhojana ke yogya samaya jAnanA cAhiye / uparokta lakSaNa kI upasthiti ko jJAtakara usI samaya AyurvedazAstrokta bhojana vidhike anusAra bhojana kreN| Age bhojana kramako kaheMge // 16 // bhojanakrama snigdhaM yanmadhuraM ca pUrvamazanaM muMjIta bhuktikrame / / madhye yallavaNAmlabhakSaNayutaM pazcAttu shessaavsaan| jJAtvA sAtmyabalaM sukhAsanatale svaccha sthirastatparaH kSipraM koSNamatha dravottarataraM sarvartusAdhAraNam / / 17 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake bhAvArtha:--bhojana karane ke liye, jisapara sukhapUrvaka baiTha sake aise sApha Asana para, sthira citta hokara athavA sthiratApUrvaka baiThe / pazcAt apanI prakRti va balako vicAra kara usake anukUla, thoDA garama ( adhika garama bhI na ho na ThaNDA hI ho) sarva Rtu ke, anukUla, aise AhAra ko, zIdhra hI [adhika vilamba na bhI hoM va atyAdhika jaldI bhI na hoM ] usapara mana lagA kara khAveM / bhojana karate samaya sabase pahile cikanA, va madhura arthAt haluA, khIra barphI laDu Adi padArthoM ko khAnA cAhie / tathA bhojana ke bIcameM namakIna; khaTTA Adi arthAt caTapaTA masAledAra cIjoM ko va bhojanAMta meM dUdha Adi dravaMprAya AhAra khAnA cAhie // 17 // bhojana samaya meM anupAna bhuktvA vaidalasuprabhUtamazanaM sauvIrapAyIbhavenmaya'stvodanamevacAbhyavaharaMstatkAnupAnAnvitaH / snehAnAmapi coSNato yadamalaM piSTasya zItaM jalaM pItvA nityasukhI bhavatyanugataM pAnaM hitaM prANinAm // 18 // bhAvArtha:-dAlase banI huI cIjoMkA hI, mukhyatayA khAte vakhata kAMjI pInA cAhiye / bhAta Adi khAte samaya, takra [chAca pInA yogya hai| ghI Adise banI huI cIjoM se bhojana karate hue, yA sneha pIte samaya, uSNa jalakA anupAna karalenA cAhiye / piTTI se vanI padArthoM ko khAte hue ThaNDA jala pInA ucita hai / prANiyoMke hitakAraka isa prakAra ke anupAna kA jo manuSya nitya sevana karatA hai vaha nityasukhI hotA hai|| 18 // anupAnakAla ba usakA phala prAgbhaktAdiha pItamAvahati tatkArya jalaM sarvadA / madhye madhyamatAM tanoti nitarAM prAMte tathA bRMhaNam // jJAtvA sadravameva bhojanavidhiM kuryAnmanuSyonyathA / bhuktaM zuSkamajINetAmupagataM bAdhAkaraM dehinAm // 19 // bhAvArtha:--bhojana ke pahile jo jala liyA jAtA hai; vaha zarIrako kaza karatA hai| bhojanake bIcameM pIve to vaha na zarIrako moTA karatA hai na patalA hI kiMtu madhyamatA ko karatA hai / bhojana ke aMta meM pIveM to yaha bRhaNa ( hRSTa puSTa ) karatA hai / isaliye 1. jo. bhojana ke pazcAt arthAt sAtha 2 pAna kiyA jAtA hai vaha anupAna kahalAtA haiM / anugataM pAnaM anupAnaM isa prakAra isa kI niSpatti hai / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAnyAdiguNAguNavicAra / ima saba vAtoM ko jAna kara, bhojana ke sAtha 2 yogya drava padArtha ko grahaNa karanA cAhiye / yadi anupAna kA grahaNa na kareM to bhojana kiyA huA anna Adi zuSkatA ko prApta hokara ajIrNako utpanna karatA hai aura vaha prANiyoM ke zarIrameM bAdhA utpanna karatA hai'19 aba bhojanameM upayukta dhAnyAdikoMke guNoMpara vicAra kreNge| zAliAdi ke guNa kathana zAlInAM madhuratvazItalaguNAH pAke lghutvaattthaa| pittaghnAH kaphavardanAH pratidinaM mRSTAtimUtrAstu te / proktA bIhiguNAH kaSAyamadhurAH pittAnilaghnAstato / nityaM baddhapurISalakSaNayutAH pAke gurutvAnvitAH // 20 // bhAvArtha:--zAlidhAna madhura hotA hai, ThaNDAguNayukta hotA hai, pacanameM laghu rahatA hai, ataeva pittako dUra karanevAlA hai, kaphako baDhAnevAlA hai, mUtrako adhika lAnevAlA hai / isIprakAra brIhi ( cAvalakA dhAna ) kaSAyalA hokara madhura rahatA hai / bhataeva pitta aura vAyuko nAza karanevAlA hai / evaM nitya baddhamala karanevAlA hai / pacanameM bhArI hai // 20 // kudhAnyoM ke guNa kathana uSNA rUkSatarAH kaSAyamadhurAH pAke laghutvAdhikAH / zleSmaghnAH pavanAtipittajananA viSTaMbhinassarvadA // zyAmAkAdikudhAnyalakSaNamidaM proktaM nRNAmaznatAM / samyagvaidalazAkasavagaNeSvatyAdarAducyate // 21 // bhAvArtha:-sA~mA Adi aneka kudhAnya upNa hote haiM, atirUkSa hote haiM / kaSAya aura madhura hote haiN| pacanameM halake haiN| kaphako dUra karanevAle haiM aura vAta pittako utpanna karanevAle haiM / sadA malamUtrakA avarodha karate haiM arthAt isa prakAra sA~mA Adi kudhAnyoMko khAne se manuSyoM ko anubhava hotA hai / aba acche dAla, zAka, drava Adi padArtha jo khAne yogya haiM unake guNa kaheMge // 21 // dvidala dhAnya guNa rUkSAH zatiguNAH kaSAyamadhurAssAMgrAhikA vaatlaaH| sarve vaidalakAH kaSAyasahitAH pittAsaji prastutAH // uktAH soSNakulatthakAH kaphamarudhAdhipraNAzAstu te / gulmASThIlayakRtplihAvighaTanAH pittAmRgudrakiNaH // 22 // 1-bhojana ke bAdameM kyA kareM ise jAnane ke liye paMcama pariccheda zloka naM 43-44 ko dekheN| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) kalyANakArake bhAvArtha:-prAyaH sarva dvidala ( arahara canA masUra Adi) dhAnya rUkSa hote haiM / zIta guNayukta haiM kaSAya, va madhura rasa saMyukta haiM / malAvarodha karate haiM / vAta kA udreka karate haiM / ye kaSAyarasa yukta honeke kAraNa raktapittameM hitakara haiM / kulathI bhI uSNa hai, kapha aura vAta ko nAza karatI hai. gulma aSThIlA yakRt [ jigara kA bar3ha jAnA ] aura plihA [ tillIkA baDhanA ] roga ko dUra karanevAlI hai / raktapitta ko utpanna karanevAlI hai // 22 // mASa Adi ke gunn| bhASAH picchilazItalAtimadhurA vRSyAstathA bRMhaNAH / pAke gauravakAriNaH kaphakRtaH pittAmRgAkSepaNAH / nityaM bhinnapurIpamUtrapavanAH zreSThAssadA zoSiNAM / sAkSAtkevalavAtalAH kaphamayA rAjAdimASAstu te // 23 // . bhAvArthaH-uDada libalivAhaTa hote haiM; zItala va ati madhura hote haiM; vAjikaraNa karanevAle va zarIrakI vRddhi ke liye kAraNa haiM / pacanameM bhArI haiM / kaphako utpanna karanevAle haiM raktapitta ko rokanevAle haiM / nitya hI mala mUtra va vAyu ko bAhara nikAla ne vAle haiM aura kSayarogiyoMke liye hitakara hai / rAjamASa [ ramAsa ] kevala vAta aura kaphake utpAdaka hai // 23 // arahara Adi ke gunn| ADhakyaH kaphapittayohitatamAH kiMcinmarutkopanAH / muddAstatsadRzAstathA jvaraharA sarvAtisAra hitaaH| mupasteSu vizeSato hitakaraH proktA masUrA himAH / sarveSAM prakRtisvadezasamayavyAdhikamAyojanaM // 24 // bhAvArtha:--aDahara [tUbara ] dhAnya kapha aura pittake liye hitakAraka haiM, aura jarA vAtaprakopa karanevAlA hai| mUMga bhI usI prakArake guNase yukta hai| evaM jvarako nAza karane vAlA hai / sarva atisAra ( atisAra roga dastoMkI bImArIko kahate haiM ) rogameM hitakara hai / inake dAla, jvara, AtisAra meM vizeSataH hitakara hai / masUrakA guNa ThaNDA hai / isa prakAra sarva manuSyoMkI prakRti, deza, kAla, roga ityAdi kI acchItaraha jAMcakara usIke anukUla dhAnyakA prayoga karanA cAhiye / / 24 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAnyAdiguNAguNavicAra | tila Adike guNa | uSNA vyAkapAyatiktamadhurAssAMgrAhikA dIpanAH / pAke talaghavastilA vraNagatAssaMzodhanA ropaNAH // godhUmAstivAzca zizirA bAlyAtivRSyAstu te // teSAM doSaguNAnvicArya vidhinA bhojyAssadA dehinAm || 25 || bhAvArtha:- -tila uSNa hotA hai / kapAya aura mIThA hai, dravasrAvako staMbhana karanevAlA hai| agniko dIpana karanevAlA hai / pacanameM halkA hai / phoDA vagairahako zodhana karanevAlA aura una ko bharanevAlA hai| gehUM aura jo bhI tila sadRza ho haiM apitu ve ThaNDe haiM aura kacce hoM to zaktivarddhaka aura pauSTika haiM / isa prakAra ina dhAnyoMkA guNa doSako vicArakara prANiyoMko unakA vyavahAra karanA cAhiye / anyathA apAya hotA hai // 25 // varjanIya dhAnya | yaccAtyaMtavizIrNajIrNamuSitaM kITAmayAdyAhataM / yaccAraNyakudeza jAtamanRtau yaccAlpapakaM navaM / yaccApathyama sAtmyamutkuNapabhUbhAga samuddhRtamityetaddhAnyamanuttamaM pariharennityaM munIMdvaissadA // 26 // bhAvArtha: jo dhAnya atyaMta vizIrNa hogayA ho arthAt saDAhuA yA jisameM jhurriyAM lagI huI hoM, bahuta purAnA ho, jalA huA ho, kITaroga laga jAne se kharAba hogayA ho jo jaMgala ke kharAba jamIna meM utpanna ho, akAlameM jisakI utpatti hogaI ho, jo acchItaraha nahIM pakA ho jo bilakula hI nayA ho, jo zarIra ke liye ahitakara hoM, prakRtike liye anukUla na hoM arthAt viruddha hoM, smazAnabhUmimeM utpanna hoM, aise dhAnya kharAba haiM / zarIrako ahita karanevAle haiM ataeva niMdya haiM / munIzvaroMkI AjJA hai ki aise dhAnyako sadA choDanA cAhiye // 26 // zAka varNana pratijJA ( mUla zAka guNa ) proktA dhAnyaguNAguNAvidhiyutAzzAkeSvayaM prakrama- / steSAM mUlataeva sAdhu phalaparyaMtaM vidhAsyAmahe || ( 59 ) mUlAnyatra mRNAlamUlakalasatprakhyAtanAlIdalA- / zvAnye cAlukayuktapiNDamadhugaMga hastizUkAdayaH // 27 // 1 madhugaMgA aneka ko meM dekhane para bhI isakA ullekha nahIM milatA / ataH isa ke sthAna meM madhukaM - da aisA hoveM to ThIka mAlUma hotA haiM. aisA karane para, AlukA bheda yaha artha hotA haiM / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (60) kalyANakArake __ bhAvArtha- isa prakAra yathAvidhi dhAnyake guNa ko kahA hai / aba zAka padArthoke guNanirUpaNa kareMge / zAkoMke nirUpaNameM unake mUlase ( jaDa ) lekara phalaparyaMta varNana kareMge / kamalakI mUlI, nADIkA zAka aura bhI anya Alu va tatsadRzakaMda, madhugaMgA hastikaMda [ svanAmase prasiddha kokaNa dezameM milanevAlA kaMda vizepa / usakA girivAsaH nAgAzrayaH kuSThahatA nAgakaMda Adi rthAya haiM ] zUkarakadaM ( vArAhIkaMda ) Adi mUla kahalAte haiM // 27 // zAlUka Adi kaMdazAkaguNa / zAlakorukazerukotpalagaNaH prspssttnaaliividaa-| ryAdIni zvavipAkakAlagurukANyetAni zItAnyapi // laSmodrekakarANi sAdhumadhurANyudriktapittAmaji / prastutyAni bahirvisaSTamalamUtrANya ktazukrANica // 28 // bhAvArtha:-kamalakaMda, kazeru, nIlotpala Adi, jo kamala ke bheda haiM unake jaDa, nADI zAka kA kaMda, vidArIkaMda, evaM dUsare dina pakane yogya kaMda, Adi kaMdazAka pacanameM bhArI haiM / zIta svabhAvI haiM / kaphodreka karanevAle haiN| acche va moThe hote haiM / rakta pittako jItane vAle haiM / mala, mUtra zarIra se bAhara nikAlane meM sahAyaka haiM aura zukrakara haiM // 28 // araNyAlu Adi kaMdazaka guNa / AraNyAlularATikAmuraTikA bhuushrkraamaannkii| biMduvyAptasukuNDalInamalikApyArtho'nilaghnyamlikA // zvetAmlI muzalI varAhakaNikAbhahastikaNyodayo / mRSTAH puSTikarA vipaprazamanA vAtAmayebhyo hitAH // 29 // bhAvArtha:-----jaMgalI Alu, kamalakaMda ( kamodanI) muraTikA ( kaMda vizeSa ) bhUzarkarA ( sakara kaMda va tatsadRza anya kaMda) mAnakaMda, kuNDalI, namalikA, jamIkaMda [ sUraNa ] lahasana, amliko zvetAmlI mUsalIkaMda, vArAhIkaMda ( geThI ) kaNike, bhUkarNI hastikaNI Adi kaMda svAdiSTa puSTikara va viSako zamana karanevAle hote haiM / evaM vAtaja rogoMke lie hitakara haiM // 29 // 1 guDUcyAM, sarpiNI vRkSe, kAMcanAravRkSa, kapikacchau, kumAyA~ / 2 amlanAlikAyAM / 3 pIThoMDIti prasiddhavRkSa vizeSe paryAya-amlikA piSToDI, piNDikA, Adi / 4 agnimaMthavRkSe / 5 svanAmalyAta kadaMvizeSa, isa kA paryAya-hasttikarNa, hastipatra, syUlakada atikada Adi / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAnyAdiguNAguNavicAra | vaMzAgra Adi aMkurazAkaguNa / vaMzAgrANi zatAvarIzazazirAvetrAgravajrIlatA / zevAlIvarakAkanAsasahitAH mAkurAH sarvadA // zItAH zleSmakarAtivRSyagurukAH pittamazAMtipradAH / raktoSmApaharA vargitamalAH kiMcinmarutkopanAH || 30 // I bhAvArtha:-vAMta, zatAvara, gurca, beMta, haDajuDI, sUkSma jaTAmAMsI, kAkanAsA [ kaDaAToMTI ] mAriSazAka [ marasA ] Adike kopala zIta haiM kaphotpAdaka haiM / kAmodIpaka haiM / pacana meM bhArI haiM pitta zamana karane vAle haiM / raktake garmIko dUra karanevAle haiM mala ko sApha karanevAle haiM sAtha meM jarA bAtako kopana karane vAle haiM // 30 // jIvaMtI Adi zAkaguNa ( 61 ) jIvaMtI taruNI bRhacchagalikA vRkSAdanI paMjikA / cucuH kunDalatA ca vivasahitAH sAMgrAhikA vAtalAH / vASpotpAdakapAlakadvayavahA jIvaMtikA zleSmalA / cillIvAstukataNDulIyakayutAH pitte hitA nirmalAH // 31 // bhAvArtha:- jIvatIlatA dhIkuvAra vidhArA, vAMdA, maMjikA, kuMdalatA caMcuM (cevunA) kuMduru ye malako bAMdhane vAle aura bAtopAdaka haiM / marasA, do prakAra ke pAlaka, vaDA, jIvaMtI itane zAka kapha prakopa karane vAle haiM / cillI bathuA, caulAI, ye pitta meM hitakara hai // 31 // I zArkeSTrAdi zAkaguNa zAMfiSTA sapaTolapAnikacarI kAkAdimAcIlatA / maNDUkyA saha saptAdravaNikA chinnodbhavA putriNI / nivAdyaH sakirAtatiktajharasI zvetA punarbhUssadA / pittazleSma harAH krimiprazamanAstvagdoSanirmUlanAH // 32 // bhAvArtha:-- baDIkaraMja paravala, jalakAcarI, makoya mAlakAMganI, brAhmI, sAtalA, ( thUhara kA bheda ) dravaNikA, guDUci, putriNI ( baMdA badAM ) nIma, cirAyatA cInI athavA kenAvRkSa, sapheda punarnavA, Adi pitta aura kapha kA dUra karane vAle haiM, krimiroga ko, upazamana karane vAle haiM, evaM carmagata rogoMko dUra karane vAle haiM // 32 // 1 khanAmakhyAta puSpavRkSe / 2 paryAya- ciMcA cacu ceMcukI dIrghapatrA satiktaka Adi / 3 gaMvarAsnAyAM / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake guhyAkSI Adi patra zAkaguNa guhyAkSI sakusuMbha zAkalavIrAjyAjigaMdhAdayo / gaurAmlAmradalAkhalAkulahalA gNddiirvegunnddikaaH| zigrajIrazatAdipuSpasurasA dhAnyaM phaNI sArjakAH / kAsaghnI kSavakAdayaH kaphaharAssoSNAH savAte hitAH // 33 // bhAvArtha:-gutyAkSI, kusumbha, zegunavRkSa, sItAphala kA vRkSa, rAI, ajamoda, saphedasarasoM imalI Ama ke patte, jhyAmatamAla, kulAhala, gaNDarinAmakazAka, kaMdUrI, seMjana, jIrA, sopha, soA dhaniyA, phaNIvRkSa, rAlavRkSa, kaTerI. ciracirA Adi kaphako nAza karanevAle haiM uSNa haiM evaM vAtaroga meM hitakArI haiM // 33 // baMdhUka Adi patrAzAkoM ke guNa / bNdhuuk| bhRguzoliphenadalitA vennyaakhukaaddhkii| vadhApItamadhusravAditaralIkAvaMzinI paDaguNA / matsyAkSIcaNakAdi patrasahitA zAkamaNItA guNAH / pittaghnAH kaphavarddhanA balakarAH raktAmayabhyA hitAH // 34 // bhAvArthaH ---dupahariyA kA vRkSa, bhRgu vRkSa, vanahaladI, rIThA, dalitA, pIta devadolI, mUsAMkarNI, arahara kacUra, kusumake vRkSa, taralIvRkSa, tyA eka prakArakA kAMTedAravRkSa ) baMzinI, machIcanA ityAdi koM ke pattoM meM ina zAkoMmeM ukta guNa maujUda haiN| evaM pitta ko nAza karanevAle haiM kaphako baDhAnevAle haiM, bala denevAle haiN| evaM raktaja vyAdhi pIDitoM ke liye hitakara haiM // 34 // ziAdipuSpazAkoM guNa / zigvAragvadhazeluzAlmAlazamIzAlakasattitriNI / kanyAgastyasaNapratItavaraNAriSTAdipuSpANyapi / vAtamakarANi pittarudhire zAMtipradAnyAdarAt / kukSau ye krimayo bhavaMti nitarAM tAn pAtayaMti sphuTaM // 35 // bhAvArtha:---saiMjana amalatAsa, lisoDA, semala, chauMkarA kamalakaMdAdi, titiDIka baDI ilAyacI athavA vArAhI kaMda, agastya vRkSa, sana, varanA, nIma ityAdi ke puSpa vAta 1 kSudavRkSavizeSe, gorakSamuNDIkSupe / 2 samaSThIlAvRkSa, kisI bhASA meM zuNDignAzAka kahate haiM 3 maruvakAkSe. ( bharuAvRkSa ) kSudatulasyAM / 4. bagvApATamadhusravATitaralIkAvaMsatI saNNiguDA / iti pAThAtaraM // 5 mepyAM ca / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaanyaadigunnaagunnvicaar| (63) kaphako utpanna karanevAle haiN| pitta, rakta ko zAMtidAyaka haiM arthAt zamana karanevAle haiM / evaM peTa meM jo kRmi utpanna hote haiM unako girA dete haiM // 35 // paMcalavaNagiNa kA guNa kukkuTyA samasUrapatralavaNI yugmamaNI rASTrikA / paMcaite lavaNIgaNA jalanidhestIraM sadA saMzritAH / vAtaghnAH kaphapittaraktajananAzzoSAvahA dujeraa| azmaryAdivibhedanAH paTutarA mUtrAbhiSaMge hitAH // 36 // * bhAvArtha-zAlmalIvRkSa, masUra, kacanArakA peDa, dADimakAvRkSa, aura kaTAIkA peDa ye pAMca lavaNIvRkSa kahalAte haiM / ye vRkSa samudrake kinAre rahate haiM / ye vAtako dUra karanevAle hote haiM kapha, pitta aura raktako utpanna karate haiM / zarIrameM zoSoHpAdaka haiN| va kaThinatAse pacane yogya haiM / patharI roga [ mUtragataroga ] Adiko dUra karanevAle haiN| mUtragata doSoMko damana karaneke liye vizeSataH hitakara haiM // 36 // paMcabRhatI gaNakA guNa vyAghrI citralatA bRhtymlinaadrkopydhomaaninii| tyetAH paMcabRhatya ityanumatAH zleSmAmayebhyo hitAH // kuSThaghnAH kriminAzanA viSaharAH pathyA jvare sarvadA / vArtAkaH krimisaMbhavaH kaphakaro mRSTotivRSyastathA // 37 // bhAvArtha-----kaTeharI, majITha adhomAninI vaDI kaTelI sapheda Aka ye pAMca bRhatI kahalAte haiM, kaphase utpanna bImAriyoMkeliye hitakara haiM, koDhako dUra karanevAle haiM, peTakI krimiyoMko nAza karanevAle haiN| jvarameM sadA hitakara haiM / baDI kaTelI athavA beMgana kapha aura krimirogako utpanna karanevAle hai / svAdiSTa aura kAmoddIpaka hai // 37 // paMcavallI guNa tiktA biMbalatAca yA kaTukikA mArjArapAtI paTIlAtyaMtottamakAravellisahitA paMcaiva balya smRtAH // pittaghnAH kaphanAzanAH krimiharAH kuSThe hitA vAtalAH kAsazvAsaviSajvaraprazamanA rakte ca pathyAssadA / / 38 // . 1 yasa zadvakA artha prAyaH nahIM milatA hai / mAninI, itanA hI ho to phUla priyaMgu aisA artha hotA hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) kalyANakArake bhAvArtha:-kaDuA kuMdurIkA bela, kaDuA tumbIkA kA bela, mArjArapAdI [latA vizeSa ] kA bela, (kaDuA) paravala kA vela. karelA kA vela, ye latAyeM paMca vallI kahalAnI haiM / kaDu AlukA vela ye pittako dUra karanevAle haiM / kaphako nAza karane vAle haiM / krimiko nAza karanevAle haiN| kuSTharoga ke lie hitakara haiN| kAsa zvAsa [damA] viSajvarako zamana karanevAle haiM / raktameM bhI hitakara haiM arthAt rakta zuddhike kAraNa haiM // 38 // gRdhrAdivRkSaja phalazAkaguNa / gRdhrApATalapATalIdrumaphalAnyArevatInetrayoH / karkoTyAmuzalIphalaM varaNakaM piNDItakasyApi ca // rUkSasvAduhimAni pittakaphanirNAzAni pAke guruu-| NyetAnyAzvanilAvahAnyatitarAM zIghraM viSaghnAni ca // 39 // bhAvArtha:-kAkAdanI, AzudhAna, pADala netra ( vRkSavizeSa ) kakoDA, musalI, varanA vRkSa, piNDItaka, ( madana vRkSa-tulasI bheda ) amalatAsa inake phala rUkSa hote haiM madhura hote haiM / ThaNDe hote haiM pitta aura kaphako dUra karanevAle hote haiM / pacanameM gurU haiM zIghra hI vAta ko bar3hAne vAle aura viSako nAza karate haiM // 39 // pIlU Adi mUlazAka guNa piiluussmaakshigrmllshunprodytplaadduuNpnnaa-| dyelAgraMthikapippalIkulahalAnyuSNAni tIkSNAnyapi / zAkeSaktakarIramapyatitarAM zlaSmAnilaghnAnyamU nyagnerdIpanakAraNAni satataM raktaprakopAni ca // 40 // bhAvArtha:-pIlunAmaka vRkSa adarakha, sejiniyAkA jaDa, lahasana, pyAja kAlImi raca ilAyajI pIpalamUla kulahala nAmaka kSudravRkSavizeSa, ye sarva zAka uSNa haiN| aura tIkSNa haiM / evaM zAkameM kahA huA karIla bhI isI prakArakA hai / ye saba vizeSatayA kapha aura vAyuko dUra karanevAle haiM / udarameM agnidIpana karanevAle haiM / evaM sadA raktavikAra karanevAle haiM // 40 // AmrAdi amlaphala zAkaguNa kUSmAMDatrapuSorupuSpaphalinI kaarukoshaatkii| tuMbIbiMbalatAphalaprabhRtayo mRSTAH supuSTipradA // zleSmodrekakarAssuzItalaguNA pite'tirakte hitAH / kiMcidvAtakarA bahirgatamalAH pathyAtivRSyAstathA // 41 // 1 punnAgavRkSe rohiSa tRNe. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAnyAdiguNAguNavicAra (65) bhAvArtha-kAzI phala, (pIlA kaDU) khIrA peThA ( sakedakadU ) turaI laukI, kaMdUrI (kuMdara ) Adi latA se utpanna ( latAphala ) phala svAdiSTa aura zarIrako puSTa karanevAle hote haiM / kaphako udreka karate haiM aura ThaNDe haiN| pitta aura raktaja vyAdhiyoMmeM atyaMta hitakara hai / thoDA vAtako utpanna karanevAle haiM aura mala sApha karanevAle haiN| zarIrake liye hitakara va kAmoddIpaka hai // 41 // . AmrAdi amlaphala zAkaguNa / AmrAmrAtakamAtulaMgalakucaprAcInasattitriNI- / kodyadADimakolacavyavadarIkarkadupArAvatAH // prastutyAmalakapriyAlakarabaMdIvetrajIvAmrako- / vArupoktakuzAMbracirbhaTakapitthAdInyathAnyAnyApi // 42 // nAraMgadvayakarmaraMgavilasatprakhyAtavRkSobhdavA- / nyatyamlAni phalAni vAtazamanAnyudrikaktaraktAnyapi // pittazleSmakarANi pAkagurukasnigdhAni lAlAkarA NyaMtarbAhyamalAtizodhanakarANyatyaMtatIkSaNAnica // 43 // bhAvArtha:-Ama, ambADA, bijaurA liMbU , baDahara, purAnI tiMtiDIka, anAra, choTIbera cavya ( cAva ) baDIvera, jhaDiyA bera, phAlasA, AMvalA, ciroMjI, karavaMdI (1) veta, jIva Amraka kakaDI (khaTTI ) kuzAmra kacariyA katha, aura isa prakAra ke anyAnya amla phala, evaM, nAraMgI, niMbU kamarakha Adi, jagatprasiddha vRkSose utpanna, atyaMta khaTTe phala, vAta ko zamana karate haiM / rakta ko prakupita karate haiM / pitta kapha ko paidA karate haiN| pAka meM guru hai, snigdha hai lArako ( yUMka ) utpanna karate haiM / bhItara bAhara ke donoM prakArake mala ko zodhana karanevAle haiM aura tIkSNa haiM // 42 // 43 // bilvAdiphalazAkaguNa / bilvAzmaMtakazailabilvakaravIgAMgarukakSIriNAma / jaMbUtoraNatidukAtivakulA rAjAdanaM caMdanam // kSudrAruSkarasatparUpakutulakyAdidrumANAM phalAnyatyaMtaM malasaMgrahANi zizirANyuktAni pitte kaphe // 44 // 1 kSudra phalavRkSa vizeSa jIvatyAM, jIvake 2 Amarasa, 3 yaha zabda prAyaH kozobhe nahIM dIkha paDatA hai / isa ke sthAna meM " kozAgra " aisA ho to choTA aAma, aura " kuzAca" aisA ho to ca ka yaha artha hotA hai / 4 gorksskrkttii| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) kalyANakArake bhAvArtha:- -bela, pASANabheda, pahADIbela, ajavAyana, gaMgerana kSIrIvRkSa ( baDa, gUlara pIpala pAkhara, phArasa, pIpala) jAnUna, toraNaM, (!) teMdU, molasirI, khiranI, caMdana kaTelI, bhilAvA, phAlasA, tulakI ( ! ) ityAdi vRkSoM ke phala, mala ko bAMdhane vAle haiM / zIta haiM aura pitta, kaphotpannavyAdhiyoM meM hitakAra haiM // 44 // drAkSAdikSaphalazAkaguNa / drAkSAmocamadhUkakAzmarilasatkharjUrizRMgATaka | praspaSTojvalanAlikerapanasaprakhyAta hiMtAla sattAlAdidrumajAnikAni gurukANyudRptazukra karANyatyaMtaM kaphavarddhanAni sahasA tAlaM phalaM pittakRt // 45 // bhAvArtha:- - aMgUra kelA, mahuA kumbhera siMghADe, nAriyala, panasa ( kaTahara ) hiMtala ( tAlavRkSakA ekabheda ) Adi ina vRkSoMse utpanna phala pacanameM guru haiM / zukrako karane vAle haiM / evaM atyaMta kaphavRddhike kAraNa haiM / tAlaphala zIghra hI pittako utpanna karanevAlA hai // 45 // tAlAdizAkaguNa | tAlAdidrumaketakIprabhRtiSu lakSmApahaM mastakaM / sthUNIkaM tilakalkamapyabhihitaM piNyAkazAkAni ca / zuSkANyatra kaphApahAnyanudinaM rUkSANi vRkSodbhavAnyasthIni prabalAni tAni satataM sAMgrAhikANi sphuTaM // 46 // bhAvArtha:- -tADa, ketakI ( kevaDA ) nAriyala Adi, vRkSoMke mastaka ( UparakA ) bhAga evaM sthUNIka ( ! ) tila kA kalka, mAlakAMganI Adi zAka kaphako nAza karane vAle haiM / isa vRkSoMte utpanna, zuSkabIja bhI kaphanAzaka haiM, rUkSa haiM, atyaMta vAta ko utpanna karane vAle haiM evaM hamezA zarIra ke dravasrAva ko sukhAne vAle haiM // 46 // - upasaMhAra / zAkAnyetAni sAkSAdanuguNasahitAnyatralokapratItAnyuktAnyasmAddvANAM pravacanamihasaMkSepatassaMvidhAnaiH / atrAdau toyameva prakaTayitumataH prakramaH prANinAM hi / prANa bAhyaM dravANAmapi paramamahAkAraNaM svapradhAnam // 47 // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAnyAdiguNAguNavicAra bhAvArtha::- - isa prakAra lokameM prasiddha, zAkoM ke isa pariccheda meM sAkSAt kara cuke haiM / aba yahAM se Age, saMkSepa se, dravapadArthoM kA varNana kareMge / ina dravadravyoM meM se kA varNana prArambha kiyA jAyagA / kayoM ki prANiyoM ke liye dUdha Adi anya drava padArthoM kI utpatti meM bhI jala hI pradhAna drava padArthoM meM jala hI pradhAna hai // 47 // atyamaMgala / iti jinavaktra nirgata suzAstramahAMbunidheH / sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH || ubhayabhavArthasAdhana taTadvayabhAsurato / nissRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam // 48 // bhAvArtha:- jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paraloka ke liye prayojanIbhUta sAvanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdra ke mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAthameM jagatakA eka mAtra hita sAdhaka hai [ isaliye hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 48 // ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake svAsthyarakSANAdhikAre dhAnyAdiguNAguNavicAro nAma caturthaH paricchedaH / 10:1 iyugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke svAsthyarakSaNAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhitribhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhitabhAvArthadIpikA TIkA meM dhAnyAdiguNAguNavicAra nAmaka cauthA pariccheda samApta huA / - ***-- -jIvanaM tarpaNaM hRdyaM iti graMthAMtare / (67) varNana, una ke guNoM ke sAtha : arthAt agale pariccheda meM bhI saba se pahile jala jela hI bAhya prANa hai aura kAraNa hai / isaliye sarva FILTER Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) kalyANakArake atha pNcmpricchedH| dravadravyAdhikAra / maMgalAcaraNa / atha jinamuninAthaM dravyatatvapravINaM / sakalavimalasamyagjJAnanevaM triNetram // anudinamabhivaMdya procyate toyabhedaH / kSitijalapavanAgnyAkAzabhRmipradezaiH // 1 // bhAvArtha:-aba hama jina aura muniyoMke svAmI dravyasvarUpake nirUpaNa karane meM kuzala, nirmala kevalajJAnarUpI netrase yukta, samyagdarzanajJAnacAritrarUpI tIna netroMse suzobhita, bhagavAn arhatparameSThIko namaskAra kara, pRthvI jala vAyu agni AkAza muNayukta bhUmipradeza ke lakSaNa ke sAtha, tattabhUmi meM utpanna jalakA vivecana kareMge aisA zrI AcArya pratijJA karate haiM // 1 // rasoM kI vyaktatA kaise ho ? abhihitavarabhUtAnyonyasarvapraveze'pyadhikataravazenaivAtratoyaiH rasassyAt // prabhavatu bhuvi sarva sarvathAnyonyarUpaM / nijaguNaracaneyaM gauNamakhyaprabhedAt // 2 // bhAvArtha-pRthvI, apa, teja vAyu AkAza ye pAMca bhUta, pratyeka, padArthoM meM madhurAdi rasoM kI vyaktatA va utpatti ke liye kAraNa haiM / uparyukta paMca mahAbhUtoMke anyonyapraveza honese yadi usameM jalakA aMza adhika ho to vaha dravarUpameM pariNata hotA hai / isItaraha pAnImeM bhI rasake vyakta karane ke liye ve hI bhUta kAraNa haiN| lekina zaMkA yaha upasthita hotI hai ki, jaba jala meM ye pAMcoM bhUta ekasAtha anyonyapravezI hokara rahate haiM, to madhura Adi khAsa 2 rasoMkI taktatA kaise hoM? kyoM ki eka 2 bhUtase eka 2 rasa kI utpatti hotI hai / isa kA uttara AcArya dete haiM ki, jisa jalameM jisa bhUtakA AdhikAMzase vidyamAna ho, usa bhUta ke anukUla rasa vyakta hotA hai / isI prakAra saMsArameM jitane bhI padArtha haiM una saba meM pAMcoM bhUtoM ke samAveza hote hue bhI, gauNa mukhya bhedase apanI viziSTa 2 guNoM kI racanA hotI hai // 2 // . Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annapAnavidhiH atha jalavargaH / pRthvIguNabAhulya bhUmikA lakSaNa va vahAMkA jalasvarUpa / sthirataragurukRSNazyAmalA khopalADhyA / bRhadurutRNavRkSA sthUlasasyAvanI syAt // kSitiguNabahulAttatrAmlatAmeti toyaM / lavaNamapi ca bhUmau kSetrarUpaM ca sarve // 3 // bhAvArtha:- jo bhUmi atyaMta kaThina va bhArI ho, jisakA varNa, kAlA va zyAma ho, jahAM adhika patthara, adhika baDe 2 tRNa vRkSa aura sthUla sasyoM se yukta ho to usa bhUmi ko, atyadhika pRthvI guNa yukta samajhanA caahiye| vahAM kA jala, pRthvIguNa ke bAhulya se, khaTTA va khArA svAdavAlA hotA hai / kyoM ki jisa bhUmi kA guNa jaisA hotA hai tadanukUla hI sabhI padArtha hote haiM // 3 // jalaguNAdhikya bhUmi eva vahAMkA jalasvarUpa / ziziraguNasametA saMtato yAtizuklA / mRdutaratRNavRkSA snigdhasasyA rasAcyA // jalaguNabahuteya bhUstataH zuklamaMbho / madhurarasasametaM mRSTamiSTaM manojJam // 4 // bhAvArtha:- jo bhUmi zItaguNase yukta hai, saphedavarNavAlI hai, komala tRNa va vRkSoM se saMyukta hai tathA snigdha, aura rasIle sasya sahita haiM, vaha jalaguNa adhikavAlI bhUmi hai| vahAM kA jala sapheda, svaccha, madhurarasasaMyukta, [ isaliye ] svAdiSTa, aura manojJa hotA hai // 4 // vAtAdhikya bhUmi evaM hAM kA jalasvarUpa / paruSaviSamarUkSAyakApAMtavarNA / (69) virasatRNakusasyA koTaraprAyavRkSA || pavanaguNamayI syAtsA mahI tatra toyaM / kaTuka khalu kaSAyaM dhUmravarNaM hi rUpam // 5 // bhAvArtha:- jahAMkI bhUmi kaThina ho, UMcInIcI viSama rUpase sthita ho, rukSa ho bhUre varNakI ho, kabUtarI raMgakI ho, aura jahAMke tRNa prAyaH rasarahita hoM, kusamyase yukta Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake ho evaM vRkSa prAyaH koTaroMse yukta hoM vaha bhUmi adhika vAyUguNavAlI hai / aisI bhUmimeM utpanna honevAlA jala kaDuvA hotA hai kaSAyAlA hotA hai, usakA varNa dhUMcA jaisA hotA hai // 5 // agniguNAdhikyabhUmi evaM vahAMkA jalasvarUpa | bahuvivaNItyaMtadhAtUSNayuktA / vimalatRNasasyA svalpapANDumarohA || dahanaguNadhareyaM dhAriNI toyamasyAM / kaTukamapica tiktaM bhAsuraM dhUsarA // 6 // bhAvArtha:- jo bahuta prakAra ke zreSTa varNa, va uSNa dhAtUoMse saMyukta, nirmala tRNa va sasyasahita ho aura jahAM thoDA sapheda aMkura hoM aisI bhUmi, agni guNase yukta hotI hai / aisI bhUmimeM utpanna jala kaTu ( ciraMparA ) va kaDuA rasavAlA hotA hai tathA usakA varNa, bhAsura vadhUsara hai || 6 // (70) AkAzaguNayukta bhUmi evaM vahA kA jalasvarUpa | samatalamRdubhAgAzvabhramatyanudAmA / viralasaralasajjamAMzuvRkSAbhirAmA // viyadamalaguNADhyA bhUrihAyyaM sarvaM / vyapagatarasavarNopetametatpradhAnam // 7 // bhAvArtha:-- jo bhUmi, samatala vAlI ho, arthAt UMcI nIcI na ho, mRdu ho chidra va khaDDe se yukta na ho virala rUpase sthita sarala, sAna, Adi UMce vRkSoM se suzIbhita ho, to usa bhUmi ko zreSTa AkAza ke guNoM se yukta jAnanA cAhiye / isa bhUmi maiM utpanna jala, vizeSa ( khAsa ) varNa va rasa se rahita hai| yahI pradhAna hai / ata eva pIne yogya hai || 7 || peyAMpeya pAnI ke lakSaNa / vyapagatarasagaMdha svacchamatyaMtazItaM / laghutamamatimedhyaM peyametaddhi toyam // girigahana kudezotpannapatrAdijuSTaM / parihRtamiticoktaM doSajAlairupetam // 8 // bhAvArtha:- jisa jalameM rata aura gaMdha nahIM hai, svaccha hai evaM atyaMta zIta hai, halakA hai buddhiprabodhaka hai vaha pIne yogya hai / aura baDe pahADa, jaMgala khoTA sthAna, ityAdise utpanna va vRkSake patte ityAdiyoMse yukta jala doSayukta hai / use nahIM pInA cAhiye // 8 // 1 buddhiprabodhanam / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annapAnavidhiH / (71) jalakA sparza va rUpa doSa / kharataramiha soSNaM picchilaM daMtacaya / suvidita jalasaMsthaM sparzadopaprasiddham / / bahalamalakalaMkaM zaivalAtyaMta kRSNaM / bhavati hi jalarUpe doSa evaM pratItaH / / 9 // bhAvArtha-jo pAnI dravIbhUta na ho, uSNa ho, dAMtase cAbanemeM AtA ho, cikanA ho vaha jala sparza doSase dUSita samajhanA cAhiye / evaM atyaMta malase kalaMkita rahanA, zevAlase yukta honese kAlA honA yaha jalake rUpameM doSa hai // 9 // jalakA, gaMdha, rasa va vIryadoSa / bhavati hi jaladoSo'niSTagaMdhassugaMdho / viditarasavizeSopyeSa doSo rasAkhyaH // yadupahatamatIvAmAnazulaprasakAn / tRSamapijanayettat vIryadoSabhipAkaM // 10 // bhAvArtha-jalameM durgaMdha rahanA athavA sugaMdha rahanA yaha jalagata gaMdhadoSa hai / koI vizeSa rasa rahanA ( mAlUma paDanA ) yaha jalagata rasadoSa hai| jisa jalako thoDA pInepara bhI, AdhmAna ( apharAnA ) zUla, jukhAma Adi ko paidA karatA hai evaM pyAsako bhI baDhAtA hai, vaha vIrya doSa se yukta jAnanA cAhiye // 10 // jalakA pAka doSa / yadapi na khalu pItaM pAkamAyAti zIghraM / bhavati ca sahasA viSTaMbhipAkAkhya doSaH // punarathakathitAstu vyApadaH SaDvidhAssat / / prazamanamiha samyakathyate toyvaasH||11|| bhAvArtha-jo jala pIne para zIghra pacana nahIM hotA hai aura sahasA, malarodha hotA hai yaha jalakA pAka nAmaka doSa hai / Upara jalameM jo 2 chaha prakArake doSa batalAye gaye unako upazamana karaneke jo upAya haiM unako aba yahAMpara kaheMge // 11 // jalazuddhi vidhAna / katakaphalanighRSTaM vAtasIpiSTayuktaM / dahanamukhavipakaM tAlAhAbhitaptaM // dinakarakarataptaM caMdrapAdainizIthe / parikalitamanekaizzodhitaM gAlitaM tat // 12 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 72 ) kalyANakArake jalajadalalavaMgoza risabaMdanAyai / himakaratuTikuSTaprasphurannAgapuSpaiH // surabhivakulajAtImallikA pATalIbhiH / salavitalavalInIlotpalaizvocacAraiH // 13 // abhinavasahakAraizcaMpakAdyairanekai- / suruciravaragaMdhairmRtkapAlaistathAnyaiH // asanakhadirasArairvAsitaM toyameta- / cchamayati sahasA saMtApatRSNAdidoSAn // 14 // bhAvArtha - katakaphala ( nirmalI bIja ) va atasIke ATA DAlanA, agnise tapAnA, tape hue lohako bujhAkara garama karanA, sUryakiraNa meM rakhanA, rAtrimeM cAndanImeM rakhanA Adi nAnA prakAra ke upAyoMse zodhana kiyA gayA, tathA vastra vagairahase chanA huA, kamalapatra, * lauMga, khaza, candana, karpUra choTI ilAyacI, kUTa, zreSTa nAgapuSpa (caMpA ) atyaMta sugaMdhi bakula jAI, mallikApuSpa, pADhana ke phUla, jAyaphala, harapArevaDI, nIlopala, dAlacIni zarIbheda navIna va atyaMta sugaMdhi yukta AmakA phUla, campA Adi aneka sugaMdhi yukta puSpoMse, tathA mRtkapAla, ( bhRSTakharpara) vijayasAra khairasAra AdikoMse, sugaMdha kiyA gayA jala, zIghra hI tApa, tRSNA Adi doSoMko zamana karatA hai / / 12 // 13 // 14 // varSAkAla me bhUmistha, va AkAzajalake guNa / na bhavati bhuvi sarvaM snAnapAnAdiyogyaM / viSamiva viSarUpaM vArSikaM bhUtalastham // vividhaviSama rogAne haturvizeSA / damRtamiti paThantyetattadAkAzatoyam // 15 // bhAvArtha:-- loka meM sabhI pAnI snAna aura pIne yogya nahIM huA karate haiM, koI viSake samAna bhI ( jala ) hote haiM / varSA Rtu meM bhUtalastha jala, nAnA prakAra ke viSama vyAdhiyoM kI utpatti ke liye kAraNa hai / AkAzase giratA huA jo ki bhUmi ke sparza karane ke pahile hI grahaNa kiyA gayA ho aise pAnI amRta ke samAna hai | // 15 // kathita jala guNa / kathitamatha ca peyaM koSNamaMbho yadaitavyapagatamalaphenaM zuddhimadvA viziSTaM // zvasanakasanamedazleSmavAtAmanAzaM / jvaraharamapi coktam zodhanaM dIpanaM ca // 16 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annapAnavidhiH ( 73 ) bhAvArtha: - yaha varSARtukA garama kiyA huA maMdoSNa jala jisameM jhAga vagairaha na ho aise nirmala vA zuddha jalako pInA cAhiye / vaha jala zvAsakAMsa, meda, kapha, vAta aura Amako nAza karatA hai evaM jvarako bhI dUra karanevAlA aura malazodhaka, agnidIpana karanevAlA hai // 16 // siddhAnnapAnavargaH / yavAgU ke guNa / pacati ca khalu sarva dIpanI bastizuddhiM / vitarati tRSi pathyA vAtanAzaM karoti // harati ca varapittaM zleSmalA cAtilaghvI- / satatamapi yavAgU mAnuSana niSiddhA // 17 // bhAvArtha:- yavAgU sarva AhArako pacAtI hai / agniko dIpana karatI hai, ( mUtrAzaya ) zuddhi ko karatI hai, pyAsameM pIne ke liye hitakara hai, vAtako nAza karatI hai, pittodrekako bhI nAza karatA hai / kapha ko baDhAtI hai atyaMta laghu hai / isaliye yavAgU manuSyoM ko hamezA pIneke liye niSiddha nahIM haiM arthAt hamezA pI sakate haiN| vizeSa :- yavAgU dAla Adi dhAnyoMkoM ko chaha gunA jala DAlakara utanA pakAveM ki usa meM vizeSa drava na raha jAya lekina jyAdA ghana bhI nahIM honA cAhiye / usako yavAgU kahate haiM / anyatra kahA bhI hai / yavAgU SaDguNastoyaiH saMsiddhA viraladravA // 17 // maNDa guNa | kaphakaramativRSyaM puSTikRnmRSTametat / pavanarudhirapittonmUlanaM nirmalaMca // bahalagurutarAkhyaM balyamatyaMtapathyaM / krimijanana viSaghnaM maNDemAhurmunIMdrAH // 18 // bhAvArtha::-mANDa kaphako vRddhi karanevAlI hai, atyaMta pauSTika vRSya ( kAyako baDhAne vAlI hai ) hai, svAdiSTa hai / vAyuvikAra va raktapitta ke vikAra ko dUra karane vAlI hai, nirmala hai / jo maNDa gADhI hai vaha guru hotI hai / aura zarIrako bala denevAlI evaM hitakara hai / krimiyoMko paidA karatI hai viSako nAza karatI hai isa prakAra munIMdra 1 maNDakA guNa doSa batalAte haiM // 18 // 1 kahA bhI hai- maNDazcaturdazaguNe siddhastoye tvasivathakaH / 10 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (74) kalyANakArake mudyU Sa guNa / jvaraharamanilADhyaM raktapittapraNAzaM / vadati munigaNastanmudgagrUpaM kaphaghnaM // pavanamIpa nihaMti snehasaMskArayuktaM / zamayati tanudAhaM sarvadoSaprazastam // 19 // bhAvArthaH-pUrvAcArya mudgayUSakA guNa doSa kahate haiM ki vaha jvarako dUra karane vAlA hai| vAtavRddhi karanevAlA hai, raktapitta aura kaphako dUra karanevAlA hai / yadi vaha saMskRta ho arthAt ghI, tela Adise yukta ho to vAyuko bhI zamana karatA hai evaM zarIra dAhako zamana karatA hai, sarva doSoMke lie upazAmaka hai // 19 // mudgayUSa sevana karane yogya manuSya. vyapahatamaladoSA ye vraNakSINagAtrA / adhikatara tRSArtA ye ca dharmaprataptAH // jvalanamukhavidagdhA ye'tisArAbhibhUtAH / / zramayutamanujAste mudgayUSasya yogyaaH|| 20 // bhAvArtha:----jina kA mala va doSa, vamana Adi karmodvArA zarIra se nikAla diyA ho, vraNa ke kAraNa jina kA zarIra kSINa hogayA ho, jo atyaMta pyAsA ho, dhUpase jinakA zarIra tapta ho, agni ke dvArA dagdha ho, atisAra rogase pIDita ho, evaM jo thaka gaye ho aise manuSya mudgayUSa sevana karane yogya haiM arthAt aise manuSya yadi mudgayUSa sevana kareM to hita ho sakatA hai // 20 // dugdhvrg| aSTavidhadugdha / krbhmhissgovicchaagmRgyshvnaarii-| paya iti bahunAmnA kSIramaSTaprabhedam // vividhatarutRNAkhyAtauSadhotpannavIya- / hitakaramiha sarvaprANinAM sarvameva / / 21 // 1 dvidala (mUMga maTara Adi) dhAnyoM ko aThAraha guNa jala DAlakara siddha kiyA gayA dAla ko yUSa kahate haiM / kahA bhI hai-snigdha padArtho yUSa smRto vaidalAnAmaSTAdazaguNe'mbhasi / / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annapAna vidhiH ( 75) bhAvArtha-UThanI, bhaiMsa, gAya, meMDhI, bakarI, hariNI, ghoDI, aura manuSya strI, imase utpanna lokaprasiddha dUdha ATha prakArakA hai / vaha, nAnAprakArake vRkSa, tRNa, prasiddha auSadhiyoM dvArA utpanna hai viziSTa vIrya jisakA, arthAt uparokta dUdha dene vAlI prANiyAM nAnA prakArake vanaspatiyoMko khAtI haiM jisameM prasiddha auSadhi bhI hotI haiM, unake paripAka honepara, una auSadhiyoMke vIrya dUdhameM AjAtA hai| isaliye, sarva prANiyoMko sabhI dUdha hitakara hote haiM // 21 // dugdhaguNa / tadapi madhurazItaM snigdhamatyaMtavRSyaM / rudhirapavanatRSNApittamUchAtisAraM // zvasanakasanazoSonmAdajIrNajvarAti / bhramamadaviSamodAvartanirnAzanaM ja // 22 // hitakaramatibalyaM yo nirogaprazastaM / . zramaharamatigarbhasrAvasaMsthApanaM ca / / nikhilahRdayarogaproktabastyAmayAnAM / prazamanamiha gulmagraMthinirloThanaM ca // 23 // dhAroSNadugdha guNa / zrRtoSNadugdhaguNa / amRtamiva manojJaM yacca dhAroSNametat / kaphapavananihaMtaproktametacchritoSNam / / zamayati bahupittaM pakazItaM ttony-| dvividhaviSamadoSoddhRtarAgaikahetuH // 24 // kSIraM hitaM zreSTharasAyanaM ca / kSIraM vapurvarNabalAvahaM ca // kSIraM hi cakSuSyamidaM narANAm / kSIraM vayasthApanamuttamaM ca // 25 // zrRtazItadugdhaguNa kSIraM hi saMdIpanamadvitIyaM / kSIraM hi janmaprabhRti pradhAnaM / / soSNaM hi saMzodhanamAdareNa / saMdhAnakRttatizItalaM syAt // 26 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (76) kalyANakArake bhAvArthaH--Upara kahe gaye ATha prakAra ke dUdhoMkA sAmAnya rUpase guNa doSa batalAte haiM / vaha madhura hai, zIta hai cikanA hai , kAmavarddhaka hai atyaMta raktadoSa, vAtavikAra, tRSNAroga, pitta, mUrchA, atisAra, zvAsa khAMsa doSa, unmAda, jIrNajvara bhrama, mada, viSama udAvarta roga ko nAza karatA hai // 22 // dUdha zarIrako hita karanevAlA hai, atyaMta bala denevAlA hai, yonirogoMkeliye upayukta hai / thakAvaTako dUra karanevAlA evaM garbhasrAvako rokanevAlA hai, saMpUrNa hRdayake rogoMko zamana karanevAlA hai / basti ( mUtrAzaya ) ke rogoM ko zamana karatA hai gulmagraMthiyoM ko dUra karanevAlA hai / // 23 // yadi vaha dUdha dhAroSNa ho arthAt dhAra nikAlate hI pAneke kAmameM Ave to vaha amRtake samAna hai| yadi use phira garama karake piyA jAya to kapha aura vAta vikArako dUra karanevAlA hai| garama karake ThaNDA kiyA huA dUdha pittavikArako zamana karatA hai| bAkI avasthAmeM aneka viSama rogoMke utpanna honekeliye kAraNa hai // 24 // dUdha zarIrakeliye hita hai evaM zreSTha rasAyana hai / dUdha zarIrake varNakI vRddhi karanevAlA evaM zarIrameM balapradAna karanevAlA hai / dUdha manuSyoMkI AMkha ke liye hitakara hai / dUdha pUrNAyukI sthitikeliye sahakArI hai evaM uttama hai // 25 // kSIra zarIrameM agniko dIpana ( teja ) karanevAlA hai, pratyeka prANIke liye yaha janma kAlase hI pradhAna AhAra hai, use yadi garama hI pIveM to malakI zuddhi karatA hai arthAt dasta lAtA hai / garama karake ThaNDA kiyA huA dUdha mala Adi ko bAMdhane vAlA hai // 26 dahI ke gunn| dadhyuSNamamlaM pavanapraNAzI / zlaSmApahaM pittakaraM viSaghnaM // saMdIpanaM snigdhakaraM vidAhi / viSTaMbhi vRSyaM gurupAkamiSTam // 27 // bhAvArtha:--dahI uSNa hai, khaTTI hai, vAtavikAra dUra karanevAlI hai, kaphako nAza karanevAlI hai, pittotpadaka hai, viSako haranevAlI hai, agniteja karanevAlI hai / snigdha kAraka hai, vidAhi hai, malAvarodhakAraka hai, vRSya ( kAmotpAdaka ) hai, derameM pacanevAlA hai // 27 // tkrgunn| takaM ladhUSNAmlakaSAyarUkSa- / magnipradaM zleSmavinAzanaM ca / zuklaM hi pittaM marutaH prakopI // saMzodhanaM mUtrapurIpayozca // 28 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annapAnavidhiH / (77) bhAvArtha:-chAcha ( taka) hala kA ( jaldI pacanevAlA hai) va upNa hai, khaTTA va kaSAyalA hotA hai| rUkSaguNavAlA hai, agniko baDhAnevAlA evaM kaphako dUra karanevAlA hai, zukra pitta va vAyu vikArako udreka karanevAlA hai mala mUtrako sApha karanevAlA hai // 28 // udazvitke guNa samyakkRtaM sarvasugaMdhiyuktaM / zItIkRtaM sUkSmapaTasRtaM ca // svacchAMbusaMkAzamazeSarogaH / saMtApanuSyamudIzciduktam // 29 // bhAvArtha:-dahImeM samabhAga pAnI milAkara mathana kareM use udazvit kahate haiM / jo acchItaraha taiyAra kiyA gayA ho sugaMdha dravyase mizrita ho,ThaNDA kiyA ho, patale kapaDese zodhita ho evaM nirmala pAnIke samAna ho, saMpUrNa rogoMko va saMtApako dUra karatA ho va pauSTika ho use udazvit kahate haiM // 29 // khalaguNa / sarvaiH kadravyagaNaissupakkaM / susnehasaMskArayutassugaMdhiH // zlaSmAnilaghno'gnikaro laghuzca / sarvaH khalastatkRtakAmlikazca // 30 // bhAvArtha:-uparyukta chAchameM miraca Adi, kaTudravya DAlakara acchI taraha pakAkara usameM ghI Adise saMskAra ( chauMka ) kiyA gayA ho use khala kahate haiM / vaha kapha vikAra va vAta vikArako dUra karanevAlI hai, evaM zarIrameM Agniko teja karatI hai / pacanameM halakI hai / isI chAchakedvArA banAye gaye amlikA ( kaDhI ) Adike bhI yahI guNa hai // 30 // navanIta gunn| zItaM tathAmlaM madhurAtivRSyaM / zleSmAvahaM pittamarutpraNAzI // zoSakSatakSINakRzAtivRddha bAleSu pathyaM navanItamuktam // 31 // . bhAvArtha:-navanIta ( loNI ) zIta hai, khaTTA rasavAlA hai / madhura bhI hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (78) kalyANakArake ati vRSya hai kaphakAraka hai / pittavikArako dUra karanevAlA hai / kSaya, uraHkSata roga se jo kSINa hogayA ho, ati kRza hogayA ho use evaM bAlaka va vRddhoMke liye hitakara hai // 31 // ghRtaguNa / vIryAdhikaM zItaguNaM vipAka / svAdutridoSaghnarasAyanaM ca / tejo balAyuzca karoti medhyaM // cakSuSyametaddhRtamAhurAryAH // 32 // bhAvArtha:- ghI zaktivarddhaka hai, zIta guNavAlA hai, pacana kAraka hai / svAdiSTa hotA hai / vAta pittakaphako dUrakaranevAlA hai, rasAyana hai, zarIra meM teja bala Ayu kI vRddhi karanevAlA hai / madako baDhAnevAlA hai evaM AMkha ke liye hitakara hai aisA pUjya puruSa kahate haiM // 32 // tailaguNa | pittaM kaSAyaM madhurAtivRSyaM / sutIkSNamagniprabhavaikahetum // kezyaM zarIrojvalavarNakArI / tailaM krimizleSmamarutpraNAzI // 33 // bhAvArtha:- tela pitta karanevAlA hai / isa rasa madhura aura kaSAya hai / vRSya hai, agniko tIkSNa karanevAlA hai / kezoM ko hita karanevAlA hai / zarIrakA teja baDhAnevAlA hai evaM krimako nAza karanevAlA hai / kapha aura vAyuko dUra karanevAlA hai // 33 // kAMjike guNa // sauramamlaM bahireva zItamaMtarvidAhyagnikrudazmarekam / gulmAdisaM bhadyanilApahAri // hRdyaM guru prANabalapradaM ca // 34 // bhAvArtha: khaDDI kAMjI bAharase hI zIta pratibhAsa hotI hai / paraMtu aMdara jAkara jalana paidA karanevAlI hai / gulma Adiko bhedana karatI hai / mUtrake pattharako recana karanevAlI, vAta vikArako dUra karanevAlI hai / hRdya evaM pacanemeM bhArI hai | zarIrako zakti denevAlI hai // 34 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annpaanvidhiH| (79) atha muutrvrgH| aSTa mUtraguNa go'jAmahiSyAzvakharoSTrahAsta- / zastAvisaMbhUtamihASTabhedam // matraM krimighnaM kaTutiktamuSNam / rukSaM laghuzleSmamaruvinAzi // 35 // kSAra guNa kSArassadA mUtraguNAnukArI / kuSThArbudagraMthikilAsakRcchrAn / azIsi dussttvnnsrvjNtuu-| nAgneyazaktyA dahAha deham // 36 // bhAvArtha:--gAya, bakarI, bhaiMsa, ghoDA gadhA, UMTha, hAthI, meMDhA, ina ATha prANi yoMse utpanna mUtra ATha prakArakA hai| yaha krimiyoMko nAza karanevAle haiN| kaTu ( ciraparA ) tikta va uSNa haiM / rukSa haiM laghu hai evaM kapha aura vAtako dUra karanevAle haiM / kSAra meM uparokta mUtra ke guNa haiN| kuSTha, arbuda, graMthi, kilAsakuSTha, mUtrakRccha, bavAsIra, dUSitavraNa, aura sampUrNa krimiroga ko jItatA hai| apanI Agneya zakti ke dvArA deha ko jalAtA hai // 35 // 36 // ... dravadravyoM ke upasaMhAra evaM dravadravyaguNAH prtiitaaH| pAnAni mAnyAni manoharANi // yuktyAnayA sarvahitAni tAni / brUyAdbhiSam bhakSaNabhojanAni // 37 // bhAvArtha:-isa prakAra drava dravyoM ke guNakA vicAra kiyA gayA hai / isI prakAra prANiyoMke liye hitakara mAnya, va manohara bhakSya peya aise anya jo padArtha haiM, unake guNoMko vaidya batalAveM // 37 // anupAnAdhikAraH anupAnavicAra / itthaM dravadravyavidhi vidhAya / saMkSepataH sarvamihAnupAnam // vakSAmyahaM sarvarasAnupAnaM / mAnyaM manohAri matAnusAri // 38 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (80) kalyANakArake bhAvArtha:-isa prakAra sampUrNa dravadravyoM ko varNana karake Age, hama saMkSepa se, sarva rasoM ke sampUrNa anupAna kA varNana, manohara mata ke arthAt pUrvAcAryoM ke divya mata ke anusAra, siddhAMtAvirUddha rUpase kareMge // 38 / / sarva bhojyapadArthoM ke anupAna / bhojyeSu sarveSpapi sarvathaiva / sAmAnyato bheSajamuSNatoyam // tikteSu sauvIramathAmlatakaM / pathyAnupAnaM lavaNAnviteSu / / 39 // bhAvArtha:-sabhI prakArake bhojana meM sAmAnyadRSTIse sarvathA garama pAnI pIche se pAnA yahI eka auSadha hai / bhojaname kAMjI lenA Thaki hai // 39 // ___ kaSAya Adi rasoMke anupAna / nityaM kaSAyeSu phaleSu kaMdazAkeSu pathyaM madhurAnupAnam / zreSThaM kaTuMdravyayutAnupAnaM / sarveSu sAkSAnmadhurAdhikeSu // 40 // bhAvArtha:--kaSAya rasayukta phala va kaMdamUlake bhAjiyomeM maThiArasa anupAna karanA pathya hai, jo bhojana sAkSAt madhura hai usameM ciraparA rasa anupAna karanA acchA hai // 40 // amla Adi rasoM ke anupAna AmleSu nityaM lavaNapragADhaM / tiktAnupAna kaTukeSu samyak // pathyaM tathaivAtra kaSAyapAnaM / kSIraM hitaM sarvarasAnapAnam // 41 // bhAvArtha:-khaTTe padArthoM ke sAtha lavaNarasa anupAna karanA yogya hai| tIkhe padArthoke liye kaDuA va kaSAyale rasa anupAna hai dUdha sabhI rasoMke sAtha hitakara anupAna hai // 41 // - - 1-kttusyaatkttutiktyoH| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annapAnavidhiH / anupAnavidhAnakA upasaMhAra : keSAMcinmadhure bhavatyatitarAkAMkSAmla saMsevanA- 1 damlevAnyatarAtisevanatayA vAMchA bhavedAdarAt // yadyadyasya hitaM yadeva rucikRdyadyasya sAtmyAdikaM / tattatsarvamihAnupAna vidhinA yojya bhiparibhassadA // 42 // 1 bhAvArtha:- kisI kisIko amlarasa ke adhika sevanale mIThe rasameM adhika icchA rahatI hai| kisI ko amlake atirikta kisI rasa kA adhika sevanase khaTTe rasa kI icchA hotI hai / isI taraha kisI ko kucha, anya ko kucha rasa sevana kI cAha hotI hai / isaliye vidvAna vaidyako ucita hai ki ve jinako jisa rasakI icchA ho aura jo hitakara ho aura unakI prakRtike liye anukUla ho una sabako anupAna vidhi prayoga kareM // 42 // bhojana ke pazcAt vidheya vidhi / pazcAddhautakarau pramathya salilaM dadyAtsucapradaM / prodyaddRSTikaraM virUpavividhavyAdhipraNAzAvahaM // vaktraM padmasamaM bhavetpratidinaM tenaiva saMrakSitaM / 'vakravyagatilAtikAlakamalAnIlIpraNAzAvaham // 43 // (81) bhAvArtha:-- bhojana ke anaMtara hAthoM ko dhokara, unhI ko paraspara thoDA malakara aura unhI se thoDA jala AkhoM meM DAlanA cAhiye arthAt jalayukta hAthoM se AMkhakA sparza karanA cAhiye / isa se, AkhoM ko hita hotA hai| tejI AtI hai aura nAnA prakArake viruddha akSiroga dUra ho jAte hai / isI taraha, hAthoM ko mala kara pratidina, mukha kA sparza kare arthAt, thoDA sA maleM to mukha kamala ke samAna kAMtiyukta hotA hai, tathA mukhagata vyaMga, tilakAlaka, nIlI Adi aneka roga dUra ho jAte haiM // 43 // tatpazcAdvidheya vidhi| bhuktvAcamya kaSAyatiktakaTukaiH zleSmAmu nudet / kiMcidgarvitavAsthitaH padazataM saMkramya zayyAtale // vAmaM pArzvamatha prapIya zanakaiH pUrva zayIta kSaNaM / vyAyAmAdivivarjito dravatarAsevI niSaNNo bhavet // 44 // bhAvArtha:- isa prakAra, bhojana karaneke pazcAt, acchItaraha kuralA karake kaSAya 1- bhukte rAjavat AsIta / 11 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (82) kalyANakArake kaDuA, tIkhA rasayukta padArthoko. arthAt supArI, katthA lavaMga kastUrI tAmbUla Adi sevana kara, yA hRdya dhUma Adi ke sevana kara, udrikta kapha ko dUra kareM ( kyoM ki bhojana karate hI kaphakI vRddhi hotI hai ) pazcAt garvita hokara baiThe arthAt kisIkI kucha bhI paravAha na kara nizciMta cittase baiThe / bAdameM sau kadama, calakara, vAma pArzva ko thoDA dabAkara usI bAyeM bagalase thoDI dera sove aura uThate hI vyAyAma Adi na kareM aura drava padArtha ko sevana karate hue thoDI dera baiThanA cAhiye // 44 // aMtyamaMgala / iti jinavanirgatasuzAstramahAMbunidheH / sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH // ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsurato / nimRtamidaM hi zakiranibhaM jagadekAhetam // 45 // bhAvArtha:-jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake liye prayojanIbhUta sAvanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdrake mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAthameM jagatakA eka mAtra hita sAdhaka hai [ isaliye hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 45 // -*-* ityugrAdityAcAyakRta kalyANakArake svAsthyarakSANAdhikAre annapAnavidheiH paMcama paricchedaH / iyugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke svAsthyarakSaNAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM annapAnavidhi nAmaka pAMcavAM pariccheda samApta huaa| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAyanAvidhiH / (83) atha SaSThaH pricchedH| atha dinacaryAdhikAraH / maMgalAcaraNa va pratikSA / natvA devaM devavRMdArcitAMghri / vIraM dhIraM sAdhu sujJAnavAdhim // svasthaM svasthAcAramArgo ythaav-| cchAstrodiSTaH spaSTamudyotate'taH // 1 // bhAvArtha:-devoMke dvArA vaMdya caraNavAle, dhIra vIra aura sAdhuvAke lie jJAna samudrake rUpameM haiM aise bhagavAnko namaskAra kara svAsthyAcArazAstrameM upadiSTa prakAra zreSTha svAsthya kA upadeza yahAMpara diyA jAtA hai // 1 // daMta dhAvana / prAtaH prAtarbhakSayedaMtakASTaM / nirdoSa yaddoSavargAnurUpam // anne kAMkSA vAkpravRttiM sugaMdhi / kuryAdatannAzayedAsyarogAn // 2 // bhAvArtha:-pratinitya prAtaHkAla, nIma babUla kAraMja arjuna Adike dAMtUnoMse jo vAta pitta kaphoMke anukUla arthAt doSoMko nAza karanevAle hoM evaM nirdoSa hoM dAMta sApha karanA cAhiye / isa prakAra dAMtuna karanese bhojanameM icchA, vacanapravRttimeM spaSTatA, mukhameM sugaMdhi evaM sarva mukharogoMkA nAza hotA hai // 2 // dAMtUna karameke ayogya manuSya / zoSonmAdAjIrNamUrditA ye| kAsazvAsacchardihikAbhibhUtAH // pAnAhArAH klinnagAtrAH kSatAtoH / sarve vajyoH dantakASThaprayoge // 3 // bhAvArtha:----zoSa [ kSaya ] unmAda, ajIrNa, mUrchA, kAsa zvAsa, vamana hicakI Adi rogoMse pIDita, kSata Adi ke dvArA jinakA zarIra klinna [AI ] ho aura pAna, Ahara le cuke hoM aise manuSya dAMtuna nahIM kareM / / 3 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54), Tai kalyANakArake bhAvArtha -- svasthAvasthA meM mastakameM tela lagAnA cAhiye / isase iMiMdriyoM ko zAMti milatI hai / bAla (keza ) ko mRdu karane ke liye yaha kAraNa hai evaM mastakako ThaNDA / gata sarva rogoMko yaha nAza karatA hai // 4 // gavatA tailAbhyaMga ga guNa / dadyAt mastakeM svasthakAle / kuryAdetattarpaNaM caMdriyANAm / kezAnAM vA mArdavaM hi prazAMta rogAnsarvAnnAzayeggataca // 4 // tailaghRtAbhyaMga guNa | tailAbhyaMga kSeSyavAtamaNAzI / pittaM raktaM nAzayedA chutasya // dehaM sarva tarpayeomapaivaivarNyAdikhyAtarogApakapa // 5 // bhAvArtha:- tela mAliza karanA yaha kapha aura vAtako nAza karatA hai| ghI ke mAliza karanese rakta pitta dUra hojAtA hai / romakUpoMsa praveza hokara yaha sarva dehako zAMti pahuMcAtA hai | aura vaivarNyAdi prasiddha tvaggata rogoMko dUra karatA hai // 5 // 1 abhyaMgakeliye ayogya vyakti / mUrcchAkAMtojIrNabhaktaH pipAsI / pAnAkrAMto recakI kSINagAtraH // taM cAbhyaM varjayetsarvakAlaM | saMyoga dAhayuktajvare vA / / 6 / / bhAvArtha:- mUrcchita, ajIrNaroga se pIDita, pIliyA ho, aura recana liyA ho jisa kA zarIra ho, garbhadhAraNa kara alya samaya hogayA ho to, aise ( mAliza ) nahIM karanA cAhiye || 6 || pyAsI, madya Adi ko jisane atikRza ho, dAha jvara se yukta vyaktiyoM ko hamezA abhyaMga vyAyAma guNa | dIgnitvaM vyAbhinirmuktagAtraM / nidrA taMdrAsthaulyaficianaM ca // kuryAtkAMtipuSTimArogyamAyu- / vyAmo'yaM yauvanaM dehadAdam // 7 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAyanavidhiH / bhAvArtha:- pratinitya manuSyako vyAyAma karanA cAhiye / vyAyAmase agni teja hotA hai / zarIrake roga dUra hote haiM / nidrA, Alasya, sthUlatA Adi zarIradoSa dUra hokara zarIra) kAMti, puSTi svAsthya aura darghi AyukI prApti hotI hai / vizeSa kyA; yaha vyAyAma yauvana ko kAyama rakhatA haiM, aura zarIrako majabUta karatA hai // 7 vyAyAmakoliye ayogyavyakti taM vyAyAma varjayedraktapittI / zvAsI vAla: kaashikaabhibhuutH|| " strISu kSINo muktvaasksstaaNg-| ssoSNe kAle rinagAtro jvarAtaH // 8 // bhAvArtha--- raktapitta zvAsakAsa (khAMsI) hicakI, kSata (jakhama) aura jvara se. pIDita, jisake zarIra se pasInA nikalA ho, jo atimaithuna se kSINa ho aise manudhya evaM bAlaka ko vyAyAma nahIM karanA cAhiye / tathA svastha puruSa ko bhI uSNakAla (grISma zaradaRtu) meM vyAyAma choDa denA cAhiye // 8 // balArdha lakSaNa prasvedAdA zaktizathilyabhAvA / cchaktaraMdha cAvaziSTaM viditvA // vyAyAmo'yaM varjanIyo manudhyai // ratyaMtAdhikyAnvito haMti bhayam // 9 // bhAvArtha:-~-yatheSTa vyAyAma karane ke bAda pasInA Ave arthAt zakti kama hogaI ho taba adhAza zakti rahagaI samajhakara vyAyAma ko choDanA caahiye| atyadhika vyAyAma zarIrako nAza hI karatA hai // 9 // udvartana guNa tvagvaivaye shlessmmedovikaar| kaNDUmAye gaatrkaaysvruup| vAtAkrAMte pittarattAtre'smin / kArya tatrodvatenaM savedana / / 10 // bhAvArtha:-zarIrameM varNa vikAra, kaphavikArameda dhAtukA vikAra hojAya, prAyaH1 zarIra meM jitanI zakti utsaro ardha bhAga mAtra vyAyAna meM kharca karanA cAhiye / ... mernm..HEET - Mara.. Huanrama Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (86) kalyANakArake sarva zarIra vAta se pIDita ho, evaM raktapitta se pIDita ho usa avasthAmeM khujalI hojAya va zarIra kRza hojAya to udvartana [uvaTana ] sarvadA uttama hai // 10 // viziSTa uddhartana guNa phenodhdarSAcchodasaMvAhanAyaiH / / gAtrasthairya tvakprasAdo bhavecca // medazleSmagraMthikaNDAmayAsta / .. nasyussarve vAtaraktodbhavAzca // 11 // bhAvArtha:----gehUM AdikI piTThIse, zarIrako gharSaNa karane va auSadhoMke cUrNa ko zarIra para DAlanese, zarIrameM sthiratA AjAtI hai, carmameM kAMti AjAtI hai, medavikAra, zleSmavikAra graMthiroga [saMdhiroga ] khujalI aura vAtaroga, evaM raktotpanna roga bhI isase naSTa hote hai // 11 // pavitra snAna guNa tuSTiM puSTiM kaaNtimaarogymaayu-| ssaumya doSANAM sAmyamagnezca dIptim / taMdrAnidrApApazAMtiM pavitram snAnaM kuryAdannakAMkSAmatIva // 12 // bhAvArtha:--- snAna karanese manameM saMtoSa utpanna hotA hai| teja baDhatA hai / Arogya rahatA hai / dIrghAyu hotA hai / zucitA prApta hotI hai / doSoMkA sAmya hotA hai| agni teja ho jAtI hai, Alasya nidrA dUra hojAtI hai / pApako upazamana kara zarIrako pavitra karatA hai bhojanameM icchA utpanna karatA hai / isaliye pavitra snAna avazya karanA cAhiye // 12 // snAna ke liye ayogya vyAkta ! snAnaM vayaM chardite krnnshuule-| cAdhmAnAjIrNAkSirogeSu samyak // sadyojAte pInase caatisaare| bhukte sAkSAtsajvare vA manuSye // 13 // bhAvArtha:--jisako ulTI horaha ho, karNazUla [ darda | hogayA ho jisakI peTa phUlagayI ho arjIrNa hogayA ho AMkhoMkA roga hogayA ho, pInasa roga hokara alpa samaya hogayA ho, atisAra hogayA ho, jisane bhojana kiyA ho, sAkSAtjvara sahita ho, aise manuSya aisI avasthAvomeM snAna nahIM kareM // 13 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAyanavidhiH / (87) tAMbUla bhakSaNa guNa saukhyaM bhAgyaM saurabhaM suprasAdaM / kAMti pralhAdaM kAmukatvaM sagarva // saukhyaM sauMdarya saumanasyaM surUpaM / nityaM sarveSAmaMgarAgaH karoti // 14 // kAMtiM saMtoSaM sadravatvaM mukhasya / vyaktaM vedyaM bhUSaNaM bhUSaNAnAm / / rAgaM rAgitvaM rAganAzaM ca kuryAt / / pUjyaM tAMbUlaM zuddhimAhArakAMkSAm // 15 // bhAvArtha:--tAMbUla ( pAna ) ke khAnese zarIrameM saukhya bhAgya, sugaMdhi, saMtoSa kAMti, ullAsa, suMdara viSayAbhilASA Adi guNa baDhate haiM / mukhameM kAMti honeke sAtha 2 manameM saMtoSa rahatA hai / mukhameM dravatva rahatA hai, lokameM vaha mukhakA bhUSaNa bhI samajhA jAtA hai| madhura svara paidA hotA hai| mukhmeM lalAI utpanna honeke sAtha 2 bahutase rogoMkA nAza bhI karatA hai / AhArameM icchAko utpanna karatA hai / bhojana ke bAda mukhazuddhi karatA hai, isaliye aise aneka prakArake guNoMse yukta tAMbUla sadA sevya hai // 14 // 15 // tAmbUla sevana ke liye ayogya vyakti / tattAMbUlaM rktpittjvraatH| zoSI:kSINassadvirikto'tisArI // kSuttRSNonmAdAtikRcchrAbhibhUtaH / / pIta kSIrassaMtyajenmadhamattaH // 16 // bhAvArtha:-jisako raktapitta hogayA ho, jo jvarase pIDita ho, jise kSayaroga hogayA ho jo atyaMta kRza ho, jisako virecana de diyA ho atisAra rogase pIDita ho, kSudhA va tRSAse bAdhita ho, unmAda jisako huA ho, mUtrakRcchrase pIDita ho, dUdha piyA ho, aura zarAba pIkara nazeme masta ho aisI avasthAvomeM tAMbUla varNya hai // 16 // jUtA pahinane, va pAdAbhyaMgake guNa | sopAnatkassaMcaretsavakAlaM / tenArogyaM prApnuyAnmArdavaM ca // pAdAbhyaMgAtpAdadAhaprazAMtiM / nidrAsaukhyaM nirmalAM cApi dRSTim / / 17 / / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (88) kalyANakArake bhAvArtha:--hamezA jUtA pahinakara calanA cAhiye jisase Arogya prApta hotA hai va zarIra mRdu hojAtA hai / paira ( pAdatala ) meM tela mAliza karane se pAdakA jalana zAMta hotA hai / sukhapUrvaka nIMda AtI hai| AMkha nirmala ho jAtA haiM // 17 // raatricryaadhikaarH| maithunasevanakAla ! zIte kAle nityamekaikavAraM / yAyAtsvastho grAmyadhApayogam // jJAtvA zakti coSNakAle kadAcit / pakSAdotsaptaSa paMcarAtrAt // 18 // bhAvArtha:-svastha manuSya ThaNDake mausama meM pratinitya eka daphe maithuna sevana kara sakatA hai / uSNa kAla meM apanI zakti kA khyAla rakhakara pAMca, chaha, sAta va ATha dinameM eka daphe maithuna sevana karanA cAhiye // 18 // maithuna ke liye ayogya vyakti / kSuttaSNArto strvidshukrvegii| dUrAdhvanyo ya kSatotpIDitAMgaH // retaHkSINo durbalazca jvarAtaH / pratyUSe saMvarjayettaM vyavAyam // 19 // bhAvArtha:-- kSudhA tRSAse jo pIDita ho, mala mUtra va zukra kA vega upasthita ( bAhera nikalaneke liye taiyAra ho) ho, dUrase jo calakara Anese thaka gaye hoM, kSayase jo pIDita ho jinakA zukra kSINa ho gayA ho, jo zaktihIna ho, vara pADita ho unako maithuna sevana varNya hai / evaMca prAtaHkAlake samaya maithuna sevana (kisIko bhI) nahIM karanA cAhiye // 19 // satata maithunake yogya vykti| kalyANAMgo yo yuvA dhyasevI / tasyaivoktassarvakAle vyvaayH|| vRSyAnyogAyogarAjAdhikAre / vakSyAmyaSaNAn lakSaNairuttaratra / / 20 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rsaaynvidhiH| ( 89) bhAvArtha:--jisakA zarIra bilakula niroga hai, jo javAna hai va vRSya (kAmavarddhaka, zukrajanaka) padArthIko sevana karatA hai usIko hamezAha maithuna sevana karaneke liye kahA hai / arthAt vahI sadA sevana kara sakatA hai / vaha vRSya padArtha kaunase haiM yaha Age yogarAjadhikArameM lakSaNa sahita pratipAdana kareMge aisI AcArya pratijJA karate haiM // 20 // . brahmacarya ke gunn| varNAdhikyaM nirvalIkaM zarIraM / satvopetaM dIrghamAyussudRSTim / kAMtiM gAtrANAM sthairyamatyaMtavIryam / martyaH prApnoti strISu nityaM jitAtmA / / 21 // bhAvArtha:----jo striyoM meM nitya virakta rahatA hai usa ke zarIra kA varNa baDhatA hai, zarIra valI ( camaDekA sikuDanA ) rahita hotA hai, manobalase yukta hotA hai, dIrghAyu hotA hai, AMkha acchI rahatI hai arthAt dRSTi manda nahIM hotI hai| zarIra meM kAMti va majabUtI AjAtI hai, vaha atyaMta zaktizAlI hotA hai // 21 // maithuna ke liye ayogya strI va kAla / duSTAM durjAtiM durbhagAM dussvarUpAmalpachidrAMgImAturAmAtavIM ca saMdhyAsvaspRzyAM parvasu praapyyogyaaN| vRddhAnnopeyAdrAjapatnI manuSyaH // 22 // bhAvArtha:- duSTAstrI, nIca jAtIvAlI, dUSitayonivAlI, kurUpI, alpa chidra (yonisthAnakA ) vAlI, roga se pIDita, rajasvalA, aspRzyA, vRddhA aisI strI tathA rAjapatnI ke sAtha kabhI bhI sambhoga na kreN| jo sambhoga karane ke liye yogya ho usake sAtha bhI, saMdhyAkAla va aSTamI caturdazI Adi parvadinoM meM sambhoga nahIM karanA cAhiye // 22 // maithunAnaMtara vidheya vidhi / svAdusnigdhaM mRSTamiSTaM manojJaM / kSIropetaM bhakSyamikSArvikAra / zIto vAtazzItalaM cAnnapAnaM / nidrA saMvyA grAmyadharmAvasAne // 23 // bhAvArtha:-svAdiSTa, cikanA, svaccha, svecchAke anukUla, manojJa, tathA kSIrayukta aise bhakSya aura Ikha ke vikAra zakkara Adi ko maithuna sevana ke bAda khAnA cAhiye Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (90) kalyANakArake evaM ThaNDI havA leneke sAtha zItaguNa yukta anna pAnakara zAMtise nidrA lenI cAhiye, yaha hitakara hai // 23 // nidrAkI AvazyakatA / rAtrau nidrAluH syAnmanuSyaH sukhArthI / nidrA sarveSAM nityamArogyahetuH // nidrAbhaMge syAtsarvadoSaprakopo / vA nidrA syAtsarvadevApyamogham // 24 // bhAvArtha:---rAtrimeM jo manuSya yatheSTa nidrA letA hai vaha sukhI bana jAtA hai / athavA sukhakI icchA rakhanevAlA rAtrimeM nidrA avazya leveM / nidrA sabhI prANiyoMko ArogyakA kAraNa hai| nidrAbhaMga honese vAtAdi doSoMkA udreka hotA hai| lekina rAta dina nidrA nahIM lenI cAhiye // 24 // dinameM nidrA lenekA avasthAvizeSa / dRrAdhvanyaH zrAMtadehaH pipAsI / vAtakSINo madyamatto'tisArI // rAtrau ye vA jAgarUkAstadardhA nidrA sevyA tairmanuSyairdivApi // 25 // bhAvArtha:--dUrase jo calakara AyA ho, thakA huA ho , pyAsA ho, vAtarogase pIDita ho kara kSINa hogayA ho , atisAra rogase pIDita ho, madya pIkara matta hogayA ho evaM satrimeM jo jagA ho vaha manuSya jAgaraNase AdhI nIMda dinameM lesakatA hai // 25 // srvrtusaadhaarnncryaadhikaarH| ___ hitmitbhaassnn| evaM sahattaissajjanaM durjanaM vA / janmAcArAMtargatAniSTavAkyaH // rAgadveSAtyaMtamohanimittaH / naiva brUyAtsvasya saMpatsukhArthI // 26 // bhAvArtha:--jo manuSya saMsArameM sampatti va sukha cAhatA hai use cAhiye ki vaha sajana 2 durjana ke prati, janma ( paidAiza) sambaMdhI va AcAra sambaMdhI aniSTa vacanoM ke prayoga na kareM jo ki gaga, dveSa, va moha kI utpati ke liye kAraNa hote hoM // 26 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAyanavidhiH / zailAdyArohaNa niSedha zailAnvRkSAnduSTavAjIdvipeMdrA- / nArohadvA grAhanakAkulomiH / / nIbasrotA vAhinI vAridhInvA // gAhettAnyatpalvalasthaM na toyaM // 27 // bhAvArtha:----sukhacchu manuSya, pahATa , vRkSa, duSTaghoDA va hAthI ityAdipara nahIM car3he, jisameM magara va adhika urmI ho, tIvra srota baharahI ho aisI nadI va samudra meM praveza na kareM, tathA palvala ( jamInameM baDe 2 gaDDe rahate hai inameM barasAta ke samaya pAnI bharajAtA hai vaha kaI dinoMtaka rahatA hai unako palbala kahate haiM) ke jalameM bhI snAnAdika na kareM // 27 // pApAdikAryoM ke niSedha // yadyatpApAthai yacca pezUnyahetu- / ryadyallokAnAmapriyaM cAprazastaM // yadyatsarveSAmeva bAdhAnimittam // tattatsarva varjanIyaM manuSyaiH // 28 // bhAvArtha:---jo jo kArya pApopArjanake liye kAraNa ho, jo lokApavAdake liye kAraNa hoM, logoMke liye apriya evaM amaMgala hoM aura jo sabake liye bAdhA utpanna karane vAle hoM, aise kAryAMko buddhimAn manuSya kabhI na kareM // 28 // hiMsAdike tyaag| hiMsAsatyaM steyamohAdi sarve / tyaktvA dhImAMzcArucAritrayuktaH // sAdhUsaMpUjya prAjyavIryAdhiyuktA- // nArogyArthI yojayedyogarAjAn // 29 // ... bhAvArtha:--svAsthyakI icchA rakhanevAlA manuSya hiMsA, jhUTha, corI, paripraha, kuzIla ityAdi pApoMko choDakara sadAcaraNameM tatpara hoveM, sajjana va saMyamiyoMkI sevA karake atyaMta zaktivarddhaka yogarAjoMkA prayoga kareM // 29 // vRssyaadhikaarH| kAmotpatti ke sAdhana / cittAlhAdaH kAMtimanmAnasAni / prodyatpuSpodbhAsi vallIgRhANi // cakSusparzazrotranAsAsukhAni / / prAyeNaitatkAminAM kAmahetu // 30 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (92) kalyANakArake ... bhAvArtha:-cittameM AlhAda utpanna karanevAle evaM manameM harSa aura prasannatAko baDhAnevAle latAgRha jinameM bahutase suMdara puSpa khile hue dikha rahe hoM, vihAra karane yogya haiM / unase iMdriyoMko sukha milatA hai evaM prAyaH ye kAmukoMkeliye kAmakI icchA utpanna karane ke liye kAraNa haiM // 30 // kAmoddIpana karanevAlI strii| yA laavnnyopetgaatraanukuulaa| bhUSAveSodbhAsi sadyauvanA ca / / madhye kssaamottuNgiinstniiyaa| suzroNI sA vRSyaheturnarANAm ! // 31 // bhAvArtha:- jo suMdarI zarIrake liye zobhanevAle vastrAbhUSaNoMko dhAraNa karatI ho, yuvatI ho, madhyasthAna jisakA kuza ho aura unnata evaM moTe stanoMse yukta ho, nitaMbasthAna jisakA suMdara ho vaha strI, puruSoMko kAmoddIpana karanevAlI hotI hai // 31 // vRSyAmalaka yog| dhAtrIcUrNa tadrasenaiva siktaM / zuSkaM samyakSIrasaMbhAvitaM ca // khaNDenAktaM sevyamAno manuSyo / vIryAdhikyaM prApnuyAtkSIrapAnAt // 32 // ... bhAvAryaH----. Abale ke cUrNa meM, usIke rasa DAlakara sukhAveM, isI ko bhAvanA kahate haiN| tat pazcAt acchItaraha dUdha kI bhAvanA deveM / isa prakAra bhAvita cUrNa ke barAbara khAMDa milAkara khAyeM aura Upara se dUdha pIve to atyaMta vIrya kI vRddhi hotI hai| noTa:- jahA~ bhAvanA kA pramANa nahIM likhA ho, vahAM sama bhAvanA denI cAhiye aisI paribhASA hai / isaliye yahAM bhI bhAvanApramANa nahIM likhane ke kAraNa, Abale ke rasa, aura dUdha ke sAtha 2 bhAvanA denI cAhiye // 32 // vRSya, shaalyaadiyog| kRtvA cUrNa zAlimASAMstilAMzca / kSIrAjyAbhyAM zarkarAmizritAbhyAM // pakkApUpAnbhakSayedakSayaM tat / vRSyaM vAMchan kAminItRptihetuM // 33 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAyanavidhiH / bhAvArtha:-dhAna, uDada, tila ina tInoMke ATA banAkara unake sammizraNa se banAyA gayA puA zakkara dUdha ghIke sAtha khAve to pauSTika hai / evaM kAmabhogameM kAminI ko tRti karaneke liye kAraNa hai // 33 // vRSya sktuu| saktUnmizrAnkSIrasaMtAnikAnvA / mASANAM vA cUrNayukta guDAvyam / jagdhvA nityaM saptatiM kAminInAM / yAyAvaddhApyazrameNaiva martyaH // 34 // bhAvArtha:--sattako malAI meM mizrita karake sevana kareM athavA guDase yukta uDada ke ATekA koI padArtha banAkara khAve to vaha buDDA bhI ho to pratidina sattara striyoMko bhI vinAzramake sevana kara sakatA hai // 34 // vRSya godhuumcuurnn| godhUmAnAM cUrNamikSArvikAraiH / pakaM kSIreNAtizItaM manojJa // AjyenaitatbhakSayitvAMganAnAM / SaSThiM gacchedekavAraM krameNa // 35 // bhAvArtha:-gehUMkA ATA zakkara aura dUdhake sAtha pakAkara atyaMta ThaNDA kreN| isa manojJa pAka ko ghIke sAtha khAveM to vaha manuSya ekadaphe kramase sATha striyoMko bhoga sakatA hai // 35 // vRSya rktaashvsthaadiyog| raktAzvatthatvagvipakaM payo vA / yaSTIcUrNonmizritaM zarkarAdayaM // pItvA sadyassaptavArAnjedvA // nirvIryopi pratyahaM kAmataptaH // 36 // bhAvArthaH-lAla azvatthakI chAlako dUdhameM pakAkara athavA mulahaTIkA cUrNa aura zakkarase mizritadUdha ko yadi manumya pIve to cAhe vaha vIrya rahita kyoM na ho tathApi pratinitya kAmatapta hokara sAtavAra strIsevana karasakatA hai / / 36 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 94 ) kalyANakArake vRSyAmalakAdi cUrNa | chAgakSIreNAmalakyAH phalaM vA / pakaM zuSkaM cUrNitaM zarkarAdayam // mUlAnAM vAyucaTAgokSurANAM / vIrye kuryAcchAgavIryeNa tulyam // 37 // bhAvArtha:--- bakarI ke dUdha ke sAtha AMbaleko pakAkara, sUkhaneke bAda cUrNakara zakka rake sammizraNase khAnese yA ciMcoTakatRNa, (uTaMgaNa ) aura gokhura kI jaDa ko AMvale ke rasAyana se, khAnepara, bakareke vIryake samAna hI vIrya banatA hai // 37 // chAgadugdha / mASakAthonmizritaM chAgadugdhaM / pItvA rAtrau tadvRtAktaM guDAdayam / / yAme yAme saptasaptaikavAraM / strIvyApAre yAti jAtapramAdaH || 38 // bhAvArtha:- bakarI ke dUdha meM uDada kA kAtha [ kADhA ] ghI, guDa milAkara rAtrimeM pIyeM, to prati praharameM ullAsapUrvaka sAta sAta vAra striyoMkA sevana kara sakatA hai // 38 // vRSya, bhUkUSmANDAdi cUrNa / bhUkuSmANDaM cekSurANAM ca bIjaM / guptAvIjaM vA musalyAca mUlam // cUrNIbhUtaM chAgadugdhena pAtuM / tadvaddeyaM rAtrisaMbhogakAle // 39 // bhAvArtha:- jamIna kaddU tAlamakhAnA vidArikaMda bIja, kauMca ke bIja musalI ( tAlamUlI) kI jaDa inako cUrNakara, bakarake dUdha ke sAtha rAtrI meM saMbhoga ke samaya pIneke liye denA cAhiye // 39 // napuMsakatvake kAraNa va cikitsA marmacchedAcchukradhAtukSayAdvA / medUvyAdhejanitaH laivyamuktam // sAdhya kaivyaM yatkSayAjjAtameSu / proktA yogAste'tra yojyA vidhijJaiH // 40 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annpaanvidhiH| (95) bhAvArtha:--marmaccheda honese, vIryakA atyAdhika nAza honese, aura koI zizna roga Adi kAraNoM se napuMsakatA AtI hai / ina meM se, zukrakSaya se honevAlA jo napuMsakatva hai vaha sAdhya hai / isa napuMsakatva ke nivAraNArtha pUrvakathita vRSyayogoMko vidhijJa vaidha prayoga kareM // 40 // rasAyanAdhikAra / ' saMkSapase vRSya padArthoMke kathana / yadyacchItaM snigdhamAdhuryayuktaM / tattadravyaM vRSyamAhurmunIMdrAH // rogAnsavAn haMtumatyaMtavIyon / yogAnvakSAmyAtmasaMrakSaNArtha // 41 // bhAvArtha:-jo 2 padArtha zItaguNa yukta haiM, sigdha [cikanA] haiM, aura mAdhuryaguNa yukta haiM ve sabhI vRSya, ( vIryavarddhaka, kAmottejaka ) haiM aisA maharSigaNa kahate haiM / AcArya kahate haiM ki AtmasaMrakSaNake lie niroga zarIrakI AvazyakatA hai / isalie sabhI roMgoMko dUra karanekolie atyanta vIryayukta yogoMkA arthAt rasAyanoMkA nirUpaNa Age kareMge 43 triphalA rasAyana / prAtardhAtrI bhakSayedbhuktakAle / pathyAmakAM naktamakSaM yathAvat // kalyANAMgastIvacakSuzcirAyu bhUtvAjIveddharmakAmArthayuktaH // 42 / / bhAvArtha-- prAtaHkAla bhojanake samaya meM tIna AMvalA rAtrIke samaya eka haraDa, do baheDAko cUrNa karake ghI zakara Adi yogya anupAnake sAtha sevana kareM, to zarIra ke sabhI roga nAza hokara, zarIra suMdara banatA hai, AMkhoMmeM tejI AtI hai / vaha vyakti dharma, artha, kAma, ko pAlana karate hue cirAyu hokara, jItA hai // 42 // 1 yadyapi isa zlokameM AMvalA, aura baheDe kI saMkhyA nirdeza ThIka taurase nahIM kI gaI hai| tathApi anya aneka vaidyaka graMthoM meM prAya: isI prakArakA ullekha milatA hai ki jahAMpara triphalAkA sAdhAraNa kathana ho vahAM uparokta prakArase grahaNa kiyA jAtA hai / imI AdhArase Upara spaSTatayA saMkhyA nideza kI gaI hai| dUsarI bAta yaha hai ki zlokama baheDA sevana karane kA samaya nahIM batalAyA hai / haraDake sAtha hI khAveM to mAtrA baDhatI hai, AMvale kI mAtrA kamatI hotI hai / isa kAraNase hama yaha samajhate haiM ki eka haraDa, do baheDA, tIna AMvalA isa kramase lekara tInoMko eka sAtha cUrNa karake yogya mAtrAmeM zAma subaha sevana karanA cAhiye / yahI AcAryakA abhiprAya hogaa| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake ghRSya viDaMga va ysstticuurnn| vaiDaMga vA cUrNamatyaMtasUkSma / tadvadyaSTIzarkarAcUrNayuktam // nityaM prAtassevamAno manuSya- / zzItaM toyaM cAnupAnaM dadhAnaH // 43 // bhAvArtha:--viDaMga ke sUkSma cUrNa, athavA mulahaTI ke cUrNa meM samabhAga zakkara milAkara ThaNDA pAnI ke sAtha pratinitya prAta:kAla sevana karanese valIpalita Adi nAza hokara cirakAlataka jItA hai // 43 // rasAyanake anupaan| teSAmeva kAthasaMyuktametadbhallAtakyA vA guDUcyAstathaiva // drAkSAkAthenAthavA traiphalena / prAyeNaite bheSajasyopayogyAH // 44 // - bhAvArtha:--- jisa rasAyanika auSavi ko, rasAyana ke rUpa meM sevana karanA ho usake liye usI auSadhi kA kvAtha ( kADhA) ko anupAna karanA cAhiye / jaise triphalArasAyana ke sAtha triphalAkA hI kADhA pInA cAhiye, athavA bhilAve, giloya, drAkSA, triphalA (haraDa baheDA AMvalA) ina eka 2 auSadhiyoM ke kvAtha ke anupAna se (rasAyana) sevana karanA caahiye| ye auSadhiyAM prAya: pratyeka rasAyana ke sAtha upayoga karane yogya haiM // 44 // rasAyanasevanameM pathyAhAra / etatpItvA jIrNakAle yathAvat / kSIreNAnaM sASA mudyUSaH / sAmudrAyaiverjitaM prAjyarogAna / jitvA jIvanirjaro nirvalIkaH // 45 // bhAvArthaH-uparyukta kvAtha ( anupAna ) ko pIkara jIrNa honeke bAda dUdhake sAtha athavA ghI, mUMga ke dAla ke sAtha bhojana kreN| paraMtu sAmudralavaNa Adi tIkSNa padArthoM ke sAtha upayoga nahIM kreN| isase baDe 2 roga dUra hojAte haiN| aura buDhApA, va valI (camaDe kI sikuDana) rahita hokara, aneka varSAMtaka jItA hai / / / 45 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAyanavidhiH / (97) viDaGgasAra rasAyana / sArANAM vA sadviDaMgodbhavAnAM / piSTaM samyakpiSTavatzodhayitvA // zItIbhUtaM niSkaSAyaM vizuSkaM / dhUlIM kRtvA zarkarAjyAbhimizram // 46 // tddhaaNbhodhautnishchidrkuNbhe| gaMdhadravyaizvAnuliptAMtarAle / / nikSipyordhva baMdhayetahamadhye / varSAkAle sthApayeddhAnyarAzau // 47 // uddhatyaitanmeghakAle vyatIte / pUjAM kRtvA zuddhadehaH prayatnAt // prAtaH prAtaH bhakSayedakSamAtraM / jIrNe sarpiH kSIrayuktaM tu bhojyam // 48 // snAnAbhyaMgaM caMdanenAnulepaM / kuryAdAsyAvAsamapyAtmaramyaM // kAMtAkAMtazzAMtarogopatApo / mAsAsvAdAdivyamApnoti rUpaM // 49 // bhAvArtha:- vAyaviDaMga ke kaNoM ko piTTI banAkara, ( usako piTTI ke samAna acchItaraha se zodhana karake,) jaba vaha ThaNDe hojAya, kaSAya rahita hoM sUkha gaye hoM to usako acchItaraha se cUrNa karake barAbara, zakkara, aura ghI mila veM / chidrahita nayA ghaDA lekara use sugaMdhita pAnIse acchItaraha dhole / evaM usake aMdarake bhAgameM sugaMdhadravya ko lepana, kreN| usameM uparyukta avaleha ko rakhakara acchItaraha usakA muMha bAMdhakara barasAta ke dinomeM gharake bIcameM rahanevAlI dhAnyakI rAzimeM rakhanA cAhiye / barasAtakA mausama nikala jAneke bAda isako nikAla leveM / tat pazcAt vamana, virecana Adi paMcakoMka dvArA zarIskI zuddhi va prayatnapUrvaka dAna karake, devapUjA Adi satkarmoM ko kareM / tadanaMtara isa rasAyana ko prAtaH pratidina, eka toleke pramANa sa bhavana kara / jIrNa hone ke bAda ghI dUdhake sAtha bhojana karanA cAhiye / tailAbhyaMga, nAna, zarIrako caMdanalepana Adi karanA cAhiye / rahanekA sthAna bhI suMdara banAnA caahiye| isa prakAra eka mahinA kare to usakA zarIra atisuMdara banatA hai, zarIra ke marva roga dUra hote haiM tathA triyeMge ko priya hotA hai // 46-47-48-49 // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAraka balArasAyana / yatnAlAmUlAtulAM vizoSya / alI. to zuddhatanuH palArdham // nityaM pibedugdhavimizritaM t-| ujIrNa ghRtakSArayutAnajhuktiH // 50 // bhAvArtha:---- khoTI kI jar3a ko acchI taraha sukhAkara use cUrNa kreN| vamana Adi se zarIra kI zuddhi karake use pratinitya do tole dUdha ke sAtha sevana kreN| jIrNa hone ke bAda ghI dUdha se bhojana kareM // 50 // baar'itaati khaal| pivettathA nAgavalAtipUrvabalAticUNe payasA prabhAte / navedvidAyozca pikenmnupyo| mahAyalAyuSyayuto vayuSmAn // 51 // bhAvArtha:---- isI prakAH gaMgerana, sahadeIkA ( kaMghI ) cUrNa kara dUdha ke sAtha va vidArikanda ke cUrNa ko dUdha ke sAtha upayoga kareM to zarIra meM bala baDhatA hai / dIrghAyu hotA hai, zarIra suMdara banatA hai // 51 // .. sbaaH - bsun| guDAnvitaM vaakuciyojcuurnn-| mayoghaTanyastamatiprayatnAt // nidhAya dhAnye - avi sArAnaM / vyapenadoSo'kSaphalapramANam // 52 / / prabhakSya tacchItajalAnupAnaM / rasAyanAhArAvidhAnayuktaH // nirAmayassarvamanoharAMga-. / sasamAzataM jIvati satvayuktaH / / 53 / / bhAvArtha:-~-guDase yukta vAkucI bIja ke cUrNako loheMke dhaDema bahuta yatna pUrvaka rakhakara dhAna kI rAzi vA bhUmi meM, athavA jamIna meM gaDDA khodakara, usameM dhAna bharakara, usake bIca meM rakheM / tadanaMtara zuddha zarIra hokara ( vamana virecanAdise zuddha hokara.) vaha baheDAke phala ke barAbara roja leve, va kArase ThaNDA pAnI pIlaya / jIrNa honepara rasAyana Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annpaanvidhiH| sevana karane ke samaya jo bhojana ( dUdha, ghI, bhAta ) Adi banalAyA hai usake sevana kreN| isa. rasAyanako jo sevana karatA hai vaha manuSya niroga hokara suMdara zarIravAlA . banatA hai evaM, mahAbalazAlI hokara sau varSataka jItA hai / / 52-53 / / brAmhAdi rasAyana brAhI maMDUkaparNImadhikataravacAzarkarAkSArasapi / mizrA saMkhyAkrameNa prtidinmmlssevmaan| manuSyaH / rogAnsAnniti prakaTataravalo ruuplaavnnyyukto|| jIvatsaMvatsarANAM zatamiha sakala graMthatatvArthadI // 54 // bhAvArtha:-brAhmI, majITha evaM vaca inako cUrNakara pratidina zuddhacittase ghI dUdha zakkara ke sAtha sevana karanevAlA manuSya nirogI banajAtA hai| usakI zakti baDhatI hai, soMdaryase yukta hokara evaM saMpUrNa zAstroMko jAnanevAlA vidvAn hokara sau varSataka jItA hai // 54 // vatrAdi rasAyana / vajrI gokSuravRddhadArukazatAvaryazca gaMdhAnikA / varSAbhUsapunarnavAmRtakumArItyuktadivyauSadhIn / hRtvA cUrNitamakSamAtramakhilaM pratyeka vA piban / nityaM kSIrayutaM bhaviSyati naramaMdrAkatejo'dhikaH // 55 // bhAvArtha:-giloya, gokharu, vidhArA zatAvarI, kAlI agara, bhilAvA, raktapunanavA, zvetapunarnavA, vArAhIkaMda, baDI ilAyacI, ina divya auSadhiyoMko samabhAga lekara cUrNa kreN| isa cUrNa ko eka 2 tolA pramANa pratinitya sevana kara Uparase dUdha pIleveM / athavA uparokta, eka 2 auSadhiyoM ke cUrNa ko dUdha ke sAtha sevana karanA cAhiye / isa ke prabhAva se manuSya caMdrasUrya se bhI adhika kAMtivAlA banajAtA hai // 55 // rasAyana sevana karanekA niyama / madya mAsaM kaSAyaM kaTukalavaNasakSArarUkSAmlavarga / tyaktvA satyavratassan sakalatanubhRtAM saddayAvyAptatAtmA / / .. krodhAyAsavyavAyAtapapavanaviruddhAzanAjIrNahInaH / zazvatsarvajJabhakto munigaNavRSabhAnpUjayedoSadArthI // 56 // bhAvArtha:-auSadhase niroga bananekI icchA rakhanevAlA jIva sabase pahile. madya, mAMsa, kaSAyalA padArtha tIkhA [ caraparA, namakIna, yavakSAra ,Adi . kSAra, rUkSapadArtha, Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (100) kalyANakArake aura hara prakAra ke khaTTe rasoMko choDakara, evaM krodha, parizrama, maithuna, dhUpa, vAyu, viruddhabhojana, ajIrNabAdhA ityAdi kaSTase rahita hokara, satyavrata meM dRDha rahe / sabhI prANiyoMke Upara dayA rkheN| sadA kAla sarvajJa tIrthaMkaroM ke prati bhakti karate hue munigaNa va dharmakI upAsanA kreN| isa uparoktaH, AcaraNa ko pAlana karate hue jo rasAyana sevana karatA hai, vaha una rasAyanoMke pUrNa guNako pAtA hai / / 56 // caMdrAmRta rsaayn| proktaM lokapratItaM bhuvanatalagataM caMdranAmAmRtAkhyaM // vakSAmyetatsaparNaH pratidinamamaladravadvRddhi hAni // zukle kRSNa ca pakSe jati khalu sadAlabhyametadyamAvA- / syAyAM niSpatramasya hRdagahananadIzailadezeSu janma // 57 / / ekAnekasvabhAvaM jinmtmivtiirysNjnyaasvruupai-| stanyakSIraM pramANAtkuDabamiha gRhItvAdArAt prAtareva // kRtvA gehaM trikuDyaM tritalamatighanaM tri:parItya pravezaM / tasyaivAMtahastho vidhutapArajanastatpibanizcitAtmA // 58 // pItvA darbholzayyAtalanihitatanurvAgyatassaMyalAtmA // tyaktvAhAraM samastaM tRSita iva pibecchItatoyaM yathAvata // samyagvAMtaM viriktaM vigatamalakalaMkolvaNaM paaNshushyyaa-| saMmuzAMga kSudhAte parijanamiha taM pAyayetkSIrameva // 59 // nityaM saMzuddhadehaM surabhitaramRtaM kSIramatyaMtazItaM // samyaktaM pAyayitvA balamamRtasadbhutamAlokya pazcAt / / snAnAbhyaMgAnulepAnanudinamazanaM zAlija kSIrasarpi-1 ryuktaM caikaikavAraM dadatu parijanAstasya niSkalmaSasya // 60 // evaM mAsAdupAnayavahitacaraNA vaarvaannaavRtaaNg-| ssoSNISo rakSitAtmA parijanaparito nirbajedAtmavAsAt // rAtrI rAtrI tathAhyapyanalapavanItAtapAnyabupAnA / nyabhyasyannityamevaM punarapi nivasedhimetattathaiva // 61 // pratyakSa devatAtmA sa bhavati manujo mAnuSAMgo dvitiiy-| cNdraadityprkaashssjljldhrdhyaangNbhiirnaadH| vidyunmAlAsahasradyutiyutIvalasadbhapaNabhUSitAMgA / divyarUkcaMdanAdyairamalinavasanairanvito'tarmuhUrtAt // 2 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAyanavidhiH / pAtAle cAMtarikSa dizi dizi vidizi dvIpazailAdhideze / yatrecchA tatra tatrApratihatagatikazcAdvitIya balaM ca // sparzI divyAmRtAMgaH svayamapi sakalAn rogarAjAnvitu / zaktazcAyuSyamAmotyamalinacaritaH pUrvakoTIsahasram // 63 // bhAvArthaH----isa bhUmika ahara cadrAmRta nAmakA auSadhivizeSa hai / usakI vizeSatA yaha hai ki vaha apane pattoMke sAtha kRSNa aura zukla pakSa meM pratidina caMdrake samAna hAni aura vRddhi ko prApta hotA hai arthAta zukla pakSa meM roja baDhate 2 pUrNimAke dina bilakula harAbharA hotA hai| kRSNapakSama pratidina ghaTatA jAtA hai aura pratyeka amAvAsyA ke roja usakI saba pattiyAM jhaDajAtI haiM aura bahuta kAThenatA se milatA hai| yaha tAlAva gaharInadI, aura parvata pradezoM meM utpanna hotA hai / jinamata ke syAdvAda ke samAna, isa kA vIrya nAma, svarUpa Adi, ekAneka svabhAvayukta haiM / tAtparya yaha ki isakI zakti Adi aciMtya hai / isa auSadhiko sevana karane ke liye eka aisA makAna banAveM jo tIna dIvAla, tIna maMjila kA ho aura tIna pradakSiNA dene ke hI bAda jisa ke aMdara praveza ho sakeM / isa ke garbhagRha ( bIcavAlA kamarA ) meM, rasAyana sevana karanevAlA, baMdhubAMdhava paricAraka AdikoM se viyukta hokara akelA hI baiThe / aura 16 tole strI ke dUdha meM isa cadrAMmRta ko milAkara nizcala citta se, prAtaHkAla meM pIveM / pazcAt maunadhAraNa karate hue darbhazayyA para soveM / sampUrNa AhAra ko choDakara, pyAsI ke samAna bAra 2 kevala ThaNDA pAnI pIyeM / usa ke bAda use, acchItaraha vamana virecana hokara koSTa kI zuddhi hotI hai / isa prakAra jisa ke zarIra se mala, doSa Adi nikala gaye hoM jo dhUlizayyA ( jamIna ) meM paDA ho, kSudhA se pIDita ho usa ko kuTuMbIjana, kevala dUdha pilAveM / phira caTAIke Upara leTakara mauna dhAraNa kareM saMpUrNa AhAroMkA tyAga kreN| pyAsI ke samAna vAra2 ThaNDA pAnI pIleveM, usake bAda use acchItaraha vamana aura recana hokara usakI koSTazuddhi ho jAyagI taba use UMcI zayyA (palaMga) para sulAveM / kSudhArogase pIDita usako kuTuMbIjana kevala dUdha pilAveM / pratinitya (vamana virecana honeke bAda ) use isI prakAra sugaMdhayukta garamakarake ThaNDA kiyA huA dUdha pilAveM / evaM isa amRtake yogase usake zarIra meM zakti AI mAluma paDanepara mAliza, snAna, anulepana vagairaha karAveM, evaM cAvalakI bhAta vI dUdhake sAtha dinameM ekabAra khilAyeM / isa prakArakA prayoga eka mahine taka kreN| tadanaMtara yaha paira meM jUtA, mojA vagairaha pahana kara, garama korTa vagairaha se zarIrako Dhakakara, zirameM sAphA bAMdhakara, apane parivAra ke logoMko sAtha lekara bAhara rAta meM nikalane kA abhyAsa kreN| isa prakAra agni, vAyu, ThaNDa garamI aura Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (102) kalyANakArake adhika pAnI pIne Adi kA abhyAsa karate hue phira usI ghara meM praveza kreN| yaha abhyAsa pratinitya kreN| isa rasAyanako sevana karanevAlA vyakti devoMke samAna advitIya bana jAtA hai, candrasUrya ke samAna prakAzavAna zarIravAlA hotA hai / meghake samAna gaMbhIra zabdavAlA bana jAtA hai / hajAroM bijaliyoM ke samAna camakanevAle AbhUSaNoM se yukta zarIravAlA bana jAtA hai / svargIya puSpamAlA, caMdana, nirmalabastra ityAdi se antarmuhUrta meM zobhita hotA hai / pAtAla meM, AkAza meM, dizA vidizA meM, parvata meM, samudraprAnta meM, jahAMpara bhI icchA hai vahIMpara bigara rukAvaTa gamana karasakatA hai| mparzakaranemeM usakA zarIra aisA mAluma hotA hai ki divyaamRta hI ho evaM baha baDe 2 rogoMko jItaneke liye samartha rahatA hai| isa saMsArameM nirmala cAritra ko prAptakara sahasra pUrvakoTI AyuSyako prApta karatA hai // 57 // 58 // 59 // 60 // 61 // 62 // 63 / / vividha rasAyana / evaM caMdrAmRtAdapyadhikatarabalAnyatrasatyauSadhAni / / prakhyAtAnIMdrarUpANyatibahuvilasanmaNDalairmaNDitAni // nAnArakhAkulAni prabalataralatAnyekapatra dvipcaa-|| *NyetAnyetadvidhAnAdanubhavanamiha proktamAsIttathaiva // 64 // . bhAvArtha:-isa prakAra isa caMdrAmRtase bhI adhika zaktiyukta bahutase auSadha maujUda hai| unake sevanase sAkSAt deveMdrake samAna rUpa banajAtA hai| unake pattomeM bahutasI camakIlI nAnAprakArakI rekhAyeM rahatI haiN| koI ekapatra dvipatravAlI latAyeM rahatI haiM / unako ukta vidhIke anusAra sevana karanese aneka prakArake phala milate haiM // 64 // candrAmRtAdirasAyanake ayogymnussy| pApI bhIruH pramAdI janadhanarahito bhessjsyaavmaanii| kalyANotsAhahIno vyasanaparikaro nAtmavAn roSiNazca // tecAnye varjanIyA jinapatimatabAhyAzca ye durmnussyaaH| lakSmIsarvasvasaukhyAspadaguNayutasadbhapazcaMdramukhyaH // 65 / bhAvArtha:--aizvarya, va sukhako utpanna karane vAle, uparyukta caMdrAmRtAdi divyaauSadhoMko. pApI, bhI AlasI, parivArajanarahita, nirdhana, auSadhike apamamAna. karanevAle, vyasanomeM magna, indriyoM ke vazavarti ( asaMyamI ) krodhI, jinadharmadveSI, aura durjana Adiko nahIM denA cAhiye !..65 / / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAyanavidhiH divyauSadha prApta na hone ke kAraNa / daivAdajJAnato va dhanarahitatayA bheSajAlAbhato vA / cittasyApyasthiratvAtsvayamihaniyatodyogahIna svabhAvAt // AvAsAbhAvatI vA svajanaparijanAniSTasaMparkato vA / nAstikyAnnAnuvaMti svahitataramahAbheSajAnyapyudArAH // 66 // bhAvArtha:- baDe 2 zrImaMta bhI uparyukta mahAauSadhiyoMko daivase, ajJAnase, vanAbhAvase, auSadhike na milanese, cittakI asthiratAse niyataudyogake rahita honese, yogya makAna ke na honese, aniSTa nijavaMdhumitroMke saMparka evaM nAstikabhAvoMke hone se prApta nahIM kara pAte haiM // 66 // aMtimakathana | iti jinavaktranirgatazAstramahAMniSeH / sakalapadArthavistRta taraMgakulAkulataH // ubhayabhavArthasAdhanatadvayabhAsurato / nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam // 45 // bhAvArtha:- jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paraloka ke liye prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrI jineMdra ke mukhase utpanna zAstrasamudra se nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAthameM jagatakA eka mAtra hita sAdhaka hai [ isaliye hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 67 // ***-- ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake svAsthyarakSANAdhikAre rasAyanavidhiSTa paricchedaH / ( 103 ) -:0: ityuprAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke svAsthyarakSaNAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAvivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM rasAyanavidhi nAmaka chaThA pariccheda samApta huA / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (104) kalyANakArake atha saptama pricchedH| atha cikitsAsUtrAdhikAra / maMgalAcaraNa va prtikssaa| jineMdramAnaMditasarvasatvaM / jarArujAmRtyuvinAzahetuM // praNamya vakSyAmi yathAnupUrva / cikitsitaM siddhamahAprayogaiH // 1 // bhAvArtha:-janmajarAmRtyuko nAza karaneke lie kAraNIbhUta ataeva sarvalokako AnaMdita karanevAle zrI jineMdra bhagavAnako praNAmakara siddhamahAprayogoMke dvArA yathAkrama cikitsAkA nirUpaNa karUMgA, isa prakAra AcArya pratijJA karate haiM // 1 // puruSa nirUpaNa prtikssaa| cikitsitasyAti mahAguNasya / ya evamAdhAratayA pratItaH // sa eva smykpurussaabhidhaano| nigadyate cAruvicAramArgaH // 2 // bhAvArtha:- mahAguNakAraka cikitsAke AdhArabhUta, aura puruSa nAmAMkita jo AtmA hai usake svabhAva Adi ke viSaya meM sucArurUpase kucha varNana kareMge isa prakAra bhAcArya kahate haiM // 2 // AtmamvarUpa vivecana / anAdibaddhassa kathaMcidAtmA / svakarmanirmApitadehayogAt // amRtamratatvanijasvabhAva- / / msa eva jAnAti sa pazyatIha / / 3 // bhAvArtha:---yaha jJAnadarzana mvarUpa ( artimAna ) AtmA apane karmale racita zarIrake dvArA anAdi kAlase baddha hai isaliye vaha kathaMcita amUrtatva kathaMcit mUrtimatva, svabhAva se yukta hai| jJAnadarzana hI usakA lakSaNa hai isaliye, vahI saba bAtoM ko jAnatA hai, aura dekhatA bhI hai / ata eva jJAtA draSTA kahalAtA hai // 3 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAyanavidhiH / AtmAke kartRtva Adi svabhAva / sadaiva saMskartaguNopapanna- / ssvakarmajasyApi phalasya bhoktA // anAdyanaMtassvazarIramAtraH / pradhAna saMhAravisarpaNAtmA // 4 // bhAvArtha::- yaha AtmA, sadA kartRtva guNa se yukta hai arthAt sabhI kAryoM ko karatA hai / isaliye kartA kahalAtA hai / pUrva meM kiye gaye apane karmaphala ko svayaM bhogatA hai, ( anya nahIM ) isIliye bhoktA hai / yaha AtmA anAdi va anaMta hai, evaM apane zarIra ke pramANa meM rahanevAlA hai aura saMkoca vistAra guNa se yukta hai // 4 // AtmA svadehaparimANa hai / na cANumAtro na kaNapramANo / nApyevamaMguSThasamapramANaH || na yojanAtmA naca lokamAtrI / dehI sadA dehaparimANaH // 5 // bhAvArtha:- isa AtmA kA pramANa aNumAtra bhI nahIM hai / eka kaNa mAtra bhI nahIM hai / evaM aTake samAna pramANavAlA bhI nahIM hai, aura na isakA pramANa yojanakA hai, na lokavyApI hai / dehI ( AtmA ) sadA apane dehake hI pramANavAlA hai // 5 // 1 AtmA kA nityAnityAdi svarUpa | dhruvopyasau janmajarAdiyoga | paryAyabhedaiH pariNAmayuktaH // guNAtmako duHkhasukhAdhivAsaH / karmakSayAdakSamokSabhAgI // 6 // bhAvArtha:- yadyapi yaha AtmA ( misa ) hai arthAt avinAzI hai / tathApi janmajarA mRtyu ityAdi paryAyoMke kAraNa pariNanana zIla hai arthAt anitya hai, vinAzasvarUpI haiM / aneka zreSTha guNoMse yukta hai / duHkhasukhakA adhArabhUta hai arthAt unako svayaM anubhava karatA hai / karmakSaya honeke bAda akSaya ( avinAzI ) mokSasthAnako prApta karatA hai || 6 || ( 105) AtmA kA uparyukta va vAliye atyAvazyaka hai / evaM vidha padArthabhedo / mataM bhavecasya cikitsakasya // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake so'yaM bhavedaupacasaMvidhAnaM / / sukhakahetuM tanumadgaNasya / / 7 / / na nityamArga kSaNikasvabhAve / kriyA prasiddhA svavacI virodhAt // hevAgamAdhiSThita yuktiyukt| sthAdvAdavAdAzrayaNaM pradhAnam // 8 // bhAvArtha:-jisa cikitsakake matameM uparyukta prakAra jIvapadArthakA varNana kiyA gatA ho vahI cikitsaka prANiyoMko mukha utpanna karanevAlI cikitsAko karasakatA hai| anya nahIM / AtmAke svabhAvako sarvathA nitya mAnanepara athavA sarvathA kSaNika mAnopara cicilAko prati hI nahIM ho sakatI, kyoM ki, mvavacana se hI virodha AtA hai / AmAko sarvathA niyamAnanAra cikimAkI AvazyakatA hI nahIM / sarvathA kSaNika mAnanepara phona kisakI cikitsA kareM / isalie hetu, Agama, yukti se yukta syAdvAda [ anekAMta ] kA Azraya karanA Avazyaka hai / arthAta kacit nitya kathaMcit anitya mAnanA gA / / 7-8 ataH pumAnvyAdhirihISadhAni / kAla. kathaMcivahArayogyaH // naH sarvatheti pratipAdanIyam / yuktyAgamAbhyAmadhika virodhAt // 9 // bhAvArtha----isaliye atA, yAvi, auSadhi, aura kAlako, aisA mAnanA cAhiye jisane ye kisI apekSAse vyavahAra meM lAne yogya ho| kabhI bhI, nitya hI hai, anitya hI hai , ityAdi isa prakAra sarvathA pratipAdana na karanA cAhiye / kyoM ki sarvathA pratipAdana karane meM, yukti, aura Agama se, atyataM virodha AtA hai // 2 // kamaki udaya ke lie nimina kaarnn| ... jIvasyakamArjinapaNyapApa.. phalaM prayatnena vinApi bhutte // doSaprakopopazamau ca tAbhyA- / mRdAhatA hetanibaMdhanAtI // 10 // mAvArtha:---.- yaha jIta apane kamalAla puNyapApa phalako vinA prayatnake hI 1...pukarma jisa mama, panA karane lagatA hai, to prANiyoMko mumba kA anubhava hotA hai / sApa karma apanA lage to, dAsatI duHkha kA anubhava hotA hai / ( ina karmoke Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAyanavidhiH / (107) avazya anubhava karatA hai / vAtapittAdi doSoMke prakopa aura upazama, pApa kI, va puNyakarma ke phala denemeM nimitta kAraNa haiM // 10 // rogAtpatti ke hetu| sahetukAssarvavikArajAtA staSAM viSako zugamukhyabhadAta // hetuH punaH pUrvakRtaM svkrm| . tataHpare tasya vizeSaNAni // 11 // bhAvArtha:----zarIra meM sarva vikAra (roga ) sahetuka hI hote haiM / paraMtu una hetuyA. ko jAnane ke liye goNa aura mukhyavivakSA kise kAma lenakI jarUrata hai| rogAdika vikAroMkA mukhya hetu apane pUrvakRta karma hai| bAkIke saba usake vizeSaNa hai arthAt nimitta kAraNa haiM / gauNa haiM // 11 // karma kA paryAya / svabhAvakAlagrahakamadeva- / vidhAta puNyazvarabhAgyapApam / / vidhiHkRtAMtI niyatiyamatha / purAkRtasyaiva vizeSasaMjJAH // 12 // bhAvArtha:--svabhAva, kAla, graha, karma, deva, vidhAtA ( brahmA ) puNya, IzvaH, bhAgya pAra, vidhi, kRtAMta, niyati, yama, ye saba pUrvajanmakRta karmakA hI aparanAma hai / isaliye jo loga aisA kahA karate haiM ki "kAla bigaDagayA, graha dora mujhe duHkha derahA hai, daiva ruSTa hai, brahmAne aisA hI likhA hai, IzvarakI aisI marjI hai, yama. mahAn duSTa hai, honahAra baDA prabala hai " ina sabakA yahI artha hai ki pUrvopArjita karnako udayase hI manuSyako sukhaduHkha milate haiM // 12 // rAgAtpatti ke zukhyakAraNa na bhUtakApAnaca doSakopA- | nacaiva sAMvatsarikopariSTAt // grahaprakApAtprabhavaMti rogaaH| karmodayodIraNabhAvataste // 13 // vinA sukha duHkha kA anubhava ho hI nahIM sakatA) lekina ina donoM karmoko apanA phala pradAna karane meM nirmita kAraNoM kI jarUrata par3atI hai / puNyakarma ke lie nimittakAraNa, doSoMke uparAma honA hai pArakarma ke lie, doSoMke prakopa honA hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 108 ) kalyANakArake bhAvArtha:- pRthvI Adi bhUtoMke kopase roga utpanna nahIM hote haiM, doSoMke prakopa se hI roga hote haiM / varSaphalake kharAba honese aura maMgala prakopa se bhI rogoM kI utpatti nahIM hotI hai / lekina karmake udaya aura roga utpanna hote haiM // 13 // kamazAMti karanevAlI niyA hI cikitsA hai / tasmAtsvakarmopazamakriyAyA / vyAdhizAMtiM pravadati tadajJAH // svakarmAko dvividho yathAva- / dupAya kAlakramabhedabhinnaH // 14 // bhAvArtha: isaliye karmake upazamanakriyA ( devapUjA dhyAna Adi ) ko buddhimAn loga vAstava meM rogazAMti karanevAlI kriyA arthAt cikitsA kahate haiM / apane karmakA pakanA do prakAra se hotA hai / eka to yathAkAla pakanA dUsarA upAyase pakanA // 14 // 1 afauratfare nirjarA upAyapAko varoravIra- / tapaH prakAraisvaviyuddhamArgaH // sadyaH phalaM yacchati kAlapAkaH / kAlAMtarAdyaH svayameva dayAt // 15 // * bhAvArtha: utkRSTa vora vIra tapasyAdi vizuddha upAyoMse karmako jabaradastI se ( vaha karmakA udaya kAla na hote hue bhI) udayako lAnA yaha upAya pAka kahalAtA hai / isase usI samaya phala milatA hai / kAlAMtara meM yathAsamaya pakakara svayaM udayameM Akara phala detA hai vaha kArapAka hai apane AyuSyAvasAna meM ). 15 // aura na koI Adi grahoM ke udIraNA se hI yathA taruNAM phalapAkayogI / matipragalbhaH puruSairvidheyaH // tathA cikitsA pravibhAgakAle / dopaprapAko dvividhaH prasiddhaH // 16 // bhAvArtha: - jisa prakAra vRkSake phala svayaM bhI pakate haiM evaM unheM buddhimAna manuSya upayoM dvArA bhI pakAte haiM / isI prakAra prakupita doSa bhI upAya (cikitsA) aura kAlakrama se do prakAra se pakka hote haiM / / 16 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAyanavidhiH / upAya aura kAlapAkakA lakSaNa / AmaghnasadbheSajasaMprayogAdupAyapAkaM pravadaMti tajJAH // kAlAMtarAtkAlavipAkamAhu- / mRgadvijAnAthajaneSu dRSTam // 17 // bhAvArtha:---rogakI kancAvaTako dUra karanevAlI auSadhiyoMkA prayoga karake doSoM ko pakAnA upAya pAka kahalAtA hai / kAlAMtara meM ( apane avadhika andara ) svayameva ( vinA auSadhi ke hI ) pakajAneko kAlapAka kahate haiM, jo pazu pakSi aura anAtho meM dekhAjAtA hai // 17 // gRhanirmANAkathana prtikssaa| tasmAccikitsAviSayopapanna / narasya sadvRttamudAhariSye // tatrAdito vezmavidhAnameva / nigadyata vAstuvicArayuktam // 18 // bhAvArtha:-~~~-isaliye cikitsA karane yogya manuSyameM kyA AcaraNa honA cAhiye yaha bAta kheNge| usameM bhI sabase pahile rogIko rahane yogya makAnake viSayameM vAstuvidyA ke sAtha nirUpaNa kiyA jAyagA / kyoM ki sabase adhika usakI mukhyatA hai // 19 // gRhanirmApaNa vidhaan| prazastadigdezakRtaM pradhAna- / mAzAgatAyAM pravibhaktabhAgaM // prAcInamataM prabhumaMtrataMtra- / yaMtrassadA rakSitamakSarajJaH // 19 // bhAvArtha:-makAna yogna ( prazasta ) dizA dezameM banA huA honA cAhiye pradhAna dizA meM bhI jo zreSTha bhAga hai usameM honA cAhiye / prAcIna maMtra yaMtrake viSayako jAnanevAle vidvAnoM dvArA maMtrayaMtra taMtraprayoga karAkara rakSita ho aisA honA cAhiye // 19 // sadaiva sNmaarjndiipdhuup-| puSpopahAraiH parizobhamAnan / manoharaM rakSakarakSaNIyam / parIkSitastrIpuruSapradhezanan // 20 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (110) kalyANakArake bhAvArtha:--yaha makAna, sadA jhAr3a lagAnA, dIpa jalAnA, dhUpase sugaMvitakaranA, phUlamAlAoM ko TAganA ina se suzobhita, manohara, aura rakSakoM dvArA rakSita honA cAhiye / evaM vaha yogya strI puruSoM ke praveza se parIkSita honA cAhiye // 20 // nivAtanizcchi matadoSa-- mAsanasopaskara bheSajADyam // ApUrNavaNAJcalakarIbhi glaMkRtaM maMgalavAstu zastam // 21 // bhAvArtha:---- yaha makAna adhika havAdAra chidra va doSayukta na ho / aneka upakaraNa aura zreSTha auSadhiyAM jisake pAsa ho, suMdara 2 citra va gulacharoMse zobhita ho aisA maMgala makAna prazasta hai // 21 // zayyAvidhAna / tasminmahAvezmani nAnuvaMzaM / vizIrNavistIrNamAbhirAma // sakhaTamADhyaM zayanaM vidheyam / niraMtarAtAnavitAnayuktam // 22 // , bhAvArtha:-uparyukta prakAra ke mahAn makAna meM, rogI ko sone ke liye eka acche khATa ( palaMga ) para, aisA vistara bichAnA cAhiye, jo, nayA, vizAla aura manohara ho, jisake cAroM ora pardA, Upara candovA ( maccharadAnI ) ho / // 22 // shynvidhi| snigdhaiH sthidhubhirprmtt-| ranAkulessAdhu vidhAya rakSAm // pAradakSiNAzAnihitottamAMga-- / * izayIta tasmin zayane sukhArthI // 23 // bhAvArtha:-mitrajana, sthira cittavAle, baMdhu, satarka aura zAMta manuSyoMke dvArA rogIkI rakSA honI cAhiye / sukhakI icchAse vaha rogI usa palaMgapara pUrva yA dakSiNa dizAke tarapha mastaka karake zayana kareM // 23 // rogIkI dinacaryA prAtaH samutthAya yathocitAtmA / nityauSadhAhAravicAradharmaH // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annpaanaavidhiH| . aastikybuddhissttaaprmtt-| ssarvAtmanA vaidyavaco'nuvartI // 24 // bhAvArtha:-----prAtaHkAla uThakara pratinitya apane yogya auSadhi aura AhArake viSaya meM vaha vicAra kareM ki kisa samaya konasI auSadhi lenI hai, kyA khAnA cAhiye. bhAdi / Astikya buddhi ragveM aura sadA sAvadhAna raheM / evaM sarva prakAra se vaidyake abhiprAyAnusAra hI apanA AhAravihAra Adi kArya kareM / / 24 // yamaizca sarvaniyamarupetI / / mRtyuMjayAbhyAsarato jitAtmA // jineMdrabiMbArcanayAtmarakSA / dIkSAmimAM sAvadhikA gRhItvA // 25 // bhAvArtha:-pratinitya yama yA niyama noMse yukta raheM / mRtyuMjayAdi-maMtroMko japate raheM / iMdriyoMko vaza meM kara rakheM / jineMdra biMbakI pUjAse maiM apanI AtmarakSA karalUMgA isa prakArakI niyama dIkSA ko leveM // 25 / / divA nizaM dharmakathAssa dhana / samAhito dAnadayAparazca // zAMti payomRSTarasAnapAna / ssatarpayansAdhumunIMdravaMdam // 26 // bhAvArtha:-rAtriMdina dharmakathAvoM ko sunate hue sadAkAla dayA aura dAnameM rata raheM / sadA suMdara miSTa AhAroMse zAMta sAdhugaNoMko tRpta karate raheM // 26 // sdaaturssrvhitaanuraagii| pApakriyAyA vinivRttavRttiH // vRSAnvimuMcannathadAhinazca [ ? ] vimocayanbaMdhanajasthAna // 27 // ... bhAvArtha : ----sadA gegI sabakA hitaiSI bane aura mavase prema / sarva pApa kriyAoM ko bilakula choDa deveM / vaMdana meM rahe / anya prANiyoMko dayAse chuDAveM // 27 // zAmyopazAMti ca narazcabhaktyA / ninAdabhanyA jinacaMdrabhaktyA / / evaMvitho dRrana pada pApA---- dvimucyate kiM khala rAMgajAleH // 28 // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (112) kalyANakArake wi bhAvArtha:--uparyukta prakAra ke sadAcaraNoM se jo manuSya apane AtmAko nirmala banA letA hai, evaM jo jinAgama va jineMdrake prati bhakti karatA hai, vaha manuSya zAMti va sukhako prApta karatA hai| usa manuSyako pApa bhI dUrase choDakara jAte haiM, duSTa rogajAla kyoM usake pAsameM jAveMge // 28 // sarvAtmanA dharmaparI nrssyaa-| ttamAzu sarva samupaiti saukhyam / / pApodayAtte prabhavaMti rogaa| dharmAcca pApAH pratipakSabhAvAt // 20 // nazyaMti, sarve pratipakSayogA dvinAzamAyAMti kimatracitram // bhAvArtha:-jo vyakti sarvaprakArase dharmaparAyaNa rahatA hai use saMpUrNa sukha zIghra Akara milate haiN| ( isaliye, rogIko, dharma meM rata rahanA cAhiye ) pApake udayase roga utpanna hote haiM / pApa aura dharma ye donoM paraspara virodhI haiN| dharmake astitvameM pApanAza hotA hai / kyoM ki dharma pApake pratipakSI hai arthAt pApa apanA prabhAva dharmake sAmane nahIM batalA sakatA / pratipakSakI prabalatA honepara anya pakSake nAzahonemeM Azcarya kyA hai ! rogopazamanArtha, bAhyAbhyataMra cikitsA dharmastathAbhyatarakAraNaM syaa-| drogaprazAMtyai sahakAripUram // bAhyaM vidhAnaM pratipadyate'tra / cikitsitaM sarvamihobhayAtma // 30 // bhAvArtha:----isa kAraNase rogazAMti ke liye dharma abhyaMtara kAraNa hai / bAhya cikitsA kevala sahakArI kAraNa hai usakA nirUpaNa yahAMpara kiyA jaaygaa| ata eva saMpUrNa cikitsA bAhya aura abhyaMtarake bhedase do prakAra kI hai // 30 // baahycikitsaa| dravyaM tathA kSetramihApi kAlaM / bhAvaM samAzritya narammukhI syAt / / snehAdibhivI suvizeSayuktam / / chedyAdibhirvA nigRhItadehaH // 31 // 1 isa zlokake do mUlapratiyoM ko TaTolanepara bhI do hI caraNa upalabdha hue| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAdhisamuddezaH / ( 113) bhAvArtha:-dravya, kSetra, kAla, aura bhAvako anusaraNa karake yathAyogya snehana svedana, vamana virecana Adi karmoM ko, tathA chedanabhedana Adi ke yogya rogo meM chedana, bheTana Adi kriyA kareM to rogapIDita manuSya sukhI hotA hai // 31 // cikitsA prshNsaa| cikitsitaM pApavinAzanArtha / cikitsitaM dharmavivRddhaye ca / cikitsitaM cobhayalokasAdhanaM // cikitsitAnAsti paraM tapazca / / 32 // bhAvArtha:----gogayoMkI cikitsA karanA pApanAzakA kAraNa hai| cikitsAse dharmakI vRddhi hotI hai| cikitsA iha parameM sukha denevAlI hai| kiM bahunA ? cikitsAse utkRSTa koI tapa nahI haiM // 32 // cikitsA ke uddeza tasmAcikitsA na ca kAmamohA- / bacArthalobhAnaca mitrarAgAta / / na zatrurISAnnaca baMdhubudhyA / na cAnyaityanyabhanovikArAt / / 33 // nacaiva satkAranimittato vA / nacAtmanassadyazase vidheyam // kAruNyabudhyA paralokaheto / kamekSayAthe vidadhIta vidvAna // 34 // bhAvArtha:----isaliye vaidyako ucita hai ki vaha kAma ora mohabudvise cikitsA kabhI nahIM kareM / dravyake lobhase, mitrAnurAgase, zatrurAgase, badhuvuddhise, evaM anya manovikAroMse yukta hokara vaha cikitsAmeM pravRtta nahIM ho / AdarasatkArakI icchAse, apane yazake liye bhI vaha cikitsA nahIM kareM / kevala rogiyoM ke prati dayAbhAvale evaM paraToka sAdhanake liye evaM karmakSaya hone ke liye vidvAn vaidya cikitsA kareM // 33.34 / / nirIha cikitAkA phl| evaM kRtA sarvaphalaprasiddhi / svayaM vidadhyAdida sA cikitsA / / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (114) kalyANakAraka samyakRtA sAdhu kRSiyathArtha / dadAti tatpUruSadevayogAt // 35 // bhAvArtha:-isa prakAra uparyukta uddezase kA huI cikitsA usa vaidyako sarva phala ko svayaM detI hai| vina cAhe use dhana yaza saba kucha milate haiN| jisa prakAra acchItaraha kI huI kRSi kRSIvalake pauruSa daivayogase svayaM dhanasaMcaya karAtI hai usI prakAra zuddha hRdayase kI huI cikitsA vaidyako iha parameM samasta sukha detI hai // 35 // cikitsA se laabh| kacicca dharma kacidarthalAbhaM / kacicca kAmaM kacideva mitram // kacidyazassA kurute cikitsaa| kacitsadabhyAsavizAdaratvam / / 36 // bhAvArtha:-usa cikitsA se vaidyako kahI dharma (puNya) kI prApti hogI / kahIM dravyalAbha hogaa| kahIM sukha milegaa| kisI jagaha mitratva kI prApti hogii| kahIM yazakA lAbha hogA aura kahIM cikItsA ke abhyAsa baDha jAyagA / / 36 // vaidyoMko ninya sampattIkI prAni / na cAsti dezo manujaivihIno / na mAnuSastyaktanijAmipA vA // na bhuktavato vigtaamyaaste-| pyato hi saMpadbhipajAM hi nityam // 37 // bhAvArtha:-aisA koI deza nahIM jahAM manuSya na hoM / aise koI manuSya nahIM jo bhojana nahIM karate hoN| aise koI bhojana karanevAle nahIM jo nirogI hoM / isaliye vidvAn vaidyako sadA sampatti milatI hai // 37 // . vaidyake gunn| cikitsakassatyaparassudhariH / kSamAnvito hastalaghutvayuktaH / / svayaM kRtI dRSTamahApayogaH / / samastazAstrArthavidapramAdI // 38 // bhAvArtha:-cikitsaka vaidya, satyaniSTa ho, dhIra ho, kSamA aura hastalAvabase yukta ho, kRtI [ kRtakRtya va nirogI ] ho, jisane bar3I 2 cikiHsAprayogoM ko Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAdhisamuddezaH / ( 115 ) dekhA ho, sampUrNa AyurvedIya zAstra ke athako gurumukhase jAna liyA ho, tathA pramAdarahita ho| ina guNoMse suzobhita vaidya hI yogya vaidya kahalAtA hai // 38 // rogI ke guNa | athAturopyarthapatizcirAyu- / buddhimAniSTakalatraputra // subhRtyabaMdhussusamAhitAtmA / susatvavAnAtmasukhAbhilASI / / 39 / / bhAvArtha:- rogI bhI zrImaMta ho, dIrghAyupI ho, buddhimAn ho, anukUla strIputra zaktizAlI ho, jiteMdriya ho, evaM Atmasukha kI icchA mitra baMdhu bhRtyoM se yukta ho, rakhane vAlA ho // 39 // auSadhi guNa | sudezakAlo dhRtamalpamAtra / sukhaM surUpaM surasaM sugaMdhi || nipItamAtrAmayanAzahetum / vizeSato bheSajamAdizati // 40 // bhAvArtha:-sudeza meM utpanna, yogya kAla meM uddhRta [ ukhADI ] parimANa meM alpa, sukhakAraka, zreSTha rUpa, rasa, gaMdha se yukta aura jisake sevana karane mAtra se hI roganAza hotA ho aisI auSadhi prazasta hotI hai // 40 // paricArakake guNa / balAdhikaH kSAMtiparAH sudhIrAH / parArthabudhyaikarasapradhAnAH // sahiSNavaH snigdhatarAH pravINAH / bhaveyurete paricArakAkhyAH // 41 // bhAvArtha:-- -paricAraka atyaMta balazAlI, kSamAzIla, dhIra, paropakAra karanemeM dattacitta, snehI evaM cAturya se yukta honA cAhie arthAt rogIke pAsa rahanevAle, paricArakoMmeM uparyukta guNa hone cAhiye // 41 // pAdacatuSTaya kI AvazyakatA | ete bhavatyapratimA stupAdAcikitsitasyAMgatayA matItAH // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (116) kalyANakArake taistadvikArAnacireNa haMti / catuSTayanaiva balena zatrUna // 42 // bhAvArtha:-ina pUrva kathitaguNAMsa yukta, vedya, Atura, auSadha, aura paricAraka, cikitsAke viSayameM, asAdhAraNa pAda catuSTaya kahalAte haiM / ye cAroM cikitsA ke aMga haiM / inake dvArA hI, rogoMka samUha zIghra nAza ho sakate haiM / jisaprakAra rAjA caturaMgasenAke balase zatruvoMko nAza karatA hai // 42 // vaidya kI prdhaantaa| pAdastribhirbhAsurasaguNADhyo / vedyo mahAnAturamAzu saukhyaM // smmaapytyaagmdRssttttvo| ratnatrayeNeva gurussvaziSyam / / 43 // bhAvArtha:-Agamake tatvoM ke abhyasta, sadguNI vaidya uparyukta auSadhi aura paricAraka ya Atura rUpI pradhAna aMgoMkI sahAyatAse bhayaMkara rogI ko bhI zIghra ArAma pahuMcAtA hai / jisa prakAra guru samyagdarzana jJAna cAritrAke balase apane ziSyoMko upakAra karate haiM // 43 // vaiTApara rogIkA vizvAsa / athAnaro mAtRpitRsvabaMdhun / putrAnsamitrorukalatravargAn / / vizaMkate srvhitekbudo| vizvAsa evAtra bhiSagvare'smin // 44 // bhAvArtha:--rogI apane mAtA pitA putrA mitra baMdhu strI Adi sabako ( auSadhike viSaya meM ) saMdehakI dRSTi se dekhatA hai| paraMtu sarvato prakArase hita ko cAhane vAle vaidyarAjake prati vaha vizvAsa rakhatA hai // 44 // rogIke prati vaidyakA kartavya / tasmAtpitevAtmasutaM suvedyo / vizvAsayogAtkaruNAtmakatvAt // srvprkaaressltaaprmtto| rakSenaraM kSINamathI vRSArtham // 45 // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAdhisamuddezaH / ___ bhAvArthaH----dhaMdyako isaliye ucita hai ki jisaprakAra eka pitA apane putrakI prema bhAvase rakSA karatA hai usI prakAra rogIko putrake samAna samajhakara cikitsA kreN| kyoM ki vaha vaidyake Upara vizvAsa rakhacukA hai ataeva karuNAke pAtra hai / isaliye sarvaprakArase apramAdI hokara dharmake liye suvaidya rogIkI rakSA kareM // 45 // yogya vaidya gurUpadezAdadhigamya zAstram / kriyAzca dRSTAHsakalAH prayogaH // sa karma ka bhiSagatra yogyo / na zAstravinaivaca karmavidvA // 46 // bhAvArtha:-gurUpadezase Ayurveda zAstrako adhyayana kara auSadha yojanAke sAtha 2 sampUrNa cikitsA ko dekheM va anubhava kareM / jo zAstra jAnatA hai aura jisako cikisA prayogakA anubhava hai vahIM vaidya yogya hai| kevala zAstra jAnanevAlA athavA kevala kriyA jAnanevAlA yogya vaidya nahIM ho sakatA // 46 // praaguktkthnsmrthn| taavpynnyaanymtprviinnau| kriyAM vidhAtuM nahi tau samarthI // ekaikapAdAviva devdttaa-| vanyonyabaddhau nahi to prayAtum // 47 // bhAvArtha:---eka zAstra jAnanevAle aura eka kriyA jAnanevAle aise do vaiyoMke ekatra milanepara bhI ve donoM cikitsA karanemeM samartha nahIM hosakate, jisaprakAra ki eka eka pairavAle devadattoMke eka sAtha bAMdhanepara bhI ve calanameM samartha nahIM ho pAte haiM // 47 // ubhayazavaidya hI cikitsA ke liye yogy| yastUbhayajJo mtimaanshess-| prayogayaMtrAgamazastrazAstraH // rAjJopadiSTassakalaprajAnAm / kriyAM vidhAtuM bhiSagatra yogyaH // 48 // bhAvArtha:--.--jo donoM ( kriyA aura zAstra ) bAtoM meM pravINa hai, buddhimAna hai sarva auSadhi prayoga yaMtrazAstra, zastra, zAstra AdikA jJAna rakhatA hai, vaha vaica rAMjAcI AjJAse sampUrNa prajA kI cikitsA karane yogya hai // 48 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (118) kalyANakArake ajJa vaidyase haani| ajJAnato vApyatilobhamAhA- / dazAstravidyaH kurute cikitsAm / / sarvAnasI mArayatIha jaMtUn / kSitIzvarairatra nivAraNIyaH // 19 // bhAvArtha:--ajJAna, lobha va mohase zAstrako nahIM jAnate hue bhI cikitsA kArya meM jo pravRtta hotA hai vaha sabhI prANiyoMko mAratA hai / rAjAvoMko ucita hai ki ve aise vaidyoMko cikitsA karane se roke // 49 // akSa vadyakI cikitsAkI niMdA / ajJAninA yatkRtakarmajAtaM / kRtArthamapyatra vigarhaNIyam // utkIrNamapyakSaramakSara - / / na vAcyate tadgaNavarNamAgaH // 50 // bhAvArtha:--ajJAnI vaidyakI cikitsA meM saphalatA milI to bhI vaha cikitsA vidvAnoMdvArA prasaMzanIya nahIM hotI hai / jisaprakAra ki lakaDI ko ukheranevAlI kIDA yA ajJAnI manuSyake dvArA ukhere hue akSara honepara bhI use vidvAn loga gaNavarNa ityAdi zAstrokta mAgase nahIM bAMcate haiM, yA jJAnake sAdhana nahIM samajhate isI prakAra ajJa vaidyakI cikitsA niMdya samajheM // 50 // ajJa vaidya kI cikitsA se anartha / tasmAdanAnibhavati krmaa-| NyajJAnAninA yAni niyojitAni / / sabheSajAnyapyamRtopamAni / nistriMzadhArAzaniniSTharANi // 51 // bhAvArtha:-isaliye ajJAniyoMdvArA niyojita cikitsA se aneka anartha hote haiM cAhe ve auSadhiyAM acchI hI kyoM na hoM, amRtasadRza hI kyoM na ho. tathApi khaGgadhArA va bijalIke samAna bhayaMkara haiM / ve prANa ko ghAta kara dete haiM // 51 // cikitsA karanekA niyama / tatastuvaidyAssutithau suvaare| nakSatrayoge karaNe muhUrte // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAdhisamuddezaH / / (119) sacadratArAbalasaMyute vaa| dUtairnimittaizzakunAnurUpaiH // 52 // kriyAM sa kuryAkriyayA smeto| rAjJopadiSTastu nivedya rAjJe // balAbalaM vyAdhigataM samastaM / spRSTvAtha savoNi tathaiva dRSTvA // 53 // bhAvArtha:-isaliye rAjA ke dvArA anumodita kriyAkuzala, suyogya vaidya ko ucita hai ki, yogya tithi, vAra' nakSatra, yoga karaNa, aura mUhUta meM, tathA tArAbala, caMdrabala rahate hue, anukUla dUta va prazasta zakuna ko, dekhate hue eMva, darzana, sparzana, praznoM ke dvArA vyAdhike balAbala, sAdhyAsAdhya Adi samasta viSayoM ko acchItaraha samajhakara aura una ko rAjAse nivedana kara vaha cikitsA kareM // 52 / / 53 // bii baappaa spRSTvoSNazItaM kaThinaM mRdutvaM / susnigdharUkSaM vizadaM tathAnyat // doSeritaM vA gurutA laghutvaM / .. sAmyaM ca pazyedapi tadvirUpaM / / 54 // bhAvArtha:-~-prakupita doSoMse saMyukta, rogIkA zarIra uSNa hai yA zIta, kaThina hai yA mRdu, snigdha hai vA rUkSa, laghu hai yA guru vA vizada, isItaraha ke aneka (zarIragata nADI kI calana Adi) bAtoMko, evaM uparokta bAteM prakRtike anukUla hai yA vikRta hai ? ina ko sparzaparIkSA dvArA jAnanI cAhiye / / 54 // prazna priikssaa| spRSTvAtha dezaM kulgotrmgni-| balAbalaM vyAdhivalaM svazaktim / AhAranIhAravidhi vishessaa-| dasAtmyasAtmyakramamatra vidyAta // 55 // bhAvArtha:-rogI kisa deza kA hai ? kisa kula meM janma liyA hai ? zarIra kI prAkRtika sthiti kyA hai ? jaTharAgni kisa prakAra hai, va kitane AhAra ko pacAsakatA hai ? ( ityAdi praznoM se agni ke balAbala ) vyAdhi kI jora ( yadi jvara ho to kitanI garmI baDhajAtI hai ? yadi atisAra meM to dasta kitane hote haiM ? kitane 2 samaya ke bAda hote haiM ? Adi, isI prakAra anya rogoM meM bhI prazna ke dvArA vyAdhibalAbala Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (120). kalyANakArake kitanI hai ? rogI kI zakti kitanI hai, AhAra kyA khAnA cAhatA hai ? gehUM kA svAda kaisA hai ? malamUtra visarjana kA kyA hAla hai ? kaunasI cIja prakRti ke anukUla paDatI hai ? konasI nahIM ! Adi bAtoM ko prazna parIkSA ( pUchakara ) dvArA jAneM // 55 // drshnpriikssaa| dRSTvAyuSo haanimthaapivRddhi-| chAyAkRtivyaMjanalakSaNAni // viruupruupaatishyogrshaaNt-| svarUpamAcAryamatairvicArya // 56 // bhAvArtha:-rogaki zarIra kI chAyA, AkRti, vyaMjana, lakSaNa, inakA kyA hAla hai ? zarIra, virUpa yA koI atizaya rUpasa yukta to nahIM tathA rogIkA svabhAva (prakRtike svabhAva se ) atyaMta ugra yA zAMta to nahIM ? ina uparokta kAraNoM se, AyudhyakI hAni va vRddhi ityAdi bAtoM ko, pUrvAcAryoM ke, vacanAnusAra, darzanaparIkSA dvArA ( dekhakara ) jAnanA cAhiye // 56 // mahAn va alpavyAdhi priikssaa| mahAnapi vyaadhirihaalpruupH| svalpopyasAdhyAkRtirasti kazcit // upAcaredAzu vicArya rogaM / yuktyAgamAbhyAmiha siddhasenaiH // 57 // bhAvArtha:-bahutase mahAn bhayaMkara roga bhI Uparase alparUpase digva sakate haiN| evaM alparoga bhI asAdhya rogake samAna dikha sakate haiM paraMtu catura siddhahasta vaidyako ucita hai ki yukti aura Agamase saba bAtoMko vicAra kara rogakA upacAra zIghra kareM // 5 // rogake sAdhyAsAdhya bhed| asAdhyasAdhyakramato hi rogaa| dvidhaiva cAktAstu samaMtabhadraH // asAdhyayApyakramatodyasAdhya / / dvidhAtikRcchAtisukhena sAdhyaM // 58 // bhAvArtha:--roga asAdhya, aura sAdhya isa prakAra do vibhAgase vibhakta hai aisA bhagavAn samaMtabhadra svAmIne kahA hai / asAdhya [ anupakrama ] yApya isa prakAra do bheda akSayake haiM aura kRcchrasAdhya, susAdhya yaha sAyake bheda haiM // 58 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAdhisamuddezaH / (121) anupakrama yApya ke lakSaNa / kAlAMtarAsAdhyatamAstu yApyA / bhaiSajyalAbhAdapazAMtarUpAH // prANAMzca sadyaH ksspyNtysaadhyaaH| bikhyApya tapamupakrameta // 59 / / bhAvArtha:-jo roga usake anakUla auSadhi pathya Adi sevana karate rahanese daba jAte haiM (rogI kA sadya prANa vAta nahIM karate haiM ) aura kAlAMtarameM prANaghAta karate haiM asAdhya hote haiM ve yApya kahalAte hai| tatkAla prANoMkA jo haraNa karate haiM unako asAdhya arthAt anupakrama roga kahate haiN| vaidyako ucita haiM ki ina asAdhya avasthAoMkI cikitsA karate samaya, spaSTatayA batAkara cikitsA AraMbha kareM (anyathA apayaza hotA hai)| 59 // kRcchrasAdhya, susAdhya ke lakSaNa / mhaaprytnaanmhtHprbNdhaanmhaapryogairihkRcchrsaadhyaaH|| alpaprayatnAdapicAlpakAlA- / dalpauSadhaissAdhutarassAdhyam / / 60 // bhAvArtha:-baDe 2 prayatnase, bahuta vyavasthAse evaM baDe 2 prayogoMke dvArA cikitsA karanese jo roga zAMta hote hoM, unako kaThinasAdhya samajhanA caahiye| alpa prayatnase, alpa kAlameM alpa auSadhiyoMdvArA jisakA upazama hotA ho usako sukhasAdhya samajhanA caahiye| vidvAnoMkA aadykrtvy| catuHprakArAH pratipAditA ime / samastarogAstanuvighnakAriNaH // tatazcaturvargavidhAnasAdhanaM / / zarIramAdyaM parirakSyate budhaH // 61 // bhAvArtha:-isa prakAra vaha roga cAra prakArase nirUpaNa kiye gaye haiN| jitane bhara bhI roga haiM ve saba zarIrameM bAdhA pahuMcAnevAle haiN| dharma, artha, kAma, mokSarUpI catuH puruSArthoke sAdhana karane ke liye zarIra pradhAna sAdhana hai / kyoM ki zarIrake binA dharma sAdhana nahIM hosakatA hai| dharma sAdhanake vinA artha, aura arthaka vinA kAma sAdhana nahIM bana sakatA hai / evaM ca jo trivargasa zUnya haiM unako mokSakI prApti honA asaMbhava hI hai| isaliye buddhimAnoMko ucita hai ki catuHpuruSArthokI siddhika liye sabase pahile zarIrakI haratarahase rakSA kareM // 61 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (122) kalyANakAraka cikitsA ke viSaya meM upekSA na kreN| sAdhyAH kRcchUtarA bhavaMtyavihitAH kRcchrAzca yApyAtmakAH / yApyAste'pi tathApyasAdhyanibhRtAH sAkSAdasAdhyA api // prANAnhaMtumihoyatA iti purA zrIpUjyapAdArpitA-- / dvAkyAkSipramihAgnisapasadRzAn rogAn sadA sAdhayet // 62 // bhAvArtha:-zIghra aura ThIka 2 ( zAstroktapaddhati ke anusAra ) cikitsA na karane se, arthAt rogoM kI cikitsA, zAstrokta paddhati ke anusAra, zIghra na karane se, jo roga sukhasAdhya haiM ve hI kRSa sAdhya ho jAte haiN| jo kRcchrasAdhya haiM ve yApyatvako, jo yApya haiM ye anupakramatya avasthA ko prApta karate haiN| aura jo anupakrama haiM, ve tatkSaNa hI, prANa kA ghAta karate haiN| isaprakAra prAcIna kAlameM, AcArya zrIpUjyapAdane kahA hai| isaliye, agni aura sarpa ke samAna, zIghra amUlyaprANa ko naSTa karane vAle rogoM ko, hamezA zIghra hI yogya cikitsA dvArA ThIka kareM / / 62 // aMtima kathana / iti jinavaktranirgatasuzAstramahAMbunidheH / sakalapadArthavistRtataraMgakalAkulataH // ubhybhvaarthsaadhntttdvybhaasurto| nistamidaM hi zIkarAnibhaM jagadekahitam // 63 // . bhAvArtha:-jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake liye prayojanIbhUta sAdhanarUpI sike do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdrake mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAthameM jagatakA eka mAtra hita sAdhaka hai [ isaliye hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 63. // ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake cikitsAdhikAre vyAdhisamuddeza AditassaptamaparicchedaH / ityugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM vyAdhisamuddeza nAmaka sAtavAM pariccheda samApta huaa| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtarogAdhikAraH / (123) athASTamaH pricched| atha vAtarogAdhikAraH maMgalAcaraNa va pratikSA / atIMdriyapadArthasArthanipuNAvabaMdhAtmakaM / nirAkRtasamastadoSakRta durmadAhaMkRtim / / jineMdramamareMdramaulimANirazmimAlArcitaM / praNamya kathayAmyahaM viditavAtarogakriyAm // 1 // bhAvArtha:--- samasta doSoMko evaM ahaMkArako jinhone nAza kiyA hai ataeva saMpUrNa padArthIko sAkSAtkAra karanevAle atIMdriyajJAnako prApta kiyA hai, jinake caraNameM Akara deveMdra bhI mastaka jhukAte haiM, aise jineMdra bhagavAnko namaskAra kara vAtarogakI cikitsA ke viSaya meM kaheMge isa prakAra AcArya pratijJA karate haiM // 1 // vAtadoSa sa vAta iti kathyate prakaTavedanAlakSaNaH / pravAta himavRSTizItatararUkSasevAdhikaH // pradezasakalAMgako bhuvidhaamyaikaalyo| muhurmuhurudeti rAtrikRtadehaduHkhAspadaH // 2 // bhAvArtha:-jisakA pAruSya, zItatya, kharatva, suptAva, toda zUla Adi vedanA, aura rUkSa, zIta khara, cala, laghu Adi lakSaNa ( saMsAra meM ) prasiddha haiM, jo atyadhikavA barpha, vRSTi, (barasAta) tathA zIta va rUkSagugayukta AhAra ko adhika sevana karane se prakupita hotA hai, ekAGga va sarvAMgagata nAnAprakAra ke rogoM kI utpatti ke liye jo mukhya sthAna hai. arthAt mUlakAraNa hai, jo bAra 2 kupita hotA hai aura rAtri meM vizeSa rIti se zarIrako duHkha pahuMcAtA hai vaha vAta [ doSa ] kahalAtA hai // 2 // prANavAta / mukhe vasati yo'nilaH prathita nAmataH prANakaH / pravezayati so'nnapAnamakhilAmiSaM sarvadA // karoti kupitassvayaM shvsnkaasaahikaadhikaa-| nanekavidhatIvavegakRtavedanAvyAkulAn // 3 // ...... . Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (124) kalyANakArake bhAvArtha:--mukhameM jo vAyu vAsa karatA hai use prANavAyu kahate haiN| vaha [svasthAvasthAmeM ] anna pAna Adi samasta bhojya vargako peTameM pahuMcAtA hai| yadi vaha vAyu kupita hojAya to Apane nAnA prakAra ke tIvravegoM dvArA utpAdita vedanAse vyAkulita karanevAle damA, khAMsI, hicakI ityAdi roga utpanna hote haiM // 3 // udaanvaayu| zirAMgata ihApyudAna iti vizrutassarvadA / pravartayati gItabhASitavizeSahAsyAdikAn // karoti nibhRtArvajatrugatarogaduHkhAkulaM / pumAMsamanilastataH prakupitassvayaM kAraNaiH // 4 // bhAvArtha:-mastaka meM rahaneghAlA vAyu udAna nAmase prasiddha hai / vaha [svasthAvasthAmeM ] gIta, bhASaNa, hAsya AdikoM ko pravartita karatA hai / yadi vaha svakAraNase kupita hojAya to kaMTha, mukha, karNa, mastaka Adi, jatruka haDDIse (gardanase ) Upara honevAle rogoMko paidA karatA hai / 4 / / samAnavAyu / samAna iti yo'nilo'gnisakha ucyate sarvadA / vasatyudara eva bhojanagaNasya saMpAcakaH // karoti viparItatAmupagatassvayaM praanninaa-| managnimatisAramaMtrarujamugragulmAdikAn // 5 // bhAvArtha:----jo vAyu udara ( AmAzaya va pakvAzaya ) meM rahatA hai, agnike pradIpta hone meM sahAyaka hai isaliye agnisakha kahalAtA hai tathA bhojanavarga ko pacAtA hai usako samAnavAta kahate haiM / yadi vaha kupita hojAveM to, agnimAMdya, atisAra, aMtrAzUla gulma Adi ugra rogoM ko paidA karatA hai // 5 // apaanvaayu| apAna iti yo'nilo vasati bastipakAzaye / sa vAta malamUtrazukranikhilorugarbhArtavam // svakAlavazatA vinirgamayati svayaM kopataH / karoti gudavastisaMsthitamahAsvarUpAmayAn // 6 // bhAvArtha:-~-apAnavAyu basti va pakkAzayameM rahatA hai / yaha yogya samayameM malamatra rajovArya Artava ( striyoMke duSTaraja ) va, garbha ko bAhara nikAlatA hai| yadi vaha kupita hojAya Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaatrogaadhikaarH| (125) to guda va mUtrAzayagata malAvarodha, mUtrAvarodha, mUtrakRcchra ityAdi mahAn rogoMko utpanna karatA hai // 6 // thaanvaayu| sakRtsa tanumAzritarasatatameva yo vyAna i.| tyanekavidhaceSTayAcarati sarvakarmANyapi // karoti pavanI gadAnnikhiladahagehAzritAn / svayaM prakupitassadA vikRtavedanAlaMkRtAn // 7 // bhAvArtha:-- jo vAyu zarIra ke sampUrNa bhAga meM vyApta hokara rahatA hai use vyAnavAyu kahate hai / yaha zarIra meM apanI aneka prakAra kI ceSTAoM ko darzAte hue calatA phiratA hai / zarIragata sarvakarmoM ( raktasaMcAlana, pittakapha Adi koMko yathAsthAna paMhucAnA Adi) ko karatA hai / vaha kupita hojAveM to hamezA sarva dehAzrita, sarvAMgavAta, vA sarvAGgavadha, sarvAGgakampa Adi vikRta vedanAyukta rogoMko paidA karatA hai // 7 // kupitavAta va rogaatptti| yathaiva kupito'nilssvymihaampkaashye| tathara kurute gadAnapi ca tatra tatraiva tAn / tvagAdiSu yathAkramAdakhilavAyusaMkSobhata--- zzarIramatha nazyate pralayavAtaghAtAdiva // 8 // bhAvArtha:-jisaprakAra Amazaya, va pakvAzaya meM prakupita (samAna) vAyu AmAzayagata va pakvAzayagata chardi atisAra Adi rogoMko utpanna karatA hai usI prakAra tvagAdi svasthAnoM meM prakupita tattadvAyu bhI stra 2 sthAnagata vyAdhiko yathAkramase paidA karatA hai| yadi ye pAMco vAyu eka sAtha prakapita hove to, zarIra ko hI naSTa kara dete haiM jisa prakAra pralayakAla kA vAyu samasta pRthvI ko naSTa karatA hai // 8 // kapha, pitta, raktayukta vAta kA lakSaNa / kaphena saha saMyutastanumihAnilastaMbhaye / . davedanamalepanAnibhRtamaMgasaMsparzanam // sapittarudhirAnvitassatatadehasaMtApaka dbhaviSyati narasya vAtavidhirevamatra tridhA // 9 // bhAvArtha:---yadi vAyu kaphayukta ho to zarIra ko stambhana karatA hai| pIDA utpanna nahIM karatA hai aura sparza meM kaThina kara detA hai| yadi pitta va raktase yukta ho Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake - to deha meM saMtApa ( jalana ) paidA karatA hai| ina tIna sAMsargika avasthAo meM bhI tIna prakAra se vAtakI hI cikitsA karanI paDatI he // 9 // vAtavyAdhi ke bheda / muhurmuhurihAkSipatyakhiladehamAkSepakaH / sa saMcalati cApatAnaka iti pratIto'nilaH / mukhArdhamakhilArdhamarditasupakSaghAtAdapi / sthitibhavati nizcala vigatakamakAryAdikam // 10 // : bhAvArtha-saMpUrNa zarIra ko bAra 2 kampana karanevAlA AkSepa vAta, * cAvalayukta suprasiddha aMpatAnaka, Adhe mukhako vakra karake nizcala karanevAlA ardita, sAre, zarIra ke artha bhAgakA nizceSTa karanevAlA pakSAghAta, ye saba vAtaroga ke bheda haiM // 10 // apatAnaka rogakA lakSaNa / karAMguligatodaroruhRdayAzritAn kaMDarAn / kSipaM kSipati mArutassvakazarIramAkSepakAn / / karpha vIta cordhvdRssttitvbhugnpaahno| naM cAlayati so'nnapAnamapi kRcchrato'pyaznute // 11 // bhAvArtha:-vaha vAyu hAtha, uMgulI, udara, evaM hRdaya gata kaNDarA (sthUla zirA ) oMko prApta karake zarIra meM jhaTakA utpanna karatA hai, kampAtA hai| usa se pIDita rogI, kaphakA vamana karatA hai, usakI dRSTi Urdhva hotI hai / donoM pArzva bhugna ( TuTAsA ho jAnA ) hote haiM, vaha mukhako nahIM calA sakatA hai| vaha annapAna ko bhI kaSTa se letA hai // 11 // ... . . arditanidAna va lakSaNa / vijRbhnnvibhaassnnaatkaatthnbhkssnnodvgtH| sthiroccatarazISabhAgazayanAtkaphAcchItataH / / bhaviSyati tathAdito vikRtisidriyANAM tthaa| mukha bhavati vakramakramagatizca vAkprANanAm // 12 // .. bhAvArtha:-adhika jabhAI Anese, adhika bolanese, kaThina padArthoM ko khAnesa, udvegase, sotesamaya sirake nAce UMcA aura kaThina takiyA rakhakara sonese, kaphase va zItase ardita nAmaka roga hotA hai / usa rogameM iMdriyoMkA vikAra hotA hai / mukha vakra hotA hai| prANiyoMkA vacana. ThIkakramase nahIM nikalatA hai / akrama hokara nikaletA haiM // 12 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaatrogaadhikaarH| (127) ardita kA masAdhya lakSaNa va pakSAghAtakI saMprApti va lakSaNa | trivrsskRtvepmaanshirsshciraanggaassinno| nimeSarAhatasya cApi na ca sidhyatIhArditaH // rudhA ca dhamanIzarIrasakalArdhapakSAzritAna / prapatha pavanaH karoti nibhRtAMgamajJAkRtam // 13 // bhAvArtha:-jisa ardita rogI kA zira, barAbara tIna varSa se kAmpa rahA ho, bahuta derase jisakA vacana nikalatA ho, AMgve jinakI baMda nahIM hoto ho aise rogIkA ardita roga asAdhya jAnanA cAhiye / vahI vAyu zarIra ke sampUrNa artha bhAga meM Azrita dhamaniyoM ko prAptakara, aura unako roka kara, (vizoSaNa kara) zarIrako kaThina banAtA hai evaM sparzajJAnako naSTa karatA hai ( jisa se zarIra ke artha bhAga arkamaNya hotA hai) isa roga ko, pakSavadha pakSAghAta, va ekaaNgro| bhI kahate haiM // 13 // pakSaghAtakA kRcchrasAdhya va asAdhyalakSaNa / sa kevalamaratkRtastu bhuvi kacchrasAdhya smRto| na sidhyati ca yaH kSatAdbhavati pakSaghAtaH sphuTaM / / sa eva kphkaarnnaadgurutraatishophaavh-| ssapittarudhirAdapi prabaladAhamUrchAdhikaH // 14 // bhAvArtha:-vaha pakSaghAta yadi kevala bAtase yukta hai to use kaThinasAdhya samajhanA cAhiye / yadi kSatase ( janbama ) ke kAraNa pakSAghAta hogayA ho to vaha nizcaya se asAdhya hai / vaha yadi kapha se yukta ho to zarIrako bhArI banAtA hai / evaM zarIrameM sUjana Adi vikAra utpanna hote haiM / pitta evaM raktase yukta ho to zarIrameM atyadhika dAha va murchA Adi utpanna hote haiM // 14 // apatAnaka va AkSapaka ke alAdhyalakSaNa / tathaivamapatAnako'pyadhikazoNitAtisrAvAt / svagarbhapatanAttathA prakaTitAbhighAtAdapi // na sidhyati parityajedatha bhissktmpyaatur| tathaivamabhighAtajAna svayamihApi cAkSepakAna // 15 // bhAvArtha:-zarIra se adhika raktake baha jAnase, garbhacyuti honese, evaM aura koI dhakkA laganese utpanna apatAnaka roga bhI asAdhya hai| aise apatAnakase pIDita rogIko evaM jakhamase utpanna AkSepaka rogIko vaidha asAdhya samajhakara choDe || 15 / / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 128 ) daNDApatAnaka, dhanustambha, bahirAyAma, aMtarAyAmakI saMprApti va lakSaNa | samastadhamanIgataprakupito'nilaH zleSmaNA / sa daNDadhanurAkRtiM tanumihAtanotyAyatAm || sa eva bahiraMtaraMgadhamanIgato'pyuddhatI / bahirbahirihAMtarAMtaradhikaM naraM nAmayem / / 16 / / bhAvArtha: :- vaha vAyu samasta dhamaniyoMmeM vyApta hokara kaphase prakupita ho jAya to vaha sAre zarIra ko daNDa va dhanuSyake AkAra meM namA detA hai bahiraMga dhamanIgata ho to bAhirake tarapha, yadi aMtaraMga dhamanIgata ho zarIrako namAtA hai 1 / vaha vAyu yadi to aMdara ke tarapha kalyANakArake vizeSa - prakupita, vAyu, kapha se yukta hotA huA, zarIra samasta dhamaniyoMko prApta hokara, zarIra ko daNDa ke samAna Ayata ( sIdhA ) kara detA hai / isako daNDApatAnaka vAtavyAdhi kahate haiM / vahI vAyu, (kaphase yukta ) vaise hI ( samasta dhamaniyoMko prApta kara) zarIrako dhanuSa samAna namAdetA hai use dhanustambha vAtavyAdhi kahate haiM / tathA vahI vAyu zarIra ke bahirbhAgakI dhamaniyoMko prApta hojAya, to bAhirake tarapha zarIra ko namAdetA hai, aura abhyaMtara ( andara ke tarapha ) ke dhamanIgata ho, to andara ke tarapha namAdetA hai, inako kramase, bahirAyAma aMtarAyAma vAtavyAdhi kahate haiM // 16 // gRdhrasI avAka saMprApti va lakSaNa | yadAtmakarapAdacArutarakaMdarAn daNDayan / sa khaNDayati caNDavegapavano bhRzaM mAnuSAna // tadA nibhRtavizvasatprakaTavedanA gRdhasiM / karoti nibhRtAvabAhumapicAMsadezasthitaM // 17 // bhAvArtha: jisa samaya hAtha aura pairoMke manohara kaMdarAoM ko daNDita ( pIDita karatA huA ) bhayaMkara vegavAlA pavana, manuSyoM ko hAtha pairAkoTAsA anubhava karAtA ho, usa samaya, una sthAnoMmeM asahya pIDA hotI hai / isa ko gRdhrasI roga kahate haiM / kaMdhoM ke pradeza (mUla) meM sthita vAyu tatsthAnagata, sirAoM ko saMkocita kara, hAthoM ke spandana [ hilana ] ko naSTa karatA hai, use ababAhu kahate haiM / // 17 // kalAyakhaja, paMgu, Urustambha, vAtakaTaka va pAdaharSa ke lakSaNa / kaTIgata ihAnilaH khalaH kalAyakhejatvakRta | naraM taralapaigumaMgavikalaM samApAdayet // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaatrogaadhikaarH| (129) tathorugataUruyugmamapi nizcalaM staMbhayeta // ___ svavAtakRtakaMTakAnapi ca pAdaharSe pade // 18 // bhAvArtha:-kaTipradezagata duSTavAyu jaba pairoMke kaMDArA (moTI nasa) oMko khIMcatA hai taba kalAyakhaMja, va paMgu nAmaka vyAdhi ko paidA karatA hai jisa ( paMgu ) se, manuSya kA aMga vikala ho jAtA hai arthAt pairoM ke calanekI zakti nAza ho jAtI hai / yadi vaha Uru sthAnako prApta ho to donoM UruvoMko staMbhita karatA hai jisase donoM Uru nizcala ho jAte haiM evaM pAdagata vAyu pAdaharSa nAmaka vyAdhi ko utpanna karatA hai / isakA khulAsA isa prakAra hai :...-~ kalAyakhaja-jo gamanake AraMbha meM kampAtA hai laMgar3e kI taraha calAtA hai aura pairoMkI saMdhi chUTI huIsI mAlUma hotI hai use kalAyakhaMja bAtavyAdhi kahate haiM / paMgu-donoM paira calanakriyAmeM bilakula asamartha ho jAte haiM / use paMgu [ pAMgalA ] kahate haiN| Urustambha- --jisameM donoM Aru, stabdha, zIta, aura cetanArahita hote haiM / tathA itane bhArI ho jAte haiM mAnoM dUsaroMke pairoMko lAkarake rakha diyA ho| unameM asahya pIDA hotI hai / vaha rogI ciMtA, aMgada ( aMga meM pIDA ) taMdrA, aruci, ghara Adi upadravoMse yukta hotA hai aura vaha apane pairoMko, atyaMta kaSTa se uThAtA hai| ityAdi aneka lakSaNoMse saMyukta isa vyAdhiko [ anya matake ] koI 2 AcArya ADhayavAta bhI kahate haiN| vAtakaNTaka-pairoMko viSama rUpase rakhanete vA atyaMta parizrama ke dvArA prakupita vAyu gulphasaMdhi [ gaTTA ] ko Azrita kara pIDA utpanna karatA hai use yAtakaNTaka kahate haiN| pAdaharSa-jisa meM donoM pAda harSita evaM thoDI derake lie saMjJAzUnya hote haiN| aura apane ko thoDA moTA huA jaisA pratIta hotA hai // 18 // tRnI pratitanI, aSTIlA va AdhmAna ke lakSaNa / tunipatitani ca nAbhigudamadhyakozalikA- / manumativilomakAM sa kurute marudrodhinIm / / tathA prtismaanlaamgnnnaamkaadhmaan| karoti bhRzazUlamapyadhikRto'nilaH kukSiNaH // 19 // . bhAvArtha:-prakupita vAta tani pratitUni tathA nAbhi aura gudAke bIca meM vAtako rokanevAlI anulomASTIlA ( aSThIlA ) pratilomASTIlA ( pratyaSTIlA ) nAmaka roga ko Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 130 ) kalyANakArake utpanna karatA hai / kukSi ( udara ) gata vAyu atyaMta zUleotpAdaka AdhmAna, pratyAdhmAna nAmaka roga ko paidA karatA hai| isakA khulAsA isa prakAra hai: tUnI -- jo pakkAzaya va mUtrAzaya meM athavA dono meM eka sAtha utpanna ho, nIce (gudA aura guhyedriya) kI tarapha jAtA ho, gujheMdriya va gudA ko phoDane jaisI pIDA kA anubhava karAtA ho, aisI vedanA [zUla ] ko tRnI nAmaka vAtavyAdhi kahate haiM / pratitUnI --jo zUla gudA aura gujheMdriya meM utpanna hokara vegake sAtha, Upara ke tarapha jAtA ho, evaM pakkAzaya meM pahuMcatA ho, use pratitUnI kahate haiM / aSTIlA - jo nAbhi va gudA ke bIca meM gola patthara jaisI, graMthi ( gAMTha ) utpanna ho jAtI hai, jo calanazIla athavA acala hotA hai, jisake uparima bhAga dIrgha hai, tirachAbhAga unnata [UMcA uThA huA] haiM, aura jisase vAyu malamUtra ruka jAte haiM use aSTIlA kahate haiM / pratyaSThIlA -- yaha bhI uparokta aSTIlA sadRza hI hai / lekina isameM itanA vizeSa hai ki isa kA tirachA bhAga darvi hotA hai / AdhmAna -- jisase pakAzaya meM guDaguDa, cala cala, aise zabda hote haiM umra pIDA hotI hai, vAtate bharI huI thailI ke samAna, peTa [ pakvAzaya pradeza ] phUla jAtA hai use AdhmAna kahate haiM / pratyAdhvAna -- uparokta AdhmAna hI AmAzaya meM utpanna hoveM use pratyAdhmAna kahate haiM / lekina isa se donoM pArzva [ bagala ] aura hRdaya meM kisI prakArakI takalIpha nahIM hotI hai ||| 19 // vAtavyAdhikA upasaMhAra / sa sarvagatAta bahuvidhAmayAnsarvagAna / karotyavayave tathAvayavazophazUlAdikAna // kimatra bahunA svabhedakRtalakSaNalakSitai- / dairnigaditairgadAzaninibhaiH kriyaikA matA // 20 // bhAvArtha:- yadi bAta sarva dehagata ho to sarvAMgavAta, sarvaMgakampa Adi nAnA prakAra ke sarvazarIra meM honevAle rogoMko utpanna karatA hai| vahIM vAyu zarIrake avayava meM prApta ho tattadavayavoM meM sUjana, zUla Adi aneka rogoMko utpanna karatA hai / isa bAta ke viSaya meM vizeSa kahane se kyA ? sthAna Adi bhedoMke kAraNa jo roga bheda hotA hai unake anusAra prakaTa honevAle anyAnya lakSaNoMse saMyukta, viSa, bijalI jaise zIghra prANaghAtaka aneka rogoMko vaha bAta paidA karatA hai / ina sarva vAtarogoM meM [ mukhyatayA ] Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaatrogaadhikaarH| (131) eka vAtako jItanA paDatA hai / ataeva sabake lie eka hI cikitsA hai aisA pUrvAcAokA abhimata hai // 20 // vAtarakta kA nidAna, saprApti va lakSaNa / vidAhirasasaMyutAnyatividAhikAla bhRzaM / niSevya kaTubhojanAnyatikaTUSNarUkSANyapi // sthAzvataravAjivAraNakhageSTravAhAdikAM / ciraM samadhiruhya zIghamiha gacchatAM dehinAm // 21 // vidAhakRtaduSTazoNitamihAMtataH pAdayoH / karIti bhRzamAsyazAphamakhilAGgaduHkhAvaham / / savAtarudhireNa todnvibhednaasprshne-| vizoSaNavizASaNorbhavata eva pAdau nRNAM // 22 // bhAvArtha:-garmIke samayayeM vidAhI annoMko sevana karanese, kaTubhojana, atikaSNa tathA rUkSa AhAroMko atyadhika sevana karane se, evaM ratha, ghoDA, hAthI, UMTha Adi savArI para bahuta derataka caDhakara dauDAnese rakta vidagdha hotA hai tathA vAyu bhI prakupita hotA hai / vaha vidagdharakta jisa samaya vAyuke mArga ko roka detA hai to vaha atyadhika prakupita hokara aura raktako dUSita kara detA hai / taba rakta donoM pAdoMmeM saMcaya hote haiM / isIse saMpUrNa aMgoMmeM duHkha utpanna karanevAlI sUjana ho jAtI hai / usa samaya donoM pAda todana, bhedana Adi pIDAsaMyukta sparzanAsaha hote haiM aura sUkha bhI jAte haiM / isa ko vAtarakta kahate haiM // 21 // 22 // pittakaphayukta va tridoSaja vAtaraktakA lakSaNa / sapittarudhireNa sossnnmRdushophdaahaanvitai| zarIratarakaNDanau gurughanI ca sazleSmaNA / sapittakaphamArutairabhihate ca rakte tathA / bhavaMti kathitAmayA vihitapAdayoH prANinAm // 23 // bhAvArtha:---vaha yadi pittase yukta ho to pAda uSNa, mRdu, sUjana, va dAhase yukta hote haiM / yadi kaphasahita ho to khujalI se yukta, bhArI evaM ghana ( sUjana hole haiN| evaM pitta, kapha, vAtase yukta hojAya no tInoM vikAroMse utpanna lakSaNa) usameM pAye jAte haiM // 23 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (132.) kalyANakArake kroSTukIrSa lkssnn| sthirapravalavedanAsahitazophamatyAyataM / karoti nijajAnuni prathitatIvrasatkoSTaka- // ziraHpratimamityanakavidhavAtaraktAmayA / yathArthakRtanAmakAH pratipadaM mayA coditAH // 24 // bhAvArtha:---isI vAtaraktake vikArase jAnuvomeM jo atyaMta baMdanAse yukta atyaMta Ayata sUjana utpanna hotI hai, yaha koSTaka ( gIdaDa ) ke mastakake samAna hotI hai / isaliye use koSTakazIrSa nAmakA roga kahate haiN| isI prakAra uktakramase vAtaraktake vikArase apane 2 nAmake samAna pAdameM aneka roga hote haiM // 24 // vAtarakta asAdhya lakSaNa / sphuTaM sphuTati bhinnasAmRtarasaM tathA jAnutastadetadiha vAtazoNitamasAdhyamukta jinaiH // yadaMtadiha vatsarAnanugataM ca tadyApyami- / tyathottaramiha kriyAM prakaTayAmi sadbhapajaiH // 25 // bhAvArtha:--yaha acchItAha phUTakara jisasamaya usa se va ghuTane se rakta rasakA srAva hone lage, usa vAtaraktako asAdhya samajhanA cAhiye ! eka varSase pahile sAdhya hai, usake bAda yApya hojAtA hai / aba hama vAtarogoMkI cikitsA kA varNana zreSThaauSadhiyoM ke sAtha 2 kareMge // 25 // vAtarogacikitsAvarNanakI pratijJA / ta eva tanubhRgaNasya sukhasaMpadAM nAzakAH / sphuradviSamaniSTurAzaniviSopamA vyAdhayaH // mahApalayavAtopamazarIravAtodbhavA / mayA nigaditAstavastu vidhirucyate tadgataH // 26 // bhAvArtha:--- zarIra meM utpanna hone vAle vaha bAlA roga prANiyoMke sukha saMpatti yoMko nAza karanevAle haiM / bhayaMkara bijalI va viSake samAna haiM, itanA hI nahIM, mahApralaya kAlaka pracaNDa mAruta ke samAna hai / isaliye unakA pratIkAra zAstroktakramase yahAM kahAjAtA hai // 26 // godATake samakake samApa. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtarogAdhikAraH / AmAzayagatavAtarogacikitsA / atha prakupite'nile sati nijAmasaMjJAzaye / plutaM salavaNoSNatoyasahitaM hitaM pAyayet // sasadhaiva sukhoSNatalapArIdigdhagAtraM naraM / kudhAnya siketAdi soSNazayane tadA svedayet // 27 // bhAvArtha:: - - AmAzaya meM vAta prakupita honepara, ( usako jItane ke liye ) ko, sabase pahile sevA - mana karAnA cAhiye, usakI vidhi isa prakAra hai / usa rogI namaka milA huA, sukhoSNa tela se mAliza karA kara ( isa vidhise, snehena karAkara ) kudhAnya, bAlu Adise va uSNa ( kambala Adi ) zayana meM sulAkara svedana kareM / tatpazcAt vamana karAnekeliye, garama pAnI meM seMdhA namaka bhigokara pilAnA cAhiye / // 27 // snehapAna vidhi | trirAjamiha pAyayenmRdutarodaraM pittata- / stathaiva kaphatopi madhyamamiva paMcAnhikam || svavAtakRtaniSThurorukha ra koSThamapyAdarA- / hinAnyapica sapta sarvavidhiSu kramo'yaM smRtaH // 28 // bhAvArtha:- vRta taila Adi kisI snigdha padArtha ko sevana karAkara, zarIra ko cikanA banA denA yahI snehana hai| isakI vidhi isa prakAra hai / zarIra meM pittakI adhikatAse mRdukoSTa, kaphakI adhikatAse madhyamakoSTha, aura vAtAdhikyase kharakoTa, isa prakAra koSTa tIna prakArase vibhakta hai / mRdukoSTa ke liye tIna dina, madhyamakoSTha ke lie pAMca dina va arth lie sAta dinataka snehapadArtha [ ghRta ] pilAnA cAhiye [ isa kramase zarIra aJchatiraha snigdha hotA hai ] snehana kriyAmeM sarvatra yahI vidhi hai // 28 // ( 133 ) snehapAna ke guNa / vizeSanizitAgnayo'dhikabalAH subarNojvalAH / sthirAbhivadhAtavaH pratidinaM vizuddhAzayAH // dRDheMdriyazatAyuSaH sthiravayassurUpAssadA / bhavaMti bhuvi saMtataM ghRtamidaM pibaMto narAH // 29 // 1 vamana virecana Adi pratyeka paMcakramoM ko karane ke pahile snehana, aura svedana kiyA karanI cAhiye aisA Ayurveda zAstra kA niyama hai / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (134) kalyANakArake bhAvArthaH-- -isa taraha ghI pInevAle manuSyakI agni tIkSNa ho jAtI hai| adhika balazAlI va suvarNake samAna kAMtimAna hotA hai, zarIrameM sthira va naye dhAtuvoMkI utpatti hotI hai / AmAzayAdi zuddha hote haiM, iMdriyAM dRr3ha ho jAtI hai, vaha zatAyuSI hojAtA hai| zarIra surUpa va suDaula banajAtA hai / / 20 // snehana ke liye apAtra / arocakanavajvarAn hRdayagarbhamUcchImada- / bhramalamakRzAnamurAparigatAnAdrAriNaH // ajIrNaparipIDitAnadhikazuddhadehAnnarAn / sabastikRtakarmaNo na dhRtametadApAyayet // 30 // bhAvArtha:--arocaka avasthAmeM, nabajvara pIDitako, garbhavatIko, mUJchitako, mada, bhrama zramase yukta, kRza, aise vyaktiko evaM madya pIye hue ko, udArIko, ajIrNase pIDitako, vamanAdise atyadhika vizuddha dehavAleko, bastikarma jisako kiyAgayA ho usako yaha ghRta nahIM pilAnA cAhiye arthAt aise manuSya snehanake liye apAtra haiM // 30 // __ svedana kA phl| athAgnirathivarddhate mudutaraM suvarNojvalaM / zarIramazane ruciM nibhRtagAtraceSTAmapi // laghutvapavanAnulomya malamUtravRttikramAn / karoti tanutApanaM satataduSTanidrApaham // 31 // bhAvArtha:--zarIra se kisI bhI prakAra se pasInA lAyA jAtA hai use svedana kriyA kahate haiM / svedanase zarIrameM agni tItra ho jAtI hai / zarIra mRdu va : kAMtiyukta hojAtA hai / bhojanameM ruci utpanna hotI hai / zarIrake pratyeka avayava yogya kriyA karane lagate haiM, zarIra halakA ho jAtA hai / vAtakA anuloma ho kara, mala mUtroMkatA ThIka 2 nirgama hotA hai, duSTa nidrAko dUra karatA hai // 31 // svadanake liya apAtra / kSatoSmaparipIDitAMstRSitapANDumehAturA / nupoSitanarAtisArabahuraktapittAturAn // jalodaravipAtamUrchitanarAkAn grbhinniiN|.. svayaM prakRtipittarasaguNamatra na svedayet // 32 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaatrogaadhikaarH| (135) bhAvArtha:-kSata va uSNase pIDita, tRSita, pAMDu va meharogake rogIko upavAsa kiye hueko, raktapittIko, atisArIko, jalodara, viSaroga va mUrchArogase pIDitako, garbhiNIko evaM pittaprakRtibAleko, svedana nahIM karanA cAhiye // 32 // vamanavidhi / tatassalavaNogramAgadhikakalkamitraiH shubhaiH| phalaistriphalakaistathA madananAmakaiH pAcitam // sukhoSNataradugdhamAturamathAgame pAyaye- / ' niviSTamiha jAnudadhanamRdusthiroccAsane // 33 // bhAvArtha:-----isa taraha snehana svedana karaneke bAda saiMdhA namaka, vaca, pIpala ina tInoMke kalka se mizrita triphalA (harDa, baheDA, AmalA) va menaphalako dUdhameM pakAnA cAhiye / rogIko ghuTane barAbara UMce, sthira va mRdu zreSTha Asana para baiThAlakara uparyukta prakArake sukhoSNa dudhako prAtaHkAlake samaya pilAnA cAhithe // 33 // suvAMtalakSaNa va vamanAnaMtara vidhi / kramAnikhilabheSajorukaphapittasaMdarzanAt / suvAMsamatizAMtadoSamupazAMtarogoddhatim // naraM suvihitAnnapAnavidhinA samApyAyayana / sahApyamalabheSajaiH pratidinaM jayedAmayAna // 34 / / bhAvArtha:- isa ke bAda gale meM ugaMlI, yA mRdu lakaDI DAlate hue vamana karane ke liye koziza karanI cAhiye / bAda me vamana zuru hojAtA hai ) usa vamana meM pahile auSadhi, phira kapha, tadanaMtara pitta girajAya evaM doSopazamana, va rogodreka kI kamI hojAya to acchI taraha vamana hogayA hai aisA samajhanA cAhiye / pazcAt aise vAmita manuSya ko, peyA Adi yogya annapAnakI yojanA se, agni ko anukUla kara phira rogoMkI upazAMti ke liye auSadha kI vyavasthA karanI caahiye| vizeSaH-vamana Adika dvArA zuddha kiye gaye manuSyakA AhAra sevanakrama:--- vamanAdikoM se zarIra kI zuddhi karane ke pazcAt prAyaH usa manuSya kI agni maMda ho jAtI hai / usako nimnalikhita krama se bar3hAnA cAhiye / zuddhi tIna prakArakI hai / pradhAna ( uttama ) zuddhi, madhyamazuddhi, jaghanya zuddhi / ina tInoM prakAra kI zurdiyoM se zuddha karane ke pazcAt usa vyaktiko garamapAnI se snAna karAkara, bhUkha laganepara jisa dina zaddhi kI ho usI dina zAmako yA dUsare dina Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (136) kalyANakArake prAtaHkAla, raktazAli ke anna ko ( agni bala ke anusAra ) khilAte hue, yathAkrama se tIna 2 do 2 eka 2 annakAloM (bhojanasamaya) meM peyA, vilepI, kRtAkRtayUSa, tathA dUdha sevana karAnA cAhie / tAtparya yaha hai ki kisIko pradhAna [ uttama ] zuddhi dvArA zabda kiyA ho, usa ko prathama dina meM do annakAloM (subaha zAma ) meM peyA pilAveM, dUsare dina prathama annakAla meM peyA, dvitIya annakAla meM vilepI, tRtIya dina prathama, dvitIya annakAla meM vilepI, cauthe dina, prathama dvitIya annakAlameM akRta yUSa ( dAlakA pAnI ) ke sAtha, pAMcaveM dina meM prathama annakAlameM kRtayUSa ke sAtha lAla cAvala ke bhAta, ( athavA eka annakAlameM akRtayuSa do kAloMmeM kRtayUSa ke sAtha ) dvitIya annakAla tathA chaTaveM dina donoM annakAloMmeM dUdha bhAta denA caahie| sAtaveM dina svasthapuruSake samAna AhAra denA caahie| isI taraha madhyamazuddhi meM do2 annakAloM meM, jaghanyazuddhi meM eka 2 annakAla meM peyA Adi denA cAhie / javanyazaSdi meM eka 2 annakAla meM peyA Adi dene ke kAraNa, kRtayUSa akRtayUSa ina donoMko de nahIM sakate kyoM ki annakAla eka hai| cIja do hai| isaliye isa zuddhimeM yA to akRtayUSa hI deveM, athavA kRtAkRta mizrakarake dekheN| Upara jo peyAdi denekA krama batalAyA hai vaha sarva sAdhAraNa krama hai| lekina, deza, kAla, prakRti, sAtmya, doSodreka Adi ke tarapha dhyAna dete hue, avasthAvizeSa meM usa kramameM kucha parivartana bhI vaidya kara sakatA hai / peyAke sthAna meM yavAgU bhI de sakatA hai / tIvrAgni ho to prAraMbhameM hI dUdha bhAta bhI de sakate haiM Adi jAnanA cAhiye / - peyAH-dAla cAvala Adi ko caudaha guNa jala meM itanA pakAve jo pIne lAyaka raheM aura dAla Adi ke kaNa bhI usI meM raheM use peyA kahate haiN| vilepI:-jo caturguNa jalameM taiyAra kI gaI ho, jisa meM se dAla Adi ke kaNa nahIM nikAle hoM, aura isa meM dravabhAga atyalpa ho arthAt vaha gADhI ho, use vilepI kahate haiN| yuSa:----eka bhAga dhulI huI dAla ko aThAraha gune jala meM pakAveM / pakate 2 jaba pAnI caturthIza raheM taba, vastra meM chAna leve isa ko yUpa kahate haiM / arthAt dAlake pAnIko yUSa kahate haiN| kRtayUSaH----jisa gUpa meM soMTa miracha, papila, ghI seMdhAnamaka DAla kara siddha karate haiM use kRtayUSa kahate haiN| . akRtayuSa-jo kevala dAla kA hI yUSa ho soMTha Adi jisameM nahIM DAlA hai| use akRtayUSa kahate haiM / / 34 / / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaatrogaadhikaarH| vmngunn| pralApagurugAtratAM svaravibhedanidroddhatiM / mukhe virasamagnimAMdyamadhikAsyadurgadhatAm // vidAhahRdayAmayAnkaphaniSekakaMThotkaTa / vyapohati viSolvaNaM vamanamatra saMyojita // 35 // bhAvArtha:-samyag vamanase rogIkA baDabaDAnA, zarIrakA bhArapina, svarabheda, nidrAdhikatA, mukhavirasatA, agnimAMdya, mukhadurgaMdha, vidAharoga, hRdayaroga, kapha, kaMTharodha, viSodreka Adi bahutasa roga dUra hote haiM // 35 // vamanakeliye apaatr| na gulmtimirordhvrktvissmaarditaakssepk-| pramADhataravRddhapAMDugudajAMkurotpIDitAna !! ksstodrviruukssitaatikRshgbhiivstNbhk-|| krimiprabalatuNDabaMdhuratarAnnarAnvAmayet // 36 // bhAvArtha:-gulmarogI, timirarogI, raktapitta, ardita, AkSepaka, prameha, bahuta purAnA pAMDuroga, bavAsIra, aura kSatodara se pIDita vyaktiko evaM rUkSazarIravAle ko, garbhiNIko, staMbhana karane yogya rogIko, krimirogIkA, daMta rogI ko aura atyaMta mukhiyoM ko vamana nahIM denA cAhiye // 36 // vamanApavAda / ajiirnnpripiidditaantivipolvnnshlaissmikaa-| nurAgatamarutkRtaprabalavedanAvyApRtAn / narAniha nivAritAnapi vipakkayASTijaleH / kaNographalakalpitaimRdutaraM tadA chardayet // 37 // . bhAyArthaH---Upara vamana deneko jinako niSedha kiyA hai aise rogI bhI kadAcit tyaMta ajIrNa se pIDita ho, vipana viSase pIDita ho, kaphodrikta hoM, chAtImeM prApta vAtakI prabala vedanAse pIDita hoM to unako mulaTTI; pIpala, vaca, menaphalake kAthase mRdu vamana karA denA cAhiye / / 37 // kaTutrikAdicUrNa kaTutrikaviDaMgahiMguviDasaiMdhavailAnikAn / 'suvarcalasureMdradArukaTurohiNIjIrakAn // 14 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..( 138.) kalyANakArake vicUrNya ghRtmaatulNgrsskttkraadikaiH| pibankaphasamIraNAmayagaNAnjayatyAturaH // 8 // bhAvArtha:-trikaTu ( soMTha, miraca, pIpala ) vAyaviDaMga, hIMga, viDanamaka, saiMdhAnamaka, ilAyacI, citraka, kAlAnamaka, devadAra, kuTakI, jIrA, ina cIjoMkA cUrNa karake ghI, mAhulaMgake rasa, chAcha AdimeM milAkara yA unake anupAna ke sAtha sevanase vAtajanya, kaphajanya, rogasamUha upazama ko prApta hote haiM // 39 // - mahauSadhAdi kvAtha va anupAna / mahauSadhavarAgnipathabRhatIdvayairaNDakaissavilvasuradArUpATalasamAtuluMgaiH zRtaiH // ghRtaamlddhitRdugdhtiltailtoyaadibhi-| mahAturamihAnapAnavidhinA sadopAcaret // 39 // bhAvArtha:-soMTha, haraDa, baheDA, AMvalA, agnimaMtha, choTI va bar3I kaTalI, eraNDa devadAru, pADhala. mAhuluMga belagiri inake kAthase siddha ghI, Amla, padArtha, dahI, chAcha, dUdha, tilakA tela, pAnI Adise annapAna vidhipUrvaka rogIkA upacAra karanA caahiye||39|| pakvAzayagata vAta keliye virecana / atha prakupite'nile viditabhUripakvAzaye / snuhitrikaTudugdhakalkapayasA vipakaM ghRtaM // sukhoSNalavaNAMbhasAnilavinAzahetuM tathA / pivet prathamasaMskRtAtihitadehapUrvakriyaH // 10 // bhAvArthaH-yadi vaha vAyu pakkAzayameM kupita hojAya to thUhara kA dUdha, trikaTu, ( soMTha miraca pIpala ) gAyakA dUdha ina ke kalka, va dUdhase goghRta ko siddha karanA cAhiye / vAta ko nAza karanevAle isa virecana dhRta ko, snehana, va svedana se jisakA zarIra pahile hI saMskRta kiyA gayA ho, aise manuSya ko sukhoSNa ( gunagunA ) namaka ke pAnI meM DAla kara pilAnA caahiye| isa se virecana hokara vAta zAMta ho jAtA hai. // 40 // vAtanAzaka vireckyog| trivRttrikaTukaissamaM lavaNacitratailAnvitaM / pivedanilanAzanaM dhRtavimizritaM vA punH|| mahauSadhaharItakI lvnnklkmussnnodk| ssatailasitapippalIkamayavA trivRdvAtanut // .41 // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaatrogaadhikaarH| (139) bhAvArtha:--nisota, trikaTu ( soMTha, miraca, papila ) seMdhAnamaka, ina ke cUrNa ko eraNDataila athavA ghI ke sAtha pIne se, soMTha, harItakI, seMdhAnamaka ina ke kalkako garama pAnIke sAtha, va zakkara pIpala, nisota ke kalka va cUrNako taila ke sAtha sevana karane se virecana hokara pakkAzayagata vAta dUra hojAtA hai // 41 // virecana phala / mudRSTikaramiSTamiMdriyabalAvahaM buddhikRt / zarIraparivaddhimiddhamanalaM vayasthApanam // viraMcanamihAtanoti malamUtradoSodbhava- / krimiprakarakuSTakoSThagataduSTarAMgApaham // 42 // - bhAvArthaH-virecanase dRSTi tIkSNa hotI hai, iMdriyoMkA bala baDhatA hai, buddhIkI vRddhi hotI hai| zarIrakI zakti bar3hatI hai, agni baDhatI hai / dIrghAyuSI hojAtA hai / evaM caM malamUtra ke doSoMse utpanna honevAle roga, krimiroga, kuSTaroga, koSThagata duSTaroga AdiyoMko yaha virecana dUra karatA hai // 42 // virecana ke liye apAtra / sazokabhayapIDitAnatikRzAtirUkSAkulAn / zramalamatRSAnajIrNarudhirAtisArAnvitAn // zizusthaviragarbhiNIviditamadyapAnAdikAna-! saMskRtazarIriNaH pariharedvirekaissadA // 43 // bhAvArtha:-zoka va bhayase pIDita, atikRza, atirUkSa, atyaMtAkulita, zrama, kama, tRSA, ajIrNa, raktAtisArase yukta, bAlaka, vRddha, garbhiNI, madyapAyI, svehana, svedana, Adise asaMskRta zarIravAle ityAdi prakArake logoMko virecana nahIM denA cAhiye // 43 // virecanApavAda / tathA parihatAnapi prvlpittsntaapitaa-| natikrimimalodarAnapi ca mUtraviSTambhinaH // sitatrikaTucUrNakairahimavAriNA vAnvitai- / strivRllavaNanAgaraimRduviraicanaryojayet // 44 // 1 yahAM nisota Adi kitanA pramANa lenA cAhiye ! isakA ullekha nahIM kiyA hai| AyurvedazAstrakA niyama hai ki jahAM auSadhi pramANa nahIM likhA ho vahAM sabako samabhAga (barAmera). renA cAhiye / isaliye yahAM- aura Age bhI aise sthAnomeM samabhAga hI ahaNa kreN| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (140) kalyANakArake bhAvArtha:--Upara virecanake liye niSedha kiye hue rogI bhI yadi praklaH pitodekarsa saMtapta ho, udarameM krimiyoM kI atyadhikatA ho, mUtrabaddha ho to unako zabara vikaTuke cUrNako garama pAnI meM milAkara virecana denA cAhie athavA nisota, namaka, soMThake kaSAya se cUrNa se mRdu virecana karAnA cAhie // 4 // sarvazarIragata vAtacikitsA / samastatanumAzrita pavanamugramAsthApanaH / pravRddhamanuvAsenariha jayedyathoktakramAta // nirUha iti sarvadoSaharaNAttathAsthApanaM / / vayasthitinimittato'rthavazato niruktaM mayA // 45 / / - bhAvArtha:-samastazarIra meM vyApta ( kupita ) vAyuko vidhipUrvaka AsthApana, anuvAsana bastiyoMse zamana karanA cAhie / saMpUrNadoSoMko apaharaNa karanese usakA nAma nirUha, vayasthApana karanese AsthApana paDa gayA hai| isa prakAra una donoM bastiyoM ke sArthaka nAma hai // 45 // anuvAsanabastikA pradhAnatva / athAnamanuvAsanAdanuvasanna duSyatyapi / pradhAnamanuvAsanaM prakaTitaM purANaH purA // tAbhayamapIha bastiyutanetrasallakSaNa- / dravapravarabheSajAmayavayapramANebruve // 46 // bhAvArtha:-anuvAsanabastikA upayoga karanepara bhI AhArAdikameM (agnimAMcaH Adi) koI doSa nahIM AtA hai| isalie isa anuvAsana bastiko maharSiloga mukhya batalAte haiN| Age hama AsthApana anuvAsana bastiyoMkI vidhi roga, vaya, anukUlapramANeka sAyara vastise yukta picakArI kA lakSaNa, usa ke prayogameM AnevAle dravavya, utkRSTa auSarvi garahakA nirUpayA karege // 46 / / pratikSA ! jinapravacanAMbudhairviditacArusaMkhyAkramA-1 dihApi gaNanAvidhiH pratividhAsyate prastutaH !! vicArya paramAgamAdadhigato budhaihAte / ... mukhagrahaNakAraNAdultarArthasaMkSepataH // 47 // bhAvArtha:-jainazAstrarUpI samudra meM bAntake viSaya meM gaNanAko jo niyama hai usIko anusaraNa karake yahAMpara kathana kiyA jAvegA / buddhimAna loga samaya meM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaatrogaadhikaarH| (141) vicAra kie hue viSayako hI grahaNa karate haiN| kyoM ki vistRta viSayako bhI saMkSepa va sulabhatA se jAnane kelie paramAgama hI sAdhana hai // 47 // vastinetralakSaNa / dRDhAtimRdacarmanirmitanirAmvacchAgala- / pramANakuDavASTakadravamitoruvastyanvitam // SaDaSTaguNasaMkhyayA viracitAMgulIbhiH kRtaM / trinetravidhilakSaNaM zizukumArayUnAM kramAt // 48 // . bhAvArtha:----nirUha va anvAsana basti dene ke liye eka aisI netrA ( picakArI ) banAyeM jo majabUta va mRducarma se nirmita, chidrahita basti se saMyukta ho, jisa meM ATha kuDana (128 tole) (?) drava padArtha mAsake, jisakI lambAI, bAlakoMke liye 6 aMgula, kumAroMke liye 8 aMgula, javAnoM ke liye 10 aMgula pramANa ho // 48 // tathaikanayaratnabhedagaNitAMgulIsaMsthitA- / kramonnatasukarNikAnyapi kaniSThikAnAmikA // svmdhymvraaNgulaatmprinnaahsNskaaritaa-| nyniNdypshubaaldhiprtimvtulaanygrtH||49|| bhAvArtha:-bastinetra ( picakArI) ke agrabhAga meM eka gola kaNikA honI cAhiye jisakA pramANa ( zizu, kumAra, yuvApuruSoM kI basti meM ) eka, do, tIna aMgula kA pramANa honA jAhiye / netra kI moTAI agrabhAgameM kaniSThAMgulI, madhyabhAga meM anA-.. mikA ( aMgUTheke pAna ke ) aMgulI, mUla meM vAca kI aMgulI ke barAbara honA caahiye| evaM zreSTha gopuccha ke samAna AkRti se yukta aura aprabhAga gola honA cAhiye // 4 // bastinavanirmANa ke yogya padArtha va chidrapramANa / muvarNavaratAratAmratarUnirmitAnyakSatA / nyanUnagulikAmukhAnyativipakamudgADhakI ! kalAyagatipAtitAtmasupirAnudhArAnvitA-! nyamUni parikalpayeduditalakSanetrANyalam // 50 // 1 dvividha naya-dravyArthika paryAyArthika, dravyakI vivakSA karanevAlA naya dravyArthika ra eyAyakI vivakSaH karanevAlA paryAyArthika kahalAtA hai / 2 ratnatraya-samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAsilopara yathArtha. vizvAsa ( (Goc Conduct ) rakhanA.samyagdarzana tatvoMke yathArtha sAna. (ivya Aloedge: ) samyagjJAna, va heyApATya rUpasa tatvAma viveka jAgRti hokara AcaraNa karanA ( Cood Chaiactch: ) samyakcAritra kahalAtA hai ! 3 yaha isaliye banAyI jAtI haiM ki sampUrNa picakArI ke pUrNa bhAga ko gudAke aMdara jAne se roke / / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (142) kalyANakArake bhAvArtha:--yaha picakArI suvarNa, uttama cAMdI, tAmra va lakaDI Adi se banAI huI honI cAhiye / vaha akSata ho, usa ke mukhameM eka suMdara golI honI cAhie / aMdara [ agrabhAga meM ] kA chidra zizu, kumAroM yuvAvasthAvAloMke lie, krama se, pake hue mUMga, arahara, va maTarake barAbara honA cAhie / isa prakAra ke lakSaNoMse picakArI taiyArI kreN|| 50 // vasti ke lie auSadhi / satailaghRtadugdhatakradadhikAMjikAmladravai- / strivRnmadanacitrabIjakavipakamUtressamam // khajApramathitezRtaissaha vimizritaiH klkite| mahauSadhamarIcamAgadhikasaiMdhavogrAnvitaiH // 51 // sdevtrukusstthiNgubiddaarkailaatribR-| dyavAnyativipAsayaSTisitasarSapaissarSapaiH / / supiSTavarabheSajaH palacaturthabhAgAMzakai // viloDya mathitaM kaduSNamiha secayeddhastiSu // 52 / / bhAvArtha:----bastiprayoga karaneke lie, taila, ghI, dUdha, takra, dahI, kAMjI ye dravapadArtha, nisota, mainaphala, eraNDIja, inake kADhA aura gomUtra, inako yathAmAtrA milAkara mathana kareM / isameM soMTha, miraca, pIpala, seMdhAnAmaka, vaca, devadAru, kUTa, hIMga viDanamaka, jIrA, ilAyacI, nisota, ajavAyana, atIsa, muleThI, sapheda sarasoM, kAlIsarasoM ina auSadhiyoMko eka 2 tolA pramANa lekara bArIka pIsa leveM aura uparokta, dravapadArtha meM isa kalkako milAkara, maMthanIse matheM / isa prakAra sAdhita auSadha. alpa uSNa rahanepara, basti netra [ picakArI ] meM DAleM // 51-52 // ____ bastike lie auSadha prmaann| ihaikanayasaccatuH kuDabasaMkhyayA savvA / niSicya nipuNAH purA vihitanetranADImukham // svadakSiNapadAMgulAvadhRtavAmapAdasthitaM / dravopari nibaMdhayedvihitabastivAtodgamam // 53 // bhAvArtha:-----usa picakArI meM ( zizu, kumAra, yuvakoMko) krama se eka kuDa (16 tole ) do kuDaba ( 32 tole ) cAra kuDana 164 tole ) uparokta dada padArtha ko bharakara, usa picakArI ko, vAyeM pAda ke sahAre rakhakara dAhine paira kI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaatrogaadhikaarH| (143) .uMgalIyoM se pakaDakara, usa ke mukha meM basti ko bAMdhe, pazcAt usase vAyu ko nikAla deveM // 53 // - auSadhakA utkRSTapramANa / vayobalazarIradoSaparivRddhibhedAdapi / dravapravaNatA bhavedgaNanayA gurudravyayoH // na ca pramitirUrjitA kuDavaSaTatonyA matA / tadardhamiha pakkatailaghRtayoH pramANaM param // 54 // bhAvArtha:-vaya, bala, zarIra, doSoMkI vRddhi va hAni, gurudravya, laghudravya kI apekSAse, dravadravyoMke prayoga hotA hai / tAtparya yaha ki dravadravyakA uparokta pramANa se vaya Adi ko dekhate hue kucha ghaTA baDhA bhI sakate haiM / lekina jyAdAse jyAdA chaMha kuDava taka prayoga kara sakate haiM / isa se adhika nahIM / auSadhiyoM dvArA siddha kiyA huA taila yA ghRtakI mAtrA uparokta dravadravyake pramANa se ardhAMza hai // 54 // bastidAna krm| nipIDya nijavAmapArzvamihanAnumAtrocchite / zayAnamiti cAturaM prativadedbhiSagmaMcake / pravezaya gudaM svadakSiNakaraNa netraM shnai-|| ghRtAktamupasaMharan svamucitAMghrivAmetaram // 55 // bhAvArtha:--dhuTane ke barAbara UMce takhta meM vAmapArtha ko dabAte hue (usI karavaTase) rogIko sulAkara usa se kaheM ki apane dAMye paira ko sikoDakara, apane dAhinehAtha se ghRta se lipta usa vasti ( picakArI ko ghRta se cikanA kiye gaye gudAmeM, dhIre 2 praveza karAo // 55 // pravezya zanakaissukhaM prakaTanetranADImukham / prapIDayatu bastimapracalitAnuvaMzasthitim // dravakSayavidAturaM vigamanetramAzvAgamAt / kareNa karamAharanpadabhavotkuTIkAsanam // 56 // bhAvArtha:-jisa kA mukha khulA huA hai aisI bastinAlikA (picakArI) ko, pUrvokta kramase, dhIre 2 praveza karAneke bAda, vaMzAsthi ( pITha ke bIcameM jo gale se lekara kamarataka rahane vAlI haDDI ) kI ora jhukAkara nizcala rUpase picakArI ko dabAnA caahiye| , dravapadArtha khatama honeke bAda, usa bastiko zIghra hI hAthoM hAtha, gudadvAra se nikAlanA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake cAhiye / pazcAt prayukta auSadhi ke bAhara nikAla ne ke liye, rogIko [ eka muhUrta paryaMta ] ukarU baiThAlanA cAhiye // 56 // suniruuddhlkssnn| kramAdvapurISadoSaparizuddhimAlAkya taH / / tpuTatrayamihAcaredapi caturthapaMcAnhikam // yathA kaphavinigamo bhavati vedanAnigraha- / stathaiva samupAcarena ca nirUhasaMkhyA matA // 57 // bhAvArtha:-uparokta kramase nirUhabasti prayoga karane ke bAda sabase pahile prayukta drava padArtha pazcAt yathAkramase mala, vAta, pitta, kapha bAhara nikala Ave, evaM roga kI upazAMti ho to jAnanA cAhiye ki nimhabasti ThIka 2 hogayI hai| arthAt yaha sunirUDhakA lakSaNa hai / yadi sunirUDhatAkA lakSaNa prakaTa na ho to phira cAra pAMca dina taka kramazaH tIna vAstakA prayoga karanA cAhiye / lekina nirUhabasti ke viSayameM yaha koI niyama nahIM hai ki eka, do, tIna yA cAra basti prayoga kreN| jaba taka kapha bAhara nahIM AtA hai aura roga kI upazAMti nahIM hotI hai, taba taka barAbara basti dete jAnA cAhiye // 57 // nirUha ke pazcA dvidheya vidhi va anuvaasnbstipryog| tatazca muvizuddhakoSThamupadhautamuSNodakaH / . svadoSazamanaprayAgalaghubhAjanAnataram // yathoktamanuvAsanaM vidhiyutaM niyujyAcare- / . dbhiSagjaghanapAdatADana mumaMcakotkSepaNaiH / / 58 // bhAvArtha:-uparyukta prakArase vastikarmame kopTazuddhi honeke bAda garama pAnIse snAna karA kara tattadoSoMko zamana karanevAle auSadha yogoMse siddha kiye gaye, laghubhojana karAnA cAhiye / tadanaMtara use vidhipUrvaka anuvAsana basti denI caahiye| anuvAsana bastigatadravya zIvra bAhara nahIM Aye, isake liye rogI citasulAkara jaghana sthAna va pAda ko tADana karanA cAhiye / takhtako UMcA uThAnA cAhiye / / 58 // 1 eka muhUrta ( doghaDI ) ke aMdara nirUhanabasti peTa bAhara nikala na jAveM to rogI kI mRtyu hone kI sambhAvanA hai / kahA bhI hai / na Agato paramaH kAlo muhUrtI mUlya pr| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaatrogaadhikaarH| (145) anuvAsa ke pazcAdvidheya vidhi / svadakSiNakaraM nipIDya zayane sukhaM saMvizet / svamevamiti taM vadenmalavinirgamAkAMkSayA / / tato'nilapurISamizraghRtatailayorvAgamAt / prazastamanuvAsanaM prativadanti tadvedinaH // 59 // bhAvArtha:----dAhine hAthako dabAkara acchItaraha sukhapUrvaka soneke liye use . kahanA cAhiye / jisase mala zIghra nahIM nikala sake / usake bAda vAyu va maLase mizrita (pahile prayoga kiyA huA) tela vA dhI nikala jAveM to bastikarma ko jAnanevAle, utsama anuvAsana basti huI aisA kahate haiM // 59 // anuvAsanakA zIghra vinirgamanakAraNa va usAkA upAya / purIpabahulAnmarutpabalatAtirUkSAdapi / svayaM dhRtasutalayoratikaniSThamAtrAnvitAt // sa ca pratinivartate ghRtamathApi tailaM pun-| statazca zatapuSpasaiMdhavayutaM niyojyaM sadA / / 60 // bhAvArtha:---koSTha meM malakA saMcaya, vAtakA prakopa, aura rUkSatva (sUkhApanA) ke adhika hone se va prayukta ghRta va taila kI mAtrA atyalpa honese, prayukta anuvAsanabasti zIghra hI loTa Ave to, ghRta yA telake sAtha soMpha, seMdhAnamaka ko milAkara phira bastiprayoga karanA cAhiye // 6 // anuvAsanabasti kI saMkhyA / tRtIyadivasAtpunaH punarapIha sNyojye-| yathoktamanuvAsanaM trikacatuSkaSaSThASTamAn // zarIrabaladoSavidvividhavedanAnigrahaM / nirUhamapi yojayettadanuvAsamadhye unaH // 6 // __arthaH-punaH tIsare dinameM geki zarIrabala, doSa-prakopa, vedanA kI upa zAMti Adi para dhyAna dete hue use tIna, cAra, chaha, ATha taka anuvApsana basti denI cAhiye / uma anuvAsana bastike, bIca meM AvazyakatA to nirUhabastikA prayoga bhI karanA cAhiye / / 61 // 1 anuvAsanabasti prayoga karate hI bAhara A to guNakArI nahIM hotI hai / isaliye, peTake aMda boDI dera ThaharanA atyAvazyaka hai| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (146 ) kalyANakArake bastikarma ke liye apAtra. ajiirnnbhyshokpaannddumdmuucchnaarock-| bhramazvasanakAsakuSThajaTharArtitRSNAnvitAn // gudAMkuranipIDitAMstaruNagarbhiNIzoSiNaH / pramehakRzadurbalAgniparivAdhitonmAdinaH // 62 / / uraHkSatayutAnnarAnadhikavAtarogAdRte / balakSayavizoSitAnpratidinaM pralApAnvitAn // atistimitagAtragADhataranidrayA vyAkulAn / saMdaiva parivarjayeduditabastisatkarmaNA / / 63 // bhAvArtha:--ajIrNa, bhaya, zoka, pANDuroga, mada, mUrchA, aruci, bhrama, zvAsa, kAsa kuSTha, udararoga, tRSA, babAsIra, alpavayaska, garbhiNI, kSaya, prameha, kRza, durbalAgni, unmAda ityAdise pIDita evaM prabala vAtarogase rahita urakSata, zaktikA hvAsa, zoSa, pralApa, gAtrastabdha va gADha nidrAse vyAkulita vyaktiyoMko, basti kabhI nahIM denI caahiye|| 62 / / 63 // vastikarma kA phl| na cAsti pavanAmayaprazamanakriyAnyA tathA / yathA nipuNabastikarma vidadhAti saukhyaM nRNAM / zarIraparivRddhimAyuranalaM balaM vRSyatAM / vayasthitimarogatAmamalavarNamapyAvahet // 64 // bhAvArtha:-vAta rogoMke upazamanake lie ( acchI taraha se prayukta ) bastikarma se adhika upayogI anya koI kriyA nahIM hai / ucita rUpase bastikarma kiyA jAya to vAtakA zamana hokara rogIko sukha hotA hai, zarIrameM zakti baDhatI hai, AyuSya bhI baDhatA hai| agni teja hojAtI hai / vAjIkaraNa hotA hai / vayasthApana [ kAphI Ayu honepara bhI, zarIra yauvanAvasthA sadRza sudRDha rahanA ] hotA hai, nirogatA prApta hojAtI hai / zarIrakI kAMti bhI baDhatI hai // 64 // vamnikarma kA phl| balena gajamazvamAzugamanena budhyA guruuN|| divAkaranizAkarAvapica tejamA kAMtitaH // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaatrogaadhikaarH| (147) muvarNamiha sUkSmadRSTiguNato'gajaM ruupto| ___ jayedamalinAnuvAsanasatIpayogAnaraH // 65 // bhAvArtha:-ThIka 2 anuvAsana basti yadi so saMkhyAmeM le lIjAya to vaha manuSya balase hAthIko, zIghragamanase ghoDeko, buddhIse bRhaspatiko, tejase sUrya va caMdrako, kAMtise suvarNako, sUkSmadRSTiguNase hAthIko, rUpase kAmadevako jItegA / itanI zakti usa anuvAsanabastimeM hai // 65 // zirAgata vAyukI cikitsA / zirogatamihAnilaM zirasi tailasatarpaNe- / vipakkavaratailanasyavidhinA jayetsaMtatam // mahauSadhizirISaziyasuradArudAyuitaH / karaMjakharamaMjarIracakahiMgukAMjIrakaH // 66 // pralepanamapIha taiH kthitbhessjairvaacre-| dvipakaghanakozadhAnyakRtasoSNasaMsvedanaiH / / yathoktamupanAhanesmukhataraizzirovastibhi- / jayadrudhiramokSaNairanilamuttamAMgasthitam // 67 / / bhAvArthaH-mastakagata vAyu ko mastaka meM taila mAliza karanA va taila bhigoyA gayA picu [ poyA ] rakhanA, soMTha, sirIsa kA bIja, sejana, devadAru, dAruhaladI, karaMja laTajIrA [apAmArga ] kAlAnamaka, hIMga, kAMjIra, jIrA ina auSadhiyoM se siddha kiye gaye taila ke nasya denA aura ina hI / uparokta ] auSadhiyoMke lepa karanA, nAgara. mothA, kaDavIturaI, dhaniyA ina auSadhiyoM dvArA uSNa svedana denA ' vidhipUrvaka upanAha [pulaTiza ] karanA, yogya zirobasti va raktamokSaNa karanA ityAdi upAyoMse jItanA cAhiye / / 66 // 67 // nasya kA bheda . nasyaM sarva taccaturdhA vibhaktaM / lehenaM syAkSajAtoSadhaizca // . *snehAnnasyaM cAvamarSe ca yojyam / vAte pitta tadvayavyApRte vA // 68 // bhAvArtha:-taila Adi cikanA padArtha aura apAmArga Adi rUkSa padArtha, jhA prakAra do prakArake auSadhiyoMse nasyakarma kiyA jAtA hai / usa snehanasya kA merza jo auSadha nAkake dvArA grahaNa kiyA jAtA hai, use nasya kahate haiM. 2 uttama, madhyama aparake bheDe, thAkrama 10.8-6 bindu sneha jo nAkameM DAlA jAtA hai use marzanasya kahate haiN| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (144) kalyANakArake abamarza [ pratimarza ] nAma se do bheda hai / aura rUkSa auSadhiyoMdvArA kiye jAnevAle nasyake avapIDana, pradhamana isa prakAra do bheda haiM / caki virecana bRhaNa Adi jo nasya ke bheda haiM ve sabhI uparokta sneha va rUkSa padAthoM dvArA hI hote haiM isaliye [mukhyataH ] sampUrNa nasyoM ke bheda cAra haiM / vAta, pitta yA vAtapittoMse utpanna ziroM rogI meM, avamarSa nasya ko upayoga meM lAnA cAhiye // 68 // avamarSa nsy| yadyannasyaM tattrivAraM prayojyaM / yAvaddvakAM prApnuyAtsnehabiMduH / / taM cApyAhuzcAvamarSa vidhijnyaaH| rUkSadravyeyettadatra dvidhA syAt // 69 // bhAvArtha:-sarvatrA nasyako trivAra prayoga karanA cAhiye / jaba vaha nasyagata snehabiMdu mukhameM AjAve use avamarSa nasya kahate haiN| isakI mAtrA do biMdu hai| rUkSadravyagata nastha uparyukla prakAra do taraha kA hai // 39 // avapIDana nsy| vyAdhyAvapIDanamiti pravadaMti nasyaM / zlaSmAnile paricanAgarapippalInAm // kozAtakI mricshignpmaargbiij-| siMdhUtthacUrNamudakena zirovirekam / / 70 / / bhAvArtha:-laSmavAta rogameM miraca, soMTha, pIpalake avapoDana nasyako denA cAhiye / evaM kaDuvAturaI, miraca, saiMjana, apAmArga ke bIja va saiMdhAnamaka ke cUrNa ko pAnImeM pIsakara zirovirecanArtha prayukta karanA cAhiye / // 70 // mutra ke liye apAta jasyetvete vajenIyA mnussyaaH| snAtAsnAtuM prArthayanmuktavaMtAH / / apakSINA garbhiNI rktpittaaH| zvAsaissadyaH pInasenAbhibhUtAH // 71 // .:. 1 rUkSa auSidheiyoMke kalka kvAtha svarasa Adise jo nasya diyA jAtA hai use avapIDana nasya kahate haiN| lAhale cuga ko naLImeM bharakara, nAsA raMdhrameM phUkA jAtA hai use pradharmanaM nasya kahate haiN| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAtarogAdhikAraH ___ bhArtha:-snAna kiye hue va karanekI icchA rakhanevAle ko, bhojana kiye hue ko, vamana kiye hue ko, bahuta kama jImane vAlako, garbhiNI aura rakta pittI ko, zAsa rogase va navIna pInasa rogase pIDita vyaktiko nasyakA prayoga nahIM karanA cAhiye // 71 nasyaphala etaccaturvidhapi prathitorunasya / kRtvA bhavaMti manujA manujAyuSasta // saakssaadliiplitvaarjitgaatrysstti-| sArAzzazAMkakamalApamacAruvaktrAH / / 72 // bhAvArtha:---ina uparyukta cAroM prakAra ke nasyoMke upayoga karanese manuSya dIrvAyuSI hote haiM, zarIrameM 'valI nahIM paDatI hai, bAla sapheda nahIM hote haiM / unakA mukha caMdramAke samAna kAMtimAn , kamalake samAna suMdara ho jAtA hai evaM ve lokameM sarvaguNasaMpanna hote haiM / / 72 / / aMtima kathana / iti jinavaktranirgatasuzAstramahAMbunidheH / sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH // ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsurato / nimRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam / / 73 / / bhAvArtha:-jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka parAlokake lie prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjinedake mukhase utpana zAkhasamudase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAthameM jagatakA ekAmA hila sAdhaka hai / isalie hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 73 // ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake cikitsAdhikAre vAtarogavikitsitaM nAmAdito'STamaH paricchedaH / ityugnAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidhArAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM bAtarogAdhikAra nAmaka AThavAM pariccheda samApta huaa| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (150) kalyANakArake atha navama paricchedaH pittarogAdhikAraH pratijJA stutvA jinaMdramupasahatasaMvadoSa / : dopakramAdakhilarogavinAzatam / / pittAmayaprazamanaM prazamAdhikAnAM / vakSyAmaha gurUjanAnumatopadezAt // 1 // . bhAvArtha:-saMpUrNa doSoMse rahita evaM dUsaroMke sama ta rogoMko nAza karane ke liye kAraNa aise zrI jineMdra bhagavatako namaskAra kara doSoMke kramase pittarogake upazamana vidhi ko prazama Adi guNa jinameM adhika pAyA jAtA hai una manuSyoM ke liye gurUpadezAnusAra pratipAdana kareMge // 1 // pittaprakopameM kAraNa va tajjaroga / kaTvamlarUkSalavaNoSNavidAhimadya- / sevAratasya puruSasya bhavaMti rogAH // pittodbhavAH prkttmuurchndaahshossH| visphoTanamalapanAtitRlAprakArAH // 2 // . bhAvArtha:-kaTu ( caraparA ) khaTTA, rUkhA; namakIna, uSNa va vidAhi AhAroM ko aura madyako atyadhika sevana karate rahanesa, pitta prakupita hotA hai| isa se rjA, [ vehoza ] dAha [ jalana ] zoSa ( sUkhanA ) visphoTa ( phapholA ) pralApa tRSA Adi rogoM kI utpatti hotI hai // 2 // pittakA lakSaNa va ta-anya roga! pittaM vidAhi kaTutiktarasa sutIkSNaM / yA sthitaM dahati tana karoti rogAn / / .. sogagaM sakaladehaparItadAha- / . tRSNAjvaranamamadAsamahAtisArAn // 3 // bhAvArtha:-vidahi, kaTu, tiktarasa aura takSNi, ye pitta kA lakSaNa hai| vaha yaha prakupitta hokara rahatA hai usa sthAna kA jalAte hue vahIM rogoM ko paidA karatA hai! Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittrogaadhikaarH| (151) 'yadi yaha prakupita pitta sarvAMga meM prApta ho to sampUrNa zarIra meM dAha, pyAsa, jvara, bhrama, mada, raktapitta, atisAra, Adi aneka roga utpanna hote haiM // 3 // pittaprakoNa kA lkssnn| Araktalocana mugdhaH kaTuvAkpracaNDaH / zItapriyo madhurabhRSTarasAnasevI // pItAvabhAsuravAH purusso'tiraaNpii| pittAdhiko bhavati vittapateH samAnaH // 4 // bhAvArtha:-pittodrekIkA mumba va netra lAla 2 hote haiM / kaTuvacana bolatA hai, upra dikhatA hai| use ThaNDI adhika priya rahatI hai / madhura va svAdiSTa AhAroMko bhojana karanekI use icchA rahatI hai| zarIra pIle varNakA hojAtA hai| vaha zrImaMta manuSya ke samAna ati krodhI huA karatA hai // 4 // pittopshmnvidhi| zItaM vidhAnamadhikRtya tathA prytnaa-| cchiitaannpaanmtishiitlvaaridhaaraa-|| paataabhissekhimshiitgRhprveshH| zItAnilaizzamayati sthirapittadAhaH // 5 // bhAvArtha:-pittopazamana karane ke liye, mukhyatayA zIta kriyA karanI cAhiye / isaliye prayatnapUrvaka zIta annapAnAdikA sevana, ThaNDe pAnIkI dhArA choDanA, snAna, ThaNDI makAnameM rahanA, DaNDe havAko khAnA ityAdiyoMse pittakA prabalajalana dUra ho jAtI pittopazamana kA pAhA upAya / tatrAbhito'bhinavayauvanabhUSaNena / saMbhUSitA madhuravAmasarapragalbhAH / kAntAtikAntakaThinAtmakucaikabhAraiH / pAThInalocanazataprabhavaH kaTAkSaH // 6 // snigdhaimanoharataraimadhurAkSarAThya- / ssambhASitaiHzazinibhAnanapaGkajaizca / / nIlotpalAmanayanainitAstamAzu / saMlhAdayeyuratizItakarAvamaH // 7 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ( 152 ) kalyANakArake .. bhAvArtha:- paittika rogIko cAroM taraphase, navIna yauvana va suMdara AbhUSaNoM se bhUSita atyaMta madhura vacana bolanevAlI striyAM, apanI 2 sumanohara kaThina kucoM se, matsya jaise suMdara AMkhoM se utpanna kaTAkSa se, premayukta atimanohara va madhurAkSarasaMyukta mIThe sambhASaNoMse, candropama mukhakamalase, nIlopalasadRza akSiyoMse, atizItala hAthoM ke sparzase zIghra hI saMtoSita kareM to pittopazamana hotA hai // 6 // 7 // pitopazamakAraka anya upAya / srakcaMdanairvimalasUkSmajalArdravastraiH // kalhArahArakadalIdalapadmapatraiH / zItAMbuzIkarakaNamakarAvakIrNeH / nirvApayedaruNapallavatAlaMvRtaiH // 8 // bhAvArtha: : --- puSpa mAlAvAraNa, candanalepana, pAnI meM bhigoyA huA patalA yatra dhAraNa, kamalanADI kA hAra pahinanA, kele kI pattI va kamalapattI inako Upara nIce bichAkara sonA, ThaNDe pAnI ke sUkSma kaNoMse prakSepaNa, koMpala va paMkhe kA zItala havA, ityAdi ThaNDe padArthoM ke prayogase pittopazamana karanA cAhiye | // 8 // pittazAmaka drAkSAdi yoga / drAkSAsayaSTimadhukekSujalAM budAnAM / toye lavaMgakamalotpalakesarANAM kalkaM guDAMbuparimizritamAzu tasmi nnAloDya gAlitamidaM sa pivetsukhArthI // 9 // I bhAvArtha:- drAkSA, mulaiThI, Ikha, netravAlA,' nAgaramothA inake jala ( kAtha, nIlakamala, padmakezara ina ko acchI taraha acchI taraha ghola leveM / usa ko chAnakara sukhArthI manuSya pIveM // 9 // zItakaSAya Adi) meM, lavaMga, kamala, pIsa kara, isameM guDake pAnI milAkara pittAmayaprazamana karane ke liye kAsAdi kvAtha | kAsekSukhaMDamalayodbhavazIravANAM / torya suzItalataraM varazarkarADhyaM // karkolajAtiphalanAgalavaMgakalka- / mizraM pivedadhikatApavinAzanArtham // 10 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittrogaadhikaarH| (153) bhAvArtha:----kAsa, Ikha, caMdana, anaMtamUla inake ThaNDe pAnI meM zakkara milAkara phira usa meM kaMkola, jAyaphala, nAgakesara va lavaMgake kalka milAkara pInese pittodrekase utpanna saMtApa dUra hotA hai // 10 // pittopazAmaka vamana / zItAMbunA mdnmaagdhikogrgNdhaa-| mizreNa caMdanayatana guDAplutena // taM chardayedadhikapittavitaptadehaM / zItAM pibettadanudugdhaghRtAM yavAgUm // 11 // bhAvArtha:---ThaNDe pAnI meM menaphala, pIpala, vaca va caMdana ko milAkara usameM guDa bhigoveM / yadi adhika pittaprakopa huA to ukta pAnI se use vamana karAveM evaM pIche ThaNDA ghRta va dUdha milI huI yavAgU use pIneko deveM / / 11 // ___vyoSAdi cuurnn| vyopatrijAtakaghanAmalakaissamAMzaiH / niHmUtracUrNamiha zarkarayA vimizram // tadbhakSayedadhikapittakRtAmayAtaH / zItAMbupAnamanupAnamuzaMti saMtaH // 12 // bhAvArtha:--trikaTu, trijAtaka [ dAlacIni, ilAyacI, patraja ] nAgaramothA, Amalaka inako samabhAga lekara kapaDAchAna cUrNa karake zakarake sAtha milAkara, ThaNDe pAnIke anupAna ke sAtha, khAve to atyadhika pittodreka bhI zAMta ho jAtA hai // 12 // elAdicUrNa saMzuddha dehamiti saMzamanaprayogaiH / zeSa jayettadanupittamihocyamAnaiH / / elAlavaMgadhanacaMdananAgapuSpa- / lAjAkaNAmalakacUrNagaDAMbupAnaH // 13 // bhAvArtha:-mana va virecanase saMzuddha dehavAloM ke vakSyamANa upazamana prayogoM ke dvArA pittako zAMta karanA cAhiye / ilAyacI, lavaMga, nAgaramothA, caMdana, nAgakesara, lAjA, (khIla ) kaNA, ( jIrA ) AMvalA inake cUrNo ko guTake pAnIke sAtha milAkara pInese pittozamana hotA hai // 13 // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ( 154 ) kalyANakArake nivAdi kvAtha nivAmramaMbudapaTolasucaMdanAnAM / kA guDena sahitaM himazItalaM tam // pItvA sukhI bhavati dAhatRSAbhibhUtaH / visphoTazoSaparitApamasUrikAsu // 14 // bhAvArtha:- niMbu, Ama, nAgaramothA, paTolapatra, caMdana, inake kaSAyameM guDa milAkara cAMdanI meM rakhakara ThaNDa kreN| phira usa kaSAyako pInese pittodrekase utpanna phaphole, zoSa masUrikA Adi rogo meM yadi dAha tRpA Adi pIDA ho jAyeM to sarva zamana hote haiM, jisase rogI sukhI honA hai| // 14 // raktApacanidAna * vAtAbhighAtaparitApanimittato vA / pittaprakopavazataH pavanAbhibhUtam // raktaM plihA yadupAzritamAzu duSTaM / kaSTaM saMvedyugadUrdhvamadhaH kramAdvA // 15 // bhAvArtha:- vAta va abhivAtase, saMtApa hone se, pitta prakopa hokara dUSita vAyu yakRt lihA Azrita raktako dUSita karatA hai| usase nIce ( zizna, yoni, gudAmArga ) sevA Upara ( AMkha, kAna, mukha ) se yA donoM mArgase raktasrAva hone lagatA hai ise raktavirA roga kahate haiM // 15 // raktapittakA pUrvarUpa | tasminbhaviSyati gurUdaradAhakaNTha- / dhUmAyanArucibalakSayaraktagaMdha - / nizvAsatA ca manujasya bhavaMti pUrva- / rUpANi zodhanamadhaH kuru raktapitta / / 16 / bhAvArtha:: :- rakta pitta honeke pUrva udara guru hotA hai / zarIra meM jalana utpanna hotI hai evaM kaMThase dhUMA nikalatA ho jaisA mAlUma hotA hai / aruci, balahInatA, zvAsocchrAsameM raktakA maMtra ityAdi lakSaNa prakaTa hote haiM / isa raktapittameM adhaH zodhUna "virecana) karanA upayogI hai / / 16 / / 1 Urdhvagata rakta pitta ho to virecana denA cAhiye. adhogata meM vamana denA yogya haiM / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittarogAdhikAraH / raktapittakA asAdhyalakSaNa / nIlAti kRSNamatipittamatipradagya- / muSNaM sakothabahumAMsamatimalApam // mUrchAnvitaM rudhirapittamaheMdracApa- 1 gopopamaM manujamAzu nirhati vAMtam // 17 // bhAvArtha:- :- vamana kiyA huA raktakA varNa nIlA ho, adhika kAlA ho, atyadhika pittasahita ho, jalA jaisA ho, ati garama ho, saugayA jaisA ho, mAMsa rasake samAna evaM iMdradhanuSake samAna varNavAlA ho, iMdragopanAmaka lAla kIDA jaisA ho, sAthameM: rakta pittI rogI bahuta pralApa kara rahA ho, mUchoMse yukta ho, to aise raktapittako asAdhya jAnanA cAhie / aise rogI jaldI nAza hote haiM // 17 // sAdhyAsAdhya vicAra / sAdhyaM tadUrdhvamatha yApyamadhaH pravRttaM / varjya bhiSagbhiradhikaM yugapadvisRSTam // tatrAtipANDumatizItakarAnanAMdhi / nizvAsamAzu vinirhati saraktanetram // 18 // bhAvAthaH -- Urdhvagata rakta pitta sAdhya, adhogata yAya evaM Urdhva aura adha yugapat adhika nikalA huA asAdhya [ anupakrama ] samajhanA cAhie / rakta pitta ke rogIkA zarIra hAtha paira bilakula pIlA hogayA ho, mukha zvAsa ThaMDA paDa gayA ho, AMkhe lAla hogaI hoM aise rogI ko yamapurakA TikiTa milagayA samajhanA cAhie // 18 // ( 156) drAkSA kaSAya | drAkSAkaSAyamamalaM tu kaNAsametam / prAtaH piveduDaghRtaM payasA vimizram // satyaH sukhI bhavati lohitapittayuktaH / zItAbhiradbhisthavA payasAbhiSiktam // 19 // bhAvArtha:-- nirmala drAkSAkapAyako prAtaHkAla guMDa, ghI, dUdhake sAtha milAkara pInese rakta pisI sukhI hojAtA hai / athavA ThaNDe pAnI yA dUrva se snAna karAnA bhI usake lie hitakara hogA // 19 // kAsAdisvarasa | kAsebhukhaMDa pRSTajAtirasaM vigRtA / snAtvAvasahita zizirodakana // Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 156 ) kalyANakArake yaSThyAhakalkaguDa prAhipadugdhamizraM / dharapittamacireNa pumAnnirhati // 20 // bhAvArtha:- kAsa, Ikha, kevaTI mothA, ( kaivartamusta) camelI inake rasa meM mulaiThIkA kalka, guDa ( purAnA ) aura bhaisakA dUdha milAkara ThaNDe pAnIle snAnakara gIlI botI pahane hue hI pInese raktapita roga zItra nAza hotA hai // 20 // madhukAdita pakaM ghRtaM madhucaMdanasArivANAM / kAthena dugdhasadRzena caturguNena || tyasrapittamacireNa sazarkareNa / kAkolikAprabhRtimaSTaguNAnvitena // 21 // bhAvArtha:-- mulaiThI, lAlacaMdana, anaMtamUla inake caturguNa kAtha, caturguNa godugdha va zakkara aura kAkolI, kSIrakAkolI, jIvaka, RSabhaka, medA, mahAmedA, Rddhi, vRddhi ina AThoM dravyoM ke kalka ke dvArA siddha kiye gaye ghRtako sevana karane se raktapitta zIghra hI nAza hotA hai || 21 // atrugate vikitsA saMtarpaNaM zirasi jIrNaghRtairdhRtairvA / kSIradrumAMbuniculArjunatoya vakaiH // prANamattarudhiraM zamayatyazeSaM / aritraripayasA pariSecanaM vA // 22 // bhAvArtha:-- mastaka meM purAnA ghI malane evaM paMcakSIrIvRkSa, ( vaDa, gUlara, pIpala pAkhara, zirISa ) netravAlA veta arjunavRkSa inake kaSAyase pakAye hue ghIko mastakameM manase yadi nAkase raktapitta baharahA ho to upAzanako prApta hotA hai, athavA vera kA kAya Adi kI yA dUkI bAra denI caahiye| yaha bhI hitakara hai / / 22 / vRtta rakkameM prayoga | jasyena nAzayati zoNitamAzu sarve / durvAmRtayaH payasA viparka || 1 koI zirISa ke sthAna meM veMta, koI papila kA bhedabhUta vRkSavizeSa mAnate haiM jaise kinyagrodhodumbarAzvastha pArISalakSapAdapAH / paMcate sIriNo vRkSAH / kecittu pArIva sthAne "zirISa tala para dbaae| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtarogAdhikAraH / (157) stanyeya dADimaraso niculasya vApi / ghrANAgataM ghRtamathApi ca pUrvamuktaM // 23 // bhAvArtha:-dUba, netravAla, giloya inake rasa aura dUdhase pakAye hue ghRtakA athavA dADimakA rasa, hijalavRkSa, va utakA rasa va stanya dUdhase pakAye hue ghRtakA athavA pUrvakathita ghRtoM ke nasya dekheM to raktapitta zItra hI nAza hotA hai // 23 // UdhiHpravRtaraktapisakI cikitsA / urdhva viraMcanamayairvamanauSadhezca / tIvAtrapittamihasAvyamadhaHprayAtam / / zItaiH susaMzamanabheSajasaMprayogaH / raktaM jayeyugapardhvamadhaHpravRttam / / 24 // bhAvArtha--raktapitta urdhvagata ho to virecanase va adhogata ho to vamanase sAdhya karanA cAhiye / adha aura Urdhva eka sAtha srAva hone lage to zItaguNayukta zAmaka prayogoMse usakA upazama karanA cAhiye // 24 // rktpittnaashkvstikssiir| AsthApanaM ca mahiSIpayasA vidhy-| mAjyena samyaganuvAsanamatra kuryAt / / nIlotpalAMbujasakesaracUrNayuktaM / kSIraM pivecchiziramikSurasena sArdham // 25 // bhAvArtha:-isa raktapittameM bhaisake dRbase AsthApanavasti va ghRtase anuvAsana basti denI cAhiye / nIlakamala, kamala, nAgakesara inake cUrNa ko ThaNDA dUdha, aura Ikhake rasa ke sAya pInA cAhiye / / 25 / / ralapisIko pathya aura aMta ziviramiyarasAgnapAnaM / pitAmaye vidadhIla satIlayupaH / / muhAnaguDapramuditAndaSimAhiSaM vA! matsyAkSizAkamavA patamedhanAdam // 26 // bhAvArtha:---isa prakArake pittarogoMke upazamana ke liye dhI, dUdha ikSurasa, maTara; va mUMga kA dAla guDavikAra ( guDase bane hue padArtha ) mAhiSadadhi, machechIkA zAka, aura meghanAdavRta Adi vNDe annapAna kA sevana karanA cAhiye / / 26 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3158) kalyANakArake khajUrAdi lepa khajUrasarjarasadADimanAlikera / "hiMtAlatAlatarumastakameva piSTam / raMbhArasena ghRtamAhiSadugdhamizra mAlapayenmadhukacaMdanazArivAbhiH // 27 // bhAvArtha:--raktapittozamana keliye, khajara, rAla, anAra, nAriyala mahAtAla va tAla ( 3 ) ina vRkSoM ke mastakoMko ( agrabhAgako) kalaMke rasa me pIsakara, usameM ghI, bheMsaH' : kI dahI milAkara athavA muleThI, caMdana, anaMtanUla inako uparokta cIjoMse pIsakara lepa karanA cAhiye // 27 // lepa va snAna kssiirdrumaaNkurshiphaanpysaasupissttaa-| nAlepayedradhirapittakRtavikArAn / / jaMbakadaMvataruniMvakaSAyadhItAn / kSIreNa caMdanasugaMdhihimAMbunA vA // 28 // bhAvArtha:-raktapittA rogIko kSIrIvRkSoMke kopala va jaDa ko dUdha meM pIsakara lepana kareM / tathA jaMbUvRkSa, kadaMba nivavRkSakI chAla ke kaSAyase athavA dUdhase vA caMdanase sugaMdhita ThaNDe jalase snAna karAnA cAhiye athavA lAlacandana, nAgaramothA khaza ina ke kaSAyase snAna karAnA cAhiye // 28 // .. raktapitta asAdhya lakSaNa sazvAsakAsabalanAzamada jvarAta / machAbhimUtamavipAkavijhahayuktam / / taM varjayadbhipagamukparitatadeham / .. hiMkAnvita kupitalohitAtigaMdhim // 29 // bhAvArtha:-----raktapittI rogI sAsa mAsase yukta ho, ahArata ho, mada, ghara, AgniH mAMdya aura vidAha. adise pIDita ho, hicakIse yukta ho, kupitarakta ke sadRza durgadha se pIDita ho, aise rogIko asAdhya samajhakara choDanA cAhiye // 29 // kapa ke sthAna meM kucita hove tA aura acchA mAlUma hotA hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittarogAdhikAra: atha prdraadhikaarH| asagdanidAna va lakSaNa saMtApagarbhapatanAtimahAprasaMgAt / yonyAM pra,ttamanutAvabhighAtato vA // raktaM srkkmnilaanvitpittyuktN| strINAmasagdara iti pravadaMti saMtaH // 30 // .... ___ bhAvArthaH---strIyoM ko, saMtApa se, garbhapAta, atimaithuna va abhighAtale Rtusamaya ko choDakara anya samaya meM rakta, vAta, va pittayukta rajobhUta rakta jo yonise nikalatA : "hai, use satpuruSa asRgdara (pradara ) kahate haiM / / 30 // pradara cikitsA nIlAMjanaM mdhuktnnddulmuulklk-| mizraM slodhrkdliiphlnaaliker-|| toyena pAyitamasRgdaramAzu haMti / ..... piSTaM ca sArivamajApayasA sametaM // 31 // bhAvArtha:--kAlAsuramA, mulaTI, caulAI kI jaDa ina ke kalka se mizrita paThAnIlodha, kadalIphala ( kelA ) aura nAriyala ke rasa [ kAtha Adi ] ko prInese aura anaMtamUla ko bakarI ke dUdha ke sAtha pIsakara pInese, pradara roga zIghra hI nAza ho jAtA hai // 31 // atha visaadhikaarH| visarpanidAna cikitsaa| pittAtkSatAdapi bhvtyciraadvisrpH| zophastanovisaraNAcca visarpamAhuH // zItakriyAmabhihitAmanulepanAni / tAnyAcaretkRtavidhi ca vipAkakAle // 32 // bhAvArtha:-pitta prakopase, kSata (jakhama) ho jAne se, zIghra hI visarpa nAmaka - rogakI utpatti hotI hai / zarIrameM sUjana zIna hI phailatI hai / isaliye ise visarpa kahate haiN| usake prakopa kAla meM zItapadArtho kI prayoga vidhi jo pahile batalAI gaI hai usakA evaM lepana vagairaha kA prayoga vamanavirecana Adi yogya kriyA karake karanA cAhiye // 32 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (160) kalyANakArake visarpa kA bheda vAtAtkaphAttribhirapi prbhvedvispH| zophaHsvadopakRtalakSaNasajvaro'yam // tasmAjjvaraprakaraNAbhihitAM cikitsAM / kuryAttathA maruda vihitopadhAni // 33 // bhAvArtha:-isI prakAra vAtase, kaphase evaM vAtapittakaphase bhI visarpa roga kI utpatti hotI hai / isameM visarpa kI sUjana apane 2 doSoMke lakSaNa se saMyukta [ yathA vAtika visarpa meM vAta kA lakSaNa prakaTa hotA hai, paittikA ho to pitta kA lakSaNa hotI hai / evaM jvara bhI pAyA jAtA hai / isaliye jvara prakaraNameM kahI huI cikitsA evaM vAtaraktake liye kathita auSadhiyoM ke prayoga karanA cAhiye // 33 // visarpa kA asAdhyalakSaNa / sphoTAnvitaM vividhatIvrarujA vidaah-| matyartharaktamatikRSNamatIvapItam // marmakSatodbhavamapIha visarpasaMpa / taM varjayedAkhiladoSakRtaM ca sAkSAt // 34 // bhAvArtha:-jo visarpa roga phapholoMse yukta ho, nAnA prakArakI tIna pIDA sahita ho, atyadhika dAhase yukta ho, rogI kA zarIra atyanta lAla, kAlA vA atyanta pIlA ho, marmasthAnoM ke kSata ke kAraNa utpanna huA ho, vA sAnnipAtika ho to aise visarpa rogarUpI sarpa ko asAdhya samajhakara choDa denA cAhiye / // 34 // atha vAtaraktAdhikAraH vAtarakta cikitsaa| vAtAdidoSakupiteSvapi zoNiteSu / pAdAzriteSu parikarmavidhi vidhAraye // saMkhyAnatassakalalakSaNalakSiteSu / / saMkSepataH kSapitadoSagaNaH pryogaiH||35|| bhAvArtha:-vAta Adi doSoM dvArA kupita rakta, pAda ko prApta kara jo roga utpanna karatA hai, jisakI saMkhyA va lakSaNoM ko pahile kaha cuke haiM aise vAtaraktanAmaka roga kI cikitsA, tattaddoSanAzaka prayogoM ke sAtha 2 Age varNana kareMge // 35 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittrogaadhikaarH| raasnaadilep| rAsnAhareNuzatapuSpasureMdrakASTha- / kuSThAgarustagarabilvavalApriyAlaiH // kssiiraamlpissttghRttailyutaismukhossnn-| rAlepayedanilazoNitavAraNArtham // 36 // bhAvArtha:-rAsnA, reNukAkA bIja, soMpha, devadAru, kUTa, agarU, tagara, belaphala, balA, cirauMjI, ina auSatriyoMko dUdha va amla padArthoMke sAtha pIsakara usameM ghI aura tela ko milaayeN| phira use thoDA garamakara lepa karanese vAtarakta roga dUra hojAtA hai // 36 // ___ mudaadilep| mudgADhakItilakalAyamamUramASa- / godhUmazAliyavapiSTamayairviziSTaiH / / Alapayet dhRtaguDekSurasAtizItaiH / kSIrAnvitairasRji pittayute pragADham / / 37 // bhAvArtha:----pittaprabala vAtarakta meM mUMga, arahara, tila, maTara, masUra, uDada, geMhU, dhAna, yava inake piSTameM ghI, guDa, ikSurasa dUdha ina atyaMta ThaNDe padAthoMko milAkara phira gADha lepana karanA cAhie / / 37 // punarnavAdi lep| zvetApunarnavabRhatyamRtAtasInA- / meraNDayaSTimadhuzigrutilekSurANAm // sakSAramUtraparipiSTasukhoSNakalkai- / rAlepayedatikapholvaNavAtarakte / / 38 / / bhAvArtha:-kaphaprabala vAtarakta meM sapheda punarnava, baDI kaTelI, giloya, eraMDa, mulaiThI, seMjana, tila, gokharU inako kSAra va gomUtra ke sAtha pIsakara usa kalkako lepana karanA cAhie // 38 // jmbvaadilep| jNbuukdNvbRhtiidvynivrmbhaa| vivyaMbajotpalasugaMdhisRgAlavinA // kalkaitekurasadugdhayutAni shiitai-| rAlepayedadhikamArutazoNite'smin // 39 // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 192) kalyANakArake . bhAvArtha:-vAtaprabala vAtaraktameM jAmuna, kaMdavRkSa, donoM [choTI baDI] kaTelI, nIma, kelA, kuMdaru, kamala, nIla kamala, pippalI mUla, pRsnaparNI, ina savako ghI, ikSurasa, dUdha meM pIsakara isa kalkako ThaNDA hI lepana karanA caahie|| 39 // mustAdilepa / ... mustApriyAlumadhukAmravidArigaMdhA / dUrvovujAsitapayojazatAvarIbhiH // bhuuniNbcNdnksherukkusstthkaassttaa-| puSpaH pralepa iha sarvajazoNiteSu // 40 // bhAvArtha:--sannipAtaja vAtaraktameM nAgaramothA, cirauMjI, mulaiThI, AmakI chAla, zAtaparNI, priyaMgu, dUba, kagala, zvetakamala, zatAvarI, cirAyatA, lAlacaMdana, kazeru, kUTa, dAru haladI, inakA lepana karanA cAhiye // 40 // . vimbyAdighRta biNbiiksherukblaatiblaattruuss-| jIvaMnikAmadhukacaMdanasArivANAm // kalkena tatkvathitatoyapayovipakka- / mAjyaM pivedanilazoNitapittarogI // 41 // .. . bhAvArtha:-pittAdhika vAta rogIko kuMdaru, kazeru, balA, atibalA, aDUsa , jIvaMti, mulaiThI, caMdana, sAriva, inake kalkako, unhI auSadhiyoMke kADhA aura dUdhake dvArA pakAye hue ghIko pilAnA cAhiye // 41 // ajapayaHpAna / yaSTIkapAyaparipakamajApayA vaa| zItIkRtaM madhukakalkasitAjyayuktam / pItvAnilAmacirAdupahantyajama // mamrAnvitAtivahapinavikArajAtAn // 42 // bhAvArtha:----muleThI kA kaSAya dvArA pakAye gaye bakarIke ThaNDe dUdhama, muleThI kA hI kalka, khAMDa aura ghI milAkara pInese, zIla hI vAtarakta, raktapitta Adi samasta pittavikAra nAza ho jAte haiM // 42 // khaMDakAdi dugdha / TuMTakapIlubRhatIdvayapATalAgni- / maMthAzvagaMdhasuSavImadhukAMbupakam / / : Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittarogAdhikAraH / kSIraM pivet ghRtaguDAdita bhISaduSNaM / sarvAstrapittapatranAmayanAzanArtham // 43 // bhAvArtha:- sarva raktapitta va vAtarakta rogoMko nAza karaneke liye TuMTUka, pIlu, (TaiMTU ) donoM kaTelI, pADha, agethu, asagaMdha, kAlAjIrA, mulaiThI, netravAlA, ina se pakAye hue dUdha meM ghI gur3a milAkara thoDA ThaNDA karake pInA cAhiye // 43 // zItaM kaSAyamamalApalakAM budabuH- 1. kustuMburukathitamikSu rasapragADham // prAtaH pivettriphalayA kRtamAjyamizraM / vizvAmayaprazamanaM kuzalopadiSTam // 44 // bhAvArthaH--AMvalA, nAgaramothA, netravAlA, dhaniyA inake zItakaSAya athavA rasa milAkara vRtamizrita triphalA cUrNa ke sAtha panise samasta 44 // kADhA meM adhika IkhakA roga dUra ho jAte haiM // godhUmAdilepa | godhUmazAlitilamudgamasUramASai / cUrNIkRtairapi payoghRtatailapakaiH // yatrAtirugbhavati tatra sapatrabaMdho / doSocchraye kuruta bAstiyutaM virekam // bhAvArtha:-hU, dhAna, tiLa, mUMga, masUra, uDada, inake cUrNako dUdha, jIva tela se pakAkara jahAM adhika pIDA hotI ho vahAM patte ke sAtha bAMdha denA cAhiye / doSakA udreka adhika ho to basti va virecana denA cAhiye // 45 // ( 163 ) 45 // arogmAdila / alepanaM ghRtayutaM pariSecanArtha | kSIragaigaoyA paripakkatailam // abhyaMga stiSu hitaM ca tathAnnapAnaM / godhUmazAlaya va mudrapayoghRtAni // 46 // bhAvArtha:---isa rogake liye kSIrIvRkSa, netravAla, klAinakedvArA siddha kiye hue tela ko pariSecana [ dhArA girAnA ] abhyaMga ( mAliza ) va bastikArya meM prayoga karanA cAhiye / lepanake liye ghI milAkara kAmameM lenA cAhiye / rohU, dhAna, jau, mUMga, dUdha, ye isameM hitakArI anna haiM / / 46 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAraka / sarvaroganAzaka upAya / zAlyAMdano vRtadadhIkSavikAradugdhaM / sevA yathatanuzedhinasaMyamazca // vyAyAmasa tanubhRgaNaMsadayAtmA / paMceMdriyAvijayazca rasAyanaM syAt // 47 // bhAvArtha:-bhAta, ghI, dahI, ikSuvikAra ( guDa Adi ) dUdha, Rtuke anusAra zavIra zocana [ yamana virecana Adise karanA, saMyama dhAraNa karanA, vyAyAma karanA, sarvaprANiyomeM anukaMpA, paMceMdriyoM ko vaza meM rakhanA yaha sarva rogoM ko jItanevAla rasAyana hai // 47 // vAtarakta cikitsA kA upasaMhAra / nityaM virecanaparo rudhiramamAkSa-- / bastikriyAparigatassatatopanAhI / / shiitaanpaanmdhuraatikssaaytikt-| sevI jayatyanilazoNitaraktapittam // 48 // bhAvArtha-sadA virecana lenevAlA,rakta mokSaNa karAnevAlA, basti kriyAmeM pravRtta, putrahiza vAMdhanevAlA, zIta anna pAna va madhura, kaSAya, tikta rasoMko sevana karanavAlA bAta rakta va raktapitta ko jIta letA hai // 48 / / / pittAdRte na ca bhvtytisaardaah-| tRSNAjvarabhramamadoSmavizeSadoSAH // vAtAtkaphAttribhirapi prabhavaMti teSA- / mutkarSato. bhavati tadguNamukhyabhedAt // 42 // bhAvArtha:-pittodreka binA atimAra, dAha, taNa', jvara, bhrama, mada, uSNa ityAdi vizeSa doSa ro|] utpanna nahIM hote haiN| sAtha meM yehA roga, zata, kapha, aura vAtapittakapha ina tInoM doSole bhI utpanna hote hai isIliye zatAtisAra, tridoSAtisAra Adi kahalAte hai / lekina, dogoM ke utkarSa, apakarSa ke kAraNa, gauNa, mukhya rUpasa vyavahAra hotA hai / jaise atisAra ke liye mUla kAraNa pitta hI hai, to bhI vAtAtisAra meM pitta kI apekSA bAta kA prakopa adhika hai isaliye vaha pittodbhava hone para bhI vAtAtitAra ahalAtA 48 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtarogAdhikAraH / atha jvarAdhikAra | jvaraniMdAna AhArato vividharogasamudbhavAdvA / kAlakramAdvicaraNAdabhighAtato vA // doSAstathA prakupitAH sakalaM zarIraM / vyApya sthitA jvaravikArakarA bhavaMti // 50 // bhAvArtha:-- mithyA AhArase, aneka rogoke janma hone se, kAlAnusaraNase, mithyAvihAra se, coTa lagane se doSa ( bAta pitta kapha ) prakupita hokara sAre zarIra meM phela kara bbara rogako utpanna karate haiM // 50 // varalakSaNa | svedAvarodhaparitApaziroMgamada - / nizvAsadehagurutAMtimahoSmatA ca // yasminbhavatyarucirapratimAMnutRSNAH / so'yaM bhavejjvara iti pratipannarogaH // 51 // bhAvArtha:- pasInekA ruka jAnA, saMtApa, zira va zarIra TUTAsA mAluma honA, ati uSNakA anubhava hogA, aruci va pAnI pInekI atyaMta icchA honA ye saba jvarake lakSaNa haiM // 51 // jvarakA pUrvarUpa | sarvAgarukkSana thugaurava rogaharSA- / rUpANi pUrvamakhilajvaraMsabhaveSu || pittajvarAnayanarogavidAhazoSAH / vAtAdvijRMbhaNamarocakatA kaphAcca // 52 // bhAvArtha:-- sarvAMga meM pIr3A honA, chIMka AnA, zarIra bhArI hojAnA, romAMca honA, yaha saba jvaroke pUrvarUpa haiN| nayanaroga AMkha AnA Adi ) netra zarIrameM 'dAi honA, sopa ye saba pittaarake pUrvarUpa haiN| bAtarogakA pUrvarUpa jaMbhAI AnA hai| aruci honA yaha kapha ubarakA pUrvarUpa hai // 52 // vAtajvarakA lakSaNa | ( 165 ) hRtpRthugAtrazirasAmativedanAni / viraMbha rUsaviratatvavijabhaNAni / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (166) kalyANakAraka AdhmAnazalamalalocana kRSNatAti- / zvAsorukAsIvapamASmakakaMyanAni / / 53 // stabdhAtisuptatanutAtihimApriyatvaH / nidrAkSati vasanasaMbhavalakSaNAni / / bAtajvare satatameva bhavati tAni / / jJAtvAnilanamacirAhicareyadhoktam // 54 / / bhAvArthaH -hRdaya, pAra zarIra va zirameM atyadhika darda honA, malAvarodha zarArameM rUkSapanA hojAnA, virasAya, jaMbhAI, AmAnaH ( capaMga ) mala ba AMkha Adi kAlA ho jAnA va zvAsa khAsI honA, gharakA viema baMga, va kaMpana honA, zarIrakA jakaDAhaTa, zarIrake sparzAjJAna honA, TaNDe padArtha apriya laganA, nidrAnAza honA, ye saba vAtajvarake lakSaNa haiM unako jAnakara bAtavikAra ko dUra karanevAlI cikitsA zAba karanI cAhiye // 53 // 54 / / vittjvrlkssnn| tRSNApralApamadadAhamahoSmatAtimUbhiyAnanakaTutvavimohanAni / / nAkhAsyaNAkarudhirAvitapittamizra- / niSThIvanAtiziziraniyatAtiroSaH // 55 // viDgapAtAla amilo dhanAliprasvedanapracuraraktamahAlisArAH // -: nizvAsapUtiriti pitalakSaNAni / pittajvaroM, pratidimaH prabhavati tAni // 56 // bhAvArtha:-- vRSA, akavAda, mada, jalanaH jarakA tIvega, mUrchA, bhrama, mukha kaDuvA honA, vecainI honA, nAka va sukA paka jAtA, thUkameM rakta pitta milakara AjAnA, ThaNDe padArthoMmeM atyadhika icchA, atikrodha, atisAra, mala mUtra ka netra pIlA hojAnA, vizeSa pasInA AnA, raktAtisAra, zvayasa meM dugaMdha, --ye saba , lakSaNa . pittajvara meM pAye jAte haiM // 55-56 // kaphajvara lakSaNa ! ..... nidrAlutAruciratIvazirAgurutvaM ! maMdopasacivako . Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittarogAdhikAraH srotAvarIdhanamihApirugakSipAta | chardimasekadhavalAkSimalAnanatvam // 57 // atyaMga sAdanavipAvihInatAti- / 'kAsAtipInasakaphI hamakaNDakaNDUH // ileSmajvare prakaTitAni ca lakSaNAni / sarvANi sarvamahAjvarasaMbhavAni / / 58 / / bhAvArtha:- nidrAdhikatA, aruci, adhika zira bhArI hojAnA, zarIra kama garama rahanA, mukhameM miThAsa rahanA, romAMca honA, srotoMkA mArga ruka jAnA, alpa pIDA, ) AMkha gala va mukha kA varNa sapheda hojAnA, jukhAma, kapha AtA va kaMTha khujalAnA, ye saba uparyukta vAtapittakaphajvarake tInoM prakAra ke sannipAtajvara samajhanA cAhiye // 57 // 58 // dvaMdvajajvara lakSaNa | doSadvayeritasulakSaNalakSitaM ta- / doSadvayodbhavamiti jvaramAhuratra // doSaprakopazamanAdiha zItadAhA- / vAdyaM tayorvinimayena bhaviSyatastau // 59 // bhAvArtha:- jisameM do doSoMke ( bAta pitta, vAtakapha, yA pittakapha ) lakSaNa prakaTa hote haiM use dvaMdvaja jvara samajhanA cAhiye / jvara ke Adi aura anya meM, doSoMke prakopa va upazamana ke anusAra zIta, athavA dAha parivartana se hote haiM / arthAt yadi jvara Adi se vAtaprakopa ho to ThaNDI lagatI hai, pittodreka ho to dAha kama hotA hai / yahI krama jvara ke aMta meM bhI jAnanA cAhie // 59 // AMkha meM stabdhatA, vamana ( thUka Adi atyaMta zarIraglAni, apacana, khAMsI, zleSmajvara meM pAye jAne vAle lakSaNa haiN| lakSaNa ekatra pAye jAye to use dhana sannipAta jvarakA asAdhya lakSaNa | sarvajvareSu kathitAkhilalakSaNaM taM / sarvarupadravarapi saMprayuktam // hInasvaraM vikRtalocanamucchrataM / bhUmau pralApasahitaM satataM patantam / / 60 / / yastAmyati svapiti zItalagAtrayaSTi- 1 raMtarvidAhasahitaH smaraNAdapetaH // C ( 167 ) Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 168 ) kalyANakArake raktekSaNo hRSitaromacayassazUla - / staM varjayedbhiSagihajvaralakSaNaH // 61 // bhAvArtha:- jisa meM sannipAta ke pUrNalakSaNa jo vAtAdi svaroM meM pRthak 2 lakSaNa batalAye haiM ve eka sAtha prakaTa hove yahI sannipAta jvara kA lakSaNa hai / ina tridoSoMke saMpUrNa lakSaNa eka sAtha prakaTa ho, saMpUrNa upadravoMse saMyukta ho, svara ( avAja kama hogayA ho, netra vikRta hogaye ho, Urdhva zvAsase pIDita ho, baDabaDa karake bhUmipara sadA giratA ho, saMtApa se yukta ho, dIrghanidrA letA ho, jisakA zarIra ThaMDA paDagayA ho, aMdara se atyadhika dAha horahA ho, jisakI smRtizakti naSTa hogaI ho, AMkhe lAla hogaI ho, romAMca hogayA ho, zUla sahita ho, aise sAnnipAtika rogIko jvaralakSaNa jAnanevAlA vidvAn vaidya asAdhya samajhakara avazya choDeM // / 60-61 // sannipAtajvara ke upadrava | mRcchAgarukkSayatRSAvamathujvarArti - / zvAsaissazU. malamUtranirodhadAhaiH // hikkAtisAragalazoSaNazophakAsai- / retairupadravaNaissahitAzca varjyAH // 62 // tIna pyAsa, bhAvArtha: - behoza aMgoM meM pIDA honA, dhAtudAya, camana, zvAsa, zUla, malamUtrAvarodha, dAha, hicakI, atisAra [ dasta laganA ] kaMTha zoSa, sUjana, khAMsI ye saba sannipAta jvara ke upadrava haiM / ina upadravoMke samUhasa yukta jvarako vaidya asAdhya samajhakara chor3a deM // 62 // jvarakI pUrvarUpa meM cikitsA | rUpeSu pUrvajaniteSu sukhoSNatoya- / vaftaH pibennizitazodhanasarpireva // saMzuddhadehamiti na jvarati jvaro'yaM vyaktajvare bhavati laMghanemava kAryam || 63 // " bhAvArtha::- jvara ke pUrvarUpa prakaTa honapara maMdoSNa pAnIse vamana karAnA cAhiye / evaM tIkSNa virecana ghRtako pilAkara virecana karAnA cAhiye, isa prakAra zodhita zarIravAleko jvara bAdhA nahIM pahuMcAtA hai arthAt bukhAra AtA hI nahIM / jvara prakaTa honepara laMghana karanA hI ucita hai // 63 // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittarogAdhikAraH ghana va jalapAna vidhi | AnaddhadoSamakhilaM stimitayaSTi-1 mAlokya dhanavidhiM vitaretRSArtta // toyaM pivetkaphamarUjjnarapIDitAMgaH | soSNaM sapittasahitaH zrutazItalaM tu // 64 // bhAvArtha:- doSoMke vizeSa udreka va stavya zarIra ko dekhakara laMghana karAnA cAhiye / yadi pyAsa lage to vAtakaphajvarI garama pAnI va pittajvarI garama karake ThaNDA kiya huA pAnIko pInA ucita hai // 64 // kSutpIDita yadi bhavenmanujo yavAgUM / pItvA jvaraprazamanaM pratisaMvizedA / tadvadvipyamapi yugaNaiH kaTuNaiH // saMyojayejjvaravikAra nirAkariSNuH / / 65 / ( 169 ) bhAvArtha:- laMbita rogIko yadi bhUka lage to kramase dharanAzaka doSNa yavAgU bipI va yUSoM ko denA cAhiye, phira vizrAMtI denI cAhiye // 65 // vAtapittajvara meM pAcana | bilvAnimaMthabRhatIiyapATalInAM / kArya pivedaziziraM pavanajvatiH // kAzekSuyaSidhucaMdanasArivAnAM / zItaM kaSAyamiha pittavikAranighnam || 66 // bhAvArtha:- bela, agethu, donoM kaTelI, pADha, inakA sukhoSNa kAtha bAtAvarIko pAcanArtha pInA ucita hai / kAza, IkhakA jaDa, muleThI, caMdana, sAritra inakA ThaNDA kAtha pAcana ke liye pittantrako denA cAhiye // 66 // kaphajvara meM pAcana va pakaupalakSaNa / itrikapakatoya- ! bhAphalaJanakaDunika muSNaM pivetkaphakRtajvarapAcanArtham // 1 yadi doSodreka Adi adhika nahIM, ubara bhI sAdhAraNa ho to laMbana karAne kI jarUrata nahIM | laghu AhAra de sakate haiM | dUsarA yaha bhI tAtparya hai jaba taka doSadrika aMgoMmeM stabdhatA Adi adhika ho taba taka laMghana karAnA cAhiye / 22 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (170) kalyANakArake lavI tanuH prakRtimUtramalapravRti- / maidajvarazzithilakukSirapIha pake // 67 // bhAvArtha:----bhArDI, philA, ( haraDa vaheDA AMvalA ) trikaTu [ soMTha miraca, pIpala, inase pakAyA gayA pAnIko arthAt kADhA pInese kaphajvarakA pAcana hotA hai| parake pAcana honepara zarIra halkA, mala matroMkI mvAbhAvika pravRtti, maMdajvara, peTa zithila hojAtA hai // 67 // vAta va pitta pakavara cikitsaa| pakajvaraM samabhivIkSya yathAnurUpaM / snigdhairvirecanagaNarathavA nirUhaiH / / saMyojayetsamanavAtaka tajvarAtaH / pittajvare vamanazItaviraMcanaizca // 68 / / bhAvArtha:---vara pakajAnepara yadi vaha pIDAyukta vAtavara ho to use yathAyogya neha [ eraNDa tela Adi ] virecana athavA nima habasti denI cAhiye, yadi pittajvara ho to yathAyogya zIta vamana, vA virecanase upazama karanA cAhiye // 68 // pakkalamajvara cikitsaa| zleSmajvare vamanamiSTamariSTatoyaiH / saMpiSTasaiMdhavavacAmadanaprabhUtaiH // . nsyaaNjnessttkttumessjsdvirek-| gaNDUpayUSakhalatiktagaNaH prayojyaH / / 69 // bhAvArtha:-kaphaJcarameM nIma kaSAyameM saiMdhAnamaka, bacA, menaphala inakA kalka DAlakara vamana denA cAhiye aura kaTa auSadhIyoM dvArA nasya, aMjana, virecana tathA tiktagaNauSadhiyoM dvArA kavalavAraNa ( kuralA ) karAnA, va yUSa denA cAhiye / / 69 // laMghana Adike liye pAtrApAtra rogI tatrAlpadoSakRtalavAlavRda... / strINAM kriyA bhavati sNshmnpryogH|| tItopavAsamalazodhanasiddhArga- / saMbhAvayedadhikasatvalAnjvarAtana // 70 // bhASA:-padi doSoMkA udreka apa ho, vRddha ho, strI ho, to unakI cikitsA zamana prayogake dvArA karanI cAhiye / isase viparIta adhika baladhAle vyarIko tIna laMghana, uparyukta ghanana virecanAdise cikitsA karanA cAhiye / / 70 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittarogAdhikAraH / vAtajvarase kAya vAsAmRtAMbudapaTola mahApadhAnAM / pAThAgnimaMthabRhatIdvaya nAgarANAm // vA zrRMgaverapicumaMdanRpAMdhipAnAm / kArya pivedakhilavAtakutajvareSu // 71 // bhAvArtha:- saMpUrNa vAtika jyaromeM aisA, giloya, nAgaramothA, paravalakI patiyAM moTha inakA vA pAThA, agedhu, donoM kaTelI, soTa inakA, vA zuMThI, nIma, amalatAsa inakA kAtha ( kADhA ) banAkara pInA cAhiye // 71 // pittajvara meM kAtha / / lAjAjalAmalakabAlakazerukANAM mRdvIkanAgamadhukotpalazAribAnAM // kustuMburotpalapayodapayorahANAM // kAthaM pivedakhilapitta kRtajvareSu // 72 // bhAvArtha:-- paittika jvaroMmeM dhAnake khIla, netravAlA, AMvalA, kaccA kazeru inakA vA munakkA, nAgaramothA, mulaiThI, nIma, kamala, sArivA inakA, vA dhaniyA, nIlakamala, nAgaramothA, kamala inakA kAtha banAkara pInA cAhiye // 72 // kaphajvara meM kAtha | ( 171) elAjamodamaricAmalakAbhayAnA- / mAragvadhAMbudamahauSadhapippalInAm || mUrnivarnivabRhatIyanAgarANAm / kAthaM pivediha kaphamacurajvareSu // 73 // bhAvArtha:- kapha jvara meM ilAyacI, ajavAIna, miraca, AMvalA, haraDa inakA vA amalatAsa, nAgaramothA, suMThI, pIpala inakA, vA cirAtA, nIma, donoM kalI, zuMThI inakA kAya banAkara pInese zAMti hotA hai || 73 // sanipAtika svarameM kAza ! mustAnizAmalakacaMdanasAvinAM / chinnodbhavAMbudapaTolaharItakInAM // pUrvAmRtAMbudavibhItakarohiNInAM ! vAyaM piveti // 74 // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 172 ) kalyANakArake bhAvArtha:-nAgaramothA, haladI, AMvalA, caMdana, sArivA, inakA vA giloya, nAgaramothA, kaDuvA paravala ( mahIna patra ) haraDa inakA athavA mUrvA, giloya nAgaramothA, baheDA, kuTakI inakA kaSAya nese sannipAta ara kA upazama hotA hai // 74 // viSamajvara cikitsaa| dopAnurUpakaSitauSadhasatyAgaH / pratyekasiddhavRtatelapayaHkhalAralaiH !! abhyaMganasyasatartAjanapAnakAya- / *kAMtarAdiviSamajvaranAzanaM syAt / / 75 // bhAvArtha----doSoMko anusaraNa karake jina auSadhiyoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai una 2 auSadhi prayogoM se, tathA tattadoSadhiyoM kA siddha kiye gaye ghRta, tela, dUdha, vyaMjana vizeSa, Adi ke abhyaMga, nasya, aMjana, pAna ityAdi karAnese ekAMtarA, saMtata, satata, anyezuSka, tRtIyaka, caturthakAdi viSanayara naSTa hote haiM / / 75 // viSamajvaranAzaka vRt| evaM tRtIyakacaturthadinAMtareSu / saMbhUtavAtajamahAviSamajyareSa // gavyaM kRtaM cikaTuka triphalatrijAta- / / kAraM pibedAhimadugdhayutaM hitArthI / / 76 // bhAvArtha:---isI prakAra jisa meM bAta kI pradhAnatA rahatI hai aise tRyAyaka, caturthaka Adi viSamajvaroMse mukta honekI icchA rakhanevAlA manuSya trikaTuka, triphalA va trijAta ( dAlacInI, ilAyacI, tejapAna )cUrNa milA huA mAyake ghIko maMdoSNa dUdhake sAtha pIveM // 76 // bhUtajvarake liye dhuup| go,gahiMguricArkapalAzasarpa- / nikinirmalamahauSadhacApapatraH // 1 saMtata--jo, bAtapitta kaphI ke kAraNa se, kramazaH sAna, dasa, va bAraha dina, taka (vIca na chUTakara ) barAbara AtA hai use saMtata kahate haiN| satata--jo dina ke kisI do TAima meM AtA hai usa satata jvara kahate haiM / anyeAkata, vA dina kisI, eka kAla meM jo svara AtA hai, use, anyezuSka tRtIyaka-bI meM eka dina rukakara jo tIsare dina AtA hai usai tRtIyaka kahate haiN| caturthako bIcake do dinoM meM na Apara, 2 dina meM AtA hai / Norware kahata haiN| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittrogaadhikaarH| (173) kaarpaasbiijsitsrsspbhibh-| dhUpo grahajvarapizAcabinAzahetuH // 77 // bhAvArtha:--hoMga, miraca, akauvA, palAza, sarpakI kacailI, uttama soMTha, cANapatra kapAsakA bIja, sapheda sarasau, mayUrake paMkha inase dhupa denesa bhUtapretoMke upadramase utpanna grahajvara kA bhI upazama hotA haiM // 77 // sneha va rUkSIsthita jvrcikitsaa| snehosthiteSvahimapeyavilepyapa / dRSyAddhi rUkSaNavidhiH kathito jvareSu // snehakriyAM tadanurUpavarauSadhAdyAM / saMyojayedadhikarUkSasamudbhaveSu // 78 // bhAvArtha:-adhika snehana karanese utpanna jvarameM garama peya, vilepI, yUSAdi dhAtuoMke rakSaNa karane vAlI vidhikA prayoga karanA cAhiya, ati rUkSaNa karanese utpanna gharoMmeM sneha kriyA va tadyogya auSadhiyoM se cikitsA karanI cAhiye // 78 / / sneha va rUthina jvaroMmeM vamanAdi prayoga snehodbhaveSu vamanaM ca viraMcane syaa-| drakSajvareSu vidardhAta sa bastikAryam // kSIraM ghRtaM guDayutaM saha pippalIbhaH / peya purANatararUkSamahAjvareSu // 79 // bhAvArtha:-nehaja jvarameM vamana virecana denA cAhiye, aura rUkSajajvarameM bastikArya karanA cAhiye, purAne rUkSaja mahAvare guDa va pIpala inase yukta dRdha yA ghI ko pInA cAhiye / / 79 // jvara mukta lakSaNa kAMkSAM laghukSavathumannaruciM prasanaM / sarvedriyANi samazItazarIrabhAvam // kaNDUmalaprakRtimujjvalitodarAgniM / vIkSyAturaM jvaravimuktamiti vyavasyet // 80 // bhAvArtha:-khAnekI icchA honA, zarIrakA halkA hojAnA, annameM ruci honA, prasannacitta honA, saMpUrNa iMdriyoMkI apane 2 kArya karanemeM samarthatA honA, zarIrameM samazItoSNatA honA, khujalAnA, mala kA visarjana ThIka 2 honA, udarAlikA prajvalita honA yaha avimuktakA lakSaNa hai.88 ! Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (174.) kalyANakArake.. . bharakara punarAvartana / shiitaaNbupaanshishiraasnbhojnaad-| vyAyAmamArutaguruplavanAbhighAtAt // zItra jvara: punarupaiti naraM yatheSTa-- / . cAritro jyavimuttamapIha taviH // 85 // bhAvArtha:---eka daphe ara TUTa jAnepara bhI ThaMDe pAnI pInese, ThaMDe jagahameM baiThanese, atyata zItavIrthayukta bhojana pAna Adi karanese, ativyAyAma karane se, havA lagane se, vizeSa taranesa, noTa laganase, ityAdi va svachaMda vRttise vaha punaH lauTa AtA hai // 81 // punarAgata ubara kA dussttphl| dAvAnalo dahati kASThamivAtizuSkaM / panyAgatI ubavigatAmaha jvaro'yaM / / tasmA rAtura iba ghrvktgaatrH| rakSyA nijAcaraNabhAMjanabhaSajAyeH // 82 // bhAvArthaH ----jisa prakAra agni sUkhe lakaDIko zIghra jalAtA hai usI prakAra usa jvaramuktako lauTA huA yara pIDA detA hai, zarIrako naSTabhraSTa karatA hai / isaliye uvarAgamanake samaya jisa prakAra usakI rakSA karate hai usI prakAra jvaramukta honepara mI nijAcaraNa, bhojana, auSadhigadvArA usakI rakSA karanI cAhiye / / 82 / / atha atisArAdhikAraH / atisAranidAna / pittaM vidagdhamarajA kaphamArutAbhyAM / yuktaM malAzayagata zamitodarAgnim / / kSipraM malaM vimRjati dravatAmupetam / / taM vyAdhimAhatiyAmini pravINAH // 83 // bhAvArtha:---svakAraNale svapitta, , kapha, vAyuse milakara jaba malAzaya meM pahuMca jAtA hai vahAM udarAgnikAma kara detA hai| phira rama me gamalA rote lagatA hai ise maharSi loga atisAra roga kahate haiM // 83 // ...vAtAtisAra lakSaNa zUlAnvito malamapAnarujA pragADhaM ! yastoyaphenasahita sahaja samadram Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittrogaadhikaarH| Pr rUkSa sRjatyatimuharmaharalpamalpA / vAtAtisAra iti taM munayo vadati / / 84 // bhAvArtha:-jisameM apAnavAyu ke prakopase, mala atyaMta gADhA, rukSa evaM phela yukta hotA huA bAra 2 thoDA 2 pIDA va sAddha ke sAtha 2 utaratA hai, rogI zUlasaMyukta hotA hai / usako maharSigaNa bAtAtisAra kahate haiN| tAtparya yaha ki ye saba lakSaNa vAtAtisAra ke haiM // 84 // - picAtisAra lakSaNa pIta saraktamahima irita sadAha / mUtiSAvaraviSAkapada rupetam / / zIghra sRjatyativibhinnapurISalacha / pittAtisAra iti na munayo vadati // 85 / / bhAvArtha:--pIlA harAvaNa se yukta, adhika uSNa, raktasahita svaccha va patalA mala zIghra utaranA, rogI mUrchA, pyAsa, jvara, apacana, mada, ina se yukta honA, ye saba lakSaNa pittAtisAra ke hai, aisA AcAryapravara kahate haiM // 85 // laSmAtisAra zvetaM balAsabahuto bahulaM muzIta / zItArditAtiguruzItalagAtrayaSTiH / / kRtsnaM malaM sajati maMdamanalpamalpaM / zleSmAtisAra iti taM bhunayo vadaMti // 86 // bhAvArtha:-kapha ke Adhikya se, mala kA varNa zveta, gADhA, va adhika ThaNDA hotA hai aura maMdavega ke sAtha, adhikamAtrA meM mala nikalatA hai, rogI atyaMta zIta se pIDita hotA hai, zarIra bhArI, va ati zItala mAlUma paDatA hai jisameM ye saba lakSaNa prakaTa hote haiM use maharSigaNa zleSmAtisAra kahate haiM // 86 // sannipAtAtisAra, AmAtisAra va pavAtisArakA lakSaNa / sarvAtmakaM sakaladopavizeSayuktam / vicchannamacchamatisisthamAsivathaka vA / / dugedhamapsvapi nimagnayamedhyamAmaM / pakkAtisAramati naviparItamAhu: / / 87 / / da Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 176 ) kalyANakArake bhAvArtha::- vAta pitta kapha ina tInoM atisAroMke lakSaNoMse yukta, chinna 2 svaccha, kaNa sahita va kaNarahita mala nikalatA hai ise sannipAtAtisAra kahate haiM / mala pAnI meM DAlane para DUbe, durgaMdha se yukta ho to use AmAtisAra kahate haiM / isase viparIta dakSaNa vAle ko pakvAtisAra kahate haiM // 87 // atisAra kA asAdhya lakSaNa | zokAdatiprabalazoNitamizramuSNa- / mAdhmAnazulasahitaM malamutsRjatam // tRSNAdyupadravasametamarocakArtam / kukSyAmayaH kSapayati kSapitasvaraM vA // 88 // bhAvArtha:- ati zoka ke kAraNa se utpanna, atyadhika raktamizrita, atiuSNa, mala ko nikAlane vAlA zokAtisAra, AdhmAna apharA ) va zUlayukta, tRSNA, sUjana, ura, zvAsa, khAMsI Adi upadravoM se, saMyukta, aruci se pIDita, hIna svara saMyukta rogI ko, [ atisAra roga ] nAza karatA hai | // 88 // anya asAdhya lakSaNa / bAlAtivRddhakRzadurbalazoSiNAM ca / kRchrAtisAra iti taM parivarjayeta // sarpiH plihAmadhuvasAyakRtAsamAnaM / tailabudugdhadadhitasamaM sarvatam // 89 // bhAvArtha:- atisAra rogI ati bAlaka ho, ati vRddha ho, kRza, durbala va zoSI [ kSayaroga se pIDita ] ho, evaM jinakA mala ghI, plihA, vasA, yakRta, tela, pAnI, dUdha, dahI, chAcha ke samAna varNavAlA ho, aise rogiyoMkA atisAra mahAn kaSTa pUrNa hai / isalie use choDanA cAhie / AmAtisAra meM vamana / jJAtvAmapakkamakhilAmaya saMvidhAnaM / samyagvidheyamadhikAmayutAtisAre // pracchardanaM madanasaMdhava pippalInAM / kalkAnvitoSNajalapAnata eva kuryAt // 10 // bhAvArtha - atisAroMke AmapakkAvasthAvoMko acchI taraha jAnakara yathAyogya ( Ama meM pAcana va pakkastaMbhana ) cikitsA karanI cAhiye / adhika Amayukta ho to Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittrogaadhikaarH| (174) menaphala, saiMdhAnamaka, pIpala inake kalkase mizrita uSNajalapAnase vamana karAnA cAhiye / // 9 // vamanapazcAkriyA vatiM prazAMtamadadAhamapetadoSaM / tiM nadAhani vivarjitabhuktapAnaM / / maaNgraahikossdhvipkvilepyvRss-| bhanyedhuralpamahimaM vitaredyathoktam // 11 // bhAvArtha:-~-vamana karAne ke bAda, jisakA mada, dAha va doSa zAMta hogaye hoM, jo thakA ho aise rogIko usa dina khAne pIne ko kucha nahIM denA cAhiye / dUsare dina prAhi auSadhiyoMse pakAye hue vilepI vA yUSa (dAla) garama va alpapramANa meM denA cAhiye / // 91 // vAtAtisAra meM AmAvasthA kI cikitsA. atyamlatakramanilAmayutAtisAre / prAtaH pibenmaricasaindhavanAgarADhyaM / / hiMgupragADhamathavA maricAjamoda / sindhUtthanAgaravipakavarAmlikA vA // 92 // bhAvartha-~-vAtaja atisArake AmAsthAmeM atyaMta gvaTTI chAchameM miraca, saiMdhAnamaka soMTha, hIMga milAkara athavA miraca, ajavAIna, saiMdhAnamaka, soMTha, inase pakAyI huI kAMjI pInA cAhiye // 92 // pittAtisAra meM AmAvasthA kI cikitsA / yaSTIkaSAyaparipakamajApayo vaa| jambaMbudAmrakuTajAtiviSAkaSAyaH // patistathA dadhirasena tilAMbukalkaM / pittAmamAzu zamayatyatisAraroge // 93 / / / bhAvArtha:-pittaja atisArake Ama avasthAmeM mulaiThIke kavAyase siddha kiyA huA bakarI kA dUdha va jAmuna, nAgaramothA. Ama, kUTaja, atIsa, inakA kaSAya athavA tila va netrabAlekA kalkako dahIke toDa [ rasa ] ke sAtha pInA cAhiye / / 93 // kaphAtisAra meM AmAvasthA kI cikitsA / diinishaatrikkaaNbudcitrkaannaaN| . pAThAjamodamAricAmalakAbhayAnAm / / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (178 ) kalyANakArake kal pivedazizireNa jalena shuNtthii-| mekAM tathA kaphakRtAma tAtisAre / / 94 // bhAvArtha:--- zleSmAtimAra ke Ama avasthA dArU haladA, haladI, trikaTuka ( soMTha miraca, pIpala, ) nAgaramothA, citraka inake vA pAThA, ajavAIna, miraca, avilA, va haraDA inake ka-kako garama jala meM milAkara pInA cAhiye athavA zuMThIko hI pAnIka sAtha pIsakara pInA cAhiye // 95 // pakkAtisArameM AmrAsthyAdi cUrNa / AmrAsthilodhamadhukaM tilapakAkhyaM / saddhAtakIkusamazAlmAlebeSTakaM ca // vilvapriyaMgukuTa mAtivipAsamaMgAH / pakAtisArazamanaM dadhitAyItAH / / 95 // bhAvArtha:--AmakI guThalI, lodhA, mulaiThI, tila, padmAkha, dhAIke phUla, semalake goMda, belI gudA, priyaMgu ( phUlapriyaMgu) kuTaja kI chAla atIsa maMjITha inako cUrNakara dahIke toDake sAtha pIse pakaHtimAra zamana hotA hai // 95 // svgaadiputtpaak| tvdiirghvRtkuttjaamrkdNbjaaNbuu-| vRkSodbhavA bahulataNDulatoyapiSTAH / / raMbhAdalena pariSTya pRTena dgdhaa| niSpIDitA galati raktarasaM sugaMdhim // 96 // bhAvArtha:---dAlacinI, aglu, kuTaja, Ama, kadaMba, jAmuna vRkSoMkI chAla ko cAvala kI mANDake sAtha pIsakara keleke pattese lapeTakara puTapAka vidhise pakAnA cAhiye / phira uso nicoDanepara usase sugaMdha lAla rasa nikalatA hai // 96 // taM zItalaM madhukakalkayutaM prapeya / kukSyAmayaM jayati maMjhutaraM manuSyaH // ambaSTikAsarasadADima tiMdukaM vA / take vipAcya paripItamapIha sadyaH // 97 // bhAvArtha:-us. zItala rasameM mulaiThIkA kalka milAkara pInese sarva atisAra roga dUra hote haiM / athavA aMbADA, uttama dADima, teMdu, inako chAchameM pakAkara pInese bhI atisAra rogakA upazama hotA hai // 97 // ... 1 aMbaThikAkA artha pAThA ( pahADala ) bhI hotA hai| . Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pittarogAdhikAraH / jamvAdi pANitaka ! jaMvvAniMbadhana vRkSasudhAtakInA / maSTazaziSTamavatArya vimAlya toyam // pamiha pANitakaM vipAcya | lInAtisAramacireNa jayenmanuSyaH // 98 // bhAvArtha:- jAmuna, Ama, nIma, nAgaramothA, amalatAsa, bAIke phUla, - inakA kaSAya AThavAM aMza bAkI rahe taba utArakara use chAna leveM, phira usako dava pralepa [ jabataka karachalI meM cipaka jAye ] honetaka pakAkara utAra leveM / usa avaleha ke sevana karane se atisAra roga dUra hotA hai / / 98 // siddhakSIra / kSIraM trivattriphalayA paripakamAzu / kukSyAmayaM zamayati trikaTupragADham || siMtthahiMgumaricAtiviSAjamoda - / zuMThIsametamathavA zatapuSyayuktam / / 99 / / bhAvArtha:- trivi [nizotha ] triphalA, ( haraDa baheDA AMvalA ) trikaTu ( soMTha miraca pIpala ) ina se pakAye hue dUdha ko pInese atisAra roga dUra hojAtA hai / saiMdhAnamaka, hIMga, miraca, atIsa ajavAIna, soMTha ina se pakAye hue dUdha athavA soMphase yukta dUdhako pInese atisAra roga dUra hotA hai // 99 // ugragaMdhAdikAtha | ugrAMbudAtiviSayaSTikapAyamaSTa / bhAgAvaziSTamatigAlya viziSTamiSTaM // ambaSTakAsahitamAzu pibenmanuSyo / gaMgAM ruddhi kimutAlpatarAtisAram // 100 // (179). bhAvArtha:- : - vacA, nAgaramothA, atIsa, mulaiThI inakA aSTabhAgAvazeSa kaSAya banAkara phira usako chAna leveM / usa kaSAyameM aMbADA DAlakara pIveM / isase gaMgA nadIke bADake samAna vahanevAlA atisAra bho upazama hotA hai / alpa pramANavAle atisArakI to kyA bAta hai ? // 100 // kSIrakA viziSTa guNa / gavyaM kSIraM sukhoSNaM hitamaticirakAlAtisArajvaronmA - ! dApasmArAcarAtyodayakuda viSTa zvAsakAsapliga || Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (180) ' kalyANakArake aSTIlAzarkarAsagdaramadatanudAhabhramakSINareto / mUrchAkrAMteSu pItaM kimuta tadanurUpoSadhaissaprayuktam // 101 // bhAvArtha:-maMdoSNa dUdha, purAnA atisAra, jIrNajvara, unmAda, apasmAra, azmarI, gulma, udara, yakRdudavAta, zvAsa phAsa, plihodara, aSTIlA, zarkarA, asRgdara, dAharoga, bhrama, kSINazukra, mUchoM Adi aneka rogoM ke liye hitakara hai / usako yadi tattadogagAzaka auSadhiyoM se siddhakara prayoga kiyA jAya to phira kahanA hI kyA hai // 10 // atisArameM pathya! takaM saiMdhavanAgarAyamathavA mudraM rasaM jiirkai-| vyAmizraM ghRtasaiMdhavaiH samaricaissaskAramAptaM bhRzaM // kSIraM vApyajamodadhavayutaM samyaktyA sNskRt-| mAhAreSu hitaM nRNAM ciratarAtIsArajIrNajvare // 102 // bhAvArtha:--seMdhAnamaka, soMTha se milI huI chAcha, athavA mUMga ke pAnImeM jIrA milAkara usameM dhI, namaka va mirca kA choMka dekara pIveM, athavA ajavAIna, saiMdhAnamaka se siddha kiyA huA dudha, yaha saba atisAra va jIrNa jvarameM hitakara hai / // 102 // aMtima kathana / iti jinavaktranirgatasuzAstramahAMbunidheH / sklpdaarthvistuttrNgkulaakultH|| ubhybhvaarthsaadhntttybhaasurto| nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekAhitam / / 103 / / bhAvArtha:-..-jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka parAlokake lie prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdrake mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI. bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAtha meM jagatakA eka mAtra hita sAdhaka hai [ isalie hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 103 // . ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake cikitsAdhikAre pittarogacikitsitaM nAmAdito navamaH paricchedaH / ityugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupANivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA khikhita bhAvArthadIpikA TIkA meM pittarogAdhikAra nAmaka navamA pariccheda samApta huaa| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapharogAdhikAraH atha dazamaH paricchedaH kapharogAdhikAraH ! SmarogAbhidhAnapratijJA / maMgalAcaraNa : jIvAjIvAdyazeSaM vidhivadabhihitaM yena tadbhedabhinnaM / dhauvyotpAdavyayAtmAmakaTapariNatiprAptametatkSaNesmin // taM deveMdrAbhivaMdya jinapatimajitaM prAptasatmAtihArya | navA zleSmAmayAnAmanugatamakhilaM saMvidhAsye vidhAnam // 1 // bhAvArtha:- jisane apane 2 bhedoMse bhinna tathA ( apane svabhAvameM sthita hote hue bhI) pariNati ko prApta utpAda, vyaya, dhaugyoMse yukta jIvAdi dravyoMko vidhiprakAra nirUpaNa kiyA hai aura jo deveMdrAdiyoM ke dvArA pUjya hai, aSTamahAprAtihAryaukara yukta Lian aise zrI ajitanAtha jineMdrako badanAkara kapharogoM ke viSaya meM nirUpaNa kareMge isa prakAra AcArya pratijJA karate haiM // 1 // ( 181 ) prakupitakaphakA lakSaNa stabdhaM zaityaM mahattvaM gurutarakaThinatvAtizatirtakaDU- / snehakledaprakAza caivamadhuzirogauravAtyaMtanidrAH // maMdAgnitvAcipAka mukhagatalavaNasvAdutA suptatAdiH // zleSma vyAdhisvarUpANyavikalamadhigamyAcaredauSadhAni // 2 // bhAvArtha:-- zarIrakA stabdha honA, ThaNDA paDajAnA, phUlajAnA, bhArI hojAnA, kaThina, atizIta, atikaMDU [ khAja ] cikanA, gIlA hojAnA, thUkakA paDanA, ammAdikameM aruci, zirogurutA, atyadhika nidrA, maMdAgnitva, apacana, mukha namakIna vA svAdu ho jAnA, aMgoMmeM sparzajJAnakA nAza ho jAnA, yaha saba kaphaprakopa kA lakSaNa haiM / ye lakSaNa jina 2 vyAdhiyoM meM pAyeM jAte haiM unako kaphajavyAdhi samajhanA cAhiye / ina lakSaNoM ko acchI taraha jAnakara kuzala vaidya tadyogya auSadhiyoMke dvArA upacAra kareM // 2 // zleSma nAzaka gaNa / sakSAraruSNavagairlaghutaravizadairalpamAtrAnnapAnaiH / kausyairatimadukAnAMca Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 182 ) kalyANakArake tIvrasvedopavAsaistilajaparigatonmadanAdivyavAyaiH / zleSmodrekamazAMtiM vrajati kaTutiktAtirUkSaiH kaSAyaiH // 3 // bhAvArtha:- kSArapadArtha, uSNa padArthoM ke varga, laghu va vizada ( svaccha ) alpapramANa meM annapAna kA sevana, kulathI va mUMgakA yUSa, kaTuka rasa yukta maTara vaM araharakA pAnI ( peyA Adi ) tIvra svedana, upavAsa, tila tailase mardana, maithuna sevana, evaM kaDuvA, caraparA, kaSAyarasa, rukSapadArtha ityAdi se kaphavikAra ( kaphaprakopa ) zAMtiko prApta hotA hai | // 3 // kaphanAzaka upAya / gaNDUpaissarSapAdyairlavaNakaTukaSAyAtitiktoSNatIyaiH / nirvaiH kAraMjakAdyaistrikaTukalavaNonmizritairdatakASThaiH // nAraMgairvetrajAtaizNakavilulitamItu lugAmlavagaiH / savyoSaissaiMdhavAdyaiH kaphazamanamavApnoti martyaH prayogaiH // 4 // bhAvArtha:- sarasoM Adi kaphanAzaka auSadhiyoM ke tathA lavaNa, caraparA, kaSAya, kaDuA rasa, garama pAnI, ityAdi auSadhiyoM ke gaNDUSa dhAraNa karane se nIma karaMja babUla Adi kaDuA, caraparA, kaSAyarasa dAMtona, va soThaM miraca, papila nama-.. ka mizrita daMtamaMjana dvArA detavAcana karane se, niMbU, veta ke koMpala, cane kA kSAra, bijorI ninUM, jambIrI niMbU, titiDIka Adi amlavarmokta padArtha evaM trikaTU seMdhAnamaka, kAlAnamaka, sAmuinamaka, viMDanamaka, va audbhida (Upara) namaka inake prayoga se kapha zamana hotA hai // 4 // P bhAryAdi cUrNa | bhAGahiMgUgra gaMdhAmaricaviDayavakSArasauvarcalailAH / kuSTaM zuMThI pAThA kuTajaphalama hAniMbabIjA jamodAH // cavvAjA jIzatA hA dahanagajakagApippalI graMthisiMdhUn / cUrNIkRtyAmlavargeluLitamasakRdAzoSitaM cUrNitaM tat // 5 // 1. amlavargaH- amlavetasa jambIraluGgAmlalavaNAmlakAH nagaraMgaM titiDIca ciMcA..... phalasanimbukaM / cAgerI dA DemaM caiva karamarda tathaiva ca / eSa cAmlagaNaH prokto vetasAmlasamAyutaH // rasedrasArasaMgraha | amlaveta, jambArIniMbU bijaurA niMbU, canekA khAra nAraMgI tiMtiDIka, imalI ke phala - niMbU, cAMgerI, ( cukkA ) khaTTA anAra aura kamarakha ina ko amlavarga kahA hai / 2 auSadhiyoM ke kaSAya ko tabataka mukha meM bharakara rakheM jabataka kaphAdi doSa nikama va umaSa kahate haiM Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapharogAdhikAraH G1 ( 183 ) pItvA sauvIramizraM kSapayati yakRdaSTIlagalmAgnimAMdyaM / kAsozvAsazUlAma jaTharakukSyAmayA zaplahAdIn // takreNa zleSmarogAn ghRtaguDapayasA paittikAn haMtyazeSA - / nuSNabhastailayuktaM zamayati sahasA vAtajAtAnamogham // 6 // bhAvArtha:- bhArDI, hiMga, bacA, miraca, biDanamaka, yavakSAra, kAlAnamaka, ilAyacI, kUTa, soMTha, pAThA, kuTaja phala ( iMdrajau ) mahAniMtra ( cakAyana ) kA bIja, ajavAIna, cAtra, jIrA, soMpha, citraka, gajapIpala, pIpala, saiMdhAnamaka inako cUrNa karake Amlavarga ke auSadhiyoMke rasoMse isameM anekavAra bhAvanA dekara kAMjI milAkara pIyeM jisase yakRdudara, aSTIlikA gulma, agnimAMdha khAMsI, UrbhazvAna, zUla, vamana udara roga. kukSiroga [ saMgrahaNI atisAra Adi ] plihodara, Adi roga dUra hote haiM / tathA isa cUrNa ko chAcha meM milAkara pItre to samasta lepmaroga, ghRtaguDa va dUdhameM milAkara pIve to sarva pittaja roga, evaM garamapAnI va tela meM milAkara pIce to bAtaja roga upazamana hote haiM / // 6 // kaphanAzaka va khadirAdi cUrNa | nivakArthaM sukhoSNaM trikaTukasahitaM yaH prapAya prabhUtaM / chardi kRtvA samAMzaM khadirakuTajapAThApaTolAnizAnAm || cUrNa vyoSagaDhaM pratidinamahimenAMbhasAtatpivansaH / kuSThAzaH kITakacchran zamayati kaphasaMbhUtamAtaMkajAtam // 7 // bhAvArtha - trikaTukase yukta nImake kaSAya ko thoDA garama pilAkara vamana karAna "cAhiye / tadanaMtara khaira, kuTaja, pAThA, paTolapatra, haladI, trikaTu inake samAMza cUrNako garama pAnI ke sAtha pratidina pilAnese kuSTa, bavAsIra, kITakaroga, kachuroga, evaM kaphottha sarva rogoMkI upazAMti hotI hai // 7 // I doSAdi cUrNacatuSka vyoSaM vA mAtuluMgodbhavarasasahita saMghavAvyaM samAMza / kSAraM vA muSkabhasmodakaparigalitaM pakamAraktacUrNa // cUrNa gomUtrapItaM samadhRtamasastraiphalaM mArkavaM vA / zleSmavyAdhInazeSAn kSapayati bahumUtrAmayAnaprameyAn // 8 // bhAvArtha:-- mAhuraMga ke rasa sahita saiMdhAnamaka, trikuTa ke samAza cUrNa. muSkavRke [ mokhAvRkSa ] lAlavarNa kA kSAra, va samAMza triphalA va bhRMgarAja cUrNa gomUtra ke Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (184 ) kalyANakArake sAtha sevana karane se sarva kapha rogoMko dUra karate haiM / evaM atyaMta kaThina sAdhya bahumUtra rogako bhI upazamana karate haiM // 8 // hiMgvAdi cUrNatraya / hiMgvelA jAjicavyatrikuTakayavajakSArasauvarcalaM vA / mustAyoSA jamAdAmalakalavaNapAThAbhayAcitrakaM vA // zigru graMthyakSapathyAmaricamagadhajAnAgarailA viddNge| cUrNIkRtyoSNatoyairdhRtayutamathavA pItametatkaphaghnam // 9 // athavA bhAvArtha: -- hIMga, ilAyacI, jIrA, cAtra, trikaTuka, yavakSAra, kAlAnamaka, athavA nAgaramothA, trikuTu, ajavAIna, AMvalA, vAlavaNa, pAThA, haraDa, citraka, seMjana, pIpalImUla, baheDA, haraDa, miraca pIpalo, soMTha, ilAyacI, vAyuviDaMga, inako cUrNa karake garama pAnI yA ghRta meM milAkara pInese kaphako nAza karatA hai / / 9 // bilvAdilepa | bilvAgnignathikAMtAkulahalakunaTI zimUlAgnirmathA- | narkAlakagragaMdhAtrikaTukarajanI sarSapoSNIkaraMjAn // kalkIkRtya pradehaH prabalakaphamarujjAtazeophAnazeSA - / nirmUla nAzayettAna davadahana ivAmeyatArNo rurAzIn // 10 // bhAvArtha: bela, citraka, pIpalImUla, reNu vaji, mahAzrAvaNI, gorakhamuNDI, manaHzilA, seMjanakAjaDa, agedhu, akauvA, sapheda akaubA, vacA, trikaTu, haladI, sarasau, pyAja, karaMja inakA kalka banA kara use lepana kareM jisase prabala kapha va vAtase utpanna harataraha kI sUjana dUra hojAtI haiM / baDe bhArI tRNarAzI ko jisa prakAra dAvAnala nAza karadetI hai usI prakAra ukta kalka samasta vAtaja aura kaphaja rogoMko dUra karatA hai // 10 // I zivAdi lepa | zigruvyAghAtakAgnitrikaTukahayamArAzvagaMdhA jagadhaiH / aaf cakramardAla kalavaNasadbhAkucI bhUzirISaiH // kSArAMbukSIratakai lavaNajalayutaH lakSNapisamAMzai / tyalepanArthaM kSapayAti phiTavAn dakakacchanazeSAn // 11 // bhAvArtha:-- seMjana, karaMja, citraka, trikaTuka, azvamAra ( karanera) azvagaMdha, rAmatulasI inako, athavA cakoMdA, AMvalA saiMdhAnamaka, bAkucI bhUzirISa inako samAMza Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kphrogaadhikaarH| __(185) lekara kSArajala yA dRdha yA chAcha, lavaNajalake sAtha pIsakara mahIna lepana kareM to kiTibha kuSTha, dadru, kacchU Adi aneka kuSThavizeSa dUra hote haiM, // 11 // dhAnyAdi lepa | dhAnyakSAhAbhayAkhyA trikaTukarajanIcakramAdrikarNI / niMbavyAghAtakAgnidrumalavaNagaNaiH kAMjikAtakrapiSTaiH // gADhAmAvartanAlepanayutavidhinA ddrukNdduukilaas-| prosidhmAtyugrakacchn zamayati sahasA zleSmarogAnazeSAn // 12 // bhAvArthaH--AMvalA, baheDA, haraDa, trikaTu, haladI, cakoMdA, koila, nIma karaM bhilAvA, pAMco lavaNa, inako kAMjI va chAchameM pIsakara avalepana karanese dadra, kaMDU, kilAsa sidhmAroga, ugrakacchU Adi aneka zleSma roga upazama hote hai // 12 // dhuumpaankvldhaarnnaadi| dhUmai; graMthihiMgutrikaTukakunaTIbhavyabhAmanizAnAM / kalkenAliptasUkSmAMvaravRtabRhaderaNDavRtAMtadattaiH // siddhArthassarSapAdaiyamaricamagadhajAnAgarazzimalaiH / zlaSmodrekaprazAMtiM brajati kavalagaDUpasekAlepaiH // 13 // bhAvArthaH----popalAmUla, hIMga, trikaTu, dhaniyA, kabharakha, bhAGgI, haladI, ina ke kalkako patAle vastra para lepa karake, usa kapaDe ke vIcameM eka, eraNDakA DaMTala rakha kara usako lapeTa leveM / isa vattImeM Aga lagAkara, isakA dhUmapAna karanese, tathA saphaida sarasoM, sarasoM, kAlImiraca, pIpala, soMTha sejanakA jaDa inake kavaladhAraNa, gaNDUSa, seka, aura lepase, kaphaprakopakA zamana hotA hai // 13 // elAdi cUrNa elAtvakAgapuSpoSaNakamagadhajAnAgaraM bhAgavRdhyA / saMkhyAtazccUrNita tatsamasitasahitaM zreSTamiSTaM kaphaghnam // pittaamRpaaNddurogkssymdgudjaarockaajiirnngulm-| graMthizvAsoruhikkAjvarajaTharamahAkAsahRdroganAzaM / / 14 // bhAvArthaH ---ilAyacI ekabhAga, dAlacInI do bhAga, nAgakesara tIna bhAga, pIpala cAra bhAga miraca pAMca bhAga, soMTha chaha bhAga, inako isa kramase lekara cUrNakara sabaka barAbara usameM zakkara milAveM / isa cUrNa ke sevanase kapha roga dUra hotA hai tathA pittarakta, pAMDuroga, mada, kSaya, aruci, ajarNi, khAMsI, hRdayaroga ko yaha cUrNa nAza karatA hai| ataeva yaha zreSTa hai // 14 // 24 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 186 ) kalyANakArake tAlIsAdi modaka / tAlIsaMcaikabhAgaM dviguNitamaricaM vyNshshuNtthiicturbhaa-| gADhya satpippalIkaM tvagamalabahulaM paMcabhAgapramANaM // cUrNa kRtvA guDenAmalakasamakRtAnmodakAn bhakSayitvA / kAsozvAsahikkAjvaravamathumadazleSmarogAnihaMti // 15 // bhAvArtha:----eka bhAga tAlIsa, do bhAga miraca, tInabhAga soMTha, cAra bhAga pIpala, da lacInI ilAyacI ye donoM milakara pAMcabhAga lekara kiye hue cUrNameM guDa milAkara AMvaleke varAvara golI banAyeM (ise tAlIsAdi modaka kahate haiM) usa modakako bhakSaNa kara se khAMsI, UrvazvAsa, hicakI ghara, vamana, mada, va zleSma roga nAza hote haiM / / 15 // kaphanAzaka gaNa / zArkeSTAnaktamAlAdvayakhadiraphalAzAjakarNAjazRMgaiH / pipplyelaahridraadvykuttjvcaakussttpustaaviddNgaiH|| nirguDIcitrakAruSkaravarakharabhUSArjunatraiH phalAkhya- / bhUnibAragvadhADhyaiH kaphazamanamavApnoti sarvaprakAraiH // 16 // bhAvArthaH--kAkajaMghA, donoM karaMja, (karaMja putIkaraMja) khaira, phalAza, vijayasAra, meDha siMgo, pIpala, ilAyacI, haladI, dArU haladI, kUDAkI chAla, vaca, kUTa, nAgaramothA, vAyuviDaMga, nirguNDI, citraka, bhilAvA, maravA, arjuna, triphalA, cirAyatA, amalatAsa ye saba auSadhiyAM kamazamana ko karanevAlI haiN| kuzala vaidyako ucita haiM ki vaha vikAroMke balAbalako dekhakara ina auSadhiya kA sarvaprakAra (kAtha cUrNa Adi ) se prayogakara kA rogakA upazamana karanA cAhiye // 16 // .....kaphanAzaka, auSadhiyoM ke samuccaya | yattiktaM yacca rUkSaM yadapi ca kaTukaM yatkaSAya vizuSkaM / yatkSAraM yacca takSNiM yadapi ca vizadaM yallaghudravyamuSNaM // tattatsave kaphaghnaM rasaguNamasakRtsamyagAsvAdya savai / yojyaM bhojyeSu dopakramamimamavagamyAturANAM hitArtham // 17 // 2. tuganavi bahula iti pAThAMtaraM / isake anusAra dAla cInI kI jagaha vaMzako vana grahaNa karanA cAhiye / lekina vaMzalocana bodhaka tugA zabda hai / tuga nahIM hai| tugarA se anya kisI auSadha kA bodha nahIM hotA hai / tathA tAlIsAdi cUrNameM vaMzalocana aadaa| vaha kapha nAzaka bhI haiM / isAlaye isa ko grahaNa kara sakate haiM / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kphrogaadhikaarH| (187) bhAvArtha:-jo padArtha kaDuA hai, rUkSa hai, caraparA hai, kaSAyAlA hai, zuSka hai, kSAra hai, tadiNa hai, vizada hai, laghu va uSNa hai. ye sA padArtha kaphanAzaka haiN| una sarva 'padArthoke rasa va guNa bAra-2 acchItaraha jAnakara evaM gopIyoMke do pakrAmakA bhI abhItaraha jAnakara unake hitake liye una padArTIko bhojanAdimeM prayoga karanA cAhiye / / 17 vAtanAzaka gaNa / eraMNDau dve bRhatyA, varaNakanRpavRkSAgnimaMthAgnizigru- / khyAtAkolakatakoyamaratarumagurAkhya TuTUkavRkSAH / / mUvAkoraMTapaluisnuhiyutatilakAstitvakAH keMbukAkhyAH / varSAbhUpATalIkAH pavanakRtarujAH zAMtimAMpAdayaMti // 18 // bhAvArtha:--lAla va sapheda eraNDa, [ choTI baDI ] donoM kaTelI, varanA, AmalatAsa, agethu, citrakakA jaDa, seMjana, akauvA, sapheda akauvA kI chAla, pADala, tArI devadAru, laTajIrA, TeMTu, mUrvA, pIyAvAsa, pIlu, sehuNDa, marUA, lodha, pataMga, punarnavA ye saba vAta vikAroMko upazama karanevAle haiM // 18 // vAtanne auSadhiyoMke samuccayana / yattIkSNaM stigdhamuSNaM lavaNamatigurudravyamatyamlayuktaM / yatsamyakpicchilaM yanmadhurakaTukatiktAdibhedasvabhAvam / / tattadvAtaghnamuktaM rasaguNamadhigamyAturArogyahetoH / pAnAbhyaMgopanAhAhRtiyutapariSekAvagAheSu yojyaM // 19 // bhAvArtha:-jo jo padArtha tIkSNa hai, snigdha hai, uSNa hai, khArA hai, ayaMta guru hai, khaTTA hai, picchila [ libalivAhaTa ] hai, madhura hai, caraparA hai, kaDuA Adi svabhAvoMse yukta vai vaha bAtavikArako nAza karanevAlA hai / padArthoM ke rasa va guNa ko samajhakara rogiyoMke hita ke liye una padArthoMko pAna, abhyaMga, pulTiSa, AhAra, seka, avagAhana, Adi kriyAvoM meM prayoga karanA cAhiye // 19 // pittanAzaka gnn| biMbIniMbeMdrapuSSImadhukasasahavizvAdidevIvidArI / kAkolIbRzcikAlyaMjanakamadhukapuSpairuzIrAmrasAraiH / / jabUraMbhAmbudAMbbaMmbujavaraniculaizcaMdanailAsamaMgai- / yagrodhAzvasthavRkSaiH kumudakuvalayaH pittamAyAti zAMtim / / 20 // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 188 ) kalyANakArake bhAvArtha:- kuMduru, nIma, lavaMga, mulaiThI, sahadevI, ( vRkSa ) gaMgerana vidArIkaMda, kAkolI, vRzcikAlI, rasota, mahavekA phUla, khasa, Amra, kelA, nAgaramothA, sugaMdhavAlA, kamala, jalabeta, caMdana, ilAyacI, maMjiSThA, vaTa, azvattha, nIlakamala zvetakamala, ina padArthoke prayoga se pittakA zamana hotA hai // 20 // pittanna auSadhiyoM ke samuccaya / yatsnigdhaM yacca zItaM yadapi ca madhuraM yatkaSAya sutiktaM / yatsAkSAtpicchilaM yanmRdutaramadhikaM yadgurudravyamuktam // tattatpittaghnamuktaM rasaguNavidhinA samyagAsvAdya sabai / bhojyAbhyaMga pralepapracurataraparISekanasyeSu yojyam // 21 // bhAvArtha: jo jo padArtha snigdha haiM, zIta haiM, madhura hai, kapAyalA hai, tIkhA hai, cikanA hai, mRdutara hai, guru hai yaha saba pittako upazamana karanevAle haiM / isaprakAra rasa va guNoMko acchI taraha jAnakara bhojana, abhyaMga, lepana, seka, va nasyomeM prayoga karanA cAhiye // 21 // gAdi cUrNa | tvakcailA pippalIkA madhurataratugA zarkarAcAtizuklA | yAthAsaMkhyakrameNa dviguNaguNayutA cUrNitaM sarvametat // vyAmizraM bhakSayitvA jayati naravaro raktapittakSayAsR- / tRSNAvAsIruhikAjvaramadakasanAroca kAtyaMtadAhAn // 22 // bhAvArtha:- dAlacInI 1 bhAga, ilAyacI 2 bhAga, pIpala 4 bhAga, baMzalocana 8 bhAga, zakkara 16 bhAga pramANa lekara sukhAkara cUrNa kreN| phira sabako milAkara khAnese yaha manuSya raktapitta, kSaya, rakta tRSNA, zvAsa, hicakI, jvara, maMda, khAMsI, aruci va atyaMta dAha Adi aneka rogoMko jItaletA hai // 22 // doSoMke upasaMhAra | evaM doSatrayANAmabhihitamakhilaM saMvidhAnasvarUpaM / zlokaiH stokairyathoktairadhikRtamadhigamyAmayAnaprameyAn // tattatsarva niyujya prazamayatu bhiSagdoSabhedAnubheda - / vyAmizrAdhikyayuktyA tadanuguNalasadbheSajAnAM prayogaiH // 23 // ise vyavahArameM rAtopalAdi cUrNake nAmase kahate haiM / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kphrogaadhikaarH| (189) bhAvArtha:-isa prakAra, tInoM doSoM ke prakopa ke kAraNa, kupita honepara prakaTa honevAle lakSaNa, aura usake prazamana upAya, Adi sarva viSaya thoDe hI zlokoM dvArA, arthAt saMkSepa se, nirUpaNa kiyA gayA hai| kaThinatAse jAnane yogya ina rogoM ke svarUpa bheda Adi ko acchatiraha jAnakara, vaidyako ucita hai ki, doSoMke bheda, anubheda, vyAmizra bheda, Adhikya anAdhikya jhyAdi avasthAoMpara dhyAna dete hue unake anurUpa zreSTha auSadhiyoM ko yukti pUrvaka prayogakara ke rogoMko upazamana kareM // 23 // laghutApradarzana. dravyANyatAnyacityAnyagaNitarasavIryaprapAkaprabhAvA- / nyuktAnyanyAnyanuktAnyadhikataraguNAnyadbhutAnyalpazAstre // vaktuM zaknoti naanystribhuvnbhvnaabhyNtraanekvstu-| ... grAhijJAnakacakSussakalavidapi prAMmuhyate madvidhaHkim // 24 // . . bhAvArtha:--abhItaka jo auSadhiyoM ke varNana kiye gaye haiM ve aciMtya haiM, agaNita rasa bIrya vipAka prabhAvoMse saMyukta haiN| lekina adhika va adbhuta guNayukta, aura bhI aneka auSadha maujUda haiM jinake varNana yahAM nahIM kiyA hai / kyoM ki agaNita zaktike dhAraka, asaMkhyAta anaMta dravyoMkA kathana isa alpazAstra meM kaisA kiyA jAsakatA hai| isa tInaloka ke aMdara rahanevAle aneka vastuoMko jAnane meM jina kA jJAna samartha hai, isIliye sarvavid hai aise vedyoM ke kathana meM bhI auSadhadravya apUrNa rahajAte haiM to phira mujha sarIkhoM kI kyA bAta ? // 24 // cikitsAsUtra / doSAnvicArya guNadoSavizeSayuktyA / sadbheSajAnyapi mahAmayalakSaNAni // yogyauSadhaiH pratividhAya bhipagvipazci-- drogAn jayatyakhilarogabalamamAthI // 25 // bhAvArtha:-- sampUrNa rogarUpI sainya ko mArane meM samartha vidvAn vaidya, doSoM ke viSaya meM vicAra karate hue, arthAt kisa doSase rogakI utpatti huI hai, konasA prabala hai abala hai Adi bAtoMpara dhyAna dete hue zreSTha bheSajoMke guNadoSoMko yuktipUrvaka samajhakara tathA mahArogoMke lakSaNoM ko bhI jAnakara yogya auSadhiyoMdvArA cikitsA karake rogoM ko jItatA hai athavA jItanA cAhiye // 25 // ASadhi kA yathAlAbha pryog| sairetaiH proktasadbheparvApyadhairadhairvA yathAlAbhato vA / yogyairyogaiH malyanIkaiH prayogaiH rogAzzAmyatyadvitIyairamothaiH // 26 // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (190) kalyANakArake bhAvArtha:-jo tattadroganAzaka, auSadhagaNa, ( abhItaka kaheM haiM / ve svakArya karane meM advitIya haiM va amogha haiM isIliye yogya yoga haiN| ataeva sarva auSadhiyoM 'dvArA, yadi gaNokta sampUrNa auSadhiyAM na mileM to AdhA, vA usake AdhA, ataMto jitane mile. utanIsI hI auSadhiyoMse cikitsA kareM to roga avazya zamana hote haiM // 26 // sAdhyAsAdhya rogoMke viSaya meM vaidyakA kartavya / sAdhyAnvyAdhIn sAdhayedauSadhAye-- / ryApyAn vyAdhIn yApayetkarmabhedaiH // durvijJeyAn duzcikirayAnasAdhyA- / nuktvA vaidyo varjayedvarjanIyAn // 27 // bhAvArtha:-sAdhya rogoMko auSadhAdika prayogase sAdhana karanA cAhiye / yApyarogoMko kuzala kriyAvoMke dvArA yApya karanA cAhiye / durvijJeya va duzcikitsya aise asAdhya rogoMko asAdhya samajhakara va kahakara choDanA cAhiye // 27 // aMtima kathana / iti jinavaktranirgatamuzAstramahAMbunidheH / sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH // ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsurato / nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekAhitam / / 28 / / bhAvArtha:- jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake lie prayojanIbhUta sAvanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdrake mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAtha meM jagatakA eka mAtra hitasAdhaka hai [ isalie hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 29 // ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake cikitsAdhikAre ... zleSmavyAdhicikitsitaM nAmAdito dazamaH pricchedH| ityumAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSitaH vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM kapharogAdhikAra nAmaka - dazama pariccheda samApta huaa| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayArogAdhikAraH (191.) athaikAdazaH pariccheda. mahAmayAdhikAraH / maMgalAcaraNa va pratikSA. zriyAmadhIzaM paramezvaraM jinaM / pramANanikSepanayamavAdinam // praNamya sarvAmayalakSaNastaha / pravakSyate siddhacikitsita kramAt // 1 // bhAvArtha:-aMtaraMga bahiraMga lakSmIke svAmI, paramaizvaryase yukta, pramANa, naya va nikSepa ke dvArA vastutatvako kathana karanevAle zrI jinadrebhagavAnako praNAma karake kramazaH samasta rogoMke lakSaNoM ke sAtha siddha cikitsA kA varNana bhI kiyA jAyagA // 1 // pratijJA na kazcidapyasti vikArasaMbhavo / vinA samastairiha dopakAraNaiH // tathApi nAmAkRtilakSaNekSitAnezaparogAnsacikitsitAna bruve // 2 // bhAvArtha:--vAta pitta kapha, isa prakAra tIna doSoMke binA koI vikAra [roga] kI utpatti honekI saMbhAvanA nahIM / phira bhI rogoMke nAma, AkRti, lakSaNa, AdikoMko kathana karate hue, tattadrogoMkI cikitsA bhI kaheMge // 2 // varNanAkrama mahAmayAnAdita eva lakSaNa-ssariSTavagairapi takriyAkramaiH / / tataH paraM kSudrurujAgaNAnatha / bravImi zAlAkyaviSauSadhaissaha // 3 // bhAvArtha:-sabase pahile mahAroga unake lakSaNa, maraNasUcaka cinha, va unakI ciki sA bhI kramase kaheMge / tadanaMtara kSudraroga samudAyoMkA, zAlAkyataMtra va agadataMtrA kA varNana kareMge // 3 // mahAmaya sNjnyaa| mahAmayA ityakhilAmayAdhikAH / pramehakuSThodaraduSTavAtajaH // samUDhagarbha gudAMkurAzmarI / bhagaMdaraM cAhurazeSavedinaH // 4 // bhAvArtha:--taba viSayako jAnanevAle [ sarvajJa ] prameha, kuSTha, udararoga vAtavyAdhi, mUigarbha, bavAsIra, azmarI, bhagaMdara, inako mahAroga kahate haiM || 4 / / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 192) kalyANakArake mahAmaya varNanakrama / mahAmayAnAmakhilAM kriyAM bruve / yathAkramAllakSaNatacikitsitaH / asAdhyasAdhyAdikarogasaMbhavapradhAnasatkAraNavAraNAdibhiH // 5 // bhAvArtha -- una mahArogoMkI saMpUrNa cikitsA, kamase lakSaNa, sAdhyAsAdhya vicAra rogotpatti ke pradhAna kAraNa, rogotpatti se rokane ke upAya, AdiyoMke sAtha nirUpaNa kareMge // 5 // atha pramahAdhikAraH / - prameha nidAna / gurudravasnigdhahimAtibhojana / divAtinidrAlutayA zramAlasaM // . naraM prameho hi bhaviSyatIritaM / vinirdizedAzu vizeSalakSaNaH // 6 // bhAvArtha:--guru, dravya, snigdha, va ThaMDA bhojana adhika karanese, dinameM adhika nidrA lenese, zrama na karane se, Alasya karanese prameha roga utpanna hotA hai| lakSaNoMke prakaTa honepara unhe dekhakara prameha roga hai aisA nizcaya karanA cAhiye // 6 // . pramehakA puurvruup| svapANipAdAMgavidAhatA tRSA / zarIrasusnigdhatayAticikaNam / / mukhAtimAdhuryamihAtibhojanam / prameharUpANi bhavaMti pUrvataH // 7 // bhAvArtha:-apane hAtha paira va aMga meM dAha utpanna honA, adhika pyAsa laganA, zarIra snigdha va aticikanA honA, mugva atyaMta mIThA honA, adhika bhojana karanA, yaha saba prameha rogake pUrvarUpa haiM // 7 // pramehakI saMprApti. atha pravRttAH kaphapittamArutAssamadaso bastigatAH prapAkinaH // prameharogAn janayaMntyathAvila- / prabhUtamUtraM bahuzasvIta te // 8 // bhAvArtha:--prakupita kapha pitta va vAta gehake sAtha 2 basti meM jAkara jaba paripAka hote haiM taba prameha rogako utpanna karate haiN| isase gaMdalA matra adhika pramANa se nikalane lagatA hai yahI prameha kA mukhya lakSaNa hai // 8 // prameha vividha hai| iha pramahA vividhA stridoSajA- ssvadoSabhedAt guNamukhyabhAvataH // te eva sarve nijadurjayA matAH / naTA ivAnekarasasvabhAvinaH // 9 // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH (193 ) bhAvArtha:-yaha pramei, vAta, pitta, kapha, ina doSoMse, utpanna hone para bhI doSabheda, gha doSoM ke gauNa mukhya bheda ke kAraNa, aneka prakArakA hotA hai / jaise, nATaka meM eka hI veSadhArI, aneka rasa va svabhAva meM magna rahatA hai vaise hI yaha prameha aneka prakArakA hotA hai / sampUrNa prameha, svabhAva se hI durjaya hote haiM // 9 // . pramehakA lakSaNa / sa pUrvarUpeSu bahUdakaM yadA / savetpramehIti vinirdizenaraM // pramIDha ityeva bhavatpamehavAna / madhupramahI piTakAbhiranvitaH // 10 // bhAvArtha:-jaba pUrvarUpa prakaTa hote hue yadi adhika mUtra ko visarjana karane lagegA taba use prameha roga kahanA caahie| pramehavAn ko pramIDha aisA kahate haiM / yadi pramehakI cikitsA zIghra nahIM kI jAve to, vahI kAlAMtarameM madhumehake rUpako dhAraNa kara letA hai / isalie rogI madhumehI kahalAtA hai evaM pramehapiTikA (phuzI ) se yukta hotA hai // 10 // dazavidha prmehpittkaaH| zarAvikA sarpapikA sajAlinI / saputriNI kacchanikA mamarikA / / vidArikA vidradhikAlanI patA / pramehiNAM sthuH piTakA dazaiva tAH / / 11 // bhAvArtha:-zarAvikA, sarpapikA, jAlinI, putriNI, kacchapikA, masUrikA, vidArikA, vidradhikA, alajI, vinatA, isa prakAra vaha pramehapiTaka daza prakArake haiM // 11 // shraavikaalkssnn| samaMcakA kledayutAtivedanA / sanimnamadhyonnatatoSThasaMyutA // zarAvasaMsthAnavaramabhANatA / zarAbiketi pratipAdyate budhaiH // 12 // bhAvArthaH-vaha piTaka aneka varNa va srAva yukta ho, ativedanAyukta ho usakA madhyabhAga nIcA va 'kinArA UMcA hokara sarAveke AkAra meM ho to usako vidvAn cho| zarAvikA kahate haiM // 12 // sarpapikA lakSaNa / sazIghrapAkA mahatI svednaa| sasarpapAkArasamapramANatA // samUkSmakA svalpadhanA dvidhA ca saa| prabhASitA sarSapikA vidgdhkaiH||13|| bhAvArtha:-jaldI pakanevAlA, ativedanAse yukta, sarasauke AkAra ke barAbara hotA ho, choTe 2 ho, aise piTakoMko vidvAn loga sarSapikA kahate haiM // 13 // 25 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (194) kalyANakArake jAlinI lakSaNa / samAMsanADIcayajAlakAvRtA / mahAzayAyatisatodanAnvitA // musnigdhasaMsrAvi sasUkSmaraMdhrakA / stabdhA sajAlinyapi kIrtyate ttH|| bhAvArtha:-jo mAMsa va nADIsamUha ke jAlesa AvRta ho, baDA ho, atyaMta pADA va todanase yukta ho, snigya ho, jisase srAva hotA ho, sUkSmaraMdhrAMse yukta ho, stabdha ho usako jAlinI piTaka kahate haiM // 14 // . - putriNI, kacchapikA, masUrikA lkssnn| samUkSmakAbhiH piTakAbhiranvitA / pravakSyate sA mahatI sputrinnii| mahAsamUlAtighanArtisaMyutA / sakacchapApRSThanibhAtitodanA // 15 // sadApi saMzlakSNaguNAtikhedanA / nigadyate kacchapikApi paNDitaiH / mamUrakAkAravarapramANA manAk satodA ca masarikoktA // 16 // bhAvArtha:----sUkSmapiTaka yukta ho va baDI ho use putriNI kahate haiN| evaM mUlameM jo baDI ho, baDe bhArI pAMDAse yukta ho, kachuveka pITha ke samAna AkAravAlI ho, ati sodanase yukta ho, cikanI ho, atyaMta kheda utpanna karanevAlI ho use vidvAn loga kacchapikA kahate haiM / masUrake AkArase yukta va todanase sahita piTakako masUrikA kahate vidArI, vidradhi, vinatAkA lakSaNa / vidArikA kaMdakaThoravRttatA / vidArikA vedanayA smnvitaa| savidradhiH paMcavidhaH prakalpitaH / samastadoSairapi kAritaiH purA // 17 // savarNakaH zIghravidAhitAyAssavidradhizvedvividho myoditH| . unnamya tIvadehati tvacaM sA sphoTevRtA kRSNatarAtiraktA // 18 // tRNmAhasaMjartikarI sadAhA bhUyiSThakaSTApyalajI smuktaa| pRSThodarAyanyataraprasiddhAdhisthAnabhUtA mahatI satodA // 19 // gAhAtirukkledayutA sanIlA / saMkalpiteyaM vinatA virAjitA / / tridoSanAssarvaguNAssamastA - tridoSalakSmAMkitavarNayuktA // 20 // . bhAvArthaH---vidArikA kaMdake samAna kaThora va gola jo rahatI hai use vidArikA karate haiM / samasta doSoMse utpanna, vedanAse yukta vidradhi pAMca prakArase vibhakta hai / phira 1. bhedabhA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... mhaamyaadhikaarH| bhI mukhya rUpase yahAM savarNaka va zIghravidAhike bhedase do hI prakAraseM varNana kiyA hai / uThatI huI 'jo tvacAmeM khUba dAha utpanna karatI ho, phapholese yukta ho, jisakA varNa kAlA va lAla ho, tRSA va moha dAha ko karatI hoM jo atyaMta kaSTamaya ho use alajI kahate haiN.| pRSTha udarasthAnomeM se kisI eka sthAna meM hokara utpannA, atyaMta todanase( suI cabhane jaisI pIDA ) yukta, pIDA va gADha bAba se yukta nIlavarNavAlI, ise vinatA kahate hai| . tIna doSoMse piTikAoMkI utpatti hotI hai / isaliye isameM tInoM doSo meM kahe gaye lakSaNa guNa, Adi pAye jAte haiM // 17 // 18 // 19 // 20 // piTikAoMke anvartha nAma / zarAvikAdyAH prathitArthanAmakAssavidradhizcApi bhavetsavidAdhiH // saraktavisphoTavRtAlajI matA-pyupadravAn doSakRtAn bravIbhyaham / / 21 // bhAvArtha:-uparyukta zarAvikA Adi piTikAyeM anvartha nAmoMse yukta haiN| arthAta nAmake anusAra AkRti guNa Adi pAye jAte haiM / jaise ki jo vidradhi ke samAna hai, usakA nAma vidradhi haiM / tathA, jo lAla sphoToM [ phaphole jaise ] se yukta ho usa kA nAma alajI hai / aba hama doSoMse utpanna upadravoMko kahate haiM / / 21 // kaphapremahakA upadrava / / arockaajiirnnkphprsektaa-piinsaalsymthaatinidraaH|| samakSikAsarpaNamAsyapicchilaM / kaphaprameheSu bhavetyupadravAH // 22 // artha:----aruci, ajIrNa, kaphagiranA, pInasa ( nAkake rogavizeSa ) Alasya, atinidrA, rogIke Upara makkhI baiThanA, mukhameM livalivAhaTa honA, ityAdi kaphaja pramehameM upadrava hote haiM // 22 // ..... paitika pramahake upadrava / samemuSkakSatavastitodanaM / vidAhakRcchlapipAsikAmlikam / jvarAtimUImadapANDurogatAH / sapittameheSu bhavatyupadravAH // 23 // bhAvArtha:-liMga, aNDakoza meM jakhama honA va bastisthAna ( mUtrAzaya ) meM darda ko karanevAle zUla arthAt paittika zUla honA, vidAha, pipAsA, ( pyAsa ) mukhameM khaTTA mAluma honA, jvara, mUrchA, mada, pANDuroga, ye saba pittapramehameM honevAle upadrava haiM // 23 // . vAtikapramehake upadrava / sahRdgrahaM laulyamanidrayA saha / prakampazUlAtipurISabaMdhanam / ' prakAsAhakAzvasanAsyazoSaNa / svAlameheSu bhanyupaJcAH // 24 // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 196 ) kalyANakArake bhAvArthaH - hRdayakA grAha (koI pakar3akara khIMcatA ho aise mAlUma honA ) iMdriyoM ke viSaya meM lolupatA honA, nidrA nahIM AnA, zarIrameM kaMpa ( kAMpanA ) atizUla, malAvarodha, khAMsI, hicakI, khAsa honA, mukhake sUkhanA, ye saba bAtaprameha honevAle upadrava haiM // 24 // pramehakA asAdhya lakSaNa / vasAghRtakSaudranibhaM travaMti ye / madAMdhagaMdhebhajalapravAhavat // sRjaMti ye mUtramajasramAvilaM / samanvitA ye kathitairupadravaiH // 25 // gudAMsahatpRSThaziro lodarassamajAbhiH piTakAbhiranvitAH // pibati ye svapnagatAstaraMti ye nadIsamudrAdiSu toyamAyattam ||26|| yathoktadoSAnugatairupadravai- ssamanvitA ye manuvatraMtyapi // vizIrNagAtrA manujAH pramehiNo'cirAmriyate na ca tAnupAcaret ||27|| bhAvArtha:- vasA, vRta, madhuke samAna va madonmatta hAtha ke gaNDasthalase srAva honevAle madajalake sammAna jinakA gaMdalA mUtra sadA baha rahA ho evaM uparyukta upadravoMse sahita ho, guasa ( kaMdhA ) hRdaya, pITha, zira, kaMTha, peTa, va marmasthAna meM jinako piTikAyeM utpanna huI hoM, evaM svapna meM nadI samudra ityAdiko tairate hoM yA unakA pAnI pIte hoM, pUrvokta doSAnusAra upadravoMse yukta hoM, madhuke samAna mUtra bhI nikalatA ho, jinakA zarIra atyaMta zIrNa ( zithila ) ho cukA ho aise pramehI rogI jaldI marajAte hai / unakI cikitsA karanA vyartha hai / / 25 / / 26 / / 27 // pramehacikitsA | sadA tridoSAkRtilakSaNekSita- prameharUpANyadhigamya yatnataH // bhiSaktadudvekavazAdazeSavit kriyAM vidadhyAdakhilamahiNAM / / 28 / / bhAvArtha:- sarva viSayako jAnane vAle, vaidyako ucita hai ki vaha uparyukta prakAra se trizeSoMse utpanna pramehakA lakSaNa va Akarako doSa dekake anusAra, prayatnapUrvaka jAnakara, saMpUrNa prahiyoMkI cikitsA kareM // 20 // surjer cisAH / pai 1 kRzastathA sthUla iti pramehiNau / svajanmato'pathyanimittato'pi yau || tayoH kRzasyAdhikapuSTivardhanaiH / kriyAM prakuryAdaparasya karSaNaiH // 29 // bhAvArtha:- janmase athavA apathyake sevana se prameha ke rogI do prakAra ke hote haiN| eka kRza ( pahalA ) dUsarA sthUla [11 meM vRko puSTi ai Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| ( 197) auSadhiyoMse puSTa, dha sthUlako kaSaNa ( patalA karanevAle ) prayogase kRza, karanA cAhiye // 29 // pramehiyoMke liye pathyApathya surAsavAriSTapayoghRtAmlikA / abhUtamiSTAnnadadhIkSubhakSaNam / vivarjayenmAMsamapi amehabAna / virUkSaNAhAraparo nagaM bhavet // 30 // bhAvArtha:---pramehI rogI madya, AsavAriSTa, dUdha, ghI, imalI, (anya kha padArtha, miSTAnna, dahI, Ikha, mAMsa Adi AhArako choDakara kakSAhAra ko lene // 30 // pralehIke basana virecana / tilAtasIsapatalabhAvitaM- svadehamehAturamAzu vArayen / saniMbatoyamadanodbhavaiH phalai-- virecayeccApi viraMcanauSadhaiH // 31 // bhAvArtha:-pramehI rogI ke zarIrako tila, alasI va sarasoMke telase snehisa ( snehanakriyA ) karake nImakA rasa va menaphala ke kapAya se vamana karAnA cAhiye / evaM virecana auSatriyoMdvArA virecana karAnA cAhiye / / 21 // nirUhabasti pryog| virecanAnaMtarameva saM nrN| nirUhayeccApi nirUhaNauSadhaiH / gavAMbuyuktastilatailamizrite -- stato vizuddhAMgamarmAbhirAcaret // 32 // bhAvArtha:--virecana ke anaMtara gomutra va tilatalase mizrita nirUhaNa auSadhiyoMke dvArA nirUha basti denI cAhiye / usake bAda upta zuddha aMgavAleko nimna likhita par3hANase upacAra kareM // 32 // ___ pramehIkAlaya bhojyapadArtha / priyaMgukohAlakazAlipiSTakaiH / sakaMgugodhUmayavAnabhAjanaiH / . kaSAyatiktaiH kaTukaissahADhakI -- kalAyamurairapi bhojayedbhiSak // 33 // bhAvArthaH-priyagu | phulapriyaMgu ] jaMgalI koDava, zAlidhAnakA ATA; kAMgunI dhAna, gehUM, jo tathA kapAyale, carapare kaDuye padArthoke sAtha evaM arahara, maTara va mUga kA use bhojana karanA cAhiye / / 33 // aamlkaarisstt| nizAM vicUNyAmalakAMvumizritAM / ghaTe niSikya prapidhAya saMskRte // jadhAyakUai vihitaM yathAvala lihIta mahAn kapato. niSetritm // 21... Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 198) kalyANakArake TREE bhAvArtha:-haladIko acchItaraha pIsakara AMvale ke rasa yA kADhemeM milAve / phira use eka dhUpa Adi se saMskRta ghaDemeM DAlakara usakA muha acchI taraha baaNdhe| phira dhAnase bhare hue, gar3he meM / eka mahinetakA rakheM / phira vahAM acchItaraha saMskRta honeke bAda nikAlakara gramahIko sevana karAveM to prameha roga dUra ho jAtA hai // 34 // nishaadikaath| nizAM samustAtriphalAM suredhanam / vipacya niSkAthamiha prytntH| papAya nityaM kaphamehamAgama- praNInamArgAdvijiteMdriyo jayet // 35 // bhAvArthaH . jisane Agamokta mArgase, indriyoMko jIta liyA hai aise prameha rogIko haladI, nAgaramothA, triphalA, devadAru inase banAye hue kapAyako sadA pilAkara kaphapramehako jItanA cAhiye // 35 // caMdanAdi kvaath| 'macaMdanaMdrAzanatiMdukadrumaiH / kSaratpayovRkSagaNaiH phalatrayaiH / kRtaM kaSAyaM ghanakalkamizritaM sa pAyayetpattikamehajAtakAn // 36 // bhAvArtha:----caMdana, jAyaphala, iMdra, asana, teMduvRkSa, paMca kSIrIvRkSa [ vaDa, gUlara, pIpala, pAkhara, zirISa ] triphalA inase banAye hue kaSAyameM nAgaramothAkA kalka milAkara pilAnese paittika prameha dUra hotA hai // 36 / / kapityAdi kvAtha / kapitthIvalvAsanadhAvanInizA / harItakAkSAmalakArjunAMghripaH / zritaM kaSAyaM prapibet jiteNdriyo| jayetpramehAnakhilAnupadravaiH // 37 // bhAvArtha-kaitha, bela, vijayasAra, piThavana, haladI, haraDA, baheDA, AMvalA, aura arjunavRkSa kI chAlase banAye hue kapAyako pInese jiteMdriya rogI prameharogako upaddhake sAtha 2 jIta letA hai / / 37 / / . khara Adike mlopyog| rakharoSTragomAhiSavAjinAM zaka- drasena saMmizritapiSTabhakSaNaH // . tathaiva tadbhasmavigalitodaka- prapAnabhojairjayati pramehavAn // 38 // bhAvArtha:---gadhA, UMTha, gAya, bhaiMsa, ghoDA, inake malarasase mizrita zAli geMhU Adi ke ATe ko khAnese; evaM usI malako jalAkara banAye hue bhasmase chane hue jalako pAnaM bhojana meM upayoga karanepara prameha roga dUra hotA hai / / 38 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaapyaadhikaarH| ( 199) triphalA kaath| phalatrikakAthaghRtaM zilAjatu / apAya mehAnakhilAnazeSataH / / jayetpramehAn sakalairupadravaH / saha pratItAna piTakAbhiranvitAn // 39 // bhAvArtha:-triphalA, ghI, zilAjIta inakA kAtha banAkara pilAve to aneka upadravoMse sahita evaM prameha piTakoMse yukta sarvaprameha rogako bhI pUrNarUpeNa jIta letA hai // 39 // pramahIke lie vihAra / sadA zramAbhyAsaparo naro bhavedazeSamahAnapahartumicchayA : gajAzvaroherakhilAyudhakrama-kriyAvizeSaiH paridhAvanAdibhiH // 40 // bhAvArthaH-----prameharogako nAza karane ke lie manuSya sadAkAla parizrama karanekA abhyAsa kareM / hAthI para caDhanA, ghoDepara caDhanA, Ayudha lATI vagareha calAnA va dauDanA Adi kriyA vizeSoMse, zrama hotA hai / isaliye pramehIko aisI kriyAvoMmeM pravRtta honA cAhiye // 40 // kulInako pramehajayArtha kriyAvizeSa / kulInamAta dhanahInamadbhutaM / pramahinaM sAghu vadatikramAt / . maDabaghoSAkarapaTTaNAdikAn / vihRtya nityaM vraja tIrthayAtrayA // 41 // bhAvArtha:---jisakA roga kRsAdhya hai aisA pramehI yadi kulIna ho evaM dhanahIna ho to use grAma nagarAdikako choDakara paidala tIrthayAtrA karane ke liye kaheM jisase use zrama hotA hai // 41 // pramehajayArtha nI kulotpanna kA kriyAvizeSa / kuletaraH kUpataTAkavApikAH / gvanettathA gAM paripAlayetmadA / divaikavelApagRhanibhaikSabhu- jalaM pibegogaNapAnamAnitam // 42 // bhAvArtha:-nIcakulotpanna evaM nidhana pramehI kuA, tAlAba Adiko gvodeM, evaM use gAya bhaisa Adiko carAneke liMka ke / bhikSAvRti meM bhojana ko dinameM eka daphe svAnA cAhiye / tathA gAyoko pani lAyaka aisA pAnI pInA cAhiye / / 42 / / pirikotpatti yathoktamArgAcaraNauSadhAdibhiH / kriyAvihInastha narasya dusshaaH| adhaHzarIra vividhA vishepto| bhavantyottAH piTikAH mamehiNaH // 13 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (200) kalyANakArake bhAvArtha:----uparokta prakAra meM AhAra, vihAra, auSadha Adi dvArA prameha rogIkI cikitsA na kI jAveM to usake zarIrake nIcale bhAga meM nAnA prakArakI dussaha, pUrvakathita piTikAyeM nikalatI haiM // 43 // prahapiTikA cikitsA / atastu tAsAM prathamaM jalAyukA - nipAtanAcchoNitamokSaNaM hitam / virecanaM cApi mutIkSNamAcarenmadhupramehI khalu durtiricyate // 44 // bhAvArthaH ....isalie sabase pahile hitakara hai ki una piTakoMke Upara moka lagAkara raktamokSaNa karanA cAhie usake bAda tIkSNa virecana karAnA cAhie / madhu pramehIko virecana kaSTase hotA hai // 44 // vilayana pAcana yog| musarpapaM mUlakabIjasaMyutaM / sa saiMdhavoSNImadhuziguNA saha // kaTutrikoSNAkhilabheSajAnyapi / apAcanAnyAmavilAyanAni ca // 45 // dAraNazodhanarApaNAkrayA / papIDanAlepanabaMdhanAdikAn / kriyAvizeSAnabhibhUya yadalAt / / svayaM prapakAH piTikA bhiSagvaro / vidArya saMzodhanaropajeyat / / 46 // - bhAvArtha:-pAcana karanevAle evaM Ama vikArako naSTa karanevAle sarasauM, mUlIkA bIja, seMdhAlavaNa, saMjana va trikaTu ina auSadhiyoM ne pIDana, Alepana, baMdhana Adi kriyAvoMko karanI cAhie, jisase vaha piTaka svayaM paka jAte haiN| jaba vaidyako ucita hai ki usakA vidAraNa [ cIranA ] kareM / tadanaMtara usa vraNako svaccha rakhanevAlI auSadhiyoMse saMzodhana kara, phira braNa bharakara Ane yogya auSadhiyoMse bharanekA prayatna kareM / / 45-46 // haaNghn aaNdhaaghsthaa| karaMjakAMnIranizAsasArivAH / sanivapAThAkaTurohiNIMgudI // sarAjavRkSedrayaveMdravAmaNI paTolajAtIvraNazodhane hitAH // 47 // ... mAvArtha:-- karaMja, jIrA, haTadI, sArikha, nIma pAThA, kuTakI, iMguda, amalatAsa, iMjau, iMdrAyana, jaMgalI parabala, camelI, ye saba traNazodhana (pIpa Adi nikAlakara zuddhi karane ) meM hitakara auSadhiyAM haiM // 40 // Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH ropaNa auSadhiyAM / tilAH salodhA madhukArjunatvacaH / palAzadugdhadhipatRtapaDavAH / kadaMba jambvAmrakapitthatiMdukA: / samaMga ete vraNaropaNe hitAH // 48 // bhAvArtha: - tila, lodha, mulaiThI, arjunavRkSakI chAla, palAza [ DhAka ] kSIrIvRkSa' [ vaDa, gUlara, pIpala, pAkhara, zirIpa ] ke koMpala, kadaMba, jAmuna, Ama, kaitha, teMdu, maMjiSThA, ye saba oSadhiyAM traNaropaNa ( bharane ) meM hitakara haiM || 48 // ( 201 ) ropaNa varttikA / savajravRkSArka kuraMTakodbhavaiH / payobhirAttaissakaraMjalAMgalaiH / sasaiMdhavAMkolazilAnvitaiH kRtA / nirhati vartitreNaduSTanADikAH || 49|| bhAvArtha - duSTa nADIvraNa meM thohara, akauA, kuraMTavRkSa, inake dUdha va karaMja, kalihArI saiMdhAnamaka, aMkola, menazila inase banAI huI battI ko vraNapara rakhane, duSTavraNa, nADIvraNa Adi nAza hote haiM arthAt ropaNa hote haiM / // 49 // sadyovraNa cikitsA | vizodhya sadyo vraNava pUraNaM / ghRtena saMropaNakalkitena vA // supiSTayaSTImadhukAnvitena vA / kSatoSmaNaH saMharaNArthamiSyate // 50 // bhAvArtha:-saMyotraNako acchI taraha dhokara, usake mukhameM ghI [ uparokta ] ropaNa kalka, athavA muleThI ke kalkako jakhamakI garmI zAMta karaneke lie bharanA cAhie // 50 // baMdhanakriyA / sapatradAnaM pariveSTayeNaM / susUkSmavastrAvayavena yatnataH / svadoSadehavaNakAlabhAvataH sadaiva baddhaM samupacAredbhiSak // 51 // bhAvArtha:- isa prakAra RNa meM kalpha bharane ke bAda, usake Upara patte rakha kara, usa para patale kapaDe se lapeTanA cAhiye arthAta paTTI bAMdhanI cAhiye / tataddoSa, zarIra, vraNa, kAla, bhAva, ityAdi para dhyAna dete hue, vraNa ko hamezA bAMdhakara vaidya cikitsA kareM // 51 // dhanapazcAkriyA / tato dvitIye'hani mokSaNaM / vidhAya pUyaM vinivartya pIDanaiH / Terrain auntys: puna - vidhAya baMdhaM vidadhIta pUrvavat / / 52 / / 1 zastra astra Adi se akasmAt jo jakhama hotI hai use sadyotraNa kahate haiM / 26 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 202 ) kalyANakArake bhAvArtha:- - u ke bAda dUsare dina usa paTTIko kholakara pIDana kriyAoMke dvArA arthAt usa vraNako acchI taraha dAtrakara usake pUyako nikAlanA cAhiye / phira kaSAya jala se dhokara pUrvavat auSadhi vagairaha lagAkara usako bAMdhanA cAhiye // 52 // baMdhana phala | sa baMdhanAt zudhyati rohati vaNI | mRdutvamAyAti vivedanAM bhavet / atassadA baMdhanameva zobhanaM vraNeSu sarveSvayameva satkramaH // 53 // bhAvArtha:- uparyukta prakArale paTTI bAMdhane se vaha phoDA zuddha hojAtA hai | bhara jAtA hai, mudu va vedanArahita hojAtA hai / isaliye usako bAMdhanA hI yogya hai / sarva vraNacikirAmeM yahI krama upayukta hai // 53 // vraNa cikitsA samuccaya / I yathoktasadbheSajavargasAdhitaM / kaSAyakalkAjyatilodbhavAdikaM / vidhIyate sAdhanasAdhyavedinA / vidhAnamatyadbhutadoSabhedataH // 54 // bhAvArtha:---roga ke sAdhya sAdhanabhAva ko jAnane vAlA vaidya doSoMke balAbala ko dekhakara pUrva meM kahe hue auSadhiyoMse sAbita kaSAya, kalka, ghRta va taila AdikA yathopayoga prayoga kareM // 54 // zuddha va rUDha vraNalakSaNa | sthiro nirasrAvaparo vivedanaH / kapotavarNAntayuto'timAMsalaH // vraNassa rohatyatizuddhalakSaNaH / samastavarNo bhavati prarUDhavAn // 55 // bhAvArtha:- jo vraNa sthira ho gayA ho, jisase pIpa nahIM nikalatA ho, vedanA rahita ho, traNake aMdarakA bhAga kapota varNase yukta ho, atyaMta mAMsase yukta ho arthAt bharatA A rahA ho, to use zuddhatraNa samajhanA cAhiye / zuddha vraNa avazya bharatA hai | tvacAke samatala, va samAna varNa honA yaha rUDha ( bharA huA ) RNa kA lakSaNa hai // 55 // pramehavimukta lakSaNa / yadA pramehI vizadAtitiktakaM / sarUkSasakSArakaduSNamUtrakam // kadAcidalpaM visRjedanAvilaM / tadA bhavenmehavihInalakSaNam // 56 // bhAvArtha:- -jaba pramehI vizada, ati kaDuA, rUkSa, kSAra va maMdoSNa (thoDA garama ) va nirmala gaMdalA rahita mUtrako kabhI 2 thoDA 2 visarjana karatA ho taba use prameha rogase viyukta samajhanA cAhiye // 56 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| (203) prameha piDikA kA upasaMhAra / evaM sarvamudIritaM vragamimaM jJAtvA bhipakchodhanaiH / zAdhyaM zuddhataraM ca rAMpaNayutaiH kalkaiH kaSAyairapi // kSArANyaupadhazastrakarmasahitoM yena sAdhyo bhave ttenaivAtra vidhIyate vidhirayaM vizvAmayeSvAdarAt // 57 // bhAvArtha:---isa prakAra uparyukta sarva prakArake vraNa va unake bheda ko jAnakara kuzala vaidyako ucita hai ki vaha zodhanaprayogoMke dvArA una vraNoMkA zodhana kreN| jaba vraNa zuddha ho jAya taba kaSAya, kalka Adi ropaNa prayogoMke dvArA ropaNa karanA cAhiye / evaM kSAra, auSadhi, zastrakarma Adi prayoga jo jisase sAdhya ho usakA upayoga karanA cAhiye // 57 // kuSTharogAdhikAra ! kuSThaM duSTasamastadoSajanitaM sAmAnyato lakSaNaH // doSANAM guNamukhyabhedaracitairaSTAdazAtmAnyapi // tAnyatrAmayalakSaNaiH pratividhAnAdyaiH sariSTakramaiH / sAdhyAsAdhyavicAraNApAraNatarvakSyAmi saMkSepataH // 58 // bhAvArtha:-kuSTa sAmAnya rUpasa dRSita vAta pina kaphoM ( tridoSa ) se utpanna hotA hai / phira bhI doSoMke gauNa mukhya bhedoMse utpanna lakSaNoMse yukta haiM / isIlie aThAraha prakAra se vibhakta haiM / una aThAraha prakAra ke kuSToMko lakSaNa, cikitsAkrama, maraNacinha va sAdhyAsAvya vicAra sahita yahAM para saMkSepa se kaheMge // 58 // kuSThakI sNpraapti| AcArato'pathyanimittato vA, duSTo'nilaH kupitapittakaphau vigRhya / yatra kSipatyuchUitadopabhedAttatraiva kuSThamatikaSTataraM karoti // 59 // bhAvArtha:----duSTa AcAra (deva guru zAstrakI niMdA Adi) se athavA apathya sevana se, dUSita vAta, kupita kapha pitta ko lekara, jisa sthAna meM kSepaNa karatA hai, arthAt ruka jAtA hai usI sthAna meM, udikta doSoMke anusAra ati kaSTadAyaka, duSTa kuSThakI utpatti hotI hai / // 59 // kuSThakA pUrvarUpa. prasvedanAsvedanaromaharSA- ssuptatvakRSNarudhirAtigurutvakaDUH // pAruSyavispaMdanarUpakANi / kuSThe bhaviSyati sati prathamaM bhavaMti // 6 // tyAlpo isi paatthaalaa| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (204.) kalyANakArake bhAvArtha:--atyadhika pasInA AnA, bilakula pasInA nahIM AnA, romAMca, chUnese mAlUma nahIM honA, rakta ( khUna ) kAlA hojAnA, zarIra atyaMta bhArI hojAnA, khAja calanA, kaThinatA honA va kaMpana ye saba kuSTake pUrvarUpa haiM / / 60 // saptamahAkuSTha / vAtodbhavaM kaSThamihAruNAkhyaM / visphottnrrunnvnnytesstaadeH| pittAkapAlajyakajihikAta--ccauduMbaraM karitakAkanakaM sadAham // 6 // . bhAvArtha:--aruNa kuSTha vAtasa utpanna hotA hai, jo dardasahita lAlavarNake phapholoMse yukta hotA hai / RSya kapAla, jihvA, auduMbara, kAkanaka ye cAra kuSTa pittase. utpanna hote haiM / / 61 // zleSmodbhavaM dadrusapuNDarIkaM / kaNDUyutAdhikasitaM bahulaM cirottham / / dhaatuprveshaadaadhikaadsaadhyaat| kuSThAni sapta kathitAni mahAMti loke||62|| bhAvArtha:----kaphase dru aura puNDarIka aise do kuSTa utpanna hote haiM jo adhika khujalI, zvetavarNa yukta, moTA, bahuta dinoMse cale Ane vAle hote haiN| ye saba kuSTa dhAtuvoMme pravie honese adhikatara asAdhya honese ye sAta prakArake kuSTha mahAkuSTha kahe gaye hai // 62 // kSudrakuSTha / kSudrANyaruSkuSThamihApi sidhma / zleSmAnvitaM raktatayA sahasram // pradiSTarUpe'dbhutakaNDarANi zvetaM tanutvaci bhavaM paruSaM ca sidhma // 63 // bhAvArtha:- zleSma va raktabhedase kSudrakuSTha meM hajAroM bheda hote hai unameM se aruSkuSTha, sidhmakuSTha ima donoM meM kapha pradhAna hotA haiN| jisameM asvaidhika khAja cale, zarIrake camaDe sapheda hojAya, evaM kaThina hojAya use sidhma kuai kahate haiM // 63 // rakazakuSThalakSaNa / nisrAvavatyaH piTakAH shriire| nazyati tAH pratidinaM ca punrbhvti| kaNDrayutAH sUkSmabahuprakArAH snigdhAH kaphAdadhikRtA rakazati dRssttaaH||64|| bhAvArtha:---jinase pUya nahIM nikalate hoM aisI bahutasI phusiyAM zarIrameM roja utpanna hotI haiM va roja naSTa hotI haiM / unameM khAja calatI hai / ve sUkSma va anekaprakArase hotA hai / snigdha guNase yukta evaM kaphase utpanna hone pe se rakaza kahate haiM // 14 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH / kuSThame doSoM kI pradhAnatA / ainaati parisamekaM pittAdato'nyadavaziSTyamiha tridoSyam / dehe'khile tADanabhedanatva- saMkocanaM mahati kuSThapare tathaikaM // 65 // bhAvArtha: bAtase mahAkuSTa utpanna hotA hai / pittase parisarpa va anya kuTha hote haiN| bAkI saba tridoSase utpanna hote haiM / mahAkuSTase yukta rogI ke zarIra meM tADana bhedana, svaksaMkocana Adi lakSaNa hote haiM // 65 // eka vicarci vipAdikA kuSThalakSaNa | kRtsnaM zarIraM ghanakRSNavarNa / todAnvitaM samupayatyaruNaprabhaM vA // dAH sadA pANitale vicarciH / pAdadvaye bhavati saiva vipAdikAravyA ||66 || ( 205 ) bhAvArtha:-- jisameM sArA zarIra kAlA varNa athavA lAla hojAtA hai evaM zarIra meM darda, suI cubhane jaisI pIDA hotI hai vaha bhI eka kuSTa haiM / jisase karatalameM jalana utpanna hotI hai use vicarca kahate haiM. yadi donoM pAdataloMmeM jalana utpanna kareM to use vipAdikA kucha kahate haiM // 66 // parisarpavisarpaNakuSThalakSaNa | pittAtsadAhAH piTakAstItrAH | srAvAnvitAssarudhirAH parisarpamAhuH / soSNa samaMtAtparisarpate ya- tIkSNaM visaparNamiti pravadati tajjJAH // 67 // bhAvArtha:- pitta se jalanasahita, tatri pUya va rakta nikalanevAle piTaka jisameM hote haiM use parisarpa kahate haiM jo ki uSNa rahatA haiM aura sAre zararimeM phailatA hai / jo takSNa rahatA hai use visarpaNa kahate haiM // 67 // kiTibha pAmAkacchulakSaNa | satrAvasusnigdhamatIvakRSNaM sanmaNDalaM kiTibhamAhuratipragalbhAH / USmAnvitaM zoSayutaM satIdaM pANyostale prabalacarmadalaM vadati // 68 // pAmeti kaMvalAH sapUyatItro - / SmikA: piTikikAH padayugmajAtAH // pANyoH sphicoH saMbhavati prabhUtA / - yA saiva kacchArita zAstravidopadiSTA // 69 // .. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (206) kalyANakArake bhAvArtha:-~-srAvasahita, snigdha, atyaMta kAlA va maMDala sahita kuSThako kiTibha kahate haiM / karatalameM jo kuSTha hotA hai uSNatA, zoSa va tudana jaisI dardase yukta hotA hai use carmadala kuSTha kahate haiM / jisa meM tIvra khAja calatI ho, pIpakA srAva hotA ho, tIvra uSNatA se yukta ho, aise donoM pAdomeM utpanna hone vAlI piTikAoMko pAmAkuSTha kahate haiN| vahI yadi, hAtha, ba cUtaDameM paidA ho to use AyurvedazAstrajJa vidvAn kacchu kahate haiM / / 68 // // 6 // asaadhykusstth| anyatkilAsAkhyamapIhakuSThaM kuSThAtparaM trividhadoSakRtaM svarUpam // tvaksthaM nirAsAvi vipANDuraM ta-ttavarNamAptasahajaM ca na siddhimeti // 70 bhAvArtha:----kilAsa, 4 tridoSotpannakuSTha evaM khAvarahita, pAMDuvarNa yukta, aise svacA meM sthita, tathA jo sahaja [ janma ke sAtha hone vAle ] kuSTha ye saba asAdhya hote haiM / 70 // vAtapitta pradhAna kuSThalakSaNa / tvagnAzazoSasvarabhaMgurAdyAH / svApe bhavaMtyanilakuSThamahAvikArAH / bhUkarNanAsAkSatirakSirAgaH / pAdAMgulIpatanasakSatameva pittAt // 71 // bhAvArtha:-bAtajakuSTameM tvacAkA svApa ( sparzajJAna zUnya honA ) zoSa, svarabhaMga va nidrAbhaMga Adi vikAra hote haiM / bhra, kAna, nAkameM jakhama honA, AMkhe lAla honA, pairake aMguliyoMkA galanA, va jakhama honA ye vikAra paittika kuSThameM hote haiM // 71 // kapha pradhAna, va svastha kuSTalakSaNa / kuSThameM kaphakA lkssnn| sastrAvakaNDUgurugAtratAMga- zetyaM sazophamakhilAni kaphodbhavAni / rUpANyamUnyatra bhavaMti kusstthe| tvaksthe svavarNaviparItavirUkSaNaM syAt // 72 // bhAvArtha:-- srAva honA, khujalI calanA, zarIra bhArI honA, zIta va sUjana honA ye saba lakSaNa kaphaja kuSTha meM hote haiM / tvacAmeM sthita kuSThameM tvacAse viparIta varNa va rUkSaNa hotA hai // 72 // raktamAMsagata kuSTha lakSaNa / pasvedanasvApavirUpazophA / raktAzrite nikhilakuSThavikAranAmni / / satvAvilA: sphoTanamArasutInAH / saMdhiSvatipayalamAMsagatoraThe / / 73 / / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhayAdhikAraH / (207) bhAvArtha:-adhika pasInA AnA, aMgameM sparza jJAna zUnya honA virUpa va sUjana utpanna honA, yaha saba raktAzrita kuSThameM honevAle lakSaNa hai / mAMsagata prabala kuSTa meM sAvayukta tItra phaphole uThate haiM // 73 // madaligamnAyuta kulapTakSaNa / kauvyaM kSatasyApi visarpaNatva- maMgakSati gamanavighnamihAvasAdam / / medassirAsnAyugataM hi kuSTaM / duSTavaNatvamapi kaTataraM karoti / / 74 / / bhAvArtha:--meda, zirA va snAyugata kuSTameM hAthameM laMgaDApanA, jakhama, phailanA, zarIrakSati, calane meM vighna, aMgaglAni ba duSTatraNa Adi aneka vikAra hote haiM // 74 // majjAsthigata kuSThalakSaNa / tIkSNAkSirogakrimisaMbhavapATanAdyA / nAsAsvarakSatirapi prabalA vikArAH / / majjAsthisaMprAptamahograkuSThe te pUrvapUrvakathitAzca bhavati pazcAt // 75 // bhAvArtha:-majjA va asthigata bhayaMkara kuSTameM tIkSNa akSiroga, krimiyoMkI utpatti, ghaTanA, nAkameM jakhama, svarabhaMga Adi prabala vikAra hote haiM evaM pUrva dhAtugata kuSThake lakSaNa uttarottara kuSThomeM pAye jAte haiM / / 75 // kuSThakA sAdhyAsAca vicAra / tvagraktamAMsazritameva kuSThaM / sAdhyaM vidhAnaM vihitauSadhasya / medogataM yApyamatonyadiSTaM / kuSThaM kaniSThamiti satparivarjanIyam // 76 // bhAvArtha:-vacA, rakta, mAMsameM Azrita kuSTameM auSaviprayoga kareM to sAdhya hai / medogata kuSTha yApya hai / zeSa kuSTa asAdhya samajhakara choDeM / / 76 // AsAdhya kuSTa / yatpuNDarIkaM sitapayatulyaM / baMdhUkapuSpasadRzaM kanakAvabhAsam // vivopama kAkaNakaM sapitta / navarjayeditajanmata evaM jAtam / / 77 // bhAvArtha:--jo sapheda kAla ke samAna rahanevAlA puNDarIka kuSTa hai, baMdhUka puSpa va soneke samAna evaM biMvaphalake sAmAna jisakA varNa hai aise pitta sahita kAkanaka evaM janmagata kuSTha asAdhya samajhakara choDanA cAhie // 77 / / asAdhyakucha va rittr| yatkuSThiduSTArtavazukrajAtA-- patyaM bhavedadhikakuSTigataM tvasAdhyam // - : "riSTaM bhavettIvratarAkSiroga-- naSTasvaravraNamukhI galitaprapUyam // 78 // Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (208) kalyANakArake . bhAvArtha:-kuSTharogayukta mAtApitaroM ke, dUSita rajovIryake saMbaMdha se utpanna saMtAna. adhika kuSThI ho to use asAdhya samajhanA cAhie / tIvra akSiroga, svara, bhaMga, va vraNoMse pUya nikalanA yaha kuSTha meM riSTa [ maraNacinha ] hai // 78 // __ kuSThIke lie apathya padArtha / kuSThI sadA dugdhadadhIkSujAta--niSpAvamASatilatailakulatthavarga / piSTAlasAMdrAmlaphalAni sarva / mAMsa tyajellavaNapuSTikarAnapAnam // 79 // bhAvArtha:-dUdha, dahI, zakkara guDa Adi ikSu rasotpanna padArtha, sema, uDada, tila, taila, kulathI, ATekA padArtha va ghana padArtha, phala, mAMsa, lavaNa evaM puSTikara' anna pAna Adi kuSTha rogavAlA grahaNa nahIM kareM // 79 // ____ atha kuSThacikitsA / ___kuSThameM pthyshaak| vAsAgulUcIsapunarnavArka-puSpAditiktakaTukAkhilazAkarvagaH // AragvadhAruSkaranivatoya-pakkaissadA khadirasArakaSAyapAnaH / / 80 // bhAvArtha:--amalatAsa, bhilAvA, nIma va katthA inake pAnIse pakAye hue aDUsA, . giloya, soMTha, arkapuSpI, va tIrekha va kaDuve zAkavargako kuSTameM prayoga kareM / / 80 / / kuSTha meM pathya dhAnya / muddADhakImparasaprayuktam / zyAmAkakaMguvarakAdivirUkSaNAnnaM // bhuMjIta kuSThI nRpaniMbavRkSa- toyena siddhamathavA khadirAMbupakkam / / 41 // bhAvArtha:-amalatAsa, nImake kaSAya athavA varake kaSAya se pakAyA huA evaM mUMga, arahara zyAmAka dhAnya, kaMgunI, moMTa Adi rUkSa anna kaSThIko denA cAhiye // 81 // -- kuSTa meM vamana virecana va vAsthakuSTha kI cikitsA / mArgadvaye zodhanameva pUrva -- rUpeSu kaSThajananeSu vidhayamatra / tvasthe'pi kuSThe'dhikazodhanaM syA-tkuSThadhnasIdvIvardhabhaSalapana ca // 82 // bhAvArthaH --kaSTake pUrvarUpoMke prakaTa honepara vamana virecana se zarIrakA zodhana karanA cAhiye, tvacAmeM sthita kuSTake liye bhI vamana virecana se adhika zodhana va kuSTanAzaka vividha auSadhiyoMkA lepana bhI hitakara hai // 82 // Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| (209) rakta va mAMsagata kuSTha cikitsA / raktAzrite pUrvadAhatAni / raktasya mokSaNakaSAyanipevaNaM ca / / 'mAMsasthite pUrvakRtAni kRtvA / pazcAnmahAvividhabheSajayogasiddham / / 83 // bhAvArtha:---raktAzrita kuSTa meM tvacAgata kuSTha kI sarvakriyA ( vamana virecana ) lepana, rakta nikAlanA va kaSAya sevana karanA caahiye| mAMsagata kuSTha hoM to usake liye- uparyukta zodhanAdi vidhiyoMko karake tadanaMtara tadupayogI aneka utkRSTa siddha auSadhiyoMkA prayoga karanA cAhie // 83 // medo'sthyAdigatakuSTha cikitsaa| medogataM kuSThamihAtikaSTaM / yApyaM bhveddhikmepjsvidhaanH| . anyadbhiSagbhiH parivarjanIyam / yatpaMcakarmagatimapyadhigamya yAti // 84 // bhAvArtha:- medogata kuSTha atyaMta kaSTatara hai / use aneka prakArakA auSadhiyoMke prayogase. yApana karanA cAhiye / bAkI ke kuSTha asthi, majA zukragata, paMcakarma karanepara bhI ThIka nahIM hote unako asAdhya samajhakara choDanA cAhiye / 84 // tridoSakuSThacikitsA / doSatrayoddhRtasamastakuSTa -- dopahaivividhabheSajasaMvidhAnaH // pakaM ghRtaM vApi sutaila tat / pItvAturastanuvizodhanameva kAryam // 85 // bhAvArtha:--tridoSase utpanna kuSTameM kuSTagarvako nAza karanevAle auSadhiyoMse pakka ghRta vA acche telako pilAkara kuSTa rogIkA zarIrazodhana karanA cAhiye // 85 // jJAtvA zirAmokSaNaMmatra kRtyA yogAniyAnaklikuSTharAnvidadhyAt / dantI dravaMtI trivRtaM haridrA / kuSTaM vacA kaTukarohiNikAM sapAThAm // 86 // bhallAtakA valgujabIjayuktAM nivA--sthimajasahitAM satilA samustAm / pathyAkSadhAtrIsaviDaMga nIlI mUlAni bhRgarajasAra punarnavAni // 87 // enAni sarvANi vizoSitAni / samyaktulAsamatAni vicUrNitAni / nivAsanArakhadhadhAvanInAM / kAthena samyakparibhAvitAni / / 88 // brAmhIrasenApi punaH punazca / saMbhAvitAni sakalaM badarapramANAt // Arabhya tayAbAdehAkSamAtraM / khADetanazzuvihitAzaparimANaM 89 // kuSThAni mehAnakhilodarANi / dunAmakAnkRmibhagaMdaradupTanADIH // graMthIna sazophAnakhilAmayAna - pyetaddharempanalameva nipethyamANam // 99 // Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (210) kalyANakArake bhAvA:-tridoSaja Adi kuSToMke mAdhyAsAdhya viSayako acchI taraha jAnakara sigamokSaNa karanA cAhiye / tadanaMtara nimnalikhita yogoMkA prayoga karanA caahiye| jamAlagoTA, baDaH jamAla goTA, trivi, haladI, kUTa, vacA, kuTakI pAThA, bhilAvA, bAvucIkA bIja, nInakI miganI, va gUdA, tila, nAgaramothA, haraDa, baheDA, AMvalA, vAyu viDaMga, nIlIkA mUla, bhaMgarA, punarnava ina sabako samAna bhAgameM lekara sukhAnA cAhiya phira cUrNa karanA cAhiye / tadanaMtara nIma, asanavRkSa, pRznapaNI, amalanAsa inakI chAlake kaSAyase bhAvanA denI cAhiye / phira punaH punaH brAhmI rasase banA dekara berake pramANase lekara bahaDeke pramANa ( eka tolA ) paryaMta pramANase use khAnA cAhiye / jisase sarva kuSTa, prameha, udara, bavAsIra, bhagaMdara, duSTa nADItraNa, graMthi, majana Adi aneka roga dUra hote haiM / / 86 // 87 // 88 // 89 // 90 // nivAsthisArAdi cUrNa / nivAsthisAraM saviDaMgacUrNa / bhallAtakAsthirajanIdvayasaMprayuktam // nimbAsthitailena samanvitaM ta- kSuNNaM nihaMti sakalAmapi kuSTha nAtim // 913 bhAvArtha:--nImake bIja kA gUDhA, vAyuviDaMga, bhilAvekA bIja, haladI, dAru haladI inako kapaDA chAna cUrNa karake nImake bIjake telake sAtha milAkara upayoga karanese samAta jAti kuSTha nAza hote haiM // 11 // punnAgavIjAdilepa | atyucchritAnyatra hi maNDalAni / zastraissaphenaniziteSThikayA vidhRSya / punnAgavIjaiH saha saMdhavA- ssauvarcalaH kuTajakalkayutaiH pralipet // 1.2 / bhAvArthaH -- jisa kuSThameM atyadhika uTe hue maNDaSTa ( cakane ) hoM to unako zastrase, samudraphenase athavA tIkSNa IMThase ghisakara phira usako pakAgavRkSa ke bIja, seMdhAnamaka, akauvA, * kAlAnamaka, kuraiyA kI chAla inake karakako upana karanA cAhiye // 92 // plaashkssaarlp| pAlAzabhasmanyudakAzrite tat / samyakparinutamihApi punarvipakam // tasmin haridrAM gRhadhUmakuSTa- / sauvarcalatrikaTukAna pratizaSya liMpana // 93 // bhAva rthaH- palAza [ DhAka ] bhasma ko pAnImeM gholakara acchItaraha chAnanA cAhiye / phira usako pakAkara usameM haladI, gharake dhuMA, kUTa, ka.lAnamaka, trikaTuka inako DAleM va lepana kareM jisase kuSTha roga dUra hojAtA hai // 93 // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| (211) lepadvaya / AlepayetsaiMdhavazakramarda- / kuSTAgnikatrikarDakaiH pazumUtrapiSTaiH / saddhAkucIsaiMdhavabhUzirIpa- kuSTAzcamArakaTukatrikacitrakA // 24 // .. bhAvArtha:---seMdhAnamaka, cakamoda [cakoMdA] kUTa, citraka, trikaTuka inako gomUtrake sAya pIsakara lapana karanA cAhiye / athavA bAvacI, saiMdhAnamaka, bhUsirasa, kUTa, karanera, soMTha, miraca, pIpala va citraka inako gomUtrAmeM pIsakara lepana karanA cAhiye // 94 // siddhaarthaadilep| siddhArthaH sarSapasaiMdhavAna - kuSTArkadugdhasahitaissamanazzilAlaiH / cUrNIkRtaistIkSNasudhAvimitrai - rAlepayedasitamuSkakabharamayuktaiH // 95 // bhAvArtha:-sapheda sarasI, sarasau, maiMdhA namaka, vacA, kUTa, menazilA, harasAla, tIvaNaviSa ( vatsanAbha Adi ) inako cUrNakara isameM kAlA bhogvA vRkSakA bhasma va akauvAke dUdha milAkara, kuSTha rogameM lepana karanA cAhiye // 15 // zcitraSvapi proktamahApalepA / yojyA bhavaMti bahuloktacikitsitaM ca / anyatsavarNasya nimittabhUta - mAlepanaM pratividhAnamihocyate'tra // 16 // bhAvArtha:-zvetakuSThameM bhI uparyukta lepana va cikitsA karanI caahiye| aba dharmako savarNa banAnekeliye nimittabhUta lepana savarNakaraNa yogoMko kaheMge // 9 // bhllaatkaasthyaadlep| bhllaatkaasthygnikbilvpeshii| zRMgArkadugdhaharitAlamanazzilAzca // dvaiSyaM tathA carma gajAjinaM vA / dagdhvA vicUrNya tilatailayutaH prlepH||17| bhAvArtha:--bhilAvekA bIja, citraka, belakI majjA, bhAMgarA, akauvekA dUdha, ratAla, menazilA inako athavA cItA vyAghra gaja va mRga inake carmako jalAkara cUrNa karake tilake telameM milAkara lepana kareM // 97 // bhllaatkaadilep| . bhallAtakAkSAmalakAmayArka - dugdhaM tilAstrikaTukaM krimihApamArga // kAMjIradhAmArgavatiktatuMbI / nivAsthidagdhaniha tailayutaH pralepaH / / 98 // bhAvArtha:--milAvA, baheDA, AMvalA, haraDa, akauvekA dUdha, tila, triSTuka, vAyuviDaMga, laTa jIrA, kAMjIra, kaDavI toraI, kaTutuMbI, nImakA bIja inako jalAkara silatailabhinajara lepana karanA cAhiye // 18 // | Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 212 ) - kalyANakArake UvadhiHzodhana / saMzodhayedRrdhvamadhazca samya -- raktasya mokSaNamapi pracuraM vidadhyAt / doSe'vaziSTe'pi punarbhavati / kuSThAnyataH pratividhAnaparo naraH syAt ||9| bhAvArtha:-tuSTharogiyoM ke zarIra vamana, virecana dvArA acchItaraha zuddha karake raktamokSaNa bhI khUba karanA cAhiye / doSa yadi zeSa rahe to punaH kuSTha hojAtA hai| isaliye usakI cikiyA pathokta vivise karane meM lIna honA cAhiye // 99 // ." kuSTha meM bamana virecana raktamokSaNa kA krama / pakSAdataH pakSata eva vamyAH / kuSTAturAnvaraviraMcana va mAsAt // mAsAcca teSAM vidardhAta raktaM / nimokSayedapi ca SaTsu dinepu SaTsa / / 100 // bhAvArtha:-isake bAda paMdraha paMdraha dinameM vamana karAnA cAhiye / tadanaMtara eka 2 mAsa ke bAda tIkSNa virecana denA caahiye| chaha 2 dina ke bAda raktamokSaNa karanA cAhiye / // 10 // samyazirazzuddhimapIha kuryA- / vaidyastribhitribhirahobhirihApramAdI / sarveSu rogeSvayameva mArga- statsAdhyasAdhanavizeSavidAM prakarSaH // 101 // bhAvArtha:-isI prakAra vaidya pramAdarahita hokara prati tIna dina meM zirovirecana karAnA cAhiye / sampUrNa kuSTharoga kI yahI cikitsAkrama haiN| sAdhya sAdhana Adi vizeSa bAtoMko jAnanevAle vaidyoMko ( kuSTharoga ke viSaya meM ) isI mArga kA anusaraNa karanA cAhiye / / 101 // kuSThapramehodaraduSTanADI -- sthUleSu zophakapharogayuteSu meda:- // prAyeSu bhaiSajyamihAtikArya - micchatsu sAdhu kathayAmi yathAyogaiH // 102 bhAvArtha:---kuTha, prameha, udara roga, nADIvraNa, ina rogoM ke kAraNa se jo sthUla haiM, tathA, sUjana, kapharoga, medavRddhi se saMyukta haiM, aura ve kRza honA cAhate haiM, athavA unako kRza karanA jarUrI hai unakeliya upayukta, auSadhiyoMke prayoga kaheMge 102 gomakAnreNuyavAnyavAnyA / kSuNNAMstupApaharaNAnatizuddhazuSkAn / gomUtrakeNApi punaH punazca / saMbhAvitAnabhinavAmalapAtrabhRSTAn // 103 // bhallAtakAvalAjamAkavAka / mustAviDaMgakRtacUrNacaturthabhAgAn // cUrNIkulAnakSaparipramANan ! saMyojitAnjhaTukatiktakaSAyapiSTAn // 104 // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH ( 213 ) gobhistathA zrapi bhakSitAMstA stadanityAnatimumukSmataraM vicUrNya / solAnakarNArjuna zizapAnAM / sAlodakena sahitAn prapivetsa sakthu // 145 // * bhAvAthA - gehU, reNukomIna, jau, inako kUTakara chilakA nikAla kara zuddhakara acchI tarahaM sukhAla aura romUtra se cAra ra bhAvanA dekara naye vartana meM sunanA cAhiye / phira una kA sUkSma cUrNa kreN| milAvA, yAkurcI, bhRMgarAja [bhAMgarA ] akobA, nAgaramothA, vAyaviDaMga inakI samabhAga lekara, cUrNa kara ke uparokta cUrNa meM milAveM / isa kA pramANa' uparokta ( rohU Adi ke ) cUrNa se cauthAI hissA honA cAhiye / phira inako caraparA kaDuA, kaSAya, rasa ke dvArA pIsa kara isa satthU ko sAla vijayasAra, arjunaM aura sasima kI chAla ke cUrNa [ vRkSa ) va sAla ke kapAya ke sAtha pInA cAhiye // 103 // 104 // 105 // tAneva sa kaNa, kRtvA vijAtaka mahApracUrNamizrAnaH / bhAtakAdyopasaMprayuktA nivAsanakSitipravRkSakapAyayuktAn / / 106 / saMccharkarAnAmalakA mlaluMga- vetrAmladADimalasacaNakAmlayuktAn / sArAMghripakAtha saMsaiMdhavAMstAMstAMstAnpivedakhilamaMdavikalpa eSaH // 107 // . bhAvArtha:- unhIM [ pUrvakathita godhUmAdi ] satthUoM ko uparyukta prakAra se taiyAra kara ke usa meM trijAtaka [ dAlacinI, ilAyacI tejapAla ] soTa, aura bhilAvA Adi [[" uparokta ] auSadhiyoM ko milAkara, nIma, vijayasAra, amalatAsa, inake kADhese bhAvanA deveM phira zakkara, AMvalA, khA bijaurA niMbU, beta, khaDDA anAra, canekA kSAra, seMdhAnamaka milAkara aura khera ke kAr3he ke sAtha, niHsaMzaya hokara pIyeM // 106 // 107 // taireva saktuprakaraivipakkAn bhakSyAnapUpasakalAni sapUrNakozAn / dhAnAnudaM mAnapizaSkulIkA hI bhakSayedakhilakuSThamahAmayAcaiH // bhAvArtha:- kuSTharogaki liye uparyukta prakAra ke satyoM ke sAtha 'puA, poLI va pUrI zaSkulI Adi khAneko denA cAhiye // 108 // daMtI trivRccitrakadevadAru- pUtIkasatrikaTukatriphalAsa ||dhi // pratyekameva kumaa| cUrNa bhavedamalatIkSNarajo'rdhabhAgam // 109 // prAgAjyakuMbhaM punaragnidagdhaM / jaMbUkapitthasura sAmrakamAtulA- // patrairvipakaM pariSotamaMta - godakamaricamAgadhikAcicUrNaiH // 110 // saccharkabhaH parimizritaistai- liptAndara kusumavAsita rUpitAMtaH / / arie sUtram tvIjavadhUrNamiTa kSipettat // 12 // 108 // hue bhakSya, Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake tasminguDa syArdhatulAM nidhAya / sArodakasya kuDabASTakamizritaM sat // samyakpidhAyAsya ghaTasya vaktraM / saMsthApayedadhikadhAnyayavorukUpe // 1:2 // evaM samastAnamRtapayogAn / saMyojayatkathitamArgata eva sarvAn // saMskAra eSo'bhihitamsamastaH / sarvoSadhAdAraghaTe vidheyam // 13 // udRtya tatsaptadinAca pakSAt / mAsAdataH pracuragaMdharasaM savIrya / tadbhakSayedAgnabalAnurUpam / kuSThapramahodaranAzahetum // 114 // bhAvArtha:- jamAlagoTeko aDa, citraka, devadAru, pUtIkaraMja, nizoya, trikadu, triphalA, pIpalAmUla inako pratyekako kuDuba (16 tolA ) pramANa lekara unakA cUrNa phareM aura usameM artha bhAga ( 8 tolA ) loheke cUNa | bhasma ] ko milAveM, yaha cUrNa saiyAra rkheN| eka ghIkA ghaDA lekara use agnimeM jalAve, evaM jAnuna, katha, Amra, tulasI, mAtulaMga inake pattoMko usameM pakAkara punaH gaMdhodaka [ caMdana netravAlA, khazaAdi gaMdhadavyoMke kaSAya ] se use acchItaraha dhonA caahiye| phira zakkara ke pAnIse mizrita kAlI miraca, pIpala ke cUrNako ghaDeke aMdara lepana kara sugaMdha puSpoM dvArA use sugaMdhita kareM / pazcAtyAharase acchItaraha use DoroMse bunanA cAhiye jisase yaha surakSita rhe| isa prakAra saMskAra kiye gaye ghaDeme Upara taiyAra kiye hue cUrNako DAla deve, usameM ardha tulA DhAIsera ' evaM ATha kuDuba pramANa khadirakA kADhA milAkara usake muMhako acchI taraha caMdakara koI dhAnya kUpa [dhAna va jause bharA huA gaTThA ] me gADanA caahiye| isI vidhise sampUrNa amRtatulya prayogoMko taiyAra karanA caahiye| tAtparya sampUrNa ariSToMko banAnekI vidhi yahI hai / usa auSadhike AdhArabhUta ghaTakA saMskAra uparyukta vidhise hI karanA caahiye| . phira usako sAta diname yA paMdraha dinameM yA eka mahineme jaba acchI taraha gaMdha, rasa, vIrya Adi guNa usameM. vyakta ho jAya taba nikAlakara rogIke agnibalake anusAra khilAye jisase kuSTharoga, udara va prameharoga naSTa hote haiM // 109 // 110 // 111 // 112 // 113 // 114 // AragvadhAruSkaramuSkaniMgha ! raMbhArkatAlatilamaMjarikAmubhasma // droNaM catudroNajIvipakaM / raktaM rasaM savati zuddhapaTAvavaddham // 115 // atra kSipedADhakasapramANaM / zuddhaM guDaM trikaTukaM triphalAviDaMgam // pratyekayekaM kuDapapayANa / cUrNa lavaMgalapalIbahulApragADham // 116 // ... | Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH / ( 215 ) kuMbhe nidhAyo bahumakAra | dhAnye sthitaM mAsaparimANam // tadbhakSayedakSayarogarAjAna / saMkSepataH kSapayituM manasAbhivAMchan / 117 // bhAvArtha - amalatAsa, bhilAvA, mokhA, nIma, sADakA phUla, kele kI jaDa, akauvA, tilakA guccha inakA bhaga taiyAra kara eka droNa [ 12||| sera 4 tolA ] bharamako cAra droNa pAnIse pakAkara zuddha kapaDese chAne / jaba lAla bUMde usase TapakatI hai usameM eka ATaka [3 sera 16 tolA ] zuddha guDa, trikaTuka triphala va bAyuviDaMga inako pratyeka solaha 2 tolA pramANa cUrNako DAlakara sAthameM lavaMga, harapArarevaDI, ilAyacIko miLAve upayukta makArase saMskRta ghaTa DAlakAra dhAnase bhare hue gaDDhe meM gAr3akara rakheM phira eka mAsa bAda nikAlakara rogI ko pilAveM jisase aneka prakArake kuSTa prameha Adi rogarAja atyaMta zIghra naSTa hote haiM / / 115 // 116 // 117 // khadira cUrNa | sAradrumANAmapi sAracUrga / sAradumasvarasabhAvitazoSitaM tat // sArAdhikAyutaM prapItaM / sArauSadhaM bhavati sAramahAmayannam // 118 // bhAvArtha:-- khaira ke vRkSake sArabhUta cUNako khairake rasase bhAvanA dekara phira use sukhAce, punaH usa zuSkacUrNako kherake vRkSake kaSAya ke sAtha milAkara pItreM to kuSTa rogake lie uttama auSadha haiM arthAt usako panise kuSTha roga dUra hojAtA hai // 118 // tIkSNa loha bhasbha. vIkSNasya lohasya tanrani yAtrA - NyAlipya paMcalavaNAmlakRtIskalkaiH // aver puTenaiva sugomayAgnau / nirvApya sAratarusatriphalArasena // 119 // evaM punaH pUrvavadeva davA / nirvApya tadvadihaSoDazavAramAtram // pazcAtpunaH khAdirakASTadagdha / zAMtaM vicUrNya paTAnasRtamatra kRtvA // 120 vaccUrNamAjyAnvitazarkarAMta / jJAtvA balaM satatameva niSevyamANam // kuSTaplihAzI dikapANDurogAn / hatvA vayovalazarIrasukhaM karoti // 121 // bhAvArtha:- tAraNa lohake pataLe pataroMko lekara paMcalavaNa, [ seMdhAnamaka, kALA namaka va sAmudranamaka binamaka audbhida namaka ] Amla padArtha inake kalkoMse unhe lepana kareM phira use saMpuTameM baMda karake kaNDeke agnine pRTa denA cAhie / phira SAMne nikAlakara puna: kharakI chAla va triphalA ina ke kADhese ghoTakara ghA lepana kara punaH sampuTa baMda kara ke puTa denA cAhiye / isa prakAra solahavAra puTa denA cAhiye / punaH use kharakI lakaDIke abhise puTa denA cAhiye / jaba vaha zAMta ho jAma Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (216) kalyANakArake . taba use bArIka cUrNa kara kapaDe se chAna leM [. isa kriyA se lohabhasma ho jAtA hai ] phira isa bhammako ghI zakkarake sAtha milAkara, use kapaDese chAna leveN| zarIrabala, amibala Adi dekhakara satata sevana kareM to vaha kuSTa, lihA, arza, pANDu Adi rogoMko dUra kara zarIrabala vaya va sukhako utpanna karatA hai / 111 // 120 // 121 // loha bhasma phala. jIrNAmahAyaskRtibhepaje'smina / rogAnurUpalavaNAmlavivarjitAnnam / / muknvA tulAmetadihopayujya / jIvedanAmayazarIrayutaH zatAyuH // 122 // bhAvArtha:--uparyukta prakAra se taiyAra kiye hue tIraNalohake - bhasma ko - upayoga karate samaya rogake balAbala ko dekhakara lavaNa khaMTAI rahita bhojana karate hue yadi eka tulA [5 sera ] pramANa isa ko sevana kareM to nirogI hokara sau vaSartaka jItA hai arthAt yaha rasAyana hai // 122 // . navAyalacUrNa / mustAviDaMga triphalAgnikaissa-ghoSaM vicUrNya navabhAga samaM tathAyaH- // cUrNa sitAjyena vimizritaM tat / saMbhakSya maMzu zayayatyadhikAnvikArAna 123 bhAvArtha:- nAgaramothA, vAyuviDaMga, va citraka, trikaTu ina ko samabhAga lekara cUrNa karake usake nau bhAga lohabharama milaa| phira use zakkara va vIke sAtha milAkara khAne se zIghra hI pANDa Adi aneka roga upazAnta hote haiM / / 123 // evaM navAyasamiti prathitApadhAkhyaM / kRtvopayujya vidhinA vividhaprakAsan // pANDapramehAdajAMkuraduSTakuSTha-- / nADIvraNakribhirujaH zamayenmanuSyA: // 124 // bhAvArtha:-- isa prakAra navApasa nAmaka prasiddha opathi ko tainAra kara lo vidhi pUrvaka sevana karate haiM unake aneka prakArake paur3a, prameha, vAsIra; duSTakuSTa, nADIvraNa krimiroga Adi aneka roga upazamana hote haiM / / 124 / / saMkSapasa sampUrNaku cikitsA kathana / kuSThanasadvividhabheSajakalkatoyaH / pakaM ghRtaM tilajamapyupahati nityaM / abhyaMgapAnapariSekaziroviraka- yoyujya mAnagacirAtmacarapayogaH // 125 // bhAvArtha:---kuSTadA aneka kAro auSadhiprayogoM, auSadhi ke kalka-va kaSAyoM se paka dhRta kA tela pratinitya abhyaMga, pAna, mevA va zirovirocana Adi kAmameM upayoga karanese zIghra kuSTa dUra hotA hai // 125 / / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAdhAdhikAraH / khadiraprayoga | sarvAtmanA khadirasArakaSAyamekaM / pItvAbhiSiktatanurapyakuSTajuSTaH // nIcairnakhaistanuru hai stuvizuddhagAtraH / sadyaH sukhI bhavati zAMtamahAmArtiH // 126 // ( 217 ) bhAvArtha:-- akelA khaira ke kabAyako hI satata pAneke kAma meM evaM snAna ke kAma meM chenese nakha roma utpanna hokara, zarIra zuddha hotA hai / kuSTharoga upazamana hotA hai / isaliye rogI sukhI hotA hai / / 126 / / atha udararogAdhikAraH / udararoganidAna | nRNAM samastaiH pRthageva doSai / ryakRtplihAbhyAmudakopayogAt || viSaprayogAMtranirodhazalyA- / dbhavaMti ghorANi mahodarANi // 127 // bhAvArtha:- manuSyoM ko samasta vA vyasta doSoMse, yakRta, plihA meM, jalavikArase udara meM, viSaprayoga va avarodha zalyase aneka prakAra ke ghora udara se hote haiM / prakupita bAta pitta kapha va inake sannipAta, yakRt plihA meM nehana Adi kriyA karate samaya pAnI pInA, viSa ke prayoga, AMtaDI meM zalA ke ruka jAnA ityAdi kA Nose ghora udararoga utpanna hoteM haiM / tAtparya yaha ki, uparokta kAraNoMse, vAtodara, pittodara, kaphodara, sannipAtikodara [ dRSyodara ] yakRtplIhodara, baddhagudodara, kSatodara [ paritrAtryudara ] dakodara, isa prakAra, aSTavidha udararoga utpanna hote haiM // 127 // vAtodara lakSaNa | apathyamidhyAcaraNAhRtibhyAM / praduSTavAto'nnarasAn pradUSya // sAmAnamanekatode / mahodaraM kRSNazirAM karoti // 128 // bhASArtha:-apathyasevana mithyA AhAra vihAra ke kAraNa vAtaprakupita hokara udararogako utpanna karatA hai arthAt vAtodara kI utpati hotI hai / jisameM zUla, peTa apharAnA [ peTa phUlanA ] huI cubhane jaisI nAnAprakAra kI pIDA honA, peTakI naseM kAlI paDhajAmA, Adi lakSaNa prakaTa hote haiM / // 128 // pitodara lakSaNa | sadAhatRSNAJjarazeoSayuktam / sapItatrizirAtAnam || mahodaraM zIghravisAri sAkSAt / karoti pittaM svanimittadRSTam // 129 // 24 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 218 ) kalyANakArake bhAvArtha:- apane prakopa kAraNoM se, dUSita pittase utpanna mahodara meM dAha, tRSNA, jvara, zotra Adi vikAra hote haiM / mahAntra va ( peTasambadhI ) zirA samUha pIle varNakA hotA hai, evaM yaha zIghra pasaranevAlA hotA hai // 129 // kaphodara lakSaNa | gurusthiraM snigdhataraM suzItaM / mahatsitaM zulazirAvanaddham // kramAtpravRddhaM jaTharaM sazopham / kaphaH karoti svayameva duSTaH // 130 bhAvArtha --- apane prakopakAraNoM dvArA prakupita kapa se utpanna mahodara meM udara bhArI, sthira, kaThina, cikanA, ThaNDA baDA va sapheda hojAtA hai evaM zirA [ udarasambadhI ] bhI sapheda hotI | zarIra zodhayukta hotA hai / evaM roga dhIre 2 baDhatA hai // 130 // sannipAdara nidAna | samUtravikArAMtAne / viSedApi viSaprayogaH // saraktadoSAH kupitAH prakuryu- / mahodaraM dUSiviSAMdujAtam // 131 // bhAvArtha:- mala, mUtra, bIrya, rajasahita annake sevana se viSajala ke sevana se evaM anya vinoMke prayoga rakta ke sAtha tInoM doSa, prakupita hokara sAnnipAtikodara [dUSyodara ] rogako utpanna karate haiM / // 131 // sannipAtodaralakSaNa | tadetadatthaMbu dadurdineSu / vizeSataH kopamupaiti nityam // tadAnugAM muccheti tRSNayA ca / vidAhRte dAhaparItadehaH // 132 // bhAvArtha: - yaha vizeSakara barasAta ke dinoMmeM una meM bhI jisa dina AkAza atyadhika bAdala se AcchAdita hotA hai usadina udvikta hotA hai| isake prakopa hone se rogI mUrcchita hotA hai evaM atyadhika pyAsa laganese, sAre aMgoM meM dAha utpanna hotA hai, isaliye vaha jalana kA anubhava karatA hai // 132 // yakRplihodara lakSaNa / jvarAtidAhAtmayupAnA-dvidAhibhi pitaraktakopAt / lihAbhyAmAkaM pravRddhaM / mahodaraM dakSiNavAmapArzve // 133 // 1 striyAM ajJAnase, puruSauko vazavarti karane ke liye, mala mUtra Adi anna meM milAkara khilA detI haiM / vairIgaNa, mArane Adi ke vAste, viSaprayoga karate haiM / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| (219) bhAvArtha:-jyara, atyaMta dAha, atyadhika pAnI pIne va vidAhi padArthoMke sevanase dUSita raktake prakopa honese dakSiNa bhAgameM yakRt va vAma bhAgameM TihA baDha jAtA hai| isa se, yakRdudara, plIhodara utpanna hotA hai yA isI ko yakRtplIlodara kahate baddhodara lakSaNa / sabAlapASANataNAvarodhAt / sadAMtra evAticitaM malaM yat / mahodaraM baddhaguimatItaM / karotyamedhyAdikagaMdhayuktam // 134 // bhAvArtha:--bhojana meM choTe kaMkara, ya ghAsake TukaDe Adi jAkara AMtaDImeM ruka jAnese sadA mala AMtrameM hI jamA hojAtA hai, taba malAvarodha hotA hai| aura bahuta muzkila se nikalatA hai / ise baddhodara kahate haiM evaM usase amedhyAdika dugaMdha yukta hote haiM // 134 // stravi udara lakSaNa / sazalyamajJAnata eva bhuktaM / tadaMtrabheda prakaroti tasmAt / parisravIrarasapravRddhaM / mahodaraM sAvi bhavetsvanAmnA // 135 // bhAvArtha:--bhojana ke samaya nahIM jAnate hue kAMTe ko khAjAve to vaha aMdara jAkara aMtrabhedana karatA hai / taba AMtaDIse bahuta, ( pAnI jaisA ) rasakA srAva hokara guda mArga se nikalatA hai / suI cubhane jaisI pIDA Adi lakSaNa prakaTa hote haiN| ise srAvi udara kahate haiM // 135 / / jalodara nidAna / yadeva vAMtaH suviriktadeha--ssabastidatto vRtraanyuktH| pibejjalaM zItalamatyanalyaM / jalodaraM tatkurute yathArtham // 136 // bhAvArtha:-jisa ko, vamana va virecana karAyA ho, basti prayoga kiyA ho, ghRta Adi sneha jisane pI liyA ho arthAt snehana kriyA kI ho, yadi vaha una hAlatoM meM, ThaNDA jala, atyadhika pIyeM to, nizcayase use jalodara roga utpanna hotA hai jalodara lakSaNa! mahajjalApUrNadhRtiprakalpaM / prayate kSubhyati vistRtaM tat / sacAturaH kazyati mudyatIha / pipAmurAdAraviraktabhAvaH // 137 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (220) kalyANakArake bhAvArtha:-bahuta jalase bharA huA mazaka jisa prakAra hilatA hai isI prakAra jalodarase pIDita vyaktikA vistRta peTa bhI patA hai va usameM kSobha utpanna hotA hai| yaha jadodarI kRza va behoza bhI hotA hai| use pyAsa to Adheka lagatI hai| use bhojana karanekI vizeSa icchA nahIM rahatI hai // 137 // . udararoga sAdhAraNa lakSaNa / sadAhamUryodarapUraNAgni / marutpurIpAtivirodhanAni // sazophakAyoganipIDanAni / bhavaMti sarvANi mahodarANi // 198 // - bhAvArtha:---sarva mahodara rogomeM dAha, mUrchA, peTa bharA huA rahanA, agnimAMca, vAtAvarodha, malAvarodha, sUjana, kRzatA, va zarIrameM darda Adi.nikAra hote haiM // 13 // asaadhyodr| jalodarANyeva bhavaMti sarvA-NyasAdhyarUpANyavasAnakAle / vadAbhiSaktAni vivarjayettat / prabaddhasaMsrAvyudarAINa cApi // 139 // bhAvArtha:--vRddhAvasthAmeM jalodara ho to use asAdhya samajhanA cAhiye evaM baddho dara srAvI udarako bhI samajhanA cAhiye / vaidyako ucita hai ki vaha aise rogiyoMkI cikitsA nahIM kareM // 132 // kRcchrasAdhyodara / athAvaziSTAni mahodarANi / sakRcchrasAdhyAni bhavati vAni / bhiSakpratikramya yathAnurUpaM / cikitsitaM tatra karoti nityam // 141 // bhAvArtha:-bAkIke mahodara roga kaSTasAdhya hote haiM / yadi. vaidya kuzala kriyAvoM se pratinitya anukUla cikitsA kareM to ve kaSTase acche hote haiM. ma 140 // bhaiSajazastrasAdhyodaroM ke pRthakkaraNa / tadardhamapyaSTamahodareSu / varauSadhassAdhyamathAparArdham // .. sazastrasAdhyaM sakalAnikAlAdbhavaMti zastrauSadhasAdhanAni // 11 // bhAvArthaH--uparyukta ATha mahodara rogomeM Adi ke cAra ( yAta pitta, kapha, va saniyata ina se utpanna ) to uttama auSadhiyoM se sAdhya ho sakate haiM / bAkIke cAra zatrakarma se ThAka hote haiN| bahutakAla bItanepara sarpa hI mahodara zakha auSadhiyoMse sAdhya hote haiM // 142 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. mahAmayAdhikAraH asAdhya lakSaNa / arocako yatparibhagnapArzva / sazokakudayAmayapIDitAMgam // viriktamapyAzu nipUrayatam / vivarjayettaM jaTharAmayArtam // 142 // ( 221 ) bhAvArtha:- jisa udara rogIko aruci adhika ho, jisakA donoM pArzva TUDese mAluma hote ho va sUjana se yukta ho, virezvana denepara bhI zIghra pAnI bhara jAtA ho usa rogI ko asAdhya samajhakara choDanA cAhiye // 142 // test fcakitsA / fastridhAmadhuzigruvalkaM / kaSAyakalkaM ghRtamatra pauvA // virecayettilvakasapaSAsau / gavAMbunA cApi nirUhayettam // 143 // bhAvArtha :-- viDAnamaka, bacA, madhuseMjana, inake kaSAya va kalkase siddha ghRta ko pilAkara mahodararogIko tilbaka ghRta prayoga se virecana karAnA cAhiye evaM gomUtra se mirUha vasti denI cAhiye // 143 // vAtodara cikitsA | mahodaraM tailaviliptaNazu / marutkRtaM kSIradadhiprapakaiH // suzilaissakaraMjayugmai / ssapatradAnairupa nAhayettam // 144 // bhAvArtha:: - vAtaja mahodara ho to usake peTapara telakA lepanakara dUdha va dahasi pakAyeM hue seMjanakA jaDa va dono karaMja ( karaMjapUtIkaraMja) ke pulTiza eraMDa Adi vAtanAzakaka pattoMke sAtha peTa para bAMdhanI cAhiye || 144 // sadaiva saMsvadanamapyabhIkSNaM / mahodare mArutaje vidheyam // madhavazigrumUle / ssusiddhadugdhAdikabhojanaM ca // 145 // bhAvArtha:- - vAtaja mahodarameM sadA svedana ( pasImA lAmA ) bhI karAnA cAhiye / eM use sadA soMTha, saiMdhAnamaka, saiMjanake aDase siddha dUSa Adi bhojana bArAnA cAhiye // 145 // picora cikitsA | sapica duSTodariNaM sumR- / viziTazItoSaghasAghusiddham // ghuse pAya trivRttA yetheSTaM / virecayeta samazarkareNa // 246 // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (222) kalyANakArake bhAvArtha:-pittAdrekase utpanna mahodarIko acche va vizeSarasa pase zIta auSadhiyoMseM anchItaraha siddha kiyA huA vRta pilAkara evaM nizotha va zakara milAkara use virecana karAnA cAhie / / 146 // ..... pesikodara meM nirUha basti / . sazarkarA kSIraghRtapragAhe- / banaspatikAthagaNassukhoSNaiH / / nirahaNaH pittakRtodarAte / nirUhayedauSadhasaMprayuktaH // 147 // bhAvArtha:-pittaja mahodarIko jisameM zakkara, dUdha va ghI adhika ho aise maMdoSNa nirUhaNa vanaspatike kvAthase nirUha barita denI cAhie // 147 // ghRta praliptaM suvizuddhakoSThaM / sapatrabaddha kuru pAyasena // sukhoSNadugdhAdhikabhomanAni / vidhIyatAM tasya satiktazAkaiH // 148 // bhArArtha:-koSTha zuddha hone ke bAda usa ke peTake Upara ghI lagAkara dUdhase siddha puTiza bAMdhanI cAhie jisa ke Upara patte bAMdhane caahie| aura use jisameM dUdha adhika ho evaM kaDuvI tarakAriyoM se yukta ho aisA bhojana karAnA cAhie // 148 // . kphodr| kaphodaraM tiktakaSAyarUkSa- / kttutrikkssaargnnprpkaiH| ghRtassatailaissamAhitaM ta- / dvirecayedvajrapayaH prasiddhaiH // 149 // bhAvArtha:-kaphodarIko kaDuA, kaSAya rasa, rUkSa auSadha trikaTu va kSArasamUha ke dvArA paka ghRta tela se snehana kagakara thoharake dUdhase virecana karanA cAhiye // 149 // gaaNbugokssaarkdutrikaadyaiH| phalatrayakAthagaNaissatiktaiH / nirUhabhaiSajyayutassukhogai- / nirUhayettairupanAhayecca // 150 // bhAvArtha:-gomUtra, gAyakA dUdha, trikaTu Adi kaphanAzaka auSadha, triphalA aura nirUhaNakAraka anya auSadha inake sukhopaNa kaSAya se nirUha batti denI cAhie evaM pUrvokta prakAra kaphanAzaka pulTiza bAMdhanI cAhie // 150 // sadaiva zobhojanakAIkANAM / rasena saMpakapayaH plavAnnam // kssaaytitaatikttuprkaar-| ssuzAkavagaissaha bhojayettam // 151 // bhAvArthaH-usako sadA seMjana va adarakha ke rasa se paka dUdhase yukta anna va kaSAya, sIkhe, ati kaDue rasa se yukta tarakAriyoMse bhojana karAnA cAhiye // 11 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| (223) sAbhapAtodara cikitsaa| yathoktadRSIviSa mahodaraM / tridossbhaissjyvishessmaargtH|| upAcaredAzukaraMjalAMgalI- / zirISakakaranulepayedahiH // 152 // bhAvArtha:--- yadi dUpyodara ( sannipAtodara ) hojAya to tridoSake upazAmaka auSadhiyoMse zIghra upacAra karanA caahie| evaM karaMja, kAlejhArI, sirasake kalkase bAhara lepana karanA cAhie // 152 / / ____ nidigdhikAdi ghRt| nidigdhikA niMbakaraMjapATalI / palAzanIlI kuTajAMghipAMbubhiH // viDaMgapAThAsnuhidugdhamizritaiH / paceddhRtaM tacca pivaMdviSodarI // 153 // bhAvArthaH-kaTelI, nIma, karaMja, pADala, palAza, nIla, kuTaja, ina vRkSoMke kaSAya va vAyaviDaMga, pADhA, thohara ke dUdha, inake kalka se pakAye hue ghRta usa viSodarIko pilAnA cAhiye // 153 // eraNDatela pryog| sasaiMdhavaM nAgaracUrNamizritaM / vicitravIjodbhavatailameva vA // lihetsamastodaranAzahetukaM / sukhoSNagokSIratanuM pivedapi // 154 // bhAvArtha:---eraNDa bIjale utpanna tela arthAta eraNDa telameM seMdhAnamaka soMThake cUrNako milAkara cATane ko denA cAhiye evaM madoSNa gAyakA dUdha pilAnA cAhiye jisase samasta udara roga nAza hote haiM // 155 // udara nAzaka yoga / tathaiva dugdhAkajAtisa dravai- / vipakSamAzu kSAyanchatAMzakaiH / / tathA maruMgyA svarasena sAdhitaM / punarnavasyApi rasaimahodaram // 155 // bhAvArtha:-isI prakAra dUdha adarakha ba . jAIke rasase sau vAra pakAye gaye tathA phAleseMjanake rasase yA punarnavAke rasase siddha eraNDa tailake sevanase mahodara roga mAza hotA hai // 156 // anyAjya yog| muvarcikA hiMguthuta sanAgaraM / sukhoSNadugdhaM zamayenmahodaraM // guDaM dvitIyaM satataM niSevitaM / harItakInAmayutaM prayatnataH // 156 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (225.) kalyANakArake bhAvArtha:- yavakSAra hIMga va soMThase yukta maMdoSNa dUdhako paneise athavA harauke sAtha guDako pratinitya prayatnapUrvaka sevana karanese udaramahAroga nAza hotA hai // 156 // snuhIpayobhAvitajAtapippalI / - sahastramevAza jayenmahodaram // harItakIcUrNacaturguNaM ghRtaM nihaMti taptaM mAthitaM bhuvisthitaM // 157 // bhAvArtha:-thoharake dUdhase bhAvita hajAra pIpalake sevanase udara mahAroga zIghra nAza hotA hai| isI prakAra haraDeke cUrNako caturguNa takrameM DAlakara garama karake jamInameM gADhe | paMdraha dina yA eka mAsake bAda nikAla kara pAyeM to sarva udararoga nAza hotA hai // 157 // nArAca ghRta / mahAtarukSIracaturguNaM gavAM / payo vipAcya pratitakrasaMdhitaM / / khajena maMthA navanItamudhdRtaM / punarvipakaM payasA mahAtaroH // 158 / / tadardhamAsaM varamAsameva vA / pibecca nArAcaghRtaM kRtottamaM // mahAmayAnAmidameva sAdhanaM / virecanadravyakaSAyasAdhitam // 159 // bhAvArtha:-thoharake dUdhake sAtha caturguNa gAyakA dUdha milAkara phira tapAva tadanaMtara chAchake saMyogase usa dUdhako jamAve jaba vaha dahI ho jAye taba use mathanakara loNI nikAleM usa loNImeM puna thohAke dUdha milAkara pakAye / ise nArAca ghRta kahate haiM / yaha sarva ghRto zreSTa hai / use 15 dina yA eka mAsa taka pAyeM / jisase (virecana hokara ) sega dUra hotA hai / kuSTha, udara Adi mahArogoMke nAzArtha yahI eka uttama sAdhana hai| evaM virecana dravyoMse sAdhita anya ghRta bhI aise rogoMke liye hisakara hai|| 158 // 159 // mahAnArAca ghR / trikRtsadaMtI triphalA sazaMkhinI / kaSAyabhAgarnupavRkSasatphalaiH // mahAvAkSArayubaissacitrakai- / viDaMgayaSpakSaNadA kaTutrikaiH // 160 / / pacarasanAcaghRtaM mahAkhyaM / mahodarASTIlakaniSThakuSThinAm / salmikApahamaNoddhatonmada- / pralApinAM zreSThavidhaM virecanam // 161 // bhAvArtha:-jamAlagoTekI jaDa, triphalA, zaMkhinI ( yavatiktA, cArapuSNI, punnAgavRkSa. ) ina ke kaSAya, thohara kA dUdha, aura amalatAsa kA gUdA, cItA kI jaDa vAya. viDaMga, vazya, haladI, khoMTha, miraca, pIpala, ina ke kalka se ghRta siddha karanA cAhie / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH / ( 225 ) isakA nAma mahAnArAca ghRta hai / isa ke sevana se, zIghra triraMcana hotA hai / isaliye sarva udararoga, aSTa likA, kuSTa, gulma, aparamAra bhayaMkara unmAda aura maThApayukta rogIyoM ke yaha atyaMta hitakara hai // 16- // 161 // mUtravartikA / samastasaMzAdhana bheSajaissamaiH / kaduprakAralavaNaivAM jalaiH // mahAtarukSIrayutaissusAdhitai / mahAmayadhnA varamutravartikA // bhAvArtha:--sarva prakAra ke pIpala Adi saMzogana auSadhiyAM (virecana nirUha kAraka ) kaTu rasayukta paMcalavaNa inako gomUtra va thoharake dUdha ke sAtha pIsakara, battI banAveM, isakA nAma mUtravartikA hai / isako guda meM rakhane se, udararoga nAza hota hai // 162 // 162 // dvitIya vartikA | saMzodhanadravyayuktassusapai- ssaMsaMghavakSAragaNAnumizritaH // kaTutrika muutrphlaamleppite| vidhIyate vartiriyaM mahodare / / 163 / / bhAvArtha:-zodhanadravya, sarasau, saiMdhAnamaka, kSAravarga ( yavakSAra, sajjIkSAra Adi pUrvakathita ) tri+Tu inako gomUtra, va amla padArtha ke sAtha pIsakara battI banAve aura gudA meM rakheM to vaha mahodara roga meM upayogI hai // 163 // vartikA prayogavidhi | gude vilipte tilatailadhavaiH / prativarti ca vidhAya yatnataH // jayenmahAnAhamihodarAzritAn / krimInmarunmUtraroparodhanam // 164 // bhAvArtha:-- gudasthAna meM namaka se mizrita tirake telako Tepanakara, uparokta bako bhI lepana kreN| phira ( ina donoM ko cikanA banAkara ) use gudA ke aMdara praveza karanA cAhiye / jisase, udara meM Azrita, AdhmAna ( apharAnA ) krimi bAta aura mala mUtrAvarodha dUra hotA hai / arthAt AmmAna, mahodara, ina rogoMmeM rahane vAle krimiva bAyuvikAra evaM mala mUtrAvarodha Adi dUra hote haiM // 164 // get farmer 1 tadAzu dUSyadariNaM parityaje-- dviSANi vA sevitumasya dApayet // kadAcidevAzu ca roganivRti- bhavetkadAcinmaraNaM yathAsukham // 165 // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAraka bhAvArtha:-dUSyodarIko asAdhya kahakara choDanA cAhiye / athavA usa viSa sevana karAnA cAhiye / usake sevanase kadAcit usake rogakI nivRtti hojAyagI athavA kadAcet sukha pUrvaka maraNa bhI hojAyagA // 165 // yakRtplIhodara cikitsA / yakRtplihoddhRtamahodare zirAM / svadakSiNe vAmakara ca madhyame // . yathAkramAttAM vyadhayedvimardayan / plihAM kareNAtidadhiprabhojinam // 166 // bhAvArtha:---rogIko khUba dahI khilAkara yakRdadararoga meM dAhine hAtha ke, plIhodara meM bAMyeM hAtha ke madhyaprabhAga sthita zigako, plii:| ko, mardana karate hue, vyadhakaranA ( phamta kholanA ) cAhiye / / 166 // yudhAMzatakSiNAmbararopamaprabhA / sukhoSNagokSAravimizritAM pibet // yakRtplihAdhmAtamahodarI nara : / kramAtsukhaM prApnumanA manoharam // 167|| bhAvArtha -. kapUra se mizrita sugroNa gAyake dUva use pilAnA caahie| jisase yakRt , plihA, AdhmAna, mahodara Adi roga dUra hote haiM // 167 / / yakRplihAnAzakayoga ! sauvarcikAhiMgumahauSadhAnvitA / palAzabhasmasRtamizritAM pibet // nihaMti sakSAragarvipAcitaM / samudrajAtaM lavaNaM plihodaram // 168 // bhAvArtha:----kAlA namaka, hIMga, soMTha inako palAzA bhammake kaSAya meM milAkara pInA cAhiye | evaM kSAra vargake sAtha samudralavaNako pakAkara pIyeM to plihodara roga nAza hotA hai // 16 // pippalyAdi cUrNa / sapippalA~sadhavacitrakAnvita / yavodbhavaM sAdhu vicUrNita samam / / .. rasena saubhAMjanakasya mizrita / lihedyakRtplIhyadaropazAMtaye // 169 // . bhAvArtha:--pIpala, saiMdhAnamaka, citraka va vikSAra ko samAMza cUrNa karake use saMjanake rasa meM milAkara roja cATe to yakRta va plIhodara kI zAMti hotI hai // 169 / / SaTpalapi / sapippalI nAgarahastipippalI : zaTIsamudrAgniyavodbhavaH zubhaiH // kaSAyakalkaiH palaSadakasaMmita- / ridaM ghRtaM prasthasamAMzagomayam // 17 // Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH / ( 227 ) lihedidaM SaTpalasapiruttamaM / yakRtiplahAdhmAnamahodareSvapi // sakAsagulmodhrvamarutprapIDitA / tyudAsamudvartanivAraNaM param // 171 // bhAvArtha:- pIpala, soMTha, gajapIpala, kacora, samudralavaNa, citraka, va yavakSAraM inake chahapala ( 24 tolA ) kaSAya va chapala kaka aura eka prastha ( 64 solA ) gobara kA rasa DAlakara eka prastha ghRta uttama vRttako sevana karanese, yakRta, siddha 1 kare / ise paTpalasarpi kahate haiM / isa AdhmAna, mahodara, kAsa, gulma, plihA, vAta, udAvartako nAza karatA hai. // 170 // 171 // vaddha vastrAbhyudacikitsA | vidvAnyudare'pi vAmato / vipAThya nAbhezvaturaMgulAdadhaH // tadAMtramAkRSya nirIkSya rodhanaM / vyapohya sivyAdacirAdvahirtraNam // 172 // pravanmahAMtraM rajatena kIlaye- / cchritaM payaH pAtumihAsya dApayet || sukhoSNatailaprakaTAvagAhanaM / vidhAya rakSetparipATitAMdaram // 173 // bhAvArtha:-- vibaddha va srAvI udarameM bhI bAMye orase nAbhIke nIce cAra aMgulake sthAnameM cIranA cAhiye / usake bAda aMdarase AMtaDI ko khIMcakara acchItaraha dekhakara usameM kakaMDa kAMTe Adi ruke hue ko nikAlanA cAhiye / chinna bhinna AMtaDIko cAMdI ke patale tArase joDadenA cAhiye / pazcAt udara ke bAhara ke bhAgako zIghra sIkara oTAye hue dUdhako pilAnA caahie| evaM usako thor3A garama tela me baiThAlakara usakI rakSA karanI cAhie || 172 // 173 // jalodara cikitsA | jalodare tailaviliptadehinaM / sukhoSNatoyaiH pariSiktamAturam / / paTena kakSyAtpariveSTitodaram / yathoktadezaM vyathayedadhAraya // 174 // bhAvArtha:-jalodarIko sabase pahile telakA lepana kara maMdoSNa pAnasi snAnakaranA cAhie / usake bAda kaTI pradezake Upara kapaDe ko lapaTanA cAhie / phira bigara dhArake koI zastrase pUrvoktapradeza [ nAbhike cAra aMgula nIce bAMyeM bhAga ] meM cheda karanA cAhie // 175 // udarase jala nikAlane kI vidhi | nidhAya nADIM tanudhArayAnvitAM / kramAdihAlpAlpajalaM niSecayet // na caikavAraM nikhilaM sRjettRSA / tIvrAtimUcchI jvaradAhasaMbhavAn // 176 // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (228) kalyANakArakai bhAvArtha:-usa cheda meM eka yogya do mukhabAlI nalIko rakhakara thoDe 2 jala usa se nikAlanA cAhie / ekadama saba jala nahIM nikAlanA caahie| kyoM ki atyaMta tRSA tIvramUrchA, jvara va dAha ityAdi honekI saMbhA nA rahatI hai // 176 // yathA yathA dopajalanutirbhavet / tathA tathA gADhatarAtibaMdhanam // vidhAya pakSAdayavApi vAmataH / samastadoSodakamutsRjedbudhaH // 177 // bhAvArtha:- jaise 2 sadoSa jala nikala jAvegA vaise 2 [ kamarake ] kapaDeke baMdhanako adhika kasate hue jAnA cAhie / isa prakAra buddhimAn vaidyako ucita hai ki paMdraha dina taka saMpUrNa doSa yukta jalako vAmapA se nikAlanA cAhie // 177 // jalodarIko pthy| tatazva paNmAsamihodarAditaM / sukhoSNadugdhena sadaiva bhojayet / / kriyAsu sarvAsvatha sarvathaiva / mahodare kSIramiha prayojayet // 178 // bhAvArtha:-usake bAda chaha mahIne taka bhI usa jalodarI ko maMdopaNadUdha ke sAtha hI bhojana karAnA caahiye| mahodararogasaMbaMdhI sacikitsA karate samaya dUdhakA upayoga karanA cAhiye // 178 // dugdhakA vizeSa guNa kSIraM mahodarahitaM paritApazoSa- | tRSNAstrapittapavanAmayanAzahatum / / vRSyaM balaprajananaM parizodhanaM ca / saMdhAnakRttadanurUpaguNauSadhAnyam / / 179 // bhAvArtha:-tattadroganAzaka. auSadhiyoM se yukta, dUdha, udararoga saMtApa, zoSa, tRSNA, raktapitta va vAtavikAra ko nAzakaratA hai / sAtha hI pauSTika hai / balaprada hai, zodhaka hai / aura saMdhAnakArI hai // 179 // . aMtima kathana / iti jinavaktranirgatasuzAstramahAMbunidheH / sklpdaarthvistRttrNgkulaakultH|| ubhybhvaarthsaadhntttttybhaasurto| nimRtamidaM hi zIkarAnibhaM jagadekAhitam // 180 // bhAvArtha:-jisameM saMpUrNa dravya, latva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake lie prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdo mukhameM Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| (229) utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAtha meM jagatakA eka mAtra hitasAvaka hai [ isalie hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 180 / / ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake cikitsAdhikAre mahAvyAdhicikitsitaM nAmAdito ekAdazamaH paricchedaH / ityuprAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAvidhibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM mahArogAdhikAra nAmaka gyArahavAM pariccheda samApta huaa| saya Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (230) kalyANakArake atha dvAdazaH paricchedaH vaatrogcikitsaa| maMgala va prtijnyaa| devadevapAbhivaMdya jineMdra / bhAvitAmakhilavAtacikitsAM // zrAvayAmi varabheSajayuktAM / sAvazeSakathitAM sahariSTaiH // 1 // bhAvArtha:---devAdhideva zrI jiteMdra bhagavatako namaskAra kara pUrvaRSiyoM ke dvArA .. AjJApita vAta cikitsA ke saMbaMdhame pUrvokta prakaraNa se zeSaviSayoM ko auSadhavidhAna va riSTa vagairahake sAtha kaheMge // 1 // vAtaroga kA cikitsAsUtra / yatra yatra niyatAkhilarogaH / tatra tatra vidadhIta vidhAnam // tailalepanavimadanayukta- / svadanopanahanairanilaghnaiH // 2 // bhAvArtha:-zarIrake jisa 2 avayavameM jo 2 roga ho usI bhAgameM bAta nAzakaranevAle auSadhiyoMse siddha telalepa, ubaTana, svedana, aura upanAhana [ pulaTisa bAMdhanA ) ke dvArA tadanukUla cikitsA karanI cAhiye // 2 // - tvasirAdigatavAtacikitsA | tvaksirApihitasaMzritavAte / raktamokSaNamathAsatkRTuktam / / asthisaMdhidhamanIgatamAsvaM- / dyAzu baMdhanavidhiM vidadhIta // 3 // bhAvArtha:-yadi vAta vacA va zirAgata ho to vAra 2 rakta mokSaNa (khUba nikAlanA) karanA cAhiye / yadi asthi saMvi va dhamanImeM prApta ho so zIghra svedana kriyAkara baMdhana karanA cAhiye // 3 // ___ asthigata vaatcikitsaa| asthisaMzritamathAvayavasthaM / zRMgamAzu jayatIha niyuktam // pANimanthanavidAritamasthyA / vyApayanalikayA pavanaM vA // 4 // bhAvArtha:-vaha vAyu asthyavayavameM praviSTa ho to sIga lagAkara rakta nikAlanese vaha ThIka hotA hai athavA hAthase malakara va cIra kara naLIse vAyuko bAhara nikAlanA cAhiye // 4 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAra: (.231) zleSmAdiyukta va suptavAta cikitsA / zleSmapittarudhirAnvitavAyo / tatprati pravarabheSajavagaiH / / suptavAtamamRjaH parimokSa- / ryojayedupazapIkrayayApi // 5 // bhAvArtha:-yadi bAta kapha, pitta va raktase yukta ho to usake liye upayogI zreSTha auSadhiyoMkA prayoga karanA cAhiye / muptavAtake liye raktamokSaNa karanA va usake yogya upazama kriyA karanA upayogI hai // 6 // kapha pitta yukta vAta cikitsA / tApabaMdhanamahoSmanijAkhyaH / svedanaH kaphayutAdbhutavAtam // svedayedrudhirapittasametaM / kSIravArighRtakAMjikamitraiH // 6 // bhAvArtha:-tApa, baMdhana [ upanAha ] USma, aura drava, isa prakAra sveda ke cAra bheda haiM / / yadi vAta kaphayukta ho to tApa, baMdhana, aura upanAha ke dvArA svedana karanA ( pasInA nikAlanA ) cAhiye / rakta va pitta yukta ho to dUdha, pAnI, bI aura kAMjI milAkara dravasveda ke dvArA pasInA nikAlanA caahiye| isakA vizeSa isa prakAra hai| (1) tApasvedaH-bAlukI poTalI hathelI, vastra, IMTa Adi ko garama kara ke, ina se, zarIrako tapAkara ( sekakara ) jo pasInA nikAlA jAtA hai use tApasveda kahate haiN|... (2) upanAha baMdhana ] svedaH-vAtaghna auSadhi, taila, tAka, dahI, dUdha, amla padArtha Adise siddha kiye hue auSadha piNDa se tattadaMgo meM moTA lepa kara usake Upara kambala, kapaDA, vAtaghna eraNDa akAdi pattiyoMko bAMdhakara [ isI ko pulATaza bAMdhanA kahate haiM ] jo pasInA nikAlA jAtA hai use upanAha va baMdhana kahate haiM / . (3) UmasvedaH ----1 lohekA goTA, IMTha AdikoMko tapAkara usa para chAcha, kAMjI Adi svAdara chiDakanA cAhiye / rogIko kambala Adi uDhAkara usa tape hue gole va IMThase seke to usake bAppase parmAnA AtA hai| vAtAna dazamUla Adi auSadhoMka kADhA va rasako eka ghaDemeM bharakara tapAya ghar3e kA muha baMda karake aura usake peTameM chidra banAkara usameM lohA bAMsa Adise banI huI eka nalo lagAve / rogIko vAtana tela mAliza karake kambala Adi oDhAkara baiThAye / pazcAt ghaDekI nalIke muMhako rogIke kapaDe ke aMdara kareM to usake vAphase pasInA AtA hai / . 1 dekho zloka naMbara 7. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (232), kalyANakArake manuSyake zarIrake barAbara lambA aura cauDA jamIna khodakara usameM kharakI lakar3I bharakara alAve / jaba vaha acchItaraha jalajAtre usI samaya koyalA nikAlakara dUdha chAcha kAMbI Adi chiDakakara usapara bAtaghna nirguNDI eraNDa, Aka Adike pattiyoMko vichAve vAdameM usake Upara rogIko sulAve / Uparase kambala Adi oddhaave| isase pasInA AtA hai / ityAdi vidhiyoMse jo sveda nikAlA jAtA hai ise USmasveda kahate haiN| . ___ (4)dravasvedaH-vAtaghna oSadhiyoMke garama kADheko loha tAmra Adike bar3e pAtrAmeM bharakara usameM tailase mAliza kiye hue rogIko baiThAlakara ( rogIkA zarIra chAtI paryaMta kADheme DUbanA cAhiye ) jo pasInA lAyA jAtA hai athavA rogIko khAlI vartanameM baiThAla kara Uparase kADhekI dhArA tabataka girAye jaba taka ki nAbhise chaha aMgula Upara taka baDU jAve isase bhI pasInA AtA hai inako dravasveda kahate haiM / isI praka.ra ghI dUdha tela Adi se yathAyogya rogoMmeM svedana karA sakate haiM / / 6 // vaatnupnaah| tailatakradaghidagdhaghRtAmlaiH / taNDulairmadhurabheSanavagaiH / / kSAramUtralavaNaissaha siddhaM / patrabaMdhanamidaM pavanadhnam // 7 // bhAvArtha:--taila, chAcha, dahI, ghRta amla padArtha, cAvala, va madhura auSadhivarga yavakSArAdi kSAra gomUtra va seMdhavAdi lavaNoMke dvAra' siddha pulaTisako bAMdhakara usake Upara vAtaghna pattoMkA pratibaMdhana karanA cAhiye / yaha vAtahara hotA hai // 7 // sarvadehAzritavAtacikitsA sarvadehamihasaMzritavAtaM / vAtarogazamainaravagauhaH // pakadhAnyanicayAstaraNAdyaiH / svedayetkuruta bastividhAnam // 8 // bhAvArtha:-sarvadehameM vyApta vA ho to bAta roga ko upazamana karanevAle auSadhiyoMse siddha kADhe meM rogI ko avagAhana, ( baiThAlanA ) va pake hue dhAnyasamUha ke Upara sulAnA Adi kriyAyoMke dvArA svedana karAnA cAhiye / phira bastiprapoga karanA cAhiye // 8 // stabdhAdivAtacikitsA / __ stabdhadehamidda kuMcitagAtraM / gADhabaMdhayutamAcaraNIyam / / saMghajatrugalavalAsa vAtaM / nasyamAzuzamayedvAnaM ca // 9 // 1-2 ina donoMkA khulAsA USmadravasveda meM kiyA hai| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH / ( 233 ) bhAvArtha:- vAtavikAra se jisakA zarIra stabdha va AkuMcita ho gayA hai usake liye moTA pulTiza bAMdhanA cAhiye / skaMdha (kaMdhA), jatru ( haMsalI ) gala va vakSasthAna meM vAta ho to nasya aura camanase zamana karanA cAhiye // 9 // sarvAgagatAdivAtacikitsA / ekadeza sakalAMgagavAtaM / bastireva zamayedatikRcchram / uttamAMgasahitAmalabasti / dhArayetkSaNasahasramazeSam // 10 // bhAvArtha:- eka dezagata va sarvAMgagata atikaThinasAdhya vAta ko vastiprayoga zamana karasakatA hai / zirogatavAyu ho to zirobastiko eka hajAra kSaNataka dhAraNa karanA cAhiye / zirovastiH - carma va carmasadRza moTe kapaDese TopIke AkAravAlI lekina isake Upara va nIcekA bhAga khulA rahe [ TopI meM UparakA bhAga baMda rahatA hai ] aisI binA | usake eka muMhako zirapara jamAke rakheM / usakI saMdhimeM uDadakI piTTIkA lepa kareM / isake bAda usake aMdara vAtaghna taila bharakara 1000 eka hajAra kSaNataka zirako nizcala rakhakara dhAraNa karAve to nAka muMha aura netrameM srAva hone lagatA hai / taba usako zirase nikAla leveM / ise zirobasti kahate haiM // 10 // 1 AvRddhavAcikitsA / snehikairbamanalepavirekA-- / bhyaMgadhUpakabalA khilabastim // proktanasyamakhilaM parikarma / prArabheta bahuvAtavikAre // 11 // bhAvArtha:- atyadhika vAtavikAra ho to snehana vamana, lepa, vireka, abhyaMga, dhUpa, kabala va basti Adi pahile kahe hue nasya prayogoMkA AvazyakatAnusAra prayoga kareM // 11 // vAtaroga meM hita / snigdhadugdhadadhibhojanapAnA- / nyamlakAni lavaNoSNagRhANi // kuSTapatra bahulAguruyuktA / lepanAnyanilarogahitAni // 12 // bhAvArtha:- cikane padArtha (taila vI) va dUdha, dahI, khaTTA aura namakIna padArthoko bhojana va pAna meM upayoga, garama makAna meM nivAsa aura kUTa, tejapAta, ilAyacI va aguru unakA lepana karanA, vAtaroga ke liye hitakara hai | // 12 // 30 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (234) kalyANakArake vAtaroga meM hit| sAgniyAnagurusaMvaraNAni / bramhacaryazayanAni mRdUni // ..... dhAnyayUSasahitAni khalAni / prastutAnyanilarogiSu nityam // 13 // . . bhAvArtha:-garama savArImeM jAnA, bhArI kapaDoMko oDhanA, brAhacaryase rahanA, mRduzayanameM sonA, dhAnyayUSa sahita khala ( vyaMjanavizeSa ), ye saba vAtaroga ke liye hitakara haiM // 13 // vAtaroga meM hit| AjyatailayutabhakSaNabhaujyoM- / SNAvagAhapariSekakarISeH // svedanAnyatisukhoSNasukhAnI- / tyevamAdyanilavAraNamiSTam // 14 // bhAvArtha:--ghI, telase yukta bhakSya va bhojana, uSNa kADhA AdimeM avagAhana, karISa [ sUkhe gobara ] ko, thoDA garama kara ke seka kara sukhapUrvaka svedalAnA Adi yaha saba vAtanivAraNa ke liye hitakara haiM // 14 // tilyakAdi ghRta / tilvakAmlaparipeSitakalkaM / bilvamAtramavagRhya sudaMtI / / kSIrakaMcukamiti trivRtAravyA-- / nyakSamAtraparimANayutAni // 15 // ADhakaM dadhiphalatrayajAta- / kAthamADhakamathApi ghRtasya / / prasthayugmamakhilaM paripakaM / vAtinAM hitavirecanasarpiH // 16 // bhAvArtha:--khaTTI cIjoMse pisA huA tilvaka ( lodhake vRkSake AkAravAlA, jisakI pattiyAM baDI hotI hai, lAlavarNa yukta, aise virecanakAraka vRkSavizeSa) kalka 4 tole, jamAlagoTe kI jaDa, kSIra kaMcukI [kSIrIzavRkSa ] nizotha ye eka 2 tole lekara, cUrNa kareM aura uparokta ( tilyaka ) kalkameM milAveM / yaha kalka, eka ADhaka [ 3 sera, 16 tole ] dahI, eka ADhaka triphalAkvAtha, ina cIjoMseM, do prastha [ DeDha sera 12 tolA ] dhRta yathAvidhi siddha kreN| yaha tilvakAdi ghRta, vAtika sogiyoMko virecana ke liye upayogI hai // 15 // 16 // aNutaila / pIlukopakaraNAni tilAnAM / khaNDakhaNDa zakalAni vidhAya / kvAthayedvahutarodakamadhye / tailamutpatitamatra gRhItvA // 17 // 1 rodhAkAre bRhatpatre, ravairepanika vRshe| paMdhaka zabdasiMdhu. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH tacca vAtaharaMbhaSajakalka- / kyAthadugdhadadhibhAgavipakam // vAtarogamaNutailamazeSaM / haMti zAMtiriva karmakalaMkam / / 18 / / bhAvArtha:---pIlu vRkSakI chAla va tilako TukaDA 2 kara bahutase pAnImeM pakAkara kAtha karanA caahie| usameM jo tela nikale use nikAlakara bAta hara auSadhiyoMkA kalka kvAtha, dUdha, dahIke sAtha pakAnepara taila siddha hotA hai| usakA nAma aNutaila hai| jisa prakAra zAMtikriyA karma kalaMkako nAza karatI hai usI prakAra usa telakA eka aNu bhI saMpUrNa vAta roga ko nAza karatA hai // 17 // 18 // __ sahasravipAka tela | sarvavAtaharavRkSavizeSai- / zoSitairavanimAzu vidagdhAm // tairvipakavaratailapaTairni- / pya naktamuSitAM hyapareyuH // 19 // snehabhAvitasamastamRda niH- / kAthya pUrvavadihotthitatailam / Amla dugdhadadhivAtaharakA- / thauSadhairIpa sasahasraguNAMzaiH // 20 // sarvagaMdhaparivApavipakaM / pUjayA satatameva mahatyA // pUjitaM rajatakAMcanakuMbha- / sthApitaM varasahasravipAkam // 21 // rAjarAjasadRzo'tidhanADhyaH / zrImatAM samucitaM bhuvi sAkSAt // tailamaMtadupayujya manuSyo / nAzayedakhilavAtavikArAn // 22 // bhAvArtha:---sarva vAtahara vRkSoMko sukhAkara unase bhUmi ko jalAye tathA unhI vAta hara vRkSoMkI chAla, jaDa Adi ke kvAtha va kalkake dvArA eka ADhaka tilake taila ko pakAkara siddha kareM / usa telako usa jalAI huI bhUmi para DAleM / eka rAtrI vaisA hI choDakara dusare dina usa tela se bhAvita miTTIko nikAlakara kvAtha kareM jisase yathApUrva nikala jAyagA / usa telako hajAra gunA Amla, dadhi, dugdha va vAtahara auSadhiyoMke kvAtha va kalka ke sAtha hajAra vAra pakAnA cAhie / taba vaha tela siddha hojAtA hai / phira usameM sarva gaMdhadravyoM [ candana kastUrI kapUra Adi 1 ko DAlakara bahuta vijabhaNake sAtha pUjA karake use cAMdI va soneke ghaDemeM bharakara rakheM / isa taila ko taiyAra karaneke lie rAjAdhirAja sadRza dhanADhya hI samartha haiM / isa tailako upayoga karanese manuSya sarvaprakArake bAta vikAroMko dUra karatA hai // 19 / 20 / 21 / 22 // ptrlvnn| naktamAlabRhatIdvayapUti- kAgnikecarakamuSkapunarne- // raNDapatragaNamatra gRhItvA / kSuNNamebulavaNena samAnam // 23 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (236) kalyANakArake tatsupAtranihitaM prapidhAyA - raNyagomayama hAgnividagdham // patranAmalavaNaM pavanaghnam / graMthigulmakaphazophavinAzam // 24 // bhAvArtha:----karaMja, choTI kaTelI, baDI kaTelI, pUtI karaMja, citraka, gokhura mokhA, punarnavA, eraNDa inakI pattiyoMko samabhAga lekara cUrNa kareM / isa cUrNa ke barAbara samudra namaka milAkara use eka acche miTTI ke ghaDemeM DAlakara, usake muMha baMda kara deM / phira jaMgalI kaNDoMse eka laghu puSTa deveM [ jalAye / basa auSadha taiyAra hogayA / isakA nAma patralavaNa hai| isake sevana se vAtaroga nAza hote haiN| tathA graMthi, gulma, kapha, aura zotha ( sUjana ) ko naSTa karatA hai // 23 // 24 / / kvAtha siddhlvnn| naktamAlapicuMmadapaTolA- pATalInRpatarUtriphalAgni- // kAthasiddhalavaNaM snuhidugdho- mizritaM prazamayedudarAdIn // 25 // bhAvArtha:-karaMja, nIma, paTolapatra (kaDabI paravala) pADha, amalatAsa kI gUdA triphalA, citraka inako samAMza lekara bane hue kAthase siddha namaka meM thoharakA dUdha mizrakara upayogameM leveM to udarAdi aneka rogoMko dUra karatA hai // 25 // kalyANa lvnn| pAribhadrakuTajArkamahAva- kSApamArganiculAgnipalAzAn / zivazAkabRhatIdvayanAde-- yATarUSakasapATalabillAn // 26 // naktamAlayugalAmalacavyA- ruSkarAMghripasamUlapalAzAn / vaijayaMtyupayutAn lavaNeno- mizritAnkathitamArgavidagdhAn // 27 // SaDguNodakavimizritapakkA- gAlitAnatighanApalavastre / tavaM paripacetprativApai-hiMgujIrakamahauSadhacavyaiH // 28 // citrakarmaricadIpyakamitraiH / pippalItrikayutaizca samAMzaiH / cUrNitairbahalapakkamidaM kalyANakAkhyalavaNaM pavanaghnam // 29 // bhAvArtha:-bakAyana, kuTaja, akauvA, yohara, laTajIrA, citraka, palAza, seMjana, donoM ( choTI baDI ) kaTelI, aDUsA, pADha, bela, donoM ( karaMja pUtIkaraMja ) karaMja, cAva, bhilAvA, palAzamUla, agethu ina saba auSadhiyoMko cUrNa kara usameM seMdhAlavaNa sanmizraNa karake pUrvokta prakArase jalAnA cAhiye / tadanaMtara use SaDguNa jala milAkara 1 auSadhiyoMke kvAtha meM usake barAbara seMdhAnamaka DAlakara tabataka pakAve ki vaha jabataka gADhA na hove / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH|| (237) usako pakAve / phira acche kapaDese chAnakara usa dravameM hIMga, jIrA, soMTa cAva citraka kAlImiraca ajamoda " tInoM prakAra ke pIpala, inake samAMza cUrNa ko DAlakara tabataka pakAve jabataka gADhA na ho ise kanyAgalapaNa kAha haiN| yaha bAtavikArako nAza karatA hai // 26 // 27 // 28 // 29 // agnimAMdyagudanAMkuragulma- / griithkiittktthinaadrshuulaa|| nAhakukSiparivatavidhI / sArAMgazamanaM lavaNaM tat / / 30 // bhAvArtha:-yaha lavaNa agnimAMdya, vayaH ri, gulama, aMthi, kRmiroga kaThinodara, zUla, AdhmAna, kukSi, parivarta, hajA; atisAra Adi aneka rogoMko upazamana karatA hai // 30 // sAdhyAsAdhya vicArapUrvaka cikitsA karanI cAhie / uktalakSaNamahAnilaroge- pvapyasAdhyamadhigamya vidhijJaH // sAdhayedadhikasAdhanavedI / vakSyamANakathitoSadhayogaiH // 31 // .: bhAvArthaH----isa prakAra lakSaNasahita kahe gaye vAtarogoM meM cikitsA zAkha meM kuzala vaidya sAdhyAsAvyakA nirNaya kareM / aura sAdhyarogoMko Age kahanevAle va kahe gaye auSadhiyoMke prayoga se sAdhya kareM // 31 // apatAnakakA asAdhyalakSaNa / srstlocnmtishrmbiNdu-| vyAptagAtramabhibhitamedam // maMcakAhatabahirgatadeham / varjayettadapatAnakataptam / / 32 // bhAvArtha:-- jisakI AMkhe khisaka gaI ho, atizramase yukta ho jisake zarIrameM bahutase cakatte hogaye hoM, jisakA zizna bahuta bar3ha gayA ho, khATapara hAtha pairako khUba paTakatA ho va usa se bAhara giratA ho aise apatAnaka rogIko asAdhya samajhakara choDanA cAhie // 32 / / pakSAghAtakA asAdhyalakSaNa zUnagAtramapamuptazarIrA- / mAnabhunatanuparujArtam / varjayedadhikavAtagRhItaM / pakSaghAtamarujaM parizuSkam // 33 // bhAvArtha:-- jisakA zarIra sUjagayA ho, supta ( sparzajJAna zUnya.) huA ho, AdhmAna (apharAnA) se yukta ho, namagayA ho, va kampase yukta ho, atyadhika vAtase gRhIta 1 pipalI 2 jalapippalI 3 gajapippalI. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( -238) 'kalyANakArake ho pIDA rahita ho, aMgopAMga sUkha gaye hoM, aise pakSAghAta rogI ko asAdhya samajhakara : choDanA cAhie // 33 // AkSepakaapatAnaka cikitsA | snehanAnupakRtAturamokSa- / pApatAnakRnipIDitagAtram // zodhayecchirasi zodhanavagaiH / pAyayeddhRtamanaMtaramaccham // 34 // bhAvArtha:-- AkSepaka apatAnakase pIDita rogI ko snehana svedana Adi kriyAka prayogakara [ zirovirecana ] zirazodhanavarga kI auSadhiyoMse zirazodhana karanA cAhie | tadanaMtara svaccha ghRtako pilAnA cAhie // 34 // vAtahara taila | khyAtavAtahara bheSajakalka- / kvAthakolayavatoyakulutthI - || tpannayuSadadhidugdhaphalAmlai / stailamAjyasahitaM paripakvam ||35|| bhAvArtha:- vAtako nAza karanevAlI auSadhiyoMse banAyA huA kalka va kAya caira' va 'yatrakA pAnI, kulathI kA yUpa, dahI, dUdha amlaphala aura ghI inase tela siddha 'karanA jAhiye || 35 // vAtahara tela kA upayoga | nasyatarpaNIzaraH pariSekA- syaMgavastiSu vidheyamihAkSe- / pApatAnakamahAnilaroge - dhvaSTavargasahitaM mithunAkhyam ||36|| bhAvArtha:- uparokta tela ko, apatAnaka mahAvAta rogoM meM nasya, sira kA 'tarpaNa, pariSeka, abhyaMga, aura bastikriyA meM upayoga karanA cAhiye / evaM jIvaka 'RSabhaka, kAkolI kSIrakAkolI, medA, mahAmedA, Rddhi, vRddhi ina aSTavarga se siddha kiye hue mithuna nAmaka taila ko uparokta kAryoM meM upayoga karanA cAhiye || 36 // Ardita vAta cikitsA | svedayedasadarditavataM / svedanavidhairvahudhoktaH / arkatailamapatAnakapatrA - | mlAdhikaM dadhi ca pItamabhuktvA // 37 // bhAvArtha:- ardita vAtaroga meM bhojana na khilAkara, amlarasa vA dahI ko pilAye pazcAt aneka bAra kahe gaye, nAnA prakAra ke svedana viviyoM dvArA vAra 2 svedana kareM / Akake taila kA mAliza kareM / / 37 // Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH / zuddha va mizravAta cikitsA ! zuddha vAtahitametadazeSaM / mizriteSvapi ca mizritamiSTam // doSabhedarasabhedavidhijJo / yojayetpratividhAnavizeSaiH // 38 // bhAvArtha:- Upara abhItaka jo vAtaroga kI cikitsA kA varNana kiyA hai, ve sampUrNa zuddhavAdAra arthAt kevala bAtase utpanna rogoM meM hitakara haiM / anyadoSoM se mizrita ( yukta ) vAtarogoM ke liye bhI rasabheda, doSabheda, va tattadrogoM ke pratIkAra vidhAna ko jAnanevAlA vaidya, tattaddoSoM ke pratikUla, aisI mizrita cikitsA kareM pakSAvAta arditavAta cikitsA / // 38 // pakSaghAtamapi sAdhu vizodhyA - / sthApanAdyakhilarogacikitsA | saMvidhAya viditArditasaMjJam / svedanairupacaredavapIDaiH // 39 // ( 239) bhAvArtha:- pakSAghAta rogIko acchItaraha virecana karAkara, AsthApanAbasti Adi vAtarogoM ke liye kathita, sampUrNa cikitsA karanI cAhiye / ardita vAtarogI ko svedana va avapIDananasya Adi se upacAra karanA cAhiye / / 39 / / Aditavata ke lie kAsAdi taila | kAzadarbhakuzapATalIbalva kAthabhAgayugale sudugdham // tailamardhamakhilaM paripakkaM / sarvathArditavinAzanametat // 40 // bhAvArtha:- kAsa tRNa, darbhA, kuza, pADha, bela inake do bhAga kAtha eka bhAga dUdha evaM usa se [ dUdhase ] AdhA bhAga taila DAlakara pakAyeM / isa tela ko nasya Adi ke dvArA prayoga kareM to, AditavAta ko vinAza karatA hai // 40 // gRnasI prabhRtivAta roga cikitsA | siprabhRtivAtavikArA- / vraktamokSaNamahAnilaroga - // proktasarvaparikarmavidhAnaiH | sAdhayedurutarauSadhayogaiH // 41 // bhAvArtha:- gRsi Adi mahAvAta vikAra meM raktamokSaNa karake pahile kahe gaye uttama auSadhiyoM ke prayoga se yogya cikitsA karanI cAhiye // 41 // higaaracikitsA | // kojAnapi mahAnilarogAn / kuSTapatralavaNAdighRtai bastibhirvividhabheSajayogeH / sAdhayedanilarogavidhijJaH // 42 // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 240 ) kalyANakArake bhAvArtha:- koSTagata mahAvAta rogoMme patra lavaNAdika, vRta va vastiprayoga Adi aneka prakArake prayogoM dvArA saMpUrNa vAta rogoMkI vidhIko jAnanevAlA kuzala baidya cikitsA kareM // 42 // vAtavyAdhikA upasaMhAra. kevalo'yamitaraissahayukto / vAta ityuditalakSaNamArgIt // Akalayya sakalaM savizeSai- / bheSajairupacarednurUpaiH // 43 // bhAvArtha::- yaha kevala vAtaja vikAra hai, yaha anya doSoMse yukta hai / ina kA pahile kahe hue vAtAdi doSoMke lakSaNoMse nizcayakara unake yogya auSadhiyoM se cikitsA karanI cAhiye // 43 // karNazUla cikitsA | karNazUlamapi vahiMgu / cacchRMgaverarasatailasametaiH // pUrayecchravaNamAzu jayettaM / chAgatoyalazunArkapayobhiH // 44 // bhAvArtha:-saiMdhAnamaka, hIMga, adarakha ke rasako tela meM milAkara athavA bakarekI mUta, lahasana va akaukA rasa inako milAkara garama karake kAnameM bhareM aura usako sau pAMca athavA eka hajAra mAtra samayataka dhAraNa karAve to karNazUla zAMta hotA hai / atha mUDhagarbhAdhikAraH / mUDhagarbhakathanapratijJA | uktametadakhilAmayayogyaM / saccikikitsitamataH paramanye mRdagarbhagatilakSaNariSTa- proyaduddharaNayuktakatheyam // / 45 / / bhAvArtha:- abhItaka vAta rogoM ke liye yogya cikitsAvizeSakA pratipAdana kiyA hai / aba mUDhagarbha ke lakSaNa, riSTa, va uddharaNakI ( nikAlane kI ) vidhi Adiko kaheMge / / 45 / / garbhapAta kA kAraNa | vAhanAdhvagamanaskhalanAti / grAmyadharmapatanAdyabhighAtAt // pracyutaH patati visRtagarbha - | svAzayAtphalabhiyAMtripadAt // 46 // 1 ghuTane cAroM tarapha hAthase eka cakkara phirAkara cuTakI bajAye / itane kAlakI eka mAtrA hotI hai| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| (241) bhAvArthaH-atyAdhika vAhanameM baiThane se, adhika calanese, skhalana (paira phisalanA) honese, maithuna karanese, kahIM girapaDanese, coTa laganese, jisa prakAra vRkSase phalacyuta hotA hai usI prakAra garbha apane sthAnase arthAt garbhAzayasa cyuta hokara girajAtA hai ( ise garbhapAta kahate haiM ) // 46 // .. garbhasnAna svarUpa / garbhaghAtavipulIkRtavAyuH / paarshvvstyudryonishirsthaa-|| nAhazUlajalarodhakaro'yaM / sAvayatyatitarAM taruNacet // 47 // bhAvArtha:-vaha garbha yadi taruNa ( cAremahInetaka kA ) ho to garbhake AghAtase udriktavAyu pArzva, basti udatyoni va zira Adi sthAnoko pAkara AdhmAna, zUla, mUtrarodha ko karate hue atyAdhika rakta kA srAva karatA hai / ( isI avasthAko garbhasrAva kahate haiM ) // 47 // mUDhagarbhalakSaNa / kazcidevamabhivRddhithupeto'- / pAnavAyuvipuTIkRtamArgam // mUDhagarbha iti taM pravadaMti / dvAramAzvalabhamAnayasughnam // 48 / / bhAvArtha:--vinA kisI upadrava ke, koI garbhavRddhi ko prApta hokara jaba vaha prasavonmukha hotA hai, taba yadi apAnavAyu prakupita ho jAye to vaha garbha kI gati ko viparIta kara detA hai| isaliye, use nirgamanadvAra zIghra nahIM mila pAtA hai / viruddha krama se bAhara nikalane lagatA hai| ise mUDhagarbha kahate haiN| yadi isa kI zIghra cikitsA na kI jAya to prANaghAta karatA hai // 49 // mUDhagarbhakI gatike prkaar| kazcideva karapAdayugAbhyA-- / juttamAMgavinivRttakarAbhyAm / pRSThapArzvajaThareNa ca kazcit / sphikachiroMghibhirapi pratibhugnaH // 49 / / bhAvAryaH---usa mUDhagarbhase pIDita honepara kisI kisI bAlakakA sabase pahile hAtha pAi eka sAtha bAhara Ate haiN| kisI 2ke mastaka hI bAhara AjAtA hai| hAtha aMdara rahajAtA hai| kisI 2 bAlakakI pITha ya bagala bAhara AjAte haiM aura 1 pAMcave yA chaTave mahInemeM jo garbha girajAtA hai use garbhapAta kahate haiN| 2 prabhamase cAra mahinetaka jo garbha girajAtA hai use garbhasrAva kahate haiN| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake kisIkA peTa, isI prakAra kisI 2 ke pAda aura mastaka eka sAtha milajAnese kaTipradeza pahile AjAtA hai / / 49 // . mUDhagarbha kA anya bheda / yonivAyugatapAdayugAbhyAM / prApnuyAbahuvidhAgamabhedaiH // mUDhagarbha iti taM pravicAryA-- / zvAharedasuharaM nijamAtuH // 50 // bhAvArtha:----yonigata kuSita vAtase donoM pAda hI pahile Ate haiM / isa prakAra garbha aneka prakArase bAhaH AtA hai isalie mUDhagarbhakA bhI aneka bheda haiM / usa samaya mUDhagarbha kI gati ko acchI taraha vicAra kara jaisA bhI nikala sake, bacceko zIghra bAhara nikAlanA cAhie / nahIM to vaha mAtAke prANakA ghAtaka hogA // 50 // .... mUDhagarbhakA asAdhya lakSaNa / vedanAbhirativizrutamatyA-- / dhmAnapIDitamatipralapaMtI // mUrchayAkulitamudgatadRSTI / varjayedadhikamUDhajagAm // 51 // bhAvArthaH-----atyaMta vedanAme yukta, AdhmAnase pIDita, atyaMta pralApa karatI huI, mUrchAkulita va jisakI dRSTI UparakI ora ho aisI mUDhagarbhavAlI strI ko asAdhya samajhakara choDeM // 51 / / zizurakSaNa! prANamokSaNamapi pramadAyAH / spaMdanAtizithilIkRtakukSim / prAvibudhya jaTharaM pravipATya / proddharatkaruNayA tadapatyam / / 52 // bhAvArtha:-zrI kA prAga iTa jAnepara bhI yadi eMTa geMga phaDakatA ho, peTa zithila ho gayA ho to aisI avasthA ko pahile hI jAnakara dayAbhAvase bacce ko bacAne kI icchA se, peTako cIra kara use bAhara nikAle / 52 // mRtagarbha lkssnn| zvAsapUtiratizUlapipAsA / pANDavaktramacalodaratAtyA- / / bhAnamAvipariNAzanameta- / jAyate mRtazizAvabAlAyAH // 56 . bhAvArthaH --yadi baccA peTameM mara gayA to mAtAko vAsagaMdha, ati:la, pyAsa, pANDarAmukha, nizcalapeTa, ati AdhmAna [ apharAnA ] prasavavedanavinAza ye saba vikAra prakaTa hote haiM / / 53 / / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| muuddhgrbhuddhrnnvidhi| paDhagarbhamatikaSTAmihAMtrA- / yaMtarAktamapahartumazakyam / / tannivedya narapAya parebhyaH / tasya kRcchataratAM pratipAdya // 5 // picchilauSadhaghRtapravilisa- / klahAkuMThanakhareNa kareNa // poddharetsamucitaM kRpayA ta-- | garbhiNImapi ca garmamahiMsan // 55 // bhAvArthaH ---AMtaDI yakRt plIhA Adike bIca meM rahanevAle muDhagarbhako nikAlanA ati kaThina va dupAdhya kAma hai / isaliye vaidya ko ucita hai ki usakI kaSTa sAdhyatA ko, rAnA va anya usake baMdhubAMdhayoM se kahakara libalibAhaTa phisalanevAle ] auSadha aura ghI ko, nAkhUna kaTe hue hAthoM meM lepakA, aMdara hAtha DAlakara yogya rItIse, dayAdrahRdaya hote hue nikAla leN| paraMtu dhyAna raheM ki garbhiNI va usAke garbha ko kucha bhI bAdhA na pahuMce // 54 / / '55 / / vartanAtiparivartanavikSe- / pAtikarSaNavizeSavidhAnaH / AharedasuharaM dRDhagarbha / zrAvayedapi ca maMtrapadAni // 56 // bhAvArtha:----mAtAke prANa ko ghAta karanevAle mUDhagarbhako nikAlaneke liye jisa samaya vaha aMdara hAtha DAle usa samaya bacce ko jaisA rahe vaisA hI khIMcanA, usako badalakara khIMcanA; sarakAkara khIMcanA va ekadama khIMcanA Adi aneka vidhAnoMse arthAt prANa harabhevAle mRDhagarbhakI jaisI sthitI ho tadanurUpa vidhAnoM (jisase vinA bAdhA ke zIghra nikala AyeM ) ke dvArA bAhara nikAlanA cAhiye // 56 // . lAMgalAkhyavarabheSajakalka / lepayedudarapAdatalAnyun- / mattamUlamathavA kharamaMja- / zci sAdhu zirasi praNidheyam // 57 / / bhAvArtha:-kalihArIkI jaDake kailka banAkara garbhiNIke peTa va pAdatalameM lepana karanA cAhiye, dhatarekI jaDa va ciracirekI jar3ako mastakapara rakhanA cAhiye // 57 // sukhapralavArtha upAyAntara / ' tIrthakRtpavaranAmapadevA / maMtritaM tilajapAnamanUnam // cApapatramatha yonimukhasthaM / kArayetsukhataraprasavArtham // 58 // bhAvArthaH-- tIrthakara paramadevAdhideva ke pavitra nAmoccAraNase maMtrita tela garbhi NIko pilAnA cAhiye / tathA yonIke mukhameM cASaphAko rakhanA cAhiye / uparoktakIyAoMse sugvapUrvaka zIza hI prasatra hotA hai / / 58 / / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (244) kalyANakArake mRtgrbhaahrnnvidhaan| pUrvameva tadanaMtaramAsa- / nAgataM hyapahareyurapatyaM // mudrikAnihitazastragukhanA- / zvAharenmRtazizu pravidArya // 59 // bhAvArtha:--pahilese hI athavA auSadhi Adike prayoga ke bAda nikaTa Aye hue bacceko hAthase bAhara nikAlanA cAhiye ! yadi vaha baccA maragayA ho to mudrikA zastrase vidAraNa karake nikAlanA cAhiye / / 19 // sthUlagarbhAharaNavidhAna / sthaulyadoSaparilagnamapIha ! prAharetpravalapicchilatailA- // liptahastazizuyonimukhAnta- / mArgagarbhamatiyatnaparassan // 60 // bhAvArtha:- yadi vaha baccA kucha moTA ho ata eva yonike aMtarmArgameM rukA huA ho to usa samaya libalibe auSadhiyoM ko apane hAtha, baccA va yonimeM lagAkara bacce ko bahuta sAvadhAna hokara bAhara nikAlanA cAhiye / 60 // garbhako chedanakara nikaalnaa|| yena yena sakalAvayavena / sajyate mRduzarIramapatyam // taM. karaNa parimRjya vidhijJaH / chedanairapaharedatiyatnAt // 61 // --.. bhAvArtha:-muMduzarIrake dhAraka baccA jisa avayavase aTaka jAtA ho una aMgoM ko hAthase malakara evaM chedakara bahuta yAnake sAtha bacce ko bAhara nikAlanA cAhiye / / 61 sarvamUDhagarbhApaharaNa vidhAna | mUDhagarbhagatiratra vicitrA / tatvavidvividhamArgIvakalpaH // nirharettadanurUpavizeSai- / garbhiNImupacaredapi pazcAt // 62 // bhAvArtha:-mUDhagarbhakI gati atyaMta vicitrA huA karatI hai / isaliye unake saba prakAra ke bhedoM ko jAnane vAlA buzala vaidya aneka prakArakI. ucitta rItiyoM se use bAhara nikAleM / tadanaMtara garbhiNIkA upacAra kareM // 12 // prasUtA kA upacAra / yonitarpaNazarIrapariSe- / kAvagAhanavilepananasye-- // - * pUktatailamaniladhnamazeSaM / yojayedapi balAvihitaM ca // .63 // 1 yadi garbha jIvita hoto kabhI chedana nahIM karanA caahiye| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH bhAvArtha:-prasRta strI ke yonitarpaNa / yonimeM telase bhijA huA kapaDA rakhanA Adi ) zarIraseka, zarIra para tela chiDakanA vA dhArA denA Adi avagAhanA, lepana aura nasya kriyA meM pUrvokta sampUrNa yAtaha tailoMko athA balAtala / Age kaheMge / ko upayoga meM lAnA cAhiye / mAgaMza yaha ki vAnAnAdAka leloMke dvArA prasUtA strIko yonitarpaNa Adi biki mA karanI cAhiye / / 63 // vlaatel| kyAtha eva ca balAMdhivipakva- / paDguNassadRzadugdhavimizraH // kolavilyabRhatIdayaTuMTU- / kAnimayayavahastakulutthaiH / / 64 // vizruteH kRtakapAvibhAgaH / telabhAgasahitAstu samastAH // tacaturdazamahADhaka bhAga / pAcayedadhikabheSajakalkaiH / / 65 // aSTavarmamadhurauSadhayuktaH / kSIrikA madhukacaMdanamaMji-- // SThAzvagaMdhasuradAruzatAva-- / nikuSThasaralastagarelA // 66 // sArivAsurasasarjarasAgvyaM / patrazailajajaTAgurugaMdhI-- // grAkhyasaiMdhavayutaiH paripaSTaiH / kalkinaissamazRtaissahapakam // 67 / / sAghusiddhamavatAya sutailaM / rAjate kanakamRNmayakuMbhe // sanidhAya vidadhIta sadedaM / rAjagajasadRzAM mahatAM ca / / 68 // pAnanasyaparipekavizeSA- / lepabastiSu vidhAnavidhijJaiH // yojitaM pavanapittakamAthA- / nnAzayedakhilarogasamUhAn // 69 // bhAvArtha:---- telase SaDguNa balAmUlakA kAya va dUdha evaM telakA samabhAga bera, bela, donoM kaTelI, TuMTaka, agethu, jau, gulathI inake kaSAya yaH caturdaza ADhaka pramANa tilakA tela lekara pakAnA cAhiye / usameM aSTavarga ( kAkolI, kSIra kAkolI, medA, mahAmeda, Rddhi, vRddhi, jIvaka, RSabhaka ) madhurauSadhi, akauvA, mulaiThI, caMdana, maMjITha asagaMdha, devadAru, zatAvarImUla, kUTa, dhUpasarala, tagara, ilAyacI, sArivA, tulasI, rAla, dAlacInIkA patra, zailaja nAmaka sugaMvadravya [ bhUricharIla ] jaTAmAMsI, agaru, vacA, saiMdhAnamaka inako pasikara taila se caturthAMza bhAga kalka usa tela meM DAlakara pakAnA cAhiye / jaba vaha tela acchItaraha siddha ho jAya to use utAre / phira use cAMdI sone athavA maTTIke ghaDemeM rakheM / vaha rAjAdhirAjoM va tatsadRza mahAna puruSoM ko upayoga karane yogya hai / isa tailako pAna, nasya, seka, Alepana, basti Adi vidhAMno 1 avagAhana AdikA svarUpa pahile likha cuke haiN| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake meM prayoga kiyA jAya to vAta, pitta, kapha Adi doSoMse utpanna aneka rogoMko dUra karatA hai / / 64 / / 65 / / 66 // 67 // 68 / / 69 // zatapAkavalA tala tatkaSAyabahubhAvitazuSka ! kRSNasAttalanipaDitalam // . talAkathilatoyazatAMzaH / pakApela isakucchatapAkam // 7 // tadrasAyanavidhAnavize- / ssevyamAna zatapAkara lAkhyam / dIrghapAyuranavadyazarIraM / droNameva kurate'trA narANAm / / 72 / / bhAvArtha:-palAmUla ke kaSAya se anekavAra bhAvita kAle tila se tela nikAla kara usa se, saugunA vAmUla ke kagAra DAlakara bAra 2 pakauve / isakA nAma zatapAka balAtela hai / isa tela ko rasAyana sevana vidhAna se, eka droNa [ 12 // paune teraha sera ] pramANa sevana kiyA jAya to darcAiya evaM zArIra nidoSa hotA hai ||70/71 // nAgavalAdi tail| tadattamagajAtibalAko- / raMTamalazanamalagucyA -- // dityaparNituragArkavizArI- / NyAditailapakhilaM paMcAyam // 72 // * bhAvArtha:--isa tela kI vivise uttama nAgavalA, atibalA, piyAvAsA ina ke mla zatAvarI guDUcI (gurca) sUtraparNI, azvagaMdha, akauvA, mASapaNI (vanamUga ) ityAdi vAtaghna auSadhiyoMse taila siddha karanA cAhiye / / 72 // prasUtA strI ke liye sevya auSadha ! mArkaveSvapi pivedyavasa- ! kSAramAjyasahitoSNajalervA // pippalItrikaTukadvayayuktaM / saiMdhavaM tilajamizritameva // 73 / / satrijAtakakaTutrayamizra / mizrazodhanapurANaguDaM vA // bhakSayenmaricamAgadhikAku- / stuvarakathitasoSNajalaM vA / / 74 // ...: mAvArthaH ----prasUtA strI ko muMgarAja rasa meM yavakSAra DAlakara athavA ghI, uSNajala yavakSAra milAkara athavA soMTa miraca pIpala, meMdhAnamaka inako tilake tailameM milAkara pilAnA cAhiye va purAne guDake sAtha trikaTu va trijAtaka milAkara bhakSaNa karanA cAhiye / athavA miraca, pIpala va dhaniyAse kathita uSNajalako pilAnA cAhiye // 73 // 74 / / 1 taila ko siddha karane kI paripATI yaha hai ki taila ke barAvara kaSAya DAlakara pratyeka dina pakAyA jAtA hai / isa prakAra sau dina pakAne para taila siddha hotA hai / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH / garbhiNI Adike sukhakAraka upAya | garbhiNI prasavanI tadapatyaM / proktavAtahara bheSajamArgaH || saMvinaya sukhitAmatiyatnA- / dvAlapoSaNamapi pravidadhyAt // 75 // bhAvArtha:- isa prakAra uparyukta prakAra vAtahara auSadhiyoMke prayogoM dvArA bahuta prayatna se garbhiNI, prasUtA va bacceko sukhAvasthA meM pahuMcAnA cAhiye / tadanaMtara usa bAlakakA poSaNa bhI karanA cAhiye || 75 // ( 247 ) bAlarakSaNAdhikAraH / bAlakaM bahuvidhISadharakSA rakSitaM kRtasumaMgalakAryam // yaMtrataMtra mNtrvidhaan| maitritaM paricaredapacAraiH // 76 // bhAvArtha:-usa bAlakako jAtakarma Adi maMgala kArya karate hue aneka prakA rakI auSadhi va yaMtra, taMtra, maMtra Adi vidhAnoM ke dvArA rakSA karanI cAhiye // 76 // zizusevyaghRta | gavyameva navanatighRtaM vA / hemacUrNasahitaM vacayAtra || pAyayecchrizumihAgnibalenA / tyalpamalpamadhikaM ca yathAvat // 77 // bhAvArtha:- gAyakA makhkhana va ghI meM suvarNabhasma va vaca kA cUrNa milAkara bAlake amilake anusAra alpamAtrA Arambha kara thoDA 2 baDhAte hue pilAnA cAhiye / jisase AyuSya, zarIra, kAMti Adi vRddhi hote haiM // 77 // dhAtrI lakSaNa | dugdhavatkuzatara stanayuktAM / zodhitAmavihitAmiha dhAtrI || gotrA kuzalinImapi kuryA / dAyurardhamatibuddhikarAye // 78 // bhAvArtha:- bAlakakI Ayu va buddhike lie dUdhavAle aura kRza ( patalA ) stanoMse saMyukta parIkSita ( duSTasvabhAva Adise rahita ) bAlakake hitako cAhane vAlI svagotrotpanna kuzala aisI ghAIko dUdha pilAnA Adi bAlakake upacAra ke lie rakhanI cAhiye / / 78 / / bAlagrahaparIkSA | bAlakAkRtizarIrasuceAM / saMvilokya paripRcchyaca dhAtrIm // bhUtavaikRtavizeSavikArA-: / nAkalayya sakalaM vidadhIta // 79 // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 248 ) bhAvArtha:--- bAlaka ke AkAra aura zarIracaSTAko dekhakara evaM usake viSaya me bAIse pUchakara bhUta vikAra arthAt bAlagraha rogakI parIkSA kreN| yadi bAlagraha maujUda ho to usakI sampUrNa cikitsA karanI cAhiye // 79 // bAlagrahacikitsA / kalyANakAra homadhUmavalimaNDalayaMtrAn / bhUtataMtra vihitauSadhamAgat // saMvidhAya zamayecchamanIyam / bAlakagrahagRhItamapatyam // 80 // bhAvArtha:- bAlagrahase pIDita bAlakako homa, dhUMbAM, valI, maNDala, yaMtra, evaM bhUta taMtrokta bhUtoMko dUrakarane vAlI auSadhiyoMse upazama karanA cAhiye // 80 // bAlaroga cikitsA. AmayAnapi samasta zizUnAM / doSabhedakathitauSadhayogaH // sAdhayedadhika sAdhanavedI / mAtrayAtra mahatAmiva sarvAn // 81 // bhAvArtha:- prakupita doSoMke anusAra arthAt tattaddoSanAzaka auSadhiyoM ke yogoM dvArA vaya, bala, doSAdike anukUla mAtrA Adiko kalpanA karate hue jisa prakAra baDoM ( yuvAdi avasthAvAloM) kI cikitsAkI jAtI hai usI vidhike anusAra unhI auSadhiyoMse sampUrNa rogoMkI cikitsA kAryameM atyaMta nipuNa vaidya bAlakoM kI cikitsA kareM // 81 // bAlakako abhikarma AdikA niSedha. agnikarmasavirekavizeSa- / kSArakarmabhirazeSIzazUnAm // AmayAnna tu cikitsayitavyA / statra tattaduciteSu mRdusyAt // 82 // bhAvArtha - bAlakoM ke rogoMkI cikitsA agnikarma, vireka, kSArakarma zastrakarma, vamana Adi agnikarma Adise nahIM karanA cAhiye / sAdhya rogoM meM tadanurUpa mRdu kriyAbose karanI cAhiye // 2 // athArIrogAdhikAraH / arzakathana pratijJA / " mUDhagarbhamakhilaM pratipAdya | moghadutamahAmaya saMva-- // Paraft nidAna cikitsAM / sthAnariSTasahitAM kathayAmi // 83 // prakAra mUDhagarbha vipratipAdana kara mahArogasaMbaMdhI artha bhAvArtha::---isa roga [ babAsIra ] ke nidAna cikitsA, usake sthAna variSTakA ( maraNacinha ) kathana kareMge isa prakAra AcArya pratijJA karate haiM // 83 // Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| (249) azaM nidAna / vegdhaarnnciraasnvisstt-| bhAbhighAtaviSamAdyazanAdyaiH / arzasAM prabhavakAraNamuktaM / vAtapittakapharaktasamastaiH // 84 / / bhAvArthaH --malamUtra ke vegako rokanA, bahuta dera taka baiThe rahanA, malAvarodha, coTa laganA, viSama bhojana Adi kAraNoMse dUSita va inake eka sAtha kupita honese, pRthaka: 2 vAta, pitta, kapha va raktoMse arza rogakI utpatti hotI hai / / 84 // arzabheda va vAtArza lakSaNa | pavidhA gudagadAMkurajAtiH / proktamArgasahajakramabhedAt / / vAtajAni paruSANi sazUlA- / mAnavAtamalarodhakarANi // 85 // . bhAvArtha:-vAtaja, pittaja, kaphaja, raktaja, sannipAtaja evaM sahana isa prakAra arza [ bavAzIra ] ke chaha bheda haiN| inameM vAtaja arza kaThiNa hote haiM evaM zUla 7.mAna ( apharAnA ) vAta va malarodha Adi lakSaNa usa meM utpanna hote haiM // 85 // pittarakta kaphArzalakSaNa / pittaraktajanitAni mRdUnya- / tyuSNamasramasadvisRjati // . . .. zleSmajAnyapi mahAkaThinAnya-- / tyugrakaNDuratarANi bRhanti // 86 // / bhAvArtha:-pitta va raktaja arza mRdu hote haiM / atyuSNa rakta jinameM bAra 2 ... paDatA hai / zleSmaja ati kaThiNa hote haiM / dekhanemeM anya arzI kI apekSA baDe hote haiM / evaM usameM bahuta adhika khujalI calatI hai // 86 // sannipAtasahajArzalakSaNa / sarvajAnyakhilalakSaNalakSyA- / NIkSitAni sahajAnyatisUkSmA- // NyuktadoSasahitAnyatikRcchrA- / NyarzasAM samuditAni kulAni / / 87 // bhAvArtha:--sannipAtaja babAsIra meM, vAtAdi pRthak 2 doSotpanna, arzo meM pAye jAne vAle, pRthak 2 lakSaNa eka sAtha pAye jAte haiN| arthAt tInoM doSoM ke lakSaNa milate haiM / sahaja ( janmagata ) arza atyaMta sUkSma hote haiM, evaM isameM sannipAtArzameM prakaTa honevAle sarva lakSaNa milate haiN| / kyoM ki yaha bhI sannipAtana hai ] / uparokta sarva prakAra ke arzake, samUha kaSTa sAdhya hote haiM // 87 / / 32 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (250) kalyANakArake arzake sthAna / titra eva valayAstu gudoSTA- daMgulAMtaranivezitasaMsthAH // tatra doSavihitAtmakatA du- nAmakAnyanudinaM prabhavati // 88 // bhAvArtha:--gudAsthAna meM tIna valaya [ valiyAM ] hote haiM aura ve gudA ke mukha se lekara tInoM eka 2 aMgula ke aMtara meM haiM / ( tAtparya yaha ki eka 2 valaya ekai 2 aMgulapramANa hai / isa prakAra tInoM valaya gudA ke mukha se lekara to| aMgula pramANa haiM) ina valayoMmeM, vAtAdi doSotpanna pUrvokta sabhI arza utpanna hote haiM / // 88 // . arzakA puurvruup| amlikArucividAhamahoda- rAvipAkakRzatodarakaMpAH // saMbhavaMti gudAMkurapUrvo- tpanarUpakRtibhUrivikArAH // 89 // bhAvArthaH-khaTTI DhakAra AnA aura mukha khaTTA 2 hojAnA, aci honA, dAha, udara roga honA, apacana, kRzatA va udarakaMpa Adi bahutase lakSaNa arzaroga honeke pahile hote haiM / arthAt bavAzarike ye pUrvarUpa haiM // 89 // mUlarogasaMjJA / grNthigulmykRddbhutvRdhy-| TIlakodaravalakSayazUlAH // tanimittajanitA yata ete / mUlaroga iti taM pravadaMti // 90 // bhAvArtha:-arza rogase graMthi, gulma, yakRtvRddhi, aSTIla, udara, balakSaya va zUla Adi aneka roga utpanna hote haiN| arthAt aneka rogoM kI utpatti meM yaha mUlakAraNa hai isaliye ise mUlaroga ! mUlavyAdhi ] kahate haiM / 90 // __ arzake asAdhya lakSaNa / doSabhedakRtalakSaNarUpo- / pdrvaadishitairgudiilaiH| .. .pIDitAH pratidinaM manujAste / mRtyuvaktramacirAdupayAMti // 91 // bhAvArtha:- jisameM bhinna 2 doSoMke lakSaNa pragaTa hoM arthAt tInoM doSoM ke saMpUrNa lakSaNa eka sAtha prakaTa hoM, upadravoMse saMyukta ho aise arza rogase pIDita manuSya zIghra hI yamake mukha meM jAte haiM // 91 // 1 pravAhaNI, visarjanI, saMvaraNI, ye aMdara se lekara bAhara taka rahane vAlI valiyoM ke kramaza nAma haiM / 2 anya graMthoM meM, prathama valI 1 aMgula pramANa, bAkI kI do valiyAM 1 // DeDha 2 aMgulapramANa haiM aisA pAyA jAtA hai| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmayAdhikAraH (251) medAdi sthAnoM meM arzarogakI utpatti / peDhyoninayanazravaNAsya- / ghrANajeSvapi tadAzrayarogAH // saMbhavatyatitarAM tvaci jAtA- / zcamakIlanijanAmayutAste // 12 // bhAvArtha:-r3ha ( ziznendriya ) yone, AMkha, kAna, muMha aura nAka meM bhI arza roga kI utpatti hotI hai / usa ke hone para, mer3ha AdisthAnoM meM utpanna hone vAle anyarogoM kI utpatti bhI hotI hai / yaha arza yadi tvacA meM ho to use camakIlA kahate haiM // 92 // . arzakA asAdhya lakSaNa / prastAtirudhirAtisAra- / zvAsazUlaparizoSatRSArtam // varjayedgudagadAMkuravargo- / pIDitaM puruSamAzu yazo'rthI // 93 // bhAvArtha:-jisase adhika rakta paDatA ho, aura jo atisAra, zvAsa, zUla, parizoSa aura atyaMta pyAsa Adi aneka upadravoMse yukta ho aise arza rogI ko yaza ko cAhanevAlA vaidya avazya choDeM // 93 // __ anya asAdhya lakSaNa / aMtaraMgavalijaigudakIlai- / ssarvajairapi nipIDitagAtrAH // picchilAsrakaphamizramalaM ye'- / jastramAzu visati satIdam // 94 // bhAvArtha:- aMdara kI (tIsarI) valimeM utpanna arza evaM sannipAtaja arzase pIDita tathA jo sadA picchila rakta va kapha mizritamalako visarjana karate rahate haiM jise usa samaya atyaMta vedanA hotI hai aise arza rogIko asAdhya samajhakara choDeM // 94 // anya asAdhya lakSaNa / valya eva bahulAviladurnA- / mAMkurairuSahatA gudasaMsthAH // tAnarAnakhilarogasamUhaiH- / kAlayAnpariharediha yeSAM // 95 // bhAvArtha:-- arzaroga se pIDita, gudAsthAnagata, valiyA, atyaMta gaMdalI yA saDagayI hoM, evaM aneka rogoMke samUha se pIDita hoM aise arzarogI ko asAdhya samajhakara choDanA cAhiye // 95 // arzaroga kI cikitsA / taccikitsitamataH parabhudya- / tpATayaMtravarabheSajazastraiH // ucyate'dhikamahAguNayuktaH / kSArapAkavidhirapyatiyatnAt // 96 // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. (252) kalyANakArake bhAvArtha:---usa arza rogakI cikitsA yaMtra, paTTIbaMdhana, uttama auSadhi va zastrakarmake balase evaM mahAn guNase yukta kSArakarma vidhise kisa prakAra karanI cAhiye yaha viSaya bahuta prayatnase yahAMse Age kahA jAyagA arthAt arza rogakI cikitsA yahAMse Age kaheMge // 96 // musskkaadikssaar| kRSNamuSkakataru parigRhyo-- / tpATaya zuSkamavadahya subhasma // droNamizritajalADhakaSadkaM / kAthayanmahati nirmalapAtre // 97 // yAvadacchamatiraktasutIkSNaM / tAvadutkathitamAzuvigAlyo- // ddhaTTayana paripacedatha davyoM / yadyathA dravadhanaM na bhavettat // 98 // zaMkhanAbhimavadA sutIkSNaM / zarkarAmapi niSicya yathAvata // . kSAratoyaparipeSitapUti--- / kAgnikaM pratinivApitametata // 99 // sAdhupAtranihitaM prigRhyaa-| bhyaMtarAMkuramahodarakIle // ' graMthigulmayakRti prapivetta / dvAhyajaM prati vilepanamiSTham // 10 // bhAvArtha:-kAlA mokhA vRkSako phADakara sukhAveM, phira use jalAkara bhasma kareM / isakA eka droNa [ 12 // paune teraha sera ] bhasmako, eka baDA nirmala pAtra meM DAlakara, usameM chaha ADhaka (19 sara 10 tolA ) jala milaa| pazcAt ise tabataka pakAveM jabataka vaha svaccha, lAla va tIkSNa na hoM / phira ime chAnakara isa pAnIko kara chalIse calAte hue punaH pakAnA cAhiye jabataka vaha drava gADhA na hoM / isa [kSArajala ] meM takSiNa zaMkhanAbhi, aura cUnAko jalAkara yogya pramANa meM milAveM tathA pUtikaraMja va bhilAve ko kSAra jalameM pIsa kara DAleM / isa prakAra siddha kiye hue kSArako eka acche pAtrameM surakSita rUpase rakheM / isa ko aMdara ke bhAga meM honevAle arza, mahodara, graMthi, gulma, yakRtvRddhi ityAdi rogoM meM yogya mAtrA meM pInA cAhiye tathA bAhara honevAle arza, carmakAla Adi meM lepana kreN| tAtparya yaha hai usa ko pIne va lagAnese, uparokta roga naSTa hote haiM // 97 // 98 // 99 // 10 // arza yaMtra vidhaan| gostnprtimyNtrmihdvi-| cchidramaMgulicatuSkasamAnam / / aMgulIpravarapaMcakavRttam / kArayedrajatakAMcanatApraiH // 101 // yaMtravaktramavalokanimittaM / syAdihAMgulipitonnamitASThaM // . . vyaMgulAyatamihAMguliMdazaM / pArvato vivaramaMkurakArye // 102 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| ( 253) bhAvArtha:-arza ko zastra, kSAra Adi karma karaneke liye, gAyake stanoMke sadRza AkAravAlA, cAra aMgula lambA, pAMca aMla gola, do chidroMse yukta aisA eka yaMtra cAMdI, sonA yA tAmra se banavAnA cAhiye / Upara jo do chidra batalAye haiM una meM se, eka yaMtrake mukha meM honA cAhiye (arthAt yaha yaMtra kA mukhasvarUpa rahe) jo arza ko dekhane ke liye hai / isa kA oSTha arthAt bAhara kA bhAga thoDA uThA huA honA cAhiye / dUsarA chidra yaMtrake bagalameM honA cAhiye, yaha kSArAdi karma karaneke liye hai / ye donoM, tona aMgula lambA, eka aMgula moTA honA cAhiye // 101 // 102 // azapAtana vidhi / snehanAyupakRtaM gudakIleH / pIDitaM vAlinamanyatarasyA- // saMgasaMnihitapUrvazarIraM / bhaktavatamiha saMvRtadeze // 103 // vyabhrasaumyasamaye samakAyo- | tthAnazAyitagudapratimUryam // zATakena gudasaMdhinibaddham / saMgRhItamapi kRtya muhadbhiH / / 104 // tasya pAyuni yathA sukhmaajyaa-| lipyaMtramupadhAya ghRtAkte // yaMtra pArzvavivarAgatamarza- / pAtakena picunAtha vimRjya // 105 // saMvilokya balitena gRhItvA / kartarInihitazastramukhena // chardayedapi dahedacirAtaH / zoNitaM sthitividhAnanimittam // 106 // kUrcakena parigRhya vipk-| kSArameva parilipya yathArzaH // pAtayennihitayaMtramukha ta- / vAkRtaM karatalena pidhAya / / 107 // pakajAMbavasamapratibhAsaM ! mAnamISadavasannamadArzaH // prekSya dugdhajalamastusadhAnyA- mlassudhautamasaddhimazItaiH // 108 // sarpiSA madhukacaMdanakalkA- / lepanaiH prazamayedatitotram // kSAradAhamapanIya ca yaMtram / snApayettamapi zItalatoyaiH / / 109 // tannivAtasukhazItalagehe / sannivezya ghRtadugdhavimizram // zAliSASThikayavAdhucitAnaM / bhojayettadanurUpakazAkaiH // 11 // sapta sapta divasAttattaekai- / kAMkurakSatamihAcaraNIyam // sAvazeSamapi tatpunarevaM / saMdahatkathitamArgavidhAnAt / / 111 // bhAvArthaH --arzarogase pIDita balavAna manuSyako snehana, svedana, vamana, virecana Adi, se saMskRta kara ke, laghu, cikanA, uSNa, alpa anna ko khilAkara, megha ( vAdala ) se rahita saumya samaya meM kisI ekAMta yA gupta pradeza meM, kisI manuSya kI goda meM Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (254 ) kalyANakArake , [ rogI ko ] isa prakAra cita sulAyeM ki gudA sUrya ke abhimukha ho, kamara se Upara ke zarIrabhAga ( pUrvokta manuSya ke ) goda meM ho, kaTipradeza jahAM UMcA ho / pazcAt gude saMdhi ko kapar3e kI paTTasi bAMdhakara use paricAraka mitra, acchati se pakar3a rakhkhe ( jisa se vaha hile nahIM ) tadanaMtara gudapradeza ko ghI lepana kara, ghRta se lipta ayaMtra ko gudA meM praveza karAveM / jaba masse yaMtra ke pAsthita, chidra ( sUrAka ) se aMdara AjAyeM to unako kapaDA va phAyAse sApha kara ke aura acchI taraha se dekhakara, balita [ zastravizeSa ] se pakaDa kara kartarI zastrase kATakara arza kI sthiti ke liye kAraNabhUta dUSita rakta ko bAhara nikAlanA cAhiye athavA jalA denA cAhiye athavA kUrcaka se pakaDa kara, pakAkara siddha kiye hue kSAra ko lepa karake, arza yaMtra ke muMha ko, hathailI se Dhake ( aura sautaka ginane ke samayataka rahane deM ) jaba mara se pakA huA jAmUna sadRza nIle thoDA UMdhA ho jAye to, pazcAt ThaMNDe evaM dUdha, jala, dahI kA toDa, kAMjI inase bAra' 2 dhokara, evaM mulaiThI, caMdana ina ke kalkako ghI ke sAtha lepana kara, kSAra kA jalana ko zamana karanA cAhiye / isa ke bAda arza yaMtra ko nikAlakara ThaMDe pAnI se snAna karAve aura havA rahita makAna meM baiThAle / pazcAt sAThI cAla, jau Adi ke yogya annako ghI, dUdha milAkara yogya zAkoMke sAtha khilAnA cAhiye / sAta 2 dinameM eka aMkurako girAnA cAhiye / isa prakAra girAte hue yadi kucha bhAga zeSa rahajAya to phira pUtrokta kramase jalAnA cAhiye // 103 // 104 // 105 // 106 // 107 // 108 / / 109 / / 110 / / 111 // isa meM arza kA zastra, kSAra, agnikarma, batalAye haiM | Age aneka arzanAzaka yoga bhI batalAyeMge / lekina prazna yaha uThatA hai ki ina ko kina 2 hAlato meM prayoga karanA cAhiye ? isa kA khulAsA isa prakAra hai / jisako utpanna hokara thoDe dina hogaye hoM, alpa doSa, upadravoMse saMyukta ho, tathA jo abhyaMtara bhAga meM hone se bAhara bavAsIra ko auSadha khilAkara ThIka karanA cAhiye / arthAt ve hosakate haiM / jisa ke masse, komala, phaile hue, moTe aura ubhare hue hoM to usako kSAra lagAkara jItamA cAhiye / jo masse, kharadare, sthira, UMce va kaDe hoM unako agnikarma se ThIka karanA cAhiye / jinakI jaDa patalI ho, jo UMce va laTakate ho, kledayukta ho, una ko zastrase kATa kara acchA karanA cAhiye / 1 donoM paira aura gale ko paraspara bAMdhanA cAhiye | aisA anya graMthoM meM likhA hai / alpa lakSaNa, alpa nahIM dIkhatA ho aise auSadha sevanase acche Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| (255) bhinna 2 arzIkI bhinna 2 cikitsaa| tatra vAtakaphajAngudakIlAn / saadhyeddhiktiivrtraagni-|| kSArapAtavidhinA tata udyat- / kSArato rudhirapittakRtAni // 112 // sthUlamUlakaThinAtimahAntaM / chedanAgnividhinA gudakIlam / . komalAMkuracayaM pratilepai- / ryojayedvalavatAM bahuyogaiH / / 113 // bhAvArtha:-bAta va kaphase utpanna arzako kSAra karma va agni karmase, rakta va pittotpanna arzako kSArakarmase evaM mUlameM sthUla, kaThina va baDe arzako chedana va agnikarma se sAdhana karanA cAhie / jisakA aMkura komala hai rogI bhI balavAna hai usako aneka prakArake lepoM aneka prakArake auSadhi yogoM dvArA upazama karanA cAhie // 112 / 113 // arzana lepa / arkadugdhahIratAlaharidrA- | cUrNamizritavilepanamiSTam // vajravRkSapayasAgnikagujA- / saiMdhavojvalanizAnvitamanyat // 114 // bhAvArtha:-~Akake dUvameM haratAla haladIke cUrNako milAkara lepana kareM athavA thoharake dUdha meM citraka, dhuMdhacI, saiMghAnamaka va haladIke cUrNa milAkara lepana kareM to arza roga upazamanako prApta hotA hai // 114 // pippalIlavaNacitrakaguMjA- kuSTamarkapayasA paripiSTam / kuSThacitrakasudhArucakaM go- mUtrapiSThamaparaM gudajAnAm // 115 // bhAvArthaH-pIpala, saiMdhAnamaka, citraka va ghubIko kUTakara akauveke dUdhake sAtha pIseM / use lepana kareM athavA kUTa, citrAka, thohara va kAle namakako kUTakara gomUtrake sAtha pIsA huA lepana bhI upayogI hai // 115 // azvamArakaviDaMgasudantI- citramUlaharitAlasudhArpha / / kSIrasaiMdhavIvapakkamathArza- slailameva zamayadihaleSAt / / 116 // bhAvArtha:-karanera, vAyaviDaMga, jamAlagoTekI jaDa, citraka, haratAla, thoharakA dUdha akaukA dUdha va saiMdhAnamakase pakA huA tela arzapara lepanake liye upayogI hai||116|| aArza nAzaka cUrNa / yAnyadRzyatararUpakadunI- mAni teSu vidadhIta vidhijJaH // prAtarAgnikaharItakacUrNa / bhakSaNaM palazataM guDayuktam // 117 // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 256 ) kalyANakArake bhAvArtha:- - jo arza adRzyarUpa se ho arthAt aMdara ho to kuzala vaidyako ucita hai ki vaha rogIko pratidina prAtaHkAla bhilAvA va haraDake cUrNa ko guDake sAtha milAkara khAneko deveM / isa prakAra sau pala cUrNa upTe khilAnA cAhiye // 117 // arzanayogadvaya | prAtarevamabhayAgnikacUrNa - saMghavena saha kAMjikayA go- ! mUtrasiddhamasakRtprapivedvA / tatra sAdhitarasaM kharabhUSAt // 118 // bhAvArtha:- prAtaH kAla meM haraDa, cItAkI jaDa, seMdhAnamaka inake cUrNa ko gomUtrale bhAvanA dekara kAMjI ke sAtha bAra 2 pInA cAhiye / athavA gomUtra se siddha kiye gaye, kharabUjeke kaSAya ko pInA cAhiye // 118 // citrakAdi cUrNa | citrAvita ravIjaiH / kSuNNasattilaguDaM satataM tat // bhakSayan jayati sarvajadunI - / mAnyupadravayutAnyapi martyaH // 119 // bhAvArtha:--- citraka kI jaDa va bhilAveke bIjake sAtha tila va guDako kUTakara jo roja bhakSaNa karatA hai vaha sannipAtaja va upadravasahita arzako bhI jIta letA hai arthAt ve upazama hote haiM // 119 // anAzakataka | zlakSNapiSTavara citraka liptA - / bhyantarAbhinavanirmalakuMbhe || nyastatatramupayujya samastA- / nyarzasAM zamayatIha kulAni // 120 // bhAvArtha:- citrakako bArIka pIsakara eka nirmala ghaDA lekara usake aMdara use lepana kareM / aise ghaDemeM rakhe hue chAcha ko pratinitya sevana kareM to arzaroga upazamana hotA hai // 120 // sUraNa modaka | satmAnmaricanAgaravikhyA- / tAgnikaprakaTasUraNakandAna // uttarottara kRtadviguNAMzAn / marditAn samaguDena vicUrNAn // 121 // modakAnviditAnaSparihArAn / bhakSayannadhikamRSTasugaMdhAn // durjayAnapi jayatyatigarbhA - / darzasAM sakalarogasamUhAn // 122 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| (257) .. bhAvArtha:-miraca, soMTha, bhilAvA va sUraNakaMda inako kramase dviguNAMza lekara sabako eka sAtha pIse / usake bAda inake barAbara guDa leveM / ina donoMko milAkara banAyA huA rucikara va sugaMdha miThAIko ( lADU ) jo roja khAte haiM unake kaThinase kaThina arza bhI dUra hote haiM / isake sevana karate samaya kisI prakArakI paraheja karanekI jarUrata nahIM hai // 121 // 122 // taRkalpa bha takrameva satataM prapiveda- / tyamlamannarahitaM gudajaghnam // zrRMgaverakuTajAgnipuna - / siddhatoyaparipakkapayo vA / / 123 // bhAvArtha:--arza rogIko anna khAneko nahIM dekara arthAt annako chuDAkara kevala Amla chAcha pIneko denA cAhiye athavA adarakha, kUTa, citraka, punarnavA inase siddha jala va ina auSadhiyoMse pakAye hue dUdha pIneko denA cAhiye // 123 // . arzanAzaka pANitaka / tatkaSAyamiha pANitakaM kR- / tvAgnikatrikaTujIrakadIpya-- // graMthicavyavihitaprativApyaM / bhakSayedgudagadAMkurarogI // 124 // bhAvArtha:- uparyukta kaSAyako pANitaka banAkara usameM citraka, trikaTu ( soMTha, miraca, pIpala ) jIraka, ajavAIna, pIpalAmUla, cAva inakA karuka DAlakara arza rogI pratinitya bhakSaNa kareM // 124 // paattlaadiyog| pATalIkabRhatIdvayapUti- / kaapmaargkuttjaaniplaash-|| kSArameva satataM prapibehu- / mirogazamanaM zrutamaccham // 125 // bhAvArtha:----pADha, donoM kaTelI, pUtIkaraMja, laTajIrA, kuDAkI chAla, citraka va palAza inake kSAra athavA svaccha kaSAyako satata pInese arzaroga upazama hotA hai // 125 // arzanna klk| kalkameva niyataM prpivette-| pAM kRtaM dadhirasAmlakatakaiH // kSAravArisahitaM ca tathADha- / nAmanAmasahitAmayataptaH // 126 / / 1-1 tolA kAlI miraca, 2 tolA soMTha 4 tolA bhilAvA 8 tolA sUraNakaMda (jamIkaMda inako bArIka cUrNa kareM aura 15 tolA guDakI cAsanI banAkara Uparake cUrNa ko milAve lADU yA varSI taiyAra kareM / 33 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 258) kalyANakArake bhAvArtha:-evaM arza rogIko uparyukta auSadhiyoMke kalka banAkara dahIke toDa Amla takrake sAtha pIne ko denA cAhiye / athavA kSAra jalake sAtha pAneko denA cAhiye // 126 // bhallAtaka klp| sAdhuvezmani vizuddhatarnu bha- / llAtakaH kathitacArukapAyam // AjyaliptavadanoSThagalaM tam / pAya yetpratidinaM kramavadI // 127 // bhAvArtha:--usa arza rogIke zarIrako vamana, virecana Adi se zuddha karake evaM use prazasta gharameM rakhakara bhilAveke kapAyako pratidina pilAnA caahiye| kaSAya pilAneke pahile mukha, oSTha, kaMTha Adi sthAnoM meM ghIkA lepana vuzala vaidya karAveM // 127 // prAtarauSadhamidaM paripItaM / jIrNatAmupagataM suvicArya // sarpiSodanamataH payasA saM- / bhojayedalavaNAmlakamadhyam // 128 // bhAvArthaH--uparyukta auSadhiko prAta:kAla ke samaya pilAkara jaba vaha jIrNa hojAya taba use namaka va gvaTAI se rahita evaM dUdha nAse yukta bhAtakA bhojana karAnA cAhiye // 128 // bhallAtakAsthirasAyana. pakkazuSkaparizuddhabRhadbha- / lAtakAnanuvidArya ctury-|| kaikamaMzamabhivayaM yathAsthya- / kaikameva parivardhayitavyam / / 129 // asthipaMcakagaNaH pratipUrNa / paMcapaMcabhirataH parivRddhim // yAvadasthizatamatrasupUrNa / hAsayedapi ca paMca ca paMca // 130 // yAvadekamavaziSTamataH pU- / vaktimArgapIravRthyavatauraH / / savitairdazasahasrabIje- / nirjaro bhavati nirgatarAMgaH // 131 bhAvArtha:--agcha!taraha pake hue baTe 2 bhilAvoM ko zuddha kara ke sukhAnA cAhiye / phira una ko phoDakara ( unake ) vIja nikAla layaM / pahile dina isa bA~ja ( guThalI ) ko cauthAI, dUsare dina AdhA, va tIsare dina pauna hissA bhakSaNa kareM / cauthe dina eka bIja, pAMcaveM dina 2 bIna, chaTa dina 3 bIja, mAtaveM dina 4 1 bhilAvekI zuddhi-8 milaav| eka bArIka aMdara rakhakara, sAdhAraNa kucalanA cAhiye / pazcAt usako nikAlakara, usapara iMTakA pUrNa DAleM aura eka dina taka rakha / dUsare dina pAnIse dhokara TukaDA karake caugune pAnI ( bartana ke muMhako na Dhakate hue ) pakAveM / phira barAbara dUdha meM pakAveM / bAdameM pokara sukhA leveM / ibha vidhIse bhilAve kI acchItaraha se zuddhi hotI hai / / .. * Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| ( 259) bIja, AThaveM roja 5 bIja khAveM / isa prakAra pAMca bIja khAcukane ke bAda, pratidina pAMca 2 bIja ko bar3hAte hue tabataka sevana kareM jabataka sau bIja na hojAya / sau bIja khAne ke bAda phira roja pAMca 2 ghaTAte hue, jabataka eka bIja baceM taba taka khAveM / isa prakAra baDhAte ghaTAte hue, uparokta kramase jo manuSya dasa hajAra bhilAye ke bIjoM ko khAtA hai, usakA sampUrNa roga naSTa hokara yaha nirjara hotA hai arthAt yaha vRddha nahIM hotA hai / / 122 // 130 // 131 // bhallAtaka taila rasAyana / snehameva satataM prapivedA- / ruSkarIyamakhilAktavidhAnam // mAsamAtramupayujya zatAyu- / si mAsata itaH parivRddhiH // 132 // bhAvArtha:-bhilAveke telako nikAlakara pUrvokta prakAra vRddhihAnikramase eka mAsa sevana kareM to sau varSakA AyuSya bar3ha jAtA hai / isI prakAra eka 2 mAsa adhika sevana "karane se sau 2 varSakI Ayu baDhatI jAtI hai / / 132 / / arzahara utkaarikaa| amlikAghRtapayaH paripakvo- / kArikA pratidinaM paribhakSya / / mApnuyAdatisukhaM gudakIlo- / tpannaduHkhazamanaM pravidhAya // 133 // gAvArthaH-khaTTI cIja, ghI va dUdhase pakAyI huI lapsI usa rogoM ko khilAnI cAhiye jisase samasta arza dUra hokara rogIko atyaMta sukha prApta hotA hai // 133 // vRddhadArukAdi cUrNa / vRddhadArukamahauSadhabhallA- / tAgnicUrNamasakRdguDamizram // mkssyedgudgdaaNkurrogii| sarvarogazamanaM sukhahetum / / 134 // bhAvArthaH --- arza rogIko ucita hai ki vaha vidhArA, soMTha, bhilAvA va citraka inake cUrNako guDa milAkara pratinitya khAyeM jisase sarvaroga zamana hokara sukha kI prApti hotI hai // 134 // __arza meM tilpryog| nityaM khAdetsattilAn kRSNavarNAn / prAtaH prAtaH kauDubArdhapramANam // zItaM toyaM saMprapAyattu jIrNe / bhuMjItAnaM duSTadurnAmarogI // 135 // bhAvArtha:-nitya hI prAtaHkAla acche kAle tila ardha kuDuba [ 8 tole ] pramANa khAveM / usake Upara ThaNDA jala paave| jaba vaha paca jAya usa avasthAmeM use ucita Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (260) kalyANakAraka bhojana karAveM, isa prakAra ke prayogoMse arzaroga dUra ho jAtA hai / evaM aise durnAmarogIko sukha prApta hotA hai / / 135 / / aMtima kathana / iti jinavaktranirgatasuzAstramahAMbunidheH / sklpdaarthvistRttrNgkulaakultH|| ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsurato / nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekAhitam // 136 // bhAvArtha:-jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake lie prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdrake mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAtha meM jagatakA eka mAtra hitasAdhaka hai [ isalie hI isakA nAma kalyANakAraka he ] // 136 // ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake cikitsAdhikAre mahAvyAdhicikitsitaM nAmAdito dvAdazaH paricchedaH / ityugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM mahArogAdhikAra nAmaka bArahavAM pariccheda samApta huaa| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhahImayAdhikAraH (261) atha trayodazaparicchedaH Pos adha zarkarAdhikAraH saMgalAcaraNa va prtijnyaa| samastasaMpatsahitAcyutazriyaM ! praNamya vIraM kathayAmi sakriyAm // - sazarkarAmadbhutavedanAzmarI-- ! bhagandaraM ca prtisrvytntH|| 1 // .. .. bhAvArthaH---aMtaraMga va bahiraMga samasta saMpattiyoMse yukta akSayalakSmIko prApta zrIvIrajinezvarako pramAga kara, zarkarA, atyaMta vedanA ko utpanna karanevAlI asAhI aura bhagaMdara ina rogoMke svarUpa va cikitmAko yatnapUrvaka kahUMgA, isa prakAra AcArya pratijJA karate haiM // 1 // bstisvruup| kttitrikaalbnnaabhivNkssnn-| pradezamadhyasthitabAstasaMjJitam // alAbusaMsthAnamadhomukhAkRtim / kaphaHsamUtrAnugato vizatyataH // 2 // bhAvArtha:-kaTi, trikAsthi, nAbhi, rAGa ina avayavoMke bIcameM tUMbaki AkArameM, jisakA mukha nIcekI ora hai aisA basti ( mUtrAzaya ) nAmaka avayaya hai| usameM jaba mUtrake sAtha kapha jAye usa samaya // 2 // zarkarA saMprApti / nave ghaTe svaccha jalaprapUrite / yathAtra paMkaH svayameva jAyate // kaphastathA pastigatoSmazoSito / marudvirNiH sikatAM samAvahet // 3 // bhAvArtha:--jisa prakAra naye ghaDemeM nIce kIcaDa apane Apa jama jAtA hai usI prakAra bastimeM gayA huA kapha jamakara uSNatAse sUkhakara kaDA ho jAtA hai vaha vAtake dvArA TukaDA hokara retI jaisA banajAtA hai tabhI zarkarA rogakI utpatti ho jAtI hai arthAt isIko zarkarA roga kahate haiM // 3 // zarkarAlakSaNa / sa eva tIvAnilaghAtajajharA / dvidhA tridhA vA bahudhA vibhedtH| . kaphaH kaviMkSaNabastizephasAM / svamUtrasaMgAdvahuvedanAvahaH // 4 // Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 262) kalyANakArake . bhAvArtha:---- vahI zuSka pa.pha tIna vAtake AghAtase do, tIna athavA adhika TukaDA ho jAtA hai / jaba vaha mUtra mArga meM Akara aTaka jAtA hai taba kaTI, jAMdhoMkA joDa, barata va liMga Adi sthAnameM ayaMta vedanA utpanna karatA // 4 // zarAzUla / sazarkarAzUlamitIha zarkarA / karoti sAkSAtkaTizarkaroSaNA / / pati tAstIvatarA muduma huH / svabhedisApajasaMprayogataH // 5 // bhAvArtha:--.---sAkSAt retI ke samAna rahane vAlA, vaha zarkarA, isa (pUrvokta ) prakAra zarkarAzUla ko utpanna karatA hai / zarkarA ko bhedana karane vAlI zreSTha auSadhiyoM ke prayoga karane se vaha tIvra zarkarA bAra 2 gira jAte haiM arthAt mUtra ke sAtha bAhara jAte haiM // 5 // athAzmaryAdhikAraH / ashmriibhed| kapha:pradhAnAH sakalAzparAgaNAH / catuH prakArAH guNamukhyabhedataH / kaphAdipittAnilazukrasaMbhavAH / krameNa tAsAmata ucyate vidhiH // 6 // bhAvArtha:----sarva prakAra ke azmarI (patharI) rogoM meM kapha kI pradhAnatA rahatI hai / arthAt sarva azmarI roga kapha se utpanna hote haiN| phira bhI gauNamukhya vivakSAse kaphaja, pittaja, vAtaja va vIryaja isa prakAra cAra prakArase hote haiM arthAt azmarI ke bheda cAra haiM / aba unakA lakSaNa va cikitsAkA varNana kiyA jAtA hai // 6 // kakAra rIlakSaNa / athAzmarImAtmasamudbhavAM kaphaH / karoti guI mahatI prapANDurAm // tayA ca mUtrAgamamAgarodhato / gururbhavedrAstariveha bhiyaMta // 7 // 1 bastimeM, mUtra ke sAtha kapha jAkara pUrvokta prakAra se patthara jaisA jama jAtA hai / arthAt dhana piNDa ko utpanna karatA hai / ise patharI vA azmarI kahate haiN| yahI patharI vAyu ke dvArA TukaDA ho jAtA hai taba use zarkarA kahate haiN| 2 jaba kapha adhika pittayukta hotA hai isa se utpanna patharI meM paittikaliMga prakaTa hote haiM isaliye pittAzmarI kahalAtA hai / isa pittAzmarI meM bhI mUla kAraNa kapha hI hai / kyoM ki kapha ko choDa kara patthara jaisA ghana piNDa anya doSoM se ho nahIM sakatA / phira bhI yahAM adhika pittase yukta ho / se pina kI mukhya vivazA hai kapha kI gauga / isI prakAra jaba bhI jAnA cAhiye / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaamyaadhikaarH| (263) bhAvArtha:-kevala kapha se utpanna azmarI [ patharI ] bhArI va sapheda hotI hai| jaba isase mUtradvAra ruka jAtA hai to basti bhArI ho jAtI hai aura vaha basti ko phoDane jaisI pIDA ko utpanna karatI hai // 7 // pattikAzmarIlakSaNa / kaphassapittAdhikatAmupAgataH / karoti raktAsitapItasaprabhAm / aruSkarAsthIpratimAmihAzmarI / maNadhyaso srotasi mUtramAsthitA // 8 // svam yAtAdihabastirUpmaNAM / vidahyate pacyata eva saMtatam / sadAhadehI manujastRSAhataH / sadoSmavAtairapi tapyate muhuH / / 9 // bhAvArthaH----adhika pittayukta kapha se utpanna honevAlI azmarI kA varNa lAla, kAlA ba pITA hotA hai| bhilAve kI guThalI jaisI usakI AkRti hotI hai / yaha mUtra mArga meM sthita hokara mUtra ko rokatI hai / mUtrake ruka jAnese, uSNatA ke dvArA basti meM ayaMta jalana hotI hai aura usako adhika pAsa lagatI hai / vaha bAra 2 uSNavAta se bhI pIDita hotA hai // 8 // 2 // vAtikAzmarIlakSaNa / balAsa evAdhikavAtasaMyuto / yathoktamArgAdabhivRddhimAgataH // karoti rUkSAsitakaNDakAcitAM / kAbapuSpapratimAmathAzmarIm // 10 // tayA ca vastyAnanarodhato naro / niruddhamatro bahuvedanAkulaH // asahya duHkhazzayanAsanAdiSu / pratikriyAbhAvatayA sa dhAvati // 11 // . sa nAbhimedraM parimardayanmuhuH / gurde'gali nikSipati prapIDayA // svadaMtayatraM pravidhAya nizcalaM / patatyaso bhugnatanurdharAtale // 12 // bhAvArtha:-- adhika vAyuse yukta kAphama utpanna va vRddhi ko prApta azmarI rUkSa, kAlevarNase yukta kaMDaroM meM vyAma evaM kadaMba puSpako sagAna rahatA hai isa se jaba bastikA mukha rukAmAtA hai, to matrA bhI ruka jAtA hai| jisase / usako bahuta vedanA hotI hai| sonemeM baiThane Adima uma roga ko asahya duHkha hotA hai| evaMca usake upazama kelige koI upAya na rahanese vaha vihvala hokara idhara udhara dauDatA hai / usa pIDAle pIDita hokara baha rogI apane nAmi va liMgako vAra 2 gardana karatA hai evaM gameM aMguli DAlatA hai / evaM adhika vedanA honese apane dAMtoMko cAvakara nizcalatAse mUcchitasA hokara jamInameM par3A rahatA hai // 10 // 11 / / 12 / / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake baalaashmrii| divAtinidrAlutayA prnnaalikaa-| susUkSmataH snigdhamanojJabhojanAt // . kapholvaNASikRtAzmarIgaNA / bhavaMti bAleSu yathoktavedanAH // 13 // bhAvArtha:-dinameM adhika sonese, mUtramArga atyaMta sUkSma honese, adhika snigdha madhura aise manojJa arthAt miSTAna khAnese, (svabhAva se hI) adhika kapha kI vRddhi hone se tInoM doSoMse utpanna honevAle azmarIrogasamUha ( arthAta tInoM prakArakI azmarI) vAkakoM meM vizeSatayA hote haiM / unake lakSaNa Adi pUrvokta prakAra haiM // 13 // pAlakorapannAzmarIkA sukhsaadhytv| athAlpasatvAdatiyaMtrayogyata- / stathAlpabasterapi caalpmaasNtH|| sadaiva vAleSu yadazmarIsukhA- / gRhItumAhatumatIva zakyate // 14 // bhAvArtha:-bAlakoMke zarIra va basti kA pramANa choTA honese, zarIra meM mAMsa bhA alpa rahanese, yaMtraprayoga meM bhI sulabhatA honese bAlakoM meM utpanna azmarI ko atyaMta sulabhatAse nikAlasakate haiM // 14 // zukrAzmarI saMprApti / mahatsu zukrAzmariko bhavetsvayaM / vinaSTamArgI vihato nigedhataH / pravizya muskAMtaramAzu zophat / svameva zukro niruNaddhi sarvadA // 15 // bhAvArtha:-zukra ke upasthita vega ko dhAraNa karane se vaha svasthAna se vyuta hokara bAhara nikalane ke liye mArga na hone se unmArgagAmI hotA hai / phira vaha vAyuke bala se aNDakoza aura zizna ke bIca meM arthAt basti ke mukha meM praveza karake, vahIM rukakara zuSka honese. patharI bana jAtA hai isIko zukrAzmarI kahate haiN| yaha aNDakoza meM sUjana utpanna karatI hai| yaha zukrAzmarI javAna manuSyoM ko hI hotI hai / bAlakoM ko nahIM // 15 // . zukrAimarI lakSaNa / vilIyate tatra vimarditaH punaH / vivardhata tatkSaNamAtrasIyatam // ... kumArgago nArakavanmahAtanuM / sa eva zukraH kurute'zmarI nRNAm / / 16 // bhAvArtha:--aNDakoza ziznedriya ke bIca meM masalane se eka daphe to azmarIkA vilaya hotA hai / lekina thoDe hI samaya ke bAda macita hokara pUrvavat bar3ha jAtA hai / 1 zukrake vega ko dhAraNa karane ke kAraNa se bAhara nikalanekA mArga saMkucita hotA hai| isaliye cahU bAhara nahIM nikala pAtA hai| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shudrrogaadhikaarH| (265) isa prakAra kumArgagAmI arthAt svamArga ko chor3akara jAnevAlA vaha zukra, azmarIroga ko utpanna karatA hai / jisa prakAra mahAn zarIra dhAraNa karanevAloM ko bhI nArakI kaSTa pahuM. cAte haiM vaise hI zaktimAna zarIravAle manuSyoMko bhI yaha kaSTa pahuMcAtA hai / / 16 // azmarI kA kaTinasAdhya lakSaNa / athAzmarISvadbhutavedanAsvamR-- / gvimizramUtra bahukRcchrasaMgatam // vraNazca jAtAsu tathA vidhAnavi- / dvicArya tAsAM samupAcarekriyAm // 17 // bhAvArtha:--azmarIroga se pIDita vyakti bhayaMkara vedanA ( darda ) se yukta ho, rakta se mizrita mUtra atyaMta kaThinatA se bAhara nikalatA ho, mUtrapraNAlI Adi sthAnoM meM vraNa bhI utpanna hogayA ho, aise aimArI roga asAdhya yA kaSTasAdhya hotA hai / isaliye cikitsAke kArya meM nipuNa vaidya ko cAhiye ki uparokta lakSaNayukta rogIyoM kI atyaMta vicAra pUrvaka cikitsA kareM / / 17 // azmarI kA asAdhya lakSaNa / svanAbhimuSkadhvajazophapIDitaM / niruddhamUtrAtirujAtamAturam // vivarjayettatsikatAM sazarkarA- / mahAzmarIbhiH pravighaTTitaM naram // 18 // bhAvArtha:- jisakA nAbhi va aNDakoza sUja gayA hai, mUtra rukagayA hai aura atyaMta vedanA se vyAkulita hai aise zarkarA va azmarI roga se pIDita vyakti ko asAdhya samajhakara choDa denA cAhiye / / 18 // sadAzmarI vanaviSAgnisarpavat / svamRtyurUpo viSamo mahAmayaH // sadauSadhaiH komala eva sAdhyate / pravRddharUpo'tra vibhidya yatnataH // 19 // bhagvArtha:--azmarIroga sadA vajra, viSa, agni va sarpaka samAna zIghra mRtyukAraka hai| yaha roga atyaMta viSama mahArogoMkI gaNanAmeM hai / vaha ( patharI ) komala ho ( sakta nahIM ) to auSadhiprayogase TIka hotI hai / yadi sakhta hogayI ho aura baDhagayI to yamapUrvaka phoDa kara nikAlanese TIka hotA hai arthAta yaha zastrasAdhya hai // 19 // vAtAzmarI nAzakaghRta / / ihAzmarI saMbhavakAla eva te / yathAktasaMzodhana zAdhitaM naraM // prapAyayeda mahAMtakAra bhi- / izatAvarI gokSurapATalI?meH // 20 // trikaMTakozIrapalAzazAkaH / savRkSacassabalAmahAbaleH / / kapotavaMkaibRhatIdvayAnvitaiH / yavaiH kulatthaiH katakodbhavaH phalaiH // 21 // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (266) kalyANakArake sakolavilvaivaraNAgnimaMthakaiH / suvarcikAsaMdhavahiMgucitrakaiH // kaSAyakalkaiHparipAcitaM ghRtaM / bhinnatti tadvAtakRtAM mahAzmarIm // 22 // " bhAvArtha:--azmarI rogako utpatti hote hI usa manuSyako vamana virecana Adise zodhana karanA cAhiye / phira use pASANa bhedI zilAjita zatAvarI gokharU pADhala, gokharU, khasa, palAza, zaguna, kUDAkI chAla, tagara, vireTo, sahadeI, brAhmI, choTIkaTelI, baDIkaTe lI, jau, kulathI, nirmalI voja, badaraphila [ bera ] bela, varanA, agethu, yavakSAra, seMvAloNa, hIMga, cItA kI jaDa inake kaSAya va kalka se siddha kiye hue ghRta ko pilAveM / vaha bAtaja mahA azmarI [ patharI ] saMgako dUra karatA hai // 20 // 21 // 22 // vAtAzmarIke liye annapAna / yathoktasadbheSajasAdhitodakaH / kRtA yavAgUH savilepya satkhalA- // payAMsi saMbhakSaNabhAjyapAnakA- / napi pradadyAdAnalAzmarISvalam / / 23 // bhAvArthaH ---vAtAimarI se pAMDita vyaktiko uparokta [vAtAimarI nAzaka ] zreSTha auSadhiyoM dvArA sAdhita jala se kiyA huA yuvAgU , vilepI khalaMyUSa evaM ( unhIM auSaviyoM se siddha ) dUdha, bhakSya, bhojya aura pAnaka ko bhakSaNa bhojanAdike liye pradAna karanA cAhiye // 13 // pittAzmarI nAzaka yoga / sakAzadabhAtkaTayoraTAimami- / trikapTakaissArivayA sacaMdanaH // zirISadhattarakuraNTakAzamI- / varAhapAThAkadalIvidArakaiH // 24 // sapuSpakUSmANDakapakSakAtpala- / pratItakovArukatuM vividhikaa-|| vipakasatrAyuSabIjasaMyutaiH / trijAtakazzAtalamRSTabheSajaH // 25 // kRtaiH kaSAyaissaghRtassaza karaiH / payogaNairbhakSaNapAnabhojanaiH // prayojitaiH pittakRtAzmarI sadA / vinazyati zrIriva duSTamaMtribhiH // 26 // bhAvArtha:----kA :, darbha, rAmasara [ bhadramuja ] IzvakA jaDa, pAsaNabhedI, gokharu; sAri vA ( anaMtamUla ) caMdana, sirasa, catUrA, pIlI kaTasaraiyA, chauMkarA, nAgaramotha', pAThA, kelekA jaDa, vidAraka ( jalake madhyastha vRkSAvazeSa ) nAgakezara, kUSmANDa ( sapheda kaddU ) kamala, nalikamala, kADI kA bIja, tumbI [ loki] kuMduru, pake hue khIre kA bIja, 1 kaitha imalI, miraca, citraka, belagirI aura jIrA inako DAlakara siddha kiye hue yUSa ko lakhayUSa kahate haiN| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (267) dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, evaM aise hI zItaguNa va madhura rasayukta anya auSadhi inake kaSAya ko ghI zakkara milAkara pInesa, tathA ihIM auSadhiyoM se sAdhita dUdha, bhakSya pAnaka va bhojya padArthIko pAne Adi kAryoM meM prayoga karanese, pitta se utpanna azmarI (patharI ) sadA nAza hotI hai| jaise ki duniyole rAjAkI rAjya saMpatti naSTa hota hai // 24 // 25 // 26 // kaphAramarInAzakayoga / phalatrikatryUSaNazicitrakai- / viDaMgakuSThavaraNaistuTitrayaiH (?) // biDotthasauvarcalasaindhavAnvitaiH / kapAyakalkIkRtacArubhaSanaiH // 27 // vipakatelAjyapayonnabhakSaNaH / kaSAyasakSArayutaissapAnakaiH / / supiSTakalkaiH kaphajAzmarI sadA / tapoguNassaMhativadvinazyati // 28 // bhAvArtha:-triphalA [ haraDa baheDA AMvalA ] trikaTu [ soMTha miraca pIpala ] saijina, cItAkI jaDa, vAyaviDaMga, kUTa, varanA, bar3I ilAyacI, choTI ilAyacI, biDa namaka, kAlA nona, seMdhAloNa ina auSadhiyoMke kalka va kaSAyase pakAye hue tela, ghI, dUdha, va annake bhakSaNa se, kSArayukta kapAyako pInese evaM acchItaraha pise hue kalkake sevanase kaphaja azmarI roga naSTa hotA hai jisa prakAra ki tapoguNase saMsAra kA nAza hotA hai | // 27 // 28 // pATalIkAdivAtha. saMpATalIkaiH kapicUtakAMtribhiH / kRtaH kapAyozmajatupavApitaH // sazarkaraH zarkarayA sahAzmarIM / bhinnatti sAkSAtsahasA niSevitaH // 29 // bhAvArtha:pADala, ambADA, ( athavA azvatthabheda ) ina vRkSoMke jaDake kaSAya meM zilAjIta aura zakkara milAkara pIne se zarkarA tathA azmarI roga dUra hotA . . . - kapotakAdi kvAtha / kapotakkaiH sahazAkajaiH phalaiH / saviSNukAMtaH kadalAMbujAyaiH // zrutaM payaSTaMkaNacUrNamizritaM / sazarkareMTuM prapivetsazarkarI // 30 // bhAvArtha:--bAhI, viSNukAMta, zeguna vRkSakA phala, semara, hijjala vRkSa [ samudra / / phalaM ] inake kapAya meM suhAgeke cUrNa zakkara aura kapUra milAkara zarkarA rogavAlA pIve to roga zAMta hotA hai // 30 // Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (268) kalyANakArake ajadugdhapAna / mubhRSTasadRkaNacUrNAmizritaM / pibedanAhAraparo narassukham // ajApayassoSNataraM sazarkaraM / bhinnatti taccharkarayA sahAzmarIm // 31 // bhAvArtha:--saMpUrNa AhArako tyAgakara bakarIke garama dUdhameM zakkara aura suhAgeke cUrNako milAkara aneka dina pI to zarkarA aura azmarI roga dUra hote haiM // 31 // nRtyakANDAdi kalka ! sanRtyakANDodbhavabIjapATalI / trikaSTakAnAmapi kalkamaLitam // pivedadhikSIrayutaM sazakaraM / sazarkarAimaryatibhedakRdbhavet // 32 // bhAvArtha:-nRtya kANDakA bIja ( ? ) gokharU, pATala inakA kalka banA kara usa meM dUdha, dahI va zakkara achItaraha milAkara pIveM to zarkarA aura azmarI ko zIghra bhedana karatA hai // 32 // tilaadikssaar| tilApamArgejhuratAlamukaka / kSitIzvarAkhyAMghripakiMzukodbhavam // mubhasmAnazrAvya pibettadazmarI | zilAjatudrAvilamizrita jayet // 33 // bhAvArtha:-tila, ciracirA, gokharU, tAla, mokhA, amalatAsa, kiMzuka ina vRkSoMko acchItaraha bhasmakara usako pAnI meM gholakara chaanleveN| usa kSAra jala meM zilAjIta, aura viDanamaka milAkara pIye to yaha azmarI roga ko jIta letA hai // 33 // yathoktasadbheSajasAdhitaHghRtaiH / kaSAyasakSArapayo'valehanaiH / / sadA jayedazmatarAimarI bhiSag / vizeSato bastibhirapyathottaraiH // 34 // bhAvArtha:---isa prakAra Uparake kathanake anusAra aneka azmarI nAzaka auSadhiyoMse siddha ghRta, kaSAya, kSAra, dUdha va avalehoM ke dvArA vizeSa kara uttarabaisti ke prayoga se vaidya pattharase bhI adhika kaThina azmarI roga ko jIte // 34 // uttarabasti vidhaan| ataH paraM cottaravIstarucyate / nirastabastyAmayavRMdabaMdhurA // pratItanetrAmalabastilakSaNa- / dravapramANairapi tatkriyAkramaiH // 35 // bhAvArtha--uttara vasti basti ( mUtrAzaya) gata sampUrNa rogoMko jItane vAlI hai| 1 jo liMga va yoni meM asti [ picakArI ] lagAyI jAtI haiM ure uttarabasti, kahate haiN| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuirogaadhikaarH| (269) isaliye yahAM se Age, netra ( picakArI ) va basti kA lakSaNa, prayoga karane yogya dravapramANa, aura prayoga karane kI vidhi Adi uttarabasti saMmbadhi viSaya kA varNana kareMge // 35 // puruSayogyanetralakSaNa / pramANato'STAMgula netramAyataM / suvRttasusnigdhasurUpasaMyutam // sutAranirmApitamulakArNakaM / sumAlatIvRntasamaM tu sarvathA / / 36 / / bhAvArthaH ---baha basti, ATha aMgula lambI, gola, komala va suMdara cAMdI Adi dhAtuoM dvArA nirmapita, mUla meM karNikA se saMyukta evaM camelIpuSpa ke DaMThala ke samAna honI caahiye| yaha netranamANa va lakSaNa puruSoMko prayukta karane yogya netrakA hai // 36 // kanyA va strIyonya netra lakSaNa / tadardhabhAgaM sabRhatsukaNikaM / sabastiyuktaM pramAdAhitaM sadA // tathAMgulIyugmaniviSTakaNika / tadeva kanyAjananetramucyate // 37 // bhAvArtha:-striyoM ke liye netrI, cAra aMgula lambA va baDI karNikA se saMyukta honA cAhiye / kanyAoM ke liye prayoga karane yogya netra do aMgula lambA evaM karNikAyukta honA cAhiye / uparokta tInoM prakAra ke netra basti se saMyukta honA cAhiye // 37 // drvtrmaann| dravapramANaM prasRtaM vidhAya tat / kaSAyatailAjyaguNeSu kasyacit / / prayojyatAM bastima/duliptayA / zalAkayA meda mukhaM vizodhya tam // 38 // bhAvArtha:----basti meM, kapAya, tela, bI ityAdimeM se kisI bhI cIja (drava) ko prayoga karanA ho, usa kI adhika se adhika mAtrA eka prasRta (sATa tolA) pramANa hai| basti prayoga karaneke pahile kapUra se lepana kiye gaye, patale zalA kA [ salAI ] ko, aMdara DAlakara, zizneMdriya ke mukha ko sApha kara lenI cAhiye / / 38 // uttarabastise pUrvapaJcAdvidheyavidhi / prapIDayatta prathamaM vidhAnavit / niyojayeduttaravastimUjitAm // tato'parANhe payasA ca bhojayet / ato vidhAsye varavastisakriyAm // 39 // 1 yaha rogI ke hAtha kA aMgula hai| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (270) kalyANakArake Ter bhAvArtha::- uttara basti deneke pahile una avayavoMko mala lenA cAhie / tadanaMtara "bastikA prayoga karanA caahie| usa dina sAyaMkAla dUdhake sAtha bhojana karAnA cAhie / aba basti deneke kramako kaheMge || 39 // uttaravatyartha upavezanavidhi | svAnudaghnonnata susthirAsane / vyavasthitasyAdRtakukkuTAsane || narasya yojyaM vanitAjanasya ca / tathaivamuttAnagatAdhvapAditaH // 40 // bhAvArtha- puruSako uttaravasti prayoga karanA ho to usako ghuTaneke barAbara UMce va sthira Asana ( beMca kursI Adi ) para kukkuTAsana meM vyavasthita rUpase biThAla kara prayoga kareM / strIko ho to uparokta Asanapara, cita sulAveM aura donoM paira UMcA karake arthAt saMkucita karake prayoga kareM // 40 // nabhogate'pyuttaravastigadrave / satailanirguNDira seMdulipsayA || zalAkayA medramukhaM vighaTTya- / napazca nAbhaH pratipIDayedRDham // 41 // bhAvArtha:-- picakArIkA dravadravya pUrNa honepara tela, nirguNDikA rasa aura kapUra lipta zalAkA se zinake mukhako acchItaraha zodhana karanA cAhie evaM nAbhike nIce acchItaraha hAtha se malanA cAhie // 41 // agAradhUmAdivarti / agAradhUmotpalakuSThapippalI / sudharvaiH sahatIphala dravaiH // viliptavarti pravivezayedbudhaH / sukhena sadyo dravanirgamo bhavet // 42 // // bhAvArtha:--- gRhadhUma, nIla kamala, kUTha, pIpala, seMvAloNa va kaTehalI phala ina ke drava [ kAtha Adi ] ko battIke Upara lepana kara aMdara praveza karAne se usI samaya dravya sugamatA se AtA hai // 42 // uttaravastikA upasaMhAra / samUtrarogAnatimutrakRcchatAM / sazarkarAnugrarujAimarIgaNAn // samastavastyAzrayarogasaMcayAn / vinAzayayeduttaravastiruttamaH // 42 // bhAvArthaH - mUtraroga, mUtrakRccha, zarkarAzmarI Adi saMpUrNa bastyAzrita roga isa uttara bastise nAza hote haiM / arthAt mUtrasaMbaMdhI rogoMke diye, umase umra azmI roga ke liye va sarva prakAra ke vastigata rogoMkeliye yaha uttaravasti uttama sAdhana hai ||43|| 1 ghara meM dhUveM ke kAraNa, jo kAlA jama jAtA hai use gRhadhUma, [ghara kA dhUvA] kahate haiM | Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAMANA. kssudrrogaadhikaarH| (271) atha bhagaMdararogAdhikAraH / bhagaMdaravarNanapratijJA / nigadya saMkSepata evamazmarI / bhagaMdarasya pratipAdyate kriyaa| svalakSaNaiH sAdhyavicAraNAyutaiH / sariSTavagairapi taccikitsitaiH // 44 // bhAvArtha:-----isa prakAra saMkSepase azmarI rogako pratipAdanakara aba bhagaMdara rogakA varNana usakI cikitsA, lakSaNa sAdhyAsAdhya vicAra, mRtyucinha Adi ke sAtha 2 kareMge isa prakAra AcAryazrI pratijJA karate haiM // 44 // bhagaMdara kA bheda / kramAnmarutpittakaphairudIritaiH / samastadoSairapi zalyaghAtataH // bhavaMti paMcaiva bhagaMderANi ta- / dviSAgnimRtyupratipAni tAnyalaM // 45 // bhAvArtha:--bhagaMdara roga kramase vAtaja, pittaja, kaphaja, vAtapittakaphaja ( sannipAtaja ) zalyaghAtaja ( kAMTe ke AdhAtase utpanna ) isa prakArase pAMca prakArakA hotA hai / yaha roga viSa, agni, mRtyuke samAna bhayaMkara hai // 45 // zatayonaka va uSTragalalakSaNa | satodabhedapracurAtivedanaM / marutprakopAcchatayonakaM bhavet / / satIvadAhajvaramugraMpattikaM / bhagaMdaraM coSTragaloSamAMkuram / / 46 // bhAvArtha:---bAtodreka se utpanna bhagaMdara, toda, bheda, Adi atyaMta vedanA se yukta hotA hai / isakA nAma zatayonaka hai / pittamakopase utpanna bhagaMdara meM tIna dAha [ jalana ] va jvara hotA hai| yaha UMTa ke gale ke samAna hotA hai / isaliye ise uSTragala kahate haiM // 16 // parisrAvi va kaMbukAvartalakSaNa / kaphAtparitrAvi bhagaMdaraM mahat / sakaNDuraM susthiramalpadurghaTam // udIritAnekavizeSavedanam / mukaMdukAvartamazeSadoSajam // 47 // anuamn.samnnx 1 gudA ke bAhara aura pAsa meM arthAt gudA se do aMgula ke phAsale meM, atyaMta vedanA utpanna karanevAlI piDakA [ phoDA ] utpanna hokara, vahI phUTa jAtA hai, ise bhagaMdara roga kahate hai / 2 zatayonaka kA artha cAlanI hai / isa bhagaMdara meM cAlanI ke samAna aneka chidra hote haiN| isaliye zatayonaka nAma sArthaka hai| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (272) kalyANakArake bhAvArtha:---kaphaprakopa se utpanna bhagaMdara, baDA va sthira hotA hai isa meM khujalI hotI hai vedanA ( pIDA ) maMda ( kama ) hotI hai evaM pUyasrAva hotA rahatA hai| isaliye ise parisrAvi bhagaMdara kahate haiN| sannipAta bhagaMdara meM, pUrvokta tInoM doSoM se utpanna bhagaMdaroM ke pRthaka 2 lakSaNa eka sAtha pAye jAte haiN| isakI zaMkha ke Avarta [ ghumAI ] ke samAna AkRti hone se ise kaMbukAvarta kahate haiM // 47 / / unmArgi bhagaMdara lakSaNa / sazalyamajJAnatayAnamAhRtam / kSiNoti tIkSNaM gudamanyathogadaM // vimArgamunmArgavizeSasaMcitaM / bhagaMdaraM tatkurute bhayaMkaram // 48 // bhAvArtha:-vinA dekheM bhAleM, anyathA citta se bhojana karate samaya AhAra ke sAtha kAMTA jAveM to, vaha guda meM cubhakara bhagaMdara ko paidA karatA hai / isa meM aneka prakAra ke mArga ( chidra ) hote haiM / yaha unmArgagAbhI hotA hai / isaliye use unmArgI bhagaMdara kahate haiM / yaha atyaMta bhayaMkara hotA hai // 48 / / bhagaMdara kI vyutpatti va sAdhyAsAdhya vicAra / bhagAnvite vasti gude vidAraNAt / bhagaMdarANIti vadati tadvidaH / svabhAvataH kRcchatarANi teSuta- / dvivarjayetsarvajazalyasaMbhavam // 49 // bhAvArtha:-bhaga, asti aura guda sthAnameM vidAraNa honese ise bhagaMdara aisA vidvAn loga kahate haiM / sarva prakArake bhagadaMra, atyaMta kaSTa sAdhya haiM / inameM se, sanipAtaja ba zalyaja to asAdhya haiM / isalie ina donoM ko choDa deveM // 49 // __ bhagaMdara cikitsaa| bhagaMdarodyapiTikAprapIDitaM / mahopavAsaH vamanavirecanaiH / / upAcaredAzuvizeSazoNita- / pramokSasaMsvedanalapavanaH ! // 50 // bhAvArtha:---bhagaMdara piDakA [ phunasI ] se pIDita arthAta bhagaMdara rogase yukta manuSyako upavAsa, vamana, virecana, raktamokSaNa, saMvedana, lepana, Adi vidhiyoMse zIghra cikitsA kareM | // 50 // cikitsA upekSAle hAni / upekSitAnyuttarakAlamuddhate-- | ssamastadoSaH paripAkamaMtyataH / / sRjati retomalamUtramAruta- / krimInapi svatraNavaktratassadA / / 51 // 1 bhagaM dArayatIti bhagaMdaraH Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (273) bhAvArtha:-yadi isa bhagaMdara rogIkI upekSA kareM to vaha tInoM doSoM se saMyukta ho kara, usa kA paripAka hotA hai| bhagaMdara ke mArga [ mukha ] se zukra, maTa, mUtra, aura vAyu bAhara Ane lagate haiM / evaM usa meM nAnA prakAra ke mukha se saMyukta vaNoMkI utpatti hokara, una vraNoM ke mukha se krimI paDane lagate haiM / arthAt krimi bhI pedA hote haiM // 51 // bhagaMdara kA asAdhya lakSaNa / purISamatrAkrimivAtaretasAM / pravRttimAlokya bhagaMdaravaNe / / cikitsakastaM manujaM vivarjaye- / dupadravairapyupapannamuddhataiH // 52 // bhAvArtha:-bhagaMdara ke mukhase mala, mUga, vAta, vIrya, kimi AdikI pravRttiko dekhakara evaM bhayaMkara upadravoMke udreka ko dekhakara cikisakako ucita hai ki vaha bhagaMdara rogIko asAdhya samajhakara choDeM // 52 // bhagaMdara kI aMtarmukhavahirmukhaparIkSA / tathA vipakSeSu bhagaMdareSvataH / pratItayatnAdgudanAMkureSviva / . pravezya yaMtram pravidhAya caiSaNIM / bahirmukhAMtarmukhato vicArayet // 53 // bhAvArthaH--uparokta bhagaMdaroMse viparIta arthAt asAdhyalakSaNoMse rahita bhagaMdara roga ko, arzake samAna hI atyaMta yatnake sAtha yaMtrako aMdara pravezakara aiSaNI ( loha kI zalAkA ) ko aMdara DAlakara bhagaMdarakA mukha aMtargata hai yA bahirgata hai isako acchItaraha vicAra karanA cAhiye // 53 // bhagaMdara yaMtra / yathArzasAM yaMtramudAhRtaM purA / bhagaMdarANAM ca tathAvidhaM bhavet // ayaM vizeSo'rdhazazAMkasannibhaM / svarNikAyAM pratipAdyate budhaiH // 54 // bhAvArtha:----jisa prakAra pahile arzagegoliya yaMtra batalAye gaye haiM vaise hI yaMtra bhagaMdarakeliye bhI hote haiM / paraMtu itanA vizepa vidvAnoM dvArA kahA jAtA hai ki isameM kArNakA arthacaMtA kRti kI honI cAhiye // 54 / / bhagaMdarameM zatrAgnikSAramayoga / athaipImArgata eva sAzayaM / vidArya zastreNa dahettathAgninA // nipAtayetkSA ramapi vaNakriyAM / prayojayecchodhanaropaNauSadhaiH // 55 // Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (274) kalyANakArake bhAvArtha:--bhagaMdara vraNa meM lohazalAkA DAlakara, bhagaMdara aura usake AdhAra ko zastra se vidAraNa karake agni se jalAveM / athavA kSArapAtana kreN| isa prakAra, zastra prayoga Adi karane ke bAda, usa vraNa ( ghAva ) ko, vraNopacAra paddhati se zodhana ( zuddha karanevAlI ) ropaNa ( bharanevAlI) auSadhiyoM dvArA cikitsA kreN| arthAt ropaNa kareM // 55 // bhagaMdara chedana krm| yadaivamanyonyagatAgatirbhavet / tadaikadA chedanamiSTamanyathA / / kramakrameNaiva pRthakpRthaggatiM / vidArayedyanna bRhadaNaM bhavet // 56 // bhAvArtha:-jaba bhagaMdaroMkI gati paraspara milI huI raheM taba unako eka bAra hI chedana karanA cAhiye / jinakI gati pRthak 2 hai parampara milI nahIM hai unako krama 2 se vidAraNa kareM arthAt eka bharane ke bAda dUsare ko / dUsarA bharane ke bAda tIsare ko dAraNa kareM / aisA karane se vraNa bar3A nahIM ho pAtA hai // 56 // bRhatvaNakA doSa va usakA niSedha / bRhadraNaM yacca bhavedbhagaMdaram / tadaiva tasminmalamUtraretasAm / / pravRttiruktA mahatI gatistato / bhiSagvimukhyairapi zastrakarmavit // 55 // tato na kuryAdvivRtaM vraNAnvitaM / bhagaMdaraM tatkurute gudakSatim // sa zUlamAdhmAnamathAnyabhAvatAM / karoti vAtaHkSatavaktranirgataH // 58 // bhAvArthaH-jisa bhagaMdara meM ( zastra karmake kAraNa ) vraNa ( ghAva ) bahuta baDA hojAtA hai usa vraNa mArga se mala, mUtra, zukra vAhara nikala ne lagate haiN| jisa se bhagaMdara kI gati aura bhI mahAna hojAtI hai aisA bhiSazvaroMne kahA hai / isaliye zastrakarma ko jAnane vAle vaidya ko cAhiye ki vaha zastra karma karate samaya bhagaMdara ke vraNa (ghAva ) ko kabhI bhI baDA na banAveM / yadi baMDha jAveM to vaha gudAko (vidAraNa) kara detA hai / usa kSatagudAke mukha se nikalA huA bAta zUla, AdhmAna ( apharA ) ko karatA hai 57 // 58 // ataH prayatnAdatizophabhedatAM / vicArya samyagvidadhIta bheSajam // vidhIyate chedanamardhalAMgala- / pratItagotArthasamAnanAyakam / / 59 / / 1 yahAM zastra, Ame va kSAra karma batalAyA hai / ina saba ko eka hI avasthA prayoga karanA cAhiye / avasthAMtara ko dekhakara prayoga kreN| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrogaadhikaarH| (275) bhAvArya:-isaliye bhagaMdara kI sUjana ke bhedoM ko dekha kara usa para acchItaraha se vicArakara usa ke anukUla prayatnapUrvaka zastrakarma Adi kareM / bhagaMdara ke chedana ( kI AkRti ) yA to ardhalAMgalake sadRza athavA gotIrtha ke samAna kareM // 59 // sukhoSNatelana niSecanaM hitaM / gude yadi syAtkSatavadanA nRNAM // tathAnilaghnauSadhapakabhAjane ! sabASikepyAsanamiSTamAdarAt // 60 // bhAvArtha:---yadi gudakSata hokara usa meM vedanA huI ho to maMdoSNa telakA siM. cana karanA hitakara hai| evaM vAtahara auSadhiyoM se pakA huA bApha sahita pAnImeM baiThanA bhI upayukta hai // 260 // svedn| savakranADIgatabASpatApanaM / hitaM zayAnasya gude niyojayet / / tathaivamabhyaktazarIramAturaM / sukhodakeSvapyagAhayadbhiSak // 61 // bhAvArthaH-bhaMgadara se pIDita rogI kI cikitsAkeliye yaha bhI upAya hai ki eka ghaDe meM vAtaghna auSadhi yoM se siddha kaSAya ko bharakara usake muhaM baMda kreN| aura usa ghaDe meM eka TeDhI nalI lagAveM / usa nalI dvArA AI huI bApha se gudA ko svedana kareM / athavA vAtaghnataila se zarIra ko mAliza karake kaduSNa [ thoDA garama ] jala ko eka baDe bartana meM DAlakara usa meM rogIko baiThAleM // 61 / / __bhagadaramna upnaah| mutailadugdhAjyavipakapAyasaM / sasaiMdhavaM vAtaharauSadhAnvitam // sapatravastranihitaM yathAsukhaM / bhagaMdarasyAhurihopanAhanam // 62 // 1 lAMgala hala ko kahate haiM jo AdhA hala ke samAna ho use ardhalAMgala kahate haiM | 2 isa ke viSaya meM aneka mata hai / koI to calatI huI gAya mUtanepara jo TeDhI 2 lakIra hotI hai use gotIrtha kahate haiN| koI to gAyakI yoni ko gotIrtha kahate haiN| graMthAMtara meM aisA bhI likhA hai---- dvAbhyAM samAbhyAM pAyAbhyA chede lAMgalako mataH / isvamekataraM yacca so'dhalAMgalakassmRtaH // 1 // arthaH-jo donoM pArtho meM samAna cheda kiyA jAve use " lAMgalaka" kahate haiM | jo eka tarapha choTA ho vaha " ardhalAMgala" kahalAtA hai| pArzvagatena chidraNa chedo gotIrthako bhavet // jo phaMsavADI ke tarapha jhukakara cheda kiyA jAveM use "gotIrtha" kahate haiM / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (276) kalyANakArake bhAvArtha:- tela, dUdha, ghI, seMdhAnamaka aura vAtahara auSadhi inako ekatra DAlakara taba taka pakAyeM, jataka khIra ke samAna gADhA nahIM hoveM / isa pulaTiza ko, isa bhagaMdara vraNa para patte aura vastra ke sAtha jaisA sukha hoveM vaisA bAMbe // 62 // zalyaja bhagaMdara cikitsA / yadetadatargatazalyanAmakaM / bhagaMdaraM tacca vidArya yatnataH // vyapothya zalyaM pratipAdya kRcchratAM / nRpAya pUrva vidadhIta tatkriyAm // 63 // bhAvArtha:-- jo rAjya ( kAMTA ) bhakSaNase utpanna bhagaMdara hai ( vaha asAdhya hone se ) usakI kaThinatAko pahile rAjAko sUcita kareM / phira usakA bahuta prayatna ke sAtha vidAraNa kareM evaM kAMTeko nikAle 63 // zodhanaropaNa | vraNakriyAM prAgvihitAM prayojayet / prameha tIvravraNazodhanaM bhiSak // bhagaMdareSyatra vidhirvidhayite / vizeSatazzodhanaropaNAdikaM // 64 // bhAvArtha:-- pahile pramehatraNa ke prakaraNa meM jo vraNa kriyA batAI gaI hai usI vidhIse bhagaMdaraNakA bhI zodhana kareM / vizeSataH bhagaMdaravraNako zodhana ropaNa Ai auSadhiyoM kA prayoga kareM // 64 // bhadana tela va ghRta | tilaissadaMtItrivRdiMdravAruNI - / zatAvhakuSThaiH karavIralAMgalaH // nizArka kAMjIrakaraMjacitrakaiH - 1 sahiMgudI (2) saiMdhavacitrabIjakaiH // 65 // sanivajAtIkaTurohiNIvacA / kaTutrikAMkolagirIdrakarNikaiH // sahAzvamAraiH karakarNikAyutaiH / mahAtarukSIraka rUTikAnvitaiH // 66 // kaSAyakalkIkRtacArubheSajaiH / vipakatailaM ghRtameva vA dvayam // prayogayettacca bhagaMdarantraNe / rujAharaM zodhanamAzu ropaNaM // 67 // bhAvArtha:- tila, daMtI jaDa ( jamAla goTekA peDa ) nisotha, iMdrAyana, zatAvarI kUTa, kanera, haldI, kAMjIra, kaMgA, kalihArikI jar3a, Aka, seMvAlavaNa, cItAkI jaDa, godIvRkSa, athavA baDI kaTelI, eraNDa bIja, niMtra, jAyaphala, kuTakI, vacA, trikaTu (soTha miraca pIpala) aMkola, [DherA vRkSa ] sapheda kiNihI vRkSa aura karNikA se yukta kanera, thUhara kA dUdha, lAu eraNDa vRkSa, pIlI kaTasaraiyA ina auSadhiyoM ke kalkase kapAya taiyAra kara usameM Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH / (277) pakAye hue tela yA ghI athavA donoM ko bhagaMdaratraNa meM upayoga karanA cAhiye / usale kA zodhana aura ropaNa ho jAyagA / evaM roga bhI dUra hogA / / 65 / / 66 / / 67 / / uparokta taila ghRtakA vizeSa guNa / tadeva duSTArbudanADikAMkura / stanakSateSvadbhutapUtikarNayoH // pramehakuSThaNakacchradaduSu / krimiSvapISTaM prathitApacISvalam || 68 // bhAvArtha:- uparokta tela va tRta, duSTaarbudaroga, nADIvraNa, arza, stanakSati, viDikA, pUrti, karNaroga, prameha, kuSTa, kacchu, dahu, apaci, aura krimirogoMke liye hitakara hai // 68 // harItakyAdi cUrNa | harItakI rohiNi saiMdhavaM vacA / kaTutrikaM zlakSNataraM vicUrNitaM // pibetkulatthodbhavatakrAMjikAM / draveNa kenApi yutaM bhagaMdarI // 69 // bhAvArtha:-- haraDa, kuTakI, saiMdhAloNa, bacA, trikaTu, ina auSadhiyoMko mahIna cUrNakara use kulathI va chAchakI kAMjI meM milAkara kisI dravake sAtha bhagaMdarI pIveM jisa se vaha sukhI hotA hai // 69 // bhagaMdara meM apathya | vyavAyadUrAdhvagamAtivAhana- / prayANayuddhAdyabhighAtahetukam || tyajedvirUDhopi bhagaMdaravaNI / mAsadvayaM baddhapurISabhojanam // 70 // bhAvArtha:- - bhagaMdara vraNa acchA ho jAne para bhI ( bhara jAnepara bhI ) do mahIne taka bhagaMdarI maithunasevana, dUramArga gamana, ghoDe Adi savArIpara baiThakara adhika prayANa, yuddha [ kustI Adi ] Adi AghAta ( coTa lagane ) ke liye kAraNabhUta kriyAoMko na kareM / evaM gADhAmala hone yogya bhojana bhI nahIM karanA cAhie, do mahinetaka AhAra nIhArakI yogya vyavasthA rakheM // 70 // azmarI Adike upasaMhAra / iti kramAduddhatarogavallabhA / nasAdhyasAdhyapravicAraNAnvitAn // nigadya talakSaNataccikitsitAn / bravImyataH kSudrarujAgaNAnapi // 71 // bhAvArtha:- :- isa prakAra kramase baDe 2 roga unakA lakSaNa, sAdhyAsAdhyIvacAra unakI cikitsA Adi bAtoMko kahakara aba kSudrarogoM ke viSayameM kaheMge // 71 // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 278 ) kalyANakArake vRddhi upadaMza Adike varNana kI pratijJA / ataH paraM vRdhyupadaMzazlIpada / pratItavalmIkapadApacIgala - // pralaMbagaNDArbudalakSaNaissaha / pravakSyate graMthicikitsitaM kramAt // 72 // bhAvArtha:- - atra aNDavRSyAdika roga, upadaMza, zlIpada, apaca, galagaNDa, arbuda, graMthi Adi rogoM kA lakSaNa va cikitsA ke sAtha varNana kiyA jAtA hai // 72 // sapta prakArakI vRSaNavRddhi / kramAcca doSai rudhireNa medasA / prabhUtamtrAMtranimittato'pi vA // sanAmadheyA vRSaNAbhiddhayo / bhavaMti puMsAmiha saptasaMkhyayA / / 73 / / bhAvArtha:- kramase vAta, pitta, kapha, rakta va medake vikArase evaM mUtra aura AMtra ke vikArase, doSoMke anusAra nAmako dhAraNa karanevAlI (jaise vAtaja vRddhi, pittaja vRddhi Adi ) vRSa vRddhi sAtaNa prakArakI hotI haiM // 73 // vRddhi saMprApti / atha pravRttonyatamo'nilAdiSu / praduSTadoSaH phalakozavAhinI || samAzrito'sau pavanaH samaMtataH / karoti zophaM phalakozayoriva // 74 // bhAvArtha::- vAta Adi doSoMmeM koI bhI eka doSa svakAraNa se prakupita hokara aNDakoza meM vahanevAlI dhamanI ko prAptakara vAyu kI sahAyatA se aNDakoza meM phalakozake samAna sUjana ko utpanna karatA hai / ise aNDavRddhi kahate haiM ||74 || 1 vAta, pitta, raktaja vRddhi lakSaNa / marutmapUrNaH paruSo mahAnparaH / sakaNTakaH kRSNataro'tivedanaH // sa eva zophonivRddhirucyate / jvarAtidAhaiH saha pittaraktajA || 75 || bhAvArtha:- jo paripUrNa ho, kaThina bAyuse ho, kaNTaka ( kAMTe jaise ) se yukta ho, kAlAMtara meM jisa meM atyaMta vedanA hotI ho, usa sUjanako vAtotpanna aNDavRddhi, arthAt vAtajavRddhi kahate haiM / vahI aNDavRddhi, yadi uvara aura atyaMta dAhase yukta ho to use pittaja va raktaja samajhanA cAhie // 75 // kapha, medajavRddhi lakSaNa | gurustha maMdarujatgraNDuro / bRhatkaro yaH kaphavRddhirucyate // mahAn mRdustAlaphalopamAkRtiH / satItrakaNDUriha medasA bhavet // 76 // Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (279) bhAvArtha:-~~~-jo bhArI aura sthira [ ghaTane baDhane vAlI na ho ] ho jisameM pIDA thoDI hotI ho, atyadhika khujalI calatA ho va kaThina ho ina lakSaNoMse saMyukta aNDavRddhi kaphaja kahalAtI hai / jo mahAna bhRdu tADake kAla ke samAna jisakI AkRti ho, atyaMta khujalI calatI ho use medaja aNDavRddhi kahate haiM // 76 // muutrjvRddhilkssnn| sa gacchataH kSabhyati vaaripuuritaa-| dRtiyathA mUtranirodhatastathA // mahAtikRcchAdhikavedanAyuto / mRdunRNAM mUtravivRdvirucyate // 77 // bhAvArtha:--jo sUjana calate samaya pAnIsa bharI huI dRti (mazaka) jisa prakAra kSobhako [caM cala] prApta hotI hai, usI prakAra kSobhAyamAna hotI hai / mUtrakRccha va adhika pIDAse yukta hai, va mRdU hai vaha mUtra javRddhi kahalatI hai| yaha mUtrAke rokanese utpanna hotI hai // 77 // aMtraja vRddhilkssnn| yadAMtramaMtargatavAyupIDitaM / tvacaM samunnamya vidhya vaMkSaNam // pravizya kozaM kurute'tivedanAm / tadAtravRddhi pratipAdayedbhiSak // 78 // bhAvArtha:---jisasamaya aMdara rahanevAlA vAta atrako pIDita karatA hai. ( saMkucita karatA hai ) taba vaha tvacAko namAkara baMkSaNa saMdhi ( rAGa) ko kampita karate hue ( usI vakSaNa saMdhi dvArA) aNDameM praveza karatA hai| tabhI aMDakI vRddhi hotI hai ise vaidya atraja vRddhi kaheM // 78 // sarva vRddhi meM varjanIya kArya / tathoktavRddhiSvakhilAsu buddhimAn / vivarjayedveganirodhavAhanam / / vyavAyayuddhAyabhighAtahetukaM / tatazca tAsAM vidadhIta tatkriyAm / / 79 / / bhAvArtha:--uparyukta sarva prakAra ke vRddhirAgoMmeM buddhimAna rogIko ucita hai ki vaha zarIrako AghAta pahuMcAne vAlI maizunasevana, veganirodha ( mala mUtrAdika nirodha ) vAhana meM baiThanA, yuddha karanA Adi kriyAvoM ko choDanI cAhiye / phira usakI cikitsA karAnA cAhiye // 79 // vAtavRdri cikitsaa| athAnilotyAdhikavRddhimAturaM / virecayesnigdhatamaM prapAyayet / / sadugdhameraNDajatalameva vA / nirUhayadvApyanuvAsayabhRzam // 80 // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (280) kalyANakArake bhAvArtha:--vAtAtpanna aNDavRddhise pIDita rogI ko koI snigdha virecana ( virecaka ghRta Adi ) auSadha pilAkara virecana karAnA cAhiye / isa ke liye, dUdha meM eraNDa taila milAkara pilAnA atyaMta hitakara hai / athavA nirUha va anuvAsana basti kA prayoga karanA cAhiye || 80 // svedana, lepana, baMdhana va dahana / saMdava saMsvadavidhAyanauSadha- / pralepabaMdhairapi vRddhibhuddhatAm // upAcaredAzu vizeSato dRDhaM / zalAkayA vApyadharottaraM dahet / / 81 / / bhAvArtha:--adhika baDhI huI vRddhA ko hamezA svedana auSadhiyoMdvArA pedana, lepana auSadhiyoMse lepana, baMdhana auSadhiyoMsa baMdhana Adi kriyAoMse upacAra karAnA cAhiye / jo vRddhi vizeSa dRDha [majabUta hai use agni se tapApI gayI zaThA kAse nIce ke va uttara bhAga ko jalA deveM // 81 / / pittaraktajavRddhi cikitsA / sa pittaraktodbhavavRddhibAdhitaM / virecanaiH pitta hareviMzodhayet / jalAyukAbhivRSaNasthazoNitaM / pramokSayecchItataravilepayet // 82 // bhAvArtha:-pittaraktake vikArase utpanna vRddhimeM pittahAra auSadhiyoMse virecana karAnA cAhiye / evaM jalauMka lagavAkara aNDake duSTa raktakA mokSaNa ( nikAlanA ) karAnA cAhiye aura usapara zIta auSadhiyoMkA lepA karanA cAhiye // 82 // kaphajavRddhi cikitsA | kaphapravRddhistriphalAkaTutrikai- / rgavAM jalaiH kSArayutaissupeSitaiH / / pralepayettacca pivedathAturaH / sukhoSNArupanAhayetsadA / / 83 // bhAvArthaH --kaphavRddhi meM triphalA ( haraDa, baheDA, AMvalA ) va vikalu [soTa, miraca pIpala] ko kSArayukta gomUtra ke sAtha acchItaraha pIsakara lepana karanA cAhiye / aura usI auSadhiko rogI ko pilAnA cAhiye / evaM ca uSNa vargo arthAt upNaguNa yukta aupaviyoMkA puliyA yAMvanA cAhiye // 83 // meM vRdhicikitaa| vidArya medaHprabhavAtivRddhikA / vivarya yatnAdiha sIvanI bhiSak / / vyapodha medaH sahasAvizodhana-1 rupAcaratsakramasoSNabaMdhanaiH // 84 // Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (281) bhAvArtha:-medotpanna vRddhi meM sIvanI ( liMgake nIce se gudA taka gaI huI rekhA ) ko choDakara aNDakoza ko atiyatna ke sAtha vidAraNa (phoDe ) kreN| pakSAt meda ko zIghra hI nikAla kara, kramase zodhana ( zuddhi ) kreN| tathA uSNa auSa. thiyoM dvArA bAMdha deveM // 84 // mUtrajavRddhicikitsA / samUtravRddhiM dRDhabaMdhabaMdhitAM / vibhidya suvrIhimukhena yatnataH // vigAlayetsanalikAmukhena ta- / jjalodaramoktavidhAnamArgataH / / 85 // bhAvArtha:-mUtrAja aNDavRddhimeM, jalodara meM pAnI nikAlane kI jo vidhi batalAyI hai usI vidhike anusAra aNDa ko acchI taraha se vedha kara, ati prayatnake sAtha brIhimukha nAmake zastrase bhedana karake,nalI lagAkara aNDase pAnIko bAhara nikaaleNg||8|| aNtrvRdhdicikitsaa| athAtravRddhau tadasAdhyatAM sadA / nivedya yatnAdanilaghnamAcaret // balAbhidhAnaM tila prapAyayet / sasaiMdhavairaNDa jatailameva vA // 86 // bhAvArtha:-aMtrAvRddhike hone para use pahilese asAdhya kahanA cAhiye / phira pAtahara auSadhiyoMkA prayoga kara bahuta yatnake sAtha cikitsA karanI cAhiye / balAtaila athavA saMghAloNa milAkara eraNDakA taila use pilAnA cAhiye // 86 // annddvRdhdinlep| mukhaahkaaNjiirkrNjlaaNglii-| kharApamArgAghribhireva kalkitaiH // , pradihya patraiHsaha baMdhamAcaret / pravRddhavRddhiprazamArthamAcaret // 87 // . bhAvArtha:--sugvAhvA, ( vRdvinAzaka auSadhi ) kI jaDa, kaMTakayukta vRkSa vizeSa, kAMjIra, karaMja, kalihArI, ciracirA inake jaDakA kalka banAkara use pattepara lepa karake usako badipara bAMdhanA cAhiye / jisase vaha vRddhi upazama ko prApta hotI hai // 87 // ___ annddvRdinnklk| pivetkaberAkSiphalAMghribhiH kRtaM / sukalkapatyamlakatakrakAMjikaiH // muziAmala trikaTuM sasaiMdhavaM / sahAjamodaiH saha citrakeNa vA / / 88 // bhAvArtha:--pADaravRkSa, madanavRkSa [ manaphalakA peDa ] inake jaise banAyA huA kalka, amlaka, chAcha vA kAMjIke sAtha tathA saiMjanakA jaDa, trikaTu, saiMdhAloNa inake kalkako anamoda yA citrakake bAtha ke sAtha pIyeM / / 88 // 1 prasUti adhikArokta / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 282) kalyANakArake suvrcikaadicuurnn| suvardhikAsaiMdhavahiMgunIrakaiH / karaMjayugmaH zravaNAhapaH // . .. kaTuzikaizvarNakRtaiH payaH pivet / karoti muSkaM karimuSkasabhibham // 89 // bhAvArtha:-sarjAkhAra, . seMdhAloNa, hIMga, jIrA, choTI baDI karaMjA, zravaNI, trikaTu ina saba auSadhiyoMko cUrNakara dUdha ke sAtha pAye to aNDakoza hAthIke aNDakoza ke samAna sudRDha banatA hai / / 89 // upadaMzazUkaroga vrnnnprtikssaa| vRSaNavRddhigaNAkhilalakSaNaM / pratividhAnavidhi pravidhAyaca // taddhvajagatAnudazavizeSitAn / nizitazUkavikArakRtAna bruve // 10 // bhAvArtha:-- isa prakAra vRSaNa vRIkA saMpUrNa lakSaNa, cikitsA Adiyo kahakara aba puruSaliMga ke Upara honevAle upadaMza aura zUka rogakA varNana aba Ageka prakaraNameM kareMge / / 90 // __aMtima kathana / iti jinavaktranirgatasuzAstramahAMbunidhaiH / sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH // ubhybhvaarthsaadhntttdvybhaasurto| nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam / / 91 / / bhAvArtha:--jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake lie prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdrake mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAtha meM jagatakA eka mAtra hitasAdhaka hai [ isalie hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 11 // ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake cikitsAdhikAre kSudrarogacikitsitaM nAmAdito trayodazaH paricchedaH / ityumAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha * ke cikitsAdhikAra meM viyAvAcaspatItyupAvivibhUSita varSamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM kSudrarogAdhikAra nAmaka terahavAM pariccheda samApta huaa| . . Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (283) atha cturdshpricchedH| atha updNshaadhikaarH| maMgalAcaraNa va prtijnyaa| jinamanaghamanaMtajJAnanetrAbhirAmaM / tribhuvanamukhasaMpanmUrtimatyAdareNa // pratidinamatibhaktyA'namya vakSAbhyudAraM / dhvajagatamupadazakhyAtazUkAbhidhAnam // 1 // bhAvArtha:-sarva pApa karmoM se rahita, anaMtajJAnarUpI netrase zobhAyamAna, tIna loka .ke saMpatti ke mUrti svarUpa zrI jineMdra bhagavAnko atyaMta Adara ke sAtha ati bhakti se namaskAra kara mer3ha para honevAle upadaMza va zUka rogoMko pratipAdana kareMge // 1 // upadaMza cikitsaa| vRSaNavividhavRddhimoktadoSakrameNa // prakaTataracikitsAM mehanotpannazophe // vitaratu vidhiyuktAM copadaMzAbhidhAne / nikhilaviSamazopheSveSa eva prayogaH // 2 // bhAvArthaH ---aNDavRddhi ke prakaraNa meM bhinna 2 doSotpanna vRdviyoM ki jisa prakAra ... bhinna .2 prakAra kA cikitsAkrama batalAyA thA, una saba ko liMga meM utpanna upadaMza . . nAmaka zotha ( sUjana ) meM bhI doSabhedoM ke anukUla upayoga kreN| evaM anya sarva prakAra ke bhayaMkara zotho meM bhI isI cikitsA kA upayoga kareM // 2 // . .... do prakArakA shoth| sa bhavati khalu zopho dvimakAro narANA- / pavayInayato'nyaH sarvadehodbhavazca // liMga ko hAtha ke AghAta se, nAkhUna va dAMta ke laganese, acchItaraha sApha na karanese, atyaMta viSayopabhoga se, evaM vikRta yonivAlI strI ke saMsarga [ maithuna] se, zibhedriya [liMga] meM zodha ( kulathI dhAnya ke AkAra vAle phaphole utpanna hote hai use upadeza arthAt garmIroga kahate hai| bAtaja, pittaja, rasaja, kAja, sannipAnaja isa prakAra usake pAMca bheda Ayurveda meM varNita haiN| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 284 ) kalyANakAra sakalatanugato vA madhyadehe'rdhade / zvayathuratisukaSTaH klizuSketarAMgaH // 3 // bhAvArtha: : vaha sUjana do prakArakI hotI hai| eka niyata avayava meM honevAlI aura dUsarI sarvAMgINa / sarva aMgameM phailI huI tathA zarIrake madhyabhAga athavA ardha zarIra meM sUjana hokara anya avayava sUkha gaye hoM aise zotha roga kaThina sAdhya hote haiM // 3 // vidhi graMthipaTakAlakSaNa va cikitsA | zvayathuritivizAlo vidradhiH kuMbharUpo | mukharahitatayA te graMthayaH saMpradiSTAH || mukhayutapiTakAkhyAH zophakAle'nurUpe - / rupanahanavizeSaiH sAdhanaiH sAdhayettAn // 4 // bhAvArtha:- jo zodha vizAla haiM aura kumbhake samAna hai vaha vidradhi kahalAtA piTaka kahalAte haiM / ina Adi bAMdhakara evaM aura hai / jinako mukha nahIM hotA ve graMthiyAM haiM aura mukhasahita 'saba zophabhedoMkI yatha kAla tadanukUla auSaSiyoM dvArA pulTiza bhI upAyoMse cikitsA karanI cAhiye // 4 // upadezakA asAdhya lakSaNa / jvarayutaparidAhazvAsa tRSNAtisAra - / prakaTabalavihInA rocakodgArayuktaH // yamasadanamavApnotyAzu zUnyAMgayaSTiH / yamamasakudanUnaM draSTukAmo manuSyaH // atyaMta kSINa hogayA ho arocakatA va udvAra se bhAvArtha:-- upadezakA udeka tIvra hokara jo rogI phira vaha jvara, dAha, zvAsa, tRSA, atisAra, azaktapanA, pIDita ho aura jinakA zarIra bilakula zUnya hogayA ho to samajhanA cAhiye ki vaha yamako bahuta utsukatAke sAtha dekhanA cAhatA hai / isaliye jaldI se jaldI vaha yamake ghara pahuMca jAyagA // 5 // 5 // daMtodbhava upadaMza cikitsA | nizitaviSamadantodvahanAt medjAta- / kSatayutamupadezAtyaMtazokaM yathAvat // ziziraghRta payobhiH sAdhayedAzu dhImAn / atihimabahubhaiSajyairavahi malipet // 6 // Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudarogAdhikAraH (285) bhAvArtha:-tIdaNa va viSama dAMtoMke ragaDase utpanna upadaMzakSata ( jakhama) aura atyaMta sUjanase yukta ho to usakA yathAyogya TaNDA ghRta, dUdha Adi ke prayogase buddhimAna vaidya upazamana kareM evaM atyaMta zIta auSadhiyoMko lepana kareM // 6 // yaducitamAbhighAte jAtazophe vidhAnaM / tadapi ca kurute yatnena vaMzAkhyazophe // vraNavihita samastazzodhanai ropnnair-| pyupanahanavizeSessAdhayettatkRtaM ca // 7 // bhAvArtha:--vaMza nAmaka zothameM abhivAtase utpanna sUjanameM jo cikitsA kaba basalAyA hai unako tathA vraNa prakaraNameM kahe gaye zodhana, ropaNa, upanAha (pulTiza) ityAdikA prayoga kareM // 7 // atha zUkadoSAdhikAraH / zUkaroga nidAna va cikitsA. paruSaviSamapatroTTanaM mevRSyaH / karamathanavizeSAdalpayoniprasaMgAt // adhikRtabahuzUkAkhyAmayAH syustatastAn / ghRtabahupariSekaiH svedanaH svedayecca // 8 // bhAvArthaH-meda (liMga) ke baDhane ke liye aneka tarahake rUkSa pattoMke gharSaNase, hasta maithunase evaM alpayonimeM maithunasevana karanese usa ziznapara aneka tarahakI phunasiyAM paidA hotI haiM / use zUrkaroga kahate haiN| usapara ghRtakA siMcana karanA cAhiye aura skhedana auSadhiyoMse ve na karAnA cAhiye // 8 // ... tilamadhukAdi klk| tilamadhukakalAyAzvatthamudH supissttaiH| ghRtaguDapayasAvyAbhizritaiH zItavagaiH / / kupitarudhirazAMtya saMpapiSya prayatnAt / viditasakaladoSaprakrameNArabheta // 9 // bhAvArtha:-tila, jyeSThamadhuH [mulaiThI] maTara, azvattha, mUMga inako acchItaraha pIsa .kara ghI, dUdha va guDake sAtha milAye phira zItavarga auSadhiyoM ke sAtha dUSita raktake zAMtike 1 yaha aThAraha prakArakA hotA hai| For Private & Personal use only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .:(286) ... kalyANakArake liye pilAve / phira sarva doSoMko vicAra kara usake upazamana ke liye tadanukUla yogya cikitsA kareM // 9 // .. . vraNavidhimapi kuryAnbhedanAtavraNeSu / prakupitarudhirasrAvaM jalaukAprapAtaiH / nikhilamabhihitaM yadoSabhaiSajyabhedAt / ucitamiha viditvA tatprayojyaM bhiSAgbhiH // 10 // bhAvArtha:--mer3hapara utpanna praNa ( zUka roga ) meM cikitsAke vidhAnakA bhI upayoga kreN| evaM jalauMka lagAkara vikRtaraktako nikAleM / vAta pitsAdika vikAroke upazamanake liye jo auSadhi batalAI gaI haiM unako yahAM bhI doSoM ke balAbalako jAnakara kuzala vaidya prayoga kareM // 10 // atha zlIpadAdhikAraH / zlIpada roga. kupitasakaladoSayenakenApi vA ta / dguNagaNarAcitoyaM vaMkSaNo darSizophaH // prabhavati sa tu mUlAharamAzritya pazcAt / avatarati yathAvajAnujaMghAghrideze // 11 // sa bhavati dRDharogaH zlIpadAkhyo nagaNA- / manudinamatisamyaksaMcitAMghripradeze / tamapi nikhiladoSAzeSabhaiSajyavaMdha- / / macurarudhiramokSAyaissadApAcarecca // 12 // bhAvArtha:--sarva doSoMkA eka sAtha udreka vAtapittakaphoM ke eka sAtha prakopa honese, athavA, eka 2 doSake prako se, apane 2 ( dopoMke ) lakSaNoMse sayukta, jAMvoMkI saMdhi zopha hotA hai / phira vaha ziznamUlase jAnu, jaMghA va pAdataka utarajAtA hai| ise zlIpada roga kahate haiN| yaha roga kaThina hotA hai / vaha rogIke pAda dezameM acchItaraha saMcita hokara pratidina use pIDA detA hai| samasta doSoMke pezAmaka auSadhiyoMse evaM baMdhana, raktamokSaNa Adi vidhiyoM ke dvArA usakI cikitsA kareM // 11 // // 12 // Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (287) trikuTukAdi upnaah| trikaTulazunahiMgagudIlAMgalIkaiH / pratidinamanuliptaM coSNapatropanAhaH / / upazamanamavApnotyuddhataM zlIpadAkhyaM / vahalaparibRhattatprastunaM varjanIyam // 13 // bhAvArtha:--trikaTu, lahasana, hIMga, baca, hiMgoTa, kalihArI ina auSadhiyoMkA pratidina lepanakara uSNa guNayukta patte ko usa ke Upara bAMdhanepara vaha udrikta zlIpada roga, umazamanako prApta hotA hai / yadi atyadhika bar3ha gayA ho to use asAdhya samajhanA cAhiye // 13 // valmIkapAdana taildhRt| tila jalavaNamirebhirevApadhastaiH / / prazamanamiha saMprApnoti valmIkapAdaH // snuhi payasi vipakaM tailamevaM ghRtaM vaa| zamayati lavaNAnyaM patrabaMdhana sArdham // 15 // bhAvArtha:---uparyukta auSadhiyoMko tilakA tela, seMdhAloNa ke sAtha milAkara ( athavA auSadhiyoM ke kalka kAtha se taila siddha karake ) lepana karake Upara saMpattA bAMdhe to kamIkapAda upazamana ko prApta hotA hai / athavA thUharake dUdhameM pakAye hue tela yA ghI meM seMdhAloNa milAkara lepana kareM aura patteko bAMdhe to bhI hitakara hogA // 14 // valmIkapAda cikitsaa| atha ca kathitavalmIkArakhyapAdaM tridoss-| Rmagatavidhinopakramya tasya vraNeSu / / prakaTataramahAsaMzodhanadravyAsiddhA- / ... nyasakRdIbhIhatAnyapyatra tailAni dadyAt // 15 // / bhAvArtha:--udvikta doSoM ke anusAra vidhipUrvaka cikitsA karake usake vraNoMko prasiddha saMzodhana auSadhiyoMse siddha, pUrva meM anekavAra kathita, tailakA prayoga karanA / * cAhiye // 15 // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (188) kalyANakArake apciilkssnn| hanugalanayanAzaSAsthiMsadhi prdshe-| vadhikamupacitaM yanmade evAlpazopham // kaThinamiha vidhatta vRttamatyAyataM vA- / pyupacayanavizeSAtmAhuratrApacI tAm // 16 // bhAvArtha:-hanu (ToDI ) galA, AMgva, inake va sarva haDDiyoM kI saMdhi [joDa] meM adhika meda [cauthA dhAtu] ekatrita hokara eka alpa zotha ko utpanna karatA hai / jo ki kaThina, gola athavA lambA hotA hai / isa ko apacI kahate haiM / isameM meda kA upacaya hotA hai / isaliye isa ko apacI nAmase kahate haiM // 16 // apacIkA vizeSa lkssnn| katicidiha vibhinnasrAvamevaM savantI / prazamanamiha sAkSAt kecidevApnuvaMti // satatamabhinavAste graMthayo'nye bhavati / vividhaviSamarUpAsteSu tailaM yathoktaM // 17 // bhAvArtha:---isa apacI kI kitanI hI gAMTheM, apane Apa phUTa jAtI hai| aura usa meM pUya Adi srAva hone lagate haiN| pUrvotpanna kitane hI ( apane ApahI) upazamana hote haiN| phira hamezA naye 2 utpanna hote rahate haiM jo nAnAprakAra ke viSamarUpa lakSaNa] se yukta hote haiM / isapara pUrvokta taila kA hI upayoga kareM // 17 // apacI cikiyaa| camanamapica tIkSNaM nsymtraapaanaaN| vidhivadiha vidheyaM sadvirekazca pazcAt // vividhaviSamanADISUktamanyacca tacca / pratidinamiha yojyaM zleSmabharamazAtyai // 18 // mAvArtha:-~-isa apacI roga meM kaipha aura meda kI zAMtike liye nidhike anusAra ghamana aura tIkSNa nasya denA cAhiye / usake pazcAt virecana bhI denA cAhiye / evaM aneka viSama nADIrogoM [ nAsUra ke liye jo cikitsA kahI gaI haiM una saba kA bhI prayoga karanA cAhiye // 18 // kyoM ki isa roga meM vapha meda kI hI adhika vRddhi rahatA Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrogaadhikaarH| (289) nADIvraNa apacI nAzaka. yog| dinakaratarumUlaiH pakasatpAyaso vA / pratidinamazanaM syAtsarvanADItraNeSu // badarakhadirazASTAMghribhirvApi siddhaM / zamayati tilanADhyaM sAdhuniSpAvavargaH // 19 // bhAvArtha:-sarva prakArake nADI gomeM akauveke jaDake sAtha pakAyA huA pAyasa ( khIra ) hI pratinitya bhojana meM denA cAhiye / athavA badara, (bera) khadira, (khaira) bar3I karaMja, inake jaDase siddha pAyasa denA cAhiye / athavA nippAva ( bhaTavAsu) varga ke ( raktaniSpAva, sapheda niSpAva Adi ) dhAnyoM ko tilake tailase milAkara bhojana meM denese sarva nADIvraNa ( nAsUra ) va apacI naSTa hote haiM // 19 // api ca sarasanIlImUlemakaM supiSTaM / dinakarazazisaMyogAdikAla svarAtrau / / asitapazupayovyAmizritaM pItametat / prazamanamapacInAmAvahatyaMdhakAre // 20 // bhAvArtha:--rasayukta eka hI nIla ke jaDako acchI taraha pasikara, kAlI gAyaka dUdha meM milAkara jisa dina sUrya aura caMdramA kA saMyoga hotA ho, usI dina rAtako aMdhere meM pAyeM to apacI roga zAMta hotA hai // 20 // galagaNDalakSaNa va cikitsA / glgtkphmedojaatgnnddaamyaanaa| madhikavamananasyasvedatIvropanAhAn // satatamiha vidhAya proktapAkAndiArya / pratidinamatha samyagyojayecchodhanAni / / 21 // bhAvArtha:-kapha aura meda dUSita hokara, gale meM rahanevAlI manthA nADI ko. prApta karake usameM zothako utpanna karate haiM jo ki aNDakoza ke samAna gale meM baMdhA huA jaisA dIkhatA hai ise galagaNDa kahate haiM / isa ko vamana, nasya, svedana, tIna upanAha Adi kA prayoga kareM / jaba vaha pakajAve to vidAraNa karake zodhana, ropaNavidhAnakA prayoga karanA cAhiye // 21 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (290) kalyANakArake -AA. ..RAAMAN arbuda lkssnn| pavanarUdhirapittazleSmamedaprakopA- / dbhavati pizitapezIjAlarogArbudAkhyam // * atikaphabahumedovyApRtAtmasvabhAvA- / / na bhavati paripAkastasya tatkRcchasAdhyaH // 22 // bhAvArtha:-vAta, rakta, pitta, kapha va medake prakopase mAMsa peziyomeM mAMsapiNDake samAna zarIrake kisI bhI pradezameM utpanna grAMtha yA zothako arbuda roga kahate haiN| vaha atyadhika kapha va medo vikArase yukta hone ke kAraNa paka avasthAko nahIM pahuMcatA hai, isaliye use kaSTasAdhya samajhanA cAhiye // 22 // arbuda cikitsA. tamiha tadanurUpaproktabhaiSajyavargaH / paruSatarasupatrodanAsaktamokSaiH // anudinmnulpsnhptropnaahai-|| rupazamanavidhAnaH zodhanaiH zodhayattaH // 23 // bhAvArthaH -pahile kahe gaye usake anukUla auSadhigrayoga, kaTina patroMse gharSaNa ( ragaDanA) raktamokSaNa (pharata kholanA ) pratidina auSadhi lepana, snehana ( siddha vRta taila lagAnA ) pattiyoMkA pulTiza evaM anya upazamana vidhiyoM dvArA usa arbuda rogakI cikitsA karanI cAhiye tathA zodhana karanevAlI auSadhiyoMse ( jaba AvazyakatA ho) zuddhi bhI kareM // 23 // graMthilakSaNa va cikitsaa| rudhirasahitadoSaiH mAMsamadassirAbhi- / stadanavihitaliMgA graMthayo'ge bhavati // asakRdabhihitaistai dopbhaissjybhed-| prakaTanaravizeSaH sAdhayettadyathoktaH // 24 // 1 rakta ityAdike vikArase utpanna graMthiyAM sAta prakArakI hai aisA Uparake kathanase jJAta hotA hai| lekina taMtrAMtaromeM vAtaja, pittaja, kaphaja, medaja, sirAja, isaprakAra graMthiyoMke bheda pAMca batalAye haiN| hamArI samaMjase ) UparakA kathana sAdhAraNa hai / isaliye, mAMsa raktase graMthi utpanna nahIM hotI hai kevala ve dUSita mAtra hote haiM / aisA jAnanA cAhiye // athavA umAdityAcArya prathike sAta hI bheda mAnate hoMge / aisA bhI ho sakatA hai| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH (291) bhAvArtha:-dUSita rakta, vAta, pitta, kapha, evaM mAMsa meda, sirAose tattaSa va dhAtuoMke anukUla prakaTa honevAle lakSaNoMse suMyukta, zarIrameM graMthiyAM ( gAMThe ) hojAtI haiM / ina sarva prakArakI graMthiyoMko doSa dUSyAdi bhedake anusAra bAra 2 kahe gaye auSadhiyoMke prayogase tathA lepana, upanAha Adi vidhiyoMse cikitsA kareM // 24 // . sirAjagraMthi ke asAdhya kRcchrasAdhya lakSaNa / pariharati zirAjagraMthirogAnacAlyAn / pracalataravizeSAH vedanAvyAstu kRcchAH // dvividhavidvadhi bhavati bahirihAMtarvidradhizcApi tadvat / viSamataravikAro vidradhizcAMtaraMgaH // 25 // bhAvArtha:-sirAse utpanna arthAt sirAjagraMthi, ( sirAja graMthi ke cala, acala isa prakAra do . bheda haiM) yadi acala ( calanazIla na ho) hoveM evaM vedanAse rahita hoveM to vaha asAdhya hotA hai / isaliye vaha choDane yogya hai (acikitsya hai|) yadi cala evaM vedanA se yukta hoveM to vaha kaSTasAdhya hotA hai| vidhi roga do prakAra kA hai| eka bAhyavidradhi dUsarA aMtarvidradhi / pahalA to zarIrake bAhara ke pradezoMme hotA hai, isaliye bAhya kahalAtA hai| dUsarA to zarIra ke aMdara ke bhAga meM honese aMtarvidradhi kahalAtA hai / ina meM aMtavidravi atyaMta viSama hotA hai arthAt kaThina sAdhya hotA hai // 25 // vizeSaH--asthi meM Azrita kupita vAtAdi doSa, tvacA, rakta mAMsa, medoMko dUSita kara, eka bahuta baDA gola va lambA sUjana ko utpanna karate haiN| jisa kA mUla (jaDa) bhArI va baDA hotA hai / vaha atIva pIDAse yukta evaM bhISaNa hotA hai / ise vidradhi kahate haiN| . . aMtarvidadhi zarIra ke aMdara, ke bAjUmeM gudA basti, ( mUtrAzaya ) nAbhi, kukSi rADa plihA (tillI) yakRt ityAdi sthAno meM hotA hai / vidradhikA asAdhya duHsAdhya lakSaNa. gudahRdayayanAbhiplihAbastijAtaH / samupajanitapAko vidradhi va sAdhyaH / viSamataravipako yazca bhinno'nyadeze // tamapi ca parihRtya brUhi duHsAdhyatAM ca // 26 // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (292) kalyANakAraka bhAvArtha:-guda, hRdaya, yakRt , nAbhi, plIhA, basti ina sthAnoM meM hokara jo vidradhi paka gayA ho vaha asAdhya hai| dUsare avayavameM hokara bhI viSama rUpase jo paika gayA ho va phUTa gayA ho vaha bhI asAdhya hotA hai / isaliye use pahile asAdhya kahakara phira cikitsA karanI cAhiye // 26 // vidradhikA asAdhya sAdhya lkssnn| zvasanakasanahikArocakAdhmAnazUla- / jvarayutaparitApAddhaMdhaniSpaMdavAtAta // uparinisRtapUye vidradhau naiva jIvet // bhavati sukhakaro'yaM cApyadhaHsRSTapUyaH // 27 // bhAvArtha:-vAta ke prakopase jisa vidradhimeM zvAsa, kAsa, hicakI, arocakatA apharAnA, zUla, jvara, tApa udbadhana (baMdhAhuA jaisA ) nizcalatA Adi vikAra prakaTa hote haiM aura UparakI ora pUya (pIpa ) nikalane lagatA hai, usameM rogI kabhI nahIM jI * "sakatA hai| nIce kI ora pUya jisameM nikale vaha vidradhi sAdhya hai // 27 // vidradhi cikitsaa| prathamamakhilazophe pUSNavopanAhaH / pravara iti jineMdreH karmavidbhiH praNItaH // prshmnmdhigcchtyaamsNjnyaavidhijny-| stvaritataravipakaM syAdvipakkAmabhedam // 28 // bhAvArtha:---sabase pahile sarva prakArake zopho (vidradhi) meM uSNavokta auSadhiyoM kA pulTiza bAMdhanA upayogI hai| aisA sarva cikitsA kArya ko jAnanevAle zrI jineMdra bhagavAnane kahA hai| usase Ama zopha [ jo nahIM pakA hai] jaldI upazamana ko prApta hotA hai arthAt baiTha jAtA hai| jo baiThane yogya nahIM hai to zIghra hI paka jAtA hai / zopha do prakArakA hai| eka Amazopha dUsarA pakka zoka // 28 // ____ Amavidagdhavipakka lakSaNa. kaThinataravizeSaH syAdihAmAkhyazopho / jvarabahuparitApomAdhikaH syAdvidagdhaH / / vigataviSamaduHkhaHsyAdvivarNo vipakva- / stamiha nizitazastracchedanaiH zodhayattam // 29 // Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (293). bhAvArtha:-vizeSa rUpase jo zopha kaDA rahatA hai use Amazopha kahate haiN| jo jvara, adhika tApa ( jalana ) uSNatA AdiyoM se pIDita hotA hai use vidagdha kahate haiN| ( jisa vakta vaha paka rahA ho, Ama va pakka ke bIcameM honevAlI, yaha avasthA hai) jila meM pUrvokta ghara, pIDA Adi bhayaMkara duHkha nAza hogaye hoM, zotha bhI vivarNa [ pahale kA raMga badala gayA ho ] hogayA ho, use vipakka kahate haiN| arthAt vaha acchI taraha pakA huA samajhana! cAhiye / isa pake hue ko tIvaNa zastra ke prayogase muddhi karanA ( pUya Adi nikAlanA ) cAhiye // 29 // aSTavidha zastrakarma va yaMtranirdeza bahuvidhamathazalyaM chedanaM bhedanaM vA / pyasakRdiha niyojyaM lekhanaM vedhanaM syAt // aviditazarazalyAdheSaNaM tasya sAkSAt / / haraNamiha punarvilAvaNaM sIvanaM ca // 30 // sakalatanabhRtAM karmeva karmASTabhedaM / / tacitavarazastraiH tadvidheyaM vidhijJaiH // viditasakalazalyAnyaivamuddhartumatrA- / pyavihatamuruyaMtraM phaMkavaktraM yathArtham // 31 // bhAvArtha:- zarIra meM nAnAprakArake zalya ho jAte haiN| una zalyoMko nikAlaneke liye yaMtra, zastra, kSAra, agni Adi ke prayoga karanA paDatA hai / jisa prakAra samastaprANiyoM meM ATha prakArake karma hote haiM usI prakAra saMkha karma ke chedana, bhedana, lekhana, vedhana, eSaNa, haraNa, (AharaNa ) visrAyaNa, sIbana isa prakAra ATha bheda haiM / vividha prakAra ke jo zastra batalAye haiM una meM se jina jinakI jahAM jarUrata ho unase, zastrakarma meM nipuNa vaidya chedana Adi karmoM ko vidhika anusAra kareM / isI prakAra vidradhi roga ke jina avasthAoM meM jina zastrakarmokI jarUrata hotI haiM unakobAra 2 avazya prayoga karanA cAhiye / zarIragata sampUrNa zalyoM (bANa anya kAMTe Adi ) ko nikAlane keliye ( sarva yaMtroM se zreSTha ) kaMkayaktra ( jo kaMkapakSI ke coMca ke samAna ho) isa anvartha nAmake dhAraka mahAn yaMtra hotA hai use bhI tasa kAryoM meM prayoga kareM // 30 // 31 // vizeSa-zarIra meM koI kAMTA ghusakara manuSya ko takalIpha detA hai usI prakAra bAra bAra kaSTa pahuMcAne vAle, zarIra ke aMdara gaye hue tRNa, kASTa, pAthara, lohA, bANa Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (294) kalyANakArake haDDI, sIMga ityAdi, tathA nAnAprakAra ke duSTatraNa, gulma, azmarArI, mUDhagarbha ityAdi satra zalya kahalAte haiN| tAtparya yaha hai ki zalya nAma kAMTe kA hai| jo zalya ke samAna duHkha deveM vaha sabhI zalya kahalAte haiM ! 1 arza Adi ko jo jaDase chedA jAtA hai vaha chedana kahalAtA hai| 2 jo vidradhi jaisoMko phoDA jAtA hai vaha bhedana kahalAtA hai / '. 3 jo khuracA jAtA hai vaha lekhana kahalAtA hai| 4 jo choTe mukhavAle zasroMse sirA Adi vedha diyA jAtA hai vaha vedhana kahalAtA hai| 5 jo zarIragata zalya, kisa tarapha hai, ityAdi mAlUma na paDanepara zalAkA se DUMDhA jAtA hai vaha eSaNa kahalAtA hai| . 6 jo zarIragata zalya azmarI Adiko bAhara nikAlA jAtA hai vaha AharaNa kahalAtA hai| 7 jo vidradhi Adi iNoMse mavAda Adi bahAyA jAtA hai vaha visrAvaNa kahalAtA hai| 8 udara Adi cIraneke bAda jo sUIyoMse sIyA jAtA hai vaha sIvana kahalAtA hai // zastra-churI, cakratU , kaiMcI, Adi, jo chedana Adi kAmoM meM Ate haiM / yaMtra zarIra meM ghuse hue, nAnA prakAra ke zalyoM ko pakar3ake bAhara khIMcane va dekhane ke liye, arza, bhagaMdara Adi rogomeM zastra, kSAra, agni karmoM kI yojanA va zeSa aMgoMkI (kSAra Adi ke patanase ) rakSA karane ke liye, evaM basti ke prayoga ke liye, upAya bhUta, jo vastu ( lAyana phorsasa, DresiMgaphArsapsa, Tyuvulara, skUpa isa Adi. Ajakala pracalita ) vizeSa hai, vaha yaMtra kahalAtA hai / bAhmavidradhi cikitsA. bahirupagatavRddhau vidradhI doSabheda- / kramayutavidhinAtrAmAdiSu proktamArgaH // rudhirprivimokssaalepbNdhaadyshess-| vraNavihitavidhAnaH zodhayedropayecca / / 32 // bhAvArtha:-vidradhi yadi bAhira ho to doSoMke anusAra jo zophake Ama, vidagdha, vipakka avasthAomeM jo cikitsA batAI gaI hai vaisI cikitsA kareM / raktamokSaNa, lepana, baMdhana Adi samasta vraNa cikitsAmeM kahe gaye, vidhAnoMse usakA zodhana aura ropaNa kareM // 32 // . Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kssudrrogaadhikaarH| (295) aMtarvidradhinAzaka yoga. varuNamadhukazivAkhyAtatatkAryamAgha / prazamayati mahAMtarvidradhiM sarvadeva / / sakalamalakalaMka zodhayedatyabhIkSNaM // zukamukhasitamala pAyayaduSNatoyaH // 33 // bhAvArtha:--varaNA, jyeSThamadhu, sejina ina auSadhiyoMke prayogase aMtarvidradhi upazamanako prApta hotA hai / zukamukha ( vRkSabhede ) dhabavRkSa inake jaDa ko garama pAnImeM pIsakara pilAveM to hamezA, vidradhike ilakalaMkakI zuddhi hotI hai // 33 // vidradhi rogIko pathyAhAra / vraNagatavidhinApyAhAramudyatpurANa- / pravaravizadazAlInAmihAnaM supakkaM // vitaratu ghRtayuktaM zuSkazAkoSNatoyaiH / taducitamapi peyaM vA vilepyaM sayUSam // 34 // bhAvArtha:-traNase pIDita rogiyoM ko jo hita AhAra batalAye haiM, una ko isa meM [ vidradhi ] bhI denA cAhiye / evaM isa rogameM pura'ne dhAnyoMke acchI taraha pakka hue annako khilAnA cAhiye / usake sAtha ghI aura zuSka zAka evaM panike liye uSNajala denA cAhiye / isake alAvA usako yogya ahita nahIM karanevAle peya vilepI yA yUSako bhI denA cAhiye // 34 // atha kssudrrogaadhikaarH| kssudrrogvrnnnprtijnyaa| punarapi bahubhedAn kSudrarogAbhidhAnAn / prakaTayitumihecchan prArabhata prayatnAt // vihitvividhdopbhoktsllkssnnaist-|| dvitakaravarabhaiSajyAdisaMkSepamArgaH // 35 // ..; bhAvArthaH-pahile kSudra rogoMkA varNana kiyA gayA hai / phira bhI yahAMpara aneka prakAra ke kSudrarogoMko kahanekI icchAse prayatna ke sAtha ukta aneka doSoM ke lakSaNa evaM una rogoM ke liye hitakara auSidhiyoM kA nirUpaNa karate hue saMkSapake sAtha una (kSudra rogoM ) ke kathanakA prAraMbha kreNge||35|| . Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (296) kalyANakArake bhakathita rAMgoM kI priikssaa| na bhavati khalu rogo doSajAlairvinA yat / tadakathitamapi prAdhAnyatastadguNAnAm // upazamanavidhAnassAdhayetsAdhyamevaM / punarapi kathanaM syAtpiSTasaMpeSaNArtham // 36 // bhAvArtha:--yaha nizcita hai ki vAta, pitta kaphake vinA roga utpanna hotA nhiiN| isaliye jina rogoMkA yA rogake bhedoMkA kathana nahIM kiyA hai aise rogoMmeM bhI vAta pittAdika vikAroke mukhya ( arthAt yaha vyAdhi vAtaja hai ? pittaja hai ? yA kaphaja ! ityAdi bAtoMkI tattadoSoMke lakSaNoMse nizcita kara ) aura gauNatvakA vivAra kara yogya auSadhiyoMke prayogase unakI cikitsA karanI caahie| punaH usakA kathana karanA piSTapeSaNa doSase dUSita hotA hai // 36 // ajagallIlakSaNa / pariNataphalarUpA tIkSNapatrAsya sAkSAt / kaphapavanakRtayaM toyapUrNAlparak ca // jalamarudupayogAbdubdudasyeva janma / tvaci bhavati zizUnAM nAmatassAjagallI // 37 // . - bhavArtha:-jisa prakAra jala aura vAtake saMyogase budabuda kI utpatti hotI hai, usI prakAra kapha aura vAtake vikArase bAlakoMkI tvacA pAnIse bhare hue aura kucha vedanA sahita piTaka hote haiM, unheM ajagalI kahate haiM / unakA AkAra pake hue tuMburu, phalake samAna hotA hai // 37 // ajagallI cikitsA. abhinavajanitAM tAM grAhayedvA jlaukaa-| mupagataparipAkAM saMvidAryAzu dhImAn // vraNavihitavidhAnaM yojayedyojanIyam / kaphapavananidravyavargaprayogaH // 38 // ... bhAvArtha:-navIna utpanna ajagallI ho, jo ki pakI nahIM ho, jauMka lagavAkara duSTa rakta mokSaNa karake upazama karanA caahie| yadi vaha paka gaI ho to use buddhimAna vaidyako ucita hai ki zIghra vidAraNa kareM aura kapha va vAta hara auSadhiyoMke prayoga ke sAtha 2 vraNa cikitsA meM kaha gaye zodhana ropaNa Adiko kareM // 38 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (297) alajI, yava, vivRta lakSaNa. atikaThinatarAM matvAlajI zleSmavAtaiH / pizitagatavikArAmalpapUyAmavaktrAM / yavamiti yavarUpaM tadvadaMtarvizAlaM // vivRtamapi ca nAmnA maNDalaM pittajAtaM // 39 // bhAvArtha:-zleSma vAtake prakopa se mAMsa ke Azrita alpa pU (pIpa) sahita, mukharahita atyaMta kaThina piTaka hote haiM unhe alajI kahate haiN| yava ke AkAra meM rahanevAle [ mAMsake Azrita kaThina ] piTakoM ko yava ( yavaprakhya ) kahate haiM / usI prakAra pittake vikArase aMdara se vizAla, khule [ phaTA ] mukhabAlA jo maMDala (cakatA) hotA hai use vivRta kahate haiM // 39 // kacchapikA valmIka lakSaNa. . kaphapavanavikArAtpaMcaSaTuMthirUpe / parivRtamatimadhyaM kacchapAkhyaM svanAmnA // talahadayagale saMyUrdhajatRpradeze / kaphayutabahupittobhadUtavalmIkarogam // 40 // bhAvArtha:--kapha aura vAta ke prakopa se pAMca athavA chaha graMthi ke rUpa meM jina kA madhyabhAga khulA nahIM hai [ kachuve ke pIThake samAna UMcA uThA huA hai ] aise, jo piTaka hote haiM unhe kacchapapiTakA [ kacchapikA ] kahate haiM / hasta va pAdatala, hRdaya, galA, sarvasaMdhi, evaM jatrukAsthi [ haMsalI kI haDDI ] se Upara ke pradeza meM kaphayukta adhika pitta ke prakopa se sarpake vAmI ke samAna prathi [ gAMTha] hotI hai use valmIkaroga kahate haiM // 4 // iMdraviddhA, gardabhikA, lakSaNa. parivRtapiTakAbhyAM padmasatkaNikAbhyAM / kupitapavanaviddhAmiMdraviddhAM viditvA / / pavanarudhirapittAttadvadutpannarUpa- / matikaThinasaraktaM maMDalaM gardabhAkhyam // 41 // bhAvArtha:--vAtake prako se kamalake karNikAke samAna, bIcameM eka piDikA ho usake cAroM tarapha gola choTI 2 phusiyoM hoM use iMdraviddhA kahate haiN| bAta pitta va Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1298) kalyANakArake raktake prakopase, iMdraviddhAke samAna, choTI 2 viDikAoMse saMyukta kaThina ba lAla maNDala ( cakattA ) hotA hai use gardabha kahate haiM // 41 // pASANagardabha, jAlakAlI lakSaNa... hanugatavarasaMdhau tadvadevAtizopham / paruSaviSamapASaNAdhikaM gardabhAkhyam // tadupapagatapAkaM jAlakAlaM visarpa- / pratimamadhikapittodbhatadAhajvarAcyam // 42 // bhAvArtha:-isIprakAra hanukI saMdhi [ ToDI ] meM [vAta kaphase utpanna ] ati kaThina va viSama jo baDA zotha hotA hai use pASANagardabha kahate hai| pittake udrekase utpanna pASANagardabha Adike samAna jo nahIM pakatI hai visarpake samAna idhara udhara phailatI hai evaM dAha [ jalana ] barase yukta hotI hai, aisI sUjanako jAlakAlI [ jAlagardabha ] kahate haiM // 42 // . panasikA lakSaNa. zravaNaparisamaMtAdunnatAmugrazophAM / kaphapavananimittAM vedanodbhutaduHkhAM // prabalapanasikAkhyAM sAdhayedauSadhaistAM / pratipadavihitastaiH AmapakakrameNa // 43 // bhAvArtha:--kaphavAta ke vikArase kAnake cAroM tarapha atyadhika sUjana hota. hai aura vaha vedanAse yukta hotI hai use panAsakA kahate haiM / unako unakI Ama pakka dazAvoMko vicAra karake tadavasthAyogya bAra 2 kahe hue auSadhiyoMke prayogase unakI cikitsA karanI cAhiye // 43 // irivallikA lakSaNa. . zirasi samupajAtAmunnatAM vRttazophAM / kupitasakaladoSobhdUtaliMgAdhivAsAm // jvarayutaparitApAM tAM viditverivllii-| - bhupazamanavizeSaiH sAdhayedvAlakAnAm / / 44 // ... bhAvArtha:-bAlakoMke mastakame UMcI 2 gola 2 sUjana hotI haiM / aura vaha praku- pita' samasta [ tInoM ] doSoM ke lakSaNoM se yukta hotI hai arthAt tridoSoMse utpanna haiM aura Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH / (299) jisameM jvara va tApa hotA hai, use irivallI samajhakara upazAmaka auSadhiyoM se usakI cikitsA kareM // 44 // kakSAlakSaNa. karahRdayakaTIpAsakakSapadeze / parivRtabahupittobhadUtavisphoTakAH syuH // jvarayutavarakakSAkhyAM viditveMdrapuSpaM / madhukatilakalAyAlepanAnyatrakuryAt // 45 // bhAvArtha:-hAtha, hRdaya, kaTI, pArtha, kaMdhA, kakSA ina pradezoMmeM atyadhika pittake vikAra se honevAle visphoTaka ( phoDA ) hote haiM / unake sAtha jvara bhI yadi ho to use manA kahate haiM / lavaMga, madhuka, tila va maMjIThakA lepana karanA isameM upayogI hai // 45 // gaMdhanAmA [ gaMdhamAlA] cippalakSaNa. . abhihitavarakakSyAkAravisphoTamekaM / tvacibhavamatipittoddhatagaMdhAbhidhAnaM // nakhapizitamihAzrityAnilaH pittayukto / janayati nakhasaMdhI kSipramuSNAtiduHkham / / 46 // bhAvArtha:-Upara kathita kakSAke samAna tvacAmeM jo eka visphoTa [ phoDA ] hotA hai use gaMdhanAmA [ gaMdhamAlA ] kahate haiN| vAyu pittase yukta hokara nAkhUnake mAMsako Azritakara nAkhUnakI saMdhimeM zIghra hI atIva duHkhako utpanna karanevAle dAha va pAkako karatA hai, use cippa roga kahate hai // 46 // anuzayI lakSaNa. kaphapizitamihAzrityAMtaraMgaprapUyAM / bahirupazamitoSNAmalpasaMraMbhayuktAm / / vidhivadanuzayIM tAmAzu zastreNa bhitvA / kaphazamanavizeSeH zodhayedropayecca // 47 / / bhAvArthaH-prakupita kapha, mAMsako Azcaya karake [ vizeSakara pairoM ] eka aisI piDikA va sUjanako utpanna karatA hai, jisake aMdara to mabAda ho, bAharase zAMta dIkheM aura jo thoDA dAha pIDA Adise yukta ho, use anuzayI kahate haiM / usako zIghra hI vidhike anusAra zastrase bhedana karake, kapha zamanakara auSAdhiyoMke prayogase zodhana paropaNa kareM [ bhareM] // 47 // Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidArikA lakSaNa. tribhirabhihitadoSairvakSaNe kakSadeze / sthitAraguruzophAskadavadvA vidAryAH / bhavati tadabhidhAnakhyAtarogastriIlaMga- // stamapi kathitamArgaH sarvadoSakrameNa // 48 // bhAvArtha:--pUrvakathita tInoM doSoMke prakopase rAGa va kakSA pradeza [ joDa ] meM vidArIkaMda ke samAna, gola, sthira, va bar3e bhArI zotha utpanna hotA hai| isameM tAnoM doSoMke lakSaNa prakaTa hote haiM, isakA nAma vidArikA hai / isako bhI pUrvakathita doSa bhedoMke anusAra yogya auSadhika prayogase upazamana kareM // 48 // zarkarAvudalakSaNa. kaphapacanabRhanmedAMsi mAMsaM sirAstate / tvacamapi sakalasnAyupratAnaM pradRSya / kaThinataramahAgraMthi prakurveti pakaM / sravati pradhuvasAsarpiH prakAzaM sa eva // 49 // tamadhikataravAyurvizoSyAzu mAMsaM / grathitakaThinazuSkaM zarkarAdyarbudaM taM // vitarati viSamaM durgadhamaklediraktam / satatamiha sirAbhiH sAsavaM duSTarUpam // 50 // . bhAvArtha:-prakupita kapha va bAta, meda, mAMsa sirA, tvacA evaM saMpUrNa snAyu samUha ko dUSita kara, atyaMta kaThina graMthi ( gAMTha ) ko utpanna karate haiM / jaba vaha pakakara phUTa jAye to, usa meM se, zahada, carbI va ghI ke samAna srAva hone lgtaahai| isase phira vAta adhika vRddhi hokara zIghra hI mAMsa ko sukhAtA hai, aura, prathita; kaDI, va sUkhI, vAlU ke samAna bArIka gAMTha ko paidA karatA hai / isase zirAoM dvArA, atidurgadha, kledayukta sta hamezA bahane lagatA hai to use zarkarAyuda kahate haiM / // 49 // 50 // vicarcikA, apAdika, pAmA, kacchu, kadara, dArI, roga lakSaNa. vidhivihitavica bhedarUpAnvipAdI / virAcitavarapAmAlakSaNAnkacchurogAn // bahuvidhaguNadoSAvRkSapAdadvaye'smin / kadaramiti tale brUyudarIH tiivrruupaaH| 51 // Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| bhAvArtha:-vicarcikA, isI kA bhedabhUta vipAdikA ( vaigAdika ) pAmA, kacchu ina rogoM kA varNana kuSTha prakaraNa meM kramaprakAra kara cuke haiM / isaliye yahAM bhI vaisA hI lakSaNa jAnanA cAhiye / pairoM meM kaMkara chidane se, kAMTe lagane se, baira athavA kIla ke samAna jo gAMTha hotI hai, use kadara [ Theka ] kahate haiN| jo puruSa adhika calatA rahatA hai, usa ke pairoM meM vAyu prakupita hokara unako rUkSa karatA hai aura phADa detA hai ise dArI yA pAdadArI kahate haiN| isa kA svabhAva tIvra hotA hai // 51 // . iMdraluptalakSaNa. pavanasahitapittaM romakUpasthitaM tat / vitarati sahasA kezacyuliM zvetato ca // kapharudhiraniruddhAtmIyamArgeSu teSAM / na bhavati nijajanmAttacca cAceMdraluptaM // 52 // bhAvArtha:-ttase yukta pitta jaba romakUpomeM praveza karatA hai, taba kezacyuti va kezameM saphedapana' ho jAtA hai / pazcAt kapha aura raktake dvArA romakUpa [ romoMke chidra ] roke jAte haiM to phira naye romoMkI utpatti nahIM hotI hai| ise iMdralupta [cAI / roga kahate haiM // 52 // __ jatumaNi lakSaNa. sahajamadha ca lakSotpannasanmaNDalaM tat / kapharudhiranimittaM raktamajJAtaduHkham // zubhamazubhamitIttham taM viditvA yathAva-- / jjatumaNirapaneyaM sthApanIyo bhipagbhiH // 53 // bhAvArtha:-kapha va rakta ke prakopase, janmake sAtha hI utpanna maNDalake samAna jo gola va raktavarNa yukta cinha hotA hai jisase kisI bhI prakArakA duHkha nahIM hotA hai, use jatumaNi kahate haiM / ( isako deza bhASAmeM lahasana kahate haiM ) / koI jatumaNi kisI ko zubhaphaladAyaka aura koI azubhadAyaka hotA hai / isaliye isameM jo zubha phaladAyaka hai usako vaise hI choDeM / [ kisI bhI prakArakI cikitsA na kare ] jo azubhaphaladAyaka hai usako auSavi Adi prayogase nikAla deveM // 53 // vyaMga lkssnnkupitrudhirpittaadvaatirossaatiduHkhaa-| ihanatapanatApAdvA sadA klezakopAt // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 305 ) kalyANakArake pavanakRtavizeSAdAnane svacchamalpaM / tvaci bhavati sukRSNaM maMDalaM vyaMgasaMjJam // 54 // bhAvArtha:- rakta va pittake udrekase, atiroSa karanese, atyaMta duHkha karanese, agni aura dhUpa se tapa jAnese, sadA manameM kleza honese, vAtake prakopa se mukhameM jo kAlA maNDala (gola cinha ) utpana hotA hai, usako vyaMga [ jhAMI ] kahate haiM // 54 // // mAghatilabhyaccha lakSaNa. pavanarudhirajAtaM mASavanmASasaMjJam / samatalamatikRSNaM sattilAbhaM tilAkhyaM // sitamasitamihAlpaM vA mahat nIrujaM saM / mukhagatamaparaM taddehajaM nyacchamAhuH // 55 // " bhAvAthaH -- vAtarakta ke vikArase zarIra meM uDadake AkAra meM honevAle maNDalako mAtra [ massA ] kahate haiM / samatala hokara atyaMta kAle jo tilake samAna hote haiM unhe tila kahate haiM / aura kAlA yA sapheda, choTA yA baDA, mukhameM yA anya avayavameM, pIDA rahita jo dAga yA cakatte hote haiM unheM nyaccha kahate haiM // 55 // nIlikA lakSaNa. tadiha bhavati gAtre vA mukhe nIlikAkhyaM / bRhadurutarakRSNaM pittaraktAnilottham // tadanuvihitaraktAnmokSaNAlepanAdyaiH / prazamanamiha samyagyojayedAtmabudhyA // 56 // bhAvArtha:-- pittarakta va vAta vikArase yA mukhane baDe 2 kAMle jo maNDala hote haiM unheM nIlikA kahate haiM / usake liye anukUla raktamokSaNa lepana Adi prazamana vidhiyoM kA prayoga karake vaidya apanI buddhIse cikitsA kareM // 56 // tAruNyapiDakA lakSaNa. taruNapiTakikAstAH zleSmajAH yauvanotthAH / bahalaviralarUpAH saMbhavasyAnane'smin // matiyutamunibhissAdhyAH kaphadhnaiH pralepai- / ranavaratamahAnasyaprayogaranekaiH // 57 // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudarogAdhikAraH (303) bhAvArtha:-zleSma vikArase yaubanake madase mukhameM jo piDakA hote haiM, jo kucha moTe va virala [thoDe hote haiM, unheM tAruNyapiDakA kahate haiN| unako yogya kaphahara lepana, nasyaprayoga Adi upAyoMse jItanA cAhiye, aisA buddhimAna muniyoMne kahA hai // 5 // - vartikA lakSaNa. DaMpitapavana dossaayenknaabhighaataa-| prajananamukhacamolaMbamAnaH prasUnam // .. jalamiha niruNaddhi prastravaM kRcchrakRcchAt / prasarati bahuduHkhaM vartikAkhyaM tamAhuH // 58 // . bhAvArtha:--yAtadoSake udreka honese yA kisIke AghAtase mukhakA carma laMbA hojAtA hai usameM pUya bharakara thoDI bahuta kaThinatAse usakA strAva hotA hai va atyavikavedanA hotI hai, use vartikA nAma roga kahate haiM // 58 // sanniruddhagudalakSaNa. malamalamativegAghrANazIlamanuSyaiH / pratidimamiha ruddhaM tatkarotyAzu sUkSmaM // gudamukhamativAtAtkaSTametadviziSTaiH / parihatapariduHkhaM sanniruddhaM gudAkhyam // 59 // bhAvArtha:--jo malake vegako dhAraNa karate rahate haiM, taba azanavAyu prakupita hokara unake gudAko roka kara ( gudAdvAra ke carmako saMkocita karake ) gudA ke dvArako 'choTA kara detA hai / jisase atyaMta kaSTa ke sAtha malavisarjana hotA hai / ise sanniruddha guda kahate haiM / yaha atIva duHkhako dene vAlA kaThina roga hai // 5 // agnirohiNI lakSaNa. trikagalakarapAcodhipradezeSu jAtAM / . devadahanazikhAbhAmaMtakAkAramUrtim // kupitasakaladoSAmagnirohiNyabhikhyAM / parihara piTakAkhyAM pakSamAtrAvasAnAm // 60 // bhAvArtha:-trika ( pIThake bAMsake nIce kI vaha joDa jahAM tIna hADa mile haiM ) 'galA, hAtha, pArzva, va pAda ina pradezomeM samastadoSoMke kupita honese utpanna dAvAnalakI -zikhAke samAna dAhasahita, yamake samAna rahanevAle piDakAko agnirohiNI kahate haiN| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 304 ) kalyANakArake yaha atyaMta bhayaMkara hai / ise vaidya choDa deveM arthAt isa kI cikitsA na kareM / vaha rogI 1 jyAdAse jyAdA 15 dinataka jIyegA // 60 // stanaroga cikitsA. 11 stanagatabahurogAn doSabhedAdudIkSya / zvayathumapi vicAryAmaM vidagdha vipakvaM RmayutavidhinA sAdhyaM bhiSak sAdhayettat / viSamakRtavizeSAzeSa bhaiSajyamArgaH // 61 // bhAvArtha:-- : -- stanagata aneka rogoMko doSoMke bhedake anusAra dekhakara unakI cikitsA karanI cAhiye / yadi zopha ( stana vidradhi Adi ) bhI ho to usake bhAma vidagva, tripakka bhedoMko vicAra kara AmAdi avasthAoM meM pUrvokta trilaya.. vivaraNa Adi tattadyogya cikitsA ko, aneka yogya nAnAprakArake auSadhiyoM dvArA kareM // 61 // pAcana, kSudrarogoMkI cikitsAkA upasaMhAra. iti kathita vikalpAn kSudrarogAnazeSA - / nabhihitavara bhaiSajyapradehAnulepaiH // rudhiraparivimokSaiH sopanA hairanekai- / stadanuvihitadoSaprakramaiH sAdhayettAn // 62 // bhAvArtha:- - isa prakAra abhItaka varNita nAnAbhedoMse vibhakta saMpUrNa kSudra rogoMko unake kAraNa lakSaNa Adi jAnakara una doSoMke anusAra pUrvakathita yogya pradeha, lepana, raktamokSaNa, upanAhana Adi vidhiyoMse unakI cikitsA kareM // 62 // sarvarogacikitsA saMgraha | pRthagapRthagapi prakhyAtadoSaiH saraktai- / ribahuvidhamArgAH saMbhavatyuddhAste // sahajanijavikArAn mAnasAn sopasargAn // api taducitamAgaissAdhayeyuktiyuktaiH // 63 // bhAvArtha:- vAta, pitta, kapha, alaga [ eka ] vA do 2 yA tInoM ekasAtha milakara, athavA rakta ko sAtha lekara, svastra kAraNoMse prakupita ho jAte haiM aura ve prakupita doSa zarIra ke anekavidha mArgIko arthAt nAnA prakAra Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (305) ke aMgopAMga Adiko Azrita kara, zArIrika, mAnasika, aupasargika, sahaja Adi rogoMko utpanna karate haiN| unako [ acchItarahase jAnakara ] yukti se yukta, tattadyogya cikitsA dvArA jIteM // 63 // nADIvraNa nidAna va cikitsA. prapUrNapUyaH zvayathuH samAzrayo / vidArya nADI janayatyupekSitam // svadoSabhedAdavagamya tAmapi / prasAdayecchodhanatailavartibhiH // 64 // bhAvArtha:-mavAdase bhare hue vraNakA zodhana karanemeM upekSA kareM arthAt pIDana zodhana Adike dvArA mavAdako na nikAle to vaha mavAda tvacA, mAMsa sirA, snAyu, Adiko bheda kara andara andara gahaga praveza karane lagatA hai / isako nADIvraNa ( nAsUra ) kahate haiN| (isakI gati nADI ( nalI) ke samAna, eka mArgase honeke kAraNa ise nADIvraNa kahA gayA hai / ) isa nADIvaNa ko bhI usake doSabhedoMko ( isake lakSaNoMse ) jAnakara unake yogya zodhana tailase bhigoyI gaI battiyoM ke praveza Adike dvArA ThIka karanA cAhiye // 64 // mukhakAMtikAraka ghRta. kaashmiircndnkucNdnlodhkusstth-| lAkSAzilAlarajanIdvayapadmamadhya / / maMjiSThikAkanakagarikayA ca sAdha / kAkolikAprabhRti mRSTaguNaM supiSTaM // 65 // tasmAccaturguNaghRtena sugNdhinaati-| yatnAddhatAdviguNadugdhayutaM viSAcya // vyAlepayenmukhamanena ghRtena tajjAn / rogAnvyapAhya kurute zazisannibhaM tam // 66 // bhAvArtha:----phesara, vaMdana, lAlacaMdana, lodha, kRza, lAkha, mainasila, haratAla, haladI, dAruhaladI, kamalakesara, manITa, sonAgeru, kAkolI, kSIra kAkolI, jIvaka RSabhaka, maidA, mahAmedA, buddhi, Rddhi ina auSadhiyoMko caturgaNa (caugunA ) sugaMvi ghI, dhIse dviguNa ( dugunA ) dUdha inase prayatna pUrvaka ghRta siddha kreN| isa dhRta (Snow) ko mukhapara lepana karanese mukhameM utpanna vyaMga, nIlikA, Adi samasta roga nAza hokara mukha caMdramAke samAna kAMtiyukta hokara suMdara hojAtA hai // 65 // 66 // Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 306) ! kalyANakArake mukha kAMtikAraka lepa. tAlaM manazzilaMyutaM vaTapatrayukta / zvetAbhrasUtasahitaM payasA supiSTaM // AlipyavaktramamalaM kamalopamAnaM / mAnya manonayanahara karoti martyaH // 67 // bhAvArtha:-haratAla, mainasila, baTapatrA, sapheda abhraka, pArada inako dUdhake sAtha acchItaraha pIsakara mukhapara lepana kareM to mukha kamalake samAna bana jAtA hai / aura sabakA mana va netrako AkarSita karatA hai // 67 // aMtima kathana / iti jinavaktranirgatasuzAstramahAMbunidheH sklpdaarthvistRttrNgkulaakultH|| ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsurato / nisRtamidaM hi zIkarAnibhaM jagadekAhitam // 91 // bhAvArtha:--- jisameM saMpUrNa dravya, taba va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake lie prayojanabhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdrake mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai| sAtha meM jagatkA eka mAtra hitasAdhaka hai [ isalie hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] . ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake cikitsAdhikAre kSudrarogacikitsitaM nAmAditazcaturdazaH paricchedaH / ityumAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhi vibhUSita varSamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM kSudarogAdhikAra nAmaka caudahavAM pariccheda samApta huaa| . Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH / atha paMcadaza paricchedaH / atha ziro rogAdhikAraH / maMgalAcaraNa | zriyaH pradAtA jagatAmadhIzvaraH / pramANanikSepanayapraNAyakaH / nijopamAno viditASTakarmaji- / jjayatyajeyo jinavallabho'jitaH ||1|| (300) bhAvArtha:- aMtaraMga bahiraMga saMpattiko pradAna karanevAle, jagat ke svAmI, pramANa nikSepa va nayako pratipAdana karanevAle, kisIse jeya nahIM aise zrI ajita jinezvara jayavaMta raheM // 1 // zirorogakathana pratijJA / praNamya taM pApavinAzinaM jinaM / bravImi rogAnakhilottamAMgagAn // patIta sallakSaNasaccikitsitAn / pradhAnato vyAdhivicAraNAnvitAn // 2 // bhAvArtha: pApako nAza karanevAle zrI ajitanAthako praNAma kara lakSaNa, cikitsA ya vyAdhivicAraNa pUrvaka zirogata rogoMkA kathana kareMge isa prakAra AcArya pratijJA karate haiM // 2 // zirorogoMke bheda | zirorujo vAtabalAsazoNita- / pradhAnapicairakhilairbravImyaham || sa sUryavattArdhazirovabhedakaiH / sazaMkhakenApi bhavati dehinAm // 3 // bhAvArtha: manuSyoM ke zirameM vAta, pitta, kapha, rakta, sannipAtase, vAtaja, pittaja, kaphaja, raktaja, sannipAtaja ziroroga utpanna hote haiM / evaM tattaddoSoM ke prakopa se, sUryAvarta, ardhAvabhedaka, zaMkhaka nAmaka zirorogoM kI utpatti hotI hai // 3 // 1 ina zirorogoM meM vAtAdi doSoM lakSaNa prakaTa hote haiM / vAtikalakSaNa - jisakA zira akasmAt dukhe, rAtri me atyadhika dukhe baMdhana, seka Adise zAMti ho usako vAtaja ziroroga jAnanA cAhiye / pittaja - jisameM mastaka agnike samAna adhika uSNa ho, AMkha nAka meM jalana hotI ho evaM zItala padArtha ke sevana se rAtrimeM upazamana hotA ho use pittotpanna, mastakazUla jAnanA cAhiye / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (308 ) kalyANakAra krimija, kSayaja ziroroga. krimiekArairdalatIva tacchiro / rujatyasaGkAsikayA sRjatyalaM / svadoSadhAtukSayataH kSayodbhava / stayorhitaM tatkrimidopavardhanam // 4 // bhAvArtha:- :- mastaka ke aMdara nAnA prakAra kI krimiyoM kI utpatti se zira meM dalana hotA ho, aisI pIDA hotI hai, nAka se khUna pUrva Adi bahane lagate haiM / ise kRmija ziroroga jAnanA cAhiye / mastakagata vAtapittakapha va vasA rakta Adi dhAtuoMke kSayase kSayeja ziroroga kI utpatti hotI hai / kRmija ziroroga meM kRminAzaka nasya Adi denA cAhiye / kSayaja ziro roga meM doSa va dhAtuoM ko baDhAnevAlI cikitsA karanI cAhiye // 4 // sUryAvarta, ardhAvabhedaka lakSaNa. kramakramAdvadvimupaiti vedanA | dinArdhato'sau vrajatIha sUryavat // ziro'rdhamardhe kramato rujatyalaM / sasUryavattordhaziro'vabhedakaH // 5 // bhAvArtha:-sUrya jisa prakAra baDhajAtA hai usI prakAra subaha se zirakI darda madhyAnha samayataka baDhatI jAtI hai aura sUryake utarate samaya vaha vedanA bhI utaratI jAtI hai / use sUryAvarta ziroroga kahate haiM / zirake ThIka ardhabhAga meM jo atyAdhika darda hotI hai use ardhAvabhedaka kahate haiM / / 5 // zaMkhaka lakSaNa. svayaM marudvA kaphapittazoNitaiH H / samanvito vA tu zirogato'dhikaH sazItavAtAdbhutadurdine rujAM / karoti yacchaMkhakayorvizeSataH // 6 // bhAvArtha:- eka hI bAta athavA, kapha, pitta va rakta se yukta hokara, zirakA Azraya karatA hai, to, vaha jisa dina zIta atyadhika ho, ThaNDI havA cala rahI ho, kaphaja - jisakA mastaka ke bhItara kA bhAga kapha se lipsa hoveM, bhArI, baMdhAsA evaM ThaMDa hove, netra ke koye va mukha sUja gaye ho to use kaphotpanna ziroroga jAnanA cAhiye // sannipAtaja - uparokta tIno doSoM ke lakSaNa eka sAtha prakaTa hoM to sannipAtaja zirorIMga jAnanA cAhiye | raktaja - raktaja ziroroga meM pittaja ziroroga ke saMpUrNalakSaNa milate haiM evaM mastaka sparzAsaha ho jAtA hai / 1 isa kA lakSaNa yaha hai ki chIka adhika AtI hai / zira jyAdA garama hotA hai| asahya pIDA hotI hai ! evaM svedana, vasana, dhUmrapAna, nasya, raktamokSaNa, ina se vRddhi ko prApta hotA hai / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudarogAdhikAraH (309) AkAza meghase AcchAdita ho usa dina zirameM, vizeSakara kanapaTI meM pIDA ko utpanna karatA hai / ise zaMkhaka ziroroga kahate haiM // 6 // raktapittaja, vAtakaphaja ziroroga ke viziSTalakSaNa. divAtiruk zoNitapittavedanA / nizAsu zAMti samupaiti sarvadA // marutkapho rAtrikRtAlivedanA- / viha prasannAvahani svabhAvataH // 7 // bhAvArtha:--rakta pittake vikAra se honevAlI zipIDA dinameM atyadhika hotI hai aura rAtrimeM pIDAzAMti hotI hai / vAta aura kapha ke vikArase honevAlI pIDA rAtrimeM to adhika hotI hai aura dinameM ve donoM rogI prasanna rahate haiM // 7 // ziroroga cikitsA. vizeSato doSagati vicArya tA- / nupAcaredugrazirogatAmayAn / sirAvimokSaiH ziraso viraMcanaH / pratApabaMdhaiH kavalaiH pralepanaiH // 8 // bhAvArtha:-ina bhayaMkara zirorogoMke doSoMkI pradhAnatA apradhAnatA AdikA vicAra karake ( jisa dopase ziroraMga kI utpatti huI ho usa ke anukUla ) sirA mokSaNa, ziro virecana, tApana, baMdhana, kavaladhAraNa, lepana Adi vidhiyose unakI cikitsA karanI cAhiye / / 8 // krimija zirorogana yoga. vijAlinIbIjavacAkaTAtrikaiH / sazigunivAsthiviDaMgasaiMdhavaiH // sakaMgutailairiha nasyakarmataH / krimIn zirojAnapahaMti sarpapaiH // .. bhAvArtha:-vijAlinI bIja, vacA, seMjana, soMTha, miraca, pIpalakA bIja, nIbuko girI, vAyabiDaMga, seMdhAle.Na, sarasoM mAlakAMgana ke tela meM milAkara athavA ina auSadhiyoMse mAlakAMganIke taila ko siddha karake nasyakarma karanese zirameM utpanna samasta krimiyoM ko dUra karatA hai // 9 // zirorogakA upasaMhAra. ___ dazaMkArAn ziraso mahAmayAn / vidhAya sAdhyAn viSamoruzaMkhakAn / / ataHparaM karNagatAnazeSato / bravImi saMkSepavizeSalakSaNaH // 10 // 1 aura kanapaTImeM, tIvadAha va sUjana hotI hai / jisa prakAra viSake vega se galA ruka jAtA hai usI taraha isa meM bhI galA ruka jAtA haiM ! yaha roga tIna dina ke andara manuSyakA prANaghAta Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (310) .. kalyANakArake ... bhAvArtha:-dasa prakArake, viSama zaMkhaka Adi zirorogoM ke lakSaNa va cikitsA ko nirUpaNa karake aba karNagatasamastarogAko saMkSepase vizeSalakSaNoMke sAtha kaheMge // 10 // atha krnnrogaadhikaarH| karNazUla karNanAdalakSaNa. athAnilaH karNagato'nyathA caran / karoti karNAdhikazalamukha tam / / sa eva zadvAbhivahAssirAzritaH / praNAdasaMjJaH kurute'nyathA dhvanim // 11 bhAvArtha:-karNagata vAyu prakupita hokara ulTA phirane lagatA hai to kAnoMmeM tIvra zUla utpanna hotA hai / ise karNazUla kahate haiM / vahIM karNagata vAyu prakupita hokara' zabdavAhinI sirAoMko prApta karatA hai to kAnoM meM nAnA tarahake, mRdaMga, bherI, zaMkha, Adike zabda ke samAna viparIta zabda sunAI paDatA hai| ise karNapraNAda yA karNanAda kahate haiM // 11 // badhiryakarNa va kSoda lakSaNa. ... sa eva vAtaH kaphasaMyutI nRNAM / karoti bAdhiryamihAtiduHkhadam // vizeSataH zatapathe vyavasthitI / tathA titatkSAda samudraghoSaNam // 12 // bhAvArtha:-~~-vahI prakupita karNagata vAyu kaphake sAtha saMyukta hokara jaba zadvavAhinI zirAoMbhe Thahara jAtA hai to kAnako badhira (baharA) kara detA hai / vahI vAyu anya doSoMse saMyukta hokara zaddha vAhinI sirAvomeM ThaharatA hai to kAnameM samudra ghoSa jaisA zabda suna paDatA hai / ise karNakSoda kahate haiM // 12 // karNasrAva lakSaNa. jalaprapAtAcchirasobhiyAtataH / prpaaktstpittkaadividrdheH|| . ajasramAtrAvamihAsravatyalaM / sa karNasaMsrAva iti smRto budhaiH // 13 // bhAvArtha:-jalake pAtase ( gotA mArane ) sirako coTa Adi laganese; piTikA vidradhi Adike utpatti hokara pakakara phUTa jAnese, sadA kAnase mavAda bahatA hai, use 'karNasaMsrAva roga kahate haiM // 13 // . pUtikarNa kRmikarNa lakSaNa. sapUtipUyaH zramaNAtravedyadA / sa pAtakoM bhavatIha dehinam // . bhavaMti yatra krimayo'tidAruNAH / sa eva sAkSAtkimikarNako bhvet|| 14 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH / ( 311 ) bhAvArtha:- kAnase jaba durgaMdha mavAda bahane lagatA hai use pUtikarNa kahate haiM / jisameM atyaMta bhayaMkara krimiyoMkI utpatti hotI hai use krimikarNaka roga kahate haiM ||14 karNakaNDU, karNagUtha, karNapratinAda ke lakSaNa. kaphena kaNDUH zravaNeSu jAyate / sa eva zuSko bhavatIha guthakaH // sa gUtha eva dravatAM gataH punaH / pidhAya karNe pratinAdamAvahet ||15|| bhAvArtha:- kAna meM kapha saMcita honese khujalI calane lagatI hai / ise karNakaNDU kahate haiM / vahI kapha jaba kAna meM ( pitta ke uSNa se ) sUkha jAtA hai, use karNagU kahate haiM | vaha karNagUtha jaba drava hokara kAna ko Dhaka detA hai to ise karNapratinAda ( pratinAha ) kahate haiM // 15 // karNapAka, vidhi, zotha, arIkA lakSaNa. supakabhinnAdikavidravervazAt / sa karNapAkAkhyamahAmayo bhavet // athApare cArbudazophavidradhi / pradhAnadurnAmagaNA bhavatyapi // 16 // bhAvArtha:- :- kAna meM vidradhi utpanna hokara acchI taraha pakakara phUTajAtA hai to kAna gIlA va saDajAtA hai ise karNapAka kahate haiM / isI prakAra kAna meM arbuda, zodha vidradhi, arza (bavAsIra) samUha utpanna hote haiM / ina ko unhI nAmoMse pukArA jAtA haiM jaise karNArbuda, karNavidradhi Adi || 16 || vAtaja karNavyAdhicikitsA. ataH paraM karNagatAmayeSu tat / cikitsitaM doSavazAdvidhayate // athAnilottheSvanilaghnabheSajai - / vipaka tailairahimairniSecayet // 17 // bhAvArtha:-- atra karNarogoMkI doSoMke anusAra cikitsA kahI jAtI hai / yadi bAta vikArase utpanna ho to vAtahara auSadhiyoMse pakAye hue garama telako kAnameM choDa deveM // 17 // karNa svedana niSiktaka punaruSNatApanaH / pratApayeddhAnyagaNeSTikAdibhiH // praNAliaratha vA hitaM / sapatrabhANDe'gniyute nidhApayet // 18 // bhAvArtha:-- tela secana karane ke bAda uSNa dhAnyagaNa ( dhAnyoM kI poTalI bAMdhakara usase ) va IMTa AdiyoMse kAnako sekanA cAhiye | athavA nalI svedana bhI www.jainelibrary.org Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (312) kalyANakArake isake liye hitakara hai / patrasahita agni ( garama ) yukta baratana meM kAnako rakheM va svedana kareM // 18 // ghRtapAnaAdi. pibetsa sarpiH payasA samanvitaM / sukhoSNamasyopari karNarogavAn / balAkhyatailena zirovitarpaNa / sanasyakarmAtra niSecanaM hitaM / / 19 // bhavArtha:--atyadhika karNa rogavAlA kucha garama vIke sAtha dUdha milAkara pIve / balA taila zirameM lagAveM, athavA taila se bhigoye gaye pincuko zirapara rakheM to karNa roga dUra hetA hai / isa meM nasyakarma va kAnameM tela DAlanA bhI hitakara hai // 19 // ___karNarogAMtaka ghRta. sapecukAMkolaphalAkAdava- / rahiMsrayA ziguraseMdradArUbhiH / saveNulekharlazunaissarAmaTaiH / sasaiMdhavaimatragaNaiH kaTutrikaiH // 20 // pRthakptamastaiH kathitauSadhairbudhaH / pacedRtaM tailasamanvita bhiSak // prapUrayetkarNamanena soSmaNA- / nihaMti tatkarNagatAkhilAmayAn // 21 / / bhAvArtha:--kemuka [pecukA] aMkola kA phala, adraka kA rasa, jaTamAsI, seMjana kA rasa, devadArU, bAMsakA tvacA, lahasana, hIMga,seMdhAnamaka, soMTha, miraca, pIpala inako alaga athavA mile hue auSadhiyoM ke kvAtha ba kalka, aura ATha prakArake mUtra, ina se ghRta va taila ko barAvara lekara siddha kareM / phira usa telako thoDA garama kara kAna meM bhareM to, karNagata samastaroga ko nAza karatA hai // 20 // 21 // kaphAdhika karNarogacikitsA. sazigrumalAIkasadrasena vA / sasaiMdhavenoSNatareNa pUrayet // ajAMbunA vA lazunArkaseMdhavaiH / kaphAdhike karNagatAmaye bhRzam // 22 // bhAvArtha:--seMjanake mUla kA rasa, adrakakA rasa isameM seMdhAlANa milakara garama kareM phira use kAnameM choDeM / atha / bakarIke mUtra meM lasUna, akauvArasa va . seMdhAloNa milAkara kucha garama kara kAna meM bhareM / ina se kaphako vikArase udrikta karNaroga upazama ho jAyagA // 22 // kRmikarNa, karNadhAkacikitA. sanivatalelabassuparayan / krimipragADhe kriminAzano vidhiH // vidhIyatAM pUraNamebhireva vA / mukarNapAke kSatadvisarpavat // 23 // Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH / ( 313 ) bhAvArtha:-- adhika krimiyukta karNaroga meM niMbataila seMdhAloNa se kAnako bharanA cAhie | evaM kriminAzaka upAya bhI karanA cAhie / karNapAkameM kSata va visarpa ke samAna inhI auSadhiyoMko kAnameM bharakara cikitsA karanI cAhie // 23 // kriminAzaka yoga. trivRddharidrAnRpavRkSa kSakaiH / prapakatoyaiH zravaNamadha / vanam // pradIpikAlamapi prayojitaM / kimInnihaMtyugratarAtivedanAn // 24 // bhAvArtha:- nisotha, haLadI, amalatAsa, kuDAkI chAla, inake dvArA pakAye hue kaSAya se kAnako dhove evaM dIpikAMtailako bhI kAnameM bhareM to kRmi va bhayaMkara zUla bhI nAza hotA hai || 24 // karNagata AgaMtumala cikitsA. balAdhikaM yanmalajAtamaMtare / vyavasthitaM karNagataM tadA haret // alAburmRgAnyatamena yatnato / valI sadA cUSaNakarmakovidaH // 25 // bhAvArtha:- kAna ke cheda meM ( bAharase Akara ) khUba mala jama gayA ho to use yadi rogI balavAna ho to cikitsA (cUSaNakarma ) kArya meM nipuNa vaidyako ucita hai ki atyaMta sAbadhAnase tuMtrI athavA sIMge lagAkara athavA zAsakAse nikAle ( kAname kAMDA ghusa gayA to use bhI isI prakAra nikAle ) // 25 // pUtikarNa, karNasrAva, kaNArza, vidradhi, cikitsA. 'satiprayAsravasaMyutaM dravaM / prapUrayeta zodhanetalabhIritaM // athArzasAmapyatha vidradhISvapi / praNItakarmANyasakRtprayojayet // 26 // bhAvArtha:- durgaMdha srAva bahanevAle karNaroga meM aupaviyoM ke dabako bharanA, athavA pUrvakathita zodhana telako bharanA hitakara hai / evaM arza aura vidradhiroga meM jo cikitsAkrama "batalAyA hai unakA prayoga karNagata arza, vidradhi meM bAra 2 karanA cAhiye / / 26 // 1 bela, sonApATA, pADhala, kumera, araNI inase kisI ekakI athavA pAMcoMkI aThAraha aMgula lambI DAla lekara usake tIna bhAgako atasI vastra lapeTa deve aura use tailame bhigo deve pazcAt isako vattIkI taraha jalAkara ( kinhIke upara nIce kI ora noka karake rakheM, isake nIce eka pAtra bhI rakheM / isa pAtrapara jI taila TapakatA hai ise dIpikA taila kahate haiM / isI prakAra ' devadAru, kUTa, sarala, inakI lakaDIse ( uparokta vidhise jalAkara ) taila nikAla sakate haiM / 40 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (314) kalyANakArake karNarogacikitsA kA upasaMhAra. iti prayatnAdiha viMzati sthitAH / tathaivamaSTau zravaNAmayA myaa| . prakIrtitAsteSu vizeSato bhiSak / svayaM vidadhyAdvidhimAtmabuddhitaH // 27 // bhAvArthaH-isa prakAra maine aAIsa prakArake jo karNaroga batalAye haiM unake doSAdikoMko vicArakara buddhimAn vaidya apanI buddhise unakI cikitsA prayatna ke sAtha kareM // 27 // atha naasaarogaadhikaarH| nAsAgatarogavarNana pratijJA. athAtra nAsAgatarogalakSaNaiH / cikitsitaM sAdhu nigadyate'dhunA / vidArya tannAmavizeSabhaiSaja- / prayogasaMkSepavaceiivacAraNaiH // 28 // bhAvArtha:-aba yahAMpara nAka ke rogoMkA nAma, unakA lakSaNa, yogya auSadhiyoMkA prayoga va cikitsA kramaAdi saMkSepase kahA jAtA hai // 28 // pInasalakSaNa va cikitsA. vidAhadhamAyanazoSaNadrava-navetti nAsAgatagaMdhajAtakam // kaphAnilotthottamapanisAmayaM / vizodhayedvAtakaphaghnabhaiSajaiH // 29 // bhAvArtha:-jisakI nAkameM dAha, dhUveke samAna nikalanA, sUkhajAnA va drava nikalanA evaM sugaMdha durgaMdha kA bodha na honA, kapha va vAtake vikArase utpanna pInasa nAmaka rogakA lakSaNa hai usako vAta va kaphahara auSadhiyoMse zuddha karanA cAhiye // 29 // pUtinAsA ke lakSaNa va cikitsA. vidagdhadoSairgalatAlukAzritai- / niraMtaraM nAsikavAyuruddhataH / sapUtinAsAM kurute tathA galaM / vizodhayettacchiraso virecanaiH // 30 // . bhAvArtha:--prakupita pittAdi doSoM se vAyu saMyukta hokara jaba galA, va tAlumeM Azrita hotA hai to, nAka va gale arthAt muMha se dugaMdha vAyu nikalane lagatA hai ____ aTThAIsa prakArake karNaroga:-karNazUla, karNanAda bAdhirya, zveDa, karNanAva, karNakaNTra, karNagUtha, kRmikarNa pratinAha, karNapAka, pUrtikarNa, doSaja, kSataja, isa prakAra dvividha vidradhi, vAtAza pittAza, ka.phArza, sannipArza, isa prakAra juturvidha arza. bAtAryada, pittArbuda kaphArbuda raktArbuda, mAMsArbuda, medo'rbuda, zAlAkyatatrokta ( akSaroga vijJAna meM kahAgayA ) sannipArbuda, isa prakAra saptavidha arbuda, vAtaja, pittaja, kaphaja, sAnnipAtaja isa prakAra caturvidha zotha ye aSThAIsa karNaroga haiN| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (315) ise pUtinAsA (pUtinasya) roga kahate haiN| isameM gale ko evaM zirovirecana auSadhiyoMse zirako, zuddhi karanA cAhiye // 30 // nAsApAka lakSaNa va cikitsA. ..arUMSi pittaM kupitaM svanAsikA- / gataM karotyevamato hi nAsikA // vipAkaroga samupAcaredbhiSak / kSatadravaiH pittavisarpabheSajaiH // 31 // bhAvArtha:-prakupita vitta, nAkameM ( jAkara ) utarakara phusIko utpanna karatA hai (evaM nAkake bhItarakA bhAga pakajAtA hai) ise nAsApAka roga kahate haiM / isakI, kSataroga ke liye upayukta drava va pittavisarparogokta auSadhiyoMse ciAkamA karanI cAhiye // 31 // pUyarakta lakSaNa va cikitsA. - lalATadeze krimibhAkSitakSataiH / vidagdhadoSarabhighAtatApi vA // sapUyaraktaM sravatIha nAsikA / tatazca duSTavaNanADikAvidhiH // 32 // bhAvArtha:--lalATa sthAnameM kIDoMke khAjAneke ghAyasa prakupita doSoMke kAraNase athavA coTa laganese nAkase pUya ( pIba ) sahita raktasrAva hotA hai ise, pUyarakta roga kahate haiM / isameM duSTatraNa ( dUSita jakhama ) va nADIvraNa meM jo cikitsA vidhi batalAI hai usa hI cikitsAkA prayoga karanA cAhiye // 32 // dIptanAsA lakSaNa va cikitsA. saraktapittaM vihitakramarjayet / pradIpsanAsAmapi pittakopataH / mahoSNanizvAsavidAhasaMyutA- / mupAcaretpittacikitsitairbudhaH // 33 // bhAvArtha:-pittake prakopase, nAkameM atyadhika jalana hotI hai, aura garama (dhUvAMke sadRza ) nizvAsa nikalatA hai ise dItanAsA roga kahate haiM / isa rogakA raktapitta va pittanAzaka cikitsA kramase upacAra karanA cAhiye // 33 // kSaSathu lakSaNa va cikitsA. svAnAsikAmarmagato'nilobhRzaM / muhurmuhushshdvmudiirytytH| sa eva sAkSAtkSavathuH prajAyate / tamatra tIkSNairavapIDanairjayet // 34 // . bhAvArtha:- nAsikA ke marmasthAnameM gayA huA vAta prakupita hokara bAra 2 kucha 2 zabda karate hue nAkase bAhara nikala AtA hai to vahIM sAkSAt kSavathu [chIMka] bana jAtA hai| arthAt use kSabathu kahate hai| use atitIkSNa avapIDana yA nasya ke dvArA upazamana karanA cAhiye ! 34 // Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kalyANakArake AgaMtukSavathulakSaNa. sutIkSNacUrNAnyatijighratApi vA / nirIkSaNAduSNakarasya maNDalam | svanAsikAMtastaruNAsthighaTTanAt / prajAyamAnaH kSavathurvinazyati // 35 // ( 316 ) bhAvArtha:- tIkSNa cUrNoko bAra 2 sUMghanesa, sUryamaMDala ko adhika dekhane se, evaM nAkakI taruNa haDDI ko coTa lagane se utpanna honevAlI chIMka ko, AgaMtu vadhu kahate haiM / yaha apane Apa hI nAza ho jAtA hai // 35 // mahAbhraMzana lakSaNa va cikitsA. tato mahAbhraMzananAmarogataH / kaphItisAMdro lavaNaH samUrdhataH // nirIkSya tatsaMzirasovapIDanai / viMzodhanairakramamarmasaMcitam || 36 || bhAvArtha: - mastaka ke marmasthAna meM pahile saMcita, [ sUrya kiraNoM se pitta ke tejase tapta hokara ] gAMDhA va khArA kapha, mastaka se nikalatA hai ise mahAbhrazana (za, prazazu ) roga kahate haiM / isa ko avapIDana va virecana nasya ke prayoga se jItanA cAhiye || 36 // nAsApratinAha lakSaNa va cikitsA. udAnavAtotikaphaprakopata- / ssadaiva nAsAvivaraM vRNoti yat // tamAzunAsApratinAhasaMyutaiH / sudhUmanasyottaravastibhirjayet // 37 // bhAvArtha::- udAnavAta kaphake atyaMta prakopase nAsAraMdhra meM Akara bharA rahatA hai / arthAt nAsA raMdhrako roka detA / ise nAsA pratinAha kahate haiM / isako zIghra dhUma, nasya va uttarabasti kiMvA uttamAMgabastiyoM ke prayogase jItanA cAhiye // 37 // nAsAparisrAva lakSaNa va cikitsA. aharnizaM yatkaphadoSakopataH / stravatyajasraM salilaM svanAsikAm || tataH paritrAvivikArimUrjitAM / jayetkaphaghnauSadhacUrNapIDanaiH // 38 // bhAvArtha:- rAta dina kaphadoSake prakopa se nAkase pAnI nikalatA rahatA hai use nAsA parisrAviroga kahate haiM / use kaphahara auSadhi va avapIDana, nasya Adise jItanA cAhiye || 38 // nAsAparizeoSa lakSaNa va cikitsA. kaphotizuSkodhikapittamArutaiH / vizeoSayatyAtmanivAsanAsikAM // tatotra nAsAparizeoSasaMjJitaM / jayetsadA kSIrasamutthasarpiSA / / 39 // . Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (317) bhAvArtha:--adhika pitta va vAtake kAraNase kapha ekadama sUkhakara apane nivAsa sthAna nAsikAko bhI ekadama sukhA detA hai / use nAsA parizoSa roga kahate haiN| use dUdhase nikAle hue ghRtase cikitsA karanI cAhiye // 39 // nAsAgata roga meM pathya. hitaM sanasyaM ghRtadugdhapAyasaM / yadetaduklaidakaraM ca bhojanam // samastanAsAgatarogavibhramAn / jayedyathoktAdhikadopabhaiSajaiH // 40 // ... bhAvArtha:-nAsArogomeM nasya prayoga va bhojanameM ghRta, dUdha, pAyasa ( khIra) va utkleda kAraka padArthoMkA upayoga karanA hitakara hai / aura jina doSoMkA adhika bala ho unako dekhakara vaise hI auSadhiyoMkA prayoga karanA cAhiye / isase nAsAgata samasta roga dUra hojAyeMge // 40 // ___ sarvanAsAroga cikitsA. zirovirekaiH zirasazca tarpaNaiH / sadhUmagaMDUSavizeSalahanaiH / kaTUSNasakSAravipakka satkhalai-- / rupAcaret ghrANamahAmayAditam / / 41 // bhAvArtha:-zirodhirecana, zirotarpaNa, dhUma, gaNDUSa (kullA ) lehana, inase va kaTu, uSNa, kSAra dravyoMse pakAyA huA khala, inase nAsArogase pIDita rogIkI cikitsA kareM // 41 // nAsArza AdikoMkI cikitsA. athArbudArzodhikazophanAmakA- 1 vinAzayettAnapi coditauSadhaiH // yadetadanyacca vikArajAtakaM / vicArya sAdhyAdi bhiSAgvizeSavit // 42 // bhAvArthaH ---isI prakAra nAsAgata arbuda, arza, zopha Adi rogoMkI bhI pUrva kathita auSadhiyoMse cikitsA kareM / inake atirikta nAkameM anya koI bhI roga utpanna ho unakI doSabala AdikoMko dekhakara kuzala vaidya sAdhyAsAdhyAdi vicAra kara cikitsA kareM // 42 // nAsArogakA upasaMhAra va mukharoga varNana pratijJA. iti kramAttriMzadihakasaMkhyayA / prakIrtitA ghrANagatA mhaamyaaH|| 2. ato mukhotthAkhilarogasaMcayAn / brAmyazeSAkRtinAmalakSaNaH // 43 // bhAvArtha:-- isa prakArase 31 prakArase nAsAgata mahAroga kahe gaye hai| unakA nirUpaNa kara aba mukhagata samasta rogoMko, lakSaNa va nAmanirdezake sAtha kaheMge // 43 // Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( -318 ) kalyANakArake atha mukharogAdhikAraH mukharogoM ke sthAna. mukhe vikArAyatanAni sapta tat / yathA tathoSThau dazanA sajihvayA || svadaMtamUlAni galaH satAlukaH / praNItasarvANi ca teSu doSajAH // 44 // bhAvArtha:- mukhameM vyAdhiyoMke AdhArabhUta sthAna sAta batalAye gaye haiM / jaise ki do oTha, dAMta, jihvA, daM. mUla, galA, tAla, isa prakAra sAta haiM / una sabameM doSaja vikAra utpanna hote haiM // 44 // aSTavidha oSTha roga. pRthak samastairiha doSasaMcita- / rasRgvimizrairabhighAtatopi vA // samAMsamedobhirihASTabhedataH / sadoSakopAtprabhavati dehinAM // 45 // bhAvArtha:-- bAta, pitta, kapha, sannipAta, rakta, abhighAta, mAMsa va medA inake vikAra se prANiyoM ke oThameM ATha prakArake rogoMkI utpatti hotI hai // 45 // vAtapitta, kaphaja, oSTha rogoM ke lakSaNa. savedanau rUkSatarAtiniSThurau / yadaivamoSThau bhavatastu vAtajau || sadAhapAkau sphuTitau ca pittaja gurU mahAMtau kaphatotipicchilo // 46 // bhAvArtha:- donoM oMTha vedanAsahita atyaMta rUkSa va kaThina hote haiM unhe vAtaja vikArase dUSita samajheM / jaba unameM dAha hotA ho aura paka gaye ho evaM phUTa gaye hoM usa samaya pittaja vikArase dUSita samajheM / baDe va bhArI evaM cikane jisa samaya hoM usa samaya kaMphaja vikArase dUSita samajheM // 46 // sannipAta raktamAMsa medotpanna oSTarogoMke lakSaNa. samastaliMgAviha sannipAtajA - / vasRkprabhUtau sravato'tizoNitau // sthirAvatisthUlatarau ca mAMsajau / vasAghRtakSaudranibhau ca medasA // 47 // bhAvArtha:- uparyukta samasta ( tIna doSoMke ) cinha jisameM pAye jAya use sannipAtaja ( oSTha roga ) samajheM / rakta vikArase utpanna oSTha roga meM oThoMse raktasrAva hotA hai | jaba sthira va atyaMta sthUla oMTha ho to mAMsaja samajhe / caratrI, ghI, va madhuke samAna jaba oMTha ho jAte haiM use medovikAra se utpanna samajheM // 47 // Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudarogAdhikAraH (319) sarvaoSTharoga cikitsA. dalatsvarUpAvatizophasaMyutA- 1 vihAbhighAtaprabhavAmarau gatau // yathAkramAddoSacikitsitaM kuru / pralepasaMsvedanaraktamokSaNaiH // 48 // bhAvArtha:-AThoM meM coTa laganese cirajAye evaM adhika sUjanase saMyukta ho to use abhivAtaja oSTharoga samajheM / isa prakAra krama se jo oSTharogoMkA varNana kiyA hai unako tattadoSopazAmaka auSadhiyoMke prayogase, lepana, svedana va raktamokSaNa Adi viviyoMse ( jahAM jisakI jarUrata paDe ) cikitsA kareM // 18 // ihoSThakopAnvRSavRddhimArgataH / prasAdayedgraMthicikitsitena vA // nizAtazastrauSadhadAhakarmaNA / vizeSataH kSAranipAtanena vaa||49|| bhAvArtha:---uparyukta oSThavikAroM kI vRSaNa vRddhikI cikitsA kramase athavA pradhirogakI cikitsA kramase yA zastrakarma auSadhaprayoga va dAha kriyAse yA vizeSataH kSAra prayogase cikitsA karake ThIka karanA cAhiye // 49 // daMtarogAdhikAraH / aSTavidha daMtaroga varNana pratikSA va dAlanalakSaNa. athASTasaMkhyAn dazanAzritAmayAn / salakSaNassAdhucikitsitaibruve // vidArayaMtIva ca daMtavedanA / sa dAlano nAmagado'nilotthitaH // 50 // bhAvArtha:--aba ATha bhedase yukta daMtarogakA lakSaNa va cikitsA ko kheNge| daMtakA vidAraNa hotA ho jaisI vedanA jisameM hotI ho vaha vAta vikArajanya dAlana nAmaka daMta roga hai // 50 // kRmidatalakSaNa. yadA sitacchidrayutoticaMcalaH / parisravAnnityarujo'nimittataH // sa kITadanto munibhiH prakIrtita- / stamuddharedAzu vizeSabuddhimAn // 51 // bhAvArtha:--jisa samaya dAMtomeM kAlI chidra sUrAka ho jAya dAMta atyadhika caMcala ho, una meM se pUya AdikAsAva hotA ho vinA vizeSa kAraNa ke hI, hamezA pIDA hotI ho, ise munIzvarIne vRmidaMta kahA hai / isa kRmidaMta ko buddhimAna vaidya zIna hI ukhADa deveM / kyoM / auSadhiyose yaha ThIka nahIM ho pAtA / / 51 // Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (320) kalyANakArake daMtaharSalakSaNa. yadA ca daMtA na sahati saMtataM / vicavituM sarvamihoSNazItajaM // sa daMtaharSA bhavatIha nAmataH / savAtajaH sparzavihInadoSajaH // 52 // bhAvArtha:-jaba dAtoMse uSNa, zIta guNayukta kisI bhI cIjako cAvane ko nahIM banatA hai use daMtaharSa roga kahate haiM / yaha prakupita vAta, pitta se utpanna hotA hai // 52 // - bhaMjanaka lakSaNa. mukhaM sabakaM bhavatIha dehinAM / sadaMtabhaMgazca mahAtiniSThuraH // tridoSajo bhaMjanako mahAgadaH / sa sAdhanIyastrividhauSadhakramaH // 53 // bhAvArtha:- jisa meM manuSyoM ke mukha vakra hotA ho, aura dAMta bhI TUTane lagate haiM use daMtabhajanaka roga kahate haiM / yaha tridoSaja, evaM bhayaMkara mahAroga haiN| usako tridoSanAzaka auSadhiprayoga se sAdhanA cAhiye // 53 // daMtazarkarA, kApAlikA lakSaNa. ghanaM malaM daMtaghuNAvahaM bhRzaM / sadaiva daMtAzritazarkarA matA / kapAlavA sphuTitaM svayaM malaM / kapAlikAkhyaM dazanakSayAvaham // 54 // bhAvArtha:-daMtagata mala ( unako sApha na karanese ) sUkhakara gADhA ho jAtA hai, reta ke samAna kharadarAsparza mAlUma hone lagatA hai aura vahIM dAMtake ghunane ko kAraNa hojAtA hai| ise daMtazata roga kahate hai / dAMta kA mala ( uparokta zarkarA) apane Apa hI, TIkarI ke samAna phUTane lagatA hai ise kApAlikA roga kahate haiN| isase dAMta kA nAza hojAtA hai // 54 // zyAmadaMtaka hanumokSa lakSaNa. saraktapittena vidagdhadaMtako / bhavetsadA zyAmavizeSasaMjJitaH // .. / tathaiva kenApi visaMgate inau / hanupramokSo'rditalakSaNo gadaH // 55 // bhAvArtha:-- rakta pittake prakopa se dAMta vidagya hojAte haiM / use zyAmaka roga kahate haiM / isase dAMta kAle va nIle ho jAte haiN| ise zyAmadaMtaka roga kahate haiM / vAtIdrekase coTa Adi lAne se hanusaMdhi (ToDhI) chUTa jAtI hai calAyamAna hotI hai| isa hanumokSa vyAdhi kahate haiM / isa meM arditarogake lakSaNa milateM haiM // 55 // Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| AAAAN kriyAmimAM daMtagalAmayeSviha / pryojyeddossvishessbhessjaiH| calaMtamudyacchuSirAkhyadaMtakaM / samuddharenmUlamihAgninA dahet // 56 // bhAvArtha-daMta va gala rogomeM unake doSoMko vicArakara yogya auSadhiyoM kA prayoga karanA caahiye| jisameM zupiradantaka nAmaka roga hokara dAMta hilatA ho usameM dAMta ko ukhADakara daMtamUla ko agnise jalAdeveM // 56 // detaharSa cikitsA. svadaMtaharSepi vidhividhIyate / mahAnilaghnAdhikabheSajAnvitaH // hitaM ca musnigdhasukhoSNabhojanaM / ghRtasya bhuktopari pAnamiSyate / / 57 // bhAvArtha:-daMtaharSa rogameM vizeSatayA vAtanAzaka auSadhiyoMke prayogase cikitsA kI jAtI hai / usake lie snigdha (ghRta, taila, dUdha Adi ) va sukhoSNa bhojana karanA hitakara hai va bhojanAnaMtara ghRtapAna karanA cAhiye // 57 // daMtazarkarA kApAlikA cikitsA. sa daMtamUlakSatamAvahan bhRzaM / samuddharedaMtagatAM ca zarkarAm // . kapAlikAM kRcchUtarAM tathA haret / sukhoNatailaiH kavalagrahaistayoH // 58 // ' bhAvArtha:-dAMtoMke mUlameM jakhama na ho isa prakAra dAMtoMmeM lagI huI zarkarA ko nikAla deve| kaSTase sAdhya honevAlI kApAlikA ko bhI nikAle / evaM ina donoMme alpa garama tailase, kavala dhAraNa karAveM // 58 / / hanumokSa-cikitsA. tato nizAyuktakaTutrikAnvitaiH / sasiMdhutailaiH pratisArayedbhiSak // / hanupramokSArditavAdvidhIyatA- / mito'tra jihAmayapaMcake tathA // 69 // bhAvArtha:-isa ke bAda, haladI, soMTha, miraca, pIpala, seMdhAnamaka taila ina ko dAMtopara pratisAraNA kareM[burakheM ] / hanumokSa daMtaroga kI aditavAta ke anusAra cikitsA kareM / aba yahAM se Age pAMca prakAra ke jihvA rogoMkA varNana kareMge // 69 // jivhAgata paMcavidharoga. tribhistu doSariha kaMTakAH smRtAH / svavedanAviSkRtarUpalakSaNAH / / tato haridrAlavaNaiH kaTutrikai- / vigharSayettailayutamarutkRtAn // 60 // Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (322) kalyANakAraka bhAvArtha:-prakupita vAta, pitta va kaphase jivhAke Upara kAMTe ke samAna aMkura utpanna hote haiM / doSoM ke anusAra prakaTa honevAlI vedanA va lakSaNa se yukta hote haiN| haladI, seMdhAloNa, trikaTu va tela milAkara use gharSaNa karanA cAhiye / 60 // vAtapittakaphajajihvAroga lakSaNa va cikitsA. vighRSya paurapahatya zoNitaM / sazItalairuSNagaNairghataplutaiH // masAropittakRtorukaMTakAn / kaTutrikaimUtragaNaiH kaphotthitAn // 61 // bhAvArtha:-pittaja vikArase utpanna kaMTakoM meM pahile kharadare patroMse jivhAko ghisakara rakta nikAlanA cAhiye / tadanaMtara zItala va uSNagaNokta auSadhiyoM ko ghI meM bhigokara usapara lagAnA cAhiye / kaphake vikArase utpanna kaMTakoMmeM trikaTu ko mUtra vargase milAkara lepana karanA cAhiye // 61 // jivhAlasakalakSaNa. raseMdriyasyAdharazophamunnataM / balAsapittotthitamalpavedanam / vadaMti jihAlasakAkhyamAmayaM / vipakadoSaM rasanAcalatvakRt // 62 // bhAvArtha:---kapha va pittake vikArase rasanA iMdriya (jIbha) ke nIce kA bhAga adhika sUja jAtA hai| kiMtu vedanA alpa rahatI hai / use jihvAlasaka roga kahate haiN| isameM doSoMkA vipAka honepara ( roga baDhajAne para ) jIbha hilAne meM nahIM AtI // 62 // jihvAlasaka cikitsA. vilikhya jihAlasakaM vizodhya tat / pravRttaraktaM pratisArayetpunaH / sasarSapaissaiMdhavapippalIvacA-paTolanibaitatailamizritaiH / / 63 // bhAvArtha:-jihvalasaka ko lekhana (khuraca ) kara jaba usa se rakta kI pravRtti hoveM taba acchI taraha se zuddha karanA cAhiye / vilekhana kara usa se nikale hue arthAta raktakA zodhana karanA cAhiye tadanaMtara sarasoM, seMdhAloNa, pIpala, vacA, parabalake patte, nIma inako ghI tela meM milAkara usa meM lagAnA cAhiye // 63 // upajivhAlakSaNa. adhassamunnabhya raseMdriyaM bhRzaM / tadagrarUpaM kapharaktazophakam / ajasra lAlAkarakaNDurAnvitaM bruvAMta sAkSAAdupanitikAmayam // 64 // bhAvArthaH---jIbha ko nIce namAkara, jivhAke aprabhAga ke samAna ( jIbha ke Age kA hissA jaise dekhane meM Ave ) kapha va rakta ke prakopa se, sUjana utpanna hotI Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (323) haiM / hamezA usa se lAra nikalane lagatI hai aura khujalI yukta hotA hai / ise upajivhA roga kahate haiM // 64 // upajivhA cikitsA. tamatra nihAlasavatprasAraye- / cchirovirekaiH kavalagrahassadA // tathAna paMcAdazadaMtamUlajAn / salakSaNAn sAdhucikitsitAnbruve // 65 // 'bhAvArthaH- usa upajivikAko jihvAlasaka rogake samAna hI auSadhiyoMse burakhanA cAhiye evaM sadA zirovirocana va kavala dhAraNa dvArA upacAra karanA cAhiye / aba daMtamUlameM utpanna honevAle padaMha prakArake rogoMke lakSaNa va cikitsAke sAtha varNana kareMge // 65 // sItoda lakSaNa va cikitsA. sravedakasmAdiha daMtaveSTataH / kaphAstradoSakSubhitAtizoNitam // gadotra zItAda iti prakIrtita- / stamasamIkSaiH kavalairupAcaret // 66 // bhAvArtha:-akasmAt kapha raktake prakopase masUDoMse khUna nikalane lagatA hai use sItoda roga kahate haiM / use raktamokSaNa va kavaladhAraNase upacAra karanA cAhiye // 66 // daMtapuppaTa lakSaNa va cikitsA yadA tu vRttaH zvayathuH prajAyate / sadaMtamUleSu sa daMtapuppaMTam / kaphAsagutthaM tamupAcarebhiSak / sadAmapakakramato vicakSaNaH // 67 / / bhAvArtha:-kapha va rakta ke udreka se jaba daMtamUlameM golAkAra rUpameM sUjana hotI hai use daMtapuppaTa roga kahate haiM / kuzala vaidya ko ucita hai ki vaha usako Ama pakkAdika dazAko vicArakara cikitsA kareM arthAt Amako vilayana, vidagdhako pAcana, va paka ko zodhana ropaNase cikitsA kareM / / 67 / / daMtaveSTalakSaNa va cikitsA. sapUtiraktaM sravatIha veSTato / bhavaMti detAzca calAssamaMsataH // sadaMtaveSTo bhavatIha nAmataH / svaduSTaraktasravaNaiH prasAdhyate // 68 // 1 sItoda iti pAThAMtaraM // 2 daMtapuSpakamiti pAThAMtaram / / 3 yAha sUjana do athavA tInoM hI dAMtoM ke mUla meM hotI hai| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (324) kalyANakAraka .....bhAvArtha:-masUDoM se dugaMdha rakta bahatA hai aura dAMta saba ke saba hilane lagate hai use daMtaveSTa nAmaka roga kahate haiM / use duSTa rakta ke mokSaNasa jItanA cAhiye // 68 . suSiralakSaNa va cikitsA. rujAkarazzophayutassaveSTajo / balAsaraktamabhavaH kaphAvahaH // .. bhavetsvanAmnA muSiraM tamAmayaM / rujaaNjnailodhrdhnaiH prasArayet // 69 // bhAvArtha:----kapha rakta ke prakopase masUDo meM pIDAkAraka sUjana utpanna hotI hai jisa se kapha kA srAva hotA hai / ise suSira roga kahate haiM / isa ko, kUTa, suramA lodha, nAgaramothA ina se burakhanA cAhiye // 69 // mahAsuSiralakSaNa va cikitsA. pattati detAH paritaH svaveSTataH / vizayite tAlu ca tIvra vedanA // bhavenmahAkhyassupirorusarvajaH / sa sAdhyate sarvajitauSadhakramaiH // 70 // . bhAvArtha:---daMtaveSTanase daMta girajAte haiM aura tAlu cira jAtA hai| evaM atyaMta vedanA hotI hai use mahAsuSira nAmaka roga kahate haiM / vaha sannipAtaja hai / usake liye tInoM doSoMko jItanevAle auSadhiyoMkA prayoga karanA cAhiye // 70 // paritradaralakSaNa. vizIrya mAMsAni pataMti daMtato / balAsapittakSatajodbhavo gadaH / asaksa niSTIvati duSTaceSTakaH / parisrayukto dera ityudIritaH // 71 // bhAvArtha:--jisa meM dAMtoM ke mAMsa ( masUDe ) cirakara girate haiM, daMtaveSTa unase dUSita ho jAtA hai, daMtaveSToM [masUDoM] se khUna nikalatA hai vaha kaphapitta va rakta ke prakopa se utpanna hai / isa rogako parisra se yukta dara arthAt parisradara kahate haiM // 11 // upakuzalakSaNa. sadAhaveSTaH paripakametyasau / pracAlayatyudgatadaMtasaMtatim / bhavetsa doSo kuzanAmako gadaH / sapittaraktaprabhavotiduHkhadaH // 72 // bhAvArtha:-pitta rakta ke prakopa se, masUDoMmeM dAha va pAka hotA hai / phira yahI saba dAMtoMko hilAtA hai| usa meM atyadhika duHkha hotA hai| use kuzanAmaka roga kahate haiM // 72 // 1rada iti paatthaaNtr| www.jainelibran Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH (325) caidarbha, khala vardhana [ khallI vardhana ] lakSaNa. vighRSyamANe'khiladaMtaveSTake / mahAtisaMraMbhakaro'bhighAtajaH // bhavetsa vaidarbhagadodhidaMtako / marutkRtaH syAtkhalevarddhano'tiruk / / 73 / / bhAvArtha:-sabhI masUDoMko ragaDanese, una meM gahAn sUjana hotI hai [dAMta bhI hilane lagate haiM ] ise vaidarbha roga kahate haiN| yaha abhighAta [coTa lagane se utpanna hotA hai| vAyu ke kopa se, dAMta ke Upara dUsarA dAMta UgatA hai aura usa samaya atyaMta vedanA hotI hai| ( jaba dAMta Uga Aye taba pIDA apane Apa hI hotI hai ) ise khalavardhana [ khallIvardhana ] roga kahate haiM // 73 // __adhimAMsa lakSaNa va cikitsA. .. hanau bhavatpazcimadaMtamUlaja- / ssadaiva lAlAjanano'tivedanaH // .... mahAdhimAMsavayathuH kapholbaNa- stamAzu mAMsakSaraNaiH kSayaM nayet // 7 // bhAvArtha:-hanu asthike aMdara ke bAjUmeMse pIche (aMtima)ke dAMtake va mUla (musUDe) meM kaphake prakopase, lArakA srAva, atyaMta vedanAyukta jo mahAn zotha utpanna hotA hai use adhimAMsa kahate haiM / isako zIghrahI mAMsakSaraNake dvArA nAza karanA cAhiye // 74 // daMtanADI lakSaNa va cikitsA. tathaiva nADyo'pi ca dNtmrljaaH| prakIrtitAH paMcavikalpasaMkhyayA // yathAkramAdoSavizeSato bhiSak / vidArya saMzodhanaropaNairjayet // 75 // bhAvArtha:--pAhele nADIvraNake prakaraNameM dhAta, pitta, kapha, sannipAta aura AgaMtuka aise pAMca prakArake nADIvaNa batalAye haiM / ve pAMcoM hI daMtamUra meM hote haiN| ise daMta nADI kahate haiM / inako doSabheda ke 3 nusAra vidAraNa, zodhana, ropaNa Adi vidhiyoM dvArA cikitsA karake jItanA cAhiye // 75 // daMtamUlagata roga cikitsA. dRDhAtizophAnvitamUlamuSmaNA / pratazamAzvasravimokSaNaiH sadA // .. kaSAyatalAjyakRtaiH subheSajaiH / smukhoSNagaNDUSavizeSaNairjayet // 76 // bhAvArtha:-kaThina sUjanase yukta uSNase pratapta ( tapA huyA) daMtamalako, zIghra hI raktamokSaNa dvArA upacAra kareM / evaM kaSAya, taila, ghRta inase siddha zreSTha auSadhiyoMke gaNDUSa dhAraNa Adi vizeSa kriyAoMse jItanA cAhiye // 76 // . 1 palavarddhana iti pAThAMtaraM / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 336 ) kalyANakArake upakuza meM gaNDUSa va nasya. sapippalIsaiMdhava nAgarAnvitaiH / sasarSapaissoSNajalapramelitaiH // sadaiva gaNDUSavidhirvidhIyatAM / dhRtaM sa nasyena phalena (1) pUjitam // 77 // bhAvArtha:- pIpala, seMvAloNa, soMTha, sarasoM ina ko garama jala meM milAkara sadA gaNDUpa dhAraNa karanA cAhiye evaM nava va kAla dhAraNa meM [ madhuropatra kAkolyAMdi gaNasiddha] dhRta kA upayoga karanA cAhiye // 77 // vaidarbhacikitsA. nizAtazastreNa vidarbhasajJitaM / vizodhayettadazana ruSTakam // nipAtayetsAramanaMtaraM tataH / kriyAszItAH sakalAH prayojayet // 78 // bhAvArtha:-vaidarbhanAmaka roga meM daMtaveSTagata zodha ko, tIkSNa zastra se [ vidAraNa karake ] zuddhi kara, kSArapAtana [ kSAra DAlanA ] kareM / pazcAt saMpUrNa zAMtacikitsA . kA upayoga karanA cAhiye // 78 // aardhana cikitsA. adhAdhika daMtamihoddharettatA / dahecca mUlaM krimidaMtavatkriyAm // vidhAya samyagvidadhIta bheSajaM / galAmayAnAM daza saptasaMkhyayA // 79 // bhAvArtha:- khalavardhana meM jo adhika dAMta AtA hai usako nikAla DAlanA cAhie daMtamUlako jalAnA cAhie / isa meM kimidaMtaka rogake lie jo kriyA batAI gaI hai una satrako karake yogya auSadhidvArA cikitsA karanI cAhie / aba satraha prakAra se galarogoM kA nirUpaNa kareMge // 79 // rohiNI lakSaNa. galAtisaMzodhanatatparAMkure / ssadopaligairupalakSitAH pRthak // pRthaksamastairanilAdibhistata- / stathAsRjaH syAdiha rohiNI nRNAm 80 bhAvArtha: vAta, pitta, kapha, rakta ke prakopa, evaM sannipAta se, galeko ekadama rokanevAle ( kAMTe jaise ) aMkura ( galemeM ) utpanne hote haiM, jo ki tattadoSoMke lakSaNoMse saMyukta haiM ise rohiNI roga kahate haiM // 80 // 1 uparokta prakAra pAMca prakArale rohiNI roga hote haiM / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrogaadhikaarH| ( 325) rohiNIke sAdhyAsAdhya vicAra. svabhAvataH kRcchratarAtirohiNI / svasannipAtaprabhavA kaphAtmikA / / vivarjayedyA bhiSajAsRgutthitA / sukhena sAdhyAtra vidhividhIyate // 81 // bhAvArtha:--sarva prakAra ke rohiNI roga svabhAvase hI atyaMta kaSTasAdhya hote haiM / usa meM bhI sannipAtaja, kapha va raktavikArase utpanna rohiNIko vaidya asAdhya samajhakara koDeM / sukhasAdhya rohiNI kA cikitsAkrama Age kahA jAtA hai // 81 // . sAdhyarohiNIko cikitsA. saraktamokSaH kavalagrahaH zubhaiH / sadhUmapAnavamanAvilehana : // . zirovirekaiH pratisAraNAdibhi / jayetsvadopakramato hi rohiNIm // 82 // bhAvArtha:--doSoMke balAbalako vicAra kara unake anusAra [ jahAM jisakI jarUrata ho ] rakta mokSaNa, kabalagrahaNa, dhUmapAna, vamana, lehana, zirovirecana, prati sAraNa [ burakhanA ] vidhiyoMse rohiNIkI cikitsA kreN| 82 // kaNThazAlUka lakSaNa va cikitsA. kharaH sthiraH kaMTakasaMcitaH kaphAt / gale bhavaH kolphlaasthisnimH|| sakaMThazAlaMka iti prakIrtitaH / tamAzu zastreNa vidArya zodhayet // 83 // bhAvArtha:-kaphake vikArase kaThora, sthira, ba kaMTakase yukta berake bIjake samAna kaMThameM eka graMthi ( gAMTha ) hotI hai use kaMThazAlUka roga kahate haiM / use zIghra zastrase vidAraNa kara zodhana karanA cAhiye / / 83 // vijivhikA [ adhijivhikA ] lakSaNa. rasaMdriyasyopari mlsNbhvaaN| gale mabaddha rsnopmaaNkrii|| balAsaraktamabhavAM vijidikAM / vivarjayettAM paripAkamAgatAM / / 84 // bhAvArtha:--- kapha va raktake prakopase, jivhA ( jIbhake ) ke Upara va usIke mUlameM galese baMdhA huA, aura jIbhake samAna, jo graMthi utpanna hotI hai, ise. vijivhikA (adhijivhikA ) roga kahate haiM / yadi yaha ( vijivhikA ) pakajAya to asAdhya hotI hai usako choDanA cAhiye / / 84 // .................................. 1 tAlUka iti pAThAMtara Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 128 ) kalyANakArake valayalakSaNa. kaphaH karotyucchritazophamAyataM / jalAgnarodhAdadhikaM bhayaMkaram || vivarjayettaM valayaM galAmayaM / viSAmizastrAzanimRtyu kalpitam // 85 // bhAvArtha:- kapha ke prakopa se, gale meM, UMcA aura lambA zotha [ graMthi ] utpanna hotA hai / jisase jala anna Adi AhAra dravya gale se nIce utarate nahIM, isI liye yaha atyAdhika bhayaMkara hai / isa kA nAma valaya hai / yaha viSa, agni, zastra, bijalI va mRtyu ke samAna hai| ise asAdhya samajhakara chor3anA cAhiye // 85 // maddAlasalakSaNa. kaphAnilAbhyAM zvayathuM galotthitaM / mahAlasAkhyaM bahuvedanAkulam || sudustarazvAsayutaM tyajedrbudhaH / svamamavicchedanamugravigraham // 86 // bhAvArtha:1:- kaphavAta ke prakopa se gale meM eka aisA zodha utpanna hotA hai jo atyadhika vedanA va bhayaMkara zvAsa se yukta hotA haiM / marmacchedana karanevAlI isa dustara vyAdhiko mahArasa (balAza ) kahate haiM // 86 // ekavRMda lakSaNa. balAsaraktaprabhavaM sakaMDuraM / svamanyudeze zvayathuM vidAhinaM // suduM guruM vRttamihAlpavedanam / tamekavRMdaM pravidArya sAdhayet // 87 // - bhAvArtha:- :--kapharakta ke vikAra se khujalI va dAha sahita kaMThapradezameM honevAlA zopha jo mRdu, guru, gola va alpa vedanAsahita hai use ekavRMda kahate haiM / usako vidAraNa kara cikitsA karanI cAhie // 87 // vRndalakSaNa. gale samutthaM zvayathuM vidAhinaM / svavRttamatyutkaTApittaraktajam // samunnataM vRndamatijvarAnvitam / bhayaMkaraM prANaharaM vivarjayet // 88 // bhAvArtha:- gale meM, gola UMcA zodha utpanna hotA haiM jo ki dAha, tIvra jvara se saMyukta hai, isa prANaghAtaka, bhayaMkara vyAdhiko vRnda kahate haiM / yaha asAdhya hotA hai, isaliye ise choDa deveM, cikitsA na kareM // 88 // zatanI lakSaNa. satodabhedapracarAMcitAMkurAM / ghanonnatAM vartinibhAM nirodhinIm / tridApeliMgAM galajAM vivarjayet / sadA zataghnImiha sArthanAmikAm // 89 // Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (329) bhAvArtha:-todana bhedanAdise yukta, kaThina, unnata, tInoM doSoM ke lakSaNoM se saMyukta ( tridoSaja ) gale ko rokanevAlA, bIke sadRza jo akuMra utpanna hotA hai ise zataghnI kahate haiM / isakI zataghnI ( kAMTe se yukta zastravizeSa) ke samAna AkRti honese isakA zataghnI nAma sArthaka hai // 89 // zilAtu (gilAyu ) lakSaNa. * galodbhavaM graMthimihAlpavedanaM / balAsaraktAtmakamUSmasaMyutam // vilagnasikthopamamAzu saadhy-| dvidArya zastreNa zilAtusajJikam // 10 // bhAvArtha:-kapharaktake vikArase uSNatAse yukta, alpavedanAsahita zilAtu nAmaka galagraMthi hotI hai / jisake honese, (bhojana karate samaya) galemeM annakA grAsa aTakatAsA mAluma paDatA hai / isako zIghra vidAraNa karake cikitsA karanI cAhiye / / 90 // galavidradhi va g2alaughalakSaNa. sa vidradhirvidradhireva sarvajo / gale nRNAM prANaharastathAparam // phaphAstragutthaM zvaya) nirodhato / gale galaughaM jvaradAhasaMyutam // 91 // bhAvArtha:-manuSyoMke kaMThameM pUrvokta vidradhi ke samAna lakSaNoMse yukta sannipAtaja vidhi hotA hai / vaha manuSyoMkA prANa apaharaNa karanevAlA hai| aura dUsarA kapha raktase utpanna ghara va dAhase yukta gala meM mahAna zotha utpanna hotA hai| yaha galAvarodha ( annapAnAdika va vAyusaMcAra ko rokatA hai) karatA hai isaliye yaha galaugha kAhalAtA svarasnalakSaNa. balAsasaMruddhAzirAmu maarut-| pravRtyabhAvAcchasitazramAnvitaM // hatasvaraH zuSkagalo vilagnava- / dbhavetsvaraghnAmayapIDito naraH // 12 // bhAvArtha:-vAyukA mArga kaphasa lipta hone se, vAyukI pravRtti nahIM hotI hai / isaliye zvAsa va parizramase yukta hokara rogIkA svara baiTha jAtA hai, galA sUkha jAtA hai, galemeM AhAra aTakatAsA mAlUma hotA hai / isa bAtajanya rogako svaraghna kahate haiM // 92 // mAMsa roga [ mAMsatAna lakSaNa gale tanoti zvayadhu kramAt kramAt / tridoSaliMgocchyavedanAkulam // samAMsarogAkhyagalAmayaM nRNAM / vinAzakRttInaviSAragopamam // 93 / / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (330) kalyANakArake bhAvArtha:-tInoM doSoMke lakSaNoMko prakaTa karate hue krama kramase gale meM zopha baDhatA jAtA hai use mAMsaroga kahate haiN| vaha tIvra viSailA sarpake samAna vinAza karanevAlA hai // 93 // galAmaya cikitsA va tAlurogavarNanapratijJA.. galAmayaM chaInanasyalepana- / prlepgnndduussvishessruupnnaiH|| jayedatastAlugatAmayAMtaraM / bravImi tallakSaNatazcikitsitaiH // 94 / / 3, bhAvArtha:-isa prakAra galagata rogoMkI vamana, nasya, lepana, malepana, gaNDUSa, zrAdi viziSTa prakAra se cikitsA karanI cAhie / aba tAlugata rogoMkA nirUpaNa lakSaNa gha cikitsA ke sAtha kareMge // 94 // nava prakArake taalurog| galazuMDikA [ galazuMDI ] lakSaNa. asUkkaphAbhyAmiha tAlumUlaja / pravRddhadIrghAyatazophamunnatam // sakAsatRSNAzvasanaiH samanvitam / vadaMti saMto galazuDikAmayam // 15 // bhAvArtha:--raktakaphake vikArase tAluke mUla meM vRddhiko prApta, lambA, baDA va unnata zopha hotA hai jo ki khasI, tRSA va zvAsa se yukta rahatA hai use galazuddhikA roga kahate haiM // 95 // jalazuDikA cikitsA va tuNDikerIlakSaNa va cikitsA. vibhidya zastreNa tamAzu sAdhayet / kadAtrikaiH kuSThakuTanaTAnvitaiH // sa dAhavRttonnatazAphalakSaNaM / sa tuNDikarImapi khaNDayebdudhaH // 96 // bhAvArtha:-galazuDiko zIghra zastrase vidAraNa karake trikaTu, kUTha, zonApha ina auSadhiyoMse (inakA lepa, gaNDUSa Adi dvArA) cikitsA karanI cAhiye / tAlU meM, dAha sahita gola, unnata zotha ( ka.pha rakta ke prakopase ) utpanna hotA hai / isa DiverI 'roga kahate haiM / ise jo bhI vidvAna vaidya bhaMdana AdidvArA cikitsA kareM // 96 // adhruSa lakSaNa va cikitsA. jvarAtidAhamacuro'ti raktaja- / ssaraktavarNaH zvayadhurmudustathA // taM tAludezodbhavamadhruSaM jayet / sa zastrakarmapratisAraNAdibhiH // 97 // Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (331) andran " bhAyArtha:--raktake tIna prakopa, jvara va atidAhase yukta lAla va mRdu zotha, tAlU meM utpanna hotA hai / ise adhruSa roga kahate haiN| zastrakarma va pratisAraNa Adi upAyoMse usakI cikitsA kareM // 97 // kacchapalakSaNa va cikitsA. sa kacchapaH kacchapavatkaphAdbhavet / satAluzopho vigtaativednH|| tamAzu vizramya vizodhayetsadA / phalatrikaTyUSaNataleMsadhaivaH / / 98 / / bhAvArtha:-kaphake vikArase tAlupara kachaveke samAna (AkAravAlA ) zothakI utpatti hotI hai| jisameM atyadhika vedanA nahIM hotI hai ( alpa vedanA hotI hai / ise kacchapa roga kahate haiN| use zIghra vizrAMti dekara haraDa, baheDA, AMvalA, soMTha, miraca, pIpala, taila va seMdhAlavaNake dvArA zodhana karanA cAhiye // 98!! raktAvada lakSaNa va mAMsasaMghAta lakSaNa. svatAlumadhye rudhirAva'daM bhavet / pratIta raktAMbujasaprabhaM mahat // tathaiva duSTaM pizitaM cayaM gataM / sa mAMsasaMghAtagalo vivedanaH // 99 // bhAvArtha:-raktake prakopase tAlake madhyabhAga meM prasiddha lAla kamala ke kArNakAke samAna jo mahAna zotha hotA hai ise raktArbuda roga kahate haiM / ( jisakA lakSaNa pUrvokta raktArbudake samAna hotA hai ) usI prakAra tAluke madhya bhAgameM ( kaphase ) mAMsa dUSita hokara ikkaThA hotA hai va vedanArahita hai, ise mAMsasaMghAta kahate haiM / / 99 // tAlupuSNa(ppa)Ta lakSaNa. aruk sthiraH kolaphalopamAkRti- / lAsamedaH prabhavo'lpavedanaH // satAlujaH puSpaTakastamAmayaM / vidArya yogaiH pratisArayet bhRzam // 10 // bhAvArtha:-kapha va bhedake vikArase tApeM pIDArahita athavA alpavedanA yukta sthira, berake samAna jo zotha utpanna hotA hai ise tAlupuSpaka ( tAlupuSpuTa ) roga kahate haiN| ise vidAraNa kara, pratisAraNA kareM / / 100 // tAlu zoSa lakSaNa. vidAryate tAlu vizuSyati sphuTaM / bhavenmahAzvAsaguto'tirUkSajaH // satAluzoSo ghRtatailamizritaiH / kriyAH prakuryAdiha vAtapittayoH // 101 // Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. kalyANakArake bhAvArtha:-atyadhika rUkSase, tAlu phATajAtA hai sUkha jAtA evaM mahAn zvAsa yukta hotA hai| ise tAluzoSa roga kahate haiN| isameM bAtapittanAzaka ghI va tailase. mile hue auSadhiyoM dvArA cikitsA karanA cAhiye // 101 // tAlupAka lakSaNa. mahoSmaNA kopitapittamutkaTaM / karoti tAlanyAtapAkamadbhutam / / sa tAlupAkaH paThito jinottmaiH| tamAzu pittakriyayaiva sAdhayet // 102 // bhAvArthaH -atyadhika uSNa padArthake upayogase pitta prakupita hokara tAlUmeM bhayaMkara pAka utpanna karatA hai / use jineMdra bhagavaMta tAlupAka roga kahate haiN| use pittahara auSadhiyoMke prayogase sAdhana karanA cAhiye // 102 // sarghamukhagatarogavarNanapratijJA. nigadya tAluprabhavaM navAmayaM / mukhe'khile taM caturaM bravImyaham // pRthagvicArIti vizeSanAmakaM tridoSanaM sarvasaraM tathAparam // 103 // bhAvArtha:-tAlumeM utpanna naSa prakArake rogoMkA pratipAdana kara sampUrNa mukhagata cAra prakArake rogoMkA aba nirUpaNa kreNge| usameM eka vicArI nAmaka pRthak roga hai| dUsarA sarvasara nAmaka roga hai jo vAta, pitta va kaphase utpanna hotA hai // 103 // vicArI lkssnn| vidAhapUtyAnanapAkasaMyutaH / prtiinvaankttaapttkopjH|| bhavedvicArI pratipAdito jina- / mahAjvarassarvagato bhyNkrH||104 // bhAvArtha:--atyadhika pittake prakopa se saMpUrNa mukha meM dAha, durgaMdha, pAka, snAyupratAna va mahAna jvara se saMyukta jo zotha utpanna hotA hai| ise zrIjineMdra bhagavAnane vicArI ( vidArI ) roga kahA hai / yaha bhayaMkara hotA hai // 104 // bAtaja sarvalara [ mukhapAka ] lakSaNa / satodabhedapracurAtivedanaiH / sarUkSavisphoTagaNairmukhAmayaiH / / samanvitassarvasarassavAtaja- / stamAmayaM vAtaharauSadhairjayet // 105 / / bhAvArthaH-mukhameM todana, bhedana Adi se saMyukta aneka taraha kI atyadhika fi.........mathi 1 snAyupratAnapramavaH iti graMthAMtare / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH (333) pIDA se yukta rUkSa visphoTa ( phaphole ) hoM, ise vAtajanya sarvasaira ( mukharoga ) kahate haiM isako vAtanAzaka auSadhiyoMse jItanA cAhie / / 105 // pittaja sarvasara lakSaNa / sa dAhapAkajvarasaMyutairmukhaM / saraktavisphoTagaNecitaM yadA // sa pittajaH sarvasaro'tra vaktraja- stamAzu pittaghnavarauSadhairjayet // 106 / / bhAvArtha:-pittake prakopase dAha, pAkAjyarase saMyukta, lAla ciraphoTa [ phaphole ] mukhameM vyApta hote haiM ise pittaja sarvasara [ mukhapAka ] kahA hai / ise zIghra hI pittanAzaka zreSTha auSadhiyoMke prayoga se jItanA cAhie // 106 // kaphaja sarvasara lakSaNa | khraissushiitairiitknnddraighnai-| ravedanaiH sphoTagaNaiH supicchilaiH / / .. citaM mukhaM sarvasaro balAsajaH / phaphApahastaM samupAcaredbhipaka // 107 // bhAvArtha--paruSa, zIla, khujalIyukta, kaThina, dardarahita, picchila (livalivAhara) Adi jaba mukhameM hote haiM use kapha vikArase utpanna sarvasararoga samajheM / usakI kamahara auSadhiyoM se cikitsA kareM // 107 // . sarva sarvasararoga cikitsaa| sapittaraktAnakhilAnmukhAmayAn / jayedvirakai rudhirapramokSaNaiH / / marutkaphotthAnvamanaiH sudhUmakai-zzirovirekaiH kavalaH prasAraNaiH // 108 // . bhAvArtha:--pittarabala ke vikArase utpanna, samasta mukharAMgoM ko virecana va raktamokSaNa se cikitsA karanI cAhiye / vAtakapha ke vikArase utpanna mukha gaMgoMko vamana, dhUmapAna, zirovirenana, kavalagrahaNa va pratisAraNa se jItanA cAhiye / / 108 / / madhUkAdi dhUpana varti / - madhukarAjAdananibaseMgudI / palAzasairaNDakamajjamizritaiH // '. sakuSThamAMsIsuradAruguggula / pratItasarjAkasArivAdibhiH // 109 // supiSTakalkaiH praviliptapaTTakaM / viveSTya vati varavRttagarbhiNIm // vizoSitAM prajvalitAadhUmikAM vidhAya vaktraM satataM madhUpayet // 110 // 1 yaha roga, mukha, jivhA, galA, oMTa, masUDe, dAMta va tAlu ina sAta sthAnoMmeM bhI byAsa honese, isako sarvasara roga kahA hai / . .2 sadaiva, zubha iti pAThAMtaraM / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * (334) kalyANakAske bhAvArthaH-mahuA, khiranI, nIma, hiMgoTa, palAza, eraNDa inakI majjA [girI] kUTa, jaTAmAMsI, devadAru, guggula, rAla, adraka, sArivA ityAdi ko [ghI ke sAtha ] acchItaraha pIsakara kalka banAveM / phira usa kalkako kapaDe meM lepana kara use gola veSTana kareM / usa battIko sukhAveM / sukhAne ke bAda use jalAveM / jalAkara ThIka dhuMce ke Upara mukha rakhakara dhUpa denA cAhiye // 109 // 110 // mukharoga nAzaka dhUpa. tathaiva daMtI kiNihI sahiMgudI / sureMdrakApTaiH saralaizca dhRpayet // sagugguludhyAmakamAMsikAguru- / praNItasUkSmAmaricaistathAparaiH // 111 // bhAvArtha:-usI prakAra daMtI, ciracirA, hiMgoTa, devadAru, dhUpa sarala inase banAI huI battise bhI dhUpana-prayoga karanA cAhiye, isI prakAra guggula sugaMdhi tRNa (rohisa sodhiyA) jaTAmAsI, sUkSmajaTAmAMsI, aguru, mirca ina auSadhiyoMse evaM isI prakArake anya auSadhiyoMse bhI dhUpana vidhi karanI cAhiye // 111 // mukharoganAzaka yogAMtara ayaM hi dhUpaH kaphavAtaroganut / ghRtena yuktaH sakalAn jayatyapi // sadaiva jAtIkusumAMkurAnvitaH / kaSAyagomUtragaNo mukhAmayAn // 112 // bhAvArtha:-yaha dhUpa kaphavAtake vikArase utpanna mukharogoM kA nAza karatA hai| yadi ghRtaMse yukta kareM to sarva mugvarogIko bhI jItatA hai / sadA jAIkA phala va aMkura se yukta kaSAya rasa va gomUtrA, mukhagata samasta rogoMko dUra karatA hai // 112 // zrRMgarAjAdi taila. mujhaMgarArAjAmalakAkhyayA rasaM / pRthak pRthak prasthamidaM saMtailakam / payazcatuHprasthapalaM ca yaSTikaM / pacedidaM nasyamanekarogajit // 113 // bhAvArtha:-bhaMgarAja ( bhAMgarA ) kA rasa eka prastha (64 tolA ) AMbale kA rasa eka prastha, tilakA taila eka prastha, gAyakA dUdha cAra prastha, mulaiThI (kalkArtha) 16 tolA, ina sabako milAkara taila siddha kreN| isa taila ke nasya denese mukhasambaMdhI aneka roga naSTa hote haiM // 113 // ___ sahAditala. sahArimaMdAmalakAmayAsanaiH / kaSAyakakai rjniikttutrikaiH| vipakatailaM payasA jayatyalaM / sa nasyagaNDUSavidhAnato gadAn // 114 // ... janAkaDAtrakaiH Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (335) bhAvArtha:-rAsnA, arimeda ( durgaMdha yukta khara ) Amalaka, haraDa, vijayasAra haladI, trikaTu inakA kaSAya va kalka, dUdha, inake sAtha pakAye hue tailako nasya va gaNDUSa vidhAnameM upayoga kareM to vaha aneka mukharogoMko jItatA hai // 114 // sureMdrakASTAdi yoga. sureMdrakASThaM kuTajaM sapAThAM / sarohiNIM cAtiviSAM sadaMtikAM / pibana samUtraM dharaNAMzasImataM / pRthak pRthakcche SpamukhAmayAn jyt||115 bhAvArtha:-devadAru, kUDAkI chAla, pAThA, kuTakI, ativipA, daMti ( jamAlagoTe kI jaDa ) ina auSaviyoMko pRthak pRthaka 24 ratti pramANa gomUtrameM milAkara pIve to kaphavikArasa utpanna mukharogoMkA nAza hotA hai // 115 // sarva mukharoga cikirasA sNgrh| kimucyate vaktragatAmayauSadhaM / kaphAnilaghnaM satataM prayojayet // sa nasya gaNDUSavilepasAraNa- / pradhRpanodyatkabalAni zAstravit // 116 // bhAvArtha:-mukharogake lie auSadhiko kahane kI kyA jarUrata hai / kyoMki mukha meM vizeSatayA vAta va kaphase roga huA karate haiM / unako vAta va kaphahara auSadhi prayogoMse sadA cikitsA kreN| zAstrajJa vaidya nasya, gaNDUSa, vilepana, sAraNa, dhUpana, va kavalagrahaNa isa upAyoMko bhI kAmameM leveM // 116 // mukharogIko pathyabhojana | samudgayuSaiH saghRtaissalAvaNaiH khalaissayuSaH kaTukauSadhAnvitaiH // kaSAyatiktAdhikazAkasaMyutai- / rihaikavAraM laghu bhojanaM bhavet // 117 bhAvArtha:-sukharogase pIDita rogIko, mudgayUSa, ghRta, lavaNa, khala, yUSa, evaM kaTuka auSadhi ina se yukta tathA kaSAya va kaDuA zAkoMse yukta laghu bhojana dinameM eka bAra danA cAhee // 117 / / mukhagata asaavyrog| ti prayatnAkathitA mukhAyayAH / paDuttarAH paSThirihAtmasaMkhyayA // tastu teSvoSThagatA vivAstridoSamAMsakSatajodbhavAstrayaH // 118 // 1 graMthAMtarameM kuTajaphala / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake bhAvArtha:-isa prakAra chAsaTha 66 prakAra ke mukharogoM kA varNana prayatnapUrvaka kiyA gayA hai / una pUrvokta oSTharogoM meM tridoSa ( sannipAta ) mAMsa, rakta inase utpanna 3 tIna oSTha roga choDane yogya haiM arthAt acikitsya hai / / 118 // datagata asaadhyrog| svadaMtamUleSvapi varjanIyau / tridoSAliMgau gatizaupirau parau // tathaiva daMtaprabhavAstato'pare / sadAlanazyAmalabhaMjanairdvijAH // 119 // bhAvArthaH--daMtamulaja rogoMmeM tInoM doSoMke lakSaNoMse saMyukta, arthAt tInoM doSoM se utpanna nADI va mahAzoSira ye dono roga varjanIya hai / evaM daMtotpanna rogoM meM dAlana, zyAvadaMta, bhaMjana ye tIna roga asAdhya haiM // 119 // rasanadriya, va tAlugata asAdhyaroga / kaMThagata va sarvagata asAdhya roga raseMdriye cApyalasaM mahAgadaM / vivarjayettAlagataM tathArbuda // gale svaraghnaM valayaM saMbRdam / mahAlasaM mAMsacayaM ca rohiNIm // 120 // galaughamapyugrataraM zatAntrikaM / bhayapradaM sarvagataM vicAriNam // navottarAnvaktragatAmayAndaza / prayatnatastAn pravicArya varjayet // 121 // bhAvArtha:-rasaneMdriyaja alasa nAmaka mahAroga asAdhya hai| tAlugata arbuda nAmaka roga varjanIya hai. kaMThagata svaradhna, valaya, vRnda. mahAlasa, mAMsacaya mAMsaMtAna rohiNI, ugratara zataghnI, evaM sarvamukha, gata, vicArI roga ko bhI bhayaMkara asAdhya samajhanA cAhiye / isa prakAra mukha meM honevAle unnIsa rogoM ko vaidya prayatnapUrvaka acchI tarahase vicAra karake arthAt rogakA nirNaya karake, choDa deveM // 120||121 // ___ atha netrarogAdhikAra. ataH paraM netragatAmayAnbravI- / myazeSataH saMbhavakAraNAzritAn // vizeSatallakSaNatazcikitsitAnasAdhyasAdhyAnAkhilakramAnvitAn / / 122 / / bhAvArtha:--- jaba netragata samasta rogoMko unake utpattikAraNa, lakSaNa cikitsA, sAdhyA sAdhya vicAra Adi bAtoM ke sAtha pratipAdana kareMge / / 122 // netrakA pradhAnatva. mukhyaM zarIrArddhamathAkhilaM mukhaM / sukhe'pi netrAdhikatAM vadati tat // ttathaiva netradvayahIna mAnuSa- / svarUpamAnastamasAvaguMThitaH // 123 // Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH / ( 337) bhAvArtha:- manuSya ke zarIra meM mukha sAre zarIrakA ardhabhAga samajhanA cAhiye kyoMki mukha na ho to usa zarIra kI koI kImata nahIM hai / ataeva [ anya aMgoMkI apekSA ] mukhya hai / mukhameM bhI anya iMdriyoM kI apekSA netrakA mUlya adhika hai / kyoM ki yadi netra na ho to vaha manuSya aMdhakArase ghirA huA eka vRkSake samAna hai // 123 // netraroga kI saMkhyA, tatastu tadrakSaNameva zobhanaM / yathArthaneneMdriyabAdhakA zubhAH // SaDuttarAH saptatireva saMkhyayA / durAmayAstAn samupAcaredbhiSak // 124 // bhAvArtha:- isaliye usa neneMdriya kI rakSA karanemeM hI zobhA he arthAt hara tarahase usa kI rakSA karanI cAhiye / yathArtha meM netrediyako bAdhA denevAle, azubha, va duSTa chahattara roga hote haiM / unakI vaidya bahuta vicArapUrvaka cikitsA kareM // 124 // netrarogake kAraNa. 42 jalapravezAdatitaptadehinaH / sthirAsanAt saMkramaNAcca ghamataH // vyavAyanidrAkSatisUkSmadarzanA / jo vidhUmazramavAppenigrahAt // 125 // zirotirUkSAdatirukSabhojanAt / purISamUtrAnilavegadhAraNAt // palAMDarAjIlazunAIbhakSaNA- / dbhavaMti netre vividhAH svadoSajAH // 126 // bhAvArtha:-- garamI se atyaMta tapta hokara ekadama ( ThaNDA ) jalameM praveza ( snAna, pAnI meM DUbanA Adi ) karane se, sthira Asana meM rahane se, RtuoMke saMkramaNa arthAt Rtuviparyaya honese ( AMkha meM ) pasInA Ane se, athavA atyadhika calanese, ati maithuna se, nidrAkA nAza honese, sUkSmapadArthoM ko dekhane se, dhUlI kA praveza va dhUmakA lagane se, adhika zramase, AsUMke rokane se zira atyaMta rUkSa honese, adhika rUkSabhojanase, mala, mUtra, vAyu inake vegoMko dhAraNa karane se, pyAja, rAI, lahasana, adarakha, inake adhika bhakSaNa se, netrAzrita doSoM se utpanna nAnAprakAra ke roga netra meM hote haiM // 125 / 126 // netra rogoMke Azraya / atastu teSAM trividhAstathAzrayAH / samaNDalAnyatra ca saMghayo'pare // bhavaMti netra paTalAni tAnyalaM / pRthak pRthaka paMca SaDeva SaTpunaH // 127 // bhAvArtha:-- una netra rogoM ke netroM meM maNDala, saMdhi, paTala ye tIna prakAra ke Azraya haiM / aura kramaza: ina kI saMkhyA [ pRthak ] pAMca chaha aura chaha hotA haiM / arthAt pAMca maNDala, chaha saMdhi aura chaha paTala hote haiM // 127 // " caMkramaNAcca' iti pare / 2 vindunAt iti pAThAMtaraM / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (338) / kalyANakArake paMcamaMDala SaTa saMdhi. svapakSamavartIdvaya zuklakRSNasa- / dvizeSaSTyAzrayamaNDalAni tat // dvayozca saMdhAvapi saMdhayastataH / kAnikApAMgagatA tathAparau // 128 // bhAvArtha:-troM meM pakSma, varma, zukla, kRSNa, dRSTi isa prakAra ye pAMca maMDala haiN| inameM do 2 maMDaloM ke bIca meM eka 2 saMdhi hai / isa prakAra pAMca maMDaloMke bIca meM 4 saMdhiyAM huii| pAMcavI saMdhi, kanIna ( nAka ke sAMpa ) meM, chaThI apAMga [ kanapaTI ke tarapha nena kI kora ] meM hai // 128 // . ... SaT pttl| . . . . ime ca sAkSAtpaTale ravavartmani / tathaiva catvAryapi cakSuSaH puTam // bhavecca ghoraM timiraM ca yeSu tat / vizeSatassarvagatAmayAnbruve // 129 // bhAvArtha:--do paTala ( parade ) to varmameM hote haiM / isI prakAra cAra paTala netra golaka ( akSi ) meM hota haiM / ihI netra golakake cAra paTalomeM timira nAmaka ghora vyAdhi hotI hai / Age sampUrNa netragata rAgoMke varNana vizeSa rItIse kareMge / 129 // : abhiSyaMdavarNanapratijJA samastanezAmayakAraNAzrayAn / bravImyabhiSyaMdavizeSanAmakAn // vicArya tatpUrNamupakramaM ca ta-- / dvizeSadoSaprabhAvAkhilAmayAn // 130 // bhAvArtha:-samasta netra rogoMke kAraNa va AzrayabhUta tattadvizeSa doSAse utpanna, abhiSmaMda isa vizeSa nAmadhAraka, sampUrNa rogoMko kahate hue, unakI smpuu:| cikitsAko bhI kaheMge / / 130 // vAtAbhiSyaMda lakSaNa. satAdabhedapracurAtivedanA / vizeSapArupyasaromaharSaNam // himAzupAto'zizirAbhinaMdanaM / bhavatyabhiSyaMda tadeva mArutam // 131 // bhAvArtha:-- jisa akSiroga meM, AMkhoMmeM todana bhedana Adi nAnA prakArako atyaMta vedanA, kaDApana va romAMca hotA ho, TaNDI AsU ( jala ) giratI ho ora garama upacAra acchA mAlUma hotA ho, ise vAtAbhiSyaMda arthAta bAtodrekase utpanna abhipyaMda jAnanA cAhiye // 131 // 1 jaise 1 pakSma aura varlsa ke bIca meM. 2 varma aura zukla bhAga ( saphada putalI) ke bIca meM / 3 sapheda aura kAlI putalI ke bIca meM | 4 kAlo putalI aura dRSTi(tila) ke bIca meN| 2 vyapoya iti pATAMtaraM // Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarIgAdhikAraH (339) vAtAbhiSyaMda cikitsA. purANasarpiH praviliptamakSita- / dvizeSavAtaghnagaNaH zrutAMbunA : sukhoSNasaMsvedanamAzu kArayet / pralepayettairahimaissa saiMdhavaiH // 132 // bhAvArtha:--usa ( vAtAbhipyaMda se pIDita AMkha ) para purAne ghIkA lepana karake vAtanAzaka gaNokta auSadhiyoMse paka anya uSNa jalase usako acchI tarahase svadana karAnA cAhiye / unhI vAtanAzaka auSadhiyoM meM seMdhA namaka milAkara kucha garama karake usapara lepana karanA cAhiye // 132 // vAtAbhipyada meM virecana Adi prayoga. / tatazca susnigdhatanuM virecayat / sirAvimokSarapi bastikarmaNA / / jayetsanasyaiH puTapAkatarpaNaH / sudhUmanisvedanapatrabaMdhanaiH // 133 // bhAvArtha:-isake bAda rogIko snehana karake virecana karAnA cAhiye / sirA vimokSa va bastikarma bhI karanA cAhiye / evaM nasyaprayoga, pAka taila tarpaNa, dhUmana, svedana va patrabaMdhana Adi vidhi karanI cAhiye // 133 // vizeSaH-tarpaNa-jo netroMkI tRpti karatA hai use tarpaNa kahate haiN| arthAt AMkhoMke hitakArI auSadhiyoMke rasa, ghI Adiko ( rogIko cita sulAkara-) AMkhoM meM DAlakara kucha dera taka dhAraNa kiyA jAtA hai ise tarpaNa kahA hai| puTapAka-netra rogoMko hitakArI auSadhiyoMko pIsakara golA banAve / pazcAt Ama ityAdi pattiyoMko usa para lapeTa kara usapara miTTIkA lepa kre| isake bAda kaNDoMkI agnise usa gole ko ( puTa pAka kI vidhi ke anusAra ) jalAveM / phira usakI miTTI va pattoMko dUra karake usa gole ko nicoDake rasa nikAla le aura usako sarpaNa kI vidhi ke anusAra netroMme DAleM / ise puTapAka kahate haiN| pathya bhojanapAna.. .. phalAmlasaMbhArasusaMskRtaiH khalaiH / dhRtaiHzrutakSArayuktaizca bhAjayet // pibetsa bhuktopari saurabhaM ghRtaM / mukhoSNamalpa tRSitI jalAMjalim 134 bhAvArtha:---phala, Amlase yukta, khaTTA phala, dhaniyA jIrA ityAdise acchI taraha saMskRta khala, tathA ghIse pakA huA va dUdhase yukta bhojana karAnA cAhiye / bhojana karameke Upara sugaMdha ghI [saurabhadhRta], pilAnA caahiye| yadi pyAsa lage to thoDAsA garama jala pilAnA cAhiye // 134 // 1 surabhigAyake dUdhase utpanna ghRta. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34.) kalyANakArake vAtAbhiSyaMdanAzaka aMjana. samAtuluMgAmlakasaiMdhavaM ghRtaM / satailametadvanitApayo yutam // 23 sanIlika dhRSTamidaM sadaMjanaM / kaTutrikai pitamaMjayetsadA // 135 // bhAvArthaH- vijorA niMbUkA rasa, saiMdhAlANa, tila kA tela, strI kA dUdha, naulI, ina ko ekatrA kara ke ( tAmrapAna yA patthara ke pAtrA meM ) acchI taraha pIseM aura isa zreSTha aMjana ko seTha, miraca, pIpala se dhUpa dekara hamezA ajana karanA cAhiye // 135 // vAtAbhiSyaMdAcIkalsopasaMhAra. bilocano dUtamamatkRtAmayAn / prasAdhayetproktavidhAnatA'khilAn / ythoktvaataamysccikitsit-| praNItamArgAdathavApi ytntH||136 // bhAvArtha:-isa prakAra vAta se utpanna saMpUrNa netra rogoMko pUrvokta kathana ke anusAra cikitsA karake, ThIka karanA cAhiye / athavA vAta rogoMke liye jo cikitsA pahile batAI gaI hai usa krama se yatnapUrvaka cikitsA kare // 136 // paittikAbhiSyaMda lakSaNa. vidaahpaakmvlomtaadhik-| prabASpadhamAyanasoSNavAritA // tRSA ghubhukSAnanapItabhAvatA / bhavatyAbhiSyaMdagaNe tu paittike // 137 // bhAvArtha:---AkhoMme dAha va adhika upNatA, pAnI giranA, dhUvAMsA uThanA, azrujala uSNa rahanA, adhika bhojana kI icchA honA, mukha pIlA paDajAnA Adi lakSaNa pittakRta abhiSyaMda rogameM pAye jAte haiM // 137 // paittikAbhidhyacikitsA. ghRtaM prapAya prathama mRtkRtaM / vizAdhayettatra zirAM vimokSayet // / vyahAraca dugdhodbhava sarpiSA ziro-virecayettarpaNamAzu yojayet // 138 // bhAvArtha:--pittAbhiSyaMdase pIDita rogIko prathama ghRta pilAkara (dhRtase snehana kara ) zarIrako mRdu karake virecana denA cAhiye aura sirAmokSaNa ( phasta kholanA ) bhI karanA cAhiye / isake tIna dinake bAda dUdhase utpanna ( dahIse utpanna nahIM ) ghIse zirovirecana aura tarpaNako zIghra prayoga karanA cAhiye // 138 // 1 sayapRSTamiSTataH iti pAThAMtara / 2 kisIkA aisA mata hai ki rogakI utpasise sIna dinake bAda zirovirecana Adi karanA cAhiye / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH / pittAbhiSyaMdameM lepa va rasakriyA. mRNAlakalhArakapadmakotpala - / pradhAna dugyAMghripazrRMgicaMdanaiH // payonupiSTaiH ghRtazarkarAyutaiH / pralepayettairvitaredrasakriyAm / / 139 / / (341) bhAvArtha:- kamalanAla, zvetakamala (kumudinI ) padmakASTha va nIlakamala, pravAna paMca kSIrIvRkSa ( vaDa, mUlara, pIpala, pArisapIpala, pAvara ) zakkara kAkaDAsiMgI milAkara usameM pralepana karanA evaM unhIM auSadhiyoMkI rakiyAkA prayoga karanA hitakara hai || aMjana. sucUrNitaM zaMkhamiha stanAMbunA / vivayedAyasabhAjanadvaye || muhurmuhuzarkarA suSitaM / sadajayetpittakRtAmayAkSiNi // 140 // bhAvArtha:- zaMkhako acchI taraha cUrNakara phira use stana dUdha ke sAtha lohake do baratana meM DAlakara khUba ragaDanA cAhiye ( arthAt loha ke baratana meM DAlakara lohe kI mUsalIse ragaDe ) use bAra 2 zakkarase dhUpa dekara pittajanya abhiSyaMda roga se pIDita AMkho meM hamezA aMjana kareM // 140 // akSadAha cikitsA, sayaSTikakaM paya eva mAhipaM / vigalitaM zItala miMdusaMyutam // niSevayedakSividAhavAdhite / ghRtena pauMDrekSurasena vA punaH // 141 // bhAvArtha:- -AMkheM dAhase pIDita hojAya to muleThI ke kalka meM bhaiMsakA dUba milAkara gAlana kareM / tadanaMtara usameM kapUra milAkara sevana kareM athavA isI kalka ko ghI, yA ganne ke rasake sAtha sevana kareM // 141 // pittAbhiSya meM pathyabhojana. pivedyavAgUM payasA musAdhitAM / ghRtaplutAM zarkarayA samanvitAM / / samudrayUSaM ghRtamizrapAyasaM / samudrayUSodanameva vAzanam // 142 // bhAvArtha:-- pittAbhiSyaMda se pIDita rogIko dUdhase pakAyA huA, ghIse tara, zakkara se yukta yavAgUko pilAnA cAhiye / evaM mudgayUSa yA ghRtamizrita pAyasa ( khIra ) athavA muddrayUpa ke sAtha annakA bhojana karAnA cAhiye // 142 // 1 kvAtha ityAdiyoM ko phira pakAkara, gADhA ( ghana ) kiyA jAtA hai ise rasakriyA kahate haiM graMthAMtara meM kahA bhI hai | kAthAdInAM punaH pAkAt ghanabhAve rasakriyA | Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (342) kalyANakArake pittAbhiSyaMda meM pathyazAka va jala. kapAyatitai madhuraissuzItalaiH / vipaka zAkairiha bhojayennaram // piyejjalaM caMdanagaMdhabaMdhuraM / hitaM mitaM puSpadhanAdhivAsitam // 143 / / . bhAvArthaH -kapAya, kaDuA, madhurarasa va zItala vIryayukta pakAyA huA zAka usa rogIko khilAye / yadi use pyAsa lage to caMdana ke gaMdha se manohara va sugaMdha puSpa, kapUra se suvAsika hitakara jalako mitase pilAnA cAhiye // 143 // pirajasavAkSiroga cikitsA. kiyaMta evAkSigatAmayA nRNAM / pratItapittaprabhavA vidaahinH|| tatastu tAnzItalasarvakarmaNA / prasAdhayetpittacikitsitena vA // 144 // ... bhAvArthaH- manuSyoM kI AMkhameM pitta se utpanna ataeva atyaMta dAhase yukta "kitane hI netraroga utpanna hote haiN| isaliye ina saba ko, zItala cikitsAdvArA athavA 1 paittika rogokta cikitsAkrama dvArA jItanA cAhiye / / 144 // ___ raktajAbhiyada lakSaNa. salohita vaktramathAkSilohitaM / pratAnarAjIpariveSTitaM yathA // saMpittaliMgAnyapi yatra lohita / bhavedabhiSyada iti prakIrtitaH // 145|| bhAvArya:-jisa netraroga meM mukha lAla ho jAtA hai, AMkheM bhI lAla ho jAtI hai, evaM lAla rekhAoM ke samUha se yukta hotI haiM, jisameM pittAmiSyada ke lakSaNa bhI "prakaTa ho jAte haiM, use raktajanya abhiSda roga jAnanA cAhiye // 145 // raktajAbhiSyaMda cikitsaa| tamAzu pittakriyayA prasAdhaye / damRgvimokSarapi shodhnaadibhiH|| sadaiva pittAsrasamudbhavAngadA- / nazeSazItakriyayA samAcaret // 146 / / bhAvArtha:---use zIghra pittahara auSadhiyoMse cikitsA karanI cAhiye / evaM rakta . mokSapA, zodhanAdi ( vamana virecana Adi ) vidhi bhI karanI cAhiye / sadA pitta va ( rakta vikArase utpanna rogoMko samasta zItakriyAvoMte upacAra karanA cAhiye // 146 // ... phajAbhiSyaMda lakSaNa. 1:- pradehazItAtigurutvazophatA / sutIvakaNDUrAhimAbhikAMkSaNam // sapicchilAsrAvasamudbhavaH kaphA-dbhavantyabhiSyaMdavikAranAmani // 14 // Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| bhAvArtha:--AMkhoMmeM kucha liptasA mAlUma honA aura ati zaitya, bhArIpanA va zopha honA, tIna khujalI calanA, garama padArtho meM adhika lAlasA honA, evaM AMkho se cikanA srAva honA ye lakSaNa kaphaja abhiyaMda roga meM pAye jAte haiM // 147 // ___ kaphajAbhiSyada kI cikitsA. tamapyabhIkSNaM ziraso viraMcanaiH / sirAvimokSaratirUkSatApanaH // phalatrikatryUSaNasAdakadrayaiH / pralepayatsoSNagavAMrapeSitaiH // 148 // bhAvArthaH-usa kaphaja abhiSpaMdako bhI zirovirecana, sirA mokSaNa va atirUkSa padArthose tApanake dvArA upacAra karanA cAhiye / evaM triphalA [ soMTha miraca pIpala ] inako adrakake rasa va uSNa gomUtra ke sAtha acchI taraha pIsakara AMkhoMme lepana karanA cAhiye // 148 // kaphabhiSyaMdameM Azcotana va seka. sasaiMdhavaissA nntrairmuhurmuhu-| bhavetsadAzcotanameva zobhanam // punarnavAMghriprabhavaiH sasaiMdhavai / rasainiSicetkapharuddha locanam / / 149 / / bhAvArtha:-bAra 2 upatara seMdhA loNase usapara seka denA cAhiye evaM soMTake rasako seMdhA loNake sAtha milAkara usako usa kaphagataM AMkha meM saMcana karanA cAhiye / / 149 // . . kaphAbhiSyaMdameM gaNDrapa va kavala dhAraNa.. supiSTasatsarpoSNavAribhiH / sadaiva gaNDUSavidhividhIyatAm / sazigumUlAIkakuSTasaiMdhavaiH / prayojayetsatkabalAnyanaMtaram // 150 / bhAvArtha:--sarasoMko anchItaraha pIsakara garama pAnIse milAkara usase gaNDaSa prayoga kareM / evaM tadanaMtara sejanakA jaDa, adraka, seMdhAnamaka ina auSadhiyoMse katrala grahaNa karAve // 15 // kaphAbhiSyaMda meM puTapAka. puTaprapAkairAtatakSiNarUkSaH / kpaathskssaargnnegvaaNbbhiH|| nizAdvayatryUSaNakuSTasarpapa / prapiSTakakailalitaiH sugAlitaH // 15.1 // bhAvArtha:--atitIkSNa va rUkSa auSadhiyoMko kapAya va kSAra dravyoM ke sAtha milAkara gomUtra ke sAtha pAMseM, evaM donoM haladI, tryUSaNa, kUTa, sarasoM inakA kalka banAkara u meM milA phira gAlanakara puTapAka siddha honepara kamAbhiyaMdameM prayoga kareM 151 // Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake mAtuluMgAdyajana. samAtulagAmlakasaiMdhavAnvitaM / nizAbhayAnAgarapippalItrayam / / vighaTTayedujjvalatAmrabhAjane / harItakItalasudhUpitaM muhuH / / 152 // bhAvArtha:--vijorI niMbU, baDahala, seMdhAnamaka, haladI haraDa, soMTha, pIpala, vana pIpala gajapIpala, ina ko sApha, tAmra ke bartana meM DAlakara khUba raMgaDanA cAhiye / aura use, haraDa va tilake tela se pAra 2 dhUpa denA cAhiya / yaha aMjana zleSmAbhiSyaMda roga ko hitakArI hai // 152 // muruMgyAMjana. tathA muhaMgI surasAdakadrava- / maNicchilA mAgadhikA mahauSadham / / vimardayettadvadihapradhUpitaM / sadAMjanaM zleSmakRtAkSirogiNAM // 153 // bhAvArtha:-kAlA seMjana, tulasI. va Adraka ke rasa se mainazila, pIpala, soMTha, ina ko tAmrake bartana meM, khUba mardana kreN| aura haraTa, aura tela se dhUpa deveM / isa aMjana ko, kaphotpanna netrarogiyoM ko prayukta karanA cAhiye // 153 / / kaphaja sarvanetrarogoMke cikitsA saMgraha. kaphodbhavAnakSigatAkhilAmayA- / napAcaredaktasamastabhapajaiH / vizeSataH komalazigrupallava- / pradhAnajAtIpuTapAkasadasaiH // 154 // bhAvArtha:--ukta prakAra ke samasta auSadhiyoMse kapha vikArase utpanna netra rogoMkI cikitsA karanI cAhiye / vizeSatayA sejanakA komala patte jAI (camelI) ke patte ko puTapAka karake bhI isameM upacAra karanA cAhiye // 154 // kaphAbhiyada meM paththa bhojana. kaphAtiyuktaMtikaTuprayoga- / vizuSkazAkairahimabilakSitaiH // tryahAravyahAra prAtarupoSitaM naraM / ghRtAnnamalyaM labhubhojayetsakRt // 155 bhAvArtha:-kapha atyAdhika yukta netra rogI manuSya ko ati kaTu auSadhiyoMke prayogake sAtha 2 tIna 2 dinataka upavAsa karAkara, sUkhe va rAkSa garama zAkoM ke sAtha ghose yukta laghu va alpa anna ko prAtaHkAla eka bAra bhojana karAveM // 155 // kaphAmiSyada meM peya. pivedasau kuSTaharItakIdhanaH / zRtoraNamalpaM jalamakSizegavAn / kaNasanapajasiddhameva kA / hita manohAriNamAhakArasam // 156 // Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudarogAdhikAraH ( 345 ) - bhAvArtha:- - yaha netra rogavAlA kUTha, haraDa, nAgaramothA, inase pakAye hue thoDA garama, pAnIko pIveM athavA kaTu, uSNa auSadhiyoMse siddha aDahara ke rasa ( jala ) ko pIveM, vaha hitakara hai // 156 // abhiSyaMdakI upekSA se adhimathakI utpatti. upekSaNAdakSigatAmayA ime / pratItasatsyaMdavizeSanAmakAH / svadoSabhedairjanayati durjayAn / parAnadhomandhanasaMbhidhAnakAn // 157 // bhAvArtha:- yadi ina abhiSyaMda nAmaka prasiddha netrarogoMkI upekSA kI jAya, arthAt sakAlameM yogya cikitsA na kare to ve apane 2 doSabhedoM ke anusAra durjaya aise adhimaMtha nAmaka dUsare rogoMko paidA karate haiM / jaise ki kaphAbhiSyaMda ho to kaphAdhimaMthako, pittAbhiSyaMda pittAdhithako utpanna karatA hai ityAdi jAnanA cAhiye // 157 // adhimathakA sAmAnya lakSaNa. bhRzaM samutpATya ta eva locanaM / muhu muhurmadhyata eva sAMpratam // ziro'rdhamapyugatarAtivedanam / bhavedadhImanthavizeSalakSaNam // 158 // -- bhAvArtha:- - jisameM ekadama AMkha ukhaMDatI jaisI mAluma hotI ho aura unako koI mathana karate ho isa prakArakI vedanA jisameM hotI ho evaM ardhamastaka atyadhika rUpase dukhatA ho use adhimantha roga samajheM arthAt yaha adhimaMtha rogakA lakSaNa hai // 158 // adhimaMtho meM dRSTinAza kI avadhi. 44 kaphAtmako vAtikaraktajau kramAt / sasaptaSaTpaMcabhireva vA tribhiH || kriyAvihInAH kSapayaMti te dRzaM / pratApavAn paittika eva tatkSaNAt 159 S bhAvArtha:- -kaphaja, vAtaja va raktaja adhImantha kI yadi cikitsA na kareM to kramase sAta chaha va pAMca dinake aMdara AkhoMkoM naSTa karatA hai / arthAt kaphaja adhimaMtha sAta dina meM, vAtika adhimaMtha chaha dina meM, raktaja adhimaMtha pAMca yA tIna dina meM dRSTiko naSTa karatA hai / paittika adhinaM to usI samaya AMkhoMko naSTa karatA hai // 159 // adhimathacikitsA. atastu dRSTikSayakAraNAmayAn / sato dyadhamanthaguNAnvicArya tAn // cikitsitaizIghramiha prasAdhaye / dbhayaMkarAn syaMdavizeSa bheSajaiH // 160 // 1 isa adhimaMtha ke abhiSyaMda ke samAna vAtaja, pittaja kaphaja, ratana, isa prakAra cAra bheda haiN| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake bhAvArtha:-isaliye AMkhoMke nAza ke lie kAraNIbhUta ina bhayaMkara adhimatha gaMgoM guNoM ko acchItaraha vicAra kara unake yogya auSadhiyoMse evaM abhiSyaMda rogokta auSadhiyoMse bahuta vicAra pUrvaka cikitsA kareM // 160 // / hatAdhimaMtha lakSaNa. bhavedadhImantha upekssito'nil-| prabhUtarogo'kSinipAtayatyalaM // asAdhya eSo'dhika vednaakulo| hatAdhimantho bhuvi vizruto gdH||16|| bhAvArtha:-bAtaja adhimantha kI upekSA karanepara eka rogakI utpatti hotI hai, jo AMkhoM ko girAtA hai evaM jisameM anyaMta vedanA hotI hai use hatAdhimatha roga kahate haiM / vaha asAdhya hotA hai // 161 // zophayukta, zopharahita netrapAka lakSaNa. pradehakaNDAmavadAhasaMyutaH / prapakvApiMdhIphalasannibho mahAn // sazophakaH syAdakhilAkSipAkai-! tyathAparaH shophvihiinlkssnnH||162|| * bhAvArtha:-malase liptasA honA, khAja, strAva va dAhase yukta hokara biMbIphalake samAna jo lAla sUja gayA ho use zophasahita akSipAka kahate haiM / isake alAvA zopharahita akSipAka bhI roga hotA hai // 162 // vAtaparyaya lakSaNa. yadAnilaH pakSmayuge bhramatyalaM / dhruvaM sanetraM tvadhika zritastadA / karoti paryAyata eva vedanAM / sa paryayassyAdiha vAtakopataH // 163 // bhAvArtha:-jaba vAyu bhRkuTI va netra ko vizeSatayA prApta kara donoM palako meM ghUmatA hai arthAt ( bhRkuTI, netrakI apekSA ) kucha kama aMzameM parako meM Azrita hotA ha taba ( kabhI netra, kabhI donoM palake, kabhI bhRkuTo pradezameM ghUmatA hai to)paryAya rUpa se arthAt kabhI netra meM kabhI bhakuTI meM kabhI palakoma vedanA utpanna karatA hai| yaha udrikta vAtane utpanna hotA hai| ise vAtaparyaya roga kahate haiM // 163 // zuSkAkSipAka lakSaNa. yadAkSi saMkuMcitavamadAruNaM / nirIkSitu rUkSatarApilAtmakaM / na caiva zaknotpanilaprakopalo / vizuSkapApa.pra.hataM tadAdizet // 164 // Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| bhAvArthaH-vAtake prakopa se AkheM saMkucita hojAya arthAt khule nahIM aura rUkSa ho jisakI varma, ( vAphaNI ) kaThina ho, dekhane meM mailA dIrakheM ( sApha na dAkheM, AkhoMse dekha nahIM sakeM ( ughADanemeM atyaMta kaSTaM hotA ho) use zuSkAkSipAka kahanA cAhiye // 164 // anyato vAta lakSaNa. vilocanastho bhravi saMcito'nilaH / zirovahAM kI namadinIM / karoti manyAsvapi tInavedanAM / tamanyato vAtaguzanti saMtatam / / 165 / / bhAvArtha:- AMkha meM rahanevAlA, bhrameM saMcita bAta zira meM bahanevAlI nADI, kAna, hanu ( ToDI) aura manyAnADI meM aisI tIvra pIDA utpanna karatA hai jo bhidatI mAlUma hotA hai / ise anyato vAtaroga kahate haiM // 165 // ___ AmlAdhyuSita lakSaNa. vidAhinAmlena niSevitena t-| dvipacyate locanameva sarvataH // salohitaM zophayutaM vidAhava- / dbhavettadAmlAdhyuSitastu raktataH // 166 // bhAvArtha:--vidAhI Amla padArthake sena karanese saMpUrNa AMkha paka jAtI hai| aura lAla, zophayukta va dAhayukta hotI hai| yaha roga raktake prakopa se utpanna hotA hai / use amlAdhyuSita roga kahate haiM // 166 // zirolpAta lakSaNa. yadakSirAjyo hi bhavaMti lohitAH / saMvedanA vApyathavA vivednaaH|| muhurvimRjyantyamRjaH prakopatI / bhavecchirotpAta itIrito gdH||167|| bhAvArtha:-jisameM AMkhoMkI naseM pIDAyukta athavA pIDArahita hotI huI, lAla ho jAtI haiM aura bAra 2 lalAIko choDa detI haiM athavA vizeSa lAla ho jAtI haiM isa vyAdhiko zirotpAda kahate haiM / yaha rakta prakopa se utpanna hotA hai // 167 // zirAmaharSa lakSaNa. yadA zirotpAta upekSito nRNAM / zirAmaharSI bhavatIha nAmataH // tataH sravatyacchamajasramAstrako / naro na zaknAtyabhilakSituM kSaNam // 168 1 anyagranthakAroMkA to aisA mata hai ki manyA, hanu, karNa Adi sthAnoM meM rahanevAlA vAta '' AMkha va bhRkuTImeM pIDA utpanna karatA hai use anyato vAta kahate haiM / yaha vAta anya sthAnoM meM rahakara anyasthAnameM pIDA utpanna karatA hai / isaliye isakA nAma sArthaka hai| | Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (348) kalyANakArake bhAvArtha:-yadi zirotpAta rogakI upekSA kare to zirApraharSa nAmaka roga hotA hai / jisameM sadA AkhoMse svaccha strAva hotA hI rahatA hai / vaha manuSya eka kSaNa bhI dekhane ke liye samartha nahIM hotA hai // 168 // netrarogoMkA upasaMhAra. iti prayatnAdazasazasaMkhyayA / pratItarogAnnayanAkhilAzrayAn // vicArya tatsAdhanasAdhyabhedavi- / dvizeSatassyadacikitsitairjayet / / 169 // - bhAvArtha:---isa prakAra saMpUrNa netra meM honevAle satraha prakAra ke netra rogoMko, sAvyasAdhana bheda ko jAnane vAlA matimAn vaidya, vizeSa rItise . vicAra karake, una ko abhiSyaMdokta cikitsA paddhati se jIteM // 169 // , sadhyAdigata netraroga varNana pratijJA. atotra netrAmayamAzritAmayA- / nasAdhyasAdhyakramatazcikitsitaiH // bravImi tallakSaNataH pRthak pRthak / vicArya saMdhyAdigatAsvasaMkhyeyA 170 bhAvArtha:--yahAM se Age, netrarogoMke Azrita rahanevAle, saMdhi Adi sthAnoM meM honevAle, saMdhigata, varmagata Adi rogoM ke sAdhyAsAdhya vicAra, una kI cikitsA, alaga 2 lakSaNa aura saMkhyA ke sAtha 2 varNana kareMge // 170 // saMdhigatanavavidha roga va parvaNI lakSaNa / naveva necAkhilasaMdhijAmayA / yathAkramAttAn sacikitsitAna brave / / calAtimRdvI nirujAtilohitA / matAcA saMdhau piTakA tu parvaNI // 171 // bhAvArtha:-netra kI sarva saMdhiyo meM, honevAle roga nau prakArake hI hote haiN| una ko una ke cikitsAkrama ke sAtha 2 krama se varNana kareMge / kRSNa va zukla kI saMdhi meM cala, atyaMta mRdu, pIDAse rahita, atyadhikalAla, aisI jo piDikA he|tii hai use AcAghone parvaNI nAmase kahA hai // 171 // alajI lakSaNa, kaphAdatisrAvayuto'tivedanaH / sakRSNavarNaH kaThinazca saMdhijaH // bhavedatigraMthirihAlajI gadaH / sa eva zophaH paripAkamAgataH // 172 // 1 pUyAlasa, kaphopanAha, cAra prakAra ke slAva ( kaphajalAva, pittajanAva, raktajasrAva, puuy| snA arthAt sannipAtajasrAva,) parvaNI, alajI aura kRbhigraMthi isa prakAra saMdhigata rogoM ke bheda nau haiM Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| ( 349) prayAlasa, kaphopanAha lakSaNa. satodabhedo bahupUyasaMsravI / bhavetsa pUyAlasa ityathAparaH // svadRSTisaMdhau na vipakavAn mahA- / nudIrito graMthirihAlpavedanaH // 173 - kaphajasrAva lakSaNa. kaphopanAho bhavatIha saMjJayA / sa eva pakko bahupUyasaMstravAt / / sayasaMkhAvavizeSanAmakaH / sitaM vizuSkaM bahulAtipicchilam // 174 // pittajastrAva va raktajanAvalakSaNa. sravatsadA srAvamato valAsajo / nizAdravAbhaM sravatIha pittajaH / .. sazoNitaH zoNitasaMbhavo yatazcaturvidhAH sAvagadA udIritAH // 175 // kRmigraMthi lakSaNa. svavarmajAtAH krimayo'tha zuklajAH / prakurvate graMthimatIva kaNDuram // svasaMdhideze nijanAmalakSaNaiH / samastasaMdhiprabhavAH prkiirtitaaH||176|| bhAvArtha:-kaphake vikArase atyadhika srAvase yukta, atyaMta vedanA sahita, kRSNavarNavAlA kaThina sarija graMthizopha alajI ke nAmase kahAjAtA hai| vahIM ( alajI) zopha jaba pakajAtA haiM todana, bhedana pIDAse saMyukta hotA hai to usameMse adhika pUyakA strAva hone lagatA hai ise pUyAlasa kahate haiM / dRSTikI saMdhimeM pAkase rahita alpa vedanA yukta, jo mahAn graMthi [gAMTha] utpanna hotA hai use kaphopanAha kahate haiM. vahI ( kajhopanAha ) pakakara, usase jaba bahuta prakArake pUya nikalane lagate haiM to use pUyasaMsrAva [ pUyasrAva va sannipAtajasrAva ] kahate haiM / yadi usase, sapheda zuSka, gADhA va cikanA pUya, sadA strAva ho to use kaphajasrAva samajhanA caahiye| yadi haladIke pAnIke sadRza, pIlA srAva ho to use pittajasrAva, raktavarNakA srAva hoveM to raktajanAva sapajheM / isa prakAra caturvidha sAvaroga AgamameM kahA hai| varmabhAga zukla bhAga meM utpanna kRmiyAM, vartma aura zukla kI saMdhi meM atyadhika khujalI se yukta graMthi (gAMTha) ko utpanna karate haiM isa ko kRmigraMthi kahate haiM / isa prakAra apane 2 nAma lakSaNoM ke sAtha, saMpUrNa saMdhi meM utpanna honevAle saMdhigata rogoMkA varNana ho cukA hai // 172 / / 173 // 174 // 175 // 176 // varmagatarogavarNanapratikSA. ataHparaM vartmagatAmayAnbruve / svadoSabhedAkRtinAmasaMkhyayA / vizeSatastaiH saha sAdhyasAdhana- / pradhAnasiddhAMtasamuddhatauSadhaiH / / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (350) kalyANakArake bhAvArtha:--yahAM se Age varbhagata ( AkhoM ke ) rogoMko una kA doSa bheda, lakSaNa, nAma, saMkhyA, sAdhya ko sAdhana karanekA pradhAna siddhAMta ( cikitsAkrama ) aura zreSTa auSadhiyoMke sAtha 2 vizeSarIti se varNana kareMge // 177 // utsaMginI lakSaNa. tridoSajayaM piTakAMtarAnanA / bahirgatakA varasaMzritA ghanA // svavatmajorasaMginikAtmanAmato / bhavedvikAro vahuvedanAkulaH // 178 // bhAvArtha:---nIce ke koya meM bAhara ubharI huI, ghana, atyaMta vedanA se Akulita, tridoSotpanna piTikA hotI hai jisa kA mukha bhItara ko ( AMkha kI tarapha ) ho isa varma meM utpanna vikAra kA nAma utsaMginI hai // 178 // - kuMbhIkalakSaNa. svavartmajA syApiTakA vivedanA / svayaM ca kuMbhIkaphalAsthisannibhA // muhussadAdhmAti punazca bhidyate / kaphAtsa kuMbhIka itIrato gdH||179|| bhAvArthaH----apana varma ( koye, palakoMke bIca ) meM vedanArahita kuMbhIka bAjake bhAkAravAlA piTakA [ punsI ] utpanna hotA hai / jo eka daphe sUjatA hai, dUsarI daphe phUTakara usase pUrva nikalatA hai, punaH sUjatA hai / vaha kapha vikArase utpanna kuMbhIka nAmaka roga hai // 179 // . pothakI lakSaNa. sakaNDurasvAvagurutvavedanA bhavaMti bahavyaH piTakAH svavamajAH // suraktavarNAssamasarSapopamA-- | ssadaiva podhakya iti prakIrtitAH // 180 // bhAvArtha:-AMkhoM ke varma [ koye ] meM khAja sahita, sAtra, vedanA va gurutvase yukta bahutasI piDikAyeM utpanna hotI haiM va lAlavarNase yumta sarasoMke samAna rahatI haiM unhe sadaiva pothakI piTakA kahate haiM // 180 // __ dharmazarkarA lakSaNa. kharA mahAsthalatarA pradUSaNA / svavarmakere piTakAvRtAparaiH // savakSmakaNDropaTakAgaNabhaMvat / kaphAnilAbhyAmiha vamazarkarA // 181 // 1 anAra ke AkAravAlA phala vizeSa! koI kumhera kahate haiN| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anima.. Annary kSudrarogAdhikAraH / ( 351) bhAvArtha:-kaThina, yo, koyeko dUSaNa karanevAle khujalIyukta anya choTI 2 phunsIyoMke samUhase vyApta, jo piDakA ( phunsI ) koye meM hotA hai use varma zarkarA kahate haiM / yaha kaphavAtake prakopase utpAna hotA hai // 181 // avirmakA lakSaNa, tathA ca urikabIjasInnabhAH / kharAMkurAH zlakSNatarAH vivedanAH // bhavaMti vmnyvloknkssyaaH| sadA tadA'dhikavatmadehinAm // 182 // bhAvArtha:--manuSyake koyameM kakaDIke bIjake samAna AkAravAlI kaThina cikanI, vedanArahita aura AMkhako nAza karanevAlI jo phusiyAM hotI hai, use, arzavama kahate haiM // 182 // zuSkA va aMjananAmikAlakSaNa, kharAMkuro dIrghataro'tidAruNA / vizuSkadurnAmagadaH svavamani // sadAhatAmrA piTakAtikomalA / vivedanA sAMjananAmikA bhavet // 183 // bhAvArtha:--koyemeM kharadarA, dIrgha lambA ati bhayaMkara akuMra utpanna hotA hai use zuSkArza roga kahate haiM / koyeme dAha yukta, tAmravarNavAlI atyaMta komala, vaMdanA rahita jo phunsI hotI hai use aMjanAmikA kahate haiM // 183 / / bahalavama lakSaNa. kapholvaNAbhiH piTakAbhiraMcitaM / saMvarNayuktAbhi samAbhi saMtataH // samaMtataH syAt bahalAkhyavamatA / svayaM gurutvAnna dadAti vAkSitum / / bhAvArtha:--koyA, cAroM taraphase kaphodrekase utpanna, samAna va savarNa phunsI yose yukta hotA hai to ise, bahalavarma roga kahate haiM / yaha svayaM guru rahanese AMkhoMko dekhane na datA // 184 // varmabaMdha lakSaNa. sazophakaNDUyutaturadhvaMdanA / sametavAkSinirIkSaNAvahAt / / yutastadA vartmagatAvabandhako / naro na samyaksakalAnirIkSate // 185 // bhAvArtha:- koyA, khujalI va alpavedanAbAlI sUjana se yukta hone ke kAraNa AMkheM dekhane meM asamartha hotI haiM / isa rogase pIDita manuSya sampUrNa rUpoMko acchI tarahase nahIM dekha pAtA hai / ise vArmAvabaMdha athavA varmabaMdha kahate haiM / 185 // 1 samAbhiratyaMtasavarNasaMcayAt iti pAdAMtaraM, Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAraka vinvasnALAAAAAAAAnd rammarna kliSTavarma lakSaNa. samaM savarNa mRduvedanAnvitaM / satAmravarNAdhikameva vA sadA // stravedakasmAdrudhiraM svavartmato / bhavedidaM kliSTaviziSTavartmakam // 186 // bhAvArtha:-koyA, samAna ho arthAt zotha rahita ho, svAbhAvika varNase yukta ho athavA hamezA tAmravarNa [ kucha lAla ] hI adhikatA se ho aura akasmAt koyese raktakA srAva ho to, ise klipTavarma roga kahate haiM // 186 // kRSNakardama lakSaNa. upekSaNAkliSTamihAtmazoNitaM / dahettataH kledamathApi kRSNatAm // vrajettataH prAhurihAkSibhinnakAH / svavedakAH kRSNayutaM ca kardamam // 187 bhAvArtha:-uparyukta kliSTavarma rogakI upekSA karanese, vaha varmagata rakta ko jalAveM, to usa meM kleda [ kIcaDasA ] utpanna hotA hai, aura vaha kAlA ho jAtA hai| isaliye akSirogoM ko jAnanevAle AtmajJAnI RSigaNa, ise kRSNakardama roga kahate haiM // 187 // zyAmalavarma lakSaNa. sabAhyamaMtazca yadAzu vartmanaH / pramUnaka zyAmalavarNakAnvitam // / vadaMti tacchyAmalavamanAmakam / vizeSataH zoNitapittasaMbhavam // 188 // bhAvArtha:-jisameM koyeke bAhara va aMdarake bhAga zIghra hI sUjatA hai aura kAlA Sar3ajAtA hai to, use zyAmalavarma roga kahate haiM / yaha vizeSa kara raktapitta ke prakopa se utpanna hotA hai // 188 // klinnavarma lakSaNa. yadA rujaM zUnamihAkSivAdyataH / sadaivamaMtaH paripicchiladravam // sravediha klinnaviziSTavarmakam / kaphAsragutthaM pravadati tadvidaH // 189 bhAvArtha:-jaba AMkha [ koye ] ke bAhara pIDA rahita sUjana ho aura hamezA 'andara se picchila [ cikanA] pAnI kA srAva ho, taba use akSiroga ko jAnanevAle, klinnavama roga kahate haiN| yaha kapha, rakta se utpanna hotA hai // 189 // 1 isa ko anya graMthameM vartmakardama nAmase kahate haiN| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudarogAdhikAraH apariklinnavarmalakSaNa. ..... muhurmuhudhautamAha vartma yat / pradihyate tatsahasava sAMpratam // apAkavatsyAdapariprayojitaM / kaphodbhava klinnakavarmanAmakam // 19 // bhAvArtha:---koye ko bAra 2. dhonepara bhI zIdhra hI cipaka jAveM aura pake nahIM ise apariklinna varma ( aklinnavama ) kahate haiM / yaha kapha se utpanna hotA hai // 190 __ vAtahatavarma lakSaNa .vimuktasaMdhipravinaSTaceSTitaM / nimIlyate yasya ca vartma nirbharam // / bhavedida vAtahatAkhyavartmakaM / vadaMti saMtaH suvicArya vAtajam // 191 / / bhAvArtha:-jisa meM kothe kI saMdhi khulajAveM ( pRthak ho jAyeM ) palaka ceSTA rahita ho, arthAt khulane micane vAlI kriyA na ho, palaka ekadama baMda rahe, to ise satpuruSa acchItaraha... vicAra - karake - vAtahatavarma kahate haiN| yaha vAtase utpanna hotA hai // 191 // arbuda lakSaNa. suraktakalpa viSa vilaMbitaM / savamato'tasthamavedanaM dhanam // bhavedidaM graMthinibhaM tadarbudaM / vrati doSAgamavedino budhAH // 192 // bhAvArthaH-koye ke bhItara, lAla, viSama ( kaSTakArI) avalambita, vedanA rahita, kaDA, graMthi ( gAMTha ) ke sadRza jo zotha hotA hai, use doSazAstra ko jAnane vAle vidvAn, arbuda ( varmArbudu ) kahate haiM // 192 // nimeSalakSaNa sirAM svasaMdhiprabhavAM samAzritaH / sa cAlayatyAzvanilazca vartmani // nimeSanAmAmayamAmanaMti taM / prabhaMjanotthaM sphurasanmuhurmuhuH // 193 // bhAvArtha:-koye kI saMdhi meM rahane vAlI nimeSiNI ( palakoM ko ughADa ne mUMdane vAlI ) sirA, nasa meM Azrita vAyu, zIghra hai| koyoM ko calAyamAna karatA hai, isa se vaha vAra 2 sphuraNa hotA hai / isaliye isa bAtajaroga ko nimeSa kahate raktAhIkSaNa svavartya saMzritya vivardhate mRdu- / ssalohilI dIpatarAMkuro'tirak // sa lohitArzI bhavatIha nAmataH / prarohati chinnamapIha tatpunaH // 194 // Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 354 ) kalyA gakAraka bhAvArtha:-- AMkha ke koye ko Azrita kara jo mudu, lAla, atyaMta pIDA kara ne vAlA, lambA aMkura ( utpanna hokara ) bar3hatA hai / jisako chedana karane para bhI phira ugatA rahatA hai, ise raktArza kahate haiM // 194 // lagaNalakSaNa avedano graMthirapAkavAnpunaH / sa vartmani sthUlataraH kaphAtmakaH // svaliMgabhedo lagaNo'tha nAmataH / prakIrtito doSavizeSavedibhiH // 195 // bhAvArtha:- koye meM vedanA va pAka se rahita sthUla, kapha se utpanna, kaphaja lakSaNoM se saMyukta jo graMthi (gAMTha) utpanna hotA hai use vAtAdi doSoM ko vizeSa rIti se jAnane vAle lagaNa roga kahate haiM // 125 // bisavalakSaNa susUkSmagaMbhIragatAMkuro jale / yathA disaM tadvadihApi vartmani // sravatyaja bisavajjalaM muhuH / sa nAmatastadvisavartma nirdizet // 196 // bhAvArtha:-- :- kamaLa nAlI jo jalameM nIce taka gaharI calI jAtI hai aura sadA jalameM rahane se usa se jalasrAva hotA rahatA hai, usI prakAra koye meM, atisUkSma va gaharA gayA huA aMkura ho, jisame hamezA pAnI bahatA rahatA ho, ise bisavartmaroga kahanA cAhiye || 196 // pakSmakopalakSaNa yadaiva pakSmANyativAta kopataH / pracAlitAnyakSi vizaMti saMtatam // tatastu saMraMbhavikArasaMbhavaH / sa pakSmakopo bhavatIha dAruNaH // 197 // bhAvArtha:- : bAta ke prakopa se, jaba koye ke bAla calAyamAna hote hai aura AMkha ke andara praveza karate haiM (ve netroM ko ragar3ate haiM ) taba isa se AMkha ke zuka kRSNa bhAga meM zodha utpanna hotA hai / ise pakSmakopa kahate haiM / yaha eka bhayaMkara vyAdhi hai // 197 // varmarogoM ke upasaMhAra itIha varmAzrayarogasaMkathA | svadoSabhedAkRtinAmalakSaNaiH // athaikaviMzatyuditAtmasaMkhyayA / prakIrtitAH zRlagatAmayAnve // 198 // 1 yaha rakta ke prakopa se utpanna hotA hai isaliye raktArI kahA hai // Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| ( 355 ) bhAvArtha:: - isa isaprakAra AMkhoM ke kAMco meM rahane vAle ikkIsa prakAra ke rogoM ko unake doSabheda, AkRti, nAma va lakSaNa saMkhyA ke sAtha varNana kara cuke haiN| aba zuklamaNDalagata rogoM ko kaheMge // 198 // vistArya va zuklA ke lakSaNa athArma vistAri sanIlalohitaM / svazuklabhAMga tanuvistRtaM bhavet // tathaiva zuklA cirAcca vardhate / sitaM mRdu zvetagataM tathAparaM // 199 // bhAvArtha:- AMkha ke zukla [ sapheda ] bhAga meM thoDA nIla vA raktavarNayukta patalA aura vistRta : phailA huA ] aisA jo mAMsakA caya [ ikaThThA ] hoyeM ise bistAri arbha roga kahate haiM / isI prakAra zukla bhAga meM jo mRdu, sapheda, aura dhIre 2 baDhane vAlA jo mAMsacaya hotA hai ise zuklArma kahate haiM // 199 // lohitA va adhimAsArmalakSaNa yadA tu mAM pracayaM prayAtyalaM / svalohitAvujapatrasannibham // yakRtsakAzaM bahalAtivistRtaM / sitAzrayo'sAvadhimasinAmakam // 200 // bhAvArtha:- :- jaba ( zukla bhAga meM ) rakta kamala dalake samAna, lAla, mAMsa saMcita hotA hai ise lohitArma kahate haiM / jo jigara ke sadRzavarNayukta, moTA, adhika 1 phailA huA, mAMsa saMcita hotA hai ise adhimAsArma kahate haiM // 200 // snAyuarsa va kRza zaktike lakSaNa. sthiraM bahusnAyukRtArma vistRtaM / sirAvRtaM syApizitaM sitAzrayaM // salohitA zlakSNatarAzca biMdavo / bhavaMti zukle kuzazuktinAmakam || 201 / / bhAvArtha: - zukla bhAga meM majabUta phailA huA zirAoM se vyApta jo mAMsa kI vRddhi hotI hai ise snAyuarbha kahate haiM / lAla va cikane bahuta se biMdu zuklabhAga meM hote haiM, ise kRzazukti [ zukti ] nAmaka roga kahate haiM // 201 // -- arjuna va pikalakSaNa. ekaH zarzasya kSatajopamAkRti- / rvyavasthito biMdurihArjunAmayaH // sitonnataH piSTanibhaH sitAzrayaH / supiSTakAkhyo vidito vivedanaH // 202 // bhAvArtha:- zukla meM kharagoza ke rakta ke samAna lAla, jo eka biMdu [ bUMda ] 1 yathArtha eva iti pAThAMtaraM / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAraka hotA hai ise arjuna roga kahate haiM / aura usI meM sapheda uThA huA vedanA rahita piThI ke samAna, biMdu hotA hai use piSTaka roga kahA hai // 202 // zirAjAla va zirAjapiDikA lakSaNa. mahatsaraktaM kaThinaM sirAtataM / zirAdijAlaM bhavatIha zuklajam // zirAvRtA yA piTakA zirAzritA / sitA siroktAn sanarAn sirodbhavAn 203 bhAvArtha:---zukla maNDala meM mahAna atyaMta lAla, kaTina jAlasA phailA huA zirAsamUha jo hote haiM use zirAjAla roga kahate haiN| usa zuklamaNDala meM kRSNa maNDalake samIpa rahane vAlI zirAoMse AcchAdita jo sapheda punsI hotI hai usa ko zisajapiTakA kahate haiM // 203 // mRdusvakozapratimoruvivikA- phalIpamo vA nijazuklabhAgajaH // bhavedalAsagrathito dazaikajaH / ataH paraM kRSNagatAmayAn bruve // 204 // bhAvArtha:---zukla maNDala meM mRdu phUla kI kalI ke samAna athavA biMbIphala [kuMdarU ] ke samAna, UMcI gAMThasA ho use balAsaprathita kahate haiM / isa prakAra gyAraha prakAra ke zuklagata rogoM ke varNana kara cuke haiN| aba Age . kRSNamaNDalagata rogoM ke varNana kareMge / 204 // atha kRSNamaNDalagatarogAdhikAraH / atraNa, va savraNazuklalakSaNa. apatraNaM yacca sitaM samaM tanu / musAdhyazuklaM nayanasya kRSNajam / tadeva magnaM paritasvavadvaM / na sAdhyametadviditaM tu satraNam // 205 // bhAvArtha:-- A~kha ke kRSNamaNDala meM jo sapheda barAbara (nIcA va UMce se rahita ) patalA zukla phUla hotA hai, use apatraNa zukla athavA avraNa zukla kahate haiM / yaha sAdhya hotA hai / vahI [ atraNazukla ] yadi nIca ko gaDA huA ho cAroM tarapha se dravasrAva hotA ho ise satraNa zukla kahate haiM / yaha asAdhya hotA hai // 205 // akSipAkAtyaya lakSaNa. yadatra doSeNa sitena sarvato- / sitaM tu saMchAdyata eva maNDalam / / tamakSipAkAtyayamakSayAmayaM / tridoSajaM dopavizeSavityajet // 206 // bhAvArtha:---jo kAlI putalI doSoMse utpanna, saphedI se sabhI taraphase AcchA. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| dita ho, yaha akSipAkAtyaya nAmaka akSaya ( nAzarahita ) va triMdoSotpanna roga hai| isa ko doSoMke vizeSa ko jAnane vAlA vaidha choDa deveM arthAt yaha roga sannipAtaja honese asAdhya hotA hai // 2061 ajaka lakSaNa. varATapRSThapratimo'titodanaH / saraktavarNo rudhiropamadravaH // . sa kRSNadezaM pravidArya varddhate / sa cIjakArakhyo'kSibhayaMkaro gadaH // 207 // bhAvArtha:-kamala bIjake pITha ke samAna AkAravAlA, atyaMta . todana (suI cubhe ne jaisI pIDA ) yukta lAla, aisA jo phUla kRSNamaNDala kI dAraNa kara ke utpanna hokara vRddhiMgata hotA hai, jisase rakta ke samAna lAla pAtA giratA hai, yaha ajaka yA bhAjaka [ ajakajAta ] nAnaka bhayaMkara netra roga jAnanA cAhiye // 207 // kRSNagatarogoMke upasaMhAra. ime ca catvAra udIritA gadAH / svadoSalakSA nijkRssmmnnddleN| ataHparaM dRSTigatAmayAn bruve-| vizeSanAmAkRtilakSaNekSitAn // 208 // bhAvArtha:-isa kAlI putalI meM honevAle, cAra prakAra ke roga jo ki doSabhedAnusAra utpanna lakSaNa se saMyukta hai una ko varNana kara cuke haiN| isake bAda dRSTi gata rogoM ko una ke nAma AkRti lakSaNa Adi sampUrNa viSayoMke sAtha varNana kareMge // 208 // haSTi lakSaNa. svakarmaNAmopazamapradezajAM / masUramAtrAmatizItasAdhanI // prayatnarakSyAmatizIghanAzinIm / vadaMti dRSTiM viditaakhilaaNgdaaH||209|| bhAvArtha:-netredriyAvaraNa karmake kSayopazama jisa pradezameM hotA hai, usa pradezameM utpanna, masUra ke dAlake samAna jisakA AkAra gola hai aura zItalatApriya vA anukUla hotA hai, jisase rUpako dekha sakate haiM aise avayava vizeSa kI sampUrNa netra rogoM ko jAnane vAle dRSTi kahate haiM / yaha dRSTi zIghra nAzastrabhAvI hai / ata eSa ati prayatna se rakSaNa karane yogya hai / / 209 // raSTigatarogavarNanapratijJA. gAzrayAn dopakRtAmayAn bro| dviSaTprakArAn paTalamabhedanAn / / ythaakrmaanaamvishesslkssnn-| pradhAnasAdhyAdivicArasakriyAm // 210 // 1 sabhAjakAkhyo iti pAThAMtaraM / 2 lakSaNa / .. . . Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (358) kalyANakArake bhAvArtha:---usa dRSTi ke AzrayabhUta arthAt dRSTi meM honevAle bAtAdi doSoMse utpannaH paTalA ko bhedana karane vAle 12 prakArake rogoM ko nAma, lakSaNa, sAdhyAsAdhya vicAra va cikitsAke kathanake sAtha 2 nirUpaNa kareMge / / 210 // prathamapaTalagatadoSalakSaNa / yadA tu doSAH prathame vyavasthitAH / bhavati dRSTayA paTale tadA nrH|| na pazyatIhAkhilavastu vira tRtaM / viziSTa marapATatara svakaSTataH // 211 // bhAvArtha:- jaba AkhoMke prathama paTala meM dAMpAkA prabhAva hotA hai arthAt sthita hote haiM taba manuppa sarva padArthoM ko spaSTatayA dekhatA nahIM hai / bahuta kaSTase aspaSTarUpase vaha bhI baDe padArtho ko dekha sakatA hai // 211 // ___dvitIyapaTalagatadopalakSaNa. narasya dRSTiH parivivhalA bhavet / sadaiva bUcIsudhira na pazyati // 1. prayatnato vApyatha doSasaMcaye / dvitIyamevaM paTalaM gate sati / / 212 // .... bhAvArtha:-doSoM ke samUha, java ( AMkhake ) dUsare paTala ( parade ) ko prApta hote haiM to manuSyakI dRSTi vihala hotI hai aura vaha prayatna karanepara bhI [ nigAha karake dekhane para bhI ] hamezA suI ke chidra ko nahIM dekhasakatA hai arthAt use dIkhatA nahIM. hai // 212 // tRtIyapaTalagatadovalakSaNa. adho na pazyatyatha cordhamIkSate / tRtIyapeyaM paTalaM gate'khilAn / / sa ke zapAzAnyazakAnsamAkSikAn / sajAlakAn pazyati doSasaMcaye // 213 bhAvArtha:---Akhake tRtIya paTala ko, doSa samUha prApta hone para, usa manuSyako nIcake varata nahIM dikhAI dete haiN| aura Upara kI vastu te dikhAI dete haiM / vaha sampUrNa vastuvoM ko kezapAza, mazaka (macchara) makhkhI evaM isI prakArake anya jIvoMke rUpameM dekhatA vaktAMdhya lakSaNa. triSu sthito'lpaH paTaleSu doSo / narasya nakAdhyasiMhAvahatyalam // divAkareNAnugRhItalocano / divA sa. pazyet ka phtucchbhaavtH||214|| bhAvArthaH --tAnoM paThalo meM apapramANameM sthita doSa [ kA ] manuSya ko Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH / ( 359 ) naksa [rAtako aA] kara detA hai, jisase use rAtako nahIM dIkhatA hai / usakI A~kheM sUrya se anugRhIta hone se va kapha kI alpatA honese use dina meM dIkhatA hai // 214 // caturthapaTalagatadoSalakSaNa, yadA caturthaM paTalaM gatassadA / ruNaddhi dRSTiM timirAkhyadoSataH // sa sarvataH svAdiha liMganAza i- / tyathAparaH SaDdhilakSaNAnvitaH 215 bhAvArtha:- jaba timira nAmaka doSa [ roga] caturtha paTala meM prApta hotA ho to vaha dRSTiko sarvatobhAvase rokatA hai ise liMganoza [ dRSTi kA nAza ] kahate haiM / isaliye yaha [ liMganAza ] anya chaha prakAra ke rakSaNIsa saMyukta hotA hai / ata eva isakA chaha bheda hai / / 215 // I liMganAza kA nAmAMtara va vAtajaliMganAzalakSaNa. sa liMganAzo bhavatIha nIlikA | vizeSakAcAkhya iti prakIrtitaH // samastarUpANyaruNAni vAtajA - dbhavaMti rUkSANyanizaM sa pazyati // 216 // bhAvArtha::- vaha liMganAza roga, nilikAkAca bhI kahalAtA hai / arthAt nAlikAkAca yaha liMganAza kA paryAya hai / vAtaja liMganAza meM samasta padArtha sadA lAla va rUkSa dikhate haiM // 216 // pittakapharaktaja liMganAza lakSaNa. zatandadrAyudhavanhibhAskara - | prakAzakhadyatagaNAnsa pittajAt // sitAni rUpANi kaphAcca zoNitA- datIva raktAni tamAMsi pazyati 217 bhAvArtha:- pittaja liMga nAza roga meM rogIko sarva padArtha bijalI iMdrAyudha agni, sUrya, va khadyota ke samAna dikhate haiM / kapha vikArase sapheda hI dikhate haiM / rakta vikArase atyaMta dAla va kAle dikhane lagate haiM // 217 // sannipAtikaliMganAzalakSaNa va vAtaja varNa. vicitrarUpANyati viSNutAnyalaM / prapazyatItthaM nijasannipAtanAt / sa eva kAvaH pavanAtmakaruNA / bhavet sthiro dRSTigatAruNaprabhaH // 218 // bhAvArtha: sannipAtana liMganAzameM vaha rogI aneka prakArake vicitra nAnAvarNake] rUpoM ko dekhane lagatA hai / usako sarva padArtha viparIta dIkhate haiM / 1 ise timira bhI kahate haiM / vyavahAra meM motiyA biMdu kahate haiM / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake bahI, kAca, [liMganAza ] yadi vAtika ho : to usase, dRSTimaNDala lAla va sthira hotA hai // 2.18 // . . . . . pitta kaphaja varNa. tathaiva pittAdatinIlanAmakaM / bhavet parimlAyi ca piMgalAtmakaM // 1. kaphAtsitaM syAt iha dRSTimaNDalaM / vimRdyamAne vilayaM prayAtyalaM / / 219 ... . .bhAvArtha:-pittase dRSTi maNDala nIla, parigalayI [mlAnatAyukta arthAt pIlA va nIla milA huA varNa ] athavA piMgale ho jAtA hai| kaMphase sapheda hotA hai aura dRSTi maNDalako malane para varNa vilaya nAza] hotA hai // 21 // raktaja sannipAtajavarNa. pravAlasaMkAzamayApi vAsitaM / bhaveJca raktAdiha dRSTimaNDalaM / vicitravarNa paritastridoSajaM / prakIrtitAH SaDvidhaliMganAzakAH // 220 / artha-rakta vikArase dRSTi maMDala pravAla ke samAna lAla yA kAlA hojAtA hai| evaM sannipAtase vicitra [nAnAvarNa] varNa yukta hotA hai / isa prakAra chaha prakArake liMganAzaka roga kahe gaye haiM // 220 // vidagdhaSTinAmaka Savidha roga va pittavidagdha lakSaNa. svadRSTirogAnatha pabravImyahaM / praduSTapittena kalaMkitAnsvayaM / supItalaM pittavidagdhadRSTirapyatIva pItAnakhilAnmapazyati // 221 // 1 noTa:-isa sAnipAtika liMganAza lakSaNa kathanake bAda parimlAyi nAmaka "vittajanya roga kA lakSaNa graMthAMtara meM pAyA jAtA hai / jo isameM nahIM hai| lekina isakA honA atyaMta jarUrI hai| anyathA - SaDsaMkhyA kI pUrti nahIM hotii| isa ke lakSaNa ko AcArya ne avazya hI likhA hai / lekina pratilipikAroMke durlakSya se yaha chUTa gayA hai| kyoM ki svayaM AcArya // Sar3ivadha liMganAzakAH " " pariplAyi ca." aisA spaSTa likhate haiM / isakA lakSaNa hama likha dete haiM / .....paribhalAvI lakSaNa:---rakta ke tejase mUThita pittase parimlAyI roga utpanna hotA hai| isa se rogIko satra dizAyeM pIlI dikhatI haiM aura sarvatra udaya ko prApta sUryake samAna dikhatA hai / tathA vRkSa aise dikhane lagate haiM ki khadyota ( jyotiriMgaNa) va kisI prakAza vizeSase AcchAdita hoN| ise parimlAyI roga kahate haiN| 2 pItanIlo vrnnH| 3 dIpAzekhAtulyavarNa | dIpake zikhAke sadRza vrg| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudarogAdhikAraH (361 ) bhAvArtha:- aba dRSTigata chaha rogoMko kaheMge, dUSita pittase vaha dRSTi kalaMkita hokara ekadama pIlI hotI hai / aura vaha rogI sarva padArthoM ko pIle hI raMga meM dekhatA hai ise pittavigdRSTi roga kahate haiM / / 221 // vidagdhadRSTi lakSaNa, tathaiva sa zleSmavidagdhadRSTira- / pyatIva zuklAnsvayamagrataH sthitAn // zazAMka khaspITakAmaladyutIn / prapazyati sthAvara jaMgamAn bhRzaM ||222 // bhAvArtha:- zleSma vikArase pIDita netrarogI agrabhAgameM sthita sarva sthAvara jaMgama padArthoM ko caMdramA, zaMkha sphaTika ke samAna sapheda rUpase dekhatA hai arthAt use sapheda hI dIkhate haiM / ise kaphavigdRSTi kahate haiM // 222 // dhUmadarzI lakSaNa. ziro'bhitoSmazramazokavedanA / prapIDitA dRSTirihA khilAn bhuvi / rusyatIha prabalAtidhUmavAn / sa dhUpadarzati vadati taM budhAH // 223 // bhAvArtha:- zira meM uSNatAkA praveza atyadhika zrama, zoka va siradarda inase pIDita dRSTi lokake samasta padArtho ko dhuMdalA dekhatI hai / ise dhUmadarzI aisA vidvAnoneM kahAM hai / / 223 // hasvajAti lakSaNa. bhavedyadAsvatA vijAtiko / gar3hoM nRNAM dRSTigataH satena te // bhRzaM prapazyaMti puro vyavasthitAn / tadonnatAnhrasva nibhAnsadoSataH // 224 // bhAvArtha::- jaba AMkho meM hrasvajAtika nAmaka roga hotA hai taba vaha rogI sAmane 2 baDe 2 padArthoM ko bhI choTe ke samAna dekhatA hai arthAt use baDe padArtha choTe dIkhate haiM / / 224 // ' nakulAMdhya lakSaNa. yadA bhuvi dyotitadRSTirujvalA | narasya rAtrau nakulasya dRSTivat / divA vicitrANi sa pazyati dhruvaM / bhavedvikAro nakulAMdhyanAmakam || 225 artha -- jaba AMkheM rAtrimeM nauleke AMkha ke samAna prakAzavAn va ujvala hotI haiN| arthAt camakatI haiM jina se dinameM vicitra rUpa dekhane meM AtA ho, use nakulAMdhyaroga kahate haiM // 225 // Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake gambhIraSTilakSaNa. praviSTadRSTiH pavanagapIDitA / rujAbhibhUtAtivikuMbhitAkRtiH / bhavecca gaMbhIravizeSasaMjJayA / samanvitA duSTaviziSTadRSTikA // 226 // ( 362 ) bhAvArtha -vAtase pIDita AMkha, andara ghusI huI adhika pIDAyukta, kuMbhake sadRza AkRtivAlI mAlUma hotI ho aise dUSita viziSTadRSTiko gambhIradRSTi ke nAmase kahate haiM / / 226 // nimittajalakSaNa tathaiva vAhyArAvihAmayau / nimittato'nyo hyanimittatazca yaH / nimittatastatra mahAbhighAtajo | bhavedabhiSyaMdavikalpalakSaNaH // 227 // bhAvArtha - AgaMtuka liMganAza do prakArakA hai eka nimittajanya, dUsarA animitta janya / inameM mahAn abhighAta [ viSavRkSa ke phalase sparzita pavanake mastaka meM sparza honA, coTa laganA ityAdi ] se utpanna sannipAtika abhiSyaMdake lakSaNase saMyukta liMganAza nimittajanya kahalAtA hai // 227 // animittajanyalakSaNa. divAkaraidroragadIptavanmaNi- / prabhAsamIkSAhatanaSTadRSTijaH / vyapetadoSaH prakRtistrarUpavAn / vikAra eSo'pyanimittalakSaNaH // 228 // bhAvArtha- sUrya, iMdra, nAgajAti ke deva va vizeSa prakAzayukta hIrA Adi ratnoM ko TakaTakI lagAkara dekhanese AMkhakI zakti ( darzanazakti ) naSTa hokara jo liMganAza utpanna hotA hai vaha doSoMse saMyukta nahIM hotA hai, aura apanI prAkRtika svarUpa meM hI rahatA hai ise animittajanya liMganAza kahate haiM / / 228 // netrarogoM kA upasaMhAra. ityevaM nayanagatAssamastarogAH / pratyekaM prakaTitalakSaNekSitAste // saMkSepAdiha nikhilakriyAvizeSai- / restore vidhinAtra sAdhayettAn / / 229 / / bhAvArtha:- isa prakAra netragata samasta rogoM ko una pratyekoM ke lakSaNa nAma Adi ke sAtha saMkSepase prakaTa kara cuke haiM / unako unako sampUrNa kriyA (cikitsAkrama ) vizeSa auSadhiyoM se, vidhipUrvaka kuzala caiva sAdhe arthAt cikitsA kareM // 129 // Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| chahattara netrarogoM kI gaNanA, vAtAdhairdazadaza saMbhavaMti rogaa-| statrApi traya adhikAH kaphena jAtAH // raktAdAyatha dazaSaTasarvajAste / / vizaMtyA punariha paMca vAdyajI dvau // 230 // bhAvArtha:-vAta Adi pratyeka doSa se dasa 2 netra roga utpanna hote haiN| ina meM bhI kapha se tIna adhika hote haiN| tAtparya yaha huA ki vAtase dasa, pittase dasa, kaphase teraha roga utpanna hote haiN| rakta se solaha, sannipAta se paccIsa aura AgaMtukase do roga utpanna hote haiM // 230 // vAtajaasAdhya roga. rogAste SaDadhikasaptatizca sarve / tatrAdo hatasahitAdhimaMtharAgAH // gaMbhIrA dRnimipAhataM ca varmA sAdhyAH syuH pavanakRtAzcaturvikalpAH // 231 // bhAvArtha:-uparokta prakAra ve saba akSiroga milakara chahatara prakAra se hote haiM / ina meM vAtase utpanna hatAdhimaMtha, gabhIra dISTa, nimiSa, vAtahata varma, ye cAra prakAra ke roga asAdhya hote haiM // 231 vAtaja yApya, sAdhya roga. kAcAkhyo'ruNa iti mArutAtsa yApyaH / zuSkAkSiprapacanavAtarpayayo'sI // syaMdazcApyabhihitAdhimaMtharogaH / sAdhyAH syuH pavanakRtAnyatotivAtaH // 232 // bhAvArtha:-vAta se utpanna, kAcanAmaka jisakA apara nAma aruNa roga hai vaha yApya hai / evaM zuSkAkSipAka, vAtaparyaya, vAtAbhiyaMda, bAtAdhimaMtha aura anyatovAta ye pAMca sAdhya haiM / / 232 / / pittaja, asAdhya, yApyaroga. hasvAdiH punarapi jaatiko'thvaari-| ... sAvavetyabhihitapittajAvasAdhyau // Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake kAcAkhyopyadhikRtanAlisajJiko / yo malAyI parisahitazca yApanIyaH // 233 // bhAvArtha:---pitta se utpanna hasvajAti [ jAtya ] aura jalasrAva, ye do roga asAdhya hote haiM / nIlikAkAca, parimlAyI ye do roga yApya hote haiM // 233 // pitajasAdhya roga. syaMdAkhyo'pyAbhihitastadAdhimaMthaH / zuktyamlAdhyuSitavidagdhadRSTinAmnA / / dhUmAdiprakaTitadarzinA ca sArdhe / sAdhyAste SaDapi ca pijA vikArAH // 234 // bhAvArtha-paittikAbhiSyaMda, paitikAdhimaM, zukti, amlA yuSita, dhUmadarzI, pittavidagdhadRSTi ye chaha paitika roga sAdhya hote haiM // 234 // kaphaja asAdhya, sAdhyaroga srAvo'yaM kaphajanito hyasAdhyarUpo / yApyaH syAtkaphakRta eva kAcasaMjJaH / / svNdstdvihitnijaadhimNthH| zleSmAdigrathitavidagdhadRSTinAmA // 235 // pothakyA lagaNayutAH krimipradhAnA / thi: syAt priyutaaprvrtmpissttH|| shuklaarmprvlkopnaahyuktaaH| zleSmotthA daza ca tathaika eva sAdhyaH // 236 / / bhAvArtha--kaphajasAca asAdhya hotA hai / kaphase utpanna kAca roga yApya hai / kaphAbhiSyaMda, kaphajAdhimatha, balAsaprathita, zleSmavidagvadRSTi, pothakI lagaNa, krimigraMthi, pariklinnavarma, piSTaka, zakkAma, kaphopanAha, ye gyAraha kaphAtpanna roga sAdhya hote haiM / / 235.236 // raktaja asAdhya, yAvya, sAdhya rogalakSaNa, raktAzI vrnnyutshurumaarito'| sRknAvo'jakajAtamasAdhyarUparogAH // Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| yApyassyAsanarapi tajja eva kaacH| syaMdAkhyopyadhiyutamanyanAmarogaH // 237 // kliSTo'yaM nigaditavamai lohitArma / / prakhyAtaM kSataviyutazuklamarjunAkhyaM / parvaNyaMjana kRtanAmikA zirANAM // jAla yatpunarapi harSakotpAtI // 238 // sAdhyAste rudhirkRtaamyaadshaanye'| pyekaca prakaTitalakSaNAH pratAH / / bhAvArtha:--raktase utpanna rogoM meM, akSigata rakhatArza, samraNazukla, raktasrAva ajakajAta ye cAra roga asAdhya hote haiM / raktaja kAca yaha eka yApya hai / raktAbhiSyaMda, raktajAdhimaMtha, kliSTavarma, lohitAma, atraNazukla [zukra] arjuna, parvaNI, aMjananAmikA, zirA jAla, zirAharSa, zirotpAta, ye [ rakta se utpanna ] gyAraha netra roga sAdhya hote haiM jina ke lakSaNa pahile pratipAdana kara cuke haiM / / 237-238 // sannipAtaja asAdhya va yApya roga. AMdhyaM yatrakulagataM ca srvjessu.| srAvo'pi prakaTitapUyasaMprayuktaH // 239 // pAko'yaM nayanagato'lajI svnaamnaa|| catvAraH parigaditAzca varjanIyAH / kAcazca prakaTitapakSmajastu kopo / vartIsthA dvitayamapIha yApanIyam / / 240 // bhAvArthaH ---tridopaja rogoM meM nakulAdhya, pUyasrAva, netrapAka, alaji ye cAra prakAra ke roga asAdhya haiN| evaM pakSamakopa, kAca nAmaka pakSmaja roga evaM varmastha donoM prakArake roga bhI yApya hote haiM // 239 // 24 // sannipAtaja sAdhyaroga. vAvaprathalabibaMdhakaca, vrmaa| prakkinnaM yadapi ca (1) pillikAkSi sAkSAt / / yA proktA nijapiDikA sirAsu jAtA / / snAyavarmApyadhiyutamAMsakArya samyak // 241 // 1 kRSNa iti pAThAMtaraM / . . Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ((366) kalyANakArake prastAdiprathitamathArma pAkayugmaH / zyAvAkhyaM bahalasukardamArzasAm // yadvAmanyadvisasahitaM ca zarkarAkhyaM / zuklArbudamalasa svapUyapUrvaH // 242 // utsaMginyatha piTakA va kuMbhapUrvA / sAdhyAsteSu viditasarvadoSajeSu // bAhyau yau prakaTanimittajAnimittajau / sAdhyau vA bhavatyasAdhyalakSaNam vA / / 243 // bhAvArtha:-- sAnnipAtika netra rogoM meM vatmIyabaMdha, aklinnavartma, zirAjapiDikA, nArma, AdhimAMsA, prastAryarma, sazotha akSipAka, azotha akSipAka, zyaHkvartma, nahaladharma, kardamavartma, azovartma, bisavartma, zarkarAvartma, zukrArza, arbuda, pyAlasa, utsaMginI aura kumbhikA, itane [19] roga sAdhya hote haiM / nimittajanya va animittajanya ye AgaMtuka roga, kabhI to sAdhya hote haiM aura kabhI asAdhya hote haiM // 241--243 // netrarogoMkA upasaMhAra. SaTsaptatiH sakalanetragadAnvikArAn / jJAtvAtra sAdhyamatha yApyamasAdhyamitthaM // chedyAdibhiH prabalabheSajasaMvidhAnaiH / saMyojayedupazamakriyayA ca samyak // 244 // bhAvArtha:- uparyukta prakAra se chAhattara prakAra ke netra vikAroMke sAdhya, asAdhya vayApya svabhAvako acchItaraha jAnakara chedanAdika kriyAvose va prabala auSadhiyoMke prayogase, upazamana kriyA se unakI acchItaraha cikitsA kareM // 244 // cikitsA vibhAga. chedyA bhavati daza caika ihAkSirogA / nurse paMcanava cAnyagadAstu lekhyAH || vyAstathaiva dazapaMca ca zastravaya || ste dvAdaza prakaTitAH khalu sapta yApyAH // 245 // paMcadazaiva bhiSajA parivarjanIyAH / bAhrau kadAcidiha yApyatarAva sAdhyAM // Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| ......... bhAvArtha:-netra rogoMmeM gyAraha roga chedya (chedana karma karane yogya ) pAMca roga, bhedya [ bhedana yogya ] nau roga lekhana karane [ khuracane ] yogya, evaM paMdraha roga, vyadhya [ vedhana karane yogya ] hote haiM / bAraha to zastra kriyAke yogya nahIM haiM arthAt auSadhi se sAdhane yogya haiM / sAta roga to ( snehana Adi kriyAoMse ) yApya hote haiN| paMdraha roga to choDane yogya haiM, cikitsA karane yogya nahIM hai / AgaMtuka do roga kadA. cit yApya kadAcit asAdhya hote haiM !! 245 // chadya rogoMke nAma. aryANi paMca piTakA ca sirAsamutthA / jAlaM zirAjamapi cArbudamanyadarzaH // 246 // zuSka svavartma nijaparvaNikAmayena / chedyA bhavaMti bhiSanA kathitA vikaaraaH| bhAvArtha:-pAMca prakAra ke arma, zirAjapiDikA, zirAjAla, arbuda, zuSkAza, arzovarma, parvaNI, ye gyAraha roga, vaidyadvArA chedane yogya hote haiM arthAta chedana karane se inameM ArAma hotA hai // 246 // bhedha rogoMke nAma. graMthiHkrimiprabhava eka kaphopanAhaH / syAdaMjanAkSilagaNo bisavama' bhedyAH // 247 // bhAvArtha:---kRmigraMthi, kapanAha, aMjananAmikA, lagaNa, bisavama, ye pAMca roga bhedana karane yogya hote haiM / / 247 // lekhya rogoMke nAma. kliSTAbabaMdhavahalAdhikakardamAni / zyAvAdivartI sahazarkarayA ca kuNbhii-|| nyutsaMginI kathitapAthakikA vikaaraa| lekhyA bhavaMti kathitA munibhiH purANaiH // 248 // bhAvArtha:---kliSTayama, badravarma ( vAvabaMdha , vailavama, kardamayama, (varmakardama) zyAvavarma, zarkarAvarma, kuMbhikA, utsaMginI, pothakI, ye sega lekhana kriyA karane yogya haiM arthAt lekhanakriyAse sAdhya hote haiM aisA prAcIna maharSiyoMne pratipAdana kiyA Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 368) kalyANakAraka srer rogoMka nAma. vA zirAnigaditAvathapAkasaMjJA - / vapyanyatazca pavano'lasa eva pUyaH / vAtAdiparyaya samaMdhavizeSitAbhi- / yaMdAca sAdhubhirihAdhikRtAstu vedhyAH // 249 // bhAvArtha:- zirotyAta, zirAharSa, sazotha netrapAka, azotha netrapAka, anyatoyAta pyAusa, vAtaparyeya, cAra prakArakA adhimaMtha, cAra prakArakA abhiSyaMda, ye 95 roga vevana karane sAdhya hote haiM aisA maharSiyoMne kahA hai // 249 // zastra karmasa varjita netrarogoMke nAma. piSTArjuneyamapi dhUmanidarzizukti- / makkinnavartakaphapittavidagdhadRSTi || zuSkAkSipAkamapi zuklamathAmalakAdi / praklinnavartmaka phasagrathitaM ca rogaH / / 250 // tAn zastrapAta pahatya vizepitaizva / sapijarupacaredvidhinA vidhijJaH // AgaMtujAvatha cayAviha dRSTirogau / tAvapyazastravidhinA samupakrameta / / 259 // bhAvArtha:- piSTaka, arjuna, dhUmadarzI, aklinnavartma, kaphavidagdhadRSTi, pitta, vidagdhadRSTi, zuSkAkSi, pAka, zukra, amlAdhyuSita, klinnavartma, balAsagrathita ina 12 rogoM meM zastrakarmakA prayoga na karake yogya auSadhiyoMke vidhipUrvaka prayogase hI kuzala vaidha cikitsA kareM / AgaMtuka do rogoM ko bhI zastra prayoga na kara auSadhiyoMse hI zamana karanA cAhie / / 250-51 // thApya rogoMke nAma va asAdhya netrarogoMka nAma. kAcAH SaSyadhika pakSmagataprakopAH / yAdhyA bhavasyabhihitAH punarapyasAdhyAH // tAnvarjayedanila zoNitasannipAtAt / pratyeka zopi caturacaturazca jAtAn / / 252 // matthamekamapi pittakRtau tathA dvau / dvAveva vAhyajanitI ca vivavarjayetAn // Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (369) bhAvArtha:-chaha prakAra ke kAca roga ( jisake hote hue bhI, manuSyako thoDA bahuta dIkhatA ho ) aura eka pakSmakopa isa prakAra sAta roga yApya hote haiM / vAta utpanna cAra [ hatAdimaMtha, nimeSa, gambhIrikA aura vAtahatavarma ] roga, rakta se utpanna cAra [ktasrAva, ajakajAta, zoNitArza, satraNazukra ] roga, sannipAtaja cAra (pUyasrAva, nakulAdhya, akSipAkAtyaya, alajI) roga, kaphase utpanna kaphasrAva nAmaka eka roga,pittaja hasvajAtya,jalasrAva ye do roga isa prakAra kula 15 roga asAdhya hote haiM, isalie kuzala vaidya una ko choDa deveM / isI prakAra AgaMtuka do roga bhI kadAcit asAdhya hote hai| usa avasthAmeM ina ko bhI choDeM // 252 // abhinnanavAbhighAtacikitsA. netrAbhighAtajamabhinnamihAvalaMba mAnaM nivezya ghRtaliptamataH prabaMdhaiH // 253 // bhAvArtha-- netrakA abhighAta hokara utpanna netrarogameM yadi netra svasthAnase bhinna nahIM huA ho aura usImeM avalaMbita ho to ghRtalepana kara paTTI bAMdhakara upacAra karanA cAhiye / / 253 // bhinnanenAbhighAtacikitsA. minaM vyapohya nayana pravilaMbamAnaM / pAguktasabaNavidhAnata eva sAdhyam // saMsvedanaprabalalepanadhUmanasya saMtapaNairabhihato'pyupazAMtimeti // 254 // bhAvArtha-yadi bhinna hokara usameM lagA huA ho to usako alaga kara pUrvokta baNavidhAna se use sAdhya karanA cAhiye / sAthameM svedana, lepana, dhUmapAna, nasya va saMtarpaNa Adike prayogasa bhI uparokta roga upazAMtiko prApta hotA hai // 254 // vaatjrogcikitsaadhikaarH| vAtAdidopajanetrarogoMkI cikitsAvarNanapratikSA. mArutaparyaya, va anyatovAtacikitsA vAtAdidoSajanitAnakhilAkSirogAm / saMkSepataH zamayituM suvidhi vidhAraNe // Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 370) kalyANakArake tatrAdito'nilaviparyayamanyatazca / vAMtaM sa vAtavidhinA samupakrameta // 255 // ____ bhAvArthaH--vAtAdika doSoMse utpanna samasta netrarogoMko zamana karaneke liye yogya auSadhi vidhi saMkSepase kaheMge / pahile, mArutaparyaya, anyatovAta, ina donoM rogoMkA vAttaja netrarogoM vAtabhiSyaMda Adi / meM kahe gaye cikitsAvidhise upacAra kareM // 255 // zuSkAkSipAkameM aMjanatarpaNa. stanyodakena ghRtatailayutena shuNtthii-| cUrNa sapUrakarasena sasaiMdhavena // pRSTaM tadaMjanamatipravaraM vizuSke / pAke hitaM nayanatarpaNamAjyatailaiH // 256 // ... bhAvArtha:-stanadUdha, ghRta va tela seMdhAnamaka, bijaurA niMbUke rasameM soMThake cUrNako acchItaraha pIsakara aMjana taiyAra kreN| vaha aMjana zuSkAkSipAkarogake liye atyaMta hitakara hai| evaM ghRta, tailase netra ko tarpaNa karanA bhI isa roga meM hitakara hotA hai // 256 // zuSkAkSipAka meM seka. siMdhUtthacUrNasahitena hitaM kdussnn-| tailena koSNapayasA paripecanaM ca // vAtoddhatAnakhilanetragatAnvikArAn / yatnAdanena vidhinA samupakrameta // 257 // bhAvArtha:-zuSkAkSipAka rogameM seMdhAnamaka ko alpa uSNa telameM milAkara secana karanA evaM thoDA garama dUdhase secana karanA hitakara hai / isa prakArake upAyoMse samasta vAtavikArase utpanna netrarogoMko bahuta prayatnake sAtha cikitsA kareM // 25 // pittjnetrrogcikitsaadhikaarH| sarvapittajanetrarogacikitsA. pittotthitAnakhilazItalasaMvidhAnaH / sarvApayAnupacaredupacAravedI // .. 1bhinnaM iti pAThAMtaraM Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| ( 371) niryAsameva narakiMzukadhukSajAtaM / kSIreNa piSTamiha zarkarayA vimizram // 258 // amlAdhyuSita cikitsA. AzcyotanaM nikhilapittakRtAkSirogA- / mlAbAdhikAdhyuSitamapyupahaMti sadyaH // toyaM tathA triphalayA zrRtamAjyamizraM / peyaM bhaveddhatamalaM na tu zuktikAyAM // 259 // bhAvArtha:-pittavikArase utpanna samasta rogoMko zItala vidhAnoMke dvArA netrarogakI cikitsAko jAnanevAlA vaidya upacAra kreN| DhAka kI goMdako dUdhake sAtha pIsakara zakkara milAkara Azcyotana (AMkhomeM DAlanekI vidhi) kareM / samasta pittakRta netrArogoMko va amlAdhyuSita Adi rogoMko zIghra vaha dUra karatA hai| isI prakAra triphalAke kADhemeM ghI milAkara pIveM to amlAdhyuSita roga ko dUra karatA hai| yaha yoga zuktirogameM hitakArI nahIM hai // 258-59 // zuktiroga meM aMjana. zItAMjanAnyapi ca zuktinivAraNArtha / muktAphalasphaTikavidrumazaMkhazukti-- // satkAMcanaM rajatacaMdanazakarADhyaM / saMyojayadidamajApayasA supiSTam // 260 // bhAvArtha:- AkSigata zuktivikArako dUra karane ke lie zItaguNayukta aMjanoM ke prayoga karanA cAhie / evaM motI, spaTikamaNi, zaMkha, sIpa, suvarNa, cAMdI, caMdana, va zarkarA inako bakarIke dUdhameM acchItaraha pIsakara aMjana banAkara AMkhoMmeM prayoga kareM // 260 // kaphajanetrarogacikitsAdhikAraH / dhUmadarzI va sarva zleSmajanetrarogoMkI cikitalA. gavyaM dhRtaM satatameva pivecca nasya / tenaiva sAdhu vidadhIta sa dhUmadarzI // zleSmAmayAnapi ca rUkSakaTuprayogaH / zIghraM jayedadhikatIkSNazirovirakaH / / 261 // Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (372) kalyANakArake bhAvArtha---dhUmadarzI rogake lie sadA gAyakA ghRta pilAnA va usIse masya prayoga karanA hitakara hai| kaphavikArase utpanna netrarogoMko bhI rUkSa va kaTu auSadhiyoMke prayoga se evaM tIkSNa zirovirecana se zIna upazama karanA cAhie // 261 // balAsaprathitameM kSArAMjana. dhAnyAMcchalAkiyavakRSNatilAnvizoSya / chAgena sAdhupayasA bahuzo vibhAvya // kSArapraNItavidhinA paridahya pakvaM / nAiyAM sthitaM pRthukaphagrathine'janaM syAt / / 262 // bhAvArtha---zalAkase yukta yaba, kRSNatila, ina dhAnyoMko acchI taraha sukhAkara phira bakarIke dUdhake sAtha vAra 2 bhAvanA dekheM / bAdameM kSAra banAne kI vidhi ke anusAra unako jalAkara usa bhasma ko pAnI se chAne aura pakAveM / isa kSArako salAI se balAsaprathita rogayukta AMkha meM aMjana kareM // 262 // piSTakameM aMjana. spippliimricnaagrshiviij-| mAmlena luMgajanitena supiSTamiSTaM // tatpiSTakaM pratinihaMtyacirAdazeSAn / zleSmAmayAnapi bahUn satatAMjanena // 263 // bhAvArtha-pIpala, miraca, soMTha, seMjanakA bIja inako khaTTe mAhulaMgake rasake sAtha acchItaraha pIsakara aMjana banAveM / isa aMjanako akSigata piSTaka rogoMmeM satata AMjane se una rogoMko dara karane ke alAvA vaha aneka zleSmarogoMkA bhI zIghra nAza karatA hai // 263 // pariklinnavarmameM aMjana. kAsIsasiMdhulavaNaM jaladhIprasUti / tAlaM phalAmlaparipiSTamanena mizram // kAMsyaM sucUrNamavadahya puTena jaatii| kSAreNa kalkitamidaM vinihaMti pillaM // 264 / / bhAvArtha:-kasIsa, seMdhAnamaka samudraphena haratAla inako khaTTe phaloMke rasake sAtha acchItaraha pIseM / usa meM kAMsekA bhasma jo puTapAka va kSArapAkase taiyAra kiyA huA Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH (373) ho, usameM jAtI kSArako milAkara aMjana banAveM / vaha pariklinnavarmako nAza karanake lie hitakara hai // 264 // kaNDUnAzakaaMjana. nAdeyazuklamaricAni manaHzilAni / jAtIpravAlakusumAni phlaamlpissttaa-|| nyAzoSya dhartimasakRnnayanAMjanena / kaMDU nihaMti kaphajAnakhilAnvikArAn // 265 // . bhAvArtha:--- seMdhAnamaka, sapheda miraca [ chilakA nikAlA huA kAlI mirca ] mainAla, camelIkA kopala aura phUla, ina ko amlaphaloM ke rasameM pAra kara battI banAkara usako sukhAveM / isase, bAra 2 aMjana karanese AMkhoM kI khujalI aura aphase utpanna anya samasta vikAroMkA nAza hotA hai // 255 // rktjnetrrogcikitsaadhikaarH| sarvanetrarogacikitsA. raktotthitAnakhilanetragatAnvikArAn / yaMdAdhimaMthabahuraktazirAmamUtAn / / sarpiHpralepanamRdUnsahasA zirANAM / mokSajayedapi ca dehazirovirekaiH // 266 // bhAvArtha-raktake vikArase utpanna netragata samasta rogoMko evaM raktAbhiyaMda, raktajAdhimaMtha, zirAharSa, zirotpAta ina rogoMko bhI ghRtake lepanase mRdu banAkara zirAmokSaNa gha virecana aura zirovirecana se jItanA cAhiye // 266 // pIDAyuktaraktajanetrarogacikitsA. AzcyotanAMjanasanasyapuTaprapAka-1 dhRmAkSitarpaNavilepanatatmadehAn // musnigdhazItalagaNaiH muguDainiyuktaM / soSNairjayeyadi ca tIvrarujAsutItrAn // 217 // bhAvArtha:--raktaja tIvra netraroga yadi tIna pIr3A se yukta ho to snigdha zItala Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (374) kalyANakArake uSNa auSadhisamUha va guDa inake dvArA, Azcyotana, aMjana, nasya, puTapAka, dhUmapAna, tarpaNa, lepa aura pradeha ko niyojana kareM to upazama hotA hai // 267 // zirotpAtaziroharSakI cikitsA. sarpiH pibediha sirAprabhave jluukaa-| ssaMpAtayannayanayossahasA samaMtAt / / AjyaM guDAMjanamapi prathitI shiraajii| rogau jayeduditadugdhayutA sitA vA // 268 // - bhAvArtha:-zirA samutpanna netraroga [ zirotpAta zirAharSa ] meM ghRtakA pInA hitakara hai / evaM AMkhoMke cAroM tarapha zIghra hI jalauMka lagavAkara raktamokSaNa karanA, ghRta va guDa ke aMjana va dUdha meM mila hue zakkara ke upayogase zirolpAta, zirAharSa ye donoM roga dUra hote haiM // 268 // arjuna va avraNazukla kI cikitsA. zaMkho ghutena sahitopyathavA smudr-| pheno jayatyakhilamarjunamUjito'yam / tatphANitapratinighRSTamihApi hema-- / mAkSIkamarjunamapatraNamakSipuSpam / / 269 // bhAvArtha:-take sAtha zaMkha bhasma yA samudraphenako milAkara aMjana kareM to arjuna roga ko jItatA hai / suvarNa mAkSika ko phANita [ eba ] ke sAtha ghisa kara, aMjana karanese arjuna avaga zukta ThIka hote haiM / / 269 // lekhyAMjana. saimahoparasaratnasamastaloha- / cUrNarazeSalavaNailazunaiH karaMjaiH / / elAkaTutrikaphalAyatoyapiSTai- / lekhyAMjanaM nayanarogavilekhanaM syAt / / 270 // bhAvArtha:---.sampUrNa mahArasa, uparasa, sampUrNa ratnoparatna, evaM sarvadhAtu, upadhAtu oMke cUrNa [ bhasma ] sampUrNa nanaka, lahasana, karaMja kaMjA ] inako ilAyacI soMTha mica, pIpala, haraDa baheDA, AMbalA inake kapAya se pIsakara ajana tayAra kareM / ( isakA nAma lekhyAMjana hai / yaha netra rogIko lekhana [ khuraca ] kara nikAlatA hai // 270 / / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH / netraparacikitsA. pArka sazophamaparaM ca zirovimokSaH / saMzodhanairapi jayedidamaMjana syAt // mahAjana. sarpissasaiMdhavaphalAmlayute sutAmra- / pAtre vighRSTamuSitaM dazarAtramatra // 279 // jAtimatItakusumAni viDaMgasAre zuMThI saMdhayutA sahapippalIkA || tailena marditamidaM mahadaMjanAkhyaM / netraprapAkamasakucchamayatyazeSam // 272 // ---- aura dasa dina usI meM bhAvArtha:- - zophasahita AkSipAka va niHzotha AkSipAka roga ko zirAmokSaNa va saMzodhana se jiite| usa ke lie nIce likhe aMjana bhI hitakara hai / vRta, seMdhAloNa amlaphala ke rasa ina ko tAmbe ke bartana meM DAlakara ragaDeM / paDe rahane deM / phira usameM jAIkA phUla, vAyaviDaMga kA sAra zuMThI, seMdhAloNa, pIpala milAkara telase mardana kareM to vaha uttama ajana banatA hai / isa aMjana kA nAma mahAMjana hai / ise netrapA roga meM zIghra zamana karatA hai / / 271 / / 272 // (375) pUyAlasapraklinnavartmacikitsA pUyAlale rudhiramokSaNamAzu kuryAt / patropanAhamapi cArdrakasadrasena // kAsIsa saiMdhavakRtAMjana kairjayettAn / maklinnavartma sahitAkhilanetrarogAn // 273 // bhAvArtha:- yAsa rogameM zIghra raktamokSaNa karanA cAhiye aura pattiyoMse upanA [ pulTiza ] bhI karanA ucita hai / pariklinavatrmAdi samasta netra rogoMko adraka ke rasa, kasIsa va dhAloNase taiyAra kiye hue aMjanase upazama karanA cAhiye // 273 // atha zastraprayogAdhikAraH / netrarogoM meM zastra prayoga. zastra prasAdhya bahunetragatAmayAna- / pyuSNavazakalena ghRtapraliptAn // Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (376) kalyANakAra saMveditAgnizitazastramukhena yatnAt / tAnsAdhayedabhihitAkhilataptayogaiH // 274 // 16 bhAvArtha ---- bahuta se netra roga zastrakriyA se sAdhya honevAle haiM / unako AMkha meM ghRta lepana karake uSNa jala va vastrake TukaDe dvArA svedana kareM / phira prayatnapUrvaka tIkSNa . zastraprayoga se pUrvokta vidhi prakAra sAdhana kareM // 274 // lekhana Adizastrakarma. nirbhajya vartma picunA parimRjya yatnAt / lekhyAnvilikhya lavaNaiH pratisArayettat // bhedyAnvibhidya balizaiH parisaMgRhItAn / chedyAgamanusaMzritasarvabhAvAn // 275 // chidyAtsirAca parivedhya yathAnurUpaM / vedhyAn jayedviditavedavidAM variSThaH // pazcAdapi prakaTadoSavizeSayuktyA sadbheSajairupacaredakhilAMjanAdyaiH // 276 // bhAvArtha:-- AMkha ke palakoMko acchItaraha kholakara piMcu [ poyA ] se pahile use sAphakara deveM / tadanaMtara lekhya rogoMko lekhanakara lavaNase pratisAraNa karanA cAhie / aise zastrase pakaDakara bheva rogoMko bhedana karanA cAhiye va chedya rogoMko va apAMga meM Azrita sarva vikAroMko chedana karanA cAhiye / vedhya rogoMko yathAyogya zirAvedha [ phasta khola ] karake Ayurveda jAnanevAloM meM variSTha vaidya jIteM / uparokta prakAra chedana Adi karaneke bAda bhI doSAnurUpa auSadhi va aMjana ityAdike prayoga se yuktipUrvaka upacAra kareM / / 275-276 // pakSmako pacikitsA. pakSmaprakopamapi sAdhu nipIDyanA- / rudradhayet grathitacArulalATapaTTe || pakSmAbhivRddhimavalokya sukhAya dhImAn / AmocayedakhilanAla kRtaprabaMdhAn // 277 // bhAvArtha -- pakSmaprakopameM bhI usako acchI tarahase dabAkara nAliyoMse prathita lalATapaTTU (mAI) ko bAMdhanA cAhiye | jaba pakSmavRddhi hotI huI dikhe to rogIko kaSTa na ho isa icchAse usa baMdhanako kholanA cAhiye // 277 // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (377) pakSaprakopa meM lekhana Adikarma. saMlikhya tApaharaNaM dahanena dagdhvA / . cotpATya vA prazamayediha pakSmakopam // dRSTiprasAdajanakairapi dRSTirogAn / sAdhyAnvicArya satataM samupakrayeta // 278 // bhAvArtha:-uparoktavidhi se yadi pakSamakopa zAMta na ho to usako lekhanakarbha [ khuraca ] kara vA agnise jalAkara [ agnikarma kara ] athavA utpATana kara upazama karanA cAhiye jisase pazmakopa se utpanna saMtApa dUra hotA haiM / evaM sAdhyadRSTirogoM ko arthAt pakSmakopako netrAprasAda karanevAle auSadhiyoM se, hamezA vicArapUrvaka cikitsA kareM // 278 // kaphajAlaMga nAzamai zastrakarma. talliMganAzamapi tInakaphaprajAtaM / jJAtvA vimRdya vilayaM sahasA vrajettam / / svAM nAsikAmabhinirIkSata eva puMsaH / zuklapadezasuSiraM suvicArya yatnAt // 279 // chidre svadaivakRtalakSaNalakSite'smin / vidhyet kramakramata eva zanaizzanaizca // suzlakSNatAmrayavakrazalAkayA tii-| votsiMhanAdamanudhukkaphamullikhettam // 280 // dRSTe purHsthitsmstpdaarthjaate| tAmAharetkramata eva bhiSaka zalAkAM // uttAnatazzayanamasya hitaM sadaiva / nasyaM kaphaghnakaTurUkSavarauSadhaizca // 281 // bhAvArtha:-liMganAza roga [ timira ] ko mardana karanepara yadi vaha zIghra hI vilaya ho to, use tIna kaphase utpanna liMganAza samajhakara usa rogIko, apane nAka kI tarapha dekhane ko kaheM / jaba paise hI dekhate raheM to, usakA AMkhake zaklapradeza aura chidra ko prayatna pUrvaka vicAra karake, usa daivakRta chidra meM, atyaMta cikanI, tAmra se banAyI huI, yavavaktranAmaka zalAkA se, kramazaH dhIre 2 vedhana kreN| aura chIMka karAkara kaparakA nikaaleN| AMgbake sAmane samAna padArtha sthita hone para arthAta Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake dIkhane lagajAne para, vaidyako usa praveza karAyI gayI salAI ko, kramazaH nikAlanA cAhiye / pazcAt cita sulAye hue usa rogIko kaTurUkSaguNayukta, kaphana zreSTha auSadhiyoMse sadaiva nasya denA hitakara hai // 279 // 280 // 281 // chAmAMbunA katakanaktaphaladvayaM , vaa| piSTa tadiSTamiha dRSTikarAMjanaM syAt // raktAkhyacadanamapi kramato nighRSTaM / sauvIravArighRtatailaphalAmlataH // 282 // bhAvArtha:---bakareke mUtrake sAtha kataka phala, karaja phala, isa ko pIsakara aMjana tayAra kareM / yaha ajana AMkha ko banAne vAlA hai / kAMjI, pAnI, vRta, tela amlaphaloMke rasa va taka ke sAtha rakta caMdanako dhIre dhIre visakara aMjana kareM to AMkhakA atyaMta hita hotA hai // 282 // zalAkA nirmANa. sattAratAmragajahemavarAH zalAkAH / zlakSNA rasedrabahuvArakRtamalepAH // sauvIrabhAvanIvazuddhatarAtizItAH / saMghaTTanAdvimaladRSTikarA narANAM // 283 / / bhAvArthaH-dRSTi meM ragaDane va aMjana lagAne ke liye, cAMdI, tAmbA, sAMsA, va sone kI cikanI zalAkA banAnI cAhiye / usa para pArA bahubAra [ lisoDA ] kA lepana karake garama kareM aura use, kAMjI meM bujhAye / isa prakAra vizuddha ba zIta usa zalAkA ko manuSyoM kI AMkha para ragaDane se AMkheM nirmala ho jAtI haiM // 283 // mA , liMganAzameM triphalA cUrNa. cUrNa yatriphalAkRtaM tilajasaMmizraM ca vAtodbhave / zleSmotthe timire ghRtena sahitaM pittAtmake raktaje // khaNDenAtisitena piNDitamidaM saMbhakSitaM pnndditai-| dRSTiM tuSTimatIva puSTimadhikaM vaiziSTayamapyAvahet // 284 // bhAvArtha:-bAtika liMganAzameM, triphalAke cUrNako tilake taila ke sAtha, kaphaja liMganAzamaiM dhI ke sAtha, pitta va raktaja liMganAzameM sapheda khAMDa ke sAtha milAkara. sevana karane se netrameM prasAda, puSTi va vaiziSTaya utpanna hotA hai // 284 / / ... ... . Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AALA kSudrarogAdhikAraH (379) pakaizcAmalakIphalairapi zatAvaryAzca mUlaizzubhaiH / samyakpAyasameva gavyaghRtasaMyuktaM sadA sevitaM // sAkSI pakSipaterivAkSiyugale dRSTiM karotyAyatAm / vRSyAyuSkakaraM phalatrayarasaH zItAMbupAnottamam // 285 // bhAvArtha:--pake hue AMvalekA phala, va zatAvarIke jaDase acchA khIra banAkara, usameM gAMyakA ghI milAkara sadA sevana kareM to donoM AMkheM garuDapakSI ke AMkha ke samAna tIvra hotI haiN| triphale kA rasa va ThaNDA pAnI pInA vRSya va AyuvedrikAraka haiM evaM dRSTi ko vizAla banAtA hai // 285il mauAdyaMjana. mauvitrIkumArIsvarasa-parigataM satpurANeSTakAnAM / piSTaM saMghRSTamiSTaM malinatarabRhatkAMsyapAtradvaye'smin / tailAjyAbhyAM prayuktaM punarapi bahudIpAMjanenAtimizraM // vizvAbhiSyaMdakopAn zamayati sahasA nejAn sarvarogAn // 286 // bhAvArtha:--meDhAsiMgI, hADajoDa, kumArI ina ke svarasa se bhAvita purAnA 'iSTaka [ eraNDavRkSa athavA IMTa ) kI piThIko malina kAMse ke do vartana meM DAlakara khUba -ghise aura usa meM taila, ghI, dIpAMjana ( kAjala ) milAdeveM / isa aMjanako AMjanese vaha sampUrNa abhiSyaMdaroga evaM anya netraja sarva rogoM ko zIghra hI zamana karatA hai / / 286 / / - himazItalAMjana. kpuurcNdnltaalvliilvNg-| kakolajAtiphalakuMkumayaSTicUrNaiH // vartIkRtaiH surabhigavyaghRtapradIptaM / zItAMjanaM nayanayohimAMtalAkhyam // 287 bhAvArtha:----kapUra, caMdana, latA-kastUrI, harapArarevaDI, lavaMga, kaMkola, jAyaphala, kesara va mulahaTI inakA cUrNakara phira battI banAnA caahiye| usa battIko sugaMdhita gAyake . ghIse jalAkara aMjana taiyAra kreN| yaha himarzAtala nAmaka aMjana netroMke liye hitakara hai aura zItaguNayukta hai // 287 / / sauvarNAdiguTikA. sauvarNa tAmracUrNa rajatasamadhRtaM mauktikaM vidrumaM vA / 1 AMvalA aura zatAvarI ko mahIna cUNa banAkara dUdha va zakkara ke sAtha pakAveM / athavA AMvalA aura zatAvarIke rasa ko dUdha zakara ke sAtha pakAnA cAhiye / yahI pAyasa hai| Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (380) . kalyANakArake dhAcyAjhyAkhyAbhayAnAmudadhikaphanizAzaMkhatutthAmRtAnAm // yaSTayAhApippalInAgaravaramaricAnAM vicaNe samAMzaM / yaSTikAthema piSTaM zamayati gulikA netrarogAnazeSAn / / 288 // bhAvArtha:- suvarNabhasma, tAmrabhasma va " rajatabhasmako samAMza lekara athavA motIbhasma va pravAlabhasma ko samabhAga lekara usameM AMvalA, baheDA, haraDa, samudraphena [ samudra jhAka ] haladI, zaMkha, tUtiyA, giloya, mulaiThI, pIpala, soMTha, kAlImiraca inake samAMza cUrgako. milaave| phira mulahaTIke kAthase acchItaraha pIsakara golI bmaa| vaha golI (netra meM ghisakara lagAnese ) samasta netrarogoMko nAza karatI haiM // 286 // tusthAdyaMjana. tutthaM caMdanaraktacaMdanayutaM kAzmIrakAlAguru-1... prodyatmatatamAlacaMdrabhujagAssarve samaM saMmitAH // nIlAkhyAMjanamatra tadviguNitaM cUrNIkRtaM kaalikaa-| . nyastaM nAgazalAkayAMjitamidaM saubhAgyadRSTimadam // 289 // bhAvArtha:-sUtiyA, caMdana, raktacaMdana, kezara, kAlAgaru, pArA, tamAlapatra, kapUra, zIsA inako samAna azameM lekara usameM nIlAMjanako dviguNarUpase milAveM / una 'sabako cUrNa kara kAjala taiyAra kreN| use karaNDa ya zIzI meM rakheM aura zIsekI zalAkAse ( AMkhameM ).lagAveM to netra saubhAgya se yukta hotA hai // 289 // prasiddha yoga. pAdAbhyaMgaH pAdapUjyArcitAya / nasya zItaM cAMjanaM siddhasenaiH / / akSaNAmadhnastapaNaM zrIjaTAkhya / vikhyAtA ye dRSTisaMhArakAle // 29 // bhAvArthaH --~-dRSTinAzasa bacane ke liye zrI pUjyapAda svAmI ke. pAdAbhyaMga dvArA pUjita arthAt kathita, siddhasena svAmI dvArA pratipAdita zItanasya va zItAMjana aura jayacArya dvArA , kathita akSitarpaNa, zirotarpaNa, ye prayoga saMsArameM prasiddhi ko prApta hue haiM / / 290 // sUkSmAkSarAbhIkSNanirIkSaNIdha- / dIpaprabhAdarzanato nivRttiH // zazvadvinazyatpravarAtmadRSTa- 1 dRSTAtirakSeti samaMtabhadraiH / / 291 // bhAvArtha:--sUkSma akSara, aura * ujvala dIpaka AdikI prabhA ko hamezA dekhanase nivRtta honA. yahI sadA. vinAza svabhAva ko dhAraNa karanevAlI, zreSTa apanI dRSTi Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (3.81) ... .. . . .. . . . . kI rakSA hai arthAt AMkhoM ke rakSaNa ke lie sUkSma akSaroMkA bAMcanA, tIna prakAzakI tarapha adhika dekhate rahanA hitakara nahIM hai, aisA samaMtabhadrAcAryane kahA hai // 291 // aMtima kathana / iti jinavaktranirgatasuzAstramahAbunidheH / sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH // ubhybhvaarthsaadhntttdvybhaasurto| nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekAhitam / / 292 // bhAvArtha:- jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTa rahe haiM, iha loka paralokake lie prayojanabhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdrake mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai| sAthameM jagatkA eka mAnna hitasAdhaka hai [ isalie hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 292 // ityugrAdityAcAryakRta kalyANakArake cikitsAdhikAre 'kSudrarogacikitsitaM nAmAditaH paMcadazaH paricchedaH / ityumAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM kSudrarogAdhikAra nAmaka ... paMdrahavAM pariccheda samApta huaa| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake atha SoDazaH paricchedaH maMgalAcaraNa. suMdarAMgamabhivaMdya jineMdra / vaMdyamiMdramahitaM praNipatyaH // . paMdhurAnananibaMdhanarogAn / sandadhAmyakhilalakSaNayuktAn // 1 // bhAvArtha:--paramaudArika 'divya 'dehako dhAraNa karanevAle, iMdrase pUjita zrIjinakI vaMdanA kara aise aneka rogoMko jinake lie mukha kAraNIbhUta hai usake sampUrNa "lakSaNa va kAraNa ke sAtha varNana kareMge // 1 // pratikSA. zvAsakAsavirasAtipipAsA / chrghrockkhrsvrbhedo-|| dAtivartanijaniSTurahikA- 1 pInasAyativirUpavikArAn // 2 // bhAvArtha:-zvAsa, kAsa, virasa, chardi arocakatA, karkaza svarabheda udAvarta, kaThora hikkA pInasa virUpa Adi rogoMkA varNana kareMge // 2 // lakSitAnakhilalakSaNabhedaiH / saadhyettdnuruupvidhaanH| sAdhyayApyaparivarjayitavyAn / yojayedadhikRtakramavedI // 3 // bhAvArtha:-apane 2 vividha prakAra ke lakSaNoMse saMyukta uparokta rogoMko unake anukUla cikitsA kramako jAnanevAlA vaidya sAdhya kareM / lekina sAdhya rogoMko hI sAdhya kareM / yApya ko yApana kareM / varjanIya ko to choDa deveM // 3 // atha shvaasaadhikaarH| zvAsalakSaNa. zvAsa ityabhihito viparItaH / prANavAyurupari pratipannaH // homaNA saha nipIDyaMtaraM taM / zvAsa ityapi sa paMcavidho'yam // 4 // bhAvArtha:--prANavAyu kI gati viparIta hokara jaba vaha kevala athavA kapha ke 'sAya pIDana karatI huI Upara jAtA hai. ise zvAsa kahate haiM / yaha zvAsa pAMce prakAra kA " hotA hai // 4 // 1 mahAzvAsa, UrSazvAsa, dilazvAsa, tamakadanAsa, suzvAsa, Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| kSudratamakalakSaNa. kSudrako bhavati karmaNi jAtaH / tabhivRttirapi tasya nivRttI // yoSavAn sa kaphakAsasameto / durbalasya tamako'nnavirodhI // 5 // bhAvArtha:---kucha parizrama karane para jo zvAsa utpanna hotA hai vizrAMti lene para apane Apa hI zAMta hotA hai use kSudzvAsa kahate haiM / jo durbala manuSya ko zadvayukta kapha va khAMsI ke sAtha zvAsa calatA hai, aura jo anna ke khAnese bar3hatA hai, use tamaka- . dhAma. kahate haiM // 5 // chinna va mahAzvAsa lakSaNa. chinna ityudarapUraNayuktaH / sossnnbstirkhilaaNgrugunH|| stabdhadRSTiriha zuSkagalo'ti- / dhvAnazUlasahitastu mahAn syAt // 6 // bhAvArtha:-jisa zvAsa meM peTa phUlatA ho, basti ( mUtrAzaya) meM dAha hotA ho, sampUrNa aMgoM meM upra pIDA hotI ho (jo Thahara Thaharakara hotA ho) use chinna zvAsa kahate haiM | jisa kI maujUdagI meM dRSTi stabdha hotI ho, galA sUkha jAtA ho, atyaMta zabda hotA ho, zUla se saMyukta ho aise zvAsa ko mahAzvAsa kahate haiM // 6 // .. . . Urdhva zvAsalakSaNa. marmapIDitasamudbhavaduHkho / bADhamucchasiti nssttninaadH|| ardhvadRSTirata eva mahordhva- / zvAsa ityabhihito jinanAyaH // 7 // bhAvAryaH-- jisa meM atyadhika urdhva zvAsa caDhatA ho, sAtha meM marmabhedI duHkha hotA ho, AvAjakA nAza hogayA ho, AMkhe Upara caDha gaI ho to aise mahAn zvAsako jinabhagavAnane UrcazvAsa kahA hai // 7 // sAdhyAsAdhya vidyAras . kSudrakastamaka eva ca sAdhyo / durvalasya tamako'pyatikRccha / varjitA munigagairavaziSTAH / zvAsinAmupari dhArucikitsA // 8 // bhAvArtha:-kSudraka aura tamakazyAsa sAdhya haiM / atyadhika durbala manuSya ho to tamaka zvAsa bhI atyaMta kaThinasAthya hai / bAkIke zvAsoMko munigaNa tyAgane pogya kahate haiM / yahAM se Age mAsa rogiyoMkI zreSTacikitsA kA varNana kareMge // 8 // . zvAsAMcIkatsA. chardanaM pratividhAya purastAt / snehabastivigatAM ca vizuddhim // yojayevalavatApavalAnAm / vAsinAmupazamauSadhayogAn // 2 // Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake bhAvArtha:-balavAn zvAsa rogIko pahile vamana karAkara snehabasti Adi anya zuddhiyoMkI yojanA karanI caahie| nirbala rogI ho to upazama auSatriyoMle hI cikitsA karanI cAhie // 9 // pippalyAdi ghRta va bhAGyAMvi cUrNaH pippalIlavaNavargavipakaM / sapireva zamayatyatijIrNa // .. zrRMgaveralavaNAnvitabhArDI-cUrNamayamalatailavimizram // 10 // bhAvArtha:--pIpala va lavaNa vargase siddha kiyA huA ghI atyaMta purAne zvAsa ko zamana karatA hai| soMTha lavaNa se yukta bhAraMgI' cUrNa ko nirmala telameM milAkara upayoga kareM to bhI zvAsake lie hitakara hai // 10 // . bhRgarAja taila va triphalA yoga. bhRgraajrsviNshtibhaagaiH| pakatalamathavA prativApam // . zvAsakAsamupahaMtyatizIghraM / traiphalAjalamivAjyasametam // 11 // bhAvArtha:-jisa prakAra haraDaM, baheDA, AMvale ke kaSAya meM ghI milAkara sevana karane se zvAsa roga zIghra nAza hotA hai, usI prakAra eka bhAga tila ke tailameM vIsa bhAga bhAMgare kA rasa aura harar3a kA kalka DAla phara siddha kara ke sevana kareM to, zvAsa aura kAsa ko zIghra hI nAza karatA hai // 11 // ... .... svagAdi cUrNatvakaTutrikaphalatrayabhArDI- / nRtyakANDakaphalAni vicUrNya // zarkarAjyasahitAnyavIlA / zvAsamAzu jayatIddhamapi prAk // 12 // bhAvArtha:-dAlacinI, soMTha, miraca, pIpala, haraDa, baheDA, AMvalA va bhAraMgI nRtyakAMDaka (1) kA phala inako acchItaraha cUrNa kara; zakkara aura.ghI sahita cAheM to bahuta dinake pahile khuca bar3hA huA bhI svAsaroga zIghra dUra hotA hai // 12 // talapotaka yoga... pipalIlavaNatailaghRtAktaM / mUlameva talapATakamAtam // .. uttarIkRtamidaM kSapayettam / zvAsamAzvasuharaM kSaNamAtrAt // 13 // bhAvArtha:--pIpala, lavaNa, tela va ghRta se yukta talapATakake (1) mUla ko sevana kareM to prANahara zvAsako bhI kSaNa bhara meM dUra karatA hai // 13 // 1 pustake pATo'yaM nopalabhyate / .................................... ........ marathimanus..... Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH (385) atha kaasaadhikaarH| ... kAsa lakSaNa. pANamAruta udAnasameto ! bhinnakAMsya ravasaMnibhaghoSaH / / duSTatAmupagataH kurute'taH / kAsarogamapi paMcavikalpam // 14 // bhAvArtha:-- dUSita prANavAyu udAnavAyu se milakara jaba mukhse bAhara AtA hai to phUTe hue kAMsake vartanake samAna zabda hotA hai / ise kAsa [ khAMsI ] kahate haiM / yaha bhI pAMca prakAra kA hotA hai // 14 // kAsakA bheda va lakSaNa. pajakSatahatakSayakAsA- | steSu doSajanitA nijalakSAH / / si pratihate'dhyayanAthaiH / sAMdraraktasahitaH kSatakAsaH // 15 // bhAvArtha:-vAtaja, pittaja, kaphaja, kSataja va dhAtukSayaja isa prakAra kAsa pAMca prakAra kA hai / doSajakAsa tattadoSoMke lakSaNoMse saMyukta hote haiN| adhyayanAdika zramase hRdayameM kSata ( jakhama ) honepara jo kAsa utpanna hotA hai jisake sAtha meM gADhA mAtra (khUna ) AtA hai use kSataja kAsa kahate haiM // 15 // durbalo rudhirachAyamajastraM / STIvati prblkaasvishissttH| / sarvadoSajanitaH kSayakAso / duzcikitsya iti taM pravadaMti // 16 // bhAvArtha:-dhAtukSaya hone ke kAraNa se manuSya durbala ho gayA ho, ata eva prabala khAMsI se yukta huA ho, raktake sadRza lAla thUka ko thUkatA ho, use kSayaja kAsa samajhanA cAhie / yaha kAsa tridoSajanya hai aura duzcikitsya hotA hai // 16 // vAtajakAsacikitsA. . vAtajaM prazamayatyatikAsaM / chardanaM ghRtavirecanamAzu // snehabastirapi sAdhuvipakaM ! SaTpalaM prathitasarpirudAram / / 17 // bhAvArtha:- tivRddha bAtaja kAsameM vamana, ghRtase virecana va gneha bastike prayoga kareM to vAtaja kAsa zIghra hI upazama hotA hai / evaM acchI taraha siddha kiye hue SaTpala nAmaka prasiddha dhRta ke sevana se bhI vAtaja khAtI upazamako prApta hotI hai / / 17 / / saiMdhavaM trikaTuhiMgaviDaMga- / icUrNita tatilAivamithaH / snehadhUmamapahatyanilottham / kAsamapayaseva zilAlam // 18|| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (386) kalyANakArake bhAvArtha:-seMdhAloNa, trikaTu, hiMgu, vAyaviDaMga inako cUrNa kara usameM ghRta va tilakA tela milAve / isa se dhUmapAna kareM / isa snaihika dhUmapAna se vAtaja kAsa zIghra dUra hotA hai, jisa prakAra ki akauve kA dUdha manazilA, haratAlako nAza karatA hai // 18 // vAtajakAsameM yogAMtara. koSNagavyaghRtameva pibedvA / tailameva lavaNoSaNamizram // USaNatrayakRtAmlayavAgU / kSIrikAmapi payo'nilakAsI // 19 // bhAvArtha:--yAtaja kAsa se pIDita manuSya seMdhAnamaka va miraca ke carNa se mizrita kucha garama ghI athavA taila pIveM evaM pIpala gajapIpala vanapIpala inako DAlakara kI gaI khaTTI yavAgU , dUdha Adi se banA huA khIra athavA dUdha hI pInA cAhie // 19 // vAtajakAsana yogAMtara. vyAghrikAsvarasasiddhakRtaM vA / kAsamardavRSabhuMgarasarvA // pakkatailamanilodbhavakAsaM / nAzayatyabhayayA lavaNaM vA // 20 // bhAvArtha:-kaTeharIke rasa se siddha ghRta ko pIne se athavA kasoMdI, aDUsA va bhRgarAjake pakva taila ko athavA haraDa ko namaka ke sAtha sevana karanese vAta se utpanna khAMsI naSTa hotI hai // 20 // / paittikakAsa cikitsA. puNDarIkakumudotpalayaSTI- / sArivAkathitatoyavipakam // sarpireva sitayA zamayetaM / pittakAsamasakRtparilIDham // 21 // bhAvArtha:-kamala, zvetakamala, nIlakamala, muleThI sArivA unake kADhe se siddha kiye hue vRtako, zakkara ke sAtha vAra 2 cATe to pittaja kAsa zamana hotA hai / / 21 // paittikakAsana yoga. pippalIghRtaguDAnyapi pItvA / mAhiSeNa payasA sahitAni / / piSTayaSTimadhurekSurasairvA / pittakAsamapahaMtyatizIghraM // 22 // bhAvArthaH-pIpala, dhI va guDa inako bhaiMsa ke dUdhake sAtha pIne se, athavA mulaiMThI ko Ikha ke rasa meM pIsakara sevana karane se, pittaja kAsa zIghra nAza hotA 1 maSTamadhurekSu iti pAThAMtaraM / / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (387) kaphajakAsa cikitsA. zleSmakAsamabhayAghanazuNThI- cUrNamAzu vinihaMti guDena // chardanaM tanuziro'tivirekAH / tIkSNadhUmakabalAH kaTulehAH // 23 // bhAvArtha:-khasa, mothA, zuNThI, inake cUrNako guDake sAtha khAyeM to zleSmaja kAsa dUra hotA hai / evaM vamana, virecana, zirovirecana, tIkSNa dhUmapAna va kavala dhAraNa karAnA evaM kaTulehoMkA caTAnA bhI kaphaja kAsa meM hitakara hai // 23 // kSataja, kSayajakAsacikitsA. yaHkSatakSayakRtazca bhavettaM / kAsamAmalakagokSurakha--- // rapriyAlamadhukotpalamADau~- / pippalIkRtasamAMzavicUrNam // 24 // zarkarAghRtasametamidaM maM- / vakSamAtramavabhakSya samakSam // kSIrabhuk kSapayatIha samastaM / dIkSito jinamate duritaM vA // 25 // bhAvArtha:-AmalA, gokharU, khajUra, cirauMjI mulaiThI, nIlakamala, bhAraMgI, pippalI inako samAna aMzameM lekara cUrNa bnaaveN| isase, eka tolA cUrNa ko ghI va zakkara milAkara zIghra bhakSaNa kareM aura dUdhake sAtha bhojana karate raheM to yaha samasta kSata va kSayase utpanna kAsako nAza karatA hai, jaisA ki janamatameM dIkSita vyakti karmIko nAza karatA hai // 24 // 25 // saktupayoga. zAlimASayaraSaSTikagodhU- / maprabhRSTavarapiSTasametam // mAhiSaM paya ihAjyaguDAbhyAm / pAyayat kSayakRtakSayakAse // 26 // bhAvArtha:-cAvala, uDada, jau, sAThIdhAnya, geMhU inako acchItaraha bhUnakara pIse, isa meM ghI guDa milAkara bhaisake dUdha ke sAtha pilAnese kSayaja kAsa nAza hotA hai // 26 // atha virsrogaadhikaarH| virasanidAna va cikitsA. doSabhedavirasaM ca mukhaM pr-| kSAlayettadanurUpakaSAyaiH / / daMtakASTakabalagrahagaNDU- / pauSadhairapi ziro'tivirekaiH // 27 // Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (388 ) kalyANakArake bhAvArtha:-( doSa bhedAnusAra ) vAta Adi doSoM se, mukha kA rasa viparIta (jAyakA kharAba ) ho jAtA hai, ise virasa kahate haiN| isa roga meM tattadoSanAzaka va mukha ke rasase viparItarasase yukta auSadhi se siddha kaSAyoM se mukhako dhonA cAhiye / evaM anukUla daMtuna se daMtadhAvana yogyaauSavise kavaladhAraNa, gaNDUSa va zirovirecana karAnA hitakara hotA hai // 27 // atha tRssnnaarogaadhikaarH| tRSNAnidAna. doSadUSitayakRtilahayA saM- / pIDitasya galatAluvizoSAt // jAyate balavatI hRdi tRSNA / sA ca kAsa iva paMcavikalpA // 28 // bhAvArtha:-jisakA yakRt va plIhA ( jigara-tillI ) doSoMse dUSita hotA jAtA hai, aise puruSa kA gala va tAlu pradeza sUkha jAnese hRdaya meM balavatI tRSNA (pyAsa) utpanna hotI hai / isakA nAmaka tRSNA roga hai / khAMsI ke samAna isakA bhI bheda pAMca haiM // 28 // doSajatRSNA lakSaNa. srvdossnijlkssnnvedii| vedanAbhirupalakSitarUpAm / / sAdhayediha tRSAmabhivRddhAM / triprakArabahubheSajapAnaH // 29 // bhAvArtha:----sarvadoSoMke lakSaNa ko jAnane vAlA vaidya nAnA prakAra kI vedanA. oMse, jisakA lakSaNa prakaTita haiM aisI =DhI huI, tRSNAroga ko tIna prakArakI auSa-- dhiyoM ke pAna se sAdhana karanA cAhie / sArAMza yaha hai ki vAtAdi doSajanya tRSNA ko tattadoSoMke lakSaNa se [ yaha vAtaja hai pittaja hai Adi jAnakara, una tIna dorSoM ko nAza karanevAlI tIna prakAra kI auSadhiyoM se cikitsA karanI cAhie // 29 // kSatajakSayajatRSNA lakSaNa. yA kSatAt kSatajasaMkSayatA vA / vedanAbhirathavApi tRSA syAt // ... paMcamI hRdi rskssyjaataa-| naiva zAmyati divA ca nizAyAm // 30 // bhAvArtha:-zastra Adi se zarIra jakhama hone para adhika raktasrAvase athavA atyadhika pIDA ke kAraNa se taSNA utpanna hotI hai / ise kSataja tRSNA kahate haiM / rakta 1 jase ki kaphodreka se mukha namakIna, pittodreka se khaTTA kaDuA, vAtodreka se kaSailA hotA hai| 2 vAtaja, pittaja, kaphaja, kSataja, ayaja, isa prakAra tRSNAkA pAMca bheda haiM / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| ke kSaya hone se hRdaya meM jo tRSNA utpanna hotI hai jo [pAnI pIte 2 peTa bhara jAnepara bhI ] rAtri va dina kabhI bilakula zAMta nahIM hotA hai use kSayaja tRSNA kahate haiM // 30 // tRSNAcikitsA. tRSNakApi na vimuMcati kAyaM / vAriNodarapuTa paripUrNe // chardayeddhimajalena vidhijJaH / pippalImadhukakalkayutena // 31 // bhAvArtha:--yadi peTako pAnIse bhara denepara bhI pyAsa bujatI nahIM, aisI abasthAmeM kuzala vaidyako ucita hai ki vaha pIpala va jyeSTamadha ke kalkase yukta ThaNDe pAnIse chardana (vamana) karAve // 31 // ...... .. . tRSNAnivAraNArtha upAyAMtara.. ... lepayedapi tathAmlaphalairvA / tasalAhasikatAdivizuddham // . pAyayanmadhurazItalavagaiH / pakatoyamathavAtisugaMdham // 32 // . bhAvArtha:-- tRSNA ko rokane ke liye, khaTTe phaloM ko pIsakara jivhApara lepa karanA cAhiye / tathA loha, bAlU, cAMdI, sonA Adi ko tapAkara bujhAyA huA, vA madhuravarga, zItalavakti auSadhiyoM se siddha, athavA sugaMdha auSadhiyoM se mizrita yA siddha pAnI ko use pilAnA cAhiya // 32 // vAtAdijatRSNAcikitsA. vAtikImahimavAribhirudha- / tpattikImapi ca zItalatoyaiH / / zlaiSmikI kaTukatitakIya- / miyaniha jayedustRSNAm // 33 // bhAvArtha:-vAtaja tRSNA meM garamapAnAMse, pittaja meM TaNDe pAnI se, kaphaja meM kaTu, tiktakaSAyarasa yukta auSadhiyoM se vamana karAtA huA bhayaMkara tRSNAko jItanI cAhie // 33 // AmajasRSNAcikitsA. doSabhedapihitAmavitRSNAM / saadhyedkhilpittcikitsaa-|| mArgato na hi bhavaMti yatastAH / pittadoSarahitAstata eva // 34 // bhAvArtha:-doSaja tRSNA meM jisakI gaNanA kI gaI hai aisI Ama se utpanna 1 rocayediti pAThAMtaraM // 1 jo strIya hue anake arNi se utpanna hotI hai, jisa meM hRdayazUla, lAra-giranA, glAni Adi tInoM doSoM ke lakSaNa pAye jAte haiM usa Amaja tRSNA kahate haiM / isa tRSNAko doSaja tRSNA meM aMtarbhAva kiyA hai| isalie paMca saMkhyAkI hAni nahIM hotI hai| Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 390 ) kalyANakArake tRSNA ko paittika tRSNA meM kahI gaI sampUrNa cikitsAkramake anusAra sAdhana kareM / kyoM ki pittadoSa ko choDakara tRSNA utpanna ho hI nahIM sakatI hai // 34 // tRSNAnAzakapAna, tvakkaSAyamatha zarkarayA taM / kSIravRkSakRtajAtirasaM vA / sadrasaM bRhaduduvarajAtam / pAyayediha tRSAparitaptam ||35|| bhAvArtha:-- dAlacInI ke kRpAya meM zakkara milAkara, kSIravRkSa yA jAI ke rasa athavA baDe uduMbara ke rasa ko tRpAse paripIDita rogIko pilAnA cAhie // 35 // utpalAdi kapAya. utpalAMbuja kazamakazrRMgA - / TAMghribhiH kathitagalitatoyam // caMdanabudhanavAlaka mizraM / sthApayannizi nabhasthaladeze // 36 // gaMdhatoyamatizItalameva / drAkSayA saha sitAsahitaM tat // pAyayedadhikadAhatRSArte | martyamAzu sukhinaM vidadhAti // 37 // bhAvArtha:--- nIlakamala, kamala, kaseru, siMghADe, inake jaDase siddha kiye hue kAtha (koDhA ) meM caMdana, khasa, kapUra, netravAlAko milAkara rAtrI meM cAMdanI meM rkheN| isa sugaMdhita ca zatilajalako drAkSA va zakkara ke sAtha atyadhika dAha va tRSA sahita rogIko pilAyeM / yaha use sukhI banAyagA // 36 // 37 // sAribAdi kvAtha. zArivAkuzakazeruka kaashii| zIravAridamadhUka sapiSTaiH // pakkatoyamatizItasitADhyam / pItametadapahaMtyatitRSNAm // 38 // bhAvArtha :-- sArivA, kuza, kaseru, kAsatRNa, rUsa, nAgaramothA, mahuA inako pIsakara kADhA kreN| jaba vaha ThaNDA hoveM taba usameM zakkara milAkara pIye to yaha bhayaMkara tRSNAko dUra karatA hai // 38 // atha chardirogAdhikAraH / chardi ( mana ) nidAna va cikitsA. chardimapyanilapittakaphotthaM sAdhayedadhikRtauSadhabhedaiH // sarvadoSajanitAmapi sarve- / bheSajaibhiSagazeSavidhijJaH // 39 // Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| ( 391) bhAvArthaH-doSoMke kupita hone va anya kAraNavizeSoMse khAyA huA jo kucha bhI padArtha mukhamArgase bAhara nikala AtA hai ise chardi, vamana va ulaTI kahate haiM / vAtaja, pittaja, kaphaja, sannipAtaja, AgaMtuja, isa prakAra chardikA bheda pAMca hai| ina vAta Adise utpanna chardi rogomeM tattadoSAMke lakSaNa pAye jAte haiN| sannipAtajameM tInoM doSoMke lakSaNa prakaTa hote haiM / jo mala, rakta mAMsa Adi bhAbhAsa padArthoMko dekhane Adise, garbhotpattike kAraNase, ajIrNa va asAtmya annoMke sevanase aura krimirogase jo chadi vikAra (vamana) hotA hai, ise AgaMtuja chardi kahate hai / uparokta vAtAdidoSajanita chardiyoMko tattadoSanAzaka auSadhiyoM ke prayogase sAdhya karanA cAhiye / tInoM doSoMse utpanna ( sAnnipAtana ) chardiko tInoM doSoMko nAza karanevAlI auSadhiyoMse sampUrNa cikitsAvidhiko jAnanevAlA vaidya, sAdhana ( ThIka ) kareM // 39 // AgatuMjIcikitsA. dohadotkaTamalakrimibhabhi- / bhatsAdyapathyatarabhojanajAtAm // chardimuddhataninAkhiladoSa / prakramairupacaredupagamya // 40 / / bhAvArtha:-garbhiNI striyoM kI, malakI utkaTatA, krimiroga bhIbhatsapadArthoM ko dekhanA, apathya bhojana Adi se utpanna AgaMtuja chardi meM, jina 2 doSoM ke udreka ho una ko jAnakara tattaddoSanAzaka cikitsA vidhi se, upacAra kareM // 40 // chardikA asAdhyalakSaNa. sAsrapUyakaphamizritarUpo- / padravAdhikaniraMtarasaktAm / / varjayediha bhiSagviditArthaH / chardimarditatanaM bahumUrchA // 41 // bhAvArtha:-chardise pIDita rogI, rakta, pya va kaphase mizrita vamana karatA ho, atyadhika upadravoM se hamezA yukta rahatA ho, vAra 2 mUrchita hotA ho to aise rogI ko abhijJa vaidya, asAdhya samajhakara choDa deveM // 41 // chardimeM UrdhvAdhaHzodhana. chardiSu prabaladoSayutAsu / chardanaM hitamadhaHparizuddhim // proktadoSavihitoSadhayuktam / yojayejjinamatakramavedI // 42 // bhAvArtha:-yadi chardi atyaMta prabala doSoMse yukta ho to usa meM pUrvokta, tattadoSanAzaka auSadhiyoM se, vamana va virecana jinamatake AyurvedazAstra kI cikitsAkrama ko jAnanevAlA vaidya karAveM // 42 // Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake chardirogIko pathyabhojana va vAtajachardicikitsA. zuSkasAtmyalaghubhojanamiSTam / sAmlasaiMdhavayutA ca yavAgUH // kSIratoyamahimaM paripItaM / chardimAzu zamayatyanilottham / / 43 / / bhAvArtha:--isa meM sUkhA, zarIrako anukUla va laghu bhojana karanA hitakara hai / Amla sahita saMdhA loNa se yukta yavAgU tathA garama dUdha meM pAnI milAkara pIve to chardi roga zIghra dUra hotA hai / 43 // vAtajachardimeM siddhadugdhapAna. bilvamaMthabRhatIdvayaTaTU- / kAMghripakka jalasAdhitadugdham // pAyayedahimamAjyasametam / chardiSu prabalavAtayutAsu // 44 // bhAvArtha:--pela, agethu, choTI baDI kaTehalI, TeTU ina ke jaDa se pakAye hue pAnIse siddha garama dUdha meM ghI milAkara pilAve to vAtakRta prabala chadiroga dUra hota. pittajardicikitsA. AjyamizramamalAmalakAnAM : kAmikSurasadugdhasametam // pAyayedadhikazItalavagaiH / chardiSu prabalapittayutAsu // 45 // bhAvArthaH-ghRtase mizrita nirmala Amaleke kvAtha meM IkhakA rasa va dUdhako evaM zItala vargauSadhiyoMko milAkara pilAne se pittakRta prabala chardiroga dUra hotA hai // 45 // kAjachardicikitsA. pAThayA saha nRpAMghripamustA / niMbasiddhamIhamaM kaTukAvyam // pAyayetsalilamatra balAsa- ! chardimetadapahaMtyacireNa // 46 // bhAvArthaH-pAThA, Arabadha ( amalatAsakA gUdA ) mothA va niMbase siddha pAnI ma soTha miraca, pIpala Adi baTuauSadhi milAvara dilAne se .pa.vRta chardiroga zIghra dUra hotA hai // 46 // sannipAtajIMdAcIkaralA. sarvadoSa nanitAmapi sAkSA- / cchardimapratihatAmRtavallI / / kAthameva zamayacca sitAnyaM / pAyayennaramaraM paramArtham / / 47 // 'bhAvArtha:--- sannipAtaja chardiza meM kAle Adi se naSTa nahIM huA hai aise giloya ke kvAtha zakkara milAkara pilAne se andama hI upazama hotA hai // 47 // .. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH (393) RANAALAN vamana meM saktuprayoga. zarkarAbahulanAgalavaMgai- / ssaMskRtaM magadhajAnvitalAjA // tarpaNaM satatameva yathAva- / gakSayettapi hitaM vamaneSu // 48 // bhAvArtha:--zakkara, baDI ilAyacI, nAgane zara, lavaMga ina se saMskRta va pIpala ke cUrNa se yukta, lAjA ke ( khIla ) paNa ko, ghamana meM tRSNA se pIDita rogiyoM ko pakhalA to atyaMta hitakara hotA hai / 48 // kolamajjasahitAmalakAnA- / masthicUrNamathavA sitamizram // . bhakSayetsakalagaMdhAsatAbhiH / nasyamapyatihitaM damaneSu / / 49 // . bhAvArtha:- dera kI girI, aura AMbale kI guThalI kI girI, ina ke cUrNa meM zakkara milAkara khilAnA, athavA sampUrNa sugaMdha auSadhi aura zakkara se nasya denA vamana roga meM atyaMta hitakara hai // 49 // ___ chArda meM pathyabhojana / / bhakSyabhAjyabahupAnakalehAn / svAduMgadhaparipAkavicitrAn // - yojayediha bhiSagvamanAte- / pvAtureSu vidhivavidhiyuktAn // 50il ........ bhAvArtha:-vamana se pIDita gogayoM ke liye kuzala vaidya svAdiSTa, sugaMdha va acchItaraha se kiye gaye yogya bhakSya, bhojanadravya, pAnaka va lehoM kI vidhipUrvaka yojanA kreN||50|| athaarockrogaadhikaarH| arocaka nidAna / doSavaMgabahuzokanimittA- / bhojanaMvarucirapratirUpA / prANinAmanalavaiguNataH syAt / jAyaMta svaguNalakSaNalakSyA / / 51 // . bhAvArtha:---yAtApittAdi doSoM ke prakupita hone se, zoka bhaya, krodha ityAdi kAraNa se ve jaTharAgni ke vaiguNya se, prANiyoM ko bhojana meM apratima aruci utpanna hotI hai jo ki, apane 2 guNoM ke anusAra tattalakSaNoM se lakSita dekhe jAte haiM / 1 khIlake cUrNa ( sattu ) va anya kisIke sattu oNko pa.larasa, pAnI, dRdha Adi drava padArtha meM ..bhigo diyA jAtA hai usa tarpaNa kahate haiM / yahAM to khIla ke cUrNa ko pAnI meM bhigo kara aura ukta zakara Adi ko DAlakara. khAve / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake arthAt doSAdi ke anusAra utpanna anyAnya lakSaNoM se saMyukta hotI hai ise arocaka roga kahate haiM // 51 // arocaka cikitsA. arocaka cikitsA. dezakAlakulajAtivizeSAn / sAtmya bhojanarasAnadhigamyA- / / rocakeSu vidadhIta vicitrA- / nannapAnabahulakSaNalehAn // 52 / / bhAvArtha:- aruciroga se pIDita rogIyoM ko unake, deza, kAla, kula, va jAti ke vizeSa se, una ke anukUla, bhojana rasa AdikoM ko jAnakara, arthAta kisa deza kula va jAti meM utpannavAle ko konasA bhojana va rasa, sAtmya va rucikAraka hogA? ityAdi jAnakara unako nAnAprakAra ke vicitra rucikAraka se yukta, anna, pAna, valeha Adi ko bhakSaNArtha deveM jisa se aruci miTa jAya // 52 // vamana Adi prayoga. chardanairapi virekanirUhai- / ragnidIpanakarauSadhayogaiH / / nasyatIkSNakabalagrahagaNDU- / pararAMcakinamAzu niyujyAt // 53 // bhAvArtha:-- usa agecakI rogIko mana virecana, aura nirUha basti kA prayoga karanA cAhiye / evaM agnidIpana karanevAle auSadhiyoM ke prayoga, nasya, kavalagrahaNa, gaNDUSa AdikA bhI prayoga zIghra karanA cAhiye // 53 // mAtulugarala prayoga. yAvazUka maNimanthajapathyA- / tryUSaNAmalakacUrNavimizram // mAtuluMgarasamatra pibettai-- / daMtakASTamaruciSvapi dadyAt // 54 // bhAvArtha:-aruciroga se pIDita rogI ko yavakSAra, seMdhAnamaka, haraDa, soMTa pIpala, AMvalA, ina ke cUrNa ko bijaure niMbU ke rasa meM DAla kara pilAnA cAhiye / evaM ina hI cIjoM se dAMta sApha karAnA cAhiye // 54 // mukha prakSAlAdi. mUtravargarajanItriphalAmla-- / kSAratiktakaTukoNakagAyaH / kSAlayenmukhamarocakina nai- / daita kASTa sAhitairavalehaiH // 55 // 1 isa kA vAtaja, pittaja kaphaja sannipAtaja AgaMtuja (zoka krodha lobha bhaya Adise utpanna) prakAra pAMca bheda hotA hai| kAra zlokastha, zoka zava ko upalakSaNa jAnAnA caahiye| Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| bhAvArtha:-mUtravarga va haladI harar3a baheDA AMvalA, khaTTI, kSAra, kaDuA, kaTuka uSNa va kaSailI auSadhiyoMke kaSAya se arocaka rogIke mukha ko prakSAlana [kullA) karAnA cAhiye / evaM khaTTA kaTu Adi rasa yukta dAMtUnoM se dAMtUna karAnA va yogya avalehoMko bhI caTAnA hitakara hai // 55 // pathya bhojana. AmlatiktakaTusaurabhazAkai- | sRSTarUkSalaghubhojanamiSTam / saMtataM svamanasopyanukUlaM / vidarocakanipIDitanRNAm // 56 // .. bhAvArtha:-jo arocaka roga se pIDita haiM una rogiyoM ko sadA khaTTA, kaDuvA kaTuka ( caraparA ) manohara zAka bhAjiyoMse yukta svAdiSTa rUkSa va laghu bhojana karAnA hitakara hotA hai| evaM yaha bhI dhyAna meM rahe ki vaha bhojana usa rogIke manake anukUla ho / / 56 // atha svrbhdrogaadhikaarH| __ svarabhadanidAna va bheda. svAdhyAyazokaviSakaMThavighAtanocca- / bhASAyanekavidhakAraNataH svaropa- // ghAto bhaviSyati nRNAmakhilaizca doSa-- / maidovikArarudhirAdapi SaDavidhassaH // 57 / / bhAvArtha:-jorase svAdhyAya [ paDhanA ] karanA, atizoka, viSabhakSaNa, gale meM lakaDI Adi se coTa laganA, jora se bolanA, bhASaNa denA Adi aneka kAraNoM se manuSyoM ko svara kA ghAta [ nAza ] hotA hai [ galA baiTha jAtA hai / jise, svarabheda roga kahate haiM / yaha prakupita vAta, pitta, kapha, tridoSa, meda, va rakta se utpanna hotA hai| isaliye usa kA bheda chaha hai // 57 // vAtAttikaphaja svara bhedalakSaNa. vAtAhatasvaranipiDitamAnuSasya / bhinnorugardabhakharasvaratAtipittAn // saMtApitAsyagalazoSavidAhatRSNA / kaMThAvarodhikaphayukphataH svaraH syAt / / 58 // bhAvArtha:-vAtika svara bhedase pIDita manuSya kA svara nikaTate samaya TUTAsA mAlma hotA hai gadhe ke sadRza karkaza hotA hai| pittaja roga se pIr3ita ko bolate samaya Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAraka malA sUkhatA hai / gale meM jalana hotI hai aura adhika pyAsa lagatA hai / kaphaja svarabheda meM, galA kapha se ruka jAtA hai, svara bhI kapha se yukta hokara nikalatA hai || 58 // tridoSaja, raktaja svarabheda lakSaNa. moktAkhilaprakaTadopakRtatridopa- / liMgasvarI bhavati varjayitavya eSaH // . kRSNAnanoSNasahito rudhirAtmaka: syA- / - taM cApyasAdhyasRpayasvarabhedamAhuH / / 59 // bhAvArtha:- uparyukta prakAra ke sarva lakSaNa eka sAtha prakaTa hojAya to use tridoSaja svarabheda samajhanA caahie| yaha asAdhya hotA hai / rakta ke prakopa se utpanna svarabhedameM mukha kAlA ho jAtA hai aura adhika garmI ke sAtha svara nikalatA hai / ise bhI RSigaNa asAdhya kahate haiM // 59 / / medajasvarabhadalakSaNa! medobhibhUtagalatAluyuto manuSyaH / kRcchAcchanavadati gadgadagADhavAkyaM // avyaktavaNamataeva yathA prytnaa-| nmedaHkSayAdbhavati susvaratA narasya // 60 // . bhAvArtha:--jaba meda dUSita hokara, gala va tAlu pradeza meM prApta hotA hai to medaja svarabheda utpanna hotA hai / isase yukta manuSya, bahuta kaSTase dhIre 2 gadgada kaMTase kaThina vacana ko bolatA hai / varNa kA bhI spaSTa uccAraNa nahIM kara sakatA hai / isaliye prayatnase medovikArako dUra karanA cAhiye / isase use susvara AtA hai // 60 // svarabhedacikitsA. sarvAnsvarAturanarAnabhivAkSya sAkSAt / snehAdibhiH samucitauSadhayogyayogaH / / dopakramAdupacaredatha vAtra kaas-| zvAsaprazAMtikarabheSajamukhyagaiH // 61 // - bhAvArthaH- sarvaprakAra ke svaropaghAta se pIDita rogiyoM ko acchI taraha parIkSA kara snehanAdi vidhike dvArA evaM usa ke yogya auSadhiyoMke prayogase athaga vAsakAsake upazAmaka auSadhiyoM se doSoM ke kramase cikitsA karanI cAhiye / / 12 / / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| vAtapittakaphaja svarabhedacikitsA. bhuktApAra pratidinaM dhRtapAnamiSTaM / vAtAhatasvarAvakAranareSu pise / kSIra pivedazrutaguDapavalaM balAse / kSArodakaM zikatriphalAdimizram // 62 !! bhAvArtha:---bAtaja svarabhedase pIDita manuSyoM ko bhojanAnaMtara pratidina thA~kA bAla isa hotA hai arthAta vRtapAna karanA caahiye| pittaja svazeSaghAtameM ghI va guDase milA huA dUdha pInA cAhiye / kaphase utpanna roga meM kSArajalameM trikaTu va triphalA bhizritakara pInA cAhiye / / 62 // nasya gaNDapa Adi ke prayoga. bhRgAmalAmalakasadrasasAdhitaM ya- / tailaM svanasyavidhinA svarabhaMdavedI / gaNDapayUSakabalagrahadhUmapAna- / saMyojayettadanurUpagaNessvarAtam // 63 // bhAvArtha:--svarabhedaroga ke svarUpa ko jAnanevAlA vaidya svarabheda se pIDita rogIko bhAMgarA tha AMvale ke rasa se sAdhita tailase vivi ke anusAra nasya dekheM / evaM tadanukUla yogya auSadhisamUha se, gaNDUSa (kullA karAnA ) yUSaprayoga, kavala dhAraNa, dhUmapAna karAnA cAhiye // 63 // yaSTIkapAyaparimizritadugdhasiddha / mahAprabhUtaghRtapAyasamava bhuktvA // - saptAhamAzuvakinnarasusvaroyaM / sAkSAdbhavetsvaravikAramapohA dhImAn // 64 // bhAvArtha:---mujheTI ke kapAya se mizrita dRdhase siddha mUMgake pAyasa ( khIra ) meM ghI milAkara sAta dina khA to saMpUrNa prakAra ke svara vikAra dUra hokara usakA svara aMdara kinnara ke samAna hojAtA hai // 64 // medaja sannipAtaja va raktAva bheda cikitsA ...padovikAratadurUsvara bhedabhatra / . vijJAna jayekaphavidhi pitrivahidhApa / / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (142) kalyANakAra doSatrayAva janitaM parihRtya tasyA' / sAdhyatvamapyatuvicArya bhiSagyate // 65 // bhAvArtha:- medo vikAra se utpanna svarabheda meM kaphaja svarabheda kI jo cikitsA kahI hai, vahI cikitsA kareM / tridoSaja va raktaja bheda ko to asAdhya kaha. kara, usa asAdhyatA ke viSaya meM acchItaraha vicAra kara cikitsA ke karane meM prayatna kareM / / 65 / / svarabhedanAzaka yoga. bhaMgAkhyapavatAsita sattilAnvA / saMbhakSayanmaricasaccaNakamaguMpham || kSIraM pivettadanugavyaM ghRtapragADhaM / soSNaM sazarkaramiha svarabhedavedI / / 66 // bhAvArtha:-svarabheda se saMyukta rogI, bhAMgare ke patte ke sAtha, athavA miraca ke sAtha cane kI DAlI ko khAkara Upara se gaya milA huA garama dUdha pIye // 66 // udAvarta rogAdhikAraH atrodAvartamapyAturaM jJA- 1 tvA yatnAt kAraNalakSaNazca / sabhdeSajyaissAdhayetsAdhu dhImAn ! tasyopekSA kSiprameva kSiNoti // 67 // . bhAvArtha:- udAvarta roga ko, usake kAraNa va lakSaNoM se parIkSA kara acchI auSadhiyoM ke prayoga se usa kI cikitsA buddhimAn vaidya kareM / yadi upekSA kI jAya to vaha zIghra hI prANavAta karatA hai | // 67 // kAle tiloM ko ghRta va zakkara se udAvarta saMprApti. vAtAdInAM vegasaMdhAraNAdyaH / sarpedrAzanyagnizastropamAnaH // kruddho'pAna pyUrdhvamutpayatItrI | dAnavyAptaH syAdudAvartarogaH // 68 // bhAvArtha::-jaba yaha manuSya vAtAdikoMke vega ko rokatA hai usa se kupita apAnavAyu Upara jAkara udAnavAyu meM vyApta hotA hai laba Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| udAvarta nAmaka roga utpanna hotA hai / yaha sarpa, bijalI, agni va zastrake samAna bhayaMkara hotA hai / / 68 // ___ apAnavAtarodhaja udAvarta. / tasmAdvego naiva saMdhAraNIyo / dIrghAyuSya vAMchatastattathaiva / / zUlAdhmAnazvAsahadrogahikkA / rUddho'pAnastatkSaNAdeva kuryAt / / 69 // bhAvArtha:-isaliye jo loga dIrghAyuSya cAhate haiM ve kabhI vega saMdhAraNa nahIM kareM arthAt upasthita vegoMko nahIM roke / apAnavAyu ke rAdhase usI samaya zUla, AdhmAna, zvAsa hRdayaroga, hicakI, Adi vikAra hote haiM / 69 / / mUtrAvarodhaja udAvata. mArgAt bhraSTo'pAnavAyuH purISaM / gAI rudhvA vaktrato nikSipedvA / / . mUtre rudve mUtramalpa majedvA- / mAto bastistatra zUlA bhavaMti // 70 // bhAvArtha:-evaM vaha apAnavAyu svamArga se bhraSTa hokara malako ekadama gADhA kara roka detA hai aura mukhase bAhara pheMkatA hai / mUtra kA rodha hone para mUtrA bahuta poDA 2 nikalatA hai| sAtha hI basti meM AdhmAna (phUla jAnA) va zUla hotA hai // 70 // malAvarodhaja udAvarta. zUlATopaH zvAsavarNo vibaMdho / hikkA vaktrAdvA purISapravRttiH // ajJAnAdruddha purISa narANam / jAyeduyatkartikAvAna tItrA / / 71 // . bhAvArtha:- ajJAna se mala zUla ke vega ko roka dene se zUla Adopa ( guDaguDAhaTa ) zvAsa, mala kA vibaMdha, hicakI, mugna se mala kI pravRtti evaM katarane jaisI tIna pIDA hotI hai // 71 // zukrAvarodhaja udAvarta. mUtrApAnadvAramupkAtizophaH / kRcchAcchukravyAptamUtrapravRttiH / zukrAzmayassaMbhavaMtyatra kRcchAnTukrasyaivAtrApi vege niruddhe / / 72 // bhAvArtha:-vIrya ke vega ko nirona karane para mUtradvAra, apAnadvAra ( gudA ) va aNDa meM zopha hotA hai / aura kaThinatA se vIrya se yukta mAkI pravRtti hotI hai| .' isa se bhayaMkara zukrAimarI geMga bhI hotA hai // 72 // ta roga kahate hai | 1 jisa meM vAta malamUtra AdikoMke bhramaNa hotA hai use urva vAtaviNmUtrAdInAM AvartI bhramaNaM yasmin sa udAvataH / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake ... vamanAvarodhaja avarodhaja udAvarta. . chA vege sannirudhde tu kuSThaM / yerevAnnaM dopajAladigdham . zokAnaMdAdyazrupAte niruddha / mUrdhAkSaNAvItrAmayArasaMbhavati // 73 // bhAvArtha:----bamanako rokane para jina dopoMse vaha ruddha anna dUSita hojAtA hai. unhI doSoM ke Adhikya se kuSTa utpanna hotA hai / zoka va AnaMda se utpanna AMsuvoMke sekanese zira ba netra saMbaMdhI roga utpanna hote haiM // 73 // kSutanirodhaja udAvartaH nAsA vakavAkSyuttamAMgodbhavAste / rogAssyurvaMga niruddha kSutasya // saptodAvarteSu teSu kriyA vidvAnanyAdheH saJcikitsA prakuryAt // 74 // bhAvArtha:-chIMka kA nirodha karane para nAka, mukha, netra va mastaka saMbaMdhI roga utpanna hote haiN| isa prakAra sAta prakAra ke udAvarta rogoM meM bAtacyAdhikI cikitsAkA prayogA kuzala beMca kareM / / 74 // zukrodAvarta va anyodAvarta kI cikitsA. zukraudAvartimatyaMtarUpA / martya sparzerharSayet kAminI prAk // sarvodAvarteSu yadyacca yogyaM / tattatkuryAttatra tatrauSadhijJaH // 75 // bhAvArtha:---- zukrodAvarta rogase pIDita manuSya ko adhikArUpavatI strI, apane sukha sparza Adise saMtoSita kareM / isI prakAra sarva prakAra ke udAvarta rogoMmeM bhI kuzala vaidha rjita ko jo anukUla ho vaisI kriyA kareM / / 75 // atha hikArogAdhikAraH / hikkAnidAna. yadA tu pavano muhurmaharupaiti vaktraM bhRzaM / lpihAMtrayakRdAnanAnyadhikavegataH pIDayana / / hinasti yataeva gAvoSamahinamtamaH prANinAM / vadani jinavallabhA viSama ra padi kAmayaM / / 76 // bhAvArtha--jaba prakupita vAyu vihA (lilI (nAMgalI) yakRta (jigara) ina ko atyadhika vega se pIDita karatA huA aura higa hima saba karatA huA, Upara 1 viruddha iAte pAThAMtaraM ! bidagdhaM dUpitaM ] Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (401) ( udara se mukhakI tarapha) bAra 2 AtA hai ise hikkA (hicakI) roga kahate haiN| yaha roga prANiyoM ke divya prANako nAza karatA hai| isaliye isakA nAma hikkA hai aisA jineMdra devane kahA hai // 76 // hikkAke pAMca bheda. kaphena sahitotikopavazato mahAprANai - / tyudIritamarutkarItyAkhilapaMcahikAmayaM // athAnnajanitAM tathAtra yamiko punaH kssudrikaaN| mahApralayanAmikAmadhikabhUrigaMbhIrikAM / / 77 // artha-kaphase yukta prANa nAmaka mahA-vAyu kupita hokara pAMca prakAra ke hikA rogako utpanna karatA hai / unakA nAma kramase annajA, yamikA, kSudrikA, mahAprala yA va gaMbhIrikA hai // 77 // annajayamikA hikAlakSaNa. sutIvakaTubhojanairmarudadhaH svayaM paatitH| tadordhvamata utpatan hRdayapArzvapIDAvahaH // karotyadhikRtAnnaja viditanAmahikkAM puna- / zcireNa yamikAM ca vegayugalaiH ziraH kaMpayan // 78 // . bhAvArtha:-tIkSNa va kaTupadArthoM ke atyadhika bhojaname nIce dabA huvA vAta ekadama Upara Akara hRdaya va phasalI meM pIDA utpanna karate hue jo hikAko utpanna karatA hai use anna jA hikkA kahate haiM, aura jo kaMTha va sirako kaMpAte hue Thahara Thaharakara eka 2 daphe do do hicakiyoMko utpanna karatA hai use yamikA hikkA kahate zudrikAhikA lakSaNa. cireNa bahu kAlato viditamaMdavegaiH Rma-- / / krameNa parivarddhane prakaTamatramUlAdataH // nRNAmanugatAtmanAmasahitAtra hikkA svayaM / bhavediyamiha pratItanijalakSaNaH kSudrikA // 79 // bhAvArtha:----jo bahuta derase, maMzyoga ke sAtha kramAga se, jatrukAsthi ( hasalI asUna hinatIti hikaa| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (802) kalyANakArake haDDI) ke mUlase, arthAt kaMTha aura hRdaya kI saMdhise AtA hai aura jisa kA nAma bhI sArthaka hai aise svalakSaNa se lakSita use kSudrikA hikkA kahate haiM // 79 // mahApralaya va gaMbhIrakA hikkAlakSaNa. svavegaparipIDitAtmabahu marmanirmUlikA | mahAsahitanAmikA bhavati dehasaMcAlinI // svanAbhimabhibhUya hikAyAMta yA ca hikkA narA- 1 nupadravati ca praNAdayutaghoragaMbhIrikA // 80 // bhAvArtha:-- jo mamasthAnoM ko apane vega ke dvArA atyaMta pIDita karate hue aura samasta zarIrako kampAte hue hamezA AtA hai use mahAhikkA kahate haiM / aura ja nAbhisthAnako dabAkara utpanna hotA hai va zarIra meM aneka jvarAdi upadravoMko utpanna karatA hai evaM gambhIra zabda se yukta hokara AtA hai use gaMbhIrakA hikkA hate haiM // 80 // keun hikkAke asAdhya lakSaNa. dIrghIkaroti tanumUrdhvagatAM ca dRSTiM / hikA naraH kSatradhunA paripIDitAMga: timiseriesparaH paribhagnapArzvayatyAturazca bhiSajA parivarjanIyaH // 81 // bhAvArtha:- jo hikkA rogI ke zarIrako laMbA banAtA hai arthAt tanAva utpanna karatA hai, jisameM rogI atyaMta kSaNa hai, dRSTiko Upara karatA hai, aura chIMka se yukta hai, arocakatAse sahita hai evaM jisakA pArzva ( pasalI TUTAsA mAluma hotA hai aise rogI ko vaidya asAdhya samajhakara choDeM // 81 // hikA cicitsA. hikohArasthApanArtha ca vegA prANAyAmai svarjana stADanaiva / ma | noduM dhImAn yojayedyojanIyaiH // zIghraM trAsayedvA jalAH // 82 // bhAvArtha:- hikkA ke udAra ko baiThAlane evaM vegoM ko rokane ke liye, arthAt usa ke prakopa ko rokane ke liye kuzala vaidya yogya yojanAvoM ko kareM / isake liye prANAyAma karAnA, tarjana [ DarAnA ] tADana karanA aura jala Adi se kaSTa denA hitakara hai || 82 // Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| hikkAnAzaka yoga. zarkarAmadhukamAgadhikAnAM / cUrNameva zamayatyatihikkAM // haimagairikamathAjyasametaM / lehayenmaNizilAmathavApi // 83 // bhAvArtha:-zakkara, muleThI, pIpala, inake cUrNa ke bhakSaNase atyaMta vegasahita hikkA bhI upazama hotA hai / evaM sonA va merU ko ghI meM milAkara cATanA cAhiye athavA manaHzilAko bI meM mizrakara cATanA cAhiye / / 83 / / hikkAnAza yogandraya. saiMdhavAdhyamAhamAmlarasaM vA / sopNadugdhamathavA ghRtanizram // kSAracUrNaparikarNimanalpam / prAtareva sa pivediha hikkI / / 84 // bhAvArtha-hikkA gaMgavAloM ko, prAtaHkAla khaTTe bijore liMbu Adi ke khaTTe rasa meM seMdhAloga milAkara kucha garama karake pilAveM / athavA garamadRva me ghI va kSAroM ke cUrNa DAlakara pilAyeM to zIghra hI hikkA nAza hotA hai // 84 // hikkAna anyAnya yoga. aMjanAmalakakolasalAnA- / tarpaNa vRtaguDaplutamiSTaM // hikinAM kaTukarohiNiko vA / pATalIkusumatatphalakalkaH // 85 // bhAvArtha:-suramA, AMvalA, bera, khIla ina ko ghI va guDameM bhigokara hikkiyoM ko khilAnA caahie| kaTuka rohiNI kA prayoga bhI unake lie upayogI hai| evaM pADhala kA puSpa va phala kA kalaka banAkara prayoga karanA bhI hitakAraka hai // 85 // adhikaUrdhvayAtayukta hikkAcikitsA. UrdhavAtabahulAsvatha hikkA- / svAdizadadhikavastividhAnam // saiMdhavAmlasahitaM ca virekam / yojayedahimabhojanavargam // 86 // - bhAvArtha:- atyadhika UbAta se yukta hikA meM vizeSatayA bastividhAnaka, prayoga karanA caahiye| seMdhAloNa va Amjha se yukta virecanakI bhI yojanA kareM tathA uSNabhojanavarga kA bhI prayoga kareM // 86 // atha prtishyaayrogaadhikaarH| pratizyAyadAna. hikAssamyagvidhivadabhidhAya pratizyAyavargAn / vakSye sAkSAdvihitasakalaiH lakSaNebhaipajAdyaiH // | Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake mUni vyAptAH pavanakaphapittAsRjaste pRthagyA / krudvA kuyurnijaguNayutAn tAn pratizyAyarogAn // 87 // bhAvArtha:- abhItaka hikA rogake lakSaNa, cikitsA Adi ko vidhipUrvaka kahakara, aba pratizyAya ( jukhAma ) roga ke samUha ko una ke samasta lakSaNa va yogya auSadhiyoM ke sAtha varNana kreNge| mastaka meM vyApta vAta, kapha, pitta va rakta vyasta yA samasta jisa samaya kupita hojAte haiM vaha apane guNa se yukta pratizyAya nAmaka rogoMko utpanna karate haiM // 87 // pratizyAya kA pUrvarUpa. myAdatyaMta zavathurakhilAMgapramardo gurutvaM / mUrdhnistambhaH satatamanimittaistathA romaharSaH // tRSNAdyAste katipayamahopadravArasaMbhavati / prAgrUpANi prabhavati satIha pratizyAyaroge / / 88 // bhAvArtha:- prati.zya ya roga utpanna hone kI sambhAvanA ho to, [ roga hone ke pahile 2 ] chIMka AtI hai, saMpUrNa aMga TUTate haiM, zira meM bhArIpanA rahatA hai, aMga jakaDa jAte haiM, binA vizeSa kAraNa ke hI hamezA romAMca hotA rahatA hai, evaM pyAsa Adi aneka mahAn upadrava hote haiM / ye saba pratizyAya ke pUrvarUpa haiM / / 88 // __ vAtaja pratizyAyake lakSaNa. nAsAsvacchasutipihitavirUpAtina va kaNThe // zoSastAlanyadharapuTayozzaMkhayozAtitodaH / nidrAbhaMgaH kSavathuratikaSTasvarAtiprabhedI // vAtobhate nijaguNagaNaH syAtpratizyAyaroge / / 89 // bhAmArthaH-nAka se svaccha [ patalI ] strAva honA, nAka Anchadita, virUpa va baMdasA honA, galA, tAlU va oTha sUkha jAnA, kanapaTiyomeM suI cubhane jaisI tIna pIDA honA, nidrAnAza, adhika chIMka AnA, galA baiTha jAnA evaM anya bAtodreka ke lakSaNa pAyA jAnA, ye ghAtaja pratizyAya ke lakSaNa haiM / / 89 / / pittaja pratizyAya ke lakSaNa pItassoSNastravati sahasA srAvaduSTottamAMgAd / ghrANAddhamajvalanasadRzo yAti nivAsavargaH // FaceurmararentraliaRentarmunitaMIRLIAMELATESARIYOTISH ARIArammmm mmuni smamremRADIANPrasaramL09ace 1 uparoka prakAra vAtaja, pittaja, kaphaja, nipAtaja, rajAja isa prakAra jukhAma kA pAMca bheda haiN| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH (405) tRSNAdAhaprakaTaguNayuk satpatizyAyamenam / pittodUtaM viditanicinhaivadedvedavedI // 90 // bhAvArtha:- jisameM mastakase pIta va uSNa duSTasrAva ekadama bahatA ho, nAka se dhuMA va agni ke samAna garama nivAsa nikalatA ho evaM tRpNA, dAha va anya pitta ke lakSaNa prakaTa hote hoM, use zAstrajJa vaidya pitta ke vikAra se utpanna pratizyAya roga kaheM arthAt ye pittaja pratizyAya ke lakSaNa hai // 10 // kaphajapratizyAya ke lakSaNa. unTanAkSo gurutaraMziraH kaMThatAkhASTazIrSa- / kaMDrAyaH zizirabahalazvetasaMsArayuktaH // uSNaprArthI ghntrkphorbudhnishvaasmaargoN| zleSmotthe'smin bhavati manujo'yaM pratizyAyaroge // 9.15 bhAvArtha:-jisameM isa manuSya kI AMkha ke Upara sUjana ho jAtI hai, zira bhArI hojAtA hai, kaMTha, tAlu, oMTha va zirameM khujalI calatI hai, nAkase ThaNDA gADhA va sapheda srAva bahatA hai, uSNa padArthoM kI icchA karatA hai| nizvAsamArgameM ati ghana gADhA] kapha jama jAne ke kAraNa, vaha vaMda rahatA hai, use kapha vikArase utpanna pratizyAya roga samajhanA cAhiye // 91 // raktaja pratizyAya lakSaNa. raktasrAvo bhavati satataghrANalastAmracakSu- / vakSodhAtaH pratidinamataH pIDitassyAnmanuSyaH // sarva gaMdha svayaryApaha mahApUtinizvAsayukto // naivaM vetti prabalarudhirotthabhatizyAyarogI // 92 // bhAvArtha:-rakta vikAra se utpanna pratizyAyaroga meM nAka se sadA raktasrAva hotA hai| AMkhe lAla ho jAtI haiM / pratidina vaha ura:kSatake lakSaNoMse yukta hotA hai| svayaM durgadha nizvAsa se yukta rahanese aura samasta gaMdha ko vaha samajhatA hI nahIM / / 92 // ___sannipAtaja pratizyAya lakSaNa. bhUyo bhUyassvayamupazamaM yAtyakasmAca zIghraM / bhUtvA bhUtvA punarapi muhuryaH pratizyAyanAmA // pakvo vA syAdatha ca sahasApakva evAtra sAkSAt / / soyaM rogo bhavati viSamassarvajassarvaliMgaH // 93 // Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (406) kalyANakAraka bhAvArtha:-jo pratizyAya bAra 2 hokara akasmAt zIghra paka kara athavA vinA pakva ke hI upazama hotA hai, phira bAra 2 hokara miTatA hai evaM jisameM sarvadoSoMke cinha prakaTa ho jAte haiM, ise sannipAtaja pratizyAya kahate haiM / / 93 // duSTapratizyAyalakSaNa. zIghra zuSyatyatha punariha kleiyate cApi nAsA / sroto rodhAdatibahukapho nAte tatkSaNena // vaikalyaM syAt jati sahasA pratinizvAsayogA- / ddhaM sarva svayamiha navettyeva duSThAkhyarogI // 14 // bhAvArtha-jisa meM nAsAraMdhra zIghra sUkha jAtA hai punaH gIlA ho jAtA hai vRddha kapha srotoMko roka detA hai, ataeva nAka ruka jAtA hai aura kabhI sahasA khula jAtA hai / nizvAsa durgadha hone ke kAraNa use kisI prakAra kA gaMdha kA jJAna nahIM hotA hai| ise duSpratizyAya roga kahate haiM // 94 // pratizyAyakI upekSA kA doSa. sarve caite prakaTitaguNA ye pratizyAyarogA / ardoSapramathanaguNopekSitAH sarvadaiva // sAkSAtkAlAMtaramupagatA dRSTatAmeti kRcchAH / pratyAkhyeyA kSayaviSamarogAvahA vA bhavaMti // 95 // bhAvArtha:-ye uparyukta sarva prakAra ke jina ke lakSaNa Adi kaha cuke haiM aise pratizyAya rogoM ke ajJAnase doSa dUra nahIM kiyA jAyagA arthAt sakAla meM cikitsA na kara ke upekSA kI jAyagI to kAlAMtarameM jAkara ve bahuta dRSita hokara kaSTasAdhya, vA pratyAkhyeya [ choDane yogya ] ho jAte haiM athavA kSaya Adi viSama rogoM ko utpanna karate haiM // 95 // pratizyAyacikitsA. dossaapekssaavihitsklebhpejssNbhyukto|| sarpiHpAnAcchamayati navotthaM pratizyAyaroga / svedAbhyaMgatrikaTubahugaNDUSaNaiH zodhanAyeMH / pakaM kAlAdhanatarakarpha srAvayennasyavagaiH / 96 // 1 paidya iti pADAta Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (407). bhAvArtha:- doSoM kI apekSA se liye gaye ( jina kI jahAM jarUrata ho) sampUrNa auSadhiyoM se saMyukta athavA siddha ghRta ke pIne se navIna pratizyAya roga [ apakka ] zamana hotA hai, evaM isapara [pAkArtha ] sveda, abhyaMga [ mAliza ] soMTha, miraca, pIpala Adi se gaNDUSa, vamana adi zuddhividhAna kA prayoga karanA cAhiye / kAlAMtara meM jo pakka hogayA hai jisakA kapha gADhA hogayA hai use. nasyaprayoga karake bahAnA cAhiye / / 96 // vAta, pitta, kapha, va raktaja pratizyAyacikitsA. vAte paMcaprakaTalavaNairyuktasarpiH prazastaM / pitte tiktAmalakamadhuraiH pakkatametacca rkte| zleSmaNyuSNairatikaTukatiktAtirUkSaiH kaSAyaiH // peyaM vidvadvihitavidhinA tatpratizyAyazAMtyai / / 97 // bhAvArtha:-yadi vaha pratizyAya bAtaja ho to ghRtameM paMcalavaNa milAkara pInA acchA hai / pittaja va raktaja ho to kaDuA Amla va madhura rasayukta auSadhiyoM se pakAyA huA ghRta pInA hitakara hai / kaphana pratikSyAya meM uSNa atikaTaka tikta, rUkSa aura kaSailI auSadhiyoM meM siddha ghRtako vidhipUrvaka pilAye to pratizyAya kI zAMti hotI hai / pratizyAyapAcanake prayoga. pAkaM sAkSAvrajati sahasA soSNazuMThIjalena / kSIreNApi pravaramadhuzigruprayuktAdrakeNa // tIkSNabhaktaH kaTukalakalAyADhakImudgaraiH / kaulatyAmalamaricasahitaistatpatizyAyarogaH / / 28 / / bhAvArthaH ---zuNThI se pakAye hue garama jalako pilAnese, lAla seMjana va Adraka se siddha dUba ke pIne se, tIkSNabhakta rAI, kala (bera ) maTara, arahara va mUMga inase siddha yUSa { dAla ] se aura miraca ke cUrNa se sahita kulathI kI kAMjI ke sevana se pratizyAya roga zIghra hI paka jAtA hai ||28|| ___ mannipAtaja va duSTa pratizyAyacikitsA. soSNakSAraiH kaTugaNavipakataiH vAvapIDai- / stoNenasyairahimapariSekAvagAhAvalahaiH / / gaNDUpairvA kavalabahudhUmaprayogAnulepaiH / sadyaH zAmyatyakhilakRtaduSTapratizyAyarogaH // 19 // Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (108) kalyANakArake bhAvArtha:-sarvadoSoM se dRSita duSTa pratizyAyaroga uSNa, kSAra, kaTu auSadhi varga se pakAyA huA ghRta, avapIDana, nasya va anya takSiNa nasya, uSNateka, uSNakaSAya jalAdika meM avagAhana, avaleha, gaNDapa, kavalagrahaNa, bahudhUma prayoga va lepa se zIghra upazama hotA hai // 29 // pratizyAya kA upasaMhAra. iti pratizyAyamahAvikArAn / vicArya doSakramabhedabhinnAn // prasAdhayettatmatikAramArga razeSabhaiSajyavizeSavedI // 100 // bhAvArtha:--3sa prakAra uparyukta prakAra se bhinna 2 doSoMse utpanna pratizyAya mahArogoM ko acchI taraha jAnakara saMpUrNa auSadhiyoM ko jAnenevAlA vaidya una doSoke nAza karane vAle prayogoM ke dvArA cikitsA kareM // 100 // aMtima kthn| iti jinavaktranirgatasuzAstramahAMbunidheH / sklpdaarthvistRttrNgkulaakultH|| ubhybhvaarthsaadhntttdvybhaasurto| - nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekAhitam // 101 // bhAvArtha:-- jisameM saMpUrNa dravya, tatya va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake lie prayojanabhUta sAvanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdra ke mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai| sAthameM jagatkA eka mAtra hitasAdhaka hai [ isalie hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 101 // ityagrAdityAcAryakRta kalyANakArake cikitsAdhikAre kSudrarogacikitsitaM nAmAditaH SoDazaH paricchedaH / . ityumAdityAcAryakRta kalyANakAraka aMdha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAvidhibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM kSudrarogAdhikAra nAmaka solahavAM pariccheda samApta huaa| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH (409) . artha saptadazaH pricchedH| savana . maMgalAcaraNa va pratijJA. jinapatiM praNipatya jgtry-| prabhugaNArcitapAdasaroruham // hRdayakoSThasamastazarIrajA- / mayacikitsitapatra nirUpyate // 1 // artha:- jina ke caraNakamala ko tIna lokake iMdra Akara pUjate haiM aise zrI jinanAya ko namaskAra kara hRdaya, koSTha va samasta zarIra meM utpanna honevAle roga va unakI cikitsA aba kahI jAtI hai // 1 // sarvarogoM kI tridoSoM se utpatti. nikhiladoSakRtAmayalakSaNa- / pratividhAnavizeSavicAraNaM // kramayutAgamatatvavidAM punaH / punariha prasabhaM kimu varNyate // 2 // arthaH--sarva prakAra ke roga vAta pitta kapha ke vikAra se huA karate haiM, kuzala vaidya una doSoM ke kramako jAnakara unakI cikitsA kreN| doSoM ke sUkSmatatva ko jAnane vAle vidvAn vaidyoM ko ina bAtoM ko bAra 2 kahane kI jarUrata nahIM hai // 2 // tridoSotpanna pRthak 2 vikAra. pravaravAtakRtAtirujA bhave- / datividAhataSAdyapi pittajam / urughanasthirakaNDuratA kapho- / dbhavaguNA iti tAn satataM vadet // 3 // bhAvAryaH----vAtavikAra se zarIra meM atyadhika pIDA hotI hai / pittavikAra se dAha tRSA Adi hotI hai / kaphake vikArame sthUla, ghana, sthira va khujalI hotI hai| aisA hamezA jAnanA cAhie // 3 // . rogaparIkSAkA sUtra. akathitA api doSavizeSajA / na hi bhavaMti vinA nijakAraNaiH / akhilarogagaNAnavabudhya tAn / pratividhAya bhiSak samupAcaret / / 4 // bhAvArtha:-doSAvazeSoM [ vAta pitta, kaphoM ] ke binA rogoM kI utpatti hotI hI nahIM, isaliye una doSa rogoM ke nAma, lakSaNa, Adi vistAra ke sAtha, varNana nahIM karane para bhI samasta rogoM ko, doSoM ke lakSaNoM se ( vAtaja hai yA pittaja ? ityAdi ) nizcaya kara unake yogya, cikitsA bhiSak kareM // 4 // Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (410) kalyANakArake atha hRdrogAdhikAraH / vAtaja hRdroga cikitsA. pavanadoSakRtAdhikavedanA- / hRdayaroganipIDitamAturam / / magadhajAnvitasarSapamizritai- / rahimavAribhireva ca vAmayet // 5 // bhAvArtha:--vAtake vikAra se jaba hRdaya meM atyadhika vedanA hotI hai usa rogI ko arthAt vAtaja hRdroga se pIDita rogI ko pIpala sarasoM se milA huA garama pAnI pilAkara vamana karAnA cAhiye // 5 // vAtaja hRdroganAzaka yoga. lavaNavargayavodbhavamizritaM / ghRtamataH prapibaMdadayAmayI // trikaTuhiMgvajamodakasaiMdhavA- / napi phalAmlagaNaiH payAsAthavA // 6 // artha-vAtaja hRdayarogIko lavaNavarga va yavakSAra se milA huA ghRta pilAveM / evaM trikaTu, hIMga, ajavAIna va seMdhAloNa inako khaTTe phalasamUhake rasake sAtha athavA dUdha ke sAtha pilAnA cAhiye // 6 // pittaja hRdrogacikitsA. adhikapittakRte hRdayAmaye / ghRtaguDAplutadugdhayutauSadhaiH / / vamanamatra hitaM savirecanam / kathitapittacikitsitameva vaa||7|| artha-yadi pitta ke vizeSa udrake se hRdaya roga hojAya to usa meM [ pittaja hRdaya rogameM ] ghRta, guDa va dUdha se yukta [ pittanAzaka ] auSadhiyoMse vamana karAnA ThIka hai evaM virecana bhI karAnA cAhie / sAtha hI pUrvakathita pittahara cikitsA karanI cAhiye // 7 // kaphaja hRdogacikitsA. kaphakRtogramahAhRdayAmaye / trikaTukoSNajalairiha vAmayet / api phalAmlayutA trivRtA bhRzaM / lavaNanAgara kaissa virecayet // 8 // artha---kaphavikArase utpanna hRdayagata mahAroga meM [kaphaja hRdroga meM ] trikaTu se yukta uSNajalase vamana karAnA cAhiye / evaM nizotha, khaTTA phala, seMdhAloNa va zuMThIse virecana karAnA cAhie // 8 // hRdroga meM vastiprayoga. tadanurUpavizeSaguNauSadhai- / rakhilabastividhAnamapISyate // hRdayarogagaNapazamAya tat / krimikRtasya vidhizca vidhIyate // 9 // Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| bhAvArtha:--hRdroga ke upazamana karane ke liye tattaddoSoMke upazamane yogya auSadhiyoM se basti kA bhI prayoga karanA cAhiye / yahAM se Age kRmi rogake nidAna va cikitsA kA varNana kareMge // 9 // atha krimirogAdhikAraH / . . kRmiroga lakSaNa. zirasi cApi rujo hRdaye bhRzaM / vamathusakSavathujvarasaMbhavaiH // krimikRtAzca muhurmuhuraamyaaH| pratidinaM prabhavaMti tadudgame // 10 // bhAvArtha:-zarIra meM kRmirogoM kI utpatti honepara zira va hRdaya meM atyaMta pIDA, vamana, chIMka va jvara utpanna hotA hai / evaM vAra 2 kRmiyoM se utpanna anya atisAra bhrama, hRdroga Adi roga bhI pratidina utpanna hote haiM // 10 // kaphapurISaraktaja kRmiyAM. asitaraktasitAH kimayassadA / kaphapurISakRtA bahudhA nRNAM / / nakhaziroMgaruhakSatadaMtama- / kSakagaNAH rudhiraprabhavAH smRtAH // 11 // bhAvArtha:-manuSyoM ke kapha va mala meM kAlA, lAla, sapheda varNa kI nAnA prakAra kI krimiyAM hotI haiM / evaM nAkhUna, zirakA bAla, roma, kSata (jakhama) va daMta ko bhakSaNa karane vAlI kRmiyAM rakta meM hotI haiM // 11 // kRmiroga cikitsA. krimigaNaprazamAya cikIrSaNA / vividhabheSajacAlacikitsitaM // surasayugmavarArjaphaNijjaka / svarasasiddhaghRtaM pratipAyayet // 12 // bhAvArtha:-krimiyoMke udrekako zamana karane ke lie kuzala vaidya yogya vividha auSadhiyoM ke prayoga se cikitsA kareM / tathA kAlI tulasI, palAza, choTI pattI kI tulasI, ina ke rasa se siddha ghRta kA pilAnA hitakara hai // 12 // kRmiroga zamanArtha zuddhividhAna.. kaTukatiktakaSAyagaNoSa- / rubhayatazca vizuddhimazaMtyalam / / lavaNatIkSNataraizca nirUhaNaM / krimikulapazamArthamudAhRtam // 13 // bhAvArthaH--kaTaka, tikta va kaSAyavarga kI auSadhiyoMse vamana virecana karAnA krimirogake lie hitakara hai| seMdhAnamaka va tIkSNa auSadhiyoM se nirUhaNa bastikA prayoga karanA bhI krimisamUha ke zamana ke lie hitakara hai // 13 // Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (412) kalyANakArake kRmighna svarasa. api zirISarasaM kiNihIrasaM / pravarakeMcukakiMzukasadasam // tilajamizritameva pivennaraH / primikulAni vinAzayituM dhruvaM // 14 // . bhAvArtha:-sirasa, ciracirA, kemuka, palAza, inake rasa ko tilake telameM milAkara pInese krimiyoMkA samUha avazya hI naSTa hotA hai // 14 // viDaMga cUrNa. kRtaviDaMgavicUrNamanekazaH / punarihAyazakudrasabhAvitam // tilajazakarayA ca vimizritaM / krimikulapralayAvahakAraNam // 15 // bhAvArtha- vAyaviDaMgake cUrNa ko acchI taraha kaIbAra ghoDe kI lIda ke rasa se bhAvanA dekara phira tilakA tela va zakkara ke sAtha milAkara upayoga karane para krimikula avazya hI naSTa hotA hai // 15 // mUSikakarNAdiyoga. api ca mUSikakarNarasena vA / pravararAliviDaMgavicUrNitam / pariviloDya ghRtena vipAcitaM / bhavati tarikraminAzanabhakSaNam // 16 // bhAvArtha--rAli [1] vAyuviDaMga ke cUrNa ko mUsAkAnI ke rasa meM gholeM / phira use ghRtake sAtha pakAkara khAnepara kriminAza hotA hai // 16 // kRminAzaka taila. vituSasAraviDaMgakaSAyabhAvitatilodbhavameva virecanI- // . SadhagaNaiH paripakamidaM piban / krimikulakSayamAzu karotyamau // 17 // bhAvArtha-tuSarahita vAyuviDaMga ke kaSAya se bhAvita tila se nikAra hue taila ko virecanauSadhigaNoMke dvArA pakAkara pInese sarva krimiroga zIghra hI dUra hote ___surasAdi yoga. surasabaMdhurakaMdalakaMdakaiH / parivipakasutakramamilakAm / / azizirAM saghRtA tridinaM pibe- / dudarasarpavinAzanakArikAm // 18 // bhAvArtha:---tulasI, vAyaviDaMga, saphedakhara kaMdaka ( bana sUraNa ) ina se pakAyI huI chAcha se mizrita garama kAMjI meM ghI milAkara tIna dina pIne se udara meM rahane vAlI saMpUrNa kRmi naSTa ho jAtI haiM // 18 // . Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| kRmighna yoga. apuSaSTamihASTadinAMtaram / dadhirasena piveskriminAzanam // . atha kulattharasaM satilodbhavaM / trikaTuhiMguriTaMgavimizritam // 19 // bhAvArtha:-dahI ke toDa ke sAtha iMdrAyaNa ke kalka ko milAkara ATha dina meM eka daphe pInA cAhiye / usase kriminAza ho jAyagA / tathA kulathIke rasa yA tila ke tela meM trikaTu, hiMga, vAyaviDaMga ko milAkara lenA bhI hitakara hai // 19 // pippalImUla kalka. surasajAtirasena ca pazitaM / pravarapippalimUlamajAMbunA // pratidinaM prApibetparisarpavAn / kaTukatiktagaNairazanaM hitam // 20 // bhAvArthaH-kRmiroga se pIDita rogIko tulasI va jAI ke rasa ke sAtha pisA huA pIpalI mUla ko, bakare ke mUtra ke sAtha pratidina pilAnA aura kaTutiktagaNokta dravyoM se bhojana denA atyaMta hitakara hotA hai / / 20 // __ raktaja kRmiroga cikitsA. kaphapurISakRtAnakhilAn jaye- / bahuvidhaiH prakaTIkRtabheSajaiH / / rudhirasaMjanitAnkrimisaMcayAn / kathitaSThacikitsitamArgataH // 21 // bhAvArtha:-kaphaja aura malaja krimiyoMko pUrvokta aneka auSadhiyoM ke prayogase jItanA cAhiye / raktameM utpanna krimisamUhoMko kuSTharogakI cikitsAke anusAra jItanA cAhiye // 21 // kAmaroga meM apathya. dadhiguDekSarasAmraphalAnyalaM / piAtidagdhagaNAnmadharAnarasAn / sakalazAkayutAzanapAnakAn / pariharetkrimiAbhiH paripIDitaH // 22 // bhAvArtha:-krimirogase pIDita manuSya dahI, guDa, IkhakA rasa, Ama ityAdi pa.la, sarva prakAra ke dUdha, mAMsa va madhurarasa, sarva prakAra ke zAka se yukta bhojana pAnako varjana kareM // 22 // atha ajIrNarogAdhikAraH / Ama. vidagdha, viSTabdhAjIrNa lakSaNa. punarajIrNavikalpamapISyate / madhuramannamihAmamathAmlatAm // upagataM tu vidagdhamatIva rug / malanirodhanamanyadudIritam // 23 // Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 414 ) bhAvArtha:- aba yahAM se Age ajIrNa roga kA lakSaNa, bheda Adi ke sAtha varNana kareMge / jo khAyA huA AhAra jIrNa na ho [ pace nahIM ] ise ajIrNa roga kahate haiM / isa kA AmojIrNa, vidagdhAjIrNa, viSTabdhAjIrNa isa prakAra tIna bheda haiM / khAyA huA anna kaccA aura madhura raheM, mIThA DakAra Adi Ave ise AmAjIrNa kahate haiM / jaba bhakSita AhAra thoDA paca kara khaTTA ho jAveM use vidagdhAjIrNa kahate haiM / jisa se peTa meM atyaMta pIDA hotI ho, aura peTa phUla jAyeM aura mala bhI ruka gayA ho use viSTabdhAjIrNa kahate haiM // 23 // kalyANakAraka ajIrNa se alasaka vilambikA vizucikA kI utpatti. alasakaM ca vilaMvikayA saha / pravaratIvrarujA tu viSUcikA // bhavati gauriva yo'tti niraMtaraM / bahutarAnnamajarNimato'sya tat // 24 // bhAvArtha:- jo manuSya nAnAprakAra annoMko gAyake samAna hamezA khAtA rahatA hai use ajIrNa hokara bhayaMkara alasaka, vilambikA aura atyaMta tIvra pIDA karanevAlI visUcikA roga utpanna hotA hai || 24 // alasaka lakSaNa. udarapUraNatAtinirutsaho / vamathutRmarududbhUmakUjanam // malanirodhana tIvrarujAruci - | stvalasakasya vizeSitalakSaNam // 25 // bhAvArtha:- jisameM peTa bilakula bharA huA mAluma ho rahA ho, atyaMta nirusAha mAluma ho rahA ho, vamana hotA ho, nIce kI tarapha se bAta ruk kara Upara kaMTha Adi sthAnoMmeM phiratA ho, malamUtra ruka jAtA ho, tIvra pIDA hotI ho, aura aruci ho use alasaka roga jAnanA cAhie / arthAt yaha alasaka roga kA lakSaNa hai ||25|| vilambikA lakSaNa. kaphamarutmabalAtinirodhato / hyupagataM ca niruddhamihAzanaM // iha bhavedatigADhavilaMbikA | manujajanmavinAzanakArikA || 26|| bhAvArtha - kapha va vAtake atyaMta nirodhase khAyA huA AhAra na nIce jAtA hai na Upara (na virecana hotA hai na to vamana ho ) hI jAtA hai arthAt ekadama ruka jAtA hai use vilaMbikA roga kahate haiM / yaha atyaMta bhayaMkara hai / vaha manuSyajanmako nAza karanevAlA hai - // 26 // .1 bhamAjIrNa kakka se, vidagdhAjIrNa pitta se aura viSTabdhAjIrNa vAta se utpanna hotA hai || Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| viSUcikA lakSaNa. vamathutRDbhramazUlaviveSTanaiH / privimuurchntaatisaarkaiH| calanaz2aMbhaNadAhavivarNakaihRdayavedanayA tu vicikA // 27 // bhAvArtha-jisameM vamana, tRSA, bhrana, zUla, udveSTa [ gIle kapaDe se DhakA huA jaisA anubhava ] mUchI, atisAra, kampa, jaMbhAI, dAha, vivarNa, hRdayapIDA Adi vikAra prakaTa hote haiM use vighUcikA ( haijA ) roga kahate haiM // 27 // __ ajIrNa cikitsA. vamanatApanavartiyutAgnidIpanakarauSadhapAnavidhAnataH // prazamayedgatamannamajIrNatAmanazanAhimavAyupayogataH // 28 // bhAvArtha:-bamana, svedana, vartiprayoga [auSadha nirmita battIko gudAmeM rakhanA] agnidIpana karanevAlI auSadhiyoMkA sevana, pAna, laMghana (upavAsa) aura garama pAnI pInA, Adi kriyAvizeSoMse ajIrNa rogako upazamana karanA cAhie // 28 // ___ ajIrNa meM laMghana. anazanaM tviha kAryamajIrNaji- / tuSita eva pibedahimodakam // azanabheSajadoSagaNAnsvayaM / na sahate jaTharAgnirabhAvataH // 29 // bhAvArthaH- ajIrNa ko jItane ke liye laMghana avazyameva kareM arthAt ajIrNa ke liye laMghana atyaMta zreSTha hai| pyAsa lagane para hI garama pAnI pIyeM / kyoM ki ajIrNa rogI kI jaTharAgni atikSINa hone se vaha bhojana, auSadha aura doSoM ko pacAne meM samartha nahIM hotI hai| / / 29 / / ___ajIrNa nAzaka yoga. satatameva pibellavaNodakaM / guDayutAnapi sarSapakAnapi // trikaTusaiMdhavahiMguvicUrNami- / zritaphalAmlamihoSNamajIrNavAn // 30 // bhAvArtha:-anArNa rogI sadA sedhAnamaka ko garamapAnI meM DAla kara pIveM / tathA sarasoM aura ina donoM ko guDa milAkara khAveM / athavA trikaTu seMdhAloNa hIMga ina ke cUrNa ko khaTTe phaloM ke garama rasa meM milAkara pInA cAhiye // 30 // . ___ ajIrNahRdrogAya. magadhajAmahimAMbuyutAM pRthak / pravaranAgarakalkamathAbhayAlavaNacUrNamiti tritayaM pibe- / dudaravanhivivarddhana kAraNam // 31 // Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArakai bhAvArtha:--pIpala ke carNa ko jaTharAgni ke baDhAne ke liye garama pAnI meM milAkara athavA zuMThIke kalkako garama pAnI meM milAkara yA haraDa aura lavaNa inake cUrNa ko garama pAnI meM milAkara pInA cAhiye // 31 // . kulattha kAtha. kathitamuSkakabhasmavigAlito / dakavipakakulastharasaM sadA // lavaNitaM trikaTUtkaTamAturaH satatamagnikara prapivennaraH // 32 // bhAvArtha:-moravAke bhasma se kAtha kara usa kAtha ko chAneM phira usa ke dvArA usa pakAye hue kulathI ke rasa meM uvaNa va trikaTu milAkara sadA ajIrNa se pIDita pIyeM to agnidIpana hotA hai // 32 // vizUcikA cikitsA. madhukacaMdanavAlajalAMbudAMburuhanibadalAMghrisutaNDulA- / mbubhirazeSamidaM mRditaM pibet prazamayaMstRSayAtivicikAm // 33 // bhAvArtha:--mulaiThI, caMdana, khasa, netrabAlA nAgaramothA, kamala, nImake pattI va usake jaDa ko cAvala ke dhobana meM mardanakara pilAve to yaha vicikA roga ko tRSAse prazamana karatA hai // 33 // trikaTukAdyajana. trikaTukatriphalArajanIdvayotpalakaraMjasubIjagaNaM zubham // phalarasena vizoSyakRtAnanaM prazamayatyadhikogravicikAm // 34 // bhAvArtha:-trikaTu, triphalA, haladI, nIlakamala, karaMja ke bIja, ina ko khaTTe phaloMke rasake sAtha bArIka pIsakara sukhAveM, isa prakAra taiyAra kiye gaye aMjana ko AMjanese ugra vicikA bhI dUra hotI hai // 34 // alasako'pyatikRchU itIritaH / pariharedavilIbavilaMbikA // api viSAcakayA paripIDitA- / niha jayedatisAracikitsitaiH // 35 // bhAvArtha:--alasaka roga atyaMta kaSTa sAdhya hai / vilambikA ko bhI zIghra choDa denA cAhiye / vizUcikAsa pIDita rogIko atisArokta cikitsA ke prayoga se Thoka karanA cAhiye // 39 // .. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH / vizucikA meM dahana va anya cikitsA. dahanamaMtra hitaM nijapANiSu / prabaladAtayutAtiviSUcikA - / prazamanAya mahoSNaguNaiauSadhAnahimatoyayutAnparipAnataH // 36 // bhAvArtha:- prabala vAtake vegase yukta vikArase utpanna viSUcikA roga ko zamana karane ke liye, pANi sthAna meM jalAnA cAhiye / evaM mahAn uSNa auSadhiyoM ko uSNajala meM milAkara pilAnA bhI hitakara hai // 36 // ajIrNa kA asAdhya lakSNa. rasanadaMtanakhAdhara kRSNatA / vamanatAkSinijasvarasaMkSayaH / smRtivinAzanatA zithilAMgatA / maraNakAraNametadajIrNinAm || 37 // bhAvArtha:- ajIrNa roga meM jIbha, dAMta nakha, oMTha kA kAlA paDa jAnA, vamana vizeSa honA, AMkhe aMdara ghusa jAnA, svaranAza honA, smRtikSaya honA va aMgazithila honA, yaha saba maraNa ke kAraNa samajhanA cAhiye arthAt ye lakSaNa pragaTa hoyeM to rogI zIghra maratA hai // 37 // mUtra va yoniroga varNana pratijJA.. atha ca mUtravikArakRtAmayAnadhika yonigatAnnijalakSaNAn / pravaranAmayutAkhilabheSajaiH / prakathayAmi kathAM vitatakramaiH // 38 // ( 417 ) bhAvArtha:-- yahAM se Age mUtravikAra se utpanna roga aura yoni rogoM ko, una ke lakSaNa, utkRSTa nAmako dhAraNa karanevAle zreSTha sampUrNa auSadhiyoMke sAtha 2 krama se varNana kareMge isa prakAra AcArya pratijJA karate haiM 38 // mutraghAtAdikAraH / vAtakuNDalikA lakSaNa. svajala vegavighAtavidUSitaviravirUkSavazAdapi vastija - / zcarati mUtrayuto marudutkaTaH balavedanayA saha sarvadA // 39 // sRjati mUtramasau sarujaM cirAnnaravarolpamatolpamativyathaH / pavanakuNDalikAkhyamahAmayo bhavati ghorataro'nilakopataH // 40 // bhAvArtha:--mUtra ke vega ko dhAraNa karane va rUkSa padArthoM ke sevana karane se, vastigata prabala vAta prakupita hokara, mUtra ke sAtha milakara basti meM pIDA karate hue, 1 mUtrAvarodha. Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 418 ) kalyANakArake golAkAra ke rUpa meM phiratA hai to rogI manuSya, atyaMta vyathita ho kara, pIDA ke sAtha bahuta dera se thoDe 2 mUtra ko visarjana karatA hai / ise vAtakuMDalikA roga kahate haiM / yaha bhayaMkara roga vAtodreka se utpanna hotA hai // 39 // 40 // mUtrASThIlikA lakSaNa. kupitavAtavighAtavizoSitaH pRthurihopalavadyanatAM gataH / bhavati mUtrakRtAzmamahAmayo / malajalAnilarodhakRduddhataH // 41 // bhAvArtha:-- vAtake kupita honese vaha mUtra jaba sUkha jAtA hai vaha bar3hakara patthara ke samAna ghaTTa ho jAtA hai, jo ki mala mUtra va vAtako rokatA hai / vaha mUtrasaMbaMdhI azma roga kahalAtA hai / ise mUtrASThIlikA ke nAma se bhI kahate haiM / yaha mUtra va vAta vikArase utpanna hotA hai va atyaMta bhayaMkara hai // 41 // vAtabasti lakSaNa. jalagatairiha vegavighAtataH prativRzItyatha bastimukhaM mat / pracuramUtravisaMgatayAtirukpavanabastiriti pratipAdyate // 42 // bhAvArtha:: -- mUtra ke vegako rokane se battigata vAyu prakupita hokara batti mukhako ekadama roka detA hai / isase mUtra ruka jAtA hai / basti va kukSi meM pIDA hotI hai, use vAtarita roga kahate haiM // 42 // mUtrAtIta lakSaNa. avadhRtaM svajalaM manujo yadA / gamayituM yadi vAMchati cetpunaH / vrajati naiva tadAlpataraM ca vA / tadiha mUtramatItamudAhRtam // 43 // " bhAvArthaH -- jo manuSya, mUtra ke baiga ko roka kara phira use tyAganA cAhatA hai to vaha mUtra utaratA hI nahIM, athavA pravAhaNa karane para pIDA ke sAtha thoDA 2 utareM ise mUtrAtIta roga kahate haiM // 43 // mUtrajaThara lakSaNa. udakavegavidyAtata eva tat / prakurute marudutparivartate / udarapUraNamuddhatavedanaM / prakaTasUtrakRtaM jaTharaM sadA // 44 // bhAvArtha:- usa mUtrake vega ko rokanase, kupita [ apAna ] bAta jaba UrdhvaM gAmI hokara peTa meM bhara jAtA hai arthAt peTako phulAtA hai [ nAbhIse nIce apharA ] aura usa samaya peDha meM atyaMta vedanA ko utpanna karatA hai / use mUtrajaThara roga kahA hai // 44 // Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (419) mutrosaMga lakSaNa. api manoharamehanamadhyame / pravarabastimukheti viSajyate / sRjata eva balAtpatibAdhataH / saruja mUtramatopyapasaMgaruk // 45 // bhAvArtha:--manohara ziznedriya ke madhyabhAga vA basti [ mUtrAzaya] ke mukha meM, pravRtta huA mUtra ruka jAtA hai, balAtkAra se tyAgane kI koziza karane para, pratibaMdhaka kAraNa maujUda honese, pIDA ke sAtha dhIre 2 thoDA 2 nikalatA hai| kabhI rakta bhI sAtha AtA hai, ise mUtroMtsaga roga kahate haiM // 45 // mUtrakSayalakSaNa. dravavihInavirUkSazarIriNaH / prakaTabastigatAnilapittako / kSapayato'sya jalaM balataH svayaM / bhavati mUtragatakSayanAmakaH // 46 // bhAvArtha:---jina ke zarIra meM dravabhAga atyaMta kama hokara rUkSAMza adhika hogayA ho una kI basti meM pitta va vAta praviSTa hokara mUtra ko jabardastI nAza karate haiN| vaha mUtrakSayanAmaka roga hai // 46 // mUtrAzmarI lakSaNa. anilapittavazAdatizoSitaM / kaThinavRttamihAMbunivAsitam / mukhagataM niruNaddhi jalaM zilopamamato'sya ca nAma tadeva vA // 17 // bhAvArtha:-vAta va pitta ke prakopa se, mUtra sUkhakara kaThina va gola, azmarI ke samAna graMthi bAsta ke mukha meM utpanna hotA hai jisa se mUtra ruka jAtA hai / yaha azmarI tulya hone se, isa kA nAma bhI mUtrAzmarI hai // 47 // mUtrazukra lakSaNa. abhimukhasthitamUtranipIDitaH / prakurute'jJatayAdhikamaithunam / api puraH puratassaha retasA vahati mUtramidaM ca tadAkhyayA // 48 // bhAvArtha:--jaba mUtra bAhara Aneke liye upasthita ho aura usI samaya koI ajJAnase maithuna sevana kara leveM to mUtrA visarjana ke pahile [ athavA pazcAt ] vIryapAta [ jo bharama milA huA jala ke samAna ] hotA hai ise mUtrazukraroga kahate haiM // 48 // .1 ise graMthAMtaro meM mUtragraMthi kahate haiM / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (420) kalyANakArake annnnnnnnnvarwwwwwwnam uSNavAta lakSaNa. zramayutoSNanirUkSaniSevayA / kupitapittayuto mrududdhtH| prajananAnanabIstagudaM dahan / gamayatIha jalaM muhuruSNavat // 49 // bhAvArtha:--Adhika parizrama karane se, upNa va atyaMta rUkSa padArthoM ke sevana se prakupita pitta [ basti ko prApta kara ] bAta se saMyukta ho jAtA hai to liMga ke agrabhAga, basti, gudA, ina sthAno meM jalana utpanna karatA huA garama [ pIlA lAla va rakta sahita ] mUtra bAra 2 nikalatA hai / ise uSNavAta roga kahate haiM // 49 // pittaja mUtropasAda lakSaNa. vividhapItakaraktamihoSNavadahulazuSkamathApi ca rocanA- / sadRzamtramidaM bahupittataH sa ca bhavedupasAdagado nRNAm // 50 // bhAvArtha:--pitta ke atyAdhika prakopase nAnA prakAra ke varNayakta va paliA, lAla garama pezAba adhika AtA hai| yadi vaha sUkha jAveM to, gorocanA ke sadRza mAlUma hotA hai / isa roga ko mUtropasAda kahate haiM // 50 // kaphaja sUtropasAda lakSaNa. bahalapicchilazItalagauravat / sravati kRcchrata eva jalaM cirAt / kumudazaMkhazazAMkasamaprabhaM kaphakRtassabhavedupasAdakRt // 51 // bhAvArtha:-kapha ke prakopa se, jisa meM gADhA picchila (livalivAhaTa),ThaNDA, sapheda varNa se yukta pezAba dera se va atyaMta kaSTa se nikalatA hai aura vaha sUkha jAne para usa kA varNa kamalapuSpa, zaMkha va caMdramA ke sadRza ho jAtA hai, use kaphaja mUtropasAda roga kahate haiM // 51 // mUtraroga nidAnakA upasaMhAra. iti yathAkramato guNasaMkhyAyA, nigaditAH sajalodbhavadurgadAH // atha tadauSadhamArgamataH paraM, parahitArthaparaM racayAmyaham / / 52 // bhAvArtha:-isa prakAra mUtra se utpanna honevAle duSTarogoM ko una ke bheda sahita yathAkrama se varNana kiyaa| aba dUsaroM ke hitakI dRSTi se una ke yogya auSadhi va cikitsAvidhi ko pratipAdana kareMge // 52 // ___ atha mUtrarogacikitsA. vidhivadatra vidhAya virecana, prakaTitottaravastirapISyate / adhikamaithunatA rudhiraM stravet, yadi tato vidhimasya ca bRMhaNam // 53 // Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| . (421) bhAvArthaH-uparokta mUtraroga meM vidhi se virecana karAnA cAhiye tathA pUrva kathita uttarabasti kA prayoga bhI hitakara hai.| adhikamaithuna se yadi rudhirasrAva hotA ho to usapara bRhaNavidhi kA prayoga karanA cAhiye // 53 // . kapikacchAdi cUrNa. kapiphalekSurabIjakapippalI- / madhuka cUrNamihAlulita zanaiH // ghRtasitaiH pravilihya pibanpaya- / stadanu mUtragadAnakhilAn jayet // 54 // bhAvArtha:-tAlamakhAne kA bIja, pIpala, kaucca ke bIja, mulaiThI inakA acchItaraha cUrNa banAveM aura usameM ghI va zakkara milAkara cATe, pIchese dUdha pI / yaha saMpUrNa mUtra rogoMko jIta letA hai // 54 // . mUtrAmayatna ghRta. kapibalAtibalA madhukekSura / prkttgokssurbhuurishtaavrii-|| prabhumRNAlakazerukasotpalAM- / bujaphalAMzumatI saha vinayA // 55 // samadhRtAni vicUrNya vibhAvito- / dakacatuSkamidaM payasA catu- // rguNayutena tulA guDasAdhitaM / ghRtavarADhakamutkaTagaMdhavat // 56. // ghRtamidaM satataM pivatAM nRNAM / adhikavRSyabalAyurarogatA // bhavati garbhavatI vanitA prajA / pratidinaM payasaiva subhojanaM // 57 // bhAvArtha:-kauMca ke bIja, khareMTI, gaMgerena, mulaiThI, tAlamakhAnA, gokhura, zatAvarI, prabhu [ ? ] kamalanAla, kaseru, nIlopala, kamala, jAyaphala, zAlaparNI, [saribana pRznaparNI [ piThavana ] ina saba ko samabhAga lekara, sUdama cUrNa kara ke isa meM caturguNa pAnI milaaveN| isa prakAra taiyAra kie hue yaha kalka, va caturguNa gAyake dUdha, 5 sera guDa ke sAtha cAra sera, ( yahAM 64 tole kA eka sera jAnanA ) sugaMdha ghRta ko siddha kareM / isa ghRta ko pratidina sevana karane vAle manuSya ko vRSya (vIrya vRddhi hokara kAma zakti baDhanA.) hotA hai| bala, aura Ayu vRddhigata hote haiM aura vaha nirogI hotA hai| strI garbhavatI hokara putra prasUta hojAtI hai| isa ghRta ko sevana karate samaya pratidina kevala dUdha ke sAtha bhojana karanA cAhiye [ miraca, namaka, masAlA, khaTAI Adi nahIM khAnA cAhiye ] // 55 // 56 // 57 // 1 yaha ghRta se caturthAza DAle / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (422) kalyANakArake KARAN atha mUtrakRcchrAdhikAraH / iti ca mUtrakRtAmayalakSaNa pratividhAnamiha pratipAditam / atha tadaSTavidhAdhikaghAtalakSaNacikitsitamatra nirUpyate // 58 // bhAvArtha:-isa prakAra mUtrasaMbaMdhI [ mUtrAghAta ] roga ke lakSaNa va cikitsA kA pratipAdana kiyA hai / aba yahAM se mUtra rogAtaMrgata, anya ATha prakAra ke mUtrAghAta [ mUtrAkRch ] rogoM kA lakSaNa aura cikitsA kA varNana kareMge // 59 // ATha prakAra mUtrakRchra. anilapittakaphairAkhalaiH pRthak / tadabhighAtavazAcchakRtAthavA / prabalazarkarayApyadhikAzmarIgaNInapIDitamUtramihASTadhA // 59 // bhAvArtha:-vAta, pitta, kapha va sannipAta se, coTa Adi lagane se, mala ke vikAra se, zarkarA va azmarIse [ vAtaja, pittaja, kaphaja, sannipAtaja, abhighAtaja, zakRja, zarkarAja, azmarIja ] isa prakAra aSTavidha, mUtrakRcchU roga utpanna hote haiM // 59 // aSTavidha mUtra kRcchroMkke pRthak lakSaNa. tadanu doSaguNairiha mehana / pravarazalyajaka pavanAmayaiH / adhikazUlayutodarapUraNaH / malanirodhajamazmarikoditA // 60 // kathitazarkarayApyuditakramAt / hRdypiiddnvepthushuuldu-|| . balatarAgninipAtavimohanaiH / sRjati mUtramihAhatamArutAt // 61 // bhAvArtha:--vAtAdi doSaja mUtrakRcchra meM tattadoSoM ke lakSaNa va sannipAtaja meM tInoM doSoM ke lakSaNa prakaTa hote haiM / mUtravAhi srotoM para zastrase ghAva ho jAne se, athavA anya kisI se coTa pahuMcane se jo mUtrakRcchra utpanna hotA hai usa meM vAtaja 1 yahAM ghAta zabda kA artha AcAryoM ne kRcchra [ kaSTa se nikalanA ] kiyA hai !}. 2 vAtaja mUtrakRcchra--jisameM vaMkSaNa ( rAGa) mUtrAzaya, liMga sthAnoM meM tIna pIDA hokara vAraMvAra thoDA 2 mUtra utaratA hai use vAtaja mUtrakRcchra kahate haiM / paittika mUtrakRcchra-isa meM pIDAyukta jalana ke sAtha pIlA, lAla mUtra vAraMvAra kaSTase utaratA hai| kaphana mUtrakRcchra ---isa meM liMga aura mUtrAzaya bhArI va sUjanayukta hote haiM aura cikanA mUtra AtA hai| Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudarogAdhikAraH an-insumvwooo mUtra kRcchra ke sadRza lakSaNa pAye jAte haiM / mala ke avarodha se vAta kupita hokara mUtrakRcchra ko utpanna karatA hai| usa meM zUla va AdhmAna [apharAnA ] hote haiM / azmarIja mUtrakRcchra kA lakSaNa, azmarIroga ke prakaraNa meM kaha cuke haiM / zarkarAja mUtrakRcchu kA azmarIja ke sadRza lakSaNa hai / lekina itanA vizeSa hai ki azmarI [ pittase pacakara] vAyuke AghAta se jaba TukaDA 2 retIlA ho jAtA hai ise zarkarA kahate haiN| jaba yaha mUtra mArga se [ mUtrake sAtha ] bAhara Ane lagatA hai mUtra atyaMta kaSTa se utaratA hai to hRdaya meM pIDA, kampa [ kAMpanA ] zUla, azakti, agnimAMdya aura mUrchA hotI hai / 60 / 61 // mUtrakRcchacikitsA. kathitamAvighAtacikitsitaM / prakathayAmyadhikAkhilabheSajaiH / pratidinaM suvizuddhatanoH punaH / kuruta bastimihottarasaMjJitam // 62 // bhAvArtha:--uparokta mUtrakRccha rogakI cikitsA kA varNana, unake yogya samasta auSadhiyoM ke sAtha 2 kareMge / pratidina rogIke zarIra ko zodhanakara punaH uttara basti kA prayoga karanA cAhiye // 62 // mUtrakRcchranAzaka yoga. trapusabIjakakalkamihAkSasammitamathAmlasukAMjikayAnvitaM / lavaNavargapapi prapicennaraHsabhayamanavighAtanivAraNam // 63 // bhAvArtha:--khIre ke bIja ke eka tole kalka ko zreSTha khaTTI kAMjI ke sAtha evaM lavaNa varga ko kAMjI ke sAtha pInese, manuSya kA bhayaMkara mUtrakRccha bhI zAMta hotA hai // 63 // madhukAdikalka. madhukakuMkamakalkamihAMbunA / guDayutena viloDya nizAsthitaM / ziziramAza piban jayatIddhamapyakhilamUtravikAramaraM naraH // 64 // bhAvArtha:----jyepTamadhu va kuMkuma ( kezara ) ke kalka meM guDa milAkara pAnI ke sAtha bilonA cAhiye / phira use rAtrI meM vaisA hI rkheN| acchItaraha ThaNDA hone ke bAda [ prAtaHkAla ] use pInese samasta mUtravikAra dUra ho jAte haiM // 64 // . dADimadi cUrNa. sarasadADimabIjasujIranAgarakaNaM lavaNena sucUrNitaM / / .. pratidinaM varakAMjikayA pibe- / dadhikamUtravikArarujApaham // 65 // Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (424) kalyANakAraka bhAvArtha---- rasayukta dADima ( anAra ) kA bIja, jIrA, zuMThI, pIpala va lavaNa ina ko acchItaraha cUrNa kara, use pratidina kAMjI meM milAkara pInA caahiye| vaha adhika mUtrakRcchra roga ko bhI dUra karatA hai // 65 // kapotakAdi yoga. api kapotakamUlayutatrikaMTakasugRdhranakhAMghrigaNaH zritam // kuDuvayugmapayovucatarguNaM pratipibetsapayaH paripeSitam // 66 // bhAvArthaH- kapotaka [ sapheda surmA ] pIpalAmUla, gokharU, kaMTakapAlI vRkSa kA jaDa, ina se caturgaNa pAnI DAlakara siddha kiye hue dUdha ko athavA uparokta auSadhiyoMko dUdhake sAtha pIsakara (mUtrakRcchra roga ko nAza karane ke lie ) pInA cAhie // 66 // turagAdisvarasa. turagagadarbhagAreTajaM rasaM kuDubamAtra miha prapibennaraH // lavaNavargayutAM triphalAM sadA / himajalena ca mutrakRtAmayam / / 67 // bhAvArtha:-azvagaMdha, sapheda kamala, durgava khaira, inake rasa ko kuDuba pramANa pInA cAhiye / tathA lavaNavarga va triphalA ke cUrNa ko ThaMDe jalake sAtha milAkara pInA cAhiye, jisase mUtrA roga dUra hotA hai // 67 // madhukAdi yoga. atha pivenmadhukaM ca tathA nizA- / mamaradArUnidigdhikayA saha // truTiyanAmalakAni jalAmayI / pRthagihAmlapayo'kSatadhAvanaiH / / 68 // : bhAvArtha-- muleThI, haladI, devadAru, kaTelI, choTI ilAyacI, nAgaramothA, AMvalA, ina ke cUrNa va kalka ko kAMjI, dUdha, cAvala kA dhovana, ina kisI eka ke sAtha pInA cAhiye // 68 // svarasamAmalakodbhavameva vA / kuDuvasammitamikSurasAnvitam // truTizilAjatumAgAdhikAdhikaM guDajalaM prapibetsa jalAmayI // 69 // bhAvArtha-- mUtrAmayase pIDita rogI ko 16 tole AMvale kA rasa, athavA usameM Ikha kA rasa milAkara pInA caahiye| evaM choTI ilAyacI zilAjIta pIpala ina ko guDajala ke sAtha pInA cAhiye // 69 // satruTirAmaThacUrNayutaM payo / ghRtaguDAnvitamatra pinaraH // vividhamUtravighAtakRtAmayA- / nadhikazukramayAnapi nAzayet // 70 // rakata iti paatthaaNtrN| - Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (425) bhAvArtha--- choTI ilAyacI va hIMga ke cUrNa meM ghI guDa milAkara, dUdha ke sAtha pIne se nAnAprakAra ke mUtrakRccha rogoM ko evaM zukragata mUtrarogoM ko bhI nAza karatA hai // 70 // kSArodaka. yavajapATalabilvanidigdhikA / tilajakiMzukabhadrakabhasmIna- / mRtajalaM savarAMgavilaMgamUSakaphalaiH truTibhiH parimizritaM // 71 / / prasRtametadathArdhayutaM ca vA / ghRtaguDAnvitameva pibennaraH / saphalabhakSaNabhojanapAnakAnya nudinaM vidadhIta tathAmunA / / 72 / / bhAvArtha:-jaukA pacAMga, pADhala, bela, kaTalI, tila kA pacAMga, DhAka, nAgara mothA ina ko jalAkara bhasma kreN| ise pAnI meM gholakara chAna leveM / isa kSAra jala meM dAlacInI, viDaMga, tarumUSika [ vRkSa jAti kI mUsAkAnI ] ke phala va choTI ilAyacI ke cUrNa ko milaaveN| phira ise ghI guDa ke sAtha 8 tolA athavA 4 tolA pramANa prameharogI pIveM / evaM isI kSArase saMpUrNa bhakSya, bhojana pAnaka AdikoMko banAkara pratidina khAne ko deveM // 72 // * truTyAdiyoga. vividhamUtrarujAmakhilAzmarImadhikazarkarayA saha sarvadA / zamayatIha niSevitamaMbutattruTizilAjatupippalikAguDaiH // 73 / / bhAvArtha:-choTI ilAyacI zilAjita, pIpala va guDa inako pAnI ke sAtha sevana kareM to nAnA prakAra ke mUtraroga sarvajAti ke azmarI evaM zarkarA roga bhI zamana hote haiM // 73 // atha yonirogdhikaarH| __ yoniroga cikitsA. atha ca yonigatAnakhilAmayAnnijaguNairupalakSitalakSaNAn / prazamayediha doSavizeSataH pratividhAya bhiSagvividhauSadhaiH / / 74 // bhAvArtha:-sampUrNa yoniroga, jo una ke kAraNa bhUta, tattaddoSoM ke lakSaNoM se saMyukta haiM una ko, una 2 doSAnusAra, nAnAprakAra kI auSadhiyose cikitsA kara ke vaidha zamana kreN| Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (426) kelyANakArake vizeSa-mithyA AhAra vihAra duSTArtava, zukradoSa, va daivavazAt yoni rogakI utpatti hotI hai / isa ke mukhyataH vAtaja, pittaja, kaphaja, sannipAtaja, isa prakAra 4 bheda haiM / lekina una ke eka 2 se pAMca 2 prakAra ke roga utpanna hote haiM / arthAt pratyeka ke pAMca * bheda haiM / isa prakAra yoniroga ke bheda 20 hote haiM / ___ vAtaja yoniroga. 1 jisa yonise jhAga [ phena ] milA huA raja bahuta kaSTa se baheM use udAvartA yoni kahate haiN| 2 jisa yoni kA Artava naSTa hogayA ho use vaMdhyA kahate haiN| 3 jisako niraMtara pIDA hotI ho use, viplutA kahate hai / 4 maithuna karane ke samaya meM jisa meM atyaMta pIDA hotI ho, use viplatA yoniroga kahate haiN| 5 jo yoni kaThora va stabdha hokara zUla toda yukta hoveM usa ko vAtalA kahate haiN| ye pAMcoM yoniroga ina meM vAtodreka ke lakSaNa pAye jAte haiM, lekina vAtalA meM anyoMkI apekSA adhika lakSaNa milate haiN| pittajayoni rog| 1 jisa yoni se dAha ke sAtha rakta bahe use lohitakSayA kahate haiN| 2 jo yoni raja se saMyukta zukrako vAta ke sAtha, vamana kareM ( bahAveM ) use vAminI kahate haiN| 3 jo svasthAna se bhraSTa ho use prasaMsinI kahate haiN| 4 jisa yonimeM rakta ke kama honeke kAraNa, garbha Thahara 2 kara gira jAtA hai use putraghnI kahate haiN| 5 jo dAha, pAka [ pakanA ] se yukta ho, sAtha jvara bhI ho ise pittalA kahate haiN| uparokta pAMcoM yoniroga pitta se utpanna hote haiM ataeva unameM vittodreka ke lakSaNa pAye jAte haiM / lekina pittalA meM pittake atyadhika lakSaNa prakaTa hote haiN| kaphaja yonirog| 1 jo yoni, atyadhika maithuna karane para bhI, AnaMda ko prApta * na he' use . atyAnaMdA kahate haiN| Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH (127) 2 jisa meM kapha va rakta ke kAraNa se, karNikA [ kamala ke bIca meM jo karNikA hotI hai vaise hI mAMsakaMda ] utpanna ho use, karNinI kahate haiM / 3 jo yoni maithuna ke samaya meM acchI taraha maithuna honeke pUrva arthAt jarAsI maithuna se hI, puruSa ke pahile hI dravita ho jAveM aura isI kAraNa se bIja ko grahaNa nahIM kareM use acaraNA kahate haiN| ... .4 jo bahuvAra maithuna karane para bhI, puruSa ke pIche dravIbhUta hoveM ata eva garbhadhAraNa na kareM use aticaraNA kahate haiN| 5 jo picchila ( libalivAhaTa yukta ) khujalI yukta va atyaMta zIta hoveM use zleSmalA yoni kahate haiM / uparokta pAMco rogoM meM zlepmodreka ke lakSaNa pAye jAte haiM / zleSmalA meM anyoM kI apekSA adhika lakSaNa prakaTa hote haiM / sannipAtaja yonirog| 1 jo yoni raja se rahita hai, maithuna karane meM karkaza mAlUma hotI hai, (jisa strI ke ratana bhI bahuta choTe ho ) use paMNDI kahate haiN| 2 baDA liMgayukta puruSa ke sAtha maithuna karane se jo aNDa ke samAna bAhara nikala AtI hai, use aNDalI [ aNDinI ] yoni kahate haiN| 3 jisa kA mukha atyadhika vivRta [khulA huA ] hai aura yoni bhI bahuta baDI hai vaha vivRtA kahalAtI hai / ___- - 4 jisake mukha sUI ke noka ke sadRza, choTI hai use mUcIvaktrA yoni kahate haiM 5 jisa meM tInoM doSoMke lakSaNa prakaTa hote haiM use, sannipAtikA kaha sakate haiM yadyapi uparokta pAcoM rogoM meM bhI tInoM doSoMke lakSaNa milate hai / sAnnipAtikAmeM unakA bAhulya hotA hai / 74 // __ sarvaja yonirogacikitsA. akhiladoSakRtAnparihatya tAn pRthagudIritadoSayutAmayAn / upacareghRpAnavirecanairvidhikRtottarabastibhirapyalam // 75 // bhAvArthaH -sannipAtaja yonirogoMko asAdhya samajhakara choDeM aura pRthak 2 doSoM se utpanna yoni ko ghRta pAna, virecana va barita Adi prayogase upacAra karanA cAhiye || 75 // Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww.ars... vmvvvvv (428) kalyANakArake vAtalAyonicikitsA. paruSakarkazazUlayutAsu yoniSu vizaSitavAtaharauSadhaiH / parivipakaghaTodbhavabASpatApanamuzaMti vazIkRtamAnasAH // 76 // bhAvArtha -jisa yoniroga meM yoni kaThina, karkaza va zUlayukta hotI hai use ( bAtalA yoniko ) vAtahara viziSTa auSadhiyoM se siddha kADhe ko, eka ghaDe meM bharakara usase utpanna, bASpa [ bAMpha ] se, ( kuMbhI sveda se ) svedana [ sekanA ] karanA cAhiye / aisA mana ko vazIbhUta karanevAle mahApuruSoM (muniyoM ) ne kahA hai // 76 // __anya vAtaja yoniroga cikitsA. lavaNarargayutamadhuroSadhaiH ghRtapayodadhibhiH paribhAvitaiH / anilayoniSu pUraNamiSyate tilajamizritasatpicunAthavA // 77 // bhAvArtha-vAta vikArase utpanna [anya] yonirogoM meM lavaNavarga aura madhurauSadhiyoM ko ghRta, dUdha va dahI kI bhAvanA dekara cUrNa karake yoni meM bharanA cAhiye athavA tila ke tela se bhigoyA gayA picu poyA] ko yoni meM rakhanA cAhie // 77|| pittaja yoniroga cikitsA. tadanurUpaguNauSadhisAdhitairahimavAribhireva ca dhAvanam / adhikadAhayutAsvapi yoniSu prathitItavidhAnamihAcaret / / 78 // bhAvArtha--vAtaja yoniroga se pIDita yoni ko usa ke anukUla guNayukta [ vAtanAzaka ] auSadhiyoMse siddha [ pakAyA huA] garama pAnI se hI dhonA cAhiye / atyaMta dAhayukta [ paittika ] yonirogoM meM zItakriyA karanI cAhiye / / 78 / / kaphaja yoniroganAzaka prayoga. napatarutriphalAdhikadhAtakIkusumacUrNavarairavacUrNya dhA-- vanamapIha kaSAyakaSAyitaiH kuru kaphotthitapicchilayoniSu // 7 // bhAvArtha-jI yoni dugaMdhayukta va picchila ho, usa para amalatAsa kA gUdA triphalA, adhika bhAga ( pUrvokta auSadhiyoM kI apekSA ) dhAyake phUla, ina ko acchItaraha cUrNa kara ke burakhanA cAhie aura [ inhIM ].kaSailI auSadhiyoM ke kADhe se dhonA bhI cAhie // 79 // 1 ghaTotkaTa iti pAThAMtaraM 2 paripAcitaiH iti pAThAMtaraM / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (429) kaphajayoniroga cikitsA. pracurakaNDurayoniSu takSiNabha- / pajagaNaistIphalasaiMdhavaiH / pratidinaM paripUraNamiSTami- / tyahimamUtragaNairapi dhAvanam / / 80 // bhAvArtha-jisa meM atyadhika khujalI cala rahI ho, aise kaphaja yonirogoM meM tIdaNa auSadhiyAM tathA kaTeharI ke phala, seMdhAloNa, ina ke cUrNa ko pratidina bharanA caahie| tathA garama kie hue gomUtra, bakarI ke mUtrA Adi. mUtrAvarga se dhonA bhI cAhiye // 80 // karNinI cikitsA. prabalakarNavatISvIpa zodhanaiH / kRtasuvartimihAdhikabhaSajaiH / iha vidhAya vizodhanasarpiSA, prazamayedathavAMkuralepanaiH / / 81 // bhAvArtha:-- karNinI yoniroga ko zodhakIdhIzaSTa auSadhiyodvArA nirmita . . battI ( yonipara ) rakhanA unhI auSadhiyoM se siddha ghRta, poyA ( picu ) dhAraNa karAnA va pilAnA cAhiye evaM arzanAzaka lepoM ke lepana se zamana karanA cAhiye // 81 // prasaMsanIyoniroga cikitsA. api ca yonimihAtyavalaMbinI, ghRtaviliptatanuM pravivezitam / ... tilajajIrakayA prapidhAya tAmadhikabaMdhanamevasamAharet / / 82 // bhAvArtha:--nIcekI ora atyaMta laTakatI huI ( prasraMsinI) yonIko ghRta kA lepana kara ke phira tilake tela va jIre se use Dhakakara arthAt unake kalka ko usa para rakha kara, use acchItaraha bAMdhanA cAhiye // 82 // yonirogacikitsA kA upasaMhAra. iti jayetkramato bahuyonijAmayacayAnpatidoSakRtauSadhaiH / nikhiladhAvanadhUpanapUraNaiH mRduvilepanatarpaNabaMdhanaH // 83 // bhAvArtha:-isa prakAra bahuta se prakAra ke yonijarogoM ko krama se tattaddoSa nAzaka auSadhiyoM se dhAvana, ( dhonA ) dhUpana, [ dhUpa denA ] pUraNa, [ bharanA ] lepana tarpaNa va baMdhana vidhi ke prayoga kara jItanA cAhiye // 83 // Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) kalyANakArake atha gulmarogAdhikAraH / gulma nidAnaatha pRthaGkikhalaiH pavanAdibhirbhavati gulmarugagrataro nRNAm / rudhirajo vanitAsu ca paMcamo viditagarbhagatAkhila lakSaNaH // 84 / / bhAvArthaH-vAta, pita, kapha sannipAta evaM striyoMke raja ke vikAra se, pAMca prakAra ( vAtika, paittika, zlaiSmika sAnnipAtika, raktaja ) ke bhayaMkara gulmaroga utpanna hote haiM, jinameM Adi ke gulma strI-puruSa donoM ko hI hote haiM / lekin raktaja gulma striyoMmeM hotA hai puruSoMmeM nahIM / doSaja gulmoM meM tattadoSoM ke lakSaNa pAye jAte haiM / sannipAtika meM tridoSoM ke lakSaNa prakaTa hote haiM / raktaje gulma meM paittika lakSaNa milate haiM / auroMkI apekSA isameM itanI vizeSatA hotA hai ki isameM garbha ke sabhI lakSaNa [ jaise muMha se pAnI chUTanA, mukhamaMDala pAlA paDa jAnA, ratana kA agrabhAga kAlA ho jAnA Adi ] prakaTa hote haiN| lekina garbha meM to, hAtha paira Adi pratyeka avayava zUlarahita phaDakatA hai / yaha piMDarUpa meM darda ke sAtha phaDakatA hai / garbha aura gulma meM itanA hI aMtara hai // 84 // gulma cikitsA. adhikRtAkhiladoSanivAraNau- / SadhavaraiH suviriktazarIriNAm / api nirUhagaNairanuvAsanaiH prazamayedbudhipi ca pittavat // 85 // bhAvArtha:--gulma rogameM apachI taraha virecana karAkara bAtAdika doSoke udrekako pahicAnakara una doSoMke upazAmaka auSadhiyoMkA prayoga karanA cAhiye tathA nirUhaNa baMrita bhI denI cAhiye / raktavikAraja gulma rogame pittaja gulma ke samAna cikitsA karanI cAhiye // 85 // gulma meM bhojana bhakSaNAdi. akhilabhojanabhakSaNapAnakA- / nyanilarogiSu yAni hitAni ca / adhikagulmiSu tApanabaMdhanA- / nyanudinaM vidadhIta vidhAnavit / / 86 // 1 gulmakA sAmAnya lakSaNa-hRdaya va mUtrAzaya ke bIca ke pradeza meM caMcala (idhara udhara phiranevAlA) vA nizcala, kabhI 2 ghaTane baDhane vAlA golagraMthi [ gAMTha ] utpanna hotA hai ise gulma kahate haiN| 2 yaha roga purAnA honese sukhasAdhya hotA hai isa kI cikitsA dasa mahIne bIta jAne ke bAda karanI cAhiye / / Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH / ( 431 ) bhAvArthaH - jo bhojana, bhakSaNa pAnaka Adi vAtika rogiyoM ke liye hitakara haiM una saba ko gulmaroga se pIDita rogI ko bhojanAdi kAryoM meM denA cAhiye evaM cikitsA vidhAna ko jAnane vAlA vaidya pratidina svedana baMdhana Adi prayogoM ko prayukta kareM || 86 // gulmanAzaka prayoga. anilarogaharailavaNaistathAdariSu ca pratipAditasarpiSA / upacarediha gulmavikAriNAM, malaviloDanavatibhirapyalam // 87 // bhAvArtha : - gulmaroga vAtavikArako dUra karane vAle lavaNoM se evaM udara roga meM kahe hue vRtase cikitsA karanI cAhiye / tathA malako nAza karanevAlI varta [ batti ] yoM ke prayoga se bhI upacAra karanA cAhiye // 87 // gulmannayogAMtara. tilajasarSapatailasubhRSTapa-, lavagaNAn nRpapUtikaraMjayAH / lavaNakAMjikayA saha bhakSayedaragulmaviloDanasatpaTUn // 88 // bhAvArtha: - Aragbadha va pUtikaraMje ke koMpala pattoM ko tilake tela va sarasoM ke tela ke sAtha bhUjakara use namakIna kAMjI ke sAtha khilAnA cAhiye / vaha gulmarogako nAza karane ke liye samartha haiM // 88 // -- viziSTa prayoga malanirodhanataH payasA yavodanamathApyasakRdbahu bhojayet / ativipakva sumASacayAnulakhalavighRSTa viziSTaghRtAplutAn // 89 // bhAvArtha:-- yadi isa roga meM malanirodha hojAya to jaukA anna dUdha ke sAtha bAra 2 khilAnA cAhiye / acchI taraha pake hue uDada ko ulUkhala [ okhanI ] meM gharSaNa [ ragaDa ] kara ke uttama ghI meM bhigokara khilAnA cAhiye // 89 // gulma meM apathya. bahuvidhAlukamUlakamAMsavaidala vizuSkavirUkSaNazAkamI- / janagaNAn madhurANi phalAnyalaM pariharediha gulmavikAravAn // 90 // bhAvArtha:-- gulmaroga se pIDita manuSya bahuta prakAra ke ratAlu, piMDAlu Adi Alu, mUlI, dvidala [ mUMga masUra Adi ] dhAnya, sUkhA va rUkSa zAka va ina se saMyukta bhojana samUhoM ko evaM mIThe phaloM (kelA jAdi ] ko nahIM khAveM // 90 // Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 432 ) kalyANakArake atha pAMDurogAdhikAraH pAMDuroga nidAna. atha ca pANDugadAMzcaturo vai pRthagazeSavizeSitadoSajAn / viditapANDuguNamavibhAvitAn api vibhinnaguNAnguNamukhyataH // 91 // bhAvArtha:- - aba vAta, pitta, kapha va sannipAta se utpanna, jina ke hone para zarIra meM pANDutA AtI hai, doSoM ke gauNa mukhya bheda se vibhinna prakAra ke guNoM se yukta haiM ( arthAt sabhI prakAra ke pAMDurogoM meM pAMDupanA yaha samAnaguNa [ lakSaNa ] rahatA hai / lekinaM vAtaja Adi me doSoM ke anusAra bhinna 2 lakSaNa bhI milate haiM ) aise cAra prakAra ke pANDurogoM ko kaheMge / / 91 // vAtaja pAMDuroga lakSaNa. asitamUtrasirAnanalocanaM / malanakhAnyasitAni ca yasya vai // marudupadravapIDitamAturaM / marududIritapANDugadaM vadet // 92 // bhAvArtha:-mUtra, sirA, mukha, netra, mala, nakha Adi jisake kAle hoM, aura EE vA anya upadravoMse pIDita ho to use bAtavikAra se utpanna pANDuroga samajhanA cAhiye / arthAt yaha vAtika pAMDuroga kA lakSaNa haiM // 92 // pittaja pAMDuroga lakSaNa. nikhilapItayutaM nijapittajaM dhavalavarNamapIha kaphAtmajam / sakalavarNaguNatritayotthitaM prativadedatha kAmalakSaNam // 93 // bhAvArtha - uparyukta avayava jisameM pIle hoM [ pitta ke anya upadrava bhI hote haiM ] use pittaja pAMDu samajheM / aura sapheda varNa ho ( kaphajanya anya upadravoM saMyukta ho ) to kaphaja pAMNDu kaheM / aura tInoM varNa eka sAtha raheM to sannipAtaja samajheM / 1 kAmalA roga ke svarUpa ko kaheMge // 93 // aba Age kAmalAnidAna. ' prazamitajvaradAhanaro'cirAdadhikamamlamapathyamihAcaret // . kupitapittamatosya ca kAmalA madhikazophayutAM kurute sitAM // 94 // 1 kA bilyAnyathA iti pAThAMtare / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH (433) bhAvArtha:-jisakA jvara dAha pANDu Adi roga zAMta hogaye hoM, kiMtu [ zAMta hote hI ] zIghra atyadhika khaTAI aura anya [ pittodreka karane vAle ] apathya padArthoM ko khAtA. hai va apathyAcaraNa ko karatA hai to usa kA pitta prakupita hokara, zarIra ko ekadama sapheda [ yA pIlA ] karatA hai, bhayaMkara sUjana utpanna karatA hai, ( taMdrA nirbalatA AdikoM ko paidA karatA hai ) jise kAmalA roga kahate haiM / / 94 // pAMDuroga cikitsA. abhihitakramapANDugadAturo / viditazuddhatanaghatazarkarA- // vilalitatriphalAmathavA nizA- / dvayamayastrikaTuM satataM lihet / / 95 // bhAvArtha:--uparyukta prakArake pANDurogoMse pIDita rogIko sabase pahile bamana virecanAdise zarIra zodhana karanA caahiye| haraDa, baheDa, AMvalA, soMTha bhiraca pIpala ina ke cUrNako athavA haladI dAruhaladI, soMTha bhiraca pIpala inake cUrNa ko lohabhasma ke sAtha ghI zakkara milAkara satata cATanA cAhiye // 95|| pANDuroganna yoga. api viDaMgayutatriphalAMbudAn / trikaTucitrakadhAvyajamodakAn / / ati vicarNya guDAn saghRtAplutAn / nikhilasAratarUdakasAdhitAn // 16 // iti vipakamidaM bahalaM lihan / jayati pANDugadAnatha kAmalAm // api ca zarkarayA trikaTuM tathA / guDayutaM ca gavAM paya eva vA // 97 // kAmalAkI cikitsA. yadiha zophacikitsitamIritaM tadapi kAmAlinAM satataM hitam / guDaharItakamUtrasubhasmanisRtajalaM yavazAligaNaudanam // 98 // bhAvArtha:-vAyaviDaMga, triphalA, ( soMTha miraca, pIpala ) nAgaramothA, trikaTu, citraka, AmalA, ajavAIna inako acchItaraha cUrNakara ghI va guDa meM bhigoyeN| phira isa meM zAlasAradi gaNokta vRkSoM ke kAtha DAla kara taba taka pakAyeM jaba taka vaha avaleha ke samAna gADhA na hoN| yaha isa prakAra siddha auSadha sarva pANDurogoMko jItatA hai / evaM kAmalA rogako bhI jItatA hai tathA zakkara ke sAtha trikuTu athavA guDa ke sAtha gAyakA dUdha sevana karanA bhI hitakara hai| zopha vikAra ke liye jo cikitsA 1 isakA artha isa prakAra bhI ho sakatA hai ki triphalA ke cUrNa, athavA haladI dAruhaladI ke cUrNa athavA lohabhasma, athavA sauMTha bhiraca papila ke cUrNa ko ghI zakkara ke sAtha cATanA caahiye| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (434) kalyANakArake kahI gaI hai usakA upayoga kAmalA meM karanA hitakara hai / guDa, haraDa gomUtrA, lohabhasma inako ekatra DAlakara pakAveM / yaha kADhA denA aura jau zAli Adi bhojana ke liye upayoga karanA hitakArI hotA hai / / 96 // 97 // 98 // pANDuroga kA upasaMhAra. evaM vidvAn kadhitaguNavAn apya zeSAn vikArAn / jJAtvA doSaprazamanaparairauSadhaissAdhayettAn / / kArya yasmAnna bhavati vinA kaarnnprikaarai-| bhUyo bhUyaH tadanukathanaM piSTa saMpeSaNArtham // 99 // bhAvArtha:-isa prakAra uparyukta rogoMke va anya sarvavikAroMke doSakramako vidvAn vaidya jAnakara unako upazamana karanevAle yogya auSadhiyoMse unakI cikitsA kreN| yaha nizcita hai ki vinA aMtaraMga va bahiraMga kAraNa ke kArya hotA hI nhiiN| isa liye bAra 2 usakA kathana karanA vaha piSTapeSaNa ke liye hojAyagA // 99 // atha mUchonmAdApasmArAdhikAraH / mUchanmiAdAvapi punarapasmArarogo'pi doss-| raMtarbAhyAkhilakaraNasaMchAdakairgauNamukhyaiH / / utpannAste tadanuguNarUpauSadhaistAnviditvA / sarveSveSu pravalatarapittaM sadopakrameta / / 100 // bhAvArthaH-mUrchA [ behoza hojAnA ] unmAda (pAgala hojAnA) va aparamAra (mirgI) roga, bAhyAMbhyatara kAraNoMse kupita hokara zarIra ko AcchAdita karanevAle aura gauNamukhya bhedoMse yukta vAtAdi doSoMse hI utpanna hote haiN| isaliye uparokta rogo meM doSoMke balAbala ko acchI taraha jAna kara una ke anukUla arthAt unako upazamana Adi karanevAle auSadhiyoMse cikitsA karanI cAhiye / lekina una tIno meM pitta kI prabalatA rahatI hai| isaliye una meM hamezA [ vizeSa kara ] pittopazamana kriyA kareM to hitakara hotA hai | 100 // mUrchAnidAna / doSavyAptasmRtipathayutasyAzu mohastamArUpaNa prApnotyanizamiha bhUmau patatyeva tasmAt / mUrchAmAhuH kSatajaSipadyaissadA paDDidhAstAH // padasvapyeSaM viSagiha mahAn pittazAMti prakuryAt // 101 // Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrogaadhikaarH| (135) bhAvArtha:-saMjJAvAhaka nADiyoM meM jaba doSa vyApta ho jAte haiM to AMkhoM ke sAmane aMdherAsA mAlUma hokara rogI bhUmipara paDatA hai / usa samaya sarvaiMdriya doSoM ke prabala vikAra se AcchAdita rahane se rUpAdika jJAna nahIM karate / use mUrchAroga kahate haiM / rakta viSarja va vAtaja, pittaja va kaphaja va madyaja isa prakAra yaha roga chaha prakAra kA hai| ina chahoM prakArakI mUrchAomeM pittazAMtikI kriyA ko karanI cAhiye / kyoM ki saba meM pittakI prabalatA rahatI hai // 101 // mUrchA cikitsA. snAnAlaMpAzanavasanapAnapradehAnilAdyAH / zItAssarve satatamiha mUrchAsu sarvAsu yojyaaH|| drAkSA yaSTImadhukakusumakSIrasarpiHpriyAlAH / sekSukSIraM caNakacaNakAH zarkarAzAlayazca // 102 // bhAvArthaH ---ina saba mUrchAvo meM snAna, lepana, bhojana, vastra, pAna, vAyu, Adi meM sarva zItapadArthIkA upayoga karanA cAhiye [ arthAt ThaNDe pAnI se snAna karAnA, ThaNDe auSadhiyoM kA lepa, ThaNDe paMkhe kI havA Adi karanA cAhiye / ] mulaiThI, dhAya ke phUla, drAkSA, dUdha, ghI, ciroMjI, gannekA rasa, canA, atasI [ alasI ] zakkara zAlI, Adi kA khAne meM upayoga karanA hitakara hai // 102 / / unmAdanidAna. unmaargsNkssubhitbhuurismstdossaa| unmAdamAzu janayaMtyAkhilAH pRthak ca / / zokena cAnya iti paMcavidhA vikArA / ste mAnasAH kathitadoSaguNA bhavaMti // 103 // bhAvArtha:-jisa samaya vAta pitta kapha, tInoM eka sAtha va alaga 2 kupita hokara apane 2 mArga ko choDa kara unmArgagAmI ( manovaha dhamaniyo meM vyApta ) hote haiM to unmAda roga utpanna hotA hai arthAt vaha vyakti pAgala ho jAtA hai| yaha doSoM se cAra [ vAtAdika se tIna sannipAta se eka ] zokase eka isa prakAra pAMca bheda se vibhakta hai| ye pAMcoM prakAra ke unmAda mAnasika roga haiM / ina meM pUrvokta kramase, doSoM ke guNa lakSaNa bhI hote haiM / 103 // 1 rakta ke gaMdha ko sUMghane se utpanna. 2 viSamakSaNa se utpanna. 3 madirA pInese utAnna, Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 436 ) kalyANakArake vAtika ummAdake lakSaNa. nRtyatyati malapati bhramatIha gAya-1 tyAkrozati sphuTamaTatyatha kaMpamAnaH // AsphoTayatyAnelako pakRtonmadAta / martyo'timatta iva vistRtacittavRttiH // 104 // bhAvArtha:-- vAtaprakopa se utpanna unmAdaroga meM manuSya vizAla manovyApAra vAlA hote hue madonmatta kI taraha kAMpate hue nAcatA hai, bahuta baDabaDa karatA hai / idhara udhara phiratA hai / gAtA hai / kisI ko gAlI detA hai| bAjAra meM AvArA phiratA hai / tAla ThoMkatA hai // 104 // paittikonmAda kA lakSaNa. zItapriyaH zithilazatilagAtrayaSTiH / tIkSNAtiroSaNaparo'gnizikhAtizaMkI || tArAssa pazyati divApyatitIvradRSTiH / unmAdako bhavati pittavazAnmanuSyaH // 105 // bhAvArtha:-- pittaprakopa se jo manuSya unmAdI ho gayA hai use zItapadArtha priya hote haiM / usakA zarIra garama ho jAtA hai / vaha tIkSNa rahatA hai / use bahuta tIvra krodha AtA hai / sarvatra use agnizikhA kI zaMkA hotI hai| usakI dRSTi itanI tIvra rahatI hai ki dina meM bhI vaha tArAvoMko dekha letA hai // 105 // 1 laiSmikonmAda. sthUlolparug bahukaphAlpabhuguSNasevI / nidrAluralpakathakaH sabhavetsthirAtmA // rAtrAvatiprabalamugdhamatirmanuSyaH / zleSmaprakopakRtadurmathano madArtaH // 106 // bhAvArtha:- kaphaprakopase jo manuSya unmAdase pIDita hotA hai vaha manuSya sthUla, alpapIDAvAlA, bahukaphase yuktaH alpabhojI, uSNapriya, nidrAlu ba bahuta kama bolanevAlA, caMcalatAse rahita hotA hai / rAtri meM usakI buddhi meM atyadhika vibhrama hotA arthAt rAtri meM roga bar3ha jAtA hai / yaha kaThina roga hai // 106 // Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kssudrrogaadhikaarH| (437) sannipAtaja, zokaja unmAdalakSaNa. syAtsannipAtajanitastrividhaiH tridoss-|| liMgaiH samIkSitagaNo bhavatIha kRcchraH / / arthakSayAdadhikabaMdhuviyogato vaa|| kAmAdbhayAdapi tathA manaso vikAraH // 107 // . bhAvArtha:-sannipAtaja unmAdaroga meM tInoM doSaja unmAda meM kahe gaye cinha prakaTa hote haiN| yaha bhI kaThina sAdhya hotA hai / tathA dhananAza, nikaTabaMdhuviyoga, kAma va , bhaya Adise ( zoka utpanna hokara) bhI unmAda roga hotA hai // 107. // unmAdacikitsA. unmAdabAdhitatarnu puruSaM sadoSaiH / snigdhaM tathobhayavibhAgavizuddhadehaM / / / tIkSNAvapIDanazataiH ziraso virekaiH / . dhUpairasapUtibhirataH samupakrameta // 108 // bhAvArtha:-unmAda se pIDita manuSya ko doSoM ke anusAra snehana va svedana karA kara vamana virecana se zarIra ke Upara va nIce ke bhAgoMko zodhana karanA cAhiye / phira use aneka prakAra ke tAMdaNa avarSADananasya, zirovirecana, aura durgAdhayukta dhUna ke prayoga se cikitsA karanI cAhiye // 108 // nasya va trAsana, nasyAnulepanamapIha hitaM prayojyaM / tailena tIkSNatarasarSapajena yuktam / / sutrAsayedvividhanAgatRNAgnitoya-1 corairgajairapi suzikSitasarvakAryaiH // 109 // bhAvArtha:-----isa rogameM hitakara nasya va lepa ko tIkSNa sarasoMke taila ke sAtha prayoga karanA caahiye| aura aneka prakAra ke niSisarpa, ghAsa, agni, pAnI, cora, hAthI va anya zikSAprada aneka kAryoM se usa unmAdI ko bhaya va trAsa pahuMcAnA cAhiye / / 109 // Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake AAAA unmAdanAzaka anyavidhi. kUpe'tipUtibahubhImazavAkule'smin / taM zAyayedatimahAbahalAMdhakAra // samyaglalATataTasarvazirAzca lidA / raktapramokSaNamapIha bhiSagvidadhyAt // 110 // bhAvArthaH-aMdhere kUe meM aura jahAM atyaMta bhayaMkara aneka zava paDe hoM aura atyAdhaka durgaMdha ArahA ho evaM aMdhakAra ho vahAM usa unmAdIko sulAnA cAhiye / tathA kuzala vaidya rogI ke lalATa meM rahanevAle sarva zirAoM ko vyathana kara ke raktamokSaNa bhI kareM // 110 // unmAda meM pathya. snigdhAtidhautamadhurAtiguruprakAra / nidrAkarANi bahubhojanapAnakAni / / medhAvahAnyatimadAzamaikahetUn / saMzodhanAni satataM vidadhIta doSAn // 111 // bhAvArtha:-unmAdIkI buddhi ko ThikAne meM lAnevAle aura madazamana ke kAraNa bhUta snigdha, atizuddha, madhura, guru, nidrAkAraka aise bahuta prakArake bhojanapAnAdi dravyoMko deveM / evaM hamezA doSoM ke zodhana bhI karate raheM // 111 // apasmAra nidAna. bhayamiha bhavatyapsu prANairyataH pAramucyate ! smaraNamapi tavAvazyaM vinazyati mUccheyA / / prabalamarutApasmArAkhyastridoSaguNopyasA- / yasitaharitazvetairbhUtaH kSaNAtpatati kSitau / / 112 // . bhuvi nipatito daMtAnkhAdan vaman kaphamunddhasan / balikakaragAtrodRttAkSaH svayaM bahu kUjati / / mrnngunnyuktaapsmaaro'ymNtksnnibh-| stata iha naro mRtvA mRtvAtra jIvati kRcchrataH // 113 / / ..1 uparokta kAryoM ko karane se prAyaH usa kA dila ThikAne meM AjAyA karatA hai| Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH / ( 439 ) bhAvArtha:- jisa prakAra pAnI meM gira jAne para ekadama aisA bhaya utpanna hotA hai ki abhI prANa nikala jAtA hai aura mUchake sAtha hI sAtha smaraNa [ buddhi ] zakti bhI avazya naSTa ho jAtI hai usI prakAra isa roga meM bhI prANaghAtakabhaya evaM mUrcchA ke sAtha smaraNazakti kA bhI nAza hotA hai / isaliye ise apasmAra roga kahate haiM / yadyapi yaha tInoM doSoM se utpanna hotA hai phira bhI pratyeka meM vAyukA prAbalya rahatA hai / vAMta, pitta, kaphaja apasmAroM meM yathAkrama se [ baiga ke Arambha meM ] vaha rogI kAlA; harA ( athavA bIlA) va saphedavarNa ke prANi va rUpavizeSoM ko dekha kara bhUmi para gira jAtA hai / jamIna para girA huA vaha manuSya dAMtoko khAte mana karate hue, UrdhvazvAsa va UdRSTi hokara bahuta jorase cillAtA hai / yaha apasmAra yama ke samAna maraNa ke guNoMse saMyukta hai arthAt maraNapada hai / isa se manuSya mara marakara bahuta kaSTa se jItA hai arthAt yaha eka atyaMta bhayaMkara roga hai // 112 // 113 // kSaNamAtra se hI hue kapha ko apasmAra kI utpatti meM bhrama. vrajati sahasA kasmAdyo'yaM svayaM muhurAgataH / kathita guNadorubh'tizIghragatAgataiH // tvaritamiha sopasmArAkhyaH prazAmyati doSajo / grahakRta iti prAyaH kecit bruvatyabudhA janAH // 114 // bhAvArtha:-- zIghra gamana va AgamanazIla va pUrvokta guNoMse saMyukta vAtAdi doSoM se utpanna yaha apasmAra roga akasmAt apane Apa hI Akara, zIghra calA jAtA hai / kyoMki yaha vinA kAraNa ke hI zamana ho jAtA hai isaliye kucha mUrkha manuSya isa ko grahoM ke upadravase utpanna mAnate haiM / lekina aisI bAta nahIM hai / yaha doSaja hI hai // 114 // rogoMkI vilaMbAvilaMba utpatti. katicidiha doSairevAzudbhavatyadhikAmayAH ! punaraticirAtkAlAtkecitsvabhAvata eva te / sakalaguNasAmayA yukto'pi bIjagaNo yathA / bhavati bhuvi pratyAtmAnaM cirAcirabhedataH // 115 // * isakA vAtaja, pittaja, kaphaja, sannipAtaja isa prakAra cAra bheda hai / 2 apasmAra kA sAmAnya lakSaNa hai| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (440) kalyANakAraka bhAvArtha:- kaI mahAroga apane svabhAva se hI vAtAdi doSoMse zIghra utpanna hote haiM aura bahuta se roga. unhI doSoMse derI se utpanna hote haiN| aisA honA unakA svabhAva hai| jaise ki jamIna meM boye gaye bIjoMko pAnI, yogyakSetrA Adi sampUrNa guNayukta sAmagriyoMke milane para bhI vahuta se to zIghra ugate haiM aura bahuta se to dera meM / isI prakAra manuSya ke zarIra meM bhI roga cira va [dera ] acira zIghra] bheda se utpanna hote haiM // 115 // bahuvidhakRtavyApArAtmorukavazAnmahu- / muMhuriha mahAdoSaH rogA bhavaMtyacirAcirAt / / sati jalanidhAvapyuttaMgAstaMragaNAssvayaM / pRthaka pRthagutpadyate kadAcidanekazaH // 116 / / bhAvArtha:--zarIrameM rogotpAttike kAraNa bhUta prakupitadoSa maujUda honepara bhI koI roga dera se koI zIghra kyoM utpanna hote haiM / isa ke uttara meM AcArya kahate haiM ki pUrva meM kiye gaye nAnAprakAra ke vyApAroM se arjita karma ke vazIbhUta hokara mahAn doSoM se bahuta se roga zIghra utpanna hote haiM bahuta se dera se / jaise ki samudrameM [taraMga ke kAraNabhUta ] agAdha jalarAzi ke rahane para bhI kabhI 2 baDe 2 taraMga eka 2 kara ke [dera 2 se ] Ate haiN| kabhI to aneka eka sAtha (zIghra 2) Ate haiM // 116 // apasmAra cikitsA. iha kathitasamastonmAdabhaiSajyavargaH / prazamayatu sadApasmAraroga vidhijJaH // sarasamadhukasAro dRSTanasyamsamUtraiH / prazamanavidhiyuktAtyaMtatIvauSadhaizca // 117 // bhAvArtha:-cikitsA meM kuzala vaidya unmAda roga meM jo auSadhivarga batalAye gaye haiM una se isa apasmAra rogakI cikitsA kara upazamana kreN| sapheda nizotha, mulaiThI, vajrakhAra inako gomUtra ke sAtha pIsakara nasya deveM [ suMghAveM ] evaM apasmAra roga ko dUra karanevAle tIvra auSadhiyoM ke vidhi prakAra nasya Adi meM prayoga se cikitsA kareM // 117 // nasyAMjana Adi. purANaghRtamasya nsynynaaNjnaalepn-| / vidheyamadhikonmadAdiyamAnasavyAdhiSu / / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudrarogAdhikAraH niraMtaramihAtitIvrakaTu bheSajaizcUrNitai- / ssadA kSavathumatra sUtravidhinA samutpAdayet // 118 // bhAvArtha:-- apasmAraroga se pIDita manuSya ko AMkha meM ghI kA aMjana aura usIkA lepa bhI kareM ! baDhA huA unmAda apasmAra Adi mAnasikarogoM meM hamezA atyaMta tIkSNa, kaTu ('caraMparA ) auSadhiyoM ke cUrNa se, zAstroktavidhi anusAra chIMka paidA karanA cAhiye // 118 // bhADayadyariSTa. bhADakaSAyayutamAyasacUrNabhAga - / mikSorvikArakRta sanmadhuraM sugaMdhi || kuMbhe nidhAya nihitaM bahudhAnyamadhye | SpasmAramAzu zamayatyasakRnnipItam // 119 // ( 4 4 1 ) bhAvArtha:- bhAraMgI ke kaSAya meM lohabhasma va guDa milAkara eka ghaDe meM bhara deveM / phira use dhAnyo kI rAzi meM eka mahIne taka rakha kara nikAla leveM / use kapUra Adi se sugaMdhita kareM / isa sugaMdhita va mIThA bhAryAdi ariSTa ko vAra 2 pIyeM to apasmAra roga zIghra hI zamana hotA hai // 119 // aMtima kathana | iti jinavaktranirgatasuzAstramahAMbunidheH / sakalapadArthavistRta taraMgakulAkulataH // ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsuratI / nissRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekAhitam // 120 // bhAvArtha:-- jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, ihaloka Ara paraloka ke lie prayojanabhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdra ke mukha se utpanna zAstrasamudra se nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAthameM jagatkA eka mAtra hitasAdhaka hai [ isalie hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 124 // 56 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 442 ) kalyANakAra ityugrAdityAcAryaviracita kalyANakArake cikitsAdhikAra kSudrarogacikitsitaM nAmAditaH saptadazaH paricchedaH / *0 ityugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM kSudrarogAdhikAra nAmaka satrahavAM pariccheda samApta huA / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T bAlagrahabhUta taMtrAdhikAraH / athASTadazaH paricchedaH --630081 maMgalAcaraNa. mama manasi jineMdra zrIpadAM bhojayugmaM / bhavatu vibhavabhavyAzeSamattAlidai - // ranudinamanuraktaissevyamAnaM pratIta - tribhuvana sukhasaMpatprAtiheturnarANAm // 1 // bhAvArtha:- zrI jineMdra bhagavAna meM Asakta [ atyaMta zraddhA rakhanevAle ] vaibhavayukta sampUrNa bhavyarUpI madonmatta bhramarasamUha jisako pratidina sevatA hai aura jo tInoM loka meM sthita, prasiddha sampUrNa sukhasaMpattike prApti ke kAraNa hai aise zrI jineMdra bhagavAna ke divya caraNakamalayugala mere mana [ hRdaya ] meM hamezA virAjatA raheM // 1 // atha rAjayakSmAdhikAraH / rAjayakSmavarNanapratijJA. akhilatanugatAzeSAmayaikAdhivAsaM / prabalaviSamazoSavyAdhitatvaM bravImi || nijaguNaracitastadapabhedAbhedaiH / prathamatarasurUpairAtmarUpaismuriSTaiH // 2 // ( 443 ) - bhAvArthaH - jo sarva zarariMgata rogoMko Azraya bhUta hai ( arthAt jisake honepara aneka vAsa kAsa Adi roga utpanna ho jAte haiM ) aise prabala viSamazoSa [ kSaya ] roga ke svarUpa ko unake svabhAva se utpanna una doSoM ke bhedopabheda, pUrvarUpa, lakSaNa va ariSToM ke sAtha 2 kathana kareMge // 2 // + gaMbhIrAmalamUlasaMghatilake zrIkuMdakuMdAnvaye / gacche zrIpana sorgavalyanugate dezIgaNe pustake // vikhyAtAgamacakSuSollalitakIrtyAcAryavaryasya te / kurvehaM paricaryakaM caraNayossihAMsana zrIjuSo // iti ka pustake adhikaH pAThopalabhyate / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 444 ) kalyANakArake zoSarAja kI sArthakatA. vividhaviSamarogAzeSasAmaMtabaddhaH / prakaTitanijarUpI dUtaketupratAnaH // duradhigamavikAroM durnivAryo'tivIryo / jagadabhibhavatIdaM zoSarAjo jigISuH // 3 // bhAvArtha:- jo nAnA prakAra ke viSama rogasamUharUpI sAmaMta rAjAoM se yukta hai, prakaTa kiye gaye apane lakSaNarUpI svarUpa ( parAkrama ) se anyaroga lakSaNarUpI rAjAoMke dhvajA ko jisane naSTa kara diyA hai, [ zarIrarAjya meM apanA prabhutva jamA liyA hai ] jisa ke vIrya ( zakti va parAkrama ) ke sAmane cikitsA rUpI zatrurAjA kA ThaharanA atyaMta duSkara hai, aisA duradhigama [ jAnane ke liye kaThina ] zoSarAja saba ko jItane kI icchA se jagat ko parAsta karatA hai // 3 // kSayake nAmAMtarokI sArthakatA. kSayakaraNavizeSAtsaMkSayassyAdrasAde - / ranudinapatitApazoSaNAdeSa zoSaH // nRpatijanavinAzAdrAjayakSmeti sAkSA- / dadhigatabahunAmA zoSabhUpo vibhAti // 4 // kAraNa se " kSaya, bhAvArtha:-- rasa rakta Adi dhAtuoMko kSaya karane ke unhIM dhAtuoMko, apane saMtApa [ jvara ] ke dvArA pratidina zoSaNa [ sukhAnA ] karate rahanese " zoSa, " rAjI mahArAjAoM ko bhI nAza kara dene ke kAraNa "rAjayakSmA " [ rAjaroga ] ityAdi aneka sArthaka nAmoM ko dhAraNa karate hue yaha kSayarAja saMsAra meM zobhAyamAna hotA hai / arthAt, kSaya, zoSa, rAjayakSmA ityAdi tapedika roga ke aneka sArthaka nAma haiM !! 4 // zoSarogakI bhedAbhedavivakSA. adhikataravizeSAddvauNamukhyaprabhedAt / pRthagatha kathito'sau zoSarogaH svadoSaiH // sakalaguNanidhAnAdekarUpakriyAyA - / ssa bhavati savizeSassaMnipAtAtmako'yam // 5 // 1 rAjA jaisA samartha puruSa bhI isa roga se pIDita ho jAveM to rogamukta nahIM hote haiM / 33 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlagraha bhuuttNtraadhikaarH| (145) bhAvArtha:-isa roga meM doSoM kA udreka alpapramANa va adhikapramANa meM hone ke kAraNa se gauNa va mukhya kA vyavahAra hotA hai| isa gauNamukhya apekSAbheda ke kAraNa yaha zoSaroga pRthak 2 doSaja [ vAtaja, pittaja kaphaja ] bhI kahA gayA hai| lekina sabhI doSoMke lakSaNa eka sAtha pAyA jAtA hai aura isa kI cikitsAkrama meM bhI koI bheda nahIM hai ( eka hI prakAra kA cikitsAkrama hai ) isaliye yaha rAjayakSmA sannipAtAtmaka hotA hai // 5 // rAjayakSmAkAraNa. malajalagatirodhAnmaithunAdvA vighAtA-1 dazanavirasabhAvAcleSmarodhAtsirAsu // kupitasakaladoSairyAptadehasya jaMto- / rbhavati viSamazoSavyAdhireSo'tikaSTaH // 6 // bhAvArtha:-malamUtra ke rokanese, atimaithuna karanese, koI ghAta [ coTa Adi laganA ] honese, madhurAdi pauSTikarasarahita bhojana karate karanese, rasavAhinI sirAvo meM zleSmakA avarodha honese, prANiyoMke zarIra meM sarva doSoMkA udreka honepara yaha viSama ( bhayaMkara ) zoSaroga utpanna ho jAtA hai| yaha atyaMta kaThina roga hai // 6 // pUrvarUpa astitva. anala iva sadhUmo liMgaliMgIprabhedAt / kathitabahuvikArAH pUrvarUpairupetAH // hutabhugiha sa pshcaadhyktsllkssnnaatmaa| nijaguNagaNayuktA vyAdhayopyatra tadvat // 7 // bhAvArtha-- pratyeka padArthIko jAnaneke liye liMgaliMgI bhedako jAnanA Avazyaka hai| jisa prakAra dhUma liMga hai| agni liMgI hai| dhUmako dekhakara agnike astitva kA jJAna hotA hai / isI prakAra una zoSa Adi aneka rogoMke liye bhI liMgarUpa aneka pUrvarUpa vikAra hote haiN| tadanaMtara jisa prakAra agni apane lakSaNake sAtha vyakta hotA hai / usI prakAra vyAdhiyAM bhI pazcAt apane lakSaNoMke sAtha 2 vyakta hojAte haiM // 7 // kSayakA pUrvarUpa. bahubahalakaphAtizvAsavizvAMgasAdaH / vamanagalavizoSAtyagnimAMdyonmadAzca / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 446 ) kalyANakArake dhavalanayanatA nidrAti tatpInasatvaM / bhavati hi khalu zoSe pUrvarUpANi tAni // 8 // bhAvArtha - gAr3hA kapha bahuta giranA, zvAsa honA, sarvAMga zithilatA hojAnA, camana honA, galA sUkhanA, agnimAMdya honA, mada AnA, AMkhe sapheda ho jAnA, adhika nIMda AnA, pInasa honA the rAjayakSmAkA pUrvarUpa haiM arthAt jinako rAjayakSmA honevAlA hotA hai unako roga honeke pahile 2 uparyukta lakSaNa prakaTa hote haiM // 8 // zukazikhizakunaistai kauzikaiH kAkAgRnaiH / kapigaNakRkalAsainIyate svapnakAle || kharaparuSavizuSkAM vA nadIM yaH prapazyet / davadahanavipannAn rUkSavRkSAn saghumAn // 9 // bhAvArtha:- jisa ko rAjayakSmA honovAlA hotA hai use svapna meM, tote, mayUra [ mora ] zakuna [ pakSivizeSa ] nakula, kauvA, gIdha baMdara, giragaTa ye usa ko ( pIThapara biThAlakara ) le jAte hue arthAt una ke pITha para apana savArI karate hue dIkhAtA hai / kharadarA kaThina (patthara Adi se yukta) jalarahita nadI aura dAvAgnise jalate hue dhUma se vyApta rUkSavRkSa bhI dIkhate haiM / uparokta svapnoM ko dekhanA yaha bhI rAja yakSmA kA pUrvarUpa haiM // 9 // vAta Adike bhedase rAjayakSmAkA lakSaNa. pavanakRtavikArAnnaSTabhinnasvaronta- / rgatanijakRzapArzvo vaMsasaMkocanaM ca / jvarayutaparidAhAsRgvikAro'tisArAH / kSayagatanijarUpANyatra pittodbhavAni // 10 // arucirapi ca kAsaM kaMThajAtaM kSataM tat / kaphakRta bahurUpANyuttamAMge gurutvam // itidazabhirathaikenAdhikairvA kSayArta / pariharatu yazo'rthI paMcapatiH svarUpaiH // 11 // bhAvArtha:-- rAjayakSmAroga meM bAta ke udreka se 1. svara naSTa yA bhinna ho jAtA 2. donoM kuza prArzva ( phaMsalI ) andara cale jAte haiM, 3. aMsa ( kaMdhA ) kA saMkoca Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlagrahabhUta taMtrAdhikAraH / ( 447 ) I [sikuDana] hotA hai / pitta ke prakopa se 4. jvara, 5. dAha, 6. khUna kA AnA aura 7 atisAra [ dasta kA laganA ] hotA hai / kapha ke prakopa se 8. aruci 9. kA 10 gale meM jakhama aura 11. zira meM bhArIpanA hotA hai / ina uparokta gyAraha lakSase athavA kisI pAMca yA chaha lakSaNoM se pIDita kSayarogI ko yaza ko cAhane vAlA er choDa deveM arthAt aisA hone para roga asAdhya ho jAtA hai // 10 // 11 // rAjayakSmA asAdhyalakSaNa. bahutaramazanaM yaH kSIyamANo'tirbhukte / caraNajaTharaguhyodbhUtazopho'tisArI / yamaravaranArI kautukAsaktacitto / vrajati sa nirapekSaH kSiprameva kSayArtaH // 12 // bhAvArthaM jo rogI atyaMta kSINa hote jAnepara bhI bahutasA bhojana karatA hai ( athavA bahuta jyAdA khAnepara bhI, kSINa hI hotA jAtA hai) aura pAda, jaThara (peTa) va guptedriyameM zopha jise huA hai, atisArate pIDita haiM, samajhanA cAhiye vaha yamake dvArA apaharaNa kI huI suMdara striyoMme Asakta cittavAlA aura isa lokase nirapekSa hokara vahAM jaldI pahuMca jAtA haiM // 12 // rAjayakSmAkI cikitsA. abhihita savizeSairbRhaNadravyasiddhai- / rasamuditaghRtavagaiH snigdhadehaM kSayati / mRdutaraguNayuktaiH chardanaiH sadvirekai- / rapi mRduzirasassaMzodhanaizzodhayettam // 13 // bhAvArtha- pUrva meM kathita bRMhaNa (baladAyaka ) dravyoMse siddha ghRtase kSayarogIke zarIra ko snigdha karanA cAhiye / pazcAt mRduguNayukta auSadhiyoMse mRduchardana, rogakA zira bhArI ho to mRduzirovirecana karanA cAhiye va mRduvirecana bhI karanA cAhiye // 13 // rAjayakSmIko bhojana madhuraguNavizeSAzeSazAlInyavAnvA / bahuvidhakRta bhakSAlakSyagodhUmasiddhAn / ghRtaguDabahudugvai bhojayenmudrayUpaiH / phalagaNayutamRriSTaza kaissupuSTaH // 14 // Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (48) kalyANakArake - bhAvArthaH-madhura guNayukta sarvaprakAra ke cAvala, jau, evaM madhura gehuM Adi dhAnya va aise anya padAthoM se bane hue aneka prakAra ke bhakSya, ghI, guDa, dUdha, mUMgakI dAla zaktikAraka phalagaNa, iSTa va puSTikAraka zAkoMke sAtha 2 kSaya rogI ko bhojana karAnA cAhiye // 14 // kSaya nAzakayoga. vikaTukaghanacavyasadviDaMgapacUrNa / ghRtaguDaluIlaMta vA prAtarutthAya lIdvA // atha ghRtaguDayuktadrAkSayA pippalInAM / satatamadupayozan sakSayasya kSayaH syAt // 15 // bhAvArtha:--trikaTu, mothA, cAva, vAyaviDaMga ina ke cUrNako ghI va guDa meM acchItaraha milAkara prAtaHkAla uThakara cATeM athavA drAkSA va pIpala ko ghI va guDa ke sAtha milAkara bAda meM dUdha pIyeM to usase kSayaroga kA kSaya hotA hai // 15 // tilAdi yoga. tilapalalasamAMzaM mASacUrNa tyost-| sahazaturagagaMdhAdhulimAjyena pItvA // guDayutapayasA sadbAjigaMdhAsukalkaiH / pratidinamanuliptaH sthUlatAmeti martyaH // 16 // bhAvArtha:-tila kA cUrNa, uDada ke cUrNa una donoM ko barAbara leveM / ina. donoM coM ke barAbara asagaMdha ke carNa milAkara ghI aura guDamizrita dUdha ke sAtha pInA cAhiye / evaM asagaMdha ke kalka ko pratidina zarIra meM lepana karanA cAhiye / usase kSayarogapIDita manuSya sthUla ho jAtA hai // 16 // kSayanAzaka yogAMtara vRSakusumasamUlaiH pakasarpiH pivedvA / yavatilaguDamASaiH zAlipiSTairapUpAn // dahanaturagagaMdhAmApavajIlatAgo- / kSurayutazatamUlairbhakSayetpakamakSAn // 17 // 1 jaise tilacUrNa 1 0 tolA, uDadakA cUrNa 10 tolA, asagaMdhakA cUrNa, 20 tolA. Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlagrahabhUtaMtrAdhikAraH (449) bhAvArtha:-aDUsA ke phUla va jaDa se pakAye hue ghata ko kSayarogI pAveM / ise ' vRSadhRta ' yA ' vAsAta ' kahate haiN| tathA jau, tila, guDa, uDada, zAlI ina ke ATe kA banayA huA puA bhI khAveM / evaM bhilAvA, azvagaMdha, mASa, gokhura, sehuNDa zatAvara ina se pakva bhakSyoM ko bhI khAveM // 17 // kSayanAzaka ghRta. zakRta iha rsairvaajaashvgodkaanaa-| mamRtakhadiramUrvI tez2inIkyAthabhAgaiH / / ghatayutapayasA bhaagairnvaitaansraasnaa-| trikuTukamadhukaistaissArdhapakaM lihedvA // 18 // bhAvArtha:--bakarI, ghoDA, gAya inakA malarasa eka 2 bhAga, giloya, khera kI chAla, mUrvA,cavya ina pRthak 2 auSadhiyoM kA kaSAya eka 2 bhAga, eka bhAga dUdha, eka bhAga ghI, ina nau bhAga dravyoM ko ekatrA DAlakara pkaayeN| isa meM rAsnA, soMTha, miraca, pIpala, mulaiThI inake kalka bhI ddaaleN| vidhiprakAra siddha kiye hue isa ghRtako cATeM to rAjayakSmA roga zAMta hotA hai // 18 // kSayarogAMtaka ghRta. khadirakuTajapAThApATalIbilvabhallA- / sakanRpabRhatIsaraNDakAraMjayugmaiH / / yavabadarakulatthogrAgnimaMdAgnikaHsvaiH / / kvathitajalavibhAgaiH SaDireko ghRtasya // 19 // snuhipayasi harItakyAsurAkai sacavyaiH / prazamayati vipakvaM zoSarogaM ghRtaM tat // jaTharamakhilamehAnvAtarogAnazeSA-1 natibahuviSamogropadravagraMthiMbaMdhAn / / 20 // bhAvArthaH-khairakI chAla, kUDAkI chAla, pAThA, pADhala, bela, bhilAvA, amalatAsa, baDI kaTelI, eraNDa, karaMja, pUtikaraMja, jau, bera, kulathI, baca, citraka, inakA maMdAgni se pakAyA huA kADhA chaha bhAga, eka bhAga ghI aura thoharakA dUdha, haraDa sAmudanamaka [ athavA devadAru ] cAva, ina ke kalka se siddha kiyA gayA ghRta, rAjAyakSmA udara, sarva prakAra ke prameha, sarvavidha vAtaroga aura atiupadrava yukta viSamagraMthi roga ko bhI dUra karatA hai // 20 // Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 450 ) kalyANakArake mahAkSayarogAMtaka. trikaTuka truTi niMbAragvadhagraMthibhallA- / takadahanasurASTrodUtapathyAjamoda - // rasanakhadiradhAtrIzAlagAyatrikAkhyaiH kvathitajalavibhAgaiH pakvamAjyAMccaturbhiH // 21 // / atha kathitaghRte triMzatsitAyAH palAni / prakaTaguNatugAkSIryAzca padmasthamAjyaM // viSataruviDaMga kvAtha saprasthayugmaM / khajamathitamazeSaM taM tu datvoktakuMbhe // 22 // bhuvi bahutaradhAnye cAnuvinyastameta- / gatavati sati mAsArdhe taduddhRtya yatnAt // pratidinamiha lIDA nityamekaikamaMzaM // palamitamanupAnaM kSarimasya prakuryAt // 23 // ghRtamidamatimedhyaM vRSyamAyuSyahatuH / prazamayati ca yakSmANaM tathA pANDurogAn || bhavati na parihArostyetadevopayujya / pratidinamatha martyaH tIrthakRdvA vayasthaH // 24 // bhAvArthaH--soMTha, miraca, pIpala, choTI ilAyacI, nIMba, amalatAsa, nAgaramothA, bhilAvA, citraka, phiTakarI, harau, ajavAyana, vijayasAra, khaira, AMvalA, zAla, [sAlavRkSa ] vikhadira [ durgaMdha khaira ] ina ke vidhi prakAra bane hue cAra bhAga kADhe ko eka bhAga ghI meM DAla kara [ vidhi prakAra ] pakAyeM / isa prakAra siddha eka prastha ( 64 tole ) ghRta meM tIsa pala [ 120 tole ] mizrI, chaha pala [ 24 tole ] vaMzalocana, aura do prastha [ 128 tole ] vAyaviDaMga ke kADhA milAveM aura acchI taraha mathanI se matheM / pazcAt isa ko pahile kahe DAla kara, muMha baMda kara ke dhAnya kI rAzi ke bIca meM rakheM / ke bAda use vahAM se yatnapUrvaka nikAla kara ise pratidina eka 2 palapramANa ( 4 tole ) cATa kara Upara se gAya kA dUdha pInA cAhiye / yaha ghRta atyaMta medhya [ buddhi ko baDhAnevAlA ] vRSya, Ayu ko baDhAnevAlA (rasAyana) hai / rAjayakSmA va pAMDuroga ko zamana hue, miDDI ke ghaDe meM paMdraha dina bIta jAne ke 1 cAra prastha, 2 eka prastha Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baalgrhbhuuttNtraadhikaarH| (451) karatA hai| isa ko yadi manuSya pratidina sevana kareM to, devAdhideva tIrthaMkara bhagavAn ke samAna [ hamezA ] vaya [ javAnapane ] ko dhAraNa karatA hai, arthAt jaba taka vaha jItA hai taba taka javAnoM ke sadRza zaktizAlI hokara jItA hai| isa ke sevana karane ke samaya kisI prakAra bhI paraheja karane kI jarUrata nahIM haiM // 21-22-23-24 // bhallAtakAdighRta. ghRtaguDasamabhAgaistulyamAruSkarIyaM / mRdupacanavipakaM snehamAzUpayujya // valipalitavihIno yakSmarAjaM vijityo rjitasukhasIhatassyAdroNamAtraM manuSyaH // 25 // bhAvArtha:-samAna bhAga ghI va guDa ke sAtha bhilAve ke taila ko maMdAgni dvArA acchI taraha pakA kara, eka droNapramANa [64 tole kA 16 sera ] sevana kareM to rAjayakSmA roga dUra ho jAtA hai aura vaha manuSya vali va palita [bAla sapheda ho jAnA ] se rahita ho kara utkRSTa sukhI hotA hai // 25 // zabarAdighRta. zabaraturagaMgaMdhA vajravallI vidArIkSurakapiphalakUSmANDairvipakvAjyatailaM / andinmnulipyaatmaaNgsNprdnaayaiH| kSayagadamapanIya sthUlakAyo naraH syAt / / 26 // bhAvArtha:-sapheda lodha, asagaMdha, asthisaMhArI [ hADa saMkarI ] vidArIkaMda, gokhura, kauMca ke bIja, jAyaphala, kUpmAMDa [ sapheda kaddU ] ina se pakAye hue ghI taila ko pratidina lagAkara mAliza vagairaha kareM to kSayaroga dUra ho kara manuSya kA zarIra puSTa bana jAtA hai // 26 // kSayaroganAzaka dadhi. atha zrRtapayasIkSoH sadvikArAnumizre / muvimalataravarSAvaMghicUrNaprayukte // samaricavarahiMgustIkatakAnvite'nye- / zuriha surabhidadhnA tena bhuMjIta zopI // 27 // bhAvArtha:-pakAye hue dUdha meM zakara, punarnavAke jar3a ke cUrNa, kAlI miraca, hIMga Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (452) kalyANakArake aura thoDA chAcha milAkara rkheN| dUsare dina isa ko sugaMdha dahI ke sAtha milAkara kSaya rogI bhojana kareM // 27 // kSayarogIko annapAna. tadati laghuvipAkI dravyamanipradaM y-| drucikaramativRSyaM puSTikRnmRSTametat // satatamiha niyojgaM zoSiNAmanapAnaM / bahuvidharasabhedairiSTazAkaviziSTaiH // 28 // bhAvArtha:-jaldI pakanevAle, agni ko dIpta karanevAle, rucikAraka, atyaMta vRSya, puSTikAraka, zaktivarddhaka aise dravyoM se taiyAra kiye hue annapAnoMko, nAnAprakAra ke rasa va priya acche zAkoM ke sAtha rAjayakSmA se pIDita manuSya ko denA cAhiye // 28 // __ atha mmuurikaarogaadhikaarH| _masUrikA nidAna. atha grahakSobhavazAdviSAMghripa-prabhUtapuSpotkaTagaMdhavAsanAt / viSaprayogAdviSamAzanAzanA-dRtumakopAdatidharmakarmaNaH // 29 // prasiddhamaMtrAhutihomato vdhaanmhopsrgaanmunivRNdrosstH| bhavaMti raktAsitapItapANDurA bahuprakArAkRtayo masUrikAH // 30 // bhAvArtha:-koI krUragrahoM ke kopa se, viSavRkSoM ke viSaile phUloM ke sUMghane se, viSaprayoga se, viSama bhojana karane se, Rtu kopa se (RtuoMke svabhAva badalajAnA) dhArmika kAryoM ko ullaMghana karane se, hiMsAmaya yajJa karane se, hiMsA karane se, muni Adi satpuruSoM ko mahAn upasarga karane se, muniyoM ke roSa se zarIra meM bahuta prakAra ke AkAravAle masUra ke samAna lAla, kAle, sapheda va pIle dAne zarIra meM nikalate haiM, use masarikA roga (devi, mAtA cecaka ) kahate haiM // 29 // 30 // masUrikAkI AkRti. svadoSabhedAsikatA sasapA masUrasaMsthAnayutA mmuurikaaH| samastadhAnyAkhilavaidalopamAH sakAlapItAH phalasabhibhAstathA // 31 // bhAvArtha:-ve masArikAyeM apane 2 dApoMke bhedase bAlU [ reta ] sarasoM, masara ke 1 dharma iti pAThAMtaraM. 2 kAle pIle phala ke samAna, Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baalgrhbhuuttNtraadhikaarH| (453) AkAra meM [dAla] hotI haiM tathA sarvadhAnya va samasta dvidala ke AkAra meM hokara phalake samAna yogya kAla meM pIle varNako dhAraNa karatI haiM // 31 // visphoTa lakSaNa. vizeSavisphoTagaNAstathApare bhavaMti naanaadrmstphlopmaaH| bhayaMkarAH praNAbhRtAM svakarmato bhirmukhaaNtrmukhbhedbhedikaaH|| 32 // bhAvArtha:-prANiyoMke pUrvopArjita karma ke kAraNa se, masUrikA roga meM phaphole bhI hote haiM, jo aneka vRkSoMke phalake AkAra meM rahate haiN| ve bhayaMkara hote haiM / una meM bahirmukha sphoTaka [isakI muMha bAhara kI ora hotI hai va aMtarmukha sphoTaka zirIra ke aMdara kI ora mukhavAlI] isa prakAra do bheda hai // 32 // aruSikA. sitAtiraktAruNakRSNamaNDalAnyaNUnyarUpyatra vibhAMtyanaMtaram / nimagnamadhyAnyasitAnanAni tAnyasAdhyarUpANi vivarjayadbhiSak // 33 // bhAvArtha:-sapheda, atyadhikalAla, aruNa [sAdhAraNa lAla] va kAle varNa ke cakattoM se saMyukta, choTI piTakAyeM pazcAt digvane lagatI haiN| yadi piTakAoMke madhyabhAga meM gaharAI ho aura unakA mukha kAlA ho to unhe asAdhya samajhanA cAhaye / isaliye aise piTakAoMko vaidya choDa deveM // 33 // ___ masUrikAke pUrvarUpa. mamUrikAsaMbhavapUrvalakSaNAnyatijvarArocakaromaharSatA / vidAhatRSNAtizirAMgahRdujaH sasaMdhivizleSaNagADhanidratA // 34 // pralApamUbhrimavaktrazoSaNaM svacittasammohanazUlaz2ambhaNam / sazophakaNDUgurugAtratA bhRzaM viSAturasyeva bhavaMti saMtatam // 35 // bhAvArtha:-atyadhika cara, arocakatA, romAMca, atyaMtadAha, tRSA, zirazUla, aMgazUla va hRdayapIDA, saMdhiyoMkA TUTanA, gADha nidrA, baDabaDAnA, mUrchA, bhrama, mugvakA sUkhanA, cittavibhrama, zUla, jaMbhAI, sUjana, khujalI, zarIra bhArI ho jAnA, aura viSa ke vikAra se pIDita jaise hojAnA yaha saba masUrikAsaMga ke pUrvarUpa haiN| arthAt masUrikA roga hone ke pahile ye lakSaNa prakaTa hote haiM // 34 // 35 // Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake masUrikA asAdhyalakSaNa. yadA tu zUlAtivimohazoNitamavRttidAhAdika zophavibhramaiH / atimalApAtitRpatimUcchitaiH samanvitAnyAzu vinAzayatyamUn // 36 // bhAvArtha:- jaba masUrikA roga meM atyadhika zUla, behozI, mukha nAka Adi se raktasrAva, dAha, sUjana aura bhrama, pralApa ( baDabaDAnA ) tRSA, gADhamUrcchA Adi upadrava prakaTa hoM to samajhanA cAhiye ki vaha prANa ko jaldI hara le jAtA hai // 36 // jivhAdi sthAnoM meM masUrikA kI utpatti. ( 454 ) tataH svajihvAzravaNAkSinAsikAbhruvauSThakaMThAMghikareSu mUrdhani / samasta dehe'pi gadA bhavati tAH prakIrNarUpAH bahulAH masUrikAH // 37 // bhAvArtha :- masUrikA kA adhika vikopa honepara vaha phailakara jIbha, kAna, nAka, AMkha, bhrU, oMTha, kaMTha, pAda, hAtha, zira isa prakAra samasta deha meM phaila jAte haiM ||37|| masUrikAmeM pittakI prabalatA aura vAtika lakSaNa. bhaveyuretAH prabaLAtipittatastathAnyadoSolvaNalakSaNekSitAH / kapotavarNA viSamAssa vedanA marutkRtAH kRSNamukhA masUrikAH || 38 || bhAvArtha::- yaha mUsUrikA roga mukhyataH pittake prAbalya se utpanna hotA hai / phira bhI isa meM prakupita anya doSoM ( bAta kaphoM ) ke saMsarga hone se una ke lakSaNa bhI pAye jAte haiM [ ataeva vAtaja masUrikA Adi kahalAte haiM ] jinakA varNa kabUtara ke samAna rahatA hai aura mukhakAlA rahatA hai, aura jo viSama AkAra ( choTe baDe gola capaTA Adi ) pIDA se yukta hote haiM unhe vAtavikAra se utpanna ( vAtaja masUrikA ) samajhanA cAhiye // 38 // pittajamasUrikA lakSaNa. sapItaraktAsitavarNanirNayA jvarAtitRSNAparitApatApitAH / mRzIghrapAkAvahupittasaMbhavA bhavaMti mRyo bahulA masUrikAH / / 39 / / bhAvArtha:- jo masUrikA pIle lAla yA kAle varNakI hotI haiM, atyaMta jvara, tRSNA va dAhase yukta haiM, evaM jaldI paka jAtI haiM aura mRdu hotI haiM unako pittaja masUrikA samajheM || 39 // Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlaMgraha bhuutttraadhikaarH| (455) kaphajaraktajasannipAtajamasUrikAlakSaNa. kaphAyanasthUlatarAtizItalAzciramapAkAH zizirajvanvitAH / pravAlaraktA bahuraktasaMbhavAH samastadoSairakhilogravedanAH // 40 // bhAvArtha:-kaphavikAra se honevAlI masUrikA ghaTTa ( kaDA), sthUla, atizItala , zItapUrvaka jvara se yukta va derase pakanevAlI hotI hai| raktavikAra se utpanna masUrikA mUMge ke varNa ke samAna lAla hotI hai / sannipAtaja ho to usa meM tInoM dopoMse utpanna ugra lakSaNa eka sAtha pAye jAte haiM // 40 // masarikA ke asAdhya lakSaNa zarAvavAnimnamukhAH sakarNikA vidagdhavanmaNDalamaNDitAzca yaaH| ghanAtiraktAsitavaktravistRtAH jvraatisaarodgtshuulsNklaaH||41|| vidaahkNpaatirujaatisaarkaatyrockaadhmaantRssaatihikyaa| bhavaMtyasAdhyAH kthitairupdrvrupdrutaaHshvaasskaasnisstthuraiH|| 42 // bhAvArtha:--jo masUrikA sarAvake samAna nIce kI ora mukhabAlI hai, (kinAre to UMce bIca meM gaharA) karNikA sahita hai, jalajAnese utpanna cakattoM ke sadRza cakattose yukta hai, ghaTTa (kaDA) hai, atyaMta lAla va kAlI hai, vistRta mukhavAlI hai, vara atisAra, zUla jisa meM hote hai, evaM dAha, kaMpa, atipIDA, atisAra, ati arocakatA, apharAnA, atitRSA, hicakI, aura prabalazvAsa, kAsa Adi kathita upadravoM se saMyukta hotI hai usa masUrikA ko asAdhya samajheM // 41 // 42 // masUrikA cikitsA. vicArya pUrvodgatalakSaNeSvalaM vilaMghanAnaMtarameva vAmamet / saniMbayaSThImadhukAmbubhirvaraM trivRttAdyasitayA virecayet // 43 // bhAvArtha:-masUrikA ke pUrvarUpa ke prakaTa hone para rogI ko acchI taraha laMghana karAkara nIMba va jyeSThamadhu ke kapAya se vamana karAnA caahiye| evaM nizota va zakkara se virecana bhI karAnA cAhiye // 43 // pathyabhojana, samudyUrairapi SaSThikodanaM satiktazAkairmadhuraizca bhojayet / muzItaladravyavipakvazItalA pivedyavAgUmathavA ghRtaplutAm // 44 / / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (456) kalyANakArake bhAvArtha:-- usa rogIko mIThe zAka va anya mIThe padArtha aura mudgayUSa [ mUMga kI dAla ] ke sAtha sAThI cAvala ke bhAta ko khilAnA cAhiye athavA zItala dravyoMse pakAI huI ghRta se yukta zItala yavAgU khilAnI cAhiye || 44 / / tRSNAcikitsA va zayanavidhAna. muzItalaM vA zrutazItalaM jalaM pibettRSArto manujastadudgame / tathIdakodyatkadalIdalAzrita zayIta nityaM zayane masarikI / / 25 // bhAvArtha:-masUrikA rogase pIDita rogI ko pyAsa lage to vaha bilakula ThaMDe yA pakAkara ThaMDa kiye hue jala ko pAveM / evaM masUrikA nikalane para pAnI se bhigoye gaye keloM ke patte jisapara bichAye hoM aise zayana [ bichaunA ] meM vaha hamezA soveM // 45 // dAhanAzakopacAra. tadudbhavondUtavidAhatApita zirAzca vyadhvA rudhiraM pramAkSayet / pralepayedutpalapaakesaraiH sacaMdanainivapayoMghripAMkuraiH / / 46 // bhAvArtha:-masarikA hone ke kAraNa se utpanna bhayaMkara dAha se yadi zarIra taptAyamAna ho rahA hai to zirAmokSaNa kara rakta nikAlanA cAhiye aura nIlakamala, kamala, nAgakesara va candana se, athavA nIMba, kSIrIvRkSoM ke koMpala se lepa karanA cAhiye // 46 // zarkarAdi lepa. sazarkarAkizukazAlmAladrumapravAlamUlaiH payasAnupeSitaH / pralepayeSmanivAraNAya tadrujAprazAMtyai madhuraistathAparaiH // 47 // bhAvArtha-isI prakAra DhAka semala ina vRkSoM ke koMpala va jaDako dUdha meM pasikara usa meM zakkara milAkara, garmI va pIDAke zamana karane ke liye lepa kreN| isI prakAra atyaMta madhura auSadhiyoM ko bhI lepa karanA cAhiye // 7 // - zaivalAdi lepa va masUrikAcikitsA. sazaivalozArakazerukAzasatkuzAMghibhissekSurasaizca lepayet / mamUrikAstairviSanAzva yA yathAviSaghnabhaiSajyagarvizeSakRt // 48 // 1 vidvAn iti pAThAMtara Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlagrahabhUtaMtrAdhikAraH (457) bhAvArtha:-zivAra, khasa, kaseru, kAsa, darbhA inake jaDako Ikhake rasa ke sAtha pIsa kara lgaaveN| aura yadi viSaja masUrikA ho to viSahara auSadhiyoMkA lepana karanA cAhiye // 48 // masUrikA nAzaka kvAtha. saniMbasArAmRtacaMdanAMbudaivipakatoyaM prapivetsazarkaram / mamUrikI drAkSaharItakAmRtApaTolapAThAkaTurohiNIghanaiH / / 49 // aruSkarAMmrAMbusadhAnyarohiNI ghanaiH zrutaM zItakaSAyameva vA / pivetsadA sphoTamamUrikApahaM sazarkaraM sekSurasa vizeSavit // 10 // bhAvArtha:-nIbakI garI, giloya, lAla caMdana, nAgaramothA ina se pakAye hue kADhe meM zakkara milAkara masUrikA se pIDita vyakti piiyeN| evaM drAkSA, haraDa, giloya, paTolapatra, pAThA, kuTakI, nAgaramothA inake kvAtha athavA bhilAvA, Ama, khaza, dhaniyA, kuTakI, nAgaramothA ina ke kAtha vA zIta kaSAya ko pIveM / Ikha ke rasa meM zakkara milAkara pInese sphoTayukta masUrikA roga dUra ho jAtA hai // 49 // 50 // .. paThyamAna masUrikAmeM lepa. vipacyamAnAmu mamUrikAsu tAH pralepayedvAtakaphotthitA bhiSak / samastagaMdhauSadhasAdhitana sattilodbhavenAjyagaNaistathAparaH // 51 // bhAvArtha:-vAta va kapha ke vikArase utpanna jo masUrikA hai yadi vaha paka rahI ho to sartha gaMdhauSadhoM se siddha tilakA taila lepana karanA cAhiye yadi pittaja masUrikA paka rahI ho to, sarvagaMdhauSadhase siddha ghRtavarga kA lepana karanA cAhiye // 51 // pacyamAna va pakkamasUrikAmeM lepa. vipAkakAle laghu cAmlabhojanaM niyujya samyakparipAkamAgatAM / vibhidha tIkSNairiha kaMTakaizzubhaiH sucakratailena niSecayadbhiSak / / 52 // bhAvArtha:-masUrikA ke pakaneke samaya meM rogI ko halakA va khaTTA bhojana karAnA cAhiye / jaba vaha paka jAya usa ke bAda tIkSNa va yogya kAMTe se use phoDakara usa para cakataila (cakkI se nikAlA huA) nayA (tAje) DAlanA cAhiye // 52 // Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 458) kalyANakArake : vaNAvasthApanna masUrikA cikitsA. vipAkapAkavaNapIDitAsvapi prasAzyettAH kSatavadvisarpavat / ajasramAsrAvayutAH prapIDayenmuhurmuhurmASayavapalepanaiH // 53 // bhAvArthaH-masUrikA paka jAne para yadi vraNa ho. jAveM to kSata ( jakhama ) va visarpa roga kI cikitsA kreN| yadi vaha sadA srAvasahita ho to bAra.2.. uDada. jau kA lepana se pIDana karanA cAhiye / / 53 / / zoSaNakriyA va krimijanyamasUrikAcikitsA. mubhasmacUrNena vigAlitena vA vikIrya smykprishossyedbudhH| kadAcidudyatkrimibhakSitAzca tAH krimighnabhaiSajyagaNairupAcaret // 54 // bhAvArtha:--acche bhasma ko punaH acchI taraha ( chalanI Adise ) chAnakara use una masUrikAvoMpara DAleM jisase vaha srAva sUkha jaaygaa| yadi kadAcit una masUrikA vraNo meM krimi utpanna ho jAya to kriminAzaka auSadhiyoM se upacAra karanA cAhiye // 54 // . vIjana va dhUpa... azokaniMbAmrakadaMbapallavaiH samaMtatassaMtatameva dhIjayet / sudhUpayedvA guDasarjasadasaiH sagugguludhyAtmakakuSThacaMdanaiH // 55 // bhAvArtha-masUrikA se pIDita rogIko azoka, nIma, kadama, ina vRkSoMke pattoMse sadA paMkhA karanA cAhiye / evaM guDa, rAla, guggula kattRNa nAmaka gaMdhadravya (rohisa sodhiyA ) caMdana ina se dhUpa karanA cAhiye // 55 // . . durgaMdhitapicchila masUrikopacAra. sa pUtigaMdhAnapi picchilavraNAn vanaspatikvAthamukhoSNakAMjikA jalairabhikSAlya tilaissupezitai bRhattadRSmaNazamAya zAstravit // 56 / / bhAvArthaH -- masUrikAjanya vraNa durgadhayukta va picchila [ pilapilI livalivAhaTa ] ho to use nIMba kSIrIvRkSa, Adi vanaspatiyoMke kvAtha va sAdhAraNa garama kAMjIse dhokara tI. uSNatA ke zamanArtha, tila ko acchI taraha pIsa kara, vaidya usa para lagAveM // 66 // masUriko ko. bhojana. .masaramudrapravarADhakIgaNeghRtAnvitairyuSakhalaiH phlaamlkaiH| sa ekavAraM laghubhojanakramakrameNa saMbhojanameva bhojayet / / 57 / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bolphbhuuttNtraadhikaarH| (459) ... bhAvArtha:-masUra, mUMga, arahara Adi dhAnyoM se bane hue ghRtamizrita yUSakhala, khaTTe phala inase usa rogI ko dina meM eka bAra laghubhojana karAnA caahiye| phira usa ke bAda kama krama se usakI vRddhi karate hue aMta meM sabhI bhojana khilAveM // 57 // vraNakriyAM sAdhu niyujya saadhyedupdrvaanpynuruupsaadhnaiH| ghRtAnuliptaM zayane ca zAyayet sucarmapadmotpalapatrasaMvRte // 58 // bhAvArtha:-masUrikA roga meM, vraNokta cikitsA ko acchI taraha prayoga kara use sAdhanA cAhiye / usa ke sAtha jo upadravya prakaTa hoM to una ko bhI una ke yogya cikitsA se zamana karanA cAhiye / use, ghRta lepana kara, carma, kamala, nIlakamala ke patteM jisa para vichAyA ho aise zayana [ bichaunA ] para sulAnA cAhiye / / 58 // ___ saMdhizotha cikitsA. sasaMdhizophAsvapi zophavadvidhi vidhAya patrodhamanaizca baMdhayet / vipakamapyAzu vidArya sAdhayedyoktanADIvraNavadvicakSaNaH // 59 // bhAvArtha:-saMdhiyomeM yadi zopha ho jAya to zopha [ sUjana ] kI cikitsAke prakaraNa meM jo vidhi batAI gaI hai usI prakAra kI cikitsA isa meM karanI cAhiye / aura dhamana ( narasala ) vRkSake pattoM se bAMdhanA cAhiye / athavA nADoMse bAMdhanA cAhiye / yadi vaha pakajAya to buddhimAn vaidya ko ucita hai ki vaha zIghra pUrvokta nADIvraNakI cikitsA ke samAna usako vidAraNa (cIra ) kara zodhana ropaNa di cikitsA kareM // 59 // - savarNakaraNopAya. vraNeSu rUDheSu savarNakAraNaharidrayA garikayAtha lohita-- drumailatAbhizca suzItasaurabhaissadA vilimpet saghRtaissazarkaraiH // 60 // bhAvArtha:-vraNa bharajAne para ( tvacAko ) sarvarNa karane ke liye to usameM haladI athavA gerU athavA zIta sugaMdhi caMdana vA maMjITha ina dravyoMko acchI taraha ghisakara ghI va zakkara milAkara usa meM sadA lepana karanA cAhiye / / 60 // ... kapitthazAlyakSatabAlakAMbubhiH kalAyakAleyakamallikAdalaiH / payonighRSTastilacaMdanairapi pralepayedavyadhutAnumizritaiH // 61 // 1 dravya, usakA pramANa va bAra 2 anya jagahake tvacAke sadRza varNa karanA / athavA vraNa hone ke pUrva usa tvacAkA jo varNa thA usa ko vaise ke vaise utpanna karanA / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (460) kalyANakArake bhAvArtha:-kaitha, zAlI dhAna, cAvala, khaza, netrAvAlA, ina ko vA maTara, kAleyaka, ( polA varNa kA sugaMdhakASTa jisa ko pIlA caMdana bhI kahate haiM ). camelI ke patte ina ko vA tila, kAlAcaMdana inako, dUdha ke sAtha pIsakara va ..gavyaghRta milAkara lepa kara to tvacA savarNa bana jAtA hai // 61 // upasargaja masUrikA cikitsA. mahopasargaprabhavAkhilAmayAnivArayanmaMtramutaMtramaMtrAvit / pradhAnarUpAkSatapuSpacaMdanaissamarcayejjanapadAmbujadvayam // 62 // bhAvArtha:--mahAn upasarga se utpanna masUrikA Adi samasta rogoM ko yogya maMtrA, yaMtrA va taMtrake prayogase nivAraNa karanA cAhiye / evaM zreSTha akSata puSpa caMdanAdika aSTavyoMse bahuta bhakti ke sAtha zrI jineMdrabhagavaMtake caraNakamala kI mahApUjA karanI cAhiye // 62 // masUrikA Adi rogoMkA saMkramaNa. sazophakuSThajvaralocanAmayAstathopasargaprabhavA mamUrikA / tadaMgasaMspazanivAsabhojanAnarAnnaraM kSipramiha vrajati te // 6 // bhAvArtha:-zopha, ( sUjana ) koDha, jvara, netraroga va upasarga se utpanna masUrikA roga se pIDita rogIke sparza karanese, usake pAsa meM rahanese evaM uso chuyA huA bhojana karanese, ye roga zIghra eka dUsare ko badala jAte haiM || 63 // . upasargaja masUrikA meM maMtraprayoga. tataH sumaMtrakSararakSitassvayaM cikitsako mArigaNAnnivArayet / gurUnamaskRtya jinezvarAdikAn prasAdhayenmaMtritamaMtrasAdhanaiH // 64 // bhAvArtha:-isaliye ina saMkrAmaka mahArogoMko jItanake pahile vaidyako ucita hai ki vaha pahile zaktizAlI bIjAkSaroM ke dvArA apanI rakSA krleveN| bAda meM jineMdra bhagavaMta va sadguruvoM ko namaskAra kara maMtraprayogarUpI sAdhana dvArA isa roga ko jIteM // 64 // bhUtataMtraviSataMtramaMtravidyojayet tadanurUpabheSajaiH / bhUtapIDitanarAnviSAturAn veSalakSaNavizeSato bhiSak // . 65 // . . Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlagrahabhUtataMtrAdhikAraH / (462) bhAvArtha:-bhUtoM ke pIDana [vyaMtara jAti ke deva ] va viSaprayoga janya masUrikA roga ko una ke Aveza va lakSaNoM se pahicAna kara, bhUtavidyA maMtrAvidyA va viSataMtra ko jAnanevAlA vaidya, unake anukUla auSadhi va maMtroM se unhe jItanA cAhiye // 65 // bhUtAdi devatAyeM manuSyoMko kaSTa dene kA kAraNa. vyaMtarA bhuvi vasaMti saMtataM pIDayaMtyapi narAnsamAyayA! pUrvajanmakRtazatruroSataH krIDanArthamathavA jighAMsayA // 66 // bhAvArtha:-bhUta pizAcAdika vyaMtaragaNa isa madhyaloka meM yatra tatrA vAsa karate haiM / ve sadA pUrvajanmakI zatrutAse, vinoda ke liye athavA mArane kI icchA se pIDA dete rahate haiM // 66 // grahabAdhAyogya manuSya. yatra paMcavidhasadgurUnsadA nArcayaMti kusumAkSatAdibhiH / pApinaH paradhanAMganAnugA bhuMjatennamativinna pUjayan / / 67 / / . pAtradAnavalibhaikSavarjitA bhinnazUnyagRhavAsinastu ye / mAMsabhakSamadhumadyapAyinaH tAnvizaMti kupitA mahAgrahAH // 68 / / bhAvArtha:-jo pratinitya, puSpa akSata Adi aSTadravyoM se paMcaparama guruoM (paMcaparameSThI ) kI pUjA nahIM karate haiM, hiMsA Adi pApa kAryoM ko karate haiM, paradhana va parastriyoM meM prema rakhate haiM, atyaMta vidvAna hone para bhI devapUjA na kara ke hI bhojana karate haiM, kharAba zUnya gRha meM vAsa karate haiM, maidya, mAMsa, madhu khAte haiM, pIte haiM, aise manuSyoM ko, kupita mahA gRha ( devatA ) praveza karate haiM arthAt kaSTa pahuMcAte haiM / / 67 // 68 // bAlagraha ke kAraNa, bAlakAniha bahuprakAratastajitAnapi ca tADitAnmuhaH / trAsitAnazucizUnyagehasaMvardhitAnabhibhavati te grahAH // 69 // . 1 jala, caMdana, akSata [cAvala] puSpa naivedya, dIpa, dhUpa, phala, ye devapUjApradhAna ATha dravya 2 arahata, siddha, AcArya, upAdhyAya, sarvasAdhu, ye pAMca jagat ke paramadeva va guru haiN| 3 madya, mAMsa, madhu ina kA tyAga, jainoM ke mUlaguNameM samAveza hotA hai / ina cIjoM ko jo smAga nahIM karatA hai, vaha vAstava meM jaina kahalAne yogya nahIM haiN| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (132) kalyANakArake . ... bhAvArtha:-jo loga bAlakoM ko aneka prakAra se [ dekho bhUta AgayA ! cupa raha ityAdi rIti se ] DarAte haiM aura vAra 2 mArate haiM va kaSTa dete haiM evaM una bAlakoM ko gaMdA va sUne gharameM pAlana poSaNa karate haiM, aise bAlakoM ko ve graha kaSTa pahuMcAte hai / / 69 / / zaucahInacaritAnamaMgalAnmAtRdoSaparibhUtaputrakAn / . AzritAnadhikakinArAdibhistAnbravImi nijalakSaNAkRtIn // 70 // bhAvArtha:-jinakA AcaraNa zuddha nahIM hai, jo amaMgala hai, maMgala dravyake dhAraNa .Adi se rahita haiM,] mAtA ke doSase dUSita hai, aise manuSya kinara Adi krUraprahoM se pIDita hote haiN| aba una ke lakSaNa va AkRti kA varNana kareMge // 70 // kinnaragrahanahItalakSaNa. stabdhaSTirasRjaH sugaMdhiko vakravaktracalitakapakSmaNaH / stanyaruTsalilacakSuralpato yaH zizuH kaThinamuSTivarcasaH / / 71 / / bhAvArtha:-kiMnara gRha se pIDita bAlaka kI AMkheM stabdha hotI haiM / zarIra rakta ke sadRza gaMdhavAlA ho jAtA hai / muMha TeDhA hotA hai / eka palaka phaDakatA hai, stana pInese dveSa karatA hai| AMkhoMse thoDA 2 pAnI nikalatA hai, muTThI khUba kaDA bAMdha letA hai mana bhI kaDA hotA hai| tAtparya yaha ki uparokta lakSaNa jisa bAlaka meM pAye jAya to samajhanA cAhiye ki yaha kiMnaragrahagrahIta hai // 71 // kinnaragrahana cikitsA. sagraho bahuvidhaiH kumAravattaM kumAracaritairupAcaret / kinnarAditazizuM vizArado raktamAlyacarukairupAcaret / / 72 // bhAvArtha:-bAlagraha se pIDita bAlaka kI bAlagrahanAzaka, abhyaMga, snAna, dhUpa Adi nAnA prakAra ke upAyoM se, cikitsA karanI cAhiye / khAsa , kara kinara prahamahIta bAlaka ko, lAla phUlamAlA, lAla naivedya samarpaNa Adi se upacAra karanA cAhiye // 72 // . . . kinnagrahana abhyaMgasnAna. vaatrogshmnaussdhairsugNdhaissusiddhtiljrjlaistthaa-| bhyaMgapAvanamiha prazasyate kinnaragrahagrahIta putrake // 73 // Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baalgrhbhuutttraadhikaarH| 5. bhAvArtha:--usa kinnara graha se pIDita bAlaka ko vAtazAmaka va sugaMdhita auSadhiyoM se siddha tilakA taila, mAliza va ina ho auSadhiyoMse sAdhita jala se snAna karAnA cAhiye // 73 // . kinnaragrahanna dhUpa. 'sarSapairakhilaromasapanimAkahiMguvacayA tathaiva kA-! kAdanIghRtaguDaizca dhUpayetsnApayaniArI divA ca catvare / / 74 / / bhAvArtha:----uparokta grahabAdhita bacce ko sarasoM, sarva prakAra ( gAya, bakarA, manuSya Adi ke ) ke bAla, sAMpakI kAMcalI, hIMga, baca kAkAdanI, ina meM ghI gurDa milAkara ( Aga meM DAlakara ) isa kA dhUpa deveM evaM rAta aura dina meM, caurAha meM [ uparokta jalase ] snAna karAnA cAhiye / / 74 / / kinnaragRhapna bali va homa. zAliSaSTikayavaiH puraM samAkArayenmadhurakuSThagoghRteH / homayenniravazeSatIrthakRta nAmabhiHpraNamanaizca paMcabhiH // 75 // bhAvArtha:-sAThI dhAna, jo isa se piMDa banAkara bali denA cAhiye / evaM zAMli. dhAnya kUTha gAya kA ghI, ina se tIrthaMkaroM ke sampUrNa [1008] nAma va paMcaparameSThiyoM ke nAma ke uccAraNa ke sAtha 2 homa karanA cAhiye / jinase kinnaragraha zAMta ho jAte haiM || 75 // kinnaragRhanna mAlyadhAraNa. bhUdharazravaNasomavallikA bilvcNdnyuteNvvaallikaa| ziramUlasahitAM gavAdanI dhArayedgrathitamAlikAM zizuM // 76 // bhAvArthaH-bhUdhara, gorakhamuNDA, giloya, bela ke kAMTe, caMdana, iMdralatA, sejanakA jaDa, gavAdanI [ iMdAyaNakA jaDa ] ina se banI huI mAlAko kinnaragraha se pIDita bAlaka ko pahanA denA cAhiye // 76 / / kiMpuruSagrahagRhItalakSaNa. / vedanAbhirihamUrchitazzizuH cetayatyapi muhuH kraaNdhibhiH| nRtyatIva visRjatyalaM malaM mUtramapyativinamya z2ubhayan // 77 // bilvakaMTakA iti granthAMtare. ...2 gansyoDakaH gaMDA iti loke Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 464 ) phenamudramati bhISaNodyapasmArakiM puraSanAmako grahaH / taM zirISasurasaissa bilvakaiH snApayediha vipakkavAribhiH // 78 // bhAvArtha:- nAnAprakArako vedanAo se bAlaka behoza ho jAtA hai, kabhI hoza meM bhI AtA hai, hAtha pairoM ko isa prakAra hilAtA hai jisase vaha nAcatA ho jaisA mAlUma hotA hai / namate va jaMbhAI lete hue adhika mala mUtrako tyAga karatA hai, phena ( jhAga ) ko vamana karatA hai to samajhanA cAhiye ki vaha bhayaMkara kiMpurupApasmAra nAmaka graha se pIDita hai / ise zirISa, tulasI ve ina se pakAye hue jala se snAna karAnA cAhiye || 77 // 78 // kalyANakArake kipuruSatna taila va vRta sarvagaMdhaparipakkatailamabhyaMjane hitamiti prayujyate / kSIravRkSamadhuraizca sAdhitaM pAyayeddhRtamidaM payasA yutam // 79 // bhAvArtha:-- isa meM sampUrNa gaMdhadravyoM se siddha tela kA mAliza karanA evaM kSIrIvRkSa, (gulara Adi dUdhavAle vRkSa) va madhura auSadhiyoM se sAdhita ghRta ko dUdha milA kara pilAnA bhI hitakArI hai / kiMpuruSagrahana dhUpa. 1 govRSasya manujasya lomakezairnakhaiH karipaterdhRtaplataiH / gudhakauzika purISamizritairdhRpayadapi zizuM grahAditam // 80 // bhAvArtha:- kiMpuruSa graha se pIDita bAlaka ko, gAya, bela manuSya ina ke roma, keza vanakha, hAthI ke dAMta, gRdhrapakSI va ullU ke mala, ina saba ko ekatra milAkara aura ghI meM bhigokara dhUpa denA cAhiye // 80 // snAna, vAle, dhAraNa. snApayedatha catuSpathe zizuM dApayediha TAMpiM bali / markaTImapi kukkuTImanaM tAM ca vilatayA sa dhArayet // 81 // bhAvArtha:-uparokta graha se pIDita bAlaka ko caurAhe para snAna karAnA cAhiye / evaM vaTavRkSa ke samIpa bali caDhAnA cAhiye / kauMca kukkuTI ( semala ) anaMta [ utpala sArivA ] kaMdUrI [ ina ke jaDa ] ko hAtha vA gale meM pahanAveM // 81 // 1 anye tu kukkuTazarIravat kusala citrAvalI spArika racita kuTAMkaM / Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baalgrhbhuuttNtraadhikaarH| (465) garuDagrahagRhIta lakSaNa. pazigaMdhasahito bahuvraNaH sphoTaniSThuravipAkadAhavAn / sastagAtrazizureSa sarvataH saMvibheti garuDagrahArtitaH // 82 // bhAvArtha:-garuDagrahase pIDita bAlaka ke zarIra meM bahuta se vraNa hote haiM aura bhayaMkara pAka va dAha sahita phaphole hote haiM / vaha pakSikI bAsa se sayukta hotA hai / aura sarva prakAra se bhayabhIta rahatA hai // 82 // garuDagrahanna, snAna, taila, lepa. AmraniMbaka dalokapitthajaMbUdrumakathitazItavAribhiH / snApayedatha ca tadvipakatailapralepanamapi prazasyate / / 83 // bhAvArtha:-aneka auSadhiyoM se siddha tela ko lepana karAkara Ama, nIma, kelA, kaitha, jaMbU ina vRkSoM ke dvArA pakAye hue pAnIko ThaNDA karake usa garuDagrahase pIDita bacce ko snAna karAnA cAhiye, evaM uparokta AmrAdikoM se sAvita taila kA mAliza va unhIM kA lepa karanA bhI hitakara hai // 83 // garuDagrahana dhRtadhUpanAdi. yadvaNeSu kathitaM cikitsitaM yaddhRtaM puruSanAmakagrahe / yacca rakSaNasudhUpanAdikaM taddhitaM zakunipIDite zizau / / 84 // bhAvArtha:-isa garuDagrahake upasarga se honevAle vraNo meM bhI pUrva kathita vraNa cikitsAkA prayoga karanA cAhiye / evaM kiMpuruSa grahapIDAke vikAra meM kahA huA ghRta, maMtra, rakSaNa, dhUpana Adi bhI isameM hita hai // 84 // gaMdharva ( revatI ) grahagRhIta lakSaNa | pANDurogamatilohitAnanaM pItamUdhamalamutkaTajvaram / zyAmadehamathavAnyarogiNaM ghrANakarNamasakRtpramAthinam // 85 // bhAvArtha:- gaMdharva jAti ke bhrakuTi, revatI nAmaka grahase pIDita bAlaka kA zarIra pANDura (sephedI liye pIlA ) athavA zyAma varNayukta hotA hai / usakI AMkheM 1 tadbhiSakca iti pAThAMtaraM / 2 khasa, mulaiTI, netravAlA, sArivA, kamala, le.dha, jiyaMgu, maMjITha, geru inakA lepa karanA bhI hitakara hai| Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (466) . kalyANakAraka anyata lAla hotI haiN| mUtra va mala ekadama pIlA ho jAtA hai, tIvra jvara AtA hai, athavA koI anya roga hotA hai| vaha bAlaka nAka va kAna ko bAra 2 vizeSatayA ragaDatA hai| 85 // revatIgrahanna snAna, abhyaMga, ghRta. taM zizuM bhRkuTirevatIsugaMdharvavaMzaviSamagrahArtitaM / sAribAkhyasahitAzvagaMdhazrRMgIpunarnavasamUlasAdhitaiH // 86 // maMtrapUtasalilainiSecayetkuSTa sarjarasasiddhatalama- / bhyaMjayedakhilasArasadrumaiH pakasapiriti pAyayecchizum // 87 // bhAvArtha:-aise viSama graha se pIDita bAlaka ko sArivA [anaMtamUla ] azvagaMdha meDhAsiMgI, punarnavA ina ke jaDa se siddha va maMtra se maMtrita jala se snAna karAnA caahiye| evaM kUTha va rAla se siddha tela ko lagAnA caahiye| sarva prakAra ke sArasa vRkSoM ke sAtha pakAye hue ghRtako usa bAlaka ko pilAnA cAhiye / / 86 // 87 // revatInahannadhUpa. dhRpayedapi ca saMdhyayossadA gRdhrakauzikapurISa saddhRtaiH / dhArayedvaraNaniMbajAM tvacA revatIgrahanivAraNI zizum / / 88 // bhAvArtha:-revatI grahase dUSita bAlakako donoM saMdhyA samaya meM gRdhra (gIdha ) va ulUka ( ullU ) ke bhala ko ghRta ke sAtha milAkara dhUnI denA cAhiye / evaM usa bAlaka ko varanA vRkSa va nImakI chAla ko pahanAnA cAhiye / / 88 // __ pUtanA [bhUta ] grahagRhIta lakSaNa. viDibhinnamasakRdvisarjaran chardayan hapitalomakastRSA-- / lurbhavatyadhikakAkagaMdhavAn pUtanAgrahagRhItaputrAkaH / / 89 // bhAvArtha:-jo bAlaka bAra 2 'phATe mala visarjana kara rahA hai, vamana kara rahA hai, jise romAMca ho rahA hai. tRpA laga rahI hai evaM jisakA zarIra kauve ke samAna bAsavAlA ho jAtA hai use pUtanA [bhUtajAti ke grahase pIDita samajhanA cAhiye // 89 // pUtanAgrahana snAna. svastha eva divase svApityaso naiva rAtriSu tamiddhabhUtajit-- pAribhadravaraNArkanIlikAsphotapakvasalilainiSecayet / / 90 // Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baalgrhbhuuttNtraadhikaarH| (467) bhAgarthaH-pUtanAgRhIta bAlaka kA zarIra svastha hote hue bhI, dina aura rAta meM vaha sukhapUrvaka nahIM sotA hai ( use nIMda nahIM AtI hai ) use bhUta ko jItane vAle nIma, varanA, akauvA, nIla AsphotA, [ sArivA ] ina auSadhiyoMse pakAye hue pAnIse secana karanA cAhiye // 90 // pUtanAgrahana taila va dhUpa. -kuSThasarjarasatAlakogragaMdhAdipakvatilaja vilepayet / aSTamRSTagaNayaSTikAtugAsiddhasarpirapi pAyayecchizum // 91 / / bhAvArtha:-- kUTha, rAla, haratAla, vacA [ dUva giloya ] Adi auSadhiyoMse pakka tilake telako isameM lepana karanA cAhiye / evaM ca apTamadhurauSadha [kAkolyAdi] mulahaTI va vaMzalocana se siddha ghRtako usa bAlaka ko pilAveM // 91 // pUtanAgrahanna bali snAna. . snApayedapi zizu sadaiva socchiSTabhojana jalaividhAnavit / zUnyavezmani rahasyanAvRta nitkurUTanikaTe ( ? ) bhiSagvaraH // 92 // bhAvArtha:-bAlagraha ke upacAra ko jAnane vAlA vaidyavara pUtanAviSTa bAlaka ko zUnya makAna athavA kisI ekAMta sthAna va khule zUnya bagIce ke samIpa meM jUThe bhojana ke jala se sadaiva snAna karAnA cAhiye // 92 // pUtanAgrahanna dhUpa. caMdanAgurutamAlapatratAlIsakuSThakhadiraighRtAnvitaiH / kezaromanakhamAnupAsthibhiH dhUpayedapi zizuM dvisaMdhyayoH // 93 // bhAvArtha:-caMdana, aguru, tambAkhU, tAlIsapatra, kUTha, khadira prANiyoM ke keza, roma, nakha va manuSyoMkI haDDI ina ko cUrNa kara phira isa meM ghI milAkara donoM saMdhyAkAloM meM dhUnI denA cAhiye // 93 // pUtanAna dhAraNa va bali. citrabIjasitasarSapeMgudI dhArayedapi ca kAkavallikAM / sthApayevalimihotkurUTamadhye sadA vR.zaramarcitaM zizoH // 94 // 1 apare girikImAhuH Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake bhAvArtha:--pUtanA pIDita bAlaka ko lAla eraNDa, sapheda sarasoM, hiMgoTa svarNaballI ina ko dhAraNa karAnA cAhiye / evaM zUnyagraha ke bIca meM sadaiva khicar3I se bali pradAna karanA cAhiye // 94 // anupUtanA [ yakSa ] grahagRhIta lakSaNa. deSTi yastanamatijvarAtisArAtikAsavamanapratItahikAbhirartitazizurvasAmlagaMdhotkaTo vigatavarNa ca svaraH // 95 // anupUtanAuna snAna. taM vicArya kathitAnupUtanAnAmayakSaviSamagrahArditam / tiktavRkSadalapakkavAribhiH snApayedadhikamaMtramaMtritaiH // 96 // bhAvArtha:-jo bAlaka mAtA ke stanake dUdha ko pItA nahIM, atyaMta jvara, atisAra, khAMsI, vamana aura hikkA se pIDita ho jisa kA zarIra vasA yA khaTTe gaMdha se yukta ho aura zarIrakA varNa badala gayA ho evaM svara bhI baiTha gayA ho to use yakSa jAti ke pUtanA grahase pIDita samajhanA cAhiye / use kaDue vRkSoM ke pattoM se pakAye hue pAnI ko maMtrase maMtrita kara usase snAna karAnA cAhiye // 95 // 96 // anupUtanAuna taila va pRta. . kuSThasarasatAlakA pArasauvIrasiddhatilanaM pralepayet / pippalIdvikaviziSTamRSTanagarvipakSaghRtameva pAyaryat // 97 / / bhAvArtha:-kUTha, rAla, haratAla, mainasila, kAMjI ina se siddha tilake telakA usa bAlaka ke zarIra meM mAliza karanA cAhiye / evaM pIpala, pIpalAmUla aura madhuravarga [ kAkolyAdigaNa ] ke auSadhiyoM se pakAye hue ghRta ko pilAnA cAhiye // 97 // anutanAmna dhUpa va dhAraNa.. kezakukkuTapurISacarmasarpatvacI ghRtayunAH sudhUpayet / dhArayadapi sakukkuTImanaMtAM ca vighalatayA zizuM sadA // 98 // bhAvArthaH --murge kA roma, mala va carma evaM sarpakA carma [ kAMcalI] ke sAtha ghI milAkara dhUpana prayoga karanA cAhiye / evaM kukkuTI sArikha kandUrI ina ko dhAraNa karAnA cAhiye / / 8 / / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlagrahabhUtaMtrAdhikAraH balidAna . pUrtabhakSyabahubhojanAdikAn sannivedya satataM supUjayet / snApayedapi zizuM gRhAMtare varNakairviracitojvale pure // 99 // ( 469 ) bhAvArtha:- aneka prakAra ke bhakSya bhojana Adi banAkara, una se grahakI pUjA karanI cAhije / tathA sAmane aneka prakAra ke citra vicitrita kara usa bAlaka ko makAna ke bIca meM snAna karAnA cAhiye // 99 // zIta pUtanAgrahagRhIta lakSaNa. zItapitatanurdivAnizaM roditi svapiti cAtikuMcitaH / sAMtrakUjamatisArya virugandhiH zizurbhavatizItakArditaH // 100 // bhAvArtha:-- :--ThaNDa ke dvArA jisa bAlaka kA zarIra kaMpAya mAna hotA hai, rAta-dina rotA rahatA hai evaM atyaMta saMkucita hokara sotA hai, AMtaDI meM guDaguDAhaTa za hotA hai, dasta lagatA hai, zarIra kacce kisI durgaMdha se yukta hotA hai to samajhanA cAhiye ki vaha zItapUtanA grahase pIDita hai // 100 // zItapUtanApna snAna va taila. taM kapi rAmravilva bhallAtakaiH kvathitavAribhissadA / mUtravargasuradArusarva gaMdhervipakvatilajaM pralepayet // 101 // bhAvArtha:- :- usa bAlaka ko kaitha, tulasI, Ama, bela, bhilAvA ina se pakAye hue pAnI se snAna karAnA cAhiye / mUtravarga [ gAya Adi ke ATha prakAra ke mUtra ] devadAru, va sarva sugaMdhita auSadhiyoMse siddha tila ke tela se lepana karanA cAhiye // 101 // zItapUtamAna ghRta. rohiNIkhadira sarjaniMbabhUrjArjunAMghripravipakvavAribhiH / mAhiSeNa payasA vipakka sarpiH zizuM pratidinaM prapAyayet // 102 // bhAvArtha:- kAyaphala, khera kA vRkSa, rAlavRkSa, nIma, bhojapatra, arjuna [ kuhA ] vRkSa ina ke chAla kA kaSAya, bhaiMsa kA dUdha, ina se siddha ghRta ko zIta pUtanA se pIDita bAlaka ko pratidina pilAnA cAhiye // 102 // zIta pUtanAna dhUpa va dhAraNa. nivapatra phaNicarmasarjaniryAsabhallazazaviTsavAjigaM - 1 smRtya zizumatra ciMcaguMjAsakAkalatayA sa dhArayet // 103 // Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (170) kalyANakArake bhAvArtha:-nIma kA pattA, sAMpa kI kAMcalI, rAla, ullU va kharagoza ke vITa ajagaMdhA, [ ajavAyana ] ina auSadhiyoM se dhUpa denA cAhiye / biMbalatA, dhuMghacI, kAkAdanI [ kAkatiMdukI ] inako dhAraNa karAnA cAhiye // 103 // zItapUtanApna bali snAnakA sthAna. mudgayUSayutabhojanAdikaiH arcayedapi zizu jalAzraye / snApayedadhikamaMtramaMtritai mNtrvidvidhivipkvvaaribhiH|| 104 // bhAvArtha:-mudgayUSa ( mUMga kI dAla ) se yukta bhojana bhakSya Adi se jalAzaya ke [ tAlAva nadI Adi ] samIpa, zItapUtanA kA arcana karanA cAhiye / evaM jalAzaya ke samIpa hI usa bAlaka ko maMtroM se maMtrita, vidhi prakAra [ pUrvokta auSadhiyoM se ] pakAye gaye jala se maMtrajJa vaidya ranAna karAve // 104 // pizAcagrahagRhIta lakSaNa. zoSavatsurucirAnanaH zizuH kSIyate'tibahubhuksirAtataH / komalAMghritalapANipallavo mUtragaMdhyapi pizAcapIDitaH // 105 // bhAvArtha:-jo bAlaka sUkhatA ho, jisakA mukha suMdara dikhatA ho, roja kSINa hotA jAtA ho, adhika bhojana [ yA ratana pAna ] karatA ho, peTa nasoM se vyApta ho [ naseM peTa para acchItaraha se camakate ho ] pAdatala va hAtha komala ho, zarIra meM gomUtra kA gaMdha AtA ho to samajhanA cAhiye vaha pizAca graha se pIDita hai // 105 // pizAcagrahaghna snAnauSadhi va tela. taM kuberanayanArkavaMzagaMdharvahastanRpabilvavAribhiH / saniSicya pavanaghnabheSajaiH pakvatailamanulepacchizam / / 106 // bhAvArtha:- use kuberAkSi ( pATala ] akauvA, vaMzalocana, amalatAsa, bela, inake dvArA pakAye hue pAnI se acchItaraha snAna karAkara vAtahara auSadhiyoM ke dvArA pakAye hue telako usa pizAca pIDita bAlaka ke zarIra para lagAnA cAhiye // 106 // pizAca grahatna dhUpa va ghRta. aSTamRSTagaNayaSTikAtugAkSIradugdhaparipakvasaddhRtam / pAyayadapi vacassakuSTasa H zizuM satatameva dhUpayet // 107 / / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baalgrhbhuutttraadhikaarH| (471 ) bhAvArtha:--aSTa madhurauSadhi varga [ kAkolyadi ] mulaiThI baMzalocana va dUdhase pakAye hue anche ghRta ko usa bAlaka ko pilAyeM / evaM vaca, kUTha, rAla, ina se usa bAlaka ko satata dhUpana prayoga karanA cAhiye / / 107 // pizAcagrahatna dhAraNa bali va snAnasthAna. cApagRdhrasamayUrapakSasarpatvacAviracitAzca dhArayet / / varNaparakabalaM ca goSThamadhye zizo snapanamatra dApayet // 18 // bhAvArtha:- nIlakaMTha (pakSivizeSa) gRdhra, mayUra ina kA paMkhA, sAMpakI kAMcalI, ina se banI huI mAlA va poTalI ko pahanAveM / varNapUra yukta anna ko arpaNa [balI ] kareM evaM usa bAlaka ko goThe meM snAna karAveM // 108 // rAkSasagRhIta lakSaNa. phainamudvamati z2ubhate ca sodvegamUrdhvamavalokate rudan / mAMsagaMdhyapi mahAjvaro'tirudrAkSasagrahagRhIta putrakaH // 109 // bhAvArtha:-rAkSasa graha se pIDita bAlaka phena kA bamana karatA hai, use jaMbhAI AtI hai, udvega ke sAtha rote hue Upara dekhatA hai / evaM usa ke zarIra se mAMsakA gaMdha AtA hai| mahAyara se vaha pIDita rahatA hai evaM ati pIDA se yukta hotA hai // 109 // rAkSasa grahAnasnAna, taila, ghRta. naktamAlabRhatIdvayAgnimanthAsyureva pariSecanAya dhaa-| nyAmlamapyahimamaMbudogagaMdhApiyaMgasaralaiH zatAhakaiH // 110 // kAMjikAmladadhitakramizritaiH pakvatailamanulepanaM zizoH / vAtarogaharabheSajaissumRSTaizca dugdhasahitaH ghRtaM parcat // 111 // bhAvArthaH-karaMja, donoM kaTeharI, agethu, ina se pakAye hue jala se usa rAkSasa graha pIDita bAlaka ko snAna karAnA cAhiye / evaM garamakAMjI ko bhI ranAna kArya ke upayoga meM lA sakate haiM / nAgaramothA, vaca, priyaMgu, saralakASTa, zatAvarI inake kAtha va kalka, kAMjI, dahI va chAcha ina se sAdhita taila ko mAliza karanA cAhiye / evaM vAtaroga nAzaka auSadhi va madhurauSadhi ke kvAtha kalka va dUdha se sAdhita ghRta use pilAnA cAhiye // 110 // 111 // rAkSasagrahana dhAraNa va validAna. dhArayedapi zizuM harItakIgaurasarSapavacA jttaanvitaa| mAlya bhakSyatilataNDulaizza bhairarcayediha zizuM vanaspatau / / 112 // Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (472) kalyANakArake bhAvArtha:-rAkSasagrahapIDita bAlaka ko haraDa, sapheda sarasoM, vaca, jaTAmAMsI inakI poTalI Adi banAkara pahanAnA cAhiye / evaM puppamAlA, nAnA prakAra ke bhakSya, tila va cAvala se grahAviSTa zizu kA pUjana vRkSa ke nIce karanA cAhiye // 112 // rAkSasagrahagRhIta kA snAnasthAna va maMtra Adi. snApayedarapIDitaM zizuM kSIravRkSanikaTe vicakSaNaH / / jainazAsanavizeSadevatArakSaNairapi ca rakSayetsadA // 113 // bhAvArtha:-usa rAkSasagrahapIDita bAlaka ko buddhimAn vaidya dUdhiyA (vaDa pIpala Adi ) vRkSa ke pAsa meM le jA kara snAna karAveM / evaM jainazAsana devatA sambandhI maMtra va yaMtra ke dvArA bhI usa bAlaka kI rakSA karanI cAhiye / / 113 / / devatAoM dvArA bAlakoM kI rakSA. vyaMtarAzca bhvnaadhivaasino'ssttprkaarvibhvoplkssitaaH| pAMti bAlamazubhagrahArditaM spaSTamRSTabAlituSTacetasaH // 114 // bhAvArtha:-aSTa praka.ra ke vibhavoMse yukta bhavanavAsI vyatarAdika samyagdRSTi deva yadi una ko aneka prakAra se manohara gaMdha puppa naivedya Adi se Adara kareM to usa se . prasanna hokara azubhagraha se pIDita bAlaka kI rakSA karate haiM // 114 / / iti bAlagrahanidAna cikitsA. atha grhrogaadhikaarH| grahopasargAdi nAzaka amogha upAya. yatra paMcaparameSThimaMtrasanmaMtritAtmakavacAnnarottamAn / pIDayaMti na ca tAn grahopasargAmayAgniviSazastrasaMbhramAH // 115 // bhAvArtha:-jinhone sadA paMcaparameSThiyoM kA nAmasmaraNa se apanI AtmA ko pavitra banAliyA haiM, unako grahapIDA sambandhI roga, agni viSa, zastra Adi se utpanna duHkha nahIM hota haiM // 115 // manuSyoM ke sAtha devatAoM ke nivAsa. mAnuSaissaha vasaMti saMtataM vyaMtaroragagaNA vikurvnnaiH| te bhavaMti nijalakSaNekSitA aSTabhedadazabhedabheditAH // 116 // Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (173) kalyANakArakai bhAvArtha:-ATha prakAra ke vyaMtara, dasa prakAra ke bhavanavAsI deva, apane vakiyaka zaktise manuSyoM ke sAtha hamezA nivAsa karate haiM jo apane 2 khAsa lakSaNoM se dekhe jAte haiM / / 116 // grahapIDAke yogya manuSya. tatprayuktaparivArakiMnarA mAnuSAnabhivizaMti mAyayA / bhitrazUnyagRhavAsino'zucInakSatAn kSayayutAnadharmiNaH // 117 // bhAvArtha:-una devatAoM parivAra rUpameM rahanevAle kinara apane svAmI se prerita hokara ekAMta meM, sUne gharameM rahanevAle, apavitrA, dharmadrohI, va dharmAcaraNa rahita manuSyoMko mAyAcArase pIDA dete haiM // 117 // devatAviSTamanuSya kI ceSTA. svAmizIlacaritAnukAriNaH kinnarAzca bhvssvcessttitai-| rAzrayaMti manujAnato narAstatsvarUpakRtaveSabhUSaNAH // 118 // bhAvArtha:-apane svAmI ke svabhAva va AcaraNa ko anusaraNa karane vAle svAmI kI AjJA pAlana ke liye bahuta se kinara apanI 2 ceSTAoM ke sAtha manuSyoM ke pIche laga jAte haiM jisase manuSya bhI unhIM ke samAna veSa dha bhUSA se yukta hote haiM // 118 // devapIDita kA lakSaNa. paNDito'ti gurudevabhaktimAn gaMdhapuSpaniratassupuSTimAn / bhAsvarAnimiSalocano naro na svapityapi ca devapIDitaH // 119 // bhAvArtha:-devadvArA pIDita manuSya kA AcaraNa buddhimAnoM ke samAna mAluma hotA hai| aura vaha deva guruomeM vizeSa bhaktiko prakaTa karatA hai| sadA gaMdhapuppako dhAraNa kiyA huA rahatA hai / usakA zarIra puSTa rahatA hai, usakI AMkheM teja va khulI huI rahatI haiN| aura vaha sotA bhI nahIM hai // 119 // asurapIDita kA lakSaNa. niMdatIha gurudevatAHsvayaM vakradRSTirabhayo'bhimAnavAn / svedanAtiparuSo na tRptimAnIgeSa puruSo'surArditaH // 120 // Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baalgrhbhuuttNtraadhikaarH| (474) bhAvArtha:-asura ke dvArA pIDita manuSya deva guruvoMkI niMdA karatA hai, usakI dRSTi vakra rahatI hai, vaha kisI se bhaya nahIM khAtA aura abhimAnI hotA hai / usa ke zarIra se pasInA bahatA rahatA hai evaM kaThora rahatA hai, use kitanA bhI khAve to tRpti nahIM hotI // 120 // gaMdharvapIDita kA lakSaNa. krIDatIha vanarAjismyahocazailapulineSu hRSTavAn / gaMdhapuSpaparimAlikAzca gaMdharvajuSTapuruSobhi'vAMchati // 121 / / bhAvArtha:-gaMdharva se pIDita manuSya jaMgala, suMdara mahala, UMce pahADa va nadIke kinAre Adi pradeza meM bahuta harSa ke sAtha khelatA rahatA hai| evaM sadA gaMdha, puSpamAlA Adiko cAhatA rahatA hai // 121 // yakSapIDita kA lakSaNa. tAmravaktratanupAdalocano yAti zIghramatidhIrasatvavAna / prArthitaH sa varado mahAdyutiryakSapIDitanarassadA bhavet // 122 // bhAvArtha:-yakSa se pIDita manuSya kA mukha, zarIra, pAda, AkheM lAla rahatI haiM, vaha zIghragAmI va atyaMta dhIra va zaktizAlI ( athavA buddhimAn ) rahatA hai| prArthanA karanepara vaha vara detA hai / aura usa kA zarIra mahAkAMtiyukta rahatA hai // 122 // bhUtapitRpIDitakA lakSaNa. tarpayatyapi pitRnnivApadAnAdibhirjalamapi pradAsyati / pAyasekSuguDamAMsalolupo duSTabhUtapitRpIDito naraH // 123 // bhAvArtha:-duSTa bhUtApita se pIDitamanuSya pitaroM ke uddezya se nivApa [ tarpaNa ] dAna Adi se una kA tarpaNa karatA hai aura jalakA tarpaNa bhI detA hai| evaM vaha khIra Ikha, guDa va mAMsa ko khAne meM lolupI rahatA hai // 123 // rAkSasa pIDita kA lakSaNa. mAMsamadyarudhirapiyo'tizaro'tiniSThurataraH svalajjayA / varjito'tibalavAnizAcaraH zopharugbhavati rAkSaso naraH // 124 // Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (175) kalyANakArake bhAvArtha:-rAkSasa se pIDita manuSya ko mAMsa, madya va rakta atyaMtapriya hote haiN| vaha atyaMta zUra, krUra, lajjArahita, balazAlI evaM rAtri meM gamana va rane vAlA hotA hai| usa ke zarIra meM sUjana va pIDA rahatI hai // 124 // pizAcapIDita kA lakSaNa. dhUsaro'tiparuSaH kharasvaraH zaucahInacaritaH pralApavAn // bhinnazUnyagRhavAsalolupaH syAtpizAcaparivArito naraH // 125 // bhAvArtha:-pizAca graha se pIDita manuSya kA zarIra dhUsara (dhuMdalA) va ati kaThina hotA hai, svara gardabhasadRza karkaza hotA hai| evaM ca usakA AcaraNa malina rahatA hai| sadA baDabaDa karatA rahatA hai / ekAMta va sUne ghara meM rahanekI adhika icchA karatA nAgagrahapIDita kA lakSaNa. sarpavatsarati yo mahItale sUkamoSThamapi lehi jihvayA / . . kupyatIha paripIDitaH payaHpAyasepsururagagrahAkulaH // 126. // ... bhAvArtha:-jo uraga grahase pIDita hai vaha sarpa ke samAna bhUtalameM sarakatA hai| aura mukha ke donoM orake konoM ko evaM oSTha ko jIbhase cATatA hai / koI use kucha kaSTa dekheM to unapara khUba krodhita hotA hai| dUdha va khIra ko khAnekI use baDI icchA rahatI hai // 126 // grahoM ke saMcAra va upadrava dene kA kAla. devAste paurNamAsyAmasuraparicarAssaMdhyayossaMcaraMti / pAyo'STamyAM vizeSAdabhihitaguNagaMdharvabhRtyAnubhRtyAH // yakSA maMkSu kSipaMti pratipAda pitRbhUtAni kRSNAkhyapakSe / rAtrau rakSAMsi sAkSAdbhayakRtidinabhUste pizAcA vizaMti // 127 // paMcamyAmuragAzcaraMti nitarAM tAnuktasallakSaNe- / qhatvA satyadayAdamAdikaguNaH sarvajJabhaktassvayam // sAdhyAnsAdhayatu svamaMtrabalavadbhapajyayogabhiSak / krUrAH kaSTatarA grahA nigaditAH kRcchrAstu bAlagrahAH // 128 // Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baalgrhbhuuttNtraadhikaarH| (476) bhAvArtha:-devagaNa prAyaH paurNamAsI ke roja, asura va una ke parivAra donoM saMdhyA ke samaya meM, gaMdharva va una ke parivAra aSTamI ke dina, yakSagaNa pratipadA ke roja pitRbhUta kRSNapakSa meM, rAkSasa rAtrI meM pizAca bhI rAtri meM evaM nAgagraha paMcamI ke roja bhramaNa karate haiM evaM manuSyoMko kaSTa dete haiN| ina grahoM ko pUrvokta prakAra ke sarva lakSaNoM se acchItaraha jAna kara satya, dayA, damAdiguNoMse yukta, sarvajJa va unake dvArA pratipAdita dharma meM atyadhika zraddhAlu vaidya, unameM se sAdhya grahoMko unake yogya maMtra yA prabhAvazAlI auSadha Adise dUra kareM, ye graha atyaMta krUra evaM kaSTa se jAte jAte haiM isI prakAra bAlagraha bhI kaSTa sAdhya kahA gayA hai // 127 // 128 // zarIra meM grahoMke prabhutva. grahAmayAtyadbhutadivyarUpA naanaavishessaakRtivessbhuutaaH| manuSyadehAbhivizaMtyaciMtyAH kopAtsvazaktyApyadhikurvate te // 129 // bhAvArthaH-grahAmaya ko utpanna karane vAle graha, AzcaryakAraka divyarUpa ko dhAraNa karanevAle aneka prakAra kI viziSTa AkRti va veSa se saMyukta evaM aciMtya hote haiM / ata eva grahotpanna roga bhI isI prakAra ke hote haiN| ve.krodha se mAnava zarIra meM praviSTa hote haiM aura 'Atmazaktike bala se zarIra meM apanA adhikAra jamA lete hai // 129 // ___ grahAmaya cikitsA. tAnsAdhayedugratapovizeSairdhyAnaissamaMtrauSadhasiddhayAMgaiH / teSAmasaMkhyAtamahAgrahANAM zAtyarthamitthaM kathayati saMtaH // 130 // bhAvArtha:- una mahAgrahoMkI pIDA ko ugratapa, dhyAna, maMtra, auSadha yA sida yoga ke dvArA jItanI cAhiye / asaMkhyAta prakAra ke mahAgrahoM ke upadravoM kI zAMti ke liye isI prakArake upAyoM ko kAma meM lenA cAhiye aisA sajjana puruSa kahate haiM // 130 // prahAmaya meM maMtrabalidAnAdi. yamaniyamadamodyatsatyazaucAdhivAso / bhiSagadhikasumaMtraimatritAtmA svamaMtrIH // api bahuvidhabhUSAzeSaratnAnulepa- / sRgamalabalidhUpaiH sAdhayettAn grahAkhyAn // 131 / / Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (177) kalyANakArake bhAvArtha:- aneka prakAra ke yamavrata, niyamavrata, satya, zauca Adi guNoMse yukta vaidya svayaM aneka maMtroMse maMtrita hokara, una grahAke yogya maMtroMse evaM aneka prakAra ke AbhUSaNa, ratna, anulepana, puSpamAlA, pavitrA naivedya dhUpa Adise una grahoMko jIteM // 131 // grahAmayanna ghRtataila. lazunatagarahiMgUyAjalormIsagolopyamRtakaTukatuMbIviniveMdrapuSpI / trikaTukapaTuyuktAzeSagaMdhailakAkSI [?] / sitagirivarakarNIbhUtakezyarkamalaiH // 132 // tAlItamAladalasAlapalAzapArI / bhadredImadhukasArakaraMjayugmaiH / / gaMdhAzmatAlakazilAsitasarSapAthai / vyAyarkasiMhavRkazalyabiDAlavibhiH / / 133 // pshvshvsossttrkhrkukkurromcrm-| daMyAviSANazakRtAM samabhAgayuktaH // aSTaprakAravaramUtrasupiSTakalkaiH kAthairvipakaghRtatailamiha prayojyam // 134 // bhAvArtha:-lahasana, tagara, hIMga, vaca, samudraphena, sapheda dUva [ zvetadUrvA ] giloya kaDavI tuMbI ( kaDavI laukI) biMbaphala, nIma, kalihArI, soMTha, miraca, pIpala, seMdhAnamaka, samasta gaMdhadravya, ilAyacI,zvetakiNihI vRkSa, bhUta kezatRNa, akauvA ke jaDa, tAlIsa pA lamAlapatrA,sAla,palAza,dhUpasarala, iMgulI, mulaiThI,choTI karaMja, baDI karaMja, gaMdhaka, haratAla, mainazila, sapheda sarasoM, kaTelI, akauvA, lAla saiMjana [raktazIgru] rAla, mainaphala vRkSa, billI kA mala, gAya, ghoDA, UMTha, gadhA, kuttA inake roma, carma,dAMta, sIMga va mala ina saba ko samabhAga lekara ATha prakAra ke (gAya bakarA bheDa bhaiMsa ghoDA gadhA UMTa hAthI inake) mUtra meM acchI taraha pIsakara kalka taiyAra kare aura uparokta auSadhiyoM ke kvAtha bhI banAleveM / ina kalkakkAtha se siddha ghRta taila ko isa gRhAmatha meM pAna abhyaMjana nasyAdi kAryoM meM upayoga karanA cAhiye // 132 // 133 // 134 // 1 vRSa iti pAThAMtara. 2 go'jAvimahiSAzvAnAM kharoSTrakariNAM tathA / mUtrASTakamiti khyAtaM sarvazAstreSu saMmatam // Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baalgrhbhuuttNtraadhikaarH| (178) AnnanAmAhmannaamnnAnamnnn. grahAmayanna ghRta, snAna dhUpa, lepa. abhyaMjanasyanayanAMjanapAnakeSu / sarpiH purANamapi tatpAripakamAhuH / / snAnaM ca tatkathitabheSajasiddhatoyaiH / dhUpaM vilepanamatha kRtacUrNakalkaiH // 135 // bhAvArtha:-isa grahAmaya meM unhI auSadhiyoMse pakka purAne ghRta ko abhyaMga ( mAliza ) nasya, netrAMjana, pAnaka Adi meM upayoga karanA hitakara hai / evaM una hI auSadhiyoMse siddha pAnase rogIko snAna karAveM / unhIM auSadhiyoM ke cUrNase dhUpana . prayoga karanA hitakara hai // 135 // upasaMhAra iti kathitavizeSAzeSasadbheSajaistat / sadRzavirasabIbhatsAtidurgadhajAtaiH // viracitabahuyogaiH dhuupnsyaaNjnaathai-| bhiSagakhilavikArAnmAnasAnAzu jeyAt // 136 // bhAvArtha:-samasta prakAra ke mAnasika ( grahagRhAta ) vikAroMko Ayurveda zAstra meM kuzala vaidya uparyukta prakAra ke viziSTa samasta auSadhiyoM ke prayoga evaM tatsadRza guNa rakhanevAle rasarIhata, dekhanemeM ghRNA utpanna karanevAle, atyaMta durgaMdhayukta auSadhiyoM se taiyAra kiye hue dhUpa, nasya va aMjanAdi aneka prakAra ke yogoM ke prayoga se cikitsA kara jIteM // 136 // aMta maMgala. iti jinvktrnirgtsushaastrmhaaNbunidheH| sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH // ubhybhvaarthsaadhntttdvybhaasurto| nistamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam // 137 // Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (479) kalyANakAraka bhAvArtha:-jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake liye prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdrake mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAthameM jagatakA eka mAtra hitasAdhaka hai [ isaliye isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 137 // ityugrAdityAcAryaviracita kalyANakArake cikitsAdhikAre kSudrarogacikitsite bAlagrahabhUtataMtrAdhikAre' pyaSTAdazaH paricchadaH / ityugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM kSudrarogAdhikAra meM bAlagrahabhUtataMtraprakaraNa nAmaka aThArahavAM pariccheda samApta huaa| -- - - - Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / (180) atha ekonaviMzaH paricchedaH atha vissrogaadhikaarH| maMgalAcaraNa va pratijJA. tribhuvana sadguruM guruguNonnatacArumuni- / tridazanaroragArcitapadAMburuhaM varadaM / / zazidhavalaM jinezamabhivaMdya viSApaharaM / viSamaviSAdhikAraviSayakakathA kriyate // 1 // bhAvArtha:--tIna lokake hitaiSI guru, uttamottama guNose yukta munigaNa, deva, manuSya, dharaNedra Adise pUjita caraNa kamala jinakA, jo bhavyoMkI icchA ko pUrti karanevAle haiM, caMdrake samAna ujvala haiM, aura viSayaviSako apaharaNa karanevAle haiM aise zrI jineMdra bhagavaMta ko namarakAra kara aba bhayaMkara viSasaMbaMdhI prakaraNa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai // 1 // rAjA ke rakSaNArtha vaidya. nRpatirazeSamaMtrAviSataMtrAvidaM bhiSajaM / kulajamalolupaM kuzalamuttamadharmadhanaM // caturupadhA vizuddhamadhikaM dhanabaMdhuyutaM / vidhivadamuM vidhAya parikSitumAtmatanum // 2 // bhAvArtha:-jo rAjA apanI rakSA karate hue sukhase jInA cAhatA hai yaha apane pAsa apane zarIra ke rakSaNa karane ke liye samasta maMtrA va viSataMtrAko jAnanevAle, kulIna, nirlobhI, samarata kArya meM kuzala uttama dharmarUpI dhanase saMyukta,haratarahase uttama vrata niyamAdikase zuddha, adhika dhana va baMdhuvoMse yukta vaidya ko yogya rItise rakheM // 2 // 1 rAjA ke dvArA parAjita zatrugaga, Ane kukRtyoMse rAjAdvArA daMDita va apamAnita manuSya kisIpara kisI kAraNa vizeSa se rAjA ruSTa ho jAve ve, athavA IdveSAdise yukta. rAjA ke kuTumvI varga, aise hI aneka prakAra ke manuSya avasara pAkara rAjAko viSaprayoga se mAra DAlate haiN| kabhI duSTa striyAM apane saubhAgya kI icchA se arthAt vazIkaraNa karane ke liye nAnAprakAra ke viSayukta duryogoM ko prayukta karatI haiN| ina viSabAdhAoM se bacane ke liye viSataMtrapravINavaidya ko rAjA ko apane pAsa rakhanA paDatA hai| Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (181) , kalyANakArake vaidyako pAsa rakhanekA phala. sa ca kurute svarAjyamAdhakaM sukhabhAksuciraM / sakalamahAmahIvalayazatrunRpapralayaH / / svaparasamastacakraripucakrikayA janitaM / vividhaviSopasargamapahRtya mahAtmatayA // 3 // bhAvArtha:-vaha samasta bhUmaNDalake rAjAvoM ke liye pralaya ke rUpa meM rahanevAlA rAjA apane zatrumaNDala ke dvArA prayukta samasta viSopasarga ko parAsta kara apane prabhAva se cirakAla taka apane rAjya ko sukhamaya banA detA hai // 3 // __rAjA ke prati vaidyakA kartavya. bhiSagapi buddhimAn vizadatadviSalakSaNavit / sukRtamahAnasAdiSu parIkSitasarvajanaH / sanatamihApramAdacaritaH svayamanyamano-- // vacanakRteMgitaiH samabhivIkSya caredacirAt // 4 // bhAvArtha:-viSaprayoktA ke lakSaNa va viSalakSaNa ko vizada rUpase jAnanevAle buddhimAna vaidya ko bhI ucita hai ki vaha acche digdeza Adi meM zilpa zAstrAnusAra nirmita, sarvopakaraNa sampanna rasoI ghara Adi meM rasoIyA va anya paricArakajanoMko acchItaraha parIkSA kara ke rkheN| svayaM hamezA pramAdarahita hokara, viSaprayoga karane vAle manuSya kA mana, kAryokI ceSTA va AkRti AdikoM se usa ko pahicAneM aura prayukta viSa kA zIghra hI pratIkAra kara ke rAjA kI rakSA kareM // 4 // . viSaprayoktAkI parIkSA. . hasati sa jalpati kSitimihAlikhati pracuraM / vigatamanAcchinatti tRNakASTamakAraNataH // bhayacakito vilokayati pRSTamihAtmagataM / na lapati cIttaraM virasavarNavihInamukham // 5 // iti viparItaceSTitagaNairaparaizca bhiss--| gviSadamapohya sAnnamakhilaM viSajuSTamapi / / Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / (482) jinamukhanirgatAgamavicAraparAbhihitai- / ravitathalakSaNaiH samavabudhya yateta ciram // 6 // bhAvAryaH-viSaprayoga karanevAlA manuSya hasatA hai, baDabaDa karatA hai, jamIna ko vyartha hI khuracatA hai, avyavasthitacitta hokara kAraNa ke vinA hI tRNa kASTha Adiko toDatA rahatA hai / bhayabhIta hokara apane pachi dekhatA hai, koI prazna na kare to bhI uttara detA hai / usakA mukha virasa va varNahIna ho jAtA hai, ina viparIta va isI prakAra ke anya viparItacepTAsamUhoM se viSaprayoktA ko pahicAnanA cAhiye ( arthAt uparokta lakSaNa viSaprayoga karanevAloM meM pAye jAte haiM ) isI prakAra viSayukta anna ( bhAta ) Adi sabhI padArthoM ko jineMdra bhagavAna ke mukhase utpanna hetvAdi se akti paramAgamameM kahe gaye avyabhicArI lakSaNoM se [ yaha padArtha viSayukta hai aisA ] jAnakara usa ke pratIkAra Adi meM parizrama pUrvaka kArya kareM // 5 // 6 // .. pratijJA. upagatasadviSeSu kathayAmi yathAkramatI / vividhavizeSabhojanagaNeSvapareSu bhRtaM / / viSakRtalakSaNAni tadanaMtaramauSadhama-1 pyakhilaviSaprabhedaviSavegavidhiM ca tataH // 7 // bhAvArtha:-AcArya pratijJA karate haiM ki yahAM se Age kramazaH nAnA prakAra ke viziSTa bhojanadravya va itara Asana, vastra puSpamAlA Adi meM viSaprayoga karane para una dravyoM meM jo viSajanya lakSaNa prakaTa hote haiM una ko, tatpazcAt usa ke pratIkArArtha auSedha, tadanaMtara sampUrNa viSoMke bheda, isa ke bhI bAda viSajanya vegoM ke svarUpa ko pratipAdana kareMge // 7 // viSayuktabhojanakI parIkSA.. balikRtabhojanena saha mkssiksNhtibhi-| meraNamiha prayAMti bahuvAyasapaddhatayaH / / hutabhuji tabhadRzaM naTanaTAyati dattamaraM // zikhigalanIlavarNamatidussahadhUmayutaM // 8 // 1 dAMtona, snAnajala, uvaTana, kAtha, chiDakane ke vastu, caMdana, kasturI Adi lepana dravya, zayyA, kavaca, AbhUSaNa, khaDAU, Asana, ghoDe va hAthI ke pITha, nasya, dhUvA (sigareTa Adi ) va aMjana dravya meM viSaprayoga kiyA karate haiM / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (483) kalyANakArake bhAvArtha:-bhojana dravya prastuta honepara usa se eka do prAsa bali ke rUpa meM bAhara nikAla kara rakha denA cAhiye / yadi vaha viSasaMyukta ho to usa meM makkhiyAM Akara baiTha jAveM, kauvA Adi prANi khAjAveM to ve zIghra mara jAte haiM / usa anna ko agni meM DAlanepara yadi " naTanaTa " " caTacaTa " zabda kare, usase mora ke gale ke samAna nIlavarNa, va duHsaha [sahane ko azakya] dhuMvAM nikaleM (dhUvA zIghra zAMta nahIM hokara jyoti bhinna bhinna hoveM) to samajhanA cAhiye ki vaha anna viSayukta hai / kyoM ki ye lakSaNa viSayukta hone para hI prakaTa hote haiM // 8 // parose hue anna kI parIkSA va hAtamukhagata viSayukta anna kA lakSaNa. vinihitabhojanordhvagatabASpayutAliyugaM- / bhramati sa nAsikAhRdayapIDanamapyadhikam // karadhRtamannamAzu nkhshaatndaahkrN| mukhagatamazmavacca kurute rasanAM sarajAm // 9 // bhAvArtha:-viSayukta anna ko thAlI Adi meM parosA jAveM usa se uThI huI bhApa yadi laga jAyeM to AkhoM meM bhrAMtatA hotI hai / nAka va hRdaya meM atyadhika pIDA hotI hai / usa anna ko [ khAneko ] hAtha se uThAveM to phorana nAkhUna phaTane athavA girane jaisA mAlUma hotA hai aura hAthameM jalana paidA hotI hai / viSayukta anna ( pramAda Adise khAne meM AjAveM ) muMha para pahuMcate hI jIbha patthara ke samAna kaThora va rasajJAna zUnya ho jAtA hai| aura usa meM pIDA hotI hai||9|| AmAzaya pakkAzayagata viSayukta annakA lakSaNa. hRdayagataM tu prasekabahumohanadAharujaM / vamanamahAtisArajaDatAdhikapUraNatAm // udaragataM karoti viSamiMdriyasaMbhramatAM / dravagatalakSaNAni kathayAmi yathAgamataH // 10 // bhAvArtha:-vaha viSayukta anna hRdaya [ AmAzaya ] meM jAveM to adhika lAra Tapa 1 Ajakala bhI bahuta se bhojanake pahile eka grAsa anna ko alaga rakhate haiN| bahuta se jagaha jImane ko baiThane ke pahile bahuta se grAsoko maidAna va UMca sthAnoM meM rakhate haiN| jabataka kauvA Adi nahIM khAghe bhojana nahIM karate haiM / yadi pitaroMke uddeza se aisA kareM to bhale hI mithyAtva mAne, lekina viSaparIkSAke uddeza se kareM to vaha mithyAtva nahIM hai| isaliye jaina dharmAvalambiyoM ko bhI yaha vidheya vidhAna hai / heya nahIM / isase aisA siddha hotA hai| Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / ( 484 ) katA hai / evaM mUrcchA, dAha, pIDA, vamana, atisAra, jaDatA va AdhmAna ( apharAnA) Adi vikAra utpanna hote haiM / yadi vaha anna udara [ pakkAzaya ] meM calA jAveM to iMdiyoM meM aneka prakAra se bhrama utpanna hote haiM / iMdriyoM meM vikRti hotI hai / ve apane 2 kArya karane meM asamartha ho jAte haiN| Aga kramazaH dravapadArtho meM DAle hue viSa ke lakSaNakA kathana kareMge // 10 // dravapadArthagata viSalakSaNa. viSayutasadraveSu bahuvarNavicitrataraM / bhavati sulakSaNaM vividhabudabudaphenayutam // yadapi ca muddramASatuvarIgaNapakkara se / surucirarekhayA viracitaM bahunIlikayA 11 // bhAvArtha:- dravapadartho [ dUdha pAnI Adi ] meM viSakA saMsarga ho to una meM aneka prakAra ke vicitra varNa prakaTa hote haiM / tathA usa drava meM bulabule va jhAga paidA hote haiM / mUMga, uDada, tuvara Adi dhAnyake dvArA pakAye hue rasa meM yadi viSa kA saMsarga ho jAya to usa meM bahutasI nIlavarNakI rekhAyeM dikhane lagatI haiM // 11 // madya toyadadhitakradugdhagataviziSTa viSalakSaNa. viSamapi mayatoyamudgatakAlikayA / vilulitarekhayA prakurute nijalakSaNatAM // dadhigatamalpapItasahitaM prabhayA sitayA / suruciratAmrayA payasi takragataM ca tathA // 12 // 1 bhAvArtha:- :- madya yA jala meM yadi viSakA saMsarga huA to usameM kAle varNakI rakhAyeM dikhane lagatI haiM / dahImeM viSa rahA to vaha dahI sapheda varNake sAtha jarA pi varNase bhI yukta ho jAtI hai / dUdha aura chAcha meM yadi viSamizrita hoveM to una meM lAla raMga kI rekhAyeM paidA hotI haiM // 12 // dravagata, va zAkAdigata viSalakSaNa. punarapi taveSu patitaM pratibiMtramiha / dvitayamathAnyadeva vikRtaM na ca pazyati vA // azana vizeSazAka bahusUpagaNo'tra viSA / dvirasavikIrNaparyuSitavacca bhavedavirAt // 13 // Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 485 ) kalyANakArake bhAvArtha:- viSayukta dravapadArthoM meM patita pratibimba eka ke bajAya do dIkhane lagatA hai yA anya vikRtarUpa se dikhatA hai athavA bilakula dIkhatA hI nahIM / bhojana vizeSa [ bhAta, roTI Adi ] zAka, dAla vagaire viSadUSita honese zIghra hI virasa phaile hue athavA phaTe jaise bAsIke samAna ho jAte haiM // 13 // daMtakASTha, avalekha, mukhavAsa va lepagataviSalakSaNa. viSayutadaMtakASThamavizIrNavikUcayutaM / bhavati tato mukhazvayathurugravipAkarujaH / / tadiva tadAvalekhamukhavAsagaNe'pi nRNAM / sphuTitamasUrikAprabhRtirapyanulepanataH // 14 // bhAvArtha:- datona meM viSakA saMsarga ho to vaha phaTI chidI yA bikharI huIsI va kUcIse rahita ho jAtI hai / aise viSayukta datona se dAMtUna karanese muMha meM sUjana bhayaM - kara pAka, ( pakanA ) va pIDA hotI hai / viSayukta avalekha [ jIbha Adiko khuracane kI salAI ] va mukhavAsa ( muMha ko sugaMdhita karane kA dravya, sugaMdhita daMtamaMjana Adi ) ke upayoga se pUrvavat mukha meM sUjana, pAka va pIDA hotI hai / viSayukta lapenadravya [ snoseMTa, caMdana Adi ] ke pralepana se mukha phaTa jAtA hai yA sphoTa [phaphole ] masUrikA Adi piDakAyeM utpanna hotI haiM // 14 // vastramAlyAdigataviSalakSaNa. bahirakhilAMgayogya varavastuSu tadvadiha / prakaTakaSAyatoyavasanAdiSu zropharujaH // zirasi sakezazAta bahuduHkhamihAsragati - / vivaramukheSu saMbhavati mAlyaviSeNa nRNAm // 15 // bhAvArtha:- sarva aMgopAMga ke [ zrRMgAra Adi ] kAma meM AnevAle, jala, vastra, Adi viSajuSTaM padArthoM ke vyavahAra se sarvazIra meM sUjana va viSayuktamAlA ko zira meM dhAraNa karane se, sira ke bAla gira jAte haiM, pIDA hotI hai / romachidroM meM se khUna girane lagatA hai // 15 // mukuTapAdukAgata viSalakSaNa. mukuTaziroba lekhana gaNeSvapi mAlyamiva / praviditalakSaNaiH samupalakSayitavyamiha / sugaMdha kaSAya pIDA hotI hai / sira meM atyaMta Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / / (186) avdrnnaatishophbhupaadgurutvrujaa| viSayutapAdukAyapakRtAzca bhaveyuH // 16 // bhAvArtha:-viSayuktamukuTa, ziro'valekhana [ kaMghA Adi ] Adi vyavahAra meM Anepara mAlA ke viSa ke sadRza lakSaNa prakaTa hote haiN| viSayukta pAdukA [ khaDAU jUtA Adi ] ke paharane se pAda phaTa jAte haiM, sUjana ho jAtI hai, pAda bhArI pIDA se saMyukta ba sparzajJAna zUnya ho jAte haiM // 16 // vAhananasyadhUpagataviSalakSaNa. gajaturagoSTrapRSThagataduSTaviSeNa tdaa-| nanakaphasaMsravazva nijadhAturihoruyuge (1) // gudavRSaNadhvajeSu piTakAvayathuprabhavo / vivaramukheSu nasyavaradhUpaviSe'sragatiH // 17 // ... bhAvArtha:-hAthI, ghoDA va UMTha ke pIThapara viSaprayoga karanese, una savArIyoM ke muMha se kapha kA srAva hotA hai (AMkhe lAla hotI hai) aura dhAtu srAva hotA hai / una para jo savArI karate haiM una ke donoM UrU meM gudA aNDakoSa meM phunsI va sUjana ho jAtI haiN| viSayukta nasya va dhUma ke upayoga se srotoM ( mukha nAka Adi ) se rakta bahatA hai aura iMdriya vikRta hote haiM // 17 // aMjanAbharaNagataviSalakSaNa. vikRtiratheMdriyeSu pritaapnmshrugti-| viSabahalAMjanena bhavati prabalAdhyamapi // viSanihataprabhANi na vibhaaNtykhilaabhrnnaa-| nyatividahantyarUMSyapi bhavaMti tadAzrayataH / / 18 // bhAvArtha:-viSayukta aMjana ke upayoga se AMkha meM dAha, azrupAta, va aMdhepanA bhI AjAtA hai / viSase dUSita AbharaNa ujvala rUpa se dikhate nahIM ( jaise pahile camakate the suMdara dikhate the vaise nahIM dikhate ) aura vaise AbharaNoMko dhAraNa karanese una avayavomeM jalana hotI hai aura choTI 2 phunsI paidA hotI haiM // 18 // 1 iMdriyoMmeM vikRti nasya va dhUmaprayoga se hotI hai| kyoM ki aMjana ke prayogase kevala AMkhomeM vikAra utpanna hotA hai anya iMdriyoM meM nahIM / graMthAMtara meM bhI likhA hai| " nasyadhUmagate liMgamiMdriyANAM tu vaikRtam / " Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (187) kalyANakArake marwariharanAAAA viSamabhivIkSya tatkSaNavirAgavilocanatA / bhavati cakoranAmavihagazca tathA mriyate / / punarapi jIvanijIvaka iti kSitimallikhati / pRSatagaNo'ti rauti sahasaiva mayUravaraH // 19 // bhAvArtha:-viSayukta bhojana dravya Adi ko dekhane se cakora pakSI ke AMkha kA raMga badala jAtA hai / jIvanajIvaka pakSI mara jAte haiM / pRSat (sAmara) bhUmi ko khuracane lagatA hai / maura akasmAt zabda karane lagatA hai // 19 // viSacikitsA. iti viSasaMprayuktabahuvastuSu tadviSatAM / prblvidaahdrnnshvythuprkraiH|| viSamavagamya nsynynaaNjnpaanyutaiH| . viSamupasaMharedvamanamatra virekagaNaiH // 20 // bhAvArthaH-prabala dAha, daraNa [ phaTajAnA ] sUjana Adi upadravoM se uparokta aneka vastuvo meM viSakA saMsarga thA aisA jAnakara una padArthoM ke upayoga se utpana viSa vikAroM ko, una ke yogya masya, netrAMjana, pAnaka, lepa AdikoM se evaM vamana va virecana se viSa ko bAhara nikAla kara upazamana karanA cAhiye // 20 // kSitipatirAtmadakSiNakare paribaMdhya vissN| kSapayati mUSikAMjaruhAmapi cAgataM // hRdayamihAbhirakSitumanAssapibatpathamaM / ghRtaguDamizritAtihimaziMbarasaM satatam // 21 // 1 mRga pakSiyoMse bhI viSa kI parIkSA kIjAtI hai| isaliye rAjAvoM ko aise prANiyoM ko rasoI ghara ke nikaTa rakhanA cAhiye / 2 mudrikAmiti paatthaaNtrN| isa pAThake anusAra aneka auSadhiyoMse saMskRta va vighnavinAzaka ratnoparatnoM se saMyukta aMgUThI ko pahinanA cAhiye / zlokameM "parivaMdhya" yaha pada honese evaM graMthAtaro meM bhI " mUSikA kA pATha hone se usI ko rakhA gayA hai ! 3 cAMtagatamiti pAThAMtaraM / / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissregaadhikaarH| (488) bhAvArtha:-rAjA apane dAhine hAtha meM mUSiko aura ajahA~ nAmaka auSadha vizeSa ko bAMdhaleveM to usa hAtha se ava Adi koI bhI viSayukta padArtha kA sparza karane para ve nirvipa ho jAte haiN| viSase hRdaya ko rakSaNa karane kI icchA rakhanevAlA rAjA prathama ghI va guDase mizrita atyaMta ThaMDA zimbI dhAnyakA rasa [yUSa hamezA pIveM // 21 // viSaghna ghRta. smdhukshrkraativissshiteNdrltaa|. trikaTukacUrNasaMskRtaghRtaM pravilihya punaH / / nRpatirazaMkayA sa garamapyabhinItamaraM / sarasarasAnnapAnamavagRhya sukhI bhavati // 22 // bhAvArtha:--mulaiThI, zakkara, asIsa, iMdralatA, trikaTu inake kaSAya kalka se saMskRta ghRta ko viSapIDitako caTA deveM / usa ke bAda acche rasasahita annapAnake sAtha bhojana karAveM jisase viSakI pIDA dUra hotI hai // 22 // viSabhedalakSaNavarNana pratijJA atha viSabhedalakSaNacikitsitamapyAkhilaM / vividhavikalpajAlamupasaMhRtamAgamataH // suviditavastuvistaramihAlpavacovibhavaH / katipayasatpathairnigaditaM pravadAmi vidAm // 23 // bhAvArtha:--aba aneka prakAra ke bhedoMse yukta sampUrNa viSa ke bheda, lakSaNa va cikitsAko Agama se saMgraha karake, jisakA atyaMta vistRta varNana honepara bhI saMkSipta rUpa se jaise pUrvAcAryoneM aneka zubha mAgoMse kathana kiyA hai usI prakAra hama bhI kathana kareMge // 23 // - 1 yaha romavAlI kAlI cUhekI bhAMti hotI hai / 2. isa kA kaMda sapheda choTI 2 phunsI ke sadRza uThAvase yukta hotA hai| usa ko bheda karane para suramA ke sadRza kAlA dikhatA hai| graMthAMtara meM kahA hai| kadaMHzvataH sapiDako bhede yAMjanasannibhaH / gaMdhalepanapAnaistu viSaM jarayate nRNAM / daSTAnAM viSapItAnAM ye cAnye vissmohitaaH| viSaM jarayate teSAM tasmAdajaruhA smRtA / mUSikA lomazA kRSNA bhavet sApi ca tdgunnaa| ... Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (489) kalyANakArake trividhapadArtha va poSakalakSaNa. trividhamihAditaM jagati vastusamastamidaM / nijaguNayuktapoSakavighAtaka nobhytH|| ddhighRtdugdhtkryvshaalimsrguddaa-| dyakhilamapApaheturiti poSakamAtmahitam // 24 // bhAvArtha:-isa lokameM jitane bhI vastu haiM ve saba tIna bhedase vibhakta haiM / eka poSaka guNase yukta, dUsarA vighAtaka guNase yukta va tIsarA poSaka va vighAtaka dono guNoMse rahita / dahI, ghI, dUdha, chAcha, jau, zAli, masUra, guDa Adi ke sevana pApake kAraNa nahIM hai aura AtmAhata ko poSaNa karane vAlA hai / ataeva aise padArtha poSaka kahAlate haiM // 2 // vighAta va anubhayalakSaNa. viSamadhumadyamAMsanikarAyatipApakaraM / bhavabhavaghAtako bhavati tacca vighAtakaraM // tRNabahuvRkSagulmacayavIrudha eva tRnnaa-| manubhayakAriNo bhuvi bhaveyurabhakSagaNAH // 25 // bhAvArtha:-viSa, madhu, madya, mAMsa Adi padArtha manuSyako atyaMta pApArjana karAnevAle haiM aura bhavabhavako bigADanevAle haiN| isaliye unako vighAtaka kahA hai| ghAsa, bahutase vRkSa, gulma, vIrudha vagairaha manuSyoMko na vighAtaka haiM na poSaka haiM / paraMtu manaSyoMke liye lokameM ye abhakSya mAne gaye haiM // 25 // madyapAna se anartha. nayavinayAdyupetacarito'pi vinaSTamanA / vicarAta sarvamAlapati kAryamakAryamapi / / svasRduhitRSu mAtRSu ca kAmavazAdramate / zucimazuciM sadA harati madyamadAnmanujaH // 26 // atha iha madyapAnamAtipApavikArakaraM / paruSatarAmayaikanilayaM naralAghavakRt // parihRtamuttamairakhiladharmadhanaiH puruSai- / rubhayabhavArthaghAtakamanarthanimittamiti / / 27 // 62 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissrogaadhikaarH| ( 490) bhAvArthaH--manuSya nIti, vinaya Adi saccaritroMse yukta hote hue bhI madya ke mada se usakI mAnasikavicArazakti naSTa hokara vaha idhara udhara [pAgaloM ke sadRza phijUla ghUmatA hai / heyAya vicArarahita hokara sarva prakAra ke vacanoMko bolatA hai / baDabaDa karatA hai / yaha kArya hai yaha akArya hai ityAdi bhedajJAna usake hRdayameM na honese akAryakArya ko bhI kara DAlatA hai / svasR ( mAmI ) putrI va mAtA ke sAtha meM bhI kAmAMva hokara bhogatA hai / pavitrA aura apavitra padArthIko vivekazUnya hokara khA letA hai // 26 // ataeva yaha madyapAna atyaMta pApa va vikArako utpanna karanevAlA hai| evaM aneka bhayaMkara rogoMke utpanna honeke liye eka mukhya AdhArabhUta hai / evaM yaha manuSyako halakA banA detA hai| isaliye uttama dharmAtmA puruSoMne usa madyapAnako donoM bhavake kalyANakI sAmagriyoMko ghAtana karanekA nimitta va atyaMta anarthakArI samajhakara use choDa diyA hai / vaha sarvadA heya hai // 27 // viSa kA tIna bheda. iti kathiteSu teSu viSameSu mayAgamataH / pRthagavagRhya lakSaNaguNaissaha vidhIyate // trividhavikalpitaM vanajajaMgamakRtrimataH / saphalamihopasaMhRtavacobhirazeSahitaM // 28 // bhAvArthaH-isaprakAra kathana kiye hue viSamaviSoM kA Agama ke anusAra pRthak pRthaka rUpa se lakSaNa va guNoM ke kathanapUrvaka nirUpaNa kiyA jaaygaa| vaha viSa vanaja ( sthAvara ) jaMgama va kRtrima bheda se tIna prakAra se vibhakta hai| una saba ko bahuta saMkSetra ke sAtha sabake hitakI vAMchA se kaheMge // 28 // dazavivasthAvaraviSa. . sthiraviSamatra tadazavidhaM bhavatIti mataM / suvimalamUlapallavasupuSpaphalapakaraiH / / tvagapi ca dugdhniysntdrumsaarvrai-| radhikasudhAtubhirvahuvidhoktamukaMdagaNaH // 29 // bhAvArtha:-banaja ( sthAvara ) viSa dasagrakAra ke hote haiM / mUlaga [ jaDa ] viSa, patrAviSa, puSpaviSa, phalaviSa, tvam [chAla] viSa, dugdhaviSa, vRkSaniryAsa (goMda) viSa Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 491 ) kalyANakArake rasasAraviSa, dhAtuviSa, kaMdaviSa, isa prakAra yaha viSa dasa prakAra kA hai, arthAt uparokta mUla Adi [vanaspati va pArthiva, ] daza prakAra ke avayabo meM viSa rahatA hai / / 29 // mUlapatraphalapuSpAveSavarNana. atha kRtakArakAzvavaramArakaguMjalatA - / prabhRtiviSaM bhavedamalamUlata eva sadA || viSadalikA karaMbhasahitAni ca patraviSaM / kanakasatuMbikAdiphalapatrasupuSpaviSaM // 30 // bhAvArthaH -- kRtaka, araka, azvamAra [ kamera ] guMjA [ ghuMghacI ] Adi ke jaDa meM viSa rahatA hai / ataH ise mUlavipa kahate haiM / viSadalikA ( viSapatrikA ) karaMbha Adi ke patroM viSa rahatA hai / isaliye ve patraviSa kahalAte haiM / kanaka ( dhattUra ) tumbikA ( kaDacI laukI) Adi ke phala, patte va phUla meM viSa rahatA hai / isaliye phalaviSa Adi kahalAte haiM // 30 // sAraniya satyadhAtuvipavarNana. viSamiha sAraniryasanacarma ca cilletarodinakarativastuhigaNo'dhika dugdhaviSaM // jalaharitAlagaMdhaka zilAghurudhAtuviSaM / pRthagatha vakSyate tadanu kaMdaviSaM viSamam // 31 // bhAvArtha:- cilla vRkSa ke sAraniryAsa ( goMda ) va chAla, sAra, niryAsa, tvagviSa kahalAte haiM / akauvA, lodha, thUhara kI saba jAti ye dugvaviSa haiM, arthAt inake dUdhameM viSa hai / jala, haratAla, gaMdhaka, mainasila, saMkhiyA Adi ye dhAtuviSa haiM arthAt khAnase nikalanevAle pArthiva viSa haiM / aba uparyukta viSoMse utpanna pRthak 2 lakSaNa kaha kara pazcAt kaMdaviSa kA varNana kareMge // 31 // rahatA 1 kRtaka Adi jina ke dUsare paryAya zabda TIkA meM na likha kara vaise hI uddhRta kiye gaye haiM aise viSoM ke paryAya Adi kisI koSa meM bhI nahIM milatA / yaha bhI patA nahIM ki yaha kahAM mila sakatA hai / inheM vyavahAra meM kyA kahate haiM / isIliye baDe 2 TIkAkAroMne bhI yaha likhA hai ki parairApe jJAtumazakyatvAt tatra tAni himavatpradeze kirAta mUlAdiviSANAM zabarAdibhyo jJeyAni 2 billa iti pAThAMtaraM Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / (492) AamrARANAPA N mUlAdiviSajanya lakSaNa. pralapanamohaveSTanamatIva ca mUlaviSAcchsanaviz2aMbhaveSTanaguNA api patraviSAt // jaTharagurutvamohavamanAni ca puSpaviSAt / phalaviSato'rucirvRSaNazAphavidAhayutam // 32 // bhAvArtha:-- yadi mUlaviSa khAne meM A jAya to pralApa ( baDabaDAnA ) mUrchA, va udveSTena ho jAtA hai| patraviSake upayogase zvAsa, jambhAI udveSTana utpanna hotA hai| puSpaviSase peTameM bhArIpana, mUrchA, vamana ho jAtA hai / phalaviSase aruci, aMDakoSa meM sUjana va dAha utpanna hotA hai // 32 // svaksAraniryasanaviSajanyalakSaNa. tvagamalasAraniryasanavaviSaizca tathA / zirasi rujAnanAtiparuSAdhyakapholvaNatA / / gururasanAtiphenavamanAtivirekayutam / bhavati vizeSalakSaNamihAkhiladugdhaviSe // 33 // bhAvArtha:-tvak ( chAla ) sAraniryAsa [goMda] viSa se ziropIDA, mukhakAThinya, aMdhepanA, kaphAtireka hote haiM / sampUrNa dUdhasaMbaMdhI viSa se jIbha ke bhArI honA mukha se atyaMta phena kA vamana va atyaMta virecana Adi lakSaNa prakaTa hote haiM // 33 // dhAtuviSajanya lakSaNa. hRdayavidAhamohamukha zoSaNamA bhava- / dadhikRtadhAtujeSu nikhileSu viSeSu nRNAM // atha kathitAni tAni viSamANi viSANi / puruSamakAla eva sahasA kSapayaMti bhRzaM // 34 // bhAvArtha:-----dhAtuja sarvaviSa ke upayoga se manuSyoM meM hRdayadAha, mUrchA, mukhazoSaNa hotA hai / isa prakAra pUrvakathita samasta bhayaMkaraviSa prANiyoM ko una ke AyuSyakI pUrti hue vinA hI akAla meM nAza karate haiM // 34 // 1 gIle kapaDe se zarIra ko Dhakane jaise vikAra mAlUma honA / / Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / (493) trayodazavidhakaMdajaviSa va kAlakUTalakSaNa. kaMdajAni viSamANi viSANi jJApayAmi nijalakSaNabhedaiH / kAlakUTaviSakarkaTakodyat kardamAkhyavarasarSapakena // 35 // vatsanAbhanijamUlakayuktaM punnddriiksumhaavisssmbhaa| mustayA sahitamapyaparaM syAdanya hAlahalanAmaviSaM ca // 36 // mRtyurUpanijalakSaNapAlAkAkhyamanyadapara ca tathA vai-| rATakograviSamapyatighoraM vIrazAsanavazAdavagamya // 37 // tattrayodazavidhaM viSamuktalakSaNaissamadhigamya cikitset / / sparzahAnirativepathurudyat kAlakUTaviSalakSaNametat // 38 // bhAvArtha:-kaMdaja viSa atyaMta bhayaMkara hote haiM, aba una kA lakSaNa, bhedasahita varNana kareMge / kAlakUTa, karkaTaka, sarSapaka, kardamaka, vatsanAbha, mUlaka, puNDarIka, mahAviSa saMbhAviSa [zrRMgIviSa ] mustaka, hAlAhala, pAlaka, vairATaka isa prakAra kaMdaja viSa terahaprakAra ke hote haiM / yaha mahAvIra bhagavAna ke zAsana se jAnakara kahA gayA hai| ye viSa atyaMta ugra va ghora haiM aura manuSyoM ko sAkSAt mRtyu ke samAna bhayaMkara haiN| [ ye viSa kisI prakAra se upayoga meM AjAya to ] ina viSoM ke pRthak 2 lakSaNoM se viSa kA nirNaya kara unakI cikitsA karanI cAhiye / kAlakUTa viSa ke saMyoga se zarIra kA sparzajJAnazakti kA nAza va atyaMta kampa ( kAmpanA ) ye lakSaNa prakaTa hote haiM / 35 // 36 // 37 // 38 // karkaTaka va kardamakaviSajanyalakSaNa. utpatatyaTati cAtihasatyanyAnazatyadhikakarkaTakena / kardamana nayanadvayapIta sAtisAraparitApanamuktam / / 39 / / bhAvArtha:-karkaTaka viSase dUSita manuSya uchalatA hai / idhara udhara phiratA hai| atyadhika hasatA hai| kardamaka viSase manuSyakI donoM AMkhe pIlI hojAtI hai / aura atisAra va dAha hotA hai // 39 // sarSapa vatsanAbha viSajanya lakSaNa. . sarSapeNa bahuvAtavikArAdhmAnazalapiTakAH prabhavaH syAt // pItanetramalamatrakaraM tadvatsanAbhamatinizcalakaMTham // 40 // 1 markaTaka-iti pAThAMtaraM Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (494) kalyANakArake bhAvArtha:-sarSapaka viSase aneka prakArake vAtavikAra hote haiN| aura peTakA apharAnA, zUla va piTaka ( phunsI) utpanna hote haiM tathA AMkha, mala, mUtrA pIle ho jAte haiN| gardanakA bilakula staMbha hotA hai arthAt idhara udhara hila nahIM sakatA hai / / 40 // mUlakapuMDarIkaviSajanyalakSaNa. mUlakena vamanAdhikahikA gAtrapokSaviSamekSaNatA syAt / raktalocanamahodaratA tat puNDarIkaviSamAtiviSeNa // 41 // bhAvArtha:-----mUlaka viSase atyaMta vamana, hicakI, zarIra kI zithilatA va AkhoM kI viSamatA hojAtI hai| puMDarIka viSase AMkhe lAla hojAtI haiM / aura udara phUla [ AdhmAna ] jAtA hai // 41 / / mahAviSasAMbhAviSajanyalakSaNa. graMthijanmahRdayepyatizUlaM saMbhavediha mahAviSadoSAt / saMbhayAtra bahusAdanajaMghorUdarAdyadhikazophavivRddhiH // 42 // bhAvArtha:-mahAviSa ke doSa se graMthi [gAMTha] va hRdaya meM atyaMta zUla utpanna hotA hai| saMbhA [ zrRMgI ] nAmaka viSa se zarIra DhIlA paDa jAtA hai aura jaMghA[ jAMgha ] urU, udara, Adi sthAno meM atyadhika zopha utpanna hotA hai // 42 // staMbhitAtigurukaMpitagAtro mustayA hatatanurmanujassyAt / bhrAmataH zvasiti muhyati nA hAlAhalena vigatAkhilaceSTaiH / / 43 // bhAvArtha:-mustakaviSase manuSyakA zarIra stabdha, bhArI va kaMpa se yukta hotA hai| hAlAhala viSase manuSya ekadama bhramayukta hote hue va zvAsase yukta aura mUchita hotA hai / usakI sarva ceSTAyeM baMda hojAtI haiM // 42-43 // pAlakavairATaviSajanyalakSaNa. durbalAtmagalaruddhamarudvAksaMgavAniha bhavediti pAlAkena tadvadatiduHkhatanurvairATakena hRtavidva ladRSTiH // 44 // bhAvArtha:--pAlAka viSake yoga se ekadama durbala hojAtA hai / usa kA galA, zvAsa, va vacana saba ke saba ruka jAte haiM / evaM ca cairATaka nAmaka viSa se rogI ke zarIra meM atyaMta pIr3A hotI hai / ekadama usakI dRSTi vihvala hojAtI hai // 44 // Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / (495) kaMdajaviSakI vizeSatA proktalakSaNaviSANyatitIvANyugravIryasahitAnyahitAni / ghnati tAni dazabhissvaguNairyuktAni martyamacirAdadhikAni // 45 // bhAvArthaH-uparyukta prakAra ke lakSaNoM se varNana kiye gaye teraha prakAra ke kaMdajaviSa atyaMta tIna va tIvIryayukta hote haiM aura manupyoMkA atyaMta ahita karate haiM / ye kaMdajaviSa teraha prakArake svaguNoMse saMyukta hote haiM / ataeva ( anya viSoMkI apekSA ) manuSyoMko zIghra mAra DAlate haiM // 45 // viSake dazaguNa. rUkSamuSNamatitIkSNamathAzuvyApyapAkilaghu copavikarSi / sUkSmameva vizadaM viSametanmArayadazaguNAnvitamAzu / / 46 // bhAvArtha:--rUkSa ( rUkhA ) uSNa [garama ] tIdaNa (mirca Adi ke sadRza ) Azu ( zIghra phailAne vAlA ) vyApaka (vyavAyi) (pahale saba zarIrameM vyApta hokara pazcAt pakeM ) apAki [ jaTharAgnise AhAra 6. sadRza pakane meM azakya ] laghu [halakA ] vikarSi [ vikAzi ] ( saMdhibaMdhano ko DhIlA karane ke svabhAva ) sUkSma [ bArIka se bAki chidromeM praveza karanevAlA guNa ] vizada [ picchilatA se rahita ] ye viSake dazaguNa haiM / ina daza hI guNoMse saMyukta jo bhI viSa manuSya ko zIghra mAra DAlate haiN|||46|| dazaguNoMke kArya. rUkSato'nilamihoSNatayA tat kopayatyapi ca pittamathAsram / mUkSmataH sarati sarvazarIraM tIkSNato'vayavamarmavibhedI // 47 // bhAvArtha:--viSake rUkSaguNa se vAtodreka hotA hai uSNa guNase pitta va raktakA udreka hotA hai / sUkSmaguNayukta viSa sarvazarIra meM sUkSma se sUkSma avayavo meM jaldI pasaratA hai| tIkSNaguNa se avayava va marmakA bheda hotA hai // 45 // vyApakAdakhiladehamihApnotyAzu kArakatayAzu nihati / tadvikArSiguNato'dhikadhAtUn kSobhayantyapi vizedvizadatvAt // 48 // bhAvArtha:-vyApaka ( jyavAyi ) guNa se vaha sarvadeha ko zIghra vyApta hotA hai| Azu guNa se jaldI manuSya kA nAza hotA hai / vikArSi ( vikAzi) guNa se sarva dhAtu kSubhita hote haiM aura vizada se sarva dhAtuvo meM vaha praveza karatA hai // 48 // Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake laMghanAdiha nivartayituM tannaiva zakyamatipAkiguNatvAt / klezayatyapi na zodhitametadvizvamAzu zamayadvipamugram // 49 / / bhAvArthaH-vaha viSa laghuguNa ke kAraNa use zarIra se nikAlane ke liye koI cikitsA samartha nahIM hotA hai / avipAki guNa se yukta hone se yadi usakA zodhana zIghra na kare to vaha atyadhika duHkha utpanna karatA hai / yaha saba taraha ke viSa atyaMta bhayaMkara hai / isaliye ina ko yogya upAyoM ke dvArA upazamana karanA cAhiye // 49 // dUSIviSalakSaNa. zIrNajIrNamanalAzanipAtAtyAtapAtihimavRSTivighRSTam / tadviSaM taruNamugraviSaghnairAhataM bhavati dUSiviSAkhyam // 50 // bhAvArtha:-zIrNa va jIrNa [ atyaMta purAnA ] hone se, Aga se jala jAne se bijalI girajAne se, atyadhika dhUpameM sUkha jAnese, atihima [ barapha ] va varSA paDame se, va viSanAzaka auSadhiyoke saMyoga se jisa viSakA guNa naSTaprAya ho cukA ho athavA (uparokta kAraNa se dazaguNoM meM se kucha guNa nAza ho cukA ho athavA dazoguNa rahate hue bhI unake zakti atyaMta maMda ho gayA ho ) jo taruNa [ pArapakka ] ho usa viSa ko dUSIviSa kahate haiM // 50 // dUSIviSajanyalakSaNa. chargharocakatRSAjvaradAha,zvAsakAsaviSamajvara shopho-| nmAdapanyadatisAramidaM dUSIviSaM prakurute jaTharaMca / / 51 // kAryamanyadathazoSamihAnyadvaddhimanyadadhikoddhatanidrAdhmAnamanyadapi tatkurute zuklakSayaM bahuvidhogravikArAn // 52 // bhAvArthaH-dUSIviSa ke upayoga hokara jaba vaha prakopAvasthA ko prApta hotA hai taba vamana, arocakatA, pyAsa, jvara, dAha, zvAsa, kAsa, viSamajvara, sUjana, unmAda ( pAgalapanA ) atisAra va udararoga [ jalodara Adi ] ko utpanna karatA hai| arthAt dUSIviSa ke prakupita honepara ye lakSaNa ( upadrava ) prakaTa hote haiN| prakupita koI dUSI 1 zarIra meM rahA huA yaha ( kama zaktivAlA) viSa viparIta dezakAla va annapAnoMke saMyoga se va dina meM sonA Adi viruddha AcaraNoM se, prathama svayaM bAra 2 hokara pazcAt dhAtuoM ko dUSita karatA hai ( apane Apa svataMtra pase dhAtuoM ko dUSaNa karane kI zakti isa ke aMdara nahIM rahatA hai) ata ise "dUSIviSa" kahA hai / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / ( 497 ) viSa zarIra ko kRza kara detA hai, koI sukhA detA hai, koI aMtravRddhi yA aMDavRddhi Adiko ko paidA kara detA hai / koI to adhika nidrA karatA hai / koI peTako phulA detA haiM, koI zukradhAtu kA nAza karatA hai / yaha dUSIviSa isI prakAra ke aneka prakAra ke bhayaMkara rogoM ko utpanna karatA hai // 51 // 52 // sthAvaraviSa ke saptavega. prathamavega lakSaNa - sthAvarograviSavega idAnImucyate prathamavegavizeSe / stabdhakRSNarasanA sabhayaM mUrcchA bhaveddhRdayarugbhramaNaM ca // bhAvArtha::- sthAvara viSa ke sAta vega hote haiM / aba una vegoM ke varNana I kareMge / viSa ke prathamavegameM manuSya kI jIbha stabdha [ jakaDajAnA ] va kAlI paDa jAtI hai / bhaya ke sAtha mUrcchA ho jAtI hai / hRdaya meM pIDA va cakkara AtA hai / / 53 // dvitIyavegalakSaNa. 53 // vepathurgalarajAtividAhasvedaju bhaNatRSodarazUlAH / dvitIyaviSavegakRtAssyuH sAMtrakUjanamapi prabalaM ca // 54 // bhAvArtha:- viSa ke dvitIyavega meM zarIra meM kaMpa, galapIDA, atidAha, pasInA, jaMbhAI, tRSA, udarazUla Adi vikAra utpanna hote haiM evaM aMta meM prabala zabda [ guDaguDAhaTa) bhI hone lagatA hai // 54 // tRtIyavegalakSaNa. 63 AmazUlagalatAluvizoSocchana pItatimirAkSiyugaM ca / se tRtIyaviSavegavizeSAt saMbhavatyakhilakaMdaviSeSu / / 55 / / bhAvArtha:- samasta kaMdaja [ sthAvara ] viSoMke tIsare vega meM AmAzaya meM atyaMta 'zUla hotA hai [ isa vega meM viSa AmAzaya meM pahuMca jAtA hai ] galA aura tAlU sUkha jAte haiM / AkheM sUja jAtI hai aura pIlI yA kAlI ho jAtI haiM // 1 55 // caturtha vegalakSaNa. sAMkUjanamathodarazUlA hikkayA ca ziraso'tigurutvam / taccaturthaviSavegavikArAH prANinAmativiSaprabhavAste // 56 // Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 198) kalyANakArake saxhamakal bhAvArtha:-- ugra viSoMke bhakSaNa se jo cauthA vega utpanna hotA hai usa meM prANiyoM ke aMtrAmeM guDaguDAhaTa zabda, udarazUla, hicakI aura zira atyaMta bhArI ho jAtA hai / / 56 // paMcama va SaSTavegalakSaNa. parvabhedakaphasaMsravavaivarNya bhavedadhikapacamavege / sarvadoSaviSamopyAtisAraH zUlamohasahitaH khalu SaSTe // 57 // bhAvArtha:-viSake pAMcaveM vega meM saMdhiyo meM bhidane jaisI pIDA hotI hai, kapha kA srAva [ giranA ] hotA hai / zarIra kA varNa badala jAtA hai aura sarva doSoM [ vAta pitta kaphoM ] kA prakopa hotA hai / viSa ke chaTe vega meM bahuta dasta lagate haiM / zUla hotA hai va vaha mUchita ho jAtA hai // 57 // saptamavegalakSaNa. skaMdhapRSTacalanAdhikabhaMzAzvAsarodha iti sptmvege| taM nirIkSya viSayemabidhijJaH zIghrameva zamayedviSamagram // 58 // bhAvArthaH- sAtaveM vega meM kaMdhe, pITha, kamara TUTate haiM aura zvAsa ruka jAtA hai| una saba viSavegoM ko jAnanevAlA vaidya, uyarokta lakSaNo se viSa kA nirNaya kara ke zIghra hI bhayaMkara viSa kA zamana kareM // 58 // vipacikitsA. prathamadvitIyavegacikitsA. vAmayetprathamavegaviSAMta zItatoyapariSiktazarIram / pAyayedhdRtayutAgadameva zodhayedubhayato dvitaye ca / / 59 // bhAvArtha:-viSake prathamavega meM viSadUSita rogI ko yamana karAkara zarIra para ThaMDA jala chiDakanA athavA ThaMDA pAnI pilAnA cAhiye / pazcAs ghRta se yukta agada / viSanAzaka auSadhi pilAveM / dvitIyavega meM vamana karAkara virecana karAnA cAhiye / / 59 // tRtIyaca urthavegacikitsA. nasyamaM nanamathAgadapAnaM tattRtIyAveSavegavizepe / sarvamuktamagadaM ghRtahInaM yojayetkathitavegacaturthe // 60 // Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / (499) bhAvArtha:-viSa ke tRtIya vega meM nasya, aMana va agada kA pAna karAnA caahiye| caturtha viSavega meM samasta agada ghRtahIna karake prayoga karanA cAhiye // 60 // paMcamaSaTavegacikitsA. paMcame madhurabheSajaniSAnvitAgadamathApi ca SaSTe / yojayettadatisAracikitsAM nasyamajanamatiprabalaM ca // 61 // bhAvArtha:--viSake paMcamavega meM madhura auSadhiyoMse bane hue kAtha ke sAtha agada prayoga karanA caahiye| aura chaThe viSavega meM atisArarogakI cikitsA ke sadRza cikitsA kareM aura prabala nasya aMjana Adi kA prayoga kareM // 61 // . saptamavegacikitsA. tIkSNamaMjanamathApyavapIDaM kArayocchirasi kAkapadaM vaa| saptame viSakRtAdhikavege nirviSIkaraNamanyadazeSam // 63 // bhAvArtha:-viSa ke saptamavega meM tIkSNa aMjana va avaDinanasya kA prayoga karanA cAhiye / evaM zira meM kAkapada ( kauveke pAdake samAna zastra se cIranA cAhiye ) kA prayoga aura bhI viSa dUra karanevAle samastra prayogoM ko karanA cAhiye // 62 // garahArI ghRta. sAribAgnikakaTutrikapAThApATalIkakiNihIsaharidrApIlukAmRtalatAsazirISaiH pAcitaM ghRtamaraM garahArI // 63 // bhAvArtha:-sArivA, citraka, trikaTu, ( soMTha mirca pIpala ) pAThA, pADhala, ciracirA, haladI, pAluvRkSa, amRtabela, zirISa inake dvArA pakAyA huA ghRta samarata prakAra ke viSoMko nAza karatA hai / / 63 // upaviSArIghRta. kusstthcNdnhrennuhridraadevdaarubRhtiidvymNji-| SThApiyaMgusaviDaMgasunIlIsArivAtagarapUtikaraMjaiH // 64 // pakasapirakhilograviSAri taM nipavya jayatIha viSANi / pAnanasyanayanAMjanalepAnyojayayeghRtavareNa narANAm / / 65 // Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (500) kalyANakArake bhAvArtha:-kUTha, caMdana, reNukA haladI, devadAru, choTI baDI kaTeharI, maMjITha, phUlapriyaMgu, vAyaviDaMga, nIlIvRkSa, sArivA, tagara, durgaMdhakaraMja, inase pakA huA ghRta samasta ugra viSoMko nAza karaneke liye samartha hai| [ isaliye isakA nAma upaviSAri rakhA hai ] ise sevana karanevAlA samasta viSoMko jItatA hai / evaM viSapIDita manuSyoMko isa uttama ghRta se pAna, nasya, aMjana lepanAdikI yojanA karanI cAhiye // 64 // 65 // dUdhIviSAriagada. pippliimdhukkuNkumkusstthdhyaamkstgrlaadhrsmaaNsii-| caMdanorurucakAmRtavalyelAssucUrNya sitagavyaghRtAbhyAm // 66 // mizritauSadhasamUhamimaM saMbhakSya maMkSu shmytytiduussii-| durviSaM viSamadAhaSAtIvrajvaraprabhRtisarvavikArAn // 67 // bhAvArtha:-pIpala, mulaiThI, kuMkuma [ kezara ] kUTha, dhyAmaka [ gaMdhadravya vizeSa ] tagara, lodha, jaTAmAMsI, caMdana, sajjakhiAra, giloya, choTI ilAyacI, inako acchItaraha cUrNakara zakara va gAya ke ghRtake sAtha milAveM, use yadi khAve to dUSIviSa, viSamadAha, tRSA, tIvrajvara Adi samasta dUSIviSajanya vikAra zAMta hote haiM / / 66 // 67 // iti sthAvaraviSavarNana. atha jaMgamaviSavarNana. jaMgamaviSa ke SoDazabheda. jaMgamAkhyaviSapapyatighoraM procyate tadanu SoDazabhedam / dRSTinizvasitatIkSNasudaMzAlAlamUtramalazukranakhAni // 68 // vAtapittagudabhAganijAsthisparzadaMzamukhazUkazavAni / poDazaprakaTitAni viSANi prANinAmamuharANyazubhAni / / 69 // bhAvArtha:-aba atyaMta bhayaMkara jaMgama ( prANisambadhI) viSa kA varNana kreNge| isa viSa ke ( prANiyoM ke zarIra meM ) solaha adhiSThAna [ AdhArasthAna ] haiM / isaliye isakA bheda bhI solaha haiM / dRSTi [ AMkha ] nizvAsa, DADha, lAla [ lAra ] mUtra, mala 1 sita iti paatthaaNtrN| Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / (501) maAAAA ( viSThA ) zukra [ dhAtu ] nakha ( nAkhUna ) vAta, pitta, gudApradeza, asthi (haDDI) sparza, mukhasaMdaMza [ mukha ke pakaDa ] zUka [DaMka yA kAMTe ] zava [ mRta zarIra ] ye sthAvara viSa ke solaha adhiSThAna ( AdhAra ) haiM / arthAt uparokta AdhAra meM viSa rahatA hai, ve viSa prANiyoM ke prANaghAta karanevAle haiM, ataeva azubha svarUpa haiM // 68 // 69 // dRSTinizvAsadaMSTraviSa. dRSTinizvasitatIvraviSAsta divyarUpabhujagA bhuvi jaataa|... daMSTriNo'zvakharavAnaraduSTazvAnadAzva [?] dazanograviSAyAH // 70 // bhAvArtha:--jo divye sarpa hote haiM una ke dRSTi va nizvAsa meM tIvraviSa rahatA hai| jo bhUmi meM utpanna honevAle sAmAnya sarpa haiM una ke daMSTrA (DADha) meM viSa hotA hai| ghoDA, gadhA, baMdara, duSTa (pAgala) kuttA, billI Adi ke dAMtoM meM ugraviSa hotA hai / / 70 // daMSTranakha viSa. shiNshumaarmkraadictusspaadprtiitbhudehignnaaste| .. . daMtapaMktinakhatIviSogrAbhekavargagRhakokilakAzca / / 71 // .. bhAvArtha:--ziMzumAra (prANivizeSa ) magara Adi cAra pairavAle jAnavara va kaI jAti ke meMDaka (viSailI) va chipakalI dAMta va nAkhUnameM viSasaMyukta hote haiM // 71 // malamUtradaMSTrazukralAlaviSa.... ye sarIsRpagaNAgaNitAste muutrvidddshntiivissaaddhyaaH| mUSakA bahuvidhA viSazukrA vRzcikAca viSalAlamalogrAH // 12 // bhAvArtha:-jo reMganevAle jIva haiM unake mUtrA, mala va dAMtameM tIvraviSa rahatA hai / bahutase prakAra ke cUhoM ko zukra [ dhAtu ] meM viSa rahatA hai / bichuvoM ke lAra va mala meM viSa rahatA hai // 72 // sparzamukhasaMdaMzavAtagudaviSa. ye vicitratanabo bahupAdAH sparzadaMzapavanAtmagudogrAH / daMzataH kuNabhavargajalUkA mArayati mukhatIvraviSeNa // 73 // 1 the sarpa devaloka meM hote haiN| aise sarpa kevala acchItaraha dekhane va zvAsa chor3ane mAtra se viSa phaila kara bahuta dUra taka usa kA prabhAva hotA hai ! Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (502) kalyANakArake bhAvArtha:---jo prANI bahuta vicitrA zarIravAle haiM jinako bahutase pAda haiM ve sparza mukhasaMdaMza, vAyu va gudasthAna meM viSasahita haiM / kaNabha [prANivizeSa ] jalauMka ke mukhasaMdaMza meM tIvaviSa rahatA hai 73 // ... asthipittaviSa. kaMTakA bahuviSAhataduSTasarpajAzca vrkiibhumtsyaa-| sthIni tAni kathitAni viSANyeSAM ca pittamapi tIvaviSaM syAt // 74 // bhAvArtha:-kaMTaka [ kAMTe ] viSa se mare hue kI haDDI, duSTasarpa, varakI Adi aneka prakAra kI machalI, ina kI haDDI meM viSa hotA hai| arthAt ye asthiviSa haiN| barakI Adi matsyoM ke pitta bhI tIvra viSasaMyukta hai // 74 // zUkazavaviSa. makSikAssamazakA bhramarAdyAH zUkasaMnihitatIvraviSAste / yAnyacityabahukITazarIrANyeva tAni zavarUpaviSANi // 75 // bhAvArtha:-makkhI, macchara, bhramara Adi zUka [ kaDA viSailA bAla ] viSase yukta rahate haiN| aura bhI bahutase prakAra ke aciMtya sUkSma viSaile kIDe rahate haiM [jo aneka prakAra ke hote haiM ] unakA mRta zarIra viSamaya rahatA hai / use zavaviSa kahate haiM // 75 // jaMgamaviSameM dazaguNa. jaMgameSvapi viSeSu vizeSaproktalakSaNaguNA dazabhedAH / 'saMtyadho'khilazarIrajadoSAn kopayaMtyadhikasarvaviSANi // 76 // bhAvArtha:-sthAvara viSoMke sadRza jaMgama viSameM bhI, ve dasa guNa hote haiN| jina ke lakSaNa va guNa AdikA [ sthAvara viSaprakaraNa meM ] varNana kara cuke hai| isaliye sarva jaMgamaviSa zarIrastha sarvadoSa va dhAtuoMko prakupita karatA hai // 76 // pAMca prakAra ke sarpa tatra jaMgamaviSeSvatitIvA sarpajAtiriha paMcavidho'sau / bhogimo'tha bahumaNDalino rAnIvirAjitazarIrayutAzca // 77 // tatra ye vyatikaraprabhavAste vaikaraMjanijanAmavizeSAH / nirviSAH zukazazipratimAmAstoyatatsamaya jAjagarAdyAH / / 78 / / Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / ( 503 ) :-- aneka prakAra ke maMDala ( lakIra ) rahatI haiM bhAvArtha: - una jaMgama viSo meM sarpajAti kA viSa atyaMta bhayaMkara hotA hai / vaha sarpa davakara, maMDalI, rAjImaMta, vaikaraMja, nirviSa, isa prakAra pAMca bheda se vibhakta hai / jo phaNavAle sarpa haiM unhe davakara kahate haiM / jisa ke zarIra para [ cakatte ] hote haiM ve maMDalIsarpa kahalAte haiM / jinapara rekhAyeM verAjImaMta kahalAte haiM / anyajAti kI sarpiNI se kisI saMyoga se jo utpanna hotA hai use vaikaraMja kahate haiM / saMyukta hai pAMnI va pAnIke samaya ( varSAt ) meM utpanna hote 'zarIra kA varNa tote ke samAna harA va caMdramA ke samAna sapheda hai jAti ke sarpa ke jo viSa rAhata va nyUnaviSa haiM yA rahate haiM, * jinake aise sarpa va ajagara ( jo atyadhika lambA cauDA hotA hai manuSya AdikoMko nigala jAtA haiM ) Adi sarpa nirviSa kahalAte haiM // 77 // 78 // sarpaviSacikitsA. dRSTinizvasitatIviSANAM tatprasAdhanakarauSadhavagaiH / kA kathA viSamatIkSNadaMSTrAbhirdazaMti manujAturagA ye // 79 // teSu dazaviSavegavizeSAtmIyadoSa kRtalakSaNalakSyAn / saccikitsitamiha vidhAsye sAdhyasAdhyavidhinA pratibaddham // 80 // anya se - bhAvArtha:- dRSTiviSa va nizvAsa vizvAle divyasarpoM ke viSazamanakAraka auSadhiyoM ke sambadha meM kyA carcA kI jAya ! ( arthAt unake viSazamana karanevAle koI auSadha nahIM haiM aura aise sarpoM ke prakopa usI hAlata meM hotI hai jaba adharma kI parAkASTA adisa duniyA meM bhayaMkara ApattikA sAnnidhya ho ) jo bhaumasarpa apane viSama va takSNa DaDhoM se manuSyoM ko kATa khAte haiM, usa se utpanna viSavega kA svarUpa vikRta doSajanya lakSaNa, "usake [ viSake ] yogya cikitsA, va sAdhyAsAdhyavicAra, ina saba bAtoM ko AgevarNana kareMge / / 79 / / 80 / / sarpadaMza ke kAraNa. -putrarakSaNaparA madamattA grAsalobhavazataH padaghAtAt / sparzato'pi bhayato'pi ca sarpAste darzati bahudhAdhikarot // 81 // bhAvArtha:- ve sarpa apane putroMke rakSaNa karanekI icchAse, madonmatta hokara, AhAra ke lobha se [ athavA kATane kI icchAse ] adhika dhakkA lagane se, sparzase, krokse, prAyaH manuSyoM ko kATate ( Dasate ) haiM // 81 // 1 bhayabhItavisarpA iti pAThAMtaraM / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (504) kalyANakArake / trividhadaMza va svArtalakSaNa. daMzamatra phaNinAM trividhaM syAt svarpitaM raditamudvihitaM ca / svarpitaM saviSadaMtapadairakadvikatrikacatubhiriha syAt // 82 / / tannimagnadazanakSatayuktaM zophavadviSamatIvraviSaM syAt / / tadviSaM viSaharairatizIghraM nAzayedazanakalpamazeSam // 83 // bhAvArtha:-- sokA daMza tIna prakAra kA hotA hai / eka svarpita, dUsarA racita va tIsarA udvihita / sarpa jaba apabhe eka, do, tIna yA cAra viSaile dAMtoM ko lagAkara kATa khAtA hai use svarpita kahate haiM / vaha dAMtoMkI ghAva se yukta vedanA zopha ke samAna hI atyaMta taMtra viSayukta hotI hai / use viSanAzaka kriyAko jAnanevAle vaidya zIghra dUra kareM / dAntoM ke bAvako bhI dUra kareM // 82 // 83 // ' racita [ radita ] lakSaNaH lohitAsitasitAtirAjIrAjitaM zvayathumaJca yadanyat / badbhavedracitamalpaviSaM jJAtvA naraM viviSamAzviha kuryAt // 84 // bhAvArtha:-jo daMza lAla, kAle va sapheda varNa yukta lakIra [ rekhA ] se yukta ho (jakhama na ho) sAtha meM zotha ( sUjana ) bhI ho use rAcita ( radita ) nAmaka sarpa daMza samajhanA caahiye| vaha alpaviSa se yukta hotA hai| use jAnakara zIghra usa viSa ko dUra karanA cAhiye // 84 // udvihita (nirSiSa ) lakSaNa. svastha eva manujopyahidaSTaH svcchshonnityutksstyuktH| yatkSataM zvayathunA parihInaM nirviSaM bhavati tadvihitAkhyam // 85 // bhAvArtha:-sarpase DasA huAM manuSya svastha hI ho [zarIra vacana Adi meM kisI prakAra kI vikRti. na AI ho ] usa kA rakta bhI dUSita na ho, kaTA huA sthAnapara jakhama ( dAMtoM ke cinha ) mAlUma ho, lekina usa jagahameM sUjana na ho aise sarpadaMza [sarpa kA kATanA ] dAMtoM ke cinhoM (kSata )se yukta hote hue bhI nirviSa hotA hai| use udvihita (nirviSa ) kahate haiM / / 85 // Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissrogaadhikaarH| (505) sA~gAbhihatalakSaNa. bhIrukasya manujasya kadAcijjAyate shvythurpyhideh-| sparzanAttadabhighAtanimittAt kSobhitAnilakRto viviSo'yam // 86 // bhAvArtha:-jo manuSya atyaMta Darapoka ho use kadAcit sarpa ke zarIra ke sparzase [ usI ke ghabarAhaTa se ] kucha coTa bhI laga jAya to isa bhaya ke kAraNa se [ yA use yaha bhrama ho jAyeM ki mujhe sarpa DasA hai ] zarIra meM vAta prakupita hokara sUjana utpanna ho jAtI hai use sapAMgAbhihata kahate haiN| yaha niviSa hotA hai // 86 // dIkara sarpalakSaNa. chatralAMgalazazAMkasucakrasvastikAMkazadharAH phaNinaste / yAMti zIghramacirAtkupitA darvIkarAH sapavanAH prabhavaMti // 87 // bhAvArtha:-jina ke zirapara chatrA, hala, caMdra, cakra (pahiye) svastika va aMkuza kA cinha ho, phaNa ho, jo zIghra calanevAle va zIghra kupita hote hoM, jina ke zarIra va viSa meM vAta kA Adhikya ho unhe davakira sarpa kahate haiM // 87 // maMDalasarpalakSaNa. maNDalaibahuvidhairbahuvarNaizcitritA iva vibhAMtyatidIrghAH / maMdagAmina ihAgniviSAyAH saMbhavaMti bhuvi maNDalinaste // 88 // bhAvArtha:-aneka prakAra ke varNa ke maMDaloM ( cakattoM ) se jinakA zarIra citrita ke sadRza mAlUma hotA ho evaM dhIre 2 calane vAle hoM, atyaMta uSNaviSase saMyukta hoM, atyadhika lambe [ va moThe ] hoM aise sarpa jo bhUmi meM hote haiM unhe maMDalIsarpa kahate haiM // 88 // rAjImaMtasapalakSaNa. citritA iva sucitravirAjIrAjitA nijaruce sphuritaamaa| vAruNAH kaphakRtA bararAjImaMta ityabhihitAH bhuvi sarpAH / / 89 // bhAvArtha:-jo citravicitra (raMgabiraMge) tirachI, sAdhI, rekhAvoM [ lakIroM ] se citrita se pratIta hote hoM, jinakA zarIra camakatA ho, koI 2 lAlavarNavAle hoM jinake zarIra va viSameM kaphakI adhikatA ho unhe rAjImaMta sarpa kahate haiM / / 89 // Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake sarpajaviSoMse doSoM kA prakopa. bhoginaH pavanakopakarAste pittamuktabahumaNDalinaste / jIvarAjitazarIrayutAzleSmANamugramadhikaM janayati // 90 // bhAvArthaH-darvIkara sarpa kA viSa vAta prakopakAraka hai| maMDalI sarpa kA viSa pitta ko kupita karanevAlA hai to rAjImaMtasarpa kA viSa kapha ko kSubhita karatA hai // 90 // . vaikaraMja ke viSa se doSaprakopa va dIkara daSTalakSaNa. yadvayavyatikarodbhavasastei dvidoSagaNakopakarAste / vAtakopajanitAkhilacinhAssaMbhavaMti phaNidaSTaviSe'smin // 91 // bhAvArtha:-do jAti ke sarpa ke sambaMdha se utpanna honevAle vaikaraMjanAma ke sarpa kA viSa do doSoM kA prakopa karanevAlA hai| darvIkara sarpa se Dase hue manuSya ke zarIra meM bAtaprakopa se honevAle sabhI lakSaNa prakaTa hote haiM // 91 // maMDalIrAjImaMtadaSTalakSaNa. pittajAni bahumaNDalidaSTe lakSaNAni kaphajAnyapi raajii-| madviSapakATitAni viditvA zodhayettaducitauSadhamaMtraiH // 92 // bhAvArtha:-maMDalI sarpa ke kATanepara pittaprakopa se utpanna dAha Adi sabhI lakSaNa prakaTa hote haiN| rAjImaMta sarpa ke kATane para kaphaprakopa ke lakSaNa prakaTa hote haiM / uparokta lakSaNoM se yaha jAnakara ki ise kaunase sarpa ne kATa khAyA hai, una ke ucita auSadha va matroM se usa viSa ko dUra kareM // 92 // dakiraviSaja saptavega kA lakSaNa. darvIkarogAviSavegakRtAnvikArAn vakSyAmahe pravaralakSaNalakSitAstAn / bhAdau viSa rudhiramAzu vidRSya raktaM kRSNaM karoti pizitaM ca tathA dvitIya 93 cakSurgurutvamadhikaM ziraso rujA ca tadvattIyaviSavegakRto vikaarH| koSThaM prapadya viSamAzu kaphaprasekaM kuryAccaturthaviSamavizeSitastu // 94 // srotaH pidhAya kapha eva ca paMcame'smin vege karoti kupitaH svayamsagrahikkA / : SaSTe vidAhahRdayagrahamUrchanAni prAgairvimokSayati saptamavegajAtaH / / 95 // bhAvArthaH -- darvIkara sarpa ke ugraviSa se jo vikAra utpanna hote haiM una kA una ke viziSTa lakSaNoM ke sAtha varNana kareMge / darvIkara [ phaNavAlA ] sarpa ke kATane para saba Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / ( 507 ) se pahile viSa (prabhrama vega meM ) rakta ko dUSita kara rakta ko kAlA kara detA hai [ jisa se zarIra kAlA paDa jAtA hai aura zarIra meM cIMTiyoM ke calane jaisA mAlUma hotA hai ] dvitIyavega meM viSa mAMsa ko dUSita karatA hai [ jisa se zarIra atyadhika kAlA paDa jAtA hai zarIra para sUjana gAMTheM ho jAtI haiM ] tIsare vega meM ( viSa meda ko dUSita karatA hai jisa se ) AMkho meM atyadhika bhArIpanA va zira meM darda hotA hai| cauthe vega meM koSTha [ udara ] ko prApta ho kara kapha ko girAtA hai arthAt muMhase kapha nikalane lagatA ( aura saMdhiyoM meM pIr3A hotI hai ) pAMcaveM vega meM viSa ke prabhAva se prakupita kapha srotoM ko avarodha kara ke bhayaMkara hicakI ko utpanna karatA hai / chaThe vega meM atyaMta dAha (jalana) hRdayapIDA hotI haiM aura vaha vyakti mUrchita ho jAtA hai| sAtaveM vega meM viSa prANa kA nAza karatA hai arthAt use mAra DAlatA hai // 93 // 94 // 95 // maMDalI sarpaviSajanya saptavegoM ke lakSaNa. tadvacca maNDaviSe'pi viSapraduSTaM raktaM bhavetprathamavegata eva pItam / mAMsa sapItanayanAnanapANDuratvamApAdayetkaTukavaktramapi dvitIye / / 96 // tRSNA tRtIyaviSavegakRtA caturthe tIvrajvaro viditapaMcamato vidAhaH / syAtpaSTasaptamaviSAdhika vegayorapyuktakramAtsmRtivinAzayutAmumokSaH ||97|| bhAvArtha:-- maMDalI sarpa ke usane para, usa viSa ke prathamavega meM viSa ke dvArA rakta dUSita hokara pIlA paDa jAtA hai / dvitIyavega meM viSa mAMsa ko dUSita karatA hai jisase AMkha, mukha Adi sarva zarIra pAMDura vA atyadhika kAlA ho jAtA hai / muMha kaDavA bhI hotA hai / tRtIyavega meM adhika pyAsa, caturthavega meM tIvrajvara va pAMcaveM vega meM atyaMta dAha hotA hai / SaSTa vega meM hRdayapIDA va mUrcchA hotI hai / saptamavega meM prANa kA mokSaNa hotA hai // 96 // 97 // rAjImaMtasarpaviSajanya saptavegoM kA lakSaNa. rAjImatAmapi viSaM prathamoruvaMge / raktaM pradUSya kurute'ruNapicchilAbhaM // mAMsa dvitIyaviSavaMgata eva pANDe / lAlAsRtiM subahulAmapi tattRtIye // 98 // manyAsthiratvazirasotirujAM caturthe / vA saMgamAzu kurute'dhikapaMcame'smin // Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (508) kalyANakArake w-mwomeranimisma vege viSaM galanipAtamapIha SaSTe / prANakSayaM bahukaphAdapi saptama tat // 99 // bhAvArtha:-rAjImaMta sarpa ke kATane para utpanna viSake prathamavega meM rakta dUSita -- hokara vaha lAla pilapile ke samAna ho jAtA hai / dvitIyavega meM mAMsako dUSita karatA hai aura atyaMta sapheda ho jAtA hai| tRtIyaviSavega meM lAra adhika rUpa se bahane lagatI hai| caturthavega meM manyAstambha va zira meM atyadhika pIDA hotI hai| paMcamavega meM vacana baMda [ bolatI baMda ] ho jAtA hai / chaThe vega meM usakA kaMTha ruka jAtA hai| sAtaveM vega meM atyadhika kapha baDhanese prANakSaya ho jAtA hai // 98 // 99 // daMzameM viSa rahanekA kAla va saptavegakAraNa. paMcAzaduttaracatuzzatasaMkhyayAttamAtrAsthita viSamihogatayAtmadaMze / dhAtvaMtareSvapi tathaiva marudvinItaM vegAMtarANi kurute svayameva sapta // 10 // bhAvArtha:--viSa apane daMza [ daMzasthAna-kATA huA jagaha ] meM ( jyAdA se jyAdA ) cArasau pacAsa 450 mAtrA kAlasaka rahatA hai / zarIragata rasa rakta Adi dhAtuoM ko bhedana karate hue, vAyukI sahAyatAse jaba vaha viSa eka dhAtuse dUsare dhAtu taka pahuMcatA hai taba eka vega hotA hai| isItaraha sAta dhAtuoM meM pahuMcane ke kAraNa sAta hI vega hote haiM [ ATha yA chaha nahIM ] // 100 // zastrAzanipratimamAtmaguNopapanna / vegAMtareSvanupasaMhRtamauSadhAthai- // rAzveva nAzayati vizvajanaM viSaM tata / tasmAdvImyagadataMtramathAtmazaktyA // 11 // bhAvArtha:---sapo ke viSa bhI zastrA va bijalI ke sadRza zIghra mAraka guNa se saMyukta hai / aise viSa ko usa ke aMgoM ke madhya 2 meM hI yadi auSadhi maMtra Adi se zIghra dUra nahIM kiyA jAveM athavA zarIra se nahIM nikAlA jAveM to vaha prANiyoM ko zIghra mAra DAlatA hai / isaliye apanI zakti ke anusAra (isa viSa ke nivAraNArtha) agadataMtrA ( viSa nAzaka upAya ) kA varNana kareMge // 101 // 1 hAtha ko ghuTane ke Upara se ekavAra gola ghumAkara eka cuTakI mArane taka jo samaya lagatA hai use eka mAtrA kAla kahate haiM / 2 jaise viSa jaba rasa dhAtumeM pahuMcatA hai taba prathamavega, rasa se rakta ko pahuMcAtA hai to dUsare vega hotA hai ityaadi| Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / (509) sarpadaSTacisirasA. . sarvaissapaireva daSTasya zAkhAmUrdhva badhyA cAMgulInAM catuSke / utkRtyAmRnmokSayedaMzatonyatrotkRtyAgnau sNdheccuussyedvaa|| 102 // bhAvArtha:-sarva prakAra ke sarpo meM se koI bhI sarpa hAtha yA pAMva meM kATA ho to usa kATe hue jagaha se cAra aMgula ke Upara [ kapaDA, DorI, vRkSa ke chAla Adi jo vakhata meM mila jAya una se ] kasakara bAMdha lenA cAhiye / pazcAt kATe hue jagaha ko kisI zastra se ukhera kara ( mAMsa ko ukhADa kara ) rakta nikAlanA cAhiye [jisa se vaha viSa rakta ke sAtha nikala jAtA hai ] / yadi ( hAtha paira ko choDa kara ) kisI sthAna meM anyatra kATA ho, jahAM bAMdha nahIM sake vahAM ukhera kara agnise jalA deveM athavA mukha meM miTTI Adi bhara kara usa viSa ko cUsa ke nikAla deveM // 102 // sarpaviSameM maMtrakI pradhAnatA. maMtraissarva nirviSaM syAdviSaM tadyadvattadvadbheSaja va sAdhyam / zIghraM maMtrairjIvarakSAM vidhAya prAjJaH pazcAdyojayedbheSajAni // 103 // bhAvArtha:-jo viSa auSadhiyoM se sAdhya nahIM hotA hai ( nahIM utaratA hai ) aise bhI sarva prakAra ke viSa maMtroM se sAdhya hote haiM / isaliye zIghra maMtroM ke prayoga se pahile jIvarakSA kara tadanaMtara buddhimAn vaidya auSadhiyojanA kareM / / 103 // viSApakarSaNArtha raktamokSaNa. daMzArdhvAdhassamastAH zirAstA vidvAnastrAddhaMdhanAdraktamokSam / kuryAtsarvAMgAzritogre viSe'smin tadvaddhImAn paMcapaMcAMgasaMsthAH // 104 // bhAvArtha:-jahAM sarpane kATA ho usa ke nIce va Upara [ AsapAsa meM ] jitane zirAyeM haiM una meM kisI eka ko acchItaraha bAMdhakara evaM astrase cheda kara raktamokSaNa karanA caahiye| ( arthAt phasta kholanA cAhiye / ) yadi vaha viSa sarvAMgameM vyApta ho to paMcAMga meM rahanevAlI arthAt hAtha paira ke agrabhAga meM rahanevAlI yA lalATa pradeza meM rahanevAlI zirAoM meM se kisI ko vyadha kara rattamokSaNa kareM // 104 // 1 isa prakAra bAMdhanese raktavAhiniyAM sakuMcita hokara nIce kA rakta nIce, Upara kA Upara hI raha jAtA hai, jisase viSa sarva zarIra meM nahIM phala pAtA hai, kyoM ki raktake dvArA hI viSa phailatA hai| 2 do hAtha, do paira, eka zira, inhe paMcAMga kahate haiM / Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (510) kalyANakArake more raktamokSaNa kA phala. duSTa rakta nihate tadviSAkhyaM zIghra sarva nirviSatvaM prayAti / pazcAcchItAbhAbhiSikto viSAtoM dadhyAjyakSAraiH pivedoSadhAni // 105|| bhAvArtha:-duSTarakta ko nikAlane para vaha sampUrNa viSa zIghra dUra hojAtA hai / tadanaMtara usa sarpaviSadUSita ko ThaNDe pAnI se snAna karAnA cAhiye / bAda meM dahI, ghI va dUdha ke sAtha auSadhiyoMko pilAyeM // 105 // dIkara sapoMke saptavegoM meM pRthak 2 cikitsA. zastraM prAk darvIkarANAM tu vege raktasrAvastadvitIye'gadAnAm / pAnaM nasyaM tattRtIye'janaM syAt samyagvAmyastaccaturthe'gadopi // 106 // poktaM vege paMcame vApi SaSTe zItaistAyairdhvastagAtraM viSArtam / zItadravyAlepanaiH saMviliptam tIkSNairUz2a zodhayettaM ca dhImAn // 107 // vegepyasminsaptame cApi dhImAn tIkSNaM nasyaM cAMjanaM copayujya / kuyonmUnAzukSataM kAkapAdAkAraM sAMdraM ca tatra pradadhyAt // 108 // bhAvArtha:-darvIkara so ke prathamavega meM zastraprayoga kara rakta nikAlanA cAhiye / dvitIyavega meM agadapAna karAnA cAhiye / tRtIya vega meM viSanAza, nasya va aMjana kA prayoga karanA cAhiye / caturthavega meM acchItaraha vamana karAnA cAhiye / pUrva kathita paMcama va SaSTa vega meM zItala jalase snAna [vA dhArA choDanAva zItala auSadhiyoM kA lepa kara ke buddhimAn vaidya tIkSNa Urdhvazodhana ( vamana ) karAveM / sAtaveM vega meM tIkSNa nasya va aMjana prayoga kara marataka ke madhyabhAga meM kauve ke paira ke AkAra ke zastra se kSata ( jakhama ) kara ke moThe carma ko usa ke Upara rakha deveM // 106 // // 107 // 108 // ___ maMDalI va rAjImaMtasoM ke saptavegoMkI pRthak ra cikitsA. prAgvege'smin maNDalaipaNDitAnAM astrANyeva nAtigADhaM vidadhyAt / sarpimizraM pAyayitvAgadaM taM zIghra samyagvAmayattadvitIye // 109 / / tadvAmyastattatIye tu vege zeSeSvanyatpUrvavatsarvameva / rAnImadbhirdaSTavege'pi pUrva samyakzastreNAtigAr3ha vidArya // 110 // Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / (511) sAMtardIpAlAbunA tatra duSTaM raktaM saMzodhyaM bhavenirviSArtham / chadi kRtvA tadvitIye'gadaM vA tatsiddhaM vA pAyayetsadyavAgUm // 111 // zeSAn vegAnAzu dakirANAM vegapUtairauSadhaissAdhayettAn / UrdhvAdhassaMzodhanastIvanasyaiH sAkSAttIkSNairaMjanAcairazeSaiH // 112 // bhAvArtha:---maMDalI sarpa ke daMza se utpanna viSa ke prathamavega meM adhika gaharA zastra kA prayoga na karate hue sAdhAraNarUpa se cheda kara raktamokSaNa karanA cAhiye / dvitIyavega meM ghRtamizrita agada pilAkara pazcAt zIghra hI vamana karAnA caahiye| tIsare vega meM bhI usI prakAra vamana karAnA cAhiye / bAkI ke caturtha paMcama SaSTa va saptama vega meM darvIkara sarpa ke vegoM meM kathita sarvacikitsA karanI caahiye| rAjImaMta sarpa ke viSa ke prathamavega meM zastra dvArA adhika gaharA daMza ko vidAraNa (cIra ) kara jisa ke aMdara dIpaka rakhA ho aisI tumbI se viSadUSita rakta ko nikAlanA cAhiye jisase vaha nirviSa ho jAya / dvitIyavega meM vamana kagakara agadapAna karAveM athavA usa agada se sida zreSTha yavAgU pilAveM / isa ke bAkI ke tRtIya Adi vegoM meM darvIkara sarpake viSa ke una dhegomeM kathita auSadha, vamana, virecana, tabinasya va tIdaNaaMjanaprayoga Adi sampUrNa cikitsAvidhi dvArA cikitsA kara isa viSa ko jIteM // 109 // 110 // 111 // 112 // digdhaviddhalakSaNa. kRSNAsrAva kRSNavarNa kSataM yA dAhIpetaM pUtimAMsaM vizIrNa / jAnIyAttadigdhaviddhaM zarAdyaiH karairdattaM yadviSaM satraNesmin (1) // 113 // bhAvArtha:--[ zarAdika se vedhana karate hI ] jaba ghAvase kRSNarakta kA srAva hotA hai, ghAva bhI kRSNavarNa kA hai, dAhasahita hai, durgaMdha yukta mAMsa TukaDe 2 hokara girate haiM, aise lakSaNoMke pAye jAnepara samajhanA cAhiye ki yaha digdhaviddha [ viSayukta zastra se utpanna ] vraNa hai // 113 // viSayuktavaNalakSaNa. kRSNopetaM marchayA cAbhibhUtaM martya saMtApajnarotpIDitAMgam / taM dRSTvA vidyAdviSaM tatra dattaM kRSNaM mAMsa zIryate yadvaNe'smin // 114 // bhAvArtha:-jo vraNapIDita manuSya kAlA hogayA ho, mUrchAse saMyukta ho saMtApa va jvara se pIDita ho, jisa vraNa se kAlA mAMsa TukaDA hokara giratA jAtA ho Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- kalyANakArake to samajhanA cAhiye usa vraNa meM kisIne viSa kA prayoga kiyA hai / arthAt viSayukta vaNa ke ye lakSaNa haiM // 114 // viSasaMyuktabaNacikitsA. uklinnaM tatpUtimAMsa vyapohya raktaM saMsrAvyaM jalUkAprapAtaiH / zodhyazcAyaM syAdviSAvyatraNAtaH zItakAthaiH kSIriNAM secayettam // 115 // ... zItadravyaissadviSaghnasupiSTairvastraM sAMtAya dihyAdraNaM tat / kuryAdevaM kaMTakottIkSNato vA pittobhate cApi sAkSAdviSe'smin // 116 / / bhAvArtha:-viSayukta vraNake ledayukta [ saDA huA ] va durgaMdhasaMyukta mAMsa ko alaga kara, usa meM jauMka lagAkara duSTarakta ko nikAlanA cAhiye / evaM viSalaM vraNapIDita manuSya kA zodhana kara ke use zItaauSadhoMse siddha vA kSIrIvRkSoMse sAdhita kADhe se secana kara nA cAhiye / / 115 // viSanAzaka zItadravyoMko [unhI ke kaSAya va rasa se ] acchI taraha pIsa kara usa piThThIko vastrake sAtha vraNapara lepa karanA cAhiye arthAt lepa lagAkara vastra bAMdhe athavA kapaDemeM lagAkara use bAMdhe / tIkSNa kaMTakase utpanna vraNa va jisameM pitta kI prabalatA ho ai| viSa meM bhI usI prakAra kI [ uparokta ] cikitsA kareM // 116 // sarpaviSAriagada. mAMjaSThAmadhukatrivRtsuranarudrAkSAharidrAdvayaM / bhAvyoSaviDaMgahiMgulavaNaiHsarva samaM cUrNitam // AjyenAlulitaM viSANanihitaM nasyAMjanAlepanai hanyAtsarvaviSANi sarparipuvatyeSo'gadaHprastutaH // 117 / / bhAvArtha:-bhajITha, mulaiThI, nisota, devadAru, drAkSA, bhAraMgI, dAruhaladI, trikaTu, (soMTha,mirca,pIpala) vAyaviDaMga, hiMgu, seMdhAloNa, ina sabako samabhAgameM lekara cUrNa kareM / tadanaMtara usa cUrNa ko dhRta ke sAtha acchI taraha milAveM, phira kisI sIMga meM rkheN| isa kA upayoga nasya, aMjana va lepana meM kiyA jAya to sarva sarpaviSakA nAza hotA hai // 117 // Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / wanitie sarvaviSAri agada. pAThAhiMguphalatrayaM trikaTukaM vakrAjamodAgnikaM / siMdhUtthaM saviDaM viDaMgasahitaM sauvarcalaM cUrNitam // sarva gavyaghRtena mizritamidaM zrRMge nidhAya sthitaM / sarvANyeva viSANi nAzayati tat sarvAtmanA yojitam // 118 // bhAvArtha:-pADha, hIMga, triphalA, trikuTu, pitta pApaDA, ajavAIna, citraka, seMdhAloNa, viunamaka, bAyAviDaMga ba kAlAnona ina saba ko acchItaraha cUrNa kara gAya ke ghRtake sAtha milAyeM evaM sIMga meM rakheM / tadanaMtara isakA upayoga nasya, aMjana, lepana Adi sarva kAryoM meM karane se sarvaprakAra ke viSa nAza ko prApta hote haiM // 118 // dvitIya sarvaviSAri agada. sthauNeyaM suradArucaMdanayugaM zigudvayaM muggulaM / tAlIsa sakuTaM naraM kuTajamugrArkAnisauvarcala // kuSThaM satkaTurohiNItrikaTukaM saMcUrNya saMsthApitam / gozrRMge samapaMcagavyasahitaM sarva viSaM sAdhayet // 119 // bhAvArtha:-thuniyAra, devadAru, raktacaMdana, zvatecaMdana, lAla seMjina, sapheda saMjana, dugmula, tAlIsa patra, AluvRkSa, kuDA, ajavAyana, akauvA, citrAka, kAlAnona, kucha,, kuTakI, trikaTuka, ina saba ko acchItaraha cUrNa kara paMcagavyake sAtha milAkara gAya ke sauMga meM rkheN| phira isakA upayoga karane para sarva prakAra ke viSa dUra hote haiM // 119 tRtIyasaviSAri agada. tAlIsaM bahulaM ciDaMgasahitaM kuSThaM viDaM saidhavaM / bhAGgI hiMgumRgAdanIsakinihiM pAgaM paTolAM vAM // puSpANyarkakaraMjavajrasurasA bhallAtakAMkolajA nyAcUAjapayoghRtAMbusahitAnyetadraM nigahet // 12 // bhAvArtha:-tAlIsa patra, baDI ilAyacI, vAyAviDaMga, kUTha, viDanona, seMdhAloNa, bhAraMgA, hIMga, iMdrAyaNa, ciracirA, pADha, paTolapatra, bacA, arkapuSpa, bhilAvekA phUla, evaM aMkApa ina saba ko acchI taraha cUrNa kara bakarI ke dUdha, ghRta va mUtra ke sAtha milAkara pUrvokta prakAra se upayoga kareM to yaha viSa ko nAza karatA hai / / 120 // 65 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 514 ) kalyANakArake saMjIvana agada. maMjiSThAmadhuzizirajanI lAkSazilA gudI | pRthvI kAMsahareNukAM samadhRtAM saMcUrNya sammizritam // sarvatragaNaissamasta lavaNaira loDya saMsthApitaM / zrRMge tanmRtamapyalaM naravaraM saMjIvano jIvayet // 121 // bhAvArtha:-- majITha, mulaiThI, lAla seMjina, sapheda seMjina, haldI, lAkha, mainasila haratAla, iMgula, ilAyacI, reNukA ina saba auSadhiyoMko samabhAgameM lekara acchI taraha cUrNa kareM / usa cUrNa meM ATha prakAra ke mUtra va pAMca prakAra ke lavaNa ko milAkara acchI taraha AloDana [ milAnA ] kara zrRMga meM rkheN| yadi isakA upayoga kareM to bilakula maraNonmukhasA huA manuSya ko bhI jilAtA hai / isaliye isa kA nAma saMjavina agada hai // 121 // did mix zvetAdi agada zveta bRdharakarNikAM sakiNihIM zleSmAtakaM kaTphalaM / vyAghrImeghaninAdikAM bRhatikAmaMkolanIlImapi // tiktAbAbusacAlinIphalarasenAloDya zrRMge sthitaM / yasminvezmani tatra naiva phaNinaH kITAH kuto vA grahAH // 122 // bhAvArtha:- aparAjitA, bUvarakarNikA, ciracirA, lisoDA, kAyaphala, choTI kaTeharI, palAza, baDI kar3heharI, aMkola, nIlaM, inako cUrNa kara ke kaDavI tumbI va cAlinI ke phala - ke rasa meM acchI taraha milAkara sIMga meM rakheM / jisa ghara meM yaha auSadhi rahe, vahAM sarpa kITa Adi viSajaMtu kabhI praveza nahIM karate haiM / yahAM taka ki koI bhI graha bhI praveza nahIM kara pAte haiM // 122 // * maMDalaviSanAzaka agada. proktA vAtakaphotthitAkhilaviSapradhvaMsinaH sarvathA / yogAH pittasamudbhatreSvapi viSeSvatyaMtazItAnvitAH // vakSyate'pi sugaMdhikAyavaphaladrAkSAlavaMgatvacaH / zyAmAsomarasAdavAkuravakA bilvAmlikA dADimAH // 123 // zvetAzmaMtakatApatramadhukaM satkuMDalIcaMdanaM / kuMdeMdIvara siMdhuvArakakapitthaMdrApuSpayutAM // 1ka. pustake Sa Tho'yaM nopalabhyate / Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / (515). sarvakSIraghRtaplutAH samasitAH sarvAtmanA yojitAH / kSipraM te zamayaMti maNDalaviSa karmeva dharmA daza // 124 // bhAvArtha:-isa prakara vAta va kaphodreka karanevAle samasta viSoM ko nAza karane meM sarvathA samartha aneka yoga kahe gaye haiN| aba pittAdraMka karanevAle viSoM ke nAzaka zItaguNavIryayukta auSadhiyoM ke yoga kheNge| sapheda sArivA, jaTAmAMsI, munakkA, lavaMga dAlacInI, zyAmalatA, [ kAlIsara ] somalatA, zallakI (zAlaIvRkSa) davA, lAla kaTasaraiyA belaphala, titiDIka, anAra, aparAjitA, lisoDA, methI, mulaiThI, giloya, caMdana, kuMdapuSpa, nIlakamala, saMbhAlU, kaitha, kalihArI, ina saba ko cUrNa kara sarvaprakAra ( ATha prakAra) ke ddha va ghI meM bhigo ke rakheM / usa meM saba auSadhiyoM ke barAbara zakkara milA kara upayoga meM lAveM to maMDalisauke viSa zIghra hI zamana hote haiM jisa prakAra ki uttamakSamA Adi dazavarmoM ke dhAraNa se karmoM kA upazama hotA hai // 123 // 124 / / vAdyAdise nirviSIkaraNa, proktaiH khyAtaprayogairasadRzaviSavegapraNAjhairakAyeMrAliptAna vaMzazaMkhaprakaTapaTahabherImRdaMgAn svanAdaiH // kuryuste nirviSatvaM viSayutamanujAnAmRtAnAzu digdhAn / dRSTAsyaM tAraNAnyapyanudina (?) macirasparzanAtstaMbhavRkSAH // 125 // bhAvArtha:-bhayaMkara se bhayaMkara viSoM ko nAza karane meM sarvathA samartha, jo Upara nauSadhoM ke yoga kahe gaye haiM, unako bAMsurI, zaMkha, paTaha, bherI, mRdaMga Adi vAdya vizeSoM para lepana kara ke una ke zabda se viSapIDita manuSyoM ke jo ki mRtaprAyaH ho cuke haiM, viSa ko dUra kareM arthAt nirviSa kareM // 125 // sarpake kATe vinA viSakI apravRti. sarpANAmaMgasaMsthaM viSamadhikurute zIghramAgamya daMSTrAgreSu vyAptasthitaM syAt sujanamiva sukhasparzataHzukravadvA / / 1 jaba tamAma vAyumaMDala viSadUSita ho jAtA hai isI kAraNa se tamAma manuSya viSagrasita hokara asyata duHkha se saMyukta haiM aura pratyeka manuSya ke pAsa jAkara auSadha prayoga karane ke liye zakya nahIM hai, aisI hAlata meM divya viSanAzaka prayogoMko bherI Adi vAge meM lepakara jora se bajAnA cAhiye / taba una vAdyoM ke zabda jahAM taka sunAI detA hai tahAM taka ke sarva viSa ekadama dUra ho jAte Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 516 ) kalyANakArake teSAM daMSTrA yastAbaDizavadattivakrAstataste bhujaMgAH / sucatyudhdRtya tAbhyo viSamativiSamaM vizvadoSaprakopam // 126 // bhAvArtha:- jisa prakAra priyatamA ke darzana sparzanAdika se athavA mina ke sparza se sukha mAlUma hotA ho aise padArthoM ke sparza se, sarvAMga meM vyApta hokara rahanavAlA zukra, zukravAhinI zirAoM ko prApta ho jAtA hai, usI prakAra sarpa ke sarvAMga meM saMsthita viSa, koyamAna hone ke samaya zarIra se zIghra Akara DADhoM ke agrabhAga ko prApta ho jAtA hai / una sarpoM ke DADha vaDiza arthAt machalI pakar3ane ke kAMTe ke samAna atyaMta vakra hote haiN| isaliye ve sarpa una DADhoMse kATakara samastadoSaprakopaka va atyaMta viSama viSako; usa ghAva meM choDate haiM arthAt kATe vinA sarpa viSa nahIM choDate haiM // 126 // vivaguNa. atyuSNaM takSNimuktaM viSamativiSataMtrapravINaiH samastaM / tasmAcchItAMbubhistaM viSayutamanujaM secayecadviditvA // kITAnAM zItametatkaphavamanakRtaM cAgnisaMsvedadhUpai - 1 ruSNA lepopanA hairadhikaviSaharaiH sAdhayedAzu dhImAn // 127 // bhAvArtha: - viSa atyaMta uSNa evaM tIkSNa hai aisA viSataMtrameM pravINa yogikahA hai / isaliye ina viSoM se pIDita manuSya ko ThaNDe pAnIse snAna karAmA Adi zItopacAra karanA hitakara hai| kIToMkA viSa zIta rahatA hai| isaliye vaha kaphavRddhi va vamana karanevAlA hai / usa meM agnisveda, dhUpa, lepa, upanAha Adi viSahara prayogoM se zIghra cikitsA karanI cAhiye // 127 // - viSapItalakSaNa. mAMsA tAlakA sRjati malamihAdhmAnamiSpIDitAMga: / phena baktrAdajasraM na dahati hRdayaM cAgnirapyAturasya // taM dRSTvA tena pItaM viSamativiSamaM jJeyamebhiH svarUpai - / rdaSTasyAsAdhyatAM tAM pRthagatha kathayAmyarjitAptopadezAt // 128 // bhAvArtha:-- jo AdhmAna ( peTa kA phUlanA ) se yukta hote hue, kaba mAMsa ba haratAla ke sadRza varNavAle mala ko bAra 2 visarjana karatA hai, muMha se hamezA phena [jhAga] TapakatA hai, usake ( mare hue rogI ke) hRdaya ko agni bhI ThIka 2 jelA nahIM pAtA hai ' 1 kyoM ki aMta samaya meM viSasarvAga se Akara hRdaya meM sthita ho jAtA hai / Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissrogaadhikaarH| (517) amananammanand ina lakSaNoM se samajhanA cAhiye ki usa rogIne atyaMta viSama viSako pIyA hai| aba Aptopadeza ke anusAra sarpa ke kATe hue rogIke pRthak 2 asAdhya lakSaNoM ko kaheMge // 128 // sarpadaSTake asAdhyalakSaNa. valmIkeSUpradevAyatanapitRvanakSIravRkSeSu sNdhyaa-| .. kAle saccatvareSu prakaTakulikavelAsu tdaarunnogr-|| khyAteSvarveSu daSTA zvayathurapi sukRSNAtiraktazca daMze / daMSTrANAM vApadAni svasitarudhirayuktAni catvAri yasmin // 129 // kSuttRDpIDAbhibhUtAH sthavirataranarAH kSINagAvAzca bAlAH / pittAtyaMtAtapAniprahatatanuyutA ye'tyajIrNAmayArtAH / / yeSAM nAsAvasAdo mukhamatikuTilaM saMdhibhaMgAzca tIvro / vAksaMgo'tisthiratvaM hanugatamapi tAn varjayetsarpadaSTAn // 130 / / bhAvArtha:-bAmI, devasthAna, smazAna, kSIravRkSoM [pIpala vaDa Adi ke nIce, ina sthAnoM meM, saMdhyA ke samaya meM, caurAhe meM ( athavA yajJArtha saMskRtabhUpradeza ) kulikodayakAla meM, dAruNa va kharAba aise prasiddha bharaNI, maghA Adi nakSatroM ke udaya meM, jinheM sarpa kATA ho jina ke daMza ( kaTA hue jagaha ) meM kAlA va atyaMta lAla sUjana ho, jinake daMza meM kucha sapheda va rudhirayukta cIra daMSTrapada [ dAMta gaDhe ke cinha ] ho, bhUkha * yAla kI pIDA se saMyukta, adhika vRddha, kSINazarIvAle va bAlaka ina ko kATA ho, jinake zarIra meM pitta va uSNatAkI atyaMta adhikatA ho, jo ajIrNa rogase pIDita hoM, jinake nAka muDagayA ho, mukha TeDhA hogayA ho, saMdhibaMdhana [haDDiyoM ke joDa ] ekadama zithila hogayA ho, ruka ruka kara bolatA ho, jAvaDA sthira hogayA ho [hile nahIM ] aise sarpa se kATe hue manuSyoM ko asAdhya samajha kara chor3a deveM // 130 // sarpadaSTa ke asAdhyalakSaNa. rAjyo naivAhateSu prakaTataralatAbhiH kSatenaiva raktaM / zItAMbhobhirniSikte na bhavati satataM romaharSo narasya // vartirvaktrAdajasraM prasarati kaphajA raktamUrdhva tathAdhaH // suptirmuktaM vidArya praviditavidhinA varjayet sarpadaSTAn // 131 // bhAvArtha:- latA ( koDA, veta Adi ) Adi se mArane para jinake zarIra meM rekhA ( mAra kA nizAna ) prakada na hoM aura zastra Adi se jakhama karane para usa se Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 518 ) kalyANakArake rakta nahIM nikaleM, ThaMDe pAnI ( zarIrapara ) chiDakane para bhI romAMca [ roMgaTe khaDe ] na ho, kapha se utpanna battI muMha se hamezA nikaleM, Upara [ muMha nAka, kAna Adi ] va nIce ( gudA zizna ) ke mArgase rakta nikalatA rahe, aura nidrA kA nAza ho, aise sarpadaSTa rogI ko eka daphe vidhiprakAra vidAraNa karake pazcAt choDa deveM arthAt cikitsA na kareM // 131 // asmAdUrdhvaM dvipAdamabalataracatuHpAdaSaTpAdapAda - / vyAkIrNApAdakITaprabhavabahuviSadhvaMsanAyauSadhAni // doSa traividhyamArgapraviditavidhinAsAdhyasAdhyakrameNa / pravyaktaM proktametatpurujinamatamAzritya vakSyAmi sAkSAt // 132 // bhAvArtha:- - aba yahAM se Age dvipAda, catuSpAda, SaTpAda va aneka pAda [ paira ] bAle prANi va kIToM se utpanna aneka prakAra ke viSoM ko nAza karane ke liye tIna doSoM ke anusAra yogya auSadha kA pratipAdana bhagavAn AdinAtha ke matAnusAra AcAryAMne spaSTarUpa se kiyA hai usI ke anusAra hama ( ugrAdicArya ) bhI varNa kareMge // 132 // --- martyAzca zvApadAnAM dazananakha mukhairdAritAprakSateSu / prodya tRSNAsRgudyacchrayathuyutamahA vedanA vyAkuleSu || bAta zleSmotthatIvraprabaLa viSayuteSadvatonmAda yuktAn / martyAnanyAnathAnye paruSatararuSAmAnuSAMste darzati // 133 // bhAvArtha:- jina manuSyoM ko kisI jaMgalI krUra jAnavarane kATa khAyA yA nakhaprahAra kiyA jisa se baDe bhArI ghAva hogayA ho, jise tRSNA kA udreka, tIvra raktasrAva, zopha Adika mahApIDAyeM hotI ho, vAta va kapha se utpanna tIvra viSavedanA ho rahI ho aise manuSya dUsare unmAda se yukta manuSyoMko bahuta bhayaMkara krodha ke sAtha kATa svAte haiM // 133 // hiMsraka prANijanya viSakA asAdhyalakSaNa. vyAlairdaSTAH kadAcittadanuguNayutAzcAruceSTA yadi syuH / tAvAdarzadIpAtapajalagata biMbAnprapazyaMti ye ca // zaddhasparzAvalokAdadhikatarajalatrAsato nitrasaMti / praspaSTAdaSTadehAnapi pariharatAM dRSTariSTAnviziSTAn // 134 // Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / (519) onairmanan bhAvArtha:-hiMsraka prANiyoMse kATe hue manuSyoM kI ceSTA kATe hue prANi ke samAna yadi hoveM, darpaNa, dIpa, dhUpa va jala meM unhI kA rUpa dekheM arthAt daSTa prANiyoM ke rUpa dakhine laga jAveM, evaM jalatrAsa roga se pIDita ho to samajhanA cAhiye ki una ke ye ariSTa lakSaNa haiM / isaliye una kI cikitsA na kareM / yadi kisI ko kisI bhI prANine nahIM bhI kATA ho, lekina jalatrAsa se pIDita ho to bhI vaha ariSTa samajhanA cAhiye / jala ke zabda sparza darzana Adika se jo Darane lage use jala trAsa roga jAnanA cAhiye / / 134 // mUSikAviSalakSaNa. zukrogrA mUSikAkhyA prakaTabahuvidhA yatra teSAM tu zukrAM / spaSTadetenakhaivopyupahatamanujAnAM kSate duSTaraktam / / kuryaadutkrnnikaatishvythupittkikaamnnddlgrNthimuurchaa| tRSNA tIvrajvarAdIna trividhaviSamadoSodbhavAnvedanADhyAn // 135 // bhAvArtha:-mUSikAzukra meM ugra viSa rahatA hai arthAt mUSika zukraviSavAle haiM / aise mUSikoM ke bahubheda hai / jahAM ina ke zukra gire, zukrasaMyukta padArtha kA sparza hoveM, dAMta nakha ke prahArase kSata hoveM to usa sthAna kA ratta.dUSita hokara usI sthAna meM karNikA [ kinAre dAra cinha ] bhayaMkara sUjana, phunsI, maMDala [ cakatte ] graMthi [grAMTha] evaM mUrchA, adhika pyAsa, tIvrajvara Adi tInoM viSamadoSoM se utpanna honevAlI vedanAoM ko utpanna karatA hai // 135 // mUSikaviSacikitsA. ye ddhaamuusskaakhyairnRpnrumdnaaNkolkoshaatkiibhiH| samyagvAmyaza virecyA api bahunijadoSakamAtkuSThanIlI // vyaadhiishvetaapunrbhuustrikttukbRhtiisiNdhuvaaraarkcuurnn| peyaM syAttaiHzirISAMbudaravakiNihI kiMzukakSAratoyaiH / / 136 // 1 isa se yaha nahIM samajhanA cAhiye ki mUSikoM ke zukra ko choDakara kisI bhI anya avayava meM viSa nahIM rahatA hai / kyoM ki AcAryane svayaM " daMtai khai" ina zabdoM se vyakta kiyA hai ki nakha daMtAdika meM bhI viSa rahatA hai / taMtrAMtara meM bhI likhA hai--- zukreNAtha purISeNa mUtreNa ca nkhaistthaa| daMSTrAbhirvA mUSikANAM viSaM paMcavidhaM smRtN| isa se yaha tAtparya nikalA ki mUSikoM ke zukra meM,anya avayavoM kI apekSA viSa kI pradhAnatA hai| 2karNikA-kamalamadhyabIjakozAkRti / . Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (520) kalyANakArake bhAvArtha:-jinako mUSikane kATA hai una ko doSoM ke udreka ko dekha kara amalatAsa, mainaphala, aMkola, 6.DavI toraI, ina auSadhiyoMse acchItaraha vamana va virecana karAnA cAhiye / pazcAt kUTha, nIlI, choTI kaTeharI, sapheda punarvavA, ( sabhAlU ) trikaTuka, baDI kaTelI, nirguNDI, akauvA ina ke cUrNa ko zirISa, methA, rava, ciracirA, kiMzuka ( palAza ) ina ke kSArajala ke sAtha milAkara pilAnA cAhiye / / 136 // mUSikaviSannaghRta. pratyeka prasthabhAgai dadhighRtapayasAM kAthabhArgazcaturbhiH / pajrArkIlarkagojInRpatarukuTajavyAghrikAnaktamAlaiH // kalkaiH kApitthanIlItrikaTukarajanIrohiNInAM smaaNshaiH| pakaM sapirviSaghnaM zamayati sahasA mUSakANAM viSaM ca // 137 // bhAvArthaH- eka prastha ( 64 tole ) dahI, eka prastha dUdha, sehuMDa, akauvA, sapheda Aka, gojivhA, amalatAsa, kUDA, kaTailI, karaMja ina auSadhiyoM se siddha kAtha cAra bhAga arthAt cAra prastha, kaitha, nIla, soMTha, miraca, pIpala, haladI, kuTakI ina samabhAga auSadhiyoM se nirmita kalka, ina se saba eka prastha ghRta ko yathAvidhi siddha kreN| isa ghRta ko pIne se zIghra hI mUSikaviSa [ cUhe ke viSa ] zamana hotA hai // 137 // kITaviSavarNana. sarpANAM mUtraretaH shvmlrudhiraaNddaasrvotyNtkiittaa-| zcAnye saMmUrchitAdyA analapavanatoyodbhavAste nidhoktA // teSAM doSAnurUpairupazamanavidhiH pocyate'sAdhyasAdhya / ... vyAdhInpratyauSadhAcairakhilaviSaharairadvitIyairamodhaiH // 138 // bhAvArtha:-sau ke mala mUtra zava zukra va aMDa se utpanna honevAle, atyaMta viSaile kIDe saMsAra meM bahuta prakArake hote haiN| isa ke atirikta sthAvara viSavRkSa va tIkSNa vasta samudAya meM saMmUrchana se utpanna honevAle bhI aneka viSaile kIDe hote haiN| ye sabhI prakAra ke kITa agnija, vAyuja, jalaja [ pitta, vAyu, kaphaprakRtivAle ] isa prakAra tIna bhedoM se vibhakta haiN| una saba ke saMbaMdhase honevAle viSavikAra kI upazamanavidhi ko aba doSoM ke anukrama se anekaviSahara amoghaauSadhiyoM kA yoga gha sAdhyAsAdhyavicAra pUrvaka kahA jAyagA // 138 // Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSarogAdhikAraH / (521) kITadaSTalakSaNa. lUtAzeSogakITaprabhRtibhiriha daSTapradezaSu teSAM / nRNAM tanmadamadhyAdikaviSahatarakteSu ttproktdossaiH|| jAyaMte maNDalAni zvayathupiTakikA graMthayastItrazophAH / dadrucitrAzca kaNDUkiTibhakaThinasatkarNikAdyugrarogAH // ? 39 // * bhAvArthaH-makaDI Adi sampUrNa viSaile kIDoM dvArA kATe hue pradezoM meM, una biSoM ke maMda, madhyama Adi prabhAva se rakta vikRta hone se doSoM kA prakopa hotA hai jisase ameka prakAra ke maMDala [cakatte] zothayukta phunsI, graMthi ( gAMTha ) tIvrasUjana. dAda, zvitrakuSTha, khujalI, kiTibha kuSTha, kaThina karNikA Adi bhayaMkara roga utpanna hote haiM 139 / / kITabhakSaNajanya viSacikitsA. ajJAnAtkITadehAnazanaguNayutAn bhakSayitvA mnussyaaH| nAnArogAnanekaprakaTataramahopadravAnApnuvaMti // teSAM dRSIviSaghnairabhihitavarabhaiSajyayogaiH prazAMti / kuryAdanyAnyathArtha nikhilaviSaharANyauSadhAni bravImi // 140 // bhAvArtha:-jo manuSya bhojana karate samaya ajJAna se bhojana meM mile hue kIDe ke sArIra ko khA jAte haiM, usa se aneka prakAra ke ghora upadravoM se saMyukta roga utpanna hote haiN| usameM dUSIviSa nAzArtha jina auSadhiyoM kA prayoga batalAyA hai una se cikitsA karanI caahiye| Age aura bhI samastaviSoM ko nAza karanevAle auSadhiyoga ko kaheMge // 140 // kSArAgada. arkIkolAgnikAzvAMtakaghananiculapagrahAzmaMtakAnAM / zleSmAtakyAmalakyArjunanRpakaTukIkapitthasnuhInAm / / ghoMTAgopApamArgAmRtasitabRhattI kaMTakArI shmiinaa-| mAsphotApATalIsiMdhukataruciribilvArimedadrumANAm // 141 // gojIsa|rubhUrjAsanatarutilakapalakSasomAMghikANAM / TuMTUkAzokakAzmaryamarataruzirISograzigrudvayAnAm // uSNIkAraMjakAruSkaravarasaralodyatpalAzadvayAnAm / naktAhAnAM ca bhasmAkhilamiha vipacet SaDaNairmUtrabhAgaiH // 142 // Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (522) kalyANakArake tanmUtrAzuddhazuklAmbaraparigalitaM kSArakalpena paktvA / tasmin dadyAdimAni trikttukrjniikusstthmNjisstthkograa-|| vegAgArotthadhUma tagararucakahiMgUni saMcUrNya vastraiH / zlakSNaM cUrNa ca sAkSAnikhilaviSaharaM sarvathaitatprayuktam // 143 / / bhAvArtha:-Aka, akola, citraka, sapheda kanera, [ zvetakaravIra ] nAgaramothA, hijjalavRkSa, [ samudraphala ] pragraha ( kiramAlA ) azmaMtaka, lisoDA, AMvalA, arjunavRkSa, (kuhA ) amalatAsa, soMTha, miraca, pIpala, kaitha, thUhara, ghoDA, [zrRgAlakoli-eka prakAra kA bera] bola, ciracirA, giloya, caMdana, baDI kaTelI, choTI kaTelI, zamIvRkSa aparAjitA [ koyala ] pADhala, samhAlU, karaMja, arimeda ( durgaMdhayukta khaira ) gojivhA, sarjavRkSa, ( rAlakA vRkSa ) bhojapatra vRkSa, vijayasAra, tilakavRkSa, [ puppavRkSavizeSa ] azvatthavRkSa, sonalatA, aMdhikavakSa, TuMTUka, azoka, 6.bhArI, devadAru, sirasa, baca, zigru, [ sejana ] madhuzigru, uNIkaraMja, bhilAvA, saralavRkSa, ( dhUpasarala ) donoM prakAra ke palAza, [ sapheda lAla ] kalihArI, ina auSadhoM ke mUla chAla patrAdika ko jalAkara bharama kareM / isa bhasma ko chahagunA gomUtra meM acchItaraha milAkara sApha sapheda vastrA se chAnakara kSArAvidhi ke anusAra pakAveM / pakate samaya usa meM soMTha, miraca, pIpala, haladI, kUTa, maMjITha, baca, vega, gRhadhUma, tagara, kAlAnamaka, hIMga ina ko vastrAgAlita cUrNa va.ra ke milAveM / isa prakAra siddha kSArAgada ko nasya, aMjana, Alepana Adi kAryoM meM prayoga karane para sarvaprakAra ke viSoMko nAza karatA hai // 141 // 142 // 143 // sarvaviSanAzakaagada. prokte'smin kSArasUtraM lavaNakaTukagaMdhAkhiladravyapuSpA- 1 NyAzoSyAcUNyaM datvA ghRtaguDasahitaM sthApita goviSANe // tatsAkSAtsthAvaraM jaMgamaviSamadhikaM kRtrimaM cApi sarva / hanyAnasyAMjanAlepanabahuvidhapAnaprayogaiH prayuktam // 144 // bhAvArtha:--anya aneka prakAra ke kSAra, gomUtrA, lavaNa, trikaTu sampUrNa gaMdha dravya, va sarva prakAra ke puSpoM ko sukhAkara cUrNa kara ke ghI guDa ke sAtha uparyukta yoga meM milAveM / pazcAt use gAya ke sIMga meM rakheM / usa auSadhi ke nasya aMjana, lepana va pAna Adi aneka prakAra se upayoga kareM to rathAvara, jaMgama va kRtrima samasta viSa dUra hote haiM // 144 // Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissrogaadhikaarH| (523) AAAAAAAAvv annanommammons viSarahitakA lakSaNa va upacAra. proktaistIviSApahairatitarAM sdbhessjainirvissii-| bhUtaM martyamavekSya zAMtatanusaMtApaprasanneMdriyam // kAMkSAmapyazanaM pratitimalaM satsyAyanIlI guruu-| nyanmUlaizca tato'yapakvamakhilaM [?] dadyAtsa peyAdikaM / / 145 // * bhAvArthaH--uparyukta tIvra viSanAzaka auSadhiyoM ke prayoga se jisakA viSa utara gayA ho isI kAraNa se zarIra kA saMtApa zIta hogayA ho, iMdriya prasanna ho, bhojana kI icchA hotI ho, mala mUtrAdika kA visarjana barAbara hotA ho [ ye viSarahita kA lakSaNa hai ] aise manuSya ko yogya peyAdika deveM // 145 // viSa meM pathyApathya AhAravihAra. nidrAM cApi divAvyavAyamadhikaM vyAyAmamatyAtapaM / krodhaM tailakulutthasattilamurAsauvIratakrAmlikama / / tyaktvA tIviSeSu sarvamazanaM zItakriyAsaMyutaM / yojyaM kITaviSeSvazeSamahimaM saMsvedanAlepanam // 146 // bhAvArtha:-sarva prakAra ke viSa se pIDita manuSya ko dina meM nidrA, maithuna, adhika vyAyAma, adhika dhUpa kA sevana va krodha karanA bhI varNya hai / evaM tela, kulathI, tila, zarAba, kAMjI, chAMcha, AmlikA Adi [ uSNa ] padArthoM ko choDakara tIvraviSa meM samasta zItakriyAoM se yukta bhojana honA cAhiye arthAt use sabhI zItopacAra kreN| paraMtu yadi kITa kA viSa ho to usa meM sarva uSNa bhojana va svedana, lepana Adi karanA caahiye| (kyoM ki kITaviSa zItopacAra se bar3hatA hai)|| 146 // ___ duHsAdhya viSacikitsA. bhuvidhvisskiittaashessluutaadivrg-| rupahatatanuma]SagravegeSu teSAm / / kSapayati nizitodyacchatrapAtairvidArya / svahiviSamiva sAdhyassyAnmahAmaMtrataMtraiH // 147 / / ___ bhAvArthaH-aneka prakAra ke viaule kIDe, makaDI Adi ke kATanepara viSa kA vega yadi bhayaMkara hojAya to vaha manuSya ko mAra detA hai| isaliye usa ko (viSa Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (524) kalyANakArake janyavraNa ko ) zastra se vidAraNa kara sarpake viSa ke samAna mahAmaMtra va taMtraprayoga se sAdhana karanA cAhiye // 147 // aMtima kathana. iti jinvktrnirgtmushaastrmhaaNbunidheH| sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH // ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAmurato / nistamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam // 148 // bhAvArtha:-jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake liye prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdrake mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAthameM jagatakA eka mAtra hitasAdhaka hai [ isaliye isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 148 // ityugrAdityAcAryaviracite kalyANakArake cikitsAdhikAre sarvaviSacikitsitaM nAma ekonaviMzaH paricchedaH / ityugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM samasta viSacikitsA nAmaka unnIsavAM pariccheda samApta huaa| Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissrogaadhikaarH| (525) atha viMzaH paricchedaH maMgalAcaraNa. vIrajinAvasAnavRSabhAdijinAnabhivaMdya / ghorasaMsAramahArNavottaraNakAraNadharmapathopadezakAn // sAratarAn samastaviSamAmayakAraNalakSaNAzrayai- / bhUricikitsitAni sahakarmagaNaiH kathayAmyazeSataH // 1 // bhAvArtha:-ghora saMsArarUpI mahAn samudra ko tArane ke liye kAraNabhUta, dharma mArgakA upadeza denevAle, zreSTha va pUjya vRSabhAdi mahAvIra paryaMta tIrthaMkaroM kI vaMdanA kara samasta viSama rogoM ke kAraNa, lakSaNa, adhiSThAna va [ rogoM ko jItane ke liye ] aneka prakAra ke sampUrNa cikitsAvidhAnoM ko, una ke sahAyabhUta chedana bhedana Adi karmo ( kriyA ) ke sAtha 2 isa prakaraNa meM varNana kareMge, aisI AcArya pratijJA karate sapta dhAtuoMkI utpatti. AhRtasAnnapAnarasato rudhiraM, rudhirAca maaNsm-| smAdapi mAMsato bhavati meda, ito'sthi tato'pi // majjAtaH zubhazukramityabhihitA, iha saptavidhAzvadhAtavaH / soSNasuzItabhUtavazatazca vishessitdosssNbhvaaH|| 2 // bhAvArthaH- manuSya jo annapAnAdika kA grahaNa karatA hai vaha ( pacakara ) rasa rUpa meM pariNata hotA hai| usa rasase ruvira, rudhira [ rakta ] se mAMsa, mAMsa se meda, medase asthi, asthiM se majjA, majjA se vIrya [ zukra ] isa prakAra sapta dhAtuvoM kI utpatti hotI hai / aura ve sAta dhAtu uSNa va zIta svabhAva vAle bhUtoM kI sahAyatA se viziSTa vAtAdi doSoM se utpanna hone vAle hote haiN| arthAt dhAtuoM kI niSpattimeM bhUta va doSa bhI mukhya sahAyakakAraNa haiM // 2 // roga ke kAraNa lakSaNAdhiSThAna. pAdhikAraNAnyanilapittakaphAsagazeSatobhighA- / takramato'bhighAtarAhitAni paMca sulakSaNAnyapi // Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (526) kalyANakArake tvacchiroasthisaMdhidhamanIjaTharAdikamInarmala- / snAyuyutASTabhedanijavAsagaNAH kathitA rujAmiha // 3 // bhAvArtha:-rogoM ke utpatti ke liye vAta, pitta, kapha, rakta, sannipAta [ tridoSa] na abhighAta isa taraha chaha prakAra ke kAraNa haiN| abhighAtajanya roga ko choDa kara bAkI ke rogoM ke pAMca prakAra ke ( bAta pitta kapha rUpa sannipAtajanya ) lakSaNa hote haiM / tvak [tvacA] zirA asthi [haDDi ] sAMdha (joDa ) dhamanI, jaTharAdika ( AmAzaya, pakAzaya, yakRt, plIhA Adi) marma va snAyu ye ATha prakAra ke rogoMke adhiSThAna haiM, aisA maharSioMne kahA hai // 3 // sAThaprakAra ke upakrama va caturvidhakarma. sarvacikitsitAnyapi ca SaSTivikalpavikaspitA- / ni kramatro bravImi tnushossnnlepntnnissecnaa-|| bhyaMgazarIratApananidhanalekhanadAraNAMga vi- / mlApananasyapAnakabalagrahavedhanasIvanAnyapi // 4 // snehnbhednaissnnpdaahrnnaasrvimokssnnaaNgsN-| pIDanazoNitasthitakaSAvasukalkaghRtAditailani- // piNamaMtravartivamanAtivirecanacUrNasatraNo / dhdUparasakriyAsamavasAdanakhoddhatasAdanAdapi // 5 // chedanasopamAhamithunAjyaviSaghnazirovirecano- / tptrsudaandaarunnmRdkrnnaagniyutaatikRssnnk-|| rmottarayastiviSaghnasubUMhagograsakSArasina / krimighnakaraNAnnayutAdhikarakSANAnyapi // 6 // teSu kapAyavartighRtatailasukalkarasakriyAvicU- / rNanAnyapi saptathaiva bahuzodhanaropaNatazcaturdaza- // SaSTirupakramAstadiha karma cturvidhmaagnshstrs-| kSAramahauSadhairakhilarogagaNaprazamAya bhASitaM // 7 // bhAvArtha:-una rogoM kA samasta cikitsAkrama sATha prakAra se vibhakta hai jina 1 "roga" yaha sAmAnya zabda likhane para bhI, samajhanA cAhiye ki ye sATha upakrama vraNa roga ko jItane ke liye haiN| kyoM ki taMtrAMtara meM "baNasya SaSTirupakramA bhavaMti"aisA ullekha kiyA hai| Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ winraaruwari new vipsegaadhikaarH| ( 527) ko aba kramazaH kaheMge / 1. zoSaNa ( sukhanA ) 2. lepana ( lepa karanA ) 3. secana ( taraDe denA ) 4. abhyaMga, [ malanA ] 5. tApana [ tapAnA-sveda ] 6. baMdhana [bAMdhanA] 7. lekhana [ khuracanA ] 8 dAraNa [ phADadenA ] 9. vimlApana [ vilayana karanA ] 10. nasya, 11, pAna, 12. kabalagrahaNa [ mukha meM auSadha dhAraNa karanA ] 13. vyadhana [vIMdhanA ] 14. sImana [ mInA ] 15. snehana [ cikanA karanA ] 16. bhedana [ciranA] 17. eSaNa [DhUMDhanA] 18. AhAraNa nikAlanA] 19 raktamokSaNa khUna nikAlanA] 20.pIDana.(dabAnA sUtanA) 21.zoNitAsthApana [khUna ko rokanA]22.kaSAya [kADhA] 23, kalka [lugadI 24.ghRta25. taila, 26.nirvApaNa zAMti karanA] 27. yaMtrA 28. varti, 29, vamana30. virecana, 31. cUrNana [aghacUrNana vurakhanA] 32. dhUpana (dhUpa denA) 33. rasakriyA 34. avasAdana [ nIce ko biThAnA ] 35. utsAdana ( Upara ko ukasAnA ) 36. chedana [ phoDanA ] 37. upanAha [ puliTiza ] 38. mithuna [saMdhAna jounA ] 39. ghRta. [ghI kA upayoga] 40. zirovirecana, 41. patrAdAna (patte lagAnA, patte bAMdhanA) 42. dAruNa karma [ kaThora karanA ] 43. mRdu karma [ mRdu karanA ] 44. agnikarma ( dAga denA ) 45. kRSNakarma ( kAlA karanA ) uttara basti 47. viSaghna 48. bRMhaNa karma [ mAMsAdi baDhAnA ] 49 kSArakarma, 50. sitakarma [ sapheda karanA ] 51. kRmighna [ kRminAzaka-vidhAna ] 52. AhAra ( AhAraniyaMtrANa ) 53. rakSAvidhAna, ye trepana upakrama hue / uparokta kaSAya, varti, ghRta, taila, kalka, rasakriyA avacUna ina sAta upakramoM ke zodhana, ropaNa, kAryadvaya ke bhedase [ pratyeka ke ] do bheda hote haiM arthAt eka 2 upakrama do 2 kArya karate haiM / isaliye ina sAta upakramoM ke caudaha bheda hoce haiN| Upara ke 53 upakramoM meM kaSAyAdi aMtargata hone ke kAraNa athavA una ke ullekha usa meM ho jAne ke kAraNa dvividha [ zodhana ropaNa ] 15 apekSAkRta bheda meM se ekavidha ke upakramoMkA ullekha apane apa ho jAtA hai / aura apekSAkRta jo sAta bheda avazeSa raha jAte haiM una ko 53 upakramoM meM milAne se 60 upakrabha ho jAte haiM / sampUrNa rogoM ko prazamana karane ke liye agnikarma, zastrakarma, kSArakarma, auSadhakarma, isa prakAra caturvidha karma kahA gayA hai // 4 // 5 // 6 // 7 // snehnaadikrmkRtmyoko pathyApathya. snehntaapnoktvmnaativirecnsaanuvaasnaa-| sthApanaraktamokSaNaziraHparizuddhikRtAM nRnnaamyo-|| gvAmyatiroSa thundhiraasncNkrmnnsthitipryaa| soccavacaHsazokagurubhojanabhakSaNavAhanAnyapi // 8 // Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (528) kalyANakArake aalpshiittoybhuvaatnissevnntdivaatini-| drAdyakhilAnyasAtmyavahudoSakarANyapahRtyamA // samekaM nijadoSasaMzamanabheSajasiddhajalAdyazeSamA / hAramudAharAmyanupamAgamacAditamagnivRddhaye // 9 // bhAvArtha:-jisa rogI ko snehana, tApana, svedana virecana, anuvAsana, AsthApana, raktamAkSaNa, zirovirecana kA prayoga kiyA hai use ucita hai ki vaha atiroSa [krodha ] maithuna bahuta samaya taka baiThA rahanA, adhika calanA phiranA, adhika samaya khaDe hI rahanA, atyaMta zrama karanA, ucca svara se bolanA, zoka karanA, guru bhojana, vAhanArohaNa, dhUpa, ThaNDA pAnI va adhika havA khAnA, dina meM sonA, Adi / aise kAryoM ko jo asAtmya, va adhika doSotpAdaka haiM, eka mAsa taka choDa kara, apane doSa ke upazamana ke yogya auSadhasiddha jala adi samasta AhAra ko, agnivRddhayartha grahaNa karanA cAhiye jise Agama ke anukUla varNana kareMge // 8 // 9 // agnivRddhikAraka upAya. aSTamahAkriyAbhirudarAgnirihAlpataro bhave- / nnRnnaamnlvrdhnkrairmRtaadibhiraavhennrH|| yatnaparo'gnimaNubhistRNakASThacayaiHkramakamA / datra yathA virUkSagaNaiH parivRddhitaraM kariSyati // 10 // bhAvArtha:--ATha prakAra ke mahAkriyAvoM [ snehana, svedana, vamana, virecana, anuvAsa nabasti, AsthApana basti, raktamokSaNa, zirovirecana ] se manuSyoMkI udarAgni maMda ho jAtI hai / use agnivRddhikAraka jalAdi ke prayogoM se vRddhi karanI cAhiye / jisa prakarajarAse aggikaNa ko bhI prayatna karanevAlA sUkSma va rUkSa, ghAsa, kASTha, phUMkanI Adi ke sahAyatA se kramazaH baDhA detA hai // 10 // agnivarddhanArtha jalAdi sevA. uSNajalaM tathaiva shrRtiitlmpynuruupto|| yavANU savilepyadUSavaradhUpyakhalAnakRtAnkRtAnapi / / . svalpaghRtaM ghRtAdhikasubhojanamityathAkhilaM / niyojayettridviyutakabhedagaNanAdivaseSvanalatrikakramAt // 11 // Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrasaMgrahAdhikAraH / kaarH| (529) bhAvArtha:--snehanAdi prayoga se jina kA agnimaMda ho gayA ho, una ke tIna prakAra ke agni ( maMdatara, maMdatama, maMda ) ke anusAra kramazaH tIna 2 dina, do 2 dina eka 2 dina taka garama jala, garama kara ke ThaMDA kiyA huA jala, yavAgU, vilepI, yUpa, dhUpya, [2] ghI hIMga Adi se asaMskRtakhala va saMskRtakhala, alpaghRtayuktabhojana, adhikavRtayuktabhAjana ko eka ke bAda eka isa prakAra agnivRddhi karane ke liye dete jAveM // 11 // bhojana ke bAraha bheda. zIta va uSNalakSaNa. dAhatapAtisoSNamadamabahatAnatiraktapittinaH / strIvyasanAtimUrchanaparAnapi zItalabhojanabhRzam / / pItaghRtAnvirocitatanUnanilAtivalAsarogiNaH / klinnamalAnarAnapikamuSNataraiH samupAcaretsadA / / 12 / / bhAvArtha:-jo rogI dAha, tRSA, garamI, bhada, madya, raktapitta, strIvyasana ( maithuna ) va mUrchA se pIDita haiM, unheM zItala bhojana ke dvArA upacAra karanA caahiye| jinhoMne dhRta [sneha ] pIyA ho, jina ko virecana diyA ho, jo vAta va kapha ke vikAra ...se pIDita hoM, evaM jinakA mala ledayukta ho rahA ho, una ko atyaMta uSNabhojanoM se upacAra karanA cAhiye // 12 // snigdha, rUkSa, bhojana. vAtakRtAmayAnativirUkSatanUnadhikavyavAyinaH / klezaparAvizeSabahubhakSaNabhojanapAnakAdibhiH // snehayutaiH kaphaHprabalatuMdilamehimahAtimedaso / rUkSatarainiraMtaramaraM puruSAnazanaiH samAcaret // 13 // bhAvArtha:---jo bAtavyApise grasta hai jinakA zarIra rUkSa hai, jo adhika maithuna sevana karate haiM va adhika parizrama karate haiM una ko adhika sneha ( ghI, tela Adi ) saMyukta aneka prakAra ke bhakSya bhojya pAnaka AdiyoM se upacAra karanA cAhiye / kaphAdhikya se yukta ho, tuMdila ho [ peTa bar3ha gayA ho, ] viziSTa pramehI ho, medovRddhi se yukta ho, unhe rUkSaM va karkaza [ kaThina ] AhAroMse upacAra karanA cAhiye // 13 // Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (530) kalyANakArake drava, zuSka, ekakAla, dvikAla bhojana. tIvratRSAtizoSaNaSizuSkatanUnapi durbalAndravai-1. mahimahodarAkSinijakukSivikArayutakSatAkulo- / / dgArinarAnnayediha vizuSkatareranalAbhivRddhaya / maMdasamAnikAllaghubhirekavaradvikabhojanaiH kramAt // 14 // bhAvArtha:-jo rogI tIvratRSA se yukta ho, jisakA mukha atyadhika sUkha gayA ho, jisakA zarIra zuSka ho, durbala ho, una ko dravapadArtho se upacAra karanA cAhiye / pramehI, mahodara, akSiroga, kukSiroga, kSata va DakAra se pIDita rogI ko zuSka padArthose upacAra karanA cAhiye / maMdAgni meM agnivRddhi karane ke liye eka daphe laghubhojana karAnA cAhiye / samAgni meM do daphe bhojana karAnA cAhiye // 14 // auSadharopiNAmazanamopadhasAdhitameva dApaye- / danivihInarogiSu ca hInataraM ghaDRtapracoditaM // dopazamanArtha muktamatipuSTikaraM balavRSyakAraNaM / __svasthajanocitaM bhavati vRttikaraM pratipAditaM jinaiH // 15 // bhAvArtha:-jo auSadhadveSI hai [ auSadha khAne meM hicakicAte haiM ] unhe auSadhiyoM se sida ( yA mizrita ) bhojana denA caahiye| jina kI agni ekadama kama ho gayI ho| unhe mAtrAhIna [ pramANa se kama ] bhojana denA cahiye / doSoM ke zamana karane ke liye chahoM RtuoM ke yogya ( jisa Rtu meM jo 2 bhojana kahA hai ) bhojana denA caahiye| [ yahI doSazamana bhojana hai ] svasthapuruSoM ke zarIra ke rakSaNArtha, puSTi, bala, vRSya kAraka ( ba samasarasayukta ) AhAra denA cAhiye aisA bhagavAn jineMdra devane kahA bhaiSajakarmAdidharNanapratizA. dvAdazabhAjanakramavidhirvihito dazapaMca caivs-| dbhapajakarmanirmitaguNAndazabheSajakAlasaMkhyayA // srvmihaajytailpripaakviklprstrissssttibhe-| dAnapi riSTamarmasahitAnupasaMharaNaivAmyaham // 16 // bhAvArtha:-isa prakAra bAraha prakAra ke bhojana [ zIta, uSNa, snigdha, rUkSa, drava, zuSka, ekakAla, dvikAla, auSadhayukta, mAtrAhIna doSazamana aura vRSyabhojana ] va usakA Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra saMgrahAdhikAraH / ( 531 ) vidhAna bhI kiyA gayA hai / aba paMdraha prakAra ke auSadhakarma va una ke guNa, daza auSadhasampUrNa ghRtatailoM ke pAka kA vikalpa ( bheda ) rasa ke tresaTha bheda, ariSTalakSaNa, marmasthAna, ina ko saMkSepa se Age AgamAnusAra kaheMge // 16 // kAla, dazaauSadhakAla. saMzamanAgnidIpanarasAyanabRMhaNalekhanoktasAM - / grAhika vRSyazoSakaraNAnvitatadvilayamadhordhvabhA // gobhayabhAgazuddhisavireka vipANi viSauSadhAnyapi / mAhurazeSabheSajakRtAkhilakarma samasta vedinaH // 17 // bhAvArtha:-- 1 saMzamana, 2 agnidIpana, 3 rasAyana, 4 bRMhaNa, 5 lekhana, 6 saMgrahaNa, 7 vRSya, 8 zoSakaraNa, 9 vilayana, 10 adhaH zodhava, 11 Urdhvazodhana, 12 ubhayabhAgazodhana, 13 virecana, 14 viSa, 15 viSauSadha, ye sampUrNa auSadhiyoM ke paMdraha karma haiM aisA sarvajJa bhagavAna ne kahA hai // 17 // dazaauSadhakAla. nirbhakta, prAgbhakta, Urdhvabhakta va madhyabhaktalakSaNa. prAtarihauSadhaM balavatAmakhilAmayanAzakAraNaM / prAgapi bhaktato bhavati zIghravipAkakaraM sukhAvaham // UrdhvamathAzanAdupari rogagaNAnapi madhyagaM / svamadhyagAnvinAzayati dattamidaM bhiSajAdhijAnatA // 18 // bhAvArtha: - 1 nirbhakta, 2 prAgbhakta, 3 Urdhvabhakta 4 madhyabhakta, 5 aMtarAbhakta, 6 sabhakta, 7 sAmudra, 8 muhurmuhu, 9 grAsa, 10 grAsAMtara ye dasa auSadhakAla [ auSadha sevana kA samaya ] hai / yahAM se isI kA varNana AcArya karate haiM / annAdika kA bilakula sevana na kara ke kevala auSadhakA hI upayoga prAtaHkAla, balavAn manuSyoM ke liye hI kiyA jAtA hai use nirbhakta kahate haiM / isa prakAra sevana karane se auSadha atyaMta vIryavAn hotA hai / ataeva sarvarogoM ko nAza karane meM samartha hotA hai / jo auSadha bhojana ke pahile upayoga kiyA jAve use prAgbhakta kahate haiM / yaha kAla zIghra 1 isa prakAra ke auSadha sevana ko balavAn manuSya hI sahana kara sakate haiM / bAlaka, bUr3he, strI komala svabhAva ke manuSya glAni ko prApta karate haiM / 88 2 tatra nirbhaktaM kekalamevauSadhamupayujyate " iti graMthAMtare / Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 532) kalyANakArake hA pacAnevAlA va sukhakAraka hotA hai| Urdhvabhakta use kahate haiM jo bhojana ke pazcAt khAyA pIyA jAve, yaha bhojana kara ke pIche khAyA pIyA huA auSadha, 2.rIra ke Urdhva bhAga sthita sarvarogoM ko dUra karatA hai / madhyabhakta use kahate haiM jo bhojana ke bIca meM sevana kiyA jAve / yaha bhojana ke madhya meM diyA huA auSadha, zarIra ke madhyagata samasta rogoM ko nAza karatA hai| vijJa vaidya ko ucita hai uparokta prakAra vyAdhi Adi ko vicAra karate hue auSadhaprayoga kareM // 18 // aMtarabhaktasabhaktalakSaNa. aMtarabhaktamauSadhamathAnikaraM paripIyate tathA / madhyagate dinasya niyatobhayakAlamubhojanAMtare // auSadharoSibAlakRzavRddhajane shsiddhmaussdhai-| yamihAzanaM tadvaditaM svaguNaizca sabhaktanAmakaM // 19 // bhAvArtha:--aMtarabhakta use kahate haiM jo subaha zAma ke niyata bhojana ke bIca aise dina ke madhyasamaya meM sevana kiyA jAtA hai| yaha aMtarAbhakta agni ko atyaMta dIpana karanevAlA, [ hRdaya manako zakti denevAlA pathya ] hotA hai / jo auSadhoM se sAdhita [ kAtha adi se taiyAra kiyA gayA yA bhojana ke sAtha pakAyA huA ] AhAra kA upayoga kiyA jAtA hai use sabhakta kahate haiN| ise auSadhadveSiyoMko [ davA se napharata karanevAloM ko] va bAlaka, kRza, vRddha, strIjanoM ko denA cAhiye // 19 // sAmudgamuhurmuhulakSaNa. UrdhvamadhaHsvadoSagaNakopavazAdupayujyate svasAmudgavizeSabheSajamihAzanataH prthmaavsaanyoH|| zvAsavizeSabahuhikiSu tiivrtrprtiitso-| dgAriSu bheSajAnyasakRdana muhurmuhurityudIritaM // 20 // bhAvArtha:-jo auSadha bhojana ke pahale va pachi sevana kiyA jAve use sAmudga kahate haiM / yaha Upara va nIce ke bhAga meM prakupita doSoM ko zAMta karatA hai| zvAsa, tIbrahikA, [ hicakI ] tIvra udgAra (DhakAra ) Adi rogoM meM jo auSadha [ bhojana kara ke yA na karake ] bAra bAra upayoga kiyA jAtA hai use muharmuha kahate haiM // 20 // 1 ise graMthAMtaro meM "adhobhakta" ke nAmase kahA hai| lekina donoM kA abhipAya eka hI hai| Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrsNgrhaadhikaarH| (533) grAsagrAsAMtara lakSaNa. grAsagata vicUrNamabalAgniSu dIpanabRMhaNAdikaM / grAsagaNAMtareSu vamanauSadhadhRmagaNAn skaasni-|| zvAsiSu tatpazAMtikarabheSajasAdhitasiddhayogale hAnapi yojayaditi dazauSadhakAlavicAraNakramAt // 21 // bhAvArtha:-grAsa use kahate haiM jo kavala ke sAtha, milAkara upayoga kareM / jina ke agni durbala ho jo kSINazukra va durbala ho unhe dIpana, bRMhaNa, vAjIkaraNa auSadhisiddha cUrNa ko grAsa ke sAtha upayoga karanA caahiye| grAsAMtara use kahate haiM jo grAsoM [ kavala ] ke bIca ( donoM grAsI ke madhya ) meM sevana kiyA jAve / grAsa zvAsapIDitoM ko, vamanauSadha siddha vamanakAraka dhUma va kAlAdikoM ko zAMta karanevAle auSadhiyoM se avalehoM ko grAsAMtara meM prayoga karanA cAhiye / isa prakAra kramazaH dasa' auSadha kAla kA varNana huA // 21 // snehapAkAdivarNanapratijJA. snehavipAkalakSaNamataH prmuurjitmucyte'dhunaa-| cAryamataiH pramANamapi kalkakaSAyavicUrNatailasa // pi:prakarAvalehanagaNeSvatiyogamayogasAdhuyo- / gAnijalakSaNairakhilazAstraphalaM sakalaM bravImyahaM // 22 // bhAvArtha:-yahAM se Age snehapAka (taila pakAne ) kA lakSaNa, kalka, kaSAya, cUrNa, taila, ghRta, avaleha ina ke pramANa, atiyoga, ayoga va sAdhuyoga ke lakSaNa, sampUrNa zAstrake phala Adi sabhI viSaya ko pUrvAcAryoM ke matAnusAra isa prakaraNa meM varNana kareMge // 22 // kvAthapAkavidhi. dravyaguNAJcaturguNajalaM pariSicya vipk-| maSTabhAgamavaziSTamaparaiH zrutakIrtikumAranaMdibhiH / / SoDazabhAgazeSitamanuktaghRtAdiSu viirsenmuu-| ripramukhaiH kapAyaparipAkavidhivihitaHpurAtanaH // 23 / / bhAvArthaH--jahAM ghRta Adi ke pAka meM kapAya pAka kA vidhAna nahIM likhA ho, aise sthAno meM aupadha dravya se caturguNa [ caugunA ] jala DAla kara pkaayeN| AThavAM Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (534) kalyANakArake bhAga zeSa rahane para utAra kara chAna leve aisA zrutakIrti va kumAranaMdi muni kahate haiM / lekin purAtana vIrasena Adi munipuMgava dravya se caturguNa jala DAlakara, solahavAM bhAga zeSa rakhanA cAhiye aisA kahate haiM // 23 // ___ snehapAkavidhiH dravyAccaturguNAMbhasi vipkkssaayvishess-| pAdazeSivatadardhadugdhasahite ca tadardhaghRte ghRtasya // pAdauSadhakalkayuktamakhilaM paripAcya ghRtAvazeSitaM / taharapUjyapAdakathitaM tilajAdivipAkalakSaNam // 24 // ___ bhAvArthaH-auSadhadravya ko caturguNa jala meM pakAveM / usa kaSAya ko cauthAI hisse meM ThaharAveM, usa se ardhabhAga dUdha, ardhabhAga ghI (sneha ) dUdha va ghI se [ sneha ] cauthAI bhAga auSadhakalka / ina saba ko ekatrA pakAkara ghRta ke aMza avazeSa rahane para utAraleM / yaha pUjyapAda AcArya ke dvArA kahA huA snehapAka kA lakSaNa va vidhAna hai // 24 // snehapAkakA trividhabheda proktaghRtAdiSu pravihitAkhilapAkavidhivizeSite / / SveSu samastamarimatabhaMdavikalpakRtaH prazasyate // . . pAkamiha tridhA prakaTayaMti mRduM varacikkaNaM khraa-| yujvalacikkaNaM ca nijanAmaguNairapi zAstravedinaH // 25 // bhAvArtha:-uparyukta prakAra ghRta Adi ke pAka ke viSaya meM jo AcAryoM ke paraspara matabheda pAyA jAtA hai, ve sarva prakAra ke vibhinna mata bhI hameM mAnya hai| sneha pAka tInaprakAra se vibhakta hai / eka mRdupAka, dUsarA cikkaNapAka, tIsarA kharacikkaNa pAka, isa prakAra apane nAma ke anusAra guNa rakhanevAle tIna pAkoM ko zAstrajJoneM kahA hai // 25 // mRducikkaNakharacikkaNapAkalakSaNa. snehavarauSadhAdhikavivekaguNaM mRdupAkamAdizet / snehaviviktakalkabahupicchilato bhavatIha cikkaNaM // kalkamihAMgulidvaya vimardanataH sahasaiva vrtulii-| bhUtamavekSya taM kharasucikkaNamAhuratotidagdhatA // 26 // Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrsNgrhaadhikaarH| (535) bhAvArthaH-sneha pakAte 2 jaba taila va usa meM DAlA huA auSadha alaga 2 [ taila alaga, auSadha alaga, taila auSadha ghule nahIM ] ho jAye ise mRdupAka kahate haiN| jisa kalka meM taila kA aMza bilakula na ho, lekina vaha livalivAhaTa se yukta ho, aise pAka ko cikkaNa arthAt madhyapAka kahate haiM / jisa kalka kI donoM aMguliyoM se mardana [ masalane ] karane para zIghra hI gola vA battIsA bana jAve to isa pAka ko kharacikkaNa pAka kahate haiM, [ dagdha pAka nirguNa hotA hai ] // 26 // sneha AdikoM ke sevana kA pramANa. snehaparipramANaM poDazikAkuDuvaM dravasya cUrNa / viDAlapAdasadRzaM varakalkamihAkSamAtrakaM // sevyamidaM vyovlshriirvikaarvishesstotihii-| ... nAdhikatAM vadaMti bahusaMzamanauSadhasaMgrahe nRNAm // 27 // - bhAvArthaH-jo rogazamanArtha saMzamana auSadhaprayoga kiyA jAtA hai, usa meM sneha [ ghRtatala ] cUrNa va kalka ke sevana kA pramANa eka 2 tolA hai / drava padArtha (kAthAdi ) kA pramANa eka kuDaba ( 16 tolA ) hai / lekina rogI ke vaya, zakti, zarIra, vikAra roga] kI prabalatA aprabalatA, Adi ke vizeSatA se arthAt usa ke anusAra ukta mAtrA se kamatI yA baDhatI bhI sevana karA sakate haiM / aisA saMzamana auSadha saMgraha meM manuSyoM ke liye AcAryapravaroneM kahA hai // 27 // - rasoMke tresaTha bheda.. . . .... .. ekvrdiktrikctusskspNcssttkbhedbhN| gairakhilai rasAstrikayutAdhikaSaSTivikalpakAlpatA // tAnadhigamya dossrsbhedvidurjinpuurvmdhyp-|| vAdapi karmanirmalaguNo bhiSagatra niyujya sAdhayet // 28 // . bhAvArtha:- [aba rasoM ke tresaTha bheda kahate haiM ] eka 2 rasa, do 2 rasoM ke ? saMyoga, tIna 2 rasoM ke saMyoga, cAra 2 rasoM ke saMyoga, pAMca 2 rasoM ke saMyoga va chahoM rasoM ke saMyoga se kula rasoMke vesaTha bheda hote haiN| doSabheda rasabheda, pUrvakarma .. madhyakarma va pazcAtkarma ko jAnanevAlA nirmalaguNayukta vaidya, rasabhedoM ko acchI taraha jAna kara, unheM doSoM ke anusAra prayoga kara ke, rogoM ko sAdhana kareM / / rasabhedoM kA khulAsA isa prakAra haiM-eka 2 rasa kI apekSA chaha bheda hote..... Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake haiM [ kyoM ki rasa chaha hI haiM ] jaise 1 maghura rasa (mIThA) 2 amla (khaTTA ] rasa, 3 lavaNa [namakIna ] rasa, 4 kaTuka ciraparA] rasa, 5 tikta (kaDavA) rasa, 6 kaSAya (kaSailA)rasa. do 2 rasoM ke saMyoga se 15 bheda hote haiM / 1 madhurAmla, 2 madhuralavaNa, 3 madhura tikta, 4 madhurakaTuka, 5 madhurakaSAya. isa prakAra madhura rasa ko anya rasoM meM milAne se 5 bheda hue| 1 amlalavaNa, 2 amlakaTuka, 3 amlatikta, 4 amlakaSAya, isa prakAra amlarasa ko anya rasoM ke sAtha milAne se 4 bheda hue| 1 lavaNatikta, 2 lavaNakaTuka, 3 lavaNakaSAya. isa taraha lavaNarasa anya rasoM ke sAtha milAne se 3 bheda hue| 1 kaTukatikta, 2 kaTukakaSAya, isa prakAra kaTuka ko tikta te milAne se 2 bheda hue| tiktakaSAya ina donoM ke saMyogase eka bheda huA / isa prakAra 15 bheda hue / tIna 2 rasoM ke saMyoga se 20 bheda hote haiM / vaha isa prakAra hai / madhura ke sAtha do 2 rasoMke saMyoga karane se utpanna daza bheda. 1 madhurAmlalavaNa, 2 madhurAmlaka Taka, 3 madhurAmlAtakta, 4 madhurAglakaSAya, 5 madhuralavaNa kaTuka, 6 madhuralavaNatikta, 7 madhuralavaNakaSAya, 8 madhurakaTukatikta, 9 madhurakaTukakaSAya, 10 madhuratikta kaSAya / amlarasa ke sAtha madhura vyatirikta anya rasoM ke saMsarga se janya chaha bheda / 1 amlalavaNa kaTuka, 2 amlalavaNatikta. 3 amlalavaNa kaSAya, 4 amlakaTukaSAya, 5 amlakaTutikta, 6 amlatiktakaSAya / lavaNa rasa ke sAtha saMyogajanya tIna bheda / 1 lavaNakaTukatikta, 2 lavaNakaTukapAya, 3 lavaNatiktakaSAya / kaTukarasa ke sAtha saMyogajanya eka bheda 1 kaTutiktakaSAya / isa prakAra 20 bheda hue / cAra cAra rasoM ke saMyoga se 15 bheda hote haiN| isa meM madhura ke sAtha saMyogajanya daza bheda amlarasa ke sAtha saMyoga se utpanna bheda cAra, lavaNa ke sAtha saMsargajanya bheda eka hotA hai / isa prakAra paMdraha hue / isa kA vivaNa isa prakAra hai / / 1 madhurAmlalavaNakaTuka, 2 madhurAmlalavaNatikta, 3 madhurAmalalavaNakaSAya, 4 madhurAmalakaTukakaSAya, 5 madhurAmlakaTukatikta, 6 madhuralavaNatiktakaTuka, 7 madhurAmlatiktakaSAya, 8 madhuralavaNakaTukakaSAya, 9 madhurakaTutiktakaSAya, 10 madhuralavaNa tiktakaSAya. - 1 amlalavaNakaTutikta, 2 amlalavaNakaTukaSAya, 3 amlalavaNatiktakapAya, 4 amlakaTutiktakaSAya / 1 lavaNakaTutiktakapAya // pAMca rasoM ke saMyoga se 6 bheda hote haiM / vaha nimnalikhitAnusAra hai / 1 madhurAmalalavaNakatikta 2 madhurAmlalavaNakaTukaSAya 3 madhurAmlalavaNatikta kaSAya, madhurAmlakaTutiktakaSAya, madhuralavaNakaTutiktakaSAya / Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrsNgrhaadhikaarH| (537) isa prakAra madhurAdi rasa ke saMyoga se 5 bheda hue| 1 amlalavaNakaTutiktakaSAya allAdirasoM ke saMyoga se, yaha eka bheda huaa| chahoM rasoM ko eka sAtha milAne se eka bheda hotA hai yathA madhurAmlalavaNakaTutikta kaSAya / isa prakAra kula rasoM ke tresaTha bheda kA vivaraNa samajhanA cAhiye // 28 // . ayogAtiyogasuyogalakSaNa. srvmihaakhilaamyviruddhmyogmtipryogmu-| dyadvarabheSajairatiniyuktamazeSavikAravigrahaM // smygitHpryogmupdissttmupkrmbhedsaadhn-| rAyuraraM vicArya bahuriSTamaNairavabudhya sAdhayet / / 29 // bhAvArtha:-jo auSadhaprayoga roga ke liye harataraha se viruddha hai use ayona kahate haiM / jo roga ke zakti kI apekSA [ aviruddha hote hue bhI.] adhikamAtrA se prayakta hai use atiyoga kahate haiN| jo yoga roga ko nAza karane ke liye sarva prakAra se anukUla hai ataeva roga ko pUrNarUpeNa nAza karane meM samartha hai use samyagayoga yAhate haiM / vaidya ko ucita hai ki ariSTa samUhoM se rogI ke Ayu ko vicAra kara, arthAt AyukA pramANa kitanA hai, isa bAtako jAnakara, aneka bhedase vibhakta upakrama (pratIkAra) rUpI sAdhanoM se roga ko sAdhanA cAhiye, [ cikitsA karanI cAhiye ] // 29 / / riTavarNanapratijJA. svsthjnodbhvaanydhikRtaaturjiivinnaashtri-| zAnyapi cAruvIraninavacoditalakSaNalakSitAni tAnyatra nirUpayAmyakhilakarmaripUnapahaMtumicchatAM / tatvavidAM nRNAmamalamuktivadhUnihitAbhikAMkSiNAm // 30 // ___ bhAvArthaH- aba AcArya kahate haiM ki jo bhavya khatvavettA saMpUrNa karmazatruoMko nAza kara muktilakSmI ko varanA cAhate haiM, una ke liye hama svastha manuSya meM bhI utpanna rogI ke prANa ko nAza karane ke liye kAraNabhUta riSTa [ maraNacinhoM ] kA nirUpaNa zrI mahAvIrabhagavaMta ke bacanAnusAra lakSaNasahita kareMge // 30 // riSTase maraNakA nirNaya. meghsmunntairaadhikvRssttirivessttvishissttrisstts-| , darzanato nRNAM maraNamapyacirAdbhavatIti taanyshe-|| Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (538) kalyANakArake pAgamapAragasvamanasaiva vicArya nizcitaM vadeta / svapnavikAraceSTitaviruddhavilakSaNato vicakSaNaH // 31 // bhAvArtha:-samastazAstro meM pravINa vaidya jaise atyadhika bAdaloM ke honepara varmata honA anivArya kaha sakate haiM, usI prakAra viziSTa maraNacinhoMke prakaTa hone se maraNa bhI zIghra avazya hotA hai, aisA apane mana meM nizcaya kara kaheM / vikRtasvapna, viruddhaceSTA, va viruddhalakSaNa, inase Ayu kA nirNaya kara sakatA hai evaM maraNa kA jJAna kara sakatA hai // 31 // maraNasUcakasvapna. svapnagato'tikaMTakatarUnadhirohati cedbhayAkulo / bhImaguhAMtare'pi girikUTataTAtpatati hyadhomukhaH // yastha zirogalorasi tthocchritvennugnnprkaar-| tAlAdisamudbhavo bhavati tajjanamAraNakAraNApaham // 32 / / bhAvArtha:-- yadi rogI svapna meM vyAkula hokara apane ko tIvrakaMTakavRkSa para caDhate hue dekhatA ho, koI bhayaMkara guphA meM praveza kara rahA ho, koI parvata vagairaha se nIce mukhakara giratA ho evaM yadi rogI ke zira, gala va hRdaya meM UMce bAMsa va usI prakAra ke UMce tAla [ tADa | Adi vRkSoM kI utpatti mAlUma paDatI ho to yaha saba usake maraNacinha haiM aisA samajhanA cAhiye arthAt ye lakSaNa usa ke honevAle maraNa ko batalAte haiM // 32 // yAnakharoSTragardabhavarAhamahAmahiSograrUpasa- / byAlamRgAn vrajet samAdhiruhya dizaM tvaritaM ca dakSiNaM // . tailaviliptadeimasitA vanitA bathavAtiraktamA- / lyAMvaradhAriNI parihasantyasakRtparinRtyatIva san // 33 // . pretagaNassazalya bahubhasmadharairathavAtmabhRtyaba- / gairatiraktakRSNavasanAvRtaliMgibhiraMganAbhira-- / / tyaMtavirUpiNIbhiravagRhya naro yadi nIyate'tra / kAryAsatilotthakalkakhalalohacayAnapi yaH prapazyati // 34 // Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrasaMgrahAdhikAraH / (539) ... bhAvArtha:-jo svapnameM khaccara, UMTa, gadhA, sUara, bhaiMsa va bhayaMkara vyAghra (zera) Adi kara mRmoMpara caDhakara zIghra hI dakSiNa dizA kI ora jAte hue dRzya ko dekha rahA ho, zarIra para tela lagAye hue svayaMko lAlavastra va mAlA ko dhAraNa karanevAlI kAlI strI bAra 2 parihAsa karatI huI, nAcatI huI bAMdhakara lejA rahI ho, zalya ( kAMTe) va bhasma ko dhAraNa karanevAle pretasamUha, athavA apane naukara yA atyaMta lAla vA kAle kapaDe pahane hue sAdhu, atyaMta vikRta rUpavAlI strI, yadi rogI ko pakaDakara kahIM le jAte hue dRzya ko dekha rahA ho, jo rUI, tila ke kalka, khala, lohasamUhoM ko svapna meM dekhatA ho to samajhanA cAhiye yaha saba usa rogI ke maraNa ke cinha haiN| aise rogIkI cikitsA na karanI cAhiye // 33 // 34 // viziSTa rogoM meM viziSTa svapna va niSphalasvapna. zoNitapittapANDukaphamArutarogiSu rktpaatpaa-| NDuprakarAruNAbhabahuvastunidarzanato mRtistu te|| So kSayarogiNAmapi ca vAnarabaMdyutayA ythaapk-| tyAtmaviciMtitAnyakhiladarzanakAnyaphalAni varjayet // 35 // bhAvArtha:-raktapittase pIDita lAla, pAMDurogA paliA, kapharogI sapheda va vAtaroga se pIDita lAla varNa ke bahuta se padArthoMko dekheM aura kSayaroga se pIDita manuSya baMdara ko mitra ke sadRza athavA usa ke sAtha mitrAtA karate hue dekheM to ina kA jarUra maraNa hotA hai / jo svapna rogI ke prakRti ke anukUla ho, abhinna svabhAvavAlA ho evaM saMskAra gata ho [jo viSaya va vastu bAra bAra citavanA kiyA huA ho vahI svapna meM najara AMveM] aise svapna phalarahita hote haiM // 35 // duSTa svapnoM ke phala. svasthajano'cirAdadhika rogacayaM samupaiti cAturo / mRtyumukhaM vishtysdRshaasurnisstthurruupdussttdu-|| svapnanidarzanAdaralalAmasukhAbhyudayaikahetusu-. / svapnagaNAnbravImyurutarAmayasaMhatibhedavedinam / / 36 // bhAvArtha:--pUrvokta prakAra ke asRdRza va rAkSasa jaise bhayaMkara, duSTa svapnoM ko yadi svastha manuSya dekheM to zIghra hI aneka prakAra ke rogoM se grasta hotA hai| rogI Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (540) kalyANakArake dekheM to zIghra mRtyumukhapara jAtA hai / aba vistRta rogasamUhoM ke bheda ko jAnanevAloM ke liye atyukRSTa sukha va abhyudaya ke hetubhUta zubhasvapnoM ko kaheMge // 36 // .... zubhasvapna. paMcagurUngurUnarapatInvaraSoDazajainasaMbhava- / svapnagaNAnjineMdrabhavanAni manoharamitrabAMdhavAn / ndiismudrjlsNtrnnonntshailvaajisdvaarnnaa-| rohaNAnyapi ca saukhyakarANyadhipazyatAM nRNAm / / 37 // . . . bhAvArtha:-joga rogI svapna meM paMcaparameSThI, apane guru, rAjA, jineMdra zAsana meM batalAye hue solaha svapma, jineMdramaMdira, suMdara mitra bAMdhava Adi ko dekhatA ho evaM apaneko nadI samudra ko pAra karate hue, unnata parvata, suMdara ghoDA va hAthIpara calate hue dekhatA ho yaha saba zubha cinha haiM / rogIke liye sukhakara haiM // 37 // anya prakAra ke ariSTalakSaNa. marma updrvaanvitmhaamypiidditmugrmrmro-| . gavyathitAMgayaSTimathavA tamItasamastavedanam // tyaktanijasvabhAvamasitadvijatadrasanoSThaniSThuraM / stabdhanimagnaraktaviSamekSaNamudgatalocanaM tyajet // 38 // - bhAvArtha:-jo marma ke upadrava sne saMyukta mahAmaya pIDita hai, bhayaMkara marmarogase pa'kulita hai, jisa kI samastavedanAyeM apane Apa akasmAt cikitsAke vinA zAMta hogayI hoM, zarIrakA vAstavikasvabhAva ekadama badala gayA ho, dAMta kAle paDagaye hoM, jIbha va oMTha kAlI va kaThina hogayI hoM, AMkheM stabdha [ jakaDajAnA ] nimagna ( aMdara kI ora ghusajAnA ) lAla va viSama hogaI hoM athavA AMkhe ubharI huI ho, aise rogIkI cikitsA na kara ke choDa denA cAhiye / arthAt ye usa rogI ke maraNa cinha haiM / ina cinhoM ke prakaTa honepara rogI kA maraNa avazya hotA hai // 38 // pazyati sarvameva vikRtaakRtimaartvishessshdvjaati| vikRti zruNoti vikRti parijighrati gaMdhamanyataH // . sarvarasAnapi svayamapetaraso virasAnbravIti yH| sparzamaraM na vetti vilapatyabalastamapi tyadbhiSak / / 39 // . Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrsNgrhaadhikaarH| (511) bhAvArthaH--jo rogI sarvarUpa ko vikRtarUpa se dekhatA hai, ArtanAda jaise viSkRta zabda ko sunasA hai, gaMdha ko bhI vikRtarUpa se sUMghatA hai, apanI jivhA meM rakha rahita, vikArasvAda ( nisvAda ) athavA vikRta rasavAlI honese sampUrNa rasoM ko virasa kahatA hai, sparzako bhI nahIM jAnatA evaM 'lApa karatA hai, nirbala hai, aise rogI ko vaica asAca samajhakara choDa deveM // 39 // AnanasaMbhRtazvayathuraMghrigataH purussN-| haMti tadaMghrijopyanutadAnanagaH pramadAM- // gaguhyagatastayormatikarordhazarIragato- / pyardhatanorvizoSaNakaraH kurute maraNaM // 40 // bhAvArtha:--puruSa ke mukha meM zotha utpanna hokara kramazaH pAda meM calA jAve to aura strI ke prathama pAda meM utpanna hokara mukha meM AjAveM to, mAraka hotA hai / guhya bhAga meM utpanna zotha, evaM zarIra ke ardhabhAga meM sthita hokara ardhazarIra ko sukhAnevAlA zotha strIpuruSa donoM ko mAraka hotA hai // 40 // yo vipriitruuprsgNdhvivrnnmukho| netrarujAM vinA sRjati zItalanetrajalam // daahnkhdvijaannsmudgtpusspsug-| rbhAtisitAsitairaruNitairanimittakRtaiH / / 41 // bhAvArtha:-jo rogI viparIta rUpa rasa gaMdhAdikoM kA anubhava karatA ho, jisakA mukha vivarNa (viparIta varNayukta ) hogayA ho, jisa ke netra se koI netraroga ke na honepara bhI zItala pAnI baharahA ho, jisa ke zarIra meM akasmAt dAha aura nAkhUna, daMta va mukhamaNDala meM AksmAt sapheda, kAle va lAla puSpa ( golabiMdu ) utpanna hogaye hoM, to samajhanA cAhiye ki usa rogI kA maraNa atyaMta sannikaTa hai // 41 / / anyariSTa. yazca divAnizaM svapiti yazca na ca svapiti / spRSTalalATakUTaghaTitoThUitabhUriziraH // yazca malaM bRhatsRjati bhuktivihiintnu-| . ryaHpalapanAtpatatyapi sacetana eva naraH // 42 // , | Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (542) kalyANakAraka yazca samastalokamapi dhUmahimAMbuvRtaM / / yazca parAvalaM likhati tadvivarAkulitaM // yazca rajovikIrNaravi pazyati cAtmavapuH / yazca rujaM na ghetti dahanAdikRtAM manujaH // 43 // yazca na pazyati praviditapatibicamaraM / yazca niSevyate kanakamAkSikapaddhatibhiH // yazca divAkaraM nizizaziAtivanyanikaM / yazca zarIriNaM samupalakSayati prakaTam // 4 // yasya lalATapaTTamupayaMti ca yUkagaNA / yasya shirsykaarnnvikiirnnrjonicyH|| yasya nimagnameva hanuvilaMbabRhadvaSaNaM / yasya vinaSTahInavikRtasvaratA ca bhavet // 45 // yasya sitaM tadapyasitavacchuSiraM ghnv-| ghasya divA nizeva bRhadapyatisUkSmataraM // yasya mRdustathA kaThinavaddhimamapyahimaM / yasya samastavastu viparItaguNaM tu bhavet // 46 // sAnparidRtya duSTabahuriSTagaNAn manujAn / sAdhu vicArya ceSTitanijasvabhAvaguNaiH // vyAdhivizeSavidbhiSagazeSabhiSakpavaraH / sAdhyatamAmayAnsatatameva sa sAdhayatu // 47 // bhAvArtha:-jo rogI dina rAta sotA ho, jo bilakula nahIM sotA ho, jisa ke lalATa pradeza meM sthita zirAyeM uThI huI najara AtI hoM, jo bhojana na karane para bhI bahuta mala visarjana karatA ho, mUrchita na hone para bhI baDabaDa karate hue gira paDatA ho, sampUrNa loka ko, dhUvAM, osa, va pAnase vyApta dekhatA ho, mahItala ko rekhA va raMdhroM [chidra sUrAka ] se vyApta dekhatA ho, apane zarIra para dhUla vikhera letA ho, (athavA apane zarIra ko dhUli se vyApta dekhatA ho, ) agni se jalane va zastrAdika se bhida ne chida ne Adi se utpanna vedanAoMko bilakula nahIM jAnatA ho, darpaNAdika meM apane pratibimba ko nahIM dekhatA ho, jisa para [ snAna se zarIra sApha hone ke pazcAt. bhI] kanakamAkSika ( sunerI raMgavAlI makhkhiyAM ) samUha A baiThatA ho, rAtri meM sUrya ko, dina meM caMdra ke sadRza kAMtiyukta sUrya ko va na rahate hue bhI agni va vAyu ko dekhatA Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrsNgrhaadhikaarH| - arana ho, jo preta rAkSasa Adi prANiyoM ko acchI taraha dekhatA ho, jisa ke lalATa para yUka [ jU ] samUha Akara baiTha jAtA ho, zira binA kAraNa raja se [ dhUla Adi ] vyApta ho jAtA ho, hanu gaharI mAlUma paDatI ho, nAka alpa athavA vikRta hogayI ho, jisako sapheda vastu bhI kAle dikhate hoM, chidrasahita bhI chidarahita [ Thosa ] dikhate hoM, dina, rAtri ke samAna dikhatA ho, baDA bhI sUkSmarUpa se dikhatA ho, mRdu bhI kaThina mAluma hotA ho, ThaNDA bhI garama mAluma hotA ho, arthAt jise samasta padArtha viparIta guNa se dikhate hoM aise maraNacinhoMse yukta manuSyoMko unake svabhAva, ceSTA, guNa AdiyoMko se acchI taraha vicAra kara ke, usa rogIko cikitsA meM pravINa kuzala vaidha sAdhya rogoM ko bahuta prayatna ke sAtha sAdhana kareM arthAt cikitsA kreN|| 42 // 43 // // 44 // 45 // 46 // 47 // riSTalakSaNakA upasaMhAra aura marmavarNana pratikSA. poktAnetAniSTariSTAnmanuSyAn / tyaktvA dhImAn marmasaMpIDitAMzca // jJAtvA vaidyaH prArabhettacikitsAM / yatnAdvakSye marmaNAM lakSaNAni // 48 // bhAvArtha:-uparyukta prakAra ke maraNacinhoM se yukta rogiyoMko evaM marma pIDAse vyApta rogayoMko buddhimAn vaidya chor3akara bAkIke rogiyoMkI cikitsA kreN| aba bahuta yatnake sAtha marmoM kA lakSaNa kaheMge // 48 // zAkhAgata marmavarNana. kSima va talahRdaya marma. pAdAMgulyaMguSThamadhye tu marma / kSipraM nAmnAkSepakenAtra mRtyuH // tanmadhyAMbalyAmAnupUrvya talasya / mAhurmadhye duHkhamRtyu hRdAkhyam // 49 // bhAvArtha:--pAda kI aMgulI va aMgUThe ke bIca meM " kSipra" nAma kA marmasthAna hai| vahAM bhirane se AkSepaka vAtavyAdhi hokara mRtyu hotI hai / madhyamAMgulI ko lekara pAdatala ke bIca meM "talahRdaya" nAma kA marma sthAna hai| vahAM bhidane se pIDA haoNkara mRtyu hotI hai // 19 // . Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (544) !: kalyANakArake AAAAAA. kUrcakUrca ziragu'pha marma.. madhyAtpAdasyobhayatrIpariSTAt / phU! nAmnAtra kSate tadbhamaH syAt / / gulphAdhastAkUrcazIrSotiduHkha / zopho gulphe stabdhamuptisvarukca // 50 // bhAvArthaH pAdatala ko madhya [kSipramarma ]. se Upara kI ora [ paMjekI tarapha ] donoMtarapha " kUrca" nAma kA marma hai / vahAM jakhama hone para pAda meM bhramaNa vA kampana hotA hai| gulpha kI saMdhi se nAce [donoM bAjU ] " kUrcazira" nAma kA mama hai| vahAM vidhane se sUjana aura pIDA hotI hai| pAda aura jaMghA kI saMdhi meM " galpha " nAma kA marma hai| vahAM coTa lagane se, stabdhatA [ jakaDa jAmA ] supti (sparza jJAna kA nAza ) aura pIDA hotI hai // 50 // iMdravasti jAnumarma. pANipratyardhasvagaMdhArdhabhAge / raktasrAvAdidravastI mRtissyAt / / jaMgho?H saMdhau tu jAnunyamAMdhaM / ..... khaMjatvaM tatra kSate vedanA ca // 51 / / / bhAvArthaH- eDI ko lekara ( eDI ke barAbara ) Upara kI ora piMDalI ke madhya bhAga meM " iMzvasti" nAma kA marma hai| vahAM coTa lagane vA bidhanese, raktasrAva hokara maraNa hotA hai / piMDalI aura usa kI joDa meM " jAnu" [ghuTanA ] nAmakA marma sthAna hai| vahAM kSata hone para laMgaDApana, aura paDiA hotI hai / / 51 // ANi va uvAmarmaH jAnunyU vyaMgulAdANirukca / sthAbdhyaM sakthanaH zophabRddhiH kSate'smin // Urvomadhye syAdihoti marma / ..raktasrAvAtsakthina zophakSayazca // 52 // . . ... bhAvArtha:-jAnu ke Upara (donoM tarapha) tIna aMgula meM ANi nAmakaH marma hai, jisa ke kSata honepara pIDA sAthala kI stabdhatA va zophakI vRddhi hotI hai| Uru [sAthalI ke bIca meM UrvI nAmaka marma hai / vahAM viMdhane se rakta srAva hone ke kAraNa, sAthala Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrasaMgrahAdhikAraH / meM sUjana hotI hai // 52 // " rohitAkSa marma. UostUva vaMkSaNasyApyadhastAdUrormUle rohitAkSe'pi tadvat / pakSAghAtaHsakthizopho'srapAto mRtyu syAtmANinAM vedanAbhiH // 53 // bhAvArtha:-urvI marma ke Upara vaMkSaNasaMdhi ke nIce usa ( sAthala ) ke mUla meM ""rohitAkSa" nAma kA marma hai| vahAM kSata hone para raktasrAva hone se pakSAghAta, (lakuA) va paira meM sUjana hotI hai| kabhI 2 atyaMta pIDA ke sAtha prANiyoM kA maraNa bhI hojAtA he // 53 // viTapamarma. aNDasyAdho vaMkSaNasyAMtarAle zukradhvaMsI syAdviTIpAkhyamarma / 5. sakna kasmin tAnyathaikAdazaiva sakthyanyasmin bAhuyugme'pi tadvat // 54 // - bhAvArtha:--aNDa va vaMkSaNa saMdhi ke bIca meM " viTapa" nAma kA marma hai / vahAM kSata honepara zukradhAtu kA nAza hotA hai [ isIliye napusaMkatva bhI hotA hai ] isa prakAra eka TAMga meM gyAraha marma sthAna hue| isI prakAra dUsarI TAMgameM donoM hAthomeM gyAraha . 2 marma sthAna jAnanA cAhiye // 54 // pAde gulphasujAnusadviTapanAmAnyeva vaishessto| / bAhau tanmANibaMdhakUrparalasat kkssaaksssNdhaarnnaa-|| khyAni syuH kathitA upadravagaNAzcAtrApi sarve ctu-| zcatvAriMzadihAkhilAni niyataM mANi zAkhAsvalaM // 55 // bhAvArtha:-Upara kahA gayA hai ki jo pAvoM ke marma hote haiM ve hI hAtha meM hote haiM / lekina ina donoM meM paraspara itanA vizeSa hai ki jo paira meM gulpha, jAnu viTapa marma haiM hAtho meM una kaM jagaha kramazaH maNibaMdha, kUrpara, kakSadhara mAma kA marma jAnanA / arthAt gulma ke sthAna meM " maNibaMdha' jAnu ke sthAna meM " kUpara" viTapha ke sthAna meM " kakSadhara" samajhanA caahiye| ina marmoM ke bidhane se, ye lakSaNa prakaTa hote haiM jo gulphAdika meM hote haiM / isa prakAra zAkhAoM [ hAtha paira ] meM 44 ca vAlIsa nizcita marmoM kA varNana huA // 55 // gudadvastinAbhimarmavarNana, atha pravakSAmyudarorasasthitAnazeSamarmANi vizeSalakSaNaH / gude ca bastI varanAbhimaNDale kSate va sadyo maraNaM bhavennRNAm // 56 // mAmaloSamANi vizeSalakSaNaH / Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (556) kalyANakAraka bhAvArtha:--aba peTa va hRdaya meM rahanavAle sampUrNa marmo ko una ke vizeSa lakSaNa kathana pUrvaka kaheMge aisI AcArya pratijJA karate haiN| apAnavAyu va malake nikalaneke dvArabhUta bRhadaMtra se milA huA jo guda hai vahI " guda marma " hai / kamara ke bhItara jo mUtrAzaya [ mUtra Thaharane sthAna ] hai vahI " batti marbha " kahalAtA hai / AmAzaya va pakkAzaya ke bIca meM zirAoM se utpanna jo nAbhisthAna hai, vaha "nAbhimarma" kahalAtA hai| ina tInoM marma sthAnoM ke kSata honepara manuSyoM kA sadya [ usI vakhata ] hI maraNa hotA hai // 56 // hRdaya, stanamUla, stanarohitamarmalakSaNa urasyathAmAzayamArgasaMsthitaM stanAMtare taddhadaye hataH punaH / karoti sadyo maraNaM tathAMguladvayepyadhastAtstanayorihApare / / 57 / / kaphAdhikena stanamUlamarmaNi kapha prakopAnmaraNaM bhavennRNAm / stanopari caMgulatastu marmaNI saraktakopAtstanarohito tayA // 58 / / bhAvArtha:- chAtI meM donoM ratanoM ke bIca, AmAzaya ke Upara ke dvAra meM sthita, jo hRdaya hai (jo rakta saMcAlana ke liye mukhyasAdhanabhUta hai) vaha "hRdaya marma" kahalAtA hai| vahAM kSata honepara usI vakhata maraNa hotA hai / donoM stanoM [ cUciyoM ] ke nIce do aMgulapradeza meM " ratanamUla " nAma kA marmasthAna hai| vahAM kSata hove to kaphaprakopa se, arthAt prakupitakoSTha meM kapha bharajAne se mRtyu hotI hai / donoM cUciyoM ke Upara do aMgula pradeza meM " ratanarohita" nAmaka do marma rahate haiN| vahAM kSata hoveM to rakta prakupita hokara [ rakta koSTha meM bharajAne se ] maraNa hotA hai / / 57 // 58 // kapAla, apastambhamabhalakSaNa. arthAsakUTAdupari svapArthayoH kapAla phAkhye bhavatastu mrmnnii| sayozca mRtyU rudhire'tipUyatAM gata punarvAtavahe tathApare // 59 // pradhAnanADyArubhayatra vakSaso mtestvpstNbhvishessmrmnnii| satazca mRtyurbhavatIha dehinAM svavAtapUrNodarakAsanisvanaiH // 60 / / bhAvArtha:-- asakUToM ( kaMdhoM ke nIce, pAcauM paMsavADoM ) ke Upara " kapAla " nAma ke do marma haiN| yahAM kSata honepara, rakta kA pIpa hokara mRtyu hotI hai / chAtI ke donoM tarapha vAta vahanevAlI do nADiyAM rahatI haiM / una meM " apastambha " nAma ke do marma rahate hai| isa meM kSata hone para udara meM bAta bharajAtA hai ya kAsazvAsa se mRtyu hotI hai // 59 // 60 // 1 ise graMthAMtaro meM apalApa" bhI kahate hai| ------------- Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrasaMgrahAdhikAraH / (547) kaTIkataruNa. proktA dvAdazamarmalakSaNaguNAH kukSau taza vakSasi / prAyaH pRSThagatAnyapi pratipadaM vakSAmi marmANyaham / vaMzasyobhayataH kaTIkataruNe pRSThasya mRle prati // zroNyasthyAzritamarmaNIha kurutaH zukrakSayaH klIvatAm / / 61 // . bhAvArtha:-isa prakAra kukSi va vakSasthAna meM bAraha prakAra ke marmasthAna kahe gaye haiN| aura pIThameM rahanevAle marmasthAnoM ko bhI kaheMge / pITha ke vaMzAsthi ke donoM tarapha, pITha ke mUla meM kamara ke donoM haDDiyo meM " kaTIkataruNa" nAmaka do marma rahate haiN| vahAM kSata hoveM to zukra kA nAza va napuMsakatA hotI hai / / 61 // ___ kukuMdara, nitamba, pAvasAMdhamamalakSaNa. pRSThasyobhayapArthayorghanabahirbhAge tathA marmaNi / vaMzasyobhayataH kukuMdara iti prakhyAtasannAmani // tatra syAtsatataM nRNAM kSatamadhaH kAye ca zophAvaham / ceSTAdhvaMsapara svakAzayanijapracchAdanaM marmaNI / / 62 // zroNIkAMDadhugoparIha niyataM baddhau nitaMbau tataH / zoSaHkAryamadhaHzarIranihitAvanyaM ca marmANyataH // bhoNI pArzvayugasya madhyanilayI saMdhI ca paacdikaa-| vasApUrNamahodareNa maraNaM prApnoti martyaH kSate // 63 // bhAvArtha:--pITa ke donoM pArthI ( paMsavADo) ke bAhara ke bhAga meM, vaMzAsthi (pITha ke bAMsa kI haDDI) ke donoM bAjU " kukuMdara" nAma ke do marmasthAna haiN| una meM coTa laga jAya to zarIra ke nicale bhAga [kabhara se nIce ] meM sUjana athavA ceSTA naSTa hokara maraNa hotA hai| donoM zroNIkAMDa (pUrvokta kaTIkataruNa) se Upara ke bhAzaya [ sthAna ] ko DhakanevAle paMsavADe se baMdhe hue " nitamba " nAmaka do marma haiN| ina meM coTa lagane se, zarIra kA nicalA bhAga sUkha jAtA hai aura durbala hokara maraNa hotA hai / zroNI va donoM pasalIyoMke bIca meM "pArzvasaMdhi' nAmaka do marma sthAna haiN| una meM coTa lagane se, udara ( koThA) meM rakta bharakara mRtyu hotI hai // 62 // 63 // bRhatI, asaMphalaka marma lakSaNa / vaMzasyobhayabhAgatastanayugasyAmUlatopyAyaM / pRSThe'smin bRhatIdvayAbhihitamarmaNyatra raktasute / / Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (548) ... kalyANakArake nanoranwar NANrniamopananaan mRtyuH pRSTatalopari trikagate marmaNyathAsATaka [?] syAtAM tatphalake kSate'pi karayoH svApAtizoSo nRNAm // 64 // bhAvArthaH-- donoM stanoM ke mUlabhAga se lekara sIdhA, pITha meM pRSThavaMza [ pITha ke bAMsa ] ke donoM bhAgataka, " bRhatI " nAma ke do marmasthAna haiM / vahAM abhighAta hone se raktasrAva hokara mRtyu hotI hai / pITha ke Upara ke bhAga meM [pITha ke bAMsa ke donoM tarapha ] trikasthAna se baMdhe hue " asaMphalaka " nAma ke do marma haiM / vahAM jakhama honepara hAtha sUkha jAte haiM athavA sunna paDa jAte haiM // 64 // , kanyA aMsamarmalakSaNa. grIvAMsadvayamadhyabhAganiyatau syAtAM krakanyAMsako / tatra stabdhaziroMsabAhunijapRSTa syAnnaro vakSite / / tAnyetAni caturdaza pratipadaM pRSThe ca mrmaannynu-|| vyAkhyAtAnyata Urdhvajata vihitAzeSANi vakSyAmahe // 65 // bhAvArthaH---grIvA va aMsa [ kAMdhe ] ke bIca meM "krakanyAMsaka' nAma ke do marmasthAna hote haiM / jina meM AghAta hone se zira, aMsa, vAhu va pITha ke sthAna stabdha ( jakaDa jAnA ) hote haiM / isa prakAra pITha meM rahane vAle caudaha prakAra ke marma sthAna kahe gaye haiM / aba haMsalI kI haDDI ke Upara rahanevAle sarva marmasthAnoMko kaheMge / 65 // Urdhvajatrugata marma varNana. kaMThe nADImubhayata ito vyatyayAnnAlamanye / dve dve syAtAmadhikataramarmaNyamI mUkato vA // vaisvaye vA virasa rasanAbhAvato mRtyuranyA / zcASTau grIvAzirAmAtRkA mRtyurUpAH // 66 // bhAvArtha:-kaMTha nADI ke donoM pAryo meM cAra dhamanI rahatI haiN| una meM eka bAjU meM eka " nIlA" eka " manyA " isI taraha dUsarI bAjU meM bhI eka " nAlA, eka " manyA" nAma ke cAra marma sthAna haiN| una meM coTa lagane se gUMgApanA, svara vikAra, jIbha vikRtarasavAlI ( rasa jJAnakI zUnyatA ) hokara mRtyu hotI hai| grIvA ( galA ) ke donoM tarapha, cAra cAra zirAyeM rahatI haiN| una meM 'mAtRkA' nAmaka ATha marma rahate haiN| una meM coTa lagane se usI samaya maraNa hotA hai // 66 / / Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrsNgrhaadhikaarH| ( 519) kRkATikA vidhura marmalakSaNa. grIvAsaMdhAvapi ca zIrSatvakRnmarmaNI dve / syAtAM mRtyonilayanijarUpe kRkATAbhidhAne / / karNasyAdhI vidhura iti marmaNyathA karNasaMdhau / / bAdhiya syAdupahatavatI prokta tatpRSTabhAge // 67 / bhAvArtha:---.kaMTha aura zira kI saMdhimeM mastaka ke barAbara rahanevAle do marma sthAna hote haiM jo sAkSAt mRtyu ke samAna hote haiM / unakA nAma " kRkATikA" haiN| [ ina meM coTa lagane se zirakampane lagatA hai ] kAna ke nIce pIche ke bhAga meM kAna kI saMdhi meM " vidhura " nAma ke do marma haiM / vahAM coTa lagane se baharApana ho jAtA hai // 67 // phaNa apAMgamarmalakSaNa. ghrAMNasyAMtargatamubhayataH srotaso mArgasaMsthe / marmaNyete'pyabhihataphaNe tatra gaMdhapraNAzaH // akSNobAMdhe pratidinakaTAkSe'pyapAMgAbhidhAne / marmaNyAMdhyaM janayava itastatra ghAtAnnarANAM / / 68 // bhAvArthaH-nAka ke aMdara donoM bAjU , chidra ke [sUrAka] mArga meM rahanevAle arthAt chidamAga se pratibaddha, "phaNa" nAmaka do marma rahate haiM / vahAM AghAta pahuMcanese, gaMdhagrahaNa zakti kA nAza hotA hai / AMkhoM ke bAhara ke bhAga meM ( bhrukuTI puccha se nIce ko.) " apAMga " nAma ke do marma haiM / vahAM coTa lagane se aMdhApana ho jAtA hai / / 68 // zaMkha, Avarta, utkSepaka, sthapanI sImetamarmalakSaNa. bhUpucchoparyanugatalalATAnukaNe tu zaMkhau- / tAbhyAM sadyo maraNamatha marmabhruvorUvabhAge // AvAkhyAvamalanayanadhvaMsinI dRssttyupnaa-| vyutkSepAvapyupari ca tayoreva kezAMtajAtau // jIvettatra kSatavati sazalye'thavA pAkapAtA- / bhadramadhye tattadiva viditaM syAt sthapanyekamarma / / paMcAnye ca praviditamahAsaMdhayazcottamAMge / sImaMtAkhyo maraNamapi duzcittanAzonmadaizca // 50 // Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (590) kalyANakArake bhAvArtha:--bhrU puccha ke Upara lalATa va karNa ke bIca meM zaMkhanAmaka do marma sthAna haiN| jinapara AghAta hone se sadya hI maraNa hotA hai / bhra ke Upara ke bhAga meM bAvarta nAmaka do marmasthAna haiN| jinapara AghAta hone se donoM AMkhe naSTa ho jAtI haiN| zaMkhamoM ke Upara kI sImA meM " utkSepaka" nAmaka do marmasthAna hai / ina meM zalya ( tIra ) Adi lage to jabataka una meM zalya ghusA raheM tabataka manuSya jItA hai| athavA svayaM paka kara vaha zalya apane Apa hI girajAve to bhI jItA hai / lekina vaha zalya khIMca kara nikAla diyA jAve to usI samaya mRtyu hotI hai| donoM bhruoM ke bIca meM " sthapanI" nAma kA marma hai / usa meM AghAta hone se, utkSepakamarma jaisI ghaTanA hotI hai / zira meM pAMca mahAsaMdhiyAM [joDa ] haiN| ve pAMca hI saMdhi " sImaMta' nAma se 5 marma kahalAte haiN| vahAM AghAta pahuMcane se cittavibhama va pAgalapanA hokara, mRtyu bhI hojAtI hai // 69 // 70 // zrRMgATaka adhimarmarakSaNa. jihAghrANazravaNanayanaM svasvasaMtarpaNInAM / madhye catvAryamAlinazirANAM ca zrRMgATakAni // sadyo mRtyUnyadhikRtazirAsaMdhibaMdhaikasaMdhau / kezAvartAvadhipatiriti kSipramRtyuH pradiSTaH // 71 // bhAvArtha:-jIbha, nAka, kAna, AMkha ina ko tarpaNa [ tRpta ] karanevAlI cAra prakAra kI nirmala zirAoM ke cAra sannipAta (milApa ) rahate haiN| ve zirAsAnnipAta " zrRMgATaka" nAma ke marma haiN| ve cAra haiN| ina meM AghAta pahuMcane se usI samaya mRtyu hotI hai / mastaka meM [ mastaka ke aMdara Upara ke bhAga meM ] jo zirA aura saMdhi kA milApa hai aura jahAM kezoM ke Avarta [ bhaMvara ] hai| vahI " adhipati" nAmaka marmasthAna hai / yahAM abhighAta hone se zIghra hI maraNa hotA hai // 71 // sampUrNa marmoke pAMca bheda. saptAdhikatriMzadihottamAMge marmANi kaMThaprabhRtISvazeSA-1 NyuktAni paMca prakarANyathAsthisnAyUru saMdhyugrazirAssvamAsaiH // 72 // bhAvArtha:-isa prakAra kaMTha ko Adi lekara mastaka paryaMta saiMtIsa marmasthAna kahe gaye haiN| evaM ve marmasthAna, asthi, snAyu, saMdhi, zirA va mAMsa ke bhedase pAMca prakAra se yathA=asthimarma, snAyumarma, saMdhirma, zirAmarma va mAMsamarma vibhakta haiM // 72 // Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrasaMgrahAdhikAraH / (551) kaTIkataruNAnvitAMsaphalake tathA shNkhkaa| nitaMbasahitAni tAnyamalinAsthimarmANyalaM // sakakSadharakUrcakurcazirasAkrakanyAMsakA- / sabastividhurairapi suviTapaM tathotkSepakAH // 73 // kSipre''Nyapi snAyuparmANyazeSANyuktAnyUz2a saMdhimarmANi vakSye / jAnunyevaM kUpare gulphasImaMtAvartAkhyAzcAdhipenApyathAnye / / 74 // krakATikAbhyAM maNibaMdhako tathA kukuMdure mrmmyorusNdhyH| apAlakAkhyasthapanIphaNastanapradhAnamUlAnyapi nIlamanyakA // 7 // zrRMgATakApAMgasirAdhimAtRkAzcorvI bRhatyUrjitapArzvasaMdhayaH / hanAbhyapastaMbhakalohitAkSakAH mAhuzzirAmarmavizeSavaidinaH // 76 // talahRdayeMdrabastigadanAmayutastanarohitAnyapi / prakaTitamAMsamarmagaNa ityakhilaM pratipAditaM jinaiH // bahuvidhamarmavidbhiSagazeSavipakSagarogalakSaNaH / samucitamAcarettadapi paMcavidhaM phalamatra marmaNAm / / 77 / / bhAvArtha:-kaTIkataruNa, asaphalaka, zaMkha, nitamba nAma ke jo marmasthAna hai ve asthigata marmasthAna haiM arthAt asthimarma hai| kakSadhara, kUrca, kUrcazira, kakanyAMsaka, basti, vidhura, viTapa, utkSepaka, kSipra va ANi nAma ke jo marma kahe gaye haiM ye snAyumarma kahalAte haiM ! jAnu, kUpa, gulpha, sImaMta, Avarta, adhipati, kRkATikA, mANabaMdha kukuMdara itane marma saMvimarma kahalAte haiM / apAlaka ( apalApa ) sthapanI, phaNa, stanamUla, nIlA, manyA, zRMgATaka, apAMga, mAtRkA, uIM, bRhatI, pArzvasaMdhi, hRdaya, nAbhi, apastambhaka, lohitAkSa ye zirAmarma hai aisA sarvajJa bhagavAn ne kahA hai| talahRdaya, iMdrabasti, gudA, stanarohita ye mAMsamarma haiM aneka prakAra ke marmoM ke marma jAnanevAlA vaidya, sampUrNa viparIta va aviparIgata lakSaNoMse roga ko nizcaya kara ucita cikitsA kareM / ina marmoM ke phala bhI pAMca prakAra ke haiM / ataeva phira ( dvitIya prakAra ) se ina sabhI marmoM ke 1 sadhaprANahara, 2 kAlAMtara prANahara, 3 vizalyana, ( zalya nikalate hI prANaghAta karanevAle ) 4 caikalyakara, rujAkara isa taraha, pAMca bheda hote haiM // 73 // 74 // 75 // 76 // 77 // sadyaprANahara va kAlAMtaraprANaharamama. prodyatkaMThazirAgudohRdayabastyuktorunAbhyAM sadA / sadyaH pANaharANi tAnyadhipatiH zakhau ca zrRMgATakaiH // Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: kalyANakArake vakSo marmataleMdrayastisahitaM kSiprANi sImaMtakaiH / pArzva saMdhiyugaM bRhatyapi tathA ghnatyeva kAlAMtarAt // 78 // bhAvArthaH-8kaMTha kI zirA, 1 gudA, 1hRdaya, 1 basti, 1 nAbhi, 1 adhipati, 2 zaMkha, 4 zRMgATaka, ye 19 marma sadyaH prANahara haiN| arthAt ina meM AghAta pahuMcanepara, tatkAla mRtyu hotI hai / 8 vakSasthala [ chAtI ] ke marma, 4 talahRdaya, 4 iMdbasti, 4 kSipra, 5 sImaMta, 2 pArzvasaMdhi, 2 bRhatI, ye 29 marma kAlAMtara prANaghAtaka hai [ ina meM AghAta pahuMcane se, kucha samaya ke bAda maraNa hotA hai ] / / 78 // vizalyana vaikalyakara va rujAkaramarma. utkSepaH sthapanI ca marma suvizalyaghnAnyataH prANinAM / mAnUI viTapoktakakSadharakUrcApAMganIlA krk-|| nyAMsAvarta kukuMdurAMsa phalakodyallohitAkSANibhi- / manyAbhyAM saphaNe nitaMbavidhure tatkaparAbhyAM saha // 79 // krakATikAbhyAM taruNeca marmaNI bhavaMti vaikalyakarANi kaarnnaiH| sakarcazIrSAmANibaMdhagulphako rujAkarANyaSTavidhAni dehinAm / / 80 // ___ bhAvArtha:--1 utkSepaka 1 sthapanI, the. marma vizalyana haiM / arthAt ghusA huA. zalya nikalate hI prANa kA ghAta kara dete haiN| 2 jAnu, 4 urvI, 2 viTapa, 2 kakSadhara , 4. kUrca, 2 apAMga, 2 nIlA, 2 RkanyAMsaka ( aMsa) 2 Avarta, 2 kukuMdara, 2 aMsa-: phalaka, 4 lohitAkSa, 4 ANi, 2 manyA, 2 phaNa, 2 nitamba, 2 vidhura, 2 kUra, .. 2. kRkATika, 2 kaTIkataruNa, ye 48 marma, vaikalyakara haiM / arthAt ina meM coTa lagane se. aMgoM kI vikalatA hotI hai / 4 hAtha pairoM ke kUrcazira, 2 maNibaMdha, 2 gulpha ye ATha marma rujAkara haiM arthAt ina meM AghAta pahuMcane se manuSyoMko atyaMta pIDA athavA kaSTa . hotA hai.|| 79 // 80 // : mAkI saMkhyA sadyaH mANaharANi tAnya mubhRtAmekonasaviMzatiH / kAlAtvizadihekahInavidhinA trINyeva zalyodmAt // catvArizadihASTakottarayutaM vaikalyamasyAvahe- / daSTAveva runAkarAANi satataM mANi saMkhyAnataH // 81 // bhAvArtha:-isa prakAra unnasi marma sadyaH prANaharanevAle haiN| unatIsa marma, Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrasaMgrahAdhikAraH / (553) kAlAMtara meM prANaghAta karanevAle haiN| tIna marma vizalyana haiN| aDatAlIsa bharma vaikalyakAraka haiM / ATha marbha rujAkara haiN| isa prakAra kula 107 marma sthAnoMkA kathana kiyA gayA hai // 81 // pakSAnmarmAbhighAtakSatayutamanujA vedanAbhimriyate / sadvaidyaproktayuktAcaraNavividhabhaiSajyavagaiH kadAcit // jIvatopyaMgahInA badhiracalaziraskandhamUkonmadabhrA-1 ntodRttAkSA bhavaMti svaravikalatayA manmanA gaddAzca / / 82 // bhAvArtha:-- marmasthAnoM meM AghAta pahuMcane se utpanna jakhmase pIDita manuSya, usa kI prabala vedanA se, prAyaH eka pakSa [paMdraha dina ke aMdara mara jAte haiN| kadAcit uttama vaidya ke dvArA kahe gaye, yogya AcaraNoM ko barAbara pAlana karane se va nAnAprakAra ke auSadhoM ke prayoga se baca bhI jAya, to bhI vaha, aMgahIna, baharA, kAMpate hue zira va kaMdhoM se yukta, mUka, pAgala, bhrAMta, UrcanetravAlA, svarahIna athavA manamana, gadgada svaravAlA hokara jItA hai / / 82 / / marmavarNana ke upasaMhAra. marmAguSThasamapramANamakhilaisyAmayairvA kSata- / rante viddhAmihApi madhyamahataM pArthAbhisaMghaTTitam // tattatsthAnavizeSataH prakurute svAtmAnurUpaM phalaM / tadvyAdbhipagatra mohamapanIyAptopadiSTAgamAt / / 83 // bhAvArtha:-marmoM ke pramANa aMguSTa [aMgala ] ke barAbara hai arthAt kucha ma eka aMgula pramANa hai kucha do, kucha tIna / sampUrNa bhayaMkara roga va koI coTa se, marmokA aMta pradeza madhyapradeza yA pArzvapradeza pIDita ho, to una una viziSTa sthAnoM ke anukUla phala (pariNAma ) bhI hotA hai| jaise sadhaHprANahara marma ke aMta pradeza vidhajAya, to vaha [ tatkAla prANanAza karanevAlA bhI ] ka.lAMtara meM mAratA hai / kAlAMtara meM mAraka marma kA 1UrvI, kUrcazira, viTapa aura kakSadhara ye marma eka eka aMgula pramANake haiM / stanamUla, maNibaMdha gulpha ye marma do aMgula pramANavAle haiM / jAnu aura kUrpara tIna 2 aMgula pramANavAle haiM | hRdaya bAsta, kUrca, gudA, nAbhi aura zira ke cAra marma, zRMgATaka aura kapAla ke pAMca marma, evaM gale ke daza marma, 8 mAtRkA, do nIlA, do manyA ye saba cAra cAra aMgula pramANa ke haiN| inako choDakarake jo marmasthAna baca jAte haiM ve saba addhAMgula pramANa ke haiN| 70 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (554) kalyANakArake tama 'aMtapradeza biMdha jAya to vikalatAkAraka ho jAtA hai / sadvaidya ko ucita hai ki Apta 'ke dvArA upadiSTa AgamoM ke AdhAra se ajJAna ko dUra kara viddha marmoM ke sthAnAnukUla jo phala hai una ko dekhakara kaha deM // 83 // ugrAdityAcArya kA guruparicaya. zrInaMdyAcAryAdazeSAgamajJAdjJAtvA doSAn doSajAnugrarogAn / tadbhaSajyaprakramaM cApi sarva prANAvAdAdetadudhdRtya nItam // 84 // ___ bhAvArtha:-sampUrNa AyurvedazAstra ko jAnanevAle, zrInaMdi AcArya kI kRpAse prANAMvAdapUrva zAstra se, udhdata kiye gaye isa aSTAMga saMyukta Ayurveda zAstra ko, aura usa meM kathana kiye gaye tridoSa svarUpa, tridoSajanya bhayaMkara roga va una ko nAza karanevAle auSadha va pratIkArAvIdha ityAdi sarvaviSayoM ko [ sampUrNa Ayurveda zAstra ko jAnanevAle zrInaMdi nAmaka AcAryakI kRpA se ] jAnakara pratipAdana kiyA hai / mukhyAbhiprAya itanA hai ki ugrAdityAcArya ke guru zrInadyAcArya the // 84 // aSTAMgoMke pratipAdaka pRthak 2 AcAryoM ke zubhanAma. zAlAkyaM pUjyapAdapakaTitamadhikaM zalyataMtraM ca paatr-| svAmiproktaM viSogragrahazamanavidhiH siddhasenaiH prasiddhaiH / / kAye yA sA cikitsA dazarathagurubhirmeghanAdaiH zizanAM / vaidyaM vRSyaM ca divyAmRtamapi kathitaM siMhanAdairmunIMdraiH // 85 // . . bhAvArthaH--zrI pUjyapAda AcAryane zAlAkyataMtra, pAtrAkesarI svAmI ne zalyataMtra, / prasiddha AcArya siddhasena bhagavAn ne agadataMtra ca bhUtavidyA [ graharogazamanavidhAna ] dazaratha munIzvara ne kAyacikitsA, meghanAdAcAryane kaumArabhRtya aura siMhanAda munIMdrane vAjIkaraNataMtra va divyarasAyanataMtrA ko baDe vistAra ke sAtha pratipAdana kiyA hai| 1 zalyataMtra. 2 zAlAkyataMtra. 3 agadataMtra. 4 bhUtavidyA. 5 kAyacikitsA. 6 kaumA '.. 1 dvAdazAMga zAstra meM jo dRSTivAda nAma kA jo bArahavAM aMga hai usake pAMca bhedoM meM se eka bheda pUrva (pUrvagata) hai / usakA bhI caudaha bheda hai / ina bhedoM meM jo prANAvAda pUrvazAstra hai usameM vistArake sAtha aSTAMgAyurveda kA kathana kiyA hai / yahI Ayurveda zAstrakA mUlazAstra athavA mUlaveda hai| usI veda ke anusAra hI sabhI AcAryoMne Ayurveda zAstra kA nirmANa kiyA hai / 2 siMhasenai iti ka. pustke| Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrasaMgrahAdhikAraH / ( 555 ) rabhRtya. 7 vAjIkaraNa taMtra va 8 rasAyanataMtra. ye Ayurveda ke ATha aMga haiM / ina AThoM aMgoM ko uparokta AcAryoM ne apane 2 graMtho meM vizeSarIti se varNana kiyA hai yaha piMDArtha hai // 85 // aSTAMga ke pratipAdaka svAmI samaMtabhadra aSTAMgamapyakhilamatra samaMtabhadreH prAMktaM savistaravacovibhavairvizeSAt / saMkSepatA nigaditaM tadihAtmazaktyA kalyANakArakamazeSapadArthayuktam // bhAvArtha:- prAtaHsmaraNIya bhagavAn samaMtabhadrAcAryane to, pUrvokta AThoM aMgoM ko pUrNa rUpa se, baDe vistAra ke pratipAdana kiyA hai arthAt AThoM aMgo ko vistAra ke sAtha pratipAdana karanevAle eka mahAn graMtha kI racanA kI hai / una AThoM aMgoM ko isa kalyANakAraka nAmake graMthameM apane zaktike anusAra, saMkSapase hama [ ugrAdityAcArya ] ne pratipAdana kiyA hai // 86 // graMthanirmANakA sthAna. veMgISatrika liMgadezajananaprastutya sAnUtkaTa | prodyadvakSalatAvitAnanirate siddhaissa vidyAdharaiH // sarvairmadarakandaropamaguhAcaityAlayAlaMkRte / ramye rAmagirau mayA viracitaM zAstraM hitaM prANinAm // 87 // bhAvArtha:- kaliMga dezameM utpanna suMdara sAnu ( parvata ke eka sama bhUbhAga pradeza ) manohara vRkSa va latAvitAna se suzobhita, vidyAoMse siddha vidyAdharoMse saMyukta, maMdarAcala [meru parvata ] ke suMdara guphAoM ke samAna rahanevAle, manohara guphA va caityAlayoM (maMdira) se alakRMta, ramaNIka rAmagiri meM prANiyoM ke hitakAraka, isa zAstra kI hamane ( ugrAdityAcArya ) racanA kI hai // 87 // graMthakartAkA uddeza. na cAtmayazase vinodananimittato vApisa - / tkavitvanijagarvato na ca janAnurAgAzayA- // tkRtaM prathitazAstrametadurujaina siddhAMtami- / tyaharnizamanusmarAmyakhilakarmanirmUlanam // 88 // bhAvArtha:- hamane kIrti kI lolupatA se vA vinoda ke liye athavA apane Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake kavitva ke garva se, yA hamAre Upara manuSyoM ke prema ho, isa Azaya se, isa prasiddha graMtha kI racanA nahIM kI hai| lekina yaha samastakarmIko nAza karanevAlA mahAn jainasiddhAMta hai, aisA smaraNa karate hue isa kI racanA kI hai // 88 // muniyoM ko Ayurveda zAstra kI AvazyakatA. ArogyazAstramadhigamya munirvipazcit / svAsthyaM sa sAdhayati siddhasukhaikahetum / / anyssvdosskRtrognipiidditaaNgo| badhnAti karma nijaduSpariNAmabhedAt / / 89 // bhAvArtha:-jo vidvAn muni ArAgyazAstra ko acchItaraha jAnakara usI prakAra AhAra vihAra rakhate hue svAsthya rakSA kara letA hai, vaha siddhasukhake mArgako prApta kara letA hai| jo svAsthyarakSAvidhAna ko na jAnakara, apane Arogya kI rakSA nahIM kara pAtA hai vaha aneka doSoM se utpanna rogoM se pIDita hokara aneka prakAra ke duSpariNAmoM se karmabaMdha kara letA hai // 89 // Arogya kI AvazyakatA. na dharmasya kartA na cArthasya hI na kAmasya bhoktA na mokSasya pAtA / naro buddhimAn dhIrasatvo'pi rogI yatastadvinAzAdbhavennaiva martyaH // 20 // bhAvArtha:-manuSya buddhimAn, dRDhamanaska hAnepara bhI yadi rogI ho to vaha na dharma kara sakatA hai na dhana kamA sakatA hai aura na mokSasAdhana kara sakatA hai| arthAt rogI dharmArthakAmamokSarUpI catuHpuruSArtha ko sAdhana nahIM kara sakatA / jo puruSArtha ko prApta nahIM kara pAtA hai vaha manuSyabhava meM janma lene para bhI, manuSya kahalAne yogya nahIM hai / kyoM ki manuSya bhava kI saphalatA, puruSArtha prApta karane se hI hotI hai // 90 // ityugrAdityAcAryavaryapraNItaM zAstraM zastraM karmaNAM mrmbhedii| . jJAtvA matyaissarvakarmapravINaH labhyataike dharmakAmArthamokSAH // 91 / / bhAvArthaH- isa prakAra ugrAdityAcAryavaryake dvArA pratipAdita yaha zAstra jo karmoM ke marmabhedana karane ke liye zastrake samAna hai| ise sarvakarmoM meM pravINa koI 2 manuSya jAnakara, dharma, artha, kAma mokSako prApta kara lete haiM / arthAt isa za stra meM pravINa hokara isa ke anusAra apane Arogya ko rakSaNa karake, puruSArthoM ko prApta karanA cAhiye // 91 // Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrsNgrhaadhikaarH| (557) zubhakAmanA. sandavyodbhAsamAnasphuTataramahitassevyamAno viziSTaiH / vIrArAjitairUrjitanijacarito jainamArgApamAnaH / / . AyurvedassalokavratavidhirakhilapANiniHzreyasArtha / stheyAdAcaMdratAraM jinapativihitAzeSatatvArthasAram / / 92 // bhAvArtha:-jo dravyoM ke svarUpa ko spaSTarUpa se batalAnevAlA hai, bhale prakAra se pUjanIya hai, ujvala vIryavAn mahApuruSa bhI jisako sevana (manana abhyAsa dhAraNa Adi rUpa se) karate haiM jisa kA carita [kathana] jaina dharma ke anusAra nirmala hai, doSarahita hai, aise Ayurveda nAmaka vratavidhAna loka ke samastaprANiyoM ke abhyudaya ke liye jabataka isa pRthvI meM sUrya, caMdra va tArA rahe tabataka sthira raheM / yaha sAkSAt jineMdra bhagavaMta ke dvArA kathita samasta tatvArtha kA sAra hai // 92 // zubhakAmanA. bhUyAddhAtrI samastA cirataramatulAtyutsavodbhAsamAnA / jIyAdbharmoM jinasya pravimalavilasadbhavyasatvaikadhAma / / pAyAdrAjAdhirAjassakalavasumatI jainamAgonuraktaH / stheyAjjaineMdravaidya zubhakaramakhilaprANinAM mAnyametat / / 93 // bhAvArthaH-AcArya zubhakAmanA karate haiM ki yaha bhUmaNDala cirakAlataka atula AnaMda va utsava manAte raheM / bhavya prANiyoMke AzrayabhUta zrI pavitrA prakAzamAna jina dharma jayazIla hokara jIte rahe / rAjA adhirAjA loga isa pRthvI ko jainamArga meM anurAgI hokara pAlana karate rheN| isI prakAra samarata prANiyoMko hitakaranevAlA mAnya yaha jaina caidyaka graMtha isa bhUmaNDala meM sthira raheM // 93 // aMtima kathana. iti jinvktrnirgtsushaastrmhaaNbunidheH| sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH // ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsurato / nimRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam // 94 // bhAvArtha:-jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake liye prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdra ke mukhase Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 558 ) kalyANakAraka utpanna zAstrasamudra se nikalI huI bUMda ke samAna yaha zAstra hai / sAthameM jagatakA eka mAtra hitasAdhaka hai [ isaliye isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 94 // ityugrAdityAcAryaviracite kalyANakArake cikitsAdhikAre zAstrasaMgraha taMtra yuktiriti nAma viMzaH paricchedaH / *0 ityuprAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM zAstrasaMgrahataMtrayukti nAmaka bIsavAM pariccheda samApta huA / Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttrtNtraadhikaarH| (559) ayaikaviMzaH paricchedaH uttarataMtra. maMgalAcaraNa. zrImadvIrajineMdramiMdramahitaM vaMdya munIMdvaissadA / natvA tatvavida manoharataraM sAraM paraM prANinAM // prANAyubalavIryavikramakaraM kalyANasatkArakaM / syAttaMtrottaramuttamaM pratipadaM vakSye niruddhottaram // 2 // bhAvArthaH-iMdroMse pUjita va manIMdroM se vaMdita zrIvIra jineMda ko namaskAra kara tatvajJAniyoM ke liye manohara va sarvaprANiyoM ke sAra svarUpa, va una ke prANa, Ayu, bala va vIrya ko baDhAnevAle (kalyANakAraka) saba ko kalyANa karanevAle uttama uttarataMtra kA pratipAdana kareMge // 1 // laghutApradarzana. uktAnuktapadArthazeSamakhilaM saMgRhya sarvAtmanA / vaktuM sarvavidA praNItamadhikaM ko vA samarthaH pumAn // ityevaM suvicArya varjitamapi prArabdhazAstraM budhaiH / / pAraM satpuruSaH prayAtyaramato vakSyAmi saMkSepataH // 2 // bhAvArtha:-sarvajJa dvArA pratipAdita loka ke ukta va anukta samastapadArthIko sarvatobhAvase saMgraha kara pratipAdana karane ke liye, kauna manuSya samartha hai ? isa prakAra acchItaraha vicAra kara choDe hue zAstra ko bhI punaH prAraMbha kara vidvAnoMkI sahAyatA se satpuruSa pAra ho jAte haiM / isaliye yahAM bhI hama vidvAnoM kI sahAyatA [anya AcArya pratipAdita zAstra ke AdhAra ] se usa ko saMkSepa se nirUpaNa krege||2|| Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (560) kalyANakAraka zAstra kI paraMparA. sthAnaM rAmagirigirIMdrasadRzaH sarvArthasiddhipradaM / zrInaMdiprabhavo'khilAgamavidhiH zikSApradaH sarvadA // prANAvAyanirUpitArthamakhilaM sarvajJasaMbhASitaM / / sAmagrIguNatA hi siddhimadhunA zAstraM svayaM nAnyathA // 3 // bhAvArtha:-AcArya kahate haiM ki isa graMtha kI hamane maMdarAcala ke samAna samasta prayojanakI siddhi kara dene meM samartha rAmagiri para baiThakara racanA kI hai aura yaha zrInaMdi AcAryajI ke sadA zikSAprada upadezoM se utpanna hai / evaM sarvajJa ke dvArA pratipAdita prANAvAya nAmaka zAstra meM nirUpita sarvatatva hai| ina saba sAmagriyoM kI sahAyatA se isa kArya meM hameM saphalatA huI / anyathA nahIM hosa ra tI thii| isa zloka kA sAra yaha hai ki prathamataH sarvajJa bhagavAn dvArA pratipAdita isa AyurvedazAstra ko gaNadharoMne dvAdazaga zAstra ke aMgabhUta prANAvAya pUrvagatazAstra meM prathita kiyA hai arthAt isa kA varNana kiyA / AcArya paraMparAgata isa prANAbAya veda ke marmajJa zrI zrI naMdi AcArya se hamane adhyayana kiyA / usa ko isa graMtharUpameM nirmANa karane ke liye manohara rAmagiri nAmaka parvata bhI mila gayA / inhI kI sahAyatA se hameM graMtha banAne meM saphalatA milI / ye sAmagrI na hotI to usa meM hama saphala nahIM ho sakate the / arthAt isa ko pUrva AcArya paramparA ke anusAra hI nirmANa kiyA hai apane svakapolakalpanAse nahIM // 3 // zAne'sminpadazAstravastavipayA ye te gRhItaM tata- / steSAM teSu vizeSato'rthakathanaM zrotavyamevAnyathA // zAstrasyAtimahatvamarthavazataH zrotumanomohanaM // vyAkhyAtuM ca bhavedazeSavacanasyAdarthataH saMkaraH // 4 // bhAvArthaH- isa zAstra meM bAtuvoM ke vivecana karane ke liye padazAstra kA prayoga kiyA hai| unhI ke anusAra una kA yathArtha va vizeSa artha karanA cAhiye / kyoM ki zAstra kA mahatva usa ke artha se hai jo zrotAboM ke mana ko mohita karatA ho / aura vaha vyAkhyA karane yogya hotA hai / anyataH artha meM saMkara ho jAyagA // 4 // tasmAdvaidyamudAharAmi niyataM bahvarthamarthAvahaM / vaidyaM nAma cikitsitaM na tu punaH vidyodbhavArthAtaram / / vyAkhyAnAdavagamyate'rthakathanaM saMdehavadvastu tat / / sAmAnyeSa vizeSitasisthatamataH padmaM yathA paMkajam // 5 // Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmacikitsAdhikAraH / (561) bhAvArthaH--isaliye bahuta arthoM ko jAnanevAlA vaidya hI isa kArya ke liye niyata hai aisA maharSigaNa kahate haiN| vidyA ke bala se cikitsA karanevAlekA hI nAma vaidya hai / vidyA ke bala se aura kucha kAma karanevAloM ko vaidya nahIM kahate haiN| apitu vidyAke balase rogamukta karanevAlA vaidya kahalAtA hai / arthakathana vyAkhyAna se hI jAnA jAtA hai| sAmAnya meM vizeSa rahatA hai jaise padma kahane se usa meM paMkaja Adi samasta vizeSa aMtarbhUta hojAte haiM // 5 // caturvidharma vaidyaM karma caturvidha vyabhihitaM kSArAgnizastrauSadhai- / stakena sukarmaNA suvihitenApyAmayassAdhyate / / dvAbhyAM kazcidiha tribhirgurutaraH kshciccturbhissdaa| sAdhyAsAdhyavidatra sAdhanatama jJAtvA bhiSaksAdhayet / / 6 / / bhAvArtha:-cikitsAprayoga, kSArakarma, agnikarbha, zastrakarma va auSadhakarma isa prakAra cAra bheda se vibhakta hai / yadi una meM kisI eka kriyA kA bhI prayoga acchI taraha kiyA jAya to bhI roga sAdhya hotA hai arthAt ThIka hotA hai| kisI2roga ke liye do kriyAvoMko upayoga karanA paDatA hai / kinhIM 2 kaThina rogoMke liye tIna va aura bhI kaThina ho to cAroM karmoke prayoga kI AvazyakatA hotI hai| roga kI sAdhya asAdhya Adi dazAvoMko jAnane vAlA vaidya, sAdhyarogoM kA cikitsA se sAdhana kareM // 6 // caturvidhakarmajanyaApatti.. teSAmeva sukarmaNAM suvihitAnAmapyupekSA kiyA / svajJAnAdathavAturasya viSamAcArAdbhiSagmohataH // yogaayoggunnaatiyogvissmvyaapaarnaipunnyvai-| kalyAdatra bhavaMti saMtatamahAsaMtApakRyApadaH // 7 // bhAvArtha:---uparokta caturvidha karmoke prayoga acchI taraha se karane para bhI yadi pazcAt karma athavA pathya AhAra vihAra sevana Adi karAne meM ajJAna (pramAda) se upekSA kareM va rogIke viSama AcaraNa se, vaidya ke ajJAna se, yoga, ayoga, atiyogoMke lakSaNa na jAnane se va atiyoga jaise viSama kArya arthAt avasthA upasthita ho jAveM to usa hAlata meM pratIkAra karane kI nipuNatA na rahane se, hamezA mahAn saMtApa ko utpanna karanevAlI aneka ApattiyAM upasthita ho jAtI haiM / 7 / / Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (562) kalyANakArake MAVAAAA pratijJA. tAsAM cArucikitsitaM vividhmtkRssttpryogaatrsaa-| ' chiSTAn ziSTajanapriyAn rasamahAbaMdhaprabaMdhAnataH // .... kalpAnkalpakulaupamAnapi mnssNklpsiddhiprdaa-| nalpaiH zlokagaNaibravImi nitarAmAyuSkarAn zaMpradAn // 8 // . bhAvArtha:--aba yahAMse Age, una ApattiyoM ( rogoM ) kI zreSTacikitsA va ziSTajanoM ko priyabhUta, rasoM ke mahAn baMdhana ( saMgraha ) se saMyukta, sarasa nAnA prakAra ke utkRSTa prayoga, aura kalpakula ke samAna rahanevAle, iSTArtha ko sAdhana karane. vAle, AyuSya ko sthira rakhane va baDhAnevAle sukhadAyaka aneka auSadhakalpoMko thoDa zlokoM dvArA varNana kareMge // 8 // atha kSArAdhikAraH / kSArakA pradhAnava va nirukti. yAthAsakhyavidhAnataH kRtamahAkarmodbhavavyApadaM / .. vakSye cAru cikitsitaM prathamataH kSArAdhikAraH smRtaH // zastreSagramahopazastranicaye kSArapradhAna tathA / dattastatkSaNanAttataH kSaraNataH kSArAdhyamityArataH // 9 // bhAvArtha:-pUrvokta kSAra adi cAra mahAn karmoM ke prayoga barAbara na honeke kAraNa, jo mahAn vyAdhiyAM utpanna hotI haiM, unako aura unakI yogyaciki sA ko bhI kramazaH varNana kareMge / saba se pahile kSArakarma kA varNana kiyA jAyagA / bhayaMkara zastra va upazastrakarmose bhI kSArakarma pradhAna hai / prayukta kSAra, tvak mAMsa AdikoM ko hiMsA karatA hai arthAt naSTabhraSTa karatA hai, isaliye athavA duSTa mAMsa AdikoM ko alaga kara detA hai arthAt girAtA hai| isaliye bhI ise kSAra kahA hai athAt yaha kSAra zabda kI nirukti hai // 9 // kSAra kA bheda. kSAroyaM pravisAraNAtmaviSayaH pAnIya ityeva vA / kSArasya dvividho viSAkavazataH svalpadravo'tidravaH // 1 kujopamAnapi iti paatthaaNt| 2 kSaNanAkSAraH kSaraNAdA kSAraH // kSaNanAt svakamAMsAdihiMsanAt // bharaNAt duSvaGmAMsAdicAlanAt zAtanAdityarthaH // Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmacikitsAdhikAraH / (563) variarrrrrrrman. mAyA. kSArasyApi vinaSTavIryasamaye kSArodakairapyati / kSAradravyagaNaizca taddahanataH zaktiH samApyAyayet // 10 // bhAvArtha:--kSAra kA pratisAraNIya kSAra ( zarIra ke bAhya pradezoM meM lagAne vA TapakAne yogya ) pAnIya kSAra ( pIne yogya ) isa prakAra do bheda hai| kSArake pAka kI apekSA se, svalpadrava, atidrava isa prakAra punaH do bheda hote haiN| alpa zaktivAle auSadhiyoM se sAdhita ho jAne se, kSAra kI zakti jaba naSTa (kama) ho jAtI hai to use kSAraMjala meM DAlakara pakAne se, athavA kSAraauSadha samUhoM ke sAtha jalAne se baha vIryavAna hotA hai / isaliye hInazaktivAle kSAra ko,ukta kriyA se vIrya kA a dhAna karanA cAhiye // 10 // kSArakA samyagdagdhalakSaNa va pazcAskriyA. vyAdhau kSAranipAtane kSaNamataH kRSNatvamAlokya tat / kSAraM kSIraghRtAmlayaSTimadhukaiH sauvIrakaiH kSAlayet // pazcAkSAranivartanAdanudinaM zItAnapAnAdibhiH / zItairapyanulepanaiH prazamayettaM kSArasAdhyAturam // 11 // bhAvArtha:-tvak mAMsAdigata vAtarogameM kSAra ke pAtana karanepara usI kSaNameM yadi vaha kAlA par3a gayA (kSAra pAtana karane para kAlA paDajAnA yaha samyagdagdha kA lakSaNa hai) to usa kSArako dUdha, ghI, agla, mulaiThI inase saMyukta kAMjI se dhonA cAhiye / isa prakAra kSAra ko dhokara nikAlane ke pazcAt hamezA kSArasAdhyarogIko zIta annapAnAdikoM se va zItadravyoMke lepana se upacAra karanA cAhiye // 11 // kSAraguNa va kSAravayaMrogI. zlakSNaH zuklatarAtipicchilamukhagrAhyo'lparugvyApakaH / kSArassyAdaguNavAnanena satataM kSAreNa yA ime // kSINoraHkSataraktapittabahumUIsaktatIvrajvarA- / ntazzalyoSmanipIDitA zizumadalAMtAtivRddhA api // 12 // grbhinnyopytibhitrkossttvikttkliivstRssaadurbhyaa-| krAMtopyuddhatasAzmarIpadagaNazvAsAtizoSaH pumAn // marmasnAyusirAtikomalanakhAsthyakSyAlpamAMsadaH / sastrotasvapi parmarogasahiteSvAhAravidveSiSu // 13 // Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake sIvanyAmudaraMSu saMdhiSu gale nAbhau tathA mehane / hRccha le ca vivarjayenizitasakSAraM mahAkSAravit // . kSAro'yaM viSazastrasadahanajvAlAzaniprakhyayA / ...... sNadajJAniniyojitaH subhiSajA hanyAniyukto gadAn // 14 // bhAvArtha:-'yaha kSAra, cikanA, sAdhAraNa sapheda, pigchila ( pilapilA ) sukha se grahaNa yogya, thoDIsI pIDA karanevAlA, vyApaka Adi sabhI guNoMse saMyukta hai / durbala urakSita, raktapitta, adhikamUrchA, tIvajvarase pIDita, aMtaHzalya se yukta, atyaMta uSNa se pIDita, bAlaka, madase saMyukta, ativRddha, garbhiNI, atisArapIDita, napuMsaka, adhika pyAsa va duSTabhaya se AkrAMta, azmarI, zvAsa, kSaya se pIDita, aise manuSyApara kSArakarma nahIM karanA cAhiye arthAt ye kSArakarma ke ayogya haiN| marma, snAyu, sirA, nakha, taruNAsthi, AMkha, alpa mAMsayukta pradeza, srota, ina sthAnomeM, marmaroga se saMyukta va AhAra se dveSa karanevAlo meM, sAvanI, udara, saMdhi [ haDDiyoM kI joDa ] gala, nAbhi, ziznediya, ina sthAnomeM va hRdayazUlase pIDito meM bhI kSArakarmako jAnanevAlA vaidya, tIkSNa kSArakarma nahIM kareM / ajJAnI vaidya ke dvArA prayukta kSAra, viSa zastra, sarpa, agni, bijalI ke samAna zIghra prANoM kA ghAta karatA hai / vivekI vaidya dvArA prayukta kSArakarma, aneka rogoM ko nAza karatA hai // 12 // 13 // 14 // kSArakA zreSThatva, pratisAraNIya va pAnIyakSAraprayoga. kSAraH chedyavibhedyalekhyakaraNAdoSatrayaghnauSadha- / vyApArAdadhikaM prayogavazataH zastrAnuzastreSvapi // tatra syAtpratisAraNIya vihitaH kusstthe'khilaanrbude-| nADyAM nyacchabhagaMdarakrimiviSa bAhye tu yojyAtsadA / / 15 // saptasvapyadhijihikopayutajihvAyAM ca daMtobhdave / vaidarbha bahumaMdasAppahate oSThaprakopa tathA // yojyassyAdiha rohiNISu tisRSu kSAro gareSArjitaH / / pAnIyopyudareSu gulmanicaye syAdagnisaMGgeSvapi // 16 // azmaryAmapi zarkarAsu vividhagraMthiSvathArzasvapi / svAMtastIvaviSakrimiSvapi tathA zvAseSu kAseSvapi // prodyadbhAsiSu cApyanINiSu mataH kssaaroymsmaadpi| kSArAda gnaratIva tIkSNaguNavattadda gdhanirmUlanAt / / 17 // Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krmcikitsaadhikaarH| (565) bhAvArtha:-kSAra, chedana, bhedana, lekhanakarma karatA hai| tridoSaghna auSadhiyoM se, sAdhita hone se tInoM doSoM ko nAza karatA hai / jisa meM zastrAdika kA prayoga nahIM hotA hai aisI viziSTavyAdhi meM kSArakarma prayukta hotA hai [jaise kSAra pAnakarma meM prayukta hotA hai lekina zastra nahIM] isaliye zastra, anuzastroM se, kSara zreSTha hai / pratisAraNIyakSAra (jo pahile kahA gayA hai) ko, kuSTa, sampUrNa arbuda, nADIvraNa,nyaccha,bhagaMdara, bAhyakrimi va bAhyaviSa, sAta prakAra ke mukharoga, adhijivhA, upajivhA, daMta, vaidarbha, medoroga, oSThaprakopa, tIna prakAra ke rohiNI, ina rogoM meM prayoga karanA cAhiye / gara ( kRtrimaviSa ) udararoga, gulmaroga, agnimAMdya, agmarI, zarkarA, nAnAprakArake graMthiroga, arza, aMtargata tIvra viSaroga va kRmiroga, zvAsakAsa, bhayaMkara arNi, ina rogoM meM, pAnIya kSAra [pIne yogya kSAra ] prayukta hotA hai // 15 // 16 // 17 // . athAgnikarmavarNana. kSArakarbha se agnikarma kA zreSThatva, abhikarma se vaya'sthAna va dahanopakaraNa. kSArairapyatibheSajainizitasacchakhairazakyAstu ye / rogAstAnapi sAdhayedatha sirAsnAyavasthisaMdhiSvapi // naivAgniH pratisevyate dahanasatkarmopayogyAnapi / .. dravyANyasthisamastalohazarakAMDasnehapiNDAdayaH // 18 // bhAvArtha:-pUrvokta kSAra se agni atyadhika tIkSNaguNasaMyukta hai / agni se jalAye hue koI bhI roga samUla nAza hote haiM [ puna: ugate bhI nahIM hai aura jo roga kSAra, auSadhi va zastrakarma se bhI sAdhya nahIM hote haiM ve bhI agnikarma se sAdhya hote haiN| isaliye kSArakarma se agnikarma zreSTha hai / snAyU, asthi va saMdhi meM agnikarma kA prayoga nahIM karanA cAhiye / cAhe vaha rogI bhale hI agnikarmake yogya ho / haDDI, saMpUrNa 1kSArAdagnigarIyAn kriyAsu vyAkhyAtaH / taddagdhAnAM rogANAmapunarbhAvAdvaiSajJa zastrakSArairasAdhyAnAM tatsAdhyatvAcca // iti granthAMtaraM // 2 graMthAMtaromeM " iha tu sirAranAyusaMdhyasthiSvapi na pratiSiddho'gniH " yaha kathana honese zaMkA ho sakatI hai ki yahAM AcAryane kaisA viparIta pratipAdana kiyA / isakA uttara itanA hI hai ki, vaha graMthAMntara kA kathana bhI, eka vizeSApekSA ko liyA huA hai / jaba roga agnikarma ko choDakara sAdhya ho hI nahIM sakatA yadi agni karma na kareM to rogI kA prANa nAza hotA hai| kevala aisI hAlata meM agnikarma karanA cAhiye, yaha usakA matalaba hai / isase apane Apa siddha hotA hai sarva sAdhAraNa taurapara snAyvAdisthAnoM meM agnikarma kA niSedha hai| isI abhiprAya se yahAM bhI niSedha kiyA hai| ___ athavA graMthAMtara meM unhone apanA mata vyakta kiyA hai / sambhava hai unase umAdityAcAryakA mata bhinna ho| Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (566) kalyANakArake loha, zara, zalAkA, ghRta, taila, guDa, gomaya Adi dahana ke upakaraNa haiM // 18 // ____ agnikarmavayaMkAla va unakA bheda. , grISme sacchAdi tyajedahanasatkarmAtra ttptynii-| kaM kRtvAtyayikAmayeti vidhivacchItadravAhAriNaH // sarveSvapyUtuSu prayogavazataH kurvIta dAhakriyAM / taddagdhaM dvividhaM bhiSagvinihitaM tvaGmAMsadagdhakramAt // 19 // ... bhAvArtha:-~-praSmi va zaradRtumeM agnikarma nahIM karanA cAhiye / yadi vyAdhi Atyayika (Azu prANanAza karane vAlA ho, aura agnikarma se hI sAdhya honevAlA ho to, RtuoM meM ke viparIta vidhAna (zItAcchAdana, zItabhojana zItasthAna, zItadrava pAna Adi vidhAna) karake, agnikarma kare, ataH yaha mathitArtha nikalA ki prasaMgavaza sabhI RtuoM agnikarma karanA cAhiye / vaha dagdhakarma, tvagdagdha mAMsadagdha isa prakAra do bheda se vibhakta hai / / 19 // svagdagdha, mAMsadagdhalakSaNa. tvagdagdheSu vivrnntaativividhsphottodbhvshcrmsN-| kocazcAtividAhatA pracuradurgadhAtitIvoSmatA // . maaNsepylpruglpshophshitshyaamtvsNkoctaa| zuSkatvatraNatA bhavediti mataM saMkSepaMsallakSaNaiH // 20 // bhAvArtha:- tvacAmeM agnikarmakA prayoga karanepara usameM vivarNatA, aneka prakAra phaphole uThanA, carmakA sikuDanA, atidAha, atyadhika durgaMdha, ati tIvra uSNatA ye lakSaNa prakaTa hote haiM arthAt yaha tvagdagdha kA lakSaNa hai| mAMsameM dagdhakriyA karanepara alpazopha aura vraNakA kAlApanA, sikuDanA, sUkhajAnA, ye lakSaNa prakaTa hote haiM / arthAta yaha mAMsadagdha kA lakSaNa hai // 20 // dahanayogyasthAna, dahanasAdhyaroga va dahanapazcAt karma. bhRzaMkheSu dahecchiroruji tathAdhImaMthake vrtmro-| geSvapyAdukUlasaMvRtamathAhyAromakUpAdRzam / / vAyAvugatara vraNeSu kaThinaprodbhutamAseSu ca / gaMthAvarbudacarmakIlatilakAlAkhyApaceSvapyalaM // 21 / / Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmacikitsAdhikAraH / (567) nADyacchinnasirAsu saMdhiSu tathA chinneSu rktmvR-| ttau satyAM dahanakriyA prakaTitA nssttaassttkrmaaribhiH| samyagdagdhamavekSya sAdhunipuNaH kuryAddhRtAbhyaMjanaM / zItAhAravihArabheSajavidhi vidvAn vidadhyAtsadA // 22 // bhAvArtha:-ziroroga va adhimatha rogameM bhUpradeza va zaMkhapradezameM jalAnA cAhiye / varmarogamaiM gIle kapaDese AMkha ko Dhakakara varmastha romakUpoMse lekara dahana kareM / arthAt romakUpoM ko jalAnA cAhiye / tvacA, mAMsa, sirA Adi sthAnoM meM vAta prakupita honepara bhayaMkara, kaThora, va jisameM mAMsa baDha gayA ho aise vraNa meM, graMthi, arbuda, carmakIla, tila kAlaka, apacI, nADIvraNa ina rogoM meM chedita sirA, saMdhi meM, raktapravRtti meM, agnikarma kA prayoga karanA cAhiye aisA AThakarmarUpI zatruvoM ko nAza karanevAle bhagavAn jineMdra devane kahA hai / samyagdagdha ke lakSaNa ko dekhakara, vidva n catura vaidya, dagdhavraNa meM ghI lagAyeM aura rogI ko zIta AhAra, zIta-hAra va zIta auSadhi kA prayoga kareM // 21 // // 22 // __ agnikarma ke ayogya manuSya. vA dhanhividhAnataH prakRtipittazcAtibhinnAdaraH / kSINoMtaHparipUrNazoNitayutaH zrAMtassazalyazca yaH // asvedyAzca narA bahuvraNANaiH saMpIDitAzcAnyathA / dagdhasyApi cikitsataM pratipadaM vakSyAmi sallakSaNaiH // 23 // bhAvArtha:-pittaprakRtivAle, bhinnakoSTha, kRza, aMtaHzoNitayukta, thake hue, zalya yukta, aneka vraNasamUhoM se pIDita aura jo svedana karma ke liye ayogya haiM aise manuSya bhI agnikarma karane yogya nahIM haiN| isaliye unapara agnikarma kA prayoga nahIM karanA caahiye| yahAM se Age vaidya ke na rahate hue, pramAda se akasmat jale hue ke lakSaNa va cikitsA ko pratipAdana karege // 23 // ___ anyathA dagdhakA caturbheda. spRSTaM caiva samaM ca dagdhamathavA durdgdhmtyNtd-| gdhaM cettatra caturvidhaM bhihitaM teSAM yathAnukramAt // vakSye lakSaNamapyanUnavara bhaiSajyakriyAM cAtura / . syAhArAdividhAnamapyanumataM mAnyarjinadrassadA // 24 // 1, anyadhyA iti pAThAMtaraM / Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (568 ) kalyANakAra bhAvArtha: usa anyathA dagdha ke spRSTa, samyagdagdha, durdagdha va atyaMtadagdha isa prakAra cAra bheda kare gaye hai / ina ke kramazaH lakSaNa, zreSTacikitsA va rogI ke AhAra Adi vidhAna ko bhI mAnya jineMdra ke matAnusAra kaheMge // 24 // - pRSTa, samyagdagdha, durdagdha, atidagdhakA lakSaNa. yaccAtyaMtavivarNamRSmabahulaM taccAgnisaMspRSTami / tyanyadyattilavarNamuSNamadhikaM netrAtigADhaM sthitaM // tatsamyaksamadagdhamapyabhihitaM sphoTobhdavastItrasaM - / tApAduHkhataraM ciramazamanaM durdagdhatAlakSaNam ||25|| mUrcchA vAtitRSA ca saMdhivigurutvaM cAMgasaMzoSaNaM / mAMsAnAmavalaMbanaM nijasirAsnAyvasthisaMpIDanaM // kAlAtsakrimireva rohati cirArUDho'tidurvarNatA syAdatyaMtavidagdhalakSaNamidaM vakSye cikitsAmapi // 26 // bhAvArthaH - jo atyaMta vivarNa yukta ho, adhika uSNatAse yukta ho, use spRSTadagdha kahate haiM / jo dagdha tilake varNake samAna kAlA ho, adhika uSNatAse yukta ho evaM atigADha ( adhika gaharAI ) rUpase jalA nahIM ho, vaha samadagdha hai| vaha ThIka hai / jisame aneka phaphole utpanna hogaye hoM, jo tIvra saMtApa ko utpanna karatA ho, duHkhaka denevAlA ho, aura bahuta derase upazama honevAlA ho use durdagdha kahate haiM / jisameM mUrchA, atitRSA, saMdhigurutva, aMgazoSaNa, mAMsAvalaMbana [ usa vraNa meM mAMsa kA laTakanA ] sirA snAyu va asthi meM pIDA va kucha samaya ke bAda ( vraNa meM ) kRmiyoM kI utpatti ho, dagdhatraNa cirakAla se bharatA ho, bharajAnepara bhI durvarNa (viparItavarNa ) raheM, use atidagdha kahate haiM / aba ina dagvavraNoMkI cikitsA kA varNana kareMge // 26 // teauforear snigdhaM rukSamapi prapadye dahanazIghraM dahatyadbhutaM | tatraivAdhikavedanAvividhavisphoTAdayaH syussadA // jJAtvA spRSTamahAminA tu sahasA tenaiva saMtApanaM / soSNairuSNaguNauSadhairiha muhuH samyakpradehaH zubhaH // 27 // 1 ise graMthAMtara meM "Ta" zabda se ullekha kiyA hai / Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmacikitsAdhikAraH / ( 569 ) 1 bhAvArtha:- agni, snigdha [ ghRtatailAdi ] rUkSa, ( kASTa pASANa, loha Adi ) dravyoM ko prAptakara, zIghra hI bhayaMkara rUpase jalAtA hai, aura usa dagdhasthAna meM atyadhika vedanA va nAnA prakAra ke sphoTa ( phaphole ) Adi utpanna hote haiM / agni ke dvArA jo spRSTadagdha kahA hai, use jAnakara zIghra hI usI agni se lapAnA cAhiye arthAt svadana karanA cAhiye / evaM uSNa va uSNaguNayukta auSadhiyoMse bAra 2 lepa karanA hitakara hai // 27 // bhAvArtha: : --- samyagdagdha meM bAra 2 ghI lepana karake caMdana, azvatthAdi dUdhiyA vRkSoM ke chAla, tila, mulaiThI, dhAna, cAvala inako, dUdha yA Ikha ke rasa ke sAtha pIsakara, athavA ghI milAkara, lepana karanA cAhiye / athavA giloya, kamala-puSpavarga ( sapheda kamala, nIlakamala, lAlakamala Adi ) inako athavA geru, vaMzalocana inako, uparokta dravoMse pIsakara AdarapUrvaka lepa lagAveM // 28 // samyagdagdhacikitsA. samyagdagdhamihAjyaliptamasakRt sacaMdanaiH kSIravR- / kSatvagbhiH satilaiH: satyaSTimadhukaiH zAlyakSataiH kSIrasaM - // piSThairikSurasena vA ghRtayutaiH chinnodbhavamojava- 1 : vA gairikayA tugAsahitayA vA lepayedAdarAt // 28 // durdagdhacikitsA: durdagdhepi sukhAMSNa dugdhapariSeke rAjyasaMmrakSaNaiH / zItairappanulepanairupacaret sphoTAnapi sphoTayet || sphoTAnsa sphuTitAnato ghatayutaiH zItoSaH zItalaiH / patrairvA parisaMvRtAnapi bhiSakkuryAtsutAdRtim // 29 // bhAvArtha:- durdagdhameM bhI maMdoSNa dUdhake secana se, ghRta ke 5 lepana se evaM zItadravyoM ke lepana se upacAra karanA cAhiye / phapholoM ko bhI phoDanA cAhiye | phUTe hue phoDoMpara zItalaauSadhiyoM ke sAtha ghI milAkara lagAveM aura zItalaguNayukta vRkSa ke zItala pattoMse unako DhakeM / sAthameM rogako zItala annaprAMnodi deveM // 29 // 72 atidagdhacikitsA. jJAtvA zItalasaMvidhAnamadhikaM kRtvAtidagdhe bhiSa- 1 mAMsAnyapyavalaMbitAnapaharetsnAccAdikAnyapyalam // Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (570) kalyANakArake duSTAduSTamapodyamevamakhilaM kSIreNa vA kSAlayet / patrairvA vRNuyAdvaNaM vanaruhaiH kuryAdavaNoktakriyAm // 30 // bhAvArtha:--atidagdhako bhI kuzala vaidya jAnakara adhika zItalacikitsA kareM / evaM nIce jhUmate hue mAMsoMko, snAyu AdikoMko bhI dUra kreN| duSTa aduSTa sarva snAyu AdikoMko alaga nikAlakara arthAt sApha kara ke usa vraNako dUdhase dhonA cAhiye / bAda usa vraNa ko vRkSa ke pattoM se DhakanA cAhiye evaM usapara vraNAMkta sarva cikisA karanI cAhiye // 30 // ropaNakriyA. tadagdhavraNaropaNe'pi sukRte cUrNaprayogArhake / kAle kSAmamapayuSaramalinaiH zAlyakSatelAkSayA / / kssiirkssaarstiNdukaamrbkulpottuNgjbuukdN-| - batvagbhizca sucUrNitAbhirasakRt saMcUrNayanirNayam // 31 // bhAvArtha:-usa dagdhavaNa ke ropaNakriyA karane para cUrNaprayoga karane ke yogya kAla jaba Ave, kSAmarahita nirmala cAvala, lAkha, kSIrIvRkSa, va kSAravRkSa kI chAla aura teMdU, Amra, vakula, jaMbU, kadaMba, ina vRkSoMkI chAla ko acchI taraha cUrNa kara burakhanA cAhiye // 31 // savarNakaraNavidhAna. vipreSaktavicitravarNakaraNAnekoSadhAlepanaM / kuryAtsnigdhamanojJazItalatarasvAhAramAhArayet // proktaM cAgnividhAnametadakhilaM vakSyAmi shstrkriyaaN| zastrANAmanuzastrazastravidhinA zastraM dvidhA coditam // 32 // bhAvArtha:-isa dagdhavraNa ke bhara jAnepara use zvitrakuSTha ( sapheda koDha ) meM kahe gaye savarNa karanevAle aneka prayogoM se savarNa karanA cAhiye arthAt tvacAke vikRta varNa ko dUra karanA cAhiye / usa rogI ko snigdha, manohara va zItala AhAra ko khilAnA cAhiye / abhI taka agnikarmakA varNana kiyA / Age zastrakarma kA varNana zAstrAnusAra kareMge / vaha zastrakarma anuzastra va zastrake bhedase do prakAra se vibhakta hai // 32 // ___anuzastravarNana. tatrAdAvanuzastrabhedamAkhalaM vakSyAmi saMkSepataH / . kSArAgnisphaTikorasAranakhakAcatvarajalUkAdibhiH // Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krmcikitsaadhikaarH| (571) teSvapyauSadhabhIrurAjavanitAbAlAtivRddhAdikAn / dravyamAyaguNA mahAsukhakarI proktA jalUkAkriyA // 33 / / bhAvArtha:-sabase pahile anuzastrake samasta bhedoMko saMkSepase kaheMge / kSAra, agni, sphaTika, tvaksAra ( bAMsa ) nakha, kAca, tvacA va jalauMka (jauMka ) ye saba anazastra haiN| jo zastrakarmase Darate haiM aise rAjA, strI, atibAla va vRddhoM ke prati inakA upayoga karanA cAhiye / inameM jalauMkakA prayoga jo zastrasadRza guNa ko rakhatA hai mahAsukhakArI hai // 33 // raktasrAvake upAya. vAtenApyatipittaduSTamathavA sazleSmaNA zoNitaM / zrRMgeNAtra jakIkasA sadahanenAlAbunA niharet // ityevaM kramato bruvaMti nitarAM sarvANi srvairtH| kecittatra jalaukasAM vidhimahaM vakSyAmi sallakSaNaiH // 34 // bhAvArthaH-vAta, pitta va kapha se raktadUSita honepara kramazaH zRMga (sIMga lagAkara) jalaukA / joMka ) va agniyukta tumbI se rakta nikAlanA cAhiye aisA koI kahate haiM / arthAt vAtadUSitarakta ko sIMga se, pittadUSita ko jAka lagAkara, kaphadUSita ko tumbI lagAkara nikAlanA cAhiye / koI to aisA kahate haiM aise krama kI koI AvazyakatA nahIM hai| lekina kisI bhI doSa se dUSita ho to kisI upayukta zrRMga Adi se nikAlanA cAhiye arthAta saba meM saba kA upayoga kreN| aba jauMka se raka nikAlane kI vidhiko va usake lakSaNa ko pratipAdana kareMge // 34 // jalaukasazabdanimakti va usake bheda. tAsAmeva jailokasAM jalamalaM [ ? ] syAdAyurityeva vA / proktA tA jalAyukA iti tathA samyagjalakA api // zadvastu pRSodarAdividhinA tavdAdazaivAtra SaT- / kaSTA duSTaviSAH svadehaviviSAstallakSaNaM lakSyatAm // 3 // 1 imakA yaha matalaba hai ki tumbI se rakta nikAlane ke liye tumbI ke aMdara dIpaka rakhanA pahatA hai, anyathA usase rakta nahIM nikala paataa| 2 jalamAsAmoka iti jalaukamaH / 3 jalamAsAmAyuriti jalAyukAH / Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (572) kalyANakArake bhAvArthaH---jina kA jala hI oka (ghara) hai / isaliye joMkoM ko "jalaukasa" kahate haiM / jina kA jala hI Ayu hai isaliye " jalAyukA" kahate haiM / evaM inhe jalU kA bhI kahate haiN| ye joMkavAcaka zabda pRSodarAdi gaNa se sAdhita hote haiM aisA vyAkaraNazAstrajJoMkA mata hai / joMka bAraha prakAra ke hote haiN| una meM chaha to saviSa hote haiM / ye atyaMta kaSTa denevAle hote haiM; bAkI ke chaha nirviSa hote haiM / kRSNA, kaburA alagardA, iMdrAyu, sAmudrikA, gocaMdanA ye chaha viSayukta joMko ke bheda haiM / kapilA piGgalA, zaGkamukhI, mUSikA, puMDarIkamukhI, sAvarikA ye chaha nirviSa joMkoM ke bheda haiN| Age ina kA lakSaNakathana kiyA jAyagA, jisapara pAThaka dRSTipAta kareM // 35 // saviSanalaukAke lakSaNa. kRSNAkuvuralakSaNa. yA tatrAMjanapuMjamecakanibhA sthUlottamAMgAnvitA / kRSNAkhyA tu jalAyukA ca saviSA vA jalUkArtibhiH // nimnottuMganijAyatodarayutA vAkhyamatsyopamA / zyAmA karburanAmikA viSamayI niMdyA munIMdrassadA // 36 // .... bhAvArthaH -jo jalUkA aMjana ( kAjala ) ke puMja ke samAna kAle varNakI ho, jisakA mastaka sthUla ho, use" kRSNA" nAmaka jalUkA kahate haiM / jo nimnonnata laMbe peTase yukta ho aura dharmi nAmaka machalI ke samAna ho, zyAmavarNase yukta ho use karbura " nAmaka jalauMka kahate haiM / ye donoM jauMka viSayukta haiM / isaliye ye jauMka lagAkara rakta nikAlane ke kArya meM varjita haiM va niMdya haiM aisA munIMdro vA mata hai // 36 // alagardA, iMdrAyudhA, sAmudrikAlakSaNa. / romavyAptamahAtikRSNavadanA nAmnAlagApi sA / sAMdhyA zakradhanuHprabheva racitA rekhAbhiriMdrAyudhA // vA tIvra viSApareSadasitA pItA ca bhAsA tathA / puSpaizcitravidhairvicitritavapuH kaSTA hi sAmudrikA // 37 // bhAvArtha:-jisake zarIrameM roma bharA huA hai va jisakA mugva baDA va atyaMta kalA hai, use " alagardA" nAmaka jaTUka kahate haiM / jo saMdhyA samaya ke iMdradhanuSya ke samAna 1 yaha machalI marpa ke AkAgvAlI hai| Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmacikitsAdhikAraH / (573 ) aneka varNakI rekhAvoMse yukta zarIravAlA hai vaha " iMdrAyudhA" nAmaka jalUka hai / jo kiMcit kAle va pIle varNase saMyukta hai, jisake zarIra nAnA prakAra ke puSpoM ke samAna citroM se vicitrita hai yaha " sAmudrikA " nAmaka jauMka hai| ye donoM jauMka tIvraviSasaMyukta hone se prANiyoMko kaSTadAyaka hote hai| isaliye, ye bhI jalauMkAprayoga meM nyAnya haiM // 37 // . govaMdanAlakSaNa va saviSajUlUkAdaSTalakSaNa. gozrRMgadvayavattathA vRSaNavadhdAryApyadhobhAgataH / svinA sthalamukhI viSeNa viSamA gocaMdanAnAmikA // tAbhirdaSTapadAtizophasahitAH sphoTAssadAhajvara- / cchardimUrchanamaMgasAdanamadAlakSmANi lakSyANyalaM // 38 // bhAvArtha:-jisa ke adhobhAga meM gAyake sIMgake samAna va vRSaNa ke samAna do prakAra kI AkRti hai arthAt do bhAga mAlUma hote haiM, jo sadA gIlI rahatI hai, aura sUkSma mukhavAlI hai evaM bhayaMkara viSa se yukta hai, use "gaucaMdanA" kahate haiN| ina viSamaya jalUkAvoMke kATanepara, manuSya ke zarIra meM atyaMta sUjana, phaphole, dAha, jvara, vamana, mUrchA, aMgasAda va mada ye lakSaNa prakaTa hote haiM // 38 // savipajalaukadaSTacikitsA. tAsAM sarpaviSopamaM viSamiti jJAtvA bhiSagbheSajaM / proktaM yadviSataMtramaMtraviSaye tadyojayedUrjitam // pAnAhAravidhAvazeSamagadaM prkhyaatkiittotktt-| prodRSTograviSanamanyadakhilaM nasyapralepAdiSu // 39 // bhAvArtha:-una viSamaya jalaukoMkA viSa sapake samAna hI bhayaMkara hai, aisA samajhakara kuzala vaidya viSagAtaMtrAdhikAra meM batalAye gaye vipanna, agada, maMtrA, Adi viSanAzaka upAyoMko upayoga kareM / pAna va AhAra meM bhI sampUrNa agada kA prayoga kareM / evaM prasiddha kIToM ke bhayaMkara viSa ko nAza karanevale jo kucha bhI prayoga batalAme gaye haiM una saba ko nasya, Alepa, aMjana Adi kAryoM meM upayoga kareM // 39 / / , nirviSajalokoMke lakSaNa. ___ kapilA lakSaNa ityevaM saviSA mayA nigaditA samyagjalUkAstataH / saMkSepAdaviSAzca SaTsvapi tathA vakSyAmi sallakSaNaiH // . Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 571) kalyANakArake ARAAAAnnnnnnot * laakssaasdrspisstthiNgulviliptevaatmpaadiraiH| vaktre yA kapilA svayaM ca kapilA nAmnA tu mudgApamA // 40 // bhAvArthaH ---isa prakAra viSamaya jalUphAvoMkA varNana kiyA gyaa| aba niArveSa jakAtroMke jo chaha bheda haiM una ko una ke lakSaNakathanapUrvaka kaheMge / jisake donoM pArzva va udara lAkhake rasa se pise hue hiMgula se lipta jaise lAla mAluma hote haiM, jisa kA mukha bhUre [ kapila ] varNakA hai, aura mUMgake varNa ke samAna jisake pITha kA varNa hai vaha " kapilA" nAmaka jarka hai // 40 // piMgalAmUSikAzakumukhIlakSaNa. AraktAtisuvRttapiMgalatanuH piMgAnanA piNglaa| yA ghaMTAkRtimUSikAprabhavapurgadhA ca sA mUSikA // yA zIghraM pibatIha zIghragamanA dIrghAtitIkSNAnanA / sA syAcchaGkumukhI yakRnnibhatanurvarNana gaMdhena ca // 41 // bhAvArtha:-jo gola AkAra se yukta hokara lAla va piMgala varNake zarIra va bhUre [ piGgala ] varNake mukhako dhAraNa karatA hai use " piMgalA" nAmaka jalauka kahate haiM / jo ghaMTAke AkAra meM rahatA hai aura jisake zarIrakA varNa va gaMdha cUhake samAna hai, use " mUSikA" nAmaka jalauka kahA hai / jo rakta vagairaha ko jaldI 2 pItA hai va jaldI hI calatA hai jisakA mukha dIrgha va tIkSNa hai use "zaMGkamukhI" jalauka kahate haiM / isake zarIra kA varNa va gaMdha, yakRt [ jigara ] ke gaMdhavarNa ke samAna hai / / 41 / / puMDarIkamukhIsAvarikAlakSaNa. yA raktAMbujasannibhodaramukhI mudgopamA pRSThataH / saiva syAdiha puNDarIkavadanA nAmnA svarUpeNa ca / / yA aSTAdazabhimtayAMgulibhirityavAyatA samitA / / zyAmA sAvariketi vizrutaguNA sA syAttirazcAmiha // 42 // bhAvArtha:--- jisakA udara va mukha lAla kamala ke samAna hai, pITha maMgake samAna varNayukta hai, use nAma va svarUpa se " puNDarIkamukhI' kahA hai / jo aThAraha aMgulapramANa lambI hai, kAlI hai, jisake guNa vizva meM prasiddha haiM, aisI jalUkA ko 1 pRSThe snigdhamadvarNA kapilA ( graMthAMtare ) Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmacikitsAdhikAraH / ( 575) " sAvarikA" kahate haiM / isakA upayoga, hAthI ghoDA Adi tiyaca prANiyoM ke rakta nikAlane meM kiyA jAtA hai / ye manuSyoM ke upayoga meM nahIM Ate // 42 // jaukoMke rahane kA sthAna. tAsAM sanmalaye sapANDuviSaye sahyAcalAdityake / . kAvatiralAMtarAlanicaye veMgIkaliMgatraye // podre'pi vizeSataH pracuratA tatrAtikAyAzanAH / pAyinyastvaritana nirviSajalUkAssyuH tatastAH haret // 43 // bhAvArtha:- malaya deza, pAMDyadeza, sahyAcala, AdityAcala ke taTa, kAverI nadI ke bIca, baMga deza, trikaliMga deza athavA tIna prakAra ke kaliMga deza, puMDradeza aura iMdradeza meM vizeSakara ye joMka adhipramANa meM rahate haiM / vahAM ke joMka sthUla zarIravAle, adhikakhAmevAle va zIghra hI pInevAle, aura nirviSa hote haiN| isaliye ina dezoM se una ko saMgraha karanA cAhiye // 43 // auMka pAlanavidhi. hutvA tAH paripoSayenavaghaTe nyasya prazastAMdake-- / . rApUrNe tu savale sarasijavyAmizrapatrAMkite // zIte zItalakAmRNAlasahite datvA jalAdyAhRti / nitya saptadinAMtare ghaTamatassakAmayan satatam // 44 // bhAvArtha:-una jalokoM ko yatnapUrvaka pakaDa kara eka naye ghaDe meM sarovara ke svacchapAnI, zItala bola, kamala, kamalapatra, usI talAba ke kIcaDa, va kabhailanAla ko DAla kara usa meM una joMkoM ko DAla deM / pratidina pAnI va AhAra deveM, evaM sAta sAta dina meM eka daphe usa ghaDe ko badalate rahanA cAhiye / isa prakAra una joMkoMkA poSaNa karanA cAhiye // 44 // jalokaprayoga. yassyAdavimokSasAdhyavividhavyAdhyAturastaM bhiSak / saMvIkSyopanivezya zItasamaye zItadravAhAriNaH // . 1 yaha una ko lAne ke liye. 2-3 ye una ko sone ke liye| Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (576) kalyANakAraka tasyAMga parirUkSya yatra ca rujA mRgomayaizcUrNitaH / piSTairvAtihimAMbudhau tamasakRt pazcAjjalUkA api // 45 // vAmyA sadrajanIsusarSapavacAkalkeH kramAsAMbubhiH / dhautAH zuddhajalazca mudgakRtakalkAMbupratikrIDitAH // pazcAdAsusUkSmavastrazakalenAgRhya saMgrAhaye- / drogAstannavanItalapitapade zastrakSate vA punaH // 46 // bhAvArtha:--jo rogI raktamokSaNa saM sAdhya honevAle vividharogase pIDita ho use acchI taraha dekhakara zAMtakAla [ himavata va zaradaRtu ] meM zItaguNayukta AhAra ko khilAkara baiThAla deveM / jahAM se rakta nikAlanA ho usa jagaha meM yadi vraNa na ho to, miTTI va gobara ke cUrNa, athavA kisI rUkSa piThIse, usa sthAna ko ragaDakara rUkSaNa (kharadarA ) karake ThaMDe pAnI se bAra 2 dhaaveN| una joMkoM ke mukha meM haladI, baca, inake kalka lagAkara, vamana karAkara pAnI se acchI taraha dhaaNveN| pazcAt eka bartana meM, jisa meM mUMgakI piThIse milA huA zuddha pAnI bharA ho, usameM krIDanArtha choDa deveM / jaba ve phurtI ke sAtha idhara udhara dauDane lage to una ke zrama dUra hogayA hai aisA jAnakara, unheM gIle bArIka kapaDe ke TukaDe se pakaDakara, rogayukta sthAna ko pakaDayA deveN| yadi ve na pakaDe to usa sthAnameM mavakhana lagAkara, athavA kisI zastra se kSatakara punaH pakaDavA deveM // 45 // 46 // .. raktacUsana ke bAda karane kI kriyA visrAvairviharaMdasaksadahanaiH tuMbIphalaiH sadviSA- / NairvA cUSaNako vidAvarajalUkA syAtsvayaMgrAhikA // pItvA tAM patitAM ca zoNitamataH saMkuMDikanA[?]zusaM-1 lizaM saiMdhavalalepitamukhImApIDayedvAmayet // 47 // . . bhAvArtha:---duSTa rakta ko, agniyukta tumbIphala va zrRMga se nikAlanA caahiye| rakta ko cUsane meM samartha joMka ko lagAne se ve svayaM rakta ko cUsa leta haiM [ ina ko lagAkara bhI rakta srAvaNa karanA cAhiye ] / jaba ve khUna pIkara, nIce gira jAte haiM, taba unake zarIrako cAvala ke cUrNa se, lepana kareM aura seMdhAnamaka va taila ko milAkara, una ke mukha meM lagAkara, pUMcha kI tarapha se mukha ko ora dhIre 2 dabAte hue vamana karAveM // 47 / / Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krmcikitsaadhikaarH| (577 ) zuddharaktAharaNa meM pratikriyA. vAMtAM tAM kathitAMbupUritaghaTe vinyasya saMyoSayet / jJAtvA zoNitabhedamapyatigati saMsthApayedauSadhaiH / daze yatra rujA bhavedatitarAM kaNDUzca shuddhpde-| zasthA syAditi tAM vicArya kavaNairAmokSayettatkSaNAt // 48 // ... bhAvArtha:--vamana karAne ke bAda usa ko pUrvakathita jala se bhare hue ghaDe meM rakha kara poSaNa karanA cAhiye / evaM idhara raktabheda ko jAna kara yadi tIvravega se usa kA srAva ho rahA ho to use auSadhiyoM se baMda kara denA caahie| joMkake rakta pIte samaya daMza ( kaTA huA sthAna ) meM yadi atyaMta pIDA va khujalI cale to samajhanA cAhie ki ve zuddharakta ko khIMca rahe haiN| jaba yaha nizcaya ho to usI samaya usa ke muMha meM seMdhAnamaka lagA kara una ko chuDAnA cAhie // 48 // zoNitastambhanavidhi. pazcAcchItajalairmuhurmuhuriha prakSAlya rogaM kSaret / kSIreNaiva ghRtena vA cirataraM samyaniSicya kramAt // raktasyAtimahApravRttiviSaye lAkSAkSamASADhakai / icUrNaH kSomamayIbhirapyatitaraM zuSkaistu saMstabhayet / / 49 // . bhAvArthaH-tadanaMtara usa pIDA ke sthAna ko ThaNDe jala se bAra 2 dhonA cAhie jisa se rogakSaraNa ho jAye / evaM kramazaH cirakAla taka acchI taraha usa para dUdha ghRta kA secana karanA cAhiye / rakta kA srAva adhika hotA ho to lAkha baheDA, uDada, va arahara inake atizuSkacUrNa ko jisa meM rezmIvastra kA bhasma adhikapramANa meM milA hai usapara DAlakara raktastaMbhana karanA cAhiye / / 49 // zeoNitastambhanAparavidhiH lodhezzuddhataraisugomayamayairgodhUmadhAtrIphalaiH / zaMkhaiH zuktigaNArimedatarusapUtaistathA graMthibhiH // sajjairarjunabhUrjapAdapadavatvAgbhizca cuurnniikRtai-| rAcarya vraNamAzu baMdhanabalassaMstaMbhayecchoNitaM // 50 // artha---lodhra, zuddhagomaya, gehUM, AmalA, zaMkha, zuphi, ariMmeda ( durgaMdha yukta khera )ina vRkSoMkI graMthi, sarja vRkSa, arjuna vRkSa, bhUrjavRkSa va unakI chAla, ina sabako cUrNa kreN| usa vraNa para ukta cUrNa ko DAlakara aura vraNa ko bAMdhakara rakta kA stambhana kareM // 50 // Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (578) kalyANakArake __ ayogyajalAyukAlakSaNa. yAH sthUlAH zizavaH kRzAH kSatahatAH kliSThA knisstthaatmikaa| yAzvAlpAzanatatparAH paravazA yaashcaatinidraalsaaH| yAzvAkSetrasamudbhavA viSayutA yAzcAtigrAhikA-- / stAssarvAzca jalAyukA na ca bhiSaka saMpoSayetpaSiNaH // 51 // bhAvArtha:-- jo jaTUkA atyaMta kRza haiM, atyaMta sthUla hai, bilakula bAla haiM, AghAta se yukta haiM, kliSTa hai, nIca jAnyutpanna hai, atyaMta kama AhAra letI haiM, paravaza haiM, atyaMta nidrA va Alasya se yukta haiM, jo nIcakSetrA meM utpanna hai, viSayukta haiM, jina ko pakar3ane meM atyaMta kaSTa hotA hai, aise lakSaNoM se yukta jaTkAyoMko vaidya lAkara pAlana poSaNa na kareM arthAt jalUkAprayoga ke liye ye ayogya haiM // 51 // zastrakarmavarNana. ityevaM hyanuzanazAstramadhikaM samyagvinirdezataH / zastrANAmapi zAstrasaMgrahamato vakSyAmi saMkSepataH // zastrANyatra vicitracitritaguNAnyastrAyasAM zAstrakti / karmajJaH kathitorukarmakuzalaiH karmArakaiH kArayet // 52 // bhAvArtha:-isa prakAra abhI taka anuzastra ke zAstra ko kathana kara aba zastroM ke zAstra ko saMkSepa se kaheMge / zastroM meM vicitrA aneka prakAra ke guNa hote haiM / una zastra va loha ke zAstrajJa va zastrakarmajJa vaidha ko ucita hai ki zastroM ko banAne meM kuzala kArIgaroM se, zastrakamocita zastroM ko nirmANa karAveM // 52 // aSTavidhazastrakarmoMmeM AnevAle zastravibhAga. chA syAdativRddhipatramuditaM lekhyaM ca saMyojayet / bhedyaM cotpalapatramatra viditaM vedhyo kuThAryasthiSu / / mAMsa trIhimukhena vedhanamato visrAvaNe patrikA- / zastraM zastamathaiSaNI ca satataM zalyaiSaNI bhASitam // 53 / / . bhAvArtha-chedana va lekhanakriyA meM vRddhipatra nAma kA zastra, bhedanakarma meM utpalapatra zastra, haDDI meM vedhanArtha kuThArikAzastra, mAMsa meM vedhana karane ke liye hi. mukhanAmaka zastra, visrAvaNakarma meM patrikAzastra evaM zalya ko DhUMDhane [ epaNIkarma 1 meM eSaNIzana kA upayoga prazasta kahA hai // 53 // Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmacikitsAdhikAraH / (579) zalyAharaNavidhi. AhAryeSu vicArya yaMtritanarasyAhArayecchalpamA- / lokyaM kaMkamukhAdibhistvaviditaM zalyaM samAjJApaya // hastyazvoSTrarathAdivAhanagaNAnAropya sNvaahye-| cchIghraM yatra rujA bhavedatitarAM tatraiva zalyaM haret // 54 // bhAvArtha-AharaNa yogya avasthA meM, manuSya ko yaMtrita karate hue dekha kara, kaMkamukhAdi zastroM se zalya Adi kA AharaNa karanA cAhiye / avidita zalya ko ( zajya kisa jagaha hai yaha mAlUma na ho ) isa prakAra jAnanA cAhiye / usa manuSya ko hAthI, ghoDA, UMTha, ratha Adi, vAhanoM para baiThAla kara zIghra savArI karAnA caahiye| calate samaya jahAM atyaMta pIDA ho, vahIM para zalya hai aisA samajhanA cAhiye / bAdameM use nikAlanA cAhiye // 54 // sIvana, saMdhAna, utpIDana, ropaNa. mUcI vA suvicArya sIvanavidhau RjvI savako tayA / sIvedaziraH pratItajaThare saMbhUya bhuuritrnne|| saMdhAnauSadhasAdhitaqhtavaraissaMlipya sandhAya saM- / pIDyotpIDanabheSajairapi bahiH saMropaNaiH ropayet // 55 // bhAvArtha-sIvanakarma upasthita hone para sIdhI vA TeDhI suI se sInA cAhiye / Uruzira va jaThara meM bahuta vraNa ho jAne para, saMdhAnakAraka ( joDanevAle ) auSadhiyoM se, sAdhita zreSTaghRta se lepana kara, saMdhAna ( joDanA) kara ke, evaM pIDana auSadhiyoM se pITana kara ke aura ropaNa auSadhiyoM se ropaNa [ bharanA ] karanA cAhiye // 55 // zastrakarmavidhi. chadyAdiSvapi cASTakarmasu yadA yatkarmakarturbhipak / vAchan bheSajayaMtrazastragRhazItoSNodakAgnyadikAn / / snigdhAnsatparicArakAnapi tadA saMyojya saMpUrNatAM / jJAtvA yogyamapIha bhojanamapi prAgbhojayedAturam // 56 // bhAvArtha:- chedya bhedya Adi aSTa prakAra ke zastrakarmoM meM koI bhI karma karane ke lie jaba vaidya ko maukA Ave sabase pahile usa ke yogya auSadhi, zastra, yaMtra, gRha Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (580) kalyANakArake [ Operation Room ] ThaNDA va garama pAnI, agni Adi sAmagrI va premasnehasahita mRdusvabhAvI paricArakoM ko saba ekatrita kara lenA cAhie / evaM sarva sAmagrI pUrNarUpeNa ekatrita hone para, rogI ko yogya bhojana karA lenA cAhie // 56 // ___ arzavidAraNa. tatrAbhuktavatAM mukhaamygnnairmuuddhorugrbhodre'-| - imaryAmapyatiyatnato bhiSagiha prakhyAtazastrakriyAM // kuryAdAzu tathAzmarImihagudadvArAdahirvApataH / chitvArza vidhiyAMtritasya zabaraiH saMhArayedvAribhiH // 57 / / . . . bhAvArtha-mukharoga, mUDhagarbha, udararoga va azmarI rogase pIDita rogIpara zastrakarma karanA ho to use bhojana khilAye vinA hI bahuta yatna ke sAtha karanA cAhiye / azmarIpara zastrakriyA jaldI kareM / arzaroga meM rogI ko vidhiprakAra yaMtrita kara ke gudadvAra ke bAhara bAyeM tarapha zastra se vidAraNa kara arza kA nAza kareM / evaM usapara jalakA secana kareM // 57 // zirAvyadhavidhi. snigdhasvinnamihAturaM suvihitaM yogyakriyAyaMtritam / jJAtvA tasya sirAM tadA taducitaM zastraM gRhItvA sphuTam / / vidhvAmRparimokSayedatitarAM dhArAnipAtakramAta / alpaM yatramapohya baMdhanabalAtsaMstaMbhayecchoNitam // 58 // bhAvArtha-pahile zirAvyadha se rakta nikAlane yogya re.gI ko, acchI taraha snehana, svedana karAkara, yogyarIti se yaMtrita kara [ bAMdhakara ] usa kI vyadhana yogya zirA kA jJAna kara, arthAt zirA ko acchI taraha dekha kara va hAtha se pakaDa kara, pazcAt ucita zastra ko lekara sphuTa rUpa se vyadhana karake duSTarakta ko acchI taraha nikAlanA cAhiye / acchItaraha jyadhana hone se, rakta dhArApUrvaka bahatA hai / rakta nikalate 2 jaba zarIra meM duSTarakta thoDA avazeSa raha jAya to yaMtraNako haTAkara, zirA ko bAMca kara, rakta ko roka deveM // 58 // adhika raktasrAvase hAni. doSairduSTamapIha zoNitamalaM naivAtisaMzodhaye- / ccheSaM saMzamanaiH jayedatitarAM raktaM sirAnirgatam // 1 vApa yat iti pAThAMtaraM Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krmcikitsaadhikaarH| (581). . kuryAdvAtarujaM kSayazvasanasatkAsAdyahikkAdikAn / .... pANDUnmAdazirobhitApamacirAnmRtyu samApAdayet // 59 // bhAvArtha-doSoM se dUSitarakta ko bhI atyadhikapramANa meM nahIM nikAlanA cAhiye / kyoM ki yadi zirA dvArA atyadhika rakta nikAla diyA jAya to vAta vyAdhi, kSaya, zvAsa, khAMsI, hicakI, pAMDuroga, unmAda ( pAgalapanA) zira meM saMtApa Adi roga utpanna hote haiM evaM usa se zIghra maraNa bhI ho jAtA hai / zarIrastha zeSa dUSita rakta ko saMzamana auSadhiyoM dvArA zamana karanA cAhiye // 59 // ___ raktakI atipravRtti honepara upAya: rakte'tiprasRtakSaNe hyupazamaM kRtvA tu gavyaM tadA / kSIraM tacchRtazItalaM pratidinaM tatpAyayedAturam // jJAtvopadravakAnapi prazamayannalpaM hi taM zItala- / ...... dravyaissiddhamihoSNazItazamanaM saMdIpanaM bhojayet // 6 // / bhAvArtha--rakta kA adhika srAba hone para zIghra hI upazamanAvIdha ( raktako roka ) karake usa rogIko, usa samaya va pratidina, garama karake ThaMDe kiye huye. gAya ke dUdha ko pilAnA cAhiye / yadi koI upadrava [ pUrvokta rogase koI roga ] upasthita hoM to, usakA nizcaya kara, upazamana vidhAna se zamana karate hue, use alpa zItala dravyoM se siddha, uSNa va zIta ko zamana karanevAle, aura agnidIpaka, AhAra ko khilAnA cAhiye // 60 // zuddharaktakA lakSaNa va azuddharakta ke nikAlane kA phala. raktaM jIva iti prasannamuditaM dehasya mUlaM sdaa-| dhAraM sojvalavaNepuSTijananaM ziSTo bhiSagrakSayet / / dRSTaM satkramodinAtvapahRtaM kuryAtprazAMti rujaa-| mArogyaM laghutAM tanozva manasaH saumyaM dRDhAtmaMdriyam // 61 // bhAvArtha:---- zuddharakta zarIra kA jIva hI hai aisA tajJa RSiyoMne kahA hai| vaha zarIrasthitI kA bhUla hai / usakA sadA AdhArabhUta hai / evaM ujvalavarNa va puSTikAraka haiN| sajana vaidya, aise rakta kI hamezA rakSA kreN| zirAvyadha Adi se, rakta nikAlane ke vidhAna ko jAnanevAlA vijJa vaidya dvArA, dUSita rakta ThIka taraha se nikAlA jAya to roga kI zAMti hotI hai / zarIra meM Arogya, laghutA [ halakApana ] utpanna hotI hai / mana meM Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (582) kalyANakArake zAMti kA saMcAra hotA hai / AtmA aura iMdriya majabUta hote haiM // 61 // vAtAdise duSTa va zuddhazoNitakA lakSaNa. vAtenAtyasitaM saphenamaruNaM svacchaM suzIghrAgamaM / duSTa syAdradhiraM svapittakupitaM nIlAtipItAsitam / visaM neSTamazeSakITamazakaistanmakSikAbhissadA / zleSmodrekakalaMkitaM tu bahalaM cAtyaMtamApicchilam / / 62 // mAMsAbhAsamapi kSaNAdaticirAdAgacchati zleSmaNA / zItaM gairikasamabhaM ca sahaja syAdiMdragopopamam // taccAtyaMtamasaMhataM yaviralaM vaivarNahInaM sadA / dRStvA jIvamayaM ca zoNitamalaM saMrakSayedakSayam // 63 // bhAvArtha:-vAta se dUSita rakta atikRSNa, phena [ jhAga ] yukta, svaccha, zIghra bAhara AnevAlA [ zIghra bahanevAlA ] hotA hai / pitta se dUSita rakta, nIlA, atyaMta pIlA, athavA kAlA, durgaMdhayukta, [ AmagaMdhi ] hotA hai / evaM, vaha sarvaprakAra ke kITa, mazaka va makkhiyoM ke liye aniSTa hotA hai (jisase kITa Adi, usa rakta para baiThate nahIM, pIte nahIM ) kapha se dUSita zoNita, gADhA, picchila, mAMsapezI ke sadRza varNavAlA bahuta derase srAva honevAlA zIta aura geru [ geru ke pAnI / ke sadRza varNavAlA arthAt sapheda milA huA lAla varNakA hotA hai |prkRtisth rakta, iMdragopa ke samAna lAla, na adhika gADhA na patalA va vivarNarahita hotA hai / aise jIvamaya rakta ( jIvazoNita ) ko hamezA rakSaNa karanA cAhiye arthAt kSaya nahIM hone denA caahiye| 62 // 63 // hir'khaa anukhaanihaar' vitrAvyaM naiva zIte na ca caTulakaThorAtape nAtitapta / nAsvinne snigdharUkSe na ca bahuvirasAhAramAhArite vA / / nAbhukte bhuktamaMtaM dravataramazanaM svalpamatyaMtazItaM / / zItaM toyaM ca pItaM rudhiramapaharettasya taM tadviditvA // 64 // bhAvArtha:---atyadhika zIta va uSNa kAla meM, rogI bhayaMkara dhUpa se taptAyamAna ho rahA ho, jisa para svedanakarma nahIM kiyA ho athavA adhika pasInA nikAlA gayA ho jo adhika snigdha va adhika rUkSa se yukta ho, jisane bahuta virasa AhAra ko bhojana kara liyA ho evaM jisane bilakula bhojana hI nahIM kiyA ho aisI hAlatoMmeM zirAvyadha kara ke Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmacikitsAdhikAraH / ( 583) raktasrAvaNa nahIM karAnA caahiye| jisane dravatara padArthoko bhojana kara liyA ho, evaM atyaMta zIta va thoDA bhojana kiyA ho, sAtha hIThaNDe jala ko pIyA ho, aise manuSya ko jAnakara raktasrAvaNa karAnA cAhiye, arthAt zirAvyadha karanA cAhiye // 64 // zirAvyadha ke ayogya vyAkta. vAsta'mRkSapokSeH zvasanakasanazoSajvarAdhazramArtAH / kSINAH rUkSAH kSatAMgAH sthavirazizukSayavyAkulAH zuddhadehAH // strIvyApArAMpavAsaiH kSapitatakulatAkSepakaiH pakSapAtaH / garbhiNyaH kSINareto garayutamanujA atyaya sAvayettAn // 65 // bhAvArtha:-- jo manuSya zvAsa, kAsa, zoSa, jvara, aura mArgazrama se yukta haiM evaM zarIrase kSINa haiM, rUkSa haiM, jakhama se yukta aMgavAle hai, atyaMta bUDhe haiM, bAlaka haiM, va kSaya roga se pIDita haiM, vamana virecanadi se jinake zarIra ko zuddha kiyA gayA hai, ati maithuna va upavAsa se jina kA zarIra kSINa vA kharAba ho gayA hai, AkSepaka va pakSAghAta vyAdhisa pIDita hai, garbhiNI haiM, jinakaM zukradhAtu kSINa hogayA hai jo kRtrima viSase pIDita haiM aise manuSyoMko zirAvyadha kara ke rakta nahIM nikAlanA cAhiye / arthAt uparokta manuSya zirAvyadha ke ayogya hai| uparokta zirAvyadhana ke Ayogya manuSya bhI yadi zirAvyadha se sAdhya honevAle koI prANanAzaka vyAdhi se pIDita hoM, to una kA usa avasthAmeM rakta nikAlanA cAhiye // 65 // aMtima kathana. iti jinavaktranirgatasuzAstramahAMbunidheH / sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH // ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsuratI / nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam / / 66 / / bhAvArtha:-jisameM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paralokake liye prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisake do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdra ke mukha se Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (584) kalyANakArake utpanna zAstrasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAthameM jagatakA eka mAtra hiMtasAdhaka hai [ isaliye isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 66 // ityugrAdityAcAryaviracite kalyANakArake uttarataMtrAdhikAre karmacikitsitaM nAma prathama Adita ekviNsho'dhyaayH| ityugrAdityAcAryakRta .. kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM . vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM karmacikitsAdhikAra nAmaka uttarataMtra meM _prathama va Adise ekkIsavAM pariccheda samApta huA / Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajaka padravacikitsAdhikAraH / atha dvAviMzaH paricchedaH maMgalAcaraNa va pratijJA. jinezvaraM vizvajanArcitaM vibhuM praNamya sarvoSadhakarmanirmita-1 pratItadurvyApada bhedabheSajapradhAna siddhAMtavidhividhAsyate // 1 // bhAvArtha:--lokakeM samasta janoM ke dvArA pUrjita tribhu, aise zrI jineMdra bhagavAn ko namaskAra kara, snehana svedana vamanAdi karmoke prayoga ThIka 2 yathAvat na hone se jo prasiddha va duSTa ApattiyAM (roga) utpanna hotI haiM, unako unake bheda aura pratIkAra vidhAna ke sAtha zAstroktamArga isa prakaraNa meM pratipAdana kareMge // 1 // snehanadikarma yathAvat na honese rogoMkI utpatti. athAjyapAnAvakhilauSadhakriyAkrameSu rogAH prabhavaMti dehinAm / bhiSagvizeSAhita mohato'pi vA tathAturAnAtmatayApacArataH // 2 // ( 585 ) bhAvArtha:-- snehanasvedanAdi sampUrNa kama ke prayogakAla meM vaidya ke ajJAna se prayuktakriyA ke prayoga yathAvat na hone ke kAraNa, athavA akrama pravRtta hone ke kAraNa athavA rogIke asaMyama va apathya AhAravihAra ke kAraNa manuSyoM ke zarIra meM aneka prakAra ke roga utpanna hote haiM // 2 // ghRtapAnakA yoga, ayogAdi ke phala. ghRtasya pAnaM puruSasya sarvadA rasAyanaM sAdhuniyojitaM bhavet / tadeva doSAvahakAraNaM nRNAmayogatI vApyathavAtiyogataH // 3 // bhAvArtha:- yadi ghRta pAnakA yoga samyak ho jAya to vaha rasAyana ho jAtA 1 hai / lekina usakA ayoga vA atiyoga hoveM to vahI, manuSyoM ke zarIra meM aneka doSoM ( roga ) kI utpatti meM kAraNa bana jAtA hai // 3 // 1 graMtha meM yahAMpara "anAtmayA" yahI pATha hai, usake anusAra hI anAtmavyavahAra arthAta asaMyama yaha artha likhA gayA hai| paraMtu yahAMpara "AturAjJAnatayA" yaha pATha adhika acchA mAluma hotA hai arthAt rogIko auSadhasevana pathyaprayogAdikameM ajJAna ( pramAda ) honese bhI aneka roga utpanna hote haiN| 73 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (586) . kalyANakArake ghRtake ajIrNajanyaroga va usakI cikitsA. ghutepyarNei prbhvNtyrockjvrprmehonmdkusstthmuurcchnaaH| ataH pibeduSNajalaM sasaiMdhavaM sukhAMbhasA vApyatha vAmayadbhiSak // 4 // bhAvArtha:-piyA huA ghRta yadi jIrNa na huA to vaha arocaka, jvara, prameha, unmAda, kuSTha aura mUrchA ko utpanna karatA hai| usa avasthAmeM uSNajala meM seMdhAloNa milAkara use pilAnA cAhiye yA sukhoSNajala se usa rogIko vamana karAnA cAhiye / / 4 // jIrNaghRtakA lakSaNa. yadA zarIraM laghucAnnakAMkSiNaM manovacI mUtrapurISamArutaH / pravRttirudgAravizuddhiriMdriyaprasannatA [jvalajIrNalakSaNam // 1 // bhAvArtha:--dhRta pAna karanepara jaba zarIra halakA ho, anna kI ichA utpanna ho, mana prasanna ho, vacana, mUtra, mala, vAyu kI pravRtti ThIka taraha se ho, DakAra meM arNAiMza vyakta na ho [ sApha DakAra AtI ho ] iMdriyo meM prasannatA vyakta ho, taba vaha ghata jarNi huA aisA samajhanA cAhiye // 5 // ghRta jIrNa hone para AhAra. tatazca kustuMburunitrasAdhitaM pibaMdyavAgUmathavAnudoSataH / kulatthamudADhakayUSasatkhalairlaghUSNamannaM vitaredyathocitam // 6 // bhAvArtha--piyA huA ghRta paca ja ne para dhaniyA va niba se siddha yavAgU pilAnA cAhie / athavA doSa ke anusAra auSadhasAdhita yavAgU athavA kulathI, mUMga, arahara kA yUSa va yogya khala ke sAtha ladhu va uSNa anna ko yathA yogya khilAnA cAhie // 6 // snehapAna vidhi va maryAdA. svayaM narasnehanatatparo ghRtaM tilodbhavaM vA kramavaddhitaM pibet // . tripaMcasaptAhamiha prayatnataH tatastu sAtmyaM prabhavanniSevitam // 7 // bhAvArtha:-snehana kriyA meM tatpara manuSya apane zarIra ko snigdha [ cikanA] banAne ke lie ghI athavA tila ke tela ko kramazaH pramANa baDhAte hue, tIna dina, pAMca dina yA sAta dina taka pAyeM / isa ke bAda sevana kareM to vaha sAtmya [prakRti ke anukUla ] ho jAtA hai / isalie sAta dina ke bAda na pAve // 7 // Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakarmopadvacikitsAdhikAraH / (587) vAtAdidoSoM meM ghRta pAnavidhi. piveghRtaM zarkarayA ca paittike sasaiMdhavaM soSNajalaM ca vAtike // kaTutrikakSArayuta kaphAtmika krameNa roge prabhavaMti tadvidaH // 8 // bhAvArtha:---pitta doSotpanna rogoM meM ghRta ko zakkara ke sAtha milA kara pInA cAhie / vAtaja rogoM meM saiMdhAloNa va garama pAnI ke sAtha pInA cAhie / kaphaja rogoM meM trikaTu va kSAra milA kara pInA cAhie aisA tajjJa logoM kA mata hai // 8 // acchapAna ke yogya rogI va guNa. naro yadi klezaparI balAdhikaH sthirassvayaM snehaparo'tizItale // pibetau kevalameva tadghRtaM sadAcchapAnaM hi hitaM hitaiSiNAm // 9 // bhAvArtha:----jo manuSya balavAn hai, sthira hai, paraMtu duHkha se yukta hai, yadi vaha snehanakriyA karanA cAhatA hai to zIta Rtu ( himavaMta zizira ) meM vaha kevala [ akelA ] ghRta ko hI pIveM / yaha bAta dhyAna meM rahe ki accha [ akelA hI zakkara Adi na milA kara ] ghRta ke pIne meM hI usa ko hita hai arthAt vaha vizeSa guNadAyaka hotA hai // 9 // ghRtapAna kI mAtrA. kiyatpramANaM parimANameti ta ta tu pItaM divasasya madhyataH / / madakkamaglAnividAhamUrcchanAtyarocakAbhAvata eva zobhanam // 10 // bhAvArtha:-pIye hue ghRta kI jitanI mAtrA ( pramANa ) madhyAnhakAla (dopahara) taka mada, klama, glAni, dAha mUrchA va aruci ko utpanna na karate hue acchI taraha paca jAve, utanA hI ghRta pIne kA prazastapramANa samajhanA cAhiye / ( yaha pramANa madhyama doSavAoM ko zreSTha mAnA hai ) // 10 // sabhaktaghRtapAna. mRduM zizuM sthUlamatIvadurbalaM pipAsumAjyadvipamatyarocakam // mudAhadehaM suvidhAnatAdRzaM sabhaktamevAtra ghRtaM prapAyayet // 11 // bhAvArtha:- bAlaka, mRdu prakRtivAle, sthUla, atyaMta durbala, pyAse ghI pIne meM napharata karanevAle, arocakatA se yukta, dAhasahita dehavAle evaM ina sadRza rogiyoM ko bhojana ke sAtha hI ghata pilAnA cAhiye arthAt akelA cha na pilAkara, bhojana ( bhAta roTI Adi ) meM milAkara denA cAhiye // 11 // Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (588) - kalyANakArake saghasnehanaprayoga. sapippalIsaiMdhavamastukAnvitaM ghRtaM pibedraukSyanivAraNaM param // sazarkarAjyaM payasaiva vA sukham payo yavAgUmathavAlpataNDulAm // 12 // sitAsitAjyaiH pariduhya dohanaM prapAya rokSyAtparimucyate naraH // kulatyakolAmlapayodadhidravaiH vipakvamapyAzu ghRtaM ghRtottamam // 13 // bhAvArthaH- pIpala, seMdhAnamaka, dahI kA toDa, ina ko eka sAtha dhRta meM milAkara pIne se zIghra hI rukSa kA nAza hotA hai| arthAt sadya hI snehana hotA hai / zakara mile hue ghI ko dUdha ke sAtha pIne se evaM dUdha se sAdhita yavAgU jisa meM thoDA cAvala paDA hai, usa dhUta meM milAkara pAna karane para sagha hI snehana hotA hai / zakkara mile hue ghRta ko eka dohanI meM DAla kara, usa meM usa samaya duhe ( nikAlA ) hue gAya ke dUdha [dhAroSNa godugdha ] ko milAkara rUkSa manuSya pAveM to tatkAla hI usa kA rUkSatva naSTa ho kara snehana ho jAtA hai / isI prakAra kulathI vera ina ke kAtha va dUdha dahI, ina se sAdhita uttamaghRta ko pIne se bhI zIghra snehana hotA hai // 12 // 13 // snehanayogyarogI. nRpeSu vRddheSvabalAvaleSu ca prabhUtatApAgniSu cAlpadoSiSu // bhiSagvidadhyAdiha saMprakIrtitAn kSaNAdapi snehanayogasattamAn // 14 // bhAvArtha:-jo rAjA haiM, vRddha haiM, srI hai, durbala haiM, AdhikasaMtApa, mRdu agni va alpadoSoM se saMyukta haiM, una ke prati, pUrvokta snehana karanevAle uttamayogoM ko vaidha ( snehana karane ke liye ) upayoga meM lAveM // 14 // rUkSamanuSyakA lakSaNa. purISamatyaMtanirUkSitaM ghanaM nirati kRcchrAnna ca bhuktamapyalam // vipAkamAyAti vidadhate hyurA vivarNamAtre'nilapUritodaraH // 15 // sudurbalassyAdatidurbalAgnimAnvirUkSitAMgo bhavatIha mAnavaH // . tataH paraM snigdhatanossulakSaNam bravImi saMkSepata eva taNNu // 16 // bhAvArtha:-rUkSa manuSya kA mala atyaMta rUkSita va ghana (ghaTTa, ho kara bahuta muSkila se bAhara AtA hai / khAye hue AhAra acchI taraha nahIM pacatA hai / chAtI 1 vRSeSu iti pAThAMtaram / isakA artha jo dharmAtmA hai arthAt zAMtasvabhAvavAle haiM aisA hogA paraMtu prakaraNameM nRpeSu yaha pATha saMgata mAluma hotA hai / saM. Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhessjkrmopdrvcikitsaadhikaarH| bhaSajakamAna (589) meM dAha hotA hai / zarIra vikRtavarNayukta hotA hai, udara meM pavana bharA rahatA hai| vaha durbala hotA hai, usakI agni atyaMta maMda hotI hai| arthAt ye rUkSa zarIravAle ke lakSaNa haiM / isa ke anaMtara samyak snigdha (cikanA) zarIra ke lakSaNoM ko saMkSepa meM kaheMge / usa ko suno // 15 // 16 // sabhyasnigdha ke lakSaNa. avazyasasnehamalapravartanaM ghRtetividveSa ihAMgasAdanam // bhavecca sunigdhavizeSalakSaNam tathAdhikasnehanalakSaNaM bruve // 17 // bhAvArtha:-- avazya hI snehayukta mala kA visarjana honA, ghRtapAna va khAne meM dvedha va aMgoM meM glAni honA, yaha samyak snigdha ke lakSaNa haiM / aba adhika snigdha kA lakSaNa kaheMge // 17 // Atasnigdha ke lakSaNa. gude vidAho'timalapravRttirapyarocakairyAnanataH kodgamaH // pravAhikAtyaMgavidAhamohanaM bhavedatisnigdhanarasya lakSaNam // 18 // bhAvArtha:--guda sthAna meM dAha, atyadhika mala visarjana, [atisAra] arocakatA, mukha se kapha kA nikalanA, pravAhikA, aMgadAha va mUrchA honA, yaha atisnigdha ke lakSaNa haiM ! // 18 // __ atisnigdhakI cikitsA. sanAgaraM soSNajalaM pibedasau samudSaudanamAzu dApayet // sahAjamodAgnikasaMdhavAnvitAmalA yavAgUmathavA prayojayet // 19 // . bhAvArtha:- usa atisnigdha zarIravAle rogI ko usa se utpanna kaSTa ko nivAraNa karane ke lie zuMThI ko garama pAnI meM milA kara pilAve / evaM mUMga ke yUSa [ dAla ] ke sAtha zIghra bhAta khilAnA cAhie / athavA ajamoda, citraka va saiMdhAloNa se mizrita thavAg denI cAhie // 10 // ghRta ( sneha ) pAna meM pathya. ghRtaM manohAri rasAyanaM nRNAmiti prayatnAdiha tatpiti ye // sadaiva teSAmahimodakaM hitam hitA yavAgUrahimAlpataNDulA // 20 // bhAvArtha:--manuSyoM ke liye ghRta rasAyana hai / aise manohara ghRta ko jo loga prayatnapUrvaka pIte haiM, una ko hamezA garama pAnI kA pInA hitakara hotA hai / evaM theDe Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (590) kalyANakArake cAvaloM se banAI huI, garama [ uSNa ] yavAg bhI hitakara hai arthAt ye donoM una ke liye pathya haiM // 20 // ___svedavidhivarNanapratijJA. snehodbhavAmayagaNAnupazamya yatnAt, svedodbhavAmayayutaM vidhirucyte'tH|| svedo nRNAM hitatamo bhuvi sarvatheti, saMyojayatyapi ca tatra bhavati rogaaH|| 21 // bhAvArtha:-- sneha ke atiyoga Adi se utpanna rogoM ko upazamana karanevAlI cikitsA ko prayatna pUrvaka kaha kara, yahAM se Age svedavidhi va usa ke barAbara prayukta na hone se utpanna roga va una kI cikitsA kA varNana kreNge| lokameM rogAkrAnta mAnavoM ke lie, sveda prAyaH sarvathA hitakara hai| parantu usa kI yojanA yadi yathAvat na ho sakI to usa se bhI bahuta se roga utpanna hote haiM // 21 // svedakA yoga va atiyogakA phala. samyakprayogavazato bahavo hi rogAH zAmyati yoga iha cApyatiyogato vaa| nAnAvidhAmayagaNA prabhavaMti tasmAt svedAvadhAraNamaraM prtivedyte'tr||22|| bhAvArtha:- svedanaprayoga ko yadi ThIka taraha se upayoga kiyA jAya to aneka roga usase naSTa hote haiM yA zamana hote haiN| ise hI yoga kahate haiN| yadi usakA atiyoga ho jAya to aneka prakAra ke roga utpanna hote haiM / isaliye svadena yoga kI yogya vidhiko aba kaheMge // 22 // svedakA bheda va tApa, uSmasvedalakSaNa. tApoSmabaMdhanama hAvabhedatastu svedazcaturvidha iti pratipAdito'sau / vastrAgnipANitalatApanameva tApaH sossnnessttkoplkudhaanygnnaistthossmaa||23|| bhAvArtha:--vaha sveda, tApasveda 1 upmasveda 2 baMdhanasveda (upanAharavedra) 3 dravasveda 4 isa prakAra cAra bheda se vibhaka hai / vastra hathailI ityAdi ko garama kara ( leTe hue manuSya ke aMga ko ) sekane ko yA aMgAra se sekane ko " tApasveda "" kahate haiN| iMTa patthara kudhAnya ityAdi ko garama karake usapara kAMnI Adi drava liDakakara, gATe kapaDe se Dhake hue rogI ke zarIra ko sekane ko umasveda kahate haiM // 23 // 1 dUdha, dahI, kAMjI yA vAyunAzaka auSadhI ke kAtha ko ghara meM mAkA, ume garama kara ke usakI bApha se jo sekA jAtA hai ise bhI unmastreda kahate haiN| Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakopadravacikitsAdhikAraH / (591 ) baMdhana drava, svedalakSaNa. uSNoSadharapi vipAcitapAyasAthaiH patrAMvarAvaraNakairiha baMdhanAkhyaH / sauvIrakAMbughRtatailapayobhiruSNaiH svedo bhavedatitarAM dravanAmadheyaH // 24 // bhAvArtha:--uSNa auSadhiyoM ke dvArA pakAye hue pAyasa (pulTiza bAMdhaneyogya ) ko patroM, kapaDe Adise Dhakakara bAMdhane ko baMdhana (upanahana ) sveda kahate haiN| kAMjI, pAnI, ghRta, tela va dUdha ko garama kara kaDAhI Adi bar3e pAtra meM bharakara usa meM rogI ko biThAla snAna karAkara sveda lAne kI vidhi ko " dravasveda " kahate haiM // 24 // caturvidhasvaMda kA upayoga. Adhau kaphaprazamanAvanilapraNAzI baMdhavapratapana bahuraktapitta- / vyAmizrite maruti cApi karpha hitaM tat sasnehadehahitakadahatIha rUkSam / / 25 bhAvArtha:-Adi ke tApa va uSma nAma ke do sveda vizeSataH kapha ko nAza vA upazana karanevAle haiN| baMbana sveda (upanAha sveda ) vAtanAzaka hai / dravasveda, raktapitta mizrita, vAta vA kapha meM ti hai| snehAbhyakta zarIra meM hI yaha sveda hitakara hotA hai, arthAt taila Adi cikane padArthoMse mAliza kara ke hI svedana kriyA karanI caahiye| vahIM hitakara bhI hai| yadi rUkSazarIrapara svedakarma prayukta kareM to vaha zarIra ko jalAtA hai // 25 // svedakA guNa va susvedakA lakSaNa. vAtAdayassatatameva hi dhAtusaMsthAH ranahAyogavazataH svata eva liinaaH| svadaivatvamupagamya yathAkrameNa svasthA bhvtyudrgaassvnivaasnisstthaaH||26 bhAvArtha:-jo satata hI dhAtuoM meM rahate haiM, evaM snehana prayogadvArA apane Apa hI svasthAna se Urca, adha va tiryaggAmI hokara mArgoM meM lIna ho gaye haiM, ve vAtAdi doSa yogya vedana kriyA dvArA dravatA ko prApta kara, kramazaH udara meM pahuMca jAte haiM / ( aura vamana virecana Adi ke dvArA udara se bAhara nikala kara ) svastha ho jAte haiM aura yathAsthAna ko prApta karate haiM // 26 // sveda guNa. svedairihAgnirabhivRddhimupaiti nityaM svadaH kphaanilmhaamynaashhetuH| prastravadamAzu janayatyatirUdehe zItArthitAmapi ca sAdhuniyojito'sau // Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (592) kalyANakArake bhAvArtha:-svaMdanaprayoga se zararimeM sadA agnikI vRddhi hotI hai / vaMdana yoga kapha va vAtajanya mahArogoMko nAza karane ke liye kAraNa hai / arthAt nAza karatA hai| yogya prakAra se prayukta yaha svedana yoga se(svedakarma kA suyoga honepara) zIghra hI zarIrameM acchI taraha pasInA AtA hai aura rogIko zAMta padArthoMke sevana Adi kI icchA utpanna hotI hai // 27 // sveda ke atiyoga kA lakSaNa. svaMdaH prakopayati pittamamRkca saakssaadvisphottnbhrmmdjvrdaahmugH| kSipraM samAvahati tIvrataraH prayuktaH tatrAtizItalavidhi vidadhIta dhImAn // bhAvArtha:--svedana prayoga tIvra ho jAya [ adhika pasInA nikAla diyA jAya ] to vaha pitta va rakta kA prakopa karatA hai / evaM zarIra meM zIghra sphoTa [ phaphole ] bhrama, mada, jvara, dAha, va mUrchA utpanna karatA hai| usa meM kuzala vaidha atyaMta zItakriyA kA prayoga kareM / / 28 // svedakA guNa. * pAnAtipAtamadadAhaparItadehaM zItAMbubiMdubhirajasramihArditAMgam // - uSNAMbunA snapitamujvalitodarAgnim saMbhojayedagurumagnikara drvaanm||29 bhAvArtha:---jo madya ke adhika pAnase vyAkulita hai, mada va dAha se vyApta hai, zIta jalabiMduoM se hamezA jisa kA zarIra pIDita hai, aise rogI ko garama panI se snAna karA kara, usa kI baDhI huI agni ko dekha kara, laghu, agnidapika va dravaprAya anna ko khilAnA cAhie // 29 // ghamanavirecanavidhivarNamapratikSA. ... svedakriyAmabhividhAya yathAkrameNa saMzodhanodbhavamahAmayasacikitsA / / samyagvidhAnavidhinAtra vidhAsyate tatsaMbaMdhibheSajanibaMdhanasiddhayogaiH // bhAvArtha:-.-.svedanakriyA ko yathAkrama se kaha kara aba saMzodhana ( vamana, virecana ) ke atiyoga va mithyAyoga se utpanna mahAn roga, una kI cikitsA aura 1 do tIna pratiyomeM bhI yahI pATha milatA hai| paraMtu yaha prakaraNa se kucha visaMmata mAluma hotA hai| yahAMpara svedakamekA prakaraNa hai, isaliye yahAMpara prANAtipAta yaha pATha adhika saMgata mAlUma hotA hai| arthAt svedakarmameM atiyogase utpanna Upara ke zlokameM kathita rogoMkI prANAtipAta avasthAmeM kyA kareM isakA isa zlokameM vidhAna kiyA hogaa| saMbhava hai ki lekhaka ke hastadoSase yaha pAThabheda ho gayA ho| -saMpAdaka. Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakapadrava cikitsAdhikAraH / ( 513 ) vamana virecana ke samyagyoga kI vidhi ko ina meM prayukta hone vAle auSadhiyoM ke siddha yogoM ke sAtha nirUpaNa kireMge // // 30 // doSoM ke bRMhaNa Adi cikitsA. kSINAstu doSAH paribRMhaNIyAH samyakprazamyAzcalitAzca sarve // svasthAH surakSyAH satataM mavRddhAH sadyo vizodhyA iti siddhasenaiH // 31 // bhAvArtha:- kSINa ( ghaTe hue) vAtAdi doSoM ko baDhAnA cAhie | kupita doSoM zamana karanA cAhie / svastha [ yathAvata sthita ] doSoM ko acchI taraha se rakSaNa karanA cAhie | ativRddha ( baDhe hue ) doSoM ko tatkAla hI zodhanakara zarIra se nikAla denA cAhie, aisA zrI siddhasena yati kA mata hai // 31 // saMzodhana meM vamana va virecana kI pradhAnatA. saMzodhane tadvamanaM virekaH samyakprasiddhAviti sAdhusiddhaiH // siddhAMtamArgabhihitau tayostadvakSyAmahe yadvamanaM vizeSAt / / 32 / / bhAvArtha:- doSoM ke saMzodhana kArya meM vamana aura virecana atyaMta prasiddha hai arthAt doSoM ko zarIra se nikAla ne ke lie vamana virecana bahuta hI acche upAya vA sAdhana haiM aisA siddhAMtazAstra meM maharSiyoM ne kahA hai / ina donoM meM prathamata vamana vidhi ko vizeSarUpa se pratipAdana kareMge // 32 // For camana meM bhojanavidhi. rist yathAvadvamanaM kariSyAmItthaM vicityaiva tathAparANhe / bhojayedAturamAzu dhImAn saMbhojanIyAnapi saMpravakSye // 33 // bhAvArtha:- kuzala vaidya ko ucita hai ki yadi usane dUsare dina rogI ke liye mana prayoga karane kA nizcaya kiyA ho to pahile dina zAmako rogIko acchItaraha ( abhiSyaMdI va dravaprAya AhAra se ) zIghra bhojana karAnA cAhiye / kinako acchI taraha bhojana karAnA cAhiye yaha bhI Age kaheMge // 33 // saMbhAMjanIya athavA vAmyarogI. ye tutko hudoSaduSTAstIkSNAgnayaH satvabalapradhAnAH / ye te mahAvyAdhigRhItadehAH saMbhojanIyA bhuvanapravINaiH || 34 // Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (594) kalyANakArake bhAvArtha:-jo rogI atyaMta udrikta bahuta doSoMse dUSita hoM, jo tIkSNa agni se yukta hoM, jo balavAn hoM, jo mahAvyAdhi se pIDita hoM, aise rogiyoMko kuzala vaidha acchI taraha bhojana karAveM arthAt aise rogI vamana karAne yogya hote vamana kA kAla va auSadha. tatrApareAH pravibhajyakAle sAdhAraNe prAlaravekSya mAtrAm / kalkaiH kaSAyairapi cUrNayogeH snehAdibhirvA khalu vAmayettAn // 35 // bhAvArtha:-vaidya sAdhAraNa kAla [ adhika zIta va uSNatA se rahita aise prAvRT zarad va vasaMtaRtu) meM, [vamanArtha diye hue bhojana ko dUsare dina prAtaH kAla meM, vamana kAraka auSadhiyoMke kalka, kaSAya, cUrNa, sneha, ityAdikoM ko yogya pramANa meM sevana karAkara vamana yogya rogIyoMko vamana karAnA cAhiye // 35 // ___ vamanavirecana ke auSadhakA svarUpa. durgadhadurdarzanadussvarUpairbIbhatsasAtmyatarabheSajaizca / saMyuktayogAnvamane prayukto vairecanAnatra manoharaistu // 36 // bhAvArtha:-camana karma meM durgaMdha,dekhane meM asahya, duHsvarUpa, bIbhatsa ( nikAraka) gha ananukUla (prakRti ke viruddha ) aise svarUpa yukta auSadhiyoMko prayoga karanA cAhiye / virecana meM to, vamanauSadha ke viparItasvarUpayukta manohara suMdara auSadhiyoM kA hI prayoga karanA cAhiye / / 36 // bAlakAdika ke lie vamana prayoga, bAlAtivRddhauSadhabhArunArI daurbalyayuktAnapi sadravaistaiH / kSIrAdibhirbheSajamaMgalADhayam tAnpAyayitvA paritApayettAn // 37 // . bhAvArtha:-jo bAlaka haiM, ativRddha haiM, auSadha lene meM DaranevAle haiM, striyAM haiM evaM atyaMta durbala haiM, unako dUdha, yavAgU , chAcha Adi yogya dravadravyoM ke sAtha maMgala maya, auSadha ko milA kara pilAnA cAhiye, pazcAt ( agnise hAtha ko tapAkara ) una ke zarIra ko sekanA cAhiye [ aura vamana kI rAha dekhanI cAhiye] // 37 // 1 yaha kAla hI vamana ke yogya hai / 2 vAmayediti pAThAMtaraM / Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakarmopadravacikitsAdhikAraH / (595) vamana vidhiH hallAsalAlAmRtimAzu dhImAnAlokya pIThopari sanniviSTaH / gandharvahastotpalapatravRntarvegodbhavArtha pramRzetsvakaNTham // 38 // bhAvArtha:---jaba usa rogI ko [ jisa ne vamanArtha auSadha pIyA hai ] uvakAI Ane lage, muMha se lAra girane lage, use buddhimAn vaidya dekha kara, zIghra hI [ghuTane ke barAbara UMcA ] eka Asana para baiThAla deve / aura vamana ke vega utpanna hone ke liye, eraMDI ke patte kI DaMDI, kamalanAla ina meM se kisI eka se rogI ke kaMTha ko sparza karanA cAhiye arthAt gale ke aMdara DAla kara gudagudI karanA cAhiye // 38 // . samyagvamana ke lakSaNa. so'yaM pravRttauSadhasabalAse pitte'nuyAte hRdayorukoSThe / zuddhe laghau kAyamanovikAre samyasthite zleSmaNi suSTuvAMtaH // 39 // .. bhAvArthaH-pUrvokta prakAra vamana ke auSadhi kA prayoga karane para, yadi vamana ke sAtha kramazaH pIyA huA auSadha, kapha va pitta nikaleM, hRdaya va koSTha zuddha ho jAve zarIra va manovikAra laghu hoveM evaM kapha kA nikalanA acchItaraha baMda ho ' jAve to samajhanA cAhiye ki acchI taraha se vamana hogayA hai // 39 // vamana pazcAt karma. sanasyagaNDUSavilocanAMjanadravairvizodhyAzu zirobalAsam / / uSNAMbubhidhautamihAparANhe taM bhojayeSagaNairyathAvat // 40 // bhAvArtha:--isa prakAra vamana honepara zIghra hI, nasya, gaMDUSa, netrAMjana [ suramA ] va drava Adi ke dvArA zirogata kaphakA vizodhana karake, use garama pAnIse snAna karAkara, sAyaMkAla meM yogya yUSoM ( dAla ) se bhojana karAnA cAhiye // 40 // vamanakA guNa. evaM saMzamane kRte kaphakRtA rogA vinazyati te / tanmUle'pahRte karpha jalajasaMghAtA yathA hyaMbhasi / yAte setuvibhedanena niyataM tadyogavidvAmaye- / dvAmyaprAptiniSedhazAstramakhilaM jJAtvA bhiSagbheSajaiH // 41 / / Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalya bhAvArtha:-isa prakAra vamanavidhi ke dvArA kaphakA nAza honepara kaphakRta aneka roga naSTa hote haiN| jisa prakAra jala ke baMdha vagairaha TUTanepara jalakA nAza hotA hai| jalake nAza se vahAMpara rahanevAlA kamala bhI naSTa hotA hai / kyoM ki vaha jalake AdhArapara rahatA hai, mUla AdhArakA nAza honepara vaha uttara Adheya nahIM raha sakatA hai / isIprakAra mUla kapha ke nAza honepara tajanita roga bhI naSTa hote haiM / isaliye yoga ko jAnanavAlA vidvAn vaidha ko ucita hai ki vaha vamana ke yogya va ayogya ityAdi vamana ke samasta zAstroM ko jAnakara aura tatsaMbaMdhI yogya auSadhiyoMse rogI ko vamana karAnA cAhiye / / 41 // vamana ke bAda virecanavidhAna. vAMtasyaiva virecanaM guNakaraM jJAtveti sNshodhye-| dUrdhvaM zuddhatarasya zodhanamadhaH kuryaadbhissgnaanythaa| .. zleSmAdhaH parigamya kukSimakhilaM vyaapyaagnimaacchaadye-| cchannAgni sahasaiva roganicayaH prApnoti martya sadA // 42 // bhAvArtha:-jisa ko vamana karAyA gayA hai usI ko virecana denA. vizeSa guNakArI hotA hai, aisA jAnakara prathamataH Urdhva saMzodhana ( vamana ) karAnA cAhiye / jaba isa se zarIra zuddha ho jAya, tava adhaHzodhana [ virecana ] kA prayoga karanA cAhiye / yadi vamana na karAkara virecana de deveM to kapha nIce jAkara sarva kukSipradeza meM vyApta hokara agni ko acchAdita karatA hai [DhakatA hai / jisa kA agni isa prakAra kaphase AcchAdita hotA hai usa manuSya ko zIghra hI aneka prakAra se rogasamUha A ghera virecana ke prathama dina bhojana pAna. snigdhasvinnasuvAMtamAturamaraM zvo'haM virakoSadhaiH / samyaktaM suvirecayAmyalamiti prAgeva puuonnhtH|| sasnehaM laghucASNamalpamazanaM saMbhojayedAmlasa- / siddhoSNodakapAnamapyanugataM dadyAnmaladrAvakam / / 43 / / bhAvArtha:---jisa ko agchI taraha se snehana, ravedana, va vamana karAyA ho aise rogI ko dUsare dina yadi vaidya virecana ke dvArA adhaHzodhana karanA cAhatA ho to pahile dina prAtaH kAla rogI ko snigdha, laghu, uSNa va alpabhojana dravya ke dvArA Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakarmopadravacikitsAdhikAraH / bhojana karAnA cAhiye,evaM pIche Amla auSadhiyoMse siddha maladrAvaka garama pAnIko pilAnA cAhiye arthAt anupAna denA cAhiye // 43 // - virecaka auSadhadAnavidhi. anyadhussuvicArya jIrNamazanaM mUrye ca nirlohite / dadyAdauSadhamagnimalpaparuSavyAdhikramAlocanaiH // koSThaH syAstrividho mRduH kaThina ityanyopi mdhystthaa| pinAtimarutkaphena nikhilairdoSaiH samarmadhyamaH // 44 // bhAvArtha:-- dUsare dina sUryodaya ke pahile, pahile dina kA anna jarNi huA yA nahIM ityAdi bAtoM ko acchItaraha vicAra kara sAtha meM rogI ke agnibala va mRdu kaThina Adi koSTha, vyAdhibala Adi bAtoM ko vicAra kara virecanakI auSadhi deveM / koSTha mRdu, kaThina ( krUra ) va madhyama ke bheda se tIna prakAra kA hai / pitta kI adhikatA se mRdu koSTha hotA hai| vAtakapha kI adhikatA se kaThina koSTa hotA hai / tInoM doSoM ke sama rahane se madhyama koSTha hotA hai // 44 // . vividha koSTho meM auSadhayojanA. mRdvI syAdiha sanmRdAvatitarAM krUre ca tISNA matA / madhyAkhye'pi tathaiva sAdhunipuNairmadhyA tu mAtrA kRtA // amAptaM balato malaMgamayutaM necchetsapittauSadham // prAptaM vApi na vArayedatitarAM vegaM vighAtAvaham // 45 // bhAvArtha-mRdu koSTavAle ko mRdu mAtrA denI caahie| krUra koSThavAle ko takSiNa (teja) mAtrA denI cAhie / madhyama koSTha vAle ko madhyama mAtrA denI cAhie. aisA Ayurveda zAstra meM nipuNapuruSoMne mAtrA kI kalpanA kI hai / virecana ke lie auSadha liye hue rogI ko dasta upasthita ho to use nahIM rokanA caahie| yadi vega nahIM bhI Ave to bhI pravAhaNa nahIM karanA cAhie // 45 // sabhyagvirikta ke lakSaNa va peyapAna. yAsyaMti kramatI marujjalamalA pittauSadhoyatkaphAH / yAteSveSu tato'nilAnugamane samyagvirikto bhavet // soyaM zuddhatanuH zramaklamayuto ladhvI tanuM codvahan / saMtuSTo'tipipAsuragnibalavAn kSINo yavAgU pibet // 46 / / Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (598) kalyANakArake bhAvArtha:-virecaka auSadhi kA sevana karane para kramazaH vAta, jala. ( mUtra ) mala, pitta, auSadha aura kapha nikalate haiM / isa prakAra zarIrastha doSa nikala jAve, vAyu kA anulomana ho jAye to samajhanA cAhiye ki acchI taraha se virecana hogayA hai / isa prakAra jisa kA zarIra acchI taraha se zuddha hogayA hai vaha zrama va glAni se yukta hotA hai / usa kA zarIra halkA ho jAtA hai / mana saMtuSTa hotA hai| pyAsa lagatI hai| atyaMta kRza hotA hai / usa kI agnivRddhi hotI hai| ye lakSaNa prakaTa hove to use usI dina yavAgU pilAnI cAhiye // 46 // yavAgU pAna kA niSedha maMdAgnibalavAntRSAvirahito doSAdhiko durviri-| / to vA taddivase na caiva nipuNaH zaktyA ca yuktyA pibet // vAMsasyApi virecitasya ca guNAH prAgeva sNkiirtitaa| steSAM doSaguNAniSedhavidhinA budhyA vidadhyAbudhaH // 47 // bhAvArthaH- yadi virikta rogI ko agnimaMda hogayA ho, balavAn ho, tRSArahita ho, adhika doSoM se yukta ho, atiraha virecana na huA ho to aisI avasthA meM use usa dina yavAgU vagairaha peya pIne ko nahIM denA cAhiye / acchItaraha Samana hue manuSya va virecita manuSya kA guNa pahile hI kahacuke haiN| virecana ke saba doSoM kA niSedha va guNoM kI vidhi acchItaraha jAnakara vidvAn vaidya rogI ke liye upacAra kareM // 47 // saMzodhanabhaiSaja ke guNa. yassaMzodhanabheSajaM tadadhikaM taiSNoSNasaukSmyAtmakaM / sAkSAtsAratamaM vikAziguNayukazcArya hyadhazzodhaya-- // tyUrva yAtyavipakameva vamanaM samyagguNodrekataH // pItaM tacca vipacyamAnamasakRdyAyAdadhobhAgitam // 48 // bhAvArtha-jo saMzodhana | bamana saMzodhana ] karane vAlA auSadha hai, vaha atyaMta tIkSNa, uSNa, sUkSma, sAra ( sara ) va vikAsI guNa yukta hotA hai / ve apane viziSTa svabhAva va guNoM ke dvArA Urdhva zodhana ( vamana ) va adhaHzodhana [ virecana ] karate haiM / [ vamanauSadha va virecanauSadha ye donoM guNoM meM sama hote hue parasparaviruddha do kAmoM ko kisa prakAra karate haiM ? isa kA itanA hI uttara hai ki, virecanauSadha tIkSNa Adi guNoM Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhessjkrmopdrvcikitsaadhikaarH| (599) ke dvArA hI virecana karatA hai| vamana kA auSadha to apane prabhAvake dvArA vamana karatA hai ] vamanauSadha apane guNoM ke utkarSase avipakka [kaccA ] doSoM ko lekara Upara jAtA hai / virecana kA auSadha paka doSoM ko lekara nIce ke bhAga ( gudA ) me jAtA hai // 48 // virecana ke prakarNi viSaya. maMdAgneratitIkSNabheSajamiti snigdhasya koSThe mRdau / datta zIghramiti prayAtamakhilAn doSAnna saMzodhayet / / prAtaH pItamihauSadhaM pariNataM madhyAnhavaH zodhanaM / nizeSAnatizodhayediti mataM jainAgame zAsvate // 49 // bhAvArtha:---jisa kA agnimaMda ho ( krUra koSTa bhI ho ) snehana kara ke use tIdaNa auSadha kA prayoga karanA cAhiye / jisakA koSTa mRdu ho, [agni bhI dIpta ho] use yadi tIkSNa virecana deve to vaha zIghra dasta lAkara sampUrNa doSoM ko zodhana nahIM kara pAtA hai| prAtaHkAla pIyA huA auSadha, madhyAnha kAla ( dopahara.) taka paca kara sampUrNa doSoM ko zodhana kara deM ( nikAla deM ) to vaha uttama mAnA jAtA hai / aisA zAzvata jinAgama kA mata hai // 49 // durbala AdikoM ke virecana vidhAna. atyaMtocchitasaMcalAnatimahAdoSAn hredlpshH| kSINasyApi punaH punaH pracalitAnalpAnmazamyAcaret // doSAn pakataraM calAniha haret sarvasya sarvAtmanA / te cAzu kSapayaMti dossnicyaabhishessto'nirdRtaaH|| 50 // bhAvArtha:-kSINa mAnava ke zarIra meM doSa atyaMta udrikta ho va calita hoM to una ko thoDA2 va bAra2 nikAlanA caahiye| yadi calita doSa alpa hoM to unhe zamana karanA cAhiye / doSa pakva hoM, calita bhI hoM, to una sampUrNa doSoMko sarvatobhAvase nikAla denA cAhiye (cAhe vaha rogI durbala ho yA sabala ho)| yadi aise doSoMko pUrNarUpeNa nahIM nikAlA jAveM to ve zIghra hI, zarIra ko naSTa karate haiM // 50 // ____ atisnigdhako snigdharecanakA niSedha. yAsnigdho'tipivedvirecanaghRtaM sthAnacyutAHsaMcalAH / doSAHsnehavazAtpunarniyamitAH svasthA bhavaMti sthirA // Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (600) ___ kalyANakArake tasmAtsnigdhataraM virUkSya nitarAM musnehataH shodhye-|| ... dudhdtasvanibaMdhanAcchithilitAH sarve'pi saukhyAvahAH // 51 // bhAvArtha:-jo adhika sneha pIyA huA ho vaha yadi virecana dhRta[snigdhavirecana] pAveM to usa kA [ ati snehanake dvArA ] svasthAna se cyuta va calAyamAna hue doSa isa sneha ke kAraNa phira niyamita, svastha va sthira ho jAte haiN| isaliye jo adhika sneha (ghRta tela.di cikanA padArtha) pIyA ho use acchItaraha rUkSita kara ke, snehana se virecana karA denA cAhiye ?) kyoM ki doSodreka ke kAraNoMko hI zithila karanA adhika sukhakArI hotA hai / / 51 // saMzodhanasambandhI jJAtavya bAteM. evaM koSThavizeSavidviditasatkoSThasya saMzodhanaM / dadyAdopaharaM tathAhyaviditasyAlokya saumyaM mRdu / . . yadyadRSTaguNaM yadeva sukhakadyaccAlpamAtraM mhaa-| . . vIrya yacca manoharaM yadapi niyApacca tadbheSajam // 52 // bhAvArtha:-isa prakAra koSThavizeSoM ke svarUpa ko jAnane vAlA vaidya jisa ke koSTha ko achI taraha jAna liyA hai use doSoM ko haraNa karane vAle saMzodhana kA prayoga kareM / evaM jisake koSTha kA svabhAva mAlUma nahIM hai to use saumya va mRdu saMzodhana auSadhi kA prayoga kareM / jisa saMzodhana auSadhi kA guNa ( anekavAra prayoga karake ) pratyakSa dekhA gayA ho, [ ajamAyA huA ho ] jo sukhakAraka ho ( jisa ko sukhapUrvaka khA, pIsake-khAne pIne meM takalIpha na ho ) jisa kI mAtrA-pramANa alpa ho, jo mahAn vIryavAna va manohara ho, jisa ke sevana se Apatti va kaSTa kama hote hoM aise auSadha atyaMta zreSTha haiM ( aise hI auSadhoM ko rAjA va tatsamapuruSoM para prayoga karanA cAhie ) arthAta aise auSadha rAjAoM ke lie yogya hote haiM // 52 // saMzodhana meM paMdrahaprakAra kI vyApatti. prokta saddhamane virecanavidhI paMcAdazaH vyApadaH / syustAsAmiha lakSaNaM pratividhAnaM ca pravakSyAmahe // .. UrdhAdhogamanaM virekavamanavyApacca shessaussdhe-| stajjIrNoSadhato'lpadoSaharaNaM vAtAtizUlodbhavaH // 53 // jIvAdAnamayogAmityAtatarAM yogaH parisrAva i-| tyanyA yA parivartikA hRdayaMsacAre vibaMdhastathA // Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhessjkiipdrvcikitsaadhikaarH| (601) yaccAmAnamatipravAhaNamiti vyApacca tAsAM yathA- / saMkhyaM lakSaNataccikitsitamato vakSyAmi saMkSepataH // 54 // ..... bhAvArthaH-vamana, virecana ke varNanaprakaraNa meM pahile [ vaidya rogI va paricAraka ke pramAda ajJAna Adi ke kAraNa vamana virecana ke prayogameM kisI prakAra kI truTi hone para ] paMdraha prakAra kI vyApattiyAM utpanna hotI haiM aisA kahA hai| aba una ke pratyeka ke lakSaNa va cikitsA ko kaheMge / unameM mukhyatayA pahilI vyApatti vamana kA nIce calA jAnA, virecana kA Upara A jAnA hai| yaha ina donoM kI pRthaka 2vyApatti hai| [AgekI vyApattiyAM vamana virecana ina donoM ke sAmAnya haiM arthAt jo vyApatti vamana kI hai vahI virecana kI bhI hai ] dUsarI vyApatti auSadhoMkA zeSa raha jAnA 3 auSadhakA paca jAnA, 4 alpapramANameM doSoM kA nikalanA 5 adhika pramANa meM doSoM kA nikala jAnA. 6 vAtajazUla utpanna honA, 7 jIvAdAna [ jIvanIya rakta Adi nikalanA], 8 ayoga 9 atiyoga, 10 parisrAva, 11 parivartikA, 12 hRdaya saMcAra [ hRdayopasaraNa ] 13 vibaMdha, 14 AdhmAna,15atipravAha (pravAhikA) ye paMdraha vyApattiyAM hai| yahAMse Age ina vyApattiyoMke, kramazaH pRthak 2 lakSaNa va cikitsA ko saMkSepase kaheMge // 53 // 54 // virecanakA Urdhvagamana va usakI cikitsA. yasyAvAMtanarasya colvaNakaphasyAmAMtakasyAtidugaMdhAhRyamItaprabhUtamathavA dattaM virekauSadham // Urdhva gacchati doSavRddhirathavApyatyugrarogoddhati / taM vAMta parizodhayedatitarAM tIkSNairvirekoSadhaiH / / 55 // bhAvArtha-jina ko vamana nahIM karAyA ho, kapha kA udreka va Ama se saMyukta ho to aise manuSyoM ko virecana auSadhaprayoga kiyA jAya to vaha Upara jAtA hai arthAt vamana ho jAtA hai / athavA virecanauSadha, atyaMta durgaMdhayukta va ahRdya [ hRdaya ko apriya ] ho, athavA auSadha, pramANa meM adhika pilAyA gayA ho to bhI vamana hojAtA hai| vaha Upara gayA huA virecana, zarIra meM doSoM kI vRddhi karatA hai, athavA bhayaMkara rogoM ko utpanna karatA hai| aisA hone para use vamana karAkara atyaMta tIkSNa virecana auSadhiyoM se phira se virecana karAnA cAhiye // 55 // vamanakA adhogamana va usakI cikitsA.. yasyAtyaMtabubhukSitasya mRdukoSThasyAtitIkSNAnalasyAtyaMta vamanauSadhaM sthitimatopetaM hyadho gacchati / / Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (602) kalyANakAraka / tatrAniSTaphalaprasiddhamadhikaM doSolvaNaM taM punaH / / susnehogratarauSadhairatitarAM bhUyastathA vAmayet // 56 // ......bhAvArthaH-adhika kSudhA se pIDita mRdukoSTha va tIkSNagnivAle manuSya ko khilAyA huA vamanauSadha peTa meM raha kara arthAt pacakara nIce kI ora calA jAtA hai| isa kA aniSTaphala prasiddha hai arthAt icchita kArya nahIM hotA hai evaM adhika doSoM kA udreka hotA hai / aise manuSya ko acchI taraha se snehana kara atyaMta ugra vamanauSadhiyoM se bamana karAnA cAhie // 56 // ___ AmadoSasa ardhapIta auSadhapara yojanA. AmAMzasya tathAmavadvirasabIbhatsaprabhUte tathA / kRtvA tatpatipakSabheSajamalaM saMzodhayedAdarAt // evaM cArdhamupaiti cedatitarAM mRSTeSTasadbheSajai- / riSTairikSurasAnvitaiH surabhibhiH bhakSyaistu saMyojayet // 57 // bhAvArtha:---AmadoSa, Amavat auSadha kI virasatA, bImatsadarzana, ruci Adi kAraNoMse pUrNa auSadha na piyA jAsake to usapara yaha yojanA karanI cAhiye / saba se pahile usa rogIko AmadoSa nAzaka prayoga kara cikitsA kareM / evaM bAdameM saMzodhana ( vamana va virecana ) prayoga kreN| sAtha hI rucikara, iSTa va sugaMdhi bhakSya padArtho ke sAtha athavA Ikhake rasa ke sAtha auSadha kI yojanA kara usakI bIbhatsatA naSTa kareM // 57 // viSamaauSadha pratIkAra.. UvIdho viSamauSadha parigataM kiMciyavasthApayan / zeSAndoSagaNAnvinetumasamarthassanmahAdoSakRt // mRcchI chardimarocakaM tRSamathodgArAvizuddhiM rujAM / hRllAsaM kurute tato'himajalaiyAnvitaimiyet // 58 // . bhAvArtha:- Urdhva zodhana va adho zodhana ke liye prayukta viSamaauSadhi yadi sarva doSoM ko apaharaNa kara guNoMkI vyavasthApana karane ke liye asamartha ho jAya to vaha aneka mahAdoSoM ko utpanna karatI hai| mUrchA, vamana, arocaka, tRSA, udgAra, azuddhitA pIDA, upasthita vamanatva (vamana honekI taiyArI, jI macalanA) Adi roga utpanna hote haiM / unako ugrA [vacA } se yukta garamajala se vamana karAnA cAhiye // 58 // Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhessjkrmopdrvcikitsaadhikaarH| (603) sAvazeSaauSadha, va jIrNaauSadha kA lakSaNa va usakI cikitsA. yatsyAdauSadhazeSamapyatitarAM tatpAcanaiH pAcaye- / dalpaM cAlpabalasya ca pracalitAzeSorudoSasya ca // tatrAsamyagovirecitanarasyANarjalaiAmayeta / tIkSNAgnerapi bhaktavatpariNataM taccAzu saMzodhayet // 59 // 'bhAvArtha:---peTa meM auSadha zeSa raha jAve, doSa bhI alpa ho, rogI alpabala vAlA ho to use pAcanakriyA dvArA pacAnA cAhiye / yadi avazeSa auSadhavAle kA doSa adhika ho, pracalita ( pradhAvita ) ho, [ rogI bhI balavAna ho ] virecana bhI barAbara na huA ho to use garama pAnI se vamana karAnA cAhiye / tIkSNa agnivAle manuSya ke [ thoDA, va svalpa guNa karanevAlA auSadha bhojana ke sadRza paca jAtA hai, isa se udrita doSoM ko samaya para nahIM nikAle to aneka rogoM ko utpanna karatA hai va bala kA nAza karatA hai ] aise jIrNaauSadha ko, zIghra hI zodhana karanA cAhiye // 59 // alpadAharaNa, vAtajazUlakA lakSaNa, usakI cikitsA. alpaM cAlpaguNaM ca bheSajamaraM pItaM na nizzeSato / doSaM tadvamanaM harecchirasi rugvyAdhipravRddhistataH // hallAsazca bhavedihAtibalinaM taM vAmayedapyadhaH / zuddhAduddhatagauravaM marudurorogAdgude vedanA // 60 / / taM cApyAzu virecayenmRdutaraM tIvrauSadhizzodhanaiH / snehAdikriyayA vihInamanujasyAtyaMtarUkSauSadham / / strIvyApararatasya zItalamaraM dattaM marutkopanaM / kuryAttatkurute'tizUlamathavA vibhrAMtamUrchAdikam // 61 // bhAvArthaH- alpaguNavAle auSadhako thoDe pramANa meM pIne se jo vamana hotA hai vaha saMpUrNa doSoM ko nahIM nikAla pAtA hai| jisa se zira meM pIDA va vyAdhi kI vRddhi hotI hai| phira jI macala AtI hai / aisA hone para balavAn rogI ko acchI taraha vamana karAnA cAhie / isI prakAra virecana bhI saMpUrNa doSoM ko nikAlane meM samartha na huA to usa se doSoM kA udreka ho kara zira meM bhArIpana, vAtajaroga, uroroga va gudA meM vedanA ( kartanavat pIDA ) utpanna hotI hai| aisI hAlata meM yadi rogI mRduzarIravAlA ho to tIkSNazodhana auSadhiyoM dvArA virecana karAnA cAhie / Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (604) kalyANakArake snehana, svedana se rahita va maithuma meM Asakta manuSya ko ( vamana virecana kAraka ) rUkSa va zItala auSadha de deM to vaha vAyuko prakupita karatA hai / vaha kupita dhAta (pasavADe pITha kamara prIvA marmasthAna Adi sthAno meM) tIvrazUla evaM bhrama mUrchA Adi upadravoM ko utpanna karatA hai| aisI hAlata meM use zIghra hI tailAbhyaMga (tailakA mAliza) kara ke [dhAnyase ] svedana kareM evaM mulaiThI ke kaSAya ( kADhA) va kalkase siddha tailase anuvAsana basti denI cAhiye // 60 // 61 // ayoga kA lakSaNa va usakI cikitsA. tailAbhyaktazarIramAzu tamapi prasvidya yssttiikssaa-|| yaiH kalkaizca vipakatailamanuvAsasya prayuktaM bhiSak // snehasvedavihInarUkSitatano rUkSauSadhaM vAlpI- / rya vAtyalpamathApi vAbhyavahataM noz2a tathAdho vrajet // 62 / / tacca klizya ihogrdossnicyaaNstaissaardhmaapaadye-| . . dAdhmAnaM hRdayagrAhaM tRSamatho dAhaM ca sanmUrcchatAM // taM saMsnehya ca vAmayedapi tathAdhassnehya saMzodhayet / durvAtasya samuddhatAkhilamahAdoSAH zarIrodgatAH // 63 // kurvati zvayathu jvaraM piTakikAM knndduuskusstthaagnimaaN-| dyaM yattADanabhedanAni ca tato nizzeSataH zodhayet // duzzuddhe'tivirecane sthitimati prAgapravRtte tathA / coSNaM cAzu pibejjalaM suvihitaM saMzodhanArtha param // 64 // pItvASNodakamAzu pANitalatApaiHpRSThapAdira- / svinne sadravatAM prapadya nitarAM dhAvanti doSAHkSaNAt / yAte svalpatare'pi doSanicaye jINe ca sadbhapaje / tatrAyogavizeSaniSpratipadaM (?) kuryAcca tadbheSajam // 65 / / jJAtvAlpaM gatadoSamAturabalaM zeSaM tathAnhastadA / mAtrAM tatra yathAkramAdavitayAM dadyAtpunaHzodhane // evaM cenna ca gacchati pratidinaM saMskRtya dehakriyAmAsthApyApyanuvAsya vApyatihitaM kuryAdvirekakriyAm // 66 // 1 viyoga iti pAThAMtara / Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhessjkiipdrvcikitsaadhikaarH| (.605) bhAvArtha:-jisa kA zarIra snehana va svedana se saMskRta na ho, rUkSa bhI ho, use rUkSa, alpavIryavAle, atyalpa ( pramANa meM bahuta hI kama ) auSadhi kA sevana karAveM to vaha na Upara hI jAtA hai na nIce hI / arthAt usa se na ghamana hotA hai na virecana / ( ise ayoga kahate haiM ) / aura vaha doSoM ke samUha ko utklezita kara ke, sAtha meM AdhmAna ( apharAnA ) hRdayagraha, pyAsa, dAha va mUlI ko utpanna karatA hai / aisA honepara [ ugra auSadhiyoMse ] phira pUrNarItIse vamana karAnA cAhiye / virecanI padhi kA sevana karanepara, dasta barAbara na lage, athavA dasta bilakula hI na lage, auSadha peTa meM raha jAve to zIghra hI, virecana hone ke liye garama pAnI pilAnA cAhiye / garama pAnI pilAkara zIghra hI hathailI tapAkara usa se pITa, dono pArzva [ paMsavADe ] udara ko sekanA cAhiye / isa prakAra svedana karane para kSaNakAla se doSa, dravatA ko prApta hokara bAhara dauDate haiM [ nikalate haiM ] arthAt dasta lagatA hai / yadi svalpa hI doSa bAhara nikalakara [ thoDe hI dasta hokara ] [ bIcameM ] auSadha paca jAve to isa ayoga vizeSa ke pratIkAra bhUta [ nimnalikhita kramase ] auSadha kI yojanA kare / pahile yaha jAnakara ki zarIrase doSa thoDA gayA huA hai ( doSa bahuta bAkI raha gayA hai ) rogI sabala hai, aura dina bhI bahuta bAkI hai [ sUryAstamAna hone ko bahuta dera hai ] aisI hAlata meM, avyartha auSadhakI mAtrA ko khilAkara virecana karAveM / itane karanepara bhI jinako virecana na hotA ho, to snehana svedana se zarIra ko pratidina saMskRta kara, aura asthApana va anuvAsana basti kA prayoga karake, atyaMta hitabhUta virecana denA cAhiye / / 62 // 63 // 64 // .. durvirecya manuSya. . . vegAghAtaparAH kSitazviranarA bhRtyAMganA ljjyaa| lobhAccApi vaNijanAH viSayiNazcAnyepi nAtmArthinaH // ye caatyNtviruukssitaasstttvissttNbhaastthaapyaamyaaH| .. duzzodhyAstu bhaveyureta iti tAna susnehya saMzodhayet / / 67 // bhAvArtha:---- rAjA ke pAsa meM rahanevAle manuSya, sevaka varga, ( ye loga bhaya se ) striyAM la jAte, vaizya [ baniyA ] lobha se, viSaya lopI manuSya, (viSaya sevana kI Asaktise ) usI prakAra apane Atmahita ko nahIM cAhanevAle loga, mala ke vega ko rokA karate haiN| aise manuSya, tathA jo atyaMta rUkSatAse (rUkhApane se) saMyukta haiM, hamezA vibaMdha [ dasta kA sApha na honA ] se pIDita haiM, evaM usI prakAra ke anya rogoM se vyApta haiM ve bhI duvirecya hote haiM arthAt ina ko virecaka auSadhi denepara bahuta hI Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake muzkila se julAba hotA hai ( kyoM ki ina ke zarIra meM vAta bahuta baDhA huA hotA hai) aise manuSyoM ko acchI taraha snehana va svedana kara ke virecana karAnA cAhiye // 67 // atiyogakA lakSaNa va usakI cikitsA. snigdhasvinanarasya cAtimRdukoSThasyAtitIkSNauSadhaM / dattaM syAdatiyogakadamanataH pittAtivRttirbhavet / / visaMbhetibalakSayopyanilasaMkSobhazca ttkaarnnaa-| taM zItAMbuniSiktamikSurasasaMzItoSadhaizzAdhatet // 68 // syAdatyaMtavirecanAtividhinA zleSmapravRttistato / raktasyApi balakSayo hyanilasaMkSobhazca saMjAyate // taM cApyAzu niSicya zItalajalaizzItaizca yaSTIkaSA-1.. yaissaMchardanamAcaredatihimakSIrAjyakAsthApanam // 69 // kSIrAjyena tathAnuvAsanamiha prakhyAtamAyojaye- / danyazcApyatisAravadvidhiyutaM sadbheSajAhArakam // tsyaasminvmnaatiyogvissye'mRsstthiivtichrdy-| tyaudatyAkSiyugasya cApi rasanAnAzo'pi nissarpaNam // 70 // hikodgAratRSAvisaMjJahanusaMstaMbhaM tathopavA- / steSAM cApi cikitsitaM pratividhAsyehaM yathAnukramAt // tatrAsaragamane'tizoNitavidhiM kuryAcca jihodgame / jihAM saiMdhavasatkaTutrikarajaighRSTAM tu saMpIDayet // 71 // aMtazcedrasanA pravizyati tathA cAmlAnyathAnye puraH / khAdeyuH svayamAmlavargamasakRt saMbhakSayedakSayam // vyAvRtte nayane dhRtena lalite saMpIDayellIlayA / sustabdhe ca hanAvanUnakaphavAtadhnauSadhaissvedayet // 72 // hikkodgAratRSAdiSu pratividhiM kuryAdvisaMjJapi tat / . karNe veNuninAdamAzumadhuraM saMzrAvayetsaMzrutim // vairekAtividhau sacaMdrakamatisvacchaM jalaM saMsrave- / mAMsAna dhautajalopamaM tadanu tat pazcAcca sacchoNitaM // 73 // 16dukarasaMzItauSadhaiH i.i. pAThAMtaraM. isa pAThase cAMdanI [caMdrakiraNa ) meM usa rogIko baiThAlanA va zItoSadha prayoga karanA yaha artha hogaa| --saMpAdaka / Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakarmopadravacikitsAdhikAraH / (607) pshcaattddsrpnnaaNgclnpcchrdnopdrvaa-| steSAM cAbhihitakramAtpatividhi kuryaadbhipgbhessjaiH|| tabhissarpitamuSNatailapariSiktaM taddaM pIDayet / vAtavyAdhicikitsitaM ca satataM kRtvAcaredreSajam / / 74 // jIvazoNita lakSaNa. jihvAlaMbanikAmupadravagaNe samyacikitsA mayA / saMmoktA khalu jIvazoNitamataH saMlakSyatAM lakSaNaiH // yaccoSNodakadhautamapyatitarAM naivApasaMsajyate / svApabhdakSayatIha zoNitamidaM cAnyatra pittAnvitaM // 75 / / bhAvArtha:- atyaMta snehana svedana kiye hue, atyaMta mRdukoSThavAle manuSya ko, (vamana virecanArtha ) atyataM tIkSNa auSadhi kA sevana karAve to usa kA atiyoga hotA atyadhika vamana virecana hotA hai vamana ke atiyoga se pitta adhika nikalatA hai| thakAvaTa AtI hai va balakA nAza hotA hai evaM vAtakA prakopana hotA hai / isaliye usa manuSya ko zIta jalase snAna karAkara, ikSurasa va [caMdrakiraNa ke samAna] zItaguNa saMyukta auSadhiyoMsa virecana karAnA cAhiye / pramANase atyadhika virecana honepara arthAt virecana kA atiyoga hone se adhika kapha nikalatA hai, pazcAt rakta bhI nikalane lagatA hai, bala kA nAza va vAtakA prakopa hotA hai / aise manuSya ko zIghra hI zItala jalase snAna karAkara, athavA tareDA dekara, ThaMDe dUdha va ghI se AsthApana basti aura inhIse prasiddha * anuvAsana basti bhI deveM / isI prakAra isa atisAra ke cikitsA meM kahe gaye, auSadha va AhAra ke vidhAna se upacAra kreN| pUrvakathita vamana ke atiyoga aura bhI ugrarUpa dhAraNa karane para, thUka meM rakta Ane lagatA hai| rakta kA vamana hotA hai| donoM AkheM bAhara AtI haiN| ( ubharI huI hotI haiM ) jIbha ke rasagrahaNazakti kA vinAza hotA hai aura vaha bAhara nikala AtI hai / evaM hicakI, DakAra, pyAsa, mUrchA, hanustambha, ( ThoDI akaDanA ) Adi upadrava hote haiN| inakI yogya cikitsA ko aba kramazaH kheNge| raktaSTIbana va vamana honepara rakta kI atipravRtti meM jo cikitsA kahI gaI hai usIke anusAra cikitsA kareM / jIbha ke bAhara nikala Anepara; seMdhAnamaka, soMTha, miraca, pIpala ina ke cUrNase jIbha ko ghisa-ragaDakara ( malakara ) use pIDana kareM aMdara praveza kara deN| jIbha ke aMdara praveza honepara, anya manuSya usa ke sAmane, dikhA 2 kara khar3e niMbU Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (608) kalyANakArake . Adi cIjoM ko khAveM evaM use bhI amlavarga meM kahe hue khaTTe padArtho ko khilAveM / isa prakAra kI cikitsAse jIbha ThIka hotI hai / AMkheM bAhara Anepara, unhe ghI lagAkara, baDI kuzalatA ke sAtha pIDana kare=mala de| hanustabhma honepara kaphavAtanAzaka, zreSTha auSadhiyoM se Thor3I svedana kareM seke / hicakI, DakAra, pyAsa Adi upadravo meM, una 2 kI jo cikitsA vidhi kahI hai unhIM ko kare / behozI honepara, bAMsurI Adi ke manohara zabda ( saMgIta ) ko kAna meM sunaaveN| virecana kA atiyoga atyadhika baDha jAnepara, caMdrikA se[ mora ke paMkhe ke samAna sunaharI nIla Adi varNa ] saMyukta svaccha jala nikalatA hai| tadanaMtara mAMsa ko dhoye hue pAnI ke ke sadRza svarUpakAlA pAnI, tatpazcAt jIvazoNita (jIvanadAyaka) rakta nikalatA hai / isake bhI anaMtara gudabhraMza ( gudAkA bAhara nikala AnA ) aMgo meM kampa [ aMgopAMga ke kAmpanA hotA hai| isI prakAra vamana ke atiyoga meM kahe hue upadraya bhI isa meM hote haiN| aisA honepara buddhimAn vaidya pUrvakathita cikitsAvidhi [ adhika raktasrAva honepara jo cikitsA kahI hai usI cikitsA vidhi ] se yogya auSadhoM dvArA pratIkAra kareM / bAhara Aye hue gudA ko, garama tela lagAkara [ athavA taila lagAkara seka karake ] aMdara praveza karA deM (kSudraroga meM kahe hue gudabhraMza kI cikitsA ko yahAM prayoga kareM ) zarIra kAmpane para hamezA vAtavyAdhi meM kathita cikitsAvidhi kA prayoga kreN| jIbha bAhara nikala AnA Adi upadravo meM acchI prakAra kI cikitsA kareM [ pahile vamanAtiyoga cikitsA prakaraNa meM kaha cuke haiM ] / aba jIvazoNita kA lakSaNa kheNge| jIvazoNita lakSaNa-jisa rakta ko kapaDe ke TukaDepara lagAkara phira garama pAnI se acchItaraha se dho DAle, to yadi usakA raMga kapaDe se nahIM chUTe aura use sattU Adi meM milAkara khAne ke liye kutte ko DAlanepara yadi kuttA khAve to samajhanA cAhiye ki vaha jIvazoNita hai / isase viparIta lakSaNa dikhanepara samajhanA cAhiye ki vaha jIvazoNita nahIM hai balki vaha raktapitta hai // 68 // 69 // 70 // 71 // 72 // 73 // // 74 // 75 // - jIvAdAna, AdhmAna, parikartikA lakSaNa va unakI cikitsA. jIvAdAnamasRkpravRttiriti taM jnyaatvaatishiitkriyaaN| / zItAnyeva ca bheSajAni satataM saMdhAnakAnyAcaret // yaccAjIvazAnmarutpabalato raukSyaM ca pItauSadhaM / " taccAdhmApayatIha vAtamalamjAtyaMtasaMrodhakRta // 76 // / Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaiSajakopacikitsAdhikAraH / (609) yasminbastigude'titodamapi taM snehyAtisaMsvedayan / nAnA hyauSadhavartimagnikarasabasti ca saMyojayet // kSINenAlpatarAgninAtimRdukoSThenAtirukSauSadhaM / pItaM pittayutAnilaM ca sahasA sandaSya saMpAdayet / / 77 // atyugrAM parikartikAmApi tataH saMtApasaMvartana / kukSau mutrapurISarodhanamato bhaktArucirjAyate / / taM telAjyayutena yaSThimadhukAreNa cAsthApayet / kSIrAjyairanuvAsayadanudina sAraNa saMbhojayet // 78 // bhAvArtha:----saMzodhanaauSadhi ko saMvana karAne para yadi jIvanadAyaka rakta nikala Ave to use jIvAdAna kahate haiN| aisA hone para use zIcikitsA kareM, evaM rakta ko stambhana karanevAle zItaauSadhoMkA prayoga kare / AdhmAna- jisa ko ajIrNa hogayA ho ( khAyA huA bhojana nahIM pacA ho ) aura kopTa meM vAyu adhika ho usa hAlata meM yadi saMzodhanArtha rUkSa auSadha pIce to vaha AdhmAna (peTa apharA jAnA) ko utpanna utpanna karatA hai, jisa se adhovAyu, mala, mUtra ruka jAte haiN| asti [ gUtrAzaya ] va gudAbhAga meM suI cubhane jaisI bhayaMkara pIDA hotI hai| aisA honepara use snehana, svedana karake nAnAprakAra ke auSadhiyoM se nirmita varti [ batti aura agnivRddhikAraka zreSTha bastikI yojanA kreN| parikartikA-durbala manuSya, jisa kA agni maMda ho aura koSTa bhI mRdu ho, zodhanArtha rUkSa auSadha pIye to vaha pitta se saMyukta vAta [ pitta vAta ] ko zIghra hI dRSita kara ke atyaMta bhayaMkara parikartikA [keMcI se katarane jaisI pIDA / ko utpanna karatA hai, jisase kukSi meM [ pIDA ke kAraNa ] saMtApa hotA hai| mala mUtra ruka jAte haiM evaM bhojana meM aruci hotI hai| aisA hone para use taila, ghI, mulaiThI ina se mizrita dUdha se AsthApana basti deye, ghI dUdhase anuvAsana basti kA prayoga kareM evaM dUdha ke sAtha bhojana karAveM // 76 // 77 // 78 // parisrAvalakSaNa rUkSakaratarodarasya bahudoSasyAlpamaMdauSadhaM / dattaM dopaharAya nAlamataevoktizya doSAstataH // daurbalyArucigAtrasAdanamahAviSTaMbhamApAdya saM- / strAvaHpittakaphau ca saMtatamaraM sNsraavynnruijH|| 79 // 77 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (610) kalyANakArake bhAvArtha:-jisa kA udara rUkSa va krUra [ krUra koSTha ] ho aura vaha adhika doSoM se vyApta ho, aise manuSya ko (pramANa meM ) alpa va mRdu auSadha kA prayoga karadeM to, vaha sampUrNa doSoM ko nikAla ne ke liye samartha nahIM hotA hai / ata eva vaha doSoM ko utklezita karake, durbalatA, aruci, zarIra meM thakAvaTa va viSTambha ( sApha dasta na AnA ) ko utpanna karate hue, vedanA ke sAtha hamezA (bahudina taka ) pittakapha ko srAvaNa karAtA ( bAhara nikAlatA ) rahatA hai arthAt kapha pitta mizrita thoDe 2 bahuta dina taka dasta lAtA hai / ise saMsrAva athavA parisrAva kahate haiM // 79 // paritrAvavyApatticikitsA. taM ca sAvavikAramatra zamayetsAMgrAhikarmeSajeH / moktairapyatha vakSyamANaviSayaissaMsthApanAsthApanaiH / / kSIreNa pracurAjamodazatapuSpAcUrNitenAjyasaM- / mizreNoSNavizeSazAlyazanamatyalpaM samAsvAdayet // 80 // bhAvArtha-isa parisrAva roga ko, pUrvokta sAMgrIhika auSadhoMse ( dasta ko baMda karanevAle auSadha jAyaphala Adi ) evaM Age kahe jAnevAle, dastako baMda karanevAle AsthApana bastiyoMse upacAra kareM / tathA ajavAyana, soMphake cUrNa va ghRtamizrita va uSNaguNayukta cAvala ke bhAta ko dUdha ke sAtha thoDA khilAveM // 8 // pravAhikA lakSaNa. snigdho vAtinirUkSitazca puruSaH pItvAtra saMzodhanaM / yo'prAptaM tu malaM balAdgamayati prAptaM ca saMdhArayet / / tasyAMtasmuvidAhazUlabahulazvetAtiraktAsitA / zleSmA gacchati sA prakArasahitA sAkSAdbhavedvAhikA // 81 // bhAvArtha:-atyaMta snigdha, athavA rUkSita (rUkhApane se yukta ) manuSya, virecana kA auSadha pIkara, mala bAhara na Ate hue dekha use bAhara lAne ke liye, balAtkAra pUrvaka koziza karatA hai arthAt pravAhaNa karatA hai, athavA bAhara nikalate hue mala ke vega ko roka letA hai to, usa ke peTa se, dAha va zUlasaMyukta, sapheda, lAla vA kAle raMga kA kapha bAhara [bAra 2] nikala ne lagatA hai| ise pra se yukta vAhikA, arthAt pravAhikA kahate haiM // 81 // 1 sAMgrAhaka-kapha pittasrAvastaMbhaka, aisA bhI artha hotA hai| Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakamIpadravacikitsAdhikAraH / (611 ) pravAhikA, hRdayopasaraNa, va vibaMdha kI cikitsA. tAmAsrAvavikArabheSajagaNerAsthApya saMzAdhya t-| tpazcAdagnikarauSadhairahimapAnIyaM tu saMpAyayet // Udhvodhazca pravRttabheSajagatiM yo vAtra sNstNbhye-| dajJAnAdhRdayopasaMsaraNatAM kRtvAtra doSAstathA // 82 // hRtpIDAM janayantyatazca manujo jihAM sadaMtAmaraM / khAdaMstAmyati cordhvadRSTirathavA mUrcchatyatikSAmataH // taM cAbhyajya sukhoSNadhAnyazayane saMsvezva yaSThIkaSA- | yaiH saMsiddhatilobhdavena nitarAmatrAnusaMvAsayet // 83 // taM tIkSNAtizirovirecanagaNaissaMzodhya yaSThIkaSAyonmitrairapi taNDulAMbubhiraraM taM chardayedAturam / / jJAtvA doSasamucchrayaM tadanu taM sadastibhiH sAdhaye- / dhaH sazuddhatanuH suzItalataraM pAnAdikaM sevate // 84 // srotasvasya vilInadoSanikaraH saMghAtamApadyate / va! mUtramarunnirodhanakaro badhnAtyathAgnisvayaM / / aattopjvrdaahshuulbhumuucchaadyaamyaassyustt-| staM chA sanirUhayedapi tathA taM cAnusaMvAsayet // 85 // bhAvArtha:- usa pravAhikA se pIDita manuSya ko, parisrAva vyApatti meM kathita auSadhasamUha se AsthApana basti deveM aura saMzodhana [virecana ] kareM / usa ke bAda agnivardhaka auSadhiyoM ke sAtha garamapAnI ko pilAnA cAhiye athavA agnikAraka auSadhisiddhajala ko pilAveM / hRdayAMpasaraNa lakSaNa-jo manuSya dhamana virecana ke auSadha ko sevana kara usa se Ate hue vega-vamana yA virecana ko ajJAna se roka letA hai, to una ke doSa, hRdaya ke tarapha gamana kara, hRdaya meM pIDAko utpanna karate haiM, aura jisase manuSya jIbha ko kATatA hai, dAMtoMko kiTa kiTAtA hai, saMtApa yukta hotA huA Upara kI ora AMkhe phADa detA hai / atyaMta kRza hokara mUJchita hojAtA hai / ise hRdayopasaraNa vyApatti kahate haiN| isa kI cikitsA- aisA honepara use dhAnyase svedita kara ke mulaiThI ke kAtha (kADhe)se sAdhita tila ke tela se anuvAsanabasti denI cAhiye / tathA zirovirecana gaNokta tISNa auSadhiyoM se zirovirecana karA kara, mulaiThI ke kvAtha ! kADhe ) se mizrita cAvala ke dhovana se vamana karAnA caahiye| itanA karane para bhI yadi usa rogI meM doSoMka Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (612) kalyANakArake udeka ( uThAva ) mAlUma paDe to tatpazcAt zreSTha bastiyoMke prayoga se upacAra kara doSoMko jIteM / vibaMdhakA lakSaNa-vamana virecanakAraka auSadhike sevana se, zarIra saMzuddha (vamana athavA virecana ) ho rahA ho, usa hAlata meM, atyaMta zatilapAna, havA Adi ko sevana karatA ho to, usa ke srotoM meM doSasamUha vilIna hokara saMghAta (gADhApane) ko prApta hotA hai aura vaha mala mUtra, vAta ko nirodhana karate ( rokate ) hue, vamana virecana kI pravRtti ko roka detA hai / tathA agni bhI svayaM maMda ho jAtI hai| isa se peTa meM guDaguDAhaTa, jvara, dAha zUla mUI Adi aneka roga utpanna hote haiM [ise bibaMdha kahate haiM ] / vibaMdha kI cikitsA- aisA honepara, usa rogI ko,vamana karAkara nirUhabasti [AsthApana basti ] denI cAhiye evaM anuvAsanavasti bhI denI cAhiye / / 82 // 83 // 84 // 85 // ___kucha vyApattiyoMkA nAmAMtara. virecane yA parikartiruktA galAkSatiH sA vamane pradiSTA / adhaH parisrAvaNamUvabhAge kaphapaseko bhavatIti dRSTaH // 86 // pravAhikAdhaH svayameva cordhva bhavettathodgAra itIha shusskH| iti kramAtpaMcadaza praNItAH sahauSadhaiApada eva sAkSAt // 87 // bhAvArtha:-virecana kI vyApatti meM jo gudA meM parikartikA kahI hai usI ke sthAna meM, vamana meM galakSati[ kaMTha me chIlane jaisI pIDA honA] hotI hai / virecana meM jo adhaHparisrAva hotA hai usa ke jagaha vamana meM kaphapraseka ( kapha kA cUnA ) hotA hai / isIprakAra virecana kI pravAhikA ke jagaha vamana meM zuSkaudgAra hotA hai / isa prakAra kramazaH vamana virecana ke paMdraha prakAra kI vyApattiyoM kA varNana una ke yogya auSadha ca cikitsA ke sAtha 2 kara diyA gayA hai / / 86 / / // 87 // 1 yasturvamadho vA pravRttadoSaH zItAgAramudakamanilamanyadvA saveta / iti graMthAtare kathitanvAta. 2 vivadhyate vamanavirecanayoH pravRtti nivArayaMtItyarthaH ( muzruta) 3 isa kA tAtparya yaha hai ki vamana aura virecana ke atiyoga ke kAraNa, eka 2 ke paMdraha 2 prakAra kI vyApatti hotI haiM aisA pahale kahA hai / lekina parikartikA nAmaka jo vyApatti viracana ke ThIka 2 na hone para hI hotI hai, vaha vamana meM nahIM ho sakatI hai / isI prakAra parisrAva Adi bhI vamana meM nahIM ho sakatI / yadi una ko vamanavyApatti meM se haTA dete to vamana kI paMdraha vyApattiyoM kI pUrti nahIM hotii| isaliye ina ke Atirikta vamana meM koI viziSTa vyApatti o ki viracana meM nahIM hotI ho honI cAhiye / isI ko AcArya ne isa zlokase spaSTa kiyA hai ki parikartikA ke sthAna meM galakSati hotI hai Adi / Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakamIpadravacikitsAdhikAraH / (613 ) vastike guNa aura doSa. athAtra sadvaritavidhAnasadvidhau bhavatyaciMtyA bahavo mhaagunnaaH| tathaiva durvaidyakRte tu durvidhau bhavatyacityA bahavo'pi durguNAH // 88 // bhAvArtha:---bastiprayoga ko yadi zAstrokta vidhipUrvaka yathAvat kiyA jAya to aciMtya va bahatase uttamaguNa hote haiN| yadi ajJAnI vaidya ne vidhiko na jAnakara yadvA tadvA kiyA to usa se aneka aciMtya doSa bhI upasthita hote haiM // 88 // ghastivyApaccikitsAvarNanapratijJA. vidhiniSedhazca puraiva bhASitAvataHparaM bastivipaccikitsitam / pravakSyate dakSamanoharauSadhaiH svanetrabastipraNidhAna bhedataH // 89 // bhAvArthaH-kisa roga ke liye bastikarma hitakara hai, aura kisa meM usa kA prayoga nahIM karanA cAhiye ityAdi prakAra se bastikarma kA vidhiniSedha pahile se kahA jA cukA hai / aba yahAM se Age netra ( picakArI ) doSa, bastidoSa, praNidhAna [ picakArI ke aMdara praveza karane kA ] doSa, ityAdi doSoM se utpanna, bastikriyA kI vyApatti, aura una vyApattiyoM kI yogyacikitsA kA varNana, una vyApattiyoM ko jItane meM samartha va manohara auSadhoM ke sAtha 2 kiyA jAyagA // 89 // ___ bastipraNidhAna meM calitAdivyApaccikitsA. atheha netraM calitaM vivartitastathaiva tigvihitaM gudakSatam / karoti tatra vraNavaJcikitsitaM vidhAya saMsvedanamAcaredbhiSak // 9.0 // bhAvArtha:----basti [ picakArI ] ko aMdara praveza karate samaya vaha hila jAve va vivartita ho jAve ( muDa jAve ) athavA tirachA calA jAye to vaha gudA meM jakhama karatI hai / aisA hone para vraNoktacikitsavidhAna se cikitsA karake vaidya svedana kare arthAt gudabhAga ko seka / / 90 // UvAkSipta vyApaccikitsA. tayordhvamukSipta ihAnilAnvitaM saphenilaM cauSadhamamatkSaNAt / bhinnatti tadvaMkSaNamAzu tApitaM, nirUhayedapya vAsayettataH // 11 // bhAvArtha:---yadi picakArI, Upara kI ora jhuka jAve to, vaha vAta va phena ( jhAga ) yukta auSadha ko kSaNakAla se Upara kI ora vamana karate hue, vaMkSaNa [rAGa Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (614) kalyANakArake ko bhedana karatA hai / aisA honepara zIghra hI tapAkara( svedana kara ) nirUha [ AsthApana ] basti aura anuvAmana bastikA prayoga kramaza: kareM // 91 // ____ avasannadhyApaJcikitsA. ihAvasAne tvadhikaM hyadhomukhaM / patadravaM cAzu dahatyathAzayam / payaH payovRkSakaSAyaSTikai-nirUhayedapyanuvAsayeddhRtam / / 92 / / bhAvArthaHnetra prayoga karate samaya nAMce kI ora jhuka jAve to dravapadArtha adhika adhomukha ( nIce ora jhukakara ) hokara girate hue zIghra hI Azaya ko jalAtA hai| aisA honepara, dUdha, dUdhiyA vRkSoM ke kADhA va mulaiThI se AsthApana basti deveM aura ghI se anuvAsana basti bhI deve // 92 // netradoSajavyApatti va usakI cikitsA. tathaiva tiryapraNidhAnadoSato / dravaM na gacchedRjusaMprayojayet // atIva ca sthUlamihAtikarkazaM / rujAkara syAdabhighAtakRttataH // 93 // subhinna netre'pyanusaMntrakarNike / dravaM sravettacca vivarjayadbhiSak / / pravezanAdyatpatidIrghikA satI / gude kSate sAvayatIha zoNitam // 94 // atipravRtte'sRji zoNitAdhikA-1 pravRttinirvRttividhividhIyate // susUkSmaduzcidrayutena pIDitaM / dravaM na gacchedapi tadvivarjayet // 95 // bhAvArtha:---isI prakAra picakArI ko tirachA prayoga karane ke dopase drava aMdara nahIM jAtA hai| usa avasthAmeM use sIdhAkara prayoga karanA caahiye| yadi netrA (picakArI) bahuta moTA ho, karkaza [ kharadarA } / [ aura TeDhA ho ] to usa ke prayoga se gudA meM coTa lagakara jakhama va pIDA hotI hai| picakArI phaTI huI ho jisa kI karNikA pAsa meM ho [aura nalI bahuta patalI ho to picakArI meM rahanevAlA drava aMdara praveza na kara ke bAhara vApisa A jAtA hai| isaliye aisI picakArIyoM ko bastikarma meM vaidya choDa deveM / jisa picakArI meM karNikA bahuta dUra ho, uma ke praveza karAne para vaha dUra taka jAkara gudA ( marma ) meM jakhama kara ke rakta kA srAva karatI hai| isaprakAra rakta kI ati pravRtti honepara, rakta kI atipravRtti meM usa ko rokane ke liye jo cikitsA batalAyI gaI usase upacAra karanA cAhiye / atyaMta sUkSma ( bArIka ) chidra (surAka) athavA kharAba chidra se saMyukta picakArI aMdara praveza karAne para usa ke drava barAbara aMdara nahIM jAtA hai| isaliye aisI picakArI ko bhI choDa de // 93 // 94 // 95|| Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhessjkrmopdrvcikitsaadhikaarH| (615) atIva dairyepyatidIrghadoSata- stathAlpake cAlpanipIDitopamaH / ataH paraM bastivikAralakSaNaM / pravakSyate tatparivarjayedapi / / 96 // bhAvArtha-picakArI bahuta lambI hone para basti kI karNikA dUra honese jo vyApatti hotI hai vahI isa meM bhI hotI hai / netra ! picakArI ] choTA ho to dhIra dabAnase jo doSa hotA hai vahI isa meM bhI hotA hai| isa ke bAda basti ke vikAra kA svarUpa kaheMge / aisI bastiyoM ko bastikoM meM prayoga nahIM karanA cAhiye // 96 // bastidoSajavyApatti va usakI cikitsA. tathaiva basto bahale'taraMgika / dRDhena cAMdhI bhavatIti varjayet (?) / sudurbalaH pIDita eva bhidyte| pravatyatichidrayute dravaM drutam // 97 / / athAlpavastAvatihInata dravaM / bhavatyatastAparivarjayodbhaSak / pIDanadoSajanya vyApati va usakI cikitsA tathAtiniSpIDanato dravadrutaM / mukhe ca nAsApuTayoH pravartate // 98 // tathA gRhItvAzu vidhividhIyatAM / virecyttiikssgtraivirecnaiH| suzItalAmbhaH pariSecayettathA / tato'tiyatnAivamAnayedadhaH // 99 // athAlpapIDAdapavartate dravaM / punaH punaH piiddnto'nilaanvitm|| karoti cAdhmAnamatIvavedanAM / tato'nilaghnaM kuru bastimuttamam // 10 // cireNa niSpIDitamAmayodayaM / karoti tattaM zamathAtaraM dravam / yathoktasadbhaSajasiddhasAdhana- / rupAcaredAzu suzAMtaye sadA // 10 // bhAvArtha:-basti bahuta moTI ho aura bahuta phailI huI ho to durbaddha ke samAna doSa hotA hai [ auSadha ThIka 2 nahIM pahuMcatA ] yadi basti durbala ho to dabAte hI phaTa jAtI hai / basti chidrayukta ho, drava jahAM pahuMcanA cAhiye vahAM na pahuMca kara zIghra bAhara AjAtA hai / basti alpa ( choTI ) hoye to usake aMdara drava kama samAnese, vaha alpaguNakAraka hotA hai / isaliye aisI bastiyoM ko bastikarma meM chor3a denA cAhiye / pIDanadoSajanya vyApatti va usakI cikitsA netrabasti [ picakArI ] ko jorase dabAnese drava [ zIghra amAzaya meM pahuMca kara ] mukha, va nAka ke mArga se nikalane (bAhara Ane) lagatA hai / aisA hone para zIghra hI use rokane ke liye(gale ko malanA,aura hilAnA Adi ) yogya cikitsA kare / evaM tIdaNa virecana auSadhiyoM se zirovirecana va kAyAvirecana karAve / zItala pAnI se tareDA deveM / ityAdi upAyoM se prayatnapUrvaka Urca Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 616 ) kalyANakAraka pravRttadrava ko nIce le AveM / basti ko bahuta hI dhIre dabAnese drava aMdara ( pakkAzaya meM ) na jAkara bAhara AjAtA hai / bAra 2 dabAne se peTa meM vAyu jAkara apharA aura atyaMta pIDA [ darda ] ko utpanna karatI hai / aisA hone para vAtanAzaka uttamabarita kA prayoga karanA cAhiye / bahuta dera karake dabAne se arthAt Thahara 2 karake dabAne se rogoM kI utpatti athavA vRddhi hotI hai aura rogI ko vaha drava kaSTa pahuMcAtA hai / isaliye rogazAMti ke liye hamezA zAstra meM kathita yogya auSadha, aura siddha sAdhanoM dvArA upacAra karanA cAhiye ||17|| || 18 || || 99 // // 100 // // 101 // auSadhadoSajavyApatti aura usakI cikitsA. prayojita snehagaNI'lpamAtrikA | bhavedakiMcitkara eva saMtatam / tathaiva mAgadhikatAmupAgatA / pravAhikAmAvahatIti tatkSaNAt // 102 // pravAhikAyAmapi tatkriyAkramaH / suzItalaM coSNataraM ca bheSajam / karoti vAtaprabalaM ca paittikaM / gudopatApaM lavaNAdhikaM dravam // 103 // athAtra saMzodhanabAstaruttamaM virecanaM ca kriyate'tra nizcitaiH / -- bhAvArtha - jisa basti meM alpapramANa meM tailAdikakA prayoga kiyA ho usase koI upayoga nahIM hotA hai / isI prakAra auSadha jarUrata se jyAdA pramANa meM prayukta ho to vaha bhI zIghra pravAhikA roga ko utpanna karatA hai / pravAhikA utpanna honepara usakI jo cikitsA kahI gaI haiM usI kA prayoga kreN| yadi vasti meM atizItala auSadhi kA prayoga kare to vAta udreka hokara udara meM vAtaja vyAdhiyoM ( vibaMdha AdhmAna Adi ) ko utpanna karatA hai | yadi atyaMta uSNa auSadhi kA prayoga kiyA jAya to paittika vyAdhi ( dAha atisAra Adi ) yoM ko utpanna karatA hai / adhika namaka mile hue drava kI basti deve to gudA meM jalana paidA karatA hai| aisA ho jAne para to arthAt vAtaja rogoM kI utpatti ho to uttama saMzodhana bastikA prayoga kareM / pittajavyAdhi meM virecana kA prayoga kareM // 102 // // 103 // zayyAdoSajanya vyApatti va usakI cikitsA. atho'vazIrSepyatipIDite kriyA pyathottarasyAdapi varNitaM budhaiH (1) // 104 // athocchrite cApi zirasyataSTiva: [1] karoti vasti ghRtatailapUritam / pItazca sasnehamihAtimehaya-- tyatatra tatrottaravastirauSadham // 105 // bhAvArtha:--bastikarma ke samaya nIcA zira kara ke sone se ati pIDita ke samAna dopa hote haiM aura usI ke samAna isakI cikitsA karanI cAhiye // 104 // Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakarme |padravacikitsAdhikAraH / ( 617 ) bhAvArtha:- zira UMcA karake sone se ghI aura taila se basti bhara jAtI hai aura jisa se pIlA va snindha mUtra AtA hai / aisA honepara uttarabasti kA prayoga karanA cAhiye // 105 // kara basti bhAvArtha:- zarIra aura donoM sAthala ko saMkucita sikuDa ) dene se auSadha Upara jAtA hai aura isaliye vaha barAbara vApisa nahIM AtA hai / ina donoM vyApattiyo meM drava ko bAhara nikAlane ke liye, Agama ke tatva ko jAnanevAlA vaidya, prayatnapUrvaka phira bastikA prayoga kareM / samatala meM, dAhine karavaTa se leTe hue manuSya ko basti dene se vaha kucha bhI kAryakArI nahIM hotA hai // 106 // 107 // ayogAdivarNanapratijJA. ihAdhikAnkubjazarIra yojitAn / vizalyato vaMkSaNameva vAnyataH // tathaiva saMkucitadeha sakthike / yatordhvamutkramya na cAgamiSyati // 106 // tayozca basti vidadhIta yatnatI / vinirgamAyAgamatatvavidbhiSak // tale ca taddakSiNapArzvazAyinaH / kRtopyakiMcitkara evaM sAMpratam // 107 // athApyayogAdividhipratikriyA pravakSyate lakSaNatazcikitsitaiH / ihottare cottarasaMkathAkathetyatha bravImyuktamanuktamapyalam // 108 // bhAvArtha- -- aba ayogAdikoM ke vidhi, [ kAraNa ] una ke lakSaNa va cikitsA kA varNana kareMge / isa uttarataMtra meM uttara ke ( bAkI ke ) sabhI bAtoM ke kathana karane kI jarUrata hai jinakA ki kathana pUrva meM nahIM kiyA ho / ataeva ayogAdi kI vidhi ityAdikoM ke kathana ke pazcAt ukta [ kahA huA ] va anukta [ nahIM kahA huA ] viSaya ko bhI spaSTatayA kathana kareMge // 108 // ayoga, AdhmAnalakSaNa va cikitsA. kiyA ho yA aspaSTarUpa se 78 suzItalo vAlpatarauSadhopi vA tathAlpamAtrApi karotyayogatAm / tathA nabho gacchati bastiruddhataM bhavatyathAdhmAnamatIva vedanA // 109 // Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (618 ) kalyANakArake sutIkSNabasti vitaredyathocitaM virecanaM cAtra vidhIyate budhaiH / / . . . . ajIrNakAle'tyazane malAdhika prabhUtabastihimazItalopi vA // 110 // atheha dattaM ca karoti vedanAmatIva cAdhmAnamato'tra dIyate / tthaanilghno'gnikroti'tishodhno| prdhaanbstirvrbstishaastrtH||111|| bhAvArdhaH- atyaMta zItala athavA alpaguNazaktiyukta va kama pramANake auSadhiyoMse prayukta bastise ayoga hotA hai,arthAt zItala Adi auSadhoMko bastimeM prayoga kiyA jAya to vaha Upara calA jAtA hai (bAhara nahIM AtA he)jisasa bhayaMkara AdhmAna (apharA) va atyaMta vedanA hotI hai / isa ayoga kahate haiM / yaha ayoga hone para tIkSNa bastikA prayoga kareM evaM yathocita [ jaisA ucita * ho vaisA ] virecana bhI deve / AdhmAna kA kAraNa lakSaNa va cikitsA----ajIrNa hone para, atyadhika bhojana karane para evaM zarIra meM doSa bahuta hone para, adhikapramANa meM basti kA prayoga kareM, athavA zItala basti kA prayoga kare to [ hRdaya, pasavADA, pITha Adi sthAnoM meM ] bhayaMkara zUla va AdhmAna ( apharA ) utpanna hotA hai / ise AdhmAna kahate haiM / aisI avasthA meM bastizAstra meM kathita vAtanAzaka, agnidIpaka aura saMzodhana pradhAnabasti / nirUha ] kA prayoga kareM // 109 // 110 // 111 // parikartikAlakSaNa va cikillA. atIva ruukssepytitiikssnnbhessje-| pyatIva coSNe lavaNe'dhike'pi vA / / karoti bastiH pavanaM sapittaka / tato'sya gAtre parikartikA bhavet / / 112 // yatassamagraM gudanAbhivaritakaM / vikRSyate tatparikartikA matA // tato'tra yssttiimdhupicchilaussdhai-| nirUhayedapyanuvAsayedataH // 113 // bhAvArtha:-atyaMta rUkSa, tIkSNa, atyaMta . uSNa va atyadhika lavaNa sa yukta auSadhiyoM dvArA kiyA huA bastiprayoga uSNapitta se yukta vAyu ko prakupita karake parikartikA ko utpanna karatA hai / jisameM saMpUrNa gudA, nAbhi, basti ( mUtrAzaya ) prdeshe| ko khIMcane yA kATane jaisI pIDA hotI hai| use Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakarmopadravacikitsAdhikAraH / parikartikA kahate haiN| aisI avasthA meM mulaiThI va adhika picchila auSadhiyoM dvArA, AsthApana va anuvAsana basti kA prayoga karanA cAhie // 112 // 113 // pArisrAvakA lakSaNa. tathAtitIkSNAmlapaTuprayogato / bhavetparisrAvamahAmayo nRNAm // sa cApi daurbalyamihAMgasAdanaM / vidhAya saMsrAvayatIha paittikam // 114 // bhAvArtha:----atyaMta tIkSNa va Amla auSadhiyoM ke dvArA prayukta basti se manuSyoM ko parisrAva nAmaka mahAroga utpanna hotA hai / jisa meM zarIra meM atyaMta azaktapanA, va thakAvaTa hokara pittasrAva hone lagatA hai // 114 // pravAhikA lakSaNa. sutIkSNabastaranavAsatopi vA / pravAhikA syAdatiyogamApadaH / / pravAhamANasya vidAhazUlavat / saraktakRSNAtikaphAgamo bhavet // 115 // bhAvArtha:--atyaMta tIkSNa AsthApanabasti vA anuvAsanabasti ke prayoga se una kA atiyoga hokara, pravAhikA utpanna hotI hai jisa meM pravAhaNa ( dasta lAne ke lie jora lagAnA ) karate hue manuSya ke gudAmArga se dAha va zUla ke sAtha 2 lAla [athavA raktamizrita ] va kAle raMga se yukta adhika kapha nikalatA hai // 115 // / ina donoMkI cikitsA. tatastu sarpirmadhurauSadhavai- | nirUhayedapyanuvAsayettataH // supicchilaiH zItalabhaSajAnvitaiH / ghRtaiH sutailaiH payasaiva bhojyet||116|| . bhAvArtha:-ina donoM rogoMke utpanna hone para, pahale ghI va madhura auSadhiyoMke kADhe se, nirUhabastikA prayoga karake pazcAt picchila va zItala auSadhiyoMse saMyukta ghI yA tela se anuvAsanabasti deveM / evaM use dUdha hI ke sAtha bhojana karAveM // 116 // hRdayopasaraNalakSaNa. samArute tIkSNatarAtipIDitaH / karoti bastihadayopasarpaNam / tadeva mUrTonmadadAhagauravaprasekanAnAvidhavedanAvaham // 117 // bhAvAya ...-bAtodreka se yukta rogI ko atyaMtatIkSNa auSadhiyoM se sayuMkta basti ko jora se dabAkara aMdara praveza karAde to usa se hRdayopasaraNa (hRdayoM pasarpaNa) 1 isa viSaya ko graMthAMtara meM isa prakAra pratipAdana kiyA hai ki, tIkSNanirUhabAsta denese tathA vAtayukta meM anuvAsanabAsta dene se hRdayopasaraNa hotA hai | Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (620) kalyANakArake hotA hai arthAt basti ke dvArA prakupitadoSa hRdaya ke tarapha jAkara use AkramaNa karate haiM / (ise hRdayopasarpaNa kahate haiM) jisa se, usI samaya mUrchA, unmAda (pAgalapanA) dAha, zarIra kA bhArIpana, lAra giranA Adi nAnA prakAra ke upadrava hote haiM // 117 // hRdayopasaraNa cikitsA. tridoSabhaiSajyagaNaviMzodhanairnirUhayeccApyanuvAsayettataH / aMgagrahaatiyogalakSaNa va cikitsA. athAnilAtmA prakRtevirUkSitaH suduHkhazayyAdhigatasya vA punaH // 118 // kRtApAryoSadhabAstaruddhataH karoti cAMgagrahaNa sudurgraham / tathAMgasAdAMgavijRbhadepathu-pratItavAtAdhikavedanAzrayAn // 119 // ato'tra vAtAmayasaccikitsitaM vidheyamatyuddhatavAtabheSajaiH / athAlpadoSasya mRdUdarasya vA tathaiva susvinnatanozca dehinaH // 120 // sutIkSNabastissahasA niyojitaH karoti sAkSAdatiyogamadbhutam / tamatra yaSTImadhukaiH payoghRtaiH vidhAya basti zamayedyathAsukham // 121 // bhAvArtha:-hRdayopasaraNacikitsA-hRdayopasarpaNa ke upasthita honepara, tridoSanAzaka va zodhana auSadhiyoM dvArA nirUhabasti dekara pazcAt anuvAsana bastikA prayoga kara denA cAhiye / aMgagrahaNa lakSaNa-jina kA zarIra adhika bAta se vyApta ho, tathA rUkSaprakRtikA ho, [zarIra adhika rUkSa ho ] evaM bastikarma ke liye jaisA sonA cAhiye vaisA na sokara yadvA tadvA soye hoM, aise manuSyoM ke liye yadi alparyi vAle auSaviyoM se saMyukta basti kA prayoga kiyA jAya to vaha duHsAdhya aMgagraha (aMgo kA akaDanA) ko utpanna karatA hai, jisameM aMgo meM thakAva, jaMbhAhI, kampa [ aMgo ke kApanA ] evaM vAta ke udreka hone para jo lakSaNa prakaTa hote haiM ve bhI lakSaNa, prakaTa hote haiM / usakI cikitsA-aisA hone para, vAta ko nAza karane vAle viziSTa auSadhoM dvArA, vAtavyAdhi meM kathita cikitsAkramAnusAra cikitsA kreN| Atiyoga kA lakSaNa---jisa ke zarIra meM doSa alpa ho, udara [ koSTa ] bhI mRdu ho, evaM jisa ke zarIra se acchItaraha se pasInA nikAlA gayA ho arthAt adhika svedana kiyA gayA ho aise manuSyoM ko yadi sahasA atyaMta tIkSNa, va AdhikapramANa meM basti kA Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhessjkiipdrvcikitsaadhikaarH| (621) prayoga kareM to vaha bhayaMkara atiyoga ko utpanna karatA hai / aisI avasthA muleThI, dUdha, ghI ina se yathAsukha ( jaise sukha ho / basti dekara atiyoga ko zamana kareM // 118 // 119 / / 120 // 121 // jIvAdAna va usa kI cikitsA. ihAtiyoge'pyatijIvazoNitaM / pravartate yatkhalu jIvapUrvakam / / tadevamAdAnamudAhRtaM jina- / virecanAktaM sacikitsitaM bhavet // 122 // bhAvArtha:--pUrvokta atiyoga ke bar3ha jAne para jIvazoNita. [ javina ke prANabhUta rakta ] kI adhika pravRtti hotI haiN| ise hI jineMdra bhagavAn ne jIvAdAna kahA hai| isa avasthA meM virecana ke atiyoga meM pratipAdita cikitsAvidhi ke anusAra cikitsA kareM // 122 // bastivyApadvarNanakA upasaMhAra. ityevaM vividhviklpbstikaary-| vyApatsu prtipdmaadraaccikitsaa| vyAkhyAtA tadaddha yathAkrameNa / bastivyApAraM kathitamapIha saMvidhAsye // 123 // bhAvArtha:- isa prakAra aneka prakAra ke bhedoM se vibhakta vastikarma meM hone vAlI vyApattiyoM ko evaM unakI cikitsAoM ko bhI AdarapUrvaka nirUpaNa kiyA hai| isa ke anantara bastividhi kA varNana pahile kara cukane para bhI phira se isI viSaya kA [ kucha vizeSarUpa se ] kramaza: pratipAdana kiyA jAyagA / / 123 / / anubastividhi. zAstrajJaH kRtavati sadvirecane'smin / saptAharjanitabalAya cAhatAya // snehAnya kathitasamastabastikArya / taM kuryAtpuruSavayo balAnurUpam // 124 // bhAvArtha-jaba zreSTha virecana dekara sAta dina bIta jAve, rogI ke zarIra meM bala bhI AjAye to use pathyabhojana karAkara anuvAsana ke yogya rogI ke Ayu, bala Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (622) kalyANakArake ityAdi ke anusAra pUrvakathita snehanAmaka basti [anuvAsana basti ] kA prayoga pUrNarUpa se AyurvedazAstrajJa vaidha kareM // 124 // -- anuvAsanabastikI mAtrA va khAlIpeTa meM bastikA niSedha. yA mAtrA prathitanirUhasadraveSu / snehAnAmapi ca tadardhamuktamAryaiH // nAbhuktaM naramanuvAsayecca rikta / koSThe tadupari nipAtya doSakRtsyAt // 125 / / tasmAttaM taducitamAzu bhojayitvA / sArdodyatkaramanuvAsayedyathAvat // ajJAnAdadhikavidagdhabhaktayuktaM / sAkSAttajvarayati tattadeva yojyam // 126 // bhAvArtha:--nirUhabasti ke liye drava kA jo pramANa batalAyA gayA hai usa se ardhapramANa sneha basti [ anuvAsana ] kI mAtrA hai| jisane bhojana nahIM kiyA ho use kabhI bhI ( khAlI peTa meM ) anuvAsana basti kA prayoga nahIM karanA cAhiye / yadi khAlI peTa meM basti kA prayoga kara deve to vaha Upara kI tarapha jAkara doSa utpanna karatA hai / isaliye, rogI ko zIghra yogya pathyabhojana karA kara, jaba hAtha gIlA hI hove tabhI anuvAsanabasti kA yathAvata prayoga karanA cAhiye / yadi ajJAna se vidagdha AhAra khAye hue rogI ko baritakA prayoga kara de to vaha jvara ko utpanna karatA hai| isalie yogya AhAra khilAkara basti kA prayoga kareM // 125 // 126 // snigdhAhArI ko anuvAsanabastikA niSedha. musnigdhaM bahutaramantramAhatasya / pragyAta miSaganuvAsayena cava // mUchI tRimadaparitApahetumaktaH / snehoyaM dvividhAnato niyuktaH // 127 / / bhAvArthaH --- jisane atisnigdha anna ko gvAliyA ho use vaidha anuvAsana bastikA prayoga kabhI na kreN| kyoM ki donoM tarapha (mugya, gadAmArga se) se prayoga kiyA huA sneha, mama, pyAsa, mada va saMtApa ke lie kAraNa hotA hai arthAt usase mUcchI Adi upadrava utpanna hote haiM // 127. / / Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakarmopadravacikitsAdhikAraH / (623) bhAjana vidhi... . AhArakramamavalokya rogamattA / kSIraNApyadhikakhalaissuyogavagaiH // pAdonaM viditayathocitAnatastaM / saMbhojyAturamanuvAsayedyathAvat // 128 // bhAvArtha-rogI ke AhArakrama ko dekha kara, dUdha, khala va usI prakAra ke yogya khAdya padArthose, jitanA vaha hamezA bhojana karatA hai usase, [ ucita mAtrA se, ] cauthAI hissA kama, bhojana karAkara zAstroktavidhise anuvAsana basti kA prayoga karanA cAhiye // 128 // azuddhazarIra ko anuvAsana kA niSedha. deyaM syAnna tadanuvAsanaM nrsyaa-| zuddhasya prabalamalairniruddhamArge- / Na vyApnotyadhigatatelavIryamUrdhva / tasmAttatprathamataraM vizodhayettam // 129 / / bhAvArtha-azuddha zarIravAle manuSyako anuvAsana bastikA prayoga nahIM karanA cAhiye / yadi use prayoga kara de to pravala malose mArga avaruddha ( rukajAnA ) hojAneke kAraNa, prayukta tailakA vIrya Upara phaila jAtA hai / isaliye anuvAsanabasti deneke pahile usake zarIrako avazya zuddha kara lenA cAhiye / / 129 // anuvAsanakI saMkhyA. rUkSaM taM prabalamahoddhatIrudoSaM / dvistriApyadhikamathAnuvAsya maya'm // snigdhAMgaH svayamapi ciMtya doSamArgAta / pazcAttaM tadanu nirUhayedyathAvat // 130 // bhAvArtha:-jisakA zarIra rUkSa ho, zarIrameM doSa prabalatAse kupita ho rahe hoM aise manuSyako, usake doSoMpara dhyAna dete hue do tIna athavA isase adhika anuvAsana basti denA cAhiye / jaba zarIra ( anuva sanase ) snigdha ho jAve to, apane Apa balAbala ko vicAra kara pazcAt zAstrokta vidhike anusAra nirUhabAtikA prayoga karanA cAhiye // 130 // rAtriMdina vasti kA prayogaH taM cAti prabalamalairazuddhadehaM / jJAtveha prakaTamarutpapIDitAMgam // rAtrAvapyahani sadAnuvAsayedya-- / doSANAM prazamanameva sarvatheSTam / / 131 // Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (624) kalyANakArake bhAvArtha:-jisakA zarIra prabala mala se azuddha ho, aura prabala vAtase pIDita ho to use doSoMko zamana karanemeM sarvathA upayukta aise anuvAsana bastikA prayoga rAta dina hamezA karanA cAhiye // 131 / / anuvAsanavasti kI vidhi. . svabhyaktaM sukhasalilairihAbhiSiktaM / zAstroktakramavihitaM tu bhojayitvA / / sidhRtyAjvalazatapuSpacUrNayuktam / saMyuktyA vidhivihitAnavAsana tat // 132 // snehodyatpANihitabastiyuktamayaM / hAttAnocalitasukhaprasAritAMgam // vIryAtiprasaraNakAraNaM karAMghrisphigdezAnkaratalatADanAni yuktAn // 133 // trInvAraM zayanamihotkSipekSipecca / snehasya prasaraNasaMcalArthamittham / / brUyAttaM kSaNazatamAtrakaM tu pazcAt / tiSTheti tvamiha mudakSiNorupAveM // 134 // . ityeva suvihitskriyaaniyuktH| nyastAMgastvamiha sukha malapravRtyai / / tiSThati pratipadamAtura yathAvat / taM brUyAnmalagamane yathA kathaMcit // 135 / / bhAvArthaH - anuvAsana karane yogya manuSya ko sabase pahile ThIka 2 snehAbhyaMga karA ke garama pAnI se snAna karAnA cAhiye [jisa se pasInA nikala Ave ] pazcAt zAstrokta krama se bhojana karAkara, seMdhAnamaka va soMphake cUrNa se yukta, anuvAsanabasti kA prayoga vidhiprakAra, yukti se karanA cAhiye / snehabasti ke prayoga karane ke pazcAt usa manuSya ko ( jisa ko snehabasti-anuvAsanabastikA prayoga kiyA hai) [ jitane samaya meM sau gine utane samaya taka ] sukhapUrvaka aMgoMko pasAra kara cita sulAveM / aisA karane se bastigata sneha kA prabhAva saba zarIra meM pahuMca jAtA hai| isa ke pazcAt hAtha va paira ke talave aura phiga ( cUtaDa ) pradeza meM ( dhIre 2 ) hAtha se Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakapadrava cikitsAdhikAraH / ( 625 ) 1 thappar3e mAre / zayyA ( palaMga, beMca Adi ) ko tIna vAra Upara kI ora uThAveM / sneha ke prasaraNa va calana ke liye, tuma sau kSaNa taka dakSiNapArzva ke bala se raho aisA rogI se kahanA cAhiye / isa prakAra jisa ko acchItaraha se anuvAsana bastikA prayoga kiyA gayA hai usa se kahanA cAhiye ki, sukhapUrvaka mala kI pravRtti [ bAhara AnA ] ke liye tuma paga ke bala se, jaisA mala bAhara Ane meM subhItA ho baittho| arthAt use ukarU baiThAlanA cAhiye / / 132 / / 133 / / 134 // 135 // bastike guNa. evaM dattaH subastiH prathamataramiha snehayedvekSaNe ta- / daritaH samyagvitIyaH sakalatanugataM vAtamudhdUya tiSThet // tejovarNa valaM cAvahati vidhiyutaM sattRtIyacaturthaH / sAkSAtsamyagrasa taM rudhiramiha mahApaMcamo'yaM prayuktaH // 136 // SaSTastu snehavastipiMzitAmiharasAn snehayetsaptamo'sau / sAkSAdityaSTamo'yaM navama iha mahAnasthimajjAnamudya - // cchukrodbhUtAntrikArAn zamayati dazamo hyevameva prakarA - 1 dadyAddattaM nirUhaM tadanu navadazASTau tathA snehavastiH // 137 // bhAvArtha:- vidhiprakAra prayukta prathamavasti vaMkSaNa ( rAGa ) ko snigdha karatI haiM / dvitIyabasti sarvazarIragata vAtaroga ko nAza karatI hai / tIsarI basti zarIra meM teja, varNa va bala ko utpanna karatI | cauthI basti rasa ko snigdha karatI hai| pAMcavI, rakta ko snigdha karatI hai| chaThavI basti mAMsa ko snigdha karatI hai / sAtavIM basti rasoM [ meda ] ko snigdha karatI hai| AThavIM va navamIM basti, asthi [ haDDi ] va majjA meM snehana karatI hai / dazavIM basti, zukra meM utpanna vikAroM ko prakAra se, nirUha bastiprayukta manuSya ko, nau athavA aThAraha prayoga kara denA cAhiye || 136 // 137 // zamana karatI hai / isI anuvAsana bastiyoM kA tIna sau cobIsa vastI ke guNa. evaM susnehavastitriMzatamapi caturviMzatiM copayuktAn / martyo'martyasvarUpo bhavati nijaguNaistu dvitIyo'dvitIyaH // 1 yaha isIleya kiyA jAtA hai ki prayukta sneha zIghra bAhara nahIM Ane pAve / 79 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (626 ) kalyANakArake kAmassAkSAdapUrvaH sakalatanubhRtAM hRnmniinetrhaarii| jIvedivyAtmadehaH prabalabalayuto vatsarANAM sahasram // 138 // bhAvArtha:-isa prakAra zAstrokta vidhi se tIna sau covIsa snehana bastiyoM ke prayoga karane se vaha manuSya apane guNoM se sAkSAt dvitIya deva ke samAna bana jAtA hai / saMpUrNa prANiyoM ke hRdaya, mana va netra ko AkarSita karanevAle deha ko dhAraNakara vaha sAkSAt apUrva kAmadeva ke samAna hotA hai / itanA hI nahIM vaha divya deha, va viziSTa bala se yukta hokara hajAroM varSa jIyegA arthAt dIrghAyuSI hogA // 138 // samyaganuvAsita ke lakSaNa va snehavasti ke upadrava sneha pratyeti yazca prabalamarudupetaH purISAnvitaH san / so'yaM samyagvizeSAdvidhivihitamahAsnehabastiprayuktaH // snehaH svalpaH svayaM hi prkttblmhaadossvgobhibhuuto| naivAgacchansthito'sau bhavati vividhadoSAvahaddoSabhedAt / / 139 // bhAvArthaH-zAstrokta vidhi ke anusAra, samyak prakAra se snehabasti [ anuvAsanabasti ] prayukta hove to sneha, prabalavAta va mala se yukta hokara bAhara AjAtA hai| ( yadi koSTha meM vAtAdi doSa prabala ho aise manuSya ko ) alpazakti ke sneha ko alpapramANa meM prayoga kiyA jAya to vaha prabalavAtAdidoSoM se tiraskRta ! vyApta ) hote hue, bAhara na Akara aMdara hI Thahara jAtA hai / isa prakAra rahA huA sneha nAnA prakAra ke doSoM ko utpanna karatA hai // 139 // vAtAdidoSoM se abhibhUta sneha ke upadrava vAte vaktraM kaSAyaM bhavati viSamarUkSajvaro vednaanyH| pittenAsya kaTuH syAttadapi ca bahupittajvaraH pItabhAvaH // zleSmaNyevaM mukhaM saMbhavati madhuramutkledazItajvaro'pi / zleSmaHchardiprasekastata iha hitkRdossbhedaaniruuhH||140|| bhAvArtha:-anuvAsana basti ke dvArA prayukta sneha yadi vAta se abhibhUta( parAjita )( vAyu ke adhIna ) hove to mukha kaSailA hotA hai| zarIra rUkSa hotA hai / viSamajvara utpanna hotA hai evaM vAtodreka kI anya vedanAyeM bhI prakaTa hotI haiM / pitta se abhibhUta hove to, mukha kaDuA, pittajvara kI utpatti va zarIra, malamUtrAdika palei ho jAte haiN| sneha, kapha se abhibhUta hone para mukha mIThA, utkleda, zItajvara, kapha kA ghamana, va Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakarmopadravacikitsAdhikAraH / ( 627 ) praseka [ lAra TapakanA ] hotA hai / aisA ho jAnepara doSoM ke anusAra ( tattadoSanAzaka ) hitakAraka nirUbasti kA prayoga kareM // 140 // annAbhibhUtasneha ke upadrava saMpUrNAhArayukte suvihitahitakRt snehavastiprayukto / pratyetyannAtimizrastata iha hRdayotpIDanaM zvAsakAsau // vaisvaryAca kAvapyanilagatinirodho gurutvaM ca kukSau / bhUyAt kRtvopavAsaM tadanuvidhiyutaM dIpanaM ca prakuryAt // 141 // bhAvArtha:- :-bhara peTa bhojana kiye hue rogI ko hitakAraka snehabasti ko zAstrokta vidhi se prayoga karane para bhI, vaha anna se abhibhUta ( anna ke AdhIna ) ho kara bAhara nahIM AtA hai jisase hRdaya meM pIDA, zvAsakAsa, vaisvarya ( svara kA vikRta ho jAnA) aruci, vAyu kA avarodha, va udara meM bhArIpanA utpanna hotA hai / yaha upadrava upasthita hone para, rogI ko laMghana karAkara pazcAt vidhiprakAra dIpana kA prayoga karanA cAhiye // 141 // azuddhakoSTha ke malamizritasneha ke upadrava. atyaMtAzuddhakoSThe vidhivihitakRtaH snehaH bastiH purISo-1 nmizrI naivAgAmiSyanmalanilayagurutvAtizUlAMgasAdA- // dhamAnaM kRtvAtiduHkhaM janayati nitarAM tatra tIkSNauSadhairvA / sthApyugraM cAnuvAsaM vitaratu vidhivattatsukhArthe hitArtham // 142 // bhAvArtha:- jisa ke koSTa atyaMta azuddha hai [ virecana va nirUhabastidvArA koSTha kA zodhana nahIM kiyA gayA ho ] aise manuSya ko zAstrokta vidhi se prayukta hitakAraka bhI snehavasti mala se mizrita hokara, bAhara na nikalatI hai aura vaha pakA zaya meM gurutva ( bhArIpana ) va zUla aMgo meM thakAvaTa va apharA ko utpanna karake atyaMta duHkha detI hai / aisA honepara rogI ke sukha, va hita ke liye tridhi prakAra tIkSNa auSa dhiyoM se, tIkSNaAsthApana va anuvAsana basti kA prayoga kareM // 142 // Urdhvagatasneha ke upadrava vegenotpIDitAsAvadhikataramiha sneha utpadyatordhvaM / vyAptaM zvAsorukA sArucivamadhuzirogauravAtyaMtanidrAH // Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (628) kalyANakArake saMpAdya snehagaMdhaM mukhamakhilatanozcedriyANAM prle| kuryAdAryo'tipIDAkramamiha vidhinAsthApayettaM viditvA // 143 // bhAvArthaH-sneha basti ke prayoga karate samaya, adhika vega se picakArI ko dabAveM to, sneha adhika Upara calA jAtA hai jisa se zvAsa, kAsa, aruci, adhika thUka AnA, ziroMgaurava [ zirakA bhArIpanA ] aura adhikanidrA ye vikAra utpanna hote haiN| mukha, sneha ke gaMdha se yukta hotA hai ( mukha kI tarapha se sneha kI bAsa Ane lagatI hai / ) zarIra, aura iMdriyoM meM upalepa hotA hai / aisA honepara, jo pIDA [ roga] utpanna huI hai, use jAnakara, usa ke anukUla AsthApanabasti kA prayoga vidhi prakAra kareM / 143 // asaMskRtazarIrIko prayuktasnehakA upadrava. nirvIryo vAlpamAtre'pyatimRduriha saMyojitaH snehabasti- / . ne pratyAgacchatIha prakaTaviditasaMskArahInAtmadeha / / snehaH sthitvodare gauravamukhavirasAdhmAnazUlAvahaHsyAt / tatrApyAsthApanaM taddhitatanumanuvAsasya vAsAvasAne // 144 // bhAvArtha:-svedana virecanAdika se jisa ke zarIra kA saMskAra nahIM kiyA gayA ho, use zaktirahita, alpamAtra va mRdu, snehabastikA prayoga kareM to vaha phira bAhara nahIM AtA hai| sela peTa meM hI raha kara peTa meM bhArIpanA, mukha meM virasatA, peTa kA apharAnA, zUla Adi ina vikAroM ko utpanna karatA hai| aisI avasthAmeM anuvAsana bastikA prayoga kara ke pazcAt AsthApana basti deveM // 144 // alpAhArIko prayuktasnehakA upadrava. valpAhAre'lpamAtraH suvihitahitavat snehabastina caivaM / / tatkAlAdAgamiSyatlamavirasazirogauravAtyaMgasAdAn // kRtvA duHkhapadaH syAditi bhiSagadhikAsthApanaM tatra kuryA / dAryo vIryoruvI?SavRtamakhilAkAryakAryekavedI / / 145 // bhAvArtha:- svalpa bhojana kiye hue rAgI ko, alpamAtrA meM snehabasti kA prayoga kareM, cAhe vaha hitakAraka ho, va vidhiprakAra bhI prayukta ho to bhI vaha tatkAla bAhara na Akara glAni, mukha meM virasatA, zirakA bhArIpanA, agoM meM adhika thakAvaTa Adi vikAroM ko utpanna kara ke atyaMta duHkha detA hai| aisI avasthA meM kArya Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakIya cikitsaadhikaarH| (629) akAryako jAnanevAlA buddhimAn vaidya,atyaMta vIryavAn auSadhiyoMse saMyukta AsthApanabastikA prayoga kareM // 145 // snehakA zIghra AnA aura na AnA. atyuSNo vAtitIkSNassajalamarudupetaH prayukto'timAtro / snehassadyo'tivegaM stravati phalamato nAsti ceti prakuryAt // samyagbhUyo'nuvAsaM tdnugtmhoraatrtssnnivRtto|| vastirvasvArakaM vA aMzanamiva bhavejjIrNavAnalpanAryaH // 146 // bhAvArtha:--atyaMta uSNa va tIkSNa, jalavAta se yukta snehana basti ko adhika mAtrA meM prayoga kiyA jAya to bahuta jaldI drava bAhara A jAtA hai| usa se koI prayojana nahIM hotA hai / usa avasthA meM bAra 2 acchI tarahase anuvAsana basti kA prayoga karanA cAhiye / basti ke dvArA prayukta sneha yadi eka dina rAta meM bhI [ 24 ghaMTe meM. ] bAhara AjAve to bhI vaha doSakAraka nahIM hotA hai| balki barita ke guNako karatA hai| lekina vaha peTa meM hI bhojana ke sadRza paca jAve to alpaguNa ko karatA hai [ usa se adhika phAyadA nahIM hotA hai ] // 146 // snehabasti kA upasahAra. ityanekavidhadoSagaNAvyassaJcikitsitayataH kathito'yam / . snehabastirata UrdhvamudAro vakSyate nigadito'pi nirUhaH // 147 // : .. bhAvArtha:- isa prakAra snehabasti ( anuvAsanabasti ) ke aneka prakAra ke upadrava aura una kI cikitsAoM kA nirUpaNa kiyA gayA / isa ke Age, jisakA ki kathana pahile kiyA gayA hai, aise nirUhabasti ke viSaya meM phira bhI vistRtarUpase pratipAdana kareMge // 147 // ___ nirUhavastiprayogavidhi. snehavastimathavApi nirUha kartumudyatamanAH shsaivaa-| bhyaktataptatanumAturamutsRSTAtmamUtramalamAzu vidhAya // 148 // proktalakSaNanivAtagRhe madhye'cchabhUmizayane tvatha mdhyaa-|.. nhe yathoktavidhinAtra nirUhaM yojayedadhikRtakramavedI // 149 // bhAvArtha:-snehabasti athavA nirUhanabastikA prayoga jisa samaya karane ke liye vaidya udyata ho usa samaya zIghra hI rogI ko abhyaMga (taila Adi snehakA mAliza) Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (630) kalyANakArake va svedana karA kara, mala mUtra kA visarjana karAveM / pazcAt isa rogI ko vAtarahita makAna ke bIca jisa ke sulakSaNoM ko pahile kaha cuke haiM, svacchabhUmi ke talapara zayana karAkara madhyAnha ke samaya vidhipUrvaka nirUhabasti kA prayoga, baritavidhAna ko jAnanevAlA vaidya kareM // 148 // 119 / / sunirUDhalakSaNa. yasya ca dravapurISasupittazleSmavAyugatiratra sudRSTA / vedanAprazamanaM laghutA cetyeSa eva hi bhavetsunirUhe // 150 // . bhAvArtha:-nirUhabasti kA prayoga karanepara jisa ke prayoga kiyA huA drava, mala, pitta, kapha va vAyu kramazaH bAhara nikala Ave, roga kI upazAMti ho, zarIra bhI halkA ho to samajhanA cAhiye ki nirUhabasti kA prayoga ThIka 2 hogayA hai / arthAt ye sunirUDha ke lakSaNa haiM // 150 // samyaganuvAsana va nirUhake lakSaNa. vyAdhiniprahamalAtivizuddhiM svadriyAtmamanasAmapi tuSTim / snehabastiSu nirUhagaNeSvapyetadeva hi sulakSaNamuktam // 151 / / bhAvArtha:-jisa vyAdhi ke nAzArtha basti kA prayoga kiyA hai usa vyAdhi kA nAza va malakA zodhana, iMdriya, AtmA va mana meM prasannatA kA avirbhAva, ye samyaganuvAsana va sabhyagnirUha ke lakSaNa haiM // 151 // vAtaghnanirUhabasti. tatra vAtaharabheSajakalkakArthatailaghRtasaiMdhavayuktAH / sAmlikAH prakupitAnilakAye bastayarasukhakarAstu sukhossnnaaH||152|| bhAvArtha:-~-yadi rogI ko vAta kA udreka hokara usa se aneka prakAra ke roga utpanna ho jAya to usa avasthA meM vAtahara auSadhiyoM ke kalka kvAtha, taila, ghRta va seMdhAloNa va AmlavargaauSadhi, ina se yukta, sukhoSNa [ kucha garama ] [ nirUha basti kA prayoga karanA sugvakAraka hotA hai| [isaliye vAtodreka janya rogoM meM aise basti kA prayoga karanA cAhiye // 152 / / . 'vyAdhitAniha' iti pAThAMtaram. Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakapadravacikitsAdhikAraH / pittaghnanirUha basti. kSIravRkSakamalotpalakAkolyAdinikathitatoya suzItAH / bastayaH kupitapittahitAste zarkarA ghRtapayaH parimizrAH // 153 // bhAvArtha:- pittaprakopa se utpanna vikAro meM dUdhiyAvRkSa, kamala, nIlakamala evaM kokolyAdigaNa se taiyAra kiye hue kAtha meM zakkara, ghI va dUdha ko milAkara basti deve to hitakara hotA hai // 153 / / ( 631 ) kaphavananirUddhabasti. rAjavRkSa kuTajatrikaTogrAkSAratIyasahitAstu samUtrAH / bastayaH prakupitorukaphaghnA ssaiMdhavAdilavaNAstu sukhoSNAH // 154 bhAvArtha:- -amalatAsa, kUDA, soMTha, miraca, pIpala, vaca, ina ke kvAtha va kalka meM kSArajala, gomUtra va saiMdhavAdi lavaNagaNa ko milAkara kucha garama 2 basti deveM to yaha prakupitabhayaMkarakapha ko nAza karatI hai // 154 // zodhana basti. zodhanadravasuzodhana kalkasnehasaMghavayatApi ca tAH syuH / bastayaH prathitazeodhanaMsajJAzzodhanArthamadhikaM vihitAste || 155 // bhAvArtha:-zodhana auSadhiyoM se nirmita drava, evaM zodhana auSadhiyoMle taiyAra kiyA gayA kalka, taila, seMdhAloNa, ina saba ko milAkara taiyAra kI gayI bastiyoMko zodhanabasti kahate haiM / ye vastiyAM zarIra kA zodhana ( zuddhi ) karane ke liye upayukta haiM // 155 // lekhana basti. kSAramUtrasahitAH triphalAkAthotkaTAH kaTukabheSajamizrAH / USakAdilavaNairapi yuktA bastayastanuvilekhanakAH syuH // 156 // bhAvArtha:--- triphalA ke kAtha meM kaTu auSadhi va kSAragomUtra uSakAdigaNoka auSadhiyoM ke kalka, lavaNavarga ina ko DAlakara jo vasti taiyAra kI jAtI hai use lakhanavAste kahate haiM / kyoM ki yaha basti zarIra ke doSoM ko kharocakara nikAlatI hai // 1 kAkolyAdigaNa - kAkolI, kSIrakAkolI, jIvaka, RSabhaka, Rddhi, vRddhi, medA, giloya mugavana, pavana, padmAkha, vaMzalocana, kAkaDaziMgI, puMDariyA, jIvaMtI, mulahaThI, dAkha / Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bastayaH prazAra .. (632) - kalyANakArake bRMhaNa basti azvagaMdhavaravajralatAmApAdya zeSamadhurauSadhayuktAH / vastayaH prakaTabRhaNasaMjJAH mAhiSorudadhidugdhaghRtAThyAH // 157 // bhAvArtha:-asagaMdha,[zatavarI] vajralatA Adi bRMhaNa auSadhiyoM ke kAtha meM madhura auSadhiyoM ke kalka ko milAkara bhaiMsa kI dahI dUdha ca dhIsAhata jo basti dI jAtI haiM unhe bRhaNabatti kahate haiM jina se zarIra ke dhAtu va upadhAtuvoM kI vRddhi hotI hai| 157 // zamanabasti. kssiirvRkssmdhurossdhshiitdrvytoyvrklksmetaaH| bastayaH prazamanakavizeSAH zarkarekSurasadugdhaghRtAktAH // 158 // bhAvArtha:-~~dUdhiyAvRkSa, madhura auSadha varga, va zItala guNayukta auSadha, ina ke kAtha meM ina kI auSadhi yoM ke kalka, va zakkara, Ikha kA rasa, dUdha, ghI milAkara taiyAra kI huI barita prazamanabasti kahalAtI hai, jo zarIragata doSoM ko upazama karatI hai // 158 // vAjIkaraNa basti. uccaTekSurakagokSurayaSTImASaguptAphalakalkakapAyaiH / -- saMyutA ghRtasitAdhikadugdhairbastayaH pravaravRSyakarAste // 159 // bhAvArthaH-uTaMgana ke bIja, tAlamakhAnA, gokharU, jyeSThamadha,mASa( uDada ) kauMca ke bIja ina ke kaSAya meM ina hI ke kalka, ghI, zakkara va dUdha ko milAkara taiyAra kI huI basti vRSyabasti kahalAtI hai jo puruSoMko paramabaladAyaka ( vAjIkaraNakartA ) hai // 159 // picchila basti. zeluzAlmalividArivadaryairAvatIprabhRtipicchilavagaiH / pakkatoyaghRtadugdhasukalkaibastayo vihitapicchilasaMjJAH // 160 // bhAvArtha:--lisoDA, semala, vidArIkaMda, bera, nAgabalA Adiqa picchila auSadhi varga, inase pakAyA huA jala [ kAtha ] ghI, dUdha va kalkoM se taiyAra kI huI bastiyoMko picchilabasti kahate haiM // 160 // ____ saMgrahaNa basti , stmiyNgudhnvaarismNgaapissttkaakRtkssaaymuklkaiH| chAgadugdhayutavastigaNAssAMgrAhikArasatatameva niruktAH // 161 // Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakapadravacikitsAdhikAraH H / ( 633 ) bhAdArthaH -- priyaMgu, mothA, sugaMdhavAlA, maMjITha, piSTakA ina ke kaSAya va kalka ke sAtha bakarI ke dUdha ko milAkara taiyAra kiyA huA basti sAMgrAhika basti kahalAtA hai jo ki mala ko rokatA hai // 169 // vaMdhyatvanAzaka basti. yaddhalAzatavipakkasutailasnehavastiranapatyanarANAm / thoSitAM ca vihitastu suputrAnuttamAnatitarAM vidadhAti // 162 // bhAvArthaH--kharaiTI ke kvAtha, kalka se sau bAra ( zatapAkavidhAna se ) pakAye hue taise [ balA taila se ] saMtAnarahita strI puruSoM ko ( jinako ki snehana svedana, vamana virecana se saMskRta kiyA hai ) sneha basti kA prayoga kareM to, una ko atyaMta uttama, aneka putra utpanna hote haiM / / 162 // guDatailika basti. bhUpatipravarabhUpasamAna- dravyatassthavirabAlamRdUnAm / yoSitAM viSamadoSaharArthaM vakSyate'tra guDatailavidhAnam // 163 // bhAvArtha:- rAjA, rAjA ke samAna rahanevAle baDe AdamI, atyaMta vRddha, bAlaka sukumAra va striyAM jinako ki apane svabhAva se uparokta bastikarma sahana nahIM ho sakatA hai, una ke atyaMta bhayaMkara doSoM ko nikAlane ke liye aba guDa tailakA vidhAna kaheMge, jisa se saralatayA uparokta bastikarma sadRza hI cikitsA hogI // 163 // guDatailika stimeM vizeSatA. annapAnazayanAsanabhoge nAsti tasya parihAravidhAnam / yatra cecchati tadaiva vidheyam gauDatailikamidaM phalavacca // 164 // bhAvArtha:- isa guDatailika basti ke prayoga kAla meM anna, pAna, zayana, Asana maithuna ityAdika ke bAre meM kisI prakAra kI paraheja karane kI jarUrata nahIM hai arthAt saba taraha ke AhAra, vihAra ko sevana karate hue bhI bastigrahaNa kara sakatA hai / usI prakAra ise jisa deza meM, jaba cAhe prayoga kara sakate haiM ( ise kisI bhI dezakAla meM bhI prayoga kara sakate haiM ) / evaM isa kA phala bhI adhika hai / / 164 // guDatailikavasti. gauDatailikamitIha guDaM tailaM samaM bhavati yatra nirUhe / citrabIjatarumUlakaSAyaiH saMyuto viSamadoSaharassyAt // 165 // 1 isa kA vidhAna pahile kaha cuke haiM / Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake .... bhAvArtha:-jisa nirUha basti meM guDa, aura taila samAna pramANa meM DAlA jAtA hai use guDatailika basti kahate haiN| isa ko [ guDa taila ko ] eraMDI ke jaDa ke kAya ke sAtha milAkara prayoga karane se sarva viSama doSa dUra ho jAte haiM / / 165 // yuktaratha basti. tadguDaM tilajameva samAna tatkaSAyasahitaM jaTilA ca / pippalImadanasaiMdhavayuktaM bastireSa vasuyuktarathAkhyaH // 166 // bhAvArtha:--guDa, tila kA taila samAna bhAga lekara isa meM eraMDI ke jaDa kA kADhA milAveM / isa meM vaca, pIpala, menaphala, va seMdhAnamaka ina ke kalka milAkara basti deveM isa basti ko vasuyuktaratha. ( yuktaratha ) basti kahate haiM // 166 // zUlanabasti. devadAruzatapuSpasurAsnA hiMgusaiMdhavaguDaM tila ca / citravIjatarumUlakaSAyaibastisyatarazUlakulaghnam // 167 // bhAvArtha:- devadAru, sauMpha, rAnA, hIMga, seMdhAnamaka, ina ke kalka, guDa, tila va eraMDI ke jaDa kA kADhA, ina saba ko milAkara barita dene se bhayaMkara zUla nAza hotA hai / ise zalaghna basti kahate haiM // 167 // siddhavasti. kolasadyavakulattharasADhyaH pippalImadhukasaiMdhavayuktaH / jIrNasadguDatilodbhavamizraH siddhabastiriti siddha phalo'yam // 168 // bhAvArtha:-bera, jau, kulathI ina ke kADhe meM pIpala, mulaiThI va seMdhAnamaka ke kalka, aura purAnI guDa va tillI kA tela milAkara basti deveN| ise siddhabarita kahate haiN| yaha kasti avyartha phaladAyaka hai // 168 // :: guDatailika vasti ke upasaMhAra. iti purANaguDaissatilodbhavaissamadhRtaiH kthitdrvsNyutaiH| suvihitaM kuru bastimanekadA vividhadoSaharaM vividhauSadhaiH // 169 // bhAvArtha:--samAna bhAga meM liye gaye, guDa va tela, pUrvokta drava [ eraMDI kA kADhA] va nAnAprakAra ke auSadha [guDa tailika ] ina se milA huA [athavA ina se siddha ] 1 guDa aura taila ina donoM ke barAbara kaSAya lenA cAhiye / 2 "tilaja" itipAThAMtara 3 ise anya graMtho meM " doSaharavAsti" kahA hai / Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheSajakarmopadravacikitsAdhikAraH / ( 635 ) basti ko jo ki, nAnAprakAra ke doSoM ko nAza karane vAlA hai, vidhi prakAra aneka vAra denA cAhiye // 169 // kathitavastigaNAniha bastiSu pravarayAnagaNeSvapi keSucit / kuruta niSparihAratayA narA / naravareSu niraMtaramAdarAt // 170 // bhAvArtha:- isa prakAra kahe hue una yogya, koI 2 vAina, va narapuMgavoM ke prati, vaidya prayoga kareM // 107 // guDatailika bastiyoM ko, basti ke vinA parihAra ke hamezA AdarapUrvaka ityevaM guDatilasaMbhavAkhyayogaH snigdhAMgeSvatimRdu koSThasupradhAnedhvatyaMtaM mRduSu tathAlpadoSavargeSvatyarthaM sukhiSu ca sarvathA niyojyaH / 171 / bhAvArtha : - isa prakAra guDa tailika nAmaka basti unhI rogiyoM ke prati prayoga kareM jinakA zarIra snigdha ho, jo mRdu koSThavAle hoM, rAjA hoM, atyaMta komala hoM, alpadoSa se yukta hoM evaM adhika sukhI hoM aise logoM ke liye yaha guDa taila yoga atyaMta upayogI hai // 171 // iti jinavaktranirgata suzAstra mahAMbunidheH / sakalapadArtha vistRtataraMgakulAkulataH // ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsurato / nisRtamidaM hi zIkAranibhaM jagadekahitam // 172 // ityugrAdityAcAryaviracite kalyANakArake bheSajakarmopadravanAma dvitIyo'dhyAyaH Adito dvAviMzaH paricchedaH / ityuprAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM bheSajakarmopavadracikitsAdhikAra nAmaka uttarataMtra meM dvitIya va Adise bAIsavAM pariccheda samApta huA / 1 pahile guDatailikabasti se lekara jo bhI basti ke prayoga kA varNana hai ve sabhI guDalika dI bheda haiN| kyoMki una saba meM guDa taila par3ate haiM // Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (636) kalyANakArake atha trayoviMzaH paricchedaH maMgalAcaraNa va pratijJA. zrImajineMdramabhivaMdya sureMdravaMdyaM vakSyAmahe kathitamuttarabastimudyat / tallakSaNapratividhAnavizeSamAnAcchukArtavaM prakaTadoSanibarhaNArtham // 1 // bhAvArtha:-deveMdra ke dvArA vaMdanIya zrI bhagavajineMdra deva kI vaMdanA kara zukra aura Artava ke doSoM ko dUra karane ke liye, uttara basti kA varNana, usa ke (netrabasti) lakSaNa, prayoga, vidhi va prayoga karane yogya drava kA parimANa ke sAtha 2 kathana karaMge // 1 // netrayasti kA svarUpa. yanmAlatIkusumatanidarzanena proktaM sunetramatha bastirapi praNItaH // saMkSepataH puruSayoSidazeSadoSazukrAvapratividhAnavidhi pravakSye // 2 // .. bhAvArtha:-camelI puppa kI DaMThala ke samAna netrabasti [ picakArI ] kI AkRti batAI gaI hai / usa ke dvArA strI puruSoM ke zukla [ vIrya ] raja saMbaMdhI doSoM kI cikitsA kI vidhi ko saMkSepa se kaheMge // 2 // ___ uttarabastiprayogavidhi musnigdhmaaturmihossnnjlaabhissikt-| mutsRSTamUtramalamutkaTikAsanastham / / svAjAnudaghnaphalakopari sopadhAne / pItvA ghRtena payasA sahitAM yavAgUm // 3 // kRtvoSNatailapariliptasubastideza-- / mAkRSya mehanamapIha samaM ca tasya / / netraM pravezya zanakaighRtaliptamudya- / dvasti prapIDaya sukhaM kramato viditvA // 4 // 1 puruSoM ke iMdriya va striyoM ke mUtramArga, va garbhAzaya meM jo basti kA prayoga kiyA jAtA hai usarabasti kahate haiN| yaha nirUhabIsta ke uttara = anaMtara prayukta hotA hai isaliye ise " basti ' yaha nAma par3A hai| kahA bhI hai "nirUhAduttaro yasmAt tasmAduttarasaMjJakaH Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvoSadhakarmavyApacikitsAdhikAraH / ra: bhAvArtha:- uttarabasti dene yogya rogI ko snehana va garama pAnI se snAna svedana ] karA kara ghI dUdha se yukta yavAgU ko pilA kara mala mUtra kA tyAga karAnA cAhiye / pazcAt ghuTane ke barAbara UMce Asana para jisa para takiyA bhI rakkhA gayA hai ukharU baiThAla kara, basti [ mUtrAzaya ] ke Upara ke pradeza ko garama taila se mAliza kre| evaM zizneMdriya ko khIMcakara ghI se lipta picakArI ko, zizna ke aMdara praveza karAve aura dhIre 2 kramazaH sukhapUrvaka ( rogI ko kisI prakAra kA kaSTa nahIM ho vaisA) picakArI ko dabAve // 3 // 4 // uttarabastike dravakA pramANa. snehapaJcamita eva bhavennRNAM ca / strINAM tadardhamathamasya tadardhamuktam // kanyAjanasya parimANamiha dvyosyaa-| danya dravaM prasRtatadviguNapramANam // 5 // bhAvArtha:-uttara basti kA snaihika aura nairUhika isa prakAra do bheda hai| snaihika uttara basti ke sneha kA pramANa puruSoM ke liye eka pala ( cAra tole ) striyoM ke liye, AdhA pala [ do tole ] kanyA ( jina ko bAraha varSa kI umara na huI ho) oM ke liye cauthAI pala ( eka tolA ) jAnanA cAhiye / nairUhika uttarabasti ke drava [ kAtha-kADhA ] kA pramANa, strI puruSa, va kanyAoM ke liye eka prasRta hai / yadi niyoM ke garbhAzaya ke vizuddhi ke liye ( garbhAzaya meM ) uttara basti kA prayoga karanA ho usakA sneha aura kAtha kA pramANa lenA cAhiye pramANa pUrvoktapramANa se dviguNa jAnanA cAhiye / arthAt sneha eka pala, kvAtha kA do prasRta // 5 // ___uttarabasti prayoga ka prazcAt kriyA. evaM pramANavihitadravasaMpravezaM jJAtvA zanairapaharedatha netranAlIm / pratyAgataM ca munirIkSya tathAparANhe taMbhojayetpayasi yUSagaNairihAnnam // 6 // 1 yadyapi, prasRtakA artha do pala hai[palAbhyAM prasUtijJeyaH prasRtazca nigadyate lekina yahAM isa artha kA grahaNa na karanA cAhiye / paraMtu itanA hI samajha lenA cAhiye ki rogiyoM ke hAtha vA aMguliyoM mUla se lekara, hathailI bhara meM jitanA drava samAve vaha prasRta hai / graMthAMtarA meM kahA bhI hai| snehasya prasRtaM cAtra svAMgulImUlasImmataM " Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 638 ) kalyANakArake bhAvArtha: - isa prakAra uparyukta pramANase dravakA pradeza karA kara dhIrese picakArI kI nalI ko bAhara nikAlanA cAhiye / tadanaMtara drava ke bAhara Ane ke bAda sAyaMkAla meM . [ zAma ] use dUdha va yUSa gaNoM ke sAtha annakA bhojana karAnA cAhiye // 6 // vastikA mANa ityuktasadravayutottaravastisaMjJAnvastitrikAnapi tathA caturopi dadyAt / zukrArtavapravarabhUrivikAra zAMtyai bIjadvayapravararogagaNAntravImi // 7 // bhAvArtha:--- uparyukta pramANa ke dravoM se yukta uttarabasti ko rajo vIrya saMbaMdhI prabala - vikAroM kI zAMti ke liye tIna yA cAra daphe prayoga kareM jaise rogakA balAbala ho / aba rajovIrya sambaMdhI rogoMkA pratipAdana kareMge // 7 // vAtAdi doSadUSita rajovIrya ke ( roga ) lakSaNa. vAtAdidoSAnihataM khalu zukraraktaM / jJeyaM svadoSakRtalakSaNavedanAbhiH // gaMdhasvarUpakuNapaM bahuraktadoSAt / graMthiprabhUtabahule kaphavAtajAtam // 8 // pUyo bhavatyatitarAM bahalaM sapUti / protpittazoNitavikArakRtaM tu bIjam // * syAtsannipAtajanitaM tu purISagaMdha / kSINaM kSayAdatha bhavedvahumaithunAcca // 9 // 1 bhAvArtha:- vAtAdi doSoM se dUSita vIrya va raja meM unhI vAtAdi doSoM ke lakSaNa va vedanA prakaTa hote haiM / isaliye vAtAdika se dUSita rajovIrya ko bAtAdi doSoM ke lakSaNa ca vedavAoM se pahicAnanA cAhiye ki yaha vAtadUSita hai yA pittadUSita hai Adi / rakta se dUSita rajo vIrya kuNapa gaMdha [ murde ke sI vAsa ] se yukta hote haiM kaphavAta se dUSita rajovIrya meM bahutasI gAMThe ho jAtI haiM / pittarakta ke vikAra se, rajovIrya durgaMdha va [ dekhane meM ] pIpa ke sadRza ho jAte haiM / sannipAta se rajovIrya mala ke gaMdha ke tulya, gaMdha se yukta hote ha / atimaithuna se rajovIrya kA kSaya hotA hai jisa se rajovIrya kSINa jo kahalAte haiM // 8 // 9 // sAdhyAsAdhya vicAra aura vAtAdidoSajanya varyiroga kI cikitsA. teSu tridoSajanitAH khalu bIjarogAH / sAdhyAstathA kuNapapUya samasta kRcchrAH // Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srvossdhkrmvyaapcikitsaadhikaarH| sAkSAdasAdhyatara eva purISagaMdhaH / / snehAdibhistrividhadoSakRtAssusAdhyAH // 10 // .... bhAvArtha:-uparyukta rajovAryagata rogo meM pRthaka 2 vAta, pitta va kapha se utpanna vikAra (roga ) sAdhya hote haiM / kuNapagaMdhi, pUyatulya, pUti, graMthibhUta ye saba kaSTa sAdhya haiN| purISagaMdhi rajovIryavikAra asAdhya haiN| vAtAdi pRthak 2 doSajanya rajovIrya vikAra ko snehana svedana Adi karmoM dvArA jItanA cAhiye // 10 // rajovIrya ke vikAra meM uttarabastikA pradhAnatva va kuNapagaMdhivIryacikitsA. ___ atrottaraprakaTabastividhAnameva kArtavamavaradoSanivAraNaM syAt / .. sarpiH pibet pravarasArataraM prasiddha zuddhassvayaM kuNapavigrathite tu zukle // 11 // bhAvArtha:-vIrya va rajasaMbaMdhI. doSoM ke nivAraNa ke liye uttaravasti kA hI prayoga karanA ucita hai / kyoM ki una rogoM ko dUra karane meM yaha vizeSatayA samartha hai| kuNapagaMdha se yukta zukra meM vamana virecanAdika se vizuddha hokara, isa roga ko jItanevAlA sArabhUta prasiddha ghRta [ zAla sArAdi sAdhita va i.I prakAra ke anya ghRta) ko pInA cAhiye // 11 // graMthibhUta va pUyanibhavAyacikitsA. graMthiprabhUtaghanapicchilapANDurAbhe zukre palAzakhadirArjunabhasmasiddham / sarpiHpivedadhikapUyanibhasvabIje hiMtAlatAlavaTapATalasAdhitaM yat // 12 // bhAvArtha:-jo vIrya, bahutasI graMthi [ gAMTha ) yoMse yukta ho, va ghaTTa picchila (pilapile ) pAMDuvarNa se yukta ho, usa meM palAza [ DhAka ] khaira, va arjuna (koha ) ina ke bhasma se siddha ghRta ko pInA cAhiye / pUyanibha(pIpa ke samAna rahanevAle ) vIrya roga meM hiMtAla ( tADa bheda ) tADa, baDa va pADala, ina se siddha ghRta ko pInA cAhiye // 12 // viDgaMdhi va kSINazukrakI cikitsA. kDgindhini trikaTukatriphalAgnimaMthAbhojAMbadapravarasiddhaghRtaM tu peyam / / retaH kSaye kathitavRdhyamahAprayogaiH saMvarddhayedrasarasAyanasaMvidhAnaH // 13 // bhAvArtha:-purISagaMdha se saMyukta vIrya roga meM trikaTu, triphalA, agethu, kamala puSpa, nAgaramothA, ina auSadhiyoM se siddha uttama ghRta ko pilAnA cAhiye / kSINa zukra meM pUrva kathita mahAn vRSyaprayoga aura rasAyana ke sevana se zukra ko baDhAnA caahiye||13 Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (640) kalyANakArake - zukra va Artava vikAra kI cikitsA. eteSu paMcasu ca zukramayAmayeSu snehAdikaM vidhimihottarabastiyuktam / kuryAttathAvidhikAragaNeSu caiva tacchuddhaye vividhazodhanasatkaSAyAn // 14 // kalkAn pibeca tilataila yutAnyathAvat pathyAnyathAcamanadhUpanalepanAni / saMzodhanAni vidadhIta vidhaanmaargaadyonyaamthaartvvikaarvinaashkaani||15| bhAvArtha:--- zukra ke ina pAMco mahAn rogoM ko jItane ke liye snehana yamana virecana, nirUhabasti, va anuvAsana kA prayoga karake uttarabasti kA prayoga karanA cAhiye / isI prakAra rajo saMbaMdhI rogo meM bhI usa ko zuddhi karane liye snehana Adi lekara uttarabasti taka kI vidhiyoM kA upayoga kare evaM nAnA prakAra ke zodhana auSadhiyoM ke kaSAya va tila ke tailaM se yukta yogya auSadhiyoM ke kalka ko vidhi prakAra pIve / tathA rajovikAranAzaka va pathyabhUta Acamana [ auSadhiyoM ke kaSAya se yoni ko dhonA ] dhUpa, lepa, zodhanakriyA kA zAstrakta vidhi se prayoga yonipradeza meM kareM // 14 // 15 // / pittAdidoSajanyAvirogacikitsA. durgadhapUyanibhamajjasamArtaveSu devadrumAghrasaralAgarucaMdanAnAm / kAyaM pibetkaphamarudgrathitAprabhUtagraMthyAnave kuTajasatkaTukatrayANAm // 16 // / bhAvArtha:-durgaMdhayukta, va pIpa va majjA ke sadRza Artava meM devadAra vRkSa, Amra saralavRkSa, agaru, caMdana ina ke kAtha ko paayeN| kapha va vAta vikAra se utpanna graMthibhUta [gAMTha se yukta ] rajo roga me kuDA va trikaTu ke kvAtha ko pIveM // 16 // - zuddhazukra kA lakSaNa. evaM bhavedatitarAmiha bIjazuddhisnigdhaM sugaMdhi madhura sphttikoplaabh| ... . kSaudropamaM tilajasannibhameva zukraM zuddhaM bhavatyadhikamayasuputrahaMtuH // 17 // bhAvArtha:-uparyukta vidhi se vIrya kA zodhana kareM to vIryazudi ho jAtI hai| jo vArya atyaMta snigdha, sugaMdha, madhura, sphaTika zilAke samAna, madhu va saphedatila ke taila ke samAna haiM, use zuddha zukra samajhanA cAhiye arthAt zuddha zukra ke ye lakSaNa haiM / aise zuddhavIrya se hI uttama saMtAna kI utpatti hotI hai // 17 // .. zuddhAtava kA lakSaNa. zuddhArtavaM maNizilAdravahaMsapAdipaMkopamaM zazazarIrajaraktavacca / lAkSArasapatimamujvalakaMkumAbhaM prakSAlitaM na ca virajyata tatsuvIjam // Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saussdhkrmvyaapcikitsaadhikaarH| (641) bhAvArtha:-jo raja ( Artava ) mainazilAkA drava, haMsapAdi ke paMka, kharagoza ke rakta, lAkhakA rasa va zreSTha kuMkumake samAna (lAla) hotA hai evaM vastra para lage hue ko dhone para chUTa jAveM, kapaDaM ko na raMge use zuddha Artava samajhanA cAhiye arthAt ye zuddha Artava ke lakSaNa haiM [ aise hI Artava se saMtAna kI utpatti hotI hai ) // 18 // strI puruSa va napuMsaka kI utpatti. zuddhArtavaprabalataH kurute'tra kanyAM zukrasya cApyadhikato vidadhAti putram / tatsAmyamAzu janayaddhi napuMsakatvaM karmapradhAnapariNAmavizeSatastat // 19 // bhAvArtha:---- zuddha rajakI avikatA se zuddhArtava se yukta strI ke zuddhazukrayukta puruSa ke saMyoga se garbhAzaya meM garbha Thahara jAya to kanyA kI utpatti hotI hai / yadi vIrya kA Adhikya ho to putra kI utpatti hotI hai| donoMkI samAnatA ho napuMsaka kA janma hotA hai| lekina ye saba, apane 2 pUrvopArjita pradhAna bhUta kamaphala ke anusAra hote haiM arthAt strI puM-napuMsaka hone meM mukhyakAraNa karma hai // 19 // garbhAdAnavidhi. zuddhArtavAmadhika zuddhatarAtmazukra brahmavratassvayamihAdhikamAsamAtram / snAtazcaturthadivasaprabhRti prayatnAdhAyAnaraH svakathiteSu hi putrakAmaH // 20 // bhAvArtha:-jisa kA zukra zuddha hai jisa ne svayaM eka mahineparyaMta brahmacarya dhAraNa kiyA hai aise puruSa zuddhArtavavAlI strI ke sAtha [jisa ne eka mAsa taka brahmacarya dhAraNa kara rakhkhA ho ] caturtha snAna se lekara [ rajasvalA ke Adi ke tIna dina choDakara, aura Adise dasa yA bAraha dina taka saMtAnotpAdana ke nimitta ] prayatnapUrvaka ( strI ko premabharI vacanoM se saMtuSTa karanA Adi kAma zAstrAnusAra ) saMgama kreN| yadi vaha putro * tpAdana kI icchA rakhatA ho to, jina dinoM me gamana karane se putra kI utpArIi kahA hai aisI yugma rAtriyoM [ cauthI, chaThavI AThavI dasavI rAtri ] meM strIsevana kare / putrI [ laDakI ] utpanna karanA cAhatA ho ayugma rAtriyoM ( pAMcavI, sAtavIM, nauvIM rAtri ) meM strI sevana kareM // 20 // __ RtukAla va sadyAgRhItagarbhalakSaNa. dRSTArtavaM dazadina pravadati tadjJAH sAkSAdadRSTamapi SoDazarAtramAhuH / sadyo gRhItavaragarbhasulakSaNatvaM glAnizramaktamatRSodarasaMcalassyAt // 21 // 1 madhi ( mathi ) teSu iti pAThAtaraM / Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64.3) kalyANakArake .. bhAvArtha:-tiba ( raja ) darzana se lekara garbhAdAna viSaya ke vizeSa jAnakAroM meM dasa dinaparyaMta ke [rAtri ] kAla ko RtukAla kahA hai / kisI kA mata hai [ rAtri ] ki rajo darzana na honepara bhI RtukAla ho sakatA hai / koI to rajodarzana se lekara solaha rAtri ke kAla ko RtukAla kahate haiM / jisa strI ko jisa samaya garbha Thahara gayA ho usI samaya usa meM glAni, thakAvaTa, kleza, pyAsa, udaracalana, ye lakSaNa prakaTa hote haiM / (jisa se yaha jAnA jA sakatA hai ki abhI garbha Thahara gayA) // 21 // garbhiNI caryA. garbhAnvitAM madhurazItalabheSajADyam mAsadvayaM pratidinaM navanItayuktam / zAlyodanaM satatamabhyavahArayettAM gavyana sAdhupayasAtha tRtIyamAse. // 22 // dadhnaiva samyagasakRcca caturthamAse pUjyena gavyapayasA khalu paMcame'smin / SaSThe caturtha iva mAsyatha saptamAse kezodbhabazca paribhojaya tAM payotram // 23 // yssttyNbujaaNbuvrniNbkdNbjNbuurNbhaakpaayddhidugdhvipkspiH| mAtrAM pibetpratidinaM tanutApazAMtya mAse'me prtividhaanaamihocyte'tH||24 bhAvArtha:..garbhiNI ko prathama dvitIya mAsa meM madhura aura zItala auSadhi (zAka phala, dhAnya, dUdha Adi ) va makkhana se yukta bhAta ko pratidina khilAnA caahiye| evaM tIsare mAsa meM uttama gAya ke dUdha ke sAtha cArala kA bhojana karAnA cAhiye / cauthe mahIne meM dahI ke sAtha kaI daphe bhojana karAnA cAhiye / evaM pAMcaveM maini meM uttama gAya ke dUdha ke sAtha bhojana karAnA cAhiye / chaThe mahIne meM cauthe mahIne ke samAna dahI ke sAtha bhojana karAnA caahiye| sAtaveM mahIne meM garbhastha bAlaka ko kezakI utpatti hotI haiN| garbhiNI ko dUdha ke sAtha annakA bhojana karAnA cAhiye / evaM muleThI kamalapue, netravAlA, nIma, kelA, kadaMbavRkSa kI chAla, jAmuna, ina ke kaSAya va dahI, dUdha se pake hue ghRtakI mAtrA (khurAka ) ko pratidina zarIra ke tApa ko zAMta hone 'ke liye pilAnA caahiye| AThaveM mahIne meM karane yogya kriyAvoMko aba kaheMge // 22 // 23 // 24 // AsthApayedatha balAvihitena tailenAjyAnvitena dadhidugdhavimizritena / tailena cASTamadhurauSadhasAdhitena [pakaM dattaM hitaM bhavati cApyanuvAsanaM tu||25|| 1 garbhagrahaNa, yA usake yogya kAla ko tukAla kahate haiM / 'jabataka RtumatI, yaha saMjJA hai taba taka hI strIsevana kare Age yahIM / Age ke maithuna se garbhadhAraNa nahIM hotA hai isaliye use niMdya kahA gayA hai / Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvoSa dhakarmavyApacikitsAdhikAraH / tenaiva bastimatha cottarabastimadyatailena saMprati kuru pramadAhitAya / nizzeSadoSazamanaM navame'pi mAse'pyevaM kRte vidhivadatra sukhaM prasUte // 26 // bhAvArtha:---AThaveM mahIne meM kharaiTI se sAdhita taila [ balA taila ] meM ghI dahI va dUdha ko milAkara AsthApana bastikA prayoga karanA cAhiye / eMva ATha prakAra ke madhura auSadhiyoM se siddha taila se AsthApana anuvAsana prayoga karanA hitakara hai / AsthApana basti dekara anuvAsana basti denA cAhiye, evaM usI taila se uttarabastikA prayoga karanA cAhiye, jisa se garbhiNI ko hita hotA hai / isI. prakAra nava meM mahIne meM bhI samasta doSoM ke zamanakAraka AhAra auSadhAdikoM kA upayoga karanA cAhiye / isa prakAra vidhi pUrvaka nau mahIne taka garbhiNIkA upacAra karanepara vaha sukhapUrvaka prasava karatI haiM // 25 // 26 // nikaTaprasavA ke lakSaNa aura prasavavidhi. kaTyAM svapRSThanilaye'pyativedanA syAccheSmA ca mUtrasahitaH prasaratyatIca / sadyApramUta iti tairavagamya tailenAbhyajya soSNajalasaMpariSecitAMtAm / / 27 // svapyAttathA samupasRtya nirUpya cAlIM prAptAM pravAhanaparAM pramadAM prkuryaat| yatnAcchanaiH kramata eva tatazca gADhaM sAkSAdapAyamapahatya sukhaM prasUte // 28 // - bhAvArtha:-jaba strIke prasava ke liye atyaMta nikaTa samaya AgayA ho usa samaya usa ke kaTipradeza meM va pIThapara atyaMta vedanA hotI hai aura mUtrake sAtha atyadhika kaphakA / kapha aura mUtra donoM adhika nikalate haiM ) nirgamana hotA hai / ina lakSaNoMse zIghra hI vaha prasava karegI, aisA samajhakara use taila se abhyaMga kara uSNa jala se snAna karAveM / tadanaMtara usa strIko sukha zayyA [ bichaunA] para donoM pairoM ko sikuDAte hue cita sulAveM aura zIghra hI jyAdA umaravAlI [ buDDhI ] va baccA janavAne meM kuzala dAI ko khabara dekara bulAkara prasUtikArya meM lagAnA cAhiye / dAI bhI jaba prasava nikaTa ho to pahile dhIre 2 ekadama samaya nikaTa Anepara [ patanonmukha honepara ] jora se pravAhaNa karAte hue bahuta hI yatna ke sAtha prasUti karAve / aisA karane se vaha sampUrNa apAyoM se rahita hokara sukhapUrvaka prasava karatI hai / / 27 // 28 // janmottara vidhi jAtasya cAMbukamusaiMdhavasarpiSA tAM saMzodhya nAbhiniyatAmati shuddhitaaNgaaN| aSTAMgulImRtarAyatamUtrabaddhAM chitvA gale niyamito kuru tailaliptAM // 29 // nAliM iti pAThAMtaram. Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) kalyANakArake bhAvArtha:--baccA janma lete hI usa ke zarIra para lagI huI jarAyu ko sApha kare tathA seMdhAnamaka, aura vIse mukha ko zuddha kare ( thoDA ghI aura seMdhAnamaka ko milAkara aMgulise caTA deve jisa se gale meM rahA huA kapha sApha hotA hai ) pazcAt nAbhi meM lage hue nAla [nAbhinADI] ko sApha kara, aura ATha aMgula pramANa choDakara vahAM jahAM ATha aMgula pUrA hote haiM ] mulAyama DorI se bAMdhe aura vahIM se kATa deveM / anaMtara nAlapara taila ( kUTa ke taila ) lagA kara use bacce ke gale meM bAMdhe // 29 // anaMtara vidhi. pazcAdyathA vihitamatra susaMhitAyAM tatsarvameva kuru bAlakapoSaNArtham / tAM pAyayaMtprasavinImatilaliptAM snehAnvitAmlavarasoSNatarAM yvaagRm||30|| . bhAvArtha:-tadanaMtara isI saMhitA meM bAlaka ke poSaNa ke liye jo 2 vidhi batalAI gayI hai una saba ko kareM evaM prasUtA mAtA ko telakA mAliza kara sneha va Amlase yukta upNa yavAgU pilAnA cAhiye / / 30 // aparAktana ke upAya. hastena tAmapaharedaparAM ca saktAm tA pAyayedadhikalAMgalakIsukalkaiH / saMlipya pAdatalanAbhyudarapradezaM saMdhUpya yonimathavA phaNicarmatailaiH // 31 // bhAvArtha:-yadi aMpaga [ jhola nAla ] nahIM gire to use hAtha se nikAla leve athavA use kalihArI ke kalka ko pilAnA caahiye| athavA kalihArI ke kalla ko pAdatala [ paira ke talave ] nabhi udara ina sthAnoM meM lepa kareM / athavA sarpakI kAMcalI va taila milAkara isa se yonimukha ko dhUpa deve / [ isa prakAra ke prayoga karane se zIghra hI aparA gira jAtI hai ] // 31 // sUtikopacAra. evaM kRtA sukhavatI sukhasaMpramUtA syAtsUtiketi pariNati tataH prayatnAt / abhyaMgayonibahutarpaNapAnakAdIn mAsaM kuru prabalavAtanivAraNArtham // 32 // bhAvArthaH -- isa prakAra kI vidhiyoM ke karane para sukhapUrvaka aparA gira jAtI hai| baccA aura aparA bAhara Ane para usa strIko sUtikA yaha saMjJA ho jAtI hai| tadanaMtara usa sUtikA strI ke prabala vAtadoSa ke nivAraNa ke liye tela kA mAliza, yonitarpaNa, pAnaka Adi vAtanAzaka prayoga eka mahIne taka kareM // 32 // 1 yadi aparA nahIM gire to peTa meM apharA, aura AnAha (peTa phUlanA) utpanna hotA hai / Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvoSadhakarmavyApacikitsAdhikAraH / (645) mArkala (makkala ) zUla aura usakI cikitsA.. tahuzoNitanimittamapIha zUlaM samyagjayedadhikamArkalasaMjJitaM tu / .. tadvastibhirvidhivaduttarabastinA ca prkhyaatbhessjgnnairnilaapnudbhiH||33|| bhAvArthaH- prasUtA strI ke dUSita rakta kA srAva barAbara na hone para bhayaMkara zUla utpanna hotA hai jise mArkala [ makkala ] zUla kahate haiN| use pUrvokta zreSTha AsthApana, anuvAsana basti ke yA uttarabasti ke prayoga se evaM vAtahara prasiddha auSadhivarga se cikitsA kara ke jItanA cAhiye // 33 // uttarabastikA vizeSaguNa. tdussttshonnitmsRgdrmugrmuutr-| kRcchrAbhighAtabahudoSasubastirogAn // .yonyAmayAnakhilazukragatAnvikArAn / maudritAn jayati bastirihottarAkhyaH // 34 // . bhAvArtha:-uparyukta dUSitaraktajanya roga, raktapradara, bhayaMkara mUtrakRccha, aura mUtrAghAta, bahudoSoM se utpanna honevAle bastigata roga, yoniroga, zukragata sampUrNa roga marmaroga, ina saba ko uttarabasti jItatA hai / arthAt uttaravasti ke prayoga se ye saba roga ThIka yA zAMta ho jAte haiM // 34 // ___ dhUma, kavalagraha, nasyavidhivarNanapratizA aura dhUma bheda. . atraiva dhUmakabalAmalanasyayogavyApacikitsitamalaM pravidhAsyate tat / dhUmo bhavedatitarAmiha paMcabhedaH snehaprayogavamanAtivirekakAsaiH // 35 // bhAvArtha:-aba yahAM se Age, dhUmapAna, kevalagraha, nasya ina kI vidhi va ina kA prayoga yathAvat na honese utpanna ApattiyAM aura una kI cikitsAvidhi kA varNana kareMge / dhUma, snehana, prAyogika, vamana, virecana va kAsana ke bheda se pAMca prakAra kA hai // 35 // snehanadhUmalakSaNa. aSTAMgulAyatazaraM parivaSTya vastreNAlepayedamalaguggulasarjanAmnA / snehAnvitena bahurUkSataraH zarIre sa snehiko bhavati dhUma iti pryuktH||36|| 1 nasyairiti pATAMtara. 2 sUtreNa iti pAThAMtaraM. .. Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake bhAvArtha:-ATha aMgula lambI zara [tulI] lekara usapara [kSauma saNa yA rezamI] vastra lapeTe / usa ke Upara nirmala guggula, rAla, sneha, [ghRta yA taila ] ina ko acchI taraha milAkara lepa kara de (pachi ise acchI taraha sukhAkara aMdara se zara nikAla leve to dhUmapAna kI battI taiyAra ho jAtI haiM isa battI ko dhUmapAna kI nalI meM rakha kara, usa para Aga lagA kara ) jina ke zarIra rUkSa ho ina ke isa dhUma kA sevana karAve ise snehika yA snehanadhUma kahate haiM // 36 // prAyogikavairecanika kAsaghnadhUmalakSaNa. elAlavaMgagajapuSpatamAlapatraiH prAyogike vamanakairapi vAmananIye / vairecane tu bahudhoktazirovirekaiH kAsaghna ke prakaTakAsaharauSadhaistu // 37 // bhAvArtha:-- isI prakAra ilAyacI, lavaMga, nAgakezara, tamAlapatra, ina prAyogika auSadhiyoM se pUrvokta krama se battI taiyAra kara isa se dhUma sevana karAveM ise prAyogika dhUma kahate hai / vAmaka auSadhi yoM se siddha battI ke dvArA jo dhUma sevana kiyA jAtA hai use vAmaka dhUma kahate haiM / virecana dravyoM se battI banAkara jo dhUma sevana karAyA jAtA hai use virecanadhUma kahate haiM | kAsanAzaka auSadhiyoM se battI taiyAra kara jo dhUma sevana karAyA jAtA hai use kAsadhna dhUma kahate haiM // 37 // dhUmapAna kI nalI kI lambAI. prAyogike bhavati netramihASTacatvAriMzattathAMgulamitaM ghRttailmitte| dvAtriMzadeva jinanAthasusaMkhyayA taM vairecanenyatarayoH khalu SoDazaiva // 38 // bhAvArthaH-prAyogika dhUma ke liye, dhUmapAna kI nalI 48 aDatAlIsa aMgula lambI, snehana dhUma ke liye nalI 32 battIsa aMgula lambI, aura virecana va kAsAna dhUma ke liye 16 solaha aMgula lambI honI cAhiye aisA jineMdrazAsana meM nizcita saMkhyA batalAyI gayI hai // 38 // ___ dhUmanalI ke chidrapramANa va dhUmapAnavidhi. chidraM bhavedadhikamASanipAti teSAM snehAnvitaM hara mukhena ca naasikaayaam| prAyogika tamiva nAsikayA virekamanyaM tathA mukhata eva hredythaavt||39|| bhAvArtha:-uparokta dhUmapAna kI naliyoM kA chidra (sarAka) uDada ke dAne ko barAbara honA cAhiye // snehanadhUma ko mugva [muMha } aura nAka se khiiNcn| 1 yaha pramANa Age ke bhAga kA hai // jaDa meM chidra aMgUThe jitanA moTA honA caahiye| Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saussdhkrmvyaapnycikitsaadhikaarH| (647) . . . ~ ~ ~ ~ cAhiye arthAt pInA cAhiye / prAyogika dhama ko mukha va nAka se khIMcanA cAhiye / virecana dhUma ko nAka se, va vAmaka va kAsanna dhUma ko mukha se hI khIMcanA cAhiye // 39 // dhUma nirgamana vidhi. yo nAsikApuTagRhItamahAtidhUpastaM chardayenmukhata eva mukhAzItaM / apyAnanena visRjedviparItatastu necchaMti jainamata zAstravizeSaNa jJAH // 40 // bhAvArthaH---jisa dhUma ko nAsikA dvArA grahaNa kiyA ho use mukha se bAhara ugalanA cAhiye aura jise mukha se grahaNa kiyA hai use mukha se ugalanA cAhiye / isa se viparIta vidhi ko jainazAstra ke jAnakAra maharSigaNa svIkAra nahIM karate // 40 // dhUmapAna ke ayogya manuSya. mUcchImadabhramavidAhatapoSNAraktapittazramograviSazokabhayamatatAH / pANDupamehatimiro marunmahodarotpIDitAH sthvirvaalviriktdehaaH||41|| AsthApitAH kSatayutA harasi kSatA ye garbhAnvitAzca sahasA dravapAnayuktAH / rUkSAstathA pizitabhojanabhAjanA ye ye zleSmahInamanujAHkhalu dhUmavAH 42 bhAvArtha:---jo mUrchA, mada bhrama, dAha, tRSA, uSNatA, raktapitta, zrama, bhayaMkara viSabAdhA, zoka aura bhaya se saMtapta [ yukta ] hoM, pANDu, prameha, timira, UrcavAta, va mahodara se pIDita hoM, jo atyaMta vRddha yA bAlaka hoM, jisane virecana liyA ho, jise AsthApana prayoga kiyA ho, kSata [jakhama] se yukta ho, uraHkSata yukta ho, garbhiNI ho, ekadama dravapAna kiyA huA ho, mAMsa bhojana kiyA ho, evaM kapharAhata ho, aise manuSyoM ke prati dhUmaprayoga nahIM karanA cAhiye / / 41 // 42 // dhUmasevana kA kAla. snAtena cAnnamapi bhuktavatAtimuvA buddhana maithunagatena malaM visRjya / / kSutvAtha vAMtamanujena ca daMtazuddhau prAyogikaH pratidinaM mnujainiyojyH||43|| bhAvArtha:----jisane snAna kiyA ho, anna kA bhojana kiyA ho, sokara uThA ho, maithuna sevana kiyA ho, mala visarjana kiyA ho, chIMkA ho, vamana kiyA ho, aura jo 1 kisI kA mata hai ki isa dhUma ko nAka se hI khIcanA cAhiye / Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (648) kalyANakArake ... daMtazuddhi kiyA ho aise, samaya meM manuSya ko pratidina prAyogika dhUmakA sevana karanA cAhiye // 43 // aSTAsu cApyavasareSu hi doSakopaH sAkSAdbhavediti ca tanmazamaikahaituH / dhUmo niSevya iti jainamate nirukto vAkyazca tena vissdaahrujaaprshaaNtiH||44 bhAvArtha:----uparyukta aTha avasaro meM doSoM kA prakopa huA karatA hai| isa liye una doSoM ko zAMta karane ke liye dhUma kA sevana karanA cAhiye isa prakAra jaina mata meM kahA hai // 44 // __ dhUmasevana kA guNa. teneMdriyANi vimalAni manaHprasAdo / dAya sadA dazanakezacayeSu ca syAt // zvAsAtikAsavamathusvarabhedanidrA - / kAcapralApakaphasaMsravanAzanaM syAt // 45 // bhAvArtha:-usa dhUpana prayoga se iMdriyoMmeM nirmalatA AtI hai, mana meM prasannatA hotI hai, daMta va kezasamUha meM dRDhatA AtI hai / zvAsa, kAsa, chIMka, vamana, svaraMbhaga, 'nidrA roga, kAca [?] pralApa, kaphasrAva ye roga dUra hote haiM // 45 // taMdrA pratizyAyanamatra zirogurutvaM / dugaMdhamAnanagataM mukhajAtarogAn / dhUmo vinAzayati samyagiha prayukto / . yogAtiyogaviparItavidhipravINaiH // 46 // bhAvArtha:---Alasya, jukhAma, zirake bhArIpanA, mukhadurgadha va mukhagata aneka rogoM ko yoga atiyoga va ayoga ko jAnanevAle vaidyoM ke dvArA vidhipUrvaka prayukta dhUma avazya nAza karatA hai // 46 // __ yogAyogAtiyoga. yogI bhvtydhikrogvinaashhetuH| sAkSAdayoga iti rogasamRddhikRtsyAt // yogyauSadhairatividhAnamihAtiyogaH / sarvoSadhaprakaTakarmasu saMviciMtyaH // 47 // Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srvossdhkrmvyaapccikitsaadhikaarH| (649) bhAvArtha:-jo dhUma prabala roga kI zAMti ke liye kAraNabhUta hai arthAt jisa ke sevana se roga kI ThIka 2 zAMti ho jAtI hai, use yoga yA samyagyoga kahate haiN| jisa ke prayoga se roga bar3ha jAtA hai use ayoga aura yogya auSadhiyoM se adhika pramANa meM dhUma kA prayoga karanA use atiyoga kahate haiM / ina yoga, ayoga, atiyogoM ko pratyeka auSadhikarma meM vicAra karanA cAhiye / 47 // dhUma ke atiyogajanya upadrava. dhUme bhavatyatitarAmatiyogakAle karNadhvaniH zirasi duHkhamihAtmadRSTe / daurbalyamapyurucitaM ca vidAhatRSNA saMtapayecchi rasi nasyaghRtairjayettam // 48 // bhAvArthaH-dhUma ke atyadhika ayoga hone para karNa meM zabda kA zravaNa hote hI rahanA, zirovedanA, dRSTidurbalatA, aruci, dAha va tRSA utpanna hotI hai| use zirotarpaNa, nasya va ghRtoM ke prayoga se jItanA cAhiye // 18 // dhUmapAna ke kAla. prAyogikasya parimANa mihAsrapAtaH zeSeSu dossnisRtervdhividheyH| pItvAgadaM tilasutaNDulajAM yavAgUM dhUmaM pibedvamanabheSajasaMprasiddham // 49 // bhAvArtha:-- AMkho meM AMsU Ane taka prAyogika dhUmakA prayoga karanA cAhiye yahI usa kA pramANa hai| bAkI ke dhUmoM kA prayoga doSoM ke nikalanetaka karanA cAhiye / dhamana auSadhiyoM se siddha bAmanIya dhUma ko agada, tila va cAvala se siddha yavAgU ko pIkara pInA cAhiye // 49 // gaMDUSa va kavalagrahavarNana. dhUmaM vidhAya vidhivanmukhazodhanArtha gaNDUpayogakaba lagrahaNaM vidhAsye / gaNDUSamityabhihitaM dravadhAraNaM tacchupkauSadhairapi bhavetkAlagrahAkhyaH // 50 // bhAvArthaH- vidhipUrvaka dhUma prayoga kA varNana kara ke aba mukhakI zuddhike liye gaNDUSa (kuralA) prayoga va kavala grahaNa kA varNana kreNge| mukhameM dravadhAraNa karane ko gaNDUSa kahate hai / kabalagrahaNa meM zuSka auSadhiyoMkA bhI vAraNa hotA hai // 50 // 1. koI to jisa se roga zAna nahIM hotA hai, use ayoga kahate haiN| Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake (650) gaMDUSa dhAraNavidhi. siddhArthakatrikaTukatriphalAharidrA- / kalkaM viloDya lvnnaamlmukhossnntoyaiH|| musvinnkNtthnijkrnnllaattdesh-| staM dhArayevamataH parikIrtayatsaH // 51 // bhAvArtha:-saba se pahile rogI ke kaMTha, karNa va lalATa pradezameM svedana prayoga karanA cAhiye / bAdameM sapheda sarasoM, trikaTu, triphalA va halIko acchItaraha pIsakara ( kalka taiyAra kara ke ) use lavaNa, Amla va maMdoNa pAnI meM ghola leveM aura usa drava ko mukhameM dhAraNa karanA cAhiye / use kabataka ghANa karanA cAhiye ? ise Age kaheMge // 51 // gaMDUSadhAraNa kA kAla. yAvatkaphena pariveSTitamauSadhaM syAttAvanmukha ca paripUrNamacAlyametat / yAvadvilocanapariplavane svanAsAsAvaM bhavedatitarAM visRjettadA tat // 52 // bhAvArtha:-jaba taka mukha meM sthita auSadhi kaphase nahIM bharajAya taba taka mukha ko bilakula hilAnA nahIM caahiye| aura jaba netra bhIga jAya [ netra meM pAnI bhara jAya] evaM nAsikAse srAva hone laga jAya taba auSadhiko bAhara ugalanA cAhiye / / 52 // . gaMDUSadhAraNa kI vizeSavidhi. anyadvigRhya punarapyanusaMkrameNa saMcArayedatha ca tadvisRjedyathAvat / doSa gate gatavatIha zirogurutve vaiscaryamAnanagataM suvidhAsya ytnaat||53|| anyaM na vAryamadhikaM galazoSahetustRSNAgrupadravanimittamiti pragalbhaiH / dhAryA bhavaMti nijadoSavizeSabhedAt kSArAzlatelaghRtamUtrakaSAyavargAH // 54 // ..... bhAvArtha :-----pUrvokta prakAra se punaH usa drava ko lekara mukha meM dhAraNa karanA cAhiye / punaH vidhi prakAra bAhara choDanA cAhiye / doSa nikala jAve, zira kA bhArIpanA ThIka ho jAve, svarabhaMga va anya mukhagataroga zAMta ho jAye tabataka yatnapUrvaka isa prayoga ko kare / isa prakAra roga zAMta ho jAne para phira dUsare drava ko adhika dhAraNa na kare / anyathA galazoSaNa, tRSA Adika upadrava hote haiM, aisA vidvajjanoM ne kahA hai / evaM doSabheda ke anusAra kSAra, Amla, taila, ghRta, mUtra va kapAya varga auSadhiyoM ke drava ko dhAraNa karanA cAhiye // 53 // 14 // Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srvossdhkrmvyaapcikitsaadhikaarH| (651) gaMDUSa ke drava kA pramANa aura kavalayidhi. gaMDUSasadravagataM parimANamatra proktaM mukhAmiti nAnyadatosti kiMcit / pUrNe mukhe bhavati tadvamatra cAlyaM hInaM na doSaharamatra bhavedazeSam // 55 // bhAvArtha:-gaMDUSa ke drava kA pramANa mukhakI ardha mAtrA [muha ke Adhe meM jitanA samAveM utanA ] meM batalAyA hai | yadi drava se mukha ko pUrNa bhara diyA jAya athavA muha bhara drava dhAraNa kiyA jAya to, use mukha ke aMdara idhara udhara na calA sakane ke kAraNa vaha saMpUrNa doSoM ko haraNa karane meM samartha nahIM hotA hai // 55 // tasmAnmukhArdhaparimANayutaM dravaM taM nizzeSadopaharaNAya vidheyamevaM / zuSkauSadhaizca kavalaM vidhivadvidhAya saMcayatAM haraNamicchadazeSadoSam // 56 // bhAvArtha:-ipsa kAraNa se sampUrNa doSoM ko haraNa karane ke liye mukha ke ardha pramANa drava dhAraNa karanA caahiye| evaM sadoSoM ko haraNa karane kI icchA se, zuSka [ sUkhe ] auSadhiyoM se zAstrokta vidhi se kavala dhAraNa kara ke use cabAve // 56 // ___ nasyavarNana pratijJA va nasya ke do bheda. evaM vidhAya vidhivatkabalagrahAkhyaM nasyaM bravImi kathita khalu sNhitaayaam| nasyaM caturvidhamapi dvividhaM yathAvat yatsnehanArthamaparaMtu shirovirekm||57|| bhAvArthaH- isa prakAra vidhipUrvaka gaNDUSa va kabala grahaNa ko mirUpaNakara aba AyurvedasaMhitA meM pratipAdita nasyaprayoga kA kathana kreNge| yadyapi nasya cAra prakAra kA hai / phira bhI mUlataH snehana nasya va zirovirecana nasya ke bhedase do prakAra hai||5|| snehana nasya kA upayoga. _ yatsnehanArthamuditaM galaraktamUrdhAskaMdhorasAM balakaraM varadRSTikRtsyAt / / vAtAbhighAtazirasi svaradaMtakezazmazruprazAtakharadAruNake vidheyam // 18 // bhAvArtha:-- snehana nasya kaMTa rakka mastaka kaMyA aura chAtI ko bala dene vAlA hai AkhoM meM tejI lAnevAlA hai / vAta se abhighAtita [pIDita ] zira [ziro roga ] meM, caladaMta, keza [ bAla ] va macha girane meM, kaThina dAruNa nAmaka roga meM isa snehana nasya kA prayoga karanA cAhiye // 58 // - snehananasya kA upayoga. . karNAmayeSu timire svarabhedavanazoSe'pyakAlapalite vayabodhane'pi / pittAnilaprabhavacakragatAmaye gugnehanAkhyamadhikaM hitakRnnarANAm // 59 // Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake bhAvArtha:---kAna ke rogo meM, timira roga meM, svarabhaMga meM, mukhazoSa meM keza pakane meM, Ayu baDhAne meM evaM pitta va vAta vikArase utpanna samasta mukhagata rogo meM, isa snehana nasya kA upayoga karanA cAhiye, jo ki manuSyoM ko atyaMta hitakArI hai // 59 // virecananasya kA upayoga va kAla. yatsyAcchirogatavirecanamUrdhvajatru zleSmodbhaveSu bahurogacayeSu yojyam / nasya dvayaM vidhimabhuktavatAM prakuryAdyabhre svakAlaviSaye karatApanAdyaiH // 60 // bhAvArtha:-virecana nasya ko Urdhvajatrugata, haMsalI ke haDDI ke Upara ke [ galA nAka AMkha Adi sthAnagata ] nAnAprakAra ke kaphajanya roga samUhoM meM prayoga karanA cAhiye / ina donoM nasyoM ko bhojana nahIM kiye hue rogI para jisa dina AkAza bAdaloM se AcchAdita na ho, aura doSAnusAra nasya kA jo kAle batalAyA gayA hai usa samaya, hAtha se tapAnA ityAdi kriyAoM ke sAtha 2. prayoga karanA cAhiye // 60 // snehananasya kI vidhi va mAtrA. susvinagaMDagalakarNalalATadeze kiMcidvilaMbita ythaanihitottmaaNge| unnAmitAgrayutasadvivaradvaye'spinnAsApuTe vidhivadatra sukhoSNabiMdUn // 61 // snehasya cASTagaNanA vihitAni dadyAt pratyakazo'tra vihitA prathamA tu maatraa| anyA tato dviguNitA dviguNakrameNa mAtrAyaM trividhacArupuTaSu ddyaat||62 bhAvArtha:-kapola, galA, kAna, lalATadeza [ mAthe ke agrabhAga ] ko [ hAtha ko tapA kara | snedana kare aura mastaka ko isa prakAra rakheM ki mastaka nIce kI ora jhukA huA aura nAka ke donoM cheda Upara kI ora ho, isa prakAra rakhakara eka 2 nAka ke chedoM meM sukhoSNa [ suhAtA huA vucha garama ] taila ke ATha 2 bindu oM ko vidhi prakAra [ ruI Adi se lekara ] choDeM / yaha solaha bindu snehana namya kI prathamamAtrA hai / dvitIya mAtrA isa se dviguNa hai / tRtIya mAtrA isase bhI dviguNa hai / isa prakAra tIna prakAra kI tIna mAtrAoM ko [ doSoM ke balAbala ko dekhate hue AvazyakatAnusAra ] nAka ke chedoM meM DAle // 62 // 61 / / 1. jo anna kA kAla hai vahI nasya kA kAla hai / 2. tarjanI aMgulI ke do parva taka sneha meM Dubo deveM / usa se jitane sneha kA moTA biMdu gire use eka biMdu jAnanA cAhiye / www.jainelib Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvoSadhaka vyApacikitsAdhikAraH / (653) pratimarzanasya. susnehanArthamupadiSTamidaM hi nasya proktaM tathA pratatasatmatimarzanaM c| tatra pratItanavakAlavizeSaNeSu kArya yathAvihitatatpratimarzanaM tu // 63 // bhAvArtha:--uparyukta nasya, snehana karane ke liye kahA gayA hai| isI snehana nasya kA eka dUsarA bheda hai jisa kA nAma pratimarzanasya hai / isa pratimarzanasyaprayoga ke nau kAla haiN| inhI nau kAlo meM vidhi ke anusAra pratimarza nasya kA prayoga karanA cAhiye // 63 // pratimarzanasya ke nau kAla pa usa ke phala. prAtassamutthitanareNa kRte'vamarza samyagvyapohati nizopacitaM malaM yat / nAsAgatAnanagata prabalAM ca nidrAmAvAsanirgamanakAlaniSevitaM tu // 64 // vAtAtapaprabaladhUmarajo'tibAdhAM nAsAgataM harati zItamihAMbupAnAt (1) / prakSAlitAtmadazanena niyojito'yaM daMteSu dArzvamadhikAsyasugaMdhitA ca // 65 kuryAdrujAmapaharatyadhiko divAtimuptotthitena ca kRtaM pratimarzanaM tu / nidrAvazeSamatha tacchiraso gurutvaM saMhatya doSamapi taM sukhinaM karoti // 66 // bhAvArthaH-prAtaHkAla meM uThate hI isa pratimarza nasya kA prayoga kareM to rAtri ke samaya nAsikA va mukha meM saMcita sarva mala dUra hote haiM / evaM atyadhika prabala nidrA bhI dUra ho jAtI hai / ghara se bAhara nikalate samaya pratimarza kA sevana kare to nAka saMbaMdhI vAta, dhUpa, dhUma va dhUli kI bAdhA dUra hotI hai / daMtadhAvana [ daMtauna'] karane ke bAda isa kA prayoga kare to dAMta majabUta ho jAtI haiM / mukha sugaMdhayukta hotA hai evaM [ dAMta va mukha sambaMdhI ] bhayaMkara pIDAyeM nAza hotI haiM / dina meM sokara uThane ke bAda isa pratimarza kA prayoga kareM to nidrAvazeSa, zirogurutva evaM anya aneka doSoM ko nAza kara usa manuSya ko sukhI karatA hai // 64 // 65 // 66 // .. . 1. snehana nasyakA do bheda hai eka marza aura dUsarA pratimarza, ise avamarza bhI kahate haiN| isa zloka ke pahile ke zloko meM jisa snehana nasya kA varNana hai vaha marzanasya haiM / kyoM ki graMthAMtaro meM bhI aisA hI kahA hai // 2. 1 prAtaHkAla uThakara, 2 ghara se bAhara nikalate samaya, 3 daMta dhAvana ke bAda 4 dina meM sokara uThane ke pazcAt , 5 ma.rga calaneke bAda, 6 mUtra tyAgane ke bAda, 7 vamana ke aMta, 8 bhojanAMta, 9 sAyaMkAla, ye pratimarza ke nau kAla haiN| . Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (654) kalyANakArake pathazramAkulanareNa niyojitastu paMthazramaM vyapatha ityakhilAMgaduHkham / nityaM sumUtritavatApyabhiSecito'yaM sadyaH prasAdayati niirdmNgsNsthm||67| * bhAvArthaH-rAstA calakara jo manuSya thaka gayA ho usa ke prati bhI- pratimarza kA prayoga kareM to saMpUrNa mArgazrama dUra hotA hai evaM zarIra kI vedanA dUra hotI hai| roja mUtra tyAgane ke bAda isa kA prayoga kare to zarIra meM sthita nIrada [mala ] ko sadya hI prasanna [ dUra ] karatA hai // 67 // bAMte nare'pi galalagnabalAsamAzu nizzeSato vyapaharatyabhiSecitastu / bhaktAbhikAMkSaNamapi prakaroti sAkSAcchrotovizuddhimiha bhuktvtaavmrshH||68 - bhAvArtha:-mana karAne ke bAda pratimarza kA prayoga kare to vaha kaMTha meM lage hue kapha ko zIghra hI pUrNarUpa se dUra karatA hai evaM bhojana kI icchA ko bhI utpanna karatA hai / bhojana ke aMta meM isa nasya kA sevana kare to srotoM kI vizuddhi hotI hai // 68 // pratimarza kA pramANa. sAyaM niSavitamidaM satataM narANAM nidrAsukhaM nizi karoti sukhapraSodham / proktaM pramANamapi tatpatimarzanasya nAsAgatasya ca ghRtasya mukhe prveshH||69|| bhAvArtha:-sAyaMkAla meM yadi isakA sevana kareM to una manuSyoM ko rAtribhara sukha nidrA AtI hai| evaM sukhapUrvaka nIMda bhI khulatI hai / sneha [ ghRta ] nAka meM DAlane para mukha meM AjAya vahI pratimarza nasya kA pramANa jAnanA cAhiye // 69 // pratimarza nasya kA guNaasmAdbhavediti ca satpatimarzanAttu vaktraM sugaMdhi nijadaMtasukezadAdartha / rogA svakarNanayanAnananAsikotthA nazyustathordhvagala jatrugatAzca sarve // 70 // bhAvArthaH---isa pratimarzana prayoga se mukha meM sugAMdha, daMta va kezame dRDhatA hotI hai evaM karNa, AMkha, mukha, nAka meM utpanna tathA galA aura jatru ke Upara ke pradeza meM utpanna samasta roga dUra hote haiM // 70 // zirovirecana ( virecana nasya ) kA varNana. evaM mayA nigaditaM pratimarzanaM taM vakSyAmyataH paramaraM ziraso virekam / nAsAgataM vadati nasyamiti prasiddham rUkSauSadhairapi tathaiva shirovirekm||71|| Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvoSadhakarmavyApacikitsAdhikAraH / (655) .. bhAvArtha:-isa prakAra hamane pratimarza nasya kA nirUpaNa kriyA, aba Age zirovirecana kA pratipAdana acchatiraha kreNge| nAsAgata auSadhakriyA ( auSadha ko nAka ke dvArA praveza karanevAlA kriyAvizeSa ) ko nasya kahate haiM yaha loka meM prasiddha hai / zirovirecana nasya kA prayoga rUkSa auSadhiyoM dvArA bhI hotA hai // 1 // zirovirecana drava kI mAtrA. vairaicanadravakRtaM parimANametat saMyojayaddhi caturazcaturazca biMdun / evaM kRtA bhavati sapathamA tu mAtrA mAtrA tato dvigunnitdvigunnkrmenn||72|| bhAvArtha:--zirovirecana drava ko eka 2 nAka ke chedoM meM cAra 2 biMdu DAlanA cAhiye / yaha virecana drava kI pahilI [ atyaMta laghu ] bhAtrA hai / isa mAtrA se dviguNa madhyama mAtrA, isa se bhI dviguNa uttamamAtrA hai| isa prakAra zirovirecana ke drava kA pramANa jAnanA // 72 // mAtrA ke viSaya meM vizeSa kathana. tisro bhavaMti niyatAstripuTeSu mAtrA / utkledazodhanamusaMzamaneSu yojy:|| . doSocchrayeNa vidadhIta bhiSak ca mAtra / mAtrA bhavediha yataH khalu dopazuddhiH // 73 // bhAvArtha:---utkleda, zodhana, saMzamana ina tIna prakAra ke kAryoM meM tIna prakAra kI niyatamAtrA hotI hai / ina ko utkledanAdi karmoM meM prayoga karanA caahiye| doSoM ke 1 isa zirovirecana drava ke pramANa meM kaI mata hai / koI to jaghanya mAtrA cAra bindu madhyama mAtrA chaha bindu, va uttama mAtrA ATha biMdu aisA kahate haiM / aura kaI to jaghanya cAra bindu aura Age madhyama uttama mAtrA jaghanya se dviguNa 2 triguNa 2 caturguNa bhI kahate haiN| isa liye isa kA mukhya tAtparya itanA hI hai ki jaghanya mAtrA se Age ke mAtrAoM ko doSabala puruSabala Adi ko dekhate hue kalpanA kara lenI cAhiye / jaghanya mAtrA 4 bindu hai yaha sarvasammata hai| isa viSaya meM anya graMtha meM isa prakA caturazcaturo vindunaikakasmin samAcarat / eSA ladhvI matA mAtrA tathA zIghra virecayet // adhyadhA diguNAM vApi triguNAM vA caturguNAM / yathAvyAdhi viditvA tu mAtrAM samavacArayet // 2 karoti iti pAThAMtaraM. Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (656) kalyANakArake udreka ke anusAra, bhiSaka mAtrA kI kalpanA kareM / kyoM ki mAtrA hI doSa zuddhikAraka hotI hai arthAt auSadhiko yogya pramANa meM prayoga karane para hI barAbara doSoM kI zuddhi hotI hai anyathA nahIM / / 73 // : zirovirecana ke samyagyoga kA lakSaNa, zrotrI galoSThanayanAnanatAlunAsAzuddhirvizuddhirapi tabalavatkaphasya / samyakRte zirasi cApi virecane'smin / yogasya yogavidhitatpatiSedhavidbhiH // 74 // bhAvArthaH-zirovirecana ke prayoga karane para yadi acchI taraha virecana ho jAve arthAt samyagyoga ho jAveM to, karNa, galA, oTha, AMkha, muMha, tAlu, nAka, ina kI aura prabala kapha kI acchI taraha vizuddhi ho jAtI hai / isa prakAra, zirovirecana ke yogAtiyoga Adi ko jAnanevAle vidvAn vaidya samyagyoga kA prayoga kareM // 74 / / pradhamana nasya kA yaMtra. chAgastanadvayanibhAyatanAsya nAhI ! yugmAnvitAMgulacatuSkamitAM ca dhuum-| sAmyAkRti vidhivaraM suSiradvayAttaM / yaMtraM vidhAya vidhivavarapInanasyaH ( ? ) // 75 // - bhAvArtha:-bakarI ke donoM stanoM ke sadRza AkAravAlI do nADIyoM se yukta, cAra aMgula lamba', dhUmanalikA ke samAna AkAravAlA donoM tarapha cheda se yukta aisA eka yaMtra tayAra karake usake dvArA pradharmana nasya kA prayoga karanA cAhiye / / 75 // * yogAtiyogAdi vicAra. yogAyaM vidhivadA yathaiva dhUme / proktaM tayeva rasanasya vidhI ca sarva / dhRmAtiyogadurupadravasaccikitsAM / nasyAtiyogaviSaye'pi ca tAM prakuryAt // 76 // 1 avapIDana aura pradhamana, nasya ye virecana nasya ke hI bheda haiM / zirovirecaka auSadhiyoM ke rasa nikAla kara nAka meM choDanA yaha avapIDana nasya hai| aura inhI auSadhiyoMke cUrNa ko phUMka ke dArA nAka meM praveza karAnA ime pradhamana kahate haiM / Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srvossdhkrmvyaapcikitsaadhikaarH| (657 ) bhAvArtha:-dhUma prayoga meM samyagyoga, hInayoga va atiyoga ke jo lakSaNa kahe gaye haiM vahI lakSaNa virecanarasa va nasya ke samyagyoga, hInayoga, atiyoga ke bhI jaannaa| dhUma ke atiyoga se utpanna upadravoM kI jo cikitsA batalAI gaI hai use nasya ke atiyoga meM bhI upayoga karanA cAhiye // 76 // vaNazotha varNana. evaM nasyavidhirvizeSavihitaH sarvAmayeSvoSadhAnyapyAmeti vidagdhasAdhuparipakamAyojayet // ityatyuttamasaMhitAvinihitA tatrApi zAMphakriyA muktAmatra savistareNa kathayAmyalpAkSaraikSitAm // 77 // bhAvArtha:-isa prakAra nasyavidhi ko vistAra ke sAtha nirUpaNa kiyaa| samasta rogo meM auSadhiyoM kA prayoga, roga kI ama pakka vidagdha avasthAoM ke anusAra karanA cAhiye / aisA atyuttama AyurvedasaMhitA meM kahA hai / aba AyurvedasaMhitA meM jisa ke sambaMdha meM vistAra ke sAtha kathana kiyA gayA hai aise zopha va usa kI cikitsAvidhi kA yahAM thoDe akSaro meM arthAt saMkSepa meM kathana kareMge // 77 / / vraNazotha kA svarUpa va bheda. ye cAnekavidhAmayA sthuradhikaM zophAkRtiya'janAstebhyo bhinnvishesslkssnnyutstvngmaaNssNbNdhjH|| . zophassyAdviSamaH samaH pRthutaro vAlpaH sasaMghAtavAn / vAtAyaiH rudhireNa cApi nikhilairAgaMtukenApadA / / 78 // bhAgarthaH-nAnA prakAra ke graMthi, vidradhi Adi roga jo zotha ke AkRti ke hote haiM una se bhinna aura viziSTa lakSaNoM se saMyukta tvacA, mAMsa ke sambaMdha se utpanna eka zopha ( zotha-sUjana ) nAmaka roga hai jo viSama sama, baDA, choTA, va saMdhAtasvarUpa vAlA hai / isa kI utpatti vAta, pitta, kapha, sannipAta, rakta evaM AgaMtuka kAraNa se hotI hai (isa liye isa ke bheda bhI chaha haiM ) // 78 // zothoM ke lakSaNa. tebhyo doSavizeSalakSaNaguNAdoSodbhavA zophakAH / pittobhadUtavadatra raktajanitaH zophAtikRSNastathA // Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake wwwwwwwwwwwwwwmarwar raktAtpittasamudbhavopamaguNopyAgaMtujo lohita steSAmAmavidagdhapakavilasat sallakSaNaM vakSyate // 79 // bhAvArtha:--vAta, pitta va va.pha se utpanna hone vAle zotho meM vAtAdi doSoM ke hI lakSaNa va guNa prakaTa hote haiM yA pAye jAte haiM evaM sannipAtaja zotha meM tInoM doSoM ke lakSaNa prakaTa hote haiM / raktajanya zotha meM pittaja zotha ke samAna lakSaNa prakaTa hote haiM aura vaha atyaMta kAlA hotA hai / AgaMtuja zotha meM pitta va raktaja zotha ke samAna lakSaNa hote haiM, vaha lAla hotA hai / aba Age ina zothoM ke Ama. vidagdha va pakka avasthA ke lakSaNoM ko kaheMge // 79 // zotha kI AmAvasthA ke lakSaNa. . doSANAM prabalAtprati pratidinaM duryogayogAtsvayaM / bAhyAbhyaMtarasakriyAvirahitatvAdvA prazAMtiM gataH // yo'sau syAtkaThino'lparuk sthirtrtvksaamyvrnnaanvito| maMdoSmAlpataro'tizItanitarAmAmAkhyazophassmRtaH // 8 // bhAvArtha:--vraNazotha meM vAtAdi doSoM ke prAbalya atyadhika [zotha meM kupita doSoM kA prabhAva jyAdA ] ho, zotha kI zAMti ke liye prayukta yoga [ cikitsA ] kI viparItatA ho arthAt samyagyoga na ho, yA usa ke zamanArtha bAhya va AbhyaMtara kisI prakAra kI cikitsA nahIM kI gayI ho to vaha zotha zamana na ho kara pAkAbhimukha [pakane lagatA hai ] hotA hai| [ aise zotha kI AmAvasthA, vidagdhAvasthA, pakkAvasthA isa prakAra tIna avasthAyeM hotI haiM una meM Amazotha kA lakSaNa nimna likhita prakAra hai| jo zotha, kaThina, alpapIDAyukta, sthira (jaise ke taisA ) tvacA ( svasthatvacA) ke samAna varNa se yukta [ usa kA raMga nahIM badalA ho] evaM kama garama ho, tathA zotha thoDA ho, aura zIta ho to samajhanA cAhiye ki yaha Amazotha hai arthAt ye Ama zotha ke lakSaNa haiN||80 // vidagdhazotha lakSaNa. yazcAnekavidho'tirumbahataroSmAtyAkulaH stvro| yazca syAdadhiko vivarNavikaTaH prAdhmAtabastissamaH // - - 1 adhiko'pi iti pAThAMtaraM Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvoSadhakarmavyApacikitsAdhikAraH / (659 ) sthAne caMkramaNAsane ca zayane duHkhaprado vRshcikaa-| viddhasyeva bhavettRSAtyarucikRcchrAbho vidagdhaH smRtaH // 81 // bhAvArtha:- jisa meM aneka prakAra kI atyadhika pIDA hotI ho, jo bahuta hI uSNatAse Akulita ho, bahuta hI vivarNa ho gayA ho, phUle hue basti ( mazaka ) ke samAna tanA huA ho, khaDe rahane meM, calane phirane meM, baiThane meM, sone meM duHkha detA ho, jisa meM bicchU kATe hue ke samAna vedanA hotI ho, jisa ke hote hue tRSA va aruci adhika hotI ho, aura bhayaMkara ho to use vidagdha zotha samajhanA cAhiye arthAt ye vidagdhazotha ke lakSaNa haiM // 81 // pakkazotha lakSaNa. yazca syAd pazAMtaruGmRdutarI nirlohito'lpassvayaM / kaNDUtvakparipoTatodavAlanimnAdyaiH satAM lakSitaH // ... aMgulyAH paripIDite ca lulitaM bhUyo dhRtau vAriva- / ... ghaH zIto nirupadravo rucikaraH pakkaH sa zophaH smRtaH // 42 // ___ bhAvArtha:-jisa meM pIDA kI zAMti hogaI hai, mRdu hai, lAla nahIM hai, ( sapheda hai) sUjana kama hogayA hai, khujalI calatI hai, tvacA kaTane lagatI hai, sUI cubhane jaisI pIDA hotI hai, balI paDatI hai, ( tanAva kA nAza hotA hai) dekhane meM gaharI mAlUma hotI hai, agulI se dabAnepara jala se bhare hue mazaka ke samAna aMdara pIpa idhara udhara jAtI hai, chUne meM zAMta hai, upadravoM se rahita hai, jisa ke hote hue anna meM ruci utpanna hotI hai [ aruci naSTa hotI haiM ] use pakka zotha samajhanA cAhiye // 82 // va.phajanyazotha ke viziSTapakkalakSaNa. gaMbhIrAnugate balAsajanite roge supakva kvni-| namuhyetpakkasamastalakSaNamahaptvA'paka evetyalam / / vaidyo yatra punazca shiitltrstvksaamyvrnnaanvitH| zophastatra vinIya mohamAkhilaM hitvAzu saMzodhayet / / 83 // bhAvArtha:---gambhIra [ gaharI ] gativAlA kaphajanya zotha acchI taraha paka jAne para bhI, sampUrNa paka lakSaNa na dikhane ke kAraNa, kahIM 2 use apakka samajha kara vaidya moha ko prata hotA hai| arthAt vidAraNa kara zodhana nahIM karatA hai| isaliye aise Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (660) kalyANakArake zotha meM, zItalasparza va svastha tvacA ke samAna varNa dekha kara apane sampUrNa ajJAna ko tyAga kara zIghra hI use zodhana karanA cAhiye / / 83 // zothopazamanavidhi. - AmaM doSavizeSabhaSajagaNAlepaiH prazAMti nye-| DhuSTaiH pAcanakairvidagdhamadhikaM saMpAcayedvaMdhanaiH / / pakkaM pIDanakaissupIDitamalaM saMbhidya saMzodhaye- / dvadhvA baMdhanamapyatIva zithilo gADhassamazcocyate // 84 // bhAvArtha:-Ama zotha ko doSoM ko prazamana karane vAle auSadhiyoM se lepana kara upazAMta karanA cAhiye / vidagdha zatha ko krUra pAcana auSadhiyoM ke pulTiza bAMdha kara pakAnA cAhiye / pakka zotha ko pIDana auSadhiyoM dvArA pIDita kara aura bhedana [bhida ] kara ekadam DhIlA, kasa ke yA madhyama ( na jyAdA DhIlA na adhika kasa ke) rIti se,[ jisa kI jahAM jarUrata ho ] baMdhana { paTTI ] bAMdhakara saMzodhana karanA cAhiye / ina zithila Adi baMdhana vidhAnoM ko aba kaheMge // 84 // * baMdhanavidhi. saMdhidhvakSiSu baMdhanaM zithilamityuktaM samaM cAnane / zAkhAkaNaMgale samevRSaNe pRSThorupArthorasi || gADhaM sphikchirasoruvaMkSajaghane kukSau sakakSe tathA / yojyaM bheSajamanirmitabhiSA bhaiSajyavidyAvidan // 85 // bhAvArtha:-zarIra ke saMdhisthAno meM, netro meM sadA zithila baMdhana hI bAMdhanA cAhiye / mukha, hAtha, paira, kAna,galA, zizneMdriya, aMDakoSa, pITha, donoM pArva[ phasalI ] aura chAtI ina sthAno meM samabaMdhana [ madhyama gati se ] karanA cAhiye / cUtaDa, zira, gaG jaghana sthAna, kukSi [ kUkha ] kakSa ina stha noM meM gADha [vasa ke ] baMdhana karanA cAhiye / bheSaja karma meM nipuNa vaidya bhaiSajya vidyA ko jAnate hue arthAt dhyAna meM rakha kara uparokta prakAra baMdhanakriyA kareM // 85 // ajJavaidyaniMdA. yazcAtmAjJatayAmamAzu vidadhAtyatyaMtapakkoyami- / tyajJAnAdatipakamAmamiti yazcIpekSate lakSaNaiH / / tau cAjJAnapurassarau pariharedvidvAnmahApAtako / yo jAnAti vidagdhapakkavidhivatso'yaM bhiSagvallabhaH // 86 // Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvoSadhakarmavyApacikitsAdhikAraH / ... bhAvArtha:-jo apanI ajJanatA se, Ama [ kaccA ] zotha [ phoDe ] ko atyaMta pakka samajhakara cIra detA hai athavA jo atyaMta paka zotha ko apaka [ Ama ] samajha kara upekSA kara detA hai, aise donoM prakAra ke vaidha ajJAnI haiM aura mahApApI haiN| aise vaidyoM ko vidvAn rogI choDa deveM arthAt una se apanI ilAja na karAveM / jo zodha ke mAmA, vidagdha, paka, avastha oMko acchI taraha jAnatA hai vahIM vaidyoM ke svAmI yA vaicoM meM zreSTha hai // 86 // evaM karmacatuSTayapatividhi samyagvidhAyAdhunA / srvessaamtiduHkhkaarnnjraarogprshaaNtipdaiH|| kezAnkAzazazAMkazaMkha sdRshaanniilaalimaalopmaa-| nka satyatamorubheSajagaNairAlakSyate sakriyA // 87 // bhAvArtha:-isa taraha cAra prakAra ke karma va una ke [ atiyogadi hone para utpana ApattiyoM ke ] pratividhAna [ cikitsA ] ko acchI taraha varNana kara ke aba kAzatRNa, caMdra, va zaMkha ke sadRza rahane vAle sapheda kezoM ( bAloM) ko, nIla, bhalimAlA [bhramarapaMkti ] ke sadRza kAle kara ne ke liye zreSTha cikitsA kA, sarva prANiyoM ko duHkha dene vAle jarA [ buDhApA] roga ko upamazana karanevAle, satyabhUta [avyartha / auSadhiyoM ke kathana ke sAtha 2 nirUpaNa kareMge // 87 / / palitanAzaka lepa. AmrAsthyatarasAracUrNasadRzaM lohasya cUrNa tayostulyaM syAtriphalAvicUrNamatulaM nIlAMjanasyApi ca / / etaccUrNa catuSTayaM triphalayA pakodakaiH SaDaNestailena dviguNena marditamidaM lohasya pAtre sthitam // 88 / / dhAnye mAsacatuSTayaM suvihite codRtya ttpuujyi-| svAlimpatriphalAMbudhItasitasaMkezAMcchazAMkApamAn // . tatkuryAtkSaNato'bhravadramarasaMkAzAnazeSAnmukhe / vinyasyAmalalohakAMtakRtasadvattaM tu saMdhArayet // 89 // - bhAvArthaH--- Ama kI guThalI ke miMgI kA cUrNa va lohe ke cUrNa ko samabhAga leveM / ina donoM ne barAvara triphalAcUrNa aura nIlAMjana [tUtiyA vA summA ] cUrNa leveM / ina cAroM cUrNI ko ( sarva cUrNa ke sAtha ) ekatra kara isa meM chaha gunA triphale ke kADhA aura duganA Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake tila kA tela milAkara acchI taraha mardana [ ghoTa ] kara lohe ke pAtra meM bhara de aura use dhAnya kI rAzi meM cAra mahIne taka rakheM arthAt gADha deM / pazcAt use nikAla kara bhagavAn kI bhakti bhAva se pUjA kara ke bAloM para lepa kareM evaM bAdameM triphalA ke kADhe se dho DAle / ve caMdrake samAna rahanevAle sapheda bAla bhI kSaNamAtrA se hI megha [ bAdala ] va bhramara ke samAna kAle ho jAte haiN| isI yoga ko zuddhakAMtaloha ke bhasma ke sAtha taiyAra kara ke khAve aura sAtha sadAcaraNa kA pAlana kareM // 88 // 89 // kezakRSNIkaraNapara lepa. mRvasthIni phalAni cUtatarusaMbhUtAni saMgRhya saM / cUAyaskRtakolajaiH palazataM tailADhake nyasya tai-|| ratraiva triphalAkaSAyamapi ca droNaM ghaTe saMskRte / panmAsaM varadhAnyakUpanihitaM coktakramAllepayet // 90 // .. - bhAvArtha:--mRduguThaliyoM se yukta Ama ke phala, ( kaccA Ama-kyArI ) loha cUrNa, bera, ina ko samabhAga lekara cUrNa kreN| isa prakAra taiyAra kiye hue sau pala cUrNa ko, eka ADhaka tila ke taila va eka droNa triphalA ke ka'Dhe meM acchI taraha se milA kara eka [ ghI va tela se ] saMskRta [ miTTI ke ) ghaDe meM bhare aura isa ghaDe ko chaha mahIne taka dhAnya rAzi meM gADha deN| use chaha mahIne ke bAda nikAla kara pUrvokta krama se lepa kare to sapheda bAla kAle ho jAte haiM // 90 // ___ kezakRSNIkaraNa tRtIya vidhi. bhRgAyastriphalAzanaiH kRtamida cUrNa hitaM lohita- / evaM ca triphalabhisA triguNitenAloDya saMsthApitam // prAtastajjalanasyapAnavidhinA samartha saMlepanaiH / / kezAH kAzasamA bhramabhramarasaMkAzA bhaveyuH kSaNAt // 91 // bhAvArtha:---' bhAMgarA, lohacarNa, triphalA, ina ko samabhAga lekara cUrNa kare aura ise tigunA triphalA ke kaSAya meM ghola kara (De meM bhara kara dhAnya rAzi meM ] rakheM, isa prakAra sAdhita auSadhi ke drava kA prAtaHkAla uTha kara nasya leve, pIve, kezoM para mardana va lepa kare to, kAza ke samAna rahanevAle sapheda bAla kSaNaka la meM bhauroM ke samAna kAle ho jAte haiM // 91 // 1 1 satri ke samaya lepa kara va subaha dho DAle / 2 kIyA iti pAThAtaraM, Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvoSadhakarmavyApaccikitsAdhikAraH / kezakRSNIkaraNa taila. .. pinnddiittriphlaamRtaaNburuhskssiirdrumtvngkhaa-| nIlInIlasarojaraktakumadAMghrikAthasaMsiddhake / / 'taile loharajassayaSTimadhukaM nIlAMjanaM carNitaM / datvA khalvatale pramarditamidaM kezaikakASNyaviham // 92 // bhAvArtha-naphala, triphalA, giloya, kamala, kSIra vRkSoM kI chAla, mahAnIla nIlakamala va raktakAla ke jaDa, ina se siddha tela meM lohacarNa ko milA kara kharala meM DAla kara khUba ghoTe / phira use pUrvokta vidhi prakAra upayoga meM lAyeM to keza atyaMta kAle hote haiM / 92 // kalkaM satriphalAkRtaM prathamatassalimpya kezAn sitAn / dhautAMstatriphalAMbunA punarapi pramRkSayetkSaudrasa-- // bhadUtaistaMDulajai sukuMdakayutaistattaNDulAmbudravaiH / - piSTairloharajastamairasitasatkezA bhavati sphuTam // 93 // bhAvArtha:-sapheda bAloM para pahile triphaLA ke kalka ko lepa kara ke triphalA ke kADhe se dho DAle / pazcAt lohacarNa ko isa ke barAbara, campA, vAyaviDaMga kuMduru ina ke rasa va cAvala ke dhobana se acchItaraha pIsa kara bAloM para lagAne se sapheda bAla kAle ho jAte haiM // 9 // keza kRSNIkaraNa harItakyAdi lepa. tailobhdRSTaharItakI samadhRtaM kAMsasya cUrNa svayaM / bhRSTaM loharajastayAM samadhRtaM nIlAMjana tatsamam // bhuMgI sanmadayaMtikAsahabhavAsarIyanIlInizA-1 kalkaistatsadRzaissumarditamidaM tailena khalvopale // 94 // lohe pAtravare ghane sunihitaM dhAnyorukUpasthitam / SaNmAsaM hyathavA trimAsamapi tanmAsadvayaM mAsakam // ekaM tacca samutaM samucitaissatpUjanaiH pUjitaM / limpetsAMpratametadaMjananibhAn kezAn prakutsitAn // 95 // 1 athavA adhikkAtha isa zabda kA artha caturthAzakAtha bhI ho sakatA hai / 2 lihya iti pAThAMtare. Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake bhAvArtha:-taila se bhUnA huA haraDa, aura kAMsa ke cUrNa ye donoM samabhAga, ina donoM ke barAbara lohacarNa, itanA hI nIlAMjana [ tUtiyA } ina saba ko ekameka kara milAyeM / bhAMgarA, mallikA [ motiyA ] sahacara [ pIlI kaTasaraiyA ] kaTasaraiyA, nIla, haladI ina ke kalka ko uparokta cUrNa ke barAbara lekara usa meM milAve / pazcAt isa meM tela milAkara kharala meM acchItaraha mardana kare evaM use acche (majabUta) lohe ke baratana meM DAlakara chaha mahInA, tIna mahAnA, yA eka mahInA paryaMta dhAnyarAzi meM rakheM / phira use bhikAla kara ucita pUjA vidhi va dravya se pUjana kara ke sapheda bAloMpara lepana kare to tatkAla hI keza kajala ke samAna kAle hote haiM // 94 // 95 // kezakRSNIkaraNa zyAmAditela. zyAmAsereyakANAM sahacariyutasatkRSNapiNDItakAnAm / puSpANyatrApi patrANyadhikataramahAnIlikAnIlikAnAm / / tandhIM cAmrArjunAnAM niculabadarasatkSAriNAM ca drumANAM / saMzoSyAcUrNya cUrNa samadhRtamakhilaM lohacUrNena sArdham // 96 // proktaizcUrNaissamAnaM sarasijavarasatsthAnapaMkaM samastaM / nIlIbhaMgAsamAnAM svarasavilulita traiphalenAmbhasA ca // loha kuMbhe nidhAya sthitamatha dazarAtraM tatastaiH kaSAyaiH / kalkaistAvadvipacyaM tilajamalinibhA yAvadA zvatakezAH // 97 / / etattailaM yathAvannihitamatighane lohakuMbhe tu mAsaM / talipacche ta kezAnalikulavilasannIlanIlAMjanAbhAn // kuryAtsadyassamastAn atilalitalasallAhakAMtoruva'tAn / vatra vinyasya yatnAdadhikataramaraM raMjayettatkapAlam // 98 / / bhAvArtha:- phUla niyaMgU [?] kaTa saraiyA pIlI kaTasaraiyA, kAlA bhenaphala, ina ke phUla, mahAnIla aura nIla ke patra, zAlaparNI, amakI guThalI kI niMgI, arjuna kI chAla, samudraphala, baira, kSArI vRkSoM kI chAla, aura loha cUrNa ina saba ko samabhAga lekara . cUrNa kare / ina saba cUrNoM ke barAbara kamala sthAna [ jahAM kamala rahatA hai usa sthAna ] ke kIcaDa ko lekara ( usa meM ) milaaye| aura ise, nIla va bhAMgarA ina donoM ke samabhAga svarasa, va triphalA ke kAtha [ kADhA ] se mardana kara ekameka karake lohe ke ghaDe meM bharakara [ muMha baMda kara ke ] dasa rAta rakheM / isa prakAra taiyAra kiyA huA Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvoSadhakarmavyApaccikitsAdhikAraH / [ isa ] kalka va nIlI, bhAMgarA, triphalA ina ke kvAtha se tila ke taila ko taba taka pakAveM jaba taka usa taila ke lagAne se sapheda bAla kAle na hoN| isa prakAra sAdhita tela ko eka majabUta lohe ke vaDe meM bhara kara eka mahIne taka rakheM pazcAt use nikAla kara sapheda bAloM para lagAve aura yatnapUrvaka isa kA nasya leve to saMpUrNa bAla bhramarapaMkti va nIlAMjana ke sadRza kAle ho jAte haiM aura una ke jaDa manohara cuMbaka loha ke samAna majabUta ho jAte haiM / jisa ke vajaha se kapAla bhI raMjAyamAna hotA hai // 96 // 97 // 98 // nIlIbhRgarasaM phalatrayarasaM pratyekamekaM tathA / tailaM prasthamitaM pragRhya nikhilaM saMloDya saMsthApitam // sArasyAsanavRkSajasya zakalIbhUtasya zUrpa ghaTe / bhallAtakriyayA Adho nipatitaM dagdhvA haradAsacam // 99 // tAmrAyo'janaghoSacUrNamAkhila prasthaM pragRhyAyase / .. pAtre nyasya tathA samena sahasA sammadayennidravam // taM taiH proktarasaiH punassamamitaiH agnau mRdau pAcitaM / dhAnye mAsacatuSTayaM sunihitaM codatya saMpUjayet // 100 / kezAnkAzasamAnphalatrayalasatkalkana liptA-punaH / dhautAMstatriphalodarkana sahasA saMmRkSayedauSadham // vaktre nyasya sukAMtavRttamasakRtsaMcArayetsaMtataM / sAkSAdaMjanapuMjamecakanibhaH saMjAyate mUrdhajaH // 101 // bhAvArthaH-nIla, bhAMgare ke rasa, triphalA ke kvAtha ( kADhA ) ye pratyeka eka 2 prastha ( 64 tole ) aura tila kA taila eka prastha lekara saba milAkara rakheM / vijayasAra vRkSa ke sAra ( vRkSa ke bAhara kI chAla ko choDakara aMdara kA jo majabUta bhAga hotA hai vaha ) ke TukaDoM ko do droNa pramANa lekara, ghaDe meM bhare aura bhilAre ke taila nikAlane kI vidhi se, agnise jalAkara adhaHpAtana karake usa kA Asapa nikaale| phira, tAmra, loha, nIlAMjana, [suramA kAMsA, ina ke (samabhAga vibhakta) eka prastha cUrNa ko * loha ke pAtra meM DAlakara drava padArtha ke binA hI acchItaraha boTanA cAhiye / voTane ... 1 taila. pakAte samaya usa telako hAtha meM lekara sapheda bAla yA bagaleke paMkhA le usapara lagAkara dekheN| yadi vaha kAlA na huA to phira ukta kAtha va kalka DAla kara pakAveM / isa prakAra jaba taka bAla kAlA na ho taba taka bAra 2 kvAtha kalka DAla kara pakAnA cAhiye / 2 do caraNoMkA artha ThIka lAtA nhiiN| Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (666) kelyANakArake ke bAda ise uparyukta rasoM ke sAtha jo usa ke barAbara ho mRdu agni meM pakA kara dhAnya rAzi meM cAra mahine taka rakheM / pazcAt use nikAla kara pUjana kreN| anaMtara kAza ke samAna sapheda bAloM para triphalA ke kalka lepana kara triphalA ke kADhe se hI dhoddaaleN| bAda uparyukta auSadhi ko zIghra hI kezoM para lgaayeN| jisa se keza kajjala kI rAzi ke samAna kAle va camakIla ho jAte haiM / / 99 // 100 // 101 // mahA akSa taila kAzmaryA bIjapUrapakaTatarakapitthAmrabudrumANAM / zaileyasyApi puSpANyamRtahaTamahAnAlikAmodayaMtI // nIlIpatrANi nIlAMjanatuvarakakAsIsapiNDItabIjam / varSAbhUsArivA yAsitAtilayutayaSTyAvhakA kANakAlI // 102 // padmaM nIlotpalAkhyaM mukulakuvalayaM tatra saMbhUtaparcha / varSAzaM kalkitAntAnasanakhadirasArodakaistraiphalaizca / / etatsarva dazAhaM nihitamihamahAlohakuMbhe ttstaiH| kalkaiH proktaH kaSAyairdazabhiratitarAM cAdaikaratalam // 103 / / syAdatraivADhakaM tanmRdupacanavidhI lohapAtre vipakaM / tatailaM bhaiSajerA dRDhataravilasallohapAtre nyasadvA / telenatena yatnAbhiyataparijanaH zuddhadeho nivAte / gehe sthitvA tu nasya valipalitajarAkrAMtadehaM prakuryAt // 104 // kRtvA tailavareNa nasyamasakRnmAsaM yathoktaM budha- / martyaH syAtkamalAnanaH priyatamo vRddho'pi sadyauvanaH // tenedaM mahadakSatalamamalaM dadyAta priyebhyo jane-- / .. bhyaHsaMpattisukhAvahaM zubhakara tatkaturathoMgamam // 105 // bhavArtha:-kambhArI bIjaurA niMbU, kaitha, Ama, jAmuna, zaileya [ bhUri charIlAgaMdha vyavizeSa ] ina ke phUla, giloya, haTa [ zivAra] mahAnIla, vanamallikA, nIlake patte, nIlAMjana [tUtiyA yA suramA] tuvaraka, kasIsa, menaphalakA bIja, punarnavA,sAribA,kAletila, mulaiThI, kANakAlI, sapheda kamala, nIlakamala, molatirI, lAlakamala, aura kamala rahane ke sthAna kI kIcaDa, ina saba ko eka 2 tolA lekara usa meM vijayasAra, khaira kA sAra bhAga, triphalA ina ke kAtha milAkara karaka taiyAra kareM aura use eka lohe ke baDe Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvoSadhakarmavyApazcikitsAdhikAraH / meM DAlakara dasa dina taka rakheM / pazcAt isa uparokta kalka va uparyukta ( vijayasAra katthA triphalA ke) kAtha va pAnI se, eka ADhaka baheDe ke taila ko mRdu agni ke dvArA pakAkara siddha hone para eka majabUta lohake pAtrA [ ghaDA ] meM rakheM / bAda jisa ke zarIra palita [ sapheda bAla se yukta ] jhurI, va buDhApese AkrAMta hai aise manuSyake [ zarIra] ko vamana virecanAdika se zuddha kara, usako niyata baMdhuoM ke sAtha, havArahita makAna meM praveza karAkara isa taila se bahuta yatna ke sAtha nasya denA cAhiye / isa nasyaprayoga ko bAra 2 eka mAsataka karane para nAsikAgata samasta roga dUra hote haiM aura usa manuSya kA mukha kamala ke samAna suMdara banajAtA hai / vaha saba ko priya lagane lagatA hai utanA hI nahIM vaha vRddha bhI javAna ke samAna ho jAtA hai| isaliye yaha saMpattika sukhadAyaka zubhakara, va nirmala hai aura ise taiyAra karanevAle ko artha [dravya ] kI prApti hotI hai| isa mahAn akSataila ko [ taiyAra kara apane priyajanoM ko denA cAhiye / / 102 // 103 104 / 105 // vayastambhaka nasya. zirISakoraNTaka ganIlIrasaiH puTaM tristriranukrameNa / sadakSazaMbhattilakaMgukAriNyamUni bIjAnyatha bhAvayitvA // 106 // pRtharAjobhAvamamUni nItvA vipakatoyena tato samena / vimartha labdhaM tu sutailameSAM sadA vayastaMmbhamapIha nasyam // 107 // bhAvArtha:-baheDA, sapheda tila, kaMgukA ( phUla priyaMgu ) ari ( khadira bheda ) ina ke bIjoM ko alaga 2, sirasa ke chAla, koraMTa, bhAMgarA va nIla ke rasa se kramazaH tIna 2 bhAvanA denI cAhiye / pazcAt usa bhAvita bIjoM ke cUrNoM ko samabhAga lekara ubale hue pAnI ke sAtha mardana karake usa se taila nikAla leveM / ina tailoM ke nasya lene se manuSya sadA jaise ke taise javAna banA rahatA hai // 106 // 107 // upasaMhAra ityevaM kRtamUtramArgavidhinA kRSNaprayogo mayA / siddho siddhajanopadiSTaviSayaH siddhAMtasaMtAnataH // tAnyogAnparipAlya sAdhuguNasaMpannAya mitrAya saM- / dadyAdyauvanakAraNAnakaruNayA vakSAmyato'rthAvaham // 908 // bhAvArtha:----isa prakAra siddha janoM (pUjya AcArya Adi munigaNa ) ke dvArA upadiSTa svAnubhavasiddha yA avazya phaladAyaka kezoM ko kAle karanevAle prayogoM ko Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (668) kalyANakArake VAAA-MAnnr siddhAMta paramparA se lekara Agamokta vidhi ke sAtha hamane pratipAdana kiyA / yauvana ke kAraNabhUta una prayogoM ko acchI taraha samajhakara [ aura vidhi ke anusAra nirmANa kara dayA se prerita ho acche guNoM se yukta mitroM ko denA cAhiye arthAt prayoga karanAcAhiye / yahAM se Age artha kAraka viSaya kA pratipAdana kareMge // 108 // aMtima kathana. iti jinavanirgatasuzAstrAmahAbunidheH / sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH // ubhayabhavArthasAdhanatadvayabhAsurato / nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam // 109 // bhAvArtha:- jisa meM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paraloka ke lie prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisa ke do suMdara taTa haiM, aiseM zrIjineMdra mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI baMdUke samAna yaha zAstra hai / sAtha meM jagatakA eka mAtra hitasAdhaka hai [ isalie hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] || 109 // ityugrAdityAcAryaviracitakalyANakArakottare cikitsAdhikAre sauSadhakarmavyApaccikitsitaM nAma tRtIyo'dhyAyaH AditastrayoviMzaH paricchedaH // ityamAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM sarvoSadhakopavadracikitsAdhikAra nAmaka uttarataMtrameM tRtIya va Adise teIsavAM pariccheda samApta / n International Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvoSadhakarmavyApacikitsAdhikAraH / anv www.arunarwww.inwwnnnn AAPAARA . .. .. atha caturvizaH paricchedaH maMgalAcaraNa praNamya jinavallabhaM tribhuvanezvaraM vizrutaM / / pradhAnadhanahInatoddhatasudarpadApaham // . cikitsitamudAhRtaM niravazeSamIzaM nRNAM / zarIraparirakSaNArthamadhikArthasArthAvaham // 1 // .. bhAvArtha:-tIna lokake adhipati, prasiddha, pradhAna aizvarya [ samyaktva ] se rahita manuSyoM ke abhimAna ko dUra karanevAle, saMpUrNa cikitsA zAstroM ke pratipAdaka, sarva bhavyaprANiyoM ke svAmI, aise zrI jinezvara ko namaskAra kara manuSyoM ke zarIra rakSaNa karane ke liye kAraNabhUta va Adhika arthasamUhasaMyukta yA utpanna karanevAle prakRta prakaraNa ko pratipAdana karege // 1 // - rasavarNana pratijJA zarIraparirakSaNAdiha nRNAM bhavatyAyuSaH / pravRddhiradhikodateMdriyabalaM nRNAM varddhate // . niratharkamathetarasyAkhilamarthahInasya ce-| tyataH paramalaM rasasya parikarma vakSyAmahe // 2 // bhAvArtha:- zarIra ke acchItaraha rakSaNa karanese AyuSyakI vRddhi hotI hai| AyuSya va zarIra kI vRddhi se iMdriyo meM zakti kI vRddhi hotI hai | AyuSya va zarIra bala jina ke pAsa nahIM hai unake saMpUrNa aizvaryAdika vyartha hai / yadi ye donoM haiM to anya aizvaryAdika na hoM to bhI manuSya sukhI hotA hai / isaliye aba rasa banAne kI vidhi kaheMge jisa se zarIrake rasoM kI vRddhi hotI hai // 2 // rasake trividha saMskAra raso hi rasarAja ityabhihitaH svayaM lohsN-| . krapakramavizaSato'nivahamAvahatyapyalam // rasasya parimarchanaM maraNamudratodvaMdhanaM / vidheti vidhirucyate trividhameva vai tatphalam // 3 // Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (670) kalyANakArake bhAvArtha:-rasa ( pArada-pArA) ko rasarAja bhI kahate haiM / yaha rasa lohoM ke saMkramaNakriyAvizeSase arthAt abhraka Adi lohoM se jAraNa Adi kriyAvizeSa ke karane se bahuta artha ko utpanna karatA hai| isa rasa kI [ mukhyataH ) mUrchana, mAraNa ( bhasmakaraNa ) baMdhana isa prakAra tIna taraha kI kriyA ( saMskAra ) kahI gaI hai,jina ke tIna prakAra ke minna 2 phala hote haiM // 3 // trividha saMskAra ke bhinna 2 phala rasastu khalu mUJchito harati duSTarogAnsvayaM / mRtastu dhanadhAnyabhogakara iSyate'vazyataH // yathoktaparimArgabaMdhamiha siddha ityucyate / tatastvatulakhecaratvamajarAmaratvaM bhavet // 4 // bhAvArtha:-mUchita pArA aneka duSTa rogoM ko nAza karatA hai| mRta [bhasma kiyA huA ] rasa dhana dhAnya kI samRddhi karake bhogopabhogako utpanna karatA hai / yathokta vidhise baMdhana kie hue rasa [ baddharapta ] jo ki siddha rasa kahalAtA hai, usase apratima khecaratva ( AkAza meM gamana karane kI zakti ) va ajarAmaratva prApta hotA hai // 4 // mUrchana va mAraNa. purANaguDamardito rasavaraM svayaM mUrcchaye- / kapitthaphalasadasaimriyata eva gobaMdhanaiH // palAzanijabIja tadrasamucikkaNai rakaiH / rasasya sahasA vo bhavati vA kucIvIjakaiH // 5 // bhAvArtha:- rasako purAne guDa se mardita kara mUrchita karanA cAhiye arthAt aisA karane se rasa mUrchita hotA hai| kaitha ke phala ke rasa se rasa kA maraNa ( bhasma ) hotA hai| gobaMdhana se palAza bIja ke cikkaNa rasa se, jIre se evaM kurcI bIja se rasa kA zIghra hI bhasma hotA hai // 5 // mRtarasasevanavidhi. pibenmRtarasaM tu doSaparimANamevAturo / vipakapayasA guDena sahitena nityaM naraH // kanakanakaghRSTamiSTavanitApayo nasyama- / pyanaMtaramathAMganAkaravimardanaM yojayet // 6 // Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sauSadhakarmavyApacikitsAdhikAraH / (671) bhAvArtha:----doSoM ke pramANa [balAvala ] ke anusAra mRtarasa ko suvarNa se visa kara acchI taraha pake hue dUdha meM guDa ke sAtha roja rogI sevana kareM / tadanaMtara strIdugca kA natya denA cAhiye / bAda meM striyoM ke hAtha se zarIra kA mardana karAnA cAhiye // 6 // anena vidhinA zarIramakhilaM rasaH kAmati / prayogavazato rasakramaNa eva vijJAyate / / suvrnnprighrssnnaaddhikviiryniirogtaa| rasAyana vidhAnamapyanudinaM niyojyaM sadA // 7 // bhAvArtha:---isa prakArakI vidhise rasakA saMvana karanepara vaha rasa zarIra ke sarva avayavoMmeM vyApta hojAtA hai / prayoga karanekI kuzalatAse rasa, kA sarva zarIra vyApta honA bhI mAluma hotA hai| suvarNake gharSaNa karane se adhika vIrya kI prApti | zakti va nirogatA hotI hai / isa ke sAtha rasAyana vidhAna kI bhI pratidina yojanA karanI cAhiye // 7 // baddharasakA guNa rasaH khalu rasAyanaM bhavati baddha eva sphuttN| na cAparasapUrilohagaNasaMskRtI bhakSyate // tatastu khalu rogakuSTagaNasaMbhavassarvathe- / tyaniMdyarasabaMdhanaM prakaTamatra saMbaMdhyate // 8 // bhAvArtha:-vidhipUrvaka baMdhana kiyA huA rasa [baddha rasa ] rasAyana hotA hai| isa se dUsare rasayukta lohagaNoM ke dvArA saMskRta ( baddha ) rasoM ko nahIM khAnA cAhiye aise rasoM ko yadi khAve to kuSTha Adi aneka roga samUi utpanna hote haiM / isaliye bilakula doSarahita rasabaMdhana vidhAna ko yahAM kheN| // 8 // rasabaMdhana vidhi. ashessprikrmvishrutsmstpaatthaadik-| kramaguruparaH sadaiva jinanAthamabhyarcayan // pradhAnaparicArakopakaraNArthasaMpattimAn / raseMdraparibaMdhanaM pratividhAtumatrotsahe // 9 // bhAvArtha:---rasabaMdhanAvi ke zAstra ko jAnanevAlA vaidya pradhAnaparicAraka, rasabaMdhana ke liye Avazyaka samasta upakaraNa, artha ( 303 ) saMpatti va gurubhakti se Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake yukta hokara hamezA jinezvara kI pUjA karate hue rasabaMdhana karane ke liye Arambha kareM // 9 // rasazAlAnimANavidhi. atha prathamamuttarAyaNadine tu pakSe zucau / svacaMdrabalayuktalagnakaraNa muhUtaM zubhe / / prazastadizi vaastulkssnngunnkssitaavaasm-| pyaniyarasabaMdhanArthamatiguptamudbhAvayet // 10 // bhAvArtha:- zreSTha rasa baMdhana karane ke liye sarva prathama uttarAyaNa ke zukla pakSa meM lagna, candrabala se yukta zreSTha karaNa, ityAdi zubhalakSaNoMse lakSita (yukta ) zubha muhUrta meM prazasta dizA meM, eka aisA makAna ( rasazAlA ) nirmANa karanA cAhiye jo vAstuzAstra meM kathita guNoM se yukta aura atyaMta gupta ho // 10 // rasaMsaskAra vidhi. jineMdramadhidevatAmanuvidhAya yakSezvaraM / vidhAya varadAMbikAmapi tadAmrakUSmANDinIM // .. samaya' nikhilArcanaistanuvisargamArga jape- / ccatuguNitaSaTu miSTagurupaMcasanmaMtrakam // 11 // kRtAMjaliratha praNamya bhuvntrykaadhipaa-| nazeSa jinavallabhAnanudinaM samAraMbhayet // pradhAnatamasiddhabhaktikRtapUrvadIkSAmimAM / navagrahayutAM pragRhya rasasiddhaye buddhimAn // 12 // bhAvArtha:- rasasiddhi ke liye sabase pahile [ pUrvokta rasazAlA meM ] zrI. jineMdra bhagavAn, adhidevatA [ mukhya 2 devatAyeM ] yakSezvara [ yakSoMke svAmI gomukha zrAdi yakSa] vara pradAna va.ranevAlI ambikA va kUSmAMDinI yakSI ina ko, ina kI sampUrNa arcanavidhi se arcana [ pUjA ] kara kAyosarga pUrvaka paMcanamaskAra ( NamokAra ) maMtra ko 24 cauvIsa vAra japa karanA cAhiye / tadanaMtara hAtha joDakara tInoM lokoM ke svAmI, samasta jinezvara arthAt cauvasi tIrthaMkaroM ko namaskAra karake, pradhAnabhUta siddhabhAkti ko bhakti se paThana karanA cAhiye aura navagrahoM se yukta [ navagrahoM ke arcana karake ] isa pUrvadIkSAko dhAraNa kara hamezA buddhimAn vaidya rasa ke saMskAra karane ke liye Arambha kreN| Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasarasAyana sidhyadhikAraH / rakheMdramatha zodhayetsurucireSTaNAnvitaM / stanodbhavarasena samyagatrama khalvopale || surukAMjikA vipulapAtradolAgataM / pacetrikaTukAMjikALavaNavarga hiMgurjitam // 13 // evaM dinatrayamakhaNDitavanhikuNDe | svinnasukhoSNatarakAMjikayA sudhautaH // zuddhI raso bhavati rAkSasa eva sAkSAt / sarva caratyapi ca jIrNayatIha loham // 14 // bhAvArtha:- : pArA meM IMTa ke cUrNa va dUdha milAkara kharala meM acchI taraha voTeM / boTene ke bAda use kAMjIse dhoveM, isa se pAre kI zuddhi hotI hai / isa prakAra zuddha pArada ko soMTha miraca pIpala kAMjI lavaNavarga hIMga ina meM milAkara poTalI bAMdhe / bAda meM use kAMjI se bhare hue baDe pAtra meM, dolAyaMtra ke dvArA pakAve / ( evaM svedana kareM ) isa prakAra barAbara tIna dinataka svedana karanA cAhiye / svedita karane ke bAda use suhAtA 2 kAMjI se dhonA cAhiye / aisA karane se pArA atyaMta zuddha hotA hai evaM sAkSAt rAkSapta ke samAna sampUrNa dhAtuoMko khAtA hai aura pacAtA hai / ( arthAt pAre meM sonA Adi dhAtuoM ko DAlane para ekadama ve usa meM mila jAte haiM vajana bhI nahIM baDhatA / phira usase sonA AdikoMko alaga bhI nahIM // 13 // 14 // taM vIkSya bhAskaranibhamabhayA parItaM / siddhAnpraNamya surasaM paripUjya yatnAt // dadyAttathAdhikRtabIjamihAtiraktam / saraMjita phalarasAyanapAdazAMzam || 15 || garbhadvaitaH kramata eva hi jIrNayitvA / sUkSmAMvara dviguNitAvayavasRtaM taM // kSAratrayaiH trikaTukai vaiNastathAmalaiH / saMbhAvitairviDavarairadharottarasthaiH // 16 // rambhApalAzakamalodbhava patravarge / baddha caturguNitajIrakayA ca dolAM // saMsvedayedvipuLa bhAjana kAMjikAyAM / rAtrI tathA pratidinaM vidadhIta vidvAn // 17 // 85 1 dhRti iti pAThAMtaraM || ( 673 ) aura pAre kA kara sakate ) Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 674 ) kalyANakArake bhAvArtha - vaha rasa sUrya ke samAna ujvala kAMti se yukta hotA hai / aise rasa ko dekha kara siddhoM ko namaskAra kara ke yana ke sAtha usa rasa kI pUjA kareM aura usa phalabhUta rasAyana meM cauthAI hissA yogya atyaMtalAla bIje [ suvarNa ] ko DAlanA cAhie | pazcAt use garbhaduti ke krama se jIrNa kara ke ( milAkara ) eka patale kapaDe ko duharA kara usa se isa rasa ko chAneM, tadanaMtara chane hue isa rasa ke Upara va nIce kSAratraya, trikaTu, lavaNavarga, amlavarga ina se bhAvita viDe ko rakheM ( usa ke bIca meM rasa rakha de ) aura use kelA, palAza, kamala ina ke pattiyoM se bAMdha kara poTalI kareM / isa poTalI ko kAMjI se bhare hue eka bar3e pAtra meM jisa meM caturguNa jIrA DAlA gayA hai| dolAyaMtra ke dvArA pakAkara svedana karanA cAhie / arthAt bApha denA cAhie | vidvAm vaidya ko ucita hai ki isa kriyA ko pratinitya rAta meM hI kareM || 15-16-17 / / bIjAbhratIkSNamAkSikadhAtusatva- / saMskAramatra kathayAmi yathAkrameNa || -saMkSepataH kanakakRdrasabaMdhanArtha / yogipradhAna paramAgamataH pragRhya || 18 || bhAvArtha:- :- aba yahAMse Age yogiyoM ke dvArA pratipAdita paramAgama zAstra ke AdhArase suvarNakAraka rasabaMdhana karaneke liye kramazaH suvarNa, abhraka, tIkSNa loha mAdhavana ke satvoM ke kramazaH saMskAra kareMge // 18 // tAmraM subIjasadRzaM parigRhya tAmraM / patrIkRtaM dviguNamAkSikakalkalisa // 1 koI eka dhAtu pata samaya usameM dUsarA dhAtu DAlane se vaha usa DAle hue dhAtu ke raMga se yukta ho jAya, to isa bIja kahate haiN| kahA bhI hai| nirvApaNavizeSeNa tatadvaNaM bhavedyadA / mRdulaM citrasaMskAraM tadbIjamiti kathyate || zuddha sonA cAMdI ko bIja kahate haiM:zuddhaM svarNa ca rUpyaM ca bIjamityabhidhIyate // 2 kisI bhI padArtha ko pArA meM grAsa karAnA jo use pArAke garbha [ aMdara ] meM ho rasa rUpa banAnA paDatA hai use garbhadruti kahate haiM / kahA bhI hai:- grAsasya drAvaNaM garbhe garbhadrutirudAhRtA // 3 pArAke dvArA grAsa kiye hue kisI bhI dhAtu ko jIrNa karane ke lie kSAra, amlapadArtha gaMdhaka, gomUtra, lavaNa Adi padArthoM kA jo saMyoga kiyA jAtA hai una padArthoM ko viMDa kahate haiM // kahA bhI hai:- jhAreraglaizca gaMdhAdyairmUtraizca padubhistathA // rasaprAsasya jANArtha tADaM parikIrtitaM // Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 bhAvArtha:- - uttama bIja ( suvarNa) ke barAbara tAmra ( tAmbA ) lekara usa kA patra taiyAra karake, usapara usase dviguNa suvarNamAkSika ke kalka se lepa kareM / pazcAt usa tAmrapatra ke aMdara ke bhAga meM bIja ko rakheM aura ( tAmrapatra ke ) bAhara ke bhAga meM gaMdhaka ke kalka se khUba [ gADhA ] Tepa kareM / phira usa [ tAmrapatra ] ko golAkAra ke rUpa meM moDakara golI ke samAna banAve aura use vajrabhUSA ke aMdara rakhakara usa ke mukha ko baMda kara ke qhaira ke kolase se acchI taraha ghamAnA cAhiye / isa ke bAda usa vajrabhUSA ko phoDakara dekhane para usa ke aMdara eka gola AkAra kI golI dekhane ko milegI / usa golI ko punaH bahutavAra yatnapUrvaka ukta krama se saMskAra kara ke raMjana karanA cAhiye / isa prakara kaI bAra saMskAra kara ke Akhira meM usa golI ko phoDakara bArIka cUrNa kara ke ise kramazaH Adi, madhya va aMta meM DAlate hue pArA meM milAnA cAhiye / arthAt isa ko kramazaH thoDA 2 DAlate hue parA kA jAraNa karanA cAhiye // 19- 20-21 // 88 sarasAyana sidhyadhikAraH | abhyaMtare sthira subIjavaraM prakRtya / bAdhe kuru mabalagaMdhakakalkalepam // 19 // sadvRtamuttamaguNaM pravidhAya vajra- 1 mUSAgataM vadanamasya vidhAya dhImAn // samyagdhametkhadirasaddhamaraistatastaM / nirbhedya zuddhagulikAmavalokya yatnAt // 20 // bhUyastathaiva bahuzaH pariraMjayettAM / pUrvapraNIta gulikAmadha bhidya sUkSmAM // cUrNIkRtAM rasavare sa ca deyamAdau / madhye'vasAnasamaye'pi yathAkrameNa // 21 // rasa prayoga vidhi. mAkaM paTalikaM paTuvajrakAkhyaM / saMpeSayellavaNaTaNakaSaNena // sArdhe punarnavarasena nibaMdhaveNI - | nAdyAnidhAya vipacedvarakAMjikAyAm // 22 // nALe prodha sakaladravatAM gatAM ta ( 675 ) dahet " iti pAThAMtaraM 2 " ra " iti pAThAMtara 3 rukSAM iti pAThAMtara Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.676) kalyANakArakai dvijJAya khalvaSadI praNidhAya dhImAn // sauvarNacUrNasahitAM parimarya samya- / ksaMyojayedrasavareNa sahaikavAram // 23 // dvaMdvorumaMDhakavidhAnata eva samya- / samartha soSNavarakAMjikayA sudhItaM / / sUkSmAMbaradviguNitAvayavamRtaM taM- / saMsvadayatkathitacArubiDaizca sArdham // 24 // bhaavaarth:--piil| abhraka, paTAla ka, paTubatraka una meM seMdhAnamaka, TaGkaNakSAra, soMTa miraca va pIpala milAkara punarnavA ( viSakhaparA ) ke rasa se acchItaraha ghoTanA cAhiye / phira isa ko eka poTalI banAkara use kAMjI meM [ dolAyaMtrA dvArA ] pakAve / jaba vaha acchItaraha paka jAve to use eka mUSA meM DAla kara aura mUSA ko agnipara rakhakara phUMkanI se khUba phaMko / ise phaMkate 2 jaba mUSA meM rakhA huA padArtha dravarUpa [patalA ] ho jAya. to pazcAt usa drava ko patthara ke kharala meM DAlakara usa meM sone kA carNa milAkara acchItAha mardana kare / isa ke bAda isa meM uttama pArA DAlakara eka hI daphe acchItaraha milA / phira ise dvaMdameDhakavidhAna se bhale prakAra ghoTakara garama kAMjI se dhokara patale dohare kapaDe se chAna le aura zAstra meM kahe hue. zreSTha viTa ke sAtha svedana kareM arthAt bApha deveM / / 22-23-24 / / / tIkSNaM nicUrNya varamAkSikadhAtucUrNa- / vyAmizramuSNavarakAMjikayA sudhautaM // utkvAthya sAdhu bahuzaH parizodhayecca / gomUtrataRtilajadvirejeMdratAyaH // 25 // etatkanakanakacarNayutaM sukSiNaM / mAkSIkacUrNamapi SaDguNamatra dadyAt // bhAsvadraseMdravarabhojanamalpamA garbhadrutikamana evaM sujIrNaya ca // 26 // 1 yahAMpara dvaMdameDhaka vidhAnakA artha samajhameM nahIM AnA, zAyada diha melaka vidhAna sakatA hai. vaidya vicAra kareM / 2 nirava iti pAThAMtaraM // 3 prati iti pAThAMtaraM / / Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasarasAyana siSyadhikAraH / madhye suvarNavaramAkSikadhAtucUrNa | dadyAtsamaM rasavarasya suvarNameva // pazcAnmahAgniparividdhamatIva zuddhaM / bIjottaraM tadapi jIrNaya pAdamam // 27 // taM svacchapicchilarasaM paTuzuddhamugra- / nmRSAgataM suvihitAnyasubhAjanastham // bhUmau nidhAya pihitaM tu vitastimAtraM / tasyopari pratidinaM vidadhIta cAgnim // 28 // mAsaM niraMtaramihAgninibhAvitaM taM / codRtya pUjitamazeSasu pUjanAyaiH // saMzuddhatAmravaratAradalaM malipa- / megherunAdara samardita sadraseMdram // 29 // bhAvArtha:- tIkSNa oha ko cUrNa kara ke usa meM utanA hI suvarNa mAkSika ke cUrNa milAkara use garama kAMjI se acchItaraha dhotre aura kaI bAra kAMjI ke sAtha acchI taraha pakA / usa ke bAda use gomUtra takra ( chAcha ) tilakA taila, dviraja, indra ( indra jo ) ina ke kAtha se zuddha karanA cAhiye / arthAt usa ko garama karake ukta drava meM bujhAte jAye / [ isa prakAra karane se usa kI cUrNa meM / pArA ke utanA hI ) uttama bhojana [ grAsa ] krama se jIrNa karanA zuddhi hotI hai ] | isa prakAra zodhita tIkSNa loha ke suvarNa cUrNa aura chaha gunA suvarNamAkSika cUrNa milAve bhUta isa tIkSNacUrNa ko thoDA 2 pArA meM DAlate hue garbhaduti ke cAhiye / isa prakAra jIrNa karate bakhata bIca meM pArA ke samAna suvarNamAkSika cUrNa aura utanA hI suvarNa cUrNa DAlakara pazcAt tIvra agni se jalAve / pazcAt usa meM zuddha bIja ko caturthAMza yA arthAza DAlakara jIrNa kareM / isa prakAra ke sarakAra se vaha svaccha va pilapilerUpa kA rasa bana jAtA hai | use zuddha karake ( dhokara ) bhUSA meM rakheM / usa mUSA ko kisI anya yogya pAtra meM rakha kara saMdhibaMdhana kare / phira use eka bAlizta [12 aMgula] pramANa gaharA gaDDhA khodakara usameM rakheM aura usa para miTTI DAlakara baMda kara ke Upara pratidina Aga jalAye / isa prakAra eka mahIne taka barAbara Aga jalA kara bAda meM usa se nikAla kara usa saMskRta raseMdra [ pArA ] kI sampUrNa sAmagrI vidhise pUjA karanI cAhiye / pazcAta use meghanAda ke rasa se voTa kara usa se zuddha tAntrA va cAMdI ke patra kA lepana kare || isa prayoga se soca bana sakatA hai ] // 25 26 27 28|29 // 1 yaddha iti pAThAMtare // ( 677 ) ( Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kalyANakArake - wwwwwww.msrAA/ rasa prayogaphala padi rasassamasAraniyojito bhavati taddazamAMza sa vedakaH / triguNasAravaraH zatavedako dazazataM rasasArayutA rasaH / / 30 // bhAvArtha-----rasa ke samAna pramANa meM loNI kA grahaNa kareM tosa kA dazamAMzameM phaLa kA anubhava hotA hai| yadi rasa kI apekSA loNI triguNa pramANameM ho to sauguNA adhika lAbhakA anubhava hogA / evaM loNI ke rasake sAtha rasakA upayoga kareM to hajAra guNA adhika lAbha pahuMcatA hai / / 30 // rasa-haNavidhiH atha rasaM paribRhayate dhruvaM satatamagnisahaM kuru sarvathA / prakaTatApanavAsanakAsanairjinamatakramato hi yathakramAt // 31 // bhAvArtha- usa rasa ko sadA tApana, kAsana va vAsanakriyA ke dvArA agnikarma kA prayoga karanA cAhie jisa se vaha rasa bahuta samRddha hotA hai // 31 // lavaNatAlakameghasumRttikA- 1 tuSamaSIzaravAraNasadrasaiH // ativipeSya ghanAMtaritAntarA- / mapi vidhAya sugostanamUSikAm // 32 // bahirihAMtaramabhrakakalkasa- / prativilepitagostanamUSikAM // nihitacArurasaM dhana saMprati / pihitamagnimukhe bahuvAsayet // 33 // maSituSotkakarISakarISakai- / stupakarIpayutabhramararaNu- // bhramarakaizca karISayutamahA- / / bhramarakairapi rUkSitavanhinA // 34 // iti yathA Ryato'gnisaha rasaM / prakaTasAraNayA paribaMhitaiH // vihitasAraNatailayutaiH rasaiH / / kSipa samaM kanakadravatAM gatam // 35 // Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rsrsaaynsidhydhikaarH| ( 679) api ca sAritasadgulikA puraH // kramata eva caturguNasAratA // gulika eva ca sAraNamArgato / / biditacArubhidairapi jIrNayet // 36 // sa khalu siddharasassamasAritaH / punarapIha caturguNasArataH // kramayutaratimardanapAcana- / bhavati tatpratisAritanAmakaH // 37 // ayamapi pratisArita sadasa- / ssamaguNottamahetumusAritaH // viditasiddharase tu caturguNe / kramavijIrNaraso AnusAritaH // 38 // bhAvArtha:---rasa bRhaNa vidhi meM saba se pahile saMghAloNa, haratAla, mukhatAnI maTTI, dhAnya kA bhusA ina ke rasoM ke sAtha acchI taraha pIsa kara gADhA kareM va usa meM dAkha va mUsAkAnI ko milAveM / . bAda meM bAhara aura aMdara se abhraka kalka lipta dAkha vaM mUsAkAnI se yukta usa rasa ko eka pAtra meM DAla kara evaM Dhakakara agnimukha meM rakhanA caahiye| tADa, bhUsA, kaNDe, tuSabhramara, karISabhramara, aNDabhramara, mahAkarISabhramara ina lakaDiyoM ke rUkSa agni se agniprayoga karanA cAhie / tadanaMtara sAraNA saMskAra karanA cAhie / sAraNA ke lie yogya tela ke sAtha samAna pramANa meM suvarNa dava ko bhI DAlanA cAhiye / phira sAraNA saMskAra kara golI taiyAra karanI caahie| krama se phira use caturguNa rUpa se sAraNa karanA cAhiye evaM zAstrokta krama se usa golI ko phoDa kara jINaM karanA cAhie / isa prakAra acchI taraha sArita siddha sa ko krama krama se mardana, pAcanAdika kriyAvoM ke sAtha caturguNa sAraNa karane se vaha pratisArita nAmaka rasa hotA hai / ... usa pratisArita rasa ko bhI punaH caturguNa siddha rasa meM sAraNa kara jIrNa kareM to vaha aura bhI uttama guNaviziSTa ho jAtA hai / use anusArita rasa kahate haiN| 32 / 33 / 34 | 35 / 36 / 37 / 38 // Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (680) kalyANakArake sAraNAphala. prathamasAraNayA zataraMjikA dazazataM pratisAraNayA rasaH / zatasahasramaraM pratiraMjayetyadhika raMjanayApya nusAritaH // 39 // bhAvArtha:-siddha rasa ke Upara sAraNA saMskAra pahile 2 karane para sau guNA adhika zApa.mAn ho jAtA hai / usa sAraNA para punaH pratisAraNa saMskAra karane para hajAra guNA adhika phala hotA hai evaM anusAraNa saMskAra se lAkha guNA adhika phala hotA hai // 39 // maNibhirapyatiraMjitasadrasaH / spRzati bhedati vedhakaraH paraH // tadadhikaM parikarmavidhAnamAzvakhilamatra yathAkramatA bruve // 40 // bhAvArtha:--rasa ke Upara ratnoM kA saMskAra kareM to bhI vaha atyaMta guNaviziSTa ho jAtA hai| usa ke sparzana se ratnAdika phUTate haiN| usa ratnasaMskAra ke vidhAna aba vidhi prakAra zIghra kaheMge / / 4.0 // : stanarasena viSANamurAgraja / parivimartha sukalkavilepanaiH // kaThinavajramapi sphuTati sphuTaM / sphuTavipAkavazAnmaNayo'tha kim // 41 // kA bhAvArtha:--meMDhAsiMgI va kapUkacarI ko stanadugdha ke sAtha mardana kara acche kalkoM kA lepana karanepara kaThina se kaThina vajra bhI phUTatA hai| bAkI anya ratnoM ke viSaya meM to kyA kahanA ? || 41 / / . - rasa saMskAraphala. svedAttIvaraso bhavatyatitaraM samardanAnimalo / syAllohAbalavAnmujIrNatarasarazuddhAtibaddhassadA // garbhadrAvaNayakatAmupagataH saMraMjanAdnakaH / samyaksAraNayA prayogavazato vyApnoti saMkrAmati // 42 // bhAvArtha:---rasa ko svedana saMskAra karane se usa meM tIvratA AtI hai| mardana karane se vaha malarahita hotA hai / dhAtuvoM ke saMskAra se vaha balavAna hotA hai| jIrNa saMskAra se baha zuddha hotA hai / baMdhanaprayoga karane se siddha hotA hai| garbhadrAvaNa saMskAra savaha ekameka hokara mila jAtA hai| raMjana prayoga se vaha bhI rAjata hotA hai| sAraNAprayoga se acchI taraha zarIra meM vyApta hotA hai // 42 // Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u rasarasAyanasidhyadhikAraH / siddharasa mAhAtmya. evaM proktamahASTakarmabhiralaM baddho rasI jIvavakhyAtastatparikarmamuktasamaye zuddhassvayaM siddhavat // jJAtvA jIvasamAnatAmapi rase devopamassarvadA / saMcityopyANimAdibhiH prakaTitairudyadguNaudhairasadA // 43 // bhAvArtha:---isa prakAra pAradarasa ko siddha karane ke ATa mahAsaMskAra kahe gye| ina ke prayoga se vaha rapta siddhoM ke samAna zuddha hotA hai| evaM svayaM vaha rasa jIva ke samAna hI hotA hai arthAt usa meM prabala zakti AtI hai / itanA hI nahIM. use aNimAdi aizvaryo se yukta sAkSAt deva ke sAmana hI samajhanA cAhie / arthAt vaha rasa aneka prakAra se sAtizaya phalayukta hotA hai // 43 // pAradastaMbhana. sAkSIzaravAriNI sahacarI pAThA sakAkAdanI / teSAM paMcarase palAyati sadA prodyadatistaMbhikAH // tAH syukalkakaSAyatailayutasaMsvedessadA pArada- .. stiSThatyagnimukhe sahasradhamanai/to'pi zastrAdibhiH // 44 // .. ..bhAvArtha:-sarahaTIgaNDanI, sarapatA, pIlI kaTasaraiyA, pAThA va kAkAdinI ina ke rasa meM vaha pArada idhara udhara na jAkara acchI taraha staMbhita hotA hai / una ke kalka va kaSAya se yukta tela se saMsvedana prayoga karane para pArada atyaMta tIkSNa agni meM bhI barAbara sthira ho kara ThaharatA hai // 44 // rasa saMkramaNa...... . kAMtA meghaninAdikAzravaNikAtAMbUlasaMkSIriNItyetAH paMcarasasya lohanicayaiH saMkrAmikAssarvadA // tAsAM sadasakalkamizritapayastaissaMpratApAtsvayaM / / saMtaH patradalapalepavazato vyApnoti biMbeSvapi // 45 // bhAvArtha-mothA, palAza, gorakhamuNDI, tAMbUla va dUdhiyA vRkSa ina pAMca vRkSoM ke rasa sadA dhAtu bhedoM ke saMkrAmaka hai| ina ke sAtha kalka milAkara pArA milAveM aura patte meM lepana kara darpaNa meM lagA to mAne Aga vyApta haptA hai / / 45 // Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (682) kalyANakArake pArada prayojana. matsyAkSIgirikArNakA zikhizikhAjaghAruhAthIriNI- ! tyetA nirmukhatAMbhramUtakasamo yogaM prakurvati tAH // ArAmodbhavazItazItalikikApyakA tathA vRshcikaa-| ghetattva drutamabhrakaM rasavarasyAhAramAhArayet // 46 / / bhAvArtha:--- machechI, sapheda kiNihI, zikhI, kalihArI, jaMghAvRkSa, dUdhiyAvakSa ina ke rasake sAtha abhraka va pAreko milAkara upayoga karanA aneka rogomeM hitakara hai| tathA ArAmazItalA va vidhuvA ghAsa ke sAtha abhraka kA prayoga kareM to pArada ko bhI acchI taraha jIrNa kara detA hai // 46 // siddharasamAhAtmya. ityevaM varNamujvalarasaM hemnA ca saMyojitaM / vanhau nizcalatA tamadhikaM sNvaasnaatyaasnaiH|| taM saMmUJchitameva vAmRtamalaM saMbhakSya maMkSvakSayaM / . vIryaM rogavihInatAmatibalaM prApnoti martyaH svayam / / 47 // bhAvArtha:-isa prakAra acchItaraha siddha rasa ko suvarNabhasma ke sAtha saMyojita karane se, AsthApana va anuvAsana ke prayoga se, vanhi meM bhI nizcalatA ko prApta hotA hai| aise samUrchita amRtako bhakSaNa karane se yaha manuSya vihI akSaya zakti va rogahInatA, va zarIradAya Adi ko prApta karatA hai // 47 // baddhaM siddharasa paladvayamalaM saMgRhya lohe zubhe / pAtre nyasya palaM ghRtaM triphalayA siddhasya toyasya ca // datvAti praNidhAya pakvamatimRdragnimayogAddharI- / takyA dve ca niyujya pUjyatamavIryAjyAvazeSIkRtam // 48 // pItvA tadaghRtamuttamaM pratidinaM mo'timattadvipe- / ndrodyIryabalamatApasahitaH sAkSAdbhavettatkSaNAt // tatraikaM palamAhRtaM rasavarasyAtyugrarogApahaM / syAdekaM palamujvalatkanakabaddhaM tasya nasyAnaham // 49 // bhAvArtha:----baMdhana saMskAra se siddha rasako eka pala pramANa lekara eka acche lohe ke pAtra meM DAleM / usa meM eka palapramANa triphalA jalase siddha ghRta ko milaaveN| phira Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rsrsaaynsidhydhikaarH| use mRdu agni ke dvArA pakAkara usa meM do harItakI milAveM / jisa se vaha zuddha ghRta taiyAra hotA hai| - usa ghata ko pratidina pInepara tatkSaNa yaha manuSya madonmatta hAthI ke samAna balavAn va tejoyukta ho jAtA hai / usa ke sAtha eka pala pramANa rasakA sevana kareM to bhayaMkarase bhayaMkara roga bhI dUra hote haiN| usa ghRta ke sAtha eka pala pramANa suvarNabhasma ko milAkara nasya prayoga bhI kara sakate haiM // 48 // 19 // siddhaghRtAmRta. atha ghRtapalameka dve rasasyAdaye dve / / payasi palacatuSkaM pAcitaM kohapAtre // mRdutaratuSavanhI kSIrajIrNAvazeSaM / ghRtamamRtasamAnaM devatAnAM ca pUjyam // 50 // bhAvArtha:--eka palapramANaghRta, do pala pramANa rasa, cAra pala pramANa dUdha ina ko lohe ke pAtrameM DAlakara bhUse kI mRdu agni se pakAveM / jaba vaha dUdha saba ke saba jIrNa hokara kevala vRta hI ghRta rahatA hai vaha amRtake samAna hojAtA hai evaM vaha devatAnA ko bhI pUjya hai // 50 // rasagrahaNa vidhi. vyomavyAtasutIkSNamAkSikasamagrAsaM gRhItvA sphuTaM / vanha nizcalatAM gataM rasavaraM bhUmau nidhAyAdarAt / / tasmAtstokarasaM pragRhaya kanakaM pAdaM pradAyAhRtiM / dIpenAnviha jIrNayediti mayA dIpakriyA vakSyate // 51 // bhAvArtha:-jo rasa siddha ho cukA hai jise agni meM rakhakara usakI nizcalatA se parIkSA kara cuke haiM usa ko AkAza meM vyApta sUkSma makkhiyoM ke jitane pramANa meM lekara jamInapara rakheM, phira usa se thoDAsA rasa lekara usa meM pAva hissA suvarNabharama milAveM, usa ko sevana kreN| jima ke Upara dIpana prayoga karane para vaha gRhItarasa jaldI jIrNa hotA hai / isaliye aba pina prayoga kahA jAtA hai // 51 // dIpanayoga dIpAMstAvadalatakAni paTalAnyAhatya raktojvalAn / vagairgandhakasadviSaistanarasenAmardanailepayet // ... Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 684 ) kalyANakArake tatrAsthApya rasaM gRhItakanakaM badhvA ca sUkSmAMbaro - / tkhaNDaiH puTTAlikAM karaMjatilajairAdIpayeddIpikAm // 52 // bhAvArtha:- sabase pahile dIpoM ke pAtrapara lAkha ke rasa, gaMdhaka varga va viSa varga inako stanadugdha ke sAtha mardana kara lepana karanA cAhiye / phira usa pAtra meM kanaka mizrita rasako rakhakara eka patale kapaDe se use bAMdha kara phira usa dIpa ko kaMjA va tila taila se dIpita karanA cAhiye // 52 // tatra pralepanavidhAvatiraMjakaH syAt / ucchinAmakarasaH kRtakalkako vA // yo'yaM bhavedadhikavedakazaktiyukto / lossahaiva parivartayatIha baddhaH / / 53 // bhAvArtha:- isa prakAra kI pralepanakriyA se vaha rasa atyaMta ujvala hotA hai / aura adhika zakti kA anubhava karAtA hai evaM rasa va kalko meM vaha utkRSTa rahatA hai / itanA hI nahIM siddharasa zarIra ke pratyeka dhAtuvoM kA parivartana karA detA hai // 53 // rasasaMkramaNauSadha. evaM yaddhavizuddhasiddharasarAjasyeha saMkrAmaNaM / vakSye mAkSikakA kavinalikA karNAmale mAhiSaM // strIkSIrakSatajaM narasya vaTapI prakhyAtapArApatI / zrRMgI TaMkaNa cUrNa mizritamadhUcchiSTena saMkrAmati // 54 // bhAvArtha:- isa prakAra vidhi prakAra siddha vizuddha siddha rasarAja kA varNana kiyA gayA hai| aba usa rasarAjakA saMkramaNa kA varNana kareMge arthAt jina auSadhiyoM se usa kA saMkramaNa hotA hai una kA ullekha kareMge / sonAmakhI, kAkabiT, nalI (sugaMdha dravyavizeSa) bhaiMsa kA karNAmala, khIdugdha, pArAvatIvRkSa, meDhA siMgI, TaMkaNa [ suhAgA ] cUrNa inase mizrita bhoma se usa rasarAjakA saMkramaNa hotA hai // 54 // ityevaM dIpikAMtAmavitathanilamadhAnizAstrapravaddhA / vyAkhyAtA satkriyeyaM sakalatanurujAzAMtayaM zAMtacitaiH // ugrAdityairgunIranavarata mahAdAnazIlassuzIlaiH / kRtvA yuktyAtra datvA punarapi ca dhanaM dAtukAmairakAmaiH // 55 // Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasarasAyanasidhyavikAraH / (685) bhAvArtha:-isa prakAra zAMtacitta ko dhAraNa karanevAle, isa graMtha ke nirmANa ke dvArA yuktise dhanakA dAna dekara anavarata dAna pravRtti ke abhilASI apitu tatphala ke niSkAmI mahAdAnazIla, suzIla upAdityAcArya muninAthane yonicikitsAko prAraMbha kara dIpanakriyA paryaMta cikitsAkrama ko pratipAdana kiyA // 55 // aMtima kathana. iti jinavaktranirgatasuzAstramahAbunidheH / sakalapadAthevistRtataraMgakulAkulataH // ubhayabhavArthasAdhanataTadvayabhAsurato / nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam // 56 // bhAvArtha:-jisa meM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paraloka ke lie prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisa ke do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdra mukhase utpanna zAstrasamudrase nikalI huI baMdUke samAna yaha zAstra hai / sAtha meM jagatkA eka mAtra hitasAdhaka hai [ isalie hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 56 !! ityugrAdityAcAryaviracitakalyANakArakottare cikitsAdhikAre rasarasAyanasiddhAdhikAro nAma caturtho'dhyAyaH / AditazcaturvizatitamaH paricchedaH / / ityugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM rasaraMsAyanasiddhAdhikAra nAmaka uttarataMtrAmeM cauthA va Adise cauvIsavAM pariccheda samApta / SIN Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake .. . . .. . atha paMcaviMzatitamaH paricchedaH maMgalAcaraNa. praNipatya jinedramiMdrasanmunizrRMdArakavRMdavaMditam / tanubhRttanutApanodinaH kathayAmyalpavikalpakalpakAn // 1 // bhAvArthaH-muninAtha, gaNadhara, deveMdra AdiyoM ke dvArA pUjya zrI jineMdra ko namaskAra kara prANiyoM ke zarIratApako dUra karanevAle kalpoM ke kucha vikalpoM [ bheda ] ko kaheMge aisI AcArya pratijJA karate haiM // // pratijJA. prathamaM hyabhayAvikalpakaM manujAnAmabhayapradAyakam / vidhivatkathayAmyataH paraM paramodyogarato nRNAmaham // 2 // bhAvArtha:-saba se pahile hama bahuta prayatna pUrvaka harItako kalpa ko zAstrokta vidhipUrvaka kaheMge jo manuSyoMko abhaya pradAna karanevAlA hai // 2 // harItakI prazaMsA. abhayA hyabhayA zubhamadA satatAbhyAsavazAdasAyanam / lavaNairvinihatyathAnilaM ghRtayuktA khalu pittamadbhutam // 3 // bhAvArtha:- abhayA [ haraDA ] sacamuca meM abhayA hI hai, sukha denevAlI hai| satata abhyAsa rakheM to vaha rasoMkI vRddhi ke liye rasAyana ke samAna hI hai / usakA upayoga seMdhAloNa Adi lavaNavarga ke sAtha kareM to vAtakopako nAza karatI hai| ghRta ke sAtha upayoga kareM tIvra pittakopako dUra karatI hai // 3 // harItakI upayoga bheda. kaphamullikhatIha nAgarairgadayuktAkhiladoSaroganut / . sitayA sitayAtyupadravAnabhathA hyAtmavatA niSevinA // 4 // bhAvArtha:- soTa ke sAtha abhayAkA sevana kareM to kaphako dUra karatI hai / kRTa ke sAtha upayoga kareM to saMpUrNa doSoM kA nAza karatI hai| yadi usa kA upayoga zakara ke sAtha kareM to rogagata upadravoM ko dUra karatI hai // 1 // Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpAdhikAraH / (687) ___ harItakyAmalaka bheda. abhayAnalamityadIritaM vimalaM hyAmalakaM phalottamaM / himavAcchaziraM zarIriNAmabhayAtyuSNaguNA tu bhedataH // 5 // . bhAvArtha:-----abhayA agnivarddhaka kahI gaI hai / Amalaka ( AmalA ) phala phaloM meM uttama va nirmala haiN| AmalA hima ke samAna atyaMta zAMta hai / aura abhayA ati uSNa hai / yahI ina dono padArtho kA guNakI apekSA bheda he // 5 // triphalAguNa. abhayeti vibhItako guNairubhayaM vati subhASitaM jinaH / triphaleti yathArthanAmikA phalatIha triphalAn trivargajAn // 6 // bhAvArtha:-abhayAke samAna hI baheDA bhI guNa se yukta hai aisA zrI jinanAtha ne kahA hai / isaliye haraDa baheDA va AmalA ye tInoM triphalA kahalAte haiM aura tridoSa varga se utpanna doSoM ko dUra karate haiM / isaliye inakA triphalA yaha nAma sArthaka hai||6|| triphalA prazaMsA triphalA manujAmRtaM bhuvi triphalA sarvarujApahAriNI / triphalA vayasazca dhAriNI triphalA dehadRDhatvakAriNI // 7 // triphalA triphaleti bhASitA vibudhairadbhutabuddhikAriNI / . malazuddhikRduddhatAgnikRtskhalitAnAM pravayo vahatyalam // 8 // bhAvArtha:-triphalA manuSyoM ko isa bhUloka meM amRtake samAna hai, vaha sarva rogoM ko nAza karanevAlI hai| triphalA manuSyoM ko javAna banAye rakhanevAlI hai aura zarIra meM dRDhatA utpanna karatI hai| triphalA tIna phaloMse yukta hai aisA vidvAnoMne kahA hai / vaha adbhuta buddhi utpanna karatI hai, mala zodhana karatI hai, aura agni dIpana karatI hai| itanA hI nahIM vRddha hokara zakti se skhalitoM ko bhI zakti pradAna karatI hai / / 7 / / 8 // triphalAyasamAkSikamAgAdhikA saviDaMgasubhRgarajazca samam ! triguNaM ca bhavedapi vAluvakaM payasedamRtaM piba kuSThaharam // 9 // bhAvArtha:-triphalA ko yadi lohabhasma, sonAmAkhI, pIpala, vAyaviDaMga, bhaMgarA ke cUrNa ke sAtha upayoga kareM to tIna guNa ko prakaTa karatA hai / aura ina ko hI dUdha ke sAtha utyoga kareM to yaha kuSTha roga ko bhI dUra karane vAlA amRta hai // 9 // Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (688) kalyANakAraka triphalAM piba gavyaghRtena yutAM triphalAM sitayA sAhitAmathavA / triphalAM lalitAtibalAlalitAM triphalAM kathitAM tu zilAjatunA // 10 // bhAvArtha:--triphacA ko govRta ke sAtha pInA cAhiye, triphalA kA zakkara ke sAtha meM pInA cAhiye, athavA triphalA ko atibalA ke sAtha sevana karanA cAhiye aura triphalA ko zilAjIta ke sAtha kaSAya kara pInA cAhiye // 10 // iti yogavikalpayutAM triphalAM satata khalu yAM nipivenmanujaH / sthirabuddhibaleMdriyavIryayutazciramAyuraraM paramaM labhate // 11 // bhAvArtha:-isa prakAra aneka vikalpake yogoM se yukta triphalA rasAyana ko satata pIne se yaha manuSya sthairya, buddhi, bala, iMdriyanairmalya, vIrya AdiyoM se yukta hotA hai aura dIrgha AyuSya ko prApta karatA hai // 11 // zilAjatu yoga. evaM zilAjatu zilodbhavakalkaloha- / kAMtAtinIlaghanamapyatisUkSmacUrNam // kRtvaikamekamihasatriphalAkaSAyaiH / saMbhAvitaM tanubhRtAM sakalAbhayaghnam // 12 // .. bhAvArtha:-isI prakAra zilAjIta, pattharakA phUla, inakA kalka, lohabhasma, nAgaramothA, atinIla, baDI ilAyacI, inako alaga 2 acchItaraha cUrNa kara pratyeka ko triphalA kaSAyasa bhAvanA deveM / phira usakA sevana kareM to sarva prakAra ke rogoM ko vaha nAza karatA hai // 12 // zilodbhava kalpa. atha zilodbhavamapyatiyatnataH khadirasArayuta paripAcitam / triphalayA ca vipakkamidaM piban harati kuSThagaNAnatiniSThurAn // 13 // bhAvArtha:-patthara ke phUla ko khadirasAra ke sAtha acchItaraha bahuta yatnapUrvaka pakAve, phira use triphalA ke sAtha pakAyeM / usa ko sevana karane se bhayaMkara se bhayaMkara kuSTha roga bhI dUra hote haiM // 13 // zilAjatukalpa. yadi zilAnatunApi zilodakaM piba sadaiva zilodbhavavalkalaiH / api ca nivAneva sukSakainikhilakuSThavinAza karaM param / / 14 // Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'klpaadhikaarH| . . . bhAvArtha:-patthara ke phUla ke kalka, niMba va kuniMba kI chAla ke sAtha va'zilAjIta ke sAtha zilAjala ko pAveM to sarva prakAra ke kuSTha naSTa hote haiM... 1.4. // zayanAzaka klp| api zilodbhavavalkalakalkakakathitagavyapayaHparimizritaH / magadhajAnvitasatsitayAnvitaH kSayagadaH ksspytkssnnmaatrtH|| 15 // bhAvArtha:--patthara ke phUla va zilAvalka ke kalka ke sAtha kathita gaudugdha ke sAtha pIpala va zakkara ko milAkara sevana karane se atizIghra' kSayaroga dUra hotA hai // 15 // balavardhaka pAyasa. api zilotthamuvalkalacUAmAzratapayaH paripAcitapAyasam / , satatameva miSavya sudubailo'pyatibalo bhavati pratimAsataH // 16 // / bhAvArtha:--zilAbalkake cUrNa ke sAtha dUdha kA mizraNa kara usa se pakAye hue khIrakA satata sevana kareM to eka mahine meM atyaMta dubala bhI a ta balavAna hotA zilAvalkaloMjanakalpa api zilAmalavalkalacUrNasaMyutamalaktakasatpaTala sphuTam / ghRtavareNa kRtAMjanamaMjasA kuruta etadanidhazA dRzA // 17 // bhAvArtha:-zuddha zilAvalkalake cUrNa ke sAtha. lAkha ke paTala ko milAkara ghI ke sAtha aMjana taiyAra kareM to vaha aMjana sadA AMkhoMke liye. upayogI hai // 17 // ___ kRzakara va vardhanakalpa. iha zilodbhavavalkalamaMbunA piva phalanikamacimizritam / kRzakaraM paramaM pratipAditaM dhRtasitApayasI parihaNama 18 // bhAvArtha:--zilAvalkala ke kAya ke sAtha phaiilA carNa ko milAkara pIyeM to kRzakara hai| vahIM dhRta, zakkara va dUdha ke sAtha sevana kara / rasoM kI varddhaka hai // 18 // upalavalkalakalkaniSevaNAdAkhila gagaNaH pralaya vrajet / triphalayA saha zarkarayA ghRtairmagadhajAnvitacAruviDaMgaH // 19 // bhAvArtha:-zilA kI chAla ke kalka ko triphalA, zakkara, vata, pIpala va vAya biDaMga ke sAtha sevana kareM to saI roga ko vaha nAza karatA hai // 19 // 87 Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (690 ) 'kalyANakAra zilAjatu kalpa. iti palavalkalakalka saMvihitakalpamanalpamudAhRtam / viditacAruzilAjatukalpamapyadhikamalpavikalpayutaM bruve // 20 // mier: abhItaka zilAvalkala [ chAlA ] ke kalka ko vistAra ke sAtha pratipAdana kiyA / aba zilAjIta ke kalpako adhika prakAra kA honepara bhI alpavikalpoM ke sAtha kareMge // 20 // zilAjIta kI utpatti. : atha vakSyAmyadvijAtapravarajatuvidhiH saMbhavAdisvabhAva- / riha zailA grISmakAle jaladanalasama kI zu saMta pradehAH // nijamaistugakuTeH kaThinatarasamuddhi asama gaNDaiH / madadhArAmutsRjati trijagadatizayaM sajjate mAjyavIryam // 21 // bhAvArtha:-- aba zilAjIta ke kalpa ko usa kI utpatti svabhAva AdikoM ke kathana ke sAtha 2 pratipAdana kareMge / praSma Rtu meM atyaMta prakAzamAna [ tejayukta ] ani ke samAna rahanevAle sUryakiraNoM se parvata atyaMta tapta hokara ve apane zirarUpI UMcI 2 coTI ke atyaMta kaThina va phaTe hue AjU bAjU ke pradezarUpI gaMDasthala se [ kapola ] yukta parvata ke zikhara meM rahanevAle kaThina pattharoM se, madonmattahAthI ke jisa prakAra madajala bahatA hai usI prakAra lAkha ke rasa ke samAna lAla rasa "cuMbate haiM / yahI rasa, tIna loka meM atizayakAraka va utkRSTa vIryavAlA zilAjIta kaI chAtA hai / athavA yahI tIna lokako atizaya bala va vIryaza lI banAtA hai // 21 // zilAjatuyoga. sIsAstAmrapatra ra rajata satkAMcanAnAM ca yoniM / niyatAsaMkhyA krameNottaramadhikataraM sevyametadyathAvat // triphalAMbukSIrasarpirasahitAmiha mahAzleSmapittAnilotthaiH / giriniryAso raseMdraH kanakakuda khilavyAdhihRdveSajaM ca // 22 // bhAvArtha:- rAMgA, sIsa, loha, tAmra, cAMdI, sonA, ye chaha dhAtu zilAjIta ke yoni hai / ina niyata uttarotara dhAtuoMse utpanna zilAjatu eka se eka adhika guNavAA 1 parvatasya pattharo meM rAMgA Adi dhAtuoM kA kucha na kucha aMza avazya rahatA hai / jaba patthara tapa jAtA hai to ye dhAtu pighala kara zilAjIta ke rUpa meM hote haiM / isaliye ina dhAtuoM ko zilAjItakone ke nAma se kahA hai / Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ klpaadhikaarH| hai| aise zilAjIta ko yathAvidhi sevana karanA cAhiye / zilAjIta triphalA kA kAr3hA, dUdha, ghI ina ke sAtha milA kara, mahAn kapha, pina, vAtajanya vikAra meM sevana kreN| sarva rasoM meM zreSTha yaha zilAjIta kanaka ( sone se yukta) sahita hai aura sampUrNa vyAdhiyoM ko nAza karanevAlA zreSTha auSadha hai // 22 // kRSNa zilAjatukalpa. USApyeSA vizeSA jatuvAdibhavatpaMcavarNA savarNA / vyApAra paardiiyopmrsvrssttrsrvlohaanussii|| tAmUSAM TaGkaguMjAghRtagulamadhusamarditaM zRddhamAva- / AvedAdatyanUnaM janayati kanakaM tarakSaNAdeva sAkSAt // 23 // bhAvArtha:-kRSNa [ kAlA | zilAjIta nAmaka zilAjati kA eka bheda hai, use uSA kahate haiM, vaha lAkha ke samAna drava va camakIlA rahatA hai| usa meM paMcavarNa spaSTa dikhate haiM / use pArada karma meM upayoga karate haiM / yaha chaha dhAtuvoMko drava karane vAlA hai| isa prakAra ke kAle zilAjIta ke sAtha TaMkaNakSAra, guMjA, ghRta, madhu aura guDa ko maMtrita kara evaM marditakara agni meM rakhakara phUMkane se kucha samaya meM hI usa se suvarNa nikalatA hai // 23 // vAbhyeSAkalpa. vAmyeSAmaviSAM vicArya viSavida saMbhakSikA patibhiH / saMbhakSyAkSayatA bajedillalitAM kSArAjyasazarkarAm // bhuktvAtrApyazana ghRtena payasA shaakaamlpvaadisN-| vA nirjitazatrururjitaguNo vIryAdhikassyAnnaraH // 24 // bhAvArtha:----viSa ko jAnanevAlA vaidya pakSiyoM ke dvArA khoye hue, niviSa aisA vamyeSA [ kavacabIja vA tAlamakhAnA ] ko vicAra pUrvaka ( saviSa hai yA nirviSa? ) prahaNa kara dUdha ghI, zakkara ke sAtha milA kara sevana karAve / isa ke sevana kAla meM dhI dUdha ke sAtha bhAta khAneko deve aura zAka amla, patrAzAka Adi khAne ko na deM kyoM ki ye varjita hai / isa vidhi se use sevana karanese manuSya akSayatva ko prApta hotA hai arthAt jaba taka AyuSya hai taba taka usa kA zarIra javAna jaisA hRSTa puSTa banA rahatA hai| usake 1 isa se ya: jAnA jAtA hai ki vaha saviSa yA nirviSa hai ! kyoM ki saviSako pakriyAM nahIM khAtI haiN| Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (692) kalyANakArake .F. zarIra meM itanI zakti utpanna hotI hai jisase vaha saba zatruoMko jIta sakatA hai / usI prakAra usa meM uttamottama guNa aura vIrya utpanna hote haiM / / 24 // pASANabheda kalpa. nAnAvRkSaphalopamAkRtiyutAH pASANabhedAssvayaM / jJAtvA tAnapi tatphalIbubahuzaH pakvAn sucUrNIkRtAna / / kRtI zrIraghRtabhujAtasahilAn jINe payassarpiSA / bhuktvAnna varazAlija nijaguNairmayo'maramsyAdaram // 25 // bhAvArtha:-- aneka vakSoM ke phaloM ke AkAra meM rahane vAle pASANa bhedoM ko (pakhAna bhedaH) acchI taraha jAnakara unako unhI ke phaloM ke bavAtha se kaI bAra pakAkara acchItaraha cUrNa kareM aura use dUdha ghI zakkara yA guDa ke sAtha khAve usa ke jINe hone para dUdha ghRta,ke.sAtha. uttama cAvala ke bhAta ko khAveM / isa ke sevana se manuSya apane guNa va zarIra se sAkSAt deva ke samAna bana jAtA hai // 25 // bhallAtapASANa kalpa. prkhyaatosmkolipaakngraadvytimaatraaye| pUrvasyAM dizi kRSNamekamadhika bhallAtapASANakam / tatpASANanijAbhidhAnavihitagrAmopi tatpArvata- / sadhAnyairavagamya sarvamamalaM pASANacUrNa haret // 26 // taccUhikamADhakaM ghRtavaraM bhallAtatailADhakaM / '. zuddhaM cApi guDATaka bahumlamsaMsiddhabhallAtakA- // nikAyazca caturbhirADhakamitaH paMka tathA droNama-1 pyatacchuddhatanurvimuddhacastissiddhAlaye pUjayet // 27 // 'droNa tadvasmaSajaM pratidina mAtrAM viditvA kramAta lIddhA bheSajajIrNatAmapi tathA proktoruveimasthitaH // zAlInAM pravaraudana ghRtapayomizraM samaznannaraH / nAnAbhyaMgavilepanAdikRta saMskAra bhavetsarvadA // 28 // bhAvArtha:--prakhya ta kolipAka nagara se tIna ke sa pUrva dizA meM eka bhallAtakapASANa nAmaka eka viziSTa kAlA pAyANa (patthara ] maujUda hai| usI ke Asa pAsa bhallAtapASaNa nAmaka grAma bhI hai| ina bAtoM se va anya cinhoM se use pahicAna kara S : .. . . 7 Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ klpaadhikaar| nirmala pASANa cUrNa ko ekatrita kreN| ATaMka pramANa vaha bhallAta pASANa cUrNa, ADhaka pramANa uttama goghRta, ADhaka pramANa bhallAtaka [ milAvA ] taila, aura ADhaka, pramANa zuddha guDa ina ko cAra Ar3haka vidhi prakAra taiyAra kiye hue bhallAtaka bhUla ke kaSAya se yathAvidhi siddha kareM arthAt avaleha banAye / isa prakAra sAdhita : eka droNa isa pramANa auSadhiko zuddha zarIra va zuddha saMyamabAlA siddha maMdira meM pUjA kreN| isa droNa pramANa uttama auSadhi ko pratinitya kramase kucha niyata pramANa meM cATanA cAhiye / aura auSadhike jIrNa honepara pUrvokta prakAra ke yogya makAna meM rahate hue ghRta va dUdha se mizrita zAlyannakA bhojana karanA cAhiye evaM hamezA snAna abhyaMga ( mAliza ) lepana Adi se zarIra kA saMskAra bhI karate rahanA cAhiye / yaha dhyAna rahe ki snAna, abhyaMga lepana Adi saMskAra jisake Upara kiye gaye hoM use hI isa kalpakA sevana karAnA cAhiye // . 2.6 // 27 // 28 // . bhallAtapASANakalpa ke vizeSa guNa tadroNaM kathitauSadhaM sucaritazzuddhAtmadehasvayaM / lIlA gUDhanivAtavezmAni mukhaM zayyAtale saMvasan // nityaM satyatamavataH pratidinaM jaineNdrmNtraakssro| ..... dIrghAyubalavAna jayatyatitarAM rogeMdravaMdaM naraH // 29 // bhAvArthaH- sadAcArI, zuddhAtmA ( kaSAyarahita ) va zuddha zarIravAlA [ vamanAdi paMcakarmoMse zuddha ] gupta va vAtarahita makAna meM sukhazayyA para pratinitya satya, brahmacaryAdi vrata pUrvaka, jineMdra deva ke maMtroMko uccAraNa karate rahate hue uparokta auSadhi ko eka droNa pramANa sevana kareM to vaha dIrghAyu va. balavAna hotA hai evaM . vaha bar3e se bar3e 2 rogarAjoM ko bhI jItatA hai / / 29 // .. .. dvitIyabhallAtapASANakalpa. bhallAtopalacUrNamapyabhihitaM gokSIrapiSTaM puttaiH| . dagdhaM gomayavanhinA tribhiriha pAkchuddhitaH sarvadA // kSIrAjyabhuvikAramizritamalaM pItvAtra sadbheSajai- // orNa cArurasAyanAhatiyutaH sAkSAdbhavedevavat // 30 // 1 cAra sera kA eka ADhaka, causaTha tole kI eka sera; cAra ADhaka kA eka droNa... : 2 pAva hissA pAnI rahe usa prakAra siddha kaSAya, yaha bhI adhikAthakA artha ho sakatA hai| Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake bhAvArthaH-bhallAta pASANa cUrNa ko gAya ke dUdha ke sAtha ghoTakara kaMDoM kI agni se tIna puTa denA caahiye| phira vamana virecana Adi se jisa kA zarIra zuda huA hai aisA manuSya usa puTita cUrNa ko dUdha ghI ikSurikAra ( mizrI yA zakara ) va anya uttama auSadha milAkara pIve yA sevana kare usa ke jIrNa honepara rasAyana guNayukta bhojana (dUdha bhAta ) kare to vaha sAkSAt deva ke samAna bana jAtA hai // 30 // . kharparIkalpa. proktaM yadviSayaM phalatrayayuta prkhyaatstvprii-| pAnIyaM prapiban vipakvamasakRcchuddhAtmadehaH purA / / SaNmAsAdatidurbalo'pi balavAn sthUlastathA madhyamaH / syAdannaM varazAlija ghRtapayomizraM sadApyAharet // 31 // bhAvArtha:-prathama manuSya, vamanAdika se va kaSAya Adi ke nigraha se apane zarIra va AtmA ko zuddhi kara ke pazcAt vaha pUrvokta triphalA rasAyana ke sAtha zreSTha khaparI [ upadhAtuvizeSa ko pAnI ke sAtha pakAkara usa pAnI ( kvAtha ) ko kaI bAra barAbara chaha mahIne taka pIve to atyaMta durbala manuSya bhI balavAn ho jAtA hai aura atyaMta sthUla ( moTA ) bhI madhyama [ jitanA cAhiye utanA ] hotA hai / isake sevana kAla meM, ghI dUdha ke sAtha uttama cAvala ke bhAta ko sadA khAnA cAhiye // 31 // khaparIkalpa ke vizeSaguNa. abdaM tadvihitakramAdanudinaM pItvA tu tenaiva sa-1 . . snAtaMH snigdhasanurvidhAnavihitAvAso yathoktAhatiH // matyadrassurasannibhI balayutassAkSAdanaMgIpamo / jIvedvarSasahasrabaMdhurataro bhUtvAtigaH sarvadA // 32 // bhAvArtha:-uparyukta kharpaNa kalpa ko eka varSa paryaMta pUrvokta krama se pratinitya sevana kare evaM usa ke sevana kAlameM usI ke jala se snAna kare, zarIra ko cikanA kare [taila mAliza karate rahe pUrvokta prakAra ke makAna meM nivAsa kare evaM AhAra [ghI dUdha se yukta bhAta ] kA sevana kare to vaha manuSya cakravartI va deva ke samAna balavAn, va kAma deva ke samAna, saba ko atikramaNa karane vAlA, atyaMta manohara taruNarUpa ke dhArI hokara hajAra varSa taka jItA hai // 32 // Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ klpdhikaarH| vajrakalpa. bajrANyapyatha vajralohamakhilaM vajroruvaMdhIphalaM / prodyadvajakapAlamapyatitaraM vajAkhyapASANakam // yadyallabdhamataH pragRhya vidhinA dagdhvA tu bhastrAgninA / samyakpATalavIravRkSakRtasadbhasmAmbhasi prakSipet // 33 // tAnyatyuSNakulatthapakasalile saptAbhiSekAnkramAta / kRtvaivaM punarAdhika pasi ca prakSipya yatnAbudhaH // cUrNIkRtya sitAjyamizramamalaM jJAtvAtra mAtrAM svayaM / lIdvAhAranivAsavitsa jayati prakhyAtarogAmaraH // 34 // bhAvArtha-vajra aneka prakArake hote haiM / vajra, loha, vajrabaMdha phala, vajrakapAla, aura vajrapASANa isa prakAra ke vajrabhedo meM se jo 2 prApta ho sakeM saMgraha kara, vidhipUrvaka jhoMkanI kI teja Aga se jalAve / jaba vaha lAla ho jAye to use pATala va arjuna vRkSa kI lakar3I ke bhasma ke pAnI meM DAle arthAt bujhaayeN| bAda meM kulathI ke atyuSNa kvAthase sAta vAra dhoyeM / puna bahuta yatnapUrvaka dUdha meM use ddaaleN| bAda meM usa cUrNa ko ghI va zakkara ke sAtha milAkara, yogya mAtrA meM cATe aura isa ke sevana kAla meM pUrvokta prakAra ke a.ha.ra( dUdha ghI ke sAtha cAvala ke bhAta )kA sevana | makAna meM nivAsa kareM / isa se manuSya prasiddha 2 rogoM ko jItatA hai // 33 // 34 // vajrakalpa kA vizeSaguNa. SaNmAsAnupayujya bajramayasadbheSajyapAjyAnvitaM / jIrNesminvarabhaiSajaitapayomizrAnnamapyAhRtam / / jIvedvarSasahasramaMbaracaraiH bhUtvAtigarvaH sadA / modyauvanadarpadarpitabala: sadanakAyo naraH // 35 // bhAvArtha:--uparyukta vajaya auSadhiyoM se yukta baja rasAyanako ghI milAkara chaha mahIneparyaMta barAbara sevana kare aura pratinitya usake jIrNa honepara va anya uttama auSadhiyoM 1 yaha kriyA sAtavAra kareM / 2 Aga se jalAkara dUdha meM vujhAva / yaha bhI sAtavAra kare / 3 yadyapi " abhiSeka' kA artha dhonA yA jaru dhArA DAlanA hai| isaliye TIkA meM bhI yahI likhA hai / lekina yaha prakaraNa zuddhi kA hone ke kAraNa dhone kI apekSA, garama kara ke bujhAnA yaha artha karanA acchA hai| use kvAtha meM DubAne se, dhone jaisA ho jAtA hai| ata: bulAne kA artha bhI asmioka zamdase nikala sakatA hai| Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kalyANakArake ke sAtha ghRtadugdha mizrita annakA bhojana kareM to vaha manuSya vajrake samAna majabUta zarIrako dhAraNa karatA hai evaM yauvana ke mada se yukta bala ko dhAraNa karake vidyAdharoM ke sAtha bhI garva karate hue hajAroM varSa jItA hai // 35 // mRttikAkalpa. yA caivaM bhuvi mRttikA pratidinaM saMbhakSyate pakSibhistAM kSIreNa ghRtena cakSurasasaMyuktena saMbhakSayet // akSuNNaM balamapyavAryamadhikaM vIrya ca nIrogatAM / ...vAMchabhabdasahasramAyuenavadyAtmIyaveSI naraH // 34 // bhAvArtha:-jisa maTTI ko loka meM pratidina pakSiyAM khAtI haiM ( usa ko saMgraha kara ) ghRta, dUdha ikSurasa ke sAtha milAkara, use nirdoSaveSa ko dhAraNa karate hue manuSya khAvaM to vaha kabhI kisI ke dvArA nAza nahIM honevAle bala, apratihatavIrya aura Arogya ko prApta ka tA hai / aura hajAroM varSa kI Ayu ko bhI prApta karatA hai // 36 // gozraMgyAdi kalpa. gozraMgIgirizrRMgajAmapi gRhItvAzoSya saMcUrNitA / gavyakSIraghRtairvipAcya guDasamizraH prabhakSya kramAt // pazcAta kSIraghRtAzano'kSayabalaM prApnoti mayassvayaM / niryo'pyativIryamUrjitaguNaH sAkSAdbhavenizcayaH / / 37 // bhAvArtha:--- gozramI [ bavUra ] va miri zrRMgajA ( zilAjIta ) ko lekara acchI taraha sukhAkara cUrNa kreN| phira usa cUrNa ko gokSIra govRta va gur3a milAkara yathAvidhi pakAve arthAt avaleha taiyAra kareM / phira use krama khaaveN| bAda meM dUdha va ghRta se yukta anna kA bhojana kreN| isa se manuSya akSaya bala ko prApta karatA hai / vIryarahita honepara bhI atyaMta vIrya ko prApta karatA hai| evaM nizcaya hI uttamottama guNoM se yukta . hotA hai / / 37 // eraMDAdikalpa. eraNDAmRta hastikANavilasadvIrAMghripaiH pAcita / bhakSyAn proktavidhAnataH pratidinaM saMbhakSya maMkSvakSayaM // vArya prAjyabalaM vilAsavilasat sadyauvanaM prApya tat / / pazAdAyuravAyati trizanamabdAnAM niruddhAmayaH // 38 // Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpAdhikAraH / ( 197 ) bhAvArtha :-- eraMDa kI jaDa, giloya, gajakarNI, bhilAvA, inake dvArA sAdhita bhakSyoM ( pAka avaleha Adi ) ko pUrvokta vidhAna se pratidina bhakSaNa kare to zIghra hI akSaya vIrya, viziSTazakti, manohara yauvana ko prAptakara sampUrNa rogoM se rahita hokara tIna sau varSa kI Ayu ko bhI prApta karatA hai // 38 // nAgyAdikalpa. bhAvArtha:- nAgI ( baMdhyAkarkoTaka ) kharakarNikA [ tAlamakhAnA ] kUDA cirAyatA, mahAnimtra [ vakAyana ] ina ko ina ke jaDa ke sAtha cUrNa ghara ke ghRta ke sAtha milAkara cATane se aneka upadravoM se yukta baDe 2 roga, ugraviSoM ko bhI jItakara adbhuta yauvana sahita hajAra varSa jItA hai // 39 // nAgI satvarakarNikA kuTajabhUnimborunimbAsamU / laM saMcUrNya ghRtena mizritamidaM lIDA sadA nirmalaH // rogeMdrAnakhilAnupadravayutAn jitvA viSANyapyaze- | SANyatyadbhutayauvanasthitavayo jIvetsahasraM naraH // 39 // 88 bhAvArtha :-- yahAMse Age, kSAra, triphalA, citrakagaNa, sapheda asagaMdha, giloya, punarnavA Adi viziSTa va zreSTha auSadhi jo ki bhayaMkara rogoM ko nAza karane meM samartha haiM, asadRza haiM, jina ke phala bhI pratyakSa dekhe gaye haiM una ke dvArA kahe gaye zreSTha kriyAvizeSoM ko arthAt ina auSadhiyoM ke kalpoM ko pratipAdana kareMge // 40 // kSArakalpavidhAna kSArakalpa. atraivAta satkriyAca vidhinA samyagvidhAsye manAk 1 kSAraiH sattriphalAsucitrakagaNaiH zvetAzvagaMdhAmRtA - // varSAbhUH pramukhervizeSavihitaissa dveSajairbhASitaM / prodyavyAdhivinAzanairasadRzairdRSTaissasamyakphalaiH // 40 // kSArairithura ke kSutAlitila jApAmArganirguDikA / raMbhAmbujacitracitrakaviLakhyAto rumRSTodbhavaiH // 1 svarakarNikA iti pAThAtaraM Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake pabhasmacaturguNAMbhAsi tataH pAdAvazeSIkRtaiH / tatpAdAmala sadguDaiH paripacennAtidravaM phANitam // 41 // tasminsatrikaTutrijAtakaghanAn saMcUrNya paadaaNshto| datvA mizritametaduktakRta saMskAre ghaTe sthApitaM // saddhAnye kalazaM nidhAya pihitaM mAsodhdRtaM taM naraH / saMbhakSyAkSayarogavallabhagaNAn jitvA ciraM jIvati // 42 // bhAvArtha:-sAlamakhAnA, Ikha, mUsalI, tilajA (tilavAsinI zAlI-tila jisake aMdara rahatA hai vaha dhAna )cirAcirA, samhAlU, lA, Aka, kamala, eraMDavRkSa, cItA tila, ina prasiddha auSadhiyoM ko jalAkara bhasma karake use ( bharama se.) caugunA pAnImeM gholakara chAneM / phira usa kSAra jala ko maMdAgnise pakAkara jaba cauthAI pAnI zeSa rahe to usa meM [ usa pAnI se ) cauthAI guDa milAye / phira itanI derataka pakAye ki vaha phoNita ke samAna na adhika gAr3hA ho aura na patalA ho| pazcAt usa meM soMTha, miraca, pIpala, dAlacInI, ilAyacI, tejapAta, nAgaramothA, inako samabhAga lekara sUkSmacUrNa karake caturthAMza pramANa meM milAve / isa prakAra siddha auSadhi ko pUrvoktakamase saMskRta ghaDe meM bharakara, mukha ko baMda kara dhAnyarAzi meM gADha deN| eka mahIne ke bAda use nikAlakara vidhiprakAra sevana kare to asAdhya baDe 2 rogoM ko bhI jItakara cirakAla taka jItA hai // 41 // 42 // .. citrakakalpa. ' zuddhaM citrakamUlamuktavidhinA niSkAthya tasminkaSA- / ye dagdhvA sahasA kSipedamalinA saccharkarA zaMkhanA-11 . bhIrapyAzu vigAlya phANitayutaM zItIkRtaM srvg-| ndhadravyairapi mizrita suvihitaM samyagghaTe saMskRte // 43 // taddhAnya nihitaM samudatamato mAsAtsugaMdhaM suruu-| paM susvAdu samastaroganivapradhvaMsisaukhyAspadaM // evaM citrakasadrasAyanavaraM pItvA narassaMtataM / yakSmANa kSapayedanUnabalamatyAsa sarvAngadAn // 44 // 1 ikSoH rasastu yaH pakkaH kiMcidagADho vhudryH| sa evekSuvikAreSu khyAtaH phANitasaMzayA // Inkha kA rasa ko itanA pakAve ki vaha thoDA gADhA ho jyAdA patalA hai| ise phANita kahate haiN| Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ klpaadhikaarH| AAMANA...morwAN bhAvArtha:-zuddha kiye hue citraka ke mUla ko kAtha vidhi se pakAkara kADhA tayAra kara ke usa meM zIghra hI nirmala zreSTha zarkarA va zaMkhanAbhi ko jalAkara DAle aura zIghra hI use chAnakarake usa meM phANita milAve / vaha ThaMDA hojAne para sampUrNa gaMdha dravyoM ke kalka milAkara, use saMskRta vaDe meM bharakara dhAnyarAzi meM gAMDhade / aura eka mahIne ke bAda nikAla de / isa prakAra siddha sugaMdha, surUpa, suruci, sarvaroga samUha ko nAza karanevAle, va saukhyadAyaka isa citrAka rasAyana ko vidhiprakAra hamezA sevana kare to viziSTa balazAlI rAjayakSmA [ kSaya ] bhayaMkara bavAsIra evaM sampUrNa roga bhI nAza ho jAte haiM // 43 // 44 // triphalAdikapa. evaM striphlaasucitrkgnnaayuktorusdbhessjaa-| nyuktAnyuktakaSAyapAkavidhinA kRtvA niSevyAturaH // jIvedvarSazatatrayaM nikhilarogaikapramAthI svayaM / . nirvIryo'pyativIryadhairyasahitaH sAkSAdanaMgopamaH // 45 // bhAvArthaH- isI prakAra pUrvokta ( 40 veM zloka meM kahe gaye ) triphalA citrakagaNokta Adi auSadhiyoM ko ukta kaSAyapAka vidhAna se pakAkara [ phANita yA zakkara, gaMdhadravya Adi milAkara citrAka kalpa ke samAna siddha kara ke ] rogI sevana kare to vaha manuSya tIna sau varSa paryaMta saMpUrNa rogoM se rahita hokara balAna honepara bhI ayaMta balazAlI hote hue, atyaMta dhairyazaHlI va kAmadeva ke samAna suMdara rUpa ko dhAraNa kara sukhase jItA hai // 45 // - kalpa kA upasaMhAra. ityevaM vividhavikalpakalpayogaM zAstroktakramavidhinA niSevya martyaH / prApnoti prakaTabalaM pratApamAyurya cApratihatatAM nirAmayatvam / / 46 // bhAvArtha:-isa prakAra aneka bhedoM se vibhakta kalpo ke yogoMko zAstrokta vidhi se sevana kare to vaha manuSya viziSTabala, teja, Ayu, vIrya, ajeyatva va nirogatA ko prApta karatA hai // 46 // pratyakSaprakaTaphalaprasiddhayogAn siddhAMtoSTatanijabuddhibhiH praNItAn / : ... budhyaivaM vidhivadiha prayujya yamAhuyAkhilaripavo bhavaMti mAH // 47 // 1 citraka ke jaDa ko cUne ke pAnI meM DAlakara rakhane se zuddha ho jAtA hai / Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (700) kalyANakArake bhAvArtha:-jina ke phala pratyakSa meM prakaTa haiM arthAt anubhUta haiM, jo duniyA meM bhI prasiddhi ko prApta hue haiM, aura siddhAMta ke pAragAmI AcAryoM dvArA pratipAdita haiM aise pUrvokta auSadhayogoM ko jAnakara vidhi va yatnapUrvaka jo manuSya upayoga (sevana ) karate haiM ve sampUrNa vairiyoM ko durjeya hote haiM arthAt viziSTa balazAlI hone se unhe koI bhI vairI jIta nahIM sakate // 47 // iti taddhitaM rasarasAyanaka paramauSadhAnyalaM / zAstravihitavidhinAtra narAssamupetya nityamukhino bhavaMti te // . atha coktayuktavidhinAtra sadasadvastuvaidinA satyamiti / kimuta saMkathanIyamazeSamasti satataM niSevyatAm // 48 // bhAvArtha:-uparyukta, manuSyoM ko hitakAraka rasa, rasAyana va viziSTa auSadhiyoM ko pratinitya zAstrokta vidhi se sevana kare to manuSya nitya sukhI ho jAte haiM / ( ina auSadhiyoMke guNoMkI pramANatA ke liye ) pUrvokta kathana. saba satya hI hai asatya nahIM hai yaha kahane kI kyA AvazyakatA hai ? asalI va nakalI vastuoMko jAnane vAle buddhimAn manuSya ina saba rasAyana AdikoM ko pUrvoktavidhi ke anusAra hamezA ( vicArapUrvaka ) sevana kareM aura dekheM ki ve kaise prabhAva karate hai ? tAtparya yaha hai ki pUrvokta yogoM ke bAre meM yaha guNa karatA hai ki nahIM aisI zaMkA karane kI jarUrata nahIM hai| niHzaMka hokara sevana kare / guNa avazya dikhegA // 48 // nagarI yathA ngrmaatmprikrsmstsaadhnaiH| . . rakSati ca ripubhayAranUnAM tanumuktabheSajagaNaistathAmayAt // idamauSadhAcaraNamatra sukRtIjanayogyamanyathA / dharmasukhanilayadehagaNaH pralayaM prayAti bahudoSadUSitaH // 49 // bhAvArtha:-jisa prakAra nagara ke adhipati [ rAjA ] apanI senA zastra aba Adi samasta sAdhanoM se nagara ko zatruoM ke bhayase rakSA karatA hai usI prakAra zarIra ke svAmI [ manuSya ] auSadha samUha rUpI sAdhanoM dvArA rogarUpI zatruoM ke bhayase zarIra kI rakSA kare / yadi vaha puNyAtmA manuSyoM ke yogya ra hAMpara [ isa saMhitA meM ] kahe hue auSadha va AcaraNa kA segna na karake anyathA pravRtti kare to dharma va sukha ke liye AzrayabhUta yaha zarIra atyaMta kupita doSoM se dUSita hokara naSTa ho jAyagA // 49 // Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ klpaadhikaarH| (701) ityevaM vividhauSadhAnyalaM / satvamato manujA niSevya sN-|| prApnuvaMti sphuTameva sarvathA- / mutrikaM catuSkasatphalodayam // 50 // bhAvArtha:-isa prakAra pUrva pratipAdita nAnA prakAra ke auSadhiyoM ko buddhimAna bhanuSya yathAvidhi sevana kara isa bhava meM tIna puruSArtho ko to pAte hI haiM, lekina para bhava meM bhI dharma artha, kAma mokSa ko nizcaya se prApta karate haiM ! tAtparya yaha hai auSadhi ke sevana se zarIra Arogya yukta va dRDha ho jAtA hai| usa svastha zarIra ko pAkara vaha yadi acchI taraha dharma sevana kareM to avazya hI parabhava meM puruSArtha mileMge anyathA nahIM // 50 // gaMthakartA kI prazasti. zrIviSNurAjaparamezvaramaulimAlA- / saMlAlitAMghriyugalaH sakalAgamajJaH // AlApanIyaguNasonnata sanmunIdraH / . zrInaMdinaMditagururgururUrjito'ham // 51 / / bhAvArtha:--mahArAjA zrI viSNurAjA ke mukuTa kI mAlA se jina ke caraNa yugala suzobhita haiM arthAt jina ke caraNa kamala meM viSNurAja namaskAra karatA hai, jo sampUrNa Agama ke jJAtA haiM, prazaMsanIya guNoM ke dhArI yazasvI zreSTha muniyoM ke svAmI haiM arthAt AcArya haiM aise zrInaMdi nAma se prasiddha jo mahAmuni hue haiM ve mere [ ugrAdityAcArya ke ] parama guru haiM / una hI se merA uddhAra huA hai // 51 // tasyAjJayA vividhabheSajadAnasidhyai / sadvaidyavatsalatapaH paripUraNArtham // zAstraM kRtaM jinamatodRtametadudyat / kalyANakArakamiti prathitaM dharAyAm // 52 // bhAvArthaH-unakI [ guru kI ] AjJAse nAnA prakAra ke auSadha dAna kI siddhi ke liye evaM sajjana vaidyoM ke sAtha vAtsalya pradarzanarUpI tapa kI pUrti ke liye jina mata se uddhRta aura loka meM kalyANakAraka ke nAma se prasiddha isa zAstra ko maiMne bnaayaa||52|| ityetaduttaramanuttaramuttamajJaiH vistIrNavastuyutamastasamastadoSaM / mAgbhASitaM jinavarairadhunA munIMdrogrAdityapaNDitamahAgurubhiH praNItam // 53 // Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 702 ) kalyANakArake bhAvArtha:- isa prakAra pratipAdita yaha uttarataMtra atyaMta uttama haiM / aneka padArthoM ke vistRta kathana ke sAtha yukta hai / saMpUrNa doSoM se rahita hai / pahile sarvajJa jineMdra bhagavAna ke dvArA pratipAdita hai [ usIke AdhArase ] aba munIMdra ugrAdityAcArya nAmake vidvAna mahAguru ke dvArA praNIta hai // 53 // sarvAdhika mAgadhIyavilasadbhASAvizeSojjvalAt / prANAvAya mahAgamAdavitathaM saMgRhya saMkSepataH // ugrAdityagurururguru guNairudrAsi saukhyAspadaM / zAstraM saMskRtabhASayA racitavAnityeSa bhedastayoH // 54 // bhAvArtha:-- sarva artha ko pratipAdana karanevAlI sarvArdhamAgadhI bhASA meM meM atyaMta suMdara jo hai prANAtrAya nAmaka mahAzAstra ( aMga ) usa se yadhAvat saMkSepa rUpa se saMgrahakara umAditya gurune uttama guNoM se yukta sukha ke sthAnabhUta isa zAstra ko saMskRtabhASA meM racanA kI hai| ina donoM meM itanA hI aMtara hai // 54 // sAlaMkAraM suzabda zravaNasukhamatha prArthitaM svArthavidbhiH / prANAyustvavIryaprakaTavaLakaraM prANinAM svasthahetum // nidhyudbhUtaM vicArakSamamiti kuzalAH zAstrametadyathAvat / kalyANAkhyaM jineMdrairviracitamadhigamyAzu saukhyaM labhate / / 55 / / t bhAvArtha:- yaha kalyANakAraka nAmaka zAstra aneka alaMkAroM se yukta hai, suMdara" zabdose prathita hai, sunane ke liye sukhamaya hai ( zrutikaTu nahIM hai ) kucha svArtha ko jAnanevAloM [ AtmajJAnI ] kI prArthanA se nirmApita hai, prANiyoM ke prANa, Ayu, sattva vIrya, bala ko utpanna karanevAlA aura svAsthya ke kAraNabhUta hai / pUrvake gaNadharAdi mahARSiyoM dvArA pratipAdita mahAn zAstra rUpI nidhi se utpanna hai | vicAra ko mahanevAlA arthAt prazasta yuktiyoM se yukta hai / jineMdra bhagavAna ke dvArA pratipAdita hai aise isa zAstra ko buddhimAn manuSya prApta kara ke usa ke anukUla pravRtti kareM to zIghra hI saukhya ko pAte haiM // 55 // I adhyardhadvisahasrakairapi tathAzItitrayaissottare - / vRttaissacaritairihAdhikamahAvRjineMdroditaiH // proktaM zAstramidaM pramANanaya nikSepairvicAryArthina / jjIyAttadravicaMdratArakamalaM saukhyAspadaM prANinAm // 56 // Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpAdhikAraH / (703) bhAvArtha:-zrI jineMdra bhagavaMta ke dvArA pratipAdita bhinna2 mahAnavRttoM (chaMdas) ke dvArA, pramANa naya va nikSepoMkA vicAra kara. sArthaka rUpase do hajAra pAMcasau terAsI mahAvRttoMse nirmita, sarva prANiyoMko sukha pradAna karanevAlA yaha zAstra jabataka isa loka meM sUrya, caMdra va nakSatrA raheM tabataka barAbara aTala rahe // 56 // aMtima kathana. iti jinavaktranirgavasuzAstramahAbunidheH / sakalapadArthavistRtataraMgakulAkulataH // ubhayabhavArthasAdhanatadvayabhAsurato / nisRtamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam // 57 // bhAvArtha:- jisa meM saMpUrNa dravya, rutva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paraloka ke lie prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisa ke do suMdara taTa haiM, aise zrIjineMdramukhase utpanna za strasamudrase nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai / sAtha meM jagatkA eka mAtra hitasAdhaka hai / isalie hI isakA nAma kalyANakAraka hai ] // 57 // ityugrAdityAcAryaviracitakalyANakArakottarataMtre nAnAvikalpa kalpanAsiddhaye kalpAdhikAraH paMcamo'dhyAyaH AditaH paMcaviMzatitamaH paricchedaH // .. ityugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka graMtha ke cikitsAdhikAra meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita. bhAvArthadIpikA TIkA meM kalpasiddhAdhikAra nAmaka . uttaratatrAmeM pAMcavAM va Adise paccIsavAM pariccheda samApta / Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (704 ) 'kalyANakArake atha pariziSTariSTAdhyAyaH maMgalAcaraNa va pratijJA. ariSTanemiM parameSThinaM jinaM praNamya bhaktyA pravinaSTakalmaSa viziSTasaMdiSTa suriSTalakSaNaM pravakSyate svasthajaneSu bhASitam // 1 // bhAvArtha::- janmajarAmaraNArahita, parameSThI, sarvakarmoM se rahita zrI neminAtha tIrthakara ko bhakti se namaskAra kara svastha manuSyoM meM pAye jAnevAle evaM ( pUrvAcAryo dvArA ) vizeSa rUpa se pratipAdita riSTa [ maraNasUcaka cinha ] lakSaNoM kA nirUpaNa kiyA jAyagA // 1 // riSTavarNanAdeza. rahasyametatparamAgamAgataM mahAmunInAM paramArthavedinAM / nigadyate riSTamidaM subhAvanAparAtmanAmeva na mohitAtmanAm // 2 // bhAvArtha:- yaha rahasya paramArtha tatva ko jAnanevAle gaNadhara Adi tapodhanoM ke dvArA nirmita paramAgama kI paraMparA se AyA huA hai / aura ina riSToM kA pratipAdana sadA zubha bhAvanA meM tatpara sajjanoM ke liye kiyA gayA hai| na ki sAMsArikamoha meM paDe hue prANiyoM ke liye / kyoM ki una ke liye na riSToM kA darzana hI ho sakatA hai, aura na upayoga hI ho sakatA hai // 2 // mRtirmRterlakSaNamAyuSakSayaM mRterupAyAharale kathaMcana / vimohitAnAM maraNaM mahadbhayaM bravImi cettadyataH kasya nI bhavet // 3 // bhAvArtha:- Ayu ke nAza hokara isa AtmA ke gatyaMtara kI jo prApti hotI hai use maraNa kahate haiM / viSAdika meM bhI maraNa ke kAraNa vidyamAna hone se vaha bhI kisI aMza meM maraNa hI kahalAte haiM / mohanIya karma se pIDita puruSoM ko maraNa kA bhaya atyadhika mAluma hotA hai / isaliye Age usI bAta ko kaheMge jisa se usa kA bhaya na ho // 3 // vRddhoM meM sadA maraNabhaya. atha prayatnAdiha riSTalakSaNaM subhAvitAnAM pravade mahAtmanAM / kaTakaTIbhUtavayomakezvapi pratIta mRtyorbhayameva sarvadA // 4 // Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ riSTAdhikAraH / (75) bhAvArtha:-aba Age saMsAra kI sthiti ko acche taraha vicAra karanevAle mahAtmAvoM ke liye bahuta prayatna pUrvaka maraNasUcaka cinhoM ko kheNge| jo atyadhika vRddha hue haiM unako maraNakA bhaya sadA rahatA hai // 4 // : mRtyu ko vyakta karane kA niSedha. 'jarArujAmRtyubhayena bhAvitA bhavAnareSvapratibuddhadehinaH / , yatazca te bibhyati mRtyubhItitastato na teSAM maraNaM vadediha // 5 // bhAvArtha:-jo loga buDhApA roga, maraNa ina ke bhaya se yukta haiM aura jo bhavAMtaroM ke viSaya meM kucha bhI jAnakAra nahIM hai arthAt saMsAra ke rUrUpa. ko nahIM samajhate haiM aise vyaktiyoMko ( una meM vyakta maraNa cinhoM se isa kA amuka samaya meM maraNa hojAyagA yaha nizcaya se mAluma par3ane para bhI) kabhI bhI maraNa vArtAko nahIM kahanA cAhiye / kyoM ki ye loga apane maraNa viSaya ko sunakara atyaMta bhayabhIta ho jAte haiN| jisase aneka roga hokara maraNa ke avadhi ke pahile hI maranekA bhaya rahatA hai, itanA hI nahIM padi atyadhika Darapoka ho to tatkAla bhI prANatyAga kara sakate haiM) // 5 // mRtyu ko vyakta karane kA vidhAna.. - caturgativaSya nubadhdadukhitA vibhItacittAH khalu sAravastu te / . . . samastasaukhyAspadamuktikAkSiNasmukhena zruNvaMtu nigdyte'dhunaa|| 6 // bhAvArtha:--jo caturgatibhramaNasvarUpa isa saMsAra ke duHkhoM se bhayabhIta hokara sArabhUta zreSTha va samasta saukhya ke liye sthAnabhUta mokSako prApta karanA cAhate haiM, unake liye to maraNavArtA ko avazya kahanA hI caahiye| aura ve bhI apane maraNasamaya ke cinhoMko khuzI se suneM / aba Age usI ariSTa lakSaNakA pratipAdana kareMge // 6 // riSTalakSaNa. yadeva sarva viparItalakSaNaM svapUrvazItaprakRtisvabhAvataH / tadeva riSTaM pratipAditaM jinarataHparaM spaSTataraM pravakSyate // 7 // bhAvArtha-zarIra ke vAstavika prakRti va svabhAvase bilakula viparIta jo bhI lakSaNa prakaTa hote haiM unheM jineMdra bhagavAnane riSTa kahA hai| isI riSTa kA lakSaNa vistAra ke sAtha yahAM se Age pratipAdana kareMge // 7 // Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (706) kalyANakArake dvivArSikamaraNalakSaNa. yadeva caMdrArkasumaNDalaM mahItrikhaNDamAkhaNDalakArmukacchavi / prabhAti sacchidrasametameva vA sa jIvatItthaM khalu vatsaradvayaM // 8 // bhAvArtha:-jaba manuSya ko caMdramaMDala, sUryamaMDala pRthvI ke tInoM khaMDa, iMdradhanuSya kI prabhA ke samAna pAMcaraMga se yukta dikhate hoM, athavA ye chidrayukta dIkhate hoM, to samajhAnA cAhiye ki vaha do varSa taka hI jItA hai arthAt vaha do varSa meM maregA // 8 // vArSikamRtyulakSaNa. yadaddhacaMdrapi ca maNDalamabhAM dhruvaM ca tArAmathavApyarundhatIm / marutpathaM caMdrakaraM divAtapaM na caiva pazyannahi so'pi vatsarAta // 9 // bhAvArtha:-jo manuSya arddha caMdra meM maNDalAkAra ko dekhatA ho, aura jisa ko bhuSatArA, aruMdhatI tArA, AkAza, caMdrakiraNa va dinameM dhUpa nahIM dIkhate hoM vaha eka karka se adhika jI nahIM sakatA // 9 // . - ekAdazamAsikamaraNalakSaNa. sphuratpabhAbhAsuramiMdumaNDalaM nirastatejonikaraM divAkaraM / ya eva pazyanmanujaH kadAcana zyAti caikAdazamAsato divam // 10 // bhAvArtha-jo manuSya caMdramaNDala ko adhika tIvra prakAzayukta va sUrya maNDala ko tejorahita anubhava karatA ho yA dekhatA ho vaha gyAraha mahIne meM sarga ko ja tA haiM arthAt maraNa ko prApta karatA hai // 10 // dazamAsika maraNa lakSaNa. prapazyati chardikaphAtmamUtrasatpurISaratassuracApasatpamaM / suvarNatArAcchavisupta eva vA prabuddha evaM dazamAnsa jIvati // 11 // bhAvArtha:-svapna meM yA jAgRta avasthA meM jo manuSya apanA vamana, kapha, mUtra, mala va vIrya ko iMdradhanuSa, suvarNa athavA nakSatra ke varNa meM dekhatA ho vaha dasa mAsataka jItA hai // 11 // __ navamAsika maraNa lakSaNa. suvarNavRkSaM suralokamAgataM mRtAnpizAcAnatha vAMvara pure / mahazya jIvaibhavamAsamadbhutAn prlNbmaanaandhikaanntaabhraan'|| 12 // Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rissttaadhikaarH| (707) bhAvArtha:-jo manuSya svarga se Aye hue suvarNa vRkSa ko dekhatA ho aura bhayaMkara rUsa meM laTakate hue zarIravAle va atyadhika muDhe [nata ] hue manuSyoM ko dekhatA ho evaM AkAza meM mRta manuSyoM ko yA pizAcoM ko dekhatA ho, vaha nau mahIne taka hI jAtA aSTamAsikamaraNalakSaNa. akAraNAtsthUlataro naro'cirAdakAraNAdeva kRzaH svayaM bhaveta / akAraNAdvA prakRtirvikAriNI sa jIvatIhASTaviziSTamAsakAn // 13 // bhAvArtha:-jo manuSya kAraNa ke vinA hI atizIghra adhika sthUla ho jAve aura kAraNa ke binA hI svayaM atyaMta kRza ho jAve, aura jisakI prakRti kAraNa ke binA hI ekadama vikRta ho jAye to vaha manuSya ATha mahIne taka hI jItA hai // 13 // saptamAsika maraNa lakSaNa. yadagrato vApyathavApi pRSTataH padaM sakhaNDatvamupati kardame / sapAMzulepaH svayamAdra eva vA sa saptamAsAnaparaM sa jIvati // 14 // bhAvArtha:-jisa manuSya kA paira kIcaDa meM rakhane para usa pAda kA cinha Age se yA pIche se AdhA kaTA huA sA ho jAyeM, pUrNa pAda kA cinha na Ave, aura paira meM lagA huA kIcaDa apane Apa hI [ kisI viziSTa kAraNa ke binA hI ] gIlA ho rahe to yaha sAta mahIne ke bAda nahIM jItA hai // 14 // pANmAsikamaraNalakSaNa ulUkakAkoddhatagRdhdrakauzikAviziSTakaMgograsupiMgalAdayaH / zirasyatikrAmya vasaMti cedabalAt sa SaTsu mAseSu vinazyati dhruvm||15|| bhAvArtha:-ullU, kauA, udaNDa gRdhra, kauzika, kaMgu, ugra, piMgala Adi pakSI jisake zira ko ulAMdhakara gaye hoM yA jabaradastI zirapara Akara baiThate hoM vaha yaha mahIne meM avazya maraNa ko prApta karatA hai // 15 // paMcamAsika maraNalakSaNa. sa pAMzutIyena supAMzunApyaraM zirasyasAkSAdavamRdyate svayaM / sadhamanIhAmihAbhivIkSyate naro vinazyatyatha paMcamAsataH // 16 // Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake S . bhAvArtha:-dhUla se milA huA pAnI athavA kevala dhUla se apratyakSarUpa se apane mastaka ko mardana kara letA hai arthAt akasmAt use mAlUma hue vinA hI zira meM lagA huA milatA hai athavA use apanA mastaka dhUvoM va hima se vyApta huA sA mAlUma hotA hai to vaha pAMca mahIne meM maratA hai // 16 // caturtha mAsika maraNa lakSaNa. yadabhrahIne'pi viyatyanUnasadvilolavidyutpabhayA prapazyati / ...... yamasya digbhAgagataM niraMtara prayAtyasau mAsacatuSTayAdivam / / 17 // bhAvArtha:-jo, manuSya sadA dakSiNa dizAke ASAza meM megha kA astitva na honepara bhI bijalI kI prabhA ke sAtha, praMcaDa va caMcala AkAza ko dekhatA hai vaha manuSya cAra mahIne meM avazya svarga ko calA jAtA hai // 17 // traimAsikamaraNa lakSaNa. yadA na pazyatyavalokya cAtmanastanuM prasupte mahiSoSTragaIbhAn / . "pravAturAruhya divA ca vAyasaimRto'pi mAsatrayameva jIvati // 18 // bhAvArtha:-jise dekhane para apanA zarIra bhI nahIM dikhatA ho, svapna meM savArI karane kI icchA se maiMsa, UMTa, gadhA, ina para caDha kara savArI karate hue najara Ave tathA tathA dina meM kauvoM ke sAtha marA huA mAlUma haoNve to vaha tIna mahinA paryaMta hI jIyegA // 18 // dvimAsikamaraNacinha. sureMdracApaM jalamadhyasasthitaM pradRzya sAkSAt kSaNamAtratazcalaM / . vicArya mAsadvayajIvitaHsvayaM parityajedAtmaparigrahaM budhaH // 19 // bhAvArtha:-jisa manuSyako jala ke bIca meM sAkSAt iMdradhanuSa dIkhakara kSaNa bhara meM vilaya hogayA hai aisA pratIta ho to vaha buddhimAn manuSya apanA jIvana do mahIne kA avazeSa jAnakara sarva pAre grahoM kA parityAga kareM // 19 // mAsikamaraNacinha. yadAlakAdarzanacaMdrabhAskarapradIptatejassunarI na pazyati / " samakSamA praticimanyathA vilokayedvA sa ca maasmaatrtH|| 20 // .. Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rissttaadhikaarH| (709) 1 bhAvArtha:-jo manuSya alakA ( kuTilakeze ) va caMdrasUrya ke teja prakAza ko bhI nahIM dekhatA ho ( jise nahIM dikhatA ho ) evaM samakSa meM una ke pratibiMba ko anyathA rUpa se dekhatA ho to samajhanA cAhiye ki usa kA nivAsa kevala eka mahIne kA hai // 20 // pAkSikamaraNacinha. yadA parasminniha dRSTimaNDale svayaM svarUpaM na ca pazyati sphuttN| pradIptagaMdhaM ca na vetti yastata tripaMcarAtreSu naro na vidyate // 21 // bhAvArtha:-jisa samaya jisa manuSya kA rUpa dUsaroM ke dRSTimaNDala meM ancha.taraha nahIM dikhatA ho evaM jise teja vAsakA bhI anubhava nahIM hotA ho, vaha tIna vAra pAMca dina se arthAt 15 dinase adhika nahIM jI sakatA hai // 21 // dvAdazarAtrikamaraNacinha. yadA zarIra zavagaMdhatAM vadaida kAraNAdeva vadaMti vedanA / . prabuddha vA svapnatayaiva yo naraiH sa jIvati dvAdazarAtrameva vA // 22 / / bhAvArtha:-jaba jo manuSya apane zarIra meM murde ke vAsa kA anubhava karatA ho, kAraNa ke binA hI zarIra meM pIDA batalAtA ho jAgate hue bhI svapnase yukta ke samAna manuSyoM ko dikha paDatA ho taba se vaha bAraha dina taka hI jAyegA // 22 // saptarAnikamaraNacinha... yadAtyacinhotyabalo'sito bhavedyadAraviMdaM samavaktramaNDalam / yadA kapAle balakeMdragopakassa eva jIvediha saptarAtrikaM // 23 // bhAvArtha:-java zarIra * akasmAt hI nirbala va kAlA paDa jAtA ho, sarva sAdhAraNa ke samAna rahanevAlA [sAmanyarUpayukta ] mukha maMDala ( akasmAt ) kamala ke samAna gola va manohara ho jAye, kapola meM iMdragopa ke samAna cinha dikhAI de to samajhanA cAhiye ki vaha sAta dina taka hI jIyegA // 23 // .:: ...... trairAtrikamaraNacinha. . ... .. tudaM zarIre pratipIDayatyapyanUnamarmANi ca mAruto ydaa| tathograduzcikaviddhavanarassadaiva duHkhI tridinaM sa jIvati // 24 // Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (710) kalyANakArake bhAvArtha:-vAta ke prakopa se jaba zarIra meM suI cubhane jaisI [bhayaMkara pAMDA ho, marmasthAnoM meM bhI atyaMta pIDA ho, bhayaMkara va duSTa vichU se kaTe hue manuSya ke samAna atyadhika vedanA (darda) se pratikSaNa vyAkulita ho to samajhanA cAhiye ki graha tIna dina taka hI jItA hai // 24 // dvirAtrikamaraNacinha. jalaissuzItahimazItalopamaiH prasicyato yasya na romaharSaH / na vetti yassarvazarIrasakiyAM naro na jIvavidinAtparaM sH|| 25 // bhAvArtha:-barapha ke samAna atyaMta ThaNDe jala se saMcana karane para bhI jise romAMca nahIM hotA hai aura jo apane zarIra kI sarvakriyAvoMkA anubhava nahIM karatA ho, vaha do dina se adhika jI nahI sakatA hai / / 25 / / ekarAtrikamaraNacinha. zrRNoti yopyeva samudraghoSamapyapAMgagaM jyotiratipayatnataH / yathA na pazyedathavA na nAsikA narazca jIvedivasa na cAparam // 25 // bhAvArtha-jise samudaghoSa nahIM sunAI detA ho, atyaMta prayatna karanepara bhI AMkha ke koye kI jyoti gha nAka kA agrabhAga bhI nahIM dikhatA ho, vaha eka hI dina jAtA hai| isa se adhika nahIM // 26 // vaivArSikaAdimaraNacinha. pAdaM jaMghAM svajAnUrukaTikukSigalAMstvalaM / hastabAbAMsavA'gaM zirazca kramato yadA // 27 // na pazyedAtmanacchAyAM kramAntridyekavatsaraM / mAsAndaza tathA saptacaturekAnsa jIvati // 28 // tathA pakSASTasattrINi dinaanyekaadhikaanyaap| jIvediti naro matvA tyajedAtmaparigraham // 29 // bhAvArtha:-jisa manuSya ko apanA pAda nahIM dikheM to vaha tIna varSa, jaMghA nahIM dIkhe to do varSa, jAnu ( ghuTanA ) nahIM dIkhe to eka varSa, uru ( sAthala ) nahIM 1 kAna ke chidroM ko aMguliyoMme Dhakanepara jo eka jAti kA zabda sunAI detA hai use samudraghoSa kahate haiM // Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rissttaadhikaarH| dIkha paDe to dasa mahIne, kaTipradeza nahIM dakhei to sAta mahine kukSi ( kUkha ) nahIM dIkhe to cAra mahine, aura gardana nahIM dIkhe to eka mahInA taka hI jItA hai / usI prakAra hAtha nahIM dIkhe to paMdraha dina, bAhu ( bhujA ) na dIkhe to ATha dina, aMsa ( khaMde-bhujA kI joDa ) nahIM dIkhe to tIna dina, vakSasthala ( chAtI ] zira aura apanI chAyA nahIM dikhe to do dina taka jItA hai, aisA samajha kara buddhimAn manuSya parigraha kA tyAga kara de arthAt dIkSA dhAraNa kareM // 27 // 28 // navAnhikAdimaraNacinha. bhrayugmaM navavAsaraM zravaNayoH ghoSaM ca saptAnhikaM / nAsA paMcadinAdibhirnayanayojyotirdinAnAM trayaM // mihAmekadinaM vikArati rasahyAhArAto buddhimAM* styaktvA dehamidaM tyajeta vidhivat saMsArabhIruHpumAn // 30 // bhAvArtha:- donoM bhrUvoM ke vikRta honepara manuSya nau dina, kAna meM samudraghoSa sadRza AvAja Ane para sAta dina, nAka meM vikRti honepara pAMca yA cAra dina, AMkhoM kI jyoti meM vikAra honepara tIna dina aura rasaneMdriya vikRta honepara eka dina jI sakatA hai| isa ko acchI taraha samajha kara saMsAra se bhInevAlA buddhimAn manuSya ko ucita hai ki vaha zAstroktavidhi prakAra deha se moha ko choDakara zarIrakA parityAga kareM / arthAt sallekhanA dhAraNa kareM / / 30 // maraNakA vizaSalakSaNa. hagbhrAMtistimiraM dRzasphuraNatA svedazca baktre bhRzaM / sthairya jIvasirAsu pAdakarayoratyaMtaromodgamaM // sAkSAdvAremalapravRttirapi tattIvrajvaraH zvAsasaM-1 rodhazca prabhavennarasya sahasA mRtyUrusallakSaNam // 31 // bhAvArtha:-- manuSya kI dRSTi meM bhrAMti honA, AMkho meM aMdherI AnA, AMkhoM ma sphuraNa va AMsUjhA adhika rUpa se bahanA, mukha meM vizeSa pasInA AnA, jIva sirAo [ jIvanadhAraka raktavAhinI rasavAhinI Adi nADIyoM ] meM sthiratA utpanna honA arthAt halana calana baMda ho jAnA, pAda va hAthapara atyadhika rUpa se roma kA utpanna honA,malakI adhika pravRtti honA, tIne jvarase pIDita honA, zvAsa kA ruka jAnA, ye lakSaNa akasmAt prakaTa ho jAveM to samajhanA cAhiye ki usa manuSya kA maraNa jaldI honevAlA hai // 31 // 1. 106 DigrIse Upara jvara kA honA. . Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (712) kalyANakArake - riSTaprakaTa hone para mumukSuAtmAkA kartavya. evaM sAkSAdRSTariSTo viziSTastyaktvA sarva vastujAlaM kalatraM / gatvodIcI tAM dizaM vA pratIcI jJAtvA samyagramyadeza vizAlam // 32 // nirjatuke nirmala bhUmibhAge nirAkule nispRhtaanimitte| * tIrthe jinAnAmathavAlaye vA manohare pavane vane vA // 33 // vicArya pUrvottarasaddizAM tAM bhUmau zilAyAM zikatAsu vApi / vidhAya tatkSetrapatesmupUjAmabhyarcayejjainapadAraviMdam / / 34 // evaM samabhyarcya jineMdradvaMdaM natvA sudRSTiH prvinssttbhiitiH| dhyAyedatha dhyAnamapIha dharmya saMzuklamAtmIyabalAnurUpam // 35 // evaM namaskArapadAnyanUnaM viciMtayejjainaguNekasaMpat / mamApi bhUyAditi muktihetUn samAdhimicchanmanujeSu mAnyaH // 36 // .. bhAvArtha:-uparyukta prakAra ke lakSaNoMse yukta riSToM ko pratyakSa dekhane para vivekI puruSa ko ucita hai ki vaha apane vastu,vAhana, putra, mitra, kalatra, baMdhujana Adi samasta parigrahoM ko cha.Da. kara uttara yA pUrva dizA meM sthita kisI vizAla va ramya pradeza kI ora jAve / jahAM ke bhUpradeza jIvoMse rahita, pavitra, saMsAra se .niHspRhatA ko utpanna karane ke liye nimittabhUta, evaM nirAkuLa ho, aise tIrthasthAna, suMdarajinamaMdira, bagIcA, yA jaMgala meM jAkara vahAM para pUrva yA uttara dizA meM, nirmalabhUmi, zilA yA vAl para, baiThakara saba se pahile usa kSetrA ke adhipati ( kSetrApAla) kI pUjA kreN| pazcAt zrIjineMdra bhagavAna ke caraNakamaloM ko bhaktibhAvase pUjana kreN| isa prakAra cauvIsa tIrthakaroM kI pUjA kara ke aura unhe namaHkAra kara vaha bhaya se rahita samyagdRSTi manuSya, apanI zakti ke anusAra dharmya dhyAna va zukla dhyAna ko dhyAve / vaha manuSyoM meM zreSTa samAdhi maraNa ko cAhatA huA, dhyAnAvasthA meM jineMdra deva ke viziSTaguNarUpI sampatti mujhe prApta ho yA mujhameM pragaTa ho ityAdi divya vicAra yA bhAva se paMcaparameThiyAka divya maMtrA (paMcanamaskAra ) kA ekAgracitta se stivana kreN| [samaya nikaTa Anepara sallekhanA dhAraNa kara ke phira dhyAnArUDha hove ] // 32 // 33 // 34 // 35 // 36 // riSTarvaNanakA upasaMhAra. ugrAdityamunIMdravAkprakaTitaM svastheSu riSTaM vidi-|. tvA tatsammunayo manasyanudinaM saMdhArya dhairyAdikAn / / 1 samprayAvA iti pAThAMtaraM / / Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rissttaadhikaarH| (713) saMsArasya nirUpitAnapi jarA janmorumRtyukramAn / dehasyAdhruvatAM viciMtya tapasA jyeSThA bhveyursdaa|| bhAvArtha:-isa prakAra mahAmuni ugrAdityaHcAryake vacana ke dvArA prakaTita svastha puruSoM meM pAye jAnevAle maraNasUcaka cinhoM ko acchI taraha samajhakara, [2.di cAha apane 2 zarIra meM pragaTa hoM to] munipuMgava, mana meM dhairya sthairya AdikoM ko dhAraNa karate hue evaM saMsAra kA virUpapanA janma jarA (buDhApA) maraNa inake krama yA svarUpa aura zarIra kI asthiratA Adi bAtoM ko citavana karate hue, hamezA makSadAyakatapa meM apresara hoveM // 37 // iti jinabaktranirgatamuzAstramahAMbunidheH / sakalapadArthavistRtataragakulAkulataH // ubhayavArthasAdhanataTadvayabhAmurato / nistamidaM hi zIkaranibhaM jagadekahitam // 38 // bhAvArtha:-jisa meM saMpUrNa dravya, tatva va padArtharUpI taraMga uTha rahe haiM, iha loka paraloka ke lie prayojanIbhUta sAdhanarUpI jisa ke do suMdara taTa hai| aise zrIjineMdramukha se utpanna zAtrasamudra se nikalI huI bUMdake samAna yaha zAstra hai| sAtha meM jagatkA eka mAtra hitasAdhaka hai [ isalie hI isakA nAga kalyANa kAraka hai ] // 38 // ityugrAdityAcAryakRtakalyAkAraNake mahAsaMhitAyAmuttarottare [ bhAge] svasthAriSTAniSTadaM mahArahasyaM mahAmunInAM bhAvanArtha mupadiSTapariziSTariSTAdhyAyaH // ityugrAdityAcAryakRta kalyANakAraka mahAsaMhitA ke uttara netra ke uttara bhAga meM vidyAvAcaspatItyupAdhivibhUSita vardhamAna pArzvanAtha zAstrI dvArA likhita bhAvArthadIpikA TIkA meM svastho meM aniSTada ariSTasUcaka, mahAmuniyoMko bhAvanA karane ke liye upadiSTa, parama rahasya ko varNana karanevAlA pariziSTariSTAdhyAya samApta / Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (714) kalyANakAraka . atha hitaahitaadhyaayH| iha tAvadAcaM vaidya Ahetameveti nizcIyate / yathA cokta AItaM vaidyamAya syAdyatastatpUrvapakSataH / hitAhitAya vijJeyaM syAdvAdasthitisAdhanam // iha sAvaditAhitAdhyAye svapakSasthApana kartumudyataH syAdvAdavAdinAmupari pUrvapakSamevamudghoSayatyAcAryaH / hitAhitAni tu yadvAyoH pathyaM tatpittasyApathyamityanena hetunA na kiMcid dravyamekAMtato hitAhitaM vAstIti kRtvA kecidAcAryA' avNti| tanna samyagiha khalu dravyANi svabhAvatassaMyogatazcaikAMtahitAnyekAMtAhitAni ca bhavati / ekAMtahitAni sajAtisAtmyatvAt salilaghRtadugdhaudanaprabhRtAni / ekAMtAhitAni tu dahanapacanamAraNAdiSvapi pravRttAnyagnikSAraviSANi / saMyogatazcAparANi viSasadRzAnyeva bhavati / hitAhitAni tu yadvAyoH pathyaM tapittasyApathyaM vAyozcAsiddhamityatamtu na samyagityekAMtavAdinA pratipAditaM tattu na samyakathitamiti cedekAMtazabdaH sarvathAvAcI vartate na kathaMcidvAcI / sarvathAzabdasyAyamarthaH / sarvatra sarvadA sarvaprakArairhitAni dravyANa hitAnyeva bhavaMti cet, navavarAtisArakuSTabhagaMdarAtisArAkSirogapravraNAdinipIDitazarIriNAmapi hitAhitAdhyAya kA bhAvAnuvAda. yahAMpara sabase pahile isa bAtakA nizcaya karate haiM ki Ayurveda meM sabase prathamasthAna Aheta Ayurveda ke liye hI mila sakatA hai / kahA bhI hai / Aheta vaidya [ Ayurveda ] hI prathama hai / kyoM ki syAdvAdakI sthiti ke liye vaha sAdhana hai| aura pUrvapakSase hitAhitakI pravRtti nivRtti ke liye upayukta hai| __ yahAMpara apane pakSako sthApana karane meM pravRtta AcArya pahile syAdvAdavAdiyoM ke prati pUrvapakSako samarthana karate haiM / bAdameM usakA nirasana kareMge / lokameM padArthIkA guNadharma anekAMtAtmaka hai / jo bAta ke liye hitakara hai vaha pittake liye ahitakara hai / ataeva dravya hitAhitAtmaka haiM / isa hetuse duniyAmeM koI bhI dravya ekAMtadRSTise hita yA ahitarUpameM nahIM hai isa prakAra koI AcArya (jainAcArya 1 kahate haiM / yaha ThIka nahIM hai| kyoM ki loka meM dravya apane svabhAva va saMyogase ekAMta hita va ahita ke rUpameM dekhe jAte haiM / ekAMta hitakara to rogake liye prayojanIbhUta jala, ghRta, dUdha va anna Adi haiM / ekAMta ahita jalAne, pacAne, mArane Adi meM Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha hitaahitaadhyaayH| sarvathAtyaMtahitAnyeva bhavatItyevamidAnI praNItairetairapyAturairAtmahitArthibhiH satatamupabhokta' vyAni syustathA kSArAgnizastraviSANyapyatinipuNavaidyagaNaistattatsAdhyavyAdhiSu prayuktAni pratyakSatastatkSaNAdeva pravRddhavyAdhyupazamanaM kRtvAturamatisukhinamAzu vidhAyAtyaMtahitAnyeva bhavatItyevaM sarvANi vastUni hitAnyeveti tatsiddhaM bhavati // tathAcoktaH- viSamapi viSAMtakaM bhavatyAheyaM nahi spazaMtaM mArayati viSaM svazaktimate tadapi maMgadopayuktaM sthAvaramaMtenetaraM manuja // _____ tathA viSodaracikitsAyAM / paruSaviSamaviSaniSevaNamapyauSadhamityuktaM / yathAHkAkodanyazvamArakaguMjAmUlakalka dApayet / ikSukhaMDAni vA kRSNasarpaNa daMzayitvA bhakSayet / mUlajaM kaMdajaM vA viSamAseveta / tenAgado bhavatIti viSamapi viSodariNA niSevitamaviSAtmakamevAmRtamiti vAtisukhAya klpyte| viSasya viSamauSadhamiti vacanAt / tathoktaM carake viSacikitsAyAM / jaMgamaM syAdadhobhAgamRrzvabhAga tu mUlajaM / tasmAiMSTiviSa maulaM haMti maulaM ca daMSTrinam // tathA cAgnirapyagniviSauSadhatvenopadRSTaH / pravRtta agni, kSAra, viSa Adi haiN| padArthoke saMyogase anya bhI padArtha viSasadRza hote haiN| ve bhI ekAMtase ahitakAraka haiM / [pra] dravya hitAhitAtmaka haiM / jo vAtake liye hitakara hai vaha pittake liye ahitakara hai yaha jo kahA gayA hai vaha ThIka nahIM hai, aisA kahoge to hama savAla karate haiM ki ekAMta zaddha kA kyA artha hai / uttara meM ekAMtavAdI kahatA hai ki ekAMtazabda . sarvathA vAcI hai / kathaMcit vAcI [ kisItaraha anyarUpa bhI ho sakegA ] nahIM hai / sarvathA zabdakA khulAsA isa prakAra hai / sarvatra sarvadA sarvaprakAroMse hita dravya hitakAraka hI hote haiM, anyathA nahIM ho sakate / aisA kahoge to ThIka nahIM hai / kyoM ki yadi hitakAraka dravya ekAMtase hitakAraka hI hoMge to jo hitadravya haiM unakA upayoga navajvara, atisAra, kuSTha, bhagaMdara, netraroga, vraNa Adi bhayaMkara rogomeM bhI hitakAraka hI siddha hogaa| phira aba uparyukta sabhI rogiyoMko apane rogoMke upazamana ke liye hitadravya jo una rogoMke liye upayukta ho cAhe anupayukta unakA upayoga karanA hI pddegaa| isIprakAra . kSAra, agni va viSasadRza padArtha kisI kisI rogako tAtkAlika upazama karate hue . pratyakSa dekhe jAnepara sabhI rogoMke liye atyaMta hitAvaha Thahara jaayege| kyoM ki kSAra, agni, viSa Adise bhI aneka roga tatkSaNa sAdhya dekhe jAte haiM / kahA bhI hai / viSa 1 maMtra natrAgadApayuktaM iti ka pustake / 2 sthAvaramaranetaraM manujA iti ka pustake / Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake khe kRzAgnipratapanaM kAryamuSNaM ca bheSajam / iti .. dahedaMzapathotkRtya yatra baMdho na zakyate / AcUSaNacchedadAhAH sarvatraiva ca pUjitAH // tathA caivamatinizitaRrazastrANyapi prayuktAni srAvaNavidhAvatisukhakarANi bhaveyuripevamuktaM ca / lAghavaM vedanAzAMtidheirvegaparikSayaH / samyagvinimRte liMgaM prasAdo manasastathA // . suzruta a. 14 zlo. 33 ityevamagnizArazastraviSANi hitAhitAnyeva sarvatheti pratipAdayataH svavacana / virodhadoSo'pyatiprasajyeta / tathAstati cet cikitsA tu punarasarvaprANinAM sarvavyAdhiprazamanaviSakSArAstrAgnibhiH caturbhistathA pravartate kabhinivartyate // tathA coktam / karmaNA kazcidekana dvAbhyAM kazcitribhistathA / vikArassAdhyate kazciccaturbhirapi karmabhiH / bhI viSAMtaka arthAt Siko nAza karanevAlA hotA hai| isalie vaha sarvathA tyAjya nahIM hai / kyoM ki use sparza karanevAleko yaha mAratA nahIM hai / yadi use maMtra va auSadha ke prayogase upayoga kiyA jAya to usase koI hAni nahIM hai arthAt maraNa nahIM ho sakatA hai| isI prakAraM viSodaracikitsA pratipAdana kiyA gayA hai ki kaThina bhayaMkara viSoMkA sevana karanA bhI kabhI kabhI auSadha hotA hai| jaise kAkodanI,azvamAraka, guMjAmUla kalka ko dene kA vidhAna milatA hai| Ikhake TukaDoMko kRSNasarpase daMza karAkara bhakSaNa karanA cAhiye / mUlaja vA kaMdaja viSako sevana karanA cAhiye jisase vaha nirogI hotA hai, isa prakAra vinodarI viSakA bhI sevana kareM to vaha aviSAtmaka hokara vaha atyaMtasukha ke liye kAraNa hotA hai / zAstromeM bhI viSakA viSa hI auSadha ke rUpa meM pratipAdita hai / caraka saMhitAke viSacikitsAprakaraNameM kahA bhI hai| jaMgama viSakI gati nIcekI ora hotI hai| aura mUlaja viSakI gati UparakI ora hotI hai / isa lie daMSTriviSa mUlaviSakA nAza karatA hai aura mUlaja viSa daMSTriviSakA nAza karatA hai / isIprakAra agni bhI agniviSake lie auSadhi ke rUpameM upayukta hotI hai| jahAMpara ghAva ho gaI ho evaM baMdhanakriyA azakya ho, vahApara kRza agnise jalAnA evaM uSNa aupanikA upayoga karanA evaM ca ghAvako ukera kara punaH jalAnA, Adi prayoga karanA, Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha hitaahitaadhyaayH| (717) yogatazca parANi viSasadRzAnyeva bhavatyevaM pratipAditaM, tadaprasiddhaviruddhAnekAMtikaM vartate / keSAMcinmanuSyANAM sarvabhakSiNAmadhyazanazIlAnAM pittamamAMsayutaguDamudgamUlakaSAya / dugdhadadhimadhughRtazItoSNanavapurANAtijIrNAtitaruNAtirUkSAtisnigdhAtitaramayukta.bahubhakSaNabhojanapAnakAdyanekavidhAviruddhAviruddhadravyakadaMbakAkArakaraM bahvAhAraniSeviNAM bhikSAzinAM bhikSUNAmatibalAyustuSTipuSTijananatvAdvirudvAnyapyaviruddhAnyevopalakSAyitavyAni bhavati / tathA viruddhAviruddhadravyakSetrakAlabhAvataH sarvANi viruddhAviruddhAnyeva bhavati / tat syAdvAdavAdivaidyazAstrAcAryaH suzruto'pyevamAha // sAtmyato'lpatayA vA'pi tIkSNAgnestaruNasya ca / . snigdhavyAyAmarinA viruddhaM vitathaM bhavet // .. tasmAdvastUnAmanekAMtAtmakatvAdAhatameva vaidyamiti nizcIyate / tathA caivamAha, keSAMcidekAMtavAdinAM pRthagdarzinAM dravyarasavIryavipAkastridhA vipAko dravyasya svAdvAmTakaTukAtmakaH pratyekamanyavAdinAM matamatyaMta dUSaNAspadaM vartate iti / kiMtu dravyaM, rasAyasnigdhaM tIkSNaM picchilaM rUkSamuSNaM zItaM vaizayaM mRdutvaM ca vIryavipAkebhyo bhinnaM vA syAdabhinnaM vA / yadi bhinnaM syAt goviSANavat pRthagdRzyeteti / yadyabhinnamekameva syAdiMdrazakrapuraMdaravat / cAhiye / ghAvake viSako cUsakara nikAlanA, chedana karanA, jalAnA ye kriyAyeM viSacikitsAmeM sarvatra upayogI haiN| isIprakAra atyaMta tIkSNa zastroMkA bhI prayoga viSa ( rakta ) srAvaNa vidhAnameM atyaMta sukhakara ho sakatA hai| kahA bhI hai| zarIra meM halakepanekA anubhava honA, rogakA vega kama honA, manakI prasannatA ye achItaraha rakta visrAvaNa honeke lakSaNa haiM / isaprakAra agni, viSa, kSAra Adiko jo sarvathA hitakAraka yA sarvathA ahitakAraka hI batalAtA hai use svavacanavirodhadoSakA bhI prasaMga AsakatA hai / usIprakAra yadi mAnA jAya to cikitsAvidhimeM sarva prANiyoM ko saMpUrNa rogoMko prazamana zaraneke lie viSa, kSAra, astra aura agni karmakA jo prayoga batalAyA gayA hai usakA virodha hogaa| kahA bhI hai ki koI roga eka karmase cikitsita hotA hai, koI do kose aura koI tIna karmoMse evaM koI 2 vikAra cAroM hI karmoM [ viSa,kSAra, agni atra ] se sAdhya hote haiN| isaliye ekAMtarUpa se kisI ekakA Azraya karanA ucita nahIM hai| isI prakAra saMyogase anya padArtha bhI viSasadRza hI hote haiM aisA jo kahA hai yaha asiddha viruddha aura anekAMtika doSase dUSita hai| koI 2 manuSya saba kucha khAnevAle, 1 dIptAgne iti mudritapustake. suzrutasaMhitA sUtrasthAna a. 21 lA 22 Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake dravyarasavIryavipAkazadvAH paryAyazabdAsyustasmAdravyarasavIryavipAkAtmakaM vastutattvAtteSAM kathaMcidbhedAbhedasvarUpanirUpaNakrameNa bahuvaktavyamastIti prapaMcamupasaMhRtya dRSTeSTapramANAbhyAmaviruddhAtmadravyakSetrAkAlabhAvacatuSTayasannidhAnAdastitvanAstitvanityatvAnityatvaikatvAnekatyavaktavyAvaktavyAdyAtmakasApekSasvabhAvadravyarasavIryavipAkasvarUpanirUpaNataH syAdvAdamevAvalaMbanaM kRtvA vaidyazAstrAcAryaH suzruto'pyevamAha // pRthaktvadarzinAmeSa vAdinA vAdasaMgrahaH / caturNAmapi sAmagyamicchaMtyatra vipazcitaH / / tavyamAtmanA kiMcit kiMcidvIryeNa saMyutam / kiMcidrasavipAkAbhyAM doSaM haMti karoti vA // pAko nAsti vinA vIryAdvIrya nAsti vinA rasAt / raso nAsti vinA dravyAdravyaM zreSThatamaM smRtam // janma tu dravyaguNa[rasa yoranyonyApekSikaM smRtam / . anyonyApekSikaM janma yathA syAhadehinoH // vIryasaMjJA guNA ye'STau te'pi dravyAzrayAH smRtaaH| bArabAra khAnevAle, pittakara [ mAMsarahita ] guDa, mUMgakA kapAya, dUdha, dahI, madhu, ghRta, ThaMDA, garama, tAje bAse rUkSa snigdha Adi aneka prakArake viruddha bahutase AhAroMko grahaNa karanevAle sanyAsiyoMko vaha saMyogajanya AhAra honepara bhI tuSTi puSTi AyubalakI vRddhihetuka dekhA jAtA hai / evaM viruddha honepara bhI aviruddha dekhe jAte haiM / arthAt aise saMyukta AhAroMko grahaNa karane para bhI ve bhikSuka sAdhu hRSTa puSTa dekhe jAte haiM / isalie dravya, kSetra kAla, bhAvake balase sarva padArtha viruddha hone para bhI aviruddha hote haiN| ata eva syAdvAdavAdi vaidya suzrutAcArya bhI isa prakAra kahate haiM ki yadyapi viruddha padArthIkA bhakSaNa karanA apAyakAraka hai / tathApi una padArthoMko khAnekA abhyAsa nitya karane se, alpa pramANameM khAnese, jaTharAgni atyadhika pradIpta rahanepara, khAnevAlA taruNa va svastha rahanepara snigdha padArthoM ke bhakSaNa ke sAtha kasarata karane vAle honepara, viruddha padArtho ke khAne para bhI aviruddha hI hote haiM arthAt una padArthoM se koI hAni nahIM hotii| isalie padArthomeM anekAMtAtmaka dharma rahate haiN| ataeva jaina zAsanameM pratipAdita Ayurveda hI sarva prANiyoke lie zreyarakara hai isa prakAra nizcaya kiyA jAtA hai| 2 suzrutasaMhitA strasthAna a-41 zlo. 13.14-15-16:17 Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha hitaahitaadhyaayH| ............................... raseSu na bhavantyete nirguNAstu guNAHsmRtAH / . 1 dravyAvyaM tu yasmAcca vidhau vIrya tu SaDrasAH / dravyaM zreSThamato jJeyaM zeSA bhAvAstadAzrayAH // .... ityevamAdyanekazlokasamUhasya sakAze padezakAzeSavizeSadravyaguNAtmakavastusvarUpanirUpaNaM syAdvAdavAdamevazritya svazAstraM svayamabhimatasyAdvAdasthitireva taavt| nAnAcAryaH / tasmAgjineMdrapraNItapramANata uktaM tasmAttadabhimatadurmataikAMtavAdaM parityajya vivakSitasvarUpAnekadharmAdhiSThitAnekavastutatvapratipAdanaparaM prANAvAyamahAgamAMbhonidheraMbhonidhalakSmIriva sakalalokahitAdvaidyAMnabadyavidyAnirgatividyAdvedhairapyadyApi sadyomuditahRdayairatyAdarAdgRhyate // tato jina ratimukhakamala vinirgataparamAgamatvAdatikaruNAtmakatvAtsarvajIvadayAparatvAditi kecijjalUkAbasAdhane kadaMbakAtrivarNASTadazAMgulazArikAnAmajalUkAsahyapadAsvastheti tiryagyanuSyasaMsArANAM cikitsA vidhAyitvAttathA vaidhenApyevaMvidhana sumanasA kalyANAbhivyavahAreNa baMdhubhUtena bhUtAnAM sahAyavato vizikhAnucakitayotivaidyAcAra nirUpaNacikitsAbhidhAnepi satyadharmapareNa pramoda kAruNyapi kSamAlakSaNaprajJAjJAna vijJAnAdyamekaguNagaNopetena vaidyena puruSavizeSApekSAkSata yathArha pratipattikriyAyAM cikitsA vidhIyate iti tatkathaM kriyate iti cet / isI prakAra koI ekAMtavAdI dravya rasa vIrya vipAkako pRthaktvarUpase svAdu, amla va kaTuka rUpase svIkAra karate haiM, yaha atyaMta dUSaNAspada hai / aisI hAlatameM dravyarasa evaM vIryarUpa snigdha tIdaNa, pichila, mRdutva, rUkSa, uSNa, zIta, nirmalatA ye vIrya vipAkase bhinna haiM yA abhinna ? yadi bhinna ho to goviSANake samAna pRthak dekhanemeM aaveNge| yadi abhinna ho to ye saba iMdra zaka puraMdarAdi zabdoMke samAna eka hI padArtha ke paryAyavAcI zabddha Thahara jAyeMge / isaliye dravya rasa vIrya vipAkAtmaka hI vastutatva honese evaM unake dravyase kathaMcit bhedAbheda svarUpa honese, unakA nirUpaNa atyaMta vistRta hai| ataeva use yahAMpara upasaMhAra kara itanA hI kahA jAtA hai ki pratyakSAnumAna pramANase aviruddha rUpase rahanevAle, dravya, kSetra kAla, bhAvake sAnnidhyase, padArthomeM astitva nAstitva, nityatva, anityatva, ekatvAnekatva, vaktavyAvaktavyAdi parasparaviruddha apitu sApekSa svarUpake anaMta dharma rahate haiN| usIprakAra dravyarasa viryavipAkAdi bhI avirodharUpase-rahate haiM / isI syAdvAdavAdako avalaMbana kara vaidhazAstrAcArya suzruta bhI kahate haiN| upara prati gadita dravyarasa vIryavipAka kA pRthakta ina meM bhinnatA mAnanevAle ekAMtavAdiyoM kA mata hai / paraMtu jo vastutatva ke rahasyajJa vidvAn haiM ve kisI 1 vye dravyANi yasmAddha vipacyate na SaDrasAH // iti mudritasuzrutasahitAm / / Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (720 ) . kalyANakArake dayA ca sarvabhUteSu muditA vratadhAriSu / kAruNyaM klizyamAneSu caupekSA nirdaye zaThe // iti pravacanabhASitatvAdevametasminvaidyazAstre bahujIvavavanimittamadhumadyamAMsAdikaimalAhAraniSetraNamazeSadoSa kopanamatipApahetukamakhilavyAdhipravRddhinimitta pazupatibRhaspatigautamA gnivezyahastacArivAdvalirAjaputragAryabhAgavabhAradhvajapAlakApyavizAlakauzikaputravadaryanaranAradakuMbhadattavibhAMDakahiraNyAkSakapArAzarakauMDiyakAthAyina tittirataitilyamAMDavyAzabizibAbahupatrAramedakAzyapayajJavalkamRgazamazAbAyanatramhaprajApatyAzvAnasureMdradhanvaMtariprabhRtibhirAptaraizeSamahAmunigaNairanyairati niMdyamabhakSyamatidussahadurgatiheturitidUrAdeva nirAkRtamidAnImapisarvadA sarvereva samayibhiHsatpuruSairanyairati kuzalayadyaizca pAratyaktaM kathamupayujyate / athavetairapi brahmAdibhirAptarazeSamunigaNazca tanmadhumadyamAMsArdikaM bhakSyate iti cet kathaM te bhavatyAtA munayazca / yadi te na bhakSayaMtI ticet kathaM svayamabhakSayaMto durddharanarakapatanajanakamatiniSkaraNamanyeSAM pizitabhakSaNaM pratipAdayaMti ityatimahAzcaryametattathApipratipAdayantyeveti cedanAptA bhavatyanAgamazca syAdvaidya zAstraM / tathA coktam / / Agamo hyAptavacanamA doSakSaye viduH / kSINadoSo'nRtaM vAkyaM na yAdoSasaMbhavam // eka ko prAdhAnya nahIM dekara cAroM ke samudAya ko hI prAdhAnya dete haiN| kyoM ki vaha upayukta dravya kahI 2apane svabhAvase doSoMko haraNa karatA hai yA utpanna karatA hai, kahIM 2 vIryase yukta hokara doSoMko nAza karatA hai yA utpanna karatA hai| kahIM kahIM vipAkase yukta hokara doSoMko dUra karatA hai yA utpanna karatA hai / isake alAvA dravyameM vIryake vinA vipAka nahIM huA karatA hai, evaM rasake Azrayake binA vIryabhI nahIM huA karatA hai / rasa / guNa ] dravyake Azrayako choDakara nahIM raha sktaa| isa lie dravya hI sabase zreSTha hai| jisaprakAra deha ka, AtmAkI utpatti paraspara sApekSika hai usI prakAra dravya kI guNakI utpatti bhI paraspara sApekSika hai / vIrya ke rUpa meM pratipAdita snigdhatva Adi jo ATha guNa haiM ve bhI davya ke hI Azrita haiN| kyoM ki ye guNa raso meM arthAt guNoM meM nahIM huA karate / udAharaNArthazakkara kA guNa madhuratva hai / usa madhuratva guNa meM koI aura guNa nahIM huA karatA hai| kyoM ki vaha svataH eka guNa hai / ataeva Agama meM guNoM ko nirguNa ke rUpa meM pratipAdana kiyA hai / guNavIrya Adika chaha rasa vagaire sabhI dravya meM hI rahate haiN| isalie dravya hI sabameM zreSTha hai, bAkIke sabhI dharma usIke AzrayameM rahate Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha hitAhitAdhyAyaH / ( 721 ) tathAcaivamuktA hyAptaguNAH / jJAnamamahataM tasya vairAgyaM ca jagatpateH / sadaizvaye ca dharmazca sahasiddhaM catuSTayaM / / iti haiM, ityAdi aneka zlokoMke kathanase saMpUrNa padArtha dravyaguNAtmaka siddha hote haiM, yaha kathana syAdvAdavAdakA Azraya karake hI zrIsuzrutAcArya ne apane graMthameM kiyA hai| isalie syAdvAdakI sthiti hI unako bhI mAnya hai yaha nizcita huA / isalie jineMdrazAsanameM pratipAdita tatvoMko svIkArakara anyoMke dvArA pratipAdita ekAMtatatvako tyAgakara vivakSita avivakSita [ mukhya gauNa ] svarUpa aneka dharmoMke. dhAraka aise aneka vastuvoMke pratipAdaka prANAvAya mahAgamarUpI samudrase, nikalI huI lakSmIke samAna, saMpUrNa lokake lie hitakAraka aise lokabaMdhu nirdoSI vaidyakI ora se yaha anavadyavidyA nikalI hai| ataeva Aja bhI vaidyagaNa bahuta prasannatAke sAtha ise atyAdara se grahaNa karate haiN| . isaliye yaha jineMdrake mukhakamala se nikalA huA paramAgama honese, atikaruNA svarUpaka honese, sarva jIvoMke prati dayApara honese koI koI vaidya jalauMka vagairaha lagAkara jo cikitsA karate haiM usakI apekSA jahAMtaka ho kadaMba trivarNadazAMgulazArikA prayogase ajalUka cikitsA tiryaMca va manuSyoMkI karanekA prayatna kareM / kyoM ki vaidya kA dharma hai ki vaha komala manavAlA ho, dUsaroMke lie hitakA vyavahAra kareM, sabake sAtha baMdhutvakA vyavahAra kareM, prANiyoMkA sahAyaka baneM, aura sarva prANiyoMko hitakAmanA se vaidyAcArako nirUpaNa karate hue satyadharmaniSTha, maitrI, pramoda, kAruNya, mAdhyastha evaM kSamA svarUpa prajJA jJAna vijJAna Adi aneka guNoM se yukta hokara puruSavizeSakI apekSA se AgamAnusAra cikitsA kreN| vaha kyoM ? isa ke uttara meM kahA jAtA hai ki sarva prANiyo meM dayA karanA, vratadhAriyo meM saMtoSavRtti ko dhAraNa karanA, dIna va duHkhI prANiyo meM karuNA buddhiko dhAraNa karanA evaM nirdaya durjano meM upekSA yA mAdhyasya vRttiko rakhanA sajana manuSyoMkA dharma hai / isa prakAra Agama kA kathana hone se isa Ayurveda zAstra meM bhI bahuta se jIvoM ke nAza ke lie kAraNIbhUta aise madhumadyamAMsAdi kazmala AhAroM kA grahaNa karanA aneka doSoM ke prakopake liye kAraNa hai evaM samasta vyAdhiyoM kI vRddhike lie nimitta hai / ataeva pazupati, bRhaspati, gautama, agnivezya, hastacAri, vAbdali, rAjaputra, gAya, bhArgava, bhAradhvaja, pAlakApya, vizAla, kauzikaputra vaidarya, nara, nArada, kuMbhadatta, vibhAMDaka, hiraNyAkSaka, pArAzara, kauDinya, kAthAyina, Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (722 ) kalyANakArake tathA caivaM sanAtanadharmANAmapyuktaM svarUpam / ahiMsAsatyamasteyaM brahmacarya vimukttaa| sanAtanasya dharmasya mUlamaMte durAsadAH // dharmAcAryezvaramate iti caraNepyuktam / rajastamobhyAM nirmuktAstapojJAnabalena ye / yeSAM trikAlamamala jJAnamavyAhataM sadA // kapilamunivAkyametat / AptAH ziSTavibuddhAste teSAM vAkyamasaMzayam / satyaM vakSyaMti te kasmAtrIrujo'tamaso'nRtam // tittira, taitilya, mANDavya, zibi, zibA, bahupatra, arimeda, kAzyapa, yajJavalka, mRgazarma, zAbAyana, brahma, prajApati, azvini, sureMdra, dhanvaMtari Adi RSiyone evaM anya muniyone atinidya, abhakSya, dussaha evaM durgatihetuka madyamadhumAMsa ko dUra se hI nirAkaraNa kiyA hai / isa samaya bhI hamezA sarva zAstrakAra va sajanoMke dvArA evaM atikuzala vaidyoMke dvArA vaha tyakta hotA hai, phira aise niMdya padArthoM kA grahaNa kisa prakAra kiyA jAtA hai ? athavA ina brahmAdika Ata va munigaNoM ke dvArA ye madyamadhumAMsAdika bhakSaNa kiye jAte haiM to ye Apta va. muni kisa prakAra ho sakate haiM ? yadi ve bhakSaNa nahIM karate hoM to svayaM bhakSaNa na karate hue dUsaroMko narakapatana ke nimittabhUta, niSkaruNa aise mAMsabhakSaNa kA upadeza kaise dete haiM ? yaha paramAzcarya kI bAta hai| phira bhI ve mAMsa bhakSaNa ke lie upadeza dete hI haiM aisA kaheM to ve Apta kabhI nahIM bana sakate haiM evaM muni bhI nahIM bana sakate haiM / evaM vaha vaidyazAstra Agama bhI nahIM ho sakatA hai / kahA bhI hai: Agama to AptakA vacana hai| doSoMkA jinhoMne sarvathA nAza kiyA hai use Apta kahate haiM / jinake doSoMkA aMta huA hai ve kabhI doSapUrNa asatyavacanako nahIM bola sakate haiN| - isI prakAra Apta ke guNa nimnalikhita prakAra kahe gaye haiN| usa jagatpati paramAtmA kA akSaya jJAna, vairAgya, sthira aizvarya, evaM dharma ye cAra guNa usake sAtha hI utpanna honevAle haiN| - isI prakAra sanAtanadharma kA svarUpa bhI kahA gayA hai| ahiMsA, satya, asteya,brahmacarya va aparigraha ye atyaMta kaThinatAse prApta karane yogya haiM evaM sanatAna dharmake ye mUla haiM / dharmAcArya Izvara ke mata meM isa prakAra kahA hai / raja va tamase jo nirmukta haiM, jo apane tapa va jJAna ke bala se saMyukta haiM, jinakA jJAna trikAla saMbaMdhI viSayoM ko grahaNa karatA hai, jo nirmala va akSaya haiM ve Apta kahalAte haiM / .. . .. @ Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha hitAhitAdhyAyaH / ( 723 ) evaM vaidyazAstra tu punarAptopadiSTameva Agabhamiva / atIMdriyapadArthaviSayatvAt, vaidyazAstramadRSTaM pramANamiti vacanAt / tathA caivaM zAstraM pramANaM puruSapramANAt / te'pi pramANaM pravadaMtyetad / AcArya Aha punardvitIyo dharmastathA nirdhAryate iti pramANaM / tasmAdvaidyaM nAmAtmakarmakRtamahAnyAdhinirmUlakaraNaprAyazcittanimittamanuSThitaM dharmazAstrametat / tathA cayam / bAhyAbhyaMtara kriyAvizeSavizuddhAtmanAmupazamapradhAnopavAsairasa maithunavirAmarasaparityAgakhalayUSayavAgUSNodakakaTukatiktakaSAyAmlakSArAkSamAtraniSevaNamanovAkkAyanirodhasnehacchedanAdikriyAmahA kAyaklezayutavratacaryAdidharmopadezAt / uktaM hi snigdhasvinnavAMta viriktAnuvAsitAsthApitaziroviriktazirAcidvairmanuSyaiH parihartavyAni krodhAyAsazoka maithuma divAsvapnavai bhASaNayAnArohaNa cirAsthAna caMkramaNazativAtAtapaviruddhAdhyazanAsAtmyAjIrNAnyapi lapyate / vAsamekaM vistaramupariSTAdvakSyAma iti vacanAt / kapila muni kA vacana isaprakAra hai / AptaM ziSTa va jJAnI hote haiM / unakA vacana saMzayarahita huA karatA hai / ve sadA satyavacana hI bolate haiN| kyoM ki nirogI va ajJAnarahita honese ve asatya nahIM bola sakate haiM / 1 isa prakAra yaha vaidyazAstra to AptopadiSTa hai / ata eva vaha Agama hai / evaM use atIMdriya padArthoM ke viSaya hone ke kAraNa adRSTapramANake nAma se kahA gayA hai / isaliye yaha zAstra pramANa hai, ( hetu ) usa ke kathana karanevAle puruSa [ Apta ] pramANa hone se / ve bhI ise pramANa ke rUpa se kahate haiM / dUsarI bAta yaha vaidyazAstra dvitIya dharmazAstra hI hai / ataeva pramANabhUta hai / isaliye yaha AyurvedazAstra apane pUrvopAttakarmoM se utpanna mahAvyAdhiyoMko nirmUlana karane ke liye prAyazcittake rUpa . meM Acarita dharmazAstra hai / kahA bhI hai / bAhyabhyaMtarakriyAvizeSoM se apanI AtmAko zuddha karanA, maMdakaSAyapradhAnI hokara upavAsa karanA, maithunavirati, rasaparityAga, khala, yUtra, yavAgU, uSNodaka, kaTu, tikta, kaSAya, Amla, madhurakA AkSamAtra sevana, mana vacana kAya kA nirodha, sneha, chedanAdi kriyA, mahA kAyaklezakara vratacaryAdi ke AcaraNa karane kA upadeza isa zAstra meM diyA gayA hai / yahI dharmopadeza hai / aisA bhI vahA hai ki jina ke zarIrapara snigdhakriyA, khadenakriyA, virecana, anuvAsana, AsthApana, zirovirecana, zirAviddhana Adi kriyAoM kA prayoga kiyA gayA ho una ko cAhiye ki ve koca, zrama, zoka, maithuna, divasazayana, adhika bolanA, vAhanArohaNa, bahuta derataka eka sthAna meM baiThe rahanA, adhika calanA, zIta kA sevana, adhika dhUpakA sevana, viruddha bhojana, bAra 2 bhojana, liye ananukUla bhojana, ajIrNa Adi kA ve zararike Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 724 ) kalyANakArake tathA kRtyAviSAdirakSaHkrodhaM dharmAduvaMsate jAnapadA iti mahopasarganivAraNArthaM zAMti prAyazcittamaMgala jApyopahAradayAdAnaparairbhavitavyAmati vcnaat| tathA carake'pyahiMsA prANinAM mANasaMvarddhanA nAmeti vacanAt / paitAmahepyevamuktam / kAle vyAyAmaH sarpiSazcaiva pAnaM mokSavenAnmaraNaM ca sthitAnAM bhojyamAtrAvapi zalAsvapnasevA bhUteSvadrohazvAyuSo guptiragyA / tathA caivaM, sarvAH kriyAsvArthA, jIvAnAM na ca mukhaM vinA dharmAta iti sukhakAmaiH prAjJaiH puraiva dharmo bhavati kAryaH // iti prAjJabhASitatvAt // evaM hi zAstropodghAtAcchyate // avaMtiSu topeMdrapRSadvAnnAma bhUpatiH / / vinayaM samatikramya gozcakAra vRthA vadham // tato'vinaya durbhUta etasminvihate tathA / vivastrAMzca sukhe divyAbhibhUtaissamabAhyataH / / parityAga kareM / evaM eka hI sthAnameM rahanA bhI Avazyaka hai ityAdi vistAra se Age jAkara kaheMge isa prakAra ( anyatra ) kahA hai / isI prakAra kRtyA, viSodrikta, varAkSasottha krodha ko prajAjana dharma se nAza karate haiM evaM aise krodhase lokameM mahopasarga utpanna hote haiN| una ke nivAraNake liye zAMti, prAyazcitta, maMgalajapa, upahAra, dayAdAna Adi zubha pravRttiyAM karanI cAhiye / isI prakAra caraka meM bhI kahA hai ki prANiyoM ke prANa ke saMvarddhana karane se yathArtha ahiMsA hotA hai| paitAmaha meM bhI kahA hai| yathAkAla vyAyAma karanA ghRtapAna,..... ........sarva prANiyoMke prati adroha, ye saba Ageke AyuSyako saMrakSaNa karane ke lie kAraNa hote haiM / isIprakAra prANiyoMkI sarva kriyArUpapravRtti sukha ke lie huA karatI haiM / sukha to dharma ke vinA kabhI prApta nahIM hosakatA hai| ataeva sukha cAhanevAle buddhimAnoM ko saba se pahile dharma kA anuSThAna karanA cAhiye / isaprakAra vidvAnone kahA hai evaM Agamo meM bhI usI prakAra kA kathana hai| ujayinI meM pRSadvAna nAmakA rAjA thA jisane ki vinaya ko ullaMghana kara vyartha hI movadha kiyA / tadanaMtara badda avinayabhUta hokara vaha jaba yahAM se cyuta hogayA to svarga meM sUrya hokara utpanna huaa| va. aneka sukho meM magna huA / usa ke bAda usa 1 yaha zloka oka pratiyoM ko dekhane para bhI atyadhika azuddha hI milA hai / Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha hitAhitAdhyAyaH / uccacAra tato'nvakSaM sukUro'vagamAnuSe / itaH prabhRti bhUtAni havyante'kSasukhAditi imaM hi krUrakarmANamAtyajanto'nvahaM naraH / Aya prApsyanti doSatvaM doSajaM cAtmanaH kSayam // tato rogAH prajAyaMte jantUnAM doSasaMbhavAH / upasarga vardhate nAnAvyaMjana vedanAH // tatastu bhagavAnvRddho divodAso mahAyazAH / cintayAmAsa prANAnAM zAntyarthe zAstramuttamam // evaM zAMtikarma kurvankacidbhUtavetAlakRtyAdikaM samutthApayatItyevaM vadhanimittajAtAnAM rogANAM kathaM vadhajanitaM mAMsa prazamanakaraM, tatsamAnatvAt / tasya kRtakarmajAtAnAM jaMtUnAM vyAdhInAM ca svayamatipApa niSThuravadhahetukaM mAMsaM kathaM tadupazamanArthaM yoyujyate / tathA carakeyuktam 4 ( 725 ) karmajastu bhavejjaMtuH karmajAstasya cAmayAH bahate karmaNA janma vyAdhInAM puruSasya ca / iti krUrane nIca kriyApriya manuSyo meM pratyakSa rUpa se hiMsA kA pracAra kiyA / usake bAda isa bhUmaMDalapara loga iMdriya sukhoMkI icchA se yajJa meM pazu vagairaha kI Ahuti dete haiM / isa krUra karma ko jo manuSya chor3ate nahIM haiM unako aneka doSa prApta hote haiM / doSoM se AtmA kA nAza hotA haiM / AtmA ke guNoM ke yA puNya karma ke abhAva meM aneka roga jo ki aneka prakAra kI pIDA se yukta hai prApta hote haiM, ye roga prANiyoM ke pUrva janmakRta doSoM se yA pApa karmoM se utpanna hote haiM / evaM aneka prakAra kI pIDA se yukta upasarga bhI baDhate haiM / taba mahAyaza ke dhAraka brahmadevane prANiyoM meM zAMti sthApana ke liye jIvoM ko uttama zAstra kA upadeza diyA hai / 1 caraka sUtra sthAna a. 25 zlo isI prakAra koI koI isa pApa ke lie zAMtikarma karane kI icchA rakhanevAle bhUta vetAla pizAca Adi duSTadevoMko uThAkara prANiyoM kA vadha karate haiM / paraMtu samajhameM nahIM AtA ki hiMsA ke nimitta se utpanna rogoM ko hiMsAjanita mAMsa kisa prakAra zamana kara sakatA hai ? kyoM ki vaha samAnakoTameM hai / (raktase dUSita vastra raktase hI dhoyA nahIM jAtA hai / ) isIprakAra prANiyoM ke karma se utpanna rogoM ke upazamana ke lie svayaM atyaMta pApajanya, niSThura vadhahetuka mAMsakA prayoga kyoM kiyA jAtA hai ? isI prakAra caraka meM bhI kahA 18 2 mato. 3 rogANAM iti mudrita pustake.. Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 726 ) kalyANakArake tanmAMsaM pApajanyavyAdheH pratIkAraM na bhavatyeveti nimittenApyuktam || pApajatvAtridoSatvAnmadhAtunibaMdhanAt / AmayAnAM samAnatvAnmAMsaM na pratikArakam / tathA carake'pyuktam / sarvadA sarvabhAvAnAM sAmAnyaM vRddhikAraNam / hrAsaheturvizeSAstu prakRterubhayasya ca // ityevaM sAmAnyavizeSAtmakavidhipratiSedhayuktaM / tasmAdvaidyazAstratramArogyanimittamanuSThIyate / tacArogyaM dharmArthakAmamokSasAdhanaM bhavati / nahi zakyaM rogavatAM dharmAdIni prasAdhayitumiti / uktaM hi : na dharma cikIrSeta na vittaM cikIrSet na bhogAnbubhukSet na mokSaM iyAsIt / anArogyayuktaH sudhIropi martyazcatuvargasiddhistathArogyazAstram // yaha prANimAtra hI karmajanya hai / prANiyoM ke roga bhI karmajanya haiM / jisaprakAra karmake vinA rogoMkI utpatti nahIM hosakatI hai, usI prakAra karmake binA puruSa kI bhI utpatti nahIM ho sakatI hai / vaha mAMsa pApajanya vyAdhiyoMkA pratIkAraka nahIM horukatA haiM, isaprakAra nimittazAstra meM ( nidAnazAstra ) bhI kahA hai / pApa se utpanna hone se, tridoSoMke udreka ke lie kAraNIbhUta hone se, mala [ doSapUrNa ] dhAtuvoM ke kAraNa honese, rogoM ke kAraNoM kI samAnatA hone se, rogoM ke lie mAMsa kabhI pratIkAraka nahIM hosakatA / isIprakAra carakane bhI kahA hai / paDatA kisI bhI samaya pratyeka padArtha kA sAmAnya dharma usakI vRddhi ke liye kAraNa hai 1 aura vizeSa dharma usa ke kSaya ke lie kAraNa paDatA hai / evaM sAmAnya va vizeSa donoMkI pravRtti vRddhihAni donoM ke lie kAraNa hojAtI hai / arthAt sAmAnya vizeSa kI pravRtti kA saMbaMdha zarIra ke sAtha rahA karatA hai | isa prakAra sAmAnya vizeSAtmaka vidhiniSedha se yukta sarva padArtha hai / ataeva vaidya zAstra Arogyanimitta grahaNa kiyA jAtA hai / vaha Arogya dharma, artha, kAma aura mokSa ke lie sAdhaka hotA hai / kyoM ki rogI dharmAdikoMko sAdhana nahIM kara skte| kahA bhI hai: 1. caraka sUtrasthAna a. 1 lI. 44. Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha hitAhitAdhyAyaH / (727 ) catuSkasya praNAze nRnAzaH / tathA caivaM samadhAtvAdhArogyarucizaktibalAni lakSaNaM tasya sAdhanamasya hitamitaphalamasya catuSTayAvAptimAnevametasmin vaidyazAne dharmArthamokSasa dhanapare sarvajJabhASite'nekalokahitakarasarvadharmazAstramANAvAye vidyamAnepi tatparityajya tatpratipakSakArAviratikaThinaka.ThoreniSThurahRdayaizca vAnaroragAdibhakSakavizvAmitragautamakAzyapaputrAdiparivrAjakerasarvabhakSimiranyairapi durAtmabhiridAnIMtanavedhazAstrANAM praNetRbhiH pAMDavacarakabhikSutApasaprabhRtimAMsalolupairatyaMtavizuddhAnnapAnavidhivividhauSadhadhAnyavedalakaMdamUlaphala - patrazAkavargAdhikAre vizuddhadravadravyavidhau ca vigatamalakalaMkodakasaMpUrNamahAtaTAkasato cAMDAlamAtaMgaprabhRtibhirdurjanaH sajanapravezanivAraNArthaM gozRMgasthApanamiva kaniSThaniSThuraduSTajanaisarvajJapraNItaprANAyAyamahAgamanirgatasaddharmavaidyazAstrataskaraistedharmacihnanigRhanArtha pUrvApara viruddhadoSaduSTamatikuTilaiH pizitAzanalaMpaTezcaTulataralamadhumadyamAMsaniSevaNamaviziSTajanopadiSTaM kaSTaM pazcAttamameva nizcIyate / tatkathaM pUrvAparavirovaduSTamiti ceducyate / __anArogyayukta manuSpa dhIsvAra honepara bhI vaha dharmakA AcAraNa nahIM karasakatA, vaha artha kA upArjana nahIM kara sakatA, bhogoMko bhoga nahIM sakatA, mokSa meM jA nahIM sakatA, use na caturvarga kI siddhi hI ho sakatI aura na Arogya zAstrakA adhyayana hI usase hosakatA hai / isa prakAra caturvargake nAza honepara manuSyakA astitvakA hI nAza hotA hai / arthAt vaha kisI kAma kA nahIM hai / isaliye sapadhAtu Adi Arogya, kAMti, zaki, bala hI jisa svAsthyakA lakSaNa hai aura jo caturvargakI prApti ke lie sAdhanabhUta haiM unakA kathana dharmArtha mokSa ko sAdhana karanevAle, sarvajJabhASita, aneka loka ke lie hitakAraka ataeva dharmazAstra rUpI isa vaidyazAstra prANAvAya meM hone para bhI usa choDakara usa se viparIta vRttiko dhAraNa karanevAle aviratikaThinatA se kaThora va niSThura hRdaya ko dhAraNa karanevAle, bAnara uragAdi (baMdara, sarpa) ko bhakSaNa karanevAle vizvAmitra, kAzyapa putra, Adi sanyAsiyoMdvArA evaM sarva bhakSaka Ajakala ke anya duSTa zAstrakAra pAMDya, caraka, bhikSu, tApasa adi mAMzalolupoM dvArA atyaMka zuddha annasAna vidhi va vividha dhAnya, dvidala, kaMdamUla, phala, pA va zAka vargAdhikAra meM evaM dravapa vidhAna meM jisa prakAra vigatamalakalaMka (nirmala ) jalase bhare hue sarovara ke taTameM cAMDAla ma taMga Adi duSTajana, sajjanoM ke pravezako rokane ke lie gozrRMgAdiko DAla dete haiM, usIpakAra jaghanya niSTharahRdaya duSTajana evaM sarvajJavaNIta prANAvAya mahAgama se nikale hue vaidhaka rUpI dharmazAstra ke cora, pUrvApara viruddha doSoM se duSTa, atikuTilamatiyukta, mAM bhojanalaMpaTa aise durjanoM ke dvArA usa saddharma ke cinha ko chipAne ke lie isa vaidyazAstra meM nIcajanocita atyaMta kaSTamaya madhumadyamAMsa sevanakA vidhAna bAdameM mila gayA gayA hai isaprakAra nizcaya kiyA jAtA hai| vaha pUrvAparavirodhadaSase duSTa kyoM hai isa kA uttara AcArya dete haiN| Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 728 ) . kalyANakArake vaidyazAstrasyAdAveva pUrvAcAyarmUlataMtrakartRbhiH paramarSibhiH pAtrApAtravivekajJaiH kartavyAkarta. vyanivahanizcikitseyaM yogyAnAmeva kartavyoti vidhipratiSedhAtmakaM zAstramuktaM / dvijasAdhubAMdhavAbhyupagatajanAnAM cAtmabAMdhavAnAmivAtmabheSajaH pratikartavyam / evaM sAdhu bhavati / vyAdhazAkunikapatitapApakarmakRtAM ca na pratikartavyam / evaM vidyA prakAzate, mitrayazorthadharma kAmAzca , bhavaMtItyevaM pUrvamuktaM, pazcAnmAMsAdiniSaveNa kathaM svayamevAcAryAH pratipAdayaMti pUrvAparaviruddhametat / tasmAdanyereva duzcaritaH pazcAtkRtamiti nizcetavyaM / .... athavA vaidyazAstre tAvanmAMsopayoga eva na ghaTate / kathamiti cedannabheSajarasAyanebhyo bhinnatvAt / kathaM brahmAdirapi lokasyAhArasthityutpattiheturityuktatvAt / na ca brahmAdInAM mAMsamAhArArthaM jagvirityannakramo yuktazca kSIrapAH kSIrAnnadA annadAzceti tataH paramAnnadA iti vacanAt / tathA mahApAThe zizUnAmannadAnamAhAravidhau prathamaSaNmAsikaM ladhvannapayasA bhojayoditi vacanAt / mAMsamannaM na bhavatyeva, payasAtyaMtavirodhitvAt / tathAcoktam / / ... vaidyazAstra ke Adi meM hI mUla taMtrakAra paramarSi, pAtrApAtravivekajJa, pUrvAcAryone . kartavyA tivyadharma se yukta isa cikitsAko yogyoMke prati hI karanI cAhiye, ayogyoM ke prati nahIM, isa prakAra vidhiniSedhAtmaka zAstra ko kahA hai| dvija sAdhu va bAMdhayoM ke samAna rahanevAle mitra Adi sajanoMkI cikitsAko apane AtmIya bAMdhavoMke samAna samajhakara apane auSadhoM se karanI cAhiye / vaha kartavya prazasta hai| paraMtu bhilla, zikArI, patita Adi pApakarmo ko karanevAloMke prati upakAra nahIM karanA cAhiye. arthAt cikitsA nahIM karanI cAhiye / kAraNa ki ve usa upakAra kA upayoga pApakarma ke prati karate haiN| isa prakAra isa vaidya vidyAkI unnati hotI hai evaM mitrA, yaza, dharma, artha kAmAdikI prApti hotI hai, isa prakAra pahile kahakara bAdameM mAMsAdi sevanakA vidhAma AcArya svayaM kaise kara sakate haiM ? yahI pUrvAparavirodha hai| isaliye anya durAtmAvoMne hI pIchese una graMthomeM use milAyA isa prakAra nizcaya karanA cAhiye / athavA vaidyazAstrameM mAMsakA upayoga hI nahIM bana sakatA hai| kyoM ki vaha mAMsa ana, auSadha va rasAyanoM se atyaMta bhinna hai / kyoM ? kyoM ki Apake Agamo meM kahA hai ki brahmAdi deva bhI loke AhAra kI sthiti va utpatti ke lie kAraNa haiM / brahmAdiyoM ke mata se AhArake kArya meM mAMsakA upayoga anna ke rUpa meM kabhI nahIM ho sakatA hai / aura na vaha ucita hI hai| kyoM ki AhArakapakI vRddhi meM kSIra kSIrAna, anna, paramAna ityAdi ke krama se vRdi batalAI gaI hai / mAMsakA ullekha usa meM nahIM hai| isI prakAra mahApATha meM bAlakoM ko annadAnaAhAravidhAna ke prakaraNa meM pahile chaha mahine badhu [ halakA ] anna va dUdha kA bhojana karAnA cAhiye, isapakAra kahA hai / mAMsa to anna kabhI nahIM hosakatA hai / kyoM ki dUdha ke sAtha usakA atyaMta virodha hai| usI prakAra kahA bhI hai: Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiNtaahitaadhyaayH| ( 729 ) mAMsamatsyaguDamASamodakaiH kuSThamAvahati sevitaM payaH zAkajAMbavasurAsavaizva ta-nmArayatyabudhamAzu sarpavat // athavA alaukikamaviziSTa mahRdyaM zAstravarjitaM mAMsakSIraM na samamaznIyAt / kohi nAma narassukhIti / api caivaM brahmodyaM lokasyAhAravidhAnamevamuktaM / sarvaprANinAmAhAravidhAnamevamuktaM hi / kuyonijAnAM madhumaghamAMsakadannamannaM ca tathA pareSAM / kalyANakaM cakradharasya bhAjyaM, svarge'mRtaM bhogamahisthitAnAM // pitRsaMtarpaNArthamapi na bhavatyeva mAMsa / kathaM ? sAyujyamAyAti pareNa puMsA yogasthitAstapi tataH prabaddhAH / kacidivaM divyamanuSyabhAvaM na tatra mAsAdikadanabhuktiH / iti / tathA mAMsa bheSajamapi na bhavatyeva, dravyasaMgrahavijJAnIyAdhyAye mAMsasvApAThAt / mAMsa, machalI, guDa uDada se banI huI miThAI ke sAtha dUdha kA sevana kareM to vaha kuSTha roga ko utpanna karatA hai / zAka jaMbU phala se bane hue madirA ke sAtha dUdha kA upayoga kare to usa mUrkha ko vaha zIghra hI mAra DAlatA hai| athavA lokabAhya, aviziSTa, bhIbhatsa, zAstravarjita aise mAMsa ko dUdha ke sAtha nahIM khAnA cAhie / usase manuSya sukhI kabhI nahIM ho sakatA hai / isa prakAra brahma RSi dvArA kathita loka ke AhAra kA vidhAna kahA gayA / sarva prANiyoM kA AhAra vidhAna isa prakAra kahA gayA hai| kuyonija [ nIca jAtyutpanna ] jIvoM ko madhu, madya, mAMsa va kharAba anna bhojana hai| anya prANiyoM ko anna bhojana hai / cakravarti ko kalyANakAna bhojana hai / evaM svarga va bhogabhUmisthita jIvoM ko amRtAhAra hai / pitRsaMtarpaNa ke lie bhI mAMsa kA upayoga nahIM ho sakatA hai| kyA kAraNa hai ? isa ke uttara meM graMthakAra kahate haiN| ce yogasthita jJAnI puruSa uttama sthAna meM jAkara samatA ko prApta kara lete haiN| una meM koI svarga meM jAkara janma lete haiN| aura koI pavitra mAnavIya deha ko prApta kara lete haiN| vahAM para mAMsAdi kadannoM ko bhakSaNa karane kA vidhAna nahIM hai| - isI prakAra mAMsa auSadha bhI nahIM ho sakatA hai / kyoM ki auSadhi ke lie upayukta vyasaMgraha vijJAyaka adhyAya meM mAMsa kA ahaMNa nahIM kiyA gayA hai / athavA 92 Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake athavA prakIrNakoSadheSvapi mAMsamauSadhaM na bhavatyeva / tatra dvividhamauSadhamityuktam saMzamanasaMzodhanakrameNa / na tAvatsaMzodhanaM ca bhavatyUrvabhAgAdhobhAgobhayatassaMzodhanazaktyabhAvAt / saMzamanamapi mAMsaM na bhavati, spRSTarasAbhAvAt / spRSTarasaM hi dravyaM saMzamanAya kalpyate / yathA madhurAglalavaNAH vAtaghnAH, madhuratiktakapAyAH pittanAH, kaTutiktakapAyAH zleSmanAH / athavA mAMsa lavaNaM nArita, lavaNasaMyogabhakSaNAt / Amlarasopi nAsti Amla. saMpAcanAt / tathaiva saMbhArasAkArArhatvAt kaTutiktakaSAyarasAzca na saMbhavatyeva / tathA mAMsa madhuramapi na bhavati, madhurasya lavaNenAtyatavirodhitvAt athavA mahApAThe mAMsapAko bhihitaH snehagorasadhAnyAmla phalAmlakaTukaissaha / / svinaM mAMsaM ca sarpiSkaM balyaM rocanabRMhaNam // iti dravyasaMyogAdeva mAMsasya balakaraNatvaM cettadAnyeSAmapi dravyANAM saMskAravizeSAdvalavRSyarucikaratvaM dRSTamiSTaM ceti mAMsameva zobhanaM bhavatItyevaM tanna / tathA lavaNatasaMbhArodanavirahitasya mAMsasya paridUSaNamapi zrUyate / / prakIrNaka auSadhoM meM bhI mAMsa ko auSadhi ke rUpa meM grahaNa nahIM kiyA hai / prakIrNaka auSadha saMzamana va saMzodhana ke bheda se do prakAra kahe gae haiM / vaha mAMsa saMzodhana auSadha to nahIM ho sakatA hai| kyoM ki UrvabhAga, adhobhAga va ubhaya bhAga se saMzodhana karane kA sAmarthya usa mAMsa meM nahIM hai / saMzamana bhI mAMsa nahIM ho sakatA hai| usa meM koI bhI khAsa viziSTa rasa na honese / jisa padArtha meM khAsa viziSTa rasa rahatA hai vahI saMzamana ke lie upayogI hai / jaise madhura, Amla va lavaNarasa vAtahara hai| madhura, tikta va kaSAyarasa pittahara haiM / kaTu, tikta va kaSAyarasa kaphahara hai / athavA mAMsa lavaNarasa bhI nahIM hai| kyoM ki use lavaNasaMyoga kara hI bhakSaNa karanA paDatA hai / Amlarasa bhI vaha nahIM hai kyoM ki zarIrastha Amla kA vaha pAcana kara detA hai arthAt vaI AmlavirodhI hai / isI prakAra viziSTa saMskAra yogya hAnese kaTutikta kaSAyarasa bhI usa meM nahIM hote / evaM mAMsa madhura bhI nahIM hai / kyoM ki madhura kA to lavaNa ke sAya atyaMta virodha hai / mAMsa kA upayoga to lavaNa ke sAtha kiyA jAtA hai / athavA mahApATha meM mAMsapAka bhI kahA gayA hai| tela, gorasa, dhAnyAmla, phalAmla va kaTuka rasa ke sAtha saMskRta evaM ghRtasahita mAMsa balakara hai, rucikara evaM zarIrapoSaka hai| . isa prakAra anya dravyoM ke saMyoga se hI mAMsa meM balakara va poSaka zakti hai, aisA kaheMge to hama [ anya ] bhI kaha sakate haiM ki anya dravyoM meM bhI saMskAra vizeSa se hI balakaratva, rucikaratva va poSakatva Adi guNa dekhe gae haiM / isalie mAMsa hI una padArtho se acchA hai, aisA kahanA ThIka nahIM hai| lavaNa, ghRta va saMbhArasaMskAra se rahita mAMsa kA dUSaNa bhI Apake yahAM sunA jAtA hai| jaise .. Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaahitaabaayH| ( 731 ) zuddhaM mAMsaM striyo vRddhA bAlArkastaruNaM dadhi / pratyUSe maithunaM nidrA sadyaHprANaharANi SaT // iti athavA sarvANyauSadhAni sakSIrANi vIryavaMtyanyatra madhusarpiHpipaliviDaMgebhya ityatra sAvA nIrasAtivaktavye sakSIravacanaM mAMsanirAkaraNArthameva syAt tathAH prazastadezasaMbhUtaM prazaste kAla uddhRtaM / alpamAtraM manaskAMtaM gaMdhavarNassAnvitaM / doSaghnamaglAnikaramadhikAdhivipattiSu / samIkSya dattaM kAle ca bheSajaM phalamucyate / ityevamAdilakSaNavirahitatvAt kAlamAtrAdiniyamAbhAvAt / dravaM kuchuvapAdadyAt snehaM SoDazikAnvitaM / cUrNa biDAlapadakaM kalkamakSajasammitam // - zuddhamAMsa, vRddhastriyoM kA sevana, bAlArkakiraNa, taruNadadhI, pratyUSakAla kA maithuna va pratyUSakAla kI nidrA ye chaha bAteM zIghra hI manuSya ke prANoM ko nAza karane vAlI haiN| __ athavA sarva auSadha dUdha ke sAtha upayoga karane para hI vIryavAn rogapratibandhaka] ho sakate haiN| madhu, ghRta, pippala va vAyaviDaMga ko choDa kara, arthAt ina ke sAtha dUdha kA saMyoga honA cAhie aisA koI niyama nahIM hai / isalie auSadhiyoM ke sAtha kSIra ke upayoga ke lie jo kahA hai vaha mAMsake nirAkaraNa ke lie hI kahA hai / isIlie kahA hai ki: prazasta deza meM utpanna, prazasta kAla meM uddhRta, alpamAtra meM grahaNa kiyA huA, manohara, gaMdhavarNa va rasa se saMyukta, doSanAzaka, adhika bImArI meM bhI aglAnikara, evaM yogyakAla va pramANa ko dekhakara diyA huA auSadha hI phalakArI hotA hai / ityAdi lakSaNa mAMsameM na hone se, usa meM kAlamAtrAdika kA niyama nahIM bana sakatA hai / arthAt yadi mAMsa grAhya hotA to usa kI mAtrA kA bhI kathana AcArya karate yA usako grahaNa karane kA kAla ityAdi kA bhI kathana karate / parantu usa prakAra usa kA kathana nahIM kiyA hai / parantu anya padArthoM kI mAtrA va kAla Adi ke sambandha meM kathana milatA hai / jaise:-- drava ko eka kur3aba pramANa / 32 tole ] grahaNa karanA cAhie / tela Adi snigdha padArtha ghoDAzikA [ pala, 8 tole ] pramANa se grahaNa karanA cAhie / aura cUrNa Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 732 ) kalyANakArake wweoniwww............... ..................... ___ iti vacanAt mAMsamauSadhaM na bhavatItyevaM tatpramANApAThAt / sarvoSadhasya kAlopyU. hitaH / yathA tatra, prAtarbhaktaM, prAgbhaktaM, Urdhvabhakta, madhyabhaktaM, aMtarabhaktaM, sabhaktaM, samudnaM, muharmuhurmAse grAsAMtare cati dazauSadhakAlepattaratarasminkAle vizeSa mAMsa bhakSayitavyamiti kAlAbhAvAdauSadhaM nopapadyata ityevamuktaM ca / / dravyANAmapi saMgrahe taducita kSetrAdikAle tathA / dravyopAnatatpurAdhikamahAsahUdhikAnugrahe // te sarve ca vizeSabhapajagaNAssaMtyatra kiMcitkvaci nmAsaM nAsti na zabdatopi ghaTate myAdauSadhaM tatkatham // tathA mAMsaM rasAyanamapi na bhavatyeva, rasAyanAdhikAre tasyApAThAt / kSIravirodhitvAt, mAMsasya tasmina jIrNe payaHsapirodana ityAhAravidhAnAca / athavA bahUmAM ko biDAlapadaka [ pramANavizeSa ] pramANa se grahaNa karanA cAhie / evaM kalka ko akSapramANa { 2 tole ) grahaNa karanA caahie| isa prakAra kahA hai, parantuM isa meM mAMsa kA pATha nahIM hai| ataeva mAMsa auSadha nahIM ho sakatA hai / sabhI auSadhoM ko grahaNa karane kA kAla bhI batalAyA gayA hai / jaise ki prAtaHkAla meM grahaNa karanA / bhojana se pahile, bhojana ke bAda, bhojana ke bIca meM, bhojanAMtara meM, bhojana ke sAtha, mudga ke sAtha, bAra bAra, grAsa ke sAtha, grAsAMtara meM, isa prakAra auSadha grahaNa karane ke dasa kAla batalAye gae haiM / parantu ina meM khAsa kara uttarakAla meM mAMsa kA sevana karanA cAhie, isa prakAra nahIM kahA hai kyoM ki usa ke lie koI kAla niyata nahIM hai / ataeva vaha auSadha nahIM ho sakatA hai / isa prakAra kahA bhI hai: loka meM jitane bhara bhI auSadha vizeSa haiM una kA grahaNa dravyasaMgraha ke prakaraNa meM, dravyasaMgrahocita kSetrakAlAdika meM, evaM dravyopArjana ke lie kAraNIbhUta sadaMdhikA prakaraNa meM kiyA gayA hai / parantu una prakaraNoM meM mAMsa kA grahaNa nahIM haiN| jahAM zabda se bhI usakA ullekha nahIM hai vaha auSadha kisa prakAra ho sakatA hai ? isI prakAra mAMsa rasAyana bhI nahIM ho sakatA hai / kyoM ki rasAyanAdhikAra meM usa kA pATha nahIM hai / kSIra kA virodhI hone se, mAMsa ke jIrNa hone para dUdha, ghRta va anna kA sevana karanA cAhie, aisA AhAra vidhAna meM kiyA gayA hai / athavA bahuta se mAMsabhakSiyoM ko dekhakara kAladoSa se vaidya bhI mAMsa-bhakSaka bana Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitAhitAdhyAyaH / ( 733 ) sAzino dRSTA kAlapariNAmAdvaidyAzca svayaM pizitabhakSakArasaMtaH ( taiH ) svazAstre'nnapAnavidhI zAka vargAdhikAre mUlataMtrabAhyaM mAMsaM kRtamiti uktaM ca / AMgepyAbhayasatkriyAsu ca catuSkarmaprayogeputadoSANAmapi saMcayAdiSu tathA bhaiSajyakarmasvapi / rogopakramaSaSThibhedavividha vIryasya bhede pratI- . kAraM nAsti samastamAMsakathanaM zAkeSu tatkathyate ? // ityazeSAMgabAhyamannamauSadhaM tathA rasAyanamapi na bhavatItyevaM niraMtaraM zAstreSu nirAkRtamapyatilolupAH svayamajJAninopi satkRtya mAMsa bhakSayitu mabhilapaMtassaMtaH kecidevaM bhASaM te " mAMsaM mAMsena vaddhata iti"| athavA sAdhUktaM mAMse bhakSite sati mAMsaM varddhata iti saMbaMdhAdarthavatsyAt / api ca pUrvoktamevArthavaditi vaktavyaM vicAryate / kiM ta mAMsa bhakSaNA. naMtaraM mAMsasvarUpeNaiva mAMsamabhivarddhayatyAhosvidrasAdikrameNaiveti vikalpadvayaM / nahi mAMsa mAMsasvarUpeNa mAMsAbhivRddhi karoti / kutaH ? kuDyamRtpiDayoriva mAMsazarIrayoranyonyAbhi gae / ataeva svArtha se unhoMne annapAnavidhi va zAkavargAdhikAra meM mUlataMtrabAhya mAMsa ko ghuseDa diyA hai| kahA bhI hai--- isa prakAra Ayurveda zAstra meM zarIra meM abhayotpanna kriyAoM ke prayoga meM, catuSkarma ke prayoga meM, doSoM ke saMcaya honepara, bhaiSajyakarma meM, rogotpAdaka sATa prakAra ke bhedoM meM aura auSadhavIrya ke bhedoM meM mAMsa ko pratIkAra ke rUpa meM kahIM kathana nahIM hai arthAt yaha kisI bhI doSa kA pratIkAraka nahIM ho sakatA hai / phira isa kA kathana zAka padArthoM meM kyoMkara ho sakatA hai ? ipta prakAra samasta aMgazAstroM se bahirbhUta mAMsa anna auSadha va rasAyana bhI nahIM ho sakatA hai, ityAdi prakAra se sadA zAstroM meM niSiddha hone para bhI atilolupI va svayaM ajJAnI, svayaM mAMsa khAne kI abhilASA se kahate haiM ki "mAMsa mAMsase baDhA karatA hai| adhavA ThIka hI kahA hai ki mAMsa ke khAne para mAMsa bar3hatA hai, isa prakAra sambandha se artha grahaNa karanA cAhie / aba usI artha ke vaktavya para vicAra kreNge| kyA usa mAMsa bhakSaNa ke anantara zarIra meM mAMsa ke svarUpa meM hI mAMsa kI vRddhi hotI hai athavA rasAdikrama se vRddhi hotI hai, isa prakAra do vikalpa uTAye jAte haiM / mAMsa mAMsa ke svarUpa meM vRddhi ko nahIM karatA hai| kyoM ki bhIta va mRtpiDa ke samAna mAMsa va zarIra meM paraspara agivardhana saMbaMdha nahIM haiM / aisA honepara apasiddhAMta doSa kA bhI Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 734 ) kalyANakArake barddhanasaMbaMdhAbhAvAt / apasiddhAMtatvAcca / tasmAdasAdikrameNaiva zarIrAbhivRddhinirdiSTA / tathA bhaiSajyasAdhanaM coktaM / pAMcabhautikasya caturvidhasyAhArasya SaDsopetasya aSTavidha. vIryasya dvividhavIryasya vA'nekaguNopayuktasya samyakpariNatasya payastejoguNabhUtasya sAraH paramasUkSmaH sa rasa ityucyate / kSArapANinApyuktam / raso bhUtvA dvaidhI bhavati stanyaM zoNitaM c| zoNitaM bhUtvA dvaidhI bhavati rajo mAMsaM ca / mAMsaM ca bhUtvA dvaidhI bhavati, sirA medazca / medo bhUtvA dvaidhI bhavati snAyasthi ca / asthi bhUtvA dvaidhI bhavati vasA majjA ca / majA bhUtvA dvaidhI bhavati, majjA caiva zukraM ca / zukrAdgarbhassaMbhavati iti / tathA coktam // rasAdaktaM tato mAMsaM mAMsAnmedaH pravartate / medasAMsthi tato majjA tasyAzzukraM tataH prajA // iti evaM dhAtUpadhAtuniSpattirAtairupadiSTA viziSTaistatvadRSTibhidyairanyaizcApyatikuzalaiH rasavedibhiriti // athavA mAMsabhakSakANAmeva zarIreSu mAMsAbhivRddhiritareSAM na bhavatyeva, tanna ghaTAmaTATyate / kathamiti cettadabhakSiNAmRSINAmanyeSAM puruSavizeSANAM strINAM vApi taccA prasaMga AvegA / arthAt siddhAMtaviruddha viSaya hogA / isalie rasAdikrama se hI zarIrAbhivRddhi hotI hai| mAMsa svarUpa se nhiiN| isI prakAra auSadha sAdhana bhI kahA gayA hai / paMcabhautika, caturvidhAhAra, SaDsa, dvividha athavA aSTavidharvAryayukta, aneka guNayukta, padArtha acchI taraha zarIra meM pariNata hokara jo usa kA parama sUkSmatara sAra hai use rasa kahate haiM / kSArapANi ne bhI kahA hai / rasa hokara usa kA dvaidhIbhAva stanyakSIra va rakta ke rUpa meM hotA hai / rakta hokara usa kA dvaidhIbhAva raja va mAMsa ke rUpa meM hotA hai / mAMsa hokara usa kA dvaidhIbhAva sirA va meda ke rUpa meM hotA hai / meda hokara usa kA dvaidhIbhAva snAyu va haDDI ke rUpa meM hotA hai / haDDI hokara usakA dvaidhIbhAva vasA va majA ke rUpa meM hotA hai / manjA hokara usakA dvaidhIbhAva majjA ke hI rUpa meM va zuka ke rUpa meM hotA hai / zukra se garbha kI utpatti hotI hai / isI prakAra kahA bhI hai ___ rasa se rakta kI utpatti hotI hai| usa se mAMsa banatA hai| mAMsa se meda banatA hai| meda se haDDI, haDDI se majjA banatA hai / majA se zukra va usa se saMtAna kI utpatti hotI hai / isa prakAra dhAtu upadhAtuoM kI niSpatti viziSTa tatvadarzI vaidya va anya atikuzala rasa vedI AptoM ke dvArA kahI gaI hai| athavA mAMsa bhakSakoM ke zarIra meM hI mAM mAMsAbhivRddhi ke lie kAraNa hai, anya jIvoM ke zarIra meM nahIM, aisA kaheM to yaha ghatA Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaahitaadhyaayH| ( 735 ) ritrANAmatisnigvasthUlazarIrANi dRzyate / tathA caitepyatyaMtabalavaMto putracaMtazca / tathA kacit pizitAzinopyatikRzAH klIvAH durbalAgnayo vyAdhigrastAMgAH kSINAH kSayiNazca niSputrAzcopalakSyate, ityanaikAMtikametat / tathA cAnye tiryagjAtayopyaraNyacarA madhumadyamAMsa virahitAhArA yUthapatayo gajagavayamahiSavRSabhapRSatamepahariNarurucamaravarAhAdayaH sthalajalakulagiritaruvanacarAstRNagulmalatAMdhipAhAriNaH sthiropacitazarIrabalavilAsIryavikramavRSpayuSyapatvasaMpannA vahuputrakalatrasaMpUrNA bahuvyavAyinassatatakAminazcopalazyate / / tathA kacitkevalamatipizitAzinasiMhavyAvatarakSudvipimArjArabhRtayo hyavRSyA nipputrAssaMvatsarakAminazcetyevaM niminApyuktam / mAMsAdaH zvApadaHsarve vatsarAMtarakAminaH / avRSyAstataeva sthurabhakSyapizitAzinaH // iti mAMsabhakSiNAM mRgAdInAmapi vRSyahAniH saMjAtA // ma nhiiN| kAraNa ki mAMsa ko bhakSaNa nahIM karanevAle Rpijana va anya cAritrazIla puruSa vizeSoM ke snigdha va sthUla zarIra dekhe jAte haiM / sAtha hI ye atyaMta balazAlI va putravAn dekhe jAte haiN| viparIta meM kaI mAMsa bhakSaka bhI atyaMta kRza, napuMsaka, durbala jaTharAgnatra le, rogagrasta zarIravAle, kSINa zarIravAle, kSayapIDita va saMtAnarahita bhI dekhe jAte haiM / ataH yaha anaikAMtikadoSa se dUSita hai| isI prakAra anya tithaMca prANI jaMgala meM rahanevAle, madhu, madya, mAMsAdika AhAroM ko grahaNa nahIM karanevAle gaja, gavaya, baila, cittIdAra hirana, vakarA, hirana, ruru [ mRgavizeSa ] camaramRga, evaM varAhAdi, sthalacara, jalacara; kulagiricara, tarucara va vanacara prANI tRNa gulma latA va vRkSoM ke patte vagairaha ko khAnevAle sthira va majabUta zarIra ko dhAraNa karate hue balakArya puSTi Adi se yukta, bahuputra va kalatra se yukta atyadhika kAmI va maithuna sevana karanevAle dekhe jAte haiM / viparIta meM koI atyadhika kevala mAMsa khAnevAle siMha, vyAghra, tarakSu [kAMTe se yukta zarIrabAle prANivizeSa dvipi, mArjAra Adi dhAturahita, saMtAnarahita hokara varSa meM ekAdha daphe maithuna sevana karaneva le hote haiM / isa prakAra nimine bhI kahA hai| abhakSya mAM ko bhakSaNa karanevAle sarva jaMgalI prANI eka varSa meM eka daphe maithuna sevana karanevAle hote haiM / kyoM ki una ke zarIra meM dhAtu puSTa nahIM rahatA hai / isa prakAra mAMsabhakSI mRgAdikoM ke zarIra meM vRSyatva [puSTi ] nahIM rahatA hai yaha siddha huaa| Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 736 ) kalyANakArake atra kecitpunazcchAgamRgavarAhAdInAmatistrIvyasanAmalokya tadbhakSakANAmapi tadvadativRSyaM bhavatItyevaM manyamAnAssaMtopaM, te tasmAdbhakSayaMtItyevaM tadapahAsyatAmupayAMti / kamiti cet, na kadAcidapi chAgaiicchAgo bhakSito, mRge; mRgo, varAho vA varAharityetadapahAsya. kAraNaM / na tu punazcchAgAdayazcchAgAdIn bhayitvAtivRSyA bhavatIti dRSTamiSTaM ca / ta ete punacchAgamugabarAhAdayo vividhatarutRNagulmavIrullatAvitAnAdhopaniSevaNopazAMtavyAvayassaMtuSTabuddhayassannaddhazuddhadhAtavaH pravRddhAdyatavRSyAssabahuputrAzcApalakSyate / tata eva tRNAzinAM zakRnmUtrakSAsaNyApadhatvanAMpAdIyate / na tu punaH pizitAzinAmiti / tathA coktam----- ajAkiMgomahiSyazva gajakharoSTrANAM mUtrANyaSTau karmaNyAni bhavaMti ! tathA caivam // AjamauSTaM tathA gavyamAvikaM mAhiSaM ca yat azvAnAM ca karINAM ca mRgyAzcaiva payasmRtam // iyaSTaprakArakSIramUtrANyaupadhatvenopAdIyaMte, na tu pizitAzinAm / tathA coktam / ____yahAM para koI koI isa vicAra se ki bakare, hariNa, varAhAdi prANiyoM meM atyadhika maithunasevana dekhA jAtA hai, ataeva una ke mAMsa ko khAne se bhI una ke samAna hI atyadhika dhAtuyukta zarIra banatA hai, saMtoSa ke sAtha mAMsa ko khAte hue upahAsyatA ko prApta hote haiN| kyoM ki bakaroM ne bakaroM ko nahIM khAyA hai, hariNa ne hariNa ko nahIM khAyA hai, evaM varAhoM ne varAha ko khAkara pauSTikatA ko prApta nahIM kI hai / yahI 'apahAsya kAraNa hai / chAgAdika prANI chAgAdikoM ko khAkara hI puSTa hote hue na dekhe 'gae haiM aura na vaha iSTa hI hai / parantu ve chAgAdika prANI aneka prakAra ke vRkSa, ghAsa, gulma, pautra, latArUpI auSadhoM ko sevana kara ke hI apane aneka rogoM ko upazAMta kara lete haiM evaM saMtuSTa ho kara, zuddha dhAtayukta ho kara, puSTa rahate hue, bahusaMtAna vAle dekhe jAte haiM / isIlie tRNabhakSaka prANiyoM ke mala, mUtra, dUdha Adika auSadhi ke upayoga meM grahaNa kie jAte haiM / parantu mAMsabhakSakaprANiyoM ke grahaNa nahIM kie jAte haiN| i. prakAra kahA bhI hai bakarI, meMDhI, gAya, bhaiMsa, ghoDI, hathinI, gavaiyA, UThanI isa prakAra ATa jAti ke prANiyoM kA dUdha auSadhi ke kArya meM kAryakArI hote haiM / isIlie kahA bhI hai ki dUdha Aja [ bakarI kA ] auMSTra [ uMThanI kA ] gavya, mAhiSa, Adhika, AzvIya, gajasaMbaMdhI, mugya isa prakAra Au prakAra se vibhakta hai / isI prakAra kahA bhI hai Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaahitaadhyaayH| ( 737 ) pizitamabhakSyameva pizitAzimRgeSu tadRSyate'tra tapizitapayaHzakRjjalamalaM parihatya, tRNAzinAM payo / / jalamupasaMkhyayASTavidhameva yathAImahauSadheSvati mathitasamastazAstrakathanaM kathayatyadhikaM tRNAdiSu // ityanekahetudRSTAMtasaMtAnakrameNa pUrvAparavirovadoSaduSTamatikaSTaM kaniSTha bIbhatsaM pUtikRmisaMbhavaM mUlataMtravyAghAtakaM mAMsamiti nirAkRtaM, tadidAnIMtanavaidyAHpUrvAparavirodhaduSTaM parityaktumazaktAH / kaniSThuraMtarAlayatibhiranyaireva mAMsAdhikAraH kRta iti svayaM jAnanto'pyajJAnamahAMdhakArAvaguMThita hRdayamithyAdRSTayo duSTajanA viziSTavarjitaM madhumadyamAMsamanavarataM bhakSayitumabhilaSate / doSapracchAdanArthamanyeSAM satAM laukikAnAM hRdayaraMjananimittaM tatsaMtoSajananaM saMtatamevamudghoSayati / na hi suvihitabahusammatavaidyazAstre mAMsAdhikAro mAMsabhakSaNArthamArabhyate, kiMta sthAvarajaMgamapArthivA. didravyANAM rasavIryavipAkavizeSazaktirIdRzI ityevaM savistaramatra nirUpyata iti na doSaH / tadetatsamastaM pizitabhakSaNAvaraNakAraNoktavacanakadaMbakaM mithyaajaalklNkitmvlokyte| kathaM? mAMsa abhakSya hI hai, kyoM ki vaha mAMsabhakSaka prANiyoM ke zarIra meM dUSita hotA hai| ataeva una mAMsabhakSaka prANiyoM ke zarIra kA mAMsa dUdha, mala, mUtra Adi ko choDa kara tRNabhakSaka prANiyoM kA mala, mUtra, dUdha Adi jo ATha prakAra kI saMkhyA se jo kahe gae haiM unhIM kA grahaNa auSadhoM meM karane ke lie samasta zAstroM kA kathana hai| isa prakAra aneka hetu va dRSTAMtoMkI paraMparA se mAMsa kA kathana pUrvAparavirodha doSa se dUSita hai, atyaMta kaSTadAyaka, atyaMta nIcatama, ghRNA ke yogya va kRmijanana ke lie utpattisthAna va mUlataMtra ke vyAghAtaka hai / ataeva usakA nirAkaraNa kiyA gayA hai| paraMtu Ajakala ke vaidya aise pUrvAparavirodhadoSa se duSTa mAMsa ko choDane meM asamartha hai| pUrvAcAryoM ke graMtho meM na rahanepara bhI bIca ke hI kSudra hRdayoMke dvArA yaha bAda meM joDA gayA hai, yaha svayaM jAnate hue bhI ajJAnamahAMdhakAra se vyAptahRdayavAle mithyAdRSTi dala * manuSya, ziSToMke dvArA tyAjya madhumadya mAMsa ko sadA bhakSaNa karane kI abhilASA karate haiN| sAtha hI doSako AcchAdana karaneke lie evaM anya sajanoM ke citta ko saMtuSTa karane ke lie hamezA isa prakAra kahate haiM ki bahusammata vaidyazAstra meM mAMsabhakSaNa karane ke lie mAMsAdhikAra kA nirmANa nahIM kiyA hai| apitu sthAvara jaMgama pArthivAdi dravyoM ke rasaurya vipAka kI zakti isa prakAra kI hai, yaha sUcita karane ke lie mAMsa kA guNa doSa vistAra ke sAtha vicAra kiyA gayA hai| ataeva doSa nahIM hai / isake uttara meM AcArya kahate haiM ki yaha saba mAMsabhakSaNa ke . doSa ko Dhakaneke liye prayukta vacanasamUha mithyAtvajAla se kalaMkita hokara dekhA jAtA hai / kyoM hai Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 738 ) svavacanavirodhitvAt / tathA caivaM pravyaktakaMThamuktaM hi mAMsaM svayaM bhakSayitvA vaidyaH pazcAdanyeSAM vaktuM guNadoSAnvicArayediti / tathA coktam / dhAnyeSu masiSu phaleSu kaMdazAkeSu cAnuktijalamamANAt AsvAdya tairbhUtagaNaiH prasahya tadAdizedravyamanarapalubdhaH // ( ? ) kSmAM jAni kSmAlutejaH kharATvagnyAnilAnilaiH dvayoyovaNaiH kramAdbhUtairmadhurAdirasodbhavaH // [2] mAMsAzinAM ca mAMsAdInbhakSayedvidhivannaraH / vizuddhamanasastasya mAMsaM mAMsena vardhate // tathA carake'pyuktam / kalyANakArake AnUpodakamAMsAnAM medhyAnAmupayojayet / jalezayAnAM mAMsAni prasahAnAM bhRzAni ca // bhakSayenmadirAM sIdhuM madhuM cAnupivennaraH / tathA carake zoSacikitsAyAm / zoSavyAdhigRhItAnAM sarvasaMdehavartinAm sarvasanyAsayogyAnAM, tatparalokanirapekSANAmabogatinetRkamanaMta saMsArataraNAtpratipakSapakSAvalaMbana kAMkSayA sAkSAt bhikSUNAM mAMsamamimakSayituM kramaM cetyevamAha / svavacana se hI virodha hone se / kAraNa ki Apa logoMne muktakaMTha se spaSTa pratipAdana kiyA hai ki "vaidya ko ucita hai ki vaha pahile svayaM mAMsako khAkara bAda meM dUsaroMko usa ke guNadoSa kA pratipAdana kareM " / isI prakAra kahA bhI hai:-- dhAnya, mAMsa, phala, kaMda va zAka Adi padArthoM ke guNa doSa ko kahane ke pahile svataH vaidya unakA svAda leleveM / bAda meM unakA guNa doSa vicAra kareM / [3] 1 mAMsa bhakSaka prANiyoM ke mAMsa ko manuSya vidhiprakAra khAveM / vizuddha hRdayavAle usa manuSya kA mAMsa mAMsase hI baDhatA hai / isI prakAra caraka meM kahA haiM / zarIra ke lie poSaka aise AnUpajala va mAMsa ko upayoga karanA cAhiye / jalezaya prANiyoM ke mAMsako vizeSakara khAnA cAhiye / tathA madirA, sIdhu [ madya vizeSa ] va madhu ko bhI pInA cAhiye / isI prakAra caraka meM zoSa cikitsAprakaraNa meM bhI kahA hai:zoSaroga gRhIta, prANake viSaya meM saMdehavarti, aura sanyAsa ke yogya, adhogata netRka rogI honepara bhI anaMta saMsAra ke pratipakSapakSa ke avalaMbana karane kI icchA se sAkSAt RSiyoMko bhI mAMsabhakSaNa kA samarthana kiyA hai / -- Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitAhitAdhyAyaH / zoSiNe barhiNaM dadyAt barhizabdena cAparAn / gRddhAnulUkAMzcASAM vidhinA suprakalpitAn || kAkAMstittirizabdena varmizabdena coragAn bhRSTAnmatsyotrazabdena dadyAdDUpadAnyapi // lopAkAn sthUlanakulAn vidalAMzcopakalpitAn / zrRgALazAbAMzca bhiSak zazazabdena dApayet // siMhAnRkSAMstaraMzca vyAghrAnevaMvidhAMstathA / mAMsAdAnmRgazabdena dadyAnmAMsAbhivRddhaye // mAMsAni yAnyanabhyAsAdaniSTAni prayojayet / teSUpadhA sukhaM bhoktuM zakyate tAni vai tathA // jAnajjugupsannaivAdyAt jagdhaM vA punarullikhet / tasmAcchadmopasiddhAni mAMsAnyetAni dApayet // zoSarogiyoM ke lie mAMsabhakSaka prANiyoM ke mAMsavardhaka mAMsa ko vidhiprakAra sevana karAveM / unheM mora ke mAMsa ko khilAveM / barhi [ mayUra ] zahna se aura bhI gRddha, ullU, nIlakaMTha Adi ke mAMsakA bhI grahaNa kara una kI vidhipUrvaka taiyAra karAkara deveM / isI prakAra tItara ke mAMsa ko bhI khilAveM / tittira zabda se kauve ke mAMsako bhI grahaNa karanA cAhiye / varmiM matsya [ machalI ] ke mAMsa ko bhI deveM / varmi [ matsya bheda ] zabda se sarpoM kA bhI grahaNa karanA cAhiye / matsya ke aMtrako bhI khilAnA cAhiye / isI prakAra gaMDUpada [ kITa vizeSa ] ko bhI khAne denA cAhiye / isI prakAra kharagoza ke mAMsa ko bhI denA cAhiye / zaza [ kharagoza ] zabda se siyAra, sthUla naula, billI, siyAra ke bacce Adi ke mAMsa kA grahaNa karanA cAhiye / isI prakAra mAMsabhakSaka prANiyoM ke mAMsa ko bhI usa rogI ko khilAnA cAhiye / isase siMha, rAcha, tarakSU [ kAMTedAra zarIravAlA jaMgalIprANivizeSa ] vyAghra Adi ke mAMsa kA evaM hAthI gaMDA Adi prANiyoM ke mAMsa kA bhI prayoga karanA cAhiye / jisa se usa rogI ke zarIra meM mAMsa kI vRddhi hotI hai / yadi kisI ko mAMsa khAne kA abhyAsa na ho evaM usa se ghRNA karatA ho to usa ke sAmane mAMsa kI prasaMzAkara use mAMsa ke prati prema ko utpanna karanA cAhiye jisa se vaha rogI usa mAMsa ko sukhapUrvaka khAsakegA / kadAcit use mAluma hojAya ki yaha kauvA, billI, gIdaDa Adi kA mAMsa hai, pahile to vaha ghRNA se khAyA hI nahIM yA kisI taraha jabardastI khAve to khAte hI vamana karegA / usa ke hRdaya meM ghRNA utpanna na ho isake lie anya prANiyoM ke mAMsa kA nAma kahakara denA ( 739 ) Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1980) kalyANakArake ityanekaprakArairazAstrAMtareSu madhumadyamAMsaniSevaNaM niraMtaramuktaM kathamidAnIM pracchAdayituM zakyate ? tathA caivameke bhASate - tarugulmalatAdInAM kaMdamUlaphalapatra puSpAdyaiauSadhAnyapi jIvazarIratvAnmAMsAnyeva bhavatIti / evaM cet sAdhubhirukta: - mAMsaM jIvazarIraM jIvazarIraM bhavenna vA mAMsam / yadvaniMbo vRkSo vRkSastu bhavenna vA niMbaH // iti vyApyavyApakasvabhAvatvAdvastunaH vyApakasya yatra bhAva vyApyasya tatraiva bhAva iti vyAptiH / tato vyAptatvAt mAMsaM mAMsametra tathAtmavIryAdayopIva zizaprA vRkSa eva syAt vRkSo niMbAyo yathA / ityetasmAddhetoH mAMsaM jIvazarIraM jIvazarIraM ca mAMsaM na syAdityAdi zuddhAzuddhayogyAyogyabhogyAbhogyabhakSyAbhakSyapeyApeyagamyAgamyAdayo lokavyApArAH siddhA bhavatItyuktam / cAhiye | ityAdi prakAra se mAMsa bhakSaNa kA poSaNa kiyA gayA hai / 1. isa prakAra anekavidha zAstrAMta romeM madhu, madya va mAMsasadRza niMdya padArthoM ke sevana kA samarthana kiyA gayA hai, aba use kisa prakAra AcchAdana kara sakate haiM / aba koI yahAM para aisI zaMkA karate haiM ki vRkSa, gulma, latA, kaMdamUla, phala, patra Adi auSadha bhI jIvazarIra hone se mAMsa hI haiM / phira una kA bhakSaNa kyoM kiyA jAtA hai ? isake uttara meM AcArya kahate haiM ki : mAMsa to jIvazarIra hI hai| paraMtu jIvazarIra sabake saba mAMsa hI honA cAhiye aisA koI niyama nahIM hai | vaha mAMsa ho bhI sakatA hai, nahIM bhI ho sakatA hai / jisa prakAra niMba to vRkSa hai, paraMtu vRkSa sabhI niMba hoM aisA ho nahIM sakatA / isI prakAra mAMsa jIvazarIra honepara bhI jIvazarIra mAMsa hI honA cAhiye, aisA niyama nahIM ho sakatA hai / isa prakAra padArthoM kA dharma vyApya vyApaka rUpase maujUda hai / vyApya kI sattA jahA~para rahegI vahAM vyApaka kI sattA avazya hogA / paraMtu vyApaka ke sadbhAva meM vyApya honA hI cAhiye aisA koI niyama nahIM hai / jaise ziMzapA va vRkSa kA saMbaMdha hai / jahAM jahAM ziMzapAtva hai vahAM vahAMpara vRkSatva hai| paraMtu jahAM jahAM vRkSatva hai vahAM vahAMvara zizapAtva honA cAhiye aisA koI niyama nahIM hai / isa kAraNase mAMsa jIvazarIra honepara bhI jIvazarIra mAMsa nahIM ho sakegA, ityAdi prakAra se loka meM zuddhAzuddha, yogyAyogya, bhogyAbhogya, bhakSyAbhakSya, peyApeya, gamyAgamya, Adi lokavyavahAra hote haiM / 1 isa ke Age mAMsakA poSaNa karate hue madya pIne kA bhI samarthana caraka meM kiyA gayA hai| jo dharma va nIti se bAhya hai / saM0 Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaahitaadhyaayH| (741) ..... nAmnA nArIti sAmAnyaM bhaginIbhAryayoriha / .. . - ekA sevyA na sevyaikA, tathA caudanamAMsayoH // iti tathA ca pUrvAcAryANAM laukikasAmayikAdyazeSavizeSajJamanuSyANAM prAptiparihAralakSaNopetakartavyasiddhirevaM prasiddhA / tatonyathA sammataM ceti, tatkathAmiti cennAnAvidhinA dhAnyadalAdimUlaphalapatrapuSpAvazeSasthAvaradravyANi devatArcanayogyAni brAhmaNakSatriyavaizyAdiviziSTopabhogyAni vidhirUpAspRzyarajaHzuklasaMbhUtadoSadhAtumalamUtrazarIravirahitAni vizuddhAnyaviruddhAni vigatapApAni nirdoSANi nirupadravANi nirmalAni nirupamAni sugaMdhIni surUpANi sukSetrajAnyevaM. vidhAnyapi bhaiSajAni mAMsAnIti pratipAdayet / satyadharmaparo vaidyastarakAre tadvipi ca syAt [?] / evamuktakrameNa sthAvaradravyANyIpa mAMsAnyeva pratipAdayato vaidyasya pratyakSavirodhasvavacanavirodhAgamavirodhalokavirodhAdyazeSavirodhadoSapASANavRSTiraniSTotpAtavRSTiriva tasya mastake nizitanistriMzadhAreva patati / tadbhayAnnaivaM mAMsamityucyate / kiMtu jIvazarIravyAghAtanimittatvAtsthAvarAtmakabheSajAnyapi pApanimittAnyeva kathaM yoyujyate iti cet / suSThUktaM jIvadhAtanimittaM -- nAma se nArI [ strI ] isa prakAra kI sAmAnya saMjJA se yukta honepara bhI bhaginI aura bhAryA meM eka sevyA hai / dUsarI sevya nahIM hai / isI prakAra anna va mAMsa donoM jIvazarIrasAmAnya honepara bhI eka sevya hai aura eka sevya nahIM hai| 3. isI prakAra laukika aura pAramArthika viSayoM ko jAnanevAle vizeSajJa pUrvAcAryone loka meM hitAhitaprAptiparihArarUpI kartavyasiddhi kA pratipAdana kiyA hai / yadi yaha bAta na ho to jisa prakAra dhAnya, vaidala, mUla, phala puSpa patrAdika sthAdharadravyoMko devatApUjana ke yogya, brAmhaNa, kSatriya vaizyAdika, viziSTa puruSoM ke upabhoga ke lie yogya, vidhirUpa aspRzya. raja va zukra se utpanna, dhAtumala mUtrAdizarIradoSa se rahita, vizuddha, aviruddha, pAparahita, nirdoSa, nirmala, nirupama, suMgaMdhI, surUpa, sukSetraja, Adi rUpase kahA hai mAMsa ko bhI usI prakAra kahanA caahiye| satyadharmaniSTha vaidya usa prakAra kaha nahIM sakatA hai / isa prakAra sthAvara dravyoMko mAMsa ke nAma se kahanevAle vaidyake lie pratyakSa virodha doSa aajaavegaa.| sAtha hI svavacanavirodha Agamavirodha, lokavirodhAdi samastavirodhadoSarUpI aniSTapASANavRSTi pralayavRSTi ke samAna usa ke mastakapara tIkSNa zastradhArAke samAna paDate haiN| usa bhaya se mAMsa ko isa prakAra nahIM hai, aisA kathana kiyA jAtA hai / paraMtu jIvazarIravyAghAtanimitta hone se sthAvarAtmaka pApanimittaauSadhI kA upayoga Apa kisa prakAra karate haiM ? isa prakAra pUchanepara AcArya uttara dete haiM ki ThIka hI kahA hai ki jIvoM ke ghAta ke liye kiye jAnevAlA kArya pApahetu hai isa Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (712) kalyANakArake tatpApaheturiti kaH saMdehaM vadet / ahiMsAlakSaNo dharmaH prANinAmavadha iti vacanAt / atra punaH dharmAdharmavikalpazcaturvidho bhavati, pApaM pApanimittaM, pApaM dharmanimittaM, dharmaH pApanimittaM, dharmo dharmanimittamityanyonyAnubaMdhitvAt / kAmakRtAkAmakRtavikalpAllaukikalokottarikadharmadvaividhyAca lokavyApAradevatAyatanakaraNadevarSibrAhmaNapUjAnimittamakAmakRtaM pApaM dharmAbhivRddhaye [ bhavati ] tathA coktam // pUjyaM jinaM tvArcayato janasya sAvadyalezo bahupuNyarAzau / doSAya nAlaM kANakA viSasya na dRSikA zItazivAMburAzau // iti tathA caivaM dvijasAdhumunigaNaviziSTeSTajanacikitsArthaM sakaruNamacayitvAnItamauSadhaM puNyAya / evaM paitAmahe'pyuktam / acayitvAghripAnmUla-muttarAzAgataM haret / / pUrvadakSiNapAzcAtyapatrapuSpaphalAni ca // meM kauna saMdeha ke sAtha bola sakatA hai| kyoM ki dharma to ahiMsA lakSaNa hai vaha prANiyoM ko na mArane se hotA hai / yahAMpara dharmAdharma vikalpa cAra prakAra se hotA hai / pApakA nimitta pApa, dharmanimitta pApa, pApanimitta dharma, dharmanimitta dharma, isa prakAra paraspara anyonyasaMbaMdhase cAra prakAra se vibhakta hote haiM / evaM sakAmabhAvanA va niSkAma bhAvanA se evaM laukika va lokottara rUpa se kiye hue dharmakA bhI do prakAra hai| laukikavyApArarUpI devAyatana, devapUjA, gurupUjA, brAhmaNapUjA Adi ke liye niSkAma bhAvanA se kRta pApa dharmAbhivRddhi ke lie hI kAraNa hotA hai| kahA bhI hai| pUjya jineMdrakI pUjA karane ke lie maMdira bAMdhane, sAmagrI dhone Adi AraMbhameM lagane vAle pApakA leza puNyasamudrake sAmane doSako utpanna karane ke lie samartha nahIM hai / jisa prakAra zItAmRtasamudrameM viSakA eka kaNa usako dUSita karaneke lie samartha nahIM hosakatA hai usIprakAra puNyakArya ke lie kiye hue alpapApase vizeSahAni nahIM hosakatI hai| isIprakAra dvija, sAdhu va munigaNa Adi mahApuruSoMkI cikitsAke liye karuNA ke sAtha arcanA kara liyA huA sthAvara auSadha puNya ke liye hI kAraNa hotA hai| paitAmahameM bhI kahA hai:..uttara dizAkI ora gae hue vRkSa ke mUla ko arcana kara use lAnA cAhie / evaM pUrva, dakSiNa va pazcima dizA kI ora jhuke hue patra, phala va puSpoM ko grahaNa karanA cAhiye / Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaahitaadhyaayH| ( 743) evaM sakaruNamauSadhAnayanavacanamauSadhaM prANyanugrahArtha, nirmalato na vinaashyodityrthH| athavA tRNamulmalatAvRkSAdyazeSaprANipazubrAhmaNaziracchedanAdisaMbhUtapApAdInAmasamAnatvAdasadRzaprAyazcittopadezAt / tathA prAyazcittasyaitallakSaNamucyate / prAya ityucyate lokazcittaM tasya mano bhavet / taJcittagrAhako dharmaH prAyazcittamiti smRtam // uktaM caH anutApena vikhyAjyAddhitamAddhatacaryayA / pAdapardhatrayaM sarvamapahanyAditi smRtam / ekabhuktaM tathA naktaM tathApyAyAcitena ca / ekarAtropavAsazca pAdakRcchaM prakIrtitam / (1) athavA ca tasya mithyA bhavatu me duSkRtamiti vacanAdapi prazAmyaMtyalpapApAnIti siddhAMtavacanAt / athavA gaMdhapaNeSu gaMdhikopadiSTAni nAnAdvIpAMtaragatAni nAnAvidharasAryavipA. isa prakAra karuNA ke sAtha auSadhi ko grahaNa karane kA vidhAna jo kiyA gayA hai vaha prANiyoM ke prati anugraha ke lie hai / ataeva una vRkSAdikoM ko mUla se nAza nahIM karanA cAhie / athavA tRNa, gulma, latA vRkSa Adi samasta prANi, pazu, brAhmaNa Adi kA ziracchedana se utpanna pApa, sabhI samAna nahIM ho skte| ataeva usa ke lie prAyazcitta bhI bhinna 2 prakAra ke kahe gae haiM / prAyazcitta kA artha AcAryoM ne isa prakAra batAyA hai ki:-- . prAya nAma loka kA hai arthAt saMsAra ke manuSyoM ko prAyaH ke nAma se kahate haiN| citta nAma una ke mana kA hai / usa loka [prAya ] ke citta se grahaNa honevAlA jo dharma hai use prAyazcitta kahate haiM / kahA bhI hai prAyazcitta ke lie bhinna 2 prakArake AtmapariNAmoMkI mRdulAse kie hue pApoMmeM kramazaH pAda, ardha, trayAMza, aura pUrNa rUpa meM nAza hote haiM / isI prakAra pAdakRcchra prAyazcitta meM eka bhuktAdika ke anuSThAna kA upadeza hai| isI prakAra vaha sabhI duSkRta mere mithyA hoM ityAdi AlocanA pratikramaNAtmaka zabdoM se bhI pApoM kA zamana hotA hai, isa prakAra siddhAMta kA kathana hai / athavA sAdhujanoM kI cikitsA prakAraNa meM kahA gayA hai ki sugaMdha dravya kI dukAnoM meM milane vAle sugaMdha dravya vizeSa, nAnA dvIpAMtaroM meM utpanna, aneka prakAra ke rasavIrya vipAka Uparake donoM loka paitAmahake haiM / paraMtu ThIka taraha se lagate nahIM / pahile caraNa pATa azuddha par3A huA mAluma hotA hai / donoM zlokoM kA sArAMza apara diyA gayA hai| Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 744 ) kalyANakArake 'kapradhAnAni, suprAkAni, surUpANi, sumRSTAni, sugaMdhInyazeSavizeSaguNagaNAkIrNAni, saMpUrNAnyabhinavAnyakhilamalabheSajAni saMtarpaNAni, taissAdhujanAnAM cikitsA kartavyeti / tadalAbha parakRSNakSetreSu halamukhotpATitAnyavizuSkAni sarvartuSu sarvauSadhANi yathAlAbhaM saMgrahaM kurvIteti / tadalAbheSvevamucchinnabhinnazakalAmakAccittakabhinnasakalacittAlpapradeza bahupradezapratyeka sAdhAraNa zarIrakrameNa bheSajAnyapApAni suvicArya gRhItvA sAdhUnAM sAdhureva cikitsAM kuryAditi kalpavyavahAre'pyuktaM / ucchinnabhinnasakalaM AmakAccittabhinnasakalaM ca bhinnasakalaM cittaM alpapradeza bahupradezamiti, tasmAtsAdhUnAM sAdhureva cikitsakassyAttathA coktam ! sajoganiThTheha ritIpinicchaye sAdhugaNesAdhu ( ? ) iti sAdhucikitsakAlAbhe zrAvakaH syAttadalAbhe mithyAdRSTirapi, tadalAbhe duSTamidhyAdRSTinApi vaidyena sanmAnadAnaviSaMbhAtizaya maMtrauSadha vidyAdAnakriyayA saMtoSya sAdhUnAM cikitsA kArayitavyA, sarvathA parirakSaNayAsAvateSAM sukhameva ciMtanIyam karmakSayArthamiti / tathA carakeNApyuktam rogabhiSagviSayAdhyAye: - pradhAna, suprAsuka, surUpa, susvAdya, sugaMdhayukta, samasta guNoM se yukta, tAje va nirmala, saMtarpaNa guNa se yukta auSadhoM se sAdhujanoM kI cikitsA karanI cAhie / yadi usa prakAra ke auSadha na mile kRSNapradezoM meM utpanna, halamukha se utpATita atyadhika zuSka nahIM, sarva RtuvoM meM sarva yogya auSadhiyoM ko yathAlAbha saMgraha karanA cAhie / usa kA bhI lAbha na hone para jisa kI sacittatA dUra kI jA cukI hai, aise pratyeka sAdhAraNAdibhedakramoM ke anusAra zarIravibhAga para vicAra kara zuddha prAsuka auSadhiyoM ko grahaNa kara sAdhuvoM kI cikitsA sAdhujana hI kareM / isa prakAra kalpavyavahAra meM kahA gayA hai / sAdhujanoM kI cikitsA prasuka zuddha dravyoM ke dvArA yoganiSTha sAdhujana hI ThIka taraha se kara sakate haiM / yadi cikitsaka sAdhu na mile to zrAvaka se cikitsA karAveM / yadi vaha bhI na mile to midhyAdRSTi vaidya ko sammAna, dAna, AdarAtizaya, maMtra, auSadha vidyAdika pradAna kara saMtoSita kareM aura usa se cikitsA karAveM / kyoM ki sAdhujana sarvathA saMrakSaNa karane yogya haiM / ataeva una ke sukha ke lie arthAt rogAdika ke nivAraNa ke lie sadA ciMtA karanI cAhiye / kyoM ki ve karmakSaya karane ke lie udyata haiM / ataeva una ke mArga meM nirvighnatA ko upasthita karanA Avazyaka hai / ve sAdhugaNa zarIra ke niroga hone para hI apane karmakSayarUpI saMyamamArga meM pravRtta kara sakate haiM 1. isI prakAra caraka ne bhI apane roga aura vaidya saMbaMdhI adhyAya meM pratipAdana kiyA hai / Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaahitaadhyaayH| (45) karmasiddhimarthasiddhiM yazolAbha pretya ca svargamicchatA tvayA, gobrAhmaNamAdau kRtvA sarvaprANabhRtAM hitaM sarvathAzritam * iti / imaM vastu sthAvara jaMgamaM ceti / tatra sthAvara dravyavarga...... [?] jaMgamastu punardehivargaH / dravyavargayorAhAyAhArakamupakAryopakArakasAdhyasAvanarakSyarakSaNabhakSyabhakSaNakAdivikalpAtmakatvAt / tayorbhakSyaM sthAvaradravyaM vartate / bhakSaNakAle hi varga iti tatvavikalpavijJAnabAhyamUDha mithyAdRSTivaidyAssarvabhakSakAssaMvRttA iti / tathA coktam // guNAdiyuktadravyeSu zarIreSvapi tAndhiduH / sthAnavRddhikSayAstasmAdehAnAM dravyahetukAH / itItthaM sarvathA dehiparirakSaNArthameva sthAvaradravyANyauSadhatvenopAdIyate / tadA jaMgameSvapi kSIraghRtadadhitakraprabhRtIni tatprANinAM poSaNasparzanavatsastanapAnAdisukhanimitta jo manuSya vaidya hokara karmasiddhi [cikitsA meM saphalatA] arthasiddhi [dravya-lAbha iha loka meM kIrti aura paraloka meM svarga kI apekSA karatA ho, use ucita hai ki vaha gurUpadeza ke anusAra calane ke lie prayatna kareM evaM gau, brAhmaNa Adi ko lekara sarva prANiyoM kA Arogya vaidyapara hI Azrita hai, isa bAta ko dhyAna meM rakkheM / aura unheM sadA Arogya kA AzvAsana deveM / vaha dravyavarga do prakAra kA hai / eka sthAvara dravyavarga aura dUsarA jNgmdrvyvrg| [sthAvara dravyavarga pRthavI, apa, teja, vAyu, vanaspatyAtmaka hai ] | jaMgama dravyavarga to prANivarga hai| dravyavargoM meM AhArya AhAraka, upakArya upakAraka, sAdhya sAdhana, rakSya rakSaNa, bhakSya bhakSaNa, isa prakAra ke vikalpa hote haiN| una meM sthAvara dravya to bhakSya varga meM hai / bhakSaNakAla meM kaunasA padArtha bhakSyavarga meM hai, aura kaunasA bhakSaNavarga meM hai isa prakAra ke tatvavikalpajJAnase zUnya mUDhamithyAdRSTi vaidyagaNa sarva [bhakSyAbhakSya ] bhakSaka bana gae / kahA bhI hai .. guNAdiyukta dravyoM meM, [ una sthAvara ] zarIroM meM bhI sthiti, vRddhi va kSaya karane kA sAmarthya hai / ataeva deha ke lie dravya [ sthAvara ] bhI poSaka hai| isa prakAra sarvathA prANiyoM ke saMrakSaNa ke lie hI sthAvara dravyoM ko auSadhi ke rUpa meM grahaNa kiyA jAtA hai| isI prakAra jaMgama prANiyoM ke bhI kSIra, ghRta, dahI, taka AdiyoM ko una prANiyoM ke poSaNa, sparzana, vatsastanapAna Adi sukhanimitta __ * zarmAzAsitavyamiti madritacarakasaMhitAyAm / parantu rogabhiSagjitIya vimAna adhyAya iti mudritpustke| Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArake saMbhUtAnyAhArabheSajavikalpanArthamupakalpyate / tasmAdabhakSyo dehivargo ityeva siddho naH siddhAMtaH / tathA coktam / mAMsa tAvadihAhatirna bhavati, prakhyAtasadbheSajaM / naivAtyuttamasadrasAyanamapi proktaM kathaM brahmaNA / sarvajJena dayAlunA tanubhRtAmatyarthametatkRtaM / tasmAttanmadhumadyamAMsasahitaM pazcAtkRtaM laMpaTaiH // evamidAnItanavaidyA durgRhItadurvidyAvalepAdyahaMkAradurvidagdhAH paramArthavastutatvaM savi. staraM kathamapi na gRNhatItyevamuktaM ca / ajJassukhamArAdhyasmukhataramArAdhyate vizeSajJaH / jJAnalavadurvidagdhaM brahmApi naraM na raMjayati // . evaM-- se utpanna hone se auSadhiyoM ke upayoga meM grahaNa kiyA jAtA hai / isalie dehivarga [prANivarga ] abhakSya hai / isa prakAra kA hamArA siddhAMta siddha huaa| isalie kahA hai ki- yaha mAMsa AhAra ke kAma meM nahIM AsakatA hai| aura prakhyAta auSadhi meM bhI isa kI gaNanA nahIM hai / aura na yaha uttama rasAyana hI ho sakatA hai| phira aise niMdya abhakSya, nirupayogI, hiMsAjanitapadArtha ko sevana karane ke lie sarvajJa, dayAlu, brahmaRSi kisa prakAra kaha sakate haiM ? ataH nizcita hai ki isa AyurvedazAstra meM nihAlaMpaToM ke dvArA madhu, madya, aura mAMsa bAda meM milAye gaye haiN| - isa prakAra yukti va zAstrapramANa se vistAra ke sAtha samajhAne para bhI duSTa dRSTi. koNa se gRhItadurvidyA ke ahaMkAra se madonmatta, Ajakala ke vaidha kisI taraha use mAnane ke lie taiyAra nahIM hote / isameM Azcarya kyA hai ? kahA bhI hai- bilakula na samajhanevAle mUrkha ko sudhAranA kaThina nahIM hai / isI prakAra vizeSa jAnanevAle buddhimAn vyakti ko bhI kisI viSaya ko samajhAnA phira bhI sarala hai| paraMtu thoDe jJAna ko pAkara adhikagarva karanevAle mAnIpaMDita ko brahmA bhI nahIM samajhA sakatA hai| sAmAnyajanoM kI bAta hI kyA hai ? / Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitAhitAdhyAyaH / graMtha adhyayana phala / yo vA vetti jineMdrabhASitamidaM kalyANasatkArakam / samyaktvottaramaSTasatprakaraNaM (2) saMpatkaraM sarvadA // so'yaM sarvajanastutaH sakalabhUnAthArcitAMtridvayaH / sAkSAdakSayamokSabhAgbhavati saddharmArthakAmAdhikAn // itihAsa saMdarbha | khyAtaH zrInRpatuMgavallabhamahArAjAdhirAjasthitaH / morisabhAMvare bahuvidhaprakhyAtavidvajjane // mAMsAzinakareMdratAkhilabhiSagvidyAvidAmagrato / mAMse niSphaLatAM nirUpya nitarAM jaineMdravaidyasthitam || ityazeSavizeSaviziSTaduSTapizitAzivaidyazAstreSu mAMsanirAkaraNArthamuprAdityAcAryainRpatuMgavallabheMdrasabhAyAmudghoSitaM prakaraNam / ArogyazAstramadhigamya munirvipazcit / svAsthyaM sa sAdhayati siddhasukhaikahetum // ( 747 ) isa prakAra isa jineMdrabhASita kalyANakArakako, jo aneka uttamottama prakaraNoM se saMyukta va saMpatkara hai, jAnatA hai vaha iha loka meM dharmArtha kAma puruSArthI ko pAkara evaM sarvajanabaMdha hokara, saMpUrNa rAjAoM se pUjitapadakamaloM ko prApta karate hue [ trilokAdhipati ] sAkSAt mokSa kA adhipati banatA hai / prasiddha nRpatuMgavallabha mahArAjAdhirAja kI sabhA meM, jahAM aneka prakAra ke udbhaTa vidvAn upasthita the, evaM mAMsAzanakI pradhAtatA ko poSaNa karanevAle bahuta se Ayurveda ke vidvAna the, una ke sAmane mAMsa kI niSphalatA ko siddha kara ke isa jaineMdra vaidya ne vijaya pAI hai / isa prakAra aneka viziSTaduSTamalibhakSaNapoSaka vaidya zAstroM meM mAMsanirAkaraNa karane ke lie zrI ugrAdityAcArya dvArA nRpatuMgavallabharAjeMdra kI sabhA meM udghoSita yaha prakaraNa hai / AyurvedAdhyayanaphala. jo buddhimAn muni isa ArogyazAstra kA adhyayana kara usa ke rahasya ko samajhatA hai, vaha mokSasukha ke lie kAraNIbhUta svAsthya ko sAdhya kara letA hai / jo ise Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 748 ) kalyANakArake anyaH svdosskRtrognipiidditaaNgo|| badhnAti karma nijaduSpariNAmabhedAt // bhASitamugrAdityairguNairudAraissamagramugrAdityaM / bhASitanamitajayaMtaM / samagrAmugrAdityam // ityugrAdityAcAryaviracitakalyANakArake hitAhitAdhyAyaH / adhyayana nahIM karatA hai, vaha apane doSoM ke dvArA utpanna rogoM se pIDita zarIravAlA hone se, citta meM utpanna honevAle aneka duSTa pariNAmoM ke vikalpa se karma se baddha hotA hai / ataeva muniyoM ko bhI Ayurveda kA adhyayana Avazyaka hai| isa prakAra guNoM se udAra ugrAdityAcArya ke dvArA yaha kalyANakAraka mahAzAstra kahA gayA hai / jo ise adhyayana karatA hai, namana va stuti karatA hai, vaha ugrAditya [ sUrya ] ke samAna teja ko prApta karatA hai / isaprakAra zrIugrAdityAcAryakRta kalyANakArakakI bhAvArthadIpikA TIkAmeM hitAhitAdhyAya samApta huA / - - - - - iti kalyANakArakaM samAptam zrImatparamagaMbhIrasyAdvAdAmoghalAMchanam / jIyAtrailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam // iti bhdrN| Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH paramAtmane vItarAgAya / kalyANakAraka vanauSadhizabdAdarzaH zrI. saMpAdaka vardhamAna pArzvanAtha zAstrI [ vidyAvAcaspati ] Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta. aMkola aMdhika aMdhripa aMjana aMDaka aMbuja aMbuda aburuhA ambASTakA aMzumatI agaru agasti zrIkalyANakAraka vanauSadhi zabdAdarza. hiMdI. (pu) DherAvRkSa. (pu) vRkSa kI jaDa. peDa. (strI) (na) (ghu, during a (pu) aMDakoSa . (na) kamala, hijalavRkSa, samudraphala. (pu) mustaka, mothA. (strI) sthalapadminI, geMdAvRkSa. (strI) aMkolI. mULa. (pu) vRkSa, jhADa. (na) sauvIrAMjana, rasAMjana, surmA, rasota. kALA suramA, kALA roganA, srotoMjana, sauvIrAMjana, kRSNAMjana, pAThA, yUthikA, pADhA, juhI. zAlaparNI, zAlavana, zakhina. aguru, agara. (pu) munidruma, hathiyAvRkSa. -- marAThI. raktAMjana, pItAMjana, DoLyAMta auSadha ghAlaNeM, aMDakoSa. parela, kamala, jalaveta, motha, megha. sthalakamalinI, kamaLa.' pahADamULa. sAlavaNa pUrNimA. agara. agastA. kanaDI 703097. 29. OM knnnnu kppu sauviiraaNjn aNddkoosh 4lad nd, v. Bo Bo 34. srids 29. muurele honne. ashook vRkss, ( 749 ) Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Hed. (na) | dekho agni. saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. agni | citrakavRkSa, raktacitrakavRkSa, bhallA | vistava, citraka, kezara, pItavAlA, | 233,.. taka, niMbUka, svarNa, pitta,cItAvRkSa, : raktacitraka, bibavA, kAkaDAceM lAla cItA bhilAvekA vRkSa, nIMbU kA | jhADa, pitta, jvAlA, bhAta, jAra, vRkSa, sonA, pitta. sone, niMbU. agnika agethu.. | agnika vRkSa. Agnidruma |pahA agni. citrmuul | agnimatha (4) gaNikArikAvRkSa, araNI, thora eraNa naravela. jImata tArI thora eraNa. naravela, jImUta, takArI. En . agethuvRkSa. || ajAjI (strI) | kRSNajAraka, zvatejarika, kAko | zvetajire, kRSNajire, kALAUMbara. 209 BRE, Bb28COR. | DhuMbarikA, kAlA jIrA, saphedajIrA, paTUMbara, ajakarNa (pu) | asanavRkSa, vijayamAra. hedAMcA vRkSa, thorarALecA vRkSa, | hiri honnemre asanAce jhADa, ajagandhA (strI) | vanayavAnI, ajamoda. | rAmatuLasa, tiLavaNa. 07003, 33439, ajamodA (strI) | vanayavAnI, pArasakiyavAnI, yavAnI | ajamoda, ovA, muradArasiMga. ajamoda, khurAsAnI ajamAyana, ( 750 ) hadA ajamAyana. ajazRMga (gI) (pu.) | meDhAsiMgI. | meDaziMgI. kAkaDasiMgI. kuruge gidd. | Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - | aDULasA. 9802. saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. aTarUSa (pu)/ pAsakavRkSa, aDUsAvRkSa, basauMTA. aaddusaal, aaddusooge, atasI (strI) | alasImasInA, javasa. ente. atibalA (strI) | pItavarNavalA, nAgabalA, sahadeI, | vikaMkatI,vAghAMTI,nATyapurpA,lecA, | roces [ #ganesds ] - kaMghaI, gulasakarI, kaMghI. _naading 3. ativiSA (strI) | atIsa [ zukla kRSNa aruNavarNa | ativiSa kaMdavizeSa } / adraka (na) | niMba vizeSa. bakANa niMba mhaabeevu, arbeevu. adikI (strI) | aparAjitA, koIla, kRSNakAMtA, zvetakarNI. horor. adhomAninI (strI) | gobhI [ adhomukhA ] . pAtharI. hkkrike gidd, | anilaghnI (strI) | baheDA apavarga bIja (na) svanAmakhyAta vRkSabIja. svanAmakhyAta vRkSabIja apvrg biij ! AmArga (pu) | kSupavizeSa, ciracirA, AghADA.. uttraanni, | uzIra, khasa vAlA. | laavNcaa, allleegidd ( 751) behaDA. abhaya (strI) harItakI, haraDA, abhayA allleekaakhe | hartakI, zvetanirguDI, maMjiSThA, khaMDa,.. mRNAla, jajA, jayaMtI kAMjikA - abhraka abhraka. (na), abhraka (pu)! haDasaMkarI - amarataru zuDI, nadIvaDa, It 9. Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta. amaradAru amRta amlikA aruSkara ariSTa arinaMda arka ta ajuna alaMka azoka azmantaka azmabhit azvattha azvagandhA azvamAraka asaNa hiMdI. (pu) devadAru (pu) vanamudga, guDacI, geMThI, vanamUMga, giloya (strI) tiMtiDI, imalI. ( na ) bhilAvekA phala (pu) | chAcha, nIma, lahasana, rIThA, (pu) durgaMtrayukta khaira (pu) (pu) koha (pu) sapheda Aka (pu) azoka vRkSa (pu) tRNa vizeSa (pu) pASANabheda, pAkhAnameda. (pu) pIpala (strI) asagaMdha AkakA vRkSa kanera vRkSa. ( pu ) vijayasAra marAThI. devadAra. DukarakaMda, bacanAga, vanamUga, ciMca, AMbADI, ciMcoDI. vibavA. tAka, kaDuniMba, riThA, lasUNa. gaMdhI hiMyara zvetaruI darbhabheda. zveta ruI. azokavRkSa. ApaTA, koraLa, ghoLa, cukA, pASANabhedI piMpaLa. AsagaMdha. zcatakaNera asaNA. kanaDI. deevdaaru, amRtblllli, belllli, arlle, hunnsee geerin mr, 10 d. 25 6tt, 9u113 keNpu mtte gidd, billiiykkmaale. keNpu cinn delegidd, keNpu kNcaalld beeru, hittttliik, ottttligidd, paassaannbheed d. 2009, 70. knngile hiri honne mr ( 752 ) Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta. asana asita tila asthi ahiMsrA akSa akSiphala AkhukarNI Ajya Ajigandhi ATarUSa ADhakI Ardraka AdityapaNi Amalaka ( na ) (strI) (srI) (3) (strI) hiMdI. vijayasAra kAletila haDasaMkarI kAkAdanI vRkSa vibhAtakavRkSa, rudrAkSa, karSaparimANa, baheDAvRkSa, rudrAkSa, 2 tolekA pramANa pAnIlodha aDUsA. zamI dhAnyavizeSa, aDahara. ( na ) adarakha . (na)akauvA . asaNA. kALe tiLa. hADa saMkarI. phaDIce nivaDuMga. beheDA, rudrAkSa, karSapramANa, zvetaloghra. (strI) latAvizeSa, mUsAkarNI, (na) ghRta, zrIvAsa, ghI, saralakA gonda | tUpa. (strI) dekho ajagaMdhA A marAThI. pahA ajagaMdhA. honne mr 409 94 1 laghu undIrakAnI, 2 undIramArI, 6 OM sUryaphUlavallI. (pu) bAMsA, aDUsA, basauMTA [na] karkarA. AMgaLI, aDULasA, kanaDI. 099, 0409. ddbbuglllli, paapaas klllli. taare gidd, sauvrclvnn erddu tole prmaann. Sar, do, 9. ajgNdhaa nooddi, ailasA. aaddu sooge, turI, soraTImAtI, gopIcandana, turaTI. Banice nd eve AlA. 5.co. 203706. ekke maale. nelli mr, aaddu sooge, ( 753 ) Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta Amra Amraka Amradala AmrAtaka AmlA Aragvadha AraNyAlu AruSkara ArevatI Alarka ( pu ) ( pu ) AlAbu Aluka AzvAntaka Asanataru Asphota (na) (pu) (kha) (pu) (pu) (pu) (strI) (pu) ( khI) ( na ) ( pu ) (pu) (pu) ASapatra [Asyapatra ] (na) AkSa. (pu) hiMdI. Ama. Ama.. AmakA pattA AMbADA titaDI, isalI amalatAsa jaMgalo Alu, kaMdavizeSa. bhilAvekA phala pAravata vRkSa phala dekho alarka kaddU, tuMbI Alu, eluvA dekho azmaMtaka jIvaka aSTavarga auSadhi, vijayasAra. Aka, kacanAra, vizAlavRkSa, kamala, dekho akSa marAThI. AMbA. AMbA. AMbecA pAlA. aMbADA. ciMca. thora bAhAvA. kaMdavizeSa. kAjU, bicavA. thora bAhAvA, laghupAlevata. pahA alarka. bhopaLA. kAMsALu, aLu, eluvAluka. pahA azmaMtaka. bivaLA. zvetaupalasarI, zvetagokarNI. kamala. pahA akSa. kanaDI. maavin mr, 32. maavin ele. 23. naM. bl raaksssigedddde, geeru kaayi, ke [4] 70. ii1owau 1660012 nooddi aNtk, jiivk assttvrgaussdhi, , 2009. uc34. nooddi akss ( 754 ) Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iMgudI (strI) (pu) indradAru indrapuSpI [SpA] (strI) indravallikA indravAruNI ikSu ikSura ikSuraka saMskRta.. utka utkaTa hiMdI. hiMgoTa, iMgula, mAlakAMgunI, devadAru. hiMgaNabeTa. telyAdevAdAra. kaLasAvI. laghukAMvADaLa. laghukAMvaDaLa, thora kAMvaDaLa, Usa. tAlimakhAna, (pu) Ikha, tAlamakhAnA. (pu) tAlamakhAnA, Ikha, kAMsa, gokharU, tirakAMDe, boru, kALA UMsa, vikhaga, laghumuMjatRNa, thora muMjatRNa, koLasuMdA, thora tirakAMDe, rAmabANa. (pu) kalihArI. (strI) iMdrAyana. (strI) latAvizeSa, iMdrAyana. 99 lating marAThI. u " ugra bacanAga. (na) | bachanAbhaviSa. (na) hIMga, ugragandha kAyaphaLa, hiMga. zvetaguMjA, lahasaNabheda. kaMda vizeSa uccaTa (TA) (na) (strI) ghuMghacI coTalI, bhuI AmalA, nAgara-kathIla, bhuyaAvaLI, raktaguMjA, mustA, mothA, lahasanabheda, nirviSI ghAsa. kaMda vizeSa (pu) dAlacInI, tejapAta. dAlacinI, tirakAMDe, UMsa. kanaDI. iNglld gidd, gaaregidd, 2002,002 ru. ko kuttum. 438902. paaptt gidd, ' kollvNki gidd, taalmkhaane, Pinead... " neepaalld beeru aon. gulguNji bheed, tuNgmuste. jkkingdddde, lvNg cikke, daalciini, ( 755 ) Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. utpala (na)| kumuda, kUTha, phUla. | koSTa, nIlakamaLa. niilkml, uduMbara (pu) / gUlara [ na ] tAmra. .. uMbara [ na ] tAMbe. otti hnnnnu, atrigidd.. uzIra (na) variNamUla, khasa.. kALAbALA, pItavALA, gADaravasa. | 050323, 3155 223, uSaNa | marica, pippalImUla, gola-kAlI, | mire. piMpaLamUla, mennsu, hipplii muul. mirica, pIparAmUla. uSNI (strI) | lapasI Adi, kanherI. peja, kaNherI. 03, ators Sainam na - USaka khArImaTTI | khArImAtI. | 5, 2002 (30) elA eraMDaka (strI) | phalavRkSavizeSa, elAyarcI,ilAyacI. | elAcI, nILI, veladoDA. | ctet. (pu) svanAmakhyAtavRkSa, aNDakApeDa. sAdhAraNa-eraNDa, sUrtIeraNDa, zveta- des200103. eraNDa, kaDukAMkaDI, moMgaLIeraNDa, jepALa, - - - airAvatI (strI) | vaTapatrIvRkSa, vaDapatrI. | vaTapatrI, pASANabheda, lakaDyA |2500000303 20687. pASANabheda, ArI. [2 ]-2803, Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 saMskRtakakkola kaTutrika (traya ) ( na ) kaTurohiNI (strI) kaTphala kaNa kaNikA katakaphaLa kadalI kadamba hiMdI. (ka) sugaMdhidravyavizeSa, zItalacInI, trikaTu, soMTha, miraca, pIpala (na) kadala kaTukI, kuTakI (yu) kaMkolaka, zItalacInI ( pu ) (strI) agnimaMdhavRkSa, araNI, trikaTu, 1 soMTha, 2 miraca, 3pIpala trikaTu, soMTha, mirI, piMpaLa kaTukI vanajIraka, banajIrA, kAlAjIrA (pu) | katakavRkSa, nirmalI, (strI) svanAmaprasiddha vRkSavizeSa, kelA vRkSa. marAThI. kadaMbavRkSa, devatADakatRNa, sarpapa, / kaMkoLa. kaDupaDavaLa, kaMkoLa, piMDItagara, trikaTu, mITha, kaDDu kAMkaDI, ruI, mandAra, vALAbheda, moharI, kuTakI. kAyaphaLa, vAMgyAMce jhADa, jalabindU, sUkSma, kALe jire, airaNa, kaNIka, nivaLIcyA biyA keLa, lokhaMDI keLa, zirasa, kaLaMba, haLadivA vRkSa, kadamakA vRkSa, sasA / (pu) kadalIvRkSa, pRzniparNI, kelAvRkSa, keLa, pRnaparNI, piThavana, kanaDI. kppu cenni. 4000, 360 ma. 40, 20, 3 he ud-rASTa 09. nelliy mr, 39. baalle mr, D, dow. baalle mr, ( 757 ) Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. kanaka (na)/ DhAkavRkSa, nAgakezaravRkSa, dhatUrekA rALa, sonakamaLa, nAgakezara, kATha, 03.00, vend. vRkSa, lAlakacanAravRkSa, kalaMbaka | zvetAMtrA, patikoraMTA, kALAdhotrA, pIlAcandana, caMpAvRkSa, kasoMdIvRkSa, kaNaguguLa,thorarALe cAvRkSa,vIDaloNa kaNagala, palAsabheda. | TAMkaNakhAra, sone,palAza, caMpaka. kanyA (strI) | ghRtakumArI, sthUlelA, vArAhIkanda, | vAMjhakardolI, koraphaDa, thoraelacI, | essaxe. vaMdhyAkakarkoTakI, ghIkuvAra, bddii| bAdAMguLa, Dukarakanda, pataMga, ilAyacI, geTIvRkSa, vAMjhakakasA. kanda guLavela. kapi: / / karaMja-vizeSa, silhaka, ekaprakA- | zilArasa, AMbADA, kuhilI, Uda. I am. rakI karaMja, zilArasa. AMvaLI, viSNa. (ka) (pu) | vRkSavizeSa, kaitha, | kaviMTa, elava luka. beeld mr, kapiphala dekho kapi | pAhA kapi 8. | kapicUta (ka) (pu) | aMbADhA vRkSa. pArosA piMpaLa, AMbADA. puNddi soppu, / kapotaka. (na) | sauvIrAMjana, sapheda surmA. [kapota] niLAsuramA, lAlasuramA, | surya. 7046. zvetasuramA, sajIkhAra kapotavaMka (kA)(strI) brAhmI ghAsa.. grAmI, sUryaphulavallI oNdelg s karavI (strI) | hiMgapatrI. hiMgAcyA jhADAce pAna, kAravavRkSa. | Monis. karavIra (ka) (pu) | kanera-kanera kI jaDa. . . | zvetakaNera, arjunavRkSa. | Bahenus. ( 758 ) Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta... hiMdI. marAThI. kanaDI. karacandI (sI) | karoMdA. ..' karavaMdI. kvllehnnnnu karIra (pu) | bAMsakA chaDakA, karIla. | vaMzAMkura, kAravIce jhADa. mullllu hbbi, bidiru mollke. karISa (pu-na) | sUkhA goMvara. goMvarI. 2338. karUTika. zirakI khopaDI. kaMvaThI, mastakAce hADa. tle brudde. karkandu (ndhu-dhU) pu. strI. berIkA vRkSa, choTA berIkA vRkSa. | borIcA vRkSa. 3008,303, 93. karkAru (pu.) kohaDA. .. tAMbaDA bhopaLA,ktAMkaDI,laghukohoLA | 2074, 23873000. koTI. (strI) | kakoDA.. devaDaMgarI, kaddoDakI, koMlI. / Use, Bokesh, 32388. koLa. (na) | dekho kakola. | pAhA kakkola. nooddi kkkol, | kacera (na) (yu) sonA, kacUra. sone, kacorA, AMbehaLada. woad, 3.0.9 [1] karpUra (pu.na)| kapUra. kApura karmaraMga (pu.na) | kamarakha. nItra, karmara. beevu, kemrikehnnnnu, karaMja [ka] (pu) | kaMjA vRkSa, bhaMgarA vRkSa. karaMja, vAnarapiMpaLI, thorakaraMja 303, 31, 2009, karaMjavallI, kAbIcA vela [kaMTakayukta hogesoppu, asato] kAca kA, pAMgArA, vAghanakha. (pu) maTara. vATANe, kavalA. btttt kddle. kalhAra | zvetotpala, kamodinI. zvetotpala,kiMcit zvetaraktavarNa kamaLa 7797, 50. sAdhAraNa kamaLa, raktotpala, kazeruka [ kA] (strI pITha kI haDDI kA DaNDA, kaseru. | kAsoTyAcI jAgA, kazeru kaMda. | kcceysthaan, kNdvisheess, ( 759 ) - kalAya raminera -- Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -e -- - -- - - - - - - - - -- M --... - . Ram d. MUNDARUDDARDum 0)] . . .........................-mini -- -- - - oaawwvmpIRABHATRUnenAmANadanaammaNAMASTE - - - - - - -- - - - - - . saMskRta. hiMdI. . marAThI. .. kanaDI. kAkanAsa [ kA] (pu) garjAkala. thorazvetakAvaLI kaagee toNdde. kAkamAcI (strI) | makoya+kevaiyA. kAkajaMghA, laghukAvaLI, bhAbholaNI. | 328ns. kAkavallIkAvillarI] (pu) / svarga jallI. mItakaMcanI, sonaTakA. OFF kAkaviTa kauvekA mala. | kAvaLyAcI vITha. kaagey ml kAkAdanI (strI) kauAThoDI, dhuMdhucI, sapheda dhuMdhucI, raktaguMjA, thoramAlakaM gogI, laghu-rverect, . kAkAdanI vRkSa. rakta kAvaLI, zvetaguMjA, laghumAla. ____ kAMgI, laghukaDIce nivaDuga. kAkolikA [lI] (strI) | kAkolo. kAMkolI. kAkolpAdigaNa- kAkolI, kSIrakAkolI, jIvakarSabhakastathA / kaakoolyaadignndlli heellid Rddhi vRddhistathA medA, mahAmedA guDUcikA // aussdhigllu mudraparNI mASaparNI padmakaM vaMzalocanA / zrRMgI prapauMDarIkaM ca jIvaMtI madhuyaSTikA || drAkSA ceti gaNo nAmnA kAkolyAdirudIritaH / kANakAlI (strI) | kAkolI. kAMkolI. ktttt vttige, kAravellI (strI) | karelI. STRETRO. . kArpAsavIja (na) | kapUsa kA bIja. sarakI. nuulinbtttte, htti biij, kAlAgaru (pura| kAlI agara, kRSNAgara. kRssnnaagru, , ( 030) - - - --- -- laghukAralI. - - - R -- - - - Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - | puhakaramUla, kezara saMskRta. marAThI. kanaDI. kAleyaka (na) dAruhaladI. dAruhaLada, kASThAgaru, haricandana, 2008. cha. kezara, zilAjit. kAza kAMsa. laghukasaI. 2022 . kAzmari [7] (strI) | gambhArI, kambhArI. laghuzivaNa. puSkaramULa. * poskrmuul, kAzmIra (strI) | koziMbavRkSa, kuMbherakA peDa. kuNkum keesri. kASThA dAruhaladI. dAruhaLada. mr arshin, kAsa (pu)| kAMsI, khAMsI, kAMza, saijinekA vRkSa. | khokalA, bora, zevagA, moLa. 2042, Rens ag. kAsanI kaMThakArI, kaTerI. bhAraMga, motariMgaNI, laghuDoralI. I dont. kAsIsa (na) kAzIsa, kasIsa.. hirAkasa,mAkSikamadhavizeSa,moracuta | 8 . kiNihI (strI) ciracirA. zveta AghADA, thorazvetakinhI, | v3.06, kALIkinhI, ciracaTA. kirAta [ka] (pu) | cirAyatA. kirAIta. Benos, DOOR. kukuTTI (strI) | semarakA vRkSa. devaDaMgarI, sAMbarI, kukkuTAMDasadRza-desore. kaMda, caMca, pAla. | kucI [ci] aSTamuSTipramANa aSTamuSTi parimitamApa. assttmusstti prmaann kucandana (na) ! lAlacaMdana, pataMgakI lakaDI,kezara | raktacandana, kezara.dvidaladhAnya pataMga | Ros, 36. kuTa [ja] (pu) kuDA. citraka, vRkSa, vRkss, tNbige, citrmuuli, kuTana (pu) kuDA | zvetakuDA, indrajava, kamaLa. bettttd mllige, | kevaTI mothA, kazeru. | TeMTu, kSudramotha, kevaTI motha, tuNgegedddde. 30) ( - / kuTanaTa Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - -- - - - - - - - - - - - saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. kutUNaka netraroga vizeSa | netrarogavizeSa neetrroog visheess kunaTI (strI) | manazila, dhaniyAM.. kothaMbIra, manazILa. mnnishile, kottNbri. karanayana netra (na) pADavRkSa, latAkaraja, sapheda [kaTha], sAgaragoTI, pATalA. hsrupoNgdd, gjjigdkaayi, [kuberAkSI] pADaravRkSa. kaprada ( na sakedakamala, kamodinI, kapUra. kamodakanda, gugaLa, kamodapuSpa, 200333, 33 . nIlotpala, zvetotpala, kAyaphaLa, kApUra, niLe kamaLa, kamaLa, rupe. kumArI [strI] | modinIpuSpa, tarugopuSa, nevArI, | kAMTezevaMtI, dRSTi, kALIcimaNI, | 35D90043, 3300R. ghIkuAra, koyalalatA, bAMjhakhakhasA, | laghurAnazevaMtI,koraphaDa,vAMjhakarTolI,dod . bAMjhakakoDA, bar3I ilAyacI, mallikAbheda, thoraela cI, 1. mallikAbheda, sevaMtI. kuravaka (pu.) | | kurabaka ] lAla kaTasaraiyA... | rakta koraMTA, thorazvetaruI, mandAra, | siver, Reedos. lAlaphulAce bhAta. kuraMTa . [ka] (pu) | pIlI kaTasaraiyA... zvetakorAMTA, kuraDu. hsru goorNtti, mllugoorNtti. | gorakhamuNDI. muNDI, gorakhamuNDI. v066. kuluttha [kulattha (pu) | kulathI. rakta kuLitha. d. kuvalaya (na) | kamodinI, nIlakamala, nIlavumuda. niLe kamaLa, zvetakamaLa, nIlotpala, | 2 07 kamodapuSya (na. pu.) kuzA. darbha, zvetadarbha, (30) - kulahalA - Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - cakotarA nIMbU saMrakata. hiMdI. marAThI. - kanaDI. nibaphala vizeSa, cakotarA. ckotphl, kusuMbha (na) | kusUma ke phUla [ jisa ke raMga se | karDaIce phUla, kusumee huvv. vastra raMgA jAtA hai ]. kustumburu dhaniyAM. dhaNe. 3. 037. kUSmANDa (ka) | peThA, kamhaDA, kohaDA. | kohoLA. buudu kuNbll, kRSNa kAlImiraca, lohA, kAlIagara, | kALImire, loha, kRSNAgara, kALI- | 105300035, 323,80. , kAlAnona, kAlAjIrA, suramA (pu) | mITha, kALAjirA, suramA, (pu) 800, ekan, , karauMdA, pIpala. karavaMdI, piMpaLa. | Essa, in. kRSNA (strI)| nIlakAvRkSa, pIpala, vAyacI, | jaTAmAMsI, pApaDI, kaTukI, zAha- | PEL , 204901, kAlAjIrA, padmAvatI, dAkha, nIlI, jire, laghunIlI, kALI tuLasa, | 9, 201, 0, com, soMTha, kaMbhArI, kuTakI, zyAmalatA, | nIlAMjana, durvA, kALe drAkSa, kAlAsara, rAI, kAkolI, jauMka. | piMpaLI, vAMvacA, kALezirasa, kALI nirguDI, kalauMjIjireM, kastUrI, rAna kuLitha, jalUkA. kRSNatila kAlI tila. kALe tILa. kri ellllu, ketakI (strI) | ketakI vRkSa, khajUra. zveta kevaTyAceM jhAMDa. keedige huttttu. kesara (na) | hiMga, nAgakezara, sonA, kasIsa, | hema, siseM, nAgakezara, kamaLa kezara | 23600, discina. maulasirIvRkSa, phUlakA jIrA, punnAga | bakuLa, surapunnAga, punnAga, vRkSAcA vRkSa, phUla kI kezara vA jIrA. | mohora, hiMga, hirAkasa, kezara, puSpareNU. ( 763 ) - Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % D kanaDI. koraMTA. saMskRta. hiMdI. marAThI. kodAlaka dhAnya vizeSa. dhAnya vizeSa. dhaany bheed, koraMTa koraMTa, goorNtti kola (pu. na.) | bera, eka tolA, miraca, zItala | rAnaDukara, kaMkoLa, bora, mirI, | 2sed, e, es, | cInI, cavyA. cavaka, aMkola gajapiMpaLI, rAya- | unds 363, 36474393. borakoraka, ka.LI, nakha, koza [phala ] (na) | kakola, zItalacInI. kaLI, jAyaphaLa, kkoleegidd, kozAvakI (strI) jhimanIlatA, galakAtoraI, toraI. ghosALI, goDIdAMDakI, paDavaLa,deva-23.9d, 6383933333. DaMgarI, kaDudoDakI, AghADA, rAtra.. kauluttha kulathI. kulathi. . kaMgu [kA] (strI) | phUlapriyaMgu, kAMgunIdhAna. kAMgadhAnya, rALe, gahvAlA. kaMgutaila kAMgunIdhAna kA tela. kAMgadhAnyAce tela. nvnni ennnne, kaMTakAri [rI] (strI) | kaTerI, zAlmalIvRkSa, semara kA vRkSa, | riMgaNI, kArI, svetariMgaNI, phaNasa. | 2050, 03 DTS), 9006. kaMTAIvikaMkata vRkSa. kedaka [ kanda] (pu) | yoniroga, yonikanda, jamIkaMda, ! kaDavAsuraNa, yoniroga, hastikanda | agrossnese 08, bhasIDA, kamalakanda. | lAlamuLA, kAMsALu, kamaLakanda. yooniroog visheess. kaMdala [lI ] (strI) | kelA, kamalagaTTA. kamalabIja, Ale, keLaphUla, suvarNa | 3:3e des, 32000. kAMjIraka svanAmakhyAta auSadhavizeSa. svanAmakhyAta auSadhavizeSa. kaaNjiirkke ( 764 ) . Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI. : - / saMskRta. marAThI. kanaDI. kArNakA agethuvRkSa, meDhAsiMgI. thoraeraNa, sthalakamAlinI, laghuzveta- 49, 130039, Weeniods| juI, kamalakarNikA, kAMTezevatI, wish, rAnazevaMtI [laghu ,naravela,kamalakoza. kAMtA (strI) | phUlapriyaMga, barDI ilAyacI, reNukA, | trisaMdhI, zvetadurvA, eladoDe, reNuka- | M ers, adore, nAgaramothA. | bIja, nevALI. Dukarakanda, AkAza | 23 , Are . vela,laghuundIrakAnI,gaMbalA,vAghAMTI kAMbu [kA ] (strI) | asagaMdha. azvagaMdhA. a0grbeeru, hirii mddingidd, kAMsya [ka] | kasA, kAMsyapAtra, kAMseM, uttamakAMseM, kAMsya pAtra, 16, 2018 puSpavizeSa. puSpa bheda. pusspbheed, kiMzuka .. (pu) palAza-vRkSa, nandI-vRkSa, DhAka-vRkSa, paLasa. nNdiimr, muttugd mr, (765) tuna-vRkSa. kuMkuma - kuMDalI (na)| kezara, kezara, piMjara, rALaI DIka,kAgaDA | 2010 (40 * kavaDyA Uda. 32 tolA pramANa. 32 toLeM pramANa. 32 tole prmaann, (strI) | jalebI-miThAI, giloya, kacanAra- guLavela, koraLa, nAga, bAhAvA, | 3200, Orik, , 400 puSpavRkSa, kiMvAca, sarpiNIvRkSa. jalebI, kuhilI. 323883, 02529. SEE. / latAvizeSa, | latAvizepa, koraphaDa, mallikA puSpa kuMda puSpa, (pu) kundurulobAna-pAsa. kundapuSpa, zvetakaNera. | mllige huuvu, knngile (na) | keu~A-vRkSa, supArI. supArI, kobI. karamalA. | hai. kuMDa [ latA] HA.6.69. 30,3000 - - - - Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ saMskRta. marAThI. kanaDI. khadira (pu) (rA) | khaira+kathA. | lAjALu, kAta. muttttu muddugu, kaac, caucu. kharakarNikA kATedAravRkSa vizeSa. kATedAravRkSa vizeSa. mulllluyukt vRkssbheed. kharabhUSa svanAmakhyAtavRkSa vizeSa. svanAmakhyAtavRkSa vizeSa. kharamaMjarI (strI) | ciracirA. | zveta AvADA. uttraanni, khajUra (na), khajUra, rUpA, haratAla. | rUpeM, zreSThamadhadravya, haratALa, khajara. khrjuurdgidd, hredaall belllli, khaparI [2] (strI) eka prakAra kI AMkhakI auSadhi. | kalakhAparI, kapALAMce hADa,netrAMjana | Pcs 1804. (pu.na) zyAmatamAla, dhattarAvRkSa, kezara. | zvetadhotrA, muLe va phaLe yAMce cract, ed. kaDhaNa kADhitAta to peMDa. (pu.na) | biDiyAsaMcaranona, khANDa. biDaloNa, kharDIsAkhara, kacorA, maka3. Bgd, evices. nAbadasAkhara, tukaDA, ii clvgidd, (330) svala - - samasaRAuru gajakaNa gajabalA (pu) gajapIpala, gajapiMpaLa. (strI) | nAgabAlA. laghu cikaNA. | zvetakumuda, viDaMga, sapheda kamodanI. | gADhava, suvAsa, zveta kamala. bAyubhRGga. gjhippli, arsin, mass. 2013.. Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta. (zrI) gavAdanI gAyatrikA [trI (na strI, girikarNika [kA] (strI) girIndrakarNika gugguLa (pu.) guptaphala [ lA ( gUDhaphala ) (pu) guptacIja guhyarIja (pu) gulUcI] [lI] (strI) guhyAkSI gairika gojI ( gojihA] (strI) [ka] (pu) gAdhUma gopA hiMdI. nIlAparAjitA, indrAyaNa, nIlIko yalatA, kRSNakAntA khairakA vRkSa, khaira, durgaMdha khaira, sapheda kigahI vRkSa, koyalalatA viSNukrAntA gerUmATI. gobhI, vanaspati, garaheDuA, geMhU, gehUMkAvRkSa, nAraMgIkA vRkSa. marAThI. dudhI, cAroLI, zveta gokarNI, kALI kinhI, thora indrAvaNa, kALI gokarNI, vAruNI, AkSoTha, guvAkSI, zendaNI, laghukAMvaDaLa. (strI) | kAlIsara. khara zItalA, zvetagokarNI, viSNukrAntA, thorave kinhI, kaTamI. 35 57 "" zilAjita, lAla saijinakA peDa, mahiSAkSa, AraktavarNa, mahAnIla, 60.lele iTa guggulakA peDa, isakA gonda gUgala hai| kumuda. bera. zarabANa. tRNa vizeSa. sehuMDukApeDa, golI, basantaroga pIpala bheda kanaDI. 19000000, c laghu kAvaLI. gavata. guLavela. piMpaLa bheda gerU. pAtharI, gojihvA, thoragahUM, bArIkagahUM. zveta va kALI upalasarI. kggliimr, 20300003. snnnn kaage soppu lA 9:auw, vige. hippli bheetti 13. 4. hkkrikegidd, goojik=beNddegidd, phone 2370009224. ( 767 ) Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ realiseas saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. goraTa (pu) | durgadhakhaira. zeNyakhaira 80 gozIra [rSa (na) haricaMdana. candana. primll gNdhvu. gozrRMga (pu)/ babUrakA peDa. bAbhULa, mokSura (pu) gokharU. nAriMga, gokharU,sarAMTe, laghu gokharU. . (pu) sapheda sarasoM, dhanavRkSa. kamaLakesara, karaMja, sirasa, zveta. | Rids, 978, is. sAThesaLI, dhAvaDA, kezara, copaDA-wat karaMja, pAMDharA pivaLA, tAMbaDA khadira, haratALa, zvetasirasa, sone. bhadramunta, piMDAlu, graMthiparNa-vRkSa. pAyAMce ghoTe, bhadramotha, piMpaLamUla, | korenaagu, bhdrmusstti , billiigennsu veLacI ghAMDa, hitAvalI, AtaMtra doSa, graMthipaNI, grAndhakA [ka] (puna) karolavRkSa,pIparAmUla,gaThivana, gUgala | gaThonAjhADa, cekhaNDa. 3000, riorse. gaMDIrA zuNDignAzaka-kecit bhASA. | kaDayA suraNa, nivaDuMga, zUra, 00030038. gaMdha (na)| kAlIagara. candana, subAsa, gaMdhaka, raktaboLa, gNdhk, krii agru, kSudraroga, ghrANaviSaya, zevagA. (pu| sajinekAvRkSa, gaMdhaka. gaMdhaka, gogirda, kibina, salphara gaMdharvahasta [ka] (pu), aNDakA. zvetaeraNDa. Econs. gAMgeruka [kI ] (strI) | gulasakarI. . kAMkaDAMce jhADa. vaattige kaare, hiireegidd, bttttgoorike|| guMjA (strI) | dhuMdhucI, coTalI, ciramiTI, guMja zvetarakta guMjA, pramANa vizeSa. ReRos. ityAdi 1 rattipramANa. ( 768 ) gaMdhaka Rohe. - Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta: ghanA (strI) ghoTA [ TikA ] (strI) cakramarda [ka] (pu) (strI) caNakA candana candra campaka cavya cAkinI phala hiMdI. maSavana, zaMkarajaTA. ghoTika' vRkSa. caruDa, pamAra (caNikA) caNikAvAsa. ww (na) | candanakA peDa. TAMkaLA. javasa. sAdhAraNa candana, sukaDa.. (pu) cUka, kavIlA oSatrI, jala, rUpA. soneM, kApUra, zvetamirI, marAThI. rAnauDIda, IzvarI, rudrajaTA, [ ghoMTA ] geLa, laghucora, nAgabalA, supArI, madana - sAMga. (na) cavya, kArpAsI, cavikA, vaca. (na) eka prakArakA phala. cakra, zuNDArocanI kapilA geru, zvetanizottara. kanaDI. kaadduuddu, isrii beeru nNjin 29. 1929 [8] 9. phalavizeSa. u. e. cNdnmr (na) | caMpAvRkSa, caMzake phUla, subarNa kelA. sonacAMpA, moThAnAgacAMpA, dhAkaTA 2004, 20 nAgacAMpA sonakeLa, phaNasabheda 124 [ pivaLe phUlAcA ]. catraka, gajapiMpaLI, gajapiMpaLIce mULa, kApUsa, guMjA. g, wonod. kaaddu mennsubeeru, phlvisheess, ( 769 ) Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ instal citraka. | maMjIT saMskRta. marAThI. kanaDI. citra (na) / eka prakArakA koDha, zvetaeraNDa, kaliMgaDa, azoka, gora atay, 040n. citaLa, gAMjiNI, citA citraka. | citraka (pu) | cItAvRkSa, aNDakApeDa. eraMDavRkSaH | citraka--chAla, zvetaeraNDa, citA, | 2103356, 33. mucakundavRkSa, candanatilaka. citramUla (na) | cIta citraka. 3, 2009. citralatA | maMjiSTha. | 300 ciri [bilva ] (pu) | kaMjAkA peDa. ghAra, popaTa, vRkSa, hogesoppu, kaangu [heNge] cirbhaTa [21] (strI) | kakaDI. gozaLa kAkaDI, kAkaDI. middii svte, mullllu svte, saute, (strI) | lodha, cillI, zApha. bathuvA, lodhra, raktacIla, cAkavata. 3,352, , . imalI, aMbalI. kuruDu, cicoMndrI. Reds, cons. coca (na), dAlacInI, tejapAta, tADakAphala, | dAlacInI, nAraLa, dvIgantara khajurI, 02392, 201 6 , kelekI phalI, nAriyala. sAla, lavaMga keLa. | Gope, 3003000 cora (strI) | zaTI bheda, khurAsAni ajavAn. | kiramANI, oMvA. khuraasaani ajvaan, voom. cillI ( 070) cucuH - - | varadhArA. - chaga [likA)[lA (strI) | vidhAravRkSa. channodbhava (strI) | giloya. / [chinnodbhavA ] guLavela. prNgi, prNgi ckke, amRtblllli, ugsi, Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - neerlle hnnnnu. saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. jaTa (TA] (strI) | jaTAmAsI, bAlauDa, zaMkarajaTA, | sugaMdhajaTAmAMsI, jaTAmAMsI, pAraMbyA | 2000. zatAvara, kauchavRkSakI jaDa. | IzvarI zeMDI, vRkSamULa. | jambU [mbu] (strI na) | jAmana, jAmanakAvRkSa.. jAMbULa. (na)| sugaMdhavAlA, netravAlA, jala. pANI, vALA, pareLAcA bheda, jala-21, 0.06. | veta, gAIcA garbhAzaya, maMdapaNA. | 3500 jalaja (na)() kamala, zaMkha, samudraphala, zivAra, | lavaMga, loNArakhAra, kamaLa, zaMkha, 30, ePECID jalavaita, makarateMduA. | zevALa, motI, pareLa, jalamustA, | 390033,521033, 500,030300. || | jalamohovRkSa,kAkaTeMbhuraNI, kucalA, devabhAta, jalaveta. jAti (strI) AmalA, jAyaphala, mAlatIpuSpalatA, | jAI, AMvaLI, zuNDArocinI, cUla, | jaaji huuvu, jaayphl, kIlA, camailIvRkSa jAyaphaLa. jAtiphala (na) jAyaphala jAyaphaLa. jaaji kaayi, jIra (pu) jIrA pItavarNa jireM, kSudradhAnya. LEBR. jIraka (pu) jIrA pItavarNajireM, zAhajire, zvetajireM. | Deeason. (pu) bakAyanavRkSa. prANa, jIvakAdigaNa, bRhaspati.. dase is jIvantI (strI/soraThadezameM utpanna honevAlI harDa, | gulavela, mohAcAvRkSa, jIvaka, giloya, bAndA, chokarAvRkSa, haraDa, | hartakI, jIvantI, kAMkolI, medA, | allile, kaakoolii, amRtblllli, ___ DoDIvRkSa, jIvantI | laghuharaNadoDI, bAdAMguLa, zamIvRkSa. jaMghAruhA jharasa. khNddshrkredrsi (10) - - - jIva 130000 jharasI. - Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - hiMdI. TaMkaNa saMskRta. (pu) suhAgA.. ___(pu)/ TaiMTukavRkSa, marAThI. kSAra, TAMkaNakhAra, svAgI. diNDA. kanaDI. 238733, cha. tigddu mr, ( 772) tagara (na) | tagarakAvRkSa geLa, tagara, piMDItagara, goDetagara. Jane, Mand. tanvI (strI) | zAlavana, sarivana. sAlavaNa, bAphaLI. tamAla (puna ) | ekavRkSa, bAMsakI chAla vAyavAraNa, sthalakamaLa, kALAtADa, 0geemr, tamAlapatra,dAlacinI,bAMbUcI tvacA. taralI kA] (strI) | yavAgU [ jokai ATekA banatA hai] | kAMjI, madya.. joolld hittttiniNd maadduv madirA, madhumakkhI yvniguu, jeenunonn, sraayi, taruNI (strI) | ghakuivAra, dantIkApeDa, koraphaDa,kAMdaNIgavata,ciDAdevadAra, | , 320 laghudantI, zevantI, kAMTezevantI. loollesir. peDakA jADa. jhADakA mULa, mrd budd. nAnI (khI agethuvRkSa, jayantI, jainthavRkSa, thora airaNa, devaDaMgarI, vanakAMkaDI, | udA . tarumUla N zisavA. taLapoTaka vRkSa vizeSa vRkSa vizeSa vRkss visheess AMpmmm4 Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta. hiMdI. ___ marAThI. kanaDI. tAla (pu)| tADa kA peDa. baMtADa, tADavRkSa. | ed. tAlaka (na)| haratAla, gocandana, haratALa. hridaall, goopiicNdn, tAli (strI) | bhuIM AmalA, muSalI. DoMgarItADa. eg. tAlIsa [za] (na) | tAlIzapatra laghutAlIsapatra. Da6. tiktaka (na) | kuTajavRkSa, varuNavRkSa, tiktarasA, | paDavaLa, kirAIta, kALAkhadira. | khi pdduvl, vsulley gidd. kuDekA peDa, ciratikta, kRSNakhadira. tila (pu) | tila tILa. tilaka (na. pu) | peTameM jalarahanekAsthAna,cohArakoDA | kRSNaloha, guLa, kSudraroga, kALe | | tilkdgidd, hotttteylli jlsthaan, kAlAnona, tilaka puSpavRkSa, maruA- | tILa, kAcalavaNa, pipAsAsthAna, | 400308, edg, dise.33,803, vRkSa, kAlAtalaroga, saMcaLa, tilakapuSpa, TiLA, azvavi, | BEROES mUtrAzaya, lAseM. tilaja tiLAce tela. ellllin ennnne. tilvaka lodha hiMgaNabeTa, lodhra, iNgllgidd, tugA vaMzalocana vaMzalocana. surhonne | choTI ilAyacI elacI, veladoDA.. snnnn yaalkki, tuTitraya , (na) | tuTitraya / tuTitraya, tumbI (zrI) | toMbI, kAkAdana vRkSa,kar3avI. | dudhabhoMpaLA, kar3a dudhabhopaLA. sooree gidd, sooreekaayi, turaga [gI] (strI) | asagaMdhakApeDa. azvagaMdha. a0gr beeru .hrii mddinbeeru, (na) | tilakA tela () - - Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ em arawserman Samanian Memorror- saMskRta. hiMdI. marAThI. kanahI. turagagandha thA ](strI) | agaMdhakA peDa. asbaaghaa aNgrceeru hiriisudin beeru. tulasI (strI) tulalI. tuLA. 330%9. tubara [ka] (pu) kase vArasaH | zvetazirasa, nIlavarNa hirAkasa, 5 33 Mes, it. turaTa, rAnamUga, tRta. dhAnoMkI bhUsI, baheDAkA peDa, beheDA, koMDA. taa reegidd, dhaanyd hottttu, toraNa (na) kaMTharoga vizeSa. | grIvA, kaMTharogavizeSa. | muddivaall kNtthroog, taMDula [ mUla (pu) vAyaviDaMga, caulAIkAzAka, cAvala | vAvaDiMga, tAMdULa. Poeossssssort, ed. 2353030. taMDulIya [ka] (pu; caulAI, alpamassA tAMduLa jA. | 33 se des, udeis titriNI (strI) imalIkA peDa [ tiMtiNI ] ciMca. hunnsee mre. tinduka (na) teMdavAvRkSa. kucanA, TeMbhUNi, gheDazI. tuubre gidd ApuSa [ bIja] (na) rAMga, khIrA [trapuSI ] kAMka.DI. 303, trApuSavIja (n)| khIrekA bIja. vALakAce bIja. 39 . trikaTu (na) | soMTa, miraca, paMpala suMTha, mirI, piMpaLI. 4:00, 85g0, v3. trikaMTaka (pu) gokhurUkA peDa. sUTa, guLavela, riMgaNI, gokharUM, Raon Dat. trijAtaka (na) | dAlacInI, ilAyacI, tejapAta. | dAlacinI, tamAlapatra, elacI. | e2393, 0000 2 8 . triphala [ lA] (strI) haraDa baheDA, AmalA, haraDe, baheDe, AMvaLakaTI, sugaMdha- 0 70000, uICE53030, triphaLA, jAyaphaLa, supArI, lavaMga, | com. | madhuratriphalA, drAkSa, dADIma, khajUra. / (890) - Thestoremarwar - Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- truTi | elacI. saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. trivRtta (strI) panilara, nisAtha. zvetanizottara, kALeM nizottara, | anand. pahADamULa, raktanizottara, (strI) | choTI ilAyacI. snnnn yaalkki, (na) | seTha, miraca, pIpala. suMTha, mirI, piMpaLI-trikaTu. 000, urfe, Deetic. tvaka (na) | dAlacInI, balkala, chAla, taja, | kalamIdAlacinI, sAla, laghutAlIsa 503, As.. patra, zarIrAcI tvacA. - ram (50) mawierre - - na (pu) kuzA, kAMsa, dAma, DAma, zvetadarbha, laghuzvetadarbha, kAzatRNa. . dI (strI) | dAruhaladI, gobhI devadAru, haladI. | paLi, sarpaphaNA. mr arishin, hkkrike gidd, dalitA [ta ] (strI) zaMkhinI. TavaTavItapuppa. (strI) | hAthIkA mada. rAna. aaney md. dahana . (pu) | cItA, bhilAvA. vibavA, citraka, vRzcikAlI, agara, 33,206, inories, 52030 guguLa, kAMjIcA bheda. dADima (pu) | dADima kA peDa, anAra, ilAyacI. | DALiMba, laghugalacI. 39023 hrs, dAruka (na) | devadAra. telyAdevadAra, sonapiLa. dinakarataru (pu) AkakA paMDa. raktaruI, zvetaruI. ekai maale dIghaQta ka] (pu zonApAThA. pAtalodhra, viNDA. | america, 35200, 20038. microam - sami -- Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sastana. dIpaka taila | hiMdI. (pu) ajamAyana, morazikhA. - dIpaka (pu) ajamAyana, rudrajaTA, ajamodA. - - - - - - - i nindee marAThI. kanaDI. obA, AjamodA, jireM, kezara, | ED. [30653] . sasANA, morAcI zeMDI oMbA. raktacitraka, kalauMjI jIre, R E, R2026, 15 pItavarNajIreM, IDaniMbU, nibU. aja- on, :04200 0. | moda, tagara, morazeMDI, kezara sasANA dUdhayuktavRkSa. haalu bruv vRkss nIladUrvA, kApUrakAcarI | grike hullu, telyA devadAra. deevdaaru vRkss laghudantI, jepALa dNti vRkss. dantI. dNti vRkss, vRkSavizeSa. vRkss visheess bRhaddantI, laghuundIrakAnI, Jaand. undarimArI kALeMdrAkSa, zreSThamadyadravya bellgn draakssi, kridraakssi arsin mr arisin. dugyAdhipa (pu) | dUdhiyAvRkSa. dUvA (strI) | dUbaghAsa. . devadAru (n)| devadAru, devadAravRkSa, daMtI (strI) dantIvRkSa. daMtika [ kA] (strI) dantIvRkSa. dravaNikA (strI) vRkSavizeSa . drAntI (strI) | mUsAkAnI. ( 776) - makalinsan - - drAkSA dviraja (strI) dAkha. (pu) haladI, dAruhaladI. haLada. uttara ghamana (pu) battUrA. (pu) narasala. zvetadhotrA, dhotrA. devanala mtuuri, nlldvN-beevu, deevnaall Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marAThI. tilaparimANa. saMskRta. hiMdI. kanaDI. ghAtakI (strI) | dhAya ke phUla. laghu dhAyaTI. | 0000.06. dhAnyaM (na ) dhaniyA, kevaTImothA, dhAna, cAra | dhaneM, sALI, bhUdha trI, cAratILabhAra | Rove, wBossrsd. vajana naalku ellllu prmaann bhaar, dhAvanI [ni ] (strI) viThayana. piThavaNa, thoratAga, riMgaNI 5023 2013 dhAtrI (strI) | AmalA. AMvaLI, AMvaLakaTI,upamAtA, bhUmi | 650000. 26, wh. dhyAmaka (na ) | rohisasoviyA. | rohisagavata, laghurohisagavata. 633 vy, Bornesstt. - na - - - ( 777 ) " hoNge vRkss. nakta [ phala ] (strI ) / kalihArI. | gulabAsa, kaLalAvI koollikuttum, koollikukkin gidd.| naktamA [la] (pu) | kaMjAvRkSa, karaMja hoNge mr, naktapAla (pu)| " karaMja naktAha [ha] (pu) karaMja, ghRtakaraMja, thorakaraMja namalikA (strI) | kandavizeSa. kandavizeSa. kNd visheess. " nalikA (strI) | nalI. ... | gulachabu, utaraNI, nADIzAka, shaak visheess nalukA ghevaDA, pavArI. nAga | rAMga, sIsA, nAgakezara, punnAga kA | sise, viSa, bIjadrama, bacanAga, | 2, one. 83, 3etin | vRkSa, mothA, pAna. | UrbavAyu, pAnavela, kathIla, nAga- 02250, 3. kezara raktavarNa abhraka, nAgara, na gabalA, medA, hastidanta nAgavallI surapunnAga, nAgaramothA. Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - hiMdI. - saMskRta. marAThI. kanaDI. nAgabalA (strI) | gulasakarI, gaMgerana. nAgabalA, gAMgheTI gADebAmaNa,lecA | areBena, ariess3. tubakaDI, gAMrukI. nAgapuSpa (pu)| punnAgakA peDa, nAgakezara,caMpAvRkSa. nAgakezara, nAgacAMpA. onesis, 8:00i, pani nAgara (na. pu) | soMTha, mothA, nAraMgI. | paDavaLa, suMTha, nAgaramotha, 0000. Manesa Tora | nAgI (strI) | baMdhyAkarkoTI. vaMdhyAkarkoTI. vNdhyaa krkotti, nAgIdala (na) | dekho nAgI. pahA nAgI. nAdeya (na. pu) | saindhAnona, zvetazurmA, kAMsa,jalavaita. | samudramITha, kALAsuramA,saiMdhava,boru, goes, Bef wantsy, Redk jalaveta, nAgaramotha, veta, laghu- , 4 .. 3.987 ..] kasaI, thorajalaveta. | kri a0jn. nAraMga (na. pu) gAjara, pIpalakA rasa nAraMgIkA peDa. | miravelIcA rasa, nAriMga, airAvata, Ree, Dera , Boriseos nAriMgaka, gAjara. nAlikera (na) | nAriyala. nAraLa. teNginkaayi, nAlI nAlikA (strI) | kamala nADI kA zAka, sAtalA. manazILa, nalikA, bAjarI. kml naalli, nicula (pu) samudraphala, vaita. . veta, pareLa, niMba, jalayeta. knngil toor, smudr phl, nidigdhika [kA] (strI) | kaTerI, ilAyacI. riMgaNI, laghu ela cI, goorttge, niMba (pu) | nIma kA peDa. liMbAce mULa, liMbAce jhADa. beevin mr, nirguDi (DI) (strI) | nirguNDI, meuDI, samhAlU, zvetanirguNDI, rAnanirguNDI, kAtrI- 03. Aniroat. seduAri. niguNDI kALI nirguNDI. ( 778 ) Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAThI. biy'aa - saMskRta. hiMdI. kanaDI. nirmala (na)| abhraka. raupyamAkSI, abhraka. abrk, kaage bNgaar, nirmAka taanin vre, (pu) | sAe kI kaicalI, viSa, sarpAcI mega. (strI) | haladI, dAruhaladI. haLada, dAruhaLada. d, 8. nIlamaNikA (pu) | nIlam. nIlaratna. 390. nIlAMjana (ne) zukzurmA. tUtiyA. niLAsuramA, moracUda, 2062. nIlI (strI) | nalikA peDa. zarapukhAkRtIcyA jhADApAsUna guLI | Ando&3hd, RON. utpanna hotye tI ladhunILI, niLI nirguNDI, siMhapiMpaLI nIlaloha, ___ kathIla, kSudraroga, lAseM. nIlotpala (na) nIla kamala, nIlotpala kamaLa. niilkml, nRtyakAMDaka (na) | vRkSa vizeSa. vRkSa vizeSa. vRkssvisheess. tRpa (pu)| amalatAsa. thorabAhavA. nRpatarU. amalatAma, khirana vRkSa. thora bAhavA, rAMjaNI, khiraNI. 800, vRpadruma (pu) dekho nRpatara. pahA nRpataru. nRpavRkSa (pu) " pahA nRpatarU. pAMghripa pahA nRpatarU.. netra (na) | pisAba bAhara karane kI salAI | DoLeM, mULa. maMdhanarajju. muutr nirgmn pickaarii, nyagrodha (na. pu) | vaDa kA phala, baDa kA peDa, choMkara | vaDa, uMdirakAnI,bAMba,kaDuniMba,bakA- | G od. . vRkSa, mohanAkhya auSadhI. | NaniMba,bALantaniva. hIbare, limaDo. ( 779 ) 2038 . 10) G Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marAThI. patra ( 780 saMskRta. kanaDI. paTola (pa) paravala. kaDu paDubala, goDapaDukla, vastra,choTa | 320 de de. paTalika (na) | kAsamardavRkSa, kArpAsavRkSa. kaDu paDavaLa, kApUsace jhADa. 00 19, 23, 03:. (na) vaDave paDavala. | sona paDavaLa. store. (na)| kacanArakA peDa.dAlacInIkA patra. tamAlapatra, laghutAlIsapatra, nAgavela. | eD07, 353,. pathyA - (strI) | haraDa, saidhinI, gurubhIhu, vanakakoDA | hartakI, vAMjhakarTolI, goDa zeMdADa, | SHends. kaDu zeMdADa, mRgAdanI. padmaka (na) padmAkha, kUTha auSadhi. padmASTa, koSTha, kamaLAvRkSa, uDU. saraLadevadAra. padmamadhyaM (n)| kamala kezara. | kamaLakezara. kml keesr, ' panasa __ (pu) | kaTaila, kaTahara. phaNasa, kSudraphaNasa, kaMTakavRkSa, | hlsingidd, payaSTaMkaNacUrNa (na) | suhAgekA cUrNa. TAkaNa khAra. ttNknngaar, belligaar. payoda (pu) | mustaka, mothA. megha. motha tuNg (na)| kamala. samudralavaNa, jalabeta. | kamaLa samudralavaNa, jalaveta. taavre, smudrlvnn, niirube. parUSa [ka] (na) | pAlasA, paruSA. | phAlasA, bhuyadhAmaNa, paalsey kaal. palAza (pu) DhAka-palAsavRkSa. | phaLasa, kApurakAcarI, tamAlapatra, 22nd, ios d er9. ! ____ pAne, bhuyakohaLA , hiravA. palANDu kAMdA. (pu) pyAja. - - - - - -- - Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 AzudhAna ... saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. | pATala (na. pu) pADala ke phUla, gulAba ke phUla, bIhidhAnya, punnAga, laghurohisa, | 0 1333 , 11:5320 pATalApuSpa. ___ 2. | pATalI (strI) | kaTabhI, mokhA, pADala. kALIkinhI, bhuyacAMpA, raktapADala, | 10 Bern, vidair kALA moravAkSavR, rakta.lodhra, | newsobs, ... sAgaragoTI. / pAThA (strI) | pATha. pAhADa mULa. . . agru shuNtthi, pAnikacarI (strI), jalakAcarI. | pANikAcarI .. jlkaacrii. pArAvata (pu) | pAlasA, daruSA. pAravA, phAlasA, lokhaNDa, sArAgla, | seeds. 1200 niLAsuramA, azvakSurA, evanIvRkSa. pArI (strI) | jAyapatrI. jAyapatrI, parAga, karpUrikA. 303, 3. Door. pAribhadra (pu) | pharahada, nIma kA peDa, devadAra, | kaDuniMba, devadAra, pAMgArA, koSTha, | 310, 20% 0 322,03|| . dhUpasarala, | prAjaka, saraladevadAra, niMba.. ... ... . .... pAlaka (pu) cItAvRkSa. citraka, hiMgULa.. citrmuul, (pu) | kArpAsa do tAle parimANa, kApUsa, kApasAce sUta, Araka | 23, OM 3.03.600, OM OM / kuSTharoga. kApazI, kuSTaroga, 600 120, 39. .. . picumanda (pu) nIma kA peDa. kaDuniMba, vADyAniMba, and piNyAka (pu. na ) | tila kI khala, sau kI khala, hIMga, | peNDa, zilArasa, hiMga, Uda, tila. | 0 cits to35.d e | zilAjita, zilArasa, kezara. | kalka, kezara. | BEd, BOne. (781 ) picu - Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. | pippalI (strI) | pIpala. piMpaLI, kAnAcA pALIcA roga. ends / pippalAtrika pIpala, vanapIpala, gajapIla. piMpaLI, vanapiMpaLI, gajapipaLI. 20, edge, Ine . | piekA [ka] (pa.) | eka prakAra kI pUrI, netrarogabheda, | DoLyAMce zvebubuLAvaracA roga, | ed , ucts dotsrwadisease vaDA, tilakUTa, peMDa. | laMuTa pIluka (pu)| pAluvRkSa, AkharoTa. | akroTa, pIluDA, kiMkaNelAcA vRkSa, / 25.? nad. vidoe,deg, etc kaMcukazAka, taLahAta, paramANu, hnnnnu, bettttdnu asthikhaMDavizeSa, laghupIpalavRkSa, (na) | jAyaphala, gajapuTa ityAdi. kSudramothA, auSadhAsa puTa detAta teM, | 2352253082&ke vad. act jAyaphaLa, kevaTImothA, (strI) | vanaspati vizeSa. | prameya pATikA roga, bAdAMguLa, vnspti eesheess, vanaspati vizeSa. punarnavA (strI) | viSa, khaparA, rakta punarnavA. | zveta, rakta, nIla punarnavA [khApaya] | 03, 2 punarbhU (pu)| zvetapunarnavA. zvetapunarnavA, ghoLa. goolli, shveetpunrnv, cunAga (pu)| punnAgavRkSa. zvetakamaLa,jAyaphaLa, kaDaveDaNDIcA | Ta , 238863e, espalize|| vRkSa, surapunnAga, suraMgI, goDI uNDI | puSpaphalinI (strI) | turaI, laukI, doDakI bhopaLA, hiirekaayi, ciinikaayi, ( 782 ) - Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kanaDI. - - mahatA hiMdI. marAThI. pratika (pu) | pUtikaraMja, durgadhakaraMja, kAMTAkaraMja. ghANerAkaraMja, viSTA, karaMja, 3. na. javAdI mAMjara. pUtikaraMga (pu) | dekho pUtika. ghANerA karaMja. tpsiigidd, pecu (ka) (pu) mucukundavRkSa. bhakSaNIyakanda. vRkssvisheess. kNdbheed, paMcalavaNa (na)| kaciyAnona, saiMdhAnona, samudranona, | lavaNa, TaMkaNa, saiMdhava, audbhida, | vy, sund) biriyAsaMcaranona, kAlAnona. | saMcaLa, sNcruppu, kriuppu, piMDa (pu) | bola, zilArasa, ohula, mainaphala | lokhaNDa, raktaboLa, jAsvanda, Uda kA vRkSa. | polAda,zarIra,kAMkhata vA ADasaMdhIta shilaars, bttttlooh. mai nphl. shriird avyvvisheess rktbooll | va mAnekhAlI goLyA Aheta tyA, piMDIta (ka) (pu)| mainaphalavRkSa, tagara, tulasIbheda, | geLa, maravA, tagarabheda, bngaare, mrug piNDItakavRkSa. puMDarIka (na. pu) | sakedakamala, kamala, eka prakAra ke | Usa, rezmAcA kiDA, zvetakamaLa, | E20. 3.305, wods o Ama,davanAvRkSa,eka prakArakA koTa, | davaNA, zvetakuSroga, kamaLa, puNDa. maavin hnnnnu dvn kusstthbheed, rIkavRkSa, sALIbhAta.. | tv pragraha (pu) | amalatAsa bheda. laghubahAyA haripAdapa, suvarNa, rajju. . pArA, jIva, dhanI, paard, paadrs pravAla (pu) | mUMgA. - povaLe, kovaLIpAne. ( 783 ) - - - C - pArA. ) Le , - Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piyaMgu miyAla plakSa phaNI phala phaLAza phena saMskRta bakuLa badara hiMdI. phUlapriyaMgu, rAi, pIpala, kaMgunIbAna, kuTakI. ( strI ) marAThI. kaTukI, kALI moharI, piMvaLI, gahulA, kAMga, vAghAMTI. (pu) ciroMjI kA peDa. cAroLI vRkSa. (pu) | pAkhara kA peDa, pArisapIpala, pIpala piMparI, piMpaLa. kA paDa. ( pu ) (na. pu) -- (pu) | mahatraka vRkSa. (na. pu) | jAyaphala, harar3a, baheDA, AmalA, zItalacInI, mainaphala, phala, aMDa. koSa, kuDAvRkSa, mainaphalavRkSa. (pu) phalAza vRkSa, karaMja vRkSa. (pu) | samudraphena, rIThA. baulatarI. berI kA peDa, nirjarasatauM, kAsake bIja arthAt binoleM, se, kAsa kA phala 2 tole - eka prakAra kA bera, bera. khetamaruA, kAMgaLA. triphaLA, kAMkolI, strIraja, kuDA, jAyaphaLa, indrajana, geLa, dAna, supArI, kharabUja, vRtraNagraMthi. phalAza vRkSa, karaMja vRkSa. samudraphena, arU, pheMsa, bApa. thora bakuLa. bora, devazirISavRkSa, cirapoTANI, rAyavora, kApasAcI bI. kanaDI. boo, hade 04. ju, bsrigidd, hippli mr, niiraavrii pairu, mrug, (2)1 2) 1,30, 9763, uN, 911tttt sN, 2ows, 1w. u smudrd nore, sooreekaayi 23. boorehnnnnu, httiy biij seebin hnnnnu, erddu tole prmaann, ( 784 ) Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naa saMskRta. hiMdI. - marAThI. . . kanahI. m aamRRowLanemastrumanmanmun. badarI .. (strI) | berI kA peDa, kapAsa kauMcha. bora, kuhilI, raktakApazI, ghoMTIbora Junede op. ... (strI) | khiraiTI. nAgavela, madha, rAnatAga, modinI, Jeas3; dend. 30 2500.00a mahAsamaMgA, viDaMga, jayantI, , 230039. (na)| sapheda miraca. zvetamirI. dodddd yaalkki, billii mennsu, bAlaka (pu) khaira kA peDa. khaira kA jhADa. kggligidd, trooggli gidd, viDa (na) | biriyA sauMcaranona. .. biDaloNa. paakd vibhItaka (pu. na. strI) | baheDA vRkSa. | beheDe. 33GE 73025. dilyA (vilyA ) (strI) hIMgapatrI. [ bilya ] bela. bilptre, bIjaka (yojaka) (pu) | vijayasAra, vijorA nIMbu. zvetazegavA, bibaLA, mahALugA. |kaI no. bIjapUra (bIjapUra )(pu) vijoga nIMbU. mahALugA. maadaalld gidd, bunaphala (n)| ... ... jAyaphaLa. 200303. | bRhaccha galikA (strI) vidhArA. | varaNAra, copacennI. 536n. . bRhatIdvaya (na) | choTI kaTelI, bar3I kaTelI. thora Do lI, lahAna DoralI. | snnnn kttiilii, dodddd kttlii, baMdhUka (pu) | vijayasAra, dupahariyA kA vRkSa, | dugarI, AmaNA, vivaLA. | honne mr, vijysaar, gejUniyA kA vRkSa. mdhyaanh vRkss. / 785) jAyaphala. .. .. amraniparvaamanawwaminemamaANMAnaemiaenine Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI. - maskRta. marAThI. kanaDI. vicalatA bI] ! kaDuA kuMdurIkA vela toMDalI vela toNdde blllli, vivI (vitrI) (strI) | kandarI.. biMbI goDa, va kaDutoMDalI... 530 3808. vivikA (bI) | dekho triMbI. pahA viMbI. toNddee hnnnnu, brAmhI (sI) somavallI,mahAjyotiSmatI,masyAkSI, | cAndavela, bhAraMga, kArivaNekozI. | EDU, spodont, Dai vArAhI,hilamocikA,brAhmI,bhAraMgI, | birIcA kAMdA, macchAkSI, brAhmI, soppu, vaaraahiikNd, braaddmi, somalatA, baDI mAlakAMganI, machelI, tiLavaNa, bAMba, thora mAlakAMgoNI | 65. vArAhIkanda, hulahulazAka. | soma, - - ( 370 ) - bhAjI bhadraka (na.pu) | nAgaramothA bheda, devadAra nAgaramothA, indrajava, kamaLa, sarala | Mot cine, indan. devadAra. bhallAnaka (pu) | bhilAvekA peDa bibavA. geerumr. | bhAraMgI, brahmaneTi. bhAraMga p3don. bhUkarNI (strI) | kandavizeSa. kandavizeSa kNd visheess bhUkUppADa ( To) (strI) | vidArIkanda. bhuyakohoLA paaddNgii getttti, bhUgharakaNikA (strI) | bhUdhara. karNikA, girikarNikA. | girikarNikA, kaMdavizeSa. hrikrnnikaa, kNdvisheess. bhUnimba (pu) | cirAyatA. kirAIta. nelbeevu. || bhUrja pAdapa] (pu) | bhojapatrAvRkSa, bhojapatravRkSa. 1 bhujp vRkss.. - - Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta bhUzarkarA bhUzirISa bhRMgI. bhRMgarAja. bhramara a magadhodbhavA maNizilA. pacamUla. matsyAkSI hiMdI. (strI) sakarakanda, (pu) vRkSavizeSa, bhUzirasa, (strI) latA vizeSa. (pu) bhRguvRkSa.. (na) abhraka dAlacInI. (pu. strI) ( pu ) (pu) atIsa, vaDakA peDa bhAMgarA dekho bhuMga pIpala, (strI) mainazila : (na) dhatUre kI jaDa. (ai) $?ost sitqui, dimear, acu | ghAsa, gAMDaradUba, hulahulazAka. marAThI. kar3a, mAkaDakanda. vRkSavizeSa. bhUzirISa. latA vizeSa. bhRguvRkSa. abhraka, dAlacI, dADI dAlacInI va mAkA, vAghanakha. bhAMga. mAkA, niSThAmAkA, dAlacinI. pahA muMga piMpaLI. manazILa. dhatUrecI mULa. fisgaf, ereit, iiuit, agkAvaLI, mahArASTrI kAkamAcI mAsA, somalatA. kanaDI. gennsu gedddde. vRkssvisheess, bcaari, 23 bettttd jri,bhuuguvRkss abhrk, kaage bNgaar, lvNgcekke daalciini, kaadNbi. ati btttte nand) (d ) shRNg nooddi, off 9. mnni shilee. mttuuriybeeku. das Rag, Hardiose. B. ( 787) Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... na saMskRta. . hiMdI. marAThI. kanaDI. (pu) | dhatUrA, khaira kA vRkSa, DherAvRkSa, geLa, meNa, khaira, zvetadhotrA, kunda, 030.0, 830R. maulasirIkA peGa, moma mainaphalavRkSa. bakuLa, madhumakSikA, aMkola, davaNA, kAvaLAzalya, kozAmra, kAliMga, saraladevadAra, piMDItaka, kozAtakI, uDIda, madanaphalaH | dekho madana pahA madana mnnnnaare nooddi mdn. madayantikA. (strI) | mallikA. mogarI iruvNt mllige, mllige, madhuka. .(pu) | mulahaTI, rAMga. mohAcA vRkSa, goDeM koSTha kIla, | asv3. . madha, jyeSThAMmadha, meNa. madhugaMgA. (strI) | tAla vRkSa. tADa vRkSa. taaddd mr, madhuzigu. madhuseMjana. goDazveta zegavA, raktazegavA. 0 . | madhusavA (strI) | mulahaTI, jIvantI, curanahAra, lAla | laghuharaNadoDI, jyeSTImadha, raktalA- BBCDs Easiest, 3GP raMga kA lajAlU. | jALu, kSAramorabela, piMDakhajUrI, | | Ne2 meramanandsamanarmadim- ( 788 ) ... ..::. . moravela. - ee madhUka. (na. pu) | mulahaTI, mahuAvRkSa. jyeSThImadha, mohAcAvRkSa. atoz. manazzilA (pu strI) | manazila, mainazila. manazILa... 37. mayara :... (pu)| morazikhA, ciracirA, ajamoda. | zveta AghADA, ajamoda, nIlakaMTha, ! 120 50 .. | apAmArga vRkSa. koListA, gaMdhA, kAMgaLA, moracuka, morazeMDA, auSadhI. . - Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ omme - - saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. marica (pu.na) | golamiraca, kAlImiraca, zItala- | merI, kaMkoLa, vIrazAka, olllleyvesu, kppu rcenni, cInI, maruAvRkSa. maruMgi (strI) | kAle saMjana, kALA zevagA. 30 in (pu) zAlmalIkAda. zAlmalIkanda. bAga. shaalmliik0d, mallikA (strI) | motiyA bheda, vaTamogarA, mogarI, lakSmaNAkanda, sign, dvosxgh. indragopa, kALAkuDA,nevALI,vekhaMDa, moThI zvetajAI, (strI) | zrItAlavRkSa, jaTAmAMsI, deMTha. zrItADavRkSa jaTAmAMsI shriitaallvRkss, jttaamaaNsi, masUra. (pu)| masUra anna. masurA, nizottara. cnnNgi, kriculllli,aa gddu, tigddi mahAtaru. (pu) thUharakA peDa. nivaDuMga klllli gidd, mahAnIlI (strI nIlIkoyala, baDhA nIlakA peDa, | thora nIlI. 16 . mahAniba (pu) bakAyana nami. bakANaniMba, kavaDyA niMba. mhaaceevu, niNbbheed mahApalA. (strI) | sahadaI. tAnIcA bela, peTArI, piMpaLI, ( 2023) sahadevI, gavAdanI, vatsAdanI, laghu- set, RRBasns. nIlI, gavAkSI, dhAmaNI, girikarNI. mahAvRkSa. () thUharakA paMDa, baDApIla vRkSa, pAkha- nivaDuMga, thorapIlu, tADa. | klllligidd aamtt gidd, taaddvRkss. rakA peDa, baDAdeDa. ( 789 ) / - m - - Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanaDI. . .. ...... ................ . dadd-Kama ..NAMITED.ME ... .....mi.iNY.... .. ............ R Harambadmaroenamikesumandarmanemnamaaman mAnakanda. DESI saMskRta. marAThI. mahauSadha (na) bhujitaruDa, sauMTha, lahazana, geTI, | zvetalasuNa, suMTha.bhuItarakhaDa,bacanAga, | Ec0, 8, ed, 0.1 yachanAbhaviSa, pIpalA, atIsa. viSa, piMpaLI. ativiSa. 2008.53 25. 2023 mAgadhikA (pu) sapheda jIrA, pIpala, laghuzvetajuI, piMpaLI, jire, bALa- d , tecal ntazopa, elacI, zuddha kelelI sAkara. mAcI (patra) (na) mAcIpatrI. laghukAvaLI. | snnnn kaagee soppu, (strI)mANikA)-64 tole [mANaka]- | mANaka-mAnakanda, keNpu, maanniky kNdvisheess mAtuluMga mAtuTuMgikA-rAnamahAluga. | maadnaall, mArkava mAkA. AUR [ sandrio] mArjArapAtI latAvizeSa. 2005. mArcakara zAkavizeSa. shaak visheess, mASa pA) | uDada mAgadha aura suzrutake matase 5 | uDIda, roga, paMcaguMjAtmaka mApamAna 0.02003030 2300. rattIkA pramANe. caraka ke mata se 6 8 rattIkA, kAliMga pramANase 5.7:8 rattIkA hai / vaidyaka mata se 10 rattIkA hai / jyotiSasmRti ke matase 12rattIkA hai| mazaka roga. ( 790 0 (pa) vijorA niMbU. (pu) kukura bhAMgarA. (strI).. latAvizeSa, bela. (na) | mAriSazAka. (pu) ..::.:...:....... - ....... ... ... - .. . ........... .... - - - - - - Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aar LinkedILAawat muruMgI saMskRta. marAThI. __ kanaDI. (pu) | mUMga. hirave mUMga, AcchAdana. 2 . mudgayUSa (pu) | mUMga ke dAla kA yUSa. | mUMgace DALIcA yUSa. hesru beelley teeve. muraTikA (strI) | kandavizeSa, kandavizeSa. kNd visheess. (strI) | kAlAseMjana. kALA zeguvA, raktazeguvA. krii nuggi, keNpu nugge, muSkaka. - (pu) | kaThapADara, mokhAvRkSa, ghaMTApATalivRkSa. mokkaamin gidd, musalI (strI) | musalIkanda, pAla musaLI. neetaalld gidd, kNd visheess mustA (strI) | mothA. . motha, bhadramotha. tuNgemutte, mUrvA. (strI) | curanahAra, maroraphalI. moravela. hegguruttige mUla (na) | jamIkanda, zUraNajaDa, pIparAmUla, | puSkara mULa, piMpaLamULa, mULa, redeoned o n 'poikaramUla, | . vRkSAdikAce mULa, pASANa. . . (na) | mUlI. ! mULA,zeNDImuLa',zighumULa,konaphaLaileeon. viSavizeSa. mapaka (na)| tarumUSaka,vRkSa jAti kI mUkAnI, | vRkSapaNaudura. vRkssvisheess, truvaassk, mRNAlA [lI] (strI) kamaLakI nAla.. kamaLanAla. 27. mRdIka. [kA) (strI) | dAkha, kisamisa, aMgUrI dAkha. kALe drAkSa, vRSTA. Ti] (na) kAlI miraca.. kALI miri olllle mennsu, mennsu, maMgha. (pu) mothA. nAgaramothA, tAMduLajA, bhadramotha, ns . meghaninAda meghanAda](pu) | DhAkakA peDa, caulAI kA pAka. tAMduLujA, paLa:. 180356, 323, ( 791 ) W - - Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moca. moraTa maMjarI [ka] mAjaSThA. maMDUkaparNI maMDUkI saskuna. hiMdI. marAThI. kanaDI. (na. pu) kele kI phalI, saiMjinekA peDa, mocarasa mokhAvRza, zegavA, kALAzegA, taLa Tha mocArasa, keLaM. (na) Ikha kI jaDa, DherA ke phUla. mathA. mAMsI yava. yatrakSAra motI, tilakavRkSa, tulasI. maMjITha. (strI) (strI) ( strI ) | maMjITha, hurahura, hulahula, maMDUkapAnI, brahma maMDUkI. (strI) methI. (strI) jaTAmAMsI, kAkolImAMsacchA. 815 zeNyAkhaira, usAceM mULa, sAta diva- 400:31. sAceM vyAlele gAyIce dUdha, nAsa lele dUba, jaijjara, (strI) maMDukapAnI, brahma maMDUkI, hulahulavRkSa, brAhmI, sUryaphUlabalI. bhekaparNI. brahmIghAsa. Rig maMjarIka-phAMpaLA. maMjiSTa. AA maMjiSTa, sUryaphUlabalI, AdityakAntA ), Qod), tU.. brAhmI, zAliparNI, aLU, kaMDurUla 2003 oNdeleg, brhmtRnn methI. jaTAmAMsI, mAMsarAMNI, rudantI, bAMkolI. hubbugll goNclu tilkd gidd, mNjisstth, | indrajI.ja, jAkhAra, 6 sasaparimANa | indrajaba, jaba. javAkhAra, sorA [ vaMgabhASA ] javakhAra. mdrNgi gidd mettey gidd, gnnigl muste, jttaamaaNsi, 4),Reep. 3 gugala srvkaar, ( 792 ) Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta. yavAgu (gU ] ( zrI ) yavAgU. yatrodbhava yaSTI. yAvazUka. yugmamaNI. yUSa. raktacandana raktAzvattha. rajanI. rajanIdvaya. rasatALa.. ( na ) ( strI 1 (pu) ( strI ) ( pu ) hiMdI. jaukI kAMjI. mulahaTI. javAkhAra dADima kA vRkSa. mUMga ityAdike kADhekA rasa. B rasanA. rasAdana. (na) | rasazoSaNa. rAjamASa. lAla azvattha. haladI. nIla kApeDa, jatukA, haladI, dArudalI. (na) lAlandana. (77) (strI) ( na ) pApaDI, haLada, nIlinI, dAruhaLada. haLada, dArohaLa. (na) rasagaMdhatAlAdikRta yaMtra pauSava vizeSa rasagaMdha tAlAdikRta yaMtrapakauSadha vizeSa (strI) jIva, rAmanA. marAThI. dhanasikathA, pAtaLabhAta, tAMduLAMceM sAhApaTa pANI ghAlUna karAvA to kAMjI, yavasauvIra. jyeSThImadha. (pu) lobiyA, bArA, vaTA, ramA, javakhAra. dALiMbaceM jhADa . mudgarasa. kalakhApI, jIbha, svadana. rasazoSaNa. cavaLyA, nILe uDIda . kanaDI. ), 70 gNji,yvd kaaNjii, 4. yvkssaar. daalliNbd vRkss, hesru beelleyiNd teged rs, raktacandana, saNDa le surkha, phAra saNDale 400 0Lela. asmara, STIrokApalignama, ratAMjali. tAMmaDAzvattha. keNpu ashvtth, 7013, LeIla, 290 90, 200703. Thaha0 u070 u 10, uMDe, aussdhi visheess. 09. " 9. 700, 0. ( 793 ) Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjavRkSa. rAjAdana. rAjI. (strI) (na. pu) rAmaTha. rASTri. [ kA ] (strI) rAsnA. (strI) rucaka. saMskRta. reNu. rohiNI. raMbhA. (pu) (na) hiMdI. amalatAsa vRkSa, ciroMjIkA peDa, bhadracUDavRkSa. khiranIbheda, ciroMjIkApeDa, DhAka kAvRkSa, amalatAsa. (strI) (strI) rAI. hIMga, DherAvRkSa. bRhatI, kaTeharI, kaTAI. rAsanA, rAyasana, rAsnA, rahasanI, nAgadA, kaTeharI . (na) sajjIkhAra, cohArakoDA, gorocana, gaulocana, vijorAniMbU bAyaviDaMga, nona, sapheda aNDa. pittapApaDA, reNukA. kuTakI, kAyaphara, varAhakrAntA, kummera, haraDa, majITha, ekaprakArakI haraDa, mAMsarohiNI, galekA roga. ( strI ) | kelA. marAThI. thora bAhavA, bhUtAkAzI, mureMgavat, OM. pApaDhI. cAroLI, rAMjaNI, khiraNI. moharI, bAvacI, kaDDu DubaLI, pANaAghADA, hiMga. DoralI. gulthoTi nAgaivaNIM, laghumugumavela, zetariMgaNI, nAvaLIcyA muLayA, saMcaLa, mahAluMga, tretaeraNDa, zikhA - candana gharSaNa, zrImadAbharaNa, moharI, muLA. > veNu, vinADA, reNukabIja, dhULa. hartakI, maMjiSTha, thorazikSaNa, kaTukI, mAMtrarohiNI, bAdAMguLa, kAyaphaLa, gaMDamALA roga, raktarohiDA, lohitavarNa jalAkSi, gAya, candravallabha. keLa. 2063 n. kanaDI. boor. niiligidd, hlpaacik, lAla, 3. 504, 30%AA, nS baalle, WFeo, F M 204, 4 . 4604409, 40, 499 do no 39. ( 794 ) Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakuca latA. lavaNa. lavaLI. lavaMga. saMskRta. hiMdI. ( pu ) baDahara. (strI) phUlapriyaMgu, asavaraNa, paTazana, mAlakAMgunI, muzkadAnA, latAkaratUrI, mAnavIlatA, dUba, kaivarttikAlatA, zyAmAlatA. lavaNI. (strI) sItAphala, AtRpyaphala, kAkSA. (na. pu) saiMdhAnona, sauMcaranona, samudranona, khArInona, biDanona arthAt kaMcalona - namaka, nona. (strI) harapAravaDI. (na) lauMga + lauGga. (na) lazana. kazuna. lAja [jA] (na. pu) jAtIya phalavRkSa. vIranamUla, kharA, khIleM. (strI) lAkha. marAThI. thora cukA, kSudraphaNasa, oMTIceM jhADa . @cs ago, gavhalA, raghumAlakAMgoNI, piMDi- 80, nierce we 800 kha kAlatA, rapRkkA vAgheMTI, ku.sarI, laghuzvetajuI, vananevALI, zveta upaLasarI, lahAna khAMdyA, poratreta jAI, nevALI, ziroMjI, raktapADala bela. kanaDI. 2022, 97026. mITha, loNArakhAra, TaMkaNa, lavaNa, 2030, idana tt, ml saiMdhava, audbhida, saMcaLa. Ta kri sItAphaLa, jAtIya phalavRkSa. harapararevaDI. devakusuma, sIkhaka karana phUla. zvetalasUNa, lasana, kAjuA. sALIcyA lAhyA, ole tAMduLa, 73. kALyA bALyAce mULa. lAkha. Torsor. hrpaar reevddii, elon. 6tttt 795) Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI. saMskRta. marAThI. kanaDI. lodhra. )! lodha. lodhravRkSa. koddsi gidd, lohita (pu. na ) | lAlamozIrSa candana, kezara, lAla. ture jobaLe, raktatRNa, kesara,rudhira, 08, sort dir, candana, pataMgakATha, haricandane, | sonApataLa, mANIka raktacandana, | te, 3.0, 9809, 303/29 tRNakezara, masUraanna, ratAlu, lAla- | tAMbaDerAtAla, pataMga, kuMkumAgara- 800 harsod [. dhAna, roheDAvRkSa, lAlaIkha. | candana, kRSNAgaru, tAMbaDA Usa, tAMbaDI lasUNa,raktavarNa kapilA,sAna | | geru, raktarohiDA, pApaNyAMcA roga.| lohitadrupa (pu)| rohaDAvRkSa. / rakta rohiDA. mullllu, muttgd mr, lAMgalI. (strI) | jalapIpara, gaMgAtiriyA, piThabana, | kaSabhaka,kuhilI,jalapiMpalI,na raLI | 1647 405,8, 2303:56ns | kalihArI, kauMcha, kivAMca, | gajapiMpaLI, maMjiSTa, kaLalAvI, Renate, dot, 060 piThavaNa. 338333. luMga. | turaMja, khajora. mahAluMga. mhaa phl, maadnaall, - ( 796 ) bakulA. (strI) | kuTakA. (pu) | pittapApaDA. kedare kuTakI. sagara. vekhaNDa, kaLalAvI, koLiMjana. nivaDuMga, snuhAvRkSa. 4743. kllu sbbsige, naaru beeru, [mkkll beeru] ellllingidd, muNdduglllli, kll. jddirlllligidd, vacA. vajravRkSa. vaca. (pu) | thUhaDakA vRkSa, snuhovRkSa. - Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 vajra. saMskRta. vajrI. vajrIlatA. vaTapatra. vadhU. vadhvApIta varaka. hiMdI. marAThI. 1 (pu) tAlamakhAnA, saphedakuza, sehuMDavRkSa. hADamaMtrI, vALA, hirA, zvetadarbha, zvetAbhraka, laghurALecA vRkSa, navasAgara, vaikAntaratna, vAvaDiMga, viSThA, nivaDuMga, iMdrAyudha. (strI) (strI) (pu) ( strI ) thUharakA bheda, haDazaMkarI, giloya. nivaDuMga, guLaveLa. haDajuDI. haDajuDI. sapheda vanatulasI. zveta AjavalA. gaurIsara, kacUra, asavaraga. kApUrakAcarI, spRkkA [strI, snuSA, navavadhU ] ( na ) kacora. kacora, kacarA. (pu) vanamUMga, moMTa, pittapApaDA, cInAdhAna, pittapApaDA, vanyA, rAnamUga, zaraparNikA. turI, vAyavaraNA, uMTa, kuMpaNa, vAMda vara [NA ] Na (pu) varanAvRkSa. varuNa. (pu) varanAvRkSa. varATikA. (strI) kauDI, kamalakaMda. varAha ( pu ) mothA, geThI, kandavizeSa. varSA bhU. (strI) viSakhaparA, sAMTha kanaDI. 00, 48, 20 20, 3, 43 | dhuupbheedvu. 78. Dukarakanda, Dukara. gadapUrNA, raktapunarnavA, beDUka, iMdragopakITaka, vIrabAhuTI, zvetapunarnavA hddsNkrii. biilloo vntullsii, kNttkcoor, krddihullu. kcu, gNdhkjoor, gNttkr, kllusbbsige, vsley gidd. vAyavaraNA. vsgidd, kavaDI, gulabAsa, kamalakarNikA. 4 4080. feu, 45414, ungat,fagen, endpad, 3d,ZNA, JORDEPE 29494032 ( 797 ) Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMskRta. varAMga. (n)| dAlacInI, tejapAta. AsaMdha. -Ramernamen balA. (strI) | kharaiTI. valguna (na) vAkucI. cAkuci cIja ] (strI) | vAyacI. vAjigandhA (strI) asagaMdha. vArida mothA. vAtIka. (pu) baigana. vAsa. (na)/ tejapAta. bathuAzAka. bhadramotha. nimaesapagaanamamiminaruaamananudanARILAnamiUANIAMPIRAHAMARAaiNnteenasanveremium marAThI.. kanaDI. mastaka, jADI dAlacInI, uparatha, etories , 27deg4392. kaMkuSTha, cikaNA, laghucikaNa. ones, or i.. bAvacA. 235023, proun. somavallI.. . soomnlli. aaNgr beeru, hirimuddinbeeru. bhdr musstt, korenaaru. vAMge. bdneekaayi, tamAlapatra. tvaaluptr, cAkavata, jIvazAka, rAjArka,vasu, kRSNAgaru, punarnavA. tilaka, bhUrjapatra, azoka. asuge, tilkdgidd, bhur jivkr. biDaloNa. paakd uppu, vAviDaMga. vaayu villNg, pahA viDa. nooddi vidd,' nadImadhye pANyAsAThI khaNalelA blllli, suNdde, vjrkssaar. ( 798 ) vicitrA (strI) sa~vinI. viDaH (na) | biriyA sauMcaranona. viDaMga. (na), vAyaviDaMga. viDa sa~dhaiva lavaNa](na) da..viDa. "vidAraka vajakhAra. khaLagA, vajrakSAra. - Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta. vidArI vibhItaka bilaMga trizAlI ( pu . . na ) (na) strI ) vizvade [vI] vA (strI) viSataru (pu) viSNu [kAnta) (strI) koyala, viSNukrAntA. [ kAntA ] vIrAMti [vIratuma! (pu) | kohavRkSa, tAlamakhAnA, bhilAvekA peDa bibavA, valkataru, arjunasAdaDA, belatUra,rAmabANa,kALAvALA,citraLA vRddhadAruka vRzcikAlI (strI) vRSa vRkSaka vRkSAdanI hiMdI. marAThI. vidArIkanda, zAlavana, eka prakAra | bhuyakohoLA, galaroga, karNapAlI - kA kaMTharoga. roga, sutrarcalA, vArAhI, kSIrakaMkoLI, arjuna, bhadravi. baheDA vRkSa. vAyaviDaMga.. ajamAda. gaMgerana, lAlaphUlakA daNDotpala. kucilAvRkSa. (pu) vidhArAvRkSa. (strI) vRzcikAlI. (pu) aDUsA, RSabhakauSavI. (pu) vAMDAkADa ( strI ) kuddA, vidArIkanda. beheDA. vAyaviDaMga. ajamoda, ovA. nAgabalA. viSavRkSa, kucalA, kAjarA. kALIgokarNI, viSNukrAntA, bArAhI nIlazaMkhapupI. varadhArA. thora Agyo, laghumeDasiMgI . aDuLasA, RSabhaka vRSa marAsa, vRSaNa. zvetakuDA, nAndarukhI. bAdAMguLa. karaDI. Sr01e, ladeon. kNtthroog visheess kaargidd vaayuvillNg, 23. w * 81031, au19. 220040.03. 300, 40, 4 [] kriilaavNc, kiri baalldbeeru, anNtngodde. . . 909, 30. vidhaari kNd ( 799 ) Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devaDaMgarI. indian-dan . - saMskRta. hiMdI. marAThI. kanahI.. | vaNI (strI) | devatADavRkSa, soneyA vaMdAla, deevdaaru. | ve [trA ]tra (pu) | vaitavRkSa. thoraveta. doddddbe. / veDaMga (pu) dekho viDaMga, | pahA viDA. vaayu villNg, vaijayantI (strI) | agethu, jayantIvRkSa. thora airaNa, laghuairaNa, ThahAMkaLa. | OEnd, Da sa OR. |vaka (pu ) | vRkSavizeSa.. vRkSavizeSa. (pu) vaMza (pu) | Ikha, sAlavRkSa, pIThakAdaNDA, vAMsa | bharIva veLU, thAra rALa vA vRkSa, sUka | 2000. pATAcA kaNI. vaMzAgra (na) vAMsa.. vyAghAtaka (pu) | karaMja. karaMja. 20. [ &00 vyAghrI (strI) | kaTaharI. vAghAMTI,riMgaNI,dhUmravarNa surekhakavaDI | 30500003. vyoSa (na ) | soMTha, miraca, pIpala. trikaTu. 4.8e, e tc m ... | beta. (01) . 2000. - - za - - zakramarda (na ) | vRkSavizeSa. vRkSavizeSa. (strI) | kacUra, AmiyAhaladI, gaMdhapalAzI, | kAra kAcarI, kacorA. choTAkacara. vRkss visheess, kcu, gNttukceer. Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - saMskRta. hiMdI. marAThI. marAThI. zatapuSa [ppA) (strI) | soMpha, soA. | sAThesALI, bALaMtasopa, baDIsopa. | Fligarh, aniskar. zatam [la, lI (strI) | dUba baja, zatAvara. mahAzatAvarI. muddivaall, shtaavri, zatAvarI (strI) | zatAvara, kacUra, mahAzatAvarI, sahasramuLI, laghu- | EPE 2. zatAvarI, zatamuLI. zatAhA (strI) | sauMpha, satAvara. baDIzopa, laghuzatAvarI. soNpu, soomullllu, zabara (na)| lodha. zvetalodhra, lodhra. koddsigidd, loodrgidd, zamI (strI) | chauMkarAvRkSa. | laghuzamI, jIvaka, porazamI, samaDI | 2004 zeMga. zaravAriNI (strI) | latAvizeSa. latAvizeSa. 2 . zazazirA (strI) | gurca. amRtblllli, zAka (pu.na.) | zegunavRkSa, patte, phUla, nAla ityAdi | zAkabhAjI, sAga, Ale. |RA, OM, aze,20~ sAgabhAjI. nuggey gidd, zAkana : (na)| zeguna bIja. zevagyAce bI. nuggey giddd biij, zAkajaphala (na)| zeguna phala. zevagyAce zeMgA. hA 300 zAmAka (pu) | tRNavizeSa. tRNavizeSa.. Rowenesobas. zAri [vA ] vA (strI) | kAlIsara, gaurIsara. zArivA, upalasarI. kRssnnshaa0b, zArDiSTA (strI) | baDI karaMja. zArDiSTA-karaMjavallI, thorakaraMja, an. laghuraktakAMvaDala. guLavela. Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - . | sAMvarI. saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. zAla (pu)| choTAzAla. sAgasAdaDI, heda, arjunasAdaDA, asidos . laghurALecA vRkSa, kSudraphaNasa, baDhAra phala, thora rALecA vRkSa cAroLI. zAlI (strI)| kAlAjIrA. methI, zAliparNI, yavAsa. kriijiirige, zAlUka (pu) | kamalakanda, bhasIMDA ityAdi. | jAyaphaLa, padmakanda. kmld gedddde, jaajikaayi, zAlmalI (strI) | semalakA peDa. buurug gidd, zikhA (strI) | kalihArI. | pAMkhyA mayUrazikhA, thora uMdIrakAnI | Stossib, tuLasa, kaLalAvI,jaTAmAMsI,vekhaNDa, pAyAMcA cavaDA, zikhI (5)! cautAvRkSa, methI, ziriArI, cauva. | pitta, karaDu, citraka, methikA, 33,000. tiyAzAka,zuyAziMbI baMgabhASA (pu) | sauMjinekA per3a. | zvetazegavA,kALAzegavA,haritazAka | n ns. ziphA (strI) | vRkSakI jaDa,jaTAkesI, sauMpha, haladI | baDIzopa, thora uMdIrakAnI, haLada, | 3200 . 5725500, || kamalakanda jaTAmAMsI, bAlachaDa, | kamaLakanda, pAraMbyA, vRkSamUla, dayan, ed. jaTAmAMsI. zirISa (pu) | sirasakA peDa. zirISa vRkSa.. . 2017, Fosda. 3 . (strI) | manazila, kapUra, nIlikA, gerU, zilAjita, kApUra mnshiil, krpuur, shilaajit, manAla, laghupASANa, zaileya, bahu hriitkii puppI, harItakI, rocanA, mallUra.. (100) zigra zilA Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI. saMskRta. marAThI. kanaDI. | zilAla (na)| mainasila. manazILa. 32. / zilAjatu (na)| zilAjIta. zilAjita. 17 . zizira pu) caMdana; kAlAvAlA, abhAyU. candana, bhoraDyA,kALAvALA, thaMDI. | 2030, 200303023,233%8362 zItala (na) puppakasIsa, pAtharakA phUla, sapheda- padmakASTa, motI, caMdana, rALa, | 283306, , , , | caMdana, padmArava, motI, khasa, pItavALA, sonacAphA, masenIkApura | sari, Roork, er | zIra (na)| nAgaraMga. nAgaraMga. naagrNg, zukamukha (pu) phalavizeSa. phalavizeSa. phlvisheess, zuklamarica (na)[sapheda miraca zveta mirI 253833000 sUkSmajaTAmAMsI. zevAla... jalamAMDavI, zevALa, 8033R0, 803, ORDER jalamaMDalI. zelu (pu)| lisoDAvRkSa. bhoMkara, rAnamethI. | 06. zailaja (n)| pattharakAphUla, bhUricharIlA. | dagaDaphUla, gajapiMpaLI. klluhuuvu, gj hissli. zailabilva (na)| pahADI becha. pahADI bela. beeld hnnnnu, zailaya (na)! bhUricharIlA, musalI, saindhAnona, zilAjit, dagaDaphUla, 1 klluhuuvu, shilaajittu. zilAjIta. zaivala (pu) zivAra, zevALa, kubjaka. 197043. zoli (pu) vanahaladI. .. vana haLadI... vnhlldi, (803 ) - Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Promo saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDo. zAbhAMjana (pu), saiMjinakA peDa, zevagA. nuggi mr, zaMkhanAbhi (pu) nAbhizaMka. zaMkhanAmi. 3002. zaMkhinI (strI) | thora hulI punnAgavRkSa, yavecI, yavatikA, yAci, TiTavI sAMkhavela . - corapuSpI, zizupA (strI) | sIma. | kALA zisatra. biittiy mr, zuMThI (strI)| soMTha. galazuMThIroga, suMTha. 8.009. / zRMgi (pu) atIsa. ati viSa. 9302, zRMgavera (na) | adaraka, soMTha. suTa, Ale. khaar gennsu, hsisuNtthi. zRMgATaka (na.pu) | siMgADe. | ziMgADe. Boned. zravaNA (strI) | gorakhamuNDI, dAdhiyUvRkSa. muDI.. 330200. (strI) zAribA, phUlapriyaMgu, bAvacI, zyAma | laghunIlI, gahulA, piMpaLI, medA, 233021, 2 . panilara, nIlaka vRkSa, gUgalA, lakaDyA, pASANa bheda, kasturI, 5500 32, DU, somalatA, bhadramothA, mAtatiNa, | guLavela, haLada, gorocana, tuLasa, | 208, 9, raha giloya, vAndA, kastUrI, vAyatrI, | nIladUrvA, kALA punarnavA,bAdAMguLa pIpalAhaladI, mAlI, dUba, tulasI, i kALe nizottara, kALI upalabharI, kamala gaTThA, vidhArA, kAlIsAra. zveta upalarI, vAghAMTI, kALA ziva, vadhArA. ( 61? ) e dd| - + - -+ -+-+ Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - .. hiMdI.. .... marAThI. - --- ommamimagination + .. ... .. . - TP saMskRta.. kanaDI. zleSmAMtaka (e) | lisoDAvRkSa. zleSmAtaka, bhoMkara. 230, 2002, socin. zvetA (strI) kauDI, kaTapADara, zaMginI, atIsa sAkara, bagaLI, zvetadUrvA, vaMzalo-sera, exers, 719 // koyala, saphedakaTAI,sapheda kaTeharI, cana, zvetariMgaNI,hAtAjoDIpASANa paattik, billii nelgullll, hittttliik, sapheda dUba, pAkhAnabheda, vaMzalocana | bheda, zveta tuLasa, thora zvetakihI| 1200, , , 2074/09 | cn, billi tulsii, billi jaaji, seTha, sapheda koyala, zilAvAk, | zveta DoralI, phaTakI Dhar2yApuyA, phaTakirI, cInI, benAvRkSa zvetanirguDI, zvetagokarNI, lokhaMDI keLa, thora zvetajAI. vetaupalasarI zvetagujA, zvetanizottara, zvetadeN.Da. zvetA punarnavA (strI) zvetapunarnavA...... zvetapunarnavA. shveet punrnnaa, zvetAbhra (na) sapheda abhraka. pAMDharA abhraka. .. | 208 Sey. netAmlI (strI) amlikA, :| zvetapiThoNDI. T - - HTTTTTT - amannamon (ho? ), - - Rost. was - paTaphala gaach (na)/ phala vizeSa pATI, sAdIvAnya. phala vizeSa. sAThe sALI. phlvisheess dhaanyvisheess. - -.. - - - Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . - sa - marAThI. laghudhApaTI. saMskRta. kanaDI. saddhAtakIkusuma (na) | dhAIke phUla. dhaatk kusum. saptalA (strI) | nevArI, sAtalA, pADhara, dhuMghucI. | zera, negaLI, zikekAI. " | kaaddmllige, knbi, gulgNji. samaMgA (strI) | majITha, lajjAvantI chuImuI. khiraiTI | laghucikaNA, maMjiSTa, lAjALaM. scareer, acces, Tr33ns. varAhakrAntA. sarala sarasA jI sarja [ ] (30? ) / sarpa sarpanirmokA (pu) dhUpasarala, | saraladevadAra, hirA, surUce jhADa. | 9503,ttees. (strI) | sapheta panilara, nisata.. mAMsa, kASTAgara. 2080 ore. (pu) | sAlavRkSa, rAla, piyAsAla. 1) mAlavakSa. rAla. piyAsAla. lohobaMdI Uda, rALecA vRkSa, thora 983, Rdorst. rALecA vRkSa, azvakarNa,sAyalIvRkSa. (pu) | nAgakezara... | nAgakesara. naagkeesri, (strI) | sarpa kI kacailI. sAMpAcI kAtana. haavin pre, (strI) nAkulIkanda, kaMkAlikA, baMgabhASA thora mugusavela, thArasugadha, muMgusa | sscne Re 2002) sarahaTI, gaMDanI. | kAndA, tAnavaDIce jhADa, zeta kraaNt, hunguNd viSNukrAntA, raktazaMkhapuSpI. - ndmandam a - (pu) | sarasoM. zirasa, zvetazirasa, devazirasAvRkSa, 23, REWS, det3. mohorI. - Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sala nakhalA. minawwwmarria keLeH khaira. saMskRta. . marAThI. kanaDI.. (na)| vRkSa vizeSa. sALapI. vRkss visheess saha (pu)| rahegamAnona. ciru goorNtti. sahakAra (pu) | atisugaMdhayukta Ama. AMbA. ksimaavu. sahacarI (strI) | pIlI kaTasaraiyA. pItakoraMTA. hlldi goorNtt, sahadevI (strI) | sarahaTI, gaNDanI, pIle phUlakA | mahAbalA, thoranilI,sahadevI,citraDI | 0. 02. daNDotpalA, sahadeI. sArataru (pu)| kelAvRkSa. 20388.. sAgdruma (pu) | khairakApeDa. kgglimr, troogy amr, sArivA [va] (strI) | gaurI AsAUM, saribana, kAlIsara, | zvetaupalasarI, sALI bhAta. ved, toris. sAlasA, kariyA vAsAUM. sArAMghripa khairakA peDa, khairAce jhADa, kgglimr, trogglimr, sAla (pu) | sakhuAvRkSa, sAlavRkSa, rAla. matsyavizeSa, sAgavRkSa, kuMpaNa, vRkSa. 30 , 03.hds. sitasarpapa (pu)! sapheda sarasoM. zvetaziraDa, pAMDharI mohorI. ee wixsi. siddhArtha (ka) (pu) | saphedasaraso, nadIvaDa. 3vetazirasa, nadIvaDa, mohorI..0832553, 10877. siMdhuka (pu) | simhAlAvRkSa. nirguDI. 7.7. siMdhuvAraka (pu) | pimhAlu, sedu ArI, nirguNDI. | nirguDI. billee lkkigidd, lkke, ( 807 ) n - - Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - -- - - sudantI saMskRta. hiMdI. marAThI. kanaDI. siMdhutthacUrNa (na ) | saindhAnamakakA cUrNa, |saighAloNAce cUrNa. susvAhA (strI) | vRddhi auSadhi, vRddhi auSadhi, vRddhi aussdhi. mugaMdhi (strI. pu) elaA, mothA, kazerU, gaMjabAsa / vALUka kAkaDI, sutrAptika. | kirigNjnni, kottuNbre, hippli | 33000 dhaniyA pIpalAmUla, sugaMdhayuktaAma, tuMburukA peDa, vanavarbarI tulasI. (strI) | jamAlagoTe kI jaDa. jepALa, jamalagoMTa. asperinetis, &008. sudhA (strI) | curanahAra, sehuNDavRkSa, haraDa,AmalA | nivaDuMga, sAlavaNa, amRta, cunA, I 3,50ane, 933470001 sahata, zAla bana, giloya. nAriMga,bIja,AMvaLI, ahimabhojana. 703, 2203. / suradAru (na) | devadAru. telyAdevadAra, devadAra, saraladevadAra. | deevdaaru. surasa (na. pu) | bolagaMdhadravya dAlacInI,sugaMvaghAta, raktyAboLa,kalamIdAlacinI, sugaMva daalttii lvN tulasI, samhAluvRkSa, mocarasa. bhUtRNa, pudanIgavata, kaNaguguLa, HER:0A9, 3963. || mocarasa. surendrakASTha (n)| dekho suradAru. pahA suradAru... nooddi deevdaaru. suvarca la] lA (strI)/ alasI sUrajamukhIke phUla, hulahula- | sUryaphUlaballI, brAhmI, javasa, agse, srkaaNti blllli, ashvgNdh vRkSa, sajjIkhAra, azvagaMdha. suvArSika (pu) sajjIkhAra. suparcikA, sajIkhAra, Free . suSavI (strI) | karelA, kAlAjIrA, choTAkarelA, | upakuocakA, sADI, piMpaLI, kSud- | 003R, SORD 7200, 30R, karelI, jIrA. kAralI, kalojI jireM, kuLaI , snnnn haaglkaayi kaTuhuMcI, leghukAralI. ( 808 ) Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - saMskRta. hiMdI. marAThI. .... kanaDI. (4)| pArada. sUta. paadrs, pArA. sUraNa' (pu) | jamIkanda. zvetasuraNa, khArAsuHNa. 40 .. mRgAlavinA (strI) pRsnaparNI, piThavana. pRznapaNI, piThavaNa, urihonne, sairIya. (pu) kaTasaraiyA. 3vetakoraNTA, goorNtti, saireyaka (pu) | dekho-sarIya. pAhA saireya. mllllu goorNtti, soma (na pu.)| kAjA, kapUra, sAmana | kAMjI, kapUra, somalatA. raktacaMdana, kAMjI, somavallI, keNpu cNdn, soomlte, ' dhAnyAmla, AranAla. somaballikA (strI) | vAvacI, giloya. vAcA. baahuji. saviAra (na)| bera, kAMjI, kAlAturmA, sapheda- | bora, jayAcI peja karUna AMba- 30000433, 30 . zurmA, sauvIrakAMjI. vitAt teM kAMjI, kALAsuramA, srotojana, saMdhAna, gahvAceM kAMjI . rAyabora. saiMbava (na pu) | seMdhAnona. seveloNa. saiNdhlvnn. sthANeya (na)| gaThiyana gaThiyanabheda, arthAt thunera | gAjara, graMthipaNIcA bheda, thuNera, marte, . thuniyAra. gAMThiyana. sthUNAMka (na) | kaMdavizeSa. kaMdavizeSa. kNd visheess snuhi (strI) sehuNDavRkSa. nivaDuMga. ( 809 ) 4. Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - --.-..... hiMdI. 22 zevALa. - - - --- -- -. saMskRta. (na)| aMtaragaMga. hayamAra (pu) kanerakA peDa. haritAla (na) haratAla, haridrA (strI)| haladI. haridrAdvaya (na) | haladI, dAruhaladI. harItaka (na) haraDa. harItakI (strI.) | haraDa, harra, haDa, / hareNu . (strI.pu) reNukA maTara. marAThI. kanaDI. 80dRon.. zvetakaNera. knniglu, billii knniglu, haratALa durvA. 000 haLada, dArUhaLada. . dArUhaLada, haLada. arshin mttu mrarshin. haritaka zAka, hiraDA. | eeehd. hiraDA, hiraDA sAta prakArAcI Ahe allleekaayi, vATANe, svalpakalAya bheda, reNuka | OM, 25E. HTEEH... - - ..... - ................... (810) bIja. e gopade, .................... - n hastika (rNI] (pu.strI) | aNDakApeDa hastikarNa-palAzabheda, | hastikarNI-kAMsALu, eraNDa, rakta- hastikanda lAlaaNDa. . eraNDa, hastikanda.. hastipippalI (strI.) | gajapIpala. gajagIpaLa. himakara - (pu)| kapUra. kApUra. (pu)| kapUra. kApUra. hiMgu (na) | hIMga, vaMzapatrI. hiMga. gjhipplii. krpuur, ............. himAMzu krpuur, ........... Haot. .......... - - Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI.. MARoad saMskRta. hiMgudI hitAla (strI) marAThI. vRkSavizeSa. kanahI.. kvisheess 800388. (pu)| tADavRkSa. thoratADa. HESIDENROMenderINUTAmatyed kSaNadA (strI) | haladI. | haLada. kSavaka [kA) (pu) | ciracirA, rAI, | rALa, tAMsa kalArUpa jokAla to. | BOXOS. 233,ass. kSAravRkSa (pu) | mokhAvRkSa. | kALA mokhAvRkSa, cAkavata. mkaarti, mkke maa, ckkotply kSitipavRkSa (pu) | amalatAsa. thora bahavA. kSIra (na) | dUdha, saralakA gonda, | pANI, dUdha, bakANaniMba, sadyaH | 26, 2, 7 2263, aro 1 vyAlele mAyIce dUdha, khIra, I T , EDY Cc33. dhUpa vizeSa. kSArahama (pu) pIpalakA peDa, [ gUlara Adi dUdhavAle piMpaLa. | er, aage, De:2005 . vRkSa.] | tArakaMcuki) kI (strI) | kSIra kacukI. kSIra kaMcukI. kssiir kNcukii, bhArI (pu. strI) | khiranIvRkSa, sehuDaMvRkSa, duddhivRkSa, nAndarUkhI, zvetabhuI kohoLA,uMbara | sdcasses, die, AkAvRkSa, gajAdanIvRkSa, zira- | vaMzalocana, nivaDuMga,raktareI,rAMjaNI | necaus, Scredicts, acetri golA,somalatA, baDavRkSa pAkharavRkSa, | piMparI, vaDa, kAMkoLI, ziragoLA, | asand, sed. . . valiyA pIpala, baDa, gUlara, pIpala, thora gahUM, ziroDI, kSIrakAMkoLI, pArakhara, pArisapIpala. .' thora somavallI. Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSIrakA kSIriNI kSudrA saskRta. kSuraka hiMdI.. (strI) piNDakhajUra.: (strI) UMTakaTIlA. marAThI. rAMjaNIvRkSa, vaMzalocana, dudhI, tabakhIra, pisoLA bheda, khIra, khiraNI dUdha bhopaLA, thorazivaNI, pisoLA, pahArakuTuMbI, zveta upalasarI, zaMkhapuSpI, rAMjaNI, ziraDhoDI, duzrI, kSarikAMkoLI. kanaDI. kaTAkSala, sTala 20. iti bhadraM bhUyAt / lai491 00:2, seeracwe kssiir kaakoolii khrnni mr, BOA (strI) kaTerI, aMbilonA, garaheDuA, chorA laghupiMpaLa, joMdhaLIsAkhara, riMgaNI, crowdace, cacuzAka. laghucuca, gAMdhINamAzI, laghukarabaMdI, ucakI, kSudramadhumakSikA, cAgerI, kAMhIM avayavAMnI nyUna sI. (pu) tilakapuSpavRkSa, tAlamakhAnA, gokhuru koListA, tilakapuSa, borU, bhUtarAja. gokharU, mAkakiNI. tilkdgidd, taalmkhaani gookhru Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________