Book Title: Katantra Vyakaranam Part 02 Khand 02
Author(s): Jankiprasad Dwivedi
Publisher: Sampurnanand Sanskrit Vishva Vidyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023088/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazarvavarmapraNItaM kAtantravyAkaraNam dvitIyo bhAgaH dvitIyakhaNDam vyAkhyAcatuSTayopetam kulapateH pro. rAmamUrtizarmaNaH prastAvanayA samalaGkRtam sampAdakaH DaoN. jAnakIprasAdadvivedI sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlayaH vArANasI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ISBN 81-7270-005-9 (Vol. II, Pt. II) ISBN 81-7270-006-7 (Set) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SARASVATIBHAVANA-GRANTHAMALA ( Vol. 135 ) KATANTRAVYAKARANA OF ACARYA SARVAVARMA [PART-TWO) [VOLUME-2) with four Commentaries 'VRTTI' & 'Tina' Vu SRI DURGA SINGH "KATANTRAVRTTIPANJIKA SRI TRILOCANADASA 'KALAPACANDRA' Vu KAVIRAJA SUSEYASARMA 'SAMIKSA By Editor FOREWORD BY PROF. RAMMURTI SHARMA VICE-CHANCELLOR EDITED BY DR. JANAKIPRASADA DWIVEDI Reader, Sanskrit Department Central Institute of Higher Tibetan Studies (Deemed University) Samath, Varanasi 10. VARANASI 1999 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Research Publication Supervisor - Director, Research Institute, Sampurnanand Sanskrit University Varanasi Published by - Dr. Harish Chandra Mani Tripathi Director, Publication Institute Sampurnanand Sanskrit University Varanasi-221 002 Available at - Sales Department, Sampurnanand Sanskrit University Varanasi-221 002 First Edition, 500 Copies Price: Rs. 600.00 Printed by - Anand Printing Press C27/170-A, Jagatganj Varanasi-221 002. ISBN: 81-7270-005-9 (Vol.II,Pt.II) ISBN :81-7270-006-7 (Set) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatIbhavana-granthamAlA [135] AcAryazarvavarmapraNItaM kAtantravyAkaraNam [ dvitIyo bhAgaH ] (dvitIyakhaNDam) zrIdurgasiMhakRtAbhyAM kAtantravRtti-TIkAbhyAM zrImatrilocanadAsakRtayA 'kAtantravRttipaJjikA'-TIkayA kavirAjasuSeNazarmakRtayA 'kalApacandra'-TIkayA __ sampAdakIyasamIkSayA kulapateH pro. rAmamUrtizarmaNaH prastAvanayA ca samalaGkRtam sampAdakaH DaoN0 jAnakIprasAdadvivedaH upAcAryaH, saMskRtavibhAge kendrIya-ucca-tibbatIzikSA saMsthAnam sAranAthaH, vArANasI kaTa-ki sampUNa paliyA gopAya vArANasyAm 1921 tame zakAbde 2056 tame vaikramAbde 1999 tame khaistAde Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAnaprakAzanaparyavekSaka:nidezakaH, anusandhAnasaMsthAnasya sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlaye vArANasI / prakAzaka: DaoN0 harizcandramaNitripAThI nidezakaH, prakAzanasaMsthAnasya sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaye vArANasI - 221002 prAptisthAnam - vikraya-vibhAgaH, sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlayasya vArANasI - 221002 prathamaM saMskaraNam, 500 pratirUpANi mUlyam - 600.00 rUpyakANi mudraka :Ananda priMTiMga presa sI. 27/170 -e, jagatagaMja vArANasI- 221002 ISBN: 81-7270-005-9 (Vol.II, Pt.II) ISBN: 81-7270-006-7 (Set ) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA idaM hi mahatpramodAspadaM sthAnaM yat sAmprataM dvitIyabhAgAtmakasya 'kAtantravyAkaraNasya' dvitIyaH khaNDaH prAkAzyaM yAtIti / vyAkaraNamidaM vividhaiSTIkAbhiH pariziSTAdibhizca samalaGkRtya sampAditaM DaoN0 jAnakIprasAdadvivedimahodayena / vyAkaraNasyaitasya dvau bhAgau pUrvameva vizvavidyAlayAdasmAt prakAzitau / sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayo'yaM kendrasthAnaM sakalAnAM zAstrANAM prAcyabhAratIyavidyAnAM hastalikhitapANDulipigranthAnAJca / pArelakSaM hastalikhitapANDulipigranthAH sagRhItAH santo rAjante vizvavidyAlayasya sarasvatIbhavanAkhye vizvavikhyAte pustakAlaye / jAnantyeva vidvAMso yattAsAM pANDulipInAM prakAzane sampAdane gaveSaNe vizleSaNe ca sarvAtmanA sannaddho'yaM vizvavidyAlayaH / asyAmeva zRGkhalAyAM DaoN0 dvivedisampAditaM kAtantravyAkaraNamapi prakAzapathAtithIbhavati / pANinIyAdivyAkaraNApekSayA saMkSiptatvAt kAtantrAbhidhAnena loke yad viditaM vyAkaraNaM tadeva racanAkArAdivividhAzrayavazAt kalApa - kaumAra - zArvavarmikadaurgasiMhIyanAmabhirvyavahriyate viditaveditavyairbudhairvaiyAkaraNaiH / arthalAghavapradhAnamidaM vyAkaraNaM na kevalaM bhArate, atha ca tibbata - nepAla-bhUTAna-zrIlaGkAdidezAntareSvapi adhyayanAdhyApanAdividhau pravartitamabhUt / vaGga-utkala-zAradAlipimayairhastalekhaiH, dvAdazagranthAnAM bhoTabhASAnuvAdena, paJcaviMzatibhoTabhASAvyAkhyAbhiH, jainAcAryakRtASTAviMzatiTIkAbhiH, vividhAcAryakartRkavaGgabhASyaTIkATippaNIbhiH, etadAdhAritabAlazikSAgAndharvakalApa-kaccAyanAdivyAkaraNairmudritaizcApi bahubhirgranthairasya samRddhaM vAGmayaM vIkSya ko nAma sudhIjano mahatIM mudaM nApnuyAt / digamvarajainamunirvidyAnandaH kAtantram adhIyAnaH samIkSamANazca svanAmAnvardhatAM bhajate / sukRtI mAnyo vadAnyazca sa AcArya-umAsvAmI - puraskAreNa kAtantrasindhusammAnopAdhinA ca sampAdakaM DaoN0 jAnakIprasAdadvivedaM 14- 3 - 99 tame dinAGke dillImahAnagare mahatA samAroheNa sambhUpitavAn / caturdazadalAIlAmA zrItenajinagyAtsomahodayo gurumukhAdadhItaM kalApamadyApi svakIyavyAkhyAneSu smarannAste / jainamunayo manyante kAtantrakAramAcAryazarvavarmANaM digambarajainamunim, tasmAt te sarvAtmanA jainavyAkaraNamidamudghoSayanti / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) astu, adyatve jainAcAryA jainendra-zAkaTAyana-haimavyAkaraNApekSayA, bauddhAcAryAzca cAndravyAkaraNApekSayA kAtantraM yadadhikaM samAdriyante tena kAtantre'sti sannihitaM zabdAnuzAsanAntarAtizAyi kiJcid vaiziSTyavaibhavamiti nizcapracaM vaktuM zakyate / vyAkaraNaM nAma smRtiH, smRtayazca niyatakAlA bhavanti / etenAzAsyate yannaTarAjarAjamahezvarapravartitapANinIyavyAkaraNasamanantaraM svAmikAttikayapravartitaM mAhendraparamparApratinidhipradhAnaM kAtantramidaM bhUyastvena pRthivyAM pracaret / saMkSepasAralyAdivaiziSTyavibhUSitamidaM vyAkaraNaM chAndasAn, zAstrAntararatAn, tRSNAdisaMsaktAn vaNijaH, vAcyaniratAn IzvarAn, AlasyayutAMzcApi jijJAsUna svalpasamaye kSipraprabodhenAtitarAmupakaroti / etAdRzImasya vailakSaNyaparamparAM manasikRtya vizvavidyAlayo'yaM TIkAcatuSTayasampAdana-pariziSTasaMyojana-samIkSAsaMvalitasyAsya mahatIM prakAzanayojanAmimAmaGgIcakAra / itaH pUrvaM prathamo bhAgaH, dvitIyabhAgasya prathamakhaNDazca prakAzitaH sa~llokArpito'bhUt / dvitIyabhAgasya dvitIyakhaNDo'yaM kAraka-samAsa-taddhitaviSayavivecanapara upayogitAbAhulyena pUvapikSayA mahanIyaM gauravaM bibharti / ucyate ca vArarucasaGgrahe kArakIyAvabodhaprAdhAnyaviSaye - ___ 'prayogamicchatA jJAtuM jJeyaM kaarkmaaditH'|iti / sampAdakaH zrIdvivedo na kevalaM viSayamimamadhikRtya vAcaspati - (DI0 liT0) zodhopAdhimadhigatavAn vizvavidyAlayAdasmAt, api ca sa tato nirantaramidaM mahatA zrameNa, yalena cAdhIyAno lekha-granthamAdhyamenAsya vAGmayazriyaM saMvardhitavAn / prakRte khaNDe vRtti-TIkA-vivaraNapajjikA-kalApacandreti prakhyAtaTIkAcatuSTayasya vacanasandarbhAdinirdezapurassaraM vaijJAnikaM sampAdanam, pANinIyavyAkaraNena, prAtizAkhyaiH, bRhadevatA-nATyazAstrAdibhiH saha samIkSAtmakamadhyayanaM ca prastutamasti / sudustare samIkSAbhAge zabdarUpAMsaddhiprakriyApradarzanamapi mahate upakArAya prakalpate / idamapi dhyAtavyaM tathyamAbhAti yaTTIkAcatuSTayAnantaraM saMyojiteSu pariziSTeSu kAtantrapariziSTa-rUpasiddhizabdoddhRtazlokavacana-vyutpattiparakazabda-pAribhASikazabdaviziSTazabda-grantha-AcAryanAmAvalInAmakSarAnukramayojanayA kAtantrIya-mudritagranthahastalekhAnAM saMkSiptaparicayena ca viduSAM manasi santoSo bhavedeva | bhUmikAbhAge sampAdakena pANinIyavyAkaraNApekSayA kAtantrIyavidhyAdinirdeze sAmyam, vaiSamyam, vyAkhyAkArANAM saGgrAhyAbhimatAni, keSAJcid vacanAnAM pakSANAM vA sukhapratipattiprapaJca-vaicitrya lakSyAnurodhArtha-bAlAvabodhAdyarthapradarzana-siddhAntAdisUcakavacanasaGgrahazca kRtaH, tatsarvaM sukhena kAtantrIyaviSayAvabodhAya nUnamalaM bhavet / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) idaM nAviditaM kAtantratattvavidAM vipazcitAM yadasya mudritA sAmagrI nAgarAkSareSu prAyeNa nagaNyaivAste, tato'dhikA vaGgAkSareSUpalabhyate, paraM zatAdhikavarSapUrvaM mudritatvAt sA jIrNaprAyaiva kAThinyena labhyate / vipulA sAmagrI vyAkaraNasyAsya vaGga-zAradAutkala-bhoTaprabhRtilipiSu nibaddhA tatra tatra surakSitA'valokyate / sampAdakena DaoN0 dvivedena prAyeNa sarva evaite hastalekhAH samaye'dhItA Asan / yathAsthAnamaMzatasteSAmupayogo'pi kRtaH / prakIrNa-durUha -mahanIyakAryasyAsya samIcInasampAdanAya zrIdvivedamahodayaH prazaMsAmarhati / AzAsyate yad adhigatayAthAtathyA guNaikapakSapAtino vidvAMsaH kAryAdasmAdavazyaM muditAH santo lAbhAnvitAH syuriti / prauDhapANDityasya samIkSAzaktezca samanvayo bahudhA aGguligaNanIyeSvAcAryeSu samupalabhyate, tayoH saGgamo granthe'smin sarvatraiva draSTuM zakyate / etena kecana zikSakA manyante yat kAryamidamitihAsanirmANakaramastIti tasmAdatra sampAdakasya yogadAnaM niSThA zramaH prayatnazca spaSTamanumAtuM zakyate / evaMvidhaM nAnATIkA - vyAkhyAsaMvalitaM 'kAtantravyAkaraNam' saMskRtavAGmayasya nidhibhUtaM viduSAM karakamalayoH samupAharan nitarAM momudIti me cetaH / asya mahanIyasya granthasya sampAdako DaoN0 jAnakIprasAdadvivedimahAzayo nitarAM vAGmayasyAsyoddhArakaH kAmaM niratizayaprazaMsArhaH / kAtantravyAkaraNasya vizleSaNe zrIdvivedinA vyatItAni bahUni varSANi / zrIdvivedimahodayasyaitAdRzaM sArasvatakAryaM darzaM darzamahaM dhanyavAdairAzIvadizca saMyojayAmi zrIdvivedimahodayam / granthasyAsya sauSThavapUrNaprakAzane sannaddhAtha prakAzananidezakAya DaoN0 harizcandramaNitripAThine, IkSyazodhakAya DaoN0 harivaMzakumArapANDeyAya, mudrakAya 'Ananda - priMTiMga presa' saJcAlakAya zrIdivAkaratripAThine ca prabhUtamAzIrAziM vitarannahamatyantaM harSamanubhavAmi / ante ca granthamimaM sAnnapUrNAya zrIkAzIvizvezvarAya samarpayan taM zrIbhavAnIjAniM prArthaye yad grantho'yaM pAThakAnAM mahate zreyase syAditi / vArANasyAm AgrahAyaNapUrNimAyAm, vi0 saM0 2056 (22-12-1999 khrastAbdaH ) | rAmamUrti zarmA rAmamUrtizarmA kulapatiH sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 'modakaM dehi' iti vacanAzritasya kAlApa - kaumAra-zArvavarmika daurgasiMhIyeti nAmacatuSTayAparaparyAyasya kAtantravyAkaraNasya prathame paJcapAdAtmake sandhyadhyAye varNakAryaM darzitam, tadAtmakaH prathamo bhAga : 1997 tame yIzavIyAbde prakAzitaH / dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye SaT pAdA - vilasanti / catuSTayAbhidhAnenAsminnadhyAye catvAro viSayAzcatvAri prakaraNAni vA nirUpitAni santIti vijJeyam / catvAri prakaraNAni ca santi - syAdyantazabdAH kArakam samAsastaddhitazceti / yathocyate zabdAnAM sAdhanaM yatra kArakANAM ca nirNayaH / samAsastaddhito yatra taccatuSTayamucyate // iti / vibhaktayo'rthamAzritya pravartante, arthazca bhavati kartRkarmAdikArakalakSaNa:, tasmAt pAdatritaye syAdivibhaktyanta zabdasAdhanamaGgIkRtya caturthe pAde AcArya - zarvavarmaNA kArakANi vivecitAni / yad vA vAkyaM hi kriyApradhAnam / kriyAyA vizeSyatvAt kArakaM ca vizeSaNam, tatazca nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSye copajAyate, arthAd vizeSaNajJAnamantareNa vizeSyajJAnaM na bhavatIti padakArye kartavye AkhyAtAt prAk catuSTayaprakaraNaM prArabdham, tatra ca syAdivibhaktikAryaM nirUpya kartRkarmAdirUpArthapradarzanAya kArakamucyate caturthe pAde / tataH syAdyantapadeSu syAdipratyayAnAM tadIyaprakRtInAM caikArthIbhAvam AkhyAtukAma AcAryaH paJcame pAde samAsaprakaraNaM prArabdhavAn / syAdyantazabdebhyo ye pratyayAH pravartante teSAmabhidhAnAya SaSThe pAde taddhitaprakaraNaM prastutamasti / evaM nAmacatuSTayAkhyadvitIyAdhyAyasyottarArdhe viniyojitA ete caturtha - paJcama-SaSThapAdAH kAraka - samAsa-taddhitaviSayakA dvitIyabhAgasya prakRte dvitIyakhaNDe saMgRhItAH santi / itaH pUrvaM nAmapadasAdhakaM prAthamikapAdatritayAtmakaM prathamaM khaNDaM dvitIyabhAgasya 1998 tame yIzavIyAbde prakAzanapUrNatAmApnot / tadIyAni vaiziSTyAni bhUmikAyAM nidarzanArthaM saMgRhItAni / prakRtakhaNDe pANinIyavyAkaraNApekSayA yad yad vaiziSTyaM vibhAti, tat sarvaM prAyeNa saMkSepata iha " Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam prastUyate / kAtantrIyaM kiJcid vidhAnaM pANinIyavyAkaraNena saha sAmyaM bhajate, kiJcicca tato bhinnarUpamAlakSyate / tad yathA - vidhyAdinirdeze sAmyam (saptadaza kAryANIha darzitAni) 1. avyayIbhAvasamAse'mAdezaH (upakumbham) kAtantre - avyayIbhAvAdakArAntAd vibhaktInAmamapaJcamyAH (2 / 4 / 1) / pANinIye - nAvyayIbhAvAdato'mtvapaJcamyAH (a02|4|83) / apAdAnasaMjJA (vRkSAt parNaM patati, vyAghrAd bibheti) kAtantre- yato'paiti bhayamAdatte vA tadapAdAnam (2 / 4 / 8) / pANinIye - dhruvamapAye'pAdAnam, bhItrArthAnAM bhayahetuH (a0 1 / 4 / 24-25) / evaM sampradAnAdayo'nyA api kArakIyAH saMjJAH samAnA eva / 3. prathamAvibhaktividhAnam (uccaiH, vRkSaH, ekaH, droNaH, hastaH, kASTham ) kAtantre- prathamA vibhaktirliGgArthavacane, AmantraNe ca (2 / 4 / 17-18) / pANinIye - prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre prathamA, saMbodhane ca (a0 2 / 3 / 46 - 47) / evamanyAsAmapi vibhaktInAM vidhAne prAyeNaikarUpataivAvalomyate / 4. kartRkarmakArakayoH SaSThIvibhaktiH (bhavataH zAyikA, apAM sraSTA) kAtantre- kartRkarmaNoH kRti nityam (2 / 4 / 41) / pANinIye - kartRkarmaNoH kRti (a0 2 / 3 / 65) / nakArasya NakArAdezaH (puruSeNa, ahNa, arkeNa, darpaNa, tisRNAm) kAtantre- raghuvarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi (2 / 4 / 48) / pANinIye - raSAbhyAM no NaH samAnapade:-kSumnAdiSu ca (a0 8 / 4 / 1-39) / vizeSyavizeSaNapadayoH samAsasya karmadhArayasaMjJA (nIlotpalam) kAtantre- pade tulyAdhikaraNe vijJeyaH karmadhArayaH (2 / 5 / 5) / pANinIye - tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karmadhArayaH (a0 1 / 2 / 42) / anyA api samAsasaMjJAH samAnarUpatAM bibhrati / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 7. ISadarthaka - 'ku' zabdasya kAdezaH (kAlavaNam, kAmlam) kAtantre - kA tvISadarthe'kSe (2 / 5 / 25) / pANinIye - kA pathyakSayoH, ISadarthe (a0 6 |3|104, 105 ) / apatyArthe aNUpratyayaH (aupagavaH, pANDavaH, zaivaH) kAtantre - vA'Napatye (2 / 6 / 1) / 8. pANinIye - tasyApatyam (a0 4 / 1 / 92) / 9. idamaH sthAne ikArAdezaH ( itaH, iha, idAnIm ) kAtantre - tatredamiH (2 / 6 / 25) / pANinIye - idama izU (a0 5 / 3 / 3) / 10. sarvanAmazabdebhyastaspratyayaH ( sarvataH, yataH, tataH bahutaH) kAtantre - paJcamyAstas (2 / 6 / 28 ) | pANinIye - paJcamyAstasil (a0 5 / 3 / 7) / 11. sarvanAmazabdebhyastrapratyayaH ( sarvatra, tatra, yaMtra, kAtantre - tra saptamyAH ( 2 / 6 / 29 ) / pANinIye - saptamyAstral (a0 5 / 3 / 110) / 12. kimAdizabdebhyo dApratyayaH (kadA, sarvadA, yadA, ekadA, anyadA) kAtantre - kAle kiMsarvayattadekAnyebhya eva dA (2 | 6 | 34 ) | pANinIye - sarvekAnyakiMyattadaH kAle dA (a0 5 / 3 / 15) / 13. sarvanAmazabdebhyaH 'thA' pratyayaH (sarvathA, yathA, tathA, anyathA ) kAtantre - prakAravacane tu thA (2 / 6 / 38 ) | pANinIye - prakAravacane thAlU (a0 5 | 3 | 23) / 14. ivarNAvarNayorlopaH (AtreyaH, dAkSiH, gArgyaH, tulyaH ) bahutra) kAtantre - ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca (2|6|44) / pANinIye - yasyeti ca (a0 6 |4| 148) / 15. okAraukArayoravAvAdezau ( aupagavaH, gavyam, nAvyam ) kAtantre - kAryAvavAvAvAdezAvokAraukArayorapi (2 / 6 / 48) / 3 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam pANinIye - vAnto yi pratyaye (a0 6 / 1 / 79) / 16. Adisvarasya vRddhyAdezaH (zaivaH, aupagavaH, kArpaNyam) kAtantre - vRddhirAdau saNe (2 / 6 / 49) / pANinIye - taddhiteSvacAmAde (a07|2|117)| 17. aikAraukArarUpavRddhyAgamaH (vaiyAkaraNaH, sauvazviH) kAtantre- na yyoH padAdyovRddhirAgamaH (2 / 6 / 50) / pANinIye - na yvAbhyAM padAntAbhyAM pUrvI tu tAbhyAmaic (a07|3|3)| bhinnarUpA vidhayaH 1. janapadasamAnakSatriyAvabodhArya rUDhazabdaprayogastadrAjasaMjJA ca 'paJcAlAH- vaGgAH' ityAdizabdasAdhanArthaM "te tadrAjAH, jyAdayastadrAjAH" (a0 4 / 1 / 174; 5 / 3 / 119) iti sUtrAbhyAM tadrAjasaMjJAM vidhAya pazcAt pANiniH apatyArthe bahutvArthe cANAdipratyayAnAM lukaM vidadhAti, kAtantrakArastu janapadasamAnakSatriyavAcakazabdAnAmavabodhArthaM 'rUDha' zabdaM nirdizati / evaM luvidhau bhedAbhAve'pi tadrAjasaMjJAvyavahAre rUDhazabdavyavahAre ca bhedaH sutarAmAsthita eva / 2. karaNAdhikaraNasaMjJayoH paurvAparyAGgIkAre bhedaH kAdiSaTkArakANAM kramaH kvacid apAdAna-sampradAna karaNa-adhikaraNa-karmakartRrUpo vyavasthApitaH, kvacicca kartR-karma-adhikaraNa-karaNa-sampradAna-apAdAnarUpaH / pUrvakramAnusAreNaikatra kArakadvayasamprAptau parakArakam, paravartikramAnusAreNa ca pUrvakArakaM pravartate / pANinIye kAtantre cApAdAnAdikramaH samAdRtastatrApi ca pANininA pUrva karaNasaMjJA zarvavarmaNA cAdhikaraNasaMjJA nirdiSTA / tena 'dhanuSA zarAn kSipati' ityatra dhanuzzabdasya karaNasaMjJA pravartate kAtantre na tu adhikaraNasaMjJA | 3. hiMsArtha-rujArthayorbhedAbhedau 'caurasya nihanti - caurasya rujati' ityAdau SaSThIvidhAnArthaM pANiniH "rujAnA bhAvavacanAnAmajvareH, jAsiniprahaNanATakrAthapiSAM hiMsAyAm' (a02|3|54,56) iti sUtradvayamuktavAn, paraM kAtantrakAraH "hiMsArthAnAjcareH" (2 / 4 / 40) ityekenaiva Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA sUtreNa samIhitaM sarvaM sAdhayati / TIkAkAraH 'ajvareH' iti pratiSedhavazAd hiMsArthagrahaNena rujArthAnAmapi grahaNaM manute, prANyupaghAtasya hiMsAyAstatrApi saMbhavAt / 4. makAra-nakArayoranusvArAdeze dhuT-jhalzabdavyavahAraH _ 'puMsaH- zAntiH-svAmpi' ityAdau makAra-nakArayoranusvAraH ubhayatra vidhIyate / pANinIyavyAkaraNe pratyAhAraprakriyAyAH pravartanAd jhalpratyAhAro nimittarUpeNa nirdiSTaH "nazcApadAntasya jhali" (a0 8 / 3 / 24) iti sUtre / kAtantre pratyAhArA naivAGgIkRtAstena jhakArAdIpsitavarNAnAM 'dhuD vyaJjanamanantaHsthAnunAsikam" (2 / 1 / 13) ityanena dhuTsaMjJA tatra vihitA, tasyA evAtrApi prayogo dRzyate - "manoranusvAro dhuTi' (2 / 4 / 44) / / 5. samAse vibhaktilopavidhau bhedaH 'nIla + si + utpala + si, rAjan + Gas + puruSa + si' iti sthitau karmadhArayaSaSThItatpuruSasamAse saMpravRtte kAtantre 'si-Gas' vibhaktyorlopaH pravartate "tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) ityanena sUtreNa / pANinistu samAsasya "kRttaddhitasamAsAzca" (a0 1 / 2 / 45) ityanena prAtipadikasaMjJAM vidhAya tataH "supo dhAtuprAtipadikayoH" (a02|4|71) iti sUtreNa suppratyayAnAM luvidhAnamAcarati / " 6. samuccayasya samAsAsamAsarUpabhedaH dhavazca khadirazca palAzazceti vigrahe dhavakhadirapalAzAH, vAk ca dRSacceti vigrahe vAgdRSadam, chatraM copAnacceti chatropAnaham iti zabdarUpaM sAdhyate ubhayatra, paraM pANiniH "cArthe dvandvaH' (a02|2|29) ityatra samuccaya-anvAcaya-itaretarayogasamAhArAMzcaturazcArthAnaGgIkRtya itaretarayoge samAhAre ca samAsaM vidadhAti na tu samuccayAnvAcayayoH, paraM zarvavarmA samuccaye eva dvandvasamAsaM nirdizati, itaretarasamAhArau samuccayasyaiva bhedau sa manute / paramayaM samuccayo rAzIbhAvarUpo'vagantavyaH, na tu mukhyaH / mukhye tu samuccaye parasparAsaMbaddhAnAM pradhAnAnAM kriyAbhisaMbadhyamAnAnAM nAsti samAsaH / 7. naJ- svarAdizabdasamAse nuDAgama-viparyAsavidhibhedaH 'na ajaH, na azvaH' ityavasthAyAM samAse sati pANininA "nalopo natraH" (a0 6 / 3 / 73) ityanena nalopam, "tasmAnnuDaci" (a0 6 / 3 / 74) ityanena nuDAgamaM ca Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam vidhAya 'anajaH, anazvaH' iti zabdarUpaM saMsAdhitam, paraM kAtantre nakArAkArayorviparyAsamAtreNaiva samIhitaM siddhaM bhavatIti kAtantraprakriyA saralatAmAtanoti / 8. pratyayAdezavidhau pratyayavidhau ca bhedaH 'nADAyanaH, vainateyaH, AkSikaH, zAlIyaH' prabhRtizabdarUpasAdhanAya pANiniH pUrvaM cphaJ-Dhak-Thak-chapratyayAn vidhAya pazcAt ph -da-Tha-chavarNAnAm Ayan-ey-ikaIyAdezAnnirdizati |prN kAtantrakAraH sAkSAdeva AyanaN-eyaNa-ikaN-IyapratyayAnnirdizya prakriyAsAralyaM mahadAracayati / 9. pratyayagatamakArasya vakArAdezavidhAne vakAraghaTitapratyayavidhAne ca bhedaH 'vRkSavAn, mAlAvAn, lakSmIvAn, bhAsvAn' prabhRtizabdasAdhanAya pANiniH matuppratyayam, makArasya vakArAdezam, numAgamaM ca vidadhAti, paraM zarvavarmA "tadasyAstIti mantvantvIn" (2 / 6 / 15) ityanena mantupratyayayAtiriktaM vantupratyayamekaM kRtavAn, yatra vakArAdezasya numAgamasya cAvazyakatA naiva bhavati / vyAkhyAkArANAM kAnicid viziSTavacanAni vicArA vA 1. kalApacandrakAramate kecidAcAryA mUrkhapadavAcyAH santi mUrkhAstu buddhAvakArAntatvamAropya pratyudAhartavyamityAhuH, anye tu 'upakumbhakam' iti cArutaraM pratyudAhartavyamiti (ka0 c02|4|1)| 2. vastutaH-prabhRtizabdaiH siddhAntapakSavyavasthApanam durgasiMha-trilocanadAsa-suSeNavidyAbhUSaNAcAryaiH paJcaviMzatisthAneSu 'vastutaH' - padavyavahAreNa, paJcasthaleSu 'paramArthataH' padena, viMzatisthAneSu asyAyamarthaH' iti zabdena, paJcaviMzatisthaleSu 'ayamarthaH' iti saGketena, paJcasthAneSu 'ayamAzayaH' iti zabdena caturSu sthaleSu 'ayamabhiprAyaH' iti pratIkavyavahAreNa, viMzatisthaleSu lokopacArAditi zabdena ca siddhAntapakSAH vicAraNIyaviSayasya niSkarSA mananIyaM vastu vA pratiSThApitaM dRzyate / 3. uktArthAnAmaprayogaviSaye pakSAntaramapyabhimatam uktArthAnAmaprayogaH kRttyAditaddhitasamAseSu nyAyasiddhaH (du0 TI0 2 / 4 / 13) / uktArthAnAmapi prayogo dRSTaH / yathA 'dvau ghaTAvAnaya' iti (du0 TI0 2 / 4 / 17) / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA uktArthAnAmaprayoga iti yathA na dvitIyA tathA karmaNi vihitA SaSThyapi na bhavati (du0 TI0 2 / 4 / 38) / 4. zarvavarmAcAryasyArthalAghavamabhimatam samAsastaddhitazcaiva sukhapratipattyartham anuSTubbandhena viracita ityatra vijJeyagrahaNam / evamuttareSvapi yogeSu zabdalAghavaM na cintanIyam, arthapratipattilAghavasya zarvavarmaNo'bhipretatvAd iti (vi0 pa0 2 / 5/5 pade tulyAdhikaraNe vijJeyaH karmadhArayaH) / 5. svarthasya Rddhedvaividhyam RddhirdvidhA - samRddhirAtmabhAvasaMmpattizca / sumadram / madrANAM samRddhirityarthaH / AtmabhAvasampattau ca - sabrahma / sampannaM brahmazarIramityarthaH (du0 TI0, vi0 pa0 2 / 5 / 14) / 6. samudAyasya dvaividhyavyavasthApanam dvividhA hi samudAyAH - puruSanirmANA daivanirmANAzca / tatra puruSanirmANeSu paTAdiSu tantvAdiprakRtayaH paTAdayo bhavanti / daivanirmANeSu vRkSAdiSu samudAyAdekadezAn yUpAdInupalabhAmahe / tathA ca ' khAdiro yUpa:' iti vikAravidhiH pradarzyate (du0 TI0 2 / 6 / 11) / vyAkhyAkAraiH keSAMcid varNAnAM padAnAM viSayANAM vA pradarzanaM sukhapratipattiuccAraNAdyarthaM pratipAdyate, tadiha nidarzanArthaM prastUyate / tathAhi, 1. [ sukhapratipattyartham ] 1. evaM tarhyantagrahaNamiha sukhapratipattyarthameva ( du0 TI0 2|4|1) / 2. yogagrahaNaM sukhapratipattyarthameva (du0 TI0, vi0 pa0 2 / 4 / 20 paryapAGyoge ) / 3. arthazabdaH sukhapratipattyartha eva ( du0 TI0 2 | 4 | 30 - hetvarthe) / 4. evaM sati SaSThIvidhAnaprakaraNamidaM mandadhiyAM sukhArtham (du0 TI0 2 / 4 / 38) / mandadhiyAM sukhArthameva kRdgrahaNam (du0TI0, vi0 pa0 2 / 4 / 40 ) / 5. 6. udAharaNaprapaJcastu mandadhiyAM sukhArthaM darzitaH (du0 TI0 2 / 4 / 47) / 7. gaNodAharaNaprapaJcastu sukhapratipattyartha eva kRta iti (du0 TI0 2 / 4 / 50) / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 8. cakArastu sukhArtha eva (ka0 ca0 2 / 5 / 3) / 9. samAsastaddhitazcaiva sukhapratipattyarthamanuSTubbandhena viracita ityatra vijJeyagrahaNa (vi0p02|5|5)| 10. yadiha punarvidhAnaM tat sukhArthameva (vi0pa0 2 / 5 / 8) / 11. etadapi paragrahaNaM sukhArthaM pratyayatvAt paratvaM siddhameva (du0 ttii02|6|24)| 12. tasmAdAcAryeNa sukhapratipattyarthaM zlokabaddhaH pratijJAtaH, sa mA bhajIti vRddhigrahaNam (du0 ttii02|6|50)| 13. vibhaktiliGgavacanAni (du0 TI0 2 / 4 / 17), 14. AG-yogagrahaNam (ka0 ca0 2 / 4 / 20), 15. sUtrakaraNam (vi0 pa0, ka0 ca0 2 / 4 / 35), 16. prayogagrahaNam (du0 TI0 2 / 4 / 37), 17. tipA nirdezaH (du0 TI0 2 / 4 / 39), 18. sUtragrahaNam (vi0pa0 2 / 4 / 40), 19. sUtrakaraNam (ka0 ca0 2 / 4 / 40), 20. kRdgrahaNam (ka0 ca0 2 / 4 / 41), 21. antagrahaNam (du0 TI0 2 / 4 / 42), 22. AgamagrahaNam (du0 TI0 2 / 4 / 47), 23. yuktArthagrahaNam (du0 TI0 2 / 5 / 1), 24. sthagrahaNam (du0 TI0 2 / 5 / 2), 25. antagrahaNam (ka0 ca0 2 / 5 / 3), 26. vAkyam (vi0 pa0 2 / 5 / 5), 27. ubhaugrahaNam (du0 TI0 2 / 5 / 7), 28. arthagrahaNam (du0 TI0, ka0 ca0 2 / 5 / 25), 29. sUtratritayam (du0 TI0 2 / 6 / 19), 30. luptaprathamAbahuvacanaM padam (du0 TI0 2 / 6 / 35), 31. vacanagrahaNam (du0 TI0 2 / 6 / 38), 32. anubandhagrahaNam (du0 TI0 2 / 6 / 42), 33. AgamagrahaNam (du0 TI0 2 / 6 / 50) ca sukhArthamevAbhipretaM vyAkhyAtRRNAm / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA mavata 2. [prapaJcArtham] 1. nanvavadhibhAvavivakSAyAM digitarAnyagrahaNamanarthakam ? satyam / prapaJcArtha mevaitat (du0 TI0 2 / 4 / 21) / 2. evamudAharaNabhUyastvamupavarNitamiha prapaJcArthameveti (du0 TI0 2 / 5 / 5) / 3. dIvyatItyAdigrahaNaM kRtAderAkRtigaNasya prapaJcArtham (du0 TI0 2 / 6 / 8) / 3. [vaicitryArtham] 1. cakAro hi vaicitryArtha iti kecit (ka0 ca0 2 / 4 / 33) / 2. tena 'payobhyAM ziromaNiH' ityapi na doSazcet tarhi vaicitryArthameva (ka0 ca0 2 / 5 / 29) / 3. 'vicitrA hi sUtrasya kRtiH' ityAvirbhAvanaparaH (du0 TI0 2 / 6 / 11) / 4. [uccAraNArtham] 1. kvetyakAra uccAraNArthaH, kuriti kRte uvarNastvotvamApadyate (du0 TI0 2 / 6 / 22) / 2. thamurityukAra uccAraNArthaH (du0 TI0 2 / 6 / 39) / 3. aditi takAra uccAraNArthaH (du0 TI0 2 / 6 / 41) / 4. Da ityakAra uccAraNArthaH (du0 TI0 2 / 6 / 42) / [yogavibhAgArtham] 1. yogavibhAgArthamityAha - svaro hrasva iti (vi0 pa0 2 / 4 / 52) / 2. yogavibhAgAcceSTasiddhiH (du0 TI0 2 / 6 / 10) / 3. tuzabda iha yogavibhAgArthaH ityAha - yogavibhAgAdityAdi (vi0 pa0 2 / 6 / 10) / 6. [lakSyAnurodhArtham] 1. sAmAnyena siddhe yat punarvacanaM tat pUrvavidherlakSyAnurodhArthaM sUcayatItyAha - gorapradhAnasyetyAdi (vi0 pa0 2 / 4 / 52) / 2. prakIrtitagrahaNaM lakSyAnurodhArtham (du0 vR0 2 / 6 / 14) / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 7. [mandamatibodhanArtham] 1. nanu pratinA yoge'tra dvitIyA bAdhiketi kimidaM pratyudAhRtam ? satyam / mandamatibodhArthameva (du0 TI0 2 / 4 / 32) / 2. yadyevaM dvigvavyayIbhAvayonapuMsakaliGgavidhAnamanarthakaM svabhAvAdeva siddheriti cet, mandamatibodhanArthakam (ka0 ca0 2 / 5 / 17) / 8. [viziSTArthapratipattyartham ] 1. nanu yadi prayoktrapekSyameva vizeSaNamatra gRhyate tadA lakSaNa ityevAstAm, kiM vizeSaNa iti gurukaraNena ? satyam / gurukaraNaM viziSTArthapratipattyartham (ka0 ca0 2 / 4 / 32) / 9. [pratipattigauravanirAsArtham] 1. abhividhirapi maryAdAvizeSaH / AghATo'pi maryAdAvizeSaH / 'A pATaliputrAd vRSTo devaH' ityukte pATaliputrasyAvadhireva gamyate / nanu kimarthamidaM sarvatra buddhikRtApAyasya vidyamAnatvAt paJcamI siddhaiva ? satyam / pratipattigauravanirAsArthameva (ka0 ca0 2 / 4 / 40) / 10. [uttarArtham] 1. nanu sarvasAdRzyAd yasya pratyayatvaM vibhaktitvaM ca saMbhavati tasyaiva bhaviSyati, kiM vibhaktigrahaNena ? satyam / vyAptinyAyAt pratyayamAtrasyApi grahaNaM saMbhAvyate iti / vastutastu uttarArthameva vibhaktigrahaNamityuktameva (ka0 ca0 2 / 4 / 1) / 11. [vivakSArtham] 1. tadasyAstIti mantvantvIn / taditi prathamAntAdasyAstItyasminnarthe 'mantuvantu-vin-in' ityete pratyayA bhavanti / gAvo vidyante'syeti gomAn / evam AyuSmAn - - - - - mAyAvI / iti zabdo'tra vivakSArthaH (du0 vR0 2 / 6 / 15) / 12. [samAsalAbhArtham] 1. yad vA avyayIbhAvagrahaNakhaNDanapakSe'ntagrahaNaM na sukhArtham, kintvakAra evAnto yasyeti samAsalAbhArtham (ka0 ca0 2 / 4 / 1) / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 11 13. [ niHsandehArtham ] 1. AdezavAdI tvAha - idamaH prasaGge ya ikAraH sa idam ityupacArAnna jJApakam "ito lopo'bhyAsasya' (3 / 3 / 38) iti savadizaM prati arthavazAd vibhaktivipariNAmo'pi garIyAniti tatragrahaNam | AdezAd vibhaktilopo niHsandehArthaH (du0 TI0, ka0 ca0 2 / 6 / 25 ) | 14. [ bAlAvabodhArtham ] 1. . anuSTubbandhena samAsastaddhitazca viracita iha bAlAvabodhArthaH / zabdalAghave na cintanIyamiti ( du0 TI0 2 / 5 / 6 ) | 15. [ ziSyavyutpattyartham ] 1. prathamA dvikapakSe trikapakSe caikavAkyatAmAzrityAha - tasmAditi / zAstrAntareNa vibhaktividhAnaM zAstrAntareNa tadarthakathanamiti tu ziSyavyutpattyarthameva (ka0 ca0 2 / 4 / 17) / 16. [ maGgalArtham ] 1. nanu vardhanAd vRddhiriti kimanayA vyutpattyA ? satyam / saMjJAtvena vRddhereva pratiSedho nAkArasyeti / vaiyAkaraNa ityatra pratiSedhanimitto vRddhirAgamo na syAt / yadyevaM vRddhigrahaNenaivedaM / evaM sati maGgalArthamiti kazcit ' ( vi0 pa0 2 | 6 | 50 ) / kAraka-samAsa-taddhitaviSayAnadhikRtya vRttikAra - TIkAkAra- paJjikAkArakalApacandrakAraizcaturbhirvyAkhyAkArairbahUnAM granthAnAM granthakArANAM cAbhimatAni siddhAntA vicArAzcApi samAdRtAH santi, teSu kAnicidabhimatAni nUnameva viSayotkarSAdirUpaM vaiziSTyaM prakAzayanti / kecid vicArAsteSAmihoddhiyante yathoktavacanollekhena - 1. gauNamukhyanyAyapravRttiH gauNeneti tadantavidhau gauNamukhyavyavahAro nAstIti tasya zabdAzrayatvAdityAha - athaveti kulacandraH / tanneti mahAntaH (ka0 ca0 2 / 4 / 1) / anyo'nyAdizabdeSu amAdezaviSayakAbhimatam anyo'nyetaretaraparasparANAM strInapuMsakayoram veti kecidAcakSate / ime striyAvanyo'nyAM bhojayataH, anyo'nyaM bhojayato vA / - ime striyAvanyo'nyAM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam prycchtH| - - - - - - - - ime striyAvitaretarAM bhojayataH, itaretaraM vA bhojayataH (du0 TI0 2 / 4 / 3) / 3. abhivyApakAdhikaraNodAharaNaviSayiNI vividhAcAryavicArapravRttiH anye tu abhivyApakazabdavAcyasya tailAdeH sambandhazAlitvAt tilAdikamabhivyApakamucyate ityAhuH / yadyapItyAdi / pRthagucyate iti / aupazleSikAt pRthagucyate / abhivyApakatvena vyapadizyate ityarthaH / vastuto ghaTe rUpamastItyAdikaM mukhyamabhivyApakamudAhartavyam / - - - - - - - - - dRSTAdRSTaparamANavastileSu saMvizantIti yanmataM tanmatamavalambyoktam / anye tu - - - - - - - divi devA ityudAharaNam / - - - - vastutastu - - - - - - - - / vastuto nedamudAharaNam, kintu devAnAmAkAze eva sthitiH prasiddhA / (ka0 ca0 2 / 4 / 11) / 4. pUrvAdInAM diktvavyavahAravicAro lokopacArAditaH iha pUrvAdInAM lokopacAreNa diksaMjJA siddhA, tena 'svaM rUpam' iti nyAyAnna svarUpagrahaNam iti bhaTTanArAyaNAdayaH / tadasmanmate kA gatirityAha - digityarthaparo'yaM nirdezaH iti paJjI / arthaparanirdeze'pi aindrIprabhRtayo na gRhyante, diktvapravRttinimittAbhAvAt / kintvAsAM devatAtvameva pravRttinimittamiti kulacandrasyAzayaH (ka0 c02|4|21)| 5. bhAguri-kulacandrAcAryayoravApyorakAralopo'bhimataH avApyorakAralopo vibhASayeSyate / yathA 'pinaddhaM vataMsaH' iti / taduktam - vaSTi bhaagurirllopmvaapyorupsrgyoH| TApaM cApi halantAnAM kSudhA vAcA nizA girA ||iti / asyAyamarthaH - bhAgurirAcAryo'vApyorakAralopaM vaSTi icchati na tvanyaH / - - - kulacandrasyApi matametad ityubhayaprAmANyAd vikalpaH siddhaH (ka0 ca0 2 / 4 / 23) / 6. "tAdarthaM caturthI" iti sUtraviSayakamabhimatam na khalvetaccharvavarmakRtasUtramastIti ? - - - - - - / atra tu vRttikRtA matAntaramAdarzitam / iha hi prastAve candragominA praNItamidamiti (vi0 pa0 2 / 427) / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 bhUmikA 7. hetvarthatRtIyAviSayakamabhimatam vRttau tRtIyetyupalakSaNam / 'zatasya hetorbaddhaH' ityAdau RNe hetau paJcamyapi bAdhyate iti kulacandraH / tanneti mahAntaH / asmanmate'trApAdAnavihitAyAH paJcamyAH kArakavibhaktitvena durniritvAt 'zatAd baddhaH' ityeva prayoga ityAhuH / vastutastu paramate paratvAt SaSThyeva prApnoti (ka0 ca0 2 / 4 / 37) / 8. vararuciprabhRteH paragrahaNaviSayakamabhimatam paragrahaNamadhikadyotanArtham / - - - - - - - vararucistu paragrahaNaM "hrasvAt tAdau taddhite' nAmnaH SatvArthamityAha / tadapizabdena sAdhitamiti mhaantH| ekapadaM yathAsaGkhyanivRttyarthamiti kulacandraH / tanna, - - - - - - - - - - - kathaM tadbhAva iti mahAntaH (ka0 ca0 2 / 4|47) / 9. kSudrajantuviSayakavicAraH yUkAzca likhyAzceti apacitaparimANA iha kSudrA gRhyante na tu aGgahInAH / zIlahInaH kRpaNazceti / tatra kSudreSu jantuSu smRtibhedaH / anasthikAH prANina ityeke | svazoNitarahitA ityapare / zatenAJjaliryeSAM pUryate ityanye / gocarmamAtre'pi rAzau hate yatra na patitatvaM zrutismRtibhyAmuktamityapare / nakulaparyantA ityeke / iyameva smRtiH pramANamitarAsAM parasparavirodhAditi / atra zlokaH kSudrajanturanasthiH syAd athavA kSudra eva yH| zataM vA prasRtau yeSAM kecidAnakulAdapi // (du0 TI0 2 / 5 / 16) iti / 10. kAkSa-kApathayorAdivicAraH kutsitamakSaM kAkSam, tena vIkSate ityarthaH / - - - - -kutsito'kSaH kAkSo dyUtAdiH / - - - - -kutsite akSiNI yasya sa kAkSaH / - - - - naitad bhASye vAttika ca cintitamiti / ISat panthAH kApathaH, kutsitaH panthAH kupatha iti rAjAditvAdat / - - - - kutsitaH panthAH kApathaH / bahuvrIhAvapyapare - kutsitaH panthA yasmin sa kApatha iti rAjAditvAdat / arthagrahaNamiha sUtre sukhArtham (du0 TI0 2 / 5 / 25) / 11. taspratyayapravRttiviSayakamabhimatam __"GasiH smAt' iti vacanabalAd vikalpo labhyeta ityAha - athaveti / - - - tarhi kathaM 'seyaM svadehArpaNaniSkrayeNa nyAyyA mayA mocayituM bhavattaH' (raghu0 2 / 55) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kAtantravyAkaraNam iti raghuprayogaH | ucyate - asarvanAmno'pyavadhimAtre tas vaktavya iti vacane'pizabdAd niSiddhasarvanAmno'pi syAt / ata eva vRttikRtA - - - - - - - - - yuSmaddhIyate iti pratyudAhRtam / - - - - - - - - evaM ca sati 'tvatto brahmavidAM vara, mattastat prApyatAM sarvam' ityapi bhavati / TIkAkRtA tu 'tvatto matto bhavattaH' iti vivakSayA bhavatyevetyuktam (ka0 ca0 2 / 6 / 28) / viSayasiddhAntAbhimatotkarSAdisUcakAni smaraNIyAni vacanAni 1. zabdAnAM nityatvAt (du0 TI0 2 / 4 / 8) / 2. na hi kAyaprAptAvevApAyo bhavati kintarhi cittaprAptAvapIti (vi0 pa0 2 / 4 / 8; dra0 - nyAsaH 1 / 4 / 24) / 3. sarvapAriSadatvAd vyAkaraNasya (vi0 pa0 2 / 4 / 8; ka0 ca0 2 / 4 / 17) / 4. 'cetanAvantaH sarve bhAvAH' iti darzanena (du0 TI0 2 / 4 / 13) / 5. liGgaM tu vastumAtrasyAbhidhAyakam (du0 TI0, vi0 pa0 2 / 4 / 17) / 6. antareNa puruSakAreNa na kiJcillabhyate (du0 vR02|4|22) / 7. saMjJAstu lokataH eva pratipattavyAH (vi0 pa0 2 / 4 / 23) / 8. niyataprayogA hi kecidavyayAH (ka0 ca0 2 / 4 / 26) / 9. hetvadhInaH kartA, kadhInaM karaNam (vaM0 bhA0 2 / 4 / 30) / 10. saMbhrAntijJAnamajJAnameva, jJAnakAryAkaraNAt (vi0 pa0 2 / 4 / 38) / 11. zabdArthayorvAcyavAcakalakSaNaH saMbandhaH (du0 TI0 2 / 5 / 1) / 12. saMzaye tu sadA bahuvacanaM prayujyata eva (vi0 pa0 2 / 5 / 9) / 13. paJjikA nAma dyUtaM paJcabhirakSaiH zalAkAbhirvA bhavati (du0 ttii02|5|14)| 14. akSaramiha varNaH svaro vA (ka0 ca0 2 / 5 / 23) / 15. padasaMskArakaM hi vyAkaraNam (du0 TI0 2 / 6 / 1) / 16. zilpaM vijJAnakauzalam (du0 TI0, vi0 pa0 2 / 6 / 8) / pANinIyavyAkaraNAdyapekSayA kAtantrIyasUtraracanAviSayaprakriyAdau kiM vaiziSTyaM tAvadastIti sarvamavagantuM pratisUtraM prastutA hindIsamIkSA draSTavyA / AcAryadurgasiMhena kAtantravRttAvudAharaNarUpeNa yAni zabdarUpANi darzitAni santi, teSAM sarveSAM samIkSAnantaraM sAdhanaM kRtamasti / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 15 vRtti-TIkA-paJjikA-kalApacandretivyAkhyAcatuSTayasya sampAdanAtiriktaM zrIpatidattapraNItaM kAtantrapariziSTamapi pariziSTatritaye yojitamasti |prthme pariziSTe kArakaprakaraNasya 112 sUtrANi, strIpratyayaprakaraNasya ca 105 sUtrANi savRttikAni samuddhRtAni / dvitIye pariziSTe samAsaprakaraNasya 182 sUtrANi, rAjAdivRtterdurgasiMhakRtAni ca 65 sUtrANi saMgRhItAni / tRtIye pariziSTe tamAdivRtterdurgasiMhapraNItAni 32 sUtrANi savRttikAni samupasthApitAni / caturthapariziSTe 757 rUpasiddhizabdAnAm, paJcamapariziSTe vyAkhyAcatuSTayoddhRtAnAM 250 zlokAnAm, SaSThapariziSTe 749 saMkhyAkAnAM vyutpattiparakazabdAnAm, saptamapariziSTe 147 pAribhASikazabdAnAma, aSTamapariziSTe 1386 viziSTazabdavacanAnAm, navamapariziSTe 77 uddhRtagranthAnAm, dazamapariziSTe 112 granthakArAcAryANAm, ekAdazapariziSTe ca hastalikhita-mudritagranthAnAm akSarAnukrameNa pRSTha-saMkhyAnirdezasahitA sUcI saMnibaddhAsti / kRtajJatAprakAza sarvaprathamaM sukRtinaste vaiSNava-zaiva-jainabauddhaprabhRtaya AcAryAH sAsmaryante ye saMskRtaTIkApraNayana-bhoTabhASAnuvAda-bhoTaTIkApraNayanAdibhirviziSTaiH karmabhiH kAtantravAGmayasamRddhyA mAhendrI vyAkaraNaparamparAmujjIvayanto'dyApi jayanti, prerayanti ca svIyaistathyaparairvacanaiH satataM saralasya saMkSiptasya cAsya vyAkaraNasyAdhyayanAnveSaNAdipravRttaye / digambarajainamunimAnyazrIvidyAnanda-zrIkanakojjvalanandiprabhRtayaste'pyAcAryA nUnaM vandanIyA abhinandanIyAzca santi ye puraskArAdipradAnena kAryasyAsya samIcInAM samIkSAmAracayanti | mAnyAMstAn prati kRtajJatAmAvahastebhyaH sarvebhyo dhanyavAdapradAnenAtmAnamahaM kRtinaM manye / ___ kAtantroNAdisUtrANAM saMskRtahindIbhASAmAdhyamena kArya pUrvaM DaoN0 dharmadattacaturvedena, bhoTabhASAmAdhyamena ca AcAryalosaGno--zAstriNA samanuSThitamAsIt / ziSyahitAvRtti-nyAsasampAdanaprakAzanAbhyAM DaoN0 rAmasAgaramitreNa kAtantrajijJAsUnAM mahAnupakAraH kRtaH / mumbaI-jayapura-meraTha-dillItaH prakAzitayA kAtantrarUpamAlayA kAtantrIyazabdasAdhutvaparijJAne sauvidhyamupasthApitam / DaoN0 rAmanArAyaNadAsaprabhRtayaH kecid vidvAMsaH kAtantrIyaparibhASAdiviSayANAM nirdezanAdinA'sya hitaM sAdhayantaH parilakSyante / etenaite'pi kAtantravAGmayazrIsaMvarddhanaparAH sarve santi dhanyavAdArhAH / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam idamavismaraNIyamAbhAti yanmayAdyAvadhi kAtantrAdhyayanAnveSaNasampAdanalekhaprakAzanAdikaM yat kiJcidanuSThitaM tat sarvaM sAmprataM paramopakArakaM manvAnAH dillIsthazrIlAlabahAdurazAstrirASTriyasaMskRtavidyApIThasya kulapatayaH rASTriyasaMskRtasaMsthAnasya nidezakAzca vAcaspatyupAdhibhAjaH zrIvAcaspatyupAdhyAyamahAbhAgA atitarAM santoSaM prItiM cAvahanti / etat sarvaM 14 / 3 / 99 tame dinAGke dillInagarasthaprAkRtabhASAbhavanasya suramye prAGgaNe AcArya - umAsvAmipuraskArapradAnAvasare, 15-16 / 3 / 99 tamayordinAGkayoH zrIlAlabahAdurazAstrirASTriyasaMskRtavidyApIThasya parisare AcAryazrIkundakundavyAkhyAnamAlAntargataviziSTavyAkhyAnapravartanAvasare ca tadIyena sAragarbhitena vyAkhyAnena mayA sAkSAtkRtamAsIt / tadIyAmimAM protsAhanaparAmupakAraparamparAM saMsmaraMstebhyo vacasAmagocarakalpasya dhanyavAdasya pradAnaM svakIyaM satkartavyaM manye / AcAryazrIvaladevopAdhyAya-guruvaryazrIvaikuNThanAthazAstri- pUrvakulapatizrImaNDanamizramahodayAn prati praNAmAJjalinA kRtajJatAM vijJApayAmi / aiSamaH aprailamAsasya SaDviMze dinAGke madIyAbhinandanasamArohAyojanena sAranAthasthakendrIya - uccatibbatIzikSAsaMsthAnasya nidezakena mAnanIyena zrImatA samadoDrinapochemahAbhAgena kAtantravyAkaraNaM prati yo hi AtmIyaH samAdarabhAvaH samprakAzitastadarthaM te, pUrvakulapatizrIveGkaTAcalammahodayAH, saMsthAnIyAdhikAriNaH, samprerakAH pro0 rAmazaGkaratripAThimahodayAzcAvazyaM matpakSIyadhanyavAdarAzibhAjo bhavanti / AcAryakundakundaprAkRtabhASAsAhityapuraskAreNa sammAnitaH prAkRtavidyAsaMpAdakaH pro0 rAjArAmajainamahodayaH, upanidezako DaoN0 sudIpajainaH, TAimsa oNpha iNDiyApatrasya kAryakArinidezakaH zrIramezacandrajainaH, jAgRtavIrasamAjasya sacivaH zrIpratApajainaH, nityanUtanapatrikAsaMpAdikA suzrInirmalAdezapANDeyA, tibbatIsaMskRtAdikozasampAdako rAjyasabhAsadasyazca zrIlokezacandramahodayaH, 'gANDIvam' saMskRtasAptAhikapatrasaMpAdakaH zrIrAdhezyAmadharadvivedaH, so'haMsandezapatrikAsampAdako DaoN0 vijayazaMkaracaubemahodayaH, bInAstha - anekAntajJAnamandirazodhasaMsthAnasya saMsthApakaH bra0 saMdIpajainasaralaH, tibbatIsaMsthAnIyanyUjaleTarasampAdakaH, 'navabhArata TAimsa - dainikajAgaraNa-Aja' dainikapatrasampAdakAzcApi zubhAzaMsA-jIvanavRttAdisandezasampradAnenotsAhasaMvardhanaparA dhanyavAdArhAH santi / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 bhUmikA vyAkhyAcatuSTayopetasya caturadhyAyAtmakasyAsya kAtantravyAkaraNasya paJcaSakhaNDeSu parikalpitAM mahatIM prakAzanayojanAM 1996 tame yIzavIyAbde'GgIkRtya vArANaseyasampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayena tadIyaprakAzanasamityA ca balIyAn kazcit svIyaH prAcyabhAratIyagranthanidhisaMrakSaNasaMkalpaH saMsAdhitaH pUrvam / tadanusAraM 1997 tame yIzavIyavarSe sArdhacatuHzatapRSThAtmakaH sandhiviSayakaH prathamo bhAgaH, 1998 tame yIzavIyAbde nAmacatuSTayAdhyAyasya dvitIyabhAgasya prAthamikapAdatritayAtmakaH prathamakhaNDaH prakAzito'bhUt / tasyaiva dvitIyabhAgasyottarArdhavartikArakasamAsataddhitetipAdatritayAtmako dvitIyakhaNDo'dhunA prakAzanapadavImupayAti / atrApekSitanirdezana-vyavasthA-samAdhAnAdikAryajAtasya nirvAhAya kulapati - kulasacivaprakAzananidezaka-tadIyasahayogino'pi nUnaM vandanIyA yazobhAjazca bhavanti / tasmAt paramamAnanIyAn kulapatizrIrAmamUrtizarmamahodayAn prati praNAmAJjalinA, kulasacivAdyadhikArivargaM prati vinayavyApAreNa, atha ca suhRdvaryAn prakAzananidezakazrIharizcandramaNitripAThimahodayAn prati suhRtsammitasadbhAvadhvanitadhanyavAdapradAnena ca svIyAM kRtajJatAM vijJApayAmi / IkSyapatrasaMzodhanAdikAryeSu kauzalena sAhAyyamAcarantaH DaoN0 harivaMzapANDeyakanhaIsiMhakuzavAhAprabhRtayaH prakAzanavibhAgIyasadasyAstvaritasanmudraNayojanAvyApAraparA AnandapriMTiMgapresasaJcAlakazrIdivAkaratripAThi-tadIyasahayogino'pi santi dhanyavAdArhAH / bhUmikAvacaHsAramidamavazyameva dhyeyamAste eSu zlokavacaneSu jainIyavyAkaraNameva mataM kalApaM yasmAd digambaramuniH shrutshrvvrmaa| evaM vadanti munayo jinapakSadakSA bauddhaM babhUva nanu bhottprmpraayaam||1|| kAtantranItinipuNA bahudhA vidanti yatsArasAdhakamidaM saralaM kriyaayaam| bahnarthasaMbhRtamaho vizadAM ca zailImAviSkaroti satataM budhabhAvanIyAm // 2 / caturthe pAde kArakamiha vibhaktIrvitanute samAsaH SoDhA vai tadanu bhubhedaandhigtH| tataH SaSThe prokto bahujanahitastaddhitavidhiH samIkSAyAM sarvaM nihitamidamAste bahuphalam // 3 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAtantravyAkaraNam nAmAdhyAyatripAdeSu kArakaM yad vicintitam / samAsastaddhitazcApi khaNDe'smiMstat samIkSitam // 4 // evamadhyAyayugmaM tu sandhisyAdimayaM gatam / rudrapAdAtmakaM sUtraiH saMkSiptaM zarvavarmaNA // 5 // kumArasya prasAdena kaumAraM syAd bahuzrutam / saMmataM jainabauddhAdizAbdikaiH satataM bhuvi // 6 // vi0 saM0 2056 vaizAkhapUrNimA di0 30 / 4 / 1999 viduSAmAzravaH jAnakIprasAdadvivedaH upAcAryaH saMskRtavibhAge ke0 u0 ti0 zi0 saMsthAnam, sAranAtha- vArANasI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| viSayAnukramaNI dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 1. amAdeza tathA lugavidhAna pR0 saM01 - 28 [ 'upakumbham' ityAdi meM avyayIbhAva samAsa se paravartI 'si' Adi vibhaktiyoM ke sthAna meM am Adeza, sUtrapaThita 'avyayIbhAvAt' tathA 'akArAntAt' ina do padoM meM vizeSya - vizeSaNa ke nirdhAraNArtha vizeSya-vizeSaNa zabdoM kI paribhASAe~, vizeSya-vizeSaNa kI samAnavibhaktyAdiparatA, uddezyavidheyabhAva meM liGgAdiyojanA kI anivAryatA nahIM, uddezya - vidheya zabdoM kI vyutpatti, tRtIyAsaptamI vibhaktiyoM ke sthAna meM vaikalpika amAdeza / akArAntabhinna avyayIbhAva samAsa meM 'si' Adi vibhaktiyoM kA luk, avyayasaMjJA ke anvartha hone se avyayIbhAva kI avyayasaMjJA kA abhAva, avyaya zabda kI vyutpatti, 'paJcAlAH, videhAH' Adi janapadasamAna zabdavAle kSatriyavizeSa ke bodhaka zabdoM se bahubacana meM vihita apatya pratyaya kA luk, ina zabdoM ke avabodhArtha pANini kI tadrAjasaMjJA tathA kAtantrakAra kA 'rUDha' zabdaprayoga, lokasiddha zabdoM ko vyutpAdita karane kI AvazyakatA nahIM, mandamatibodhArtha luvidhAna, taddhitazabdoM kI AkRtipradhAnatA, pautra tathA dauhitra meM vizeSAbhAva, gargAdi-bidAdi -yaskAdi gaNapaThita zabdoM se tathA 'bhRgu' Adi RSinAmoM se bahutva artha meM vihita apatyapratyaya kA luk, kulasambandha ke prati garga aura gArya meM abheda ] | 2. apAdAnasaMjJA ' pR0 saM028-45 [ pANinIya vyAkaraNa meM apAdAnasaMjJAvidhAyaka ATha tathA kAtantra meM do sUtra, apAdAna ke do bheda - bAhya aura bauddha, kAtantravistarakAra kA abhimata, apAdAna ke tIna bheda, apAdAna mahAsaMjJA kI anvarthatA, isakA nATyazAstra meM ullekha, cAndrajainendra-hemacandra-mugdhabodha-agnipurANa-nAradapurANa evaM zabdazaktiprakAzikA meM isakA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 kAtantravyAkaraNam ullekha, mahAbhASyakAra dvArA apAdAna ke kArakatva kA akSuNNa honA, vaiyAkaraNoM kA zabdaviSayaka prAmANya, hemakara Adi AcAryoM ke vividha vicAra] / 3. sampradAnasaMjJA pR0 saM0 45-57 [pANini ke etadartha 9 sUtra, kAtantra meM eka hI sUtra, zeSa arthoM kA vyAkhyAbala se grahaNa, sampradAna ke tIna bheda, nATyazAstra meM sampradAna kA ullekha, lokavyavahArAnurodha se sampradAnasaMjJA kA prayoga, jainendra - zAkaTAyanahemacandra-mugdhabodha-agnipurANa-nAradapurANa tathA zabdazaktiprakAzikA meM isakA vyvhaar]| 4. adhikaraNasaMjJA pR0 saM0 57 - 66 [pANinIya tathA kAtantra donoM hI vyAkaraNoM meM AdhAra kI adhikaraNasaMjJA, sAkSAt saMbandha se kriyA kA kartA tathA karma meM rahanA, paramparA se kriyA ke AdhAra kI adhikaraNasaMjJA, adhikaraNa ke tIna bheda, adhikaraNa ke sodAharaNa chaha bheda, vararuci-mata kA nirasana, nATyazAstra meM prabhRtizabda se adhikaraNa kA upAdAna, bhASyavyAkhyAprapaJcakAra dvArA prastuta bhAgurimata, jainendra-hemacandra - mugdhabodhavyAkaraNa - agnipurANa - nAradapurANa tathA zabdazaktiprakAzikA meM adhikaraNa kA prayoga, nyAsakAra Adi vividha AcAryoM ke mata] / 5. karaNasaMjJA pR0 saM0 66-71 [ kriyA kI siddhi meM apekSita aneka sAdhanoM meM se kartA jisa sAdhana ko antaraGga samajhakara usase kArya karane kA nizcaya karatA hai, usakI pANinIya tathA kAtantra meM karaNarajJA, karaNa ke do bheda - bAhya tathA Abhyantara, nATyazAstra meM prabhRtinirdeza se karaNa kA upAdAna, karaNa kI anvarthatA, jainendra Adi arvAcIna vyAkaraNoM meM karaNa saMjJA kA prayoga] / 6. karmasaMjJA pR0 saM071 - 100 [phala ke Azraya kI karmatA, pANini ke karmasaMjJAvidhAyaka pA~ca sUtra, kAtantrakAra kA eka sUtra, zeSa kI anAvazyakatA kA pratipAdana, tIna prakAra kA karma, nivartya - vikArya - prApya karma kA artha, kriyApradhAna AkhyAta, padamAtra meM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 viSayAnukramaNI kriyA kI pradhAnatA, kriyAvizeSaNa kA karmatva - napuMsakatva - ekatva, amUrta kriyA meM liGgasaMkhyA kA ayoga, kartA ke vinA kriyA asaMbhava, kartA-gata kriyA se vyApta hone vAle kI karmasaMjJA, kriyAviziSTa sAdhana kI karmatA, candragomimata kA anusaraNa, nATyazAstra tathA kAzakRtsna vyAkaraNa meM karmasaMjJA kA upAdAna, cAndra - jainendra - hemacandra - mugdhabodhavyAkaraNa - agnipurANa - nAradapurANa tathA zabdazaktiprakAzikA meM karmasaMjJA kA prayoga, dvikarmaka dhAtue~, candragomI-kulacandra-zrIpatidatta- jayAditya Adi AcAryoM ke vividha mata] / 7. kartA saMjJA tathA hetusaMjJA pR0 saM0 100-110 [pANini tathA zarvavarmA dvArA samAna artha meM kartA saMjJA, kriyAzrayatvarUpa tathA prAdhAnyena dhAtuvAcyavyApAravattvarUpa kartRtva, tIna prakAra kA kartA, nATyazAstra tathA kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna meM kartRsaMjJA kA upAdAna, jainendra-hemacandra-mugdhabodhaagnipurANa- nAradapurANa tathA zabdazaktiprakAzikA meM kartA kA ullekha, kRt kI yogyatA meM zakti, svatantra kartA ko kisI kArya meM niyukta yA pravRtta karane vAle kI hetusaMjJA tathA kartRsaMjJA, tIna prakAra kA hetu, hetu kI anvarthatA, hetu aura karaNa meM bheda, kAzakRtsnavyAkaraNa meM hetu saMjJA kA prayojaka zabda se grahaNa ] | 8. paravartI kAraka kI pravRtti pR0 saM0 110-14 [bhinna-bhinna vyAkaraNoM meM kArakoM ke do krama - 1. apAdAna-sampradAna karaNaadhikaraNa-karma-kartA evaM 2. kartA-karma-adhikaraNa-karaNa-sampradAna-apAdAna, eka hI sthala meM prApta do kArakoM meM se prathama krama ke anusAra paravartI kAraka kI pravRtti evaM dvitIya krama ke anusAra pUrvavartI kAraka kI pravRtti, zarvavarmA dvArA adhikaraNa- karaNa kA krama tathA pANini dvArA karaNa-adhikaraNa kA krama apanAnA, arthalAghava ke abhISTa hone se kAraka saMjJA kA vyAkhyAta na honA, zrIpatidatta Adi AcAryoM dvArA usakI mAnyatA, vivakSAvazAt kArakoM kI pravRtti, lokavyavahArAnurodha se sampradAna jAdi saMjJAoM kA upAdAna, apANinIya hone se zrIpati ke sUtra kI asAdhutA, vyakti tathA jAtirUpa padArtha] / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kAtantravyAkaraNam 9. prathamAvibhakti pR0 saM0 114-28 [pANini dvArA pA~ca arthoM meM tathA zarvavarmA dvArA tIna hI arthoM meM prathamA vibhakti kA vidhAna, zeSa do arthoM kA vyAkhyAnabala se hI grahaNa, nAmaprAtipadika yA liGga ke pA~ca artha - jAti, vyakti, liGga, saMkhyA tathA kAraka, pANini ke anusAra prAtipadika ke do artha - jAti evaM vyakti, zarvavarmA ke anusAra liGga ke tIna artha - jAti, vyakti tathA liGga, TIkAkAra durgasiMha do hI arthoM ko mAnane ke pakSa meM, vastumAtra kA abhidhAyaka liGga, vibhaktiyoM kA hI karmAdizakti rUpa artha, padArtha kabhI sattA ko nahIM chor3atA, abheda-vivakSA bhI bhedavivakSApUrvaka hI hotI hai, uktArtha kA prayoga dRSTa hai, liGgArtha sattA, eka zabda kI anekArthavAcakatA, sarvanAma kI buddhisthavAcitA, pANini ke dvArA 'saMbodhana' zabda kA tathA zarvavarmA dvArA 'AmantraNa' zabda kA prayoga, kulacandra - zrIpati Adi AcAryoM ke vividha vicAra] | 10. karmAdi kArakoM meM dvitIyAdi vibhaktiyoM kA vidhAna pR0 saM0128-35 ['zeSa' zabda se dvitIyA-tRtIyA-caturthI-paJcamI-SaSThI-saptamI vibhaktiyoM kA grahaNa, pANini-dvArA prokta kucha sUtroM kI anAvazyakatA, sambandha kA kArakatvAbhAva, vararuci-kulacandra-hemakara Adi AcAryoM ke vividha abhimata, 'carmaNi dvIpinam' Adi meM saptamI vibhakti ke vidhAnArtha durgasiMha kA vArtika sUtra] / 11. dvitIyA Adi kA anyatra vidhAna pR0 saM0 135 -209 [pari-apa-AG upasarga ke yoga meM paJcamI vibhakti, vinA hI karmapravacanIya saMjJA ke paJcamI kA vidhAna, sUtrastha yoga zabda kA sukhapratipattyartha pATha, zrIpati ke amimata kI heyatA, digvAcI zabda-itara-Rte-anya zabdoM ke yoga meM paJcamI vibhakti, lokopacAra se pUrva Adi kI diksaMjJA, ena-pratyayAnta zabda ke yoga meM dvitIyA vibhakti, kAtantravyAkaraNa meM svaravidhi ke abhAva meM p-anubandha na lagAnA, antarA - antareNa zabdoM kA avyayatva, ApizalIya vyAkaraNa meM samayA Adi kI karmapravacanIya saMjJA, 'tatrAgAraM dhanapatigRhAd uttareNAsmadIyam' vacana ke antargata 'uttareNa' meM tRtIyAvidhAna, cakArAdhikAra se 'nikaSA' Adi ke yoga meM dvitIyA, Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNI karmapravacanIya zabdoM ke yoga meM dvitIyA vibhakti, lokopacAra se karmapravacanIya saMjJA kI mAnyatA, ubhayaprAmANya se vikalpa kI siddhi, karmapravacanIya kI paribhASA 'avaapi' meM akAralopaviSayaka bhAguri AcArya kA abhimata, kulacandra - maitreyarakSita Adi ke vicAra, gatyarthaka dhAtuoM ke karma meM dvitIyA - caturthI vibhaktiyA~, ceSTA kI paribhASA, vividha AcAryoM ke mata, man-dhAtu ke jisa karma se anAdara sUcita hotA hai, usameM dvitIyA caturthI vibhaktiyoM kA vidhAna, 'namaH- svasti-svAhA svadhAalam-vaSaT' padoM ke yoga meM caturthI vibhakti, upapadavibhakti kI apekSA kArakavibhakti kA balIyastva, kucha avyayoM kA niyata prayoga, kulacandra-vaidyatarkAcArya ke vicAra, 'alam' zabda kA arthaparaka nirdeza, paryAptyarthaka alamzabda ke yoga meM caturthI, tAdarthya meM caturthI, durgasiMha dvArA cAndravyAkaraNa ke sUtra kA samAveza, tum-samAnArthaka bhAvapratyayAnta zabdoM se caturthI vibhakti, zrIpatidatta ke mata kI prazaMsA, sahazabda ke yoga meM tRtIyA vibhakti, SaSThI vibhakti kI taraha apradhAna meM tRtIyA kA vidhAna, hetvartha meM tRtIyA, artha-zabda kA sukhArtha prayoga, kArakoM kA vivakSA se vidhAna, do prakAra kA hetu-zAstrIya-laukika, hetu-karaNa meM antara, hetu ke adhIna kartA, kartA ke adhIna karaNa, nindArthabodhaka aGgavAcI zabda se tRtIyA vibhakti, pANini ke vikAra-zabda kI apekSA kAtantrIya kutsA zabda kA pATha adhika spaSTAvabodhaka, zarIrArthaka aGgazabda, vizeSaNavAcI zabdoM se tRtIyA, samAnAdhikaraNa - vyadhikaraNa ke rUpa meM do prakAra kA vizeSaNa, vizeSaNa - vizeSyazabdoM kI vyutpatti, kartRsaMjJaka zabda se tRtIyA vibhakti, vaicitryArtha cakAropAdAna, kAlavAcI - bhAvavAcI zabdoM se saptamIvibhakti, kAlazabda ke upAdAna kI anarthakatA, prasiddha kriyA kI vizeSaNarUpatA, 'svAmin - Izvara-adhipatidAyAda-sAkSin-pratibhU-prasUta' zabdoM ke yoga meM SaSThI-saptamI vibhaktiyA~ nirdhAraNa artha kI vivakSA meM SaSThI-saptamI vibhaktiyA~, jAti-guNa-kriyA ke dvArA samudAya se ekadeza kA pRthakkaraNa, hetu-zabda ke prayoga meM SaSThI vibhakti, prayoga zabda kA sukhArtha grahaNa, smaraNArthaka dhAtuoM ke karma meM SaSThI vibhakti, jayAditya - zrIpatidattahemakara Adi AcAryoM ke vicAra, saMbhrAntijJAna bhI ajJAna hai / pratiyatna artha ke Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam ganyamAna hone para kR - dhAtu ke karma meM SaSThI vibhakti, hiMsArthaka dhAtuoM ke karma meM SaSThI vibhakti, rujArtha-hiMsArtha kI abhinnatA, prANiyoM ko kisI bhI prakAra kI pIDA pahu~cAnA hiMsA, kRtpratyayAnta zabdoM ke prayoga meM kartA-karma kArakoM meM SaSThI vibhakti, vAkyavyavahAra kA buddhyavasthA para AdhArita honA, niSThAdi kRt-pratyayAnta zabdoM ke prayoga meM kartA-karma meM SaSThI vibhakti kA niSedha ] | 12. NakAra - anusvAra - vargIya antya varNa cavarga - Tavarga SakAraNakAra Adeza pR0 saM0 210 - 32 [ ' SaNNAm' meM DakAra ko nakArAdeza, 'puMsaH - zAntiH' meM makAra nakAra ko anusvArAdeza, pANinIya jhal pratyAhAra ke lie dhuT zabda kA vyavahAra, 'zaGkitA - nanditA' ityAdi meM anusvAra ke sthAna meM vargIya antya vaNadiza, 'lajjate yajJaHSaNNAm' ityAdi meM tavarga ke sthAna meM cavarga - Tavarga Adeza, 'sarveSAm - dhanUMSiagnISomau' ityAdi meM dantya sakAra ko mUrdhanya SakArAdeza, udAharaNoM kA vistAra mandabuddhi vAloM ke sukhapUrvaka avabodhArtha, 'haraNam arheNa-darpeNa- tisRNAm bRMhaNam' ityAdi meM nakAra ko NakArAdeza, jihvAmUlIya - upadhmAnIya ke lie visarga kA vyavahAra, dIrghArtha varNazabda kA pATha, ziSTavyavahAra se anya udAharaNoM kA upAdAna ] 13. strIliGga meM 'A-I' pratyaya pR0 saM0 232-48 24 - [ akArAnta zabdoM se strIliGga meM A-pratyaya, lokavyavahAra ke anusAra puMliGgastrIliGga napuMsakaliGga kA vidhAna, loka zabda se zAstrakAroM kA grahaNa, nadAdigaNapaThitaanc - bhAgAnta-vAbhAgAnta-ukArAnta-ikArAnta-ansbhAgAnta-antabhAgAnta-RkArAntasakhi - nakArAnta zabdoM se strIliGga meM 'I' pratyaya, nadAdigaNa kA AkRtigaNa honA, yuktivacanoM ke AdhAra para kAtantrakAra dvArA Azrita lAghava, abhedopacAra se yavanAnI, bhedopacAra se yAvanI, 'svAGga-vayaH' Adi kI paribhASAe~, gaNanirdeza se udAharaNoM kA vistAra dikhAnA sukhapUrvaka bodha ke lie, 'bhUmi - yuvati' ityAdi zabdoM seI pratyaya ke vinA hI strItva kA avabodha ] | 14. akAralopa tathA hasvAdeza pR0 saM0 248-53 [ strIliGgasambandhI IkAra ke paravartI hone para pUrvavartI akAra kA lopa, kAtantrakAra kI sUtraracanA meM lAghavakRta utkarSa, 'kAra' zabda se svarUpamAtra kA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNI 25 grahaNa, napuMsakaliGga meM vartamAna liGgAntya svara varNa ko hrasva Adeza, yat-tad kA nitya sambandha, svaragrahaNasAmarthya se yogavibhAga kI saMbhAvanA ] | paJcamaH samAsapAdaH 15. samAsasaMjJA, vibhaktilopa, prakRtibhAva, vyaJjanAnta liGga ke sabhI kArya pR0 saM0 253 - 85 [ vidvAnoM dvArA samAsa - vyAsa kA avadhAraNa, samAsazabda kA saMkSepa tathA vyAsa zabda kA vistAra artha, samAsa - vAkya kI prakriyA mandamati vyaktiyoM ke avabodhArtha, samAsa ke lie ekArthIbhAva kA prayoga, samAsagata zabdoM kI pradhAnamapradhAnatA, samAsa ke do prakAra se chaha bheda, nirukta - bRhaddevatA - RkprAtizAkhya-vAjasaneyiprAtizAkhyaatharvavedaprAtizAkhya-Rktantra nATyazAstra Adi prAcIna granthoM tathA mugdhabodhavyAkaraNajainendra-zAkaTAyana-haimavyAkaraNa - agnipurANa-nAradapurANa tathA zabdazaktiprakAzikA meM samAsa kA prayoga, saMjJAvidhi kA nitya-vikalpa - anitya honA, zabda-artha meM vAcyavAcakabhAva sambandha, lokaprasiddha vAkya se sAdhya - sAdhana kA avabodha, vRtti kA parArthAbhidhAna, sukhArtha 'artha' zabda kA upAdAna, kRt-taddhitasamAsa kA abhidhAnalakSaNa honA, samartha kI paribhASA, samAsa meM prayukta 'si' Adi vibhaktiyoM kA lopa, vibhaktiyoM kA aluk honA, Atmanepada-parasmaipada-AtmanebhASa-parasmaibhASa' zabdoM kI yathAkathaMcit vyutpatti, ziSTaprayoga ke anusAra anyatra aluk, svarAntaliGga kA prakRtibhAva, vibhakti - nimittaka kAryoM kA abhAva, sandhikAryoM kA honA, antazabda kA grahaNa sukhapUrvaka avabodhArtha arthAnurodha se vibhaktiyoM kA vipariNAma, sakAra-bhakAra ke pare rahate jo kArya batAe gae haiM, vibhaktilopa ho jAne para una sabhI kA sampanna honA ] / 16. karmadhArayasaMjJA 7 - pR0 saM0 285-320 [vizeSya-vizeSaNa padoM ke samAsa kI karmadhArayasaMjJA, karmazabda kI dharmArthaparatA, bRhaddevatA - nATyazAstra meM karmadhAraya kA prayoga, jainendra- zAkaTAyanahemacandra - mugdhabodhavyAkaraNa-zabdazaktiprakAzikA -agnipurANa tathA nAradapurANa meM karmadhAraya, guNa-dravya kA vizeSyavizeSaNabhAva, vaiyAkaraNoM kI zabdaviSayaka Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kAtantravyAkaraNam prAmANikatA, saMjJA meM nitya samAsa, samAsa-taddhita prakaraNoM kI sukhapUrvaka avabodhArtha anuSTup chanda meM racanA, 'udanAcArya' ityAdi zabdoM meM madhyamapadalopI samAsa, loka meM dravya kI pradhAnatA, 'naarthaH pralayaM gataH' kA upasthApana, avayavadharma se samudAya kA vyapadeza, zarvavarmA dvArA arthalAghava kA abhISTa honA, sahasroM mUryo kI apekSA eka paNDita kI viziSTatA] / 17. bigusaMjJA pR0 saM0 320-24 [taddhitArtha-uttarapada-samAhAra meM saMkhyApUrvaka karmadhAraya samAsa kI dvigusaMjJA , bAlakoM ke avabodhArtha samAsa - taddhita prakaraNoM kI anuSTup chanda meM racanA, pUrvAcAryoM dvArA dvigu saMjJA kI prasiddhi, hemacandra Adi navIna AcAryoM ke dvArA bhI isakA prayoga, kAtantravyAkaraNa meM zabdalAghava vicAraNIya nahIM hai, kulacandra Adi AcAryoM kA abhimata] / 18. tatpuruSasaMjJA pR0 saM0325 - 43 [karmadhAraya-dvigu kI tatpuruSasaMjJA, ubhayazabda kA pATha sukhArtha, rAjAdigaNa kA AkRtigaNa honA, dvitIyAdivibhaktiyoM ke samAsa kI tatpuruSasaMjJA, kAtantrakAra dvArA lokAbhidhAna ke Azraya se saMkSipta mArga kA AzrayaNa, 'devAya namaH' Adi meM anabhidhAnavazAt samAsAbhAva, dvitIyAdi vibhaktiyoM kA kahIM pUrva padoM ke sAtha samAsa, paJjIkAra dvArA eka vyAkhyA kI kapolakalpanA, bRhadevatA-nirukta-nATyazAstra Adi prAcIna granthoM tathA jainendra-zAkayayana-haima-mugdhabodhavyAkaraNa-agnipurANa-nAradapurANazabdazaktiprakAzikA Adi arvAcIna granthoM meM tatpuruSa saMjJA kA prayoga, kAtyAyanajayAditya-pANini-vararuci-maitreyarakSita Adi AcAryoM ke vicAra] / 19. bahuvrIhisaMjJA pR0 saM0 343 -51 __ [vizeSyavizeSaNabhAvApanna tathA anya padArtha ko kahane vAle do athavA adhika padoM ke samAsa kI bahuvrIhisaMjJA, 'sahaiva dazabhiH' Adi meM lokAbhidhAna se samAsa kI apravRtti, sAmAnya kI bhI vizeSa ke sAtha samAnatA, avijJAta artha meM bahuvacana kA prayoga zAkaTAyana-bhASyakAra-kulacandra Adi AcAryoM ke vividha vicAra, antarAlavartinI dizA ke artha meM do-do mukhya dizAoM ke vAcaka zabdoM kA bahuvrIhi samAsa, vRttimAtra meM sarvanAma kA puMvadbhAva ] / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNI 27 20. dvandvasamAsa pR0 saM0 351 - 54 [jisa samAsa meM do athavA bahuta padoM kA samuccaya hotA hai usakI dvandva saMjJA, samuccaya ke do bheda-itaretarayoga tathA samAhAra, samuccaya se bhinna anvAcaya, itaretarayoga kI avayavapradhAnatA, samAhAra kI saMhatipradhAnatA] / 21. pUrvanipAta vidhi pR0 saM0354 -58 [dvandvasamAsaghaTita padoM meM alpasvara vAle pada kA pUrvanipAta, puruSAparAdha se viparIta prayoga kI saMbhAvanA, vyAkhyAkAroM dvArA kucha vArtika vacanoM kA upasthApana, arcita pada kA pUrvanipAta, mahAbhASya meM vArttika vacana kI upalabdhi] / 22. avyayIbhAvasamAsa pR0 saM0 358-65 [pUrvapadArthavizeSya kI avyayIbhAva saMjJA, vRttikAra durgasiMha dvArA prastuta vibhakti-samIpa Adi artha, do prakAra kI Rddhi-samRddhi, AtmabhAvasampatti, aneka prakAra kA abhAva, paJjikA nAmaka dyUta, vidyAkRta-janmakRta vaMza, vAkya se saMjJA kA abhAva, ziSTaprayoga ke anusAra anya udAharaNoM kA bhI parijJAna] | 23. napuMsakaliGga-puMvadbhAva Adi pR0 saM0 365 - 413 [avyayIbhAvasamAsaviziSTa pada-samAhAradvandva-samAhAradvigu-bhASitapuMska kA puMvadbhAva, mahant zabda ke antyAvayava takAra ke sthAna meM AkArAdeza, tatpuruSa samAsa meM naJghaTita nakAra kA lopa, naJtatpuruSa samAsa, svaravarNa ke paravartI hone para 'na' tathA svara varNa kA viparyaya-tatpuruSa samAsa meM ku ko kat tathA kA AdezastrIliGgakRta IkAra tathA AkAra ko hrasvAdeza, hrasva ko dIrgha Adeza, visarga ke sthAna meM sakArAdeza, hrasva ko dIrgha Adeza, visarga ke sthAna meM sakArAdeza, saMjJArUpa taddhitoM kA lokopacAra se hI nizcaya, darza-paurNamAsa zabdoM kA artha, 'kSudra' zabda kI aneka vyAkhyAe~, smRti kA prAmANya, 'anuvAda' zabda kA artha, kucha zabdoM kI abhidhAnavyavasthA kA bhASyakAra dvArA samAdara, loka meM upamAnopameyabhAva kI prasiddhi, avayava kA samudAya meM antarbhAva, jAti kI vyAkhyA, pratipattigaurava, 'akSara' zabda se varNa tathA svara kA grahaNa, rUDha zabdoM kI kathaMcit vyutpatti, sUtra meM 'artha' zabda kA grahaNa sukhArtha, naJ dvArA nirdiSTa kI anityatA, paJcavidha nirukta] | Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam SaSThastaddhitapAdaH 24. apatyArthaka aN pratyaya pR0 saM0414-21 [apatyArtha kI vivakSA meM vaikalpika aN pratyaya, apama-sAmAnya kI vivakSA meM Adya prakRti se hI pratyaya, pautrAdi kI prazaMsA abhISTa hone para gotrApatya artha meM pratyaya, apatya zabda kI vyutpatti, vyAkaraNa kI padasaMskArakatA, apatyArthaka pANini ke 25 pratyaya - 3Adeza - 3Agama 71 sUtroM meM, kAtantra ke 5 pratyaya 6 sUtroM meM] | 25. gargAdigaNapaThita zabdoM se Nyapratyaya pR0 saM0421 -25 [garga Adi zabdoM se apatyArtha kI vivakSA meM aN pratyaya, gargAdigaNa kI AkRtigaNa ke rUpa meM mAnyatA, pANinIya gargAdi gaNa meM 89 zabdoM kA tathA kAtantrIya gargAdigaNa meM 99 zabdoM kA pATha] / 26. kujAdigaNapaThita zabdoM se AyanaN pratyaya pR0 saM0 425 - 29 [kuJja Adi zabdoM se AyanaN pratyaya, kujAdi gaNa kI AkRtigaNa ke rUpa meM mAnyatA, taddhita zabdoM kA rUDha honA, pANini dvArA 'phaJ' pratyaya kA vidhAna tathA ph ko Ayan Adeza] / 27. ayAdigaNapaThita zabdoM se eyaNa pratyaya pR0 saM0 429 - 33 [strIliGgavAle A-I-U-tipratyayAnta tathA atri Adi zabdoM se apatya artha meM eyaN pratyaya, atryAdi gaNa kI AkRtigaNa ke rUpa meM mAnyatA, pANini dvArA Dhak pratyaya kA vidhAna aura da ko ey Adeza] / 28. akArAnta nAma pada se iN pratyaya pR0 saM0 433 - 37 [dakSa Adi zabdoM se tathA bAhvAdigaNa paThita zabdoM se apatyArtha meM iN pratyaya, 'dAzarathAya' meM aN pratyaya kA vidhAna, zeSavivakSA athavA lokAbhidhAna ke anusAra bAhvAdigaNa kI AkRtigaNa ke rUpa meM mAnyatA] / 29. samUha Adi arthoM meM aN pratyaya pR0 saM0438-48 [ rAgayukta zabdoM se rakta artha meM, nakSatravAcI zabdoM se yukta artha meM, 'samUha - sA'sya devatA-tad vetti adhIte vA-tasyedam' Adi aneka arthoM meM aN pratyaya kA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNI .29 vidhAna, raJji' dhAtu ke aneka artha, vyAkhyAkAroM dvArA 'tatra jAtaH- tatra bhavaH' Adi arthoM meM aN pratyaya kA vidhAna, do prakAra kI pUjA, ziSTaprayoga ke anusAra anya zabdoM kA bhI samAveza, zuddhA-gauNI ke rUpa meM dvividha lakSaNA] / 30. dIvyati Adi arthoM meM ikaNa pratyaya pR0 saM0448-58 ['dIvyati - saMsRSTa-tarati-carati-paNya-zilpa-niyoga-krIta' arthoM meM ikaN pratyaya, 'uJchati-karoti-hanti-tiSThati' Adi arthoM meM vyAkhyAkAroM dvArA ikaN pratyaya kA vidhAna, vijJAna-kauzalarUpa zilpa, arthapradhAnarUpa nirdeza, krItAdigaNa kI AkRtigaNa ke rUpa meM mAnyatA] | 31. tArya Adi arthoM meM ya pratyaya pR0 saM0458 - 62 [nau zabda se tArya artha meM, viSa zabda se vadhya artha meM, tulAzabda se sammita artha meM tathA saptamyanta zabda se sAdhu artha meM ya pratyaya, pANini dvArA prapaJcArtha kiyA gayA anya arthoM kA nirdeza] / 32. Iya-yat-pati-ta-tva-yaN pratyaya pR0 saM0462-78 [hita artha meM Iya-yat pratyaya, sAdRzya artha meM vati pratyaya, pravRttinimittarUpa bhAva ke abhidheya hone para ta-tva-yam pratyaya, prakIrti zabda kA artha = mahAkaviyoM kI ukti, taddhitoM kI AkRti pradhAnatA, bhAva zabda kI vyutpatti, bhAva ke 5 artha, avasthAbheda se eka meM bhI anekatA, jAti kI vyAkhyA, sUtraracanA kI vicitrtaa]| 33. mantu-vantu-ina-vin-Da-ma-tIya-tha-tamaT pratyaya pR0 saM0478-97 ['asyAsti' artha meM bahutvAdi artha kI vivakSA ke anusAra 'mantu-vantu-in-vin' ye cAra pratyaya, saMkhyAvAcI zabda se pUraNa artha meM 'Da-ma-tIya' pratyaya,kati-katipaya zabdoM se 'tha' pratyaya, viMzatyAdi zabdoM se tamaTa pratyaya, vivakSArthaka itizabda, brahma-varNazabda kI vyAkhyA, lokavyavahAra para liGgavidhAna Azrita, jJApaka vacanoM kI vaikalpikatA] / 34. vibhaktisaMjJA, 'i-eta-it-a' Adeza, 'tas-va-ha-kva-ku-dA-hi-adhunAdAnIma-thA-pamu' pratyaya pR0saM0498-523 [hyAdigaNapaThita zabdoM se bhinna sarvanAmasaMjJaka zabdoM se tathA bahu zabda se para meM hone vAle pratyayoM kI vibhaktisaMjJA, pANini ke vibhaktisaMjJaka 11 pratyaya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kAtantravyAkaraNam tathA zarvavarmA ke 10 pratyaya, 'idam' zabda ke sthAna meM i- eta-it-a Adeza, sarvanAmasaMjJaka zabdoM (sAmAnya - vizeSa ) se tas-tra-ha-kva - ku-dA-rhi adhunA -dAnIm-thAdhamu pratyayoM kA vidhAna, bahu zabda kI saMkhyAvacanatA- vipulavacanatA, arthAnusAra vibhakti kA vipariNAma, 'sadya:' Adi zabdoM kI nipAtana se siddhi ] | 35. nAma-AkhyAta zabdoM se 'tama' Adi pratyaya, samAsAnta at pratyaya, tiivarNa-avarNa-nakAra-uvarNa kA lopa tathA av-AbU Adeza pR0 saM0 523-39 [ syAdyanta - tyAdyanta zabdoM se 'tama' Adi pratyaya, adhikArthavivakSA ke kAraNa isakA nipAtanavidhi honA, kriyApradhAna kI pUrvAcAryoM dvArA AkhyAta saMjJA, kriyAguNa kA prakarSa, upacAra kI vyAkhyA, samAsa ke anta meM vidyamAna 'rAjan' Adi zabdoM se at pratyaya, takAra kI uccAraNArtha yojanA, avyayoM kI anekArthakatA, avayava kA avayava bhI samAsa kA avayava, vA-zabda kA samuccaya artha, DakArAnubandha vAle pratyaya ke para meM rahane para viMzati-zabdagata ti kA lopa, svarAdi yakArAdi taddhita pratyaya ke para meM rahane para ivarNa-avarNa kA lopa, lakSyAnurodha se kahIM para nakAra kA lopa, taddhitasaMjJaka yakArAdi tathA svarAdi pratyaya ke paravartI hone para uvarNa ke sthAna meM okArAdeza, eya-pratyaya ke paravartI hone para uvarNa kA lopa, okAra ko av tathA aukAra ko Av Adeza ] 36. vRddhi - AkAra Adeza, 'ai-au' Agama pR0 saM0 539-51 rahane para pUrvavartI zabda meM mukhavartI sabhI sthAna, [ taddhitasaMjJaka NakArAnubandha vAle pratyaya ke para ghaTita Adi svara ko vRddhi-AkAra Adeza, akAra ke 'vaiyAkaraNa' meM eM tathA 'sauvazviH' meM au Agama, Adi zabda ke cAra artha, vRddhigrahaNa kA sukhAvabodha athavA maGgalarUpa prayojana ] | 37. prathamaM pariziSTam pR0 saM0 553 - 600 [ zrIpatidattapraNIta kAtantrapariziSTa - kAraka prakaraNa ke 112, strItvaprakaraNa ke 105 sUtra, 'daiva-viprazna-hiMsA-a -anAcAra-vyatireka-pratinidhi-atikrama-riraMsu' Adi zabdoM ke artha, 'bhASya-vArttika- bhArata-mAgha' Adi granthoM tathA 'candragomI - ApizalibhAguri' Adi AcAryoM ke vividha abhimata ] / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNI 31 38. dvitIyaM pariziSTam pR0 saM0 601-56 [zrIpatidattapraNIta kAtantrapariziSTa - samAsaprakaraNa ke 182, durgasiMhapraNIta rAjAdigaNa ke 65 sUtra, bhASya Adi granthoM ke tathA zAkya pAtaJjala-bhartRhari, kAzyapa Adi AcAryoM ke vividha abhimata, 'devAnAMpriyaH' zabda ke do artha = mUrkha tathA chAga, aneka nyAyavacanoM kA ullekha, 'zAkapradhAna:' meM zAka zabda kA artha zakti, 'upAdAnakAraNa dravya ko prakRti ke rUpa meM mAnanA, ziSTAcAra kA anusaraNa, 'nAstika indriyapradhAna hote haiM' Adi vividha upayogI vicAroM kA upasthApana ] / 39. tRtIyaM pariziSTam = tamAdivRttiH pR0 saM0657-62 [ durgasiMhadvArA praNIta tamAdivRtti ke 32 sUtra, 'tarAm- tamAm iSTha-Iyansu-rUpakalpa-dezya-dezIya-pAza-caraT-rUpya zas-kRtvas - dhA- suc- mayaT - cvi-sAti trA- DAc' ina 20 pratyayoM kA vidhAna ] / 40. caturthaM pariziSTam = rUpasiddhizabdAH pR0 saM0664-78 [ isameM kAraka, samAsa tathA taddhitapAda ke 757 zabdoM kI varNAnukramasUcI prastuta kI gaI hai, jinheM AcArya durgasiMha ne vRttigrantha meM udAharaNa ke rUpa meM diyA hai tathA yahA~ samIkSAkhaNDa ke antargata sUtrakAryapradarzanapurassara unakI rUpasiddhi kI gaI hai| jaise- ' upakumbham, divi devAH, SaNNAm, ajA, viduSI, nIlotpalam, mahAdevaH, gArgyaH' ityAdi ] / 41. paJcamaM pariziSTam = zlokasUcI pR0 saM0679-96 [ durgavRtti - durgaTIkA-vivaraNapaJjikA-kalApacandra nAmaka cAra TIkAoM meM uddhRta 250 zlokoM kA saGgraha, isameM kucha ardhazloka tathA kucha pAdazloka bhI sammilita haiM ] / 42. SaSThaM pariziSTam = vyutpattiparaka zabdAvalI pR0 saM0697-711 [ durgavRtti-durgaTIkA-vivaraNapaJjikA-kalApacandra nAmaka vyAkhyAoM meM jinakI vyutpatti dI gaI hai, aise 749 zabdoM kA saGgraha ] / 43. saptamaM pariziSTam = pAribhASika zabdAvalI pR0 saM0712-14 [ ukta cAra vyAkhyAoM meM prayukta 147 pAribhASika zabdoM kI sUcI ] / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 kAtantravyAkaraNam 44. aSTamaM pariziSTam = viziSTazabda-vacanasaMgrahaH pR0 saM0715-44 [ vyAkhyAoM meM uddhRta 1386 viziSTa zabdoM tathA vacanoM kA saMgraha, jo viSaya-prakriyA-pAribhASika prayoga-zailI Adi ke sUcaka haiM ] / 45. navamaM pariziSTam = uddhRta granthasUcI pR0 saM0745-47 [ ukta cAra vyAkhyAoM meM uddhRta 77 granthoM kI sUcI ] / 46. dazamaM pariziSTam = uddhRtA AcAryAH pR0 saM0748- 51 [ sampAdita cAra vyAkhyAoM meM uddhRta 112 AcArya nAmoM kA saMgraha, jinameM kucha 'anye, apare, eke, kecit, navInA:, prAJcaH, mahAntaH, mUrkhAH, ye, vaiyAkaraNAH, vaizeSikAH, samAmnAyavidaH, sAmpradAyikA:' Adi zabdoM se mUhika rUpa meM smRta hue haiM ] / 47. ekAdazaM pariziSTam = mudritagrantha- hastalekhaparicayaH pR0 saM0752-59 [ 47 mudrita granthoM kI sUcI, 76 granthoM ke 298 hastalekhoM kA paricaya ] / 48. dvAdazaM pariziSTam = sAGketikazabdaparicayaH pR0 saM0760 - 61 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| atha dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 286. avyayIbhAvAdakArAntAd vibhaktInAmamapaJcamyAH [2 / 4 / 1] [sUtrArtha] akArAnta avyayIbhAva samAsa se paravartI vibhakti ke sthAna meM 'am' Adeza hotA hai, paJcamI vibhakti ko chor3akara / / 286 / [du0 vR0] avyayIbhAvasamAsAdakArAntAd vibhaktInAM sthAne'mbhavati apaJcamyAH / upakumbham |avyyiibhaavaaditi kim ? kaSTazritaH |vibhktiinaamiti kim ? upakumbhatA / apaJcamyA iti kim ? upakumbhAt / / 286 / [du0 TI0] avyayI0 / avyayIbhAvo'tra sUtre vizeSyaH / akArAnta iti vizeSaNaM cet kimantagrahaNena, 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) ityakArAntAd bhaviSyati ? satyam / antagrahaNamiha prakaraNe tadantavidhirnAstIti jJApayati, tenAvyayIbhAvAntAdam na bhavati - 'bahUpakumbhau, atyupakumbhau' iti / tathA "anyasmAlluk" (2 / 4 / 3) ityatrApi 'bahUpavadhUH, atyupavadhUH' iti / tathA avyayAcca - 'bahUccaisau, atyuccaisau' iti / tarhi kathaM 'paramopakumbham, paramopavadhu, paramoccaiH' iti ? kiJcAkArAt zrutamantagrahaNaM kathaM punaH prakaraNasya niyAmakamiti ? tasmAt pradhAnAditi vaktavyam / na ca vaktavyam 'gauNamukhyayormukhya kAryasaMpratyayaH' (kA0 pari0 2) itIhAzrayaNAt, vihitavizeSaNAd vA avyayIbhAvAd vihitAnAM vibhaktInAmeva, evaM vakSyamANayorapi / kathaM 'paramopakumbham', karmadhArayAd vihitAtra vibhaktiriti / naivam / vibhaktirarthamAzrityotpadyate, sa cArtho'vyayIbhAvasyeti na virudhyate iti / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam nanu kumbhasya samIpam upakumbham iti, "pUrva vAcyaM bhaved yasya so'vyayIbhAva iSyate" (2 / 5 / 14) iti pUrvapadArthasya cAsattvabhUtatvAt kriyAntarasaMbandhAt kathaM kArakANi bhavantIti ? satyam, pUrvapadArthaprAdhAnye'pi guNabhUtottarapadArthApekSaH kriyAbhisaMbandho yujyate eva / yathA 'paJcapUlImAnaya' iti bhAvaH samAhAraprAdhAnye'pi guNabhUtArthApekSaH kriyAbhisaMbandhaH / evaM tarhi antagrahaNamiha sukhapratipattyarthameva / kazcidAha - avyayIbhAvo vizeSaNam akArAnta iti vizeSyam / antagrahaNabalAditi / tena "anyasmAlluk" (2 / 4 / 3) ityatrAnyazabdaH pradhAnApekSaH syAd adhikAradvayApekSo'pi na vastvapekSaH / evaM sati avyayIbhAvAdakArAntAdapi paJcamyAstRtIyAsaptamyozca pakSe luk syAt / tatra hyavyayIbhAvAdakArAntAdanyo'vyayIbhAva evAvasIyate nyAyAt / yathA lohitAd goranyamAnayetyukte nAzvAdirAnIyate, api tu gaureveti / / 286 / [vi0 pa0] avyayI0 / akArAntAditi |akaaro'nto yasya sa tathoktaH / yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti siddhe yadantagrahaNaM tadiha prakaraNe tadantavidhirnAstIti jJApayati, tenedaM siddham / bahUnyupakumbhaM yayoH, upakumbhamatikrAntau 'bahUpakumbhau, atyupakumbhau' iti |anythaa tadantaparibhASayA yathA akArAntAt tathA avyayIbhAvAntAdapi syAditi / evam "anyasmAlluk' (2 / 4 / 3), "avyayAcca" (2 / 4 / 4) ityatrApi pratipattavyam / bahUpavadhuH ,atyupavadhuH / bahUccaisau, atyuccaisau iti / yadyevaM paramopakumbham, paramopavadhu, paramoccaiH' iti na sidhyati / tasmAd antagrahaNamapanIya pradhAnAditi vaktavyam ityuktam / 'gauNamukhyayormukhya kAryasampratyayo bhaviSyati' (kA0 pari0 2) / athavA avyayIbhAvAditi paJcamyA vihitavizeSaNamAkhyAyate / tena avyayIbhAvAd vihitAnAM vibhaktInAmiti | evamuttaratrApi / nanvatra pakSe 'paramopakumbham' ityAdayo na syuH / na hyatrAvyayIbhAvAd vihitA vibhaktiH, api tu karmadhArayAditi / naivam / arthamAzritya vibhaktirvidhIyamAnA arthavataH zabdAd vidhIyate, karmadhArayasyottarapadArthapradhAnatvAt / iha avyayIbhAva evArthavAn, atastata eva nyAyAd vibhaktiriti / vahuvrIhe: punaranyapadArthapradhAnatvAnnAvyayIbhAvo'rthavAn iti na tato vibhaktervidhirastIti / nanu arthamAzritya vibhaktirvidhIyate, arthazca kAdikArakalakSaNaH kArakaM ca kriyAnimittam, kriyAnimittatvaM ca sattvasyaiva Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH saMbhavati, nAsattvasyeti / avyayIbhAvazca pUrvapadArthapradhAnaH / yadAha - "pUrvaM vAcyaM bhaved yasya so'vyayIbhAva iSyate" (2 / 5 / 14 ) iti / iha pUrvapadArthasya cArAcabhUtatvAt kriyAnimittatvamanupapannamiti kathaM kArakatvamiti / tadabhAve ca vibhaktInAmanupapatteH katham ambhAva iti ? satyam / yadyapi kumbhasya samIpam upakumbham iti upazabdArtho dharmamAtramatrAvyayIbhAve pradhAnam, tathApi guNabhUtottarapadArthApekSayA tasya kriyAnimittatvamupacaryate / yathA 'paJcapUlImAnaya' ityatra samAhAraprAdhAnye'pi guNabhUtasamAhriyamANapadArthApekSayA AnayanakriyAbhisambandha ityadoSaH / evaM ca sati antagrahaNaM sukhArthamiti pratipattavyam | kaSTazrita iti / kaSTaM zrita iti vigrahe "vibhaktayo dvitIyAyAH (2 / 5 / 8) ityAdinA dvitIyAlakSaNastatpuruSaH / vibhaktInAmityAdi / upakumbhaM bhAva upakumbhatA / yadi vibhaktigrahaNaM na syAt tadA ihApi syAt / atha 'apaJcamyAH iti vibhakteH pratiSedhAd vibhaktInAmeva syAditi ' yAdRgjAtIyasya vipratiSedho vidhirapi tAdRgjAtIyasya' (kA0 pari0 90 ) iti nyAyAt, tadayuktam / pratyayasya paJcamyAH sambhavAd anyeSAM pratyayAnAmapi syAditi // 286 | 3 1. akArAntagrahaNaM kathaM nirarthakaM vyaJjanAntAnna bhaviSyatIti prayojanamastyevetyAha- kiceti / 2. bhRtau karmazabda ityatraiva zabdagrahaNAt svaM rUpamiti paribhASA astItyAha - vyAptinyAyAditi / 3. paribhASAzrayaNe kiM pramANamityAha - lakSaNApattezceti / "" , [ka0 ca0 ] avyayI0 / avyayIbhAvazabdamAtrasya na grahaNam akArAntatvAvyabhicAreNAkArAntAditi vizeSaNavaiyarthyApatteriti cet, na / akArAntatvasyAvyabhicAre'pi yadakArAntagrahaNaM tajjJApayati - 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (kA0 pari0 28) iti paribhASA'stIti, tena " samAnaH savarNe" (1 / 2 / 1 ) ityatra samAnagrahaNaM na svarUpaparamiti cet, na / bhRtau karmazabda ityatra zabdagrahaNenAsyAH paribhASAyA jJApitatvAt / 'kiM ca avyayIbhAvamAcaSTe itIni kRte kvipi ino lope inaH sthAnivadbhAvAd vakAralopAbhAve caikadezavikRtasyAnanyavadbhAvAd vyaJjanAntAdapi ambhAve prApte'kArAntagrahaNaM sArthakamiti kathaM jJApakaM syAt / tasmAd avyayIbhAvazabdAdapi vidhirayaM syAt | naivam | 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (kA0 pari0 28) iti nyAyAd 2vyAptinyAyAd vA zabdasya svarUpaparatvena lakSaNApattezca na svarUpagrahaNam / nanu Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam "anyasmAlluk" (2 / 4 / 3) ityapanIya anyato lugiti kriyatAm / tatazca pArizeSyAdakArAntAdevAtrAm bhaviSyati, kimakArAntagrahaNena / evaM ca sati tatra kimapekSyAnyatvaM grAhyamiti vyAkhyAlAghavaM bhavati ? satyam / tatrAkAravarjanAd yAdRgjAtIyasyeti nyAyAt svarAntAdeva lopaH syAd ityapi saMbhAvyate / tatazca vyaJjanAntAllopo na syAditi doSa: syAt / kiJca "avyayAcca" (2 / 4 / 4) ityatrAnataH ityanuvartanAdakArAntAdavyayAd vibhakterlopo na syAt / ____ avyayIbhAvAditi vRttiH| athAkArAntAd vibhaktInAmityukte'samAse vRkSazabdAdapi kathanna syAt, naivam / jasItyAdividhAnAditi cet, pAkSikaM bhavatu / naivama, agrimasUtre tRtIyAsaptamyorvikalpavidhAnAt / yadyevam, eteSAM viSayaM parihatya bhaviSyati cet, na | "siddho varNa0" (1 / 1 / 1) ityAdinirdezAt / tasmAt samAsa eva pArizeSyAd bhaviSyatIti / yad vA avyayIbhAvagrahaNakhaNDanapakSe'ntagrahaNaM na sukhArtham / kintvakAra evAnto yasyeti samAsalAbhArtham / yad vA avyayIbhAvagrahaNakhaNDanapakSe samAsagrahaNaM krtvymiti| atraiva kecit prathamopasthitatvAt karmadhAraye pratyudAharaNaM yuktaM cet, na / savarNAviti jJApakAdatra bhaviSyati / nApi tRtIyAtatpuruSe tRtIyAsahayoga iti nirdezAt / nApi caturthItatpuruSe parasmaipadAnIti nirdezAt / nApi paJcamItatpuruSe "edotparaH" (1 / 2 / 17) iti jJApakAt, svarapara iti nirdezAcca / nApi SaSThItatpuruSe, varNasamAmnAya iti nirdezAt / nApi saptamItatpuruSe "pratyayavikArAgamasthaH" (2 / 4 / 47) iti nirdezAt / nApi dvandve, prathama - tRtIyAviti nirdezAt / nApi bahuvrIhau "kAdIni" (1 / 1 / 9) iti nirdezAt / tathA ca sati nApi dvigoriti dviguvarjanaM 4. anena vyaJjanAntAllopAbhAve ko virodha: "vyjnaantaacc"(2|1|49) ityanena siddhatvAdityAha - kiJceti / 5. nanu jJApakena kimiha pratyAkhyAtuM na zakyata ityAha - yad veti / 6. nanu sarvanAmno buddhisthe zaktiM parikalpya samAsa eva gRhyate, anyastu na buddhistha iti gauravamityAha - yad veti / 7. nanu kathamayaM nirdezo jJApakaH, yAvatA "yA tRtiiyaasptpyoH"(2|4|2) ityanena vikalpitatvAt ? satyam / tRtIyAsahayoga itIva nirdezo yasya samAsasya sa tRtIyAsahayoga iti nirdeza: "svarahayavakavargapavargAntara0" (2 / 4 / 48) iti svarUpAdityarthaH / na cAtra vakroktyAnucitamiti vAcyam, vakrarucimunernedamaniSTAmeti nyAyAd yathA ghaTa iti vaktavye 'anaghaTa' iti / tathA ca zrIpatiH- dvandve'gneH pUrvatvamanityamiti "haH kAlavrIhyo: " (4 / 2 / 64) iti nirdezAt / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH kAryam eva / tasmAd ayuktameva dvitIyAtatpuruSe pratyudAharaNamiti prAhuH / tanna, dvitIyAtatpuruSe "samAsAntagatAnAM vA" (2 / 6 / 41) ityatra jJApakasya vidyamAnatvAt / na ca tatra saptamIsamAsa iti vAcyam, gamadhAtorvyApyatvAvivakSAyAM mAnAbhAvAt / ato dvigusamAsa eva pratyudAharaNamiti brUmaH / vastutastu jJApakena kimiha pratyAkhyAtuM na zakyate, tasmAd dvitIyAtatpuruSa evAyaM sarvasamAsopalakSaNamiti yuktamutpazyAmaH / idAnIM paJI vyAkhyAyate - akArAntAditi nAtra SaSThIsamAsaH / zrutatvAdavyayIbhAvasamAsasaMbandhino'kArasya grahaNAdityAha - akAro'nto yasyeti / ata eva zrutatvAd antazabdo na samIpArthaH / avayavArthe ca prayojanaM nAstItyAzaGkyAha - yenetyAdi / athAkRte'ntagrahaNe'vyayIbhAvAd yo'kArAnto vRkSAdizabdastasmAd am syAdityarthaH kathanna syAt / sthite'ntagrahaNe bahuvrIhiNAvyayIbhAva evAnyapadArtho labhyate iti cet, na / nyAyaprAptasyAntagrahaNenApi tadarthalAbhAt / "samAnAdhikaraNAnvayasambhave vyadhikaraNAnvayAnaucityAt / gauNeneti tadantavidhau gauNamukhyavyavahAro nAstIti tasya zabdAzrayatvAdityAha - athaveti kulcndrH| tanneti mhaantH| yAvatA tadantavidhirevAtra na gRhyate, vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAt / tarhi kathaM 'paramopakumbham' iti ced atrApyavyayIbhAvasya vidyamAnatvAt / nahi kevalAvyayIbhAvAd bhaviSyatIti vAcyam, niyamAbhAvAt / kathamanyathA pradhAnAdityukte'pi 'paramopakumbham' ityatrApi syAt / ___ pakSAntaramAha - athaveti / asminneva vyAkhyAne 'upakumbhatA' iti pratyudAharaNaM saMgacchate / anyathA yadi vihitavizeSaNapakSa eva grAhyaH syAt tadA vibhaktervihitasya taddhitasya sthAne katham am syAd iti vyaGgavaikalyaM syAdityAhuH / tadasaGgatamiti manyate / tathAhi vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAnmA bhUt tadantavidhau na zabdAzraya ityasya pravezastadantavidherabhAvAt / 'bahUpakumbhau' ityatrAvayavIbhUtAdavyayIbhAvAdamvidhau 'na zabdAzrayaH' ityasya praveze ko virodha iti / tasmAduktadoSAzaGkayaiva pakSAntaramAha - athaveti / tarhi katham 'upakumbhatA' iti pratyudAharaNaM saMgacchate, vyaGgavaikalyAt / yathA vibhaktirna bhavati tathA akArAntAdapi na bhavati ? satyam / 8. nanu nyAyaprApte'ntagrahaNe'pi avyayIbhAvAd yo'kArAntastasmAd am bhavatItyarthaH kathaM na syAdityAha - samAneti / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam taddhitapratyayAdagrato vyaktibalAt pratyayArthavAcakena bhAvazabdena yuktArthatAyAM vibhaktilope sati pazcAt taddhitotpattiriti avyayIbhAvAt pratyaya iti kuto vyaGgavaikalyam / idamapyasaGgatam / na hi pratyayAnutpattau tadarthavAcakena saha yuktArthatA saMbhavatIti / mUrkhAstu buddhAvakArAntatvamAropya pratyudAhartavyamityAhuH / anye tu 'upakumbhakam' iti cArutaraM pratyudAhartavyamiti / idaM tu prathamAkAGkSAyAm, kintu yadA avyayIbhAvo nAsti tadA svArthe kapratyayo'pi nAstItyAhuH / vastutastu SaSTyantAdapi taddhitotpattipakSaM "tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) ityasya TIkAyAM vakSyati / tanmate yathA 'nAnA' ityasya bhAvo nAnAtvamiti, tathA 'upakumbhatA' iti prtyudaahnnmiti| yad vA kutsitam upakumbham upakumbhakam iti vyAvRttiH / paramArthatastu 'upakumbhatA' ityatra yadi vyaGgavaikalyAdeva taddhitapratyayasya sthAne'm na bhaviSyati ke vibhaktigrahaNena ityucyate, tadA "anyasmAlluk" (2 / 4 / 3) ityatra tRtIyAsaptadhAreva lopaH syAditi vibhaktigrahaNameva bhadramutpazyAmaH / athavA vibhaktigrahaNasattve vihitavizeSaNatvam / tadabhAve'kArAntAt parasya pratyayasya am bhavediti prAJcaH / nAsattvasyeti / nanu kathamidamuktam,yAvatA 'samIpaM pazya' ityAdau asattvasyApi kArakatvaM dRzyate ? satyam / atrApi samIpagatavastunaH kriyAnimittatvamupacaryate ityadoSaH / pratyayatvasyApIti / nanu sarvasAdRzyAd yasya pratyayatvaM vibhaktitvaM ca saMbhavati, tasyaiva bhaviSyati, kiM vibhaktigrahaNena ? satyam / vyAptinyAyAt pratyayamAtrasyApi grahaNaM saMbhAvyate iti / vastutastu uttarArthameva vibhaktigrahaNamityuktameva / / 286 / [samIkSA] 'upakumbha + si' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcArya si - pratyaya (pANini - supratyaya) ke sthAna meM am' Adeza karake 'upakumbham' zabdarUpa siddha karate haiM | pANini kA sUtra hai - "nAvyayIbhAvAdato'stvapaJcamyAH" (a0 24 / 83) / pANini ne pUrvavartI sUtra "avyayAdApsupaH" (a0 2 / 4 / 82) se prApta subluk kA niSedha karate hue am - Adeza kA vidhAna kiyA hai, jo unakI sUtraracanAzailI ke anusAra Avazyaka thA | kAtantrakAra ne vibhaktyartha yA kArakaprakaraNa 9. atha tatraiva vibhaktigrahaNaM kriyatAmityAha - athaveti / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH ke prArambha meM prakRta sUtra upasthita karake aise zabdarUpoM ko batAyA hai jo aneka kArakoM meM samAna hote haiM tathA unameM vizeSa vidhAna kiyA jAtA hai / [ vizeSa ] 1. sUtrapaThita 'avyayIbhAvAt' tathA 'akArAntAt' ina do padoM meM kauna vizeSya tathA kauna vizeSaNa hai - isake nirdhAraNArtha 'vizeSya-vizeSaNa' zabdoM kI paribhASAe~ vyAkhyAkAroM ne prastuta kI haiM / jaise - vizeSya | viziSyate yat tad vizeSyam | zAbdabodhe caramapratIyamAnatvaM vizeSyatvam / vizeSaNa / viziSyate yena tad vizeSaNam / zAbdabodhe prAk pratIyamAnatvaM vizeSaNatvam / vizeSya- vizeSaNakI samAnavibhaktyAdiparatA 7 vizeSyasya hi yalliGgaM vibhaktirvacanaM ca yat / tAni sarvANi yojyAni vizeSaNapade'pi ca // kriyAvizeSaNa meM autsargika ekavacanAdi kA prayoga - kriyAvizeSaNAnAmekatvaM karmatvaM napuMsakatvaM ca / 2. uddezyavidheyabhAva meM liGgAdiyojanA kI anivAryatA nahIM - yaduddizya kriyA pravartate tad uddeshym| vidhIyate yat tad vidheyam / uddezyavidheyabhAve liGgAdernAsti tantratA / yathA - 'vedAH pramANam, vidyA dhanam, balaM bandhuH' ityAdi / 'janmabhUmi : svargAdapi garIyasI, AtmIyAzchAtrAH, sa eva dhanI' Adi meM samAnatA / [ rUpasiddhi ] 1. upkumbhm| upakumbha + si / kumbhasya samIpam / avyayIbhAvasamAsa / prakRtasUtra se 'si' pratyaya ko 'am' Adeza tathA " akAre lopam" (2 / 1 / 17 ) se pUrvavartI akAra kA lopa || 286 / 287 vA tRtIyAsaptamyoH [ 2 / 4 / 2] [ sUtrArtha ] avyayIbhAvasamAsavAle akArAnta zabda se paravartI tRtIyA tathA saptamI vibhakti ke sthAna meM vaikalpika 'am' Adeza hotA hai || 287 | Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 kAtantravyAkaraNam [du0 bR0 ] avyayIbhAvasamAsAdakArAntAt parayostRtIyAsaptamyoH sthAne'm bhavati vA / upakumbham, upakumbhena | upakumbham, upakumbhe ||287| [du0 TI0 ] - vA tRtIyA0 / RddhyarthanadIvaMzyAntasya vyavasthitavibhASayA saptamyA nityam anbhaavH| Rddhyarthe - sumagadham / nadyante - dviyamunam / deze - unmattagaGgam / vaMzyAnte - ekaviMzatibhAradvAjam / saMkhyAvaMzyena nadIbhizca anyapadArthe saMjJAyAM samAse satyavyayIbhAvo lokopacArAt siddha iti darzayiSyAmaH / katham upagaGgam iti vibhASA darzitA nadIsamAsagrahaNAt / tRtIyAyAM tu - sumadram, sumadreNeti // 287 // [ ka0 ca0 ] vA tRtIyA0 / vibhaktInAM madhye tRtIyAsaptamyoH sthAne'm bhavatIti vizeSaNatvenAnuvRttau parasUtre vibhaktInAmityasyAnuvRttiH prakRtatvAt / nanu tRtIyAsaptamyoH nApi apaJcamyA ityasyAsambhavAd atraivAnuvRttiH / nanu pUrveNaiva sidhyati, yadiha punarvidhAnaM tad vikalpArthaM bhaviSyati, kimatra vAgrahaNena cenniyamArthaM kathanna syAt cet, na / yadi tRtIyAsamtamyorevAm, nAnyAsAM vibhaktInAmiti niyamyate, tadA pUrvasUtrasya vaiyarthyApattiH / atha tRtIyAsaptamyorameva na tvakAralopa iti niyamo bhaviSyati / tadayuktam / ami kRte'kAralopakalpanAnaucityAt tasmAd vikalpArthaM bhaviSyati / satyam / "UrNoterguNaH" ( 3 | 6 |85 ) itivat pUrvatra vikalpArthaH syAditi vAgrahaNam || 287| . [samIkSA] 'upakumbha + TA, bhyAm, bhis / upakumbha + Gi, os, sup' isa avasthA meM pANinIya tathA kAtantra donoM hI vyAkaraNoM meM vaikalpika amAdeza kI vyavasthA karake 'upakumbham, upakumbhena' Adi zabdarUpa siddha kie jAte haiM / pANini kA sUtra hai - " tRtIyAsaptamyorbahulam " ( a0 2 / 4 / 84) / ataH ubhayatra prakriyAsAmya hI kahA jA sakatA hai / - Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH [rUpasiddhi] 1. upakumbham, upakumbhena / upakumbha + TA | kumbhasya samIpam, tena / avyayIbhAva samAsAdi / prakRta sUtra dvArA vaikalpika 'TA' pratyaya ko amAdeza tathA "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se pUrvavartI akAra kA lopa / pakSa meM "ina TA" (2 / 1 / 23) se TA ko 'ina' Adeza tathA "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se a ko e-i kA lopa | 2. upakumbham, upkumbhe| upakumbha + Gi / kumbhasya samIpam, tasmin / prakRta sUtra se Gi ke sthAna meM vikalpa se 'am' Adeza tathA pUrvavartI akAra kA lopa / pakSa meM "avarNa ivaNe e"(1|2|2) se a ko e evaM paravartI ikAra kA lopa / / 287 / 288.. anyasmAlluk [2 / 4 / 3] [sUtrArtha] avyayIbhAva - samAsavAle, akArAntabhinna zabda se paravartI vibhaktiyoM kA luk hotA hai / / 288 / [du0 vR0] akArAntAd yo'nyo'vyayIbhAvasamAsastasmAd vibhaktInAM lug bhavati / upavadhu, upakartR / / 288 / [du0 TI0] anyasmAt / nanu anavyayam avyayaM bhavatItyanvarthasaMjJayA "avyayAcca" (2 / 4 / 4) iti luki siddhe yad vacanamidaM tajjJApayati-avyayatvamasya nAstIti / tena 'upAgnikam' iti ka eva, ak na syAt / upavadhummanyaH' ityatra "hasvAnmo'ntazca" (4 / 1 / 22) bhavati / 'upakumbhIbhavati' ityatra ca avarNasya cvAvItvaM bhavati / yathA anavyayasyaiveti tatra matam / yathA doSo bhavati, divA bhavati / tathA 'upAyaskAraH' ityatrAnavyayavisRSTastu sakAram Apadyate / kathaM jJApakam - anavyayapUrvo'pi dRzyate / yathA- 'dvimuni, trimuni' iti ? satyam / nAtrAvyayIbhAvo'nvartho gRhyate / kintarhi lokopacArAt siddha ityakpratyayAdayo'pi tatra na bhavanti / mukhyasyAvyayasya pUrvAcAryasammatasyaiva grahaNAditi / 'upakartR' ityatra "luglope na pratyayakRtam" (kalApa0 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kAtantravyAkaraNam 222 / 69) ityAtvaM na bhavati / iha vAgrahaNam apaJcamyA iti ca na vartate, adhikArasyeSTatvAt / na punarakArAntanivRttAvanayorapi nivRttiriti zakyate vaktum / 'kAryiNA hanyate kAryo kArya kAryeNa hanyate, nimittaM tu nimittena taccheSamanuvartate' (kalApa0 - pR0 220 / 25) iti nyAyAt |anyo'nyetretrprspraannaaN strInapuMsakayoram veti kecid AcakSate / ime striyAvanyo'nyAM bhojayataH anyo'nyaM bhojayato vA / Abhiranyo'nyAM bhojyate, anyo'nyena vA bhojyate / ime striyAvanyo'nyAM prayacchataH, anyo'nyasmai vA prayacchataH / ime striyAvitaretarAM bhojayataH, itaretaraM vA bhojayataH, AbhiH strIbhiritaretarAM bhojyate, itaretareNa bhojyate / ime striyAvitaretarAM prayacchataH, itaretarasmai prayacchataH / parasparAM bhojayataH, parasparaM bhojayataH, parasparAM bhojyate, paraspareNa bhojyate / parasparAM prayacchataH, parasparasmai prayacchataH / evaM napuMsake 'anyo'nyaM bhojayataH, anyo'nyaM bhojayataH' ityAdi sarvAsAM vibhaktInAM sthAne yojyam | puMsi tu prayujyamAne na bhavati-anyo'nyaM rAjAnau sambadhyete, rAjabhyAm anyo'nyena sambadhyate, rAjAnAvanyo'nyasmai prayacchata ityAdi / svabhAvAd ime'nyo'nyAdayaH kriyAvyatIhAraikatvaviSayAH sarvadA puMstvopAdAnA iti / / 288 / [vi0 pa0] anyasmAt / nanu cAvyayIbhAvasya vizeSyatvena pradhAnatvAt tenaivAnyazabdasya saMbandhaH syAt, na akArAntazabdena tasya vizeSaNatvenApradhAnatvAt / tatazcAvyayIbhAvAd yo'nyaH samAsastatpuruSAdistata eva syAditi / tadayuktam / avyayIbhAvAdakArAntAd yo'nya ityukte'vyayIbhAva evetaravarNAntaH pratIyate / yathA 'lohitAd goranyamAnaya' ityukte varNAntaraviziSTo gaurevAnIyate na tvazvAdirityAha - akArAntA yo'nyo'vyayIbhAva iti / 'upavadhu, upakartR' iti / vadhvAH samIpam, kartuH samIpam iti vigrahaH / / 288 / [ka0 ca0] anyasmAlluk0 / akArAntAd iti savizeSaNe hi vidhiniSedhau vizeSaNamupasaMkrAmataH sati vizeSye bAdha iti svabhAvAditi nyAyAdityarthaH / yathetyAdi / atha 'nIlaghaTAtiriktaM gRhasthitamAnaya' ityukte paTAderapyAnayanapratIteH kathaM viziSTe vidhi Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 11 niSedhau vizeSaNa eva paryavasyataH iti, satyam / vizeSyavivakSAyAM viziSTAnyasyApi upasthitatvAt kevalo vizeSa eva pratIyate / na tu vizeSaNam, apradhAnatvAditi / apaJcamyA iti nAnuvartate, pUrvasUtra eva tannivRtteH / nApi tRtIyAsamtamyoranuvRttiH, vizeSAtidiSTatvAt / nApi vAzabdasya tRtIyAsaptamIbhyAM saha nirdiSTatvAt / pUrvapAThAccAdhikArasyeSTatvAditi siddhAntitam / / 288 / [samIkSA] 'upavadhu + si, upakartR + si' isa avasthA meM kAtantrakAra akArAntabhinna avyayIbhAvasamAsa meM si-Adi vibhaktiyoM kA luk karake 'upavadhu, upakartR' Adi zabdarUpa siddha karate haiM | pANini ne "avyayIbhAvazca" (a0 1 / 4 / 41) se avyayIbhAvasamAsa kI avyayasaMjJA mAnakara "avyayAdApsupaH" (a0 2 / 4 / 82) se su-Adi pratyayoM kA luk kiyA hai, jabaki kAtantrakAra ne avyayIbhAvasamAsa kI avyayasaMjJA nahIM kI hai / ataH unheM luvidhAyaka do sUtra banAne par3e haiM / astu, donoM kI hI prakriyA meM sAmya hI mAnanA par3egA, kyoMki eka ko yadi luvidhAyaka do sUtra banAne par3ate haiM to dUsare ko avyayasaMjJAvidhAyaka eka sUtra adhika banAnA par3atA hai| [rUpasiddhi] 1. upavadhu / upavadhu + si ityAdi vibhaktiyA~ | vadhvAH samIpam / avyayIbhAvasamAsa, vibhaktiluk, "sa napuMsakaliGgaM syAt" (2 / 5 / 15) se napuMsakaliGgatA, "svaro hasvo napuMsake" (2 / 4 / 52) se 'vadhU' zabda ke antima dIrgha UkAra ko hrasva tathA prakRta sUtra se si Adi vibhaktiyoM kA luk / 2. upakartR / upakartR + si Adi vibhaktiyA~ / kartuH samIpam / avyayIbhAvasamAsAdi tathA prakRta sUtra dvArA 'si' Adi vibhaktiyoM kA luk / / 288 / 289. avyayAcca [2 / 4 / 4] [ sUtrArtha] avyayasaMjJaka zabdoM se paravartI vibhaktiyoM kA luk hotA hai / / 289/ Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kAtantravyAkaraNama [du0 vR0] avyayamasaMkhyam / avyayAcca vibhaktInAM lug bhavati / svaH, prAtaH, ca, vA, aha / evamanye'pi | padasaMjJArthamidam / / 289 / [du0 TI0] avyayA0 / na vyetItyavyayam / na vidyate saMkhyA yasyetyasaMkhyaM paryAyaH kathyate / tathA cAha - sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam // iti / vibhaktiH kArakamihocyate, zloke vacanagrahaNAt / svarAdayazca svargAderAdhikaraNapradhAnasya vAcakAH svabhAvAdasaMkhyAH / cAdayastu padAntarasya yo dharmaH samuccayAdistasya svasannidhAnamAtreNopakAriNo yotkaaH| yazca niyamo'nvarthasaMjJayA ekasminnarthe ekavacanam, dvayoreva dvivacanam, bahuSveva bahuvacanam, karmaNyeva dvitIyetyAdi / sa ca tulyajAtIyasya saMkhyAkarmAdimataH ityavyayebhyaH sAmAnyavihitAH syAdayo vidyante evetyAha - vibhaktInAmiti / athavA sarvasyA vibhakteH sarvavacanasyotpattau prayojanAbhAvAt prathamaikavacanamevAvyavahitaM pravartate, vibhaktInAmiti bahuvacanam, adhikAravazAt / ekavAkyatAvAdI punarAha - asmAdeva lugvidhAnAd avyayebhyo vibhaktiranumIyate iti / padasaMjJArthamidamiti / yadyapi pUrvamAtrArthaH pratIyate tathApi "pUrvaparayorarthopalabdhau padam" (1 / 1 / 20) iti vacanAt paramantareNa padasaMjJA na syAt / kiJca vidyamAnapUrvapadAt prathamAntAd vibhASA'vyayAdapi parayoryuSmadasmadorAdezAH yathA syuriti / yadyevam, sarvavibhaktyutpattipakSe duSyati / naivam / nAtra tat sUtram, kintarhi vyavasthitavibhASArthaH / tadA'vyayebhyo'pi vidyamAnapUrvapadebhyo vibhASA bhavatyeva / athavA vastumAtraM liGgArtha iti| 'uccaiH, nIcaiH' ityAdAvadhikaraNazaktiravyabhicAriNI / avyayAnAM liGgArthe iti prathamaiva bhavati / 'svaryAtaH' ityAdau cAvyabhicArAt karmApi liGgArtha iti prathamaiva / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH avyayam / svar, antar, prAtar, punar, uccais, nIcais, zanais, Rdhak, Rte, yugapat, ArAt, pRthak, hyas, zvas, divA, sAyam, ciram, ISat, manAk, joSam, tUSNIm, bahis, Avis, adhas, avazyam, nikaSA, samayA, mRSA, svayam, naktam, iddhA, addhA, sAmi, bata, kSaNam, cAru, vAva, manas, samAt, sanat, tiras, antarA, antareNa, hyokas, kam, sam, sadA, sanA, nAnA, vinA, amA, kSamA, anyat, upAMzu, vihAyasA, sahasA, doSA, mudhA, vRthA, mithyA, mithu, puras, mithas, mitho, prAyas, muhus, purA, luk, Arya, alam, abhIkSNam, sArdham, saha, samam, satram, sAkam, namas, hiruk, prazAn, prage, agre, asti, nAsti, svasti, asi | ca, vA ha, aha, eva, evam, nUnam, nyUnam, zazvat, sUtram, kUpat, kaccit, net , cet, kecit, atra, yatra, tatra, nahi, naDA, hanta, mA, kim, nakim, a, naJ, na, tAvat, no cet, atha cet, navA, navai, dve, sve, dvai, vai, vauSaT, vaSaT, zrauSaT, svAhA', svadhA, om, hrIm, hi, hAm, khalu, kila, aha, sva, a, A, i, I, u, U, R, R, lu, lU, e, ai, o, au, rahas, AtaGka, kimu, kimuta, yAvat, tAvat, tat, yat, dhik, hai, he, pyAT, pAT, aho, aGga, putra, Aho, bhoH, hau, rAtrau, yAtrAyAm, velAyAm, atha, atho, agho, mA, no, haMho, nanu, hi, su, tu, iti, iva, apitu, bata, ghapita, Am, saMhikam, sakam, nahikam, Rtam, adhvam, snakam, ikam, kam, lukam, satyam, a, na cet, jAtu, ayi, as, ahaha, Ahosvit, rAtryA, bAhyA, diSTyA, pazu, paT, phaT, saha, aluk, aGgayuk, bhAjak, drAk, sAk, are, re, rere, aye, jhaT, jhaTiti, tum, kiyat, saryA, im, kim, sIm, itihaa| evam prAdi / anye'vyayA yathAsthAnameva vakSyante / nipAtAzcAdayo jJeyA upasargAzca praadyH| yotakatvAt kriyAyoge lokAdavagatA ime // adhiparI gatArthoM ca suH pUjAyAM yadA bhavet / atiratikrame 'cArthe nopasargA ime tadA // adhiparyoruparibhAvaH sarvatobhAvazcAnyataH prakaraNAdeH pratipanna iti gatArthatvam, tenAnupasargAddhAtoH prAG nipAtAniyama eva | yathA adhyAgacchati, Agacchatyadhi / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam paryAgacchati, Agacchati pari / 'sustutaM bhavatA' iti upasargatvAbhAvAt SatvaM na bhavati / atistutam ityatikramaNe pUjAyAM ca SatvaM na bhavati / / 289 / [vi0 pa0] avyayAt / "svarAdinipAtamavyayam" (a0 1 / 1 / 37) ityavyayasaMjJArthaM sUtraM kenacit kRtam, tadiha na vaktavyam / tat kintadavyayamityAha - avyayamasaMkhyamiti / na vyatItyavyayam / na vidyate saMkhyA yasyeti asaMkhyam ityanvarthabalAd iha avyayasaMjJA siddheti bhAvaH / tathA coktam - sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam // iti / vibhaktizabdenAtra kArakamabhipretam, na tu syAdiH, zloke vacanagrahaNAt / evamanye'pIti | svarAdayo nipAtAzcAvyayAste caitAvanta iti parisaMkhyAtumazakyatvAd iha noktAH / TIkAyAntu kiyanto darzitAH / yaduktam, iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyate / prayojanavazAdete nipAtyante pade pade // iti / tasmAllokopacArAdevAvyayAH pratipattavyAH / tathA ca lokopacArasUtre nipAtAvyayopasargetyAdi darzitam / tatra nipAteSu prAdayaH kriyAyoge upasarga iti mantavyAH / yadAha - nipAtAzcAdayo jJeyA upasargAzca praadyH| yotakatvAt kriyAyoge lokAdavagatA ime ||iti / prAdayastatra, praparApa-samanvava-nirdurabhi-yadhisUdati-niprati-paryapayaH / upa AGiti viMzatireva sakhe upasargavidhiH kathitaH kavinA / / padasaMjJArthamidamiti / nanu liGgatvAd avyayebhya utpannAnAM vibhaktInAM lugvidhAnamantareNa sthitireva syAt / tato lugarthamevedam, yathA "anyasmAlluk' (2 / 4 / 3) iti, tatkathaM padasaMjJArthamityucyate / na caitad vaktavyam - saMkhyAkarmA devibhaktivAcyasyArthasyAbhAvAdavyayebhyo na santyeva vibhaktaya iti / yataH saMkhyAkarmAdiniyamo'sti, tasya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH sAmAnyena vihitAnAM vibhaktInAM yathAsaMbhavaM vAkyAntareNa pazcAd vidhIyamAnatvAt | bhinnavAkyatApakSastu durgasiMhasyAbhimata iti lakSyate / yadAha TIkAyAm avyayebhyaH sAmAnyena vihitAH syAdayo vidyanta eveti ? satyametat / kintu ekavAkyatApakSe vRttigrantho yojanIya iti / tatraivaM yujyate / kimartham idam , yAvatA saMkhyAkarmAdividhAyakairvacobhirekamevedam, "tasmAt parA vibhaktayaH" (2 / 1 / 2) iti vibhaktividhAyakaM vAkyam, tato'vyayebhya: saMkhyAkamadirarthasyAbhAvAnna santyeva vibhaktaya iti, kathaM lug vidhIyate ? satyam / ata eva jJApakAd avyayebhyo vibhaktayo'numIyante, na hyanyathA lugupapadyate iti kimarthaM punarjApyante vibhaktaya ityAha - pdsNjnyaarthmidmiti| vibhaktimantareNa padasaMjJaiva na syAditi bhAvaH / / 289 / [ka0 ca0] avyayAt / asaMkhyamiti / asaMkhyazabdo vyarthakaH / tathAhi iyattAparicchedAviSayavAcI / yathA 'asaMkhyA devadattAH' / dvitvabahutvAbhAvavAcI ca / tatrAye - zabdasyAparicchinnatvAd ativyAptiH / tathA ca, ahaM ca bhASyakArazca kushaagraikdhiyaavubhau| naiva zabdAmbudheH pAraM kimanye jddbuddhyH|| ityAdi / dvitIye tu-dvitvAdisaMkhyAbhAvAd vacaneSu ca sarveSviti vacanAsaGgatiH ? satyam / dvitIyo nyaayyH| tathA ekArthasamavetatvena 'bahulasaMkhyAyogaH siddhaH / evaM karmAdeH / tarhi katham asaMkhyamiti cet ? satyam / naupaTAdivat saMkhyAsamavAyAbhAva ityarthaH / samuccayAderguNatvAt na guNe guNavRttiriti |ato bhinnavAkyatAyAM saMkhyAmAtra 1. ekArthasamavetatvena samavAyaghaTitaikAdhikaraNyena ityarthaH / yathA ekasmin vastuni saMkhyA samavAyasaMbandhena vartate, tathA uccastvAdirapIti bhAvaH / yathA 'uccaiguhAH' ityAdi / 2. naupaTAdivaditi / ayamarthaH- yathA vastrasaMyuktAyAM naukAyAM saMyogasaMbandhena vastrasya sattve'pi samavAyasambandhenAbhAvAd vastrasaMyuktA nauketi prayogaH / tadvadatrApi samavAyasaMbandhenAvyayArthe saMkhyAyogAbhAvAd asaMkhyamityucyate iti / yad vA nAviti sthite paTAdAvaikAdhikaraNyena naugatasaMkhyAyoge satyapi samavAyasaMbandhena yathA tatra tasyA abhAvaH / tadvadatrApi aikAdhikaraNyena saMkhyAyoge satyapi samavAyena saMkhyAyogAbhAvAd asaMkhyamityucyate / 3. kathaM samavAyenAbhAva ityAha - samuccayetyAdi / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 kAtantravyAkaraNam prAptyapekSayA vibhaktiriti ekasminnarthe ekavacanamiti sAmAnyoktatvAt / ataH saMkhyAyogaH syAditi / ekavAkyatAyAM punaH " zeSAH karmakaraNa0" (2 / 4 / 19) ityAdau saptamyA abhidheyArthakatvAd yadarthasamavetaM karmAdikaM tadvAcakaprakRtereva syAt, na tadyogamAtramapekSate iti prAJcaH / saMkhyeti / ekatvAdiketyarthaH / na vyetIti / vizeSarUpaM na yAtItyarthaH / sadRzamityAdi triSu liGgeSvityAdau sarvatra viSayasaptamI, avyayAnAM liGgAderayogAt / nanu yuSmadasmadorapi liGgatraye samAnarUpatvAd avyayatvaM syAdityAha - sarvAsviti / nanu katizabdasya sarvavibhaktiSu sAdRzyasaMbhavAdavyayatvaM syAdityAha - vacaneSvityAdi / SaSThIbahuvacane vikRtisaMbhavAdityarthaH / athavA sAdRzyaM hi parasparaghaTitaM bhavati / tatazca vipravRkSayorapi vipreNa vRkSeNa itINabhAgaM samAdAya sAdRzyasambhavAdavyayatvaM syAdityAzaGkyAha - vacaneSviti / nanu akpratyaye sati vizeSarUpAvagamAt kathamidaM saMgacchate iti ced avyayasyAsattvabhUtasya liGgasaMkhyAviraheNa dvitvabahutvayorabhAvaH / ato nAsti sarveSu vacaneSu akpratyaya iti / etat punarekavAkyatApakSamAzritya boddhavyam / bhinnavAkyatApakSe tu ebhyaH sarvA vibhaktayaH syuriti vibhaktizabdena kArakamabhipretamiti / etattu kArake tAsAM vibhaktInAM vidhIyamAnatvena tAtparyAduktam / 1 vastutastu vibhaktizabdena prathamAdayaH saptaivocyante / ata eva SaSThyA api grahaNamiti umApatiH |tnneti mahAntaH / ekavAkyatApakSe'vyayebhyaH SaSThyutpatterabhAvAt / ata eva triSu liGgeSviti viSayasaptamI eSAM liGgAderabhAvAditi kulacandraH / tadayuktaM dUSaNam, bhinnavAkyatApakSe kArikArthAsaGgateH / satyamityAdi / nanvekavAkyatApakSe'pi kathaM jJApakamiti yAvatA'smin pakSe autsargikasyaikavacanasyAlopArthAllugarthamevedam ? satyam / "atha parasmaipadAni " ( 3 | 1|1) iti jJApakAlluk siddha eva || 289 / [samIkSA] ' svar + si, prAtar + si, ca+ si, vA + si, aha + si' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI si - Adi (pANini su - Adi) vibhaktiyoM kA luk karake 'svaH, prAtaH, ca, vA, aha' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA sUtra hai - " avyayAdApsupaH " (a0 2 / 4 / 82) / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 17 yahA~ yaha jJAtavya hai ki pANini ne avyayasaMjJA ke bodhArtha "svarAdinipAtamavyayam" (a0 111 / 37-41) Adi 5 sUtra banAe haiM, jabaki kAtantrakAra 'na vyetItyavyayam' isa vyutpatti ke bala para use anvartha mAnakara avyayasaMjJA ke avabodhArtha sUtra banAne kI AvazyakatA nahIM samajhate / isa prakAra saMjJAsUtraracanA ko chor3akara prakriyA kI dRSTi se ubhayatra sAmya hI kahA jA sakatA hai| [vizeSa] 1. na vyeti vizeSarUpaM (bhinnarUpam) na yAtItyarthaH (ka0 c0)| 2. sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam / / (du0 ttii0)| 3. iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyate / prayojanavazAdete nipAtyante pade pade ||(vi0 p0)| 4. vibhakti zabda se kAraka kA grahaNa (du0 TI0 aadi)| 5. cAdayastu padAntarasya yo dharmaH samuccayAdistasya svasannidhAnamAtreNopa kAriNo dyotakAH (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1-2= svH| svar +si aadi| praatH| prAtar + si Adi / prakRta sUtra se siAdi kA lopa tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visarga Adeza | 3-5= c| ca+si Adi / vaa| vA+si Adi / aha / aha + si Adi / prakRta sUtra se si Adi kA lopa / / 289 / 290. rUDhAnAM bahutve'striyAmapatyapratyayasya [2 / 4 / 5] [sUtrArtha] rUDha= janapadasamAnazabda vAle kSatriyavizeSa ke bodhaka zabdoM se bahuvacana meM vihita apatyapratyaya kA luk hotA hai, strIliGga ko chor3akara / / 290 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] janapadasamAnazabdAnAM kSatriyANAM rUDhasaMjJA / rUDhAnAM bahutve vihitasyApatyapratyayasyAstryabhidheyasya lug bhavati / paJcAlasyApatyAni - 'paJcAlAH / evaM videhAH, aGgAH, vaGgAH, kaliGgAH, magadhAH, sUramasAH' aNo luk / pratyagrathAH, kalakUTAH, azvakAH / iNo luk / bahutve iti kim ? AGgaH, AGgau / priyavAGgA iti samAso'tra bahutve na pratyayaH |astriyaamiti kim ? kAliGgyaH / apatyapratyayasyeti kim ? paJcAlAnAmime bhRtyAH pAJcAlAH / / 290 / [du0 TI0] rUDhA0 / janapadetyAdi / rUDhasaMjJA punariha lokopacArAt siddhA iti bhAvaH / vyutpattirapi saMbhavati / rUDhaH prasiddho janapadena samAnazabdo yeSAmiti kRtvA etadapekSayA gargAdayo'prasiddhA niyatArthatvAt loke viziSTaviSayatayA viditA iti - rUDhAdaN Nyazca rUDhAt syAdAdaidaudAdikasvarAt / na tu gAndhArizAlleyAd nakArAdeH kurorapi // 1 // idantakauzalAjAdAt striyaamaa'ptymaavtaa| pANDozca pyo'pyulope'smin saMjJAzabdA hi tddhitaaH||2|| pratyagrathAdiN zAllAMzAt kalakUTAzvakAdapi / kAmbojAdeH sadA bhedAt prayogo (pratyayo) naiva dRzyate // 3 // ikSvAkorapatyAni ikssvaakvH| taddhitatvAdekavacanadvivacanayorulopo dRzyate / yathA- 'aikSvAkaH, aikSvAkau' / Acca aicca aucca Adau yasya svarasyeti vigRhya punarbahuvrIhiNA nAmocyate / tad yathA AmuSyasyApatyAni aamussyaaH| Nyasya luk / evam aitihAH, sauvIrAH / gAndhArizAlleyAbhyAM tvaNeva / gAndhArasyApatyaM gaandhaariH| zAllA nAma kSatriyA, tasyA apatyam ityeyaNa - gAndhArayaH, zAlleyAH / kurorapatyAni kuravaH, niSadhasyApatvAni niSadhAH | Nyasya luk |avnterptyaani / kozalAyA apatyAni kozalAH / ajAdasyApatyAni ajAdAH / Nyasya luk / eteSu NyeSu satsu "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) apatyamAtratA ca gamyate / gargAderAkRtigaNatvAt pANDorapatyAni pANDavaH / ekavacanadvivacanayostu pANDyaH, pANDyau / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH udumbarAstilakhalA madrakA vA yugandharAH / bhUliGgAH zaradaNDAzca zAllAvayavasaMjJitAH // " zAllAyA apatyaM pautra ityabhidhAnAdaNeva / zAllasya nivAsaH zAllo janapadaH / tadavayavA udumbarAdaya IdRzAnyevodAharaNAni / abahutve tu 'audumbari:' ityAdi / 'audumbaraH' ityaNantamapi dRzyate / kambojasyApatyaM kAmbojaH / evaM cola: keralaH, zakaH / abhedopacArAd ebhyo rUDhalakSaNo'N nAstItyarthaH / rUDhebhyo rAjJi cAbhidheye yathoktAH pratyayAsteSAM lugiti vaktavyam | naivam / yathA - yaH paJcAlAnAM rAjA sa paJcAlasyApatyamiti pAJcAlo bhaviSyati / yastvAdyaH paJcAlaH, sa paJcAlasyApatyaM na bhavatIti tatra pratyayo na syAt / yasyApatyapratyayasyAsvarapUrvasya 'yinnAyiSu' ityatra ca rAjJo'pi grahaNaM syAt ? satyam / rAjJi cAbhidheye'bhidhAnAdeSAM lugapi - paJcAlAnAM rAjAno'pi paJcAlA ityAdi / kuntyavanti kurupANDu abhedAcca striyAM sadA / nApatyapratyayo dRSTaH kuntyavantI kurUriti // 1 // adantAcca striyAM naiva zUrasenI yathA madrI rAjJI bhArgI bhavediti // 2 // arUDhAcca pravakSyAmi vataNDI strIti pUrvavat / praacybhrgaadivrjitaaH| AGgirasyAM striyAM Nyasya vAtaNDyAyAzca kiM lukA // 3 // iNo bahusvarAt prAcyAd bahutve tvastriyAM tathA / jJeyamaprAcyAhAstidAsayaH // 4 // upakAdezca nocyate / pannagArA iti bhedAbhedAd vibhASeyam pratyayasyAnusAreNa evamanye'nusartavyAH aupakAyanAH // 5 // 19 upakA saMjJAzabdA hi taddhitAH / na vyutpAdyA lokasiddhAH kastAn kArtsnyena vakSyati // 6 // lugvidhAnamidaM yacca diGmAtramiha darzitam / tanmandamatibodhAya sAdhudRSTyA tu niSphalam // 7 / 290 / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] rUDhAnAm0 | janapadetyAdi / janapadena saha samAnaH zabdo yeSAM kSatriyANAmiti vigrahaH / ya eva saMjJAzabdaH paJcAlAdirjanapade vartate sa eva kSatriyeSvapIti / ato janapadasamAnazabdAH kSatriyA bhavanto rUDhasaMjJAM pratipadyante, lokopacArAditi bhAvaH / aNo lugiti / taddhitAnAmAkRtipradhAnatvAd iha rUDhAdaNiti vacanAd aNo vihitasya lugityarthaH / tathA bAhvAderAkRtigaNatvAt pratyagrathAd iN / zAllAMzAt, kalakUTAt, azvakAdapIti vacanAd aNo'pavAdaH iN ityAha- iNo lugiti / priyavAGgA iti / vaGgasyApatyaM vAGgaH ityekatve'Ni kRte pazcAt priyo vAGgo yeSAmiti bahutve vigraha ityarthaH / kaliGgya iti / kAliGgasyApatyAni striyaH iti vigRhya rUDhAdaN ityaN / 'aN, eyaN, ikaN, naN, snaN, kvarap' SaDanubandho nadAdiriti vacanAd IpratyayaH / "IkAre strIkRte'lopyaH" (2|4|51) iti akAralopaH / paJcAlA iti / "tasyedam" (2 / 6 / 7 ) ityaN / "ivarNAvarNayorlopaH" (2 / 6 / 44) ityakAralopaH / / 290| [ ka0 ca0 ] rUDhAnAm0 / striyAmiti nAzaGkyate AdAvapaThitatvAt / apatyapratyayasyeti akArAdisAhacaryAd apatyamiti / na patati vaMzo yena jAtena tad apatyam iti vacanAt strINAmapatyatvaM na vidyate, katham astriyAmiti pratiSedha ucyate ? satyam / stryapatye jAte'pi vaMzo na patati / yadAha - "pautradauhitrayolaki vizeSo nAsti kazcana' iti dharmazAstram | dauhitrasyApi pautratulyatvAnnApi sarveSAmanapAya iti / kecittu ata I eva jJApakAt strINAmapatyatvamiti / anyathA varjanamanarthakaM syAdityAhuH / atha kathaM raghoH pANDyA iti pANDuzabdAd yaNi ukAralopa iti / pAThAntaram rUDhAnAm0 | striyAmiti nAzaGkyate vyAkhyAnAt tatpunaH parapadasya svarAdeH sAhacaryAt pUrvapadasya vyaJjanAditvAd vyaJjanAdi syAditi cenna / tadA "rUDhAnAM striyAM bahutve " ( dra0 - 2 / 4 / 5) iti kRtaM syAt / evaM kRte na bhavati, AmnAyAditi kazcit / janapadetyAdi / samAnazabdo'traikaparyAyaH / janapadena samAna ekaH zabdo yasya kSatriyasya vAcakaH syAt / yathA yajJadattadevadattayoH samAnA mAtA 'ekamAtA' ityarthaH // 290 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 21 [samIkSA] 'paJcAla + apatyArtha tathA bahutva meM aNU, videha + aNU, aGga + aN' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcArya 'aN' Adi pratyayoM kA luk karake 'paJcAlAH, videhAH, aGgAH, vaGgAH, azvakAH' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ke sUtra haiM - "te tadrAjAH, jyAdayastadrAjAH, tadrAjasya bahuSu tenaivAstriyAm " (a0 4|1 | 174; 5|3 | 119; 2 / 4 / 62) / tadanusAra pANini jina zabdoM kI 'tadrAja' saMjJA ghoSita karate haiM, unhIM zabdoM se apatyArtha tathA bahutvArtha meM kie gae aNAdi pratyayoM kA luk hotA hai / kAtantrakAra janapadasamAnazabda vAle kSatriyavAcaka zabdoM ke avabodhArtha 'rUDha' zabda kA prayoga karate haiM / sAmAnyataH tadrAjasaMjJA tathA rUDhazabdArtha vyAkhyAgamya hai, jo sUtra tathA TIkAdi se hI jAnA jAtA hai / ataH ubhayatra prakriyAsAmya parilakSita hotA hai / [ vizeSa draSTavya vacana ] 1. evamanye'nusartavyAH saMjJAzabdA hi taddhitAH / na vyutpAdyA lokasiddhAH kastAn kArtsnyena vakSyati // ( du0 TI0 ) / 2. lugvidhAnamidaM yacca diGmAtramiha darzitam | tanmandamatibodhAya sAdhudRSTyA tu niSphalam || ( du0 TI0) / 3. taddhitAnAmAkRtipradhAnatvAt (vi0 pa0 ) / 4. strINAmapatyatvaM na vidyate / stryapatye jAte'pi vaMzo na patati / yadAha - 'pautradauhitrayorloka vizeSo nAsti kazcana' / (ka0 ca0 ) / [ rUpasiddhi ] 9-19= paJcAlAH / paJcAlasyApatyAni / paJcAla + aN + jas | videhAH / videhasyApatyAni / videha + aN + jas / aGgAH / aGgasyApatyAni / aGga + aN + jas | bnggaaH| vaGgasyApatyAni / vaGga + aN + jas / kaliGgAH / kaliGgasyApatyAni / kaliGga + aN + jas / magadhAH / magadhasyApatyAni / magadha + aN + jas / suurmsaaH| sUramasasyApatyAni / sUramasa + aN + jas / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ina sAtoM sthaloM meM "tasyedamevamAderaNiSyate" (2 / 6 7) sUtra se vihita aN pratyaya kA prakRta sUtra dvArA luk tathA prathamAbahuvacana meM jas pratyaya - samAnalakSaNa dIrgha, s ko visagadiza / kAtantravyAkaraNam 8-10= prtygrthaaH| pratyagratha + iN + jas / pratyagrathasyApatyAni / kalakUTAH / kalakUTa + iN + jas / kalakUTasyApatyAni / azvakAH / avazka + iN + jas / azvakasyApatyAni / ina tInoM sthaloM meM "iNataH " ( 2 | 6 | 5) sUtra se vihita 'iN' pratyaya kA prakRta sUtra dvArA luk, prathamA - bahuvacana meM jas pratyaya, samAnalakSaNa dIrgha, paravartI akAra kA lopa evaM "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 | 3 | 63) se sakAra ko visagadiza || 290 | " 291. gargayaskabidAdInAM ca [2|4|6 ] [ sUtrArtha ] 'gargAdi' - yaskAdi' - bidAdi 3 - gaNapaThita zabdoM se bahutvArtha meM vihita apatyapratyaya kA luk hotA hai, strIliGga ko chor3akara / / 291 / [du0 vR0 ] gargAdInAM yaskAdInAM bidAdInAM ca bahutve vihitasyApatyapratyayasyAstryabhidheyasya lugbhavati / gargAH, vatsAH - Nyasya luk / yaskA:, lajjAH - aNo luk / bidA, urvAH - atrApyaNo luk / yaskAdayo nAnApatyapratyayAntAH, bidAdayo'pi pautrAdyaNantAH / priyagargaH, priyayaskaH priyabidaH - pratyayo'tra bahutve luk syAdeva / gArgyakulam, gargakulamiti / gArgyasya hi yat kulam, gargasya gargANAmapi tat kulamityabhedenocyate / / 291 / - " 1. vyAkhyAkAroM ne isameM 'garga- vatsa - agniveza' Adi 100 zabda par3hane AkRtigaNa ghoSita kiyA hai / 2. isameM 44 zabda par3he gae haiM aura yaha bhI AkRtigaNa hai / 3. isameM 48 zabdoM kA pATha hai tathA ise bhI AkRtigaNa hI mAnA gayA hai ( dra0, kalApavyA0, pR0 122 - 23) / bAda bhI ise Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH [du0 TI0] garga0 / samuccayAd yat paraM zrUyate tallabhate pratyekam abhisaMbandham ityAha - gargAdInAmiti / tathA ca gargazca yaskazca bidazceti, ta evAdayo yeSAmiti bahuvrIhiH / gargAdirvakSyate / yskaadiH| 'yaska, lajja, druhya, ayastRNa, tRNa, karNa, bhalla, dRNa, nandana' ebhyaH zivAditvAd aNeva / 'sadAmatta, kambalahAra, ahiyoga, karNATaka, piNDIjaGgha, bakasaktha, vakSomukha, jaGghAratha, utkAza, kaTuka, manthaka, viSapuTa, uparimekhala, kroSTumASa, kroSTumAla, kroSTupAda, zIrSamAya, zIrSamAla, zIrSapAda, padaka, varSaka' ebhyaH iNataH / 'puSkarasad' bAhlAditvAdiN / 'vizri (mbi), kutri, sUja, basti' ebhyaH atryAditvAdeyaN / 'mitrayu' asmAdaN / kharapa, surapa, bhaDila, bhaNDila, taDila, taNDila' ebhya AyanaN / 'agasti, kuNDina' agastyazabdAd bahutve'No luk / ikArAntatA ca gaNanipAtanAt / kuNDinIzabdAd gargAditvANNyasya luk siddha eva / adantatA ca nipAtyate / agastayaH , kuNDinAH / bidAdizca - 'bida, urva, kazyapa, uSika (kuzika), bharadvAja, upamanyu, kilAta, kandarpa, (kindarbha), vizvAnara, riSTisena (RSiSaNa), RtabhAga, haryazva, priyaka, ayastamba (Apastamba), kRkavAka (kucavAka), zaradvat, zunaka (zunak), dhenu, gopavana, zigru, bindu, bhAjana (bhojaka), azvAvatAna, zamika (zyAmAka), sampAka, syAparNa, harita, killAsa, rAkSasa, vAmaka, karkandhU, vaza, badhyoga, viSNu, vRddhi, pratibodha, rathItara, rathantara, gaviSThira, (gavimbhila), niSAda, maThara, pR (sa) dAku, mRdu, punarbhU, putra, duhita, nanAndR, parastrI, parazu' ca / kathaM 'gArgayaH, baidayaH' iti iNo luk na syAt / nAyaM gaNamuccArya pratyayo vihitaH, kiM tarhi "iNataH" iti, anyathA yaskAdiSveva gargAdibidAdyorapi pAThaH kRtaH syAt / gotrAdibhUtAd gargAdeH prAyeNa pautrAdAvevApatye Nyo dRzyate / vyavasthitavibhASayA bidAdibhyo gotrAdibhUtebhyo'N / RSibhyastu pautrAdAveva / bidAdyantargaNebhyo gopavanAdibhyo'STAbhyo lug na bhavati / "vA tRtiiyaasptmyoH"(2|4|2) ityato maNDUkaplutivAdhikArAd 'gaupavanAH, zaigravAH' iti / priyagarga iti / priyA gargA yasyeti vigrahaH / priyo gAgryo yeSAM te priyagAryAH iti| samAso'tra bahutve na pratyayaH iti / gargAdibidAdhorekatvadvitvayo Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kAtantravyAkaraNam rutpannasya SaSThItatpuruSe vA lugiSyate / gAryasya kulaM gAryakulam, gargakulaM vA / gAryayoH kulaM gAryakulam , gargakulaM vA / baidasya kulaM baidakulam, bidakulaM vA / baidayoH kulaM baidakulam, bidakulaM vaa| ekatvadvitvayoriti kim ? gargANAM kulaM gargakulam, tadiha na sidhyati, bahutve luvidhAnAt / tatkathamityAha - gAya'sya hIti / ekasya gargasya yat kulam, tad bahUnAmapi gargANAM tadbhAtRputrAdInAM ca / kathamekasya kulaM bahUnAmityucyate ityAha - abhedeneti / abhede aikyaM kulasambandhaM prati tasya teSAM ca anAnAtvAt / aparazcAha - gAryazabdasya gargazabdasya ca kulazabdena samAse sati vRttidvayamiti / kathaM tarhi gAya'sya bhAryA gAryabhAryeti, gargabhAryeti ? na hi gAya'sya bhAryA gargasya bhavati / naivam, saMbandhaH gargakulatvAt prathamaprakRtinA gargazabdena gAryo'pi vyapadizyate / ato vRttAvidamuktam - gAryasya ityAdi / / 291 / [vi0 pa0] garga0 / Nyasya lugiti / "Nya gadiH" (2 / 6 / 2) iti vihitasyetyarthaH / aNo lugityatrApi abhidhAnAt "zivAdibhyo'N" iti vacanAdaN / atrApIti / tathA "bidAdibhyo'" ityaN / yaskAdayaH ityAdi / nAnApatyapratyayA ante yeSAmiti vigrahaH / yaskAdigaNe nAnAgaNasambaddhAH zabdAH paThyante / kecit zivAdeH, kecid bAhlAdeH, kecid atryAderiti / tena tattadvacanAdasAvasau pratyaya iti / ato yaskAdayo nAnApatyapratyayAntAH / tatpunarabhiyuktena gaNapustake veditvymiti| bidAdayo'pItyAdi / pautrAdAvevApatye'N anto yeSAmiti vigrahaH / bidAdibhyo gotrAdibhUtebhyaH pautrAdAvevApatye'NiSyate iti bhAvaH / kathamuktaM gAryakulaM grgkulmiti| gAryakulamityeva syAd ityAha - gAya'sya hItyAdi / ekasya gAya'sya yat kulaM tad gargasyAdipuruSasya, gargANAM gargApatyAnAmitareSAM tadbhAtaputrAdInAmapi tatkulaM bhavatIti kathamiti cet, Aha - abhedeneti kulasambandha prati srvessaamekkultvhetunetyrthH|ttpurusssyottrpdprdhaantvaad gargazabdasya kulazabdena saha samAse sati arthasya bhedAt siddham / / __ gAryakulamiti |etccaapvyaakhyaanmev, yataH kulasyaikatvAdihAstu nAmArthasyAbhedaH, bhAryAzabdena tu samAse sati kathaM gAryabhAryA gargasya bhavitumarhatIti / tena gArgyasya Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH hItyAdInAM gargazabdena gArgyAbhidhAnanibandhanam ekakulatvamucyate / gargakulasambandhAd gArgyo'pi gargazabdena vyapadizyate, tato bhedasyAbhAvAt taddhito nopapadyate iti siddhaM 'gArgyabhAryA, gargabhAryA' iti // 291 / 25 [ka0 ca0] garga0 / AdizabdaH pratyekamabhisaMbaddhaH / yadi bidereva syAt tadA niHsandehArthaM pUrvatraiva vidadhyAt 'bidAdigargayaskAnAm' iti / gArgyakulamityAdi / kulasaMbandhaM prati bhedo nAsti, sarvatraiva vaMzatvamastItyetaccetyAdi / na ca lakSaNA syAt / gArgyakulamityAdau sambandhibhedAt / bhede sati mukhyArthabodho'stIti / gargakulamityekasyArtho ghaTate / 'gaurvAhikaH ' ityAdau golakSaNAyAM punarghaTata eva / tasmAt sAdRzyadvAreNaivAtra tUpAdherbhedena bhedaM kRtvA yat sAdRzyAd vartate, tannAtra kiJcit phalam / phalaM tu gArgyasya bhAryeti / tato bhedsyaabhaavaadityaadi| gArgyabhAryeti sAdhyam / ato gargakulasambandhAd gAryo'pi garga ityucyate cet, tadabhAvAt tannibandhanapratyayasya bhedaH / atha yadyabhedastatkathaM gargabhAryeti ? satyam, pakSe bhedasyAvivakSeti vidyAnandaH || 291 | [samIkSA] 'gargasyApatyAni' ityAdi vigraha meM 'garga + Nya + jas, yaska + aN + jas, bida + aN + jas' isa avasthA meM donoM hI vyAkaraNoM meM 'Nya - aNU' kA luk karake 'gargAH, yaskAH, bidA: ' Adi zabdarUpa siddha kie gae haiM / isa viSaya meM pANini ke do sUtra haiM - "yaskAdibhyo gotre, yaJaJozca" (a0 2 / 4 / 63, 64) / - - vyAkhyAkAroM ne 'atri - bhRgu - vasiSTha' Adi RSinAmoM ko bhI isI sUtra ke antargata svIkAra kie jAne kI bAta kahI hai, parantu agrima sUtra ke anusAra zarvavarmA ke abhiprAya ko sarvopari mAnA hai / astu sUtrasaMkhyA kI dRSTi se pANinIya vyAkaraNa meM gaurava hote hue bhI prakriyAdRSTi se ubhayatra samAnatA hI hai / [ vizeSa vacana ] 1. gArgyasya hi yat kulam, gargasya gargANAmapi tat kulam ityabhedenocyate (du0 vR0 ) / 2. samuccayAd yat paraM zrUyate, tallabhate pratyekam abhisaMbandham (du0 TI0 ) / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 3. abhedeneti / kulasaMbandhaM prati sarveSAmekakulatvahetunetyarthaH (vi0 p0)| 4. ato gargakulasaMbandhAd gAryo'pi garga ityucyate (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1-2. grgaaH| garga + Nya + jas / gargasyApatyAni / vtsaaH|vts + Nya + jas / vatsasyApatyAni / "Nya gagadiH" (2 / 6 / 2) se Nya pratyaya, prakRta sUtra se usakA luk, jaspratyaya pare rahate "samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se samAnalakSaNa dIrgha, paravartI akAra kA lopa tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / 3-4. yskaaH| yaska + aN + jas / yaskasyApatyAni / lajjAH lajja+ aN + jas / lajjasyApatyAni / __ "vA'Napatye" (2 / 6 / 1) se apatyArtha meM aN pratyaya, prakRta sUtra se usakA luk, jas - pratyaya pare rahate samAnalakSaNa dIrgha, paravartI akAra kA lopa tathA sakAra ko visargAdeza / 5-6.bidaaH| bida + aN + jas / bidasyApatyAni |urvaaH| urva + aN + jas / urvasyApatyAni / ubhayatra apatyArthaka aN pratyaya, prakRta sUtra dvArA usakA lopa, jas - pratyaya pare rahate samAnalakSaNa dIrgha, akAralopa tathA sakAra ko visargA deza / / 291 / 292. bhRgvatryaGgiraH kutsavaziSThagotamebhyazca [2 / 4 / 7] [sUtrArtha] bhRgu Adi RSinAmoM se bahutva artha meM vihita apatyapratyaya kA luk hotA hai, strIliGga ko chor3akara / / 292 / [du0 vR0] bhRgvAdibhyo bahutve vihitasyApatyapratyayasyAstryabhidheyasya lug bhavati |atrereynn / itarebhya RSibhyo'N / bhRgavaH, atrayaH, aGgirasaH, kutsAH, vaziSThAH, gotamAH / astriyAmiti kim ? bhArgavyaH / / 292 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH [du0 TI.] bhRgusambandhasyAvivakSitatvAdiha na SaSThI, parabhAvanAyAM paJcamI / bahutva iti kim ? bhRgorapatyaM bhaargvH| apatyapratyayasyeti kim ? bhRgorime ziSyA bhaargvaaH| bahutve yasya luguktastasya svarANAm AdAvAdvRddhimataH zeSe'rthe Iye vidhAtavye lug na bhavatIti pratipattavyam, maNDUkaplutivA'dhikArAt / (kaliGgAnAM chAtrAH kAliGgIyAH) / gargANAM chAtrAH gaargiiyaaH| yadiha luk syAt tadAdAvAkArAbhAvAdIyapratyayo na syAt / evam atrINAM chAtrAH AtreyIyAH / kutsAnAM chAtrAH kautsIyAH / evamanye'pyanusartavyAH / prayogagamyA hi tddhitaaH||292 / [vi0 pa0] bhRgu0 / bhArgavya iti / bhRgorapatyAni striya iti vigrahaH / tato "vA'Napatye" (2 / 6 / 1) ityaNa, Adisvarasya vRddhiH, "uvrnnstvotvmaapaayH"(2|6|46) ityukArasya okAraH, "kAryAvavAvAdezAvokAraukArayorapi" (2 / 6 / 48) ityanena avAdezaH, nadAditvAdIpratyayaH // 292 / [samIkSA] "bhRgu + aN + jas, atri + eyaN + jas' isa avasthA meM donoM hI AcArya 'bhRgorapatyAni' ityAdi bahutvArtha meM vihita aNAdi pratyayoM kA luk karake 'bhRgavaH, atrayaH, aGgirasaH, kutsAH, vaziSThAH, gotamAH' zabdarUpa siddha karate haiM | pANini kA sUtra hai - "atribhRgukutsagotamAGgirobhyazca" (a0 2 / 4 / 65) / ataH ubhayatra sAmya hI hai| [rUpasiddhi] 1 - 5. bhRgvH| bhRgu + aN + jas / bhRgorapatyAni / anggirsH| aGgiras + aN + jas / aGgiraso'patyAni / kutsaaH| kutsa + aN + jas / kutsasyApatyAni / vshisstthaaH| vaziSTha + aN + jas / vaziSThasyApatyAni / gotmaaH| gotama+ aN + jas / gotamasyApatyAni / "vA'Napatye" (2 / 6 / 1) se aN pratyaya, prakRta sUtra se usakA luk, jaspratyaya pare rahane para "samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se samAnalakSaNa Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 28 dIrgha, paravartI akAra kA lopa tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / 6 . atrayaH / atri + eyaN + jas / atrerapatyAni / " stryatryAdereyaN" (2|6|4) se 'eyaN' pratyaya, prakRta sUtra se usakA luk, jaspratyaya, " iredurojjasi" (2 / 1 / 55) se ikAra ko ekAra, " e ay" (1 / 2 / 12 ) se ekAra ko ay tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63 ) se sakAra ko visagadiza / / 292 / 293. yato'paiti bhayamAdatte vA tadapAdAnam [ 2 / 4 / 8 ] [ sUtrArtha ] jisase vibhAga hotA hai, bhaya athavA grahaNa hotA hai usa kAraka kI apAdAna saMjJA hotI hai / / 293 / [du0 vR0 ] yasmAdapaiti, yasmAd bhayaM bhavati, yasmAdAdatte vA, tatkArakam apAdAnasaMjJa bhavati / vRkSAt parNaM patati, vyAghrAd bibheti, caurAd udvijate, upAdhyAyAdadhIte, upAdhyAyAdAgamayati / yata ityavadhimAtrArtham / tena dhAvato'zvAt patitaH / tathA adharmAjjugupsate, adharmAd viramati, dharmAt pramAdyati / adhyayanAt parAjayate, upAdhyAyAdantardhatte, zRGgAccharo jAyate / himavato gaGgA prabhavati / AsanAt prekSate, prAsAdAt prekSate / kuto bhavAn ? pATaliputrAt // 293 / I [du0 TI0 ] " yataH / yata ityapAdAna eva paJcamI na punaritaretarAzrayadoSa iti, zabdAnAM nityatvAt / apapUrvI hi gatyarthadhAtuH svabhAvAd akarmakaH / yasmAdapaiti, yasmAdapagacchati, yasmAd vizliSyatItyarthaH / AkhyAtaM kriyApradhAnam ityapAyaH sAdhyaH / kriyAsambandhamAtre yadA vastuno vizliSTaravasIyate tadA saMjJeyamiti / tena 'grAmAdAnIyate, vRkSAt parNaM pAtyate' iti syAdeva / na hyanekamekena nirdezenAbhidhAtuM zakyamiti / 'sUtre liGgaM saMkhyA kAlazcAtantrANi' (kA0 pari0 61) / tena zAkhAyAH patitau, patitAH, patiSyantIti / naJyoge'pi vivakSayA vRkSAt parNaM na patatIti / vRkSasyaM parNaM patatIti saMbandho vivakSito Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH 29 na kAkAdibhirAnItaM patatIti / bhItirbhayam arthamAtratvAt caurAt trasyati zaGkate vA / 'araNye bibheti' iti adhikaraNasya vikSitatvAt tatsthebhyo vyAghrAdibhyo bhayamityarthaH / yadA tvaraNyameva bhayahetustadA 'araNyAd bibheti' iti bhavitavyameva / bhayaheturityarthAllabhyate / upAdhyAyAdadhyApyate, upAdhyAyAdadhIyate / kartRtvamasatyeveti na virudhyate / AGpUrvasya dAJo grahaNArthatvAt, grahaNam upayogaH sAdhyaH / upAdhyAyAdadhyayanaM gRhNAtItyarthaH / vAzabda iha vAkyabhedArthaH / anyathA yasmAdapaiti, bhayamAdatte, tasyaivApAdAnasaMjJA syAt / yata ityAdi / avadhirAghATa:, sImA, maryAditi paryAyaH / jugupsAvirAmapramAdArthAnAM prayoge'pyapAye vizleSalakSaNe sAdhyatvena viSayabhUte saMzleSAt pracyavamAnasyAdharmo'vadhireva / na hi kAyaprAptAvevApAyaH, kiM tarhi cittaprAptAvapi / tathA ca duHkhaheturayamadharma iti manyamAno buddhyA adharmeNa saMzliSyate, tato nivartate / parAjayaterasoDho'rtho'vadhireva / adhyayanasakAzAd yajJadatto devadattaM soDhuM na zaknoti / abhibhavitumasamartha iti yAvat / yadA tvadhyayanaM nAmAtikaSTam, ko hyetadadhyetuM zakta iti sphuTa evApAyaH / yastu soDhastattu karmaiva - zatrUn parAjayate / antardhI yenAdarzanamicchati so'pyavadhireva | yenopAdhyAyena darzanasya kartrA AtmanaH karmaNo'darzanamicchati preSaNAdhyeSaNabhayAt tataH sphuTa evApAya iti / yadA tvadarzanaM nAntardhinimittamicchati kintUpaghAtanivRttaye tadA karmaiva - caurAnna didRkSate / cauro mAM pazyatIti matvA adarzanecchAyAM punaH satyapi darzane tato'ntardhAnamityapAya eva / janikartuH kAraNamapyavadhireva / prAdurbhavanaM ca vizeSeNopAlambha ityapAyaH / putrAt prAmodA jAyate ityapi bhavati / ata eva prAdurbhavanamiti buddhyAropAt / yathA bIjAdaGkuro jAyate upAdAnakAraNamavadhiH / tathA sahakArikAraNaM putro'pi vivakSayetyarthaH / tathA bhUkartuH prabhavo'rtho'vadhireva / prabhavatyasmAt prabhava iti kRtvA kathamiti - himavato gaGgA prabhavati / tataH prathamata upalabhyate ityrthH| - yatra tu yabantazabdo gamyamAnatayA na prayujyate, tasmin yablope sati vyApyatvAt karmasaMjJA prAptA / apAdAnasaMjJA vaktavyeti ayuktam / tathAhi darzanamindriyaM nirgatya viSayaM paricchinatti / yathA jalaukasAM pUrvadezatyAgenottaradezAvaSTambhastathendriyANAmapi na nirindriyamadhiSThAnam / tato'pakramAcca spaSTo'vadhibhAva iti / yeSAM tu 'kSaNikAni Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam indriyANi prApyakArINi ca' iti darzanam, teSAmapyekasminnindriyakSaNe viSayadezaM gcchti| anya indriyakSaNo'dhiSThAnadeze prAdurbhavatIti |anyo'nypraadurbhaavaann nirindrayAdhiSThAnadoSaH / tato'pakramAccAvadhitvamiti yeSAM punaraprApyakArINi indriyANi, teSAmapi prekSaNakriyAyAstato bhAvAt prAsAdo'vadhitayA vivakSitaH / evamadhikaraNasyApIti / tathA kuzUlAt pacati, brAhmaNAt zaMsati, prAsAdamAruhya prekSate, Asane upavizya prekSate, kuzUlAdAdAya pacati, brAhmaNAdAdAya zaMsatIti / ko hi nAma laukikI vivakSAmativartate iti| pRcchyamAnAkhyAyamAnayorapi avadhitvamastIti / kuto bhavAnAgacchatIti prayoktavye gatArthatvAnna prayuktam / tathA pATaliputrAdAgacchAmIti gamyate / saMyuktasya hi vizliSTikriyArambho bhaved ytH| tadevAvadhibhAvena apAdAnamiti smRtam / / tasmAd bhayAdAJorupAdAnamanapAyArthamiti bhAvaH / tadA vivakSA garIyasIti / yatazca saMyogo nivartate so'yamekasya saMyoginaH saMyogAntarAd vyapagamo'pAyastathApi prathamaM calati dravyam, tadanantaramitarazcApAyaH so'yaM bhavati vibhAgaH, tatazca saMyoganivRttiryathaiva hi calasyAcalato vizleSaH, evamacalasyApi calataH, so'yam ubhayoH samAnavizleSakArakabhAvaH / etena patanakarmaNi tadeva sAkSAt kAraNam / yat patatIti / itarattu paramparayA dvihetuko vizleSaH / pAtayatIti vaizeSikANAM mukhya evApAyaH, tadA sarvaM vaktavyaM syAt / / 293 / [vi0 pa0] yataH / yasmAdapaitIti / AkhyAtaM kriyApradhAnamityapAyaH sAdhyaH / yasmAdapAyo vizleSo bhavatItyarthaH / tena "dhruvamapAye'pAdAnam" (a0 1 / 4 / 24) iti nyAyAt siddham / yasmAd bhayaM bhavatIti "bhItrArthAnAM bhayahetuH" (a0 1 / 4 / 25) iti na vaktavyam / bhItirbhayaM trAsa ityarthaH / araNye bibhetIti adhikaraNameva vivakSitaM yasmAt tatsthebhyo vyAghrAdibhyo bhayaM na tvaraNyAditi, kimetannivRttyarthena bhayahetugrahaNena / yadA tu araNyameva bhayahetutvena vivakSyate tadA 'araNyAd bibheti' iti bhavitavyameva / yasmAd Adatte ityApUrvo dAJ grahaNe vartate / 'upAdhyAyAdadhIte' iti| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 31 upAdhyAyasakAzAdadhyayanaM gRhNAtItyarthaH / tena "AkhyAtopayoge" (a0 1 / 4 / 29) iti na vaktavyam / atha upayogo hi niyamapUrvakam AyUrvazca dAJ grahaNamAtre vartate | tatazca 'naTasya gItaM zRNoti' ityatrApyapAdAnasaMjJA syAditi cet, naivam / AkhyAtasya kriyApradhAnatvAd grahaNaM cet sAdhyatayA vivakSyate, tadA bhvti| atra tu sambandhavivakSaiva doSaH / yata ityAdi / avadhimAtram artho yasyeti vigrahaH / "jugupsAvirAmapramAdArthAnAm upasaMkhyAnam" (a0 2 / 3 / 28 - vA0) iti kenacid uktam, tadiha na vaktavyam / avadherihApi vidyamAnatvAd ityAha - tatheti / na hi kAyaprAptAvevApAyo bhavati, kiM tarhi cittaprAptAvapIti / tathAhi 'adharmAjjugupsate, adharmAd viramati' iti / ya eva prekSApUrvakArI duHkhaheturayamadharmaH, tato nainaM santaH kartumarhantIti vicArayannadharmaM buddhyA prApnoti / prApya ca tato nivartamAnasya puruSasya dharmo'vadhireveti / dharmAtpramAdhati' ityatrApi nAstiko vadati na khalu dharmAt kiJcidiSTaM phalaM samAsAdyate kevalaM duHkhameva tadanuSThAnena bhavatIti vicArayaMstaM buddhyA prApnoti, prApya ca tato nivartate tatrApyavadhirastyeveti apAdAnasaMjJA nyAyAt siddhaiva / 'adharmAt pramAdyati' iti napATho'paurANika eva, pramAdasya vihitAnuSThAnarUpatvAnna cAdharmo vihita iti / 'adhyayanAt parAjayate' iti adhyayanasakAzAd devadatto yajJadattaM soDhuM na zaknoti, abhibhavituM na pArayatIti yAvat / atrApyavadhirastyeveti / atha adhyayanamevAsoDhatvena vivakSitam / yadAha jinendrabuddhiH- adhyayanaM soDhuM na zaknoti, adhyayanam abhibhavituM na pArayatIti yAvat / tatazcAdhyayanasya karmasaMjJA prApnoti, tannirAsArthaM "parAjerasoDhaH" (a0 1 / 4 / 26) iti vaktavyam ityayuktam, ihApi buddhikRtApAyasya sambhavAt / tathAhi yadAlaso manyate -duHkhheturetddhyynm| ko hyetadadhyetuM zaktaH iti, tadAdhyayanaM buddhyA prApnoti, prApya ca tato nivartate iti siddhaa'paadaansNjnyeti| etadeva jinendrabuddhinA-pyuktam - "asti hi adhyayanAd buddhisaMsargapUrvako'pAyaH" (nyAsa0 1 / 4 / 24) iti / yastu soDhastasya vyApyatvAt karmasaMjJaiva syAt / yathA 'zatrUn praajyte'| abhibhavatI-tyarthaH / viparAbhyAM jiriti rucAditvAdAtmanepadam / 'upAdhyAyAdantardhatte' iti |upaadhyaayskaashaadntrdhtte preSaNAdhyeSaNabhayAvyavahito bhavatItyarthaH / atrApyavadhirastyeveti / kim "antau yenAdarzanamichati" (a0 1 / 4 / 28) iti vacanena / yadapyuktam antarddhAviti kim ? caurAnna didRkSate / etat kilAdarzanam Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 kAtantravyAkaraNam antarddhinimittaM na bhavati, api tUpaghAtanivRttaye / atrApi karmasaMjJayaivAghrAtatvAt kthmpaadaanpraaptiH| tathAhi - 'amUn pazyantaM mAM yadi kadAcidamI pazyeyustadA nUnamupahanyuH' iti matvA tapradezaparijihIrSayA yadA tAnna draSTumicchati tadA karmatvameva sphuTamavagamyate iti / zRGgAccharo jAyate' iti / "janikartuH prakRtiH" (a0 1 / 4 / 30) ityapi na vaktavyam / yato janyarthasya kartA yaH zarAdistasya prakRtiH karaNamavadhireva jAyate, prAdurbhavati / vizeSeNopapadyate, kutaH zRGgAdityarthaH / himavato gaGgA prabhavati' iti| "bhuvaH prabhavaH" (a0 1 / 4 / 31) iti na vaktavyam / prabhavatyasmAditi prabhavaH ityapAdAne'l / bhuvaH karturgaGgAdeH prabhavo yo'rtho himavadAdistasyAvadhitvAt / tathAhi 'himavato gaGgA prabhavati' / tataH prathamata upalabhyate ityarthaH / tena gaGgopalambhanasya prathamatastato bhAvAd avadhitvaM vivakSitamiti bhAvaH / ata eva "bhItrArthAnAM bhayahetuH" (a0 1 / 4 / 25) ityAdayo yogAH pUrvasyaiva prapaJcArthA iti jinendrabuddhinApi nizcitAH / sarvatrApAyasya vidyamAnatvAt / 'prAsAdAt prekSate, AsanAt prekSate' ityatra prAsAdamAruhya prekSate, Asane upavizya prekSate iti gamyamAnatvAd aprayujyamAnasyApi yabantazabdasya sambandhe karmaNi dvitIyA, adhikaraNe saptamI ca prApnoti / ata iha paJcamIvidhAnArtham apAdAnasaMjJA vaktavyA / yathoktaM lyablope paJcamyupasaMkhyAnamiti, tadayuktam / 'prApyakArINIndriyANi' iti yeSAM darzanam, tanmate indriyaM nirgatya viSayaM paricchinattIti sphuTamavadhirastyeva / tarhi nirindriyamadhiSThAnaM prApnotItyapi paryanuyogo nAsmAkam, taireva parihatatvAt / kevalaM sarvapAriSadatvAd vyAkaraNasyedamucyate / ye punaraprApyakAritvamindriyANAM pratipannAstanmate'pi prekSaNakriyAyAstatobhAvAt prAsAdo'vadhitayA vivakSitaH, na saMjJA vaktavyA / yathoktam - 'vivakSAto hi kArakANi bhavanti' iti / kuto bhavAn, pATaliputrAditi / kArakaM hi kriyAnimittam / na ca kAcidiha kriyA zrUyate, tato'pAdAnaM na prApnotIti pRcchyamAnAkhyAyamAnayorapyapAdAnasaMjJA vaktavyeti, tadayuktam / gamyamAnakriyApadadvayasya kArakanimittatvAt / tathAhi 'kuto bhavAn' ityukte AgacchatIti gamyate / tathA pATaliputrAdAgacchAmIti | na hi kriyArahitaM vAkyamasti, tasya tapradhAnatvAditi / / 293 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH [ka0 ca0] yataH / 'nanvapAyo vizleSo vibhAga iti yAvat / sa ca parNaniSTho vRkSaniSThazca / tato yathA vRkSasyApAdAnasaMjJA tathA parNasyApi kathanna syAditi cet, na / abhiprAyAparijJAnAt / yasmAd yata ityavadhau paJcamIti / avadhitvaM punarvibhAgajanakIbhUta spandanAdi 1.apapUrvo gatyarthadhAtuH svabhAvAdakarmakaH / yasmAdapaiti, yasmAdapagacchati, yasmAd vizliSyatIti kriyAsaMbandhamAtre yadA vastuno vizliSTiravasIyate tadA saMjJeti / grAmAnnIyate, vRkSAt parNaM pAtyate iti syAdeveti TIkAkAraH / vizleSo vibhAgaH saMyogadhvaMsa iti yAvat / yato durgeNa TIkAyAmuktam - saMbandhe vivakSite vRkSasya parNaM patati,na kAkAdibhirAnItaM patati prnnmiti| etena yadA vRkSAntarAt kAkAdibhirAnItaM tadA vRkSAt parNaM patatIti TIkAkArasya hRdayamiti / 2. atra na Azrayo'nAzrayaH, pazcAt SaSThItatpuruSaH ityasaGgatamiti / AzrayatvAvacchinnapratiyogitAkabhedasya na kutrApi sattvam, sarvasyaivAzrayatvAt / tasmAt spandanAdikriyAyA na AzrayaH / spandanAdikriyAnAzraya iti madhyapadapradhAnatripadatatpuruSaH eva zreyAn / tathA ca zabdazaktiprakAzikAyAm - pUrvamadhyAntasarvAnyapadaprAdhAnyataH punH| prAcyaH paJcavidhaH proktaH samAso vaabhttaadibhiH||iti / na ca 'bahupade bahuvrIhireva, netaro dvandvAdyaH' iti niyamAd bahupade tatpuruSa iti vAcyam, tatra bahupadasya nAma - rUpa-bahupadapratipAdakatvAt / etanmate najo nAmatvaM nAstIti sAmaJjasyam / parNasyApAdAnatvanirAsArthaM satyantam / 'vRkSAt parNaM patati' ityAdau sAmAnyasyApAdAnatvanirAsArthaM vibhAgAzrayatvamiti / 'calato vRkSAt parNaM patati' ityAdAvavyAptivAraNAya vibhAgajanakIbhUteti ccipratyayena sAkSAjjanakatA bodhyate, anyathA vRkSIyasthityAderapi parasparApAyajanakatvAd vRkSasyApi saMjJA na syAt / nanu yadi kriyAtvapuraskAreNa vibhAgajanakIbhUtaspandanAdikriyA gRhyate, tadA calato vRkSAt patatItyA vRkSe 'pyasti tatkathaM tasyApAdAnasaMjJA ? yad vibhAgAzrayatve nAvadhitvaM tadvibhAgajanakIbhUtaspandanAdikriyAnAzrayatve sati ityuktam, tadA 'tyajati daNDaM daNDI' ityatra vibhAgajanakIbhUtahastaparispandanarUpakriyAzrayatvAdeva daNDino'pAdAnatvaM na bhavati, paratvAt kartava ityuktaM vRttikRtA? satyam, 'tyajati daNDaM daNDI' iti kataivetyatra tyajadhAtoH saMbandhadhvaMsAnukUlavyApArAnukUlavyApAra evaarthH|| tatazca vibhAgajanakIbhUtakriyA daNDacalanameva tasya daNDaniSThatve vibhAgajanakIbhUtakriyAnAzrayatve daNDino'pAdAnasaMjJAprAptiriti bhaavH| atha lakSaNe spandanAdikriyAzUnyatve sati ityevAstAM kimanAzrayatvanivezeneti, naivam / kriyAzUnyatvaM kriyAtyantAbhAvatvam / tato 'vRkSAt parNamapatat' iti dazAyAM 'svasmAdapatat' iti syAt / atyantAbhAvasyAvyApyavRttitvena parNe'pi vartamAnakAlAvacchedena spandanAdikriyAbhAvAd anAzrayatvaniveze tu adhunApi parNaM na spandanAzrayabhinnam anyo'nyAbhAvasyAvyApyavRttitvAbhAvAditi / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam kriyAnAzrayatve sati vibhAgAzrayatvam / atha 'kapAlAd ghaTo jAyate, adharmAjjugupsate' ityAdau vibhAgasyAbhAvAdavyaktiH syAt / na hyasmanmate etasiddhyarthaM "janikartuH prkRtiH"(a01|4|30) ityAdayo yogAH santi ced, vibhAgAzrayatvena pratIyamAnatvamiti vizeSaNaM lakSaNe deyamiti / tarhi 'tyajati grAmam' ityAdAvapi grAmasya vibhAgajanakIbhUtakriyAzrayatve sati vibhAgAzrayatvena pratIyamAnatvAd apAdAnatvaM syAditi cet, na / atra paratvAt "teSAM param ubhayaprAptau" (2 / 4 / 16) iti karmasaMjJaiva bAdhiketi / ata evApAdAnatvaprAptau 'taruM tyajati khagaH' ityatra paratvAt karmaiveti vakSyati / atra paro'pi "vamapAye'pAdAnam" (a0 1 / 4 / 24) iti sUtraM praNItavAn / asyAyamarthaH apAye yad dhruvaM yad udAsInam apAyajanakIbhUtakriyAnAzrayatve sati apAyAzrayatvam iti yAvat tadapAdAnamityarthaH / tacchabdena buddhisthIbhUtakArakam ucyate / yaduktam , apAye yadudAsInaM calaM vA yadi vA'calam / dhruvamevAtadAvezAt tadapAdAnamiSyate // ___3. nanu vibhAgajanakIbhUta ityanena kiM prayojanam, spandanAdikriyAnAzrayatve sati ityAstAM cet, naivam / 'dhAvato'zvAt patati' ityatra kathamapAdAnatvam, yAvatA spandanAdikriyAzrayatvAd bhavituM na pAryate, yato dhAvanamapi spandanamityAha - vibhAga ityAdi / nanu vibhAgAzrayatvaM kimartham, spandanAdikriyAnAzrayatvam ityAstAM cet tarhi vAyvAkAzAderapyapAdAnatvaM syAdityAha-vibhAga iti| 4. vibhAgajanakIbhUtaspandanAdikriyAnAzrayatve satItyAdilakSaNe naJarthazca tritayapratiyogitAkAbhAvarUpo dhvaMsapratiyogyabhAvo vartamAnakAlavRttipratiyogitAkAmAvarUpaH prAgabhAvarUpazca spandanAdikriyAsvarUpAbhAvAdInAm anAzrayatvena 'vRkSAt parNaM patitam, vRkSAt parNaM patati, vRkSAt parNaM patiSyati' ityAdi siddham / 5. nanu parNasya kathamapAdAnasaMjJA, yAvatA paratvAt kartRsaMjJA evAsti bAdhiketi ? satyam / ativyAptiH syAditi cet, na / "teSAM paramubhayaprAptI" (2 / 4 / 16) ityatra 'tyajati daNDaM daNDI' iti kataiveti pratyudAharaNenAtivyAptidoSasya svIkArAt / anyathA "teSAM paramubhayaprAptI" (2 / 4 / 16) iti vyarthameva, satyam / atra pakSe apapUrva iNdhAtorarthaH saMbandhadhvaMsamAtra sambandhadhvaMsarUpakriyAzrayatve yathA parNasya kartRtvasaGgatistathA vRkSasyApi kartRsaMjJA syAdityapAdAnasya nirviSayatvena ubhayorevApAdAnatvaM syAditi / yadi saMbandhadhvaMsopalakSitavyApAra eva dhAtvarthaH kalpyate, tadA 'vRkSAt parNaM vibhajate' ityatra vibhAgamAtradhAtvarthatayA vRkSasya kartRsaMjJA parNasyApAdAnasaMjJA syAditi bhAvaH / nanu 'tyajati daNDaM daNDI' ityAdau vibhAgajanakIbhUtakriyAzrayatve sati daNDinaH kathamapAdAnaviSaye paratvamuktam ? satyam spandanAnukUlavyApArAnukUlavyApAra eva dhAtvarthaH, tatazca spandanajanA eva vibhAgastasyAzrayo daNDa eva na daNDIti / ata eva vibhAgajanikA yA kriyA, tasyA anAzrayatve kevalaM vibhAgAzrayatve sati daNDina iti lakSaNatAtparyam / ato 'dhAvato'zvAt patitaH' ityAdyapi siddham / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH dhruvagrahaNasya prasiddhaM nizcalArthaM khaNDayitumAha - calaM vA yadi vA'calam iti| atha dhruvasyaudAsInyaM kutastatrAha - atadAvezAditi |tsmin dhruve tasyA apAyahetubhUtaspandanAdikriyAyA apravezAdityarthaH / atha udAsInasya kriyAnimittatvAbhAvAt kathaM kArakatvam ? yaduktam, dhuvra na kArakaM manye nopakArI bhaved ytH| apAyAdhArabhUto'sau kriyate na ca kthyte|| ayamarthaH- asau dhruvo vRkSAdirapAyAdhArabhUta iti kRtvA na kriyate, prasiddhatayA nocyate, apAye udAsInatvAditi bhAvaH ? satyam / dhruvasyAvasthAnameva kriyAM prati nimittam / yadi vRkSo'pi patati, tadApAyasiddhirna syAditi bhAvaH / AtadAvezAditi pAThe tu kriyAyA iissprveshaadityrthH| ataH kriyAnimittatvamastyeva / tasmAdapAye yadavadhibhUtam udAsInasvarUpaM tadapAdAnamityarthe vRkSasyaivApAdAnasaMjJA na parNasyeti / 'apasarato meSAd apasarati meSaH' ityAdau tu apasaraNakriyAbhedApekSayA'vadhibhAvo vivakSitaH / aparastvevaM prakAreNa parNasyApAdAnatvaM nirsyti| tathAhi - sUtre apaitIti yat sAdhyakriyAnirdezaH kriyate, tad bodhayati-kartRsAdhyAyA apAyakriyAyA yadavadhibhUtaM tadapAdAnamityarthaH / nahi svasAdhyApAyakriyayA'vadhitvaM parNasyAsti,yena tasyApAdAnasaMjJA syAt / tenAsya mate sAdhyatAviziSTApAyakriyAnAzrayatve sati aMzatastadapAyAzrayatvam apAdAnatvam / nanu apapUrva- iNdhAtunirdezAt kartRnirdezAcca dhAtvantare kArakAntare ca na syAdityAha -AkhyAtaM kriyaaprdhaanmiti| etenaitaduktaM syAt - sAdhyamAnApAyakriyAyA yadavadhibhUtaM tadapAdAnamityarthaH / yadi panuH pratyayArthasyaiva prAdhAnyaM syAt tadA yatra ydvdhibhuutaapaayvishissttkrtRsNjnyaaprtiitisttraivaapaadaantvmiti| tatazca 'vRkSAt parNaM pAtyate' ityatra kArakAntare'pyapAdAnasaMjJA na syAditi bhAvaH / ata eva vizeSyatvena kriyAyAH prAdhAnyAdAkhyAta 6. nanu avasthAnasya kriyAnimittatve vRkSasya kathamapAdAnasaMjJA ? satyam, vizeSaNasya kriyAnimittatve vizeSyasya kriyAnimittatvaM kalpyate / yathA 'paJcapUlImAnaya' iti / 7. udAsInasya kArakatvaM kuta ityAha - AtadAvezAditi apAyajanakIbhUtaspandanajanyakriyAyAH sahakAritvAdityarthaH / yadi vRkSasya sthitirna syAt tadA'pAyAnukUlapatanamapi na syAditi bhAvaH / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam pratyayArthasya vizeSaNatvena gauNatvAcca 'pacato devadattasya dhanam' itivat 'pacati devadattasya dhanam' iti pacanaka; saha dhanAnvayo na prtiiyte| taduktam, yathA kRdantavAcyasya sAdhanasya kriyaantraiH| saMbandhaH syAt tathehApi nAkhyAte sa kathaM bhavet // pacato dhanamityevaM tiGo'pi syAd dhnaanyH| kriyAyAstu vizeSyatve sarvametadadUSaNam ||iti / tathA daNDinApyuktam - limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nmH| kartA yayupamAnaM syAtryagbhUto'sau kriyApade / svakriyAsAdhanavyagro nAlamanyadapekSitum // yattu "prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUtaH" ityuktaM tadAkhyAtavyatirikte bodhyam / atha tarhi 'pacati devadattaH' ityatrAkhyAtapratyayArthasya vizeSaNatvena guNIbhUtatvAd devadattazabdena saha sAmAnAdhikaraNyenAnvayAbhAvAd devadattazabdAd vizeSakartRtvabodhikA tRtIyA kathanna syAt / na ca guNabhUtenApyekadezenAnvaya iti vAcyam / yataH padArthaH padArthenAnvIyate na tu padaikadezeneti nyAyAt / yathA 'kRtapUrvI kaTam' ityatra sAmAnye karmaNi vihitasya ktapratyayasya samAsaniviSTatvena guNIbhUtAt kaTamityatra vizeSakarmabodhikA dvitIyeti / nanu yadi 'padArthaH padArthenAncIyate, na tu padaikadezena'ityucyate, tadA kathaM guNabhUtayA karaNakriyayA kaTAnvayaH syAt ? satyam / 'guNIbhUtApi kriyA sAdhanasaMbandhamanubhavati' iti nyAyAnna doSaH / evaM 'putrIyati mANavakam' ityatrApi | kiJca "tena dIvyati" (2 / 6 / 8) ityatra kriyAyAH prAdhAnyAd AkSikaM devanamiti kriyApratItiH syAt na krtRtvprtiitiriti| tasmAd 'AkhyAtArthasyaiva prAdhAnyaM na kriyAyAH' iti / yattu 'pacato devadattasya dhanam' ityatra pacanaka; saha dhanAnvayo na pratIyate, tat punarAkAGkSAvirahAdevAkhyAtasya svabhAvAt / yathA ghaTaH karmatvam AnayanaM kRtirityanena 'ghaTamAnaya' ityarthe'nvayapratItirna syAt / yad vA pacatipadena sAdhyatAviziSTaH kartA pratIyate |vishisstte kartari pacanagatasAdhyatAMzapravezAt sAdhyasya vizeSaNAnupayogitvena sAdhyatAviziSTaH kartApi dhanAdevizeSaNaM bhavituM nAhatIti Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH __37 sarvathA siddhasyaiva vizeSaNatvAditi mahAntaH / tarhi anenaiva nyAyena ktipratyayArthasya kartuH sAdhyarUpA pacatikriyA kathaM vizeSaNaM na syAt ? satyam / kArakaiH saha sAdhyatA-viziSTakriyAnvayo bhavatyeva / katham anyathA kArakatvasiddhiriti dik / tarhi 'AkhyAtaM kriyApradhAnam' iti kathamucyate ? satyam / sAdhyatvenaiva kriyAyAH prAdhAnyaM na tvanvayabodhena |anvybodhe tvAkhyAtArthasyaiva prAdhAnyam / nanvanvayena yAdRgupasthApyate tAdRzasyaiva saMjJA yuktA / tathAhi, yatra yadavadhibhUtApAyaviziSTaH kartA pratIyate tatraiva saMjJeti / tato 'vRkSAt parNaM pAtyate' ityatra saMjJA na syAditi cet, nAtrApi kartRtvArthasya vidyamAnatvam astyeva / 'apaiti' ityanena 'apAyaM bhAvayati' ityeva pratIteH parNasyApAyabhAvanAzrayatvAkSatatvAt / kintviha inarthakriyAntaravazAt karmasaMjJA jAtA / na hyetAvatA vastunaH kartRtvamapasarati, ekasyaiva nAnApadairnAnArUpeNAbhidhAnAt / na hi kartRsaMjJApi apaitItyasyArthaH / yena 'vRkSAt parNaM pAtyate' ityatra kartRsaMjJAyA abhAvAd doSAzaGkA, kintu apaitItyatrApAyasAdhyatAbodhe kartRtvasambhavAdevAsya kartasaMjJA jaataa| tuSyatu vA durjnH| yadyapyanvayabodhe kartRtvapratItistathApi sa nAtra vivakSitaH, kintu sAdhyatAviziSTApAyamAtraM vivkssitmiti| ata evoktam - 'AkhyAtaM kriyApradhAnam' iti| tarhi "yato'pAyaH" ityeva kathaM na kRtamiti cet, nAsti kSatiriti / yAvatA yayA kayAcid vibhaktyA'vazyaM nirdezaH kartavya iti saMkSepaH / ___vAgrahaNaM pratyekakriyAsaMbandhino hi saMjJinaH parigrahArtham / na ca vAzabdo vikalpArthaH kathanna syAditi vAcyam, niHsandehArthaM tad vetyakaraNAt / yadi saMjJinaH samuccayArthaM vAgrahaNaM na kRtaM syAt tadA kruddhAd upAdhyAyAdapasaraNabhIto'dhIte ityatraiSa syAt / etena vAgrahaNaM jugupsAdiyogenApi apAdAnasaMjJAsiddhyarthamiti vararucimatamapAstam / yato bhayamiti / 'yataH' iti hetau paJcamI / tena yaddhetukaM bhayaM tadapAdAnamityarthaH / yata Adatte iti / yadavadhikaM sAdhyatvena grahaNaM tadapAdAnamityarthaH / nanu 'adharmAjjugupsate' ityAdivad buddhikRtApAyasya vidyamAnatvAt kiM bhayagrahaNena Adatte ityanena ca ? satyam / yato'paitItyasya prapaJcArthamidamucyate / AgamayatIti AGpUrva inanto gamiradhyayane vartate / nanu bhavanmate dhruvagrahaNAbhAvAdavadhimAtrasyaiva apAdAnatvaM kathaM pratIyate ityAzaGkyAha-yata ityavadhimAtrArthamiti |teneti / yato dhruvagrahaNamadattvA prasiddhyarthaM yata ityupAttam, tena calasyApi saMjJA siddhA / dhruvazabdo'pAdAne tasya nizcalArthe prasiddhatvAccalasya saMjJA na syAditi calamacalaM ceti parasUtraM kaTAkSitam / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 kAtantravyAkaraNam anye tu yatograhaNaM kimartham, tadapAdAnamityukte arthAd yata iti labhyate, yattadornityasambandhAt / paJcamyantatApi labhyate evAnyatra kArakAntarasya bAdhakatvAt / na ca 'vRkSasya parNaM patati' ityatra saMbandhasyApAdAnatvaprasaGga iti vAcyama, kArakaprastAvAt kArakasyaivApAdAnasaMjJA syAt, avadhau tasya zabdasya rUDhitvAd vA nAnyatra vidhirbhaviSyatItyAha - yata ityAdi / tena nyAyapariprAptena yato grahaNena sAkSAnnirdiSTayatograhaNena vAvadhidvayasya lAbhAd yatrAvadhimAtraM tatraiva vidhiriti / mAtrazabdo'tra kArye / ataH pratIyamAno'pi yatrApAyastatraivAyaM vidhiriti| tatazcalamacalaM ceti parairyannigaditaM tad asmAkaM mate heymiti| tadevoktaM teneti| 'naTasya gItaM zRNoti' iti / nanu kathamidaM pratyudAhRtam, vyaGgavikalatvAt / tathAhi, yathA niyamapUrvakaM vidyAgrahaNaM nAsti tathA kArakatvamapi nAsti, saMbandhaH kArakAd bhinna eveti vakSyamANatvAt ? satyam / hetorityadhyAhArAt SaSThyAH karaNasya bAdhakatvAt kArakatvaM na vihanyate / ___ antau yenAdarzanamicchati" (a01|4|28) iti antarddhinimittaM yatkartRkam AtmanaH karmaNo darzanAbhAvamicchati tadapAdAnamityarthaH / nanu yeneti kathaM kartari tRtIyA "kartRkarmaNoH kRti nityam" (a02|3 / 65) ityanena SaSThIprasaGgAt, satyam / Atmana iti SaSThyantasya karmaNo'dhyAhArAd ekasya tUbhayaprAptau iti nyAyAt kartari tRtIyaiveti na doSaH / 'caurAnna didRkSate' iti / yadapyatrAntarddhirasti tathApi tatra nimittatvaM na vivakSitam / nanu kathamidaM pratyudAhRtam, TyaGgavikalatvAd yathA'ntarddhinimittatvena vivakSA nasti / tathA caurakartRkAdarzanecchApi nAsti, svakartRkadidRkSAyA eva vidyamAnatvAd ityAzakya karmatAsphuTIkaraNavyAjenaiva caurakartRkAdarzanaM darzayannAha - tathA hIti / "bhuvaH prabhavaH" (a0 1 / 4 / 31) iti parasUtram / bhavanaM bhUH prakAza iti yAvat / janikarturityataH karturityanuvartate / bhuvaH prakAzasya karturyaH prabhava iti prathamotpattisthAnam, tadapAdAnamityarthaH / / 293 / 8. 'naTasya hetoH zRNoti' ityatra "SaSThI hetuprayoge" (a0 2 / 3 / 26) ityanena yA SaSThI sA punarhetvartha ityanena vihitAyAstRtIyAyA bAdhiketi karaNe tRtIyAbAdhikA SaSThI, ataH kArakatvaM na vihanyate / nanu 'hetvarthe' ityanena yA tRtIyA sA kathaM karaNe yena tadbAdhikA SaSThyapi kArakavibhaktirityucyate ? satyam / SaSThI hetuprayoge' ityatra hetvarthe tRtIyAprApte vacanam ityupalakSaNam, kintu sAmAnyabAdhikA eva SaSThI / athavA hetvarthe ityatra yogyatAmAtravivakSayA karaNe na sidhyatIti vacanam ityukte'pi yatra sAdhakatamyavivakSAsattve hetuzabdaprayogastatrApi karaNe tRtIyAM bAdhitvA hetvartha ityanenaiva tRtIyA iti karaNabAdhikA hetvarthe tRtIyA tadbAdhikA SaSThI kArakavibhaktereveti na doSaH / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH [samIkSA] 'apAya, bhayahetu, AkhyAtA, prabhava' Adi kI apAdAnasaMjJA pANini ne ATha sUtroM dvArA kI hai - "dhruvamapAye'pAdAnam, bhItrArthAnAM bhayahetuH, parAjerasoDhaH, vAraNArthAnAmIpsitaH, antajhai yenAdarzanamicchati, AkhyAtopayoge, janikartuH prakRtiH, bhuvaH prabhavaH" (a01|4|24 -31) / kAtantrakAra ne do hI sUtra banAe haiM / jJAtavya hai ki mahAbhASyakAra pataJjali Adi ne prathama sUtra ke atirikta 7 sUtroM ko prapaJcArtha mAnA hai / vastutaH apAya ko bAhya aura bauddha mAna lene para anya sUtra anAvazyaka hI kahe jA sakate haiM / kAtantra ke vyAkhyAkAroM ne bhI unheM Avazyaka nahIM mAnA hai / kAtantravistarakAra kA yaha abhimata dhyAtavya hai pratyAkhyAtumihAkhyAtamiti tantrAntaroditam / svIkartumathavA'smAkaM pakSapAto na viyate // kiJca, tantrAntarapraNItAnAM sUtrANAM paramAgrahAt / pratyAkhyAnena yatnasya dvaiguNyamupajAyate // (maJjUSApatrikA va012, aN09)| apAdAna ke tIna bheda kie jAte haiM - 1. nirdiSTaviSaya = grAmAd Agacchati / 2. upAttaviSaya = balAhakAd vidyotate vidyut / 3. apekSitakriya= pATaliputrAt / ise mahAsaMjJA hone ke kAraNa anvartha mAnA jAtA hai - 'apakRSya buddhyA pRthakkRtya vastu AdIyate buddhyA gRhyate' / nATyazAstra meM isakA ullekha prApta hone se isakA pUrvAcAryasaMmata honA siddha hotA hai| tat prAhuH saptavidhaM padakArakasaMyutaM prathitasAdhyam / nirdezaH smprdaanaapaadaanprbhRtisNjnyaabhiH||(14|23)| cAndra Adi arvAcIna vyAkaraNoM meM etadartha prApta vacana isa prakAra haiM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 kAtantravyAkaraNam vAraNa cAndravyAkaraNa- "avadheH paJcamI' (2 / 1 / 81) / jainendravyAkaraNa-"dhyapAye dhruvamapAdAnam' (1 / 2 / 110) / haimavyAkaraNa- "apAye'vadhirapAdAnam" (2 / 2 / 29) / mugdhabodhavyAkaraNa- "yato'pAyabhIjugupsAparAjayapramAdAdAnabhUtrANavirAmAntarddhi vAraNaM jaMpI" (sU0 299) / agnipurANa- apAdAnaM yato'paiti Adatte ca bhayaM tathA / apAdAne paJcamI syAt / apAdAnaM dvidhA proktam / (350 / 27; 353 / 11) / nAradapurANa- paJcamI syAd GasibhyAMbhyo hyapAdAne ca kArake / yato'paiti samAdatte apadatte ca yaM yataH / / . . . . . . . ... . rakSArthAnAM pryogtH| IpsitaM cAnIpsitaM yat tadapAdAnakaM smRtam / / (52 / 7, 9) / zabdazaktiprakAzikA- kriyAdharmiNi yaH svArthaH paJcamyA vigrhsthyaa| anubhAvyaH kArakaM tadapAdAnatvasaMjJakam / / (kA0 69) / 'apAdAna - sampradAna' zabdoM meM 'kR' dhAtu kA prayoga na hone ke kAraNa tathA dUsare se apAya hone - dUsare ko dAna kie jAne ke kAraNa bhI inake kAraka hone meM sandeha kiyA jAtA hai, parantu mahAbhASyakArAdi ne vistAra se vicAra karate hue inakA kArakatva honA akSuNNa rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai (dra0, ma0 bhA0 tathA ma0 bhA0 pra0 1 / 4 / 23) / [rUpasiddhi] 1-2= vRkSAt parNaM patati / pAvato'zvAt patati / vRkSa tathA azva se vizleSa hone ke kAraNa prakRta sUtra se unakI apAdAnasaMjJA tathA "zeSAH karmakaraNa" (2 / 4 / 19) se paJcamI - vidhAna / paJcamI - ekavacana 'si' ke sthAna meM "sirAt" (2 / 1 / 21) se At Adeza upapanna hotA hai| 3-4. vyAghrAd bibheti / caurAd udvijate / bhayahetu hone ke kAraNa vyAghra tathA caura zabdoM kI prakRta sUtra se apAdAnasaMjJA tathA paJcamI vibhakti kA vidhAna | Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 5-6= upAdhyAyAdadhIte / upAdhyAyAd Agamayati / niyamapUrvaka vidyAdhyayana karAne vAle 'upAdhyAya' kI apAdAnasaMjJA tathA usameM paJcamI vibhakti kA vidhAna / 7-9= adharmAjjugupsate / adharmAd viramati / dharmAt prmaadyti| jugupsAvirAma-pramAdArthaka dhAtuoM ke prayoga meM adharma tathA dharma zabda kI apAdAnasaMjJA evaM paJcamI vibhakti kA vidhAna / 10- 16= adhyayanAt parAjayate / upAdhyAyAdantardhatte / zRGgAccharo jAyate / himavato gaGgA prabhavati | AsanAt prekSate |prAsAdAt prekSate |kuto bhavAn ? pATaliputrAt / parA-pUrvaka 'ji' dhAtu ke prayoga meM asoDha artha adhyayana kI, adarzana kI icchA se upAdhyAya kI, zara kI prakRti zRGga kI, gaGgA ke prathama prakAzanasthAna himavat kI, prekSaNa kriyA ke adhikaraNa Asana kI, karma prAsAda kI tathA prazna ke anusAra pATaliputra kI apAdAnasaMjJA evaM paJcamI vibhakti / / 293 / 294. IpsitaM ca rakSArthAnAm [2 / 4 / 9] [sUtrArtha] rakSArthaka dhAtuoM ke prayoga meM Ipsita tathA anIpsita kI apAdAnasaMjJA hotI hai / / 294 / [du0 vR0] rakSArthAnAM dhAtUnAM prayoge yadIpsitamanIpsitaM ca tat kArakam apAdAnasaMjJa bhavati / yavebhyo gAM rakSati, yavebhyo gAM niSedhati, zAlibhyaH zukAn vArayati, ahibhya AtmAnaM rakSati, kUpAd andhaM vArayatyapi / Ipsite karmasaMjJAM bAdhate / apAdAnapradezAH "apAdAne paJcamI" (2 / 4 / 19) ityevamAdayaH / / 294 / [du0 TI0] Ipsitam / Aptum iSTam Ipsitam / cakAro'nuktamapi samuccinoti / rakSaNaM rakSA / rakSavArtho yeSAmiti vigrahaH / yavebhyo gAM rakSatItyAdi / rakSatirayaM gorvAraNapUrvakaM yavasya rakSaNamAha -svbhaavaadiheti| evaM 'yavebhyo gAM niSedhati, zAlibhyaH zukAn vArayati, ahibhya AtmAnaM rakSati' iti / ahInAM vAraNapUrvakam Atmano rkssnnmaah| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 kAtantravyAkaraNam evaM caurebhyo mitraM vArayati, kUpAd andhaM vArayati' ityandho'treSTastadapekSayA kUpo'niSTa eveti| anyaH punarAha - pradezabhAvena kUpa iSTaH Aptumandhasya nAyamiSTaparyAyaH ihAvyutpanna Ipsitazabda iti tatra kartuH kriyayA yad vyApyate, tat kArakaM karmeti tadapavAdo'yam Arabhyate / gAM rakSatIti pradhAne karmaNi paratvAt karmasaMjJaiva / yavarakSaNenAnIpsita Ipsito vA gauryite iti / prAdhAnyaM punaH zabdakRtam, na vastukRtamiti tarhi anIpsite buddhikRtasaMzleSApAya saMbhavatyeva, kiM cakAreNa ? satyam / IpsitamapAdAnam anIpsitaM na bhavatIti vyAvRttimAzaGketa / / 294 / [vi0 pa0] Ipsitam0 / kUpAdandhamityAdi / na kevalam 'ahibhya AtmAnaM rakSati' ityanIpsite udAharaNamapi tvetadapi ityapigrahaNena suucyti| tathA hyandho'veSTastadapekSayA kUpo'niSTa eveti / anyaH punaridam Ipsite manyate / tathAhi nAyam iSTaparyAyo'vyutpanna IpsitazabdaH api tu AptumiSTam Ipsitam / kUpazcAptumiSTo bhavati, andhasya tapradezabhAvena / sa hi kUpavantaM pradezaM parijihIrghaH pUrvaM tameva AptumicchatIti / Ipsita evodAharaNaM pUrvapakSe tu avyutpanne iSTaparyAye Ipsitazabdo draSTavyaH / atha kimarthamidaM yAvatA buddhinibandhanamavadhimAtramatrApi vidyate ityayuktam, rakSaNakriyAyA vyApyatvAt karmatvameva syAt / atastadapavAdo'yamArabhyate / tacceha karma dvividham pradhAnamapradhAnaM ca / tatrApradhAnaM yavAdi, pradhAnaM gavAdikam / prAdhAnyaM ca tasya zAbdaM yavarakSaNenepsitasyApi gorvaJcanAt, na tu vAstavam / tatra pradhAne karmaNi "teSAM prsubhypraaptau"(2|4|16) iti paratvAt karmatvameva / apradhAne tu karmatvaM bAdhyate / tat punarIpsitam ityAha - Ipsite karmasaMjJA bAdhate iti / tathApi cakAro vyartho'nIpsite buddhikRtApAyasya vidyamAnatvAd iti cet, satyam / IpsitamapAdAnamityukte satyanIpsitaM na bhavatIti vyAvRttimAzaGketa mandadhIriti / / 294 / [ka0 ca0] nanu IpsitamanIpsitaM cApAdAnamityukte 'yavebhyo gAM rakSati' ityatra yugapad ubhayatra yavaM rakSatIti kevale Ipsitayave vA kathamapAdAnatvaM na syAt / naivan, atra paratvAt "teSAM paramubhayaprAptI" (214 / 16) ityanena pradhAne karmaNi dvitIyaivAsti Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH bAdhiketi paJjIkRtaiva siddhAntitatvAt / nanu IpsitAnIpsitavizeSamAdAya pravartatAmidamiti cet, ucyate - karmasaMjJAbAdhakamidaM sUtram / tatazca gauNakarmaNo bAdhAsaMbhave mukhyakarmaNo bAdhAnaucityamiti gauravAt / na hi 'yavebhyo gAM rakSati' ityatra ubhayoreva gauNatvam | yenobhayoreva karmaNoryugapadapAdAnatvam bhaviSyati, kintu yavAdereva gauNatvam, na gavAdeH, rakSadhAto rakSaNapUrvakavAraNArthatvAt / yavAdergauNatvaM ca vAraNavizeSaNIbhUtAyA rakSaNakriyAyA vyApyatvAdityarthaH / 43 yavaM rakSatItyAdau pradhAnakarmaNo bAdhA na sambhavatyeva, paratvAt karma eveti / nanu kathaM rakSaNapUrvakaM vAraNamityuktaM TIkAvirodhAt / tathAhi rakSatirayaM gorvAraNapUrvakaM yavasya rakSaNamAha - svabhAvAditi ? satyam / TIkAyAM vastvarthaH kRtaH asmAbhistu pratIyamAna evArtho nirUpita iti| tathA trilocanenApi - prAdhAnyaM ca tasya zAbdamityuktvA na tu vAstavam ityuktam / " ayamarthaH prAdhAnyaM zAbdam = zabdopasthApyam / yavarakSaNena hetunA Ipsitasya svakIyatvena iSTasyAnIpsitasya parakIyatvenAniSTasya / yadvA 'Ipsite' iti kartari niSThA, yavAnAptumiSTavataH anAptumiSTavataH samIpagAmino'pi gorvaJcanAdityarthaH / na ca vAstavikArthaM parityajya zabdArthaH kathaM gRhyate iti vAcyam, 'zabdapramANakA hi vaiyAkaraNAH' iti nyAyAt / tathA ahibhya AtmAnaM rakSatItyatrAhervAraNapUrvakarakSaNArthasya TIkAkRtoktatvAt / kathaM rakSaNapUrvakavAraNArtha ityucyate / AstAM tAvat kA no hAniH / nathAhi vAraNAkriyAvizeSaNatvenAtra guNIbhUtatvAt tadvyApyasya guNIbhUtasyAherapAdAnatvaM sutarAM bhavatIti cet, na / yadi tatrAnIpsite'pi karmasaMjJA'pAdAnena bAdhiSyate / tadA. Ipsite karmasaMjJAM bAdhate iti vRttirna saGgacchate ? satyam / atrApi rakSaNapUrvakaM vAraNamevArthaH / tathAhi ahibhyaH sakAzAdAtmAnaM rakSannAtmAnameva vArayatItyarthaH / ahInAM vAraNapUrvakaM rakSaNamiti TIkApaGkterayamarthaH - ahInAmiti samIpasambandhe SaSThI | vAraNAt pUrvaM rakSaNaM bAraNapUrvarakSaNam / rakSaNapUrvaM vAraNamityarthaH / pUrvakamiti pAThe tu svArthe kapratyaya iti bhAvaH / ata eva 'ahibhyaH' ityatra buddhikRtApAyasya vidyamAnatvAt pUrveNaivApAdAnatvam / etena cakAro'pi sukhArtha iti yuktamuktam paJjIkRteti / hemakarastu anIpsitasya vizeSaNaM yadIpsitam Ipsitasya vizeSaNaM yadInapsitaM tdpaadaanmiti| anyathA yadi yavebhyo gAM rakSatItyAdau ekasmin prayoge yugapada Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 kAtantravyAkaraNam pAdAnatvaM syAt, tadA gozabdAdapisyAt / tathA yavaM rakSatItyAdau kevale Ipsite'pi astvevamiti cet, na / tadA hi karma rakSArthAnAmiti / kuryAdityuktavAn, tadasaGgatamiti mahAntaH / yAvatA IpsitAnIpstiyorevApAdAnArtham IpsitaM cetyasyaiva saphalatvamiti karmagrahaNe kRte hi yavaM rakSatItyatrApAdAnatvaprAptireva dUSaNaM syAt / evaM sati 'yavebhyo gAM rakSati' iti gozabdAdapi syAdityatra hemakarasiddhAnto nirasta eva / tasmAllAghavagauravavicAreNa yaduktamasmAbhiH sa eva siddhAnto ramaNIya iti bhAvyam / mahAntastu pUrvasUtrAd yata ityanuvartayanti tatazca yadavadhika eva rakSArthadhAtUnAM prayogaH syAt tadapAdAnamityarthe ubhayorevApAdAnatvaM kathaM na syAditi pUrvapakSo nirastaH / tena yasyaivAvadhitvaM tasyaiva saMjJAvidhAnAda yavaM rakSatItyatrAvadhitvAbhAvAdeva na bhavati / atha tarhi Ipsite karmasaMjJAM bAdhate iti kathaM vRttiH saMgacchate / tathA rakSaNakriyAyAM vyApyatvAt karmatvameva syAt / atastadapavAdo'yamArabhyate iti pajIpaGktirapi kathaM saMgacchate |avadhibhAve vivakSite hi karmasaMjJAyA aprAptatvAt ? satyam / satyapyavadhibhAve vivakSite rakSaNakriyAyA vyApyatvAzaGkAyAM vRttikRtA patrIkRtA coktamiti na doSaH / nanu tatra pradhAne karmaNi "teSAM param ubhayaprAptau" (2 / 4 / 16) iti paratvAd ityapi paJjIvacanaM kathaM saMgacchate / pradhAne tvapAdAnasaMjJAyA aviSayatvAt kutaH paratvacinteti ? satyam / goravadhibhAvAbhyupagamena paratvamuktam / yad vA rakSaNavAraNakriyAyAH parasparAvadhibhAvAzaGkAyAM paratvamuktamiti na doSaH / / 294 / [samIkSA] pANini ne jinakI apAdAnasaMjJA karane ke lie "bhItrArthAnAM bhayahetuH, vAraNArthAnAmIpsitaH" (a0 1 / 4 / 25, 27) ye do sUtra banAe haiM, unake lie kAtantra meM eka hI prakRta sUtra prApta hai / donoM ke udAharaNoM meM bhinnatA draSTavya hai| jaise - pANini = caurebhyo rakSati, caurebhyastrAyate / yavebhyo gAM vaaryti| zarvavarmA = ahibhya AtmAnaM rakSati, yavebhyo gAM rakSati / zAlibhyaH zukAn vArayati, kUpAdandhaM vArayati / kAtantravyAkhyAkAroM ke kucha vacana draSTavya haiM1. 'ahibhya AtmAnaM rakSati' iti / ahInAM vAraNapUrvakamAtmano rakSaNamAha (du0 ttii0)| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH 2. prAdhAnyaM punaH zabdakRtam, na vastukRtam (du0 ttii0)| 3. nAyamiSTaparyAyo'vyutpanna IpsitazabdaH api tu AptumiSTamIpsitam (vi0 p0)| 4. zabdapramANakA hi vaiyAkaraNAH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1-3. yavebhyo gAM rakSati | yavebhyo gAM niSedhati / zAlibhyaH zukAn vArayati / 'rakSa' dhAtu ko yahA~ vyAkhyAkAroM ne svabhAvataH rakSaNapUrvaka vAraNArthaka mAnA hai / 'yavarakSaNa' Ipsita hone se go kA vAraNa kiyA gayA hai / tadanusAra prakRta sUtra dvArA 'yava' zAli zabdoM kI apAdAnasaMjJA tathA paJcamI vibhakti kA vidhAna | 4-5. ahibhya AtmAnaM rakSati | kUpAdandhaM vArayati / yahA~ ahi aura kUpa anIpsita haiM / rakSa dhAtu kA rakSaNapUrvaka vAraNa artha hI abhISTa hai / anIpsita 'ahi-kUpa' zabdoM kI prakRta sUtra se apAdAnasaMjJA tathA paJcamI vibhakti kA vidhAna ||294 / 295. yasmai ditsA rocate dhArayate vA tat sampradAnam [2 / 4 / 10] [sUtrArtha usa kAraka kI saMpradAnasaMjJA hotI hai, jisake lie dene kI icchA ho - jise rucikara mAlUma par3e tathA jisake lie kucha dhAraNa kiyA jAe ||295 / [du0 vR0] yasmai dAtumicchA, yasmai rocate, yasmai dhArayate vA tat kArakaM saMpradAnasaMjJaM bhvti| brAhmaNAya gAM dadAti / devadattAya rocate modakaH / yajJadattAya svadate / viSNumitrAya gAM dhArayate / kathaM chAtrAya zlAghate, AtrAya Dute, chAtrAya tiSThate kumArI, chAtrAya zapate, puSpebhyaH spRhayati, chAtrAya rAdhyati, chAtrAyekSate, chAtrAya pratizRNoti / chAtrAya AzRNotIti? tAdarthacaturthyA siddham / chAtrAy krudhyati, mitrAya druhyati, mitrAyeyate, mitrAyAsUyati / yasmai kupyatIti vaktavyam / dAtumiccheti kim ? rAjJo daNDaM ddaati| sampradAnapradezAH - "sampradAne caturthI" (2 / 4 / 19) ityevamAdayaH / / 295 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0 ] yasmai0 | dAtumicchA ditsA | dAN dAJ vA, san, dvirvacanam, "sani mimI 0" ( 3 | 3 | 39) ityAdinA abhyAsalopaH svarasyes / 'bhRtyairbrAhmaNebhyo gAM dApayati, gurubhirdevebhyaH pUjAM dApayati' / inantatve'pi dAtumicchAyA abhisaMbandhAd bhavatyeva / dAtumicchetyAdi / tathA 'rajakasya vastraM dadAti, ghnataH pRSThaM dadAti' / tathA cAha - " anumantranirAkartR prerakaM tyAgakAraNam / vyAptenAptaM dadAtestu sampradAnaM prakIrtitam // sampradAnaM tadaiva syAt pUjAnugrahakAmyayA / dIyamAnena saMyogAt svAmitvaM labhate yadi // punarvaktavyam - samyak prakarSeNa dIyate yasmai ityanvarthatvAd rocayati - dhArayatyorapi niranvayA saMjJA dRzyate, tasmAd ditsAgrahaNaM kartavyameva / 'brAhmaNAya dAnam, brAhmaNasya dAnam, brAhmaNe vA dAnam' iti tu vivakSayA syAt / yadyapi ruca dIptI ( 1 / 473) paThyate, yathA 'divi rocante jyotIMSi' iti / iha tu rucyartha evAbhidhAnAd 'devadattAya' rocate modakaH' iti devadattasya modako ruciM karotItyarthaH / vyApAre vivakSite bhede vA dvitIyAyAM SaSThyAM vA prAptAyAM caturthyarthaM vacanam / kazcidAha - 'devadattaM rocate modakaH' iti prApnotIti / devadattaM hi prApya modako ruciviSayo na sarvameva bhinnecchatvAt prANinAm / rocatirayaM svabhAvAdinarthatve'pi vartate iti / tathA cAha - hetvarthe karmasaMjJAyAM zeSatve cApyakArakam / rucyarthAdiSu zAstreSu sampradAnAkhyamucyate // iti / anyaH punarAha - abhilASajanakamodakanirapekSayApi yadA devadatto'bhilASasya kartA tadApIyaM saMjJeti / devadattAya rocate / devadatto ruciM karotItyarthaH / tadA parApi kartRsaMjJA na syAd iti pratipattavyam / kathaM rocate'smai harItakIti / atrApi rucaH pratihanyamAnasya harItakyAM rucirastIti rocatirayaminarthaparaH pUrvavat / yasmai rocate iti kim ? devadatto modakam abhilaSati, modakamicchatItyarthaH / sambandhavivakSApi dRzyate / rAjJo rocate ghRtam, na mantriNa iti / gaudhriyate svarUpeNAvatiSThate svabhAvAnna pracyavate, tAM devadattaM prayuGkte itIn / bhede vyApyatve vA vivakSite SaSThI dvitIyA vA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturvaH kArakapAdaH prAptA | kathamityAdi / zlAghAdInAM kaJcidarthaM jJApayitumiSyamANe kArake zlAghAdayaH svabhAvAnnayativad dvikarmakA innarthA eveti karma prApnoti / yo hi devadattAya AtmAnaM paraM vA zlAghyaM kathayatIti yo'rthaH sa devadattAya zlAghate iti / tathA ca 'zlAghamAnaH parastrIbhyastatrAgAd rAkSasAdhipaH' ityAtmAnaM zlAghyaM kathayan parastrIbhya Agata ityarthaH / devadattAya hute / hrotavyaM kiJcid devadattaM jJApayati / tathA devadattAya tiSThate / AtmAnaM sthityA jJApayati, prakAzayati / prakAzane tiSThatau rucAdiH / devadattAya zapate / devadattaM kiJcid upalambhayatItyarthaH / zapathe zapatI rucAdiH / ka evamAha zlAghAdInAM viSayazchAtro bodhayitumiSTastadarthAH zlAghAdaya iti / vivakSAyAH prAdhAnyamAha - tAdarthyacaturthA siddhamiti / yatra tAdarthyaM nAsti tatra tu dvitIyAmAtram - devadattaM zlAghate, stautItyarthaH / tathA spRhezca ipsito yastannimittaM spRhAstIti / iha tu vyApyavivakSApi dRzyate - puSpANi spRhayatIti / rAdhIkSozca kArakaM naimittiko yasya sambandhi zubhAzubhaM pRSTo daivaM paryAlocayatIti yad daivaparyAlocanaM tat tadarthaM tasyeti / adaive'pi tAdarthaM dRzyate - 'IkSitavyaM parastrIbhyaH svadharmo rakSasAmayam' iti / chAtrAya granthamIkSate iti / pratyApUrvasya zRNoteH karturyaH prArthayitA 'gAM me dehi' iti tatrApi tAdarthyam astIti nAvazyaM prArthayitureva caturthI tAdarthyavivakSAyAM pratibandhakAbhAvAt / pratyApUrvo hi zRNotirabhyupagame vartate / chAtrAya krudhyatItyAdi / yasmai kupyatIti / yadarthaM kartuH kopaH, tatra caturthI siddhA | vaktavyaM vyAkhyeyamiti / drohAdInAM kopaprabhavatvAt kopasAmAnyamastItyAha - yasmai kupyatIti / vivakSAvazAt tAdarthyameva na SaSThI / vyApyavivakSAyAM tu dvitIyA / saMkuSyasi mRSA kiM tvaM didRkhaM mAM mRgekSaNe' devadattamabhidruhyati / krudhidruhI sopasargAveva sakarmakau / 'bhAryAmIya'ti kAryeNa mitramasUyati lipsayA' ityatrApi hetvantarasambhave'pi kopaprabhavamastyanekapratyayanibandhanatvAt kAryasyeti matam / asUzabdAt kaNDvAditvAd yaN / doSAviSkaraNamasUyA | chAtrAya saMkrudhyate, nRpAyAbhidruhyate, bhAryAyai Iya'te, mitrAyAsUyate / tathA chAtrAyAtikruddhaH, mitrAyAbhidrugdhaH, bhAryAyai Iya'itaH, mitrAyAsUyitaH iti bhAvArthapratyayaH karmaNo'vivakSitatvAt / yathA 'puSpebhyaH spRhyate' iti / tathA pratyanupUrvasya gRNAtestAdarthyasyaiva vivakSA, na tu karmaNa iti / hotre pratigRNAti, hotre'nugRNAti / potre pratigRNAti, potre'nugRNAti / pUrvaM yAcitavate zaMsitavate vA anugRNAti Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam zabdenAbhyupagacchati-karomIti / tathA ca 'gRNabhyo'nugRNantyanye kRtArthA naiva madviSAH' iti / yAcamAnebhyo'pi pUrvakriyAyAH kartRbhyaH kRtArthatvAnna madvidhA anugRNanti saMgirante / yadyevam, brAhmaNAya yad dIyate tad brAhmaNArthaM kriyatAm, ditsAgrahaNamanarthakam ? satyam / dAtumicchAyAM mA bhUt, kArakavyapadezArthaM ca / "akartari ca kArake sNjnyaayaam"(4|5|4) ityAdau yaccAnyArthamapi dadAti / yathA - 'rogaprazamanAya brAhmaNebhyo gAM dadAti' ityubhayatra tAdarthyavivakSApi tathaiva / / 295 / [vi0 pa0] yasmai0 / ditseti| dAJaH san, dvirvacanam / "sani mimI0" (3 / 3 / 39) ityAdinA svarasyesAdezaH, abhyAsalopazca / "sasya se'sArvadhAtuke taH (3 / 6 / 93), zaMsipratyayAdaH" (4 / 5 / 80) iti apratyayaH / "asya ca lopaH" (3 / 6 / 49), "striyaamaadaa"(2|4|49) / viSNumitrAya gAMdhArayate iti |dhRny avasthAne (1 / 599) gaurdhiyate svarUpeNAvatiSThate svabhAvAnna pracyavate, tamanyaH prayuGkte itIn / nAtra "zlAghahasthAzapAM jIpsyamAnaH" (a01|4|34) iti vacanamastItyAha-kathamityAdi / kaJcidarthaM jJApayitumiSyamANo bodhayitumabhipreto yo devadattAdiH sa jJIpyamAnastatra vartamAnAH zlAghAdayo nayativat svabhAvato dvikarmakAH antarbhUtakAritArthA eveti devadattAderapi karmatvaM prApnotItyAlocya parihAraM vakSyati - tAdarthyacaturthyA siddhamiti / devadattAya zlAghate iti| AtmAnaM paraM vA zlAghyaM kathayatIti yo'rthaH sa devadattArtho bhavatItyarthaH / tathA chAtrAya hute iti |hrotvyN kaJcidarthaM jJApayati / yattajjJApanaM tacchAtrArthaM bhavatIti / "pratijJAnirNayaprakAzaneSu sthA" (dra0, a0 113 / 22-23) iti rucAditvAdAtmanepadam / chAtrAya zapate iti ? satyam / idamiti jJApayati mithyA nirasyatIti yat tanmithyAnirasanam, tacchAtrArthaM bhavatIti / 'zapathe zapa' (1 / 606; 3 / 122) iti rucAditvAdAtmanepadam / yatra tu tAdarthyaM nAsti tatra dvitIyaiva, yathA - devadattaM zlAghate, stautItyarthaH / puSpebhyaH spRhayatIti / 'smRha IpsAyAm' (9 / 189) curAdAvadantaH, asya ca lopaH / sthAnivadbhAvAd guNo na bhavati / iha karmavivakSApi dRzyate - puSpANi spRhayatIti / kiM "spRherIpsitaH" (a0 1 / 4 / 36) iti vacanena / chAtrAya rAdhyati, chAtrAya IkSate iti chAtrasya zubhAzubhaM pRSTo daivajJo daivaM paryAlocayatItyarthaH / tatra yad daivaparyAlocanaM tacchAtrArthameva / adaive'pi Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH tAdarthyaM dRzyate - chAtrAya grantham IkSate iti / tasmAd "rAdhIkSyoryasya vipraznaH" (a0 1 / 4 / 39) iti na vaktavyam / chAtrAya pratizRNoti, chAtrAyAzRNoti / pUrvaM prArthitavate chAtrAyAbhyupagacchatItyarthaH / pratyApUrvaH zRNotirabhyupagame vartate, sa cAbhyupagamazchAtrArtho bhavatIti vacanena "pratyAGbhyAM zruvaH pUrvasya kartA" (a0 1 / 3 / 59) iti kim / pUrvasya dhAtvarthasya prArthanalakSaNasya yaH kartA chAtrAdistasya kiM sampradAnasaMjJAvidhAnena, tAdarthyacaturthaiva siddhatvAt |chaatraay krudhyatItyAdi / "krudhaduheAsUyArthAnAM yaM prati kopaH" (a0 1 / 4 / 37) iti vacanAbhAvAt kathamiha sampradAnatvamityAha - yasmai kupyatIti vktvymiti| nanu tarhi kopArthadhAtuprayoge eva prApnoti kathaM druhAdInAM prayoge, teSAmarthAntaravRttitvAt, satyam / druhAdInAmapyarthAnAM kopaprabhavatvAt kopasAmAnyaM srvtraastiitydossH| vaktavyamiti / vyAkhyeyam / atrApi tAdarthyamastIti bhAvaH / dAtumicchetyAdi / tathA coktam - anumantranirAkartR prerakaM tyAgakAraNam / vyApyenAptaM dadAtestu saMpradAnaM prakIrtitam // sampradAnaM tadaiva syAt puujaanugrhkaamyyaa| dIyamAnena saMyogAt svAmitvaM labhate yadi // 295 / [ka0 ca0] yasmai0 / "karmaNA yamabhipraiti' sa sampradAnam" (a0 1 / 4 / 32) iti parasUtram / asyaaymrthH| karmaNA karmakArakeNa karaNabhUtena yamabhipraiti saMbanAtItyarthaH / nanu karma kathaM karaNamiti cet, naivaM kriyAntarasaMbandhAt / tathAhi dadAtikriyAM prati karmatvam abhiprAyakriyAM prati karaNatvamiti na doSaH / karmagrahaNAbhAve kArakaprastAvAt kriyAyAH karmAbhisaMbandhAd 'gAM dadAti' ityatra gorapi syAt / na ca paratvAt karmasaMhavAsti bAdhiketi vAcyam, vacanasAmarthyAt 'paryAyeNa bhaviSyati ? yadi 'yaM saH' - grahaNaM na 1. abhisNbndhmicchtiityrthH| sambandhazca kriyAjanyakarmaniSThasvatvaphalabhAgitvameva svatvaphalabhAgitvaM svatvaphalanirUpakatvamevoktasthale tyAgarUpakriyAjanyagoniSThasvatvabhAgitayA dAtumicchAviSayo brAhmaNa iti tasya sampradAnatvamiti vyutpttivaadH| vastutastu karmaNA dAnakarmaNA yamabhipraiti tatkarmaniSThasvatvabhAgitvenoddezyIkaroti tat sampradAnamiti / evaM ca 'brAhmaNAya gAM dadAti' ityAdau brAhmaNasya goniSThasvatvabhAgitvenecchAviSayatvAt saMpradAnatvamiti / etena tyaktustyajyamAnadravyasya svatvabhAgitvenoddezyatvaM saMpradAnatvamiti paryavasitam / 2. kartuH saMpradAne svavyApArajanyaphalabhAgitvarUpasaMbandha ityarthaH / atra kartuH karmaNi svavyApArajanyaphalAzrayatvarUpasaMbandha ityarthaH / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 kAtantravyAkaraNam syAt tadA yo'bhipraitItyarthe 'upAdhyAyAya gAM dadAti devadattaH' iti devadattasyApi' syAt / naivam, tadA kartuH saMpradAnatve kartari tipratyayo na syAt, tadabhAve kathaM dadAteH prayogaH, tadabhAve ca kathaM sampradAnatvamiti cenmayA'pyetad dUSaNamApAdyate / kiJca 'devadattAya gaurdIyate yajJadattena' iti kartuH saMpradAnatvaM syAt / atha tarhi yajJadattasya saMpradAnatve kartuH kriyAyA vyApyatvAbhAvAd goH karmatvaM na syAt / naivam / kartRsaMjJAyAM kartRgrahaNasya kartRtvamAtropalakSaNatvam, na tu kartRsaMjJakasya kriyAyA yad vyApyaM tat karmeti / kathamanyathA 'grAmaM gamayati devadattaM yajJadattaH' ityAdau devadattasya karmatve kartRsaMjJakasya kriyAyA vyApyatvAbhAvAd grAmasya karmatvamiti / tasmAd yadgrahaNaM kartavyameva | nanu kiM kriyAmAtrasya karmaNA yaM saMbadhnAti dadAteH karmaNA vA | nAyaH, 'ajAM nayati' grAmam' ityAdau grAmasyApi saMpradAnatvaprasaGgAt / nApi dvitIyaH, 'rajakasya vastraM dadAti' ityAdAvatiprasaGgAt sUtre dadAtigrahaNAbhAvAcca / ucyate - sampradAnamityanvarthasaMjJAyAM dAdhAtoH zravaNAd dadAtilabhyate / tenoktasthAne grAmAdAvatiprasaGgo nAsti / tathA samupasargeNa samyak pradIyate yasmai tat saMpradAnamiti vyutpattyA svasvatva dhvaMsapUrvakaparasvatvApAdanaM dadAteroM labhyate, tena 'rajakasya vastraM dadAti' ityAdau dhAtUnAmanekArthatvAd dadAterarpaNArthatvAnnAtiprasaGgaH / tarhi 'rAjJo daNDaM dadAti' ityatra svasvatvadhvaMsapUrvakaparasvatvApAdanasya dadAtyarthatvAnna kathaM sampradAnatvam ? satyam / prazabdasya prakarSArthatvena pUjAdipuraHsaratA labhyate iti na doSaH tathA coktam - anumantranirAkartR prerakaM tyAgakAraNam / vyApyenAptaM dadAtestu saMpradAnaM prakIrtitam // 1.yataH svavyApArajanyaphalabhAgitvarUpasambandhAnukUlavyApArAzrayo devadatto bhavati,atastasyApi saMpradAnatvaM syaadityrthH| 2. saMyogAnukUlaspandanAnukUlarajjvAkarSaNAdirUpo nIdhAtorarthaH / rajjvAkarSaNarUpavyApArajanyaspandanazAlitvAd grAmAdeH karmatve grAmavRttisaMyogAnukUlAjAvRttispandanAnukUlakRtyAzrayaM iti doSaH / 3. atra kartuH rajake pariSkAraprakAraka icchAviSayatArUpasaMbandha ityarthaH / 4. yatheSTaniyogArhatvena santu gamyatvaM svasvatvatvamiti prAnaH / atiriktapadArtha iti ziromaNiH / 5. arpaNaM ca saMbandhAnukUlavyApAraH / atra vastrasya rajake saMyogasaMbandhastadanukUlavyApArAzrayo jana ityrthH| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH sampradAnaM tadaiva syAt puujaanugrhkaamyyaa| dIyamAnena saMyogAt svAmitvaM labhate yadi // ayamarthaH- etattrayaM yadi tyAgakAraNaM bhavati, tadA saMpradAnaM bhavatIti, tatpunaH kIdRzam - dadAteApyena karmaNA AptaM saMbaddhamityarthaH' / dadAtirityarthaparo'yam / tena 'gurave gAM yacchati' ityAdikamapi siddham / anumantari yathA - 'gurave gAM dadAti' | gurustu prArthitaH san anumanyate / anirAkartari yathA 'AdityAyAya' dadAti' / Adityo hi 'mahyaM dehi' iti na prerayati, nAnumanyate / kevalaM dIyamAnaM na nirAkaroti / prerake yathA - 'brAhmaNAya vastraM dadAti' / brAhmaNo hi 'mahyaM vastraM dehi' iti prerayati / yadi prerakaM sampradAnaM syAt / tarhi brAhmaNAya dhanaM dAtumicchantaM devadattaM yajJadattaH prayukte ityatra yajJadattasya prerakatvAt sampradAnasaMjJA syAdityAha - vyApyenAptamiti / tarhi 'rAjJo daNDaM dadAti' ityatra rAjJaH prerakatvAt saMpradAnasaMjJA syAdityAzaGkyAha sampradAnaM tadaiva syaadityaadi| atra pUjAnugrahakAmyA nAstIti bhAvaH / gauravitaprItihetukriyA puujaa| sA yathA-devatAyai puSpaM dadAti / paraduHkhamapahartumicchA anugrhH| yathA - bhRtyAya vastraM dadAti / svagatatvena phalasaMkalpaH kaamyaa| yathA dAsyai mAlAM yacchati / nanu 'pUjAnugrahakAmyayA' ityatra samAhAratvAdekavacanatvena napuMsakatvaM kathanna syAt ? satyam / pUjAnugrahAbhyAM sahitA kAmyeti madhyapadalopI samAsaH / [yad vA pUjAnugrahayoricchA pUjAnugrahakAmyA / dAsyai mAlAM yacchatItyAdAvanugrahatvena saMgraha iti pAThAntaram / atha tarhi 'atithInAmAsanaM dadAti' ityatra pUjAsattvAt saMpradAnatvaM kathanna syAdityAha - dIyamAnenetyAdi / dIyamAnena vastunA saMyogasaMbandhe'pi svAmitvaM nAstIti bhAvaH / etadarthAnusAreNaiva sarvavarmaNApi "yasmai ditsA" iti sUtraM praNItamiti / 1. dadAtyarthakarmavRttisvatvanirUpitapratiyogitAviziSTamityarthaH / 2. gauravam ArAdhyatvAvagAhI jJAnaprabhedaH, yeyaM bhaktirityucyate / gauravaM saMjAtamasyeti tArakAditvAditaca / 3. atra karturatithau dadAteH karmaNA Asanena svakriyAprayujyopavezanAzrayatvarUpasaMbandhaH / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam ___ayamarthaH- svasvatvaparityAgena yasya parasya svatvamutpAdayitum icchA dharmAdyabhisaMbandhinI matirbhavati, tat saMpradAnamityarthaH / etena 'rAjJo daNDaM dadAti' ityatrecchAvirahAnna saMjJeti / yadi dharmAdyabhisaMbandhinyA matyA daNDaM dadAti, tadA rAjJo daNDaM dadAtItyatra saMpradAnatvaM bhavatyeva / nanu 'rajakasya vastraM dadAti' ityAdau dAdhAtorarpaNArthasya dRSTatvAt svasvatvaparityAgapUrvakaparasvatvApAdanArthaM dadAterarthaH kuto labhyate iti cet, ucyate / samyak prakarSeNa dIyate yasmai ityanvarthabalAt svasvatvaparityAgapUrvakaparasvatvApAdanarUpo dhAtvartho labhyate iti parasUtre vyAkhyAtameva / nanu yadi svasvatvaparityAgapUrvakaM parasvatvApAdanaM dadAterartha ityucyate, tadA kathaM saMpradAnaM saMgacchate / tathAhi prathamato vastunaH svasvatvaparityAge jAte vastuni karturaudAsInyAt parasvatvApAdanamevAzakyamiti svatve sthite'pi tathaiva dUSaNam / nahi yadAtmIyaM tat parakIyamiti zakyate vyapadeSTumiti svasvatvasya parasvatvapratibandhakatvAt / taduktam , svasvatve vidyamAne tu parasvatvaM na viyte| parityajya ca svasvatvamaudAsInyAna sidhyti|| atra kecit siddhAntayanti / tathAhi svasvatvaparityAgopakramakaparasvatvApAdanaparyantaH samudAyo dadAtyarthaH / svasvatvaM tyajan parasvatvamApAdayatItyarthaH / yadi hi svasvatvaparityAgamAtraM parasvatvApAdanaM dadAtyarthaH syAt, tadaivoktadoSaH saMbhavati / yadi tu samudAyo dadAtyarthastadA na kiJcidapi duSyati, tanna / nahi samudAyo'vayavo vA dadAtyartha iti vicAryate / tathA ca sati samudAyo'pi dadAtyarthaH kathaM syAt, uttarItyA sambhavAditi / atrocyate - dAnaM hi saMkalpavizeSaH / nedaM mametyevaMsvarUpaH / sa eva saMkalpaH svasvatvadhvaMsadvArA parasvatvamApAdayatIti / svasvatvadhvaMsadazAyAM dAturudAsInatve'pi kRtena tyAgena saMkalparUpeNa parasvatvApAdane bAdhakAbhAvAt |ythaa kAlAntare yajJakarturudAsInatve'pi prAktanakarmaNA svargAdyupabhogo janyate iti sarvamupapannam / tadayaM sNkssepaarthH| svasvatvadhvaMsadvArA parasvatvajanakIbhUtaH saMkalpavizeSo dAnam / etena tyAgajanyasvatvaphalabhAgitvaM saMpradAnatvamiti Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH saMpradAnalakSaNam / 'tyAgastu parasvatvaphalikecchA / etat sarvaM yatra vAstavikaM tatra mukhyameva saMpradAnam |avaastvike tu vivakSAmAtreNa prayogasya sAdhutvam / etena 'pradIyatAM dAzarathAya maithilI' (vA0 raa06|9|21 - 22) ityAdau rAvaNasya maithilyAM svatvAbhAve'pi svatvavivakSayA prayogasya sAdhutvamiti / vastutastu atrApi pUjApuraHsarameva maithilI dIyatAmiti prayoktustAtparyam / tatazca mukhyasaMpradAnameva / na ca maithilI prati svatvAbhAvAt kathaM mukhyasaMpradAnatvamiti vAcyam / caurasyApaharaNakriyayaiva svatvApAdanAt / yattu 'dravyamasvAmivikrItaM pUrvasvAmI samApnuyAt' iti dharmazAstraM dRzyate, tatrAsvAmizabdo nindArthaH / caurasya svAmitvAbhAvAt pUrvasvAmIti pUrvazabdo nirarthaka eva syAditi / yad vA 'tAdarthyavivakSayA caturthI / nanu sarvavarmaNA "tAdarthe" (cA0 2 / 1 / 79) iti sUtraM na kRtam, kintu candragomipraNItaM sUtraM vRttikRtA likhitmiti| tatkathamasmanmate tAdarthyavivakSayA caturthItyucyate ? satyam / tAdarthe'pi sampradAnatvamasti / tathAhi - yasmai ditseti / yasmai dAtuM saMkalpayituM dhAtUnAmanekArthatvAd bodhayitumiti yAvat / icchA matirbhavati, tat sampradAnam / idaM tu ditsAgrahaNaM gauNasampradAnArtham / mukhyasaMpradAnaM tu anvarthabalAdagrata eva vyAkhyAtam / anyathA sampradAnamiti gurusaMjJAvaiyarthameva syAditi sNkssepH| yasmai rocate iti / atra "rucyAnAM prIyamANaH" (a0 1 / 4 / 33) iti paanniniH| ayamarthaH'prIyamANaH' iti kartaryAnaz |rucyrthaanaaN dhAtUnAM prayoge yaH prIyamANaH prItibhAga bhavati sa saMpradAnaM syAt / etadanusaMdhAnenaiva yasmai rocate ityuktam / ayamarthaH- yasmai rocate / yaM modakAdibhirabhilASayati yasya prItiM janayatIti yAvat / nanu 'sphuradadharasIdhave tava 1. nanu 'dampatyormadhyagaM dhanam' iti zAstreNa 'brAhmaNAya dhanaM dadAti' ityasmin viSaye 'brAhmaNyai dhanaM dadAti' iti prayogaH syAt ? satyam / svatvabhAgitvenoddezyatvamiti deyam / atra svatvabhAgitvena brAhmaNa evoddezyo na braahmnniityaashyH| tena kAzIsthitajanasyApi saMpradAnatvaM siddham / tyajyamAnadravyasvatvabhAgitvenoddezyatvaM saMpradAnatvamiti naiyaasikH| atrApi tyAgapadena tyAgavizeSo grAhyaH / tyAgavizeSastu mUlyagrahaNAbhAvapUrvakasvasvatvadhvaMsadvArA parasvatvajanakIbhUtasaMkalparUpaH, tena vikrayAdau krayaderna saMpradAnatvam, zrAddhAdau pitrAderna svatvabhAgitvenoddezyatvam, kintu priitibhaagitveneti| ata eva "namaH svastisvAhAsvapA0" (a0 2 / 3 / 16) ityAdinA caturthIvidhAnaM yuktamiti naiyaasikaaH| 2. nanu 'pUrvasvAmI samApnuyAt' ityatra pUrvazabdena kretA vyavacchidyate na punazcaurasya svAmitvamutpAdyate tat kayaM maithilyAM rAvaNasya svatvAbhAvAd 'dAzarathAya' ityatra mukhyameva saMpradAnamityAha - yad veti / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 'vadanacandramA rocayati locanacakoram' ityatra vadanacandramA adharasIdhuM locanacakorAya rocayatItyeva prayogaH syAt ? satyam / ruciratrAsvAdanArthaH / tatazca locanacakorasya AsvAdakartRtvaM vivakSitam / "rucyarthAnAM prIyamANaH" iti sUtraM tu SaSTyAH karmaNo bAdhakamiti TIkAyAmuktatvAnnAsyAtra viSaya iti / 'sIdhave' ityatra tAdarthyavivakSayA caturthIti na doSaH / yasmai dhArayate iti / "dhAreruttamarNaH" (a0 1 / 4 / 35) iti prH| ____ ayamarthaH- inantasya 'dhRJ avasthAne' (1 / 599) ityasya prayoge uttamo yaH sa saMpradAnamiti / etadanusAreNaiva yasmai dhArayate ityuktam / SaSThyA dvitIyAyA vA bAdhakamiti / tathAhi 'viSNumitrAya gAM dhArayate' iti viSNumitrasya gAM svasmin sthApayatItyarthaH / dvitIyAbAdhakapakSe svarUpeNAvasthitAM gAM viSNumitraH sthApayati, taM devadattaH prayuGkte iti indvayavivakSAyAM viSNumitrasya vyApyatvaM vivakSaNIyam / nanu kathaM viSNumitrasya vyApyatvam, inantasya kartRtvAt ? satyam / inaH kartRkarmetyanena karmatvam, tathAhi bhavituM na pAryate, dhrauvyagatItyAderniyamaviSayatvAt ? satyam, nAtra niyamaviSayaH zuddhadhAtunA niyamakRtatvAd vyAvRttirapi tasya katureva vivakSaNIyetyarthaH / gozabdo'tra bhUmivacano na prANivacanaH, anyathA "aNAvakarmakAccittavatkartRkAt" (a0 1 / 3 / 88) ityanena parasmaipadameva, nAtrAtmanepadaM syAt / gaurdhiyate iti ptrii| 1. 'vadasi yadi kiJcidapi dantarucikaumudI harati daratimiramatighoram' iti pUrvArddham / daratimiramiti bhayAndhakAram / tathA ca "daro'striyAM bhaye zvapre" (3 / 3 / 184) itymrH| 'locanacakorAya rocte'| adharasIdhurlocanacakorasya prItiM janayatIti taM vadanacandramA rocayatItyarthavivakSAyAm evaM prayogaH syAditi bhAvaH / satyamityAdi / ayamAzayaH- atra tu prItihetutArUpA kriyA, prItyanukUlavyApArazca dhAtumAtreNa pratyAyyeta, tatraiva saMpradAnatvamiti vastvarthaH / atra tu dhAtunA prItimAtramucyate, inaiva tadanukUlavyApAraH pratIyate / ato'tra inarthavyApArajanyaprItirUpaphalazAlitvAt karmatvameva na sampradAnatvamiti / yad vA 'caitraM rocayati modakaH' iti / 2. ruciH svAde mayUkhe ca ruciH zobhAbhilASayoH (dra0, medinI0 28 / 8) iti kozaH / 3. saMvatsarAdinA dviguNAdikaM dAsyAmIti kRtvA yad gRhyate tad RNam / 4. upabhogyatvarUpasaMbandheneti zeSaH / svarUpa iti | rUpyate'nena iti rUpam, vizeSaNaM svatvamiti svatvasya viSNumitrasya rUpaM svarUpaM svatvam, tena viSNumitrasya svatvaviziSTatvenAvasthitAM gAmityarthaH / 5."aNAvakarmakAccittavatkartRkAt" (a0 1 / 3 / 88) iti |n i ani, tasmin anau / anau aninantakAle akarmakAccittavatkartari sati inante sati tasmAt parasmaipadaM bhavatItyarthaH / TIkAyAmapyevaM vivkssaa| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH asyA evArthamAha- svarUpeNAvatiSThate iti / tadeva spaSTayati - svabhAvato na pracyavate iti viSNumitrasya svatvAnna pracyavate ityarthaH / hnotavyaM kaJcidarthamityAdi / nanu yatra hotavyArthasya jJApanaM nAsti tatra kathaM syAt / yathA - apahnuvAnasya yannijAmadhIratAmasya kRtAM manobhuvA / abodhi tajjAgaraduH khasAkSiNI nizA ca zayyA ca zazAGkakomalA // 55 janAya ( 1 / 49) iti naiSadhe / na hyatra hrotavyAM nijAmadhIratAM janAya bodhayatIti ? satyam / hrotavyaM kaJcidarthaM janayatIti yaduktaM paJjikAyAm, tasyAyamarthaH hrotavyaM kaJcidarthaM janam / anyathAprakAraM bodhayatItyarthaH / tatazcApahuvAnasya janAyetyatra nijAmadhIratAmapahnavapUrvakaM janamanyathA bodhayatItyarthaH / " rAdhIkSyoryasya vipraznaH " ( a0 1 / 4 / 39) iti zubhAzubhaM daivaparyAlocanaM viprshnH| vividhaprazno viprazna iti bhASAvRttiH / vipraznapUrvakaM daivaparyAlocanaM dhAtvarthaH / " krudhaduherSyAsUyArthAnAM yaM prati kopaH " ( a0 1 / 4 / 37) iti / krudhAdyarthAnAM prayoge kopasthAnaM saMpradAnaM bhavatItyarthaH / krodhaH kAyavAgvikAralakSaNaH / krudhadruhAvakarmakau, tatra SaSThyAM prAptAyAm anyatra dvitIyAyAM prAptAyAM vacanam / krodhenApakRtidrahaH / krodhena cittakSobhaH IrSyA / guNino'pi doSAviSkaraNamasUyA / atra sUtre'rthagrahaNAjjanAya kupyatItyAdAvapi saMpradAnaM bodhyam / atha 'asmAn dveSTi, auSadhaM dveSTi' ityatra na kathaM saMpradAnatvam ? naivam / atra dhAtvarthavAcyaH kopo na pratIyate, kintu nAbhinandatItyeva gamyata iti nyAsakRtA uktam / evaM 'na kSamate zatrUn' ityapi siddham / yattu - 'dveSTi prAyo guNibhyo'pi na ca snihyati kasyacit ' ( 18 / 9) iti bhaTTikAvyam / atrAsUyArtha eva vivakSitaH iti na doSaH iti zaraNadevaH || 295 / [samIkSA] ' jise dene kI icchA hotI haiM, jise koI vastu rucikara lagatI hai tathA jisakI vastu (svatva) apane pAsa RNa ke rUpa meM rakhI jAtI hai usakI sampradAnasaMjJA pANini tathA zarvavarmA donoM ne hI kI hai / pANini ne isake lie - "karmaNA yamabhipraiti sa sampradAnam, rucyarthAnAM prIyamANaH, zlAghahusthAzapAM jJIpsyamAnaH, dhAreruttamarNaH, Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 kAtantravyAkaraNam , spRherIpsitaH krudhaduherSyAsUyArthAnAM yaM prati kopaH rAdhIkSyoryasya vipraznaH pratyAGbhyAM zruvaH pUrvasya kartA, anupratigRNazca" (a0 1 / 4 / 32 - 37, 39 - 41) 9 sUtra banAe hai aura vividha arthoM kA spaSTarUpa meM tathA vistAra se nirdeza kiyA hai / kAtantrakAra zeSa arthoM kA grahaNa vyAkhyAbala se kara lete haiM / pANini ke prathama sUtra meM lokavyavahAraprasiddha saMpradAna vyAkhyAta hai, zeSa sUtroM meM prAyaH zAstrIya saMpradAna kA / sampradAna tIna prakAra kA hotA hai| jaise 1. anirAkaraNa - 'sUryAyArdhyaM dadAti' / 2. preraNA - 'viprAya gAM dadAti / 3. anumati - ' upAdhyAyAya gAM dadAti' / 'nirdezaH sampradAnApAdAnaprabhRtisaMjJAbhiH ' ( nA0 zA0 14 / 23) isa nATyazAstra meM 'sampradAna' zabda kA ullekha hone ke kAraNa isakI prAcInatA tathA prAmANikatA siddha hai | isa saMjJA kI lokabhidhAnaparatA tathA anvarthatA ke viSaya meM kAtantrapariziSTakAra kA yaha vacana draSTavya hai - sampradAnAdayaH saMjJA rucidhArivivarjitAH / lokopacArAt saMsiddhAH sukhabodhAya darzitAH // ( kAta0 pari0) / arvAcIna zAbdikAcAryoM ne bhI isa saMjJA kA prayoga kiyA hai - jainendravyAkaraNa - karmaNopeyaH sampradAnam, dhAreruttamarNaH parikrayaNam (1 / 2 / 111 - 13) / zAkaTAyanavyAkaraNa - karmaNo'bhipreyaH sampradAnam (1 / 2 / 126) / haimavyAkaraNa - karmAbhipreyaH sampradAnam ( 2 |2| 25) / mugdhabodhavyAkaraNa - yasmai ditsAsUyAkrodherSyArucidrohasthAhuGspRhizapAdhIkSA pratizrupratyanugRdhAryarthA bhaM cI tAdarthye ca (sUtra 294 ) / 1 agnipurANa - sampradAne caturthyapi, yasmai ditsA dhArayate sampradAnaM tadIritam / sampradAnaM tridhA proktam (350|26; 353 / 9) / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH nAradapurANa- ubhyAMbhyasazcaturthI syAt sampradAne ca kaarke| __ yasmai ditsA dhArayed vai rocate sampradAnakam / / (52 / 6) / zabdazaktiprakAzikA - gatyAdibhinne dhAtvarthe caturthA vigrahasthayA | yaH svArtho bodhanIyastat saMpradAnatvamIritam / / (kArikA 70) / [rUpasiddhi] 1. brAhmaNAya gAM dadAti / yahA~ brAhmaNa ko gAya dene kI icchA hai, ataH usakI prakRta sUtra se sampradAnasaMjJA tathA "caturthI sampradAne" (a0 2 / 3 / 12) se usameM caturthI vibhakti kA vidhAna / 2-3= devadattAya rocate modakaH / yajJadattAya svadate / modaka meM devadatta kI ruci hone se usakI saMpradAnasaMjJA tathA caturthI vibhakti kA prayoga | 4. viSNumitrAya gAM dhArayate / viSNumitra ko gAya denA svIkAra kiyA gayA hai, ataH viSNumitra kI prakRta sUtra se saMpradAnasaMjJA tathA caturthI vibhakti kA pryog| [vizeSa] 1. kAtantrakAra ke anusAra 'chAtrAya zlAghate, chAtrAya hute, chAtrAya tiSThate kumArI, chAtrAya zapate, puSpebhyaH spRhayati, chAtrAya rAdhyati, chAtrAyekSate, chAtrAya pratizRNoti chAtrAya AzRNoti' meM sampradAnasaMjJA karanA Avazyaka na mAnakara "tAdarthe caturthI" (2 / 4 / 27) se sIdhe caturthI vibhakti kI gaI hai| 2. 'chAtrAya krudhyati, mitrAya druhyati, mitrAyeya'te, mitrAyAsUyati' meM caturthI ke vidhAnArtha "yasmai kupyatIti vaktavyam" yaha vArtika vacana svIkAra kiyA gayA hai / / 295 / 296. ya AdhArastadadhikaraNam [2 / 4 / 11] [sUtrArtha] kriyA ke AdhAra kI adhikaraNasaMjJA hotI hai / / 296 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] Adhriyante kriyA ysminnityaadhaarH| AdhAro yastadadhikaraNasaMjJaM bhavati / kaTe Aste, tileSu tailam, divi devAH / tathA gaGgAyAM coSaH / amulyagre karizatam / adhikaraNapradezAH - "adhikaraNe saptamI" (2 / 4 / 19) ityevamAdayaH / / 296 / [du0 TI0] ya AdhAraH / Adhriyante ityAdi / abhidhAnAd bahulatvAd vA ghaJ / kArakANi kriyApekSANIti kriyANAmAdhAra iti gmyte| sAkSAcca kartRsamavAyinI gamyamAnakriyAM dhArayati kartA, karmasamavAyinI ca pAkAdikriyAM karma ceti na tayoradhikaraNasaMjJA, kartRkarmasaMjJAbhyAmAghrAtatvAt / vyavahitayozca tayoH siddhAvupakurvad adhikaraNamiti / tathA cAha - kartRkarmavyavahitAmasAkSAd dhArayat kriyAm / upakurvat kriyAsiddhI zAstre'dhikaraNaM smRtam ||(vaa0p03|7|148) iti / sa cAdhArazcaturvidhaH- aupazleSikaH, abhivyApakaH, vaiSayikaH, saamiipikshceti| AdhArAdheyayoranyatra siddhayorupazleSaH saMyogalakSaNa ityaupshlessikH| AdhArAdheyayostulyajanmA pRthagdezabhAgAnabhivyApya tiSThatItyabhivyApakaH samavAyalakSaNa iti / viSayo hyananyabhAvo yathA cakSurAdInAM rUpAdayo viSayA iti vaiSayiko bhidyate / gaGgAdInAM saMyogasamavAyalakSaNo na ghoSAdiriti sAmIpiko bhidyate / kazcidAhagaGgAsamIpo dezo'pi gaGgeti, upacArAt / AdhArastrividho jJeyaH kaTAkAzatilAdiSu / iti / anyastvAha upazleSasya cAbhedastilAkAzakaTAdiSu / upakArAstu bhiyante saMyogasamavAyinAm // avinAzo gurutvasya pratibandhe svatantratA / digvizeSAdavaccheda ityAyA bhedhetvH|| (vaa0p03|7|149-50) iti| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH tathAhi tileSu vikAryamANeSvapi tailasyAvinAzastilairupakAraH / AkAze zakunayaH iti digvizeSAdavaccheda upkaarH| upari zakunayo nAdhastAditi / kaTe Aste iti devadattasya gurutvAt patane prApte tatpatanapratibandhe kaTAdirna tatpAtamArabhate iti / tatra kaTAdeH svatantratA AdheyasyopakAraH ? satyametat, kintu "yasyAnani, asya ca lopaH" (3 / 6 / 48, 49) ityAdiSu viSayAdibhedaH khalu darzanIya eva, anyathA pratipattiriyaM garIyasIti // 296 / [vi0 pa0] ya AdhAraH / Adhriyante iti / "vyAnAcca" (2 / 1 / 49) iti cakArAd ghApavAdo ghaJpratyayaH iti vakSyati, tenAdhikaraNe ghaJ / kArakANAM kriyAnimittatvAd Adhriyante kriyA yasminnityuktam / nanu kriyA hi dvividhA - kartRsthA karmasthA ca | tatra kartRsthA kartRsamavAyinI, karmasthA karmasamavAyinI / tato na kAcit kriyA kaTAdiSu labhyate iti kathaM teSAmadhikaraNasaMjJA kartRkarmaNoreva syAt, kriyAdhArabhUtatvAt / tadayuktam / tayoH paratvAt kartRkarmasaMjJAbhyAmevAghrAtatvAt / ataH kartRkarmaNoreva kriyAdhArabhUtasyAdhikaraNasaMjJA ityuktaM bhavati / tathA coktam - kartRkarmavyavahitAmasAkSAd dhArayat kriyAm / upakurvat kriyAsiddhau zAstre'dhikaraNaM smRtam // iti / sacAdhArastrividhaH -aupazleSikaH,abhivyApakaH,vaiSayikazceti |krmennodaahrtiktte Aste ityAdi / tatrAdhArAdheyayoranyatra siddhayoH saMyoga upazleSaH, tatra bhava aupshlessikH| krItAditvAdikaN / yathA - kaTe Aste iti / AdhArAdheyayostulyajanmA pRthagdezabhAgAnabhivyApya tisstthtiitybhivyaapkH| yathA-tileSu tailam / yadyapyatra tile tailasya saMyogastathApi dezAvibhAgAlloke saMyogavyavahAro nAstIti pRthagucyate / viSayo hyananyatra bhAvaH / yathA - cakSurAdInAM rUpAdayo hi viSayAH, tatra bhavo vaissyikH| pUrvavadikaN / yathA -divi devaaH| tatheti sAmIpiko'pyAdhAra ityarthaH / tathAhi gaGgayA saha ghoSasya na saMyogo nApyabhivyAptiH, nApi viSayabhAvo ghaTate ityaupazleSikAdibhyaH sAmIpiko bhidyate / athavA yathA pUrva aupazleSikaH, evameSo'pIti tathAzabdena Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam sUcyate / yathA gaGgAsamIpo dezo gaGgeti, upacArAditi trividha evAdhAraH / agulyagre karizatamiti aupacAriko'pyAdhAraH kaizcid issyte| tad ayuktam / aupazleSika evAyamapi sannivizate, upacaritasya karizatasya agulyagraviSayatvAditi / / 296 / [ka0 ca0] ya AdhAraH / Adhriyante kriyA yasminniti AdhAraH iti vRttiH, Adhriyante AtiSThanti kriyA yasminnityarthaH / sA ca dvividhA kartasthA karmasthA ceti / kartasthA yathA devadatto gacchatItyAdi / atra pAdaviharaNAtmikA kriyA kartaryeva prtiiyte| karmasthA yathA odanaM pacatItyAdi, atra pacanakriyA odananiSThatvena pratIyate / nanvadhizrayaNAdirUpA pacanakriyA karmastheti kathamucyate, yAvatA adhizrayaNAdirUpA pacanakriyA kartRsthatvenaiva pratIyate / kathamanyathA devadatta odanaM pacatItyatra devadattasya kartRtvaM kriyAzrayatvAbhAvAt ? satyam / yadyapi odanaM pacatItyatra kartuniSThaiva viklittyanukUlAdhizrayaNAdirUpA pacanakriyA dhAtuvAcyA, tathApi dhAtuvAcyakriyaikadezaviklittirUpasya karmasthatvena pratIyamAnatvAt pacikriyA karmasthocyate / tAM viklittimAdAyaiva sthAlyAM pacatItyatrAdhAraH pratIyate, na tvadhizrayaNAdirUpAyAH pacikriyAyAH paramparayApi 'sthAlyAM pravRttiranubhUyate / na ca viklitteH padArthaikadezatvAd AkAGkSAviraheNa kathamadhikaraNAnvaya iti vAcyam, AkAGkSAyAH phalavattvakalpanAt / evaM bhiderapi phalarUpadvaidhIbhAvasya karmaniSThatvaM bodhyam / yad vA viklittyAdireva mukhyatvena pacatyAdivAcyaH, adhizrayaNAdistu lakSaNayAbhidhIyate / taduktam - karmasthaH pacaterbhAvaH karmasthA ca bhideH kriyaa| asyAsibhAvaH kartRsthaH kartRsthA ca gameH kriyA // prtvaaditi| nanu kathaM paratvaM saMgacchate, ubhayoH sAvakAzatvAbhAvAt / yathA kaTe Aste ityatra kartavyavahitatvena sthitikriyAdhArabhUtatvAd adhikaraNasya sAvakAzatA 1.atha kathamidamuktam - paramparayA vRttirastyeva / tathAhi svajanyAzrayatvarUpasaMbandhena ? satyam / evambhUtaparamparAsambandho'sti, kintu kartRkarmadvArA paramparAsaMbandho yadA tadaivAdhikaraNam / atra kriyAdvArApi vyavadhAnamiti / 2. nanUbhayasAvakAzatAdRDhIkaraNe kathaM kaTe Aste ityatrAdhikaraNasya sAvakAzatA kartRkamaNoreva syAd ityevakAreNa sAkSAt kriyAdhArabhUtasyAdhikaraNatAbhiprAyataH ? satyam / evo'pyarve / nanu yadi kaTe Aste ityatra kartRvyavahitena sthitikriyAdhArabhUtatvAd adhikaraNasya sAvakAzatA ityucyate, tadA na kAcit kriyA kaTAdiSUpalabhyate kayaM teSAmadhikaraNasaMjJA kartRkarmaNoreva syAt, kriyAdhArabhUtatvAditi pajI kathaM saMgacchate, yAvatA kriyAdhAratvAbhAvAt kaTAdAvadhikaraNasaMjJA na bhaviSyati, Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH na tathA devadatto gacchati, odanaM pacatItyAderanyatra kartRkarmaNoH sAvakAzatvamastIti ? satyam, astyeva kartRkarmaNoH sAvakAzatvam / tathAhi mukhyakriyAsaMbandhenAdhikaraNatvavidhAnAd 'odanaM pacati' ityatra viklittirUpAyA mukhyakriyAyAH karmasthatvena karmAdhikaraNayorvivAde lAkSaNikAdhizrayaNAdikriyAyAM kartuH sAvakAzatA / grAma gacchatItyAdau pAdaviharaNAtmikAyAH kriyAyAH kartRsthatvena kartR-adhikaraNayorvivAde vyApye grAme karmaNaH sAvakAzatA | 'kaTe Aste' ityadhikaraNasya 'sAvakAzateti paratvAditi yaduktaM tat saGgatameva / __ anye tu yanmate viklityanukUlAdhizrayaNAdirUpo dhAtvarthastanmate paratvAdityasyArthadvayaM vivakSitam / odanaM pacatItyatra karmasaMjJAM prati ubhayoH sAvakAzatve yat paraM tadevoktam / grAmaM gacchatItyatra karmaNaH sAvakAzatvam / kaTe Aste ityadhikaraNasya | devadatto gacchatItyAdau kartRsaMjJAM prati anyatrAnavakAzatvAt kartRsaMjJaiva syAt / ata eva nyAsakRtApi paratvAdanavakAzatvAdityuktamiti / ataH karmasthaH pacaterbhAvaH ityAdi yaduktaM tat karmakartRsthale boddhavyam / etena paramparayetyAdi, tena kriyAdhArabhUtakartRkarmAnyataradvArA AdhArabhUtatvamadhikaraNatvamiti lakSaNam / tathA coktam - kriyAzrayo hi kartA vA karma ceti vyavasthitam / tayoranyataradvArA kriyAdhArasya saMjJitA // kriyAdhArabhUtatvAt kartRkarmaNoreva syAdityavadhAritaM paJIkRtA, naivam / abhiprAyAparijJAnAt / na ca kAcit kriyA ityAdipajIpaGkterayamarthaH - na ca kAcit kriyA kaTAdiSu samavAyasaMbandhenopalabhyate iti nahi / kintu vyavahitasaMbandhe upalabhyate kathaM teSAmevAdhikaraNasaMjJA kartRkarmaNorapi syAt kriyAdhArabhUtatvAdityevazabdasya kathaM teSAmityanenAnvayAdadoSaH / etena vyavahitasaMbandhena kriyAdhAratvAt kaTasya samavAyasambandhena kriyAdhArabhUtatvAt kartRkarmaNorapi syAd ityAyAtam / 1. nanu mukhyakriyAsambandhenAdhikaraNavidhAne kaTe Aste ityatra kathamadhikaraNasAvakAzatA kriyAyA gauNasaMbandhAd yena paratvasaGgatiH ? satyam / kriyAdhArabhUtatvena kartRkarmaNoreva gauNamukhyacintAvyavahAraH, na tu kartRkarmabhinnasya / evaM ca sati na kAcit kSatiriti bhAvaH / athavA kriyAyA eva gauNamukhyavicAre 'kaTe Aste' ityatra mukhyakriyA astyeva / kevalaM pacatItyatra lAkSaNikAdhizrayaNAdikriyAyAH kartRsthatvAt kriyAyA gauNatvameva / 2. nanu grAmaM gacchatItyatra karmasaMjJAyAH sAvakAzatvaM taiH kathamuktam / odanaM pacatItyatra viklittirUpaphalakriyAzrayasya odanasyevAtrApi saMyogarUpaphalakriyAzrayasya grAmasyAdhikaraNatAprasaGgAt ? satyam / tanmate sthAlyAm AgAre odanaM pacatItyatra karmagataviklittirUpaphalakriyAzrayatvena sthAlyAH kartRgatAdhizrayaNAdirUpavyApArAzrayatvenAgArasyAdhikaraNatAdarzanAt tadubhayameva mukhyatayA pacivAcyam, gamestu pAdaviharaNameva tatra nirdezAt / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam etadeva vRddhamatAnusAreNa draDhayati tathA coktamityAdinA / asAkSAt kriyAM dhArayat paramparayA Atmani kriyAsAmAnyamavasthApayad adhikaraNamityarthaH / kathamatra asAkSAd dhAraNamityAha - krtRkrmvyvhitaamiti| kathaM tarhi kriyAnimittamityAha - upkurvditi| kaTe Aste ityAdiSu sthityAdikriyAsiddhau upakurvad upakAraM kurvad heturityarthaH / anyathA yadi kaTo na syAt tadA devadattAderadhaH patane sthitireva na syAt / nanu yadi paramparayA kriyAdhAro'dhikaraNaM tadA yatra sAkSAt kriyAdhAratvaM tatra kathaM syAt / yathA gale baddhvA gaurnIyate iti ? satyam / avayave'pi avayavI vidyate iti yanmatam, tanmate gale'pi bandhanakriyAdhAro gaurvidyate iti na doSaH / caitre sthitirityAdau tu astikriyAdhyAhArAnna dossH| yad vA yadeva kriyAdhArabhUtatvena vivakSyate, tadevAdhikaraNam / paramparayA kriyAdhArabhUtAdhikaraNatvamiti yaduktaM patrikAyAM tadupalakSaNaM veditavyam / tena kartRkarmAnyataradvArA sAkSAd vA kriyAdhAratvamadhikaraNatvam iti / ata eva yatra karmAdikaM vivakSyate tatrApyadhikaraNavyavahAra iSTa eva / kevalaM saMjJAntarabAdhayA saptamI na sAdhu, kintu vivakSAyAH prAdhAnyAt 'sthAlyA pacati, sthAlI pacati, sthAlyAM pacati, sthAlIM pacati' ityAdi / na ca sthAlyAmAgAre pacatItyatra katham AgArasyAdhikaraNasaMjJA, sthAlyA eva karmAdhAratvAditi vAcyam, adhizrayaNAdikriyAM prati kartRdvArA AgArasyApyadhikaraNatvam / sa trividha ityAdi / taduktam - aupazleSiko vaiSayikazcAbhivyApaka eva c| AdhArastrividho jJeyaH kaTAkAzatilAdiSu // iti / aadhaaraadheyyorityaadi| AdhArAdheyayormadhye Adheyena tailAdinA saha tulyajanmA yaH zaktivizeSaH so'dhikaraNam / zaktizaktimatorabhedAd AdhArapadenAtra tilAdirucyate / apRthagdezabhAgAnAmiti / na pRtharadezabhAgo'pRthagdezabhAga ityAdhArasya tilasya sarvadezabhAgam abhivyApya tiSThatItyabhivyApaka iti kartari vuN / na ca tailAdikasyAbhivyApaka 9. nanu mukhyakriyAdhArabhUtatvam adhikaraNatvamiti prAguktam / atra kathalAkSaNikAdhizrayaNAdikriyAM prati kartRdvArA gRhasyApi AdhAratvam ityucyate ? satyam / viklittyanukUlAdhizrayaNAditvarUpo dhAtvartha iti yanmataM tnmtmvlmbyoktmiti| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH tvAt kathaM tilAdikam abhivyApakamucyate, karmaNi vuNo'sAdhutvAditi vAcyam, tilAdeH sarvabhAgAbhivyApakasya zaktivizeSasyAbhivyApakazabdavAcyatvAditi / ___ anye tu abhivyApakazabdavAcyasya tailAdeH sambandhazAlitvAt tilAdikamabhivyApakamucyate ityAhuH / yadyapItyAdi / pRthagucyate iti / aupazleSikAt pRthagucyate / abhivyApakatvena vyapadizyate ityarthaH / vastuto ghaTe rUpamastItyAdikaM mukhyamabhivyApakamudAhartavyam / 'tileSu tailam' ityaupazleSikameva / nanvatrAdhArAdheyayoranyatra siddhatvenAnupalambhAt kathamupazleSaH ? satyam / dRSTAdRSTaparamANavastileSu saMvizantIti yanmataM tanmatamavalambyoktam / anye tu anyatra siddhayoriti yaduktaM tadupalakSaNaM na tu vizeSaNam, kintu guNarUpasaMbandhavizeSa upazleSa iti upazleSalakSaNam / viSayo hananyatrabhAvaH iti / na vidyate anyatra bhAvo yasmAt sa viSayaH, yasmAdanyatrAdheyasya sadbhAvo na vidyate / yathA cakSurAdivRttInAM rUpAderanyatrAbhAvAccakSurAdInAM rUpAdayo viSayA ucyante / evaM divo'nyatra devAnAM sthiterabhAvAd 'divi devAH' ityudAharaNam / nanu viSaye bhavo vaiSayika Adheya eva syAt tat katham AdhAro vaiSayika ityucyate ? satyam / vaiSayikeNAdheyena sambandhAdAdhAro'pi vaiSayika ucyate / vastutastu zaktivizeSasya viSaye bhavatvAt sa eva zaktirUpo vaiSayika iti na dossH| nanu AkAzAdanyatrApi devAnAM sadbhAvadarzanAt kathaM 'divi devAH' iti viSayasyodAharaNam, yato dravyadvayasya saMbandhAd upazleSa eva gamyate / yathA 'kaTe Aste' ityAdi ? satyam / vastuto nedamudAharaNam, kintu devAnAm AkAza eva sthitiH prasiddhA / AkAzasyAmUrtatvena saMyogasya pratIyamAnatvAnnodAharaNam / tasmAd viSayo hyananyabhAvaH / asyAyamarthaH / 'na vidyate AdhArAdheyAbhyAmanyatra samavAye saMyoge ca bhAvo yasya sa tathA / aupazleSikAbhivyApakau hi AdhArAdheyasaMyogasamavAyAnyatareNAdhArAdheyAbhyAM caitatritayanimitte nirUpyete / vaiSayikastu kevalam AdhArAdheyAbhyAmeva nirUpyata iti| 10. na vidyate AdhAraghaTakAbhyAm AdhArAdheyAbhyAmanyatrAdheyatAnirUpake saMyoge samavAye vA bhAvaH sattA nirUpitatvasaMbandhena yasya svarUpAdisaMbandhaghaTitaH zaktivizeSaviSaya iti / evaM ca 'kaTe Aste' ityAdau kaTaniSThAdhikaraNatA AdhArAdheyAbhyAM saMyogena ca nirUpyate iti / atraupazleSikaH / ghaTe ghaTatvamityAdau AdhArAdheyAbhyAM samavAyena cAdhikaraNatA nirUpyata itybhivyaapkH| 'bhUtale ghaTAbhAvaH' ityAdau tu AdhArAdheyAbhyAM (tadanya) svarUpAdisaMbandhena cAdhikaraNatA nirUpyate tato vaiSayikaH iti / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 kAtantravyAkaraNam asya mukhyodAharaNaM punariha 'bhUtale ghaTAbhAvaH' iti| atrAdhArAdheyayorbhUtalaghaTAbhAvayorna saMyogo nApi samavAyaH, abhAvasya dravyatvaguNatvAbhAvAditi / tatheti / tanmate sAmIpyArthasya saptamIvibhaktivAcyatvAt 'lakSaNA na kriyate iti 'AdhArastrividho zeyaH' iti sarvatAntrikatvAd vararucimatamapAstam / yathAha-athaveti / / 296 / [samIkSA] AdhAra kI adhikaraNasaMjJA pANini tathA zarvavarmA donoM hI zAbdikAcAryoM ne kI hai | pANini kA sUtra hai - "AdhAro'dhikaraNam" (a01|4|45)| vyAkhyAkAroM ne AdhAra use kahA hai, jisameM kriyA rahatI ho / kriyA sAkSAt saMbandha se kahIM kartA meM aura kahIM karma meM rahatI hai| ataH karta-karmasaMjJA kI bAdhikA yaha adhikaraNasaMjJA siddha na ho, isalie vyAkhyAkAroM kA abhimata hai ki kartA aura karma sAkSAt saMbandha se jisake Azraya hoMge, vahI AdhAra mAnA jAegA aura isI AdhAra kI adhikaraNasaMjJA pravRtta hogI / isa prakAra paramparA se kriyA ke AdhAra ko adhikaraNa kaheMge - 'paramparayA kriyAdhArabhUtatvam adhikrnntvm'| sAmAnyatayA AdhAra tIna mAne jAte haiM - aupazleSika, vaiSayika tathA abhivyApaka / parantu inake atirikta sAmIpika, aupacArika evaM naimittika AdhAroM ko bhI vyAkhyAkAroM ne svIkAra kiyA hai / eka zloka meM ina sabhI ke udAharaNa mila jAte haiM kaTe zete kumAro'sau vaTe gAvaH susherte| tileSu viyate tailaM hRdi brahmAmRtaM param // yuddhe saMnahmate dhIro'gulyagre kariNAM zatam // __ (dra0,si0 ca0-pR0 248, "AdhAre sptmii")| 1. tathA cAsmin pakSe aupazleSikaH prakRSTaH na punarvararucimatasiddham aupacArikam atiriktAdhAraM nirasyati / amulyamra iti / svamate tvaupazleSika evaupacArikaH prakRSTo nAtirikta ityarthaH / upacaritasya karizatasyeti karizatamUlyasyetyarthaH / svamate AdhAravAcaka evopacAraH / vararucistu AdhAre amulyagrabodhitasthAne karizatamiti upacArAzrityA aupacArikAdhAramAheti vizeSaH / svamate'pyaupacArikopazleSaghaTane bAdhakAbhAva iti / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH yaha jJAtavya hai ki pANinIya vyAkhyAkAra abhivyApaka AdhAra kA udAharaNa prAyaH 'tileSu tailam ' prastuta karate haiM, parantu tilasarvAMza meM taila kI abhivyApti na dekhe jAne ke kAraNa (kalkAMza ke bhI rahane se ) kAtantravyAkhyAkAra 'divi devAH ' udAharaNa samIcIna mAnate haiN| kisI ne ise vaiSayika AdhAra kA bhI udAharaNa mAnA hai / 65 vyAkhyAkAroM ke draSTavya vizeSa vacana - 1 . sa AdhArazcaturvidhaH - aupazleSikaH, abhivyApakaH, vaiSayikaH, sAmIpikazceti (du0 TI0 ) / 2. anyathA pratipattiriyaM garIyasIti ( du0 TI0 ) / 3. aupacAriko'pyAdhAraH kaizcidiSyate, tadayuktam (vi0 pa0 ) / 4. sA (kriyA) ca dvividhA - kartRsthA karmasthA ceti (ka0 ca0 ) / 5. tulyajanmA yaH zaktivizeSaH so'dhikaraNam (ka0 ca0 ) / 6. zaktizaktimatorabhedAdAdhArapadenAtra tilAdirucyate (ka0 ca0 ) / 7. 'AdhArastrividho jJeya:' iti sarvatAntrikatvAd vararucimatamapAstam (ka0 c0)| 'nirdezaH sampradAnApAdAnaprabhRtisaMjJAbhiH ' ( nA0 zA0 14 / 23) isa vacana meM prabhRtizabda se adhikaraNa kA bhI bodha hone ke kAraNa ise pUrvAcAryaprayukta hI kahA jA sakatA hai / isa viSaya meM bhASyavyAkhyAprapaJcakAradvArA prastuta bhAgurimata bhI draSTavya hai ( pR0 129 ) / arvAcIna zAbdikAcAryoM ne bhI isa saMjJA kA prayoga kiyA hai / yathAjainendravyAkaraNa - AdhAro'dhikaraNa: ( 1 / 2 / 116) / haimazabdAnuzAsana - kriyAzrayasyAdhAro'dhikaraNam (2 / 2 / 30 ) | mugdhabodhavyAkaraNa - kAlabhAvAdhAraM DaMptI (sU0 309) / agnipurANa - AdhAro yo'dhikaraNaM vibhaktistatra saptamI ( 350 | 28 ) / nAradapurANa - DyossupaH saptamI tu syAt sA cAdhikaraNe bhavet || AdhAre cApi / / (52 / 8-9) / - Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 kAtantravyAkaraNam zabdazaktiprakAzikA - yatkriyAyAM yAdRzArthaH saptamyA vigrahasthayA / bodhyastasyAM tadevAdhikaraNaM nAma kArakam / / ( kArikA 72 ) / [ rUpasiddhi ] 1 . kaTe Aste / aupazleSika AdhAra / prakRta sUtra se 'kaTa' kI adhikaraNasaMjJA tathA " zeSAH karmakaraNa0" (2 / 4 / 19) ityAdi se saptamI vibhakti / 2. tileSu tailam / abhivyApaka AdhAra / 'tila' kI adhikaraNasaMjJA tathA saptamI vibhakti / 3. divi devaaH| vaiSayika AdhAra / 'div' kI adhikaraNa saMjJA tathA saptamI vibhakti kA prayoga || 296 / 297 yena kriyate tat karaNam [ 2|4|12] [ sUtrArtha ] kartA jisake dvArA koI kriyA karatA hai, usakI 'karaNa' saMjJA hotI hai / / 297| [du0 vR0 ] kartrA yena kriyate tat kArakaM karaNasaMjJaM bhavati / dAtreNa dhAnyaM lunAti / manasA meruM gacchati / tathA pazunA rudraM yajate / prakRtyAbhirUpaH / prAyeNa yAjJikaH / gotreNa gArgyaH / samena dhAvati / viSameNa dhAvati / dvidroNena dhAnyaM krINAti / paJcakena pazUn krINAti / zatena parikrItaH / zatAya parikrItaH / ' tvaM mAsaM karma kariSyasi ' iti / pradhAnakriyApekSaM tAdarthyam / karaNapradezAH " karaNe tRtIyA " (2 / 4 / 19) ityevamAdayaH / / 297 / - [du0 TI0 ] yena0 / yena kriyate ityanenaitat sUcitam / kriyAsiddhau yat prakRSTopakArakam antaraGgaM tad vivakSitaM karaNamiti / tathA cAha - kArakAvyavadhAnena kriyAniSpattikAraNam / yad vai vivakSitaM teSu karaNaM tat prakIrtitam // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 67 parazuzchinatti, parazau chinattItyatrApi vivakSayA sthAlyA pacati ( sthAlIm ) / sthalena nirvAtena pacatIti / ato vastutastat karaNam anirdezyam idaM taditi / tathA cAha - vastutastadanirdezyaM nahi vastu vyavasthitam / sthAlyA pacata ityeSA vivakSA dRzyate yataH // ( vA0 pa03 / 7 / 91 ) / kathantarhi 'azvena pathA gacchati' iti pathaH kriyAniSpattau vyavahitavyApAratvAt / naivam, prakarSasya hi karaNetarajAtyapekSatvAt / uktaM ca svakakSAsu prakarSazca karaNAnAM na vidyate / AzritAtizayatvasya paratvasya ca lakSaNam // ( vA0pa03 / 7 / 93) iti / tacca karaNaM dvividham bAhyam AbhyantaraM cetyAha - manasetyAdi / tathetyAdi / yajiratra phalabhAvanAyAM pazuyAgena rudrAkhyaM phalaM bhAvayatItyarthaH / anyastvAha - 'pazunA rudraM yajate' iti| yadyapi 'pazuM rudrAya dadAti' iti vastvarthaH / zabdArthastu pazunA deyena rudraM pUjayatIti vivakSayA siddham / prakRtyAdInAmapi karaNatvamasti bhavatergamyamAnatvAt / tathAhi abhirUpabhavane prakRtiH karaNam / yAjJikabhavane prAyaH karaNam / 'prAyeNa yAjJikaH' ityasAvapi yAjJiko bhavati / gArgyasya bhavane gotraM karaNam / tena hi gAryo bhavati, yadyanyagotro'sau na gArgya: / krayaM prati dvidroNapaJcakau karaNam / tathAhi dvidroNa - paJcakArthaM hiraNyaM dvidroNapaJcaka ucyate / yathA pradIpArthA mallikA pradIpaH iti / tathA krINAtervAkaraNasya sampradAnasaMjJA na vaktavyA / 'mAsaM karma kariSyasi' iti gamyamAnaM kriyApadam / tacca pradhAnam, sAdhyatvAt tadapekSayA tAdarthyamastIti bhAvaH / pari samantAt krItaH parikrItaH / niyatakAlaM svIkRto mUlyAdinetyarthaH / athavA mUlyena zatAdinA niyato yaH kAlo mAsAdiH sa zatamucyate, upacArAt // 297 / , [vi0 pa0 ] yena0 / yena kriyate iti / kriyAsiddhau yadyapi bahUni sAdhanAni vyApriyante tathApi teSu madhye'nenaitat karomIti kartrA yat prakRSTopakArakam antaraGgaM vivakSitam, tat karaNam ityarthaH / tathA coktam - kArakAvyavadhAnena kriyAniSpattikAraNam / yad vai vivakSitaM teSu karaNaM tat prakIrtitam // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam tacca dvividham - bAhyam AbhyantaraM ceti / krameNa darzayati-dAtreNetyAdi / 'yajeH karmaNaH karaNasaMjJA sampradAnasya ca karmasaMjJA' na vaktavyetyAha - tatheti / yadyapi 'pazuM rudrAya dadAti' iti vastvarthaH, tathApi zabdArthaH punaH pazunA deyena rudraM pUjayatIti / zabdapramANakAzca vaiyAkaraNAH iti siddhaM pazoH karaNatvam / tathA 'prakRtyAdibhyaH upasaMkhyAnam' (kA0 2 / 3 / 18 - vA0) ityapi na vaktavyam bhavatergamyamAnatvAt karaNatvamasti / tathAhi 'prakRtyAbhirUpaH' ityukte prakRtyA abhirUpo bhavatIti gamyate, ato'bhirUpabhavane prakRtiH karaNam / evaM 'prAyeNa yAjJikaH' iti| tathA 'gotreNa gAryaH' iti / gAryasya bhavane jJAne vA gotraM karaNam / tena hi gAryo bhavati jJAyate vA / samena dhAvati, viSameNa dhAvatIti / yadyapi kriyA'tra vidyate, tathApi samaviSamayoH karmatve prApte karaNatvaM vivakSyate / kathantarhi 'dvidroNena dhAnyaM krINAti, paJcakena pazUna krINAti' ityatra karaNatvam ? tathAhi dvidroNena dhAnyaM krINAtIti dvau dvau droNau kRtvA dhAnyaM krINAtyayamartho vivakSitaH / tathA paJcakena pazUna krINAtIti paJca parimANamasyeti paJcakaH saGghaH / paJcakaM saGgha kRtvA pazUn krINAtIti paJca paJca kRtvA pazUn krINAtyayamarthaH / evaM ca sati dvitIyA prApnoti ? satyam / dvidroNapaJcakArthaM hiraNyaM dvidroNapaJcakamucyate, tAdarthyAt / yathA pradIpA mallikA pradIpa iti / tathA "parikrayaNe sampradAnamanyatarasyAm" (a0 1 / 4 / 44) ityapi na vaktavyam, yataH paripUrvasya krINAteH karaNasya vibhASayA caturthI nyAyAdeva siddhetyAha - pradhAnakriyApekSantAdarthyamiti / mAsaM karma kariSyasIti kimarthaM zatAya zataparizodhanAyetyarthaH / athavA pari samantAt krItaH parikrItaH / niyatakAlo mUlyAdinA svIkRtaH, na punaH sarvathA krIta ucyate / yadAha jayAdityaH - nAtyastikakriya eveti, tatazca zatena mUlyAdinA yo niyataH kAlo mAsAdiH sa upacArAt zatamucyate / tatra ca tAdarthya sphuTamastIti / / 297 / [ka0 ca0] yena0 / nanu "sAdhakatamaM karaNam" (a0 1 / 4 / 42) iti paanniniH| tanmate tamagrahaNAt kriyAsiddhau yat prakRSTaM sAdhakaM tat karaNam ityartho labhyate / tadabhAvAdasmanmate kiM syAditi cet, ucyate - zabdAnAM nityatvAd 'yena' iti karaNe tRtIyAvidhAnAd yena sAdhakatamenetyartho labhyate / atha tarhi karturapi prakRSTasAdhakatvAd Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH asyApi karaNatvaM syAditi / naivam, kriyate iti kriyApadaM tacca kartAramantareNa na saMbhavatIti karteti labhyate / tenAyamarthaH- ka; yena sAdhakatamena kriyA kriyate tat karaNamityukte kathaM kartuH saMjJeti / ataH kartRvyApAraviSayaM yat kArakaM kriyAsiddhI kartuLavadhAyakaM tat krnnmityrthH| prakRSTatvaM cAsya kArakAntarAvyavadhAnena kriyAyAH sAdhakatvAt / taduktam - karaNaM khalu sarvatra krtRvyaapaargocrH| tirodadhAti kartAraM prAdhAnyaM tanibandhanam // (yadyapi kariM vyavadadhAti tathApi karaNapravRttihetutvena katureva prAdhAnyamiti kulacandraH) / na ca sAdhakazabdasya vuNpratyayAntasya kartRparatvAt katureva saMjJA syAditi vAcyam, svavyApAre karaNasyApi krtRtvaat| ataH sAdhakazabdasya vuNantasya karaNe'pi sAdhutvamiti / ata evAntaraGgamiti pnii| avyavadhAnena kAryotpAdakatvamityarthaH / nanvanena nyAyena 'dAtreNa dhAnyaM lunAti' ityatra bhavatu, 'kASThaiH sthAlyAmodanaM pacati' ityatra sthAlyA evAvyavadhAnena viklittikriyAsAdhakatvAt karaNasaMjJA syAt na kASThasyetyAha-vivakSitamiti / etena kriyAsiddhAvavyavadhAnena yasya kAryotpAdakatvaM vivakSyate tat krnnmiti| atra tu kASThAnAmavyavadhAnena kAryotpAdakatvaM vivakSitam / tathA ca TIkAyAm - (pA0 vA0 ra0, pR0 642-43) vastutastadanirdezyaM nahi vastu vyavasthitam / sthAlyA pacata ityeSA vivakSA dRzyate ytH||iti| karmatve prApte iti pnyii| kriyAvizeSaNatvAditi zeSaH / kulacandrastvatra saptamI prAptAviti vadati, tanmate samazabdopadezaparaH / karmabAdhakapakSe tu samazabdaH sAmyaparaH / evaM viSamazabdo'pi / nanu yatra pradhAnakriyA na vivakSyate, yathA 'zatAya parikrIto hasati' iti| na hyatra hasanaM zataparizodhanAyeti vAcyam / atra kathaM tAdarthyamityAha-athaveti / 1. asyArthaH / kartAraM tirodadhAti vyavadhatte kriyAsiddhestadanta vitvAt / tarhi karaNasyaiva prAdhAnyaM tat kathaM svatantraH kartA ityAha-prAdhAnyamiti / kutaH prAdhAnyaM tannibandhanaM kartanibandhanaM yasmAdevaMbhUtasyApi karaNasya kartA preraka iti svatantraH kartA bhavati / yadyapi tiro dadhAti tathApi karaNapravRttihetutvena kartuH prAdhAnyamiti kulcndrH| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtavavyAkaraNam niyatakAla iti / niyataH kAlo yasyeti bahuvrIhiNA puruSa ucyate / yadyapi pUrvapakSe'pi nAtyantikakrayo vivakSitaH / 'zatAya' ityatrApi zataparizodhane lakSaNA, tathApi asmAt pUrvasya vizeSaH / tathAhi pUrvapakSe zatazabdasya zataparizodhane lkssnnaa| asmin pakSe kAlavizeSe, pUrvapakSe karotikriyApekSyaM tAdarthyam / atra vikramaNakriyApekSeti bhedaH / / 297 / [samIkSA] kriyA kI siddhi meM apekSita aneka sAdhanoM meM se kartA jisa sAdhana ko antaraGga samajhakara usase kArya karane kA nizcaya karatA hai, usakI karaNasaMjJA donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai | pANini kA sUtra hai - "sAdhakatamaM karaNam" (a0 1 / 4 / 42) / karaNa do prakAra kA hotA hai - 1. bAhya / jaise - dAtreNa dhAnyaM lunAti | 2. Abhyantara / jaise- manasA meruM gacchati | 'nirdezaH sampradAnApAdAnaprabhRtisaMjJAbhiH' (nA0 zA0 14 / 23) isa nATyazAstrIya vacana meM 'prabhRti' zabda se 'karaNa' kA bhI upAdAna hone ke kAraNa isakI prAcInatA tathA prAmANikatA siddha hotI hai / 'avyavadhAnena kriyate yena tat' isa vyutpatti ke bala para karaNa ko anvartha mAnA jAtA hai| arvAcIna vyAkaraNoM meM bhI yaha saMjJA upalabdha hotI hai| jaise jainendravyAkaraNa- sAdhakatamaM karaNam (1 / 2 / 114) / haimazabdAnuzAsana - sAdhakatamaM karaNam (2 / 2 / 24) / mugdhabodhavyAkaraNa- sAdhanahetuvizeSaNabhedakaM ghaM kataghistrI (sU0 288) / agnipurANa - kriyate yena karaNam / anukte tiGkRttaddhitaistRtIyA karaNe bhavet (350 / 25) / nAradapurANa-yena kriyate tat karaNam / / (52 / 5) / zabdazaktiprakAzikA - yo'rtho vikaraNAktasya dhAtorarthe tRtIyayA / vodhyate karaNaM nAma kArakaM tadihocyate ||(kaarikaa 71) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH [rUpasiddhi] 1. dAtreNa dhAnyaM lunaati| bAhya karaNa | dhAnyalavana kA antaraGga sAdhana hone ke kAraNa 'dAtra' kI prakRta sUtra dvArA karaNasaMjJA tathA "zeSAH karmakaraNa" (2 / 4 / 19) ityAdi se tRtIyA vibhakti / 2. manasA meruM gacchati |aabhyntr karaNa | merugamana meM antaraGga sAdhana hone ke kAraNa mana kI karaNasaMjJA tathA usameM "zeSAH karmakaraNa0" (2 / 4 / 19) ityAdi se tRtIyA vibhkti| 3-11. pazunA rudraM yajate, prakRtyA abhirUpaH, prAyeNa yAjJikaH, gotreNa gAryaH, samena dhAvati, viSameNa dhAvati, dvidroNena dhAnyaM krINAti, paJcakena pazUn krINAti, zatena parikrItaH / kAtantrIya vyAkhyA ke anusAra 'pazu, prakRti, prAya, gotra, sama, viSama, dvidroNa, paJcaka tathA zata' zabda kI karaNasaMjJA tathA tRtIyA vibhakti / / 297 / ___298. yat kriyate tat karma [2 / 4 / 13] [sUtrArtha] kartA ke dvArA jise kiyA jAtA hai, usakI karmasaMjJA hotI hai / arthAt kartA kI kriyA se utpanna phala ke Azraya kI karmasaMjJA hotI hai / / 298| [du0 vR0] ka; yat kriyate tat kArakaM karmasaMjJaM bhavati / kaTaM karoti / odanaM pacati / AdityaM pshyti| tathA - ahiM laGghayati / grAmaM gacchan vRkSamUlAnyupasarpati / tathA stokaM pacati / gAM dogdhi payaH / pauravaM gAM yAcate / gAm avaruNaddhi vrajam / chAtraM panthAnaM pRcchti| pauravaM gAM bhikSate | vRkSamavacinoti phalAni / ziSyaM dharmaM brUte / ziSyaM dharmamanuzAsti / ajAM nayati grAmam / grAmaM vahati bhAram / harate kumbhaM bhAram / grAma chAtrazataM jayati / gargAn zataM daNDayati / grAmam adhizete / grAmam adhitiSThati / vRkSamadhyAste | dharmam abhinivizate / trirAtram upavasati | parvatam adhivasati / AvasathamAvasati / akSAn dIvyati / 'akSairdIvyati' iti karaNavivakSA | mAsaM guDadhAnAH / krozaM kuTilA ndii| bhavatergamyamAnatvAt / karmapradezAH - "karmaNi dvitIyA" (2 / 4 / 19) ityevamAdayaH / / 298| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 kAtantravyAkaraNam - [du0 TI0] yat / karoterarthaH kriyAvyApAraH / sa ca sarvadhAtusthitastathA cAha - kriyAbhAvo dhAturiti / kartAramantareNa kriyA na sambhavatItyAha - ka; yat kriyate iti / bhede punarayamarthaH- kartuH kriyayA yad vyApyate iti / kathaM punaretallabhyate / kriyayA pUrvakAlabhAvinyA yadaprAptaM prApyate tat sAdhanaM karmeti / AkhyAtaM hi kriyApradhAnam / kriyAyA eva karmasaMjJA syAt / atha kriyAyA amUrtAyAH karmatvamanupakArakam iti kriyAnimittasya sAdhanasya bhavatIha pratyayanirdezAccAnumIyate / anyathA kriyA karmeti vidadhyAt / nyAyastu vastutaH padamAtre kriyAyAH prAdhAnyam, vAkye phalapadasaMbandhe tUpakArikA kriyA, upakAryaM ca phalamiti / yaditi phalapadamiha nirdishyte| tacca karma trividham - nirvartyam, vikAryam, prApyaM ca / anyaH punarAha - bahuprakAramapi - nirvayaM ca vikAryaM ca prApyaM ceti tridhA matam / tatrepsitatamaM karma caturdhA'nyattu kalpitam // audAsInyena yat prAptaM yacca karturanIpsitam / saMjJAntarairanAkhyAtaM karma yaccAnyapUrvakam // (vaa0p03|7|45,46) iti / tadetad bahuprakAramapi antarbhAvena vRttau darzitam / prAptistu bhuprkaaraa| yathA, kaTaM karoti / saMyogaM janayatIti abhuutpraadurbhaavlkssnnaa| kartRvyApAreNa kaTAdeH svarUpapratilambhAt tataH svarUpapratilambha eva nivartyakarmaNo vyAptiH / sAMkhyAdisattvAdadarzane'pyAvirbhAvasya zaktyavasthAyAmabhAvAd apUrvottpattireva / vikArye tu vikArotpattilakSaNA kAzAn kaTaM karoti kAzadravyANAM kartRkriyAsannivezavizeSato vikrIyamANatvAd vikAraprApaNamatra vyaaptiH| evaM taNDulAnodanaM pacatIti / anyastvAha - odanazabdastaNDulavRttirUpastaNDulAn pacatItyarthaH / athavA taNDulAn vikArayan odanaM nivartayatIti svabhAvAd vyarthaH paciH / vikAryaM tu-kASThaM bhasma karotIti suvarNa kuNDalaM karotIti yadasajjAyate pUrva janmanA yat prkaashte| tannirvayaM vikArya ca karma dvedhA vyavasthitam // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH prakRtyucchedasambhUtaM kiJcit kASThAdibhasmavat / kiJcid guNAntarotpattyA suvarNAdivikAravat // 73 ( vA0 pa03 / 7 / 49,50) / grAmaM gacchatItyAdau prApye karmaNi saMyogalakSaNayA gatikriyayA grAmasya prApyamANatvAt / bhAraM vahatItyAdAvapi abhimatadezaM prApyamANo bhAraH kartRvyApAreNoDho vyavasthApyate iti| atrApi saMYogalakSaNaiva prAptistadarthakriyArambhAd yuktametat sarvatra kartuH kriyayA svarUpaM vikAraH saMbandho vA viSayasya kriyate iti / katham 'AdityaM pazyati, ghaTam upalabhate, rUpaM paricchinatti, gandhamanubhavati, himavantaM zRNoti, vijJeyaM jAnAti' iti tatsaMjJAhetoH prApterabhAvAt / na hi darzanAdibhiH sUryAdayaH prApyante / kintu tairviSayabhUtairdarzanAdayaH prApyante taisteSAM saMjananAt kAraNaM ca viSayaH pUrvam uttarakAlaM tu kAryabhUtA jJAnAdayaH / etadupakArakAstu sUryAdayo jJAnAdyarthA na sUryAdyarthAH kriyA iti kathaM kriyayA prApyante / na ca darzanAdibhirviSayabhAvApattiH prAgasatI sUryAdInAmatizayarUpA kriyate / yata indriyairarthasya sambandhagamanaM viSayabhAvApattistacca prAgevotpadyate / tato darzanAdayo jJAyante iti ? satyam / cakSuH preraNaM draSTuH kriyA, tayA ca viSayaH prApyate / cakSUrazmayo viSayadezaM yAnti / dRzivAcyaM na cakSuH preraNaM jJAnavacanatvAd dRzeriti cet, naivam / tAdarthyAt pUrvakAlabhAvI draSTurvyApAro dRzinocyate / yathA pacinA adhizrayaNAdaya iti / cakSuH preraNapUrvakaM vA dRzirjJAnam abhidhatte iti / tasmAt kriyAnimittametat / anyaH punarAha - kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gamyate / darzanAdanumAnAd vA tat prApyamiti kathyate // ( vA0 pa0 3 / 7 / 51) / yathA nirvartyavikAryayoratizayaH kvacit pratyakSaviSayaH kASThaM dahatIti / kvacidanumAnagamyo devadattaM roSayati prasAdayati veti / mukhavarNAnumeyatvAd roSAderiti / prAptimAtrastu prApyamiti bhAvaH / AdityaM pazyatItyAdAvAbhAsamupagacchati / sUryo yato dRzyate abhivyaktimupayAti yato vyaktamupalabhyate sahate darzanaM zakyate draSTumityAha - 1 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 kAtantravyAkaraNam AbhAsopagamo vyaktiH soDhatvamiti krmnnH| vizeSAH prApyamANasya kriyAsiddhau vivkssitaaH|| (vA0pa0 3 / 7 / 53) iti kArakatvam / evaM 'guDaM bhakSayati, payaH pibati, odanaM bhuGkte' ityAdi pUrvakAlabhAvino'pi vyApArA abhAvahArAGgabhUtAstAdarthyAd bhakSizabdavAcyAstaizca guDAdikaM prApyate iti / anyastvAha - guDAdikaM prItyarthaM bhakSyate, bhakSitaM ca prItiM janayati / bhakSaNena prItijananayogyo guDAdinirvaya'te vikriyate prApyate veti vividhametat karma yujyate / bhakSaNaM ca tathAvidhaM guDAdyarthaM bhavatItyadoSaH / tathetyAdi / ahirlaGghanakriyayA vyApyate ityanIpsitamapi karma syAt / yannaivepsitaM nApyanIpsitam, tadapi grAmaM gacchato vRkSamUlopasarpaNaprasaGga iti / kriyAvizeSaNAnAmapi karmatA napuMsakatA ekatA ca, nyAyAt sarva eva dhAtvarthaH karotyarthena vyAptaH / stokaM pacati / stokaM pacanaM karotItyarthaH / kriyAyA amUrtAyA liGgasakhyAbhyAmayogAt tadvizeSaNasya kathaM liGgasaMkhye iti napuMsakatvamekavacanaM tu utsargatayA bhavatyeva / yathA kaTaM karoti / vipulamudAharaNaM darzanIyamiti / guNayuktasyApi vyApyatA siddhA / pratyekaM karotyabhisaMbandhAt tadabhivyaktaye dvitIyA yojyaiva / kathaM tarhi kRtaH kaTaH, udAro darzanIya iti ? satyam / karoterutpannayA niSThayA sarvaM karmAbhihitam ityarthamAtre prathamaiva / yathA pacyate odanaH , prAptamudakaM yaM sa prAptodako grAma iti / zatena krItaH zatyaH zatikaH paTaH iti| 'uktArthAnAmaprayogaH kRttyAditaddhitasamAseSu nyAyasiddhaH' iti / upayujyamAnaM payaHprabhRtikaM karma tasya nimittasya gavAderapAdAnAditvenAnAkhyAtasya duhAdikriyAsaMbandhe bruvizAsyozca pradhAnasAdhanakarmAdike kathamityAha - tathetyAdi / yat kriyate tat karmeti sAmAnyavidhAnAd vyAptiriti / ajAM nayati grAmamiti dvikarmakatayaiva hetvarthasya dyotitatvAd in na bhavati adhipUrvAH zIGsthAso'pi sakarmakA eva / abhinipUrvo vizatizca / tathA upAnvadhyAvasatirapyudAharati / kathaM kalyANe'bhinivezaH / saMjJA saMjJinyabhinivizata iti vivakSayA bhavati / tathA divaH karaNasya karmatvaM na vAcyam ityAha - akSAnityAdi / tathA kAlAdhvabhAvadezAnAM sarve dhAtavaH sakarmakAH iti kAlAdhvanoratyantasaMyoge iti na vaktavyam / tarhi yatraiva kriyAvyAptistatraiva syAt, na guNadravyayoAptau / tad yathA - 'mAsamadhIte, mAsamAste, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 75 krozamadhIte, krozaM zete, odanapAkaM zete, godohamAste, kurUn svapiti, nadI svapiti' iti vitAha - bhavatergamyamAnatvAditi / gamyamAnArtho bhavatiH, tayA kriyayA vyApyate iti bhAvaH / yathA-praviza piNDIm, praviza tarpaNam, bhakSaya pibeti gamyate / AsanAdipUrvikAyAM prAptau AsyAdInAm iha viSaye vRttatvAt / tathA cAha - kaalaavbhaavdeshaanaamntrbhuutkriyaantraiH| sarvairakarmakoMge karmatvamupajAyate // (vaa0p03|7|67)| kazcidAha - kAlAdhvabhAvadezAnAM vibhASayA akarmaNAM yoge nityaM kAlAdhvanoratyantasaMyoge / yathA - mAse Aste ityAdi / evamapi vivakSayA siddham / mAsenAnuvAko'dhIyate iti / karaNe eva tRtIyA / mAsamadhIto'nuvAko na cAnena gRhIta iti nAtra karaNatvam asAdhakatamatvAt, kiM phalasiddhau tRtIyAvidhAnena / adya bhuktvA devadatto TyahAd bhoktA iti parayogabhAvanayA avadhivivakSayA vA paJcamI / vyahe bhokteti vyahasamIpo'pi divaso vyaha ityadhikaraNa eva saptamI / ihastho'yam iSvAsaH krozAd vidhyati lakSyam, koze vidhyatIti / tathA ca loke vivakSayA apAyo'dhikaraNaM ceti kiM kArakayormadhye yau kAlAdhvAnau tAbhyAM paJcamIsaptamyorvidhAneneti / ekAdyabhujeH sAdhanaM zaktiranyA Tyahe'tIte tatraikA iSvasane athavA vyadhana iti kArakayormadhye tAM pratipadyate / tathA gatibuddhyAhArazabdArthakarmakANAM prayojyaH kartA hetukartRvyApAreNa vyApyatvAt karmaiva | gamayati grAmaM mANavakam / prApayati grAma mANavakam / bodhayati dharmaM mANavakam / bhojayati mANavakam odanam / Azayati mANavakam odanam / adhyApayati mANavakaM vedam / pAThayati mANavakaM vedam / Asayati devadattam / zAyayati devadattam ! yadA gamayati devadattaM yajJadattam, tamaparaH prayuGkte, tadA gamayati devadattaM yajJadattena viSNumitreNeti bhavitavyam / gamayateragatyarthatvAd anyeSAM tu prayoge satyapi hetukartRvyApAravyApyatve'ntarbhUtakartRtvasyaiva vivakSA | yathA pAcayatyodanaM devadatteneti / vyabhicAro'pi vivakSAyAH / 'ayAcitAraM nahi devadevam adriH sutAM grAhayituM zazAka' (ku0 saM0 1 / 53) iti graheranyatrApi dRzyate / jalpati chAtro dravyam, jalpayati chAtraM dravyam / AlApayati mitraM chAtraH / AlApayati mitraM chAtram / saMbhASate chAtro bhAryAm / saMbhASayati chAtraM bhAryAm ityAdayaH / nayatikhAdati - attihvayatizabdAyakrandInAM ca / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam nAyayati devadattena, khAdayati devadattena, Adayati devadattena, zabdAyayati devadattena / zabdakriyAyAM zabdAyadhAtustata in / krandayati devadattena / vaherasArathikartari / vAhayati bhAraM devadattena / sArathikartari tu vAhayati balIvardAn zasyam / bhakSerahiMsArthasya - bhakSayati piNDI devadattena / hiMsArthasya tu - bhakSayati gAM zasyam / cetanAvantaH sarve bhAvA iti darzanena zasyabhakSaNena yasya hi tat zasyaM sa hiMsyate vA | matAntare - haratikarotyorubhayavivakSA / hArayati bhAraM devadattam, devadatteneti vA / odanaM paripUrNAn ziSyAn vikArayati, ziSyairvA / dRzyabhivAdyorAtmanepadavivakSAyAM 'darzayate bhRtyAn rAjA, bhRtyairiti vA / AtmAnamabhivAdayate gururdevadattam, devadatteneti vaa| abhivAdayantaM prayuGkte itIn / vAdirayaM ghAntazcaurAdika iti anye / AtmanepadavivakSAyAmiti kim - darzayati citraM chAtraM devadatteneti / abhivAdayati guruM mANavakenetyaphalavatkartRtvAdiha parasmaipadamiti / paro brUte - vivakSeva shreysiiti| yathA - payasaudanaM bhuGkte / satyapi vyApyatve karaNatvaM siddham / duhAdInAM dvikarmakANAM gavAdau karmaNi apradhAne'pyAtmanepadavidhiH, abhidhAnAt / gaurduhyate payaH / pauravo gAM yAcyate / gargAH zataM daNDyante iti / nayativahatiharatInAM ca pradhAna eva-ajA nIyate grAmam / uhyate bhAro grAmam / hriyate bhAro grAmam / kRSerapi dRzyate / karSati grAmaM zAkhAm / kRSyate grAmaM zAkhA devadattena / gatyAdyarthAnAm inantAnAM ziSTaprayogAnusAreNobhayatrApi | gamayati grAmaM devadattam / gamyate devadatto grAmam | gamyate grAmo devadattam / bodhayati mANavakaM dharmam / bodhyate dharmo mANavakam / bodhyate mANavako dharmam / evaM yAvad Asayati mAsaM devadattam / Asyate mAsaM devadattaH, Asyate mAso devadattam / aparaH punarAha-duhAdInAM gavAdayaH pradhAnaM karma, karmapUrvakatvAt payasa iti | apara Aha - guNakarmaNi lAdividhiH / pUrvaM guNakarmaNA bhavati yogaH / mukhyaM karma prepsuryasmAd gavyeva yatate prAk tasmAt zuddhasya duherbhavati gavA pUrvameva saMbandhaH / gorduhinA payasastu pratyekaM tasmAllAdayastasminniti / / 298 / [vi0 50] yat kriyate0 / ka; yat kriyate iti kartAramantareNa kriyA na saMbhavatIti ka.tyucyate / ayaM cAbhede vAkyArthaH / bhede punarevam - kartuH kriyayA yat kriyate yad vyApyate tat karma / kathametad yAvatA ka; hi kriyA kriyate tat tasyA eva karmasajJA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH prApnoti ? satyam / amUrtAyAH kriyAyAH karmakAryaM nopapadyate iti kriyAviziSTasya sAdhanasyaiva karmatvam ityadoSaH / tacca karma trividham - nirvavikAryaM prApyaM ceti / krameNa darzayati-kaTaM karotItyAdi / tatra nirvaya'm - yat pUrvam asadeva jAyate yasya janma kriyate / yathA - kaTaM karotIti |vikaarym - yallabdhasattAkamevAvasthAntaramApadyate / tadapi dvividham - ekaM prakRtyucchedasaMbhUtam / yathA - kASThaM bhasma karoti / aparaM ca - guNAntarAdhAnadvAreNa vyapadezAntaranimittam | yathA - suvarNaM kuNDalaM karoti / vikAramAtravivakSAyAmekamevodAharaNaM vRttau darzitam / odanaM pacatIti / taNDulAnodanaM pacatItyarthaH / prApyaM ca - yatra tu nirvartyavikAryasaMbandhino vizeSAH pUrvoktAH pratyakSeNAnumAnena vA ka; na pratIyante / kevalaM prAptimAtrameva pratIyate / yathA - AdityaM pazyatIti / tathA coktam - yadasajjAyate pUrva janmanA yat prakAzate / tannivayaM vikArya ca karma dvadhA vyavasthitam // prakRtyucchedasaMbhUtaM kiJcit kASThAdibhasmavat / kizcid guNAntarotpattyA suvarNAdivikAravat // kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gmyte| darzanAdanumAnAd vA tat prApyamiti kathyate // (vaa0p03|7|49-51)| tathetyAdi / yathA AdityaM pazyatIti prApyaM tathaivAyam ityarthaH / tathA ahirlaGghanakriyayA vyApyate iti anIpsitamapi karma bhavati / yannaivepsitaM nApyanIpsitaM tadapi karma bhavati / yathA - grAmaM gacchan mArgasthavRkSamUlAnyupasarpaNakriyayA vyApnoti / "tathAyuktaM cAnIpsitam" (a0 1 / 4 / 50) iti na vaktavyam / tathA kriyAvizeSaNAnAM karmatvam ekatvaM napuMsakatvaM ceti na vaktavyamityAha - tathA stokaM pacatIti / sarvo hi dhAtvarSaH karotyarthenAbhivyAptaH, stokaM pacanaM krotiityrthH| kriyAyAzcAmUrtatvAt liGgasaMkhyAbhyAmayogAt tadvizeSaNasya kathaM liGgasaMkhyAbhyAM yoga iti utsargasiddhaM napuMsakatvamekatvaM ca nyAyAd bhavati / "akathitaM ca" (a0 1 / 4 / 51) iti na vaktavyaM duhAdInAM prayoge karmasaMjJArtham / tatra duhAdayaH - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 kAtantravyAkaraNam duhiyAcirudhiprachibhichicitrAmupayoganimittamapUrvavidhai / vizAsiguNena ca yat sacate tadakIrtitamAcaritaM kavinA // (ma0 bhA0 1 / 4 / 51) iti / upayujyate ityupyogH| payaH prabhRtikaM karma tasya nimittaM gavAdi / apUrvavidhAvityananyavidhAvityarthaH / bruvizAsyorguNaH kriyAsAdhanabhUtaM yat pradhAnaM karma tat punardharmAdikaM tena yat sacate yat saMbadhyate ziSyAdistadakIrtitamAcaritam = tadakathitamuktamityarthaH / tadetanna vaktavyam - duhAdayo hi nayativat svabhAvAd dvikarmakAH antarbhUtakAritArthAstataH sarvatra vyAptirastIti / yathA pradhAne karmaNi payaHprabhRtIni dvitIyA, tathA apradhAne'pyupayoganimitte gavAdau yat kriyate tat karmeti sAmAnyavidhAnAdityAha - gAM dogdhi paya ityAdi / tathA nayatItyAdInAmapi dvikarmakatvAd ubhayatra dvitIyA siddhatyAha - ajAm ityAdi / tathA coktam - nIvahyorharatezcApi gatyarthAnAM tathaiva ca / dvikarmakeSu grahaNaM Nyante kartuzca krmnnH||(m0 bhaa01|4|51) iti / iha zloke cakArAjjayatiprabhRtInAmapi grahaNam / zIGAdInAmakarmakatvAt tadyoge karma na prApnoti / tataH "adhizIsthAsAM karma" (a0 1 / 4 / 46) iti vaktavyamiti, naivam / adhyupasargasahitAH zIGAdayaH svabhAvAt sakarmakAH evetyudAharati - grAmam adhizete / tathA "abhinivizazca" (a0 1 / 4 / 47) iti na vaktavyam / ihAdhikaraNavivakSApi dRzyate / yathA saMjJA saMjJinyabhinivizate / tathA "upAnvadhyAGvasaH" (a0 1 / 4 / 48) ityapi na vaktavyam / divaH prayoge karaNasya pakSe karmasaMjJArthaM "divaH karmaca" (a01|4|43) iti na vaktavyam ityaah-krnnvivksseti| karaNe vivakSA karaNavivakSA, karmaNaH iti zeSaH / athavA yadi 'akSAn dIvyati' iti karmatvamuktam, tat katham akSardIvyati' ityAzakya karaNasya vivakSA karaNavivakSetyuktam / candragopI tu 'akSANAM dIvyati, akSeSu dIvyati' iti vivakSAtaH eva manyate / kAlAdhvabhAvadezAnAM karmasaMjJA vaktavyA akarmakairapi yoge | yathoktam - kAlAdhvabhAvA mantavyAH karmasaMjJA hyakarmaNAm / dezazcAkarmaNAM yoge karmasaMjJo bhavediti // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH 79 yathA - 'mAsamAste, krozamAste, odanapAkaM zete, kurUn svapiti' iti / tanna vaktavyam / akarmakA api dhAtavo'ntarbhUtakriyAntarAH santaH sakarmakA eva bhavanti, yasmAdantabhUtaprApaNAkriyeSu upavezanAdiSvAsiprabhRtayo dhAtavo vartante iti yuktam, tairyoge karmatvamiti / tathA cAha - kaalaadhvbhaavdeshaanaamntrbhuutkriyaantraiH| sarvairakarmakoMge karmatvamupajAyate // (vA0 pa0 3 / 7 / 67) / tarhi 'mAsamAste' ityAdiSveva kriyAsaMbandhasya vidyamAnatvAt karmatvaM syAnna dravyaguNayoH saMbandhe kriyAnimittatvAt kArakasyeti / kathaM 'mAsaM guDadhAnAH, krozaM kuTilA nadI' iti, tasmAt "kAlAdhanoratyantasaMyoge" (a0 2 / 3 / 5) iti dvitIyArthaM vaktavyam iti ayuktamityAha - bhvtergmymaantvaaditi| bhavatiratrAntarbhUtakriyAntaro gamyate iti / / 298 / [ka0 ca0] yat / nanu kA yat kriyate yat saMbadhyate tat karmetyukte svakriyAsaMbandhAt karturapi karmasaMjJA syAt ? satyam / kriyate ityatra kRdhAtunA kRmAtramucyate / 'karmaNi vihitena Atmanepadena ca kriyAjanyaphalabhAgitvam, tatazcaudanaM pacatItyAdau odanasya pacivAcyAdhizrayaNAdijanyaviklittirUpakriyAphalabhAgitvAt tasyaiva karmatvaM na karturiti / etena kriyAjanyaphalabhAgitvaM karmatvamiti karmalakSaNam / atha tarhi 'grAmaM gacchati devadattaH' ityAdau gatikriyAjanyasaMyogarUpaphalabhAgitvAd yathA grAmasya karmatvaM tathA karturapi syAditi cet, parasamavetakriyAjanyaphalabhAgitvaM karmatvamiti brUmaH / tena AtmasamavetakriyAjanyaphalabhAgitvAnna kartuH karmasaMjJeti | 1. kriyAnukUlakriyAmAtramityarthaH / mAtrazabdo'tra kAya'paraH / etena kriyate ityukte pacAdiyoge kathaM saMjJetyapi nirastam / 2. odane viklittiH samavAyasaMbandhena vartate tasya pratiyogitvamanuyogitvaM vetyarthaH / viklittirUpaphalaniSThapratiyogitvAt nirUpitAnuyogitvAt phalabhAgo vidyate'sya phalabhAgI, tasya bhAvaH phalabhAgitvam, phalapratiyogitvam, phalAnuyogitvaM vetyarthaH / 3. etena grAmaM gacchatItyatra kartutikriyAzrayatvAnna karmatvam / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam atha kimapekSya paratvaM gRhyate / na ca phalAzrayabhinnatvaM paratvamiti vAcyam, 'devadatto grAmaM gacchati' ityatra devadattasyApi phalAzrayabhinnatvAbhAvena (paratvAbhAvAt tatsamavetakriyAjanyaphalabhAgitve'pi) grAmasya karmatvAprasaGga iti cet, takriyAnAzrayatve sati takriyAjanyaphalabhAgitvamiti brUmaH / atha tarhi 'parvatAdavarohati' ityatra' parvatasyApi spandanakriyAnAzrayatvena spandanakriyAjanyavibhAgarUpaphalAzrayatvAt karmatvaM syAditi cet, ucyate - takriyAnAzrayatve sati dhAtvarthAvacchedakIbhUtatakriyAjanyaphalabhAgitvaM karmatvamiti / dhAtvarthAvacchedakIbhUta iti phalasya vizeSaNam / yaduddizya kriyA pravartate tadavacchedakam / avarohaNakriyAyA uttaradezasaMyogarUpaphalasyaivoddezyatvena pratIyamAnatvam / ato vibhAgAzrayatvAt parvatasya na karmasaMti / uttaradezasaMyogastu parvate na vidyate eva / tarhi 'bhUmau parNaM patati, nadItIre plavo vardhate' ityAdau bhUmitIrayostakriyAnAzrayatve sati saMyogarUpaphalabhAgitvAdabhivyAptiH syAditi cet, phalasya dhAtuvAcyeti' vizeSaNaM deyam / etena takriyAnAzrayatve sati dhAtvarthAvacchedakIbhUtatakriyAjanyadhAtuvAcyaphalabhAgitvaM karmatvamiti / atra ca vRddhipatanayoruttaradezasaMyogo dhAtuvAcyaphalatvena 1. etena parvatAdavarohatItyatra saMyogarUpaphalApekSayA vibhAgarUpaphalApekSayA vibhAgarUpaphalasyAtiriktatvAnnAtivyAptiH / vRkSAt parNaM patatItyatra ca vibhAgarUpaphalasyopalakSaNatayA vidyamAnatvAt nyUnavRttitvamastIti bhAvaH / uccAnnIcagamanamavarohaNam / / 2. dhAtuvAcyapadena dhAtvarthavAcakavAcyamiti lakSaNayocyate / tena 'atikhaTvaH' ityAdAvapi na kAcit kSatiriti guruH| 3. phalabhAgitvaM ca vRttiniyAmakasaMbandhena cet 'ghaTaM nAzayati' ityatra ghaTanAzasya pratiyogitAsaMbandhena vRttitvAdavyAptiH / ataH pratiyogitAsaMbandho'pi nivezyaH / kArakacakre - 'viSNuM yajate' ityatroddezyatAsaMbandhena phalabhAgitve'pi karmatvasyAsaktatvAd uddezyatApi nivezanIyA, tena vRttiniyAmaka uddezyatA etadanyatarasambandhena phalabhAgitvaM karmatvamiti / iSadhAtuprayoge mukhyavizeSyatArUpaM karmatvam, tena vRSTisAdhyaM sukhaM bhavatu iti icchAyAM 'vRSTimicchati' iti na prayogaH / tarhi ahaM sukhI syAm iti icchAyAM mukhyavizeSyatAbhAvAt sukhamicchatIti prayogo na syAt ? naivam, atra vilakSaNaviSayatAyAH sukhe svIkArAt karmatvamiSTam / takriyAnAzrayatve sati dhAtvavicchedakIbhUtatakriyAjanyadhAtuvAcyaphalazAlitvaM karmatvamiti nirmUDhaM karmalakSaNam / nanu phalAMze dhAtuvAcyeti vizeSaNabalenaiva parvatAdavarohatItyAdAvatiprasaGgAbhAvAd dhAtvavicchedakIbhUteti vizeSaNaM vyartham ? satyam / grAmaM gacchatIti vyavahAradazAyAM panthAnaM gacchatIti prayogApattidurnivAraiva dhAtvarthAvacchedakIbhUteti phalAMze vizeSaNasattve saMyogasya dhAtuvAcyatvenaiva pathi Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 81 na pratIyate iti / dhAtuvAcyaphalatvena sNyogruupphlsyaavivkssittvaat| taduktaM bhaTTacaraNaiH kriyAvacchedakaM yasya phalaM kA vivakSitam / tadeva karmadhAtustu phlaanuktaavkrmkH|| iti / ata eva dhAtUnAM samAnArthatve'pi phalAvacchinnavyApAravAcitve sati sakarmakatA / kevalavyApAravAcitve sati akarmakatA / etadeva pANininApi "karturIpsitatamaM karma" (a0 1 / 4 / 49) ityatra tamagrahaNena vivakSitamiti sNkssepH| nanu kartuH kriyayA yad vyApyate tat karmeti vaktumucitam / kathaM kA yat kriyate ityuktamityAha - abheda ityAdi / kartRkriyayorabheda ityarthaH / bheda iti vizeSyapratipAdane kriyayA ityarthaH / kartuH kriyayA ityatra kRJarthaH kriyAsAmAnyam pratyayArthazca vyApyam / etenAtra kriyayeti kartari tRtIyA |krtuH kriyayA kartRbhUtayA yat sAdhyate tat karmetyarthaH / kartuH kriyayeti vizeSaNe saMyogasyAnuddezyatvenaiva dhAtvavicchedakIbhUtatvAbhAvAt tatra grAmasaMyogasyaivoddezyatvAt / uddezyatvaM ceha na kriyApravRttihetubhUtecchAvizeSyatvarUpaviSayatvam / api tu caramaphalatvamiti / odanapAkamadhye nAntarIyakamASapAke'pi mASaM pacatIti prayogavAraNArthaM mASavRttiphalasyoddezyatvAbhAvAt / takriyAjanyavizeSaNaM ca vyApAre sAkSAjjanakatAsaMbandhenAnvayaphalazAlitvena karmatvamiti jJApanArtham / tena ghaTo nazyatIti / atra nazadhAto zAnukUlasahakArisattAvizeSArthatve'pi na kapAlasya karmatvam / sahakAripadArthavyavadhAnena nAzasya sAkSAjjanakatAsaMbandhena sattAyAmanvayAbhAvAdetena tatra sahakAri padamapi sArthakam / 1. dhAtuvAcya iti vizeSaNaM pativRddhyoruttaradezasaMyogazAlitvena karmatvavAraNArthaM kavirAjoktaM vyartham avacchedakIbhUtatvena tanniSedhAt / na hi patanavardhanayoravacchedakatvaM syAd uttaradezasaMyogaH / tathA ca ziromaNiH - spandanamAtraM paterartho na vibhAgAvachinna iti / 2. asyArthaH / yasya gamAdidhAtoH kriyAvacchedakaM kriyAvizeSaNIbhUtaM yaduttaradezasaMyogAdirUpaphalaM tad yadA ka; dhAtuvAcyatvena vivakSitaM tadA dhAtuH sakarmaka iti / yathA grAmaM gacchati / atra gamivAcyaspandanajanyasaMyogarUpasya dhAtuvAcyatvena vivakSitatvAd grAmasya karmatvamiti / phalAnuktAvakarmako yathA - grAme gacchatIti / yasya pacadhAtoH kriyAvacchedakaM kriyAvizeSaNaM yad viklittirUpaM tad yadi adhizrayaNAdivyApArajanyatvena vivakSitaM tadA sakarmakaH / yathaudanaM pacatIti phalAnuktau kevalaviklittimAtrasya svAtantryeNoktAvakarmakaH / yathA odanaH pctiityrthH|| 3. abhedapakSe tu kRtroMH vyAptiH / AkhyAtArthaH AzrayatA / etena kartRsvarUpayA kriyayA yad vyApyaM tat karmeti paryavasitam / vyApyatvaM tu svajanyaphalavattvasaMbandhena bodhyam / anyathA kartaryatiprasaGgaH syAditi / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam tRtIyA / kartA kriyAviziSTaM yat sAdhyate, tat karmeti kecit' / kathametad ityAdi / kriyate ityatra kRdhAtustAvat kriyAsAmAnyavacano'sadutpAdanavacanazca / tatra sAmAnyakriyAvacanaH kathaM gRhyate / asadutpAdanavacano vA kathanna gRhyate ? tatazca kartA yadutpAdyate ityarthe sati asatyAH kriyAyA utpAdanAt tasyA eva karmasaMjJA syAt / yataH ka; hi mukhyatvAt kriyaiva kriyate utpAdyate ityetadevAha - ka; hItyAdi / atra kriyAyA evAtmanepadavAcyotpAdanakriyAjanyaphalabhAgitvAditi bhAvaH / yad vA vaiyAkaraNAnAM mate AkhyAtasya kriyApradhAnatvAt tasya ca sAdhyatAvagamakatvena kRJdhAtoH kriyAmAtre'rthe yaditi padasya kiyayA sAmAnAdhikaraNyasambhave sati | vyadhikaraNakalpanAyAM mAnAbhAvAt sAdhyatAviziSTaM yat karaNaM tat karmetyarthaH kathanna syAditi bhAvaH / asmin pakSe kriyate ityasya kriyAsAmAnyavAcitaiva bodhyA / satyamityAdi / nanu kriyAyAH karmakAryAbhAvaM pratyamUrtatvaM kathaM hetuH / nahi mUrtAderghaTapaTAderamAdividhirasti, kintu tadvAcakAt zabdAt / ato'trApi tad bhaviSyati / na cAmUrtavAcakAt zabdAd amAdividhirnAstIti vAcyam / pacanaM karotItyAdau dvitIyAnupapatte: 3 |(dvitiiyopptteH) tadvAcakasya pAkAdizabdasya karmakAryasaMbhavAditi cet, naivam / pAkAdizabdAnAM kevalakriyAvAcakatvAbhAvAt / yAvatA bhAve vihitasya kRtpratyayasya siddhatAvagamAd dravyatvena pratItiH / tathA ca bhAve vihitaH kRtpratyayo dravyavat prakAzate iti / nanu tathApi siddhatAsAdhyatArahitasya kevalakriyAvAcakasya pacatyAdeH karmasaMjJAyAM karmaNi vihitAtmanepadAdi karmakAryameva kathanna syAt ? naivam / siddhatAsAdhyatArahitasya pacatyAdeH kArakatvAnupapatteH / siddhaM hi kArakaM bhavatIti 1. adharmAjjugupsate ityAdau saMbandhadhvaMsarUpaphalasya dhAtuvAcyatvena vivakSitatvAt karmatve prApte dhAtvarthatAvacchedakIbhUteti vizeSaNenaiva nirAkaraNIyaM saMbandhadhvaMsyoddezyatvena vivakSitatvAt, kintu uddezyatvena dharmasyaiva vivakSeti bhAvaH / 2. atra pakSe kRdhAtvarthaH utpattyanukUlakRtiH AtmanepadArtha: phalaprayujyasaMbandhAnuyogitvam, dhAtorartha utpAdanA kriyA, AtmanepadavAcyatajjanyotpattirUpaphalaviziSTAnuyoginirUpitAnuyogitAyAH kriyAyAH sattvAd ityarthaH / 3. pacanaM karotItyAdau amUrtavAcakasya pAkAdizabdasya karmatvaM na syAdeva karmakAryAsaMbhavAdityabhiprAyaH / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH nyAyAt karmaNi dvitIyAvidhivaiyarthyAcca / etenAmUrtAyAH siddhatvenApratIyamAnAyAH ityevaarthH| yad vA amUrtAyA asattvabhUtAyAH ityarthaH / tato'sattvabhUtatve sati kriyAyA ekatvAdisaMkhyAvirahAt saMkhyAvAcakasyAtmanepadAderayogAditi bhAvaH / TIkAyAM tu karmaNi AtmanepadanirdezAdeva kriyAvAcakasya pacatyAderna karmatvamiti / anyathA kriyA karmeti vidadhyAdityuktam / yat pUrvamasadeva jAyate iti / utpattirUpaM yat kriyAphalaM tadbhAgIti yAvat / utpattizca svarUpapratilambhaH / asataH sattvam AdyakSaNasaMbandha' iti naiyaayikaaH| sAMkhyamatamavalambyAha - janmaneti / tena hi nAsadutpadyate na ca sad vinazyati' iti kAraNeSu kAryasya zaktirUpeNAvasthitiH / ata evAvirbhAva evotpattirna svarUpapratilambhaH utpattivinAzayorAvirbhAvatirobhAvasvarUpatvAdityAhuH / yallabdhasattAkamiti / labdhA sattA vidyamAnatA yena tallabdhasattAkaM vidyamAnaM vastvityarthaH / nanu kASThasya dahanakriyayA prAgeva nAzAt kathaM tasya bhasmarUpAvasthAntaraprApti, kintu devadattaM roSayati', suvarNaM kuNDalaM karotItyAdAvevAvasthAntaraprAptyA vikAryatva 1. nanu bhavanmate kriyAyAH kArakatvamavazyamevAGgIkartavyam / kathamanyathA stokaM pacatItyAdi sidhyatItyAha - karmaNi dvitIyeti / nanu kathamucyate karmaNi dvitIyAvidhivaiyarthyAditi, yAvatA kriyApratipAdakastokAdizabdAd dvitIyAstIti prayojanam ? satyam / ekavacanaM nahi dvivacanAdi / ata AkhyAtasya prayojanaM nAstIti / etenaitadAyAtam / tasmAd vyApakadvitIyAvidhivaiyarthyAt siddhatAsAdhyatArahitasya kevalasya pacAderna krmtvmiti|| 2. AdyakSaNasaMbandhastu svAdhikaraNasamayayogadhvaMsAnadhikaraNasamayasaMbandhaH / tathA ca tArkikaziromaNiH'adhvastakSaNayogasya kSaNayogo janirmatA' / na dhvastaH kSaNayogo yasyeti vigrahaH / svAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaraNatve sati svAdhikaraNasamayatvamAdyakSaNatvam / 3. kAraNeSu samavAyikAraNeSu kapAlAdiSu zaktirUpeNa sUkSmarUpeNa kAryasyAvasthitiH / athavA zaktirUpeNa kAraNatAzaktirUpeNa kaarysyaavsthitiriti| 4. yad vastu avasthAntaramApadyate ityanuktvA kathamuktaM yallabdhasattAkamiti pUrvapakSe ko hi zazazRGgaM dhanuH karotIti vikAryavyAvRttyarthamiti vadati / vastutastu yatra prakRtivikArayorubhayoH prayogastanava vikAryatvapratipAdanArtham / yathA kAzAn kaTaM karotIti / yatra na prakRteH prayogastatra kaTaM karotIti nirvartyameva na vikAryamiti bhvyaaH| 5. devadattaM roSayati / devadattaM krodhaM janayati caitra ityarthaH / atra labdhasattAko devadatto harSaparityAgAnantaramavasthAntaraM krodharUpamApadyate / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 kAtantravyAkaraNam saMbhavaH / tatazca devadattaM roSayatItivad grAmaM gacchatItyatrApi saMyogarUpAvasthAntaraprAptisattvena prApye karmaNyapi vikAryatvasambhavAdatiprasaGgaH syAt ? satyam / svasvasamavetAnyataravinAzakakriyAphalamevAvasthAntarapadenoktam / asyaaymrthH| svam AtmA kASThAdiriti yAvat / svasamavetaM suvarNAdisamavetaM yaddharmAdikaM tayoH svasamavetayorekataravinAzakaM yat kriyAphalam, kriyayA yat sAdhyate bhasmAdirUpaM tadevAvasthAntarapadena vivakSitam / tad yathA - kASThaM bhasma karotItyatra svasya kASThasya vinAzakaM kriyAsAdhyarUpaM yad dharmAdiphalaM tat kASThaM karta prApnoti / 'devadattaM roSayati' ityatra pUrvadharmasya haSadiH, kAzAn kaTaM karotItyatra kAzAvayavasya vinAzAd vikAryatA yathAyathaM bodhyA | grAmaM gacchatItyAdau punAmasya taddharmasya vA kasyacinnAzo nopapadyate eva / na ca devadattasya grAme saMyogarUpAvasthAntareNa grAmasya pUrvAvasthitAsaMyogitvarUpadharmasya nAza iti vAcyam, asaMyogitvaM hi sNyogaabhaavH| tasya ca samavAyasambandhena grAme vartamAnatvAbhAvAt / kintu svarUpasaMbandhenaivAbhAvo vartate iti sthitam / prApyaM cetyAdi / na pratIyanta ityatra kriyAphalavyatirekeNaiva boddhavyam / yadasadityAdi / asaditi naiyAyikamatena, janmaneti sAGkhyamatenoktam / yatra prakRtirasatI satI vA na vivakSyate, tannivartyamiti / yathA saMyogaM janayati / na hyatra saMyogasya kadAcidapi prakRtirasti / kaTaM karotItyatra vidyamAnApi kAzaprakRtirna vivakSyate / taduktam - satI vA vidyamAnA vA prakRtiH prinnaaminii| yasya nAzrIyate tasya nirvaya'tvaM pracakSate // (vaa0p03|7|47)| 1. svasamavetAnyatarakriyAphalamevAvasthAntarapadena kathyate iti lakSaNe'bhipretasiddhau kiM svasamavetatvaghaTakasvapadena, naivam / grAmaM gacchatItyAdau svabhinnacaitrasamavetaspandananAzakasaMyogAdizAlitvAd grAmAdAvabhivyAptiriti svanAzasthale'pi svasamavetanAzo'sti kiM svapadena, naivam / tadA kRSNaM zuklaM karotItyAdau vikAryatApratItirna syAt / svanAzakamityukte suvarNaM karotItyAdau avyAptiriti / 2. nanu tathApi grAmaM gacchatItyAdau dUratvasyAdaizikaparatvena guNatvAt tasya grAme samavAyasambandhena vRddhitvAd grAmasya dUratvanAzakasaMyogarUpaphalazAlitvAd grAmasyApi vikAryatA syAt, naivam / samaveta ityatra svamAtreti nivezanIyaM tato dUratvasya grAme, evaM caitre'pi samavAyena vRtterna vikAryatA tarhi na ca devadattasya grAme saMyoga ityAdi kavirAjapaGktyasaGgatApattiH ? satyam / kecittu dUratvaM sUryasaMyogabhUyastvasaMbandhazcetItyAhuH / tanmate grAmAdau samavAyasaMbandhena vRttitvAbhAvAnna doSaH / yadA tannAzakapAdaviharaNameva na tu saMyoga iti kazcit / 3. atha yatra pUrvoktavizeSAH darzanAdanumAnAd vA na pratIyante, tatra prApyamityukte AdityaM pazyatItyAdau api prApyatvaM na syAd atrApi pUrvoktavizeSakriyAphalasya sattvAdityAha-kriyAphalavyatirekeNeti patrIkAreNApi vizeSA ityanena tat sUcitam / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayA yAye caturthaH kArakapAdaH pariNAminItyAvazyake NiniH / yasya prakRtiH pariNAmayitrI dazAntaraM prAptetyarthaH / (ata eva trilocanenApi taNDulAn odanaM pacatItyuktam) / yadi punaH kAzAn kaTaM karotItyubhayameva vivakSyate tadA vikAryataiva / vikAryaM tu karma dvedhA vyavasthitam iti / dvividhamevAha - prakRtyucchedetyAdi / atra kasyacinmate kASThaM bhasma karotItyAdau kASThasya vikAryatvamiti / kasyacinmate bhasmanaH, kasyacinmate ubhayorapi / tatra Aye kArikA evaM vyAkhyAyate - 'prakRtyucchedasambhUtam' iti / prakRteH svabhAvasyocchedo vinAzastaM saMbhUtaM prAptaM kASThAdi kiMbhUtaM bhasmavad bhasmayuktam, avarNopadhatvAd vantuH / idaM punaH sAGkhyamate kASThAvasthAyAmapi zaktirUpeNa bhasmanaH sambhavAd ityuktamiti na doSaH / te hi kAraNeSu zaktirUpeNa kAryAvasthitirityAhuH / evaM guNAntarotpattyA hetubhUtayA suvarNAdi kAryam, kimbhUtaM vikAravaditi / etanmate vikArAkhyaM bhasmAdikamavasthAntaraM yat kASThAdikaM nIyate tad vikAryamiti kASThasuvarNAdau vikAryazabdArthaH saMgacchate / ata eva patrIkRtApi odanaM pacatItyatra taNDulAniti zeSa ityuktam / asmin pakSe odanamiti prApyaM karma / nanu yadi prakRtereva vikAryatA tadA kathaM "karmaNyaNa" (4 / 3 / 97) ityatra kANDakAraH iti vikArye udAharaNaM saMgacchate, kANDasyAvikAratvAt ? satyam / tatra karoteH kriyAsAmAnyavAcitvAt kANDaM chedAdikriyAviziSTaM janayatItyarthe sati kANDasya prakRtitvAd vikAryateti na doSaH / tarhi kathaM 'zaralAvaH' ityatra prApye darzitam anayA rItyA'syApi vikAryatvAt ? satyam / atra chedanakriyayA zarasya vikAro notpannaH, kintu khaDgaparNasaMyogamAtramatra boddhavyamiti | odanasya nirva~vikAryalakSaNAbhAvAt prApyataiva / yattu TIkAyAM taNDulAn vikArayan odanaM nivartayatItyuktam, tatra niSpAdayatItyevArthaH / yattu kulacandreNa kAzAniti vikAryaM kaTamiti nirvatryaM karmetyuktam, taccintyam / (matAntareNa vA samAdheyamiti) | 1. nanu kASThe bhasmano'saMbhavAt kathaM vantuH, yena bhasmayuktamityucyate ityAha - idaM punariti / 2. nanu vikRtiviziSTaM yat tad vikAryamiti vikAryazabdenAyAtam / tat kathaM kASThAdervikAryatvamityAha - vikArAkhyamityAdi / avasthAntaraM bhasmAdikaM vikArAkhyaM nIyate prApyate anena yat kASThAdikaM tad vikAryamityarthaH / 3. yasmin pakSe prakRtereva vikAryatvavyavahArastasmin pakSe nivartyavikAryayormahAbhedAd avayavaprakRtirasatI satI vA na vivakSyate tannivartyamiti lakSaNasyAbhAve kAzAn kaTaM karotItyAdau sutarAmeva nivartyalakSaNaviSayatvAt kaTazabdasya nirvartyakarmatvamiti idameva kenacid uktam / tanmatam avalambyAha-matAntaramiti / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam dvitIyapakSe tu prakRtestaNDulAderucchedena saMbhUtamutpannamodanAdikaM yat kiJcit tad vikAryamityarthaH / kimivetyAha - kASTheti / kASThAdInAM bhasma, tadvat / upamAne vtiH| uttarArdhamapyevaM vyAkhyeyam / kintu asmin pakSe yallabdhasattAkamityAdi paJjIpaGkterayamarthaH' / labdhasattAkaM vastu, yadavasthAntaramApadyate, tadavasthAntarameva vikAryamityarthaH / yadyapyasmin pakSe vikArAkhyamavasthAntaraM yannIyate tad vikAryamityanvayArtho na ghaTate, tathApi maNDapAdizabdavad vikArasya odanAderapi vikAryazabdavAcyateti na doSaH / atra pakSe kAzAdInAM prApyakarmataiva / tRtIyapakSe tu prakRtyucchedasaMbhUtamityasya paJcamIsamAso dvitIyAsamAsazcAGgIkartavyaH / tathAhi, prakRtyucchedAt sambhUtam utpannaM bhasmAdikaM (kiJca) prakRteH svasyocchedo vinAzastaM saMbhUtaM saMprAptam arthAt prakRtirUpameva kAzAdikamiti / ataH prakRtyucchedasaMbhUtazabdena kAzAdikaM kaTAdikaM cocyate / yad vA prakRtizcocchedasaMbhUtaM ca prakRtyucchedasaMbhUtazabdenArthAt prakRterucchedasaMbhUtameva gamyate, kASThAdi yat prakRtyucchedasaMbhUtaM kAzakaTAdikaM tadubhayaM vikAryamityarthaH / kimivetyAha - kASThAdIti ca bhasma ca kASThabhasmanI tadvadityupamAne vtiH| evamuttarArdhamapi vyAkhyeyam / kintvasmin pakSe yallabdhasattAkamityatra yaditi padamubhayatra saMbandhanIyam / tathAhi, yallabdhasattAkaM vastu, yaccAvasthAntaraM tadubhayameva vikAryamApadyate gamyate ityarthaH / yadyapi prakRtereva vikAryatvaM saMbhavati, na vikArasya kaTAdeH, tathApyabhedavivakSayA prakRtivikRtyorvikAryazabdavAcyateti na doSaH / atra vikAryakarmasthale kAzAH kaTaM kriyanta iti vikArasya gauNatvenAnuktatvAt kaTAdizabdAd dvitIyaiva tathA ca dvikarmakatvAt pradhAne karmaNyabhidheye duhAdInAM 1. nanu labdhasattAkaM vizeSaNaM kimartham, na ca vastusattAsamAviSTavastugrahaNArthamiti, tena zazazRGgaM dhanuH karotItyatra na vikAryateti vAcyam, asyApi vikAryateSTatvAt ? satyam / yatra prakRtivikRtyubhayaprayogastatraiva vikAryamiti pratipAdanArthaM labdhasattAkaM padam, tatazca mRtpiNDaM ghaTaM karotItyukte eva vikAryatvam, na tu ghaTaM karotItyuktiH, kintu nivartyameveti / anyathA ekatra nirvayavikAryayoH prAptiH syAditi bhAvaH / 2. nanu 'sakRduccaritaH zabdaH sakRdarthaM gamayati' iti paJcamIsamAse kathaM punarddhitIyAsamAsa ityAha - yad veti / 3. tathA coktam - prakRtervikRtervApi yatroktatvaM dvayorapi / gRhNAti vAcakaH saMkhyA prakRtervikRtehi // 4. utpattyanukUlavyApArajanyapUrvabhAvanAzo dhaatvrthH| tatazca kaTaniSThotpattyanukUlavyApArajanyapUrvabhAvanAzAzrayAH kAzA iti bodhaH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 87 nityadvikarmakANAmiti bhASAvRttyuktanyAyAt prakRtivikRtyoryugapat pratyayo na sAdhureveti / kulacandrasyApi matametat / anye tu yathA gauNe mukhye ca karmaNi dvitIyAvidhistathA tyAdividhirapIti gauNamukhyanyAyasyAnAdarAt kAzAH kaTaH kriyante iti dvayorevoktatvam / tatra ca prakRtereva mukhyatvAt tasyA eva puruSavacanAni syuriti mantavyam / kaTarUpeNa kAzA vipariNamante ityarthavazena kaTAdervizeSaNatvena gauNatvamityayameva pakSo yuktaH / tathA ca zrIpatiH - "prakRti'vikRtyoH prakRtivacca" (kAta0 pari0 kA0 95) iti sUtramAcaSTe- "tathAyuktaM cAnIpsitam" (a0 1 / 4 / 50) iti paanniniH| ___ asyaaymrthH| cakAro'vadhAraNe, yena prakAreNa kartuH kriyayA yuktam IpsitatamaM karma bhavati tenaiva rUpeNAnIpsitamapi tadabhinnamapi takriyAyuktaM karmetyarthaH / tena dveSyam ahyAdikam udAsInaM ca vRkSamUlAdikamapi vyApyamiti bhAvaH / sarvo hi dhAtvarthaH karotyarthenAbhivyAptaH iti / nanu yadi sarvo hi dhAtvarthaH karotyarthena vyApta ityucyate / 1. nAtra prasajyapratiSedhenepsitapratipakSo'bhimataH / yanna dezyam, nApISyamANaM tatra karmatvAnupapatteH / nApi paryudAsenepsitasadRzamabhipretaM sarvathA'nIpsitAnAM viSakaNTakAdInAM karmatvAprasaGgAd udAsInasyaiva tatsadRzatvAt / atastadanyatAmAtraM naJarthaH / tena dveSyamudAsInaM ca karmeti yatrAbhyAsArthaM kriyAmAtre tAtparya tatrAnIpsitatvAdudAharaNaM bodhyamiti saagrH| yathA ghaTajJAnArthaM ghaTaM karotItyatrAnyaghaTasyaiva IpsitatvAd utpattirUpaphalazAlighaTasyAnIpsitatvameveti karmatvamityarthaH / asmanmate phalasyoddezyatvena vivakSitatvAt karmatvamiti bhaavH| 2. nanu tathApi stokaM pacatItyAdau sarvadhAtvarthasya kathaM karmatvam, kathaM vA tad vizeSakarmakAryaM syAt / yataH karmalakSaNe phalAMze dhAtuvAcya iti vizeSaNamasti / atra tu karotyarthavyApArajanyotpattirUpaphalasya dhAtuvAcyatvAbhAvAt, naivam / yatrAnukUlavyApAre dhAtuvAcyatAsti, tatra phalAMze'pi dhAtuvAcya iti vizeSaNam / etena bhUmau parNaM patatItyAdau na karmatvam / yatra tu vyApAreNa dhAtuvAcyatA, tatra phalAMze'pi dhAtuvAcyavizeSaNaM nAsti / / __ atra tu karotyarthavyApAre dhAtuvAcyatvAbhAve sati karmatvaM siddhamiti / nanu tathApi 'upakhAryAM droNaH' ityAdau kavirAjena yaduktaM kathamatra SaSThIprAptiH |yaavtaa khArImadhirUDho droNaH itivat tadarthopazabdasaMyoge dvitIyAprApterdvitIyetyevaM vaktuM yujyate ? satyam / upazabdasya kriyArthatvAbhAvAnna karmatvamityetat kathaM saMgacchate, yAvatA adhyArohaNarUpavyApAre upazabdavAcyatA, na dhAtuvAcyatA / ___ atra phalAMze'pi dhAtuvAcyeti vizeSaNaM tadA nAstIti ? satyam / evamucyate - yatra vyApAre kasyacid vAcyatAsti / tatra phalAMze dhAtuvAcyateti vizeSaNam / atra tu adhyArohaNarUpavyApAre upazabdavAcyatAsti ato na doSaH / karotyarthasthale'pi karotyarthavyApAre dhAtuvAcyatA nAsti, evaM pratyayavAcyatApi nAsti / ato'tra phalAMze dhAtuvAcyavizeSaNamapi nAsti / ata uktadoSo nirastaH / ata eva kavirAjenApyuktam - kArakabodhapratyayatAtparyapariprApta eva karotyarthaH, na punaH pratyayavAcya iti dik| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 kAtantravyAkaraNam tadA 'stokaM svApayati chAtram' ityatra svapadhAtorapi sakarmakatvAd dhrauvyagatItyAdinA'ninantasya svapeH kartuzchAtrasya karmasaMjJA na syAt / kiJca stokaM gantetyatra stokazabdAt "kartRkarmaNoH kRti nityam" (2 / 4 / 41 ) ityanena kRdyoge karmaNi SaSThI syAt / kiJca sukhaM sthitAni AgArANi chAtrasyetyatra dhAtoH sakarmakatvAt "kto'dhikaraNe dhrauvyagatipratyavasAnArthebhyaH" ( 4 / 6 / 53 ) ityanena dhrauvyalakSaNaH kto'dhikaraNe na syAt / kiJca ' stokaM bhItaH ' ityatra " gatyarthAkarmaka0 " (4 | 6 |49) ityAdinAkarmaka-lakSaNa: kartari ktapratyayo na syAt / etadadoSaparijihIrSayA zrIpatidatto'pi "dvitIyAkArakavidhAvekAdhikaraNaM dhAtoH " (kAta0 pari0, kA0 17 ) iti sUtramAcaSTe / tadabhAve'smanmate kiM syAt ? satyam / sarvo hi dhAtvarthaH karotyarthenAbhivyApta ityanena dhAtvarthasanniviSTaH karotyartho nocyate, yena dhAtoH sakarmakatA' syAt / kintu sAdhanapratyAyakapratyayapratIyamAnaH karotyarthaH, tena pratyayArthatAtparyapariprAptakarotyarthavyApya eva dhAtvarthaH / ' stokaM svApayati chAtram' ityAdau svapanarUpo yaH prakRtyarthaH, sa inarthapreSaNakriyAvyApyaH / etena svapadhAtorakarmakatvAdeva chAtramityasya karmatvaM siddham / na cenarthapreSaNakriyAvyApyaH kartaiveti vAcyam, svapanasyenarthapreSaNakriyAjanyatvena vyApyatvAt / svApnaM hi svapanAnukUlavyApAra iti / yo hi yadanukUlako bhavati, sa tasya janyo bhavati / yathA 1. dhAtorekAdhikaraNaM dvitIyAvidhau kArakavidhau ca karma bhavatItyarthaH / kArakavidhau karmatvaM yathA stokanyaH stokalva ityAdau " anekAkSarayoH" (2 / 2 / 59) ityAdinA yatvavatvasiddhiriti bhAvaH / etena hi stokaM svApayatItyAdau dhAtorekAdhikaraNasya stokazabdasya dvitIyAvidhau dhAtoH sakarmakatvam / ekAdhikaraNabhinnasya kartuzchAtrasya karmatvaM prati SaSThyAdividhiM prati ca dhAtorakarmakatvam / 2. sarvo hi dhAtvarthaH karotyarthena vyApta ityatra karotyartha ityupalakSaNam / tena icchatItyapi pratyayArthaH / tena kaTaM karotItyAdau karaNecchAzraya ityAdyarthasiddho bhavati / nahi pratyayArthaH karotIti karaNasya karaNAsambhavatvAt / yad vA pratyayArthaH karotyartha eva dhAtUnAmanekArthatvAd icchatItyartha iti siddhAnto deyaH / stokaM pacatItyAdau pratyayArthakarotyarthatvAd dhAtuvAcyaphalatvAbhAve karmalakSaNe dhAtuvAcyapadena lakSaNayA dhAtvarthavAcakavAcyoktatvAt pratyayArthatve'pi karmatvamiti / nanu dhAtvarthe karotyarthaniveze'pi kathaM sakarmakatvam / yato'ntarniviSTakarmaNi satyapi dhAtorakarmakatvam / yathA 'mRG prANatyAge' (5 | 111) iti naivam / dhAtorantarniviSTakarmatve sati dhAtorbAhyakarma na saMbhavati, tatrAkarmakatvam / yatra bAhyaM saMbhavati tatra sakarmakatvameva / ato'tra bAhyasya stokAdeH saMbhavAt sakarmakatAzaGkA iti na doSaH / sakarmakatvaM hi svazakyatAvacchedakaphalAvacchinnavyApAratvam / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH adhizrayaNAdikriyAjanyA viklittiriti / 'sukhaM sthitAnyAgArANi' ityAdAvadhikaraNe to vihitaH / adhikaraNaM hi kArakaM bhavati, taddhi adhaHpatanapratibandhakakriyayA devadattAdeH sthitiM sAdhayatItyatrApi ktapratyayArthasya vyApyaH sthAdhAtorarthaH / ataH sthAdhAtorakarmakatvAdadhikaraNe ktaH siddhaH / 89 'stokaM gantA' ityatra yasmAd dhAtoH kRtpratyayaH / pratyAsattyA taddhAtuvAcyakriyAvyApyaM yat, tasminneva SaSThIvidhAnAt / atra tu tRcpratyayavAcyasya kartuH prayatnAdisAdhyaM yad gamanam, tasyaiva vizeSaNaM stokamiti, na tu gatikriyAvyApyamiti / stokaM bhItaH ityAdAvapi uktarItyaiva stokamiti pratyayArthavyApyasya' bhIdhAtvarthasya vizeSaNamiti / ato bhIdhAtorakamarkatvena ktapratyayaH kartari siddha iti / ata eva sarvasyaiva karmakartRvihitasya pratyayasya kriyAjanakatvarUpaM kArakatvamiti vAcyam / ata utpattyanukUlasvarUpasya pratyayavAcyArthasya vyApyA kriyA bhavatyeveti nyAsaH / ata eva karmaNo nAsyoktatvam, dhAtvarthavyApya eva pratyayavidhAnAt / nanu tathApi bhAve kRtpratyaye sati stokaM pAkaH ' ityAdau kArakapratyAyakapratyayasyAbhAvAt prakRtyarthasya vyApyatvAbhAve kathaM tadvizeSaNasya stokazabdasya karmateti / naivam / pAkakriyAyAH kartRsApekSatvAt kartari vihitena tRtIyAdinA kArakatvAbhidhAnAt pUrvarItyA pacanaM vyApyamiti tadvizeSaNasya stokasya vyApyateti / yadyevam, devadattena odanasya stokaM pAkaH' ityAdau uktayuktyA pAkazabdAdapi dvitIyA syAt / ucyate kRtpratyayena siddhatAbhidhAnAt pAka ityukte kriyAyAH siddhireva pratIyate / ataH siddhatAyAH karturasAdhyatvAt pAkazabdAnna dvitIyA / kintu siddhatAviziSTo yaH pAkastadantargataM yat pacanaM tadeva kartRsAdhyatvena vyApyam / atastadvizeSaNasyApi stokazabdasya vyApyateti / yatra tu siddhatAviziSTasya 1. pratyayArthavyApyatvAd bhIdhAtvarthasya karmatvam, tataH karmavizeSaNena karmatvaM stokazabdasyetyarthaH / devadattasya zAyiketyAdau dhAtuvAcyakriyAzraye kartari SaSThI vidhAnAt tatsAhacaryAd dhAtuvAcyakriyAvyApya eva karmaNi SaSThI syAditi nAsti 'stokaM gantA' ityAdau stokAt SaSThIprasaGga iti siddhAntAntaram / 2. nanu 'sukhaM sthitAnyAgArANi ' ityatrAdhikaraNe ktapratyayavAcyatvAt kartRkarmavihitasyetyupalakSaNam / tena kriyAM janayati kriyAjanakaM kArakam tasya bhAvaH kriyAjanakatvam / kriyAnukUlavyApAraH kArakaniSThaH kArakavihitapratyayenocyate iti bhAvaH / 3. sAdhyatA hi dharmastyAdivAcyaH, siddhatA hi dharmo ghaJAdivAcya iti tarkAcAryeNApyuktam / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam pAkasyaiva vizeSaNaM tatra 'stokaH pAkaH' ityeva bhavati / ata eva pANinirapi etadyuktyanusAreNaiva kriyAvizeSaNasUtraM kRtavAniti / 90 nyAyAditi pnyjii| avyavahitanyAyAdityarthaH / etenAtraikatvanapuMsakatvavidhAnArthaM zrIpatisUtramayuktameva | dhAtorarthasyAsaMkhyatvAt tadvizeSaNasyApi sutarAmekatvanapuMsakatvasiddhiH |kinycaajhllinggaanaamaadishbdaadiinaaN kriyAvizeSaNatve sati napuMsakatvaprasaGgAt / ata eva bhaTTiTIkAkRtA kezavenApi ajahalliGgAnAM tu asaMbhavAnna napuMsakatvam / yathA jJAnahetuM paThati, dAnahetuM pacati, sukhahetuM naktaM krIDati ityuktamiti / " akathitaM ca " ( a0 1 | 4|51 ) iti pANiniH / apAdAnAdisaMjJAbhiryannoktaM tadapi karma syAdityarthaH / hetvarthe tRtIyAbAdhakamidam / "karturIpsitatamaM karma" (a0 1 / 4 / 49) ityanena payasaH karmatvaM siddhaM gavAdeH karmArthametaditi bhAvaH / duhiyAcItyAdi / nanu yAcibhikSyostulyArthayorekataravaiyarthyam / naivam yAceravinItArthatvAt 'avinItapauravaM gAM yAcate' ityapi syAt / bhikSirvinItArtha eveti kulacandraH / vastutastu yAcirihAnunaya eva vartate, bhikSistu prArthanAyAm, ato dvayorupAdAnam / zrIpatimate dvayorapi yAcanArthadvAreNaiva saMgraho'rthanArtheti sAmAnyenopAdAnAditi vizeSaH / ( atra prachirarthaparazchando'nurodhAnna dvirbhAvaH / upayogo vyavahArastasya nimittam ityarthAcchiSyAdeH pUrvadvArA na syAt / dhamadirvyavahAryatvAbhAve tannimittasya ziSyAderabhAvAditi pRthagAha) - bruvizAsIti / bruvirarthaparaH / yadyapi brUdhAtorikipratyaye vacyAdezasya viSayastathApi '" ajervIH" (3 / 4 / 91) ityatra yathA ajervIrityAdezAbhAve'pi sAdhutvam, tathAtrApIti | asmAdeva kAtyAyanavacanAd vA sAdhutvamiti / upayujyate vyApAryate vyavahAryate iti yAvat, tasya nimittaM gavAdiriti / atra nimittapadena nimittavizeSasya grahaNAdavyavahitanimittasyaivAkathitatvam / tena 'caitrasya gAM dogdhi ' ityAdau nimittavivakSAyAmapi caitrasya nAkathitatvam / 1. yAcerbhikSArthatvAdeva siddhe punastadupanyAso na yAcanArthaH, kintu abhyarthanArtha eveti / dAnArthakaM preraNaM yAcanaM kvApi kArayitavye'bhinivezArthaM yatnabhedo'bhyarthanamiti / bhedasthalaM tu putramadhyayanaM yAcate ityarthaH / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kaarkpaadH| ananyavidhau apAdAnAdisaMjJAdInAmaviSaya ityarthaH / nanu yathA upayoganimittatvena 'gAM dogdhi payaH' ityAdau gavAdeH karmatvam, tathA 'caitrasya gAM dogdhi payaH' ityatra caitrasya nimittatvavivakSAyAM karmatvaM syAt ? satyam / yadyapi nimittazabdena sAmAnyanimittamAtramucyate, tathApi nimittavizeSa eva boddhvyH| tasmAd yaduttaradvitIyAya nimittatvaM bodhyate, tasyaivAkathitatvam / sa ca gavAdireva, na tatsaMbandhI caitrAdiH / anvayabodhe tAnyeva padAni saparthAni, na tu padAntarANIti nyAyAt / apUrvavidhAviti upalabdhyabhAvo'nupalabdhiritivat pUrvavidhyabhAvo'pUrvavidhiriti / tathA cAnanyavidhAviti anyasya vidheraviSaya ityarthaH / paramapyetadapAdAnAdivivakSAyAM na pravartate kintu apAdAnAdyeva / yathA 'goH sakAzAt payo dogdhi' / kSaratItyAdi / atha duheH kSaraNArthatvAd goH sakAzAd dugdhaM kSarati, tat kSArayatItyarthe sati 'vRkSamavacinoti' ityatra ca cinoterapAdAnArthatvAd vRkSAd Adatte ityarthe satyapAdAnatvAt kathitatvamastyeva, kathaM govRkSasya ca karmatvamiti doSaH ? satyam / yadyapyavadhivivakSA sambhavati tathApi na vivakSyate, kintu yatra gonimittaM kSaraNaM vRkSanimittakaM phalAderAdAnamiti vivakSyate, tatraiva "akathitaM ca" (a0 1 / 4 / 51) iti pANininA sUtraM praNItamiti / bruvizAsyorguNa ityAdi / nAtra guNazabdo gauNavacanaH, kintu guNo dharmAdipradhAnam / yaczravaNena zrotA guNavAn bhavatIti kulcndrH| tanna / 'ziSyaM ghaTaM brUte' ityatra kAryatvaM na syAt, na hyanena zrotA guNavAn bhavatIti / jayAdityastu kriyApekSayA dhamadirgauNatvAd guNa ityAcaSTe / ziSyAdikarmAntarApekSayA tasya prAdhAnyam, pradhAnamapi taduddizya pravRtteriti, ityeva pakSo nyAyyaH / svabhAgad dvikarmakA iti dvikriyakA ityarthaH / 'gAM dogdhi' ityAdi / gAM payo mocayatItyarthaH' / pauravaM gAM yAcate' iti gAM dAtuM pauravaM prerayatItyarthaH / pauravam anunayan gAM prArthayata ityartha iti vA / 1. svamate duhadhAtorarthaH - adhaHsaMyogAnukUlasnutyanukUlapaya sthAnanikarSaNamiti / pANinimate'dhaHsaMyogAnukUlapayaH sthAnanikarSaNamiti / tanmate duhAdInAM gauNakarma uktam / svamate'pradhAnakarma uktam / ataH svamataparamatayoH sAmyaM jnyeymiti| 2. svamate yAcadhAtoricchArthaH / icchAzrayatvAdubhayoH karmatvam / pANinimate svatvaviziSTajJAnAnukUlo mahyaM dehIti vyApAraH / bhikSidhAtorapi yAcivat prakriyA / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 kAtantravyAkaraNam gAmavaruNaddhi vrajam iti / gAmantaH sthApayan vrajamAvRNotItyarthaH' |gaaN vrajaM pravezayatIti vA / 'chAtraM panthAnaM pRcchatIti / panthAnaM jijJAsyamabhidhAtuM chAtraM prerayatItyarthaH / pauravaM gAM bhikSate iti / gAM dAtuM pauravaM prerayatItyarthaH / 'vRkSamavacinoti phalAni iti / vRkSa vighaTTayan phalAnyAdatte ityarthaH / 'ziSyaM dharmaM brUte iti / dharmaM pratipadyate ziSyaH / taM dharmaM pratipAdayatItyarthaH / 'ziSyaM dharmamanuzAsti' iti / dhamadizanayA vinayatItyarthaH / nIvahyorityAdi / nayatyAderdvikarmakeSu grahaNam, tathA Nyante inante gatyarthAdInAM gatibuddhItyAdInAmiti yAvat, teSAM dvikarmakeSu grahaNam |hetumaah - kartuzca karmaNa iti | kartRrUpasya karmaNaH saMbhavAditi zeSaH / karmapadena karmatvamucyate / kartuH karmatvAdityartha iti vA / 'kartuH karmaNe' iti caturdAntapAThe tu kartuH karmatvArthaminante dvikarmakeSu gatyarthAdInAM grahaNamityarthaH / yadi bhASyAdau - 'dvikarmakaSu grahaNaM draSTavyamiti nizcayaH' iti pAThastadA ayamarthaH- gatyarthAnAM madhye nayatyAderdvikarmakaSu grahaNaM draSTavyamiti nizcaya ityarthaH / ajAmityAdi / 'nayativahatiharatInAmarthaH prApaSSA | grAmaM chAtrazataM jayatIti grAmagrahaNena chAtrazataM parAjayate ityarthaH / gargAn zataM daNDayatIti / zatAnAM grahaNena gargAn zAstItyarthaH / grahamRSakRSo'pi 1. svamate krudhadhAtvarthaH - viziSTastambhAdiropaNasvarUpasaMyogAnukUlavyApAraviziSTatvaM bahirdezagamanAbhAvapUrvakatvaM saMyogasyobhayavRttitvAd ubhayoH karmatvam / pANinimate tu gamanAbhAvAnukUlastambhAdiropaNavyApAraH / 2. svamate pracchadhAtorarthaH- viSayatAnirUpakajJAnAnukUlecchAviSayatAzAlipatho jJAnazAlitvAcchAtrasya karmatvam / pANinimate jJAnaviSayatAnukUlapreraNam / 3. ciJdhAtvarthaH-saMyogadhvaMsAnukUlAkarSaNavyApAraH saMyogadhvaMsarUpaphalavattvAdubhayoH karmatvam / pANinimate saMyogAnukUlAkarSaNAdivyApAraH iSTaphalasaMyogazAlitvAt phalasya karmatvam / vRkSasya nimittatvena karmatvam / pANinimate sarvatraiva duhAdInAM nimittatvena karmatvam / kevalaM brUzAsadhAtU vinA bodhyamiti / 4. brUJdhAtvartha:-viSayatAnirUpakajJAnAnukUlavyApAraH / vyApArazca kaNThatAlvAdijanyazabdarUpaH / viSayatAzAlitvAd dharmasya jJAnazAlitvAcca ziSyasya karmatvam |paanninimte jJAnaviSayatAnukUlavyApAraH / vyApAraH pUrvavad jnyeyH| 5. nIdhAtvartha:-saMyogAnukUlaspandanAnukUlarajjvAkarSaNAdivyApAraH / 6. jidhAtvarthaH- svajanyapIDAnukUlAkSakrIDAdivyApAraH / 7. daNDidhAtvarthaH- svatvajanyaduSTadhvaMsAnukUladamanAdivyApAraH / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH kulacandreNa darzitAH / zrIpatinApi kRSereveti vizeSaH / "AdhAro'dhizIsthAsAm" (a0 1 / 4 / 45 - 46) iti paanniniH| adhipUrvANAmeSAmAdhAraH karma bhavatItyarthaH / akarmakaNa zIGA sAhacaryAt prasiddhArthasya grahaNAcca tiSThatikarmaka eva grAhyaH / tenAvekSaNArthasya tiSThatena syAt / raNe'dhitiSThati rAjAnamityatra raNasya na karmatA / etadAlocya zrIpatinA "AdhAro'dhizIsthAsAM dhrauvye" (kAta0 pari0 kA0 12) iti sUtre dhrauvyagrahaNaM pradattamiti / "abhinivizazca" (a0 1 / 4 / 4) iti paanniniH| abhizca nizca abhinI, tatpUrvo vizastasyAdhAraH karma bhavati / cakArAdadhikaraNasaMjJApi pakSe bhavatIti na vaktavyamiti abhinivizaH sakarmakatvAditi bhAvaH / nanu pareNAdhikaraNasaMjJApakSe cakArAd vidhIyate / tadasmanmate kathamityAha - ihAdikaraNavivakSApi dRzyate iti / tathA ca mAghe'pi - 'svahastadatte munimAsane munizcirantanastAvadabhinyavIvizat' (1 / 15) iti / "upAncadhyAGvasaH" (a0 1 / 4 / 48) iti paanniniH| asyApyAdhAraH karma bhavatItyarthaH / nanu 'vasaH' iti vizeSArthAnirdezAdanazanArthasya vaso grahaNaM kathanna syAt / yathA 'tIrthe upavasati' | anazanaM karotItyarthaH / atra karmatvAbhAvArtham 'upAnnivAse' iti nivAsArthe karmatvArthaM pRthak sUtraM vidhIyatAmiti zrIpatiH pANinimAkSipati / vArttikakAro'pi 'tIrthe upavasati' ityatrAnazanArthasya vasateradhikaraNasya karmatvaniSedho vaktavya ityAcaSTe / yastu 'upoSya rajanImekAm' iti prayogastatra kAlAdhvanoriti dvitIyA ? satyam / tIrthe upavasatItyatra tIrtham upavasate dhikaraNam / kintu gamyamAnasya kevalasya vasateriti na karmatA / ata eva bhASAvRttAvapi tIrthe upavasatIti tIrthe vasan upavAsaM karotItyarthaH ityuktam / atropavaseH karma prayuktam - trirAtrAdikam / tathA coktam - vasatAvaprayukte'pi dezo'dhikaraNaM matam / aprayuktaM trirAtrAdi karma copavaseH smRtam // ___ (vA0 pa0 3 / 7 / 155) iti puruSottamenoktam / nanu tathApi anazanArthasyopavasaterAdhAratve vivakSite tIdiH karmatvaM syAt / tatazca tIthadiradhikaraNasya karmatve upavasatyasminnityupavasanam / upoSitamiti Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 kAtantravyAkaraNam adhikaraNe yuT - ktau na syAtAm, adhikaraNatvAbhAvAditi zrIpatikRtaH pUrvapakSaH pANinimate durnivAra eva / asmanmate tvanazanArthasya vasateH sakarmakatvameva na vivakSitamiti / tIrthe upavasatItyadhikaraNameva / 'trirAtram upavasati' ityatra tu vasatirnivAsArtha eveti / yadi punaranazanArtha eva vivakSyate, tadA 'kAlAdhvabhAvamantavyAH' ityanena dvitIyeti sNkssepH| "divaH karma" (a0 1 / 4 / 43) iti paanniniH| asyArthaH - divaH prayoge karaNam, karma ca bhavati / cakAro yugapad ubhayasaMjJAsamAvezArthaH / anyathA yadi karmakaraNayoH pAkSikavRttiH syAt tadA cakAramakRtvA "parikrayaNe sampradAnamanyatarasyAm" (a0 1 / 4 / 44) ityuttarasUtrasthitam anyatarasyAm ityatraiva kRtaM syAt / ataH zrIpatirapi "divastena karaNam" (kAta0 pari0 kA0 16) iti sUtraM praNItavAn / divaH prayoge tena karmaNA saha karaNaM bhavati / karaNaviSaye yugapad ubhayasaMjJe syAtAm ityarthaH / tena karaNe karmatvasyApi sattvAt "bhAvAkhyAtaM dhrauvyAt" (kAta0 pari0, kA0 96) ityanena 'akSairdIvyate' iti bhAve prayogo na bhavati / tathA 'akSerdUto'yam' ityapi prayogo na bhavatyeva, karaNe karmaNaH sattvAt / akarmakalakSaNaH kartari ktapratyayo na syAt (kintu akSA dyUtAstenetyapi bhvti)| tathA 'akSairdevayate chAtreNa' ityatra sakarmakatvAt kartuH karmatvaM na bhavatIti / kiJca "aNAvakarmakAccittavat kartRkAt" (a0 1 / 3 / 88), ityanena parasmaipadamapi na bhavati / tathA 'akSairdIvyatItyasmin' iti akSANAM dyUtaM sthAnamiti karaNe karmatvasya sattvAd akarmakalakSaNaH kto'dhikaraNe na syAt, / tathA 'akSardevitA' iti na bhavati, kintu 'akSANAM devitA' ityeva bhavati, karaNe karmaNaH sattvAt / kRdyogalakSaNaSaSThyAH paratvAt prApterityubhayasaMjJAphalam udbhAvitaM zrIpatinA |asmnmte karmakaraNayoH pAkSikavidhAnAt karaNapakSe karmatvAbhAvAd bhAvAdau akSairdIvyate ityAdyapaprayogaH syAt / tathA manasAdevItyatrAsmanmate karaNapakSe karmatvAbhAvAt "karmaNyaN" (4 / 3 / 1) ityaN pratyayo na syAt / atra mahAntaH - yugapad ubhayasaMjJAsamAvezArthazcakAra iti ka evamAha | na ca "divaH karma ca" (a0 1 / 4 / 43) ityatraivAnyatarasyAmiti siddhe cakAro vyartha iti vAcyam, cakArakaraNasyottaratra divo nivRttyarthatvenaiva sArthakatvAt / tatazca pANinimate'pi karmakaraNayoH pAkSikavidhAnameva / ata eva patrIkAreNApi divaH prayoge Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH karaNasya pakSe karmasaMjJArthaM "divaH karma ca " ( a0 1 |4 | 43 ) iti na vaktavyam / ata eva candragominApi vacanamidaM pratyAkhyAtam / na ca vArttike yugapad ubhayasaMjJAsamAvezAd virodha iti vAcyam, bhASAvyutpAdakacandragomivirodhena vArttikasya chandoviSayakatvakalpanAt / tena vArttikasyobhayasaMjJAsamAvezena yad yat padaM na bhavatItyucyate tattadeva padaM bhASAyAM candragomimatAnusAreNa pANinimate'pi bhavatyeva / tasmAdasmAbhirapi bhASAvyutpAdakacandragomimatAnusaraNameva ramaNIyamiti bhAvyam / yattu 'manasAdevI' iti "karmaNyaN" ( 4 | 3|1) pratyayo na syAt, karmatvAbhAvAd ityuktam, tattu pacAdyacA siddham iti rkssitH| tadA tAveva tRtIyA, saMjJAzabdatvAt tasya sAdhutvamiti kecit / 95 - atha yadi vArttikazrIpativirodhenAparitoSastadaivaM vyAkhyAyate paJjI / karaNasya pakSe karmasaMjJArthamiti / yasmin pakSe karaNatvaM tasmin pakSe karmasaMjJArthaM sUtraM na vaktavyamityarthaH / (pakSazabdoM'zavacanaH ) / nanu 'karmaNaH' iti sApekSatvAt kathaM samAsa ityAha - athaveti / atra karaNe karmaNo na vivakSA, kintu dhAtoH sakarmakatvavivakSAyAM karmatvameveti hRdi kRtvA pUrvapakSayati - yadItyAdi / karaNasyeti dhAtoH sakarmakatve vivakSite karaNasya vivakSA karmaNIti zeSaH / tatazcAdhArAdheyatvena vivakSitayoH karmakaraNayoryugapatsaMbhavenobhayasaMjJAsamAvezo'pyaviruddha eveti / na hyAdhAraH Adheyena dUrIkriyate iti vArttikazrIpatibhyAM sahAsmAkaM samAnaH panthAH / nanu yadi yugapad ubhayasaMjJAsamAvezastarhi katham ' akSA dIvyante' iti prayogaH, karaNasyApi sattvAt tRtIyAprApteH / na cAtmanepadena karmaNaH uktArthatvAt prathamA syAditi vAcyam, karaNasyAkhyAtenAnuktatvAt, atastadbAdhikA tRtIyaiva prApnoti ? satyam / atrobhayasaMjJAsamAvezenApi zaktidvayaM na kalpyate, kintu ekasyaiva sAdhakatamarUpazaktivizeSasya saMjJAdvayaM vidhIyate iti tatazcaikasyaiva zaktivizeSasyAtmanepadenoktatvAt kathaM tRtIyeti svayameva bhAvyatAmiti / 'kAlabhAvAdhvagantavyAH' ityayaM pAThaH sakalapANinitantre prasiddhaH / bhAvazabdo'tra kriyAvacano gantavyatayA vivakSito'dhvetyarthaH / yadyapi dohAdikriyayApi kAlo lakSyate, tathApi kAlagrahaNena nAsti nirvAhaH / sa hi 'kaM 1. nanu 'odanapAkaM zete, godohaM zete' ityAdi / yAvatkAlaM vyApya odanapAkaH kriyate tAvatkAlaM zete iti bodhAt kriyayApi kAlo lakSyate, tadA kiM bhAvagrahaNena, kAlagrahaNena siddhatvAdityAha - yadyapIti / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam kAlaM svapiti' ityatraiva mukhyakAle saphalaH / yadyapi gantavya evAdhveti lokaprasiddhistathApi yadA gantavyatayA adhvA dhAtvarthena saha saMbadhyate tadA karmasaMjJA nAnyasyeti . sUcanArtham adhvavizeSaNaM gantavyapadam upAttam / tena 'krozamAste' ityasyAyamartha:yAvatA kAlena krozo gamyate tAvantaM kAlamAste iti'| yadA tu gantavyatayA na vivakSyate tadA krozasyAnta ityeva bhavatIti nyaasH| 'kAlAdhvabhAvA gantavyAH' iti pAThe'dhvano gantavyatayA vivakSitatvam / atra zrIpatiH - tapratyaye'saMjJaM kAlAdi dhrauvyasyeti sUtramAcaSTe | tatpratyaye karmapratyaye kartavya eva karmasaMjJetyarthaH / tena 'kurUn suptaH' ityatra satyapi sakarmakatve'karmakatvalakSaNaH kartari ktapratyayaH siddhaH / tathA 'mAsamAsayati chAtram' ityatrApi sakarmakatvAt katham aninantakartuH karmatvamiti chAtreNetyeva syAt / kAlAderanyatra vA kathaM karmatvaM na syAd ucyate 'kurUn suptaH' ityatra prathamam akarmakalakSaNaH kartari ktapratyayaH pazcAd vyApyatvavivakSayA karmatvamiti na doSaH / yathA trimunisaMgrahakAramate 'mAsAn pacyate' ityatra bhAve AtmanepadaM niSpAdya pazcAd dhAtvarthakRtavyApyatvAd mAsAdeH karmaNaH prayogaH / na ca "gatyakarmaka0" (a0 3 / 4 / 72) ityatrAkarmakagrahaNaM sarvathA akarmakatvapratipattyartham, yatra pazcAdapi karma na vivakSyate iti vakSyati tasya vyAvRttistadeti vAcyam / yadarthaviziSTAd dhAtoH pratyayaH pratyAsattyA tadarthaviziSTasya karmatvam, yatra pazcAd vivakSyate tatra vyAvRttiH / atra svapanArthaviziSTAt pratyayo vihitastadarthasya nahi kurUNAM vyApyatvam, api tu prAptikriyAyAH karmatvamiti na doSaH / kiJca akarmakalakSaNaH ktaH kartari vidhIyamAno yadarthaviziSTatayA dhAtorakarmakatvam, tenaivArthena yadi sakarmakatvaM na vivakSyate tadA nirvirodhena bhavati |ih svapanakriyAyAM dhAtorakarmakatvAt kartari ktapratyayaH siddhaH / nahi svapanakriyAyAH kurUNAM vyApyatvam, kintu prAptikriyAyA iti bhAva iti pustakAntare paatthH| 1. daurgAstu manyante - evaMvidhaviSaye dhAtordvidhA vRttiH zayanAdimAtre prAptiviziSTazayanAdau ca / tatrAdye - gamyamAnadhAtvantaravAcyakriyAkarmatve svapAderakarmakatvAt kartari kte 'kurUn suptaH' / dvitIye tu prApaNasyApi dhAtuvAcyatvAt karmakAryaM 'kuravaH supyante, kurUNAM svaptaH' iti kAlAderanyatra tu svapAderna viziSTavRttiH kintarhi zayanamAtre eva svabhAvAditi gopiinaathH| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH mahAntastu 'kurUn suptaH' ityadRSTapUrvatvAdasAdhurityAhuH / 'mAsamAsayati' ityAdikaM tu duhAdimadhye paThanIyam / anvayabodhe tAnyeva padAni samarthAni na tu padAntarANIti nyAyAt 'chAtreNa mAsamAsayati' iti na bhavatyeva / ata evoktanyAyAt kAlAderanyatra dhAtorvyAptivivakSA nAbhidhIyata iti / nanu pareNa dvitIyaiva vidhIyate na tu karmasaMjJA / tena dhAtorakarmakatvAd bhAve'pi 'mAsaM supyate, mAsau supyate, mAsAn supyate' mAsAn supyate' iti prayogAH sAdhyante / zrIpatinApyetatprayogasiMddhaye dvitIyAvidhAnArtham "abhividhau kAlAdhvamAnAt " ( kAta0 pari0, kA0 29) iti sUtraM praNItam / tad asmanmate sAkSAd gamyamAnasya dhAtorvyAptivivakSayA sakarmakatvAt kathaM bhAve 'mAsaM supyate' ityAdi prayogaH syAt ? satyam / 'mAsAn pacyate' ityAdivat prathamaM bhAve pratyayaH, pazcAt karmAdinA'nvaya iti na doSaH / nanu pANinyAdimate kathamatra bhAve pratyayaH yAvatA kAlAdhvabhAvadezAnAM karmasaMjJeti vaktavye na karmasaMjJAviSayaH, tatazca karmaNyeva pratyayaH syAt ? satyam / kriyAtyantasaMyoge karmasaMjJAvighAtArthaM vidhirayameSTavya iti zrIpatinApi siddhAntitam iti saMkSepaH || 298 / 97 [samIkSA] -- kriyAjanyaphalazAlitvaM karmatvam / arthAt kartA ke dvArA vihita kriyA se janya phala ke Azraya ko karma kahate haiM / isI artha ko prakRta sUtra dvArA spaSTa kiyA gayA hai / pANini ne isake lie nyUnataH 5 sUtra banAe haiM. 1. "karturIpsitatamaM karma, 2. tathAyuktaM cAnIpsitam 3. akathitaM ca, 4. gatibuddhipratyavasAnArthazabdakarmAkarmakANAM kartA sa Nau, 5 adhizIsthAsAM karma" ( a0 1 |4| 49, 50, 51, 52, 46 ) / inake atirikta " AdikhAdyoH pratiSedho vaktavyaH" ityAdi aneka vArttika vacana upalabdha hote haiM / kAtantra ke vyAkhyAkAroM ne ina sabhI ko anAvazyaka batAyA hai / sAmAnyatayA karma tIna prakAra ke hote haiM - 1. nirvartya, 2. vikArya tathA 3. prApya / - 1. nirvartyate niSpAdyate yat tat nirvartyam / vistRta lakSaNa isa prakAra haiprakRtibhUtapadAsamabhivyAhRtapadopasthApyatve sati kriyAjanyotpattirUpaphalavattvaM nirvartyatvam / jaise - kaTaM karoti / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 kAtantravyAkaraNam 2. vikAryate yat tad vikAryam / arthAt vikRti ko prApta hone vAlI vastu vikArya karma kahI jAtI hai| jaise - kASThaM bhasma karoti, odanaM pacati, suvarNaM kuNDalaM karoti / vikArya karma kA vistRta lakSaNa isa prakAra hai- pratIyamAnavikRtibhAvatve sati kriyAjanyaphalavattvaM vikAryatvam / 3. yatra tu nirtyavikAryasaMbandhino vizeSAH pUrvoktAH pratyakSeNAnumAnena vA kA na pratIyante kevalaM prAptimAtrameva pratIyate tat prApyaM karma / arthAt nirvartya tathA vikArya se bhinna evaM kriyAjanya phala ke Azraya ko prApya karma kahate haiM - nivartyavikAryabhinnatve sati kriyAjanyaphalazAlitvaM prApyatvam / jaise-AdityaM pshyti| kucha AcArya karma ke sAta bheda mAnate haiM - 1. nirvartya / 2. vikArya / 3. prApya | 4. udAsIna / 5. anIpsita / 6. saMjJAntarAnAkhyAta tathA 7. anyapUrva | jaise- 1. nirvartya = kaTaM karoti / 2.vikArya- odanaM pacati / 3. prApya - AdityaM pazyati / 4. udAsIna - grAmaM gacchan vRkSamUlAnyupasarpati / 5. anIpsita - ahiM laGghayati / 6. saMjJAntarAnAkhyAta - gAM dogdhi payaH / 7. anyapUrvaka - grAmamadhizete / vyAkhyAkAroM ke kucha vizeSa vacana 1. AkhyAtaM hi kriyApradhAnam / padamAtre kriyAyAH prAdhAnyam (du0 ttii0)| 2. kriyAvizeSaNAnAmapi karmatA napuMsakatA ekatA ceti nyAyAt sarva eva dhAtvarthaH karotyarthena vyAptaH (du0 ttii0)| 3. kriyAyA amUrtAyA liGgasaMkhyAbhyAmayogAt (du0 ttii0)| ___4. kartAramantareNa kriyA na saMbhavatIti karRtyucyate, ayaM cAbhede vAkyArthaH bhede punarevam -- kartuH kriyayA yat kriyate yad vyApyate tat karma / amUrtAyAH kriyAyAH karmakAryaM nopapadyate iti kriyAviziSTasya sAdhanasyaiva karmatvamityadoSaH (vi0 p0)| 5. tasmAd asmAbhirapi bhASAvyutpAdakacandragomimatAnusaraNameva ramaNIyamiti bhAvyam (ka0 c0)| pUrvAcAryoM dvArA karmasaMjJA kA prayoga nATyazAstra-nirdezaH saMpradAnApAdAnaprabhRtisaMjJAbhiH (14 / 23) / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna- bhUte bhavye vartamAne bhAve kartari karmaNi | prayojake guNe yogye dhAtubhyaH syuH kvibAdayaH / / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH akarmakebhyo dhAtubhyo bhAve karmaNi yaG smRtaH / / dhAtau sAdhane dizi puruSe citi tadAkhyAtam / liGge kimi citi vibhaktAvetannAma / / (sU0 45, 130, 1-2) arvAcIna AcAryoM dvArA karmasaMjJA kA prayoga cAndravyAkaraNa- kriyApye dvitIyA (2 / 1 / 43) / jainendravyAkaraNa-divaH karma, karmaivAdhizIsthAsaH (3 / 2 / 115, 17-23) / haimazabdAnuzAsana - kartuApyaM karma (2 / 2 / 3) / mugdhabodhavyAkaraNa - karmakriyAvizeSaNAbhinivezAdhizIsthAsanvadhyupAvasa Da DhaM dvI, dezAdhvakAlabhAvaM vADhaiH (sU0 281 - 82) / agnipurANa- saMbodhane ca prathamA ukte kartari karmaNi / karma yat kriyate tat syAd dvitIyA karmaNi smRtA / / (350 | 24-25) / nAradapurANa- - - - - - tat karma kriyate ca yat / dvitIyA karmaNi proktA'ntarAntareNasaMyute / / (52 / 4) / zabdazaktiprakAzitA-yaGantadhAtorartho yastiGA svArthe'nubhAvyate / yazcAsau karmatA nAma kArakaM kartRtetaraH ||(kaa0 73) / [rUpasiddhi] 1. kaTaM kroti| nivartya karma / prakRtibhUta 'kAzAn' zabda kA anullekha, kriyAjanyotpattirUpa phalaviziSTa hone ke kAraNa 'kaTa' kI prakRta sUtra se karmasaMjJA tathA "zeSAH karmakaraNa0" (2 / 4 / 19) ityAdi se usameM dvitIyA vibhakti kA pryog| 2. odanaM pcti| vikArya karma / yahA~ mUla vastu taNDula ke vinAza se odana utpanna hotA hai, ataH prakRta sUtra se 'odana' kI karmasaMjJA evaM usameM dvitIyA vibhakti kA vidhAna / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 kAtantravyAkaraNam 3. AdityaM pazyati / prApya karma / yahA~ nirvartya tathA vikArya karma ke na hone tathA kriyAjanya phala kA AdhAra hone ke kAraNa 'Aditya' kI prakRta sUtra se karmasaMjJA tathA dvitIyAvidhAna / 298. yaH karoti sa kartA [2 / 4 / 14] [sUtrArtha] kriyA karane vAle arthAt kriyAniSpAdaka, kriyAsAdhaka yA kriyAnirvartaka kI 'kartA' saMjJA hotI hai / / 299 / [du0 vR0] yaH kriyAM karoti sa kartRsaMjJo bhavati / chAtreNa hanyate, caitreNa kRtam / / 299 / [du0 TI0] yaH / puMliGgenaikavacanenAyaM nirdezaH, strInapuMsakayoH kartRsaMjJA na syAt - 'strI karoti, kulaM karoti' iti / dvivacanabahuvacanAntasya ca 'chAtrau kurutaH,chAtrAH kurvanti' / kiM ca vartamAnakAlenAyaM nirdezaH bhUte bhaviSyati ca na syAt ? satyam / liGgAdikaM na vivakSyate, tasyAprAdhAnyAt, yena kenacilliGgAdinA nirdezaH kartavyaH, nAntarIyakatvAt tasyopAdAnam / yathA dhAnyArthinA palAlAderapradhAnasyApi / tadyathA 'brAhmaNo na ca hantavyaH surA peyA na ca dvijaiH' ityavaziSTaliGgasaMkhyAkAlaH pratIyate / gamakatvAdiha puMliGgameva vivakSitam, na tu sAmAnyarUpamapi napuMsakamiti / nanu kurvaMzca kartA bhavati, bhUte, bhaviSyati ca kathaM kartRtvam, satyam / bhaviSyatazca karaNasya kartava tathopacArAt / bhUte'pi ca tathA kriyAkaraNAt karteva anusmRtikRtArthavijJAnAcca na virudhyate iti krtRprtyyenocyte| 'akarot, kariSyati' iti manasi kRtvAha - caitreNa kRtamiti / katham 'odanaM pacati' iti kartRtvaM pAkaH pacyamAnataNDulAdigato vikledo na krtRgtH| na cAnyadIyavyApAreNAnyaH savyApAro bhavati,atiprasaGgAt |ysy dhAtavAcyavyApAraH svayaM kartRpratyayenocyate sa kartA, yathA gacchatIti / iha tu taNDulA eva kartAra ucyante / kartRvyApAro'pyadhizrayaNAdiH, tAdarthyAt / pAkAbhisaMbandhipravartitatvAcca pacinocyate / bhASye'pyuktam - 'kartRvyApAre'pi pacyarthaH' iti / etaduktaM bhavati / yadA kartA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 101 nivartyaphalamabhisaMdhAya pravartate kartRvyApAro dhAtunopAdIyate, anyathA tat phalaM na nivarteta, kartRvyApArAyattatvAt phalaniSpatteH / tadA 'odanaM pacati' iti bhavitavyam / yadA tu odanasyaiva kartRtvaM vivakSyate prastutArthavazena, tadA viklittivacanaH paciH / yathA viklidyati odanaH, sidhyati odanaH, tathA pacatyodanaH = vikledaM pratipadyate ityarthaH / tathA ca pakvaM phalam / 'yadA tu kartRvyApAreNa vyApyamAnaH karma bhUtvA kartA syAt, saukaryAdiguNavivakSA tadA karma kartRtvam / pacyate odanaH svayameveti vikledamAtravacana eva pacijJeyaH / ___ nanu pAkArthatvAt pAkazabdavAcyA adhizrayaNAdayo bhavantaH, kiM pacinA bhedenocyante utAbhedena ? satyam / abhedavivakSAyAmapi nAtyantamekarUpatApattiH / nahi mahiSapuruSAdayo'bhedena vivakSyamANA apyekarUpA bhavanti, kintvekArthakriyAkAritvadvAreNaikarUpAvagama upacArasya pratipatRdharmatvAnnAyaM viSayadharmaH / nahi sarSaparUpeNAdhyavasitaM hemarajaH sarSapakAryaM tailAdikaM sampAdayati / ato'dhizrayaNAdayaH svarUpeNa bhinnAH (svarUpAnabhinnAH)pAkaprayojanatvAt pAkAbhisandhipravartitatvAcca pAkarUpatayA'vasIyante / na tu vastutastveSAmaikyam, kutaH punaridaM codyam, abhedavivakSAyAM pAkarUpApannAH adhizrayaNAdayazca taNDulA eva kartAraH syuriti| adhizrayaNAdirUpArthApannazcet pAkaH puruSa eva kartA syAt, tadA tu odanasya kArakatvaM na syAt |adhishrynnaadertdvyaapaartvaaditi bhedAbhidhAne'pi saMbandhAnAmeveha saMbhavAd ekaM hi pradhAnaM kAryamuddizyopAdhInAM pravartamAnatvAt / tatra ca pUrvapUrvakriyAbhAgasamAzrayaNenottarottaraM kriyAvizeSAvayavAH pravarteran, tena vikledo niSpadyate, yato'nantaraM vivakSitamodanAdikaM bhavati / tadevamuttarottaraM prati pUrvapUrvasya sAdhanatvam | AtmalAbhe tu pUrvapUrvApekSayA sAdhyatvam iti na bhavatyekaviSaye virodhaH |ekpurussvissye pitAputravyapadezavat / tatra phalamodanAdikamapekSya pAkaH pradhAnam, tadbalena tanniSpattestadupAyakatvAt kartRvyApAro'pradhAnam / zabdAttu sAdhyasAdhanapratItestyAdyantAt kartRvyApAra eva vikledopasarjanaH pratIyate / dhAtupratyayena kartuH sAdhanasyAbhidhAnAt tadvyApAra eva prakRtyarthaH sAdhyaH / ____ evaM ca prakRtipratyayau saMbaddhau bhavataH, sAdhyasAdhanasaMbandhapratIteH / odanastu na pratyayArthaH, kevalamasau zabdAntaravAcyastadgatastu pAko guNabhUto dhAtunA samAkSiptastadarthaM ca sarvakArakagrAmaH pravartate, tadviSayA karaNAdivyavasthA |devdttH kASThe: sthAlyAmodanaM Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kAtantravyAkaraNam pacatIti / na ca vaktavyaM kriyAbhedAnAM saMbandhe sati prayojyaprayojakabhAvAdin syAditi nirvartanArUpasya vyApArasyAtra pratIternivRttiH karmagatA viklittisaMjJitA / nirvartanA tu kartRgatA, asya vyApAradvayasya pacinaivoktatvAdyotitatvAcca kathaminniti / dvitIyakartuH punaratra prayojakatvAt tadvyApArasya pacinA'nuktatvAd in bhavatyeva - pAcayatyodanam iti / nanu ca devadattaH pAkAdikriyAM dUrAd upakaroti karaNAdhikaraNAbhyAM tvavyavadhAnena sAdhyate, tadasyAmanekasAdhanasAdhyAyAM ko'syAtizayaH, yena yaH karoti sa karteti pradhAnanirdezAd devadatta eva pratipattavyo bhavati? satyam / yataH kariva sakAzAt karaNatvAdipratilambhaH kartuH punaH svasAmathyadivArthalAbho na karaNAdestanniyojyatvAt / uktaJca, vyApAramAtre kartRtvaM sarvatraivAsti kaarke| vyApArabhedApekSAyAM krnntvaadisNbhvH||(kaatntrsmprdaay) iti / katham asizchinatti, sthAlI pacatIti ? vastvartho'tra gauNa iti kartRtvaM tu mukhyaM vivakSayA / uktaM ca, yathAbhyAsaM hi vAgarthe pratipattiH smiihte| svabhAva iva bAlAdermithyAbhyAso vyvsthitH|| (vaa0p02|235) iti / [vi0 pa0] yaH karoti0 / chAtreNetyAdi / nanu kriyAM kurvan kartA bhavati, tatazchAtreNa hanyate ityatraiva syAt / kathaM 'caitreNa kRtam' iti bhUte, tadA kriyAyA asaMbhavAditi ? satyam / yadA kriyAmasau kRtavAMstadA karteti / adhunApi tadarthasmRtivijJAnamityadoSaH / tathA kariSyannapi kriyAyAH kartava tathopacArAt / athavA bhUtabhaviSyakriyAsu yogyatAmadhikRtya tathocyate / yathA loke'pacannapi sUpakAraH pacanayogyatayA pAcaka ityucyate / tena "kartari ca" (2 / 4 / 33) iti tRtIyA siddheti / / 299 / [ka0 ca0] yaH / karotIti AkhyAtapratyayena svatantra ucyate,zabdAnAM nitytvaannetretraashrydossH| 'kriyAyAM yaH svatantraH sa kartetyarthaH / tathA ca pANiniH - "svatantraH kartA" 1. nanu karotIti kathaM tipratyayastasya kartari vidhAnAt / tadabhAve'nenaiva vidhAnaM nAstIti / saMjJAM vinA vidhina bhavati, vidhiM vinA ca saMjJA na bhavati / kathaM karotItyatra kartari tipratyaya iti manasikRtyAha-zabdAnAmityAdi / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 103 (a0 1 / 4 / 54) iti / atha kimidaM svAtantrayam, na tAvat parAprayojyatvam / rAjJA AjJaptaH kAryaM karotItyAdAvavyApteH / nApi paraprayojakatvaM devadatto bhavatItyAdAvavyApteH' / nApi kAryAnukUlavijJapticikIrSAkRtizAlitvam' 'ratho gacchati' ityAdA - vacetanatvAdavyApteH / nApi kriyAzrayatvam "karmasthaH pacaterbhAvaH" iti nyAyAd odanAdInAM kriyAzrayatvena kartRtvaprasaGgAditi cet, na bhAvazabdasya tatra kriyAphalAbhiprAyeNa prayuktatvAt / astu vA tatra bhAvazabdaH kriyAvAcI tathApi viklittikriyAtvena vivakSite sati odanaH pacatIti prayogadarzanAnnAbhivyAptiH, tarhi ghaTo naSTa ityAdAvabhAvasya pratiyogyanadhikaraNatvenAvyAptiH / 1. paraprayojakatvaM svAtantryamityukte rAjJAjJaptaH kaTaM karotItyAdau karote:- karturjanasya prayojakatvAd rAjJaH kartRtvaM kaTasya prayojakatvAjjanasya kartRtvaM siddham / devadatto bhavatItyAdau akarmakasthale'nyasya prayojakatvAbhAvAd devadattAdeH kartRtvaM na syaadityrthH| 2. vijJaptirvizeSajJAnam, tacceSTasAdhanatAjJAnam, tajjanyA cikIrSA karaNecchA / tajjanyakRtizAlitvaM svAtantryam ityarthaH / tathAhi, AtmajanyA bhavedicchA icchAjanyA kRtibhvet| kRtijanyA bhavecceSTA kriyA saiva nigayate // (kAtantrasampradAya) iti / ghaTaM jAnAtItyatra vijJapteH sArthakyam |kttN karotItyAdau karaNasya karaNAsaMbhave kRtizAlitvAbhAvAt cikIrSAyAH sArthakyam / devadatto bhavatItyAdau kRteH sArthakyaM jJeyam / / 3. bhAvazabdasya kriyAphalavAcyatve sthAlyAm odanaM pacatItyAdau odanasya karmaNaH kriyAzrayatvAbhAvAd adhikaraNabhUtAyAH sthAlyA eva prAptiH syAdityAha-astu veti / 4. ekadhAtuvAcyakriyAkevalAzrayatvam abhipretam / tena odanaH pacatIti viklittimAtre vivakSite kriyAyAH kevalAzrayatvena kartRtvaM sphuTameva / kevalAzrayapadena odanaM devadattaH pacatIti prayoktavye odano devadattaH pacatIti prayoganirAsa eva, odanasya vyApyatvena kriyAzrayatvAt / ekadhAtuvAcyapadena 'pAcayati devadattena caitraH' ityAdau devadattasya bhinnadhAtuvAcyakriyAvyApyatve'pi kartRtve na viruddhamiti / 5. dhvaMsAbhAvasya sadA vartamAnatve'pi kartari ktapratyayaH siddhaH / atItakAlavRttinAzAnukUlasahakArisattAzrayo ghaTo nAzotpattyAzrayo ghaTa iti ca bodhaH / nAzapratiyogitvaM nazadhAtvarthaH / ataH pratiyogitAyAH ghaTe vartamAnatvAt kartRtve na virodha iti vibhaktitattvam / nanu yadi nAza eva nazadhAtvarthaH kalpyate, tadA abhAvasya nityatvAt sarvathA vartamAnatvam / tatkathaM 'naSTaH' ityatra kartRtve ktaH siddhaH / 'ghaTo naSTaH' ityatra nazadhAtorartho nAzaH, nAzazca dhvaMsaH / sa cAnuyoginyeva vartate iti ca cintniiymiti| tadbhinnatve sati tajjanyajanakatvaM sahakAritvam / tadavacchinnAsamavadhAnena phalopadhAyakatvAbhAvavata svAvacchinnakatvaM vA sahakAritvamiti / tacchabdenAtra pratiyogitvamabhipretam / pratiyogitAjanyanAzastadanukUlapratiyogitA sahakArighaTAdeH sattArUpavyApAraH nAzakAle'pi ghaTAdau vartate, ato 'ghaTo naSTaH' ityAdau ghaTAdeH kartRtvam ityarthaH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 kAtantravyAkaraNam atha nAzAnukUlasahakArisattAvizeSo nazadhAtvartha: ( athavA nAzapratiyogitvaM nazerarthaH) / ata eva 'naSTa:' ityAdAvatIte'pi kartari ktapratyayaH siddhaH / evaM copapadyate kartRtvamiti cet, ghaTo bhavatItyatra kAlasyApi kartRtvaM syAt, kAlasya sarvAzrayatvena kriyAyA apyAzrayatvAt / nApi vivakSitakArakakalApavyApArajanakatvAbhAvAdavyApteriti ced, ucyate - kArakacakravyApArapratibandhakIbhUtavyApArAbhAvavattvaM svatantratvam iti / yad vA prAdhAnyena dhAtuvAcyavyApAravattvam' / na caikasmAt kAryAnupapattestAdRzo vyApAraH karaNAderapIti vAcyam, karaNAdeH sAkSAd dhAtuvAcyavyApArAsaMbandhAt, kintu paramparayaiva / na ca 'pAcayati devadattena' ityAdau pAcayatinA prayojakasyaiva vyApAra ucyate iti devadattasya kartRtvaM na syAditi vAcyam, yAvatA pAcayatItyantargatapacinA devadattagatavyApAra ucyate iti / tadAha, dhAtunoktakriye nityaM kArake kartRteSyate / vyApAre ca pradhAnatvAt svatantra iti cocyate ' // ( dra0, vai0 bhU0 sA0- subartha0, pR0191) / ata eva TIkAyAmapi yasya dhAtuvAcyavyApAra ityuktam / idAnIM paJjI vyAkhyAyate / nanu 'sUtre liGgaM saMkhyAM kAlazcAtantrANi' (kA0 pari0 61 ) ityuktamevAsti / tat kathaM yaH kriyAM kurvanniti vartamAnakAlamAdAya pUrvapakSa upatiSThate ? ucyate, tipratyayena kriyAyA Azraya ucyate / tatazca kriyAyA atItatve bhaviSyattve vA tasyA idAnIm anAzrayatvena kathaM devadattAdeH kartRtvam iti pUrvapakSa: saMgacchate / yad vA 1. nanu prAdhAnyena dhAtuvAcyavyApAravattvam ityukte'pi kathaM kAlAdAvativyAptivAraNaM kAlAderapi tadudvyApArAzrayatvAt ? satyam / prAdhAnyeneti dhAtuvAcyAMze vyApArAMze ca vizeSaNaM vyApAravattvAMze prAdhAnyaM tu itarAnirapekSayA pratItiviSayatvam / tena kAlasya caitrAdyapekSayaiva vyApAravattvena itaranirapekSayA pratItiviSayatvAbhAvo nAtivyAptiH / vastutastu matvarthIyapratyayo vRttiniyAmakasaMbandhAbhidhAyakaH kAlikasaMbandhasya vRttyaniyAmakatvena tatsaMbandhenAzrayatve kAlasya na kartRtvam / kAlasya kAlikasaMbandhenaiva sarvatra vRttiH / 2. atha karaNAdiSvapi dhAtUktakriyAzrayatvamasti teSAmapi kartRtvaM syAdityAha - vyApAre caiti / arthAt pradhAnavyApArAzrayatvAt kartA svatantra ityucyate, karaNAdau ca tadvyApArI gauNa iti / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 505 karotItyanena kAlasyAtantratvamastu, tathApi bhUtabhaviSyatoH kathaM kartari vihitaH pratyayaH syAt, kartRzabdasya vartamAnArthavAcitvAt / atra yadyapi anirdiSTArthAH pratyayAstriSvapi kAleSu bhavanti,' tathApi sakRd uccaritAt padAt yugapadanekakAlapratItyasaMbhavAd autsargikatvAcca vartamAnatvabodha evopapadyate / evaM ca sati vartamAnakriyAzraya eva kartRsaMjJAzritakAryaM prAptumarhatItyAzaGkyAha - nanviti / ata eva TIkAyAmapi karotItyasyAsvatantratvaM vidhAya punaH kartRzabdasya vartamAnArthavAcitvAt pUrvapakSayati- nanu kriyAM kurvaMzca kartA bhavatItyAdi / bhAvikriyAyA ajJAnAt kathaM tadAzrayatvabodhaH ityAha - tatheti / upacArAditi kriyAyA anumAnAdityarthaH / kRto yogyatAyAM zaktiriti pakSam avalambyAha -athaveti / / 299 / [samIkSA] kAtantrakAra tathA pANini kI kartRsaMjJAviSayaka paribhASA prAyaH samAna hI hai / pANini kA sUtra hai-"svatantraH kartA" (a0 1 / 4 / 54) / svatantra kA artha hai - pradhAnabhUta / yahI artha kAtantravyAkhyAkAra kalApacandrakAra sUSeNavidyAbhUSaNa ne svIkAra kiyA hai - 'karotIti AkhyAtapratyayena svatantra ucyate, zabdAnAM nityatvAnnetaretarAzrayadoSaH / kriyAyAM yaH svatantraH sa kartetyarthaH' / isake aneka lakSaNa vyAkhyAkAroM ne isa prakAra kie haiM - "kriyAzrayatvaM kartRtvam / prAdhAnyena dhAtuvAcyavyApAravattvaM krtRtvm"| yaha svatantra kartA bhI abhihita, anabhihita tathA karmakartA ke bheda se tIna prakAra kA hotA hai / jaise-1. abhihitakartA = devadattaH pacati / 2. anabhihitakartA -devadattena pacyate / 3. karmakartA-pacyate odanaH svayameva / nAmabheda se bhI yaha tIna prakAra kA mAnA gayA hai- kevalakartA, hetukartA, krmkrtaa| pUrvAcAryoM dvArA kartA kA prayoga kAzakRtsnavyAkaraNa- bhUte bhavye vartamAne bhAve karmaNi kartari / prayojake guNe yogye dhAtubhyaH syuH kvibAdayaH / / prayojyakartari Nic / / (sU0 45, 127) / nATyazAstra - sampradAnApAdAnaprabhRtisaMjJAbhiH (14 / 23) / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 kAtantravyAkaraNam arvAcIna AcAryoM dvArA kartA kA prayoga jainendravyAkaraNa- svatantraH kartA (1 / 2 / 125) / haimazabdAnuzAsana - svatantraH kartA (2 / 2 / 2) / mugdhabodhavyAkaraNa - sAdhanahetuvizeSaNabhedakaM dhaM kartA ghastrI (sU0 288) / agnipurANa- kartA yazca karoti saH / saMbodhane ca prathamA ukta karmaNi kartari / kartA paJcavidhaH proktaH / / (350 / 25, 24; 353 / 4) / nAradapurANa- sa kartA syAt karoti yaH / TAbhyAMbhisastRtIyA syAt karaNe kartarIritA / svaujasaH prathamA proktA sA prAtipadikAtmikA / / saMbodhane ca liGgAdAvukte karmaNi kartari / / (52 / 2-3) / zabdazaktiprakAzikA - tiGA vikaraNAktasya dhAtorarthastu yAdRzaH / svArthe yAdRzi bodhyastat kartRtvaM tadihocyate / / (kArikA 75) / vyAkhyAkAroM ke vizeSa vacana 1. yathAbhyAsaM hi vAgarthe pratipattiH samIhate / svabhAva iva bAlAdermithyAbhyAso vyavasthitaH ||(du0 ttii0)| 2. loke'pacannapi sUpakAraH pacanayogyatayA pAcaka ityucyate (vi0 p0)| 3. kriyAyAM yaH svatantraH sa kartA (ka0 c0)| 4. kArakacakravyApArapratibandhakIbhUtavyApArAbhAvavattvaM svatantratvam / yad vA prAdhAnyena dhAtuvAcyavyApAravattvam (ka0 c0)| 5. kRto yogyatAyAM zaktiH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. chAtreNa hanyate / vartamAna meM hananarUpa kriyA karane ke kAraNa chAtra zabda kI prakRta sUtra se kartRsaMjJA tathA "kartari ca" (2 / 4 / 33) sUtra se usameM tRtIyA vibhakti kA pryog| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH / 107 2. caitreNa kRtam / bhUtakAla meM karaNarUpa kriyA niSpanna karane ke kAraNa caitra kI kartRsaMjJA tathA usameM tRtIyA vibhakti / donoM hI udAharaNoM meM ta-pratyaya tathA ktapratyaya dvArA ukta na hone ke kAraNa kartA meM tRtIyA vibhakti hotI hai / / 299 / ___300 kArayati yaH sa hetuzca [2 / 4 / 15] [sUtrArtha ] svatantra kartA ko kisI kArya meM niyukta yA pravRtta karane vAle kI hetusaMjJA tathA kartRsaMjJA hotI hai / / 300 / [du0 vR0] tameva kartAraM yaH kArayati sa hetusaMjJo bhavati, cakArAt kartRsaMjJakazca / hArayati, pAvayati / hetukartRpradezAH- "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) ityevamAdayaH / kriyAnimittaM kArakaM lokataH siddham / / 300 / [du0 TI0] kArayati0 / anantaratvAdiha kartA'nuvartate / sa cArthavazAd dvitIyAnta ityAha - tamevetyAdi / yaH kArayati kriyAM sAdhyabhUtAm ityarthAyAtasaMbandhatayA vRttI nocyate / preSaNAdhyeSaNe kurvastatsamarthAni vAcaran / kataiva vihitaH zAstre hetusaMjJAM prapayate ||(vaa0p03|7|125)| bhRtyAderAjJApUrvako vyApAraH preSaNam |guvdishc satkArapUrvako vyApAro'dhyeSaNam / harati bhRtyaH, punAti guruH| tamanyaH prayuGkte iti hetAvin / bhikSA vAsayati, kArISo'dhyApayati / bhikSA-kArISAdiracetano'pi tatsamarthAni vAsAdhyayanasamarthAni pracurataravyaJjananirvAtaprajvalitAdIni Acaran sAdhayan hetukartRtvaM labhate iti / nanu preSaNAdikriyAyAH karteva hetusaMjJAM labheteti kiM cakAreNa samuccayArtheneti / paratvAd hetusaMjJaiva syAditi cet, naivam / ubhayasAvakAze hi paratvam / hetusaMjJA niravakAzatayA pravartamAnA saMjJAntaraM na bAdhiSyate / tathA coktam - yaH kriyAM karmakartRsthAM kurute mukhybhaavtH| aprayuktaH prayukto vA sa kartA nAma kArakam // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kAtantravyAkaraNam satyam / mandamatibodhanArtha eva cakAra iti / kriyAnimittam ityAdi / kriyAnimittamAtraM pradhAnam apradhAnaM vA yataH kriyA bhavati, tat kriyAnimittamiti bhAvaH / karotIti kArakamiti vyutpattipakSe'pi tathA svabhAvAnnapuMsakam / yathA karotIti kAraNam, ata Aha - "akartari ca kArake saMjJAyAm" (4 / 5 / 4) iti ||300 / [vi0 pa0] kArayati0 / iha kartetyanuvartate / tacca prathamAntamapyarthavazAd dvitIyAntamityAha - tameveti / 'hArayati, pAvayati' iti / preSaNAdhyeSaNe kurvan khalu heturbhavati / tatra bhRtyAdarAjJApUrvako vyApAraH preSaNam / guvadizca satkArapUrvako vyApAro'dhyeSaNamiti / harati bhRtyaH, punAti guruH| tamanyaH prayuGkte iti hetusaMjJAyAM "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) itIn / nanu katham apAdAnAdi kArakam ihocyate, na hyetadarthaM sUtramastIti / mA bhUt, ko doSaH iti ced, ucyate - "akartari ca kArake saMjJAyAm" (4 / 5 / 4) ityAdiSu kArakavyavahArAbhAvAdityAha - kriyAnimittamityAdi / kArakazabdo'yam avyutpanno nimittaparyAyaH svabhAvAnnapuMsakaliGgaH / yat kriyAnimittamAtraM pradhAnam apradhAnaM vA tat kArakamucyate / yastu karotIti kAraka iti vuNpratyayAntaH kArakazabdaH kartRparyAyaH, sa ca vaacylinggH| yathA kArakaH puruSaH, kArikA strI, kArakaM kulam | nAsAvapAdAnAdiSu vartate, tasya pradhAnasyaiva karturvAcakatvAditi / / 300 / [ka0 ca0] kAra0 / preSaNAdhyeSaNe kurvannityAdi / nanu yadi AjJApUrvako vyApAraH preSaNam, tadA 'hArayati bhRtyaM devadattaH' ityatra bhRtyasyaiva hetusaMjJA syAt / svAmyAdyAjJApUrvakavyApAre bhRtyasyaiva kartRtvAt ? satyam / bhRtyAderiti kartari SaSThI / tatazca bhRtyakartRko yo vyApArastasyAjJayA viziSTIkaraNam preSaNam / tatazca 'savizeSaNe vidhiniSedhau vizeSaNamupasaMkrAmataH' (kA0 pari0 2) iti nyAyAd AjJAviziSTIkaraNasya kartA prayojako devadattAdireva / yad vA preSaNAdhyeSaNe kurvannityatra antarbhUtenArthatayA kaarynnityrthH| ___ yad vA bhRtyAderiti karmaNi SaSThI |vyaapaar iti vyApAraNA |inantasya rUpamidam / evaM ca sati bhRtyAdikarmakavyApAraNA preSaNamiti / tacca prayojakenaiva kriyate, evaM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 109 guvadirapi vyAkhyAnaM bodhyam / punAti gururiti ziSyam iti zeSaH / nanu apAdAnAdInAM kriyAnimittatvAt kArakatvamastu / ghaTaM karotItyatra nirvartyakarmaNaH kathaM kriyAnimittatvaM kriyAsiddhau ghaTasya niyatapUrvavartitvAbhAvAt ? satyam / kriyAsiddhau ghaTajJAnasya pUrvatvasiddhatvAd ghaTasyApi pUrvavartitvamupacaryate ityadoSaH / saMbandhasya kriyAnimittatve'pi SaTsu kArakazabdasya rUDhatvAnna kArakatvamiti saMkSepaH / / 300 / [samIkSA] svatantra kartA ke prayojaka kI hetusaMjJA evaM kartRsaMjJA bhI kAtantrakAra tathA pANini donoM hI AcArya karate haiM / pANini kA sUtra hai- "tatprayojako hetuzca" (a0 1 / 4 / 55) / yaha hetu tIna prakAra kA hotA hai | kahA gayA hai preSaNAdhyeSaNe kurvaMstatsamarthAni caacrn| kataiva vihitAM zAstre hetusaMjJAM prapayate // (vaa0p03|7|125)| 1. preSaNakAraka / 2. adhyeSaNakAraka tathA 3. samartha AcaraNa / jaise- 1. preSaNakAraka - rAjA bhRtyaM kaTaM kArayati / 2. adhyeSaNakAraka - yajJadatto guruNA ziSyaM pAvayati / 3. samartha AcaraNa-bhikSA bhikSukaM vAsayati, kArISazchAtramadhyApayati / hetu aura karaNa meM bheda karate hue bhaTTojidIkSita ne kahA hai (si0 kau0 2 / 3 / 23 - kArakapra0) dravyAdisAdhAraNaM nirvyApArasAdhAraNaM ca hetutvam / karaNatvaM tu kriyAmAtraviSayaM vyApAraniyataM ca / arthAt jo dravya-guNa-kriyA tInoM ko utpanna karatA ho tathA jisameM vyApAra rahatA bhI ho evaM nahIM bhI rahatA ho, use hetu kahate haiM | kintu karaNa vaha hotA hai jisase kevala kriyA paidA hotI hai evaM jisameM vyApAra avazya hI rahatA hai / hetu jaise - daNDena ghaTaH, dhanena kulam, kanyayA zokaH, vidyayA yazaH / karaNa - rAmeNa bANena hato bAlI / hetu - yaha anvartha saMjJA hai - 'hinoti vyApnoti kAryamiti hetuH' |kaashkRtsntntr meM isa saMjJA kA ullekha hone ke kAraNa isakI prAcInatA siddha hai * . . . . . . . . karmaNi krtri| prayojake guNe yogye dhAtubhyaH syuH kvibaadyH|| __ (kA0 dhA0 vyA0 - sU0 45) / yahA~ 'prayojaka' zabda se 'hetu' kA grahaNa kiyA jAtA hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. hArayati / kartA - devadattaH / karma-dhanam / devadatto yajJadattena dhanaM hArayati / ha + in + ti | "dhAtozca hetau" (3 / 2 / 10) se 'in' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2. paavyti| kartA - yjnydttH| karma-ziSyam / yajJadatto guruNA ziSyaM pAvayati / pU+ in + ti| in pratyaya tathA vibhaktikArya / / 300 / 301. teSAM paramubhayaprAptau [2 / 4 / 16] [sUtrArtha] chaha kArakoM meM se jahA~ do kAraka prApta hote haiM, vahA~ paravartI kAraka pravRtta hotA hai / / 301 / [du0 vR0] teSAM kArakANAmubhayaprAptau satyAM yat paraM tad bhavati / grAmAya datvA tIrthaM gataH, sampradAnameva / kAMsyapAtryAM bhuGkte, adhikaraNameva / mRdunA dhanuSA zarAn kSipati, karaNameva / taruM tyajati khagaH, karmaiva | tathA gAM dogdhiH payaH, tyajati daNDaM daNDIti, karteva / evamanye'pi / [du0 TI0] teSAm / kArakANAM sambandhina ubhayasya prAptau satyAm arthAdakasminneva saMjJini paraM bhavati / anyathA sampradAnAdisaMjJA anarthikA syAt / 'brAhmaNAya gAM dadAti' ityAdivAkye kimubhayasya prAptiryasmin saMjJini iti bhinnAdhikaraNabahuvrIhiNA | grAmAya datvA tIrthaM gata iti dhanAdikamiti saMbandhaH / evamanye'pi prayogA yojyAH / loke zAstre ca na saMjJAyA saMjJAntarasya bAdhA kriyate / yathA- indraH, zakraH purandaraH iti / svaraH samAna iti |kRt kRtya iti |atH paribhASeyam Arabhyate iti / na ca vaktavyam - 'pUrvaparayoH paravidhirbalavAn' (kalApa0, pR0221 -50) iti bhaviSyati / saMjJAsamAveze hi tasyA vyApAro nAsti / anyathA ghoSavatsaMjJAyAH parA dhuTsaMjJA / 'tad gacchati, majjati' ghoSavati tRtIyo na syAt / ghoSavatsaMjJAyA avakAzo'ntasthAnunAsikeSu dhusaMjJAyAzcAghoSeSviti / na ca lakSaNamapanIya 'vivakSAtaH kArakANi bhavanti' iti vaktuM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 111 yujyate (satyam) / tatra vyaktau padArthe zAstrapravRttau pratilakSyaM lakSaNasya vyApArabhedAt paryAyeNa dvAvapi vidhI prAptau / yathA dhAtostRjAdayo vidhIyamAnAH paryAyeNa bhavanti yaugapadyAsaMbhavAt kartA, kArakaH, kartavyam, karaNIyamiti / jAtau tu padArthe sakRllakSye lakSaNasya caritArthatvAt apravRttirevobhayoH prAptA - sampradAnAdayaH saMjJA rucidhaarivivrjitaaH| lokopacArataH siddhAH sukhabodhAya drshitaaH||301 / [vi0 pa0] teSAm / grAmAyetyAdi / gata iti saMbandhAdapAdAnam, grAmaH prApnoti / dAnasaMbandhAcca saMpradAnamiti paraM saMpradAnameva bhavati / evamanyatrApi yathAyogaM paratvaM veditavyam / na ca vaktavyam - 'pUrvaparayoH paravidhirbalavAn' (kalApa0, pR0 221-50) iti paraiva saMjJA bhaviSyati, kimaneneti |ytH saMjJAsamAveze tasyAH paribhASAyA vyApAro nAstIti / anyathA 'tad gacchati, majjati' ityatra gakArajakArayoH paratvAd dhusaMjJaiva syAt na ghoSavatsaMjJeti ghoSavati tRtIyo na syAt / tasmAt saMjJayA saMjJAntarANAmabAdhitvAd apAdAnAdayaH saMjJAH krameNa prAdurbhavantIti vacanamidamucyate / / 301 / [ka0 ca0] teSAm / 'grAmAya datvA tIrthaM gataH' iti / nanu kathamidamudAharaNaM yAvatA 'mUlakenopadaMzaM bhuGkte, brAhmaNAyAhUya dadAti' itivat pradhAnakriyApekSayA apAdAnasaMjJaiva prApnoti / tat kathaM grAmAyeti saMpradAnamiti gauNamukhyakriyayoH saMbandhe, yugapadubhayaprAptyabhAvAt / pradhAnakriyAzrayaNaM tu atra prAptigrahaNAdeva labhyate / tathAhi "teSAM param ubhayasmin" iti siddhe yat prAptigrahaNaM tat tulyatayA ubhayaprAptisUcanArtham, tulyatvaM ca pradhAnakriyApekSayaiva / yadi gauNakriyAsaMbandhe'pi yugapad ubhayaprAptirucyate / tadA mUlakenetyatropadaMzanakriyAvyApyatvena paratvAd dvitIyA syAt / gauNatvaM cAsya vizeSaNatvenaiva / ata eva zrIpatirapi nAvyayakRvidhiH kriyAntarakAraka iti / tathA ca 'pradhAnazaktyabhidhAne guNazaktirabhihitavat prakAzate' (kA0 pari0 62) iti vakSyati / ucyate, kriyAntarApekSayA vizeSaNatvAdubhayoreva dAnagamanayorgauNatvam / tacca kriyAntaraM prakRtAnupayogitvAnna darzitam / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam tathAhi 'grAmAya datvA tIrthaM gataH saMstiSThati, tapasyati vA' ityasya vizeSaNakriyAdvayakArakayoH paratvacintA yuktaiva / nanu tathApi " nAvyayakRdvidhiH kriyAntarakArakaH" (kAta0 pari0 - kA0 98 ) iti zrIpatisUtrasya viSayatvAd grAmAyetyatra paJcamI prApnotIti cet, naivam / kArake hi siddhe tasya sUtrasya viSayaH / atra ca paratvena tatkArakatvameva nirAkRtam / yad vA ekasminneva kArake ubhayakAryaprAptAveva tasya sUtrasya viSayaH, na tu kArakabhede pratyAsattinyAyAt / tathA ca tasya sUtrasyodAharaNaM bhoktumodanasya pAcakazchAtra ityAdi / atra bhojanapacanayorekasyaiva karmakArakasya odanasya tumpratyayanibandhanaSaSThIniSedhe vuNpratyayanibandhanaSaSThIprAptI avyayanibandhanaSaSThIniSedho niSidhyate / 112 prakRte tu kArakadvayaprAptau kathaM tasya viSayaH syAt / vastutastu apANinIyatvAt svakapolakalpitaM zrIpatisUtraM na sAdhu / 'odanaH pacatA bhujyate' ityAdau anavyayanibandhanakAryasyApi niSedhadarzanAt / kiJca, atrAnugodaM mRgayAnivRttastaraGgavAtena vinItakhedaH / rahastadutsaGganiSaktamUrdhA smarAmi vAnIragRheSu suptam // (raghu0 13 | 35) ityAdau bhAve ktAntasya suptamityasya yogenoktArthatA 'smarAmi' iti mukhyakriyAyoge karturuktArthateti / tasmAdavazyameva gauNamukhyanyAyaH samAdaraNIyaH / tatazcAyameva nyAyo'stu kiM sUtreNeti / sa ca nyAyo 'grAmAya datvA tIrthaM gataH' ityatra na saMbhavatyeva, ubhayorvizeSaNatvAd iti yuktiruktaiva / tyajati daNDaM daNDIti / nanu kathametadudAharaNam, tyajanasaMbandhAd yadyapya-pAdAnaM syAt tadA tyajatIti kartari pratyayo na syAt ? satyam, idamapi dUSaNAntaram / yad vA etattu prathamakakSAyAmevodAhRtam, kintu 'tyajyate daNDinA daNDaH' ityevodAharaNam iti // 301 | [samIkSA] vividha vyAkaraNoM meM kArakoM kA krama do prakAra kA dekhA jAtA hai| eka to - 'apAdAna, sampradAna, karaNa, adhikaraNa, karma, kartA kA tathA dUsarA krama hai'kartA, karma, adhikaraNa, karaNa, sampradAna, apAdAna' kA / jahA~ eka hI sthala meM - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 113 do kAraka prApta hote haiM, vahA~ prathama krama ke anusAra paravartI kAraka pravRtta hotA hai tathA dvitIya krama ke anusAra pUrvavartI kAraka / kahA bhI gayA hai 1. apaadaan-smprdaan-krnnaadhaarkrmnnaam| ___ kartuzcAnyo'nyasaMdehe paramekaM pravartate // (vA0pa0, dra0-za0za0 pra0, kA0 82) / 2. kartR-karmAdhikaraNaM karaNaM smprdaankm| apAdAnaM ca saMdehe paraM pUrveNa bAdhyate // (mugdha0 - durgAdAsIya TIkA, sU0 316) / pANini aura zarvavarmA ne prathama krama apanAyA hai, parantu zarvavarmA ne kAtantravyAkaraNa meM karaNa ko adhikaraNa se para meM par3hA hai, jisake phalasvarUpa 'dhanuSA zarAn kSipati' meM 'dhanuS' kI karaNasaMjJA hI upapanna hotI hai tathA usase adhikaraNasaMjJA kA bAdha ho jAtA hai | pANini ke anusAra yahA~ adhikaraNa saMjJA kI prApti hogI - "AkaDArAdekA saMjJA, vipratiSedhe paraM kAryam" (a0 1 / 4 / 1, 2) / yahA~ yaha vizeSa jJAtavya hai ki arthalAghava abhISTa hone ke kAraNa tathA prasiddha hone ke kAraNa bhI kAtantra meM kArakasaMjJA vyAkhyAta nahIM hai, parantu pUrvAcAryavyavahArasamAdara ke kAraNa usakA prayoga zrIpatidatta Adi AcAryoM dvArA mAnya hai| [vizeSa vacana] 1. loke zAstre ca na saMjJayA saMjJAntarasya bAdhA kriyate (du0 ttii0)| 2. vivakSAtaH kArakANi bhavanti (du0 ttii0)| 3. sampradAnAdayaH saMjJA rucidhArivivarjitAH / lokopacArataH siddhAH sukhabodhAya darzitAH / / (du0 ttii0)| 4. saMjJayA saMjJAntarANAmabAdhitatvAd apAdAnAdayaH saMjJAH krameNa prAdurbhavanti (vi0 p0)| 5. pradhAmazaktyabhidhAne guNazaktirabhihitavat prakAzate (ka0 c0)| 6. vastutastu apANinIyatvAt svakapolakalpitaM zrIpatisUtraM na sAdhu(ka0 c0)| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. grAmAya dattvA tIrtha gtH| kartA-devadattaH, karma-dhanam = grAmAya dhanaM dattvA tIrthaM gataH / yahA~ 'dA' dhAtu ke yoga se saMpradAna tathA gam dhAtu ke yoga se apAdAna saMjJA prApta hotI hai, parantu para hone ke kAraNa saMpradAna saMjJA pravRtta ho jAtI hai / grAma + re / u ko 'ya' Adeza tathA makArottaravartI akAra ko dIrgha Adeza / 2. kAMsyapAtryAM bhukte / kartA-devadattaH, karma-annam, devadattaH kAMsyapAtryAm annam bhuGkte / anna ke pRthak hone ke kAraNa 'kAMsyapAtrI' kI apAdAnasaMjJA tathA annabhojana kA AdhAra hone se adhikaraNasaMjJA, parantu para hone ke kAraNa adhikaraNa saMjJA pravRtta ho jAtI hai / kAMsyapAtrI + Gi / Gi ko Am tathA IkAra ko yakArAdeza / 3. mUdunA dhanuSA zarAn kSipati / kartA-devadattaH / zaroM kA AdhAra hone ke kAraNa adhikaraNa tathA zarakSepaNa meM sAdhakatama hone ke kAraNa 'dhanuS' kI karaNasaMjJA prApta hotI hai / parantu para meM hone se karaNasaMjJA hI upapanna ho pAtI hai / dhanuS + TA | 'T' anubandha kA lopa / 4. taruM tyajati khagaH / yahA~ tyAgarUpa kriyA kI avadhi hone ke kAraNa taru kI apAdAnasaMjJA tathA Ipsitatama hone ke kAraNa karma saMjJA prApta hai, parantu paravartinI karmasaMjJA hI pravRtta ho pAtI hai| taru+am / akAralopa / 5. gAM dogdhi pyH| yahA~ dugdha ke pRthak hone se prApta apAdAnasaMjJA kA bAdha karake Ipsitatama hone ke kAraNa 'go' kI karmasaMjJA pravRtta hotI hai / go + am / okAra ko AkAra tathA paravartI akAra kA lopa / 6. tyajati daNDaM dnnddii| yahA~ daNDatyAgarUpa kriyA kI avadhi hone ke kAraNa prApta apAdAnasaMjJA ko bAdhakara tyAgakriyA meM svatantra daNDI kI kartRsaMjJA upapanna hotI hai / daNDin + si / ikAra ko dIrgha-silopa tathA nalopa / / 301 / 302. prathamAvibhaktirliGgArthavacane [2 / 4 / 17] [sUtrArtha] jahA~ liGga apane svAbhAvika artha ko kahatA hai, vahA~ usase prathamA vibhakti hotI hai ||302 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH [du0 vR0] avyatiriktaliGgArthavacane prathamA vibhaktirbhavati |uccaiH, nIcaiH, vRkSaH, kuNDam, kumArI / droNaH, khArI, ADhakaH, hastaH, vitastiH, dIrgham / kASTham, ghRtam, palam / ekaH, dvau, bahavaH / sarve'pyamI liGgArthA anvayitvAd ekamarthaM dvau bahUn vA vaktItyanvarthasaMjJayA ekasminnarthe ekavacanam, dvayordivacanam, bahuSu bahuvacanam / 'sampanno yavaH' iti jAtAvekavacanam / 'sampannA yavAH' iti vyaktibhedeSu bahuvacanam / vayamiti bAhyAdhyAtmikeSu bhAveSu / yathA guruSu |ahm iti punarabhedavivakSAyAmekavacanam / / 302 / [du0 TI0] prathamA0 / "tasmAt parA vibhaktayaH" (2 / 1 / 2) ityanena prathamA vihitA, tasyA arthaH kthyte| liGgasyArtho liGgArthastasya vacanam / liga cAvyatiriktamarthaM svabhAvAt pratipAdayatItyAha - avyatiriktetyAdi / liGgaM tu vastumAtrasyAbhidhAyakam, anvayavyatirekAbhyAM tanmAtrapratIteH / tathAhi vRkSeti vibhaktiM vinA vastumAtraM pratIyate, zAkhAdimat / karmAdizaktayastu vibhaktivAcyA eva / yatprayoge yat pratIyate sa tasyArtha ityAha - sarva ityAdi / na hi padArthaH sattAM jahAtIti vRkSa ityAdi / tathopamAnAdayo'pi, gaurgavayaH, siMho mANavakaH, dhavazca khadirazca palAzazca, sthANurvA puruSo veti / atiriktArthastu padAntaragamyo na zabdavAcyaH iti / pAcaka ityAdau nivartaka eva liGgArtha iti na kriyAkArakalakSaNasambandhasyAtiriktatvaM duSyati / evaM vAziSThaH, kausumbham' ityAdau taddhitAnte'pi prakRtyarthayukta eva pratyayArtho'nvayI / 'kumArI, kizorI' ityAdau tu satyapi liGgabhede kumAratvAdyarthaH sAdhyo'nvayI / na ca vaktavyam, paratvAt SaSThI syAt / antaraGgo hi liGgArtha iti / evaM 'vRkSaH, kuNDam':' ityAdau puMstvAdhike vRkSArthe, napuMsakatvAdhike kuNDArthe'pi iti / yadA prasthAdayaH parimANavRttayastadA'nadhika eva liGgArtha iti atra prathamA labdhA, tadantA eva prasthAdayo meyAdizabdaiH samAnAdhikaraNA bhavanti / so'yamityabhedopacArAt prastho vrIherADhako droNaH khArIti / yadi punaH prasthena parimito vrIhiH, prastha ityupacAraH kriyate / tadaikapade'pi mAnameyasaMbandhe SaSThI syAt / abhedavivakSApi bhedapUrvikava / nAtrAbhedastadguNAdhyAropAt / atha meyaM pradhAnam, antaraGgatvAt prathameti ? satyam / yadi prasthAdInAM so'rtho gauNa iti na cintyate / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 kAtantravyAkaraNam nanu saMkhyAyAH katham ekavacanadvivacanabahuvacanAni, uktArthatvAt / kazcid Aha - uktArthAnAmapi prayogo dRssttH| yathA "dvau ghaTAvAnaya' iti / tadayuktam | nAtroktArthatvam, kintarhi bhedakatvam / naca ghaTau dvAvAnayeti prayogo dRzyate / tasmAlliGgArthakarmakaraNAdipratipattaye vibhaktayo'saGkarasaMkhyAH syuriti |any Aha - ucyate'neneti vacanaM saMkhyA / liGgaM cArthazca vacanaM ceti samAhAra ityayuktameva / liGgAryaH satteti bhASyakAramate'pi, svArthamabhidhAya zabdo nirapekSo dravyamAha samavetam / samavetasya ca liGgaM saMkhyA karmAdikaM ceti|| sampUrNe'pi liGgArthe samAzrIyamANe nipAtopasargANAM prathamA na syAditi na codanIyam / "avyayAcca" (2 / 4 / 4) ityatra darzitameva / atha keyaM sattA, sA mahAsAmAnyam ? tadA tadvAcibhyaH sarvanAmabhya eva prathamA syAt, na vRkSAdInAm .arthAntaravRttitvAt / atha avyabhicArAt sattA abhidheyeti dhUmasyApi pAvako vAcyaH syAt / vinAgniM dhUmasyAbhAvAt / tathA avayavidravyasyAvayavA vAcyAH syuH, Arabdhasya vinArambhakairabhAvAt cakSurAdayo rUpAdIn na vyabhicarantIti te'pi teSAmabhidheyAH syuriti / atha siddhatA sattAzabdenAkhyAyate ityayuktam / sAdhyApekSatvAd vAkyagamyo'yamarthaH / tasmAdarthApattivAcyo'yamartho na zabdagamyo guDAdizabdAnAM mAdhuryavaditi na codyam, pratItibalameva yadA darzanaM liGgasaMkhyAyAM coditamiti | prathamAdayaH zabdAH syAdInAM trikatrikeSveva rUDhAH, tasmAd vibhaktirliGgaM vacanaM ca sukhapratipattyarthameva / ekamarthamityAdi / vaktIti pratyekamabhisaMbadhyate / arthazabdena saMkhyAbhidheyA vastuno linggvaacytvaat| ekamarthaM vaktIti ekavacanam / evaM dvivacana bahuvacanam | "kRtyayuTo'nyatrApi ca" (4 / 5 / 92) iti kartari yuT / payaH payo jarayatItyAdiSu satyapi vibhaktiluki saMkhyAkadiyo liGgAt pratIyante smRtiviSayAnusandhipratyayAt / yathA 'bhRgavaH, vatsAH' ityatrApatyapratyayalukyapi apatyapratyayArtha iti / paJcakapakSe punarekatvAdyucyate'neneti karaNe yuT, tadA vibhaktiryotikA sahAyamantareNApi nAmasaMkhyAkarmAdIn abhidadhAtyeva / jAtireko'rthaH / pakSe bahutvavadiSyate ityAha - sampanna ityAdi / jAtizabdena yavAdInAM jAtirabhidhIyate, dravyamapi tatra jAterekatyAdekavacanam / yadA tu dravyaM tadA bahutvAd vyaktInAM Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 nAmacatuSTayAbhyAye caturSaH kArakapAdaH tabhedApekSayA bahuvacanam, nAtra sAdhyakSatiriti / eko vrIhiH sampannaH subhikSaM karotIti ekazabdasAnnidhyAdekavacanameva / tathA vRkSatvamiti vRkSazabdasya pravRttinimittatvAdekavacanameva / asmada ekArthasya vyarthasya ca pakSe bahuvacanaM siddhamityAha - vayamityAdi / bAhyA rUpAdayaH, AdhyAtmikAzcakSurAdayastadapekSayA bahuvacanam / yathA guruSu bahuvacanaM vacanamantareNApi 'paramadaivatyAni, adhidaivatAni' ityAdiSu bahuvacanaM tathaivehApItyarthaH / asmadaH savizeSaNasya pratiSedha iti na sammataM parasya |gaaryo'hN bravImi, vaTurahaM bravImi / 'sA bAlA vayamapragalbhamanasaH sA strI vayaM kAtarAH' iti / phalgunIprauSThapadayoH pratyekaM dvitArakayordvivacanaM siddham / kadA pUrve phalgunyau, kadA pUrva prauSThapade / yadA tatsAmIpyAccandro'pi phalgunI, tadA candramasA saha bahutvasaMbhave bahuvacanam / kadA pUrvAH phalgunyaH, kadA pUrvAH proSThapadAH / nakSatraM tiSyam / ekatArako dvitArakaH punarvasuzca / tayoritaretarayoge dvandve'pi na bahuvacanam, nakSatradvitvasya vivakSitatvAd dvivacanameva tiSyapunarvasU iti / samAhAradvandve tvekavacanam - tiSyapunarvasviti / nakSatravizeSavAcitvAnnAnayorjAtivacanatvam / tArakANAM bhedavivakSA naiva loke dRzyate iti kuto'tra bahuvacanamiti / pratyartha zabdanivezAnaikenAnekArthAbhidhAnaM syAditi svarUpANAM zabdAnAmekavibhaktAvekazeSa ucyate ityayuktam / zabdAzcAnantAH, arthAzcAnantAH, kathamekazeSastasmAdeko'pi hi zabdo'nekArthasyAbhidhAyakaH, svabhAvAt / yathA dyAvApRthivyo rodasIzabda iti / eka eva zabdo'nekazaktiyogAdanekArthavAcakaH iti darzanAntaraM vinApi anekazaktiyogAd rUpAtizaya eva / zabda eko'pyanekArthavAcakaH ityaparaM darzanam / tena 'vRkSau, vRkSAH' iti siddhameva bhinnajAtIyAnAmapyarthAnAmekenAbhidhAnaM bhavati / yathA 'akSAH, pAdAH, maassaaH| kiM punaH sajAtIyAnAM vRkSAdInAmiti / akSo bibhItakaH, zakaTaikadezaH / pAdazcaturtho bhAgaH, razmiH, prANyekadezazca / mASo vrIhivizeSaH, parimANavizeSaH, mUrkhazca / gargApatyatvaM yathA gAgrye tathA gAAyaNe'pyastIti gAryazca gAAyaNazcobhau gAgryo / vAtsyazca vAtsyAyanazca vAtsyAviti / pautrAdyapatyapratyayAntasya gurvAyattapratyayAntena saha vacane pautrAdigurvAyattapratyayamAtrakRte vizeSe pautrAdivAcakena gurvAyattasyAbhidhAnam / sadaivAbhedavivakSayA loke gAryAmapi gAryatvamastIti gArgI ca gAryAyaNazca gAgyauM, Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 kAtantravyAkaraNam nityaM strItvAvivakSaiva / evaM kukkuTyAmapi kukkuTatvamastIti kukkuTI ca kukkuTazca kukkuTau / kiM puMvAcakasya strIvAcakena saha vacane puMvadbhAvena / tathA pitA ca mAtA ca pitarau, piteti janakatvayogAd yathA puruSasyAbhidhAnaM tathA mAturapi, strIpuMbhedasyAvivakSAyAmiti / kiM 'pitA mAtrA saha vacane'vaziSyate' ityanena / bhedavivakSAyAM tu mAtApitarau / tathA bhrAtA ca svasA ca bhrAtarau, putrazca duhitA ca putrau| ekagarbhoSitatvaM bhrAtRvyapadezanibandhanaM tat svasaryapyasti / janyatvaM putravyapadezanibandhanaM tad duhitaryapyasti / nityaM loke strItvasyAvivakSeti / kiM 'bhrAtRputrau svasUduhitRbhyAm' ityanena / tathA pUrvavat zvazrUzca zvazurazca zvazurau, bhede tu zvazrUzvazurAviti ca / zvazura iti tadapatyodvahanasaMbandhanibandhano vyapadezo'pi zvazvAM sthita eva kiM zvazuraH zvazvA' ityaneneti / napuMsakasya sarvaliGgasAmAnyarUpatvAt napuMsakAnapuMsakAbhidhAnena napuMsakasyaiva prayogaH / zuklaM ca zuklA ca zuklazcaitAnImAni zuklAni / abhedavivakSAyAM tu tadidaM zuklam iti / kiM "napuMsakamanapuMsakenaikavaccAnyatarasyAm" (a0 1 / 2 / 69) ityanena / tyadAdInAM sAmAnyavacanatvAd anyArthAbhidhAnenApi prayogaH / sa ca devadattazca tau, yazca devadattazca yau / kiM 'tyadAdInAM sarvairnityam' ityaneneti / grAmyapazusaMgheSvataruNeSu stryabhidhAne strIliGgasyaiva prayogaHsiddhaH, apanItapuMskatvAd gAvaH imAH, ajA imaaH| vAhAya vikrayAya cotsAritapuMskatvAt tadA striya evAvaziSyante, na cAtaruNeSviti varjanaM yuktam / ko nAmAIti bAlakAn puMso'panetum, vAhAyayogyatvAt / prAyovRttayazca nirdezA bhavanti / tad yathA 'brAhmaNagrAmaH, zAlavanam' iti tatrAntaH paJcakAravo ya (dha) vAdayazca saMbhavanti / tathehApi strIgavInAM bAhulyAt kathaJcit puMso'nusAritatve'pi strIliGgaM prayujyata iti / / 302 / [vi0 pa0] prthmaaH| tasmAt parA vibhaktayaH" (2 / 1 / 2) iti prathamA vihitaiva kevalam ihArthaH kathyate / avytiriktetyaadi| vizeSaNAtirikto'dhiko vyatiriktaH, na vyatirikto'vyatirikto'nadhika ityarthaH / athavA vyatireko vyatiriktam, napuMsake bhAve ktH| na vidyate vyatiraktaM vyatireko bhedo yasya so'vyatiriktaH, abhinna ityrthH| sa cAsau liGgArthazceti avyatiriktaliGgArthastasya vacanaM tasminnityarthaH / ayaM punarapapATha Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAppAye caturthaH kArakapAdaH 119 evAvyatirikte liGgArthavacane iti / liGgArtho hi avyatiriktatvena vivakSitaH, na tu tadvacanamiti / yadAha jinendrabuddhiH- 'avyatirikta eva prAtipadikArthaH' (kA0 vR0 2 / 3 / 46) iti durgasiMho'pi TIkAyAmAha tadA anadhika eva liGgArtha iti / yadi punarvRttau bahulapAThAdavazyaM vyAkhyeyamidaM tadA liGgArthasyAvyatiriktatvAt tadvacanamapi avyatiriktam upacArAditi, kathaM punaravyatirikta iti labhyate ? satyam / liga hi vastumAtrAbhidhAyakam, anvayavyatirekAbhyAM tnmaatrprtiiteH| tacca svabhAvAdavyatiriktamevocyate / tathAhi- vRkSeti vibhaktimantareNa vastumAtramanadhikameva pratIyate zAkhAdimaditi / atiriktAstu karmAdizaktayo vibhaktivAcyA iti / vRkSa ityAdi / nanu kathamatra prathamA puMstvAderliGgArthasya vyatiriktahetutvAdabhedalakSaNA SaSThI prApnoti / tathA droNAdizabdebhyo'pi mAnameyasaMbandhasya vyatiriktatvAta SaSThI syAt / evameka ityAdau coktArthatvAt prathamA na prApnotItyAha- sarve ityAdi / nanu zabdenAnupAttatvAt kathaM puMstvAderliGgArthatvam / tathAhi vRkSazabdo vibhaktiM vinA puMstvaM napuMsakatvaM vyAcaSTe iti sandeha eva syAt / tato yathA 'rAjJaH puruSaH' ityAdau rAjanzabdenAnupAttasya svasvAmisaMbandhasyAbhidhAnArthaM SaSThI pravartate, tathAtrApi syAt ? satyam / tathApi vRkSatvAdilakSaNaH sAdhyo'nvayI liGgArtho'trApi vidyate iti / tatra prathamA syAdeva, paratvAt SaSThI syAdityapi na vaktavyam, antaraGgatvAlliGgArthasyeti / yadyevaM 'rAjJaH puruSaH' ityatrApyantaraGgatvAt kathanna prathameti / tadayuktam, svena saMbandhAt svAmitvameva pradhAnam / guNabhUto liGgArtha iti katham antaraGgatA'syeti / 'kumArI' ityAdau ca vibhaktimantareNa strItvamupAttaM zabdeneti liGgArthatvaM na vihanyate / tathA droNAdayo'pi zabdA yadA kevalaparimANavRttayaH, tadA avyatiriktaliGgArtha iti tatra prathamAM labdhvA tadantA eva meyAdizabdaiH so'yamityabhisambandhAt samAnAdhikaraNA bhavanti / droNo vrIhiH, ADhako vrIhiH / droNena parimito vrIhiriti / evameka ityaadaavpydossH| vibhaktimantareNa liGgArthaviziSTakartRkarmakaraNAdipratipatterabhAvAt / ekAdayo hi zabdAH sAdhAraNamekatvAdikamAcakSate, na kartRkarmakaraNAdiviziSTamiti / ato vizeSyasyAbhivyaktaye vibhaktayo yuktA iti / atra syAdInAM trikeSu lokeSu prathamAdizabdavAcyeSu pratyekamekavacanAdisaMjJApratipAdanArthaM "tAnyekavacana dvivacanabahuvacanAnyekazaH" Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 kAtantravyAkaraNam (a0 1 / 4 / 102) iti sUtraM kenacit kRtam / tathaikatvAdiSvartheSu ekavacanAdikaM bhavatIti / etadarthaM ca yathA "syekayorddhivacanaikavacane, bahuSu bahuvacanam" (a0 1 / 4 / 22, 21) iti / tadiha sakalaM na vaktavyam anvarthabalAdeva sidhyatItyAhaekamityAdi / arthazabdenAtra saMkhyA abhipretA, dravyasya liGgavAcyatvAt / vaktIti pratyekamabhisaMbadhyate / ekamarthaM vaktIti ekavacanam / dvAvarthoM vaktIti dvivacanam . bahUnarthAn vaktIti bahuvacanam / "kRtyayuTo'nyatrApi" (4 / 5 / 92) iti katari yuT / jAterekatvAdekavacanameva prApnoti / pakSe bahuvacanArthaM "jAtyAkhyAyAm ekasmin bahuvacanamanyatarasyAm" (a0 1 / 2 / 58) iti vaktavyam ityayuktamityAha - sampanna ityAdi / jAtizabdena yavatvAdijAtirabhidhIyate, tadyogAd dravyamapi / tatra yadA jAtistadaikavacanam / yadA tu dravyaM tadA tadbhedavivakSAyAM bahuvacanamiti na kAcid vastukSatiriti / tadA asmada ekArthasya dvayarthasya ca pakSe bahuvacanArtham "asmado dvayozca" (a0 1 / 2 / 59) iti na vaktavyamityAha - vayam ityAdi / tatra bAhyA rUpAdayaH, AdhyAtmikAzcakSurAdayaH, tadapekSayA bahuvacanaM kathamivetyAha - yathA guruSu iti / yathA hi guruzabdAd bahuvacanaM vacanamantareNApi siddham, tadvadatrApItyarthaH, evaM dvayorapyarthayoH pakSe bahuvacanamudAhartavyam / AvAM pacAvaH, vayaM pacAmaH' iti / / 302 / [ka0 ca0] prathamA dvikapakSe trikapakSe caikavAkyatAmAzrityAha - tasmAditi / zAstrAntareNa vibhaktividhAnaM zAstrAntareNa tadarthakathanamiti tu ziSyavyutpattyarthameva / nanu bhinnaprakaraNayorAsattyabhAvAt kathamekavAkyatAnvayaH ? satyam / yadyapyAsatterabhAvastathApi parasparApekSayA vibhaktInAmarthanizcayAd ekavAkyatAvyavahAra iti na doSaH / kevalam ihArthaH kathyate iti / nanu kimarthamidam - 'anirdiSTArthAH pratyayAH svArthe bhavanti' (puru0 pA0 90) iti nyAyAt "tasmAt parA vibhaktayaH" (2 / 1 / 2) ityanena liGgArtha eva prathamA bhaviSyati / na ca AmantraNArthe prathamAvidhAnAt kathamasyA anirdiSTArthatvamiti vAcyam, "AmantraNe ca" (2 / 4 / 18) iti prathameti kRte cakArAdanyatrApi prathamAyA vidhAnAt karmAdiSvartheSu punaH "zeSAH" (2 / 4 / 19) ityAdinA dvitIyAdividhirastyeveti nAtra prathamAviSayaH ? satyam / ata eva vacanAt liGgArthaH Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturvaH kArakapAdaH 121 pradhAnabhUta eva gRhyate / prAdhAnyaM hi vizeSyatvena pratIyamAnatvameva / tena 'rAjJaH puruSaH' ityatra saMbandhasyobhayaniSThatvena puruSazabdAdapi SaSThIprAptau liGgArthasya vizeSyatvena pratIyamAnAt SaSThIbAdhikA prathamaiveti / anyathA apavAdatvAt SaSThyeva syAt / vizeSyAdapi rAjanzabdAt punaH saMbandhasya vizeSyatvena pratIyamAnatvAt SaSTyeveti / ata eva "dviSTho yadyapi saMbandhaH SaSThyutpattistu bhedakAt" ityapi saMgacchate / atha tarhi 'nIlamutpalam' ityatra nIlazabdAd vizeSaNavAcakAt kathaM prathameti / naivam, sAmAnAdhikaraNyAnnIlazabdasyotpalameva vAcyam iti prathamA syAdeva / tena kevalam ihArthaH kathyate ityatrArthazabdasya vizeSyabhUte'rthe tAtparyamiti / nanu katham avyatiriktamiti liGgArthasya vizeSaNaM vyavacchedyAbhAvAt / yo hi liGgArthaH so'nadhika evetyAha - athaveti / bheda iti / yadyapi bhidyate'neneti bhedo vizeSaNam, tathApyatra dharmaparatvena vivakSitatvAd bhedazabdena vizeSaNatvamucyate / abhinna iti vizeSyasvarUpa ityarthaH / vacanam abhidhAnamityarthaH / kathaM punaravyatirikta iti / vRkSamAnayetyAdau kamadirarthasya vizeSyatvena liGgArthatayA pratIyamAnatvAdatrApi kathaM prathamA na syAditi patrIkRto hRdayam / anvayavyatirekAbhyAmiti prakRteriti zeSaH / tathAhi vRkSamityatraiva prakRtisthitau vibhaktyarthAnusandhAnaM vinA tdrthprtiitirnvyH| prakRtivyatirekeNa vibhaktisthitau tadarthapratIterabhAvo vyatirekaH / tathA ca tathAtra pratIterityasya dvayamevArthaH / tathAhi anvayapakSe pratItevRkSatvAdiviziSTasyaiva pratIterityarthaH / vyatirekapakSe ca tanmAtrasya tadabhAvasya pratIterityarthaH, sarvanAmno buddhisthavAcitvAt / yad vA tanmAtrapratIterityatra tanmAtrApratItezcetyupaskaraNIyam / tathA cAnvayavyatirekAbhyAM pratItyapratItI iti shriiptiH| taduktam, yatra yo'nyeti yaM zabdamarthastasya bhvedsau| anvayavyatirekAbhyAM zaktistatrAvasIyate // iti / tanmAtrapratIteriti vastumAtrapratIterityarthaH / tatrAvyatirekajJAnasyAnvayajJAnAdhInatvAt / anvayamevAha - tathAhItyAdi / tatra vibhaktyarthAnusandhAnAbhAvaM darzayati- vibhaktiM vineti / vibhaktyarthAnusandhAna vinetyarthaH / anyathA vibhaktivyatirekeNAsAdhutvAdapaprayoga eva / tathA cAsmanmate prakRterevAnvayo vyatirekazca / kulacandrastu vRkSamityatrAnvayo vibhakterjAyate / vyatirekamAha - tathAhIti / etanmate vibhakterevAnvayo vyatireko'pi / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kAtantravyAkaraNam tatra vRkSaM vRkSaNetyAdau pratyekaM vibhaktervyatireka iti / tathA cAsya mate vibhaktivizeSavyatireka ityarthaH, vibhaktiM vinA prayogasyAbhAvAt / tadA karmAdi kena pratyAyyatAm ityata Aha - karmAdIti / vRkSa ityAdi / nanu "prAtipadikArthaligaparimANavacanamAtre prathamA" (a0 2 / 3 / 46) iti parasUtram / tatra puMstvAdikaM na prakRtyarthaH, kintu vibhaktyartha eva, yato vibhaktiM vinA taTazabde liGgasandehaH syAt / tatazca 'rAjJaH puruSaH' ityatra prakRtyanupAttasaMbandhAbhidhAnAya yathA SaSThI tathA vRkSAdizabdAdapi liGgasaMbandhAbhidhAnAya SaSThI syAditi tadarthaM liGgagrahaNam / tathA droNAdayaH zabdA yadA parimANamAtravizeSe vartante tadA tataH prathamAsiddhAvapi yadA so'yamityabhisaMbandhAd droNAdiparimito brIhyAdioNa ityucyate / tadA mukhyaprAtipadikArthasvabhAvAd gauNasya cAtrAgrahaNAt prathamA na sidhyatIti parimANagrahaNam / tathA ekAdizabdenaiva saMkhyAyA uktArthatvAt prathamA na sidhyatIti tadarthaM vacanagrahaNam / evaM ca sati prAtipadikArthagrahaNaM liGgasaMkhyArahitAvyayArthameva paryavasyati / yadyapi sarvavibhaktyutpattipakSe SaSThIvidhAnenApi padasaMjJA siddhA, tathApi "vA'sapUrvAt prathamAntAt" (kAta0 pari0-nAma0 65) ityanena vikalpanena vasnasAdhAdezArthaM prathamAvidhAnam |at eva uccaiH,nIcaiH' iti prAtipadikArthasyaivodAharaNam / tatazcAsmanmate liGgAdigrahaNAbhAve vibhaktivAcyapuMstvAdyarthasya tatsaMbandhasya cAdhikyAt SaSThI syAdityetadeva dvikapakSamAdAya pUrvapakSayati- nnvityaadi| evaM dvikapakSe'pi saMkhyAyA AdhikyAt pUrvapakSo bodhyaH / catuSkapakSe'pi antarAlasaMbandhe SaSThI syAd ityapi pUrvapakSo yujyate, tathApi dvikapakSe granthakArasya yathAzrutasvarasAt / tanmatenaiva grantho vyAkhyAyate iti bhAvaH iti pAThAntaram / puMstvAderliGgArthasyeti liGgArthasambandhI yo vibhaktivAcyaH puMstvAdiH sa vyatirekaheturiti vyadhikaraNAnvayaH / natu ya eva puMstvAdiH sa eva liGgArtha iti saamaanaadhikrnnyenaanvyH| vyatirekahetutvAdityAdi, hetutvAsaGgateH / asminpakSe puMstvAdevibhaktyarthatvAt saMbandhasyAtiriktatvena pUrvapakSo ghaTate iti / puMstvAderaliGgArthasyeti pAThe sutarAmeva saMgacchate iti / evamiti / yathA droNAdizabde mAnameyasaMbandho'tiriktastathA eka ityAdau saMkhyAnasaMkhyeyasyAtiriktatvAt SaSThI syAt / cakAro'tra bhinnakrame uktArthatvAcca prathamA na prApnotItyarthaH, tathA caikazabdena dvayArthAnupapatteH / yaduktam - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 nAmacatuSTayApyAye caturthaH kArakapAdaH arthAntarairasaMzliSTo liGgasyArtho bhaved ydi| prathamA syAt tadA tatra tAvanmAtravivakSayA // iti / trikapakSamavalambya vRttikRtA yat siddhAntitam, tadutthApayati - sarva ityAdIti / ayamarthaH- amI puMstvAdayo'pi liGgArthA anvayitvAt / vizeSye svArthaviziSTadravyAdAvanvitatvena pratIyamAnatvAt / ataH prathamA na vihanyate iti / dvikapakSam Azritya punaH pUrvapakSayati- nanviti / zabdenAnupAttatvAditi / anvayavyatirekAbhyAM zabdenAnupasthApitatvAdityarthaH / taduktaM vArtike yatra yo'nveti yaM zabdamarthastasya bhvedsau| anvayavyatirekAbhyAM nAnyastatra pratIyate // anvayavyatirekeNa puMstvAderliGgArthatvAbhAvaM darzayati - tathAhItyAdi / dvikapakSa eva siddhAntayati- satyamityAdi / vRkSatvAdilakSaNa iti vRkSatvAdinA pravRttinimittena lakSyate yo dravyAdisvarUpo'rthaH sa vRkSatvAdilakSaNaH / yad vA vRkSatvAdilakSaNaM niyAmakaM yasya sa tathA sAdhyo vizeSyatvena pratIyamAno'nvayI zabdAbhidheyo'vyabhicArIti yAvad etena puMstvAdyarthAdhikye'pi yatra liGgArtho vizeSyatvena pratIyate tatraiva prathameti bhAvaH / evaM ca sati dvikapakSe'pi vRttirevaM vyAkhyeyA / tathApi anvayitvAd vizeSaNatvenAnvitatvAd vizeSyatvAditi yAvat / api abhyupagame'nvayitvAt tAvad amI vRkSAdayo liGgArthAH / ataH prathamA na vihanyate ityarthaH / nanvatra liGgArthasya vizeSyatvamastu sambandhasyApi vidyamAnatvAt SaSThI syAdityAha - paratvAditi / paratvaM ca "uccaiH, nIcaiH' ityAdau prathamAyAH sAvakAzatvAnna 'rAjJaH puruSaH' ityAdau SaSTyAH sAvakAzatvAditi ghaTate / antaraGgatvAditi / liGgArthasya vizeSyatvenAntaraGgatvAditi bhAvaH / svena puruSAdinetyarthaH / pradhAnamiti pratipAdyatvAdityarthaH / guNabhUta iti vizeSaNatvAdityarthaH / kumArItyAdau ceti / aymaashyH| anvayavyatirekAbhyAM yatra strItvAdirapi pratIyate, so'pi liGgArtha eva, kintu atrAntaraGgatvavyAkhyAnena / etena vyAkaraNasya sarvapAriSadatvAt trikapakSo'pi AdRta eva / nanu pANininA droNo vrIhirityAdau aupacArika prayogasAdhanArthaM parimANagrahaNaM kriyate / tadabhAvAdasmanmate kiM syAdityAha - tathA droNAdayo'pItyAdi / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 kAtantravyAkaraNam nandekAdizabdasya saMkhyAnasaMkhyeyArthasyAtiriktatvAt SaSThIprAptau sarve'pyamI liGgArthA ityanenaiva siddhAntitam / uktArthatvAt prathamA na syAditi pUrvapakSasiddhAntamAha - evameka ityAdi | na kartRkarmetyAdi / atra vizeSyatvena liGgArthamapi na cakSate ityapi boddhavyam / Tyekayovicanaikavacane iti / nanu dayekayoriti kathaM dvivacanaM dvizabdasyaikazabdasya ca bahvarthavAcitvAd bahuvacanam prApnoti / ekadvizabdayoH saMkhyeyavRttitvAt / tathAhi, 'ekAdInAM prasiddhyA tu saMkhyeyArthatvamucyate' iti vRddhairuktam / amarasiMho'pi 'saMkhyeye hyAdaza triSu' (a0 ko0 2 / 9 / 83) iti / ___ bahuvrIhisUtre'pi - 'AdazabhyaH saMkhyAH saMkhyeye vartante, ataH paraM saMkhyAne saMkhyeye ceti darzitam' iti vRddhairuktatvAcca ? satyam / lakSaNayA ekadvizabdayorditvaikatvasaMkhyAne vRttiH / tatazca dvitvaikatvasaMkhyayordvitvasattvAd dvivacanamiti / tathA ca vRddhairuktam - 'syekayoriti nirdezAt saMkhyAvRttitvamiSyate' iti / atha tarhi saMkhyAyAH ekatvAd dvizabdAdekavacanamapi syAt / naivam / atra prayogasAdhvarthameva lakSaNA kriyate / nahi sarvatra lakSaNAM vidhAya prayogasya sAdhutvaM kalpanIyamiti / dvAvartho, bahUnAniti / nanu yadyarthazabdenAtra saMkhyAbhipretA, tadA saMkhyAyA ekatvAdekavacanaM prApnoti / tatkathaM dvAvarthAvityatra dvivacanam, bahUnAnityatra ca bahuvacanamiti ? satyam / saMkhyeyagataM dvitvaM bahutvaM ca saMkhyAyAmAropya prayogasAdhuteti na doSaH / tatra yadeti yadA vizeSyatvena jAtirabhidhIyate tadaikavacanam / yadA dravyaM vizeSyatvenAbhidhIyate tadA bahuvacanamiti bhAvaH / tathA ca 'kvacijAtiH kvacid vyaktiH pANinestUbhayaM matam' iti / ___ asmanmate'pi sa eva nyAyyaH / AdhyAtmikA iti / Atmani adhitiSThanti ye bhAvAzcakSurAdayaH padArthA ityarthaH / guruSviti / atra pareNApi asmaduktarItyaiva samAdhAnaM kriyate / na hi etadarthaM tanmate'pi suutrmstiityrthH| nanu vizeSyabhUte liGgArthe prathamAvidhAnArthaM sUtramidaM na kriyatAm, gauNamukhyanyAyena tasiddheH ? satyam |dviktrikpksse sukhArthamevedaM sUtramiti | paJcakapakSe tu sUtraM kartavyameva / na 5 vakSyamANasUtre karmAdiSu dvitIyAdaya eveti niyamAt karmAdiSu prathamA na bhaviSyatIti niyamArthametat kriyate, liGgArtha eva prathameti / api tu "AmantraNe ca prathamA" (2 / 4 / 18) iti sUtre kRte cakArasAmarthyAd anyatrApi prathamA bhavatIti gauNamukhyanyAyAd vizeSyabhUte liGgArthe bhaviSyati, kimaneneti vAcyam / karmAdiSveva dvitIyAdaya iti viparItaniyame vizeSyabhUte karmAdAvapi paryAyeNa prathamAprApteriti / hemakarasyApyayamAzayaH iti cintyamanyat sudhIbhiH ||302 / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH 125 [samIkSA] pANini ne aSTAdhyAyI meM prathamA vibhakti kA vidhAna cAra arthoM meM kiyA hai - prAtipadikArthamAtra, liGgamAtrAdyAdhikya, parimANamAtra tathA vacanamAtra meM "prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAne prathamA" (a02|3|46) / kAtantrakAra zarvavarmA ne liGgArtha tathA saMkhyArtha meM hI prathamA vibhakti kI hai| zeSa artha vyAkhyAnabala se hI gRhIta ho jAte haiM / ataH vyAkhyAkAroM ne unakI anAvazyakatA hI siddha kI hai| pANinIyavyAkhyAkAroM ke anusAra aliGga tathA niyataliGgavAle zabda prAtipadikArthapada se lie jAte haiN| jaise- uccaiH, nIcaiH, kRSNaH, zrIH, jJAnam / liGgamAtrAdyAdhikya ke udAharaNa haiM aniyataliGgavAle zabda | jaise- taTaH, taTI, taTam / parimANamAtra kA udAharaNa 'droNo vrIhiH' mAnA jAtA hai| zarvavarmA ne ina sabhI ko liGgArtha hI svIkAra kiyA hai, jaisA ki vRttikAra durgasiMha spaSTataH kahate haiM 'sarve'pyamI liGgArthA anvayitvAd ekamarthaM dvau bahUn vA vadanti ityanvarthasaMjJayA ekasminnarthe ekavacanam, dvayordvivacanam, bahuSu bahuvacanam' / sAmAnyatayA nAma, prAtipadika yA liGga ke pA~ca artha mAne jAte haiM - jAti, vyakti (dravya), liGga, saMkhyA tathA kAraka / pANini ne ukta sUtra meM liGga tathA vacana (saMkhyA) kA bhI upAdAna kiyA hai / ataH ve prAtipadika ke do hI artha svIkAra karate haiM - jAti tathA vyakti / parantu zarvavarmA ke anusAra liGga (= prAtipadika) ke tIna artha siddha hote haiM - jAti, vyakti tathA liGga | TIkAkAra durgasiMha do hI arthoM ko mAnane ke pakSa meM haiN| [vizeSa vacana] 1. liGgaM cAvyatiriktaparthaM svabhAvAt pratipAdayati (du0 ttii0)| 2. liGgaM tu vastumAtrasyAbhidhAyakam (du0 ttii0)| 3. karmAdizaktayastu vibhaktivAcyA eva (du0 ttii0)| 4. nahi padArthaH sattAM jahAti (du0 ttii0)| 5. abhedavivakSApi bhedapUrvikaiva (du0 ttii0)| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 // kAtanvavyAkaraNam 6. uktArthAnAmapi prayogo dRSTaH (du0 ttii0)| 7. liGgArthaH satteti bhASyakAramate'pi (du0 ttii0)| 8. arthazabdena saMkhyA abhidheyA vastuno liGgavAcyatvAt (du0 TI0, vi0 p0)| 9. tArakANAM bhedavivakSA naiva loke dRzyate (du0 ttii0)| 10. pratyarthaM zabdanivezAnnaikenAnekArthAbhidhAnaM syAt (du0 ttii0)| 11. 'zabda eko'pyanekArthavAcakaH' ityaparaM darzanam (du0 ttii0)| 12. liGgaM hi vastumAtrAbhidhAyakam, anvayavyatirekAbhyAM tanmAtrapratIteH (vi0 p0)| 13. sarvanAmno buddhisthavAcitvAt (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1-2. uccaiH| uccais + si | niicaiH| nIcais + si / "dhAtuvibhaktivarjam arthavalliGgam' (2 / 1 / 1) se uccais, nIcais' kI liGgasaMjJA, uccastva-nIcaistvarUpa. jAti, unnata-avanatarUpa dravya liGgArtha tathA prakRta sUtra dvArA prathamA vibhakti / "tasmAt parA vibhaktayaH' (2 / 1 / 2) se liGga ke bAda vibhakti kA prayoga / 'uccaisnIcais' kI avyayasaMjJA, "avyayAcca" (2 / 4 / 4) se sipratyaya kA luk tathA "rephasorvisarjanIyaH' (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / 3-5. vRkssH| vRkSa + si | kuNDam / kuNDa + si | kumArI / kumArI + si / vRkSa, kuNDa tathA kumArI kI liGgasaMjJA, vRkSatva Adi liGgArtha tathA prakRta sUtra dvArA prathamA vibhakti / 'vRkSaH' meM s ko visarga, 'kuNDam' me mu-Agama-silopa evaM 'kumArI' meM si-lopa / 6-11. dronnH|dronn + si |khArI |khaarii + si | aaddhkH|aaddhk + si |hstH| hasta + si |vitstiH| vitasti + si / dIrgham / dIrgha + si / 'droNa' Adi kI liGgasaMjJA, parimANavizeSarUpa liGgArtha tathA prakRta sUtra se prathamA vibhakti kA prayoga / 12-14. kASTham / kASTha + si | ghRtam |ghRt + si / palam / pala + si | 'kASTha, ghRta, pala' zabdoM kI liGgasaMjJA, puMstvAdi liGgavizeSarUpa liGgArtha tathA prakRta sUtra se prathamA vibhakti / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 15-16. ekH| eka+ si / dvau / dvi + au / bahavaH / bahu + jas / ' ekadvi-bahu' zabdoM kI liGgasaMjJA, ekatva - dvitva - bahutvasaMkhyArUpa liGgArtha tathA prakRta sUtra dvArA prathamA vibhakti // 302 // 303. AmantraNe ca [2|4|18 ] [ sUtrArtha ] AmantraNa artha meM prathamA vibhakti hotI hai || 303 | 127 [du0 vR0 ] AmantraNe cArthe prathamA vibhaktirbhavati / he putra ! hA putra ! dhik putrau ! hai putrAH ! SaSThyapavAdo'yam ||303 / [du0 TI0 ] Ama0 / siddhasyAbhimukhIbhAvamAtram AmantraNam / na tu AmantraNaM vAkyArtha iti matAntarametat / kriyAsaMbandhAt pUrvamapi svagatadharmAtireke SaSThI syAditi prathamA Arabhyate / / 303 / [vi0 pa0 ] Ama0 / atha kimarthamidaM yAvatA pUrveNaiva sidhyatItyAha - SaSThyapavAdo'yamiti / AmantraNArthasya vyatiriktatvAd bhedalakSaNA SaSThI syAditi bhAvaH / / 303 / [ka0 ca0 ] Ama0 | AmantraNArthasya vyatiriktatvAdityabhimukhIkaraNasya kriyArUpatvAt prAtipadikArtho na bhavatIti bhAvaH / nanu prathamayaivAbhimukhyasyoktatvAt kathaM he devadatta ! abhimukhIbhavetyAdiprayogaH ? satyam / he devadatta ! ityatra devadattasyAbhimukhyamicchatItyarthaH / ato'bhimukhIbhaveti sAdhyapadadarzanamucitamiti / pRthagyogazca spaSTArtha iti / hAzabdAdiprayoge yathA dvitIyA na bhavati tathA parasUtre vakSyati / / 303 / [samIkSA] pANini ne " saMbodhane ca " / " (a0 2 / 3 / 47) sUtra meM jisa artha ke abhidhAnArtha ' saMbodhana' zabda kA prayoga kiyA hai, zarvavarmA ne use 'AmantraNa' zabda se abhivyakta kiyA hai| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam yahA~ yaha vizeSa jJAtavya hai ki pANini tathA zarvavarmA donoM ne hI vibhaktivizeSa 'prathamA dvitIyA - tRtIyA-caturthI - paJcamI-SaSThI - saptamI - saMbodhana (zarvavarmA - AmantraNa)' kA prayoga pUrvAcAryoM ke hI anusAra kiyA hai, unakI koI paribhASA nahIM dI hai / AThavIM vibhakti ke rUpa meM pAribhASika zabda ' saMbodhana' kA prayoga pUrvavartI granthoM meM milatA hai, jise pANini ne apanA liyA / kAtantrakAra ne arthalAghava kI dRSTi se 'AmantraNa' zabda kA vyavahAra kiyA hai 128 - " siddhasyAbhimukhIbhAvamAtramAmantraNam' (du0 TI0) / [ rUpasiddhi ] 1-2. he putra! he putra+si / hA putra ! hA putra + si / liGgArtha se bhinna AmantraNarUpa padArtha ke rahane para 'putra' zabda se prakRta sUtra dvArA prathamA vibhakti kI pravRtti / ataH paravartI sipratyaya kA " hasvanadI zraddhAbhyaH sirlopam" (2 / 1 / 71 ) sUtra dvArA lopa | 3-4. dhik putrau ! dhikputra + au / hai putrAH / hai putra + jas | liGgArtha se bhinna AmantraNarUpa artha ke vidyamAna hone se 'putra' zabda meM prakRta sUtra se prathamA vibhakti kA vidhAna || 303 / 304. zeSAH karmakaraNasampradAnApAdAnasvAmyAdyadhikaraNeSu [ 2 / 4 / 19 ] [ sUtrArtha ] zeSa = karma-karaNa-sampradAna- apAdAna-sambandha tathA adhikaraNa / karma meM dvitIyA, karaNa meM tRtIyA, sampradAna meM caturthI, apAdAna meM paJcamI, svasvAmibhAva Adi sambandha meM SaSThI tathA adhikaraNa meM saptamI vibhakti hotI hai || 304 | [du0 vR0 ] zeSAH dvitIyAdyAH SaD vibhaktayaH karmAdiSvartheSu SaTsu yathAsaMkhyaM bhavanti / karmaNi - kaTaM karoti / karaNe - parazunA chinatti / saMpradAne gurave gAM dadAti / apAdAne - vRkAd bhayam | svAmyAdau- devadattasya svAmI, yajJadattasya svam, viSNumitrasya saMbandhaH / - 1. dra0, vA0 pa0 3 / 7 / 163 - siddhasyAbhimukhIbhAvamAtraM saMbodhanaM viduH / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 nAmacatuSTayAdhyAye caturvaH kArakapAdaH adhikaraNe - kaTe Aste, adhItI vyAkaraNe | tathA sAdhurmAtari, asAdhuH pitarItyAdayaH / nimittAt karmasaMyoge saptamI vAcyA carmaNi dIpinaM hanti dantayorhanti kuJjaram / kezeSu camarI hanti sImni puSkalako htH|| [du0 TI0] shessaaH| ziSyante iti zeSAH, karmaNi ghaJ / prathamAmapekSya zeSazabdavAcyA dvitIyAdayaH / SaD ityarthakRtamiha yathAsaMkhyam / svAmyAdiryasya gaNasyeti bahuvrIhau gaNasyaikatvAt zabdakRtaM na yathAsaMkhyam ityAha - zeSA ityAdi / svAmyAdyarthe SaSThI bhavatyapi svAmyAdayaH zabdAH prayujyante / sAmAnyavAcakA hi zabdAH prakaraNamantareNa vizeSe vartituM notsahante iti / paratastu bhedyAdantaraGgatvAlliGgArthamAtre prathamA astIti bhedakAt SaSThI bhavati / tayaivobhayagatasambandhasyoktatvAt / taduktaM ca bheyabhedakayoH zliSTaH sNbndho'nyo'nymissyte| dviSTho yadyapi saMbandhaH SaSTyutpattistu bhedakAt // saMbandhaH kArakebhyo'nyaH kriyaakaarkpuurvkH| zrutAyAmazrutAyAM vA kriyAyAM sa prtiiyte|| (vA0 pa0 3 / 7 / 156) iti / yathA 'rajakasya vastraM dadAti, nataH pRSThaM dadAti, subhASitasya zikSate, mASANAmaznIyAt' / 'rAjJaH puruSaH' iti rAjA puruSAya dadAtIti gamyate / evaM kAkutsthasyAGgurIyaka iti kRtaH kArito vA / pazoH pAdaH / pazoH padenAvayavarUpeNArabdha iti / asyedam = bhAvarUpasvasvAmyAdilakSaNaH saMbandha iti |ktsy cenviSayasya karmaNi saptamI na vaktavyetyAha - adhItItyAdi / karmaNo viSayatvena vyavasthitatvAd (vivakSitatvAt) bhAve ktaM vidhAya 'adhItamasyAsti' iti in / evaM 'parigaNitI vaidike , AmnAtI cchndsi'| sAdhunipuNAbhyAM prayoge pUjApratItau viSayalakSaNA saptamI syAdityAha - tathetyAdi / evaM 'mAtari nipuNaH' iti / 'sAdhu tyo rAjani' iti bhavitavyameva, Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 kAtantravyAkaraNam nivartakAbhAvAt / "prasitotsukAbhyAM tRtIyA ca" (a0 2 / 3 / 44) iti na vaktavyam / 'kezeSu prasitaH' iti viSaya eva saptamI / kezaiH prasitaH iti kezaiH karaNabhUtaiH prasito bhavati, kartRbhUtairvA prasitaH kRta iti gamyamAnatvAditi bhAvaH / prasito nityam avabaddhaH, 'SiJ bandhane' (4 / 2; 8 / 5) / evaM kezeSUtsukaH, kezairutsuka iti / tathA puSyeNa pAyasam aznIyAt, karaNa eva tRtIyA / puSye pAyasam aznIyAt, adhikaraNa eva saptamI | kAlasyAmUrtasyApi vivakSayA puSpeNa candrayuktena lakSitaH kSaNaH puSyaH so'yamityabhisaMbandhAt / nimittAd ityAdi / dvIpino hananasya nimittaM carma, tasya dvIpinA karmaNA saMyogaH / vAcyA vyAkhyeyA iti / hananakriyAviziSTaM puruSaM carmaiva dhArayati, tadantareNa tasyAsthitiriti vivakSayA nimittamapi nityam AdhAra eveti / / 304 / [vi0 pa0] shessaaH| yathAsaMkhyamiti / svAmyevAdiryasya sa svAmyAdirgaNaH, gaNasyaikatvAt / karmAdayaH SaT, zeSAzca vibhaktayaH SaD ityarthakRtaM yathAsaMkhyaM na zabdakRtam, dvitIyAdInAM SaDvibhaktInAM zabdenAnupAttatvAt / ktasya cenviSayasya karmaNi saptamIti na vaktavyam / adhikaraNavivakSayaiva siddhatvAdityAha -'adhItI vyAkaraNe' iti / adhyayanam adhItam, napuMsake bhAve ktH| "tadasyAstIti mantvantvIna" (2 / 6 / 15) iti in / tathA "sAdhunipuNAbhyAma_yAm" (a0 2 / 3 / 43) ityapi na vaktavyam ityAha - tathetyAdi / yaccoktam arcAyAmiti kim ? 'sAdhu tyo rAjJaH' ityatrApi viSayavivakSAyAM saptamyA bhavitavyameva-sAdhu tyo rAjanIti / tathA'narcAyAmapi bhavitavyameveti sAdhvasAdhuprayoge saptamIti na vaktavyam iti darzayati - 'asAdhuH pitari' ityAdaya iti / nipuNo mAtari, nipuNaH pitari' ityAdayo viSayasaptamyaiva draSTavyA iti bhAvaH / / nimittetyAdi / yena vinA yanna bhavati tat tasya nimittamiti / hananasya carmaiva nimittam, tena vinA tadabhAvAt / tasya nimittasya carmaNo dvIpinA karmaNA saha saMyoga iti saptamI vAcyA vyAkhyeyA | tatredaM vyAkhyAnam - adhikaraNaM hi kriyAdhArabhUtaM kartAraM karma vA dhArayad bhavati / hananakriyAviziSTaM puruSaM carmaiva dhArayati, tena vinA tasya sthiterabhAvAd ityupazleSamantareNApyadhikaraNatvaM carmaNo vivakSitamiti / / 304 / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 131 [ka0 ca0 ] zeSAH / zeSazabdo'tra pUrvaprakrAnta itaravacanaH / yathA zate dhAryamANe azItau dattAyAM viMzatiH zeSa iti / zeSazabdo'tra vAcyaliGgatvAd vibhaktInAM sAmAnAdhikaraNyena strIliGgaH / yathA 'zeSaM dadhi, zeSa odanaH, 'zeSA hi vANI kusumAyudhasya' ityAdi / zeSazabdasyAjahalliGgGgatve'pi na doSaH / yathA 'amukI zeSA' iti / tathA coktam - 'puMnapuMsakayoH zeSaH' ityamareNa / karmazabdo'tra kArakavacanaH, na tu vaizeSikazAstraprasiddhakriyAvacanaH, tasyA asattvabhUtatvena vibhaktivAcyaikatvAdestatrAsaMbhavAt / atha astyeva kriyAyA ekatvAdisaMbandhaH / yathA - 'pAkaH, pAkau, pAkAH, spandaH, spandau' iti ? satyam / vyAptinyAyAt kArakavacana eva gRhyate / yad vA karaNAdisAhacaryeNa karmapadasyApi kArakaparatvAt svazAstrasaMketitasyaiva, zIghraM buddhyA rUDhatvAcca / taduktaM 'kRtrimAkRtrimayoH kRtrime kAryasaMpratyayaH' iti / atha svAmyAdayaH svasvAmisaMbandhasamIpasamUhavikArAvayavabhAvapUraNyAdayaH / anye'pi bahavaH santi / tatra krameNodAharaNAni - 'devadattasya svam / devadattasya svAmI / devadattasya putraH / kumbhasya samIpam / hastinAM samUhaH / payaso vikAraH / pazoH pAdAH / chAtrasya bhAvAH / chAtrANAM paJcamaH' iti vararuciH / svAmyAdAviti / svaM vidyate'syeti in makArAgamaH, hrasvasya dIrghateti diirghH| atra 'devadattasya svAmI' ityatra devadattAt svAmyarthe vidhIyamAnayA SaSThyA prakRtyantarasya svAmitvamabhidhIyate / 'yajJadattasya svAmI' ityatra yajJadattAt sve'rthe vidhIyamAnayA SaSThyA prakRtyantarasya svatvamabhidhIyate iti kulacandrasammatam / tanna, gaNakrameNodAhartumucitatvenAdau svAmyudAharaNasyAnaucityAt / kiJca yathA karmaNi vidhIyamAnA dvitIyA yasmAcchabdAd vidhIyate, tadarthasyaiva karmatvabodhaM janayati / tathAhi 'kaTaM karoti' ityukte kaTasyaiva karmatvaM nAnyasya / tathA 'devadattasya svAmI' ityatra svAmyarthe vidhIyamAnAyAH SaSThyAH devadattasyaiva svAmitvaM bodhayitumucitatvAt / tasmAd gaNakrameNaiva svAmyudAharaNaM devadattasya svAmI iti darzitam / tatazca devadattasya prakRtIbhUtasya SaSTyA svatvamabhidhIyate / etena yathA 'kaTaM karoti' ityukte kaTakarmakaraNamiti pratIyate / tathA 'devadattasya svAmI' ityukte devadattasya svakaH svAmI ityapi / 'yajJadattasya svAmI' ityatra SaSThyA prakRtibhUtasya yajJadattasya svAmitvamabhidhIyata iti / tenAtrApi devadattasya svakaM svAmitvamityarthaH / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 kAtantravyAkaraNam nanu yadi SaSTyA prakRteH svatvaM svAmitvaM cAbhidhIyate, na prakRtyantarasya, tadA kathaM devadattasya svAmItyAdau svAmyarthe vidhIyamAnayA SaSThyaiva svAmyarthasyoktatvAt svAmyAdizabdaH punaH prayujyate iti pUrvapakSaM manasikRtya TIkAkRtA svAmyAdyarthe SaSThI bhavatyapi svAmyAdayaH zabdAH prayujyanta iti / sAmAnyavAcakA hi zabdAH prakaraNamantareNa vizeSe vartituM notsahanta iti siddhAntitam, satyam / TIkApaGkterayamAzayaH- nanvasya svAminaH svAmI ityatrAsyeti SaSTyA eva svAmitvAbhidhAnAt kathaM tatsamAnAdhikaraNasya svAmizabdasya prayogaH, uktArthatvAdityAha - svAmyAyartha ityAdi / anyathA asya dhanamityukte SaSTyA sAmIpyArthasyApyabhidhAtuM zakyatvAd iti / viSNumitrasya sambandha iti gaNe saMbandhazabdasya saMbadhyata iti vyutpattyA saMbandha evArthaH / tena 'viSNumitrasya saMbandhaH' ityatra saMbandhapadena saMyogAdyabhidhAnAd viSNumitrasaMbandhI saMyogAdirityavasIyate / 'devadattasya putraH' ityatrApi devadattasambandhikaH putra iti gamyate / saMbandhini SaSThIvidhAne'pi devadattasambandhI saMbandha iti pratItyobhayagatasaMbandhasyApyAvazyakatvAt saMbandhapratItiH / kaTaM karotItyAdau sAdhyasAdhanapratItivat / ata eva sambandhe SaSThIti kiNvdntii| hemakarastu - nanu yathA karmAdiSvabhidheyeSu dvitIyAdayo bhavanti tathA svAminyabhidheye SaSThI bhavitumarhatIti tatkathaM svasvAmisambandhe ? satyam / svAmyAdAvarthe SaSThI bhavitumucitApi svAmizabdasya saMbandhivacanatvAt saMbandha evAvasIyata iti / tatazca tasyAyaM svAmI ityartha eva SaSThI bhaviSyati, tat kathaM 'rAjJaH puruSaH' ityatra SaSThI syAt ? satyam / svasvAmisaMbandhe SaSThIha vidhIyate, sa cAtrApyastyeva / vizeSastu pUrva svAmI vizeSyo'tra svam ityeva, tatazcAsya svAmino'yam ityasminnarthe'pi bhavitavyameveti / nanu svasvAmilakSaNasaMbandha ityatra svazabdena kimAtmIyamucyate, naivaM dravyam, tasya saMbandhe'pi svasvAmilakSaNaH / yathA devadattasya svamiti / atha tarhi Adizabdena kiM gRhyate ? satyam, AdizabdAt sambandhamAtre'pi syAt / yathA viSNumitrasya saMbandho yajJadatteneti zeSaH / nanu saMbandhazabdasya svasvAmilakSaNasaMbandha eva lokaprasiddhatvAt kathamAdizabdena saMbandhAntarAbhidhAnam ? satyam / yattu svasvAmisaMbandhe SaSThI ityupaghuSyate, tasya viSayaH kevalaM yajJadattasya svAmI, rAjJaH puruSaH, devadattasya svamiti / viSNumitrasya saMbandha ityAdau tu svasvAmisaMbandha upacaritaH evetyAcaSTe | Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH nanu arcAyAmiti kim ? sAdhu tyo rAjJaH / atrApi viSayavivakSAyAM saptamyA bhavitavyameva, sAdhu tyo rAjanIti paGktyA evoktatvAt |ath anarcAyAmapi bhavitavyameveti kathamucyate ? satyam / tathetyAdipaGktistu paramatadUSaNArthamuktA / tathAhi, yathA arcAyAM bhavanmate sAdhurmAtarIti prayogaH, tathA ana_yAmapi sAdhvasAdhuprayoge' iti jayAdityavaktavyena sAdhu tyo rAjanIti bhavatyevetyarthaH / "sAdhvasAdhuprayoge" ityatrAsAdhugrahaNamanarvArthamiti vyAkhyAtatvAt / hemakarastu yathA sAdhunipuNAbhyAmarcAyAmiti noktam, tathA sAdhvasAdhuprayoge saptamIti na vaktavyeti vyastenAnvayaH / tarhi anarcAyAM kathaM saptamI asmanmate bhaviSyati, tasmAdanArtha saptamyucyatAm, netyAha-ana_yAmapi bhavitavyamityAcaSTe |vRttAvAdizabdena yat saMgRhItaM tadAcaSTe | evamityAdi / hemkrsyaaymaashyH| nimittAditi vRttiH / asyAH- hananAdikriyAvyApyena dvIpyAdinA saMyoge sati nimittAt kriyAnimittAccAdeH saptamI bhavati / tAdarthyavivakSAyAM caturthI / prAptau vidhirayamiti kulcndrH| hetvarthe tRtIyAprAptau vidhirayamiti shriiptiH|uddeshymih nimittam, tena asinA dIpinaM hantItyatra na bhavati / nimittAditi kim ? aGgasya malamapakarSati / karmeti kim ? vANijyAya dezAntare pravasati / saMyoga iti kim ? bhikSAyai dezAMstyajati / kriyAyA iti kim ? agnaye samidham Aharati / na cAtra samidAharaNakriyAnimittatA agneriti vAcyam / agnaye yat samidham, tad AharatItyarthaH / anye tu kiyAyA iti kim ? pItakSIrAyai gave vrataM karotItyAhuH / atra pAnakarmakSIrasaMyoge'pi karaNakriyAnimittatvAbhAvAdityarthaH / saMyogazcAtra saMzleSaH / ato vetanena dhAnyaM lunAtItyatra na bhavati |asmin vyAkhyAne "antI yenAdarzanamichati" (a0 1 / 4 / 28) ityatrAnenaivopasaMkhyAnena yaduktaM tanna ghaTate, tasmAd ata eva 1. atra kArikA - hanteH karmaNyupaSTambhAt prAptumarthe tu saptamIm / __caturthIbAdhikAmAhuzcUrNibhAgurivAbhaTAH // muktAphalAya kariNaM hariNaM palAya siMhaM nihanti bhujavikramasUcanAya | kA nItirItiriha te raghuvaMzavIra! zAkhAmRge jayati yastava bANamokSaH / / iti / nanu kathamatra 'carmaNi dvIpinaM hanti' ityAdivat na saptamI ? satyam ; atra saMyogapadenopaSTambhAkhyaH saMyogo gRhyate, sa ca dantakezatvagAdiSveva prasiddhaH / tathA ca - 'upaSTambhAkhyasaMyogo dantakezatvagAdiSu' iti / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 kAtanvavyAkaraNam jJApakAnnimittamAtrAt saptamI mantavyeti / yena vineti uddezyena vinetyarthaH / sImA aNDakoSaH / puSyalako gandhamRgaH / tathA ca ('puSyalako gandhamRge tRNavRkSavizeSayoH sImANDakoSaH khyAto maryAdAsadRzayorapi') iti / carmaiva dhArayati avasthApayatItyarthaH / 'grAmAnta upazalyaM syAt sImasIme striyAmubhe' (a0 ko0 2 / 2 / 20) iti amaradarzanAt sImni sImAyAm, puSyalako vRkSavizeSa iti kazcit / / 304 / [samIkSA] pANini ne aSTAdhyAyI meM karma kAraka meM dvitIyA, karaNa kAraka meM tRtIyA, sampradAna meM caturthI, apAdAna me paJcamI, svAmyAdi saMbandha meM SaSThI tathA adhikaraNa kAraka meM saptamI vibhakti ke vidhAnArtha pRthak pRthak sUtra banAe haiM - "karmaNi dvitIyA, caturthI sampradAne, kartRkaraNayostRtIyA, apAdAne paJcamI, saptamyadhikaraNe ca, SaSThI zeSe" (a0 2 / 3 / 2, 13, 18, 28, 36, 50) / AcArya zarvavarmA ne eka hI prakRta sUtra se karmAdi kArakoM meM dvitIyA vibhakti ke vidhAna kA nirdeza kiyA hai / ataH sAmAnyatayA kAtantrIya nirdeza meM lAghava saMnihita hai| [rUpasiddhi] 1. kaTaM kroti| kaTa + am | "yat kriyate tat karpa" (2 / 4 / 13) se kaTa kI karmasaMjJA tathA usameM dvitIyA vibhakti kA vidhAna / dvitIyA-ekavacana am pratyaya tathA "amshsoraadilopm' (2 / 1 / 47) se akAra kA lopa | 2. parazunA chinatti / parazu+TA | "yena kriyate tat karaNam" (2 / 4 / 12) se 'parazu' kI karaNasaMjJA tathA usameM prakRta sUtra se tRtIyA / tRtIyA - ekavacana 'TA' pratyaya ke sthAna meM "TA nA" (2 / 1 / 53) se nA- Adeza | 3. gurave gAM dadAti / guru + De / "yasmai ditsA rocate dhArayate vA tat sampradAnam" (2 / 4 / 10) se guru kI sampradAnasaMjJA tathA prakRta sUtra se usameM caturthI vibhakti / ekavacana-De pratyaya ke pare rahate "De" (2 / 1 / 57) sUtra se u ko o tathA "o av" (1 / 2 / 14) se o ke sthAna meM 'av' Adeza / 4. vRkAd bhayam / vRka + Gasi / "yato'paiti bhayamAdatte vA tadapAdAnam" (2 / 1 / 8) se vRka kI apAdAnasaMjJA tathA prakRta sUtra se paJcamI vibhakti / ekavacana Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 'Gasi' pratyaya ke sthAna meM "GasirAt" (2 / 1 / 21) se 'At' Adeza, "samAnaH savarNe dIrghAbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se samAnalakSaNa dIrgha evaM paravartI AkAra kA lopa / ___5-7 = devadattasya svAmI / devadatta + Gas / yajJadattasya svam / yajJadatta + Gas / viSNumitrasya sNbndhH| viSNumitra + Gas / devadatta-svAmI Adi meM sva-svAmibhAvAdi saMbandha hone ke kAraNa apradhAna devadatta, yajJadatta, viSNumitra meM prakRta sUtra se SaSThI vibhakti / ekavacana Gas ke sthAna meM "Gas sya" (2 / 1 / 22) se sya Adeza | 8-9. kaTe Aste / kaTa + Gi / adhItI vyaakrnne| vyAkaraNa + Gi / "ya AdhArastadadhikaraNam" (2 / 1 / 11) se kaTa-vyAkaraNa kI adhikaraNasaMjJA tathA prakRta sUtra se usase saptamI vibhakti / ekavacana Gi- i ke paravartI hone para "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se a ko e evaM paravartI i kA lopa / [vizeSa (1) isa viSaya meM "sAdhunipuNAbhyAmarcAyAM saptamyaprateH, prasitotsukAbhyAM tRtIyA ca" (a02|3|43, 44) ityAdi sUtroM ko kAtantravyAkhyAkAroM ne anAvazyaka batAyA hai| ___ (2) vRttikAra durgasiMha ne "nimittAt karmasaMyoge saptamI vAcyA" isa vArttikavacana ko svIkAra kiyA hai, jisase 'carmaNi, dantayoH, kezeSu, sImni' meM saptamI vibhakti kA vidhAna upapanna hotA hai - carmaNi dIpinaM hanti dantayorhanti kuJaram / kezeSu camarI hanti sImni puSyalako htH||304| 305. paryapAyoge paJcamI [2 / 4 / 20] [sUtrArtha] pari, apa tathA AG upasarga ke yoga meM liGga (prAtipadika) se paJcamI vibhakti hotI hai ||305 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] 'pari-apa-AG' ebhiryoge liGgAt paJcamI bhavati / ihApaparI varjane | AG maryAdAbhividhyoH / pari trigartebhyo vRSTo devaH / apa pATaliputrAd vRSTo devaH / A pATaliputrAd vRSTo devaH / / 305 / [du0 TI0] parya0 / ihApaparI varjana ityAdi / yogaH sambandhaH, sa cArthadvAraka eva zabdAnAM bhavati / varjanaM hi kriyAvizeSaH / vayaMvarjakayoH saMbandhini varjane vartamAnAbhyAM paryapAbhyAM yuktAd apradhAnAt SaSThIvat paJcamI, trigatadiH kriyAvyApyatvAt / vivakSAbhedAd dvitIyA SaSThI vA prAptA / abhivyApyAbhivyApakayoH saMbandhinyAmabhivyAptau vartamAnena AGA tathaiva / maryAdAyAM tu SaSThyeva prAptA / 'vRkSaM pari vidyotate' iti lakSaNAdiSu "karmapravacanIyaizca" (2 / 4 / 23) iti dvitIyaivAsti bAdhiketi / parigataH, apagataH, AgataH iti liGgArthamAtre prathamA / anye punareSAmeSvartheSu karmapravacanIyatvamabhyupagamya siMhAvalokitAdhikArAt paryapAbhiH karmapravacanIyairiti pratipadyante / apena sAhacaryAt parervarjanArthasya grahaNam / nanu kimAGo grahaNena maryAdA avadhirAghATaH sImetyarthAntaram / abhividhirapi maryAdAvizeSaH, avadhirabhivyAptiH kathyate / vinA pATaliputreNa sahaiveti vizeSaH pATaliputrAdarvAk pATaliputram abhivyApya vRSTa ityarthaH |buddhikRto'paayo'tr vivakSyamANo garIyAn ityAGgrahaNam / yogagrahaNaM sukhapratipattyarthameva / pATaliputrAd rAjagRhaM sapta yojanAni, saptasu yojaneSu veti / kArtikyA AgrahAyaNI mAsaH mAse iti vA / pATaliputreNAvadhinA saptayojanaparicchedena vizleSa AkhyAyate / athavA niHsRtyaprabhRtIni gatArthatvAnna prayujyante / pATaliputrAt pareNa rAjagRhaM sapta yojanAnItyarthaH / kArtikyA AgrahAyaNI mAse iti pareNeti gamyate saptamI cet kArtikyAH pareNa AgrahAyaNI mAse gate sati mAsaparyavasAne bhavatIti vAkyaikadezo gamyate iti / dezakAlamAne prathamA, saptamyapi na vaktavyeti / yataH kriyA prabhavati, so'vadhiriti / pratinA yoge pratinidhipratidAne yasmAdbhavatastataH paJcamI siddhA |abhimnyurrjuntH prati |abhimnyorrjunsy pratinidhitvAd arjunAt sadRzabuddhirbhavati |maassaansmai tilebhyaH Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 137 pratiyacchati vinimayatvAt tilAnAmavadhitvaM tilAn gRhItvA mASAn dadAtItyarthaH / nanu kvacit kAryaiH prasiddhasambandhapradhAnasyAbhAve yaH sadRzaH kArye upAdIyate sa pratinidhiH / tatra pratinidhau dattasya pratiniyatilakSaNe pratidAne ca vartamAnena saMbandhAbhivyaJjakena pratinA yasya pratinidhiryasya ca pratidAnaM tataH SaSThI syAditi ? satyam / santamapyenamarthaM guNIkRtyAvadhireva vivakSitaH, sato'pi cAvivakSA / yathA anudarA kanyA' iti / / 305 / [vi0 pa0] parya0 / paryapAGbhiH paJcamI' iti siddhe yad yogagrahaNaM tad viziSTayogavyavasthApanArtham, ata Aha - ihetyAdi / tena 'parigataH, apagataH, AgataH' ityAdiSu paJcamI na bhavati / atha liGgArthamAtre prathamaivAsti bAdhikA / tathA 'vRkSaM pari vidyotate vidyut' ityatra lakSaNAdiSu "karmapravacanIyaizca" (2 / 4 / 23) iti dvitIyaivAsti bAdhikA / pArizeSyAd varjanAdiSveva bhaviSyati tadA yogagrahaNaM sukhArthameva / 'A pATaliputrAd vRSTo devaH' iti maryAdAbhividhyoridamekamudAharaNam, vRttAyuktarUpAbhedAdaarthastu bhidyate / tatra maryAdA avadhirAghATaH sImeti pryaayH| pATaliputramavadhiM kRtvA vRSTo devaH, pATaliputrAdarvAg devo vRSTa ityarthaH / abhividhirbhivyaaptiH| pATaliputramabhivyApya vRSTo devaH iti / / 305 / [ka0 ca0] parya0 / viziSTayogavyavasthApanArthamiti panI / asyArthaH- yadA varjanAdyarthe paryAdayaHzabdAH pravartante, tadaiva paJcamI / evaM viziSTaviSayArthaM yogagrahaNaMm, kriyAvyApyatvAt trigatadiddhitIyA prAptA abhivyApyAbhivyApakasaMbandhe pATaliputrAdeH SaSThI prApteti paJcamI vidhIyate / nanu kimAGgrahaNena maryAdAbhividhyorAGo vartanAt / maryAdA avadhiH sImeti yAvat / abhividhirapi maryAdAvizeSaH / AdhATo'pi maryAdAvizeSaH / ApATaliputrAd vRSTo devaH ityukte pATaliputrasyAvadhireva ganyate / nanu kimarthamidaM sarvatra buddhikRtApAyasya vidyamAnatvAt paJcamI siddhaiva ? satyam / pratipattigauravanirAsArthameva / nanu 'AmekhalaM saJcaratAM ghanAnAm' ityatra AGA sahayogAt paJcamI kathana syAt / na ca avyayIbhAvAt paJcamyA ambhAva iti vAcyam, tatra apaJcamyA iti varjanAt / naivam, sUtrArthAparijJAnAt / tathAhi apa-pari-AG' ebhiryukte'rthe vartamAnAlliGgAt paJcamI vidhIyate / Amekhalam ityatraM tu samAsenaikapadatvena Amekhalam iti samudAyasya liGgatvAd yasmAt samudAyAd vibhaktirvidhAtavyA tadarthena AGA yogo nAsti / kintvavayavamekhalAzabdena saha AGo yogo'sti / nahi avayavamAzrityedAnIM vibhaktirvidhIyate iti / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 kAtantravyAkaraNam pratinidhipratidAnayorvartamAnena pratinA yoge SaSThyarthe paJcamIti kenacid uktA / mukhyasya sadRzaH pratinidhiH / pratidAnaM vinimayaH / yathA abhimanyurarjunavat, pratimASAn asmai tilebhyaH prayacchati / asyArthaH- arjunasya prtinidhirymbhimnyuH| tilAnAM pratimASAn asyai dadAtIti ? yato hi kriyArambhaH, so'pAya ityavadhibhAvAt paJcamI siddhaiveti TIkA / etena pratinidhipratidAnayoH pratineti yat. zrIpatyuktaM tadapi heyam / yogagrahaNAbhAve'pi viziSTayogo labhyate, anyatra vizeSavidherAghrAtatvAt ? satyam / AGgrahaNaM yogagrahaNaM ca sukhArthameva || 305 / [samIkSA] pANini ne "apaparI varjane" (a0 1 / 4 / 88) se varjana artha meM 'apa-pari' kI, "AG maryAdAvacane" (a0 1 / 4 / 89) se maryAdA-abhividhi artha meM AG kI tathA "adhiparI anarthakau" (a0 1 / 4 / 93) se anarthaka pari kI karmapravacanIya saMjJA karake unake yoga meM "paJcamyapAparibhiH" (a0 2 / 3 / 10) se paJcamI kA vidhAna kiyA hai, parantu zarvavarmA ne vinA hI karmapravacanIya saMjJA kie prakRta sUtra se paJcamI vibhakti kI hai | "karmapravacanIyaizca" (2 / 4 / 23) sUtra se karmapravacanIya ke yoga meM dvitIyAvidhAna karake zarvavarmA ne bhI karmapravacanIya ko svIkAra avazya kiyA hai / ataH yadi prakRta sUtra meM bhI apa-AG pari kI karmapravacanIya saMjJA svIkAra kara lI jAe to sUtrakAra ke tAtparyAnurUpa hI hogI / [rUpasiddhi] 1. pari trigartebhyo vRSTo devH| varjana artha meM 'pari' kI karmapravacanIya saMjJA tathA usake yoga meM 'trigarta" zabda meM prakRta sUtra se paJcamI / "dhuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19) se akAra ko ekAra evaM bhyas-pratyayastha sakAra ko "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visagadiza / 2. apa pATaliputrAd vRSTo devH| varjana artha meM 'apa' kI karmapravacanIyasaMjJA tathA prakRta sUtra se 'pATaliputra' meM paJcamI / paJcamI-ekavacana 'si' pratyaya ke sthAna meM "GasirAt" (2 / 1 / 21) se At Adeza, samAnalakSaNa dIrgha evaM paravartI AkA' kA lopa / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 3. A pATaliputrAd vRSTo devH| maryAdA tathA abhividhi artha meM 'AG' kI karmapravacanIyasaMjJA tathA usake yoga meM pATaliputra meM paJcamI / Gasi ko At Adeza, samAnalakSaNa dIrgha evaM paravartI AkAra kA lopa / / 305/ 306. digitararte'nyaizca [2 / 4 / 21] [sUtrArtha] digvAcI zabda evaM itara-Rte-anya zabdoM ke yoga meM liGga (prAtipadika) se paJcamI vibhakti hotI hai ||306 / [du0 vR0] 'diz-itara-Rte -anya' ebhiryoge liGgAt paJcamI bhavati / pUrvo grAmAt, uttaro grAmAt, pUrvo grISmAd vasantaH, iyamasyAH pUrvA dik / itaro devadattAt, Rte devadattAt / Rte devadattam iti dvitIyApISTA | anyo devadattAt, bhinno devadattAt / / 306 / [du0 TI0] digi0| digityarthastasyAbhidhAyako'pi digucyate, arthena yogAsambhavAt / digarthazcopalakSaNam, "antyAt pUrva upadhA" (2 / 1 / 11) ityAdinirdezAt / tena dezakAlavRttinApi yoge bhavatItyAha - pUrvo grAmAditi / itara ityaparArthaH, sa ca nirdiSTapratiyogI / Rte ityavyayaM varjanArtham / matAntaraM ca darzayati / varjanakriyAvyApyavivakSayA dvitIyApIti bhAvaH / anyArthe anya ityAha - bhinno devadattAditi / evamantaraM vilakSaNaM pRthagityAdi / ancyuttarapadAjAhipratyayAntA dikzabdA eva / prAg grAmAt / prAk prabhAtAt / pratyag grAmAt / Ac- dakSA grAmAt / Ahi ca - uttarAhi grAmAt / sadyaAdyatvAd "digudezakAlArthAt sptmiipnycmiiprthmaantaadstaatiH"| tasyAJcaterluka / "dakSiNottarAbhyAm Ac Ahi ca dUre" (a0 5 / 3 / 36-38) / saMbandhavivakSAyAM tu SaSThI na nivAryate / puro grAmasya, adho grAmasya / pUrvAparayorasiH pUradhau ca / dakSiNato grAmasya, uttarato grAmasya / dakSiNottarAbhyAmatas / upari zailasya | Urdhvasya upabhAvo rizca / atasarthairapi yoge diglakSaNaiva paJcamI / tataH pazcAt, tata upariSTAt / adharasya pazcabhAvaH, Atizca / Urdhvasya upabhAvo riSTAtizca / nanvavadhibhAvavivakSAyAM digitarAnyagrahaNamanarthakam ? satyam / prapaJcArthamevaitat / / 306 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] digi0 / digityarthaparo'yaM nirdezaH / tadvAcako hi pUrvAdidigityucyate, arthena yogAbhAvAt / taddvArako hi zabdAnAM yoga iti / digarthazcopalakSaNam, antyAt pUrva ityAdinirdezAt / tena dezakAlavRttinApi pUrvAdizabdena yoge bhavatItyAha - pUrvo grAmAdityAdi / asyA iti / idam, isiH, tyadAdyatvam / madhye "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) / "sarvanAmnastu sasavo hasvapUrvAzca" (2 / 1 / 43) iti useryAs, hrasvapUrvasurAgamaH / tataH "ad vyaane'nk"(2|3|35) iti idamo't / Rte ityavyayaM varjanArtham, tadyoge varjanakriyAvyApyatvavivakSAyAM dvitIyApi iti / matAntaramAhadvitIyApISTeti kaizciditi sNbndhH| anyazabdo'yamanyArthastatparyAyeNApyudAharati / bhinno devadattAditi / evamarthAntaraM devadattAd vilakSaNo yajJadattAditi / yadyevam itarazabdopAdAnamanarthakam, anenaiva siddhatvAt / tadayuktam, itarazabdo hyaparArthaH, sa ca nirdizyamAnapratiyogI / yathA kvacit prastAve devadattayajJadattau prakRtau, tatraiko nirdizyate devadattaH zUraH, tatpratiyogI itaro yajJadattaH kAtara ityarthaH / / 306 / [ka0 ca0] digi0 / iha pUrvAdInAM lokopacAreNa diksaMjJA siddhA, tena "svaM rUpam" iti nyAyAnna svarUpagrahaNam iti bhttttnaaraaynnaadyH| tadasmanmate kA gatirityAha- digityarthaparo'yaM nirdezaH iti pnyii| arthaparanirdeze'pi aindrIprabhRtayo na gRhyante, diktvapravRttinimittAbhAvAt, kintvAsAM devatAtvameva pravRttinimittamiti kulacandrasyAzayaH / tanna / aindrAdInAM dizyeva rUDhatvAd dikzabdasyeva diktvapravRttinimittatvAt |graamsy digityatrApi paJcamIprasaGgAcca / tasmAt "paryapAG digitarate'nyairyoge paJcamI" iti siddha pRthagyogasAmarthyAd yatraivAvadhimattA pratIyate tatraivAyaM vidhiriti / na ya'ndrI-prabhRtInAM dikzabdasya cAvadhimattApratItirasti |at evAvayavizabdAt SaSThIti jayAdityenoktam - yathA kAyasya pUrvam, grAmasya pUrvam, rAtrINAM pUrvam ityatra paJcamI na. bhavati / nanu kimarthamidam, atrApi avadhivivakSAyAM paJcamI bhaviSyati ? satyam / prapaJcArthameveti / asmin sUtre TIkAkRtoktamiti / hemakarastu yadi dikzabdayoge paJcamI, tadA kathaM vizeSapUrvAdidigyoge syAdityAha- digityarthaparo'yaM nirdeza iti / tarhi kathaM digityarthena sahAnyasya liGgasya yoga ityAha - tadvAcako hIti / nanu kathaM dikzabde Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH upacAraH kriyata ityAha - arthena yogAbhAvAditi / anyazabdasyArthenAnyazabdasya vAcyavAcakabhAvena yogAbhAvAdityarthaH / nanu tathApi zabdAntarasya zabdAntareNa kathaM yoga ityAha - taddvArako hItyAdi / arthadvAraka ityarthaH / nanu yadi arthadvAraka eva zabdasya zabdena yoga ityucyate, tadA kathaM digarthe digvAcakAH zabdA upacaryante' grAmAdizabdasyArthena digarthasya yogasaMbhavAt ? satyam / 'Rte' Adizabdasya zabdaparatvAd dikzabdasyArthaparatvena vAkyArthasya vailakSaNyaM syAditi bhayAda digarthe digvAcakAH zabdA upacaryante iti bhAvaH / evam anyazabdArthe'pi anyArthavAcakAH zabdA upacaryante iti / / 306 / [samIkSA] anya Adi zabdoM ke yoga meM paJcamI vibhakti kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai | pANini kA sUtra hai- "anyArAditarartedikzabdAcUttarapadAjAhiyukte" (a0 2 / 3 / 29) / isameM 'aJcUttarapada' Adi kucha nirdeza adhika haiM, jinheM kAtantravyAkhyAkAroM ne 'dik' zabda kI vyAkhyA se samAhRta kara liyA hai| [rUpasiddhi] 1. pUrvo grAmAt / digvAcI pUrva zabda ke prayoga meM 'grAma' zabda se paJcamI vibhakti / grAma + Gasi / "isirAt" (2 / 1 / 21) sUtra dvArA Gasi ko At, "samAnaH savaNe dIrdhIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se samAnalakSaNa dIrgha evaM paravartI AkAra kA lop| 2-8. uttaro grAmAt / grAma + Gasi / pUrvo grISmAd vsntH| grISpa + Gasi / iyamasyAH pUrvA dik| idam (strIliGga) + Gasi / itaro devadattAt / devadatta + Gasi / Rte devadattAt / devadatta + Gasi / anyo devadattAt / devadatta + Gasi / bhinno devadattAt / devadatta + Gasi / yahA~ uttara, pUrva, itara, Rte, anya tathA bhinna zabda ke yoga meM paJcamI vibhakti kA vidhAna kiyA gayA hai| 1. kecitu digityarthaparo'yamityukte kASThA - AzAprabhRtInAM digarthatvAt tadyoge paJcamI kathanna syAt / ucyate - itarAnyazabdayoH pratiyogivacanayoH sAhacaryAd digvAcakAnAM pUrvAdInAM pratiyogivacanAnAmeva grahaNamityAhuH / grAmAd dUram, grAmAd viprakRSTam ityAdiSu buddhikRtApAyasya vidyamAnatvAt paJcamI siddheti / atha saMbandhe SaSThI syAdeva - grAmasya dUramiti |Rnnhetau paJcamI syAdeva / yathA zatAd avagRhIto'si / bhIteH kaNaH, bhItyA kaNa ityAdiSvapi paJcamI-tRtIye siddhe avadhibhAvasya karaNasya ca vivakSitatvAt / ete dUrAntikopasannahetAvRNastrIbhyAmasattve vetyAdi vyarthaM zrIpatinA yaduktam / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 kAtantravyAkaraNam 307. dvitIyainena [ 2 / 4 / 22 ] [ sUtrArtha ] enapratyayAnta zabda ke yoga meM liGga se dvitIyA vibhakti hotI hai || 307 / [du0 vR0 ] enapratyayAntena yoge liGgAd dvitIyA bhavati / dakSiNena grAmam / uttareNa himavantam | adUre eno'paJcamyAH / cakArAdhikArAt - nikaSA - samayA - hA dhik - antarAantareNayuktAd dvitIyA / nikaSA grAmam, samayA grAmam, hA devadattam, dhig devadattam, antarA gArhapatyam AhavanIyaM ca vediH / antareNa puruSakAraM na kiJcillabhyate || 307 | [du0 vR0 ] dvitiiyai0| enenetipratipadoktagrahaNAd devadattenAdhigatasya dhanaM saMbandho vA na tAdRza iti SaSThyAM prAptAyAM vacanamidam / cakArAdhikArAditi / sa ca cakAra enena saha saMbadhyate / enenAnyena cetyarthaH / athavA yogavibhAgasteneSTasiddhirityAhasamayetyAdi / samayA-nikaSAzabdau samIpavacanau yasya tatsamIpam sa tAbhyAM yujyate iti grAmAd dvitIyA | hAzabdaH kaSTAdiSu vartate yasya tat kaSTAdi, sa tena yukta iti devadattAd dvitIyA / yadA tu sAmAnyena kaSTAdau prayujya Amantryate, tadA hA tAta, hA putra ! kaSTamidamiti, tadA hAzabdena tAtAdirna yukta iti prathamaiva / dikzabdaH kutsAvacanaH, tena kutsyamAno devadatto yukta iti / antarAzabdasya madhyavAcitvAd vedirnAntarazabdena yukteti arthamAtre prathamaiva, yasya tanmadhyaM sa tena yujyate iti bhAvaH / kazcidAha - gauNatvAdabhisaMbaddhasya na dvitIyeti ayuktam / antareNazabdastu vinArthaH, madhyArthazca / kintena kezavArjunayorantareNa gateneti lAkSaNikatvAd antareNa vizeSeNa gatena jJAtenetyarthaH / anya Aha - antarAzabdo'vibhaktyantaH, tatsAhacaryAd antareNazabdo'pyavibhaktyantaH / etenAntareNazabdo'pyavyaya eveti / sUtrakAramataM samayAdInAM karmapravacanIyatvAbhyupagamAd dvitIyA / 'bubhukSitaM na prati bhAti kiJcit' iti bubhukSitaM prati na prakAzate kiJcidityarthaH / pratinA yoge'pi karmapravacanIyatA | yadA tu dhAtunA yogastadA saMbandhe SaSThyA bhavitavyameva, devadattasya pratibhAti / uparyupari grAmam, adho'dho nagaram, adhyadhi grAmam / upari - adhaH - adhInAM sAmIpye dvirvacanaM Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 143 siddham / sadvitvairuparyAdibhiryoge tathA karmapravacanIyatvAt sarvato grAmam, ubhayato grAmam, abhito grAmam, parito grAmam / sarvobhayAbhyAM sarvanAmatvAt tas / 'abhitaHparitaH' zabdau svabhAvAt tasantau, tathA sarvobhayAbhiparibhistasantaiH karmapravacanIyatvAditi / ApizalIyavyAkaraNe samayAdInAM karmapravacanIyatvaM dRSTamiti matam / grAmAd dUram grAmAd viprakRSTam, grAmAdantikam, grAmAdabhyAzam, bahirgrAmAt, ArAd grAmAt, buddhikRtAvadhitvAt paJcamI / dUraM grAmasya, antikaM grAmasyeti saMbandha eva SaSThI / kiM dUrAntikArthaiH SaSThI vetyanena ? dUraM grAmasya, antikaM grAmasya, dUreNa grAmasya, antikena grAmasya,dUrAd grAmasya, antikAd grAmasya, dUre grAmasya, antike grAmasya / svArtha eva vibhaktayaH / kiM dUrAntikArthebhyo'sattvavRttibhyo dvitIyAtRtIyApaJcamIsaptamIvidhAnena gatAgatasthitAdikriyApadAnAM gamyamAnatvAditi bhAvaH / 'dUra H panthAH, dUrAya pathe dehi, dUrasya pathaH svam' iti darzanAt / tathA ca, dUrAdAvasathAnmUtraM dUrAt pAdAvanejanam / dUrAcca bhAvyaM dasyubhyo dUrAcca kupitAd guroH // ( dra0, manu0 4 / 151 ) iti / na cAsattvavacanebhyo'pyarthamAtre dvitIyAdyAzcatasro vibhaktayo dRzyante, arthAntarApekSatvAt / yatra cAnapekSA tatra gatAdipadaM na cAsattvena gamyante, arthAt sattvavAcitvamiti sthitam / kathaM dUraM panthAH, antikaM panthAH' iti dvitIyA ? kriyAvizeSaNaM bhavatergamyamAnatvAt / pRthagvinAnAnAbhistu tRtIyApaJcamyau vivakSayeti / pRthag devadattena / pRthagbhavane devadattaH karaNam / kRta iti gamyamAnatvAt kartari vA tRtIyA / 'pRthagdevadattAt' iti, anyArthatvAt paJcamI / evaM nAnA devadattena, nAnA devadattAt / 'vinA devadattena' iti, vinAzabdo rahitArthaH, kartari tRtIyA / 'vinA devadattAt ' ityapAdAna eva paJcamI / yo devadattena tyajyate sa devadattAd rahito bhraSTa iti / pRthagvinAnAnA hi kriyApradhAnA avyayAH / vinAyoge dvitIyA vArttike'pi nodAhRtaiva / atha yadi vRddhaiH prayuktA, tadA saMbandhavivakSAyAmasya karmapravacanIyatvamabhyupagamyamiti // 307 // [vi0 pa0 ] dvitii0| dakSiNena grAmamiti / dakSiNasyAmadUravarttinyAM dizi grAmasyeti vigRhya adUre enapratyayaH, sa punaH sadyaAdyatvAt / evam uttareNa himavantamiti / cakAretyAdi / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 kAtantravyAkaraNam nikaSAsamayAzabdau samIpavacanau / hAzabdaH kaSTAdau yasya tat kaSTAdi, sa tena yukta iti devadattAd dvitIyA / yadA punaH sAmAnyena kaSTAdau hAzabdaM prayujya saMbodhyate putrAdistadA na tasya tena yoga iti prathamaiva bhavati / yathA hA putra ! kaSTamidamiti / dhikzabdaH kutsAvacanaH, antarAzabdo madhyavacano yasya tanmadhyam, sa tena yujyate, atastata eva dvitIyA / vedizabdAttu liGgArthamAtre prathamaiva / gArhapattyasyAhavanIyasya ca madhye vedirityarthaH / antareNazabdo vinArthaH / ete nikaSAdayaH svabhAvAdavyayAH, tathA enapratyayAnto'pIti // 307/ [ka0 ca0 ] dvitii0| dakSiNasyAmadUravartinyAM dizi grAma iti prathamAntatayA bahupaJjikApATho'zuddha eveti hemakaraH / tat tuccham / adUravartinyAM dizi kimAdheyamityAkAGkSAyAM grAma iti prathamAntanirdezasyAduSTatvAt tena grAmasya dakSiNasyAmadUravartinyAM dizi grAma iti phalitArthaH / nanu 'tatrAgAraM dhanapatigRhAduttareNAsmadIyam' (megha0- uttara0, zlo0 15) ityatra gRhAditi kathaM paJcamI ? prakRtyAditvAduttareNeti tRtIyA na punarenapratyayAntayoga iti bhASAvRttiH / asmanmate tu 'gatvA' ityadhyAhArAt karaNe tRtIyA / (SaSThyapavAdo'yam / eneti pratipadoktagrahaNAd devadattenAdhigatasya dhanamityatra na dvitIyA / kecittu agAraM dhanapatigRhAduttareNetyanena na dvitIyA, avadhivivakSAyAM pnycmiityaahuH)| cakArAdhikArAdityAdi / tathA ca " pRthagvinAnAnAbhistRtIyA'nyatarasyAm" (a0 2 / 3 / 32 ) iti karaNavivakSayA tRtIyA, avadhau paJcamI ca / kecid vizeSaNatvAd dvitIyA, tasmAdityarthaH / tena samayAnikaSarte'ntareNahAdhigvinAntarAbhiriti zrIpatinA yaduktaM taddheyamiti / tathA dUraM panthAH, antikaM panthA ityatra bhavatergamyamAnatvena kriyAvizeSaNAd dvitIyA siddhaiva / evamanyatrApi yadabhidhAnaM tadapi vivakSAyAM ziddhamiti // 307 // [samIkSA] enapratyayAnta zabdoM ke yoga meM dvitIyA vibhakti kA vidhAna pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "enapA dvitIyA" (a0 2 / 3 / 31) / pANini ne pitsvara ke avabodhArtha 'enap' pratyaya meM 'p' anubandha lagAyA hai, parantu zarvavarmA ne svaravidhAna na karane ke kAraNa 'ena' pratyaya hI kiyA hai / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH [vizeSa vacana] 1. anya Aha - antarAzabdo'vibhaktyantaH, tatsAhacaryAd antareNazabdo'pyavibhaktyantaH / etenAntareNazabdo'pyavyaya eveti (du0 ttii0)| 2. sUtrakAramataM tu samayAdInAM karmapravacanIyatvAbhyupagamAd dvitIyA (du0 ttii0)| 3. ApizalIyavyAkaraNe samayAdInAM karmapravacanIyatvaM dRSTamiti matam (du0 ttii0)| 4. 'tatrAgAraM dhnptigRhaaduttrennaasmdiiym'| - - - prakRtyAditvAduttareNeti tRtIyA, na punarenapratyayAntayoga iti bhASAvRttiH / asmanmate tu 'gatvA ityadhyAhArAt karaNe tRtIyA (ka0 c0)| 5. durgavRtti meM cakArAdhikAra se 'nikaSA' Adi ke yoga meM dvitIyA vibhakti kA vidhAna / [rUpasiddhi] 1. dakSiNena grAmam / dakSiNa + ena + si | grAma + am / 'grAma se samIpavartI dakSiNa dizA meM grAma vidyamAna hai' isa artha kI vivakSA meM 'dakSiNa' zabda se "sadyaAdyA nipAtyante" (2 / 6 / 37) sUtra dvArA :ena' pratyaya hokara niSpanna avyaya dakSiNenazabda ke yoga meM 'grAma' zabda se prakRta sUtra dvArA dvitIyA vibhakti / grAma + am / "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se ampratyayastha akAra kA lopa / 2. uttareNa himavantam / uttara + ena + si / himavant + am / 'himAlaya se avyavahita uttara dizA meM sthita' isa artha kI vivakSA meM 'uttara' zabda se enapratyaya / enapratyayAnta 'uttareNa' zabda ke yoga meM 'himavant' zabda se dvitIyA vibhakti / himavant + am ||307 / 308. karmapravacanIyaizca [2 / 4 / 23] [ sUtrArtha] karmapravacanIyasaMjJaka zabdoM ke yoga meM liGga se dvitIyA vibhakti hotI hai ||308 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] karmapravacanIyairyoge liGgAd dvitIyA bhavati / vRkSam abhi vidyotate vidyut / vRkSaM vRkSam abhi tiSThati / sAdhurdevadatto mAtaramabhi / yadatra mAM pari syAt / yadatra mAM prati syAt / vRkSam anu vidyotate vidyut / parvatamanu vasitA senA / anvarjunaM yoddhAraH / upArjunaM yoddhAraH / lakSaNavIpsetthambhUteSvabhirbhAge priprtii| anureSu sahArthe ca hIne upazca kathyate // AdhikyArthopazabdasaMyoge saptamI vAcyA - upakhAryAM droNaH / svAmyarthAdhiyoge ca - adhi brahmadatteSu paJcAlAH / adhi paJcAleSu brahmadatta iti / / 308 / [du0 TI0] karma0 / karma kriyAM proktavantaH karmapravacanIyAH / kartaryatIte'bhidhAnAdanIyapratyayaH / lokopacArAt siddheyaM saMjJA / uktaM ca - kriyAyA yotakA neme saMbandhasya na vaackaaH| nApi kriyAntarApekSAH saMbandhasya tu bhedkaaH|| (dra0, vaa0p02|204) iti / yathA 'abhidyotate' ityAdau kriyAM dyotitavantaH, na tathA lakSaNAdiSu, saMbandhasya tu SaSThI vAcikA |nirgtH kauzAmbyA iva na kriyAntarApekSAstasmAt saMbandhasya vizeSakA iti / ihAnvarthasaMjJA prAyo rUpAvagatA rucyarthAdiSu saMpradAnavaditi / lakSaNetyAdi / lakSaNam upalakSaNam, janakaM ca / vRkSo lakSaNam, vidyotamAnA vidyullakSyA / abhinA lakSaNavRttinA dyotyata iti abhinA yukto vRkSaH / vidyud vRkSaM prApya vidyotate iti / prAptikriyAjanito lakSyalakSaNabhAvaH saMbandho'bhinA dyotyate / lakSaNArthazca viSayabhAveneti SaSThIvadapradhAnAdeva dvitIyA / vRkSaM vRkSamabhitiSThitIti sthityA vRkSANAM vIpsyamAnAnAM sthitiM prati sAdhyasAdhanalakSaNaH saMbandho'bhinA dyotyate iti tayukto vRkSArthaH svabhAvAd vIpsA dvirvacanadyotyA / mAturviSayabhAvena itthambhUtavRttirdevadattaH / ittham imaM prakAraM mAtRviSaye prApta ityarthaH / mAturittthamprAptyA viSayaviSayilakSaNaH saMbandho'bhinA dyotyate iti maatustdyogH| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 nAmacatuSTayAppAye caturSaH kArakapAdaH bhAge ca paripratI iti cakAreNa lakSaNAdayo'rthAH kathyante iti / yo'tra mamAMzamAbhajate sa dIyatAmityarthaH / AbhajanakriyAjanitaH svIkArakriyAjanito vA svasvAmibhAvasaMbandhaH paripratibhyAM dyotyate iti asmadartho bhAgasvAmI paripratibhyAM yuktaH / anureSviti |idam-zabdena lakSaNAdayo bhAgaparyantA ucyante |saaklyen saMhitAmanuprAvarSaditi / heturapi lakSaNaM bhavati / yathA api bhavAn kamaNDalupANiM chAtramadrAkSIditi sakRd dRSTakamaNDalupANizchAtrastasya tadeva lakSaNaM bhavati / lakSyate ca sAkalyasya saMhitayA vRSTiriti bhAvaH / yadaiva sAkalyasya saMhitA bahirniSkAzyate tadaiva devo varSatIti / hetau parApi tRtIyA bAdhyate vyaktipradhAnatvAt / hetau vA karmapravacanIyasaMjJAstIti / sahArthe ceti / parvatena yaH sahabhAvastatrAnuzabdo vartate iti tena yuktaH parvata iti / upazceti cakAreNa anuranukRSyate / hIna ityarthanirdezo viSayasaptamIyam / hInArthaviSayAnuzabdena yukta iti / yato hIno nikRSTo bhavati sa utkRSTo hInArthaviSayo veditavyaH / hInotkRSTasaMbandhazcAnayoryadA anuzabdena dyotyate tadA tayukto bhavati / evam 'upArjuna yoddhAraH' iti / arjunAnnikRSTA ityarthaH / adhyArUDhasyAdhika iti nipAtanalakSaNamuktameva / gatyarthAkarmakatyAdinA ruhe: kartari ktaH karmaNi ca vidhIyate / adhyArUDhaH khArIM droNaH, adhyArUDhA khArI droNeneti tatparyAyo'dhikazabda iti / yathA 'adhikA khArI droNena' iti, uktArthatvAnna dvitIyA / tathA adhikaH khAryAM droNa iti katari kte kathanna dvitIyeti ? satyam, AdhArasyaiva vivakSitatvAt / evaM ca 'upakhAryAM droNaH' iti saptamI siddhA, adhikAdhikibhAvavyaJjakenopazabdenApIti kutaH punaridaM codyam / adhikAdhiki saMbandhe'dhyArohaNakriyAjanite'pyupazabdadyotye'dhikinaH SaSThI syAt / tathA 'adhi brahmadatteSu paJcAlAH' iti paripAlanAdikriyAjanitAdhArAdheyabhAvavyaJjakenAdhizabdeneti / yadA "paJcAlAn janapadAn prApya brahmadatto vivardhate' iti vivakSA, tadA viparItamudAharati, kutaH punaHsvasvAmisaMbandhe SaSThI syAd iti codyam / ata Aha - AdhikyArthopazabdasaMyoge ityAdi / AdhikyaM cAsAvarthazceti tatropazabda iti / / 308 / [vi0 pa0] karma0 / karmazabdaH kriyaavcnH|krm kriyAM proktavantaH dyotitavantaH krmprvcniiyaaH| "kRtyyutto'nytraapic"(4|5|92) iti vacanAt kartaryatIte'nIyapratyayaH / yathAkathaMcid Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 kAtantravyAkaraNam iyaM vyutpattiH / saMjJAstu lokata eva prtipttvyaaH| tatra lakSaNAdiSvartheSvabhyAdayaH zabdAH karmapravacanIyA iti darzayati-lakSaNetyAdi / lakSaNaM cihnaM jJApakamityarthaH / kriyAguNadravyaiyugapat prayokturvyAptumicchA vIpsA / itthambhUtaH kaJcit prakAramApannaH ucyate, bhavitaratra prAptau sakarmakaH / eteSvartheSvabhizabdaH karmapravacanIyasaMjJo bhavati / bhAge ceti cakAreNa lakSaNAdayastrayo'rthAH kathyante / anureSu sahArthe ceti / eSu lakSaNAdiSu caturvartheSu sahArthe cetyarthaH |hiine upazceti cakArAdanuzca / ete lakSaNAdayo'rthA abhyAdInAM na dyotyAH, kintarhi viSayabhUtAH / dyotyaH punaH saMbandhavizeSaH / yathA'vRkSam abhi vidyotate vidyut' iti / vRkSo'tra lakSaNam / vidyotamAnA vidyullakSyA / vRkSaM prApya vidyotate ityarthaH / prAptikriyAjanito lakSyalakSaNasaMbandho'bhinA dyotyate / vRkSaM vRkSamabhi tiSThati / sthitikriyAM prati sAdhyasAdhanalakSaNaH saMbandho'bhinA dyotyate / dvirvacanamantareNa vIpsA na gamyate iti dvivacanam / 'sAdhurdevadatto mAtaramabhi' iti / mAtRviSaye sAdhutvalakSaNaM kaMcit prakAramApanno devadatta iti / iha viSayaviSayilakSaNasaMbandho'bhinA dyotyate iti / yadatretyAdi / yo'tra mamAMzamAbhajate sa dIyatAmityarthaH / AbhajanakriyAjanitaH svIkArakriyAjanito vA svasvAmilakSaNasaMbandhaH paripratibhyAM dyotyate iti / evaM lakSaNAdiSu ca paripratyoH pUrvavad udAharaNaM veditavyam / vRkSamanu vidyotate vidyuditi lakSaNe / zeSaM pUrvavat / nanu kathaM sAkalyasya saMhitAm anu prAvarSaditi / nahi sAkalyasya saMhitA pravarSasya cihnam, api tu hetuH / yadaiva sAkalyasya saMhitA bahirniSkAzyate, tadaiva devo varSatIti ? satyam / heturapi lakSaNaM bhavatyeva / tenApi lakSyate iti kRtvA paratvAd hetulakSaNA tRtIyA na bhavati vyaktipradhAnatvAd asyeti, parvatamanu vasitA seneti / parvatena sahAnubaddhA senetyarthaH / anu vasiteti / anupUrva- SiJ bandhane / niSTheti ktaH / atra sahabhAvalakSaNaH saMbandhaH / anvarjunaM yoddhAraH, upArjunaM yoddhAraH iti, tatra hInotkRSTalakSaNaH saMbandhaH / arjunAdanye yoddhAro hInAH nikRSTA ityarthaH / AdhikyetyAdi / adhikasya bhAva Adhikyam, AdhikyaM ca tadarthazceti AdhikyArthaH / tatropazabdastena yoga iti vigrahaH / adhyArUDhasyAdhika iti sadyaAdyatvAnnipAtyate / sa ca kartRsAdhanaH karmasAdhanazca gatyarthAkarmaketyAdinA ruheH kartari karmaNi ca ktasya vidhAnAt / adhyArUDhaH khArIM droNa H iti kartari, adhyArUDhA khArI droNeneti karmaNi | Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 149 tatra yadA karmasAdhanasyAdhyArUDhazabdasyAdhika iti nipAtaH, tadA adhikA khArI droNenetyuktArthatvAd dvitIyA nAma mA bhUt / yadA tu kartRsAdhanasyAdhyArUDhasyAdhika iti nipAtaH, tadA adhikaH khAryAM droNa iti kathaM na dvitIyA adhikaraNasyaiva vivakSitatvAditi / cet, evaM tarhi tadarthenopazabdenApi yoge'dhikaraNameva vivakSitamiti kuto'dhikAdhikasaMbandhe SaSThIti / tathA svAmyarthAdhiyoge ceti / brahmadatto nAma svAmI paJcAlAnAM tatra paripAlanAdikriyAkRto viSayaviSayibhAvo'stIti saptamI na virudhyate / yadA tu paJcAlAn janapadAn prApya brahmadatto vivardhate iti vivakSyate tadA viparItam udAharati - 'adhi paJcAleSu' iti / tataH kuto'trApi svasvAmisaMbandhe SaSThIti / / 308 / [ka0 ca0] karma0 |krm kriyeti paryAyaH / kriyAM proktavantaH karmapravacanIyAH / "kRtyayuTo'nyatrApi" (4 / 5 / 92) iti vacanAt kartaryatIte'nIyapratyayaH |proktvnt iti dyotitavanta ityarthaH / atIta iti / etena upasargatAdazAyAmabhyAdayaH kathaM kriyAdyotakAH, tasmAt samprati karmapravacanIyatAdazAyAM na kriyAM pratipAdayantIti pratipAditam / nanu anayA vyutpattyA viMzatirevopasargAHkarmapravacanIyAHkathaM na bhavantItyAha - yathAkathaMciditi / nanu proktavanta ityarthasya dyotitavanta ityarthaM parikalpya katham abhyAdayo gRhyanta iti / lokataH pratipattavyA iti ptrii| 'vA gatigandhanayoH' (2 / 17) ityatra pUrvaM kriyAvAcino vAzabdasyedAnIM vikalpArthasya sattvAdityAha - lokata iti / nanu yadi lakSaNAdInAm abhyAdayo na dyotakAstadA kimarthaM prayujyanta ityAha - yotyaH punariti |tthaa abhyAdInAM lakSaNAdayo viSayabhUtA eva, kintu dyotyArtho lakSaNabhAvaH saMbandhAdidvitIyAvAcya ityarthaH / evaM ca sati SaSTyA bAdhaka iti paryavasitam / nanu vIpyamAnAnAM vRkSANAM sthitikriyAM prati anekagatasAdhanasaMbandho'bhinA dyotyate / arthAd vRkSANAmapi anekapratItirbhaviSyati, kimarthaM dvivacanam uktArthatvAd ityAha - dvirvacanamantareNeti / dvirvacanamantareNa vRkSamabhitiSThatItyukte lakSaNa eva saMgacchate iti hemakaraH / vastutastu "lakSaNavIpsetthambhUteSvabhiH" iti saptamInirdezAd vIpsAsvarUpasya vyApyavyApakabhAvaH saMbandho'bhinA dyotyate ityeva vaktumucitam / tat kathaM Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 kAtantravyAkaraNam sAdhyasAdhanasaMbandho'bhinA dyotyate ityuktam ityAzaGkyAha - dvivacanamantareNeti / svIkArakriyAjanito veti / bhAgazabdastu - 'yat tvayA svIkRtaM tad dIyatAm' iti hemkrH| svasvAmilakSaNasaMbandha iti viSayabhAveneti zeSaH / nanu hetau karmapravacanIyArtham "anurlakSaNe" (a0 1 / 4 / 48) iti sUtrAntaraM pANininA kRtam, asmanmate tadabhAvAt kA gatirityAha - kathaM sAkalyasyeti / nanu tarhi hetutvalakSaNatvobhayavivakSAyAM hetau tRtIyA syAt / lakSaNatvamAtravivakSAyAM karmapravacanIyatvasya sAphalyAdityAha - paratvAd hetulakSaNa iti / nanu anuvasiteti avApyorakAralope vibhASayeSyate / yathA 'pinaddhaM vataMsaH' iti / taduktam - vaSTi bhaagurirllopmvaapyorupsrgyoH|| TApaM cApi halantAnAM kSudhA vAcA nizA girA // iti / asyAyamarthaH- bhAgurirAcAryo'vApyorakAralopaM vaSTi icchati na tvanyaH, tanmate anuvasiteti kulacandrasyApi matametad ityubhayaprAmANyAd vikalpaH siddhH| halantAnAM vyaJjanAntAnAM TApaM ca striyAm AkAraM ca vaSTi ityanvayaH / tadeva vivRNoti - kSudhetyAdIti zlokArthaH / nanu karmapravacanIya ityanuvartamAne yasmAdadhikavacanaM tataH saptamIti paanninisuutrm| asyArthaH- asmAditi lyablope paJcamIti / tena yat khAryAdikamAzrityAdhikamadhyArUDhaM tatra karmapravacanIyayukte khAryAdau saptamI bhavatItyarthaH / atra "upo'dhike" (a0 1 / 4 / 87) ityaparasUtreNAdhikArthe upazabdasya karmapravacanIyatvAbhidhAnAt tadyukte'rthe bhavatIti gamyate / tadabhAvAdasmanmate kiM syAdityAhaAdhikyetyAdi / adhikaraNasyaiva vivakSitatvAditi parairiti zeSaH / nanvatra kartRsAdhanAdhikazabdasamAnArthopazabdayogaH kathaM gRhyate / karmasAdhanAdhikazabdasamAnArthopazabdayogaH kathanna gRhyate / tatazca adhyArUDhA khArI droNenetyarthe khArIzabdAlliGgArthamAtre prathamaiva bAdhiketi / 'khAryupadroNaH' iti droNazabdAt kathaM saptamI na syAt, naivam / karmasAdhanAdhikazabdArthe upazabdasya karmapravacanIyatvAnaGgIkArAdityAha - vivakSitamiti / sUtre cakArasyAnuktasamuccayArthatvAditi bhAvaH / kuto'dhikAdhikisaMbandhe SaSThyapIti / nanu kathamatra SaSTyAH prAptiH, yAvatA khArImadhyArUDho droNa itivat tadarthopazabdayoge dvitIyAprApteH kuto'tra dvitIyetyevaM vaktuM yujyate ? satyam, upazabdasya kriyAbhAvAnna karmatvam, kriyAvyApyasyaiva karmatvanizcayAt / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH 151 atha "yasya cezvaravacana0" (a02|3|9) iti pUrvoktasUtrArddham / asyAyamarthaH - atrezvarazabdo dharmavacanaH aizvaryAbhidhAyI dharmivacanazca svAmyabhidhAyI gRhyate / etacca cakArasyAnuktasamuccayArthatvAllabhyate iti rakSitaH / tena yasya svAmyaM pratipAdyam, yeSAM cezvaro'bhidheyaH, tebhyaH saptamI bhavatIti / na ca tebhyaH saptamItyukte yugapad brahmadattapaJcAlazabdayoH kathaM na syAditi vAcyam / SaSThIvat tasyApradhAnAdeva vidhAnAdatra cAdhIzvara ityanenAdhizabdasya karmapravacanIyatvAd asminnarthe'dhinA yogo labhyate / tadabhAvAdasmanmate kiM syAdityAha - svAmyarthAdhiyoga iti / idAnIM yeSAmIzvaro'bhidheyastebhyaH saptamIti pakSamAzrityAha - yadeti / paJcAlaviSaye aizvaryaM vRttiti vivakSAyAM saptamI kRtvA pazcAllakSaNayA paJcAlAnAmIzvara iti gamyate iti bhAvaH / / 308 / [samIkSA] karmapravacanIyasaMjJaka zabdoM ke yoga meM liGga se dvitIyA vibhakti kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM samAna hai / pANini kA sUtra hai - "karmapravacanIyayukte dvitIyA" (a0 2 / 3 / 8) / donoM meM kevala itanA hI antara hai ki pANinIya vyAkaraNa meM "karmapravacanIyAH" (a0 1 / 4 / 83) sUtra ke adhikAra meM 15 sUtroM (1 / 4 / 8498) dvArA 'anu' Adi kI karmapravacanIya saMjJA kI gaI hai, ataH tadanusAra karmapravacanIyasaMjJA ke yoga meM dvitIyA vibhakti upapanna hotI hai, jabaki kAtantrakAra ne saMjJAsUtra nahIM banAe haiN| ataH vyAkhyAkAra durgasiMha ne use lokavyavahArAzrita mAnA hai - 'lokopacArAt siddheyaM sNjnyaa'| [vizeSa vacana] 1. yathAkathaMcid iyaM vyutpattiH / saMjJAstu lokata eva pratipattavyAH (vi0 p0)| 2. kulacandrasyApi matametad ityubhayaprAmANyAd vikalpaH siddhaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. vRkSam abhi viyotate viyut / vRkSa ko lakSya karake bijalI camakatI hai | yahA~ lakSaNa artha meM abhi kI karmapravacanIya saMjJA mAnya hai, usake yoga meM 'vRkSa' zabda meM prakRta sUtra se dvitIyA / vRkSa + am / "akAre lopam' (2 / 1 / 17) se ampratyayastha akAra kA lopa / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 2. vRkSa vRkSam abhi tiSThati / pratyeka vRkSa meM sthita hai / yahA~ vIpsArtha meM abhizabda kI lokavyavahArAnusAra karmapravacanIya saMjJA tathA lokavyavahArAnusAra hI vIpsArthaka pada kI dvirukti- 'vIpsAyAM vartamAnasya padasya lokata eva dviruktiH siddhA' / karmapravacanIyasaMjJaka 'abhi' ke yoga meM 'vRkSa' zabda se prakRta sUtra dvArA dvitIyA / 3-9 . sAdhurdevadatto mAtaramabhi / yadatra mAM pari syAt / yadatra mAM prati syAt / vRkSamanu vidyotate vidyut / parvatam anu vasitA senaa| anvarjunaM yoddhaarH| upArjunaM yoddhaarH| itthambhAvAdi arthoM meM 'abhi' Adi kI karmapravacanIya saMjJA tathA prakRta sUtra dvArA 'mAtR' Adi zabdoM se dvitIyA kA vidhAna / / 308 / 309. gatyarthakarmaNi dvitIyAcaturthI ceSTAyAmanadhvani [2 / 4 / 24] [ sUtrArtha] ceSTA ke rahane para gatyarthaka dhAtuoM ke karma meM dvitIyA aura caturthI vibhaktiyA~ hotI haiM, adhva ko chor3akara / / 309 / [du0 vR0] gatyarthAnAM dhAtUnAM ceSTAkriyANAM karmaNyadhvavarjite dvitIyAcaturyo bhavataH / grAma gacchati, grAmAya gacchati / grAmaM vrajati, grAmAya vrajati / ceSTAyAmiti kim ? manasA meruM gacchati / anadhvanIti kim ? adhvAnaM gacchati, panthAnaM gacchati, panthAnaM vrajati / mukhyo'trAdhvA gRhyate / / 309 / [du0 TI0] gatyarthaH / ceSTAyAM gamyamAnAyAmiti vacanAd gatyarthAnAM kriyAvacanatvAt parispandakriyAvAcinAM karmaNIti sthitamata Aha - ceSTAkriyANAmiti / anadhvanIti arthagrahaNaM tena paryAyamapyudAharati, AkrAntAdhvapratiSedhazcAyaM panthAnamArUDho yadA tenaiva pathA yAti tadAyaM pratiSedha ityarthaH / yadA punarutpathena tameva rAjamArga grAmAdivat prApnoti tadA vibhASayaiva | yathA kSetrAt pathe (patham) gacchatIti / tanna vaktavyam, tasya gatikriyAyAM gauNatvAd ityAha - mukhyo'trAdhvA gRhyate iti 'striyaM gacchati, striyaM sevate' iti gatyarthatvAbhAvAnna bhavati / nanu grAmaM prApsyAmIti matvA yo grAmaM gacchati tasya grAmArthaM gamanamiti tAdarthyavivakSAyAM caturthI syAdeva mArgabhraSTo'prAptAya pathe gacchati, atrApi Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAyAye caturthaH kArakapAdaH 153 tAdarthyamasti / gacchatItyatra tAdarthyavivakSAyAM bhavitavyameva caturthyA / karaNavivakSAyAM tu tRtIyA - pathA gacchatIti / tarhi grAmAya dhanAya gacchatItyubhayatrApi tAdarthyaM kaSTaM syAditi / kazcidAha - caturthI veti siddhe dvitIyAgrahaNaM kRdyogalakSaNaSaSThIbAdhanArtham / 'grAmaM gantA, grAmAya gantA' iti na punarevaM ziSTaprayogo dRzyate ||309 / [vi0 pa0] gty0|cessttaa parispandalakSaNaHkAyakRtavyApAra ityAha - ceSTAyAmityAdi |mukhy ityAdi / kaH punaradhvA mukhyo yo'sau grAmAdikaM prAptumicchatA AkrAntaH samArUDhaH, kathaM tasya mukhyatA sAkSAt tasya gatikriyAyAM vyApArAlloke hyabhimatadezaprAptiheturadhvA mukhyaH prasiddho yaH punarutpathena grAmAdikaM prAptumiSyate tasya gatikriyAyAM vyavahitavyApAratvAd gauNatvamiti / na tatrAnadhvanIti pratiSedhaH 'gauNamukhyayormukhya kAryasaMpratyayaH' (kAta0pa02) iti nyAyAt / tena kSetrAd utpathe gacchati' iti caturthI syAdeva / / 309 / [ka0 ca0] gatyarthaH / nanu ceSTAzabdaH kriyAvacano'pyasti, sa kathamiha na gRhyate ? naivam / ceSTApadopAdAnAnarthakyAd gatyarthAnAM dhAtUnAM kriyAvacanatvAvyabhicArAt / tasmAcceSTApadopAdAnAt parispandavacano'tra ceSTAzabdo gRhyate / parispandazca zarIravyApAralakSaNa iti hRdi kRtvAha - ceSTAyAmiti / nanu arthagrahaNaM kimarthaM gatikarmaNIti kriyatAm ? satyam / arthagrahaNaM zabdAntaramanapekSya pAdaviharaNAtmikA pradhAnabhUtA kriyAyAM yA gatirucyate tasyA eva grahaNaM yathA syAditi / tena 'striyaM gacchati, ajAM nayati grAmam' ityatra na syAt / gamermaithunarUpArthasya strIzabdAdisannidhAnaM vinA na gamyate / nayatezca prApaNaiva pradhAnamarthaH, tadvizeSaNantu prApaNam apradhAnam / kathaM tarhi grAmAya gamayatItyatra caturthI / preSaNAdiko hyarthaH pradhAnam, na gatiH / naivam / na hyatra grAmo gamayateH karma, kintu gamesva / gamayatinA hi guNabhAvena gatirucyate, gaminA tu pradhAnabhAvenaiva yuktH| ato mukhyatayA pratipAdyasvarUpaM prAdhAnyaM gamevivakSitameva / ___ atha tarhi ceSTAgrahaNamanarthakam, pAdaviharaNasya ceSTAtvAvyabhicArAditi |naivm / pAdaviharaNAtmiketyasyopalakSaNazaGkayA prApterapi grahaNaM syAt, tasyA api zabdAnta Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 kAtantravyAkaraNam rAsannidhAnena pratIteriti / yadyapi grAmAya yAtItyAdau prApaNe yAdhAtuH paThitastathApi gatAveva pravRttiriSTeti / na ca 'gRhaM pravizati, parvatam Arohati' ityAdau gativizeSavAcake'pi prAptiriti vAcyam, pAdaviharaNAtmikAyA gatereva grahaNAt / atra hi vizadhAtordezAntaraprApaNamarthaH, ruhezcordhvaprApaNamiti / caturthI veti siddhe dvitIyAgrahaNaM kRllakSaNaSaSThIvidhAnArtham / tena grAmaM gantA, grAmasya ganteti syAditi jayAdityaH / tanna, bhASyavirodhAd dvitIyA SaSThIti manyate / [ atra TIkAkRtA na punarevaM vRddhaprayuktA dRzyante ityuktam / bhaTTastu 'caturthI vA' | iti siddhe dvitIyAcaturthyo bAdhitvA paratvAt SaSThI bhavituM zakyate / dvitIyAgrahaNe tu SaSThyA dvitIyA na bAdhyate, caturthI punarbAdhyata iti / evaM ca bhASyasaGgatirapi syAdityAha / apare tu dvitIyAgrahaNam avizeSAd dvayameva bAdhitvA SaSThI / atra bAdhanArthaM manyate |'graamaay gantA' iti caturthIprayogaH SeSThIM bAdhate / prAptipakSe tu dvitIyAM bAdhitvA 'grAmasya gantA' iti SaSThI syAdeva / svamate 'caturthI vA' iti kRte paratvAt SaSThyeva syAt, dvitIyAgrahaNaM spaSTArthameva / nanu lubvibhaktau na lakSaNA ityAha / lakSaNAbhAve 'grAmAya samIyarti' ityatra AtmanepadaM syAt, "samo gamyRcchi" (a0 1 / 3 / 29) ityAdinA'karmakatvAt ? satyam | asyAyamarthaH - anuzAsitArthAtiriktArthe na lakSaNA / yathA caturthyAM SaSThyeva lakSyate / anuzAsitArthe tu lakSaNA kriyata eva / nanu anadhvanIti varjanAt katham 'utpathAya gacchati' iti, tasmAd AkrAntapathapratiSedho vaktavyo netyAha - mukhyetyAdi ] / / 309 / [samIkSA] 1 gatyarthaka dhAtuoM ke karma meM dvitIyA - caturthI vibhaktiyoM kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM samAnarUpa se kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - " gatyarthakarmaNi dvitIyAcaturthyo ceSTAyAmanadhvani" (a0 2 / 3 / 12) / udAharaNa - pratyudAharaNa bhI donoM vyAkaraNoM ke eka jaise hI haiM / [ rUpasiddhi ] 1. grAmaM grAmAya vA gacchati / yahA~ gamana pAdaviharaNarUpa hai, ataH ceSTA parispandarUpa vyApAra ke rahane para gatyarthaka 'gam' dhAtu ke karma meM dvitIyA tathA = Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH caturthI vibhakti prakRta sUtra dvArA pravRtta hotI hai| grAma + am / "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se ampratyayastha akAra kA lopa | grAma + / "DeryaH" (2 / 1 / 24) se De ke sthAna meM ya tathA "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) se makArottaravartI akAra ko dIrgha Adeza / ___2. grAmaM vrajati, grAmAya vrajati / pUrvavat ceSTA ke siddha hone se dvitIyA tathA caturthI vibhakti kA vidhAna / / 309 / 310. manyakarmaNi cAnAdare'prANini [2 / 4 / 25] [sUtrArtha] kartRvAcya meM jisa 'man' dhAtu se 'manyate' rUpa niSpanna hotA hai, usake karma meM dvitIyA tathA caturthI vibhaktiyA~ hotI haiM yadi prANisaMjJaka karma na ho tathA anAdara kA bhAva bhI sUcita hotA ho // 310 / [du0 vR0] manyateH karmaNi prANivarjite dvitiiyaactuyo bhavataH anAdare gamyamAne / na tvA tRNaM manye, na tvA tRNAya manye / na tvA busaM manye, na tvA busAya manye / anAdara iti kim ? azmAnaM dRSadaM manye / prANisaMjJA nAvAderiti / na tvA nAvaM manye / na tvA kAkaM manye / na tvA annaM manye / na tvA zRgAlaM manye / iha syAdeva- na tvA zvAnaM manye / na tvA zune manye / yadi yuSmadaH syAccaturthI, tadA'nAdaro na gamyate / / 310 / [du0 TI0] manya0 / manyateH karmaNIti samAse tiblopaM kRtvA nirdezaH / yenopalakSitasya 'mana jJAne' (3 / 113) ityasya yat karmeti / tRNaM na tvAM manute jana iti / 'manu bodhane' (7 / 9) tanAdiH / tRNAdapi nikRSTa iti tiraskArAvagamastatra cArthAnnA yoga iti / 'azmAnaM dRzadaM manye' ityAdau svarUpAkhyAnatvAdanAdarAvagamo nAstIti / tRNaM suvarNa manyate ityAdara eva / manyakarmatvAd yuSmado'pi caturthI prApnotItyata Aha - yadItyAdi / caturthyanto yuSpacchabdaH svabhAvAdAdaraviSaya iti bhAvaH / yadyapyarthAntare tRNAdiH prayukto'nAdaraM gamayati, tathApyanabhidhAnAnna bhavatItyekaM matam / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 kAtantravyAkaraNam apara Aha - caturthyA na bhavitavyam / -- devadattaM tRNAya manyate' iti prayogo'pi dRzyate / tRNAya matvA tAH sarvAH harimapyamaMsata tRNAya' |tdaa karmAdhikAre punaH karmagrahaNaM karmaNi karmaNIti pratipattyarthaM tena pradhAne karmaNIti sthitam / yata evAnAdaro gamyate, tapradhAnamiti bhaavH| azmAnaM dRzadaM manye manye kASThamudUkhalam / andhAyAstaM sutaM manye yasya mAtA na pazyati // iti pUrNaH zlokaH / / 310 / [vi0 pa0] manyaH / manyateH karma manyakarmeti samAse tiblopaH sUtratvAd iti vivaraNena darzayati- manyateH karmaNIti / nanu yuSmado'pi manyakarmatvAt kathaM caturthI na syAdityAha - yadItyAdi / yuSpacchabdazcaturthyantaHsvabhAvAdAdaraviSaya eva / kathamanAdare vidhIyamAnA caturthI tataH syAditi bhAvaH / / 310 / [ka0 ca0] manyaH / evaM svabhAvAdAdaraviSaya ityAdi / nanu kathamidamucyate 'pApIyase tubhyaM vittasamarpaNamanucitamityAdau caturthyantasya yuSmado'pi anAdare dRSTatvAt / kiM ca 'caitraM tRNAya manye,trailokyarAjyamapitRNAya manye' ityAdau caitrasya rAjyasya ca yuSmadbhinnatvAccaturthI kathaM na syAt / na cAtrAnAdarapratipAdakAt tRNAdizabdAdeva caturthI bhavati / yuSpaccaitrarAjyazabdAstu anAdarapratipAdakA na bhavanti, kintu tRNAdizabdA eveti vAcyam, zrutatvAt / yeSAmanAdarastebhya eva caturthI na ca tRNAderanAdara iti vaiparItyasyApyarthavattvAt / ucyate - svabhAvAditi yaduktaM manyatiyogenaiva tad bodhyam / tena 'pApIyase tubhyaM vittasamarpaNamanucitam' ityAdAvanAdarapratItAvapi na doSaH / yuSpacchabdasyAnAdarAzrayopalakSaNatvAccaitraM tRNAya manye ityAdAvapi caitrAdizabdAccaturthyAM satyAmanAdaro na gamyate iti sNkssepH| nanu anAdare caturthI bhavatItyukte AdarabhinnamAtre bhavatIti prasajye naJi gRhyamANe tatsvarUpAkhyAne bhavatItyarthaH kathaM na syAt, naivam / anAdare na bhavati svarUpAkhyAne Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 157 bhavatIti vAkyabhedaprasaGgAt prasajyArtho na gRhyate ityAha -anAdara iti kim ? azmAnamityAdi vRttiH| azmAnaM dRzadaM manye manye kASThamudUkhalam / andhAyAstaM sutaM manye yasya mAtA na pazyati // iti pAdatrayam / [karmAdhikAre punaH karmagrahaNaM kimartham, pradhAnAdeva karmaNastRNAderdvitIyAcaturyo bhavataH, tRNAdikasya pradhAnatvamanAdarabodhakatvAt 'devadattaM tRNAya manye, tRNAya matvA tAH sarvAH' ityAdayaH siddhAH / ata eva pANiniH "manyakarmaNyanAdare upamAnAd' vibhASA" (a0 2 / 3 / 17) / aprANinIti upamAnAt tRNAderayaM vidhiH] / / 310 / [samIkSA] 'man' dhAtu ke jisa karma se anAdara sUcita hotA ho, usameM dvitIyA tathA caturthI vibhaktiyoM kA vidhAna pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcArya karate haiM | pANini kA sUtra hai - "manyakarmaNyanAdare vibhASA'prANiSu" (a0 2 / 3 / 17) antara kevala yaha hai ki kAtantrakAra sAkSAt donoM hI vibhaktiyoM kA nirdeza karate haiM, jabaki pANini ne vikalpa se caturthI kA vidhAna kiyA hai / usake phalasvarUpa pakSa meM dvitIyA bhI pravRtta hotI hai / ataH prAyaH sAmya hI kahA jA sakatA hai| [rUpasiddhi] 1. na tvA tRNaM manye, na tvA tRNAya manyate / yahA~ tRNa zabda se anAdara = tiraskAra sUcita hotA hai aura vaha 'mana' dhAtu kA karma bhI hai / ataH usase dvitIyA-caturthI donoM vibhaktiyA~ pravRtta hotI haiM - tRNam, tRNAya / koI puruSa cAhe jitanA zaktihIna kyoM na ho, tRNa kI apekSA to usameM adhika hI zakti hotI hai / phira bhI yadi use tRNa ke bhI samAna svIkAra na kiyA jAe to usase anAdara kA hI bhAva siddha hotA hai - isa vizeSatA ko batAne ke lie hI dvitIyA ke atirikta caturthI kA vidhAna kiyA gayA hai| 1. manyakarmaNyanAdare vibhASA'prANiSu (a0 2 / 3 / 17) Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 kAtanvayAkaraNam 2. na tvA buSaM manye, na tvA buSAya mnye| pUrvavat prakRta sUtra se 'buSa' zabda meM dvitIyA-caturthI vibhaktiyoM kA vidhAna ||310 / 311. namaHsvastisvAhAsvadhA'laMvaSaDyoge caturthI [2 / 4 / 26] [sUtrArtha] namaH, svasti, svAhA, svadhA, alam tathA vaSaT pada ke yoga meM liGga= prAtipadika se caturthI vibhakti hotI hai / / 311 / [du0 vR0] nama Adibhiryoge liGgAccaturthI bhavati | namo devebhyaH | svasti prajAbhyaH / svAhA agnaye / svadhA pitRbhyH| alaM mallo mallAya | samartho mallo mallAya / baSaD indrAya / / 311 / [du0 TI0] nmH| alaM bhUSaNa-paryApti-vAraNeSu / iha paryAptyartha eva yogagrahaNAt / paryAptaH zaktaH samarthaH prabhuriti paryAyaH / svasti gobhyo bhUyAd ityAzIvivakSAyAM nityaM caturthI syAdeva / SaSThyAM prAptAyAM vacanam / / 311 / [vi0 pa0] namaH / yadyapi alaMzabdo bhUSaNaparyAptivAraNeSu vartate tathApi paryAptyartha eva gRhItavyo yogagrahaNabalAt / anyathA satyarthatRtIyAnirdeze sidhyatIti / paryAptizca sAmarthyamiti tatparyAyeNApi darzayati- samartho mallo mallAyeti / / 311 / [ka0 ca0] namaH / iheti / iha sUtre paryAptyartha eva gRhItavya ityarthaH / yogagrahaNabalAditi / iha pArizeSyAt prAptasya paryAptyarthasya yogagrahaNenaiva kevalaM prakAzyate / tathAhi 'kanyAmalaMkariSNuH' ityatra bhUSaNArthe 'upapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasI' (kAta0 pa0- 59) iti nyAyAt kanyAzabdAd dvitIyaiva / 'alaM rodanena' ityatra vAraNArthe tata eva nyAyAt karaNe tRtIyaiva bAdhiketi / tathopacArAccAnayobhUSaNavAraNArthayoralaMzabdaH karmakaraNabhAvasthala eva prayujyate, 'niyataprayogA hi kecidavyayAH' iti nyAyAditi kecit| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAda:: vastutastu yogagrahaNaM na prapaJcArtham, paryAptirUpArthastu pArizeSyeNaiva alaMzabdo gRhyate, kintu nama - Adizabdavat paryAptivAcakasyaivAlaMzabdasya kathanna grahaNam, paryAptiparyAyasya sAmarthyAdizabdasya vA kathaM grahaNamiti pUrvapakSanirAsArthameva yogagrahaNamiti manasikRtyAha - yogagrahaNabalAd iti / etatparyAyeNArthaM darzayati- samartha ityAdi / evaM 'paryApto mallo mallAya / prabhavati mallo mallAya / prabhurmallo mallAya' ityAdi karmaNi bodhyam / ___ nanu 'mamAyaM prabhuH' iti kathaM SaSThyAH prayogaH, nityaM caturthIprApteH / pANinIyamatAnusAriNastu 'sa eSAM grAmaNIH' iti sUtranirdezAd grAmaNyAdiyoge SaSThyapItyAhuH / tadabhAvAdasmanmate kathaM SaSThI syAditi ? satyam / 'kartRkarmaNoH' ityatra nityagrahaNAt prakaraNe'sminnityatvamiti / tena pakSe SaSThyapi pUrvatazcakArAnuvartanAd vA / tathA ca bhaTTikAvye ubhayathA prayogaH / 'yakSendraH zaktimacchAsInnAprothIdasya kazcana' iti / tathA 'tasmAd vanairapatrepe puprothAsmai na kazcana' iti puprotheti / 'pothai paryAptI' (1 / 577) ityasya rUpam / _ 'gurave namaH' ityAdau namaHzabdo namaskAre nipAtitaH 'devAyedaM puSpaM namaH' ityAdau tu namaAdizabdo vastuvacanastena 'nama svAhAsvadhAvaSaTAM dAnArthatayA saMpradAne caturthI sidhyati kiM sUtreNeti pUrvapakSo nirastaH / 'svadhA pitRbhyaH' ityAdiSvapi pitRRNAmidaM vastu ityarthAvagateH / athavA 'zrauSaD-vauSaD' ityAdivyavacchedArthaM teSAmupAdAnam, tena eSAM saMpradAnatve'pi caturthIniSedhaH sAdhyate / tatazca 'agneH zrauSaD, indrasya vauSaD' ityAdau kArakatvavivakSAyAmapi SaSTyeva ! / vastutastu tAdarthyavivakSAyAM caturthIsiddhau vacanamidaM prapaJcArtham / nanu 'nArAyaNaM namaskRtya' ityAdau kathaM dvitIyA ? satyam / namaHkRJyoge dvitIyA vibhASayeti kulcndrH| vastutastu yadA namaHzabdAt paraH kRJ bhavati tadA sAkSAprabhRtIni ceti namaHzabdasya pANinisUtreNa pakSe gatisaMjJA vidhIyate / gatizca dyotaka ityarthaH / tatazca gatisaMjJApakSe namaHzabdaH kRJyoge prAdivad dyotako bhavati, tatra karoteH kriyAsAmAnyavAcitvAt tasya natirUpo yo'rthastaM dyotayati / tatra 'nArAyaNaM namaskRtya' iti kriyAvyApyatvAd dvitIyaiva kArakavibhakterbalIyastvAnnirarthakatvena nArAyaNamityanena yogAbhAvAcca / arthadvArA hi zabdayoga iti / tathA coktam - Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam tatasteSAM vivekArthaM namaskRtya munitrym|| darzitaM vAbhaTenedaM bAlAnAM buddhivardhanam // iti / yadA tu namaHzabda eva namaskAravAcI karoteH kriyAyAH karmabhAvamApannastadA caturthI / tathA ca bhaTTiH namazcakAra devebhyaH parNatalpaM mumoca c|| rAvaNAya namaskuryAH syAt sIte svasti te dhruvam // 'devAn namasyati' ityatra yinantasya namasyadhAtoH kriyAvyApyatvena kArakavibhaktitvAt sadA dvitIyaiva / yadA namaHzabdasya karotyarthapraNAmadyotakatA, tadaiva gatisaMjJAyAM satyAM "namaHpurasorgatyoH" (a08|3|40) iti visarjanIyasya sakAraH / tena 'rAvaNAya namaskuryAH' iti bhaTTiprayoge dyotakatvAbhAvAnna sakAraH / 'svayambhuve namaH kRtya' iti visargAntaH pATho'zuddha eva / tathAhi yadi namaskAravAcI tadA gatisaMjJAyA abhAvAt satvaM ktvo yap ca na syAt / yadi ca dyotakaH syAt tadA sattvAdisiddhAvapi caturthI na syAt / yadi tu prayogaH prAmANikaH syAt tadA atra 'namaskRtya svayaMbhuve' ityAdau tAdarthyavivakSayaiva caturthI / atra namaHzabdasya kRtveti savisargaH ktAnta eva pAThazcaturthyapyanenaiva / nanu kimarthamidaM tAdarthya caturthaiva siddhaM 'zrauSaD, vauSaD' ityAdiyoge caturthIniSedhArthaM vacanamiti / tanna, vauSaTzabdAdiyoge caturthIdarzanAt, 'kavacAya hu~, astrAya phaT' ityAdi / TIkAkAreNa prapaJcArthamiti yaduktaM tadeva bhadramiti / namaHzabdayoge kvaciccaturthyarthaM vacanamiti vaiyH| tarkAcAryasyApi matametat / / 311 / [samIkSA] 'namaH, svasti, svAhA, svadhA, alam, vaSaT' zabdoM ke yoga meM liGga = prAtipadika se caturthI vibhakti kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "namaHsvastisvAhAsvadhAlaMvaSaDyogAcca" (a02|3|16) ubhayatra prakriyA tathA sUtra-zabdAvalI meM prAyaH sAmya hI hai / ina parigaNita zabdoM meM kevala 'alam' zabda kA nirdeza arthaparaka hai / isase paryAptyarthaka hI 'alam' zabda ke yoga meM caturthI hotI hai, 'bhUSaNa-vAraNa' arthoM meM nhiiN| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH [vizeSa vacana] 1. niyataprayogA hi kecidavyayAH (ka0 c0)| 2. vastutastu tAdarthyavivakSAyAM caturthIsiddhau vacanamidaM prapaJcArtham (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. namo devebhyH| devoM ko namaskAra hai / namaskAra = karazira saMyogAdirUpa / 'namaH' zabda ke yoga meM prakRta sUtra se caturthI / deva+bhyas / "dhuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19) se akAra ko ekAra tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visagadiza / 2-7.svasti prajAbhyaH prajA+bhyas / svAhA agnye| agni + De | svadhA pitRbhyH| pitR + bhyas / alaM malle mllaay| malla + u / samartho mallo pallAya / vaSatindrAya / indra + 3 / pUrvavat sarvatra caturthI vibhakti / r3e ko ya, pUrva svara ko dIrgha / / 311 / 312. tAdarthe [2 / 4 / 27] [sUtrArtha] tAdarthya = tannimitta artha ke dyotya hone para liGga se caturthI vibhakti hotI hai / / 312 / [du0 vR0] so'rtho'syeti, tasmai idamiti vA tadartham / tadarthabhAve dyotye liGgAccaturthI bhavati / yUpAya dAru / randhanAya sthAlI / zrAddhAya nigalate / yuddhAya sannahyate / patye zete |tthaa mUtrAya saMpadyate yavAgUH / mUtrAya saMkalpate |vaataay kapilikA vidyut / / 312 / __ [du0 TI0] taadrthe| yasmai dAtuM saMkalpayitum icchA matirityAha-tAdarthyamiti / tacchabdena vikRterabhisaMbandhaH, arthazabdena ca prakRteH / tasmai idamiti veti yathAbhidhAnamarthazabdena samAsa iti bhaavH| bhAve yaNityAha - tadarthabhAve dyotye iti / tadarthabhAvo nimittanimittisaMbandhaH, tasmin prakAzya SaSThyAM prAptAyAM caturthIyaM SaSThIvadapradhAnAdeva nimittazabdAcca na "hetau tRtIyA" (2 / 4 / 30) hetusaMbandhasya caturthevoktatvAdantaraGgaM Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 kAtantravyAkaraNam ca prathamAvidhiriti / zrAddhArthaM nigalate kutsayatItyarthaH / yuddhArthaM saMnahyate sannahanaM karotItyarthaH / patyarthaM kasyAzcid devatAyAH puraH zete ityarthaH / tathA mUtrAya saMkalpate yavAgUH, mUtrAya saMpadyate yavAgUH / yA mUtraM sampadyate sA mUtrArthA bhavatIti / vAtAya kapilikA vidyuditi / nanu vAtasya niSpattau na vidyuto nimittatvam, api tu svakAraNasyaiva vidyutA anusUcyate iti kathaM tAdarthyam ? satyam / yastu yasya jJApakaH, sa tadartha eva / vAtArthatvAt kapilikAyA vidyuta iti / klRptyarthe sampadyamAne kartari, utpAtena jJApyamAne caturthI na vaktavyeti / tathA edhebhyo vrajati, phalebhyo vrajati / tAdarthyavivakSeti vakSyati / tathAhi ya edhAnAhartuM vrajati sa edhArthaM vrajatIti tAdarthyam asti / kriyArthakriyopapadasya gamyamAnatvAt tadaprayoge karmaNi caturthI na vaktavyeti svabhAvAt zabdasya tAdarthyaniSThatvAd AhartumityAdikriyAyAmavivakSitAyAmiti | na tathA praviza piNDIm, praviza tarpaNam, praviza gRham, piNDI bhakSaya, gRhaM praviza, tarpaNaM piba' iti niyogavAcyo vAkyArtha iti / / 312 / [vi0 pa0] tAdarthe / nanu tAdarthya iti kathamidamucyate,na khalvetaccharvavarmakRtasUtramastIti ? satyam / saMpradAna eveyaM caturthI / tathAhi yasmai ditseti / yasmai dAtuM saMkalpayitumicchA matirbhavati tat smprdaanmiti| atra tu vRttikRtA matAntaramAdarzitam / iha hi prastAve candragominA (cA0 2 / 1 / 79) praNItamidamiti / tathA kriyAyoge caturthI na vaktavyetyAha- zrAddhAyetyAdi / zrAddhArthaM kutsayati, yuddhArthaM sannahanaM karoti, patyarthaM kasyAzcid devatAyAH purataH zayanaM karotItyarthaH / tathA klRpi sampadyamAne caturthItyapi na vaktavyam / klRptyarthadhAtuprayoge sampadyamAne kartari tAdarthyasya vidyamAnatvAdityAha - tatheti / yA hi mUtraM sappadyate yavAgUH sA mUtrArtheti / tathA utpAtena jJApyamAne caturthI nyAyAdeva siddhA / utpAtasya kapilikAyA vidyuto vAtArthatvAt / kathaM punarvAtArthatvaM vidyutaH, yAvatA vAto hi svakAraNakalApAdevotpadyate, kevalaM vidyutA jJApyate iti cet ? satyam / yad yasya jJApakaM tat tadarthamityadoSaH / / 312 / [ka0 ca0] tAdarthe / nanu 'kRttaddhitasamAsebhyastvatalbhyAM saMbandhAbhidhAnam' (sIra0 pari0 130) iti nyAyAt tAdarthyapadena tadarthasaMbandha ucyate / tatazca saMbandhasyobhayaniSThatvAd Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH yathA yUpazabdAd bhavati tathA dAruzabdAdapi syAt / naivam / dAruzabdAdantaraGgatvAt prathamaivAstIti TIkAkAraH / [ ata eva so'rtho'syetyatra tacchabdena vikRterabhidhAnasaMbandhaH / tasmai idamityatra taduddezyakamidamiti / tadarthabhAve dyotya iti - tadarthabhAvo nimittanaimittikasya saMbandhaH / tasmin prakAzye SaSThyAM prAptAyAM caturthI, SaSThIvadapradhAnAdeva nimittazabdAddhetI na tRtIyA hetusaMbandhasya caturdhyA uktatvAdantaraGgazca prathametyucyate ] / 1 163 na ca yUpAya dAruNo dhanam ityatrApi prathamAvirahAccaturthI syAditi vAcyam / . atrApi vizeSyIbhUtadhanasaMbandhApekSayA SaSThyA evAntaraGgatvAt / nahi sA hi vizeSyIbhUtadhanasaMbandhena vihitA SaSThI kathaM vizeSaNIbhUtayUpasaMbandhAzritayA caturthyA bodhyatAm / bhoktumodanasya pAcakazchAtra ityAdau doSAt / atha tarhi 'dAruNA yUpaH ' ityatra dAruzabdAccaturthI syAt / tathA ca svAmini vidhIyamAnayA SaSThyA yathA 'rAjasvAmikaH puruSaH' iti dhIrutpAdyate, tathA ihApi dAruprayojako yUpa iti caturthyA buddhiH syAt / na cAtrApi hetvarthe tRtIyaivAsti bAdhiketi vAcyam / hetau vAcye yasya yUpAderheturdArvAdistasmAd yUpAdestRtIyeti sUtrArthaM vidhAya 'yUpAya dAru' ityAdau tasya viSaya iti vaiparItyasyApi suvacatvAt / atha tatra zrutatvAd hetuvAcakAdeva tRtIyA bhaviSyatIti cet, ihApi tadarthavAcakAdeva caturthI syAditi vinigamanAbhAvazceducyate - atra tacchabdasyArthastadarthaH, tadarthazabdasyArthazceti dvayameva zrutam / hetvartha ityatra tu hetureva zruta iti tatazcobhayatra zrutavyAkhyAyAM satyAM tatra zrute hetau hetuvAcakAt tRtIyaiva / atra sUtrapArizeSyAdeva zrutatvAt tacchabdavAcyAccaturthIti vaktuM zakyate eveti / yadIdamapi zrutamiti kRtvA tadarthavAcyAdanena caturthI vidhIyate, tadA azrutAdeva tRtIyA syAditi / tasmAdubhayatra 'zrutasaMbhave'zrutakalpanAyA anaucityam' iti / vRttau dyotya iti yaduktaM tat paJcakapakSamavalambyaiva / nanu yadi prayojanavAcakAccaturthI tarhi kathaM 'brAhmaNAya payaH' ityAdiprayogaH / nahi brAhmaNaH payasaH prayojanam ? satyam / brAhmaNazabdasya tRptau lakSaNA, tena 'brAhmaNatRptaye payaH' iti / ataH payasaH prayojanaM tRptiriti / tathA kriyAyoge caturthItyAdi nedaM pANinisUtram / tathAhi "karmaNA yamabhipraiti sa saMpradAnam" (a0 1 | 4 | 32) iti sUtre karmazabdena kriyApyucyate / abhi - pretyupasargadvayopAdAnAd 'granthAdhikye'rthAdhikyam' iti nyAyAt tena kriyayAbhipreyamANasya saMpradAnasaMjJeti nyAsaH / sA ca lakSaNAnurodhAd galha-sannaha - zIGAM yogenaiveti pANinimatAnusAriNaH / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 kAtantravyAkaraNam zrAddhAya nigalhate ityAdi / zrAddhaM nindayatItyarthaH / sam-pUrvo nahirnizcaye kavacadhAraNe vA vartate / zIGghAtuzcAtropasarpaNapUrvakazayane vartate, tena 'patimupagRhya zete' ityapi pANinimatAnusAriNaH / [ patyarthaM kasyAzcid devatAyAH purataH zete ityarthaH] / tathA klRpi saMpadyamAne caturthIti / klRpItyarthaparo nirdezaH / tatazca klRptyarthadhAtuprayoge sampattikriyAviziSTe mUtrAdau caturthItyarthaH / mUtrAya sampadyate ityAdi / yavAgUrvikArarUpeNa mUtrarUpaM bhUtvA saMpadyate ityarthaH / payAM yad yasya jJApakamiti / tathA ca - pItA barSAya vijJeyA durbhikSAya sitA matA / bAtAya kapilA vidyudAtapAya ca rohiNI // iti / / 312 / [samIkSA] tAdarthyavivakSA meM caturthI vibhakti kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / jaise- 'yUpAya dAru, randhanAya sthAlI' ityAdi / parantu do bheda yahA~ jJAtavya haiM. 1. 'patye zete' ke sidhyartha pANinIya vyAkaraNa meM "kriyayA yamabhipreti so'pi sampradAnam" (a0 1 / 4 / 32 - vA0 ) vArttika, 'mUtrAya kalpate yavAgU. ke lie " klRpi sampadyamAne ca" (a0 1 / 4 / 32 - vA0 ) tathA 'vAtAya kapilA vidyut' ke lie " utpAtena jJApite ca' (a0 1 | 4 | 32 - vA0 ) vArttika sUtra upalabdha hote haiM, parantu kAtantra meM tAdarthyavivakSA se hI caturthI vibhakti svIkAra kI gaI hai / 2. vivaraNapaJjikAkAra trilocanadAsa ke lekhAnusAra prakRtasUtra zarvavarmapraNIta nahIM hai, kiM ca vRttikAra durgasiMha ne cAndravyAkaraNa ke isa sUtra ko AvazyakatAnusAra yahA~ sammilita kara liyA hai - " nanu tAdarthye iti khalvetaccharvavarmakRtasUtramastIti ? satyam / saMpradAna eveyaM caturthI' matAntaramAdarzitam / iha hi prastAve candragominA praNItamidamiti" [ rUpasiddhi ] kayamidamucyate na 'atra tu vRttikRtA (vi0 pa0 ) / * 1. yUpAya dAru / yUpa + Ge (caturthI) / 'yUpa = yajJIya stambha ke nirmANArtha yaha kASTha hai' isa prakAra tAdarthya kI vivakSA meM caturthI vibhakti | "GeryaH" (2 / 1 / 24) se Ge ko 'ya' Adeza tathA pUrvavartI hasva akAra ko dIrgha Adeza | Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH 2-8. randhanAya sthaalii| randhana + 3 | zrAddhAya niglhte| zrAddha +De / yuddhAya saMnajhate |yuddh + |patye zete |pti + De | mUtrAya saMkalpate yavAgUH, mUtrAya saMpayate yvaaguuH| mUtra + / vAtAya kapilA vidyut / vAta +3 / 'patye' ko chor3akara sarvatra "DeryaH" (2 / 1 / 24) se 'he' ke sthAna meM 'ya' Adeza tathA "akAro dIrghaM ghoSavati" (2 / 1 / 14) se pUrva akAra ko dIrgha / pati + De-e' isa avasthA meM "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) sUtra dvArA ikAra ko ekArAdeza / / 312) 313. tumarthAcca bhAvavAcinaH [2 / 4 / 28] [sUtrArtha] 'tum' pratyaya ke samAnArthaka jo bhAvavAcI pratyaya, tadanta liGga = prAtipadika se caturthI vibhakti hotI hai / / 313 / [du0 vR0] tumA samAnArthabhAvavAcipratyayAntAlliGgAccaturthI bhavati / "bhAvavAcinazca" (4 / 4 / 70) iti vakSyati / pAkAya vrajati / paktaye vrajati / tumarthAditi kim ? pAkasya, tyAgasya | edhebhyo vrajati, phalebhyo vrajati- tAdarthyAccaturthyA siddham / / 313 / [du0 TI0] tumarthAcca0 / tumartho'rtho'syeti gatArthatvAd vRttI arthazabdo na prayujyate iti hRdi kRtvAha- tumA samAnArtheti | bhAvaM vaktuM zIlamasyeti nAmnyajAtau NiniH / yena vidhistadantasyetyAha-bhAvavAcipratyayAntAditi / kriyayA kriyArthopapadabhUtayA tAdarthyasya dyotitatvAt tAdarthya caturthI na prApnoti sambandhalakSaNA SaSThI prAptA hetuhetumadbhAvavivakSAyAM vA hetau tRtIyA caturthIyamucyate / bhAvavAcina iti kimartham ? kArakasya vrajyA // 313 / [vi0 pa0] tuma0 / pAkAya vrajatItyAdi / eteSu kriyAyAM kriyArthAyAm upapade bhaviSyadarthe "bhAvavAcinazca" (4 / 4 / 70) iti ghaJAdipratyayaH / edhebhya ityAdi / edhAnAhartuM vrajatIti gamyamAnAharaNakriyAbhisaMbandhAt karmatvaM prApnoti / yathA praviza piNDI bhakSaya' iti gamyamAnakriyAyogAt piNDImiti karmatvaM tatazcaturthyarthaM 'kriyArthakriyopapadasya karmaNi sthAninaH' iti vaktavyam / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam asyaarthH| kriyArthA kriyA upapadaM yasya sthAnino'prayujyamAnasyAhartumityAdeH padasya tasya karmaNi caturthIti / tanna vaktavyam / yo hi edhAnAhartuM vrajati sa edhArthaM vrajatIti zabdasya tAdarthyaniSThatvAd ityAha - tAdavivakSeti / AhartumityAdi / tumantakriyApadamatra na vivakSitameveti / tadvivakSAmantareNApi vAkyArthasya saGgatiriti / 'praviza piNDIm' ityAdI punaravazyaM vivakSitavyaH kriyAsaMbandhaH, na hyanyathA vAkyArthasaGgatiH syAt / tathAhi 'praviza gRham, piNDI bhakSaya' iti gamyate // 313 / [ka0 ca0 ] 166 tuma0 / [tumartho'rtho'syeti madhyapadalopI samAsaH / yena vidhistadantasyeti bhAvavAcinaHpratyayAntAdityuktam / nanu kimarthamidaM pAkAya vrajatItyAdau ' tAdarthye' ityanena siddhatvAnnaivaM hetumadbhAvasya vidyamAnatvAd hetau tRtIyA syAditi vacanamiti TIkA ] / pAkasya tyAgasyeti / 'pAkasya vrajati, tyAgasya vrajati' iti saMbandhamAtravivakSAyAM SaSThItyarthaH / [pAkasya tyAgasyetyatra liGgasyAntaraGgatvAt prathamA iti vaktuM yujyate kathaM SaSThI ? satyam / saMbandhamAtravivakSAyAM SaSThIti pratipattavyam / yad vA karaNamityadhyAhArAt tyAgasyeti SaSThIyaM pAkasya tyAgakAraNamityarthaH / hitasukhAbhyAM yoge tAdarthye caturthI saMbandhavivakSAyAM SaSThI / rAjJe hitamiti / tena caturthI hitasukheneti zrIpatinA yaduktaM tad dhyeyam / evam AziSyarthakuzalamadrAyuSyArtheneti / prajAbhyo'rthaH prajAnAmartho bhUyAd ityAdi AziSyarthe veti vacanaM nopAdeyam / tathA 'edhAn Ahartum, ratham AroDhuM vrajati' ityarthe dvitIyAbAdhanAya nityaM karmaNi tumo'prayogiNa iti niSphalam / 'edhebhyo vrajati' ityAdestAdarthyacaturthyeva siddhatvAt / yad vA aprayujyamAnasya tumaH karmaNi tAdarthye caturthI / prayujyamAne tu 'edhAnAhartuM vrajati' iti vAkye dvitIyaiva vyApyatvAt / ata eva naiyAsikA api aprayujyamAnasyApi karmaNyeva, yad vA syAdiha mA bhUt 'edhAnAhartuM vrajati' ityaahuH]|| 313 / [samIkSA] 'pAkAya vrajati, tyAgAya vrajati' Adi meM caturthI vibhakti kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA bhI etAdRza sUtra hai - "tumarthAcca bhAvavacanAt" (a0 2 / 3 / 15) / "bhAvavAcinazca " ( a0 4 / 4 / 70) sUtra se 'ghaJ - Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 nAmacatuSTayAyAye caturSaH kArakapAdaH kti' Adi pratyaya vihita haiM, tadanta 'pAka-saMpatti' Adi zabdoM se prakRta sUtra dvArA caturthI kA vidhAna hai| [rUpasiddhi] 1. pAkAya vrajati / 'pac' dhAtu se bhAvavAcI tumarthaka 'ghaJ' pratyaya hokara niSpanna hone vAle 'pAka' zabda se prakRta sUtra dvArA caturthI vibhakti / pAka +De / "uryaH" (2 / 1 / 24) se De ko ya-Adeza tathA "akAro dIrghaM ghoSavati" (2 / 1 / 14) se pUrvavartI akAra ko dIrgha / 2. paktaye vrajati / pac-dhAtu se kti-pratyaya hone para niSpanna hone vAle 'pakti' zabda se prakRta sUtra dvArA caturthI vibhakti / pakti + De-e / "De" (2 / 1 / 57) se 'i' ko 'e' tathA "e ay" (1 / 2 / 12) se ayAdeza / / 313 / ___314. tRtIyA sahayoge [2 / 4 / 29] [sUtrArtha] 'saha' zabda ke yoga meM liGga prAtipadika se tRtIyA vibhakti hotI hai / / 314 / [du0 vR0] sahArthena yoge liGgAt tRtIyA bhavati / putreNa sahAgataH / putreNa saha sthalaH / putreNa saha gomAn / putreNa sAkam / putreNa sArdham / putreNa samam / tathA putreNa AgataH / sthUlo gomAniti tRtIyApi SaSThIvadapradhAnAdeva / / 314 / [du0 TI0] tRtIyA0 / sahArthe sahazabda ityAha - sahArthena yoga iti / sa ca kriyAguNadravyaiH saMbandhe sati ityAha - putreNa sahAgata ityAdi / athavA sarvatra bhavatergamyamAnatvAt kriyAsaMbandha eveti | sahArthazabdagamyamAnatvAd aprayoge'pi sahArthayogo'stIti / punastRtIyAM darzayati / tathA ca "digitararte'nyezca, karmapravacanIyaizca" (2 / 4 / 21,23) tasya tena samAsa ityAdayaH / pradhAne liGgArthasyAntaraGgatvAt prathamaivAstItyAhatRtIyApItyAdi / 'pitrA sahAgatazchAtraH' iti / vastutaH pradhAnasyApradhAnavivakSA ziSyeNa sahAgatasyopAdhyAyasya gaurityatrApradhAnAd utpannayA tRtIyayA ubhayagatasahabhAva uktaH Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 kAtanvayAkaraNam iti / ziSyamapekSya pradhAnAM gAM prati vizeSaNatayA guNIbhUtatvAt svasvAmisambandhapratipAdanAya SaSThI syAdeva / pradhAnasya kriyAsaMbandhAdapradhAnasya yadyapi (vastutaH) AgamanaM prati kartRtvamasti, tathApi sahabhAvamAtraM zabdenoditam / vivakSitaM vA kartRtvaM sAmarthyAdarthAdanumeyamiti, atastRtIyeyamucyate / / 314 / [vi0 pa0] tRtiiyaa0| sahArthena yoga ityanena sahArthe sahazabda iti darzitam / sahArthayogazca kriyAguNadravyairbhavati / krameNodAharati - 'putreNa sahAgataH' ityAdi / sahArthazabdaprayogamantareNApi tadarthayogavivakSAyAM tRtIyAM darzayati / tathetyAdi / 'putreNa sthUlaH, putreNa gomAn' iti pratyekam abhisNbndhH| sahArthayogasyobhayaniSThatvAt kutastRtIyA pravartatAm ityAha - tRtIyApItyAdi / SaSThIbAdhakaM prakaraNamidam, SaSThI cApradhAnAdeva pravartate / tRtIyApi tata eva yujyate / yasmAlliGgArthasyAntaraGgatvAt pradhAnAt prathamaivAsti bAdhiketi / / 314 / [ka0 ca0] tRtIyA0 / sahArthe sahazabda iti / etattu yogagrahaNabalAdeva labhyate, anyathA saheneti vidadhyAt / kriyAguNadravyairiti / nanu caitro maitreNa brAhmaNatvavAnityAdau kathaM jAtyA sahArtha upapadyate ? satyam / kriyAguNadravyarityupalakSaNamiti kecit / vastutastu dhAtvarthaH kriyA, guNo gauNaH zabdasya pravRttinimittamiti yAvat / dravyaM vizeSyaM yad yad viziSyate loke tattad dravyamiheSyate' iti vaiyAkaraNaparibhASAvazAditi / ata eva pravRttinimittarUpaguNaviziSTadravye liGgavAcye bodhye 'putreNa saha sthUlaH' ityAdau padArthaikadezena sthUlatvenApi samaM putreNetyasya padArthasya padAntarAnvayaH / AkAGkSAyAH phalavatkalpyatvenApi vidyamAnatvAt / [ paJyAM tRtIyApi SaSThIvadapradhAnAdeveti tarhi katham - 'ekA sumitrA saha lakSmaNena' ityatra pradhAnAllakSmaNAt tRtIyA syAt zatrughnAdeva tRtIyA prayujyate kaniSThatvAt / atra kecit zatrughnasyaiva prAdhAnyAt prasavakriyAsamApakatvAd ityAhuH / yasya kriyAsaMbandho nAsti tasyaivApradhAnatvam / na tu kaniSThatvaM laghutvaM veti / tena 'pareNa sahAgataH' ityatra devadattasyaiva kriyAsaMbandhaH kartRtvAt, na punaH parasya / tena 'pitrA sahAgataH putraH' ityapi siddhamiti ] ||314 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 169 [samIkSA] - 'putreNa sahAgataH, putreNAgataH' ityAdi sthaloM meM 'saha' zabda kA prayoga - prayogAbhAva rahane para tRtIyA vibhakti kA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai / pANini kA sUtra hai - 'sahayukte'pradhAne" (a0 2 / 3 / 19 ) / kAtantrIya sUtra meM 'apradhAna' zabda kA ullekha nahIM hai / ataH vRttikAra durgasiMha ne usake samAdhAnArtha kahA hai- 'tRtIyApi SaSThIvadapradhAnAdeva' / arthAt sambandha meM hone vAlI SaSThI jaise apradhAna zabda meM pravRtta hotI hai, vaise tRtIyA bhI apradhAna zabda se hI hogI | pradhAna meM to prathamA vibhakti bAdhikA hotI hai - 'tRtIyApi tata eva yujyate, yasmAlliGgArthasyAntaraGgatvAt pradhAnAt prathamaivAsti bAdhiketi' (vi0 pa0 ) / [ rUpasiddhi ] 1 1. putreNa sahAgataH / putra ke sAtha pitA AyA / yahA~ Ane vAle pitA aura putra meM Agamana kriyA kA sAkSAt saMbandha pitA ke sAtha hai, ataH pitA kI pradhAnatA aura putra kI apradhAnatA siddha hai / apradhAna 'putra' zabda meM prakRta sUtra dvArA tRtIyA vibhakti / putra + TA / "ina TA" (2 / 1 / 23) sUtra se 'TA' ko 'ina' Adeza, "avarNa ivarNa e" (1 / 2 / 2) se a ko e -i kA lopa tathA " raTavarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi " ( 2 / 4 / 48) se nakAra ko NakArAdeza | 27. putreNa saha sthUlaH / putreNa saha gomAn / putreNa sAkam / putreNa sArdham / putreNa samam / putreNAgataH / pUrvavat prakRta sUtra dvArA 'putra' zabda se tRtIyA vibhakti / / 314 / 315. hetvarthe [ 2 / 4 / 30 ] [ sUtrArtha ] hetvarthAbhidhAyaka liGga se tRtIyA vibhakti hotI hai / / 315 / [du0 bR0 ] hetvarthe vartamAnAlliGgAt tRtIyA bhavati / annena vasati / dhanena kulam | yogyatAmAtravivakSayA karaNe na sidhyatIti vacanam || 315 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0 ] hetvarthe0 / hetuzcAsAvarthazceti / arthazabdaH sukhapratipattyarya eva / phalamaniSpAdayannapi kriyAyogyatayA loke heturucyate ityAha- yogyatAmAtretyAdi / kriyAsiddhAvasAdhakatamatvAdityarthaH / RNe hetau tRtIyApavAdA paJcamISyate / zatAd bandhaH / kathaM zatena bandhitaH iti hetukartRtvAt tRtIyA / 'bandha bandhane' (8 / 32), hetAvin / tanna vaktavyam / hetukartRtvAvivakSAyAM bandhanAdikriyAnimittatvAt zatamavadhiriti siddhA paJcamI / guNe hetAvastrIliGge vibhASApi na vaktavyaiva / avadhivivakSayA hetuvivakSayA ca siddheti / jADyAd baddhaH, jADyena baddho nAstIha ghaTo'nupalabdheriti / kathameteSAmabhAvo'nupalabdhita iti / tathA prajJayA yukta ityapi vivakSayA / tathA agniratra dhUmAditi guNazabdena sambandhimAtraM parArtharUpApannaM gRhyate na dravyAzritamiti kiMvyAkhyAnametat / saMjAnAteH karmaNi vibhASayA tRtIyeti na vaktavyam / mAtrA saMjAnIte / mAtaraM saMjAnIte / saMpratibhyAM jAnAtI rucAdiH / jAnAteH karmaNo'vivakSitatvAd mAtrA karaNabhUtayA saMjJAnaM karoti zrutatvAnmAtureva saMjJAnaM taditi / " stokAlpakRcchrakatipayebhyo'sattvavRttibhyo vibhASayA karaNe paJcamIti na vaktavyam / stokAnmuktaH, stokena muktaH / guNArtho'tra stokazabdaH / stokasyAbhinirvRttatvAdidaM prayujyate / stokena muktaH, stokAnmuktaH / stokamuktau niSpannaM bahu paramaniSpannamityarthaH / anabhinirvRttau vA stokasya prayujyate / stokena patitaH, stokAt patitaH / stokamAtraM gatastena patitaH ityarthaH / alpAnmuktaH, alpena muktaH / kRcchrAnmuktaH, kRcchreNa muktaH / katipayAnmuktaH, katipayena muktaH / stokena madhunA mattaH, stokAnmadhuno mattaH ityapi vivakSayA bhavitavyameva pratibandhakAbhAvAt / yadA so'yamityabhisaMbandhAt tadvati dravye vartante tadA sattvArthA iti / vivakSAto hi kArakANi bhavantIti / yathA balAhakAd vidyotate vidyut, balAhako vidyotate balAhake vidyotate balAhakena vidyotate balAhakasya vidyotate / eka eva balAhako 'vadhiH punazca kartA AdhAraH karaNaM saMbandhIti / tasmAt sAdhyasAdhanabhAvasyAviruddhatvAt tadetad yuktamuktam iti / utsargavidhistu yathAyathaM tatra darzayiSyAmaH / / 315 / " , 7 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH [ka0 ca0] hetu0 / atha heturdvividhaH- zAstrIyo laukikazca / tatra "kArayati yaH sa hetuzca" (2 / 4 / 15) iti zAstrIyo hetuH, phalasAdhanayogyapadArtho laukika iti / tatra Adhe kartaryanukte tRtIyA siddhaiva, ukte prathamaivAsti bAdhiketi / tasmAllaukikahetoreva grahaNaM yuktam / nanu tathApi 'kRtrimAkRtrimayoH kRtrimasyaiva grahaNam' (vyA0 pari0 36) iti nyAyAd Adyasyaiva grahaNaM yuktam / athAdyasya grahaNe kiM prayojanam / "kartari ca" (2 / 4 / 33) cetyanena tRtIyA siddhaiva / na hi tenAnena vA tRtIyAvidhAne ko'pi vizeSo'sti ced, asti vizeSaH / devadattena vastuno hAraNam ityarthe prayojake hetau tRtIyAM kRtvA uktArthatvAdinpratyayAbhAve sati devadattena vastuno haraNamiti prayogaH syAt / anvayabodhe'pi devadattaprayuktaM haraNamiti pratItirbhaviSyati / ___ na cAyamarthaH- kartari tRtIyA labhyate, nApi sA bAdhikA tadviSaya evAsya sUtrasya hetutvamAdAyaivApavAdatvAducyate hetau vartamAnAlliGgAt tRtIyA vidhIyate / sa cArtho'nvayavyatirekAbhyAM tRtIyAyAH kalpyate / tena ca prayojakAddhetorvidhIyamAnayA tRtIyayA'nvayavyatirekAbhyAM tasya hetutvaM pratyAyyate, kintu dhAtorvihitena inpratyayenaiva uktArthatvAt prayoz2ake tRtIyAvidhAnamanarthakamiti tasmAllaukikasyaiva hetorgrahaNam iti / [laukikatvaM kintAvadityAha - phalamaniSpAdayannapi kriyAsu yogyatayA loke heturucyate, ataH kriyAsiddhau sAdhakatamatvAbhAvAt karaNatA nAstItyAha - yogyatAmAtretyAdi / etenAnasya vasatikriyAyAM yogyatAmAtram, na tu sAdhakatvamiti] / / 315 / [samIkSA ] hetvartha meM vartamAna liga = prAtipadika se tRtIyA vibhakti kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai- "hetau" (a0 2 / 3 / 23) / antara yaha hai ki jaba yaha prazna prasphurita hotA hai- karaNa aura hetu ke samAna hone ke kAraNa karaNa se hI tRtIyA ke siddha ho jAne para 'hetvartha' meM tRtIyAvidhAna kI kyA AvazyakatA hai ? isakA samAdhAna pANinIya vyAkhyAkAra hetu aura karaNa kI bhinna bhinna paribhASA dekara karate haiM, jabaki kAtantra meM vRttikAra durgasiMha ne kahA hai - 'yogyatAmAtravivakSayA karaNe na sidhyatIti vacanam' / arthAt karaNa to kriyA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 kAtanvavyAkaraNam kA sAdhakatama hotA hai / ataH yaha phala niSpatti avazyameva karatA hai / parantu hetu use kahate haiM jo phalaniSpAdaka na hone para bhI kriyA karane kI yogyatAmAtra rakhatA ho / pANinIya vyAkaraNa ke vyAkhyAkAra bhaTTojidIkSita ne ise vistAra se kahA hai - "dravyAdisAdhAraNaM nirvyApArasAdhAraNaM ca hetutvam / karaNatvaM tu kriyAmAtraviSayaM vyApAraniyataM ca / daNDena ghaTaH, puNyena gauravarNaH, puNyena dRSTo hariH" (si0 kau0kAraka0 2 / 3 / 23) / [rUpasiddhi] 1. anena vasati / anna ke kAraNa nivAsa karatA hai / yahA~ nivAsa karAne kI yogyatA to anna meM hai, parantu sAdhakatamatA nahIM hai / ataH 'anna' hetu hai karaNa nahIM hai / isase prakRta sUtra dvArA tRtIyA vibhakti / anna +TA / "ina TA" (2 / 1 / 23) se 'TA' ko ina, tathA "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se a ko e-ikAralopa / 2. dhanena kulam / dhana se vaMzamaryAdA surakSita rahatI hai / yahA~ vaMzamaryAdA banAe rakhane kI yogyatA dhana meM hai, ataH hetu hone ke kAraNa 'dhana' prAtipadika (liGga) se prakRta sUtra dvArA tRtIyA vibhakti / / 315 / [vizeSa vacana] 1. yogyatAmAtravivakSayA karaNe na sidhyatIti vacanam (du0 vR0)| 2. arthazabdaH sukhapratipattyartha eva / phalamaniSpAdayannapi kriyAyogyatayA loke heturucyate (du0 TI0). 3. 'agniratra dhUmAt' iti guNazabdena sambandhimAtraM parArtharUpApannaM gRhyate na dravyAzritamiti kiMvyAkhyAnametat (du0 ttii0)| 4. heturdvividhaH zAstrIyo laukikazca / tatra "kArayati yaH sa hetuzca" (2 / 4 / 15) iti zAstrIyo hetuH| phalasAdhanayogyapadArtho laukika iti (ka0 c0)| 5. hetvadhInaH kartA, karbadhInaM karaNam (vaM0 bhA0) // 315 / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 nAmacatuSTayAdhyAye caturvaH kArakapAdaH 316. kutsite'ge [2 / 4 / 31] [sUtrArtha] nindArthabodhaka aGgavAcI zabda se tRtIyA vibhakti hotI hai||316| [du0 vR0] kutsite'Gge vartamAnAlliGgAt tRtIyA bhavati / akSNA kANaH / pAdena khaJjaH / pRSThena kubjaH / akSi kANam asyeti pradhAnatvAt prathamaiva / / 316 / [du0 TI0] kutsi0| SaSThIvadapradhAnAdeveti / avayavadharmeNa samudAyo viziSyata eva / yathaikadezasyADhyatvena nagarasyADhyatvamucyate / bhinnAdhikaraNe vA saptamI aGgapadasAnnidhyAdarthAdaGgini kutsite gamyamAne'Gge kutsite vartamAnAdityarthaH / aGgazabdo vA samudAyArthaH / yathA 'aGgamudvartayati' zarIramiti gamyate / arzaAditvAd atpratyayo vA |sNjaataa kutsA asyeti kutsitam,tArakAditvAditacpratyayo dRzyate |sssstthypvaadtvaad bhedako'vayava iti gamyate / tenAyamarthaH- aGge zarIre kutsite gamyamAne bhedakAdavayavAt tRtIyA bhavati, arthAdityAha - 'akSi kANamasya' iti / pradhAnAt prathamaiva, itaratra SaSThI syAdeva / kutsitasyAGginA saha gamyamAnatvAt kANAdayo hi guNavacanAstadvati vartante / nanu kANAdInAM niyataviSayatvAd akSyAdInAmaprayoga eva vyAvRttyabhAvAt ? satyam / sAmAnyopakrame vizeSaprayoga iti, tathA loke vivakSAdarzanAd akSNetyukte hi sandehaH, kimanena vivakSitamiti kANa ityucyate ? yathA dvau ghaTAvAnayeti kANo'kSNeti prayogo duSTa eva tasmAd vizeSaNa ityanena na sidhyati kathaM kenacit pratyAkhyAtam iti / / 316 / [vi0 pa0] kutsi0 / ihApi SaSThIvadapradhAnAdeva tRtIyA pravartate / yadA kANAdayaH zabdA avayavaviSayAH santastaddharmayogAdavayavini samudAye vartante tadA akSyAdInAmaprAdhAnyam, yadA tu kevalamavayavavRttayastadA teSAmeva pratipAdyatvAt pradhAnatvam iti / liGgArthamAtre prathamaivetyAha - akSi kANamityAdi / nanu kANAdayo viziSTaviSayAstatkatham akSyAdayaH prayujyante vyavacchedyAbhAvAt / nahi kANa ityukte pAdena zirasA veti saMdeho'sti yena Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 kAtantravyAkaraNam tadvyavacchittaye akSNeti prayujyate ? satyametat / kintu sAmAnyopakrame vizeSaH prayujyate / anyathA 'akSNA' ityukte na jJAyate kimanena vivakSitam iti kANa ityucyate / yathA 'dvau ghaTAvAnaya' iti kANo'kSNeti prayogo duSTa eva ||316 / [ka0 ca0] kutsi0 / atra "yenAGgavikAraH" (a0 2 / 3 / 20) iti paanniniH| atra aGgazabdaH zarIravRttiriti kAzikA / yenAvayavenAGgasya zarIrasya kutsA dyotyate tatastRtIyetyarthaH / yeneti karaNe tRtIyA hetau vA / vikAra ityaGgasya hInAdhikabhAva ityarthaH / tena 'akSNaH puSpam, pAdasya sphoTaH' ityAdau na tRtIyA zarIrasamudAyasyAGgasya vikArApratIteriti |etdnusNdhaanenaivaasmtsuutrmpi vyAkhyeyam / tathAhi,TIkAyAM bhinnAdhikaraNe saptamIyam |kutsitshbdo'traanggpdsaannidhyaat kutsitAGgivacanaH, ataH kutsite'Ggini gamyamAne'Gge vartamAnAlliGgAt tRtIyA bhavati / arthAd yasyAGgasya dharmeNAGginaH kutsA gamyate tata eva tRtIyeti suutraarthH| nanvevaM sUtrArthe 'khaJjasya pAdaH' ityatra pAdazabdAt tRtIyA kathaM na syAdityAha - ihApi SaSThIvadapradhAnAdeveti / liGgArthamAtre prathamaivAsti bAdhiketi bhAvaH / kulacandrastu, nanvaGgamavayavastasmin kutsite tRtIyA cet, akSi kANam ityatrApi syAdityAha - ihApi SaSThIvadapradhAnAditi / ata eva liGgArthamAtre prathamaivAstIti vakSyati ityAcaSTe / nanu katham akSyAdInAM gauNatvam ityAha - yadItyAdi / akSyAdInAmaprAdhAnyamiti vizeSaNatvAditi bhAvaH / / 316 / [samIkSA] jisa aGga (=aGgavAcI zabda) se aGgI (zarIra) kI nindA kI jAe, usase tRtIyA vibhakti kA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "yenAGgavikAraH" (a0 2 / 3 / 20) / zarIra ke kisI aGga meM vikAra paidA ho jAne se usakI nindA hI hotI hai / ataH pANinIya 'vikAra' zabda kI apekSA kAtantrIya 'kutsA' zabda kA pATha adhika spaSTAvabodhaka hai| [vizeSa vacana] 1. aGgazabdo vA samudAyArthaH (du0 ttii0)| 2. kANAdayo hi guNavacanAstadvati vartante (du0 ttii0)| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 175 3. sAmAnyopakrame vizeSaH prayujyate (du0 TI0, vi0 p0)| 4. aGgazabdaH zarIravRttiH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. akSNA kaannH| akSi + TA / yahA~ kANatva dharmaviziSTa zarIra (aGgI) ke kutsita hone se aGgavAcI zabda 'akSi' meM prakRta sUtra se tRtIyA vibhakti / 2-3. pAdena khnH| pAda + TA | pRSThena kubjH| pRSTha + TA | aGgavAcI zabda 'pAda' tathA 'pRSTha' se tRtIyA vibhkti| tadanusAra "ina TA" (2 / 1 / 23) se TA ko 'ina' Adeza tathA "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se akAra ko ekAra-paravartI ikAra kA lopa / / 316 / 317. vizeSaNe [2 / 4 / 32] [sUtrArtha] vizeSaNa (vizeSa paricAyaka yA cihna vAle) vAcI zabdoM se tRtIyA vibhakti hotI hai / / 317 / [du0 vR0] vizeSaNe vartamAnAlliGgAt tRtIyA bhavati / jaTAbhistApasamadrAkSIt / zikhayA parivrajAkamapazyat / vizeSaNa iti kim ? vRkSaM prati vidyotanam - lakSaNamAtre na syAt / nIlamutpalam iti - liGgArthamAtre prathamaiva / / 317 / [du0 TI0] vishe0| na vinA vizeSyeNa vizeSaNaM saMbhavatIti vizeSyasya vizeSaNe vrtmaanaadityrthH| tacca vizeSaNaM yalliGgArthasyAntaraGgasya svAmyAdInAM cAviSayaH / vastutaH kaJcit prakAramApannameva pratIyate / parivrAjakatvena viziSTasya zikhA vizeSaNatayA viziSyamANatvAditi manasikRtyAha- vRkSaM prati vidyotanamityAdi / nanu pratinA yoge'tra dvitIyA bAdhiketi kimidaM pratyudAhRtam ? satyam, mandamatibodhanArthameva / vRkSeNa prati vidyotanaM ca syAt / kazcid vizeSaNazabdo lakSaNArtha iti manyate, anekArthatvAd dhAtUnAmiti / 'kamaNDalupANizchAtraH' iti samAse kamaNDaluH pANAvasyeti vAkye nAsti yathoktaM vizeSaNamiti / / 317 / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] bize0 / adrAkSIditi / 'dRzir prekSaNe ' (1 / 289 ) / "sijayatanyAm" (3 / 2 / 24) iti sic / "sicaH" (3 / 6 / 90) itIT / "sRjidRzorAgamaH " ( 3 / 4 / 25 ) iti akArAgamaH, asya ca dIrghaH / apazyaditi / hyastanyA diH / "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) ityan / "dRzeH pazyaH" (3 | 6 | 76) iti pazyAdezaH / vRkSaM pratIti sukhArthaM pratyudAharaNam | anyathA "karmapravacanIyaizca" (2 |4| 23) iti dvitIyaivAsti bAdhiketi kutastRtIyAprAptiH / [ka0 ca0 ] vize0 |" itthambhUtalakSaNe tRtIyA " (a02 / 3 / 21 ) iti pANiniH / asyArthaH itthaMzabda evamprakAravAcI, taM bhUtaH prAptaH itthambhUtaH / kaJcit prakAramApanna iti yAvat / tasya lakSaNe paricAyake vartamAnAlliGgAt tRtIyetyarthaH / tathA ca 'zikhayA parivrAjakamapazyat' ityatra parivrAjakatvaM kazcit prakAraH, sAmAnyasya manuSyatvasya bhedakastamApannasya puruSasya zikhaiva lakSaNamiti etadarthAnusaMdhAnenaiva zarvavarmaNApi " vizeSaNe" iti sUtraM praNItam / tathAhi vizeSaNaM hi vyavacchedakaM tacca dvividham - samAnAdhikaraNaM vyadhikaraNaM ca / atrAdye nIlamutpalamityAdau liGgArthasyAvyatiriktatvAt prathamaivAsti bAdhiketi / ata eva liGgArthamAtre prathamaiveti vRttirapi saMgacchate / -- dvitIyaM dvividham - vastvapekSyaM prayoktrapekSyaM ca / tatra vastvapekSyaM yathA - ' rAjJaH puruSaH' ityatra vizeSaNaM rAjA, sa ca puruSapadArthena vastunA saMbandhAkAGkSayA'pekSyate / . tatra svasvAmisaMbandhavidyamAnatvAt SaSThyevAsti bAdhiketi / prayoktrapekSyaM yathA - 'zikhayA parivrAjakamapazyat' ityatra parivrAjakapadArthena puruSAdivat zikhA nApekSyate avijJAtArthatvAt, kintu parivrAjakapadArthabubhutsayA eSAM madhye kaH parivrAjakaH iti sandehe vaktRbhireva zikhayeti prayujyate, ato vaktrapekSyamiti / pArizeSyAdatraivAsya sUtrasya viSaya iti / nanvatrApi lakSyalakSaNabhAvasaMbandhasya vidyamAnatvAdatra SaSThI bAdhikA'stu | 'rAjJaH puruSaH' ityAdau tu vastvapekSyasthale'sya sUtrasya viSayaH kathaM na syAt ? satyam / tatra svAmyAdigrahaNasAmathyadiva 'rAjJaH puruSaH' ityAdAvavazyaM SaSThI vidhAtavyA / tatazca Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 177 dRSTaparikalpanAvazAt sarvatra vastvapekSyasthale SaSTyAH prAptiH kalpanIyeti / etacca TIkAyAmapi tacca (dvividham) vizeSaNaM yalliGgArthasyAntaraGgasya svAmyAdInAM cAviSaya ityuktamiti kulcndraashyH| nanu yadi prayoktrapekSyameva vizeSaNamatra gRhyate tadA lakSaNa ityevAstAm, kiM vizeSaNa iti gurukaraNena ? satyam |gurukrnnN viziSTArthapratipattyartham / tathAhi, viziSyate zabdenopasthApyate viziSTaM jJAnaM janyate yena tad vizeSaNam iti vyutpattyA vizeSaNapadena kaJcit prakAram Apannasya jJApakamucyate, tena 'vRkSaM prati vidyotanam' ityatra kaJcit prakAramApannasya vRkSo na jJApakaH kintu vidyotanamAtrasyaiva / etadeva hRdi kRtvAha - vizeSaNa iti kimiti vRttiH| nIlamutpalam iti vRttiH / nanu kathamidamAzayate utpalasya kaJcit prakAramApannatvApratIyamAnatvAt ? satyam / nAnAjAtIyadravyopasthitau kasyotpalamiti sandehe nIlam utpalasya paricAyakaM bhavatIti vivakSAyAmeva liGgArthamAtre prathamaiveti vRttisiddhaantH||317| [samIkSA] 'jaTAbhistApasaH, zikhayA parivrAjakam apazyat' Adi sthaloM meM vizeSa paricAyaka lakSaNavAcI jaTAdi zabdoM se tRtIyA vibhakti kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "itthambhUtalakSaNe" (a02|3|21)| itthambhUta kA artha hai 'kaJcit prakAraM prAptaH' / prakAra = sAmAnya kA bhedaka, vishessk| ataH spaSTAvabodha ke lie kAtantrakAra ne "vizeSaNe" zabda kA upAdAna kiyA hai| [vizeSa vacana] 1. mandamatibodhanArthameva (du0 ttii0)| 2. kazcid vizeSaNazabdo lakSaNArtha iti manyate, anekArthatvAd dhAtUnAm (du0 ttii0)| 3. etadarthAnusandhAnenaiva zarvavarmaNApi "vizeSaNe' iti sUtraM praNItam (k0c0)| 4. vizeSaNaM hi vyavacchedakam, tacca dvividham - samAnAdhikaraNaM vyadhikaraNaM ca (ka0 c0)| 5. dvitIyaM (vyadhikaraNaM vizeSaNam) dvividham -vastvapekSyam, prayoktrapekSyaM ca (ka0 c0)| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 kAtantravyAkaraNam 6. gurukaraNaM viziSTArthapratipattyartham (ka0 c0)| 7. liGgArthamAtre prathamaiveti vRttisiddhAntaH (ka0 c0)| 8.vizinaSTi vyavacchinatti yat tad vizeSaNam / zAbdabodhe prAk pratIyamAnatvaM vizeSaNatvam / viziSyate yat tad vizeSyam / zAbdabodhe caramapratIyamAnatvaM vizeSyatvam / ekAdhikaraNavRttitvaM samAnAdhikaraNatvam / bhinnAdhikaraNavRttitvaM vyadhikaraNatvam / vizeSyavizeSaNayoH samAnavibhaktitvaM samAnaliGgavacanatvaM ca (vaM0 bhaa0)| [rUpasiddhi] 1. jaTAbhiratApasamadrAkSIt / jaTA + bhis / jaTAviziSTa tapasvI ko dekhA | yahA~ 'jaTA' vizeSaNa hai, ataH usase prakRta sUtra dvArA tRtIyA vibhakti / "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visargAdeza / 2. zikhayA pabriAjakam apazyat / zikhA + TA / vizeSaNavAcaka 'zikhA' zabda se tRtIyA vibhakti / "Tausore" (2 / 1 / 38) sUtra dvArA AkAra ko ekAra tathA "e ay' (1 / 2 / 12) se ekAra ko ayAdeza / / 317 / 318. kartari ca [2 / 4 / 33] [sUtrArtha] kA kAraka ke bodhaka= kartRsaMjJaka zabda se tRtIyA vibhakti hotI hai / / 318 / [du0 vR0] kartari kArake vartamAnAlliGgAt tRtIyA bhavati / devadattena hanyate / caitreNa kRtam ||318 / [du0 TI0] kartaH / tulyArthairvA tRtIyeSyate / tulyo devadattena, tulyo devadattasya / sadRzo devadattena, sadRzo devadattasya / "arjunasya tulA nAsti kezavasyopamA na ca" iti tulyayoH satostulopamAzabdAvaupamyaM bruutH| na cAnayostulyau stastasmAnnaitau Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH tulyArthAviti bhAvaH / tanna vaktavyam - sahabhAvanAyAM tRtIyA / devadattena samastulya ityarthaH, tathA loke vivakSAdarzanAt / saMbandhavivAkSAyAM tu SaSThyeva, hitasukhAbhyAM caturthI ca syAt / hitaM devadattAya hitaM devadattasya / sukhaM devadattAya, sukhaM devadattasya / tAdarthyavivakSAyAM saMbandhavivakSAyAM ca siddheti / devadattArthaM hitaM sukhaM cotpadyamAnaM devadattasya syAt / tathA AyuSyamadrArthakuzalArthairAziSi gamyamAnAyAm / AyuSyaM devadattasya / pakSAntaraM tu AyuSyaM devadattAya / evaM cirajIvitaM bhadraM madram arthaH prayojanaM kuzalaM kSemaM bhUyAditi sarvatra yojyam / evaM hitasukhaparyAyairapi yojyam || 318 | [ ka0 ca0 ] 179 karta0 / nanvatra cakArakaraNaM kimartham, vizeSaNa ityasyAnuvartanArthamiti cet, vizeSaNe pUrveNaiva tRtIyAyAH siddhatvAt / nanu vizeSaNaviSaye yaH kartA, tasmiMstRtIyetyarthaH kathanna syAt / tadA jaTAbhistApasena bhUyate ityatraiva tRtIyA syAt, na tu devadattena bhUyate ityAdAviti ? satyam / yadyetadeva cakArasya prayojanaM syAt tadA 'devadattena bhUyate' ityAdau tRtIyA na sidhyatItyavyAptiH syAt / tasmAd vyAptyavyAptyorvyAptireva zreyasIti nyAyAd yat phalena devadattena bhUyate ityAdAvapi tRtIyA syAt tadeva phalaM kalpanIyamiti / tacca kAlabhAvayorityatra vizeSaNa ityanuvartanArthameva / ata eva vizeSaNabhUtayoH kAlabhAvayoriti vakSyati / nanu yadi cakArasyottaratra vizeSaNa ityasyAnuvanameva prayojanam, tadA kartarIti prathamaM vidhAya pazcAd vizeSaNa iti sUtraM vidhIyatAm / tatazcAnantaratvAt kAlabhAvayorityatra vizeSaNa ityanuvartiSyate, kiM cakArakaraNena ? satyam | cakAro hi vaicitryArtha iti kecit / vastutastu 'kAryiNA hanyate kAryoM' ( dra0-kalApa0, pR0 221-25) iti nyAyAt kAlabhAvayoriti nimittena vizeSaNa ityasya nivRttireva syAditi yuktameva cakArakaraNamiti / tarhi kAlabhAvayorityatraiva cakAraH kriyatAM tatazcakAreNa vizeSaNa ityasyAnuvRttirbhaviSyati ? satyam / cakAreNa vizeSaNa ityasyAnuvartane sati "kAlabhAvayorvizeSaNe ca saptamI (2 / 4 / 32, 34) iti vAkyArthadvayaM syAt / avyavahitakartarItyasyAnuvRttizca syAt / nanu tathApi kimarthamidaM sUtraM karturapi hetutvAt " hetvarthe" (2|4 | 30 ) ityanenaiva siddheH / naivam / 'devadattena hetunA pacyate' ityatra nityaM hetuzabdaprayogadarzanAd hetuzabdena kartA nAbhidhIyate / kiJca hetvartha ityatra RNe tRtIyApavAdaH paJcamISyate ityuktameva / tatazcaitatsUtrAbhAve ' zatena bandhitaH' ityatra hetukartari paJcamyeva syAt || 318 | 1 "" Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'devadattena hanyate, caitreNa kRtam' ityAdi vAkyoM meM kartRsaMjJaka 'devadatta-caitra' Adi zabdoM se tRtIyA vibhakti kA vidhAna pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "kartRkaraNayostRtIyA" (a0 2 / 3 / 18) / sUtraracanAzailI ke anusAra antara yaha hai ki pANini kartA tathA karaNa donoM meM hI tRtIyAvidhAna eka hI sUtra dvArA karate haiM, parantu zarvavarmA "zeSAH karmakaraNasampradAnApAdAnasvAmyAyadhikaraNeSu' (2 / 4 / 19) sUtra dvArA kramaprApta karaNa kAraka meM tRtIyA kA nirdeza karane ke bAda tRtIyAvidhAyaka anya sUtroM ke prasaGga meM prakRta sUtra upasthita karate haiM, jisase kartA kAraka meM tRtIyA pravRtta hotI hai / [rUpasiddhi] 1. devadattena hanyate / devadatta + TA / devadatta ke dvArA mArA jAtA hai | hananakriyA meM svatantra hone ke kAraNa 'devadatta' kI "yaH karoti sa kartA" (2 / 4 / 14) se 'kartA' saMjJA tathA prakRta sUtra se usameM tRtIyA vibhakti / "ina TA" (2 / 1 / 23) se 'TA' ko 'ina' tathA "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se akAra ko ekAra-paravartI ikAra kA lopa / 2. caitreNa kRtam / caitra + TA | pUrvavat caitra kI kartRsaMjJA tathA prakRta sUtra se usameM tRtIyA vibhakti / / 318 / 319. kAlabhAvayoH saptamI [2 / 4 / 34] [sUtrArtha] vizeSaNa ke rUpa meM prayukta kAlavAcI tathA bhAvavAcI zabdoM se saptamI vibhakti hotI hai ||319 / [du0 vR0] kAlabhAvayorvizeSaNIbhUtayorvartamAnAlliGgAt saptamI bhavati / zaradi puSyanti saptacchadAH / goSu duhyamAnAsvAgataH / kAlabhAvayoriti kim ? yo jaTAbhiH sa bhuGkte / yo bhoktA sa devadattaH iti sAhacaryAd vA prasiddhA kriyaiva hi vizeSaNam / rudataH prAvrAjIditi sambandhavivakSApi / / 319 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH [du0 TI0] kAla0 / sUryAcandramasorgrahanakSatrANAM ca parispandopacarita iha gRhyate kAlaH / bhAvaH kriyA (bhAvanA) vyApAra iti paryAyaH / kAlabhAvayorvizeSaNIbhUtayoriti saMbandhaH / kriyAyA dhAtuvAcyAyAH saptamyAH saMbhavo nAstIti kriyAviziSTaM sAdhanaM pratyayavAcyam iha gRhyate / sAmarthyAcca kriyAvAneva viziSyate ityAha - goSu duhymaanaasvityaadi| samAnAdhikaraNatvAdubhayatra saptamI, yathA upAdhyAye vyAkhyAtari paTurayam / 'jIvati tu vaMzye yuvA' ityAdi bhavatergamyamAnatvAt / kazcidAhakAlagrahaNamanarthakam, viSayasaptamyaiva siddhatvAt / nedamAdhArAdheyavivakSAyAM sUtram, kintu vizeSaNavizeSyabhAve tRtIyA syAditi / tathA ca pratyudAharaNe yo jaTAbhiH sa bhuGkte iti tRtIyA darzitA / kathantarhi 'mattAH zaradA haMsAH' iti ? satyam, karaNavivakSA, na tu vizeSaNamiti matam / yo bhoktetyAdi / sAhacaryAd veti / vAzabdenaitat sUcitam-liGgArthasyAntaraGgatvAt prathamaiva abhyupagamyApyucyate sAhacaryAditi bhAvo vizeSaNaM bhavannaparasya bhAvasyaiva vizeSyasyeti bhaavH| prasiddhetyAdi / nahi svayamaprasiddhamanyasya vizeSaNaM bhavati / tathA brAhmaNeSu bhunAneSu vRSalA Asate / vRSaleSvAsIneSu brAhmaNA bhuJjate / vRSaleSu bhunAneSu brAhmaNA Asate / brAhmaNeSvAsIneSu vRSalA bhuJjate / kArakArhANAM kArakatve'kArakArhANAmakArakatve taviparyAse ca saptamIyamiti / brAhmaNA bhujikriyAmarhantIti kaarkaarhaaH| teSAM bhujikriyAM prati kArakatvam / brAhmaNApekSayA vRSalA bhujiM prati sAdhanatvaM nArhantIti akArakArhAH / bhujiM prati na kArakAH / brAhmaNAnapekSya vRSalA akArakArhA api bhujiM prati kArakAH / brAhmaNA kArakAre api bhujiM prati na kArakAH ityudAharaNadvayaM tadviparyAse sarvatra brAhmaNAdisaMbandhinyA bhujikriyayA vRSalAdInAmAsanakriyApekSyate iti saMgrahaH / SaSThI cAnAdare vaktavyA, bhAve saptamI siddhaiva / rudataH prAvrAjIditi rudantamanAdRtya gata ityarthaH / sA na vaktavyetyAha - rudata ityAdi / rudataH saMbandhI gataH ityukte'pi kA vastukSatiriti / / 319 / [vi0 pa0] kaal0| yo bhoktetyAdi bhAvastAvad vizeSaNaM tatsAhacaryAd bhAva eva yadA vizeSyastadA saptamI / atra tu devadatto dravyaM vizeSyamiti kutaH saptamIprasaGgaH / athavA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam liGgArthasyAntaraGgatvAt pUrvaM prathamA tato vizeSaNatvamiti vAzabdenaitat sUcitam / tena " yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam" (a0 2 | 3 | 37) iti na vaktavyamiti sthitam / vizeSaNaM hi vyavacchedakam, tacca prasiddhameva nAprasiddham / na hi svayamaprasiddhaM parasya vizeSaNaM bhavatItyAha - prasiddhetyAdi / bhAvaH kriyeti paryAyaH / tathA bhAve vizeSaNe'nAdare gamyamAne nityaM saptamyAM pakSe SaSThIvidhAnArthaM "SaSThI cAnAdare" (a0 2 | 3 | 38) iti na vaktavyamityAha - rudata ityAdi / rudantam anAdRtya gataH ityarthaH / iha 'rudataH saMbandhI gataH' ityukte'pi na kAcid vastukSatiriti bhAvaH / pakSe rudati prAvrAjIditi / / 319 / [ ka0 ca0 ] kAla0 | "yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam" (a0 2 | 3 | 37 ) iti pANiniH / asyArthaH- yasya bhAvena kriyayA'nyasya kriyAntaraM lakSyate, tataH saptamI bhavati / ' goSu duhyamAnAsvAgata H' ityatra gavAM dohanakriyayA'nyasya devadattAdergamanaM vakSyate / asmanmate tu kAlabhAvayorvizeSaNabhUtayorvartamAnAlliGgAt saptamI bhavatItyukte devadattasya bhojanena yajJadattaH sukhI bhavati ityatra bhojanasya sukhIbhavanakriyAvizeSaNatvAd bhojanazabdAt kathaM saptamI na syAt ? satyam / lakSaNayA bhAvapadena kriyAviziSTAbhidhAyakazabdavAcyo bhAvo gRhyate / atra bhAvamAtravAcakAd bhojanazabdAt kathaM bhavatu / 182 nanu paramate devadattazabdAt kathanna saptamI, tasya bhojanakriyayA yajJadattAdeH sukhIbhavanakriyAyA lakSyamANatvAt / tadatra samAdhAnam - yasya kriyayA kriyAntaraM lakSyate tavAcakapadopasthApitaiva kriyA pratyAsattyA gRhyate / atra devadattazabdena kriyA nopasthApyate iti / 'duhyamAnAsvAgataH' ityatra tu duhyamAnapadenaiva dohanakriyA tadviziSTadravyaM copasthApyate / gozabdAttu duhyamAnapadasAmAnAdhikaraNyAdeva saptamIti / nAmni prayujya - mAne ityAdidarzanAt samAnAdhikaraNAnAmekaiva vibhaktiriSyata iti / yad vA bhAvazabdenAtra kriyAviziSTavAcakasya yo vizeSaNIbhUto bhAvaH sa iha gRhyate ityuktaM pUrvam / tatazca kriyAviziSTasya dravyasya vAcako yaH zabdastasya vAcye bhAve vizeSaNIbhUte gamyamAne yaH kriyAviziSTastadvAcakAdeva saptamI / tena goSu duhyamAnAsu ityubhayatraiva saptamI vidhIyate / kriyAviziSTAyA gorubhayazabda eva vAcaka iti / tathA ca "adasaH pade (2 / 2 / 45) ityatra padazabdAdapi darzanAt / 7:" Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH nanvevaM sati bhuJjato devadattasya bhojanena caitraH sukhI bhavatItyatra zantRGantAt saptamI kathanna syAd bhAvazabdasya kriyAviziSTavAcyatvAt ? rAtyan / zyA kriyayA kriyAntaraM lakSyate, sA yadi kriyAviziSTavAcakapadenaivopasthApyate na vanyapadena tadaivAyaM vidhiriSyate iti / atra bhuJjate ityasya bhojanakriyayA sukhIbhavanaM na lakSyate, kintu tRtIyAntabhojanakriyAvAcakeneti kathamasya sUtrasya viSayaH / 'paThatA zrutam, pacatA kRtam' ityatra lakSaNavivakSAyAM kuto na syAt, satyam / abhidhAnAd bhinnakartRke vidhirayameSTavyaH |at eva bhASAvRttikRtApi zayAnena bhuktamityabhidhAnAnna saptamItyuktam / ___ nanvevaM sati chandaH paThyate / 'viprAya bhikSAM dadAti' ityatra bhinnakartRka saptamI kathaM na syAt / naivam / katamo'yaM pUrvapakSaH, yAvatA paThatA zrutamityAdivadavApi abhidhAnAzrayaNamevottaram, / nanvekakartRke tvayi, supte tvayA kRtamityAdau kathaM syAt ? satyam / bhinnakartRpadaM bhinnapadopasthApitakartRparamiti na doSaH / etat sarvaM pUrvatazcakArAnuvartanAt siddhamiti / athaveti sjii| sAhacaryAd veti / atra vAzabdasyA) vivRNoti - athavetyAdi / nanu 'goSu duhyamAnAsvAgataH' ityAdAvAgatAdipadasya kathanna vizeSaNatvam ityAha - vizeSaNamityAdi / prasiddhati / pUrvajJAnaviSayetyarthaH / : na kAcid vastukSatiriti / nanu kathamidamucyate, yAvalA pANininA saha virodhaH ? satyam / yathAkathaMcidrUpeNa padaM niSpAdya pazcAt tadarthe lakSaNA kAryA / trilocanasyApyayamevAzayaH / / 319 / [samIkSA] 'goSu duhyamAnAsvAgataH' Adi vAkyoM meM do-do kriyAe~ prayukta haiM, parantu eka kriyA se dUsarI kriyA lakSita hotI hai, jaise-gAyoM kI dohanakriyA se devadattAdi kI AgamanakriyA / dohanakriyA yataH gAyoM kI hai, ataH gozabda meM saptapI vibhakti kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "yasya ca bhAvena bhauvalakSaNam" (a0 2 / 3 / 38) / kAtantrIya vyAkhyAkAroM ne sUtrastha kAlazabda kA upAdAna anarthaka mAnA hai| [vizeSa vacana] 1. sUryAcandramasorgrahanakSatrANAM ca parispandopacarita iha gRhyate kAlaH / bhAvaH, kriyA, vyApAra iti paryAyaH (du0 ttii0)| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 kAtantravyAkaraNam 2. na hi svayamaprasiddhamanyasya vizeSaNaM bhavati (du0 ttii0)| 3. vizeSaNaM hi vyavacchedakam, tacca prasiddhameva nAprasiddham (vi0 p0)| 4. lakSaNayA bhAvapadena kriyAviziSTAbhidhAyakazabdavAcyo bhAvo gRhyate (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. zaradi puSpyanti sptchdaaH| zarad Rtu meM saptaparNa vikasita hote haiM | 'zarat' zabda kAlavAcI hai, usase saptaparNoM ke vikasita hone kI kriyA lakSita hotI hai / ataH 'zarat' zabda meM prakRta sUtra se saptamI vibhakti / zarad + Gi / anubandhalopa / 2. goSu duhymaanaasvaagtH| gAyoM ke duhe jAne para devadatta A gayA | yahA~ gogata dohanakriyA se devadattAdigata AgamanakriyA lakSita hotI hai, ataH gozabda meM prakRta sUtra dvArA saptamI vibhakti | go + sup | anubandhalopa tathA "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamastha H siH SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi" (2 / 4 / 47) se sakAra ko mUrdhanyAdeza ||319 / 320. svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtaiH SaSThI ca [2 / 4 / 35] [sUtrArtha] 'svAmin, Izvara, adhipati, dAyAda, sAkSin, pratibhU, prasUta' zabdoM ke yoga meM liGga = prAtipadika se SaSThI tathA saptamI vibhaktiyA~ hotI haiM / / 320 / [du0 vR0] 'svAmin-Izvara-adhipati-dAyAda-sAkSin-pratibhU-prasUta' - ebhiryoge vartamAnAlliGgAt SaSThI bhavati saptamI ca / gavAM svAmI, goSu svAmI | gavAmIzvaraH, goSvIzvaraH / gavAmadhipatiH, goSvadhipatiH / gavAM dAyAdaH, goSu dAyAdaH / gavAM sAkSI, goSu sAkSI / gavAM pratibhUH, goSu pratibhUH / gavAM prasUtaH, goSu prsuutH| saMbandho'tra sphuTa iti vacanam / / 320 / [du0 TI0] svAmI0 / svaM vidyate yasyAsau svAmI / sAkSAd draSTA saakssii| lokopacArAdata eva nirdezAditi anye / asya dIrgho mAgamazca / sAkSAcchabdAdin, antyasvarAdi-lopazceti / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 185 svAmIzvarAdhipatInAmekArthAnAmapi bhedenopAdAnaM paryAyanivRttyartham / grAmasya rAjeti saMbandhavivakSeti SaSTyeva bhavati / nanvadhikaraNavivakSAyAM saptamI kena nivAryate / grAme rAjeti saMbandho'tra sphuTa iti mandadhiyAM sukhapratipattyarthaM sUtramidamucyate / AyuktakuzalAbhyAM tAtparyasambandhe SaSThI adhikaraNa eva saptamI / AyuktaH kaTakaraNasya, AyuktaH kaTakaraNe / kuzalaH kaTakaraNasya, kuzalaH kaTakaraNe | Ayukto niyuktaH kuzalo nipuNaH / vijJApyAsevayA AyuktaH / ISayuktaH kaTakaraNasyeti nAsti vyavacchedakatA ||320| [ka0 ca0] svAmI0 / nanvetat sUtraM SaSThyarthamavazyameva kartavyam / anyathA 'AsamudrasyezvaraH' ityAdau Ayoge vizeSaNatvAt paJcamyeva syAt / tat kathamucyate TIkAkRtA mandadhiyAM sukhArthamiti ? satyam / yadyevaM prayogo dRzyate tadA prAk saMbanadhavivakSaiva kalpanIyA, na tvAGyoga iti, anyathA "paSThI cAnAdare" (a0 2 / 3 / 38) ityAdikamapi khaNDayitumazakyaM syAt / vizeSaNa iti na smaryate 'iSTato adhikArANAM pravRttinivRttI syAtAm' (cA0 pari0 pA0 43) iti nyAyAt / / 320 / [samIkSA] 'gavAM svAmI, goSu svAmI' Adi meM SaSThI-saptamI vibhaktiyoM kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM samAnarUpa se upalabdha hai / pANini kA sUtra hai- "svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtaizca" (a0 2 / 3 / 39) / [rUpasiddhi] 1. gavAM svAmI / goSu svaamii| go + Am, sup / 'svAmI' zabda ke prayoga meM 'go' zabda se prakRta sUtra dvArA SaSThI tathA saptamI vibhakti / "o av" (1 / 2 / 14) se avAdeza / "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamasthaH siH SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi" (2 / 4 / 47) se sakAra ko ekAgadeza / 2-7 = gavAmIzvaraH, gossviishvrH| gavAmadhipatiH, gossvdhiptiH| gavAM dAyAdaH, goSu daayaadH| gavAM sAkSI, goSu saakssii| gavAM pratibhUH, goSu prtibhuuH| gavAM prasUtaH, goSu prsuutH| pUrvavat 'Izvara' Adi zabdoM ke yoga meM SaSThI tathA saptamI vibhaktiyA~ / / 320 / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 kAtantravyAkaraNam 321. nirdhAraNe ca [2 / 4 / 36] [sUtrArtha] nirdhAraNa artha kI vivakSA meM liGga = prAtipadika se SaSThI tathA saptamI vibhaktiyA~ hotI haiM ||321 / [du0 vR0] nirdhAraNe cArthe vartamAnAlliGgAt SaSThI bhavati saptamI ca / puruSANAM kSatriyAH zUrAH, puruSeSu kSatriyAH zUrAH / gavAM kRSNA sampannakSIrA, goSu kRSNA sampannakSIrA | gacchatAM dhAvantaH zIghrAH, gacchatsu dhAvantaH zIghrAH / [du0 TI0] nirdhA0 / nirdhAryate pRthak kriyate yasmAt samudAyAd ekadezo jAtiguNakriyAbhistanirdhAraNam / "kRtyayuTo'nyatrApi ca" (4 / 5 / 92) ityapAdAne yuT / tasminnirdhAraNe vartamAnAdityarthaH / athavA nirdhAryasya nirdhAraNe gamyamAne apradhAnAdeva pUrvavat / na kSatriyaH pUruSeSu AdRtaH zUro bhavati, na ca puruSANAM saMbandhi kSatriyatvam, tasmAt SaSThIsaptamIvidhAnArthaM paJcamIbAdhanArthaM ca vacanam / pRthakkaraNasyApAyatvAnna 'vRkSasya zAkhA, vRkSe zAkhA' itivadavayavAvayavisambandhaviSayatvaM ghaTate |maathuraaH pATaliputrakebhyaH sukumAratarA iti bhavatergamyamAnatvAt pATaliputrakA mAthurAzca sarve sukumArA atizayena pATaliputrakebhyo mAthurA iti nityaM vibhAgenaiva vartante / naikajAtisaMbandhena sarve coditAH, yathA gavAM kRSNA gauriti tasmAnirdhAraNe SaSThIsaptamyoraprApti-riti kiM vibhAgena, yato nirdhAraNaM tataH paJcamIvidhAnena iti / 'paJcakRtvo'hro bhuGkte' iti saMbandhaH / dvirahni bhuGkte ityAdhAraH / kRtvo'rthAnAM prayoge kAle'dhikaraNe zeSabhUte SaSThI / zeSAdanyatra saptamyeveti vacane sati vyaGgavikalatA / ahani zete' iti kRtvo'rthasya zeSasyApyabhAvaH / ahani bhuGkte dvistrirveti gamyamAne kRtvo'rthe tacchabdaprayogasya zeSasyApyabhAvaH / 'dviH kAMsyapAtryAM bhuGkte' iti kAlasya zeSatvasyApyabhAvaH / 'dviralA bhuGkte' iti karaNatvamapi / / 321 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 187 [vi0 pa0] nirdhA0 / nirdhAryate pRthak kriyate yasmAt samudAyAdekadezastanirdhAraNam / tat punarjAtiguNakriyAbhiH saMbhavati / krameNodAharati -puruSANAmityAdi / / 321 / [ka0 ca0] nirdhA0 / nanu nirdhAraNaM pRthakkaraNaM taccobhayaniSThameva / tatazca tasmin dyotye nirdhAryabhUtasampannakSIrAdizabdAdapi kathaM SaSThI na syAt / ata eva "yatazca nirdhAraNam" (a0 2 / 3 / 41) iti pareNa yad grahaNamupAdIyate ityAzaGkyAha-nirdhAryate ityAdi / apAdAne vihitena yuTA yata ityasyArtho labdhaH iti bhAvaH / nanu 'yo bhavatAM caitraH sa Agacchatu' ityAdau caitreNa dravyabhUtena kathaM nirdhAraNam / hemakarasya tu mate'tra nirdhAraNaM na saMbhavatyeva / tathAhi jAtimAn, guNavAn, kriyAvAMzcApareNa guNAntareNa nirdhAryate / yathA puruSANAM kSatriyaH zUraH' ityatra kSatriyajAtyA nirdhAraNe'pi zauryaguNaviziSTatvenaiva / _ 'gavAM kRSNA' ityAdau kRSNaguNena nirdhAraNe'pi sampannakSIratvenaiva / 'gacchatAM dhAvantaH zIghrAH' ityatra ca kriyayA nirdhAraNe'pi zIghratvaguNenaiva / caitrasya dravyamAtratvAnna bhavatIti bhAvaH / kulacandrastu astyevAtra nirdhAraNaM SaSThyevetyekaM mataM madhyayogasambandha eva SaSThI, kintu nirdhAraNamityaparaM matamityAcaSTe / mahAntastu atrApi caitrAdInAM zabdaguNenaiva nirdhAraNaM bodhyam / zabdo'rthaM pratipAdayan AtmAnamapi prakAzayati pradIpavaditi nyAyAt, yo bhavatAM daNDI' ityatrApi daNDasaMbandharUpeNa guNenaiva nirdhAraNam / tathA ca 'kRttaddhitasamAsebhyastvatalbhyAM saMbandhAbhidhAnamiti' vArttikam / / 321 / [samIkSA] nirdhAraNa = 'samudAya se ekadeza ko pRthak karanA' artha meM donoM hI AcAryoM ne SaSThI-saptamI vibhaktiyoM kA vidhAna kiyA hai / samudAya se ekadeza kA pRthakkaraNa jAti, guNa yA kriyA ke dvArA hotA hai / ataH tIna prakAra ke udAharaNa dekhe jAte haiN| jAti ke dvArA pRthakkaraNa jaise- 'manuSyANAM kSatriyaH zUratamaH' / guNakRta pRthakkaraNa - 'gavAM kRSNA sampannakSIratamA' | kriyAkRta pRthakkaraNa - 'gacchatAM dhAvantaH zIghrAH' / etadartha pANini kA sUtra hai - "yatazca nirdhAraNam" (a0.2|3|43)| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 kAtantravyAkaraNam [ rUpasiddhi ] 1. puruSANAM kSatriyAH zUrAH / puruSa jAti ke antargata kSatriya adhika vIra hote haiM / yahA~ sabhI puruSoM se kSatriyoM ko pRthak kiyA gayA hai. ataH puruSa zabda se prakRta sUtra dvArA SaSThI vibhakti / saptamI vibhakti hone para 'puruSeSu kSatriyAH zUrAH / 2. gavAM kRSNA sampannakSIrA / goSu kRSNA sampannakSIrA / gAyoM meM kAlI gAya adhika dUdha dene vAlI hotI hai | yahA~ kRSNaguNa ke kAraNa use gAyoM se pRthak kiyA gayA hai / ataH prakRta sUtra dvArA SaSThI tathA saptamI vibhakti kA vidhAna | 3. gacchatAM dhAvantaH zIghrAH / gacchatsu dhAvantaH zIghrAH / dhAvanakriyA ke kAraNa daur3ane vAloM ko sAmAnyatayA calane vAloM se pRthak kiyA gayA hai| ataH SaSThI - saptamI vibhaktiyoM kA prayoga / / 321 / 322. SaSThI hetuprayoge [2 / 4 / 37 ] [ sUtrArtha ] 'hetu' zabda ke prayoga meM liGga = prAtipadika se SaSThI vibhakti hotI hai / / 322 / [du0 vR0 ] hetoH prayoge vartamAnAlliGgAt SaSThI bhavati / annasya hetorvasati / hetvarthe tRtIyAprApte vacanam // 322 // [du0 TI0 ] SaSThI0 / kriyAsu yogyatAmAtravivakSAyAM saMbandhe SaSThI nAstItyAha - hetvartha ityAdi / sA ceyaM SaSThI hetvarthe vartamAnAdeva hetau dyotye vidhIyamAnA zabdasamAnAdhikaraNAd bhavatIti dyotanAya samarthA hetuzabdAdapyarthAd bhavati SaSThIhetuneti kRte siddhe prayogagrahaNaM sukhapratipattyartham / nanu SaSThIgrahaNaM kimarthaM cAnukRSTatvAt saptamI nAnuvartiSyate / satyam / nirdhAraNe ceti cakAreNAnukRSTA saptamI prakRtabhAvamApatitA ityanuvRttirapi syAditi SaSThIgrahaNam / sarvanAmno hetuprayoge sarvA vibhaktayo vAcyAH / kena hetunA, kasmai tave, kasmAd hetoH kasya hetoH kasmin hetau / kiM kAraNam, kena kAraNena / kiM nimittam, kena nimittena / kiM prayojanam, kena prayojanena , Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH vasatIti / kecit tRtIyASaSThyau sarvanAmnI hetuprayoge, nimittakAraNahetuSu sarvAsAM prayogadarzanamiti AcakSate / / 322 / 189 [ka0 ca0 ] SaSThI0 / hetvarthe tRtIyAprApte vacanamiti vRttiH / nanu hetvarthe tRtIyAyAM prAptAyAmiti yujyate vaktum / naivam / itthamapi vAkyArthasaGgateH / prAptamiti bhAve ktaH, tatastRtIyAyAH prAptaM tRtIyAprAptamiti kte vobhayorityanena SaSThI, hetvarthe tRtIyAprAptA- vityarthaH / yad vA tRtIyAprApta iti hetvarthasya vizeSaNaM prApta ityAdikarmaNi ktaH tRtIyAM prAptumArabdhe hetvartha ityarthaH / vRttau tRtIyetyupalakSaNam / 'zatasya hetorbaddhaH' ityAdau RNe hetau paJcamyapi bAdhyate iti kulacandraH / tanneti mahAntaH / asmanmate'trApAdAnavihitAyAH paJcamyAH kArakavibhaktitvena durnivAratvAt 'zatAd baddha H ' ityeva prayoga ityAhuH / vastutastu paramate paratvAt paratvAt SaSThyeva prApnoti / "akartarvRNe paJcamI" (a0 2 / 3 / 24) iti / tathA "vibhASA guNe'striyAm" (a0 2 / 3 / 25 ) ityanayoryogayoH SaSThI hetuprayoga ityasya pazcAt paThitatvAt / tasmAdasmanmate'pi pANinyanusAreNa yatra hetuzabdaH prayujyate, tatra RNe'pyavadhirna vivakSyate kintvanena SaSThyeva / nanu paramate'pi "vibhASA guNe'striyAm" (a0 2 / 3 / 25) ityato'sminnapi vibhASAnuvartanAd hetuprayoge'pi tRtIyApaJcamyau bhavataH iti pANinimatAnusAriNo vadanti / tena 'vArimadhye sthitaM padmaM kampate kena hetunA, syurbrahmacaraNAddhetoH' ityAdiprayogaH sidhyati / asmanmate tadabhAvAt kiM syAditi cet ? ucyate - " kartRkarmaNoH" (2 / 4 / 41 ) ityatra nityagrahaNe SaSThIprakaraNasyAnityatayA vikalpenaivAyaM vidhiriti / ata eva nadAdisUtre puruSeNa saMbandhAddhetoriti TIkAyAm / 'ajJasaMjJAnahetunA' iti paJjIprayogaH / anye tu yatrArthe hetuzabdaprayogastasminnevArthe vartamAnAlliGgAt SaSThIti pratyAsattivyAkhyAnena bahuvrIhAvanyapadArthasya vAcyatvAnna bhavati / tatazca yathA daNDahetukena 'ghaTena jalamAnaya' ityAdau na bhavati, tathA ajJAnAM samyag jJAnaM tadeva heturasya vRttigranthasyeti bahuvrIhau hetvarthasya gauNatvAt SaSThI na bhavatItyAhuH || 322 | [samIkSA] 'annasya hetorvasati' ityAdi hetuzabdaprayoga vAle sthaloM meM donoM hI AcArya SaSThI vibhakti kA nirdeza karate haiM / pANini kA bhI yahI sUtra hai - " SaSThI hetuprayoge" (a0 2 / 3 / 26) / ataH ubhayatra sAmya hai / 1 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 kAtantravyAkaraNam [vizeSa] 1. kriyA meM yogyatAmAtra kI vivakSA se saMbandha meM SaSThI nahIM ho sakatI, ataH yaha kathana saGgata nahIM ho sakatA kiM saMbandha meM SaSThI ke siddha hone para prakRta sUtra banAnA anAvazyaka hai / samucita samAdhAna yahI hai ki hetvartha meM prApta tRtIyA (2 / 4 / 30) ke bAdhanArtha yaha sUtra kiyA gayA hai - "hetvarthe tRtIyAprApte vacanam" (du0 vR0)| 2. kriyAsu yogyatAmAtravivakSAyAM saMbandhe SaSThI nAsti (du0 ttii0)| 3. 'sA ceyaM SaSThI hetvarthe vartamAnAdeva hetau dyotye vidhIyamAnA hetuzabdasamAnAdhikaraNAd bhavati' iti dyotanAya samarthA hetuzabdAdapyarthAd bhavati (du0. ttii0)| 4. SaSThIhetuneti kRte siddhe prayogagrahaNaM sukhapratipattyartham (du0 ttii0)| 5. sarvanAmno hetuprayoge sarvA vibhaktayo vAcyAH (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. anasya hetorvasati / anna ke kAraNa nivAsa karatA hai / yahA~ nivAsa kA hetu anna hai / ataH hetvartha ke dyotya rahane se prakRta sUtra dvArA SaSThI vibhakti kA prayoga / anna + Gas / "Gas sya" (2 / 1 / 22) se is-pratyaya ko 'sya' Adeza / yahA~ anna zabda hetu kA vizeSaNa hai / ataH vizeSaNavAcI annazabda meM SaSThI vibhakti kA prayoga kie jAne para vizeSyavAcI hetuzabda meM SaSThI kA vidhAna arthataH upapanna hotA hai / hetvartha ke dyotya hone se 'hetvarthe" (2 / 4 / 30) sUtra dvArA tRtIyA prApta hotI hai, usake niSedhArtha (bAdhakara) prakRta sUtra se SaSThI kI gaI hai / / 322 / 323. smRtyarthakarmaNi [2 / 4 / 38] [sUtrArtha] smaraNArthaka dhAtuoM ke prayoga meM unake karma meM SaSThI vibhakti hotI hai / / 323 / [du0 vR0] smaraNArthAnAM dhAtUnAM prayoge karmaNi SaSThI bhavati / mAtuH smarati / pituradhyeti / uttaratra nityagrahaNAdanityamapi prakaraNe'smin mAtaraM smarati / kathaM mAtA smaryate ? Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 191 uktArthatvAt / mAtuH smaryate iti, yadi saMbandho'tra vivakSyate / tathA sarpiSo dayate, madhuna ISTe, sarpiSo jAnIte, madhuno jAnIte / saMbhrAntijJAne sarpiSo'sataH karaNatvAbhAvAt saMbandha eva SaSThI / evamanye'pi / / 323 / [du0 TI0] smRtya0 / kathamityAdi / mAtA smaryate iti / uktArthAnAmaprayoga iti yathA na dvitIyA tathA karmaNi vihitA SaSThyapi na bhavati / 'mAtuH smaryate' ityavivakSitakarmavadbhAva evAtmanepadam, saMbandhasya vidyamAnatvAditi bhAvaH / tathetyAdi / 'daya dAne, Iza aizvarye' anayoH karmaNi SaSThI na vaktavyaiva / sarpiSaH sambandhi dAnaM karoti, madhunaH saMbandhi IzanaM karoti / karmavivakSAyAM tu sarpirdayate, madhvISTe / jAnAteravidarthasya karaNe SaSThItyayuktam / sarpiSaH saMbandhi jJAnaM karoti, sarpiSi raktaH pratihato vetyrthH| athAjJAnapUrvikAyAM pravRttau jAnAtiravidarthaH / tadA karaNe tRtIyA syAdityAha - sarpiSa ityAdi / tathApyasarpirudakAdi sarpiriti pratipadyamAnasya pravRttiriti / sarpiSo'satvam / asatazca kriyAsiddhau kathaM prakRSTopakArakatvamiti / yadA tu jJAnArthastadA karaNameva / svareNa putraM jAnAti / evamanye'pIti / AzI kriyasya nAthateH- sarpiSo nAthate, sarpi thato / AziSo'nyatra mANavakamupanAthati pAThAya, mANavakasyopanAthatIti saMbandhe SaSThyapi kena nivAryate / tathA vyavaharateH paNidivozca vyavahArArthayoHzatasya vyavaharati, zatasya paNAyate, zatasya dIvyatIti / zataM vyavaharati, zataM paNAyate, zataM dIvyatIti / stutyarthasya paNerAyaH iti matena zatasya paNate, zataM paNate iti / evaM sati SaSThIvidhAnaprakaraNamidaM mandhadhiyAM sukhArtham / anyathA tyAdyantaprayogeSveva spaSTatayA te hi karmaiva pratipadyante / / 323 / [vi0pa0] smRtya0 / kathamityAdi karmaNi SaSThI vidhIyate / tacca karma Atmanepadenaiva karmaNyutpannenoktamiti SaSThI na bhavati / yadyevam, kathaM 'mAtuH smaryate' iti ? satyam / nedaM karmaNyAtmanepadam api tu bhAve'vivakSitakarmatvAt / ataH saMbandhe SaSThItyAhayadItyAdi / smaryate iti / "yaNAziSorye" (3 / 4 / 74) ityanuvartamAne "guNo'rtisaMyogAyoH" (3 / 4 / 75) iti guNaH / tatheti saMbandhavivakSayetyarthaH / 'daya dAne, Iza Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 kAtantravyAkaraNam aizvarye' (1|408;2|44)|vyaapyvivkssaayaaN tu sarpirdayate, madhvISTe iti jAnAterajJAnArthasya prayoge karaNakArake SaSThIvidhAnArthaM "jo'vidarthasya karaNe" (a0 2 / 3 / 51) iti kenaciduktaM tadiha kathamityAha - sarpiSa ityAdi |saMbhrAntijJAnamajJAnameva jJAnakAryAkaraNAt / aviparItArthaparicchedo hi jJAnakAryamiti |ajnyaanaartho jAnAtirmithyAjJAnavacanaH / tathAhi sarpiSi anurakto virakto yadevodakAdikaM pazyati tat sarpirityadhyavasyati / tatra sarpiSo'sataH kriyAsiddhau sAdhakatamatvAbhAvAt kathaM karaNatvam, ataH saMbandha eva SaSThIti / atha sarpiSA karaNabhUtena pravartate iti pravRttivacano jAnAtiravidarthaH / yadAha jayAdityaH- sarpiSA karaNabhUtena pravartate ityarthaH / tataH karaNe tRtIyA syAditi yuktam / tathAhi mithyAjJAnapUrvikAyAM pravRttau jAnAtirvartate ityasapireva sarpiSTayA'dhyavasIyamAnamavidyamAnatvAnna pravRttikriyAyAM karaNaM bhavitumarhatIti yat kiJcidetadapIti jAnIte iti / rucAdau "nihave jJA" (3 / 2 / 42-39) ityanuvartamAne'karmakazcetyAtmanepadam / yadyapi pratyudAhRtam avidarthasyeti kim ? svareNa putraM jAnAti / atrApi vidyamAnasya svarasya jJAnakriyAyAH sAdhakatamatvAt karaNatvaM siddhameva / evamanye'pIti sarpiSo nAthate / 'AziSi nAthaH' iti na vaktavyam / vyApyavivakSAyAM dvitIyApi-sarpi thate, madhu nAthate / sarpirme bhUyAdityAzAste ityarthaH / 'AziSi nAthaH' iti rucAditvAdAtmanepadam / yadapyuktam AziSIti kim ? mANavakam upanAthati, ajJa putrakAdhISveti / etadapi vyApyavivakSAyAM siddham / kiJca mANavakasyopanAthatIti saMbandhaSaSThyA bhavitavyameva / tathA vyavahapaNidivInAM vyavahArArthAnAM prayoge saMbandha eva SaSThIti "vyavahapaNoH samarthayoH, divastadarthasya ca" (a0 2 / 3 / 57, 58) iti na vaktavyam / zatasya vyavaharati, zatasya paNAyate, zatasya dIvyati' iti / tathA karmaNi zataM vyavaharatItyAdi / yadyevaM SaSThIvidhAnaprakaraNamidamanarthakamiti cet, satyam / mandadhiyAM sukhArtham / anyathA tyAdiprayoge spaSTatayA karmaiva pratipadyeran / / 323 / [ka0 ca0] smRtya0 / arthagrahaNamarthAdikarmanirAsArtham / nanu smRtizcAsAvarthazceti karmadhAraye sati smRtyartha eva yatra karma syAt tatraivAyaM vidhiriti sUtrArthaH kathaM na syAt, tatazca Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH cintanaM karoti, smRtiM karotItyAdau SaSThI syAt ? na cArthazabdo bahuvrIhyartha iti vAcyam, arthAdivyAvartanenaiva tasya caritArthatvAt ? satyam / karoteH pratiyatna ityAdisUtropAttadhAtUnAM karmavidhAnapradarzanAdihApi smRtyarthAnAM dhAtUnAM karmaNIti kalpanIyamiti / nanu paramate adhIgarthAnAmityatra zeSAdhikArAd yatra zeSatvam, tatra SaSThI | yatra zeSatvavivakSA nAsti tatra karmatvAd 'mAtaraM smarati' iti dvitIyA sidhyati / asmanmate kiM syAdityAha - uttaratreti vRttiH| nanvatra "adhIgarthadayezAM karmaNi" (a0 2 / 3 / 52) iti pANinisUtram / asyArthaH- adhipUrva 'ik smaraNe' (2 / 12), tadartho'dhIgarthaH smRtyartha iti yAvat / "zeSe SaSThI" (a0 2 / 3 / 50) iti pUrvasUtrAdasmin sUtre zeSa ityanuvartate / tatazcAdhIgarthAnAM karmaNi zeSatvena vivakSite SaSThI bhavati / yatra tu zeSatvaM na vivakSyate tatra karmatvameva / tena tanmate karmatvavivakSAyAM 'mAtA smaryate' iti sutarAM sidhyatyeva [ yad vA anabhihitAdhikArAdabhihite na syAt ] / asmanmate zeSatvAzeSatvAvizeSAdatrApi SaSThI syAdityAzayenAha-vRttau kathamityAdi / yadi uktArthatvAnna syAt, tarhi kathaM 'mAtuH smaryate' ityAdayaH / atrAha - yyevmiti| nanyasmanapane zeSAdhikAro nAsti, tatazcAvazyamevAtra karmatvAbhAvo vaktumucitaH / anyathA 'mAtuH smaryate' iti bhAve pratyayo na syAt / sarvathAkarmakAdeva bhAvAkhyAtapratyayasyeSTatvAt / tathA ca zrIpatiH- bhAvAkhyAtaM dhrauvyAdityAzaGkyAhaavivakSitakarmakatvAditi / bhASyakArarItyaiva grantho vyAkhyeyaH / [bhASyamate pazcAdapi karmavivakSA nAstyevAkhyAte tathAnabhidhAnAditi sambandhe SaSThItyuktam / ] trimunisaMgrahakAramate'pi vRttiH saMgacchate / tathAhi, te hi pUrvaM karmAvivakSAyAM bhAve pratyayaM kRtvA pazcAd vivakSite karmaNyanena sUtreNa SaSThItyAhuH / asmin vyAkhyAne yadItyAdivRttipaGkterayamAzayaH / trimunisaMgrahakAramate anena sUtreNa karmaNi SaSThI sidhyatyeva / karmaNaH saMbandhitayA yadi vivakSyate tadA 'mAtuH smaryate' iti bhavatyeveti / "adhIgarthadayezAm" (a0 2 / 3 / 52) iti pANinisUtre dayezorupAdAnaM khaNDayati - tatheti / nanu paramate yatra zeSatvavivakSA nAsti tatra 'sarpirdayate, madhu ISTe' ityapi prayogo bhavati / asmanmate saMbandho'tra yadi vivakSyate tadAtra nityaM SaSThyeva gyAdityAha - vyApyagvikSAyApiti / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 kAtantravyAkaraNam 'madhu ISTe' iti, madhu svIkaroti' ityarthaH / tathA ca nirUpitasvIkAre dhAtovartamAnatvAt sakarmakatvam, anyathA aizvaryArthatvAdakarmatA syAt / jAnAterityAdi / jJa iti "jo'vidaryasya karaNe" (a0 2 / 3 / 51) iti paanniniH| asyAH - "SaSThI zeSe" (a0 2 / 3 / 50) ityataH pUrvasUtrAt SaSThIti vartate / avidarthaH ajJAnArthastatra pravRttivacano mithyAjJAnavacanazca jAnAtiriha gRhyate iti kaashikaavRttiH| tatra saMbhrAntijJAnarUpamarthamAdAyAha - saMbhrAntItyAdi / aviparItArtheti / hi yasmAdarthe'viparItArthasya satyasya ghaTapaTAdeH paricchedo'yaM ghaTa iti / anyavyAvartanaM tajjJAnajanyamityarthaH / asapireva sarpiSTayeti / nanu yadi asataH kriyAsiddhau sAdhakatamatvAbhAvAt karaNatvaM nAstItyuktaM kathaM sarpiSTayeti karaNe tRtIyA ? satyam / yadyapyudakAdau prayogasthitiM prati sarpiHsvarUpA vyaktirasatI kAryAkSamatvAnna karaNaM bhavitumarhati, tathApyanyatra prasiddhA sarpiSTAdijAtiratrAdhyavasAyaheturbhavatyeveti saamprdaayikaaH| tnn| sarpiSTvAdijAtivadanyatra siddhasya sarpiSo'pyAropAt karaNatvasaMbhavena pajIkRtA asataH sAdhakatamatvAbhAvAt karaNatvaM nAstIti yaduktaM tadasaMgateH / tasmAdasatyA api sarpiSTAdijAtervivakSayA karaNatve ko virodhaH / kathamanyathA zazaviSANam ityAdau prayogasthitiM prati kartRtvena prtiitiH| zrIpatirapi sarpiSA bhrAnto bhavatItyapi prayuktam / tarhi kathamasataH karaNatvaM nAstIti pajI saMgacchate, asato'pi vivakSayA karaNatve virodhAbhAvAt ? satyam, etad dUSaNaM dRSTvaiva yat kiJcidetadapIti patrIkRtA prayuktam / yat kiJciditi |ninditmityrthH / paramArthatastu karaNa eva sNbndhvivkssetyaashyH| hemakarastu etanna buddhvA karaNe saMbandhavivakSayA SaSThI vidhAya 'sarpiSo jAnIte, madhuno jAnIte' iti yat kiJcit dimaavmidmuktmiti| karmaNi saMbandhavivakSayA sarpiSo nAthate' ityAdikam udAhartavyam ityarthaH / ata evAha - evamanye'pIti vyAcaSTe / tadasat, evamanye'pItyanenaiva tasya vakSyamANatvAt tasyAH paGktervaiyarthyApatteH / "AziSi nApaH" (a0 2 / 3 / 55) iti paanniniH| zeSe SaSThI, tataHSaSThI pravartate / "adhIgaryadayezAM karmaNi" (a0 2 / 3 / 52) ityataH karma vartate / tatazca nAthateH karmaNyAzaMsAyAM SaSThI syAdityarthaH / tadabhAvAdasmanmate kiM syAdityAha-evamanye'pIti / yathA karaNe saMbandhavivakSA tathA karmaNyapItyarthaH / nanu paramate yatra zeSavivakSA tatraiva SaSThI / yatra tadvivakSA nAsti, tatra karmatvameva / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 195 tadabhAvAdasmanmate pakSe kathaM karmatvamityAha - vyaapyvivksseti| mANavakamupanAthatIti pIDayatItyarthaH / pIDanaprakArameva kathayati / aGga putraketi mANavakamupanAthatItyatra kAzikApratyudAharaNe zeSatvAvivakSAbhAvAd vyaGgavikalatAmAha-kiJceti / "vyavahapaNoH samarthayoH" (a0 2 / 3 / 57) iti paanniniH| ayamarthaH - dyUte krayavikraye ca samarthayoH samAnArthayoH karmaNi SaSThI bhavati / tathA "divastadarthasya" (a0 2 / 3 / 58) ityaparaM satram / tadarthasya vyavahArArthasya karmaNi SaSThI syAdityarthaH / etatsUtradvayaMkhaNDayati-tatheti / vyavahArArthAnAmiti / vyavahArazabdena dyUtakrayavikrayamAtraparigrahaH / 'zatasya vyavaharati' iti zatasya krayavikraye niyukta ityarthaH / / 323 / [samIkSA] smaraNArthaka dhAtuoM ke karma meM zeSavivakSA meM SaSThI vibhakti kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai | pANini kA sUtra hai - "adhIgarthadayezAM karmaNi" (a0 213152) / antara yaha hai ki pANini ne smaraNArtha ke lie 'adhIgartha' zabda kA prayoga kiyA hai, jo vyAkhyAgamya hai tathA inake sAtha 'daya-Iza' ina do anya dhAtuoM kA bhI pATha kiyA hai, jabaki kAtantrakAra ina dhAtuoM ke karma meM SaSThI kA vidhAna zeSavivakSA se hI kara lete haiN| [vizeSa vacana] 1. saMbhrAntijJAne sarpiSo'sataH karaNatvAbhAvAt saMbandha eva SaSThI (du0 vR0)| 2. SaSThIvidhAnaprakaraNamidaM mandadhiyAM sukhArtham (du0 TI0, vi0 p0)| 3. sabhrAntijJAnamajJAnameva, jJAnakAryAkaraNAt (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. mAtuH smarati / mAtR + Gas / mAtA kA smaraNa karatA hai / yahA~ 'smR' dhAtu kA karma 'mAtR' hai, ataH prakRta sUtra dvArA SaSThI vibhakti / "RdantAt sapUrvaH" (2 / 1 / 63) se 'R-a' ke sthAna meM ukAra tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / 2.pituradhyeti / pitR + Gas / pitA kA smaraNa karatA hai / yahA~ adhi' upasargapUrvaka 'ik smaraNe' dhAtu ke karma 'pitR' meM prakRta sUtra dvArA SaSThI vibhakti kA nirdeza / pUrvavat "RdantAt sapUrvaH' (2 / 1 / 63) se 'R-a' ke sthAna meM ukAra tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / / 323 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 kAtantravyAkaraNam 324. karoteH pratiyatne [2 / 4 / 39] [sUtrArtha] pratiyala (sat kA guNAntarAdhAna) artha ke gamyamAna hone para 'kR' dhAtu ke karma meM SaSThI vibhakti hotI hai / / 324 / [du0 vR0] sato guNAntarAdhAnaM prtiytnH| pratiyatne gamyamAne karoteH karmaNi SaSThI bhavati / edhodakasyopaskurute / edhodakamupaskurute / / 324 / [du0 TI0] kroteH| karmaNItyadhikArAt karaNe na bhavati / asipatrasyopaskurute prajJayA / 'kRJaH' iti siddhe tipA nirdezaH sukhapratipattyarthaH / / 324 / [vi0 pa0] kroteH| edhodakasyopaskurute iti "sUcanAvakSepaNasevanasAhasayalakathopayogeSu kRJ" (3 / 2 / 42-27) iti rucAditvAdAtmanepadam / "upAt pratiyatnavikRtavAkyAdhyAhAreSu" (a0 6 / 1 / 139) iti vaktavyavacanAt suT / / 324 / [ka0 ca0] kroteH| sato guNAntarAdhAnamiti vRttiH| guNAntarapadena dharmAntaramucyate / tena kANDaguNasyopaskurute ityAdikamapi / anyathA guNe guNAntarAdhAnAsaMbhavAt / 'edhodakasyopaskurute' iti / edhamudakaJca dvayaM saMhataM karotItyarthaH / / 324 / [samIkSA] Ardra IMdhana (lakar3I) ko sukhAtA hai / arthAt IMdhanagata jalIyAMza ko dUra karatA hai, isa prakAra pUrvavartI ArdratA guNa meM zuSkatA kA AdhAna kie jAne se pratiyana artha nihita hai / isa prakAra ke karma meM SaSThI kA vidhAna donoM hI AcArya karate haiM / pANini kA sUtra hai - "kRSaH pratiyatne" (a0 2 / 3 / 53) / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 197 [vizeSa vacana] 1. sato guNAntarAdhAnaM pratiyanaH (du0 vR0)| 2. guNAntarapadena dharmAntaramucyate (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. edhodksyopskurute| edhodaka+ Gas / edhagata udaka kA guNAntarAdhAna karatA hai / arthAt sukhAtA hai / ataH prakRta sUtra dvArA SaSThI vibhakti / "is sya" (2 / 1 / 22) se Das ko 'sya' Adeza / pratiyatna artha ke vivakSita na hone para sUtra kI pravRtti nahIM hogI / ataH vahA~ karma meM dvitIyA kI jAtI hai - 'edhodakamupaskurute' / / 324 / 325. hiMsAnAmajvareH [2 / 4 / 40] [sUtrArtha ] jvarvarjita anya hiMsArthaka dhAtuoM ke karma meM SaSThI vibhakti hotI hai / / 125 // [du0 vR0] hiMsArthAnAM dhAtUnAM jvarivarjitAnAM prayoge karmaNi SaSThI bhavati / caurasya rujati, dAsyA Amayati, caurasyojjAsayati, caurasya nihanti, caurasya praNihanti, caurasyonnATayati, caurasyotklAthayati, caurasya pinaSTi |anitympi - cauraM rujatItyAdi / hiMsArthAnAmiti kim ? dhAnAH pinaSTi / ajvareriti kim ? cauraM jvarayati / caurasya saMtApayatItISyata eva / / 325 / [du0 TI0] hiMsA0 / ujjAsayatIti / 'jasu hiMsAyAm, jasu tADane' (9 / 97, 138) vA inantaH / utklAthayatIti / zratha kraya klatha hiMsAH ' (1 / 516) iti ghaTAdau 'ghaTAdayo mAnubandhAH' iti hrasvaM prApnoti | satyam / utklathanam utklAthastaM karoti itIn 'utklAthayati' / dhAnAH pinaSTIti pratyudAharaNaM yathAkathaMcinna punaridaM sUtravyAvRttiparam / kiM tarhi karmaNi vihitAyAH SaSTyAH saMbandhaSaSThayAzca sAdhyabhedo nAstIti pradarzanamAtraM phalam / dhAnAnAM peSaNaM nahi saMbandhIti manyate / ajvareriti pratiSedhazca Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 198 hiMsArthagrahaNena rujArthAnAmapi grahaNamasti / prANyupaghAtasya hiMsAyA ihApi sNbhvaadityaavirbhaavaarthH| anyathA hiMsAzabdacoditAnAmeva grahaNaM syAditi / tena saMbandhavivakSAyAM caurasya jvarayati karkaTItyapi bhavitavyameva / tasmAd rujArthAnAM bhAvakartRkANAM jvarisaMtApivarjitAnAM jAsiniprahaNanATiklAthipiSAM hiMsAnAmiti nAdarayati / caurasya rujati rogaH, dAsyA AmayatyAmaH ityavyabhicArAt / niprazabdayorvigRhItasamastaviparyastayorgrahaNamiSTamiti / caurasya hantItyapi bhavitavyameva saMbandhavivakSayA / / 325 / [vi0 pa0] hiMsA0 / ihAjvareriti pratiSedhAd hiMsArthagrahaNena rogArthAnAmapi grahaNam / na tu prANivadha eva pratiSedhasyAnupapatteriti / ato rujArthadhAtuprayoge'pyudAharati - caurasya rujati, dAsyA AmayatIti / tena "kajArthAnAM bhAvavacanAnAmajvareH" (a0 2 / 3 / 54) iti na vaktavyam / arthAntareNaitadvacanaM bhAvavacanAnAmeva prayoge kathaM syAt / 'caurasya rujati rogaH, dAsyA Amayati AmaH' iti dravyavacanAnAmapi prayoge SaSThI syAt / tathA zleSmA puruSaM rujati, rujati kUlAni nadI ? satyam / ihApi saMbandhe SaSThyA bhavitavyameva / tathAhi 'caurasya jvarayati karkaTI' iti jvarerapi dravyavacanasya prayoge SaSThI bhavati, kiM punaranyasyeti, na hyatra saMbandhe SaSThI pratiSiddhA | bhAvavacanAnAM bhAvakartRkANAmityarthaH / yadyevam, karmaNi saMbandhe vA vihitAyAH SaSThyA vizeSAbhAvAd etadapi sUtramanarthakam ? satyam / anarthakameva, kintu sukhArthamevoktam / tathA "ujjAsiniprahaninATiklAthipiSAM hiMsAyAm" (a02|3|56) ityapi na vaktavyam, hiMsArthatvAdeva jAsyAdidhAtuprayoge siddhatvAdityAha - caurasyetyAdi |n cAtra niprahanakRtavizeSo'sti / kevalasyApi hanteH prayoge saMbandhavivakSayA SaSThyA bhavitavyameva / 'caurasya hanti, caurasyojjAsayati' iti / jasu hiMsAyAm, jasI tADane vA curAdAvinantaH / iha niprazabdayorvigRhItasamastaviparyastayorgrahaNamiSTam / unnATayatIti curAdAvin / utklAthayatIti / kathamidam 'zraya kraya klaya hiMsAH ' (11516) iti ghaTAdau paThyate / ghaTAdayazca mAnubandhA iti mAnubandhAnAM hrasvaM prApnoti ? satyam / utklathanam utklAthastaM karotIti inA siddham / pinaSTIti / piSla saMcUrNane "svarAd rupAdeH paro nazabdaH" (3 / 2 / 36) / idamapi yathAkathaMcit pratyudAhatam / ihApi saMbandhe SaSThI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH kena nivAryate, na hi peSaNaM dhAnAsaMbandhi na bhavati / ajvarisaMtApyoriti kazcid Aha / tadayuktam, iSyate eva SaSThItyAha - caurasyetyAdi / tathA cAha candragomI'jvarisaMtApyorapi saMbandhavivakSAyAM SaSThI bhavati' iti / / 325 199 [ ka0 ca0 ] hiMsA0 / hiMsAnAmiti siddhe'rthagrahaNaM sukhArtham | hiMsAzabdasyArthaparatve saMdehAbhAvAt zabdaparatve lakSaNApatterbahuvacananirdezAcca / nanu prANaviyogaphalakavyApAro hiMseti prasiddhatvAd rujArthAnAM prayoge SaSThI nAstyeva, katham ajcareriti pratiSedha ityAha - ajvareriti / yad vA pANininA " rujArthAnAM bhAvavacanAnAmajvareH" iti "jAsiniprahaNanATiklAthipiSAM hiMsAyAm" (a0 2 / 3 / 54,56 ) iti sUtradvayena rogArthahiMsArthayoH prayoge SaSThI vidhIyate / tadabhAvAdasmanmate rujArthaprayoge kathaM syAd ityAha- hAjvareriti / jvaripratiSedhAt prANipIDAmAtraM hiMseti gamyate / tathAhItyAdi / atha jvariNA yoge'pi yadi SaSThI tadA kathaM cauraM jvarayatIti pratyudAhRtam, ajcarerita varjanaM vA kimartham ? satyam | ajvareriti pratiSedho hiMsAyAm ityukte prANaviyogArthasyaiva grahaNe rogArthasya na syAditi rogArthasyApi grahaNArthaH / pratyudAharaNaM punaH paramatAnusAreNaiva vRttau pradattam / ajcareriti kimitiM vRttiH / nanu ajvareriti khaNDane caurasya rujatItyAdau kathaM syAt prANaviyogArthAbhAvAt ? satyam / atra hemakaraH - hiMsAyAmiti kRte pIDApi hiMsocyate, hiMsaiva hiMseti AcaSTe / vastutastu pIDAyAmityeva sUtramAstAm / hiMsArujordvayorapi pIDAtvAvyabhicArAt / nanu "rujArthAnAM bhAvavacanAnAmajvareH " ( a0 2 / 3 / 54) iti parasUtre rujArthAnAmityasya bhAvavacanAnAmiti vizeSaNena kiM prayojanam / rujArthAnAM bhAvavacanatvAvyabhicArAdityAha - bhAvavacanAnAM bhAvakartRkANAmityarthaH iti / vakta vcnH|"kRtyyutto'nytraapi (4|5|92 ) iti vacanAt kartari yuT / atra vacanazabdena prakRtyarthaM parityajya pratyayArthaH kartevAkhyAyate / tena bhAvaH kriyArUpo vacanaH kartA yeSAmiti bahuvrIhiH / evaJca paramate 'rAvaNasyeva rokSyanti kapayo bhImavikramAH' iti bhaTTiprayoge saMbandha eva SaSThI nAsya viSayaH / yad vA kapayo bhImavikramAzca rokSyantIti bhAvakartRtvamastyeveti bhaTTiTIkAkRtA sukhArthamiti / etena yatra saMbandhavivakSA tatraivAsya sUtrasya Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 kAtanvavyAkaraNa sUtrasya viSaya iti / ata eva rujanti cetaH prasabhaM mamAdhayaH' iti vyApyavivakSAyA siddham / paramate'tra vizeSavivakSA nAstIti na SaSThI / nanu padi saMbandhavivarAyA sUtramidaM sukhArthamucyate, tadA 'devadatto yajJadattena caurasya ghAtayati' ityatra dhAtorakarmakatvAd aninantakartuH karmatA syAt / 'devadattena cauro hataH' ityatra 'devadattazcaurasya hataH' iti kartari ktaH syAt / naivam, saMbandhavivakSayA prAk padaM niSpAdya pazcAt karmatvaM tasya vivakSaNIyamiti / jAsiniprahanItyAdi / yadyapi hanterakAravataH ityasya na viSayaH padAntatvAt niprazabdasyAnukaraNatvenopasargAbhAvAcca / tathApyata eva nirdezANNatvamiti maitreyH| vigRhItasamastetyAdi / vigRhItau pRthagbhUtAvityarthaH / atra hemakaraH- vigRhItazca samastazca viparyastazceti vizeSyavivakSayA dvandva pazcAniprazabdAbhyAM saha vizeSaNatvenAnvayAd vigRhItasamastaviparyastayoriti dvivacanamiti, na tu samAhAradvandve itaretarayoge vA ekavacanabahuvacanaprasaGgaH iti / yathA raktazca vikArazca raktavikArastaddhitaH / vazca mazca vamasaMyoga iti, tu karmadhArayaH / yo'sau samasto nAsau vigRhItaH nAsau viparyasta iti tulyAdhikaraNatvAbhAvAdityAcaSTe / tanna / bhedavivakSayA dvandve kRte bahuvacanaprasaGgAdarthasyAbhedavivakSAyAM dvandva eva na syAditi / tasmAd vigRhItau ca tau samastau ceti vigRhItasamastau punarvigRhItasamastau ca tau viparyastau ceti karmadhArayagarbha eva karmadhArayaH / yattu raktazca viraktazca taddhita iti dRSTAntitam, tatrApi karmadhAraya eveti vamasaMyogAdityatra vyAkhyAtamiti / / 325/ [samIkSA] hiMsArthaka dhAtuoM ke prayoga meM karma meM SaSThI vibhakti kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / antara yaha hai ki pANini rujArtha tathA hiMsArtha meM bheda mAnakara tadartha do sUtra banAte haiM - "rujArthAnAM bhAvavacanAnAmajvareH, jAsiniprahaNanATakAthapiSAM hiMsAyAma"(a0 2 / 3 / 54, 56) / kAtantrakAra ne rujArtha-hiMsArtha ko abhinna mAnakara eka hI prakRta sUtra banAyA hai | [vizeSa vacana] 1. ajvareriti pratiSedhazca hiMsArthagrahaNena rujArthanAmapi grahaNamasti / prANyupaghAtasya hiMsAyA ihApi saMbhavAt (du0 ttii0)| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAya caturthaH kAraka:: 2. tathA cAha candragAmA - jcarisaMtApyorapi saMvandhavivakSAyAM SaSTho bhavatAMti (du0 ttii0)| 3. jvaripratiSedhAt prANipIDAmAtraM hiMsati gamyate (ka0 57) / [rUpasiddhi] 1. caurasya rujati / cAra + Gas / cora ko rogo banAtA hai / prANipADAmAtra artha yahA~ hiMsApada se abhISTa hai, roga se bhI pIDA avazya hotI hai / isa prakAra hisArtha ke vidyamAna hone se prakRta sUtra dvArA SaSThI vibhakti / "us tya" 1211122) se Gas ko 'sya' Adeza / 2-10 = dAsyA aamyti| dAsI + Gas / caursyojjaasyti| caura -- chas ! caurasya nihnti| caura + Gas / caurasya prnnihnti| caura + Gas / caurasyobAhayati / caura + Gas / caurasyotklAthayati / caura + Gas / caurasya pinsstti| caura + Gas / caurasya santApayati / caura + Gas / vyAdhi-vinAza-hanana-kaSTa pahu~cAnA-prANI ko pIsa denA tathA santapta karanA bhI hiMsA hI hai, ataH prakRta sUtra se ukta sabhI sthaloM meM SaSThI vibhakti / 'caura' zabda se Gas ko sya Adeza / 'dAsI' zabda se paravartI Gas ko "nayA ai AsAsAm' (2 / 1 / 45) se 'As' Adeza, "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopa:' (1 / 2 / 8) se IkAra ko yakAra tathA "rephasorvisarjanIyaH' (2 / 3 / 63) se sakAra ko visarga / / 325 326. kartRkarmaNoH kRti nityam [2 / 4 / 41 } [sUtrArtha] kRtpratyayAnta zabdoM ke prayoga meM kartA tathA kA ... .. / hotI hai / / 326 / [du0 vR0] kartRkarmaNo : kRtprayoge nityaM SaSThI bhavati / bhavata zAAyekA : bhavata: AsikA : kaNi ca -- apAM sraSTA / purA bhattA | kRtIti kima ? taddhitazyAge mA bhUt - 'kRtapUrvI kttm'| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] kartR0 / kArakavibhaktireveyaM dvitIyAtRtIyayorapavAdaH / bhavataH zAyikA, bhavata AsikA' iti "paryAyAharNeSu ca" (4 / 5 / 89) iti cakAreNAdhikRte bhAvamAtre vuJ / bhavatA zayitavyam / bhavatA Asitavyam ityarthaH / evaM vararuceH kRtiH, brAhmaNasya prAdurbhAvaH / kartRkarmaNoriti kimarthaM karaNe mA bhUd iti-zastreNa bhettA | kRtIti kim ? tvayA pacyate, odanaM pacati / dvitIyAtRtIyayorvizeSAnupAdAnAt tyAdiSu kRtsu ca paryAyaH syAt / naivam, niSThAdiSu viSayatvAt / tarhi atraivetyAdipAThaH kriyatAM "na nisstthaadissu"(2|4|42) ityAdizabdaH pratyekamabhisaMbadhyate ityAlocyAha - kRtItyAdi / karaNaM kRtam , kRtaM ca tat pUrvaJceti vigrahaH / kRtapUrvam asyAstItIn / yadyapi (kRtasya) kaTasya kRtapUrvamasyAstIti buddhyavasthAnibandhano vAkyavyavahAraH / tathApi ktAntamidaM taddhitArthe guNIbhUtaM kaTAdibhirna saMbadhyate, ataH kriyAvatA ka; taddhitapratyayAstena saMbandhaH kaTAdInAM karmaNAM bhavatyeva / karturasya karotIti kriyAvyApyatvAd dvitIyeti bhaavH| akarmakatve satyeva ktAntaM bhAvAbhidhAyivat / ataH kriyAvatA ka; yogo bhavati karmaNAm ||iti / etadapi tarhi niSphalaM niSThAzrayaH pratiSedho bhaviSyati yathA gataM devadattena grAmamiti / evaM sati mandadhiyAM sukhArthameva kRdgrahaNamiti / nityagrahaNaM saprayojanaM darzitameva / nanu smRtyarthakarmaNItyataH ekavibhaktiyuktamapi karmagrahaNaM yathetarayoryogayoranuvartate, tathAtra "kartari ca kRti nityam" iti kRte cakAreNAnukRSyata eva ? satyam / karmagrahaNaM karmaNi karmaNIti pratipattyartham / tenobhayaprAptike kRti karmaNyeva SaSThI siddheti 'Azcaryo gavAM doho'gopAlakena' iti kartari tRtIyeva / sambandhavivakSAyAM tu SaSThyA bhAvyameva / Azcaryo gavAM doho'gopAlakasya / akAkArayoH striyAM nAyaM niyamaH / bhedikA yajJadattasya kASThAnAm / cikIrSA devadattasya kaTasya / tadetat kathaM saMbandhasyaiva vivakSitatvAt kutaH kartari tRtIyA ? etasyAM smRtau 'bhedikA devadattena kASThAnAm' ityapaprayogaH / zeSe strIpratyayayoge vibhASayeti na vaktavyam / zobhanA zarvavarmaNaH kRtiH, zarvavarmaNeti saMbandhe SaSThI, kartari tRtIyeti / vartamAne kte SaSThI na vaktavyA, "na niSThAdiSu" (2 / 4 / 42) iti pratiSedhApavAdaH / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 'rAjJAM mataH, rAjJAM buddhaH' sApi saMbandhavivakSAyAM siddheti / bhUtavihitasya ktasya vartamAnavihitaH ktaH khalu dhAtusAmAnyavizeSabhAvena bAdhaka eveti manyamAnena kenacit 'tvayA matam, mayA jJAtam' ityapaprayogaH kRtaH / matyarthAd vartamAne ktaH iti kartari SaSThyA bhAvyam / naivam / tatra bhUte ktaH siddho vartamAne'pIti siddhAntaH / tathA ca jyanubandhetyAdisUtraM pratyAkhyAtam, pUrvapUrvavyApAre dhAtUpAttamitaramAzritya bhUte niSThA syAt / zRGkhalAdisaMyogo'svatantraphalopalabdhaH / sa cAparisamApta eva prArabdhAparisamAptau vartamAnatvamatra zRGkhalAdisaMyogalakSaNo bandho niSThita eveti bhUtapratyayo yukta iti kathaM pratyAkhyAnaM kathaM vApaprayogaH syAt / / 326 / [vi0 pa0] kartR0 / bhavata ityAdi / "paryAyAharNeSu ca" (4 / 5 / 89) ityatra cakAreNAdhikRte bhAvamAtre vuJ, tataH kartari SaSThI / 'bhavatA zayitavyam, bhavatA Asitavyam' ityarthaH / sraSTeti / sRja visarge tRc / "sRjidRzorAgamo'kAraH" (3 / 4 / 25) ityAdinA'kArAgamaH, bhRjAdInAM ssH| atha kimarthaM kRdgrahaNam, AkhyAtaprayoge mA bhUt / tvayA kriyate, kaTaM karotIti / na ceha dvitIyAtRtIyayobadhikatvamiti zakyate vaktum, tayorniSThAdiSu caritArthatvAt / vizeSavidhAnAbhAvAcca kathaM bAdhakatvam / tarhi nahi 'niSThAdiSu' ityucyate / Adizabdasya pratyekamabhisaMbandhAt tyAderapi varjanaM bhaviSyatItyAha - kRtiityaadi| karaNaM kRtam, napuMsake bhAve ktaH / kRtaM ca tat pUrvaM ceti kRtapUrvam, tadasyAstIti in / iha kartA taddhitenaikokta iti kartari SaSThIprasaGgo nAstIti / kintu kaTAt karmaNaH SaSThI syAditi pratyudAhriyate / ____ nanu kaTasya kRtapUrvam asyAstIti buddhyavasthAnibandhane vAkye kaTAt SaSThI dRzyate, samAse tu tataH kathaM dvitIyA ? satyam / utpanne taddhite ktAntasya taddhitArthe guNIbhUtatvAt kaTAdisaMbandho nivartata iti / kriyAvatA taddhitapratyayavAcyena kA kaTAdiH saMbadhyamAnastakriyayA vyApyate iti karmatvaM siddham / yadyapi karmaNi ktaH, tathApi dvitIyA bhavatyeva / tena hi sAmAnyaM karma uktam, na viziSTam, kathaM viziSTakarmadyotikA dvitIyA uktArthA / tarhi kRtaH kaTa iti vAkye ktena kathaM viziSTakarmAbhidhAnamiti cet, tadayuktam / kRta ityanena sAmAnAdhikaraNyAt taddhitavRttau punarekArthIbhAvAt sAmAnAdhikaraNyAbhAve taddhitAbhidheyasya kartuH karotikriyayA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / ha.bhAnA kolina kA sAkAralyA yoga bhavanAyana, ... cyAta iyatra nAmazabdAta meM kamAe pAyo / yo vihita : pratyAsatyA tasva mAra maNAtihaNata . mahobA aura moma kaya svA sadasya kAmakAjAta nainaH zatabhiSA bhihitaban prakAzate' (ka) iti nyAyAta pradhAnAmatAvyAtakriyAvAda loga alApUrvI kaTa-' te: / nanu karanana kadamahaNajAniyatA bAnA vimAnacAta navam, qadagrahaNaM kRti vidyamAne taddhitaprayoga mA bhUTa etadartham / tAhe aupagaya kaTalya katA ityAdi tadinaprayoga na syAt / sabam / kadgrahaNaM kadayA karmaNi, paSTa yaM tena kanapUrvA kaTam ityatra kRtA bAgAbhAvAnna SaSTa gata Tamsa kA ityatra tAmaha yoga jAti - viyata tayagarne ThAdi caritArthatvAditi pajI | pakSAntaramAha - vizaMpavidhAnAbhAvAcati / dvitIyA tRtIyayoti sAmAnyAMvadhAnAdi, kartari palTIpala ko nAlAti int' dA bhayAnakatA : kAkA yo kAlo ! . navandhamataratIti ( nyAyAditi / mAda / sukhArthImAte . nanu : grahaNaM sukhAmiti .. - cita sthAna vidyamAna vATAta / tathA tina-pradAna kara - mAyA mAvA grahaNa, taH rata paMdrahaNa tara Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyAya mA ka : kRtpratyayamAtra yoge bhavatIti liyA ki mana . taddhitapratyaye na syAditi / liH naI :pAcakatara iti bhavatyeva / yAMTe kadAcid Arana mAtrA . lA , tadA niSTAdau taratamatratyaya, mAmiti / ani mAya- . 'dhAyairAmodamuttapam, buddhipUrva mA rAjakRyA pitA lAe pani bhaTTiAyo / pratyayaH / rAjakRtveti / rAja - motIni bAla kalAmaH di mana - pratyayazca niSTAdiriti / hemakarastu - nanu kathaM kRdgrahaNaM sukhArtham , yAvatA tatra na niSThAntakarotidvArakam , ki tArha anyakRdantadvArakaM naI, tatra SaSThI na bhavatu / etadarthameva kRdgrahahmApavazya kartavyamiti, yathAkArapUrvIkaramiti, naivam / kArapUrvI kaTasyeti bhavatyeveti pukhArTa mityAcaSTe / tanna ! kArapUrvIka syetyaprayogAt / tasmAt kRdgrahaNaM kRyoga isa bapTIpratipatrArthamityuktama -- avAptariyaM vidhivad gurubhyastaM yauvanodabhedavizeSakAnam / zrIH sAmiSApi gghotlujJAM dhIreva kanyA piturAcakAGkSa / / (raghula 3 !33 iti kAliTAsaprayoga'milApasya karmaNi dvitIyaiva, kRtA saha bogA bhAvAla : tatazca vRttAvapi dinoge kA atiti yat tAIta bahasa tata soratA - mAtrasyopalakSA nokAm / gamana pani kAnuna mA kAma --- --- pratyudAharaNApezyaiva gogA ! [samIkSA] kRdanta zandoM ke kartA tathA karma meM padI kA vidhAna donoM hI apane kiyA hai / pANini kA sUtra hai . ' kartRkarmaNo : kRti' (a0 2 / 3 / 65) / ata : va [vizeSa racana] 1 vadAnivapanI bAyayavahAra. 18tc Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 kAtantravyAkaraNam 3. pradhAnazaktyabhidhAne guNazaktirabhihitavat prakAzate (ka0 c0)| 4. kRdgrahaNaM kRdyoge karmaNi SaSThIti vizeSalAbhArtham (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. bhavataH shaayikaa| 'zI' dhAtu se bhAva artha meM vuJ pratyaya hokara 'zAyikA' zabda niSpanna hotA hai, usakA kartA bhavant' zabda se prakRta sUtra dvArA SaSThI vibhakti / bhavant + Gas , nalopa tathA "rephasorvisarjanIyaH' (2 / 3 / 63) se s ko visagadiza | 2. bhavataH aasikaa| As dhAtu se bhAva artha meM vuJ pratyaya hone para niSpanna 'AsikA' zabda ke kartA bhavant meM prakRta sUtra dvArA SaSThI vibhakti / 3. apAM mssttaa| sRj dhAtu se tRcpratyayAnta 'sraSTA' ke karma 'ap' zabda meM prakRta sUtra dvArA SaSThI vibhakti / ap + Am / 4. purAM bhettA / tRcpratyayAnta 'bhettA' ke karma 'pur' zabda meM prakRta sUtra dvArA SaSThI vibhakti / pur + Am / / 326 / 327. na niSThAdiSu [2 / 4 / 42] [ sUtrArtha] niSThAdikRtpratyayAnta zabdoM ke prayoga meM kartA tathA karma meM SaSThI vibhakti nahIM hotI hai / / 327 / [du0 vR0] kartRkarmaNoniSThAdiSu prayoge SaSThI na bhavati / devadattena kRtam odanaM bhuktavAn / odanaM pacan / odanaM pacamAnaH / tatra niSThAdayaH-kta, ktavantu, zantRG, Anaz, vansu, ki, udanta, ukaJ, avyaya, khalartha, tRn / dviSaH zatrau vA vaktavyam / cauraM dviSan, caurasya dviSan / / 327 / [du0 TI0] na ni0| pUrveNa prAptA niSidhyate / "ktaktavantU niSThA" (4! 1 / 84) iti vakSyati / niSThaivAdiryeSAmiti bahuvrIhau Adizabdo vyavasthAvacana ityAha - ktetyAdi / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 nAmacatuSTayApyAye caturthaH kArakapAdaH kazcid-Adizabdasya vyavasthAyAcitvAd adhikaraNe vartamAne ca vihitasya ktapratyayasya na grahaNamiti manyate / tadayuktam, niSThAtvaM tasya kenApanodyata iti / "idhAribhyAM zantRG akRcchre"(4|4|10)-adhiiyn pArAyaNam / dhArayan lokAyatam / "pUyajoH zAna" (4 / 4 / 8)- somaM pavamAnaH / kavacam udvahamAnaH- "zaktivayastAcchIlye" (4 / 4 / 9) / ghaTaM vidvAn iti paNDitArthatvAd vansureva | vacanam anUcAnaH / upasedivAn gurum | "Ad RvarNopaghAlopinAM ki* ca" (4 / 4 / 53) dadhirgAm, cakri kaTam / "bhAjyalaMkRJ0" (4 / 4 / 16) ityAdinA iSNuc - kanyAmalaMkariSNuH / "jibhuvoH SNuk" (4 / 4 / 18) iti / ariM jiSNuH / "trasigRdhidhRSikSipAM knuH" (4|4|20)dhnN gRdhnuH / "sanantAzaMsibhikSAmuH" (4 / 4 / 51)- kaTaM cikIrSuH / iha vyapadezivadbhAvAd ukArAntatA / 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti siddhamantagrahaNaM gaNe sukhArtham / "zrakama0" (4 / 4 / 34) ityAdinA ukaJ-grAmaM gAmukaH, bhogAnabhilASukaH / ukapratiSedhaka eva pratiSedha iSTaH / dAsyAH kAmukaH riraMsuviSaye / anyatra bhogAn kAmukaH |tnn vaktavyam, saMbandhasyaiva vivakSitatvAt / gaNakRtamanityamityeke |avyym - kaTaM kRtvA, ghaTaM kartuM gataH / khalarthaH- ISatkaraH kaTo bhavatA / ISatpAnaH somo bhvtaa| tRn-vaditA janApavAdAn / ako bhaviSyadvihitaH iMzca bhaviSyadadhamarNavihita iha paThitavyam / kaTaM kArako vrajati / kriyAyAM kriyArthAyAmiti vuN / grAmaM gamI, grAmamAgAmI bhaviSyati gamyAdayaH / zataM dAyI / AvazyakAdhamarNayorNin / bhaviSyadadhikAravihitasyAkasyeha grahaNam / tena varSazatasya pUrakaH / putrapautrasya darzakaH / "dviSaH zatrau zantRG" (4 / 4 / 11) iti karmaNi dvitIyA, sambandhavivakSAyAM tu SaSThIti manasikRtyAha -dviSa ityAdi / 'ISatkaraH kaTo bhavataH, zatasya dAyI' iti saMbandhavivakSApi dRzyate / "kRtyAnAM kartari vA" (a0 2 / 3 / 71) iti na vaktavyam / bhavataH kaTaH kartavyaH' iti saMbandhe, 'bhavatA kaTaH kartavyaH' iti kartari / nanu yadi vivakSAyA eva prAdhAnyaM darzitam, tarhi kRti niSThAdivarjite saMbandhe SaSThyeva karmaNi dvitIyeti ? satyam / vyApakaM sUtramidaM vivakSayA nirvodumanucitaM mandadhiyaH saMkaramapi pratipadyanta iti bhAvaH / / 327 / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kAlavyAkaraNa [vi0 pa0 ] na ni | anuG, Anazu iti / "idhAribhyAM zantRGakRcchre" (4|4|10) - adhIyan pArAyaNam. dhArayannupaniSadam / "vartamAne zantaGAnazI (4|4|1) ityAdinA vihitayoH zantuGAnazorudAhRtaM vRttau / tathA " pUyajoH bhAnaGa' (4/4/8) - somaM tvamAnaH / "zaktivayastAcchIlye" (4 / 4 / 9) - kavacam udvahamAnaH / "kvansukAnau parokSAvacca'' ( 4 / 4 / 1 ) iti - kaTaM cakrANa: / kvansu - odanaM pecivAn / paceH kvansau dvirvacanam | "asyaikavyaJjanamadhye" ( 3 | 4 | 51 ) ityAdinA etvam abhyAsalopazca / 'artINaghasaikasvarAtAmiDUvansau " ( 4/6/76 ) iti iTi rUpamidam / tathA "vetteH zanturvansuH" (4 / 4 / 4)- kaTaM vidvAn / "AdRvarNopadhAlopinAM kirDe ca' (4|4|53) iti ki: - dadhirghaTama / caliH kaTam / udantaH - " bhrAjyalaMkRJ0" (4|4|16) ityAdinA iSNan -kanpAlaMkariSNuH / "jibhuvoH SNuk" (4|4|18) - jiSNuH zatrUn / "sigRtivRSikSipAM ktuH " ( 4/4/20 ) - dhanaM gRdhnuH / " sanantAzaMsibhikSAmuH " (4|4|11 ) - kaTaM cikIrSuH / vyapadezivadbhAvAdatrodantatA / "zrUkamagamahana0" (4 | 4 | 34 ) ityAdinA ukaJ - grAmaM gAmukaH / kathaM dAsyAH kAmukaH ? saMbandhasyaiva vivakSitatvAt / tenokaJpratiSedhe " kamerbhASAyAmapratiSedhaH" iti na vaktavyam / avyaya iti ktvAmakArAntazca kRt svabhAvAdasaMkhya ityavyayameveti vakSyati / kaTaM kRtvA TaM kartuM gataH / 46 "" " khalartha:-- " ISaduHsuSu kRcchrAkRcchreSu khala" (4 / 5 / 102 ) - ISatkaraH kaTo bhavatA / tathA "Adbhyo yvadaridrAteH " ( 4/5 104 ) - ISatpAnaH somo bhavato / nRn - vaditA janApavAdAn / tathA Adizabdasya vyavasthAvAcitvAt ako bhaviSyadvihita iMzca bhaviSyadadhamarNayorvihito niSThAdiSu draSTavyaH / kaTaM kArako vrajati / odanaM pAcako vrajati / " bhaviSyati gamyAdayaH " ( 4/4/68) ityadhikRtya vuN-tumau kriyAyAM kriyArthAyAmiti bhaviSyati kAle vuN / tasyaivAkasya grahaNam, tena 'varSazatasya pUrakaH, putrapautrasya darzakaH' ityanirdiSTakAlAH pratyayAstriSvapi kAleSu bhavantIti, vuNtRcAviti bhaviSyati vihite vuNi SaSThI syAdeva / grAmaM gamI grAmamAgAmI / bhaviSyati gamyAdayaH / zataM dAyI sahasradAyI / AvazyakAdhamarNayorNin / dviSaH zatrAviti batAya- bAra saMbandhaviparya 1 I Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH [ka0 ca0] na ni0 / nanu ghaTasya vidhirityatra kathaM karmaNi SaSThI kipratyayasya niSThAditvAt ? satyam / tanpratyayasya sAhacaryAt tAcchIlika eva "aadRvrnnopdhaalopinaam"(4|4|53) ityAdinA vihitaH kipratyayo gRhyate / na tUpasarge daH kirityanena vihita iti / athavA Adizabdasya vyavasthAvAcitvAt "AdRvarNopadhAlopinAm" (4 / 4 / 53) ityAdinA vihita eva gRhyate iti / "satyAnukUlA narakasya jiSNavaH" ityAdau saMbandhavivakSayA SaSThIti kecit / 'natrA nirdiSTasyAnityatvAt' (kA0 pari0 67) iti prAyaH / / 327 / [samIkSA] 'kta -ktavantu' AdikRpratyayAnta zabdoM ke prayoga meM kartA-karma meM prApta SaSThIvibhakti kA niSedha donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / antara yaha hai ki pANini ne sabhI pratyayoM ko sUtra meM zabdazaH par3hA hai - "na lokAvyayaniSThAkhalarthatanAm" (a0 2 / 3 / 69), jabaki kAtantrakAra ne ina sabhI ke bodhArtha niSThAdi gaNa kI vyavasthA kI hai / isa prakAra sUtraracanAzailI meM bhinnatA hone para bhI abhISTasiddhi meM samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. devadattena kRtam / niSThAsaMjJakaktapratyayAnta 'kRtam' zabda ke prayoga meM kartA devadatta meM prApta SaSThI vibhakti kA prakRta sUtra dvArA niSedha hone para "kartari ca" (2 / 4 / 33) sUtra se tRtIyA vibhakti / devadatta + TA | " ina TA" (2 / 1 / 23) se TA ko ina tathA "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se akAra ko ekAra - paravartI ikAra kA lopa / 2. odanaM bhuktavAn / karma meM prApta SaSThI kA niSedha hone para "zeSAH karmakaraNa0" (2 / 4 / 19) ityAdi se dvitIyA vibhakti / 3. odanaM pacan / odanaM pcmaanH| niSThAdigaNa meM paThita, zantRGpratyayAnta 'pacan' tathA AnazpratyayAnta 'pacamAnaH' ke karma 'odana' meM prApta SaSThIvibhakti kA prakRta sUtra se niSedha hone para "zeSAH karmakaraNa0" (2 / 4 / 19) ityAdi se dvitIyA vibhakti / / 327 / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 kAtantravyAkaraNam 328. SaDo No ne [2 / 4 / 43] [sUtrArtha] SaS-ghaTita SakAra ke sthAna meM hone vAle DakAra ko NakAra Adeza hotA hai, vibhaktisaMbandhI nakAra ke para meM rahane para ||328 / [du0 vR0] SaDo No bhavati vibhaktau ne pre| SaNNAm / vibhaktAviti kim ? SaDnayanam / / 328 / [du0 TI0] SaDo0 / ekapadaprastAvAd bhinnapade na bhavatItyAha - vibhaktau na iti / vibhaktiviSaye yo nakAraH, tasminniti / varNagrahaNe tadAdau mataM vA / nakArAdau vibhaktAvityarthaH / atra SaSThIbahuvacana eva nakAraH, pArizeSyAt / SaDa iti DAntamanukRtya SaSThI kRtA iti kazcidAha / ata eva DatvanirdezAt svare DatvaM vijJAyate / tena SaDikaH, SaDiyaH, SaDina iti / tadayuktam / ikaH, iyaH, inazca taddhitaH anukampAyAM lokopacArAd yathA siddhastathA SaSo'pi DatvaM saMjJAzabdatvAditi / SaDaGgulidatto'pi SaDityucyate / yathA bhImaseno bhIma iti / SaDAderbahusvarAt nRsaMjJakAd ika-iya-ineSu dvirAdyavayavasya lopo vA / svare ivarNasya lope sthAnivadbhAvADDatvamevetyanyaH / SaDaGgulidattaka iti pakSe ka eva / / 328| [vi0 pa0] SaDo0 / nakAre pare "hazaSachAntejAdInAM GaH" (2 / 3 / 46) iti DakAro'styeva / ato DakArasyaivAyaM NakAra iti / DAntamanukRtya SaDaH SaSThIyaM vakSyamANe sarvatraikapade eva kAryaM kriyate / tatprastAvAd ihApi ekapada eva bhaviSyati / tacca vibhaktimantareNa na saMbhavatItyAha - vibhaktau na iti / vibhaktiviSaye yo nakArastasminnityarthaH / SaNNAm iti SaS + Am / "sNkhyaayaaHssnnaantaayaaH"(2|1|75) iti nurAgamaH, "hazaSachAntejAdInAM DaH" (2 / 3 / 46) iti DakAraH / tasyAnena NakAraH / "tavargazcaTavargayoge caTava!" (2 / 4 / 46) iti nasya Natvam / / 328 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH [ka0 ca0] ssddo0| tatprastAvAdihApyekapade bhavatIti / nanu samAse sati ekapadatvena vibhaktimantareNApi nakAra saMbhavati, tatkathamucyate vibhaktimantareNa nakAro na saMbhavatIti ? satyam / yadyapi samAse'pyekapadatvamastyeva, tathApi kAryinimittayobhinnapadAvasthitatvena prastAvAditi bhAvaH / 'SaDnayanam' ityAdau kAryinimittayornekapade sthitiH antarvartivibhaktyAzrayaNena bhinnapadAvasthitatvAt / kiJca pUrvataH SaSThyAnuvRttyA vibhaktivipariNAmena SaSTyA nakAre pare iti vyAkhyAnAt sarvamupapadyate iti / / 328 / [samIkSA] 'SaDa + nAm' isa sthiti meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI D ko N Adeza karake 'SaSNAm' prayoga siddha karate haiM / antara yaha hai ki kAtantrakAra spaSTataH D ke sthAna meM N Adeza kA nirdeza karate haiM, jabaki pANini ne anunAsika pare rahate yar ko anunAsika Adeza kiyA hai - "yaro'nunAsike'nunAsiko vA" (a0 8 / 4 / 45) / isa prakAra kAtantra ke nirdeza meM vizeSa sugamatA pratIta hotI hai| [rUpasiddhi] 1. SaNNAm / SaS + Am / "saMkhyAyAH SNAntAyAH" (2 / 1 / 75) sUtra se nu-Agama, "hazaSachAntejAdInAM DaH" (2 / 3 / 46) se S ko D, prakRta sUtra dvArA D ko N "tavargazcaTavargayoge caTava!" (2 / 4 / 46) se na ko N Adeza ||328 / 329. manoranusvAro dhuTi [2 / 4 / 44] [sUtrArtha] dhuTsaMjJaka' vargoM ke paravartI rahane para pada ke madhya meM rahane vAle m tathA n ke sthAna meM anusvAra Adeza hotA hai / / 329 / 1. dhuD vyaJjanamanantasthAnunAsikam (2 / 1 / 13) / k kh g gh , c ch j jh, T Th D da, t th d dh, p ph b bh, z S s ha kS (tulanIya-pANinIya jhal prtyaahaar)| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] ___ manoranantyayoranusvAro bhavati dhuTi pare / puMsaH / shaantiH| ujitA / yuau / svAmpi | anantyayoriti kim ? prazAn karoti / syAdidhuTi padAntavat pumbhyAm, puMbhyAm / prazAnbhyAm / sukanbhyAm / dhuTIti kim ? gamyate / hanyate / / 329 / [du0 TI0] mano0 / nAtra manAbhyAM tadantavidhirviziSyamANasya liGgasya dhAtorvA prakRtasyAsambhavAt / na ca vaktavyam - nAmaprakaraNatvAnnAma prakRtamiti / "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56) ityatra liGgagrahaNamuttaratra sAmAnyArthamityuktamevetyAha-puMsaH zAntirityAdi | 'zamu damu upazame' (3 / 42), "striyAM ktiH " (4 / 5 / 72), "paJcamopadhAyAH" (4 / 1155) ityAdinA dIrghaH | syAdidhuTi padAntavaditi / lathametat sandhyanusvAravidhau antagrahaNenaiva darzitamiti / syAdidhuTi tu svabhAvAnna viratirastIti na tatra tadantatA / ato varNamAtre dhuTi vidhirayam / / 329 / [vi0 pa0] mno0|yuaaaaviti / 'yujir yoge' (6 / 7) / yunaktIti "stsuudviss0"(4|3|74) ityAdinA kvip / "yujerasamAse nurpuTi" (2 / 2 / 28) iti nuraagmH| svAmpIti / zobhanA Apo yeSu taDAgeSu iti vigrahe "dhuTsvarAd ghuTi nuH" (2 / 2 / 11) iti nurAgamo npuNsklkssnnH,"apshc"(2|2|19) iti dIrghatvam |anntyyorityaadi / prazAmyatIti kvip / "paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe" (4 / 1 / 55) iti dIrghatvam / "mo no dhAtoH" (4 / 6 / 73) iti makArasya sasvaro nakAraH, "asya ca lopaH" (3 / 6 / 49) / yadyevam akAralopasya pUrvavidhiM prati sthAnivadbhAvena dhuTo vyavahitatvAd anusvAro na bhavatIti |tdyuktm / "na padAntadvirvacanavargAntAnusvAraprathama0"(kA0 pari0 10) ityAdinA'nusvAravidhi prati sthAnivadbhAvapratiSedhAt prApnotItyanantarayorityucyate / tatpunarekapadaprastAvAd veditavyam / syAdidhuTItyAdi / padAnte .yat kAryaM tat syAdidhuTi bhavati viraterabhidhAnAd ityarthaH / tena "mo'nusvAraM vyAne" (1 / 4 / 15) ityanenaivAnusvAraH / tathA ca tatrAntagrahaNenaiva darzitam / tato " varge tadvargapaJcamaM vA" (1 / 4 / 16) ityato vikalpa eva pravartate / tataH 'prazAnbhyAm, sukanbhyAm' ityatra padAntavadbhAvAdanantyo vidhIyamAno'nusvAro na bhavati / syAdidhuTIti vacanaM tyAdidhuTi viraterabhidhAnaM nAstItyAvirbhAvArtham / / 329 / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH [ka0 ca0] mano0 / nanu "mo'nusvAraM vyaane" (1 / 4 / 15) ityatrAntagrahaNasya viratyarthatayA pumbhyAm ityAdi tenaivAnusvAravikalpena tadvargAnto bhavatu / sukanbhyAm ityatra kathamasya na viSayaH ? satyam / makAragrahaNasyAtrAviratyarthatve siddha tatsAhacaryAnnakArasyApi aviratAvevAnusvAravidhiriti / evaM ca vRttau anantyayorityasyAviratibhUtayorityarthaH / yattu ekapadaprastAvAdanantyayorityuktamiti patrikAyAM tat prazAmkarotItyatra samAdhAnAntarasUcanAyeti kecit / vastutastu ekasmin manoriti pade makAraM prati aviratiprastAvAdityarthaH / tena sAhacaryameva sUcitam / syAdidhuTi padAntavaditi vRttAvuktamiti kecit / dhuTIti kim ? gamyate iti / nanu dhuDgrahaNena gamyate kathaM vyAvRtyate, yAvatA "mo'nusvAraM vyAne" (1 / 4 / 15) ityatrAdhikRtAntagrahaNenaiva tasya vyAvRttiH siddhati ? satyam / tatrAntagrahaNAdhikArAbhAve padAntAdhikArAd vyaJjana eva padAnte masyAnusvAra iti niyame sati "manoranusvAro dhuTi" iti dhuDgrahaNaM vinA vyaramata ityAdAvapadAnte'nusvAraH syAt / pumbhyAmityatra cAnenAnusvAre kRte "varge vargAntaH" (2 / 4 / 45) ityanena nityaM vargAntaH syAt |asmnmte syAdidhuTi padasaMjJAvirahAt padatvaM na syAt / ato'ntAdhikAro viratimAtre "mo'nusvAraM vyaane" (1 / 5 / 15) ityasya viSayaM parikalpya saphala iti / ato yuktaM gamyata iti pratyudAharaNamiti kecit / tanna "varge tadvargaH" (1 / 4 / 16) ityAdau yo'ntAdhikArasaMbandhastanaiva pumbhyAmityasyApi siddheH, ata evAnusvAravidhAvantAdhikArasya gamyate ityeva prayojanamuktam, na tu pumbhyAmiti / na cAvyavahitatvAt tatrAntasaMbandhaH kathaM syAditi vAcyam, prakRtatvAdantAdhikArabAdhakAbhAvAcca / kintu "ato'nto'nusvAraH" (3 / 3 / 31) ityatrAntagrahaNabalAccAntAdhikArasiddhaH / anyathA yadi padAnta eva syAnna viratAviti / tadA'ntagrahaNamanusvArasyApi sthityartham / tena pakSe "tadvargapaJcama0" (1 / 4 / 16) iti vRttivAkyAsaGgateH / nanu tatrAnusvAravidhAvantAdhikArAbhAve pumbhyAmityatra anenAnusvAre kRte kathaM vikalpena tadvargapaJcamaH syAt / yAvatA uttaratra sUtre sannihitatvAdetatsUtravihitAnusvAraparigrahaNe vikalpaM bAdhitvA pumbhyAm ityatrApi nityaM paJcamaH syAditi / na ca sandhipaJcamavidhAvantagrahaNasaMbandhasya kiM phalamiti vAcyam, jaGgamyate ityAdau Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 kAtantravyAkaraNam prayojanasattvAt / ataH pumbhyAm, puMbhyAm iti sidhyarthameva "mo'nusvAraM vyAne" (1 / 4 / 15) ityatra antAdhikAra iti / ato gamyate iti pratyudAharaNaM yuktam / yad vA antAdhikArabalAdatra dhugrahaNAsthitau vyaJjane'nusvAro bhavan makArasyaiva bhavati, na tu prazAnbhyAmiti niyamaH syAt / tathA ca gamyate ityatrAsya viSayaH khaNDita eva / ___ vastutastu "no'ntshcchyoHshkaarm"(1|4|8) ityatrAntagrahaNenaiva padAntAdhikAro niraakRtH| ataH sAmAnyenaiva tena sUtreNa makArasyAnusvAravidhAne siddha yadviratyarthAntAdhikAraH samAzrIyate, tadiha sUtre makArasyAviratibhUtatvajJApanArtham, tenAviratibhUtamakArasAhacaryAnnakAro'pyaviratibhUta eva gRhyate ityetadevAntagrahaNasya phalamiti / anyathA ekapadaprastAvAt sukanbhyAmityatrApi ekapade'nusvArasya prasaGgaH syAditi / yattu tatrAnta iti kiM gamyate ityuktam / tat punaratra sUtre dhuDgrahaNasthitAveveti bhAvyamanyat sudhIbhiH / / 329 / [samIkSA] 'pum + saH, zAm + tiH, yazAn + si' ityAdi dazA meM apadAntya 'm-n' ko anusvArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "nazcApadAntasya jhali" (a0 8 / 3 / 24) / kAtantra vyAkaraNa meM pratyAhAroM kI vyavasthA na hone ke kAraNa 'jhal' pratyAhAra ke lie 'dhuT' saMjJA kA vyavahAra kiyA gayA hai / [rUpasiddhi] 1. puNsH| pumans + zas / "puMso'nzabdalopaH" (2 / 2 / 40) se 'an' bhAga kA lopa, prakRta sUtra se m ko anusvAra tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se 's' ko visarga Adeza / 2. shaantiH| zam + kti / upadhAdIrgha, prakRta sUtra se m ko anusvAra, "varge vargAntaH" (2 / 4 / 45) anusvAra ko nakAra tathA si-vibhaktikArya / 3. unychitaa| unch + tA / iDAgama, prakRta sUtra se n ko anusvAra tathA "varge vargAntaH" (2 / 4 / 45) se anusvAra ko JakArAdeza / __4. yunau / yuj + au / "yujerasamAse nudhuTi' (2 / 2 / 28) se nu-Agama, prakRta sUtra se n ko anusvAra tathA "varge vrgaantH"(2|4|45) se anusvAra ko JakArAdeza | Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 5. svaampi| svap + jas, zas (npuNsklingg)| "jaszasau napuMsake" (2 / 1 / 4) se jas-zas kI ghuTasaMjJA, "dhuTsvarAd vuTi nuH" (2 / 2 / 11) se nuAgama, prakRta sUtra se n ko anusvAra, "jaszasoH ziH" (2 / 2 / 10) se jaszas ko 'zi' Adeza tathA "varge vargAntaH' (2 / 4 / 45) se anusvAra ko makArAdeza ||329 / 330. varga vargAntaH [2 / 4 / 45] [sUtrArtha] pada ke madhya meM vartamAna anusvAra ke sthAna meM vargIya antya varNa Adeza hotA hai vargasaMjJaka varNa ke pare rahate / / 330 / [du0 vR0] anantyo'nusvAro varge pare vargasyAnto bhavati zrutatvAt tasyaiva / zaGkitA, uJchitA, vaNTitA, nanditA, yujau, svAmpi | varga iti kim ? Akrasyate / / 330 / [du0 TI0] vrge0| nanu katham anusvAra iha vartate vidheyatvAt kAryiNoreva manoranuvRttiryukteti ? satyam / anusvAro hi vyaktau pratipattavyo'nusvArIbhUto hi nakAraH khalu raSAbhyAM NatvamatikrAmati-kurvantI, hRSyantI iti / yadi punaH zrutasyaiva vargasya vargAntatA kimanena vargagrahaNena ? satyam / vargagrahaNaM na vispaSTArtham, kintarhi nimittasyaiva vargasyAnto yathA syAd ityevamarthaM tadA Natvasya bAdhA siddhaiva manorvarge vargAntaH iti vAkyArthe'pyadoSaH / / 330 / [samIkSA] 'zaM + kitA, uM+ chitum, naM+ditA, kaM + pitA' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM ne hI anusvAra ko vargIya antima vaNadiza karake 'zaGkitA, uJchitum, nanditA, kampitA' Adi zabda siddha kie haiM / pANini ne parasavaNadiza vidhAna kiyA hai - "anusvArasya yayi parasavarNa:' (a0 8 / 4 / 58) / parasavadiza kI apekSA vargAnta Adeza meM saralatA tathA spaSTatA hI kahI jAegI / isa sUtra para vivaraNapaJjikA tathA kalApacandra vyAkhyA upalabdha nahIM hai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 kAtantravyAkaraNam [ rUpasiddhi ] 1 . zaGkitA / zank + itA / "manoranusvAro dhuTi" (2 / 4 / 44) se n ko anusvAra tathA prakRta sUtra dvArA anusvAra ko kavargIya antima varNAdiza / 2. unychitaa| un + chitA / " manoranusvAro dhuTi" (214|44) se n ko anusvAra tathA prakRta sUtra dvArA cavargIya antima varNAdiza / 3-6. baNTitA / van + TitA / nanditA / nan + ditA / yuJja / yuj + au / nuAgama | svAmpi / svap + jas, zas / nu-Agama / cAroM hI prayogoM meM n ko anusvAra tathA paravartI vargAnusAra antima varNAdeza kramazaH N, n, J tathA m ||330 | 331. tavargazcaTavargayoge caTavargoM [ 2 / 4 / 46 ] [ sUtrArtha ] Antaratamya ke niyamAnusAra padamadhyavartI tavarga ke sthAna meM cavarga- Tavarga Adeza hote haiM cavarga- Tavarga ke yoga meM || 331 | [du0 vR0 ] tavargo'nantyazcaTavargayoge caTavargau prApnoti AntaratamyAt / majjati, lajjate, bhRjjati, yajJaH, yAcJA, rAjJaH / Tavargayoge ca - SaNNAm, aDDati, aTTate / caTavargayoga iti kim ? viznaH praznaH / anantya iti kim ? madhuliT tarati / / 331 / [du0 TI0 ] tabarga0 / pUrvavadatrApyekapade / padAnte takArasya caTavarge pararUpavidhAnAcca / cazca Tazca caTau, tayorvargau caTavargoM tAbhyAM yoga iti / dvandvAt paraM yallabhate pratyekamabhisaMbandham / tavargazcaTavargAbhyAM yoge caTavargI yathAsaMkhyaM praapnotiityrthH| caTavargAbhyAmiti kRte sahayoge tRtIyeyamuta paJcamIti vipratipadyeta / tasmAd yogagrahaNaM pUrvapareNAvizeSArtham ||331 / [vi0 pa0 ] tavarga0 / majjati, bhRjjatIti / masjabhrasjoH sakArasya "ghuTAM tRtIyaH" (2 | 3 |60) iti dakAre kRte pazcAccavargaH / 'yajJaH, yAcJA' iti " yAcivicchi0" (4|5 /69 ) Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturvaH kArakapAdaH 217 ityAdinA naG / vizna iti / viche: pUrvavannaGi kRte nityatvAdantaraGgatvAcca "chavoH zUTau paJcame ca" (4 / 1 / 56) iti kRte nAsti cavargayogaH / / 331 / [ka0 ca0] tavarga0 / nanu 'madhuliT tarati' ityatrApi takArasyAnantyatvasaMbhavAt katham anantyasya vyAvRttiriti ? satyam / anantya ityasya vyAvRttibalAdantazabdasya samIpArthatayA padamadhya eva tAtparyaM varNitamasmAbhiriti hemakarasyAzayaH / anye tu yasyaiva padasya nimittam, tasyaiva padasya kArthI gRhyate zrutatvAt / tenAbhinnapadasthakAryinimittaniSedhaparamAtramanantyagrahaNam | nanu tavargazcaTavargau tadyoge iti / tavargazcaTavargayoge tAviti vA kriyatAm, kiM caTavargagrahaNena ? satyam / vyAptyarthaM tadupAdAnaM tena padAnte'pyayaM vidhiriti / ataH 'prazAncarati' ityAdau nakArasya JakAraH siddhaH / yastu vyavasthitavAsmaraNAt 'prazAn carati' iti sanakAraH prayogaH, sa punaH sandhipradarzanArtha eva / zrIpatirapi nakArasya akAravidhAnArthaM "prazAmaSTaThayorNaH" (kAta0 pari0, saM0 60) ityataH prazAmo'dhikAre "azcachayoH" (kAta0 pari0, saM0 61) iti sUtraM vidadhAti sma / svamate "jajhazakAreSu' (1 / 4 / 12) ityatra tu jajhaJagrahaNaM tasyaiva sUtrasyAvirbhAvArtham iti / nityatvAdantaraGgatvAcca iti pnii| nanu kathamatra nityatvaM yAvatA 'zabdAntarasya vidhiH prApnuvannanityo bhavitumarhati' (vyA0 pari0- 77) iti nyAyAnnityatvasyAviSaya iti / tathAhi naGpratyaye kRte tavargapaJcamo nimittaM akAre ca caTavargapaJcamo nimittamiti zabdAntaratA ityAha - antaraGgatvAditi hemakarAzayaH / tanna, nakAraJakAratvena nimittatvAbhAvAt kintu paJcamatvenaiva tattu tavargacavargapaJcame'pyasti tasmAdiyamAzaGkA / nanu vichenaGiti kRtasya naGo nakArasya akArasya prakAre sannipAtalakSaNatvAt zakAra eva na prApnoti, kathaM nityatvamucyate / varNagrahaNe nimittatvAditi cet, asya nyAyasya "bhavato vAderutvam" (2 / 2 / 63) iti vacanena jJApitamanityatvamityata Aha - antaraGgatvAceti / / 331 / [samIkSA] 'masj + a + ti, lasj + a + ti, bhrasj + a + ti, yaj + na, SaD + nAm, atT + a + te' isa avasthA meM pANini tathA kAtantrakAra donoM hI cavarga-Tavarga Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 kAtanvavyAkaraNam Adeza karake 'majjati, lajjate, bhRjjati, yajJaH, SaNNAm, aTTate' zabdarUpa siddha karate haiM / antara yaha hai ki pANini sakAra ko pRthak rUpa meM cavarga Adeza karate haiM, jabaki zarvavarmA ne "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) se pahale s ko d Adeza karake prakRta sUtra dvArA d (tavarga) ke sthAna meM j - vidhAna kiyA hai / pANini kA cavargavidhAyaka tathA TavargavidhAyaka sUtra svatantra hai - "stoH zcunA zcuH, STunA STuH" (a0 8|4|39, 40) / [rUpasiddhi] 1. majjati / masj + a + ti | 'Tu masno zuddhau' (5 / 51) dhAtu se "samprati vartamAnA" (3 / 1 / 11) sUtra se vartamAnAsaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana meM 'ti' pratyaya, "an vikaraNaH kartari" (3 / 2 / 32) se 'an', "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) se s ko d evaM prakRta sUtra dvArA dakAra ko jakArAdeza / 2. lajjate / lasj + a + ti / pUrvavata sakAra ko dakAra tathA prakRta sUtra se d ko j Adeza / 3. bhRjti| bhrasj + a + ti / s ko d tathA d ko j | 4. yjnyH| yaj + naG+si / 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se "yAcivichiprachiyajisvadirakSiyatAM naG" (4 / 5 / 69) sUtra dvArA naGpratyaya, prakRta sUtra dvArA n ko J, j + J = , "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2 / 1 / 1) se 'yajJa' kI liGgasaMjJA, "tasmAt parA vibhaktayaH' (2 / 1 / 2) se prathamAvibhaktiekavacana meM 'si' pratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / 5-6. yaanyaa| yAc + naG + A + si / raajnyH| rAjan + zas / pUrvavat prakRta sUtra dvArA n ko J Adeza / 7. SaNNAm / SaS + Am | "Ami ca nuH' (2 / 1 / 72) se 'nu' Agama, "SaDo No ne '' (2 / 4 / 43) se S ko N tathA prakRta sUtra se n ko N Adeza / 8-9. aDDati / adD + a + ti / attttte| adD +a + te / pUrvavat dakAra ko DakArAdeza ||331 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 219 332. nAmikaraparaH pratyayavikArAgamasthaH siHSatruvisarjanIyaSAntaro'pi [2 / 4 / 47] [ sUtrArtha] nAmisaMjJaka varNa, k tathA repha se paravartI pratyayastha, vikArastha evaM Agamastha dantya sakAra ko mUrdhanya SakAra Adeza hotA hai nu-visarga-Sa kA vyavadhAna rahane athavA na rahane para / / 332 / [ du0 vR0] nAmikarebhyaH paraH pratyayavikArAgamastho'nantyaH siH SatvamApadyate nuvisrjniiyssaantrH| apizabdAdanantaro'pi | nAmiparastAvat - agniSu, vAyuSu / kaparaH-dikSu / raparaH- gIrSu, dhUrSu / vikArastha:- essH| Agamastha:- sarveSAm / nuvisarjanIyaSAntaraH- sISi, dhaSi, supI Su, sutUHSu / raprakRtiranAmiparo'pIti ratve vA pazcAd IrUrau / sarpiSSu, dhanuSSu, doSSu / apizabdasya bahulArthatvAt "samAse'GgaleH saGgasya" (kAta0 pari0, Sa0 3)- aGguliSaGgaH / tathA "bhIroH sthAnasya" (kAta0 pari0, Sa03)- bhIruSThAnam |agneH stutaH-agniSTut / "dIrghAt somasya" (kAta0 pari0,106)- agnISomau / "jyotirAyuAM ca stomasya" (kAta0 pari0, 10 7)- jyotiSTomaH, AyuSTomaH, agniSTomaH / samAsa ityeva - jyotiH stomaM darzayatItyAdayaH / / 332 / [ du0 TI0] nAmI ca kazca razceti dvandvaH / pratyayavikArAgameSu tiSThatIti prtyyvikaaraagmsthH| nanu sakAramAtratvAdAgame tiSThatIti sati katham AdhArAdheyabhAvaH iti ? satyam / vyapadezivadbhAvAdAgamanam Agamo vA etatsAhacaryAd vikArasyApi sakAramAtrasyaiva na punaranekavarNavikArasthasyeti tisRbhirmAlAbhiriti na duSyati |sthgrhnnN pratyayaM prati caritArtham, anyathA pratyayaikadezasya kathaM syAt / agnirvAyurityatra syAd ekapadaprastAvAd virAmAzrito visargo'ntaraGgo'pi bAdhyate / kazcid eteSu yogeSu anantya iti siMhAvalokitAdhikAraM matvA sthagrahaNaM sukhArthaM manyate / sarveSAmiti parAditve Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam pratyayasthatvAt SatvaM siddhaM pariSkarotItyAkhyAtikenaiva sAdhyate ? satyam | AgamagrahaNamiha mandadhiyAM sukhapratipattyarthameva / serikAraH uccAraNArthaH / nuvisarjanIyaSairantaro bhirbhuutH| antarazabdo'tra bahiryoge / karaNe ceyaM tRtIyA / nuvisarjanIyaSA antareSsyeti madhyavacano vA'trAntarazabdaH / madhyatvaM tu nimittApekSameva / 220 "" supIH SvityAdi / "raprakRtiranAmiparo'pi " (1 / 5 / 14 ) iti ratve vA pazcAd "IrUrau" (2 / 3 / 52) ityanena vAzabdena "nAmiparo ram (1 / 5 / 12 ) iti pakSaM pramANIkRtya pakSAntaraM darzitamiti / 'sarpiSSu, dhanuSSu' iti / nanu kimarthaM SAntaravacanaM visarjanIyAntaratvAt Satve kRte pazcAt pararUpaM SatvaM bhaviSyati ? satyam / Satvavidhezca pararUpavidhirantaraGga iti vikArasthatvAt Satve kRte SAntaratvAt SatvaM na syAditi / nAmi para iti kimartham ? mAlAsu somapAsu / 'pratyayavikArAgamasthaH' iti kimartham ? bisaM musalam / apizabdasyetyAdi / zraGgulISaGga iti / aGgulInAM saGga iti vigrahaH / aGgulInAM saGgo yasminniti bhinnAdhikaraNo vA bahuvrIhi: - 'aGgulISaGgo vAyuH' evaM sarvatra yathAsaMbandhaM samAsaH / , 'agnISomI' iti / " agneH somavaruNayordevatAdvandve" ( dra0, kAta0 pari0 Sa0 5) hrasvasya dIrghatA / dIrghAditi kimartham ? agnirjyotiH, somazca latA - agnisomau / " jyotirAyurthyAM ca stomasya " (kAta0 pari0 Sa0 7 ) iti cakAreNAgniranukRSyate / tathA samAse mAtRpitRbhyAM svasuH - mAtRSvasA, pitRSvasA / "aluki vA" (mAtuH piturbhyAm - kAta0 pari0, Sa0 10 ) - pituHSvasA pituHsvasA / mAtuHSvasA, mAtuHsvasA / "abhiniSTAno varNe" (kAta0 pari0, ba0 11) / visarjanIyasyeyaM saMjJA / anyatra abhinistAno mRdnggH| "nadISNaniSNAtau kauzale" (kAta0 pari0 Sa0 12) / nadyAM snAtItyadhikaraNe'pyabhidhAnAt kapratyayaH / nadISNo niSNAtaH kaTakaraNe / kauzalAdanyatra nadIsnaH, nisnAtaH / pratiSNAtaM sUtraM cet, pratisnAtamanyat / praSTho'gragAmI cet, prastho'nyaH / "veH strazchandonAmaikadeze" / viSTArapaGktizchandaH / "gaviyudhibhyAM sthirasya saMjJAyAm" (kAta0 pari0, Sa0 8 ) - gaviSThiraH, yudhiSThiraH / saptamyAzcAluk / kapiSThalo gotraM cet / kapisthalamanyat / "vikuparizamIbhyaH sthalasya" / (kAta0 pari0Sa0 16)- viSThalam, kuSThalam, pariSThalam / zamyAH sthalaM 'zamiSThalam' / hrasvaH kvaciditi "ambAmbagobhUmiddhitrikuzekuzaGkvagumaJjipujibarhirdivyagnibhyaH sthasya" (kAta0 - Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH pari0 Sa0 17 ) - ambASThaH, ambaSThaH, goSThaH, bhUmiSThaH, dviSThaH, triSThaH, kuSThaH, zekuSThaH, zaGkuSThaH, aguSThaH, maJjiSThA, puJjiSThaH, barhiSThaH, diviSThaH - saptamyAzcAluk / agniSThaH / "nimittAdakakArAdekAre sasya saMjJAyAm" ( dra0, kAta0 pari0 10 28 ) hariSeNaH, vAyuSeNaH / akakArAditi kim ? viSvaksenaH / ekAra iti kim ? harisiMhaH / saMjJAyAmiti kim ? pRthuseno rAjA / "nakSatrAdikArAntAd vA" (kAta0 pari0, Sa0 19 ) - rohiNiSeNaH, rohiNisenaH / hrasvaH kvaciditi / " suSAmAdayazca" (kAta0 pari0, Sa0 20 ) - zobhanaM sAmAsyeti suSAmA / nirgataH sAmno niHSAmA / suSedhaH / soH pUjAyAmapi Satvam / nirgato durgataH sedho'syeti 'niHSedho duHSedha:' iti sidhinA yogAbhAvAdupasargatA nAsti / susandhAnaM susandhiH, duHsandhAnaM duHsandhiH / apadyusubhyaH sthasya kurauNAdikaH / apaSThuH, duSThuH, suSThuH / gauryAH sakthi gauriSaktham / rAjAditvAdat, hrasvatvaM ca / " subinidurbhyaH samasya" (kAta0 pari0, Sa0 38, 39 ) - suSamam, viSamam, niHSamam, duHSamam | savyeSThA sArathizcet / saptamyA aluk / apaSThaH paramaSThaH, parameSThIti / samAsarAzernityatvAt siddhaSattvA evAmI samAsazabdAH / udAharaNaprapaJcastu mandadhiyAM sukhArthaM darzitaH / apizabdaviSayAstu "hasvAt tAdau taddhite" (kAta0 pari0Sa0 22) / vapuSTaram, vapuSTamam / nAminaH parasyAnavyayasakArasya pAzakalpakAmyakeSu / sarpiSpAzam, dhanuSpAzam, yajuSpAzam / sarpiSkalpam, yajuSkalpam / sarpiSkAmyati, dhanuSkAmyati, yajuSkAmyati / sarpiSkam, dhanuSkam, yajuSkam / , 221 nirdurbahirAvisAM sasya kapavargayoH / naiSkulyam, naiSpuruSam, duSkRtam, dauSpuruSam, niSkRtam, niSpItam / bahiSkaroti, bahiSphalam | AviSkaroti, AviSphalam / tathA caturo'pi anavyayavisRSTatvAt sakAre sati - catuSkam, catuSphalam / "sucpratyayasya vA" | dviSkaroti, dviH karoti / dviSpacati, dviH pacati / " isusoH sambandhArthe" / sarpiSpibati, sarpispibati / dhanuSkaroti, dhanuskaroti / saMbandhArthe iti kim ? tiSThatu sarpiH payaH pibatu / anuttarapadayostu samAse nityam / sarpiSkaraNam, sarpiSpAnam, dhanuSkaraNam, dhanuSpAnam / anuttarapadayoriti kim ? paramasarpiH kuNDikA, paramadhanuHphalam / vikalpaSatvamapi na bhavati / / 332 / [vi0 pa0 ] nAmi0 / supI:SvityAdi / suSThu peSati, suSThu toSatIti kvip / vAzabdo'tra bhinnakrame "raprakRtiranAmiparo'pi " (1 / 5 / 14 ) ityanena pUrvameva nAmimAtraM nimittamAzritya "nAmiparo ram" (1 / 5 / 12 ) ityanena vA ratve satIti pakSAntaraM darzitam / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 kAtantravyAkaraNam aghoSe rephasya visarga evokta iti visarjanIyAt paro bhavati / 'sarpiSSu, dhanuSSu' iti / sRperis, dhanerus / prakRtisakArasya antaraGgatvAt pUrvaM Satvam, tataH supaH sakArasyeti / nanu visarjanIyAntaratvAt Satve kRte pazcAt pararUpatvaM bhaviSyati kiM SAntaravacanena / tadayuktam, SatvAt pararUpavidherantaraGgatvAd vikArasthasya sakArasya Satve sati SAntaratvAt SatvaM na syAt / apItyAdi / aGgulInA saGga iti tatpuruSaH / aGgulInAM saGgo yasmin so'gulISaGgo vAyuriti bhinnAdhikaraNo vA bhuvriihiH|| ___agniSTuditi / agniM stautIti kvip / "dhAtosto'ntaH pAnubandhe" (4 / 1 / 30) iti to'ntaH / dIrghAditi / dIrghAntAdagnizabdAdityarthaH / agnizca somazceti vigrahe "devatAdvandve'gneH somavaruNayoH" iti dIrghatvaM tatpunarhasvasya dIrghatA ityatra kvacidadhikArAdanyatra bhavatIti / jyotiragniH, somazca ltaa| tayordvandve agnisomAviti / "jyotirAyubhyAM ca" (kAta0 pari0, 10 7) iti cakAreNAgniranukRSyate / jyotiSAM stoma iti vigrahaH / samAsa ityeveti jyotiriti prathamA, napuMsakalakSaNaH silopa iti ityAdaya iti / anye'pyevaM SatvaviSayAH ziSTaprayogAnusAreNa veditavyA iti ||332 / [ka0 ca0] nAmi0 / nAtra nAmikarAH pare yasmAditi bahuvrIhiH, asambhavAt / ata uktaM vRttau 'nAmikarebhyaH' iti / nanu paJcamInirdezenaiva sidhyati kiM paragrahaNena ? satyam / paragrahaNam adhikadyotanArtham, tena kakAreNa kavargatvaM repheNa cAntasthopalakSyate / yathA prArcha, najiSu, halSu, kruSu, dukhSu / vararucistu paragrahaNaM "hasvAt tAdau taddhite" (kAta0 pari0, 10 22) nAmnaH SatvArthamityAha / tadapizabdena sAdhitamiti mhaantH| ekapadaM yathAsaGkhyanivRttyarthamiti kulcndrH| tanna / rephAdAgamasthasya sakArasyAsaMbhavAd vaiSamya-saMbandhAcceti / anyathA ekapade'pi kathaM tadbhAva iti mhaantH| nanu 'bhIruSThAnam' ityAdau nimittAt parasya vikArabhUtasya SakArasya vidyamAnatvAt SatvaM sidhyati kimapizabdasya bAhulyAzrayaNena ? satyam / "upasargAt sunoti" (kAta0 pari0, Sa0 23) ityAdinA SatvavidhAnabalAt padAntarasthAnimittAt SatvaM nAstIti jJApyate / tenApizabdasya bAhulyAzrayaNameva zaraNam / ata evAnantya iti yallabhyate tadapyekapadamAtre tAtparyam, anyathA sthagrahaNAbhAve'nantyagrahaNasattve TIkAkRtA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH kathamuktam agnirvAyurityatraiva syAditi dvyaGgavaikalyaprasaGgAt / sthagrahaNasthitAvantya eva vyAvRttiH, yathA supI : suriti // 332 // [samIkSA] 'agni + su, dik + su, gir+su, esa + si, sarve + s + Am, dhanUM + si, doS + su, bhIru + sthAnam, aGguli + saGgaH, agni + stoma:' isa sthiti meM donoM hI zAbdika AcArya dantya sakAra ke sthAna meM mUrdhanya SakAra Adeza karake 'agniSu, dikSu, gIrSu, eSaH, sarveSAm, dhanUMSi, doSSu, bhIruSThAnam, aGguliSaGgaH, agniSTomaH ' zabdarUpoM kI niSpatti karate haiM / etadartha pANini ne tIna sUtra banAe haiM- " iNkoH, nuvisarjanIya zarvyavAye'pi, AdezapratyayayoH " (a0 8 / 3 / 57-59) / [vizeSavacana] 223 1. AgamagrahaNamiha mandadhiyAM sukhapratipattyartham eva (du0 TI0 ) / 2. udAharaNaprapaJcastu mandadhiyAM sukhArthaM darzitaH (du0 TI0 ) / 3. anye'pyevaM SatvaviSayAH ziSTaprayogAnusAreNa veditavyAH (vi0 pa0 ) / 4. paragrahaNamadhikadyotanArtham (ka0 ca0 ) / 5. sUtrastha 'api' zabda bahulArthaka hai, ataH 'bhIruSThAnam, agniSTut, agnISomau, jyotiSTomaH, AyuSTomaH, agniSTomaH' Adi meM bhI mUrdhanya SakArAdeza pravRtta hotA hai / 6. svAbhAvika mUrdhanya SakAraviziSTa zabda - puSpabhUSaNaviSANaghoSakaM duS- khapuSkarakarISaduSkaram | ambarISapuruSoSarauSadhaM varSma varSakaluSANi kilbiSam || 1 | gaveSitaM goSpadabhASyabheSajaM haSIkamISad viSuvaM vibhISaNaH / amarSapASANapurISamUSikA niSedhaduHSedhamRSAbhiSaGgiNaH || 2 | jhaSo muSkaM grISmapruSanikaSagaNDUSacaSakA turASADASADhau viSaviSadapIyUSabhiSajaH / kaSAyaH kUSmANDaM mahiSavRSalavyoSadRSadaH pradoSadveSoSmapluSavRSaniSaGgeSuparuSAH / / 3 / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kAtantravyAkaraNam pratyUSayUSakaSakoSaviSAdadoSAH pASaNDaSaNDabhaSabhISmaturuSkaniSkAH / unmeSameSatuSatoSaruSAbhilASAH kalmASamASavuSaveSatuSAraroSAH / / 4 / IrSyA vAdhuSiko yossidbhissekaamissdvissH| niSeka aiSamapreSyau maJjUSA trapuSI tRSA / / 5 / vizeSaH zemuSI ziSyaH zleSaH zleSma vizeSaNam / zirISaM suSiraM zaSpaM zIrSaM tAlavyazAdayaH / / 6 / tAlavyAntAzca gISpAzo dhUSpAzo vRssdNshkH| dantyAdayo vasiSThazca suSamA sarSapaH snuSA / / 7 / (vaMga bhASya) [rUpasiddhi] 1. agnissu| agni + sup / nAmisaMjJaka ikAra se paravartI tathA suppratyayastha sakAra ko prakRta sUtra dvArA SakArAdeza / 2. vaayussu| vAyu + sup / "svaro'varNavarNo nAmI" (1 / 1 / 7) sUtra se vAyuzabdaghaTita ukAra kI nAmisaMjJA, usase paravartI tathA suppratyayastha sakAra ko prakRta sUtra dvArA SakArAdeza / 3. dikSu / diz + sup / z ko k Adeza, usase paravartI suppratyayastha s ko mUrdhanya S, 'k-S' saMyoga se kS / 4-5. gIrSu / gir + sup / dhuurssu| dhur + sup / r kI upadhA i-u ko dIrgha, repha se paravartI suppratyayastha s ko S Adeza / 6. essH| etad + si / "tyadAdInAma vibhaktau" (2 / 3 / 29) se d ko a, "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se takArottaravartI akAra kA lopa, prakRta sUtra se sakAra ko SakAra tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / ___7. sarveSAm / sarva + Am / "surAmi sarvataH" (2 / 1 / 29) se 'su'-Agama, 'dhuTi bahutve tve' (2 / 1 / 19) se a ko e tathA prakRta sUtra se s ko S / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayApyAye caturvaH kArakapAdaH 225 8-9 = sISi / sarpis + jas, zas / dhanUMSi / dhanus + jas, zas / "jaszasoH zi' (2 / 2 / 10) se jas-zas ko zi-Adeza, "dhuTsvarAd ghuTi nuH" (2 / 2 / 11) se nu-Agama, "sAntamahato!padhAyAH" (2 / 2 / 18) se s kI upadhA ko dIrgha, yahA~ 'nu' kA vyavadhAna rahane para bhI prakRta sUtra se s ko S tathA "manoranusvAro dhuTi" (2 / 4 / 44) se n ko anusvArAdeza / 10-11. supiiHssu| supis + sup / sutUHSu / sutus + sup / s ko visarga, "nAmiparo ram' (1 / 5 / 12) se visarga ko r, "irurorIrUrau" (2 / 3 / 52) se ir ko Ir tathA ur ko Ur, punaH "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visarga, isa visarga kA vyavadhAna rahane para bhI prakRta sUtra dvArA sakAra ko SakArAdeza / / 332 / 333. ravarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi [2 / 4 / 48] [sUtrArtha] repha-SakAra-RvarNa se paravartI tathA pada ke madhya meM rahane vAle nakAra ko NakArAdeza hotA hai, svaravarNa-ha-ya-va-kavarga tathA pavarga kA vyavadhAna rahane athavA na rahane para bhI / / 333 / [du0 vR0] repha-SakAra-RvarNebhyaH paro'nantyo nakAro NatvamApadyate svarahayavakavargapavargAntaraH apizabdAdanantaro'pi |svarAntarastAvat-haraNam, puruSeNa,mAtRkeNa |haantrH-ahnn | yAntaraH- aryeNa | vAntaraH-parvaNA / kavargAntaraH-arkeNa, mUrkheNa | pavargAntaraH- darpaNa, repheNa / anantaro'pi -zIrNam, tisRNAm / svaratvAdanusvAravisRSTAbhyAmapi-bRMhaNam, uraHkeNa, ura :peNa / visarjanIyopacArAjjihvAmUlIyopadhmAnIyAbhyAmapi -uraxkeNa. ura8 peNa / anantya iti kim ? vRkSAn / katham agnirnayati ? yasyaivAnantyo nakArastasyaiva ravarNA gRhyante zrutatvAt / apizabdasya bahulArthatvAt pUrvapadasthebhyaH saMjJAyAm - 'zUrpaNakhA' ityevamAdayaH / / 333 / [du0 TI0] rapR0 |pussnnaatiiti nodAhRtam, SakArAdanantaro nakAraH SaTavagadizenaiva siddha iti / RvarNa iti / varNagrahaNaM dIrghArtham / anyathA nityatvAd dIrgha kRte 'pitRNAm' ityAdau Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 kAtantravyAkaraNam NatvaM na syAd iti / vyavapRktapakSe'vyavapRktapakSe'pi RvarNagrahaNamiha kartavyam iti saMjJAsiddhau nizcitameva / padagrahaNaprastAvAt padasyAnantyo madhyo yo nakAra iti matvAha - yasyaivetyAdi / svarahayavakavargapavargAntara iti / yadA svarAdayaH ekaikAH samastA vyastA vA tadApyantaratvamupalakSyate / yathA - devadattayajJadattaviSNumitraiH saha nAdhyeyamiti ekenApi nAdhIyate dvAbhyAmapi, na ca sarvAntaratvaM kvacit saMbhavati / visarjanIyAnusvArajihvAmUlIyopadhmAnIyAntara iti vaktavyaM netyAha - svrtvaadityaadi| svaravyaJjanayormadhye'nusvAravisarjanIyayoH pAThaH ubhayavyapadezArthaH / varNasamAmnAyavicAre nizcita eveti bhAvaH / yathA rAjAzritAH prakRtayo rAjakulavad upacaryante, yathA vA guruvad guruputre'pyupacAra iti, tathA visarjanIyasambhavayorjihvAmUlIyopadhmAnIyayorvisarjanIyopacAra iti / nanu 'sthAnivadAdezo hyavarNavidhau' (kAta0 pa0 8) iti nyAyAd atra varNAzrite vidhau sthAnivadbhAvo na dRzyate / prakRtipratyayArthapratipattiM prati varNasya kevalasyAsvAtantryAt / pradhAnabhAve khalvayaM vyavahAraH siddha iti ? satyam / jihvAmUlIyopadhmAnIyayo tyanto dhvanikRto vizeSa iti visarjanIyena sahAbhedopacAraH pravartate / yathA - 'agnirmANavakaH' iti / agneH kiJcit tejo'nukArAdabhedopacAra ityAha - visarjanIyopacArAdityAdi / kazcinnuvisarjanIyAntaramanuvRtya nugrahaNamanusvAropalakSaNaM manyate / yathA 'nakSatramAlokya vAco visRjet' ityanena nakSatraviSayaH kAlo raatrirlkssyte| asatyapi nakSatradarzane tasminneva kAlaviSaye vAco visRjyAnte satyapi nakSatradarzane taditarakAlavizeSe (asati kAlavizeSe) na visRjyanta iti / nvAgamAbhAve'nusvAre sati bhavati 'tRhU, stRhU, tRnhU hiMsAyAm' - 'tUMhaNam, tUMhaNIyam' iti | satyapi nvAgame'nusvArAbhAvAnna bhavati prenvanam, prenvanIyam iti / iha hi "anidanubandhAnAm" (3 / 6 / 1) iti varjanAd idanubandhAnAmanuSaGgamAtraM sAdhitam iti| vakAro'yaM dantyoSThya iti apavargIyatvAdavarge vakAre sa eva nakAra evAsti ityucyate / apyadhikAre punarapigrahaNaM sukhArthameva / apizabdasyetyAdi / zUrpAkArA nakhA yasyA iti vigrahaH / na bhavati ca - zaranivAsaH, zaranivezaH, haryagniH, darbhAnUpaH, harinandI, harinandanaH, girinagaram / gakArAntAcca na bhavati - RcAmayanam Rgayanam / "puraga-mizraka-sidhraka-zArikA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 227 koTarAgrebhyo vanasya" (dra0, kAta0 pari0, Na0 3)- puragAvaNam ityAdi SaSThIsamAso hrasvasya dIrghatA / vanasyAgre- agrevaNam / atra saptamyA aluksaMjJAyAM pUrvanipAtazca / pra-nir-antar-ikSuplakSazarAmra-kArghyapIyUkSAkhadirebhyo'saMjJAyAmapi / pragataM vanaM nirgataM vanAt pravaNam, nirvaNam / vane antaH- antarvaNaM vanamadhya ityarthaH / avyayIbhAvo'yam itareSu SaSThIsamAsaH / ikSuvaNam ityAdi / tathA oSadhivRkSebhyo dvitrisvarebhyo vA / dUrvAvaNam, dUrvAvanam, zirISavaNam, zirISavanam / "oSadhyaH phalapAkAntA vRkSAH puSpaphalAnvitAH" (manu0 1 / 46, 47) iti / irikAderna syAt - irikAvanam ityAdi / akArAntAdahro'dantasya (dra0, kAta0 pari0, Na0 6)- pUrvAhnaH, aparAhnaH / akArAntAditi kim ? nirgatamaho nirahnam / adantasyeti kim ? dIrghAhI zarat / "bAhyAd vAhanasya" (kAta0 pari0, Na0 7)- uhyate'neneti vAhanam ityabhidhAnAd dIrgha :ikSuvAhaNaM zakaTam / bAhyAditi kim ? dAkSivAhanam, abhravAhanam / svAmivizeSe vartate dAkSisvAmikam ityarthaH / "dezAbhidhAne pAnasya" (kAta0 pari0, Na0 8) / pIyate iti pAnam / anyatrApIti karmaNi yuT / kSIraM pAnaM yeSAM te kSIrapANA uzInarAH / surApANAH prAcyAH / yadyapi sAmAnAdhikaraNyAt puruSA ucyante, tathApyuzInarAdayo dezA evAbhidhIyante / yathA 'maJcAH krozanti' iti maJcazabdasambandhadvAreNa mAnuSeSvapi vartamAno maJcazabda: svArthamabhidhatte iti / "bhAvakaraNayorvA" (kAta0 pari0, Na0 9)-kSIrapANaM kSIrapAnaM vartate / kSIrapANaH, kSIrapAnaH kaMsaH / "girinayAdInAM ca" (dra0, kAta0 pari0, Na0 10)giriNadI, girinadI / giriNaddham, girinaddham / vakraNitambA, vakranitambA | vakraNadI, vkrndii| samAsAntasamIpayozca - mASavApiNau, mASavApinau / "vratAbhIkSNyayozca" (4 / 3 / 78) iti NiniH / mASavApiNA, mASavApinA | mASavApeNa, mASavApena / karmaNyaN / evamanyatra / gargANAM bhaginI gargabhaginI / yadA tu gargANAM bhago gargabhagaH, so'syAstItIn - gargabhagiNI tadA bhaviSyati / yathA mAtRbhogAya hitaH itInaH mAtRbhogINaH / kharapasyApatyaM khArapAyaNa iti "ravarNebhyaH" (2 / 4 / 48) ityanenaiva / yuvAdInAM tu na dRzyate - AryayUnAm, kSatriyayUnAm / prapakvAni, paripakvAni / ekasvarakavargavatostu nityam - vRtrahaNau, uraHkANi, ura keNa / "Ato'nupasargAt kaH" (4 / 3 / 4) / vastrayugiNau, vastrayugANi, vastrayugeNa / samArArAzernityatvAt kRtaNatvA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 kAtantravyAkaraNam evAmI samAsazabdA iti / athavA samAse satyekameva padam antarvartinIM vibhaktimAzritya padasaMjJA avazyamaGgIkriyate kAryArtham, tacca kAryaM na dRzyate iti sthitam / ___apizabdaviSayAstu upasargANNopadezasya - praNamati, pariNamati, praNAyakaH, pariNAyakaH / hinumInAnInAm - prahiNoti, prahiNutaH / pramINAti,pramINItaH, praNimIyate, pramANi / kathaM prakRSTA vapA eSAmiti pravapANi mAMsAni, anarthakatvAd upasargatvAbhAvAcca / "upasargANernadagadapatapadadAsaMjJakameGmAGsyatihantiyAtivAtidrAtipsAtivapativahatizAmyaticinotidogdhiSu ca" (kata0 pari0, Na0 24) praNigadati, praNyagat / aTo dhAtvAditvAdavyavadhAnatA / evamanye'pi / "akakhAdiSvaSAnteSUpapadeSu dhAtuSu vA" (kAta0 pari0, Na0 25)-praNipacati, pranipacati / praNibhinatti, pranibhinatti / akakhAdiSvityeva - praNikaroti, praNikhAdati / aSAnteSvityAdi-praNipinaSTi, praNipuSNAti / upadezagrahaNAdiha na syAt - piSla saMcUrNane (6 / 12) / pranipekSyati, pranicakAra, pranicakhAdeti / 'viza pravezane' (5 / 57) / 'praNiveSTA, praniveSTA' iti vA syAt / aniterantasyApi - prANiti, parANiti / he prANa, he parAN / kvip / kecid ekavarNavyavadhAna evecchanti / paryaNiti, prANiniSati, prANiNaditi / kRtAtvasyaiva dvirvacanam, nAtra paraM dvivacanam / apigrahaNAd hanterakAravataH-prahaNyate, parihaNanam / akAravata ityeva - praghnaninta ? "vapayorvA" | prahaNvaH, prahanvaH / prahaNmaH, prahanmaH / adeze cAntaraH- antarhaNanaM vartate |adeshe ityeva-antarmadhye hanyate'sminniti antarhanano dezaH / upasargAdivAntare'pi NatvavidhiriSyate / vacanamidamadezArthameva akAravata ityeva - antaraghANi / ayanasya ca - antarayaNaM vartate / adeze ityeva - antarayano dezaH / svarAt kRtazca - prayANam, prayAyamANam, prayANIyam, aprayANiH / "nvynyaakroshe"(4|5|91)- rathaprayAyiNau, prahANiH, prahINaH |an-aan-aniiy-ani-nnininisstthaadeshaa eva saMbhavanti / svarAdibhya eva-prabhugnaH / 'vida jJAne' (2 / 27) ityasya 'nirviNNaH' iSyate / inantAd vA- prayApaNam, prayApanam / pUrvavad udAhartavyam-inantAniSThAdezo nAstyeva / inantAd vihitasya kRta iti vizeSaNAd yakAravyavadhAne'pi vibhASA-prayApyanam, prayApyamAnam / vyaJjanAdenAmyupadhAt-prakopaNam, prakopanam / vyaJjanAderityeva - prehaNaM prohaNamiti nityam / svarAdityeva - prbhugnH| nAmyAdereva sAnunAsikavyaJjanAntAd vihitasya - prekSaNam, proGkSaNam / nAmyAdereveti kim ? Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 229 pramaGganam / vyaJjanAntAditi vizeSaNam inantanirAsArtham / "nisinindinikSAM vA" NopadezatvAnnityaM prAptam - praNiMsanam, praniMsanam / praNindanam, pranindanam / praNikSaNam, pranikSaNam / __ bhAbhUpUkamigamipyAyivepibhya inantebhyo'pi na syAt / 'prabhAnam, prabhavanam, prakamanam, pragamanam, prapyAyanam, pravepanam' / evam - prabhApanam, prabhAvanam ityAdi / "nazeH SakArakakArAntasya" - pranaSTaH, parinaSTaH, pranaGkSati, parinaGkSati | upasargAditi samAptam / tathA SakArAt pade - niSpAnam, sarpiSpAnam / apade tu NatvaM syAdeva - sarpiSkeNa, yajuSkeNa / tathA padavyavadhAne'pi - mASANAM kumbhaH, taM vapatIti karmaNyaN / mASakumbhavApena, mASakumbhavApinau |aabhiikssnnye NiniH / catvAryaGgAni asyeti caturaGgaH, tena yoga iti caturaGgayogeNa / ArdragomayeNa, zuSkagomayeNa / gorvikAre mayaT / 'pade' na vartate iti syAt Natvam / "kSubhnAdInAM ca" (kAta0 pari0 - Na0 37)- kSumnAti, kSubhnItaH, kSubhnanti / ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAnnRtizcekrIyitAntaH- narInRtyate / tRpezca nupratyaya:- tRpnoti / parigahanamiti saMjJAyAm / pariNadanam iti / upasargANNopadezatvAt prAptaH / AcAryabhogInaH / bhogottarapadAdIna ityAdayo NatvapratiSedhaviSayA anusartavyAH / bahulaM ca sarvavAdisammatameva / atha ta eva viSayAH susaMgRhItA yeSAM lakSaNaM prapaJcazca / evamudAharaNaireva prapaJco nyAyyo lakSaNenAtiprasaGgAt 'siddhasya hi punarvacane kA niSThA' ityudAharaNaireva prapaJco darzita iti / / 333 / [vi0 pa0] rapR0 / vAntara iti / vakAro'yaM dantyoSThyo'pavargIya iti pRthagucyate / zIrNamiti / zRNAteH ktaH / "RdantasyeraguNe" (3 / 5 / 42) itIr / "nAmino voH" (3 / 8 / 14) ityAdinA dIrghaH / "rAniSThAto naH" (4 / 6 / 101) ityAdinA niSThAtakArasya nakAraH / tisRNAm iti SaSThIbahuvacane "tricaturoH striyAm" (2 / 3 / 25) ityAdinA trizabdasya timraadeshH| "Ami ca nuH" (2 / 1 / 72) iti nurAgamaH / svaratvAd ityAdi / tRhi bRhi vRddhau, yuDantaH / "anidanubandhAnAm" (3 / 6 / 1) iti pratiSedhAt / idanubandhAnAmanuSaGgaH sAdhita eva / tathA ca tatra vakSyati / ata eva varjanAdidanubandhAnAM no'stIti / 'ura keNa' ityAdi / uraH kAyati, uraH pAyatIti / "Ato'nupasargAt kaH" (4 / 3 / 4) iti kapratyayaH / ihAnusvAravisarjanIyayoH svaratvaM sandhau darzitameva / kathaM tarhi jihvAmUlIyopadhmAnIyAbhyAmapi sthAnivadbhAvAditi cet, Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 kAtantravyAkaraNam na |vrnnvidhitvaat sthAnivadAdezo hyavarNavidhau bhavatItyAha -visarjanIyopacArAdityAdi / visarjanIyena sahAnayoratyantaM dhvanikRto bhedo nAstItyupacAraH pravartate iti bhAvaH / bhinnapade NatvapratiSedhArthaM samAnapadagrahaNaM kartavyam / yathA "raSAbhyAM no NaH samAnapade" (a0 8 / 4 / 1) iti codyam / parihAraM ca darzayati-kathamityAdi / apItyAdi / zUrpAkArA nakhA yasyA iti vigrahaH / ityAdayaH iti / anye'pi ziSTaprayogAnusAreNa veditavyA iti / / 333 / [ka0 ca0] rapR0 / ihAnantyagrahaNe satyapi samAsenaikapade 'zUrpaNakhA' ityAdau yadyapi nirvivAdaM NatvaM tathApi "samAsAntasamIpayorvA" (dra0, kAta0 pari0, Na0 11) ityanena NatvavidhAnabalAt padAntarasthanimittAt NatvaM na bhavati / ata eva 'zUrpaNakhA' ityAdau antarvartinIM vibhaktimAzritya zUrpabhAgasya padAntatvena NatvAsiddhau apizabdasya bAhulyAt "pUrvapadasthebhyaH saMjJAyAm" (kAta0 pari0, Na0 2) iti NatvavidhAnArthaM prakArAntaramAha ||333 / [samIkSA] 'zIr + nam, tisR + nAm, ah + na, mUrkhe + na,puruSe+na, har + anam' ityAdi avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI n ko N Adeza karake 'zIrNam, tisRNAm, ahNa, mUrkheNa, puruSeNa, haraNam' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / parantu pANini ne NatvAdeza kA 39 sUtroM meM eka vistRta prakaraNa prastuta kiyA hai - "raSAbhyAM no NaH samAnapade, aTakupvAnumvyavAye'pi.....kSubhnAdiSu ca" (a0 8 / 4 / 1-39) / durgasiMha Adi vyAkhyAkAroM ne pANinIya aneka sUtroM kA kArya vyAkhyAbala se sampanna kiyA hai / isa prakAra kAtantrakAra dvArA eka hI sUtra se sampAdita Natvavidhi meM parama lAghava kahA jA sakatA hai, jabaki pANini dvArA darzita prapaJca gaurava kA bodhaka hai / [vizeSa vacana] 1. varNagrahaNaM dIrghArtham (du0 ttii0)| 2. yathA rAjAzritAH prakRtayo rAjakulavad upacaryante, yathA vA guruvad guruputre'pyupacAraH iti / tathA visarjanIyasaMbhavayorjihvAmUlIyopadhmAnIyayorvisarjanIyopacAra iti (du0 ttii0)| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH 231 3. jihvamUlIyopadhmAnIyayo tyanto dhvanikRto vizeSa iti visarjanIyena sahAbhedopacAraH prvrtte| yathA 'agnirmANavakaH' iti (du0 ttii0)| 4. bahulaM ca sarvavAdisammatameva / atha ta eva viSayAH susaMgRhItAH, yeSAM lakSaNaM prapaJcazca / evamudAharaNaireva prapaJco nyAyyaH, lakSaNenAtiprasaGgAt ! siddhasya hi punarvacane kA niSThetyudAharaNaireva prapaJco darzitaH (du0 ttii0)| 5. anye'pi ziSTaprayogAnusAreNa veditavyA iti (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. haraNam / ha + ana + si / "yuT ca" (4 / 5 / 94) se yuT pratyaya, anubandha kA prayogAbhAva, "yubujhAmanAkAntAH" (4 / 6 / 54) se yu ko 'ana' Adeza tathA a ke vyavadhAna meM prakRta sUtra se n ko N / "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2 / 1 / 1) se 'haraNa' kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti - ekavacana meM si-pratyaya tathA "akArAdasaMbuddhau muzca" (2 / 2 / 7) se mu Agama-silopa / 2. puruSeNa / puruSa + TA / "ina TA" (2 / 1 / 23) se TA ko ina, "avarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2) se a ko e-i kA lopa tathA e ke vyavadhAna meM prakRta sUtra dvArA n ko N Adeza / 3. maatRkenn| mAtRka+ TA / pUrvavat TA ko ina, a ko e, i kA lopa, tathA k + e ke vyavadhAna meM nakAra ko NakArAdeza / 4-10. ahnn| arha + TA (ha ke vyavadhAna meN)| aryeNa / arya + TA (y ke vyavadhAna meN)| parvaNA / parvan + TA (v ke vyavadhAna meM) / arkeNa / arka+TA (k + e ke vyavadhAna meN)| mUrkheNa / mUrkha + TA (kh + e ke vyavadhAna meN)| drpnn| darpa + TA (p + e ke vyavadhAna meN)| repheNa / repha +TA (ph + e ke vyavadhAna meN)| 11-12. zIrNam / zR+ na + si / tisRNAm |tri (strIliGga) + Am / zRdhAtugata R ko ir-Ir hone para repha aura na meM koI vyavadhAna nahIM hai| isI prakAra tri ko tisR Adeza tathA nu-Agama hone para R aura na meM bhI koI vyavadhAna nahIM hai / ina donoM hI zabdoM meM vyavadhAna ke abhAva meM hI prakRta sUtra dvArA na ko Na aadesh| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 kAtantravyAkaraNam 13-17. IhaNam |buuNh + yuT + si / ura keNa |ur:k+ttaa |uraHpeNa |ur:p+ttaa | urax keNa / uraHka+ ttaa| urapeNa / uraHpa + TA / ye udAharaNa anusvAra, visarga, jihvAmUlIya tathA upadhmAnIya - vyavadhAna ke haiM / inameM bhI prakRta sUtra se nakAra ko NakArAdeza hotA hai / / 333 / 334. striyAmAdA [2 / 4 / 49] [sUtrArtha ] strIliGga vAle akArAnta zabda se 'A' pratyaya hotA hai / / 334 / [du0 vR0] striyAM vartamAnAlliGgAdakArAntAd Apratyayo bhavati / strIpuMnapuMsakAni lokaliGgAnuzAsanagamyAni / ajA, eDakA, caTakA, mUSikA, azvakA ||334| [du0 TI0] striyaa0| atha kimidaM nAma strIti | strIpuMnapuMsakAni hi liGgAni zabdasaMskAramAtropayogIni lokarUDhAni dharmAntarANIva bhedenopAdIyante / tathA hokArthe'pi zabdabhedena liGgabhedo dRzyate / yeSAM tu darzanaM stanakezAdibhiH samavAyalakSaNo (saMyogalakSaNaH) vA saMbandhaH / yadAha - stanakezavatI strI syAllomazaH puruSaH smRtH| ubhayorantaraM yacca tadabhAve napuMsakam ||iti / ta evAvaziSTAH stanAdayo liGgAni, yAn dRSTvA hastinyAM vaDavAyAM ca striyAmiyaM ca strIti buddheH samanvayo bhavati, taireva vA stanAdibhirviziSTairabhivyajyate yat strItvAdisAmAnyaM tad vA liGgam / yadAhuH, stanakezAdisaMbanyo viziSTA vA stnaadyH| tadupavyAnA jaatirlinggmetvirucyte|| triSvapyeteSu darzaneSu khaTvA, mAlA, kuTI, pAtrIti striyAmAdA Izca na sidhyatIti stanAdisaMbandhAbhAvAt / vRkSAdInAM ca kathaM puMstvam, lomnAmatyantAsaMbhavAt / tasmAd IdRk lakSaNaM prAyikaM matvAha - strItyAdi / lokebhyaH zAstrakRdbhyo Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 233 liGgAnuzAsanebhyazca gamyAnItyarthaH / striyAM vartamAnatvAt striyAmabhidheyAyAM striyAM samAnAdhikaraNAyAM veti trayaH pkssaaH| tatrAdya evAduSTaH pakSa ityAha - striyAM vartamAnAditi / tat punardhAtorna saMbhavatItyAha - liGgAd iti, pratyayazcAtra dyotaka iti / kumArI devadatteti sAmAnAdhikaraNyaM dvivacanabahuvacane ca kumAryau, kumArya iti / kAmitaretyAdau prakarSaH stryarthadyotakaH punaH prakarSapratyayAntAd A bhavati / devadattiketi saMjJAyAM ke vihite tathA svabhAvAdanekapratyayadyotakatvAt / abhidheyavAdI tvAha - strIzabdo'yaM vinA bhAvapratyayena strItve vartate / yathA gozabdo jAtipadArthApekSayA bhAvapratyayAvihito gotve vartate, tathA striyAmabhidheyAyAM strItvaM pratyayArtha iti / kathantarhi devadattAyAH strItvam iti Apratyayenaiva bhAvArtho'bhihita iti / sAmAnAdhikaraNyameva syAt kumArI devadatteti, tadvato'rthasya sAmAnAdhikaraNyAbhAvazca strItvasya prAdhAnyAcca dvivacanabahuvacane cAzrayagate na sta iti / atha strItve'pi pratyayo bhavannAzrayAdabhinnameva strItvamAha svabhAvAt / ata uktadoSA na saMbhavanti / tarhi prakRtyarthavizeSapakSAd vizeSaNAt ko bheda iti sAmAnAdhikaraNyapakSaH punarapapakSa eva / stRNAteH striyAM DraDiti kRte stryarthaH khalu liGgasya sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt kathamIpratyayo bhavati / athAsmAdeva nirdezAdavasIyate, tathApi samAnAdhikaraNabhinnAdhikaraNabhAvo vibhaktigamya eva / vibhaktezca strIpratyayaH prAgiti 'uSNihA, devavizA, kruJcA' iti nAmyupadhAt ke pacAditvAdaci vA striyAmAdA / kvipi tu 'uSNik, devaviT, kruG strI' iti bhavitavyameva / dIrghavidhAnamakAralopaH syAditi / pratyayavidhAnaM tu stryarthadyotanArthamiti / ajAdernadAditvAdIpratyayo na syAdAkRtigaNatvAdityAha - ajetyAdi / tathA 'eDA, bAlA, pAkA, hoDA, DimbhA, vatsA, mallA, kanyA, mandA, vayasthA, viDAlA' iti apazcimaM vayaH / 'pUrvApahANA, aparApahANA, prahANA' iti yuDantastatrApigrahaNANNatvam / amUlA, saMphalA, bhastrAphalA, ajinaphalA, zaNaphalA, piNDaphalA, trINi phalAnyasyAmiti triphalA / satpuSpA, kANDapuSpA, prAkUpuSpA, udakapuSpA, prAntapuSpA, zatapuSpA, ekapuSpA, bahupuSpA / ato'nyanmUlaphalapuSpAntaM nadAdi / zUdryeva bhAryA zUdrasya jAtiH zUdrA / mahatpUrvA jAtirnadAdiriti mahAzUdrI AbhIrajAtiH / AdityadhikAraH pratipattavyo'vizeSe / nada ityakArAntastaprakArebhya iti vA / / 334 / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] striyA0 / striyAM vartamAnAdityanena prakRtivizeSaNaM darzayati, pratyayastu svArthikatvAd dyotaka iti darzitam / atha kimidaM nAma strItyAha - strIpuMnapuMsakAni lokebhyaH zAstrakArebhyo liGgAnuzAsanebhyazca gamyAnIti bhAvaH / / 334 / [ka0 ca0] striyA0 / nanu "striyAmAdA'' ityatrAkAre kriyamANe'pi na doSaH ? satyam / dIrghakaraNam anyatrApi ApratyayaH sAdhyate / akAralopastu na syAt, vibhaktAvityasya ubhayatra saMbandhAt / nanvatra sUtre strIzabdasya zabdasaMskArAnuguNadharmavizeSa : zabdavizeSavAcyaH strItvArthaH / na tu yonyAdimattvaM strItvam / 'kalatram' ityAdau satyapi yonyAdimattve strItvalakSaNakAryAbhAvAt / taTItyAdAcasatyapi yonyAdimattve strItvalakSaNayogAt / tathA ca sati sarveSAmarthAnAM vyaktizabdenArthazabdena vastuzabdena ca strItvAdayo dharmAH pratIyante / tataH strItvaviziSTe'rthe vartamAnAlliGgAd Apratyayo bhavatIti sUtrArthe kalatrAdizabdAt katham Apratyayo na syAt / vyaktizabdena kalatrazabdasyApi strItvAvagamAt ? satyam / yasmAcchabdAt pratyayo vidhAtavyaH, pratyAsattyA yadi tenaiva zabdena strItvaM pratipAdyate, tadaivApratyayo bhavati / kalatramityAdau tu kalatrazabdAnna strItvaM pratIyate kintu napuMsakatvamiti / nanu yadyarthAnAM dharmAH strItvAdayastadA taTAdizabdavAcyArthasya triliGgatvAt liGgatraye ekazabdenAbhidhIyamAnatvAt / liGgasaGkaradoSaH / tadA kimAzritaM kAryaM bhavatIti ? satyam / ekadA zabdena liGgatrayaM nAbhidhIyate kintu krameNaiva svabhAvAditi ca saGkara iti / tathA ca zrIpatiH zabdasaMskArasiddhyarthamupAyAH priklpitaaH| sarvavastugatA dharmAH zAstre striitvaadystryH|| ye tu yonyAdisaMbandhAH praannijaatiiygocraaH| na te chupAyAH saMskAre kalatrAditaTAdiSu // triliGgatve'pi vastUnAM zabdAnAmIdRzI gtiH| gRhNanti yadamI liGgamekaM dve trINi vA na vaa|| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH strItvamazvA kuraGgIti laukikaM yat pratIyate / tattadanvayini dravye zAstrIyastrItvasaMbhavAt // iti / 235 [samIkSA] 'aja, eDaka, caTaka, mUSika, azvaka' ityAdi akArAnta zabdoM se strIliGga me kAtantrakAra ne A-pratyaya karake 'ajA, eDakA, caTakA, mUSikA, azvakA' Adi zabda siddha kie haiM / pANini ina zabdoM ke sidhyartha 'TAp' pratyaya karate haiM / unakA adhikArasUtra bhI svatantra hai - " striyAm, ajAyataSTAp" (a0 4 1 3, 4) / [vizeSa vacana ] 1. strIpunaMpuMsakAni lokaliGgAnuzAsanagamyAni ( du0 vR0 ) / I 2. strIpuMnapuMsakAni hi liGgAni zabdasaMskAramAtropayogIni / lokarUDhAni dharmAntarANIva bhedenopAdIyante ( du0 TI0 ) / 3. lokebhyaH zAstrakRdbhyo liGgAnuzAsanebhyazca gamyAnItyarthaH (du0 TI0, vi0 pa0) / 4. zabdasaMskArasidhyartham upAyAH parikalpitAH / sarvavastugatA dharmAH zAstre strItvAdayastrayaH / / (ka0 ca0 ) / [ rUpasiddhi ] 1. ajaa| aja + A + si / 'aja' isa akArAnta zabda se strItva artha meM prakRta sUtra dvArA 'A' pratyaya, "samAnaH savarNe dIrghIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se jakArottaravartI akAra ko dIrgha, paravartI A kA lopa, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgGgam" (2 / 1 / 1) se 'ajA' kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti - ekavacana meM si-pratyaya tathA " zraddhAyAH sirlopam" (2 / 1 / 37 ) se si kA lopa / 2-5. eddkaa| eDaka + A + si / caTakA / caTaka + A + si / mUSikA / mUSika + A + si / azvakA / azvaka + A + si / pUrvavat sarvatra prakRta sUtra se 'A' pratyaya, dIrgha, AkAralopa, liGgasaMjJA, si-pratyaya evaM usakA lopa / / 334 / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 kAtantravyAkaraNam 335. nadAdyancivAhUvyansyantRsakhinAntebhya I [ 2 / 4 / 50 ] [ sUtrArtha ] nadAdigaNapaThita zabdoM, anc bhAgAnta zabdoM, vAh bhAgAnta zabdoM, ukArAntaikArAnta-ansbhAgAnta zabdoM, antabhAgAnta, RkArAnta, sakhizabda evaM nakArAnta zabdoM se strIliGga meM 'I' pratyaya hotA hai || 335 | [du0 vR0 ] nadAdi-anci-vAh-u-i- ansi- ant-R - sakhi - nAntebhyaH striyAM vartamAnebhyaH pratyayo bhavati / nadI, mahI, bhASI, plavI / anci - prAcI, atiprAcI / vAh praSThauhI | udanta-paTvI / idanta-dAkSI / ansyanta-viduSI, atividuSI / antanta - pacantI, atipacantI, bhavatI, maghavatI / Rdanta - kartrI, atikartrI / sakhi - sakhI / nAnta - daNDinI / uto guNavacanAdakharusaMyogopadhAd vA paTuH paTvI / bahurityapi syAt / kharuriyam, pANDariyam ityato na syAt / itazca ktivarjitAd vA - dhUli:, dhUlI / ktestu na syAt - paGktiH / 'svasA, duhitA, nanAndA, yAtA, mAtA, tisraH, catanaH' iti Ipratyayena vinA strItvAbhidhAnAt / paJca, sapteti strItvAbhAvAdeva na bhavati / sakhIti nityArtham / nadAdirAkRtigaNaH || 335 / - [du0 TI0 ] " nadA0 / nada eva Adiryasya gaNasyeti AdizabdaH prakAravacana ityAha - nadAdirAkRtigaNa iti / dvandvAt paraM yat zrUyate tallabhate pratyekamabhisaMbandham iti / ancyAdyantebhyo liGgGgebhya ityarthaH / tarhi susakhI, atisakhI iti syAt, kathaM sakhIti, vyapadezAt / 'yena vidhistadantasya ' ( kAta0 pa0 3 ) iti si'ntagrahaNaM nadAderatadantArthamavizeSe gaNasUtre sati tena bahunadA bhUmiriti / kathaM paramanadIti, paramA cAsau nadI ceti vigrahe sati tasmAt svArtha iti yuktito labdham / nadamahabhaSaplubhyaH pacAditvAdac / praSThauhIti / " vahazca " ( 4 | 3 | 61 ) iti viN | apyadhikArAd uto guNavacanAdityAdi / iha ityAdi / ito manuSyajAtereva / avantInAM kSatriyANAmapatyaM strI avantI / evaM kuntI / kurukuntyavantInAM striyAM gargAdipAThANNyo nAsti, abhedopacArasyaivAbhidhAnAt / udapeyasyApatyaM strI udapeyI dAkSI / tittiririti pakSi Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH jAtitvAt / kathaM sutaGgamena nivRttA 'sautaGgamI' nagarI iti inantAdajAterapi dRzyate / kathaM parNadhvabrAhmaNI / kvAvanuSaGgalopAnnAyamansyantaH / nadyantamAcaSTe nadyan strIti kvipi na dRzyate / 'paJca, sapta' iti bhedagaNanAdvAreNa nAntA hi saMkhyA khalviyaM prasiddhimattAmanapekSya saMkhyeyamAheti strItvAbhAvaH / apigrahaNAdevAnantAd bahuvrIhervA - bahurAjJI pRthvI / bahurAjA, bahurAjAnau / adhigatA rAjAno yayA sA adhirAjJI grAma iti nityaM saMjJAyAM pratyayamantareNa saMjJA na gamyate iti / saMkhyAdemniH - dvidAmnI, tridAmnI / na tu vamasaMyogAt suparvA, suparvANau / sudharmA, sudharmANau / bahuvrIhirityeva - atiparvaNI yaSTiH / manantAcca - dadAtIti dAmA, dAmAnau / sImA, sImAnau / manantabahuvrIhyanantAbhyAM DA ceti nadAdau gaNasUtram / manantAd anantAd bahuvrIhezca striyAM DA bhavati / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / dAmA, dAme / sImA, sIme ! bahurAjA bahurAje / suparvA, suparve / tathA apyadhikArAt NakArasvarAghoSebhyo vihitAdeva vana IdRzyate / oNa (1 / 147), vanip - avAvarI / dadhAteH kvanip - dhIvarI, atidhIvarI / zrRNAtezca - zarvarI / dRzeH kvanip - merudRzvarI / arephaprakRterapi - rephaH / tathA bahuvrIhau vA - bahudhIvarI, bahudhIvarA | nadAdiH- nada, maha, bhaSa, plava, cara, cora (tora), anucara, grAha, sUda, deva, putra, gaura, zabala, kalmASa, zAraGga, piSaGga, matsya, manuSya, gavaya, haya, zUkara, RSya, zRGga, puTa, druNa, droNa, (suvahaNa, avIhana), tuNa, vaTa, bhakaNa,Amalaka, kuvala, badara, bilva, barkara, barbara, pippala, zaphara, zarkara, gargara, (azara, ajara), gAtra (pAtra), suSava, surabha, alinda, anj, pANDa, kuza, ADhaka, Asanda, zaTa, zATa, zaGkala, sUrya, sUrma, yUpa, sUcaka, azana, mRSa, dhAtaka, zallaka, vallaka, mAlabha, vetasa, vRSa, atasa, bhaGga, bhRGga, maha, maTha, kamaTha, anaDvAh, kAla, meSa, maNDala, paTa, piNDa, tara, tarka, kuTa, phANTa, loha, kadara, kamala, jayanta, vikala, biSkala, lavaNa, puMzcala, sunda, kaTa, taTa, sundara, paTa | rohiNI revatI nakSatre / harItakyAdi, pRthivyAdi, AviSTaliGgamapuMvadbhAvArtham / manantabahuvrIhyanantAbhyAM DAc / bhAja-goNanAga-kAla-sthala-kuNDa-kuza-kAmuka-kabarebhya: pakvApaNasthUlakRSNakRtrimAH satrAyasariraMsukezavezeSu / nIlAt prANyoSadhyoH / saMjJAyAM vA zoNAdeH / zoNa, caNDa, arAla, kamala, sahAya, kRpaNa, vikaTa, (viTapa), vizAla, zakaTa (vizaGkaTa), upAdhyAya, bharadvAja / candrabhAgAdanadyAm / ahana, kalyANa, udAra, purANa / vRt / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 kAtantravyAkaraNam 'aN, eyaNa, ikaN, naN, snaN, kvarap' SaD anubandhAH / puMnAmno yogAt apAlakAntAt / pUtakratuvRSAkapyagnikusitakusIdAnAmai ca | manorau ca vA / sUryA devI / indravaruNabhavazarvarudramRDAcAryANAmAnantazca / aryakSatriyAbhyAM vA / mAtulopAdhyAyAbhyAM vA / himAraNyAbhyAM mahattve / yavAd doSe / yavanAllipyAm / kRtAt karaNAdeH / ktAntAdalpoktau / svAGgAd akRta-jAta-mita-pratipannebhyo bahuvrIhau / pANigRhItyUDhA jAteranAcchAdanAd vA / svAGgAdapradhAnAt / nAsikodarauSThajaGghAdantakarNazRGgagAtrakaNThebhyaH / pucchAt kabaramaNiviSazarebhyaH / upamAnAdeH / pakSAt / na kroDAdeH / kroDa, khura, protha, trika, bAla, kaTa, zapha, guda, bhaga, gala / saha navidyamAnapUrvAt / nakhamukhAt saMjJAyAm / jAterastrIviSayAdayopadhAt / pAka-parNa-karNa-varNa-puSpa-phala-mUla-bAlAntAt / apazcime vayasi / taddhitArthe dvigoH parimANAntAdasaMkhyAkAlabistAcitakambalebhyaH / kANDAdakSetre / puruSAd vA / kevala-mAmaka-bhAgadheya-pApAvarasamAnAryakRtasumaGgalabheSajebhyaH saMjJAyAm / antarvalI garbhiNyAm | pativanI bhAryAyAm | patyunazca UDhAyAm / sapUrvasya vA bahuvrIhau / samAnaikavIrapiNDaputrabhrAtRbhyaH / saMkhyAderhAyanAd vayasi / vA pAdaH / Udhaso nazca / vA zyetaitaharitalohitebhyastazca / asitapalitayoH knazca / manuSyajAterukArAntAd UG / aprANinAmarajjvAdibhyaH / bAhvanta-kadru-kamaNDalubhyaH saMjJAyAm / pazUH / zvazrUH / upamAnasahitasaMhitasahazaphavAmalakSaNapUrvAduroH / aSAvaTANNyAt pautrAdidRSTAt / AyanazcAnto vA - lohitAdibhyaH zakalAntebhyaH / kauravyAsurimANDUkebhyazceti / gaNasUtrANAmudAharaNamucyate / bhAjAdInAM pakvAdiSu yathAsaMkhyam / bhAjyate iti bhAjI pakvA cet / anyA bhAjA | "gurozca niSThA seT" (4 / 5 / 81) iti 'a' pratyayaH / goNI AvapanaM cet / yasmin dhAnyAdi prakSipya nIyate tadAvapanam, goNA / nAgI sthUlA cet / jAtivacanasya nAgazabdasya neha grahaNam, jAterasthaulyAt / na tu guNavacanasya sthaulyAvyabhicArAt / yatra hi sthaulyaM saMbhavati, vyabhicAro'pi tadviSaya evAyaM gRhyate / kAlI kRSNA cet, anyA kAlA nAma / sthalI akRtrimA cet, anyA sthalA / yA puruSavyApAranirvRttA / kuNDI amatraM cet, anyA kuNDA / yA bhAjanaM na bhavati / jAtivacanastu kuNDazabdo napuMsakaH, na tasyeha grahaNam / kuzI AyasI cet, anyA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 239 kuzA / tadAkRtireva kASThAdimayI, na tu kuzazabdasya jAtinimittasya grahaNam / kAmukI riraMsuzcet, anyA kAmukA, yA na ramaNecchAvatI / kabarI kezavezazcet, sa punaralakAkhyaH, anyA kabarA / nIlI baDavA, nIlI oSadhiH / prANyoSadhyoriti kim ? nIlA zATI / nIlI, nIlA | zoNI, zoNA ityAdi / kamalazabdaH saMjJAyAm ajAtivacanaH / candrabhAgeti rUDhaM nadyAm / anyA candrabhAgI / ahanzabdasyAdantasya - dIrghAhI zarat / nityaM kumbhakArI aupagavI | curA zIlamasyAH; tapaH zIlamasyAH 'caurI, tApasI / evamAderaN / __AtreyI, AkSikI, sarpiSA saMskRtA sArpiSkI isantAdikaNa, AdilopaH / straiNI, pauMsnI / "strIpuMsAbhyAM naNasnaNau" cApatyAdAvarthe dRzyate / sRtvarI, jitvarI / zilpini vuS-nartakI, rajakI / pramANe dvayasaT-mAtraTa-dadhnaTpratyayAstamAditvAt / jAnuH pramANamasyAH 'jAnudvapasI jAnumAtrI, jAnudaghnI / kathaM paThitA vidyA ? nAyamiTaSTakAraH ktasyAnubandhaH puMso nAma puMsaH saMjJAbhUtaM yogAdityukte'pi zrutatvAt puMso yogAdAdipuruSeNa saMbaddhAddhetoH puMsaH saMbandhamAcaSTe / praSThasya bhAryA praSThI / kasyacit pradhAnasya saMjJAbhUtaH zabdaH so'yamityabhedena bhAryAyAM vartate / nAmagrahaNaM kim ? prasUtA prasavanimittabhUtatvAt prasUtaH / tatsaMbandhAd bhAryApi prasUtA / apAlakAntAditi kim ? gopAlikA | gavAM pAlakatve'pi kasyacinnAmeti / 'pUtakratAyI' ityAdi | puMyogAditi kim ? yayA pUtAH kRtavaH sA pUtakraturbhavati / manorbhAryA mAnavI, manAyI, manurvA / puMyogAd Ipratyaye prApte A nipAtyate - sUryA devI, sUrI anyA / indrasya bhAryA indrANI | 'AcAryAnI' ityatra NatvaM na bhavati, tatrApigrahaNAt / dIrghoccAraNaM sukhArtham / aryANI, aryA / kSatriyANI, kSatriyA | apuMyogArthamidam, pRthakkaraNAt | puMyoge tu a-, kSatriyI | AgamavikalpArthamidam, nityam IkAraH siddha eva / mAtulI, mAtulAnI / upAdhyAyI,upAdhyAyAnI | mahaddhimaM himAnI / mahadaraNyam araNyAnI / vAzabdo'tra na vartate / duSTo yavo yavAnI / yavanAnI lipiH / yavanazabdo yavanasaMvandhinyAM lipyAmabhedopacAreNa vartate / bhede tu yavanAnAmiyaM lipiryAvanI / anantatvAd Anantazceti nivRttam / karaNamevAdiravayavo yasya krItazabdasya tasmAditi, arthAt samAsa eva gamyate / vastreNa krItetyabhidhAnAd avibhaktyantena samAsaH / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 kAtantravyAkaraNam kazcinnapuMsakena samasya pazcAt strItvavivakSetyAha - vastrakrItI / katham, sA hi tasya dhanakrItA prANebhyo'pi garIyasI / Adantena samAso'yam Aditi hi pravartate // abhrairviliptA abhraviliptI dyauH / alpoktAviti kim ? candanaviliptA strI / zaGkhau bhinnAvasyAH zaGkhabhinnI / akRtAdibhya iti kim ? dantakRtA, dantajAtA, dantamitA, dantapratipannA | bahuvrIhAviti kim ? hastAbhyAM patitA hastapatitA / pANirgRhIto'gnisAkSiko'syA iti vigrahaH / evaM hi UDhA syAt / palANDurnAma jaatiH| palANDurbhakSito yayA sA palANDubhakSitI, palANDabhakSitA / jAteriti kim ? mAsajAtA | anAcchAdanAdityeva - vastrAcchannA / akRtAdibhya ityeva / kuNDakRtA, kuNDajAtA, kuNDamitA / palANDujAtA, vRkSapratipannA / vRkSAt pratipannam pratipatanam asyA iti vigrahaH / pratipannamiti bhAve ktaH / dIrghakezI, dIrghakezA | adranaM mUrtimat svAGgaM prANisthamavikArajam / atatsthaM tatra dRSTaM ca tena cet tat tathAyutam // adravamiti kim ? bahukaphA / mUrtimaditi kim ? bahujJAnA | prANisthamiti kim ? dIrghamukhA zAlA / avikArajamiti kim ? bahuzothA / atatsthaM tatra dRSTaM ca tadapi svAGgam - dIrghakezI rathyA, dIrghakezA / tena cet tat tathAyutam - pRthustanI pratimA, pRthustanA / ihApradhAnagrahaNAd atikrAntA kezAn atikezI, atikezA mAlA | svAGgAditi kim ? bahupAdA nAndI, bahuyavA bhUmiH / ' siddhe satyArambho niyamArthaH' (kAta0 pa0 59 ) / nAsikodarAbhyAmeva / bahusvarAbhyAmiti oSThAdibhya eva / saMyogopadhebhya iti - zaGkunAsikI, zaGkunAsikA / tanUdarI, tanUdarA / bimboSThI, bimboSThA / dIrghajaGghI, dIrghajaGghA / samadantI, samadantA / cArukarNI, cArukarNA / tIkSNazRGgI, tIkSNazRGgA / mRdaGgI, mRdaGgA / cArugAtrI, cArugAtrI / raktakaNThI, raktakaNThA / ebhya iti kim ? pRthujaghanA, cArucaraNA, cArugulphA / dIrghapucchI, dIrghapucchA / atipucchI, atipucchA | nAsiketyAdiniyamanivRttau vacanam / pUrveNa vikalpe prApte nityArthamidam | kabarapucchI, maNipucchI viSapucchI, zarapucchI / ulUkasyeva puccho'syAH uluukpucchii| upamAnAderityeva / ulUkasyeva pakSo'syAH ulUkapakSI / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 241 svAGgAdapradhAnAditi prApte prtissedhH| (kalyANa) kanyAkroDetyAdi neti vartate svAGgAdapradhAnAditi ca / sahakezA, sakezA, akezA, vidyamAnakezA , zUrpaNakhA, gauramukhA / saMjJAyAm iti kim ? (tuGga) tAmranakhI kukkuTI / dIrghamukhI zUkarI / nArAyaNI, cArAyaNI, baDhacI, kaThI |astrivissyaaditi kim ? makSikA |ayopdhaaditi kim ? kSatriyA / ata ityanuvartanAt tittiriH, svArtha evetyuktam / priyakukkuTA, strIviSayArthaM vacanam / odanapAkI, AkhukarNI, mudgaparNI, zaGkhapuSpI, dADimaphalI, darbhamUlI, govAlI / odanasyeva pAkaH, Akhoriva ko, mudgasyeva parNAni / zaGkhapuSpamiva puSpam, dADimasyeva phalam, darbhasyeva mUlam / goriva bAlA yasyAH, pratyekamabhisaMbandhena vigrahItavyam / samudAyasampAdanAya yathAkathaJcid vyutpattiH / apradhAnAditi nivRttam / 'kumArI, kizorI, varkarI, karabhI, kalabhI' prathamaM vyH| taruNI, talunI, vadhUTI, ciriNTI' dvitIyaM vyH| apazcima iti kim ? sthavirA vRddhAH / vRddhatA yAvadanena vartitavyam / apAyena vA yujyate iti / upacayApacayayogo'tra vivakSito na vayo'vasthAnam / na cainayoravasthayorvayastvapratItiriti / kathaM dvivarSA, uttAnazayA, lohitapAdikA, madhyA, madhyamA, jyeSThA, kaniSTheti / arthAdevAtra vayo gamyate na zabdAt / dve varSe bhUtA yA sA dvivarSA / taddhitArthadviguriti, na tvikaN / dve varSe asyA ityapi vA vigrahaH / uttAnA zete ityac / apazcime vayasi vartamAnAditi zruterna IpratyayaH / kathaM vRddhakumArIti, vRddhA cAsau kumArI ceti samAse sati siddhaM padasaMskArakAle vRddhazabdo nAstIti bhAvaH / Adityeva - zizuH / dvAbhyAM kuDavAbhyAM krItA dvikuDavI, TyADhakI / taddhitArthe samAsa itIkaNa na bhavati / parimANAntAditi kim ? paJcabhirazvaiH krItA paJcAzvA / asaMkhyAkAlavistAcitakamvalebhya iti kim ? dvAbhyAM zatAbhyAM krItA dvizatA / dve varSe parimANamasyAH dvivarSA / taddhitArthe samAse sati mAtraT na bhavati / dvAbhyAM vistAbhyAM krItA, dvAbhyAm AcitAbhyAM krItA 'dvibistA, dvayAcitA' / kamvalyam jApalazatam / dvAbhyAM kambalAbhyAM krItA dvikamvalyA / tathA dvigorityatra samAhAre dvigurnadAdiriti vakSyati / poDazahastapramANaM kANDam / akSetra eveti niyamArthamidam / dve kANDe parimANamasyAH dvikANDI rajjuH / pUrvavanmAtraT na bhavati / akSetra iti kim ? dvikANDA kSetrabhaktiH / parimANAdityeva / dvAbhyAM kANDAbhyAM krItA dvikANDA / caturhastaH Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 kAtantravyAkaraNam puruSaH iti| vikalpArthamevedaM vacanam / dvau puruSau parimANamasyAH dvipuruSI yaSTiH, dvipuruSA | tatparimANAdityeva - paJcabhiH puruSaiH krItA paJcapuruSA | kevalI, mAmakI / tvanmadorapi tavakamamakAvekatve dRzyate / bhAgadheyI, pApI, avarI, samAnI, AryyakRtI, sumaGgalI, bheSajI / saMjJAyAmiti kim ? kevalA, mAmikA / antaHzabdasyAdhikaraNavAcitvAt sAmAnAdhikaraNyaM nAsti / vanturnakArarahito nipAtyate nazcAnta iti / garbhiNyA anyatra antarasyAH zAlAyA asti / patirasyA astIti vanturnazcAnto nipAtyate - pativanI bhAryA / atra saMgRhItApi UDhAyAmityuttaratra vizeSaNAdanyatra patimatI / UDhAyAM pariNItAyAmiti nAdeze sati nAntAd I: siddha eva - patnI | pUnarvidhAnaM puMvadbhAvaniSedhArtham / tathottaratrApi bhAryAyAm ityeva sambandho noDhAyAM mA bhUt / sahazabdo vidyamAnavAcI, pUrvazabdo'vayavavAcI / vidyamAnaH pUrvo'vayavo'syeti sapUrvaH, arthAt samAse eveti / grAmasya patiAmapatnI, grAmapatiH / dRDhaH patirasyeti vigrahe dRDhapatnI, dRDhapatiH / bahuvrIhAvevApradhAna iti niyamArtham, tena patimatikrAntA atiptirityaadi| satyapi pUrvatve bahuvrIhAvityanena siddhe punarvidhAnaM (niyamArtham) nityArtham / samAnaH ekaH patirasyA iti sapatnI, ekapatnI | sapalyAH apatyaM sApatna iti / na cAyamIpratyayasanniyogena nakAraH kintu svatantraH / tasmin sati Ipratyaya iti na nivartate nakAraH / vayaH kAlakRtaH praanninaamvsthaavishessH| vayasi gamyamAna iti dve hAyane asyA dvihAyanI, trihAyaNI, caturhAyaNI / tricaturthyAM hAyanasya vayasi Natvam / vayasIti kim ? dvihAyanA zAlA | dvipadI dvipAt / tripadI, tripAt / kathaM tripadA gAyatrI, paJcapadA paGktiriti ? pAdasamAnArthapadazabdenaiva siddham / tripAdityapi Rci / tarhi prApnoti iSyate ityeva | catuSpAd Rgiti darzanAt / vyavasthitavibhASayA Rci tu Irna syAt / tena padAntAd RcyabhidheyAyAm A-pratyayo na vaktavya eva | kuNDam iva UdhaH, dve UdhasI, trINyUdhAMsi yasyA iti / kuNDonI, TyUnI, yUnI / bahuvrIhAvityeva - prAptodhAH / striyAm ityeva - mahodho dhenukam, dhenusamUha ityarthaH / bahuvrIhAviti nivRttam / na iti vartate - zyenI, zyetA / enI, etA | hariNI, haritA / rohiNI, rohitA | kapilikAditvAllatvam - lohinI, lohitA / 'ta' iti vartate / asiknI, asitA | paliknI, palitA / UvidhAnAya gaNe'smin paJca gaNasUtrANi paThyante / kurUH, brahmabandhUH, brahmA bandhurasyA iti yathAkathaMcid vyutpattiH Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH svabhAvAjjAtyanuvRttyA kutsAM gamayati / dIrghoccAraNaM nadIsaMjJArtham / kapratyayastu na syAt tatra bahulatvAt / manuSyajAteriti kim ? dhenuH / katham adhvaryurbrAhmaNI caraNatvAjjAtiH ? satyam, vyavasthitavibhASayeti / alAbUH, karkandhUH / aprANinAmiti kim ? kRkavAkuH / arajjvAdibhya iti kim ? rajjuH, hanuH / madrau bAhU yasyAH sA madrabAhuH / yathAkathaMcit samudAyasampAdanAya vyutpattiH / kadruH, kamaNDaluH / saMjJAyAmiti kim ? vRttabAhuH, kadruH, kamaNDaluH / paoNzvazurayo:- 'pazUH, zvazrUH' etau nipAtyete / karabhasyeva UruryasyAH sA krbhoruuH| sahitorU:, saMhitorU:, sahorU:, zaphorUH, vAmorU:, lakSaNorU: / gargasyApatyaM pautrAdi strI gArgI, vAtsI / SakArAntasyAvaTasya ca na bhavati - pautimASyA, AvaTyA / pautrAdidRSTAditi kim ? gargAderAkRtigaNatvAt kAruvAcibhyo'patyamAtre nnyH| tantuvAyasyApatyaM tantuvAyyA nApityA, zrutatvAdAyano NyasyaivAnta iti / gAryAyaNI, pautimASyAyaNI, AvaTyAyanI / vAvacanaM pAvaTArtham / gargAdyantargaNo lohitAdiH |lohitsyaaptyN pautrAdi strI lauhityAyanI |shaaNsityaaynii / manAyIzabdAt mAnayyAyanI / manuzabdAt mAnavyAyanI (mAnavIzabdAt mAnavyAyanI) / nityArthaM vacanam / zakalAntebhya iti kim ? kANThyI, kaanntthyaaynii| gargAderAkRtigaNatvAt kurornakArAdibhyazcApatyamAtre NyaH / kurorbrAhmaNasyApatyaM strI kauravyAyaNI | AsurizabdAdinantAd AsurAyaNI | mANDUkazabdAdaNantAd mANDUkAyanI / kathaM kauravI, "tasyedam' (2 / 6 / 7) ityaNA siddham / nadAdayo hi lokopacArAt siddhAH iti nadAdigaNamagrameva svarUpamanvAkhyAtavAn / tathA cAbhidhAnakANDe sarvamAhRtamiti nAtra nyUnatAdoSaH / gaNodAharaNaprapaJcastu sukhapratipattyartha eva kRta iti / / 335 / [vi0 50] nadA0 / nada evAdiryasya gaNasyAsau ndaadiH| aJcivADhyansyantRsakhinA evAnte yeSAM te tathoktAH / nadAdizca aJcivAyansyantRsakhinAntAzceti bahuvrIhigarbho dvandvaH / 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3) iti siddhe yadantagrahaNaM tadacyAdereva tadantArtham / nadAdiH punaratadanta evetyudAharati nadItyAdi / 'nada, maha, bhaSa, plava' iti pacAditvAdac / tadante tu na bhavati bahunadA bhUmiH / praSThauhIti ! praSTho vahatIti / "vahazca'' (4 / 3 / 61) iti viN, tadantAd I "vAhervAzabdasyauH' (2 / 2 / 48) / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 kAtantravyAkaraNam sakhItyatra vyapadezivadbhAvAt tdnttaa| ihApi apyadhikAraH pravartate ityAha - uta ityAdi / bahurityapIti na kevalaM bahvItyarthaH / bahuzabdo'yaM vipulavacanatvAd guNavacana: / svasyetyAdi / svanAdayo hi pratyayamantareNaiva viziSTaM strItvaM svabhAvAd abhidadhatIti kuto dyotakatayA vidhIyamAnasya IpratyayasyAvasara iti bhAvaH / paJcetyAdi / iha punatyasyaiva strItvasyAbhAvAt kathaM dyotakaH pratyayo yujyate / SNAntA hi saMkhyA strItvaviziSTe'pyarthe vartamAnAH svabhAvAdaliGgakA eveti na striyAM vartante iti / tathA cAha - SNAntA : saMkhyA aliGgakA katyavyayayuSmadasmadazceti / tena "SaT svanAdibhyaH' iti na vaktavyam bhavati / SakAranakArAntAH saMkhyA SaD ityucyate / sakhIti nityArthamiti / anyathA idantatvAdizca ktivarjitAd vetyanena vikalpaH syAdityarthaH / nadAdirAkRtigaNa iti, yatra kvacit striyAm Ipratyayo dRzyate sa nadAdirityarthaH / / 335 / [ka0 ca0] nadA0 / "vAyansyantR0" ityatra ikArokArayoryatvavatvAdeze pramANAbhAvAd yakAravakArayoH kathaM na syAt / naivam - "diva ud vyaJjane'' (2 / 2 / 25) iti nirdezAnna vakArAntasya vidhiH| atastadantasyaiva tatsAhacaryAd yakArasya na grahaNam, kintu ikArasyaiva / tathA hrasvayorikArokArayorgrahaNaM na dIrghayoH prathamopasthitatvAt / tathA vAhuzabda ityapi nAzaGkanIyam / tadA niHsandehArthaM pUrvameva paThet / anci - ikArayorekasvarasAhacaryAcca / vastutastu AcAryapAramparyAda vAha u ityeva gRhyate / tathA zantRGo'ntRsvarUpa iti nAzakyate anceranubandharahita iti nirdezasya sAhacaryAt / RkAro'pi pRthageva gRhyate AcAryapAramparyAcca / kharuriyaM pANDuriyam ityato na syAditi vRttiH / uto guNavacanAd vikalpena Ipratyayo bhavatu tatra kharupANDuzabdAt sUtre udgrahaNAnnityam IpratyayaH syAt / naivam, sUtropAtta - ukAragrahaNAd udantAd Ipratyayo bhavan guNavacanAdeva vikalpena syAt / etat sarvamapyadhikArAdeva labhyate / na du uto guNavacanAdakharusaMyogopadhAd veti vaktavyAntaram iti / nanu yadyapi adhikArAdetallabhyate tadA sUtre kimukAragrahaNena ? satyam / ukAropAdAnam ukAreNa ukArAntamAtraparigrahArtham, na ca tadantasya / tena vRttau udante 'paTvI' iti darzitam nAtipaTvIti / evam "itazca ktivarjitAd vA" ityatrApi bodhyam / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH yadyasmin sUtre'ntagrahaNAt tadantaparibhASAyA avakAzo nAsti, kintu antazabdasaMbandhAd ancyAdyantasyaiva grahaNaM tadA 'prAcI' ityatraiva syAt, katham atiprAcItyAdi ? satyam / sUtre etadeva idutorupAdAnaM bodhayati - anyeSAmancyAdInAM tadantasyApi bhavatIti / ata eva vRttau 'atiprAcI, atividuSI' ityAdikaM darzitam iti hemkrH| yad vA kathaM vRttau atiprAcItyAdivad atipaTvIti nodAhRtam ? satyam / adhikArAt sUtropAttodantavidhirbhavan yadi guNavacana eva striyAM vartate, tadaiveti / tenAtikrAntaH paTuryayA atikrAntA paTuH strI yayetyubhayatra atipaTvIti na bhavati / Adye guNavacanasya striyAmavRttitvAdante yasmAd Ipratyayo vidhAtavyaH sa yadi guNavacanaH syAt tadA IpratyayaH / atra atipaTuzabdaH striyAM vartamAno'pi dravyavacanatvAnna bhavatIti / yaiH prAg guNamabhidhAyAbhedopacArAd dravyamabhidhIyate, te guNavacanA iti / 'atipaTvI, atidAkSI' iti nodAhRtam / yadA 'atizAyitA paTvI' ityatra guNavacana eva striyAM vartate, tadA 'atipaTvI' iti bhavatyeva / atha mA bhUd vRttau tadante 'atipaTvI, atidAkSI' iti kathanodAhRtam ? satyam / IkAragrahaNasya vivaraNasvarUpam "ito manuSyajAteH" (a0 4 / 1 / 65) iti nityArthaM vaktavyAntaraM TIkAyAmuktam / tatazca manuSyajAtiryadi striyAM vartate tadaivAyaM vidhiriti / tenAtikrAnto dAkSiryayA ityatra na bhavati, manuSyajAteH puMsi vRttatvAt / tathA atikrAntA dAkSI yayetyatrApi na bhavati / yasmAd Ipratyayo vihitaH sa yadi manuSyajAtivAcakaH syAt tadaivAtidAkSizabdasya manuSyajAtitvAbhAvAnna bhavati / ata eva vRttau atidAkSIti nodAhRtam / yadA tu atidAkSIti manuSyajAtivacanaH striyAM vartate, tadA atidAkSIti bhavatyeva / atidhUlItyAdikaM tu bhavatyeveti bAdhakAbhAvAt / nanu yadyantagrahaNAt tadantaparibhASA nAstItyasmin sUtre'ntagrahaNAt tadantavidhirbhavan prAcI ityatraiva syAt katham atiprAcIti ? satyam / atiprAcItyAderapi ancyAdyantatA vidyata eveti ko doSaH, tarhi antagrahaNena kiM kRtam iti / naivam, 'bahunadA bhUmi' iti siddhyarthamityuktameva / svasA duhetyAdi vRttiH| nanu kathamatra pratyayena vinA strItvAbhidhAnAditi siddhAntitam |atimaatretytr Ipratyayena vinA strI pumAn veti sandehaH syAt / tathA 'bhUmi-yuvati' ityAdibhyo'pi pratyaya vinA strItvAvagamAd Ipratyayo na syAt tyantavarjanavaiyarthyAcca ? satyam / atimAtetyAdau pratyayaM vinaiva striyAM prayogasya Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 kAtantravyAkaraNam sAdhutvamiti / tathA ata eva ktivarjanAdukte'pi strItve strIpratyaya iti / 'paJca, sapta' iti vRttiH / nanu 'atipaJcAnaH, priyapaJcAno dAsyaH' ityatra strItvAvagamAt nAntatvAd vA IpratyayaH kathanna syAt / naivam, atrApi liGgAd Ipratyayo na kartavya iti cet, kathaM tarhi 'priyapaJcAni kulAni' ityatra napuMsake jaszasoH ziriti ? satyam / yatra strItvAdivizeSo na pratIyate, tatra sAmAnyatvAnnapuMsakameva / evaM tarhi paTvI cAsau atipaJca cetyatra kathaM puMvadbhAve paTvatipaJceti syAt striyAM tulyAdhikaraNe tasya vidhAnAt ? satyam / atrApi sAmAnyatvAnnapuMsakatvena samAsaM vidhAya pazcAt strItvavivakSeti na doSaH / anyat sUtradvayaM sugagamam / / 335 / // iti kavirAjasuSeNaviyAbhUSaNaviracite kalApacandre nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH smaaptH|| [samIkSA] pANini ne jina IkArAnta zabdoM meM strItvAvabodhArtha 71 sUtroM (a0 4 / 115 - 75) dvArA GIp-DIp-DIn pratyayoM kA vidhAna kiyA hai, una sabhI zabdoM ko kAtantrakAra zarvavarmA ne kevala eka hI 'I' pratyaya dvArA siddha kiyA hai | pANini ke pramukha sUtra haiM - "Rnnebhyo GIp, TiDDhANabdhayasajdaghnamAtractayapThaThakaJkvarapaH, anyato GIS , SidgaurAdibhyazca, puMyogAdAkhyAyAma, jAterastrIviSayAdayopadhAt, zAGgravAd yatro DIn' (a0 4 / 1 / 5, 15, 40, 41, 48, 63, 73) / aneka zabdoM ke sidhyartha vRttikAra durgasiMha ne kucha vArtikavacana tathA anya vyAkhyAkAroM ne vividha yuktivacana prastuta kie haiM, jinakA anuzIlana karane para kAtantrakAra dvArA Azrita lAghava prazaMsanIya hI kahA jA sakatA hai | [vizeSa vacana] 1. dvandvAt paraM yat zrUyate tallabhate pratyekamabhisaMbandham (du0 ttii0)| 2. yavanAnI lipiH / yavanazabdo yavanasaMbandhinyAM lipyAmabhedopacAreNa vartate / bhede tu yavanAnAmiyaM lipiryAvanI (du0 ttii0)| 3. gobAlI | goriva bAlA asyAH, pratyekamabhisaMbandhena vigRhItavyam / samudAyasampAdanAya yathAkathaMcid vyutpattiH (du0 ttii0)| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 4. nadAdayo hi lokopacArAt siddhA iti nadAdigaNamagrameva svarUpamanvAkhyAtavAn (du0 ttii0)| ___5. tathA ca abhidhAnakANDe sarvamAhRtamiti nAtra nyUnatAdoSaH / gaNodAharaNaprapaJcastu sukhapratipattyartha eva kRta iti (du0 ttii0)| 6. svasetyAdi / svanAdayo hi pratyayamantareNaiva viziSTaM strItvaM svabhAvAd abhidadhatIti kuto dyotakatayA vidhIyamAnasya IpratyayasyAvasara iti bhAvaH (vi0 p0)| 7. nadAdirAkRtigaNa iti| yatra kvacit striyAm Ipratyayo dRzyate sa nadAdirityarthaH (vi0 p0)| 8. tathA bhUmi-yuvati' ityAdibhyo'pi pratyayaM vinA strItvAvagamAd Ipratyayo na syAt (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. ndii| nada + I+si / prakRta sUtra dvArA 'I' pratyaya, "IkAre strIkRte'lopyaH" (2 / 4 / 51) se dakArottaravartI akAra kA lopa, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2 / 1 / 1) se 'nadI' kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti-ekavacana meM sipratyaya tathA "hasvanadIzraddhAbhyaH sirlopam' (2 / 1 / 71) se usakA lop| 2-4. mhii| maha + I + si / bhaSI / bhaSa+I+si | plvii| plava +I+si | pUrvavat Ipratyaya, akAralopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa / 5-7. praacii| prAc + I+si / atipraacii| atiprAc + I+si / prsstthauhii| praSTha + vAh + I+si / Ipratyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa | 8-9. pavI / paTu + I+si / dAkSI / dAkSi + I+ si | 'paTu' zabda se Ipratyaya hone para u ko v tathA 'dAkSi' se Ipratyaya hone para samAnalakSaNa dIrgha, sipratyaya evaM usakA lopa / 10-15. vidussii| vid + vas (vidvans) + I+si / atividussii| ati + vida + vas (atividvans) + I + si / pacantI / pac + zantRG (pacant) + I+si / atipcntii| ati + pac + zantRG (atipacanta) + I + si / bhvtii| bhU + zantRG (bhavant) + I +si | mghvtii| magha + mantu (maghavant) + I+si / pUrvavat Ipratyaya, nalopa, liGgasaMjJA, sipratyaya evaM usakA lopa / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 kAtanvavyAkaraNam 16-17. kiiN| kartR + I + si | atika: / atikartR + I + si | prakRta sUtra se I-pratyaya, "ram RvarNaH'' (1 / 2 / 10) se R ko ra, liGgasaMjJA, sipratyaya evaM usakA lopa / 18. skhii| sakhi + I + si | prakRta sUtra dvArA Ipratyaya, "samAnaH savarNe dIrghAbhavati parazca lopam'' (1 / 2 / 1) se i ko dIrgha I, paravartI I kA lopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lop| 19. dnnddinii| daNDin + I + si / Ipratyaya tathA vibhaktikArya / / 335 / 336. IkAre strIkRte'lopyaH [2 / 4 / 51] [ sUtrArtha] strIliGgasaMbandhI IkAra ke paravartI hone para pUrvavartI akAra kA lopa hotA hai / / 336 / [du0 vR0] IkAra striyAM kRte akAro lopyo bhavati / nadI, mahI / striyAmiti kim ? kuNDe / kRta iti kim ? kuNDehA / / 336 / [du0 TI0] IkAre0 / Aditi yadyapi paJcamyantamanuvartate tathApIha prathamAntatayA saMbadhyate'rthavazAt / lopya iti AkSiptakarmapadaM hi zrUyate, na cAnyat karma saMbhavati / kazcit punarAha - alopya iti avibhaktyantAkAraprazleSo draSTavyaH / aditi matvA dvilakAraM paThanti / anyenaitad dvayamapi yuktamiti / IkAra iti kimartham / yuvatiH, yUnastirlokopacArAt siddha iti / naitadevam / zrutatvAd IkAre bhaviSyati akAre prayojanAbhAvAt / atha strIkRtagrahaNasAmarthyAnmatitirityatrApi syAt tarhi strIkRtagrahaNamapi na kriyate ? satyam / arthavazAt saptamyantatayA vibhaktivipariNatirgarIyasIti iMkAragrahaNam / asmiMstu kRte strIkRtagrahaNamantareNa austhAnike'pi IkAre syAd iti / kArazabdo hi svabhAvAt svarUpamAtragrAhaka eva dRSTaH / yathA "tudabhAdibhya IkAre" (2 / 2 / 31) iti satyapi napuMsakAdhikAre IkAramAtre bhavatItyAha - strIkRta ityAdi / kRtagrahaNaM yadi na kriyate, striyAM strIliGgaviSaye IkAre ityeva pratipadyeta ityAha - kRta ityAdi / / 336 / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH [vi0 pa0] IkAre0 / "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) ityataH Aditi vartate, tacca paJcamyantamapi arthavazAt prathamAntatayA saMbadhyate / yasmAllopya iti AkSiptakarmapadamiha dRzyate, na cAnyat karma saMbhavati akAramantareNetyAha - akAro lopya iti / strIgrahaNamantareNa aukArasthAnikepi IkAre syAt / na ca vaktavyaM striyAm IpratyayaH prakRta iti yasmAd varNAt prayuktaH kArazabdaH svarUpagrAhako dRSTaH / yathA "tudabhAdibhya iikaare"(2|2|31) ityatra satyapi napuMsakAdhikAre kArazabdabalAdIkAre sAmAnye bhavati tathehApi syAd ityAha - striyAmiti kim ? kuNDe iti / "aurIm" (2 / 2 / 9) iti kRte na bhavatItyarthaH / kRta ityAdi / kRtagrahaNamantareNa strIliGgaviSaye'pi IkAre syAditi bhAvaH / Ihanam IhA / "gurozca niSThA settH"(4|5|81) iti apratyayaH / kuNDasyehA kuNDehA / / 336 / [samIkSA] ___ 'nada + I, kumAra + I, gaura + I' isa sthiti meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcArya pUrvavartI akAra kA lopa karake 'nadI, kumArI, gaurI' zabdarUpa siddha karate haiM, parantu 'sakhi + I, dAkSi + I' isa sthiti meM pANini ne to pUrvavartI ikAra kA lopavidhAna kiyA hai, jabaki kAtantrakAra samAnalakSaNa dIrgha Adeza karake hI 'sakhI, dAkSI' rUpa niSpanna kara lete haiM / ataH kAtantrakAra kI sUtraracanA meM lAghavakRta utkarSa spaSTa hai| [vizeSa vacana] 1. alopya iti avibhaktyantAkAraprazleSo draSTavyaH / aditi matvA dvilakAraM paThanti / anyenaitadvayamapi yuktamiti (du0 ttii0)| 2.IkAra iti kimartham ? yuvatiH, yUnastirlokopacArAt siddha iti (du0 ttii0)| 3. arthavazAt saptamyantatayA vibhaktivipariNatirgarIyasIti IkAragrahaNam __ (du0 ttii0)| 4. kArazabdo (IkAre) hi svabhAvAt svarUpamAtragrAhaka eva dRSTaH (du0 ttii0)| 5. kRta ityAdi / kRtagrahaNamantareNa strIliGgaviSaye'pi IkAre syAditi bhAvaH (vi0 p0)| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. ndii|nd + I+si / "nadAdyancivAyansyantRsakhinAntebhya ii'(24|50) sUtra se strIliGga meM I-pratyaya , prakRta sUtra se pUrvavartI akAra kA lopa, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam'' (2 / 1 / 1) se 'nadI' kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti- ekavacana meM sipratyaya tathA "hrasvanadIzraddhAbhyaH sirlopam' (2 / 1171 ) se usakA lopa / 2. mhii| maha + I = si / pUrvavat strIliGga meM Ipratyaya, akAralopa, liGgasaMjJA, sipratyaya evaM usakA lopa / / 336 / 337. svaro hrasvo napuMsake [2 / 4 / 52] [sUtrArtha] napuMsakaliGga meM vartamAna liGgAntya svara varNa ko hrasva Adeza hotA hai / / 337 / [du0 vR0] napuMsake vartamAnaH svarAnto hrasvo bhavati / somapam, senAni, yavalu, atiri, atinu kulam / 'svaro hrasvaH' iti yogavibhAgAd gorapradhAnasyAntyasya 'striyAm AdAdInAM ca' iti hrasvaH / citraguH, atikhaTvaH, niSkauzAmbiH, atikarabhoruH / / 337 / // iti daurgasiMhyAM vRttau dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH smaaptH|| [du0 TI0] svaro0 / 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3) iti svareNa svarAntavidhirArabhyamANastadantasya bhavati / sa evAnto yasya sa tadanna / yattadornityasambandhAt svara eva nirdiSTo veditavya : ityAha - svarAnto hrasvo bhavatIti sa cAsAvantazceti vA tadanta: svaro'nto hrasva ityarthaH, tatra SaSThyA upalakSaNatvAt / kathaM kANDIbhUtaM kulaM kuDye ramate kulamiti ? satyam / ccipratyayavibhaktInAM liGgayogAbhAvAt cciravyayaH syAdiH saMkhyAmAtrArthaH / 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kAta pa0 44) ityetve kRte'pi syAdireva / AkhyAtaM ca kriyApradhAnamiti napuMsakaM yasya guNaH, tadihArthAyAtaM vastuvAcinAmeveti sthitam / kuNDAya, kuNDAbhyAm iti / 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kAta0 pa0 33) iti nyAyAnna hrasvaH / yathA 'senAni, yavalu kulam' iti nAtra to'ntaH / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye caturSaH kArakapAdaH sa ca hrasva : 'sthAne'ntaratamaH' (kAta0 pa0 16) iti nyAyAt pravartate / "sandhyakSarANAm idutau hasvAdeze" (kAta0 pa0 43) ityapi nyAya eva / yadyapi - e ai kaNThyatAlavyau, o au kaNThyoSThyau, tathApi tAlavyatvasya bhUyastvAt tAlavya eva pratyAsannaH / kaNThyAdapyakArAt 'kaNThyatAlavyatvam idedaitAm, kaNThyoSThatvam, udodautAm' iti varNasUtraM ptthntyeke| tathA codyamiha nAsti / atha kimarthaM svaragrahaNam, lokopacArAt svarajAtyapekSayA hrasvAdaya eva svaragrahaNaM vyavasthApayantItyuktameva / tasmAt tadantavidhiH siddha eva ? satyam / svaragrahaNasAmarthyAd yogavibhAgo'pi pratipattavya ityAha - 'svaro hrasvaH' ityekayogaH, tato 'napuMsake' ityaparayogaH | punarvacanaM pUrvavidhairlakSyAnusArArtham ityAha - gorapradhAnasyetyAdi / citrA gAvo yasya | khaTvAm atikrAntaH, nirgataH kauzAmbyAH / karabhorumatikrAnta iti vigrahaH / apradhAnasyeti kim ? agauH, sugauH, rAjakumArI / antasyeti kim ? 'gokulam, khaTvApriyaH, rAjakumArIputraH' iti | kumAryA yathA parapadamapekSyAprAdhAnyaM tathA anantyatvamapi samAsatvAt pUrvapadamapekSya ca praadhaanymiti| "striyAm AdAdInAM ca" iti vacanAt kRtatadantasya striyAM na bhavati-atizrIH, atitantrIH, atilakSmIH / kathaM 'bahukumArIkaH, priyavRSalIkaH ? yathA priyaM grAmaNi kulaM yasya 'priyagrAmaNikaH, priyasenAnikaH' iti napuMsake hrasvaH syAt tathAyamapi prApnoti, naivam / antaratamaH kaH samAsapadAvayavatvAt tAdarthyAt tAcchabdayamiti / athavA kiM nu etena yogavibhAgAdiSTasiddhiriti / tathA IyanesorbahuvrIhI na bhavati - bahuzreyasI, bahupreyasI rAjeti / taddhitArthadvigau strIpratyayasya nivRttirabhidhAnAt paJcabhiH paTvIbhiH krItaH paJcapaTuH, tathA dazapaTuH / paJcabhirindrANIbhiH krItaH(paJcendrANyo devatA yasya) paJcendraH / evaM dazendraH / 'saniyogaziSTAnAmanyatarApAye ubhayorappapAyaH' (vyA0 pa0 vR0 41) ityanAgamo nivartate / goNIsUcyostu hrasva evApradhAnalakSaNa iti| paJcabhirgauNIbhiH krItaH paJcagoNiH, paJcasUciH / yadyevam, apradhAnalakSaNo hasva iha lokopacArAt siddha eva, kiM yogavibhAgena ? satyam / svaragrahaNaM tadantapratipattyarthameva / / 337 / ||iti durgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAM dvitIye nAmacatuSTayA yAye caturSaH kArakapAdaH smaaptH|| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] somapam ityAdi / somaM pibatIti "Ato manin kvanin vanin vic" (4 / 3 / 66) / tathA senAM nayatIti "satsUdviSa0" (4 / 3 / 74) ityAdinA kvim / yavaM lunAtIti "kvip ca" (4 / 3 / 68) iti kvip / 'atiri, atinu' iti / rAyamatikrAntaM nAvamatikrAntaM kulam iti vigrahe "sandhyakSarANAm idutau hasvAdeze" (kAta0 pa0 43) ityaikAraukArayorikArokArau hrasvau / nanu hrasvAdayo hi svarANAmeva dharmA iti sAmarthyAt svara eva hrasvo bhaviSyati kiM svaragrahaNena / na ca tadantavizeSaNaM prayojanam, tasya sAmarthyalabdhenApi svareNa siddhatvAditi ? satyam / yogavibhAgArtham ityAha - svaro hrasva ityAdi / 'svaro hrasvaH' ityekayogaH, 'napuMsake' iti dvitIyaH / sAmAnyena siddhe yat punarvacanaM tat pUrvavidherlakSyAnurodhArthaM sUcayatItyAha - gorapradhAnasyetyAdi / striyAmAdAdInAM ceti cakAreNApradhAnAnAmantyAdInAmapIti samuccIyate / 'citrA gauryasya , khaTvAmatikrAntaH, nirgataH kauzAmbyAH' iti vigrahaH / atikarabhorUriti / upamAnasahitasaMhitasahazaphavAmalakSaNapUrvAdUroriti UvidhAnArthaM nadAdau gaNasUtraM draSTavyam / ataH striyAmAdAditvamastIti hrasvaH pravartate / karabhasyevoruryasyA iti / upamAnapUrvAdUG | karabhorUmatikrAntaH atikarabhoruriti / ata eva striyAmAdAdInAmiti bahuvacanamAkArekAroGpratyayAnAM bahutvAditi / / 337 / ||iti trilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipatrikAyAM dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH smaaptH|| [samIkSA 'somapA (napuMsaka) + si, senAnI (napuMsaka) + si, yavalU (napuMsaka) + si, atirai (napuMsaka) + si, atinau (napuMsaka) + si' isa avasthA meM raNani tathA zarvavarmA donoM hI AcArya 'A-ai-au' ko hrasvAdeza karake 'somapam, senAni, yavalu, atiri, atinu' (kulam) zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA sUtra hai - "hrasvo napuMsake prAtipadikasya' (a0 1 / 2 / 47) / [vizeSa vacana] 1. yattadornityasaMbandhAt svara eva nirdiSTo veditavya ityAha - svarAnto hrasvo bhavatIti (du0 ttii0)| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 nAmacatuSTayAdhyAye caturthaH kArakapAdaH 2. yadyapi 'e ai kaNThyatAlavyau o au kaNThyoSThyau tathApi tAlavyatvasya bhUyastvAt tAlavya eva pratyAsannaH (du0 ttii0)| 3. svaragrahaNasAmarthyAd yogavibhAgo'pi pratipattavyaH (du0 ttii0)| 4. hrasvAdayo hi svarANAmeva dharmA iti sAmarthyAt svara eva hrasvo bhaviSyati kiM svaragrahaNena ? satyam / yogavibhAgArtham (vi0 p0)| 5. sAmAnyena siddhe yat punarvacanaM tat pUrvavidherlakSyAnurodhArthaM sUcayati (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. somapam / somapA + si (npuNsk)| prakRta sUtra dvArA AkAra ko hrasva, "akArAdasaMbuddhau muzca" (2 / 2 / 7) se 'mu'-Agama tathA sipratyaya kA lopa / 2-3. senAni / senAnI + si | yavalu / yavalU + si / pUrvavat 'I-U' ko hrasva tathA "napuMsakAt syamorlopo na ca taduktam' (2 / 2 / 6) se 'si' pratyaya kA lopa / 4-5._atiri kulam / atirai + si / atinu kulam / atinau + si | prakRta sUtra dvArA 'ai - au' ko hrasva 'i-u' tathA sipratyaya kA lopa ||337 / ||iti dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye samIkSAtmakazcaturthaH kArakapAdaH smaaptH|| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 338. nAmnAM samAso yuktArthaH [2 / 5 / 1] [sUtrArtha] vastuvAcI do athavA unase adhika nAmapadoM ke ekatra mila jAne = saMkSipta ho jAne kI samAsa saMjJA hotI hai / / 338 / [du0 vR0] vastuvAcIni nAmAni, militaM yuktamucyate / nAmnAM yuktArthaH samAsasaMjJo bhavati / tato'nyad vAkyam iti rUDham / saMjJayaiva vA vidhiranvAkhyAtaH, sa punarabhidhAnAt kvacinnityaH, kvacid vikalpaH, kvacinna syAt / tathA ca vakSyati / / 338 / [du0 TI0] nAmnAm / bahuvacanamatantram / yuktazcAsAvarthazceti vigrahaH / nAmapadAnAM yuktArthaH samAsAkhyo bhavati / zabdArthayorvAcyavAcakalakSaNaH saMbandhaH / zabda eva samAsasaMjJAphalaM labhate / athavA yukto'rtho yasmin samudAye sa yuktArtho nAmnAmiti saMbandhaH / tathA cAha vizeSyasya vizeSeNa militaM yuktamucyate / samAsAkhyaM tadeva syAt taddhitotpattireva ca // __(dra0, bhA0 vR0 saM0, pR0 6, sU0 13) / sa punaH svabhAvAd vAkyAd bhinnaH, tat tulyarUpAvayava iti kRtvA'budhabodhanAya nAmnAM yuktArtha ityucyate, anyathA vyapadeSTumazakyatvAt / ata eva saMkhyAbhedAbhAvAt svabhAvato'nupapannArtheSu vibhaktayastatra "tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) iti vyAjenocyate / tathA "prakRtizca svarAntasya, vyajanAntasya yat subhoH" (2 / 5 / 3, 4) iti vacanam / anyathA varNavimohaH syAditi / tathA "vibhaktayo dvitIyAyA nAmnA parapadena tu samasyante" (215 / 8) ityapi, anyathA kathaM tatpuruSasaMjJA pratIyate / evamanyadapi nIlotpalamityAdi samAsaH / nIlamutpalam ityAdivAkyam, bhavatergamyamAnatvAt / ata eva vAzabda iha na kRta iti / tathA ca bhartRhariH abudhAn pratyupAyAzca vicitrAH prtipttye| zabdAntaratvAdatyantaM bhedo vaakysmaasyoH|| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 nAmacatuSTayA yAye paJcamaH samAsapAdaH upAyamAtraM nAnAtvaM samUhastveka eva sH| bhinnAH saMbodhanopAyAH purussessvnvsthitaaH|| (vA0 pa0 3 / 14 / 49,98) / bhedaH saMsarga iti nAnAtvaM yat tat pratipattyupAyamAnaM samUhastveka evAsau bhedasaMsargarUpo narasiMhAdivad rAjapuruSAdiriti bhAvaH / ata Aha - tato'nyad vAkyamiti rUDham / sAdhyaM sAdhanaM ca yena pratyAyyate tadekaM vAkyaM lokaprasiddhamityarthaH / saMjJayaiva vA vidhiranvAkhyAta ityanena vAkyameva samAsIbhavatIti mataM darzayati- samasanaM samAsaH / kena punarnAmnAM yuktArtha iti vakSyamANavAkyAni hi saMjJAsAdhanAnyeva ? satyam / asmAdeva vacanAnnAmnAM yuktArthatA'numIyate / anyathA kathaM saMjJitvena nirdizyate / athavA nAmnAM samAsaH saMkSepo bhavati / yuktArtha iha saMbandhArtho vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNa ucyate / yukto'rtho yeSAM padAnAM tAni yuktArthAni / yuktArthAzrayatvAd yuktArthaH samAsa ucyate / tadA tu yuktArthagrahaNaM sukhArthameva / yasmAt sAmAnyoktAvapi yasya yena saMbandhastasya tena saha samAso bhavatItyathadivAvasIyate / yathA mAtari pravartitavyam, pitari zuzrUSitavyam / na cocyate svasyAM svasminniAte / yasya yA mAtA, yasya yaH piteti gamyate / tthehaapiiti| pazya kaSTaM zrito gurukulaM devadattaH' iti nAtra samAsaH, smbndhaabhaavaat| atra kaSTamiti sAdhanaM pazyeti sAdhyamapekSate / zrita iti kriyA gurukulamapekSate, kaSTAzritayorvAkyAntarAvayavayornAsti vyapekSeti bhaavH| evaM kiM kariSyati 'zaGkulayA khaNDaH, devadattaH upalena, puruSo rAjJaH, kambalo devattasya' / pRthagAnAmekArthIbhAvaH samAso bhavati / pUrvottarapadayorarthasya saMsRSTarUpasya pratIteH / vAkye saMkhyAvizeSo vyaktAbhidhAnamupasarjanavizeSaNaM ca zabdayoga iti / yathA 'rAjJaH puruSaH, rAjJoH puruSaH, rAjJAM puruSaH' iti / vRttau tu nirvizeSAvagamaH, yathA 'rAjapuruSaH' iti / vibhaktyalope samAse sati svabhAvAd vizeSaNamAtrasya pratItiH / yathA 'goSucaraH, varSAsujaH, dAsyAH putraH' iti / anyaH punarAha - saMkhyAnAmekatvAdInAM saMsargarUpamavibhaktaM vRttau tadabhedaikatvamucyate / abhedaikatvasaMkhyA vA tatrAnyaivopajAyate / saMsargarUpasaMkhyAnAmavibhaktaM taducyate // yathauSadhirasAH sarve mdhunyaahitshktyH| avibhAgena vartante saMkhyAM tAM tAdRzIM viduH|| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam vAcikA yotikA vApi saMkhyAnAM yA vibhaktayaH / nivartate // tadrUpe'bayave vRttI saMkhyAbhedo ( vA0 pa0 3 | 14|101, 102, 100 ) iti / samAsarAzivAdinaH samAse punaravyaktAbhidhAnaM yathA dvijakulam iti sambandhipadasyApi dvijazabdasya saMbhavAt sandezaH / vAkye'pi kvacit sandeho dRzyate - pazorarddha devadattasyeti pazuguNayuktasya devadattasya vArddhaM pazusvAmino devadattasya vArddhamiti vRttau vyaktaM pazvardhaM devadattasyeti / upasarjanavizeSaNaM vAkye dRzyate 'samRddhasya rAjJaH puruSaH ' vRttau tu na bhavati / samRddhasya rAjapuruSa ityasaMbandhAt / saMbandhizabdeSu tu dRzyate / yathA devadattasya gurukulam, devadattasya dAsabhAryeti / yato loke sarvaH saMbandhizabdo nityaM pratiyoginamapekSya prayujyate / cazabdayogo bhinnArthanibandhano vAkye prayujyate / yathA rAjJo gauzcAzvazca puruSazceti, samAse tu na prayujyate / ata eva padAntareNa samAso vizeSaNavizeSyabhAvazca rAjago'zvapuruSAstathA zobhanA iti cayoganivRttiH / padAntareNa saMkSepaH saMkhyAbhAvastathA vizeSaNabhAvazca visaMvAdi phalaM khalu vRttizabdAnAmiti / 256 parArthAbhidhAnaM vRttiriti / parasyAnAtmIyasyArthasya yadupasarjanapadenAbhidhAnaM sA vRttirityarthaH / tatra parArthAbhidhAne kalpanAmAtrakRtAnAmupasarjanapadAnAM svArthatyAgena jahatsvArthavRttirbhavati prakriyAvAde / yathA takSA rAjakarmaNi pravartamAnaH svaM takSakarma rAjakarmavirodhi jahAti na tu vizeSaNam / athavA anvayAd rAjaviziSTasya grahaNam / yathA campakapuTo mallikApuTa iti niSTyUteSvapi nistRteSvapi puSpeSvanvayAd vizeSaNaM bhavatIti / tena rAjaviziSTasyAnayanaM na tu puruSamAtrasya / ajahatsvArthA vRttirityeMka / ajahadeva svamarthamupasarjanaM pradhAnamarthamAheti bhAvaH / yathA bhikSuko'parAM bhikSAmApAdya pUrvAM na jahAti, saMcayAyaiva yatate iti / na codyam, pradhAnArthe khalu upasarjanArtho'ntarbhUta iti SaSThI nAma nivartatAm dvivacanaM tu syAdeva rAjapuruSa iti / taduktam- 'pradhAnopasarjane pradhAnArthaM saha brUtaH' iti / saMghAtasyaika evArtho bhedasaMsargarUpa iti nAvayavasaMkhyA syAd utpattau nimittaM bhavati / yaduktam - abudhAn prati vRttiM ca vartayantaH prakalpitAm / parArthavacane tyAgAbhyuccayadharmatAm // AhuH ( vA0 pa0 3 | 14 | 96 ) iti / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye panamaH samAsapAdaH 257 idamapi prakriyAjAlam / 'rAjJaH puruSaH' iti vAkye rAjA svAmyantarAd vyavacchidyate puruSazca svAntarAditi bhedaH saMsargo vA'trAnugRhIto na hi vyAvRttasya sambandhyantareNAsaMbaddhasya svAmyAderavasthAnamiti / yadA rAjA mamAyamityapekSate, puruSo'pyahamasyeti, tadA saMsargavyAvRttiranugRhItA / na hyavyAvRttyamAnayoH saMbandhyantarebhyaH saMsarga iti| yadA tUbhayamapi prAdhAnyenocyate, tadobhayabhedasaMsargo vAkyArtha iti / idaM darzanamAzrityAhaabhidhAnAt kvacid vikalpa ityAdi / nAmnAmiti kimarthaM taddhitAnAM yuktArthaH samAso mA bhUditi kAryiNA gAgryeNetyatra / anyathA samAsAntasamIpayorvA nakArasya NatvaM prasajyeta / arthagrahaNaM sukhArthameva / nAmnAM yuktaH samAso bhavannarthadvAraka evAvasIyata iti||338| [vi0 pa0] nAmnAm / vastuvAcInIti / vastu vaktuM zIlameSAmiti "nAmnyajAtau NinistAcchIlye" (4 / 3 / 76) iti NiniH / militaM yuktamiti / tatpunarvizeSyasya vizeSaNena saMbandhaH / yadAha vimalamatiH vizeSyasya vizeSeNa militaM yuktamucyate / samAsAkhyaM tadeva syAt taddhitotpattireva ca // (dra0, bhA0 vR0 saM0, pR0 6, sU0 13) / yuktazcAsAvarthazceti vigrahaH / nAmnAM yuktArthaH samAsaMjJo bhavati / yadyapi karmadhAraye'rthaH pradhAnam, tathApi tatra kAryAsaMbhavAt tadvAcakAH zabdA eva samAsasaMjJAphalaM prApnuvanti, zabdArthayorvAcyavAcakalakSaNasaMbandhasya vidyamAnatvAditi / athavA bahuvrIhirayam / yukto'rtho yasmin samudAye yuktArtho nAmnAM samudAyaH samAsa iti / tasmAd yat punaranyat tad vAkyamityAha - tato'nyad vAkyamiti / etattu matabhedAdanekarUpaM vAkyam / iha punaH katamad ityAha - rUDhamiti | sAdhyaM sAdhanaM ca yena pratyAyyate tadekaM vAkyaM loke rUDhaM prasiddhamityarthaH / etena samAsAt svabhAvAdeva vAkyaM bhinnamiti nityasamAsavAdino mataM darzitam / vAkyameva samAsIbhavatIti mataM darzayitumAha - saMjJayaiva vA vidhiranvAkhyAtaH iti / nanu kena punarnAmnAM yuktArthatA vidhIyate vakSyamANAnyapi vacanAni saMjJAsAdhanAnyeva ? satyam / anayA saMjJayA yuktArthatA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 kAtantravyAkaraNam vidhiranumIyate, katham anyathAsau saMjJA syAt / na hi saMjJinamantareNa saMjJAsiddhirastIti vyarthamevedaM saMjJAvidhAnaM syAditi / vidhipakSamevAzrityAha - sa punarityAdi / sa punarvidhirityarthaH / tathA coktam - 'abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsAH' iti / / 338 / [ka0 ca0] nAmnAm / nAmnAmiti samUhasambandhe SaSThI | nAmnAM yaH samUho yuktArtha ekArthIbhAvApannaH sa samAsasaMjJo bhavatIti nirgalitArthaH / vacanamatantram / "pade tulyAdhikaraNe" (2 / 5 / 5) ityatra dvayorapi nAmnoH samAsadarzanAt / atha kimidaM nAma, yasya yuktArthaH samAsa ityucyata ityAha - vastuvAcInIti / vastu abhidheyam / nanvevaM sati pacatyAdipadasyApi nAmatvaM syAt / na ca "AkhyAtAcca tamAdayaH0" (2 / 6 / 40) ityatrAkhyAtagrahaNAd AkhyAtasya na bhavatIti vAcyam / etAvatApi vastuvAcInIti lakSaNasyAkhyAte'tivyApterdurnivAratvAt / kiJca taddhitapratyayAnAmapi apatyArthavAcakatvAnnAmatvaM syAt / tatazca kAryiNA gAgryeNetyAdau ina-NyapratyayayoH prakRtyA saha samAse sati samAsAntasamIpayorvetyanena nityaNatvaM bAdhitvA vikalpena NatvavidhiH syAditi / atha taddhitAkhyAtabhinnatve satIti vizeSaNaM deyaM cet tathApi vastuvAcInIti lakSaNaM vyartham avyAvartakatvAt / atha dyotakAnAmupasargANAM vyAvRttyarthaM tadupAdAnam iti vaktavyam / ata eva kyavidhau nAmnIti kim anuvAdyaM Ninividhau 'upabhoktA' iti pratyudAharaNaM saMgacchate cet tarhi 'praNamya' ityAdau prAdInAM nAmatvAbhAvAt samAsAbhAve sati "ktvo yap" (4 / 6 / 55) na syAt / atra hemakaraH- vRttau 'vastuvAcIni' iti yaduktam, tasyAyamAzayaH- nanu varNamayAni ghaTapaTAdIni nAmAni, tAni kIdRzAni yena yuktArthaH samAsa ityAzakya evAha-vastuvAcInIti / na tu nAmalakSaNaM vRttikRtA kRtamiti / vastvabhidheyamAtraM vaktuM pratipAdayituM zIlaM svabhAvo yeSAM nAmnAmiti / ata. upasargA api dyotakatvAdarthaM pratipAdayantyeva / tathA ca sanA dyotitatvAdiSeraprayoga iti vakSyati / tenopasargANAM nAmatvAt -- praNamya' ityAdau samAsaH sidhyati / ata eva vAcakatvAbhAvAd upasargANAM nAmatvaM nAstIti yabavidhau samAsaM prati vaktavyAntaraM vakSyAmi iti kasyacinmatamapAstamiti |n cAkhyAtasya nAmatvaM syAditi vAcyam, yasmAt syAdayastannAmeti nAmalakSaNasya rUDhatvAt / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH " " yadyevaM kyabvidhau anuvAdyaM Ninividhau copabhokteti pratyudAharaNaM kathaM saMgacchate / etallakSaNavyApyatvenopasargANAmapi nAmatvAt / naivam, kRtpratyayavidhAnam prati upasargANAM nAmatvAbhAvaH " upasarge tvAto DaH" (4 / 2 / 52) iti vacanAt / anyathA " nAmni sthazca " (4 | 3 |5) iti kapratyayenaiva 'suglaH, sumla:' ityAdi sidhyati / na ca 'prajAH, prahvaH' iti kapratyaye saMprasAraNe sati iyuvAdezasya viSayatvAnna sidhyatIti vAcyam / " anyato'pi ca" (4 | 3 | 49) iti ipratyayenaiva siddhatvAt / yathA 'brahmajyaH, mitrahnaH ' iti " Ato'nupasargAt " (4 | 3 | 4) ko na bhavati / na ca vaktavyam " Ato'nupasargAt kaH " (4 / 3 / 4) ityanupasargagrahaNasya vyAvRttyA 'suglaH, sumlaH' ityatra kaprAptirnAsti "karmaNyaN" (4 / 3 / 9) ityataH karmAdhikArAt karmopapada eva sopasargavyAvRttiH / yathA 'gosandAyaH' iti / nanu " upasarge tvAto DaH " (4/2/52 ) iti akriyamANe 'Ato'nupasargAt kaH " ( 4 | 3 | 4) ityato "nAmni sthazca " ( 4 | 3 |5) ityatrAnupasargAdhikAre tadvyAvRttibalAt 'suglaH, sumla:' ityatra prAptireva nAsti / kathamucyate " nAmni sthazca " ( 4 | 3 |5 ) iti kapratyayenaiva sidhyatIti ? satyam / tatrAnupasargAdhikAro na vartate iti vRttikRtaivoktam, pRthagyogAd yadyanuvRttiH syAt tadA " AtasthoH" ityekayogameva kuryAt, kathamayaM pUrvapakSAvasaraH / ata eva nAmaliGgAnuzAsanamiti sutarAM saMgacchata ityAha - tanneti zrIpatiH / tathAhi yadi syAdiprakRtereva nAmatvam, tadA nAmaliGgayoH paryAyatvena nAmazabdenaiva sarvatra vyavahArasiddhau liGgasaMjJA vRthA syAt / tathA ca "syAdyantamiha nAmeSTaM liGgasaMjJA'nyathA vRthA" ityAcaSTe / tat tuccham, pUrvAcAryaprasiddhasaMjJAyA avazyAnvAkhyAtatvAd atroSmasaMjJAvat paJcamasaMjJayaiva vyavahAropapattI anunAsikasaMjJAvacca / 44 259 vastutastu idameva dUSaNaM liGganAmnoH paryAyatve syAdyantasya nAmatvAbhAvAt " nAmnAM parapadena tu" (2 / 5 / 8) ityAdau " tat prAG nAma cet" (4|2|3) ityatra ca padasya nAmatvavyavahArAnupapatteH / na ca nAmnaH padAvayavatvAnnAmno'pi padatvamucyate lakSaNayeti vAcyam, mAnAbhAvAt / supsupA samAsaH " supo vadaH kyap ca" (a0 3 / 1 / 106), "supyajAtau NinistAcchIlye" (a0 3 / 2 / 78) iti nAmnaH syAdyantapadena vyavahArasya dRSTatvAcca / atra kecid vastuzabdenArthamAtram ucyate yuktArthapadena nAmno'rthavAcakatve labdhe vastuvAcInItyarthakathanasya vaiyarthyAt / kintu syAdyantasyApi Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 kAtantravyAkaraNam prakRtibhinnAnupasthApyo'rtho vastuzabdenAbhidhIyate / tena syAdyantasyAdiprakRtivAcyArthavAcInIti naamaaniityrthH| etanmate syAdiprakRtisyAdyantayornAmatvaM tena syAdyantasyAdiprakRtyoranyataropasthApyArthapratipAdakatvaM nAmatvamiti paryavasitam / nanvevamupasargANAM syAdyantAnAM kevalAnAM vA'rthasyAbhAvAnnAmatvaM na syAditi cet, naivam | upasargA api dyotakatvAdarthaM pratipAdayantyeva / atasteSAM nAmatvAt 'praNamya' ityAdau smaasH| tadevaM liGgAnAM syAdyantAnAM ca nAmatve sati "nAmnA parapadena" (2 / 5 / 8) ityAdau padasya nAmatvavyavahAraH / nAmaliGgAnuzAsanamityAdau ca liGgamAtrasya nAmavyavahArazcopapadyate / nanu yadyubhayoreva nAmatvaM tadA'tra nAmapadena liGgamAtrameva kathanna gRhyate, naivam / karmadhArayAdividhau vizeSapadagrahaNopAdAnAt syAdyantanAmna eva grahaNam / atha '"dvandvaH samuccayo nAmnorbahUnAM vApi yo bhaveta" (2 | 5 | 11) ityatra sAmAnyanirdezAt syAdiprakRtimAtrayorapi dvandvaH syAdeva / na ca pUrvapUrvasUtreSu padaprastAvenAtrApi nAmnAM padAnAmityartho bhaviSyatIti vAcyam / saphalaniSphale bhUmI, nIlalohitau paTau, sajalanirjale nadyau, ADhyadaridre palyau ityatra syAdiprakRtimAtrayorapi dvandvasamAsadarzanAt / anyathA atra syAdyantasya samAse "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) iti kRte tulyAdhikaraNAbhAvAt puMvadbhAvAprAptau 'saphalAniSphale bhUmI, ADhyAdaridre palyau' iti syAt / na ca saphalaM ca niSphalaM ceti sAmAnyatvAnnapuMsakasyAdyantasya dvandve samAse pazcAt strItvavivakSAyAM samudAyAd ApratyayaH syAditi vAcyam / 'sudhIjaDe kalatre' ityatra dIrghazrutyarthaM syAdiprakRtidvayasamAsasyAvazyamaGgIkartavyatvAt / yadyatra syAdyantasya samAsaH syAt tadA sudhIzabdasya kalatravizeSaNatvAnnapuMsakalakSaNo hrasvaH syAd ityAhuH / TIkAyAmapi nAmnAM padAnAM cetyartha uktaH / tanna, pANinyAdau sarvatra syAdyantenaiva dvandvasamAsasya dRSTatvAt ! na yastu 'sudhIjaDe kalatre' iti svakapolakalpitaprayogaH sa punarapaMprayoga eva, hyayaM prayogaH kvApi tantre svIkriyate / kiJca 'sudhIjaDe kalatre' ityatra syAdyutpatteH pUrvaM prakRtidvayasya samAse sAmAnyatvAnnapuMsakatvena hrasvaprAptau ko vArayiteti / na cAvibhaktyantena samAse strItvAyogAt ' ADhyAdaridre palyau' ityAdInAM siddhiriti vAcyam | syAdyutpatteH prAgapi strItvayogasya durnivAratvAt / nanu yadi syAdyantasyaiva nAmatvAt samAsastadA mASaM vaptuM zIlamasyA ityarthe Ninipratyaye syAdyutpatteH prAgapi Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 261 strItvayogAd Ipratyaye samAsAntasamIpayorvetyanena vikalpena NatvaM na syAt / yathA mASavApinIti ? satyam / paro'pi "gatikArakopapadAnAM kRdbhiH samAsavacanaM prAk subutpatteH" (vyA0pa0 vR0 118) ityatra suppadena prAtipadikAzrayakAryamAtrasyopalakSaNavyAkhyayA'tra vikalpena NatvaM sAdhayati / eSo'pyabhidhAnAzrayaNasyaiva prakAro'smAbhirapyAdRtaH / tathA ca svamate'pyabhidhAnAd IpratyayAt prAk samAsasiddhau vikalpena NatvasiddhiH / tasmAt nAmazabdasya syAdyantavAcakatvenaiva siddhe ubhayatra zaktikalpanaM vyarthameva mAnAbhAvAd gauravAcca / ata eva vastuvAcInItyatra vastuzabdasya syAdyantArthavAcakatvAt tadeva nAmalakSaNam upapannamiti / yattu 'nAmaliGgAnuzAsanam' ityamarakozaH, tatrApi nAma-zabdasya vAcakaparatvenaiva saMgatiH / yathA "ekAdaze'hni pitA nAma kuryAt" na hyatra syAdyantaM syAdiprakRtiM vA pitA kuryAditi, kintu vAcaM kuryaadityrthH| na ca "nAmnA parapadena" (2 / 5 / 8) ityatra padagrahaNaM vyarthamiti vAcyam, padagrahaNasyAnuSTupchandaH pUraNArthatvAt / anyathA bhavanmate'pi nAmagrahaNavaiyarthyaM durnivArameva, padazabdenoktArthatvAt / nAmapadAnAmiti TIkAvacane merumahIbhRdityAdivadanvayaH / nanu yadi syAdyantaprakRtyupasthApyo'rtho vastuzabdenAbhidhIyate, upasargANAM tadvAcakatvAbhAvAdanAmatvAt kathaM samAsaH ? satyam / atrApizabdabAhulyAzrayaNAt samAsaH / tathA ca zrIpatiH prAderanarthakasyApi kRdantairapadaiH sh| aperbahulavAcitvAt samAso na viruSyate // ata eva vRttikAro'pi etAmeva yuktimAzritya yavvidhAvanukaraNaM ca kRteti samAsArthaM vakSyati / anukaraNaM kRtA kRdantena saha samasyate cakArAt prAdaya upasargAzcetyarthaH / nanu pANinimate vibhASayeti sUtrAd vibhASAdhikArAt pakSe yuktArthatA-vidhAnAt "supa supaikArtham" ityanena samAso vidhIyate iti vAkyasyApi sthitirbhavatIti vikalpaH siddhaH / asmanmate yuktArthatAvikalpavidhAnAbhAvAd nityaM samAse sati vAkyasya sthitirna syAd ityAha - tato'nyad vAkyamiti / ayamAzayaH- rAjapuruSaH ityAdi yuktArthIbhUtasamAsarAzernityatvAt 'rAjJaH puruSaH' ityAdi vAkyaM tato bhinnameveti / yadyatra samAso'vayavavibhAgena vyutpAdyate tadaivAsya vikalpena yuktArthatAprasaGgaH pratipAdayituM zakyate / tadanucitamevAvayavArthaviraheNa samudAyAd vishissttaarthprtiiteH| tato yasya Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 kAtantravyAkaraNam svabhAvasiddhA yuktArthatA tasya samAsasaMjJAyAM vidhIyamAnAyAM vAkyasya kaH prasaGgaH / yadi samAsarAzernityatvaM tarhi tatra samAsasaMjJAvidhAnaM vyarthamiti / sutarAM ca vibhaktilopavidhAnamiti / asmin pakSe samAsavidhAnaM vibhaktilopavidhAnaM cAbudhabodhanAyaiva paryavasyatIti vistareNa TIkAkRtA pratipAditam / nanu pareNa samAsavikalpapakSe vAkyasaMjJA vidhIyate / asmanmate vAkyasaMjJAvirahAt kathaM vAkyavyavahAra ityAha - rUDhamiti, nanu pareNa vizeSyavizeSaNabhAvopapannasya vAkyasya yuktArthatAvidhAnaM prati sUtraM vidhIyate / tathAhi "samarthaH padavidhiH" (a0 2 / 1 / 1) iti sUtram / asyArthaH- yo yaH padasaMbandhI vidhiH samarthaH san sAdhuveditavya ityarthaH / tathA ca 'ekArthatve samartho'pi' itymrH| yadyapi samarthazabdena svakAryakSama ucyate / sarveSAM ca zabdAnAmarthapratipAdanarUpasvakAryakSamatvam astyeva, tathApi yad vizeSeNopAdAnaM tenAtra kazcid vizeSa : AkhyAyeta / vRttyarthaM yad vAkyamupAdIyate, pratyAsattyA tadarthapratipAdane yaH zaktaH sa iha samartha iti vizeSo gRhyate / ato 'mahat kaSTaM zritaH' ityAdau sApekSatvAt samarthatA nAstIti / tadabhAvAdasmanmate ekArthatAvidhAnaM prati sUtrAbhAvAt 'mahat kaSTaM zritaH' ityAdau samAsaH kathanna syAdityAha - saMjJayaiva vA vidhiranvAkhyAta iti / vAzabdaH pUrvoktanityapakSamAzritya samuccayArthaH / samAso nitya eva yadi kArya ityucyate tadA saMjJayaiva yuktArthatAvidhiranumIyata iti / yad vA vAzabdena samasanaM samAsaH saMkSepaH ekArthIbhAvApanna iti samAsapadasyAnvarthabalAd yuktArthatA labhyate ityucyate / militaM yuktamiti panI / militaM yuktamiti bhAve ktaH / vizeSyasyeti karmaNi SaSThI, vizeSaNeneti kartari tRtIyA / ubhayatra prAptau karmaNyeva SaSThI, na kartari SaSThI | "te vobhayoH" (kAta0 pari0 kA0 62) iti SaSThIvidhAnAnna niSThAditvAt pratiSedhaH / tadvacanArtho'pi militamucyate / tadeva militaM samAsAkhyaM syAt taddhitotpattihetutvAt tadeva taddhitotpattirityarthaH / / 338 / [samIkSA] sAmAnya jana ho yA vidvAn, kabhI vaha kisI viSaya ko vistAra se kahatA hai to kabhI saMkSepa meM, kyoMki yaha sabhI kI pravRtti hotI hai | kRSNadvaipAyana vyAsa ne kahA hai Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH vistIrya hi mahajjJAnamRSiH saMkSepato'bravIt / iSTaM hi viduSAM loke samAsavyAsadhAraNam // (ni0 - du0 bhA0 4 / 1 / 1; ma0 bhA0 1 / 5 / 1) / vyAkaraNazAstra meM isIlie samAsa aura vAkya samAdRta haiM | samAsa meM saMkSepa aura vAkya meM vistAra spaSTarUpa meM dekhA jAtA hai / jaise 'rAjan + Gas + puruSa + su' meM samAsa hone para 'rAjapuruSa' rUpa niSpanna hotA hai / yahA~ 'Gas + su' kA luk (supo dhAtuprAtipadikayoH- a0 2 / 4 / 71) ho jAne se saMkSepa ho jAtA hai| AcArya zarvavarmA ne samAsa kI paribhASA kI hai, tadanusAra do yA unase adhika syAdyanta padoM ke milakara eka ho jAne ko samAsa kahate haiM - "nAmnAM samAso yuktArthaH' (2 / 5 / 1), parantu pANini ne samAsa kA koI artha nahIM diyA hai, kevala adhikAra ke rUpa meM hI samAsa ko prastuta kiyA hai - "prAk kaDArAt samAsaH" (a0 2 / 13) / vAkyapadIyakAra bhartRhari ne vAkya - samAsa kI prakriyA ko mandamati vyaktiyoM ke avabodhArtha eka upAyamAtra batAyA hai abudhaM pratyupAyAzca vicitrAH prtipttye| zabdAntaratvAdatyantaM bhedo vaakysmaasyoH|| (vA0 pa0 3 / 14 / 49) / samAsa ko ekArthIbhAva bhI kahate haiM | vAkya meM prayukta aneka padoM ke artha isameM ekarUpa ho jAte haiM / yaha prakriyA vividha vRttidharmoM ke prayoga se hone vAle gaurava ko dUra karane ke uddhezya se vyavahAra meM lAI jAtI hai - bahUnAM vRttidharmANAM vacanaireva saadhne| syAnmahad gauravaM tasmAdekArthIbhAva aasthitH|| ___ (vai0 bhU0 sA0, kA0 33) / yaha jJAtavya hai ki saMkSepa karane ke lie kama se kama do zabdoM kI AvazyakatA hotI hai aura jaba inameM samAsa upapanna hotA hai taba yaha vicAra utpanna honA svAbhAvika Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 kAtanvavyAkaraNam hai ki una do zabdoM meM se kauna pradhAna hai ? isa prakAra sAmAnyatayA pUrvapadArthapradhAna samAsa ko avyayIbhAva, uttarapadArthapradhAna ko tatpuruSa, ubhayapadArthapradhAna ko dvandva tathA anyapadArthapradhAna ko bahuvrIhi nAma diyA gayA hai / tatpuruSa samAsa meM prathamAnta vizeSyavizeSaNa Adi zabdoM kA samAsa 'karmadhAraya' nAma se tathA usameM bhI saMkhyApUrvaka zabdoM kA samAsa 'dvigu' nAma se prasiddha haiM / isa prakAra chaha samAsa vyAkaraNazAstra meM mAnya haiM / jaise kahA gayA hai - dvandvo dvigurapi cAhaM gehe me nitymvyyiibhaavH| tatpuruSa karmadhAraya yenAhaM syAM bhuvriihiH|| __ (dra0, vyA0 da0 iti0, pR0 196) / dUsare prakAra se bhI samAsa chaha prakAra kA parigaNita hai / jaise - 1. subanta kA subanta ke sAtha / 2. subanta kA tiGanta ke sAtha / 3. subanta kA nAma (prAtipadika) ke sAtha | 4. subanta kA dhAtu ke sAtha / 5. tiGanta kA tiGanta ke sAtha tathA 6. tiGanta kA subanta ke sAtha - supAM supA tiGA nAmnA dhAtunAtha tiDAM tiGA / subanteneti vijJeyaH samAsaH SaDviyo budhaiH|| (vai0 bhU0 sA0, sa0 pra0, kA0 1) / pUrvAcAryoM ne bhI isa saMjJA kA prayoga kiyA hai - nirukta-atha taddhitasamAseSvekaparvasu cAnekaparvasu ca pUrvaM pUrvamaparamaparaM pravibhajya niLUyAt / - - - evaM taddhitasamAsAnnidryAt (2 / 1) / bRhadevatA - vigrahAnirvacaH kAryaM samAseSvapi taddhite / dvigurdvandvo'vyayIbhAvaH karmadhAraya eva ca / paJcamastu bahuvrIhiH SaSThastatpuruSaH smRtaH / / (2 / 106, 105) / akmAtizAkhya- sahetikArANi samAsamantabhAk (11 / 25) / punarbuvaMstatra samAsamiGgayet (11 / 31) / vAjasaneyiprAtizAkhya-tiGkRttaddhitacatuSTayasamAsAH zabdamayam (1 / 27) / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye pathamaH samAsapAdaH 265 atharvavedaprAtizAkhya- gatipUrvo yadA dhAtuH kvacit syAt taddhitodayaH / samasyate gatistatra A gamiSThA iti nidarzanam / / (1 / 1 / 11, 12, 13) / aktantra- mAse yathAdRSTaH / samAse iti / samAsa RkSu cAndre (2 / 1 / 1; __3 / 115; 4 / 9; 5 / 3; 7 / 5; 4 / 7 / 3, 11) / nATyazAstra - nAmAkhyAtanipAtairupasargasamAsataddhitairyuktaH / sandhivibhaktiSu yukto vijJeyo vAcakAbhinayaH / / (14|4, 32) / arvAcIna vyAkaraNoM meM samAsa kA prayoga - mugdhabodhavyAkaraNa- daikyaM so'nvaye (sU0 317) / jainendravyAkaraNa- saH (1 / 3 / 2) / zAkaTAyanavyAkaraNa-sup supA (2 / 1 / 1) / haimazabdAnuzAsana- nAma nAmnaikArthye samAso bahulam (3 / 1 / 18) / agnipurANa- SoDhA samAsaM vakSyAmi aSTAviMzatidhA punaH (354 / 1) / nAradapurANa-adhistrItyavyayIbhAve yathAzakti ca kIrtitam (52 / 91-96) / zabdazaktiprakAzikA - yAdRzasya mhaavaakyaantstvaadirnijaarthk| yAdRzArthasya dhIhetuH sa samAsastadarthakaH / / (kA0 31-33) / [vizeSavacana] 1. saMjJayaiva vA vidhiranvAkhyAtaH, sa punarabhidhAnAt kvacinnityaH, kvacid vikalpaH, kvacinna syAt (du0 vR0)| 2. zabdArthayorvAcyavAcakalakSaNaH saMbandhaH (du0 ttii0)| 3. vizeSyasya vizeSeNa militaM yuktamucyate / samAsAkhyaM tadeva syAt taddhitotpattireva va / / (du0 TI0, vi0 p0)| 4. sAdhyaM sAdhanaM ca yena pratyAyyeta tadekaM vAkyaM lokaprasiddham ityarthaH (du0 ttii0)| 5. samasanaM smaasH| - - - - athavA nAmnAM samAsaH saMkSepo bhavati (du0 ttii0)| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 kAtantravyAkaraNam 6. pRthagarthAnAmekArthIbhAvaH samAso bhavati ( du0 TI0 ) | 7. parArthAbhidhAnaM vRttiH / parasyAnAtmIyasyArthasya yadupasarjanapadenAbhidhAnaM sA vRttirityarthaH (du0 TI0 ) / 8. arthagrahaNaM sukhArthameva (du0 TI0 ) / 9. abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsAH (vi0 pa0 ) / 10. nAmnAM yaH samUho yuktArtha: ekArthIbhAvApannaH sa samAsasaMjJo bhavatIti nirgalitArthaH (ka0 ca0 ) / 11. ata upasargA api dyotakatvAdarthaM pratipAdayantyeva (ka0 ca0 ) 1 12.syAdyanta-syAdiprakRtyoranyataropasthApyArthapratipAdakatvaM nAmatvam(ka0 ca0) / 13. vRttyarthaM yad vAkyamupAdIyate, pratyAsattyA tadarthapratipAdane yaH zaktaH sa iha samartha iti vizeSo gRhyate (ka0 ca0 ) / 14. abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsAH / abhidhIyate uccAryate yat tad abhidhAnaM zabdaH / abhidhAnaM lakSaNaM cihnaM niyAmakaM yeSAM te abhidhAnalakSaNA bhavanti ( vaM0 bhA0 ) / 339. tatsthA lopyA vibhaktayaH [ 2|5|2] [ sUtrArtha ] yuktArthamAtra (samAsa) meM prayukta vibhaktiyoM (si, au, jas Adi) kA lopa hotA hai / / 339 / [du0 vR0 ] tatsthA yuktArthamAtrasthA vibhaktayo lopyA bhavanti / nIlotpalam, rAjapuruSaH, rAjatA, putrIyati / kvacinna lupyate abhidhAnAt - 'kaNThekAlaH, urasilomA' ityevamAdayaH / / 339 | [du0 TI0 ] tatsthA0 / tasmiMstiSThantIti tatsthAH / " nAmni sthazca" (4 | 3 | 5) iti 'ka'pratyayaH / tacchabdo yuktArthamanukarSati na tu pradhAnamapi samAsam, vacanAt / anyathA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH pradhAnatvAt samAsa evAnuvartiSyata iti bhAvaH / tena taddhitanAmadhAtuSvapi vibhaktilopArtham anvAkhyAnamupapadyate ityAha - yuktArthamAtrasthA iti / vidhipakSe tu vaktavyameva syAt - nAyaM nAmnAM samAsa iti / kazcid Aha - "ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca, eye'kavAstu lupyate, kAryAvavAvAvAdezau" (2 / 6 / 44, 47, 48) iti vacanAd yinnayyordIrghavidhAnAd iti liGgasyAntyasvarAdilopAcca taddhitanAmadhAtuSvapi vibhaktInAM lopa iti sarvoddiSTaM jJApakam unneyam / anyathA kathamanantarabhAva iti | nIlotpalamiti murAgamaH saMkhyAvyaJjako nivartate tathA Adezazca / tava putrastvatputraH / yUyaM putrA asya yuSmatputra iti / kathaM tarhi 'dviputraH, ubhayabhAryA' iti vibhaktivAcyaH karmAdisaMsRSTo'rthaH sa bAhyo bhedo nivartate / dvau pazyati, dvAbhyAM kRtamiti | nAmArthadvitvaM tu svArthatvAdavatiSThate / uktaM ca - DhyAdInAM ca dviputrAdau bAhye (saMkhyA) bhedo nivartate / vibhaktivAcyasvArthatvAnimittaM tvvtisstthte|| (vA0 pa0 3 / 14 / 117) / ekArthIbhAvAd vidhipakSe'pi mandadhiyAM sukhArthamevedamiti / vibhaktiryatra lupyate sa samAsa iti prAyikaM caitat / sthitAyAmapi vibhaktau samAso dRzyate, tadobhayapakSe'bhidhAnameva pramANam / tad yathA - stokAntikadUrArthakRcchrANAmasattvArthAnAM Daseralopa uttarapade / stokArthaH- stokAnmuktaH, alpAnmuktaH |antikaarthH- antikAdAgataH, abhyAzAdAgataH / dUrArtha:- dUrAdAgataH, viprakRSTAdAgataH / kRcchrAdAgata iti / arthAntarapade (anuttarapade tu) stokAnniSkrAnto nistoka iti / brAhmaNAcchaMsIti RtvigvizeSa eva rUDhaH / brAhmaNAd granthavizeSAd avayavamarthaM vA gRhItvA zaMsati kathayati tAcchIlye NiniH / ojaHsaho'mbhastamo'asAM tRtIyAntAnAm - ojasAkRtam, sahasAdRSTam, ambhasAspRSTam (ambhasA tRptam) / tamasAvRtam, aJjasAsthitam / / puMjanuSoranujAndhAbhyAm - puMsAnujaH, januSAndhaH / januriti janmocyate / manasaH saMjJAyAm - manasAdevI, manasAguptI, manasAjJAyI | manasA jJAtuM zIlamasyeti NiniH / AtmanaH pUraNe- bhavatergamyamAnatvAd AtmA karaNam / AtmanApaJcamaH, AtmanASaSThaH / 'Atmacaturtho janArdanaH' ityapi dRshyte| AtmA caturtho'syeti vA bahuvrIhiH / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 kAtantravyAkaraNam AtmaparayozcaturthyAH saMjJAyAm - Atmanepadam, parasmaipadam / AtmanebhASaH, parasmaibhASaH / yutpattistu yathAkathaJcit / SaSThyantasyAkroze- dAsyAH patiH, caurasya kulam / putre vibhASA - dAsyAH putraH, dAsIputraH / vAgdikpazyadbhyo yuktidaNDahareSu-vAcoyuktiH, dizodaNDaH, pazyatoharaH / harateH pacAdyac, anAdarasaMbandhe SaSThI | tathA zunaH zephapucchalAGleSu saMjJAyAm - zunaHzepha ityAdi / zepha iti ziGo nipAtitatvAd acpratyaye'kArAnto'yaM prathamAvAn / sAntapakSe'pi sUtratvAt salopa ityeke| tathA divodAsaH, devAnAMpriyaH / amuSya putrasya bhAvaH, amuSya kulasya bhAvaH AmuSyaputrikA, AmuSyakulikA / krItAditvAd bhAve ikaN / amuSyApatyam AmuSyAyaNaH / kumAditvAd AyanaN / viyAyonisaMbandhinaH madantasya tenaiva - hotuH putraH, hoturantevAsI / pituH putraH, piturantevAsI / tenaiveti kimartham ? hotRgRham, pitRdhanam / svasRpatyorvA viyAyonisaMbandhinoreva - pituHsvasA, pitRSvasA / mAtuHsvasA, mAtRSvasA / mAtRpitRbhyAM samAse vibhaktilope nityaM Satvam / duhituHpatiH, duhitR patiH / nanAnduHpatiH, nanAndRpatiH / saptamyantasyottarapade'pi bahulam - 'stamberamaH, karNejapaH, goSucaraH' ityAdi / akAravyaJjanAntasya svAGgasyAmUrdhamastakasya kAmavarjitena nAmnA / kaNThe kAlo'syeti kaNThekAlaH, urasilomA / amUrdhamastakasyaiva / mUrdhni zikhA'syeti mUrdhazikhaH, mastakazikhaH / kAmavarjitenetyeva / mukhe kAmo'syeti mukhakAmaH / akAravyaJjanAntasyaiva / iha na bhavati - aGgulivraNaH, jaGghAvaliH | bandhe ghaJante vA- cakrebandhaH, cakrabandhaH / haste bandho'syeti hastebandhaH, hastabandhaH / kAlavAcinastarAm tamAm - tara-tama-tamaTkAleSu vA pUrvaM ca tadahazceti rAjAditvAdat / pUrvAhnetarAm, pUrvAhnetamAm / pUrvAhnatarAm, pUrvAhnatamAm |puurvaahnetrH, pUrvAhnatamaH / pUrvAhnataraH, pUrvAhnatamaH |puurvaahnetnH, pUrvAhnatanaH / pUrvAhnAparAlAbhyAM bhAvajAte'rthe tanaT / pUrvAhnakAlaH, pUrvAhnaka. kRtApi-prAvRSijaH, zaradijaH, kAlejaH, divijaH, varSejaH, varSajaH / kSatejaH, kSatajaH / sarasijam, sarojam, vArijaH ityAdi / akAravyAnAntasya kAlavarjitasya zayavAsavAsiSu vA-khezayaH, khazayaH / grAmevAsaH, grAmavAsaH / grAmevAsI, grAmavAsI / stokAnmuktAdInAM samAse sati taddhitotpattiH padAntareNa ca sNkssepH| tad yathA - stokAnmuktastasyedam ityaN / stokAnmuktaM dhanaM stokAnmuktasya priyaH stokAnmuktapriyaH / vAkye tu vyapekSAvati kathaM bhavati / sthagrahaNamiha sukhapratipattyartham / kazcid yogavibhAgArthamiti manyate tatsthA lopyA Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH iti / tena zAkapArthivAdiSu pradhAnAdayo lopyA iti / tadayuktam / zAkapradhAnaH pArthivaH zAkapArthivaH / dadhnA paripUrNo ghaTaH dadhighaTaH / varNAzrayo vidhirvarNavidhiriti / zAkapArthivAdiSu pradhAnAdayaH zabdA vRttAvavagatArthA iti / kezasaMghAtAzcUDA asya kezacUDaH / suvarNavikAro'laMkAro'sya suvarNAlaMkAraH / saMghAtavikArayordarzanaM sukhArtham / nahi saMghAtamantareNa cUDA, vikAramantareNa cAlaMkAra iti / uSTmukhamiva mukhamasyeti vAkye dRSTo mukhArtho vRttAvantarbhavatIti / uSTmukhaH, uSTrasyeva mukhamasya / uSTramukho vA khalUSTrazabdo'ntarbhAvitopameyabhAvaH / uSTramukhamasyeti vilapantyanye / na vidyamAnAH putrAH na santi vA putrA asyeti aputraH / sat kriyApekSasyApi naJo vRttergamakatvAt / na vidyamAnaH avidyamAnaH putro'syeti avidyamAnaputraH, svapadavigrahaH / pragata AcAryaH prAcAryaH / prAdayo hi gatAdyarthe vartante eva / prapatitaM parNam asya praparNaH / svapadavigrahe tu prapatitaparNa iti bhavatyeva / samAsarAzipakSe tu svabhAvAdevamarthe zabdA eva vartanta iti / / 339 / 269 [vi0 pa0 ] tatsthA0 / tasmiMstiSThantIti tatsthAH / "nAmni sthazca " ( 4 | 3 |5) iti kprtyyH| yuktArthamAtrasthA iti kathametad yAvatA pUrvasUtre samAsasya pradhAnatvAt tasyaivAnuvartanamucitam ? satyam / apradhAnasyApi yuktArthasyAnuvartanaM tadgrahaNAdevAvasIyate / anyathA anantaratvAt pradhAnaM samAsa evAnuvartiSyate kiM tadgrahaNena / taddhitanAmadhAtuSvapi lopo bhavati, tatrApi yuktArthasya saMbhavAd ityAha - rAjatA, putrIyatIti / kvacid ityAdi / kaNThe kAlo'sya, urasi lomAnyasyeti vigrahaH / ityevamAdaya iti| anye'pyaluksamAsAH ziSTaprayogAnusAreNa veditavyA iti / / 339 / [ ka0 ca0 ] ttsthaa0| kathametad yAvatetyAdi / nanu samAsasya kathaM pradhAnatvAt tasyaivAnuvartanamucitamityucyate / yAvatA pUrvasUtre kAryitayA nirdiSTasya nAmnAM yuktArthasyaiva praadhaanym| atastasyaivAnuvartanamucitaM na samAsasyeti / ata eva " tau raM svare " (2 / 3 / 26) ityatra kAryayostisRcatanoranuvartanArthameva tadgrahaNamupAttam ? satyam / samAsasyAnuvRttAvapi yadi pradhAnatvAnnAmnAM yuktArtha iti samudayo'nuvartate tadaiva samAsAnuvRttiH paryavasyati / ya eva nAmnAM yuktArthaH sa eva samAsa ityabhiprAyeNa Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 kAtantravyAkaraNam samAsasya pradhAnatvAdityuktam / pradhAnasya nAmnAM yuktArtha iti samudAyasyaikadezo yuktArtha iti yuktArthagrahaNamapradhAnameva tadgrahaNAdavasIyate / nanu tathApi tadgrahaNaM na kAryam, yAvatA pUrvasUtre vyatikramanirdezAdeva yuktArtho'nuvartiSyate / naivam / buddhyAdhyAsitasaMbandhasyApi vyatikramanirdezo yujyate / tadgrahaNAbhAve "sthitA lopyA vibhaktayaH" iti sUtraM kartavyamiti bhAvyam / nanu yuktArthamAtrasthA vibhaktayo lopyA ityukte 'rAjJaH puruSaH' ityAdivAkye yuktArthasya sattvAllopaH kathaM na syAditi cet - bhrAnto'si / pUrvasUtre yuktArthapadena ekArthIbhAvApanna evocyate / sa cAbhidhAnAt padapratyayasamUhaH samAsazcAbhidhIyate / tathA ca zrIpatiH (kAta0 pari0, sa0 sU0 1) aikAyaM pRthagarthAnAM vRttiM yuktArthatAM viduH| zabdAnAM zaktivaicitryAt tat samAsAdiSu smRtam // iti kuto'tra vAkyaprasaGgaH / anyatheti / nanu samAsasya kathamAnantaryam, yuktArthagrahaNenaiva vyavahitatvAt ? satyam / samAsagrahaNenAtra nAmnAM yuktArthateti paryavasyatItyuktameva, tatazca "nAmnAM yuktArthaH' (2 / 5 / 1) iti samudAyasyaikadezasya yuktArthasyAnantaryam aviruddhameveti 'nAmnAM yuktArthaH' ityanuvartate iti / nanu tathApi samAsapadena vyavadhAnAt kathaM nAmnAmityasyAnuvRttiH, yena samAsagrahaNena nAmnAM yuktArtha ityabhidhIyate ityAzaGkyAha - pradhAnamiti / hetugarbhavizeSaNamidaM nAmnAM yuktArtha ityasya kAryitayA pradhAnatvAdityarthaH / yad vA anantaratvAditi anantarasUtropAttatvAt pradhAnaM nAmnAM yuktArtha ityanuvartate ityarthaH / nIlotpalamiti vRttiH / nanvanena vibhaktilopavidhAnAd mu-Agamasya kathaM lopaH / atra durgaH- nIlotpalamiti murAgamaH saMkhyAvyaJjako nivartate / tathA Adezazca / tava putrastvatputraH, yUyaM putrA asyeti yuSmatputra iti / hemakarastvasyAbhiprAyaM varNayati - tathAhi saMkhyAvyaJjakatvAdAdezAgamayorapi lopaH, kathamanyathA vibhaktilopapratItiH, tanna / syAderadarzanAdeva lopapratItiH / nahi taccisadarzanena taddarzanaM bhavatIti / anyathA 'sakhA' ityAdau "vyAnAcca" (2 / 1 / 49) iti vibhaktilope vibhakticihnasyAkArasyApi lopaH syAt / yadi punaramISAM vibhaktitvamupacaryate saMkhyAvyaJjakatvAt, tadA ghoSavati vibhaktau kathanna dIrghaH syAditi hemakareNoktam / tanna | "akArAdasaMbuddhau muzca" (2 / 2 / 7) ityatra TIkAyAM murityukArasya Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 271 ghoSavadAzrayadIrghAbhAvArthatve vyAkhyAtatvAt / tasmAt saMkhyAvyaJjako nivartate iti TIkAyAM yaduktaM tad yuktArthalopaM prati AgamAdezasya vibhaktitvopacArAbhiprAyeNaiva / upacArabIjaM tu 'vibhaktayaH' iti bahuvacanam / tathA yUyaM putrA asyetyAdau vibhaktyupacArAd vikRtirUpameva nivartate / prakRtiH punarvartata eva / anyathA prakRtirapi nivartate tadA kasya samAsa iti / yadyapi "prayogatazca" (3 / 1 / 17) iti prayoge "avyayAcca" (2 / 4 / 4) iti seope'nena sUtreNa lopAbhAvAt kathaM yuktArthatvam / tadabhAve ca katham ekapadapratipAdikA vibhaktiriti / tasmAdekapadArthaM pratyayalopalakSaNanyAyena vibhaktirAropya lupyata iti hemakareNoktam, tadunmattapralapitamiti / na hyanena yatra vibhaktilopastatraiva yuktArthateti nizcitam / anyathA 'kaNThekAlaH' ityAdau vibhaktilopAbhAvAt kathamaikapadyaM syAt / zrIpatistu tvatputro maNiprApto dhenuprApta ityAdiSu akRtalakSaNeSu kaumArAH kAryArthaM kRtamapi saMskAraM nivartayantIti paribhASAmAzritya syAdayaH punarutthApya lupyante / asyArthaH- akRtalakSaNeSu apravRtteSu tatsUtrakAryeSu nIlotpalamityAdiprayogeSu kAryArthamanena lopArthaM kRtamapi saMskAraM vibhaktilopAdikaM nivartayanti dUrIkurvantItyarthaH / asyAH paribhASAyA vyaJjanAntasya sandhyakSarAntateti bIjamityAha / anyathA vyaJjanamante yasyeti vigrahe vyaJjanamityatra vibhaktitvAbhAvAdAgamasya kathaM lopaH syAditi / tanneti mahAntaH / vyaJjanAnyante yeSAmiti vigrahe ikArasvarUpavibhakteH sthAnivadbhAvAdanena sUtreNa tallope nimittAbhAvAdAgamanivRttau vyaJjanAntasyeti nirdezaH siddha eva / kathamuktanyAyasya liGgaM bhavitumarhati tasmAdayameva siddhAntaH / tathAhi, tatsthA lopyA vibhaktaya ityatrApadyante iti kriyAnvayitvAllopamiti kRte sidhyti| yad vibhaktaya ityasya lopyA iti samAnAdhikaraNaM padaM nirdizati, tena lopaviziSTA vibhaktireva sAdhyatvena gamyate / tatazca yatra tatra vidyamAnA vibhaktistatrAnena lopamAtraM vidhiiyte| yatra cAnyena sUtreNa vibhaktilRptA tatrAnena sUtreNa punastasmAt parA vibhaktaya ityanenaikavAkyatayA vibhaktirvidhAya lupyate / tena nIlotpalamityAdau "akArAdasaMbuddhau muzca" (2 / 2 / 7) ityanena vibhaktilope sati Agame nIlamutpalamiti sthite'nena vibhaktau vidhIyamAnAyAM satyAM naimittikAgamasyAbhAve punaranena vibhaktilope siddhaM nIlotpalamiti | na cAnena vibhaktilope Agamo bhaviSyatIti vAcyam, "akArAdasaMbuddhau" (212 / 7) ityanena yatra lopastatraivAgamasya vidhAnamiti muzceti cakAreNa jnyaapitm| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 kAtanvavyAkaraNam ayamevAryaH shlokairuktH| tathAhi, lopamAtrasya sAdhyatve lopamityeva nirdizet / ato lopaviziSTasya sAdhyatvamavagamyate // 1 // viziSTasya hi sAdhyatve shaastryuktynusaartH| vizeSaNaM vizeSyaM vA tad dvayaM vAbhidhIyate // 2 // tathAhi lohitoSNISA RtvijaH pracarantviti / RtvikpracaraNe siddhe rktossnniissvidhirmtH||3|| Upsyadbhizca RtvigagnihotraM mAsamiti zrutau / guNakAlasamAviSTaM dvayameva vidhIyate // 4 // nIlaM ghaTaM pidhehIti loke'pi dvayamIkSyate / kvacinIlaguNasyaiva viziSTasya vidhiH svacit // 5 // evaM vibhaktisattve'tra lopasyaiva vidheytaa| tadabhAve vibhaktizca tallopazca vidhIyate // 6 / ato lopyapadasyAtra pUrvapATho'pi yujyate / dvayameva yataH kAryam AcAryeNa pradarzitam // 7 / evaM syAdisvarUpasya vidhinA punraagmH| upajAto'sya lopazca vikArazca nivartate // 8 // ato nIlotpale lopaH saMzrito yo muraagmH| nivRttiH sutarAM tasya tato liGgaM svarUpabhAk // 9 / na cAnenApi sUtreNa lope jAte muraagmH| cakArakaraNAt tatra luki tenaiva yujyate // 10 // ityAhuH / nanu saMjJayaiva vA vidhiranvAkhyAta iti paGktyA yatra samAsasaMjJA tatra yuktArthatAnumIyatAm / rAjatA, putrIyatItyAdau samAsasaMjJA nAsti tatra kathaM yuktArtha Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAnyAye pathamaH samAsapAdaH 273 tAnumAnaM syAt ? satyam / pradhAnatvAt samAsagrahaNAnuvartane prApte yat-tadgrahaNaM dattvA yuktArthagrahaNamanuvartate / tenAnumIyate - prakRtipratyayayorapi yuktArthatAstIti / tathA ca, aikArya pRthagAnAM vRttiM yuktArthatAM viduH| zabdAnAM zaktivaicitryAt tatsamAsAdiSu smRtam / padAnAM pratyayuryogAH samAsAzceti vRttyH|| (kAta0 pari0, sa0 -sU0 1) iti / / 339 / [samIkSA] 'nIla + si + utpala + si, rAjan + Gas puruSa + si' Adi sthiti meM samAsa ho jAne para 'si, Gas' Adi vibhaktiyoM kA kAtantrakAra ke anusAra lopa ho jAtA hai / pANini samAsa ho jAne para "kRttaddhitasamAsAzca" (a0 1 / 2 / 45) se usakI prAtipadika saMjJA karate haiM, usake phalasvarUpa "supo dhAtuprAtipadikayoH" (a0 2 / 4 / 71) se sup-vibhakti kA lopa upapanna hotA hai| pANini ne "haladantAt saptamyAH saMjJAyAm, SaSTyA Akroze" (a06|3|9, 21) ityAdi 24 sUtroM dvArA saptamI-SaSThI Adi vibhaktiyoM kA aluk dikhAyA hai, parantu zarvavarmA ne lokavyavahAra ke AdhAra para ise svIkAra karake tadartha sUtra nahIM banAe / ise vRttikAra durgasiMha ne spaSTa karate hue kahA hai - "kvacitra lupyate'bhidhAnAt - kaNThekAlaH, urasilomA ityevamAdayaH" / TIkAkAra ne isakA vistAra dikhAyA hai| [vizeSa vacana] 1. ekArthIbhAvAd vidhipakSe'pi mandadhiyAM sukhArthamevedamiti / vibhaktiryatra lupyate sa samAsa iti prAyikaM caitat, sthitAyAmapi vibhaktau samAso dRzyate / tadobhayapakSe'bhidhAnameva pramANam (du0 ttii0)| 2. Atmanepadam, parasmaipadam / AtmanebhASaH, parasmaibhASaH / vyutpattistu yathA kathaJcit (du0 ttii0)| 3. samAsarAzipakSe tu svabhAvAdevamarthe zabdA eva vartanta iti (du0 ttii0)| 4. ityevamAdaya iti / anye'pyaluksamAsAH ziSTaprayogAnusAreNa veditavyA iti (vi0 p0)| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 kAtantravyAkaraNam 5. kaumArAH kAryArthaM kRtamapi saMskAraM nivartayantIti paribhASAmAzritya syAdayaH punarutthApya lupyante (ka0 ca0 ) / [ rUpasiddhi ] 1 . nIlotpalam | nIla + si utpala + si / ' nAmnAM samAso yuktArthaH' (2 / 5 / 1) se samAsasaMjJA, "pade tulyAdhikaraNe vijJeyaH karmadhArayaH " ( 2/5/5 ) se usakI karmadhArayasaMjJA, '"tatsthA lopyA vibhaktayaH " (2 / 5 / 2 ) se nIla tathA utpala ke bAda prayukta si-vibhakti kA lopa, " uvarNe o" (1 / 2 / 3) se nIlazabdaghaTita lakAra se paravartI akAra ko okAra - ukAra kA lopa, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2 / 1 / 1) se 'nIlotpala' kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti ekavacana- sipratyaya, napuMsakaliGga meM "akArAdasaMbuddhau muzca" (2 / 2 / 7) se si kA lopa tathA mu-Agama / 2 . rAjapuruSaH / rAjan + Gas puruSa + si / rAjJaH puruSaH " vibhaktayo dvitIyAdyA nAmnA parapadena tu | samasyante samAso hi jJeyastatpuruSaH sa ca ' (2 / 5 / 8) se SaSThI tatpuruSa samAsa, '"tatsthA lopyA vibhaktayaH " (2 / 5 / 2) se Gas -si vibhaktiyoM kA lopa, nalopa, 'rAjapuruSa' zabda kI liGga saMjJA, prathamA ekavacana - sipratyaya tathA '"rephasorvisarjanIyaH" (2 | 3 |63) se s ko visagadiza / 1 3 . rAjatA / rAjan + Gas +ta+si / rAjJo bhAvaH / "tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) se 'ta' pratyaya, "aikArthyaM pRthagarthAnAM vRttiM yuktArthatAM viduH " (kAta0 pari0, sa0sU0 1) vacana ke anusAra taddhita ko vRtti svIkAra karanA, 'rAjJaH ' isa syAdi pada tathA 'ta' isa taddhita pratyaya ke yoga se yuktArthatA, isake kAraNa "tatsthA lopyA vibhaktaya:" (2 / 5 / 2) se vibhaktilopa, strIliGga meM 'A' pratyaya, samAnalakSaNadIrgha, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA si kA lopa / " 4. putrIyati / putra + am + yin + an + ti / putramicchati / yin pratyaya, dIrgha, yuktArthatA, usase am vibhakti kA lopa, dhAtusaMjJA, tipratyaya, "an vikaraNaH kartari ' (3 |2| 32 ) se an pratyaya tathA " akAre lopam" (2 / 1 / 11) se akAra kA lopa / / 339 / 340. prakRtizca svarAntasya [ 2 / 5 / 3] [ sUtrArtha ] vibhaktilopa ho jAne para yuktArtha- sthita svarAntaliGga ko prakRtibhAva hotA hai / arthAt pratyayalopalakSaNa prApta nahIM hotA hai || 340 | Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 nAmacatuSTayAdhyAye pacamaH samAsapAdaH [du0 vR0] svarAntasya liGgasya yuktArthasthasya luptAsu vibhaktiSu prakRtizca bhavati / sakhA priyo'syeti sakhipriyaH, sakhAyaM prAptaH sakhiprAptaH, pitari sAdhuH pitRsaadhuH| gAM gataH gogtH| cakAro lopamapekSya 'devendraH' iti sandhiH syAdeva / / 340 / [du0 TI0] prakRtizca / prakRtiH svabhAvaH / samAse sati yA yasya liGgasya bhUtapUrvA prakRtiH sA tasyaiva, kintu pratyayalopalakSaNamiti vikRtiHprAptA sA vyavacchidyate / sakhA priyo'syeti "sakhyuran, ghuTi tvai, DaoN amzasorA" (2 / 2 / 23,24;1 / 66:2 / 34) ete na syuH / evamanye'pi yojyAH / cakAro lopamapekSyeti "tatsthA vibhaktayo lopyAH, prakRtizca svarAntasya" (2 / 5 / 2,3) ityarthaH / tena pratyAsattyA vibhaktikArye svaraprakRtirityAha - devendra ityAdi / vAkyasamAsapakSe pratyayalopalakSaNamiha coditamiti | ata eva pUrvasmin lukaM kRtvA idaM sUtraM na kartavyamiti bAlazcodayanti, luglope na pratyayakRtamiti bhAvaH / tadApi yuvAm atikrAntena atiyuvayA, atyAvayeti yuvAvAdezaM prati kathaM pratyayalopalakSaNamiti | antagrahaNaM ca sukhArthameva / / 340 / [vi0 pa0] prakRtiH / iha vibhaktilope sati yA yasya liGgasya , bhUtapUrvA prakRtiH sA tasyaiveti kRte punaH pratyayalopalakSaNamiti nyAyena prAptA vikRtirataH prakRtirucyate / sakhA priyo'syetyAdi "sakhyuzca, ghuTi tvai, ara Dau, amzasorA" (2 / 2 / 23,24; 1 / 66,2 / 34) ityetairanprabhRtaya AdezAH samAse na bhavantIti / yadyevaM 'devAnAmindraH devendraH, khareNoDhaH kharADhaH' iti samAse kathaM sandhilakSaNA vikRtirityAha - cakAra ityAdi / na kevalaM 'tatsthA vibhaktayo lopyA bhavanti prakRtizca svarAntasya' ityarthaH / tataH pratyAsattyA vibhaktisaMbandhiSveva kAryeSu prakRtiH na ca sandhilakSaNaM vibhaktikAryam / ata eva pratyayalopalakSaNenaiva prAptA vikRtiH pratiSidhyata ityuktam / yadyevaM pUrvasUtre lugeva kriyatAM 'luglope na pratyayakRtam' (dra0, kalApa0, pR0 222, saM0 69) iti pratiSedho bhaviSyati / naitad, evaM sati vyaJjanAnteSu pratyayalopalakSaNaM nopapadyata iti / tato yuvAm AvAm atikrAntairiti vigrahe 'atiyuvAbhiH, atyAvAbhiH' iti na sidhyati dvivAcipratyayAbhAvAt / lope tu pratyayalopalakSaNamupatiSThata iti yuvAvau bhavata eva / / 340 / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] prkRtiH| nanu sakhAyaM prAptaH ityAdau vibhaktilope sati nimittAbhAvanyAyena aitve gate sakhbhAgasyAsvarAntatvAt kathaM prakRtirvidhIyate ityAha - iheti |(nnu sakhAyaM prAptaH ityAdau vibhaktilope nimittAbhAvanyAyAdait gate'nena sUtreNa svarasya vikRtau satyAM prakRtirvidhIyate) sakhAyaM prApta ityAdau vibhaktilope svarAntatvAbhAvAt kathamasyAvasara ityAha - iheti / eSo'pi nimittAbhAvasyaiva prakAraH / nanu tathApi yA yasyetyAdinaiva prakRtibhUte sakhizabde samAyAte prakRtiH svabhAvasiddhaiva kimanena prakRtividhAnenetyAha - punariti / 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa03) iti yadantagrahaNaM tat sukhArtham iti TIkAyAmuktam / atra hemakaraH- nanu antagrahaNaM sukhArthamiti kathamuktam antagrahaNabalAt svara evAnto'vayavo yasya tat svarAntam iti antagrahaNasyopadezArthatvAt / tena 'atiyuvAbhiH, atyAvAbhiH' ityAdau prakRtirna bhavati, upadezasvarAntatvAbhAvAt / na ca lAkSaNikatvAnna bhaviSyatIti kimantagrahaNeneti vAcyam, varNavidhau tasyAnaGgIkArAt "gamahana0" (3 / 6 / 43) ityatra ghasgrahaNena jJApitatvAt / naivm| svaragrahaNameva pratipadoktArthaM bhaviSyati / nanu svaragrahaNamantareNa svarAntaH kathaM labhyate, yena pratipadoktArthaM svaragrahaNaM bhaviSyati ? satyam | "yajanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityatra TIkAyAM 'rAjAnaM gataH rAjagataH' ityatra vyaJjanAntasyetyatidezena luptanakArasyAluptavadbhAvena pratyayalopalakSaNanyAyena prAptasya "ghuTi caasNbuddhau"(2|2|17) iti dIrghasya pratiSedhArthamavazyaM niyamaM vakSyati' vyaJjanagrahaNabalAt / tathAhi subhoryaduktaM tadbhavatItyukte zrutatvAd yasya yaduktaM tasya tadeva bhavatIti nyAyAd vyaJjanAntasyaiva subhoktasaMbhavAt tasyaiva bhaviSyati na svarAntasya kiM vyaJjanagrahaNena ? yad vyaJjanagrahaNaM tad vyaJjanAntasya subhoktameva bhavati nAnyaditi niyamArtham / tena -- rAjagataH' ityAdau na dIrghaprasaGgaH / ata iha pArizeSyAt svarAntasyaiva prakRtirgamyate, yat punaH svaragrahaNaM tat pratipadoktArthamityAcaSTe | ato'ntagrahaNaM sukhArthamiti yaduktaM tadeva cAru | tanna / 'rAjapuruSaH' ityAdAvatidezasya viSayatvAnnakAralope 'ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAd' (kAta0pa01) "avamasaMyogAt" (2 / 2 / 53) ityAdinA prApto'kAralopa: "prakRtizca svarAntasya" (2 / 5 / 3) iti prakRtibhAvAnna bhavatIti lAkSaNika Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 277 svarAntasyApi TIkAyAm "avamasaMyogAt" (2 / 2 / 53) ityatra darzanAt / kiJca svaragrahaNasthitAvevottaratra vyaJjanagrahaNam anarthakIbhUya niyamaM sAdhayitumarhati / tathAhi atra svaragrahaNaM nAsti paratra vyaJjanagrahaNe niyamavyAkhyAnArthaM vyaJjanagrahaNe khaNDite'ntasya yat subhoriti sthite subhoH parayorantabhUtasya sAmarthyalabdhavyaJjanasya yat kAryaM tadatidizyate ityarthe sati 'vidvadgamanam' ityatrAnuSaGgalopasvarUpaM madhyakAryamatideSTuM na zakyate / tasmAdetatsiddhaye bahuvrIhyarthameva vyaJjanagrahaNaM kathaM niyamArthaM bhaviSyati / na cAntagrahaNamapi na kartavyamiti vAcyam / 'dAsyarthaH' ityAdAvetadatidezaprAptAdighuTasaMyogAntalopAbhAvArtham antagrahaNam aupadezikavyaJjanArthaM kartavyamiti TIkAyAmuktatvAt / tasmAt svarAntamAtrasyaiva prakRtibhAva ityrthH|| nanu yadyanena lAkSaNikasvarAntasyApi prakRtibhAvastadA katham 'atiyuvAbhiH' iti sidhyati / "eSAM vibhaktau" (2 / 3 / 6) ityAdinA'ntalope svarAntatve sati "yuvAvo" (2 / 3 / 7) ityAdinA yuvAdezaM prati prakRtibhAvasya durnivAratvAt / naivam / yuvAdezaM prati yadi prakRtibhAvaH syAt tadA etat sUtramakRtvaiva "tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) ityatra luggrahaNaM kriyatAm / tathA ca sati 'luglope na pratyayakRtam' (dra0, kalApa0, pR022, saM069) iti niSedho bhaviSyati / na caivaM sati enena kRtam 'enakRtam' / arvatazchAyA 'arvacchAyA' / maghavataH putro maghavatputraH' ityatra luglopatvena pratyayalopalakSaNanyAyasyAbhAvAt katham enAdayaH AdezAH syuriti vAcyam / tatra tatra sUtre viSayasaptamyA aGgIkArAt / viSayasaptamIpakSe tu na nimittAbhAvaH, vibhaktilope'pi tadviSayasya sattvAt / tasmAlluggrahaNam akRtvA yadetat sUtraM vidadhAti tad bodhayati - kvacit pratyayalopalakSaNamavatiSThate iti siddham / atiyuvAbhirityAdikamiti sNkssepH| nanu svaragrahaNaM kimarthaM paratra niyamavyAkhyAnArthamiti cet tatra niyamo nAbhidhIyate / na ca niyamAbhAve rAjagatam ityAdikaM na sidhyatIti vAcyam, yataH prakRtisUtreNa vyaJjanAntasya ca sAmAnyena prakRtibhAvavidhau 'rAjagataH' ityAdAvapi dIrghAdikaM na bhaviSyati / "vyAnAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityanena subhoktavidhAnAnnalopAdikaM bhaviSyati ? satyam / evaM sati svaragrahaNaM zlokapUraNArtham / tasmin satyavazyaM rAjagataH' ityAdau dIrghAbhAvArthaM vyaJjanAntasyetyatra niyamavyAkhyAnenaiva nistAraH / tena pratyAsattyA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 kAtantravyAkaraNam vibhaktisaMbandhiSveveti paJjI / nanu yuktArthavibhaktilope vibhaktyAzritapadasaMjJApi na syAt / naivam, vikRtau hi prakRtirvidhIyate na nayA padasaMjJayA kAcid vikRtiH kriyate, anyathA netyevaM brUyAt | atha 'dyo'rdham' ityakAralopo na syAt, yataH padasaMjJAyAmakAralopaM prati nimittabhavanameva vikRtibhAva ityetadeva nirAkartumupasaMgRhNannAha - ata evetyAdi / nanu "pUrvaparayoH" (1 / 1 / 20) ityatra luptavibhaktikAnAmapi pratyayalopalakSaNanyAyena prAptaM padatvaM prakRtibhAvAnna syAt / tatazca padatvAbhAvAt "edotparaH" (1 / 2 / 17) ityakAralopo na syAt / naivam, arthavazAd vibhaktivipariNAmena saptamyantatayA vibhaktInAm ihAnuvartanaM bhaviSyati / tena pratyAsattyA luptavibhaktau parato yA vikRtiH kAryaM prA goti tAM prati prakRtibhAvaH (saiva vyavacchidyate) na ca padasaMjJA vibhaktau vidhIyate iti kutaH praaptiH| etadabhisaMdhAnenaiva 'luptAsu vibhaktiSviti saptamyantatayA vRttau vivRtam / cakArastu sukhArtha eva ||340 | [samIkSA] 'sakhA priyo'sya, sakhAyaM prAptaH, pitari sAdhuH' isa vigraha meM bahuvrIhi, dvitIyAtatpuruSa, saptamItatpuruSa' samAsa tathA vibhaktilopa hone para 'sakhipriyaH, sakhiprAptaH, pitRsAdhuH' zabdarUpa donoM vyAkaraNoM ke anusAra siddha hote haiM / antara yaha hai ki kAtantrakAra sUtra banAkara vibhaktilopa ho jAne para pratyayalopalakSaNa kArya kA niSedha karate haiM, jabaki pANinIya vyAkaraNa meM 'varNAzraye nAsti pratyayalopalakSaNam' (pari0 ze02) isa paribhASAvacana ke AdhAra para pratyayalakSaNa kA niSedha svIkAra kiyA gayA hai / "na lumatAGgasya" (a01|1|63) isa sUtra kI pravRtti mAna lene para bhI 'prakRtibhAvavidhAna-pratyayalakSaNaniSedha' se hone vAlA lAghava-gaurava to tadavastha rahegA hii| sUtrastha cakAra ke bala para vibhaktilopa ho jAne se vibhaktinimittaka to kArya nahIM hote haiM, kintu tadbhinna sandhikArya to ho hI jAte haiM / jaise - devAnAm indraH / deva+indraH devendraH / khareNa UDhaH / khara + UDha:= kharoDhaH / [vizeSa vacana] 1. pratyAsattyA vibhaktisaMbandhiSveva kAryeSu prakRtiH, na ca sandhilakSaNaM vibhaktikAryam / ata eva pratyayalopalakSaNenaiva prAptA vikRtiH pratiSidhyate ityuktam (vi0p0)| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 2. yadantagrahaNaM tat sukhArtham (ka0 ca0 ) / 3. ato'ntagrahaNaM sukhArthamiti yaduktaM tadeva cAru (ka0 ca0 ) / 4. evaM sati svaragrahaNaM zlokapUraNArtham (ka0 ca0 ) / 5. arthavazAd vibhaktivipariNAmena saptamyantatayA vibhaktInAm ihAnuvartanaM bhaviSyati (ka0 ca0 ) (rUpasiddhi) 1. sakhipriyaH / sakhi + si+priya +si / sakhA priyo'sya / " syAtAM yadi pade dve tu yadi vA syurbahUnyapi / tAnyanyasya padasyArthe bahuvrIhi: ' (2 / 5 / 9) se bahuvrIhi samAsa, vibhaktilopa, liGgasaMjJA, prathamAvibhakti ekavacana sipratyaya tathA '"rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visagadiza / prakRta sUtra ke niyamAnusAra 'an' kA abhAva / 2. skhipraaptH| sakhi + am + prApta +si / sakhAyaM prAptaH / "vibhaktayo dvitIyAdyA nAmnA parapadena tu / samasyante samAso hi jJeyastatpuruSaH sa ca " ( 2 / 5/8) se dvitIyAtatpuruSasamAsa, vibhaktilopa, liGgasaMjJA, prathamAvibhakti ekavacana sipratyaya tathA s ko visagadiza / prakRta sUtra ke niyamAnusAra 'ai' Adeza kA abhAva / 279 3. pitRsaadhuH| pitR+Gi+sAdhu +si / pitari sAdhuH / saptamItatpuruSasamAsa, vibhaktilopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA visarga Adeza / prakRtasUtra ke niyamAnusAra "ar Gau" (2 / 1 / 66) sUtra se prApta ar Adeza kA abhAva / "" 4. gogataH / go + am + gata + si / gAM gataH / dvitIyAtatpuruSa samAsa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA s ko visargAdiza / prakRta sUtra se prakRtibhAva hone ke kAraNa amzasorA' (2 / 2 / 34 ) se prApta 'A' Adeza kA abhAva | | 340 | 341. vyaJjanAntasya yat subhoH [ 2|5|4] [ sUtrArtha ] sakAra tathA bhakAra ke pare rahate jo kArya batAe gae haiM, vibhaktilopa ho jAne para yuktArthasthita vyaJjanAnta liGga ko ve sabhI kArya sampanna hote haiM || 341 / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] vyaJjanAntasya yuktArthasthasya luptAsu vibhaktiSu subhoryaduktaM tad bhavati / supi mukhyaM kAryaM nAstIti subhoryugayaduktaM syAt / vidvadgamanam, diggataH, SaDAkRtiH, jJAnabhudAzrayaH / atidezo'yam / / 341 / [du0 TI0] vyjnaant|subhoriti / subiti saptamIbahuvacanam, bhakAro'pi bibhaktareva gRhyate arthAt / supItyAdi / nanu apAM gamanam abgamanam iti bhe pare datvasya dRSTatvAt 'apAM bhe daH' prApnoti ? supyuktaM nAstIti vyaJjanoktameva gamyate / NoH kaTAvantau / kruJcAM patiH krupatiH / sugaNAM patiH sugaNpatiriti / naitadevam / na tat sUtram abhidhAnAt / varNAgama iti tatra nizcitam / kiJca subholiGgakAryameva dRSTaM kathamanyat kAryaM bhavati, tena subhorekakAloktaM vyaJjanakAryameva syAditi bhAvaH / yadyevaM sAviti kathanna kuryAt, kimiha bhagrahaNena ? naivam / aghoSe prathamo'pi syAta, AstAM prathamaH / svaraghoSavatostRtIyo bhaviSyati / tarhi padAnte dhuTAM prathame siddhe'tidezabalAt prathamo bhavan tRtIyaM bAdheta | kazcidAha-ubhayorupAdAnaM yaugapadyArtham / supi NoH kaTau vidhIyete iti / subhoH pUrvA prakRtirevAvadhAritA saivAtrApi pUrvavyapadezinI gRhyate / tenottArapade bhavati / athavA bhAvakarmaNoH sijAziSorityAdinirdezAdantapade na bhavatItyavasIyate / viduSAM gamanam, dizo gataH, SaNNAmAkRtiH, jJAnabudhAmAzraya iti vigrahaH / evamanyadapi pratipattavyam / zrutatvAd yasya yaduktaM tasya tadeva bhavatIti kAryamatidizyate / kazcidAha - yadgrahaNaM sarvasAdRzyArtham iti / tadayuktam / yadgrahaNamantareNa vyaJjanAntasya subhorluptayoH kAryaM syAditi pratipadyate / kathaM rAjAnaM gataH rAjagataH, tathA vidvadAgato mahadgata iti na saMyogAntayoraluptavadbhAvAt / Apa eva vanamasya abbana iti "ghuTi cAsaMbuddhau" (2 / 2 / 19) iti dI? na syAt ? satyam / vyAvRttibalAd vyaJjanAntasya yat subhoruktaM bhavati, anyatra vacane yaduktaM tanna bhavatIti bhAvaH / nanu ca dAsyarthaH, mAtrarthaH, dAnvarthaH, vasvarthaH iti yatve ratve ca kRte saMyogAdeH saMyogAntasya ca dhuTo lopaH kathanna syAt ? satyam, antagrahaNabalAd vyaJjanamevAnto'vayavo yasya tad vyaJjanAntam, idaM tu (yatvAdi prAk) svarAntamiti kutaH prasaGgaH / tadetadvAkyasamAsapakSe jalpanamiti / / 341 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 nAmacatuSTayA yAye paJcamaH samAsapAdaH [vi0 pa0] vyaJjanAnta0 / nanu apAM gamanam abgamanam ityatra "apAM bhedaH' (2 / 3 / 46) iti bhakAroktaH kathaM dakAro na bhavatItyAha - supItyAdi / mukhyaM kAryaM yat sAkSAt supyuktaM tadiha na vidyate / yadyapi sandhiTIkAyAM sAkSAt supyuktaM kAryaM "NoH kaTAvantau vA zaSasasupsviti tadapi na sUtram, kintarhi varNAgama iti tatra nizcitam / ataH supi sAmAnyameva kAryamavagamyate, tatsAhacaryAd bhakAre'pi sAmAnya kAryam, na viziSTam / ataH subhoryugapaduktamekakAloktam / tatpunarvyaJjanoktaM kAryameva syAditi bhAvaH / vidvadgamanamityAdi / viduSAM gamanam, dizo gataH, SaNNAmAkRtiH, jJAnabudhAmAzraya iti vigrahaH / iha "virAmavyAnAdiSvanaDunahivansInAca" (2 / 3 / 44) ityAdinA dakArAdikAryaM vyaJjanoktaM bhavati, evamanyadapi / atidezo'yamiti / yadyapi zAstrAntare bahavo'tidezA nirUpitAstathApi kAryAtideza evAyam, tattu iSTatvAt pravRtteH kArye'tidizyamAne yasya yaduktaM tasya tadeva zrutatvAditi / / 341 / [ka0 ca0] vyaanaant0| yuktArthasthasyeti vRttiH| atra vaiyaH- nanu yuktArthe taddhitAdiviSaye'sya sUtrasya viSayo'sti na vA ? satyam / nAstyeveti, yAvatA rAjatetyAdau pratyayavyaJjanamAtre liGgAntanakAralopo'styeva kimatrAtidezena, tathA dhutvam ityatrApi "diva ud vyAne" (2 / 2 / 25) ityatra sAmAnyavyaJjanAzrayaNAt tenaiva siddhaM kuto'trAtidezAvakAzaH / tathA ca "vyAne caiSAM niH" (2 / 2 / 38) ityatra eSAMgrahaNAdeva vyaJjanamAtrasya grahaNe pathitvam ityatrApi tenaivAnuSaGgalopaH, tathA "anuSaGgazcAnuzcet, puMso'nazabdalopaH, caturo vAzabdasyotvam, anaDuhazca" (2 / 2 / 39, 40, 41, 42) ityAdAvaghuTsvarasya pratyayasya sAhacaryAd vyaJjanasyAgi pratyayasyaiva grahaNam / ataH 'vidvattA' ityAdiSvapi nAstyatidezAvakAzaH / tathA ca "AtvaM vyjnaadau,raiH"(2|3|18, 19) ityAdau Adizabdena sAkSAd vibhakteH parigrahaNAd 'yuSmattvam, raitvam' ityAdiSvapi nAstyevAtidezaprayojanam / tathA "virAmavyaJjanAdiSu" (2 / 3 / 44) ityAdau subhorityakaraNena vyaJjanagrahaNasya karaNAt sAmAnyavyaJjanalAbhe'pyAdizabdabalAt pratyayavyaJjanameva gRhItam / tena 'vidvattA' ityAdiSvapi tenaiva sakArasya dkaarH| na ca 'vaiduSyam' ityAdau yuktArthamAtrAnuvartanasya prayojanamiti vAcyam / yataH pratyayavyaJjanavyAvRttyA pratyayAghuTsvare dakAro na bhvissyti| ato'trApi nAsti taddhita Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 kAtantravyAkaraNam pratyayasvare'tidezasaMbhAvanA / "ad vyajane'nak" (2 / 3 / 35) ityatra ca sAkSAd vibhakteH parigrahaNAt taddhitapratyaye nAstyatidezAvakAzaH / tasmAt sUtramidaM samAsaviSayakameva na yuktArthamAtraviSayakam iti / ato yuktArthamAtrasyeti vRttau pATho nAstIti lakSyate ityAcaSTe | tanna / tadgrahaNAdhikRtaM yuktArthaM nirAkRtya samAsAnuvartane mAnAbhAvAt / kiJca vacanamidaM niyamArthaM vakSyati / yadi cAtra samAsAdhikAraH syAt tadA vyAvRttirapi samAsa eva na yuktArthamAtre, ato 'mahAniva mahadvat, bhavAniva bhavadvat' ityatra ca yuktArthamAtre pratyayalopalakSaNanyAyena prAptasya "sAntamahato!padhAyAH, antvasantasya cAdhAtoH sau" (2 / 2 / 18, 20) iti dIrghasya prasaGgAt / tathA ca, samAsasyAnuvRttau tu mahadvaditi duSyati / ato yuktArthamAtrAnuvRttiratra budhairmatA // iti vyaJjanAntasya liGgasya subhoruktaM bhavat sAkSAt sakArabhakAroktakAryasyAsaMbhavAt sakArabhakAra evaikakAloktaM vyaJjanoktaM bhavatIti nirgalitArthaH / _ [ yad vA supItyAdi, supa ullekhavihitaM kAryamityarthaH / tatsAhacaryAt bhakAre'pi ullekhavihitaM kAryaM nAtidizyate ityarthaH] / supItyAdi / nanu supi sAkSAt sakArabhakAroktakAryasyAsaMbhavAd sAmAnyakAryasyAtidezo bhavan aghoSoktamapi kAryaM syAt / naivam, supaH sAhacaryAd bhakAre sAmAnyakAryamatidizyamAnaM supsAhityoktakAryamevAtidizyate, na "ghuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) ityAdikam, subhoriti dvandvasya sAhityapradhAnatvAt tathA bhakArasAhacaryeNa sakAroktasAmAnyakAryamatidizyamAnaM bhakArasAhityoktamevAtidizyate nAghoSoktamityetadeva hRdi kRtvAha - sAhacaryAditi / tatpunarvyaJjanakAryameveti / yadyapyanena nyAyena vibhA yuktamapi subhoktaM saMbhavati, tathApi tatputra ityatra nAtidezaprasaGgaH / tyadAdInAmapi vibhaktAvityatra sAkSAt pratipattyarthavibhaktigrahaNasya vyAvRttibalAt / atha catasRNAM putraH 'catuSputraH' ityAdau samAsa evAtidezabalAccatamrAdezaH kathanna syAt / na ca tatrApi vibhaktigrahaNavyAvRttibalAnnAtidezaprasaGga iti vAcyam, tatra vibhaktigrahaNasya saMbaddhAdhikAranivRttyarthasyoktatvAt ? satyam / bhakAro hi vibhaktyekadezastatsAhacaryAdekadezakAryasyaivAyamatidezo na samudAyasya / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayA yAye paJcamaH samAsapAdaH 283 yad vA tisRNAM putraH 'triputraH' ityAdau samAse prakRtizca svarAntasyeti prakRtibhAvAt tisAdezaM prati nAtiprasaGgastatsAhacaryAccatamrAdezaM prati nAtidezapravRttiH / yad vA tatra vibhaktigrahaNaM sAkSAt pratipattyarthamiti vyAkhyeyam / anyathA yadi vikalpanivRttireva phalaM tadA vibhaktigrahaNamapAsya nityamiti kuryAt / atha puMsa IhA 'pumIhA' ityAdau "mo'nusvAraM vyAne" (1 / 4 / 15) ityanena vyaJjanoktasyAnusvArasya kathannAtideza iti ? satyam / sorukAroccAraNena pratyayAzritakAryasyaivAtidezAt, anyathA sabhoriti vidadhyAt / na cAnusvAravidhAnaM pratyayavyaJjanopAdhikam / ataH pratyayavyaJjanAzritasyApyanuSaGgalopAdAvatidezaH / nanu 'paramadaNDinaH, paramagomantaH, paramavidvAMsaH' ityAdau liGgAntanalopo'nuSaGgalopaH sakArasya dakArazca kathamatidezAnna syuH, satyam / bhAvakarmaNoriti nirdezAd uttarapade nAtideza iti / [sAkSAd vyAvRttiviSayasya vibhaktisvarasya vidyamAnatvAd ayamAdezo na pravartate iti / arthAt pUrvapadasyaivAyamatideza iti paryavasyati] | atra vaiyaH- tattatsUtroktavyaJjanAdigrahaNavyAvRttibalAdeva vibhaktisvare na bhaviSyati, ato'yamatideza uttarapadaviSayo nyAyAdeva bhavituM nArhati, vRthaiva "subhornottarapadasye" (kAta0 pari0, sa0-sU0 33) iti sUtra zrIpatirAcaSTe, tadajJAnavijRmbhitameva yuktArthaviSayaM vihAya kevalaM 'daNDinaH' ityAdau tattatsUtrIyavyaJjanAdigrahaNasya vyAvRttiviSayatvAt / etena subhornottarapadasyeti sUtraM vRthaiveti yaduktaM tadavazyaM kartavyam / yadapyuktaM lakSaNe'smin dUSaNaM dRzyate, tathAhi vidvAMsaH, sundarAH putrA asyeti vidvatsundaraputra ityatrApi atidezo na syAt / na hyayaM vidvacchabdaH uttarapade parataH, tanmate samAsAntapadasyaivottarapadatvena rUDhatvAt, tasmAt subhornottarapadasyeti vaktumucitamityAcaSTe | tadapyasaGgatam / uttarapadasya niSedhe 'suvidvatputraH' iti karmadhArayagarbhatatpuruSe'tidezAbhAvo na syAt karmadhArayasamAsApekSayA tasyApyuttarapadatvAt / ata eva 'paramasarpiHkuNDikA' ityAdAvuttarapadasthatvAnna Satvam / tathA ca SatvasUtre TIkAyAm anuttarapadayostu samAse nityaM sarpiSpAnam anuttarapadayorityeva 'paramasarpiH kuNDikA' ityuktamiti / yacca "subhornottarapadasya" (kAta0 pari0, sa0-sU0 33) iti sUtra tatrottarapadasyeti yuktArthAntAvayavaparatvaM bodhyam, na tu samAsaparapadatvam / ata eva 'suvidvattA' ityAdikamapi sidhyatIti dik / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 kAtantravyAkaraNam [ svamate punaH " bhAvakarmaNoH" (3 / 2 / 30) iti nirdezAnnottarapade kAryamiti TIkAsAdhanam | ata eva 'priyamarutA' ityatrApi padAntalakSaNastRtIyo na syAdityarthaH / vastutastu "bhAvakarmaNoH, sijAziSoH" (3 / 2 / 30; 5 / 10) iti nirdezAduttarapade na bhaviSyati / anye tu "subhoruttarapade" (kAta0 pari0, sa0 sU0 33) iti zrIpatisUtre'pi samAsaparapadamAtram uttarapadena vivakSitam / na tu rUDhyA samAsAntapadam iti / anyathA prakRtatvAllopya uttarapade ityatrottarapadAnuvRttAvuttarapadagrahaNaM nirarthakameva syAt / kiM ca '"nottarapadasya" (kAta0 pari0, sa0 sU0 33) ityukte zobhano vidvAn suvidvAn pazcAt putrazabdena bahuvrIhau 'suvidvatputraH' ityatra karmadhArayagarbhabahuvrIhau prathamasamAsApekSayA vidvacchabdasyottarapadatvAd atidezo na syAditi / tasmAd yuktameva "bhAvakarmaNoH" (3 / 2 / 30) ityAdinirdezAduttarapadasya nAtideza iti TIkAkAravacanam ] || 341 / [samIkSA] 'vidvans + gamanam diz + gataH, SaS + AkRtiH, jJAnabudh + Azraya:' isa avasthA meM donoM hI AcArya sakAra Adi ko dekArAdi Adeza karake 'vidvadgamanam, diggataH, SaDAkRtiH, jJAnabhudAzrayaH' zabdarUpa siddha karate haiM / pANinIya vyAkaraNa meM vinA hI atideza ke "vasunansudhvaMsvanaDuhAM daH" (a0 8|2|72) se s ko d, "kvinpratyayasya kuH" (a0 8|2| 62 ) se z ko g, "jhalAM jazo'nte" (a0 8|2| 39) se S ko D tathA " jhaSastathordho'dhaH " ( a0 8 / 2 / 40) se bU ko bh Adeza kiyA gayA hai / / [vizeSa vacana ] 1. kazcidAha - ubhayoH (subhoH) upAdAnaM yaugapadyArzam ( du0 TI0 ) / 2. ataH subhoryugapaduktamekakAloktam, tatpunarvyaJjanoktaM kAryameva syAditi bhAvaH (vi0 pa0 ) / 44 3. " ad vyaJjane'nak" (2 | 3 | 35) ityatra ca sAkSAd vibhakteH parigrahaNAt taddhitapratyaye nAstyatidezAvakAzaH / tasmAt sUtramidaM samAsaviSayakameva na yuktArthamAtraviSayakamiti, ato yuktArthamAtrasthasyeti vRttau pATho nAstIti lakSyate ityAcaSTe (ka0 ca0 ) / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 nAmacatuSTayAdhyAye panamaH samAsapAdaH [rUpasiddhi] 1. vidvadgamanam / vidvans + gamana + si / viduSAM gamanam / SaSThItatpuruSasamAsa, vibhaktilopa, prakRta sUtra dvArA atideza ke kAraNa "anuSaGgazcAkruJcet" (2 / 2 / 39) se nakAralopa / "virAmavyaJjanAdiSvanaDunnahivansInAM ca' (2 / 3 / 44) se s ko d, liGgasaMjJA, si-pratyaya, mu-Agama tathA silopa | 2. diggtH| diz + gata + si / dizo gataH / paJcamItatpuruSa, vibhaktilopa, atideza, "cavargadRgAdInAM ca' (2 / 3 / 48) se z ko g, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visargAdeza / 3. ssddaakRtiH| SaS + AkRti + si | SaNNAmAkRtiH / SaSThItatpuruSa samAsa, vibhaktilopa, atideza, "hazaSachAntejAdInAM DaH" (2 / 3 / 46) se S ko D, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA sakAra ko visargAdeza / 4. aanndbhudaashryH| Anandabudh + Azraya + si / AnandabudhAmAzrayaH / SaSThItatpuruSa samAsa, vibhaktilopa, atideza, "tRtIyAderghaDhadhabhAntasya dhAtorAdicaturthatvaM sdhvoH " (3 / 6 / 100) se b ko bh "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau" (3 / 3 / 11) se dh ko d, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) se sipratyaya kA lopa || 341 / 342. pade tulyAdhikaraNe vijJeyaH karmadhArayaH [2 / 5 / 5] [sUtrArtha] jisa samAsa meM do vizeSya-vizeSaNa pada hoM, usakI karmadhAraya saMjJA hotI hai / / 342 / [du0 vR0] yatra samAse dve pade tulyAdhikaraNe bhavataH, saH karmadhArayo vijJeyaH / nIlaM ca tadutpalaM ceti nIlotpalam / kvacinnityasamAsaH- kRSNasarpaH, lohitazAliH / kvacid asamAsaH- dIrghazcArAyaNaH, rAmo jAmadagnyaH, vyAsaH pArAzaryaH, arjunaH kArtavIryaH / tathaikAdhikaraNatvAt - kRSNamadIkRtaH, chinnaprarUDhaH, ekapuruSaH, sarvAnnam, jaraddhastI, purANadhAnyam, navodakam, kevalAnnam / tathA - pUrveSukAmazamI, saMjJeyam / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 kAtantravyAkaraNam saMkhyApUrvapade'pi - saptarSayaH, paJcAmrAH / tathA - yAjJikakitavaH / evaM pApakulAlaH, aNakanApitaH / kvacidupamAnabhUtaM vizeSaNam - zastrIva zyAmA zastrIzyAmA / kvacid upamAnabhUtaM vizeSaNaM paraM syAt - puruSo vyAghra iva puruSavyAghraH / evaM puruSasiMhaH / tathA pUrvapuruSaH, aparapuruSaH, prathamapuruSaH, caramapuruSaH, jaghanyapuruSaH, samAnapuruSaH, madhyapuruSaH, madhyamapuruSaH, vIrapuruSaH / evam azreNayaH zreNayaH kRtAH zreNikRtAH / tathA- kRtAkRtam, bhuktApabhuktam, gatapratyAgatam, yAtAnuyAtam, azitAnazitam, kliSTAklizitam / krayAkrayikA, phalAphalikA, puTApuTikA, mAnonmAnikA tathA satpuruSaH, mahApuruSaH, paramapuruSaH,uttamapuruSaH , puruSottama iti vizeSaNaMvA paraM syAt / utkRSTapuruSaH / tathA govRndArakaH, gonAgaH, azvakuJjaraH, katarakaThaH, katamakaThaH / kiMrAjA / ibhyapoTA, ibhyayuvatiH / agnistoka iti vizeSaNaM paraM syAt / evaM dadhikatipayAni, gogRSTiH, godhenuH, govazA, govehat, govaSkayaNI, kaThapravaktA, kaThazrotriyaH, kaThAdhyApakaH, kaThadhUrtaH / tathA goprakANDam, azvamatallikA, yuvakhalatiH, yuvakhalatI, yuvapalitaH, yuvapalitA, yuvavalinaH, yuvavalinA, yuvajaram, yuvajaratI |tthaa bhojyoSNam, tulyazvetaH, sadRzazvetaH, zuklakRSNaH, zuklazuklaH, kumArI ca sA zramaNA ceti kumArazramaNA | kumArapravrajitA | kumArapaNDitaH, kumArapaNDitA / ___tathA gogarbhiNI, ajagarbhiNI / tathA mayUra iva vyaMsako mayUravyaMsakaH / mayUrasyeva vigatAvaMsAvasyeti vA vigrahaH / evaM chAtravyaMsakaH, kamboja iva muNDaH kambojamuNDaH / uccaM ca tadavacaM ceti uccAvacam / evam uccanIcam / na kiJcana akiJcanam / asya vA kiJcinnAstItyakiJcanam / pUrvazcAsau kAyazceti pUrvakAyaH / kAyaikadeze kAyaH / evam aparakAyaH, adharakAyaH, uttarakAyaH, madhyakAyaH, madhyamakAyaH, madhyAhnaH / ardhaM ca tat pippalI ceti ardhapippalI / pippalyardhamiti SaSThIsamAso'pi dRzyate hi | cedyarthaM dakSiNaM meroH / zarArdham, cApArdham, cullikArdhamiti / asamapravibhAge'pi / na hIdamardhajaratIyaM labhyamiti / evaM dvitIyabhikSA, bhikSAdvitIyaH / tRtIyabhikSA, bhikSAtRtIyaH / caturthabhikSA, bhikSAcaturthaH / turyabhikSA, bhikSAturyaH / turIyabhikSA, bhikSAturIyaH / mAsajAtaH, saMvatsarajAta iti bahuvrIhiNA siddham / na brAhmaNaH abrAhmaNaH iti karmadhArayaH / karmadhArayapradezA:- "karmadhArayasaMjJe tu puMbadbhAvo vidhIyate" (2 / 5 / 20) ityevamAdayaH / / 342 / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 nAmacatuSTayA yAye pacamaH samAsapAdaH [du0 TI0] pde0|avyutpnn iha tulyazabda ekaparyAyaH / adhikaraNamartha ucyate, adhikriyate niyujyate'bhidhAnAya zabdo'sminniti kRtvA nIlotpalam iti / ihAviditavizeSe nIlaguNAdhAre dravye sAmAnyena nIlazabdo vartate / utpalazabdo'pyaviditaguNe guNavati dravye / tatra nIlasAmAnyam anyedevotpalavyatirekeNotpalasAmAnyamapi nIlaguNanirapekSamevaM yadA vivakSitaM tadA nAsti sAmAnyAnAm itaretaropakAryopakArakabhAvalakSaNaH saMbandha iti / kathamayaM vRtterviSayaH sAmAnyAnAmasaMbandhAt ? satyam / tau nIlotpalazabdau viziSTa eva dravye vyavasthitau prayoktRbhiH svasaMvedanena viditasvarUpayoretayostatraiva prayuktatvAt / sAmAnye vizeSe caikapadatvAt (caikarUpatvAt) viziSTadravyavAcitvametau zabdau ekaika prayoge'bhivyaktumasamarthoM, tAveva tulyAdhikaraNabhAvena saMsthitau bhedena pratipAdane parasparato vyavacchedamivAdhAya nIlazabda utpalazabdaM vizeSayatIvAnyebhya utpalebhyaH / utpalazabdo'pi nIlazabdaM vyavacchinattIvAnyebhyo dravyebhyaH / paramArthataH punarakhaNDamevaitaditi / pratipatturguNaviSayo dravyaviSayazca | yaH saMzayastameva tau zabdau vyapanayata iti / etayorjAtiguNAbhidhAyinobhinnapravRttinimittayorbhedabuddhimAropya bhedyabhedakabhAvaM pratipadyante / tathA cAha - dravye'vijJAtajAtIye nIlazabdaH prvrtte| avijJAtaguNe caivotpalazabdaH pravartate // sAmAnyAnAmasaMbandhAttau vizeSa vyavasthitau / rUpAbhedAd vizeSaM tamabhivyaktuM na shknutH|| tAveva sannipatitau bhedena pratipAdane / avacchedamivAdhAya saMzayaM vypkrsstH|| (vA0 pa0 3 / 14 / 9-11) iti / vizeSaNavizeSyabhAvastulyAdhikaraNatA ca vastuto na saMbhavati / nIlamutpalamiti paJca vastUni saMnihitAni - nIlatvaM guNasAmAnyam, nIlo guNaH, tadAdhAro dravyam iti Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 kAtantravyAkaraNam trINi / utpalatvaM jAtiH, dravyaM ca tadAzraya iti dve / tatra nIlajAtyutpalajAtyo sti vizeSaNavizeSyabhAvo nirguNatvAt / guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM guNAdInAM paJcAnAmapi nirguNatvaniSkriyatve iti / nIlatvasya ca nIlaguNe samavAya utpalatvasya cotpaladravye iti tulyAdhikaraNatvamapi nAsti / utpalajAternIlaguNasya cAsti tulyAdhikaraNatA khalcekadravyasamavAyAd vizeSaNavizeSyabhAvastu nAsti jAteranIlatvAd guNadravyayostu saMbhavati vizeSaNavizeSyabhAvo dravyasyAnekaguNatvAt / samAnaM tu tayoraparamadhikaraNaM tRtIyaM na vidyate dravye guNasya samavAyAt / nIladravyotpaladravyayorapi na vizeSaNavizeSyabhAvo nApi tulyAdhikaraNatvam, itaretarAbhisaMbandhAd iti / anyastvAha - jAtiguNayorutpalatvanIlaguNayorekasminnarthe'vayavini utpaladravye samavetayoH zabde jAtiguNayuktadravyAbhidhAyini nIlotpalamiti vRttiH / tasmAd guNadravyayorvizeSaNavizeSyabhAvo jAtiguNayorekAdhikaraNatvAt tadvAcinoH padayostulyAdhikaraNatvam ubhayorjAtiguNopasarjane dravye pravRttatvAditi / yeSAM khalu rUparasAdInAM satyapyekArtha (pyanekArtha)-samavAye Azrayo dravyaM bIjapUrAdi, so'yamityabhisaMbandhena rUparasAdizabdai bhidhIyate iti / rUpaM bIjapUro raso bIjapUra iti parasparAnupakArAt te dravyAbhidhAnamantareNaiva kevalAnAM rUparasAdInAM vAcakA dvandvasamAsabhAvino na karmadhArayasamAsayogyA iti / uktaM ca - saMstu rUparasAdInAmAzrayo nAbhidhIyate / dravyAbhidhAnena vinA tataste dvndvbhaavinH|| (vA0 pa0 3 / 14 / 23) iti / kimetena vA vastuvicAreNa, zabdapramANakA hi vaiyaakrnnaaH| yacchabda Aha sa tasyArthaH / yadyapi nIlotpalAkhyo dravyAtmA bAhya ekarUpastathApi guNena nIlena saMsargo yastabhedAt so'pi bhinna ivotpalamiti jAtisaMbandhena bhedAdaparo dvitIya iva viziSTajAtIyo'navagataguNo gRhyate / tato guNajAtyabhidhAnenaivAbhisaMbandhAnAnAtvaM prklpyte| tasya bAhyasya dravyasyAparA tRtIyAvasthA buddhyA gRhItA nIlarUpA jAtiguNAbhyAmasaMsRSTA kevalam idaM taditi sarvanAmapadanirdezyA vizeSaNavizeSyAkhyayoH padayorAzrayatve tulyAdhikaraNam idam - etayoriti bhAvyate sphoTavaditi yasyAmetadubhayaM saMsRjyate (gRhyate) nIlaM ca tadutpalaM ceti / uktaM ca, dravyAtmA guNasaMsargabhedAdAtrIyate pRthak / jAtisaMbandhabhedAcca dvitIya iva gRhyate // Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 nAmacatuSTayANyAye pacamaH samAsapAdaH nimittairabhisaMbandhAd yA nimittsvruuptaa| tayaikasyApi nAnAtvaM rUpabhedAt prakalpyate // dravyAvasthA tRtIyA tu yasyAM saMsRjyate dvayam / tayoravasthayorbhedAd Azrayatvena yujyate // (vA0 pa0 3 / 14 | 12-14) iti buddhibhedo'yaM drshitH| yathA trayANAM bhuvanAnAM samAhArastribhuvanam / evam aSTakulaM parvatIyamiti / buddhyaikyaM bhiyate bhitramekatvaM copgcchti| buddhyAvasthA vibhajyeta sA jharthasya vidhAyikA // ___ (vA0 pa0 3 / 14 / 15) iti / padaM yathaiva vRkSAdiviziSTe'rthe vyavasthitam / nIlotpalAyapi tathA bhAgAbhyAM vartate vinA // (vaa0p03|14|53)| 'dve pade' iti vacanAd iha samAsa eva vartate ityAha - yatra samAsa ityAdi / 'takSakaH sarpaH, ziMzapA vRkSaH' ityasamAsa eva / ubhayavizeSaNavizeSyabhAve hi samAso'yamabhidhAnAd vAkyameva smaasvaadi| na hi takSakaH sarpatvaM vyabhicarati, na ca ziMzapA vRkSatvamiti / yadA tu takSNotIti takSakaH kriyArthaH syAdupacArAt ziMzapApi phale / tadetau vizeSyAviti samAsa eva / na ca Adye pakSe takSakasya sarpatAvyabhicArAt ziMzapAyAzca vRkSatvAvyabhicArAt sarpavRkSayoH prayoga eva nAsti / sAmAnyAbhidhAnapUrvake prakrame vizeSaprayogaH / yathA brAhmaNamAnaya gAryamiti / yadA tu prathamaM viziSTameva prayujyate tadA brAhmaNazabdasya kutaH prayogaH, uktArthatvAt ? satyam / svarUpamAtrakathane prayogo dRzyate / yathA zItaM himam uSNo'gniriti / tathA 'sarpastakSakaH, vRkSaH ziMzapA' iti / tarhi vizeSaNatvAt pUrvanipAtaH, 'nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSye pravartate' iti utpalanIlam ityAdyapi syAt / naivam, yadyapi zabdadvAreNa guNasya vizeSyatayA prAdhAnyaM tathApyarthadvAreNa loke dravyameva pradhAnamiti / yathA 'zuklaM pazumAlabheta' iti zuklAbhAve'nyaguNo'pi pazurgRhyate . na tu vipTakapiNDAdiH zuklaguNayukto'pi / na hi piSTakapiNDImAlabhyAsau kRtI syAt / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 290 nanu cotpalazabdo'pi naiva dravyazabdo jAtinimittatvAt, kathamasya prAdhAnyam / atha jAtimato dravyasyAbhidhAnAd dravyazabdo nIlazabde'pi prasaGgaH / so'pi hi guNanimittaH san nIlaguNayuktasya dravyasyAbhidhAnAd dravyazabdaH syAt / naitadevam, jAtirutpatteH prabhRtyAdivinAzaM na jahAti dravyaM jAtinimitto'pyavinAbhAvAd dravyazabdaH / guNAH punaranapAyinazcApAyinazca satyapi dravye nivartante iti / na tannimittazabdo dravyazabdaH, vyabhicArAdiAte / kathaM 'vindhyagirimulladhya gato jayAya na merumahIbhRtaH, sa devadArudrumavedikAyAm' iti ? satyam / yathAbhidhAnameva samAsaH / na cehobhayavizeSaNavizeSyabhAva AdRta iti / anyastu jalpati-vindhyAdayo manuSyAkhyA api santIti na virudhyate / astasya parvataH astaparvataH, udayasya giriH udayagiririti manyate / kRSNasarpa ityAdi / samudAyA evaite viziSTajAtivacanA iti vAkyaM na bhavati / tathaikAdhikaraNatvAdityAdi / kRSTazcAsau madIkRtazceti ya eva pUrvaM kRSTaH sa eva maTIkRta iti gamyate / pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalAnAM tulyAdhikaraNe tenaiva samAsaH siddha iti / pUrvA cAsau iSukAmazamI ceti / sapta ca te RSayazceti vigrahaH / nityasamAsazcAyaM na hi saMjJA vAkyaM syAt / asaMjJAyAmapi kvacit samAso dRzyate 'pUrvapuruSaH' ityAdau / kvacinna dRzyate - 'unnarA vRkSAH, paJca brAhmaNAH' iti / tasmAd diksaMkhye saMjJAyAM samasyete ityanarthakam / yAjJikazcAsau kitavazceti yAjJikakitavaH / kiM tavAstIti dhanamevApekSamANo dyUte pravartate na jAtyAdikam, tathA ayAjyayAjane yo'sau yAjJikaH sa kitava iti / kitavo yAjJikazcAtra vizeSaNatayA'bhidhIyate / kitavasya vizeSyasya kathaM pUrvanipAtaprasaGga iti / kutsitagacI kutsitavacanaireva samasyate'bhidhAnAditi kutsyante ebhiriti kutsanAni / tena nIlotpalavat samAsa iti kutsitabrAhmaNazcauravaiyAkaraNaH / na vaiyAkaraNatvaM zabdapravRttinimittaM brAhmaNo'pi kutsyate cauro'pi samyag vyAkaraNaM detti adhIte vA / kintu yasya tad vaiyAkaraNatvaM sa kutsyate vaiyAkaraNatvaM tasyopalakSaNam / evaM "pApANake kutsane kutsitaiH" (a02|1|54) iti pravRttinimittameva kutsyate / kvacidityAdi / upamAnabhUtam upamAnarUpam / 'zastrIva zyAmA' ityupamAnopameyabhAvopadarzanametat / samAsavAkyaM tu zastrI cAsau zyAmA ceti / yadA zastrIzabda Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 291 tAddhAcchastrI dharmiNi devadattArthe vartate zastrIva zastrIti tadA samAsaH / zyAmAzabdasAnnidhyAt (sAdRzyAt) iha zyAmaguNavattayA devadattopamIyate na taikSNyAdiguNavattayA / prasiddhivazAcca / yathA candramukhIti candre guNAH parimaNDalAdayaH santi, tathApi priyadarzanatayaiva gamyate / upamAnAni sAmAnyavacanaireva samasyante / zyAmasyobhayatra bhAvAt tadvAcakazca zyAmazabdaH sAmAnyavacana iti prasiddhaH / tathA coktam - vRttau vizeSavAcitvaM bhede saamaanyvaacitaa| upamAnasamAsAdau shyaamaadiinaamudaahRtaa|| (vA0 50 3 / 14 / 37) iti / phAlA iva taNDulA itti samAso na syAt / phAlavadIrghAstaNDulA iti jAtivacanA iti / puruSavyAghra iti pUrvavad vyAkhyAnam / vyAghra iva vyAghra ityAdi / puruSavyAghra iva zUra iti sApekSatvAdasamAsa iti upamitamupamAnaiH samasyate yatheSTamiti kimupamitaM vyAghrAdibhiH sAmAnyAprayoga iti vacanena / pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrAstulyAdhikaraNena samasyante tenaiva / zreNyAdayazcvyarthavRttayaH kRtAdibhiH samasyante, tenaivAbhidhAnAt / zreNipUgakUTarAzinicayanidhAmendra (nidhanendra) devmunnddbhuutshrmnncplnipunnaaH| anye'pi zreNyAdayaH prayogagamyAH / kRtamitamatabhUtabhaktasamAjJAtasamAmnAtasamAkhyAtasaMbhAvitAvadhAritAvikalpitanirAkRtopAkRtAH / anye'pi kRtAdayaH prayogagamyAH itybhidhaanmevaashryH| ccyantAnAM nu nityasamAsa ev| zreNIkRtA iti| yadA tu zreNayaH kRtAH daNDIkRtAH (daNDitAH) iti tadAnIM nIlotpalavat samAsena bhAvyameva / anekArthatvAt karoterdaNDAdiSu vRttiH| kRtAkRtamityAdi / ekasyAvayavadharmeNa samudAyasya vyapadezAt kRtAkRtatvaM kRtabhAgasaMbandhAt kRtam akRtabhAgasaMbandhAcca tdevaakRtm| yadarthaM vA kRtaM tatrAsamarthatvAt tdevaakRtm| yathA putrakAryAkSamatvAt putro'pyaputra iti / atrottarapadasya ktAntasya najaiva vizeSaNa iti smaasH| kiM "ktena naviziSTenAnaJ" ityuktena / yathA kRtaM ca tadakRtaM ceti kRtaakRtm| ekadezasyeSTasya karaNAdaniSTasya caikdeshsyaakrnnaaaaditi| evaM 'bhuktApabhuktam, bhuktavibhuktam' ityapi bhavati ! vizabdo'trAzobhanatvaM dyotyti| atha vA bhuktaM ca tadekadezasyAbhyavahRtatvAd, vibhuktaM ca tadekadezasya vizeSeNAbhyava Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 kAtantravyAkaraNam hRttvaat| evaM gataM ca tat pratyAgataM ceti kriyAnubandharUpatvAt / yAtaM ca tat pUrvam anuyAtaM ca pshcaat| azitaM ca tadabhyavahRtatvAd anazitaM ca azitakAryAkaraNAt kutsitAd vaa| evaM kliSTAklizitam iti / qayAkrayikA iti| mahAn yaH sa krayaH, svalpA ca krayikA / krayAvayavasaMbandhAcca krayaH krayikAvayavAcca kryikaa| krayazcAsau samudAyaH krayikA ceti vigrahe hasvasya diirghtaa| evaM phalAphaliketyAdi! satpuruSa ityaadi| puruSottama iti / 'vizeSaNaM vA param' iti vAzabdena pakSadvayaM sUcayati - puruSeSUttama iti vA sptmiismaasH| 'mahAjanaH, mahodadhiH' ityuttarapadasya pramANAtirekitA tasmAt "sanmahatparamottamotkRSTAH pUjyamAnaiH" (a0 2 / 1 / 61) samasyante itynrthkm| kathamutkRSTo gauH, kardamAd uddhRta ityrthH| 'utkRSTagavaH' iti samAse pUjyamAnatAyA evAbhidhAnAt pratItirnoddhRtatvasyeti bhaavH| govRndArakAdInAmapyabhidhAnAd vizeSaNaM paraM bhavati / vRndArakanAgakuJjarairupamAnatayA pUjAvacanairjAtivacanasya samAsa iti nAdriyate / vRndamasyAstIti vRndaarkH| suSImo nAga iti | saMjJAyAm asamAsa evAbhidhAnAt / devadatto nAgo'smAnmukhyAditi sApekSatvAdasamAsaH, abhidhaanaat| katarakatamau jAtiparipraznavRttI smsyete| kataro devadatto bhavatoH / katamo devadatto bhavatAmiti vAkyameva / kutsito rAjA kiMrAjA yo na rakSati prajAH / "kiM kSepe" (a0 2 / 1 / 64) iti nAdriyate! kSepAdanyatra ko rAjA pATaliputre, saapeksstvaadsmaasH| ISadguNavacanena tenaiva smsyte| ISatpiGgalastaddhite samAsAntare ca phlm| ISapiGgalaH, iisstpingglputrH| ubhayavyajjikA poTA, ibhyA cAsau poTA ceti ibhyapoTetyAdi / gRSTirekavAraprasUtA dhenuH pratyagraprasavA | vazA bandhyA / vehad grbhopghaatinii| baSkayaNI taruNavatsA / poTA yuvtiH| "stokakatipayagRSTivazAvehabaSkayaNIpravaktRzrotriyAdhyAyakadhUrterjAtiH" (a0 2 / 1 / 65) samasyate iti naadriyte| ajAtivacanasya tu nIlotpalavat samAsaH, dhuurtdevdttH| pravaktRdevadattaH / evaM dadhikatipayAdInAmapi avizeSaNasyaiva paratvamabhidhAnAditi bhaavH| evaM jAtiH prazaMsAvacanaizca rUDhiprakArairniyataliGgasaMkhyAkaiH prakANDamatallikAmacarcikAdibhiH samasyate iti / gauzcAsau prakANDaM ceti goprakANDam / prazastA gauzcAsau prakANDaM ceti goprakANDam / prazastA gaurucyate / evaM liGgaviziSTo'pi yuvA khalatipalitavalinajaradbhiH samasyate puMvadbhAvazca tulyAdhikaraNatvAt / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayApyAye panamaH samAsapAdaH 293 parastvAha-jaratIzabdena samAsavacanAt kathaM yuvajaranniti bhASye cAnudAhRtatvAt sandeha iti| padakAreNa punretnnishcitmev| "kRtyatulyAkhyA ajAtyA" (a02|1|68) smsynte'bhidhaanaat| bhojyoSNam ityaadi| yadyapi parArthe prayujyamAnAH zabdAH sAdRzyaM gamayanti tathApi tatra naabhidhaanm| jAtyA tu 'bhojya odanaH' iti vAkyameva / vizeSavarNavAcI varNavizeSavAcinA tenaiva samasyata iti zuklAvayavasambandhAt samudAyo'pi zuklaH kRSNAvayavatvAt kRSNaH zuklazcAsau samudAyaH kRSNazceti vigrhH| yadA (zuklaguNayogAt ) zuklarUpa ucyate punaH sa eva zuklatvena viziSyate tadA zuklazukla iti bhavatyeva / atizayazukla ityarthaH / kumAryAH zramaNAdibhistathaiva smaasH| zramaNA pravrajitA 'kulaTA,garbhiNI, tApasI, bandhakI, dAsI' etaiH strIliGgaiH smsyte| 'adhyApaka (adhyAyaka)-abhirUpa-paTu mRdu-paNDita-kuzala-capala-nipuNa' etairubhayaliGgA iyanta eva ruuddhaaH| catuSpAjjAtivacanasya garbhiNyA tenaiva smaasH| ajA cAsau garbhiNI ceti ajagarbhiNI |puNvdbhaavo bhavatyeva |ajaativcnsy nAbhidhAnam |kaannaakssii garbhiNI catuSpAdo'nyatra brAhmaNI garbhiNI | mayUravyaMsakAdInAM yuktita evaM siddhirityAha-mayUra ivetyAdi / uccAvacAdIni ca prakRtyantarANyeva |aacopcaadiini pRSodarAdiSu drssttvyaani| AcitaM copacitaM ceti vigRhya Acopacam iti nipaatnm| AcitaM ca parAcitaM ca AcaparAcam / nicitaM ca pracitaM ca nizcapracam ehivANijAdayo'nyapadArthe iSyante / evamarzaAditvAt sidhyantIti / ehivANijam atrAratIti ehivANijA kiyaa| evam 'apehivANijA, ehisvAgatA, apehisvAgatA' ityAdayo'pyanusatavyA iti| evaM kriyAdvayenApi - aznIta pibateti niyogo yasyAM sA ashniitpibt| kriyA | evaM pacatabhRjjatA khAdatamodatA, hasatajalpatetyAdi / tathA ca aznItapibatIyantItyAdi / ] pUrvAparAdharottarANAmekadezavAcinA tulyAdhikaraNena samAsaH iti anyo brUte tadayuktamityAha-pUrvazcAsAvityAdi / samudAyavacano'yaM kAyazabdaH / pUrvAdayo'pyekadezavacanA vaiyadhikaraNyAt kathaM karmadhAraya ityAha-kAyetyAdi / samudAye pravRttAHzabdA avayave'pi vartante / yathA tailaM bhuktam, ghRtaM bhuktam, zuklaH, nIla iti tailAyekadeze tailAdizabdastadvadayamapIti bhAvaH / tarhi kAyasya pUrvamiti kathanna SaSThIsamAsaH syAt ? satyam / sApekSatvAt kAyasya pUrvaM kiM tadUrdhvamiti / atha pradhAnasya sApekSasyApi samAso dRzyate / atra ca pradhAnaM sApekSamiti cet, na / atrAbhidhAnasAmarthyabhastyagamakatvAt / samapravibhAgavRttyarthaM napuMsakaM tathaiva tulyAdhikaraNamityAha - ardhaM ca tadityAdi / napuMsakAdanyatra grAmAjhe nagarArddha ityeva yathA syAditi cet tadayuktam ityAha - asametyAdi |ardhshcaasau Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 kAtantravyAkaraNam jaratI ceti ardhajaratI, tatra bhavam ardhajaratIyam abhidhAnAdIyo dRzyate / dvitIyatRtIyacaturthaturyANAM SaSThIsamAso'pyabhidhIyate iti pakSAntaraM krameNAha-dvitIyetyAdi / pUraNenApi samAso'bhidhAnAccaturo yadIyau ca lopazca dRzyate / turIyazabdenApi samAso'yamiti parasUtrasya nyUnatAM darzayati / parimANinA SaSThyantena parimANAnAM kAlAnAM prathamAntAnAM samAsa iSyate'nyaiH sa iha bahuvrIhiNA siddha ityAha-mAsajAta ityAdi / yasya jAtAdermAsaH parimANaM tasya mAso jAtaH sampanna ityarthaH / anyathA mAsaH kathaM parimANamiti nArtho bhidyate / atha jAtazabdasya ktAntatvAd bahuvrIhau pUrvanipAtaH syAditi jAto mAso'sya jAtamAsaH ? naivam, jAtikAlasukhA-dibhyastu ktAntasya paranipAtaH evAbhidhAnAt / SaSThIsamAso'pi vizeSaNAnarthakyAnna bhavati / yatra vyavachedyavyavacchedakatvaM tatra SaSThIsamAsaH / yathA rAjapuruSa iti / na cAtra mAsaparimANino jAtasya mAsaM tyaktvA parimANAntareNa saMbandho nApi samAsaH parimANinaM tyaktvA mAsasya parimANasyAnyena saMbandhyantareNa saMbhavati / svarUpAnuvAdakantu vAkyamiheti / abrAhmaNa ityAdi, na ca vaktavyam satAM na ca niSedho'stu so'satsu ca na viyte| jagatyanena nyAyena narthaH pralayaM gtH|| natrayaM paryudAsavRttiH prasajyapratiSedhavRttizca / tatrAdye pakSe brAhmaNAdanyo'brAhmaNatvenAdhyAsitaH / kSatriyAdiH brAhmaNasadRza evAbrAhmaNa ityukte pratIyate, dvitIye tu pakSe naJA bhrAntinimittena kenacit kSatriyAdau brAhmaNa iti pravRttasya mithyAjJAnanivRttiH kriyate brAhmaNo'yaM na bhavati abrAhmaNa iti brAhmaNatvenAdhyAsito na syAdityarthaH / tatra sAdRzyAd Rte mithyAjJAnAsambhavAt prayogasAmarthyAcca sadRzapratipattiH, tadgate ca liGgasaMkhye bhavata ityAha - 'naJivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tathA hyarthagatiH' iti / tadevaM pakSadvaye'pi pUrvArthaprAdhAnyam / samAsastu tanaiva tulyAdhikaraNatvAccAyaM karmadhArayaH / bhinnAdhikaraNe tvavyayIbhAvaH syAd yasya punaruttarapadArthapradhAnastatpuruSa iti darzanam / na sa naJa evArthaH khalvabhAvasamAsArthaH iti pratipadyate / nAtra naJA parapadArthasya kIlapratikIlanyAyena nivRttiH kriyate'zakyatvAt / yadyetannaJaH sAmarthyaM syAt tadA na kadAcid rAjAno hastyazvAdIn bibhRyuH / na me zatrava ityevaM brUyuH / tasmAt svAbhAvikI nivRttinanimittAdupalabdhiriti / uktaM ca - Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH prAk samAsAt padArthAnAM nivRttiryotyate natrA / svabhAvato nivRttAnAM rUpAbhedAdalakSitA // prAdhAnyenAzritA pUrvaM zruteH sAmAnyavRttayaH / vizeSa eva prakrAntAH brAhmaNakSatriyAdayaH // yathA gaurAdibhisteSAmavacchedo vidhIyate / asatApyanabhivyaktaM tAdarthaM vyajyate naJA // 295 ( vA0 pa0 3 | 14 |252,261-62) / asatApi naJA tAdarthyamasadarthatvaM vyajyate ityarthaH / athavA samudAye jAtizabdaH pravRtto'vayave'pi vartate / jAtihIne guNahIne ceti / tatra, tapaH zrutaM ca yonizca etad brAhmaNakAraNam / tapaH zrutAbhyAM yo hIno jAtyA brAhmaNa eva saH // (mabhAra0 - anu0 121 / 7) / jAtyAdiguNasamudAyavAcI brAhmaNazabdaH / tathA ca purAkalpe brAhmaNasya guNAH = gauraH, zuddhAcAraH, piGgalaH, kapilavezaH iti / jAtihIne sandehato durupadezAcca brAhmaNazabdo vartate / kutazcinnimittAdabhAve'vagate prayuGkte nAyaM brAhmaNaH, api tu abrAhmaNa iti, brAhmaNajAtirahite kSatriyAdau pratyayaH / atra brAhmaNastiSThati, tamAnayeti / tatra pradeze yameva pazyati sa eva brAhmaNa ityavasAya svayamevAsAdhAraNaM brAhmaNavirodhi kAryaM dRSTvA nizcinoti - 'abrAhmaNo'yam' iti / guNahIne abrAhmaNo'yaM yastiSThan mUtrayati gacchan bhakSayatIti / uktaM ca, anekadharmavacanaiH zabdaiH saMghAbhidhAyibhiH / ekadezeSu vartante tulyarUpAH svabhAvataH // ( vA0 pa03 | 14 | 266) iti brAhmaNAdizabdaistulyarUpAH kevalaM paramArthataH punaranya eva / tatraikadezavAcitvaM brAhmaNAdizabdAnAM naJA dyotyate iti syAt parapadapradhAnatA / atra pakSe 'sarvasmai' ityanyArthe sarvanAmatvam / 'avarSA hemante' ityAdau svabhAvAlliGgavacanAni ityavAcyam / vAkyasamAsavAdo'yam / uktaM ca, Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam zabdAntare'pi caikatvamupAzritya vicaarinnaa| abrAhmaNAdiSu naJaH prayogo na bihanyate // (vA0 50 3 / 14 / 251) / vRttizabdAntaramanvAkhyAnasamaye'pyekatvamupAzritya parapadArthapradhAna iti vicAraNA / svabhAvAt punaH samudAyaH kSatriyAdyabhidhAyIti / evaM ca sarvatra pakSe vAkye'pyekatvAdhyAropAd anekamityekavacanam / bahutvaM tvayAtameva pratIyate / kathametat, 'kayaM ncamI santatamasya sAyakA bhavantyaneke jalarivormayaH' iti / atha na vidyate ekameSAmiti bahuvrIhiH / tadopasarjanatvAdikAro na syAt / ekazabdo'yamanyArtha iti vAkyArtho na ghaTate / tasmAt pramAdapATha eva / asaMbaddhai (asamarthe)- rapi kazcit samAso dRzyate / sUrya na pazyanti asUryampazyAni mukhAni / na punargIyante apunargeyAH shlokaaH| zrAddhaM na bhuGkte azrAddhabhojI | satyapi gamakatvenAbhidhIyate samAsaH / yathA kiJcinna kurvANaM mAsaM na haramANaM gavAM notsRSTamiti akiJcitkurvANam, amAMsaharamANam, agavotsRSTamiti karotyAdibhireva naJaH saMbandhAd evam udAharaNabhUyastvamupavarNitamiha prapaJcArthameveti / / 342 / [vi0 pa0] pade0 / iha tulyazabdo'vyutpanna ekaparyAyaH / yathA-devadattayajJadattayostulyA mAtA ekA mAtetyarthaH / na punastulayA saMmitaM tulyam, tadarthasyAghaTanAd iti / adhikriyate niyujyate zabdo'sminnabhidhAnAyetyadhikaraNamarthaH |tulym adhikaraNaM yayoriti vigrahaH / nIlotpalamiti / nIlaM vizeSaNam, utpalaM vizeSyam / anayorvizeSaNavizeSyayorvyavacchedyavyavacchedakabhAvenaikasminnarthe prayoktRbhiH prayuktayostulyAdhikaraNatvamastIti karmadhArayo bhavati / [tatheti] - "pUrvakAlaikasarvajaratsurANanavakevalAH samAnAdhikaraNena" (a0 2 / 9 / 49) iti na vaktavyam / yuktArthatvAt pUrveNaiva samAsasyaM siddhatvAt tulyAdhikaraNatvAccAnena karmadhArayasaMjJA ityAha-tathaikAdhikaraNatvAditi / tatra pUrvakAle kRSTamadIkRtaH, chinnaprarUDha iti / ya eva pUrvaM kRSTaH sa eva madIkRtaH / tataH kRSTazcAsau madIkRtazceti vigrahaH / evaM chinnaprarUDha iti |evN "diksaMkhye saMjJAyAm" (a02|1|50) ityapi na vaktavyam / tathaiva siddhatvAdityudAharati 'pUrveSukAmazamI' iti / pUrvA cAsau Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAnyAye panamaH samAsapAdaH 297 iSukAmazamI ceti vigrahaH / saMjJeyamiti prAcyadeze grAmo'yam / saMkhyApUrvapade'pIti saMjJAyAmeva nityasamAsazcAyaM nahi vAkyena saMjJA gamyate / vAkyaM tu sukhArthamupadizyate / athAntareNaitad vacanam 'uttarA vRkSAH, paJca brAhmaNAH' ityasaMjJAyAmapi kathaM na bhavati / yadyevaM satyapi vacane kathaM pUrvapuruSa ityAdAvasaMjJAyAM samAsa iti / abhidhAnAditi cet tadevAstu kiM vizeSavacanena tasya vyabhicArAt / abhidhAnAdeva kvacinna bhaviSyati / tathetyAdi / tulyAdhikaraNatvAdityarthaH / kitavo dyUtakAraH sa hi kintavAstIti dhanamevApekSamANo dyUte pravartate na jAtyAdikam, tadvad ayAjyayAjane'pi pravartamAnaH kitava iva kitavaH / tato yAjJikazcAsau kitavazceti tulyAdhikaraNatvamasti na cAtra yAjJikazabdasya paranipAtaprasaGgazcodanIyaH, tasya vizeSaNatayA'bhidhIyamAnatvAt kaH kitavo yAjJika ityarthaH / "kutsitAni kutsanaireva" (a0 2 / 1 / 53) samasyante'bhidhAnAditi / tathA "pApANake kutsitaiH" (a0 2 / 1 / 54) ityapi na vaktavyam ityAha - evamiti kvcidityaadi| kvacid ityanena lakSyAnurodhaM sUcayati |ten "upamAnAni sAmAnyavacanaireva" (a0 2 / 1 / 55) samasyante iti na vaktavyam / zastrIva zyAmeti / nedaM samAsayogyaM vAkyaM tripadatvAd bhinnAdhikaraNatvAcca / kintUpamAnopameyabhAvakathanaM darzitam / yathA tu zastrIzabdaH zyAmaguNasAdhAt striyAM vartate zastrIva zastrI tadA zastrI cAsau zyAmA ceti vAkyam / iha zyAmaguNasyobhayaniSThatvAttadvAcakaH zyAmazabdaH sAmAnyavacana iti jAtivacanairna bhavati / phAlA iva taNDulA iti / tathA "upamitaM vyAghrAdibhiH sAmAnyAprayoge" (a0 2 / 1 / 56) ityapi na vaktavyam ityAha - kvacidityAdi / neha vizeSaNaM pUrvamiti sUtramuktam / api tu 'nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSye copajAyate' iti buddhireva tathetyuktam / sA punaranyathaiva kvacid gamiketi gamakatvAd vizeSaNaM paraM syAt / ___athavA pUrvavad vyAghrAdaya eva vizeSyatayAbhidhIyante / puruSazcAsau vyAghrazceti vigrahaH / puruSo vyAghra ivetyupamAnopameyabhAvapradarzanametat / evamanyadapi / na cAtra vyAghrAdigaNakRtavizeSo'sti / vyAghrAdibhiranyaizca samAso'bhidhIyata eva / yadAha jayAdityaH-AkRtigaNazcAyamiti / tasmAdabhidhAnameva yuktam / yadapi sAmAnyAprayoga iti kiM puruSo vyAghra iva zUraH iti, atrApi zUrAdipadApekSatvAdasAmarthyamiti kutaH prAptiH / evam "pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrAzca" (a02|1|58) iti Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 kAtantravyAkaraNam na vaktavyam, nIlotpalavat pUrveNaiva siddhatvAdityAha - tatheti / evamiti cvyarthavRttayaH "zreNyAdayazca kRtAdibhiH" (a0 2 / 1 / 59) tenaiva samasyante'bhidhAnAt / tathAhi zreNyAdayaH kRtAdayazcAkRtigaNatvAd gaNaparipaThitA api abhidhAnAd veditavyAH ityabhidhAnamevAzrayaH / cvyantAnAM tu nityasamAsa eva zreNIkRtA iti / tatheti / "ktena naviziSTenAnaJ" (a0 2 / 1 / 60) iti na vaktavyam ityarthaH / kRtAkRtamiti | kRtaM ca tadakRtaM ceti vigrahaH / kRtAvayavasaMbandhAt kRtam / akRtAvayavasaMbandhAdevAkRtamiti tulyAdhikaraNatA / bhavati hi avayavadharmeNa samudAyavyapadezaH / yathA 'kANo devadattaH, kubjo devadattaH' iti / athavA yadarthaM kRtaM tatrAsamarthatvAt tadevAkRtam | yathA putrakAryAkSamatvAt putro'pyaputra ucyate loke / tathA "bhuktApabhuktAdInAmupasaMkhyAnam" ityapi na vaktavyam ityupalakSaNamAha - bhuktApabhuktamityAdi / ekadezasyeSTasya bhuktatvAd bhuktam, aniSTasya caikadezasyApabhuktatvAt tadevApabhuktamiti / bhuktaM ca tadabhuktaM ceti vigrhH| evaM gataM ca tat pratyAgataM ceti / gataM ca tat pUrvam anugataM ceti pazcAditi kriyApratibandharUpatvAt / azitaM ca tad abhyavahRtatvAd anazitaM ca tadazitakAryAkaraNAt kutsitatvAd vA / kliSTaM ca tad duHkhahetutvAd aklizitaM ca tat saphalatvAt / mahAn yaH sa kraya ucyate / svalpA ca krayikA, krayAvayavasaMbandhAt krayaH, krayikAvayavasaMbandhAcca sa eva samudAyaH krayikA / tathA krayazcAsau krayikA ceti vigrahe hrasvasya dIrghatA | tathA phalAphaliketyAdi / tathA "sanmahatparamottamotkRSTAH pUjyamAnaiH" (a0 2 / 1 / 61) ityapi na vaktavyam / pUrveNaiva siddhatvAd ityudAharati satpuruSa ityAdi / tathAntareNaitad vacanam 'utkRSTo gauH kardamAd uddhRtaH' ityatra kathanna bhavati ? satyam / ihApyutkRSTagava iti bhavatyeva samAse kevalaM pUjyamA taivAbhidhIyate noddhRtatvam / kiJca pUjyamAnatAmantareNApi samAso dRzyate / yathA 'mahAjanaH, mahodadhiH' / na hyatrottarapadasya pUjA gamyate / api tu pramANAtizayaH / abhidhAnAt kvacid vizeSaNaM paraM syAdityAha - puruSottama ityAdi / puruSeSUttama iti saptamIsamAso veti vAzabdena sUcyate / tadA vRndArakAdInAmupamAnatayA pUjAvacanAnAM vizeSaNatve'pi paratvam abhidhAnAd ityAha - govRndAraka ityAdi / gauzcAsau vRndArakazceti govRndArakaH, prazastA gaurityarthaH / tena "vRndArakanAgakujareH pUjyamAnam" (a0 2 / 1 / 62) iti nAdriyate / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH yadapyuktam - pUjyamAnamiti kim, suSImo nAga iti / ihApi saMjJAyAm abhidhAnameva samAsasyeti |'ktrktthH, ,katamakaThaH' iti, abhidhAnAt, "katarakatamau jAtipariprazne" (a0 2 / 1 / 63) samasyete, anyatra na bhavati / bhavatormadhye kataro devadattaH, katamo devadatto bhavatAmiti / kiMrAjeti, kutsito rAjA / kiM rAjA yo na rakSati prajA iti kSepo gamyate / samAsAntavidheranityatvAt kimaH kSepe'dantatA nAsti / 'ko rAjA pATaliputre' iti kSetrAdanyatra na bhavati, sApekSatvAt / tasmAt " kimaH kSepe" (a0 4 / 5 / 70 ) iti na vaktavyam / 299 ibhyapoTetyAdi / ibhamarhatItyarthe daNDAdibhyo yapratyayo dRzyate / ibhyA cAsau poTA ceti vigrahaH / poTA ubhayavyaJjikA / evamiti / dadhikatipayAdInAM vizeSaNaM paramityarthaH / gRSTirekavAraprasUtA dhenuH pratyagraprasUtA | vazA bandhyA / vehad garbhopaghAtinI / baSkayaNI taruNavatsA / poTAdibhiH pUrveNaiva jAtiH samasyate iti / " poTAyuvatistokakatipayagRSTidhenuvazAvehadbaSkayaNIpravaktRzrotriyAdhyAyakadhUrterjAtiH" (a0 2 / 1 / 65) ityapi na vaktavyam / ajAtivacanasya tu na bhavati, anabhidhAnAt / devadattapravakteti pravaktRdevadatta iti nIlotpalavad bhavatyeva / evaM prazaMsAvacanaizca rUDhairniyataliGgasaMkhyAkaiH prakANDAdibhirjAtiH samasyate iti darzayati / 'goprakANDam, azvamatallikA' iti / gauzcAsau prakANDaM ceti, azvazcAsau matallikA ceti vigrahaH / tathA strIliGgo'pi yuvanzabdaH' khalatipalitabalinajaradbhiH samasyate ityapi na vaktavyam ityAha-yuvakhalatirityAdi / yuvA cAsau khalatizceti vigrahaH / evaM yuvatizcAsau khalatI ceti vigrahe "puMbad bhASita0" (a0 6 | 3 | 34 ) ityAdinA puMvadbhAve " yUnastiH " ( a0 4 | 1 / 77) iti yuvan zabdAt striyAM vihitastipratyayo nivartate / evamanyatrApi veditavyam / tathA "kRtyatulyAkhyA ajAtyA" (a0 2 / 1 / 68) samasyante, abhidhAnAd ityAha-bhojyoSNam ityAdi / jAtyA tu 'bhojya odanaH' iti vAkyameva / tathA " varNo varNena" (a0 2 / 1 / 69) iti na vaktavyam, pUrveNaiva siddhatvAd ityAha- zuklakRSNa ityAdi / avayavadharmeNa samudAyo vyapadizyate / zuklAvayavasaMbandhAt zuklaH, kRSNAvayavasaMbandhAt sa eva samudAyaH kRSNa iti / tulyAdhikaraNatvAt zuklazcAsau kRSNazceti vigraha: / 1. yuvA khalatipalitavalinajaratIbhiH (U0 2 / 1 / 67) / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 kAtanvaSyAkaraNam yadAha jayAdityaH- avayavadharmeNa (dvAreNa) kRSNazabdaH samudAye vartamAnaH samAnAdhikaraNo bhavatIti / zuklazukla iti atizayazukla ityarthaH / kumArI cetyAdi / tulyAdhikaraNatvAt pUrvaNaiva samAso yathAsaMbhavaM puMvadbhAvazceti / "kumAraH zramaNAdibhiH" (a0 2 / 1 / 70) ityapi na vaktavyam / catuSpAdo garbhiNyA samasyate, abhidhAnAdityAha - 'gogarbhiNI' ityAdi / anyatra na bhavati - brAhmaNI garbhiNI | jAtivacanasyaiveSyate, tena kANAkSI garbhiNI, kANe akSiNI yasyA iti vigRhya "sakthyakSiNI svA3" (2 / 6 / 4150) iti rAjAditvAd at / tataH striyAmIpratyayaH / mayUra ivetyAdi / vigatAvaMsAvasyeti vyaMsakaH / mayUra iva mayUraH, tato mayUrazcAsau vyaMsakazceti vigrahaH / athavA nehAdRtaH svaravizeSa iti bahuvrIhiNApi sidhyati ityAha - mayUrasyaivetyAdi / tena "mayUravyaMsakAdayazca" (a0 2 / 1 / 72) iti na vaktavyam / pUrvazcAsAvityAdi / nanu kathamatra sAmAnAdhikaraNyam, yAvatA pUrvAdizabdaH ekadezavacanaH kAyazabdazcaikadezivacanaH / tataH SaSThIsamAsaH prApnoti / pUrvAparAdharottarottamAnyekadezinaikAdhikaraNeneti na vaktavyam ityAha - kAyaikadeze kAya iti / yathA 'grAmo dagdhaH, paTo dagdhaH' grAmAdyekadeze grAmAdizabdastadvadihApIti bhAvaH / atha SaSThIsamAsApavAdavacanamantareNa kAyasya pUrvamityatra SaSThIsamAsaH kathanna syAt / kAyasya pUrva kiM tadUrdhvamiti pUrvazabdasya sApekSatvAd ityapi vaktuM na yujyate, pradhAnasApekSatve'pi samAsasya darzanAt / yathA 'rAjapuruSaH zobhanaH' iti ? satyam, tathApyanabhidhAnAdeva na bhaviSyati / madhyakAya ityAdinA sarvasyaikadezavacanasya samAsaM darzayan parasUtrasya vizeSavidhAnamanarthakamiti sUcayati / madhyAhna iti / madhyaM ca tad ahazceti vigRhya rAjAditvAt "nastu kvacit" (2 / 6 / 45) iti nalopo na bhavati, tatra kvacidgrahaNAt / samapravibhAgavRttirarddhazabdo napuMsakaliGgaH pUrveNaiva samasyate / tathA ekAdhikaraNatvAcca karmadhArayaH / tataH "artha napuMsakam" (a0 2 / 2 / 2) iti na vaktavyam ityAha - ardhaM ca tadityAdi / atrApi pippalyekadeze pippalIzabdaH / athAntareNaitad vacanaM SaSThIsamAso'pi syAd iti cet, iSyata evetyAha - pipplymiti|dRshyte hItyAdinA abhyupagataM SaSThIsamAsameva ziSTaprayogAnusAreNa draDhayati / atha asamapravibhAgavRtterardhazabdasyAnapuMsakaliGgasya karmadhArayo mA bhUd ityetadarthaM sUtraM vaktavyam / yathA grAmAjhe nagarArddha iti / tadapyayuktamityAha - asametyAdi / ardhA cAsau Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAbhyAye panamaH samAsapAdaH jaratI ceti ardhajaratI, tatra bhavam ardhajaratIyam, abhidhAnAd IyaH / na hyatrArdhazabdaH samapravibhAge vartate / evamityAdi / ihApi bhikSaikadeze bhikSAzabdaH, tato dvitIyA cAsau bhikSA ceti dvitIyabhikSA, bhikSAyA dvitIyo bhAga ityarthaH / pakSe SaSThIsamAsastu pUraNapratyayAntenApi siddha eva, pratiSedhAbhAvAd iti / "dvitIyatRtIyacaturthaturyANyanyatarasyAm" (a0 2 / 2 / 3) iti na vaktavyameva / turIyazabdenApi samAso dRzyate iti parasUtrasya nyUnatAM darzayati / turIyabhikSeti / caturNAM pUraNasturyasturIya iti caturo yadIyau ca lopazca tamAditvAt kAlavAcinaH zabdAH parimANavacanAH prathamAntAH parimANinA SaSTyantena ktena samasyante / yathA mAso jAto'sya 'mAsajAtaH' iti kazcidAha / tathA ca parasUtram "kAlAH parimANinA ktena" (a0 2 / 2 / 5) iti / tadiha kathamityAha - mAsajAta ityAdi / mAso jAto'sya, saMvatsaro jAto'syeti vigrahaH / yasya jAtasya mAsaH parimANaM tasya mAso'pi jAtaH sampanna ityartho'pi na bhidyate / katham anyathA mAsaH parimANaM syAditi bhAvaH / bahuvrIhau jAtazabdasya vizeSaNatvAt pUrvanipAtaprasaGga ityapi na vaktavyam | jAtikAlasukhAdibhyaH ktAntasya bahuvrIhau paranipAta evAbhidhAnAt / atha vacanAdRte jAtasya mAsaH iti SaSThIsamAsaH kathaM na bhavatIti cet, naivam / yatrobhayorvyavacchedyavyavacchedakabhAvastatra SaSThIsamAsaH, yathA 'rAjapuruSaH' iti / tathAhi rAjA svAmyantarAd vyavacchidyate, puruSazca svAntarAt / iha tu mAsaparimANino jAtasya mAsaM parityajya na parimANAntareNa saMbandhaH, nApi taM parimANinaM vihAya tadIyo mAsaH parimANam anyena sambandhinA (parimANinA) saha saMbadhyate iti nAsti vyavacchedyavyavacchedakabhAvaH / vAkyaM tu svarUpAnuvAdakatayA prayujyate / abrAhmaNa iti / athAyaM naJ pratiSedhavacanaH, sa kiM sataH pratiSedhaM pratipAdayati, Ahosvid asataH ? na tAvat sataH, tasyAzakyasAdhanatvAt / yadyetannaJaH sAmarthyaM syAt tadA na kecid rAjAnaH hastyazvAdIn bibhRyuH / na santi me zatravaH ityevaM brUyuH / nApyasataH, tasya svata eva pratiSiddhatvAt / na ca sadasadbhyAbhaparaH prakAro'sti , yatra naJo vyApAraH / taduktam - satAM na pratiSedho'sti so'satsu ca na vidyate / jagatyanena nyAyena naJarthaH pralayaM gtH|| iti / naitadevam, sarvo hi zabdaH prayogaM prati svArthe prayoktunimapekSate / svaya hi jJAtamarthaM paraM pratipAdayitukAmena zabdaH prayujyate / tacca jJAnaM dvividham - samyag mithyA ca | Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam dvayamapyetad brAhmaNazabdaprayoge kAraNam / tatra samyagjJAnapUrvake brAhmaNazabdaprayoge nAstIti naJo vyApAraH / na hi tena tatra kiJcit kriyate brAhmaNazabdasya yathArtha - `viSayatvena tadarthasya pratiSeddhumazakyatvAt / mithyAjJAnapUrvake tvasti naJo vyApAraH / tatra hi tena brAhmaNazabdasya mithyAjJAnaprabhavatvamAkhyAyate / sa ca naJ dvividhaH - paryudAsavRttiH, prasajyavRttizca / tatrAdye pakSe brAhmaNasadRza eva kSatriyAdirabrAhmaNa ityukte pratIyate / dvitIye tu mithyAjJAnanivRttireva / brAhmaNo'yaM na bhavatItyabrAhmaNa iti brAhmaNatvenAdhyAsito na bhvtiityrthH| tacca mithyAjJAnam indriyahetukaM sAdRzyamantareNa na saMbhavatItyarthAt sadRzapratipattiH, tadgate ca liGgGgasaMkhye bhavataH / tathA coktam - "naJivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tathA hyarthagatiH" (kAta0 pa0 49) iti, tadevam ubhayapakSe'pi pUrvapadArthasya prAdhAnyam / tadvazena sadRzasya nivRttezca pratIyamAnatvAt / 302 evaM ca sati na sataH pratiSedho nApyasataH, kintu bhramAdatasmiMstaditi prayuktasya brAhmaNazabdasyArthaH pratiSidhyate iti kathaM tRtIyaprakArAbhAvaH / yuktArthatvAt tenaiva samAsaH |tulyaadhikrnntvaaccaanen karmadhArayaH / bhinnAdhikaraNe tvavyayIbhAvaH, brAhmaNasyAbhAvo'brAhmaNam iti sthitam / samAsastaddhitazcaiva sukhapratipattyartham anuSTubbandhena viracita ityatra vijJeyagrahaNam / evam uttareSvapi yogeSu zabdalAghavaM na cintanIyam, arthapratipattilAghavasya zarvavarmaNo'bhipretatvAd iti || 342 | [ka0 ca0] pade0 / yadyapi dRSTAnuvRttikatayA'tra / yuktArtha evAnuvartitum utsahate, tathApi " pade dve" (2 / 5 / 9) iti vacanAt sarvathA samAsa eva paryavasyatIti sa evAnuvartiSyate, na ca-yuktArthamAtram / sa ca prathamAnto'pyarthavazAt saptamyantatayA vipariNamate ityAhayatra samAse dve pade iti vRttiH / nanu tadeva tulyAdhikaraNapadadvayaM yadeva samAttAkhyam, tat kathaM bhedanibandhanenAdhArAdheyabhAvenAnvayaH ? satyam / 'nahIM: ziraH' ityAdivad abhede'pi bhedabuddhimAropyedamuktamiti na doSaH / - vastutastu (yad vA) nAmnAM samUhasya samAsasaMjJAvidhAnAt samUhasamUhinorAdhArAdheyabhAvaH sutarAmastyeva / tatazca yatra samAse nAmasamUhe tulyAdhikaraNaM padadvayaM bhavati sa karmadhAraya iti na doSaH / yad vA samasanaM samArAH saMkSepa ekArthIbhAvApanna iti yAvat / tatra catu tulyAdhikaraNapadadvayaM bhavati, sa karmadhArayaH / nanu yadi yatra Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH padadvayasya F samAse dve pade tulyAdhikaraNe bhavataH sa karmadhAraya ityucyate, tadA ArUDho vAnaro'yaM saH 'ArUDhavAnaro vRkSaH' iti bahuvrIhisthale'pi ArUDhavAnarayorbhinnapravRttinimittatvenaikArthatvAt kathaM karmadhArayasaMjJA na syAt ? satyam, yasya samAsastatpadadvayopasthApyArtho yadi samAsavAcyaH syAt tadaivAyaM samAsavidhiriti vyAkhyeyam / bahuvrIhau tu anyapadArthasya vAcyatvam, na tatpadadvayArthasyeti kutaH prasaGgaH / yadyevaM 'rAjJaH puruSaH' ityatra rAjasambandhipuruSasya pratipAdyatvena dvayoH padayostulyAdhikaraNatvAt saMjJeyaM pravartatAm / naivam, atra SaSThyA svAmitvarUpasaMbandha eva pratipAdyate, na tu saMbandhIti nAsti tulyAdhikaraNatA / yattu rAjasambandhipuruSa iti viziSTArthapratItiH, tattu vAkyArthavazAdeva | yadapi " zeSAH" ityatra svAmyAdAvityuktaM tatra svAmItyAdAvityeva tasyArthaH / naiyAyikAstu ekArthavAcakaikavibhaktimattvameva zAbdhaM sAmAnAdhikaraNyamiti rUDham | prakRtestu SaSThyA sambandhina uktArthatvAt prathamAyAzca liGgArthamAtre vidhIyamAnatvAnnAstyekArthavAcakaikavibhaktimattvamityAhuH / tanna, 'vidvanmAninI' ityatra tulyAdhikaraNatvANini puMvadbhAva iti vacanAnupapatteH / 'kAlImmanyA' ityAdau puMvadbhAvabAdhanArthaM 'vivakSitakartRkarmaikavastuprAptaM puMvadbhAvaM bAdhate, paratvAt' iti vRttikRto yatnAntarAnupapatteH atra 'manyA' ityasya prathamAntatvAt kAlImityasya dvitIyAntatvAdeva na tulyAdhikaraNatvamiti asyaiva vaktumucitatvAt / tasmAd bhinnavibhaktimattve'pi yatraikArthapratItistatrApi tulyAdhikaraNatvamastyeva / atha tarhi paTTTyA abhineti samAse sati ekArthavAcakatvAt puMvadbhAvaH syAditi cet, bhavatyeva puMvadbhASitapuMsketyanena puMvadbhAva iti ko virodhaH / nanu 'kaThyA abhinnA' ityAdau kavyabhinnAzabdayorekArthaparyavasAne sati tulyAdhikaraNatvAt karmadhArayasaMjJAyAM satyAmetatsaMjJAnimittakapuMvadbhAvaH syAt / naivam, 'pade' ityanenAtra vibhaktyantapadadvayasya lAbhAdaucityenaikavibhaktyantapadadvayasyaiva samAso'yamiti / tena 'rAjJaH puruSaH' ityatrApi na pUrvapakSAvasa:, [tena 'kaThyA abhinnA' ityatrApi na puMvadbhAvasyAvasaraH / ] zrIpatistu " kArayati yaH sa hetuzca" (2 / 4 / 15) ityatra cakAreNa jJApitam - kvacit saMjJayApi saMjJAntaraM bAdhyate / tena 'rAjJaH puruSaH ityatra tatpuruSasaMjJaivAsti bAdhikA' ityAcaSTe / asminmataM bahuvrIhAvapyayameva siddhAntaH / durgamate tu cakArasya sukhArthatayA uktatvAt sAmarthyaM nopapadyate iti dik / 303 'arjunaH kArttavIryaH' iti vRttiH / nanu kathaM 'kArttavIryArjuno nAma rAjA bAhusahasrabhRt ' ityatra samAso dRzyate ? satyam | apapATo'yam / iloke 'kArttavIryo'rjuno nAma ' ityeva Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 kAtanvavyAkaraNam pATha iti / zaraNadevastu - atrApi samAso bhavatyeva / kecittu arjunazabdasya pradhAnatvAt kArtavIryasya vAcako'rjuna iti SaSThIsamAse dvirephAdivadabhidhAnAbhidheyayorabhedopacArAd dravyAbhidhAnam, ato bAhusahanabhRd ityAdinA'nvaya ityAhuH / ___idAnIM panI vyAkhyAyate - nanu tulayA saMmitaM parimitaM tulyaM tadevAdhikaraNamartho yayorityukte palakarSAvityatra saMjJeyaM syAd iti cet, atra paratvAd dvandvasaMhavAsti bAdhiketi / tathApi 'palaghRtam' ityAdiSveva syAt parimANArthatvAt, na nIlotpalamityAdau / naivam, yogArthApekSayA rUDhyarthasya zIghropasthitatvAd vyAptinyAyAcca ekArtha evAtra tulyazabda iti hadi kRtvAha - tulyeti / tadarthasyAghaTanAditi nIlotpalAdInAmapi sAdhyatvenopasthitvAt teSu tadarthasya sammitArthasyAghaTanAdityarthaH / yad vA "nasya tatsuruSe lopyaH" (2 / 5 / 22) ityAdisUtrasya vaiphalyAditi bhAvaH / nanvadhikaraNazabdasyAdhArArthatvAt sarveSAmeva padAnAmAzrayasyAkAzasyaikatvAt tulyAdhikaraNagrahaNaM vyarthameva syAt, vyAvRtterayogAd ityAha - adhikriyate ityAdi |abhidhaanaayaarthprtipttye ityarthaH / tulyam adhikaraNaM yayoH padayorityarthaH / nanu tulyam adhikaraNaM yayorarthayoriti ArthikAdhAraH kathanna gRhyate iti cet, 'pade'.ityasyAnanvayAnna hi dve pade ityarthau bhavataH / atha tulyArthavAcakatvAt padadvayasyApi tulyArthateti vaktavyam ? satyam / tathApi na ghaTate / tathAhi nIlotpalapadena paJca vastUnyupasthApyante / tatra nIlapadena nIlaguNAzrayA jAtiH, nIlo guNaH, nIlaguNaviziSTaM dravyamiti trINi, utpalazabdena cotpalatvaM jAtiH, tadviziSTaM ca dravyamiti dve / na tAvannIlatvotpalatvajAtyoraikAdhikaraNyam, asaMbhavAt / yato nIlatvaM guNe, utpalatvaM ca dravye kayamekAdhAratA tayoriti / tathA nIlaguNotpaladravyayArna saMbhavati / yato nIlaguNo dravye, utpalaM ca dravyaM dravyAntare AkAzAdau / tathA nIlaguNaviziSTadravyotpaladravyayoHkAdhikaraNyaM saMbhavati AdhArabhUtasya tRtIyavastvantarasyAsaMbhavAt / kevalaM nIlaguNotpalatvajAtgerekasminnevotpaladravye samavAyAd aikAdhikaraNyaM saMbhavati / kintu vizeSaNavizeSyabhAvasya virahAdevopekSyate / tathAhi yuktArthaH samAsaH, sa ca vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNa ityuktam / na cAtra nIlaguNaviziSTamutpalatvamiti jAteranIlatvAt / tasmAd vAcyavAcakasaMbandhena zabdalyArthe vartamAnatvAt zAbdyamadhikaraNameva gRhyate iti paJIkRtAmAzayaH / etena bhinnapravRttinimittatve sati ekArthaprayuktatvaM sAmAnAdhikaraNyamiha vivakSitamiti / nanu anyUnAnatiriktArthavAcakasya vRkSo mahIruha Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 nAmacatuSTayAbhyAye panamaH samAsapAdaH ityAdizabdadvayasya ekadA prayoga eva na vidyate / tat kiM lakSaNe bhinnapravRttinimittatve satIti vizeSaNena vyavacchidyate ? satyam | svarUpakathanameveti nyaasH| dvandve sarveSAmeva padAnAM sahitatvapravRttinimittatvena sarvArthavAcakatvAt paTvImRdvyau striyau ityatra "bhASitapuMskAnUDU" (a0 1 / 2 / 66) ityAdinA puMvadbhAvaniSedhArthaM tadvizeSaNamiti rkssitH| navInAstu zabdasyAnekArthavAcitve sandehocchedAya hariH siMha ityAdau vizeSapravRttinimittakasya siMhAdizabdasya prayoga iSyate / yathA 'utsukAnIva me svA hi jAtayo bharatarSabha!' iti / tatra karmadhArayaniSedhArthametad vizeSaNamityAhuH / nanu nAmnAM yuktArthaH samAsaH, yuktArthatA ca sambandhArthatve satyeva bhavati / saMbandhArthatvaM copakAryopakArakabhAve satyupapadyate / na ca nIlamutpalamiti vAkye parasparopakAritAsti anyo'nyAnapekSitatvAt / tathAhi nIlazabdo viditavizeSanIlaguppAdhAre dravye vartate, utpalazabdazcAjJAtaguNotpalAkhye dravye vartate, tat kathaM samAsasya viSaya ityAha - nIlaM vizeSaNam, utpalaM vizeSyamiti / nanu kathamidamucyate, yAvatA vizeSaNatvaM hi tadgatatve sati tanniSThavyAvRttidhIjanakatvam / vizeSyatvaM ca tadAzrayatve sati tajjanyavyAvRttidhIviSayatvam / yathA ghaTatvaviziSTo ghaTa iti / [ghaTatvaM ghaTagataM sad ghaTaniSThasyAtmano vyAvRttibuddhiM janayati, anyatra gavAdau, na tathA nIlatvam, utpalagataM sad utpalaniSThasyAtmano vyAvRttibuddhimanyatra janayati / alikajjalAderapi tadguNasya pratIyamAnatvAta] / ___ tadiha nIlotpalAdau na saMbhavati, nIlaguNaviziSTasyotpalagatatvenApratIyamAnatvAt / na hi nIlaguNaviziSTadravyamutpale vartitumutsahate nIlotpalapratipAdyArthasyAbhinnatvAt ? satyam / zAbdo'tra vizeSaNavizeSyabhAvo'GgIkartavyaH / zAbdaM vizeSaNatvaM sAmAnyavAcakazabdasya svArthamAtrAvacchedenArthopasthApakatvam / tathAhi sAmAnyavAcakasyotpalasyArthI nIlazabdena svArthanIlaguNAvacchedenopasthApyate iti nIlaM vizeSaNam / zAbdaM vizeSyatvaM ca sAmAnyopasthApakatve sati zabdAntarasannidhAnena tadarthaparyavasAyitvam / tathAhi sAmAnyotpaladravyavAcinA utpalazabdena nIlazabdasAnnidhyAnnIlazabdapratipAdyaM nIlaguNaviziSTam utpalam upasthApyate iti utpalaM vizeSyam / nanvevaM sati 'takSakaH sarpaH' ityAdau na kathaM samAsaH, sAmAnyavAcakasya sarpazabdasya takSakatvAvacchedenArthopasthApakatvena takSakasya vizeSaNatvAt, evaM sarpasyApi vizeSyatvAcca ? Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 kAtantravyAkaraNam satyam / yatrobhayorvizeSaNavizeSyabhAvastatraivAyaM samAso'bhidhAnAdAzrIyate / nahi takSakasya sarpo vizeSaNaM takSakatvasya sarpatvAvyabhicAreNa sAmAnyavAcakatvAbhAvAt / nIlotpalAdau tu nIlasya vizeSyatvam utpalasya vizeSaNatvamapi ghaTate / tathAhi sAmAnyanIlaguNavAcakasya nIlazabdasyArtha utpalazabdenotpalatvAvacchedenopasthApyate iti utpalasya vizeSaNatvam / evam utpalazabdajanitavizeSabuddhiviSayatvAnnIlasyApi vizeSyatvaM bodhyam / atha tarhi vizeSaNam utpalaM vizeSyamityuktam | uktarUpeNobhayoreva vizeSaNatvavizeSyatvalAbhAt ? satyam / yadyapyarthadvArA ubhayorvizeSaNatvavizeSyatvayoH sAmyam, tathApi guNadravyayoH samAse sati dravyazabdasyaiva vizeSyatvaM lokaprasiddhamiti yuktamuktaM paJyAm / nanu tathApi vizeSaNaM pUrvamiti vacanAbhAvAdutpalazabdasyApi pUrvanipAtaH kathaM na syAt ? satyam / 'nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSye copajAyate' iti nyAyAd vizeSaNasya pUrvatvaM siddham / nanu nAmnAM yuktArthaH samAsaH, sa cApekSyApekSakabhAvalakSaNaH / tathA ca zrIpatiH- 'tat tena saha yuktArthaM yat padaM yadapekSate' / atra nIlotpalAdau nIlazabdenotpalamanapekSya nIlaguNaviziSTaM dravyamevAbhidhIyate / utpalazabdena ca nIlam anapekSya sAmAnyotpalatvAviziSTaM dravyamiti bhinnArthayornIlotpalazabdayoH parasparanirapekSayoryuktArthatvAbhAvAt kathaM tulyAdhikaraNatvamityAha -- anayorityAdi / anayorvizeSaNavizeSyabhUtayornIlotpalazabdayoH pratyekaM vyavacchedyavyavacchedakabhAvena vizeSaNavizeSyabhAvenaikasminnarthe nIlaguNaviziSTotpale prayoktRbhiH prayuktayostulyAdhikaraNatvamityarthaH / __ayamabhiprAyaH- yadyapi nIlaguNaviziSTe'likajjalAdau sAmAnyena nIlazabdo vartate |utplshbdshcotpltvvishisstte dravye, tathApi pratyakSeNAdhigate nIlaguNaviziSTotpala eva dvayaM prayuktamiti / na caikenaiva nIlazabdena nIlaguNaviziSTotpalazabdasyoktatvAd utpalazabdo vyartha iti vAcyam / pratipattuH sandehavyudAsAya zabdadvayaprayogasyAvazyakatvAt / anyathA vaktrA nIlamityukte kasmin nIlazabdaH prayukta iti pratipatrA nizcetuM na zakyate alikajjalAderapi nIlatvAt / nanu pAcakAdikriyAzabdAnAmapi vizeSyanighnatayA nIlAdiguNazabdavad asvAtantryAt kathaM devadattaH pAcaka ityAdau tasya vizeSyabhAvaH / atra kazcit pAcakAdikriyAzabdAnAM guNazabdAdastyeva vizeSaH / tathAhi pAcakaH' ityAdau kartari vuNpratyayena karturmukhyatA kriyAyA gauNatA pratipAdyate / ato'tra pacanakarteva pAcakazabdasya pradhAnamarthaH svAtantryAd bhavatyeva / tathA ca apacannapi sUpakAraH pacana Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 307 yogyatayA pAcaka ucyate, guNazabdazca naitAdRzaH, yato nIlazabdena nIlaguNa eva pradhAnatayA prtyaayyte| tadviziSTadravyapratItistu AzrayajJAnaM vinA Azritasya guNasyAsaMbhavAd ityata Azrayasya prAdhAnyam / tena 'paTukRpaNaH, kRpaNapaTuH, rathidaNDI, daNDirathI' ityAdizabdavad 'devadattaH pAcakaH, pAcako devadattaH' ityAdayo yatheSTaM bhavantIti / evam 'AcAryo devadattaH, devadatta AcAryaH' ityapi kAmacArataH prayojanIyam ityAcaSTe / tanna, asyApi nIlazabdavat samAnayuktikatvAt / tathAhi yathA guNasya dravyotpattiprabhRtivinAzaparyantaM sthiterabhAvAd dravyazabdatvAbhAvena vizeSaNatvam, tathA kriyAzabdAnAmapi / na hi devadattAderutpattivinAzaparyantaM pacanakartRtvayogyatA'sti, tasmAd 'devadattaH pAcakaH' ityAdi prayoga eva | udayanAcArya ityAdayaH prayogAstu udayananAmA AcArya iti zAkapArthivAditvAnmadhyapadalopisamAse sAdhavaH ityalaM bahunA | "pUrvakAlaikasarvajarasurANanavakevalAH samAnAdhikaraNena" (a02|1|49) iti pANiniH / asyArthaH- ete pUrvAdayaH zabdAH samAnAdhikaraNena parapadena saha samasyante, ekAdInAM dvandvaM kRtvA pazcAt pUrvakAlazabdenaikAdInAM punardvandvaH / anyathA ekAdInAmalpasvaratvAdekAdanyatamasya pUrvanipAtaH syAt / atha era va kathanna kRtamiti ced ekAdibhyaH pUrvakAlazabdasya pRthakkaraNAt kiJcid vailakSaNyaM vyAkhyeyam / tathAhi ekAdInAM zabdasvarUpANAmeva grahaNam, pUrvakAlAdInAM tu arthAnAM grahaNam / [pUrvakAlena tu pUrvakAlaviziSTatvamucyate ] / tena kRSTamadIkRtaH, chinaprarUDha iti pUrvakAlaviziSTameva vRttau darzitam, pUrvakAlastu samAsavAcyaH / nanu "vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam" (a0 2 / 1 / 57) iti sAmAnyasUtreNa samAsaH sidhyati, kimanena ? satyam, yatra padadvayameva vizeSaNayogyam tatraikAdizabdAnAM pUrvanipAtavyavasthApanArtham / yathA 'ekapaNDitaH, jaratpaNDitaH' ityAdi / tarhi 'ekapatnI, purANataruH' ityAdi kathamatra sUtre bhASAvRttau darzitam, guNadravyayoH samAse guNavAcakasyaiva vizeSaNatvam ityubhayovizeSaNatvAbhAvAt "vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam" (a02|1|57) ityanena siddhatvAt / naivam, 'ekapaNDitaH' ityAdyarthaM vidhIyamAnaM sUtrametadapi viSayIkarotIti nyAyAd udAhRtamiti na doSaH / asmanmate tvekAdInAmabhidhAnAdeva pUrvanipAtaH / na ca khaJjakubjAdivad vyavastheti / khaJjakubjaH, kubjakhaJjaH iti / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam nanu kathaM 'purANaikaM dehi, kArSApaNaikaM dehi' - paNDiteSu guNAH sarve mUrkhe doSAzca kevlaaH| tasmAnmUrkhasahanebhyaH paNDitaiko viziSyate // ityAdiprayogaH / "pUrvakAla0" (a0 2 / 1 / 49) ityAdinA ekazabdasya pUrvanipAtasyaiva yogyatvAnnaivaM "yekayoH" (a0 1 / 4 / 22) iti nirdezAd ekazabdaH saMkhyAvAcako'pyasti, anyathA sarvathA saMkhyeyaparatve saMkhyeyAnAM bahutvAd dayekayoriti dvivacanamupapannaM na syAt / "A dazabhyaH saMkhyAH saMkhyeye" iti yaduktaM tat prAyikam / tataH paNasyaikam iti SaSThIsamAsaH / tarhi ekazabdasya saMkhyAnavAcitvAt kathaM dehIti kriyAsaMbandhaH, na hi tatra paNasyaikasaMkhyA dehIti padArtha: ? satyam, dharmadharmiNorabhedopacArAt / [dravyAbhidhAyitvamapIti dehItyAdi kriyAnvayo na virudhyate / apaprayoga ityanyaH / vaiyastu purANazabdasyAtra sAmAnyopAttatvAt kArSApaNavAcakasyApi ekazabdena saha samAse paratvAt purANazabdasyaiva pUrvanipAtaH / purANaika iti kathamiti cet, purANazabdasyeha sUtre pAThena paratvAd ityAcaSTe / evaM jaratzabdasyApi paratvAjjaradeka iti niyatapUrvanipAta iti labhyate / ato "jaradekapurANAdeH" (kAta0 pari0 sa042) iti zrIpatisUtraM yuktameva / atha yadi paratvAdeva purANazabdasya pUrvanipAtastadA parasmin "pUrvApara0" (a0 2 / 1 / 58) iti sUtre vIrazabdapAThAt kathaM 'jagadekavIraH, SaDvarSeNaikavIraH' ityatra mAghaprayoge vIrazabdasya paranipAtaH 'vIraikaH' iti prayogasya yogyatvAt, naivam / ekazabdo'tra dharmavacanastenaikatvasyAzrayo vIra ityAzrayAzrayisaMbandhe SaSThIsamAsaH iti na dossH]| "diksaMkhye saMjJAyAm" (a02|1|50) iti paanniniH| asyAH -dikzabdena dikpravRttinimittazabda ucyate saMkhyeti / saMkhyAvAcaka ucyate / tayoH samAnAdhikaraNayoH parapadena saMjJAyAmeva samAsa iti / "vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam" (a0 2 / 1 / 57) iti siddhe yat punaridaM vacanaM tanniyamArtham ityAha - saMjJAyAmeveti / kathamityAdIti | nanu kathaM paramate'bhidhAnAt samAsa ityuktam, na hi tenAbhidhAnamAzritya pUrvapuruSAdikamasaMjJAyAM sAdhyate / kintu "pUrvAparaprathama0" (a0 2 / 1 / 58) ityAdinA sAdhyate / atra Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 309 hemakaraH - 'uttarapuruSaH' ityetadarthamabhidhAnAzrayaNaM 'pUrvapuruSa:' ityAdikamapi viSayI - karotIti nyAyAt 'pUrvapuruSaH' ityatra vyabhicAro darzitaH / mahAntastu "vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam" (a0 2 / 1 / 57 ) ityanena " pUrvAparaprathama0 " ( a0 2 / 1 / 58) ityAdinA ca siddhe yat " diksaMkhye saMjJAyAm " ( a0 2 | 1 | 50 ) iti vidhIyate tanniyamArtham / digvAcakasya saMjJAyAmeveti / " pUrvApara0" (a0 2 | 1 | 58 ) ityatra tu dezakAlavacanasya grahaNam / "diksaMkhye saMjJAyAm " ( a0 2 / 1 / 50 ) ityatra tu diggrahaNAt kAlAdyarthA pUrvAdayo na gRhyante / kintu digvAcakAnAM saMjJAyAmeveti niyamabalenAsaMjJAyAM digvAcakasya samAso na syAt / samAsArthaM pareNAbhidhAnamavazyamaGgIkartavyamiti paJjIkRtA vyabhicAro darzitaH iti na doSaH / ' pUrvapuruSaH' ityAdiSu Adizabdena caturvarNadvipadAzrito vidhiriti atrApi vyabhicAra iti sUcyate / etad udAharaNatrayaM prati bhASAvRttAvapi kAryo'tra yatna ityuktam / zrIpatistu atra " pUrvAparasyaiva dizaH " (kAta0 pari0 - sa0 47 ) iti sUtram AcaSTe / asyArthaH- pUrvAparasyaiva digvAcinaH karmadhArayo bhavati saMjJAyAmasaMjJAyAM ceti / tattuccham, saMjJAyAm ' uttarakuruH' ityatra pANinimate samAsasyeSTatvena niyamavaiphalyAcca / tathA 'dakSiNApathaH, uttarApathaH' ityatra dakSiNottarayorAcpratyaye sati "diksaMjJAyAm" ityanena samAsa iti zaraNadevoktatvAt / "kutsitAni kutsanaiH" (a0 2 / 1 / 53) iti pANiniH / asyArthaH - kutsitAni kutsAvAcakaiH saha samasyante / "upamitaM vyAghrAdibhiH sAmAnyAprayoge" (a0 2 | 1 | 56 ) ityanenaiva yAjJikazabdasya pUrvanipAte siddhe yat punaridaM sUtraM tat sAmAnyasyApi prayoge yathA syAd ityetadartham, tena 'yAjJikaH kitavaH iva dhUrta:' ityatrApi ' yAjJikakitavaH' iti samAso bhavatyeva / na ca dhUrtapadApekSayA yuktArtha iti vAcyam, pradhAnasApekSe hi tasya dRSTatvAt / nanu asmanmate etatsUtrAbhAve kitavAdInAM vizeSaNatvAt pUrvanipAtaH prApnoti / tatkathaM 'yAjJikakitavaH' ityAha - na cAtreti / nanu yo yAjJikaH sa kitavaH ityukte kitavasyApi vizeSaNatvAt kadAcit pUrvanipAtotpattiH syAdityAha - kutsitAni kutsanaireveti / kutsitavAcIni parabhUtaireva kutsAvacanavizeSaireva samasyante, abhidhAnAditi bhAvaH / pUrvapadapravRttinimittasya yadA kutsA gamyate tadaivAyaM vidhiriti pANinyanusAribhirvyAkhyAyate / ataH 'cauro vaiyAkaraNaH' ityatra vaiyAkaraNasya kutsAbhAvAt 'vaiyAkaraNazcauraH' iti prayogo na bhavati / api tu 'cauravaiyAkaraNaH' ityeva sAmAnyasUtreNa samAsAt sAdhuriti / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 kAtanvavyAkaraNam nannevaM sati 'yAjJikakitavaH' ityAdikaM nodAhartumucitam, yAjJikazabdapravRttinimittasya kutsApratIterabhAvAt ? satyam / yo'yAjyayAjane pravRttaH sa yajJazAstraM samyaG na vetti iti gamyate / tena yAjJikazabdapravRttinimitasya yajJazAstrAdhyayanasya tasya jIvanasya vA kutsA gamyate iti nyAsaH / evaM 'mImAMsakadurghaTaH' ityatrApi nAstikatvena mImAMsAjJAnameva pravRttinimittaM kutsyate iti bodhyate / "kutsitAni kutsanaiH" (a0 2 / 1 / 52) ityanena pApANakazabdayorniyataparanipAtaH syAd iti niyatapUrvapAThArthaM "pApANake kutsitaiH" (a0 2 / 1 / 54) ityanena pApANakazabyorniyatapUrvanipAtArthaM pANinisUtrAntaram / asyArthaH- pApANakazabdau kutsitaiH parapadaireva samasyete iti| tadasmanmate'bhidhAnAdeva bhaviSyatItyAha - tathA pApANaketyAdi / "upamAnAni sAmAnyavacanaiH" (a0 2 / 1 / 55) iti pANiniH / asyArthaH- upamAnAni sAmAnyavacanaiH parabhUtaiH saha samasyante / upamAnasya vizeSaNatvAt "vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam" (a0 2 / 1 / 57) iti siddhe yat punaridaM sUtraM vidhIyate, tadupamAnasya vizeSyatvavivakSAyAM zyAmatvasya ca vizeSaNatvavivakSAyAM zyAmazastrIti prayogo mA bhUditi etadartham / asmanmate tadabhAvAt zyAmazastrItyapi prayogaH syAd ityAha - tenopamAlAnItyAdi / tripadatvAd bhinnAdhikaraNatvAcceti kathamidamucyate yAvatA zastrIzabdo lakSaNayA tatsadRze vartate ivazabdastadarthadyotakatvAnnirarthakastataH padadvayorekArthaprayuktatvAt kathaM bhinnAdhikaraNatvam ? satyam / bhinnAdhikaraNatvAdityanena pakSadvaye'pi patrikAyAM siddhAntaH utthApitaH / tathAhi zastrIva zyAmeti ivazabdasattve ivazabdAsattve'pi na samAsayogyavAkyam / tatrevazabdasattvapakSe'pi siddhAntayati-tripadatvAditi |ivshbdaabhaavpksse'pi lakSaNAyAM bIjAbhAvAd upamAnopameyabhAvasaMbandhe SaSThI prApteti tatra siddhAntayati-bhinnAdhikaraNatvAditi / yad vA sAmAnAdhikaraNyAbhAva eva bhinnAdhikaraNam / tacca ivazabdasya nirarthakatvAdastyeveti bhAvaH / athavA ivazabdena sAdRzyaM sambandhazcocyate iti yanmate, tanmate zastrIzabdena nijArtho'bhidhIyate, tadgatasAdRzyaM saMbandhazcevazabdena zyAmazabdena zyAmaguNayuktA zastrIti / nanu kathamidamucyate yAvatA zastrIzabda eva zastrIsadRze vartate ivazabdastu dyotaka eva, tatazca yA zastrI sA zyAmA sadRzItyaikAdhikaraNyaM sphuTameva vidyate ? satyam / ivazabdasattve tripadatvameva samAsayogyatAbhAve hetuH / yadi tripadatvAbhAvArtham iheva Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH zabdo'pasAryate, tadopamAnopameyasaMbandhadyotakaSaSThyutpattau satyAM vyadhikaraNatvameva syAditi bhinnAdhikaraNatvAccetyuktam / yad vA ivazabda eva saMbandhasadRzavAcaka yanmataM tanmate tatrevazabdenaiva SaSThyarthasyoktatvAt SaSThyanutpattAvapi zastrIvetyasya zyAmazabdena vyadhikaraNatvaM sphuTameveti / tathA ca kAvyaprakAzakRtA - yathevAdayaH zabdAH zrutyaiva SaSThIvat sambandhaM pratipAdayantIti ato bhinnAdhikaraNatvaM sphuTaM saMgacchate / anyaizca samAso'bhidhIyata eveti / 'bAhulatA karapallave' ityAdau latAdibhirityarthaH / atrApi zUrAdipadApekSatvAditi / nanvevaM sati 'mukhacandro manoramaH puruSavyAghraH zUro'yam' iti prayogo na syAt, sApekSatvAt ? satyam / samAsaM kRtvA pazcAt samudAyena saha manoramAdipadAnvayo bhavatIti parasUtrasya vyabhicAramAha- kiJceti, pUjyamAnatAmantareNeti / nanu 'satpaNDitaH' ityAdau sadAdInAM paranipAtAbhAvArthaM "sanmahatparamottamotkRSTAH pUjyamAnaiH " (a0 2 / 1 / 61) iti parasUtram / apUjyamAnatAyAM tu yathAsaMbhavaM "vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam" (a0 2 / 1 / 57 ) ityanena 'mahAjanaH, mahodadhiH' ityAdi bhavatyeva, kathaM parasya vyabhicAraH / satyam, sanmahadAdisUtre pUjAyAmiti siddhe karmapratyayaM vidhAyAkSaragauravaM cAzrityaM pUjyamAnairityanena yaduttarapadaM vizeSayati / tad bodhayati - sadAdayaH pUjyamAnaireva samasyante, nAnyairityavadhAraNena 'mahAjanaH, mahodadhiH' ityatra "vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam " ( a0 2 / 1 / 57 ) ityanena prApto'pi samAso nivartate iti / abhidhAnamevAbhyupagantavyam iti paJjIkRta AzayaH / 311 SaSThIsamAsavidhAnArtham " arddha napuMsakam" (a0 2 / 2 / 2) iti pANinisUtraM khaNDayitvA 'jAtasya mAsaH' iti SaSThIsamAsavidhAnArthaM sUtrAntaraM khaNDayati kAlavAcinaH zabdAH ityAdi / nanu sAmAnyazabdasya jAtivacanatvena 'phAlA iva taNDulAH' ityatra taNDulatvasAmAnyavacanasya sattvAdasya sUtrasya viSayaH kathanna syAditi cet, naivam / sAmAnyaM hi anekasAdhAraNamucyate / iha copamAnasya zrutatvAt tasya copameyApekSatvAd upamAnopameyayoH sAdhAraNo yo dharmaH sa eva sAmAnyaM vijJAyate ityetadevAha - iha zyAmaguNeti / ubhayasAdhAraNatvAditi upamAnabhUtA yA zastrI, upameyabhUtA ca yA devadattA, tadubhayoH sAdhAraNo yo dharmaH zyAmatvamityarthaH / ' phAlA iva taNDulAH' iti phAlavad dIrghAstaNDulA ityarthaH / nanu yadyatra samAso na syAt tadA kathaM 'vidyAsandhyA' ityAdau vidyeva yA sandhyA sA vidyAsandhyeti samAsaH, zyAmAzabdavat sandhyAzabdasya Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 kAtantravyAkaraNam sAmAnyavRttitvAbhAvAt / tathA taptamiva taptam, taptaM ca tad rahazceti taptarahasamiti rAjAdiSUdAhariSyate / atrApi raha:zabdasya sAmAnyavRttittvAbhAvAditi / satyam, bahuvacanAd vyAghrAditvAd vA samAsa iti / "upamitaM vyAghrAdibhiH sAmAnyAprayoge" (a0 2 / 1 / 56) iti pANiniH / asyArthaH- upamitasyopamAnApekSitatvAd vyAghrAdInAmupamAnatvamapi gamyate, tenopameyaM pUrvapadaM vyAghrAdibhirupamAnabhUtaiH parapadaiH samasyate / ubhayasAdhAraNadharmavAcakazabdasya yadi prayogo na vidyate, yathA - 'karapadmam' iti / sAmAnyasUtreNaiva siddhe yadidaM vidhIyate, tadupamAnabhUtasya vizeSaNasya paranipAtArtham / __asmanmate tadabhAvAd vizeSaNasya pUrvanipAta eva syAdityAha - tathopamitamityAdi / nanu yadi vizeSaNatya paratvaM pUrvatvaM ca syAt tadA'niyame kaSTaM syAdityAha - athaveti / pUrvavaditi yathA 'yAjJikakitavaH' ityatra kitavazabdasya vizeSyatvamabhidhIyate, tathA'trApIti ko vyAghra iva yaH puruSaH iti / zastrI cAsau zyAmA cetivadasyApi upacAreNa vAkyArthaM darzayati / puruSazcAsAvityAdi / tarhi kathaM vRttau puruSo vyAghra iveti vAkyaM darzitam ityAzaGkyAha -puruSo vyAghra iveti, evamanyadapIti / mukhacandrAdaya ityAdi | nanu pareNa vyAghrAdibhiriti vizeSopAdAnAt teSAmeva paranipAtaH kriyate / bhavanmate vyAghrAdigaNakRtavizeSAbhAvAdanye vAmapi paranipAtaH syAditi ced bhavatyeveti etadevAha - na cetyAdi / vyAghrAdibhiranyaizca samAso'bhidhIyate iti yaduktaM tadeva jayAdityena AkRtigaNatvena sAdhyate iti bhAvaH / nanu vyAghrAderAkRtigaNatvamucyate, tadA katham anyaizcetyuktam / anyaizcetyanenoktAnAmapi AkRtigaNatvenaiva grahaNAt / naivam, vyAghrAdibhiriti yaduktaM tena gaNapaThita eva gRhAte iti| tsmaaditi| bhavanmate'pi AdigrahaNe grahItavye yasmAdabhidhAnameva zaraNam / tasmAt tadeva zarvavarmamate "zreyaH" iti parasUtre sAmAnyApramANe ityasya vyAvRttyA yat sAdhyate, tadanyathaivetyAha- yadapItyadi / shuuraadipdsaapeksstvaaditi| nanu sApekSatvAdasamAsa iti kathamuktaM pradhAnasApekSe smaassyesstttvaat| yathA'rAjapuruSaH zobhanaH' ityAdi / ata eva bhaassaavRttaavpi| nanu sApekSatvAdeva samAso na bhaviSyati kiM pratiSedhena, tasmAdayameva pratiSedho jJApayati-pradhAnasApekSe samAso bhavatIti, anyathA pratiSedha eva vyarthaH syAdityuktamiti? stym| paramate sAmAnyAprayoge upamAnabhUtasya vyAghrAdeH paranipAtArthaM vacanamidam / tatazca yatra sAmAnyabhUtazUrAdipadaprayogaH kriyate, tatrAnena sUtreNopamAnabhUtavyAghrAdeH Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 313 paranipAto niSidhyatAm, "vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam " ( a0 2 / 1 / 57 ) ityanena samAse 'vyAghrapuruSazUraH' iti kathanna syAt na ca sApekSatvAnna bhavatIti vAcyam / 'sAmAnyAprayoge' ityanena mukhyasApekSe samAsasya jJApitatvAt / tasmAdatrAvazyaM vaktavyaM bahulavacanAnna bhavatIti / evaM sati asmanmate'pi ' puruSo vyAghra iva zUraH' ityatrAnabhidhAnAdevAsamAsa iti / yattu patrikAyAM sApekSatvAdityuktam, tat prathamakakSAyAmeva bodhym| nanu yadi pradhAnasApekSe'pyabhidhAnAdasamAsaH, kathantarhi 'mukhacandro manoramaH, zUro'yaM vyAghrapuruSaH' ityAdau samAsaH ? satyam / yena dharmeNopamAnopameyabhAvastaddharmavAcakazabdasyAprayoga evAsya sUtrasya viSayaH / dharmAntaravAcakazabdaprayoge tu samAsaH syaadev| tena 'mukhacandramanoramaH' ityAdau yadi AhlAdiguNenopamIyate, tadA manoramAdizabdaprayoge'pi samAso'viruddha iti / yadi mukhaM candra iva manoramam iti manoramatvenopamIyate tadA na samAsa iti dik / nanu 'yuvatisaritA' iti mAghaprayoge " upamitaM vyAghrAdibhiH" (a0 2 / 1 / 56) ityanena karmadhAraye "karmadhArayasaMjJe tu" (2/5/20 ) ityAdinA puMvadbhAvaH kathanna syAt ? satyam / nAtra yuvatiriti striyAM tipratyayaH, kintu yauterauNAdikavatipratyaye yuvatiriti nipAtitamiti kutaH prAptiriti / " pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrAzca" (a0 2 | 1 | 58 ) iti pANiniH / asyArthaH - pUrvAdayaH zabdAH samAnAdhikaraNena samasyante / sAmAnyasUtreNa siddhe yat punaridaM vidhIyate tat 'pUrvapaNDitaH' ityAdau vizeSaNayoH samAse pUrvAdInAmeva pUrvanipAtArtham / anyathA khaJjakubjAdivad vyavasthA / yattu 'pUrvabhAryaH' iti bhASAvRttAvuktaM tattadarthaM kriyamANametadapi viSayIkarotIti nyAyAt / tanna vaktavyamityevAha - pUrvAparetyAdi / asmanmate'bhidhAnAt ' pUrvapaNDitaH' ityeva bhavati na paNDitapUrvaH iti / "zreNyAdayaH kRtAdibhiH" (a0 2 / 1 / 59) iti pANiniH / asyArthaH - ete zreNyAdayaH kRtAdibhiH parapadaiH samasyante / zreNyAdayastu cvyarthavRttaya eva gRhynte'bhidhaanaat| cvyarthavRttitvaM tu kRtabhUtazabdAmyAM saha samAse sati bodhyam, anyena sahAsaMbhavAt / cvyarthastu dvividhaH - cvyanto'cvyantazca / tatra cvyantasya "UryAdiDAco'pi" (a0 1 |4 | 61 ) ityanena gatisaMjJAyAM satyAM "kugatiprAdayaH" (a0 2 / 2 / 18) ityanena nityasamAso'styeva ato'cvyantasyaiva grahaNamiti / "pUrvAparAdharottarANyekadezinaikAdhikaraNe" (a0 2 / 2 / 1 ) iti pANiniH / SaSThIsamAsabAdhakamidaM Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam sUtram / eko dezaH pradezo yasyeti bahuvrIhiNA ekAdezazabdo'vayavamabhidhatte, ata eva matvarthIyo'pi sidhyti| sa hi karmadhArayAdeva neSyate / karmadhArayamatvarthIyabahuvrIhireveSTI laghutvAditi kAtyAyana-vacanAditi rakSitaH / tanna, nyAsakRtastu karmadhArayAdevAyaM matvarthIyaH, kAtyAyanavacanasya nAtra viSayaH, ekadezazabdasya yogArthApekSeNa avayave ruuddhitvaaditi|'niilotplvtsrH' itivad matvarthIya ityAhuH / tathA cAyamarthaH - ekadezinaH ekadezApekSitayA pUrvAdayaH ekadezavacanA eva samasyante ityarthAdeva gamyate / pANinisUtre ekAdhikaraNa iti tRtIyArthe saptamI, vyatyayo bahulamiti vacanAt / tathA cAtra ekadezinA samAnAdhikaraNenetyarthaH / anye tu nAtra tRtIyArthe saptamI, kintu ekadezinA ekAdhikaraNe vartamAnAnyetAni samasyante iti yojanayA ekadezinaH ekAdhikaraNalAbha ityAhuH / ataH phalitArtha evaikAdhikaraNetyanena TIkAkAreNoktaH / tanna ekAdhikaraNazabdo'tra dravyavAcakaH ekasaMkhyAviziSTaM dravyamekAdhikaraNamiti nyAsadarzanAt / 314 yadyapi avayavAvayavinorAdhArAdheyabhAvo vidyate, tathApi saptamyantena na samAsaH, AdhArAdheyabhAvasya bAhyakriyApekSayA bahiraGgatvAt / yathA 'vRkSe zAkhA tiSThati' ayaM 'rAjJaH puruSaH' ityAdau kriyApadaM vinApi vAkyaM nirAkAGkSa dRzyate, tadvad yadi pUrvaM kAyasyeti kriyAnirapekSaM vAkyaM syAt tadA SaSThIsamAsabAdhakamidaM sUtram / SaSThyantasya pUrvapadasya niSedhArthaM pUrvakAyo dRzyatAm ityatra yadyapi sannihitaM trayaM samudAya ekadezo darzanakriyA ca nirdhAraNahetustathApi samAsaH pravartate, na tu " nirdhAraNe " ( 2 | 4 | 36) iti niSedhaH, SaSThyantasya pUrvapadasya ca samAsaniSedhakAle'rthadvayasyaiva vivkssittvaat| yeSAM pUrva vAkyaM kriyAsamApyamiti darzanam, teSAM niSedhabAdhako'yaM yoga iti maitreyaH / "ardhaM napuMsakam " (a0 2 / 2 / 2 ) ityasyAyamevArthaH SaSThIsamAsavidhAnArtham "ardha napuMsakam" (a0 2 / 2 / 2) iti pANinisUtraM khaNDitam / 'jAtasya mAtaH' iti SaSTIsamAsavidhAnArthaM sUtrAntaraM khaNDayati - kAlavAcinaH zabdAH ityAdi / nanu asmanmate 'mAsaparimANe jAtaH' iti parimANI samAsArthaH / paramate parimANaM mAsa iti parimANameva samAsArthaH ityarthabhedAt kathaM tatsUtrakhaNDanamiti ? satyam / paramate'pi vAkyena parimANArthapratItAvapi rUDhivazAt samAsena parimANyevAbhidhIyate / tathA ca zrIpatiH-'jAtasya mAsaH' iti mate'pi svabhAvAt parimANyeva samAsArtha iti bhASyAdAvUrIkRtatvAd iha nArtho bhidyate' ityAcaSTe / tasmAd ubhayathaiva parimANyeva Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 nAmacatuSTayAnyAye panamaH samAsapAdaH samAsArthaH iti nizcitavAkyaM prati ubhayamate'pi vAstavikaM samAnArthaM pradarzayannAhayasya jaatsyetyaadi| nanu paramate sAmAnyena kAlasya parimANinA saha samAsAbhidhAnAd mRtasya mAsaH gatasya mAsa ityatrApi samAse mAsamato mAsagata iti bhvti| asmanmate bahuvrIherarthasyAbhAvAt kA gatiH ? satyam / paramate samAsasya parimANAbhidhAnaprasaktau parimANini zaktyantaramavazyaM klpniiym| asmanmate zaktyantarakalpanagauravabhayAd mAsazabdasyaiva parimANasambandhiparimeye vRttiM svIkRtya karmadhArayo mantavya iti / rAjA svAmyantarAd vyavacchidyate iti kathamucyate, yAvatA rAjetyukte sAmAnyasyAmAtyAdeH rAjani svAmitvapratItau puruSazabdenAmAtyAdibhyaH svAntarebhyo rAjA vyavacchidyate, puruSasyaiva rAjA nAnyeSAmiti ityukte sAmAnyasyAmAtyAdeH puruSe svatvapratItau rAjapadena puruSaH svAmyantarAd vyavacchidyate / rAjJaH puruSa eva svaM nAnyasyeti / tathA ca rAjA svAntarAd vyavacchidyate puruSazca svAmyantarAditi vaktumucitam ? satyam / SaSThyantapadamavalambyaiva vyvcchedyvyvcchedkbhaavvicaarH| tathAhi puruSasyeti svaSaSTyA svAmitvamapekSate / tataH puruSasya svAmItyukte'mAtyAderapi svAmitvapratItau rAjapadasAnnidhyAt puruSapadena rAjA svAmyantarebhyo'mAtyAdibhyo vyavacchidyate / rAjeva svAmI nAnyaH, evaM rAjJaH' iti svAmini SaSTyA sAmAnyasvatvamapekSate / tatazca 'rAjJaH svAmI' ityukte sAmAnyena svatvapratItau puruSapadasannidhAnAt rAjapadena svAntarAd dhanAdeH sakAzAt puruSo vyvcchidyte| rAjJo nAnyad dhanAdikaM puruSa evaM svm| athavA puruSasyetyukte rAjAmAtyAdyarthasya svAmitvapratItau rAjapadena svAmyantarebhyo rAjArtho vyvcchidyte| evaM rAjJaH' ityukte sAmAnyena puruSadhanAdyarthe svatvapratItau puruSapadena svAntarAd dhanAdeH sakAzAt puruSArtho vyavacchidyate iti / yad vA 'rAjJaH' ityukte'nekasya dhanAdeH rAjani svAmitvapratItau puruSazabdenAtmIyasvAmitvAropeNa dhanAdisambandhisvAmitvAd rAjA vyavacchidyata eva / puruSasyetyukte'nekasya rAjAmAtyAdeH puruSe svatvapratItau rAjazabdena puruSe AtmIyasvatvAropeNAmAtyAdeH svatvAt puruSo vyatikrameNAnvaya iti| anye'pi bahavaH pakSA granthagauravabhayAdupekSitAH iti dik / iha tvityaadi| nanu jAtasyaiva mAsaH parimANaM na mRtasya tathA jAtasya mAsa eva parimANaM na varSAdikamiti kathanna vyavacchedyavyavacchedakabhAvaH? satyam / nAtra jAtasya mAsaH parimANamityanabhijJasya janasya pratipattaye jAtasya mAsa iti prayogaH kriyate. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 kAtantravyAkaraNam kintu sarvathA mAsaparimANatvena jJAtasya svarUpArthAnuvAdakatayA eveti hRdi kRtvAha - iha tu mAsaparimANino jAtasyetyAdi / mAsaparimANino jAtasya sarvathA mAsaparimANitvena jAtasya jAtasyetyarthaH / na parimANAntareNeti na varSAdinetyarthaH / nApIti mAsamAtraparimANatvena jAtaM jaatmityrthH| atha tarhi kimarthaM vAkyaprayoga ityAha-vAkyam iti / na tu yatra mAsaparimitatvenAnabhijJasya jJApanArthaM prayogastatrobhayorvyavacchedyavyavacchedakabhAvo vidyata eva, tatra kathaM na SaSThItatpuruSaH / idaM tu prathamAkAGkSAyAmuktam / paramArthatastu jAtasya mAsaH parimANamiti vAkye yuktArthatAvidhirna bhavatyabhidhAnAdeveti tAtparyamiti saamprdaayikaaH| mahAntastu, nanu pANinyAditantre ubhayorvyavacchedyavyavacchedakabhAve SaSThIsamAsa iti kvApi na dRshyte| 'karikarabhakumbhastanabharA, rAhumuNDaH' ityAdau ekataravyavacchedyavyavacchedake'pi SaSThIsamAsasya sarvatantrasiddhatvAt kathaM yatrobhayoriti saGgatiH? satyam, pajIpaGkterayamAzayaH / durgamate'pi ekArthIbhAva eva samAso'bhidhIyate / ekArthIbhAvazca padAnAm ekshktyrthprtipaadktvm| tena 'rAjJa' puruSaH' ityAdivAkye padaiH khaNDazaH evArtha upasthApyate / anvayabodhAcca viziSTArthapratItiH | samAse tu taireva padaiH svArthatyAgena samudAyena viziSTArtha upasthApyate, tatraiva vyvcchedyvyvcchedkbhaavvicaarH| tathAhi 'rAjapuruSaH' ityatra samudAyena rAjasambandhI puruSa iti viziSTArthapratipAdanArthaM rAjA vAkyapratipAdyAt svAnyarthAd vyvcchidyte| puruSapadena yasmAt puruSapadasAnnidhyAd rAjA svArthaM prityjti| evaM puruSazca vAkyapratipAdyAt svarUpAt svArthAd rAjazabdena vyavacchidyate / yato rAjazabdasAnnidhyAt puruSazabdaH svArthaM tyajatIti rAjapuruSazabdayorasti vyvcchedyvyvcchedkbhaavH| etadeva hRdi kRtvA paJjikAkAraHprovAca- yatrobhayorityAdi / rAjA svAmyantarAt samudAyapratipAryA nAt svAmitvarUpAt samudAyArthapratipAdanArthaM vyavacchidyate pRthak kriyate / evaM puruSazabdo'pi svAntarAt samudAyapratipAdyabhinnAt puruSasvarUpAt svArthAd rAjapadena samudAyapratipAdanArthaM vyavacchidyate pRthak kriyate iti / iha tviti jAtasya mAsa iti vAkye mAsaM parityajya vAkyopasthApyaM samAsArthaM parityajya jAtazabdasya na parimANAntareNa vAkyapratipAdyArthabhinnasamudAyapratipAdyena sambandha ityAdi sopaskRtaM yojyam / athAtraiva yuktArthatA kathaM na syAditi cet, na / yuktArthatAvidherlakSyAnusAritvAd iti hRdayam / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 nAmacatuSTayApyAye patramaH samAsapAdaH nanvevaM kutrApi vAkye yuktArthatAvirahAd vAkyasamAsayorAbhidhAnena vAkyAbhidhAnamucitamityAha - vAkyantu iti / mukhyArthakathanAya vAkyazabdaprayoga ityarthaH / taduktaM nyAsakRtA -vRttivAkyayorabhinnArthatvaM mukhyArthamAdAyaiva kathyate / na hyanayoranyUnAtiriktArthatA kvApi saMbhavatItyAhuH / abrAhmaNa iti vRttiH / atra "naJ" iti pANinisUtram / asyArthaH- uttarapadena naJ samasyate iti| tatra akArakaraNAt sAnubandhasya nakArasya tatpuruSo niranubandhasya nakArasya "supa supA" (a0 2 / 1 / 4) ityanena sAmAnyasamAse "gamikarmIkRtanaikanIvRtA'' ityAdayaH prayogAH sidhyanti / tathA ca 'na lobho nAzubhA matiH' ityatra sahasranAmaTIkAyAM zaGkarAcAryeNApi "supa supA" (a02|1|4) ityanenaiva samAsa ityuktam / tadasmanmate naika ityAdiprayogA na sidhyeyuH, "nasya tatpuruSe lopyaH" (2 / 5 / 22) ityanena lopaprasaGgAt / satyam / asmanmate'pi sAnubandha yaiva naJaH karmadhAraya iSyate / niranubandhasya tu nAmnAmityanena sAmAnyasamAsaH / ato "nasya tatpuruSe lopyaH" (2 / 5 / 22) ityanena tatpuruSayogyanakArasya lopAt naika ityAdayaH prayogAH sidhyantIti / nanu 'avallajAstRNam' ityAdau nasamAsasyottarapadArthabhinnavyaktivAcitvAd vizeSyatRNAdigatameva liGgaM saMkhyA ca bhavitumarhatIti katham uttarapadaliGgasaMkhyAniyama ityata Aha - tadgate ca liGgasaMkhye bhavataH iti / najiva yuktamityAdi / naJ yuktamiva, yuktaM ca brAhmaNAdipadaM svArthAdasmin svArthasadRze'dhikaraNe vartate iti / atraiva hetumAha - tathA yarthagatiriti |hi yasmAt tAdRzI arthAvagatirityarthaH / tena brAhmaNazabdasyopacAreNa sadRzArthAbhidhAnAlliGgasaMkhyayorapi na parityAgaH, SaT puruSAnityAdau svaliGgasaMkhyAparityAgAdarzanAt / atra astriyAm' ityAdi jJApakamunneyam / tulyAdhikaraNatvAccAnena karmadhAraya iti / nanUttarapadasya svArthabhinnavAcitvena no'bhAvArthaH pRthag vidyate na vA ? satyam, yadyastItyucyate, tadA 'abrAhmaNaH' ityatra brAhmaNapadasya brAhmaNasadRzavAcitvena naJazca tadarthabhinnavAcitvena brAhmaNasadRzakSatriyabhinna ityarthe sati tulyAdhikaraNatvameva nAsti, yadi naJo'rtha eva na vidyate tadA sutarAmevaikAdhikaraNyaM na saMgacchate, pUrvapadasyArthAbhAvAt ? satyam / naJpadasannidhAnAt lakSaNayA brAhmaNapadena tatsadRzaM kSatriyAdikamucyate / napadena cAnupacaritabrAhmaNapadArthabhinnamevocyate svabhAvAt / taduktaM cintAmaNikRtA- naJa uttarapadArthasadRze kSatriyAdau lakSaNeti, tatazca brAhmaNabhinno'yaM Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 kAtanvayAkaraNam brAhmaNasadRza ityanvayabodhAt sAmAnAdhikaraNyaM vidyata eveti / evaM prasajyapakSe'pyUhyamiti sNkssepH| [evaM prasajyapakSe'tyantAbhAvavAcinA natrApi brAhmaNazabdasyArthasyAtyantAbhAvavAnityasyoktatvena najo lakSaNayA vizeSasya kSatriyasya vAcakatvAdupacaritakSatriyArthAbhidhAyinA brAhmaNazabdena saha sAmAnAdhikaraNyamaviruddham iti na doSaH / / / 342 / [samIkSA] 'nIlaM ca tad utpalaM ca' isa laukika vigraha meM vartamAna 'nIlam' tathA 'utpalam' padoM kA adhikaraNa eka hI hai, ataH ina padoM meM hone vAle samAsa kI karmadhArayasaMjJA donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai | pANini kA sUtra hai - "tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karmadhArayaH" (a0 1 / 2 / 42) / yaha kahIM para nityarUpa meM pravRtta hotA hai, to kahIM usakI pravRtti hotI hI nahIM hai / kahIM upamAnabhUta vizeSaNa pUrvapada hotA hai to kahIM para uttarapada Adi / kucha AcArya karmadhAraya-ghaTita 'karma' zabda ko dharmArthaparaka mAnate haiM / pUrvAcAryoM dvArA bhI isa saMjJA kA prayoga kiyA gayA hai | jaise - bRhadevatA-dvigurdvandvo'vyayIbhAvaH karmadhAraya eva ca (2 / 105) / nATyazAstra - tatpuruSAdikasaM nirdiSTaH SaDDidhaH so'pi (14 / 32) / arvAcIna vyAkaraNa Adi meM prayoga - jainendravyAkaraNa- pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalaM yazcaikAzraye (1 / 3 / 44) / zAkaTAyanavyAkaraNa- vizeSaNaM vyabhicAryekArthe karmadhArayazca / (2 / 1 / 58) / haimazabdAnuzAsana-vizeSaNaM vizeSyeNaikArthe karmadhArayazca / (3 / 1 / 96) / mugdhabodhavyAkaraNa- bhinnAnyekArthavyApi saMkhyAvyayAdInAM ca-ha-ya-Sa-ga-vAH (sU0 318) / zabdazaktiprakAzikA - kramikaM yannAmayugamekArthe'nyArthabodhakam / tAdAsyena bhavedeSa samAsaH karmadhArayaH / / (kArikA 34) / agnipurANa- karmadhArayaH saptadhA nIlotpalamukha smRtaH / vizeSaNapUrvapado vizeSyottaratastathA / / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 nAmacatuSTayAdhyAye pacamaH samAsapAdaH vaiyAkaraNakhasUciH zItoSNaM dvipadaM zubham / upamAnapUrvapadaH zaGkhapANDura ityapi / / upamAnottarapadaH puruSavyAghra ityapi / saMbhAvanApUrvapado guNavRddhiritIdRzam / / guNa iti vRddhirvAcyA suhadeva subandhukaH / avadhAraNapUrvapadaH - - - - - - - - - - / / (355 / 8-11) / nAradapurANa - nIlotpalaM mahASaSThI tulyArthe karmadhArayaH (52 / 93) / [vizeSa vacana] 1. guNadravyayostu saMbhavati vizeSaNavizeSyabhAvo dravyasyAnekaguNatvAt (du0 ttii0)| 2. zabdapramANakA hi vaiyAkaraNAH / yacchabda Aha sa tasyArthaH (du0 ttii0)| 3. yadA zuklaguNayogAt zuklarUpa ucyate, punaH sa eva zuklatvena viziSyate, tadA 'zuklazuklaH' iti bhavatyeva / atizayazukla ityarthaH (du0 ttii0)| 4. saMjJAyAmeva nityasamAsazcAyam, na hi vAkyena saMjJA gamyate, vAkyaM tu sukhArthamupadizyate (vi0 p0)| 5. samAsastaddhitazcaiva sukhapratipattyartham anuSTubbandhena viracita ityatra vijJeyagrahaNam / evam uttareSvapi yogeSu zabdalAghavaM na cintanIyam, arthapratipattilAghavasya zarvavarmaNo'bhipretatvAd iti (vi0 p0)| 6. vAcyavAcakasaMbandhena zabdasyArthe vartamAnatvAt zAbdyamadhikaraNameva gRhyate (ka0 c0)| 7. 'udayanAcAryaH' ityAdayaH prayogAstu 'udayananAmA AcAryaH' iti zAka pArthivAditvAnmadhyamapadalopisamAse sAdhavaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. nIlotpalam / nIla + si + utpala + si / nIlotpala + si / nIlaM ca tadutpalaM ceti vigrahaH / "nAmnAM samAso yuktArthaH' (2 / 5 / 1 ) se samAsasaMjJA, prakRta sUtra dvArA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 kAtantravyAkaraNam karmadhArayasaMjJA, "tatsthA lopyA vibhaktayaH' (2 / 5 / 2) se vibhaktilopa, "uvaNe o" (1 / 2 / 3) se a ko o - u kA lopa, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2 / 1 / 1) se 'nIlotpala' kI. liGgasaMjJA, prathamAvibhakti- ekavacana sipratyaya tathA "akArAdasaMbuddhau muzca" (2 / 2 / 7) se 'mu' Agama -silopa / karmadhAraya ke nitya-anitya, upamAnapUrvapada - upamAnottarapada Adi bhedoM tathA. unameM bhI matabAhulya ke kAraNa 116 udAharaNa durgasiMha ne isa samAsa ke apane vRttigrantha meM prastuta kie haiM / / 342 / 343. saMkhyApUrvo dviguriti jJeyaH [2 / 5 / 6] [sUtrArtha] taddhitArtha, uttarapada tathA samAhAra meM saMkhyApUrvaka karmadhAraya samAsa kI dvigusaMjJA hotI hai / / 343 / [du0 vR0] karmadhAraya iti saMbandhaH paJcasu kapAleSu saMskRtaH odana: 'paJcakapAla odanaH' / paJca gAvo dhanam asyeti 'paJcagavadhanaH' / paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH- paJcapUlI / taddhitArthottarapadasamAhAreSu saMjJeyam / / 243 | [du0 TI0] ____ sNkhyaa0| saMkhyaiva pUrvA yasya karmadhArayasya sa sNkhyaapuurvH| tddhitaarthetyaadi| taddhitArthazcottarapadaM ca samAhArazceti vigrhH| saptamIyam arthavazAd bhidyate / taddhitasyArthe viSayabhUte'patyekaNAdivarjitasya svarAditaddhitasya cAbhidheye uttarapade ca parataH samAhAre cAbhidheye tenaiva smaaso'bhidhiiyte| tulyAdhikaraNatvAcca karmadhArayaH / paJcasu kapAleSu saMskRta iti samAse kRte "saMskRtaM bhakSyam" (a0 4 / 2 / 16) ityevam AditvAdaN na bhavati, uktArthatvAt / yathA 'citraguH' ityatra matvarthIyo na bhavati / paJcasu zarAveSUddhRta odanaH 'paJcazarAvaH odanaH' / dvau vedAvadhIte dvivedH| paJcAnAM gargANAM bhUtapUrvo gauH pnycgrgruupyH| paJcasu brAhmaNeSu sAdhuH paJcAnAM nApitAnAmapatyam iti iN, ataH 'paanycnaapitiH'| dvAbhyAM naubhyAM krItam iti ikaN 'dvainaavikm'| paJca gAvo dhanamasyeti vigrahe'ntaraGgatvAt karmadhArayasamAse sati "gaurataddhitArthe" (2 / 6 / 41-2) smaasaantaadt| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 321 tathA pUrvo gauH priyo'syeti puurvgvpriyH| paJca nAvo dhanamasya paJcanAvadhanaH / dve khA? dhanamasyeti dvikhAradhanaH / dvigo vaH khAryA vA samAsAnto't / samudAyastu bhuvriihaaviti| paJcapUlIti akArAntaH samAhAradviguH apAtrAdirnadAdiH / nanu ca bAhyavyApAreNa buddhyA vA samAharaNaM samAhAraH ekIkaraNaM sa ca samUha eva / tatazca taddhitArthaH kimiti vRttau bhedena darzitaH? stym| grAmajanagajabandhusahAyebhyaH samUhe to dRzyate, yathA - grAmatA / abhidheye tu paJcAnAM grAmANAM samAhAraH pnycgraamii| yathA syAd vyaJjanAditve'pIti bhaavH| dvigusaMjJAyAM tu yathAsambhavaM prayojanam anuSTubbandhena samAsastaddhitazca viracita iha baalaavbodhaarthH| zabdalAghavaM na cintanIyamiti / / 343 / / [vi0 pa0] saMkhyA0 / taddhitetyAdi / ekApIyaM saptamI arthavazAd bhidyte| taddhitArthe viSayabhUte'patyekaNAdivarjitasya svarAditaddhitasya cAbhidheye uttarapade parataH samAhAre cAbhidheye samAso'yamabhidhIyate / pUrveNaiva tulyAdhikaraNatvAt karmadhArayatve dvigusaMjJeyam / tatra viSayabhUte idamudAharaNam- paJcAnAM gargANAM bhUtapUrvA gauH pnycgrgruupyH| paJcasu brAhmaNeSu sAdhuH paJcabrAhmaNyaH iti samAsena taddhitArthasyAnabhihitatvAt SaSThyantAd bhUtapUrve'bhidheye rUpyazceti tamAditvAd ruupyprtyyH| "nAvastA]" (2 / 6 / 9) ityAdinA ca sAdhAvarthe yapratyayaH siddho bhvti| vRttau punarabhidheye darzitam- 'paJcakapAla odanaH' iti samAsenaiva saMskRtArthasyAbhihitatvAt "saMskRtam bhakSyam" (a0 4 / 2 / 16) ityevamAditvAdaN na bhvti| yathA 'citraguH' ityatra matvarthIyo na bhavati bahuvrIhiNA tdrthsyokttvaat| evmnytraapi| ___ apatyekaNAdInAM tvarthe viSayabhUte eva samAse iti syAdeva pratyayaH / yathA paJcAnAM nApitAnAmapatyaM pAJcanApiti. "iNataH" (2 / 6 / 5) itIN / evamikaNAderapi / dvAbhyAM naubhyAM krItaM 'dvainAvikam' ityaadi| 'paJcagavadhanaH' ityuttarapade paJca gAvo dhanamasyeti vigrahe'ntaraGgatvAt karmadhArayasamAse sati "gaurataddhitAbhidheye" (2 / 6 / 41-2) iti rAjAAditvAdat / samudAyastu bhuvriihiH| 'paJcapUlI' iti samAhAre nadAditvAd iiprtyyH| tathA ca vakSyati-apAtrAdiradanto'yamityAdi / / 343 / [ka0 ca0] sNkhyaa0| nanvekapurUSa ityatra dvigunnadAditvaM syAd ityAha-taddhita ityaadi| ayamAzayaH- pUrvAcAryaprasiddhA dvigusaMjJA'nvAkhyAyate / tena saMjJinAM sAmAnyatvasaMbhave'pi Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 kAtantravyAkaraNam pUrvAcAryaprasiddhA eva saMjJino gRhyante na tu sAmAnyeneti / yad vA itizabdasya prasiddhArthatvAdeva pUrvAcAryaprasiddhAnAM saMjJinAM lAbha iti / nanu pANininA taddhitArthaviSaya eva samAsaM kRtvA pazcAdutpannasya tadvitasya lopArthaM "luganapatye" (a0 4 / 1 / 88) ityAdisUtrANi vihitAni / asmanmate taddhitAderlopAbhAvAt kathaM sidhyatItyAha - ekaapiityaadi| arthavazAditi ekasyAH saptamyA vivkssitaarthsyaaghttnaadityrthH| etenAdhAro'trAvizeSaNasaptamyA artho vivakSitaH na tu vizeSaNasaptamyA H sa ca svabhAvAnnAnAvidha iti / tena kvacidabhidheye, kvacid viSayabhUte, kvacit parataH ityarthaH siddho bhavati / tathA ca sati yatra yatra parAte lugasti, tatrAsmanmate'bhidheye / yatra ca luk nAsti, tatra viSayabhUte samAso'yamiSyate iti / etadeva vivRNoti- taddhitArthe viSayabhUte ityAdi / apatyekaNAdivarjitasyeti- nanu dve kANDe parimANamasyA 'dvikANDI rajjuH' iti / vyaJjanAditaddhitasyAbhidheye'pi samAse mAtra pratyayasyAdarzanAt kathaM svarAditaddhitasyetyuktam / atra kulacandraH 'nadAderAkRtigaNatvAdevAtrApi parimANAvihitamAtraTapratyayo neSyate' ityAcaSTe / anye tu svarAditaddhita ityupalakSaNamityAhuH / apatyekaNAdInAM punararthe viSayabhUta ityAdi-nanu kathamidaM yAvatA yADhakItyatra taddhitArthe samAse sati 'ikaN' na bhavatIti TIkAkRtA nadAdisUtre vyAkhyAtamiti ? stym| ikaNo varjanamapi prAyikameveti bodhyam / nanu pANininA taddhitArthottarapadasamAhAreSu disaMkhyayoH karmadhArayaM vidhAya saMkhyApUrvaH karmadhArayo dvigurityuktm| tena paJca gAvo dhanamasyeti trayANAM padAnAM pUrva bahuvrIhiM vidhAya pUrvapadayoruttarapade pare karmadhArayaH iti tanmate srvmuppdyte| asmanmate tu bahuvrIhiSiye kathaM karmadhArayaH syAdityAha- antrnggtvaaditi| paro'pi bahuvrIhiranyapadArthamitatvAd bahiraGga iti kRtvA svArthamAtrAdhitatvenAntaraGgaH karmadhArayo vahuvrIhiM bAdhitvA prathamataH pravartate, bahuvrIhistu pazcAditi / nanvevaM sati citrA gAto dhanamasyeti vAkye (citrAgodhana - ityatrapi) antaraGgatvAt karmadhArayasaMjJayA "gaurataddhitAbhidheye" (2 / 6 / 41-2) ityatpratyaye 'citragavadhanaH' iti prayoga : syAt ? satyam / 'avayavasiddheH samudAyasiddhirbalIyasI' (vyAH pari0 pA0 108) iti nyAyAt samudAyAzritabahuvrIhisaMjJAvidhAvabAdhitakarmadhArayajJA nAstItyAbhyupagamyate / kinvatrottarapadaM dvigusaMjJAvidhAnatAnathyAMta tripadabahubrAhiviparya kvacit karmadhArayanajJApi bhavatoti jJAyate . sa ca hAyakasya lakSyAnusAritvAd dikpUrvasaMkhyA pUrve eva tripadabahubrAhI jJApyata iti| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH dikpUrvasya ca phalaM 'pUrvagavadhanaH' iti ttiikaakRtaivoktmiti| nanu tathApi 'paJcagavadhanaH' ityatra gozabdasya strItvavRttipakSe IpratyayaH kathaM na syAt / tatazca 'paJcagavIdhanaH ' iti prayogaH syAt ? satyam / 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kAta0 pa0 33) iti nyAyAnna bhavati / tathAhi apratyayo dvigusamAsAzritatvAd bahiraGgaH / gozabdasya strItvamAzrityAntaraGge Ipratyaye kartavye bahiraGgo'tpratyayo'siddha iti Ipratyayo na syAditi / anye tu bahuvrIhau padAnAmanyapadArthavAcitvenAvayavapadAnAmarthAbhAve strItvAbhAvAt strIpratyayo na bhavatIti samAdadhuH / / 343 | [samIkSA] 'paJcasu kapAleSu saMskRtaH' ityAdi taddhitArtha meM, 'paJca gAvo dhanamasya' ityAdi uttarapade meM tathA 'paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH' ityAdi samAhAra meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI dvigu samAsa mAnate haiM / pANini kA sUtra hai-"saMkhyApUrvo dviguH" (a0 2 / 1 / 52) / racanAzailI kI dRSTi se ubhayatra samAnatA hI kahI jA sakatI hai, kyoMki pANini pahale karmadhAraya, tadanantara tatpuruSa tathA isake bAda saMjJA kA vidhAna karate haiM jabaki kAtantrakAra 'karmadhAraya-dvigu' saMjJAe~ pahale prastuta karake una donoM kI 'tatpuruSa' saMjJA kA nirdeza bAda meM karate haiM [vizeSa vajana] 1. anuSTubbandhena samAsastaddhitazca viracita iha bAlAvabodhArthaH / zabdalAghavaM na cintanIyamiti (du0 ttii0)| 2. ekApIyaM saptamI arthavazAd bhidyate (du0 TI0, vi0 p0)| 3. ayamAzayaH- pUrvAcAryaprasiddhA dvigusaMjJA'nvAkhyAyate (ka0 c0)| 4. etenAdhAro'trAvizeSaNasaptamyA artho vivakSitaH, na tu vishessnnsptmyaaH| sa ca svabhAvAnnAnAvidhaH iti, tena kvacidabhidheye kvacid viSayabhUte, kvacit parata ityarthaH siddho bhavati (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. paJcakapAla odnH| paJcan +sup+kapAla+sup + si / paJcasu kapAleSu saMskRtaH / prakRta sUtra se dvigu samAsa, "tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) se Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 kAtatvavyAkaraNam sup-vibhakti kA lopa, nalopa, liGgasaMjJA, prathamAvibhakti- ekavacana meM sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visagadiza / 2. pnycgvdhnH| paJcan + jas+go+jas+dhana+si | paJca gAvo dhanamasya / paJcan tathA gozabda kA karmadhAraya samAsa "gorataddhitAbhidheye" (2 / 6 / 41-2) se atpratyaya tadanantara 'dhanam' ke uttarapada meM rahane para prakRta sUtra se dvigusamAsa, "tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) se vibhaktilopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA visagadiza / 3. paJcapUlI / paJcan+ Am+ pUla+ Am+ I+ si / paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH / samAhAra artha meM prakRta sUtra se dvigusamAsa, vibhaktilopa, nalopa, Ipratyaya, sipratyaya tathA usakA lopa pUrvAcAryoM dvArA vyavahRta dvigusaMjJA - bRhadevatA- dvigurdvandvo'vyayIbhAvaH karmadhAraya eva ca / paJcamastu bahuvrIhiH SaSThastatpuruSaH smRtH|| (2 / 105) / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - pratyayottarapadayoH (sU0 3) / (yu0 mI0 vyA0 - sa ca dvigusaMjJo bhvti)| nATyazAstra- tatpuruSAdikasaM nirdiSTaH SaDvidhaH so'pi / / (14 / 32) / arvAcIna granthoM meM dvigusaMjJA kA vyavahAra - jainendravyAkaraNa- saMkhyAdI razca (1 / 3 / 47) / haimazabdAnuzAsana - saMkhyAsamAhAre ca dviguzcAnAmnyayam / mugdhabodhavyAkaraNa-bhinnAnyaikArthadvayApisaMkhyAvyayAdInAM ca-ha-ya-Sa-ga-vAH (sU0 318) / agnipurANa- dvigurAbhASito dvidhA (354 / 15) / nAradapurANa - paJcagavaM dazagrAmI triphaleti tu rUDhitaH (52 / 92) / zabdazaktiekAzikA- saMkhyAzabdayutaM nAma tadalakSyArthabodhakam / abhedenaiva yat svArthe sa dvigustrividho mataH / / (kArikA 35) / / 343 / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 nAmacatuSTayApyAye panamaH samAsapAdaH 325 344. tatpuruSAvubhau [2 / 5 / 7] [sUtrArtha] pUrvavartI karmadhAraya tathA dvigu kI tatpuruSasaMjJA hotI hai / / 344 / [du0 vR0] ubhau dvigukarmadhArayau tatpuruSasaMjJau jnyeyau| tatpuruSapradezAH- "nasya tatpuruSe lopyaH" (2 / 5 / 22) ityadhikAre 'kUSTraH' iti kadbhAvo bahuvrIhau na syAt / / 344 / [du0 TI0] ttpu0| mahArAjaH, vyahaH tryhH| tatpuruSatvAdad bhvti| dvigoH karmadhArayatve tatpuruSasaMjJA siddhaiva vizeSAtidiSTatvAd anantamAtrasya na bhvti| yat kRtam ubhAviti, tadiha sukhArtham / / 344 // [vi0 pa0] ttpu0| nsyetyaadi| nanu 'mahArAjaH, vyahaH, tryahaH' iti tatpuruSatvAd atpratyayo'pi prayojanamastyeva tat kathaM noktam / tathA ca bakSyati- 'prAgukto vidhistatpuruSa eva iti, satyam / evaM manyate- na tat sUtram, apitu raajaadiraakRtignnH| tataH karmadhArayAdapi bhaviSyati / sthite'pi sUtre prayojanaM bhvti| ata eva 'tatpuruSapradezAH' iti vRttau bahuvacanamuktam / / 344 / [samIkSA] tatpuruSa samAsa ke hI 'dvigu- karmadhAraya' meM do pramukha bheda mAne jAte haiN| pANini ne "tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karmadhArayaH" (a0 1 / 2 / 43) isa karmadhArayasaMjJAvidhAyaka sUtra meM tatpuruSa kA sAkSAt ullekha kiyA hai, tathA "tatpuruSaH" (a0 21 22) ke anantara "dviguzca" (a0 2 / 1 / 23) sUtra banAkara dvigu kI bhI tatpuruSasaMjJA kI hai| zarvavarmA ne 2 / 1 / 5 meM karmadhAraya saMjJA evaM 2 / 1 / 6 meM dvigusaMjJA karane ke bAda una donoM ko prakRtasUtra se tatpuruSasaMjJaka mAnA hai / isa prakAra racanAzailI kI dRSTi se kAtantrIyavidhAna suvidhAjanaka kahA jA sakatA hai / / 344 / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 345. vibhaktayo dvitIyAyA nAmnA parapadena tu| samasyante samAso hi jJeyastasuruSaH sa ca // [2 / 5 / 8] [sUtrArtha] paravartI padoM ke sAtha dvitIyAdi vibhaktiyoM kA jo samAsa hotA hai, use tatpuruSa kahate haiN| arthAt usakI tatpuruSasaMjJA hotI hai / / 345 / [du0 vR0] yatra samAsa iti sNbndhH| dvitIyA- kaSTaM zritaH kssttshritH| evaM kAntArAtItaH, narakapatitaH, grAmagataH, taraGgAtyastaH, sukhaprAptaH, duHkhApannaH, grAmagamI, grAmAgamI |odnbubhukssuH / khaTvArUDho jaalmH| aharatisRtA muhUrtAH, ahaHsaMkrAntAH, raatryaaruuddhaaH| mAsapramitazcandramAH, muhurtasukham, srvraajklyaannii| kvacid vAkyameva-odanaM bhuktavAn / tRtIyA- giriNA kANaH girikANaH, evaM dhAnyArthaH mAsapUrva,: pitRsadRzaH, pitRsamaH, mAsonaH, mAsavikalaH, asiklhH| vAnipuNaH, guDamizraH, vaakshlkssnnH| tathA- rAjahataH, nakhanirbhinnaH, kAkapeyA nadI, bASpacchedyAni tRNAni kvacinna syAtkAkena paatvyaa| kvacit syAt buSopendhyam, ghanaghAtyam, dadhmA upasikta odnH| guDena mizrA dhAnAH 'guDadhAnAH' / caturthI- gobhyo hitaM gohitm| evaM gosukham, kuberabaliH, gorakSitaH, yUpAya dAru yUpadAru, devadeyaM puSpam, brAhmaNadeyaM dhanam, varapradeyA knyaa| kvacinna syAtbrAhmaNAya dAtavyam / brAhmaNArthaH pUpaH, brAhmaNArthA prapA, brAhmaNArthaM payaH / nityasamAsaH, sarvaliGgatA c| paJcamI-vRkAd bhayam 'vRkbhym'| evaM vRkabhItaH, vRkabhItiH, vRkabhIH, grAmanirgataH, sukhApetaH, kalpanApoDhaH, cakramuktaH / maJcapatitaH, taraGgApatrastaH / SaSThI- rAjJaH puruSaH 'rAjapuruSaH' / evam AtmaSaSThaH, bhikSAdvitIyaH, vartamAnasAmIpyam, candanagandhaH, nadIghoSaH, kanyArUpam, stanasparzaH, phalarasaH, brAhmaNasya krtvym| vRttirpiissyte| brAhmaNasya kurvan , brAhmaNasya kurvANo vAkyameva / tathA phAlAnAM tRptaH, chAtrasyoccaihamiti sApekSatvAt / palAzazAtanam, mAtRsmaraNam, surezvaraH, rAjapUjitaH ityAdiSu saMbandhaSaSTyA samAsa evaM / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 nAmacatuSTayAdhyAye pacamaH samAsapAdaH saptamI-akSeSu zauNDaH 'akssshaunnddH'| evam akSadhUrtaH, aksskitvH| vane'ntavasatiH vnaantrvstiH| tathA kAmpilyasiddhaH, chAyAzuSkaH, kumbhIpakvaH, cArakabandhaH, tIrtha-dhvAGkSaH, tIrthakAkaH tathA pUrvAhvageyaM sAma, mAsadeyam RNam, pUrvAhnakRtam, aparAhNakRtam, pUrvarAtrakRtram, apararAtrakRtam / evmnye'pi| parapadeneti kim ? gato grAmam / kathaM prApto jIvikAM prAptajIvikaH? evam ApannajIvikaH? atyAdayaH krAntAyarthe dvitIyayA - atikAntaH khaTvAm atikhaTvaH? avAdayaH kruSTAyarthe tRtIyayA-avakruSTaM kokilayA avakokilaM vanam ? evam avamayUram / paryAdayo glAnAyarthe caturthyA-pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH ? nirAdayo gatAyarthe paJcamyA- nirgataH kauzAmbiH? satyam / kRte samAse pUrvanipAtaH, abhidhAnAt / yathA dantAnAM rAjA 'rAjadantaH' iti| 'kubrAhmaNaH' ityAdInAM krmdhaaryH|| 345 / [du0 TI0] vibhktyH| Adau bhavA aadyaaH| dvitIyA AdyA yAsAM tA dvitIyAdyA vibhaktayaH parapadena tu nAmnA samasyante / hi yasmAt samAsaH sa tatpuruSo jJeya ityarthaH / buddhivivakSAyAM vAkyasamAsapakSe vA tenaiva samAsa iti bhAvaH / pUrvapadena tu samAso nAbhidhIyate / vAkyasamAsaikaniSThaH punarAha - niyamapUrvikeyaM saMjJeti / vibhaktayo dvitIyAdyAH parapadenaiva nAmnA bhinnAdhikaraNena samasyante iti / tena gato grAmam ityAdiSu samAso na syAt / kevalAdapi gamerNin-grAmagAmI / bhaviSyati gamyAdayo nipAtA gRhyante / khaTvArUDha iti / svabhAvAt kSepo nindA samAsavAcya evAyaM na vAkyagamyaH adhItya snAtvA gurubhiranujJAtena khaTvA roDhavyA, yo'nyathA khaTvArohaNaM karoti sa vimaargsthitstirskaaraarthmevmucyte| kSepAdanyatra nAbhidhIyate smaasH| khaTvAmArUDho'dhyApako'dhyApayati / svayam ityavyayamAtmanetyarthe vartate svayaM vidhautau pAdau / tatpuruSasaMjJAyA iha prayojanaM nAsti samAsastu tenaiva aikapadyAt taddhitasamAsAntarayogyaH syaat| tathA sAmItyavyayam ardhaparyAyaH, sAmikRtamekapadaM bhvti| aharatisRtA ityAdi / __kAlA iti SaNmuhUrtAzcarAcarAste rAtriM gacchanti kadAcid dakSiNAyane, kadAcidahargacchantyuttarAyaNe mAsapramita iti AdikarmaNi ktaH / mAsaM pramAtumArabdha ityrthH| ktenApi vinA kAlavAcinAM samAsaH muhuurtsukhmityaadi| sarvA cAsau rAtrizceti smaasaanto't|sukhklyaanniibhvnen vyaapytvaadtyntsNyogH| tasmAd "vitIyA zritAtIta Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 kAtanvavyAkaraNam patitagatAtyastaprAptApannairgamyAdibhiH, khaTvA kSepe, tAntena, svayam, sAmi, kAlAtyantasaMyoge ca" (a0 2 / 1 / 24,26,25,27,28,29) iti nAdriyante yatheSTaM mahAkavinibandhA dRzyante dIrghAghrAtAnityAdayaH, tasmAdabhidhAnamevAzrayaH ityAha-kvacidityAdi / bhuktavAn ityanena ktavanturihopalakSyate, tena dhAnyaM chinnvaanityaadi| tRtIyAntasya guNavacanena tRtIyAntakRtenArthazabdena ca pUrvasadRzasamAnArthakalahanipuNamizrazlakSNaizca samAsastenaiva / nanu ca 'girikANaH' ityatra nAmakaraNatApekSayA kArakalakSaNA tRtIyA syAd arthAdizabdayoge kathamiti? satyam, bhavatergamyamAnatvAt sarvatraiva tRtIyA karaNe, kRtazabdo vA'tra gamyamAnArtha iti kartari tRtiiyaa| kathaM pitrasadRzaH, pitRsamaH? tulyAthai H saha bhAvanAyAM tRtIyetyuktam / nanu ca sarvathA sadRzazabdasya yogabhAvanAyAM tRtIyAsamAso naabhidhiiyte| na hi devadattena gato 'devadattagataH' iti syAt ? satyam, sdRshsmaabhyaambhidhaanaat| athavA SaSThIsamAso bhvissyti| yathA 'pitRtulyaH' iti| anabhidhAnAd dhAnyena dhanavAn, ghRtena paattvmiti| guNe vartitvA yo'nyadravye vartate na guNavacana ityuktam / tathA hetuvizeSaNakutsitatRtIyAyA na samAsAbhidhAnam / athavA kanyAzoko devadattasyeti saMbandhamAtravivakSAyAM bhavitavyam, hetuvivakSAyAmapi tu yadi syAt kA vastukSatiriti? jaTAyuktastapasvI jaTAtapasvIti vivakSAyAM bhAvyameva vizeSaNavivakSayApi kA vastukSatiriti bhAvaH / akSi kANamasyeti 'akSikANaH' iti bhavitavyameva 'akSNA kANaH' iti vivakSAyAM kA vastukSatiriti / paramatenApi bhvitvymev| yathA giryAdinA kANaH kRtastathA akSaNApi, na hyacakSuH kANo bhavati 'pramAdakANaH, pramAdamUrkhaH' iti ca dRzyate evaM 'dhAnyadhanavAn, ghRtapATavam' iti saMbandhavivakSayA cet tRtIyayApi kA vastukSatiriti bhaavH| evaM kartRkaraNayostRtIyAyAH kRdante yathAbhidhAnaM 'rAjahataH' ityAdi rAjJA kA hataH, nakhaiH karaNairnibhinnaH iti samAsa eva / pAdAbhyAM hriyate pAdahArakaH / saMjJAzabdo'yaM "kRtyayuTo'nyatrApi" (4 / 5 / 92) ityapizabdasya bahulArthatvAt karmaNi vuNa gale cupyate 'galecopakaH' iti yathA kartari karaNe vA tRtIyA tAdarthyacaturthyA vAbhidhAnAt samAsaH, padArthaM dhriyate napura ityrthH| 'dAtreNa lUnavAn, parazunA' chinnavAn-vAkyameva / tathA kRtyAntairadhikArthavacanaiH stutinindAnimittaka madhyAropitavacanamadhikArthavacanam / pUrNatvobhAvanaM nadyAH stutirnindArthamadhyAropitArthaH kAkapeyatvam evaM nAma pUrNA yat taTasthaiH kAkairapi pAtuM zakyA, tathaivaM mRdUni tRNAni, Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH yada, bASpairapi chettuM zakyAni iti / anyastvAha - yogyatayA'dhyAropitArthavacanamadhikArthavacanaM mAMsAnyoSThAvalepyAni nindAvivakSA'tra garIyasIti / adhikArthavacanAdanyatra kAkai: pAtavyA nadIti svarUpasyAviSkaraNaM kvacit syAditi / 'buSairUpendhyaH' iti indherghyam / ghanena ghAtyamiti svarAd yaH adhikArthavacanAdanyatrApIti bhAvaH / tathA vyaJjanavAcyAnnavAcinA mizrIkaraNavAcineti / saMskArakaM vyaJjanam, saMskAryamannam / mizrIkaraNaM ca saMskArakaM bhakSyasyeti / 329 " nanu ca kriyAkRtaH kArakANAM sambandho na svabhAvAt kAcid vRttAviha kriyA zrUyate iti parasparasaMbandhAt kathaM samAsaH ? satyam / vRtteH padenaivopasiktAdikriyAyAH prakhyApanAdasti saMbandhaH / yathA guDAdipadaiH svabhAvAnmAdhuryAdayo gamyante, kimupasiktena pRthageva vAkyamAha-dadhnopasikta ityAdi / caturthItyAdi / hitAdibhistAdarthya eva caturthI / parastvAha - vikRtiH prakRtyA samasyate iti / yUpAyeti vyapadezAntarayogena yUpasya vikRtitvam / randhanaM na vikAraH, sthAlyA iti randhanAya sthAlIti vAkyameva / yathA gobhyo rakSitaM tRNam, kuberAya baliH, bhaktamiti nAtra prakRtivikRtibhAvastAdarzyamiti / yadyevam 'azvaghAsaH, zvazvambaram, hastipidhAnam, avahananodUkhalam, nATyazAlA, randhanagRham, vAsabhavanaM na sidhyati / atha azvasya ghAsaH azvaghAsa iti SaSThI - samAsazcet 'gohitam, randhanasthAlI' iti kathanna bhavati / tasmAccaturthIsamAse SaSThIsamAse ca nAsti vizeSaH tathA ca bhASyakAro'pyAha- azvaghAsAdayaH SaSThIsamAsA bhaviSyanti yaddhi yadarthaM tat tasyApIti sampradAnacaturthyA api samAso dRzyate ityAhadevAya deymityaadi| grAmAya gato 'grAmagataH' iti dvitIyAyAzcaturthyAzca samAso vizeSabhAva ityavirodhaH / 'devAya namaH' iti namaAdibhiranabhidhAnAdasamAsaH / brAhmaNArthamityAdi / tAdarthyacaturthyA arthazabdena gatArthatvAdevAprayoga iti vAkyanivRttiH siddhaiva, samAsastvAvirbhAvanamAtramucyate, svabhAvasiddhatvAt / yadyapyarthazabdaH puMliGgaH uttarapadArthapradhAnazca tatpuruSaH, tathApi vRttizabdAnAmatyantavailakSaNyAd brAhmaNArthazabdaH kRtasamAso yena yenAbhidheyena saMbadhyate, tasya tasya guNavacanavalliGgamAdatte, svAbhAvAditi / apara Aha-bahuvrIhiNA liGgavizeSa iti brAhmaNa evArtho yasyAH prapAyAH sA brAhmaNArthA / evaM brAhmaNArthaM payaH iti yad vastrAdikaM mAtRnimittaM tasya mAtA prayojanaM bhavati, vivakSayA nArtho bhidyate, na ca mahadartham ityAttvaM prasajyeta, bhinnAdhikaraNabahuvrIhitvAt / mahadbhyo Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam yo mahAn, tadviSayo'rthaH prayojanamasyeti mahadbhyo mahatIdamityartho na bhidyate / tatpuruSe tvarthazabdasya puMliGgGgatvAt puMliGga eva samAsaH syAt, vacanamapi sarvaliGgatArthaM kriymaannyuktmiti| 330 paJcamItyAdi / "bhayamItabhItibhIbhirnirgatena cApetApoDhamuktapatitApatrastairalpazaH" (a0 2 / 1 / 37-38) iti nAdriyate ? adhrmaajjugupsurityaadidrshnaat|'alpsh:' iti vacanAnmahato na syaat| 'prAsAdAt patitaH' ityayuktam / bhAsvadgrAvodgatenetyAdidarzanAt / na ca tatrAlpavivakSA / puMliGgatvAd devadattAt pUrvaH' ityAdau sApekSatvAdasamAsa iti / sssstthiityaadi| 'AtmaSaSThaH' iti pUraNapratyayAntenApyabhidhAnAt samAsa iti bhaavH| 'chAtrANAM paJcamaH' ityAdiSvanabhidhAnameva / vartamAnasAmIpyamiti / yathA gandhAdiSvaguNavacaneSu samAso dRzyate, bhAvAnteSvapIti bhAvaH / samIpasya bhAvaH sAmIpyam, vartamAnasya sAmIpyamiti vigrahaH / tad yathA - gozatam, gosahasram buddhivaiguNyam, karaNapATavam, puruSasAmarthyam, aGgamArdavam, buddhikauzalam buddhinaipuNyam, paTucApalam, arthagauravam, zabdalAghavam' udAharaNabhUyastvam- 'dravyakAThinyam, Atmazaucam' ityAdayo dRzyante / guNavacanAnAM tu vizeSyasApekSatvAdasamAsaH / candanasya mRduriti gandho'tra vizeSyaH / tavyapratyayenApi yathA vAkyaM tathA samAso dRzyate ityAha- brAhmaNasya kartavyam ityAdi / 'brAhmaNasya kurvan' ityAdi karmapadAntarasyAvivakSAyAM sAmarthyaM cet tathApi zantRGAnazoH prathamaikAdhikaraNe kriyApekSAyAM vidhAnAt sApekSateti bhAvaH / evaM 'mAtuH smaraNam, sarpiSo dayamAnaH' iti tathetyAdi / yathA zantRGAnazorvAkyaM tathA 'phalAnAM tRptaH' iti vAkyameva, akarmakatvAt kartari ktaH, sambandhe SaSThIyam / nanu 'karaNavivakSAyAM phalaistRptaH phalatRptaH iti samAsaH kena vAryate / yadi SaSThIsamAso'pi syAd buddhibhedAt ko'paro bheda iti / 'phalAnAmAzitaH, phalAnAM suhitaH' avyayenApi nyAyAdasamAsa ityAha- chAtrasyetyAdi / kimuccairgRhamityapekSate / yathA brAhmaNasya zuklA: kezadantA iti / tathA mitrasya kRtvA priyasya kRtveti parakAlApekSatA zarvavarmaNaH sUtrakArasyeti samAnAdhikaraNe samAso nAsti / dhanAdisaMbandhe SaSThIti parasparaikArthatvAd asambandha iti| evaM nirdhAraNe yA SaSThI, tasyAzca zUrAdipadApekSayA nirdhAraNapratyayAt 'puruSANAM kSatriyaH zUraH, gavAM kRSNA sampannakSIrA, gacchatAM dhAvantaH zIghrAH' iti / yathA sarpiSo jJAnaM sarpirjJAnam iti sambandhaSaSThyAH, tathA kartRkarmaNoH kRti vihitAyA 1 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH api ityAha- palAzazAtanamityAdi / zAtaMyatyanena, zAtayatIti vA karaNe kartari vA yuT / evam idhmavrazcanaH palAzasyeti karmaNi SaSThI / mAtuH smaraNamapi karmaNi, tathA 'surANAm IzvaraH' iti / yo'pi pratipadavihitAyAH SaSThyAH samAsaM necchati, tenApi sambandhaSaSThyAH samAsaH eSTavya eveti bhAvaH, prayogANAmeSAM lokasiddhatvAt / 331 rAjapUjita ityAdiSviti / rAjJAM pUjita iti " vartamAne ktaH " (a0 3 / 2 / 188) / AdigrahaNena ' idameSAmAzitam, Azcaryo gavAM doho'gopAlakena / bhavataH AsikA, apAM sraSTA, odanasya pAcikA' iti / adhikaraNavihite kte " ubhayaprAptau karmaNi kartari ca " (a0 2 / 3 / 8) yau tRjakau, tatra saMbandhaSaSThyAH eveti bhaavH| yathA 'brAhmaNayAjakaH, gurupUjakaH' iti yAjakAdibhiriSyata eveti / tathA krIDAyAM jIvikAyAM ca rUDhitvAnnityasamAsa eveti / 'udyAnapuSpabhaJjikA' iti kasyAzcit krIDAyAH saMjJA, "saMjJAyAM ca " ( 4|5|88) iti vuJ / 'dantalekhakaH' iti jAticacanasamudAyaH, kartari vuN / tasmAnnirdhAraNapUraNaguNasuhitArthetyAdInAM sUtrANAmiha naivAdara iti / tathA ca paTazauktyAdInAM bhAvapratyayAntAnAM prayogo bhaTTenApi nizcita iti / vaizeSikANAM darzane tu naite guNA iti samAso na vihanyate / vAkyapadyAM ca svabhAvArthA evaite yogAH khalu nizcitAH iti saMkSepArthaH / saptamItyAdi / zauNDAdibhavane'kSAdInAM viSayAdibhAvAdadhikaraNatA / zauNDAdibhiranyaizca samAsena bhAvyam / evaM pareSAM gaNapATho'narthakaH / dhvAGkSArthena kSepe samAsaH abhidhAnAt / tIrthetyAdi / dhvAGkSaparyAyANAM bhavane tIrtham aupazleSikamadhikaraNam upamAnena kSepo gamyate-tIrthe dhvAGkSa iveti / yathA tIrthe dhvAGkSo na ciraM sthAtA, tadvat kartavyaM pratyasthiraH sa tIrthadhvAGkSavAcyaH / ivArthastu samAsAntarbhUta iti kRtyapratyayAntenAvazyambhAve gamyamAne samAsaH, abhidhAnAt / tathetyAdi / pUrvAhNa iti viSayabhAve saptamI / mAsadeyamRNamiti sAmIpikamadhikaraNam / mAsasamIpe divase yad RNadAnAdikaM tadapekSayA deyam, mAse vyatIte'nantaro divasaH samAsapratyA-sannatvAd upazleSalakSaNA vA bhAvalakSaNA vA saptamItyeke / saMjJAyAM viSaye'bhidhAnAd 'araNye tilakAH, vane kazerukAH, vane vallajAH' / saptamyA alopa eva | atreti ktAntena samasyate ekapadArtham - tatrakRtam, tatrabhuktam / tathA ktAntena kSepaH 'avatapte nakulasthitam' avatapte pradeze nakulazciraM sthAtA na syAt / svabhAvAdayamapi upamAnAbhidhAyI samAsaH / yaH kAryamArabhamANazciraM na tiSThati sa evamucyate / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam evam 'udake vizIrNam, pravAhe mUtritam, bhasmani hutam' / niSphalamanuSThAnamucyate / svabhAvAdalopa iha saptamyAH- - pAtresamitAH, pAtrebahulAH, udumbaramazakaH, kUpamaNDUkaH, mAtaripuruSaH, piNDIzUra : gehenardI, goSThepaNDitaH, goSThepaTuH / avadhAraNena kSepaH 'pAtra eva samitAH, piNDyAmeva zUraH' iti / kvacidupamayA kSepaH - udumbareNa mazaka iti udumbaramazako yastatraivAbaddho na kvacid yAti tamevotkRSTaM manyate sa evocyate yathAlakSyaM yojyam / pAtresamitAdInAM samAsAntaraM nAbhidhIyate iti 'paramAH pAtresamitAH' iti / taddhitAstu dRzyante - pAtresamitasyApatyaM pAtresamitiH / ahorAtrAvayavAH ktAnteneti / pUrvAhNakRtam, apararAtrakRtam | avayavAdanyatra - ahni kRtam, rAtrau kRtam / kathaM divasakRtam, rAtrikRtamiti karaNatRtIyAyAH samAsaH / yathA anyajanmakRtam iti buddheranyaH ko bheda iti kiM vizeSavacanena ? kathamityAdi / niyamapakSe duSyatIti bhAvaH / parihAramAha - satyamityAdi / dvitIyAntAnAmeva prAptAdibhiH smaasH| vAkyasamAsapakSe'pi pUrvanipAta ityAdi / samAsarAzipakSe tu na codyam evambhUtA evAmI zabdAH, svabhAvAditi / athavA bahuvrIhiNA sAdhyate - prAptA jIvikA yena, ApannA jIvikA yena, arthasyAbhedAt / prAptA jIvikA yayA, ApannA jIvikA yayA sA prAptajIvikA, ApannajIvikA iti / pUrvapadasya ca tulyAdhikaraNatvAt puMvadbhAvaH pUrvapakSe tu yAkArau strIkRtau hrasvau kvaciditi pratipattavyam / dvitIyAsamAso'pISyata eva jIvikAprAptaH, jiivikaapnnH| svaravidheranAdarAdiha bahuvrIhireva zreyAn / pUrvanipAtapakSastu abhyupagamavAdena darzitaH / atyAdaya ityAdi / nityasamAsa evAbhidhAnAt krAntAdyarthavRttitvAcca saMbandho'pyastIti zabdAntareNArthastvAvirbhAvyate / atikAnto rAjAnam 'atirAjaH' iti tatpuruSatvAdat / kubrAhmaNa iti / kuzabdo'yamavyayaH kutsito brAhmaNa iti / bhavati hi tulyAdhikaraNaH / tathA ISaduSNaM koSNam / tathA prAdayo gatArthe prathamayA" / pragataH AcArya:, prAnte vAsI pravAsI / evaM praNAyakaH, pragato naaykH| adhisekaH, adhikaH sekaH / durnindArthaH, duSpuruSaH / kRcchrArthe'pi dRzyate - duSkRtam, kRcchrakRtamityarthaH / supurUSaH, zobhanaH puruSaH / sukRtam / suSThu kRtam / atiSTutam, atizayena stutam "svatibhyAM pUjAyAm" Satvam, atistutam, atikrAntaM stutm| AkaDAraH, ISatkaDAraH / AbaddhaH, suSThu baddhaH || 345 | [vi0 pa0 ] vibhktyH| anuSTubhaiva sUtrArthaH spaSTamAkhyAtaH iti na vivRtaH, nAmnAM yuktArthatvAt samAsaH siddha eva / yadiha punarvidhAnaM tat sukhArthameva, niyamArthamityaparaH / parapadenaiva 332 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 333 nAmnA samasyante, na tu pUrvapadeneti / pUrvapakSe tu gato grAmam ityAdiSvanabhidhAnAdeva na bhvti| "dvitIyA zritAtItapatitagatAtyastaprAptApannaiH" (a0 2 / 1 / 24) iti kazcidAha-tadiha sAmAnyavidhAnAt siddhamityAha - kaSTaM zrita ityAdi / tathAhi dIrghAghrAtAnityAdayo yatheSTaM mahAkavinibandhAd dvitIyAsamAsA dRzyante, tasmAdabhidhAnameva zreyaH kiM vizeSavacanena / tathA "gamyAdInAmupasaMkhyAnam" (a0 2|1|24-vaa0) ityapi na vaktavyamityAha - grAmagamItyAdi / gamiSyatIti gmii| "bhaviSyati gamyAdayaH" (4 / 4 / 68) iti nipaatynte| grAmaM gamI, grAmamAgAmIti niSThAderAkRtigaNatvAdiha kRprayoge'pi SaSThIpratiSedhaH 'khaTvArUDho jAlmaH' iti, vimArgasthita ityrthH| adhItya snAtvA gurubhiranujJAtena khaTvA aaroddhvyaa| tatra yo'nyathA khaTvAmArohati sa tiraskArArthamevamucyate / khaTvArohaNaM cAtra vimArgasthitasyopalakSaNam , sarva evAvinItaH khaTvArUDha ucyte| nityasamAsazcAyam, na hi vAkyena kSepo gmyte| khaTvA kSepe ktena samasyate, abhidhAnAt / kSepAdanyatra na bhvti-khttvaamaaruuddho'dhyaapyti| tasmAt kiM "khaTvA kSepe" (a0 2 / 1 / 26) iti vcnen| tathA kAlAH ktena samasyante ityAha-aharityAdi SaNmuhUrtAzcarAcarAste cAhargacchantyuttarAyaNe, rAtriM gacchanti dakSiNAyane iti / mAsapramitazcandramAH' "AdikarmaNi kartari ca" (4 / 6 / 48) iti kartari ktH| mAsaM pramito maasprmitH| mAsaM pramAturArabdhaH pratipaccandramA ityrthH| tathA atyantasaMyoge'pi samAsaM darzayati-muhUrtasukham ityAdi / iha bhavaterantarbhUtakriyAntarasya gamyamAnatvAt karmatvam / sarvA cAsau rAtrizceti vigrahe "ahaHsarvekadeza0" (2 / 6 / 73-17) ityAdinA rAjAditvAd at 'odanaM bhuktavAn' ityanena ktavanturupalakSyate / tena 'dhAnyaM chinnavAn' ityAdAvapi na bhavati evaM "tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena" (a0 2 / 1 / 30) ityapi na vaktavyam ityaah-tRtiiyetyaadi| atha tatkRtena tRtIyAntakRtena guNavacanenaiva yathA syAd iha mA bhUt - akSNA kANaH, tadayuktam / akSi kANamasyeti akSikANaH iti bahuvrIhiNA bhavitavyameva / yadi ca akSNA kANaH 'akSikANaH' iti bhavati, tadA kA vastukSatiH? na hyanayorarthabhedo'sti, kiJca tatkRtatvamastyeva / yathA giriNA kANaH, tathA akSNApi, na hyacakSuH kANo bhvti| yathA 'dhAnyena dhanavAn, ghRtena pATavam' iti cet, naivam / sambandhavivakSayA SaSThIsamAsena bhavitavyameva- ghRtasya pATavaM ghRtapATavamiti / yadi tatra tRtIyAsamAso bhavati tadA Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam kA vstuksstiriti| yathA "pUrvasadRzasamAsonavikalakalahanipuNamizrazlakSNaiH" (a0 2 / 1 / 31) ityAdi na vaktavyameva / nanu cAnyatra bhavateH kRtazabdasya vA gamyamAnatvAt karaNe kartari tRtIyA'stu kathaM 'pitRsadRzaH, pitRsamaH' ityatra tRtIyA? satyam / tulyArthe sahArthabhAvanAyAM "tRtIyA sahayoge" (a0 2 / 3 / 29) ityanenaiva tRtIyA siddhaa| nanu ca sahArthe tRtIyAyAH samAso nAbhidhIyata eveti na hi bhavati putreNAgataH putrAgata iti| tat kathamidamucyate? stym| sadRzasamAmyAM bhavati, abhidhAnAt / athavA SaSThIsamAso'yam, yathA 'pitRtulyaH' iti, tathA "kartRkaraNe kRtA bahulam" (a0 2 / 1 / 32) ityapi na vaktavyam / tatra hi bahulagrahaNaM sarvopAdhivyabhicArArtham ityuktam / tato yathAbhidhAnamevAzraya ityAha - tathetyAdi / 'rAjJA hataH, nakhaibhinnaH' iti vigrahaH / yathAkramaM kartRkaraNayostRtIyA / tathA "kRtyairadhikArthavacane" (a0 2 / 1 / 33) ityapi na vaktavyam / stutinindAnimittakam adhyAropitArthavacanamadhikArthavacanam, tasya vyabhicArAt / 'kAkapeyA nadI' iti pUrNatvodbhAvanaM stutiH nindArthamadhyAropyate kAkapeyatvaM nAmeti / evaM 'bASpacchedyAni tRnnaani'| mRdutvodbhAvanaM stutiH, ayalacchedyatvaM nindArthamadhyAropyate / kvacinna syAditi adhikArthavacanAdanyatreti bhaavH| vyabhicAramAha - kvacit syAditi / 'bubairupendhyam, ghanena ghAtyam' iti vigrhH| indhercynn| hantezcenantAt svarAd yaH / na hyadhikArthavacanamatrAvagamyate / atha "annena vyajanam, bhakSyeNa mizrIkaraNam" (a0 2 / 1 / 34,35) ityapi na vktvym| sAmAnyenaiva siddhatvAd idamudAharaNadvayaM darzayati / dadhanA upasiktaH' iti| svabhAvAdupasiktAdikriyA vRktAvuktArtheti na prayujyate / caturthItyAdi / hitAdibhistAdarthya eva caturthyAH / sampradAnacatujhaM api samAso dRzyate ityAha- devadeyamityAdi / tasmAt "caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitaiH" (a0 2 / 1 / 36) ityApe na vaktavyam, sAmAnyena siddhatvAt / yadyapi tadarthena prakRtivikArabhAvena samAso'yamiSyate / yathA- 'yUpadAru, kuNDalahiraNyam' iti / iha na bhavati 'randhanAya sthAlI, avahananAya udUkhalam' iti / tadapyayuktamiti / evaM sati 'azvaghAsaH, zmazrukSuram (zvazvambaram), nATyazAlA, randhanagRham, hastipidhAnam' ityapi na sidhyati prakRtivikArabhAvasyAbhAvAt / 'azvaghAsaH' iti sssstthiismaaso'ym| yadAha bhASyakAra:- azvaghAsAdayaH SaSThIsamAsA bhavantIti tarhi randhanasthAlI, avahananodUkhalam iti na kathaM SaSThIsamAsaH / evaM ca sati tasmiMzcaturthIsamAso'pyastu, vizeSAbhAvAt / yaddhi yadarthaM tattasyApIti nArtho bhidyte| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye pacamaH samAsapAdaH brAhmaNArtha ityAdi / brahmaNAyAyamiyamidamiti arthapadena vigrahaH, arthazabdenaivAbhihitatvAt tAdarthe caturthI na pravartate iti vAkyanivRttau nityasamAsaH siddha eva sarvaliGgatetyapi na vktvym| arthazabdo'yaM yadyapi puMliGgaH uttarapadArthapradhAnazca tatpuruSaH, tathApi samAse sati yena yenAbhidheyena saMbadhyate tasya tasya guNavacanavalliGgamAdatte svabhAvAd ityAha - nityasamAsetyAdi / paJcamItyAdi / "paJcamI bhayabhItabhItinirgatena cApetApoTamuktapatitApatrastairalpazaH" (a0 2 / 1 / 37-38) iti na vaktavyam / 'adharmAjjugupsuH' ityAdAvanyatrApi paJcamIsamAsasya darzanAd yadyalpazaH iti vacanAt 'prAsAdAt patitaH' iti mahato na bhavati, tadapyanucitam, mahato'pi darzanAt / yadAha mayUrabhaTTaH- 'bhAsvadgrAvodgatena' iti / na cAlpavivakSA muktimatI 'devadattAt pUrvaH' ityAdau sApekSatvAdevAsamAsaH |prdhaansaapeksstve'pi syAditi cet tathApyanabhidhAnAdeva na bhaviSyati SaSThItyAdi |aatmsssstthH ityAdi pUraNapratyayAntenApi samAsaH, abhidhAnAt / 'chAtrANAM paJcamaH' ityAdiSvanabhidhAnAdeva na bhavati / tathA guNavacanenApi samAsaH ityAha-candanetyAdi / 'brAhmaNasya kartavyam' iti tavyena tAvad vAkyam iSyata evetyAha-vRttirapItyAdi / vAkyameveti zantRGAnazoranabhidhAnameva samAsasyetyarthaH / tatheti vAkyamevetyarthaH / athavA 'phalaistRptaH' iti tRtIyAsamAsena bhavitavyameva / yadi SaSThIsamAso'pi syAd astu tadA ko doSaH / na khalu vastubhedo'sti / tathA'vyayenApi / arthAt SaSThIsamAso na bhavatItyAha- chAtrasyAdi 'brAhmaNasya kRtvA' ityAdAvapi parakAlApekSatvAnna bhavati / tasmAt "pUraNaguNasuhitArthasadavyayatavyasamAnAdhikaraNena" (a0 2 / 2 / 11) iti pratiSedho naadriyte| yadapi 'balAkAyAH zauklyam, kAkasya kArNyam' iti guNenodAhRtam, tadapyanucitam / iha 'balAkAzauklyam' ityapi bhavatyeva / tathA ca kAtyAyanaH - tatsthairguNaiH SaSThI samasyate na tadvizeSaNairiti / asyArthaH- guNavacanaistatsthaiH kevalaguNasthaiH SaSThI samasyate / yathA 'candanagandhaH' / gandhAdayo hi kevalaguNa eva vartante na kadAcid guNini / yadAha bhaTTaH na kadAcit prayogo'sti candanaM gandha ityayam / candanasyaiva gandho hi svapradhAnaM pratIyate // ataH zauklyAdizabdo'pi bhAvapratyayAntaH kevalaguNavRttireveti samAso na vihanyate / tathA ca bhaTenaivoktam - Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam yadA ganyAdibhistulyA teSAmapi gunnsthtaa| bhaTTazauklyAdivat tena samAso'pi tadeSyate // tadvizeSaNaistu guNaguNisthaiH samAso na bhavati / tathA 'paTasya zuklo guNaH' iti zuklAdayo hi guNayogAd guNini vartante, kadAcid guNe'pi / yadAha jayAdityaH - kadAcit kaH prayogo'sti goH zuklo guNa ityayam / tenaivamAdizabdeSu samAso'pi nissidhyte|| na tu paTazauklyAdiSviti sthitam / sambandhetyAdi / yo'pi pratipadavihitA SaSThI na samasyate iti vaktavyamAha-tenApi sambandhaSaSTyAH samAso draSTavya eva / ataH 'palAzazAtanam' ityAdiSu "kartRkarmaNoH kRti nityam, smRtyarthakarmaNi, svAmIzvara0" (a0 2 / 3 / 65,52,39) ityAdinA pratipadavihitAyA api SaSThyAH yadi samAsaH syAt tadApi na kAcit sAdhyakSatiriti / 'rAjapUjitaH' iti "ktasya vartamAne SaSThI" (a0 2 / 3 / 69) iti paraH / iha saMbandhavivakSayaiva "jyanubandha0" ityAdinA vartamAne ktaH sptmiityaadi| zauNDAdibhiranyaizca ziSTaprayuktasamAsoM dRzyate / saptamIti zauNDAdibhirityanarthakam (iti na vaktavyam) / tatheti / "siddhazuSkapakvabanyaizca" (a0 2 / 1 / 41) ityapi na vaktavyam iti bhAvaH / tathA "dhvAkSeNa kSepe" (a0 2 / 1 / 42) ityapi na vaktavyam / dhvAGkSaparyAyeNApi kSepe samAso'bhidhAnAdityAha - tIrthetyAdi / upamAnena kSepa iha gmyte| tIrthe dhvAGkSa iva tIrthadhvAGkSaH / yathA tIrthe dhvAGkSazciraM sthAtA na bhavati, tadvad yaH kAryaM pratyasthiraH sa evamucyate ityarthaH kSepAdanyatra na bhavati / tIrthe dhvAGkSastiSThati / tatheti kRtyapratyayAntenApi samAso bhavatyeva / yathA pUrvAhne geyam iti niyoga upalakSyate / tathA RNe'pIti "kRtyaiNe" (a0 2 / 1 / 43) ityapi na vaktavyam / pUrvAhnetyAdi / pUrvaM ca tadahazceti aparA cAsau rAtrizceti vigrahaH, rAjAditvAdat / Natvavidhau "aho'dantAt" (a0 8 / 4 / 7) iti darzanAt 'pUrvAhna H' iti Natvam / atheha kathanna bhavati ahni kRtam, rAtrau kRtamiti / tasmAt "ktenAhorAtrAvayavAH" (a0 2 / 1 / 45) iti vktvym| yadyevaM kathaM 'rAtrikRtam, divasakRtam' iti karaNavivakSAyAM tRtiiyaasmaasH| yadAha-anyajanmakRtam iti cet tarhi vizeSavacanena, na hi saptamyAstRtIyAyA vA samAse kazcidarthabhedo'sti / tatrazabdaH Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 337 ktena samasyate, abhidhAnAt / tatrakRtam, tatrabhuktam / iha samAse satyekapadatvam, tasmin sati samAsAntaraM taddhitotpattizca phalam / vAkye tvapekSAvati kathaM syAt / tathA kSepe 'avatapte nakulasthitam' / ihApyupamAnatayA kSepo gamyate / yathA avatapte deze nakulazciraM sthAtA na bhavati, tadvad yaH kAryamArabhya ciraM na tiSThati sa evamucyate / evam 'udake vizIrNam, pravAhe mUtritam, bhasmani hutam' / niSphalaM yadanuSThitam, tadevamucyate / tathA "pAtresamitAdayazca" (a0 2 / 1 / 48) / ziSTaprayogAnusAreNa kSepe samAsazabdA veditavyAH / yathA- pAtresamitAH, paatrebhulaaH| ihAvadhAraNena kSepo gmyte| pAtra eva samitAH, na punaranyasmin kvacit kArye ityarthaH / eteSu "tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) iti saptamyA lopo na bhavati, abhidhaanaat| evaM 'piNDIzUraH' ityAdayo'pItyAha- evam anyatrApIti / kathamityAdi / "prAptApanne ca dvitIyayA" (a0 2 / 2 / 4) / tathA atyAdayaH krAntAdyarthavRttayo dvitIyAdivibhaktyantaiH samasyante iti na vaktavyam iti bhAvaH / atyAdInAM nityasamAsatvAt padAntareNAtikrAntaH ityAdinA'rthaM kthyti| satyamityAdi / jIvikAM prApta ityAdi vigrahaH kAryaH / striyAM tu 'jIvikAM prAptA' ityAdivigrahe pUrvanipAte sati "yAkArI strIkRtau hasyau kvacit" (2 / 5 / 29) iti hrsvH| 'rAjadantaH' iti dRSTAntamupanyasya "rAjadantAdiSu param" (a0 2 / 2 / 31) ityapi na vaktavyam iti darzayati / anenaiva nyAyena tasyApi siddhatvAditi / athavA nehAdRtaH svaravizeSa iti prAptApannayorbahuvrIhiNA sidhyti| prAptA jIvikA yena, ApannA jIvikA yeneti arthasyAbhedAt / idaM punarabhyupagamavAdena drshitm| iha tu dvitIyAsamAso'pISyate yathA 'jIvikAM prAptaH, jIvikAmApannaH' iti yathAyogam 'atikrAntA khaTvA yena, apakruSTaM kokilayA yatra' ityAdi vivakSayA na sAdhyakSatiriti / atyAdayaH' ityAdizabdenApare'pi vRddhaprayogAnusAreNa veditavyAH / yathA udgato velAm udvelaH smudrH| pariNaddho vIrudhA parivIrut / saMnaddho varmaNA sNvrmaa| udyuktaH saMgrAmAya utsNgraamH| apagataH zAkhAyAH apazAkhaH iti| tathA "kugatiprAdayaH" (a0 2 / 2 / 18) iti na vaktavyam, tulyAdhikaraNatvAt karmadhArayeNaiva sidhyati ityAha - kubrAhmaNetyAdInAmiti / kuzabdo'yamavyayaH kutsitaarthH| kutsito brAhmaNaH kubrAhmaNaH iti padAntareNaiva tulyAdhikaraNatvaM darzanIyam / evamISa Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 kAtantravyAkaraNam darthe'pi samasyate / ISaduSNaM koSNam |praadyo gatAdyarthe prathamayA / pragata AcAryaHprAcAryaH prAntevAsI pravAsI / dunindAyAm-duSpuruSaH / svatI pUjAyAm / supuruSaH, atipuruSaH ityAdayaH / UryAdayastu nAmnAM yuktArthatvAt samasyante tatpuruSazcAbhidhAnAt / UrIkRtya, UrarIkRtya | tathA'nye'pi yapsamAsavidhau darzayiSyante / / 345 / [ka0 ca0] vibhktyH| nanu 'caitraM zobhanaM prAptaH' ityatra samAnAdhikaraNayostatpuruSaH kathanna bhavati cet, naivam / zritAdibhireva samAsasya vidhAnAt / tarhi 'paNDitasya sUtrakArasya dhanam' ityatrApi syAt SaSThIsamAsaH vizeSAbhAvAt ? stym| 'dvitIyAdyAH' iti siddhe yadiha vibhaktigrahaNaM tad yadapekSayA vibhaktayastenaiva parapadena samAsa iti zrutavyAkhyAnArtham / atra tu sUtrakArAdiparapadApekSayA paNDitasyetyatra na SaSThI, kintu dhanapadasaMbandhAditi / nanu parapadeneti siddhe kimiha nAmagrahaNena | na ca vaktavyam - kaTaM karotItyAdau AkhyAtikaparapadena sabhAso bhaviSyatIti "nAmnAM samAsaH' (2 / 5 / 1) ityanena syAdyantAnAM samAsasaMjJAvidhAnasyoktatvAd ? satyam anuvAdArthamavazyaM kartavyaM samasyanta iti padam / tatazca nAmagrahaNamantareNAkhyAtikaparapadena samAso'nena vidhIyate / "nAmnAM yuktArthaH" (2 / 5 / 1) ityena syAdyantAnAM samAsasaMjJAvidhAnasyoktatvAdityartha : kathaM na syAdityAzaGkAnirAsArthameva nAmagrahaNamiti / padagrahaNaM tu anuSTuppUraNArthameva / vararucimatAnusAriNastu 'nAmnA' ityanena parazabdasya zreSThArthaH parikalpyate / tena nAmnA parapadena prasiddhapadena ityartha AyAtaH, prasiddhazca sa eva yena saha pUrvAcAryaH samAso vidhIyate iti, tena kvacit pUrvapadenApi dvitIyAdInAM samAsaH / yathA - atikhaTvaH, avakokilam ityAhuH / 'kaSTaM zritaH' ityAdIti / nanu etadvacanamantareNa sAmAnyavidhAnAdanyatrApi cet, syAdeva / tarhi kutra syAdityAha- tathA hiiti| "tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena" ( a0 2 / 1 / 30) iti pANiniH / asyArthaH- tatkRteti luptatRtIyAntaM padam / tena tRtIyAntapratipAdyArthena kRtaH janito yo guNavacanasya pravRttinimittArthaH, sa tatkRtguNavacanapravRttinimittArthaH / arthe kAryAsaMbhavAt tadvAcinA guNavacanena parapadenArthapadena ca tRtIyA samasyate iti / akSi kANamasyeti bahuvrIhiNA bhavitavyameveti / nanu akSizabdasya dravyavacanasya sannidhau kANazabdasya guNavacanasya Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 339 vizeSaNatvAt pUrvanipAta eva prApnoti / tatazca 'kANAkSiH' iti prayogaH syAt ? satyam / atrAkSipadena lkssnnyaa'kssismbndhiityucyte| kANazabdena kANatvaM guNaH / tatazcAkSisaMbandhI kANo'syetyarthe ubhayorguNazabdatvAt kRpaNapaTurityAdivat kAmacAreNa paranipAta iti / stutinindAnimittam ityaadi| stutau nindA stutinindA, saiva nimittaM yasyAdhikArthavacanasya tat tathA / svabhAvasiddhastutau nindArthaM kAkapeyatvenAropito'rtho yasmin kAkapeya iti vacane nirgalitArthaH / "annena vyaJjanam" (a0 2 / 1 / 34) iti paanniniH| annena vyaJjanaM samasyate ityarthaH / annapadenAtra kharaviSadadravyabhinnamadanIyamucyate / vyajyate upaskriyate'neneti vyutpattyA vyaJjanazabdenAnnabhakSaNopakArakamucyate / etena 'jalaudanam' ityapi bhavatIti rakSitaH / "bhakSyeNa mizrIkaraNam" (a02|1|35) ityaparaM sUtram / bhakSazabdo yadyapi ghaJanto yaugikAbhyavahAryamAtravRttiH, tathApi rUDhyA kharaviSadAbhyavahAryadravye vartate / kharaM dRDhaM piSTakAdi, viSadaM parasparAsaMbaddham / amizra mizraM kriyate'neneti mizrIkaraNam, tenApiNDitadravyeNa piNDIkaraNayogyasya guDAdeH samAsa iti shriiptiH| brAhmaNArtha ityAdi / nanu vAkye arthazabdena caturthyarthaH kathyate, tatazcoktArthatvAt caturthyabhAve kathaM caturthIsamAsa iti ucyate / etadevAha - braahmnnaayaaymityaadi| arthapadena vigraha iti / nanu arthapadena vigrahavAkye kartavye'pi arthazabdasamAnArthazabdenaiva vAkyArtho darzayituM yujyate / na hi arthazabdArtha idam-zabdenAbhidhAtuM pAryate |arthshbdsy ca prayojanavAcitvAt / idam-zabdasya ca svarUpArthatvAt ? satyam / 'brAhmaNArthaH pUpaH' ityAdau samAse prayojanasvarUpArtha evArthazabdaH svabhAvAt prayojanasvarUpacaturthyarthastu samAsenaivocyate / tena 'brAhmaNArthaM payaH' ityasya brAhmaNaprayojanakam idaM paya ityanvayabodhaH / vAkyanivRttAviti |arthshbden caturthyantasya vAkyasya nivRttAvityarthaH / sarvaliGgatA na vaktavyA / pANinyanusAriNo'pi sarvaliGgatArthamabhidhAnamevAzrayantIti bhAvaH / paJcamItyAdi / "paJcamI bhayena" ( a0 2 / 1 / 30) iti paanniniH| bhayavAcinA parapadena paJcamI samasyate ityarthaH / bhayeti dhAtuvizeSanirdezAt 'vRkAt trastaH' ityAdau na samAsa iti vivakSitam / atra paJcamIti yogavibhAgabalAd nirgatazabdenApi samAsaH / tathA "apetApoDhamuktapatitApatrastairalpazaH" (a0 2 / 1 / 38) iti parasUtram / ebhiH parapadaiH Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam paJcamI samasyate / 'alpaza:' iti paJcamyantasyApi alpatvavivakSAyAmityarthaH / etat sarvaM na vaktavyam ityAha-bhayabhItetyAdi / SaSThItyAdi / " pUraNaguNasuhitArthasadavyayatavyasamAnAdhikaraNena" (a0 2 / 2 / 11 ) iti pANiniH / " na nirdhAraNe " ( a0 2 / 2 / 10 ) ityasmAnnakAro'nuvartate / pUraNapratyayAntAdinA SaSThI na samasyate ityarthaH / guNazabdenAtra vaizeSikazAstrasiddhA rUparasagandhasparzazabdasvarUpA guNA gRhyante, na saMkhyAdayaH, zatasahanAntA niSkAdivacanAt / yadyanenAtra samAsaniSedho bhaviSyati tadA kathaM zatAdyantasya saMkhyApratipAdakasya liGganiyamArthaM vacanamupapadyate / etanmate'pi tatsthairguNaiH samasyate, na tu tadvizeSaNairiti pratiSedhena vaktavyena guNamAtravAcakaiH zabdaiH samAsasya vidhIyamAnatvAt pArizeSyeNAtra guNazabdena guNivAcaka zuklAdizabdo gRhyate iti / nApi dharmavacano'tra guNo gRhyate / "vartamAnasAmIpyam" (a0 3 / 3 / 131) iti mahAjanasUtre samAsadarzanAt / tena 'buddhivaiguNyam, municApalyam, vastrapItatvam, akSaragauravam' ityAdayaH sidhyanti / suhitArtha iti tRptyartha ityarthaH / saditi zantRGAnazoH saMjJA / samAnAdhikaraNamiti zarvavarmaNaH sUtrakArasya kRtiriti / 340 nanu kathamatra SaSThIsamAso niSidhyate karmadhArayasyAnivAryatvena nirvizeSAt / na ca karmadhAraye vizeSaNaM pUrvaM nipatati iti vizeSo'stIti vAcyam / "upasarjanaM pUrvam" (a0 2 / 2 / 30) iti sAmAnyavacanena SaSThIsamAse'pi tulyatvAt / naivam, 'jarato vaiyAkaraNasya kRtiH' ityAdau SaSThIsamAse ubhayoreva vizeSaNatvAd vaiyAkaraNazabdasyApi pUrvanipAtaprasaGgaH syAt karmadhAraye tu pUrvakAletyAdinA 'jaradvaiyAkaraNa:' ityeva syAditi bhedaH / etatsUtrasya vyabhicAramAha - 'AtmaSaSThaH' ityAdi / chAtrasyetyAdIti sApekSatvAditi / ayamabhiprAyaH - gRhapadasambandhena chAtrazabdAt SaSThIvidhAnena gRhasya vizeSaNenoccairityanena saMbandho nAstIti parakAlApekSatvAditi / ktvApratyayasya parakAlApekSitvena dhanAdipadApekSitena SaSThyantena brAhmaNazabdena ktvApratyayasya saMbandhAbhAvAd yuktArthatA nAstIti bhAvaH / teSAmapi guNasthateti teSAM zauklyAdInAM guNasthatA kevalaguNavAcakatA / paTazauklyAdivaditi / yathA paTazauklyam ityatra samAsastathA balAkAzauklyamityatrApi / tena kevalaguNasthatvena hetunA samAsa iSyate iti saMbandhaH / tadvizeSaNairityAdi / te guNA eva vAcyatvena vizeSaNAni yeSAM zabdAnAM te tadvizeSaNAH / guNayogAd yathA guNini zuklAdayaH zabdA vartante tadA zabdairguNA vizeSaNatayA'bhidhIyante ityAha - guNaguNisthairiti / - Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH iyaM tu vyAkhyA pajIkRtaH svakapolakalpitaiva / pANinyanusAriNastu tasya guNasya gandhAdervizeSaNairmRdvAdibhiH samAso na bhavatItyartha ityAhuH / yathA candanasya mRdurgandhaH / mRduzabdo'tra gandhasyaiva vizeSaNam / eSa pakSastu sApekSatvAdeva samAso na bhavatIti TIkAkRtaivoktatvAt paJIkRtA nodbhAvita iti / pratipadavihiteti paramate saMbandhaSaSThIbhinnA yA SaSThI sA pratipadazabdena nocyate iti bhAvaH / idaM punarabhyupagamavAdena darzitamiti / idam-zabdenAtra dvitIyA-tatpuruSa evocyate / nanu yadi bahuvrIhireva paramArthata AzrIyate tadA prAptA nadI yenAsau prAptanadirityatra nadIlakSaNakapratyayo nityaM syAt / naivam, kapratyayasyAbhidhAnamAzritya pravRttatvAt / hemakarastu bahuvrIhau tatpuruSo'bhyupagantavyaH ityartha ityAcaSTe ||345 / [samIkSA] pANini ne tatpuruSa-saMjJA tathA vidhisUtroM ke lie paryApta vistAra kA Azraya liyA hai| sUtra "tatpuruSaH" (2 / 1 / 22) se lekara sUtra "ktvA ca" (2 / 2 / 22) taka 73 sUtroM meM yaha vistAra draSTavya hai / kAtantrakAra zarvavarmA ne lokAbhidhAna ke Azraya se eka hI sUtra banAkara saMkSipta mArga kA Azraya liyA hai / unake abhiprAya ko vyAkhyAkAroM ne spaSTa kiyA hai aura pANini ke sUtroM kI anAvazyakatA siddha kI hai / [vizeSa vacana] 1. niyamapUrvikeyaM saMjJeti (du0 ttii0)| 2. jaTAyuktastapasvI jaTAtapasvIti vivakSAyAM bhAvyameva, vizeSaNavikSayApi ___ kA vastukSatiriti bhAvaH (du0 ttii0)| 3. 'devAya namaH' iti namaAdibhiranabhidhAnAdasamAsaH (du0 ttii0)| 4. evambhUtA evAmI zabdAH, svabhAvAditi (du0 ttii0)| 5. yadiha punarvidhAnaM tat sukhArthameva (vi0 p0)| 6. samAse sati yena yenAbhidheyena saMbadhyate tasya tasya guNavacanavalligamAdatte, svabhAvAt (vi0 p0)| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 kAtantravyAkaraNam 7. vararucimatAnusAriNasta.....tena kvacit pUrvapadenApi dvitIyAdInAM samAsaH / __yathA - 'atikhaTvaH, avakokilam' ityAdi ityAhuH (ka0 c0)| 8. annapadenAtra kharaviSadadravyabhinnamadanIyamucyate (ka0 c0)| 9. iyaM tu vyAkhyA paJjIkRtaH svakapolakalpitaiva (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. kssttshritH| kaSTa+am +zrita+si (puMliGga) / kaSTaM zritaH / prakRta sUtra dvArA tatpuruSasamAsa, "tasthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) se vibhaktilopa, liGgasaMjJA, prathamA-ekavacana 'si' pratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visagadiza / vRttikAra durgasiMha ne isake atirikta dvitIyAvibhakti ke 'kAntArAtItaH' ityAdi 16 udAharaNa, tRtIyAvibhakti ke 'dhAnyArthaH' ityAdi 19, caturthI vibhakti ke 'gohitam' ityAdi 11, paJcamI ke 'vRkabhayam' ityAdi 10, SaSThI ke 'rAjapuruSaH' ityAdi 13 tathA saptamI ke 'akSazauNDaH' ityAdi 16 udAharaNa die haiM / isa prakAra tatpuruSa samAsa ke 17+19+11+10+13+16 = kula 86 pramukha zabdarUpa prastuta kie gae haiN| inake atirikta vArttikavacanoM ke bhI 8 udAharaNoM kA yahA~ ullekha huA hai / 'kubrAhmaNaH' ityAdi meM vRttikAra ne karmadhAraya samAsa svIkAra kiyA hai| pUrvAcAryoM ke tatpuruSasaMjJAviSayaka vacana - bRhadevatA - SaSThastatpuruSaH smRtaH (2 / 105) / nirukta- taddhitasamAseSvekaparvasu cAnekaparvasu ca pUrvaM pUrvamaparamaparaM pravibhajya nirbrayAt (2 / 1) / nATyazAstra - tatpuruSAdikasaMjJairnirdiSTaH SaDvidhaH so'pi (14 / 32) / arvAcIna AcAryoM ke vacana - jainendravyAkaraNa- Sam (1 / 3 / 19) / zAkaTAyanavyAkaraNa - ti-dusa-svatyAvanyastatpuruSaH (2 / 1 / 20) / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH haimazabdAnuzAsana - gatikvanyastatpuruSaH (3 / 1 / 42) / mugdhabodhavyAkaraNa- bhinnAnyaikArthadvayApi saMkhyAvyayAdInAM ca-ha-ya-Sa-ga-vAH / (sU0 318) / agnipurANa- syAdaSTadhA tatpuruSaH, uttarapadArthamukhyaH / (354 / 3, 18) / nAradapurANa- rAmAzritastatpuruSe dhAnyArtho yUpadAru ca / ___ vyAghrabhI rAjapuruSo'kSazauNDaH (52 / 91-92) / zabdazaktiprakAzikA - yadIyena subarthena yutayadbodhanakSamaH / yaH samAsastasya tatra sa tatpuruSa ucyate (kArikA 39) / / 345 / 346. syAtAM yadi pade de tu yadi vA syurbahUnyapi / tAnyanyasya padasyArthe bahuvrIhiH [2 / 5 / 9] [sUtrArtha] vizeSyavizeSaNabhAvApanna tathA anyapadArtha ko kahane vAle do athavA adhika padoM ke samAsa ko bahuvrIhi kahate haiM / arthAt usakI bahuvrIhisaMjJA hotI hai / / 346 / [du0 vR0] yatra samAsa iti sambandhaH / ArUDho vAnaro yaM sa ArUDhavAnaro vRkSaH / kRtaH praNAmo yena sa kRtapraNAmo janaH / evaM dattabhojano'tithiH / ucchinnajanapado dezaH / citragurdevadattaH / bahUdakA nadI / bahupade'pi-mattabahumAtaGgaM vanam / tathA upagatA daza eSAm upadazAH / evam AsannadazAH, ApannadazAH, adUradazAH, adhikadazAH / te punarnavaikAdaza vA / trirdaza parimANameSAM tridazAH / dazazabdaH saMkhyAne vartate, parimANazabdasAnnidhyAt / yathA paJca parimANameSAM paJcakAH zakunayaH / dvau vA trayo vA parimANameSAM dvitrAH / bhinnAdhikaraNe'pi-kaNThekAlaH, urasilomA, uccairmukhH| anyapadArthe prathamAnte'pi-saha putreNAgataH sputrkH| saha lomnA vartate slomkH| vidyamAnalomakaH ityarthaH / evaM sapakSakaH, sakaNTakaH / 'sahaiva dazabhiH putraibhari vahati gardabhI' iti, anabhidhAnAt / kezeSu ca kezeSu ca gRhItvA yuddhaM vRttam- 'kezAkezi' / daNDaizca daNDaizca prahatya yuddhaM vRttam - 'daNDAdaNDi' / bahuvrIhipradezA:- "bahuvrIho" (2 / 1 / 35) ityevmaadyH| // 346 / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] syaataam| ArUDha ityAdi / dattaM bhojanaM yasmai, ucchinnA janapadA yasmAt, citrA gAvo yasya, bahUnyudakAni yasyAm iti vigrahaH / punaranyArthaM padam anyapadasyArthe vartate? satyam / vAkye yAni padAni vizeSaNatvena vizeSye'nyapadArthe vartante, tAnyeva vRttau savizeSaNasyAnyapadArthasya vAcakAni,svabhAvAditi / kathaM tarhi samAsoktasyAnyapadArthasya prayogaH 'citragurdevadattaH' iti ? satyam / matvarthavRttinA bahuvrIhiNA sAmAnyamabhihitaM na vizeSa iti na virudhyate / na ca vizeSAbhidhAne vRttirasti, sApekSatvAt / citrA gAvo devattasyeti vAkyameva / yadyevaM citragu sarvaM citragu taditi katham ? satyam / sAmAnyamapIha vizeSatulyaM vyAvartakatvAditi na citragurekaH kintarhi sarva iti / nanu ca dvayorbahUnAM nAmnAM samAsastatra siddha eva vacanasyAtantratvAd anyasya padasyArthe yaH samAsaH, sa bahuvrIhiriti zakyaM vijJAtum, yadiha dvipadabahupadagrahaNaM karoti tajjJApayati- anyatrAvizeSe yuktArthatvAt samAso dvipada eva pratipattavyaH / nanu vizeSeNAghrAtatvAd anyasyaivArthe bhaviSyati kimanyagrahaNena, naivaM kalpanaivaM duradhigamA syAt / mattA bahavo mAtaGgA yasmin mattabahumAtaGgaH, tathA paJca gAvo dhanamasyeti paJcagavadhanaH / "saMkhyayAvyayAsannAdUrAdhikasaMkhyAH saMkhyeye" (a02|2|25)| saMkhyeye yA saGkhyA tayA saMkhyayA samasyate, tenaiva saMjJeyam anyapadArthalakSaNA bhavatIti / upagatAH samIpagatA daza eSAM navAnAmekAdazAnAM vA / evamAsannA daza eSAm adUre daza eSAm, adhikA daza eSAm iti vigrhH| trirdaza parimANamityAdi / yadyapi 'AdazabhyaH saMkhyA saMkhyeye vartante' iti darzanam, tathApi parimANazabdasannidhAnena hi dazazabdaH saMkhyAyAH parimANameva saMkhyeyamAha / tacca dazasaMkhyayA paricchidyamAnaM saMkhyAnarUpaM nAtivartate evetyAha- yathetyAdi / tadasya parimANamityasmin viSaye saMkhyAyAH saMjJAyAM kavidhau yathA, paJca-saMkhyA parimANenAbhisaMbadhyamAnA sNkhyaanvRttiH| parimANeSu zakuniSu SaSThyartheSu prakRtitvamanubhavati / tathehApi dazazabdaH saMkhyAnavRttiriti sujarthasya samAsenAbhihitatvAdaprayogaH "saMkhyAyA abahoH" (2 / 6 / 41-60) iti smaasaanto't| ___ etenAdhikA viMzatireSAM te adhikaviMzA ityanena tulyatvaM sthApitam / 'dvitrAH' iti vArthe'syAbhidhAnam / tatra ca saMzayite'rthe bahuvacanaM prayujyate, yathA 'kati bhavataH putrAH' iti / athavA dvau veti yaH saMzayaH saH trayo vetyapekSate / trayo veti dvau vetyapekSate / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 345 saMzayasyobhayAvalambanatvAt paJcArthabuddhyapekSayA samAsAbhidheyA iti / yadi tarhi saiSA paJcAdhiSThAnA vAk / evaM tarhi sthANurvA puruSo veti vyadhiSThAnatvAd dvivacanaM syAt / na cAyaM samAsaH, kintu vAkyaM bhedAbhidhAnAd yathAsvameva (sukhArthameva) vibhaktibhinnetyAdi / urasi sthitAni lomAnyasya, kaNThe sthitaH kAlo'syeti sthitazabdaH samAse gatArtho na prayujyate |uccairmukhmsyeti|avyysyaadrvyvaacitvaadrvyvaacinaa mukhazabdena vaiyadhikaraNyam / shetyaadi| Agamanam ubhayostulyamiti tulyArtho'tra sahazabdo vidyamAnArthazca samasyate ityAha-saha lomnetyAdi / sahazabdasya tulyayoge tRtIyAntena samAsa iti naadriyte| kezeSu cetyAdi / saptamyantaM tRtIyAntaM ca sarUpaM tatra gRhItvA tena vA prahatya yuddhe'nyapadArthe samAsastenaiva bahuvrIhizca, abhidhAnAditi bhAvaH / hrasvasya diirghtaa| evaM mussttaamusstti| kriyAvyatIhAre bahuvrIhisamAso'nta ic, ici nAmyantasya pUrvapadasyAtvaM dRshyte| kaizcidavyayo'yam / 'astikSIrA brAhmaNI' iti astizabdo'yamavyayastyAdyantapratirUpaka iti / __kathaM 'nIlotpalavatsaraH kRSNasarpavAn valmIkaH, raktazAlimAn grAmaH' iti / ete hi saMjJAzabdAH matvarthAbhivyaktAvasamarthA iti mantvAdayo bhavantyeva tarhi kathaM :bisakisalayacchedapAtheyavantaH' iti, pUjAdyarthalAbhAt / tulyAdhikaraNe'pi kvacid vAkyameva dRzyate / paJca bhuktavanto'sya iti prthmaante'pi| anyatra na dRzyate / vRSTe deve gato yaH sa vRSTa-deva iti / tasmAt tulyAdhikaraNe bhinnAdhikaraNe vA'bhidhAnAt samAsasaMjJeyamiti / atastulyAdhikaraNAni padAni dvitIyAdyante'nyapadArthe ityadhikAramAzritya na vaktavyameva / / 346 / [vi0 pa0] syaataam| nAmnAM yuktArthatvAt samAsaH siddha eva kevalaM bahuvrIhisaMjJAviSayAH kathyante ityAha-yatretyAdi / evamiti dattaM bhojanaM yasmai atithaye, ucchinnA janapadA yasmAt, citrA gAvo yasya, bahUnyudakAni yasyAm, mattA bahavo mAtaGgA yasmin vane iti vigrahaH / "saMkhyayAvyayAsannAdUrAdhikasaMkhyAH saMkhyeye" (a0 2 / 2 / 25) iti vktvym| asyArthaH- saMkhyeye vartamAnayA saMkhyayA avyayAsannAdUrAdhikasaMkhyAH samasyante / tad yathA- upa samIpe dazAnAm upadazAH / evam AsannA dazAnAm, adUre dazAnAm, adhikA dazAnAm, trirdaza dvau vA trayo veti vigrahaH / tadetanna vaktavyam anyapadArthasyA Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 kAtantravyAkaraNam vartamAnasya samAnAdhikaraNapadadvayasya bahuvrIhiH siddha evetyAha - tathetyAdi / upagatAH samIpagatA ityarthaH / eSAM navAnAm ekAdazAnAM vetyarthaH / ye hi dazAnAM samIpe teSAmapi daza upagatAH samIpagatA ityartho'pi na bhidyate / tathA ye AsannA dazAnAM teSAM dazApyAsannA iti AsanA daza eSAmadUre daza eSAmadhikA daza eSAmiti vigrahaH / nanu ye dazAnAmadhikAsteSAM kathamadhikA daza iti na hyekAdazAnAmadhikA daza bhavitumarhanti tasmAd 'adhikadazAH' ityanenAtra navaivocyante / naiyAsikAnAM tu mate ekAdazaiveti (na kathaM) virodhaH / tadayuktam-adhikA daza yeSAm ityukte ekAdazaivocyante / yasmAdadhikatvaM dazAnAmekAdyapekSayA tvavayavena vigrahaH / samudAyastu samAsArthaH / ata evAha zAkaTAyanaH- adhikA daza yeSu te adhikadazA ekAdazAdaya iti / evaM dvAdazAdiSu api ekAdyapekSayA adhikA daza vidyante / tato'vayavena vigrahaH samudAyasya samAsArthatvAt te'pyadhikadazA ucyante iti bhAvaH / te punarnavaikAdaza veti / vRttigranthastu upadazAdibhiH sNbndhniiyH| adhikadazA ityanena tu ekAdazaiveti, taccopalakSaNam - ekAdazAdaya ityarthaH / saMkhyAyAH samAsamAha-trirityAdi / "dvitricaturthyaH suc" (2 / 6 / 4013) iti saMkhyAyA vAre suc, tamAditvAt / yadyapi AdazabhyaH saMkhyAH saMkhyeye vartante / ataH paraM saMkhyAH saMkhyAne saMkhyeye ceti darzanam / tathApi dazazabdaH parimANasannidhau vartamAnaH saMkhyAyAH parimANameva saMkhyeyamAha / tacca dazasaMkhyAparicchadyamAnaM saMkhyAnameva prAptamityAha-dazazabda ityaadi| kimevaM dRSTamityAha-yathetyAdi / kathamanyathA tadasya parimANamityasminnarthe saMkhyAyAH saMjJAyAM kapratyayavidhau zakunayaH SaSThyantatAmanubhaveyurityarthaH / sucpratyayastu samAse'vagatArtho na prayujyate / dvitrA iti vA'rthe'syAbhidhAnam / vA'rthastu na vikalpaH, kintarhi saMzayaH / vikalpe hi yadA dvau bhavatastadA bahuvacanaM na syaat| saMzaye tu sadA bahuvacanaM prayujyata eva / yathA kati bhavataH putrA iti / tathA coktaM bhASye-avijJAte'rthe bahuvacanaM prayoktavyamiti / athavA saMzayajJAnasyobhayapakSaparAmarzitvena bahutvaviSayatvAd bahuvacanamiti / yathoktam - dvau vetyukte trayo veti gamyate / saiSA 'paJcAdhiSThAnA vAg' ityatra tu bahuvacanaM yuktm| 'sthANurvA puruSo vA' ityAdivAkyena bhedasyAbhidhIyamAnatvAd ekavacanameva, na dvivacanamiti / eteSu saMkhyAyAH "abahorantyasvarAdilopazca" (2 / 6 / 41-60) iti rAjAditvAd at pratyayaH, antyasvarAdilopazca / yathA paJca SaT parimANameSAM paJcaSA iti bahuvrIhiH Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH samAnAdhikaraNAnAmiti kazcit / tadayuktam ityAha- bhinnetyAdi / uccairmukha iti / uccairmukhamasyeti vigrahaH / uccaiH zabdasyAdravyavAcitvAd mukhazabdasya dravyavAcitvAd bhinnAdhikaraNatA / kazcid adhikAramAzritya dvitIyAdyantAnyapadArthe bahuvrIhiriti / tadapyayuktamityAha - anyetyAdi / tulyayoge'tra sahazabdaH / yasmAdAgamanamubhayostulyam |"sprsvraayaaH" (3 / 4 / 1 ) ityAdi jJApakasya lakSyAnurodhAd bahuvrIhau sahasya so vibhASayeti vacanAt sahasya sbhaavH| tathA vidyamAnavacanasyApi samAso dRzyate / atastena saha tulyayoga iti na vaktavyam ityAha-vidyamAnetyAdi / saha dazabhiriti, vidyamAnairityarthaH / keshessvityaadi| saptamyantasya tRtIyAntasya ca sarUpopapade yathAkramaM grahaNapraharaNopAdhike yuddhe'nyapadArthe kriyAvyatIhAre gamyamAne tenaiva samAso bahuvrIhizcAbhidhAnAt / idaM tu na vaktavyameva " tatra tenedam iti sarUpe" (a0 2 / 2 / 27) iti nyUnatvAt " hasvasya dIrghatA" (2 / 5 / 28) iti dIrghaH, sadyaAdyatvAt kriyAvyatIhAre bahuvrIhisamAse'nta icca / yathA muSTAmuSTIti kvacid nAmyantasya ca pUrvapadasyAtvaM dRzyate avyayatvaM cAsya svabhAvAt / / 346 / 347 [ ka0 ca0 ] syaataam0| yatreti pATho vRttau nAsti / yadi zabdenAnvayAditi kulcndrH| asya tu mate samAsa iti prathamAntatayA'nuvartate, tanneti mahAntaH / yatreti pAThasyAnyasambhavAt / tathAhi yadi dve pade vizeSaNavizeSyabhAvApanne syAtAM yadi vA bahUni padAni vizeSaNavizeSyabhAvApannAni syustadA tAni padAni anyapadasyArthe yatra samAse vartante / te ca pade yadi vartete tadA sa samAso bahuvrIhirbhavatItyarthaH / bahupade'pIti vRttiH / nanvatra sUtre bahugrahaNaM kimarthaM dvigrahaNamevAstAm / tarhi kathaM 'bhattabahumAtaGgaM vanam' iti bahupade bahuvrIhiH syAditi cet, AdI mattabahuzabdayoH karmadhArayaM vidhAya pazcAd dvipadenaiva bahuvrIhirbhaviSyatIti naivam / 'citragodhanam, mahannIlotpalam' ityatra bahuvrIhisthale'pi prathamataH karmadhArayaM kRtvA pazcAd bahuvrIhau puMvadbhAve mahato'ntasyAtve ca citragavadhanam, mahAnIlotpalam' iti apaprayogaH syAt / tarhi dvipadagrahaNamapi na kriyatAM padamityucyatAm ekasya yuktArthatAbhAvAd dvayorbahUnAM caiva bhaviSyati ? satyam / atra bahugrahaNaM jJApayatibahuvrIhireva bahupade bhavati nAnyaH samAsaH iti / tena mahannIlotpalaM citrAgodhanamityAdi " Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 kAtantravyAkaraNam tripadakarmadhArayo na syAt / na cAtrApi mahata Atve citrAzabdasya puMvadbhAve 'mahAnIlotpalam, citragavadhanam' iti bhaviSyatIti vAcyam / AtvapuMvadbhAvayoruttarapade eva vidhAnAt / navaikAdaza veti vRttiH| nanu dazAnAM samIpagatA upadazA ityarthe sati upadazazabdena dazatvasaMkhyAparicchinnAM vyaktimapekSya samIpavartini gRhyamANe tAmeva dazatvasaMkhyAparicchinnAmavayavabhUtAM vyaktimAdAya ekAdazaiva vaktuM pAryate kathaM naveti ? satyam / sAmIpyamiha dazatvasaMkhyAmapekSya gRhyate, tatazca dazatvasaMkhyAyAH samIpagatA yA saMkhyA taviziSTA vyaktaya upadazazabdenocyante / te punarnavaikAdaza veti na doSaH / bahuvrIhipakSe'pi itthameva vyAkhyeyaM parimANazabdasAnnidhyAditi / vAkyasthaparimANazabdasAnnidhyAdityarthaH / na hi parimANazabdaM vinA bahuvrIhiH saMbhavatIti bhAvaH / saMkhyAyA iti pnyii| tritvarUpAyA ityrthH| parimIyate paricchidyate'neneti parimANaM saMkhyAnaM dazatvamityarthaH / saMkhyAyA ityAzrayAzrayibhAvasaMbandhe SaSThI / tathA ca parimANaM dazatvaM tritvarUpAyAH saMkhyAyAH saMkhyeyamityarthaH / parimANameva saMkhyeyamAheti / etena dazazabdasya saMkhyAnavRttitve'pi saMkhyeyavAcitA na vyAhateti bhAvaH / prakRte saMkhyAnasyaiva saMkhyeyarUpatvAt / nanu dazatvasaMkhyAyAH parimANaM saMkhyeyamAhetyukte'pi parimANazabdasya sAmAnyavAcitvAd dazasaMkhyAyAH parimANaM kiM hrasvatvadIrghatvAdinA, saMkhyayA vA ityAha-parimANamityarthaH, cakAraH punararthe daza iti dazatvamityarthaH / saMkhyeti tritvarUpayA paricchidyamAnaM saMkhyAnaM dazatvameva na hrsvdiirghaadirityrthH| yato dazatvaM saMkhyAnam ataH saMkhyAnameva prAptam / saiSeti sA eSA vAk paJcAdhiSThAnA paJcAbhidheyA paJcaviSayA iti hetorbahuvacanaM prayuktamityarthaH / bhedasyAbhidhIyamAnatvAditi vastugatabhedasyoktatvAditi / sa tu sthANurvA ityukte vastuno dvitvAdibhedo'vagamyata iti / adravyavAcitvAditi sAmAnAdhikaraNyena mukharUpadravyasyAvAcitvAditi / yasmAd uccaiHzabdasyoccAdhikaraNatvavAciteti / kezeSvityAdi / tatra tenedamiti sarUpa iti paraH / asyArthaH- idamityarthe saptamyante tRtIyAnte ca samAnarUpe dve pade samasyete ityarthaH / itizabdo laukikavivakSArthaH / tena grahaNapraharaNopAdhioke prasiddhatvAllabhyate ityarthaH / nyUnatvAditi / sUtre sAkSAd grhnnprhrnnaadiinaamnupaadaanaadityrthH|| 346 / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye pacamaH samAsapAdaH 349 [samIkSA] kAtantrakAra ne do hI sUtroM (prakRta sUtra tathA agrima sUtra) dvArA 'ArUDhavAnaro vRkSaH, bahUdakA nadI, paJcakAH zakunayaH, dvitrAH, kezAkezi' Adi zabdoM meM bahuvrIhi samAsa kA vidhAna karate haiM, jabaki pANini ne chaha sUtra banAe haiM - "zeSo bahuvrIhi. ..tena saheti tulyayayoge" (a0 2 / 2 / 23-28) / vyAkhyAkAroM ne 'sahaiva dazAbhiH putra ra vahati gardabhI' Adi meM samAsa kI apravRtri lokAbhidhAna ke AdhAra para mAnI hai| isa prakAra pANinIya vyAkaraNa meM gaurava spaSTa hai| [vizeSa vacana] 1. vAkye yAni padAni vizeSaNatvena vizeSye'nyapadArthe vartante, tAnyeva vRttau savizeSaNasyAnyapadArthasya vAcakAni svabhAvAt (du0 ttii0)| 2. sAmAnyamapIha vizeSatulyama, vyAvartakatvAt (du0 ttii0)| 3. 'dvitrA' iti vA'rthe'syAbhidhAnam / vA'rthastu na vikalpaH, kintarhi saMzayaH / vikalpe hi yadA dvau bhavatastadA bahuvacanaM na syAt / saMzaye tu sadA bahuvacanaM prayujyata eva (vi0 p0)| 4. tathA coktaM bhASye - avijJAte'rthe bahuvacanaM prayoktavyam (vi0 p0)| 5. itizabdo laukikavivakSArthaH / tena grahaNapraharaNopAdhioke prasiddhatvAllabhyata ityarthaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. ArUDhavAnaro vRkssH| ArUDho vAnaro yaM saH / ArUDha + si +vAnara + si / "nAmnAM samAso yuktArthaH" (2 / 5 / 1) se samAsa saMjJA, prakRta sUtra se bahuvrIhi samAsa, "tatsthA lopyA vibhaktayaH' (2 / 5 / 2) se vibhaktilopa, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam' (2 / 1 / 1) se liGga saMjJA, prathamavibhakti - ekavacana meM sipratyaya, tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visagadiza / isa samAsa ke 23 anya bhI udAharaNa prastuta kie gae haiM / / 346 / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 kAtantravyAkaraNam 347. vidik tathA [2/5/10] [sUtrArtha] do-do mukhya dizAoM ke vAcaka zabdoM kA antarAlavartinI dizA ke artha meM bahuvrIhi samAsa hotA hai ||347 / [du0 vR0] tathA vidigabhidheyo bahuvrIhi yaH / arthAd digvAcakayoH zabdayoH samAse sati / dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM sA dakSiNapUrvA dik / / 347 / [du0 TI0] vidik / rUDhereva digvAcakaiH samAso'bhidhIyata eva / aindrayAzca kauberyAzca dizoryadantarAlamiti vAkyameva / pUrvavad anyapadArthe bahuvrIhistathA digvAcakAbhyAM padAbhyAmanyasya padasyArthe vidigiti bhAvaH / sUtraM tu "dizAM vA" (2 / 1 / 36) ityatra pratipadoktabahuvrIhyarthamiti / tathA ca tatra varNitameveti ||347 / [vi0pa0] vidik0 / vidig ityantarAlaM digityarthaH / tatheti / yathA pUrvo'nyapadArthastathAyamapItyarthaH / tarhi pUrveNaiva siddhaM kimanena ? satyam / pratipadoktabahuvrIhyarthamidam / tathA ca "dizAM vA" (2 / 1 / 36) ityatra darzitam / nanu "diGnAmAnyantarAle" iti sUtrAbhAvAt kathaM diGnAmnAmeva samAsa ityAha - arthAditi / anyathA vidigabhidheyatvameva na syAdityarthaH / 'sarvanAmno vRttimAtre puMvadbhAvaH' (jai0 pari0 vR0 103) ||347 / [samIkSA] 'dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlam' isa laukika vigraha tathA 'dakSiNA + Gas + pUrvA + Gas' isa alaukika vigraha meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcArya bahuvrIhi samAsa evaM pUrvapada 'dakSiNA' ko puMvadbhAva karake 'dakSiNapUrvA' zabda siddha karate haiN| do mukhya dizAoM kI madhyavartinI dizA ke avabodhArtha pANini ne 'antarAla' zabda kA tathA kAtantrakAra ne 'vidik' zabda kA prayoga kiyA hai / ataH donoM meM hI sAmya hai / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAda: 351 [rUpasiddhi] 1. dakSiNapUrvA / dakSiNA + Gas + pUrvA + Gas / dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlam / prakRtasUtra se bahuvrIhi samAsa, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya // 347 / 348. dvandvaH samuccayo nAmnorbahUnAM vApi yo bhavet [2/5/11] [sUtrArtha] jisa samAsa meM do athavA bahuta padoM kA samuccaya hotA hai, usakI dvandva saMjJA hotI hai / / 348 / [du0 vR0] dvayornAmnorbahUnAM vApi nAmnAM yaH samuccayaH sa dvandvo bhavet / devadattazca yajJadattazca devadattayajJadattau / dhavakhadirapalAzA : | vAgdRzadam / pIThacchatropAnaham / itaretarayogaH, samAhArazca samuccayasyaiva bheda iti / / 348 / [du0 TI0] dvndvH| samuccitiH samuccayo rAzIbhAva ityarthaH / asyaiva bhedaH itaretarayogaH smaahaarshceti| tatra yaH samuccayaH prAdhAnyena kvacit kriyAvizeSe'nekeSAM samuccIyamAnatA / tathA dhavAMzca khadirAMzca palAzAMzca chindvIti / itaretarayogo'nyo'nyArthopAdAnAd yathA devadattayajJadattAvityAdi / devadattazabdo yajJadattArtho bhavati yajJadattazca devadattArtho'pIti itaretarArthayogaH / sa ca pradhAnabhAveneti saMbhavApekSayA dvivacanabahuvacane samAsAd bhavataH / vAkye tu cakAra eva yathoktamarthamabhivyanaktIti na vacanabhedaH / samAhArastirohitAvayavabhedaH samudAyaH, sa caika ityekavacanameva / yathA vAgdRzadamiti samAhAradvandvAccavargadazahAntAdat / mukhye tu samuccaye parasparAsambaddhAnAM pradhAnAnAM kriyAbhisaMbadhyamAnAnAM nAsti samAsaH / anvAcayastu samuccayAt pRthageva / yathA bhikSAmaTa gAJcAnayeti / bhikSATanamatra pradhAnam, yadi pazyasi gAmapyAnayeti pradhAnasyetaranirapekSatvAd asambandha ityatrApi nAsti samAsaH / cArtha iti na kRtamatrApi, vizeSasyeSTatvAt / yadyapi samuccayo rAzIbhAvarUpatvAdasattvabhUtastathApi guNavacanavadA Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 352 zrayato liGgavacanamuktam, tathA saMjJAkAryamapi bhavatIti bhAvaH / vipratiSiddheSvapyanyo'nyArthopAdAnatA siddhaiva / na codyaM jananamaraNe, zItISNe, sukhaduHkhe iti kathaM viruddhayorekenAbhidhAnamiti / sarva eva hi zabdAH parasparaM vipratiSiddhArthAH / devadattazabdo'pi prayuktaH svArthaM pratyAyayati, yajJadattArthaM nivartayatIti tathaiva yajJadattazabdo'pIti tathaiva yajJadattazabdo'pIti ko vizeSaH / tasmAt svabhAvAt samAsAbhidhAnameva / anyathA dvivacanabahuvacanamapi katham / tathA ca ArAd dUrAntikayoH purAzabdazca bhaviSyadatItayoH svabhAvAditi kiM pralapitena bahuneti sthitam / kazcid Aha - devadattayajJadattayoH : samudAya etAbhyAM pratIyata iti tasya ca dvyavayavatvAd dvivacanaM siddhamiti na yuktiriyaM samudAyasyAzrayabhUtasya ekatvAd ekArthaH kathanna syAt / yathA zatayUthamiti tasmAditaretarayoge dvandvasyAnvarthatApi tenaivAdhigateti // 348 | [vi0 pa0 ] dvndvH| nanu nAmnAM yaH samuccayaH sa dvandva ityukte kathamitaretarayoge samAhAre ca bhavatItyAha - itaretara ityAdi / samuccitiH samuccayo rAzIbhAva:, sa cAnayorapi vidyate ityarthaH / tatra itaretarayogo'vayavapradhAna iti tatkRte dvivacanabahuvacane bhavataH / yathA devadattayajJadattAdi | samAhAraH saMhatipradhAna ityekavacanameva / vAgdRzadam ityAdi / iha 'samAhAradvandvacavargadaSahAnta' (2/6/41 - 36) iti rAjAditvAd at / yastu prAdhAnyena samuccayaH kvacit kriyAviSaye'nekeSAM samuccIyamAnatA / yathA dhavAMzca khadirAMzca palAzAMzca hindvIti / tatra samAso na bhavati, prAdhAnyena kriyAsaMbaddhAnAM dhavAdInAM parasparAsaMbaddhatvAnnAsti yuktArthatA | anvAcayastu samudAyAdanya eveti na tatra prAptiH samAsasya / yathA bho vaTo ! bhikSAmaTa, yadi pazyasi gAM cAnayeti / na cAtra saMbandho'sti bhikSATanasya pradhAnatvenetaranirapekSatvAt || 348 / [ka0 ca0 ] dvndvH| yatra samAse nAmnornAmnAM vA yaH samuccayaH sa dvandva ityukte rAjapuruSa ityAdAvapi dvandvasaMjJA syAt / atrApi nAmnoH samuccayasya vidyamAnatvAt / naivam | nAmnAmityarthaparo'yaM nirdezaH / tatazca yatra yatra samAse nAmArthasya samuccayo rAzIbhAvaH pratItiviSayo bhavati tasmiMstasmin vAkye samuccayo dvandvo bhavatIti sUtrArthaH / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH arthasamuccaye dvandvasyAsambhavAt tadvAcinAmeva dvandvasaMjJAphalabhAgiteti nirgalitArthe 'rAjapuruSaH' ityatra tatpuruSasyottarapadArthapradhAnatvena puruSasya vAcakatvAnnAsti nAmArthasya samuccaya iti / nanu 'rAjapuruSaH' ityatra rAjapuruSazabdAbhyAM rAjArthapuruSArthayorupasthApitatvena tayoH samuccayaH kena vAryatAm ? satyam, samuccayo hi sAhityam, tacca yugapadekakriyAnvayitvamiti miimaaNskaaH| tatazca 'rAjapuruSamAnaya' ityatra rAjazabdena sahAnayanAdikriyAyAH saMbandha eva nAstIti / yad vA nAmnoriti zabdaparo'yaM nirdezaH / tatazca yatra samAse nAmnAM yaH samuccayaH ekakriyAnvayitvaM sa dvandvo bhavatIti sUtrArthe 'rAjapuruSaH' ityatrApi nAsti dvandvasaMjJAprasaGga iti / nanu cArthe dvandvaH iti / nanu "cArthe dvandvaH" (a0 2/2/29) iti paanniniH| cArthazca samAhAraH itaretarayogazcAnvAcayaziSTazca / tatrAnvAcayaziSTe na bhavatItyagre paJjIkRtA yuktirvakSyate / asmanmate cArthagrahaNAbhAve samAhAra itarerayoga iti vizeSaH kathaM labhyate ityAzayenAha - nanvityAdi / na cAnayorapIti samuccayodharmavizeSazca vAcyatvenAnayoritaretasamAhArAbhidhAnasamasyamAnapadakadambayorvidyata iti / etena itaretarayogaH samAhArazca samuccaya ucyate ityAzayena vRttAvitaretarayogaH samAhArazca samuccayasyaiva bhedaH ityuktamiti / samAhArazca saMhatipradhAna iti samasyamAnapadakadambArthasaMhatiH samAhArastatpradhAnatvAt / padakadambo'pi samAhAra ucyate iti bhAvaH / __atha yatraiva samuccayaH pratIyate sa eva dvandva ityukte itaretarasamAhArAtirikte samuccaye dvandvaH kathanna syAdityAha - yastvityAdi | prAdhAnyeneti / prAdhAnyaM tu itarapadArthanairapekSyeNa pratyekamekakriyAnvayitvam / paJjIpaGktestu yaH prAdhAnyena samuccayastatra samAso na bhavatIti prennaanvyH| pradhAnasamuccayameva vivRNoti - kvacidityAdi / anekeSAM samuccIyamAnateti / atrApi prAdhAnyenetyasyAnvayo boddhavyaH / dhavakhadirapalAzA ityatra tu sarveSAmekadaivaikakriyAnvayitvamiti bhedaH / "cArthe dvandvaH" (a0 2/2 | 29) iti pANinisUtre'nvAcayasyApi cArthatvAt tanmate tatrApi samAsaH syAditi cArthagrahaNasya saMkocadarzanAd dUSayati / anvAcayastvityAdi / asya viSayo yathA devadatto yajJadattazca bhavatIti 'bho vaTo ! bhikSAmaTa yadi pazyasi gAM cAnaya' ityAdinA tu anvAcayadarzanamAtraM kRtamiti bhAvaH / / 348 / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'dhava + si + khadira + si + palAza + si, vAc + si + dRSad + si, chatra+si + upAnah + si' isa sthiti meM donoM hI vyAkaraNoM meM bahuvrIhi samAsa Adi kArya hokara 'dhavakhadirapalAzAH, vAgdRSadam, chatropAnaham' zabdararUpa siddha kie gae haiM / antara yaha hai ki pANini 'cArtha' zabda se evaM zarvavarmA sAkSAt 'samuccaya' zabda se abhipretArtha ko abhivyakta karate haiM / vRttikAra durgasiMha ne samuccaya ke hI do bheda mAne haiM - itaretarayoga tathA samAhAra / [rUpasiddhi] 1.dhvkhdirplaashaaH|dhv + si + khadira + si + palAza + si |dhvshc khadirazca palAzazca / itaretarayoga artha meM prakRta sUtra se dvandva samAsa, liGgasaMjJA, vibhaktilopa, punaH liGgasaMjJA, prathamAvibhakti-bahuvacana meM jas pratyaya, "samAnaH savarNe dIrghAbhavati parazca lopam" (1/2/1) se savarNadIrgha-paravartI AkAra kA lopa tathA "rephasovisarjanIyaH" (2/3/63) se sakAra ko visagadiza | 2. vAgdRSadam / vAc + Gas + dRSad + Gas +at (samAsAnta) | vAcazca dRSadazca smaahaarH| samAhAra artha meM prakRta sUtra se dvandva samAsa, liGgasaMjJA, vibhaktilopa, "samAhAradvandvacavargadaSahAnta" (2/6/41-36) se at pratyaya, punaH liGgasaMjJA, sipratyaya, mu Agama tathA silopa / 3. pIThacchatropAnaham / pIThacchatra + Gas + upAnah + Gas + at samAsAnta / pIThacchatrasyopAnahazca samAhAraH / samAhAra artha meM prakRta sUtra se dvandva samAsa Adi, "zaradvipAzayascetasmanasupAnahavidaH saMjJAyAm" (2/6 / 41 - 38) se samAsAnta at pratyaya tathA vibhaktikArya / / 348 / 349. alpasvarataraM tatra pUrvam [2/5/12] [sUtrArtha] dvandvasamAsaghaTita padoM meM alpasvara vAle pada kA pUrvanipAta hotA hai ||349 / [du00] tatra dvandve samAse yadalpasvarataraM tat pUrvaM nipatati / plakSanyagrodhama, dhavAzvakarNam, taragrahaNaM dvipadaniyamArtham / tena - zaGkhadundubhivINAH / vyabhicarati - udUkhalamuSale, taNDulakiNve / citrarathabAhlIko ityevamAdayaH / / 349 / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayApyAye panamaH samAsapAdaH 355 [du0 TI0] alpa0 / dvitIyAditatpuruSasya parapadeneti vacanAd karmadhArayavad 'nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSye bhavati' iti nyAyAd bahuvrIhAvapi pUrvanipAtaH siddha eva dvandvArthamidamucyate / yadyapi prayoge viparyayo na dRSTastathApi puruSaniyAmake prayoge puruSAparAdhAd viparItaprayogo'pi saMbhAvyate / yeSAM vAkyameva samAsIbhavatIti darzanam, teSAM vAkyasyApi niyatakramatvAt tadvikAro'pi samAso'niyatakrama iti pakSaM sUcayannabhidhAnamAzrayati - udUkhaletyAdi / evaMprakArA Adayo yeSAmiti / snAtakarAjAnau, akSidhruvam, dAragavam / agnyantaM ca pUrvam - paTuguptau / kvacit param - citrAsvAtI, bhAryApatI, jAyApatI, jampatI, dampatI, putrapatI, putrapazU, kezazmazrU, zirobindU | samAse jAyAzabdasamAsArthoM 'jam - dam' - zabdau siddhAviti / kvacidaniyamaH- madhusarpiSI, sarpirmadhunI / Adyantau, antAdI / vRddhiguNau, guNavRddhI / bahUnAM cAniyamaH- paTumRduzuklAH, paTuzuklamRdavaH / kvacit svarAdyantaM pUrvam - azvamayUrama, uSTrakharam / kvacid viparyayaH-zUdrAryyam, avantyazvakam, viSvaksenArjunau / kvacidaniyamaH- dharmArtho, arthadharmoM, zabdArthoM, arthazabdau, kAmArthoM, arthakAmau, candrArkI, arkacandrau, indrAgnI, agnIndrau, candrArkendrAH, indrArkacandrAH | atunakSatrANAM tulyasvarANAmAnupUryeNa - hemantazizirau, kRttikArohiNyaH / atulyasvarANAntvalpasvarataraM tatra pUrvam - grISmavasantau / bahUnAM vyabhicAraH- 'zarad - grISma- vasanteSu prAyazo dadhi garhitam' | zravaNadhaniSThAzvinISu yajennaraH phalopacayakAmaH |sNkhyaabhraatRvrnnaanaampi kramAt - paJcaSaT, tricatuH, paJcaSAH, yudhiSThirArjunau, brAhmaNakSatriyaviTzUdrAH / vyabhicAro'pi dRzyate-hayekayordvivacanaikavacane- catustrivarjitAH, arjunabhImasenau, zUdraviTkSatriyaviprANAm / laghvakSaraM pUrvam - kuzakAzam / vyabhicarati ca-kAzakuzAvalambanamiti darzanAt / tatpuruSakarmadhArayabahuvrIhINAmapi vyabhicAro nigadyate / rAjadantAdiSu param - dantAnAM Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam rAjA rAjadantaH / vanasyAgre agrevaNam / saptamyA aluk / evamanye'pyUhyAH / evaM pUrvakAlasyApi paranipAtaH / liptavAsitaH / pUrvaM vAsitaH pazcAlliptaH / evaM nagnamuSitaH, siktasaMmRSTaH, bhRSTalucitaH, klinnapakvaH, arpitoDhaH, taptagADhaH / kvacid vizeSaNavizeSyayoryathAbhidhAnam / kaDArazcAsau jaiminizceti kaDArajaiminiH, jaiminikddaarH| garulakANaH, kANagarulaH / khaJjakuSThaH, kuSThakhaJjaH / khoDakhalatiH, khalatikhoDaH / gauravRddhaH, vRddhagaura : / bhikSupiGgalaH piGgalabhikSuH / tanuvaTaraH, vaTaratanuH / kRSNazvetaH, zvetakRSNaH ityAdayaH / udyato'siryena, asirudyato yena / vizeSaNavizeSyayoryatheSTatvAd ubhayaM bhavati udyatAsiH, asyudyataH / evam AhitAgniH, agnyAhitaH / jAtaputraH, putrajAtaH / jAtadantaH, dantajAtaH / jAtazmazruH, zmazrujAtaH / tailapItaH, pItatailaH / pItaghRtaH, ghRtapItaH / UDhabhAryaH, bhAryoDhaH / evamanye'pi / jAtikAlasukhAdibhyo'pi ktAntasya pUrvanipAto bahuvrIhau neSTaH, tathA vizeSaNavizeSyayoryatheSTatvAdubhayam - zAraGgajagdhI-jagdhazAraGgI / palANDubhakSitI - bhakSitapalANDuH |maasjaataa - jAtamAsA | sukhahInA - hInasukhA / tathA priyasyApi - guDapriyaH- priyaguDaH / sarvanAmnAmapi vizeSaNatvAdeva pUrvanipAtaH / sarvaH zveto'sya sarvazvetaH / evaM sarvakRSNaH / tathA saMkhyAyAH- paJca vaktrANyasya paJcavaktraH / evaM SaDunnataH / dvAvanyAvasya vyanyaH, evaM vyanyaH / kathaM gaDukaNThaH, gaDuzirAH, vajrapANiriti kaNThAderadhikaraNatvAd vizeSaNameva ? satyam / kaNThe gaDurasyeti vigrahe kaNThagaDurityAdi bhavatyeva / iha tu gaDUpalakSitaH kaNTho'syeti vigrahaH / ktAntasya vivakSayA paranipAto'stIti matam / kaTe kRtamaneneti vigrahe 'kaTakRtaH' iti bhavitavyam, bhAve ktasya vidhAnAd arthabhedasyAbhAvAd yatheSTaM vigrahaH kriyatAm / dRzyate ca prayogaHripuskandhaghRSTacakrAyeti / ripuskandhe ghRSTaM cakraM yena tasmai ripuskandhavRSTacakrAyeti / avizeSaNasya ktAntasya pUrvanipAte satIhApi ghRSTazabdasya pUrvanipAtaH syAt / tato vizeSaNasyaiva ktAntasya pUrvanipAtaH iti yuktam / bahuvrIhAvapi saMkhyAyAH krama eva / dvau vA trayo vA parimANameSAM dvivAH / taragrahaNamityAdi / ayamalpasvaraH / ayamanayoralpasvaraH alpasvaratara ityrthH| tarhi dvayorityatraiva kathaM na kRtavAn ? satyam / prayogadarzanamAzrityedamuktam / prakrarSamAtre'pi tarapratyayo dRzyate iti bhAvaH / / 349 / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 nAmacatuSTayAdhyAye pacamaH samAsapAdaH [vi0 pa0] alpa0 / taragrahaNamityAdi dvayorekasya nirdhAraNe prAyeNa tarapratyayasya tamAdau vidhAnAd dvipadaniyamArthatA / / 349 / [samIkSA] 'plakSa + si + nyagrodha + si,zaGkha + si + dundubhi + si + vINA + si' isa sthiti meM dvandva samAsa ke anantara plakSa, zaGkha tathA vINA zabdoM kA pUrvanipAta donoM hI vyAkaraNoM meM hotA hai, kyoMki nyagrodha- dundubhi' zabdoM kI apekSA unameM svara kama haiM | pANini kA sUtra hai - "alpAntaram" (a0 2/2/34) / ataH ubhayatra sAmya hai / [rUpasiddhi] 1. plakSanyagrodham / plakSa + os + nyagrodha+ os / plakSanyagrodhayoH samAhAraH / dvandvasamAsa, vibhaktilopa, prakRta sUtra se 'plakSa' zabda kA pUrvanipAta, liGgasaMjJA tathA vibhktikaary| 2. dhavAzvakarNam / dhava + os + azvakarNa + os / dhavAzkarNayoH samAhAraH / dvandvasamAsa, vibhaktilopa, 'dhava' zabda kA pUrvanipAta, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / / 349 / 350. yaccArcitaM dvayoH [2/5/13] [sUtrArtha] dvandvasamAsaghaTita do padoM meM arcitazreSTha kA pUrvanipAta hotA hai / / 350 / [du0 vR0] tatra dvandve samAse dvayoryadarcitaM tat pUrvaM nipatati / devadaityau / vAsudevArjunau / vyabhicarati ca - naranArAyaNau / umAmahezvarau / kAkamayUrau / / 350 / [du0 TI0] yacca0 / alpasvarataramapi paratvAdayaM bAdhate / iha samAsaprakaraNe yat pUrvamuktaM tadeva pUrvaM nipatati krameNa, vyatikrameNa prayojanAbhAvAt / / 350 / [samIkSA] 'deva - daitya, vAsudeva - arjuna, mAtR-pitR, zraddhA - medhA, dIkSA - tapas' zabdoM kA dvandva samAsa hone para deva - vAsudeva Adi zabdoM kA pUrvanipAta isalie hotA hai Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 kAtantravyAkaraNam - ki ve daitya - arjuna Adi zabdoM kI apekSA zreSTha = prazaMsanIya haiN| pANini ne isake lie sUtra nahIM banAyA hai, parantu mahAbhASya Adi meM vArttikavacana upalabdha hotA hai - "abhyarhitaM ca pUrvaM nipatatIti vaktavyam" ( dra0 ma0 bhA0; kAzikA 2/2 / 34 - vA0 ) / [rUpasiddhi] 1. devadaityau / deva + si+ daitya + si / devazca daityazca / dvandva samAsa, vibhaktilopa, zreSTha hone ke kAraNa 'deva' zabda kA pUrvanipAta tathA vibhaktikArya / 2. vAsudevArjunau / vAsudeva + si+arjuna+si / vAsudevazcArjunazca / dvandva samAsa, vibhaktilopa, arjuna kI apekSA zreSTha hone ke kAraNa 'vAsudeva' zabda kA pUrvanipAta tathA vibhaktikArya || 350 | 351. pUrva vAcyaM bhaved yasya so'vyayIbhAva iSyate [2/5/14] [sUtrArtha] jisa samAsa meM pUrva padArtha vizeSya ke rUpa meM pratIta hotA hai, 'avyayIbhAva' saMjJA hotI hai || 351 / [du0 vR0] samAsasyeti saMbandhaH / kArake strISvadhikRtya kathA pravRttA - adhistri / samIpeupakumbham | Rddhau -sumadram | abhAve nirmakSikam / tathA gavadhikAnAmRddhervigamaHdurgavAdhikam / zItAnAmatikramaH - atizItam / atitaisRkam; taisRkANAmAcchAdanAnAM na sampratyupabhogakAlaH / zabdaprAdurbhAve- itipANini tatpANini / pazcAdarthe- anuratham / yathArthe-anurUpam | rUpasya yogyatvam / athamarthaM prati-pratyartham / yathAzakti, anujyeSTham / zaktyanatikrameNa, jyeSThAnukrameNa ityarthaH / sAdRzye- kikhyAH sadRzaM sakiqhi | sAkalyesatRNam abhyavaharati, sAgnyadhIte / evamanye'pi / avyayIbhAvapradezA :- " avyayIbhAvAdakArAntAd vibhaktInAm amapaJcamyAH " ( 2/4/1) ityevamAdayaH / / 351 / [du0 TI0] pUrva0 | vAcyagrahaNAdiha pUrvazabdena pUrvapadArtha upacarita ucyate / pUrvaparavyayahRtirapi kalpitarUpAkhaNDasya samAsasya yasyeti sambandha eva SaSThI ! yena samAsena pUrva - usakI " Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 nAmacatuSTayAdhyAye pacamaH samAsapAdaH padArtha ucyate iti vivakSayA syAdityarthaH / anavyayamavyayaM bhavatIti bhuvo NapratyayazcvAvasyettvam |puurvpdmvyyN parapadamanavyayaM tadvazena samudAyo'navyayo'pyavyayatvaM pratipadyate iti prakriyAvAdaH / paramArthatastu svabhAvAdevAvyayatvamavagantavyam / avyayapUrvapadaM darzayati - yathAbhidhAnaM kAraka ityAdi / kArakArthe yadavyayamiti |striissu kathA pravRtteti nityasamAsatvAd asvapadavigraheNArthayate / adhizabdo'dhikaraNe vartate tatsA-mAnAdhi-karaNyAt strIzabdena saptamyantena samAsaH / kazcid Aha - prathamAntenaiva samAso'dhinaivAdhikaraNArthasyoktatvAt / tadetadubhayamapi prakriyAyAm / samIpa iti samIpArthe yadavyayamiti / samIpasambandhe SaSThIkumbhasya samIpam upakumbham / Rddhyarthe yadavyayamiti |Rddhirdidhaa-smRddhiraatmbhaavsmpttishc | sumadram-madrANAM samRddhirityarthaH / AtmabhAvasampattau ca-sabrahma, sampannaM brahmazarIramityarthaH / sahasya sabhAva eva / abhAvArthe yadavyayamiti / sa ca sambandhibhedAd bahuvidhaH / yadyapyabhAvasya nirUpakatvena nAsti bhedaH, tathApi yasyAsAvabhAvaH sa sambandhI bhidyate / tabhedAcyAbhAvasyApyupakalpito bhedaH / atyantAbhAve-abhAvo makSikANAM nirmakSikam ityarthaH / tathetyAdi / RddhyabhAvo'tikramAbhAvaH saMpratyabhAvazceti / arthAbhAvaH kvacid deze sarvathai-vAbhAvo vastUnAM na tUtpannasya pazcAditi bhAvaH / sampratyabhAva iti upabhogasya yo vartamAnaH kAlastasya pratiSedhaH / tisRkA nAma grAmastatra bhavastato vA Agata ityaN / athetaretarAbhAve dharmabhAve ca kathanna saMjJeyam ? satyam / tulyAdhikaraNatvAt karmadhArayasya viSayaH / gaurazvo na bhavati, kSatriyo brAhmaNo na syAt / athavA abhAvo bahuvidha iti kimanayA cintayA yathAbhidhAnameva yuktam / pANinizabdo nAma prAdurbhUtaH, khyAtiM gata ityarthaH / pazcAdarthe yadavyayaM rathasya pazcAdityarthaH / yathArthe yadavyayamiti / yathArtho'nekaprakAraH- yogyatA-vIpsA-padArthAnativRtti-AnupUrvya-sAdRzyabhedAt / arthamarthaM prati' iti pratervIpsAyAM karmapravacanIyasaMjJAbhyupagamabalAd vAkyamapi / yathAbhidhAnamiti vA / athavA vIpsAyAM yadavyayaM vartate tadA samAsaH / iha tu karmapravacanIyaH saMbandhasya bhedaka iti samAsenaiva vIpsA ukteti na dvivacanam / yathAzaktIti / zaktiH sAmarthyam, tasyAnati Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 kAtanvavyAkaraNam vRttiranatikramaH |anujyesstthmiti | AnupUrvyamanukramaH / sakikhIti |shshbdsy tadarthasya smaasH| kazcid Aha - sadRzaH kikhyA sakikhIti guNIbhUte'pi samAso'yamiti / tadiha sattvabhUtatvAnna prApnoti ? satyam / kvacidabhidhAnAt sattvabhUte'pi dRzyate / yathA-zabdasya sAdRzye na bhavati / yathA devadattastathA yajJadatta iti / anyastvAhayathAzabdo'yamupamAnArthaH / yathA devadatta stathA yajJadatta iti etadupameyamapekSate sApekSatvAccAsambandhaH iti , tadayuktam / yathA devadatta iti samudAya upamAnavacanastena tasyaivopameyasApekSatvAd asambaddhatA, na yathAzabdasya | thApratyayAnto'yaM yathAzabdaH sadRzavAcI svabhAvAd guNavacanavadAzrayArtho'vyutpannAdavyayAdanyaH | sAkalyaM parigrahApekSayA'zeSagrahaNam / satRNamabhyavaharatIti yAvadabhyavahAryaM parigRhItaM tatastRNAdikamapi na parityajatItyarthaH / na punarjagati yAvadabhyavahAryaM kiJcidasti tat sarvaM tRNAnvitamabhyavaharatIti pratIyate / evaM paryantapratipAdane'pi sAgnyadhIte, agnigrahaNaparyantamityarthaH / ___ kazcid Aha-satRNamabhyavaharatIti na kiJcid abhyavahAryaM tyajatItyadhikaraNa-vacanametat / anta iti parigrahApekSayA samAptiriti bhidyate / kA naH kSatiriti yathAbhidhAnaM tarhi bhaviSyati / evamanye'pIti / yaugapadye yadavyayam - sacakraM dhehi | cakreNa sahaikakAlaM ghehItyarthaH / yAvadiyattve'vyayam / iyattvaM bhAjanAnAm - yAvadbhAjanaM brAhmaNAnAmAtrayasva / iyato bhAvaH iyattvam / bhAjaneyattayA brAhmaNeyattA vivakSiteti yAvacchabda iyattve vartate / yAvaddattaM yAvadbhuktaM kiyaddattaM kiyadbhuktam itIyattvaM nAsti yadi samAsasya karmadhArayasya viSayaH / 'sUpaprati, zAkaprati' iti pratinA stokArthena samAso nityameva / yasya tat stokaM tasya SaThyantasya tatpuruSa eva / avyayIbhAvasaMjJAyAM nAsti prayojanamiti / pratisUpamiti ca stokArthe khalu nAstyavyayIbhAvo'bhidhAnAt / tathA akSazalAkAsaMkhyAnAM pariNA dyUte'nyathAvRttau tatpuruSa evAbhidhIyate nityam / patrikA nAma yUtaM paJcabhirakSaH zalAkAbhirvA bhavati / yadA sarvA uttAnA avAGmukhA vA bhavanti tadA pAtayitA jayati / tato'nyathAvRttau akSAdInAM karaNatvaM kartRtvaM veti tRtIyAntatA, vRttau saMkhyAvizeSAnavagamAd akSazalAkayorekavacanAntayoreva samAsaH / akSapari, zalAkApari hAritam ekapari, dvipari, tripari, catuSpari / krameNAkSeNa tathA vRttaM yathA pUrvam / ekayA zalAkayA na tathA vRttaM yathApUrvamityAdyarthadarzanaM kartavyamiti / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH apaparibahiraJcanAM paJcamyantena samAso'vyayIbhAvo bhavatyeva / vAkyamapyarthato dRzyate / apa trigartebhyaH, apatrigartaM vRSTo devaH / pari trigartebhyaH, paritrigartaM vRSTo devaH / bahirgrAmAt, bahirgrAmam / prAg grAmAt, prAg grAmam / apaparibhyAM paryapAGyoge paJcamI / bahiryoge'vadhereva vivakSitatvAt prAgyoge diglakSaNaiva paJcamI / prAJcatIti kvip / saptamIpaJcamIprathamAntAd digdezakAleSvastAtiH, tasyAJcaterluk nipAtanAt / abhipratyorlakSaNena samAsAbhidhAnam / agnimabhi, agniM prati / abhyagni, pratyagni zalabhAH patanti / agniratra lakSaNam, tannimittIkRtya zalabhAH patantIti / abhipratI Abhimukhya eva vartete / srughnaM pratigata iti srughnAnmathurAM prasthito diGmohAt sughna eva nivartate iti nAtra lakSaNam / kiJca gaminA sambandhaH prateriti sApekSatA / 'abhyaGkAH, pratyaGkA gAvaH' iti abhinavo'Gka AsAmiti abhizabdo'bhinavArthe gavAGkazca lakSaNam / kintvanyapadArthatvAd bahuvrIhiH / anuryasya sAmIpyAyAmavRttistena nAmnA samasyate / vanasyAnu anuvanam azanirgato vanasya sAmIpyenetyarthaH / gaGgAyA anu anugaGga vArANasI, gaGgAyA AyAmena yuktA vArANasI so'yamityabhedasambandhAd AyAmazabdenoktA tasmAnnAstyatra bhedAbhAvAllakSyalakSaNabhAva iti prathamaiva / anyathA bhedalakSaNA SaSThI syAt / anugaGgaM vArANasyA iti / kazcid Aha - AyAmitayA prasiddhA gaGgA na tu vArANasI / prasiddhaM hi lakSaNaM bhavati / anuzabdena gaGgAyA AyAma ucyate, tadvatyA gaGgayA lakSaNabhUtayA vArANasI AyAmavatI lakSyate iti vivakSA siddhA tadA lakSaNe dvitIyeti / pAregaGgAyAH pAregaGgam / madhye gaGgAyA madhyegaGgam / pAre - madhyezabdau avyayAvadhikaraNapradhAnau iha pratipattavyau / tenAnayoH SaSThyantena samAsaH siddho'vyayIbhAvazca bhavatIti / tiSThadguprabhRtInAM samAsasyAvyayIbhAvatvaM lokopacArAt / tiSThanti gAvo yasmin dohAya sa tiSThadgu kAlaH / evaM vahadgu / Ayanti gAvo yasmin AyatIgavam / AGpUrvasyeNaH zantRGantasya tathA na puMvadbhAvaH, rAjAditvAd at / nityasamAsatvAdeSAM vAkyAntareNa vigrahaH khaleyavam, tathA saptamyA alopaH / lUyamAnayavaM lUnayavam, pUtayavam, saMkrIyamANayavam, saMkrItayavam, saMkrIyamANabuSam, saMkrItabuSam / sarveSAmuktAnAM kAle'nyapadArthaH / 361 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 kAtantravyAkaraNam tathA saMkhyAyA vaMzena samAsasya ca - dvau munI dvimuni vyAkaraNasya vaMzyau / dvimuni vyAkaraNasya, dvimuni vyAkaraNam iti vA / vidyayA janmanA vA ekalakSaNaH santAno vaMzaH, tatra viyaikalakSaNo vaiyAkaraNavaMzaH upAdhyAyavaMzastatra bhavau dvau munI, tAbhyAM samAsaH, saMbandhe SaSThI yadA tu vidyAvato vidyayA sahAbhedastadApi samAsa iti bhAvaH / yadA tu bahuvrIhiH, dvau munI vaMzau yasya tad dvimuni vyAkaraNamiti / tadA tu nAvyayIbhAvatvaM siddham / tathA nadIbhiH samAhAre / dvayoryamanuyoH, tisRNAM yamunAnAM vA samAhAraH-dviyamunam, triyamunam / bahuvrIhau tu saMjJAyAm-unmattagaGgam, lohitagaGgam / nahi vAkyaM saMjJeti nityasamAsa eva / [vi0 pa0] puurvm| anavyayamavyayaM bhavatIti ccipratyayAntAd avyayazabdAd "bhuvo vA jvalAdidunIbhuvo NaH" (dra0, a0 3 / 1 / 140) iti NapratyayaH / pUrvapadamavyayaM parapadamanavyayaM tadvazena samudAyo'navyayo'pyavyayo bhavatIti avyayIbhAvaH / anvarthasaMjJAbalAt prAyeNAvyayameva pUrva bhavati, ataH kArakAdiSvartheSu vartamAnaM yadA tadaiva samasyate / yathAbhidhAnamityAha - kAraka ityAdi / RddhAviti Rddhyarthe yadavyayamityarthaH / Rddhizca dvidhA-samRddhirAtmabhAvasampattizca / sumadramiti / samRddhirmadrANAm, RddharAdhikyamityarthaH / AtmabhAvasampattau ca sampannaM brahma sabrahma ityAdi draSTavyam / sampannaM brahmazarIramityarthaH / jJApakasya lakSyAnurodhAd avyayIbhAvasya kAla iti nityaM sahasya sabhAvaH / abhAva iti nirUpaNatvena yadyapyabhAvasya bhedo na saMbhavati, tathApi sambandhibhedAd bhidyate / atyantAbhAva RddhyabhAvo'tikramAbhAvaH sampratyabhAvazceti krameNa darzayati / tatrAtyantAbhAvaH kvacid deze'tyantaM vastUnAmabhAvo na tUtpannAnAm / yathA - 'nirmakSikam' iti makSikANAM sarvathAbhAva ityarthaH / atikramAbhAva iti / atikramo bhUtatvaM sa evAbhAvaH / AtetaisUkam iti / tisRkA nAma grAmastatra bhavastato vAgata ityevamAditvAdaN / na sampratyuMpabhogakAla ityupabhogasya vartamAnakAlaniSedhastaisRkANAmAcchAdanAnAmayamupabhogakAlo na bhavati ityarthaH / abrAhmaNa ityAdA-vitaretarAbhAve nAsti samAsAbhidhAnam / zabdetyAdipANineH zabdaH prAdurbhUtaH pANinirityayaM saMjJAzabdo loke spaSTaM gataH ityarthaH / pazcAditi / rathasya pazcAdityarthaH / yathArtha iti / yogyatAvIpsApadArthAnativRttAnupUrvyasAdRzyabhedAd yathArtho'nekaprakAra iti krameNodAharati - anurUpamityAdi / sAkalya Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 363 iti / parigrahApekSayA'zeSagrahaNaM sAkalyam / satRNamabhyavaharatIti yAvadabhyavahAryaM parigRhItaM tatra tRNAdikamapi na tyajatItyarthaH / sAgnyadhIte iti / paryantapratipAdane'pi samAsaH / agnigrahaNaparyantamadhIte ityarthaH / ihApi pUrvavat sahasya sabhAvaH / evamanye'pIti yaugapadye yadavyayaM tadapi samasyate avyayIbhAvazca samAso bhavati / sacakraM dehi / cakreNa sahaikakAlaM dehItyarthaH / yAvadiyattve'vyayam, iyattvaM bhAjanAnAM yAvadbhAjanaM tAvadbrAhmaNAnAmantrayasva | iyato bhAvaH iyattvam |bhaajneyttyaa brAhmaNeyattA vivakSiteti / yAvacchabda iyattve vartate / iyattva iti kim ? (yAvadbhuktaM kiyaddattam) yAvaddattaM kiyadbhuktamiti nAvadhArayati, yadi samasyate tadA karmadhArayasyaiva viSayaH / evamanye'pi ziSTaprayogAnusAreNa veditavyA iti / / 351 / [ka0 ca0] pUrvam / yadyapi adhistrItyatra strIzabdasya vizeSyattvena pratItistathApi strIviSaye kathA pravRttA ityadhikaraNArthapradhAnatvAd vizeSaNatvamiti / samIpa iti vRttau sAmIpyaparaH / avyayIbhAvasUtre sAmIpyamatra pradhAnamityuktatvAt / nanu yadi yasya samAsasya pUrvapadArtho vAcyo bhavet so'vyayIbhAva ityucyate, tadA dantAnAM rAjA 'rAjadanta.' ityatrApi avyayIbhAvaH syAdityAha - pUrvapadamavyayamityAdi / tadvazeneti avyayapUrvapadArthapradhAnavazenetyarthaH / prAyeNeti tena 'dvimuni, trimuni' ityatrApi anavyayapUrvapadasyApi samAsa iti nizcitam, nanu yadyanvarthabalAdavyayapUrvapadArthe vAcye'vyayIbhAva ityucyate, tadA 'atikhaTvaH' ityatrApi syAdityAha- yathAbhidhAnamiti / etattu iSyate ityasyopAdAnAt sidhyatIti bhAvaH / atra "avyayaM vibhaktisamIpasamRddhyarthabhAvAtmabhAvasampattizabdaprAdurbhAvapazcAdyathArthAnupUrvayogapadyasAdRzyasAkalyaparyanteyattvavacaneSu" iti 'pANinisUtram / etadanusAreNaiva vRttikRtA kArake strISvityAdinA 'adhistri' ityudAhRtam / AtmabhAvasampattizceti AtmabhAvaH svabhAvo yasya pravRttinimittamiti / sampattirutkRSTatA / sabrahmeti / brAhmaNAnAM pravRttinimittarUpaM brahma sampannamutkRSTam ityarthaH / etadevAha - sampannaM brahmazarIramiti brahmazarIraM brahmasvarUpamiti yAvat / / 351 / avyayaM vibhaktisamIpasamRddhivyUddhyarthAbhAvAtyayAsampratizabdaprAdurbhAvapazcAdyathAnupUrvyayaugapadyasAdRzyasampattisAkalyAnnavacaneSu (a02/1/6)| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 kAtantravyAkaraNam [samIkSA kisI bhI samAsa meM sAmAnyatayA do zabdoM ke rahane se jo pradhAnApradhAna kA vicAra kiyA jAtA hai, tadanusAra avyayIbhAva ko pUrvapadArthapradhAna, tatpuruSa ko uttarapadArthapradhAna, dvandva ko ubhayapadArthapradhAna tathA bahuvrIhi ko anyapadArthapradhAna mAnA jAtA hai, parantu kucha apavAdarUpa zabdoM meM ina lakSaNoM ke saMgata na hone se 'avyayIbhAvAdhikArapaThitatvamavyayIbhAvatvam, tatpuruSAdhikArapaThitatvaM tatpuruSatvam, dvandvAdhikArapaThitatvaM dvandvatvam, bahuvrIhyadhikArapaThitatvaM bahuvrIhitvam' isa prakAra kA lakSaNa sthira kiyA jAtA hai | pANinIya vyAkaraNa meM inakI saMgati isalie bana jAtI hai, kyoMki vahA~ isa prakAra adhikArasUtra upalabdha hote haiM | kAtantravyAkaraNa meM pratyeka samAsa ke lie adhikArasUtra kI vyavasthA nahIM kI gaI hai / ataH vahA~ to 'pUrva vAcyaM bhaved yasya so'vyayIbhAva iSyate' isI prakAra ke lakSaNa kI saMgati ho sakatI hai / apavAdoM ke viSaya meM vyAkhyAkAroM ke vacana draSTavya haiM / vibhakti- samIpa Adi artha vRttikAra durgasiMha ne prastuta kie haiM, jinheM pANinIya vyAkaraNa meM sUtra meM kahA gayA hai / [rUpasiddhi] 1. adhistri | strISvadhikRtya kathA pravRttA / strI + sup (vibhakti) / prakRta sUtra se avyayIbhAva samAsa, liGgasaMjJA, kArakArthaka 'adhi' kA pUrvanipAta, | "sa napuMsakaliGgaM syAt" (2 / 5 / 15) se napuMsakaliGga, "svaro hasvo napuMsake" (2 / 4 / 52) se IkAra ko hrasva, avyayIbhAva kI anvarthatA se avyayasaMjJA tathA "avyayAcca" (2 / 4 / 4) se silopa / 2. upakumbham / kumbhasya samIpam / kumbha + Gas + upa | avyayIbhAvasamAsa, liGgasaMjJA, vibhaktilopa, upa kA pUrvanipAta, si - pratyaya, "avyayIbhAvAdakArAntAd vibhaktInAmamapaJcamyAH" (2 / 4 / 1) se si ko amaadesh| 3. sumadram / madrANAM samRddhiH / madra + Am + su / pUrvavat samAsa, liGgasaMjJA, vibhaktilopa, su kA pUrvanipAta, sipratyaya, 2 / 4 / 1 se si ko am Adeza | 4.nirmakSikam |mkssikaannaam abhAvaH / makSikA + Am + nir / pUrvavat samAsAdi, hasva, si ko am aadesh| 5.durgavadhikam / gavadhikAnAM vyaddhiH / gavadhika + Am + dur |pUrvavat samAsAdi / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 365 6. atizItam / zItAnAmatikramaH / zIta + Am + ati / pUrvavat samAsAdi / 7. atitaisRkam / taisRkANAmAcchAdanAnAM na sampratyupabhogakAlaH / taisRka + Am + ati / pUrvavat samAsAdi / 8. itipANini / pANinizabdo loke prakAzate / pANini + su + iti / pUrvavat 1 samAsAdi, avyayasaMjJA hone se " avyayAcca" (2 / 4 / 4) se silopa / 9. tatpANini / pUrvavat / 10. anuratham / rathasya pazcAt / ratha + Gas + anu / avyayIbhAva samAsAdi pUrvavat / 11 . anurUpam / rUpasya yogyam / rUpa + Gas + anu | pUrvavat samAsAdi tathA si pratyaya ko am Adeza | 12. pratyartham / arthamarthaM prati / artha + am + prati / vIpsArtha meM samAsa Adi, si ko am Adeza | 13 . yathAzakti / zaktimanatikramya / zakti + am + yathA / pUvarvat samAsAdi tathA si - pratyaya kA lopa / 14. anujyesstthm| jyeSThamanukramya / jyeSTha + am + anu / pUrvavat samAsa Adi / 15. skikhi| kikhyAH sadRzam / kikhi + Gas + saha | sAdRzyArtha meM samAsa / 16. satRNam / tRNamapyaparityajya / tRNa + am + saha | sAkalya artha meM samAsa | 17. saagnydhiite| agnigranthaparyantam adhIte / agni + am + saha, paryanta artha meM samAsa || 351 | 352. sa napuMsakaliGgaM syAt [2/5/15] [sUtrArtha] avyayIbhAvasamAsaviziSTa pada napuMsakaliGga hotA hai / / 352 / [du0 vR0] so'vyayIbhAvasamAse napuMsakaliGgaM syAt / tathA ca udAhRtam, udAhniyate ca / samatvaM bhUmeH - samaMbhUmi, samaMpadAti / tathA suSamam, viSamam, niHSamam, duHSamam, apara Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtanvavyAkaraNam samam / zobhanatvaM samasyetyAdi vAkyam / tathA pramRgam, praratham, pradakSiNam / avyayapUrvAdaliGgataiva prApteti vacanam / / 352 / [du0 TI0] sa napuM0 / sa iha vizeSyo napuMsakaliGgamiti vizeSaNaM cet tatra yadi napuMsakaM liGgaM yasyeti bahuvrIhistadA tatra napuMsakaliGga iti bhavitavyam / tacchabdenAvyayIbhAvaH puMliGga ucyate / atha napuMsakaM ca talliGgaM ceti karmadhArayastadA tasya napuMsakaliGgamiti bhedAt SaSThI syAt ? satyam / napuMsakaliGgayogAd avyayIbhAvo'pi napuMsakaliGgamucyate / svaliGgAbhidhAnaM ca yathA 'kuntAn strIH pravezaya' iti / kazcid Aha - avyayIbhAvo napuMsakaliGgamApadyate iti syAditi vakSyamANena sambandhaH / evamapi nAtrA-vyayIbhAvo nivartate / kintarhi dharmAntareNa yujyate / athaitadeva vivartanaM tathApi na yukta-rUpaM na cAvyayIbhAvo napuMsakaliGgaM pratipadyata iti yuktam / pratipattiH kathamavyayIbhAva-syAvabodharUpasya kiM vA sAdhayitum, tasmAt zlokabandhasya gamakatvAt syAcchabdo'traiva paThitavyaH samaMbhUmItyAdi / samatvaM bhUmeH samatvaM padAteriti vigrahaH / samaMzabdo'yamavyayaH samatve vartate na sahArthe'nabhidhAnAt / zobhanatvaM samasyetyAdi iti / zobhanatvaM vigatatvaM nirgatatvaM duSTatvam aparatvaM samasyetyAdi vAkyam / SatvaM ca tatrApigrahaNAt / nanu ca kathamaparasamam iti nAyam aparazabdo'vyayaH ? satyam / yathA AyatIsamamiti / AyatItvaM samAyAH saMvatsarasya | AyatIsamamiti avyayIbhAvaHsiddhastathAtrApIti |yasmAt pUrvavAcyatvamastIti prAyeNAvyayaM pUrvapadam ityavyayIbhAva ucyate / ata eva kaizcit samaMbhUnIti samazabdasyAnavyayasyAnusvAravarNAgama iSyate'bhidhAnAt / evaM pApatvaM samAyAH puNyatvaM samAyAH pApasamam, puNyasamam / " svaro hrasvo napuMsake"(2/4/52) bhavati |avyyetyaadi / athAlaukike'pi anyapadArthe'bhidheyaliGgatA prApteti bhAvaH / / 352 / / [vi0 pa0] sa napuM0 / napuMsakaM ca talliGgaM ceti karmadhArayaH, napuMsakaliGgayogAdavyayIbhAvo'pi tathocyate / tacchabdenAvyayIbhAvo nirdizyate / ataH puMliGganirdeza ityAha - so'vyayIbhAva iti / samabhUmItyAdi / samaMzabdo'yamavyayaH samatve vartate / yathA zobhanatvaM Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH samasyetyAdi / AdigrahaNAd vigatatvaM nirgatatvaM durgatatvam aparatvaM samasyeti tatrApigrahaNAt " suvinidurbhyaH samasya" (kAta0 pari0 38) iti Satvam / aparazabdasyAnavyayasyApi samAse pUrvapadArthaprAdhAnyamastIti avyayIbhAvasaMjJApravRttau napuMsakaliGgatvam / avyayapUrvapadatvaM ca prAyeNetyanvarthaH kathyate / avyayetyAdi / pUrvapadArthapradhAno hyavyayI - bhAvaH pUrvapadArthasya cAsattvabhUtatvAllisaMkhyAbhyAM yogo na syAd ataH idamucyate ityarthaH / / 352 / 367 [ka0 ca0] sa napuM0 / nanu kimarthamidaM yAvatA vizeSaliGgAvagatyabhAvAt sAmAnyatvAnnapuMsakaM siddhamevetyabhiprAyeNa siddhAntamAha- avyayapUrvapadatvAditi vRttiH / nanu napuMsakaM liGgaM yasyAvyayIbhAvasyetyanyapadArthapradhAnatvAnnapuMsakaliGga iti puMsA nirdezo yujyate ityAha - napuMsakamiti / / 352 / [samIkSA] 'adhistri, unmattagaGgam, lohitagaGgam' ityAdi avyayIbhAvasamAsaviziSTa padoM ke napuMsakaliGga hone kA nirdeza pANini tathA kAtantrakAra donoM hI AcAryoM ne kiyA hai / pANini kA sUtra hai - " avyayIbhAvazca" (a0 2/4/18) / [rUpasiddhi] 1. samabhUmi / samatvaM bhUmeH / samam + bhUmi + Gas | samamzabda yahA~ samatva artha meM avyaya hai, usakA bhUmi - zabda ke sAtha avyayIbhAva samAsa, prakRta sUtra se isake napuMsakaliGga hone ke kAraNa " napuMsakAt syamorlopo na ca taduktam" (2/2/6) se si - pratyaya kA lopa m ko anusvAra / 2. smNpdaati| samatvaM padAteH / samam + padAti + Gas / pUrvavat samAsa tathA napuMsakaliGgatA Adi | 3. sussmm| zobhanatvaM samasya / su + sama + Gas / avyayIbhAvasamAsa, napuMsakaliGgatA tathA mUrdhanya SakAra Adeza " suvinidurbhyaH supaH, samasUtyozca" (kAta0 pari0 - Sa0 38, 39) / 4. viSamam / vigatatvaM samasya / vi + sama + Gas / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 kAtantravyAkaraNam 5. niHSamam / nirgatatvaM samasya / nir + sama + Gas / 6. duHSamam / duSTatvaM samasya / dur + sama + Gas / 7. aparasamam / aparatvaM samasya / apara + sama + Gas / yahA~ AyatItvaM samAyAH 'AyatIsamam' kI taraha avyayatva upapanna hotA hai ||352 / 353. dvandvaikatvam [2/5/16] [sUtrArtha] samAhAra dvandva meM ekavacana tathA napuMsakaliGga hotA hai / / 353 / [du0 0] dvandvasyaikatvaM napuMsakaliGgaM syAt / pratyaSThAt kaThakAlApam, udagAt kaThakauthumam, arkAzvamedham / padakakramakam | ArAzastri | gaGgAzoNam / kurukurukSetram / mathurApATaliputram / ahinakulam / takSAyaskAram / pANipAdam | mArdaGgikapANavikam | hastyazvam / yUkAlikhyam / badarAmalakam / plakSanyagrodham / dhavAzvakarNam / kuzakAzam / tilamASam |rurupRsstm / haMsacakravAkam / dadhighRtam / sukhaduHkham / anuvAde caraNAnAm / stheNadyatanIprayogaviSayANAm / anapuMsakaliGgAnAm, yajuHkratUnA ca nikaTapAThAnAm | aprANijAtivisadRzaliGganadIdezanagarANAm |shaashvtikvairinnaamth, kArUNAM prANitUryakAGgAnAm / senAGgAnAM ca bahutve bhavati kSudrajantukaphalAnAm / vRkSatRNadhAnyamRgazakunivizeSakANAM vibhASaiva / vyaJjanavizeSakANAm, sAdravyANAM virodhinAM ca samatA / teSAM ca samAhAro dadhipayasAM khalu bhavedenyaH / ekatvamiti kim ? hastyazvau, dadhighRtAH ||353 / / [du0 TI0] dvandvaiH / itaretarayogaH samAhArazca dvandva uktaH / tatrasamAhArasyaikatvAt samAhAradvandvo napuMsakaliGgaM bhavatItyarthaH / dvandvasya samAhAro'bhidheyo na tvavayavasyetyekatvaM siddham / dvandvasya samAhAro'bhidheyo na tvavayavasyetyekatvaM siddham / yathAkramam udAharaNAnAmAbhirarthadarzanaM kRtam / tat punaH prapacyata iti - anuvAda ityAdi / pratItasya zabdena saMkIrtanam anuvAdaH / pratyaSThAt kaThakAlApam / udagAt kaThakauthumam iti / kazcid evamanuvadati / anyatra pratyaSThuH kaThakAlApAH / udaguH kaThakauthumAH ityaprasiddhaM Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye panamaH samAsapAdaH kathayati / kaThAdiprokteSvadhyayaneSu zAkhAkhyeSu so'yamityabhedasaMbandhAt kaThAdizabdAstAni kaThAdizabdavAcyAnyadhyayanAni caraNAni yadA'dhyayanasambandhAt puruSeSu vartante, tadA dvandvaH samAhAra evAbhidhIyate stheNadyatanItyadi / tiSThateriNazca yA'dyatanI tasyAH prayoga eva viSayo yeSAmiti / kaThena proktaM vedaM vidanti adhIyate vA evaM kuthuminA proktam, kAlApinA proktam ityaNa, tasya luk nAdriyate / iha saMjJArUpAstaddhitA lokopacArAdevAvaseyA iti / yajurvedavihitAH kratavo yaju:kratavasteSAmanapuMsakaliGgAnAm | arkazcAzvamedhazceti / napuMsakaliGgAnAM tu rAjasUyavAjapeye / sasomako hi yAgaH kratustena darzapaurNamAsAvityatra na niymH| amAvAsyAyAM bhavo darzaH, paurNamAsyAM bhavaH paurnnmaasH|nikttpaatthaanaamiti / nikaTaH pATho yeSAm iti padamadhItya kramamadhIte, bahulalakSaNa eva kaH / aprANItyAdi / aprANijAtayazca visadRzaliGgAni ca nadAzca dezAzca nagarANi ceti / ArA zastrIti / prANino'nyo'prANI prANisadRzastenAdravyajAterna syAt / rUparasagandhasparzAH / gaGgA ca nadI, zoNazca nadaH, kuravazca dezAH, kurukSetraM ca mathurA ca nagarI, pATaliputraM ca nagaram iti / dezAnAmiti siddhe nagarANAmiti vacanAd grAmANAM na bhavati / jAmbavazAlUkinyau / jAmbavazca grAmaH, zAlUkinI ceti vigrahaH kathaM zauryaM ca nagaraM ketavA ca grAmaHzauryakatavam | nagarAzrayo hi mukhyo vidhiH, grAmAzrayapratiSedho nAsti / deza iha janapadAdhyAsito gRhyate, pRthak nadIgrahaNAt / tena gaurI ca parvataH kailAsazca gaurIkailAsau / zAzvatikaM vairaM vidyate yeSAmiti / ahizca nakulazca ahinakulam / kathaM 'devAsurairamRtamambunidhirmamanthe' iti nedaM zAzvatikameSAM vairamiti, api tu naimittikamiti / kAravaH zilpino rajakAdayaH / takSA ca ayaskArazceti vigrahaH / tUrya eva tUryakaH, svArthe kaH / prANyaGgAnAM tUryakAGgAnAM ceti sambandhaH / pANI ca pAdau ceti / mArdaGgikazca pANavikazceti / mRdaGgavAdanaM paNavavAdanaM zilpamasyeti ikaN / tenetyAdi / hastinazca azvAzceti / abahutve tu hastI cAzvazceti hastyazvau / kSudrajantava eva kSudrajantukAH / kutsAyAM kaH / kSudrajantukAnAM phalAnAM ca yo dvandva iti saMbandhaH / vyaJjanAt prAg bahutve iti saMbadhyate / yUkAzca likhyAzceti apacitaparimANA iha kSudrA gRhyante na tu angghiinaaH| zIlahInaH kRpaNazceti / tatra kSudreSu jantuSu smRtibhedaH, anasthikAH prANina ityeke | Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam svazoNitarahitA ityapare / zatenAJjaliryeSAM pUryate ityanye / gocarmamAtre'pi rAzau hate yatra na patitatvaM zrutismRtibhyAmuktamityapare / nakulaparyantA ityeke / iyameva smRtiH pramANam itarAsAM parasparavirodhAditi / atra zlokaH - 370 kSudrajanturanasthiH syAd athavA kSudra eva yaH / zataM vA prasRtau yeSAM kecidAnakulAdapi || iti / " phalAnAM badarANi cAmalakAni ceti / vRkSAdInAM vizeSazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / plakSAzca nyagrodhAzceti bahuvacanena vigrahaH / pakSe plakSanyagrodhAH ityAdayo'pyudAhAryAH / plakSazca nyagrodhazca plakSanyagrodhau ityaprANijAtitvAt kathaM na syAt ? satyam, vyaktivacanatvAt / vyaJjanetyAdi / vizeSA eva vizeSakAH, svArthe kaH / setyanena vibhASocyate / sA vibhASA bahutve'bahutve cetyarthaH / pakSe dadhighRte, dadhighRtAnIti aprANijAtitvAt nitye prApte vacanam / na dravyANi adravyANi teSAM virodhinAmityarthaH / sahAnavasthAnaM virodhaH / samatA bhavati, sAmAnyameva bhavati / itaretarayogaH samAhArazcetyartho nidarzanaM khalvaprANijAtitvAnnityaM prApnoti / sukhaduHkham, sukhaduHkhe / adravyANAmiti vacanAt zItoSNe udake nityaM sukhadukhe / syAt / teSAM caraNAdInAM samAhAra eva / dadhipayasAmiti bahuvacanena gaNo gRhyate dadhipaya-AdInAmanya itaretarayoga evetyarthaH / tad yathA dadhipayasI, sarpirmadhunI, madhusarpiSI, brahmaprajApatI, zivavaizravaNau, skandavizAkhau, vaziSThakauzikau, pradhAnApasadau, yAjyAnuvAkau, kRSNazuklau, idhmAbarhiSI / hrasvasya dIrghatA / dIkSAtapasI, medhAtapasI, zraddhAtapasI, adhyayanatapasI, udUkhalamuSale, AdyavasAne, zraddhAmedhe, RksAme, vAGmanase / gavAzvAdInAM samAhAra evAbhidhIyate / gavAzvam, gavAvikam, gavaiDakam, ajAvikam, ajaiDakam kubjavAmanam, kubjakirAtam, putrapautram, zvacANDAlam, strIkumAram, dAsImANavakam, zATIpracchadam, uSTrakharam, uSTrazazam, mUtrazakRt, mUtrapurISam, zakRnmedaH, mAMsazoNita-mityAdayaH / gavAzvaprabhRtiSu uccAritadvandvavRttaM rUpAntare nAyaM vidhiH - go'zvam, go'zvau / pazudvandve vibhASaiva / daza mArdaGgikapANavikAH iti gaNanAyAM bhedenArthasya vyavasthitatvAd dizAmiva samAhAro nAsti / yathA diksaMkhyAyAH samAhAre'bhidheye pratiSedhamantareNApi samAhArAbhAvaH siddhaH, tathApIti bhAvaH / saMkhyAsAmIpyavivakSAyAM tvabhedena samAhAre Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayA yAye pacamaH samAsapAdaH 371 satyavyayIbhAvaH / bhede tu itaretarayoge bahuvrIhiranuyujyate / dazAnAM samIpam upadazaM pANipAdam / upagatAH samIpagatAH daza eSAm upadazAH pANipAdAH, darzitebhyo'nyatrAniyamaH / eSAmabhidhAnavyavasthA bhASye'pyAdRteti ||353 / [vi0 pa0] dvandai0 / yadyapItaretarayoge samAhAre ca dvandvaH pratipAditastathApyekatvamiti vacanAdiha samAhAradvandvapratipAditastathApyekatvamiti vacanAdiha samAhAradvandva eva gRhyate / samAhAro hi saMhatiH, sA ca dvandvasyAbhidheyeti tatraivaikatvamasti netaretarayoge tasyAvayavapradhAnatvAt / yadyevamekatvamarthastat kathaM napuMsakaliGgamiti ? satyam, arthe kAryasyAsambhavAt tadvAcino dvandvasya napuMsakaliGgatvamityadoSaH, idAnImuktAnAmudAharaNAnAmarthapradarzanadvAreNa samAhAradvandvasya itaretarayogasya ca viSayaM vivektamAryAbhirabhidhAnavyavasthAmAha - anuvAda ityAdi / anyato'vagatasyArthasya punaH zabdena saMkIrtanamanuvAdaH / caraNazabdaH zAkhAnimittakapuruSe vartate / kaThena prokto'dhyayanavizeSaH / zAkhAsaMjJakaH so'yamityabhedAt ktthH| tathA kAlApinA proktaH kAlApaH, kuthuminA proktaH kauthuma iti / atra kaThAdizabdo'dhyayanavizeSamAna ?No yadA tadadhyayanasambandhAd adhyetRpuruSe vartate, tadA kaThAdInAM caraNAnAM eva dvandva ityrthH| kIdRzAnAmityAha - stheNadyatanIprayogaviSayANAmiti / sthAzca iNazca stheNau tAbhyAm adyatanI tasyAH prayogaH sa eva viSayo yeSAmiti vigrahaH / tad darzitaM pratyaSThAd ityAdinA / kaThAzca kAlApAzca kaTakAlApam iti / kaThakAlApAdInAM pratiSThodayAvanyataH pratipannau yadA punaHzabdenAnudyete tadaivamudAharaNam / yadA tu pUrvamanavagatasyaivArthasya zabdenArthapratyAyanaM tadA nAsAvanuvAdaH / tadetaretarayogo bhavati / pratyaSThuH kaThakAlApAH udaguH kaThakauthumAH ityapratItaM pratyAyayati / azvimedham iti / etau yajurvedavihitau kratU / anapuMsakaliGgAnAmiti kim ? rAjasUyavAjapeye / kratuzabdaH sasomake yAge prasiddhaH iti / darzapaurNamAsAvityatra na bhavati / nikaTapAThAnAmiti / nikaTe pATho yeSAm adhyetRRNAM te tathoktAH / padakakramakamiti / padamadhItya kramamadhIte ityarthe bahulatvAt kramAdibhyaH kapratyayo dRzyate / padamadhItya kramamadhIte ityarthaH / adhIyamAnayoH padakramayoH sannihitatvAt tadadhyetrorapi padakakramakazabdavAcyayonikaTapAThatvam / aprANItyAdi / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 kAtantravyAkaraNam visadRzaM liGgameSAmiti visadRzaliGgAni ca tAni nadIdezanagarANi ceti vigrahe pazcAda-prANijAtayazca visadRzaliGganadIdezanagarANi ceti dvandvaH / ArA zastrItyAdi / yathA-kramaM catvAryudAharaNAni |praannijaatestu na bhavati - brAhmaNakSatriyaviTzUdrAH |apraanniiti najivayuktanyAyena prANino dravyasya varjanAd dravyajAtereva bhavatIti na guNakarmajAteHrUparasagandhasparzAH |utkssepnnaavkssepnnaakunycnprsaarnngmnaaniiti |sadRzaliGgAnAMtunadyAdInAM na bhavati - gaGgAyamune, madrakekayau, mathurAtakSakazile iti / nanu nadyAstAvad dezagrahaNena grahaNaM janapade dezazabdasya rUDhatvAt / yadAha - janapadohi dezaH iti / nagaragrahaNaM tu kimartham, dezadvAreNaiva siddhatvAt ? satyam / grAmANAM mA bhUt / jAmbavazca grAmaH zAlUkinI ceti vigrahe jAmbavazAlUkinyAviti / yadA tu sauryaM ca nagaraM ketavatA ca grAmastayordvandve sauryakatavatamiti samAhAra eva | nagarAzrayo vidhimukhya iti grAmAzrayaH pratiSedho na bhavati / atha kArUNAmiti / kAravaH zilpino rjkaadyH| prANItyAdi / tUrya eva tUryaka ityAryApUraNArthaM svArthe kaH / aGgazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / mArdaGgikapANavikam iti / mRdaGgavAdanaM zilpamasya, paNavavAdanaM zilpamasyetyarthe ikaN / mRdaGgapaNavamiti, aprANijAtitvAdeva bhavati / senetyAdi / hasti-nazcAzvAzceti vigrahaH / bahutvAdanyatra na bhavati / hastI cAzvazceti hastyazvau / kSudrajantuketyAdi / kSudrajantava eva kSudrajantukAH, kutsAyAM kaH / kSudrajantukAzca phalAni ceti vigrahaH / 'bahutve' ityanuvartate, tena yUkAzca likhyAzceti vigrahaH / abahutve na bhavati - yUkA ca likhyA ceti yUkAlikhye | vyaJjanAt prAg bahutvAdhikAro jJeyaH / yadyapi kRpaNe aGgahIne zIlahIne ca taNDulAvayave ca kSudrazabdo vartate, tathApIha jantuzabdasya sAnnidhyAd alpaparimANaM prANinamAha / tatra ca smRtibhedaH kSudrajanturanasthiH syAdathavA kSudra eva yH| zataM vA prasRtau yeSAM kecidAnakulAdapi // iti / asyArthaH- yasyAsthIni na vidyante, kevalaM carmazoNitamAMsamAtramasti sa kSudrajantuH / smRtyantaramAha - athavA kSudra eva yaH iti / kSodayituM zakyaH kSudrazabdArthavazAt svazoNitarahito mazakAdireva / zataM vA prasRtau yeSAmityanyA smRtiH / yeSAM zatena prasRteraJjalerar3heM pUryate, te kSudrajantavaH / kecid AnakulAdapi ityaparA smRtiH pramANam / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayA yAye paJcamaH samAsapAdaH 373 itarAsAM parasparavirodhAditi / vRkSa ityAdi / pakSe vRkSAdInAmitaretarayogaH / plakSanyagrodhA ityAdayaH / tathA abahutve'pi / plakSazca nyagrodhazca plakSanyagrodhAvityAdi / na cAprANijAtitvAt prAptiriha niyatadezAdivyavacchedena vyaktivacanasya vivakSitatvAt / atremauplakSanyagrodhau tiSThataH / vyaJjana ityAdi / vizeSA eva vizeSakAH, svArthe kaH / vibhASetyarthaH / aprANijAtitvAnnitye prApte vikalpa ucyate bahutve'bahutve ceti | adravyANAmityAdi / samatA, tulyatA, samAhAraH, itaretarayoga ityarthaH / pakSe sukhaduHkhe sahAnavasthAnam iha virodhaH |adrvyaannaamiti kim ? zItoSNaguNayogAt zItoSNe udake iti nityaM bhavati / virodhinAm iti kim ? kAmakrodhau | kAmavAnapi krodhAzrayaH syAnnAsti virodhaH / teSAmiti caraNAdInAmityarthaH / dadhipayasAmiti bahuvacanena gaNo nirdizyate yathA dadhipayasAmiti / anyo dadhipayasAdInAm itaretarayoga ityarthaH / yathA 'dadhipayasI, sarpirmadhunI, madhusarpiSI, brahmaprajApatI' ityAdayaH / hastyazvAviti bahutvAbhAvAt senAGgatve'pi na samAhAraH / dadhighRtA iti / vyaJjanavizeSakANAM samAhArasya vibhASitatvAditi / darzitebhyo'nyatra samAhAraH itaretarayogagazca pravartate, niyamasyAbhAvAt / / 353 / [ka0 ca0] dvandai0 / sauryakatavatamiti samAhAra eveti mukhya iti / visadRzaliGganadIdezanagarANAmityatra nagarazabdasyopAdAnAnmukhya ityarthaH / grAmAzrayapratiSedhasya vyAkhyAnato lAbhAd gauNatvamityarthaH / nanu kathaM nagarAzrayasya vidheH saMbhAvanA'pi yena mukhyatetyucyate / yAvatA dezAvayavagrAmAdau vyAvRttidvAreNa kevalanagarANAM samAhAravyavasthApakatvena saphalaM nagaragrahaNamiti ? satyam / dezadvAreNaiva nagarasya siddhau yannagaragrahaNaM tad bodhayatiavayavAnAM samAhAre vidhAtavye nagararUpAvayavAnAmeva bhavati, nAnyeSAM grAmAdInAm / tena vyAvRttiH kevalaM grAmAdiviSayaiveti na doSaH / dvandvaikatvamiti SaSThIsamAsaH / SaSThI ca vAcyavAcakalakSaNA dvandvasya vAcyaM yadekatvamityarthaH ekatvaM tu dvandvasthapadAnAmarthasya vijJeyam / ayamarthaH- pUrvatra dvandva itItaretarayoge samAhAre coktaM tatretaretarayoge samuccIyamAnapradhAnatvAdekatvaM vAcyaM na syAt samAhArasya samuccIyamAnasamAhAratvAdekatvameva Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 kAtanvavyAkaraNam vAcyamityataH samAhAradvandvapradhAnena vyapadizyate / arthe kAryAsambhavAt tadvAcakazabde kAryaM syAt / ardharcAdau ghRtAdInAM puMstvamiti kazcit / tathA ca amaraH aparcAdau ghRtAdInAM puMstvam' / kaTheneti kaThamuninetyarthaH / zAkhAnimitta iti paJI | nanu zAkhAdhyayanameva pravRttinimittaM zAkhAdhyayane zAkhAzabdaH, upacArAt / kiJca adhyayanamiti karmasAdhanamate na doSaH / ekasya bhAva ekatvaM dvandvasyaikatvaM dvandvaikatvamiti tatpuruSaH / ArA zastrItyAdi / ArA carmaprabhedikA | gaGgAzoNamiti / atha zoNazabdasya nadavizeSavAcakatve kathaM nadItvena grahaNam / ucyate - nadIdezanagarANAmityatra nadIzabdena jalAdhAramAtramucyate, upalakSaNatvAt / tena gaGgAhradamityAdyapi siddhamiti bhAvaH / zAzvatikavairiNAm iti / zAzvatikavairaM satataM vairaM vidyate yeSAmiti vigrahaH / tarhi katham - 'devAsuraramRtamambunidhirmamanthe' iti cet, nedaM zAzvatikavairam, api tu naimittikamiti TIkAkRt / vyaJjanavizeSakANAmiti / sA vibhASA | yathA dadhighRtam, dadhighRtA iti / adravyANAm iti / adravyANAM virodhinAM sahAnavasthitAnAM ca vibhASayA / yathA - sukhaduHkham, sukhaduHkhAni / teSAmityAdi / teSAM caraNAdInAM dvandvaH samAhAra eva bhavatIti pUrvokto'rtho nizcita ityarthaH / dadhipayasAmiti | dadhipayaAdInAM punardvandvaH khalu nizcitamanyo bhavet / anyeSAM samAhAra itaretarazca zeSo dvayoriti vacanAdityarthaH / dadhighRtA iti / ardharcAdau ghRtAdInAM puMstvAcaM vaidikaM matam ityamarakozadarzanAd ghRtazabdasya puMstvamiti kecit / asmanmate ziSTaprayogato jeyH| paJyAM tathApyekatvamitIti | anyathA dvandva ityetAvanmAtramucyate ityAzayaH / brahmaprajApatI ityAdaya iti / AdigrahaNAt zivavaizravaNau, skandavizAkhau, pradhAnApasadAvityAdi / gavAzvAdInAM tu samAhAra eva-'gavAzvam, gavAvikam, gavaiDakam, khajUrAmalakam, kubjakairAtam, kubjavAmanam, ajA-vikam, ajaiDakam, putrapautram, zvacANDAlam, strIkumAram, dAsImANavakam, zATIpracchadam, uSTrakharam, uSTrazazam, mUtrapurISam, zakRnmedaH, mAMsazoNitamityAdayaH / darzitebhyo'nya-trAniyamaH / eSAmabhidhAnavyavasthA bhASye'pyAdRteti TIkA ||353 / [samIkSA] samAhAra dvandva tathA samAhAra dvigu samAsa meM ekavadbhAva tathA usake napuMsakaliGga kI vyavasthA pANinIya tathA kAtantra donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai | pANini ke sUtra haiM - "digurekavacanam, bandazca prANitUryasenAGgAnAm" (a0 2/4/1, 2 - 16) / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayA yAye paramaH samAsapAdaH 375 vastuoM ke ekatra samUha yA samudAya ko samAhAra karate haiM, isI kA avabodha karAne ke lie samAhAra meM ekavacana kA vidhAna anvarthaka mAnA jAtA hai / samAhAra samudAya meM prAyaH sabhI liGgavAle zabdoM kA samAveza hotA hai / ataH 'sAmAnye napuMsakam' kI taraha yahA~ bhI napuMsakaliGga kA vidhAna kiyA jAtA hai | pANini kA sUtra hai - "sa napuMsakam" (a0 2/4 / 17) kAtantra meM ekavadbhAvavidhAna ke lie pRthak sUtra nahIM hai, jabaki pANini ne dvandva samAsa ke ekavadbhAva ke lie 15 sUtra banAe haiN| unheM vRttikAra durgasiMha ne AryAcchandoM meM nibaddha kiyA hai| [rUpasiddhi] 1. pratyaSThAt kaThakAlApam | kaThAzca kAlApAzca, teSAM samAhAraH / kaTha + Am + kAlApa + Am + si / dvandva samAsa, vibhaktilopa, ekavadbhAva, sipratyaya, napuMsakaliGga, silopa tathA mu kA Agama / 2. udagAt kaThakothumam / kaThAzca kauthumAzca, teSAM samAhAraH / kaTha + Am + kauthuma + Am + si / pUrvavat samAsAdi / 3-23. arkAzvamedham / padakakramakam / ArAzastri / gaGgAzoNam / kurukurukSetram | mathurApATaliputram / ahinakulam / takSAyaskAram / pANipAdam / mArdaGgikapANavikam / hastyazvam / yUkAlikhyam / badarAmalakam / plakSanyagrodham / dhavAzvakarNam / kuzakAzam / tilamASam / rurupRSatam / haMsacakravAkam / dadhighRtam / sukhaduHkham / ina sabhI zabdarUpoM meM ekavadbhAva tathA napuMsakaliGga kI pravRtti hotI hai / inameM aneka prakAra ke zabdoM kA samAveza hai| jaise - vedazAkhAdhyayanakartA, yAgavAcaka adhyayanaviSaya, nadI - deza - nagaravAcaka, zAzvatavirodhavAcaka, zilpivAcaka | prANitUryasenAGgavAcaka, mRgapakSivizeSavAcaka Adi / / 353 / 354. tathA dvigoH [2/5/17] [sUtrArtha] samAhAradvigu meM vihita ekatva ko bhI napuMsakaliGga pravRtta hotA hai / / 354 / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] tathA dvigorapyekatvaM napuMsakaliGgaM syAt / paJcagavam, catuSpatham / zobhanamiti vizeSaNAt / ekatvamiti kim ? paJcakapAla odanaH / apAtrAdiradanto'yaM stryAdanto vA dvigustathA / anantazca samAhAro nadAdiSu nigadyate || 354 | [du0 TI0 ] tathA / ekavibhaktiyuktasyApyekadeza ekatvamiha vartate, dvigorityupAdAnAt / tathA tenaiva prakAreNeti svarUpArthameva / paJcAnAM gavAm, caturNAM pathAM samAhAra iti vigrahaH / samAhArasyaivAtra dvigorgrahaNaM dvigoH saMbandhe yadekatvamiti vacanAt / te paJcasu kapAleSu saMskRta odanaH 'paJcakapAla odanaH' ityatra na syAt / saMskRtatvamatrArtha iti bhAvaH / na ca vaktavyam - paJca gAvaH samAhatA iti vAkyAntareNa bahuvacanaM prApnoti dravyANAM bahutvAt / tasmAdekavadbhAvo vidheya iti / yasmAt samAhAro'trAbhidheyastadAzritamekatvaM siddham, tatra hi samAhAro bhAvasAdhana eva pratipattavyaH, na karmasAdhana iti / tena paJca kumAryaH samAhRtA iti vAkyameva | nanu vizeSaNaM yannAma vizeSyagataliGgasaMkhyAkaM syAt / kathaM catuSpathamidamiti / anuprayoge - yathA yUthamidamiti tadeva nirdizyata iti nAsti doSaH / apAtrAdirityAdi / pAtrAdivarjito dvigurayamadanto nityaM nadAdiSu nigadyata iti saMbandhaH / paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH paJcapUlI / dvayoH puroH samAhAraH- dvipurI, tripurI rAjAditvAdat / paJcagavam ityAdibhyo'nyo'pAtrAdiriti / yathA - dvipAtram, tribhuvanam, caturyugam, catuSpatham / kazcit 'paJcavaTI' ityudAharati / striyAM vihita At stryAt, so'nto yasyeti vigrahaH / vibhASayA dvigurnadAdiriti / yathA paJcakhaTTI, paJcakhaTvam / tathA anantazceti / paJcatakSI, paJcatakSam, "nastu kvacit " ( 2 / 6 / 45 ) iti nalopaH / nanu cAtrAnyapadArthabahuvrIheranyapadArthaliGgatA parapadArthapradhAnasya tatpuruSasya parapadArthaliGgatA yuktA / katham itaretarArthasya yogasya dvandvasya paraliGgateti ? naitadevam, Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 1 svabhAvAdevAsya vRkSasyeva puMvalliGgatA siddhA / yadyevaM dvigvavyayIbhAvayornapuMsakaliGgavidhAnamanarthakam ? satyam, mandamatibodhanArthameva / yeSAM tu vAkyameva samAsIbhavatIti mataM teSAM dvandvaikatvaM napuMsakaliGgaM syAditi vacanam itaretarArthayoge sAdhAraNaM napuMsakaliGgaM nAstIti sAdhitam / yugapadanekaliGgasambhavAbhAva ityanyataraliGgena bhavitavyam, kadAcit pUrvasya kadAcit parasyeti ? satyam / samAse'pyanekapadAdhyavasAyAd yasyaiva sannihitA vibhaktirliGgavyaJjikA tasyaiva liGgaM yojyam / sannihitaparityAge vyavahitaM prati kAraNaM vAcyamiti nyAyAt / kukkuTamayUryAvime, mayUrIkukkuTAvimau iti kathaM tarhi azvavaDavau, azvavaDave iti ? satyam / " asandhyakSarayorasya tau tallopazca " (3/6/40) iti jJApakAt kvacit pUrvasyApi liGgaM pratipattavyam / anyathA asandhyakSarayornapuMsakatvAt tacchabdasyApi napuMsakaliGgaM syAt / te iti / tenAzvazabdasya puMstvaM vaDavAzabdasyApi bhavatItyarthaH / samAsAnAM tu yalliGgAnyatvaM dRzyate talliGgAnuzAsane pratipattavyamiti || 354 | [vi0 pa0] 377 tathA0 / paJcagavamityAdi / paJcAnAM gavAM caturNAM pathAM samAhAra iti vigrahe "gaurataddhitAbhidheye (dra0, 2/6/41 - 9), panthyapUpur " (2/6/41 - 19) iti rAjAditvAt / paJcakapAla odana iti / paJcasu kapAleSu saMskRta iti saMskRtatvamAtramartho vivakSito naikatvam, ata iha samAhAradvigureva gRhyate / apAtrAdirityAdi / pAtrAdivarjito dvigurayam adanto nadAdiSu nigadyate, nadAderAkRtigaNatvAditi saMbandha / paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH paJcapUlItyAdi / pAtrAdestu napuMsakatvameva / dvipAtram, tripAtram, tribhuvanam, caturyugam iti / stryAdanto veti / striyAmAdanto yasyeti vigrahaH / paJcakhaTvam ityAdi / anantazca | paJcAnAM taNAM samAhAraH paJcatakSI, paJcatakSam ityAdi / " nastu kvacit " (2/6/45) iti nalopaH / / 354 / [ka0 ca0] tathA0 / ekavibhaktiyuktasyApi ekadeza ekatvamiha vartate dvigoriti SaSThInirdezabalAt / yathA dvandvasyaikatvaM napuMsakaliGga tathA dvigorapItyarthaH / nanu vizeSaNaM nAma Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam vizeSyagataliGgGgasaMkhyAkaM tat kathaM catuSpatham idama itIdam ekatvenAnuprayogaH / caturNAM pathAM samAhAraH ityukte bahutvArthasya lAbhAccatuSpathAdyatiriktasamAhArAdarthAntarasyAbhAvena vizeSaNe'pi bahuvacanasyaiva yuktatvAdityAha - zobhanamiti / zobhanatvaparaH / zobhanatvaprakAreNaikatvAccatuSpathaM zobhanamidamiti vAcyatvAdadoSa iti bhAvaH / anye tu zobhanamiti vizeSaNAbhAve'pi catuSpathamidamiti syAdeva / yathA yUthamidamiti / tathA coktam - 378 dvandvAdI vA vizeSye vA yalliGgaM tad vizeSaNe / prayoktavyaM punastatra tyadAdiSu yadRcchayA // iti tyadAdiSu vizeSyasya liGgaM yadRcchayA prayoktavyamityarthaH ? athAnyapadArthabahuvrIheranyapadArthaliGgatA parapadArthapradhAnatatpuruSasyApi parapadArthaliGgatA bhavatu, katham itaretaradvandvasya paraliGgatA ? satyam, vRkSAderiva svabhAvAt / yadyevaM dvigvavyayIbhAvayornapuMsakaliGgavidhAnamanarthakaM svabhAvAdeva siddheriti cet, mandamatibodhanArtham / kathaM tarhi azvavaDavau, azvavaDave iti ? satyam / asandhyakSarayorasya tau tallopazceti jJApakAt kvacit pUrvasyApi liGgaM pratipattavyam | anyathA sandhyakSarasya napuMsakatvAt tacchabdasyApi tadeva syAditi / atha 'paJcagavam, catuSpatham' ityatrApi apAtrAdiradanto'yamityAdinA I - pratyayaH kathanna syAt, etadvacanavaiyarthyAditi / pAtrAdeH'dvipAtram, tribhuvanam' ityudAhniyatAm / ucyate - paJcagavam ityAdirapi pAtrAdiriti / ata eva TIkAkRtA'pi paJcagavam ityAdibhyo'nyo'pAtrAdirityuktam || 354 / [samIkSA] samAhAradvigu samAsa ke ekavadbhAva ko napuMsakaliGga kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai- "sa napuMsakam" (a0 2/4/17) / anya vivaraNa pUrvavartI sUtra kI samIkSA ke hI sadRza hai / I [rUpasiddhi] 1. paJcagavam / paJcAnAM gavAM samAhAraH / paJcan + Am + go + aam| "saMkhyApUrvI dviguriti jJeyaH " (2/5/6 ) se dvigu samAsa, vibhaktilopa, "gaurataddhitAbhidheye" ( dra0, Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 379 2 / 6 / 41-9) se samAsAnta 'at' pratyaya, avAdeza, nalopa, 'paJcagava' kI liGgasaMjJA, sipratyaya, napuMsakaliGga hone se silopa tathA mu-Agama / 2. catuSpatham / caturNAM pathAM samAhAraH / catvAr + Am + pathin + Am +si | dvigusamAsa, vibhaktilopa, "panthyapUpuraH " (2/6/41 - 19 ) se samAsAnta ' at' pratyaya, inbhAga kA lopa, vA ko u, repha ko visarga-sakAra - SakAra, 'catuSpatha' kI liGgasaMjJA, sipratyaya, silopa tathA mu - Agama || 354 | 355. puMvadbhASitapuskAnUGapUraNyAdiSu striyAM tulyAdhikaraNe [2/5/18] [sUtrArtha] UGpratyayAntazabdoM ko chor3akara strIliGgavAle bhASitapuMska zabda kA puMvadbhAva hotA hai, pUraNyAdivarjita tulyAdhikaraNa pada ke pare rahane para || 355 | [du0 bR0] striyAM vartamAno bhASitapuMskAnUG puMvad bhavati, striyAM vartamAne tulyAdhikaraNe pUraNyAdivarjite pade parataH / zobhanabhAryaH, dIrghajaGghaH / arthAt pUrvasya ca / striyAmiti vizeSaNAt - grAmaNi kulaM dRSTirasyeti grAmaNidRSTiH / kalyANI pradhAnameSAM kalyANIpradhAnAH / bhASitapuMsko'rtha iti kim ? droNIbhAryaH / anUGiti kim ? brahmabandhUbhAryaH / apUraNyAdiSviti kim ? kalyANIpaJcamA rAtrayaH / mukhyapUraNIgrahaNAt -kalyANapaJcamIkaH pakSaH / AdigrahaNAt kalyANIpriyaH / 'priyA, manojJA, subhagA, durbhagA, bhakti, sacivA, SvasA, kAntA, kSAntA, samA, bAlA, duhitA, vAmanA' iti / [du0 TI0 ] puMvadabhA0 / atha kathamiha vigrahaH / kiM bhASitapuMskAdanUG bhASitapuMskazcAsau anUG ceti vA / tatra yadi paJcamIlakSaNastatpuruSaH syAd UsadRzaH strIpratyayaH puMvad iti puMvadbhAvena strIpratyayapratiSedha eva gamyate / nahi puMsaH pratipadaM kAryamasti yenAti - dizyate / vatipratyayanirdeze'pi pratiSedho vijJAyate / tad yathA - uzInaravanmadreSu yavAH santIti gamyate / mAtRvadasyAH kalAH santi na santIti gamyate / evamihApi Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 kAtanvavyAkaraNam puMvaditi puvanna bhavati iti vAkyazeSaH / yathA puMsaH strIpratyayo na bhavati / evaM bhASitapuMskasyApi tulyAdhikaraNe pade na syAdityarthaH / evaM sati enI bhAryA yasya sa etabhArya ityatra strIpratyayasya nivRttau strItvamastIti nakArasya sthitiH syAt / paTvI bhAryA yasya sa 'paTubhAryaH' ityatra strIpratyayasya sthAnivadbhAvAd vatvaM syAt / gArgyazca tA vRndArikAzceti gargavRndArikA ityatra ca strItvamastIti Nyasya luk na syAt / kiM ca rUDhAnAM daradAdInAM striyAmapatye'bhedopacAra eva nityamabhidhAnAd darado'patyaM strI darat dAradavRndAriketi zabdasya puMvadbhAvo na syAt / evam iDaviT / aiDaviDavRndArikA / pRthuka - pAthukavRndArikA |ussij-aussijvRndaarikaa / naitadevam - prasajyapratiSedho'yam / UGo'bhAvo'nUG / bhASitapuMskAdanUG yasminniti bhinnAdhikaraNena bahuvrIhiNA zabda ucyate, sa ca striyAM vartamAna iti / kathaM striyAmiti pUrvapadasya vizeSaNaM labhyate ? satyam / pumAniva puMvaditi vacanAt napuMsakaM hi sAdhAraNarUpam arthAdiha strI pratIyate lokopacArazcaivamiti / tathA caivam bhASitapuMskaM puMvadAyAvityatra pratipattavyameva, ubhayavizeSaNaM vA / yathA "odantA a i u A nipAtAH" (1/3/1) / sAhacaryAd veti / karmadhAraye tu na vidyate UG yasmAdasAvanUG / ubhayapakSe'pi rUpAtidezo'yaM puMvAcakasya nAmno yad rUpaM stryarthAbhidhAyino'pyAntaratamyAt tad bhavatItyarthaH / kathaM droNIbhAryaH, kuTIbhArya iti / bhASitaH pumAn yena zabdena sa bhASitapuMska iti prApnoti ? naivam / samAnAyAmAkRtau puMvadbhAvaH kathaM bhinnAyAmAkRtau bhavati / yasmAdartho'nyapadArthatvenAzrito bhASitaH pumAn yasminnarthe sa bhASitapuMska iti / tathAhi droNazabda: puMsi mAnArthaH jalakSepaNe ca striyAmiti / kuTazabdazca ghaTe puMsi alpAvAse ca striyAmiti nAtraikajAtiriti / so'pi na sarvaH, api tu pratyAsatteH zabdasya pravRttinimittam, sa eva vijJAyate / yadi yena kenacicchabdena bhASitapuMska ucyate, tadA bhASitapuMskagrahaNamanarthakaM syAd vyAvRtterabhAvAt / kuMtaH punaridaM codyam / aGgArakAH zakunayasteSAM kAlikAH striyaH kAlikAH vRndArikAH prApnuvanti / kSemavRttayaH kSatriyAsteSAM tanukezyaH striyaH tanukezIvRndArikAH, kSemavRttivRndArikAH prApnuvanti / haMsasya varaTA, kacchapasya droNI, RSyasya rohitA, azvasya vaDavA, puruSasya yoSit, aGgArakatvAdirjAtiH / kAlikAdiSu zabdAntareSu saMbhavatIti nAtroGantAdanyo'nUG strIpratyaya AzrIyate pUrvoktadoSaprasaGgAt / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 381 yadi punarbhASitapuMsko'rtha pumartho bhavatIti atidizyate, avizeSAdeteSvapi puMbadbhAvaH syAt / UGo'bhAvazca yasmAditi kalpayituM na zakyate, na hyarthe paurvAparyamasti / kiM ca 'kAlimmanyA, viduSimmanyA' ityatra puMvadbhAvAd hrasvaH para iti nopapadyate | zabdasya hrasvatvam arthasya puMvadbhAva iti / anya Aha - ayaM tAvadadoSaH / arthAdiha vipratiSedho gamyate / nAvazyaM dvikAryayoga eva saMbhavatIti kintarhi asambhave'pi sa cAtrAstyasaMbhavaH puMvadbhAvo hi vivartamAno hrasvasya nimittaM vyAhanti / hrasvo hi vivartamAnaH puMvadbhAvaM bAdhate ? eSo'trAsaMbhavaH / satyasaMbhave yukto vipratiSedhaH / paTvI mRdvyau bhArye yasya sa paTvImRdubhArya iti bhavitavyam / yadanantaraM tulyAdhikaraNe pade tasya puMvadbhAvo na vyavahitasyeti / nanu ca '"UG saMjJApUraNIkopadhAstu na" iti kathanna vidadhyAd iha vA naJgrahaNamakaraNIyaM syAt / naivam / pratiSiddhArthaM hi "karmadhArayasaMjJe tu puMvadbhAvo vidhIyate" (2/5/20), sa yathA saMjJApUraNIkopadhAnAM syAdeva, UGo'pi brahmabandhuvRndAriketi / atha pRthak pratiSedhe'pi pratiSedhArtha AbantaH kathaM na bhavati ? satyam / tatra bhASitapuMskAnUG ityanuvartanAt pRthakpratiSedhasAmarthyAcceti / evaM vigaNayya Aha- striyAM vartamAna ityAdi / pUraNapratyayAntA hi strI pUraNItyucyate / kalyANI paJcamI yAsAM rAtrINAm ityavayavena vigrahaH rAtrayo hyatra mukhyA iti samAsAntazca syAt / mukhyetyAdi / kalyANI paJcamI asyeti vigrahe nAtra pUraNArthaM pratipadyate iti gauNatvAt puMvadbhAvaH / kathaM prajAtabhAryaH, prasUtabhAryaH ? prajAtaprasUtazabdau striyAM garbhavimuktau vartete / puMsi tu garbhotpattinimittamupAdAya yathA prajAtA vrIhayaH, prasUtAH zAlayo garbhAdhAnasya kAraNatAM gatA ityarthaH / striyA garbheNa niravayavena puMsazca sAvayaveneti bhinnAkRtitvAt cet, naivam / prajAtaprasUtayorvimuktau garbhAdhAne cAsattAsambandhamAtramabhinnam / garbhasyAntarvartitvavastusambandhamAtraM tulyapravRttinimittaM vivakSitam / yathA striyAm azvAyAM vA dvipAccatuSpAttve puMvaditi yogavibhAgAdityeke / 'tas-tra-tama-tara-caraT-jAtIya- kalpa- dezya- dezIya - rUpa. pAza - thA - dhamuN - dhA - dA - thamu - rhi - iSTha - iman - Iyasu / strItvasyAvivakSA | tasyAstata ityAdi / evaM sarvanAmno vRttimAtre puMvadbhAvo na vaktavya eva / tasyA mukhaM tanmukham, tasyA idaM tadIyam / zasi ca bahvarthasya bahvIbhyo dehi alpAbhyo dehi / bahuzo dehi, alpazo dehi / tatvayorguNavacanasya paTTyA bhAvaH paTutA, paTutvam / - Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 kAtantravyAkaraNam taddhite ye svare c| hastinyAM bhavo hastyaH, hastinInAM samUho hAstikam / eyaNi tu strItvavivakSA dRzyate / zyaineyaH, rauhiNeyaH / na ca dRzyate agnAyI devatA asyeti AgneyaH sthAlIpAkaH / evaM bhavatyAzchAtrA bhavadIyAH, bhAvatkAH itIkaNa Adilopo dRzyate / kukkuTyAdInAmaNDAdiSu ca strItvasyAvivakSA | kukkuTyA aNDaM kukkuTANDam, mRgyAH padaM mRgapadam, kAkyAH zAvaH kAkazAvaH | sato'pyavivakSA syAt / yathA namikA, eDakA, anudarA kanyeti / asatazca vibakSA - samudraH kuNDikA bindhyo vardhitakaH / bhaktizabdaH pUraNyAdau paThyate / dRDhabhaktirityapi vivakSayA bhavati / samAsazabdapakSe puMvadbhAvavidhAnaM prapaJcArthameva / bhASitapuMska iti kimartham, iha mA bhUt - khaTvAbhAryaH / tulyAdhikaraNa iti kimartham ? kalyANyA mAtA kalyANImAtA | samAsaprastAvAd vAkye na bhavati - kalyANI bhAryA yasyeti / / 355 / [vi0 pa0] puMvadbhA0 / bhASitapuMskAnUGa iti / na vidyate UG yasmAd asau anUzabdaH / bhASitapuMskazcAsAvanUG ceti vigrahaH / arthAdityAdi / nanu kathametad yAvatA striyAmityekamevedaM padam / tacca sAnnidhyAt parapadameva nimittaM viziSyate, na tu pUrvam / ekenaiva saMbandhena caritArthatvAt ? satyam / loke striyAmeva pumAniva puMvad ityupamAnopameyabhAvaH prasiddhaH, na tu napuMsake vizeSyavizeSaNabhAvasya prayokturAyattatvAt / ubhayavizeSaNaM vA yathA odantA nipAtA a i u Azca nipAtA iti / athavA parapadasya striyAM vartamAnasya sAhacaryAt pUrvo'pi strIliGga eva ? tena striyAM vartamAno bhASitapuMskAnUG puMvaditi / nanu bhASitaH pumAn yena sa bhASitapuMskaH zabda iti / tadA 'droNIbhAryaH' ityatrApi prApnoti / tasmAt samAnAyAmAkRtAviti vaktavyam ityayuktamityAha - bhASitapuMska iti / bhASitaH pumAn yasminnarthe sa bhASitapuMska ityartho'nyapadArthatvenAzrito na tu zabda iti | nanu kena punaH zabdena tat pumAn bhASitaH iti ced ucyate - yasya puMvadbhAvo vidhAtumiSyate, tenaiva tasyaiva pratyAsatteH / yadi punaH yena kenacicchabdena bhASitapuMska ityAzrIyate, tadA bhASitapuMskagrahaNamanarthakaM syAd vyavacchedyAbhAvAd yato'rthazabdenApyadhIyamAnatvena sarvasyaivArthasya bhASitapuMskatopapatteH / atra tu droNazabdaH puMsi parimANArthaH Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAyAye panamaH samAsapAdaH 383 striyAM tu jalaprakSepaNArtha iti / nArtho'tra bhASitapuMskaH, yathA dIrghajaGgha iti puMsi striyAM ca vartamAnena dIrghazabdena bhASitapuMsko dIrghatvalakSaNo'rtha iti / puMvadbhAvanibandhanaM tu kArya zabdasyaivArthe tasyAsambhavAt / anUG ityAdi / brahma bandhurasyA ityamanuSyajAterukArAntAd UG iti nadAdivacanAdUG pratyayaH / yadi puMvadbhAvaH syAt tadA UDo lopaH syAt / kalyANIpaJcamA rAtraya iti / kalyANI paJcamI yAsAM rAtrINAmiti avayavena vigrahaH / samudAyastu samAsArthaH / avayavazva samudAye'ntarbhavati / rAtrayo hyatra striyo mukhyA iti / pUraNIpramANyAviti rAjAditvAdat / mukhya ityAdi / kalyANI paJcamI yasyeti vigrahe strItvaviziSTapUraNArtho nAtra pratipAdita iti pratiSedho na bhavati / pUraNapratyAntA hi strI pUraNI na ceha bahuvrIhiNA strI vAcyA api tu pumAn pakSa iti, ato gaunntvmsyaaH| tathA samAsAntavidhirapi na bhavati, tatrApi mukhyapUraNIgrahaNAt / / 355 / [ka0 ca0] puMvadbhA0 / pumAniva puMvat, prathamAntAd vatiH / pUraNapratyayAntaH strIvAcakaH pUraNItyupacArAt / sA AdiryeSAM te pUNyAdayaH, pazcAnnaJsamAsaH / teSviti vigrahaH / adhikriyate niyujyate'sminnityadhikaraNamarthaH / tulyamadhikaraNaM yasyeti bhinnapravRttinimittamekArthaprayuktatvamucyate ekapravRttinimittasya yaugapadyena prayojanAbhAvAt / anyAtidezasyAsaMbhavAd rUpAtidezo'yam / puMvAcakasya nAmno yad rUpaM stryAbhidhAyino'pi nAmna AntaratamyAd bhavatItyarthaH / pade parata ityekadezenArtho gamyata iti nyAyAt pade ityasyottarapade ityevArthaH / tena citrA jaradgurityatra jaratIzabde pare puMvattvaM citrApadasya na puMvattvam / evaM paTvI mRdvI bhAryA yasya sa paTvImRdubhAryaH ityAdiSvapi boddhavyam / atha yadi striyAmiti tulyAdhikaraNapadena saha saMbadhyate, tadA grAmaNidRSTirityatrApi puMvat syAt / napuMsakalakSaNahasvanivRttiH prayojanam / yadi ca bhASitapuMskAnUGA saha sAhacaryaM tarhi kalyANIpradhAnA ityatrApi syAt puMvattve strIkAranivRtteH prayojanatvAdityAha - arthAdityAdi / asya pramANaM tu kriyAnimittayormadhye striyAmityasya pATha iti bhAvaH / mukhyetyAdi / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 kAtantravyAkaraNam yattu strItvaviziSTatve samAsavAcyaM tanmukhyamityarthaH / nanu sUtre pUraNImAtrasya grahaNAt kathaM mukhyasyaiva grahaNaM cet pUraNIti IkAranirdezAt, anyathA pUraNAdiSviti kuryAt / pUraNyAdigaNamAha - priyetyAdi / tarhi kathaM 'darzitaziSyabhaktiH, dRDhabhaktiriti jyeSThe rAjyatRSNAparAGmukhaH' ityAdiSu bhaktizabde puMvat syAt ? satyam / bhaktizabdo hi dvividha:- karmasAdhano bhAvasAdhanazca / tatra ca subhagAdizabdasya dravyavAcinaH sAhacaryAd bhaktizabdo'tra karmasAdhano dravyavAcI gRhyate / ata eva kulacandro'pi bhajyate iti bhaktiH karmaNyeva pUNyAdirityAha - Adizabdasya vyavasthAvAcitvAdityanye | TIkAkRtA tu dRDhabhaktiriti vivakSayetyuktam / tasyApyayamAzayaH- vizeSoktamiti vivakSayA punaH karmasAdhanaM vyAkhyAyetyarthasya kartavyatvAt / nanUttaratra UG saMjJApUraNIkopadhAstu neti kriyatAM kimihoGaH pratiSedhena / naivam / pratiSedho hi "karmadhArayasaMjJe tu" (2/5/20) ityAdinA puMvadbhAvArthaH / sa yathA saMjJApUraNIkopadhAnAM syAt, tathA UGaH kathaM na syAd brahmabandhUdAriketi TIkA / kathaM prajAtabhAryaH, prasUtabhAryaH / prajAta-prasUtazabdau striyAM garbhavimuktau vartate / puMsi tu garbhotpattinimittamupAdAya yathA prajAtA vrIhayo garbhAdhAnasya kAraNatAGgatA ityartha / striyAM hi garbheNa niravayavena saMbandhaH / puMsi tu sAvayaveneti bhinnAkRtitvAt cet, naivam / prajAtaprasUtayorvimuktau garbhAdhAne sattAsaMbandhamAtramabhinnaM garbhAntamAtrabhinnamiti tulyapravRttinimittatvaM vivakSitam / yathA striyAmazvAyAM vA dvipAccatuSmAttve'pi garbhasyAntarvartitvena tulyateti | puMvaditi yogavibhAgAditi apare | yogavibhAge ca viparItanirdezo bIjam / tathA 'tas-tra-tama-tara- caraT-jAtIya- kalpa-dezya- dezIya-rUpa-pAzadhamuN-thamu-thA-dA-dhA-hi-iSTha-Iyansu' / strItvasyAvivakSA / tasyAstata ityAdi / evaM 'sarvanAmno' vRttimAtre puMvad' iti na vAcyam / tasyA mukhaM tanmukham ityAdayaH / anyat TIkAyA-mUhanIyam / paJyAM caritArthatvAditi | zabdabuddhikarmaNAM vivaraNasya vyApArAbhAvAdityarthaH / "odantAH" (1/3/1) ityatra bahuvacanabalAdubhayavizeSaNatA / iha tu kathamityAhaathaveti ||355 / [samIkSA] 'darzanIyA bhAryA yasya, dIrghA jaGghA yasya' Adi meM samAsa ke anantara pUrvapada 'darzanIyA' tathA 'jaGghA' ko puMvadbhAva donoM AcArya karate haiM / pANini kA sUtra Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 385 hai - "striyAH puMvad bhASitapuMskAdanUGa samAnAdhikaraNe striyAmapUraNIpriyAdiSu" (a0 6/3/34) / [rUpasiddhi] 1. zobhanabhAryaH / zobhanA bhAryA yasya / zobhanA + si + bhAryA + si | bahuvrIhi samAsa, vibhaktilopa, zobhanA' zabda kA prakRta sUtra se puMvadbhAva, paravartI bhAryA-zabdastha AkAra ko hrasva, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/3/63) se sakAra ko visgdish| 2. dIrghajaGghaH / dIrghA jaGghA yasyAsau / dIrghA + si + jayA + si / bahuvrIhi samAsAdi dIrghA' ko puMvadbhAva, 'jaGghA' zabda ko hrasvAdeza tathA vibhaktikArya / / 355 / 356. saMjJApUraNIkopadhAstu na [2/5/19] [sUtrArtha] saMjJAzabda, pUraNapratyayAnta zabda tathA kakAropadhAvAle zabdoM kA puMvadbhAva nahIM hotA hai / / 356 / [du0 vR0] iha puMvanmAtraM vartate / saMjJApUraNIkopadhAstu puMvadpA na bhavanti / dattAbhAryaH, guptAbhAryaH, paJcamIbhAryaH, paJcamIyate, paJcamImAninI / pAcikAbhAryaH, madrikAbhAryaH / kathaM pAkabhAryaH, bhekabhAryaH, zuSkabhAryaH ? iti, abhidhAnAt / vRddhinimittasyAraktavikArasya na ca taddhitasyApIdantasya svAGgasya, na tvamAnini, tathA jAteH / / 356 / [du0 TI0] saMjJA0 / iha puMvanmAtraM vartate iti kimuktaM bhavati / kRdAkhyAtayorapi puMvadbhAvasya pratiSedhaH, na punaH prastutasyaivetyarthaH / kathametat pRthagvacanAt, anyathA asaMjJApUraNIkopadhaM puMvadityAdi sUtraM vidadhyAt / tasAdiSveSAM yathAsaMbhavaM strItvavivakSaiva dRzyate / dattA bhAryA yasya, guptA bhAryA yasyeti vyutpattiH / saMjJAyAM dattA-guptAzabdau dAnagopanakriyApravRttinimittabhUtau bhASitapuMskAviti kopadhapratiSedhe taddhitavugrahaNaM kartavyam / taddhitasya vozca yaH kakAra ityarthaH / madravRjibhyAM ko dRzyate bhavAdAvarthe / vRddhItyAdi / vardhanaM vRddhirityAkAro'pi gRhyate / vRddhenimittaM yasminnasti sa vRddhinimittastaddhitaH / raktazca Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 kAtantravyAkaraNam vikArazca raktavikArArthatvAd raktavikAra ucyate / na raktavikAro'raktavikAraH / tadantasya vadbhAvo na dRzyate iti / nadyAM bhavA nAdeyI sA bhAryA yasya sa nAdeyIbhAryaH, evaM saunIbhAryaH / bahuvrIhyAzrayaNam AgamikAvRddhinivRttyartham, tena vaiyAkaraNI bhAryA yasya sa vaiyAkaraNabhAryaH / raktavikArayostu kaSAyeNa raktA kASAyI sA bRhatikA yasya sa kASAyabRhatikaH paTaH / lohasya vikAro lauhI sA IzA yasya sa lauhezaH / evaM saunIyate, saunImAninI / Idantasya svAGgasya dIrghakazIbhAryaH, dIrghakazIyate / mAnini tu puMvadbhAva eva / dIrghakazamAninI / tathA jAteriti / kaThIbhAryaH, baDhacIbhAryaH, kaThIyate, baDhacIyate | amAninItyeva-kaThamAninI, baDhcamAninI / tasAdiSveSAM yathAsaMbhavaM strItvavivakSaiva / / 356 / [vi0 pa0] saMjJA0 / ihetyAdi / etena kRdAkhyAtayorapi puMvadbhAvasya pratiSedho na tu prastutasyaiveti darzayati- paJcamIyate iti / kathametad yAvatA anantarasyaiva pratiSedhaH syAt ? satyam, pRthagvacanAt / anyathA hyasaMjJApUraNIkopadhaM puMvadbhASitetyAdyekayoge'pi kRte sidhyatIti / dattA-guptAzabdau saMjJAyAmapi vartamAnau dAnagopanakriyApravRttinimittAviti bhASitapuMskatA / paJcamIyata iti | paJcamIvAcaratIti "karturAyiH salopazca" (3/2/8) ityAyau kRte nAmivyaJjanAntAd ityanena AyerAdilope "bhASitapuMskaM puMvad" (3/6/61) iti puMvadbhAvaH prAptaH pratiSidhyate / paJcamImAninIti "manaH puMvaccAra" (4/3/79) iti Nini puMvadbhAve prApte pratiSidhyate / vRddhItyAdi / vRddhernimittaM vRddhinimittam, raktavikArArthe vihitastaddhito raktavikAra ucyate, upacArAt / pazcAnnasamAsaH / evambhUtasya taddhitAntasyApi puMvadbhAvo naivetyarthaH / nadyAM bhavA nAdeyI / "strIbhya eyaNa" iti tamAditvAd eyaNapratyayaH / nAdeyI bhAryA yasya sa nAdeyIbhAryaH / tathA mughne bhavetyaN / sraunI bhAryA yasyAsau saughnIbhAryaH / evaM saunIyate, saughnImAninI / vRddhenimittaM yasminniti bahuvrIhyAzrayaNamAgamikAvRddhinivRttyarthamiti kazcit / tadayuktam / evamapyaNo vRddhernimittatvasya sambhavAt / na khalviha bahuvrIhiNA kazcidupArjito'rthavizeSo yenaivaM syAt / tasmAdiha svarasya ityadhyAhArAt svarasya sthAne yA vRddhistasyA nimittam / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 387 iyaM cAgamikA vRddhiriti kuto'tra pratiSedhaprAptiH / yathA vaiyAkaraNI bhAryA yasya sa vaiyAkaraNabhArya iti puMvadbhAva eva / tathA raktavikArayorapi / kaSAyeNa raktA kASAyI, kASAyI bRhatikA yasya sa kASAyabRhatikaH / lohasya vikAro lauhI, lauhI IzA yasya sa lauhezaH / Idantasya svAGgasya na tviti / tuzabde'pyarthe nApi Idantasya svAGgasyetyarthaH / dIrghakezIbhArya iti amAninIti vacanAd mAnini puMvadbhAva eva dIrghakezamAninI / tathA jAteriti / kaThIbhAryaH / bahvRcabhAryaH / amAninItyeva - kaThamAninI / bahvRcamAninI || 356 / [ka0 ca0] " 1 saMjJA0 / ka evopadhA yasya strIpratyayasyeti vigrahaH / paJcamIbhAryaH / nanu paJcamIzabdasya strIkArAntasya bhASitapuMskatvAbhAvAdeva puMvattvaM na bhaviSyati kiM pUraNIpratiSedheneti ? ucyata-ata eva niSedhAdavayavasya bhASitapuMskatvAt samudAyasya bhASitapuMskatA'styevetyanumIyate / tena kalyANI ityatra na dvyaGgavaikalyamityuktam / madrikAbhArya iti / vRjimadrAbhyAM bhavAdyarthe ko dRzyate iti TIkA / atra kathaM puMvadbhAvaH kopadhatvAdityAha-kathamiti |paakaabhyaaN taddhitaH ko vidhIyate, rajakAditvAt / bheka ityauNAdikaH / pAkI bhAryA yasya, bhekI bhAryA yasyeti vigrahaH / tathA jAteriti / AkRtigrahaNA jAtiriha gRhyate / Idantasyetyanuvartate, tena na zUdrA bhAryA yasya 'azUdrabhAryaH' iti puMvat syAdeva | 'zUdrAnmahataH' iti niyamAjjAtimAtre Irna syAt / paJjyAM vaiyAkaraNabhArya iti puMvadbhAva eveti / athaivaM TIkayA saha virodhaH / vRddhernimittaM yasminniti TIkAkRtoktatvAt ? satyam | TIkAkRtA tu matAntaram anena darzitam || 356 | [samIkSA] 'dattAbhAryaH, guptAbhAryaH' Adi saMjJAoM meM, 'dazamIbhAryaH, paJcamIpAzA' Adi pUraNapratyayAnta zabdoM meM tathA pAcikAbhAryaH, kArikAbhAryaH Adi kopadha zabdoM meM puMvadbhAva kA niSedha donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA haiM / pANini ne etadartha do sUtra banAe haiM - " na kopadhAyAH, saMjJApUraNyozca" (a0 6/3/37,38) / [rUpasiddhi] 9. dattAbhAryaH / dattA bhAryA yasya saH / dattA + si + bhAryA + si / dAnakriyApravRttinimittabhUta hone se dattAzabda saMjJAzabda tathA bhASitapuMska hai, ataH ukta sUtra Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 kAtantravyAkaraNam se prApta puMvadbhAva kA prakRta sUtra se niSedha, paravartI pada ke antima AkAra ko hrasva tathA vibhktikaary| 2. guptAbhAryaH / guptA bhAryA yasya sH| guptA + si + bhAryA + si | bahuvrIhisamAsa, vibhaktilopa, gopanakriyApravRttinimittabhUta hone se ukta sUtra dvArA prApta puMvadbhAva kA prakRta sUtra se niSedha, uttarapadavartI AkAra ko hrasva tathA vibhaktikArya / 3. pnycmiibhaaryH| paJcamI bhAryA yasya saH / paJcamI + si + bhAryA + si | samAsa, vibhaktilopa, pUraNapratyayAnta hone se 'paJcamI' zabda ke puMvadbhAva kA prakRta sUtra se niSedha, AkAra ko hrasva tathA vibhaktikArya / 4. paJcamIyate |pnycmiivaacrti / "karturAyiH salopazca" (3/2/8) se Ayipratyaya, "nAmivyAnAntAd" (3/6/42) se Ayi ke Adi A kA lopa, vartamAnakAla meM te - pratyaya tathA "bhASitapuMskaM puMvat0" (3/6/60) se prApta puMvadbhAva kA prakRta sUtra se prtissedh| 5. pnycmiimaaninii| paJcamI mAninI yasyAH sA / paJcamI + si + mAninI + si / samAsa, vibhaktilopa, liGgasaMjJA, si - pratyaya,pUraNapratyayAnta paJcamIzabda ko ukta sUtra se prApta puMvadbhAva kA prakRta sUtra se niSedha tathA vibhaktikArya / 6. paacikaabhaaryH| pAcikA bhAryA yasya saH / pAcikA + si + bhAryA + si | bahuvrIhi samAsa, vibhaktilopa, ukta sUtra se prApta puMvadbhAva kA prakRta sUtra se niSedha pAcikA ke kakAropadha hone ke kAraNa liGgasaMjJA, sipratyaya, AkAra kA hrasva tathA vibhaktikArya / 7. mdrikaabhaaryH| madrikA bhAryA yasya saH / madrikA + siM + bhAryA + si | samAsAdi kArya tathA kakAropadha hone se madrikA zabda ke puMvadbhAva kA niSedha ||356 / 357. karmadhArayasaMjJe tu puMvadbhAvo vidhIyate [2/5/20] [sUtrArtha] karmadhAraya samAsa meM tulyAdhikaraNa pada ke pare rahane para UGantavarjita bhASitapuMska zabda kA puMvadbhAva hotA hai / / 357 / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAnyAye pasamaH samAsapAdaH 389 [du0 vR0] bhASitapuMskAnUpratiSedhabAdhako'yam / kaThI ca sA bhAryA ceti kaThabhAryA / evaM dattabhAryA, paJcamabhAryA, pAcakabhAryA, bhASitapuMska iti kim ? khaTvAvRndArikA, anUGiti kim ? brahmabandhUdArikA / / 357 / [du0 TI0] karma0 / karmadhArayaH saMjJA yasyeti vigrhH| pratiSedhabAdhako'yamiti / yena kenacit pratiSedhaHprAptaH so'nena bAdhyate iti |tthaa ca upalakSaNamAtraM kaThabhAryetyudAhRtam / jAtIyadezIyayozca strItvasyAvivakSaiva / dattajAtIyA, dattadezIyA / paJcamajAtIyA, paJcamadezIyA / kArakajAtIyA, kAradezIyA / dIrghamukhajAtIyA, dIrghamukhadezIyA ityevamAdayaH / / 357 / [vi0pa0] karma0 | karmadhArayaH saMjJA yasyeti vigrahaH / atha kimarthamidam, tulyAdhikaraNatvAt puMvadbhASitetyAdinaiva sidhyatItyAha-bhASitetyAdi / kaThabhAryeti / tathA jAteriti pratiSedhaH prAptaH / / 356 / [ka0 ca0] karma0 / 'karmadhArayasaMjJe' iti viSayasaptamIyam, na punaraupazleSikAdhAraH, saMjJAgrahaNAt / anyathA karmadhAraye tviti kuryAt / atraivApUraNyAdiSu karmadhAraye cetyakaraNAd vA / natra na vartate muMvadbhAvagrahaNAt / niSedhAnuvRttau puMvadbhAvasya lAbhAbhAvAt punarvaiyarthyAMpatteH / pratiSedhabAdhako'yamiti / ata eva yena kenacit pratiSedhaH prAptaH, so'nena bAdhyate / tathA copalakSaNamAtramudAhRtam - 'kaThabhAryaH' ityAdikamiti TIkAkRtoktam / etena pUraNyAdiSvapi puMvadbhAvaH 'vAruNatrayodazI' ityAdau / na cAnantaratvAt "saMjJApUraNIkopadhAstu na" (2/5/19) ityasyaiva vAdhaka iti vAcyam, saMjJApUraNIkopadhAnAM karmadhAraya ityakaraNAt / yadyevam UGantasyApi syAt / ucyate , pUrvatra "UsaMjJApUraNIkopadhAstu na" iti siddhe pRthakkaraNAd UGo na syAt / tasmAd bhASitapuMskAnUG pratiSedhabAdhako'yam itysyaaymaashyH| bhASitapuMsko'pUNyAdiSu ityasya saMjJApUraNIkopadhAstu netyasya ca bAdhako'yam / ata eva anUG iti kim ? brahmabandhUdAriketi Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 kAtantravyAkaraNam vRttikRtA pratyudAhRtamiti bhAvaH / 'sarvAbAdhAprazamanam' (du0 sa0 za0 11 / 39) ityatra vatkaraNasya svAzrayArthatvAt puMvanna syAt || 357 | [samIkSA] saMjJAzabda, pUraNapratyayAnta zabda tathA kopadha zabdoM meM ukta sUtra se puMvadbhAva kA niSedha nirdiSTa hone se 'dattabhAryA, paJcamabhAryA, pAcakabhAryA' Adi meM puMvadbhAva nahIM ho sakatA thA, karmadhArayasamAsa meM usake vidhAnArtha donoM vyAkaraNoM meM pRthak sUtra banAe gae haiM / pANini kA sUtra hai " puMvat karmadhArayajAtIyadezIyeSu " ( a0 6/3/42) / [rUpasiddhi] 1. kaThabhAryA / kaThI ca sA bhAryA ca / kaThI + si + bhAryA + si / karmadhArayasamAsa, vibhaktilopa, prakRta sUtra dvArA 'kaThI' zabda ko puMvadbhAva tathA vibhaktikArya / 2. dattabhAryA / dattA ca sA bhAryA ca / dattA + si + bhAryA + si / karmadhArayasamAsAdi tathA prakRta sUtra se 'dattA' zabda ko puMvadbhAva | 3. paJcamabhAryA / paJcamI ca sA bhAryA ca / paJcamI + si + bhAryA + si / karmadhAraya samAsa Adi, ukta sUtra se pUraNapratyayAnta paJcamIzabda meM prApta puMvadbhAva kA niSedha evaM prakRta sUtra se usakA vidhAna / 4. pAcakabhAryA / pAcikA ca sA bhAryA ca / pAcikA + si + bhAryA + si ! karmadhAraya samAsa Adi, kakAropadha 'pAcikA' zabda meM ukta sUtra se puMvadbhAva kA niSedha prApta evaM se usakA vidhAna || 357 | 358. AkAro mahataH kAryastulyAdhikaraNe pade [ 2/5/21] [sUtrArtha] tulyAdhikaraNa pada ke pare rahate 'mahant' zabda ke antyAvayava 'tU' ke sthAna meM AkArAdeza hotA hai || 358 | [du0 vR0] mahAdevaH, mahAvaktraH / antaraGgatvAnnalope satyAkAraccyantasya na bhavati - mhdbhuutshcndrmaaH| yogavibhAgAd mahatyA ghAsa : mahAghAsaH, evaM mahAkaraH, mahAviziSTaH || 358 / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH [du0 TI0] AkAro0 | tulyAdhikaraNagrahaNaM karmadhArayanivRttyartham / mahAMzcAsau devazceti, mahad vaktramasyeti vigrahaH / cvyantasyetyAdi / amahAn mahAn sampanno mahadbhUtazcandramAH iti / amahAn mahataH prakRtibhUto'tItaH amahAn mahatyeveti bhinnArthatvAdeva cchyantasamAso'tra nityo'sau prakRteH kartRtvam arthAnmahattveneti / kathaM puMvadbhAvaH - amahatI mahatI sappannA mahadbhUtA strI / mahAn hi nityam amahati vRttaH samudbhUtavAcI / bhUtazabdo'tra zayitavadanatItatvAdekArthe vAryate, tena vikArasyAtra kartRtvam arthAnmahatIti gamyate'bhede'tra ciH / uktaM ca - 391 - avasthApajahatpUrvI saMspRzan dharmamuttaram / saMmUrcchita ivArthAtmA jAyamAno'bhidhIyate // bhedavivakSAyAM ca agomatI gomatI sampannA gomatIbhUteti / gauNamukhyArthabAcitvAcchabdo vA sa tathocyate / sa tatra nAzrito yasmAt puMvadbhAvaH pravartate // anya Aha - mahattvaM mahattvena vA prApto mahadbhUtaH khalu prAptAvapi hi bhUdhAtuH kriyAvizeSaNaM veti / jAtIye ca vaktavyam - mahAjAtIyaH / ghAsakaraviziSTeSu puMvaccetyeke / bhinnAdhikaraNArthaM cakAro'yamanvAcayaziSTaH / tena mahato ghAsaH mahAghAsastanna vaktavyamityAha-yogavibhAgAditi / samAsazabdasya nityatvAd vA udAharaNairapi prapaJcaH sAdhita eva / yathA vidyAyonisambandhini RkArAnte dvandve vidyAyonisambandhina RkArAntasya dvandve AkAze dRzyate / hotApotArau, prazAstApratipattArau / yonisaMbandhinazca - mAtApitarau, yaataannaandrau| putre ca pitAputraH, mAtAputrau / 1 vede sahazrutAnAM devatAnAM vAduvarjitAnAM dvandve uttarapade AkAro bhavati / sUryAcandramasau, mitrAvaruNau / devatAnAmityeva - yUpan2amasau / avAdhUnAmityeva - agnivAyU, vAyvagnI / veda ityeva - zazivaizravaNAM, skandavizAkhau / sahetyeva - viSNuzakrau / zrutAnAmityeva candrasUryau, divAkaranizAkarI / agnerAvRddhyAdAvuttarapade' viSNAvAkAro na bhavati - agnimArutam, agnizauri / Ad vRddhyAdAvityeva - agnAmarutau, agnA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 kAtantravyAkaraNam viSNU | aviSNAvityeva-agnAvaiSNavam / somavaruNayoruttarapadayoragnerIkAro bhavati - agnISomau / tatrApigrahaNAt Satvam / agnIvaruNau / anAd vRddhyAdAvityeva-agnIvAruNIm anaDvAhImAlabheteti / divo dyAvA / dyauzca kSamA ca dyAvAkSame dyAvAbhUmI / divas pRthivyAM vA-divaspRthivyau, dyAvApRthivyau / uSas uSasA bhavati / uSazca naktaM ca uSasAnaktam ||358 / [vi0 pa0 ] AkAro0 | mahAMzcAsau devazceti, mahad vaktram asyeti vigrahaH / tulyAdhikaraNagrahaNaM karmadhArayanivRttyartham / tena bahuvrIhAvapi bhavati / antaraGgatvAd ityAdi / nalopaH punarvyaJjanAntasya yatsubhoriti vacanAt / yadi punarnityatvAd AkAraH prAg bhavet tadA vyaJjanAntatvAbhAvAnnalopasyAbhAvaH / cvyantasyetyAdi / atra yadyapi amahAn mahAn bhUta iti zAbdaM sAmAnAdhikaraNyam, tathApi bhUtazabdasyAtItavacanatvAdamahAn mahAn bhUtaH atItaH, sa cArthAt mahatyeveti mahati bhUta iti gamyate, vaiyadhikaraNyAt kutaH prasaGgaH / athavA mahAn mahataH prakRtiriti prakRterevAtra prAdhAnyaM tanmUlatvAcca vikRteraprAdhAnyamiti gauNatvAdeva na bhavati / ghAsakaraviziSTeSu puMvacceti vaiyadhikaraNyArthaM yathAsaMbhavaM puMvadbhAvArthaM ca kazcid Aha tadiha kathamityAha - yogavibhAgAditi / evaM mahato ghAso mahAghAsaH ityAdayo'pIti / nanu yogavibhAgAdAkAro nAma bhavatu / puMvadbhAvastu kathamiti cet ? satyam ! tatrApi yogavibhAgo vaktavya evetyadoSaH || 358 / [ka0 ca0] AkAro0 / kAryagrahaNAdarthaparasyaiva mahata AkArastena 'mahacchabda:' ityatra na bhavati / tulyAdhikaraNa ityuktaM pada iti labdhe padagrahaNaM samAsAntapadalAbhArtham / ato mahato ghaTasya rUpaM yatreti 'mahadghaTarUpa:' ityAdau na bhavati jAtIyapratyaye ca vktvymmhaajaatiiyH| vidyAyonisaMbandhini RkArAnte dvandve AkAro dRzyate / hotApotArI, prazAstApratipattArau / yonisaMbandhinaH- mAtApitarau, yAtAnanAndarau / putre ca - mAtAputrau, pitAputrau / vede - sahazrutAnAM vAyuvarjitAnAM dvandve uttarapade AkAro bhavati / sUryAcandramasau, mitrAvaruNau / devatAnAmityeva - yUpacamasau / avAyUnAmityeva / agnivAyU, vAyvagnI | Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye pacamaH samAsapAdaH 393 veda ityeva-zazivaizravaNau / skandavizAkhau / sahetyeva-viSNuzakrau / zrutAnAmityeva - candrasUryau / agnerAvRddhyAdAvuttarapade'viSNAvAkAro na bhavati / vede sahazrutetyAdinA prApte pratiSedho'yam / agnimArutau, agnizaurI |Ad vRddhyAdAvityeva-agnAmarutau, agnAviSNU / aviSNAvityeva - agnAvaiSNavam / somavaruNayoruttarapadayoragnerIkAro bhavati - agnISomau / tatrApigrahaNAt Satvam / agnIvaruNau / Ad vRddhyAdAvityeva-agnAvAruNImanaDvAhImAlabheta / divo dyAvA - dyauzca kSamA ca dyAvAkSame / dyAvAbhUmI | divaspRthivyAM vA-divaspRthivyau, dyAvApRthivyau / uSasa uSasA bhavatiuSazca naktaM ca uSasAnaktamiti TIkA | atha sa eva mahAn sa eva sampanna iti kuto vaiyadhikaraNyamityAha-athaveti paJyAm / / 358 / [samIkSA] 'mahAdevaH, mahAvaktraH' ityAdi zabdarUpoM meM 'mahat' zabda ke antyAvayava takAra ko AkArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai | pANini kA sUtra hai - "AnmahataH samAnAdhikaraNajAtIyayoH" (a0 6/3/46) / kAtantravyAkaraNa meM 'mahant' ko prAtipadika (liGga) mAnA gayA hai, ataH "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2/5/4) se nalopa hone ke bAda AkArAdeza pravRtta hotA hai| [rUpasiddhi] 1. mhaadevH| mahAMzcAsau devazca / mahant + si + deva + si / karmadhArayasamAsa, vibhaktilopa, antaraGga hone se "vyaJjanAntasya yat subhoH" (2/5/4) se nakAra kA lopa,takAra ko prakRta sUtra se AkAra, 'mahAdeva' zabda kI liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. mhaavkvH| mahad vaktramasya / mahant + si + vaktra + si | bahuvrIhisamAsa, vibhaktilopa, nalopa, takAra ko AkAra, liGgasaMjJA evaM vibhaktikArya / 3-4. mahApAsaH / mahato mahatyA vA ghAsaH / mahantu, mahatI + Gas + ghAsa + si | mhaakrH| mahAMzcAsau karazca / mahant + si + kara + si / mhaavishissttH| mahad viziSTamasya / mahant + si + viziSTa + si / pUrvavat sarvatra samAsAdi tathA takAra ko AkArAdeza / / 358 / 359. nasya tatpuruSe lopyaH [2/5/22] [sUtrArtha] naJ se prArambha kie jAne vAle tatpuruSa samAsa meM naJ - ghaTita nakAra kA lopa hotA hai ||359 / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] nasya saMbandhini tatpuruSe nasya saMbandhI nakAro lopyo bhavati / dvinakAro vA pAThaH / na savarNaH asavarNaH / na vidyate ghoSo dhvaniryeSAM te aghossaaH| brAhmaNasyAbhAvaHabrAhmaNam / tatpuruSa ihopalakSaNam / / 359 / [du0 TI0] nasya0 / tatra yadi tatpuruSe yo nakArastasya lopa ityucyate / madanasya putro madanaputraH ityatrApi prasajyeta / atha 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kA0 pari0 4) iti / evamapi 'praznaputro viznaputraH' ityatrApi syAt / niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 45) ityabhyupagamyate / tadA 'pAmanaputro vAmanaputraH' ityatrApi prasaGgaH / pAmA vidyate'sya, vAmA vidyate'sya / pAmAderastyarthe na pratyayo dRzyate / athaivam arthe zabda eva pravartate, asya taddhitasyAbhidhAnAditi matam / kiJca pada iti saptamyantamapi vizeSaNavizeSyayoriSTatvAtannasya padasyeti bhaviSyati / pade parata ityukte'pi sAhacaryAt padameva gamyate vA ? satyam / pratipattigauravaM syAdityAha - nasyetyAdi / yo natrA Arabhyate sa nasya tatpuruSaH / lupyata iti lopaH prathamAntaM padamiha nAstIti zrutatvAnnasyaivA-vayavo lopya iti gamyate / tatra cAsavarNe aghoSA ityAdinirdezAt nakAra eva pratipattavyo na tvakAraH / dvinakAro vA pATha iti / dvau nakArau yasminniti vigrahaH / tadA codyameva nAsti / ___ na ca vaktavyam - jJApakAdeva nalopaH sidhyatIti 'savikalpAnyapi jJApakAni bhavanti' / asavarNa ityAdinA samAsatrayeNApi darzayati, tulyAdhikaraNAnuvartanena sidhyatIti / yadyevaM tatpuruSagrahaNenApi kimityAha - tatpuruSa ihopalakSaNam iti / samAsamAtre bhavatItyarthaH / tatpuruSagrahaNaM tu uttarArthameva / avakSepetyAdau nasya lopo vaktavyaH / apacasi tvaM jAlma | tvam akaroSi jAlma / tanna vaktavyam ! amAnonAH pratiSedhavacanA iti akAraH pratiSedhavAcyam / naJo'pyavakSepetyAdau prayogo nAbhidhIyate / / 359 / [vi0 pa0] nasya0 / nasyeti sambandhe SaSThItyAha - nasya saMbandhini tatpuruSa iti / yo natrArabhyate sa nasya saMbandhI tatpuruSo bhavati / tena 'madanaputraH' ityAdiSu lopo na bhavati / atha anarthakatvAdevAtra na bhaviSyati tat kimevamucyate iti cet, tarhi 'praznaputraH' Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAyAye panamaH samAsapAdaH 395 ityAdiSu, syAt / atha 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 45) iti naGpratyayasya na bhavati / yadyevaM 'pAmanaputraH, gomanaputraH' ityAdiSu syAt / pAmAdibhyo'styarthe napratyayastaddhito dRzyate / tadayuktam-na khalu zarvavarmakRtasUtrametadarthe vartate / kintvevamarthe pAmanAdizabda eva vartate iti kutaH prasaGgaH / athavA pada iti vartate, tatazca pade parataH ityukte tatsAhacaryAt nasya padasyaiveti kathaM padAvayavasya bhavatIti ? satyam / evaM tarhi pratipattigauravanirAsArthameva nasya saMbandhinItyuktam / lupyata iti lopya: pavargAntatvAt karmaNi yapratyayaH / na cAnya iha karmabhUtaH prathamAnto'stIti / zrutatvAt tasyaivAvayavo lopyaH, sa ca nakAra evAsavarNa ityAdinirdezAt / na punarakAra ityAha - nasya sambandhI nakAra iti / nasyeti naJa iti yAvat / dvinakAro vA pATha iti dvau nakArau yasminniti vigrahaH / atra pakSe dezyameva nAstIti lopanIyasya nakArasya prathamAntasya prathamata eva nirdiSTatvAditi bhAvaH / / 359 / [ka0 0] nasya0 / nasya saMbandhI nakAra iti / etenAkAravinirmuktasya vyaJjananakAramAtrasya lopa ityAyAtam, asavarNa iti jJApakAdityarthaH / 'jJApakAni savikalpAni bhavanti' iti nyAyAdakAravato'pi kvacillopaH kathanna syAt sUtre'kArayuktasya zravaNA-dityAhadvinakAro veti / atha na vidyate ghoSo dhvaniryeSAmiti vAkye bahuvrIhau kathaM syAd ityAhata-tpuruSa ihopalakSaNamiti / aghoSA ityAdijJApakAt samAsamAtre syAditi zeSaH / tatpuruSagrahaNantUttarArthameva | AkSepetyAdau nasya lopo vaktavyaH / apacasi tvaM jAlma, akaroSi tvaM jAlmeti, tanna vaktavyam amAnonA pratiSedhavacanA iti akArapratiSedhe cAvyayaH / naJo'pyAkSepetyAdau prayogA nAbhidhIyanta iti TIkA / matAntaramAhaathaveti panI / / 359 / [samIkSA] 'asavarNaH, aghoSaH, abrAhmaNaH' Adi zabdoM ke siddhyartha naghaTita nakAra kA lopa donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai | pANini kA sUtra hai - "nalopo natraH" (a0 6/3/73) / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. asvrnnH| na savarNaH / na + saMvarNa + si / prakRta sUtra se naghaTita nakAra kA lopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/3/63) se sakAra ko visagadiza / 2. aghoSAH / na vidyate ghoSo dhvaniryeSAM te / na + ghoSa + jas / bahuvrIhi samAsa, vibhaktilopa, naghaTita nakAra kA prakRta sUtra dvArA lopa, liGgasaMjJA, prathamAbahuvacana meM jaspratyaya, samAnalakSaNadIrgha, paravartI akAra kA lopa evaM sakAra ko visagadiza | 3. abrAhmaNaH / brAhmaNasyAbhAvaH / naJ + brAhmaNa + si | naghaTita nakAra kA prakRta stradvArA lopa, liGgasaMjJA, prathamA-ekavacana sipratyaya tathA sakAra ko visagadiza ||359 / 360. svare'kSaraviparyayaH [2/5/23] [sUtrArtha] naJtatpuruSasamAsa meM svara varNa ke paravartI hone para 'na' tathA 'a' akSara kA viparyaya hotA hai / / 360 / [du0 vR0] nasya sambandhini tatpuruSe svare'kSaraviparyayo bhavati / anajaH, anajam, anajakaH / / 360 / [du0 TI0] svare0 / akSaramiha varNo vA svaro vA / anaja ityAdi / na ajaH, ajasyAbhAvaH, na vidyate'jo yasminniti vigrahaH |ansvr iti na kRtam, viparyayagrahaNasAmarzad "NanA hasvopadhAH svare dviH" (1/4/7) ityapi bAdhyate / tatropadhAgrahaNamanityArthaM cet, tarhi tasyaiva prapaJcArtham / na bhrAjate nabhrAT / "kvin prAji0" (4/4/57) ityAdinA kvip / napAt / pAteH zantRG, napuMsakatvAnnalopaH na vettIti navedAH, aspratyayAntaH / asatsu sAdhavo'satyAH, na asatyAH nAsatyAH, satyA evetyarthaH / na muJcatIti namuciH / mucerauNAdikaH kiH / nAsya kulamastIti nakulaH / nAsya khamastIti nakhaH / na strI na pumAn iti napuMsakam / strIpuMsayoH puMsakabhAvazca | na kSarati kSIyate vA nakSatramiti nipAtanam / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 397 na krAmatIti nakraH, kramerDaH / nAsminnakam astIti nAkaH / kamiti sukhamucyate nakam, akaM duHkham ityarthaH / " nabhrADAdiSu naJ prakRtyA " iti na vaktavyameva | rUDhizabdA hyete yathAkathaMcid vyutpAdyAH lokopacArAdeva siddhAH / tathA na gacchantIti agAH parvatAH, nagAH parvatAH / nagA vRkSAH, agA vRkSAH / na gamyaprANini vA / prANini tu ago vRSalaH zItena / "anyato'pi ca " (4/3/49) iti gamerDa: / tathA ekAdibhyazca naJ prakRtyA ekasya cAnta At / ekena na viMzatiH ekAnnaviMzatiH / ekena na triMzat ekAnnatriMzat naJsamAse kRte pazcAdekazabdena yogaH / UnArtho naJ, ekenonA viMzatirityarthaH / ekAd na viMzatiriti " paJcame paJcamAMstRtIyAnnavA" ( 1/4/2) iti || 360 / [vi0 pa0 ] svare0 | anaja ityAdi / na ajaH ajAnAmabhAvaH / na vidyate'jo yasminniti ca vigrahaH || 360 | [ka0 ca0] svare0 / akSaramiha varNaH svaro vA paurvAparyavyavahAraH kramaH, tadviparIto viparyayaH / tatpuruSAvyayIbhAvabahuvrIhINAM krameNodAharaNam - anaja ityAdi / atha na bhrAjate iti nabhrAT / " kvib bhrAji0" (4/4/50) ityAdinA kvip / na patatIti napAt / pAteH zantRG, napuMsakatvAnnakAralopaH / na vettIti navedAH / asatsu sAdhavaH asatyAH, na asatyAH nAsatyAH / na muJcatIti namuciH, auNAdikaH kiH / nAsya kulamastIti nakulaH / nAsya khamastIti nakhaH / na strI na pumAniti napuMsakam / strIpuMsayoH puMsakabhAvaH / na kSarati na kSIyate vA nakSatram, nipAtanam / na krAmatIti nakraH, kramerDaH / nAsminnakamastIti nAkaH / kaM sukham, akaM duHkhamucyate / na gacchatIti nagaH parvataH ityAdau "nasya tatpuruSe lopyaH" (2/5/22) kathanna syAt ? satyam, na bhrAjAdiSu " naJ prakRtyA " iti na vaktavyam | kiM tarhi rUDhizabdA hote yathAkathaMcid vyutpattyA lokata eva veditavyAH / tathA ekAdibhyaH prakRtyA natra ekasya cAnta At / ekena na viMzatiH ekAnnaviMzatiH / ekena na triMzat ekAnnatriMzat / naJsamAse kRte pazcAdekena yogaH / UnArtho naJ ekonaviMzatirityarthaH / ekAdnaviMzatiriti "paJcame paJcamAMstRtIyAnnavA" (1/4/2) iti TIkA || 360 | 1 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'na ajaH iti anajaH, na azvaH iti anazvaH' Adi zabdoM kI siddhi ke lie pANinIya vyAkaraNa meM pahale naghaTita nakAra kA lopa karake nuDAgama kiyA jAtA hai - "nalopo natraH, tasmAnnuDaci" (a0 6/3/73,74) / kAtantrakAra ne aisI sthiti meM na aura usase paravartI svara varNa kA paraspara viparyaya karake rUpasiddhi kI hai / isase spaSTa hai ki kAtantrIya prakriyA meM paryApta saralatA sannihita hai / yahA~ pANinIya nirdeza upahAsAspada bhI kahA jA sakatA hai jo unhoMne eka nakAra kA lopa karake dUsare nakAra ko sthApita karane ke lie nuDAgama kiyA hai| [rUpasiddhi] 1. anjH| na ajaH / naJ + aja + si / naJtatpuruSa samAsa, vibhaktilopa, prakRta sUtra dvArA 'na-a' kA viparyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/3/63) se sakAra ko visagadiza / 2. anajam / ajasyAbhAvaH / naJ + aja + si | avyayIbhAva samAsAdi, 'naa' kA viparyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA napuMsakaliGga meM silopa-mu Agama / 3. anajakaH / na vidyate'jo yasmin / naJ + aja + si / bahuvrIhi samAsAdi, 'na-a' ko viparyaya, samAsAnta kapratyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA s ko visagadiza / / 360 / 361. koH kat [2/5/24] [sUtrArtha] tatpuruSa samAsa meM 'ku' ko 'kat' Adeza hotA hai ||361 / [du0 vR0] kuzabdasya tatpuruSe svare kad bhavati / kutsito'zvaH kadazvaH / evaM kaduSTraH / tatpuruSa iti kim ? kUSTro dezaH / / 361 / [du0 vR0] koH kat0 / kuzabdaH pRthivIvacano'pyasti, tasya na bhavati / kau udayaH kUdaya iti / yasmAduttaratreSadarthe kuzabdasyeti vizeSaNamAha - ato'vyayasyaiva grahaNaM dRSTakalpanA Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH vazAt naJsAhacaryAd veti / svara iti kimartham ? kugrAmaH / rathavadayozcAbhidhAnAtkutsito rathaH kadrathaH kutsito vadaH kadvadaH / pacAdyajanto'yam / tRNe jAtau / kutsitaM tRNaM kattRNam / rUDhitvAt tRNavizeSa evocyate ca kutsitAstrayaH kattrayaH, kutrayaH / 'kavatrayaH' ityapi dRzyate / / 361 / [ka0 ca0] koH : kat / kuzabdasya pRthivIvAcakasya na bhavati, uttaratreSadarthe kuzabdasya vizeSaNAd avyayasyaiva grahaNAt / dRSTAdhikAravazena naJsAhacaryAd vA / svara iti kim ? kugrAmaH / rathavadayozcAbhidhAnAt kutsito rathaH kadrathaH / kutsito vadaH kadvadaH / pacAdyajantaH / tRNe ca jAtau - kutsitaM tRNaM kattRNam, tRNavizeSa evocyate / trizabde ca - kutsitAstrayaH kattrayaH, kavatrayaH, kutrayaH ityAdi dRzyate iti TIkA | "nasya tatpuruSe" (2/5/22 ) ityatra tatpuruSAnuvRttiphalamAha - tatpuruSa iti kimiti / / 361 / [samIkSA] tatpuruSa samAsa meM kutsitArthaka 'ku' zabda kA 'kat' Adeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai aura isa prakAra 'kadazvaH, kaduSTra: ' zabdarUpa siddha hue haiN| pANini ne etadartha aneka sUtra banAe haiM, parantu kAtantra ke vyAkhyAkAroM ne 'kadrathaH, kattRNam' Adi prayogoM kI siddhi abhidhAna ke bala para kI hai / pANini ke haiM- "ko: kat sUtra tatpuruSe'ci, rathavadayozca, tRNe ca jAtau kA pathyakSayoH " (a06 / 3 / 101 - 104) / " 399 [rUpasiddhi] T 1 . kadazvaH / kutsito'zvaH / ku + azva + si / tatpuruSa samAsa, vibhaktilopa, svara ke para meM rahane para prakRta sUtra se ku ko kat Adeza, liGgasaMjJA, tathA s ko visagadiza / sipratyaya 2. kaduSTraH / kutsita uSTraH / ku + uSTra + si / tatpuruSa samAsa, vibhaktilopa, svara ke paravartI hone para prakRta sUtra se ku ko kat Adeza, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya || 361 / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 kAtantravyAkaraNam 362. kA tvISadarthe'kSe [2/5/25] [sUtrArtha] tatpuruSa samAsa meM ISadarthaka 'ku' zabda ko 'kA' Adeza hotA hai, 'akSa' zabda ke bhI para meM rahane para || 362 / [du0 vR0] kuzabdasya tatpuruSe ISadarthe vartamAnasya kAdezo bhavati, akSazabde ca parataH / ISallavaNam-kAlavaNam, kAmlam, kAkSeNa vIkSate / ISadarthe svare tu paratvAt kAdeza eva / / 362 / [du0 TI0] kA tvI0 / tuzabdo'tra punararthe , kA punarISadarthe tatpuruSe bhavatItyetAvanmAtrameva / tena vyaJjane svare ca ISallavaNaM kAlavaNam, ISadamlaM kAmlam / adhikArasyeSTatvAt svara iha na vartate iti kazcidAha / anye tuzabdagrahaNaM pAdapUraNArtham / "ISadarthe, kA tvakSe" iti kartavye yadISadartha iti vacanaM madhye tad bodhayati - yogo'tra vibhaktavya iti / tena ISadarthasya pUrveNa siddhatvAt kutsitArthasya kAdezaH siddho bhavati / kutsitamakSaM kAkSam tena vIkSate ityarthaH / anindriyaparyAye'pi akSazabde bhavitavyam avizeSAditi matam / kutsito'kSaH kAkSo dyUtAdiH / bahuvrIhAvapi matam / kutsite akSiNI yasya sa kAkSaH / "sakthyakSiNI svAGge" (2/6/41-50) iti rAjAditvAdat / naitad bhASye vArtika ca cintitamiti / ISat panthAH kApathaH, kutsitaH panthAH kupadha iti rAjAditvAdat / pathazabdo'kArAnto'pi saMbhavati / kecit kutsitArthasya pandhizabde kAdezamicchanti - kutsitaH panthAH kApathaH / bahuvrIhAvapyapare - kutsitaH panthA yasmin sa kApatha iti rAjAditvAdat / arthagrahaNamiha sUtre sukhArtham / / 362 / [vi0 pa0] kA tvI0 | iha vAkyadvayaM veditavyam / kathametad yAvatA ekameva vAkyamupalabhyate / tata ISadarthe kAdezo'kSazabde parata eva syAt ? satyam / evaM satISadarthe "kA tvakSe" iti vidadhyAt / kArTI, nimittam, kAryam ityeSa nirdezakrama iti nyAyAt / ato viparItakaraNAt 'kA tvISadarthe' ityekaM vAkyam, akSa iti dvitIyamityAha-akSazabde ceti / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayApyAye panamaH samAsapAdaH 401 pUrvayoge tuzabdaH punara kA punarISadarthe tatpuruSe bhavatIti / tena svara iha na saMbadhyate / yatra kvacid ISadarthatA tatra svare vyaJjane ca bhavatIti / ISadarthe pUrveNaiva siddhatvAd akSazabde parataH kutsitArthasyaiva bhavati ityAha-kAkSeNetyAdi / kutsitamakSaM kAkSam, teneSadartha iti vizeSaNAdihAvyaya eva kuzabdo na pRthvIvAcI, tathA "koH kat" (2/5/24) ityatrApi dRSTaparikalpanAvazAt tato hi kuzabdo vartata iti / / 362 / [ka0 ca0] kA tvI0 / arthagrahaNaM tu sukhArtham / 'kA tvakSe ISad' iti ISadarthasya lAbhAt / anindriyaparyAye'kSazabde'pi syAdevAvizeSAt / kutsito'kSaH kAkSo dyUtAdiH / bahuvrIhAvapi matam-kutsite akSiNI yasya sa kAkSaH / "sakthyakSiNI svAGge" (2/6/41 - 50) ityatpratyayaH / naitad bhASye vArtike ca cintitamiti TIkA / / 362 / [samIkSA] 'ISanmadhuram-kAmadhuram, ISallavaNam-kAlavaNam' ityAdi sthaloM meM ISadarthaka 'ku' zabda ko 'kA' Adeza donoM vyAkaraNoM meM upalabdha hotA hai / pANini ke sUtra haiM - "kA pathyakSayoH, ISadarthe" (6/3/104,105) / aSTAdhyAyI meM vistAra abhISTa hone se 'ku' ke 'kat-kA-kava' AdezavidhAyaka ATha sUtra haiM, jabaki kAtantra meM lAghava kI pradhAnatA ke kAraNa kevala tIna hI sUtra upalabdha hote haiN| [rUpasiddhi] 1. kAlavaNam / ISallavaNam / ku + lavaNa + si / tatpuruSa samAsa, vibhaktilopa, ISadarthaka 'ku' zabda ke sthAna meM prakRta sUtra dvArA 'kA' Adeza, liGgasaMjJA, sipratyaya, usakA lopa tathA mu-Agama / 2. kAmlam / ISad amlam / ku+amla +si / pUrvavat samAsAdi, ku ko kA Adeza, samAnalakSaNa dIrgha, paravartI akAra kA lopa, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / ___3. kAkSeNa vIkSate / kutsite akSiNI yasya, tena | ku + akSi + au+TA / bahuvrIhisamAsa, vibhaktilopa, ku ko kA-Adeza, "sakthyakSiNI svAGge" (2/6/ 41 -50) se samAsAnta 'at' pratyaya, ikAralopa, liGgasaMjJA tA pratyaya, ina Adeza, "avarNa ivarNae"(1/2/2) se a ko e-ikA lopa tathA nakAra ko NakArAdeza / / 362 / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 kAtantravyAkaraNam 363. puruSe tu vibhASayA [2/5/26] [sUtrArtha] tatpuruSasamAsa meM puruSa zabda ke paravartI hone para ku-zabda ko vaikalpika kAAdeha hotA hai / / 363 / [du0 vR0] kuzabdasya tatpuruSe puruSazabde ca pare vibhASayA kAdezo bhavati / kApuruSaH, kupuruSaH / iyamaprApte vibhASaiva / ISaduSNam-koSNam, kavoSNam, kaduSNam iti vaktavyam / / 363 / [du0 TI0] puruSe0 / nanvISadarthe nityaM prAptaH kutsitArthe tvaprApta eva kAdezaH tatrobhayatra vibhASA yukteti / na codyam nAtra vibhASA vidheyA, kiM tarhi kAdezaH, sa cAprAptaH kutsitArtha evetyAha - iyamityAdi / vAgrahaNe vidheyatvAzaGkA syAdityanavyayo vibhASAzabdastRtIyAnta ucyate / vipUrvAd bhASateH "gurozca niSThAseTaH" (4/5/81) ityA yyH| kAdezastAvat siddha evetyAha-kavoSNamityAdi / uSNazabde kavAdezaH kadAdezazceti vaktavyaM vyAkhyeyaM lokopacArAdityarthaH / / 363 / [vi0 pa0] puruSe0 / iyamityAdi / nanu kathamavadhAraNamISadarthe nityaM prAptaH kutsitArthe tvaprApta eva kAdezaH, tatazcobhayatra vibhASA yukteti ? satyam / vibhASayeti tRtIyAnirdezAdiha kAdezasya vidheyatvaM na vibhASAyAH / yacca vidheyaM tadaprAptameveti manyate / ISadityAdi / nityaM kAdeze prApte kavAdezaH kadAdezazcoSNazabde vidhIyate / vaktavyamiti vyAkhyeyam, lokopacArAdityarthaH // 363 / [ka0 ca0] puruSe0 / vipUrvAd bhASatergurozca niSThAseTa ityapratyaye sati vibhASeti rUpam / kAdezastAvat siddha evetyAha - kavoSNam ityAdi / paJjyAM na vibhASeti anyathA veti kRte sidhyatIti bhAvaH / / 363 / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 403 [samIkSA] kutsitaH puruSaH 'kApuruSaH, kupuruSaH' meM 'puruSa' zabda ke paravartI hone para 'ku' ko 'kA' Adeza kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "vibhASA puruSe" (a0 6 / 3 / 106) / [rUpasiddhi] 1. kApuruSaH, kupuruSaH / kutsitaH puruSaH / ku + puruSa + si / tatpuruSa samAsa, vibhaktilopa, prakRtasUtra se ku ke sthAna meM vaikalpika 'kA' Adeza, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2/3/63) se s ko visagadiza || 363 | 364. yAkArau strIkRtau hrasvau kvacit [ 2/5/27] [sUtrArtha] samAsa meM lakSyAnurodha se kahIM-kahIM para strIliGgakRta IkAra tathA AkAra ko svAdeza hotA hai || 364| [du0 bR0] Izca AkArazca yAkArau, yAkArau strIkRtau hrasvau bhavataH, samAse kvacillakSyAnurodhAt / revatimitraH, rohiNimitraH, bharaNimitraH, iSTakacitam ISikatUlam, mAlabhAriNI kanyA / evamanye'pi || 364 | [du0 TI0] yAkArau0 / kvacidgrahaNAd iha tatpuruSo na vartate ityAha-samAsa iti / revatI mitramasya, rohiNI mitramasya, bharaNI mitram asyeti vigrahaH / zizapAyAH sthalaM zizapasthalam, saMjJAyAm eva / na ca bhavati - nAndIkaraH, nAndIghoSaH, nAndIvizAlaH, lomakASaNDaH / iSTakAbhizcitam, ISikAyAstUlam / mAlAM bibhartIti tAcchIlye AbhIkSNye vA NiniH / "iSTakeSikAmAlAnAM citatUlabhAriSu" (a06/3/65) tadantavidhirapISyate / pakveSTakacitam, muJjeSikatUlam, utpalamAlabhAriNI / aGgIkRtayorapIkArokArayorvA hnasva iSyate / grAmaNiputraH, grAmaNIputraH / yavaluputraH, yavalUputraH / iyuvAzrayayorna syAt / zrIkulam, bhrUkulam / bhrUkuMzAdInAM vA dRzyate / bhrukuMzaH, bhrUkuMzaH / bhrukuTi:, bhrukuTi: / anya AhaakArazca vaktavyaH / bhrakuMzaH, bhrakuTiH / bahupade'pi dRzyate - alAbukarkandhudunduphalamiti / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 kAtanvavyAkaraNam alAbUzca karkandhUzca, dundUzca, tAsAM phalamiti / ke pratyaye samAnasya hrasvaH iSyate / grAmaNikaH, yavalukaH, khaTikA / ajJAtAdyarthe kapratyayaH / bahuvrIhau na syAt-bahunadIkaH / navRdantAd bahuvrIhau ko dRzyate / strIkRtAdantasya tu vibhASA |bhukhttvaakH, bahukhaTvakaH / zeSAd vA bahuvrIhau ko dRzyate / bhASitapuMskAt strIkArasya taratamarUpakalpacelabruvagotramatahateSu hrasvaH / brAhmaNitarA, brAhmaNitamA, brAhmaNirUpA, brAhmaNikalpA, brAhmaNicelI, brAhmaNibruvA, brAhmaNigotrA, brAhmaNimatA, brAhmaNihatA / tamAdayaH kalpaparyantAH prtyyaaH| celAdInyuttarapadAni / cila vasane, pacAdyac nadAditvAdI / kutsitA brahma NicelItyucyate / bravItIti bruvaH pacAdyac / abhidhAnAd vacyAdezo na bhavati, uvAdezazca syAt / sarvatra karmadhArayaH / bhASitapuMskAdityeva / AmalakItarA / AmalakIzabdena hi strIliGgo vRkSArthe'bhedopacArAt phale napuMsake ca vartate / na hyupacAravRttau cAnena bhASitaH pumAniti / ekasvarAttu vibhASA / stRNAtemuT-stritarA, strItaretyAdi / strIkArasyeti kim ? zrItarA / ansyantibhyAM ca strIkRtekArasya vibhASA / 'viduSItamA, viduSitamA, pacantItamA, pacantitamA' ityAdi / kathaM vidvattametyAdi nAtra puMvadbhAvo vaktavyaH ? satyam / prakarSayuktasya pazcAt strItvaM vivakSitamiti bhAvaH / UGazca vA hra svaH - dhIbandhutamA, dhIbandhUtametyAdi / / 364 / . [vi0 pa0] yaakaaro0| revatI mitramasya, rohiNI mitramasya, bharaNI mitramasyeti vigrahaH / lakSyAnurodhAd iSTakeSikAmAlAnAM citatUlabhAriSu darzayati-iSTakacitam iti / iSTakAbhizcitam, iSikAyAstUlam iti vigrahaH / tathA mAlAM bibhartIti tAcchIlye AbhIkSNye vA NiniH / evamanye'pi ziSTaprayogAnusAreNa veditavyA ityarthaH / / 364 / [ka0 ca0] yaakaaro0| striyAmiti kRte 'somapA strI, senAnI strI' ityatrApi hrasvaprasaGgAt strIkRtAvityuktam / kvacid grahaNAnneha tatpuruSAnuvRttirityata Aha -samAsa iti |issttkessikaamaalaanaaN citatUlabhAriSu tadantavidhirapISyate / pakveSTakacitam / ApteSikatUlam, utpalamAlabhAriNIti | astrIkRtayorapIkArokArayorvA hrasva iSyate / grAmaNiputraH, grAmaNIputraH / yavaluputraH, yavalUputraH / iyusthAnathorna syAt - zrIkulam, bhrUkulam / bhrakuMzAdInAM dRzyate - bhrakuMzaH, bhrukuTiH / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH anya Aha - akArazca vaktavyaH / bhrakuMzaH, bhrakuTiH |smprsaarnnN ca-bhRkuTimukham / bahupade'pi-alAbukarkandhudunduphalam |alaabuushc karkandhUzca dunduzca, tAsAM phalamiti | ke pratyaye samAnasya hrasva iSyate grAmaNikaH, yavalukaH, khaTkiA / ajJAtAdyarthe kaH, tena hrasvArtham AdIdUtAM ke liGgAditi zrIpativacanaM vyartham / bahuvrIhau na syAt -bahunadIkaH, bahubadhUkaH / nabRdantAd bahuvrIhau kaH / tena na bahuvrIhAviti vacanamupAdeyam / strIkRtAdantasya tu bhavati vibhASayA | bahukhaTvAkaH, bahukhaTavakaH / zeSAd vA bahuvrIhau ko dRzyate / stryAto veti zrIpatisUtraM vyartham / TIkAto'nyadapyUhanIyam / / 364 / (samIkSA] 'revatI mitram asya, rohiNI mitram asya revatimitraH, rohiNimitraH' ityAdi zabdarUpoM meM hrasvAdeza kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai | pANini ne 'bahula' zabda ke nirdeza se 'kvacit pravRttiH kvacidapravRttiH' ko sUcita kiyA hai to kAtantrakAra ne sAkSAt 'kvacit' zabda hI sUtra meM par3hA hai / isase kAtantrakAra ne eka hI sUtra se abhISTasiddhi kI hai, parantu pANini ko tIna sUtra banAne par3e haiM - 'DyApoH saMjJAchandasorbahulam, tve ca, iSTakeSIkAmAlAnAM citatUlabhAriSu" (a0 6/3/63-65) / [rUpasiddhi] 1. revatimitraH / revatI mitramasya / revatI+si + mitra +si / bahuvrIhisamAsa, vibhaktilopa, prakRta sUtra se revatI-ghaTita IkAra ko hrasva, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA sakAra ko visagadiza / 2-3. rohinnimitrH|rohinnii mitramasya |rohinnii + si+mitra+si / bharaNimitraH / bharaNI mitramasya / bharaNI + si + mitra+si / pUrvavat pahuvrIhi samAsAdi tathA IkAra ko hrasva / 4-6.iSTakacitam |issttkaabhishcitm|issttkaa + bhis +cita +si |issiktuulm| ISikAyAstUlam / ISikA + Gas + tUla +si | mAlabhAriNI kanyA / mAlAM bibhartIti / mAlA + am + bhR + Nini + si | do zabdarUpoM meM tRtIyAtatpuruSa samAsa Adi tathA 'iSTakA - ISikA' ina AkArAnta zabdoM kA hrasva / 'mAlabhAriNI' meM upapadasamAsa Adi evaM 'mAlA' meM AkAra ko hrasvAdeza-vibhaktikArya / / 364 / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtanvavyAkaraNam 365. hrasvasya dIrghatA [2/5/28] [sUtrArtha] lakSyAnurodhavaza (lokAbhidhAna se) samAsa meM kahIM kahIM para hrasva varNa ko dIrgha Adeza hotA hai / / 365 / [du0 vR0] hrasvasya dIrghatA bhavati samAse kvacillakSyAnurodhAt / dAtrAkarNaH, dvividhAkarNaH, dviguNAkarNaH, TyagulAkarNaH / cihnasyaiva karNe dIrghaH / kvacinna syAt aSTakarNaH, piSTakarNaH / nahivRtivRSivyadhirucisahitaniSu kvibanteSu prAdikArakANAmeva dIrghaH- upAnat, upAvRt, prAvRTa, marmAvit, nIruk, RtISaT, parItat / evamanye'pi / / 365 / [du0 TI0] hasvasya0 / dAtrAkarNa ityAdi / dAtrAkRtiH karNo'sya, dvividhaH karNo'sya, dviguNaH karNo'sya,TyagulaHkarNo'sya iti vigrahaH |cihnsyaivetyaadi / ciyate gavAdiyunAvayavagatena dAvAdinA saMsthAnena svAmivizeSasaMsthAnadvAreNa taccihnam aGka ityrthH|kvcinn syAdityAdi / aSTaprakArAH karNA asya, piSTAvaliptau karNau asyeti | cihnasyaiva karNe piSTASTapaJcabhinnachinnachidrasuvasvastikavarjitasyeti pratipattavyam / upanahyatIti kvip / evamupavartata iti / pravarSatIti / marmANi vidhyatIti / nirocata iti / RtiM sahate, tatrApigrahaNAt Satvam / paritanotIti yamamanatanagamAM kvAviti paJcamalopaH / evamanye'pIti / vizvasya vasurAjordIrghaH / vizvaM vasu asya vizvAvasuH / vizvaM rAjate vizvArAT / nare saMjJAyAm / vizvaM narA asya vizvAnaraH / tathA RSau mitre / vizvaM mitramasya vizvAmitro nAma RSiH / evam aJjanAgiryAdayaH / aJjanAnAM giriH anyjnaagiriH| evaM bhnyjnaagiriH| kiNshukaagiriH| asaMjJAyAM na bhavati / aJjanavarNo girirnyjngiriH| ghAnte vibhASA lakSyate / prativezaH, pratIvezaH / pratirodhaH, pratIrodhaH / pratihAraH, pratIhAraH / pratikAraH, pratIkAraH / nAmyantasya kAzezca pratyayAnte / nIkAzaH, anukAzaH / na ca dRzyate-nikAzaH, anukAzaH |hrsvgrhnnm iha hrasvamAtrapratipattyartham / tena madhyavartino'pi bhavati duHkhArtAdiSu |asmaase'pi dRzyate-puruSaH, pUruSaH // 365 / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 nAmacatuSTayAyAye pacamaH samAsapAdaH [vi0pa0] hrasvasya0 / dAtretyAdi / dAtrAkRtI karNau yasya, dvividhau karNau yasya, dviguNau karNau yasya, vyagulau karNau yasyeti vigrahaH / kvacinna syAditi / aSTaprakArau ko yasya, piSTaliptau karNau yasyeti vAkyam / etaccopalakSaNam / anyatrApi na bhavatIti / yadAha- cihnasyaiva karNe diirghH| piSTASTapaJcabhinnachinnachidrasuvasvastikavarjitasyeti pratipattavyamiti / na hItyAdi / upanahyati, upavartate, pravarSati, marmANi vidhyati, nirocate, RtiM sahate, paritanotIti kvip / RtiSaDiti / tatrApigrahaNAt Satvam / tanoteryamamanatanagamAM kvAviti pnycmlopH| "pAtosto'ntazca" (4/1/30) iti AtazcAd bhavati / [ka0 ca0] hasvasya0 / dIrgho bhavan hrasvasyaiva bhaviSyati / hrasvagrahaNaM svaramAtrapratipattyartham, tena madhvavartino'pi syAd duHkhArtAdiSu / duHkhena RtaH ityAdivigrahaH / dIrgha iti kRte siddhe bhAvapratyayo vaicitryaarthH|smaas ityupalakSaNam |purussH,puurussH / tanustanUrityasamAse'pi darzanAt / kvacidgrahaNAnuvRtteH phalamAha-kvacinna syAditi / bibhyatsatItivad marmavid ityatra "hacaturthAntasya0" (2/3/50) ityAdinA''dicaturthatvaM syAccet, ucyate / abhyAsAdevAkRtasamprasAraNasyaiva byadheroSThyabakArAbhyupagamAt / ata eva 'iSurvyavAd vyadhAt' iti maaghymke'pybhnggH| evamanye'pIti / vizvasya vasurAjordIrghaH / vizvaM vasvasya vizvAvasuH / vizvaM rAjate vizvArAT / nare saMjJAyAm / vizvaM narA asya vizvAnaraH / RSau mitre / vizvaM mitramasya vizvAmitro nAma RSiH / evam aJjanAgiryAdayaH- aJjanAnAM giriH aJjanAgiriH / evaM bhaJjanAgiriH / asaMjJAyAM na syAt / aJjanavarNo giriraJjanagiriH / ghAnte vibhASayA lakSyate - prativezaH, pratIvezaH / pratirodhaH, pratIrodhaH / pratihAraH, pratIhAraH / pratikAraH, pratIkAraH, nAmyantasya kAzezca pratyayAnte-nIkAzaH, anuukaashH| na ca dRzyate - nikAzaH, anukAzaH iti TIkA / saMjJAyAM bahusvarasya vatyanajirAde:amarAvatI, vIraNAvatI, anajirAderiti kim ? ajiravato, khadiravatI / ajirkhdirshshkaarnnddvprbhRtyH| zarAdInAM dvisvarAt - zarAvatI, vaMzAvatI / padmazaradhUmakuzamRgAdInAM saMjJAyAm / padmAvatI, zarAvatI, dhUmAvatI, kuzAvatI, mRgAvatItyAdi / valapratyaye'pi- kRSIvalaH, AsutIvalaH / na ca dRzyate - tamovalaH, mAtRvalaH, pitRvalaH, bhrAtRvalaH iti kulcndrH| tena "saMjJAyAm anajirAdibahusvarasya vati Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam dIrghaH, padmazaradhUmakuzavaMzamRgANAM ca, valaci ca" (kAta0 pari0 - nAma0 94, 95,97) iti zrIpatisUtratrayaM na vAcyam || 365 | [samIkSA] samprasAraNasya" 'dAtrAkarNaH, dvividhAkarNaH' Adi zabdarUpoM meM dIrgha kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai | pANini ne 25 sUtroM meM isa dIrghavidhAna kA vistAra dikhAyA hai - "karNe lakSaNasyAviSTASTapaJcamaNibhinnacchinnacchidranuvasvastikasya (a0 6/3/115-139) / kAtantrakAra ne lakSyAnurodhavaza isa dIrgha kA vidhAna kevala eka sUtradvArA hI kiyA hai / isa prakAra kAtantrakAra kA yaha nirdeza atyanta lAghava kAhI bodhaka kahA jA sakatA hai / [rUpasiddhi] 408 ------ 1. dAtrAkarNaH / dAtrAkRtI karNAvasya saH / dAtra + au + karNa + au / bahuvrIhisamAsa, vibhaktilopa, prakRta sUtra se 'dAtra' zabda ke antima akAra ko dIrgha, liDgasaMjJA, si - pratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/3/63) se sakAra ko visagadiza / 2 - 4. dvividhAkarNaH / dvividhau karNAvasya saH / dvividha + au + karNa + au / dviguNAkarNaH / dviguNaiau karNAvasya saH / dviguNa + au + karNa + au / dvyaGgulAkarNaH / gulau karNAvasya saH / dvyaGgula + au + karNa + au / sarvatra bahuvrIhi samAsa Adi tathA prakRta sUtra ke nirdezAnusAra dIrgha Adeza | 5. upAnat / upanahyati / upa + nah + kvip + si / kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, prakRta sUtra se dIrgha, 'upAnah ' kI liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa / 6-11. upAvRt / upavartate / upa + vRt + kvip + si / prAvRT / pravarSati / pra + vRS + kvip +si / marmAvit / marmANi vidhyati / marman + vyadh + kvip + si / nIruk / nirocate / ni + ruc + kvip + si / RtISaT / RtiM sahate / Rti + sah + kvip + si / parItat / paritanoti / pari + tanu + kvip + si / sarvatra kvip pratyaya, sarvApahArI lopa hone ke bAda dIrya tathA vibhaktikArya || 365| 366. anavyayavisRSTastu sakAraM kapavargayoH [2/5/29] [ sUtrArtha] kavarga evaM pavarga ke paravartI hone para avyayabhinna zabda - ghaTita visarga ke sthAna meM lakSyAnurodhavaza sakArAdeza hotA hai || 366 / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH 409 [du0 vR0] anavyayavisRSTastu kapavargayoH parayoH sakAramApadyate kvacillakSyAnurodhAt / ayaspAzam, ayaskalpam, ayaskAmyati, ayaskam - pAzakalpakAmyakeSu dRzyate / raprakRteH kAmye na bhavati - gIH kAmyati, dhUH kAmyati, ayaskAraH, ayaskAmaH, ayaskaMsaH, ayaskumbhaH / kRJkAmikaMsakumbheSu samAse'yamataH paraH / anuttare kuzAkarNyorbhAskarAdiSu lakSyataH // naJA nirdiSTamanityam / namaskartum, puraskartum ityAdayaH / / 366 / // iti daurgasiMhmAM vRttau nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH samAptaH // [du0 TI0] 1 anavyaya0 / kutsitam ayaH ayaspAzam tamAditvAnnindye pAzapratyayaH / ayaskalpam iti / kiJcidUne kalpapratyayaH / ayaskAmyatIti, aya icchatIti kAmyapratyayaH / ayaskam iti / ajJAtAdyarthe kapratyayaH / ayaskAra iti "karmaNyaNu" (4/3/1) / evam ayaskAmayate iti shH| kRJityAdi / ayasA mizraH, ayaskaMsaH / ayasaH kumbhaH ayaskumbhaH / liGgaviziSTe'pi dRzyate - ayaskumbhI / evam ayaspAtram, ayaspAtrI / kuzeti strIliGgam-ayaskuzA / ayaskarNI, ayaskarNiH / samAsa iti sarvatra saMbadhyate / ayaM visRSTo'taH paraH, akArAt para ityarthaH / anuttare anuttarapade ityarthaH sarvatra saMbadhyate / iha na bhavati- gIH kAraH, bhAkaraNam / kathantarhati vitarkyAha - bhAskarAdiSu lakSyata iti / asamAse na bhavati / yazaH karoti, yazaH kAmayate / uttarapade yo visRSTastasya na syAt - paramAyaH kAmaH / na ca dRzyate - payaHkAmaH, anavyayasyeti kim ? prAtaH kalpaH / prAtaH zabdo'yamadhikaraNapradhAno'vyayastadyuktasyonArthatA / uccaiH kAmyati, svaHkAraH, svaHkAmaH / avyayAdanyadanavyayaM liGgamucyate, tasya visRSTa iti vibhakterna syAt / kaH pacati, kaH phalati / kathantarhi kaskaH, visRSTa iti vIpsAyAmatra dvirvacanam / bhrAtuSputraH, zunaskarNaH ? satyam / kvacidadhikAra eva zreyAn iti I payaH pAtA / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 kAtanvavyAkaraNam tathA'nye'pi dRzyante-ayaskANDaH, ayaskAntaH / natrA nirdiSTamanityamiti namasaH kRtri vibhASA pratipattavyA-namaskRtvA, namaH kRtvA gata iti / tirazca kRtri vibhASA - tiraskRtya, tiraHkRtya gata iti / iha tu na bhavatyeva - tiraH kRtvA kASThaM gataH / adhaHzirasoH pade nityam - adhaspadam, ziraspadam / ghoSavati tu ghoSavat kAryameva dRzyate - ayoghAtaH / ayobhojanamityAdi / udakasyodaH saMjJAyAm ityAdayo lokopacArAdeva / udakasya meghaH udameghaH / udakaM vahatIti udavAhaH / udakaM pIyate'sminniti udapAnam / parapade ca dRzyate - acchamudakamasmin acchodaH / kSIramudakamasmin kSIrodaH / asaMjJAyAmapi dRzyate - vAsapeSavAhaneSu / udavAsaH, udapeSaM pinaSTi, udavAhanamiti / bhANDasaMbandhino vyaJjane saMyogavarjite vibhASA | udakumbhaH, udakakumbhaH / udapAtram, udakapAtram / saMyogavarjita iti kim ? udakasthAnam / bhANDasaMbandhina ityeva-udakaphenaH / manthaudanabindusaktuvajrabhArahAravIvadhagAhasAreSu ca vibhASA | udamanthaH, udakamanthaH / udaudanaH, udakaudanaH / udabinduH, udakabinduH / udasaktuH, udakasaktuH / udavajram, udakavajram | udabhAraH, udakabhAraH / udahAraH, udkhaarH| udavIvadhaH, udakavIvadhaH / udagAhaH, udakagAhaH |udasAraH, udakasAraH |bahuvrIhihetoH sahasya so vibhASA - saputraH, sahaputraH / bahudra hihetArityeva / sahayudhvA, sahakRtvA / priyo'syeti priyasahayudhvA priyasahakRtvA / saMjJAyAntu nityam - sAzvatthena vartate sAzvattham, sAmalakam / evaM sapalAzam / apratyakSaparicchedyavastuvRttezca - sahAgninA vartate sAgniH kapotaH / evaM sapizAcA vAtyA | kapotAdibhAve kvacid agnyAdidarzanAt / anyatrApi kapotAderagnyAdiyogamavagamya pryogH| avyayIbhAvasyAkAle / sampannaM brahma sabrahma / brahmaNAM sampattAvavyayIbhAvaH / kAle tu na syAt / pUrvAhvena saha sahapUrvAhnam / evaM sahAparAlam / sacakraM dehIti yaugapadye'vyayIbhAvaH / granthAdhikyayorapi -granthasyAnte Adhikye ca vartamAnasya sahasyetyarthaH / kalAntaM sakalam, muhUrtAntaM samuhUrtam / sAkalye'vyayIbhAvaH / kalA kAlavizeSaH, kalApratipAdako'pi granthastAdarthyAt kalArthaM vacanam / granthavRttirapi kalAdiH kAlazabda iti, adhiko droNo'syAM sadroNA khArI / bahubrAhitvAd vikalpe prApte vacanam / nAziSyagovatsatRNeSu - sahaputrAya rAjJe svasti / agovatsatRNeSvityeva / svasti sagave, svasti savatsAya, svasti satRNAya, vikalpavidhiH syAt / dikzabdebhyastIrasya tAro vA / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye pacamaH samAsapAdaH 411 dakSiNe sthitaM tIraM dakSiNatIraM dakSiNatAram / evam uttaratAram, uttaratIram / evambhUtA eva samAsazabdAH sthitAH / tathA ca-varNAgama ityAdi paJcavidhaM niruktam iti / apUrvasya varNasya praaptirvrnnaagmH| yathA ko jIryatIti kuJjaraH / varNaviparyayaH- hinastIti siMhaH / varNavikAraH- SaDbhiradhikA daza SoDaza |varNanAzaH-pRSadudaraM pRSodaram |dhaatostdrthaatishyen yogaH- mahyAM rautIti mayUraH / prANiviziSTe ravakriyAsaMbandhaH / padavikAro'dhiko'tra dRzyate / tasmAllokopacArAd yaH siddhastava kiM yatnena // 366 / ||iti durgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAM nAmacatuSTayANyAye pacamaH samAsapAdaH smaaptH|| [vi0pa0] anavyaya0 / ayaspAzam ityAdi / kutsitamayaH ayaspAzam / kutsitavRttemniH eva pAzaH / ISadUnamayaHayaskalpam |iissdsmaaptaavityaadinaa kalpapratyayaH |ay icchati ayaskAmyati / "kAmya ca" (3/2/6) iti kAmyapratyayaH / ayaskam iti / kasyedam ayaH, kutsitaM vA ayaH ityajJAtAdyarthe kapratyayaH / ayaskAra iti / ayaH karotIti karmaNyaN / ayaskAma iti / ayaH kAmayate iti zIlikAmItyAdinA NapratyayaH / etad darzayati kRJkAmItyAdinA | ayasA mizraH kaMsaH ayaskaMsaH / ayasAM kumbhaH / evam ayasAM kuzA, ayasAM karNi:- ayaskuzA, ayaskarNiH / samAsa iti vacanAdiha na bhavati / ayaHkarotIti, ayaH kAmayate iti |aymtH para iti / ayaM visRSTo'kArAt para ityarthaH / iha na bhavati - gI:kAraH, dhUHkAraH, bhA:kAra ityAdi / anuttara iti vacanAd uttarapadasthasya na bhavati / paramAyaHkAraH, paramAyaHkAmaH ityAdi / kvacid na dRzyate - paya:kAmaH, payaHpAteti / kathantarhi 'bhAskaraH' ityAha - bhAskarAdiSvityAdi / bhAsaM karotIti "divAvibhAnizA0"(4/3/23) ityAdinA TapratyayaH / anavyayavisaSTa iti kim ? prAtaHkalpaH, prAtaHkAma iti // 366 / ||iti trilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipatrikAyAM nAmacatuSTayApyAye paJcamaH samAsapAdaH smaaptH|| [ka0 ca0] anavyaya0 / avyayAdanyad anavyayaM liGgam ucyate iti vibhakterna syAt - kaH pacati, kaH phalatIti / tarhi kathaM bhrAtuSputraH, zunaskarNaH ? satyam, kvacidadhikArAd / tuzabdazchando'rthaH / kazca pazca kapau, tayorva! tayorityarthaH / atha kakhapapheSviti Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 kAtantravyAkaraNam kriyatAM kiM vyAptyarthena vargagrahaNena / na ca ghoSavatkAryabAdhanArthamiti vAcyam / ghoSavati tu ghoSavatkAryaM dRzyate - ayoghAtaH, payobhojanam ityAdIti TIkAkRtokteH kvacidagrahaNAdaghoSa eveti kulacandroktezca / tena payobhyAM ziromaNirityapi na doSazcet tarhi vaicitryArthameva / vivaraNe samAsa iti pATho nAstyeva / samAse'yamataH para iti punaH samAsagrahaNavaiyarthyaprasaGgAt / pAzakalpakAmyakeSviti / etattu kvacidgrahaNabalAllabhyate / raprakRtirityAdi / atrApi kvacidgrahaNaM bIjam / ayaskumbha iti liGgaviziSTasyApi dRzyate -ayskumbhii| natrA nirdiSTamanityamiti namaH kRSi vibhASA pratipattavyA / namaskRtvA, namaH kRtvA gataH / tirasaH kRtri vA-tiraskRtya, tiraHkRtya gataH / iha na bhavati - tira kRtvA kASThaM gtH| adhaHzirasoH pade nityam - adhaspadam, ziraspadam / udakasyodaH saMjJAyAm / udakasya meghaH udameghaH / udakaM vahatIti udavAhaH / udakaM pIyate'sminnudapAnamityAdi TIkAkRtApyuktam / anye'pyUhanIyAH / / ||iti zrIvidyAbhUSaNAcAryasuSeNazarmakavirAjakRte kApacandre nAmacatuSTayAdhyAye paJcamaH samAsapAdaH smaaptH|| [samIkSA 'ayaspAzam, ayaskalpam, ayaskAmyati' ityAdi zabdarUpoM meM visarga ko sakArAdeza kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai | kAtantrakAra lakSyAnurodha kA nirdeza karake eka hI sUtra dvArA abhISTasiddhi karate haiM, parantu pANini ne isakA paryApta vistAra kiyA hai aura isIlie unheM 17 sUtra banAne par3e haiM - "visarjanIyasya saH, so'padAdau, namassurasorgatyoH- iDAyA vA" (a08/3/34,38,40 - 54) / isase ubhayatra prakriyAkRta lAghava - gaurava spaSTa hai / [rUpasiddhi] 1. ayaspAzam / kutsitam ayaH / ayaH+ pAza + si / kutsita artha meM pAzapratyaya, visarga ko sakAra Adeza, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2-4. ayaskalpam / kiJcidUnaM kalpam / ayaH+ kalpa + si / kiJcidUna artha meM kalpa-pratyaya, visarga ko sakArAdeza tathA vibhaktikArya | ayaskAmyati |ayskaamyti / ayaH+ kAmya + an + ti | samAsAdi, kAmyapratyaya tathA sakArAdeza | ayaskam / ajJAtAdi ayaH / ayaH+ ka + si | samAsAdi, kapratyaya evaM sakArAdeza | Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAyAye pathamaH samAsapAdaH 413 5-8. ayskaarH| ayaskarotIti / ayaH+ kR + aN + si | ayaskAmaH | ayaH kAmayate / ayaH+kamu+ nnH| ayaskaMsaH / ayasA mizraH / ayaH+kaMsa + si / ayskumbhH| ayasaH kumbhaH / ayaH+kumbha + si / 9-10. namaskartum / namaH+ kR+tum + si / puraskartum / puraH+ kR+tum + si // 366 / ||ityaacaaryshrvvrmprnniitsy kAtantravyAkaraNasya dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye samIkSAtmakaH paJcaraH samAsapAdaH smaaptH|| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| atha kAtantravyAkaraNe dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 367. vA'Napatye [2/6/1] [sUtrArtha] apatya artha kI vivakSA meM SaSThyanta nAma (syAdyanta pada) se vaikalpika aN pratyaya hotA hai ||367 / [du0 vR0] SaSThyantAnnAmno'patye'bhidheye'N pratyayo bhavati vA / upagorapatyam aupagavaH / evam pANDavaH, AzvapataH, zaivaH, prauSThaH / apatyasAmAnyavivakSAyAm AdyaprakRtereva / pautrAdestu prazasya evApatye strIvarjite'NAdayo'bhidhIyante / vAgrahaNAd upagorapatyam - upagvapatyaM ca syAt / / 367 / [du0 TI0] vA'Na0 | pratyayaH para iti vacanaM pUrvAM prakRtimAkSipati, apatyasya hi sambandhizabdatvAd yasya tadapatyaM tata eva syAt / dharmeNApatyam, dharmAdapatyamiti vivakSayA naiva pratyayavidhiHsApekSatvAdityAha - SaSThyantAdityAdi |tthaa kambalopagorapatyaM devadattasyetyatra naiva bhavati asaMbandhAditi / tarhi ya eva janakastata eva syAnna tvapatyApatya iti / tathA ca loke pitAmahasyotsaGge bAlakamAsInaM dRSTvA kazcit pRcchati 'kasyedamapatyam' ? sa Aha - devadattasyeti, iMsAdayitAramupadizati nAtmAnam / naivam, na patantyanenApatyamiti ihaarthnirdeshH| tenApatyApatyamapyapatyazabdavAcyam / yena jAtena yAvatAmapAyeSvapatanaM tAvatAmapatyena mukhya eva yoga iti / yaccoktam - utpAdayitAraM vyapadizati nAtmAnamiti, na khalu tena yasyApatanaM sa jijJAsitaH, kintarhi utpAdayitA eveti / ata iha tasyApatyamiti na kRtam, kiM ca tacchabdena hi janakasyaivAbhidhAnaM syAt / athopacArAt sarvapUjyAnAM bhaviSyati, evamapi kimanenArthamUleneti / upagUnAm, pANDUnAm, azvapatInAm, zivAnAm, proSThAnAm apatyamiti vigrahaH athavA upaguzabdena upaguvaMza ucyate, upacArAt / upagorapatyam iti Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayApyAye SaSThastaddhitapAdaH 415 vigrahaH / na ca pratyapatyavibhAgenAnyasmAdanyasmAt prakRtivizeSAd anyazcANiNAyanaNAdiH prApnoti, yathA upagorapatyam iti vigrahe upagoraNa, aupagavAdiN, aupagaverAyanaN, aupagavAyanAdiN ityekenaivApatyenArthasyoktatvAd iha janyajanakasaMbandha eva vivakSita iti sUtramantareNApyAdyaprakRterevANAdividhiH / sa ca bhavannathadiva pratyaya ityAha - apatyasAmAnyenetyAdi / kathantarhi gAya'syApatyaM gAryAyaNaH, dAkSerapatyaM dAkSAyaNa ityAha - pautrAderityAdi / pautrAderapatyAt punaH prazaMsAyukte'patye ityarthaH / prazasyate iti prazasyaH, zanseH kyap / ___ apatyArthe siddhe punarapatyavidhAnaM prazaMsAmevAbhidadhAtIti bhAvaH / yo gurAvasatyapi na svairI, sa mRtasyApi gurostadAdiSTAcaraNAt prazaMsarthaM gAAyaNa ucyate / pUrva gurvAyatto'bhUditi gAryAyaNa ityucyate, tathApi na doSaH sarvatra gAAyaNazabdo vizeSAvivakSAyAmapyastyeva / mRte'pi prazaMsA) gAAyaNa eveSyate, evaM tu AcAryAH smaranti / abhijanaprabandhasaMbhUte pitrAdau jIvati sati pautrAderyadapatyaM sa gurvAyatta ucyate / tathA mRte pitrAdau vaMzye bhrAtari jyAyasi jIvati sati yavIyAn bhrAtA gurvAyattaH / tathA bhrAturanyasmin pitRvye pitAmahabhrAtari vA jJAnena vayasA vA'dhike jIvati pautraprabhRtiryadapatyaM jIvadeva gurvAyatta iti / tasmAdekagotre bhinnagotre'pyabhidhAnaM dRzyate / ata iha "jIvati tu zye yuvA" (a0 4/1/163) iti nAdriyate / kathaM 'gAryAyaNo jAlmaH' iti jAlmazabdAdatra kutsA gamyate, na gAAyaNazabdAt / anena tu vizeSaH pradarzyate / padasaMskArakaM hi vyAkaraNam / striyAmapatye tu gArgI / patireko guruH strINAM varNAnAM brAhmaNo guruH' iti nAtrApatanakRtA prazaMsAbhidhIyate iti bhAvaH / apatya ityekavacanAntena nirdezaH / tenaikasminnevApatye syAt / tathA vartamAna evAstergamyamAnatvAt / yathoktamyatrAnyat kriyApadaM na zrUyate tatrAstibhavatItiparaH / prathamapuruSo'prayujyamAno'pyastIti gamyata iti / ___ na codyaM neha liGgavacanAdikaM vivakSitam, yathA 'brAhmaNo na hantavyaH, surA na peyA' iti / brAhmaNI, brAhmaNau, brAhmaNAzca na hanyante iti dve baDhyazca surA na pIyante / avazyaM hi yena kenacilliGgAdinA nirdezaH kartavyo nAntarIyakatvAt tasyehopAdAnam / yathA dhAnyArthinA palAlAderapradhAnasyApi / vAgrahaNAd upagorapatyam upagvapatyaM ceti pakSe samAsaH syAdeva / na codyaM samAsavRttistaddhitavRttyA bAdhyata iti / nanu cehAkriyamANo'patyArthastasyedamevamAdau pravizati, tatazca tenaiva sidhyati / yathA Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam upagoH svam aupagavam / evamupagorapatyam aupagava iti ? satyam, tasyedamevamAderaNaH svarANAmAdAvAd vRddhimataH itIyo'sti bAdhakastadbAdhanArthaM vacana-midam / tena bhAnorapatyaM bhAnavaH, zyAmagorapatyaM zyAmagavaH / uNAdivadabhiyuktaistaddhitA vyutpaayaaH| sAdhyamapazyatA'nena diGmAtramiha darzitam / / 367 / [vi0 pa0] vA'Na | apatyasya sambandhizabdatvAd apatyavataH zabdAt pratyayo bhavan arthAt SaSThyantAdeva bhavatItyAha - SaSThyantAd ityAdi |dhrmennaaptym, dharmAyApatyam, dharmAdapatyam ityAdau na bhavati, sApekSatvAditi / apatyavAn hi devadattAdirapekSyate / kasya dharmeNApatyaM devadattasyeti / ataH kiM tasyApatyamiti SaSThInirdezena / yadyevam, putrapayitvAdapatyazabdasya pautrAdau kathaM pratyayaH, na khalu tadapatyam / tathAhi loke pitAmahasyotsaGge bAlakamAsInaM dRSTA kazcit kaJcit pRcchati kasyedamapatyam iti ? sa Aha devadattasyeti utpAdayitAraM vyapadizati nAtmAnamiti / tadayuktam, nAyamapatyazabdaH putraparyAyaH, kintarhi na patati vaMzo yena jAtena tadapatyamityanvarthanirdezaH ? tenApatyApatyamapyapa-tyamucyate / yatastenApi jAtena pUrveSAm apAye svavaMzasyApatanaM syAt / ____ evaM cAdyaprakRteruttaraM sarvamapatyatayA sAmAnyena vivakSitamiti / ato nyAyAdevApatyaprakRteH pratyayavidhirityAlocyAha - apatyetyAdi |loke yadyapi pRSTaH pitAmaho nAtmAnaM vyapadizatItyuktam, tathApi khalu pRcchatA yasyApatanaM sa na jijJAsitaH / kintarhi utpAdayiteti ? tathaivottaramapIti / nanu "eko gotre" (a0 4/1/93) iti vacanasyAbhAvAdapatyapratyayAntAdaparo'pyapatyapratyayaH / kathaM na syAditi na dezyam / ekenaivApatyapratyayenApatanArthasya pratipAditatvAt kathamaparaHpratyayaH / yadyevam, gArgyasyApatyaM gAAyaNaH, dAkSerapatyaM dAkSAyaNaH ityAha - pautrAdestvityAdi / pautrAdivAcinaH punaH zabdAt prazasye prazaMsAyukta evetyarthaH / Adhenaiva pratyayenApatanArtha uktaH, punaH pratyayavidhAnaM prazaMsArthameva pratipAdayatIti bhaavH| tatra prazasyo gurvAyatta ucyate / guruzca pitA bhrAtA jyAyAn pitRvyo'nyo vA sagotraH sthvirtrH| tatra pitrAdau jIvati sati tadAdiSTamAcaran prazaMsArthaM gAAyaNa ucyate, tathA yo gurAvasatyapi na svairI / mRtasyApi gurostadAdiSTAcaraNAt prazaMsA) gAAyaNa ityucyate / tathA jJAnena Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayApyAye SaSThastaddhitapAdaH 417 vayasA vA'dhikasyAsamAnagotrasyApyAyattaH prazaMsArthatvAtad gAryAyaNa ucyate / yadi pUrva gurvAyatto'bhUt so'pi gAAyaNa ucyate, tathApi na doSaH / yasmAdevaM vizeSasya vivakSAyAM gAAyaNazabdaH sarvatraiva prayujyate / tasmAd "jIvati vaMzye yuvA, prAtari ca jyAyasi vA'nyasmin sapiNDe sthaviratare jIvati" (a0 4/1/163,164,165) iti nAdriyate / yuveti prazasya ityarthaH / strIvarjite iti / striyAmapatye na bhavati / yathA gArgI strI, yuktaM caitat striyA varjanaM prazasyatvAnupapatteH / sA hi patyAdiSTamAcarantI kathaM prazasyA nAma | tathA ca zAstram 'patireko guruH strINAm' ityAdi / tasmAnnAtra prazaMsAbhidhIyate / upagvapatyaM ceti na codyamiha taddhitavRttyA samAsavRttirbAdhyata iti / vAkyena pakSe taddhitavRttereva bAdhitatvAt / pakSAntare samAso'pi na nivartate, bAdhakAbhAvAt / / 367 / [ka0 ca0] vA'Na | sandhisAmye'pi ANiti dIrghAdi zakyate / nimittasyApatyasya hrasvAdeH sAhacaryAt / naJpUrvAt paterauNAdikayapratyaye'patyamiti rUpam | "pratyayaH paraH" (3/2/1) iti vacanaM pUrvAM prakRtimAkSipatItyAha-SaSThyantAnnAmna iti / apatya iti naupazleSikAdhAre saptamI kArthI nimittaM kAryamityevaM nirdezAt "vA'patye'Na" ityakaraNAdAha - apatye'bhidheya iti . aupagava iti / upaguzabdenAtra vaMza ucyate / evaM pANDorapatyaM 'pANDavaH' ityatrApi pANDuzabdena pANDuvaMzasyAdibhUta evocyate iti paraH / asyArthaH- gotre'bhidheye eka evApatyapratyayo bhavati nAnyat / bhavanmate tu sUtrAbhAvAd upagorapatyam ityaNa, aupagavAdiN, aupagaverAyanaN ityapatyapratyayAntAt punarapatyapratyayAntaraM kathaM na syAt / naivam, ekenaivApatyapratyayenoktArthatvAdaparo'pyapatyapratyayo na syAd ataH sUtramantareNApi janyajanakasaMbandhAdAdiprakRterevetyAha-apatyasAmAnya iti / tarhi kathaM gArgyasyApatyaM gAAyaNaH ityAdau punarapatyapratyaya ityAhapautrAdestvityAdi / prazasyata iti prazasyaH "duhizaMsibhyAM kyap" atha sUtramidamakRtvA "tasyedamevamAdeH" (2/6/7) ityatrApatyArthaH pravezyatAm / yathA upagoH svam aupagavam, tathA upagorapatyam iti aupagavo'pi ? satyam / ? tasyedamevamAderaNaH svarANAmAdAvAd vRddhimataH itIyo bAdhakastadbAdhanArthamidam / tena bhAnorapatyaM bhAnavaH, zyAmagorapatyaM Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 kAtantravyAkaraNam zyAmagava iti siddham / anyathA 'svarANAmAdA' ityAdinA Iya eva syAditi TIkA | paJyAm ataH kim - tasyApatyam iti / nanu gurukulamityatra nityasApekSe samAsavad dharmeNApatyam ityAdAvapatyaprayayaH syAt ? satyam / nityasApekSe'patyapratyayo na bhavati, anabhidhAnAt / tasmAnnAtra prazaMseti / ata eva "jIvati yuvA" (a0 4/1/163) iti sUtre pareNApi puMsA nirdiSTamiti bhAvaH / [pustakAntare pAThaH] vA'Na | "tasyApatyam" (a0 4/1/92) iti parasUtram / asyAyamarthaH- tasyeti SaSThyantamanukRtya luptapaJcamIko nirdeza ityAha - tasyeti / sssstthyntaadityrthH| atha tasyetyabhAvAd yathA kartari kArake vartamAnAt pratyayo bhavan kartRvAcakAdeva syAt / tathAtropAttasvarUpamapatyamityarthaH syAt ? satyam / ata evAha - apatyazabdasya sambandhizabdatvAditi |athaatH kimAyAtam, ucyate- sambandhizabdatvAt sambandhinamapekSate (tataH smbndhivishessnnvishessym)| tataH prakRtyartho vizeSaNam, pratyayArthazca vizeSya iti apatyavataH syAt / dharmeNApatyamiti / atha kimarthamidamucyate, pUrvaM sambandhizabdAdevApatyavata eva bhavatIti nizcitam, dharmeNApatyamityAdau ca kaH prasaGgaH ? satyam / sambandhizabdatvAditi heturuktaH pUrvabhedo'trApi sambandho'stIti / athavA sambandhaH kila kriyAvAcakapUrvo bhavatIti dharmeNApatyamityAdau tu vyaktirvA kiM vA'patyamiti jAyate, bhavatIti gamyate / tatazca janyajanakadvAreNa cedatrApi janyajanakasaMbandho vidyate / atha tatrApi sambandhisApekSe yuktArthe syAdeva pratyayaH / yathA 'devadattasya gurukulam' iti / naivam, kazcidAhaaperbAhulakatvAditi tat prAptaM pratyayasApekSe na syAt / kiJca yuktArthe tAvat pratyayasya svAtantryeNArthaM pratipAdayan zaktirastIti yuktArthe sati savapikSAyAmapi syAt / atra kila prakRtiH pratyayAnAmarthamabhidhatte / prakRtirhi jahannijArthA satI pratyayamanugacchati pratyayazca prakRtimiti / yathA auSadhasya madhunA yogaH pRthaG nopapadyate, tathAtra sambandhisApekSe'NpratyayavidhiH kevalaM 'dharmeNApatyam' ityatra yuktArthayogyatA hetvarthaH vibhaktilope tadarthApratIteH / ata evAkhyAte bhrAtRputrIyatIti yuktArthatvAd ityuktam / etena pratyayAnAM dhrmennaaptymityaadaavjhtsvaarthbhaavH| tasyApatyamiti tasya SaSThyantAbhidheyamapatyamaNpratyayAbhidheyaM syAt / ataH 'apatye' iti sUtre yaduktaM tatra Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH syAdisaMbandho mA bhUdityetadartham / ato vartamAnakAla eva nyAyAditi zaGkA nirAsitA syAd apatyasambandhimAtrAd vidhAnAd vidyamAnam avidyamAnam vA'patyam iti bhAvaH / parasya tacchabdabhUtasyANaH prakRtibhUtatvenArthasya tasyetyarthaH / kazcit pRcchati pitAmahamityarthaH / ata eva nAtmAnamiti vyapadizati / kasyAyaM bAlaka iti tadApatyazabdaM gRhItvA phakkikA kRtA / bAlakazabdena kimAyAtam ? satyam / apatyazabdaH putraparyAya iti pUrvapakSaH kRtaH syAt / tato'tra bAlakazabdena putra ucyate, SaSThyapi janyajanakasambandhe / ata eva vakSyati utpAdayiteti TIkAyAmapi bAlaka iti pAThaH / pustakAntare apatyamiti pAThaH, tadA visaMvAdo nAsti / anvartha ityAdi / napUrvAt patadhAtoH karaNe yapratyayo bhavati auNAdikaH / apAye iti / apatanamiti apAyAbhAva ityarthaH / nyAyAdeva yasyAyaM janma iti vyavahAro dharmeNa upagorapatyam iti vaMze sa punarAdyaprakRtiM vihAya sarveSAmevAsti, ato vidhirAdyaprakRtereva syAt / eka iti / gotre vaMze eka evApatyapratyayo na dvitIyaH / ekenaiveti / vaMzApatane sarveSAmeva karaNabhUtatvAt / atha yadyAdibhUtAdeva syAt tadA 'pANDavaH' ityAdhudAharaNam, na hi pANDurAdiprakRtiriti ? satyam / antarAntare pANDorye ye vaMzA janiSyanti teSAmAdyabhUtaH pANDuriti syAt / etadudAharaNena tat sUtraM sukhArthaM na syAditi sUcitam / tathAhi "tasyedam" (2/6/7) ityanena sAmAnyavihitenANA sidhyati, kintu svarANAmityAdinA IpratyayabAdhanArthaM vacanam, tasya bAdhakaM tadbAdhApi syAt / prazaMsAM pratipAdayatIti iyameva gatiH / yadi dvitIyAdyapatyapratyaye'pyapatyapratyayArthaH syAt tadA niSphalaM syAt / ato vizeSaprazaMsArUpA prazasyate / prazasya iti gurvAyatto yaH prazasyo guruzca pitA bhrAtara ityuktameva / nanUktArthAnAmAyattA eva patyureva / kiM kAraNamityAha - tathA ceti / vAgrahaNAditi / atha vAgrahaNena kim ? yatra vAgrahaNaM nAsti tatrApi vAkyadRSTatvAt / yathA devadattasya bhAvo devadattatvam, prakRSTaH pAcakaH pAcakataraH, punaH punaH pacati pApacyate / tathAtrApi upagorapatyam aupagava iti ? satyam / tatra yadA prakRtiH punaH punaH pAke vartate tadAvazyameva yazabdaH syAt / yadA pAkamAtre tadA punaHpunaH zabdena vAkyameva sarvatra tato yadApatyasambandhidevadatte vivakSyate, tadApyupacAre'pyupagorapatyamiti syAditi / atha tathApi kimAyAtam, sAmAnye vartamAne'patyazabdasannidhAnAt tatsambandhI pratIyate, Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam tatpunarvAkyArthena budhyate, evaM sati padArthatveneti / atha yadyatra saMbandhizabdAdaSaSThyantAt tadA tasmAt parA ityAdau paragrahaNam anarthakam iti / naivam, paragrahaNasAmarthyAd vibhaktiravazyaM bhavatIti, tataH kva vibhaktiH syAt / atha sambandhizabdAt SaSThI syAd anyathA nityatvAdaNeva syAt // 367 | 420 [samIkSA] prAtipadika (liGga) yA syAdyanta zabdoM apatya yA gotrApatya artha meM aN pratyaya kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini ne vistAra se isake lie 71 sUtra banAe haiM, parantu kAtantrakAra ne kevala chaha sUtroM meM hI isa prakaraNa ko samApta kiyA hai / pANini ne 25 pratyaya, 3 Adeza tathA 3 Agama kie haiN| jabaki kAtantra meM kevala 5 pratyayoM kA hI nirdeza hai - 1. aNU, 2. Nya, 3 . AyanaNU, 4. eyaN tathA 5. iN / pANini ke 25 pratyaya- - 1 iJ, 2. cphaJ, 3. phak 4. aJa, 5. yaJ, 6. phaJ 7. aNU, 8. Dhak, 9. airak, 10. drak, 11. Arak, 12. chaN, 13. DhaJ, 14. yat, 15. kha, 16. DhakaJ, 17. khaJ, 18. cha, 19. vyat, 20. vyan, 21. Thak, 22. Na, 23. Nya, 24. phiJ 25. phin / 2. Adeza - 1. akaG, 2. u, 3. inaG / 3. Agama - 1. vuk, 2. kuk, 3 Suk / kAtantravRttikAra durgasiMha ne apatya aura gotra artha meM pratyayavidhAna kI bhinnatA spaSTa karate hue kahA hai ki apatyasAmAnyavivakSA meM Adya prakRti se hI pratyaya hotA hai, jabaki gotrApatya artha meM tabhI pratyaya hotA hai jaba pautrAdi kI prazaMsA abhISTa hotI hai / [vizeSa vacana ] 1. apatyasAmAnyavivakSAyAm AdyaprakRtereva, pautrAdestu prazasya evApatye strIvarjite'NAdayo'bhidhIyante ( du0 vR0 ) / tarhi 2. apatyasya hi saMbandhizabdatvAd yasya tadapatyaM tata eva syAt / ya eva janakastata eva syAnna tvapatyApatye (du0 TI0vi0 pa0 ) / 3. na patantyanenApatyamitIhArthanirdezaH, tenApatyApatyamapyapatyazabdavAcyam / yena jAtena yAvatAmapAyeSvapatanaM tAvatAmapatyena mukhya eva yoga iti (du0 TI0 ) / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 nAmacatuSTayAmpAye paSThastaddhitapAdaH 4. padasaMskArakaM hi vyAkaraNam (du0 ttii0)| 5.Adyenaiva pratyayenApatanArtha uktaH,punaHpratyayavidhAnaM prazaMsAthamava pratipAdayatIti bhAvaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. aupagavaH / upagorapatyam / upagu+ Gas + aN / prakRta sUtra se 'aN' pratyaya, NakArAnubandha se "vRddhirAdau saNe" (2/6/49) se Adi vRddhi, "uvarNastvotvamApAdyaH" (2/6/46) se u ko o, "kAryAvavAvAvAdezau0" (216/48) se o ko av, 'aupagava' zabda kI liGgasaMjJA, prathamA- ekavacana meM si - pratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/3/63) se visargAdeza / 2. pANDavaH / pANDorapatyam / pANDu +Gas +aN / prakRta sUtra se aN pratyaya, AdivRddhi, u ko o, o ko av, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA s ko visagadiza / 3. aashvptH| azvapaterapatyam / azvapati+Gas + aN / aNpratyaya, vRddhi, "ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca" (2/6/44) se takArottaravartI ikAra kA lopa tathA vibhaktikArya / 4. shaivH| zivasyApatyam / ziva+ Gas +aNa / aN pratyaya, AdivRddhi, akAralopa tathA vibhaktikArya / ___5. prauSThaH / proSThasyApatyam / proSTha + Gas + aN / aN pratyaya, AdivRddhi, akAralopa avaM vibhaktikArya / / 367 / 368. Nya gagadiH [2/6/2] (sUtrArtha) . apatyArtha kI vivakSA meM gargAdigaNapaThita zabdoM se 'Nya' pratyaya hotA hai / / 368 / [du0 vR0] gagadirgaNAdapatye'bhidheye Nyo bhavati / gargasyApatyam - gAryaH / evaM vaatsyH| gotrAdibhUtAdeva pautrAdAvevApatye'bhidhAnAt / anyatra gaargiH| anantaro'pi / rAmo jAmadagnyaH, vyAsaH pArAzaryaH, arjunaH kArtavIryaH ityapi dRzyate / jAmadagnaH, pArAzara iti ca / gargAdirAkRtigaNo'yam // 368 / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 kAtanvayAkaraNam [du0 TI0] Nya0 / gotretyAdi / ye saMjJAkAritvena prasiddhA gargAdinAmAnaH kecidAdipuruSAH yadapatyasantAnAntaHpAtinaH pumAMso gargAdivyapadezamAsAdayanti te gotraadibhuutaaH| uktaM ca abhijJAtipadArthA ye svatantrA lokvishrutaaH| zAstrArthasteSu vaktavyaH zabdeSu na tduktissu|| putrasyApatyaM pautraH sa evAdiryasyeti AdigrahaNaM sukhArthaM pautrazabdavAcyA hi sarva iti / anyatra gArgiriti / yo gotrAdibhUto na bhavati yacca pautrAdyapatyaM na bhavati tatra "iNataH" (2/6/5) ityarthaH / kvacit prathamApatye'pyabhidhAnamityAha-anantaro'pItyAdi / prathamApatye'Napi dRzyata ityAha-jAmadagna ityAdi / yastu pautrAdAviti kRtavAn sa Aha-putro'pi pautrAdikAryakaraNazIlatvAt tathA vyapadizyate |prthmaaptyvivkssaayaamnnev nyAyAditi, tadetaccintyam / kathaM rAmo bhagavAn vyAsaH pautrAdikAryakaraNazIlaH / ihAdyapavAdo'yaM yogH| gargAdiH / garga, vatsa, rAja (asamAse), saMkRti, asaMkRti, aja, vyAghrapAda, vidabhRta, prAcIna, yoga, pulasti, rebha, agniveza, zaGkha, zaTa, zaka, dhUma, avaTa, camasa, dhanaJjaya, vRkSa, akSa, dakSa, vizvAvasu, jaramANa, sAlu, kurukata, anaDDAha, lohita, zaMsita, babhru, varNa, vaphu, mantU, maGku, zambhu, maGkSa, saGkula, sarku, nilu (ligu), gaDula, guhalu, jigISu, manu, tantu, manAyI, kacchapa, zruva, rukSa, kanna, bhANDa, taNDa, vataNDa, taGga, kapikata, zakalakaNTha, gokakSa, agasti, (agastya), kuNDili (kuNDini), yajJavalka, parNavalka, abhayAjAta, rohita (virohita), vRSagaNa, bAhogaNa, zaNDila, mudgala, muSala, anala, parAzara, bhRgu, jatukarNa, mantrita, azvaratha, zarkarAkSa, pUtimASa, araraka, balAka, piGgala, kRSNa, gonarda, (golanda), anuka, ulUka, titikSa, bhiSaj, bhaNDita, danta, viratika, daNDa, devahU, indrahU, pippala, bRhadagni, jamadagni, anAjina, uktha, kuTigu, ucha, kuTAzva' ete gargAdayaH prsiddhaaH| ihAnye'pi pratipattavyAHabhidhAnAdityAha-gargAdirAkRtigaNa iti / rAja asamAsa iti rAjazabdo NyamutpAdayati / asamAse raajyH| asamAsa iti kim ? surAjasyA Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayApyAye SaSThastabitapAdaH 423 patyaM saurAjiH / nanu grahaNavatA liGgena tadantavidhirnAstIti ? satyam / tarhi rAjazabda evAsamAse bhavan viziSyate / rAjergatyarthasya ghaJi rAjazabdasya grahaNam / iha mA bhUtrAteH kvipi rAH / ajateraci ajaH / rAzcAsAvajazceti rAja iti / manuzabdo'tra paThyate kathaM mAnavI prajeti gargAdiNyAdAyagaNantazceti nadAdau gaNasUtram / tena mAnavyAyanIti bhavitavyam / naiSa doSaH-prAyeNa pautrAdAvityuktam, prathamApatye'N bhavatyeva / manoriyaM mAnavI "tasyedam" (2/6/7) ityaN / manAyIzabdo'tra paThyate / manAyyA apatyaM mAnayyaH / taddhite svare ca strItvasyAvivakSA / atra tu strItvavivakSA'bhidhIyate / anyaH punarAha - manuzabdapAThAdeva siddhaH / na cArthabhedo'sti / manorhi strI manAyI tasyA yadapatyaM tanmanorapi / yattu manostat tasyA api liGgagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam / tathA ca manAyIzabdAdautvapakSe'pi Nyo bhavati / yanmanAyIzabdaM paThati tatpuMvadbhAvabAdhanArthaM paratvAdeyaNA bAdhA syAditi pATho'yam / / 368 / [vi0pa0] Nya0 / gotretyAdi / apatyamiha pautraprabhRtikaM gotraM tasyAdibhUtAdAdyapuruSAdityarthaH / ihApyapatyasAmAnyavivakSAyAmAdyaprakRterevetyarthaH / anyatreti / yo gotrAdibhUto na bhavati, api tu kazcidarvAcIno garganAmA / yacca pautrAdyapatyaM na bhavati api tu prathama eva tatra "iNataH" iNityarthaH / kvacit prathamApatye'bhidhAnaM dRzyata ityAha-anantaro'pIti | prathamApatye'pItyAha-jAmadagnaH,pArAzara iti ceti |grgaadiraakRtignn iti |grgaadiprbhRtishc gaNapustake'bhiyuktairveditavya ityarthaH / / 368 / [ka0 ca0] Nya0 / garga Adiryasya gaNasyeti gaNavAcakatvAd ekavacanamityAha - gaNAditi / pautrAdAveveti putrasyApatyaM pautraH sa evAdiryasyApatyasyeti vigrahaH / abhidhAnAditi / 'abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsAH' (vyA0 pari0 72) iti nyAyAdityarthaH / anyatra gArgiriti / Nyapratyayasya iNAdyapavAdakatvAd yo gotrAdibhUto na bhavati, yacca pautrAdyapatyaM na bhavati tatreNevetyarthaH / anantaro'pIti prathamApatyamityarthaH / anantaraH prathamApatyamapi Nyapratyayenocyate ityanvayaH / arjunaH kArtavIrya iti vRttipATho nAsti / TIkAkRtA kRtavIrazabdasya gargAdigaNe'gaNitatvAditi kecit / vastutastu yadi bahupustake vartate Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 kAtantravyAkaraNam tadA AkRtigaNatvAd bhaviSyati / ata eva TIkAkRtA ca anye'pi pratipattavyA abhidhAnAd ityuktam |kthmnythaa pArAzaryaH' iti syAt, parAzarazabdasyApi tatrAgaNanAt / nanu vA'dhikArAd gargAdizabdAt pakSe'N kathaM na syAt / atra kecid gargasyApatyamiti vAkya eva vAzabdasya caritArthatvAditi / tanna, pUrvasUtre upagorapatyam iti vAkye vAzabdasya caritArthatve'pi siddha kathamuktaM vAgrahaNAd upagorapatyam upagvapatyaM ca syAditi ? vayantu brUmaH-vidheyatvAdaN vA'patya iti siddhe yat pUrvaM vAgrahaNaM tabalAdanukrameNa vA'dhikAra iti bhAvaH / yadyapi gargAdigaNAdapatyArthe Nyapratyaye uktastathApi keSAMcid arthavizeSa eva | babhroH kSatriye bAbhravyam, baabhrvyo'nyH| kapibodhivAtaNDebhya AGgirase | kApyaH, bauddhaH, vaatnnddyH| anyatra kApeyaH, baudhiH, vAtaNDaH |saadhobraahmnne |saadhvyH,saadhvo'nyH |senaantkaarubhy iN ca, cakArANNyazcahAriSeNyaH, hAriSeNiH |antgrhnnm RSyasvakAdaNamapi bAdhate |jaatsenyH|jaatseniH / bhaimasenyaH, bhaimaseniriti / lAkSaNyaH, laakssnniH| vArdhakyaH, vArdhakiH / tAntravAyyaH, tAntravAyiH / kurvAdibhyaH prathamApatye / kauravyaH, gArgaryaH / kuru, gargara, khaNDuka, ayisAra, rathakAretyAdi / dityaditiyamebhyaH / daityaH, AdityaH, yAmyaH / kathaM daiteyaH, AditeyaH / "itazca ktivarjitAdvA" iti vacanAt strIdantadityaditibhyAM stryatryAdereyaNa, prajApatyAdezca |praajaaptyH, bArhaspatyaH, gANapatyaH / rAjJo jAtau / rAjanyaH kSatriyajAtiH / anyatra rAjanaH / tathA manoryadaNiNaH / yaccAN ca iN ca yadaNiNastasmin yazcAnta ityarthaH / manuSyaH, mAnuSaH, mAnuSiH / bAhvAdINantAyI / zvazurasya na vRddhiH| zvazurya iti kulcndrH||368| [samIkSA] garga, zabda se 'gArgyaH' zabdarUpa ke sAdhanArtha pANini ne 'yaJ' pratyaya tathA kAtantrakAra ne 'Nya' pratyaya kiyA hai / kevala anubandhabheda hai, lekina usase AdivRddhirUpa phala meM koI antara nahIM AtA, kyoMki apane-apane vyAkaraNoM meM AcAryoM ne isI prakAra kI yojanA kI hai / pANinIya gargAdigaNapATha meM 89 zabda upalabdha haiM, jabaki kAtantrIya gaNapATha meM 99 / zabdoM meM vizeSa bhinnatA nahIM hai / saMkhyA meM kucha bhinnatA vizeSa mahattva nahIM rakhatI, kyoMki yaha AkRtigaNa hai aura AkRtigaNa meM prayogAnusAra anya zabdoM kA bhI samAveza saMbhava hotA hai| pANini ne gotrApatya artha meM tathA Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 nAmacatuSTayApyAye SaSThastaddhitapAdaH kAtantravRttikAra ne bhI isI artha meM gArgya Adi zabda siddha kie haiM / 'jAmadagnyaH, pArAzaryaH' zabda apatyArtha meM hI sAdhu mAne jAte haiN| [vizeSa vacana] 1. yo gotrAdibhUto na bhavati, yacca pautrAdyapatyaM na bhavati, tatra "iNataH" (2/6/5) iNityarthaH (du0 ttii0)| 2. pUtro'pi pautrAdikAryakaraNazIlatvAt tathA vyapadizyate (du0 ttii0)| 3. gargAdirAkRtigaNa iti / gargAdiprabhRtizca gaNapustake'bhiyuktairveditavya ityarthaH (vi0 p0)| 4. abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsAH (ka0 c0)| [rUpasiddhi 1. gArgyaH / gargasyApatyam / garga + Gas + Nya +si / prakRta sUtra se Nyapratyaya, "vRddhirAdau saNe" (2/6/49) se Adi vRddhi, "ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca" (2/6/44) se akAralopa, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. vaatsyH| vatsasyApatyam / vatsa + Gs + Nya +si| Nyapratyaya, AdivRddhi, akAralopa, liGgasaMjJA evaM vibhaktikArya / 3.jaamdgnyH|jmdgnerptym | jamadagni + Gas + Nya +si| yahA~ kevala apatya artha meM hI Nyapratyaya hotA hai| 4. paaraashryH| parAzarasyApatyam / parAzara + Gas + Nya +si / pUrvavat yahA~ bhI apatyArtha meM Nyapratyaya ||368 / 339. kunAderAyanaH smRtaH [2/6/3] [sUtrArtha] gotrApatya artha meM kuJAdigaNapaThita zabdoM se AyanaN pratyaya hotA hai / / 369 / [du0 vR0] kuJAdergaNAd gotrAdibhUtAt pautrAdAvevApatye'bhidheye AyanaN bhavati / Nyazca smRtastadantAt prAG naDAderabahutve'striyAm / tadetat kathaM smRtagrahaNasyeSTaviSayatvAta / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 426 kauzAyanyaH, kauJjAyanyau / brAdhnAyanyaH, brAdhnAyanyau / striyAntu kauAyanI ? bahutve ca kauJjAyanAH / naDAdestu nADAyanaH / evaM cArAyaNaH, maujAyanaH / kuJjo nAma kazcit tasyApatyaM kauJjiH / prathamApatyaM ca kaujiH / kunaadiraakRtignnH||369| [du0 TI0] kujA0 / NyazcetyAdi / sa evAnto yasyeti vigrahaH / tacchabdenAyanaN ucyate AyanaNantAdityarthaH / pAkSikI vRttistu na syAt 'rUTizabdA hi taddhitAH' iti smRtagrahaNasyeSTatvAd vA AyanaN NyAnto'patyArthamabhidhatte tatsanniyogena Nyasya vidhAnAt / na ca pratyekamapatyArtho yujyate |praang naDAderiti vaktavye yad vRttAvAdigrahaNaM tadvyAptyartham, anyathA naDApekSayA ekazabdagrahaNameva pratipadyate / abahutve'striyAmiti kuJjasyApatyaM strIti vigRhya AyanaNmAtraM tathA kuJjasyApatyAni bahUnIti vigRhya kuJjasya prathamApatyaM strIti vigRhya iN tadantAdI-kauJjI | kuJjasya prathamApatyAni bahUni striyaH kaujyaH iti bhvtiH| kuJAdiH- kuJja, brana, budha, zaGkha, bhasman, gaNa, loman, zaTha, zAka, zuNDA, zubhra, vipAza, skanda (skambha), naDa, cara, baka, muJja , itika, itikA, upak, namaka, zalaku, zalaGkaJca, saptala, rAjanya, agnizarman, vRSagaNa, prANanava, zyAmaka, zAvaka, yAvaka, dAsa, dAru, dAza, mizradvIpa, piGgara, piGgala, kiGkara, kiGkala, kAtara, kAzya, kAzyapa, kAzyAGga, kAvya, lAvya, aja, amuSya, kRSNaraNau brAhmaNavAziSThe, amitra, niligucitra, kumAra, kroSTu, kroSTaJca, kroSTapat, loha, varga, durga, stambha, kustamba, daNDa, ziMzapA, agra, tRNa, agrahan, zakaTa, sumanas, minata, kuzamba, mizat, yugandhara, haMsaka, daNDin, hastin, paJcAla, camasin, sukRtya, sthiraka, brAhmaNa, azvala, caTaka, badara, kharapa, kAsuka, kAmuka, adhvara, brahmadatta, haritAdyaNa, udumbara, (uDumbara), zoNa, aloha, daNDapa / gargAdibhya iN / zaradvacchunakadarbhabhArgavavAtsyAzrayaNeSu (vAtsyAgrayaNeSu) / parvatajIvantau vA / droNo vA / azva, azvan, zaGkhavid, paTuvid, paTurohin / (paTurohita), khajUra, kharjara, khAdhava, piJjala, bhaNDita, harita, taNita, prakRta, vAmoda, kSatra, grIvA, AkAza, kAza, gonAGka (gonaddha), arddha, zvavana, vala, (vana), pAda, pada, cakra, Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 427 kula, bhrUNa, zraviSThA, pavitrA, paramavindA, lomin, zyAma, dhUma, dhUmra, vAgmin, vizvAnara, kUTa, jaDa, jala, navagrISma, arhan, vIkSa, vizampa, vizana, vizAla, giri, capala, naya, zaya, vatsaka (vAsaka), vaiNya, zapa, Atreyeza puMsi, jAta, arjuna, ardhan, zUdraka, sumanas, durmanas, abhimanas, Atreya bharadvAje, bharadvAja Atreye, utsa (utsava), Atapa, kitava, ziva, khadira, bharga traigarte / iNAdyapavAdo'yam | zalaGku zalaGkaM ceti paThyate / zalaGkuzabda AyanaNamutpAdayati zalaGkaM cApadyate / zAlaGkAyana iti / kathaM zAlaGkiriti ? ' rUDhizabdA hi taddhitA:' iti iNapi dRzyate zalaGkabhAvazceti / agnizarman vRSagaNe iti / AgnizarmA-yaNo vRSagaNaH, anyatrANeva AgnizarmaH / gotrAdibhUtAttu bAhvAditvAdiN AgnizarmiH / dvIpazabdo'tra paThyate, sa ca dezavacanaH, sAhacaryAdapatyena yujyate / apatyavadbhyAM strI-puMsAbhyAM yukto dezo'pyapatyavAn / dvaipAyano vyAsaH [ anye tu dvIpAyano vyAsaH] / apare tu dvIpA iti gandhakanyA nAmAcakSate / nadImA nuSInAmabhyo'NevAbhidhIyate iti / aNi prApte AyanaN bhavati / anantarApatye'pyatrAbhidhIyate / pautrarUpeNaiva vartata iti anye| amuSya iti paThyate / AmuSyAyaNaH, nipAtanAd vibhakteralopa iti anye / kRSNavaNau brAhmaNavAziSThe iti kRSNavazabdau yathAkramaM brAhmaNe vAziSThe cArthe AyanaNamutpAdayata iti / kArSNAyaNo brAhmaNaH, vANAyano vAziSThaH, vaziSThagotra ityarthaH / anyatra kArSNiH, vANiH / kroSTaH, kroSTaM ceti / kroSTuzabda AyanaNamutpAdayati / kroSTaM cApadyate - krauSTAyanaH / haritAdirvidAdyantargaNaH RSivacanaH, pautrAdAvevApatye'bhidhAnAdaNantazca / pautrAderastriyAmapatyamAtre AyanaNamutpAdayati-hAritAyana iti / gargAdiNyasahacarita iNapi pitrAdavihita eva grahItavyaH / pautrAderastriyAM gurvAyatta ityapatyamAtre AyanaN syAt / gArgyAyaNaH, daakssaaynnH| zaravacchunakadarbhabhArgavavAtsyAzrayaNeSu (vAtsyAgrayaNesu) / zAradvatAyano bhavati bhArgavazcet / zAradvato'nyaH bidAditvAdaN / zaunakAyano bhavati vAtsyazcet / zaunako'nyaH, bidAditvAdaN / dArbhAyaNo bhavati AzrayaNa - (AgrayaNa - ) zcet, dArbhiranyaH, iNataH / pautrAdAvityeva zAradvataH / parvatajIvantau veti - pArvatAyanaH, pArvatiH, jaivantAyanaH, jaivantiH / pautrAdAvityeva - pArvatiH, vaijantiH / droNo veti pRthagvacanAdapatyamAtre AyanaN - drauNAyanaH, drauNiH / punarvAvacanamuttaratra vAnivRttyartham / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 kAtanvavyAkaraNam vaiNyazabdo'tra paThyate / vaiNirnAma rAjarSistasyApatyaM vaiNyAyanaH / gagadirAkRtigaNatvAt / svarANAmAdAvAd vRddhimato Nyo bhavati / zapa Azraye iti zApAyanaH, Atreyazcet, anyatra zApiH / puMsi jAteti / jAtasyApatyaM jAtAyanaH / puMsIti kim ? jAtAyA apatyaM jAteyaH / bhAradvAjAyana Atreyazcet / anyatra bhAradvAjaH, RSi-vacanatvAdaN / bharga traigarte iti bhArgAyaNaH / traigarta iti kim ? bhAgiriti / anyathA naDApekSayA eka eva zabdo vipratipadyata iti / iSTaviSayatvAditi / iSTaH prayogo viSayo yasya tasya bhAvastattvaM tasmAd iti zeSaH |gotraadibhuutaaditysy pratyudAharaNamAha-kuo nAmeti / pautrAdAvityasya tu prathamApatyaM kauJjiriti / / 369 / [vi0 pa0] kunaadeH| tadantAditi AyanaNantAdityarthaH / prAG naDAdiriti kuAdyantargaNo naDAdistataH prAgityarthaH / / 369 / [ka0 ca0] kutraa0| atrApi kuJjAderiti gaNasyaikatvAdAha-gaNAditi / tadantAditi sa evAra naN anto yasyeti tasmAt kuJAdyantargaNAnnaDAdeH prAktanAd gaNAt / 'kuJja, brana, zaGkha, bhasman, gaNa, loman, zaTa, zAka, zuNDA, zubhra, vipAza, skanda, skambha' ityetasmAt trayodazazabdAd AyanaNantANNya ityarthaH / dvAbhyAM pratyayAbhyAmekamevApatyamucyate / naDAditi siddhe vRttAvAdigrahaNaM gaNaparigrahArtham / anyathA naDApekSayA eka eva zabdo vipratipadyate iti / iSTaviSayatvAditi / iSTaH prayogo viSayo yasya tasya bhAvastattvaM tasmAditi zeSaH / gotrAdibhUtAdityasya pratyudAharaNamAha - kuJjo nAmeti / pautrAdAvityasya tu prathamApatyaM kaujiriti / [anyapustakapAThAntaram] - kuJA0 / prAG naDAderiti prAGnaDAdityukte sidhyati yadAdigrahaNaM tad vyApyartham / TIkAyAmayamarthaH- naDAdityukte naDasyAvyavahitaM yat tadeva prApyate / AdigrahaNe sati bahuvrIhiNA sAmAnya uktaH / ato naDAdeH sAmAnyagRhItatvAt pUrvamapi sAmAnyaM syAdityAdigrahaNam / smRta ityAdi / so'nubhUtaH prAk sa eva smaryate tato'tra prAptaM syAt / / 369 / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 429 [samIkSA] kuJjAdi zabdoM se gotrApatya artha meM 'kauJjAyanyaH, nADAyanaH' Adi zabdoM ke sAdhanArtha pANini ne 'cphaJ ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai - "gotre kuAdibhyazcphaJ " (a04/1/98), "AyaneyInIyiyaH phaDhakhachaghAM pratyayAdInAm " ( a0 7/1/2) se phU ko Ayan Adeza hotA hai / kAtantrakAra ne sAkSAt hI AyanaN pratyaya kiyA hai / kuJjadi ke AkRtigaNa hone se prayogAnusAra aneka zabdoM kA samAveza paravartI AcAryoM ne kiyA hai / [rUpasiddhi] 1. kauAyanyaH / kuJjasya gotrApatyaM pumAn / kuJja + Gas + AyanaN + Nya + si / prakRta sUtra se AyaMnaN pratyaya, naDAdi se pUrvavartI hone ke kAraNa Nyapratyaya, AdivRddhi, akAralopa, liGga saMjJA, sipratyaya tathA sakAra ko visagadiza / 2. kauJjAyanyau / kuJjasya gotrApatye pumAMsau / kuJja + Gas +AyanaN + Nya + au / prakRta sUtra se AyanaNU, Nya, AdivRddhi, akAralopa tathA " okAre au aukAre ca" ( 1/2/7 ) se akAra ko aukAra - paravartI au kA lopa / 3 - 4. brAdhnAyanyaH / bradhnasya gotrApatyaM pumAn / bradhna + Gas + AyanaN + Nya + si | brAghnAyanyau |bradhnasya gotrApatye pumAMsau / bradhna + Gas + AyanaN + Nya + au / AyanaN - Nya pratyaya, AdivRddhi tathA vibhaktikArya / - 7. nADAyanaH / naDasya gotrApatyaM pumAn / naDa + Gas + AyanaN + si / cArAyaNaH / carasya gotrApatyaM pumAn / cara + Gas + AyanaN + si / mauJjAyanaH / muJjasya gotrApatyaM pumAn / muJja + Gas + AyanaN + si / prakRta sUtra se AyanaN pratyaya, anubandhalopa, AdivRddhi tathA vibhaktikArya // 369 / 370. stryatryAdereyaN [2/6/4] [sUtrArtha] strIliGgavAle A - I - U - tipratyayAnta tathA atryAdi gaNapaThita zabdoM se apatya artha meM eyaN pratyaya hotA hai || 370 / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 kAtantravyAkaraNam [du0 0] striyAM vihitatvAt strI / striyAmAdAdibhyo'tryAdezcApatye'bhidheye eyaN bhavati / vainateyaH, sauparNeyaH, kAmaNDaleyaH, yauvateyaH, AtreyaH, zauceyaH / AdigrahaNAt zaubhreyaH, vaiSNapUreyaH / atrirayamapratyayedantadvisvaropalakSaNam, tena marIcerapatyaM mArIcaH, dAkSerapatyaM dAkSAyaNaH / atryAdirAkRtigaNaH / / 370 / [du0 TI0] styatryA0 / strIti svarUpaM na gRhyate "eye'kadrvAstu lupyate" (2/6/47) iti vacanAt / nApyartho'tryAtau vimAtRzabdasya pAThAt / yacca striyAM ktiH, tatrApatyena yogAbhAvaH kriyArthakatvAdityAha - striyAM vihitatvAdityAdi / kevalAnAM striyAmAdAdInAM prayogAbhAvAt tadantagrahaNam / vinatAyAH, supAH , kamaNDalvAH, yuvaterapatyamiti vigrahaH / yUnastiriti lokopacArAd iti / tena darado'patyaM dAradaH, aNeva / atrerapatvaM zucerapatyam iti vigrahaH / atryAdiH- atri, zubhra, viSNupura, brahmakRta, zatadvAra, zalAkhala, zalAkA, bhrUlekhA, kSudrA, vidhavA, vikasA (vikAsa), rohiNI, rukmiNI, vApinI, dizazAluka, ajabasti, zakandhi, godhA, lkssnnshyaamyorvaashisstthe| dhruvo vshcaantH| kalyANI, subhagA, durbhagA, bandhakI, svasa, jaratin, balivardin, jyeSThA, kaniSThA, madhyamA, parastrINAmantazcena / kulaTAyA vA / kRkalAsA, anIvI (aNIva), pravAhaNa, bhArata, bhArama, mRkaNDa (mRkaNDu), karpUra, itara, anyatara, devatara, AlIDha, sudanta, sudakSa, sunAman, kadru, zuda, akaSAya, kumArikA, kuverikA, kizorikA, zArikA, jikSAzin (jihmAzin), paridhi, vAyudatta, vAsudatta, zakala, zabala, khadUra, ambikA, (svastikA), akokA, gandhapippala, khAtonmattA, khADonmattA (khanonmattA, kheTonmattA), kudattA, kuzatya (kuzamba), asvapa, anusRSTin (anudRSTin), jaratin, zuka, zukra, ugra, bIja, zvana, azva, ajira, vimAtR / nadImAnuSInAmabhyo'NevAbhidhAnAd ye'tra strIliGgAH paThyante tadbAdhanArthaM dvisvarAbhyaH strIbhyaH eyaNeva, na tu mAnuSInAmatvAd aNabhidhIyate / yathA dattAyAapatyaM dAtteya iti / nadyAstu dvisvarAyA aNevAbhidhIyate / siprAyA apatyaM saipraH, saidhraH, vaiNaH, kaulyaH, kailaH, sAndhyaH / kSudrAyA eyaNapi dRzyate / vidhavAzabdAdeyaNeva vyutpAdyate / kSudrAGgahInA aniyatapuMskA cocyate / tad yathA - kANAyA apatyaM kANeraH, kANeyaH / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 nAmacatuSTayApyAye SaSThastaddhitapAdaH dAsyA apatyaM dAseraH, dAseyaH / godhAzabdAdAyaNeyaNau dRzyete, eyaNapi vyutpAdyate / tad yathA-gaudhAraH, gaudheraH, gaudheyaH / lakSaNazyAmayorvAziSTha iti lAkSaNeyo vAziSThaH, lAkSaNiranyaH / zyAmeyo vAziSThaH, zyAmAyano'nyaH / dhruvo vazcAnta iti dhrauvevaH / evaM kalyANineyaH, kaulaTineyaH, kaulaTeraH, kaultteyH||370| [vi0 pa0] stytryaadeH| strI ca atryAdizceti smaahaardvndvH| satyapi samAhAradvandvasya napuMsakatve "nAminaH svare" (2/2/12) iti nurna bhavati sUtratvAt / iha satyapi "svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA" (a0 1/1/68) iti vacane strIti svarUpasya na grahaNam / "eye'kavAstu lupyate" (2/6/47) iti vacanAt / nApi stryartho'tryAdau vimAtRzabdasya pAThAt / anyathA syarthadvAreNaiva siddhaM tasmAdupacArAdiha striyAM vihitaH pratyayaHstrItyAhastriyAmityAdi / yadyapi ktipratyayo'pi striyAM vihitastathApi na tasya grahaNam / kriyArthakatvAd apatyena tadantasya yogAbhAvAdityAha - striyAmAdAdibhya ityAdi |vintaayaaH, suparNAyAH, kamaNDalvAH, yuvaterapatyamiti vigrahaH / bahvantakadrukamaNDalubhyaH saMjJAyAmiti nadAdidarzanAt kamaNDaluzabdAd UpratyayaH / yathA lokopacArAd yUnastiriti yuvanzabdAt striyAM tiprtyyH| atrirityAdi / na vidyate pratyayo ysmaadsaavprtyyH| apratyayazcAsAvidantazceti apratyayedantaH sa cAsau dvisvarazceti punaH krmdhaaryH| tasyopalakSaNam atrizabdaM saadRshyaadityrthH| tenAgaNapaThitAdapyeyaNa siddhH| tathA copalakSaNamAtraM darzitaM zauceya iti / / 370 / [ka0 ca0] styatryA0 / nanu kathaM zauceyaH, atryAdigaNe pAThAbhAvAd ityata Aha-atrirayamityAdi / tena bahusvarasya na syAt-mArIcaH / pratyayAntasya na syAd dAkSAyaNa iti / dakSasyApatyaM dAkSiH, tsyaaptymityrthH| AkRtigaNatvamevAtra bIjam / [pustakAntare pAThaH] syatryA0 / striyAmityAdi / striyAmAdAdiryasyeti vigrahaH / anyaAha -striyAmityAdi |tddhit evocyate upacArAt / "eye'kadbhavAH" (2/6/47) iti / athAtra atryAdirAkRtigaNo'yamiti vakSyati, tadA'trApi tadeva nyAyAdeva sidhyati / Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 kAtanvavyAkaraNam naivam, avirevAkRtigaNaH |ttprsnggenaadishbdenoditH, ataSTIkAyAmAdizabdArtho gamyate / ato'tra na prApyata ityeva,zauceyamiti siddhaM syAd anyathA paralakSaNena kim ? vidhiriti niyamArthaHsyAditi cet, vidherniyamo jyAyAn iti kazcidAha |guru-revaah -atrizabdadRSTyA lakSaNA syAt / atha kalyANI, subhagA, durbhagA ityAdi kathaM gaNe, gatyarthatvAdeva siddhatvAt ? 'gaNakRtamanityam' (kA0pari029) iti jJApanArtham / atha nadImAnuSInAmabhyo'Neva tadbAdhanAya paThitAH / / 370 / [samIkSA] "vinatA - atri' Adi zabdoM se apatyArtha meM 'vainateyaH, AtreyaH' Adi zabdoM ke sAdhanArtha pANini ne "strIbhyo Taka" (a0 4/1/120 - 127) Adi sUtroM se 'Dhak' pratyaya kA vidhAna kiyA hai | "AyaneyInIyiyaH phaTakhachayAM pratyayAdInAma" (a0 7/1/2) se da ko ey Adeza hotA hai | kAtantrakAra ne sAkSAt 'eyaNa' pratyaya kiyA [rUpasiddhi] 1. vainteyH| vinatAyA apatyam / vinatA + Gas + eyaN + si | prakRta sUtra se eyaN pratyaya, AdivRddhi, AkAralopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA sakAra ko visagadiza / 2.sopaNeyaH |suprnnaayaaH suparNA vA'patyam / suparNA (suparNI)+ Gas + eyaNa+si / eyaNapratyaya, AdivRddhi, AkAralopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA visagadiza / 3. 6, kaamnnddleyH| kamaNDalvA apatyam / kamaNDalu + Gas + eyaN + si / yauvateyaH / yuvaterapatyam / yuvati + Gas +eyaNa + si | aatreyH| atrerapatyam / atri + Gas + eyaN + si |zauceyaH |shucerptym / zuci + Gs + eyaN + si / pUrvavat prakRta sUtra se sarvatra eyaN pratyaya, "vRddhirAdau saNe" (2/6/49) se AdivRddhi, "ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca"(2/6/44) se ikAra Adi kA lopa, "dhAtuvibhaktivarjaparyavalligam" (2/1/1) se 'zauceya' Adi zabdoM kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti-ekavacana meM sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/3/63) se sakAra ko visgdish| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 7- 8. zaubhreyaH / zubhrAyA apatyam / zubhrA + sa + eyaN + si / I vaiSNapureyaH / viSNupurasyApatyam / viSNupura + Gas + eyaN + si / pUrvavat eyaN Adi kArya || 370 / 371. iNataH [2/6/5] [sUtrArtha] akArAnta nAma (syAdyanta) pada se apatyArtha meM iN pratyaya hotA hai || 371 / [du0 0] 433 akArAntAnnAmno'patye'bhidheye iN bhavati / dakSasyApatyam - dAkSiH / evaM plaakssiH| asyApatyam iH| ata iti kim ? kailAlapaH / zatasarvakAkazuklavRddharAjapuruSamAthurakArakebhyaH saMkhyAdibhyo na bhavati, anabhidhAnAt / kathaM ' pradIyatAM dAzarathAya maithilI' ( vA0 rA0 6 / 9 / 22 ) iti ? " tasyedam " ( 2 / 6 / 7) ityaN // / 371 / [du0 TI0] iNataH / asyApatyamiti / satyapi "yena vidhistadantasya " (kA0pari0 3 ) iti vacane kevalAdapyAkArAd bhavati / ayamapi vyapadezivadbhAvenAkArAnta iti bhAvaH / nanu 'ata sAtatyagamane ' (1/3) ityasya kvibantasya svarUpasya grahaNaM kathaM na syAt ? satyam / na hyekamudAharaNaM prati yogArambhaM prayojayati / zivAdibhyo'Neva vyavasthitavibhASAzrayaNAdityeke / ebhya ityAdi / anabhidhAnAdiN na bhavatItyarthaH / abhidhAnaM zabdaH, tasyAbhAvo'nabhidhAnam | zatAdizabdA hi apatyAbhidhAyino na santItyarthaH / athavA apatyamabhidhitsatA iNutpadyate / na ca zatAdibhyaH iNutpadyamAno'patyamabhidhatte iti prayojananibandhanasyAprayojanotpattirayukteti vAcakasya vAcyAbhAvo'nabhidhAnam / kathamityAdi / dazarathasyApatyamiti vivakSAyAmiNA bhAvyamiti dAzarathiH / kathaM vAziSThaH, nAkulaH, vAsudevaH, zvAphalkaH iti ? satyam | abhidhAnAd RSikuruvRSNyandhakavAcibhyoSNeva / RSayaH prasiddhA vaziSThAdayaH kuravo vRSNayaH / andhakA vaMzyAkhyAH / yathA RSyartho nityastathA kuruvRSNyandhakavaMzyA api nityA evAbhidhAnAditvAt, teSu ye nakulasahadevAdayastata idamaNAbhidhAnamityadoSaH / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 kAtantravyAkaraNam tyajasva kopaM kulakIrtinAzanaM bhajasva dharma kulakIrtivarddhanam / prasIda jIvema sabAndhavA vayaM pradIyatAM dAzarathAya maithilI // (vA0 rA0 6/9/22) iti zlokasamudAyaH / anyatra dazarathasyApatyaM dAzarathiriti syAdeva / / 371 / [vi0 pa0] inntH| akArAntAditi / anena 'ata sAtatyagamane' (1/3) ityayamiha kvibanto na gRhyate iti darzayati / na hyekamudAharaNaM prati yogArambhaM prayojayati / asyApatyamityatra vyapadezivadbhAvAdakArAntatvam / "ivarNAvarNayoH" (2/6/44) ityAdinA akAralope pratyayamAtraM padam / kathamityAdi / tyajasva kopaM kulakIrtinAzanaM bhajasva dharma kulakIrtivardhanam / prasIda jIvema sabAndhavA vayaM pradIyatAM dAzarathAya maithilii|| (vA0 rA06/9/22) iti zlokasamudAyaH / anyatra dazarathasyApatyaM dAzarathiriti syAdeva / / 371 / [ka0 ca0] inntH| ata iti kimiti | Adityukte luptapaJcamIzaGkAyAmAkArAntAdeva syAditi bhAvaH |zatasarvetyAdi |shtaadikaarkebhyH saMkhyAdibhyazca - 'ekapuruSa' ityAdibhyo'patyapratyayo na bhavati / kintu zatasyApatyamityAdi vAkyamevetyarthaH / vRttau kAraka iti apapATha eva TIkAkRtA ebhya ityAdIti darzitatvAt / ataH kArakebhya ityeva pAThaH / kArakaH zabda eva gRhyate na tu saMjJA, zatAdisAhacaryAt / apatyArthasya sambandhizabdatvena SaSThayantAt kAraka saMjJAnupapattezca / anabhidhAnAditi / abhidhAnaM hi zabdastasyAbhAvo'nabhidhAnam / zatAdizabdAnAmapatyArthAbhidhAyinAmabhAvAt zatAdibhyo vihitena iNAdinApatyArthasyAnabhidhAnAcca / sarvazabdasya sarvanAmatve kAkazabdasya ca vyaktitve eva niSedhAbhidhAnam / tena sarvo nAma kazcit tasyApatyaM sArviH / evaM kAkiH / zuklAdInAM ca jAtitvAdeva niSedhaH / zuklo nAma kazcit tasyApatyaM zaukliriti kulacandraH / kathamityAdi / atha dazarathazabdasya sakhyAditvAt kathamiha Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAbhyAye SaSThastaddhitapAdaH prAptiryena "tasyedam" (2/6/7) ityaNiti parihAra ucyate ? satyam / dazaratha iti avyutpannaH saMjJAzabdaH / [pustakAntare pAThaH]- inntH| ata iti kimiti, AdityAstAm / yatastatkAlasya kArazabdaH parazca tadabhAve savarNasya, tadasmAkaM na sammatam / parapakSamavalambyoktam - saMkhyAdibhya iti, saMkhyAsahitebhya ityarthaH / zlokasamudAyA iti / zlokasamudAyo'nekazlokenaiva syAt, kathamidamucyate ? satyam / zlokAvayave'tra zlokazabdo lakSaNayeti / / 371 / [samIkSA] 'dakSa, plakSa' Adi akArAnta zabdoM se apatyArtha meM 'i' pratyaya karake 'dAkSiH, plAkSiH' Adi zabdarUpa donoM vyAkaraNoM meM siddha kie gae haiM / pANini kA sUtra hai - "ata iJ' (a0 4/1/95) / J aura N anubandha apane - apane vyAkaraNoM kI vyavasthA ke anusAra kie gae haiM / 'dAzarathAya' zabda meM iNpratyaya kA abhAva tathA aN pratyaya kA vidhAna pANini ne zeSavivakSA mAnakara kiyA hai tathA zarvavarmA ne lokAbhidhAna ke anusAra / vRttikAra durgasiMha Adi ne kevala 'a' se bhI iN pratyaya karake 'i:' rUpa siddha kiyA hai - asyApatyam iH| [rUpasiddhi] 1. dAkSiH / dakSa + iN + si | dakSasyApatyam / prakRta sUtra se 'iN' pratyaya, anubandhalopa, "vRddhirAdau saNe" (2/6/49) se Adisvara ko vRddhi, "ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca" (2/6/44) se kSakArottaravartI akAra kA lopa, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2/1/1) se 'dAkSi' zabda kI liGga saMjJA prathamAvibhaktiekavacana sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/3/63) se s ko visagadiza | 2. plAkSiH / plakSa + iN + si / plakSasyApatyam / zeSa pUrvavat / / 3. iH / a + iN + si / asyApatyam / prakRta sUtra se iNpratyaya, anubandhalopa, "ivarNAvarNayorlopaH svare ye ca" (2/6/44) se prakRtirUpa 'a' kA lopa, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / / 371 / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 kAtantravyAkaraNam 372. bAhrAdezca vidhIyate [ 2/6/6 ] [ sUtrArtha ] bAhvAdigaNa - paThita zabdoM se apatya artha kI vivakSA meM iN pratyaya hotA hai / / 372 / [du0 vR0 ] bAhlAdergaNAdapatye'bhidheye iN vidhIyate / bAhaviH, upabAhaviH / baindaviH, aupbindviH| gotrAdibhUtAdeva - bAhurnAma kazcit tasyApatyaM bAhavaH / bAhlAdirAkRtigaNaH || 372 / [du0 TI0] bAhvA0 / bAhu, upabAhu, caTaka, bindu, upabindu, vikalA, kRkalA, cUDA, valAkA, mUSikA, bhagamAlA, dhruvakA, zanakA, sumitrA, durmitrA, puSkarasad, anuharat, anaDvAh, devazarman, agnizarman, kunAman, sunAman paJcan, saptan, aSTan, sudhAvant, udanc, zIrSa, mASa, kalpa, zarAvin, kSema, dhanvan (kSamadhanvan), zaGkhanAdin, zaGkhabhedin, zRGkhalAdin, kharanAdin, nagaramardin, loma, ajIgarta, aSTAgarta, kRSNa, yudhiSThira, nakula, arjuna, sAmba, gada, pradyumna, sambhUyo'mbho'mitaujasAM salopazca / vyAsa, sudhAvat, varaTa, cANDAla, niSAda, bimba (visma), kazcAntaH / anakArArtho'yamArambhaH kvacid baadhkbaadhnaarthH| sambhUyaAdInAmubhayArthaH pAThaH ! sAmbhUyiH, AmbhiH, AmitaujiH / sudhAvacchabdo vantvantaH saudhAvatiH / udanzabdaH kvibanto nipAtanAdiha nalopAbhAvaH, audaJciH / zIrSazabdaH ziraH paryAyaH, tadantavidhiratra kevalasya napuMsakasyApatyena yogAbhAvAt, tathA loman - zabdo'pi / hAstizIrSiH, aurdhvalomiH / hastiziraso'patyam iti vigrahe'pi dRzyate / vyAsAdInAM gotrAdibhUtAnAmiti na saMbadhyate'nAdipuruSatvAd vaiyAsakiH / bAhlAdirAkRtigaNa iti / jAGghiH, vAmajAGghiH, aindrazarmiH, AjadhenaviH / / 372 / [ka0 ca0] bAhurAdiryasya gaNasyeti vigrahaH / " iNato bAhvAdezca" ityekayoge kRte'taH svarUpasya grahaNaM syAditi pRthagucyate / aupabAhavirityAdi / bAhubindupAThenaiva siddhe Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAbhavatuSTayAyAye SaSThastaddhitapAdaH 437 upabAhUpabindupATho jJApayati - bAhvAdigaNe 'grahaNavatA liGgena tadantavidhirnAsti' (pu0 pari0 78) iti / / 372 / [samIkSA] 'bAhu, bindu' Adi akArAntabhinna zabdoM se apatya artha meM 'i' pratyaya karake 'bAhaviH, bindaviH' AdizabdarUpa donoM hI vyAkaraNoM meM siddha kie gae haiM / 'ukArAnta, AkArAnta, vyaJjanAnta' Adi aneka prakAra ke zabdoM ko bAhvAdigaNa meM ubhayatra par3hA gayA hai / pANini ne J anubandha tathA zarvavarmA ne N anubandha kI yojanA vRddhividhAnArtha kI hai| [vizeSa vacana] 1. bAhubindupAThenaiva siddha upadAipabindupATho jJApayati - bAhvAdigaNe 'grahaNavatA liGgena tadantavidhirnAsti' iti (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. bAhaviH / bAhu + iN + si | bAhorapatyaM pumAn / prakRta sUtra se iN pratyaya, anubandhalopa, "vRddhirAdau saNe" (2/6/49) se Adisvara kI vRddhi, "uvarNastvotvamA pAyaH" (2/6/46) se hakArottaravartI ukAra ko okAra, "kAryAvanAlAdezau" (2/ 6/48) se okAra ko av, 'bAhavi' kI liGgasaMjJA, prathamA -- ekavacana meM sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH' (2/3/63) se s ko visagadiza / 2. upabAhaviH / upabAhu + iN + si / upabAhorapatyam / anya sabhI kArya pUrvavat / 3. baindaviH / bindu + iN + si | bindorapatyaM pumAn / prakRta sUtra se iN pratyaya, anubandhalopa, AdivRddhi, u ko o, o ko av, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 4. aupabindaviH / upabindu + iN + si / upabindorapatyaM pumAn / anya sabhI kArya kramasaM0 3 kI taraha || 372 / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 kAtantravyAkaraNam 373. rAgAnnakSatrayogAt samUhAt sA'sya devatA / tad vettyadhIte vA tasyedamevamAderaNiSyate [2/6/7 ] [ sUtrArtha ] rAgayukta zabdoM se rakta artha meM, nakSatravAcI zabdoM se yukta artha adhIte vA, tasyedam' Adi aneka meM tathA 'samUha, sA'sya devatA, tadvetti arthoM meM aN pratyaya hotA hai / / 373 / [du0 vR0] rAgayogAd rAgaH / kausumbham, hAridram | kusumbhena haridrayA vA raktamityarthaH / kathaM kASAyau gardabhasya karNau, hAridrau kukkuTasya pAdAviti ? tadguNAdhyAropAt / nakSatrasya yoga indunaiva tatsambandhAt kAlo'bhidhIyate / avidhistu zrutAdeva nakSatrazabdAt / pauSamahaH, pauSI rAtriH, taiSamahaH, taiSI rAtriH / puSyeNa candrayuktena yuktA rAtrirityarthaH / "kRttikAsu vizAkhAsu maghAsu bharaNISu ca " iti nakSatrazabdairabhedopacArAt | yadyapi kAlAbhidhAnaM tathApyaN nAsti vikalpanAt / dharmiNo hyabhinnaH samUhaH / vAyasam, kAkam, bhaikSam, yauvatam / zivo devatA asyeti zaivaH / evam aindraM haviH, aindro mantraH / chando vetti adhIte vA chAndasaH / evaM vaiyAkaraNaH / mRgasyedaM mArgaM mAMsam / evaM zaukaram / evamAdiryasyeti zabdArthayoH saMbandhena gaNo gRhyate / cakSuSA gRhyate cAkSuSaM rUpam / evaM zrAvaNaH zabdaH / dRzadi piSTAH dArzadAH saktavaH / udUkhale kSuNNA audUkhalA mudgAH / azvairuhyate Azvo rathaH / caturbhiruhyate cAturaM zakaTam | caturdazyAM dRzyate rakSaH cAturdazam / tatra bhavastatra jAtastato vA Agata ityAdi vigrahaH kAryaH / AkRtigaNo'yam || 373 / [du0 TI0] rAgA0 / rajyate'neneti rAgaH / karaNasAdhano'yam | arthasya cedaM grahaNam abhidhAnAditi kaSAyAdirucyate / rajirayamastyevA''saktau yathA yoSiti raktaH / varNavizeSe ca yathA rakto gaurlohita iti / atha varNAntarApAdane ca yathA raktaH pada iti / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayApyAye SaSThastaddhitapAdaH 439 varNAntarApAdanamiha raorartho'bhidhIyate iti bhAvaH / rAgayogAd rAga iti / etena kimuktam, abhedopacAro'trAbhidhAtavyaH / yathA daNDayogAd daNDaH puruSaH iti / aNvidhistu zrutAdeva rAgavAcinaH zabdAd bhavan svArthikatvAd dyotakatvamApadyate / "tena raktaM rAgAt" (a0 4/2/1) ityanena yo'rthaH so'bhedopacArAd ityanena labdha iti vastva-bhedaM darzayannAha - kusumbhenetyAdi / yadi varNAntaramApadyate yena sa iha rAga ucyate tadA, 'kASAyau gardabhasya karNau, hAridrau kukkuTasya pAdau' iti na sidhyati / na hyatra varNAntaramApAditam, daivanirmitatvAt teSAmiti manyamAna Aha - kASAyAvityAdi / yathA bAhIke'rthAntare gorguNenAdhyAropya (gotvam) gozabdaH prayujyate - gaurbAhIka iti / tathA kASAyAdizabdo'pi gardabhakarNAdAviti manyate / lAkSArocanAbhyAmikaNeva krItAderAkRtigaNatvAt / lAkSayA raktaM lAkSikam, rocanayA raktaM raucanikam / tathA zakalakardamAbhyAM vA - zAkalikam, zAkalam / kArdamikam, kArdamam / nIlIpItIbhyAmaN - akaNAviti na vaktavyam / nIlaguNayogAnnIlam, pItaguNayogAt pItakam / svArthe ko bhavati / yadA tu nIlyA pItakyA vA varNAntaramApAditamiti vivakSA tadApyaN nAsti, anabhidhAnAt / nakSatrasya yoga indunaivetyAdi / yoga-zabdasAnnidhyAnnakSatrazabdo'rthavAcI nakSatravizeSavAcinA yogAdityarthaH / indurayaM nakSatrAdhipatiH / kramazo nakSatrANyadhitiSThati yasmAdata indunaiva yogo'ntaraGga iti bhAvaH / nakSatrayogayukto'tra nakSatrayoga ucyate sa punaH kAlaevAntaraGgatvAdityAha - tatsambandhAdityAdi / tena nakSatrayogena sambandhAdityarthaH / athavA sUtre nakSatrasamIpavartini zazini nakSatrazabdaH / tatsAmIpyAt tadvyapadezo loke dRzyate / tathApi puSyeNAdhIte, puSyeNa bhuJjate iti puSyayuktena candreNetyarthaH pratIyate, tadA na yojanaM yogaH iti bhAve ghaJ, kintu karmaNi / nakSatreNa yuktA'rtha-siddhiH |pussy iti vivakSAyAmapi naivANa, bahiraGgatvAd yogasya / ___ rUTizabdA hi taddhitA iti / kRttikAsvityAdi / vikalpanAditi vAzabdo'tra vartate, tena pakSe'N na bhavatItyarthaH / atra 'kRttikA' ityAdizabdo'dhikaraNArtha iti bhedaH / zravaNA rAtririti zravaNAyukte candramasi zravaNAzabdaH zravaNo'trAstIti arzaAditvAd vyutpAdyate / yadA tvabhedavivakSA tadA zrAvaNI rAtririti vikalpo Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 kAtantravyAkaraNam vA pUrvavat kiM zravaNa-puSyAbhyAmaNo luvidhAnena / dharmiNo hyabhinnaH samUha iti / etena samUhazabdazcArthapara iti vyAkhyAtaM bhavati / pratyayastu svArthika eva pUrvavat / 'tasyedamevamAdeH' ityAdinA siddham / svarANAmAdAvAd vRddhimataH zeSe'rthe IyobAdhanArthaM vacanam / seti prathamAntAd asyeti SaSThyantArthe'N bhavati tat prathamAntaM devatAvAci cet / indro devatA asya haviSaH, indro devatA asya mantrasya iti vigrahaH / yasya hi zive bhaktistasya zivo devateti kiM tatra bhaktiriti vizeSavacaneneti bhAvaH / nAyaM niyogo yAgasampradAnabhUtaiva devateti api tu pUjArhA / sA ca dvividhA mAlyAdibhiH stutyA ca / indraH stUyate yena mantreNa sa aindra ucyate / taditi dvitIyAntAd vetyadhIte vA aNiti / kathametat prathamAdvitIyayoH samAna rUpam ? satyam / seti prathamAntAnuvRttau yat taditi punarvacanamAha - tato dvitIyAntamiti nizcIyate liGgasyAtantratvAt / nanu tacchabdo'yaM sAmAnyavacano na vizeSArthamupAdatte, avyabhicArAt / yazcArthastacchabdenopAttastadabhidhAyinA evANA bhavitavyam / na khalu chandaAdayaH zabdAH sAmAnyamabhidadhati ? satyam / na sAmAnya kAryopayogitvenopAdIyate, api tu vizeSopalakSaNArtham / kathannAma laghunopAyena sAmAnyAzrayA vyaktI : pratipadyeranniti sAmAnyamupAdIyate / yathA gauranubandhyo'jo'gnISomIya iti sAmAnyAvacchinnavyaktivizeSasambandhAlambanaM pratipAdyamiti jAtirupAdIyate, na ca svakAryapratipattyarthaM jAterAlambhanAdInAmasambhavAt tathedamapIti bhAvaH / vAgrahaNaM vAkyabhedArtham / tena yastu kevalaM vetti nAdhIte, adhIte vA kevalaM na vetti tatra pratyekaM vidhirbhavati / atha tacchabdasyaivAnuvRttiH pratyekaM bhaviSyati / yathA tena dIvyati saMsRSTaM caratIti, naivaM tatrApigrahaNaM kRtaM pratipattigauravaparihArAveti sthitam / tasyedamiti / tasyeti vibhaktinirdezaH, idamiti pratyayArthanirdezaH / tasyedamevamprakAra Adiryasyeti vigrahaH / lokopacArAd grahaNasiddhau luvidhAne ca tathAnye'pi darzitAH / / 373 / [vi0 pa0] rAgAt / raJjirayamanekArtho dRzyate / tad yathA Asaktau - vezyAsu raktaH iti / varNavizeSe - raktA gaurlohitavarNA ityarthaH / varNAntarApAdane ca - raktaH paTaH iti / iha punarvarNAntarApAdanamabhidhIyate / ato rajyate'neneti rAgaH kusumbhAdira evocyate / tena Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 441 rAgeNa kusumbhAdinA yukto'pi vastrAdirabhedopacArAdiha raagH| yathA daNDayuktaH puruSo daNDa ityAha -rAgayogAd rAga iti / yadyapi rAgAditi rAgayuktAdityarthastathApi zrutatvAd rAgavAcinaH zabdAt pratyayo na vastrAdizabdAt / kusumbhameva kausumbham | haridvaiva hAridramiti pratyayastu svArthikatvAd dyotako bhavannAdabhedopacArahetukaM rAgeNa yogameva dyotayati / atastena raktaM rAgAd ityasyArthI yuktitaH siddha iti / vastvabhedaM darzayannAha - kusumbhenetyAdi / yadi varNAntarApAdanamiha raorarthastarhi kathaM kASAyau gardabhasya karNI, hAridrau kukkuTasya pAdau iti / na hyatra varNAntaramApAditaM tasya svabhAvasiddhatvAdityAha - tadguNAdhyAropAditi / tasya kASAyAdinA raktasya kASAyAdizabdavAcyasya paTAderyo guNo varNAntarApAdanalakSaNastasya sAdRzyAd gardabhasya karNAdAvadhyAropastasmAt kASAyAdizabdastatrApi vartata ityarthaH / yathA gaurvAhIka iti / gorguNAdhyAropAd vAhIke puruSe gozabdo vartata iti / nakSatrasyetyAdi / yojanaM yogaH saMbandhaH, sa cArthadvAraka eveti / indurayaM nakSatrAdhipatiH, sa ca kramazo nakSatrANyadhitiSThati / atastenaiva yogo'ntaraGgaH ihApyabhedopacArAnnakSatrayogayukto'pi nakSatrayoga ucyate / sa punarabhidhAnAt kAla ityAhatatsambandhAditi, tena nakSatrayogena sambandhAdityarthaH / pUrvavadatrApi svArthika eva pratyayo dyotakaH / puSya evAhaH pauSamiti / tiSyapuSyayornakSatre'Ni yasya vibhaJjanAd iti vacanAd yakAralopaH / yadA tu kAlo nAbhidhIyate puSyeNa candrayuktena yuktArthasiddhiH puSya iti vivakSA tadA kAlasyAnabhidhAnAd bahiraGgatvAd vA tatsambandhasyAN na bhavati | tasmAnnakSatrairinduyuktaiH kAla iti na vaktavyam / asyArthaH sAmarthyalabdha iti / arthasyAbhedaM darzayitumAha - puSyeNetyAdi / vikalpanAditi "vA'Napatye" (2/ 6.1) ityato vAzabda iha vartate / tataH pakSe'N bhavatItyarthaH, dharmiNo hyabhinnaH samUha iti / hizabdo yasmAdarthe / yasmAd dharmiNaH sakAzAt samUho dharmo bhedena nopalabhyate, tasmAd dharyeva samUha ityabhedanirdeze bIjamidamuktam / etena samUhazabdo'pyarthaparo na zabdapara iti darzitam / ihApi svArthe bhavan pratyayo vAyasAdizabdAnAM samUhavartitvaM dyotayati / vAyasA eva vAyasam iti kintasya samUha ityuktenAbhedanirdezAdeva tadarthasya labdhatvAd vAyasAnAM samUha ityarthaH / nanu vAyasAnAmayaM samUha iti "tasyedam" (2 / 6/7) ityAdinA sidhyati / kinabhedena (pareNa) samUhagrahaNena ityayuktaM svarANAmAdAvAd Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNama 442 vRddhimataH zeSe'rthe IyaH syAt / ata eva vAyasaM kAkamityAdAvAkAravato darzitamudAharaNamiti / zivo devatA ityAdi / yasya hi zive bhaktistasya zivo devatA, kintatra bhaktiriti vacanenetyAha-zivo devatA asyeti zaiva iti / nanu devatA hi yAgasampradAnabhUtA, sampradAnaM ca sampradeyApekSam / sampradeyaM ca puroDAzAdi, tatra indro devatA asyeti aindraM haviriti yuktam / katham aindro mantra iti / na hyatra sampradeyatvamastIti, tadayuktam / yAgasampradAnabhUtA ca devateti vArtametat / kintarhi pUjArhA hi devatA / pUjA ca dvividhA puroDAzAdibhiH stutyA ca / tatrendraH stUyate yena mantreNa sa tasya devateti siddham / evaM sati zaiva ityatrApyadoSaH / evamityAdi / evamAdiryasyeti tasyedamityevamprakAra Adiryasyeti vigrahaH / evamAderAkRtigaNatvAt "tatra jAtaH" (2/6/7) ityAdiSvapyartheSvaN ityAha - tatra jAta iti / yathA tisRkAyAM jAtastatra bhavastato vA AgataH taisRka iti / evamanye'pi bahulaM ziSTaprayogAnusAreNa veditavyA iti ||373 / [ka0 ca0] pustakAntare pAThaH-rAgA0 / vAgrahaNaM vAkyabhedArtham / tena yastu kevalaM vetti nAdhIte, adhIte vA kevalaM na vetti tatra pratyekaM vidhiH syAditi / atha tacchabdAnuvRttI pratyekaM bhaviSyati / yathA "tena dIvyati saMsRSTaM tarati0" (2/6/8) iti cet, tarhi pratipattigauravaM syAditi vAgrahaNam / kausumbham ityAdi / lAkSArocanAbhyAmikaN eva krItAderAkRtigaNatvAt / lAkSayA raktaM lAkSikam, rocanayA raktaM raucanikamiti TIkA | indunaiveti / antaraGgasaMbandhAditi bhAvaH / nanu "tasya samUhaH' (2/6/7) iti vacanAt pareNa tasyeti SaSThyantAt samUhe'rthe samUhino'N vidhIyate / bhavanmate tadvacanAbhAvAt kathaM samUhino'NityAha - dharmiNo hyabhinna iti / dharmiNaM sa-hinamantareNa samUhAbhAvAt tasyAvakAzatvAditi zeSaH / zabdArthayoH saMbandheneti tasyeti SaSThyantAditi zabdasya idamiti tvarthasya |sNbndhenetyrthH / gaNa iti / etena tRtIyAntAd gRhyate ityanenaiva syAditi boddhavyam / evamAderudAharaNamAha -cakSuSeti / tatra bhava ityAdi / tatra jJAtabhavayoH ko bhedazcet ? satyam / jAtazabdasyotpannArthatvenAtItArthatvAd bhavazabdasya hi kAlavizeSe vyutpannArthatvAbhAvAt sAmAnyakAlateti / yad vA jAta ityasyAbhUtaprAdurbhAvArthaH, bhava ityasya tu sattvArthakateti bhedaH / nanu tasyedamevamAderaNNityetAvanmAnaM sUtramucyatAm / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 443 rAjAdInAmarthAnAmevamAdau praveze sAdhyasya siddhatvAd athavizeSA api evamAderAkRtigaNatvAllabdhavyAzcet, naivam / kusumbhena raktaM kausumbham, tasyedamityarthe svarANAmAdAvAd vRddhimataH iti IyapratyayabAdhanArthaM rAgAdInAmupAdAnam / kausumbhasyedamityarthe vAkyameveti TIkAkRto'pi hRdayam / __ rAgAt / karaNasAdhano'yamarthaparo'pi rAgazabdo rajyate'nena rAgo varNAntarApAdanamucyate / rAgayogAd rAga ityuktam, tato vastrAbhyantarakusumbhAdiH syAt tadApi yogo'stIti kathanna syAt, naivam / yogasaMbandho hi kriyAdvAraka eva tatpunarasya vyaJjakasaMbandhaH pUrva evAtra tato varNAntarApAdanameva prAptam yaduktaM 'daNDaH puruSaH' iti dRSTAntaM tadapi lakSaNAdvAreNaiva na sarvathApAdanasAdRzyam / atha kathaM lakSaNA, sA hi mukhyArthabAdhe syAt / na hyatra rAgazabdArtho na ghaTate ? satyam, sA hi tAtparyAnupapattipUrvikA'pi syAt, ISat praNItaM sAdhyaM tatprayuktatAtparyaM tasyAnupapattyA lakSaNA syAt / tathA coktam - kAkebhyo rakSyatAmannamiti bAlo'pi coditH| upaghAtasya prAdhAnyAcchAgemyaH kinna rakSati // (vA0 p02/312)| ___ atrAnnarakSaNameva prayoktRbhiH pratipAdyam / atha tathApi ghaTAdeH kathanna syAdityAha - zrutatvAdityAdi / rAgazabdasya zrutatvAt tadvAcakasyApi zrutatvaM varNAntarApAdanaM varNAntarasamavAyo na kathaM guNaH ? satyam / lakSaNapadenAtra cihnamucyate / varNAntarApAdanena lakSyate varNAntarasyaiva tatsvarUpazca guNaH / tadguNetyAdi / atha kathamanyasya guNo'nyasminnadhyAropyate nahi paTasya zuklatvaM ghaTe AropayituM pAryate ? satyam / atra lakSaNA vartate, sA hi dvividhA - zuddhA gauNI ca / 'gaGgAyAM ghoSaH' iti zuddhA, gauNI- 'gaurvAhIkaH' ? satyam / atra lakSaNayA jADyamAndyAdirucyate / devadattasya goH sAmAnAdhikaraNyasattve'pi jADyamAndyadvAreNaiva guNI syAt / pUrvatra punaH saMbandhaH samIpagAmipara iti bhedaH / ato gauNI lakSaNA, paTAderyo guNo raktAdistasyAdhyAropaprayojanam atizayena raktatvapratipAdanam / tathA coktam - svasiddhaye parAkSepaH parArthe svasamarpaNam / upAdAnaM lakSaNaM cetyuktA zuddhaiva sA dvidhA // (kaa0pr02/10)| Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 kAtantravyAkaraNam yathA - kuntAH pravizanti, gaGgAyAM ghoSaH / lakSaNA kintu mukhyArtha eva / tathA coktam - mukhyasaMketitaM kecit khyAtikhyAtasya caanythaa| sarvatra lakSaNA naiva paratve vastulakSaNA ||iti / upacAragauNAnAM prastAvAd bhedaH kathyate / upacAragauNau lakSaNAyA bhedau / sarvatra mukhyArthabAdhenaivAnyArthapratIyamAnayorekArthAbhidhAnamupacAraH / yathA candramukhaM candrAbhinnamukhaM bhinnaM tayorekArthAbhidhAnayorupacAraH pravartate / 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra lakSaNA punaH padadvayasya sadbhAvo nAsti kintvekasmin gaGgApade lakSaNetyupacAreNa bhedaH / nanu yadyevaM bhedo'stu kathaM gaGgAsamIpo dezo gaGgetyupacArAditi paJyAm / na hyayamupacAraH pUrvalakSaNAyogAt ? satyam / svArthabAdhe'nyArthasaMvAdanamupacAraH iti yenocyate / gauNo yathA'nyArthapratIyamAnayordvayo!ccAraNam, kintu prakaraNasAcivyena budhyate gauNaH / yathA gaurayamiti prastAvena puruSo budhyate / nanu dvayamiti nirdezAd dvayorapi sAkSAnnirdezastatkathaM ghaTate pUrvavyAkhyAnenaivAyamityanena sAkSAt puruSo nocyate kintu govizeSaNamapi ghaTate, kintu prastAvAt puruSapratItiH / "tena raktaM rAgAt" (a0 4/2/1) iti paraH / asyArthaH- rAgavAcinaH zabdAt tena yuktamityarthe pratyayaH syAdityarthaH / nakSatrairinduyuktaiH kAlaH iti sahArthe tRtIyeyam |induyuktairnksstraiH saha kAle'bhidheye pratyayaH syAditi / tadasmanmate kathamityAha - yogaH saMbandha ityAdi / ata ubhayaM vinA na syAd induneti prAptaM tatsaMbandhAditi / nakSatrayogazabdena lakSaNayA tatkAlavAcakanakSatre nakSatrazabdo vartate / kAlo'bhidhIyate iti yaduktaM tadvizeSaNarUpamiti boddhavyam / yathA vRkSazabdoktau vRkSatvamapyucyane / yadi kAla evAbhidhIyate ityucyate tadA punarlakSaNA na syAt, mukhyArthabAdhe tasyAbhidhAnAt / atha nakSatrayogazabdena yaduktaM tat puSyazabdena kathamucyate ? satyam / anayA'pi tAtparyAnupapattyA lakSaNA syAt, tataH pUrvoktArthe vRttiH nIlena raktamiti / atra nIlamiti na syAt pareNAtra taddhitalug vidhIyate / tasyeti asmanmate bhedopacAreNaiva pravartate / dharmeNeti | atha "tasya samUhaH" (a0 4/2/37) iti parasUtram / samUhe'rthe pratyayaH / bhavanmate kathaM samUho dharmastasmAd bhavituM na pAryate kintu tadvAcakAt, tadA samUhazabdAt Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH syAt, naivam / abhedena yaH zabdaH samUhaM vakti tenaiva samUhazabdena svArthAbhidheya ucyate / sarvaM dezyaM nirasyati dharmiNa iti / atha bhinnatvaM kuto bhedAbhAvAt, bhedAbhAvaH kathamiti ceducyate -atra advaitavAdino mate evaM bhedakhaNDanam / tathAhi dharmadharmiNobhedaH abhedo vA bheda iti cet tarhi bhedaprayojakadharmo vAcyaH sa kimanyayobhinnaH abhinno vA bhinna iti cet tadAtrApi bhedaprayojakadharmo vAcyo'navacchedyAdRto bhedaH / vaiyAkaraNAnAntu mate dharmiNo dharmastu pRthak na syAt pRthaktvenAnupalambhAt / tathA brAhmaNasambandhAyArthaH pradIyatAM brAhmaNebhyazca na pradIyatAmiti vidhiniSedhavAkye bhedena gRhyate / yathA devattayajJadattayorbhedastato yajJadattAya pradIyatAmityukte devadattAya na pradIyate, ato vAyasapadena na vAyasasamUha ukta iti pakSe'N / bhaikSaM yauvatamiti yaduktaM tat sthite etadapi viSayIkarotIti / sA'syeti / atha kasmAt syAdaNpratyayaH zrutatvAdeva devatAvAcakAt syAdeveti cet, naivam / asyetyanena devatAyA api zrutatvam ? satyam / 'sA' ityanenopasthApitAyA devatAyA eva mukhyatvapratipAdyatvAd atastasmAdaN syAditi / yad vA'syeti prathamAntamanukRtya luptapaJcamyekavacanaM padaM devatAtvenAnubhUtatvAt pratyayaH syAt, asya devatetyarthe'smin pakSe prakaraNabAdho na sarvatra paJcamI kAryipadAditi / tarhi devatAyAmabhidheyAyAm aN kathaM gauro devadattaH' iti / kintu 'zaiva' iti, zivo devatA'syetyarthaH syAt ? satyam / asya devateti gamyamAnArtho'yam / asya devateti gamyamAne'N syAt tadeva gamyamAnatvamArAdhyArAdhakasambandhe ArAdhyArAdhake'N syAdityarthaH / 'mAghavataH' ityAdau kathaM devatArthe'N iti ? satyam / pravRttinimittatvena devatApi syAt, nahi pravRttinimittatvaM vihAyAsti aN / vRkSatvavad vRkSasyeti gamyamAnatvaM devatArthasyeti smaamnaayvidH| kazcid Aha - asyetyArAdhyArAdhakasambandhe SaSThI, sambandhasya dviSThatvAd ArAdhake'pi syAditi / yAgasampradAnabhUteti etatpakSe 'zaivaH' ityatrApi na dUSaNam / ArAdhyArAdhakasaMbandhe syAt / vArtametaditi niSphalamityarthaH / yato'tra grahAdAvativyAptiH, so'pi yAgasampradAnabhUta iti / bhUtetyAdi / pUjA dvividhA - dravyAdinA, stutyastavanasaMbandhena ca / yadyevam etatpakSe grahAdAvativyAptiH syAt ? satyam / yAgeSu mukhyatve Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam sati, mukhyatvam / tarhi tatrApyupAdhirdAtavyaH, naivam / tathApi 'aindro mantraH' ityatrAvyAptiH syAt / adhItiriti jJAnavizeSe'dhyayanavizeSa vartate na tu sAmAnye | tasyeti SaSThyantamanukRtya luptapaJcamyekavacanam / evamAdirityAdi | evamprakAra Adiryasyeti zabdagaNasya evamprakAra AdiryasyArthagaNasyetyAha -zabdArthayorityAdi / nanu kathamarthasaGgatiH, paJcamyA aghaTanAt / arthagaNapakSe na hyarthagaNAt pratyayaH kintu zabdagaNAdeva, arthastAvadaNo'bhidheya eva ? satyam / "lyablope paJcamyupasaMkhyAnam" (kA0 vR0 2/3/28) iti / tathA hyevamAdigaNamavalambyAN pratyayaH zabdagaNaprakRtitve nAnAtvAdarthagaNadvArA vA ucyate nAparA gatiriti / cakSuSeti tRtIyAnte eva-mprakArAd gRhyate / evamprakArArthe syAt, evaM sarvatra bodhyam, tarhi pUraNe kim ? satyam / anyapratyayazca kRtaH syAt, tadA 'tatra bhavaH' ityanayorayaM bhedo yogyatayApi bhava iti vaktuM pAryate / yathA magadhyapadenaitaddezastho'pyucyate, vinAvanijAta iti na syAditi / yad vA bhAvaH san sattAyogI jAtirjananasAdhaka iti / tathAhi madhurAyAM bhavo yaH so'tra vRkSAyogI tasyAtra bhava iti vaktuM yujyate / atra jAta iti vaktuM pAryata eva / / 373 / [samIkSA] pANini ne 'rAga-nakSatra-samUha-devatA' Adi arthoM meM aN-pratyaya kA vidhAna dazAdhika sUtroM dvArA kiyA hai, jabaki kAtantrakAra ne prakRta eka hI sUtra meM sAta arthoM ko par3hakara 'Adi'-zabda ke nirdeza se lAghava apanAyA hai | pANini ke sUtra haiM - "tena raktaM rAgAt, nakSatreNa yuktaH kAlaH, sA'sya devatA, tasya samUhaH, tadadhIte tad veda, tatra jAtaH, tatra bhavaH, tata AgataH, tena proktam, tasvedam' (a04/2/ 1,3,24,37,59; 3/25,53,74,101,120) / isa prakAra sUtrabheda kI dRSTi se pANinIya vyAkaraNa meM gaurava spaSTa hai / [rUpasiddhi] 1. kausumbham / kusumbhena raktam | kusumbha + aN + su | "vRddhirAdau saNe" (2/6/47) se Adi svara u ko vRddhi au, "ivarNAvarNayorlopaH svare ye ca" (2/6/44) se bhakArottaravartI akAra kA lopa, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2/1/1) se 'kausumbha' kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti -ekavacana meM sipratyaya tathA "akArAdasaMbuddhau muzca" (2/2/7) se 'mu'-Agama tathA silopa | Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 2. hAridam / haridrayA raktam / haridrA +aN +si / pUrvavat prakriyA / 3. pauSam ahaH / puSyeNa yuktam / puSya + aN + si / anubandhalopa, AdivRddhi, yalopa tathA vibhktikaary| 4. taiSamahaH / tiSyeNa yuktam / tiSya + aN +si / pUrvavat / 5-6. vAyasam / vAyasAnAM samUhaH / vAyasa +aN +si / kAkam / kAkAnAM samUhaH / kAka +aN +si / pUrvavat prakriyA / 7-8. bhaikSam | bhikSANAM samUhaH / bhikSA +aN +si / yauvatam / yuvatInAM samUhaH / yuvatI +aN +si / pUrvavat prakriyA | 9-11. zaivaH / zivo devatA asya / ziva +aN +si / aindraM haviH / indro devatA asya / indra +aN +si / aindro mantraH / indro devatA asya / indra +aN +si | pUrvavat prakriyA / 12-13. chaandsH| chando vettyadhIte vA / chandas +aN+si / vaiyaakrnnH| vyAkaraNamadhIte vetti vA | vyAkaraNa +aN +si / pUrvavat prakriyA | 14-15. mArgam / mRgasyedam / mRga +aN +si / zaukaram / zUkarasyedam / zUkara +aN +si / pUrvavat prakriyA / 16 - 17. cAkSuSam | cakSuSA gRhyate / cakSus +aN +si | shraavnnH| zravaNena gRhyate / zravaNa + aN +si / pUrvavat / 18. dArSadAH saktavaH / dRSadi piSTAH / dRSad +aN +jas / pUrvavat / 19. audUkhalAH mudgAH / udUkhale kSuNNAH / udUkhala +aN +jas / pUrvavat / 20 - 21. Azvo rathaH / azvairuhyate / azva +aN +si | cAturaM zakaTam | caturbhiruhyate / catur +aN +si | pUrvavat / 22. cAturdazaM rkssH| caturdazyAM dRzyate / caturdazI + aN +si / pUrvavat | [vizeSa vacana 1. rAgayogAd rAga iti / etena kimuktam - abhedopacAro''trAbhidhAtavyaH / yathA daNDayogAd daNDaH puruSa iti (du0 ttii0)| 2. rUDhizabdA hi taddhitA iti (du0 ttii0)| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 kAtantravyAkaraNam 3. lokopacArAd grahaNasiddhau lugavidhAne ca tathA'nye'pi darzitAH (du0 TI0 ) / 4. raJjirayamanekArtho dRzyate / tad yathA - Asaktau ......, varNavizeSe....... varNAntarApAdane ca (vi0 pa0 ) / 5. 'tatra jAtaH, tatra bhavaH' Adi arthoM meM aN pratyaya ke vidhAna kI carcA vyAkhyAkAroM ne kI hai || 373 | = 374. tena dIvyati saMsRSTaM taratIkaNU caratyapi / paNyAcchilpAnniyogAcca krItAderAyudhAdapi // [2/6/8] [ sUtrArtha] jisase dIvyati = dyUtakrIDA kI jAtI hai, jisase saMsRSTa= milA hotA hai, jisase tarati = pAra hotA hai, jisase carati = vicaraNa karatA hai, usase tathA paNya vikreya vastuJoM se, zilpa = vAdya Adi vyavasAya se, niyoga = niyantraNa kArya se, Ayudha se vyavahAra artha meM evaM krIta artha meM bhI ikaN pratyaya hotA hai || 374 | [du0 vR0] tena dIvyati, tena saMsRSTam, tena tarati tena caratyapi, abhedopacAravRtteH paNyAcchilpAnniyogAcca yathAsaMbandhaM krItAderAyudhAdapi abhedopacAravRtterikaN bhavati / akSairdIvyatIti AkSikaH / dadhnA saMsRSTam - dAdhikam / evaM mArIcikam / gopucchena tarati - gaupucchikaH / evaM kANDaplaviko nadyAH / Azvamedhiko brahmahatyAyAH / zakaTena carati zAkaTikaH / evaM ghaNTikaH, plavikaH / zRGgavereNa carati zAGgaverikaH / tAmbUlapaNyayogAt tAmbUlikaH / mRdaGgazilpayogAt - mArdaGgikaH / evaM pANavikaH / dvAraniyogayogAt - dauvArikaH / evaM zauklazAlikaH / dvizUrpeNa krItaH dvizaurpikaH ! evaM sAhasrikaH / kArSApaNam arhati kArSApaNikaH / tomarAyudhayogAt taumarikaH / evaM cAkrikaH / krItAderapyabhedamapekSya paJcamI / kriyAvirbhAvazca spaSTArthaH / kuddAlena khanati kauddAlikaH / ojaH sahombhasA vartate / aujasikaH zUraH / sAhasikazcauraH / Ambhasiko matsyaH ityAdi || 374 | [du0 TI0] teneti / teneti tRtIyAnirdezaH / dIvyatItyAdayaH ikaNo'rthAH, tatastRtIyAntAdiSvartheSvikaN bhavati / dIvyatItyAdInAM tu kartRvacanatvAt karaNe ceyaM tRtIyA hetvarthe Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 449 tvanabhidhAnAt / sampUrvaH sRjirapyakarmaka eveti kartari niSThA / evaM mArIcikamiti, tena saMskRtamityapi na vaktavyamiti bhAvaH / yatra saMskArastatra saMsargo'styeva / nanu saMsargo hi mUrtimatAM sambhavati, saMskArazca sata utkarSAdhAnam / yathA vidyayA saMskRto vaidhika iti / na khalvatra saMsargaHpratIyate / tasmAt "tena saMskRtam" (2/6/7) iti vaktavyameva ? satyam / saMsRjirayaM saMskAre'pi dhAtUnAmanekArthatvAd upacArAd veti manyate / tathA danA upasikta odanaH dAdhikaH, saupikaH iti saMsRSTatvAt / atha vyaJjanairupasiktamiti vaktavyam, vyaJjanazabdaH sUpAdAveva ruuddhH| iha mA bhUt / udakenopasikta odana iti / naivam, yathA sUpena saMsRSTA (upasiktA) sthAlItyatra na syAt / tathehApIti / rUDhizabdA hi taddhitA iti, yathA mudgAdaNa vidhIyamAnaH saMsRSTe'rthe mudgaiH saMsRSTA mASA ityatra na bhavati / lavaNena saMsRSTA yavAgUlavaNAllug na vaktavyaH / lavaNaH (lavaNyaH) kaSAyo madhura iti guNaH so'yamityabhedAt siddhaH / yathA zuklaH paTa iti | atha lavaNazabdo'tra dravyavacano'pyasti / yathA lavaNaH prasthaH, paJca lavaNAnIti / ihApi lavaNayogAllavaNaH sUpaH iti vivakSA sarvadA'bhidhIyate / yathA daNDayogAd daNDaH puruSa iti / taratirayamasti plavena | yathA tarati patraM na nimajjati / asti tatpUrvaka dezAntaragamane / yathA nadIM tarati astyabhibhave / yathA tarati brahmahatyAm, yo'zvamedhena yajate iti / tatra yaH plavanamAtravRttistasyedaM grahaNaM tasyAkarmakatvAt karma nAkSipyate niyatAdhAratvAt sAmathyadivAdhAramapi nAkSipati / kANDaplaviko'yamityukte na kiJcidapekSyam / itaratra tu kANDaplavena nadIM tarati, azvamedhena brahmahatyAM taratIti nadyAdyapekSyaM taddhite sati sAmAnyasya pradhAnatvAt sambandha evAbhidhIyate ityAha -kANDa ityAdi / kathaM ghaNTikaH, plavikaH / tatra kvacidadhikArAd dvisvarasya na vRddhiH / nAvikA strIti nadAderAkRtigaNatvAdIna bhavati / caratirayaM gatau bhakSaNe ca / atra gatau zakaTena carati zAkaTika iti vizeSaNe karaNe vA tRtIyA / ghaNTayA carati pANTika iti vizeSaNe hetvarthe vA / vivakSAvazAt sahayoge'nabhidhAnameva -saha chAtreNa carati / bhakSaNe karaNa eva tRtIyA - zRGgavereNa carati zAGgaverika iti / caratiriha gatau rUDhaH / bhakSaNArthamapi Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 kAtanvavyAkaraNam kecidicchanti / yathA saMkhyAkAlayoravivakSA na tathaikaprakaraNasyApi sAdhanasya kriyApradhAnatvAdAkhyAtasya kriyAyAM vivakSyamANAyAM sAdhanaM pratyakSeNaiva kriyopakArakaM samavaitIti kRte vAkyArthe yuktA sAdhanavivakSA / kiJca teneti karaNena sambandhAd yasya vivakSAmantareNa dvitIyasya padasya padaikadezasya vA zravaNamanarthakaM bhavati sa niyogato vivakSitavyaH / dIvyatItyAdiSu tu dhAtvarthamAtre vivakSyamANe sAdhanavAcinAM zravaNamanarthakamiti yuktA vivkssaa| nanu cAkSardeviSyatIti bhaviSyatyapi prApnoti / deviSyaMzca devanasya kataiva karturuktArthatAbhidhAnAt / naitat, evaM bhAvinI kartRtAmAropya uktArthatayA yadi bhaviSyati kartRtvAdhyAropatvAnna bhavati tarhi bhUte'pi na prApnoti / ajhai tavAn AkSikaH iti bhUtapUrvakatvAt kartRtvAdhyAropa iti bhAvaH ? satyam / bhUte'pi saMskArAnuvRttyA devanamAvirbhavadiva bhAtIti kartRtvam / yatra saMskArAvagamo nAsti, tatra na bhavatyeva / kathamAsId AkSiko bhaviSyati AkSika iti / naivam, bhUtabhaviSyatkAlAvagamo'tra padAntarasAnnidhyAt / athavA triSvapi kAleSu / yathA apacannapi yogyatayA pAcaka iti vyapadizyate / tathehApi syA rthe'pIkaNa bhavan guNabhUtakriyaH kartRpradhAna eva svabhAvAt / jayati, jitamiti na vaktavyameva / yo hyakSairdIvyati sa kadAcijjayati jito vA'bhidhIyate / rUDhizabdAzca taddhitA iti krItAditvAd vA abhedopacAravRtteH / paNyAditi / paNyaM vikreyadravyam, tatsaMbandhAd vikretApi paNyamucyate iti bhAvaH pratyayastu dyotakaH zrutAdeva paNyavAcinaH zabdAd bhavati kiM "tadasya paNyam" ityuktena / zilpaM vijJAnakauzalaM kriyAbhyAsapUrvakaM tatsambandhAd vijJAnavAnapi zilpamucyate zrutAdeva zilpavAcinaH zabdAt pUrvavat pratyaya iti kiM "tadasya zilpam" (a04/4/51) ityuktena | mRdaGga-zilpayogAnmArdaGgika iti / kathaM mRdaGgaH zilpam ? satyam / mRdaGgavAdane zilpe mRdaGgazabdastadviSayatvAt / mRdaGgo vAdyate yena zilpena tanmRdaGgavAdanaM tasmin vartamAnaH pratyayaheturna svArthe ityrthH| mRdaGgavAdane vA mRdaGgazabda iha vRddhasmaraNAt kuta idaM codyaM kriyAviSayatvAt zilpasya kriyAzabdebhya eva ikaN syAditi / nRtyaM zilpamasya gItaM zilpamasya vAdanaM zilpamasyeti na dravyavacanebhyo mRdaGgaH zilpamasya paNavaH zilpamasyeti mRdaGgAdiSvapi vAdanAdikriyA Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH vidyate tadviSayaM zilpaM vijJApyate / athavA mRdaGgavAdanazabdAd vidhisvabhAvAt taddhitavRttyaivoktArthaH, kuta iha vAdanAdikriyAprayogaH / yathA dadhnA saMsikta odano dadhyodanaH iti ? samAsena saMsiktakriyocyate tathehApIti bhAvaH / 451 | evaM sati gauNamukhyacintApi nAvataratIti / dharmyupacAro'yaM dharmopacAreNa bhASye'bhipretaH / dharmo hi zilpam, dharmiNI kriyA / so'yamityabhedasaMbandhena ca dharmazabdo dharmiNi vartate / tena zilpe dharmakriyaiva zilpazabdenAbhipretA vAdanAdiprayuktatvAcca mRdaGgAdInAM hetubhiH phalasya yukto'dhigama iti mRdaGgAdayaH zilpadharmANa eveti / nanu zilpazabdo na kauzalamAtramAcaSTe api tu kauzalavizeSam / tathAhi zilpino rajakA - daya eva kriyAnujIvina ucyante / naivam vijJAnaprakarSamAtre'pi zilpazabdaH prayujyate / 'vyAkaraNaM zilpamasya, vedAH zilpamasya, yajJaH zilpamasya' itInantena vizeSAbhidhAnam / 'rUDhizabdA hi taddhitAH' iti / yadA tu mRdaGgakaraNaM zilpamasyeti vigrahastadA mArdaGgakaraNikaH' iti bhavitavyam / karaNazabdamantareNa tadarthApratIteH / dvAraniyogetyAdi / niyujyate'sminniti niyogo dvArAdistatra niyukto'pi dvArAdistatra saMbandhAd dauvArikaH iti / kvacidadhikArAt tatra na vRddhiH / krItAdyarthayogAt krItAdiH / krItAderarthanirdezAt tatsaMbaddhaiva prakRtiriha pratipattavyA / AkRtigaNatvAcca yo yatra dRSTaH sa tatrArdhe ityAhayathA saMbaddhamityAdi / dvizaurpika iti / tatra kvacidadhikArAt parapadasyaiva vRddhiH / devadattena krItam, pANininA krItam, mUlyena krItamityatra ikaN na dRzyate / 'prAsthikam' ityukte prasthAbhyAM prasthairvA krItamiti saMkhyAvizeSo na gamyate / tathA aGgulyA khanatItyatrAnabhidhAnam | kuddAlena khananayogAt kauddAlikaH iti / evaM sarvatra yojyam / ojasA vartate, sahasA vartate, ambhasA vartate ityarthadarzanam / pratyanubhyAmIpalomakUlAni / pratIpaM vartate prAtIpikaH / evamAnulomikaH, AnukUlikaH / kriyAvizeSaNatvAd dvitIyA / parermukhapArzvAbhyAm / parimukhaM vartate pArimukhikaH, pAripArzvikaH / taduJchati - badarANyuJchati bAdarikaH, uccinotItyarthaH / tadrakSati - samAjaM rakSati sAmAjikaH / zabdadardurau karoti - zAbdiko vaiyAkaraNa eva rUDhaH, na kAkAdiH / dardurazabdo'yamAtodyavAdyavizeSo dArdurikaH / na darduraM ghaTaM karoti yaH sa ucyate / mRgapakSimatsyAn hanti - mArgikaH, pAkSikaH, mAtsikaH / arthapradhAnatvAnnirdezasya paryAyebhyo vizeSebhyo'pi / hAriNikaH iti paryAyasya zaukarika iti vizeSasya / 1 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 452 evam aiNikaH, zApharikaH, zAkunikaH, mAyUrikaH / ajihmAn hanti / animeyAn hantIti nAbhidhAnam | paripanthaM tiSThati ca - pAripanthikazcauraH / patha: paripantho nipAtanAnnakArasthitiH / panthAnaM varjayitvA hanti tiSThati ca yaH saH evamucyate / upasargasamAse tu sarvAn patho vyApya tiSThati hanti vA yaH saH pAripanthikaH / mAthAntapadavyanupadAkrandAn dhAvati - matherbhAve ghaJ | daNDasAdhano mAtho daNDamAthaH pathiparyAyo vA mAthazabdo daNDa iva mAtha RjuH panthA ucyate, taM dhAvati daNDamAthikaH, padavIM dhAvati pAdavikaH / anupadaM dhAvati AnupadikaH / AkrandaM dhAvati AkrandikaH / Akrandazabda uktaH / ete virudite saMprahAre ca / padAntapratikaNThArthalalAmaM gRhNAti pUrvapadaM gRhNAti paurvapadikaH, prAtikaNThikaH / pratikaNThamiti vIpsAyAM lakSaNe vA avyayIbhAvaH / pratigataH kaNThamiti tatpuruSaviSaye nAbhidhAnam / ArthikaH, lAlAmikaH / lalAmo dhvajazcihna vA / garhite ca - dviguNaM gRhNAti dvaiguNikaH / evaM traiguNikaH / vRdhuSIM gRhNAti vArdhuSikaH / vRddhisamAnArtho'yaM vRddhiM gRhNAtIti vAkyamevAbhidhAnAt / dharmAdharmaM carati dhArmikaH, adhArmikaH / caratiriha sevAyAm / samUhArthAt samavaiti / samUhaM samavaiti sAmUhikaH, sAmAjikaH / lalATaM pazyati lAlATikaH / lalATadarzanena duHkhasthAnaM lakSyate, svAminaH kArye tu nopayujyate iti bhAvaH / kopaprasAdacihnalakSaNAya lalATameva pazyati vA / kukkuTImAcarati kaukkuTIkaH / kukkuTIti dAmbhikAnAM ceSTocyate / kukkuTIM vA yaH pazyati sa kaukkuTikaH / kukkuTIzabdena kukkuTIpAdo lakSyate, tena dezasyAlpatA / yo bhikSuravikSiptadRSTiH pAdavikSepadeze cakSuH saMyamya gacchati sa eva - mucyate / paradArAdIn gacchati pAradArikaH / gaurutalpikaH / parAnutkRSTAn dArAn gacchati / guru mahattalpaM gacchati karmadhAraye nAbhidhAnam / susnAtAdIn pRcchati sausnAtikaH, saukharAtrikaH, saukhasuptikaH, saukhazayyikaH / zobhanaH snAto yasyeti bahuvrIhau nAbhidhAnam | prabhRtyAdIn pRcchati prAbhRtikaH, pAryAptikaH / mAzabda ityAha - mAzabdikaH / evaM naityazabdikaH / vAkyAda - kaN / itinA karmatvamuktamiti na dvitIyA padamAtrAnna dRzyate / mAzabdamAha - vAkye zabdamAheti / asti nAsti diSTamiti matirasya / astIti matirasya AstikaH, paralokakarmaphalamastIti yasya matiH sa evamucyate / tadviparItazca Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 nAmacatuSTayApyAye SaSThastaddhitapAdaH nAstikaH, daiSTikaH / diSTaM daivaM tadasya zIlaM ceti / apUpAH zIlamasya tadviSayatvAdapUpabhakSaNaM vA apUpazabdenocyate, zilpavadihApi vyAkhyeyam aapuupikH| nikaTAdiSu vasati / nikaTe vasati naikaTikaH, vArbhamUlikaH, AvasathikaH / tomarAyudhayogAditi / Ayudhyate'neneti Ayudham praharaNam / ___ nanu yasya tomarAyudhaM sa tomareNa carati iti siddham kimabhedopacAreNa, naivam / caratItyarthakathanena hi kriyApradhAna ikaN ucyate 'anena kriyAyAmapradhAnAdapi / tomareNa kRtavidyo'yaM tomareNa jAnAti prahartuM kriyAyogyatAmAtramAkhyAyate / na punarvyApAravattvaM tomareNAyudhyate iti / tarhi zilpamityeva siddhaM niSidhyati tomaraviSaye niSpAdanakriyA zilpamasyeti gamyate / praharaNaM cAsya viSaya iti / kathaM zAktIko yASTIka iti, tatra vyavasthitavAsmaraNAdivarNalopo na dRzyate / dIvyatItyAdigrahaNaM kRtAderAkRtigaNasya prapaJcArtham / RvarNovarNesustAntadorthya ikaNAdilopo dRzyate |paitRkH,dauhitRkH,shaalaattukH, AlAbukaH, sArpiSkaH, dhAnuSkaH, audazvitkaH, dauSkaH / zazvatastu zAzvatikaH / rUDhizabdA hi ete taddhitAH iti ||374 / [vi0 pa0] tena / yathAsaMbandhamiti kriitaaderaakRtignntvaadityrthH| yatra saMskRtatvaM tatra saMsRSTatvamastItyAha - evaM mArIcikamiti / nanu saMsargo hi mUrtimatAM bhavati, saMskArazca sata utkarSAdhAnam / yathA vidyayA vaidhikaH iti / na khalvatra saMsargaH pratIyate, tasmAt "tena saMskRtam" (a0 4/4/3) iti vaktavyameva ? satyam / anekArthatvAd ghAtUnAM sampUrvaH sRjiriha saMskAre'pi vartata iti / taratirayamasti plavane, yathA tarati patraM na nimajjati / asti plavanapUrvaka dezAntaraprApaNe ca, yathA nadI tarati / astyabhibhave- tarati brahmahatyAM yo'zvamedhena yajate iti / tatra plavanamAtramiha gRhyate ityAha - gopucchenetyAdi / tathA plavanasAmAnyasya vidyamAnatvAd dezAntaraprApaNe'bhibhavane ca bhavatItyAha - evamityAdi / iha taddhite sati tadvAcyasya sAdhanasya pradhAnatvAd apradhAnaM kriyeti na tannibandhanaM karmatvam, api tu saMbandhavivakSAyAM SaSThyeva nadyAderbhavati / caratiriha gatau rUDhaH-zakaTena carati / gacchatItyarthaH / tathA ghaNTayA carati ghaNTika ityAha - evamiti / tatra kvacidadhikArAdiha dvisvarasya na vRddhiH / zRGgavereNe Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 kAtanvavyAkaraNam tyAdinA bhakSaNArtho'pIha caratiriti matAntaramAveditam / abhedopacAravRtteH paNyAcchilpAnniyogAcceti yaduktaM tadAha - tAmbUletyAdi / paNyaM vikreyadravyam, tatsaMbandhAd vikretApi paNyamucyate / tena tAmbUlameva tAmbUlika iti pUrvavat svArthe pratyayo dyotaka iti / kiM tadasya paNyamityuktena / tathA "tadasya zilpam" (a0 4/4/51) ityapi na vaktavyam / abhedopacArAdeva siddherityAha - mRdaGgazilpayogAditi / mRdaGgazcAsau zilpaM ceti mRdaGgazilpam, kathamiha karmadhArayo bhinnAdhikaraNatvAt / mRdaGgo hi vAdyabhANDaM zilpaM ca vijJAnakauzalam, tacca kriyAbhyAsapUrvakamiti ? satyam / iha mRdaGgavAdane zilpe mRdaGgazabdaH pratipattavyo vRddhasmaraNAt / tato mRdaGgena zilpena yogAt puruSo'pi tathocyate / tena mRdaGgazabdAt svArthe pUrvavat pratyayaH / athavA mRdaGgavAdanazabdAt pratyayaH / mRdaGgo vAdyate yena tanmRdaGgavAdanaM zilpamucyate, vAdanAdizabdastu taddhitenaivoktArthatvAnna prayujyate, yathA- damA upasikta odanaH dadhyodanaH iti samAsena upasiktakriyocyate / dvAra ityAdi / niyujyate'sminniti niyogo dvArAdiH, tato dvAraM ca tanniyogazceti, tena niyogAt puruSo'pi dvArAdiH / ihApi pUrvavat svArthe pratyayaH / dauvArika iti / dvArAdInAM cApadAdyoriti vacanAd vRddhiraagmH| dvizaurpika iti / tatra kvacidadhikArat saMkhyAyAH saMvatsaraparimANayoriti parapadasyaiva vRddhiH / nanu kRtAdiyogAd dvizUrpAdiH krItAdizabdenocyata iti / tatkathaM dvizUrpaNa krIta ityAdi vAkyam, na hi bhede pratyayo'sti, tasmAt krItAderapyabhedavivakSAyAM paJcamItyAha-krItAderityAdi / vastutastu punarTizUrpaNa krIto dvizUrpa ucyata iti pUrvavat svArthe pratyayaH / evaM sarvatra yathAyogam abhedaH kartavya ityAdIti, krItAderAkRtigaNatvAt / evamanye'pIti yathAbhidhAnaM veditavyA ityarthaH / / 374 / [ka0 ca0] pustakAntare pAThaH [teneti / teneti karaNe tRtIyA, dIvyatItyAdikartRnirdezAt / sampUrvaH sRjiH svabhAvAdakarmaka eveti kartari niSThA / kRta Adiryasyeti vigrahaH / AdigrahaNaM gaNaprapaJcArtham / Ayudhyate'neneti Ayudham, ata eva jJApakAt kaH / yathAsambandhamiti / yathAsaMbhavasambandhamityarthaH / zRGgaveramArdrakam / zulkazAlA ghaTTAdigrahaNasthAnam / atha tenetyanuvartamAnAt tRtIyAntAt krIta ityarthe pratyaye siddhe tat kathaM kRtAderiti Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH paJcamItyata Aha -krItAderapIti / yena krItaH sa eva krIta ucyate ityarthaH / evamanyatrApi bodhyam / tarhi kathaM dvizUrpaNa krIta ityAdi, bhedena vAkyamityAha-kriyAvirbhAvazceti / etena "tena krItam" iti parasUtraM na vAcyam / oja ityAdi tRtIyAntebhyo vartate ityarthe ikaN ityarthaH / ityAdIti pratyanubhyAmIpalomakUlebhyaH- pratIpaM vartate prAtIpikam / evam Anulomikam, AnukUlikam / kriyAvizeSaNatvAd dvitIyA / parermukhapAzrvAbhyAm - parimukhaM vartate pArimukhikaH / evaM pAripArzvikaH / taduJchati -badarANyuJchati bAdarikaH / uccinotItyarthaH / tad rakSati-samAja rakSati sAmAjikaH / zabdada1rau karoti - zAbdiko vaiyAkaraNa eva rUDhaH, na tu kAkAdikaH / darduro vAdyabhedaH dA1rikaH / anye'pi TIkAta UhanIyAH / kathaM zAktIkaH, yASTIka iti cet tatra vyavasthitavAnuvRtterivarNalopo na syAt / RvarNovarNesustAntadorya ikaNa Adilopo dRzyate / yathA paitRkaH, dauhitRkaH, zAlATukaH, AlAbukaH, sArpiSkaH, dhAnuSkaH, audazvitkaH, dausskH| zazvatastu zAzvatikaH / tAntatvAdAdilope prApte tadbAdhakamidam / rUTizabdA hyete tadvitA iti TIkA] / [ka0 ca0] tena / teneti tRtIyAntamanukRtaM luptapaJcamyantaM yataH TIkAyAmuktaM tRtIyAntAditi, anyathA tanna ghaTate / evaM pUrvasmin sUtre bodhyam / yadyapi sUtre liGgaM saMkhyA kAlazcAtantrANi tathApyakSaviSyati iti na syAt / yato'tra kartRnirdezAt kartuH prAdhAnyam, anyathA tena devanamiti nirdizet / tato bhaviSyati kartRtvAdhyAropAt pratyayaH / tattu gauNam ato na syAt / atha tarhi bhUte'pi tathA, naivam / tatrAnuvRttivijJAnAt vartamAnatA'dhyavasyati / saMsRSTamiti kartari ktaH, akarmakAd dhAtoH / paratrAbhedopacArAt pATho nAstIti lakSyate vRttau / na khalu saMsarga iti vidyayA saha puruSasya samavAyasambandhAt, plavanasAmAnyasyeti kathamidam ucyate, nahi dezAntaraprApaNam abhibhavazca plavanam / satyam / ata evoktaM sAmAnyasya vidyamAnatvAditi, tacca sAmAnyaM sambandhyabhAvarUpaM pUrvadezAd brahmahatyAyA vA / tato gopucchena tarati adhodezasambandhAbhAvaM sAdhayati / kANDasya plave bhelA (bheruyA) iti yasya prasiddhistena tarati pUrvadezasya saMbandhAbhAvaM darzayati / evaM brahmahatyAyAH sambandhAbhAvaM sAdhayati / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 kAtantravyAkaraNam nanvAzvamedhiko brahmahatyAyA iti kathamatra SaSThI, dvitIyaiva syAt tacAha - taddhite satItyAdi, tarhi 'kRtapUrvI kaTam' ityAdau kathaM kaTAderdvitIyA, kRtapUrvItyAdau kRdantasAdhanaprAdhAnyAt sambandhe SaSThyeva syAt / atha dhAtuyogo'sti (tatra nAstIti na syAt) sambandhaSaSThIbAdhakaH ? satyam / kriyArthavAcakataddhitapratyaye jAte kriyAyA aprAdhAnyAt | yad vA atra sambandhAbhAvamAtrArthatvAd dhAturakarmakaH, 'kRtapUrvI' ityatra tu sakarmaka iti cet katham Rtazabdasya vartamAnatvAd Rte devadattamiti karmatvaM kRta ityanena kriyAmukhyatvena pratipAdyate pratyayenaiva kartA pratipAdyate / tato vizeSaNavizeSyabhAvAt prakRtyarthasya gauNatA atra pUrvIkaraNakartrA pradhAnabhUtaM guNabhUtakriyocyate, Rte devadattamityatra punarvarjanakriyaiva pradhAnamiti / atha dviguNAkaroti, triguNAkaroti kSetramityatra kathaM dvitIyA karmaNaH kriyApratipAdakasyAbhAvAt ? satyam / tatra yadyapi karoteH karaNameva karma tathApi karSaNakriyAvyApyatvAd dvitIyA / yathA 'nArAyaNaM namaskRtya' iti / tAmbUletyAdi / nanu kathamatra lakSaNA paNavAcakAnna kathaM syAt / satyam / tAtparyAnupapattyA yadIzvaraprayuktameva padaM sAdhyamiti tAtparyamasya na tadvidhAnAd evaM lakSaNA na syAt / paSyaM vikreyadravyaM tatsambandho vikrayavikretRsambandhAd vikretocyate / tataH zrutatvAt paNavAcakAdeva zabdAt, na tu vikreyasAmAnyavAcakAt / evaM zilpAdityatra bodhyam / zilpaM zilpasaMbandhAt zilpini vartate abhedopacAreNa yo vartate tasmAdeva pUrvavat pratyayaH / niyoga ityadhikaraNe ghaJ / atrApi pUrvavallakSaNA / zulkazAlAdAvasthAnaM krItAderiti krIta iti bhAve ktaH / anyadhA bhedopacAra iti na bhavati, ata eva krItazabdena paTAderuktatvAt / ata eva paJyAmuktaM krItazabdena dvizUrpAdirucyate / tataH krayakriyayA saha sAdhyasAdhakasambandhatvAdanyaducyate / dvizUrpAdizabdena yat kriyate taducyate krItazabdenAnanyayogAd ekaiva lakSaNAnanvayAt / yAvadevAncayApattirityanena tAvadeva lakSaNA / athavA krItAdizabdAt ktAntAdarzaAditvAt / tato mUlyayuktaM krItazabdenaivocyatAm / atha yadyabhedopacArastadA kathaM dvizUrpeNa krIta ityAdi vAkyam / satyam / krItAderityAdisUtre'bhedavivakSayA paJcamI, ataH krIta ityuktaM sukhArtham / atha abhedopacAravRtteH karmaNaH kartuH kathanna syAd yat krayaNaM mUlyAdi tasmAt kathaM syAt ? satyam / evaM vartamAnAt paro lug vidhIyate, kRtAderityAdigrahaNaM gaNaprapaJcArtham | Ayudhyate'nenetyAyudham, Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH ata eva jJApakAt kaH / yathAsambandhamiti / yathAsambhavasambandhamityarthaH / ityAdIti | pratyanubhyAmIpalomakUlAnItyAdayaH / evamanye'pi TIkAyAmUhanIyAH / / 374 | [samIkSA] prakRta sUtra meM nirdiSTa 'dIvyati, saMsRSTa' Adi arthoM meM Thak pratyaya kA vidhAna karake AkSikaH, dAdhikaH Adi zabdarUpa pANinIya vyAkaraNa meM bhI siddha kie gae haiM, parantu prAyaH pratyeka artha ke lie svatantra sUtra banAyA gayA hai| jaise - "tena dIvyati, khanati, jayati, jitam, saMskRtam, tarati, carati, saMsRSTe, tadasya paNyam, zilpam, praharaNam, tatra niyuktaH, tena krItam , tadarhati' (a0 4/4/2,3,5,8, 22,51,55,57,69;5/1/36,63) / isa prakAra sUtrasaMkhyA kI dRSTi se pANinIya vyAkaraNa meM gaurava hI kahA jaaegaa| [rUpasiddhi] 1. AkSikaH / akSairdIvyati / akSa + iN / "vRddhirAdau saNe" (2/6/47) se Adi svarakI vRddhi, "ivarNAvarNayorlopaH svare ye ca" (2/6/44) se kSakArottaravartI akAra kA lopa, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2/1/1 ) se 'AkSika' kI liGga saMjJA, prathamAvibhakti - ekavacana meM sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/ 3/63) se visagadiza / __2. dAdhikam / dadhnA saMsRSTam / dadhi + ikaN +si / AdivRddhi, ikAralopa tathA vibhaktikArya / 3. mArIcikam | marIcaiH saMsRSTam / marIca +ikaN +si / pUrvavat prakriyA / 4. gaupucchikaH / gopucchena tarati / gopuccha+ikaN +si / pUrvavat / 5. kANDaplavikaH / kANDaplavena tarati / kANDaplava +ikaN +si / pUrvavat / 6. Azvamedhiko brahmahatyAyAH / azvamedhena tarati / azvamedha +ikaN +si / pUrvavat / 7- 10. zAkaTikaH / zakaTena carati / zakaTa +ikaN +si | ghaNTikaH / ghaNTayA carati / ghaNTA +ikaN +si / plavikaH / plavena carati / plava +ikaN +si |zAvirikaH / zRGgavereNa carati / zRGgavera + ikaN +si / pUrvavat prakriyA / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 kAtanvavyAkaraNam 11-13. tAmbUlikaH / tAmbUlayogena carati / tAmbUla +ikaN +si | maardnggikH| mRdaGgazilpayogena carati / mRdaGga +ikaN +si | pANavikaH / paNavazilpayogena carati / paNava +ikaN +si / pUrvavat / 14-15. dauvArikaH / dvAraniyogayogena carati / dvAra +ikaN+si |zaulkazAlikaH / zulkazAlAniyogayogena carati / zulkazAlA + ikaN +si | pUrvavat / 16-17. dvishaurpikH| dvizUrpaNa krItaH / dvizUrpa + ikaN +si | sAhasikaH / sahasreNa krItaH / sahana +ikaN +si / pUrvavat / 18-20. kArSApaNikaH / kArSApaNamarhati / kArSApaNa +ikaN +si / taumarikaH / tomarAyudhamarhati / tomara +ikaN +si / cAkrikaH / cakrAyudhamarhati / cakra +ikaN +si | pUrvavat / 21. kauddAlikaH / kuddAlena khanati / kuddAla +ikaN +si / 22-24. aujasikaHzUraH |ojsaa vartate |ojs +ikaN +si | sAhasikazcauraH / sahasA vartate / sahas+ikaN +si | AmbhasikaH / ambhasA vartate / ambhas +ikaN +si / pUrvavat / vizeSa - 'uJchati, karoti, hanti, tiSThati' Adi arthoM meM ikaN pratyaya kA varNana vyAkhyAkAroM ne prastuta kiyA hai / / 374 / 375. nAvastArye viSAd vadhye tulayA saMmite'pi ca / tatra sAdhau yaH [2/6/9] [sUtrArtha] tRtIyAnta nauzabda se tArya artha meM, tRtIyAnta viSazabda se vadhya artha meM tRtIyAnta tulAzabda se sammita artha meM tathA saptamyanta zabda se sAdhu artha meM yapratyaya hotA hai ||375 / [du0 vR0] nAvastRtIyAntAt tArye'rthe viSAt tRtIyAntAd vadhye'rthe tulayeti tRtIyAntAt sammite'rthe api ca tatreti saptamyantAt sAdhAvarthe yapratyayo bhavati / nAvA tAryamnAvyam / viSeNa vadhyo viSyaH / tulayA sammitaM tulyam / karmaNi sAdhuH karmaNyaH / api ceti vacanAd giriNA tulyo hastIti giritulyaH / tulyaH sadRza ityanye / kuzalo yogo hitazca sAdhurucyate / / 375 / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 459 nAmacatuSTayAdhyAye SaSTastaddhitapAdaH [du0 TI0] nAva0 / nauviSazabdayostAryavadhyasaMbandhAt tRtIyaiva saMbhavatItyAha - tRtIyAntAdityAdi / tulyazabdAt tRtIyAnirdezAcceti bhAvaH / nAvA tAryaM nAvyamiti | nAvastaraNakriyAyAM karaNatvaM kartRtvaM vA vivakSAvazAt / tAryamiti zakyArthe ghyaN / tena tIryamANamapi yogyatApekSayA nAvyaM jalaM yannAvA tarituM zakyate, tathA nAvyA nadIti | viSeNa vadhya iti vadhamarhatItyarthe vadhyazabdo vartate svabhAvAt / vyutpattivAdI tvAha - daNDAdibhya ityarthe yapratyaya iti viSeNa vadhamarhatItyarthaH pUrvavat tRtIyA / tulayA saMmitaM tulyam, tulayA paricchinnamityarthaH / pUrvavat tRtIyA / giriNetyAdi / kazcidanyAmapi yuktiM vilapati giriNA tulya iti upamAnAducyate tulya iva tulya iti / athavA samaM mitaM sammitaM samAnaM mAnaM sadRzamityarthaH / yathA devasaMmito rAjasaMmita iti devena rAjJA vA sammita iti gamyate / tadvad ihApi tulayA saMmitaH sadRzastulyaH paricchedazca sAdhAraNo dharmaH / yathA tulayA paricchidyate tathA anenApi dRSTiparicchedAd vA / sAdhuzabdazcAyamastyapakArake dIneSu sAdhuriti / asti kuzale sAmasu sAdhuriti / asti yogyatAyAM guDeSu sAdhurikSuriti / tatra kuzalo yogyazca dRzyate na tUpakArakaH / sa hi tAnupakurvANastebhyo hito bhavati / tatra paratvAd "Iyastu hite" (2/6/10) iti pravartate / / 375 / [vi0 pa0] nAva0 / tAryavadhyasaMbandhena nauviSazabdayostRtIyaiva saMbhavati tulayeti tRtIyAntasya sAhacaryAnneha nAvastRtIyAntAdityAha -nAvastRtIyAntAdityAdi / nAvaH strIliGgatvAt tRtIyAntAyA iti vaktavye vRttau kathaM tRtIyAntAdityuktam ? satyam / zabdapradhAnatvAnnirdezasya nauzabdAdityarthaH, pazcAnnAva ityanena vA saMbandhaH / nAvA tAryamiti tarituM zakyaM tAryam / zaki ca kRtyA iti zakye'rthe ghyaN, tena tIryamANamapi yogyatAmAtravivakSAyAM nAvyaM jalamucyate / vadhya iti / vadhamarhatItyarthe daNDAdibhyo yapratyayo dRzyate / sammitamiti parimitamityarthaH / tulyaH sadRzaH ityanta iti / ye hi sammitazabdo'yaM sadRzArtha iti manyante tanmate samaM mitaM sammitaM samAnaM sadRzamityarthaH / yathA rAjasammito devasammita iti / rAjJA devena ca samAna iti gamyate, tdvdihaapiityrthH| kuzala ityAdi, kuzale Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 kAtanvavyAkaraNam sAmasu sAdhuH / yogye - guDe sAdhurikSuH / hite-dIne sAdhuH, ihopakArakatvAt taddhitatvaM gamyate / sa khalu dInAnAmupakurvANastebhyo hito bhavatIti / tatra paratvAd "Iyastu hite" (2/6/10) ityAdinA pravartitavyamiti / kuzalo yogyazca sAdhuriha gamyate / / 375 / [ka0 ca0] pustakAntare pAThaH [nAvaH / sammite'rthe iti / paricchinne'rthe ityarthaH / api ceti vacanAditi / na kevalaM tulayeti tRtIyAntAt sammite'rthe yapratyayaH / kiM tarhi tulyArthe'pi syAt / hastI girINAM tulanAM pratyAyAtIti zeSaH / tulyaH sadRza ityanya iti / etanmate tulAzabdAd yapratyayo bhavati sammite sadRzArthe / yathA -giritulyaH iti / api ceti vacanAttu sammite paricchinne'rthe'pi syAt tulayA saMmitaM tulyaM suvarNAdItyAhuH / paJyAM saMbhavatIti taraNe vadhye ca nauviSayoH sAdhakatamatvena prasiddhatvAdityAzayaH / atha nAvo hetostaratIti paJcamyantamapi saMbhavatItyAha -sAhacaryAd veti / zabdapradhAnanirdeze kimpramANamityAhapazcAd vA nAva iti / nAvaH / tAryaH, vadhyaH iti / yato'nayoH sAdhakatamatvAt pratItiratastaraNe sAdhakatamatvaM nAvaH kartaryapIti TIkAyAm / tatpunarinantApekSayA ato nAvaH sakAzAt tAryam ityapi vivakSAtaH syAt tat kathamidamucyate, ata Aha - tulayeti / tulAzabdAt tAvat tRtIyAbAdhA na syAt / tatsAhacaryAnnauzabdAditi kathaM nocyate, naivam / paNyatAvyabhicAro yatastAryasaMbandhe vivakSAvazAd vRttyA paJcamI bhavati / tulayeti / tRtIyAnto nirdezo vyarthaH / tulayeti tRtIyAntamanukRtaM luptapaJcamyekavacanaM padam, api ca samudAyasyAvyayatvAdekavacanAntamevedam / tatreti / saptamyantamanukRtaM luptapaJcamyekavacanaM padam / tulyetyAdi / atha tulyasadRza ityanya eva, tadA bhavanmate kathaM giriNA tulya iti ? satyam / ayamartho'smanmate tulyazabdena parimANasvarUpaM gRhyate, tatastulayA sammitaM parimANasamaM jAtaM tarhi sAdRzye kathaM tatrAha -api cetyAdi / anyaH punaH sadRzameva tulyazabdArthamAha / bhavanmate samAnArthatvaM samAnajJAtam / atha tanmate tulyazabdasya ko'rthaH, na hi parimANavizeSastadA sAdRzyArthAnupapatteH, tathA sAdRzyametat - 'tulyaM yadArohati dantavAsasA' iti / tarhi yaH sammitazabdena sAdRzya uktaH syAd 'Rzyena sadRzaH' ityanena kiM vyAvRtterayogAt ? satyam / sAdRzyavizeSa ucyate na tvalpamiti / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAcatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 461 atha vRkSa ityAdI sAdRzyAbhAve'pi sadRza ityucyate, tathAhi bRhaspatisamo budhastarhi tulyArthI giriNeti sahArthatRtIyAyAH samAsAbhAvAt kathaM samAsaH ? satyam / yathA 'pitRsadRzaH, pitRsamaH' ityatra samAsastathA nAtra | yad vA gamyamAnAvalambane samAsaH syAt / yathA 'mAsapUrvaH' iti kRte tadapekSayA tRtIyA syAt / atha kuzalayogyatayoH ko bhedaH ? ucyate -kuzalaH kriyAniSpAdakaH, yogyo hi dravyaniSpattikAraka iti guNo dhvanyate, janyajanakasambandhastatra nAstIti bhedaH / / 375 / [samIkSA] kAtantrakAra ne cAra arthoM meM 'ya' pratyaya kA nirdeza kiyA hai, jaba ki pANini ne ina cAra arthoM ke atirikta 'tulya- prApya - AnAmya-sama-samita-anapeta-nirmita-priyabandhana-karaNa-jalpa-karSa' ina 12 arthoM ko bhI sAta sUtroM dvArA par3hA hai| unake sUtra haiM - "nauvayodharmaviSamUlamUlasItAtulAbhyastAryatulyaprApyavadhyAnAmyasamasamitasammiteSu dharmapathyarthanyAyAdanapete, chandaso nirmite, uraso'N ca, hRdayasya priyaH, bandhane carSI, matajanahalAt karaNajalpakarSeSu tatra sAdhuH " (a0 4/4/91-98 ) / pANini dvArA kie gae atirikta arthoM kA nirdeza prapaJcArtha hI kahA jA sakatA hai / ataH kAtantra meM kie gae kucha hI arthoM kA nirdeza doSAdhAyaka nahIM hai / sUtrastha 'api ca' pATha ke bala para 'tulya' Adi arthoM kI bhI grAhyatA kA vRttikAra ne saMketa kiyA hai "api ceti vacanAd giriNA tulyo hastIti giritulyaH / tulyaH sadRzaH ityanye" (du0 vR0 ) / - [rUpasiddhi] 1 . nAvyam | nAvA tAryyam / nau +ya+ si / prakRta sUtra dvArA yapratyaya, " kAryAvavAvAvAdezAvo kAraukArayorapi " (2/6/48) se au ko AvAdeza, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2/1/1/ ) se 'nAvya' kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti - ekavacana meM si pratyaya tathA " akArAT asaMbuddhau muzca" (2/2/7) se mu Agamasilopa | 2. viSyaH / viSeNa vadhyaH / viSa + ya + si / prakRta sUtra se yapratyaya, " ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca' (2/6/44) se SakArottaravartI akAra kA lopa, 'viSya' kI liGgasaMjJA, sipratyaya tathA sakAra ko visagadiza / - Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 kAtanvayAkaraNam 3. tulyam / tulayA sammitam / tulA + ya + si / prakRta sUtra se yapratyaya, yakArottaravartI AkAra kA lopa, tulya kI liGgasaJjJA tathA vibhaktikArya / 4. krmnnyH| karmaNi sAdhuH / karman + ya + si / prakRta sUtra se yapratyaya, "ravarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi" (2/4/48) se nakAra ko NakAra tathA vibhaktikArya / / 375 / 376. Iyastu hite [2/6/10] [sUtrArtha] hita artha meM 'Iya' pratyaya hotA hai / / 376 / [du0 vR0] hite'rthe Iyapratyayo bhavati / vatsebhyo hito vatsIyo godhuk / evam azvIyaH / yogavibhAgAt svarANAmAdAvAd vRddhimataH zeSe'rthe IyaH syAt / zAlAyAM bhavo jAto vA shaaliiyH| aitikAyanasyeme chAtrA aitikaayniiyaaH| evam aupagavIyAH / evam anye'pi ||376 / [du0 TI0] Iya0 / vatsebhyo hita iti / nanu kathamiha tasmaigrahaNamantareNa caturthyantAdavasIyate ? satyam / hitazabdo'yamupakAravacanastAdarthyamapekSate / tarhi sambandhavivakSAyAmapi syAt / bhavatu kA vastukSatiriti / atha 'avatsIyaH' iti naJA samAsena kiM sadRza ucyate / yathA anyo'ya gardabharathikAd agArdabharathikaH iti ? naivam / vAkya eva natrA pratyayArtho viziSyate 'vatsebhyo na hitaH' iti / tarhi sApekSatvAt kathaM vRttiriti ? satyam / pradhAnamatra pratyayArtho natramapekSate, tathApi vAkyArthaH pratiSidhyate gamakatvAd bhaviSyati / rAjJe hitam, AcAryAya hitam, vRSTaye hitam, vRSebhyA itam, brAhmaNAya hitam iti vAkyamevAbhidhAnAt / tuzabda iha yogavibhAgArthaH / yogavibhAgAcceSTasiddhiH / svarANAmAdAvAd vRddhimataH IyastasyedamevamAdAvarthe bhavati / bhAnorime bhAnavIyAH / zAlAyAM bhavo jAto vA zAlIyaH / aitikAyanasyeme chAtrA aitikAyanIyAH / evam aupagavIyAH / edodAdisvarAt prAga dezAt |enniipcne bhavAH eNIpacanIyAH / evaM gonardIyAH / prAgiti kim ? devadatto nAma bAhrIkagrAmaH, tatra bhavo devadattaH / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 462 dezAditi kim ? gomayA krimayaH / nRsaMjJakAcca vA / devadattIyAH, daivadattAH / bhogadattIyAH, bhaugadattAH / tyadAdibhyazca / tyadIyaH, tadIyaH, kimIyaH, bhavadIyaH iti, dakArazca varNavikAraH / vargAntAcca / kavarge bhavaH kavargIyaH / evaM pavargIyaH / kimiha yogavibhAgena rUDhizabdA hi taddhitA evamarthe vartante iti || 376 / [vi0 pa0 ] Iyastu / tuzabda iha yogavibhAgArtha ityAha- yogavibhAgAdityAdi / Acca vRddhizca AvRddhI te vidyete yasyeti sa AvRddhimAn / svarANAM madhye ya Adau AkAravAn vRddhimAMzca zabdastata ityarthaH / zeSe uktAdanyasminnarthe tasyedamityAdilakSaNa evetyarthaH / / 376 / [ka0 ca0] Iya0 / vatsebhya iti / tasmaigrahaNamantareNa kathamiha caturthI labhyate ? satyam / hitazabdo'yamupakArArtha iti tAdarthyamapekSate / sambandhavivakSAyAmapi bhavatyeva / vatsasya hito vatsIyaH / rAjJe hitam, AcAryAya hitam, brAhmaNAya hitamiti vAkyamevAbhidhAnAt / evam anye'pIti | tyadAdibhyazca tyadIyaH, tadIyaH, kimIyaH, bhavadIya iti tasya dakArazca varNavikAra iti / tena na yasvare pratyaya iti padatvaniSedhe prApte bhavato dazceti na vAcyam | vargAntAcca / kavarge bhavaH kavargIyaH ityAdi / kimiha yogavibhAgena rUDhizabdA hi taddhitA iti / yuSmadasmadorInaNU yuSmAkAsmAkau yuSmAkamayaM yauSmAkINaH, yuSmadIyaH / AsmAkInaH, asmadIyaH / aN ca - yauSmAkam, AsmAkam / tAvekatve'N-tavakamamakau ca / tAvInaH, tAvakInaH, tAvakaH / mAmInaH, mAmakInaH, mAmaka iti kulacandraH || 376 / [samIkSA] kAtantra tathA pANinIya vyAkaraNa meM etadviSayaka prAyaH samAna nirdeza prApta haiM / pANini kA sUtra hai - " tasmai hitam" (a0 5/1/5) | antara kevala yaha hai ki pANinIya vyAkaraNa meM sAkSAt 'cha' pratyaya kA vidhAna hai, usako "AyaneyInIyiyaH phaDhakhachaghAM pratyayAdInAm' (a0 7/1/2 ) se IyU Adeza upapanna hotA hai, jabaki kAtantrakAra ne 'Iya' pratyaya kA hI sAkSAt nirdeza kiyA hai / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 kAtantravyAkaraNam [vizeSa ] 1. vRttikAra ne yogavibhAga karake 'bhava - jAta- idam ' Adi arthoM meM 'zAlIyaH, aupagavIyAH' Adi rUpa siddha kie haiM / 2. durgavRtti TIkAkAra tathA kalApacandrakAra 'rUDhizabdA hi taddhitA evamarthe vartante' isa vacana ke AdhAra para yogavibhAga ko Avazyaka nahIM mAnate - 'kimiha yogavibhAgena rUDhizabdAH' ityAdi / 3. eka varNarUpI Adeza ko vikAra mAnA gayA hai - ' tasya dakArazca varNavikAra:' (du0 TI0, ka0 ca0 ) iti / [rUpasiddhi] 1. vatsIyaH / vatsebhyo hitaH / vatsa + I + si / prakRta sUtra se Iyapratyaya sakArottaravartI akAra kA " ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca " ( 2/6/44) se lopa, 'vatsIya' kI liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. azvIyaH / azvebhyo hitaH / azva + I + si / pUrvavat prakriyA / 3. zAlIyaH / zAlAyAM bhavo jAto vA / zAlA +I +si / lakArottaravartI AkAra kA lopa tathA anya prakriyA pUrvavat / 4. aitikAyanIyAH / aitikAyanasyeme chAtrAH / aitikAyana + I + jas / prAyaH pUrvavat prakriyA / 5. aupagavIyAH / aupagavasyeme chAtrAH / aupagava + I + jas / pUrvavat prakriyA || 376 377. yadugavAditaH [2/6/11] [sUtrArtha] uvarNAnta zabdoM se tathA gavAdigaNapaThita zabdoM se hita ardha meM yat pratyaya hotA hai / / 377 / [du0 vR0] uvarNAntAd gavAdibhyazca hite'rthe yad bhavati / kavAkubhyo hitam payaH kRkavAkavyam | vadhUbhyo hito dezaH badhavyaH / gobhyo hitaM gavyaM vanam / evaM haviSyAstaNDulAH / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 465 sugavyam, atigavyam iti tadantavidhiriSTaH / 'go-havis-aSTakA, barhis, medhA, zruca' ityAdayo'pyanusartavyAH / vikRtivAcinaH zabdAt prakRtAvabhidheyAyAM yathoktaM hite'rthe pratyayo mantavyaH / aGgArIyANi kASThAni, picavyaH kArpAsaH || 377 | [du0 TI0] yadu0 / uvarNazca gavAdizca ugavAdI / madhyapadalopI dvandvo'yamityAha-uvarNAntAditi |'vicitraa hi sUtrasya kRtiH' ityAvirbhAvanapara evAyaM nirdezaH pUrvasyApavAdo'yam / zruca ityAdaya iti / nAbhernabhazca / Udhaso nazca / zunaH samprasAraNaM vA dIrghazca / akSabadara-bida-skhada-viSa-kambalAt parimANAt saMjJAyAm / dehAvayavAcca / khala-yava-mASatila-vRSa-brahman-rathAd havirvacanayUpAdibhyo vA / yUpa-dIpa- apUpa- taNDula- pRthuka-abhyUSaavoSa-kinna-muSala-kaNTaka-karNa-veSTaka- argala-sthUla | annavikArAcca / gaNasUtrodAharaNaM kramaza ucyate - nAbhernabhazca / nabhyaM kASTham / zunaH samprasAraNaM vA dIrghazya nyam, zUnyam / Udhaso nazca / UdhanyaH kUpaH / kambalAt parimANAt saMjJAyAm - kambalyam UrNApalazatam / saMjJAyAmiti kim ? . balIyA UrNAH / dehAvayavAcca / dantyam, rAjadantyam, nAbhyaM tailam / nabhAdezo'tra nAsti, vacanAntaratvAt / rathAya hitA rathyAH / havirvacanayUpAdibhyo vA / puroDAzIyAstaNDulAH / haviH zabdAt pUrveNa nityam / yUpyaM yUpIyaM kASTham / tadantavidhinA paramayUpyam,paramayUpIyam | annavikArAcca / odanyA odanIyAstaNDulAH / apUpAdInAM tu hiraNyavikAre rajatavikAre ca sthitAnAM pATho draSTavyaH / vikRtivAcina ityAdi | aGgArIyANi kASThAni iti yAnyaGgArArthAni kASThAni tAnyaGgArebhyo hitAnIti bhAvaH / evaM picavyaH kArpAsaH / nAbhaye hitaM nabhyaM cakramiti / cakrArthamapi kASThaM cakram, tAdarthyAt / vikRteH prakRtAvityasminnarthe yA nAbhiravayavavati cakre tasyAH pRthagbhUtameva kASThaM prakRtiriti tannabhyamityucyate / yA tu maNDalacakre phalacakre vA na tasyAH pRthakprakRtirasti samudAya eva kutazcit kASThAnniSpanno yo'vayavo'yaM dhArayati sa nAbhirucyate, tatazca nabhyamiti na syAdityAha - samudAyAvayavayostAlavyAdavazyaM bheda epitavyaH - 'vArkSI zAkhA' iti siddhaye / nanu satyapi bhede samudAyo nAvayavasya prakRtiH / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtanvavyAkaraNam avayavA hi samudAyamArabhamANAH samudAyasya prakRtibhiryujyante / naivam, dvividhA hi samudAyAH- puruSanirmANA daivanirmANAzca, tatra puruSanirmANeSu paTAdiSu tantvAdiprakRtayaH paTAdayo bhavanti / daivanirmANeSu vRkSAdiSu samudAyAdekadezAn yUpAdInupalabhAmahe / tathA ca 'khAdiro yUpaH' iti vikAravidhiH pradarzyate / kimanena pralApena - 'rUDhizabdA hi taddhitAH' iti / tathA ca "pathyatithivasatisvapatidharmebhyo'napete" (4/4/104) iti vacanaM nAdriyate / yat patho'napetaM tat pathi sAdhviti yapratyayena vyutpAdyate / pathyaM bheSajameva rUDham / pathi sAdhu pAtheyamiti ca dRzyate / ___evam 'Atitheyam, svApateyam, vAsateyam' / yathoktam / prakRtAviti kim / ayase koSI / tasmA iti kim ? saktUnAM dhAnA iti / yadi vAkyaM na vivakSyate tathA hite'rthe kena vAryate / tadasyAsmin syAdityarthe yadIyau yathoktau / prAsAdo'sya syAt prAsAdyaM dAru, prAsAdIyo dezaH / yasya yasmin vA prAsAdaH sambhAvyate tat tasya hitamiti siddham / / 377 / [vi0 pa0] yadu0 / uvarNAzca gavAdayazceti sUtratvAnmadhyapadalopI dvandva ityAha - uvarNAntAdityAdi / ugavAdibhya ugavAdita iti paJcamyantAt tas / kRkavAkavyam iti "uvarNastvotvamApAyaH" (2/6/46) ityokAraH / "kAryAvavAvA0"(2/6/48) ityAdinA'vAdezaH / evam anyatrApi / vikRtItyAdi / etena vikRteH prakRtAviti na vaktavyam iti darzayati / aGgArIyANItyAdi / atrApi hitArthasya vidyamAnatvAt / tathAhi yAnyaGgArebhyaH kASThAni tAni tebhyo hitAni bhavanti / yazca picubhyastUlebhyaH kArpAsaH sa tebhyo hita iti / ata idamuktam, yathoktaM hite'rthe pratyayo ntavya iti / yathoktamiti yo yatroktaH sa pratyayastasmAdityarthaH / / 377 / [ka0 ca0] yadu0 / pUrvasyApavAdo'yam / nanu bAhvAdigaNe upabAhupAThena jJApitam / gaNe grahaNavatA liGgena tadantavidhirnAstIti / tat kathaM sugavyamityAdi siddham ityAzayenAha - iSTa iti / gavAdisaMkhyAnamAha -gohavisiti / yUpAdibhyo vA : yUpa-dIpa-apUpa-taNDulapRthuka abhyUSa-akoSa-kinna-muSala-kaTaka-karNa - veSTaka-pug2ala - sthUla |annavikArAcca / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmavatuSTapAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 467 udAharaNaM yathAyogyam / nAbhernabhazca / nabhyaM kASTham / zunaH saMprasAraNa dIrghazca vA / zunyam, zUnyam / Udhaso nazca / UdhanyaH kUpaH / kambalAt parimANAt saMjJAyAm / kambalyam UrNApalazatam . saMjJAyAmiti kim ? kambalIyA UrNAH / dehAvayavAcca / dantyam, rAjadantyam / nAbhyaM tailam / nabhAdezo'tra nAsti vacanAntarAt / khalyam, yavyam, mASyam, tilyam, brahmaNyam / rathAya hitA rathyAH / havirvacanApUpAdibhyo vA / puroDAzyAH puroDAzIyAstaNDulAH / haviHzabdAt pUrveNa nityam - yUpyam, yUpIyam / tadantavidhinA paramayUpyam, paramayUpIyam / annavikArAcca - odanyA odanIyAstaNDulAH / apUpAdInAM tu hiraNyavikAre rajatavikAre vA sthitAnAM pATho draSTavyaH / tathA pathi sAdhu pathyaM bheSajameva / pathi sAdhu pAtheyamiti ca dRzyate / evam Atithyam / vAsateyam, svApateyam / tathA ca - pathyatithivasatisvapatidharmebhyo'napeta iti vacanaM na vAcyam / tathA prAsAdo'sya syAt prAsAdyaM dAru |prshvymyH |praasaado'smin syAditi prAsAdIyo deza iti TIkA ||377 / [samIkSA] kAtantrakAra ne jisa yat pratyaya ke lie prakRta eka hI sUtra banAyA hai, usake lie pANini ne chaha sUtra banAe haiM - "ugavAdibhyo yat, kambalAcca saMjJAyAm, vibhASA havirapUpAdibhyaH, tasmai hitam, zarIrAvayavAd yat, khalayavamASatilavRSabrahmaNazca" (a0 5/1/2-7) / isa prakAra pANinIya vyAkaraNa meM gaurava spaSTa hai / [viziSTa vacana] 1. vikRtivAcinaH zabdAt prakRtAvabhidheyAyAM yathoktaM hite'rthe pratyayo mantavyaH (du0 vR0)| 2. vicitrA hi sUtrasya kRtiH (du0 ttii0)| 3. avayavA hi samudAyamArabhamANAH samudAyasya prakRtibhiryujyante (du0 ttii0)| 4. dvividhA hi samudAyAH- puruSanirmANA daivanirmANAzca (du0 ttii0)| 5.bAhvAdigaNe upabAhupAThena jJApitam - gaNe grahaNavatA liGgena tadantavidhirnAstIti (ka0 c0)| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. kRkavAkavyam / kRkavAkubhyo hitaM payaH / kRkavAku +yat +si | prakRta sUtra se yat pratyaya, anubandhalopa, "uvarNastvotvamApAdyaH' (2/6/46) se u ko o - Adeza "kAryAvavAvAvAdezAvokAraukArayorapi" (2/6/48) se o ko av Adeza, liGgasaMjJA tathA vibhktikaary| 2. vadhavyaH / vadhUbhyo hito dezaH / vadhU+yat +si / prakRta sUtra se yat pratyaya, anubandhalopa, U ko o-Adeza, o ko avAdeza, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 3. gavyam / gobhyo hitaM vanam | go +yat +si | prakRta sUtra se yat pratyaya, anubandhalopa, o ko avAdeza, liGgasajJA, prathamA vibhakti- ekavacana meM sipratyaya tathA "akArAdasaMbuddhau muzca" (2/2/7) se mu-Agama-silopa / / 377 / 378. upamAne vatiH [2/6/12] [sUtrArtha] sAdRzya artha meM upamAnabhUta pada ke bAda vati pratyaya hotA hai ||378 / [du0 vR0] upamitirupamAnam / upamAne'rthe vatirbhavati / rAjeva vartate-rAjavat / brAhmaNasyeva vRttirasyeti brAhmaNavat / mathurAyAmiva pATaliputre prAsAdaH mathurAvat / rAjJeva vyavahRtamanena - rAjavat / devamiva bhavantaM pazyAmi - devavat / parvatAdivAsanAdavarohati - parvatavat / brAhmaNAyeva devadattAya dadAtIti - brAhmaNavat / atrApi tadarhamiti paraireSTavyameva / guNasAmye'pi devadatta iva sthUlaH- devadattavat / guNahInAdA. - andhavat, jaDavat / dravyasAmye'pi devadatta iva gomAn - devadattavat / sadbhAvAt kriyAsAmyamastIti sarvatra bhavitavyameva / / 378 / [du0 TI0] upa0 / upamitirupamAnamiti / yadyapi yenopamIyate yaccopamIyate tAbhyAmaupamyaM saMbhavati, tathApyapradhAnAdeva vatirivavat pravartate pradhAnasya kriyAbhisambandhAt / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH devadattAdisAdRzyaM yajJadattAdisaMsthitam / vatipratyayavAcyaM syAd ekAdhikaraNaM hi tat // bhaTTasya tu matam - gauriva gavaya iti / gauriva prameyaH / 469 tasmAd yat smaryate tat syAt sAdRzyena vizeSitam / sAdRzyaM vA tadancitam // prameyamupamAnasya tathApi na doSaH / vatirayamasaMkhya ityavyayaH / yastu karaNasAdhanamAzrityopamAnArthe vartamAnAnnAmno vatirityAha - tadApi aupamyaM dyotyate vatinA / na vinopameyena upamAnamiti / ekatra dyotanAdanyatrApi dyotanaM gamyate / kimetena yatnena yena yat pratIyate tat tasyArtha iti bhAvasAdhanamevAtra yuktamiti / tadarhamiti / devamarhati yad darzanam, parvatamarhati yadavarohaNam, brAhmaNamarhati yad dAnamiti / yadyevam upamAnArtho'pyastIti anenaiva siddham / guNasAmye'pItyAdi / nahi padArthaH sattAM jahAti iti sarvatra kriyAsAmyamastIti bhavitavyam | kiM " tena tulyaM kriyA ced vatiH, tatra tasyeva" (a0 5/ 1/115,116) iti viziSTavibhaktinirdezeneti bhAvaH / 'ive vatiH' iti na kRtam | ivArthe ivazabda upacArAt, taccopamAnamiti pratipattigauravaM syAt || 378 / [vi0 pa0 ] upamAne0 0 / upamitirupamAnamiti / anena bhAvasAdhano'yam upamAnazabdo na karaNasAdhana iti darzitam / kathametat ? satyam / aupamyaM hi vatipratyayavAcyaM tadapekSayA bhAva eva yujyate / upamAne aupamye sAdRzye'rthe vatiriti / tathA ca bhaTUTaHdevadattAdisAdRzyaM yajJadattAdisaMsthitam / vatipratyayavAcyaM syAd ekAdhikaraNaM tataH // yadi punarupamIyate yena tadupamAnamiti karaNasAdhano'yamupamAnazabdaH / tsmi| nupamAne'rthe vartamAnAcchabdAd catirucyate na tadA sAkSAdaupamyaM vatyartha ityuktaM syAt / kevalamupameyamantareNa nopamAnamityubhayagatamaupamyaM dyotyate vatineti / naitacca vRddhamatamanubadhnAti / yadyevaM yenopamIyate yaccopamIyate tayoH sthitamidamaupamyam, vatipratyayastu tasminnarthe kasmAt pravartatAmiti na dezyam / upameyasya pratipAdyatayA pradhAnatvena kriyAbhisambandhAdapradhAnAdevopamAnAd vatiH pravartate / yathA 'gauriva gavayaH' ityAdAvivazabda Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 kAtanvayAkaraNam iti bhAvaH |devmityaadi / nanu pareSAM vibhaktivizeSasya nirdiSTatvAnna dvitIyAdivibhaktyantebhyo vatistat kathaM na virodha ityAha - atrApIti / atra yadyapi taditi dvitIyAntAd arhamityarthe vatipratyayaH / yathA devamarhati yad darzanam, parvatamarhati yadavarohaNam, brAhmaNamarhati yad dAnam iti / tathApyupamAnArtho'stItyanenaiva siddham / viziSTavibhaktinirdezasyAbhAvAd ityabhiprAyaH / guNasAmye'pIti guNahInAdapIti / guNasAmAnyamantareNa guNahInAdapItyarthaH / sadbhAvAditi sato bhAvaH sadbhAvaH sattA, sA ca bhavaterarthastasyehApi sambhavAt / ataH kriyAsAmyamastIti sarvatra bhavitavyameveti / ataH "tena tulyaM kriyA ced vatiH, tatra tasyeva" (a0 5/1/115,116) iti / teneti tRtIyAntAt kriyAsAmye tatra saptamyantAt SaSTyantAcca ivArthe vatyarthaM sUtradvayaM na kartavyamiti darzitaM vyAvRtterabhAvAt / / 278 / [ka0 ca0] upamAne0 |vatiritIkAra uccAraNArthaH, tadanto'saMkhyatvAd avyayaH / 'ive vatiH' iti na kRtam ivazabdasya pravRttitvAbhAvAditi / ivArthe ivazabdastaccopamAnamupacArAditi gauravamiti TIkA | nanu "tadarham" (a0 5/1/117) iti sUtreNa taditi dvitIyAntatvAt tatrArhatIti cet kriyA tadA vatirvidhIyate, tadiha kathamityAha - atrA-pIti | prakRtodAharaNe devavadityAdAvityata eva cAndrairapi devamiva bhavantaM pazyAmIti kRtvA tadarhamiti vacanaM pratyAkhyAtam / atha "tena tulyaM kriyA cet" (a0 5/1/115) iti vacane kriyeti kiM guNasAmye guNahInadravyasAmyAdiSu mA bhUt / bhavanmate kadhanna syAdityabhyupagamAdevAha - 'guNasAmye'pi' iti / vizeSAbhAvo'tra bIjaM yadapyuktam / tulyakriyeti kim atulyakriyAyAM mA bhUdapyasaGgatam, vyAvRtterabhAvAdityAha - sadbhAvAditi |sto bhAvaH sadbhAvaH sattA bhavatItyasyAdhyAhAreNa sarvatra tulyA kriyAstIti rAjJe eva vyavahataM bhavati / devadarzanamiva darzanaM bhavatItyarthaH / / 378 / [samIkSA] 'brAhmaNavat, mathurAvat' Adi prayogoM meM 'vati' pratyaya kA vidhAna pANini tathA kAtantrakAra donoM hI zAbdikAcAryoM ne kiyA hai, parantu pANini ne isake ne isake lie cAra sUtra banAe haiM - "tena tulyaM kriyA ced vatiH, tatra tasyeva, tadarham, Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH upasargAcchandasi dhAtvarthe' (a0 5/1/115-18), jabaki zarvavarmA ne prakRta eka hI sUtra se sarvatra nirvAha kiyA hai / isa lAghava ke atirikta dUsarI vizeSatA yaha hai ki vRttikAra durgasiMha ne guNasAmya tathA dravyasAmya meM kriyA kA bhI sAmya svIkAra kiyA hai, ataH unake anusAra 'devadatta iva gomAn' isa dravyasAmya meM tathA 'devadatta iva sthUlaH' isa guNasAmya meM bhI vatipratyaya pravRtta hotA hai - devadattavat / unakA vacana hai - 'sadbhAvAt kriyAsAmyamastIti sarvatra bhavitavyameva' (du0 vR0) |kaashikaakaar Adi pANinIyavyAkhyAkAra "tena tulyaM kriyA ced vatiH' isa sUtra meM 'kriyA' zabda ke pATha se guNa - dravya kI tulyatA meM vatipratyaya ko svIkAra nahIM karate - "kriyAgrahaNaM kim ? guNadravyatulye mA bhUt" (kA0 vR0) / vRttikAra ne guNasAmya ke antargata guNahInatA kA bhI samAveza kiyA hai - 'guNahInAdapi andhavat, jaDavat' / [vizeSa vacana] 1. sadbhAvAt kriyAsAmyamastIti sarvatra bhavitavyameva (du0 vR0)| 2. yadyapi yenopamIyate yaccopamIyate tAbhyAmaupamyaM saMbhavati, tathApyapradhAnAdeva vatirivavat pravartate pradhAnasya kriyAbhisaMbandhAt (du0 ttii0)| 3. na hi padArthaH sattAM jahAti iti sarvatra kriyAsAmyamastIti bhavitavyam (du0 ttii0)| 4. sato bhAvaH sadbhAvaH sattA sA ca bhavaterarthasyehApi saMbhavAt / ataH kriyAsAmyamastIti sarvatra bhavitavyameveti (vi0 pa0; ka0 c0)| 5. teneti tRtIyAntAt kriyAsAmye tatra saptamyantAt SaSThyantAcca ivArthe vatyarthaM sUtradvayaM na kartavyamiti darzitam, vyAvRtterabhAvAt (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. rAjavat / rAjeva vartate, rAjJeva vyavahRtamanena / rAjan +vati +si / prakRta sUtra dvArA sAdRzyArtha meM vati pratyaya, ikAra ke uccAraNArtha hone se usakA prayogAbhAva, liGgasaMjJA, prathamA - ekavacana meM sipratyaya, vatipratyayAnta zabda ke avyaya hone se "avyayAcca' (2/4/4) se sipratyaya kA luk / 2.brAhmaNavat / brAhmaNasyeva vRttirasya, brAhmaNAyeva devadattAya dadAti / brAhmaNa + vati +si | prakRta sUtra dvArA vatipratyaya Adi samasta prakriyA pUrvavat / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 kAtantravyAkaraNam 3-8. mathurAvat / mathurAyAmiva pATaliputre prAsAdaH / devavat / devamiva bhavantaM pazyAmi / parvatavat / parvatAdiva AsanAdavarohati / devadattavat / devadatta iva sthUla; devadatta iva gomAn / andhavat | andheneva / jaDavat / jaDeneva / sarvatra prakRta sUtra dvArA vatipratyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya, avyayasaMjJA tathA silopa ||378 / 379. tatvau bhAve [2/6/13] [sUtrArtha] zabda ke pravRttinimittarUpa bhAva ke abhidheya hone para liGga se 'ta' tathA 'tva' pratyaya hote haiM / / 379 / [du0 vR0] zabdasya pravRttinimittaM bhAvaH / bhAve'bhidheye tatvau bhavataH / zuklasya paTasya bhAvaH zuklatA, zuklatvam iti zuklaguNabhAvaH / zuklasya guNasya bhAvaH zuklatA, zuklatvam iti zuklaguNajAtiH / gotA, gotvam iti gojAtiH / pAcakatvam, daNDitvam, vipANitvam, rAjapuruSatvam, kriyAdisaMbandhitvam / devadattatvam,. candratvam, sUryatvam ityavasthAbhedAt |aakaashtvmiti pradezabhedAt |abhaavtvmiti saMbandhibhedAt / nAnetyasya bhAvo nAnAtvamiti / / 379 / [du0 TI0] tatvau0 : zaiSike'Ni prApte vacanam, bhavateranekArthatvAd bhAvazabdo'bhiprAyAdiSvapi vartate tatazca devadattasyAbhiprAyAbhiprAyo yajJadattasya svabhAva ityatrApi prApnoti / kiM ca bhavatIti bhAva iti NapratyayAnto'pyasti devadattAd bhAva iti ? satyam / bhavato yasmAd buddhizabdau sa bhAva iha gRhyate / yasmAd gotvAdevizeSaNatvAd vizeSye gavAdau gaurityevamAdikaHzabdo gotvAd gorAkArAnugatA ca buddhiH so'rtho gavAderityAha - zabdasya pravRttinimittaM bhAva iti / sa punaranekaprakAra iha darzayannAha-zuklasya paTasyetyAdi / zuklAdaguNAt paTAkhye zuklajJAnaM zuklazabdazca pravartata iti zuklo guNo bhAvazabdavAcyo bhavatIti / kriyAdisaMbandhitvamiti | kriyAkArakasaMbandhaH kriyAzabdAnAM pravRttinimittamiti | Adizabdena daNDapuruSaviSANasaMbandhitvam / ekavyaktinivezino devadattAdizabdA jAtizabdA evetyAha -devadattatvamityAdi / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSTastaddhitapAdaH 473 nanu cAnekavyaktyAdhArA hi jAtiH na ca devadattAntaramasti, tadabhAve ca sAmAnyavizeSabhAva ityAha- avasthAbhedAditi / tatra devadattasya tAvad bAlyAdyavasthAbhedAdanekatvam / sUryasya pUrvahNAparAhNAdibhedena candrasya pratipadAdibhedena / AkAzAdestarhi nityatvAdasaMbandhAcca na sAmAnyamiti manyamAna Aha - AkAzatvamityAdi / pradezabhedAditi pradezabhedenAkAzasya bhedaH kalpitaH - paTAkAzam, ghaTAkAzamiti / tathA abhAvo'pi saMbandhidvAreNa bhedakalpanamApatitamiti sthitam / athavA svarUpamajAtyAtmakamapi vizeSaNam / bhavato'smAd buddhizabdAviti bhAvaH / sarvametalliGgavidhAne prapaJcitameva / bhAvazabdasya saMbandhitvAnnAma SaSThyarthe niyujyate / yato'pi SaSThI nAsti tato'pi bhavata eva / atha iha tasya bhAva iti nAdriyate / parastvAha - asattvabhUto'pyarthaH zabdAntareNa pratyavamRSTaH SaSThyarthe niyujyate / nAnetyasya bhAvaH sahetyasya bhAvaH pratyavamRSTaH SaSThyarthe niyujyate / nAnetyasya bhAvaH sahetyasya bhAvaH pratyavamarSArthaM ca vRttireva gamayatIti nAnupapannA SaSThyantatA / deva eva devateti rUDhitvAt / vyutpattivAdI punarAha - " sA'sya devatA" (2/6/7) iti jJApakAt svArthe'pIti / laghupUrvAdasandhyakSaranAminaH kavivarjitAdaNapi dRzyate / zaucam, zucitA, zucitvam | pArthivam, pRthutA, pRthutvam / kavestu kAvyam / naJAderbahuvrIhau tatvAveva / amRdutvam, amRdutA / bahuvrIhau tu nAsya paTurasti ityapaTuH, apaTorbhAvaH ApaTavam | acaturAdestu yathAprAptam - acaturatA, acaturatvam, Acaturyam / asaGgatatvam, asaGgatatA, AsaGgatyam / alavaNatvam, alavaNatA, AlavaNyam | abudhatvam, abudhatA, Abudhyam / akaDatvam, akaDatA, AkaDyam / avazatvam, avazatA, Avazyam / alasatvam, alasatA, Alasyam | svabhAvAt tatvI strInapuMsakaliGgau || 379 / [vi0 pa0 ] tatvau0 / yadyapi bhAvazabdo'nekArthaH / yadAha - bhAvAbhikhyAH pazca svabhAvasattAtmayonyabhiprAyA iti / tathApi bhavato yasmAdabhidhAnapratyayau sa iha bhAvaH / yasmAd gotvAdervizeSaNAd vizeSye gavAdau gaurityAdikamabhidhAnaM bhavati gotvAdyAkArAnugatazca pratyayaH sa gotvAdilakSaNo'rtho bhAvaH ityAha- zabdasyetyAdi / etaduktaM bhavati yasya vizeSaNasya svabhAvAd dravyavizeSe zabdasya pravRttiH sa tannimittabhUto'rthaH sAnnidhyAd Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 kAtantravyAkaraNam bhAvazabdenoktaH / tadabhidhAne ca tatvAviti yathoktaM yasya guNasya sadbhAvAd dravyavizeSe zabdanivezastadabhidhAne tvatalAviti |s punaranekaprakAra ityAha - zuklasyetyAdi / zuklaguNabhAva iti / guNa iha bhAvaH, yataH paTe zuklazabdapravRttau guNo nimittam / evamanyatrApi zabdasya pravRttinimittaM bhaavprtyyenocyte| avasthAbhedAditi |eksyaapi devadattAderanekatvamavasthAbhedAt / ato'nekavyaktyAdhArA hi jAtiH pravRttinimittamupapadyata iti bhAvaH / atra devadattasya bAlyAdibhedAt, candrasya pratipadAdibhedAt, sUryasya pUrvAhlAdibhedAdanekaprakAratvam / pradezabhedAditi / ghaTAkAzam, paTAkAzam ityupacaritapradezabhedAnnityasyaikasyApyanekatvam, ataH sAmAnyapravRttinimittameva / ataH abhAvatvamiti smbndhibhedaadnektvmityrthH| bhAvasya sambandhitvAdarthAt SaSThyantAdiha pratyayaH / tathA cAsattvavAcitvAt SaSThyantatAnupapatteravyayebhyaH prathamAntebhyo'pi pratyayaH / ata eveha "tasya bhAvaH" iti nAdRtam / athavA asattvabhUto'pyarthaH zabdAntareNa parAmRSTaH SaSThyarthe niyujyata evetyAha - 'nAnA' ityasya bhAvo nAnAtvamiti / / 379 / [ka0 ca0] tttvii0| bhavanaM bhAvo ghAntaH / "tasyedamevamAdeH" (2/6/7) |anno bAdhakamidam / ata eva TIkAkRtA zaiSike'Ni prApte vacanamityuktam / svabhAvAt tatvau strInapuMsakau / deva eva devateti rUDhizabdAt svArthe tapratyayaH / vyutpattivAdI punarAha - "sA'sya devatA" (2/6/7) iti jJApakAt svArthe'pi, tena devAt svArthe taliti sUtraM na vAcyam / zabdasya pravRttItyAdi / nanu bhAvazabdasyAnekArthatvAt zabdasyaiva pravRttinimittamiha kathaM labdham / ucyate "vA'Napatye" (2/6/1) ityata Agatasya nAmnaH zrutatvAt tat pravRttinimittaM labhyate iti bhAvaH / zuklaguNabhAva iti / zuklAd guNAt paTAkhye dravye zuklaguNajJAnam / zuklaguNazabdazca pravartate iti / zuklo guNo bhAvavAcyo bhavatItyarthaH / evaM zuklaguNajAtirityatrApi bhAvavAcyA ityanvayaHkAryaH / kriyAdisaMbandhitvamiti / kriyAzabdAnAM pravRttinimittaM kriyAkArakatvasambandhatvam, Adizabdena daNDapuruSatvaM vizeSaNasaMbandhitvaM cocyate / laghupUrvAdasandhyakSaranAminaH kavivarjitAdaNapi dRzyate - zaucam, zucitA / pArthavam, pRthutvam, pRthutA | kavestu kAvyam / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 475 natrAderabahuvrIhau tatvAveva / amRdutA, amRdutvam / bahuvrIhau tu nAsya paTurastItyapaTuH, apaTorbhAvaH apATavam / evamanye'pi TIkAta UhyAH / pazyAM bhAvAbhivyAH pati'abhikhyA nAmazobhayoH' iti koSAd bhAvanAmAnaH paJcetyarthaH / sAnnidhyAd bhAvazabdeneti nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSye copajAyate iti nyAyAditi zeSaH / atha kathaM SaSThyantatAnupapatterityuktam / 'sarvAsu ca vibhaktiSu yanna vyeti tadavyayam' (go0 brA0 1/1/ 26) ityavyayAnAM vyutpattirityasvarasenAha - athaveti / / 379 / [samIkSA] 'azvatvam, gotvam, azvatA, gotA' ityAdi zabdoM ke sAdhanArtha bhAva artha meM 'tva-tal' pratyayoM kA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai / pANini kA sUtra hai- "tasya bhAvastvatalau" (a0 5/1/119) / ataH ubhayatra sAmya hai| [vizeSa vacana] 1. zabdasya pravRttinimittaM bhAvaH (du0 vR0)| 2. bhavato yasmAd buddhizabdau sa bhAva iha gRhyate (du0 ttii0)| 3. svabhAvAt tatvau strInapuMsakaliGgau (du0 TI0; ka0 c0)| 4. bhAvAbhikhyAH paJca - svabhAvasattAtmayonyabhiprAyA iti (vi0 p0)| 5.bhavato yasmAdabhidhAnapratyayau sa iha bhAvaH (vi0 p0)| 6. ekasyApi devadattAderanekatvam avasthAbhedAt (vi0 p0)| 7.anekavyaktyAdhArA hi jAtiH pravRttinimittamupapadyate iti bhAvaH (vi0 pa0) 8. deva eva devateti rUDhizabdAt svArthe tapratyayaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1-2. zuklatA | zuklasya paTasya guNasya ca bhAvaH / zukla +ta +si / zuklatvam / zuklasya paTasya guNasya ca bhAvaH / zukla +tva +si / prakRta sUtra se 'ta' tathA 'tva' pratyaya, svabhAvataH 'ta' pratyaya ke strIliGga hone ke kAraNa Apratyaya, samAnalakSaNa dIrgha - AkAralopa, silopa / tva - pratyaya hone para zuklatva - zabda kI liGgasaMjJA, sipratyaya, mu-Agama tathA silopa / 3-4. gotA | gorbhAvaH / go +ta+si | gotvam / gorbhAvaH / go +tva +si / pUrvavat 'ta-tva' pratyaya tathA vibhaktikArya / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 kAtanvavyAkaraNam 5-8. pAcakatvam / pAcaka +tva +si / daNDitvam / daNDatvam / daNDin +tva +si | viSANitvam / viSANin +tva +si | rAjapuruSatvam / rAjapuruSa +tva +si / ina cAroM prayogoM meM kriyA - kArakasaMbandha hone se tvapratyaya tathA vibhaktikArya, 'daNDitvam' Adi meM nalopa bhI pravRta hotA hai| 9-11. devadattatvam / devadatta +tva +si | candratvam / candra +tva +si | sUryatvam / sUrya +tva +si / ina tInoM prayogoM meM avasthAbhedarUpa pravRttinimitta ke kAraNa tvapratyaya tathA vibhaktikArya / 12. AkAzatvam / AkAza +tva +si / yahA~ pradezabhedarUpa pravRttinimitta ke kAraNa tvapratyaya tathA vibhaktikArya / 13. abhAvatvam / abhAva +tva +si | yahA~ sambandhI ke bheda se kalpita anekatvarUpa pravRttinimitta meM tvapratyaya tathA vibhaktikArya / 14. nAnAtvam | nAnA +tva +si | asattvavAcI avyaya tathA prathamAnta nAnAzabda se tvapratyaya tathA vibhaktikArya / / 379 / 380. yaN ca prakIrtitaH [2/6/14] [sUtrA0] mahAkaviyoM ke dvArA prayukta hone ke kAraNa viziSTa prakRtivAle zabdoM se bhAva artha meM yaN pratyaya hotA hai / sUtrapaThita cakAra se pUrvasUtrokta 'ta-tva' pratyaya bhI pravRtta hote haiM ||380 / [du0 vR0] bhAve'bhidheye yaN prakIrtitaH, cakArAt tatvau ca | jaDasya bhAvo jADyam, jaDatA, jaDatvamiti / brAhmaNasya bhAvo brAhmaNyam, brAhmaNatA, brAhmaNatvamiti / evaM mAnavyam, vADavyam / prakIrtitagrahaNaM lakSyAnurodhArtham / tena guNavacanabrAhmaNAdibhyo'nyebhyo'pi kriyAyAmapi dRzyate / jaDasya karma jADyam / brAhmaNasya karma brAhmaNyam / / 380 / [du0 TI0] yaN / prakIrtita ityAdi / prakarSeNa kIrtanaM punarviziSTaprakRtyavadhAraNam / athavA prakRSTA kIrtiH prakIrtirmahAkavInAmuktistato bhavatItyarthaH / yairapi "guNavacanabrAhmaNA Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayApyAye SaSThastaddhitapAdaH 477 dibhyaH" (a0 5/1/124) ityuktaM te'pi AkRtigaNatvameva pratipannA iti / ayaM ca yaN nadAdau vA dRzyate / samyag bhAvaH karma vA sAmIcI / samagrasya bhAvaH sAmagrI | ucitasya bhAvaH aucitI / yathAkAmasya bhAvaH karma vA yathAkAmI | arhato bhAvaH karma vA arhantIti nakArasya sthitirdRzyate / / 380 / [vi0pa0] yaN / prakIrtita ityAdi / guNamuktvA tadyogAd yo guNini vartate sa guNavacana iti |anyebhyo'piiti / ye guNavacanabrAhmaNAdibhyaH karmaNi cetyuktavantaste'pi brAhmaNAdirAkRtigaNa ityevaM pratipannA iti / kriyAyAmapi na kevalaM bhAva ityarthaH / / 380 / [ka0 ca0] yaNa / prakIrtita iti / kRta saMzabdane ktaH "kIrtISoH ktiH" (4/5/86) iti jJApakAd IrAdezaH / prakarSeNa kIrtanaM punarviziSTaprakRtyavadhAraNam / yad vA prakRSTA kIrtiH prakIrtirmahAkavInAmuktistato yaN bhavatIti vibhaktyantAt tas ityarthaH / ayaJca yaN nadAdau dRzyate / samagrasya bhAvaH karma vA sAmagrI / samyag bhAvaH karma vA sAmIcI / sampUrvasyAJceH kvip, aJceralopaH pUrvasya ca dIrghaH / ucitasya bhAvaH aucitI / yathAkAmasya bhAvaH karma vA yathAkAmI / arhato bhAvaH karma vA arhantIti nakArasthitirdRzyate iti TIkA / sarvatra yalopazca, taddhitAnAmAkRtipradhAnatvAt / yasyApatyapratyayasyetyanena vA / tathA AkRtigaNatvAccaturvarNAdibhyaHsvArthe / catvAro varNAzcAturvarNyam, cAturAzramyam, cAturvaidyam, trailokyam, sainyam, aupamyam, saukhyam, saumyam ityAdIti kulacandraH / / 380 / [samIkSA] 'jADyam, brAhmaNyam' Adi zabdoM ke sAdhanArtha pANini ne 'SyaJ' pratyaya kA tathA kAtantrakAra ne 'yaNa' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / yahA~ anubandhoM kI yojanA apane apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra kI gaI hai / pANini ke sUtra haiM"varNadRDhAdibhyaH SyaJca, guNavacanabrAhmaNAdibhyaH karmaNi ca" (a05/1/123-24)| pANini ne ina do sUtroM meM zabdarAzi kA saMgraha karake isakA jo vistAra dikhAyA hai, usakA saMketa kAtantrakAra ne 'prakIrtitaH' zabda ke pATha se kiyA hai / prakIrtita = lakSyAnurodha se (lakSya ke anusAra) yaN pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai - Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantra vyAkaraNam 'prakIrtitagrahaNaM lkssyaanurodh|rth5' (du0 TI0) / pANini ke anusAra 'zauklyam, zuklatvam, zuklatA' ke atirikta imanicpratyayAnta 'zuklimA' rUpa bhI banatA hai, parantu kAtantrakAra ne usakA nirdeza nahIM kiyA hai| [vizeSa vacana ! 1. prakarSeNa kIrtanaM punarviziSTaprakRtyavadhAraNam / athavA prakRSTA kIrtiH prakIrtirmahAkavInAmuktiH (du0 TI0, ka0 ca0 ) / 2. taddhitAnAmAkRtipradhAnatvAt (ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] 1-3 . jADyam / jaDasya bhAvaH karma vA / jaDa + +si / jaDatA / jaDa +ta+si / jaDatvam | jaDa +tva +si / prakRta sUtra se ' yaN' pratyaya, 'N' anubandha kA aprayoga, "vRddhirAdau saNe" (2/6/49) se Adisvara kI vRddhi, "ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca" (2/6/44) se DakArottaravartI akAra kA lopa, 'dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2/1/1) se 'jADya' kI liGgasaMjJA, sipratyaya, mu- Agama tathA silopa / 'jaDatA' zabda meM tapratyaya tathA 'jaDatvam' meM tvapratyaya huA hai / rUpasiddhi pUrvavat / 4-6. brAhmaNyam | brAhmaNasya bhAvaH karma vA / brAhmaNa +yaN +si / brAhmaNatA | brAhmaNa +ta +si / brAhmaNatvam / brAhmaNa + tva+si / pUrvavat prakriyA | 7. mANavyam | mANavasya bhAvaH karma vA / mANava + N + si / 478 8. bADavyam / vADavasya bhAvaH karma vA / vADava + yaN + si / ina donoM meM zabdasAdhanaprakriyA pUrvavat hai || 380 | 381. tadasyAstIti mantvantvInU 2 / 6 / 15 [ sUtrArtha ] prathamAnta zabdoM se 'asyAsti' isa artha meM bahutva Adi artha kI vivakSA ke anusAra ' mantu, vantu, in, vin' pratyaya hote haiM / / 381 / [du0 bR0] taditi prathamAntAdasyAstItyasminnarthe 'mantu-vantu vin- in' ityete pratyayA bhavanti / gAvo vidyante'syeti gomAn / evam AyuSmAn vRkSavAn, mAlAvAn, Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayApyAye SaSThastaddhitapAdaH 479 kiMvAn, lakSmIvAn, kriyAvAn, vidyutvAn, payasvAn, bhAsvAn, tejasvI, payasvI, daNDI, mAyI, mAyAvI / itizabdo'tra vivakSArthaH bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane / saMsaGge'stivivakSAyAM mantvAdayo bhavantyamI // 1 // tathA mopadhamAntAcca dhuddntaadshiddnttH| avarNopadhatazcApi vanturavarNatastathA // 2 // mAyAzIrSAt svarUpAcca brIherarthAt svruuptH| yathA vrIhIti zAlIti innneksvraadtH||3|| mAyAmedhAmano vin syAd vAdhikArAd vibhaassyaa| vihitAH sarva evaite zeSebhyo manturiSyate // 4 // dvandvaninditarogebhyaH prANisthebhya ineva hi| kaTakavalayI kuSThI syAt kAkatAlukI yathA // 5 // syAt svAGgAt tu yathAprAptaM stanakezavatI ythaa| kaH svArthe nityamevaiSAM vAto'syAstIti vAtakI // 6 // atIsArakyapIdRk syAt pizAcakI tathA smRtH| kazmalasonmattatve pizAcazabdo'bhidhIyate // 7 // vayasi gamyamAne ca pUraNAntAdineva hi| paJca dinAni mAsA vA paJcamI bAlako yathA // 8 // sukhAdibhya ineva syAd bAhUrubhyAM balAdapi / sukhI duHkhI alIkI ca karuNI kRpaNI hlii||9|| tRprI kRcchrI pratIcI ca sonyasyAstItyudAhatam / bAhubalyUebalI ca sadinityamiMstathA // 10 // vijJeyaM sarvabIjIti srvkeshiityudaahRtm| syAd dharmazIlavarNAntAdinneveti vivakSayA // 11 // brAhmadharmI suzIlI / brahmavarNItyudAhRtam / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 kAtanvavyAkaraNam jAtau tu hastadantAbhyAM karAccaiva ineva hi // 12 // hastI dantI karI neyo varNAdin brahmacAriNi / syurbrahmacaraNAddhetorvarNino braahmnnaastryH||13|| brahmacarya vinApi syuH sambhavAd brAhmaNA iti / puSkarotpalapobhyo nddbistmaaltH||14|| kapitthakumudAbhyAM ca mRNAlAt kardamAt pyH| zAlUkakarISebhyazca hiraNyAd rUDhadezake // 15 // vivakSAyAmineveti yathA puSkariNIti c| manantamAntazabdebhyaH saMjJAyAminniheSyate // 16 // aprAptiniyamArtha ca dAminI sominI yathA / inviSaye iko vAcyaH praaguktniymaarthtH||17|| svArthe kaH syAnna vAcyo'yaM daNDyeva daNDiko ythaa| saMjJA mAleSTakA vINA mekhalA vaDavA zikhA // 18 // balAkAbhyaH patAkAyA in vibhASA vidhiiyte| vA karmacarmavarmabhyazcUlotsAhabaloddAma // 19 // mUladalakulAyAmArohaprayAma-upayAmavyAyAmAvarohANAm / inantAnAM sadaiteSAM svArthe ko neSyate budhaiH||20|| evamanye'pi / / 381 / [du0 TI0] tadasyA0 / taditi prathamAntanirdezo'stIti prathamAntopAdhiH / mantuzca vantuzca viMzca iMzceti luptaprathamAbahuvacanaM samAhAro vA dvandvaH / mantuvantvorukAralopo vicitrasUtranirdezapratipattaye / vino nalopaH samAse'styeva vAkyenAbhidhAne prApte mantvAdayo'bhidhIyante / gAvo vidyante'sminniti |saptamyarthe kathamiha mantvAdayaH ? satyam |sssstthiisptmyor) pratyabhedAt / yad yasya bhavati tasminnapi tad bhavati / yacca yasmiMstasyApi tat / yathA vRkSe zAkhA, vRkSasya zAkhA, ghaTe rUpam, ghaTasya rUpam / nanu bhedo'pi dRzyate / yathA - gaGgAyAM gAvo na ca tAstasyAH / dezAntaragato'pi putro devadattasya bhavati na cAsau tatra | naivam, tadAzrayatvAt tadvyapadezo'pi dRzyate / yathA rathyAyAH puruSAnAhvaya, Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 481 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 481 zAlAyAH puruSAn pazyeti / tathAtrApIti na saptamyAdriyate / nanu kimastIti vizeSaNena, nahi prathamAntaM sattAM vyabhicarati ? satyam / vartamAnakAlArtham / tena bhUtAbhirbhaviSyantIbhirvA gobhirna gomAn / nanu kathaM gomAn AsIt, gomAn bhavitA iti ? satyam / tadApi vartamAnAbhireva gobhirgomAn vartamAnasya gosattAsambandhasya mantunAbhidhIyamAnasyAtikrAntatA AsIdityanenocyate, na gavAM sattA ekavacanAntatvAt / nApi puMsastasya vidyamAnatvAt / saMsargasaMbandhabhedenAsIdityucyate kathaM taviruddhArthenAsIdityanena mantvantasya samAnAdhikaraNatA ? iti na dezyam, zabdazaktisvabhAvAt / atikrAntagosattAsaMbandhAbhidhAyI mantvanta AsIdityanena saMbadhyamAnaH pratIyate / nanu sanmAtre mantvAdayazced vrIhirasya yavo'sya ityatrApi prApnuvanti ityAha - itizabdo'tra vivakSArtha iti / sa punarabhidhAnanibandhana eva / bhUmetyAdi / bahorbhAve iman bahorbhUzca nipAtyate, sadyaAdyatvAt / bhUmni bahutve - gomAn / nindAyAma-kakudAvartI / kakudAvarto'niSTaphalavivartakatvAnninditaH / prazaMsAyAm-rUpavAn / nityayoge -kSIriNo vRkSAH / atizAyane - udaravatI kanyA / saMsaGge- daNDI / tathetyAdi anudAhRtA udAhriyante / aziDantata iti kim? goduho'sya santi lodhuGmAn / mAyetyAdi / mAyAzIrSAditi samAhAradvandvaH / svarUpAditi / yathA mAyI, zIrSI / cakAra uktasamuccayamAtre / anekasvarAdakArAntAditi kim / svaM vidyate'syeti svavAn / mAyAsmedheti mAyAvI | asantazca payasvI / anyatra bhAsvAn / avarNopadhatvAd vantureva / saj - nagvI / dvandvetyAdi / kaTakazca valayazca tau vidyete asyeti vigrahaH / ninditarogayorvyastodAharaNaM zlokatvAt / ka ityAdi / eSAM vAtAdInAmityarthaH / vAtAtisArau rogAkhyau / pizAcazabdasya inneva / kaH svArtha iti / kazmalaM ca sonmattatvaM ceti samAhAradvandvaH / mukhyA eva pizAcA abhidhIyante / pizAcakI vaizravaNaH, yakSabhUtapizAcAdhipatitvAt / vayasItyAdi / paJcAnAM pUraNaH paJcamaH so'syAstIti / vayasIti kim ? paJcamavAn gAnarAgaH / sukhAdibhya iti / soDham anam AnaM vidyate'syeti vigrahaH / sarvaM ca tad vIjaM ca, sarve ca te kezAzca te'sya santi sarvakazI naTaH / arthanamarthaH so'syAstItyarthaH / arthika iti nityaM kriyApadArthakAdanyatra vanturevAbhidhIyate / syAddharmetyAdi / Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 kAtantravyAkaraNam antazabdaH pratyekamaNi saMbAyate / brAhmaNasya vo jAtiH / jAsAvityAdi / jAtAviti kim ? hastavAn, dantavAn / varNAditi vidyAgrahaNArthamupanItena sevitavyo niyamavizeSo brahma taccarati sevata ityAvazyake NiniH / varNazabdo'yamiha jAtivacanaH / brahmacaryavacana ityanye / brAhmaNakSatriyavaizyairvarNAstraya ityarthaH / brahmacAriNIti kim ? varNavAn rUpavAn / puSkaretyAdi / payazca zAlUkaM ca karISazceti dvandvaH / manantetyAdi / saMjJAyAmiti kim ? dAmavAn, somavAn / sajJetyAdi / saJI, saJjJAvAn / 'prayAmaupayAma' iti satyapi samAse uvarNe o na bhavati zlokatvAt / evamanye'pIti | nauyavakumArIkaraNebhya innapi kazcAntaH / nAvikaH, naumAn / yavAdibhyo mantuH / yava - Urmi - bhUmi - kRmi - kuJcA - vazA - dAkSA - vRji - dhRjibhyo mantureva / guNavacanebhyo mantvAdInAM lug vaktavyaH / guNamuktavanto guHvacanAH, na tu guNa ucyate yaiH, tadA vacanagrahaNamakAraNam iti / ye guNamabhidhAya tadvati dravye vartante bhedopacArAt tebhya ityarthaH, tathA siddham - 'zuklaH paTaH' iti / yad vA bhedavivakSA tadA mantvAdizravaNaM syAt 'zuklavAn paTaH' iti / guNavacanagrahaNasyopalakSaNatvAcca bhede lugvacane sati abhidheyanad liGgavacanAni bhavanti / abhedopacAravRttau tu kadAcid guNazabdA upAttasvaliGgAstadvati vartante / yathA 'kuntAn strIH pravezaya, yaSTIrmanuSyAn' iti / naivam, sati sambhave lugArabhyate / nahi guNavacanebhyo mantvAdayo'nabhidhAnAt liGgamazeSya lokAzyatvAt tasyeti / yathA jAtizabdezyo gaurazvaH iti bhAvaH / teSAM tu guNazabdAnAM tulyAbhidhAnasAmAnyamasti, ato bhavatyeva ! rasavAn ikSuH, gandhadatI bhUH, zabdavAn AkAzaH, sparzavAn vAyuH, rUpavAn dArukaH / rasAdibhyo vantureveti / kathaM rasI, rasikaH rAjA, rUpiNyo'psarasaH, sparziko vAyuritIn / rasAdinAtra indrayagrAhya iti kathaM sparziko vAyurgandhika iti / tasmAdabhidhAnamevAzraya iti / vaTakAH prAyeNAzyante'syAM vaTakinI paurNamAsI / gamyamAnArthatvAdanenaiva siddham / tadantAcca kapratyayo naiva dRzyate / zraddhA yatra karmaNyasti tat zrAddham / zrAddhabhojanamapi zrAddham, upacArAt / zrAddhamasyAstIti zrAddhI, zrAddhikaH / anivRtte'pi bhojane tRptisaMbandhAd bhuktamaneneti loke'bhidhAnam / tenAnyedhurna bhavati kiM zrAddhamanenAdya bhuktamiti vacanena / tathA pUrvam Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacanuSTayAmAge SaSThastaritapAlaH 483 asyAstIti pUrvI, pUrvazabdasya vizeSaNatvAt / pUrvaM bhuktaM pItaM kRtaM cetyAdikriyAvizeSo gamyate vartamAnakAlastatsaMskArAvagamAd vivakSita iti / pUrvaM bhuktaM pItaM kRtaM vA'neneti pariNatiH, tathA vidyamAnapUrvAdapi / kRtaM ca tat pUrvaM ceti tadasyAstIti kRtapUrvI kaTam / bhUktapUrvI odanam / kRtaM pUrvamaneneti prinntiH| rUTizabdA hi taddhitA evamarthe vartante iti vA / yadA karmaNi ktastadApi na dossH| tena hi sAmAnyaM karmoktaM na vizeSamodanAdikamiti bhaavH| evamiSTAdibhyo'pi siddham / iSTI yajJe, pUrtI zrAddhe / iSTamaneneti pariNatiH / / 381 / [vi0 50] tadasyAstIti / mantuzca vantuzca viMzca iMzceti luptaprathamAbahuvacanam padaM samAhAratvAdekavacanaM vA / mantuvantvorukAralopaH sUtratvAt / vino nakArasya lopaH "vyajanAntasya yatsubhoH"(2/5/4) ityatidezabalAt |ino nakArasya "liGgAntanakArasya" (2/3/56) iti lopo na bhavati, inniti svarUpanirdezAt / itizabda ityAdi bhUmeti bahutvamucyate / gAvo vidyante'syeti gomAn / nindAyAM kakudAvartI / kakudAvarto'niSTaphalahetutvAnninditaH / prazaMsAyAM rUpavAn / nityayoge kSIriNo vRkssaaH| atizAyane udaravatI kanyA / saMsajhe daNDI / arthanivama uktaH / idAnIM prakRtiniyamamAhatathetyAdi / bhopadhazca mAntazca smaahaardvndvH| tatra mopadhAt lakSmIvAn / mAntAt kiMvAn |dhuddntaat - vidyutvAn |ashiddntaaditi kim ? AyuSmAn |mnturev zeSatvAt / ___ avarNopadhataH-payasvAn, bhAsvAn |avrnntH-vRkssvaan, mAlAvAn |maayetyaadi / mAyA ca zIrSaM ceti samAhAraH / svarUpAditi nArthAdityarthaH / yathA mAyI, zIrSI | cakAra uktasamuccayamAtre / vrIhIti svarUpAt zAlItyarthAd anekasvarAdataH iti chatrI / ekasvarAdakArAntAnna bhavati / svaM vidyate'syeti svavAn, vanturevAvarNata iti vacanAt / mAyAsmedhetyAdi / mAyA ca as ca sak ceti smaahaarH| mAyAvI, asantAt payasvI / medhAvI, samvI / vibhASayeti pakSAntare yathAprAptam / dvandva ityAdi / ineva hIti / mA bhUd anuSTubbhaGga iti nakArasya dvirna bhavati |kusstthiityntptthitsy rogasya madhye udAharaNaM zlokatvAt / stanakezavatIti prANisthadvandvatvAdin prAptaH svAGgatvAnna bhavati / ka ityAdi / eSAM vAtAtIsArapizAcAnAminantAnAm ityarthaH / vAtAtIsArau rogau / pizAca Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 kAtanvavyAkaraNam zabdArthamAha - kazmalasonmattatve iti / kazmalaM ca sonmattatvaM ceti samAhAradvandvaH / athavA mukhyA eva pizAcA ucyante / pizAcakI vaizravaNaH, tasya yakSabhUtapizAcAdhipatitvAt / vayasItyAdi / paJcAnAM dinAnAM mAsAnAM vA pUraNaH paJcamaH, so'syA astIti paJcamI / anyatra paJcabhavAn gAnarAgaH |sukhaadibhy ityAdi / soDhamAgnamasyAstIti vigrahaH |brhmvrnniiti / brahmaNo varNaH, brAhmaNajAtirityarthaH / jAtAvityAdi / jAteranyatra vantureva | hastavAn ityaadi| varNAdin brahmacAriNItyAdi / vidyAgrahaNArthamupanItena sevitavyo niyamavizeSo brahma, taccarati sevata iti / "AvazyakAdhamarNayorNin" (4/5/111) / vargazabdo brahmacaryaparyAya iti darzayannAha - syurbrahmacaraNAdityAdi / etena brahmacaryAvasthAmadhikRtya varNizabdArtho darzitaH / anye tuvarNizabdo brAhmaNAdijAAtevacanaH ityAhuH / tatra brahmacAriNItyanena zUdrasya vyavacchedaH kriyate , brahmacaraNe tasyAnadhikArAt / ato'ntareNApi brahmacaryaM trayo brAhmaNA varNina iti / matAntaramAha - brahmacaryaM vinApIti / kathaM punarbrahma cArigrahaNe satyevamiti ced Aha - sambhavAditi / brahmacaraNayogyatvAdityarthaH / taduktam - traivarNiko varNItyucyate / brahmacAriNIti kim ? varNavAn rUpavAn iti / rUDhadezaka iti svArthe kapratyayaH / dezAdanyatra na bhavati / puSkaravAn hastI | manantetyAdi / manantAdaprApte mAntAdanekasvarAdata iti vacanAt prApto niyamyate, saMjJAyAmineveti / tenAsaMjJAyAM vantureva - dAmavAn, somavAn iti |praaguktniymaartht iti / dvandvaninditarogebhyaH prANisthebhya ineva hi' iti, ataH puurvmityrthH| sajJetyAdi / saJI, saJjJAvAn ityudAharaNam / vA karmetyAdi / ebhyo dharmaparyantebhyo'prApta in vikalpyate / cUlAdibhya innanekasvarAdataH iti vikalpaH siddha eva / kevalaM ko neSyate iti pratipAdyam / 'prayAmaupayAma' iti satyapi dvandvasamAse "uvaNe o" (1/2/3) iti na kRtaM syAt, zlokatvAt / evamanye'pIti / naurvidyate'syeti in kazcAntaH nAvikaH / 'naumAn' ityAdayo'pItizabdasya vivakSArthatvAdanusatavyA iti bhAvaH / / 381 / [ka0 ca0] tadasyA0 / taditi paJcamyardhe luptaprathamAntamanukRtam ityata Aha - taditi pradhamAntAditi / athAstItyardhe vidhIyamAnaH pratyayaH kathaM pradhamAntAt syAd asyetyupAdAnAt Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 485 SaSThyantAdeva yujyate ? satyam / itizabdasya bahulArthatvAdastItyarthe prathamAntAdeva syAdityarthaH / nanu kimarthamastIti vizeSaNam, na hi prathamAntaH sattAM vyabhicaratIti / ucyate - vartamAnakAlArthaM tena bhUtAbhirbhaviSyantIbhirvA gobhirna gomAniti / tarhi kathaM gomAn AsIt, gomAn bhavitA cet, tadApi vartamAnAbhireva gobhirgomAn vartamAnasya gosattAsambandhasya mantunA'bhidhIyamAnasyAtikrAntataivAsIdityanenocyate, na tu gavAM sattA gomAn ityekavacanAntatvAt / anyathA gAvaH Asinnityeva syAt / nApi puMsattA / tarhi puruSasya vartamAnatvAd astItyeva syAd ato vyAkaraNasya padasaMskAratvAd mAMsaM na khAdatIti vartamAnasaMjJetivat samAdhiriti TIkAhRdayam / atha 'gomAn devadattaH' ityAdau kathaM saMbandhe vidhIyamAnena mantvAdinA sambandhisAmAnAdhikaraNyam, 'gomAn devadattasya' ityeva yujyate / naivam, saMbandhaM vidhIyamAnenoktArthatvAt prathamaiva syAt, avyatiriktaliGgArthatvAt / sattAmAtre mantvAdayazcet, vrIhirasya yavo'syetyatrApi prApnuvanti / tasmAd etadvyAvRttyarthaM bhUmAdayo'rdhA vAcyA netyAha - itizabda ityAdi / bhUmeti / bahorbhAve iman / bahorbhUriman Adilopazca sadyaAdyatvAt / bhUmni bahutve ityarthaH / nityayoga utpattimArabhya vinAzaM yAvat saMbandhaH / saMsaGgastu kadAcit saMbandha iti bhedaH / kazmaletyAdi / pizAcazabdaH kazmalasonmattatve kazmalasonmattAdhikaraNe'bhidhIyate pUrvairityarthaH / tRprItyAdi / tRpraM prINanam, kRcchraM duHkham, pratIpo nikaTaH, soDhuM sahanam, asraM rudhiram / anamevAnaM svArthe'N, tadasyAstIti vAkyam | pratIpI ceti cakArAt 'paJcapradI, pAtheyI, praNayI, pakSI, cakrI, pinAkI, musalI' ityanye'pi duHkhAdayaH ziSTaprayogAditi kulcndrH| savadiriti / sarva AdiH pUrvopanipAtI yasyeti vigrahaH / sarvabIjItyAdi / sarvaM ca tad bIjaM ceti, sarve ca te kezAzceti tad vidyate yasyetyarthaH / syAd dharmeti / dharmazca zIlaM ca varNazca te antA yasya tasmAdityarthaH / karAcceti cakAreNa kuntI kabarI ca jAtau / anyatra kuntavAn / syurbrahmetyAdi / brahmacArItyasyArthadvayam ekaM brahmacaraNaviziSTatvam, aparaM brahmacaraNayogyatvam / nanu brahmacaraNAddhetorityatra kathaM paJcamI, "SaSThI hetuprayoge" (2/4/37) ityasya viSayatvAt / tena zatasya hetorvardhate ityatra hetAvRNe prAptApi paJcamI bAdhyate cet, ucyate "kartRkarmaNoH kRti nityam" ( 2/4/41 ) ityatra nityagrahaNaM Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam SaSThIprakaraNasyAnityatvaM jJApayati / tathA ca maitreyeNApi " SaSThI hetuprayoge" (2/4/37) ityatra vibhASAnuvartate ityuktam / ata eva " akathitaM ca" (a0 1/4/41 ) ityatra vrajena hetunA gAmantaH sthApayatIti nyAsoktam / evam ajJasaMjJAnahetunetyAdayazca siddhA iti mahAntaH / varNina iti trayo brAhmaNAdayo varNina ucyante ityarthaH / puSkaretyAdi / puSkaraM ca utpalaM ca padmaM ca ebhyaH / yathA puSkariNI, utpalinI, padminI / tathA naDaM ca bisaM ca tamAlaM ca tasmAt / yathA naDinI, bisinI, tamAlinI / kapitthaM kumudaM ca tAbhyAm / yathA kapitthinI, kumudinI / cakArAt padmaparyAyAdapi - kamalinI, rAjIvinItyAdi / payazca zAlUkaM ca karISazceti vigrahaH / mRNAlAt kardamAd hiraNyazabdAcca parebhyaH payaHzAlUkakarISebhya inevetyarthaH / mRNAlapayasinI, kardamapayasinI, mRNAlazAlUkinItyAdi / I anye tu svAtantryeNa vidhAyakamidam / tena mRNAlinI, kardaminI, payasinItyAdi / ata eva kulacandreNa cakArAt kairavazirISapuTakAdibhya ityuktvA kairaviNIti kevalAdudAhRtam / anyathA mRNAlakairaviNItyeva vaktumucitamityAhuH / rUDhadezaka iti / puSkariNIprabhRtayo rUDhadezakaviziSTasaMjJAyAM striyAmeva syuritizabdasya bahulArthatvAdityarthaH / inviSaya ityAdi / uktAd niyamAt prAk dvandvaninditarogebhya ityataH pUrvam inviSaye iko vaktavyaH / yathA daNDyeva daNDikaH iti / atha inantAt svArthe kapratyaye siddho daNDika iti kimikavidhAnenetyAha - svArthe kaH syAditi / atra svArthe ko'yaM na vAcyaH syAt kapratyasya bAhulyAdityarthaH / evamanye'pIti / nauyavakumArIkaraNebhya innapi kshcaantH| yathA nAvikaH, naumAn / tathA yavAdibhyo mantuH / anye'pi TIkAta UhyAH / / 381 / [samIkSA] 'gomAn, lakSmIvAn, kriyAvAn, bhAsvAn, tejasvI, daNDI' ityAdi zabdoM ke sAdhanArtha pANini ne 'matup - vin- in' ye tIna pratyaya kie haiN| matup pratyayagata makAra ko vakArAdeza karake 'kriyAvAn - lakSmIvAn' Adi zabda siddha kie gae haiM- "mAdupadhAyAzca matorvo'yavAdibhyaH' (a0 8 / 29), nakAra ke lie num Agama kA vidhAna hai - "ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto: " (a0 7 / 1 / 70 ) / kAtantrakAra ne 486 - Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAyAye SaSThastaddhitapAdaH 487 'mantu-vantu-vina - in' ye cAra pratyaya kie haiN| isa prakAra yahA~ makAra ko vakArAdeza tathA numAgama kI AvazyakatA nahIM hotI hai | pANini ke tIna pratyayavidhAyaka sUtra haiM - "tadasyAstyasminniti matup, rasAdibhyazca, tapaHsahasrAbhyAM vinInI, ata iniThanau, vrIhyAdibhyazca" (a0 5 / 2 / 94, 95, 102, 115, 116) / vRttikAra durgasiMha ne 20 zlokoM meM artha -nirdeza karake ina pratyayoM kA prayogakSetra nizcita kiyA hai| [vizeSa vacana] 1. itizabdo'tra vivakSArthaH (du0 vR0)| 2. mantuvantvorukAralopo vicitrasUtranirdezapratipattaye (du0 ttii0)| 3. varNazabdo'yamiha jAtivacanaH, brahmacaryavacana ityanye / brAhmaNakSatriya___ vaizyairvarNAstraya ityarthaH (du0 ttii0)|| 4. kakudAvarto'niSTaphalahetutvAnninditaH (vi0 p0)| 5. vidyAgrahaNArthamupanItena sevitavyo niyamavizeSo brahma (vi0 p0)| 6. varNazabdo brahmacaryaparyAyaH (vi0 p0)| 7. brahmacArItyasyArthadvayam - ekaM brahmacaraNaviziSTatvam, aparaM brahmacaraNa___ yogyatvam (ka0 c0)| 8. trayo brAhmaNAdayo varNina ucyante ityarthaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi 1. gomAn / gAvaH santyasya / go + mantu + si | prakRta sUtra se mantu pratyaya, u-anubandha kA aprayoga, "nAntasya copadhAyAH" (2 / 2 / 16) se nakAra kI upadhA ko dIrgha, silopa, tlop| 2. AyuSmAn / Ayurasti asya | Ayus + mantu + si / pUrvavat sAdhanaprakriyA / 3 - 10. vRkSavAn / vRkSAH santyasya | vRkSa + vantu + si / mAlAvAn / mAlAH santyasya |mAlA + vantu + si / kiMvAn / kim astyasya / kim + vantu + si / lakSmIvAn / lakSmIrasyAsti / lakSmI + vantu + si / kriyAvAn / kriyAH santyasya / kriyA + vantu +si / vidyutvAn / vidyutaH santyasya / vidyut + vantu + si / payasvAn / payo'styasya / payas + vantu + si | bhAsvAn / bhAsaH santyasya / bhAs + vantu + si | prakRta sUtra se vantupratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 kAtantravyAkaraNam 11 - 13. tejasvI |tejo'stysy |tejs + vin + si / payasvI |payAMsi santyasya / payas + vin + si / mAyAvI / mAyA'styasya / mAyA + vin + si / sarvatra prakRta sUtra se vin pratyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya, n kI upadhA ko dIrgha, nalopa tathA silopa | 14 - 15. daNDI / daNDo'styasya / daNDa + in + si / mAyI / mAyA'styasya / mAyA + in + si / ubhayatra prakRta sUtra se in pratyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya, n kI upadhA ko dIrgha, nalopa tathA silopa ||381 / 382. saMkhyAyAH pUraNe Damau (2 / 6 / 16) [sUtrArtha] saMkhyAvAcI zabda se pUraNa artha meM 'Da' tathA 'ma' pratyaya hote haiM / / 382 / [du0 vR0] saGkhyAyAH pUraNe'rthe Damau bhavataH / vyavasthitavAdhikArAd vA'saMkhyAdentiAyAzca mo bhavati, zeSAcca DaH / ekAdazAnAM pUraNaH ekAdazaH, ekAdazI / evaM paJcamaH, pnycmii| saMkhyAyAH pUraNa iti kim ? ekAdazAnAM paJcAnAM vA uSTrikANAM (muSTikAnAm) pUraNo ghaTaH / / 382 / [du0 TI0] vyavasthitavAdhikArAd veti / vAzabdenAbhidhAnAd veti mantavyam / RSivacaneSu tu saMkhyAderapi nAntAyA mo dRzyate / prApte dvAdazame varSe yaH kanyAM na prayacchati' / pradhAnasya nadAditvAd apradhAnAt striyAmAdA - priyaikAdazA, priyapaJcamA / nanu saMkhyAzabdazca dvidhA - saMkhyAnapradhAnaH, saMkhyeyapradhAnazca / yastAvat saMkhyAnapradhAnastatraiveSTasiddhiH |yaa tu saMkhyA saMkhyeyapradhAnA tatra saMkhyAnasya guNabhUtatvAt saMkhyeyapUraNe prApnutaH / yathA paJcAnAM muSTikAnAM pUraNo ghaTaH, tathA viMzatyodarapi / viMzatermuSTikAnAM pUraNo ghaTa iti / AdazabhyaH saMkhyAH saMkhyeye, tataH paraM saMkhyAne'pi vartante / saMkhyeyapUraNo'pi dvidhA / pratilabdhapaJcavyapadezAnAM saMkhyeyavizeSANAM kenacid dravyeNAtiriktIkaraNaM pUraNaM saMkhyeyavargAntarbhAvo vA apratilabdhapaJcavyapadezAnAM saMkhyeyavizeSANAM yena saMjAtena paJca vAcyA bhavanti, tatra yadA saMkhyeyavargAntarbhAvaNa pUraNaM tadeSTasiddhiriti / naivam, pUryate'neneti pUrayatIti vA karaNe kartari vA yuT / saMkhyAyA iti karmaNi SaSThI / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 489 etaduktaM bhavati - saMkhyAvAcinaH SaSThyantAt saMkhyeyapUraNe'bhidheye DamAviti / saMkhyAnAM pravRttinimittaM yasya saMkhyAzabdasyeti bhAvaH / kuto'yamasaMkhyAyamAne (kuto bhriyamANe) ghaTe vyavahite prasaGga iti / arthavazAdiha paJcamI na bhAvyate / paJcamI vA yadi syAt SaSThI bhAvyate ityAha - saMkhyAyAH pUraNa ityAdi / / 382 / [vi0 pa0] sNkhyaayaaH| vyavasthitetyAdi / vAzabdenAbhidhAnAd veti sUcyate / saMkhyA pUryate yena tat pUraNam |saMkhyAyA iti karmaNi SaSThIyam / ataHsaMkhyeyapUraNe na bhavatItyAha- saMkhyAyA ityAdi / iha labdhaikAdazasaMkhyAnAM labdhapaJcasaMkhyAnAM vA saMkhyeyAnAM muSTikAnAM dravyAntareNAtiriktIkaraNaM pUraNaM gamyate / na tu tasminnupajAte sati ekAdazasaMkhyA paJcasaMkhyA vA pUryate, tasyAH pUrvameva pUrNatvAt / / 382 / [ka0 ca0] saMkhyA0 / pUryate'neneti pUraNam | "karaNAdhikaraNayozca" (4 / 5 / 95) iti yuT / pUrayatIti "kRtyayuTo'nyatrApi" (4 / 5 / 92) iti vacanAt kartari vA / nanu saMkhyAyA guNatvAt kathaM pUraNaM saMgacchate cet, ucyate - saMkhyA pUryate paricchidyate yena sa iha pUraNo gRhIta ityarthaH / vyavasthitetyAdi / tarhi kathaM 'prApte dvAdazame varSe yaH kanyAM na prayacchati' iti nAntAyAH saMkhyAto maH ? satyam / RSivacanatvAditi TIkA | pradhAnasya nadAditvAd apradhAnasya striyAmAdA eva-priyaikAdazA, priyapaJcameti / / 382 / [samIkSA 'ekAdazAnAM pUraNaH, trayodazAnAM pUraNaH' isa artha meM "ekAdazan-trayodazan' zabdoM se pANini 'DaT' pratyaya tathA kAtantrakAra 'Da' pratyaya karake 'ekAdazaH, trayodazaH' zabda siddha karate haiM / ubhayatra i anubandha ke bala para TibhAga an kA lopa ho jAtA hai / 'paJcAnAM pUraNaH, saptAnAM pUraNaH' isa artha meM 'paJcan - saptan' ina nakArAnta zabdoM se pANini ne DaT pratyaya tathA maTa kA Agama karake, parantu kAtantrakAra ne kevala 'ma' pratyaya hI karake 'paJcamaH, saptamaH' zabdarUpa siddha kie haiM / etadartha pANini ke do sUtra haiM - "tasya pUraNe DaT, nAntAdasaMkhyAdermaT" (a0 5 / 2 / 48, 49) / yahA~ sUtrasaMkhyA tathA prakriyA kI dRSTi se bhI pANinIya vyAkaraNa meM gaurava spaSTa hai aura kAtantravyAkaraNa meM lAghava | Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 kAtantravyAkaraNa [rUpasiddhi] 1. ekAdazaH / ekAdazAnAM pUraNaH / ekAdazan + Da+si / prakRta sUtra se Da pratyaya, D anubandha kA aprayoga, i anubandha ke bala para TibhAga = an kA lopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA visagadiza / strIliGga meM "nadAyanvivAha 0" (2 / 4 / 50) ityAdi se I pratyaya tathA a kA lopa hone para 'ekAdazI' zabdarUpa siddha hotA hai| 2. paJcamaH | paJcAnAM pUraNaH / paJcan + ma + si / prakRta sUtra se ma-pratyaya, nalopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA s ko visagadiza / strIliGga meM I-pratyaya hokara 'paJcamI' zabdarUpa siddha hotA hai ||382 | ___383. destIyaH [2 / 6 / 17] [sUtrArtha] pUraNa artha vivakSita hone para 'dvi' zabda se 'tIya' pratyaya hotA hai / / 383 / [du0 vR0] dveH pUraNe'rthe tIyo bhavati / dvayoH pUraNaH dvitIyaH ||383 / [du0 TI0] dve0 / De prApte tIyo vidhIyate / / 383 | [ka0 ca0] De prApte tIyo vidhIyate / / 383 / [samIkSA pUraNa artha meM 'dvi' zabda se 'tIya' pratyaya donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA bhI sUtra hai - "vastIyaH" (a0 5 / 2 / 54) / isa prakAra ubhayatra sAmya hai| [rUpasiddhi] 1. dvitIyaH / dvayoH puurnnH| dvi + tIya + si / prakRta sUtra se tIya pratyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA s ko visagadiza / / 383 / Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 384. trestR ca [2 / 6 / 18] [sUtrArtha] 'tri' zabda se pUraNa artha meM 'tIya' pratyaya tathA 'tri' ke sthAna meM 'tR' Adeza hotA hai ||384 / [du0 vR0] treH pUraNe'rthe tIyo bhavati trAdezazca / trayANAM pUraNastRtIyaH / / 384 / [du0 TI0] trestR0 / 'tR ca' ityavibhaktinirdezanAGgIkRtenAdezo'yaM na pratyayaH / yathA "hanasta ca, gamasta ca" (4 / 2 / 22; 4 / 49) iti / / 384/ [ka0 ca0] trestR0 / 4 cetyavibhaktinirdezaprayalAdAdezo'yaM na tu pratyaya iti sUcitam ! yathA "hanasta ca" (4 / 2 / 22) iti TIkA / / 384 / [samIkSA] pUraNa artha meM 'tri' zabda se 'tRtIyaH' rUpa se sAdhanArtha pANini tIya pratyaya tathA repha ko samprasAraNa karate haiM - "treH samprasAraNaM ca" (a05|2|55)|kaatntrkaar ne sAkSAt 'tR' Adeza kA vidhAna kiyA hai / samprasAraNavidhi meM pANini ko ikAra kA "samprasAraNAcca" sUtra se pUrvarUpa bhI karanA par3atA hai / ataH pANinIya prakriyA meM gaurava sannihita hai| [rUpasiddhi] 1. tRtIyaH / trayANAM pUraNaH / tri+tIya + si / prakRta sUtra se tIyapratyaya tathA tri ko 'tR' Adeza evaM vibhaktikArya / / 384 / 385. antastho De !H [2 / 6 / 19] [sUtrArtha] rakArAnta tathA SakArAnta saMkhyAvAcaka zabdoM ke anta meM 'tha' Agama hotA hai 'Da' pratyaya ke para meM rahane para / / 385 / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 kAtanvavyAkaraNam [du0 vR0] raSorantastho bhavati De pare / caturNAM pUraNazcaturthaH / evaM SaSThaH / AgamatvAd visargo DatvaM ca na syAt / / 385 / [du0 TI0] anta0 / 'tha' iti sasvaroccAraNamuttarArtham / iha tvakAralopaH syAdeva / antagrahaNamAgamArthamityAha - AgamatvAdityAdi / nanu pratyaye'pi kRte caturthISaSThIti nirdezAd visargo DatvaM ca nAstItyavasIyata eva / atyalpamidaM dezyam / trayo'pyete yogA vyutpattipakSe'pi jJApakAdeva siddhAH / yat kriyante tat sukhapratipattyartham / savikalpAnyapi jJApakAni bhavanti ||385/ [vi0pa0] antagrahaNamihAgamArtham / tataH kimityAha -AgamatvAdityAdi / yadi punastatra thapratyayaH svatantraH syAt tadA 'caturthaH' ityatra visargaH, 'SaSThaH' ityatra DatvaM syAt / Agamatve tu nAyaM doSaH, tasya raSagrahaNenaiva grahaNAt / / 385 / [ka0 ca0] anta0 / 'tha' ityakArakaraNamuttarArtham / anyathA 'katipayathaH' ityAdAvadantatvaM na syAt / iha tu DAnubandhe'kAralopo'styeveti / AgamatvAdityAdi / atha SaSThIcaturthItyAdi jJApakAd bhaviSyati / kiJcoktajJApakAd raSorantasthakAro dvitIyAtRtIyAbhyAM veti vacanAd dvitribhyAM tIyastrAdezazca labhyata eva cet, savikalpAnyapi jJApakAni bhavanti ityantagrahaNaM sUtratrayaM ceti TIkA / / 385 / [samIkSA] 'catur, SaS, kati, katipaya' zabdoM se pUraNa artha meM caturthaH, SaSThaH, katithaH, katipayathaH' zabdarUpoM ke sAdhanArtha pANini DaT pratyaya tathA thuk AgaMma karate haiM - "tasya pUraNe DaT, SaTkatikatipayacaturAM thuk" (a0 5 / 2 / 48, 51) / kAtantrakAra 'catur - SaS' zabdoM se 'Da' pratyaya tathA tha -Agama kA vidhAna, parantu 'katikatipaya' zabdoM se 'tha' pratyaya kA nirdeza karate haiM - "saMkhyAyAH pUraNe Damau, antastho De !H, katipayAt kateH" (2 / 6 / 16, 19, 20) / isa prakAra prakriyAgaurava ubhayatra samAna hai| Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 493 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH [rUpasiddhi] 1. caturthaH / caturNAM pUraNaH / catvAr + 2 + Da + si | "saMkhyAyAH pUraNe Damau' (2 / 6 / 16) se 'Da' pratyaya, prakRta sUtra se tha - Agama, i-anubandha se thakArottaravartI akAra kA lopa, "caturo vAzabdasyotvam" (2/2/41) sUtra dvArA vA zabda ko u Adeza, liGgasaMjJA, si - pratyaya tathA s ko visagadiza / 2. SaSThaH / SaNNAM pUraNaH / SaS + tha+Da + si / pUrvavat prakriyA tathA "tavargasya SaTavargATTavarga:" (3 / 8 / 5) se th ko Th Adeza, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA s ko visaIdeza || 385 / 386. katipayAt kateH [2 / 6 / 20] [sUtrArtha] kati evaM katipaya zabdoM se pUraNa artha meM 'tha' pratyaya hotA hai / / 386 / [du0 vR0] katipayAt katezca pUraNe'rthe tho bhavati / katipayathaH, katithaH / / 386 / [du0 TI0] kati0 / AbhyAM Do nAstyasaMkhyAvAcitvAt / pUraNe 'tha' iha pratyayo vidhIyate / arthaM prati prakRtipratyayayoH sAmarthyAd bhinnavibhaktinirdezo'nuSTubbhaGganirAsArtha eva striyAM tu katithI, katipayadhI / / 386 / [vi0 pa0] kati0 / AbhyAmasaMkhyAvAcitvADDapratyayo nAsti / katipayAt kateriti paJcamyantAt thapratyaya eva pUraNe vidhIyate / na cAtrAgamatve'sya pUraNArtho'bhidheyo yujyate, AgamAntAnAmananyArthatvAt / striyAM tu katithI, katipayathI, nadAderAkRtigaNatvAt / / 386 / [ka0 ca0] kati0 / bhinnavibhaktinirdezo'nuSTuppUraNArthaH / na cAtrAgameti pramANamucyate / "katezca jaszasoH' (2 / 1 / 76) ityanena lug yathA syAd AgamAntAnAmananyArthatvAt / atha kimanenaikAntikaM yatastasya pratyayatvamapi ? satyam |pratyayabAhulyasAhacaryAt / / 386 / [samIkSA] pUrvavartI sUtra kI samIkSA draSTavya / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. katipayathaH / katipayAnAM pUraNaH / katipaya + 2 + si / prakRta sUtra se tha - pratyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA sakAra ko visagadiza | 2. katiyaH / katInAM pUraNaH / kati + 2 + si / pUrvavat prakriyA / / 386 / 387. viMzatyAdestamaT [2 / 6 / 21] [sUtrArtha] "viMzati' Adi zabdoM se pUraNa artha meM vikalpa se 'tamaT' pratyaya hotA hai ||387 / [du0 vR0] viMzatyAdeH pUraNe'rthe tamaD bhavati / viMzateH pUraNaH viMzatitamaH, viMzatitamI, triMzattamaH, triMzattamI / uttaratra nityagrahaNAd vikalpo labhyate / viMzaH, triMzaH / / 387 / [du0 TI0] viMza0 / nityaM De prApte tamaDvidhAnam / evam ekenAdhikA viMzatiH ekviNshtiH| ekaviMzataH pUraNaH ekaviMzatitamaH, ekaviMzaH / ekatriMzattamaH, ekatriMzaH / ekacatvAriMzattamaH, ekacatvAriMzaH / ekapaJcAzattamaH, ekapaJcAzaH / iha TakArAnubandho nadAdipratipattyartha eva / / 387 / [ka0 ca0] viza0 | dazAnAM dazAdhike viMzatyAdayo nipAtAH / daza ca daza ca viMzatiH / sA ca daza ca triMzat / evaM catvAriMzad ityAdIti kulcndrH| viMzatirAdiryasya saMkhyAvAcinaH iti bahuvrIhiH / na punarviMzaterAdiriti tatpuruSaH / UnaviMzaterityakaraNAt / SaSTeH prAg viMzatyAdiH / TakAraH SaTeti nadAditvapratipAdanArtha eva / nityaM De prApte tamaD vidhIyate / / 387 / [samIkSA] 'viMzati' Adi zabdoM se pUraNa artha meM 'viMzatitamaH, viMzaH' Adi zabdoM ke sAdhanArtha pANini tadhA zarvavarmA donoM ne hI 'tamaT' kA vidhAna kiyA hai, antara yaha hai ki pANini ke anusAra yaha Agama hai aura zarvavarmA ke anusAra pratyaya / ataH pANini 'viMzati' zabda se DaT pratyaya evaM usako tamaT kA Agama karake Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSTastaddhitapAdaH 'viMzatitamaH ' siddha karate haiM / isa prakAra vahA~ tamaT meM TU ke atirikta makArottaravartI a ko bhI anubandha mAnanA par3atA hai / pANini kA sUtra hai - "viMzatyAdibhyastamaDanyatarasyAm" (a0 5|2| 56) / ataH ubhayatra sAmya hai / 495 [rUpasiddhi] 1. viMzatitamaH / viMzateH pUraNa: / viMzati + tamaT + si / prakRta sUtra se tamaT pratyaya, TU anubandha kA aprayoga, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA sakAra ko visagadiza / taT pratyaya ke vaikalpika hone se pakSa meM Da - pratyaya hone para 'viMza: ' zabdarUpa siddha hotA hai / 2. triMzattamaH / triMzataH pUraNaH / triMzat + tamaT + si / pUrvavat prakriyA | pakSa meM ipratyayAnta rUpa " triMza:' banatA hai || 387 / 388. nityaM zattAdeH [2 / 6 / 22] [ sUtrArtha] zata Adi zabdoM se pUraNa artha meM nitya tamaT pratyaya hotA hai || 388 | [du0 vR0 ] zatAdeH pUraNe'rthe nityaM tamaD bhavati / ekazatatamaH / ekazatatamI / ekasahasratamaH, ekasahasratamI / ekakoTitamaH, ekakoTitamI / ekalakSatamaH ekalakSatamI || 388 | [du0 TI0] nityam0 / SaSTyAditvAt zatAdestamaT siddha eva / saMkhyAparAdapi zatAderyathA syAditi vacanam / ata eva nityagrahaNabalAt pUrvayoge vikalpo gamyate / anyaH punarAha - viMzatyAditvAt tamaT siddho'pi punarvacanaM kim ? svaviSaye pUrvasmin vA vikalpamavadhArayatIti sandehaH syAt / prAk zatAt SaSTyAdayo vijJeyAH / zatAdInAM svazabdenaiva tamo vidhAnAditi / vyutpattivAdI tu mAsArddhamAsasaMvatsarAnapyAdatte ihAdi - zabdasya vyavasthAvacanAt / mAsasya pUraNo divaso mAsatamaH, , ardhamAsatamaH, saMvatsaratamo mAsaH || 388 / [ka0 ca0] nityabhU0 / SaSTyAditvAcchatAdestamaT siddha eva saMkhyAparAdapi zatAderyathA syAditi vacanam / ata eva ekazatatamaH ityAdyudAhRtam | Adizabdasya vyavasthAvAcitvAd mAsasaMvatsarAbhyAmapi syAt / mAsasya pUraNo divasaH mAsatamaH, saMvatsaratamo mAsa ityanya iti TIkA || 388 | Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] pUrvavat yahA~ bhI pANini ke anusAra 'zata' zabda se "tasya pUraNe DaT" (a0 5 / 2 / 48) dvArA 'DaT' pratyaya tathA usako "nityaM zatAdimAsArddhamAsasaMvatsarAcca" (a0 5 / 2 / 57) se tamaT Agama hotA hai / isa Agama meM makArottaravartI akA DitvasAmarthya se lopa athavA use uccAraNArtha mAnanA par3atA hai, tabhI 'zatatamaH, sahasratamaH' Adi zabdarUpa siddha hote haiM / [rUpasiddhi] 1 . ekazatatamaH / ekazatasya pUraNaH / ekazata + tamaT + si / prakRta sUtra se tamaT pratyaya, T anubandha kA prayogAbhAva, liGgasaMjJA, si- pratyaya tathA sakAra ko visagadiza |'T' anubandha ke kAraNa strIliGga meM "nadAdyancivAhhvyansyantRsakhinAntebhya I" (2|4|50) se 'I' pratyaya hone para 'ekazatatamI' rUpa banatA hai / 2 - 4 . ekasahasratamaH / ekasahasrasya pUraNa: / ekasahasra + tamaT + si / ekalakSatamaH / ekalakSasya pUraNaH / ekalakSa + tamaT + si / ekakoTitamaH / ekakoTeH pUraNaH / ekakoTi + tamaT + si / sarvatra prakRta sUtra se tamaT pratyaya | strIliGga meM 'I' pratyaya pravRtta hogA || 388| 389. SaTyiAdyatatparAt [ 2 / 6 / 23] [sUtrArtha] saMkhyA se para meM na rahane vAle 'SaSTi' Adi zabdoM se nitya tamaT pratyaya hotA hai || 389 / [du0 vR0] tasyAH parastatparaH, saMkhyAyAH para ityarthaH / SaSTyAderasaMkhyAyAH parAnnityaM tamaD bhavati / SaSTitamaH, saptatitamaH, azItitamaH navatitamaH / atatparAditi kim ? ekaSaSTaH, ekasaptataH / / 389 / [du0 TI0 ] SaSTyA0 | tacchabdena saMkhyA parAmRzyate / paSTyAdizcAsAvatatparazceti vigrahe paranipAtaM prati kAmacAro'vibhaktiko vA nirdeza: / viMzatyAditvAd vikalpe prApte Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSTastaddhitapAdaH nityArthaM vacanam | saMkhyAparAttu vikalpa eva / nanu kathamasmAt prAptiH saMkhyAgrahaNamanuvartate / saMkhyAsamudAyazcAyaM na saMkhyA / naivam, saMkhyAsamudAyo'pi saMkhyAgrahaNena gRhyate / saMkhyAyate'neneti kRtvA / anyaH punarAha - ' grahaNavatApi liGgena tadantavidhiH ' (vyA0 pa0 pA0 89) / atatparagrahaNAdiheti / paramadvayoH, paramatrayANAM pUraNaH paramadvitIyaH, parama-tRtIyaH iti / kathaM paramatvaM saMkhyAyA iti vicAryam || 389 / [vi0 pa0] SaSTyA0 / tasyA ityAdi / na tatparo'tatpara iti pazcAnnaJsamAse SaSTyAdizcAsAvatatparazceti vigraho gamakatvAd vizeSyasyApi pUrvanipAtaH / athavA SaSTyAdIti luptapaJcamyekavacanam || 389 / [ka0 ca0] prAk zatAdeH SaSTyAdayo jJeyAH / viMzatyAditvAd vikalpe prApte nityArthaM vacanam | gamakatvAzrayaNaM kaSTam ityAha - athaveti || 389 / 497 [samIkSA] ' SaSTitamaH, saptatitamaH' ityAdi zabdoM ke sAdhanArtha bhI pANini ko DaT pratyaya tathA usako "SaSTyAdezcAsaMkhyAdeH" (a0 5/2/58 ) se 'tamaT' Agama karanA par3atA hai, jabaki kAtantrakAra 'tamaT' pratyaya karake ukta rUpa siddha karate haiM / isa prakAra makArottaravartI 'a' kA DitvasAmarthya se lopa karane kI AvazyakatA nahIM hotI hai | pANini kA tamaT Agama - vidhAna vastutaH racanAvaicitrya ko sUcita karatA hai / [rUpasiddhi] 1. / SaSTitamaH / SaSTeH pUraNaH / SaSTi + tamaT + si / prakRta sUtra se tamaT pratyaya, 'T' anubandha kA prayogAbhAva, liGgasaMjJA, si- pratyaya, tathA sakAra ko visagadiza / 2 - 4. spttitmH| saptateH pUraNaH / saptati + tamaT + si / azItitamaH / azIteH pUraNaH / azIti + tamaT + si / navatitamaH | navateH pUraNaH / navati + tamaT + si / pUrvavat prakriyA || 389 / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 kAtantravyAkaraNam 390.vibhaktisaMjJA vijJeyA vakSyante'taHparaMtu ye| addhyAdeH sarvanAmnaste bahozcaiva parAH smRtaaH|| [2 / 6 / 24] [sUtrArtha] TyAdigaNapaThita zabdoM se bhinna sarvanAmasaMjJaka zabdoM se tathA bahu zabda se para meM hone vAle pratyayoM kI vibhaktisaMjJA hotI hai, isa sUtra se prArambha karake / / 390 / [du0 vR0] zrutatvAt sarvanAmakAryaM pratyeva vibhaktisaMjJA / tena 'yadA, kadA' iti ghoSavati na dIrghaH / bahuzabdo'tra saMkhyAvacanaH, sarvanAmasAhacaryAt / / 390 / [du0 TI0] vibhaktiH / vibhaktiH saMjJA eSAmiti bahuvrIhiH / vijJAsyante iti vijJeyAH vakSyanta iti sambandhatvAd bhaviSyadarthe yapratyayaH / etasmAdataH parayoge paJcamI / paramiti kriyAvizeSaNaM svarUpAvirbhAvalakSaNam / na hyAdiraTyAdiH / etasmAt sUtrAd ye pratyayAH paraM vakSyante te vibhaktisaMjJA vijJeyAH / te ca sarvanAmasaMjJakAd TyAdivarjitAd bahuzabdAccaiva parAH smRtA iti / etadapi paragrahaNaM sukhArthaM pratyayatvAt paratvaM siddhameva / 'smRtaH' ityatItArtha eva niSThA paratvamanUdya hi vibhaktisaMjJA vidhIyate / na hyanutpannasya saMjJA'stIti / nanu vibhaktisaMjJAyAM tyadAdyatvaM cet tyadAdInAma vibhaktitasAdiSviti kathaM na kuryAt ? satyam / tatra sarvanAmna evAdasaH pade makAro bhavannubhayoH prakRtivibhaktyoreveti nizcitam / so'pi yathA syAditIha vibhaktisaMjJA vidheyA / amuSmAt, amutaH, amuSpin, amutra, amunA prakAreNa amuthA / yadyevamarthamevAdhikAramAzritya "do'dvermaH" (2 / 3 / 31) iti bhaviSyati, yathA kimaH katvam / kena prakAreNa kathamiti / naivam, tyadAdyatvAt prAk padatvanirapekSaM matvamantaraGgaM syAt tatazcAtvaM prasajyeta / zrutatvAd ityAdi / sarvanAmno vihitAstasAdayaH sarvanAmna eva vibhaktayo nAnyasya liGgasyetyarthaH / kiJca na tatra vibhaktyadhikAra ityuktamevAbhyupagamavAdo'yaM vRttau darzita iti / bahuzabdo'tretyAdi / bahuzabdaH saMkhyAvacano'sti vipulavacanazca / sAhacaryaM punaratra sarveSAM nAmeti vyutpattimAzritya pravartate bahulArthatvAt saMkhyAvacana eva sahacarito na vipulavacanaH, pratiniyataviSayatvAt / sarvAdiSvasya sannivezo na kriyate akpratyayo mA bhUditi, tena bahoH sUpAd bahau sUpe Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH ghRtaM zreya iti na tasAdayaH / yadi bahubhyazcetyucyate, na tadA bahuvacanaM saMkhyAvacanamavadhArayituM zaknoti / arthaparatvAnnirdezasya tatparyAyebhyo'pi syuriti // 390 // [vi0 pa0] vibhakti0 | bahuzabda ityAdi / tena vipulavacanAnna tasAdayaH, bahoH sUpe ghRtaM zreya iti || 390 / [ka0 ca0] 499 sUpAdbaha vibhakti0 / vibhaktiH saJjJA yeSAmiti bahuvrIhiH / vijJAsyante iti vijJeyAH "Atkhanoricca" (4 / 2 / 12) iti yaH / etasmAdataH paramiti kriyAvizeSaNam / na dvayAdiradvyAdistasmAd dviyuSmadasmadbhavantuvarjitAt sarvanAmna ityarthaH / etasmAt sUtrAd ye pratyayAH paraM vakSyante te vibhaktisaMjJA vijJeyAH, te ca sarvanAmasaMjJakAd dvyAdivarjitAd bahuzabdAccaiva parAH smRtAH iti zeSaH / paragrahaNe tu sukhArthe pratyayAt paratvasya siddhatvAt / atha vibhaktisaMjJAyAM tyadAdyatvaM ca tyadAdInAma vibhaktitasAdiSviti kathanna kuryAt ? naivam / tatra sarvanAmnaH eva " adasaH pade" (2 / 2 / 45) makAro bhavannubhayoH prakRtivibhaktyoH sattve nizcitaM so'pi yathA syAditIha vibhaktisaMjJA vidheyA / amutaH, amuSmAt, amutra, amudhA / anyathA vibhaktilope kathaM syAt ? yadyevaM vibhaktitasAdirityadhikRtya "do'dverma" (2 / 3 / 31) iti bhaviSyati / yathA kim kaH / kena prakAreNa kathamiti cet, evaM tarhi tyadAdyatvaM bAdhitvA'daso'ntasya prAk padatvanirapekSaM matvamantaraGgaM syAt / ata eva utvaM bhavituM pAryate ityetannirAsArthaM yadi ca "do'dvermaH" (2 | 3 | 31) ityatra pada iti kriyatAm, "adasaH pade maH " ( 2 | 2 | 45 ) ityapi na kAryam, tadA sukhArthamevedaM vacanam | tenetyAdi / nanu kathamatrAkAralopamiti syAd vibhakterabhAvAt / na ca luptavibhakteH pratyayalopalakSaNanyAyenetyucyate / samAse yuvAvainamaghavadArvatsveva pratyayavaditi niyamAt ? satyam | " tyadAdInAma vibhaktau" (2/3/29) ityatra vibhaktigrahaNAnniyamasyAnityatvajJApanAt / anyathA etanniyamAdeva 'tyadIyaH' ityAdau pratyayalopalakSaNanyAyenApi na bhaviSyati / kiM tatra sAkSAt pratipattyardhavibhaktigrahaNeneti bhAvaH / / 390 / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] TyAdibhinna sarvanAmasaMjJaka zabdoM se tathA saMkhyAvAcI bahuzabda se hone vAle pratyayoM kI vibhaktisaMjJA donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai / pANini ke sUtra haiM"prAgdizo vibhaktiH, kiMsarvanAmabahubhyo'dvyAdibhyaH" (a0 5/3/1,2) / pANini ne 11 pratyaya par3he haiM, jabaki zarvavarmA ne 10 pratyaya / jo isa prakAra haiMpANinIya vyAkaraNa- 1. tasila, 2. trala, 3.ha, 4. at, 5. dA, 6. hila, 6. adhunA, 8. dAnIm, 9. thAl, 10. thamu, 11. thaa| kAtantravyAkaraNa- 1.tas, 2. tra, 3. ha, 4. at, 5. dA, 6. hi,7. adhunA, 8. dAnIm . 9. thA, 10, thmu| pANinIya vyAkaraNa meM thAl ke atirikta thA pratyaya kA vidhAna vaidika zabdoM ke lie kiyA gayA hai jo kAtantra meM nahIM hai / yaha saMjJA sarvanAmakAryoM ke lie kI gaI hai / ataH 'tadA, kadA' Adi prayogoM meM "tyadAdInAma vibhaktau" (2/3/29) se akArAdeza to hotA hai, parantu "akAro dIrgha ghoSayati' (2/1/14) se dIrgha Adeza nahIM hotA | 'syAdi-tyAdi pratyayoM kI jo vibhaktisaMjJA kI jAtI hai to vahA~ vibhakti kI anvarthatA siddha hotI hai, kyoMki vahA~ usase saMkhyA-karma Adi kA vibhAga kiyA jAtA hai, parantu 'tas-tra' Adi se saMkhyAkarmAdi kA vibhAga nahIM hotA, ataH ina pratyayoM kI pRthak vibhakti saMjJA kI gaI hai / pANinIya vyAdigaNa meM 'kim' zabda kA pATha hai 'advyAdi' isa niSedha se usase bhI niSedha hogA, ataH 'kim' zabda ko bhI sUtra meM par3hA gayA hai| parantu kAtantrakAra ne dvyAdi se pUrva meM 'kim' zabda kA pATha kiyA hai, phalataH 'kim' zabda kA pRthak pATha kie vinA 'sarvanAma' se hI usakA grahaNa siddha ho jAne ke kAraNa 'kim' zabda ko unheM sUtra meM nahIM par3hanA par3atA hai| 1."tasmAt parA vibhaktayaH" (2/1/2) ityanena liGgAt (prAtipadikAt) syAdipratyayAnAM vidhAnAt teSAM vibhaktitvamavaziSyate / 2. "nava parANi0 (3/2/1) ityuktibAdhayA pUrvANi navaiva vacanAni sarvAsAM vibhaktInAm" (kAta0 vR0 3/1/1) iti vRttikAravacanena tyAdipratyayAnAM vibhaktitvaM vijJAyate / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 501 [vizeSa vacana ] 1. bahuzabdo'tra saMkhyAvacanaH sarvanAmasAhacaryAt (du0 vR0) / 2. etadapi paragrahaNaM sukhArtham, pratyayatvAt parakatvaM siddhameva ( du0 TI0 ) / 3. paratvamanUdya hi vibhaktisaMjJA vidhIyate, na hyanutpannasya saJjJAstIti / 4. bahuzabdaH saMkhyAvacano'sti vipulavacanazca (du0 TI0 ) || 390 | 391 . tatredamiH [2 / 6 / 25 ] [sUtrArtha] 'tas' Adi vibhaktisaMjJaka pratyayoM ke para meM rahane para 'idam' ke sthAna meM 'i' Adeza hotA hai || 391 | [du0 vR0] teSu vibhaktisaMjJakeSu idam ikAro bhavati / itaH, iha, idAnIm / / 391 / [du0 TI0] tatre0 / abhedanirdezAd idamzabdaH kevalo'pyagyukto' pIkArarUpeNa vivartata eva / AdezabAdI tvAha - idamaH prasaGge ya ikAraH sa idamityupacArAnna jJApakam "ito lopo'bhyAsasya " (3/3/38) iti savadizaM prati arthavazAd vibhaktivipariNAmo'pi garIyAn iti tatragrahaNam / AdezAd vibhaktilopo niHsandehArthaH / / 391 | [ka0 ca0] tatre0 | 'arthavazAd vibhaktivipariNAmo garIyAn' (kA0 pari0 25) iti tatragrahaNam / abhedanirdezAdidamzabdaH kevalo'gayukto'pi ikArarUpeNa vartata eva / 'i' iti luptaprathamaikavacanaM padam / AdezAd vibhaktilopo niHsandehArthaH iti TIkAkRtoktam / / 391 / Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'ita, iha, idAnIm' zabdarUpoM ke sAdhanArtha donoM hI zAbdikAcAryoM ne 'idam' zabda ko 'i' Adeza kiyA hai / pANini ne savadizArtha zakArAnubandha kI bhI yojanA kI hai - "idama iz" (a0 5/3/3) / [rUpasiddhi] 1. itaH / asmAd iti / idam +Gasi +tas / 'idam' zabda se "paJcamyAstas" (2/6/28) sUtra se 'tas' pratyaya, prakRta sUtra se idam ko 'i' Adeza tathA sakAra ko visagadiza / 2. iha / asmin iti | idam +Gi +ha / idam zabda se "idamo haH" (2/6/ 30) sUtra dvArA saptamyartha' meM 'ha' pratyaya tathA prakRta sUtra se idam ko i Adeza / 3. idAnIm / asmin (kAle) iti / idam +Gi +dAnIm / idam zabda se saptamyartha meM "idamo hyadhunAdAnIm' (2/6/35) dvArA 'dAnIm' pratyaya tathA prakRta sUtra se idam ko i Adeza ||391 / 392 .rathoretet [2 / 6 / 26] [sUtrArtha] repha tathA thakAra ke paravartI hone para 'idam' zabda ke sthAna meM 'eta' tathA 'it' Adeza hote haiM / / 392 / [du0 vR0] rathoH parata idam 'eta-it' ityetau prApnoti yathAsaGkhyam / etarhi, ittham / / 392 | [du0 TI0] rathoH / teSu vibhaktisaMjJakeSu viSayabhUteSu yau rephathakArau tayoH parata ityarthaH / eta ityakArAntavyAkhyAnAd avibhaktinirdeza ito'svarapratipattyartha eva | pUrvasyApavAdo'yam / / 392 / [ka0 ca0] ratho0 / etadityAdezadvayameva / "anyathaivaMkathamitthaMsu siddhAprayogazca" (4 / 6 / 9) iti jJApakAt / etetAviti savibhaktinirdezo na kRtaH, i svaratvaM sasvaratvaM veti sandehAt / pUrvasyApavAdo'yam / / 392 / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH [samIkSA] 'etarhi - ittham' prayogoM ke sAdhanArtha pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcAryoM ne idam ko 'eta' tathA 'it' Adeza kie haiM / pANini kA sUtra hai - "etetau rathoH" (a0 5 / 3 / 4) / kAtantrakAra ne 'etet' pATha asandehArtha kiyA hai, anyathA 'it' Adeza akArAnta hai yA takArAnta yaha sandeha ho sakatA thA / [rUpasiddhi] 1. etarhi / asmin iti / idam +Gi +rhi / "idamo mudhunAdAnIm" (2/6/ 35) dvArA idam zabda se saptamyartha meM 'hi' pratyaya tathA prakRta sUtra dvArA idam ko 'eta' Adeza / 2. ittham / anena prakAreNa / idam +thamu +si | "idaMkimbhyAM thamuH kAryaH' (2/ 6/39) se prakAra artha meM idam - zabda se 'thamu' pratyaya, ukAra anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra dvArA idam kA it Adeza, liGgasaMjJA, sipratyaya, avyayasaMjJA tathA "avyayAcca" (2/4/4) sUtra se si pratyaya kA luk / / 392 / 393 . teSu tvetadakAratAm [2 / 6 / 27] [sUtrArtha] vibhaktisaMjJaka, takArAdi ke para meM rahane para etad zabda ke sthAna meM a' Adeza hotA hai / / 393 / [du0 vR0] teSu takArAdiSu vibhaktisaMjJakeSu etadakAratAM prApnoti / ataH, atra / takArAdiSviti kim ? etathA / / 393 / [du0 TI0] teSu0 / akAratAM prApnotItyukte kathamekadezavikAro na syAt / naivam, asAvakArabhAvaM labhate yadi sarvathA vikriyate / anyathA bhAvapratyayanirdezo'narthaka iti / akAramantareNa ca svabhAvo nAstItyakAra eva pravartate / yadyevam, "raiH" (2/3/19) sUtre duSyati, tatrApi bhAvapratyayanirdezo'styeva / na tatra sAkSAd bhAvapratyayo nirdiSTaH kintvadhikRtaH / SaSThI vA tatra darzitA / athavA akAramApadyata iti sambandhaH / bhAvapratyayastu zlokapUraNAya / takArAdiSviti / nAyaM tacchabdaH pUrvavastuparAmarzI Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 kAtantravyAkaraNam tatretyanuvartanAt / takAro varNazcet kathaM bahuvacanam ? satyam, vibhaktisaMjJakeSu yAstakAravyaktaya iti vivakSayA varNagrahaNe tadAdAvityeke / etatheti / sarvanAmatvAt prakAre thA ||393 / [vi0pa0] teSu0 / teSviti nedaM tacchabdasya rUpam, api tu takArazabdasya saptamyA bahuvacanamityAha - takArAdiSviti / / 393 / [ka0 ca0] teSu0 / tuzabdazchando'rthaH / teSviti nAyaM tacchabdaH pUrvavastuparAmarzakaH / tatretyanuvartanenaiva tadarthasya siddhatvAt / tarhi kiM bahuvacanena ced vibhaktisaMjJeSu yastakArasteSvityAzayenAha - teSu takArAdiSviti / akAratAmiti bhAvapratyayabalAt samudAyasyAyamAdezaH / athaivaM ":" (2/3/19) sUtre doSastathApi bhAvapratyayasya nirdiSTatvAt / naivam, na tatra sAkSannirdiSTaH kintvadhikAraprAptaH / / 393 / [samIkSA] 'ataH, atra' ityAdi zabdoM ke sAdhanArtha 'etad' zabda ko akArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini ne isa Adeza ke sAtha zakArAnubandha ko savadizArtha yojita kiyA hai - "etado'z" (a0 5/3/5) / [rUpasiddhi] 1. ataH / etasmAd iti / etad +Gas +tas / 'etad' zabda se paJcamyartha meM "paJcamyAstas" (2/6/28) sUtra dvArA 'tas' pratyaya tathA prakRtasUtra dvArA etad zabda ko 'a' aadesh| 2. atra | etasmin iti / etad +Gi +tra / 'etad' zabda se saptamyartha meM "tra saptamyAH" (2/6/29) sUtra dvArA 'tra' pratyaya tathA prakRta sUtra dvArA 'etad' zabda ko 'a' Adeza / / 393 / 394 . paJcamyAstas [2 / 6 / 28] [sUtrArtha] 'dvi' - Adi se bhinna sarvanAmasaMjJaka zabdoM se tathA paJcamyanta bahu zabda se 'tas' pratyaya hotA hai ||394 / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 505 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH [du0 vR0] adyAdeH sarvanAmno bahozca paJcamyantAt tas pratyayo bhavati vA / sarvasmAt sarvataH / yasmAd yataH / tasmAt ttH| bahubhyo bahutaH / aTyAderiti kim ? dvAbhyAM bhavataH / ugavAditaH prayogatazceti jJApakAdasarvanAmno'pyavadhimAtre tas vaktavyaHgrAmAt, grAmataH |haagruhorvdhau na syAt-yuSmaddhIyate, sArthAddhInaH, parvatAdavarohati / / 394| [du0 TI0] pnycmyaa0| paJcapyAH sthAne tasiti na dezyam, "vibhaktisaMjJA vijJeyAH" (2/6/24) iti vacanAt / anyathA tadAdezastadvaditi vibhaktitvaM siddham / atha SaSThyevAstAM ko doSaH / sarvebhyaH sarvataH iti dhuTyetvaM syAt / "ugavAditaH" (2/6/11) ityAdi / 'jJApakajJApitA vidhayo yanityAH' (kA0 pari060) prayogamanusarantIti avadhAvahAgRhoriti sthitam / jJApakadvayenaitat sUcitam -pUrvAdyapekSayA parAdayaH ityavadhireva / digAdipaJcamI tu prapazcArtha ityuktameva / tathA ca bhaTTavacanam - 'na hi smaraNato yat prAk tat pratyakSamitISyate' / tvatto matto yuSpatto'smatta ityavadhivivakSayA bhavatyeva / 'sarvato heto_yate, sarvato hetoravarohati' iti "sarvanAmnaH sarvA vibhaktayo hetau" ityanena paJcamIvacanAt siddha eva tas / hAgruhorityAdi / nanu ca 'nAkartRtvaM karma' iti kathaM 'hIyate, hInaH' ityatra karmatvam ? satyam / yo hi sArthAddhIyate so'sAmarthyAt sArthena tyajyate / yadi sArthastamapekSate nAsau tato hIyate / avazyaM caitadabhyupagantavyam / anyathA kathaM sArthaH kArakaM syAt / yadyevamapAdAnasaMjJAkAle'pi svAtantryaM kartRsaMjJAnibandhanaM sAthai syAt / tadA "teSAM paramubhayaprAptau" (2/4/16) iti paratvAt katRsaMjJaiva syAt / naivam, hIyate iti jahAteH karmakartaryAtmanepadaM sArthena tyajyamAnaH karma bhavati, yadA tu tyAge svayameva hIyamAnaH kartRtvena vivakSyate tadA kartA'yamiti / 'hInaH' ityakarmakatvAt kartari ktaH / hIno bhraSTaH, kutaH ? sArthAdityarthaH / evaM sati karmavivakSA niSphalaiva / sUtrakAro'yam 'avadhAvahAgRhoH' iti nAdriyate / yeSAM hetau paJcamIti mataM tato'pi ziSTaprayukto dRzyate - "saMsthAnena ghaTAdInAM brAhmaNAdestu yonitH| AcArataH kSatriyAdeH" ityaadyH| Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam " mantro hInaH svarato barNato vA' (pA0zi0, zlo052) iti ca dRzyate / tathA AdyAderAkRtigaNatvAd hIyamAnena pApena yuktAt tRtIyAntAt tas vA bhavati / yathA vRttato hIyate, vRttena hIyate / vRttataH pApaH, vRttena pApaH / naivam, paJcamyeva yuktA / hetau karaNe vA vivakSayA tRtIyA garIyasIti na ca vastubhedaH / tathA zabdA ye lokato rUDhA ityapi dRzyate | 'rUDhizabdA hi taddhitAH' iti bhAvaH / tathA pratinA yoge ca - pradyumno vAsudevataH prati vAsudevAt prati / / 394 / " 506 [vi0 pa0 ] paJcamyA0 / paJcamyA iti neyaM SaSThI / kintarhi paJcamItyAha - paJcamyantAditi / yadi punaH SaSThI syAt tadA " vibhaktisaMjJA vijJeyAH" iti vacanamanarthakameva syAt / sthAnivadbhAve'nenaiva vibhaktitvasya siddhatvAt / yadyevaM siddhaM tat sAdhyam ? naivam / sarvebhyaH sarvata iti "ghuTi bahutve tve" (2/1/19) ityetvaM syAt / evaM "tra saptamyAH " (2/6/29) ityAdiSvapi pakSe vibhaktisthitirarthAdityAha - veti / yuSmaddhIyate iti "at paJcamyadvitve" (2/3/14) iti bhyaso'dAdezaH / hIyate iti karmavadbhAvAdAtmanepadam | yuSmadarthena hIyamAnaH karma bhUtvA yadA tyAge svayameva kartRtvena vivakSyate, tadA karmakartuH karmavadbhAvAdAtmanepadam, na tu kevale karmaNi / na hyakartRkaM karma sambhavati / na ceha yuSmadarthasya kartRtvam, tasyAvadhitvena vivakSitatvAt / tathA sArthAddhInaH iti / akarmakatvAt kartari ktH| hIno bhraSTaH kutaH ? sArthAt || 394 | [ka0 ca0] paJcamyA0 / "GasiH smAt " ( 2/1/26) iti vacanabalAd vikalpo labhyeta ityAha - athaveti / advyAderiti kimiti / tarhi kathaM "seyaM svadehArpaNaniSkrayeNa nyAyyA mayA mocayituM bhavattaH" (raghu0 2 / 55 ) iti raghuprayogaH / ucyate - asarvanAmno'pyavadhimAtre tas vaktavya iti vacane'pizabdAd niSiddhasarvanAmno'pi syAt / ata eva 1. paspazAhnike mahAbhASye ( pR0 19) 'duSTaH zabdaH' iti pAThastasyaucityaM nAgezabhaTUTena darzitam" mantro hInaH svarataH" iti prasiddhamapi zikSApAThaM vihAya bhASye 'duSTaH zabda:' iti paThitaM tatratyamantrazabdasya zabdamAtraparateti sUcayitum ( udyota 0 ) / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 507 vRttikRtA ' hAgruhoravadhau ' na syAdityasya yuSmaddhIyate iti pratyudAhRtaM kathamanyathA yuSmacchabdAt tatprAptiH, yena pratiSedho'rthavAn iti / evaM ca sati ' tvatto brahmavidAM vara, mattastat prApyatAM sarvam' (du0 sa0 za0 1 / 62; 13/15) ityapi bhavati | TIkAkRtA tu 'tvatto matto bhavattaH' iti vivakSayA bhavatyevetyuktaM 'vRttato hIyate, vRttena hIyate, vRttataH pApaH, vRttena pApaH' iti tRtIyAntAdapi / tathA pratinA yoge ca |'prdyumno vAsudevataH prati, vAsudevAt prati' iti TIkA || 394 | [samIkSA] sarvasmAt artha meM 'sarvataH', yasmAt artha meM 'yataH', tasmAt artha meM 'tataH' prayoga ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'tas' pratyaya tathA pANini ne tasil pratyaya kiyA hai - "paJcamyAstasila, taseca, paryabhibhyAM ca" (a0 5 / 3 / 7-9 ) / 'tasil' pratyaya meM 'lU' anubandha kI yojanA 'lit svara' ke lie kI gaI hai| sarvanAmabhinna 'grAma' Adi zabdoM se bhI tas pratyaya kA nirdeza vRttikAra ne kiyA hai, jisase 'grAmataH ' Adi prayoga siddha hote haiM / [vizeSa vacana ] 1. ugavAditaH prayogatazceti jJApakAdasarvanAmno'pyavadhimAtre tas vaktavyaH / grAmAt, grAmataH (du0 vR0 ) / 2. rUDhizabdA hi taddhitA iti bhAvaH (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi ] 1 . sarvataH / sarvasmAd iti / sarva + Gasi + tas / prakRta sUtra se tas pratyaya,' " tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2/5/2) se vibhakti kA lopa, liGgasaMjJA, sipratyaya, "avyayAcca" (2/4/4 ) se si pratyaya kA luk / tathA 2-4. yataH / yasmAditi / yad + Gasi + tas | tataH / tasmAditi / tad +Gasi + tas | bahutaH / bahubhyaH iti / bahu + bhyas + tas / sarvatra pUrvavat prakriyA pravRtta hotI hai / 5. grAmataH / grAmAditi / grAma + Gasi + tas / "ugavAditaH prayogatazceti jJApakAdasarvanAmno'pyavadhimAtre tas vaktavyaH " isa vRttivacana ke AdhAra para tas pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat // 394 / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 kAtantravyAkaraNam 395 .tra saptamyAH [2 / 6 / 29] [sUtrArtha] dvyAdibhinna sarvanAmasaMjJaka tathA saptamyanta bahu zabda se 'tra' pratyaya vikalpa se hotA hai / / 395 / [du0 vR0] " addhyAdeH sarvanAmno bahozca saptamyantAt trapratyayo bhavati vA / sarvasmin sarvatra / tasmin, tatra / yasmin, yatra / bahuSu, bahutra / advayAderiti kim ? dvayoH, tvayi mayi / AdyAdibhyastas vktvyH| Adau, AditaH / ante, antataH / pRSThe, pRSThataH / madhye, madhyataH / agre, agrataH / pArzve, pArzvataH / mukhe, mukhataH / AkRtigaNo'yam || 395 | [du0 TI0 ] tra sptmyaaH| yo'yamAdyAdiH sa ihAkRtigaNa iti / tena nAnApakSAzraye SaSThyantAt tas vA / devA arjunato'bhavan, arjunasya pakSe'bhavan vA / daityAH karNato'bhavan, karNasya pakSe'bhavanniti / rogAcca pratIkAre / pravAhikAtaH pratikuru, pravAhikAyAH pratikuru / na vaktavyamidam - rUDhizabdA hi taddhitA iti || 395 | [vi0 pa0 ] tra sapta0 / AdyAdibhyastas vaktavya iti / vaktavyo vyAkhyeyo'bhidhAnAd anyavibhaktayantAdapi pUrveNa tas bhavatItyarthaH / / 395 / [ka0 ca0] tra sapta0 | atrApi "Gi : smin " ( 2/1/27) iti vacanAd vikalpo labhyate iti / AdyAdibhya iti saptamyantebhya ityartha / AdyAdirayamAkRtigaNaH, tena nAnApakSAzrayAt SaSThyantAt tas vA / devA arjunato'bhavan arjunasya vA / daityAH karNato'bhavan karNasya vA / arjunasya karNasya pakSe ityarthaH / rogAcca pratIkAre / pravAhikAtaH pratikuru, pravAhikAyAH pratikuru / rUDhizabdA hIti TIkA, ataH SaSThyAH pakSAzrayaH iti na vAcyam / / 395 / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 509 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH [samIkSA] sarvasmin artha meM sarvatra, tasmin artha meM tatra, yasmin artha meM yatra tathA bahuSu artha meM bahutra Adi zabdoM ke sAdhanArtha kAtantrakAra ne 'tra' pratyaya evaM pANini ne 'val' pratyaya kiyA hai- "saptamyAstral" (a0 5 / 3 / 110) / yahA~ l anubandha lit svara ke vidhAnArtha kiyA gayA hai / [rUpasiddhi 1. sarvatra / sarvasminniti / sarva + Di+tra / prakRta sUtra se 'tra' pratyaya, "tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) se vibhaktilopa, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2 / 1 / 1) se liGgasaJjJA, sipratyaya tathA "avyayAcca" (2 / 4 / 4) se usakA luk / 2-4. tatra / tasminniti / tad + Gi +tra / yatra | yasminniti / yad + Di+tra | bahutra | bahuSviti / bahu + sup +tra / pUrvavat prakriyA ||395 / 396 . idamo haH [2 / 6 / 30] [sUtrArtha] saptamyanta idam - zabda se ha - pratyaya hotA hai / / 396 / [du0 vR0] idamaH saptapyantAddho bhavati vA / asmin, iha / / 396 / [du0 TI0] idamo haH / trApavAdo'yam / / 396 / [samIkSA] 'asmin' isa artha meM 'iha' zabda ke sAdhanArtha donoM hI vyAkaraNoM meM hapratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA bhI samAna sUtra hai- "idamo haH" (a05/3/11)| ataH ubhayatra sAmya hI kahA jA sakatA hai| [rUpasiddhi] 1. iha | asminniti / idam +Gi +ha | prakRta sUtra se 'ha' pratyaya, "tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2/5/2) se Givibhakti kA lopa, "tatredamiH" (2/6/25) se idam ko i Adeza, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2/1/1) se liGga saMjJA, si pratyaya tathA "avyayAcca" (2/4/4) se usakA luk / / 396 / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 kAtantravyAkaraNam 397. kimaH [2/6/31] [sUtrArtha] saptamyanta 'kim' zabda se ha pratyaya hotA hai / / 397 / [du0 vR0] kimaH saptamyantAddho bhavati vA / kasmin, kuha / chandasyevetyanye || 397 / [du0 TI0] kimaH / ayamapi trApavAdaH / kutreti kaizcidiSyate / bhASyakArasya punarasAdhureva / iha tu kuhazabdo bhASAyAmapyAha - vRddhiprayuktazca dRzyate / / 397 / [vi0pa0] kimaH / "tahoH kuH" (2/6/33) iti kubhAvaH / chandasyeveti anya iti | sarvavarmaNastu vacanAd bhASAyAmapyavasIyate / / 397 / [ka0 ca0] ayamapi trApavAdaH |kutreti kaizcidiSyate,tad bhASyakArasyApyasAdhviti TIkA ||397 / [samIkSA saptamyanta kim zabda se 'kuha' zabda ke sAdhanArtha 'ha' pratyaya kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "vA ha cacchandasi" (a05/ 3/13) / tadanusAra kevala veda meM hI 'kuha' zabda kA prayoga sAdhu mAnA jAegA, parantu zarvavarmA to ise laukika prayoga mAnate haiM / TIkAkAra durgasiMha tathA kalApacandrakAra suSeNa vidyAbhUSaNa to isa 'ha' pratyaya ko 'tra' kA apavAda mAnate haiM / isa prakAra unake mata se 'kutra' prayoga asAdhu hai / TIkAkAra ne apane vacana ke samarthana meM bhASyakAra ko pramANarUpa meM prastuta kiyA hai - "kutreti kaizcidiSyate, bhASyakArasya punarasAdhureva" / kAzikAkAra paravartI sUtra "vA ha ca cchandasi" (a05/3/13) meM paThita 'vA' kI pUrvavartI sUtra "kimo't" (a0 5/3/12) meM anuvRtti karake 'kutra' zabda kA bhI sAdhutva pradarzita karate haiM - "tralamapi kecidicchanti - kutra / tat katham - uttarasUtrAd vAvacanaM purastAdapakRSyate" (kA0 vR0 5/3/12) / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 511 [vizeSa vacana ] 1. kutreti kaizcidiSyate / bhASyakArasya punarasAdhureva / iha tu kuhazabdo bhASAyA 1 mapyAha - vRddhaprayuktazca dRzyate ( du0 TI0 ) / 2. chandasyevetyanya iti / sarvavarmaNastu vacanAd bhASAyAmapyavasIyate (vi0 pa0) / [rUpasiddhi] 1. kuha / kasmin iti / kim + Gi + ha / prakRta sUtra se 'ha' pratyaya, vibhaktilopa, tahoH kuH' (2/3/33) se kim zabda ko 'ku' Adeza, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "avyayAcca" (2/4/4) se usakA luk || 397 / 398. at kva ca [2/6/32] [sUtrArtha] saptamyanta kim-zabda se 'at' pratyaya tathA kim ko kva Adeza hotA hai / / 398 / [du0 vR0] kimaH : saptamyantAd ad bhavati, kvAdezazca / kasmin kva // 398 | [du0 TI0] at kva ca / kvetyakAra uccAraNArthaH / kuriti kRte uvarNastvotvamApadyate / / 398 / [ka0 ca0] at kva ca / kvetyakAra uccAraNArthaH / Adezo'yaM na tu pratyayaH, "nastu kvacit" iti jJApakAt / 'at' punaH pratyaya eva, saptamyantAd vidhAnAt / kuriti kRte asavarNe vatve kveti siddhaM syAt / " " uvarNastvotvamApAdyaH" iti kvAdezaH / / 398 / [samIkSA] saptamyanta 'kim' zabda se at-pratyayAnta 'kva' zabda kA sAMdhutva donoM hI vyAkaraNoM meM dikhAyA gayA hai / pANini tathA kAtantrakAra donoM ne kva Adeza evaM at pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai - " kimo't, kvAti" (a05 / 3 /12, 7/2/105) / yahA~ kI prakriyA meM sAmya pratIta hotA hai, kyoMki 'kva + a' se 'kva' zabdarUpa siddha karane ke lie vakArottaravartI a ko ubhayatra uccAraNArtha svIkAra 1. vastutaH yahA~ " vamuvarNa: " ( 1/2/9) se u ke sthAna meM vR Adeza kA pATha honA cAhie, o Adeza kA nahIM / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 kAtantramyAkaraNam karanA par3atA hai / vyAkhyAkAroM ne jo pakSAntara dikhAyA hai - ku Adeza tathA at pratyaya kA, usake samAdhAnArtha kahA gayA hai ki ku Adeza hone para u kA guNa (o) karanA par3atA / phalataH iSTarUpa kI siddhi kva Adeza se karanI par3atI hai / [rupasiddhi] 1. kva / kasmin iti / kim + Gi (kva) +at / prakRta sUtra dvArA at pratyaya, kim zabda ko 'kva' Adeza, vakArottaravartI a ke uccAraNArtha hone se usakA aprayoga, 'kva' zabda kI liGgGgasaMjJA, si-pratyaya, 'kva' zabda ke avyayasaMjJaka hone se sipratyaya kA "avyayAcca" (2/4/4) sUtra dvArA luk || 398 / 399. tahoH kuH [2/6/33] [sUtrArtha] takAra aura hakAra ke paravartI hone para 'kim' zabda ko 'ku' Adeza hotA hai || 399 | [du0 bR0] takArahakArayoH parayoH kimaH kurbhavati / kutaH, kuha // 399 / [du0 TI0] tahoH / kim-zabdo heH prAk paThyate / rUDhizabdA hi taddhitAH iti bhavaddIrghAyurAyuSmaddevAnAM priyairyoge zeSebhyo'pi tasAdayaH / sabhavAn, tatobhavAn, tatrabhavAn / taMbhavantam, tatobhavantam, tatrabhavantam / tenabhavatA, tatobhavatA, tatrabhavatA / tasmaibhavate, tatobhavate, tatrabhavate / tasyabhavataH, tatobhavataH, tatrabhavataH / evaM sadIrghAyuH, saAyuSmAn sadevAnAMpriya iti sarvatra yojyam / evaM kobhavAn kutobhavAn, kvo bhavAn ityAdi / evam ayambhavAn, itobhavAn, ihabhavAn ityAdi / / 399 / [samIkSA] takArAdi tathA hakArAdi pratyayoM ke paravartI hone para kim ko ku Adeza karake 'kutaH, kutra, kuha' zabdoM kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai / pANini kA 'ku' AdezavidhAyaka sUtra hai - "ku tiho : " ( a0 7/2/104) ataH ubhayatra sAmya hai| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 513 [rUpasiddhi] 1. kutH| kasmAd iti / kim +Gasi +tas +si / paJcamyanta kim zabda se "paJcamyAstas" (2/6/28) sUtra dvArA tas pratyaya, prakRta sUtra se kim ko ku Adeza, s ko visarga, 'kutaH' kI liGgasaMjJA, sipratyaya, tathA "avyayAcca" (2/4/4) se si kA luk / 2. kuha / kasminniti / kim +Gi +ha +si | saptamyanta kim zabda se "kimaH" (2/6/31) sUtra dvArA ha pratyaya, prakRta sUtra se kim ko ku Adeza, 'kuha' kI liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "avyayAcca" (2/4/4) se usakA luk / / 399 / 400. kAle kiMsarvayattadekAnyebhya eva dA [2/6/34] [sUtrArtha] kAla artha kI vivakSA meM saptamyanta 'kim, sarva, yad, tad, eka, anya' zabdoM se dA pratyaya hotA hai / / 400 / [du0 vR0] ebhyaH kAle vartamAnebhyaH saptamyantebhyo dApratyayo bhavati / kasmin kAle kadA / evaM sarvadA, yadA, ekadA, anyadA | kAla iti kim ? sarvatra deze / / 400 / [du0 TI0] kAle0 / evazabdo'nuSTuppUraNAya avadhAraNaphalatvAt sarvavAkyAnAmiti bhAvaH / / 400 / [vi0 pa0] kAle0 / avadhAraNaphalatvAt sarvavAkyAnAM kimevakAreNeti na dezyam, anuSTuppUraNatvAdasyeti / / 400 / [ka0 ca0] kAle0 trApavAdo'yam / ata eva kAla iti kim ? sarvatra deza iti trapratyayenaiva pratyudAhartavyam || 400 / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 kAtantravyAkaraNama [samIkSA] 'kasmin kAle, sarvasmin kAle' ityAdi arthoM meM 'kadA, sarvadA' Adi zabdoM kI siddhi ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM dA-pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "sarvaikAnyakiMyattadaH kAle dA" (a05/3/15)| ataH ubhayatra sAmya hai| [rUpasiddhi] 1. kadA | kasmin kAle / kim +Gi+dA | saptamyanta kim-zabda se prakRta sUtra dvArA 'dA' pratyaya, "kim kaH" (2/3/30) sUtra se kim ko 'ka' Adeza, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa / 2-4. sarvadA | sarvasmin kAle / sarva +ki+dA +si / ekadA | ekasmin kAle / eka +ki+dA +si / anyadA / anyasmin kAle / anya +Gi +dA +si | sarvatra dA pratyaya tathA pUrvavat prakriyA / 5-6. yadA / yasmin kAle / yad +Gi +dA +si | tadA / tasmin kAle / tad +Gi +dA +si / prakRta sUtra se dApratyaya, "tyadAdInAma vibhaktau" (2/3/29) se d ko a, "akAre lopam" (2/1/17) se pUrvavartI akAra kA lopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa ||400 / 401. idamo hyadhunAdAnIm [2/6/35] [sUtrArtha] kAla artha meM saptamyanta idam-zabda se 'rhi, adhunA, dAnIm' pratyaya hote haiM ||401 / [du0 vR0] kAle vartamAnAdidamaH saptamyantAd 'rhi, adhunA-dAnIm' ityete pratyayA bhavanti / asmin kAle etarhi, adhunA, idAnIm / / 401 / [du0 TI0] idamo ya0 / luptaprathamAbahuvacanaM padaM sukhapratipattyarthameva / / 401 / [vi0pa0] idamo I0 / hyadhunAdAnImiti luptaprathamAbahuvacano nirdezaH / adhuneti tatredamIti kRtasyekArasya "ivarNAvarNayoH" (2/6/44) ityAdinA lope pratyayamAtraM padam / / 401 / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH [ka0 ca0] idamo rhya0 / luptaprathamAbahuvacananirdezaH sukhArthaH || 401 / 1 [samIkSA] 515 saptamyanta 'idam' zabda se kAla artha meM 'etarhi, adhunA idAnIm' zabdoM kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM 'rhi, adhunA, dAnIm ' pratyayoM ke vidhAna se kI gaI hai / ata: ubhayatra sAmya hai / [rUpasiddhi] 1. etarhi | asmin kAle / idam + Gi +rhi +si / prakRta sUtra se 'rhi' pratyaya, "rathoretet" (2/6/26) se idam ko 'eta' Adeza, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa | 2. adhunA / asmin kAle / idam + Gi+adhunA / prakRtaM sUtra se adhunApratyaya, "ad vyaJjane'nak" (2/3/35) se idam zabda ko at Adeza, " akAre lopam" (2/1/17) se pUrvavartI akAra kA lopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa / 3. idAnIm / asmin kAle / idam + Gi +dAnIm +si / prakRta sUtra se 'dAnIm' pratyaya, '"tatredamiH" (2/6/25) se idam ko 'i' Adeza, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa || 401 / 402. dAdAnImau tadaH smRtau [2 / 6 / 36 ] [sUtrArtha] kAla artha kI vivakSA meM saptamyanta ' tad' zabda se 'dA-dAnIm ' pratyaya hote haiM / 402 / [du0 vR0] kAle vartamAnAt tadaH saptamyantAt dAdAnImau pratyayau smRtau / tasmin kAle tadA, tadAnIm / / 402 / [du0 TI0] dAdA0 / tado dA ceti kRte pUrvatra dAnImiti yogavibhAge gauravaM syAt / sarvasmin kAle ityarthe sadAzabdo'vyaya eva rUDhaH || 402 | [ka0 ca0] dAdA0 | smRtAviti chando'rtham / sarvasmin kAle ityarthe sadAzabdo'vyaya eva rUDha iti TIkA || 402 / Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam [samIkSA] kAla artha meM saptamyanta tad zabda se 'tadA, tadAnIm' zabdoM kI siddhi ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM dA aura dAnIm pratyaya kie gae haiM / pANini kA sUtra hai - "dAnIM ca, tado dA ca" (a05/3/18,19)| ataH ubhayatra sAmya hai| [rUpasiddhi] 1. tadA / tasmin kAle / tad +Gi +dA +si / prakRta sUtra se dA pratyaya, "tyadAdInAma vibhaktau" (2/3/29) se d ko a, "akAre lopam" (2/1/17) se pUrvavartI akAra kA lopa, liGga saMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa / 2. tadAnIm / tasmin kAle / tad +Gi+dAnIm +si | prakRta sUtra se dAnIm pratyaya, "tyadAdInAma vibhaktau" (2/3/29) se d ko a, "akAre lopam" (2/ 1/17) se pUrvavartI akAra kA lopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa / / 402 | 403. sadyaAyA nipAtyante [2/6/37] [sUtrArtha] 'sadyaH' Adi zabda kAla artha meM nipAtana se siddha hote haiM / / 403) [du0 vR0] samAne'hani syH| samAnasya sabhAvo dyas ca paravidhiH / parasminnahani paredyavi / parAderedyavi / asminnahani adya | idamo'dbhAvo gha ca paravidhiH / parut, parAri / pUrvapUrvatarayoH para udArI ca / asmin saMvatsare aiSamaH / idamaH samasiN / pUrvasminnahani pUrveyuH / pUvadiredyus / evam anyedyuH, anyatareyuH, itareyuH, apareyuH, adhareyuH, uttareyuH, ubhayeyuH / ubhayadyuH / ubhayAd dyus ca / kimanyayattadbhyo'nadyatanavRttibhyo hirvA | kasmin kAle karhi, kadA / evam anyarhi, anyadA | yarhi, yadA / tarhi, tadA / adyatane'pi evaM purastAdAdayazcAnusartavyAH / / 403 / [du0 TI0] sadya Adyo yeSA ta sadyapi. ginne / niNatanAcca prakatipratyayAdezakAlavizeSA na labhyanta iti nimittanimittinoH sAdhAraNa 11 nipAtanamatat / tad yathA - sadyaH prANaharaM marmaNi tADanaM tasminneva prANaharaNamityarthaH / pUrvasmin saMvatsare, pUrvatare Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAbhyAye SaSThastaddhitapAdaH 517 saMvatsare, asmin saMvatsare iti vigrahaH / pUrvAnyAnyataretarAparAdharottarebhya eghus ahani vAcya iti / ubhayAd dhuzceti cakAra edyusamanukarSati / evamityAdi / dikzabdAda digdezakAlArthAt saptamIpaJcamIprathamAntAdastAtiH / pUrvasyAM dizi vasati purastAd vasati / pUrvasyA diza AgataH purastAdAgataH / pUrvA dig ramaNIyA purastAd ramaNIyA / pUrvasmin deze vasati purastAd vasati / pUrvasmAd dezAdAgataH purastAdAgataH, purastAd ramaNIyam / dizi prasiddhAyAmiti kim ? aindrayAM dizi vasati / ancyantAdastAtelRk / prAcyAM dizi vasati prAg vasati / prAgAgataH, prAg ramaNIyam / nipAtanAdeva strIpratyayasyApi luk / evaM prAci deze kAle vA vasatIti yojyam / evam upari, upariSTAt / UrdhvasyopabhAvo ririSTAtI ca pratyayau / UrdhvAyAM dizi vasati, upari vasati, uparyAgataH, upari ramaNIyam / upariSTAd vasati, upariSTAdAgataH, upariSTAd ramaNIyam / evam Urzve deze kAle vA vasatIti yojyam / pUrvAdharayorasizca puradhau ca / purastAd vasati, puro vasati / purastAdAgataH, pura AgataH / purastAd ramaNIyam, puro ramaNIyam / adhastAd vasati, adho vasati / adhastAdAgataH, adha aagtH| adhastAd ramaNIyam, adho ramaNIyam / ___avarasyArbhAvaH asipratyayazca | aro vasati, ara AgataH, aro ramaNIyam / astAtipratyaye'rAdezapakSe - avarastAd vasati, arastAd vasati / avarastAdAgataH, arastAd aagtH| avarastAd ramaNIyam, arastAd ramaNIyam / avarasya pazcabhAvaH Atipratyayazca / pazcAd vasati, pazcAd AgataH, pazcAd ramaNIyam / kathaM dakSiNapazcAt ? dakSiNA ca pazcAcceti vigrahaH | pazcArdhamiti / avarArdhamityetasminnarthe nipAtyate / parAvarAbhyAM tas vA / parato vasati, parato ramaNIyam / parastAd vasati, parastAd ramaNIyam / avarato vasati, avarato ramaNIyam / avarastAd vasati, avarastAd ramaNIyam / parata AgataH, avarata AgataH iti "paJcamyAstas" (2/6/28) ityanenaiva siddham / itaH saptamIprathamAbhyAM vidhiH / dakSiNottarAbhyAmA ca / dakSiNA vasati, dakSiNato vasati, dakSiNA ramaNIyam, dakSiNato ramaNIyam / uttarA vasati, uttarato vasati, uttarA ramaNIyam, uttarato ramaNIyam / Ahi ca dUre / dakSiNAhi vasati, dakSiNA vasati / dakSiNAhi ramaNIyam, dakSiNA ramaNIyam / uttarAhi vasati, uttarA vasati / uttarAhi ramaNIyam, uttarA ramaNIyam / dUre codadhimAnityarthaH / dUra iti kim ? dakSiNato vasati / Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 kAtantravyAkaraNam adharA adharasyAccAt / adharAd vasati, adharAd ramaNIyam / dakSiNAd vasati, dakSiNAd ramaNIyam / uttarAd vasati, uttarAd ramaNIyam / 'adharAdAgataH, dakSiNAdAgataH, uttarAdAgataH' iti paJcamyA siddham / adharasyA diza Agata iti syAccet, naivam / adharasmAd digvizeSAdAgata iti vivakSayA nipAtanAd vA lakSyate iti / adUre eno vA / adharasyAmadUravartinyAM dizi vasati, adhareNa vasati / evam adhareNa ramaNIyam, dakSiNena vasati, dakSiNena ramaNIyam / pakSe - 'adharAd vasati' ityAdi / kecid dikzabdamAtrAdicchanti / teSAM pUrveNa vasatItyAdi / adUravartibhya iti kim ? uttarato himavAn / / 403 / [vi0 pa0] saya0 / aiSama iti / atrApi saMvatsara iti saMbadhyate / asmin saMvatsare aiSama iti / 'ayatane'pi' iti ipratyaya ityarthaH / evamityAdi / pUrvAdizabdAd digdezakAlArthAt saptamIpaJcamIprathamAd astAtipratyayaH / pUrvasyAM dizi vasati, purastAd vasati / pUrvasyA diza AgataH, purastAdAgataH / pUrvA dig ramaNIyA, purastAd ramaNIyA / evaM pUrvasmin deze kAle vA vasatItyAdi yojyam / nipAtanaM pUrvazabdasya purabhAvaH / evamanye'pi veditavyAH, sadyaAdyAderAkRtigaNatvAt / / 403 / [ka0 ca0] saya0 / Adau bhavaH AdyaH / sadya Adyo yeSAM te sadyaAdyAH / nipAtyante iti / nipAtanAt prakRtipratyayAdezakAlavizeSo na labhyate iti / adya iti "ad vyAne'nak" (2/3/35) ityasya bAdhakastatra "idamI" (4/6/66) / atastasmin prApte nipAtyate, pUvadiredhus iti / pUrvAnyAnyatarAparAdharottarebhya edyus ahani vAcye ityanenetyarthaH / ubhayAd dyus ceti / cakAra iha edyusamanukarSatIti TIkA / paJyAm evamanye'pi veditavyA iti / ancyantAdastAtelRk / prAcyAM dizi vasati prAg vasati, prAgAgataH, prAg ramaNIyA / nipAtanAt strIpratyayasyApi luk / UrdhvasyopabhAvo ririSTAtI ca pratyayau / upari, upariSTAt / UrdhvAyAM dizi vasati upari vasati, upariSTAd vasati / pUrvAparayorasiH puradhau ca |purstaad vasati, puro vasati / purastAd AgataH, pura AgataH ityAdayaH / / 403 / Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 519 [samIkSA] 'sadyaH, aiSamaH, paredyavi' Adi zabdoM ke sAdhanArtha donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtanavidhi apanAI gaI hai / antara yaha hai ki kAtantra meM gaNanirdeza hai aura pANinIya vyAkaraNa meM sUtra meM hI 14 zabdoM ko par3hA gayA hai - " sadya:parutparAryaiSama: paredyavyadyapUrvedyuranyedyuranyataredyuritaredyuraparedyuradharedyurubhayedyuruttaredyuH" (a05 / 3 / 22) / vRttikAra durgasiMha ne 'yarhi, anyarhi' Adi zabdoM ke siddhyartha eka vArttikavacana prastuta kiyA hai - "kimanyayattadbhyo'nadyatanavRttibhyo rhirvA " / parantu pANini ne inakA nirdeza sUtrAntargata kiyA hai- ( a05/3/22) / [rUpasiddhi] 1. sadyaH / samAne'hani / samAna + s + si / prakRta sUtra dvArA nipAtanabala se dyas pratyaya tathA 'samAna' zabda ko 'sa' Adeza, liGgGgasaMjJA, si-pratyaya " avyayAcca" (2/4/4) se usakA luk tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/3/63) se s ko visagadiza | 2. paredyavi / parasminnahani / para + edyavi + si / prakRta sUtra dvArA nipAtana se edyavi-pratyaya, tathA rakArottaravartI akAra kA lopa, evaM vibhaktikArya pUrvavat / 3. adya / asminnahani / idam +dya+si / prakRta sUtra dvArA nipAtana se dyapratyaya tathA idam ko at Adeza avaM vibhaktikArya pUrvavat / 4. parut / pUrvasmin saMvatsare / pUrva + ut / nipAtana se 'ut' pratyaya tathA pUrva ko para Adeza, akAralopa tathA vibhaktikArya / 5. parAri / pUrvatarasmin saMvatsare / pUrvatara + Ari + si / nipAtana se Ari pratyaya evaM pUrvatara ko para Adeza, AkAralopa tathA vibhaktikArya / 6. aissmH| asmin saMvatsare / idam + samasiN + si / nipAtana se samasiN pratyaya, "idamI" (4 / 6 / 66 ) se idam ko i Adeza, AdivRddhi tathA vibhaktikArya / 7. pUrveyuH / pUrvasminnahani / pUrva + edyus + si / nipAtana se edyus pratyaya, akAralopa tathA vibhaktikArya / 8- 14. anyeyuH / anyasminnahani / anya + edyus + si / anyatareSuH / anyatarasminnahani / anyatara + edyus +si / itareSuH / itarasminnahani / itara + edyus + si / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 kAtantravyAkaraNam apreyuH| aparasminnahani / apara + edyus + si / adhreyuH| adharasminnahani / adhara + edyus + si | uttareyuH |uttrsminnhni / uttara + edyus + si / ubhayeyuH / ubhayasminahani / ubhaya + edyus + si / pUrvavat prakriyA | 15. ubhayayuH / ubhayasminnahani / ubhaya + yus + si | nipAtana se ghus pratyaya tathA vibhaktikArya / / 403 / 404. prakAravacane tu thA [2 / 6 / 38] [sUtrArtha] TyAdibhinna sarvanAmasaMjJaka zabdoM se prakAra artha meM thA' pratyaya hotA hai / / 404 | [du0 vR0] sarvanAmno'vyAdeH prakAravacane tu thApratyayo bhavati / sAmAnyasya bhedakaH prakAraH / sarveNa prakAreNa sarvathA / evaM yathA, tathA, anyathA / vAkyArthavazena sarvavibhaktibhyo jJeyaH / 'thA' iti bahuvacanaM vA / tena saMkhyAyAH prakAre dhA - dvidhA, tridhA, caturdhA paJcadhA, SaDdhA / dvitribhyAM dhamuN edhA ca - dvaidham, traidham dvedhA, tredhA / ekAd dhyamuN vA - aikadhyam, ekadhA / / 404 / [du0 TI0] prakAra0 / saptamyAH kAla iti nirastam, vyavahitavidhAnAt / prakArazabdo vizeSArthaH sAdRzyArthazca / yathA 'brAhmaNaH' iti sAmAnyam, tasya vizeSyA mAthurAdayaH / rUpamiti sAmAnyam, tasya vizeSAH zuklAdayaH / prakAro yathA devadattaprakArAH sadRzA iti / ihu tu vizeSArtha ityAha - sAmAnyetyAdi / prakArasyoktiH prakAravacanam, tacca prakRtivizeSaNam / sarvanAmno bahozca prakAravacane vartamAnAt thApratyayo bhavati svArthe / vacanagrahaNamantareNa pratyayavizeSaNamapi syAt / naivam,yaHprakRtyanavasthito'rthaH pratyayenocyate sa pratyayArthaH / yathA vaziSThasyApatyaM vAziSTha iti / iha tu sarvanAmno bahozcAniyatamabhidheyaM tau vizeSamApadyamAnau niyatAbhidheyau bhavataH / tarhi vacanagrahaNaM sukhapratipattyarthameva | yadyevam, dyotake'pi thApratyaye kathaM yathAprakArastathAprakAra iti ? satyam / svarUpAvirbhAvanapara eva prakArazabdo loke prayujyate / na kadAcidiha zrutA vibhaktirastItyAha - vAkyArthavazenetyAdi / tad yathA-sarvAn prakArAn bhuGkte sarvathA bhuGkte / sarvaiH Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 nAmacatuSTayApyAye paSThastaddhitapAdaH prakArairgacchati sarvathA gacchati / sarvebhyaH prakArebhyo bibheti sarvathA bibheti / yena prakAreNa dadAti yathA dadAtIti / ___ 'thA' iti bahuvacanaM veti vyutpattivAdipakSamAzritya ucyate, vAzabdenaitat sUcitam / rUDhizabdA hi taddhitA ityarthaH / ityAdibahuvacanAntA gaNasya saMsUcakA iti thAdaya ityarthaH / tena saMkhyAyAH prakAre dhA iti / dvAbhyAM prakArAbhyAM dvau vA prakArau karotIti dvidhA karoti / evaM bahudhA karoti, bahuzabdAt thApavAdo dhA pratipattavyaH / prakAraH punariha kriyAviSaya eva grahItavyaH / yadi guNadravyaviSayo gRhyate dhApratyayasya liGgasaMkhyAbhyAM yogaH syAt / kathaM navadhA dravyam, bahudhA guNa iti ? satyam, atrApi kriyA adhyAhartavyA upadizyate, tasmAt tasAdiviSayamapyavyayo nyAyAt / ekasyAnekIkaraNasaMkhyAntarApAdanaM tasmin gamyamAne dhA bhavatyeva / rAziM paJcaprakAraM karoti, paJcadhA karoti |paJcaprakAreNaikaprakAraM karoti, ekadhA karoti / 'SoDhA, SaDdhA' iti Sasya DatvaM pratipattavyam / dvitribhyAM dhamuN edhA ceti - dvaidhaM bhuGkte, traidhaM bhuGkte / evaM dvedhA, tredhA, dvidhA, tridhA / ekAda dhyamuN veti / aikadhyaM karoti, ekadhA karoti / bahuzabdAt thApavAdo mantavyaH / bahudhA karoti / / 404 / [vi0pa0] prakArazabdaH sAdRzyArtho vizeSArthazca / yathA devadattaprakArAH, devadattasadRzA ityarthaH / brAhmaNa iti sAmAnyam, tasya prakArA mAthurA vizeSA ityarthaH / atra sAdRzye vatipratyayasya vidhAnAd vizeSa iha prakAra ityAha - sAmAnyasyetyAdi / vAkyArthetyAdi / vizeSavibhaktinirdezasyAbhAvAdityarthaH / thA' iti bahuvacanaM veti | ityAdibahuvacanAntA gaNasya saMsUcakA bhavantIti / thAdayaH pratyayA ityarthaH / vAzabdo rUDhivazAt taddhita evamarthe vartate iti sUcayati / tenetyAdi / caturbhiH prakAraizcaturo vA prakArAn karoti, caturdhA karoti, paJcadhA karoti, bahudhA karoti / bahuzabdAt thApavAdo dhA iti mantavyaH / dvitribhyAM dhamuN edhA ceti / dvaidhaM bhuGkte, evaM dvedhA tredhA bhuGkte / cakArAd dhA ca - dvidhA, vidhA, / ekAd dhyamuN veti- aikadhyam / pakSe ekadhA / / 404 / [ka0 ca0] prakAra0 / prakArasyoktiH prakAravacanam, tacca prakRtivizeSaNam / sarvanAmno bahozca prakAravacane vartamAnAt thApratyayo bhavati svArtha ityarthaH / vacanagrahaNaM chando'rtham / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 kAtantravyAkaraNam paJjyAM vatipratyayasyeti, apavAdasyeti zeSaH / vibhaktinirdezasyAbhAvAd iti | saptamyA ityadhikArasyApi "sayaAyAH " (2/6/37) ityanena vyavahitatvAnna pravRttiH || 404 | [samIkSA] prakAra artha meM 'sarva, yad, tad, anya' Adi zabdoM se 'sarvathA, yathA, tathA, anyathA' Adi zabdoM ke siddhyartha ubhayatra samAna prakriyA apanAI gaI hai / pANini ne litsvaravidhAnArtha 'thAl' pratyaya meM 'lU' anubandha kI yojanA kI hai| unakA sUtra hai -'"prakAravacane thAl" (a05/3/23) / unhoMne thApratyaya hetvartha meM vaidika prayogoM ke lie vihita kiyA hai - "thA hetau cacchandasi' (a05/3/26) / kathA grAmaM na pRcchasi / [rUpasiddhi] 1. sarvathA | sarveNa prakAreNa | sarva +thA+si / prakRta sUtra se thA pratyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya, 'sarvathA' kI avyayasaMjJA tathA "avyayAcca" (2/4/4) se si kA luk / 2-4. yathA / yena prakAreNa / yad +thA+si / tathA / tena prakAreNa / tad +thA+si / anyathA | anyena prakAreNa | anya +thA+si / prakRta sUtra se thA pratyaya, " tyadAdInAma vibhaktau" (2/3/29) se 'yada-tad' meM d ko a, "akAre lopam" (2/1/17) se pUrvavartI akAra kA lopa tathA vibhaktikArya || 404 | 405. idaMkimbhyAM thamuH kAryaH [2/6/39] [sUtrArtha] prakAra artha meM 'idam, kim' zabdoM se 'thamu' pratyaya hotA hai || 405 | [du0 vR0] idaMkimbhyAM prakAravacane tu thamuH kAryaH / anena prakAreNa ittham | kena prakAreNa katham ||405 | [du0 TI0 ] idam0 | pUrvasyApavAdo'yam / thamurityukAra uccAraNArthaH / " anyathaivaMkathamitthaMsu siddhAprayogazca " (4/6/9) iti jJApakAt sidhyati ityacodyam, na hi zarvavarmaNo vacanaM hi tat / atrApi sarvavibhaktibhyo jJeyaH || 405 | [vi0 pa0 ] idam / itthamiti / " rathoretet" (2/6/26) iti idAdezaH / Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 523 [ka0 ca0] idaMkim0 / dhamurityukAra uccAraNArthaH / "anyathaivaMkathamitthaMsu siddhAprayogazca " (4/6/9) iti jJApakAdatrApi sarvavibhaktibhyo jJeyaH / / 405 / [samIkSA] 'idam - kim' zabdoM se prakAra artha meM 'ittham, katham' zabdoM ke sAdhanArtha donoM hI AcAryoM ne thamu pratyaya kiyA hai / pANini ne etadartha do sUtra banAe haiM - "idamasthamuH, kimazca" (a05/3/24, 25) / yahA~ yogavibhAga uttarArtha hai / ataH ubhayatra sAmya hI kahA jA sakatA hai / [rUpasiddhi] 1 . ittham | anena prakAreNa / idam +thamu +si / prakRta sUtra se thamupratyaya, "rathoretet" (2/6/26) se idam ko it Adeza, liGgGgasaMjJA, sipratyaya, avyayasaMjJA tathA '"avyayAcca" (2/4/4) se si kA luk / 2. katham | kena prakAreNa / kim +thamu+si / prakRta sUtra se thamu pratyaya, u anubandha kA prayogAbhAva, "kim kaH" (2/3/30) se kim ko ka Adeza tathA vibhaktikArya || 405 | 406. AkhyAtAcca tamAdayaH [ 2/6/40 ] [sUtrArtha] isa nAmasaMjJaka tathA AkhyAtasaMjJaka zabdoM se 'tama' Adi pratyaya hote haiM, vidhi ko adhikArthavivakSA ke kAraNa nipAtana kahA jAtA hai || 406 | [du. go] nAmna AkhyAtAcca tamAdayaH pratyayA nipAtyante / AkhyAtaM kriyApradhAnam / ADhyataram, ADhyatamam / prakRSTa ADhya ucyate, nipAtanasyeSTaviSayatvAt / tathA pacatitarAm, pacatitamAm / kintarAm, kintamAm | pUrvAhNetarAm, pUrvAhNetamAm / uccaistarAm, uccaistamAm ||406 / [du0 TI0] AkhyAta0 | AkhyAtamiti pUrvAcAryasiddhasaMjJA kriyApradhAnasyetyAha - AkhyAtamityAdi / pacatItyAdau kriyaiva pradhAnam / 'devadattaH pacati' ityAdau devadattakartRkaH pAkaH Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 kAtantravyAkaraNam ityanvayAnnipAtyante ityadhikArAdihArthavizeSaH pratipattavyaH / tena bahuzo madhye ekasya dvayorbahUnAM vA prakarSe vartamAnAt tamapratyayaH / ayameSAmADhyatamaH, imAveSAM pAcakatamau, ime eSAM pAcakatamAH' / dvayormadhye ekasya prakarSe vartamAnAt tarapratyaya iti / ayamanayorADhyataraH, ayamanayoH pAcakataraH / kathaM mAthurAH pATaliputrakebhyaH sukumAratarAH / atrApi dvayorekasya prakarSa iti na virudhyate | avayavApekSayA tu bahuvacanaM rAzidvayApekSayA pRthagbhAva iti / tathA asmAkaM ca devadattasya ca devadatto'tirUpataraH / dantauSThasya-dantAH snigdhatarA iti samudAyAdekavacanam / sAGkAzyakebhyaH pATaliputrebhyazca mAthurAH sukumAratarA iti dvayorekasyaiva prakarSa iti sAGkAzyakAnAM pATaliputrANAM ca pATaliputrakAH sukumAratarAH iti bahvarthApekSayA tamapratyaya eva / ekasyApyavasthAbhedena nAnAtvAt / paTurbhavAn, paTurAsIt, paTutaraH / aiSamaH iti / paramatamanusRtya darzitamidam / kimiha vivakSayA prakarSamAtra eva dRzyate / yathA asmin grAme ADhyatarA vaNijaH santItyAha - prakRSTa ityAdi / prakRSTAnAmapi punaH prakarSe taratamau bhavataH eva / yathA - "yudhiSThiraH zreSThatamaH kuruunnaam"| samAnajAtIyAttu na bhavataH, svAtmani kriyAvirodhAt / 'tamAdayaH' ityAdigrahaNena pratyekaM pratyayA vidheyAH / iSThasyAnyad vAkyaM tamasyApyanyad vAkyaM bhidyate nipAtanabalAt / tathetyAdi / atrApi pUrvavad vyAkhyAnam / ayamanayoH pacatitarAm, ayameSAM pacatitamAm, imAveSAM pacatastamAm, ime eSAM pacantitamAm / idamanayoH kintarAm, idameSAM kintamAm / atra yadA guNaH pRcchyate tadA guNaprakarSe tarAm, tamAm / yadA tu kriyA tadA kriyAprakarSa eva tamAm - pUrvAhnetarAm, pUrvAhnetamAm / saptamyA alopaH / nanu pUrvAhna H kAlaH, kAlazca dravyam, na ca dravyasya prakarSo'stIti, kriyAguNayoreva prakarSAt ? satyam / na hyatra pUrvAhne zabdaH prakRSyate, phentarhi vivakSyo'rthaH, sa ca guNa eva na dravyam, zaktirUpatvAt / 'uccastarAm, uccastamAm' iti uccairityadhikaraNapradhAnamavyayam, atrAdhikaraNazakterguNasya prakarSaH / yadyapi kriyAguNayoreva prakarSo na dravyasya, tathApi kriyAguNagrahaNamupacAranivRttyarthaM matam / tena 'uccastaraH, uccastamo vRkSaH' iti kriyAguNasthaH prakarSo yadA dravye upacaryate tadA dravyaprakarSa iti bhAvaH / dRzyate hyAdheyadharmasyAdhAra upcaarH| yathA maJcAH krozantIti / / 406 / Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 525 [vi0 pa0 ] AkhyAtA0 | 'nipAtyante' ityadhikArAdihApi prakRtipratyayArthavizeSA labhyante / tena bahuSu madhye ekasya dvayorbahUnAM vA prakarSe vartamAnAt tamapratyayaH / dvayorekasya prakarSe vartamAnAt tarazca siddhaH / ayameSAM prakRSTa ADhyaH ADhyatamaH / evam imAveSAM prakRSTau ADhyau ADhyatamau / ime eSAM prakRSTA ADhyA ADhyatamAH iti pratipattavyamiti / ayamanayoH prakRSTa ADhyaH ADhyatara iti paramatamanusRtya darzitamidam | siddhAnte tu prakarSamAtravivakSAyAM dRzyate / yathA asminnagare ADhyatarA vaNijaH santi / na hyatra dvayorekasya prakarSo gamyate ityAha- prakRSTa ityAdi / prakRSTo ya ADhyaH sa ADhyataraH, ADhyatamazcocyate iti bhAvaH / evaM tarAMtamAmorapi pratipattavyamityAha - tathehi / ayamanayoH prakRSTaM pacati pacatitarAm / ayameSAM prakRSTaM pacati pacatitamAm / idamanayoH prakRSTaM kiM kintarAm, idameSAM prakRSTaM kiM kintamAm / iha yadA guNaH pRcchyate tadA guNaprakarSe, yadA tu kriyA pRcchyate tadA kriyAprakarSe / pUrvAhNatamAm iti / yadyapi pUrvAhNazabdArthasya dravyatvena prakarSArtho na saMbhavati, kriyAguNayoreva prakarSArthatvAt / tathApIha vivakSaNIyo'rthaH / prakRSyate, sa ca guNa eva zaktisvarUpatvAt / " tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2/5/2) iti saptamIlopo na bhavati, anabhidhAnAd uccaistarAm, uccaistamAm iti / adhikaraNapradhAnamavyayamihAdhikaraNazakterguNabhUtAyAH prakarSo gamyate iti || 406 | [ka0 ca0] AkhyAtA0 / cakAro nAmno'nukarSaNArthaH ityabhiprAyeNAha - nAmna iti / AkhyAtamiti pUrvAcAryaprasiddhasaMjJA kriyApradhAnasyetyAha - AkhyAtamityAdi / pacatItyAdau kriyaiva pradhAnam, devadattaH pacatItyAdau devadattakartRkaH pAkaH ityanvayAt / / 406 / [samIkSA] 'ADhyataraH, ADhyatamaH, pacatitarAm, pacatitamAm, kintarAm, kintamAm' Adi prayogoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'tama' Adi pratyayoM kA nirdezamAtra kiyA hai, parantu pANini ne 'tarapU, tamap, itarac, Datamac' ye cAra pratyaya kie haiM, jinake lie pA~ca sUtra haiM- " atizAyane tamabiSThanau, tiGazca dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunau, kiMyattado nirdhAraNe dvayorekasya itarac, vA bahUnAM jAtipariprazne Datamac'" (a0 5/3/55,56,57,92,93) / isa prakAra pANinIya nirdeza meM gaurava spaSTa hai / Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana ] 1. nipAtanasyeSTaviSayatvAt ( du0 vR0 ) / 2. AkhyAtamiti pUrvAcAryaprasiddhasaMjJA kriyApradhAnasya (du0 vR0, du0 TI0, ka0 ca0 ) 3. nipAtyante ityadhikArAdihArthavizeSaH pratipattavyaH (du0 TI0 ) / 4. prakRSTAnAmapi punaH prakarSe taratamau bhavataH eva / yathAtamaH kurUNAm' (du0 TI0 ) / 5. atra yadA guNaH pRcchyate tadA guNaprakarSe tarAm, tamAm / yadA tu kriyA tadA kriyAprakarSa eva (du0 TI0, vi0 pa0 ) / 6. yadyapi kriyAguNayoreva prakarSo na dravyasya, tathApi kriyAguNagrahaNam upacAranivRttyarthaM matam (du0 TI0 ) | 7. nipAtyante ityadhikArAdihApi prakRtipratyayArthavizeSA labhyante, tena bahuSu madhye ekasya dvayorbahUnAM vA prakarSe vartamAnAt tamapratyayaH, dvayorekasya prakarSe vartamAnAt tarazca siddha: (vi0 pa0 ) / 'yudhiSThiraH zreSTha 8. adhikaraNapradhAnamavyayam ihAdhikaraNazakterguNabhUtAyAH prakarSo gamyate iti (vi0 pa0 ) / 9. pacatItyAdau kriyaiva pradhAnam, 'devadattaH pacati' ityAdau devadattakartRkaH pAka ityanvayAt (ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] 1-4. pacatitarAm / ayamanayoratizayena prakRSTaM vA pacati / pacati + tarAm + si | kintarAm | idamanayoH prakRSTaM kim / kim +tarAm + si | pUrvAhNetarAm / idam anayoH prakRSTaM pUrvAhNe / pUrvAhNe +tarAm +si / uccaistarAm / idamanayoH prakRSTamuccaiH / uccais +tarAm +si / AkhyAta 'pacati' tathA nAma 'kim, pUrvAhne, uccaiH' zabdoM se "AkhyAtakimekArAntAvyayebhyaH kriyAguNaprakarSavRttibhya eva tarAM tamAm " ( 2/6/401) sUtra dvArA 'tarAm' pratyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya, avyayasaMjJA tathA "avyayAcca" (2/4/4) se usakA luk / 5 -8. pacatitamAm / ayameSAM prakRSTaM pacati / pacati + tamAm +si | kintamAm | idameSAM prakRSTaM kim / kim + tamAm +si / pUrvAhNetamAm / idameSAM prakRSTaM pUrvAhNe / Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 527 pUrvAhna +tamAm +si / uccaistamAm / idameSAM prakRSTamuccaiH / uccais +tamAm +si / yahA~ sarvatra "AkhyAtakimekArAntAvyayebhyaH kriyAguNaprakarSavRttibhya eva tarAM tamAm" (2/ 6/40-1) sUtra dvArA 'tamAm' pratyaya tathA vibhaktikArya / 9-10.AyataraH |aymnyoHprkRsstt ADhyaH |ADhya +tara +si |AnyatamaH / ayameSAM prakRSTa ADhyaH / prakRta sUtra dvArA ubhayatra 'tara-tama' pratyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/3/63) se visagadiza / / 406 / 407. samAsAntagatAnAM vA rAjAdInAmadantatA [2/6/41] [sUtrArtha] samAsa ke anta meM vidyamAna 'rAjan' Adi zabda nipAtana se adanta ho jAte haiM yA unake bAda at pratyaya hotA hai / / 407 / [du0 vR0] samAsAntagatAnAM rAjAdInAmadantatA nipAtyate apratyayo vA adanto vA yeSAmiti vigrahaH / avayavAvayavo'pi samAsasyAvayavaH / tena uparAjam, adhyAtmam / avyayIbhAvAd vibhaktInAm am / dvipurI, tripurI / dvigornadAditvAdI / naktvacinI / dvandvaninditarogebhyaH itIn / evamanye'pi / / 407 / [du0 TI0] samAsAnta0 / aditi takAra uccAraNArthaH / nanu vidhIyamAno'dantatvenAgama eva syAt, tatazcAghuTsvarAdikAryamivarNAvarNayorlopazca pratyayatvAbhAvAdatra na syAt / naivam, vAzabdo'tra samuccayatvena saMbadhyate, na tu vikalpatvena / rAjAdayo'danto vA apratyayo yebhyaH etaduktaM bhavati / samAsasyAntamavayavabhUtaM dezaM gatAnAM rAjAdInAm adanto vA apratyayo vA bhavatItyarthaH / evaM manasikRtyAha-atpratyayo vetyAdi / bhAvapratyayastu zlokatvAt / athavA ato'ntatA adantatA / adantatA asmAdeva vacanAd rAjAdibhyo'd bhavati / sa ca pratyaya eva prastAvAt tadA tviha vAzabdo'nityapara eva kvacinna bhavatItyarthaH / pUrvapakSe tvAkRtigaNatvAdevAnityatvaM siddham / yadi tu samAsasya rAjAdyantasyAdantatA vidhIyate tadA pratipattigauravaM syAt / samAsaniSpatteH prAk samAsArthAt padAdataM Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 kAtantravyAkaraNam kRtvA pazcAttadantena samAse sati samAsAvayavatvamupapadyate, antazabdasyAvayavavAcitvAt / athavA samAsasya pazcAdapi vidhIyamAnasya samAsAvayavatvaM vacanAnmanyate / tadApi tad yuktameveti manyamAna Aha - avayavAvayavo'pItyAdi / rAjAdayastAvadavayavAH samAsasyArambhakatvAt tadavayavo'pi vacanAd bhavan ayamavyavadhAyaka eva / yathA loke devadattasyAvayavAntarbhUtA vraNakiNAdayo devadattagrahaNena gRhyante iti bhAvaH / / 407 / [vi0 pa0] samAsAnta0 / at anto yeSAM te adantAsteSAM bhAvo'dantatA | nanu ad vidhIyamAno'ntatvenAgama eva syAnna pratyayaH / tatazca tannibandhanamivarNAvarNayorityAdikArya kathamasmin bhavatIti / naivam, vAzabdo'tra samuccayArtho na vikalpArthaH / tenAdantatA bhavati evaM sambandhanIyam / ato'pratyayo vA adantatA vA rAjAdayo nipAtyanta ityAha - at pratyayo vetyAdi / evaM ca sati vAkyAntargatAnAM veti vRttipATho'zuddha eva lakSyate samuccayasyAnyathAsamarthitatvAt / tathA ca TIkAyAM vAzabdo'tra samuccayArthatvena sambadhyate, na tu vikalpArthatvena / rAjAdayo'dantA vA atpratyayo veti / adhAvyayAnAmanekArthatvAd evamapi samuccinoti / ko nivArayitA kevalaM phalameva nopalabhAmahe | na caivaM zAstrAntaramasti / pustakAntare ca sUtrArthavivaraNameva nAsti tadevaM yuktamutpazyAmaH / nanu cAsmin pakSe samAsanipyatte : prAk samAsArthAt padAd ataM kRtvA pazcAt tadantena samAse satyArambhakatvAt samAsAdayavo'yam apratyayo yujyate, yadA tu samAsAntagatAnAM vA rAjAdInAmad vidhIyate, tadA rAjAdibhuktatvAdanena samAso vyavadhIyate eveti / kathaM samAsAt paraM vidhIyamAnamantAvAdikAryaM syAdityAha - avayavetyAdi / rAjAdayastAvadavayavAH samAsArambhakatvAt teSAM rAjAdInAmavayavo'd bhavan samAsasyApi bhavatIti kathaM vyavadhAyako nAma / yathA devadattasyAvayave'ntarbhUtA vraNakiNAdayo'pi devadattagrahaNena gRhyante iti bhAvaH / uparAjam, adhyAtmam iti / rAjJaH samIpam, AtmanyadhIti vigrahe adanteti vacanAdat / dvipurI, tripurIti / dvayoH puroH, tisRNAM purAM samAhAra iti vigrahe "panthyappuraH" (2/6/41-19) iti at / saktvacinIti / sa ca tvak ceti vigrahe "samAhAradvandvazcavargadaSahAnta" (2/6/4136) ityat / tataH maktvacamasyAstIti in, striyAmIpratyayaH / / 407 / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 529 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 529 [ka0 ca0] samAsA0 / vAzabdo'tra samuccayArtho na vikalpArthaH, nipAtanasyeSTaviSayatvAditi kecit / "vA khArI" (2/6/41-11) ityatra vikalpakaraNAdityarthaH / kriyAsambandhAt pazcAt paThituM yujyate ityaparaH / tanna / (vAcyA) ityAdau vyabhicArAbhAvAt / 'vyAptyavyAptyorvyAptireva jyAyasI' (kalApa0,pR0 222-77) ityeke | samuccayasiddhe tatpratipAde sati nyUnatAdUSaNaM syAd vikalpaH, yadA'nyathA prApyate tadA na dIyata iti mukhyatvAt samuccayaH syAt / etasmin pakSe vikalpamArgo vilayagata ityupekSitaH / vAkyAntaragatAnAM samuccayaH samAsAntagatAnAmityasya vaiyarthyAt / [pustakAntare pAThaH] samA0 | samAsasyAntaH samAsAntastaM gatAHprAptAH | rAjanzabda AdiryeSAmiti bahuvrIhiH / samAsAntAnAmiti siddhe gatagrahaNaM chando'rtham / aditi takAra uccAraNArthaH / / 407 / [samIkSA] 'dvitrAH, uparAjam, adhyAtmam, mahArAjaH, paJcagavam, upazaradam' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 65 sUtroM dvArA kevala 'at' pratyaya kiyA hai, jabaki pANini ne 'Dac, a, ac, Tac, Sac, Sa, ap' ye sAta pratyaya samAsAnta ke adhikAra meM kie haiN| isake atirikta bhI pANini ne isa adhikAra meM 'asic, anic, ic, it, kap' ye pA~ca pratyaya, 'ju, anaG, niG, dat' ye cAra Adeza tathA 'pAda, kakuda, kAkuda' zabdoM meM antalopa kA vidhAna kiyA hai| isa prakAra pANini ke samAsAnta-adhikAra meM 93 sUtra, 12 pratyaya, 4 Adeza evaM 3 zabdoM meM antalopa vidyamAna hai - "samAsAntAH- niSpravANizca" (a05/4/68-160) / phalataH vistRta nirdeza hone para bhI gauravarUpa apakarSa to kahA hI jAegA / [vizeSa vacana] 1. avayavAvayavo'pi samAsasyAvayavaH (du0 vR0)| 2. rAjAdayastAvadavayavAH samAsasyArambhakatvAt tadavayavo'pi vacanAd bhavan ayamavyavadhAyaka eva / yathA loke devadattasyAvayavAntarbhUtA vraNakiNAdayo devadattagrahaNena gRhyante iti bhAvaH (du0 TI0, vi0 p0)| Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 kAtanvavyAkaraNam 3. vAzabdo'tra samuccayArtho na vikalpArthaH (vi0 p0)| 4. vAzabdo'tra samuccayArtho na viklpaarthH| nipAtanasyeSTaviSayatvAditi kecit / 'vA khArI' ityatra vikalpakaraNAdityarthaH / kriyAsambandhAt pazcAt paThituM yujyate ityaparaH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. uparAjam / rAjJaH samIpam / uparAjan +at +si | samAsa, at samAsAnta meM t anubandha kA prayogAbhAva, Tilopa tathA si ko amAdeza / 2. adhyAtmam / Atmani adhi | adhyAtman +at +si | samAsa, samAsAnta at pratyaya, t anubandha kA prayogAbhAva, Tilopa tathA si ko amAdeza ||407 / 408. DAnubandhe'ntyasvarAderlopaH [2/6/42] [sUtrArtha] G- anubandha vAle pratyaya ke paravartI hone para antima svarAdirUpa avayava kA lopa hotA hai / / 408 / [du0 vR0] DAnubandhe pratyaye pare'ntyasvarAderavayasya lopo bhavati / catvAriMzataH pUraNaH catvAriMzaH / evaM paJcAzaH / sarasijam, jalajam, saptamIpaJcamyante janerDaH / / 408 / [du0 TI0] DAnu0 / 'Da' ityakAra uccAraNArthaH / Do'nubandho yasyeti anubandhagrahaNasAmarthyAd ataddhite'pi syAt / nahi taddhito DaH prayogI saMbhavatItyAha - sarasijam, jalajamiti / etena kRpratyaye'pi lopaH / nanu "yo'nubandho'prayogI" (3/8/31) iti kRtsvapi DakArakaraNasAmarthyAd bhavati, kimanubandhagrahaNena ? satyam, sukhArthamidam / antyasvara AdiryasyAvayavasyeti vigrahe ekaSaSTeH pUraNaH ekaSaSTaH, itIkAramAtrasyApi lopaH, vyapadezivadbhAvAt / / 408 / [samIkSA] pUraNa Adi arthoM meM 'catvAriMzat-paJcAzat' zabdoM meM 'at' kA tathA 'sarasijam, jalajam' Adi meM 'an' bhAga kA lopa arthAt 'Ti' saMjJaka avayava kA lopa ubhayatra Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH kiyA gayA hai | pANini kA sUtra hai- "Te:" (a0 6/4/143) / ataH ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. catvAriMzaH / catvAriMzataH pUraNaH / catvAriMzat +Da +si / "saMkhyAyAH pUraNe Damau' (2/6/16) se 'Da' pratyaya, prakRta sUtra se 'at' bhAga kA lopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/3/63) se s ko visagadiza / 2. paJcAzaH / paJcAzataH pUraNaH / paJcAzat + Da+si / pUrvavat prakriyA / 3-4. sarasijam / sarasi jAtam / sarasi +jan +Da+si / jalajam / jale jAtam / jala +jan +Da +si / "saptamIpaJcamyante janerDa:" (4/3/91) se Da-pratyaya, "yo'nubandho'prayogI" (3/8/31) se D anubandha kA aprayoga, prakRta sUtra se 'an' bhAga kA lopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "akArAdasaMbuddhau muzca" (2/2/7) se silopa tathA mu-Agama / / 408 / 409. terviMzaterapi [2/6/43] [sUtrArtha] DakArAnubandha vAle pratyaya ke para meM rahane para 'viMzati' zabdagata 'ti' kA lopa hotA hai / / 409 / [du0 vR0] DAnubandhe pratyaye pare viMzatesterapi lopo bhavati / viMzateH pUraNo viMzaH / / 409 / [du0 TI0] teH| pUrveNa DAnubandhe'ntyasvarAdilope siddhe talopArthaM vacanamidam / apiH uktasamuccayamAtre / / 409 / [samIkSA] 'viMzateH pUraNaH' isa artha meM 'viMzaH' zabda ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ti' kA lopa kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "ti viMzaterDiti" (a06/ 4/142) / isa prakAra ubhayatra sAmya hai| Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. viNshH| viMzateH pUraNaH / viMzati +Da +si | "saMkhyAyAH pUraNe Damau" (2/6/16) se pUraNArtha meM 'Da' pratyaya, DakArAnubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se 'ti' kA lopa, zakArottaravartI akAra kA lopa, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2/1/1) se 'viMza' kI liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / / 409 / 410. ivavarNayorlopaH svare pratyaye ye ca [2/6/44] [sUtrArtha] svarAdi tathA yakArAdi taddhita pratyaya ke para meM rahane para ivarNa tathA avarNa kA lopa hotA hai / / 410 / [du0 vR0] ivarNAvarNayorlopo bhavati taddhite svare ye ca pratyaye pare / AtreyaH, drauNeyaH, dAkSiH, plAkSiH, gAGgeyaH, gAryaH, tulyaH / punarlopagrahaNAdavyayAnAmantyasvarAderlopo lkssytH| sAyaMprAtarbhavaH sAyaMprAtikaH / evaM paunaHpunikaH, bAhyam ityAdayaH / / 410 / [du0 TI0] ivarNA0 / atrerapatyam, dakSasyApatyam, gaGgAyA apatyam, gargasyApatyam, tulayA saMmita iti vigrhH| "virAmavyaanAdiSu" (2/3/44) ityatra pratyayagrahaNasya samAdhirukta eva / apyadhikAro'tra bahulatvena pratipattavyaH / tena AGa: sthAne yAnyekArAdIni teSvavarNasya lopaH / A indrAt endrAt, adyendrAt, kadendrAt / A itaH etaH, pretaH, paretaH / 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kA0 pari0 44) iti "iNedhatyorna" (kAta0 pari0 saM013) ityasyApi bAdhA syAt / A UDhA oDhA, adyoDhA, kadoDhA / A UDhaH oDhaH proDhaH, proDhirityapi / A RSyAt, ardhyAt, adyAt, kadAt / A lRkArAt alkArAt, adyalkArAt, kadalkArAditi / / 410 / [samIkSA] 'atri+eya, dakSa +i, garga +ya' Adi se 'Atre:, dAkSiH, gAryaH' Adi taddhitAnta zabda siddha karane ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM ivarNa - avarNa (pUrvavartI zabda ke anta meM vartamAna) kA lopa kiyA gayA hai / pAri ne kA sUtra hai - "yasyeti ca" (a0 6/4/148) / ataH ubhayatra prAyaH samAnataH / Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 533 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH [rUpasiddhi 1. AtreyaH / atrerapatyaM pumAn / atri +eyaN +si / apatyArtha meM "stryatryAdereyaNa' (2/6/4) se eyaN pratyaya, "yo'nubandho'prayogI" (3/8/31) se N anubandha kA prayogAbhAva, Adi svara kI vRddhi, prakRta sUtra se ikAra kA lopa, tathA vibhaktikArya / 2. drauNeyaH / droNasyApatyaM pumAn / droNa +eyaNa +si / "stryatryAdereyaNa" (2/ 6/4) se eyaN pratyaya,Adi svara kI vRddhi, prakRta sUtra se akAralopa tathA vibhaktikArya / 3. gAGgeyaH / gaGgAyA apatyam / gaGgA +eyaN +si / pUrvavat prkriyaa| 4-5. dAkSiH / dakSasyApatyaM pumAn / dakSa +iN +si / plaakssiH| plakSasyApatyaM pumAn / plakSa +iN +si / "iNataH" (2/6/5) se iN pratyaya, N anubandha kA prayogAbhAva, Adi svara kI vRddhi, akAralopa tathA vibhaktikArya / 6. gArgyaH / gargasyApatyam / garga +Nya +si / "Nya gagadiH" (2/6/2) se Nya pratyaya, NakAra anubandha kA prayogAbhAva, Adi svara kI vRddhi, akAralopa tathA vibhktikaary| 7. tulyH| tulayA saMmitaH / tulA +yat +si / "tulayA saMmite'pi ca" (2/ 6/9) se yat pratyaya, prakRta sUtra se akAralopa tathA vibhaktikArya / / 410 / 411. nastu kvacit [2/6/45] [sUtrArtha] lakSyAnurodhavaza kahIM para nakAra kA lopa hotA hai / / 411 / [du0 vR0] nakArasya lopo bhavati kvacillakSyAnurodhAt / au_lomiH, AgnizarmiH / dve ahanI samAhRte vyahaH / evaM tryahaH / / 411 / [du0 TI0] nastu0 / Urdhvalomno'patyam, agnizarmaNo'patyamiti vigRhya bAhlAditvAdiN / nalope sati pazcAd "ivarNAvarNayorlopaH" (2/6/44) ityanenAkArasya lopaH / kvacinna syAt -ahrA nivRttaH AhnikaH / saMyogAdino'samUhe'Ni zaGkhino vajriNo'patyamidaM Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 kAtanvavyAkaraNam vA zAlinaH, vAjriNaH / samUhe tu bhavatyeva / daNDinAM samUho dANDamiti / gAdhividadhikezigaNipaNinAM ca / gAdhino'patyamidaM vA, tatra bhavo jAto vA gAdhinaH / evaM vaidadhinaH, kaizinaH, gANinaH, pANinaH / samUhe tvaNi bhavatyeva-gAdhinAM samUho gAdham iti / anyasyenantasyAsamUhe'napatye cANinaH / sAMrAviNam, sAMkoTinam / abhividhau bhAve inuNa, tadantAt svArthe nityamaN - rathinaH idaM rAthinam / samUhe'patye tu nalopo bhavatyeva / medhAvino'patyaM maidhAvo rAthaH, medhAvinAM samUho maidhAvaM rAtham | anantasyAvizeSe'Ni - sAmno'patyaM samUho vA, tatra bhavo jAto vA sAmanaH, evaM vaimanaH / SanahanadhRtarAjJAmevANi / ano'kArasya lopa ityuktameva | manantAd varmaNa evApatye - vajravarmaNo'patyaM vAjravarmaNaH / anyatra suSAmno'patyaM sauSAmo bhAdramAsaH / hitanAmno vibhASA - hitanAmno'patyaM haitanAmo haitanAmano vA / brahmaNo jAtau - brahmaNo'patyaM brahmajAtirbrAhmaNaH / ajAtau brahmaNo'patyaM brAhmaH, brAhmo mantraH / brAhma vastram, brAhmaM haviH ityAdyanapatye ca dRzyate / ukSNazca / ukSNo'patyam aukSNaH / apatya ityeva - ukSNa idam aukSNaM padam / ye cAbhAvakarmaNoH / sAmasu sAdhu sAmanyam, brAhmaNyam |abhaavkrmnnorityev - rAjJo bhAvaH karma vA rAjyam |ashmno vikArazcellopaHAzmaH, Azmano'nyaH / carmaNaH koSazcet - cArmaH, cArmaNo'nyaH |shunH saMkocazcet - zauvaH, zauvano'nyaH / tathA sabrahmacAripAThasarpikalApikuthumitaitini (li) jAjani(li) lAGgalizikhaNDizUkarasambasuparvaNAm / sabrahmacAriNa ime sAbrahmacArAH / evaM paiThasarpAH / kalApinA proktamadhIyate kAlApAH, kauthumAH, kauthuminaH / taitilijAjalinAvAcAryoM tatkRtagrantha upacArAt taitilI, jAjalI, tamadhIte taitilaH, jAjalaH / evaM lAGgalaH, zaikhaNDaH, zaukaraH, sAmbaH, sauparvaH / / 411 / [samIkSA] 'Urdhvalomno'patyam, agnizarmaNo'patyam' isa artha meM au@lomiH, AgnizarmiH' zabdoM ke sidhyartha kAtantrakAra prakRta sUtra se nalopa tathA "ivarNAvarNayorlopaH" (2/6/44) ityAdi se akAra kA lopa karate haiM, jabaki pANini ne Tilopa kA vidhAna kiyA hai - "abApatyabahutvAbhAvAdakArapratyayo na, kintu bAhlAditvAdiji Tilopa iti bhAvaH" (bAlamanoramA 4/1/85-taddhitaprakaraNa) / ataH prAyaH ubhayatra sAmya hI hai | Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH [rUpasiddhi] 1. aulomiH / Urdhvalomno'patyam / Urdhvaloman +iN +si / "bAhlAdezca" (2/6/6) se iN pratyaya "vRddhirAdau saNe" (2/6/49) se Adisvara kI vRddhi, prakRta sUtra se nalopa, "ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca" (2/6/44) se akAralopa, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. aagnishrmiH| agnizarmaNo'patyaM pumAn / agnizarman +iN +si / pUrvavat prakriyA ||411 / - 412. uvarNastvotvamApAyaH [2/6/46] [sUtrArtha] taddhitasaMjJaka yakArAdi tathA svarAdi pratyaya ke paravartI hone para uvarNa ke sthAna meM okAra Adeza hotA hai / / 412 / [du0 vR0] uvarNastvotvamApAdanIyastaddhite svare ye ca pratyaye pare aupagavaH, bAbhravyaH / / 412 / [du0 TI0] uvarNa0 | ApAdya iti padehetvinantAt svarAd yH| satyapi dvikarmakatve pradhAnAduktatvAnna dvitIyA / upagorapatyamityaN / babhroH kauzike'patye gargAditvANNyaH / varNagrahaNAd jambUnAM phalaM jAmbavam, vadhUbhyo hito dezo vadhavyaH / / 412 / [vi0 pa0]. uvarNa0 |ApAdya iti / paderinantAt svarAd ya iti karmaNi yapratyayaH, sa cenantAd dhAtoH satyapi dvikarmakatve pradhAne pratyayo bhUtaH iti apradhAnatvAd otvam ityasmAt karmaNi dvitIyaiva bhavati / bAbhravya iti / babhrorapatyam, gagadirAkRtigaNatvAd babhroH kauzike'patye NyapratyayaH / / 412 / [samIkSA] 'upagu +aN, babhru +Nya' isa sthiti meM 'aupagavaH, bAbhravyaH' zabdoM ke sidhyartha ukAra ko okArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / antara kevala yaha hai ki kAtantrakAra sAkSAt okArAdeza kA nirdeza karate haiM, jabaki pANini ne guNa Adeza kiyA hai - "orguNaH'' (a06/4/146)| ataH ubhayatra sAmya hI hai | Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. aupagavaH / upagorapatyam pumAn / upagu + aN +si / apatya artha meM "vA'Napatye" (2/6/1) sUtra dvArA aN pratyaya, N anubandha kA prayogAbhAva, "vRddhirAdau saNe" (2/6/49) se Adi svara ko vRddhi, prakRta sUtra se ukAra ko okAra, "kAryAvavAvAvAdezA0" (2/6/48) se o ko avAdeza, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/3/63) se visagadiza / 2. bAbhravyaH / babhrorapatyaM pumAn / babhru +Nya +si / apatyArtha meM "Nya gagadiH" (2/6/2) se Nya pratyaya, N anubandha kA prayogAbhAva, "vRddhirAdau saNe'' (2/6/ 49) se Adi svara kI vRddhi, prakRta sUtra se u ko o, "kAryAvavAvAvAdezA0" (2/6/48) se avAdeza tathA vibhaktikArya / / 412 / ___413. eye'kavAstu lupyate [2/6/47] [sUtrArtha] 'eya' pratyaya ke paravartI hone para uvarNa kA lopa hotA hai, kadrU zabda ko chor3akara ||413 / [du0 vR0] uvarNastu eye pratyaye pare lupyate na tu kadrUzabdasya / kAmaNDaleyaH, mAdravAheyaH, akavA iti kim ? kAdraveyA nAgAH / / 413 / [du0 TI0] eye0 / otvasyApavAdo'yam / kamaNDalvA apatyam, madrabAhorapatyam iti "stryatryAdereyaNa' (2/6/4) tulyAyAmapi saMhitAyAm 'akavAH' iti nasaMbandho'tra vyAkhyAnAt / / 413 / [ka0 ca0] eye0 / otvasyApavAdo'yam / tulyAyAmapi saMhitAyAm akavA iti nasambandhAd vyAptipadakAryasya niSedhastatsAhacaryAt svare'pyalopapadakAryaM niSidhyate / etena 'yuvatayaH' ityAdayo na sidhyeyuriti saGgatam / pUrvapakSastu "na yasvare" (kAta0 pari0-nAma09) ityanena niSedhAt kathamakAralopaH / / 413 / Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayA yAye SaSThastakhitapAdaH [samIkSA] 'kamaNDalvA : apatyam, madrabAhasyApatyam' isa artha meM 'kAmaNDaleyaH, mAdrabAheyaH' zabdoM ke sidhyartha uvarNa kA lopa donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "Dhe lopo'kadrvAH " (a06/4/147) / isa prakAra ubhayatra sAmya hI kahA jA sakAtA hai| [rUpasiddhi] 1. kaamnnddleyH| kamaNDalvA apatyam pumAn / kamaNDalu + eyaNa +si / "stryatryAdereyaNa' (2/6/44) se eyaN pratyaya , N anubandha kA prayogAbhAva, "vRddhirAdau saNe" (2/6/49) se Adisvara kI vRddhi, prakRta sUtra se ukAra kA lopa, liGgasaMjJA, prathamAvibhakti-ekavacana meM sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/3/63) se visarga Adeza / 2. mAdrabAheyaH / madrabAhorapatyam / madrabAhu +eyaN +si |puurvvt prakriyA ||413| 414. kAryAvavAvAvAdezAvokAraukArayorapi [2/6/48] [sUtrArtha] taddhitasaMjJaka yakArAdi tathA svarAdi pratyaya ke para meM rahane para pUrvavartI okAra ko av tathA aukAra ko Av Adeza hotA hai / / 414 / [du0 vR0] okAraukArayoH sthAne'vAvAdezau kAryoM taddhite svare ye ca pratyaye pare / aupagavaH, gavyam, nAvyam / / 414 / [du0 TI0] kAryA0 / nanu 'aupagavaH' iti kimityudAhRtaM svare o aviti kena nivAryate, naivam / antarvartinIM vibhaktimAzritya padasaMjJAyAm okArAdakAralopaH syAditi / kiJca 'bAhorapatyaM bAhaviH, nAvA tarati nAvikaH' ityudAhartavyam ayAdInAM yavalopaHsyAditi / yadyevam, goSu sAdhu, nAvA tAryam iti ye pratyaye kRte pakSe valopaHprasajyeta, naivam / ayAdInAM zrutAnAM tatra grahaNAt / "odautoravAvau" iti na kRtam, lokarUpatayA AcAryasya pratijJApratItilAghavAyeti / vizeSAtidiSTatvAt "svareyeca" (2/6/4) ityatra vartate / / 414 / Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 kAtantravyAkaraNam [vi0pa0] kAryA0 / atha aupagavaH' iti kimityudAhRtam, "o av" (1/2/14) ityastyeva, naitadevam / antarvartinIM vibhaktimAzritya padasaMjJAyAm "edotparaH" (1/2/ 17) ityAdivacanAdokArAdakAralopaH syAt / tathA bAhoparatyaM bAhavaH , nAvA tarati nAvikaH ityAdau yadi sandhilakSaNenAvAvau kriyete tadA "ayAdInAM yavalopaH" (1/ 2/16) ityAdinA valopaH syAt / anena tu kRte na bhavati, prakaraNAntaratvAt / tarhi odautoravAvAviti kathanna kRtam iti na dezyam, zlokapUraNatvAt / / 414 / [samIkSA] 'upago +aN, go+yat, nau +ya' isa avasthA o ko av tathA au ko Av Adeza karake donoM hI zAbdikAcAryoM ne 'aupagavaH, gavyam, nAvyam' rUpa siddha kie haiM | pANini kA etadviSayaka sUtra hai - "vAnto yi pratyaye' (a0 6/1/79) / isa prakAra ubhayatra sAmya hI parilakSita hotA hai| [rUpasiddhi] 1. aupagavaH / upagorapatyaM pumAn / upagu +aN +si | "vA'Napatye' (2/6/ 1) se aN pratyaya, N anubandha kA prayogAbhAva, "vRddhirAdau saNe" (2/6/49) se Adi svara kI vRddhi, "uvarNastvotvamApAdyaH' (2/6/46) se u ko o, prakRta sUtra se o ko avAdeza tathA vibhaktikArya / 2. gavyam / gorvikAraH / go + yat + si / "yadugavAditaH' (2/6/11) se yat pratyaya, t anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se o ko av tathA vibhaktikArya / 3. nAvyam / nAvA tAryam / nau +ya +si | "nAvastArye' (2/6/9) se yapratyaya, prakRta sUtra se au ko Av Adeza tathA vibhaktikArya / / 414 / 415. vRddhirAdau saNe [2/6/49] [sUtrArtha] taddhitasaMjJaka NakArAnubandha vAle pratyaya ke pare rahane para pUrvavartI zabda meM Adi svara ko vRddhi Adeza evaM AkAra Adeza bhI hotA hai || 415 / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 539 nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH [du0 vR0] svarANAM madhye Adau svarasya vRddhirbhavati saNakArAnubandhe taddhite pratyaye pare / zaivaH, aupagavaH, kArpaNyam / kathaM vAziSThaH ? AdAvityAkAraprazleSAt / kvacidadhikArAduttarapadasyApi lakSyataH |avyvaad RtUnAm - pUrvavArSikam, aparahaimanam / varSekadeze hemantaikadeze- vaSahimantau / susarvArdhebhyo janapadasya ca / supAJcAlakaH, sarvapAJcAlakaH, ardhapAJcAlakaH / kvacidubhayapadasyApi - saubhAgyam, sauhArdam |sktuprdhaanaaH sindhavaH saktusindhavaH, taMtra bhavaH sAktusaindhavaH / evamanye'pyanusartavyAH / / 415 / [du0 TI0] vRddhi0 | svarANAmityAdi / svarANAM madhye yo'sAvAdiviSaye svare svajAtyapekSayA tasyetyarthaH / kathametat 'svare ye ca' ityanuvartate, sa iha kAryitvena pratipattavyaH / saNa iti vacanAt NakAraH sthitimAnnAstIti yAvAn NakArAnubandhastAvati taddhite vRddhiriti bhAvaH / sandhyakSarANAm iti 'sthAne'ntaratamaH' (kA0 pari0 16) ekArasyaikAraH, okArasyaukAraH / ekasya bhAvaH aikyam, godhAyA apatyaM gaudheyaH / kathamityAdi / "Aruttare ca vRddhiH" (3/8/35) iti vacanAd akArasyAkAro na prApnoti / prazleSaH punaratra A AdAviti AkAro'yamavibhaktikaH eveti / AdAvityAkArasya dIrghAt paralopaH "avarNaH kaNThyaH sarvamukhasthAnam" (kAta0zi0-sU09) ityeke |mukhyo'trAntaratamo na tvekadeza iti / kvacidityAdi / zrAvaNabhAdrAkhyau mAsau prAvRT / pUrvAzca tA varSAzca / varSekadeze varSA iti / pUrvazabdo'vayavavacano bhavati, "tatra bhavaH' (2/6/ 8) itIkaN / evam aparahaimanam iti hemantasya talopo'Ni dRzyate / nanu kvacidadhikArAt pUrvasya nAma bhavatu, parasya kathaM vRddhirityAha - lakSyata iti / Adau svarasyetyanena sambandha ityarthaH / apyadhikArAd vA / tathA ca-guru ca laghu ca gurulAghavam, gauravalAghavam / vAtapittasya saMyoganimittaM vAtapaittikam, vAtazlaiSmikam / digvAcakAd deze grAmanagarayoH / pUrvakRSTamRttikAyAM bhavaH pUrvakASTamRttikaH / evaM pUrveSukAmazama iti / yadyapi samudAyaH prAcyagrAmastathApyekadezadvAreNAvayave vartate / pUrvakAnyakubje bhavaH pUrvakAnyakubjaH, aparanaughnaH / saMkhyAyAH saMvatsaraparimANayoH / dvau saMvatsarAvadhItau tau bhUtau bhAvI cetIkaNa - dvisAMvatsarikaH, trisAMvatsarikaH / dvau kuDavau Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam prayojanamasyeti ikaN-dvikauDavikaH / dvAbhyAM suvarNAbhyAM krIto dvisauvarNikaH / kArSApaNasuvarNasahasrazatamAnAnAmikaNo'bhidheye viSayabhUte ca samAsa iSyate / varSasyAbhAvinyarthe - dve varSe bhUtaM dhAnyaM dvivArSikam / bhAvinyarthe tu dve varSe bhAvi dvaivArSikam / proSThabhadrAbhyAM padasya jAte - proSTho balIvardastadvat padAni yAsAmiti proSThapadAH, tAsu jAtaH proSThapAdaH, bhAdrapAdaH / evamanye'pyanusatavyA iti / iha loke bhavaH aihalaukikaH / evaM pAralaukikaH, sArvalaukikaH / sarvapuruSANAmidaM sArvapauruSam / sarvabhUmenimittamidaM saMyogabhUto vA sArvabhaumaH / prayoge bhavaH prAyaugikaH / abhigamamarhanti AbhigAmikA guNAH / catamra eva vidyAzcAturvaidyam / zatakumbhe bhavaH zAtakaumbhaH, jAtaraupyam, jAtapauruSyam / zubhranabhasyApatyaM zaubhranAbhiH, adhideve bhavam Adhidaivikam / devatAdvandve sUktahaviSozca / agnIvaruNau devate asya sUktavizeSasya haviSazca puroDAzAdervA AgnIvAruNam / sauryAcAndramasam / prAcAM nagarasya - sumbhanagare bhavaH saumbhanAgaraH |paunnddynaagrH, paurvasaumbhanAgaraH | nagarazabdamapekSya sumbhazabdaHpUrvapadamiti / jaGgaladhenuvalajAnAM vA - kurujAGgale bhavaM kaurujAGgalam, kaurujaGgalaM vA / vizvadhenau bhavaM vaizvadhenavam, vaizvadhanavaM vA / sauvarNabAlajaM sauvarNabalajaM vA / arthAt parimANasya pUrvasya tu vA / ardhadroNena krItam ArdhadrauNikam, ardhadrauNikaM vA / evam ArdhakauDavikam, ardhakauDavikaM vA / akArasya na dRzyate - ardhaprasthena krItaH ArdhaprasthikaH, ardhaprasthikaH |diirghsy bhavatyeva - ardhakhAryAM bhavA ArdhakhArI, ardhakhArI | strIprayojanam - ardhakhArI bhAryA iti vRddhinimittasya taddhitAntasya na puMvadbhAvaH / tathA "naJaH zucIzvarakSetrajJakuzalanipuNAnAm" (a0 7/3/30) - azuceridamAzaucam, Anaizvaram, anaizvaram / AkSetrajJaH, akssetrjnyH| Akauzalam, akauzalam / AnaipuNam,anaipuNam / pravahaNasyApatyam atryAditvAdeyaNa - prAvAhaNeyaH, pravAhaNeyaH / prasya vibhASA vAhanasya nityaM prayojanaM pUrvavat / kvacid iti vacanAd indraparasya dIrghAcca varuNasya na syAt / agnIndrau devate asya agnIndraM mantraM haviH / 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kA0 pari0 44) iti prAptaH- mitrAvaruNau devate asya maitrAvaruNaM haviH / devikA-ziMzapA-dIrghasatra-zreyasAm AkAraH, vRddhyapavAdaH / rUDhitvAdapyadhikArAd veti / devikA nAma nadI tatra bhavA dAvikA / devikAkUle bhavazca dAvikAkUlAH zAlayaH / zizapAnAmidaM zAMzapam / Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 541 ziMzapAsthAne bhavAzca zAMzapasthAnAH / "yAkArI strIkRtau hrasvau" (2/5/27) iti hra svaH / dIrghasatre bhavA diirghstraaH| zreyasi bhavaH zrAyasaH / tathA kekayamitrayupralayAnAM yAderiyaH / kekayasyApatyamiti rUDhitvAdaN kaikeyaH / mitrayorapatyam ityaN - maitreyaH / pralayAdAgataM prAleyam / / 415 / [vi0 pa0] vRddhi0 / svara ityAdi iha vartate sa ca kAryitayA pratipattavyaH / saNa iha nimittAntarasyopAdAnAdityAha - svarANAmityAdi / svarANAM madhye ya AdiviSaye svaraHsvajAtyapekSayA tasyetyarthaH / saNakArAnubandha iti taddhito NakAraH sthitimAn nAstItyanubandho gamyate ityAdi / kathamityAdi |aakaarsy vRddhisaMjJA nAstIti "Aruttare ca vRddhiH" (3/8/35) ityasyAviSayAdityarthaH / prazleSaH punaratra A AdAviti / A iti luptaprathamAnirdezaH A AdAvityAkArasya dIrghAt paralopastena vRddhirAkArazca pravartate iti / pravRttizca 'sthAne'ntaratamaH' (kA0 pari016) iti nyAyAt / kvacidityAdi / pUrvAzca tA varSAzceti vigrahe "tatra bhavaH' (2/6/8) iti krItAditvAd ikaN / evam aparahemante bhavam / evamAditvAdaN / hemantasyApi takAralopa iha dRzyate / varSekadeza ityAdi / etena pUrvAdizabdo'pyavayavavacanaH / tato hi karmadhAraya iti avayavAt paro varSAdiH RturbhavatIti darzitam / susarvetyAdi / supaJcAle bhavaH ityAdi vigRhya tamAditvAdikaN / sauhArdamiti / suhRdo bhAvaH karma vA, evamAditvAdikaN / evamityAdi / iha loke bhavaH aihalaukikaH / evaM pAralaukikaH, sArvalaukikaH ityAdayo yathAlakSyamanusaraNIyA ityarthaH / / 415 / [ka0 ca0] vRddhi0 / saha Nena vartate iti saNaH / nanu sahazabdenAtra vidyamAnArthaH / vidyamAnatvasya sahayogasya cAghaTanAt / ucyate-NakArapradhvaMse'pi smRtisaMbhavAdubhayArtho ghaTate / devadattena kRtamityAdau kartRtvavat / aparahaimanam iti hemantasya talopo dRzyate iti TIkA / apyadhikArAt - guru ca laghu ca, tasya bhAvo gauravalAghavam ityAdAvubhayatra syAt / azaucamiti madhyasyaiva syAt / azunyaM ghaNTikam ityubhayatra na syAditi TIkAkRto'nye'pyUhyAH / na tIrthabhUmyoH- tIrthikaH, bhUmikaH / / 415 / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 kAtantravyAkaraNama [samIkSA] 'ziva +aN, upagu +aN, garga +Nya' isa sthiti meM 'zaivaH, aupagavaH, gArgyaH' zabdarUpoM ke sidhyartha donoM hI vyAkaraNoM me Adi svara kI vRddhi kI gaI hai / pANini kA sUtra hai - "taddhiteSvacAmAdeH" (a07/2/117) / 'gAryaH, vAziSThaH' Adi zabdoM meM hrasva akAra ke sthAna meM dIrgha AkAra vRddhyAdeza se nahIM honA cAhie , kyoMki kAtantravyAkaraNa meM "Aruttare ca vRddhiH" (3/8/35) se 'Ar' kI vRddhisaMjJA hotI hai, kevala AkAra kI nahIM, isakA uttara vRttikAra Adi vyAkhyAkAroM ne diyA hai - sUtrastha 'Adau' pada meM 'A +Adau' isa prakAra kA padaccheda karake ukta prayogoM meM dIrgha AkArAdeza upapanna hotA hai| isI prakAra vRttikAra Adi ne uttarapada tathA ubhayapadoM kI vRddhi kA nirdeza kiyA hai | [vizeSa vacana] 1. avarNaH kaNThyaH sarvamukhasthAnamityeke (du0 ttii0)| 2. A iti luptaprathamAnirdezaH A AdAvityAkArasya dIrghAt paralopastena vRddhirAkArazca pravartate iti (vi0 p0)| 3. saha Nena vartate iti saNaH / nanu sahazabdenAtra vidyamAnArthaH / vidyamAnatvasya sahayogasya cAghaTanAt |ucyte - NakArapradhvaMse'pi smRtisambhavAdubhayArtho ghaTate (ka0 c0)| [rUpasiddhi 1. shaivH| zivasyApatyamayaM vetyAdi / ziva +aN +si | apatya artha meM "vA'Napatye" (2/6/1) se aN pratyaya, N anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se Adi svara ko vRddhi, "ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca' (2/6/44) se vakArottaravartI akAra kA lopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2/ 3/63) se s ko visagadiza / 2. aupagavaH / upagorapatyaM pumAn / upagu +aN +si / pUrvavat prakriyA ke atirikta "uvarNastvotvamApAdyaH" (2/6/46) se gakArottaravartI ukAra ko okAra tathA "kAryAvavAvAvAdezAvokAraukArayorapi" (2/6/48) se o ko avAdeza / Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 543 3. kArpaNyam / kRpaNasyApatyamityAdi / kRpaNa + Nya +si / pUrvavat prakriyA / 4. vAziSThaH / vaziSThasyApatyamityAdi / vaziSTha + aNU +si / pUrvat prakriyA ke atirikta 'AdI' pada meM 'A +Adau' isa padaccheda ke anusAra vakArottaravartI hnasva akAra ke sthAna meM dIrgha AkArAdeza || 415 / 416. na yvoH padAdyorvRddhirAgamaH [ 2/6/50] [sUtrArtha] NakArAnubandha vAle taddhitasaMjJaka pratyaya ke paravartI hone para pada ke Adi samIpa meM sthita yakAra-vakAra se saMbaddha svara varNa ko vRddhyAdeza nahIM hotA hai, parantu yakAra se pUrva aikAra (vRddhi) tathA vakAra se pUrva aukAra (vRddhi) Agama hotA hai || 416 / [du0 pR0] iha pratiSedho vidhizca gamyate / AdizabdaH samIpavacanaH / padasyAdyoryakAravakArayoH samIpe vRddhirna bhavati, tayozcAdau vRddhirAgamo bhavati, sa ca saNakArAnubandhe taddhite pratyaye pare / 'sthAne'ntaratamaH ' (kA0 pari016 ) iti nyAyAd yakArasyaikAraH, vakArasyaukAraH / vyasane bhavo vaiyasanaH, vyudayasyApatyaM vaiyudayaH / svazvasyApatyam - sauvazviH, vyAkaraNaM vetti adhIte vA vaiyAkaraNaH / yvoH samIpa iti kim ? dAdhyazviH, mAdhyazviH / tannimitto vRddhirAgamo na syAt / punarvRddhigrahaNaM vardhanAd vRddhiriti jJApanArtham / kvacidadhikArAd dvArAdInAM cApadAdyorapi vRddhipratiSedho vRddhirAgamazca syAt - dauvArikaH / 'dvAra, dvArapAla, svara, vyalkasa, svasti, svara, svargamana, sphyakRta, svAdumRdu, zvan, sv'| evamanye'pi / / 416 / // iti daurgasiMhyAM vRttau nAmacatuSTaye SaSThastaddhitapAdaH samAptaH // [du0 TI0] na yvo0 | ihetyAdi / prAptipUrvakapratiSedho'yaM na ca kenacid vRddhirAgamaH prAptaH iti vidhizca bhavati | AdizabdaH samIpavacana iti / yathA grAmAdau / parvato nAsau grAmasyAvayavaH kiM tarhi samIpaH / athavA avayava ivAvayavaH iti sa iva samIpaH ihocyate / tathA cApizalIyazlokaH - = sAmIpye'tha vyavasthAyAM prakAre'vayave tathA / caturSvartheSu medhAvI AdizabdaM tu lakSayet // iti / Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 kAtantravyAkaraNam 'na yvorAdyoH' iti siddhe nAmnaH saMbandhAd yat padagrahaNaM tat tatsAmIpyArtham, tena yAjJiko vAziSTho yaugapadyaM bauddha ityatrAvayavayoryavorna syAt / avayavavAdI tvAhapadagrahaNamevaitat samAsApekSayA antarvartivibhaktipadapratipattyarthaM bhaviSyatIti yuktam, kintu pratipattigauravaM syAt / vividhaprakAreNAsyate'neneti vyasanam / vigata udayo'syeti vyudayaH / zobhanazcAsAvazvazceti svazvaH / vividhaprakAreNAkriyate'neneti vyAkaraNam / dadhipriyo'zvaH, madhupriyo'zva iti vigrahaH, tasyApatyamitINa, sa eva pratiSedho nimittaM yasyAgamasya sa tannimittastadapekSayA vidhAnAt / anyathA kathamevaM yogaM garIyAMsaM kuryAt / svorAdau vRddhirna bhavatIti na sambandho vAcyaH, vacanasya vaiphalyAt / na bhavati tasmAd yakAravakArayoH samIpa ityavasIyate yadyapi uttarapade vRddhistadApi bhavatyeva / pUrvatryalinde bhavaH pUrvavaiyalindaH / , trayo'lindA yasya sa tryalindaH, pUrvazcAsau tryalindazceti, prAcyadeze grAmo'yam / vRddhiH punarityAdi / vRddhigrahaNamadhikRtamiha labhyate, punarvRddhigrahaNaM na saMjJArthamityAha - vardhanAdityAdi / nanvakArAkArayoriha bhedaH, kathamakArasya vardhanaM bhavati / kiJca ivarNovarNayoraikAraukAratvena kathaM vardhanam RvarNasya katham Ariti ? satyam / vardhanayuktamiha vRddhirucyate vRddhimAn bhavatItyarthaH / evaM sati vaiyAkaraNa ityatrApyAkAro na bhavatIti siddham / tena tannimitto vRddhirAgamo bhavati / dvAretyAdi / dvArapAlazabdaM na paThantyeke | tadAditvamiti bhAvaH / svaramadhikRtya kRtaH sauvaro granthaH, "tadadhikRtya kRte granthe" (2/6/7) ityevamAditvAdaN / vigato'rko vyarkastaM syatIti "Ato'nupasargAt kaH" (4/3/4) / kapilikAdidarzanAllatvam / vyalkase bhavo vaiyalkasa iti padAditvAdeva siddham | pAThaH punarihAvyutpattau / svastItyAha - sauvastikaH / svarbhavaH sauvkH| avyayAnAmantyasvarAdilopa ukta eva / svargamanamAha - sauvargamanikaH / sphyakRtasyApatyam - sphaiyyakRtaH, RSitvAdaN / svAdumRdorapatyam - sauvAdumRdavaH / zuna idaM zauvanam / svasyedaM sauvam / nanvavarNasya lopo nAsti vRddhiprAptipratiSedhAbhAvAt kathamAgamaH ? atha dvArAdipAThAnnaivam, tadAdau prayojanAt svagrAme bhavaH sauvgraamikH| kimanayA cintayA kvacidapItyasya balAt / evamityAdi | svazcAsAvadhyAyazceti tena jIvatIti krItAditvAdikaNa sauvAdhyAyikaH, yadA zobhano'dhyAya iti svadhyAyaH iti hasvasya dIrghatAyAm, tadA pUrveNaiva siddham | Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTapAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 545 nanu dvArapAla - svargamana - svadhyAyazabdAH kimiti paThyante ? satyam / zabdAntarAdinirAsArtham / svaH kAmayate |svaa kAmikaH / svazabdasyedaM svAzabdamiti / nyagrodhasya tu kevalasya / nyagrodhasya vikAra ityaN - naiyagrodhazcamasaH / kevalasyetyeva - nyagrodhasya mUle bhavAH nyagrodhamUlAH zAlayaH / tathA nyaJcatIti kvip, nyaJcaM ruNaddhIti pacAdyaci kRte na bhavati / nyagrodhasyeme nyagrodhA iti / svAgatAdInAM na bhavati zobhanamAgataM svAgatam, svAgatamAha svAgatikaH / suSThu adhvaraH svadhvaraH, tena carati svAdhvarikaH / zobhanAni vigatAni cAGgAnyasyeti "iNataH" (2/6/5) svAGgiH, vyAGgiH / evaM vyavahAreNa carati vyAvahArikaH / zvAderikArAdau na bhavati / zveva bhastrA asyetyata iN - zvAbhastriH, zvagaNena carati zvAgaNikaH / zvabhastreridaM zvAbhastram ityaNi kRte'pi na bhavati, ikArAdAvityeva / zvadaMSTrAyAM bhavaH zauvAdaMSTro maNiH / hrasvasya dIrghatA | tathA zvapadasya vA zauvApadaM zvApadaM vA / "tasyedam" (2/6/7) ityaN / ye tu na paThanti na teSAM matenAprApte vRddhyAkAre vRddhirAgama Arabhyate sa tasya bAdhako bhaviSyati / sthAnibhedAdasatyapi utsargApavAde nityatvAd vA kRte vRddhyAgame'nAditvAnna vRddhirAkArazcAdezaH iti / AnantaryeNaiva svarANAM madhye Adau svarasya sthAne yau yvau tayorAdau vRddhirAgama iti kuto dadhyagrAdiSu prasaGgaH / kathantarhi dvayAzItikaH / dvAbhyAmazItibhyAM kRto dve vA azItI bhUto bhAvI ceti taddhitArthe viSayabhUte ikaN / ayaM hi yakAraH svarANAm Adau svarasya sthAne na kRta iti ? satyam / svarANAmAdau svarasya vRddhiH prApnoti tatrAyamapavAdaH / iha ca "saMkhyAyAH saMvatsaraparimANayoH" (a0 7/3/15) iti vRddhireva / svarANAmAdigrahaNena yadyapi yvorgrahaNaM kRtaM tathApyAvartanaM vRddhyadhikArabalAt / svarANAmAdau yA vRddhistasyAM prAptAyAM svarANAmAdau sthAne yau yvau tayorAdAvityarthaH / uttarapade'pyevaM vizeSaNamiti | pratiSedhapakSe tu vyAzItikAdau kvacidapIti vacanAt "saMkhyAyAH saMvatsaraparimANayoH" (a07/3/15) vRddhireva / tena pratiSedhanimitto vRddhirAgamo na syAt / sUtrakArasya tu mataM vidhimAtrameveti lakSyate / vorAdau vRddhirityAdigrahaNenaivAgamatvaM labdhaM yadAgamagrahaNaM tatsukhapratipattyarthamiti / / 416 / // iti zrIdurgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAM nAmacatuSTaye SaSTastaddhitapAdaH smaaptH|| Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] na yoH| iha nagrahaNAt pUrveNa prAptA vRddhiH pratiSidhyate / vRddhirAgamazca na kenacit prAptaH ityasau vidhIyate ityAha - ihetyAdi / Adizabda : samIpavacana iti / yathA grAmAdau parvato nAsau grAmasyAvayavaH kintarhi grAmasya samIpastadvad ihApItyarthaH / padasyetyAdi |AdyoryakAravakArayoH samIpayorityarthaH / samIpe vRddhirna bhavatIti kathametat, yAvatA pUrvasUtrAd AdAvityanuvartate, tato yyorAdau vRddhirna bhavatIti sambandho yujyate / naivam, pratiSedho hi prAptipUrvako bhavati, na tu vorAdau vRddhiH prApnoti tatra svarasyaivAsambhavAt / sA hi svarasyaiva vidhIyate, tathA ca svaradharmo vRddhiriti sthite sati yvoriti sthAnalakSaNA SaSThI na saMgacchata ityarthAt samIpa iti gamyate / adhikRtaM punarAdigrahaNamAgamena saha saMbadhyate ityAha - tayozcAdAvityAdi / vyasana iti vividha-prakAreNAsyate'neneti karaNe yuDiti kRte vizabdasyAsanazabdena samAse Satve ca kRte sati antarvartinIM vibhaktimAzritya padasyAsanazabdasyAdiryakAro bhavati / tathA vigata udayo yasma sa vyudayaH / zobhanazcAsAvazvazceti svazvaH / vividhaprakAreNAdhikriyate aneneti vyAkaraNam ityatrApIti / pyorityAdi / madhupriyo'zvaH dadhipriyo'zvaH iti zAkapArthivAdirzanAnmadhyapadalopI samAsaH / dadhyazvasyApatyamitINa / dakAramakArayoH samIpe vRddhiriyamiti na niSidhyate / tannimitta iti sa eva vRddhipratiSedho nimittaM yasyAgamasya sa tannimittaH ekatra vidhAnatvAt / ato vRddhipratiSedhamapekSya vidhIyamAna AgamaH kathaM tadabhAve syAditi bhAvaH / vRddhigrahaNaM na saMjJArtham adhikRtenaiva siddhatvAdityAha-punarityAdi / yvoH samIpe svarasya vardhanaM na bhavatItyarthaH / nanu vardhanaM nAma parimANopacayaH sa cAvasthitasyaiva dharmiNo loke saMbhavati / atra tu AdezAdezinoratyantaM bheda: eveti kathaM vardhanaM syAt ? satyam / varNa evAvasthAbhedena vardhate tapratyayAditi na doSaH / nanu tathApi kathamakArasya vardhanamAkAra ivaNadizca kadham aikArAdivarNo vivardhanaM tasyAtaddharmatvAditi ? satyam / vardhanayukto varNo vRddhirityupacArAd vRddhimAn na bhavatItyarthaH / nanu vardhanAd vRddhiriti kimanayA vyutpattyA ? satyam / saMjJAtvena vRddhereva pratiSedho nAkArasyeti / vaiyAkaraNa ityatra pratiSedhanimitto vRddhirAgamo na syAt ! yadyevam, vRddhigrahaNenaivedaM vyasanamUlamunmIlya tAm anantaravAkyapraNItakAryapratiSedhe sati vaiyAkaraNa ityatrApi prazleSavyAkhyAnaprAptAkArapratiSedhanimitto vRddhirAgamo bhaviSyati / evaM sati maGgalArthamiti kazcit / Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 547 tadayuktam, tasyAdimadhyAntaviSayatvAt / madhyamiti cet, na / vakSyamANenAthazabdenaiva madhyamaGgalArthasya dyotitatvAt |aagmsy vRddhitvapratipAdanArthamiti paraH | AkAro'pi kila vardhate / tasyAgamatvaM mA bhUditi cet, na / vRddhigrahaNe tu vardhanAd vRddhiriti vyutpattyarthe kathamAkAro vRddhirAgamo na bhavati / kevalaM 'sthAne'ntaratamaH' (kA0 pari0 16) iti nyAyo vaktavyaH / sa cAnuvRttenApi vRddhigrahaNena samAna evetyAkAro na bhaviSyati / tasmAdAcAryeNa sukhapratipattyarthaM zlokabaddhaH pratijJAtaH, sa mA bhaJjIti vRddhigrahaNam / dvAretyAdi - dauvArikaH / tena dIvyatItyAdinA niyogAdikaN, dvArapAle niyukta ityarthaH / dvArapAlasyApatyam - dauvArapAliH itIN / svaramadhikRtya kRto granthaH sauvaraH iti / evamAditvAt "tadadhikRtya kRte granthe" (2/6/8) ityaN / vyalkasasyApatyaM vaiylksH| avyutpannapakSe dvArAdau pATho'sya yuktaH / yadA tu vigato'rko yasya sa vyarkastaM syatIti "Ato'nupasargAt kaH" (4/3/4) pratyayaH, kapilikAdidarzanAd rephasya latve 'vyalkasaH' iti vyutpAdyate, tadA pUrveNaiva sidhyati, yakArasya padAditvAt / svastItyAdi - sauvastikaH iti, krItAditvAdikaN / svar ityavyayam - svarbhava: sauvaH / avyayAnAmantyasvarAdilopo darzitaH / svargamanamAha sauvargamanikaH / krItAditvAdikaN / sphyakRtasyApatyam - sphaiyakRtaH / "vA'Napatye" (2/6/1) ityaN / evaM svAdumRdorapatyaM sauvAdumRdavaH / zunaH idaM zauvanaM mAMsam / zunaH saGkocaH zauvaH, "nastu kvacit" (2/6/45) iti nalopaH / svasyedaM sauvam / kathamidam "ivarNAvarNayoH" (2/6/44) ityAdinA'kAralope nAstyAkAraprAptiriti pratiSedhAbhAvAt tannimitto vRddhirAgamo na syAt / dvArAdipadasAmarthyAditi cet, na / tasya tadAdau caritArthatvAt / yathA svagrAme bhavaH sauvagrAmikaH / tarhi kvacidadhikArAd bhaviSyatItyadoSaH / evamityAdi / svazcAsAvadhyAyazceti svAdhyAyaH "tena dIvyati" (2/6/8) iti ikaN sauvadhyAyikaH / iti / ___ nanu kimarthamidamucyate dvArapAla-svargamanazabdau ca kimarthaM pazyete / yAvatA tadAtisampradAyAdeva sidhyati / yathA zvan-ityasya grahaNe tadAdAvapi bhavati / zvadaMSTrAyAM bhavaH zauvAdaMSTro maNiriti ? satyam / zabdAntarAdibhUtAnAmeSAM mA bhUditi darzanArtham / yathA dvArakAmamAha dvArakAmikaH, svaH kAmamAha svA kAmikaH / svazabdasyedaM svAzabdamiti / kathantarhi sauvagrAmika iti kvacid ityasya balAt / kevalasya nyagrodhasya vikAro Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 kAtantravyAkaraNam naiyagrodho daNDaH iti / kevalagrahaNAdiha tadAditve na bhavati - nyagrodhamUle bhavAH nyagrodhamUlAH zAlayaH / yadA nyaJcatIti kvip nyaG taM ruNaddhIti pacAditvAdac nyagrodha iti vyutpAdyate, tadA yakArasya padAditvAt pUrveNaiva siddhe niyamArthaH punaH pAThaH kevalasya nyagrodhasya bhavati / avyutpattipakSe tu vidhyarthameva / tathA kvacidadhikArAt svAgatAdInAM na bhavati / zobhanamAgataM svAgatam, tadAha svAgatikaH / suSThu adhvaraH svadhvara:, tena carati svAdhvarikaH / zobhanAni vigatAni cAGgAni yasya saH svaGgo vyaGgaH, tasyApatyamiti iN svAGgiH, vyAGgiH / vigato'vahAro vizeSeNa vA vyavahArastena carati vyAvahArikaH / 1 zvAderikArAdau taddhite na bhavati - zvanzabda Adiravayavo yasya sa zvAdi:, dvArAditvAt prApte pratiSidhyate / zveva bhastrA asyeti zvabhastraH, tasyApatyam itIN zvAbhastriH / zvAbhastreridaM zvAbhastram ityaNi kRte'pi na bhavatIti sakRd bAdhitatvAt / evaM zunAM gaNaH zvagaNaH, tena carati zvAgaNikaH / evaM zvAyUthikaH / AdigrahaNAt kevalasya bhavatyeva / zvabhizcarati zauvikaH / ikArAdau taddhite ityeva / zvabhastrasyedaM zauvAbhastram, zvadaMSTrAyAM bhavaH zauvAdaMSTro maNiH iti hrasvasya dIrghatA / zvapadasya vA / zunaH padaM zvapadam, "tasyedam" (2/6/7) ityaN - zauvApadam, zvApadam / kathaM dvAbhyAmazItibhyAM bhUto bhAvI ceti taddhitArthe viSayabhUte samAse sati krItAditvAdikaNi kRte dvyAzItikaH / tisRbhirazItibhiH krItaH tryAzItikaH / ayaM yakAraH padasyAdiriti vRddhipratiSedho vRddhirAganazca syAditi ? satyam / iha "saMkhyAyAH saMvatsaraparimANayoH" (a07/3/15) ityuttarapadasya vRddhiH / tasyAH kvacid adhikArabalAdiha pratiSedho na vaktavyaH, ato na vRddhirAgama iti || 416 | // iti zrImatprilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipatrikAyAM nAmacatuSTaye SaSThastaddhitapAdaH samAptaH // [ka0 ca0] na yvoH / na yvorAdyeoriti / nAmnaH sambandhAt siddhe padagrahaNaM sAmIpyArtham / tena yAjJiko vAziSThaH yaugapadyaM bauddha ityatrAvayavayoryaborna syAt / zvAderikArAdau pratyaye Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacatuSTayAdhyAye SaSThastaddhitapAdaH 549 na bhavati / zveva bhastrA asyeti iN zvAbhastriH / zvagaNena carati zvAgaNika ityAdIti TIkA ||416 / // ityAcAryakavirAjazrIsuSeNazarmaviyAbhUSaNaviracite kalApacandre nAmacatuSTaye SaSThastaddhitapAdaH smaaptH|| [samIkSA 'vyAkaraNaM vetti adhIte vA vaiyAkaraNaH, svazvasyApatyaM sauvazviH, vyasane bhavo vaiyasanaH' Adi zabdoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM vRddhi kA niSedha kiyA gayA hai tathA ai- au kA vidhAna | kAtantrakAra ne vRddhi kA Agama kiyA hai aura pANini ne aica kA -"na yvAbhyAM padAntAbhyAM pUrvI tu tAbhyAmaic" (a0 7/3/3) / kAtantravyAkhyAkAroM ne yahA~ "nastu kvacit" (2/6/45) sUtrapaThita 'kvacit' pada kA adhikAra mAnakara una sabhI zabdoM ko le liyA hai, jinheM pANini ne "devikAziMzapAdityavAdIrghasatrazreyasAmAt' (a07/3/1) sUtra se lekara "natraH zucIzvarakSetrajJakuzalanipuNAnAm" (a07/3/30) sUtra taka 30 sUtroM meM par3hA hai| inameM 'pUrvapada - uttarapada - ubhayapada' yaha tInoM prakAra kI vRddhi samAviSTa hai / is prakAra sUtrasaMkhyA kI dRSTi se pANinIya vyAkaraNa meM gaurava hI kahA jA sakatA [vizeSa vacana] 1. punarvRddhigrahaNaM vardhanAd vRddhiriti jJApanArtham (du0 vR0)| 2. AdizabdaH samIpavacana iti, yathA grAmAdau parvataH, nAsau grAmasyAvayavaH kintarhi smiipH| athavA avayava iva avayavaH iti sa iva samIpa ihocyate (du0TI0, vi0p0)| 3. tathA ca ApizalIyazlokaHsAmIpye'tha vyavasthAyAM prakAre'vayave tathA / caturvartheSu medhAvI AdizabdaM tu lakSayet / / (du0 ttii0)| 4. sUtrakArasya tu mataM vidhimAtrameyeti lakSyate / 'vo rAdI vRddhiH' ityAdigrahaNenaivAgamatvaM labdham, yadAgamagrahaNaM tat sukhapratipattyarthamiti (du0 ttii0)| Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. vaiyasanaH / vyasane bhavaH / vyasana +aN +si / "evamAderaNiSyate' (2/6/ 7) se aN pratyaya, N anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se ai vRddhi kA Agama tathA vibhaktikArya / 2. vaiyudayaH / vyudayasyApatyam / vyudaya +aN +si / "vANapatye" (2/6/1) se aN pratyaya, anubandha N kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se vRddhi (ai) kA Agama tathA vibhaktikArya / 3. sauvazviH / svazvasyApatyan / svazva +iN +si | "iNataH' (2/6/5) se iN pratyaya, prakRta sUtra se au vRddhi kA Agama "ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca' (2/6/44) se akAra kA lopa evaM vibhaktikArya / 4. vaiyaakrnnH| vyAkaraNamadhIte vetti vA / vyAkaraNa +aN +si / "tad vettyadhIte" (2/6/7) se aN pratyaya, N anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se ai vRddhi kA Agama, "ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca" (2/6/44) se akAra kA lopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH' (2/3/63) se s ko visagadiza / 5. dauvArikaH / dvAreNa dIvyati saMsRSTo vA / dvAra +ikaN +si | "tena dIvyati saMsRSTaM taratIkaNa caratyapi' (2/6/8) se ikaN pratyaya, prakRta sUtra se au vRddhi kA Agama, akAralopa tathA vibhaktikArya / / 416 / // iti kAtantravyAkaraNe nAmacatuSTayAdhyAye samIkSAtmakaH SaSThastaddhitapAdaH smaaptH|| ||smaaptshc nAmacatuSTayAkhyo dvitiiyaadhyaayH|| Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha pariziSTAni Page #594 -------------------------------------------------------------------------- Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // pariziSTam - 1 AcAryazrI zrIpatidattapraNItam kAtantrapariziSTam kArakaprakaraNam 1. apAdAnam AsaMjJAntaraM saMjJAtvenedamadhikriyate || 1 | 2. vyApyaM jeraprasahane aprasahane'zaktAvarthe jayatervyApyamapAdAnasaMjJaM bhavati / raNAt parAjayate / tat kartuM na kSamate ityarthaH / aprasahane iti kim ? zataM jayati, dviSaM parAjayate / azaktyA nivartanamiha parAjerarthaH iti mate pratyAkhyAtamidam / kathaM pApAjjugupsate / garhayA nivRttiriha jugupsetyanvayanivRttirUpo'styevApAyaH / garhAyAM tu jugupsate mAm / tathA pApAd viramati, sukhAd bhrazyati, pApAnnivartate, karmaNaH pramAdyati / pramAdo hi vihitAd arthaannivRttiH| anavadhAnArthe tu 'prAmAdyad guNinAM hite' iti bhaTTiH ||2| 3. kAraNamutpattuH , utpattuH kartuH kAraNamapAdAnasaMjJaM bhavati / dharmAt sukhamutpadyate cakrAd ghaTo bhavati, bIjAdaGkuro jAyate tantubhyaH paTaH syAt / avivakSitakartRtvAdibhedasya kAraNasyeyaM saMjJA / bhede tu yathA'dhyavasAyaM prayuktayaH syuH - bIjamaGkuro bhavati, bIjenAGkuro bhavati, bIjasyAGkuro bhavati, bIje'Gkuro bhavati || 3 | I * 4. yatra prakAzanaM prabhuvaH prabhavateryoge yatra prakAzanaM tadapAdAnasaMjJam bhavati / himavato gaGgA prabhavati / prakAzanamiti kim ? grAme prabhavati bhRtyaH / prabhuvaH iti kim ? himavatyAvirbhavati / adhikaraNApavAdo'yam ||4 | Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 5. sampradAnam idamadhikriyate / / 5 / 6. viprazne yasya rAdhIkSau zubhamazubhaM vA daivam iti nirUpaNaM vipraznaH / yasya viprazne rAdhIkSau tat sampradAnaM bhavati / nAthAya rAdhyanti, nAthAyekSante gaNakAH, nAthasya zubhAzubhaM nirUpayantItyarthaH / viprazna iti kim ? viprasya rAdhyati, putrasyekSate / iha ca tAdarthyamastyeva / viprazne SaSThI mA bhUdityArambhaH / / 6 / 7. pratyAzrurabhyupagame yasyArthino'bhyupagame'GgIkAre pratyApUrvaH zRNotiH so'rthayitA sampradAnaM bhavati / chAtrAya pratizRNoti, chAtrAya AzRNoti / prArthayituzchAtrasyAbhyupagacchatItyarthaH / idamapi pUrvavat / / 7 / 8. vyApyaM pratyanugRNaH pratyanupUrvasya gRNAteppyaM sampradAnaM bhavati / hotre pratigRNAti, hotre'nugRNAti / taM zaMsantaM protsAhayatItyarthaH / pratyanviti kim ? vAkyamAgRNAti / kraiyAdikaH kim ? pUpAn pratigirati / karmanivRttyartho'yam / / 8 / 9. yaM prati ca kopaH 'yaM prati ca kopo bhavati, yaccAsya vyApyam' te sampradAne bhavataH / mitrAya kupyati, mitrAya krudhyati / kopArthasyAkarmakatvAd vyApyam arthAntarAbhisaMbandhena bhavati / chAtrAya druhyati, kopenApakRtiriha drohaH / ziSyAyeya'ti / krodhenAsahanamiheA / mitrAyAsUyati / krodhena guNino'pi sadoSatvAviSkaraNamihAsUyA / yadyapi ahitAcaraNaM drohaH, IrSyA akSamA | guNino'pi sadoSatvAviSkaraNamasUyeti kopAdarthAntarANi tathApi kopapUrvako drohAdirihArthAt kopastadabhAve tu dasyuM druhyati / dAsImIya'ti / putramasUyati, puSpebhyaH spRhayatIti prAptamupayuktaM veti gamyamAnatumaH karmaNi tAdarthe vA puSpANi spRhayatIti ceSTameva / tantrAntare'pIpsitatve sampradAnam Ipsitatamatve karmaiveti samarthitam / ata eba spRhaNIyaM vapuriti karmaNi anIyaH / / 9 / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 555 pariziSTam -1 10. karaNaM karma yajeH karma ca sampradAnam yajeH karma karaNaM bhavati, sampradAnaM ca karma bhavati / pazunA rudraM yajate / dAnArthe yajatau pazoH karmatvaM rudrasya ca sampradAnatvaM mA bhUd ityArambhaH / etadudAharaNaviSayaiva smRtiriyamiti vRddhaaH| 'svare prakRtyA' iti nirdezAt sAdhakatamAdanyasyApi kvacit karaNatvam / prakRtyA paTuH / prAyeNa kRpaNaH / karaNatvAt prakRtiramaNIya iti samAsaH syAt / / 10 / 11. upasarge krudhagRhoH upasarge satyanayoH sampradAnaM karma bhavati / ziSyamabhikrudhyati, ziSyo'bhikrudhyate, ziSyasyAbhikroddhA | chAtramabhidruhyati, chAtro'bhidruhyate anena, chAtrasyAbhidroDhA / krudhadruhoriti kim ? chAtrAya prakupyati, chAtrAya vyAruSyati / sampradAnApavAdo'yam / / 11 / / 12. AdhAro'dhizIDAsasthAM dhrauvye adhipUrvANAmeSAmakarmakatve satyAdhAraH karma bhavati / maJcamadhizete, maJcamadhyAste, maJcamadhitiSThati / dhrauvya iti kim ? raNe'dhitiSThati, rAjAnamavekSate ityarthaH / kathaM gRhe'dhizete zayyAm | zayyAsthiterAdhAro gRham, na tvadhizIGaH / rathamAtiSThatItyArohaNArthatvAt sakarmakaH / anupUrvo janirapi tatpUrvIkaraNapUrvake janmani sakarmakaH / yathA putram anujAtA kanyA / vacanamidaM tvadhikaraNanivRttyartham / / 12 / 13. anvadhyADo vasateH anvadhyApUrvasya vasaterAdhAraH karma bhavati / tIrthamanuvasati, tIrthamadhivasati, tIrthamAvasati / tinirdezAd gRhe'nuvaste / / 13 / 14. upAnnivAse upAt parasya vasaterAdhAraH karma bhavati nivAse'rthe / tIrthamupavasati, grAmamupavasati / nivAsa iti kim ? tIrthe upavasati, upavAsaM karotItyarthaH / bhASye tu gamyamAnasya vasateradhikaraNaM tIrthAdikaM na tUpavasateriha karmatvaM parihatam / tadAnazanArthasyopavasaterAdhAratve vivakSite tIrdhAde : karmatvaM syAt / tIrthAdaradhikaraNasya karmatve upavasanamupoSitamidamasyetyadhikaraNe yuTktau ca na syAtAmiti cintyam / vArtike'pyanazanArthasyopavasateH pratiSedha eva pramANam / Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam ___kathaM trirAtramupavasati, kAlAdilakSaNaM karma syAdeva grAmamabhinivizate iti vyApyatvAt / grAme'bhinivizate iti tu syAdeva / tathA ca yA yA saMjJA yasmin yasminnabhinivizate iti bhASyam / 'svahastadatte munimAsane munizcirantanastAvadabhinyavIvizat' (zizu0 1/15) / duhAdayastu TyAtmakakriyatvAdeva dvikarmakAH / bhASye'pi hi vizeSaNalakSaNamiha prapaJcArtham / taduktam - 'tathaikameva karmApi lakSaNena prapaJcyate' iti / gAM dogdhi, payo mocayatItyarthaH / tathA ca 'yaH payo dogdhi pASANam' iti bhaTTiH / ziSyaM dharmaM vadati, pratipAdayatItyarthaH / evaM ziSyaM dharmaM brUte, ziSyaM dharmamAcaSTe, ziSyaM dharmaM gadati, ziSyaM dharmamupadizatItyAdi / zatrUn zatAni jayati / zatAnAM grahaNena zatrUn parAbhavatItyarthaH / prajAH zatAni daNDayati, zatAnAM grahaNena zAstItyarthaH / jaladhimamRtaM mathnAti sma / jaladhim unmathyAmRtamuttthApitavAnityarthaH / pAnthaM panthAnaM pRcchati / jijJAsyamabhidhAtuM prerayatItyarthaH / adhIzamarthaM prArthayati, dAtuM prerayatItyarthaH / ___ evaM yAcate, bhikSate / varaM vRNIte devAn / arthanam ihAbhyarthanaM ca / tena putramadhyayanaM yAcate / ajAM nayati grAmam, prApayatItyarthaH / evaM vahati, harati / ziSyaM dharmamanuzAsti / dhamadizanayA vinayatItyarthaH / zAkhAM karSati grAmam, vikRSya nayatItyarthaH / grAmamavaruNaddhi vrajam, gAmantaH sthApayan vrajamapyAvRNotItyarthaH |gaaN brajaM pravezayatItyanye |vRkssmvcinoti phalAni, tat saMghaTTayan phalAni nikRntati Adatte vetyarthaH duhirvadatyartha - jidaNDi - manthaH pracchAdanArtho nynaarthshaasau| kRSI rudhizciJ ca tathArthavRttau dvikarmako'yaM kathito duhaadiH||14|| 15. tatpratyaye'saGga kAlAdi dhrauvyasya dhrauvyasyAkarmakadhAtvarthasya prayoge'pAdAnAdisaMjJAnAmaviSayaH kAlAdikaH karma bhavati, tatpratyaye karmapratyaye kartavye nAnyatra | Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 557 pariziSTam -1 kAlasya kAlabhedAnAmadhvamAnasya caadimaiH| kriyANAmatha dezAnAM kAlAditvamiheSyate // kaM kAlaM svapiti, kaH kAlaH supyate, kasya kAlasya svaptA / evaM grISmaM svapiti, grISmaH supyate, grISmasya svaptA |adhvmaanN krozAdikrozaM svapiti, krozaH supyate, krozasya svaptA | godohaM svapiti, godohaH supyate, godohasya svaptA / dezaH kurumatsyAdiH / kurUn svapiti, kuravaH supyante, kurUNAM svaptA / tpratyaya iti kim ? kurUn suptaH / satyapi karmaNi kartari kte dhAtorakarmakataiva / asaGgamiti kim ? kasmin kAle zete grISme vA / adhikaraNe vibhASayA vidhirayamiti pUrve / dhrauvyasyeti kim ? rAtrerodanaM pacati / kaizcit sakarmakayoge'pISyate / rAtrimodanaH pacyate / rAtrirodanaM pacyate / tanmate paryAyeNa karmAbhidhAnamiSTam / iha kAlAdergamyamAnakriyAntarakarmatve karmaNi viSayo nAkarmakadhAtubhAjaH syuH / nApi vyAptAveSAM vRttiH kAlAderanyasyApi karmatApatteH, ato'yamArambhaH / / 15 / 16. divastena karaNam tena karmaNA sahaiva divaH karaNaM bhavati / karaNaviSaye yugapadihAnUpasaMjJe syAtAmityarthaH / akSAn dIvyati, akSairvA / akSA dIvyante / na jAtu 'akSairdIvyate' iti bhAve / akSAdeH karaNatve'pi divaH sakarmakatvAt / tathA akSA dyUtAstena na jAtu ajhaiThUto'yam, tathA akSairdevayate chAtreNeti na kartuH karmatA, AtmanepadaM tu syAt / akSairdIvyanti asmin ityadhikaraNe kto'pi na syAt, akSANAM devitA na jAtu akSardeviteti paratvAt kRdyogalakSaNASaSThI nityam / krIDArthatvenAkarmakatve karaNAvasthAyAmeva karmatvasamAvezArthaM vacanaM kathamanyaiH pratyAkhyAtam / vArtike'pi yugapad ubhayasaMjJAsamAvezo'tra cintitaH / / 16 / 17. dvitIyAkArakavidhAvekAdhikaraNadhAtoH dvitIyAkArakavidhau ca dhAtorekAdhikaraNaM karma bhavati / idamatra sthIyate chAtraiH, atho enadiha sthIyate'dhIyAnaiH / etadiha sthAlyAM pacati mASAn, atho enadiha kASThaiH sthAlyAM pacati taNDulAn / dvitIyAyAmenaH syAt / dhAtvartho'pIdametadbhyAM zIghrAdibhiriva viziSyate iti matam / dvitIyAsamAsazca prayojanaM zIghraM gataH, zIghragataH / zIghraM Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam gamI,zIghragamI / kArakavidhau ca stokaM vidhyati stokAvit / na hi vRtItyAdinAM kvibvRttau kArakasya dIrghaH / stokanyaH, stokalvaH / kArakopapadAd yvau staH | atreti kim ? stokaM ganteti / kRti na SaSThI / stokaM svApayati chAtramiti dhrauvyArthatvAt kartuH karmatA / tathA sthitAni sukhamAgArANi chAtrasyeti adhikaraNe ktaH / stokaM bhIta iti ca kartari ktaH syAt / kathaM stokaM pAkaH ? kRdantavizeSaNatvAt / dhAtvekAdhikaraNe hi stokamodanasya pAka iti syAdeva || 17| 558 18. dhauvyagatibuddhizabdAbhyavahArArthAnAM kartA hetvini eSAM kartA hetvini karma bhavati / dhrauvyArtho'karmakaH / jIvayati bhRtyAn, svApayati svAminam, mAsamAsayati chAtram iti ca / tathA "tenAdudyUSayad rAmaM mRgeNa mRgalocanA' teneti na divaH karaNam, kintu dudyUSerityakarmakataiva / gatyarthasya 'grAmaM gamayati bhRtyAn, ADhayati grAmaM bhRtyAn' | pravezArohaNataraNAnyapi gatayaH / prAvezayanpandiramadhyamenaM tato'GkamAropya sutAM pratasthe / priyAmudanvantamatItaraddhareH // gatyarthAnAM grahaNe prAptyarthAnAmapi grahaNamiti smRtiH / dhRtanavAtapamutsukatAmato na kamalaM kamalambhayadambhasi / astravedavidayaM marutvatA zailavAsamanunIya lambhitaH // 'nanu mAM prApaya patyurantikam' iti / - buddhyarthasya - bodhayati zAstraM ziSyam, jJApayati zAstraM ziSyam, zrAvayati nUpuraziJjitAni voDhAram, IkSayati vibhramaM lokAn, ghrApayati cchAtramAmodam / zabdArthasya - pAThayati, adhyApayati, sambhASayati mitramiti ca / abhyavahArArthasya bhojayati cchAtramodanam, pAyayati cchAtramudakam / eSAmiti kim ? pAcayatyodanaM bhRtyena gRhI, eSayatyauSadhamAtureNa bhiSak / yanmate'pIcchA jJAnabhedastanmate'pi jJAnArthasya grahaNe necchArthasya grahaNaM JanubandhAdisUtre dvayorupAdAnAt |'muulkenopdNshN bhuGkte, brAhmaNAyAhUya dadAti' ityAdivanna bhinnakriyayoH kArakayoriha paratvam, kintvekapadena kriyayorabhidhAnAd yugapadubhayakriyAsambandhe pradhAnamityardhamapekSya sarvatra karmatvaM siddhamiti / Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -1 559 amISAmeva kartA hetvini karmeti pAtalo niyamaH / bhartRhariNApyevamuktam - guNakriyAyAM svAtantryAta preSaNe karmatAM gtH| niyamAt karmasaMjJAyAH svadharmeNAvatiSThate ||(vaa0p03/7/127) iti / guNakriyAnibandhanAnyapi hi kArakANi bhavanti ityekapadopAttakriyAdvayasambandhe paratvAt kartRtve prApte vidhirayamiti pArAyaNakArasyApi mate phalasyAvisaMvAdaH / labdhakartRbhAvasyaiva prayojako heturityuktam / hetuvyApAre cAsyAvasaraH / ihApi labdhakartRbhAvasyaiva karmatvamupadizyate / tataH kartRtvena sahAsya vipratiSedhAbhAve niravakAzatayA kartRtvamevAnenApaDhUyate iti nyAyyam / pravRttApi hi saMjJA balavatyA saMjJayA bAdhyata eva, iha tUbhayasaMjJAsamAvezo nAstIti hetuzceti cakAreNa jJApitam / pUrvavat paratvAbhAve sarvatrobhayaprAptAveSAM karmaiveti niyamAd anyeSAM kartRkarmaNI staH iti cAnye | tanmate muktAjAlaM ciraparicitaM tyAjito daivgtyaa| ajIgrahat taM janako dhanustad yenArdidad daityapuraM pinAkI // trivargapArINamasau bhvntmdhyaasynnaasnmekmindrH| prIto'haM bhojayiSyAmi bhavatI bhuvanatrayam / / iti ca prayogAH / tadA hakRJorvAvacanamakarmakAbhyavahArArthayornityaM mA bhUditi kathaM prapaJcArthamiti laghuvRttikRtoktam ||18| 19. bhakSe ji hiMsAyAm hiMseha jIvopaghAtaH / hiMsAyAmeva bhujyarthe vRttasya bhakSeH kartA hetvini karma bhavati / bhakSayati zunIM varAhAn / bhakSayati zyenaM vihaGgAn / bhujIti kim ? bhakSayati prajAmanucaraiH kunRpaH / hiMsAyAmiti kim ? bhakSayatyodanaM pAnthena / kathaM bhakSayati vrIhIn vRSabham / bhakSayatyudbhidAni uSTramiti ca ? bIjAdInAmapi jIvayogaH zrutau samarthitaH, smRtizcAmumarthamanugRhNAti / / 19 / 20. baherniyantRhetAvadhRni upadezAd voDhumakSamANAM kriyayA vAhayitA niyantA tasminnityarthasya kartari adhRJarthe vahe: kartA karma bhavati / vAhayati rathamazvAn sUtaH, vAhayati goNIM vRSabhaM Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 kAtantravyAkaraNam dAsaH / niyantRhetAviti kim ? vAhayati bhAraM bhRtyena gRhI / adhRJIti kim ? vAhayati kuNDalaM kumAreNa | vahiriha dhAraNArthaH / yathA saurabhaM vahati, vibhramaM vahati / 'vasantapuSpAbharaNaM vahantI' / / 20 / 21. vA kRhajoH anayoH kartA hetvini karma bhavati vA / kArayati kaTaM bhRtyam bhRtyena vA nAthaH / vikArayati cittaM cittena vA vasantaH / hArayati bhAraM bhRtyaM bhRtyena vA nAthaH / abhyavahArayatyodanaM chAtraM chAtreNa vA gRhI / ubhayatra vibhASeyam / / 21 / 22. dRzyabhivAyorAtmane Atmanepade'nayoH kartA hetvini karma bhavati vA / darzayate bhRtyAn bhRtyairvA rAjAnamayam / abhivAdayate ziSyaM ziSyeNa vA upAdhyAyamasau / Atmana iti kim ? darzayati panthAnaM pAntham, abhivAdayati pautreNa pitAmaham / dRzeH prAptAvabhivAdayateraprAptau vibhASeyam / ye'pi dvitIyAdhikAre sUtrANyamUni paThanti tairihAnyeSu karmavidhiSu pratividhAtavyam / / 22 / 23. na khAdyadizabdAyakrandahvAm eSAM kartA hetvini karma na bhavati / khAdayatyodanaM mANavakena, AdayatyodanaM mANavakena |shbdaayyti ghaNTayA gauH / krandayati dAraiH kRpaNaH |aahvaayyti mitraM bhRtyena / bhAvye'pi nIgrahaNamiha pratyAkhyAtam / nAyayati bhAraM grAmaM bhRtyena | prApaNArthavRttitvAdevAprasaGgAditi / nirNAyati, unnAyatIti jJAnArthatvAt prApteH / niyaH pratiSedha ityapi na pramANam, vArtika gatyarthe nIvahyoH pratiSedha eveti jJAnArthasya niyo'pratiSedhAt / cAndre tvavizeSeNa niyaH pratiSedhaH / iha kAdiSaTsu kArakam iti rUDhaM saMjJAH prakramyAtha vibhaktIrupakrameta / tatra prathamAvidhau na kiJcit pariziSyate iti na tatropakramaH / tathAhi avadhimato'dhvamAnAt prathamA siddhaiva svAntAvadhideze'pi krozAdirvartate-nadyA : krozo ghoSaH / tathA droNo vrIhiriti padAdhyAropAt / tathA daNDaH puruSaH, gaurvAhIka iti / Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -1 561 kiJca nakSatrANAM kAla iva droNAdInAM parimeyo'rtho'nadhika evobhayatrApyarthAntaravRtteravizeSAt / nApi saMkhyAdhikye prathamArthamupakramo vacanarUpAyAH prathamAyAstannAntarIyakatvAt / asaMkhyebhyo'vyayebhyastu jJApakAd vibhaktiriti |naapyuktaasu saMkhyAsvekAdibhyaH prathamArthamupakramo vizeSANAmaprasaGgAt / tasmAt saMkhyAsUktAsu prayuktireSTavyA / yathA "syAtAM yadi pade ve tu" (2 / 5 / 9) iti, nApi liGgeSu liGgArthatvAt / anyathA dvitIyAdiSu liGgAvagamo durupapAdaH zAstrIyo hi vibhaktyartha iti / kiJca liGgAnAmaliGgArthatve napuMsakAdityAdi vacanaM nopapadyate napuMsakAdyabhidhAyitayA hi prakRtInAM napuMsakAdivyapadezo nAnyathA, kiJca syAdyarthe puMstvAdau pratijJAyamAne vizeSAbhAvAd vanAderapyupajAto'sau pratyayaHstrIpuMsAvabhidadhyAt liGgaM prati prakRtInAmaudAsInyAt tasmAdasAdhAraNIbhiH prakRtibhireva yathAyathamabhidheyAni liGgAni vyavasthApayituM zakyante, na jAtu sAdhAraNena pratyayena / evaM ca prakRtInAM liGgAnuziSTizAstrANyupapadyante nAnyatheti / nApyabhihite dvitIyAdiniSedhArthamupakramaH / asiddheSu hi sAdhanAni yujyante na jAtu siddheSu / nahi mihiramarIcinicayacumbite vastuni duzcakSuSo'pi bhavati pradIpApekSA, siddhAstviha vivakSitArthAH |kRttddhitsmaasaakhyaatnipaataiH sAmAnyAbhidhAyibhirvizeSANAmanabhidhAnamiti cet satyapyanabhihita iti vizeSaNe vizeSAzrayo dvitIyAdiriha syAdeva / sAmAnyAbhidhAne vizeSAzrayo'sau mA bhUditi vacanaM cet kRtapUrvI kaTamiti karmaNi te duSyati, nApi karmAdikaM prakRtyarthaH saMkhyA syAdyartha ityabhyupagame hetuphale pazyAmaH / yenAbhihitakarmAdigatasaMkhyAne sa mA bhUditi tadAdriyAmahe / tathAhi anvayavyatirekAbhyAM pratItyapratItI dvayorapi samAne tat kutaH karmAdikaM prakRtyarthaH / syAdyarthaH saMkhyeti vivekaH / kiM cAbhihitazca kArakArthaH, prAtipadikArthaH sampadyata iti pAtaJjalAH paThanti / ato hi abhidheye'bhidhAnopacAreNa napuMsakAdityAdinirdezAditi bhAvaH / 'kRtaH kaTaH' iti kaTAt prathamA prasajantyantaraGgANAM bAdhiSyate, naiSAM prasajatIti cet kuto'nyasyAmapohitAyAmasyAH pravRttiriti / 'kaTaM bhISmamudAram' ityatra tu kaTAd dvitIyayA bhISmAdigatakarmazakterasparzAt kuto'bhihitatvamiSTaM caikAdhikaraNAnAmekA vibhaktiriti ! Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 kAtantravyAkaraNam vArttikakArasya tu mate syAdyabhihitakarmAdau dvitIyAdiH syAdeva / sa hyevamAha - tiGkRttaddhitasamAsairabhihite dvitIyAdayo na bhavantIti, tadA manasvigarhitaH panthAH samAroDhumasAmpratamiti cintyam | bhASye tu 'om praNavaH' ityAcakSate iti prayogAnnipAtenApi karmaNo'bhidhAnamiSTamiti lakSyate ||23| 24. SaSThyarthe dvitIyA vA pratibhaH pratibhAteryoge SaSThyarthe dvitIyA vA bhavati / prAjJamarthaH pratibhAti, prAjJasya vA / 'atra caiSa sakaleSu bhAti mAM pratyazeSaguNabandhurarhati' iti karmapravacanIyena pratinA ayamArambhastu prAnaM pratibho'rthaH / prAjJaM pratibhAyeti " upasarge tvAto DaH " (4/2/52) "ktvo yap ca" (4| 6 | 55 ) yathA syAditi ||24| 25. samayAnikaSarte'ntareNahAdhigvinAntarAbhiH ebhiryoge SaSThyarthe dvitIyA bhavati / samayA gaGgAm / nikaSA gaGgAm / Rte vidyAmadhanaH zocyaH / 'kva karma pradhvastaM phalati puruSArAdhanamRte' / antareNa dhanamavidvAn zocyaH / hA niHsvAn | dhik kRpaNAn / 'binA jAyAM naro jAlmo nArI ca ramaNaM vinA ' / antarA ca bhruvau kUrcam | SaSThyapavAdatvAd mudo'ntarA vapuSIti / tathA hA tAta ! dhig bhrAtaH ! / / 25 / 26. dviruparyadho'dhibhiH dviruktairuparyAdibhiryoge SaSThyarthe dvitIyA bhavati / uparyupari giriM balAkA | adho'dho ghanaM balAkA: / adhyadhi zikharaM ghanAgamaH / uparyadho'dhInAM sAmIpya iti nityaM dviH / dviriti kim ? upari zailasya, adho vRkSasya madyamamlAnAmuparyupari vartate / I sarveSAM atrAtA zaraNaM yAtaM yAtyadho'dhazca durgateH // pratipadoktadvirvacanAzrayaNAdihAtizaye dviH // 26 // 27. tasobhayAbhiparisarvaiH tasantairubhayAdibhiryoge SaSThyarthe dvitIyA bhavati / ubhayato grAmam / abhito grAmam / parito grAmam / sarvato grAmam / sarvobhayAbhyAM tas taddhitaH / 'paritaH' iti sarvato'rthe nipAtitaH / 'abhitaH' ityubhayato'rdhe Abhimukhye ca nipAtaH / tantrAntare Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -1 563 tvabhitaH iti AbhimukhyAdau nipAtaH / 'ubhayataH' ityarthe taddhitAntaM ca tatrApyubhayagrahaNaM bhASyaTIkAkRtA vyAkhyAtam / ebhiriti kim ? madhyato grAmasya / / 27 / 28. yAvatA''Garthena ihAGartho maryAdA'bhividhizca / tatra vRttena yoge SaSTyarthe dvitIyA bhavati / nadI yAvadaraNyAni, rathyAM yAvad vRSTo devaH / AGartheneti kim ? yAvad rAjJaH / 'yAvadete hadi prANAstAvadAzA pravardhate' iti SaSThyarthAbhAvAcca |avdhyrthen yAvatA paJcamImapIcchanti - 'grAmAd yAvadahaM voDhA yAvaccaitrAddhimaM mahat' / / 28 / 29. abhividhau kAlAdhvamAnAt abhividhirabhivyAptiH sAkalyenAbhisamvandhaH / tasmin gamyamAne kAlAdhyamAnAbhyAM dvitIyA bhavati / mAsaM supyate'nena, mAsau supyete, mAsAn supyate / mAsamodanaH pacyate, mAsamadhItA vidyA / 'sa saptarAtraM manujo bhuJjIta laghubhojanam' / mAsamAsitA, mAsaM zIto vAyuH, mAsaM pATalAH, krozaM chando'dhIte / krozaM supyate'nena, krozaM vakraH panthAH, krozamaraNyAnI / sakarmakeSu dvitIyArtham akarmakeSu ca karmavidhivighAtArthaM kriyAtyantasaMyoge'pi vidhirayameSTavyaH / guNadravyAtyantasaMyoge dvitIyArthamiti tu bhASyam ||29 / 30. tRtIyA'pavarge phalodaye kriyAsamAptirapavargaH / tatra kAlAdhvamAnAbhyAmabhividhau tRtIyA bhavati / mAsena zikSA adhItA | krozena vRttam adhItam / kRtsnamAsAdhyayanena susaMgRhItetyarthaH / karaNatvAdhyavasAye sidhyatyeva / yathA - varSeNAdhItamapi nAdhigataM chandaH / apavarge'bhividhau dvitIyA mA bhUd ityArambhaH / / 30 / 31. vA karmaNi saMjJaH saMjAnAteH karmaNi tRtIyA bhavati vA / sukhena saMjAnIte / sukhaM saMjAnIte / smRtau tu priyeNa saMjAnAti, priyaM saMjAnAti, priyasya saMjAnAti / kRti tu bhASyavArttikayorapi SaSTyeveSyate - sukhasya saMjJAtA, priyasya saMjJAtA ||31| Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 kAtanvavyAkaraNam 32. caturthyarthe dANo'nAcAre dharmazAstravirodhena vyavahAro'nAcAraH / tasmin gamyamAne dANaH sampradAne tRtIyA bhavati vA / dAsyA saMprayacchate mAlAM kAmukaH, dAsyai saMprayacchati / dharmavirodhena riraMsurdAsyai mAlAM saMpradadAno hyevamucyate / / 32 / 33. lupi nakSatrAdadhikaraNe lupzabdo lukzabdavat puMliGgaH / aNo lupi lope sati kAle vartamAnAnnAmno'dhikaraNe tRtIyA vA bhavati / puSyeNa mUlAnyuddharet puSye vA, rohiNyA zAlIn vaped rohiNyAM vA / puSyAdinakSatrayogini kAla ityarthaH / lupIti kim ? rohiNyAminduH / / 33 / .34. prasitotsukAbhyAm AbhyAM yoge cAdhikaraNe tRtIyA bhavati vA | bhogaiH prasitaH, bhogeSu prasitaH / tatpara ityarthaH / bhogairutsukaH, bhogeSUtsukaH / / 34 / 35. SaSThyarthe tulyArthaH tulyArthoMge SaSThyarthe vA tRtIyA bhavati / candreNa tulyaH, candrasya tulyaH / 'tulyaM palyakairvigalitahAracArubhiH svaiH' / pArthena sadRzaH, pArthasya vA / pArthena samaH, pArthasya vA | bahuvacanAd guNamAtre 'pISyate / 'sAdRzyaM gatamapanidracyutagandhaiH' |tulopmaabhyaampiih syAdeva - 'tulAM yadArohati dantavAsasA, giriNopamAmupadadhe gajatA' | cAndre'pi tulopamayorihApratiSedha eva / / 35 / 36. caturthI hitasukhena hitasukhAbhyAM yoge SaSThyarthe vA caturthI bhavati / rAjJo hitam, rAjJe hitam / 'dharma eva hito nityam ihAmutra ca bhUbhujAm' / 'prAmAyad guNinAM hite' iti ca bhaTTiH | vArtika tu hitayoge SaSThI na pramANam / cAndre tu SaSThIcaturyo vihite / ziSTaprayogAstu tanmatamanugRhNanti / rAjJe sukham, rAjJaH sukham / / 36 / 37. AziSyarthakuzalamadrAyuSyArthaiH arthaH prayojanam, kuzalaM kSemam, madraM maGgalam, AyuSyaM dIrghajIvitam / etadathairyoge sati AziSi gamyamAnAyAM SaSTyarthe caturthI vA bhavati / prajAbhyo'rthaH, prajAnAmartho bhUyAt / prajAbhyaH prayojanam, prajAnAM prayojanaM bhUyAt / prajAbhyaH kuzalam, Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -1 565 prajAnAM kuzalaM bhUyAt / prajAbhyaH kSemam, prajAnAM kSemaM bhUyAt / prajAbhyo madram, prajAnAM madraM bhUyAt / prajAbhyo maGgalam, prajAnAM maGgalaM bhUyAt / prajAbhya AyuSyam, prajAnAmAyuSyaM bhUyAt / prajAbhyo dIrghajIvitam, prajAnAM dIrthajIvitaM bhUyAt / AziSIti kim ? chAtrasyArtho bhUtaH / katham 'kuzalaM khalu tubhyameva tad vacanaM kRSNa ! yadabhyadhAmaham' iti ? astviti vivakSitamidamiti syAt / SaSThyartha ityeva - grAme kuzalaM bhUyAt / / 37 / 38. karaNe parikriyaH parikrINAteH karaNe caturthI vA bhavati / zatAya parikrIto hasati, zatena vA / kaJcit kAlaM bandhakIkRta ityarthaH / droNAyAhaH parikrIto vRSalaH, droNena vA / kRtsnamahaH svIkRta ityarthaH / / 38 / 39. nityaM karmaNi tumo'prayogiNaH aprayogiNo gamyamAnasya tumantasya karmaNi nityaM caturthI bhavati / edhebhyo vrajati, rathebhyo vrajati / edhAnAhartuM rathAnAroDhuM vrajatItyarthaH / tAdarthya siddhau karmaNi dvitIyA mA bhUd ityArambhaH / tathA chAtrAya zlAghate, chAtrAya nute, chAtrAya tiSThate kumArI, chAtrAya zapate iti bodhayitum iti gamyamAnatumaH karmatvAt siddham / tathA mUtrAya sampadyate maNDaH / mUtraM janayituM prabhavatItyarthaH / 'mUtraM sampadyate maNDAt, mUtraM sampadyate maNDaH' iti ca syAdeva / tathA vAtAya kapilikA vidyut / vAtaM jJApayitumiti gamyate / yathA 'rUpAya cakSuH, pathe pradIpaH' iti / gatyarthakarmaNItyatra SaSThyaprasaGga iti na pariziSyate paratvAdeva grAmasya ganteti SaSThyAH siddhatvAt / ata eva 'grAma gamI' iti bhaviSyadarthe ini SaSThIniSedhasyodAharaNaM bhASye / ___kecit kRtyapi dvitIyAcaturthyo manyante / vacanamidaM tu tAdarthyacaturthyA pratyAkhyAtumazakyam - grAmAya samRcchati, grAmAya samiyItyakarmakatayA AtmanepadaprasaGgAt / tatkathaM candragominA pratyAkhyAtam, nApi manyakarmaNItyatra kiJcit pariziSyate / tRNAdikamapekSya kasyacidapakarSe najyoge ca vidhirayamiti bhASyasthitiH / 'na tvA tRNAya manye' iti tRNAdapi apakRSTaM manye ityarthaH / upamAnAdanAdaraviSayAt tRNAdevidhiriti cApizalIyA sthitiH / tathA ca "manyakarmaNyanAdare, upamAnAd vibhASA'prANiSu" Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam (dra0, a0 2/3/17) ityApizaleH sUtram / tathA 'tRNAya manye rAjyam' iti / tRNamiva manye ityarthaH / arthadvayasya vyavasthitavibhASayaiva saMgRhItatvAt 'naukAkAnnabhRgAlAnAM prANita vRddhakIrtanAt' / / 39 / 40. paJcamI vyatireke hInAdhikabhAvo vyatirekaH / tatra paJcamI bhavati / vRSalA rAjanyebhyaH kAtarAH, mAthurAH pATaliputrebhyaH ADhyAH / / 40 / 41. hetAvRNe RNe hetau vRttAt paJcamI bhavati |shtaadvgRhiito'si |kathaM sahasreNa bandhito'si ? avivakSitavizeSahetau paJcamIyam / vizeSe karnAdau yathAyathaM vibhaktayaH syureva / / 41 / 42. ktyastrIbhyAmasattve vA asattve adravye hetau vRttAt ktyantAd astrIliGgAcca vA paJcamI bhavati / bhIteH kuNThaH, bhItyA kunntthH| yogyAnAM gRhyte'rthaanaambhaavo'nuplbdhitH| dehAgniM paktito viyAd balaM vyaayaamshktitH|| abhipatitumanA laghutvabhItermadhusurabhimukhAbjagandhalubdherityAdi / astrIliGgAd bAlyAt subhagaH, bAlyena subhagaH / strIliGganiSedhaH kim ? maitryA tiSThati, ijyayA vasati / iha astriyAmiti pANinIyA smRtiH / asattva iti kim ? dhanena kulam / katham ihAgnidhUMgAt / nAgnedhUmo hetuH, api tu tatpratIteH / tato dhUmam upalabhyAgniH pratIyate ityarthe pareNa syAdeva / / 42 / 43. yapo'dhikaraNakarmaNoraprayogiNaH aprayogiNo gamyamAnasya yabantasyAdhikaraNe karmaNi ca paJcamI bhavati / AsanAt prekSate, rathAdAste / Asane pravizya, rathamAruhyetyarthaH / tathA pitAmahAllajjate / pitAmahamabhivIkSya ityarthaH / tathA pitAmahAdantardhatte / pitAmahamupalabhya nilIyate ityarthaH / 'hutAzanAdantardhatte, vyAghrAd vilIyate' iti ca syAdeva / / 43 / Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-1 44. prabhRtyArAbahiSaH SaSThyarSe _ 'prabhRti-ArAd-bahiS' ityeteSAM yoge SaSTyarthe paJcamI bhavati / bAlyAt prabhRti ramaNIyaH, ArAdagArAt, bahirAvasathAt / 'kvacidapavAdaviSaye'pputsargaH' (pu0 pa0 vR0 115) iti bhASyasmRtyA bahioMge SaSThImapyAhuH / bahirambhojavanasya vAyasAste / karasya karabho bhiH| phAlgunyAzcaitrImAse pATaliputrAd rAjagRhaM saptasu yojaneSviti kAlAdhvamAnAvadherdiglakSaNaiva paJcamI paurvAparyasya sattvAt / mAse mAsAvasAne yathAmAse dAsyAmi / evaM saptasu yojaneSviti / adyAyaM bhoktA, vyahAd bhoktA, ihAyamiSUna syan krodhAllakSyaM vidhyati / kArakamadhye kAlAdhvamAnAbhyAmapi tathaiva paJcamI / yahe bhoktA, kroze vidhyati / vyahe atIte kroze sthitamiti gamyate ||44 / 45. pratinidhipratidAnayoH pratinA mukhyasya sadRzaH pratinidhiH / pratidAnaM vinimayaH / anayorvartamAnena pratinA SaSThyarthe paJcamI bhavati / abhimanyurarjunAt prati / arjunasya pratinidhirityarthaH / mASAnasmai tilebhyaH pratiyacchati / tilAnAM vinimayenetyarthaH / anayoriti kim ? vRkSaM prati vidyotate vidyut / pratineti kim ? pArthasya pratinidhiH, mASANAM vinimayaH / / 45 / 46. vA dUrAntikArthena dUrArthikanAntikArthena ca yoge SaSThyarthe paJcamI bhavati vA / gRhAd dUram, gRhasya dUram |gRhaad viprakRSTam, gRhasya viprakRSTam |gRhaadntikm, gRhasyAntikam |gRhaadbhyaashm, gRhasyAbhyAzam / guNivRttinApi - gRhAd dUraH panthAH // 46 / 47. karaNe katipayastokAlpakRcchrAdasattve adravye vartamAnebhyaH katipayAdibhyaH karaNe paJcamI bhavati vA / katipayAnmuktaH, katipayena muktH| stokAd gataH, stokena gataH / alpAnnaSTaH, alpena naSTaH / kRcchrAllabdham, kRcchreNa labdham / ihAsattvArthatvAdekavacanamevecchanti / asattva iti kim ? stokena madhunA mattaH, kRcchreNa pathA bhrAntaH / / 47 / Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 kAtantravyAkaraNam 48. tRtIyA pRthagvinAnAnAbhiH ebhiryoge tRtIyA vA bhavati, pakSe'nyArthatvAt paJcamyeva / pRthag vRSalena, pRthag vRSalAd brAhmaNaH / vinA sukhena, vinA sukhAt kRpaNaH / nAnA vRSalena, nAnA vRSalAd brAhmaNaH / / 48 / 49. SaSTyanAzAjadhubhiratasarthaiH Ahi-Ac-aJcavarjitairatasathairyoge SaSThI bhavati / dakSiNato harmyasya, purastAd harmyasya / 'dakSiNena harmyasya' ityapi / yeSAmenena dvitIyA veti matam / upari saudhasya, upariSTAt saudhasya / adho bindhyasya, adhastAd bindhyasya / iha vA'dhikAro'styeva / tanvAntare'pi hi paJcamIsamAvezamicchanti, kathamanyaiH pratyAkhyAtam ataH sUktiriyaM bANasya subhASitaM hAri vizatyayo galAnna durjanasyArkariporivAmRtam / tadeva thatte hRdayena sajjano harirmahAratnamivArNavodbhavam // (maGgalazlokaH kaadmbryaaH)| anAhyAjaJcabhiriti kim ? dakSiNAhi malayAt, uttarA suvelAt / dakSiNottarAbhyAm Ac - Ahi ca dUre / prAG malayAt / ihAstAteluk / / 49 | 50. kAle kRtvo'rthAnAmadhikaraNe kRtvo'rthapratyayAnAM prayoge'dhikaraNe kAle vA SaSThI bhavati / paJcakRtyo divasasya bhuGkte, divase vA / dvirahro bhuGkte, ahni vA / kAla iti kim ? triH pAtryAM bhuGkte / / 5 / / __ 51. AyuktakuzalAbhyAM tAtparye tAtparye vartamAnAbhyAmAbhyAM yoge AdhAre SaSThI vA bhavati / bhogAnAm AyuktaH, bhogeSvAyuktaH / karmaNaH kuzalaH, karmaNi kuzalaH / nityamAsakta ityarthaH / tAtparya iti kim ? ratheSvAyukto'zvaH, nibaddha ityarthaH / karmasu kuzalaH, zikSita ityarthaH / / 51 / 52. kriyopalakSaNabhAvAdanAdare kriyAyA upalakSaNaM bhAvaH kriyA yasya saH kriyopalakSaNabhAvaH / tasmAdanAdare SaSThI vA bhavati / rudataH prAbrAjIt, rudati prAbrAjIt / rudantamanAdRtya gataH ityarthaH / evaM pazyato harati, pazyati harati / pazyantamanAdRtya harati pazyatoharaH / / 52 / Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -1 53. karmaNi dayezoH dayezoH karmaNi SaSThI vA bhavati / niSkasya dayate niSkaM vA / vrIhINAmISTe vrIhIn vA / tasya cAnukarotIti zabdAH sAdRzyasUcina iti zeSavivakSayaiva SaSThI / yathA - 'guruvipratapasvidurgatAnAM pratikurvIta bhiSak svabheSajaiH' iti / 'sA lakSmIrupakurute yayA pareSAm' ityAdi / karmaNi SaSThIvidhistu dhAtorakarmakavidhirmA bhUt / / 53 / 54. vyavahRdivipaNAmekArthe ekArthe vartamAnAnAmeSAM karmaNi vA SaSThI bhavati / krayavikrayAdilakSaNe vyavahAre dyUtakriyAyAM caiSAmekArthatA / zatasya vyavaharati zataM vA / zatasya dIvyati, zataM vA / zatasya paNAyate zataM vA |pnneH stutyathadivAya ityanArSamiti bhAgavRttikRtApyuktam / ekArtha iti kim ? hiraNyAni vyavaharati / priyaM dIvyati, rAjAnaM paNAyate / gaNanecchAstutayo'trArthAH / / 54 / 55. nAtha AzaMsane AzaMsane vartamAnasya nAthateH karmaNi SaSThI vA bhavati / zriyo nAthate zriyaM vA / AzaMsate ityarthaH / AzaMsana iti kim ? putramanunAthati / anunayatItyarthaH / / 55 / 56. karaNe pUstRptyarthayoH / pUryatestRptyarthasya ca karaNe SaSThI vA bhavati / ghRtasya pUrNo ghaTaH, ghRtena vA / odanasya paripUrNAH sthAlyaH, odanena vA / 'pUryate zoNitasyAkSi' iti / 'asRjaH pUrNakoSThasya' iti ca suzrutasya / 'madhuna iva tathaivApUrNamadyApi bhAti' iti ca mAghasya | tRptyarthasya ca - phalAnAM tRptaH, phalAnAM suhitaH, phalAnAmAzitaH, phalairvA / AyUrvAd aznAtestRptyarthatvenAkarmakatvAt kartariktaH / yathA 'sadodgArasugandhInAM phalAnAmalamAzitA' iti bhaTTiH / bhASye tu aznAteH kartari kto dIrghazca nipAtyate iti sakarmakatve'pi 'odanamAzitaH' iti siddhyarthamuktaH / / 56 / 57. jJo'pramitau satyAnubhavaH pramitiH / tato'nyatra jAnAteH karaNe SaSThI bhavati / sarpiSo jAnIte, satyasya jAnIte / sarpiSA bhrAnto bhavati / satyena pravartate ityarthaH / apramitAviti kim ? cakSuSA saMjAnAti / nizcinotItyarthaH / / 57 / Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 kAtantravyAkaraNam 58. vA kartari kRtye kRtyapratyayAnte prayujyamAne kartari SaSThI bhavati vA / kartavyaH kaTo'sya, kartavyaH kaTo'nena | karaNIyo'rtho'sya, karaNIyo'rtho'nena / lavyo vrIhirasya, lavyo vrIhiranena / anuziSyaH ziSyo'sya, anuziSyaH ziSyo'nena / kAryaH kaTo'sya, kaTo'nena / kartarIti kim ? geyo vaTuH sAmnAm / kartari yaH / / 58 / 59. na kartRkarmaprAptau kartRkarmaprAptau kRtye tayoH SaSThI na bhavati / dogdhavyo gauH payo gopAlakena / voDhavyo bhAro grAmaM bhRtyena / anuziSyaH ziSyo dharmamupAdhyAyena, gamanIyaH ziSyo grAmamanena / gantavyaM grAmamanenetyapi mataM naH / tathA ca kAM dizaM gantavyam iti parataH kartRgrahaNAdiha karmaNyapi niSedhaH / / 59 / 60. kartaryanaGabuni 'aG-a-buJ' ityetebhyo'nyasmin kartRkarmaprAptau kRti kartari SaSTI na bhavati / odanasya pAkazchAtreNa, dohaH kSIrasya gavAmAbhIreNa, zabdAnAmanuzAsanaM munibhiH, japo mantrasya brAhmaNena / gamyamAne'pi karmaNi niSedhamAhuH / pAnamanena, bhojamanena / kartari tRtIyAsthityartho'yamArambhaH / pAnamasya, bhojanamasyeti tu sambandhe SaSThI syAdeva / anaGavujIti kim ? bhidA tamasAmarddhasya / spRhA bhogAnAM yUnaH / cikIrSA puNyasya satAm / jAgarA nizIthasya chAtrANAm / IhArthasya daridrANAm / mama bhojikA saktUnAm / tava zAyikA rAtreH / iha vibhASApi bAdhyate / / 60 / 61. vA bhAve striyAm striyAM bhAve vihite kartRkarmaprAptau zeSe kRti kartari vA SaSThI bhavati / grAmasya gati tyasya bhRtyena vA / paricaryAcAryasya ziSyasya ziSyeNa vA / upAsanA pituH putrasya putreNa vA / jAgaryA rAtrezchAtrasya chAtreNa vA / akaraNiH puNyasya jAlmasya jAlmena vA / bhRtyA prajAnAM nRpasya nRpeNa vA / hAniH sukhAnAM kRpaNasya kRpaNena vA / striyAm iti kim ? odanasya pAkazchAtreNa / kecit striyAmiti nAdriyante, tanmate odanasya pAkazchAtrasyetyapi kartRkarmaprAptAvityeva sAdho: sthitiH| ajIvanI: pApasya, akaraNirjAlmasya / / 61 / Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 1 62. kte vobhayoH bhAve vihite te kartRkarmaNorvA SaSThI bhavati / sthitamasya, sthitamanena / gataM grAmam, gataM grAmasya / iha sakarmakAdapi bhAve ktaH, tatra ca kartaryapi vA SaSThI syAdeva / gataM tIrthAnAM vratinaH, gataM tIrthAni vratinA / vetyuttaratra nityArtham || 62 | 63. vartamAnAdhikaraNayoH sautre 571 vartamAnAdhikaraNayoH sUtreNa vihite kartari karmaNi ca SaSThI bhavati / iddhaM jyotiSAm, bhItaM mRgANAm / mataH sAdhUnAm, iSTaH prajAnAm, jJAtazchAtrANAm / viditaH prajAnAm, arcito munInAm | adhikaraNe ca sthitam AsanaM rAjJaH, suptamaraNyaM pAnthasya, gataM nabho nakSatrANAm, pItamagAraM kSIrasya, bhuktA pAtrI karambhasya / iha sakarmakAdapi te kartaryapi syAdeva / pItamagAraM vRSalasya surAyAH / sautra iti kim ? zIlAdibhyo vartamAne kto bAhulakAt tatra mA bhUt / zIlito'yamanena, rakSito'yamanena / yatra JyanubandhAdisUtreNa bAhulakena ca ktastatra SaSThyapi tRtIyApi / kAntaH prajAnAm kAntaH prajAbhiH / etadarthaM hIcchArthatve tatrAsya bahulasaMgrahaNam / kameriha na grahaNam iti na kaizciccintitam | JyanubandhAdibhyo vartamAnaktenAtItaktasya bAdhanAt tvayA matam ityAdyasAdhu iti manyante, tadasat / matAttvekatra sahasambhave bAdhA / kva cAnayoH pRthakkAlavihitayorekatra sahasambhavaH / sahasaMbhavo hi tatprasaktyavasare prasaGgaH, sa ca nAstyeva / | prayogAzca dRzyante - 'vasAmo'viditAH paraiH iti bhArate / sa puNyakarmA bhuvi pUjito nRpai:' iti suzrutasya / 'pUrvaiH praharaNamaSTavidhamiSTam' iti vAtsyAyanasya | 'nanu janaviditairbhavadvyalIkaiH' iti mAghasya / 'janairaviditavibhavo bhavAnIpateH' iti bhAraveH / 'boddhavyaM kimiva hi yat tvayA na buddham' iti bhaTTeH / 'na bhItaM taDito dRzA' iti rudrasya / 'rAjJA himavataH sAro vijJAto'sya himAdriNA' iti kAlidAsasya / 'anuprAsadhiyA gauraistadiSTaM bandhagauravAt' / 'jJAto laGkezvaraH kRcchrAdAJjaneyena tattvataH ' iti daNDinaH / 'suptamutsavakAriNA' iti kIcakavadhamahAkAvyasya / / 63 / 64. ukaJi kameH kamerukaJi karmaNi SaSThI bhavati / bhogAnAM kAmukaH / yUnAM kAmukI / niSThAditve vidhiH / anyathA niyamo'yam / 'dviSannabhijAtasya khala:' iti sambandha eva SaSThI / Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam yathA 'tava sarvagatasya samprati kSitipaH kSipnurabhISumAniva satyAnuraktA narakasya jiSNavaH, dhIsattvodyogayuktAnAM kiM durApaM mahAtmanAm || 64 | 65. na vuNi tumarthe tumarthe Ni kartRkarmaNoH SaSThI na bhavati / dAraiH krandako vrajati, paNavena zabdAyako vrajati, odanaM pAcako vrajati, ratham Arohako vrajati / vuNIti kim ? dArANAM krandanAyai vrajati, odanasya pAkAya vrajati / tumartha iti kim ? odanasya pAcakaH / katham odanaM pAcakataraH, odanaM pAcakatamaH ? kartRkarmaNoH kRtIti kRdagrahaNAt kRdantAt pratyayAntare SaSThyA na bhavitavyam iti matam / evaM ca NajinuNornityaM taddhitAntatvAt SaSThyA na bhavitavyameva / aGgAni vyAtyukSI, dhanAni sAMgrAhiNam || 65 | 66. ini bhaviSyadadhamarNayoH bhaviSyadarthe'dhamarNe ca kartari vihite ini karmaNi SaSThI na bhavati / grAmaM gamI, grAmamAgAmI, zatandAyI | bhaviSyacchrutivihitasyeno grahaNAdiha syAdeva / zvo'rthAnAM grAhI || 66 | 572 1 67. saptamyupenAdhikye Adhikye vartamAnenopazabdena yoge'dhikinaH saptamI bhavati / upakhAryAM droNaH, upaniSke mAsaH / khAryA niSkasyAdhikaH ityarthaH / upaneti kim ? adhikaH khAryA droNaH, adhiko niSkasya mAsaH | sambandhe SaSThInivRttyarthaM saptamyarthaM ca vacanam / RddheSvAsIneSu daridrA bhuJjate iti / yathA rathakAreSvAsIneSu ayaskArAH zerate, tathA sAdhuH pitari, nipuNo mAtarIti / yathA paTuH zAstreSu, dakSo'kSeSu, sAdhuH pApmani, nipuNaH pApmani jAlmaH iti anarcAyAmapi syAdeva || 67 | 68. svAmye'dhinA svAmye vartamAnenAdhinA SaSThyarthe saptamI bhavati / adhipaJcAleSu brahmadattaH / paJcAlAnAM svaamiityrthH| adhibrahmadatteSu paJcAlAH / brahmadattasya paJcAlAH svAmina ityarthaH / / 68 / Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 573 pariziSTam - 1 69. ktasyenaH karmaNi inantasya ktasya karmaNi saptamI bhavati |adhiitii chandasiM, adhItI zAstre, AmnAtI zAstre | ina iti kim ? kanyAmAzliSTatamaH / karmaNIti kim ? rathena prayAti / dvitIyAnivRttyartho'yamArambhaH / / 69 / 70. nimittAt karmasaMyoge kriyAnimittamAtrAt tatkarmasaMyoge sati saptamI bhavati / carmaNi dIpinaM hanti dantayorhanti kubhrm| kezeSu camarI hanti sImni puSyalako htH|| nimittAditi kim ? asinA hanti dvIpinam / karmasaMyoga iti kim ? carmaNA dvIpI mRtaH / hetvarthe tRtIyAnivRttyartho'yam / / 70 / ___71. dUrAntikArthAdasattve TAGasyamo'pi dUrAdintikArthAdasattve vartamAnAt TAGasyamo Dizca bhavati / dUreNa panthAH, dUrAt panthAH, dUraM panthAH, dUre panthAH / evaM viprakRSTAdibhyaH / antikena grAmaH, antikAd grAmaH, antikaM grAmaH, antike grAmaH / evam abhyAzAdibhyaH / asattva iti kim ? dUre pathi taDAgaH / saptamIprakaraNopakramAt saptamyarthe vidhirayamiti matam / naH svArthe etAzcatamro vibhaktaya iti naiyAsikAH / / 71 / 72. sarvanAmno hetvAdinA prathamAtRtIyApaJcamISaSThyaH hetukAraNanimittairyoge sarvanAmna etAzcatasro vibhaktayo bhavanti / ko hetuH kaTaH kriyate, kena hetunA, kasmAd hetoH, kasya hetoH / evaM kiM kAraNam, kiM nimittam, kena kAraNena, kena nimittenetyAdi / bhASye tviha saptApyudAhRtA vibhaktayaH / hetvAdineti kim ? kenopAyena,kena pratyayena, kena bIjena, kena pramANena |mtmetcc vArtikatAtparyavidAm / sarvairhatvathairyoge vidhirayamiti eke / sarvanAmno nimittakAraNahetubhistRtIyApaJcamISaSThyaH iti kAzmIrakAdayaH ||72 / 73. guNavacanAdekavacanaM saMkhyAyAH guNayogAd guNini vRttAyAH saMkhyAyAH ekavacanaM bhavati / viMzatizchAtrAH, viMzati chAtrAn, viMzatyA chAtraiH / viMzatiH kanyakAH, viMzatiM kanyakAH, viMzatyA kanyakAbhiH / Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 kAtantravyAkaraNam viMzatiH kANDAni, viMzatiM kANDAni, viMzatyA kANDaiH, viMzatyAM kANDeSu / evaM triMzaccatvAriMzatpaJcAzatSaSTiMsaptatyazItinavatizatasahasrAyutaniyutalakSakoTyarbudapadmaprabhRtayaH / guNavacanAditi kim ? paJca chAtrAH, dve viMzatI rathAnAm, timro viMzatayaH / dvitryAdivadanekavastuvRttitvAdekavacanaM na syAditi / sarvo jana iti jAtAvekavacanam / sAkalye sarvazabdaH / / 73 / 74. grAme dvivad godasya godazabdasya grAme vyarthavad bhavati / godau grAmaH, godau gamyete, pUrvagodau, aparagodau, azvinau, puSpavantau iti vyarthatvAt / / 74 / 75. bahutvavadasvAderasaMkhyaikAdhikaraNasya ekaTyAdizabda iha saMkhyA saMkhyaikAdhikaraNAd anyasyAsuprabhRterddhitvaikatvayorbahutvavad bhavati / asavaH prANAH iti asuSveva / 'nighnan priyaM prANamivAbhimAnam' ityarthAntare / prANe hanmArute bale / saktava iti / kecidudakena siktaH sakturiti kAzikAdau / zirISA grAmaH, zAlmalayo nagaram, varaNA nagaram, ambuni gAva etAH / sAmAnyapuSpe sumanasaH, sumanAH / jalaukaso jalaukA : / samAH samA ca saMvatsaraH / apsarasaH, apsarAH / vastrAnte dazAH, vattau tu dazeti / tadantAdapyupasarjanatve bahuvacanameva syAt / bhASye'pyevamuktam / jAmbavazca paJcAlAzca jAmbavapaJcAlAH / pUrvapadatve tu paJcAlajAmbadau / vaSahimantau / puMsyasavo'pi prANA dArA lAjAH savallajAzca gRhaaH| eke paThanti saktUn grAmAkhyAyAM zirISAH syuH|| nIvRti kuravo matsyAH suhmaanggvidehmdrpnycaalaaH| kAlAjamIDhatrirgatabAhIkavaGgAndhAH // cediravantikaliGgAkhuzInaraprabhRtayo'nye'pi / zAlmalayaH puri varaNAH striyAmubhe vAriNi tu gaavH|| puSye ca sumanaso vA vA ca jlaukHsmaapsrsH| Apo vastrasya dazAH sikatAvarSAmaghA dhaanaaH|| yat kRttikAzca bahulAstad bahvAbhidhAyitvAt / Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -1 575 nIvRtipuNDro bhUmni ityapA janapade puNDamapIha paThantyeke / iha tvavizeSaH 'sudurvvaraH svAduraso bRMhaNastaNDulo navaH' iti / asaMkhyaikAdhikaraNasyeti kim ? eko balvajaH, ekA sikatA | bhASyasthitirapyevam / / 75 / 76. vA'smadazca asaMkhyaikAdhikaraNAdanyasmAdasmado'bahutve vA bahutvavad bhavati / vayam aham AvAM vA / asaMkhyaikAdhikaraNasyeti kim ? eko'ham, dvAvAvAm, anyaikAdhikaraNasya syAdeva - zyAmA vayam, zyAmA'ham / ete vayamamI dArAH / 'vayaM kva varNAzramarakSaNocitAH' / 'sampannA vrIhayaH' iti vyaktibhedAt / 'sampanno vrIhiH' iti avivakSitabhedatvAdaikyam / uktaM hi bhASye - tA eva tirohitabhedA vyaktayo jAtiriti / vrIhitvAdijAtau tu bahuvacanaM nArabhyate iti / yadapyuktam - ekasyAmeva jAtau na dvayortIhiyavAviti, atrApi vyaktiSu tilamASAH haMsacakravAkA itISTam / yuSmado gurAviti smarantyeke | yUyaM me guravaH, tvaM me guruH / vacanavyatyayo bahulamanyatrApi dRzyate / / 76 / 77. vA phalgunyoH proSThapadayostArake / phalerunaT gazcAntaH phalgunI hrasvAdiH / tArake vRttayoH phalgunyoH proSThapadayozca dvitve vA bahutvavad bhavati / phalgunyaH, phalgunyau, proSThapadAH, proSThapade / pUrvaphalgunyaH, uttaraproSThapadA iti cecchanti | tAraka iti kim ? phalgunyau kanyake / saMkhyaikAdhikaraNayostu dve phalgunyau, dve proSThapade / vAgrahaNamuttaratra nityArtham / / 77 / 78. puSyArthapunarvasuddhanddha dvivad bahuSu puSyArthazca punarvasU ca teSAM dvandve bahutve vyarthavad bhavati / puSyazca punarvasU ca puSyapunarvasU / sidhyapunarvasU / tiSyapunarvasU / puSyArtha iti kim ? azvinIpunarvasavaH / dvandva iti kim ? puSyaH punarvasU yeSAM te puSyapunarvasavaH / bahuSviti kim ? etattiSyapunarvasuzeSo dvandvo hi vA samAhAre ||78 / / 79. dvandve luga gotreNa yUnastanmAtravaiSamye pautrAdyapatyamiha gotraM gurvAyattaM gotrApatyaM yuveti ca pUrvAcAryasmaraNAt / gotreNa saha dvandve gotrayuvamAtre kRte vaiSamye yUno lug bhavati / gAryazca gAryAyaNazca gAgryo, dakSAdiN dAkSizca dAkSAyaNazca dAkSI / eka evobhayArthabhAg bhavati / dvandva iti kim ? Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 kAtantravyAkaraNam gAyegAAyaNo'ham / gotreNeti kim ? gAyegAAyaNau |yuun iti kim ? gArgigAgryo / tanmAtravaiSamya iti kim ? gAryavAtsyAyanau |maatrgrhnnN kim ? bhAgavittibhAgavittikau / kutsAdhikAre gotrAdikaN / sauvIreSvapIti kutsAkRtamapi bhAgavittizabdAd bhAgavittikasya vairUpyam / / 79 / 80. striyA puMvacca striyA gotreNa saha dvandve yUno lug bhavati, avaziSTA strI puMvacca prAti / / gotrayuvastrItvamAtravaiSamye gArgI ca gAAyaNazca gAgryo / dAkSI ca dAkSAyaNazca dAkSI / tanmAtravaiSamya iti kim ? gArgIvAtsyAyanau / / 80 / 81. puMsA striyAH sArUpye ca puMliGgena saha dvandve sArUpye strItvamAtravairUpye ca strIliGgasya luga bhavati / azvazca azvA ca azvau | haMsI ca haMsazca haMsau / rambhoruzca rambhorU ca rambhorU | yuvA ca yuvatizca yuvAnau / zvAphalkyazca zvAphalkyA ca zvAphalkau / iha striyAmaNo yaGAdizyate / sArUpye ca gaurdhenuH / gauvRSaH / imau gAvau, kareNU, imAvotU / imau tittirI / vyavasthitavAsmaraNAt tanmAtravaiSamye samAnAkRtAveveha na syAt / kuzazca kuzA ca kuzakuze | kuzazca kuzI ca kuzyau, kuzo darbhaH / kuzA rajjuH, kuzI lauhaphAlaH | sArUpye ca nAyaM vizeSaH- imo dundubhI / akSe strI pumAn bheA~ dundubhiH / strIpuMsayorbhinnAkRtAvapi sArUpye dvandvaH / tanmAtravaiSamye sArUpye ceti kim ? vaDavAturaGgamau, indrendrANyau / iha puMyogakRtamapi vairUpyam / liGgasya tanmAtravairUpyAd - haMsI ca haMsau ca haMsAH / ekazca ekA ca, dvau ca dve ca, trayazca timrazcetyatra dvandva eva nAbhidhIyate / / 81 / 82. bahvarthe grAmyAnekazapheSvataruNeSu puMsaH grAmyAnekazapheSvataruNeSu strIpuMseSu dvandve bahvarthe sArUpye strItvamAtravairUpye ca puMso lug bhavati / gAvazca dhenavo gAvazca vRSAH, imA gAvaH | gAvau ca nIlau gAvau ca nIlyau, nIlyo gAvaH / strItvavairUpye ca - ajAzceme ajAzcemAH ajA imAH / evaM meSya imAH mahiSya imAH / bahvartha iti kim ? gauzca dhenuH, gauzca vRSaH imau gAvau / imAvajau / grAmyeti kim ? kuraGgAzca kuraGgyazceme kuraGgAH / ruravazca mRgAH ruravazca mRgyaH ime ruravaH / anekazapheSviti kim ? azvA ime, gardabhA ime | ataruNeSviti kim ? barkarA ime, vatsA ime / sArUpyatanmAtravarUpyayorityeva - meSyurabhrAH / / 82 / Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 1 83. bhrAtrA svasuH putreNa duhituH bhrAtrA saha dvandve svasuH, putreNa saha dvandve duhiturlug bhavati / bhrAtA ca svasA ca bhrAtarau / putrazca duhitA ca putrau / pRthaG nirdezaH spaSTArthaH / pitarAviti mAtarapitarArthaM prakRtyantaram / dvandve tu mAtApitRbhyAm, mAtarapitRbhyAm, mAtarapitarAbhyAm iti rUpANi trINi / evaM zvazurau / dvandve tu zvazrUzvazurAviti // 83 // 84. zeSapUrvayostyadAdibhiH 577 tyadAdibhiH saha dvandve zeSasyAtyadAdeH pUrvasya ca tyadAderlug bhavati / yazca maitrazca yau / sa ca maitrazca tau / sa ca yazca yau / sa cAsau ca amU / sa ca tvaM ca yuvAm | tvaM ca ahaM ca AvAm / ahaM ca bhavAMzca bhavantau || 84 | 85. kimA parasya ca kimA saha dvandve parasyApi tyadAderlug bhavati / kazca tvaM ca kau / kazca ahaM ca kau / kazca bhavAMzca kau / yairduryuktikadAzayA sUtrANyamUni pratyAkhyAtAni taireSu ubhayaprayogo durnivaarH| sarUpaparyAyAbhyAM dvandvaH prAyo neSyeta iti / ekazca ekazcobhau ca dvau ca / vRkSAdestu dvivacanabahuvacane ekavacanavat prakRtyanupAtte saMkhyAne syAtAmeva / paJcakapakSe'pi ekatvavadanekatvamapi prakRtyartha iti yathAsvamabhivyaJjakAni vacanAni syuH / vRkSau, vRkSAH / anekasvArthavazAdanekajAtIyasyAbhidhAnamapyekena syAdeva / yathA - akSAH, pAdAH, mASAH / na caikaikasya vRkSAderekaikasvArthavazAdanekasajAtIyavyaktiniveze'nekasvArthaparigrahe vA akSAdirAjazAsanabhIrasti / kiM ca kRte'pyekadeze'nekArthAbhidhAnopapattistadavasthaiva / na cArthAnantyena yAdAnantyAt sAkalyAbhidhAnamekazeSeNa zakyamiti || 85 | 86. prakRtivaccheSam luki sati zeSaM yatra yA prakRtistadvad bhavati / sa ca yazca asau ca amI / dvandvasthatvAnna vibhASA / sA ca yA ca ye / kA ca bhavatI ca ke / vRttau sarvanAmnaH puMvattve'pi punaH strItvam, kathaM sa ca yA ca yAviti cenmaNDUkaplutyA vA puMvadanuvRtteH / etacca samAsAzrayakAryaniSedhArdham apadatvArthaM ca ||86 | Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 kAtantravyAkaraNam 87. naJtatpuruSasyottarapadavat ___ naJtatpuruSasyottarapadavat kAryaM bhavati / aneko brAhmaNaH / kareNuH prasthitAnekaH / 'anekasya cakArAjau bANairvANasya khaNDanam' / yadA tu vijAtIyAnAmarthAnAM pratyekamanekatvaM vivakSyate tadA vacanAntaramicchanti / dhavazca khadirazcobhAvanekau / dhavazca khadirazca palAzazca pratyeka maneka tayA ime aneke | 'dhavakhadirapalAzA:' ityatra tu dvandvArthabahutve'nekazabdaprayoga eva nAstyanekatvasya dvandvAdevAdhigateH / anekasyAdhikaraNAdapyekavacanameva pramANam / abalvajAH kAzaH, anapsaraso yuvatiH, avarSAH hemantaH, astrI bhrukuMzaH / amitra iti prakRtyantaraM naJi amitramiti syAdeva / uktavyatyaye tu ziSToktyA sAdhutvamicchanti / uktaM hi vRddhastat - anugrahazca ziSTebhyaH iti / ziSTAstu iha munayaH, na hi aMpramANaM te bhASante / / 87 / 88. vizeSyavadekAdhikaraNasya prAyeNa bhinnapravRttinimittamekArthaprayuktamekAdhikaraNaM tasya prAyeNa vizeSyavat kAryambhavati / arthAd vizeSaNasya / dUrAya grAmAya vrajati, dUraM grAmaM vrajati, sthUlena vRSalena kartavyam, sthUlasya vRSalasya kartavyam / tulyArthe'pi na pRthag vibhaktI / tathA varaNA gomatyaH, dArA gomantaH, godau bahuzasyau / prAyeNeti kim ? varaNAdivacanaM nagarAdermA bhUt / varaNA nagaram, godau grAmaH, balvajAstRNam, revatI dArAH / sAmAnye vizeSasya vizeSaNateSyate / yathA merumahIbhRditi / 'godau ramaNIyo grAmaH' iti grAmavizeSaNatvAt / ekAdhikaraNe vizeSaNe napuMsakaikatvamapi pramANam / zakyamoSadhipateH karAH / 'zakyaM zvamAMsAdibhirapi kSut pratihantum' (ma0 bhA0) iti / upAtte'pi vizeSye sAmAnyAzrayatvAt 'vedAH pramANam' iti bhASyasthitiH / niyataliGgAnAmasambhave vyatyayaH / zeSo yavAgUH, zeSaM yavAgUH / ajhai bhANDam, ardhaM zikhA, sambAdhaH zAlA, saMbAdho vartma, saMbAdhaM bRhadapi tad babhUva vartma' iti ca paThanti / prakANDaM yuvatiH, AdiH kalatram, guNaH pradhAnam, upasarjanaM strI / sambhave tu zeSaM dadhi, zeSa odanaH / 'tayAtmAnaM ca zeSAzca vidyAH pAyAnmahIpatiH' ityapi prayuktamekaH / pramANazabdastu sAdhanavyutpanno dvidhA / eko napuMsakaM pramANaM dRk, pramANaM zabdaH / anyazcAnyaliGgaH pramANaH svAmI, pramANI strI, pradhAnA haritAM mudgAH' ityAdidRSTe: pradhAnazabdasyApi dvayI gatiriti lakSyate / bahucapUrvasya svaliGgataiva / Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -1 579 bahuguDo drAkSA, bahutailaM surA , bahutRNaM naraH / aupacArike'pi kvacit svaliGgam / kuntena striyA, yaSTyA puruSeNa, gauH kalatram / kvacidanyathA - koSTune araNyAya / 'ziro me'zri yazomukham' iti bhASyam / ato hi smaranti liGgasya lokAzrayatvAditi / / 88 / 89. na manuSyo lupi liGgam manuSye'rthe kapratyayasya lupi sati tatpratyayAntasya yadekAdhikaraNaM tasya talliGgaM na bhavati / caJcA gauraH, kharakuTI zyAmaH / ivArthe kaH, tasya manuSye lup / liGgamiti kim ? caJcAyA gaurasya rujati / / 89 / 90. napuMsakAnapuMsakayornapuMsakamekavad vA napuMsakAnapuMsakayoryugapadekAdhikaraNaM napuMsakaliGgaM bhavati, ekavacca vA bhavati / kuDyaM ca panthAzca zukle, kuDyaM ca panthAzca zuklam / kuDyaM ca rathyA ca mRdunI, kuDyaM ca panthAzca mRdu / hRdayaM ca jaGghA ca pANizca dRDhAni, hRdayaM ca jaGghA ca pANizca dRDham / / 90 / 91. nityamasaMkhyasya asaMkhyo dhAturavyayaM ca svabhAvAt, tasyaikAdhikaraNaM napuMsakam ekavacca nityaM bhavati / mandaM pacati zIghramodanaH / pacyate zIghraM bhUtaH / avyayasya cedaM svaH kAmayate / bhadraM namastasmai / zucini prAtaH, zucini naktam / / 91 / 92. karmaNyapradhAne duhAdibhyaH duhAdibhyo'pradhAne karmaNi pratyayo bhavati / gauH payo duhyate / gauH payo dugdhA, ziSyo dharmamucyate, ziSyo dharmaM vAcyaH, pAnthaH panthAnaM pRcchyate, pAnthaH panthAnaM pRSTaH / nAthaH kambalaM prArthyate, nAthaH kambalaM prArthitaH, chAtro niSkaM jIyate, chAtro niSkaM jetavyaH, grAmaH zataM daNDyate, grAmaH zataM daNDitaH / jaladhiramRtaM mathyate, jaladhiramRtaM mathitaH / ziSyo dharmamanuziSyate dharmamanuziSTaH / vrajo gAmavarudhyate, vrajo gAmavaruddhaH / vRkSaH phalAni cIyate, vRkSaH phalAni citaH / inantAnAmapyeSAmiyameva vyavasthA na cet prayojyaM karma / dohyante gAvaH payo bhRtyairnAthena / sati prayojyakarmaNi tatraiva vAcyate ziSyaM dharma prajA AcAryeNa / paJcamInirdezAt SaSThI tu dvitIyAvad ubhayoH / dogdhA kSIrasya gavAm, dohaH kSIrasya gavAm / / 92 / Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 kAtantravyAkaraNam 93. pradhAne vahyarthakRSaH vahyarthAt kRSazca pradhAne karmaNi pratyayo bhavati / uhyate grAmaM bhAraH, UDho grAmaM bhAraH, hriyate kumbho bhAram, nIyate bhAro grAmam / ahAri kumbho bhAram / kRSyate zAkhA grAmam, kRSTA zAkhA grAmam / inantAnAmapyeSAmiyameva vyavasthA, na cet prayojyaM karma / vAhyate bhAro grAmaM devadattena, nAvyate bhAro grAmam, hAryate bhAro grAmam, karNyate zAkhA grAmam / sati tu prayojye karmaNi tatraiva / bAhyate goNI grAmaM vRSabho bhRtyena / hAryate grAmaM bhAraM bhRtya H svAminA / paJcamInirdezAt SaSThI dvitIyAvad apradhAne'pi / voDhA grAmasya bhArANAm, netA kumbhasya kUpAnAm, hartA bhArasya bhANDAnAm, kartA kSetrasya kaNTakAnAm / naiyAsikAstu SaSThImapi pradhAne karmaNyAhuH / / 93 / 94. inaH kartRkarmaNi inantAt kartRkarmaNi karmapratyayo bhavati / gamyate bhRtyo grAmam, na prasAdamucitaM gamitA dyauH / adhyApyate vedaM mANavakaH / bhojyate mANavaka odanam / jJApyate mANavakaH zAstram / abhivAdyate putro gurum / kAryate bhRtyaH kaTam / karmAntarasambhave niyamo'yamiti kartRkarmaNorabhAve karmAntare'pi syAdeva / gauyyite, odanaH pAcyate |gururbhivaadyte ziSyaH prajAbhiH / / 94 / 95. prakRtivikRtyoH prakRtivacca kartRbhUtayoH karmabhUtayozca prakRtivikRtyoryugapat pratyayo bhavati, prakRtivacca liGgapuruSavacanAni bhavanti / tvamahamabhUH / ahaM tvamabhUvam / tRNAni kaTaH sampannAni, tantavaH paTo bhavanti / eko dvau bhUtaH / karmaNi ca - kAzAH kaTaH kriyante, mRd ghaTaH kRtA, tvamahaM kriyase, ahaM tvaM kriye, anahaM tvamakAri, anahamahaM kriyate / / 95 | 96. bhAvAkhyAtaM dhrauvyAt dhrauvyAdakarmakAdeva bhAve vihitamAkhyAtaM bhavati / zayyate tvayA, avarddhi vidhunA, jIviSyate mayA / dhrauvyAditi kim ? pacyante maassaaH| trimunisaMgrahakArAstu pUrvamavivakSitakarmatvAnmASAn pacyate ityapIcchanti / AkhyAtagrahaNaM kim ? grAmaM gantuM samayaH, mASasya pAkaH / kRtyaktakhalAstviha sakarmakAdapi bhAve syureva / kAM dizaM mayA gantavyam, bhrAntaM dizam, ISatkaraH kaTam / / 96 / Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 581 pariziSTam -1 97. dhAtoH kartaryaprayojye aprayojye kartari dhAtoH pratyayo bhavati / odanaM pAcayati bhRtyena gRhI, odanasya pAcayitA bhRtyena gRhI / innarthopasarjanasyApi kriyAyAH kArake pratyayo'sti / yathA odanaH pAcyate, pAcayatyodanaM bhRtyena gRhI / tasmAdayamArambhaH / / 97 / 98. nAvyayakRdavidhiH kriyAntarakArake kriyAntarasya kArake'vyayakRdantanibandhano vidhina bhavati / bhoktumodanasya pAcakazchAtraH / paktvaudanasya bhoktA | bhoktuM sthitirasya / bhuktvA'sya vrajyA / eSvavyayakRdantanibandhanaH SaSThIniSedho na syAt / paktvaudano bhujyate, paktvaudano bhuktaH, paktvaudanaM bhuktavAnaham, bhoktumodanaH pakvaH, bhoktumiSTAH zAlayaH / bhoktumicchatyayam, grAhaM grAhamuptA vrIhayaH, grAhaM grAhamayaM vrIhIn vapati / eSvavyayakRdantApekSe kArake na dvitIyAdiH, kintu kriyAntarApekSasya tasyoktatvAt prathamaiva / kvacinnipAtasyApi kArakAbhidhAnazaktiH / manasvigarhitaH panthAH samAroDhumasAmpratam' / kriyAntarakAraka iti kim ? chAtreNa bhoktuM samayaH / kaTaM kRtvA ghaTaH kriyate / / 98 | 99. karmapravacanIyaH eSo'dhikriyate || 99 / 100. abhiritthambhAvalakSaNIpsAsu eSvartheSvabhiH karmapravacanIyaH syAt / itthaMbhAvaH kasyacit prakArasyApattiH / sAdhurdevadatto mAtaramabhi, vRkSamabhi vidyotate vidyut, vRkSaM vRkSamabhi SiJcati / / 100 / 101. paripratI bhAge ca itthambhAvAdiSu triSu bhAge ca paripratI karmapravacanIyau bhavataH / kuzalo'si chAtra ! akSAn pari / kuzalo'si chAtra ! akSAn prati / vRkSaM pari, vRkSaM prati vidyotate vidyut / vRkSaM vRkSaM pari, vRkSaM vRkSaM prati kAkAH / yadatra mAM prati, yadatra mAM pari tad dehi / / 101 / 102. teSvanuH . teSu caturvartheSvanuH karmapravacanIyo bhavati / sAdhuvRSalo brAhmaNAnanu, vRkSamanu vidyotate vidyut, vRkSaM vRkSamanu, yadatra mAmanu tad dehi / / 102 / Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 kAtantravyAkaraNam 103. hetau tAvarthe'nuH karmapravacanIyo bhavati / kArImanu varSati / hetau tRtIyA na syAt / / 103 / 104. sahArthe ca karmapravacanIyo bhavati / zUramanu yudhyante / ADhyamanu krIDanti / sahArthe cAnuH zUreNa ADhyena sahetyarthaH / / 104 / 105. upazca hIne hIne'rthe upo'nuzca karmapravacanIyo bhavati / upazakraM rAjAnaH, anuzakraM rAjAnaH / / 105 / 106. upasargAH prAk prAdayo dhAtuyoge dhAtuyoge sati prAdayo nipAtA upasargasaMjJakA bhavanti, te ca dhAtoH prAk / teSAM dvidhA dhAtuyogaH, kvacidarthavizeSatvena / yathA prapacati, sampacati / kvacidarthAntarAbhidhAnasAhAyyena / yathA pratiSThate, pariNayate / kamapi viziSannarthaM kamapi ca saMbhUya dhAtunAbhidadhad dhAtubhirabhisaMbandhaM samRcchati dvaidhamupasargaH / 'prapariparAsamupAdhinyapanirabhivyAGyudanvatayaH pratyapiduramI' viMzatirupasargA dhAtuyoge syuH / prAgupasarganipAtaH so'dhikrudhyo'dhizayyate khaTvA / prAgupasargavidhibhyaH pratyayavidhiriSyate liGGgaiH, lAkSaNikasya guNokteH saMyogAderaDAditAniyamAt / saJcaskaruH, samaskRta | suT dvirvacanAd aTazca prAk / dhAtuyoga iti kim ? duSTo nayo durnayaH / katham avadattaM durnayati / dhAtuyoge'pi nipAtagaNe dviH pAThAdastyupasargapratirUpakANAmanupasargateti / / 106 / 107. kyaNeSvantar kipratyaye'Gi ca nasya Natve kartavye'ntarupasargo bhavati / antarddhiH, antardhA, antarhaNyate, antarghANam / eSviti kim ? antarUhate, antaruhyate / upasargAzrayaM parasmaipadaM hrasvazca na syAt || 107 / Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 1 108 zrat prAyo dhAJi 1 prAyo dhAJa zradupasargo bhavati / zraddhA, zraddhatte zraddadhAnaH / prAyaH iti kim ? zraddhAtA, zraddhAyaH / upasarge tvAto DaH kizca na syAt / / 108 / 109. na prAkAmyacArthasambhAvanagarhamAtrAsvapiH 583 eSvartheSvapirupasarge na bhavati / prAkAmyaM yatheSTAnumatiH / api siJca api stuhi / iha dhAtvartho'numanyate / cArthaH samuccayaH / api siJca api stuhi / siJca ca tuhi cetyarthaH / iha kriyA samuccIyate / saMbhAvanaM yogyatAdhyavasAnam / api siJcanmUlasahasrANi, api stuyAd rAjAnam / iha kriyA sambhAvyate / gayAm - api siJcet palANDUn brAhmaNaH / api stuyAd vRSalam / iha dhAtvarthaH kutsyate / mAtrA, lezaH, kiJcid ityanarthAntaram / api siJcati, manAg ityarthaH / iha dhAtvartho viziSyate / eSvanupasargatvAt So na syAt / eSviti kim ? api SiJcati, apidhAya gataH / Satvam upasargasamAsazca syAt || 109 | 110. suH pUjAyAm pUjAyAmarthe surupasargo na bhavati / sustute, susiJcati, susthitaH, susthitiH / dhAtvartho'tra stUyate / pUjAyAmiti kim ? suSekaH / / 110 / 111. atikrame cAtiH phalodaye kriyAnivRttiratikramaH tasmin pUjAyAM cArthe'tirupasargo na bhavati / atisiJcati zAlIn, siJcatyati zAlIn / ati stuye rAjanyam, stuye'ti rAjanyam / zobhanaM stautiityrthH| anayoriti kim ? atiSiJcati / / 111 / 112. adhiparI siddhArthoM prAptArthAvadhiparI nopasargau bhavataH / karotyadhi, adhikaroti, gacchatyadhi, adhigacchati, parikaroti karoti pari / adhiparyoruparibhAvaH sarvatobhAvazcArthaH, tau yadA kuto'pyavagamyete tadaivodAharaNam / prayogAstu svarUpAvirbhAvArthA eva / karmapravacanIyAnAM tu sAkSAd dhAtuyogo nAstItyanupasargatA siddhaiva / / 112 / // iti mahAmahopAdhyAya zrI zrIpatidattaviracitakAtantrapariziSTe kArakaprakaraNaM samAptam // 1 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| pariziSTam - 1 zrIzrIpatidattapraNItam kAtantrapariziSTam strItvaprakaraNam 1. striyAmI strItvayoginyarthe vartamAnAd Ipratyayo bhavatItyadhikartavyam / strItvamihArthAnugataM prakRtivizeSavAcyaM zabdasaMskArAnuguNaM dharmAntaraM na tu yonyAdimattvaM strItvam / 'kalatram' ityatra satyapi tadvirahAt / taTItyasatyapi tallakSaNayogAcca, yat punaH 'uSTrI' ityAdau yonyAdimatIM vyaktiH pratIyate tat tatraivAsya strItvasyAbhyupagamAt / yathA 'dundubhyaH' iti strItvAdakSAvagamaH, evaM punapuMsake ca, tAni ca svabhAvAd yugapadeva liGgarabhidhIyante iti na taTIprabhRtiSu saGkarApatti : zabdasaMskArasiddhyarthamupAyAH priklpitaaH| sarvavastugatA dharmAH zAstre striitvaadystryH||1| ye tu yonyAdisambandhAH praannijaatiiygocraaH| na te'bhyupAyAH saMskAre kalatrAditaTAdiSu // 2 // triliGgatve'pi vastUnAM zabdAnAmIdRzI gtiH| gRhNanti yadamI liGgam ekaM dve trINi vA na vA // 3 // strItvamazvAH kuraGgIti laukikaM yat prtiiyte| tat tadanvayini dravye zAstrIyastrItvasaMbhavAt // 4 / 1 / 2. ito'ktyarthAdanAdezAd vA'kateH ktayarthavarjitAdakateranAdezAdikArAntAt striyAm Ipratyayo bhavati vA / zreNiH, zreNI / rajanI, rajaniH / vANI, vANiH / pAlI, pAliH / halI, haliH / purandhrI, purandhraH / tulAkoTI, tulAkoTiH / rAtriH, rAtrI / zAlI, zAliH / zucI, zuciH / strIpuMsayotteH'vIcI, zRNI, maNI, UrmI, kelI, masI' ityapi syAt / prakRtivizeSaNatvAt tyarthavarjanAcca ukte'pi strItve strIpratyayaH / Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 1 585 , viSaviSamA madhurA hi yuvatyaH / yathA vyAvakrozI, pacA, upAsaneti, tathA kazcit kRdIkArAdImicchan lakSmIyamiti manyate / atyarthAditi kim ? dhRtiH, jyAniH, ajIvaniste kAM kAriH kriyate / zAstirityapi zAserinantAd vijJaptivad yuviSaye kvacit ktiH / tathA ca pAcayateH pAktiH, yAjayateryASTiriti bhASyam / paddhatI, yaSTI, zaktI zastram ityauNAdikAd IH / anAdezAditi kim ? sugandhiH srak, yuvajAniH puuH| iha '"gandhasyet, jAyAyA jAnizca" Adizyate / akateriti kim ? kati knykaaH| tadantAdapi priyakatiriyaM gaNikA, priyakatIni, priyakatIn, priyakatI: pazyatIha nizcitam ||2| 3. iN nRjAtibhyAm iNantAnnRjAtezca idantAnnityam Ipratyayo bhavati / sutaGgamena nirvRttA sautaGgamI pUH, evam auNacittI / sutaGgamAderig deze tena nirvRtte / indrasyApatyam aindrI devatA / nRjAtezca kuntI, avantI, gotratvAjjAtiH / gotragrahaNaM kim ? tittiriH / nRzabdo'tra manuSyaparyAya: / ita ityeva - adhvaryuH strI / caraNatvAjjAtiH / / 3 / 4. uto guNavacanAdakharusaMyogopadhAd vA kharusaMyogopadhavarjitAdukArAntAd guNavacanAd Irbhavati vA / paTvI, paTuH strI / laghvI, laghuH / laghvIti mAnavizeSe nityaM rUDhitvAt / bahvI, bahuH / akharusaMyogopadhAditi kim ? kharuH, pANDuH strI / kharuH zvetArtho guNavacanaH || 4 | 5. saMkhyAderdAmnaH striyAM saMkhyApUrvAd dAmno nityamIrbhavati / dvidAmnI, tridAmnI rajjuH / saMkhyAderiti kim ? sudAmA gauH || 5| 6. hAyanAd vayasi striyAM saMkhyAderhAyanAd vayasi gamyamAne Irbhavati / dvihAyanI, trihAyaNI gauH / vayasIti kim ? dvihAyanA zAlA || 6 | 7. ano bahuvrIhervA striyAmanantAd bahuvrIhervA Irbhavati / bahurAjJI, bahurAjA pUH / manantAdapi bahuvrIhau vidhirayaM na tu manantalakSaNo niSedhaH / ' tanumavajitalokasAradhAmnIm' iti / 'adhirAjJI grAmaH' iti nityaM saMjJAtvAt ||7| Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 kAtantravyAkaraNam 8. nAlopyAtaH alopyo't yasya tasmAdano bahuvrIherIna bhavati / bahuyuvA pU: / sumaghavA dyauH / suparvA, sukarmA kanyA / bahuvrIherityeva - atiparvaNI yaSTiH / vamasaMyoganiSedhe tu 'bahuyuvA' ityatra kathanna syAt / / 8 / 9. stryAkhyAdRtaH nityastrIliGgAd RkArAntAd Irna bhavati / 'yAtA, mAtA, svasA, duhitA, nanAndA,tinaH, catanaH' ityasiddhatvAcca |striiprtyyaadRte'pi strItvAvagamAnniSedho'yamanarthaka iti vArtam / 'atimAtA' ityupasarjane tadabhAvAd bhUmyAdibhyo'pyaprasakteH, tayarthavarjanavaiyarthyAcca / stryAkhyAditi kim ? naptrI, kaizcid napteyaM kanyeti ceSyate / / 9 / 10. naH saMkhyAyAH nAntAyAH saMkhyAyA Irna bhavati / paJca striyaH, nava kanyakAH / anarthako'yamArambhaH / uktaM he bhASye - nAntAbhya: saMkhyAbhyo niSedhAnardhakyaM liGgAbhAvAditi / tarhi upasarjanArtham atipaJcAnaH, priyapaJcAno dAsyaH / tatrApyaliGgateti cet 'priyapaJcAni kulAni' iti zibhAvaH / paTvatipaJceti puMvacca na syAt / kiJcAliGgatve paJcAdInAM priyapaJcA, kaDArapaJceti puMvanna syAt, ato'pyayamArambhaH / / 10 / 11. manazca manantAcca Irna bhavati / dadAtIti dAmA strI / sImA, pAmA / mano'narthakAdapi atipaTimA strI / / 11 / 12. At pradhAnAt anupasarjanamiha pradhAnam, Aditi pradhAnAditi ca dvayamadhikartavyam / / 12 / 13. jAterastyAkhyAdanajAdeH ajAdivarjitAdastryAkhyAt pradhAnAdadantAjjAtizabdAdIrbhavati / brAhmaNI, vRSalI, kinnarI, pizAcI, haMsI, kukkurI, sI, kuraGgI, kaThIti caraNatvAt / kauJAyanIti gotratvAt / astryAkhyAditi kim ? makSikA, balAkA / anajAderiti kim ? ajA, caTakA, mUSikA / Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 587 pariziSTam -1 ajcttkmuussikaiddkprbhRtprpussttkokilaavrttaaH| azvavarATakavartakapipIlakaprabhRtayo'nye'pi // pipIliko'pi strIpuMsayoriti matam / Adityeva - tittiriH / pradhAnAdityeva abrAhmaNA bhUH / / 13 / 14. zUdrAnmahataH mahatpUdiva zUdrAdIrbhavati / mahAzUdrI AbhIrI / niyamaH kim ? zUdrA kanyakA, zUdrA dvijabhAryA / puMyoge tu zUdrI syAdeva / / 14 / 15. hayagavayasukayamatyarSamanuSyAd yopadhAt yopadhAjjAtizabdAd hayAdereva Irbhavati |hyii, gavayI, sukayo mRgabheda:- sukayI, matsI, RSyI, manuSyI |niymH kim ? vaizyA, kSatriyA / kathaM gArgI, vAtsIti gagadirghyad vakSyate / / 15 / 16. pAka - karNa- parNa- bAlAntAt pAkAdyantAjjAtizabdAdIrbhavati |stryaakhyaartho'ymaarbhyte / odanapAkI,zakukarNI, zAlaparNI, gobAlI / jAterityeva - supAkA strI / / 16 / / 17. asaMbhastrAjinazaNapiNDebhyaH phalAt samAdibhyo'nyapUrvAt phalAdIrbhavati / pUtiphalI, rktphlii| asamAdibhya iti kim ? samphalA, bhastrAphalA, ajinaphalA, zaNaphalA, piNDaphalA / jAterityevasthUlaphalA zAkhA / / 17 / 18. asatyAkANDaprAntazataikebhyaH puSpAt sadAdibhyo'nyatpUrvAt puSpAdIrbhavati / zaGkhapuSpI, corapuSpI / asadAdibhya iti kim ? satpuSpA, prAkpuSpA, kANDapuSpA, prAntapuSpA, zatapuSpA, ekapuSpA |jAterityeva - ghanapuSpA sak / / 18 / 19. mUlAdanaJaH naJo'nyapUrvAnmUlAdIrbhavati / bahumUlI, zatamUlI / anaJa iti kim ? amUlA / jAterityeva - dRDhamUlA vIrut / / 19 / Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 kAtantravyAkaraNam 20.aN-eyaNa-ikaN-naN-snaNa-kvarapSaDanubandhAt aNAdyantebhyaH SaDanubandhAcca Irbhavati / aN-aupagavI, zAGgaverI, kaikeyI, daivakI, kANDalAvI | curA zIlamasyAzcaurI, tapaH zIlamasyAstApasI | AbhyAM zIle aN / eyaNa - aiNeyI tvak / eNyA eyaN / nAdeyI-zeSe nadyAdereyaN / ikaNa - AkSikI, audazvitkI, dhAnuSkI / naN - straiNI / snaN - pauMsnI / kvarap - jitvarI, nazvarI / SAnubandhAt - nartakI, khanakI, jalpAkI, luNTAkI / TAnubandhAt-kaphaghnI, pittaghnI / IzerauNAdiko varaTa - IzvarI / katham - 'vinyastamaGgalamahauSadhirIzvarAyAH' / kasipiSAtivarapratyaye syAdeva | kurucarI, madracarI / anucarI, sahacarIti nadAditvAdI | tantrAntare caraDiti pacAdau paThyate / khavidhau dheTaSTakAraH dheTaH khazo'nubandhAyetyAgamaH, tena muSTindhayI, stanandhayIti yaugikatve'pi / evaM ca dheDdRzItyatrApi TakArasyAnanyArthakatvAd uddhayIti sambhAvyate / dheTaSTraNaH SAnubandhatvaM tRrArtham, tena naddhIti / SaTorupAdAnamanyo'nyasyAnityArtham, tena danzeH STraNi daMSTrA / kiMyattabahuSu kRaSTe kiGkarA, yatkarA, tatkarA, bahukarA / kiGkarIti jAtizcet / tathA yuTi pUrvApahAyaNA, parApahAyaNA, samparApahAyaNA / NatvaM ceSyate pradhAnAdityeva / bahukumbhakArA pUH / katham ApizalIyA strI, iha proktAdaNo lugiti / / 20 / 21. vayasyanante'hoDAdeH anante vayasi ahoDAderadantAdIrbhavati / kumArI, kizorI, kalabhI, barkarI / vadhUTI, ciraNTI / AbhyAM yuvatirabhidhIyate / taruNI / yeSAM mate khazvidhau dheTaSTakArasya sukhanirdezaH prayojanaM teSAM stanandhayIti prathamavayasyeti rUDham / stanapA uttAnazayetyapi tatheti cet hoDAdau pAThaH / vayasIti kim ? trivarSA, lohitapAdikA / na hyetau vayasi vartete iti / ananta iti kim ? vRddhA, sthavirA / ahoDAderiti kim ? hoDA, bAlA, vatsA, matsyA, madhyA, pAkA, DimbhA, kanyA, nandA / AdantA ye bAlAdyastei'pi khyAtA hoDAdau naH / pradhAnAdityeva-bahukumArA rathyA / / 21 / Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 589 pariziSTam -1 22. putramAtAmahapitAmahebhyaH ebhya Irbhavati / putrI, mA bhaiSIH putri ! sIte / 'sutaputrI / rAjaputrI, sutaduhitA, rAjaduhitA' iti ca syAdeva / ato na sutAdibhyo duhituH putratA'tidizyate / mAtAmahI, pitAmahI, apuMyogArthamanayorArambhaH / / 22 / 23. pUraNe DamathebhyaH pUraNe'rthe DamathebhyaH pradhAnebhya Irbhavati / ekAdazI, paJcamI, katithI / / 23 / 24. bhAjAt pakve bhAjAt pakve'rthe Irbhavati / bhAjI, zAkavyaJjanabhedaH / anyatra bhAjA ||24| 25. goNAdAvapane goNAdAvapane'rthe Irbhavati / goNI, vrIhyAdivapanArthapAtrAntaram Avapanam / anyatra goNA / / 25 / 26. nAgAt sthUle nAgAt sthUle'rthe Irbhavati / nAgI sthUlA | anyA nAgA / kathaM nAgI kAdraveyI, nAgI kareNuH ? jAtitvAt / / 26 / / 27. kuzAdAyase kuzAdayaso vikAre'rthe Irbhavati |kushii phAlAkhyA |anytr AyasI kuzeti / / 27 / 28. kAmukAd riraMsau riraMsau maithunecchau kAmukAdIrbhavati / yUnAM kAmukI / anyatra dhanasya kAmukA / kathaM suratasya kAmukA ? ihApIcchau kAmukazabdo vartate na tu suratecchAviti / / 28 / 29. nIlAt prANyoSadhyoH nIlAdanayorIbhavati / nIlI gauH / nIlI nAmauSadhiH / anayoriti kim ? nIlA mAlA (maNiH) / kathaM nIlA kaguH ? oSadhau jAtyabhidhAne hi vidhiH / / 29 / 30. vA saMjJAyAm nIlAt saMjJAyAm Irbhavati vA / nIlI, nIlA / / 30 / 31. caNDa-kRpaNa-purANodara-kalyANa-vizAla-vikaTavizakaTopAdhyAya-sAdhAraNa-sahAyAvAla-zoNebhyazca Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 kAtantravyAkaraNam ebhya Irbhavati vA / caNDI, caNDA / kRpaNI, kRpaNA / purANI, purANA / udArI, udArA | kalyANI, kalyANA / vizAlI, vizAlA | vikaTI, vikaTA / vizaGkaTI, vizaGkaTA / upAdhyAyI, upAdhyAyA / sAdhAraNI, sAdhAraNA / yeSAM sAdhAraNAt svArthe aN tadantAdIsteSAM 'sAdhAraNIbhAryaH' iti puMvattvapratiSedhaH / sahAyI, sahAyA | abAlI, abAlA / zoNI, zoNA | cakArAt 'kamalI, kamalA' ityapIcchanti / / 31 / 32. zyetaitaharitalohitAnAM to nazca eSAm Irbhavati vA tatsanniyoge ca takArasya nakArAdezazca / zyenI, zyetA | enI, etA | hariNI, haritA / lohinI, lohitA | nakSatre rohiNIti rUDham / / 32 / 33. asitapalitayoH knazca anayorIbhavati vA, tatsanniyoge ca takArasya knAdezazca / asiknI, asitA / paliknI, palitA | bhASAyAmapyayaM vidhiriSyata eva || 33 / ___34. ghaTakumbhAt pAtre ghaTakumbhAt pAtre'rthe ca nityamIrbhavati / ghaTI, kumbhI pAtram / anyatra ghaTA, kumbhA ||34| 35. piNDAdannAGgayoH piNDAdanne'Gge cArthe Irbhavati / piNDI saktUnAm / piNDI zarIrasya / anyatra piNDA / / 35 / 36. sthalAdakartRka akartRka'rthe sthalAdIrbhavati / sthalI marurdhanvA / sthalaM sthalIti bhAguriH / anyA sthalI, yA annAdyarthaM kriyate / na hyakartRko'vayavItyarthAt karteha manuSyo niSidhyate / / 36 / 37. kabarAt kaizye kezasamUhavizeSe'rthe kabarAd Irbhavati / kabarI / anyatra kabarA ||37 / 38. kAlAt kRSNe kRSNe'rthe kAlAdIbhavati / kAlI / anyatra kAlA ||38 / Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 1 39. cAndrabhAgAdanadyAm anadyAmarthe cAndrabhAgAdIrbhavati / candrabhAge bhavA cAndrabhAgI dyutiH / anadyAmiti kim ? candrabhAgo nAma giriH, tataH prabhavatIti aNi vRddhiH, cAndrabhAgA nadI / / 39 / mAmakAd rUDhau 591 40. mAmakAd Irbhavati rUDhau / mAmakI devatAbhedaH / rUDhAviti kim ? mameyaM mAmikA bhUH / / 40 / 41. sumaGgalAdezca sumaGgalAdezca rUDhAdIrbhavati / sumaGgalI, kevalI, samAnI; avarI / pAteH paHpApI / evaM pravRddhavilUnI, recakI, rajasvalI, devakI, bhikSukI pravrajitAyAm / kekayI, rUDhAvityeva / sumaGgalA, kevalA, samAnA, avarA, pravRddhavilUnA, pApA, rajasvalA / AkRtigaNo'yam || 41 | 42. gaura - zabala - zAraGga - pizaGga - kalmASAt ebhya Irbhavati / gaurI, zabalI, sarteraGgaci vRddhiriti vRddhAH - sAraGgI / tAlavyAdikameke manyante - zAraGgI / pizaGgI, kalmASI / / 42 / 43. taruNahariNAbhyAM ca AbhyAM ca striyAmIrbhavati / taruNI, talunI ca surA / hariNI jyotsnA / avayo'rthamajAtyarthaM ca || 43 / 44. dvigoH samAhAre samAhAre dvigoradantAdIrbhavati / paJcapUlI, paJcamAlI, paJcatakSI | samAhAra iti kim ? dvikapAlA zrANA / kathaM triphalA, trINi phalAnyatreti bahuvrIhizced dvigau triphalA syAt, tarhi saMjJApUrvako vidhiranityaH || 44 | 45. parimANAdasaMkhyAkAlabistAcitakambalyebhyastaddhitaluki taddhitaluki dvigoradantAt saMkhyAdivarjitAt parimANAntAdIrbhavati / dvAbhyAmADhakAbhyAM krItA yADhakI, dvidroNI, ikaNo luk / parimANAditi kim ? tribhirazvaiH krItA tryazvA / saMkhyAdiniSedhaH kim ? dvAbhyAM zatAbhyAM krItA dvizatA / dve varSe pramANamasyAH dvivarSA, dvibistA, dvayAcitA dvikambalyA ||45 | Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 kAtantravyAkaraNam 46. kANDAdakSetre kANDAntAt taddhitArthe dvigorakSetraviSaye Irbhavati / SoDazahastapramANaM kANDam , trINi kANDAni pramANamasyAH trikANDI rathyA / akSetra iti kim ? trikANDA kSetrabhUH | mAtraDarthe dviguH / / 46 / 47. puruSAd vA puruSAntAt taddhitArthe dvigorIbhavati vA / caturhastaH puruSaH, dvau puruSau pramANamasyAH dvipuruSI, dvipuruSA bhittiH / parimANAdityeva - dvAbhyAM puruSAbhyAM krItA dvipuruSA azvA ||47 / 48. svAGgAdapradhAnAt adantAdapradhAnAt svAGgAdIrbhavati vA / candramukhI, candramukhA strI / niSkezI, niSkezA sak (pU:) / bhUrikezI, bhUrikezA rathyA ! cArumukhI, cArumukhA pratimA | prANyaGgaM tadAkRtizca svAGgamucyate / / 48 / 49. nAsikodarAd bahusvarAt bahusvarAt svAGgAt nAsikodarAcca Irbhavati vA / tuGganAsikI, tuGganAsikA / mahodarA / niyamaH kim ? pRthujaghanA, mRducaraNA / / 49 / 50.jaGghoSTha - kaNTha-karNa-zRGgAGgagAtradaNDAt saMyogopadhAt saMyogopadhAjjaGghAde: Irbhavati vA / dRDhajaGghI, dRDhajaGghA, bimboSThI, bimboSThA / kRzakaNTI, kRzakaNThA / cArukarNI, cArukarNA / dRDhazRGgI, dRDhazRGgA / mRdvaGgI, mRdvaGgA | sugAtrI, sugAtrA, sitadantI, sitadantA / proSThIti nityaM sumaGgalAdipAThAt / niyamaH kim ? sunetrA, sugulphA / antramiha kAzmIrakaH paThati-sthUlAntrI, sthUlAtrA | chagalAntrI nAmauSadhiriti sumaGgalAditvAt / / 50 / __51. pucchAt pucchAdapradhAnAdIrbhavati vA / supucchI, supucchA / niSpucchI, niSpucchA / / 51 / 52. nityaM zara - kabara - viSa - maNibhyaH ebhyaH parAt pucchAnnityamIrbhavati / zarapucchI, kabarapucchI, viSapucchI, maNipucchI / / 52 / Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 1 53. pakSAccopamAnAdeH upamAnapUrvAt pakSAt pucchAcca Irbhavati / zvapucchI, siMhapucchI, zukapakSI, kAkapakSI / upamAnAderiti kim ? sitapakSA haMsI / iha svAGgAditi na smaranti, tena giripakSA zAlA || 53 / 593 54. na kroDAdeH kroDAdeH svAGgAdIrna bhavati / sukroDA, sukhurA / kroDa-khura-zapha-bAla-bhaga-gudagala-protha-grIvA / evamanye'pi || 54 | 55. saha - vidyamAna - naJazca saha-vidyamAna-naJpUrvAt svAGgAdIrna bhavati / sahakezA, sakezA, vidyamAnakezA, azA || 55 | 56. nakhamukhAnnAmni nakhamukhAt saMjJAyAmIrna bhavati / zUrpaNakhA, kadrumukhA, kAlamukhA, vakraNakhA, gauramukhA / kvacinnatrA nirdiSTasyAnityatvAt zUrpaNakhItyapi syAt / apradhAnAditi nivRttam ||56 | 57. sUryAd daivate sUryAd devatAyAmarthe Irna bhavati / sUryA devI / puMyogAt prAptaH / daivate iti kim ? sUrI mAnuSI || 57 | 58. yaGazca aNiNorAdezAd yaGazca Irna bhavati / zvaphalkasyApatyaM strI zvAphalkyA / varAhasyApatyaM strI vArAhyA / nivRtto niSedhaH || 58aa 59. krItAta karaNAdeH karaNapUrvAt krItAdIrbhavati / dhanakItI / dhanena krItamiti samAse pazcAt strItvavivakSA | 'dhanena krItA' ityatra dhanakrIteti syAdeva / karaNAderiti kim ? rAjakrItA / kathaM dhanena krItA ? padasaMskArakAle karaNAditvAt / / 59 / Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 kAtantravyAkaraNam 60. nityaM ktAdalpatve karaNapUrvAt ktAntAt nityam Irbhavati alpatve / sUpaliptI pAtrI, abhraliptI dyauH, alpasUpA | alpAbhrA ityarthaH / iha nityagrahaNabalAt stryAdantenApi samAse hrasvaH, pazcAdI: / alpatva iti kim ? odanapUrNA sthAlI / / 60 / 61. svAGgAdakRtamitajAtapratipannAd bahuvrIhau svAGgapUrvAt krItAdivarjitAt ktAntAd bahuvrIhAvIrbhavati |osstthksstii, kezacchinnI, pratipannapratiSedhAdupasargAntarAye'pi - kezavilUnI / jAtikAlasukhAdInAmiti ktAntena bahuvrIhiH / svAGgAditi kim ? ghRtapItA / akRtAderiti kim ? kezakRtA, kezamitA, dantajAtA, stanapratipannA | bahuvrIhAviti kim ? pANau dhRtA pANidhRtA / / 61 / 62. jAteranAcchAdanAd vA AcchAdanavarjitAjjAteH parAt ktAntAd bahuvrIhAvIrbhavati vA / vRkadRSTI, vRkadRSTA / zukajagdhI, zukajagdhA | jAteriti kim ? mAsabhUtA / anAcchAdanAditi kim ? vastravasitA / akRtAderityeva - vRkSakRtA / ktAntAdityeva-kezapriyA ||62 / 63. pAdaH pAdo bahuvrIhAvIrbhavati vA / uSTrapadI, uSTrapAt, supadI, supAt / / 63 / 64. nAcca Rcyarthe pAd Irna bhavati, Acca vA bhavati / catuSpAd Rk, catuSpadA ca / vyavasthayA atraiva vikalpo nityamanyatra / dvipadA, tripadA Rk / iha padazabdena siddhe dAntazrutinivRttyartham AdvidhAnam / samAsavAcyatvAcca karaNasya punaradhikAratvAdanuvartane sati zrutatvam / strItvamivAlpatvamapi pratyayena dyotyate / hrasva iti AdityadhikArAnnityAdhikAre punarnityagrahaNAditi / / 64 | 65. kRJcAdibhyazca kruJcAdibhyazcAd vA bhavati . vyavasthayA kruG devavizornityamicchanti / kruJcA, devavizA, uSNihA, uSNik, zaradA, zarat, vipAzA, vipAT / dizA, digityudAharanti / puMvadbhAve - devaviDbhAryAH / strIpratyayaluki paJcakruG ityeva iSyate / kuta etadadantatve prakRtInAmiti / / 65 / Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -1 66. nityamazizvI azizornityamIbhavati / na vidyate zizurasyAH azizvI jAyA // 66 / 67. pativanyantarvanyau etau nipAtyete / patirasyA vidyate pativanI strI, patirihopayantA / anyatra patimatI senA / antarastyasyAmiti antarvalI garbhiNyeva / mantuvantvorvarNavikAravyatyayau / / 67 / 68. pRthyAdayo'puMvacca prAyaH ete nipAtyante yathAsaMbhavaM puMvacca prAyo niSidhyate |pRthvii, pRthivI / pRthorukArasyaiva vA / varSAbhvItyapi udAharanti, varSAbhUvRndAriketi puMvaccecchanti / laghvI, rathI / nRnarayo rI / bhogavatItyAkhyAyAm antantavihitanadIkAryaniSedhArthazca / gururinaH patirasyAH gurviNI, guruM patiminvati prINAti vA nAmakANDeSu ca pAThAdetat pramANam / sarasI - rodasIprabhRtayo'pyatraiva mantavyAH / / 68 / 61. puMyogAdajyeSThAdipAlakAt jyeSThAdipAlakAbhyAmanyasmAt puMyogavRttAdantAd Irbhavati / pumAnihArthAdupayantA / mahAmAtrasya bhAryA mahAmAtrI, praSThasya praSThI, gaNakasya gaNakI | puMyogAditi kim ? prajAtA, prasUtA / naitau jAtvapi bhartari vartete / patyurmahAmAtrAditvena tadbhAryApi tathA vyapadizyate / jyeSThAdiniSedhaH kim ? jyeSThasya bhAryA jyeSThA | madhyamasya bhAryA madhyamA / pAlakaniSedhaH kim ? gopAlikA, aTTapAlikA / / 69 / 70. pUtakratuvRSAkapyagnikusitakusIdAnAmai ca eSAM puMyogavRttAnAmIpratyayo bhavati |antsyaikaarshc |puutkrtorbhaaryaa pUtakratAyI - "pUtakratAyImabhyeti satrapaH kiM na gotrabhit" iti bhaTTiH / evaM vRSAkapAyI, agnAyI, kusitAyI, kusIdAyI / puMyogAdityeva - pUtakaturbrAhmaNI / / 70 / 71. manoraucca yA manoH puMyogavRttAdIrbhavati vA / tatsanniyogena aidauccAntyasya / manAyI, manAvI, manuH strI / / 71 / Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 kAtantravyAkaraNam 72. indravaruNabhavazarvarudramRDAcAryANAmAnantazca eSAM puMyogavRttAnAmIpratyayo bhavati Anantazca / indrANI, varuNAnI, bhavAnI, zarvANI, rudrANI, mRDAnI / AcAryAnI, iha NatvaM nAsti || 72 | 73. mAtulopAdhyAyAbhyAM vA puMyogavRttAbhyAmAbhyAmIpratyaye Ananto vA bhavati / mAtulAnI, mAtulI / upAdhyAyAnI, upAdhyAyI / / 73 / 74. aryakSatriyAbhyAM jAtau jAtAvAbhyAmIpratyayo bhavati vA tatsanniyogenAnantazca / aryANI, aryA / kSatriyANI, kSatriyA | jAtAviti kim ? puMyogAd arthI, kSatriya ||74 | 75. yavAttu duSTe yavAd duSTe'rthe IpratyayaH Anantazca bhavati / duSTo yavo yavAnI / tuzabdo vAnivRttyarthaH / / 75 / 76. yavanAllipyAm lipyAmarthe yavanAdIrbhavati Anantazca / yavanAnAM lipiryavanAnI || 76 ! 77. mahati himAraNyAt himAraNyAcca mahatyarthe IrAnantazca bhavati / mahad himaM himAnI, mahadaraNyam araNyAnI || 77 | 78. gargAdidaSAvaTayoH prakRtamanuvartate / SAntAvaTavarjitasya gagadiyad Ipratyayo bhavati / gArgI, vAtsI / gagadiriti kim ? naiSadhyA, kauzalyA / nAdikurviti rUDhANNyaH / aSAvaTayoriti kim ? gaukakSyA, pautimASyA, zArkarAkSyA, AvaTyA || 78 | 79. Ayanazca vA gagadiyadIrbhavati vA Ayanazca / gArgyAyaNI, vAtsyAyanI, gaukakSAyaNI, AvaTyAyanI | bAgrahaNaM SAvaTArtham / pakSe gaukakSyA, AvaTyA / / 79 / Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 597 pariziSTam -1 80. lohitAdeH lohitAdeAnnityam Irbhavati aaynshcaantH| lauhityAyanI, bAbhravyAyaNI, kAtyAyanI, zAMsityAyanI, gargAdau lohitAdisamAptyarthaM zakalazabdAt paro vRtazabdaH paThyate / / 80 / 81. kauravyAsurimANDUkebhyaH ebhyaH striyAmIrbhavati Ayanazca / nAdikurviti kuroH kSatriyANNyaH / kurvAdibhyaH iti brAhmaNAt kauravyAyaNI / asurAdiN - AsurAyaNI / taddhitazcAyamiSyate iti ikAralopaH syAdeva ! maNDUkAdaN - mANDUkAyanI || 81 / 82. pANigRhItyUDhAyAm UDhA= yajJasaMyogena bhAryA kRtA, tasyAM pANigRhItI bhavati / pANirgRhIto yajJasaMyogenAsyAH pANigRhItI / UDhAyAmiti kim ? pANigRhItA caurI / / 82 / 83. patyunazca UDhAyAmarthe patyurIbhavati nazcAntasya | puMvatsAmyAt patiriyamiti patnI / UDhAyAmityeva-patiriyaM strI grAmasya | patiH striyAmapi vartata eva, tatrAsya Gavati nadItvena bhavitavyamiti matam / / 83 / 84. vottarapadasya uttarapadasya patyurInazcAntasya bhavati vA / grAmasya patiH grAmapatnI, grAmapatiH strI / / 84 / 85. bahuvrIhau ca bahuvrIhau ca patyurInazcAntasya bhavati vA / bahuvrIhAvevopasarjanAditi niyamArtham / sthUlaH patirasyAH sthUlapatnI sthuulptiH| niyamaH kim ? niSpatiH strI / / 85 / 86. nityaM samAnaikavIrapiNDaputrabhrAtRbhyaH samAnAdipUrvAt patyurbahuvrIhau nityamIrbhavati nazcAntasya / samAnaH patirasyAH sapatnI, samAnasya sabhAvo vakSyate / evam ekapatnI, iyamUDhA pativratA'pyucyate / vIrapatnI, piNDapatnI, putrapatnI, bhrAtRpalI / / 86 / 87. Udhasazca Udhaso bahuvrIhAvIrbhavati nazcAntasya | ghaTonI, kuNDodhnI gauH |bhuvriihaavityev - atyUdhAH / / 87 / Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 kAtantravyAkaraNam 88. NasvarAghoSebhyo vanora ca ebhyo vihitAd vana Irbhavati razcAntasya / vanip, oNa-avAvarI / zR- zarvarI / kvanip - dhIvarI, pIvarI, sahakRtvarI, bahudRzvarI / ebhyaH iti kim ? rAjayudhvA rAjJI / / 88 / 89. vA bahuvrIhI bahuvrIhau pUrvo vidhirvA bhavati / bahudhIvarI, bahudhIvA / nAnto DAntazca syAt / NAdibhya ityeva / bahusahayudhvA rAjJI / / 89 / 90. vA man- bahuvrIhyano DA manantAd bahuvrIhAvanantAcca DApratyayo bhavati vA / sIme, sImAH, sImAnau, sImAnaH / suparve, suparvAH, suparvANau, suparvANaH / bahurAje, bahurAjAH, bahurAjAnau, bahurAjAnaH / bahurAjJItyapi syAt / vAgrahaNamuttaratra nityArtham / / 90 / 91. yUnastiH yUnaH pradhAnAt striyAM tirbhavati / yuvtiH| pradhAnAditi kim ? priyayuvA strI / / 91 / 92. nRjAteruto'nadhvaryorU adhvaryuvarjitAdukArAntAnmanuSyajAtivacanAt striyAmUG bhavati / kurUH, brahmabandhuH / jAtivacanAd bahuvrIhAvuttarapadaM bandhuH pUrvapadArthaM kutsitamAha svabhAvAt / strIbhedavAcino bhIrorapyUDA bhavitavyamiti matam / zrIkaNThapuruSottamayorapi matametat / 'vihara mayA saha bhIru kAnanAni' (vA0 rA05/20/36) iti ziSTaprayogazca dRzyate / nRgrahaNaM kim ? kareNuH strI / jAteriti kim ? vRkAd bhIruH strI / anadhvoriti kim ? adhvaryurbrAhmaNI | caraNatvAjjAtirmanuSye cAsya rUTiH ||92 / / 93. jAtAvaprANirajjvAdibhyaH jAtau vartamAnAdukArAntAt prANirajjvAdivarjitAdU bhavati / karkandhUH, alAbUH / prANiniSedhaH kim ? otuH, kRkavAkuH / rajjcAdiniSedhaH kim ? rajjuH, kaGgaH, hanuH, priyaguH / uNAdau bindhyavAsino mate, govarddhanAdhimate ca karkandhUrUdantA prakRtyaiva, tadA Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-1 599 niSkarkandhUH / paJcabhiH karkandhUbhiH krItaH paJcakarkandhUriti na hrasvaH strIpratyayasya lug nAstIti bhedaH / kathaMcit prANivRttau 'kArkandhavaH' iti eyaNNapi nAsti / / 93 / 94. bAntakadrukamaNDalubhyaH saMjJAyAm ebhyaH saMjJAyAM striyAmUG bhavati / madrabAhUH, kadrUH, kamaNDalUH / saJjJAyAmiti kim ? subAhuH strI, kadrurjaTA ||94| 95.upamAnasahitasaMhitasahazapharAmalakSmaNapUrvAdUroH upamAnAdipUrvapadAdUrorUG bhavati / karabhorUH, rambhorUH, sahitorUH, saMhitorUH, sahorUH, zaphorUH / rAmorUH, lakSmaNorUH / ebhyo'nyatra - pInoruH strI / / 95 / 96. zvazurasyodantalopazca zvazurasya striyAmUG bhavati, ukArasyAntasya ca lopo bhavati / zvazrUH / / 96 / 97. paGgoH paGgoH striyAmUG bhavati / paGgeH / / 97 / 98. gotre'NiNorbahusvarAdanRSeNurUpAntyAd yaG bahusvarAdRSivarjitAd gurUpAntyAt parayoH pautrAdAvaNiNoH striyAM yaG bhavati / aN - zvAphalkasyApatyaM zvAphalkaH, strI cet zvAphalkyA / iN - varAhasyApatyaM vArAhiH, strI ced vArAhyA / gotra iti kim ? zvaphalkasyeyaM zvAphalkI / bahusvarAditi kim ? dAkSI / anRSeriti kim ? vAziSThI / gurUpAntyAditi kim ? aupagavI / upAntyatvamiha svarApekSayaiva / / 98 / 99. mukharAdezca mukharAdezca gotre'rthe'NiNoH striyAM yaG bhavati / mukharasyApatyaM maukharyA, puNikasyApatyaM pauNikyA, guNikasyApatyaM gauNikyA / laghUpAntyArtham / / 99 / 100. krauDyAdibhyazca krauDyAdibhyazca striyAM yaG bhavati / krauDeH krauDyA, nADeH nADyA, vyADe: vyADyA, Apizale: ApizalyA / devadattiprabhRtayo'pIha paThyante / prathamApatyArthaM daivadattyA, yAjJadattyAdayaH / / 100 / 101. bhojAt kSatriyAyAm bhojAt kSatriyAyAM yaG bhavati / bhojyA / taddhitatvAdakAralopaH / / 101 / Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 kAtantravyAkaraNam 102. kANTheviddhyAdibhyo vA kANTheviddhiprabhRtibhyaH striyAM yaG bhavati vA / pakSe inantAdIpratyayaH / kANTheviddhyA, kANTheviddhI |daivyjnyyaa, daivayajJI / zaucivRkSyA, zaucivRkSI / sAtyamukhyA, sAtyamukhI / / 102 / 103. na putrapatyostatpuruSe anayostatpuruSe ya na bhavati / zvAphalkIputraH, zvAphalkIpatiH / pradhAnasyaivottarapadayorevAyaM niSedhaH / iha syAdeva - abhizvAphalkyAputraH, abhizvAphalkyApatiH, zvAphalkyAputradhanam, zvAphalkyApatigrAmaH / / 103 / 104. bandhau bahuvrIhau bahuvrIhau bandhuzabde pare yaG na bhavati / zvAphalkIbandhuH, vArAhIbandhuH / / 104 / 105. vA mAta - mAtR - mAtRkeSu bahuvrIhAveSu yaG vA bhavati / zvAphalkyAmAta, zvAphalkImAta / iha RdAderadAdizyate - zvAphalkyAmAtRbhiH zvAphalkImAtRbhiH / dvayorupAdAnAdiha smaasaantvidhirnityH| zvAphalkyAmAtRkaH, zvAphalkImAtRkaH / / 105 / // iti mahAmahopAdhyAya zrI zrIpatidattaviracitAyAM kAtantrapariziSTavRttau strItvaprakaraNaM samAptam // Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // pariziSTam - 2 zrIzrIpatidattapraNItam kAtantrapariziSTam samAsaprakaraNam 1. nAmnAm syAyantamiha nAmeSTaM liGgasaMjJA'nyathA vRthA / tattena saha yuktArthaM yat padaM yadapekSate // 1 // kvacit saMsRjyamAnasya dhavAderekavastuni / / parasparavyapekSAyAmevaM dvandvo'pi vakSyate // 2 // anekasyaikayogaM ca yogamicchanti vRttaye / dvandvenAvazyamiSyate / / 3 / tadA SaSThyA ato parasparApekSA samUhasambandhe / samUhastUpanIyate / nAmasamUhasya yuktArthasya samAsatA // 4 // pratiyogipadAdanyad yadanyat kArakAdapi / vRttizabdekadezasya sambandhastena neSyate // 5 // kArakapratiyogibhyAM yad yadanyadapekSate / aperbahulavAcitvAd vRttistatra tu neSyate // 6 // taruNyo vRSalI bhAryaH pravIraM putrakAmyati / Rddhasya rAjamAtaGgA iti na syuH prayuktayaH // 7 // caitrasya dAsabhAryeyaM lUnacakro ratho mayA / zaraiH zAtitapatro'yaM vRkSAditi satAM matam // 8 // yA vRttirajahatsvArthA seyamatropapAditA / padAnAM pratyayairyogAH samAsazceha vRttayaH // 9 // Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 kAtantravyAkaraNam aikArthaM pRthagarthAnAM vRttiM yuktArthatAM viduH| zabdAnAM zaktivaicitryAt tat samAsAdiSu smRtam // 10 // vRttizabdaikadezasya padasyeha svbhaavtH| syAdau sthite'pi tasyArthaH saMkhyAnaM vinivartate // 11 // svArthAnajahatAM tatra pUrvavata pRthagarthatA / kathaM ca pRthagarthatve satyevaikArthatA bhavet // 12 / svArthAnajahatAM kiJca na kiJcidiha vicyutam / padAntarairasambandho'vayavAnAM kiM nibndhnH||13|| tasmAt svArthaparityAgAt tessaamnyairnnvyH| arthadvArA padAnAM hi sambandhaH syAt parasparam // 14 // gurudAsAdayo ye'pi nityaM sprtiyogikaaH| teSAmapi tathA bhAve sambandhaH kena hetunA // 15 // yathA prajAvatIyaM me mamAyaM devaro ythaa| bhrAturbharturasambandhe viziSTenAsmado'nvaya // 16 // tatheyaM dAsabhAryA me etad gurukulaM mama / dAsabhAryAdinArthena vishissttenaasmdo'nvyH||17|| sAdhanopanipAtastu tathA cintyaH kriyApade / yathA snuSA prajAvatyau puSpavantau ca rodasI // 18 // yathendIvaramityAdi bhAgAbhyAM nAbhidhAyakam / ekArthIbhAvamApannamevaM nIlotpalAdikam // 19 // pratyekam abhidhAzaktiH padAnAmavaghAritA / tAbhirevopapadyante vRttaavpyrthbuddhyH||20|| tat kathaM pUrvazaktInAM nivRttiriha lakSyate / samUhe cAbhidhA zaktiH kathamanyA pratIyate // 21 // dvandve khalu jahatsvArthe yathAsaMkhya virudhyate / vAcakakramamUlo hi tdrthaanaamnukrmH||22| dazaite rAjamAtaGgAstasyaivAmI turnggmaaH| rAjJo'trApRthagarthatve kiM parAmRzyate tadA // 23 // Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 603 nahi prajAvatIyaM me tasmai dehIti kambalam / iti zakyaM parAmaSTuM bhrAtA dhIgocaro'pi san // 24 // tsmaanniyogto'rthaanaamnvitaanaamihaabhidhaa| jahatsvArthA tu tatraiva yatra rUDhivirodhinI // 25 // paGkajaM manasAdevI padmanAbho yudhisstthirH| saMkhyA tu vyaakAbhAvAd avyaktaH prAtarAdivat // 26 // yatra tu vyAkaM kiJcit tatra saMkhyA prakAzate / zalAkApari hastyazvaM pUrvakAyo'pippalI // 27 // alukyapi ca saMkhyAnamapAtAlamiSyate / cayogaviraho dvandve naikaarthiibhaavhetukH||28|| kintUktArthatayA yasmAccArthe dvandvo vidhiiyte| anyathA cArthadhIratra nopapayeta jAtucit // 29 / cAparigrahe cAsya vRthA tasyAnuzAsanam / vRttistu vRttizabdena lakSaNAnugrahAd bhavet // 30 // yatra zAstramanugrAhi tatra vAkyairapISyate / samAMsamInA cAmuSyakulikAmuSyaputrikA // 31 // prAderanarthakasyApi kRdantairapadaiH saha / aperbAhulakAdeva samAso na virudhyate // 32 // prasthAyAdhItya saMzayya avazvasya nikhajya ca / saMvizyAlabhya nirgatya prapayetyevamAdiSu // 33 // kRdvidhAvupasargANAM nAmatve nA prigrhH| upasarge'pi hi liGgaM sadAdibhyaH kvipo vidhau // 34 // yuktArthagrahaNAd vRttirsNbndhaarthyoddhyoH| pazya kaSTaM zrito dharmamityAdiSu niSidhyate // 35 / apyadhikArAt kvacidasAkSAt saMbandhe'pi samAsaH |sryN na pazyati asUryampazyA / kiJcinna kurvANo'kiJcitkurvANaH |maaNsN na haramANo'mAMsaMharamANaH / kiJcinna karotIti Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 kAtantravyAkaraNam akiJcitkaraH / lavaNaM na bhuGkte'lavaNabhojItyAdayaH / tathA paribhASA'pIyaM kvacid vidhitvenopAdIyate / puruSa uttamaH puruSottamaH, munipravaraH, adhvagantavya ityAdi / tathA pUrvaM bhUtaH bhUtapUrvaH, kRtapUrvaH / tathA punaH pravRddhAdiSvanenaiva samAsaH / punaH pravRddham, punarlenaM sahabhUtam / tathA sahabhAvaH, dvirbhAvaH, adhobhuvanam, dvivacanam / dviruktiH astamayaH, astamitavAn, bahiSkRtam, bahirbhUtamityAdi / AkRtigaNo'yam / __ bhASye'pyuktam - punaH pravRddhAdiSu samAsavacanaM kartavyamiti / tathA mayUravyaMsakAdipAtresamitAdi-khaleyavAdi-tiSThadguprabhRtInAmiti ca punarasamAsaH / paramo mayUravyaMsakaH, mayUravyaMsakasya dhanam, paramAH pAtresamitAH, pAtre samitAnAM gAvaH, paramaM khale yavam, paramaM tiSThadgu, paramaM daNDAdaNDi, kRtaM daNDAdaNDi yenetyAdi vAkyameva / tiSThadguprabhRtInAM punaravyayIbhAvamicchanti / upatiSThadgu, adhitiSThadgu / / 1 / 2. tatsthAH tacchabdeneha yuktArtho'nukRSyaH prAg viparyayAt / samAsasya ca sAnnidhyAdiSyate vRttilkssnnH||1|| sa ca liGgaM ca dhAtuzca dvidhaiva prishissyte| dhAtuliGgakadezasya syAderevaM hi lopyatA // 2 // aikArtha pRthagarthAnAM tatra yuktArthatA'thavA / asambandhavyapohArya yogagrahaNamapyalam // 3 // 'nIlotpalam, vakramukhaH, dhenU, kuNDe prAptaH / RSiprAptaH, dhenuprAptaH, kuNDaprAptaH, tvatkalpaH, matkalpaH, yuSpatpAzAH, asmatpAzAH, tvatkapitRko matkapitRkaH / tvatputraH, matputraH, giristhaH, merusthaH, aSTarathaH, aSTabhAryaH' ityAdau tvakRtalakSaNeSu kaumArAH kAryArthaM kRtamapi saMskAraM nivartayantIti syAdayaH punarutthApya lupyante, vyaJjanAntasya sandhyakSarAntasyetyAdinirdezo'sya nyAyasya liGgam / / 2 / 3. alopyottarapade samAsAntaM liGgamuttarapadamiti rUDhiH / uttarapade parasmin lopyo na bhavatItyadhikartavyam ||3| 4. tamo'naHsahobhyastRtIyA ebhyaH parA tRtIyA uttarapade lopyA na bhavati / tamasAvRtam / iha tamasaH pATho nyaayyH| 'tamu kAGkSAyAm' (3/43) ityatra tamasA vRtam iti cintitatvAd Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 605 aJjasAkRtam, sahasAkRtam / uttarapade iti kim ? saha tamasA vartate satamogRham / tamaHsthAne tapaH paThanti zAkyAH / vyoSakAvye'pi aluki tadeva prayuktam alugviSayeSvekavacanAntarasyaiva samAsa iti bhASyam / tanmate dvivacanabahuvacanayoriha nodAharaNam / pUrve tvAcAryA alugaviSaye dvivacanabahuvacanayorapi samAsamicchantaH sambhave'pyalugekavacanasyaiveti smaranti teSAM tamobhirvRtaM tamovRtamitISTameva / / 4 / 5. ojo'mbhasazca ojaso'mbhasazca parA tRtIyottarapade lopyA na bhavati |ojsaakRtm, ambhasAdhautam / uttarapade iti kim ? sahAmbho nabhaH / / 5 / . 6. zaiSikyAtmanaH pUraNe pUraNapratyayAnte uttarapade AtmanaH parA zaiSikI svAmyAdivihitA tRtIyA lopyA na bhavati / zeSe tRtIyA tvato vacanAt tasyAH samAsazca / AtmanA tRtIyaH, AtmanA paJcamaH, AtmanA SaSThaH, AtmanA turIyaH, AtmanA . viMzatitamaH | abAdhakAnyapi nipAtanAnIti SaSThyapISyate / Atmano dvitIyaH, AtmanaH paJcamaH / / 6 / 7. AjJAyini manasaH AjJAyinyuttarapade manasaH parA tRtIyA lopyA na bhavati / manasAjJAyI, tAcchIlye AbhIkSNye vA NiniH / / 7 / 8. saMjJAyAM ca saMjJAyAM ca viSaye manasaH parA tRtIyA uttarapade lopyA na bhavati / manasA dIvyatIti karaNAvasthAyAmapi divaH karmasamAvezAt karmaNyaN / manasAdevI, manasAdattA, manasAguptA, tapasAdevItyapi vRddhairudAhatam / / 8 / 9. puMsAnujajanuSAndhau etau tRtIyAsthitau sAdhU bhavataH / pumAMsamanujAyate smeti janerDaH / anupUrvo janistatpUrvIkaraNapUrvaka janmani sakarmakaH / yathA kumAramanujAtA kanyA / kiJcAnujAyate iti anujaH kanIyAn / yathA caitrasyAnujo maitraH, ubhayathApi puMsAnujaH iti nipAtanAt tRtIyA / janurjanma, tenAndho januSAndhaH / 'prakRtyA abhirUpaH' itivat tRtIyA / / 9 / Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 10. parasmaipadAdIni etAni samAsarUpANi sAdhUni bhavanti / parasmai padyate iti parasmaipadam / evam Atmanepadam / tAdarthya caturthI, tyAdivizeSANAmime saMjJe / parasmaipade bhASoktirasyeti parasmaibhASaH, evam aatmnebhaassH| padazabdalopo nipAtanAd dhAtuvizeSANAmimau vyapadezau / / 10 / 11. stokAntikadUrArthakRcchrebhyo usiH ebhyo Gasiruttarapade lopyo na bhavati |arthshbdstribhiH saMbadhyate / stokAdAhRtam, alpAdAhRtam, antikAnnItam, abhyAsAnnItam, dUrAd dRDham, viprakRSTAd dRDham, kRcchrAllabdham / kRcchrAllabdhamiti tRtIyAsamAsazcet stokAdizrutivihitasya samAsasya grahaNAt / kRcchrabhayam, kRcchrabhItiriti lugeva / kRcchrAdapoDham, kRcchrAd bhItam, dUrAt patitamiti paratvAt stokAdilakSaNa eva samAso bhavati / kecidiha karaNAdilakSaNAyAH paJcamyA grahaNamicchantaH kRcchrAd bhItam, kRcchabhItam / dUrAt patitam, dUrapatitam iti manyante / / 11 / 12. brAhmaNAcchaMsibalAtkArau GasisthitAvetau sAdhU bhavataH / brAhmaNaM vedaikadezaH tata uddhRtya zaMsatIti brAhmaNAcchaMsI RgvizeSaH / balAdanaucityAt kAraNaM balAtkAraH / balAtkArAsahiSNavo hi prajA bhavanti / / 12 / 13. SaSThyAkroze Akroze'dhikSepaviSaye SaSThyuttarapade lopyA na bhavati / dAsyAH patirasi | bandhakyAH patirasi / / 13 / 14. putre vA putre uttarapade AkrozaviSaye SaSThI lopyA vA bhavati / dAsyAH putro'si, dAsIputro'si mANavaka ! / / 14 / 15. Rto vidyAnvayanimittAtteSu vidyAnimittAt santAnanimittAcca RdantAtteSu vidyAnvayanimitteSu uttarapadeSu SaSThI lopyA na bhavati / hoturantevAsI, bhrAtuSputraH / kaskAditvAd dvitIyaH ziT / teSviti Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 2 607 bahuvacanamayathAsaMkhyArtham, tena piturantevAsI, hotuH putraH / bhrAtRputra iti, bhrAtRRNAM putra iti bahutve smarantyeke || 15 / 16. patisvasrostu vA vidyAnvayanimittAd RdantAdanayoruttarapadayoH SaSThI lopyA vA bhavati / hotuH patiH, hotRpatiH / svasuH patiH, svasRpatiH / hotuH svasA, hotRSvasA | pituH svasA, pitRSvasA / alope vA SatvaM lope tu nityam / tuzabda uttaratra vAnivRttyarthaH / evamanye'pi / / 16 / 17. vAstoSpati-divaspati- vAcaspatayaH ete SaSThIsthitau sAdhavo bhavanti / vAstuno vAstorvA ptistiossptiH| iha dvitIyaH ziT nipAtanAt / divaspatiH / vAcaspatiH / dvayostRtIyaH ziT / / 17 / 18. divodAza- pazyatohara - devAnAMpriyAH ete SaSThIsthitau sAdhavo bhavanti / dAzyate'smai dAzo dAnapAtram / divodAzo dhnvntriH| pazyato'gre harati pazyatoharaH / ihAnAdarasaMbandhe SaSTyA nipAtanametat / devAnAM priyo mUrkhazchAgazca / / 18 / 19. vAcoyukti- dizodaNDau etau SaSThIsthitau sAdhU bhavataH / vAcoyuktiH, dizodaNDaH / / 19 / 20. AmuSyaputrikAmuSyakulikAmuSyAyaNAzca ete SaSThIsthitau sAdhavo bhavanti / amuSya putrasya, amuSya kulasya bhAvaH iti amuSyetisambandhipUrvAbhyAM putrakulAbhyAM manojJAditvAdikaNa, strItvaM svabhAvAt / AmuSyaputrikA, AmuSyakulikA | prakhyAtapitRkatA prakhyAtagotratA ca vyAkhyAyate / amuSyApatyamiti amuSyAd AyanaN AmuSyAyaNaH prakhyAtapitRko'bhidhIyate / / 20 / 21. zunaH pucchalAGgulazepeSyAkhyAyAm ekUttarapadeSu saMjJAyAM zunaH SaSThI lopyA na bhavati / zunaHpucchaH, zunolAGgelaH, zuna zepaH / zIDo nIdApAditvAt papratyaye sati 'zepa' iti prathamopadham, zabdAntaramityekaM matam / nirdezabalAnnipAtitasalopasya prathamavataH zepaso grahaNamityaparam / tatrAcInAnAM tRtIyavata iti / AkhyAyAmiti kim ? zvapuccham, zvalAGgulam, zvazepaH / / 21 / Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 22. saptamI prAyeNa kRti kRdante uttarapade prAyeNa saptamI lopyA na bhavati / khecaraH, stamberamaH, karNejapaH, agresaraH, kAlejam, jaghanephalA, kANDeruhA, kuzezayam, jalezayam, varSAsujam, prAvRSijam, zaradijam, divijam, goSucaraH / gale cupyate iti bAhulakAt karmaNi vuN - galecopakaH / / 22 / 608 23. vA tu vanecarAdau vanecarAdau tu saptamI vA lopyA bhavati / vanecaraH, vanacaraH / tvacisAraH, tvksaarH| zarejam, zarajam / varSejam, varSajam / apsujam, abjam / sarasijam, sarojam / zirasijam, zirojam / urasijam urojam / sarasiruham, saroruham / diviSat, ghuSat | 23 | 24. ad vyaJjanAcchayavAsavAsiSvakAlAt zayAdiSUttarapadeSu advyaJjanAntAdakAlAt parA saptamI lopyA vA bhavati / maJcezayaH, maJcazayaH / dRzadizayaH, dRzacchayaH / grAmevAsaH, grAmavAsaH / nIvRtivAsaH, nIvRdvAsaH / grAmevAsI, grAmavAsI / nIvRtivAsI, nIvRdvAsI / advyaJjanAd iti kim ? bhUmizayaH, khaTvAzayaH / akAlAditi kim ? prabhAzayaH, ahaH zayaH, grISmavAsaH, zaravAsI / / 24 / 25. hRdispRg - divispRzau etau nipAtyete / hRdayaM divaM spRzatIti hRdispRk divispRk / nipAtanAt karmaNi saptamIyamiti vRddhAH ||25| , 26. yanmatiyoniSvapastatpuruSe apo yatpratyaye matiyonyozca uttarapadayostatpuruSe saptamI lopyA na bhavati / apsu bhavam apsavyam | digAditvAd yat / apsu matiH, apsu yoniH / pakvAditvAt saptamIsamAsaH / tatpuruSa iti kim ? apsumatiryonizcAsya ammatiH, , abyoniH H ||26| 27. madhyegurvanteguru etau saptamItatpuruSe sAdhU bhavataH / madhyeguruH, anteguruH / tatpuruSa ityeva / madhye'nte gururasya madhyaguruH, antaguruH // 27 // Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 28. vA tanAdau kAlAt tanAdau parato'dvyaJjanAntAt kAlavAcinaH saptamI lopyA vA bhavati / pUrvAhne tanam, aparAhnetanam, pUrvAhnataram, pUrvAhnatamam, pUrvAhnatare, pUrvAhnatame paThati / iha pUrvAhnasyAtizayaH / yadA tu guNakriyayorAdheyayoH prakarSAdAdhArasya prakarSastadA tarAMtamAmau / yathA pUrvAhnatarAm ayamanayoH zuklaH / pUrvAhnatamAm ayameSu zuklaH / pUrvAhnetarAmayamanayoradhIte, pUrvAhnatamAmayameSu adhIte / yadA tu punaH pUrvAhne muhUrtAdilakSaNaH kAlaH, pUrvAhnakAlaH / vizeSasya sAmAnyena karmadhArayazcet pUrvAhnakAlaH | pakSe pUrvAhnatare, pUrvAhnatame / taratamayorevAtra vyavasthitavibhASeyamiti matam / kaizcidavizeSeNeSyate / / 28 / 29. hRdyubhyAmeveNa baddhabandhyasthasiddheSu eSUttarapadeSu parata AbhyAmeva saptamI lopyA na bhavati / hadizAyI, divizAyI, divibaddham, hRdibandhyam, divibandhyam, hRdistham, diviSTham / hatsthamiti naikatvaM cet - hadisiddham, divisiddham / avadhAraNaM kim ? sthaNDilazAyI, gRhabaddham, gRhabandhyam, grAmastham, pAtrasiddham, dRzacchAyI, dRzadbaddham, dRzabandhyam, dRzatstham, dRzatsiddham / / 29 / 30. bahuvrIhau bandhani tu vA bandhaJiti banAterghajA nirdezaH / bahuvrIhau ca tatpuruSe bandhaJyuttarapade saptamI lopyA vA bhavati / haste bandho'syeti haste bandha iti vA hastebandhaH, hastabandhaH / evaM zirasibandhaH, zirobandhaH / mUrdhanibandhaH, muurdhbndhH| AlAnebandhaH, AlAnabandhaH / dRzadibandhaH, dRzadbandhaH / ghAntagrahaNaM kim ? badhnAtIti pacAdyac, bandhayateral vA - AlAnabandhaH, dRzadbandhaH / advyaJjanAdityeva-pANibandhaH, jAnubandhaH / tuzabda uttaratra vAnivRttyarthaH / / 30 / 31. svAGgAdakAme'mUrdhamastakAt bahuvrIhI mUrdhamastakavarjitAd advyaJjanAntAt svAGgavAcinaH parA saptamI kAmAdanyasmin lopyA na bhavati / kaNThekAlaH, urasilomA / akAma iti kim ? stanakAmaH, uraskAmaH / advyaJjanAntAdityeva - pANivraNaH, griivaavrnnH| amUrdhamastakAditi kim ? mUrdhamaNiH, mastakamaNi gaH / / 31 / Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 kAtantravyAkaraNam 32. vRttau yuvAvainamaghavadarvatsveva pratyayavat vRttau syAdilope sati yuvAdiSveva kartavyeSu pratyayavat bhavati nAnyatra / priyayuvayA, priyAvayA / etena pakvamodanam, atho enat zRtaM kSIram / idamazcet - enaM zRtaM kSIram / etayoruccAH prAkArA atho enadAgArANi ramyANi | idamazcet - enAgArANi ramyANi / etaM zritaH sahAyaH, atho enat zritAni kuTumbAni | idamazcet - enAzritAni kuTumbAni / kecid ubhayorapi takArAntameva rUpamicchanti / apare tvAcAryA dvayorapyenadvidhAnAdubhayatrApi tAntameva rUpamAhuH / bhASyasthityA tu samAse enAdezasya vibhASA | maghavatputraH, arvacchAyA / avadhAraNaM kim ? rAjavat, rAjakalpaH, rAjavRndArakaH, rAjakAmyati, atirAjani, ativRSali, appAzaH, puMskaDAraH, sumanastaraH, sumanaskalpaH, aGgirastApasaH, nabhasvabhAdraH / eSu dIrgho na syAt / uzanaskalpaH, purudaMskalpaH, anehaspAzaH / eSvanna syAt / catasRNAM priyaH catuSpriyaH / evaM caturyati, caturyyate, catuHkAmyati / catasRbhAvo na syAt / bahucyUrvasya ca-bahutvacA, bahutaDitA / bahuci sati pratyayalope padatvaM na syAt / / 22 / 33. subhornottarapadasya subhoriti yadatidiSTaM taduttarapadasya na bhavati |prmdnnddinaa / bahugomanto videhAH, priyacatvAH, priyAnaDvAn, atidivau, dRDhatvacau / / 33 / 34. SaSThyA pUrvasyaiva samAsavAkyeSu SaSThyA nirdiSTasya pUrvasyaiva samAso bhavatIti vakSyamANeSu mantavyam ||34| 35. aikAdhikaraNye karmadhArayaH etadadhikriyate / bhinnArthayorekavastunyabhinivezaH aikAdhikaraNyam ||35| 36. jAtidravyairvizeSaNasya aikAdhikaraNye sati jAtidravyavacanaiH saha pUrvasyaiva vizeSaNasya karmadhArayo bhavati / citragavaH, prAptagavaH, viSANigavaH, majjanmainAkaH, calatsuvelaH / rUDhau tu nityam - nIlotpalam, kRSNasarpaH, lohitazAliH / rUDhAt karmadhArayAdapi ihAmantvAdiH syAdeva / Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 nIlotpalavat saraH, lohitazAlimAn grAmaH / kRSNasarpavAn valmIkaH / arUDhAt karmadhArayAnmantvAdiviSaye bahuvrIhireveti / tatretigrahaNAdeva mantavyam / citraguzchAtro na jAtu citragavImAniti / atheha kathamiyaM na saMjJA, na hi citrA gauryasyeti saMjJAyA virodhastatazcitragavasvAmIti syAt ? satyam / hetuzceti cakAreNa jJApitaM kvacit saMjJayApi saMjJA bAdhyate, taccApAdAnAdiSu karmadhArayAdiSu AtmanepadasaMjJAyAM ca mantavyam / . pUrvasyaiveti kim ? gauzcitrA, Dityo gauraH / ajAtidravyastu parasyApi paTukRpaNaH, kRpaNapaTuH, zuci (surabhi)- yuvatiH, yuvati (surabhi)- zuciH / daNDirathI, rathidaNDI / tathA pANDukRSNaH, kRSNapANDuH / avayavadharmeNAvayavivyapadezAd ihaikAdhikaraNyam / vizeSaNasyeti kim ? lohitastakSakaH / lauhityavyabhicAriNo hi lohitavizeSaNam / ayaM tu lohita eva takSakaH / sarpa iti / gae~ prati takSako vizeSaNam, sarpasya takSakatvavyabhicArAt / tasmAt takSakasapaM iti syAdeveti matam / tathA binthyagiri-vasantasamaya-revAnadIcandanadrumAdayo vRddhaiH prayuktAH / / 36 / 37. katarakatamayorjAtyA anayozca jAtyA saha karmadhArayo bhavati / katarabrAhmaNaH, katarakatamabrAhmaNaH, katarakaThaH, katamakaThaH / jAtyeti kim ? katarazcaitraH, katamazcauraH / / 37 / 38. upamAnasyopameyavizeSaNaiH upameyavizeSaNaiH sahopamAnasya karmadhArayo bhavati / kumudamiva zvetaM kumudazvetaM ziraH / evaM campagaurI kanyA, mRgaramyA zunI, varAhaputriNI pAmarI, kapotakAmuko yuvA, siMhazUro bhaTaH / upameyavizeSaNairiti kim ? gauriva pAmaraH, siMha iva mANavakaH, zoNa iva sindhuH, dhenuriva baSkayaNI / / 38 / 39. tadaprayoge prAyeNopameyasya upameyavizeSaNasyAprayoge upameyavAcino'rthAdupamAnavAcinA vyAptAdinA saha prAyeNa karmadhArayo bhavati / vyAghravRkakuJjararuruvarAhabalAhakavRSaRSabhasiMhazArdUlacandracandanahastipallavapaGkajapuNDarIkAdibhirudAharaNIyam / puruSo vyAghra iva puruSavyAghraH, naravRkaH, sAdhukuJjaraH, karapallavaH, bhUpAlacandraH / tadaprayoga iti kim ? puruSo vyAghra iva bhImaH / karaH pallava iva zoNaH / prAyeNeti kim ? bindhyo malaya iva, caitro maitra iva, cUtazcampaka iva, zoNa : sindhurivetyAdi / / 39 / Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kAtantravyAkaraNam 40. pUrvakAlasya pUrvakAlavRtteH parakAlavRttinA saha karmadhArayo bhavati / pUrva lUnaH pazcAt prarUDhaH lUnaprarUDhaH / evaM baddhatADitaH, snapitabhojitaH / paurvAparyasya pratItyarthaM vacanam / / 40 / 41. bhRSTalucitAdIni pUrvakAlasya paratvena etAni karmadhArayarUpANi sAdhUni bhavanti / pUrvaM lucitAH pazcAd bhRSTAH bhRSTalucitA yavAH / evaM nagnamuSitaH pAnthaH / arpitoDham, liptavAsitam, siktasaMsRSTam, klinnapakvam ityAdayaH / / 41 / 42. jaradekapurANAdeH jaradekapurANAdeH pUrvasya karmadhArayo bhavati / jaraddhastI, jaraddaNDI, jaratpaTuH / ekasya saMkhyAvRtterapi - ekazchAtraH / kvacid rUDhau ekadezo'vayavaH iti / ata eva tadyogAdekadezIti syAt / purANopAdhyAyaH, navayAjJikaH, kevalasurabhiH, sarvazuklaH, sarvasurabhiH, prathamopAdhyAyaH, caramaguruH, jaghanyaziSyaH, samAnapuruSaH, madhyaziSyaH, madhyamaziSyaH, vIrabhUpatiH, jaratpuruSAdayazca pUrveNaiva siddhAH / pUrvasyaiveti kim ? daNDI jaran, pAcakaH purANaH / ajAtidravyavAcibhiraniyame prApte niyamArthaM vacanam / / 42 / 43. stutau satprabhRteH prazaMsAviSaye pUrvasya satrabhRteH karmadhArayo bhavati / sacchrotriyaH, paramayAjJikaH, uttamacchAtraH, uttamapaNDitaH, utkRSTagavaH / stutAviti kim ? san ghaTaH, utkRSTA rajjuH kUpAt / apAdAnAdyapekSasyApi hi vRttiH syAdeveti samarthitam / yathA vRkSAt patitapatrANi / / 43 / 44. vRndArakAdibhizca prazaMsAyAmebhizca pUrvasya karmadhArayo bhavati / govRndArakaH, gonAgaH, gokuJjaraH, gosiMhaH, govRSabhaH, gopuGgavaH, puruSarSabhaH, puruSazArdUlaH, nAgAdayaH puMsyuttarapadaviSayA eva prazaMsA iti tairnityaM samAsaH / stutAvityeva-bhRtyA vRndArakAH, dAsyo vRndArikAH / pradhAnAnItyarthaH / / 44 / 45. gadyasyAnaNakAdinA svArthagarhaNena garhaNIyasya pUrvasyANakAdivarjitena svArthagarhaNena saha karmadhArayo bhavati / khaM sUcayatIti NiniH- vaiyAkaraNakhasUciH, niSpratibho vaiyAkaraNaH / khaM sUcayatIti / 00 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 uNAdirizca-tArkikakhasUciH, tApasastraiNaH, brAhmaNavArdhaSikaH, yAjJikamUrkhaH, yAjJikakitavaH |lobhAdayAjyayAjako'bhidhIyate / brAhmaNabruvaH, kSatriyacelaH, vRSalApasadaH / svArthagrahaNaM kim ? vaiyAkaraNazcauraH, nahi cauryeNa vyAkaraNajJAnamadhyayanaM vA'pakRSyate, kintvanAcAro'sau puruSaH / anaNakAdineti kim ? nApito'NakaH, aNakanApitaH, kuvindaH pApaH, pApakuvinda iti tu syAdeva / / 45 / 46. kRtyatulyArthayorajAtyA __ kRtyapratyayAntasya tulyArthavAcinazca pUrvasyAjAtivAcinA saha karmadhArayo bhavati / bhojyakaTuH preyasurabhiH, bhojyoSNam, bhojyamRduH, tulyazvetam, samazvetam / pUrvayoriti kim ? madhuraM preyaH, surabhipreyaH, gauraM tulyam / ajAtyeti kim ? bhojyA mASAH, pacelimAH zAlayaH / / 46 / 47. pUrvAparasyaiva dizaH digvAcinaH pUrvAparasyaiva karmadhArayo bhavati / pUrvapuruSaH, aparapuruSaH / rUDhau tu nityameva / nahi vAkyAt saMjJA gamyate / pUrveSukAmazamI, apareSukAmazamI, pUrvapAJcAlAH, aparapAJcAlAH / niyamaH kim ? dakSiNAH zAlAH, uttarA vRkSAH / / 47 / 48. prAyo rUDhau saMkhyAyAH prAyo rUDhiviSaye saMkhyAyAH karmadhArayo bhavati / saptarSayaH, paJcAmrAH / prAyograhaNAt paJcapuruSagAminyaH ityAdiSvevArUDhau syAnna sarvatra / / 48 / 49. mahataH mahacchabdasya prAyo bahulaM karmadhArayo bhavati / mahAjanaH, mahApuruSaH, mahAzUraH iti stutau / mahAcauraH, mahAzyAmaH, mahAkrUraH, mahAkRpaNaH, mahAvipad ityatizAyane / mahAnaTaH, mahezvaraH, mahAdevazca haraH / mahAmRgo hastI, mahAvrataM nAma caryA, mahArASTro janapadaH / mahotpalamaravindam, mahAzUdro godhuk / mahauSadham, zuNThI viSaM ca / mahodadhiH, mahArNavaH samudraH / mahendraH zakro girizca kazcit / etau rUDhau / mahAtaruH, mahAkUTam, mahAhrada iti bRhattve / mahApatho maraNavartma / mahAvanaM zmazAnam / mahAzayyA maraNazayyA, mahAjyautiSiko mahAgaNakaH / mahAvaidyo mahAsAdhanikazca yamaH / mahAzaGkho manuSyAsthi, mahAmAMsaM nRmAMsam | mahAtailaM ziromajjA / mahAnizA mRtyukAlaH / mahAbrAhmaNaH kApAlikaH / mahAyAtrA, mahAnidrA ca maraNamityanarthAntare / / 49 / Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 50. poTAdiprakANDAdibhyAM jAteH jAtivAcinaH pUrvasya poTAdinA prakANDAdinA ca saha karmadhArayo bhavati / brAhmaNapoTA, kSatriyayuvatiH, gostokaH, azvakatipayaH, gogRSTiH, godhenuH, govehat, govasA, gobaSkayaNI, vaSkayaH / prauDho vatsaH so'syA astIti pAmAditvAnnaH nadAditvAdIH / kaThapravaktA, kaThazrotriyaH / iGo vuN - kaThAdhyAyakaH, kaThadhUrtaH / prakANDAdinA ca - goprakANDam, azvamatallikA, gomacarcikA / kareNUdghaH, vaDavodghaH, strItanujaH / prazastArtho yathodAhRtaliGgaH paJcako'yaM prkaannddaadiH| vIrarakSaHprakANDakAviti, rakSa prakANDaM rAvaNaH / sagrAmaNIranayoriti kapratyayastaddhitaH / / 50 / 51. pazobhiNyA pazuvAcinaH zabdasya garbhiNyA saha karmadhArayo bhavati / gogarbhiNI, azvagarbhiNI / pazoriti kim ? vRSalIgarbhiNI / pazuriha catuSpAd gRhyate, teneha na syAt - zarabhI garbhiNI / gonasI garbhiNI / jAterityeva-zabalI garbhiNI / / 51 / / 52. cyarthe zreNyAdeH kRtAdinA ccyarthe'bhUtatadbhAve vartamAnasya zreNyAdeH kRtAdinA saha karmadhArayo bhavati / azreNayaH zreNayaH kRtAH zreNIkRtAH / zreNIbhUtA balAkAH / adhyApayatIti vuN - adhyaapkkRtshchaatrH| zreNibrAhmaNanipuNAH paTupaNDitakuzalacapalapuNDAzca / devakSatriyamUkAH zramaNo rAzIndrakUTanidhanAni // adhyApako vadAnyo viSayo nicayo'pi bhUtapUrvage ca / kRtamiti bhUtAnyuktaM gataM mataM syAnnirAkRtaM kalitam // sambhAvitamavadhAritamakalpitamapyudAhRtaM vidyAt / snAtakhyAtajJAtAnyapi militAt samAhRtaM ceti // parigaNitaH zreNyAdiH kRtAdirapi zeSamAkRtyA // 52 / 53. kukimoH anayoH pareNa saha karmadhArayo bhavati / kuyAjJikaH, kAlavaNam, kiMrAjA, kiMgauH, avyayagrahaNAdiha na syAt / kiM dhAnyam, kuH surabhiH, kuH zvetA bhUrityarthaH / / 53 | Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 615 pariziSTam - 2 54. khalatipalitavalinainaH ebhiyuvanzabdasya karmadhArayo bhavati / yuvakhalatiH, yuvakhalatI / yuvapalitaH, yuvapalitA / yuvavalinaH, yuvavalinA | pUrvasyetyeva - khalatiyuvA, palito yuvA, valino yuvA / / 54 / 55. jaratyA ca jaratyA ca sahArthAd yuvatizabdasya karmadhArayo bhavati / yuvajaratI |puurvsyetyev - jaratIyuvatiH / strInirdezaH kim ? yuvA jaran / jarayuvA, yuvajaranniti puMsyapi jaratApi vidhirayamiti eke / naitad bhASye cintitam / / 55 / 56. zramaNAdinA kumArasya zramaNAdinA saha pUrvasya kumArasya karmadhArayo bhavati / zrAmyati tapasyatIti zramaNaH, nandyAditvAd yuH / kumArazramaNA, kumArapravrajitA, kumAradAsI, kumArapaTuH, kumArapaTvI, kumArapaNDitaH, kumArapaNDitA / inantAdiGo vuN-kumArAdhyApakaH, kumArAdhyApikA / zramaNA pravrajitApi garbhiNyapi tApasI kulaTA / dAsIbandhakyAvapi saptabhiretaiH striyAmeva ca // paTumUdupaNDitakuzalA abhirUpAdhyApakau nipuNacapalau / aSTabhiretaiH puMsi striyAmapi syAt kumArasya / ityevaM parigaNitaH zramaNAdigaNaH pnycdshkH||56| 57. ktasyaikaprakRtinA ktena naJaH tAntasya samAnaprakRtinA naJaH pareNa ktAntena saha karmadhArayo bhavati / kRtAkRtam, ghrANAghrAtam, trANAtrAtam, channAcchAditam, azitAnazitam / ekaprakRtineti kim ? bhuktamadRSTam, spRSTamapItam / / 57 / 58. kRtApakRtAdIni imAni karmadhArayarUpANi sAdhUni bhavanti / kRtApakRtam, bhuktAvabhuktam, yAtAnuyAtam, gatapratyAgatam, pItAvapItam, bhuktopabhuktam, pItavipItam / tathA Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam krayAkrayikA, phalAphalikA, puTApuTikA, mAnonmAnikA / hrasvasya dIrghatA | pUrvatvaniyamArthaM vacanatrayam / / 58 / 59. zAkapArthivAdizca ayaJca madhyapadalopI karmadhArayaH sAdhurbhavati / zAkaH zaktiH pradhAnamasyeti zAkapradhAnaH, pRthorapatyamityaNa-pArthavaH, zAkapradhAnaH pArthavaH zAkapArthavaH iti pAtaJjalAH / pRthivyAH svAmI pRthivyAM khyAto vA pRthivyAH svAmini tatrAkhyAte cetyaNa, tasyedamityapare-zAkapArthivaH / evaM ghRtapUrNo voTi: ghRtavoTiH / saktusaindhavaH, odanapANiH, ghRtapUrNo ghaTaH ghRtaghaTaH / kutapopalakSitaH sauzrutaH kutapasauzrutaH / evam ajAtaulvaNiH, SaSTimaudgalyaH, mukhayuktA nAsikA mukhanAsikA / evaM maryAdAbhividhiH / varNAzrayo vidhiH varNavidhiH, trirUpA jagatI trijagatI / evaM trivalIti matam / aviziSTaM zritam ardhazritam ityAdirAkRtigaNo'yam / / 59 / 60. parasya ca kaDArAdeH kaDArAdeH pUrvasya parasya ca karmadhArayo bhavati / kaDAravADavaH, vADavakaDAraH / kuntakSatriyaH, kSatriyakuntaH / kumArakSatriyaH, kSatriyakumAraH / kANavRSalaH, vRSalakANaH / turagakhaJaH, khaJjaturagaH / khalatikaThaH, kaThakhalatirityAdi / / 60 / 61. mayUravyaMsakAdIni etAni samAsarUpANi sAdhUni bhavanti / mayUra iva vyaMsako dhUrtaH mayUravyaMsakaH / evaM chAtravyaMsakaH / kamboja iva muNDaH kambojamuNDaH, yavanamuNDaH / uccaizca nIcaizca uccanIcam, evam uccAvacam / na kiJcanetyavyayenApi samAse nipAtanAd abhidheyaliGgatA-akiJcanaH, kApuruSaH / na kiJcit puruSa ityarthaH / na kiJcanAsyAstItyakiJcanaH / "akiJcanAste guNino ye sabhAyAmanAdRtAH" | nAsya kuto bhayamastIti akutobhayaH / "ihAmutra ca sa zlAghyaH prajA yasyAkutobhayAH" / snAtvAkAlakaH, pItvAsuhitaH, proSyapApIyAn / kArikAkRtya, ktvo yap ca gaNapAThAt / vispaSTapaTuH / evaM parigADhakRzaH, nitAntakSAmaH, nityabhIrurityAdi samAsatvAt / snAtvAkAlakaH, snAtvAkAlakIyaM dhanam, paitvAsuhitIyaM dhanam, preSyapApIyasaH, preSyapApIyasaM dhanam, mayUravyaMsakAditvAt / paramo'kiJcanaH, paramo'kutobhayaH ityasamAsa eva, tatkathametau Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 2 617 bahuvrIhiNA samarthitau kathaJca snAtvA kAlakAdIni vAkyAnyeveti matvA samAso'tra pratyAkhyAtaH / tathA ehIhetyatra ehIhaM vartate, ehi vANijamiti niyogo yasyAM kriyAyAM sA ehivANijA kriyA / evam apehivANijA, ehisvAgatA, apehisvAgatA, prohakaTA, prohakardamA, AharacelA, AharavasanA, AharavanitA / yathA aznItapibateti prayogo yasyAM kriyAyAM sA aznItapibatA / evaM khAdatamodatA, pacatabhRjjatA, hasatajalpatA / ahameva puruSo'treti sambhAvanAyAm AhopuruSikA / iha vRddhirapi nipAtanAt ahaM pUrvamatretyAviSkriyA ahaMpUrvikA ahaM pradhAnamatreti ahaGkRtiH, ahamahamikA / evamanye'pi || 61 | 62. taddhitottarapadasamAhAreSu dviguH eSveva dvigurbhavati taddhite viSayabhUte / pAJcanApitiH, paJcagargarUpyaH / uttarapade pare - paJcagavadhanam | samAhatiH samAhAraH, sa tu samUha eva tadvitaviSayatvAdeva siddhe samAhAragrahaNamabhidheyArtham / paJcagrAmI, paJcagavI, paJcamAlI, paJcavADavI, paJcarAjI, paJcapUlI, paJcagajI, paJcamANavakI / paJcakumAri, paJcayuvatIti strIpratyayasya lug mA bhUt / tatra ca dravyabahutve'pi samUhAlambanamekatvaM siddham / yathA zataM yUtham / samUhasyeva tubhede dvitvabahutve syAtAmeva / dve paJcapUlyau, daza paJcapUlya:, tathA dve yUthe, paJca zatAnIti bhASye'pyuktam ekazeSe pratiSedha iti, na tviha samAhArazabdaH karmasAdhanastadA paJca pUlyaH samAhRtAHpaJcapUlya iti bahUnAM prAdhAnyAd bahutvameva syAt / paJcamAlI' ityanupasarjanatvAd hrasvazca na syAt || 62 | " 63. dikpUrvo'samAhAre samAhAravarjite taddhitAdau dikzabdapUrvako dvigurbhavati / pUrvasyAM zAlAyAM bhavaH paurvazAlaH / evam auttarazAlaH / " dikpUrvANNaH" iti NaH / uttaragavapriyaH, uttrskhpriyH| asamAhAra iti kim ? uttarAsAM zAlAnAM samAhAraH / / 63 / 64. naJastatpuruSaH pUrvasya naJo niSedhyena saha tatpuruSo bhavati / idametanna bhavatIti pratiSedho 'sya viSayaH / na brAhmaNo'yamabrAhmaNo rAjanya: / iha sAdRzyakRtA tadanyatA naJAkhyAyate / abhakSako gRJjakaH, apeyA surA / iha avyavahAryatAniSedha eva natrA - Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 kAtantravyAkaraNam khyAyate / anRtamadharmaH / anikSuriti / rUDhiviSayatA tadanyatA pUrvasya ityeva kRtaM na pItaM na na tarAM brAhmaNaH, na hi brAhmaNaH, no brAhmaNa ityAdivadaprApte vacanam / akarmadhArayatvAd 'apathI, apathikaH' itInikau syAtAmeva / / 64 / 65. prAptApannAdibhirddhitIyAyAH ebhiH saha pUrvasya dvitIyAntasya tatpuruSo bhavati / sakhiprAptaH, sakhyApannaH, grAmagataH, kaSTazritaH, kUpapatitaH, kAntArAtItaH, taraGgAtyastaH, kRcchrAtyastaH, gatyarthAt sarvatra kartari ktaH / grAmaM gamI grAmagamI, bhaviSyati gamerin / grAmamAgAmI grAmAgAmI / AGi gameNin / sukhepsuH, putrepsuH, odanabubhukSurityAdi / kvacit kriyAvizeSaNasyApi - vispaSTapaTuH, parigADhakRzaH, nitAntakSAmaH, nikAmasukhI, nityabhIrurityAdi / taduktaM samAsavidhiSu lakSaNamupalakSaNam iti / ebhiriti kim ? odanaM bhuktavAn / kaTaM cakrANaH / 'haMsamaNDaladyutijiSNuradhRtoSNavAraNam' iti zaiSikyAH SaSThyAH samAsa iti / niSThAdiSvapi neSyate, yathA - 'satyAnuraktA narakasya jiSNavaH, tava sarvagatasya samprati kSitipaH kSipnurabhISumAniva' / / 65 / 66. kAlasyAvantunAbhividhau abhividhau dvitIyAntasya kAlasyAvantvantena saha tatpuruSo bhavati / mAsaM sthAyI, mAsasthAyI / mAsaM sukhI, mAsasukhI / ahorAtrakAmukaH / avantuneti kim ? mAsaM sthitavAn / / 66 / 67. ktena dvitIyAntasya kAlasya ktAntena saha tatpuruSo bhavati / mAsaM sthitaH, mAsasthitaH / kAlAdilakSaNaM karma / aharatisRtA, rAtryArUDhA muhUrtAH / / 67 / 68. kSepe khaTvAyAH dvitIyAntAyAH khaTvAyAH kSepaviSaye ktAntena saha tatpuruSo bhavati / ananujJAto guruNA khaTvAmArUDhaH khaTvAruDhaH, laGghitAcAratvAdavinIto'bhidhIyate / kSepa iti kim ? khaTvAmArUDho gururadhyApayati / / 68 / / 69. tayAtyAdeH atikrAntAdyarthe vartamAnasyAtiprabhRteravyayasya tayA dvitIyayA saha tatpuruSo bhavati / atikrAnto nadIm atinadiH, atikamaNDaluH, atikartA, ativadhuH / eSu Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 bahuvrIhau nityaM kaH syAt / atirAjaH, atisakhaH, atigaraH ityatrAnna syAt / atidharmaH, atijAyaH ityatra dharmasya dharman, jAyAyA jAnizca syAt / adhirUDhaM jyAn adhijyaM dhanuH, udgato velAm udvelaH samudraH, velAbdhikUlam / / 69 / 70. prAptApannayoracca dvitIyAntena saha prAptApannayostatpuruSo bhavati / striyAmanayorAto'cca bhavati / prAptaH priyAM prAptapriyaH / evaM prAptapaJcamiH, prAptavadhuH, prAptatantrIH, prAptarAjaH, prAptadharmaH, prAptagavaH, prAptajAyaH / naite bahuvrIhiNA siddhAH / evam ApannapriyaH, ApannapaJcamiH ityAdi / prAptA priyaM prAptapriyA, ApannA priyam ApannapriyA / AbhyAM dvitIyAsamAsastUdAhRta eva / / 70 / 71. tRtIyAyAstatkRtArthena guNavacanena tena kRtaM tatkRtaM teneti tRtIyAntenAbhidhIyamAnaM giryAdi prakRtaM vastu parAmRzyate / zabdasya pravRttinimittaM svArthaH / giyavistRtIyAntasya giryAdinA sampAdito yasya svArthastena guNavacanena saha tatpuruSo bhavati / girinAma krIDanakaM tena kANo. girikANaH / evaM loSTreNa kANaH, AtapazyAmaH, akSNA kANaH / tatkRteti kartRkaraNayostRtIyAyAH samAsaH / iha tu AbhyAmanyatra tRtIyA / bahuvrIhau tu kANAkSaH ityupasarjanatvAt / guNavacaneneti kim / dadhnA mAMsalaH, zrameNa kSAmaH / guNe vartitvA tannimittIkRtya yo guNini vartate sa guNavacanaH / / 71 / 72. pUrvAvarArthAdibhiH ebhizca tRtIyAntasya tatpuruSo bhavati / mAsena pUrvaH mAsapUrvaH, mAsenAvaraH mAsAvaraH / dyUtenArthaH dyUtArthaH / evaM mAsonaH, mAsavikalaH, bandhuvidhuraH, rathazUnyaH, daNDakalahaH, vAnipuNaH, vAkzlakSNaH, vAkzUraH, drumasaGkaTaH, madamalImasaH, prakRtikRpaNaH, zabdasaMkulaH, arthapaNDitaH / hiraNyADhyo vaNik / virahadurbalaH, svedAH, jarAmantharaH, trAsavihvalaH, vayojyeSThaH, paJcottaram, paJcAdhikam, varSAdhikam ityAdi ziSTAcArato'nusaraNIyam / bhavatyarthaM kRJarthaM vA'pekSya sarvatra kartRtvaM karaNatvaM ca / ebhiriti kim ? mAsena paraH, mAsena kanIyAn / / 72 / Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 kAtantravyAkaraNam 73. kartRkaraNayoravantvavyayena kRtA kartRkaraNayorvihitAyAstRtIyAyA vancavyayavarjitena kRtA saha tatpuruSo bhavati / chAtrakRtam, chAtrasukaraH, chAtraduSkaraH, chAtravilUnaH, rathavrajyA'sya, harSajAgarAsya, pulAkapakvaH, kaDaGgarapAkaH / mizrayateral - guDamizraH, pAdena hriyate pAdahArakaH / bAhulakatvAt karmaNi vuNa nityasamAsazca saJjJAtvAt / anayoriti kim ? putreNAgataH, kamaNDalunA ziSyaH, puSyeNa mataH, kezaiH prasitaH / avantvavyayeneti kim ? dAtreNa lUnavAn / dAtreNa kRtvA / alaM rathena / gantuM samayaH / ghRtena bhoktuM kAlaH | mUlakenopadaMzaM mUlakopadaMzamiti vakSyate / / 73 / 74. yena prAyeNa yapratyayena kRtA saha tRtIyAyAH prAyeNa bahulaM tatpuruSo bhavati / buSopendhyam, ghanaghAtyam, kAkapeyA nadI / zvalehyaH kUpaH iti pUrNatAyAm / dantacchedyaM dadhi, pANicchedyaM payaH, sUcibhedyaM tama iti sughanatAyAm / bASpacchedyaM tRNam / pANivimRjyAH kaNTakAH, oSThAvalopyaM mAMsam iti mRdutve | dAtracchedyaH prastaraH iti nindAyAm / kaThinatvaM hi prastarasya guNaH / / 74 | 75. ekAnnaviMzatyAdIni etAni tRtIyAtatpuruSasamAsarUpANi sAdhUni bhavanti / ekena na viMzatiH ekAnnaviMzatiH / ekAnaviMzatiH / ekAnnatriMzat, ekAdnatriMzat, ekAnnazatam, ekAdnazatam / ekasya ekAdityAdeze paJcamo vA / tathA ardhena catasro'rdhacatasro mAlAH ||75 / 76. dadhyodanAdIni etAnyantarbhUtakriyAntarANi tRtIyAtatpuruSarUpANi nipAtyante / dadhanA mizritamodanaM dadhyodanam / evaM dadhisaktavaH / rasaudanam, mAMsaudanam, takraudanam, sUpaudanam, zAkaudanam ityAdi / iha vyaJjanavizeSANAmannavizeSaiH samAsaH / guDena mizrA dhAnAH guDadhAnAH / evaM madhulAjAH, phalitapRthukAH, udakasaktavaH, guDacUrNam ityAdi / ihApi piNDitadravyeNa piNDIkaraNayogyasya guDAdeH samAsaH / azvena yukto rathaH azvarathaH, vaDavArathaH, vAhi (hlI) karathaH, lulApazakaTam ityAdi / iha yAnena rathAdinA vAhanasya samAsaH / dadhnA pUrNo ghaTaH dadhighaTaH / evaM guDasthAlI, guDagargarI, Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 2 621 dhAnyakusUlaH, mASapeTakaH, zATakamaJjUSA ityAdi / iha bhANDe tatpuruSadravyasya dadhyAde: samAsaH / evamanye'pyanusartavyAH / / 76 / 77. tayA'vaprabhRteH tayA tRtIyayA saha avaprabhRteravyayasya samAso bhavati / avakruSTaM kokilayA avakokilam, zrUyate'vakruSTaM sazabdIkRtaM kokilaiH avakokilaM vanam / pariNatAH saMvatsareNa parisaMvatsarA vrIhayaH / adhigato'dhyakSeNAdhyakSo ghaTaH / pratIto'kSeNa pratyakSaH paTaH, pariNaddhaM vIrudhA parivIrut, susaGgato velayA suvelo nAma giriH / veleha jaladhisImocyate / kruSTAdyarthe vRttireSAM svAbhAvikI / / 77 / 78. prakRtyA caturthyA caturthyantasya vikArasya prakRtivAcinA saha tatpuruSo bhavati / yUpAya dAru yUpadAru, kuNDalahiraNyam, piTharamRttikA, bhasmagomayam / prakRtyeti kim ? dharmAya tapaH, prazamAya vidyA | bhartRhariNA'pyuktam - prakRtyA vikRtiryasmAccaturthyantAt samasyate iti / yUpAderupAdAnakAraNaM dravyamiha prakRtirucyate / katham 'azvaghAsaH, randhanagRham, nATyazAlAH, krIDAtaDAgaH, zayanaparyaGkaH, parizramasthalI, vizrAmagRham' iti prativihitaM bhASye | azvaghAsAdaya iti SaSThIsamAsAH / tathA 'gohitam, gosukham' hitasukhAbhyAM SaSTyapIha pramANam | vacanamidaM tu tAdarthyaviSaye prakRtivikArabhAve prAyikasamAsArtham / 'randhanArthaM bhANDam, randhanArthA sthAlI, randhanArthaH piTharaH' iti randhanamarthaH prayojanamasyeti vahuvrIhiH / mahadartha iti mahatyarthaH prayojanamasyeti vAkyam, atulyAdhikaraNatvAnnAkAraH / / 78 / 79. balirakSitadeyAdinA c| anena caturthyAstatpuruSo bhavati / 'kuverabaliH, gorakSitaM tRNam, devadeyaM puSpam, varapradeyA kanyA, pitRdAnam' ityAdi | tAdarthe'dhikArArthaM sampradAnArthaM ca vacanam / azvaghAsAdayo'pIha vA mantavyAH / / 79 / 80. tayA paryAdaH tayA caturthyA saha pariprabhRteravyayasya tatpuruSo bhavati / pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH, udyuktaH saMgrAmAya utsaMgrAmaH, alaM kumArya alaMkumAriH, alaMsakhaH, Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 kAtanvavyAkaraNam maga. alaMgavaH iti nityatvAt / yathA bahunadIka iti / eSAM glAnAdyarthe vRttiH svAbhAvikI / / 80 / 81. bhItAdinA paJcamyAH bhItAdinA saha paJcamyantasya tatpuruSo bhavati / vRkabhItaH, vRkabhayam, vRkabhItiH, vRkabhIH, vRkabhIruH, azvapatitaH, zAkhApetaH, gRhanirgataH, pApajugupsuH, vyasanApoDhaH, krozaparaH / AlAnamuktaH, bandhavirahArtho mucirakarmakaH, vRkApatrastaH, zAkhAcyutaH, vedarahitaH, pApavirataH, tallabdhaH, taprAptaH, tadanyaH, taditaraH, tadantaraH / tadanantaramityAdikaM ziSTAcArato'nusaraNIyam / bhItAdineti kim ? guroradhyetA / grAmAdUDham / prAyAdhikArAt - prAsAdAt patitam, parvatAt patitamiti vAkyameva / / 81 / 82. ktena stokAdeH ktAntena saha paJcamyantasya stokAdestatpuruSo bhavati / stokAntikadUrArthaH kRcchaM ca stokAdiH / stokAnmuktaH, antikAdUDham, dUrAt patitam, viprakRSTAt patitam, samIpAdAhRtam / paratvAdihApyanena samAsaH- kRcchrAllabdham / / 82 / 83. tayA nirAdeH tayA paJcamyA saha nirAdezca tatpuruSo bhavati / nirgato grAmAd nigrAmaH, apagataM zAkhAyAH apazAkham, vicyuto yUthAd viyUthaH, evaM virathaH / eSAM gatAdyardhe vRttiH svAbhAvikI || 83 / 84. SaSThyAH kRccheSayoH apAdAnAdisaMjJAbhiranAghrAto'nAliGgito liGgArthatayA anAkhyAtaH kArakamakArakaM vA'rthaH zeSaH sa eva svAmyAdisaMbandha iti cocyate / kRprayoge zeSe ca yA vihitA SaSThI tasyAstatpuruSo bhavati / prajAnandathuH, kumArakrIDA / janapramadaH, yuvatijAgarA, odanapAkaH, tathA mAtRsmaraNaM taNDulopaskAraH / caurapraharaNamiti smRtyAdikarmaNyapi kRti kRdyogalakSaNaiva SaSThI-mRNAlakhAdikA sahakArabhaJjikA iti krIDAyAM nityaM saMjJAtvAt / zeSe ca rAjacchatram, palAzazAkhA, mRdbhANDam, ghRtabhANDam, mAsasya jAtaH mAsajAtaH kumAraH / evaM pakSajAtA kanyA / parimANaM hi kAlaH, parimANinaM prati SaSThyantatAmAsAdayati / yathA tryahasya dadhIdam, paJcAhasyAyaM kumAraH, varSazatasyAyaM brAhmaNa iti / jAtasya mAsa: parimANam iti vigrahe samAso'yamiti Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 623 mate'pi parimANyeva samAsArtha iti bhASyAdAvurarIkRtatvAdiha nArtho bhidyate / jAtasya mAsaH parimANamityatra tu parimANasambandhe sAkSAt SaSThIyamiti kuto'sya mAsena samAsaH / parimitatAtparyavirahe tu jAtamAsamRtaH / evaM 'mAtRbhUtaH, pitRbhUtaH' iti bhUtAderuttarapadaviSayaiva sadRzArthateti nityasamAsaH / paJcAlasvAmI, videhAdhipatiH, aGgezvaraH, godAyAda iti svAmyAdivAkyenApi zaiSikyeva SaSThI / anayoriti kim ? mAtuH smRtavAn, priyasyAdhItavAn, taNDulAnAmupaskRtavAn, caurasyotkrathitavAn |essu smRtyAdilakSaNA karmaNi SaSThI / sarpiSo jJAtavAn, ghRtasya paripUritavAn / eSu karaNe SaSThI | 'odanatRptAzchAtrAH, payaHpUrNo ghaTaH' iti tRtIyAsamAsaH / / 84 / 85. nirdhAryeNa guNinAtizaye atizaye vivakSite nirdhAraNIyena guNavacanena saha nirdhAraNavihitAyAH SaSThyAstatpuruSo bhavati / sarveSAmatizayena zuklaM sarvazuklam / gavAmatizayena kRSNA gokRSNA | zuklAnAmatizayena zuklaM zuklazuklam / puruSANAmatizayenottamaH puruSottamaH / evaM munipravaraH, snehottamaM srpiH| atizayAbhidhAne vidhirayamiti taddhitAbhihite'tizaye na syAt - vastrayoH zvetataram, vastrANAM zvetatamam / guNAntareNa taratamayorlopazcetyeke | tanmate zvetayoH zvetataram, zvetazvetataram, zvetazvetam, zvetAnAM zvetatamaM zvetazvetatamam, zvetazvetam / / 85 / 86. sarvapazcAtprabhRtiSvevAvyayena sarvapazcAtprabhRtiSvevAvyayena saha SaSTyAstatpuruSo bhavati / sarveSAM pazcAt sarvapazcAt, sarvopari, yadupari, tadupari, 'parvatopari yad vAri tatkRte sonmanAyate' / kRte'vyayaM nimittabhAve vartate / tatkRte, tadanu, prArUM iti nityaM rAjadantAditvAt parasya pUrvatvaM ca / niyamaH kim ? tinastUSNIm, prajAnAM diSTyA, grISmasya naktam, grISmasya divA, vRkSasyopari, girerupariSTAt, chAtrasya purastAt, chAtrasya puraH, chAtropakumbham, jyeSThAnupadam iti avyayIbhAvasyAnavyayatvAt / / 86 / 87. na guNe guNivRttairasaMkhyayA guNini vRttairguNamAtre vartamAnaiH saGkhyAvarjitaiH saha SaSThyantasya samAso na bhavati / paTasya zuklaH, jalasya zItaH, 'zaitye zItaM napuMsakam' iti eke / Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 kAtantravyAkaraNam kAzyapena tu zuklamadhurazItAH, evaM rUparasasparzAH iti guNamAtre'pi puMstvamuktam / ghRtasya surabhiH, pUgasya kaSAyaH, marIcasya kaTuH / iha zuklatvAdiSu guNeSveva zuklAdayo vartante / guNivRttairiti kim ? 'hiraNyarUpam, phalarasaH, candanagandhaH, dundubhighoSaH, vAyusparzaH, zAkhAsaMyogaH, hemagarimA, AkAzamahimA' naite tadvati jAtu vartante / asaMkhyayeti kim ? goviMzatiH, gozaGkhaH, gozatam, vRddhasya zuklaM ziraH, ADhyasya mAMsalaM vapuH, kRpaNasya malinaH kAyaH, chAtrasya medurAH kezAH, vRSalasya zataM gAvaH, bAlasya danturamAsyam, taruNasya masRNaM mukham iti ziraHprabhRtinA vRddhAdeH sAkSAt sambandho na tu zuklAdinetyasamAsaH / na tu sApekSatvaM vizeSyApekSitve SaSThIsamAsasyeSTameva / yathA rAjamantriNo brAhmaNAH, tapasvizreSTho rAjanya iti / gauravAdestu guNini vRttyabhAvAd udaragauravam, zarIrazaityam, gAtralAghavam, gaganamalinimA, gaNDapANDutA, vadanasaurabham, aGgasaurabham, zilAzyAmalatA, dantacchadAruNimA ityAdi nyAyyameva / matametattantrAntare'pi samarthitam / bhASye tu bhAvapratyayAntenApi zauklAdinA pratiSedha eva pramANam / chAtrasyaikasya kambalaH iti kambalAbhisaMbandhe chAtrAt SaSThIyamityekena saha kRtaH samAsaH / evamanyatrApi ekAdhikaraNatve mantavyam / guNA iha rUparasagandhasparzaprakArA eva pariziSyante / / 87 / 88. kartaryakana akapratyayAntena saha kartari vihitAyAH SaSTyAstatpuruSo na bhavati / bhRtyasya zAyikA, viprANAM bhojikA | kartarIti kim ? saktupAyikA, pAyasabhojikA, pUpabhakSakA ca utpatsyate / iha buJava pratiSedhaH pariziSyate / / 88 / 89. karmaNyayAjakAdibhiH yAjakAdivarjitairakapratyayAntaiH saha karmaNi SaSTyAstatpuruSo na bhavati / odanasya pAcakaH, rAtreH zAyakaH, varSazatasya jIvakaH / ayAjakAdibhiriti kim ? brAhmaNayAjakaH, devapUjakaH / inantAdiGo vuNa - vedAdhyApakaH, AcAryaparicArakaH, tatprayojakaH ityAdi / 'jAtivAcakaH, sampradAyAvabodhakaH, vittagrAhakaH, preSakaH, prerakaH' ityAdau tu zaiSikyAH samAsaH, tathA 'dantalekhakaH, nakhalekhakaH, tailapAyikA' Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 625 iti nityaM rUDhitvAt / vacanaM tvidaM karmaNi SaSThyAH samAsapratiSedhArtham / bhartRhariNA tu bhASAyAM pratyAkhyAtamevedam / / 89 / 90. tRcA ca tRjantena karmaNi SaSTyAstatpuruSo na bhavati / grAmasya gantA, kaTasya kartA / 'tatkartA phalabhug yataH, bhISmaH kurUNAM bhayazokahartA' iti ca zaiSikyAH samAsaH / idamapi bhASAyAM bhartRhariNA pratyAkhyAtam / / 90 / 91. kartRprayoge niyamArthAyAH ubhayaprAptI karmaNyeveti yA vihitA SaSThI tasyAH kartRprayoge tatpuruSo na bhavati / odanasya pAkazchAtreNa, bhArasya vahanaM bhRtyena, gurorupAsanA ziSyeNa, kaTasya kRtiH pAmareNa / kathaM sambandhAbhidhAnaM tvatalbhyAmiti vArtikaM zaiSikyAH samAsazcet tvatalbhyAm iti kartari SaSThI syAt, ubhayaprApterabhAvAt, tarhi kriyate ityupaskaraNIyam / arthehA daridrANAm, pAyasabhojikA viprANAm, kSIrapipAsA kumArANAmiti neyaM niyamArthA SaSThIti samAsaH syAdeva / odanapAkAdiSu zaiSikyAH samAsazcet - odanapAkazchAtrasyetyanubhayaprAptau kartari SaSThI syAdeva / kartRprayoga iti kim ? idhmavrazcanam, palAzazAtanam, zabdAnuzAsanam, tIrthagamanam, godohanI, saktudhAnI / / 91 / 92. zatrAnAbhyAM ca AbhyAM ca saha SaSThyAstatpuruSo na bhavati / bhASANAmaznan, naTasya zRNvan, mitrasyopakurvan, mitrasyopakurvANa': / iyamapi zaiSikyeva SaSThI / rajakadAtavyaM vastram, brAhmaNadAtavyam Asanamiti tavyena samAsaH syAdeva / vartamAnAdhikaraNayoH ktena tu yogena zaiSikI, nApi kRcchrutivihitA SaSThItyasamAsa eva chAtrANAmiSTaH, mantriNAM buddham, rAjJAM pUjitaH, chAtreSTam, rAjapUjitaH iti atIte tena tRtIyAsamAsaH / bhASye tu anubandhAdibhyo'tIte kto nAstIti samarthitam, tadanyeSAmaniSTam iti vRddhairebhyo'tItaktasya prayuktatvAt / / 92 / 93. nirdhAryapUraNAbhyAm AbhyAM ca SaSTyAstatpuruSo na bhavati / puruSANAM zUraH, gavAM kSIrA / nirdhAraNe'pi zaiSikyeva SaSThI, kintu saptamyA bAdhiteti tatrAnvAkhyAtA nirdhAraNe Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 kAtantravyAkaraNam paJcamyapavAdaH SaSThIti mate nirdhAryagrahaNam ihAkaraNIyaM vidheraprasaGgAt / chAtrasya dvitIyaH, chAtrasya SaSThaH, chAtrasya dazamaH / bhikSUNAM saGghatithaH iti pUraNe tiT / prAyAdhikArAd AtmacaturthaH pUrvacaturthaH, tadvargapaJcama ityAdi / / 93 / 94. GasAvayavinA pUrvasyaiva pUrvAdi: GasA SaSThyekavacanAntenAvayadinA saha pUrvasyaiva pUrvAderavayavasya tatpuruSo bhavati / pUrvaH kAyasya pUrvakAyaH / evam anarakAyaH, uttarakAyaH, adharakAyaH / avadhyavadhimatsambandhe diglakSaNA paJcamI, avayavasambandhe SaSThyeva syAt / sAyobhAgo'hnaH sAyAhnaH / tathA madhyAhnaH, madhyandinam iti rAjadantAditvAt / pUrvasyaiveti kim ? kAyasya pUrvam, kAyasyottaram, kAyasyAparam kA syAdharam / Gaseti kim ? pUrvANi kAyAnAm / avayavineti kim ? pUrvaM chAtrasya, aparamupAdhyAyasya, svasvAmisambandhe sssstthiiym| pUrvazAlamiti napuMsakam akarmadhArayatvAt / na cAdharottarayorasaMjJAyAM karmadhArayo bhavati || 94 | I 95. parasya ca tuyadiH turyaprabhRteH pUrvasya parasya ca SaSThyekavacanAntenAvayavinA saha tatpuruSo bhavati / turyaM bhikSAyAH turyabhikSA, bhikSAyAsturyaM bhikSAturyam / evaM bhikSAcaturdham, caturthabhikSA, bhikSAdvitIyaH, dvitIyabhikSA, bhikSAtRtIyaH, tRtIyabhikSA / turIyam ihetyeke paThanti / pUrvasya parasya turIyasya SaSThyasamAsa eveti vRddhAH / madhyakAyaH, kAyamadhyam, talapAdaH, pAdatalam, agrapAdam pAdAgram, turyazAlam ityAdi napuMsakaM pUrvavat / pUraNe SaSThIsamAso nAstIti parasya ceti vacanam || 95 / 96. napuMsakasyArddhasya samabhAgArtho'rddhazabdo napuMsakaM pUrvasya parasya ca SaSThyekavacanAntenAvayavinA saha tatpuruSo bhavati / ardhamASaH, mASArddham, ardhakarSaH karSArddham, ardhamASau, mAsasyArddhe mASArddhe / evam ardhamASAH, mASArdhAni / parasya nAyaM samAsa iti matam / pUrvArddhaM mayA bhakSitam / nizArddhamatItaM cetyAdi ca bhASyAdau tu prayuktam / arddhasnAto'rddhavRddho'rddhajaratItyasAkalyavRtterarddhasya tRtIyAsamAsaH / dhruvamanayorarddhena " Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 2 627 vaiSamyaM mitho bhAvi sA khalvarddhana pumAniti vAkye'pi tatprayogo dRzyate / napuMsakasyeti kim ? ajhai gRhasya gRhArddha iti zaiSikIlakSaNaH samAsaH syAdeva / iseti kim ? ardhaM mAsAnAm / arddhasenam, ardhazAlam iti napuMsakam akarmadhArayatvAt / / 96 / 97. pakvAdibhiH saptamyAH pakvAdibhiH saha saptamyAstatpuruSo bhavati / sthAlIpakvam, chAyAzuSkam, kAmpilyasiddhaH, AlAnabaddhaH, vApyAM nadyAm azvaH vApyazvaH, nadyazva iti bhASyam / evam akSazauNDaH, akSadhUrtaH, akSakitavaH, vyavahAradakSaH, AcArakuzalaH, kapaTapravINaH, vyavahAracaturaH, saMgrAmasAhasikaH, grAmAntara ityaadiraakRtignnH| pakvAdibhiriti kim ? grAme tiSThan, saMgrAme yudhyamAnaH, sthAlyAM pAcayitA, vyAkaraNe'dhItI / / 97 / 98. kRtyena yenAvazyake avazyambhAve gamyamAne kRtyasaMjJakena yapratyayena saha saptamyAstatpuruSo bhavati / mAsadeyaM dhanam, mAsAnte'vazyaM dAtavyamityarthaH / evaM prAhNageyaM sAma, zaizavapradeyA kanyA, prabhAtapAThyaM yajuH / kRtyeneti kim ? azvinyAM jAgaryA, varSAsu nAvyaH zoNaH / yeneti kim ? parvasu snAtavyam / Avazyaka iti kim ? nizi hAryaM vittam, hartuM zakyam ityarthaH / / 98 / / 99. ktena rUDhau rUDhiviSaye ktena saha saptamyAstatpuruSo bhavati / avataptenakulasthitam | kRdgrahaNe prAdikArakapUrvasyApi grahaNamiti nakulasthitazabdena saha samAsaH / iha cApalyaM gamyate / bhasmanihutam, pravAhemUtritam, udakevilInam / iha niSphalatA / eSu saptamI prAyeNa kRtItyaluk / / 99 / 100. ahorAtrAvayavasya aharavayavasya rAtrAvayavasya ca saptamyantasya tena saha tatpuruSo bhavati / prAkRtam, madhyAhnakRtam, sAyAhnakRtam, aparAlakRtam, pUrvarAtrakRtam, pradoSapItam, nizIthakrIDitam / avayavasyeti kim ? dine zayitaH, rAtrau jAgaritaH / kathaM dinakRtam, rAtrikRtam ? tRtIyAsamAsena siddham / dinapakvam, rAtripakvam, Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 kAtantravyAkaraNam dinazuSkam, rAtrizuSkam, dinasiddham, rAtrisiddham iti pUrveNa syAdeva / ktenetyeva prArUM snAtavAn, pradoSe pItavAn / / 100 / 101. vane balvajAdIni rUDhau imAnyaluptasaptamIkAni rUDhiviSaye saptamItatpuruSasamAsarUpANi sAdhUni bhavanti / 'vanebalvajAH, vanekazerukAH, araNyetilakAH, kUpepizAcikAH, mukuTekArSApaNam, haledvipadikA, dRSadimAsakaH, gaviSThiraH, yudhiSThiraH' ityAdi / / 101 / 102. pAtresamitAdIni kSepe imAni saptamItatpuruSarUpANi sAdhUni bhavanti kSepe / pAtresamitAH, pAtrebahulAH, gehenardI, gehenI, gehemehI, gehezUraH, gehepaTuH, gehepaNDitaH, gehekSepI, gehepragalbhaH, goSThepaTuH, goSThepragalbhaH, mAtaripuruSaH / ete'luksaptamIkAH avadhAraNAt kSepAvagatiH, udumbarakRmiH, udumbaramazakaH, avaTakacchapaH, kUpamaNDUkaH, nagarakAkaH, nagaravAyasaH, piNDIzUraH, kUpakacchapaH ityAdirAkRtigaNo'yam / ye tu lakSaNAntarasiddhAsteSAM punaH samAsanivRttyarthamiha pAThaH / / 102 / 103. kAkArthena kSepaviSaye kAkArthena saptamyAstatpuruSo bhavati / tIrthakAkaH, tIrthavAyasaH, tIrthadhvAGkSaH / ihopamAnAccApalyaM gamyate / kSepa ityeva - vRkSe kAkaH / / 103 / 104. ISato guNasvArthena guNaH svArthaH pravRttinimittaM yasya tena saha ISad ityavyayasya tatpuruSo bhavati / ISatpItaM vAsaH, ISallavaNaH sUpaH, ISatpiGgalaM ckssuH| guNasvArtheneti kim ? ISatsaurabham, ISatkAlimA, ISatpAkaH, ISatpakvamiti vAkyameva / / 104 / 105. ivenAlopazca syAdeH ivena sahopamAnasya tatpuruSo bhavati, pUrvasya syAderlopazca. na bhavati / agniriva, vAyuriva, paramoccairitivad avyayam / kruGiva, sugaNiva, pacaniva | uttarapade nityatvAddhirna syAt, samAse sati taddhitAnto vRttyantarazca syAt / agnirivapAzam, vAyurivapAzam, agnirivasakhaH, vAyurivasakhaH, agnirivamanyaH, vAyurivamanyaH, agnirivaguH, vAyurivaguH, agnirivarAjaH, vAyurivarAjaH | samAsAnto't syAt, tatkathaM vAkyameveti matvA cAndreNa pratyAkhyAtamidam / / 105 | Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 2 106. tatra sAmi svayamAM tena eSamavyayAnAM ktena saha tatpuruSo bhavati / tatrajAtaH kumAraH / sAmItyarddhArtham - sAmipakvAH zAlayaH, svayaMdhautau pAdau samAsatvAd vRttyantaraM syAt // 106 | 107. nityaM prAdeH prAyeNa , prAderbAhulakena nityaM tatpuruSo bhavati / prAcAryaH, pravIra iti pragatatve prakRSTatve ca / duHzalye ca duHzalyam, duSkaNTakamiti kRcchre / surAjaH, supanthAH, atirAjA, atipanthAH, prazaMsAyAm | AlavaNam, Araktam ityAdikamISadarthe / ApiGgalamiti samantAd bhAve AGzabdaH / duSpuruSaH, durjanaH, duSpatham vimatsyaH, vijantuH, vipathamiti nindAyAm / videza iti dUratve ca vidigiti rUDhau / adhirAjaH, adhipatiH, adhIzvara ityAdhikye / upamAtrA, upabandhuH, upapatirityAdi asAkSAd bhAve / utpatham, vihimam, vipriyam, nirAkulam, nirutsukamiti naJarthe / abhinavam, vyAkulam, vipANDu, vilInam, samAkulam, samutsukam, parikRzam, paripANDu, paridhUsaram, paryAkulam, ityatizaye / evamanyadapi ziSTAcArato'nusaraNIyam || 107 | 108. bahuvrIhirekAdhikaraNasya ekAdhikaraNasyaiva prAyeNa bahuvrIhirmantavyaH / kva mA bhUt - jaTAbhirdhanamasya, bhikSayA dhanamasya, ziSyAya dhanamasya putrAya dhanamasya, nartanAd dhanamasya, karSaNAd dhanamasya, mRtakasya dhanamasya, grAme cireNa dhanamasya, agAre cireNa dhanamasya, prAyAdhikArAt paJca gatavanto'sya, sapta bhuktavanto'sya ityekAdhikaraNasyApi asmaasH| 'ubhayaprAptiH' ityAdau vyadhikaraNasyApi syAt / jahAti apaiti svArtho'syAM jahatsvArthA vRttirityekAdhikaraNasyaiva / jahAtirakarmako'pIti matam / yathA - svArthAddhInaH / deve vRSTe gato yaH iti nehAnyapadArthatA gatArthasyaiva prAdhAnyAt / tathAhi deve vRSTe gato yastasmai dehIti vRSTyanantaraM gatAyaiva dIyate iti bahuvrIhireva bahUnAM nAnyaH samAsa iti niyamArthaM bahuvrIhisUtre bahugrahaNam / tena mahannIlotpalam, paTvI zyAmA kanyaketi na tripadakarmadhArayaH syAcced Adipadasya AtvaM puMvacca na syAt samAsAntapade tayorvidhAnAt / paJcAnAM chAtrANAM kambalaH, dakSiNasya vRkSasya zAkhA, uttarasya saudhasyAlinda iti na tripadastatpuruSaH / 1 629 2 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 630 paripaJcabhyo grAmebhyaH, bahiruttarAdagArAditi tripado nAvyayIbhAvaH / evaM ced bahugrahaNaM dvandve niyamavyudAsArdhameva mantavyam / anyArthagrahaNe'muSya zaktiH svAbhAvikI matA / sthitAnAmeva zabdAnAmanvAkhyAnaM hi saMskriyA // / 108 / 109. vizeSaNasya pUrvasyaiva vizeSaNasyaikAdhikaraNena saha bahuvrIhirbhavati / citrA gaurasya citraguH | evaM dIrghajaGghaH / citrA jaratI gaurasya citrAjaradguH, jaratIcitraguH, dIrghAsthUlajaGghaH, sthUlAdIrghajaGghaH / vacanaM kim ? gauzcitrA'sya, jaGghA dIrghA'sya ||109 | 110. giripradhAnAdayazca ete bahuvrIhayo'nuziSyante / giripradhAnA avantayaH, brAhmaNapradhAnA varNAH, strIpradhAnA gRhiNaH, indriyapradhAnA nAstikAH, kulAlakartRko ghaTaH, kuvindakartRkaM vAsaH, turaGgadvitIyo rAjanyaH, cUtAdayo vRkSAH, samudrAntA bhUH brAhmaNapUrvakA varNAH, dharmaparAH santaH, ghRtottaraH sUpaH kRSNasvAmikA goduhaH, vAyusakhA vahnirityAdi / / 110 / " 111. avyayasya ca avyayasya ca pUrvasya bahuvrIhirbhavati / gantukAmaH uparipadaH, adhomukhaH, udbAhuH, astikSIrA, nAstikSIrA gauH / nirvAtaM gRham, alavaNo nirlavaNaH sUpaH / bhinnAdhikaraNatve sati vyavastheyam / sAmAnAdhikaraNye tu yathAyogaM vRttiH / prAptaM svaryena tasmai prAptasvare mahAdAnAni kriyante // 111 // 112. tRtIyA sahasya prAyeNa sahazabdasyAvyayasya tRtIyAntena saha prAyeNa bAhulakena pUrvasyAnyapadArthe bahuvrIhirbhavati / saha putreNa saputro'dhIte, sabandhurADhyaH, saziSyo gomAn / tripado'pi saha paJcabhiramAtyaiH sapaJcAmAtyo rAjA mantrayate / iha putrAdiradhyayanAdinA saha yujyate iti tulyayogitA sahArtha: / 'sapUrvo dinaH savatsA gauH prasUte sabhartRkA garbhiNI, sapitRkA vidhavA, saharSAH krIDanti, sazokAH sIdanti, sabhayA vepante, sadhanAstRpyanti / sakartRkaM jagat / sakarmakA dhAtavaH' ityAdau vidyamAnArthasyApi 1 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 631 tadvattAyAmeva kvacid vidyamAnArthasya tadvattAyA virahe na bhavati-sahAndhaiH pazyanti, saha mUkhaijalpanti, saha paGgubhirdhAvanti, saha badhiraiH zRNvanti / ihAndhAdInAM vidyamAnataiva sahArthaH / vacanaM kim ? 'amA putreNa, sAkaM putreNa, sArdhaM putreNa, samaM putreNa' ityAdiSu mA bhUt / pUrvasyetyeva putreNa sahAdhIte / / 112 / 113. SaSTIprathamayorivArthe / anayoH pUrvayorivArthe bahuvrIhirbhavati / uSTramukhaH, indumukhI, padmamukhI / uSTrasyeva mukhamasya, induriva mukhamasyA iti ivArtho'tra bahuvrIhyabhidheyaH / / 113 / 114. prAyaH saptamyA saptamyantasya pUrvasya prAyeNa bahuvrIhirbhavati / (kaNThekAlaH) kaNThemaNiH, urasilomA / kecijjAtivRttayaH, kecid vyaktivRttayaH zabdAH, dharmavRttayaH sAdhavaH / pratyaye lug yeSAM te pratyayaluka ityAdi / / 114 / 115. tayendrAdeH tayA saptamyA saha indvAderbahuvrIhirbhavati / 'inducUDaH, induzekharaH, candracUDaH, candrazekharaH, cakrapANiH, zUlapANiH, vajrahastaH, cakrakaraH, padmanAbhaH' ityAdirAkRtigaNo'yam / / 115 / 116. sarvanAmnaH pUrvasyaiva sarvanAmnaH ekAdhikaraNena saha bahuvrIhirbhavati / sarvaM zuklamasya sarvazuklaH, ubhayagauraH, pUrvapInaH, bhavatsubhagaH, tatprathamaH, tadanyakam ityAdi / / 116 / 117. tena ca saMkhyAyAH tena sarvanAmno'nyena ca saha pUrvasyaiva saMkhyAvAcinA bahuvrIhirbhavati / tripUrvaH, pnycprH| anyena ca - 'paJcAnucaraH, tridaNDikaH, katisurabhiH, katikANaH, katikRpaNaH, bahugauro grAmaH, ekazuklaH, dvihInaH' iti pUrveNa ca / / 117 / 118. priyasyobhayathA ubhayathApUrvasya ca priyasyaikAdhikaraNena bahuvrIhirbhavati / priyaguDaH, guDapriyaH, priyayUyam, yuSmapriyAH / / 118 / Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 kAtantravyAkaraNam 119. praharaNasya ktena praharaNasyobhayathA tenaikAdhikaraNena saha bahuvrIhirbhavati / asyudyataH, udyatAsiH, kuntollasitaH, ullasitakuntaH / / 119 / / 120. jAtikAlasukhAdInAM ca eSAM cobhayathA ekAdhikaraNena ktena saha bahuvrIhirbhavati / 'vyAghrahataH, zukajagdhaH, jagdhazukaH, oSThakSatI, kSatauSThI, kezavilUnI, vilUnakezI, mAsakSapitaH, kSapitamAsaH, sukhavirUDhaH, virUDhasukhaH, kRcchrajAtaH, jAtakRcchraH, kaSTasmRtaH, smRtakaSTaH' ityAdi / / 120 / 121. agnyAhitAdIni agnyAhitAdIni ubhayathA bahuvrIhirUpANi sAdhUni bhavanti / agnyAhitaH, AhitAgniH, dantajAtaH, jAtadantaH. putrajAtaH, jAtaputraH, zmazrujAtaH, jAtazmazruH, ghRtapItaH, pItaghRtaH, tailapItaH, pItatailaH, viSapItaH, pItaviSaH, madyapItaH, pItamadyaH, zIrSacchinnaH, chinnazIrSaH, bhAryoDhaH, UDhabhAryaH / agnyAdInAmevAhitAdibhirAhitAdInAmevAgnyAdibhirityubhayathApi bahuvrIhiriti niyamAt / 'hutAgniH, AhitAnalaH' iti pUrvasyaiva ktasya bahuvrIhiriti matam / / 121 / 122. gaDukaNThAdau saptamyAH gaDukaNThAdau saptamyantasyobhayathA bahuvrIhirbhavati / gaDuH kaNThe'sya gaDukaNThaH, kaNThegaDuH / evaM gaDuzirAH, zirasigaDuH / / 122 / 123. guNini saMkhyayA'syAH pUrvasyAH sujarthe guNivRttayA saMkhyayA saha pUrvasyAH saMkhyAyAH sujathe bahuvrIhirbhavati / dvirdazA gAvaH / evaM tridazAzchAtrAH / caturdazA bhujagadantAH / sujarthamiha samAso'bhidhatte / guNinIti kim ? dvirviMzatiH khagAnAm, triHzataM gavAm / pUrvasyA iti kim ? triauM, catustrayaH / / 123 / 124. saMzaye ca guNini vRttayA saMkhyayA saha saMzaye cArthe pUrvasyAH saMkhyAyA bahuvrIhirbhavati / dvau vA trayo vA dvitrAH sAdhavaH / evaM tricaturAH, paJcaSAH / saMzayaM samAso'bhidhatte / Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 guNinItyeva - navatirvA zataM vA vRkSANAm / pUrvasyA ityeva - trayo vA dvau vA, catvAro vA trayo vA / / 124 / 125. SaSThyA'vyayasya SaSThyantayA guNini. vRttayA saGkhyayA sahAvyayasya bahuvrIhirbhavati / upagatA dazAnAm upadazAH pazavaH, upaviMzAH zakunayaH / sAmIpyArthaprAdhAnye tu 'upadazam' ityavyayIbhAvaH / guNinItyeva - 'upagatA viMzatyAH, upagatAH zatasya' ityarthe mA bhUt / / 125 / 126. AsannAdUrAdhikAnAM ca / AsannAdUrAdhikAnAM SaSTyantayA guNini vRttayA saMkhyayA saha eSAM bahuvrIhibhavati / AsannA dazAnAm AsannadazAH gAvaH / evam adUradazAH, adhikadazAH / ete saMkhyayA bahuvrIhayo bahvarthaviSayAH saGkhyAH prakAzante / bAhulakAd guNinItyeva - AsannA viMzatyAH, adhikAH zatasya / / 126 / 127. kezacUDAdizca kezacUDaprabhRtizca bahuvrIhau nipAtyate / kezapuJjazcUDA asya kezacUDaH, hemavikAro'laMkAro'sya hemAlaMkAraH, uSTramukhamiva mukhamasya uSTramukhaH, prapatitAni parNAnyasya praparNaH, na vidyamAnaH putro'sya aputraH / 'kezapuacUDaH' ityAdinivRttyarthaM vacanam / ye cAsaMgRhItAH ziSTAcAreSu bahuvrIhayo dRzyante ta iha mantavyAH / / 127 / 128. vidik vidigarthaH samAso'tra vidig ityabhidhIyate / sa tu pUrvAdinArabhyastatheti khyAtisUcanAt / vidikSyartheSu pUdirevameSa smRto vidhiH| vinA vAkyavizeSeNa vizeSAvIdRzau kutH|| dakSiNasyAzca pUrvasyA dizo'dhastAduparyapi / udIcyAzca pratIcyAzca madhyamatrApyasau bhavet // kathaM cAbhyAM vizeSAbhyAM vartate krmdhaaryH| kRte cAsmin bahuvrIhI dizAM vetyapi susthitam / / 128 // Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 129. dvayordvandve pUrvam adhikAro'yam || 129 / 130. laghumAtrasvaram dvayordvandve laghumAtrasvaraM pUrvaM bhavati / tilamASam, kuzavetram, malagarmut, karakUrcam, karanAsam, malayapaJcAlAH, kRpaNadaridrau, vidhubhAnU, nalinamRNAlam, acalapayodhI, zikharisamudrau, kumudakalAram, vRkakAkam, bakakaGkam, halahAlam, mukuTakeyUram, jaladaparvatau / mAtragrahaNaM kim ? pAlaGkyAmUlake, kAkolIcandanam / dvayoriti kim ? vRkSabakakAkAH / / 130 / 131. svarAyadantam dvayordvandve svarAdi yadakArAntaM tat pUrvaM bhavati / uSTrakharam, uSTrazazam, indravAtau, arkavedhasau / dvayoriti kim ? candrArkavedhasaH / / 131 / 132. saMkhyA cAlpA dvayordvandve yA'lpA saMkhyA sA pUrvaM nipatati / ekAdaza, dvAdaza, navatizatam, zatasahasram / aSTAdaza, paJcazatAni / / 132 / 133. vA'rthadharmAdau arthadharmAdau dvandve svarAdyadantaM pUrvaM vA bhavati / 'arthadharmo dharmArthoM, arthakAmau, kAmArtho, arkacandrau, candrArko, antAdI, Adyantau, arthazabdau, zabdArtho, indrAgnI, agnIndrau' ityAdi / / 133 / 134. asakhiragniH dvayordvandve sakhibhinnam agnisaMjJakaM pUrvaM bhavati / dadhighRtam, agnivAtau, pANipAdam, bhAnucandrau, keliyuddhe, gRSTicchAgam, sUnubhArye, veNukANDam, rAtrisandhye, kareNukuJjarau, pATalicampakau / asakhiriti kim ? sutasakhAyau, sakhisutau / / 134 / 135. vA tvagnisamIraNAdau agnisamIraNAdau dvandve'gnyantaM pUrvaM nipatati vA / 'agnisamIraNau, samIraNAgnI, vAyvAkAzau , AkAzavAyU, madhusarpiSI, sarpirmadhunI, vRddhiguNau, guNavRddhI, vRddhikSayau, Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 635 kSayavRddhI, laghudIqa, dIrghalaghU, gatihiMse, hiMsAgatI, zIdhusure, surAzIdhunI, vrIhikAlau, kAlavrIhI, hetulakSaNe, lakSaNahetU, dIptibhartsane, bhartsanadIptI, gatinivAsau, nivAsagatI, tantubIje, bIjatantU' ityAdi / dvayoriti kim ? candrArkavAyavaH, turuttaratra vAnivRttyarthaH / / 135 / 136. mAsartunakSatrANi tulyasvarANyAnupUryeNa caitravasantAzvinIrupakramya eSAmAnupUryaM dvayordvandve tulyasvarANi mAsAdIni anukrameNa pUrvANi bhavanti / pauSamAghau, caitrabhAdrau, hemantazizirau, vasantanidAghau, azvinIbharaNyau, azvinIrevatyau, citrAsvAtI, kRttikaarohinnyH| tulyasvarANIti kim ? zukramAdhavau, iSabhAdrapadau, jyeSThavaizAkhau, pauSamArgazIrSoM, grISmavasantau, varSAhemantau, jyeSThAbharaNyau / dvayoriti kim ? zucizukracaitrAH, zaradgrISpavarSAH, zravaNadhaniSThAzvinyaH / / 136 / 137. bhrAtA ca dvayordvandve bhrAtA cAnukrameNa pUrvo bhavati / bhImasenArjunau, lakSmaNazatrughnau, nAsatyadanau / dvayoriti kim ? nakulArjunabhImAH / / 137 / 138. na taNDulakiNvAdau taNDulakiNvAdau dvandve'lpasvarAdikaM pUrvaM na nipatati / 'taNDulakiNve, citrarathabAhlIkau, snAtakarAjAnau, uzInarabhojau, udUkhalamusale, pratiSThAlipse' ityevamAdiSu alpasvaraM na pUrvam / 'naranArAyaNau, kAkamayUro, umAmahezvarau, pArvatIzaGkarau, mAtApitarau, zvazrUzvazurau' ityAdAvarcitaM na pUrvam / pANDudhRtarASTrAdiSu jyeSTho na pUrvam / 'jAyApatI, bhAryApatI, putrapazU, kezazmazrU, zirojAnu, tiSyapunarvasU, maryAdAbhividhI' ityAdAvagnyantaM na pUrvam, 'jampatI' iti jam - dambhAvazca nipAtanAd vA / 'viSvaksenArjunau, zUdrA?, avantyazvakau, vAsudevArjunau, devAsurau, vAtAtapau, hastyazvam' ityAdau svarAdyantaM na pUrvam / 'medhAtapasI, dIkSAtapasI' ityAdau laghumAtrasvaraM na pUrvam / 'zucizuklau' ityAdau nAnupUrvyAt pUrvam / / 138 / 139. rAjadantAdIni parasya pUrvatve rAjadantAdIni samAsarUpANi sAdhUni bhavanti / dantAnAM rAjA rAjadantaH, rAtrINAM gaNaH gaNarAtram, kaNThe zrIrasya zrIkaNThaH, RNe uttamaH Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 636 uttamarNaH, RNe'dhamaH adhamarNaH, apsu lolati lulApaH, bANaM vArayati bArabANam, antaramanyad gRhaM gRhAntaram / evaM puruSAntaram, zAkhAntaram / zvo bhAvidinAt paraH parazvaH / vipratiSedhe pUrvaM pUrvavipratiSedha ityAdirAkRtigaNo'yam || 139 | 140. SaSThyA'vyayIbhAvaH SaSThyantena sahAvyayIbhAva ityadhikriyate || 140| 141. samRddhyAdiSvavyayasya samRddhyAdiSvartheSu vartamAnasyAvyayasya SaSThyantena sahAvyayIbhAvo bhavati / nityasamAsaviSayANAmavyayAnAM vAkye'pi purastAdaprayogaH / niyataprayogA hi kecidavyayA iti vikalpAzrutau nityamavyayIbhAvaH / adhikA RddhiH samRddhiH, samRddhirmadrANAM sumadram | samIpe - upagrAmam / RddhyabhAve niHkSatriyam, duHkSatriyaM vartate / naJarthe - nirmakSikam iheti bhokSyAmahe / atItatve - zItasyAtyayaH atizItam / grISme sampratyanupabhoge atikambalam, nidAghazcet atikSImam / hemantazcet / nAmakhyAtau pANinernAmakhyAtiritipANini, tatpANini / pazcAdarthe - anuzakaTam / yogyatAyAM - yathA anurUpaM vikrAmati / rUpasya yogyatayetyarthaH / anatikrame - yathAdharmam / anukrame - anujyeSTham, yathAjyeSTham || 141 / 142. yAvataH saMkhyAne saMkhyAnaviSaye yAvato'vyayasya SaSThyantena sahAvyayIbhAvo bhavati / yAvadAsanaM viprAnupavezaya, AsanAnAM saMkhyayetyarthaH / parimANe'pIcchantye yAvacchikharaM balAkAH / saMkhyAna iti kim ? yAvacchAtrANAM dattam, niHzeSeNa dattam ityarthaH / kArtsnye'tra yAvacchabdaH / / 142 / 143. sahasya sAkalye -- yadarthaM yad gRhItaM tatra tasyAzeSatvamiha sAkalyam / tatra vartamAnasya sahasya SaSThyantena sahAvyayIbhAvo bhavati / sadhAnyaM satuSam aznAti bhaktam || 143 / Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 637 pariziSTam - 2 144. antatve ca antatve ca vartamAnasya sahasya SaSThyantena sahAvyayIbhAvo bhavati / savArttikamadhItam, sUtrAdikamadhItya vArtakam adhItam / vArttikamadhItya na kiJcidadhItamityarthaH / adhyeyagrantheSu vArttikasyAntatvaM vivakSitamiti kuto'tra sAkalyam / / 144 / 145. svabhAvasampadyogapayasadRzasAdRzyeSu eSvartheSu vartamAnasya sahasya SaSThyantena sahAvyayIbhAvo bhavati / svasya bhAvaH svabhAvaH, samAsaviSayasya brahmAdizabdasya pravRttinimittaM brahmatvakSatriyatvAdi, tasya sampattirutkRSTatA sabrahma daNDinAm, sakSatriyaM gauravANAm / brahmatvaM kSatratvaM cotkRSTamityarthaH / yaugapadye - saghRtaM tilAn juhoti, sakumAraM kanyAM bhojaya / sadRzesadRzI kikhyAH sakikhi mArjArI / sAdRzye - sAdRzyaM kikhyAH sakikhi mArjArikAyAH / yathA brAhmaNa iti aSaSThyantatvAcca / asya rUpo yathA brAhmaNasyeti SaSThyantena ca na syAt, sAdRzyasaMbandheneyaM SaSThIti / / 145 / 146. saMkhyAyAH pariNA dyUte'nyathAvRttau dyUtaviSaye'nyathAvRttau vartamAnena pariNA saha SaSThyantasya saMkhyAzabdasyAvyayIbhAvo bhavati / akSAdInAM krIDanakadravyANAM pAtayituH parAjayasAdhanI pAtanAdikriyA anyathAvRttiH / ekapari, dvipari, tripari paJcikAyAH / ekasya krIDanakadravyasya dvayostrayANAM vA paJcikAkhye dyUte anyathAvRttiriti / / 146 / 147. akSazalAkayorekatve ekatve vartamAnayoH SaSThyantayorakSazalAkayo te'nyathAvRttau vartamAnena pariNA sahAvyayIbhAvo bhavati / ekasyAkSasya dyuute'nythaavRttiH| akSapari, zalAkApari / parizabdasya nityavRttiviSayatvAdanyapadena vigrahaH / keSAMcit saMkhyAkSazalAkAnAM tRtIyAntAnAmevaiSa vidhiH / / 147 / 148. vA tvagre pAre madhye'ntaraH agreprabhRteH SaSThyantena sahAvyayIbhAvo bhavati vA / agre dvIpasya, agredvIpam, pAre gaGgAyAH, pAregaGgam | madhye taDAgasya, madhyetaDAgam / antaH pallalasya, antaHpallalam | tuzabda uttaratra vAnivRttyarthaH / / 148 / Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 149. sAmIpye'nvAdeH samIpe vartamAnasyAnvAdeH SaSThyantenAvyayIbhAvo upagaGgam | anvAderiti kim ? amA kumbhasya ghaTI, kecid iha parigaNanaM nAdriyante || 149 / 150. pratinA'lpAMze alpAMze vartamAnena pratinA SaSThyantasyAvyayIbhAvo bhavati / zAkaprati, sUpaprati / anayoralpAMza ityarthaH / avyayIbhAvasyAnavyayatvAdag na bhavati / / 150 / 151. vIpsAyAM ca 638 bhavati / anugaGgam, ArAdoSThasya nAsA / vIpsAyAM cArthe vartamAnasya pUrvasyAvyayasya pareNa nAmnA sahAvyayIbhAvo bhavati / upAttasya vastunastadAtmabhiryugapadekakriyAsambandho bIpseti rUDhiH / vRkSaM vRkSaM prati yathAvRkSam | karmapravacanIyAnAM tu saMjJAvidhAnabalAd vibhASaiva - prati vRkSaM vRkSam, prativRkSam / samAso dvitvaM bAdhate niravakAzatvAnnityasamAsaviSayatve purastAdavyayorpApAtaH / cUtaM cUtamabhi, abhicUtaM kokilAH / evam anuvRkSam parivRkSam, abhivRkSam || 151 / 152. adhikaraNe adhikaraNe vartamAnasyAvyayasya pareNa nAmnA saha avyayIbhAvo bhavati / adhikhaTvaM zete, khaTvAyAM zete ityarthaH / ' adhirajani jagAma dhAma tasyAH' iti nipAtAbhihite'pi na dvitIyAdayaH, prathamaiveti matam iti prathamAntenAyaM samAsaH / kRdAdibhirabhihite prathameti mataM cet saptamyantenAyaM samAsaH / kecid adhikaraNazaktipradhAnAnAmavyayAnAM SaSThyantenAvyayIbhAvamicchanti tadA rAtrau - naktaM-divA- sAyam' prabhRtInAm apAdAnAdI ca zAkhAyA apagato'pazAkhamityAdikamicchanti, na tad vRddhasammatam / / 152 / 153. vA paJcamyAGapaparibahirancUnAm eSAmavyayAnAM paJcamyantenAvyayIbhAvo bhavati vA / apa trigartebhyo'patrigartam, ApATaliputrAdApATaliputram, paritrigartebhyaH paritrigartam / bahirgrAmAt, bahirgrAmam / prAg grAmAt, prAg grAmam / pratyag grAmAt pratyag grAmam / / 153 / Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 639 pariziSTam -2 154. pratyabhestu lakSaNenAbhimukhye Abhimukhye vartamAnasya praterabhezca lakSaNIbhUtena sahAvyayIbhAvo bhavati / pratyagni zalabhAH patanti, abhyagni zalabhAH patanti / agni lakSyIkRtya tadabhimukhaM patantItyarthaH / / 148 / 155. anoyeNa dairyeNa dharmeNa lakSaNIbhUtaM yat tena sahAnoravyayIbhAvo bhavati / anugaGgaM vArANasI, dIrghayA gaGgayA iha dIrghA vArANasI lakSyate, gaGgAvad dIrghA vArANasItyarthaH / evam anubindhyaM daNDakAH, anuzipraM vizAlA || 155 / 156. vA'patyena dviprabhRteH apatyapratyayAntena saha dviprabhRteravyayIbhAvo bhavati vA / dvau gAgryo, dvigAya'm / daza bhAradvAjAH, dazabhAradvAjam / dviprabhRteriti kim ? ekabhAradvAjaH / karmadhAraya eva syAt / / 156 / 157. AcAryeNa AcAryeNa saha dviprabhRteH saMkhyAyA avyayIbhAvo bhavati / zAstrasya praNetA ihAcAryaH / dvau munI AcAryAvAgamasya dvimuni / trayo munaya AcAryA vyAkaraNasya trimuni / munerAcAryatvamiha vRttyAvirbhAvyate / dviprabhRterityeva - ekamunirbhASyasya || 157 / 158. vA tvanyArthe AcAryeNa saha dviprabhRteH saMkhyAyA anyArthe'vyayIbhAvo bhavati vA / dvau munI AcAryAvasyA iti dvimuni zabdAnuziSTiH, dvimunirvA / trimuni, trimunirvA / dviprabhRterityeva - ekamuniraSTAdhyAyI bahuvrIhireva syAt / / 158 / 159. rUDhau du nayA rUDhiviSaye nadyA sahAnyArthe nityam avyayIbhAvo bhavati / uttamagaGgam, lohitagaGgam, tUSNIMgaGgaM dezaH / / 159 / 160. tasya samAhAre ca tasya smRtasya dviprabhRteH samAhAre cArthe nadyA sahAvyayIbhAvo bhavati / dvigaGgam, triyamunam, saptagodAvaram / / 160 / Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 161. tatra vyatigRhya yudhi sarUpayoH tatra vyatigRhya yuddhe'rthe sarUpayornAmnoravyayIbhAvo bhavati / kezeSu vyatigRhya yuddhaM vRttaM kezAkezi, cUDAcUDi / yudhIti kim ? kezeSu kezeSu vyatigRhya krIDanti | sarUpayoriti kim ? bhujeSu cUDAsu vA'tigRhya yuddham || 161 / 162. tena vyatihatya ca 640 tena vyatihatya yuddhe'rthe sarUpayornAmnoravyayIbhAvo bhavati / daNDena daNDena vyatihatya yuddhaM daNDAdaNDi zAkhAzAkhi / avyayIbhAvasyAnavyayatvAd daNDAdaNDikam, daNDAdaNDitarAm, daNDAdaNDitamAm iti aktarAMtamAM na syuH / / 162 / 163. dvidaNDyAdizca dvidaNDyAdizcAvyayIbhAvo bhavati / dvAbhyAM daNDAbhyAM praharati dvidaNDi, dvimuSali, trimuSali dhAnyamavaghnanti / / 163 / 164. khaleyavAdIni khaleyavAdInyavyayIbhAvarUpANi nipAtyante / khaleyavA asmin kAle khaleyavam, saMskRtayavam, saMskriyamANaduSam, lUnayavam, lUyamAnayavam pUrNayavam, pUryamANayavam / tiSThanti, vahanti, Ayanti gAvo'smin kAle tiSThadgu, vahadgu, AyatIgavam / ete kAle'nyapadArthe'pi prathamAntA eva / samatvaM bhUmeH samabhUmi, samaMpadAti, samatve samam avyayam / niyataviSayameva draSTavyamiti / AyatItvaM samAyAH saMvatsarasya AyatIsamam / evam aparasamam, pApasamam / eSu triSu bhAvapratyayasya lug nipAtyate / suSamam, duHSamam, viSamam, pramRgam, prarathaM pradakSiNam / imAni bhAvaparANyavyayAni | madhyandizam, apadizam iti cecchanti / / 164 / 165. dvandvaH prANyaGgasya samAhAre prANyaGgGgasya samAhAre dvandvo bhavati / pANipAdam bhujajAnu, karNakaNTham / kathaM zobhanAH khalvasya vacanapANipAdAH prANyaGgAprANyaGgadvandvAt / bhASye'pi prANyaGgamAtrasya dvandve vidhirayaM samarthitaH / evam uttaratrApi veditavyam / iha prAyAdhikArAd vyabhicAro'pi / tathA caikavadbhAvasyAnityatvena mukhanAsike iti bhASye cintitam / 'chinneSu pANipAdeSu' ityAdayastvAcAryaprayuktayo dRzyante || 165 / Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 2 166 . caraNAnAmanuvAde stheNoradyatanyAm adyatanyAM stheNoH prayoge'nuvAdaviSaye caraNAnAM dvandva : samAhAre bhavati / pratyaSThAt kaThakAlApam, udagAt kaThakauthumam | anyatra kaThakAlApAH / caraNAnAmiti bahuvacanaM nAtantram iti manyate / vRdvaizca bahutve evodAharaNAni darzitAni || 166 | 167. tauryyikasya 641 tUryaM zilpaM yasya tasya dvandvaH samAhAre bhavati / mArdaGgikapANavikam, jhArjharikamaurajikam, vaiNavikazAGkhikam || 167 / 168. takSAdezca takSaprabhRterdvandvaH samAhAre bhavati / takSakulAlam, rajakatantuvAyam, takSAyaskAram, nApitasaucikam, yasya bhojanAdapUtaM kAMsyAdipAtramagniviziSTenaiva saMskAreNa zudhyati sa iha zUdrastakSAdiH / / 168 / 169. dravyajAtAvajantoH jAtiriha jAtimanmAtram aniyatavyaktikaM vastUcyate / dravyajAtau vartamAnasyAjantordvandvaH samAhAre bhavati / kAcadRzadam, hIrakamauktikam, sthAlIkumbham, ghaTapiTharam, pIThacchatropAnaham / dravyeti kim ? rUparasagandhAH, calanAkuJcanaprasAraNAni / jAtAviti kim ? malayakekayau kaustubhagANDIvau, ajantoriti kim ? brAhmaNakSatriyavizaH, jAtizabdAnAmapi jAtiparatve vidhirayam / iha na syAt - imAH pIThacchatropAnahaH / tantrAntare tvaprANinAmiti bahutvanirdezAd bahutva eva vidhirayamiti kenacit samarthitam, tadapare na manyante / ajAtitvAnnandakapAJcajanyAviti vRddhaiH pratyudAhRtatvAt / / 169 / 170. phalasya tu vA jAtau vartamAnasya phalasya dvandvo vA samAhAre bhavati / badarAmalakam, badarAmalake / drAkSAkharjUra, drAkSAkharjUram / jAtAvityeva - imAni badarAmalakAni / iha jAtiparatve bahuvacanaM nAstIti ekavacanasyaiva dvandvaH / yeSAntu jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAmiti matam, teSAmapi bahuvacanAntatve phalajAtervidhiranyatra nivRttirekatve eva vibhASA sidhyati / zAkyAnAntu jAtau bahuvacanaM nAsti, bahutve 1 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 kAtantravyAkaraNam ca phalAnAM vidhirayamityarthAd vyaktiparatve eva sambhavati / evaJca imAni badarAmalakAnItyapi syAt / / 170 / 171. makhe'kadiH makhe yajJe vartamAnasyArkaprabhRtterdvandvaH samAhAre bhavati / arkAzvamedham / adiriti kim ? darzapaurNamAsau / rAjasUyavAjapeyau / / 171 / 172. bahutve kSudrajantoH 'kSudrajanturanasthiH syAt' iti smRtiH| bahutve kSudrajantordvandvaH samAhAre bhavati / yUkAmatkuNam, mazakamakSikam, kRmigaNDUpadam, jalaukaHkiJculukam, lUtApipIlikam, 'kSudrAstvAnakulAt sarve jantavaH' ityaparA smRtiH / tadA AkhuvRzcikam, zaraTavRzcikam iti bhavitavyam / caTakalAvakAH, caTakalAvakam iti paratvAcchakunilakSaNA vibhASaiva / bahutva iti kim ? yUkAmatkuNau, kRmigaNDUpadau / / 172 / 173. senAGgasya ca bahutve senAGgasya dvandva : samAhAre bhavati / azvaratham, rathapAdAtam, rathaghoTakam, rathaturagam / bahutve iti kim ? azvarathau, rathavAjinau / / 173 | 174. mRgazakunivrIhidumatRNAnAM vA eSAM dvandvaH samAhAre bahutve vA bhavati / eNarohitam, eNarohitAH, zazakavarAham, zazakavarAhAH, zukakokilam, zukakokilAH, lAvakakalaviGkam, lAvakakalaviGkAH, zAliyavam, zAliyavAH, tilamudgam, tilamudgAH / plakSanyagrodham, plakSanyagrodhAH, cUtacampakam, cUtacampakAH, kuzakAzam, kuzakAzAH, darbhavIraNam, darbhavIraNAni | bahutve ityeva - eNarohitau, cUtacampakau / / 174 | 175. pazuvyAnayoH sarvatra pazorvyaJjanasya ca dvandvaH sarvatra samAhAre vA bhavati / gogardabham, gogardabhau, gogardabhAH / ajorabhram, ajoradhrau, ajorabhrAH / senAGgAnAmapi paratvAd vibhASaiva / hastyazvam, hastyazvau, hastyazvAH / ghRtasUpam, ghRtasUpau, ghRtasUpAH / dadhivaTakam, dadhivaTakau, dadhivaTakAH / / 175 | Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 2 176. nityaM yasyAdhyeyamanantaram yasyAdhyeturadhyayanIyamanyo'nyapratyAsannaM tasya dvandvo nityaM samAhAre bhavati / padakakramakam, kramakavArttikam || 176 / 643 177. jAtyA ca vairam jAtyA nimittena yasya jantorvairaM tasya dvandvaH samAhAre bhavati / ahinakulam, barhibhujagam / paratvAt pazuzakunilakSaNA vibhASA'pi bAdhyate / azvamahiSam, zvazRgAlam, mUSikamArjAram, kAkolUkam, kauzikavAyasam / jAtyeti kim ? nimittAntavarje vaire mA bhUt - devAsurau pANDavakauravau / / 177 | 178. nadIdezanagarANAmasamaliGgAnAm nadyAderasamaliGgamya dvandvaH samAhAre bhavati / gaGgAzoNam, ziprAghargharam / nadIgrahaNe nadAnAmapi grhnnmihaarthaat| dezI janapade kurukAzmIrakAdiH / kuruzca kurukSetraM ca kurukurukSetram | aGgAzca kurujAGgalaM ca aGgakurujAGgalam / mathurA ca pATaliputraM ca mathurApATaliputram / varaNA ca paJcanadaM ca varaNApaJcanadam / evam ujjayinIgAdhipuram / eSAmiti kim ? jAmbavazAlUkinau grAmau / ihApi na syAt sauryaM ca nagaraM ketavatA ca grAmaH sauryaketavate / na hyayaM nagarasyaiva dvandvaH, vRddhairapIdameva samarthitam / grAmanagaradvandve vidhirayamiti zAkyAH / asamaliGgAnAmiti kim ? gaGgAyamune, videhapaJcAlAH madhurAkuzAvatyau / grAmanagarayorvivekastu zAstrato lokatazca mantavyaH || 178 / 179. gavAzvAdIni gavAzvAdIni dvandvasamAsarUpANi samAhAre bhavanti / gavAzvam, gavaiDakam, gavAvikam, kRtAvAni amUni trINi paThyante / ajAvikam, dAsImANavakam, dAsIdAsam, strIkumAram, kuTikuTam, bhAgavatIbhAgavatam kubjavAmanam, putrapautram, uSTrazazam, uSTrakharam, mAMsazoNitam, mUtrapurISam, kakunmedaH, zvacANDAlam, zvavRSabham | vikRtatvAcchunazcANDAlAdibhireveSyate, na tu jAtyA / tathA ca zvAntevAsinau, zvapukkasAviti, atra na syAt / caNDAlastu chAndasaH, bhASAyAmapIti mataM cet zvacaNDAlAviti syAt / yatheoccAritaM hi gavAzvAdau pAThamicchanti / gavAvikau, gaveDakau iti pazutvAd vibhASaiva / / 179 / " Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 kAtantravyAkaraNam 180. na madhusarpirAdIni madhusarpirAdIni dvandvarUpANi samAhAre na bhavanti / madhusarpiSI, sarpirmadhunI / dadhipayasI, brahmaprajApatI, zivavaizravaNau, skandavizAkhau, vaziSThakauzikau, taNDulakiNve, RksAme, vAGmanase, zuklakRSNau, dIkSAtapasI, adhyayanatapasI, zraddhAmedhe, AdyAvasAne, udUkhalamusale, imAbarhiSI - hrasvasya dIrghatA / yeSAM zaiSikA vibhASA neSyate ta iha draSTavyAH / / 180 / 181. saMkhyAne'navyayIbhAvena avyayIbhAvAdanyena dvandvArthasya parigaNane samAhAre dvandvo na bhavati / dvau pANipAdau, daza pANipAdAH, daza kAkolUkAH, dvau pANavikamaurajikau, dvau hastyazvau, daza hastyazvAH; evam upadazA hastyazvAH, adhikadazA gavAzvAH, adUradazA hastyazvAH / anavyayIbhAveneti kim ? upadazam pANipAdam, upadazaM hastyazvam, upadazaM gavAzvam / / 181 / 182. zeSo dvayoH vidhipratiSedhayoraviSayaH zeSaH / zeSo dvandvo dvayoritaretarayoge samAhAre ca bhavati / iSTau tiSyapunarvasU, iSTaM tiSyapunarvasu, kartRkaraNam, kartRkaraNe , pUrvAparam, pUrvApare, adharottaram, adharottare, sukhaduHkhe, sukhaduHkham, zItoSNe, zItoSNam ityAdikamunneyam / / 182 / // iti mahAmahopAdhyAyazrIzrIpatidattaviracitAyAM kAtantrapariziSTavRttau samAsaprakaraNaM samAptam / / Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| pariziSTam -2 zrIdurgasiMhapraNItAni rAjAdigaNasUtrANi [samAsAntagatAnAM vA rAjAdInAmadantatA] [du0 vR0] samAsAntagatAnAM rAjAdInAmadantatA nipAtyate apratyayo vA adanto vA yeSAmiti vigrahaH / avayavAvayavo'pi samAsasyAvayavaH, tena uparAjam, adhyAtmam / avyayIbhAvAd vibhaktInAm am / dvipurI, tripurI / dvigornadAditvAdI / saktvacinI / dvandvaninditarogebhyaH itIn / evamanye'pi / 1. rAjannahansakhi [ra0 ca0 TI0] praNamya rudrasya harebhavAnyA vANyA gaNezasya ca pAdapadmam / tanoti ratnezvaracakravartI rAjAdivRttiM paThatAM hitAya // 'rAjannahansakhi' ebhyastatpuruSa samAse at pratyayo bhavati / mahAMzcAsau rAjA ceti mahArAjaH / paramaM ca tadahazceti paramAhaH / devAnAM rAjA devarAjaH / rAjJaH sakhA rAjasakhaH / evamanye'pi / / 1 / 2. gaurataddhitAbhidheye [ra0 ca0 TI0] ataddhitAbhidheye gozabdAdad bhavati / rAjJo gauH rAjagavaH, paramagavaH |atddhitaabhidhey iti kim ? paJcabhirgobhiH krItaH paJcaguH / gorapradhAnetyAdinA hrasvaH / / 2 / 3. uraHpradhAnArtham [20 ca0 TI0] pradhAnAd uraHzabdAd at pratyayo bhavati / azvAnAmuraH azvorasam, hastyurasam / azvAdInAM pradhAnamityarthaH / pradhAnArthamiti kim ? azvoraH, azvAnAM vakSa ityrthH||3| Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 kAtantravyAkaraNam 4. anas azman ayas saras jAtisaMjJayoH [20 ca0 TI0] ebhyazcaturyo jAtau saMjJAyAM cAd bhavati / upagatamanaH upAnasaM jAtiH / mahacca tadanazceti mahAnasaM saMjJA / amRtaM ca tadazmA ceti amRtAzmo jAtiH / lohitAzma iti saMjJA | kAlAyasamiti jAtiH / lohitAyasamiti saMjJA / maNDUkasya saraH maNDUkasarasamiti jAtiH / evaM jalasarasam iti saMjJA / / 4 / 5. grAmakoTAbhyAM takSan [20 ca0 TI0] grAmakauTAbhyAM parAt takSazabdAd ad bhavati / grAmasya takSA grAmatakSaH / bahUnAM sAdhAraNa ityarthaH / kuTyAM bhavaH kauTaH, sa cAsau takSA ceti kauTatakSaH, svagRhasthAyI / / 5 / 6. ateH zvan [20 ca0 TI0] ateH parAt zvanzabdAdad bhavati / zvAnamatikrAntaH atizvo varAhaH, javana ityarthaH / / 6 / 7. upamAnAdaprANini [20 ca0 TI0] aprANini viSaye upamAno yaH zvanazabdastasmAd ad bhavati / AkarSaH zveva AkarSazva: / aprANinIti kim ? vyAghraH zveva vyAghrazvA ||7| 8. mRgapUrvottarebhyazca sakthi [20 ca0 TI0] ebhya upamAnebhyazca sakthizabdAdad bhavati / mRgasya sakthi mRgasaktham / pUrva ca tat sakthi ceti pUrvasaktham, uttarasaktham / / 8 / 9. ataddhitArthe dvigonauH [20 ca0 TI0] ataddhitArthe dvigusamAsasya nauzabdAdad bhavati / dve nAvau dhanamasya dvinAvadhanam / dvayo voH samAhAraH dvinAvam / ataddhitArtha iti kim ? paJcabhiaubhiHkrItaH paJcanauH / / 9 / Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 647 pariziSTam -2 10. ardhAcca [ra0 ca0 TI0] ardhAt parAt nauzabdAdad bhavati / ardhaM ca tad nauzceti ardhanAvam / / 10 / 11. vA khArI [ra0 ca0 TI0] ardhAt parAd ataddhitArthe dvigusamAsasya khArI zabdAdad bhavati vA / ardhaM ca tat khArI ceti ardhakhAram, ardhakhArI | dvayoH khAryoH samAhAraH dvikhAram, dvikhArI / dvikhAradhanaH, dvikhArIdhanaH putraH / dvAbhyAM khArIbhyAM krItaH dvikhAro meSaH iti / abhidhAnAt taddhitArthe dvigau strIpratyayasya nivRttiH yathA paJcabhiH paTvIbhiH krItaH paJcapaTuH / ataddhitArtha ityasya vyAvRttiratra na sambhavati / / 11 / 12. dvitribhyAmaJjaliH [ra0 ca0 TI0] ataddhitArthe dvigusamAsasya dvitripUrvAdaJjalizabdAdad bhavati / dvayoraJjalyoH samAhAraH vyaJjalam, vyaJjali / evaM tryaJjalam, tryaJjali | dvAvaJjalI priyAvasya TyaJjalapriyaH, vyaJjalipriyaH / evaM tryaJjalapriyaH, vyaJjalipriyaH / keciduttarapade dvigornecchanti / ataddhitArtha iti kim ? dvAbhyAmaJjalibhyAM krItaH vyaJjaliH / / 12 / 13. janapadAd brahman [20 ca0 TI0] janapadavAcakAt brahmanzabdAdad bhavati / avantiSu brahmA avantibrahmaH / iha vA na vartate uttaratra vAvikalpanAt / / 13 / 14. kumahadbhyAM vA [ra0 ca0 TI0] kumahantpUrvabrahmanzabdAdad bhavati vA / kutsito brahmA kubrahmaH, kubrahmA / mahAbrahmaH, mahAbrahmA / / 14 / Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 kAtantravyAkaraNam 15. ukteSu strItvasambhave nadAdau draSTavyAH [20 ca0 TI0] ete atpratyayAntAH striyAM vartante cet tadA etebhyo nadAditvAd Ipratyayo bhavati / rAjAnamatikrAntA atirAjI ityAdi / sambhava iti kim ? ardhanAvam, ardhakhAram / / 15 / 16. saMkhyA'vyayAyaguliH [20 ca0 TI0] saMkhyAvyayapUrvAdagulizabdAdad bhavati / dvayoragulyoH samAhAraH vyaGgulam / dve aGgulI pramANam vyagulaM dAru / nirgatamagulibhyo niragulam / atikrAntamagulim atyagulam / / 16 / 17.ahaHsarvekadezasaMkhyAtapuNyavarSAdIrghAdizca rAtriH [20 ca0 TI0] aharAdipUrvAd rAtrizabdAdad bhavati saMkhyAvyayAdezca / ahazca rAtrizca ahorAtraH / vacanAdiha dvandvAdapi / sarvA cAsau rAtrizceti sarvarAtraH / evaM pUrvarAtraH, apararAtraH / ekadeze vartamAnasya pUrvAdizabdasyaikadezatvAt karmadhArayaH / anyatra pUrvarAtriH, atikrAntA rAtrirityarthaH / saMkhyAtA cAsau rAtrizceti saMkhyAtarAtraH / evaM puNyarAtraH / varSANAM rAtriH varSArAtraH / dIrghA cAsau rAtrizceti dIrgharAtraH / saMkhyAvyayAdi:dve rAtrI samAhate dvirAtram | atikrAnto rAtrim atirAtraH / sarvAdipUrvAdahanzabdAdad bhavati, nalopo na bhavahniH , pUrvAhnaH, saMkhyAtAd vA-saMkhyAtAhnaH, saMkhyAtAhaH / samAhAradvigau nalopa eva-dvyahaH, tryahaH / / 17 / / 18. prAgukto vidhistasuruSa eva [ra0 ca0 TI0] prAgukto vidhistatpuruSa samAse'd bhavati / bahuvrIhyAdau na syAt / indraH sakhA yasya indrasakhA / sakhyuH samIpam upasakhi, rAjA ca ahazca sakhA ca rAjAhaHsakhAyaH / / 18 / 19. panthyappuraH [ra0 ca0 TI0] ebhyaH samAsamAtre'd bhavati / sthUlazcAsau panthAzceti sthUlapathaH / devAnAM panthAH devapathaH / vimalA Apo yasmin vimalApaM saraH, lalATaM pUriva lalATapuram / / 19 / Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 649 20. dhuranakSasya [20 ca0 TI0] samAsamAtre dhurzabdAd ad bhavati / rAjJo dhUH rAjadhurA / mahatI cAsau dhUzceti mahAdhurA / anakSasyeti kim ? akSasambandhinI yA dhUstasyA na bhavati / akSasya dhUH akSadhUH / dRDhA dhUrasya dRDhadhUrakSaH / / 20 / 21. Rc [20 ca0 TI0] RczabdAdad bhavati samAsamAtre / ardhaM ca tad Rk ceti ardharcaH / sapta Rco yasyAsau sapta! mantraH / / 21 / 22. nabAdizca mANavakacaraNayoH [ra0 ca0 TI0] nabahupUrvAt RcazabdAd ad bhavati / na vidyate Rc yasyAsau anRsau anRco mANavakaH / baDhyaH Rco yasyAsau bar3hacaH caraNaH / mANavakacaraNayoriti kim ? anRkkaM sAma, baDhakkaM sUktam / "zeSAd vA" iti kapratyayaH / / 22 / 23. pratyanvavebhyaH sAmalomanI [ra0 ca0 TI0] prati-anu-avapUrvAbhyAM sAmalomazabdAbhyAm ad bhavati / pratisAmam, anusAmam, avasAmam / pratilomam, anulomam, avalomam / pratigataM sAma ityAdi yathAyogaM prayogaparigrahaH ||23| 24. acakSurakSi [20 ca0 TI0] acakSurviSaye akSizabdAd ad bhavati / lavaNamakSIva lavaNAkSam, gavAmakSIva gavAkSaH, acakSuriti kim ? brAhmaNAkSi / / 24 / 25. brahmahastirAjapaNyebhyo varcasa [20 ca0 TI0] ebhyaH parAd varcaszabdAd ad bhavati / brahmaNo varcaH brahmavarcasam, hastivarcasam, rAjavarcasam, paNyavarcasam / / 25 / Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 kAtantravyAkaraNam 26. andhasamavebhyastamas [20 ca0 TI0] ebhyaH parAt tamaszabdAdad bhavati / andhaM ca tat tamazceti andhatamasam, evaM santamasam, avatamasam ||26| 27. zvaso'vasIyas [20 ca0 TI0] zvaspUrvAdavasIyaszabdAdad bhavati / zvo'vasIyam / kalyANamityarthaH / / 27 / 28. nisazca zreyas [20 ca0 TI0] cakAraH zaso'nukarSaNArthaH / AbhyAM parAt zreyas zabdAdad bhavati / nizcitaM zreyaH niHzreyasaM nirvANam | zobhanaM zreyaH niHzreyasaM kalyANamityarthaH ||28| 29. anvavataptebhyo rahas [20 ca0 TI0] ebhyaH parAd rahaszabdAdad bhavati / anurahasam avarahasam | taptamiva taptam, taptaM ca tad rahazceti taptarahasam / yadatyantaM rahaH kenacinnAvagamyate tadevamucyate ||29| 30. prateruras AdhArazcet [10 ca0 TI0] pratipUrvAd uraszabdAdad bhavati / urasi pravartate pratyurasaM loma / kArakArthe'vyayIbhAvaH / AdhAra iti kim ? pratigatamuraH pratyuraH || 30 | 31. anugavamAyAmavati [10 ca0 TI0] AyAmo dairghyaM tadvati anugavamiti nipAtyate / gavAm anvAyAtaM zakaTam anugavam, yad gobhiruhyate / AyAmavatIti kim ? gavAmanu pazcAt - anugu / pazcAdarthe'vyayIbhAvaH / / 31 / 32. upasargAdadhvan [20 ca0 TI0] upasargapUrvAdadhvanzabdAdad bhavati / pragato'dhvAnaM prAdhvo rathaH / pratyadhvaM zakaTam || 32 / Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 651 pariziSTam -2 33. udakapANDukRSTebhyo bhUmiH [20 ca0 TI0] emyaH parAd bhUmizabdAdad bhavati samAsamAtre / udIcI bhUmiryasmin sa udagbhUmaH / evaM pANDubhUmaH, kRSTabhUmo dezaH / / 33 / 34. saMkhyAyA nadIgodAva? ca [20 ca0 TI0] saMkhyAvAcakAt parAnnadIzabdAd godAvarIzabdAd bhUmizabdAccAd bhavati / paJcAnAM nadInAM samAhAraH paJcanadam, evaM saptagodAvaram / dve bhUmI yasya sa dvibhUmaH prAsAdaH / nadIvAcakAnAM samAhAre'vyayIbhAva iSyate, ata eva napuMsakatvam / / 34 / 35. ukteSu strItvasambhave striyAmAdA [20 ca0 TI0] kathiteSu atpratyayAnteSu striyAM vartamAneSu striyAmAdA ityanenApratyayo bhavati, na tu IpratyayaH / sthUlapathA nagarItyAdi / / 35 / 36. samAhAradvandvacavargadaSahAnta [20 ca0 TI0] samAhAradvandve cavargAntAd dAntAt SAntAd hAntAccAd bhavati / cAntAtvAktvacam, zrImrajam / dAntAt - samiddezadam / SAntAt - vAktviSam / hAntAt - pIThacchatropAnaham / / 36 / 37. ito'vyayIbhAvaH [20 ca0 TI0] asmAt parAd avyayIbhAvasamAse'd bhavati / upazaradam ityAdi / / 37 / 38. zarad-vipAz-ayas-cetas-manas-upAnah-vidaH saMjJAyAm [20 ca0 TI0] ebhyaH zaradAdibhyo'vyayIbhAvasamAse'd bhavati / zaradaH samIpam upazaradam / evam upavipAzam, upAyasam, upacetasam, upamanasam, upopAnaham, upavidam / / 38 / Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 kAtantravyAkaraNam 39. himavanta dvidhA [ra0 ca0 TI0] himavanta - dvidhAzabdAbhyAm avyayIbhAvasamAse'd bhavati / himavataH samIpam upahimavatam, upadvidham / / 39 / 40. anaDvAha-viz-catvAra-yad-tad [20 ca0 TI0] ebhyo'vyayIbhAvasamAse'd bhavati |upaandduhm, upavizam, upacaturam, upayadam, upatadam / / 40 / 41. jarA jaras [20 ca0 TI0] jarAzabdAdavyayIbhAvasamAse'd bhavati jarAyA jarasAdezazca / upajaram / / 41 / 42. pratisamanubhyo'kSi [20 ca0 TI0] ebhyo'kSizabdAdad bhavati avyayIbhAvasamAse | akSNorAbhimukhyam pratyakSam / akSNoH samIpaM samakSam / evam anvakSam / / 42 / 43. upa zvan [ra0 ca0 TI0] ananteti vakSyamANena siddhe niyamArthaH pAThaH / avyayIbhAvasamAse upAdeva zvanzabdAdad bhavati, nAnyasmAditi / zunaH samIpam upazunam / niyamaH kim ? adhizva / / 43 / 44. saha rajas [20 ca0 TI0] avyayIbhAvasamAse sahapUrvAd rajaszabdAdad bhavati |sh rajasA vartate saharajasam, sarajasamabhyavaharati / sAkalye'vyayIbhAvaH / / 44 / Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -2 653 45. ananta [20 ca0 TI0] avyayIbhAvasamAse'nantAdad bhavati / Atmanyadhi adhyAtmam, rAjJaH samIpam uparAjam / / 45 / 46. napuMsakaM vA [20 ca0 TI0] avyayIbhAvasamAse napuMsakaliGgAdanantAdad bhavati vA / carmaNaH mamIpam upacarmam, upacarma / / 46 / 47. dhuDanta [20 ca0 TI0] avyayIbhAvasamAse dhuDantAdad bhavati vA / samidhaH samIpam upasamidham, upasamit / upadRzadam, upadRzat / / 47 / 48. girinadIpaurNamAsI-AgrahAyaNI [20 ca0 TI0] ebhyo'vyayIbhAvasamAse'd bhavati vA / gireH samIpam upagiram, upagiri / evam upanadam, upanadi / upapaurNamAsama, upapaurNamAsi, upAgrahAyaNam, upAgrahAyaNi / pakSe napuMsakalakSaNo hrasvaH / / 48 / 49. ito bahuvrIhiH [20 ca0 TI0] asmAt sUtrAdArabhya bahuvrIhi yaH / tatra vakSyamANaH pratyayo veditavyaH / / 49 / 50. sakthyakSiNI svAGge [ra0 ca0 TI0] bahuvrIhisamAse sakthyakSizabdAbhyAmad bhavati svAGge gamyamAne / dIrgha sakthi asya dIrghasakthaH / vizAle akSiNI asya vizAlAkSaH / svAGga iti kim ? dIrghasakthi, zakaTam, sthUlAkSiH ikSuH / / 50 / Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 kAtantrapAkaraNam 51 dAruNyaGguliH [ra0 ca0 TI0] bahuvrIhisamAse'GgulizabdAdad bhavati dAruNi gamyamAne / dve aGgulI yasya TyagulaM paJcAGgulaM dAru / / 51 / 52. dvitribhyAM mUrdhan [20 ca0 TI0] bahuvrIhisamAse AbhyAM parAnmUrdhanzabdAdad bhavati / dvau mUrdhAnau yasya saH dvimUrdhaH / evaM trimUrdhaH / / 52 / 53.ukteSu strItvasambhave nadAditvAdI [20 ca0 TI0] ukteSu atpratyayAnteSu strItvasambhave nadAditvAd Ipratyayo bhavati / dIrghasakthI, vizAlAkSI / / 53 / 54. pUraNIpramANyau [ra0 ca0 TI0] bahuvrIhisamAse strIpUraNyantAt pramANIzabdAccAd bhavati / kalyANI paJcamI yAsAM rAtrINAM tAH kalyANIpaJcamAH rAtrayaH / mukhyapUraNIgrahaNAt kalyANapaJcamIkaH pakSaH / strI pramANI yeSAM te strIpramANAH kuTumbinaH / / 54 | 55. antarbahiAM loman / [20 ca0 TI0] AbhyAM parAt lomanazabdAdad bhavati bahuvrIhau samAse / antargatAni lomAnyasya antarlomaH / bahirgatAni lomAnyasya bahirlomaH / / 55 / 56. nakSatrAnnetR [20 ca0 TI0] nakSatravAcakapUrvAnnetRzabdAdad bhavati bahuvrIhI samAse / mRgo netA yAsAM mRganetrA rAtrayaH / evaM puSyanetrAH / nakSatrAditi kim ? devadattanetRkaH / atrApi netrazabdena siddha pUrvavat kabAdhanArthaM vacanam / / 56 / Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 655 pariziSTam -2 57. nasuvyupatribhyazcatvAra [ra0 ca0 TI0] ebhyazcatvArzabdAdad bhavati bahuvrIhau samAse / nAsya catvAryakSINi viSayINi bhavanti - acaturaH / zobhanAnyasya catvAryakSINi viSayINi bhavanti sucaturaH |vividhaanysy catvAryakSINi viSayINi bhavanti / vicaturaH / catvAri indriyANi samISe eSAm upacaturAH / trayo vA catvAro vA parimANameSAM tricaturAH / / 57 / 58. saMjJAyAM nAbhiH [20 ca0 TI0] bahuvrIhau samAse nAbhizabdAdad bhavati saMjJAyAm / padmaM nAbhAvasya padmanAbhaH / evaM vajranAbhaH / saMjJAyAmiti kim? padyena nAbhiH padmanAbhiH / / 58 / 59. nasudurthyaH sakthi vA [ra0 ca0 TI0] ebhyaH sakthizabdAdad bhavati vA bahuvrIhau samAse / na vidyamAnaM sakthyasya asakthaH, asakthiH / susakthaH, susakthiH / duHsakthaH, duHsakthiH / rAjAdirAkRtigaNo'yam / / 59 / 60. saMkhyAyA abahorantyasvarAdilopazca [ra0 ca0 TI0] bahuzabdavarjitAyAH saMkhyAyA bahuvrIhau vartamAnAyA adbhavati,antyasvarAdilopazca / paJca SaT parimANameSAM paJcaSAH / upagatA daza eSAm upadazAH / abahoriti kim ? upabahavaH / tathA AkRtigaNatvAdeva / / 60 / 61. na kimaH kSepe [20 ca0 TI0] nindAyAM yaH kim - zabdastatparAd rAjAderatpratyayo na bhavati / kutsito rAjA kiMrAjA, yo na rakSati prajAH / kSepa iti kim ? keSAM rAjA kiMrAjaH / / 61 / J Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 kAtantravyAkaraNam 62. svatibhyAM pUjAyAM prAg bahuvrIheH [20 ca0 TI0] AbhyAM rAjAdizabdAdatpratyayo na bhavati pUjAyAM bahuvrIhibhinnasamAse / zobhano rAjA surAjA / atizayo rAjA atirAjA / sugauH, atigauH / svatibhyAmiti kim ? prmraajH| pUjAyAmiti kim ? atikrAnto rAjAnam atirAjaH / bahuvrIheH prAgiti kim ? zobhanaM sakthyasya susakthaH / / 62 / 63. naJastatpuruSe [20 ca0 TI0] naJastatpuruSe rAjAdizabdAdapratyayo na bhavati / na rAjA arAjA / evam asakhA / tatpuruSa iti kim ? anRco mANavakaH / na vidyate dhUryasya adhuraM zakaTam || 63 64. patho vA [20 ca0 TI0] naJastatpuruSe panthizabdAdad bhavati vA / nAyaM panthAH apatham, apanthAH / tatpuruSa iti kim ? na vidyate panthA yasya apatho'yaM deza H || 64 | 65. dhenvanaDuhAdayazca : [20 ca0 TI0] dhenvanaDuhAMdayo nipAtyante / dhenuzca anaDvAMzca dhenvanaDuhau / Rk ca yajuzca RgyajuSam | akSiNI ca bhruvau ca akSibhruvam ityAdi / / 65 / || ityAcAryadurgasiMhapraNItAnAM rAjAdigaNasUtrANAmAcAryaralezvaracakravartiviracitA vRttiH samAptA // Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| pariziSTam -3 zrIdurgasiMhapraNItAni tamAdigaNasUtrANi [AkhyAtAcca tamAdayaH 2 / 6 / 40] 1. AkhyAtakimekArAntAvyayebhyaH kriyAguNaprakarSavRttibhyaH eva tarAM tamAm ADhyataraH, ADhyatamaH |prkRsstt Anya ucyate nipAtanasyeSTaviSayatvAt / tathA pacatitarAm, pacatitamAm, kintarAm, kintamAm, pUrvAhnetarAm, pUrvAhnatamAm, uccastarAm, uccastamAm / / 1 / 2. tathA guNAdiSTheyansU vA guNAd guNavAcakAcchabdAd iSTheyansU vA bhavataH / paTiSThaH, paTIyAn / paTutaraH, paTutamaH / gariSThaH, garIyAn / gurutaraH, gurutamaH / guNAditi kim ? prakRSTAgniH / / 2 / 3. prakarSe rUpazca prakRSTavAcakAt prakRte rUpapratyayo bhavati / prakRSTaM pacati pacatirUpam / prakRSTaM gacchati gacchatirUpam / prakRSTo babhUva babhUvarUpam / prakRSTo bhaviSyati bhaviSyatirUpam / prakRSTo vaiyAkaraNaH vaiyAkaraNarUpaH / evamanye'pi / prakRSTa iti kim ? grAmaM gacchati / nAtra prakRSTArthatA grAmagamanamAtrArthaH / / 3 / 4. ISadasamAptau kalpadezyadezIyAH ISadasamAptau gamyamAnAyAM prakRteH kalpadezyadezIyA bhavanti / paTukalpaH, paTudezyaH, paTudezIyaH / evmnye'pynusrtvyaaH| ISadasamAptAviti kim ? prakRSTo bhavati bhavatitarAm / / 4 / 5. kutsitavRtte mna eva pAzaH nAmnaH kutsitavRtteH pAzapratyayo bhavati / kutsito vaiyAkaraNaH vaiyAkaraNapAzaH / kutsito devadattaH devadattapAzaH / kutsitaH zAbdikaH zAbdikapAzaH / kutsitavRtteriti kim ? zobhano vaiyAkaraNa : vaiyAkaraNataraH / / 5 / Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 kAtantravyAkaraNam 6. bhUtapUrvavRttezcaraT bhUtaH pUrvo bhUtapUrvaH, tatra vRttiryasyAsau bhUtapUrvavRttiH, tasmAd bhUtapUrvavRttemnizcaraD bhavati / TakAro nadAdyarthaH / bhUtapUrva ADhya ADhyacaraH, ADhyacarI / bhUtapUrvavRtteriti kim ? ISadasamApta ADhyakalpaH / / 6 / 7. SaSThyantAd bhUtapUrvAbhidheye rUpyazca SaSThyantAnnAmno bhUtapUrvAbhidheye rUpyapratyayo bhavati / cakArAccaraDapi / devadattasya bhUtapUrvo gauH devadattarUpyaH / devadattacaraH, devadattacarI | SaSTyantAditi kim ? devadattAd bhUtapUrvA bhItiH / bhUtapUrvAbhidheya iti kim ? devadattasya gauH / / 7 / / 8. bahvalpArthAt kArakAcchas vA maGgale gamyamAne bahuzca alpazca bahvalpau tayoroM bahvalpArthaH, tasmAd bahvalpArthAt / bahvarthAd alpArthAcca kArakAnmaGgale gamyamAne zaspratyayo bhavati vA / bahu dehi bahuzo dehi | prabhUtaM dehi prabhUtazo dehi ! alpaM dehi alpazo dehi / stokaM dehi stokazo dehi / anyatra na bhavati - gAM dehi / kArakAdityeva-bahUnAM svAmI, alpAnAmIzvaraH / maGgala iti kim ? bahUni duHkhAni dehi / / 8 / 9. saMkhyaikArthAbhyAM vIpsAyAma eko'rtho yasyetyekArthaH / saMkhyA ca ekArthazceti dvandvaH / ihApi kArakAditi vartate / saMkhyAvAcakAdekArthAcca vIpsAyAM gamyamAnAyAM zaspratyayo bhavati / pRthagyogAdatra vikalpanivRttiH / dvau dvau dehi dvizo dehi / kArSApaNaM kArSApaNaM dehi kArSApaNazo dehi | kuDavaM kuDavaM dehi kuDavazo dehi / pAdaM pAdaM dehi pAdazo dehi / saMkhyaikArthAbhyAmiti kim ? mAsau mAsau dehi / vIpsAyAmiti kim ? dvau dehi, kArSApaNaM dehi / kArakAditi kim ? dvayordvayoH-svAmI / / 9 / / 10. katigaNavantUnAM saMkhyAvat . katizca gaNazca vantuzca katigaNavantavaH, teSAM katigaNavantUnAm / saMkhyAyA iva saMkhyAvat / yathA saMkhyAvAcakAd vIpsAyAM zas vidhIyate , tathA katizabdAt, gaNazabdAt, vantupratyayAcca zas bhavati vIpsAyAm / kati kati dehi katizo dehi / gaNaM gaNaM dehi gaNazo dehi / tAvantaM tAvantaM dehi tAvaccho dehi / katigaNavantUnAmiti kim ? punaH punardehi / vIpsAyAmiti kim ? kati dehi / / 10 / Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 3 11. vArasya saMkhyAyAH kRtvas svasthAnasthitazabdasya punararthAnusandhAnamAvRttiH, AvRttilakSaNakriyAyAH pravRttilakSaNaH kAlo vAraH / vArasya sambandhinyAH saMkhyAyAH katigaNavantUnAM ca kRtvaspratyayo bhavati / paJca vArAn bhuGkte paJcakRtvo bhuGkte / zataM vArAn bhuGkte zatakRtvo bhuGkte vArANAM vA zataM bhuGkte / evaM kati vArAn bhuGkte katikRtvo bhuGkte / evaM gaNakRtvaH, tAvatkRtvaH / vArasya saMkhyAyA iti kim ? RSINAM zataM pazyati || 11 | 12. bahoraviprakarSe dhA ca 659 aviprakarSaH sAnnidhyam / aviprakarSe vartamAnAd bahuzabdAd vArasya saMkhyAyA dhApratyayo bhavati, kRtvas ca / bahUn vArAn bhuGkte divasasya bahudhA, bahukRtvaH / bahoriti kim ? zataM vArAn bhuGkte / aviprakarSa iti kim ? bahukRtvo mAsasya bhuGkte || 12| 13. dvitricaturbhyaH suc dvitricaturbhyo vArasya saMkhyAyAH suc-pratyayo bhavati / dvau dvau vArau bhuGkte dvirbhuGkte / trIn vArAn bhuGkte trirbhuGkte / caturo vArAn bhaGkte caturbhuGkte / dvitricaturbhya iti kim ? paJca vArAn bhuGko cakRtvaH / / 13 / 14. prastutavRttermayaT prastutavRtteH prakRtermayaTpratyayo bhavati / TakAro nadAdyarthaH / annaM prastutam annmym| yavAgUH prastutA yavAgUmayI / prastutavRtteriti kim ? prakRSTA yavAgUH yavAgUtarAm / / 14 / 15. prakRtervikAre'vayave vA bhakSAcchAdanayoH I bhakSazca AcchAdanaM ca bhakSAcchAdane, na bhakSAcchAdane abhakSAcchAdane tayoH / prakRtervikAre'vayave vA mayaTpratyayo bhavati / vA'tra samuccaye, na tu bhakSAcchAdanayoH / azmano vikAro'vayavo vA azmamayam / bhasmamayam, suvarNamayam, lauhamayI / abhakSAcchAdanayoriti kim ? mudgasya vikAro maudgaH sUpaH / kArpAsasya vikAro'vayavo vA kArpAsamAcchAdanam | mayaTA aN na bAdhyate, azmano vikAro'vayavo vA AzmaH / evaM bhAsmaH / " nastu kvacit" (2/6/45) iti nalopaH / / 15 / Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 kAtantraSyAkaraNam 16. ekasvarAnnityam ekasvarAt zabdAnnityamayaD bhavati |vaangmym, tvaGmayam, mRnmayam / ekasvarAditi kim ? paTorbhAvaH paTutvam / / 16 / 17. abhUtatadbhAve kRbhvastiSu vikArAcciH abhUtasya ajAtasya tadAtmanA bhAvo'bhUtatabhAvaH / ayamarthaH- avasthAvato'vasthAntareNAbhUtasyAjAtasya tadAtmanA tenaiva svarUpeNa bhAve (vikArasvabhAvena janmani) kRbhvastibhiryoge vikAravAcinaH zabdAcccipratyayo bhavati / azuklaM zuklaM karoti zuklIkaroti / azuklaH zuklo bhavati zuklIbhavati / azuklaH zuklaH syAt zuklIsyAt / avastraM vastraM bhavati - vastrIbhavati / evamanye'pi / abhUtatadbhAva iti kim ? ghaTaM karoti, ghaTo bhavati, ghaTaH syAt, kRbhvastiSviti kim ? azuklaH zuklo jAyate / vikArAditi kim ? prakRtermA bhUt-suvarNaM kuNDalaM karoti / / 17 / 18. armanazcakSuzcetorahorajobhyaH kRtasalopebhyaH evAyaM vidhiH tamAdinipAtanasyeSTaviSayatvAt kRtasalopebhyaH ebhyaH kRbhvastiSu ccipratyayo bhavati / anaruH aruH karoti arUkaroti, evam arUbhavati, arUsyAt / udgataM mano yasya sa unmnaaH| anunmanasam unmanasaM karoti unmanIkaroti / evam unmanIbhavati, unmanIsyAt / anuccakSuSam uccakSuSaM karoti uccarkaroti / evam uccarbhavati, ucca bhUsyAt / avicetasaM vicetasaM karoti vicetIkaroti / evaM vicetIbhavati, vicetIsyAt / evaM virahIkaroti, virajIkaroti / evamanye'pi / ebhya iti kim ? apayaH payaH karoti / kRbhvastiSviti kim ? anaruH arurjAyate / / 18 / 19. abhivyAptau sampadyatau ca sAtirvA abhividhirabhivyAptistasyAmekadezena sarvAtmanA vA gamyamAnAyAM sampadyatau kRbhvastiSu ca prakRteH sAtirbhavati vA / pakSe ccirapi / varSAsu lavaNamudakaM sampadyate udakasAt sampadyate, varSAsu lavaNamudakaM karoti udakasAt karoti / varSAsu lavaNamudakaM syAd udakasAt syAt / pakSe udakIkarotItyAdi / evamanye'pi / / 19 / Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -3 20. svAmyarthAdAyatte svAmI artho yasyAsau svAmyarthaH, svAmyarthAt zabdAdAyatte gamyamAne kRbhvastiSu sampadyatau ca sAtirbhavati / rAjAyattaM karoti rAjasAt karoti / rAjAyattaM bhavati rAjasAd bhavati / rAjAyattaM syAd rAjasAt syAt / rAjAyattaM sampadyate rAjasAt sampadyate / / 20 / 21. deye trAca cakArAt sAtirAyatta iti vartate / deye Ayatte cArthe prakRteH trAsAtI bhavataH kRbhvastiSu sampadyatau ca / devAya deyaM karoti devatrAkaroti, devasAt karoti / devAya deyaM bhavati devatrA bhavati devasAd bhavati / devAya deyaM syAd devatrA syAt, devasAt syAt, devAya deyaM sampadyate devatrA sampadyate, devasAt sampadyate / devAdibhyo dvitIyAsaptamyantebhyo bahulam / kRtrAdibhiranyaizca yoge pratyayo bhavati tamAdiprapaJcArthatvAt / devAn karoti devatrA karoti / deveSu bhavati devatrA bhavati / deveSusyAt devatrA syAt / devAn gacchati devatrA gacchati deveSu vasati devatrA vasati / manuSyAn karoti manuSyatrAkaroti / manuSyeSu vasati manuSyatrAvasati / puruSAn karoti puruSatrAkaroti / puruSeSu vasati puruSatrA vasati / mAn karoti martyatrAkaroti / matryeSu vasati martyatrAvasati / bahUn karoti bahubAkaroti / bahuSu vasati bahuvAvasati ityAdi yathAdarzanaM veditavyam / / 21 / 22. avyaktAnukaraNAdanekasvarAdanitI DAn avyaktasyAnukaraNam avyaktAnukaraNam |aneksvraadvyktaanukrnnaadnitau kRbhvastiSu sampadyatau ca DAca - pratyayo bhavati / yatra dhvanau akArAdayo varNA vizeSarUpeNa na pratIyante / na dhvaniravyaktastasyAnukaraNam avyaktAnukaraNam / apaTat paTat syAt paTapaTAsyAt / apaTat paTat sampadyate paTapaTAsampadyate |ddaacyvyktaanukrnnsyaabhiikssnnye dvirvacanam / tato DAci nipAtanAdabhyAsAntalopaH |avyktaanukrnnaaditi kim ? dRzatkaroti |aneksvraaditi kim ? satkaroti / anitAviti kim ? paTaditi karoti / / 22 / 23. dvitIyatRtIyasambabIjebhyaH kRSiviSaye karoto ebhyaH kRSiviSaye kRdhAtoryoge DAnpratyayo bhavati / dvitIyaM karSaM karoti dvitIyAkaroti |tRtiiyN karSaM karoti tRtIyAkaroti |smbaakroti, punastiryak karSatItyarthaH / bIjAkaroti, bIjena saha karSatItyarthaH / / 23 / Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 24. saMkhyAderguNAt saMkhyAdergupAzabdAt kRSiviSaye kRdhAtoryoge DAcpratyayo bhavati / dviguNakarSaM kSetrasya karoti dviguNAkaroti kSetram / triguNakarSaM kSetrasya karoti triguNAkaroti kSetram || 24 | 662 25. samayAd yApanAyAm samayazabdAd yApanAyAM gamyamAnAyAM kRdhAtoryoge DAcpratyayo bhavati / kartavyasyAvasaraprAptiH : samayaH samayasya kAlaharaNaM yApanA / samayAkaroti kAlaharaNaM karotItyarthaH / yApanAyAmiti kim ? samayaM karoti / zapathaM karotItyarthaH ||25| 26. sapatraniSpatrAbhyAmativyathane saha patreNa sapatraH / nirgataM patramasmAditi niSpatram / ativyathanam atipIDanam / ativyathane'rthe sapatraniSpatrAbhyAM DAc pratyayo bhavati / sapatrAkaroti mRgam / sapatraM zaramasya zarIre pravezayatItyarthaH / niSpatrAkaroti, zarIrAccharamaparapArzve niSkrAmayatItyarthaH / ativyathana iti kim ? vRkSaM sapatraM karoti prAvRT / niSpatraM karoti grISmaH || 26 | 27. niSkulAnniSkoSaNe niSkulazabdAnniSkoSaNe'rthe DAcpratyayo bhavati / madhyasthitAnAmavayavAnAM bahirniSkAsanaM niSkoSaNam / niSkulAkaroti dADimam / niSkoSaNa iti kim ? niSkulaM karoti zatrum ||27| 28. priyasukhAbhyAmAnukUlye anukUlasya bhAva AnukUlyam / tasminnarthe vartamAnAbhyAM priyasukhAbhyAM DAcpratyayo bhavati / priyAkaroti, sukhAsukhaM karotyauSadham ||28| 29. duHravAt prAtikUlye duHkhazabdAt prAtikUlye'rthe DAc pratyayo bhavati / guvadizcittasya pIDanam prAtikUlyam / duHkhAkaroti / prAtikUlya iti kim ? duHkhaM karoti kadannam / / 29 / 30. zUlAt pAke zUlazabdAt pAke'rthe DAcpratyayo bhavati / zUle pacati mAMsam - zUlAkaroti / pAka iti kim ? zUlaM karoti kadannam ||30| Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 3 31. satyAdazapathe satyazabdAdazapathe'rthe DAcpratyayo bhavati / satyAkaroti vaNig bhANDam | avazyaM mayA vikretavyamiti nizcayaM karotItyarthaH / azapatha iti kim ? satyaM karoti brAhmaNaH / / 31 / 663 32. madrabhadrAbhyAM vapane AbhyAM vapane'rthe DAcapratyayo bhavati / madrabhadrazabdau maGgale vartete / madrAkaroti, maGgalapUrvakaM muNDanaM karotItyarthaH / vapana iti kim ? madraM karoti || 32 | // iti tamAdivRttiH samAptA // Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M >> 41 343 135 ||shriiH|| pariziSTam -4 [rUpasiddhizabdAH] pR0 saM0 kramasaM0 zabdarUpama pR0 saM0 224 21. adya ___ 519 396 22. adhareyuH 21 23. adharmAjjugupsate 41 27 24. adharmAd viramati 235 25. adhikadazAH 218 26. adhitri 364 218 27. adhItI vyAkaraNe 504 28. adhunA 248 29. adhyayanAt parAjayate 327 30. adhyAtmam 365 31. anajaH 253 32. anajakaH 247 33. anajam 247 34. anujyeSTham 253 35. anuratham 247 36. anurUpam 365 365 37. andhavat 504 38. annasya hetorvasati 190 28 39. annena vasati 343 40. anyatareyuH kramasaM0 zabdarUpama 1. agniSu 2. aghoSAH aGgAH aGgirasaH 5. ajA aTTate 7. aDDati 8. ataH atikI 10. atikhaTvaH atitaisUkam 12. atinu kulam 13. atipacantI 14. atiprAcI 15. atiri kulam 16. atividuSI 17. atizItama 18. atra 19. atrayaH 20. adUradazA: 41 .:: 530 398 398 sh sd sh sh sh sd 365 365 472 172 519 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam -4 665 my 235 22 497 my 50. A 326 41. anyathA 42. anyadA 43. anyeyuH 44. anyo devadattAt 45. anvarjunaM yoddhAraH 46. apa pATaliputrAd vRSTo devaH 47. apararAtrakRtam 48. aparasamam 49. aparAhnakRtam apareyuH 51. apAM sraSTA 52. abrAhmaNaH abhAvatvam ayaskaMsaH ayaskalpam ayaskAmaH ayaskAmyati ayaskAraH 60. ayaskumbhaH 61. ayaspAzam 62. azvimedham 63. arkeNa 64. arjunasya tulA nAsti 65. aryeNa 66. ahNa 522 67. alaM mallo mallAya 161 514 68. avakokilaM vanam 326 519 69. avamayUram 327 141 70. azvakA 152 71. azvakAH 72. azItitamaH 138 73. azvIyaH 464 326 74. asavarNaH 368 75. asikalahaH 326 326 76. aha 17 520 77. ahaHsaMkrAntAH 326 206 78. aharatisRtA muhUrtAH / 396 79. ahinakulam 375 476 80. ahibhya AtmAnaM rakSati 413 81. akSakitavaH 412 82. akSadhUrtaH 326 413 83. akSazauNDaH 412 84. akSNA kANaH 175 413 85. AkAzatvam 476 413 86. AgnizarmiH 412 87. ADhakaH 375 88. ADhyatamaH 527 231 89. ADhyataraH 527 178 90. AtmaSaSThaH 326 231 91. AtreyaH 432, 534 231 92. AdityaM pazyati 100 53. 28 326 536 126 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtanAyAkaraNam 11 9, 364 93. AnandabhudAzrayaH 285 118. uccaiH 126 94. ApannajIvikaH 327 119. uccairmukhaH 95. ApannadazAH 343 120. uccastamAm 96. A pATaliputrAd 121. uccastarAm 526 vRSTo devaH 139 122. ucchinnajanapado dezaH 343 97. AmbhasikaH 458 123. uJchitA 214, 216 98. AyuSmAn 487 124. uttareNa himavantam 145 99. Agnazastri 375 125. uttaro grAmAt / 141 100. ArUDhavAnaro vRkSaH 349 126. udagAt kathakauthumam 375 101. AzvapataH 421 127. upakartR 102. Azvamedhiko brahmahatyAyAH 457 128. upakumbham 103. Azvo rathaH 447 129. upakumbhe 104. AsanAt prekSate 41 130. upakumbhena 105. AsannadazA: 343 131. upadazAH 343 106. AkSikAH 457 132. upabAhaviH 437 107. i: 435 133. uparAjam 108. itaH 502 134. upavadhu 109. itareyuH 519 135. upAdhyAyAdadhIte 110. itaro devadattAt 141 136. upAdhyAyAdantardhatte 111. itipANini 365 137. upAdhyAyAdAgamayati 112. ittham 503,523 138. upAnat 113. idAnIm 502,515 139. upArjunaM yoddhAraH 152 114. iyamasyAH pUrvA dik 141 140. upAvRt 115. iSTakacitam 405 141. ubhayadyuH 520 116. iha 502,509 142. ubhayeyuH 520 117. ISikatUlam 405 143. ura:keNa 530 11 41 41 41 408 408 232 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 pariziSTa-4 144. ura x keNa 232 170. odanabubhukSuH 326 145: ura:peNa 232 171. aujasikaH 458 146. ura 0 peNa 232 172. audUkhalA mudgAH 447 147. urasilomAH 343 173. aupagavaH 421,537, 148. urvAH 26 539,543 149. RtISaT 408 174. aupagavIyAH 464 150. Rte devadattAt 141 175. aupabindaviH 437 151. ekaH 127 176. aulomiH 536 152. ekakoTitamaH 496 177. kaTaM karoti 99,134 153. ekadA 514 178. kaTe Aste 66,135 154. ekalakSatamaH 496 179. kaThabhAryA 390 155. ekazatatamaH 496 180. kaNThekAlaH 156. ekasahasatamaH 496 181. katithaH 494 157. ekAdazaH 490 182. katipayathaH 494 158. eDakA 235 183. katham 523 159. etarhi 503, 515 184. kadazvaH 160. edhodakasyopaskurute 197 185. kadA 161. eSaH 224 186. kaduSTaH 162. aitikAyanIyAH 464 187. kanyArUpam 163. aindraM haviH 447 188. kIM 248 164. aindro mantraH 447 189. karmaNyaH 165. aiSamaH 519 190. kalakUTAH 166. odanaM pacati 99 191. kaliGgAH 167. odanaM pacan 209 192. kalpanApoDhaH 168. odanaM pacamAnaH 209 193. kaSTazritaH 169. odanaM bhuktavAn 209 194. kAMsyapAtryAM bhuGkte 114 399 514 399 326 326 326 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 kAtantravyAkaraNam 343 343 446 326 126 195. kAkapeyA nadI 196. kAkam 197. kANDaplavikaH 198. kAntArAtItaH 199. kApuruSaH 200. kAmaNDaleyaH 201. kAmpilyasiddhaH 202. kAmlam 203. kArpaNyam 204. kArSApaNikaH 205. kAlavaNam 206. kASTham 207. kAkSeNa vIkSate 208. kiMvAn 209. kintamAm 210. kintarAm 211. kriyAvAn 212. kuNDam 213. kutaH 214. kutsAH 215. kupuruSaH 216. kuberabaliH 217. kubrAhmaNaH 218. kumArI 219. kumbhIpakvaH 220. kurukurukSetram 326 221. kuzakAzam 375 447 222. kuha 511,513 457 223. kUpAdandhaM vArayati 45 326 224. kRkavAkavyam 468 403 225. kRtapraNAmo janaH 432,538 226. kezAkezi 326 227. kauJjAyanyaH 429 401 228. kauddAlikaH 458 544 229. kausumbham 458 230. kva 512 401 231. khaTvArUDho jAlmaH 126 232. khArI 401 233. gaGgAzoNam 375 487 234. gacchatAM dhAvantaH zIghrAH 188 526 235. gacchatsu dhAvantaH zIghrAH 188 526 236. gargAH 26 487 237. gavAM kRSNA sampannakSIrA 188 126 238. gavAM dAyAda: 185 513 239. gavAM pratibhUH 27 240. gavAM prasUtaH 185 403 241. gavAM sAkSI 185 326 242. gavAM svAmI 185 327 243. gavAmadhipatiH 126 244. gavAmIzvaraH 185 326 245. gavyam 468,539 375 246. gAM dogdhi payaH 185 185 114 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 661 pariziSTam -4 247. gAGgeyaH 534 273. gaupucchikaH 457 248. gArgya: 425,534 274. grAmaM grAmAya vA gacchati 154 249. girikANaH 326 275. grAmaM grAmAya vA vrajati 155 250. gIrSu 224 276. grAmagataH 326 251. guDadhAnAH 326 277. grAmagamI 326 252. guDamizraH 326 278. grAmataH 507 253. guptAbhAryaH 388 279. grAmanirgataH 326 254. gurave gAM dadAti 134 280. grAmAgamI 326 255. gogataH 279 281. grAmAya datvA tIrthaM gataH 114 256. gotamAH 27 282. ghaNTikaH . 457 257. gotA 475 283. ghanaghAtyam 326 258. gotreNa gArgyaH 71 284. ghRtam 126 259. gotvam 475 285. ca 260. gomAn 487 286. cakramuktaH 261. gorakSitaH 326 287. caTakA 235 262. goSu kRSNA sampannakSIrA 188 288. caturthaH 493 263. goSu dAyAdaH 185 289. catuSpatham 379 264. goSu duhyamAnAsvAgataH 184 290. catvAriMzaH 531,532 265. goSu pratibhUH 185 291. candanagandhaH 326 266. goSu prasUtaH 185 292. candratvam 267. goSu sAkSI 185 293. cAkrikaH 458 268. goSu svAmI 185 294. cAturaM zakaTam 447 269. goSvadhipatiH 185 295. cAturdazaM rakSaH 447 270. goSvIzvaraH 185 296. cArakabandhaH 271. gosukham 326 297. cArAyaNaH 429 272. gohitam 326 298. cAkSuSam 17 326 476 326 447 Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 kAtanvavyAkaraNam 516 326 326 114 375 458 375 66 231 326 534 462 299. citragurdevadattaH 343 325. tadAnIm / 300. caitreNa kRtam 180 326. taraGgAtyastaH 301. caurasya nihanti 201 327. taraGgApatrastaH 302. caurasya pinaSTi 201 328. taruM tyajati khagaH 303. caurasya praNihanti 201 329. takSAyaskAram 304. caurasya rujati 201 330. tAmbUlikaH 305. caurasya saMtApayati 201 331. tilamASam 306. caurasyojjAsayati 201 332. tileSu tailam 307. caurasyotklAthayati 201 333. tisRNAm 308. caurasyonnATayati 201 334. tIrthakAkaH 309. caurAd udvijate 40 335. tIrthadhvAGkSaH 310. chAtreNa hanyate 106 336. tulyaH 311. chAndasaH 447 337. tulyam 312. chAyAzuSkaH 326 338. tRtIyaH 313. jaTAbhistApasamadrAkSIt 178 339. tejasvI 314. jaDatA 478 340. taiSamahaH 315. jaDatvam 478 341. tyajati daNDaM daNDI 316. jaDavat 472 342. triMzattamaH 317. jalajam 531,532 343. tridazAH 318. jADyam 478 344. daNDAdaNDi 319. jAmadagnyaH 425 345. daNDitvam 320. tataH 507 346. daNDinI 321. tatpANini 365 347. daNDI 322. tatra 509 348. dattabhAryA 323. tathA 522 349. dattabhojano'tithiH 324. tadA 514,516 350. dattAbhAryaH 491 488 447 114 495 343 343 476 248 488 390 343 387 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 . dadhighRtam 352. darpeNa 353. dakSiNapUrvA 354. dakSiNena grAmam 355. dAtrAkarNaH 356. dAtreNa dhAnyaM lunAti 357. dAdhikam 358. dArSadAH saktavaH 359. dAsyA Amayati 360. dAkSiH 361. dAkSI 362. diggataH 363. divi devAH 364. dikSu 365. dIrghajaGghaH 366. dIrgham 367. duHkhApannaH 368. duHSamam 369. durgavadhikam 370. devadatatyam pariziSTam - 4 358 375 377. devadaityau 231 378. devavad bhavantaM pazyAmi 472 351 379. dauvArikaH 458,551 145 380. droNa: 126 408 381. drauNeyaH 534 71 382. dviguNAkarNaH 408 457 383. dvitIyaH 490 447 384. dvitrA: 343 201 385. dvidroNena dhAnyaM krINAti 71 408 458 127 408 225 172 41 354 357, 375 326 40 128 224 326 157 157 158 435,534 386. dvividhAkarNaH 247 387. dvizaurpika: 285 388. dvau 66 389. dvyaGgulAkarNaH 224 390. dhanUMSi 385 391 . dhanena kulam 126 392. dharmAt pramAdyati 326 393. dhavakhadirapalAzAH 368 394. dhavAzvakarNam 364 395. dhAnyArthaH 476 396. dhAvato'zvAt patati 472 397. dhik putrau 135 398. dhUrSu 57 209 180 326 371. devadattavat sthUlaH 372. devadattasya svAmI 373. devadattAyaM rocate modaka : 374. devadattena kRttam 375. devadattena hanyate 376. devadeyaM puSpam 399. nakhanirbhinnaH 400. na tvA tRNaM manye 401 . na tvA tRNAya manye 402. na tvA buSaM manye 671 Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 kAtantravyAkaraNam o 0 m 0 m 388 21 247 165 487 488 134 403. na tvA buSAya manye 158 429. paJcamaH 404. nadI 247, 250 430. paJcamabhAryA 405. nadIghoSaH 326 431. paJcamIbhAryaH 388 406. nanditA 216 432. paJcamImAninI 407. namaskartum 413 433. paJcamIyate 388 408. namo devebhyaH 161 434. paJcAlAH 409. narakapatitaH 326 435. paJcAzaH 531,532 410. navatitamaH 499 436. paTvI 411. nADAyanaH 429 437. patye zete 412. nAnAtvam 476 438. padakakramakam 375 413. nAvyam ___461, 539 439. payasvAn 414. niHSamam 368 440. payasvI 415. nirmakSikam 364 441. parazunA chinatti 416. nIcaiH 126 442. parAri 519 417. nIruk 408 443. pari trigartebhyo vRSTo devaH 138 418. nIlotpalam 274, 319 444. parItat 408 419. paktaye vrajati 167 445. parut 519 420. pacatitamAm 526 446. paredyavi 421. pacatitarAm 526 447. paryadhyayanaH 422. pacantI 247 448. parvaNA 423. paJcakapAla odanaH 323 449. parvatamanu vasitA senA 152 424. paJcakAH zakunayaH 343 450. parvatavat 425. paJcakena pazUn krINAti 71 451. palam 426. paJcagavadhanaH 324 452. palAzazAtanam 326 427. paJcagavam 379 453. pazunA rudraM yajate 428. paJcapUlI 324 454. pAkAya vrajati 167 559 327 231 472 126 71 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 519 175 447 pariziSTam -3 673 476 481. puruSANAM kSatriyAH zUrAH 188 390 482. puruSeNa 231 388 483. pUrvarAtrakRtam 326 41 484. pUrvAhnakRtam 326 458 485. pUrvAhnageyaM sAma 326 375 486. pUrvAhnatamAm 526 421 487. pUrvAhnetarAm 526 175 488. pUrveyuH 425 489. pUrvo grAmAt 141 110 490. pUrvo grISmAd vasantaH 141 195 491. pRSThena kubjaH 326 492. pauSam 326 493. prakRtyAbhirUpaH 279 494. pratyagrathAH 354 495. pratyartham 365 214 496. pratyaSThAt kaThakAlApam 375 274 497. praSThauhI 247 169 498. prAcI 169 499. prAtaH 17 169 500. prAptajIvikaH 169 501. prAyeNa yAjJikaH 169 502. prAvRT 169 503. prAsAdAt prekSate 169 504. prauSThaH 413 505. plavikaH 457 206 506. plavI 455. pAcakatvam 456. pAcakabhAryA 457. pAcikAbhAryaH 458. pATaliputrAt 459. pANavikaH 460. pANipAdam 461. pANDavaH 462. pAdena khaJjaH 463. pArAzaryaH 464. pAvayati 465. pituradhyeti 466. pitRsadRzaH 467. pitRsamaH 468. pitRsAdhuH 469. pIThacchatropAnaham 470. puMsaH 471. putrIyati 472. putreNa samam 473. putreNa saha gomAn 474. putreNa saha sthUlaH 475. putreNa sahAgataH 476. putreNa sAkam 477. putreNa sArdham 478. putreNAgataH 479. puraskartum 480. purA bhettA 71 247 327 71 408 41 421 247 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 kAtantravyAkaraNam 206 247 247 487 27 218 247 507. plakSanyagrodham 357,375 533. bharaNimitraH 405 508. plAkSiH 435, 534 534. bhavata AsikA 509. phalarasa: 326 535. bhavataH zAyikA 206 510. badarAmalakam 375 536. bhavatI 511. bahavaH 127. 537. bhaSI 512. bahutaH 507 538. bhAsvAn 513. bahumAtaGgaM vanam 343 539. bhinno devadattAt 141 514. bahUdakA nadI 343 540. bhikSAdvitIyaH 326 515. bAbhravyaH 537 541. bhRgavaH 516. bASpacchedyAni tRNAni / 326 542. bhRjjati 517. bAhaviH 437 543. bhaikSam 447 518. bidAH 26 544. magadhAH 21 519. buSopendhyam 326 545. maghavatI 520. bRMhaNam 232 546. majjati 218 521. baindaviH 437 547. maJcapatitaH 326 522. brAhmaNatA 478 548. mathurApATaliputram 523. brAhmaNatvam 478 549. mathurAvat 472 524. brAhmaNadeyaM dhanam 326 550. madrikAbhAryaH 388 525. brAhmaNavat 471 551. manasA meruM gacchati 536. brAhmaNAya gAM dadAti __57 552. marmAvit 527. brAhmaNyam 478 553. mahAkaraH 393 528. brAhmaNArthaM payaH 326 554. mahAghAsaH 393 529. brAhmaNArthaH pUpaH 326 555. mahAdevaH 393 530. brAhmaNArthA prapA 326 556. mahAvaktraH 531. brAdhnAyanyaH 429 557. mahAviziSTaH 532. brAmAyanyau 429 558. mahI 247, 250 h h 375 h h 71 408 393 393 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 675 218 135 507 522 514 253 . pariziSTam -4 559. mANavyam 478 584. yajJaH 560. mAtuH smarati 195 585. yajJadattasya svam 561. mAtRkeNa 231 586. yajJadattAya svadate modakaH 57 562. mAtRsmaraNam 326 587. yataH 563. mAdrabAheyaH 538 588. yatra 509 564. mAyAyI 488 589. yathA 565. mAyI 488 590. yathAzakti 365 566. mArIcikam 457 591. yadatra mAM pari syAt 152 567. mArgam 447 592. yadatra mAM prati syAt / 152 568. mArdaGgikaH 458 593. yadA 569. mArdaGgikapANavikam 375 594. yavalu 570. mAlabhAriNI kanyA 405 595. yavebhyo gAM niSedhati 571. mAlAvAn 487 596. yavebhyo gAM rakSati 572. mAsadeyamRNam 326 597. yaskAH 26 573. mAsapUrvaH 326 598. yAcyA 218 574. mAsapramitazcandramAH 326 599. yuau 214, 216 575. mAsavikalaH 326 600. yuddhAya saMnahyate 165 576. mAsonaH 326 601. yUkAlikhyam 375 577. mUtrAya saMkalpate yavAgUH 165 602. yUpadAru 326 578. mUtrAya saMpadyate yavAgUH 165 603. yUpAya dAru 164 579. mUrkheNa 231 604. yauvatam / 580. mUSikA 235 605. yauvateyaH 432 581. muhUrtasukham 326 606. randhanAya sthAlI 582. mRdunA dhanuSA 607. rAjatA 272 zarAn kSipati 114 608. rAjadantaH 327 583. mauJjAyanaH 429 609. rAjapuruSaH 274,326 447 165 Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtanayAkaraNam 354 544 358 533 126 610. rAjapuruSatvam 611. rAjapUjitaH 612. rAjavat 613. rAjahataH 614. rAjJaH 615. rAtryArUDhAH 616. rAvaNasyeva rokSyanti 617. rujanti cetaH 618. ruruSatam 619. repheNa 620. revatimitraH 621. rohiNimitraH 622. lajjate 623. lajjAH 624. lakSmIvAn 625. vaGgAH 626. vaNTitA 627. vatsAH 628. vatsIyaH 629. vadhavyaH 630. vanAntarvasatiH 631. varapradeyA kanyA 632. vartamAnasAmIpyam 633. vaziSThAH 634. vaSaDindrAya 635. vA 476 636. vAkzlakSNaH 326 326 637. vAgdRSadam 471 638. vAnipuNaH 326 326 639. vADavyam 478 218 640. vAtAya kapilA vidyut 165 326 641. vAtsyaH 425 199 642. vAyasam 447 200 643. vAyuSu 224 375 644. vAziSThaH 231 645. vAsudevArjunau 405 646. viMzaH 405 647. viMzatitamaH 495 218 648. vitastiH 26 649. viduSI 247 487 650. videhAH 21 21 651. vidyutvAn 216 652. vidvadgamanam 285 26 653. viSamam 367 464 654. viSameNa dhAvati 468 655. viSANitvam 326 656. viSNumitrasya saMbandhaH 135 326 657. viSNumitrAya gAM dhArayate 57 326 658. viSyaH 461 27 659. vRkabhayam 326 161 660. vRkabhIH 326 17 661. vRkabhItaH 487 71 476 326 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662. vRkabhItiH 663. vRkAd bhayam 664. vRkSaM vRkSamabhitiSThati 665. vRkSaH 666. vRkSamanu vidyotate vidyut 667. vRkSamabhi vidyotate vidyut 668. vRkSavAn 669. vRkSAt parNaM patati 670. vainateyaH pariziSTam - 4 326 688. zRGgaccharo jAyate 134 689. zaivaH 152 690. zobhanabhAryaH 126 691. zaukaram 152 692. zauceyaH 151 693. zaubhreyaH 694 . zaulkazAlikaH 695 . zrAddhAya nigalhate 487 40 686. zuklatvam 687. zuklatA 432 696. zrAvaNaH 551 697. SaDAkRtiH 671. vaiyasanaH 672. vaiyAkaraNaH 673. vaiyudayaH 674. vaiSNapureyaH 675. vyAghrAd bibheti 676. zaGkitA 677. zatena parikrItaH 678 . zaradi puSyanti saptacchadAH 184 679. zAkaTika : 447, 551 698. SaNNAm 551 699. SaSTitamaH 433 700. SaSThaH 40 701. sakaNTakaH 216 702. sakikhi 71 703. sakhiprAptaH 704. sakhipriyaH 677 457 705. sakhI 680. zAntiH 214 706. satRNam 681. zArGgaverikaH 457 707. sadya: 682. zAlibhyaH zukAn vArayati 45 708. sapakSakaH 683. zAlIyaH 464 709. saputrakaH 684. zikhayA parivrAjakamapazyat 178 710. saptatitamaH 685. zIrNam 231 711. samaMpadAti 475 712. samaMbhUmi 475 713. samartho mallo mallAya 41 421,447,543 385 447 432 433 458 165 447 285 211,218 497, 499 493 343 365 279 279 248 365 519 343 343 497, 499 367 367 161 Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 kAtanvayAkaraNam 21 326 17 161 714. samena dhAvati 71 736. sUramasAH 715. salomakaH 343 737. sUryatvam 476 716. sarasijam 531, 532 738. senAni 253 717. sapISi 225 739. somapam 253 718. sarvataH 507 740. sauparNeyaH 432 719. sarvatra 509 741. sauvazviH 551 720. sarvathA 522 742. stanasparzaH 721. sarvadA 514 743. svaH 722. sarvarAtrakalyANI 326 744. svadhA pitRbhyaH 161 723. sarveSAm 224 745. svasti prajAbhyaH 724. sAgnyadhIte 365 746. svAmpi 215, 216 725. sAdhurdevadatto mAtaramabhi 152 747. svAhA agnaye 726. sAhasikazcauraH 458 748. haMsacakravAkam 727. sAhasikaH 458 749. haraNam 728. sukhaduHkham 375 750. hastaH 729. sukhaprAptaH 326 751. hastyazvam 375 730. sukhApetaH 326 752. hA putra ! 731. sukSu 225 753. hArayati 110 732. supIHSu 225 754. hAridram 447 733. sumadram 364 755. himavato gaGgA prabhavati 734. surezvaraH 326 756. he putra ! 128 735. suSamam 367 757. hai putrAH! 161 375 231 126 128 41 128 Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 479 272 ||shriiH|| pariziSTam -5 uddhRtazlokasUcI kramasaM0 zlokaH 1. akarmakatve satyeva ktAntaM bhAvAbhidhAyivat / ataH kriyAvatA ka; yogo bhavati karmaNAm // akarmakebhyo dhAtubhyo bhAve karmaNi yaG smRtH|| atIsArakyapIdRk syAt pizAcakI tathA smRtH| kazmalasonmattatve pizAcazabdo'bhidhIyate // ato nIlotpale lopaH saMzrito yo muraagmH| nivRttiH sutarAM tasya tato liGgaM svarUpabhAk // ato lopyapadasyAtra pUrvapATho'pi yujyte| vayameva yataH kAryam AcAryeNa pradarzitam // atrAnugodaM mRgayAnivRttastaraGgavAtena viniitkhedH| rahastadutsaGganiSaktamUrdhA smarAmi vAnIragRheSu suptam // adantAcca striyAM naiva praacybhrgaadivrjitaaH| zUrasenI yathA madrI rAjJI bhArgI bhavediti // adravaM mUrtimat svAGgaM prANisthamavikArajam / atatsthaM tatra dRSTaM ca tena cet tat tathAyutam // adhiparI gatArthoM ca suH pUjAyAM yadA bhavet / atiratikrame cArthe nopasargA ime tadA / adhistrItyavyayIbhAve yathAzakti ca kIrtitam / anumantranirAkartR prerakaM tyAgakAraNam / vyAptenAptaM dadAtestu sampradAnaM prakIrtitam // 272 112 19 240 13 265 46,49,50 Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 12 13 14. anantazca 15. 16. 17. 18. kAtantravyAkaraNam anekadharmavacanaiH zabdaiH sNghaabhidhaayibhiH| ekadezeSu vartante tulyarUpAH svbhaavtH|| 295 apahRvAnasya janAya yannijAmadhIratAmasya kRtAM manobhuvA / abodhi tajjAgaraduHkhasAkSiNI nizA ca zayyA ca zazAkomalA // 55 apAtrAdiradanto'yaM styAdanto vA dvigustthaa| samAhAro nadAdiSu nigyte|| 376 apAdAnaM yato'paiti Adatte ca bhayaM tthaa| apAdAne paJcamI syAt // 40 apAdAna - sampradAna - karaNAdhAra - karmaNAm kartuzcAnyo'nyasaMdehe paramekaM pravartate // 113 apAye yadudAsInaM calaM vA yadi vA'calam / dhruvamevAtadAvezAt tdpaadaanmissyte|| aprAptiniyamArtha ca dAminI sominI ythaa| inviSaye iko vAcyaH praaguktniymaarthtH|| 480 abudhaM pratyupAyAzca vicitrAH pratipattaye / zabdAntaratvAdatyantaM bhedo vaakysmaasyoH||254,263 abudhAn prati vRttiM ca vartayantaH prakalpitAm / AhuH parArthavacane tyAgAbhyuccayadharmatAm // 256 abhijJAtipadArthA ye svatantrA lokvishrutaaH| zAstrArthasteSu vaktavyaH zabdeSu na taduktiSu // 422 abhedaikatvasaMkhyA vA tatrAnyaivopajAyate / saMsargarUpasaMkhyAnAmavibhaktaM tducyte|| 255 ayAcitAraM na hi devadevamadriH sutAM grAhayituM zazAka // 75 arUDhAcca pravakSyAmi vataNDI strIti pUrvavat / AGgirasyAM striyAM Nyasya vAtaNDyAyAzca kiM lukA // 19 arthAntarairasaMzliSTo liGgasyArtho bhaved yadi / prathamA syAt tadA tatra tAvanmAtravivakSayA // 123 19. 2 25 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 681 391 205 103 Willinkillar pariziSTam -5 avasthAmajahat pUrvA saMspRzan dharmamuttaram / saMmUrchita ivArthAtmA jAyamAno'bhidhIyate // avAptaviyaM vidhivad gurubhyastaM yauvanodbhedavizeSakAntam / zrIH sAbhilASApi raghoranujJAM dhIreva kanyA piturAcakAGkSa // avinAzo gurutvasya pratibanye svtntrtaa| digavizeSAdavaccheda ityAyA bhedhetvH|| azmAnaM dRzadaM manye manye kASThamudUkhalam / anyAyAstaM sutaM manye yasya mAtA na pshyti|| 156,157 ahaM ca bhASyakArazca kushaagrekssiyaavubho| naiva zabdAmbudheH pAraM kimanye jddbuddhyH|| 15 AtmajanyA bhavedicchA icchAjanyA kRtirbhavet / kRtijanyA bhavecceSTA kriyA saiva nigayate // AdhArastriviSo jJeyaH kttaakaashtilaadissu|| AbhAsopagamo vyaktiH soDhatvamiti krmnnH| vizeSAH prApyamANasya kriyAsiddhau vivkssitaaH|| iNo bahusvarAt prAcyA bahutvatvastriyAM tthaa| pannagArA iti jnyeympraacyaahaastidaasyH|| idantakozalAjAdAt striyaamaaptymaatrtaa| pANDozca Nyo'pyulope'smin saMjJAzabdA hi tddhitaaH|| iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na viyate / prayojanavazAdete nipAtyante pade pde|| IkSitavyaM parastrIbhyaH svadharmo rakSasAmayam // udumbarAstilakhalA madrakA vA yugandharA / bhUliGgAH zaradaNDAzca shaallaavyvsNjnyitaaH|| upamAnottarapadaH puruSavyAghra itypi| saMbhAvanApUrvapado guNavRddhiritIdRzam // upazleSasya caabhedstilaakaashkttaadissu| upakArAstu bhiyante saMyogasamavAyinAm // 74 18 14,17 47 319 Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kTM 40 42 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. kAtantravyAkaraNam upAyamAtraM nAnAtvaM samUhastveka eva saH / saMbodhanopAyAH bhinnAH purussessvnvsthitaaH|| ulmukAnIva me svA hi jJAtayo bharatarSabha ! / Usyadbhizca RtvigagnihotraM guNakAlasamAviSTaM dvayameva ekadA tUbhayaprAptau karmaNyeva syAdisvarUpasya vidhinA akAkAraprayoge tu SaSThI evaM vibhaktisattve'tra lopasyaiva tadabhAve vibhaktizca tallopazca evaM mAsamiti zrutau / vidhIyate ! kartari / syAdubhayorapi // vidheyatA / na aikArthyaM zabdAnAM oSadhyaH phalapAkAntA vRkSAH audAsInyena yat prAptaM yacca punarAgamaH / upajAto'sya nivartate // evamanye'nusartavyAH saMjJAzabdA taddhitAH / na vyutpAdyA lokasiddhAH kastAn kArtsnyena vakSyati // pRthagarthAnAM vRttiM yuktArthatAM viduH / zaktivaicitryAt tat samAsAdiSu lopazca vikArazca hi saMjJAntarairanAkhyAtaM aupazleSiko AdhArastrividho jJeyaH kaTe zete kumAro'sau vaTe tileSu vidyate tailaM yuddhe vidhIyate // puSpaphalAnvitAH // karturanIpsitam / yaccAnyapUrvakam // karma vaiSayikazcAbhivyApaka eva c| kaTAkAzatilAdiSu // gAvaH suzerate / hRdi brahmAmRtaM param / saMnahyate dhIro'Ggulyagre kariNAM zatam // kathaM nvamI santatamasya sAyakA bhavantyaneke jaladherivormayaH // kadAcit kaH prayogo'sti goH zuklo guNa ityayam / tenaivamAdizabdeSu samAso'pi niSidhyate // 255 305 372 204 272 272 smRtam // 270,273 227 19,21 72 62 64 296 336 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55. 480 58,59 113 61. pariziSTam -5 kapitthakumudAbhyAM ca mRNAlAt kardamAt pyH| zAlUkakarIpebhyazca hiraNyAd rUDhadezake // karaNaM khalu sarvatra krtRvyaapaargocrH| tirodadhAti kartAraM prAdhAnyaM tannibandhanam // kartA yazca karoti sH|| kartRkarmavyavahitAmasAkSAd dhArayat kriyAm / upakurvat kriyAsiddhau zAstre'dhikaraNaM smRtam // kartRkarmAdhikaraNaM karaNaM sampradagnakam / apAdAnaM ca sandehe paraM pUrveNa baadhyte|| karmasthaH pacaterbhAvaH karmasthA ca bhideH kriyaa| asyAsibhAvaH kartRsthaH kartRsthA ca gameH kriyaa|| kAkebhyo rakSyatAmannamiti bAlo'pi coditH| upaghAtasya prAdhAnyAcchAgebhyaH kinna rakSati // kArakAvyavadhAnena kriyAniSpattikAraNam / yad vai vivakSitaM teSu karaNaM tat prakIrtitam // kArtavIryArjuno nAma rAjA bAhusahamabhRt // hanyate kaaryo|| kAlAdhvabhAvadezAnAmantabhUtakriyAntaraiH / sarvairakarmakoMge karmatvamupajAyate // kAlAvabhAvA mantavyAH karmasaMjJA jhakarmaNAm / dezazcAkarmaNAM yoge karmasaMjJo bhavediti // kuntyavantikurupANDu abhedAcca striyAM sdaa| nApatyapratyayo dRSTaH kuntyavantI kurUriti / kRJAkAmikaMsakumbheSu samAse'yamataH prH| anuttare kuhAko skarAdiSu lkssytH|| kRttikAsu vizAkhAsu maghAsu bharaNISu c|| 443 62. 63. 303 64. kAyiNA 179 75, 79 67. 68. 409 69. 438 Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. kAtantravyAkaraNam kramikaM yannAmayugamekArthe'nyArthabodhakam / tAdAtmyena bhavedeSa samAsaH karmadhArayaH // gamyate / kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na darzanAdanumAnAd vA tat prApyamiti kathyate // kriyAyA dyotakA neme saMbandhasya na vAcakAH / nApi kriyAntarApekSAH saMbandhasya tu bhedakAH // kriyAvacchedakaM yasya phalaM kartrA vivakSitam / tadeva karmadhAtustu phalAnuktAvakarmakaH // kriyAzrayo hi kartA vA karma ceti vyavasthitam / tayoranyataradvArA kriyAdhArasya saMjJitA // kvacijjAtiH kvacid vyaktiH pANinestUbhayaM matam // gatipUrvo yadA dhAtuH kvacit syAt taddhitodayaH / samasyate gatistatra A gamiSThA iti nidarzanam // guNa iti vRddhirvAcyA suhRdeva subandhukaH / avadhAraNapUrvapadaH 11 gRNadbhyo'nugRNantyanye kRtArthA naiva gauNamukhyArthavAcitvAcchabdo vA sa sa tatra nAzrito yasmAt puMvadbhAvaH pravartate // grAmAnta upazalyaM syAt sImasIme striyAmubhe // carmaNi dvIpinaM hanti dantayorhanti kuaram / kezeSu camarIM hanti sImni puSkalako hataH // TAbhyAMbhitastRtIyA syAt karaNe kartarIritA / svaujasaH H prathamA proktA sA prAtipadikAtmikA // tatpuruSAdikasaMjJairnirdiSTaH SaDUvidhaH so'pi // tat prAhuH saptavidhaM padakArakasaMyutaM prathitasAdhyam / nirdeza: sampradAnApAdAnaprabhRtisaMjJAbhiH // madvidhAH // tathocyate / 318 73, 77 146 81 61 124 265 319 48 391 134 129, 135 106 318,324 39 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 685 160 144 479 272 295 pariziSTam-5 tatasteSAM vivekArtha namaskRtya munitrayam / darzitaM vAbhaTenedaM bAlAnAM buddhivardhanam // tatrAgAraM dhanapatigRhAduttareNAsmadIyam // tantrAntarapraNItAnAM sUtrANAM prmaagrhaat| pratyAkhyAnena yatnasya dvaiguNyamupajAyate // tathA mopadhamAntAcca dhuddntaadshiddnttH| avarNopadhatazcApi vanturavarNatastathA // tathAhi lohitoSNISA RtvijaH pracarantviti / RtvikpracaraNe siddhe rktossnniissvidhirmtH|| tapaH zrutaM ca yonizca etad brAhmaNakAraNam / tapaHzrutAbhyAM yo hIno jAtyA brAhmaNa eva sH|| tasmAd yat smaryate tat syAt sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // tAveva sannipatitau bhedena pratipAdane / avacchedamivAdhAya saMzayaM vypkrsstH|| tiDA vikaraNAktasya dhAtorarthastu yaadRshH| svArthe yAdRzi bodhyastat kartRtvaM tadihocyate // tRprI kRcchrI pratIcI ca sonyasyAstItyudAhRtam / bAhubalyUrUbalI ca savadinityamiMstathA // tyajasva kopaM kulakIrtinAzanaM bhajasva dharma kulakIrtivardhanam / prasIda jIvema sabAnyavA vayaM pradIyatAM dAzarathAya maithilI // triliGgatve'pi vastUnAM zabdAnAmIdRzI gtiH| gRhanti yadamI liGgamekaM ve trINi vA na vaa|| tvatto brahmavidAM vara!- .............. // daro'striyAM bhaye zvabhre .............. // duhiyAcirudhiprachibhikSicitrAmupayoganimittamapUrvavidhau / bruvizAsiguNena ca yat sacate tadakIrtitamAcaritaM kavinA // 106 479 434 234 507 96. 97. 54 98. 78 Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 kAtantravyAkaraNam 143 102. dravyamasvAma 288 104. 289 287 99. dUrAdAvasayAnmUtraM dUrAt pAdAvanejanam / dUrAcca bhAvyaM dasyubhyo dUrAcca kupitAd guroH|| 100. devadattAdisAdRzyaM yajJadattAdi - saMsthitam / batipratyayavAcyaM syAd ekAdhikaraNaM hi tat // 101. devAsurairamRtamambunidhirmamanye - - - - - - ... // dravyamasvAmivikrItaM pUrvasvAmI samApnuyAt // 103. dravyAtmA guNasaMsargabhedAdAzrIyate pRthak / jAtisaMbandhabhedAcca dvitIya iva gRhyate // dravyAvasthA tRtIyA tu yasyAM saMsRjyate dvayam / tayoravasthayormedAdAzrayatvena yujyte|| 105. dravye'vijJAtajAtIye nIlazabdaH pravartate / avijJAtaguNe caivotpalazabdaH pravartate // 106. dvandvaninditarogebhyaH prANisthebhya ineva hi| kaTakavalayI kuSThI syAt kAkatAlukI yathA // 107. dvandvAdI vA vizeSye vA yalliGgaM tad vishessnne| prayoktavyaM punastatra tyadAdiSu ydRcchyaa|| 108. dvando dvigurapi cAhaM gehe me nitymvyyiibhaavH| tasuruSa karmadhAraya yenAhaM syAM bhuvriihiH|| 109. dvigurAbhASito dvidhA - . . . . . . - // dvigurdvandvo'vyayIbhAvaH karmadhAraya eva ca // 111. dvitIyA karmaNi proktA'ntarA'ntareNasaMyute // 112. dviSTho yayApe saMbanyaH SaSThyutpattistu bhedakAt // 113. dveSTi prAyo guNibhyo'pi na ca sniyati kasyacit // 114. vyAdInAM ca dviputrAdau saMkhyAbhedo nivartate / vibhaktivAcyasvArthatvAnnimittaM tvavatiSThate // 115. dhAtunoktakriye nityaM kArake kartRteSyate / vyApAre ca pradhAnatvAt svatantra iti cocyate // 479 378 264 324 318, 324 110. 99 121 267 104 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 687 205 118. 35 335 272 121. 160 pariziSTam -5 116. dhAtau sAdhane dizi puruSe citi tadAkhyAtam / liGge kimi citi vibhaktAvetannAma // 117. dhAyarAmodamuttamam - . . . . . . . . . ... / buddhipUrva dhruvaM mattA rAjakRtvA pitA khlm|| dhruvaM na kArakaM manye nopakArI bhaved ytH| apAyAdhArabhUto'sau kriyate na ca kathyate // 119. na kadAcit prayogo'sti candanaM gandha ityayam / candanasyaiva ganyo hi svapradhAnaM prtiiyte|| 120. na cAnenApi sUtreNa lope jAte muraagmH| cakArakaraNAt tatra luki tenaiva yujyate // namazcakAra devebhyaH parNatalpaM mumoca c| rAvaNAya namaskuryAH syAt sIte svasti te dhruvam // 122. na hi smaraNato yat prAk tat pratyakSamitISyate // 123. nAmAkhyAtanipAtairupasargasamAsataddhitairyuktaH / sandhivibhaktiSu yukto vijJeyo vaackaabhinyH|| nArAyaNaM namaskRtya . . . . . . . . . . . . - // nipAtAzcAdayo jJeyA upasargAzca praadyH| yotakatvAt kriyAyoge lokAdavagatA ime|| 126. nimittairabhisaMbandhAd yA nimittsvruuptaa| tayaikasyApi nAnAtvaM rUpabhedAt prakalpyate // 127. nirdezaH smprdaanaapaadaanprbhRtisNjnyaabhiH|| nirvayaM ca vikArya ca prApyaM ceti tridhA matam / tatrepsitatamaM karma caturdhA'nyattu kalpitam // 129. nIlaM ghaTaM pidhehIti loke'pi dvayamIkSyate / kvacinnIlaguNasyaiva viziSTasya vidhiH kvacit // 130. nIvahyorharatezcApi gatyarthAnAM tathaiva c| dvikarmakeSu grahaNaM Nyante kartuzca krmnnH|| 505 265 456 124. 125. 13, 14 128. 272 78 Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138 . 139. 140. 141. 142 . 143. 144. 145. 146. 147. kAtantravyAkaraNam pacato dhanamityevaM tiGo'pi syAd dhanAnvayaH / kriyAyAstu vizeSyatve sarvametadadUSaNam // paJcagavaM dazagrAmI triphaleti tu rUDhitaH // paNDiteSu guNAH sarve mUrkhe doSAzca kevalAH / tasmAnmUrkhasahasrebhyaH paNDitaiko viziSyate // patireko guruH strINAM varNAnAM brAhmaNo guruH // pItA varSAya vijJeyA durbhikSAya sitA matA / bAtAya kapilA vidyud AtapAya ca rohiNI // zeSaH // samAsamiGgayet // puMnapuMsakayoH punarbuvaMstatra pUrvamadhyAntasarvAnyapadaprAdhAnyataH punaH / prAcyaiH paJcavidhaH proktaH samAso vAbhaTAdibhiH // pautradauhitrayorloki vizeSo nAsti kazcana // prakRtervikRtervA'pi yatroktatvaM dvayorapi / gRhNAti bAcakaH saMkhyAM prakRtervikRternahi // prakRtyucchedasaMbhUtaM kiJcit kASThAdi bhasmavat / kiJcid guNAntarotpattyA suvarNAdivikAravat // pratyagrathAdiNu zAllAMzAt kalakUTAzvakAdapi / kAmbojAdeH sadA bhedAt prayogo naiva dRzyate // pratyAkhyAtumihAkhyAtamiti tantrAntaroditam / svIkartumathavA'smAkaM pakSapAto na vidyate // pradIyatAM dAzarathAya maithilI // praparApasamanvavanirdurabhivyadhisUdatinipratiparyapayaH / upa AGiti viMzatireva sakhe upasargavidhiH kathitaH kavinA !! kvibAdayaH // prayojake guNe yogye dhAtubhyaH syuH prAk samAsAt padArthAnAM nivRttiryotyate natrA / svabhAvato nivRttAnAM rUpAbhedAdalakSitA / 36 324 308 415, 417 164 131 264 33 21 86 73, 77 18 39 53, 433 11,14 109 295 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Milli. 488,489 107, 109 480 263 205 pariziSTam -5 148. prAderanarthakasyApi kRdantairapadaiH sh| apehulavAcitvAt samAso na viruSyate // 149. prAdhAnyenAzritA pUrva zruteH saamaanyvRttyH| vizeSa eva prakrAntA braahmnnksstriyaadyH|| 150. prApte bAdazame varSe yaH kanyAM na prayacchati // 151. preSaNAdhyeSaNe kurvastatsamarthAni vAcaran / kataiva vihitaH zAstre hetusaMjJAM prpyte| 152. balAkAbhyaH patAkAyA ina vibhASA vidhIyate / vA krmcrmvrmbhyshcuulotsaahblohaam|| 153. bahUnAM vRttidharmANAM vacanaireva saadhne| syAnmahad gauravaM tasmAdekArthIbhAva aasthitH|| 154. buddhipUrva dhruvaM mattA rAjakRtvA pitA khalam // 155. buddhyaikyaM bhiyate bhinnamekatvaM copgcchti| buddhyAvasthA vibhajyeta sA arthasya vidhAyikA // 156. brahmacarya vinApi syuH sambhavAd brAhmaNA iti / puSkarotpalapobhyo nddbistmaaltH|| 157. brahmadharmI suzIlI ca brahmavarNItyudAhRtam / jAtI tu hastadantAbhyAM karAccaiva ineva hi // 158. brAhmaNo na ca hantavyaH surA peyA na ca dvijaiH|| 159. bhUte bhavye vartamAne bhAve kartari krmnni| prayojake guNe yogye dhAtubhyaH syuH kvibaadyH|| 160. bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane / saMsaGge'stivivakSAyAM mantvAdayo bhvntymii|| 161. bhedAbhedAd vibhASeyam upakAdezca nocyate / pratyayasyAnusAreNa upakA aupkaaynaaH|| 162. bheyabhedakayoH zliSTaH sambandho'nyo'nyamiSyate / viSTho yayapi saMbandhaH SaSphyutpattistu bhedakAt // 289 480 479-80 100 98-105 479 129 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 166. 163. mattastat 164. 165. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. kAtantravyAkaraNam sarvam // vA // mAyAmedhAsrajo vin syAd vA'dhikArAd vibhASayA / vihitAH sarva evaite zeSebhyo manturiSyate // mAyAzIrSAt svarUpAcca vrIherarthAt svarUpataH / yathA vrIhIti zAlIti innanekasvarAdataH // prApyatAM mantro hIna: svarato varNato 507 506 zaktistatrAvasIyate // yathA kRdantavAcyasya sAdhanasya kriyAntaraiH / saMbandhaH syAt tathehApi nAkhyAte sa kathaM bhavet // gaurAdibhisteSAmavacchedo vidhIyate / yathA asatApyanabhivyaktaM tAdarthaM vyajyate naJA // yathAbhyAsaM hi vAgarthe pratipattiH samIhate / svabhAva iva bAlAdermithyAbhyAso vyavasthitaH // 479 479 muktAphalAya kariNaM hariNaM palAya siMhaM nihanti bhujavikramasUcanAya / kA nItirItiriha te raghuvaMzavIra ! zAkhAmRge jayati yastava bANamokSaH // 133 mukhyasaMketitaM kecit khyAtikhyAtasya cAnyathA / sarvatra lakSaNA naiva paratve vastulakSaNA // mUladalakulAyAmArohaprayAma upayAmavyAyAmAvarohANAm / inantAnAM sadaiteSAM svArthe ko neSyate budhaiH // yaH kriyAM karmakartRsthAM kurute mukhyabhAvataH / aprayuktaH prayukto vA sa kartA nAma kArakam // yaGantadhAtoratha yastiGA svArthe'nubhAvyate / yazcAsau karmatA nAma kArakaM yatkriyAyAM yAdRzArthaH saptamyA bodhyastasyAM tadevAdhikaraNaM nAma yatra yo'nveti yaM zabdamarthastasya bhavedasau / kartRtetaraH // vigrahasthayA / kArakam // anvayavyatirekAbhyAM 444 480 107 99 66 121,123 36 295 102, 106 Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188. 189. 190. pariziSTam - 5 yathauSadhirasAH sarve madhunyAhitazaktayaH / avibhAgena vartante saMkhyAM tAM tAdRzIM viduH // yadasajjAyate pUrva janmanA yat prakAzate / tannirvartya vikAryaM ca karma dvedhA vyavasthitam // yadA gandhAdibhistulyA teSAmapi guNasthatA / bhaTTazauklyAdivat tena samAso'pi tadeSyate // yadIyena subarthena yutayad bodhanakSamaH / yaH samAsastasya tatra sa tatpuruSa ucyate // yAdRzasya mahAvAkyAntastvAdirnijArthake / yAdRzArthasya dhIhetuH sa samAsastadarthakaH // yudhiSThiraH zreSThatamaH kurUNAm // ye tu yonyAdisaMbandhAH prANijAtIyagocarAH / na te hyupAyAH saMskAre kalatrAditaTAdiSu // rAmAzritastatpuruSe dhAnyArthI yUpadAru ca / vyAghrabhIrAjapuruSo'kSazauNDaH 11 ruciH svAde mayUkhe ca ruciH zobhAbhilASayoH // rUDhAdaN Nyazca rUDhAt syAdAdaidodAdikasvarAt / na tu gAndhArizAlleyAd nakArAdeH kurorapi // lakSaNavIpsetthambhUteSvabhirbhAge paripratI / anureSu sahArthe ca hIne upazca kathyate // limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nabhaH / kartA yayupamAnaM syAnyagbhUto'sau kriyApade / svakriyA sAdhanavyagro nAlamanyadapekSitum // lugvidhAnamidaM yacca diGmAtramiha darzitam / tanmandamatibodhAya sAdhudRSTyA tu niSphalam // lopamAtrasya sAdhyatve lopamityeva nirdizet / ato lopaviziSTasya sAdhyatvamavagamyate // 691 255 72-77 336 343 265 524 234 343 54 18 146 36 19 272 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 kAtantraNyAkaraNam 479 192. 150 67,69 195. 264 191. vayasi gamyamAne ca pUraNAntAdineva hi| paJca dinAni mAsA vA paJcamI bAlako yathA // vaSTi bhaagurirllopmvaapyorupsrgyoH| TApaM cApi halantAnAM kSudhA bAcA nizA girA // 193. vasatAvaprayukte'pi dezo'dhikaraNaM matam / aprayuktaM trirAtrAdi karma copavaseH smRtam // 194. vastutastadanirdezyaM nahi vastu vyavasthitam / sthAlyA pacyata ityeSA vivakSA dRzyate ytH|| vAcikA yotikA vApi saMkhyAnAM yA vibhktyH| tadrUpe'vayave vRttau saMkhyAbhedo nivartate // 196. vigrahAnnirvacaH kArya samAseSvapi taddhite / dvigurdvandvo'vyayIbhAvaH karmadhAraya eva c| paJcamastu bahuvrIhiH SaSThastasuruSaH smRtH|| vijJeyaM sarvabIjIti sarvakezItyudAhRtam / syAd dharmazIlavarNAntAdinneveti vivkssyaa|| 198. vivakSAyAmineveti yathA puSkariNIti c| manantamAntazabdebhyaH saMjJAyAminniheSyate // viziSTasya hi sAdhyatve shaastryuktynusaartH| vizeSaNaM vizeSyaM vA tad dvayaM vA'bhidhIyate // 200. vizeSyasya vizeSeNa militaM yuktamucyate / samAsAkhyaM tadeva syAt taddhitotpattireva ca // 201. vizeSyasya hi yalliGgaM vibhaktirvacanaM ca yat / tAni sarvANi yoyAni vizeSaNapade'pi ca // 202. vistIrya hi mahajjAnamRSiH saMkSepato'bravIt / iSTaM hi viduSAM loke samAsavyAsadhAraNam // 203. vRttau vizeSavAcitvaM bhede saamaanyvaacitaa| upamAnasamAsAdau zyAmAdInAmudAhRtA // 197. 479 millllllimiid 480 199. 272 254,257 263 291 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 693 204. 319 205. 102 206. 234-35 207. 296 47 265 208. 209. 210. 211. 47 pariziSTam -5 vaiyAkaraNakhasUciH zItoSNaM dvipadaM shubhm| upamAnapUrvapadaH zaGkhapANDura itypi|| vyApAramAtre kartRtvaM sarvatraivAsti kaarke| vyApArabhedApekSAyAM krnntvaadisNbhvH|| zabdasaMskArasiddhyarthamupAyAH priklpitaaH| sarvavastugatA dharmAH zAstre striitvaadystryH|| zabdAntare'pi caikatvamupAzritya vicaarinnaa| abrAhmaNAdiSu natraH prayogo na vihanyate // zlAghamAnaH parastrIbhyastatrAgAd raaksssaadhipH|| SoDhA samAsaM vakSyAmi aSTAviMzatidhA punH|| saMkudhyasi mRSA kiM tvaM didRzuM mAM mRgekSaNe ! // saMkhyAzabdayutaM nAma tadalakSyArthabodhakam / abhedenaiva yat svArthe sa dvigustrividho mtH|| saMbandhaH kArakebhyo'nyaH kriyaakaarkpuurvkH| zrutAyAmazrutAyAM vA kriyAyAM sa pratIyate // saMbodhane ca prathamA ukta kartari krmnni| karma yat kriyate tat syAd dvitIyA karmaNi smRtaa|| saMbodhane ca liGgAdAvukte karmaNi ktri|| saMstu rUparasAdInAmAzrayo nAbhidhIyate / dravyAbhidhAnena vinA tataste dvndvbhaavinH|| saMsthAnena ghaTAdInAM brAhmaNAdestu yonitH| AcArataH kSatriyAdeH -..-.-. ..... // saMyuktasya hi vizliSTikriyArambho bhaved ytH| tadevAvadhibhAvena apAdAnamiti smRtam // sa kartA syAt karoti yH|| satAM na ca niSedho'sti so'satsu ca na vidyte| jagatyanena nyAyena natrarthaH pralayaM gtH|| 324 212. 129 213. 99,106 214. 106 215. 288 216. 217. 30 218. 106 219. .294-301 Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 84 12,17 222. 46,49,51 224. 111,113 390 225. 475 220. satI vA viyamAnA vA prakRtiH prinnaaminii| yasya nAzrIyate tasya nirvaya'tvaM pracakSate // 221. sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhktissu| vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam // samAsasyAnuvRttau tu mahadvaditi duSyati / yuktArthamAtrAnuvRttiratra budhairmatA // 223. sampradAnaM tadaiva syAt pUnAnugrahakAmyayA / dIyamAnena saMyogAt svAmitvaM labhate ydi|| sampradAnAdayaH saMjJA rucidhaarivivrjitaaH| lokopacArataH siddhAH sukhabodhAya drshitaaH|| sarvAbAdhAprazamanam - - - - - - - - . . . // 226. sarvAsu ca vibhaktiSu - - - - . . . . . . . / - ....... . . . yanna vyeti tdvyym|| 227. sahetikArANi samAsamantabhAk // sahaiva dazabhiH putrairbhAra vahati grdbhii|| 229. sAmAnyAnAmasaMbandhAt tau vizeSa vyavasthitau / rUpAbhedAd vizeSaM tamabhivyaktuM na shknutH|| 230. sAmIpye'tha vyavasthAyAM prakAre'vayave tthaa| caturvartheSu medhAvI AdizabdaM tu lakSayet // 231. sA hi tasya dhanakrItA prANebhyo'pi griiysii| Adantena samAso'yam Aditi hi pravartate // 232. siddhasyAbhimukhIbhAvamAtramAmantraNam . . . . . . 233. sukhAdibhya ineva syAd bAhUrubhyAM balAdapi / sukhI duHkhI alIkI ca karuNI kRpaNI hlii|| 234. supAM supA tiGA nAmnA dhAtunA'tha tiGAM tingaa| subanteneti vijJeyaH samAsaH SaDvidho budhaiH|| 264 228. 343 287 544 240 128 479 264 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 695 506 232 232 235 53,54 479 pariziSTam -5 235. seyaM svadehArpaNaniSkrayeNa nyAyyA mayA mocayituM bhvttH|| 236. stanakezavatI strI syAllomazaH puruSaH smRtH| ubhayorantaraM yacca tadabhAve napuMsakam // 237. stanakezAdisaMbanyo viziSTA vA stnaadyH| tadupavyaJjanA jaatirlinggmetnnirucyte|| 238. strItvamazvA kuraGgIti laukikaM yat pratIyate / tattadanvayini dravye zAstrIyastrItvasaMbhavAt // 239. sphuradadharasIdhave tava vadanacandramA rocayati locanacakoram // 240. syAt svAGgAt tu yathA prAptaM stanakezavatI ythaa| kaH svArthe nityamevaiSAM vAto'syAstIti vAtakI // 241. svakakSAsu prakarSazca karaNAnAM na viyate / AzritAtizayatvasya paratvasya ca lakSaNam // 242. svasiddhaye parAkSepaH parArthe svasamarpaNam / upAdAnaM lakSaNaM cetyuktA zuddhaiva sA dvidhA // 243. svasvatve vidyamAne tu parasvatvaM na vidyate / parityajya ca svasvatvamaudAsInyAnna sidhyati // 244. svahastadatte munimAsane munizcirantanastAvadabhinyavIvizat // svArthamabhidhAya zabdo nirapekSo dravyamAha samavetam / samavetasya ca liGga saGkhyA karmAdikaM ceti|| 246. svArthe kaH syAnna bAcyo'yaM daNjyeva daNDiko ythaa| saMjJA mAleSTA vINA mekhalA baDavA zikhA // 247. hanteH karmaNyupaSTambhAt prAptumarthe tu saptamIm / caturthIbAdhikAmAhuzcUrNibhAgurivAbhaTAH // 67 443 245. 116 480 133 Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 480 249. 248. hastI dantI karI jeo varNAdin brahmacAriNi / syurbrahmacaraNAdetorvarNino braahmnnaastryH|| hetvarSe karmasaMjJAyAM zeSatve cApyakArakam / rucyAdiSu zAstreSu sampradAnAkhyamucyate // 250. kSuvrajanturanasthiH syAd athavA kSudra eva yH| zataM vA prasRtau yeSAM kecidaankulaadpi|| 370,372 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| pariziSTam -6 vyutpattiparakazabdasUcI sh nh | 22. 516 sh 498 sin x ; w i j coa 26. 346 344 kramasaM0 zabdAH pR0 saM0 | kramasaM0 zabdAH pR0 saM0 1. akiJcanam | 20. atyupakumbhau 2 agA: |21. adantatA 528 agniSTut adantAH 528 agnISomau 222 23. adya agrevaNam aTyAdiH 6. aghoSAH aghoSAH 394 25. adhArmikaH 452 aGgulISaGgaH 220, 222 adhikadazAH acchodaH |27. adhikaraNam 287, 296 ajagarbhiNI 28. adhikaviMzAH 10. ajAdAH | 29. adhistri 358 11. aJjanAgiriH |30. adhIti 129, 130 12. atatparaH |31. adhvastakSaNayogaH 83 atikarabhoruH 32. anajaH 396, 397 atikhaTvaH anujyeSTham 358 15. atitaisRkam 358, 362 | 34. anurUpam 358 atinu 252 35. anUzabdaH 382 17. atipatiH 36. antarhananaH 228 atiri |37. apatyam __ 20, 414 19. atizItam 358 |38. apAdAnam 13. 14. 33. 16. Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 65. 293 asaMkhyam 12 397 69. 394 411 293 411 698 kAtantraNyAkaraNam 39. aputraH aznItapibatA agamanam 281 66. azvaghAsa : 329 abrAhmaNam abbanaH 280 | 68. asatyAH abhivyApakaH 58, 59, 62 asavarNaH 44. abhraviliptI dyauH 240 70. akSazauNDaH 327 ayaskaMsaH 411 | |71. akSikANaH 333 ayaskarNiH 411 / AkrandikaH 452 47. ayaskalpam 411 AkhukarNI 241 48. ayaskAmyati AgnizarmiH 534 ayaskAraH 411 AcaparAcam ayaskuzA Acopacam 293 ayaspAzam 411 AtmacaturthaH 267 52. araNyAnI AtreyIyAH 53. aro ramaNIyam 517 |79. AdyAH 327 54. arthaH 481 |80. AdhAraH 58, 59, 60 55. ardhajaratI 294, 301 Adhidaivikam 541 ardhapippalI 286 82. AdhyAtmikAH 124 57. arhantI AnupadikaH 452 alpazo dehi ApaTavam 473 avakokilaM vanam ApannajIvikA 332 60. avidyamAnaputraH ApUpikaH 61. avyatiriktaH 118 AbhigAmikA guNAH 541 62. avyatiriktaliGgArthaH 118 AmaH 198 63. avyayam 12,14 | 89. AmuSyakulikA 268 64. avyayIbhAvaH 362 90. AmuSyaputrikA 51. 27 477 / 83. * 58. 26 453 *** 268 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 92. 0 n 9 10 95. w my 78 pariziSTam - 91. AmuSyAH 18 |117. udameghaH 410,412 AmuSyAyaNaH 268 /118. udavAhaH Ambhasiko matsyaH 448 /119. uddezyam AyatIgavam 361 /120. upakartR Ayudham 453, 454, 457 /121. upakumbhakam ArUDhavAnaro vRkSaH 303 /122. upakumbhatA 97. AIkhArI 541 /123. upakumbham 2, 3, 359 98. ArdhadrauNikam 541 /124. upadazAH 343, 345, 348 99. ArdhaprasthikaH 541 /125. upamAnam / 468 100. Avapanam 541 /126. upayogaH 101. Azaucam 541 /127. upari vasati 517 102. Azvo rathaH 438 /128. upavadhu 103. AstikaH 452 | 129. upavasanam 93 104. AhnikaH 534 130. ulUkapakSI 240 105. AkSikaH 448 131. ulUkapucchI 240 106. i: 433 132. uSasAnaktam 392 107. ityam 522 /133. uSTramukhaH 269 108. indrANI 239 134. Rgayanam 226 109. ibhyapoTA __ 292, 299 /135. ekapatnI 242 110. iha 509 136. ekamAtA 20 111. ikSvAkavaH 18/137. ekavacanam 116, 120 112. Ipsitam 41, 42, 45 /138. ekaviMzaH 494 113. ugavAdI 465 139. ekaviMzatiH 494 114. uccAvacam 286/140. ekaviMzatitamaH 494 115. uttAnazayA 241 141. ekAdazaH 116. udapAnam 410, 412 | 142. ekAdazI 488 488 Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 143. ekAnnaviMzatiH 144. eNIpacanIyAH 145. ehivANijA kriyA 146. aitikAyanIyAH 147. aindraM haviH 148. aiSamaH 149. aihalaukikaH 150. odanapAkI 151. aucitI 152. aujasikaH zUraH 153. audUkhalA mudgAH 154. aupagavaH 155. aupagavam 156. aupazleSikaH 157. aurdhvalomiH 158. aukSNaM padam 159. kaThakAlApam 160. kaThabhAryaH 161. kaNThagaDuH 162. kaNThekAlaH 163. kattRNam 164. kattrayaH 165. katham 166. kadazvaH 167. kadA 168. kaduSNam kAtantravyAkaraNam 397 169. kadrathaH 462 170. kavadaH 293 | 171 . kambojamuNDaH 399 399 286 66 243, 252 102 458 241 | 176. karmapravacanIyAH 147, 149 177. karhi 477 516 448 178. kaliGgyaH 20 438 | 179. kalyANIpaJcamA rAtrayaH 383 399 402 462 172. karaNam 442 | 173. karabhorU: 516 174. kartA 541, 542 175. karmaNyaH 414,536 180. kavatrayaH 416 | 181. kavoSNam 59 182. kaSTazritaH 534 183. kAvathaH 535 | 184. 371 185. kAmbojaH 389 186. kAmlam 356 187. kArakam 268 188. kAraNam 399 |189. kArSApaNikaH 399 190. kAlavaNam 522 191. kAlApaH 398 192. kAlApAH 513, 516 | 193. kAliGgIyAH 402 |194. kASAyabRhatikaH kAmaNDaleyaH 326 400 537 19 400 108 108 448 400 371 535 29 387 Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 701 426 22 371 448 243 541 441 89 227 24 227 227 pariziSTam -6 195. kAkSaH 400 221. kauThyaH 196. kAkSam 400 222. kautsIyAH 197. kiMrAjA 292 223. kauthumaH 198. kuJjaraH 411 224. kauddAlikaH 199. kuNDehA 249 225. kauravyAyaNI 200. kuNDonI 242 226. kaurujAGgalam 201. kutrayaH 399 227. kausumbham 202. kutsanAni 290/228. kriyAjanakatvam 203. kutsitam 173 /229. khArapAyaNaH 204. kupathaH 400 230. gargakulam 205. kubrAhmaNaH 337 231. gargabhagaH 206. kumArazramaNA 286 232. gargabhagiNI 207. kuravaH 18 233. gargabhaginI .208. kUdayaH 398 234. gargayaskabidAdInAm 209. kRkavAkavyam 464 235. gargavRndArikA 210. kRtapraNAmaH 343 236. gavayaH 211. kRtapUrvI 202, 203 237. gavyaM vanam 212. kRtAkRtam 291 /238. gAndhArayaH 213. kRSTamadIkRtaH 239. gAndhAriH 214. kezacUDaH 269 240. gArgI 215. kezAkezi 343 241. gArgIyAH 216. kaikeyaH 542 242. gAryaH 217. kozalAH |243. gAryakulam 218. koSNam 332, 338, 402 /244. gAAyaNaH 219. kaukkuTIkaH 452 245. girikANaH 220. kauJjiH 426 246. giritulyaH 227 23 380 469 464 18 18 243 29 421 24 415 326 458 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 kAtAyAkaraNam 535 239 536 247. guDadhAnAH 248. gurulAghavam 249. gogataH 250. gobAlI 251. gomatIbhUtA 252. gomAn 253. gohitam 254. gaudheyaH 255. gaupucchikaH 256. gauravalAghavam 257. gauriSastham 258. grAmagataH 259. grAmagamI 260. grAmapatiH 261. grAmapatnI 262.. ghaNTikaH 263. ghANTikaH 264. caturaGgaH 265. caturaGgayogeNa 266. caturthaH 267. caturdhA karoti 268. catuSpatham 269. catvAriMzaH 270. cAturaM zakaTam 271. cAturdazaM rakSaH 272. cAturvarNyam 326 273. dhAtudham 541 540 274. cAkSuSaM rUpam 275 /275. chAndasaH 438 241, 246 /276. jaDatA 476 391 277. jaDatvam 476 478, 483 /278. jAjala: 326 /279. jADyam 476 540 280. jAnudanI 239 448 281. jAnudvayasI 540, 542 282. jAnumAtrI 239 221 /283. jAmbavam ___ 329 284. jyotiSTomaH 222 333 285. tataH 505 242 /286. tatsthAH 266, 269 242 /287. tadantaH 250 |288. tadarthaH 163 449 /289. tadartham 161 229 290. tadIyam 291. tantuvAyyA nApityA 492 |292. tanmukham 521 /293. tAdarthyam 161 378 294. tAmbUlikaH 448, 454 530 295. tiSThadgu 438 296. tIrthadhvAGkSaH 438 | 297. tulyam 458 477 298. tumarthAt Bonnier # tshe l - rje # % i tshe rtsw lo @ # # # # tshonni # # // tsho 453 381 229 243 381 361 165 Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 431 46 392 299. tRtIyaH 300. taitilaH 301. taisRkaH 302. triMzat 303. triphalA 304. tribhuvanam 305. triyamunam 306. tredhA bhuGkte 307. vyanyaH 308. tryAzItikaH 309. yUnI 310. daNDamAthaH 311. daNDamAthikaH 312. daNDAdaNDi 313. dadhighaTaH 314. dadhyodanaH 315. darbhamUlI 316. dakSiNatAram 317. dakSiNatIram 318. dakSiNapUrvA dik 319. dADimaphalI 320. dAtrAkarNaH 321. dAdhikaH 322. dAdhikam 323. dAradaH 32.4. dA1rikaH pariziSTam -6 451,493 |325. dArzadAH saktavaH 438 535 326. dAvikA 541 327. dAvikAkUlAH zAlayaH 541 328. dAzarathiH 434 329. dAsIputraH 330. dAseyaH 362 331. dAseraH 431 523 |332. dAkSAyaNaH 415,416,430 356 |333. dAkSiH 431,433 549 334. ditsA 242 335. divaspRthivyau 452 336. dIrghasatrAH 542 452 337. duHSedhaH 343 |338. duHsandhiH 221 269 339. durgavadhikam 358 451,454 | 340. dRDhapatiH 242 241 341. dRDhapalI 242 411 342. devadattatvam 411 343. devadattayajJadattau 351 350 344. devadattavat 241 |345. devavat 406 346. devasaMmitaH |347. daivadattaH 448 348. daiSTikaH 430 349. dauvArapAliH 451,455 350. dyAvAkSame 221 419 468 468 459 x41 453 548 392 Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 kAtantravyAkaraNam 241 452 521 362 351. dvikambalyA 352. dvikANDA 353. dvikANDI rajjuH 354. dvikuDavI 355. dvikauDavikaH 356. dvikhAradhanaH 357. dvitIyAdyAH 358. dvitrAH 359. dvidhA karoti 360. dvipurI 361. dvipuruSA yaSTiH 362. dvibistA 363. dvimuni 364. dviyamunam 365. dvivacanam 366. dvivarSA 367. dvivArSikam 368. dvivedaH 369. dvizatA 370. dvisAMvatsarikaH 371. dvisauvarNikaH 372. dvihAyanI 373. dvedhA bhuGkte 374. dvaiguNikaH 375. dvaidhaM bhuGkte 376. dvainAvikam 241 377. hyanyaH 356 241 |378. vyahaH 379. vyAcitA 241 241 380. vyAzItikaH 549 541 |381. TyUnI 242 321 |382. dhArmikaH 327 383. nakulaH 396 343,356 384. nakraH 397 385. nakhaH 396,397 ___376 386. nagAH 397 |387. nadAdiH 236,243 | 388. nadyAdyanvivAhvayansyanta sakhinAntebhyaH 243 389. napuMsakam 232,396,397 390. nabhyam 465 391. nabhrATa 396 541 392. namuciH 396,397 393. navedAH 397 |394. nakSatram 396,397 540395. nAkaH 397 541 |396. nAdeyIbhAryaH 386 242 |397. nAnAtvam / 372,474 |398. nAmikaraparaH 219 452 399. nAvikaH 484,539 523 | 400. nAvyam 458 320/401. nAsatyAH m - r 241 397 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402. nAstikaH 403. nikaTapAThAnAm 404. niyamArtham 405. niyogaH 406 . nirahnam 407. nirdhAraNam 408. nirmakSikam 409. nirvartyam 410. nizcapracam 411. niHSAmA 412. niHSedhaH 413. niSadhAH 414. niSThAdiSu 415. nIlotpalam 416. naikaTikaH 417. naiyagrodhaH 418. nyUnatAdoSaH 419. paJcakaH 420. paJcakapAla odanaH pariziSTam - 6 453 427 paJcadhA karoti 371 428. paJcanAvadhanaH 332 |429. paJcapaTuH 451,454 430. paJcapuruSAH 227 | 431. paJcapUlI 186, 187 432. paJcabrAhmaNyaH paTvImRdubhAryaH pativalI bhAryA paramatRtIya : paramadvitIyaH parikrItaH 343 | 447. parimANam 421. paJcakAH zakunayaH 422. paJcagargarUpyaH 320,321 448. paredyavi 359 433. paJcamaH 97 434. paJcamI 293 435. paJcazarAva odanaH 221 436. paJcaSAH 221 437. paJcAlAH 18 438. paJcAzvA 206 439 paJcendraH 285 |440. paTutA 453 441. paTutvam 546 | 442. 243 |443. 68 | 444. 445. 320,376,377 |446. 424. paJcagavam 425. paJcagoNiH 426. paJcatakSI 423. paJcagavadhanaH 320, 321,344449. paryadhyayanaH 377 450. parvatavat 251 |451. 377 | 452. palANDubhakSitA palANDubhakSitI 705 523 321 251 242 320, 376 321 481 4.84 320 346 18 241 251 381 381 383 242 497 497 68 348 516 327 468 240 240 Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtanvayAkaraNam 466 452 269 452 |4 16 451 275 706 453. pAcakataraH 419 | 479. praNAyakaH 332 454. pAJcanApitiH 320,321 |480. pratijJApratItilAghavAya 538 455. pANDavaH |481. pratiyatnaH 196 456. pAtheyam |482. pratyayavikArAgamasthaH 219 457. pAdavikaH |483. pratyartham 358 458. pAdahArakaH | 484. prapatitaparNaH 459. pAripanthikazcauraH |485. praparNaH 269 460. pArimukhikaH 486. prabhavaH 461. pAregaGgam 361 |487. pravAsI 332, 338 462. pAryAptikaH | 488. prazasyaH 415 463. pAkSikaH |489. prazAn 212 464. pitRsAdhuH |490. praSThauhI 243 465. puMvat 382,383 |491. prAg vasati 466. purastAd vasati 517,518 |492. prAcAryaH 269 467. puruSavyAghraH 286 493. prAtikaNThikaH 452 468. pUtakratuH 239 494. prAtIpikaH 451 469. pUraNam 488,489 |495. prAptajIvikA 470. pUrvakAyaH |496. prAbhRtikaH 471. pUrvagavapriyaH |497. prAyogikaH 472. pUrveyuH 498. prAleyam 473. pUrveSukAmazamI |499. prAvAhaNeyaH 474. paurNamAsaH 369 500. prAsAdIyo dezaH 466,467 475. paurvapadikaH 452 | 501. prAsAdyaM dAru 466,467 476. prakAravacanam520.521,523 502. priyagargaH 477. prakIrtiH 476 503. priyagAryAH 478. prakIrtitaH 476 | 504. priyavAGgAH 517 332 3 452 541 FM www 542 541 Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 707 27 27 298 pariziSTam-6 505. proSThapadAH 541 531. bhArgavaH 506. proSThapAdaH 541 532. bhArgavyaH 507. plakSanyagrodhau 373 |533. bhAvaH 472, 474 508. phalatRptaH 330 | 534. bhASitapuMskaH 380, 382 509. phalabhAgitvam 79 535. bhASitapuMskAnUG 379 510. phalabhAgI 79 | 536. bhAskaraH 411 511. balAkAzauklyam 335 537. bhuktApabhuktam 512. bahuvacanam 120 | 538. mattabahumAtaGgaH 344 513. bahuzo dehi 381 539. mathurAvat 468 514. bahUpakumbhau 2540. madanaputraH 394 515. bAdarikaH 451 541. madrabAhuH 243 516. bAbhravyaH 536 542. madhyegaGgam 361 517. bAhavaH 539 543. manasAjJAyI 518. bAhaviH 436 | 544. manAyI 239,423 519. bidakulam 24 545. manuH 239 520. baidakulam 24 / 546. mayUraH 411 521. brahmabandhUH 242 /547. mayUravyaMsakaH 286 522. brAhmaNatA 476 548. mahadghaTarUpaH 392 523. brAhmaNatvam 476 |549. mahadbhUtazcandramAH 391 524. brAhmaNavat 468 550. mahadbhUtA strI 391 525. brAhmaNyam 476 | 551. mahAghAsaH 390 526. bhaktiH 384 |552. mAtRbhogINaH 227 527. bhavadIyAH 382 553. mAtsikaH 451 528. bhAjI 238 554. mAdrabAheyaH 537 529. bhAnavaH 416, 417 555. mAnayyaH 423 530. bhAnavIyAH 462 |556. mAnavI 239 267 Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 557. mArIcaH 558. mArgaM mAMsam 559. mArgikaH 560. mArdaGgikapANavikam 372 586. rathyAH 452 587. rakSA 229 |588. rAgaH 301 589. rAjaH 495 590. rAjagataH 333 591. rAjadantaH 268 592. rAjapuruSa: 241 |593 rAjavat 268 | 594. rAjasaMmitaH 561. mAzabdikaH 562. mASakumbhavApena 563. mAsajAtaH 564. mAsatamaH 565. mAsapramitaH 566. mukhakAmaH mudgaparNI 567. 568. mUrdhazikhaH 569. mRdaGgazilpam 570. maitreyaH 571 yataH 572. yatra 573. yathAkAmI 574. yathAdadAti 575. yathAzakti 576. yavanAnI 577. yavAnI 578. yAjJikakitavaH kAtantravyAkaraNam 579. yAvanI 580. yuktArthaH 581. yuktArthAni 582. yuJja 430 583. yUkAlikhye 438 584. yogaH 451 585. raktavikAraH 505 597. rUpam 508 598. raucanikam 454 595. rAjahata : 542 596. ripuskandhaghRSTacakrAya 477 |599. labdhasattAkam 523 600 lAlATika: 358 | 601. 239 | 602. lAkSikam liGgam 239 | 603. lUnayavam 290 604. lauhityAyanI 239 | 605. lauheza: 372 441 200 465, 467 41 254 606. vacanaH 255 | 607. vatsIyo godhuk 212 608. vadhavyaH 438 423 280 327, 356 326 468 459 328 356 54 439, 442 83 452 439, 442 237 361 243 386, 387 199 462 464, 536 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ l 386 241 292 240 544 387 339 280 pariziSTam - 709 609. vadhyaH 459 635. vRddhinimittam 610. varNavidhiH 269 636. vRddhakumArI 611. vastrakrItI 240 637. vRndArakaH 612. vAjavarmaNaH 535 / 638. vRkSapratipannA 613. vAjriNaH 535 / 639. vaiyasanaH 614. vAtapaittikam 540640. vaiyAkaraNaH 544 615. vAyasam 441 641. vaiyAkaraNabhAryaH 616. vArdhaSikaH 452 642. vaiyudayaH 544 617. vAhanam | 643. vaizvadhenavam 541 618. viMzaH 531 644. vaiSayikaH 619. viMzatiH 494 | 645. vyaJjanam 620. viMzatitamaH 494 | 646. vyaJjanAntam 621. viMzatitamI 494 | 647. vyasanam 545 622. vikAryam 98 648. vyAkaraNam / 545, 547 623. vijJeyAH 498 / 649. vyAvahArikaH 546, 549 624. vibhaktisaMjJAH 498 | 650. zaGkhapuSpI 241 625. vizeSaNam 7, 177, 178 | 651. zaGkhabhinnI 240 626. vizeSyam 7, 378 | 652. zastrIzyAmA 286 627. vizvAnaraH 406 / 653. zAMzapam 541, 542 628. vizvAmitraH 406 / 654. zAkaTikaH 448, 449 629. vizvArAT 406 | 655. zAkapArthivaH 630. vizvAvasuH 406 / 656. zAlinaH 631. viSyaH | 657. zAtakaumbhaH 541 632. vIpsA 148 658. zAbdikaH 455 633. vRkabhayam 326 / 659. zAbdiko vaiyAkaraNaH 451 634. vRddhi: 385 | 660. zAvirikaH 269 535 458 449 Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 516 5 sx or mor 481 661. zAlIyaH 462/687. sacakram 360, 363 662. ziMzapasthalam 403 688. saNaH 542 663. zuklakRSNaH 299 689. sadyaH 664. zuklatA 472 690. sadyaAdyAH 516, 518 665. zuklatvam 472 |691. sadroNA 666. zunyam 465 / 692. sapatnI 242 667. zubhranAbhiH 693. saputrakaH 343 668. zUnyam / 694. sapUrvaH 669. zeSAH 695. sabrahma 410 670. zaivaH 696. samAsaH 262, 265, 302 671. zaukliH 434 | 697. sarvathA gacchati 523 672. zauvaH 535 / 698. sarvathA bibheti 523 673. zauvAdaMSTro maNiH 549 699. sarvakazI naTaH 674. zauvApadam 549 |700. sarvataH 505 675. zyAmagavaH 416, 418 701. sarvatra 508 676. zrAddham 482 |702. sarvazvetaH 356 677. zrAyasaH 542 / 703. salomakaH 678. zreNikRtAH 704. sAktusaindhavaH 540 679. zvAgaNikaH |705. sAgniH kapotaH 680. zvApadam | 706. sApatnaH 242 681. zvAbhastriH 707. sAmagrI 682. SoDaza 411 |708. sAmAjikaH 451, 455 683. saMkhyA 497, 499 709. sAmIcI 477 684. sakikhi 358, 360 |710. sAmUhikaH 685. sakhiprAptaH 275 711. sAyaMprAtikaH 686. sakhipriyaH 275 /712. sArvapauruSam 286 410 477 452 533 541 Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 711 192 528 448 545 481 713. sArvabhaumaH 714. sAzvattham 715. sAhasikazcauraH 716. sAkSI 717. sutUHSu 718. supI Su 719. sumadram 720. suvarNAlaMkAraH 721. suSAmA 722. susandhiH 723. senAnIH 724. somapam 725. saumbhanAgaraH 726. sauvaraH 727. sauvazviH 728. sauvastikaH 729. sausnAtikaH 730. stutinindA 731. stokAnmuktapriyaH pariziSTam-6 541 |732. smRtyarthaH 410 |733. vaktvacinI | 734. sraunIbhAryaH 735. svadhyAyaH 736. svavAn 737. svAgatikaH 738. svAdhvarikaH 739. svAmI 740. svAmpi 741. hastapatinI 742. hastebandhaH 743. hAridram 744. hAstikam 745. hAstizIrSiH | 746. himAnI 452 |747. kSIrapANAH 339 |748. kSIrodaH 268 |749. kSudrajantukAH 549 549 131,184 212 240 268 441 252 541 M 382 548 436 544 o 545 9 410 372 Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| pariziSTam -7 pAribhASikazabdAvalI 80 |25. 107 kramasaM0 zabdAH pR0 saM0 | kramasaM0 zabdAH pR0 saM0 1. akathitam |21. abhiniSTAnaH ___ 220 akarmakatvam | 22. abhivyApakaH 58, 63 akIrtitam abhihitakartA 105 aGkaH 24. avacchedakam ajahatsvArthA vRttiH 256 avyayam 13,16,475 adhikaraNatvam 64 avyayIbhAvaH 1,358 adhikaraNam 57, 58, 65 AkhyAtam 72,250,523 adhyeSaNakArakam 109 AtmanebhASaH 268 adhyeSaNam AmantraNam 127 anabhihitakartA itaretarayogaH 352,353 anirAkaraNam Ipsitatamam 72 anumatiH utpattyanukUlakRtiH anuyogitvam 79 uddezyatvam 14. anuvAdaH 368, 371 34. upacAraH 15. anusvAraH 212 35. upapadavibhaktiH 158 anyapUrvakam 72 |36. upasargAH 14,260 anvAcayaH 352 |37. ekArthIbhAvaH 255,263 apatyam 423 |38. audAsInyena yat prApyam 72 apAdAnam 28, 38, 39 |39. aupacArikaH 20. apAyaH 30/40. aupazleSikaH 58, 63 105 82 13. | 33. 444 16. 17. Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41. karaNatA. 42. karaNatvam 43. karaNam 44. karaNavivakSA kartA 45. 46. 47. kartRtvam 48. 49. 50. 51. 52. karmatvam 53. 54. 55. karmalakSaNam 56. kArakam 57. kArakavibhaktiH 58. 59. 60. 61. 62. gauNamukhyayormukhye kAryasaMpratyayaH jahatsvArthA vRttiH jAtiH karturanIpsitam kartradhInaM karaNam karma karmakartA karma trividham karmadhArayaH karmapravacanIyAH kAla: kevalakartA gotram gauNakarma 63. 64. 65. jhalpratyAhAra 66. taddhitavRttau pariziSTam - 7 171 | 67. 109 | 68. 66, 70 69. 78 70. 102 71. 72 72. 102, 105 73. 172 74. 76 105 75. 77 76. 75, 77, 80 77. 285 78. 147 79. 79 (0. 12, 16 81. 158 82. 104 83. 105 | 84. 423 85. 91 86. 87. 1,2 88. 256 89. 473 90. 211 | 91. 203 92. taddhitAH tatpuruSaH darzaH dravyam dvandvaH dviguH dvitIyA dhAtostadarthAtizayena yogaH dhuT nadAdirAkRtigaNaH nirvartyatvam nirvartyam naimittikaH padam parasmaipadam parasmaibhASaH 18. 369, 416 326, 343 369 168 260, 351 4, 376 99 prathamA prApyatvam prApyam preraNA 713 preSaNakArakam preSaNam bahuvrIhiH 411 211 236 84 72,77, 88 66 12 268 puruSa : 232 prakRtyucchedasaMbhUtam 73, 77 pratiyogitvam 79 99, 114 98 77 56 109 107 199, 343 72, 73, 16 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 415 97. 11 242 218 215 411 kAtanvavyAkaraNam 93. bhAvaH 472, 473 | 120. vaiSayikaH 58,63 94. madhyamapadalopI samAsaH 166 | 121. vyadhikaraNatvam 178 95. yuktam 254 | 122. vyapadezAntaranimittam 77 96. yena vidhistadantasya | 123. vyAkaraNam liGgam 124. vyAptiH 98. liGgArthavacane 125. vyAptireva zreyasI 179 99. luk 126. vyApyatvam 81 100. lopaH 533 /127. saMkhyA 104 101. vaMzaH 352 | 128. saMjJAntarairanAkhyAtam 72 102. vayaH 129. saMpradAnam 45,53,56 103. varga: 130. saMpradAnAdayaH saMjJAH 56 104. vargAntaH 131. saMprasAraNam 405 105. varNanAzaH 132. saMbandhamAtravivakSAyAm 166 109 106. varNavikAraH 133. samarthAcaraNakArakam 411 134. samAnaliGgatvam 178 107. varNaviparyayaH 135. samAnavibhaktitvam 108. varNAgamaH 178 136. samAnAdhikaraNatvam 178 109. vAkyam 254,255,301 137. samAsaH 254 110. vAkyasaMjJA 138. samAhAraH 352, 353, 376 111. vikaraNaH 139. samuccayaH 352, 353 112. vikAryam 72, 77, 85, 86 140. sAmIpikaH 58, 64 113. vibhaktayaH 190, 256 141. strI 232 114. vibhaktiH 1, 12,65 | 142. svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA 3 115. vibhASA 143. svatantratvam 104 116. vizeSaNatvam 144. hetuH 171 117. vizeSyatvam 145. hetukartA 105 118. visarjanIyasya 220 | 146. hetutvam 109 119. vRttiH 196, 256 | 147. hetvadhInaH kartA 172 411 411 176 Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| pariziSTam -8 viziSTazabda-vacanasUcI pR0 saM0 479 2. 327 >> 3 527 ; 31 kramasaM0 zabdAH pR0 saM0 kramasaM0 zabdAH 1. akarmakaH | 20. atizAyane akarmakatA | 21. atyantasaMyogaH 3. akarmakatvapratipattyartham 96 / 22. atyupavadhUH akarmakatvam 88 | 23. atrayaH agnivezaH atryAdirAkRtigaNaH 430-32 aGgirasaH adantatA agulyagre kariNAM adarzanam zatam 58, 64 | 27. advaitavAdino mate 445 ajJasaMjJAnahetunA 189, 486 / 28. adharmaH 29 9. ajJAnam 192 | 29. adhikaraNam ajJAnavijRmbhitameva 283 30. adhikArasyeSTatvAt 11 11. atikramaNam |31. adhikArthavacanam 328 12. atidezAH 281 32. adhizrayaNAdiH 60 13. atidezAvakAzaH 284 | 33. adhItI vyAkaraNe 129, 130 atidezo'yam 280 34. adhyayanam 31 15. atiprasaGgaH 35. adhyApayati mANavakaM vedam75 atiriktapadArthaH | 36. adhyAropitArthaH 328 17. atividuSI 235 | 37. anarthakam 192 18. ativyAptiH 15,34,445 38. anirAkartR 19. atizayaH 102 | 39. anirdiSTArthAH pratyayAH 105 * deg 14. 16. AtA Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 40. 113 179 67. 281 321 215 / anukarSaNArthaH 525 / 63. antarvartivibhaktyAzrayaNena 211 41. anugaGgaM vArANasI 361 64. anye'pi kRtAdayaH anugrahaH 51 prayogagamyAH / 291 anujJAm 205 / 65. anyo'nyasandehe 44. anumanta | 66. anvarthabalam 52 45. anuvartanArtham anvarthasaMjJA 9, 146 46. anuvRttiH 8,11,179 | 68. anvarthasaMjJAbalAt 368 47. anuvRttiphalam 399 69. anvayavyatirekAbhyAm 48. anuSaGgalopaH 119,121, 123, 171 49. anuSaGgalopAt 237 70. anvAcayaH 351 50. anuSTubbandhena 71. anvAcayaziSTaH 391 anusvAraH __ 215 / 72. apatyam 414 52. anekavyaktyAdhArA apapAThaH 303 hi jAtiH 474 74. apaprayogaH 94, 121, 53. anekArthatvAd ___ 202, 203, 347 dhAtUnAm 177, 453 /75. aparaM darzanam 117 54. anekArthavAcakaH 117 |76. apavAdaH 202, 546 55. anekArthasyAbhidhAyakaH 117 77. apavyAkhyAnam 24 anekArthAbhidhAnam 117 |78. apazcime vayasi antaraGgam 66,67,69,161 |79. apAya: antareNa puruSakAram 142 / 80. apAyasiddhiH antarddhiH 31, 38 81. apUrvotpattiH andhakA vaMzyAkhyAH 433 | 82. apekSitakriyApAdAnam 443 83. apaurANikaH 62. antarvartinIM vibhakti apradhAnam mAzritya 228,538 | 85. apradhAnavivakSA 167 73. 61. annam 153 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89. 90 341 pariziSTam-8 86. aprApyakArINi indriyANi 30 | 109. abhedopacAravRtteH 448 87. abudhabodhanAya 254 | 110. abhedopacAravRttau 482 88. abhAvo bahuvidhaH 359 / 111. abhedopacAgmya 236 abhikhyA nAmazobhayoH 475 | 112. abhedopacArAt 115,245, 10. abhidhAnamevAzrayaH 298, 304,404,441 328, 482 | 113. abhyarthanam 91. abhidhAnam 19, 24, 434 | 114. abhyarhitam 341 92. abhidhAnalakSaNA hi 115. abhyupagamavAdena kRttaddhitasamAsAH 258, 423 | 116. amRtam 369 93. abhidhAnavyavasthA 371,374 | 117. ayamabhiprAyaH 306, 340 94. abhidhAnasaMbandhaH 163 118. ayamarthaH 43, 51, 52, 95. abhidhAnasAmarthyam 293 53, 54, 55, 92, 96, abhidheyavAdI 233 123,173,195,314,428 abhividhirapi |119. ayamAzayaH 54, 123, maryAdAvizeSaH 261,321,384,389 98. abhivyaktiH | 120. ayamevArthaH 272 99. abhivyAptiH 59,103 | 121. araNyAd bibheti 30 100. abhisaMbandhaH 23 | 122. arcitam 101. abhUtaprAdurbhAvalakSaNA ___ 72 | 123. arjunaH kArtavIryaH 303 102. abhedavivakSayA 117 | 124. arjunasya tulA nAsti 178 103. abhedavivakSA 439 125. arthaH 104. abhedavivakSApi 125 /126. arthagatiH 302,317 105. abhedavivakSAyAm 115,200 | 127. arthaparo nirdezaH 140,164 106. abhedaikatvam 255 /128. arthapratipattilAghavasya 302 107. abhedaikatvasaMkhyA 255 | 129. arthapradhAnatvAnnirdezasya 451 108. abhedopacAraH 19,456 | 130. arthalAghavam 96. 27 137 357 128 Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 391 / 354 58 549 kAtantrapyAkaraNam 131. arthasaGgatiH 446 | 153. avarNaH kaNThyaH 132. arthAtmA | sarvamukhasthAnam 133. arthAzcAnantAH 117 | 154. avasthAntarapadena 134. arpaNam 155. avasthAntaraprAptiH 135. alam 158 /156. avinAzaH 136. aluksamAsAH 157. avinItapauravaM gAM yAcate 90 137. alpavivakSA 158. avibhaktinirdezaH 502 159. avyayasaMjJA 11 138. alpasvarataram 160. avyayAnAmanekArthatvAt 528 139. avacchedaH 161. avyAptiH 84 140. avadhiH 162. avyutpattipakSe 141. avadhitvam 163. avyutpannapakSe 548 142. avadhibhAvAzaGkA 164. asaMkhyam 12, 15 143. avadhimattApratItiH 140 | 165. asUyA 47, 55 144. avadhivivakSA 91 | 166. asoDhaH 145. avayavaH 173,544 | 167. asmanmatam 146. avayavadharmeNa samudAyo 168. asmAkaM mate vyapadizyate 299 | 169. asyAyamarthaH 49, 63, 84, 147. avayavayoH 154 148. avayavavAdI tvAha 545 | 170. asyArthaH 133, 166,176, 149. avayavAvayavo'pi 182, 193,194, samAsasyAvayavaH 527 262, 307, 308, 150. avayavI 310, 311,313, 151. avayave'pi avayavI 317, 319,338, vidyate 345, 348, 372, 152. avarohaNam 416,444 545 Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 495 83 pariziSTam -8 719 171. asyudyataH 256 | 196. AdizabdaH samIpavacanaH 544 172. ahiM laGghayati 71 | 197. AdizabdaM tu 544 173. akSaram 396 | 198. Adizabdasya 174. akSaraviparyayaH 396 vyavasthAvAcitvAt 175. akSAn dIvyati. 71 | 199. AdezavAdI 501 176. akSairdIvyati 71, 78 / 200. AdyakSaNatvam 177. AkAGkSA 144 201. AdyakSaNasaMbandhaH 178. AkAGkSAyAM grAmaH 144 | 202. ApizalIyazlokaH 544 179. AkAGkSAyAH phalavat 0 168 203. AdhAraH 57, 186 180. AkRtigaNaH 18/204. AdhArAdheyabhAvaH 219, 302 181. AkRtigaNatvAt 233 / 205. AnupUrvyam 319 182. AkRtigaNazcAyam ___297 | 206. AnupUryeNa 355 183. AkRtigaNo'yam 438 | 207. Abhyantaram 68 184. AkRtigrahaNA jAtiH 387 | 208. AmantraNArthe 185. AkRtipradhAnatvam 20 209. AmnAyaH 20 186. AkrAntapathapratiSedhaH 154 210. AlApayati mitraM chAtraH 75 187. AkhyAtaM kriyApradhAnam 28, 211. AzaGkA 217 30,35,37,72 | 212. Azayati mANavakamodanam 75 188. AGgirasI 19 213. AzIvivakSA 189. AcArataH 505 /214. AzrayaH 190. AcAryapAramparyAt 244 | 215. AzrayajJAnam 307 191. AcAryAH 415 / 216. AharaNakriyAbhisaMbandhAt 165 192. AtmabhAvasaMpattiH 362 /217. icchA 103 193. AdityaM pazyati 71, 73 | 218. itaretarayogaH 351, 368 194. AdityAyAya' dadAti 51 /219. itaretarAzrayadoSaH 28, 105 195. AdipuruSAH 422 220. itthambhUtaH 176 120 158 288 Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 kAtantravyAkaraNam 221. indriyANi prApyakArINi ca 30 245. unmattagaGgam 222. IpsitaH 44, 56 246. upakartR 223. IpsitatamaH 114 |247. upakAraH 224. Ipsitam 41 248. upakArAH 225. IrSyA 55 /249. upakArikA kriyA 226. IzvaraH 184 250. upakAryaM phalam 227. Izvarazabdo dharmavacanaH 151 |251. upakumbhIbhavati 228. ISadarthe 400 252. upakhAryAM droNaH 87, 146 229. uktArthAnAmapi prayogo 253. upagaGgam dRSTaH 116 |254. upaghAtanivRttiH 29, 32 230. uktArthAnAmaprayogaH 74 /255. upacaritaH 358 231. uccAraNArthaH 511, 522, 256. upacAraH 230, 524 ___ 523, 527, 530 257. upacAranivRttyartham 524 232. uccaihAH 15 258. upacArAt 58, 68, 414 233. utkarSAdhAnam 449 /259. upamAnopameyabhAvaH 382 234. uttamarNaH 55, 56 /260. upayogaH / 235. uttaradezAvaSTambhaH 29 261. upalakSaNamAtram 236. uttarArtham 492 /262. upalakSaNam 237. uttareNa himavantam 145 / 263. upavadhu 238. utpattiH 83 | 264. upavadhummanyaH 239. utpAdanA kriyA |265. upazleSaH 240. utsargavidhiH 170 | 266. upasaMkhyAnam 241. udAharaNaprapaJcaH 267. upAgnikam 242. udAharaNabhUyastvam 296 / 268. upAttaviSayaH 243. uddezyavidheyabhAvaH 7/269. upAdhyAyavaMzaH 244. udyatAsiH 356 |270. upAyaskAraH 221 38 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 721 117 261 469 94 95 pariziSTam -8 271. upAyAH 234, 254, 263 | 295. ekavaccAnyatarasyAm 118 272. ubhayagatasahabhAvaH 167 | 296. ekavAkyatA 16, 120 273. ubhayathA prayogaH 159 297. ekavAkyatApakSaH 15, 16 274. ubhayaprAptiH 34, 42, 44 | 298. ekavAkyatAvyavahAraH 120 275. ubhayaprAptau 204, 505 /299. ekazabdasAnnidhyAt 117 276. ubhayaprAmANyAt 151 | 300. ekazeSaH 277. ubhayaprAmANyAd vikalpaH 301. ekAdaze'hni pitA siddhaH 150 nAma kuryAt 278. ubhayasaMjJAphalam | 302. ekAdhikaraNam 279. ubhayasaMjJAsamAvezaH | 303. etadanusaMdhAnenaiva 174 280. urvAH |304. etadarthAnusaMdhAnenaiva 176 281. Rddhizca dvidhA 362 305. ete gargAdayaH prasiddhAH 422 282. RddhyarthaH 306. odanaM pacati 71 283. RSiH 263 |307. oSadhirasAH 255 284. RSinAmAni 308. oSadhyaH phalapAkAntAH 229 285. RSivacanaH 427 | 309. autsargikam 286. RSivacaneSu 488, 489 | 310. audAsInyam ___35 287. ekakulatvahetuH 24 311. audumbaraH 288. ekakriyAnvayitvam 353 | 312. audumbariH 289. ekatA 74 313. aupamyam 290. ekadezavikRtanyAyaH 3 |314. kaTaM karoti 71 291. ekadezavikRtasyAnanya- 315. kaTa Aste 58, 59 vadbhAvAt |316. kaTAdisaMbandhaH 203 292. ekapadaprastAvAt 213, 214 | 317. kaTe zete kumAro'sau 64 293. ekarUpatApattiH 101 318. kaDArajaiminiH 294. ekavacanam 12 | 319. kanyAmalaMkariSNuH 158 19 178 356 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 320. kanyAm 488 | 346. kaliGgAH 321. karaNatvAdisaMbhava: 102 | 347. kalkAMza: 322. karaNavivakSA 71,153,181 348. kAMsyapAtrI 56 | 349. kAtantrasampradAyaH 106 350. 106 351. kAyakRtavyApAraH 104 | 352. 722 323. kartA 324. kartA paJcavidhaH proktaH 325. kartA yazca karoti saH 326. kartRtA 327. kartRnibandhanam 328. kartRvyApAraviSayam 329. kartRsAdhanaH 330. karmatA 331. karma trividham 332. karma dvividham 333. karma dvedhA 334. karma dhAtuH 335. karmadhArayaH saptadhA 336. karmapravacanIyaH 337. karmapravacanIyatA 338. karmapravacanIyatvam 339. karmapravacanIyatvAt 340. karmapravacanIyasaMjJA 341. karmavivakSA 342. karmasaMyoge 343. karmasAdhanaH 344. karmAdikam 345. karmAdizaktayaH 18 65 114 103 51 153 kArakaM hi kriyAnimittam 32 kAmyA 69 | 353. kArakatvam 69 | 354. 148 355. kArakapAdaH 6 kArakatvavivakSAyAmapi 159 1 74 356. kArakam 2 72 | 357. kArakavibhaktiH 202 42 358. kArakavibhakterbalIyastvAt 159 85 | 359. 58 81 360. kAraNam 377 318 359 142 136 143 147 48 135 148 116 115 kArakANi kriyApekSANi 361. kAravaH zilpino rajakAdayaH 372 362. kArazabdaH 248, 249 363. kAryiNA hanyate kAryau10, 179 364. kAryotpAdakatvam 69 365. kAlaH 183, 438 366. kAlAdhvabhAvAH 78 367. kAzAH kaTaH kriyante 87 368. kASThaM bhasma karoti 72,84 369. kiMvyAkhyAnametat 170 370. kukkuTIti dAmbhikAnAM ceSTocyate 452 Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 8 426 | 397. kriyAdhAraH 174,243,415 | 398. kriyAdhArabhUtatvam kriyAnimittaM kArakam 26 | 399. 142 | 400 kriyAnimittatvam 131 | 401. kriyAniSpattikAraNam 24 402. kriyApradhAnA avyayAH 371. kuJcAdirAkRtigaNaH 372. kutsA 373. kutsAH 374. kutsAvacanaH 375. kulacandrasammatam 376. kulasambandhaH 377. kuzalaH kriyAniSpAdaka: 461 403. kriyAphalam 378. kuha 510 404. kriyAvacanaH 379. kRtapUrvI kaTam 36, 201 | 405. 380. kRtiH 103 | 406. 381. kRto yogyatAyAM zaktiH 106 | 407. kriyAvyApAraH 382. kRdgrahaNam 383. kRllakSaNaSaSThI 384. kecit 385. kezavasyopamA na ca kezavezaH 386. 387. kopa: 388. kopam 389. kopasAmAnyam 390. kaukkuTikaH 391. kaumArAH 392. kauzalamAtram kriyAvizeSaNam kriyAvyatIhAraH 205 408. kriyAvyApyasyaiva karmatva 154 nizcayAt 24 | 409. kriyAsaMbandhaH 178 410. kriyAsaMbandhamAtram 237 | 411. kriyAsAmAnyavacanaH kriyAsAmyam 49, 55, 56 | 412. 434 413. krItAderAkRtigaNatvAt 49 |414. krodhaH 452 | 415. 274 | 416. kvacijjAtiH krozaM kuTilA nadI 451 417. kvacidaniyamaH 393. kramaH 397 418. 394. kriyA 59, 103 | 419. 89 420 . 395. kriyAjanakaM kArakam 396. kriyAjanyaphalabhAgitvam 79 | 421. kvacidupamayAkSepaH 61 64 107 2,6 66 143 83, 84 147 7, 81 10 72 kvacid vAkyameva kvacid viparyayaH kvacid vyaktiH . 723 150 168 28 82 468 454 55 71 124 355 332 326 355 124 Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 kAtantravyAkaraNam 25 15 111 36 415 422. khaNDanapakSaH 4|447. gAryabhAryA 423. khArImadhirUDho droNaH 87 | 448. guNakarmaNi lAdividhiH 76 424. gaGgAyAM ghoSaH 449. guNavacanAH 174 425. gaGgAsamIpo dezo gaGgA 60/450. guNavRttiH 426. gaNakRtamanityam 206 |451. guNazaktiH 204 427. gaNaparigrahArtham 428452. guNazaktirabhihitavat 428. gaNaprapaJcArtham 454, 456 | prakAzate 429. gaNasaMjJAyAm 160 453. guNAH 308 430. gaNasUtrANi 242 | 454. guNAntarAdhAnam 197 431. gandhamanubhavati 73 / 455. guNIbhUtAdikriyA 432. gamayati grAmaM mANavakam 75 | 456. gurave gAM dadAti 433. gamyamAnakriyAyogAt 165 457. guruH 434. garIyasI 240, 249 | 458. gurukAraNam 178 435. gargakulam 22 459. guruvad guruputre'pyupacAraH226 436. gargakulasaMbandhaH 25 460. gurusaMjJA 437. gargabhAryA |461. gotamAH 438. gargAH 22 462. gotram 439. gargAdayaH 18 |463. gotreNa gAryaH 440. gargAdiH 22 464. gopavanAdiH 441. gargAdirAkRtigaNo'yam 421- 465. goprakANDam 292 23 / 466. gauNamukhyanyAyaH / 442. gadirAkRtigaNatvAt 536 467. gauNatvam 43.111 443. gardabhI 343 | 468. gauNamukhyavyavahAraH 5, 61 444. gale baddhvA gaurnIyate 62 469. gauravam 4,51,263,515 445. gAM dogdhi payaH 71, 91 |470. gaurutalpikaH 446. gAryakulam 22 471. gaurvAhikaH 112 452 25 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacanaH 238 117 288 pariziSTam -8 472. granthagauravabhayAt 315 | 497. jAtiH 232, 380, 474 473. granthAdhikye'rthAdhikyam 163 | 498. jAtivacanaH 474. ghaTam upalabhate 73 | 499. jAtivacanatvam 475. cakArakaraNam 179 | 500. jAtisaMbandhabhedAt 476. cakArAnuvartanAt 159 | 501. jAterekatvAt 116 477. carmaNi dvIpinaM hanti 135 | 502. jAyamAnaH 391 478. cakSuHpreraNam | 503. jugupsA 479. cakSUrazmayaH 73 | 504. jaiminikaDAraH 356 480. cAdayaH 12 | 505. jJAnaM hi dvividham 301 481. cikIrSA 103, 202 | 506. jJApakAni 394, 492 482. cintyamanyat sudhIbhiH 124 | 507. jJApanam 483. cirantanaH 93 | 508. jJIpyamAnaH 48, 55 484. ceSTA 103, 153 | 509. TIkApaGktiH 485. ceSTAgrahaNam 153 | 510. TIkAhRdayam 186. cetanAvantaH sarve bhAvAH 76 | 511. tatra 487. cedyadhu dakSiNaM meroH 286 | 512. . tadantapratipattyartham 251 488. caitreNa kRtam 100 | 513. tadantavidhiH 1,2,5,212, 489. chandasyeva 510 403 490. chando'rtham 515, 521, 514. taddhitaprayoge mA bhUt 201 523, 529 | 515. taddhitavRttyA samAsavRtti491. chAtrAya krudhyati 57 barbAdhyate 415, 417 492. chAtrAya tiSThate kumArI 57 | 516. tadvitAnAmAkRti493. chAtrAya zlAghate 57/ pradhAnatvAt 477 494, chAtreNa hanyate 100 | 517. taddhitotpattiH 495. janapadaH 18 | 518. taddhitotpattipakSaH 6 496. janapado hi dezaH 372 | 519. tarkAcAryasyApi matametat 160 43 485 508 262 Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 kAtantravyAkaraNam 520. tAcchIlye 257 545. trailokyarAjyamapi 156 121 546 . tvaM mAsaM karma kariSyasi 66 521. tAtparyam 522. tAdardhyacaturthI 45, 47547. dadAtiH 51 523. tAdardhyacaturthyA siddham 165 548. darzanam 257 295 | 549. dakSiNena grAmam 145 524. tAdarthyam 49, 56, 525. tAdardhyavivakSayaiva 160 | 550. 526. tAdarthyavivakSA 47, 48, 153, 551. dAtreNa dhAnyaM lunAti 66,71 dAnam 52 164, 166 552. dAyAdaH 184 dik _37,283,303 179 | 553. 164 554. diGmAtramiha darzitam 416 166 555. ditsA 56, 57 117 556. divi devAH 58, 59 123 | 557. duHkhahetu: 29 327 558. dUSaNam 52 155 559. dUSaNAntaram 112 58,59,64 / 560. dRSTaparikalpanAvazAt 177 63 473 51 418 80 527. tAdardhyavivakSAyAm 528. tAdarthye 529. tAdarthye caturthI 530. tArakANAM bhedavivakSA 531. tAvanmAtravivakSayA 532. tiraskArArtham 533. tiraskArAvagamaH 534. tileSu tailam 535. tulyAdhikaraNatA 536. tulyAdhikaraNatvam 288,293 562. 537. tuSyattu vA durjanaH 538. tenAyamarthaH 539. tyAgaH 540. tyAgakAraNam 541. tyAdyantaprayogeSveva 542. triphalA 543. trimuni 544. trividhametat karma 287 561. dRSTAdRSTaparamANavaH devatA 37 | 563. devatAyai puSpaM dadAti 69 564. devadattasya gurukulam 53 565. devadatto grAmaM gacchati 51, 166 | 566. 191 324 | 567. deza iha janapadAdhyAsito gRhyate dezAntaraprApaNam 369 455 48 9 568. daivajJaH 74 | 569. daivaparyAlocanam 47,48,55 Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570. doSAH 571 . doSAzaGkA 572. dyAvApRthivyau 573. dyUtam 574. dyotakAH 575. dravyam 576. dravyavacanAnAmM 577. dravyAtmA 578. dravyAdisvarUpo'rthaH 579. droha : 580. dvigurAbhASito dvidhA 581. dvigustrividho mataH 582. dvitIyaM vayaH 583. dvitIyapakSe 584. dvidroNena dhAnyaM krINAti 590. dvyaGgavikalatA 591. dvyaGgGgavaikalyam 592. dhanakrItA 593. dhanapatigRhAt 594. dharmam pariziSTam - 8 308 595. dharmAH 37 596. 392 | 597. 360 | 598. 234 196 451 451 12,17 599. dhAtuvAcyavyApAraH 100 116, 168 600. dhAtUnAmanekArthatvam 50,53 198 | 601. dhAtUnAmanekArthatvAt 88 288 602. dhAtvarthaH 62 37 35 88 585. dvipadaniyamArthatA 586. dvimuni 587. dviyamunam 588. dvivacanam 589. dvividhA hi samudAyAH dharmAntaram dharmiNI kriyA dharmo hi zilpam 124 | 603. dhruvaH 55 | 604. dhruvam 324 | 605. 324 | 606. 241 | 607. 86 608. 609. dhrauvyalakSaNaH dhvanikRto vizeSaH naJarthaH naJarthaH pralayaM gataH naJA nirdiSTa 66, 68 manityam 409,412 357 610. natrA nirdiSTasyAnityatvAt 209 9 | 611. naJ dvividhaH 302 8 612. nadAdiH 20, 27 494 244 12 613. nadAdipratipattyartha eva 466 | 614. nadAdirAkRtigaNaH 186 615. nadAderAkRti 5 240 | 616. 144 | 617. 434 | 618. 727 gaNatvAt nadItIre plavo vardhate napuMsakatA napuMsakaliGgam 231 301 294 449, 493 80 74 365 Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 kAtanvayAkaraNam 286 411 282 48 619. namaskAraH 161 641. nipAtanalakSaNam 147 620. na lobho nAzubhA matiH 310 642. nipAtAH 14,17 621. na sAdhyakSatiH 337 | 643. nipAtanasyeSTaviSayatvAt 523 622. na hi padArthaH sattAM 644. nimittanimittisaMbandhaH 161 jahAti 115,125,469 /645. niyataprayogA hi 623. na hi vAkyaM saMjJA 362 kecidavyayAH 624. na hi vAkyena saMjJA 646. niyamavyAkhyAnArtham 277 gamyate 319 647. niyamArtham 276 625. na hIdamardhajaratIyam 648. niranvayA saMjJA 626. na hyekamudAharaNam0 434 | 649. nirindriyamadhiSThAnam 29,32 627. nakSatramAlokya vAco | 650. niruktam visRjet 226 651. nirgalitArthaH 628. nakSatrayogaH 441 / 652. nirNayaH 629. nAgRhItavizeSaNA buddhiH 289, 653. nirdizyamAnapratiyogI 140 __ 297, 306, 355 | 654. nirdiSTaviSayaH 39 630. nAnAtvam |655. nirdezaH 631. nAmaliGgAnuzAsanam 261 | 656. nirdhAraNe 632. nArAyaNaM namaskRtya159, 456 | 657. nirvartanA 102 633. nAvyayakRvidhiH 112 | 658. niSThAzrayaH 202 634. nAstikaH 31/659. nIlotpalam 635. niHsandehArthaH | 660. naiyAyikamatam 84 636. niHsandehArtham 25, 244 | 661. nyAyyaH 637. nityayoge 479 662. nyUnatAdUSaNam 529 638. nityasamAsaH 297 | 663. paJcakapakSe 639. nindAvivakSA 329/664. paJcakena pazUn 640. nipAtanam 396, 516 | krINAti 66,68 186 270 529 116,124 Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 665. paJcapUlImAnaya 666. paJcavaktraH 667. paJcavidhaM niruktam 668: paJcAdhiSThAnA vAkU 669. paJcAlAnAmIzvaraH 670. paJjIkRto hRdayam 671. paJjIpaGktiH 672. paNDitaikaH 673. paNyaM vikreyadravyam 674. padamAtre kriyAyAH prAdhAnyam 675. padavikAraH 676. padasaMjJArtham 677. padasaMskArakaM hi pUrvasmina sa eva 686. paramatadUSaNArtham pariziSTam - 8 vyAkaraNam 678. padasaMskArakAle 679. padArthaH padArthenAnvIyate 680. padArthAnativRttiH 681. payaH payo jarayati 682. paraM pUrveNaM bAdhyate 683. paranipAtaH - 684. paranimittAdezaH 685. paranimittAdezaH 3 687. paramatamanusRtya 356 | 688. paramArthataH 411 | 689. paramArthataH punarakhaNDamevaitat 345,348 | 690. paramArthatastu 151 | 691. paramopakumbham 121 692. parabhAvanA 44 693. paravidhirbalavAn 110,111 411 698. parAkSepaH 15 | 699. parispandaH 308 | 694. parasUtram 8,37,49,52, 122 parasUtraM na vAcyam 455 456 | 695. 696. parazuzchinatti 67 72 | 697. 67. 443 153 700. parispandakriyAvAcinAm 152 153 183 160 158 202 294,302 parazau chinatti 415,421 | 701. parispandavacanaH 241 | 702. parispandopacaritaH 36 | 703. 359 |704. 116 | 705. 113 706 parNatalpam paryAptiH paryAyaH 729 paryudAsavRttiH parvatAdavarohati 525 6 356 | 707. 533 | 708. 709. 541 710. pazunA rudraM yajate 133 711. pakSadvayam 287 194 1,2,5 27 80 pazuM rudrAya dadAti 67 pazunA deyena rudraM pUjayati 67 66,71 292 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 321 48 712. pakSAntaram 5,204,220-21 |738. pUrvapakSaH 94,104,537 713. pakSAzrayaH 508 739. pUrvapakSanirAsArthameva 159 714. pAcakaH 102 740. pUrvapakSasiddhAntam 124 715. pAThAntaram 20741. pUrvapakSAvasaraH 716. pANinestUbhayaM matam / / 124 742. pUrvAcAryaprasiddhAH 322 717. pANDyaH 18 |743. pUrvAcAryavyavahAraH 113 718. pANDyau 18 744. pUrvAcAryasiddhasaMjJA 523 719. pAdapUraNArtham 400 745. pRthagyogazca spaSTArthaH 127 720. pAdaviharaNam 61 746. pRthagyogasAmarthyAt 140 721. pAdaviharaNAtmikA 153 747. pauravaM gAM yAcate 71 722. pAdazcaturtho bhAgaH 117 748. prakarSaH 7 723. pAdAvanejanam 143 749. prakArazabdaH 521,523 724. pAradArikaH 452 750. prakAzanam 725. pAkSikavidhAnam 94 751. prakRtiH 34,84,274 726. pAkSikavRttiH 94 |752. prakRtipratyayau pratyayArthaM 727. pitarau 118 saha brUtaH 36 728. puMvadbhAvaH 286,388,391 753. prakRtipratyayau saMbaddhau 729. putreNa sahAgataH bhavataH 101 730. putrau 118 |754. prakRtyA'bhirUpaH 66,68,71 731. puruSAparAdhAt 355 755. prakRSTopakArakam 69 732. puruSottamaH 286 |756. prakriyA 733. puSpebhyaH spRhayati 57 757. prakriyAvAdaH 359 734. puSyalako gandhamRgaH 134 |758. prakriyAvAde 256 735. pUjA |759. prakIrtitagrahaNaM 736. pUjA dvividhA 442,445 | lakSyAnurodhArtham 737. pUrvanipAtaH 294,356, 760. pratijJA 48 357,490 |761. pratipattiH 102,366 166 478 Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 18 pariziSTam -8 762. pratipattigaurava 784. pradhAnatvam 157,173 nirAsArtham 137,395 |785. pradhAnam 153 763. pratipattigauravaparihArAya 440786. pradhAnApekSaH 764. pratipattigauravam 394,469, 787. pradhAnopasarjane 256 527,545 |788. prapaJcArthaH 505 765. pratipattiriyaM garIyasI 59 789. prapaJcArtham 139,140,160, 766. pratipadoktArtham 161,296,396,453 767. pratibandhaH | 790. pramAdaH 29 768. pratibhUH 791. pramAdapAThaH 296 769. pratiSedhApavAdaH | 792. prayoktrapekSyam 176 770. pratyayalopalakSaNa 793. prayogagamyA hi taddhitAH 27 nyAyena 271,499 794. prayogadarzanam 189 771. pratyayalopalakSaNam 275 795. prayogasAdhutA 772. pratyayavAcyam 181 796. praviza tarpaNam 773. pratyarthaM zabdanivezAt117,126 797. praviza piNDIm 75 774. pratyavasAnArthaH 88| | 798. pravRttinimittam 140,168, 775. pratyakSam 380, 472 776. pratyAkhyAtam 173,470 | 799. prazleSaH 542 777. pratyAsattinyAyAt 112 800. prasajyapratiSedhavRttiH 294 778. pratyudAharaNam 4,5,197, 801. prasajyavRttiH 302 199,213,214 802. prasiddhA kriyaiva vizeSaNam180 779. prathamaM vayaH 803. prAtipadikArthaH 119 780. prathamAkAGkSA 68 781. prathamotpattisthAnam 804. prAdhAnyam 69, 121 782. pradIpArthA mallikA 805. prAdhAnyaM punaH zabdakRtam 42 pradIpaH 67,68 | 806. prApta | 806. prAptistu bahuprakArA 72 783. pradhAnakriyApekSaM tAdarthyam 66 | 807. prAptodako grAmaH . 124 505 38 Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 kAtanvavyAkaraNam 42 289 160 327 " 31 323 39 508 808. prAmodaH 29 834. buddhikRtApAyaH / 37,43 809. prAyeNa yAjJikaH 66, 835. buddhikRto'pAyaH 136 810. priyagargaH 836. buddhinibandhanam 811. priyabidaH 837. buddhibhedaH 812. priyayaskaH 838. buddhivardhanam 813. prItiH 839. buddhivivakSAyAm 814. prIyamANaH 840. buddhisaMsargaH 815. prerakam 841. buddhyaikyam 289 816. prekSApUrvakArI 842. bubhukSitaM na pratibhAti 817. phakkikA kiJcit 142 419 818. bahiraGgaH 843. bodhayati dharmaM mANavakam 75 819. bahutra 844. bauddhamapAdAnam 820. bahuvacanam 12 845. brahmavidAM varaH 507 821. bahuvrIhigarbho dvandvaH 846. brahmazarIram 363 822. bahUnAM cAniyamaH 355 | 847. brAhmaNakAraNam 295 823. bahUnAM vyabhicAraH 848. brAhmaNAdirAkRtigaNaH 477 824. bahUpavadhUH 849. brAhmaNAya vastraM dadAti 51 825. bANamokSaH 133 850. brAhmaNo na hantavyaH100,415 826. bAdhakabAdhanArthaH | 851. bhayahetuH 29, 39, 44 827. bAlAvabodhArthaH 321 / 852. bhavanmatam 828. bAhulyazrayaNameva zaraNam 222 853. bhAgurimatam 829. bAhyamapAdAnam 39 / 854. bhArgavyaH 830. bAhnAdirAkRtigaNaH 436 / 855. bhAvaH 184 831. bidAdiH 22 / 856. bhAvavacanAnAm 198, 200 832. bIjAdaGkuro jAyate 29 857. bhAvasAdhanam 833. buddhikRtasaMzleSApAyaH 42 / 858. bhAvAkhyAtam 243 355 436 469 193 Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 340 407 pariziSTam -8 733 859. bhAvAbhikhyAH paJca 473 |884. mandadhiyaH 207 860. bhAvinI kartRtAmAropya 450 / 885. mandadhiyAM sukhArtham191, 192 861. bhASAyAmapi 510 886. mandadhIH 42 862. bhASAyAmapratiSedhaH 208 | 887. mandamatibodhaH 19 863. bhASAvyutpAdakacandragomI 95 / 888. mandamatibodhanArtham 108, 864. bhinnavAkyatApakSaH 15,16 175,378 865. bhinnavibhaktinirdezaH 493 | 889. mamAdhayaH 866. bhikSirvinItArthaH 90890. mahAkavinibandhAH 328 867. bhItiH 29 / 891. mahAkavinibandhAt / 333 868. bhujavikramasUcanAya 133 | 892. mahAkavInAmuktiH 476 869. bhUmau parNaM patati 80 |893. mahAjanasUtre 870. bhRgavaH |894. mAghayamake 871. bhedalakSaNA SaSThI 127 / 895. mAtApitarau 872. bhedApekSayA 117 / 896. mAnameyasaMbandhe 115 873. bhedyabhedakabhAvam 287 | 897. mithyAbhyAsaH 102, 106 874. bhrAtarau |898. mukhyaM saMpradAnam 53 875. maGgalArtham 899. mukhyasya sadRzaH 876. maNDUkaplutiH pratinidhiH 138 877. maNDUkaplutyadhikAraH 27 /900. muniH 878. matAnusaraNameva ramaNIyam 98 |901. medhAvI 879. matAntaram 85, 139, 162, 902. maithilI 433, 434 387, 395, 484 | 903. yathAbhidhAnam 161 880. manasAdevI 94 |904. yathAsaMkhyam216, 238, 502 881. manasA meruM gacchati 66, 71 |905. yavatvAdijAtiH 120 882. manuSyajAtivacanaH 245 906. yaskAH 883. mantraH 506 / 907. yaskAdiH 118 23 544 Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 kAtanvayAkaraNam 280 272 506 103 355 325 121 908. yAdRgjAtIyanyAyaH 4 | 930. yogapadyArtham 909. yuktArthatA 6,270 / 931. raktoSNISavidhiH 910. yuddhe saMnahyate dhIraH 64 932. raghuprayogaH 911. yudhiSThiraH zreSThatamaH | 933. racanAzailI kurUNAm 934. rajakasya vastraM dadAti 50 912. yogaH | 935. ratho gacchati 913. yogaH saMbandhaH | 936. rAjadantAdiSu param 914. yogagrahaNabalAt 158 / 937. rAjasvAmikaH puruSaH 163 915. yogagrahaNam 216 | 938. rAjAdirAkRtigaNaH 916. yogabhAvanAyAm 328 | 939. rAjJaH puruSaH 917. yogavibhAgaH 142, 392 940. riMsuH 237 918. yogavibhAgAt 462 | 941. ruciH 919. yogavibhAgArtham 252, 942. rujArthAnAm 200 253, 268 943. svaDhasaMjJA 920. yogAH 34 944. rUDhiH 921. yogyatA 359 / 945. rUDhizabdAH 922. yogyatAmAtravivakSayA 169 | 946. rUDhizabdAzca taddhitAH 450 923. yogyatAmAtravivakSA 38 | 947. rUDhizabdA hyete taddhitAH 426 924. yogyatAmAtravivakSAyAm 188, 439, 451,453, 190, 459 455, 463, 466, 925. yogyatAyAM zaktiH 105 483,506,508, 926. yogyo hi dravyaniSpatti ___ 512, 521 kArakaH 461 / 948. rUpaM paricchinatti 73 927. yonitaH 505 949. rUpAtidezaH 383 928. yonyAdisaMbandhAH 234 / 950. rUpAdayo hi viSayAH 929. yaugapadyam 549 / 951. laghvakSaraM pUrvam 355 . . 38 397 59 Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 331 saMjJA pariziSTam -8 735 952. lajjAH 22 / 975. lokaprasiddhatvAt 953. lakSaNatAtparyam 34 | 976. lokasiddhatvAt 954. lakSaNavivakSAyAm 183 |977. loke dravyameva pradhAnam 289 955. lakSaNA 70, 154, 978. loke'bhidhAnam 482 183,443 | 979. lokopacAraH 9, 14, 956. lakSaNA dvividhA 443 18,20,380 957. lakSaNAnurodhAt 163 | 980. lokopacArataH siddhAH 111 958. lakSaNApattiH 3 |981. lokopacArAt 146,184, 959. lakSaNApatteH 199 | 210,246,248,251,361, 960. lakSyalakSaNabhAvaH 146 402,410,411,430,431 961. lakSyAnurodhArtham 476 | 982. lokopacArAt siddheyaM 962. liGgasaMjJA 259 151 963. liGgaM hi vastumAtrasyA- 983. lokopacArAdeva siddhAH 397 bhidhAyakam 125 984. lokopacArAdevAvaseyAH 369 964. liGgamazeSyaM lokAzrayatvAt 985. lokopacArAd grahaNasiddhau 440 tasya 482 / 986. lokopacAreNa 965. liGgam 119 / 987. laukikaH 966. liGgasandehaH 122 988. laukikam 235 967. liGgasyAtantratvAt 440 989. laukikI vivakSA 968. liGgArthaH 12, 119 / 990. vaMzamaryAdA 172 969. liGgArthaH sattA 116 / 991. vaGgAH 970. liGgArthamAtre prathamaiva 175 / 992. vacanasAmarthyam / 971. liGgArthavacane 119 / 993. vaTe gAvaH suzerate 972. liGgArthAH 115 994. vatsAH 973. lokaH 18/995. vadanacandramAH 974. lokataH pratipattavyAH 149 / 996. vayaM tu brUmaH 140 171 54 424 Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantravyAkaraNam 445 315 98 100 997. vararucimatam 64 1016. vAcakAbhinayaH 265 998. varNavimohaH 254 | 1017. vAcyaliGgaH 108 999. varNasamAmnAyaH 4 | 1018. vAcyavAcakabhAvena 141 1000. varNAgamaH 281 | 1019. vArtametat 445 1001. varNAntarApAdanam 439 | 1020. vAstavikam 1002. vaziSThAH 26 | 1021. vikAryatvam 1003. vastu abhidheyam 258 | 1022. vikAryavyAptyartham 1004. vastutaH 6, 16, 49, 53, | 1023. viklittiH 60, 89 63,72,167,175 1024. viklittirUpakriyAphala1005. vastutastu 5,90,101,104, bhAgitvam 79 112,149,159, 1025. viklittivacanaH paciH 101 161,168,189, | 1026. vikledaH 199,213,214, | 1027. vicAraNA 296 244,259,302, 1028. vicitrasUtranirdezapratipattaye480 423,454 | 1029. vicitrA hi kRtiH 1006. vastulakSaNA 444 sUtrasya 465 1007. vastukSatiH 181,182,328, | 1030. vittasamarpaNam 333, 462 | 1031. videhAH 1008. vastvapekSaH 2 | 1032. vidyut 1009. vastvapekSyam 176 | 1033. vidhayaH 1010. vAkyabhedaprasaGgAt 157 | 1034. vidhiniSedhau 10, 11, 108 1011. vAkyabhedArtham 440, 442 / 1035. vinigamanAbhAvaH 163 1012. vAkyavyavahAraH 205 | 1036. vipratiSedhaH 381 1013. vAkyArthaH 162 | 1037. vipratiSedhe paraM kAryam 113 1014. vAkyArthasaGgatiH 166 / 1038. vipraznaH 55, 56 1015. vAkyaikadezaH 136 / 1039. vibhaktayaH 156 18 164 505 1 Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 737 34 yogaH 305 200 pariziSTam -8 1040. vibhaktiH 2 | 1063. vivakSaiva zreyasI 76 1041. vibhaktikAryam 278 | 1064. viziSTajAtivacanAH 290 1042. vibhaktitvam 6, 500 | 1065. viziSTavRttiH 96 1043. vibhaktivipariNAmaH 501 | 1066. viziSTArthapratipattyartham 177 1044. vibhaktivipariNAmena 211 | 1067. viziSTArthapratItiH 303 1045. vibhaktiviSaye 210 | 1068. vizeSakAH 373 1046. vibhaktisaMjJAH 498 | 1069. vizeSaNaM hi dvividham 176 1047. vibhaktyarthAnusaMdhAnam 121 | 1070. vizeSaNam 87,175,182, 1048. vibhAgaH 305,377 1049. vighAgAzrayatvam 34 1071. vizeSaprayogaH 173 1050. vibhASA 370 | 1072. vizeSyam 1051. vibhASAnuvartanAt 189 | 1073. vizeSyavivakSayA 1052. virAmaH 29 1074. vizeSyavivakSA 11 1053. vivartanam 366 | 1075. vizeSyavizeSaNabhAvasya 1054. vivakSayA 507, 524 / prayokturAyattatvam 1055. vivakSayA nArtho bhidyate 329 | 1076. vizleSaH 30 1056. vivakSayA siddham 75 1077. viSameNa dhAvati 66 1057. vivakSA 28, 47, 54, 69, 1078. viSayaviSayibhAvaH 149 147, 361, 439, 1079. viSayaviSayilakSaNaH 146 449, 450 | 1080. viSayasaptamI 16, 389 1058. vivakSA garIyasI 30/1081. viSayaH 58 1059. vivakSAtaH kArakANi 110 1082. viSayasaptamIpakSe 277 1060. vivakSAdarzanAt 179 1083. viSayo hyananyabhAvaH 63 1061. vivakSAvazAt 460 1084. viSNuM yajate 1062. vivakSAto hi kArakANi 1085. visaMvAdaH bhavanti 32 | 1086. vispaSTArtham 215 419 Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 kAtantravyAkaraNam 296 1087. vIpsA 359 | 1113. vyapadezivadbhAvAt207, 219 1088. vRttayaH 273 | 1114. vyabhicAraH 309, 311 1089. vRttidvayam 24 | 1115. vyabhicAro'pi vivakSAyAH 75 1090. vRttirapISyate 326 /1116. vyavacchedyavyavacchedaka - 1091 . vRttisiddhAntaH 177, 178 bhAvena 1092. vRddhaprayuktAH 154 | 1117. vyavadhAnam 1093. vRddhamatam 62, 469 / 1118. vyavasthAvacanaH 206 1094. vRddhasmaraNAt 450, 454 | 1119. vyavasthitavAdhikArAt 488 1095. vRkSamadhyAste 71 1120. vyavasthitavAsmaraNAt 217 1096. vRkSAH puSpaphalAnvitAH 227 | 1121. vyavasthitavibhASayA 242 1097. vede sahazrutAnAM devatAnAm391 | 1122. vyavasthitavibhASA 8, 23 1098. vaicitryArthaH 179 / 1123. vyavasthitavibhASAzrayaNAt433 1099. vaicitryArthameva 412 | 1124. vyAkaraNasya 1100. vaidikaM matam 374 padasaMskAratvAt 485 1101. vaiyAkaraNavaMzaH 362 | 1125. vyAkaraNasya 1102. vaiyAkaraNAnAM tu mate 445 | sarvapAriSadatvAt 123 1103. vaiyarthyApattiH 81126. vyAkhyA kapolakalpitaiva 341 1104. vaiyAkaraNaparibhASAvazAt 168 | 1127. vyAkhyAnAt 1105. vaiyAsakiH 436 / 1128. vyAkhyAlAghavam 1106. vaizeSikazAstraprasiddhaH 131 | 1129. vyApAraH 1107. vaizeSikazAstrasiddhAH 340 1130. vyApAraNA 108 1108. vaizeSikANAM darzane 331 | 1131. vyAptiH 1109. vyaktiH | 1132. vyAptinyAyaH 3,6 1110. vyatirekaH 121 | 1133. vyAptinyAyAt 1111. vyadhikaraNam 177 / 1134. vyAptireva jyAyasI 529 1112. vyadhikaraNAnvayaH 122 | 1135. vyAptivivakSA 485 211 72 74 131 Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 19 374 422 454 pariziSTam -8 731 1136. vyApyam 81 | 1159. zabdAnAM nityatvam 28,68 1137. vyApyavivakSA 47, 195 1160. zabdAzcAnantAH 117 1138. vyApyavivakSAyAm 192, 193 | 1161. zaralAvaH 1139. vyAvRttiH 54,204 1162. zarIravRttiH 174 1140. vyutpattiH 148,241,268 |1163. zarvavarmakRtasUtramastIti 162 1141. vyatpattipakSe'pi 492 | 1164. zarvavarmaNaH sUtrakArasya 330 1142. vyutpattivAdipakSamAzritya 521 1165. zazazRGgam 1143. vyutpattivAdI 1166. zAllo janapadaH 1144. zaktirUpo vaiSayikaH / 1167. zAzvatikavairam 1145. zaktivizeSaH 1168. zAstrArthaH 1146. zatayUtham 352 1169. zilpaM vijJAnakauzalam 450, 1147. zatAya parikrItaH 1148. zatAya parikrIto hasati 69 153 | 1170. ziSTaprayogaH 1149. zatikaH paTaH 1150. zatena parikrItaH 1171. ziSTaprayogAt | 1172. ziSTaprayogrAnusAreNa 74 | 1151. zatyaH paTaH 76, 222, 230, 269, 1152. zabdamAtraparatA 506 300, 337, 363, 1153. zabdapramANakAzca 404,442 vaiyAkaraNAH |1173. ziSyaM dharmaM brUte 71 1154. zabdapramANakA hi |1174. ziSyavyutpattyarthameva 120 vaiyAkaraNAH 43, 45, 1175. zUrpaNakhA 225 288,319 1155. zabdapravRttinimittam 290 1176. zRGgAccharo jAyate 32 1156. zabdalAghavam302,321,330 1177. zobhanA zarvavarmaNaH kRtiH202 1157. zabdazaktisvabhAvAt 481 | 1178. zrIpativacanam 405 1158. zabdasya pravRttimittaM 1179. zrIpatisUtram bhAva0 472,474 |1180. zrutasambhave'zruta0 163 485 405 Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 kAtantravyAkaraNam 0 0 1181. zlokaH 12 | 1204. saMbandhavivakSApi 180 1182. zlokapUraNatvAt 539 | 1205. saMbandhavivakSAyAm 139, 179 1183. zlokapUraNArtham 277 | 1206. saMbandhAnukUlavyApAraH 50 1184. zlokarUpatayA 538 | 1207. saMbandhAbhidhAnam 187 1185. zlokasamudAyAH 435 | 1208. saMbandhizabdaH 256 1186. SaDanubandhaH | 1209. saMbandho'nyo'nyamiSyate 129 1187. SaSThIpratipattyartham 205 | 1210. saMbodhane ca prathamA 106 1188. saMkalpaH 52 | 1211. saMbodhanopAyAH 255 1189. saMkocadarzanAt | 1212. saMbhASate chAtro bhAryAm 75 1190. saMkhyA 255, 496 | 1213. saMbhrAntijJAnam 191, 1191. saMkhyAkarmAdayaH 192,194 1192. saMkhyAbhedaH 256 | 1214. saMyogaH 59, 63, 84 1193. saMkhyAm 116 | 1215. saMyoganivRttiH 30 1194. saMjJApratipAdanArtham 119 | 1216. saMyogasaMbandhaH 50 1195. saMjJArtham 545 | 1217. saMzaye tu sadA bahuvacanaM 1196. saMjJAzabdaH 20 | prayujyate 1197. saMjJAsAdhanAnyeva 257 1218. saMskAraH 453 1198. saMjJAstu lokata eva 1219. saMsthAnena 505 pratipattavyAH 148, 151 / 1220. saMkSepaH 53, 81, 94, 109, 1199. saMpradAnalakSaNam 53 256,268, 277, 1200. saMbandhaH 36, 49, 121, ___ 185, 265 1221. saMkSepArthaH 52, 331 1201 saMbandhaH kArakebhyo'nyaH 129 | 1222. sakarmakatA 1202. saMbandhavivakSayA 191 | 1223. sakarmakatvam 1203. saMbandhavivakSA 31,194, 1224. sakarmakA eva bhavanti 79 198,207, 336 | 1225. sakRduccaritaH zabdaH 86 346 Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 17 173 pariziSTam -8 741 1226. sakhI 236 | 1250. samAsAbhidhAnameva 352 1227. sato'pi cAvivakSA 137 | 1251. samAsArthaH 383 1228. sattA 470 | 1252. samAhAraH 351, 368 1229. sattArUpavyApAraH 103 |1253. samAhAradvandvaH 1230. sadbhAvaH sattA 470 | 1254. samAhAraprAdhAnyam 1231. sadyaAdyAderAkRti | 1255. samuccayaH gaNatvAt 518 | 1256. samuccayAdiH 1232. sandehavyudAsAya 306 / 1257. samudAyaH 1233. sandhiH 275 1258. samudAyavyapadezaH 298 1234. sandhilakSaNaM vibhaktikAryam 275 | 1259. samudAyasiddhIH 322 1235. saptacchadAH 180 | 1260. samudAyArthaH 174 1236. saptaparNaH 184 | 1261. samudAye pravRttAH zabdAH 1237. saprayojanam 202 avayave'pi vartante 293 1238. samavAyaH 63 | 1262. samRddhiH 362 1239. samAnalakSaNadIrghaH 22, 27, 1263. samena dhAvati 138 | 1264. sampanno yavaH 115 1240. samAnAdhikaraNam 177 1265. sampradAnatvam 49,50,52 1241. samAmnAyavidaH 445 1266. sarvakArakagrAmaH 1242. samAsaH SaDvidhaH 264 / 1267. sarvatAntrikatvam 64 1243. samAsarAzernityatvAt 227 1268. sarvadA 513 1244. samAsalAbhArthyam 4 | 1269. sarvanAmasthAne 1245. samAsavacanam 261 / 1270. sarvanAmno buddhistha1246. samAsavRttiH | vAcitvAt 121, 126 1247. samAsavyAsadhAraNam __ 263 | 1271. sarvapAriSadatvAd 1248. samAsAnuvRttiH 269 vyAkaraNasya 32 1249. samAsAntavidheranityatvAt 299 | 1272. sarvavAdisammatam 229 101 486 415 Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 kAtantravyAkaraNam 179 353 184 Hor 1273. sarvasamAsopalakSaNam 5 /1295. sAmAnyavAcitA 291 1274. sarvasAdRzyArtham 280 1296. sAmIpyArtham 549 1275. sarvo hi dhAtvarthaH 77,88 1297. sAvakAzatA 60, 61 1276. sasomako hi yAgaH kratuH 369 | 1298. sAvakAzatvam 61 1277. sahakAritvam 103 | 1299. sAhacaryam 498 1278. sahabhAvanAyAm | 1300. sAhacaryAt 292 1279. sahabhAvamAtram 168 1301. sAhityam 1280. sahArthayogaH 167 1302. sAkSI 1281. sAkalyam 360 | 1303. siMhAvalokitA1282. sAkalyasya saMhitA 148 dhikAram 1283. sAGkhyamatam 83, 84 | 1304. siddhaM hi kAraka 1284. sAdRzyam 16, 359, 469 | bhavati 1285. sAdhyatA 89 1305. siddhatA 1286. sAdhyatvam 272 | 1306. siddhAntaH 303, 310 1287. sAdhyabhedaH 197 1307. siddhAntAntaram 89 1288. sAdhyasAdhanapratItivat 132 1308. siddhAntitam 11, 97 1289. sAdhyasAdhanabhAvasyA- |1309. siddhAnto ramaNIyaH 44 viruddhatvAt 170 1310. siddhe satyArambho 1290. sAdhyasAdhanalakSaNa : ___ 146, niyamArthaH 148 1311. sImA 1291. sAdhyasAdhanasaMbandhaH 150 | 1312. sImA aNDakoSaH 134 1292. sAmarthyam 158 1313. sukhaM sthitAnyAgArANi 89 1293. sAmAnAdhikaraNyam 242, | 1314. sukhapratipattyarthaH 196 304,392 | 1315. sukhapratipattyartha eva 170 1294. sAmAnyavAcakA hi |1316. sukhapratipattyarthameva 220, 129,132 514,520 240 29 zabdAH Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 743 pariziSTam -8 1317. sukhapratipattyartham 116, 136, | 1332. stokaM pAkaH 185, 188, 1333. stokaM svApayati chAtram 88 190, 268, 1334. strItvam 234 302, 319, 1335. strItvavivakSA 240, 246. 546, 548 382, 386 1318: sukhabodhAya darzitAH 111 |1336. strItvAdayaH 234 1319. sukhArthaH 515 | 1337. strIpuMnapuMsakAni 1320. sukhArtha eva 278 loka0 232,234 1321. sukhArthameva124, 198, 202, |1338. sthavirataraH 416 204, 205, 207, | 1339. sthANurvA puruSo vA 115 219, 221, 226. 1340. sthAnivadbhAvapratiSedhAta 212 255,257. 275 /1341. sthAlyA pacyate 67, 69 1342. spandanamAtram 81 1322. sukhArtham 3, 5, 185, 195, 1343. spandanam 200, 239, 269, | 1344. sphoTavat 288 276, 325, 400./1345. smRtiH 370, 372 419,456,498,499,530 | 1346. smRtyarthaH 192 1323. supsupA samAsaH | 1347. smRtyarthakarmaNi supA samAsaH 259 1324. sumagadham 8 1348. syAdyantam 1325. surA na peyA 100,415 /1349. svakapolakalpitaprayogaH 260 1326. suvarNaM kuNDalaM karoti 72 1350. svakapolakalpitam 112 1327. sUtrakAramatam 145,546 1351. svatantraH 1328. sUtre liGgaM saMkhyA0 28 1352. svatantratA 1329. sUpakAraH 102, 106 | 1353. svatantratvam 1330. stokaM gantA 88, 89 | 1354. svadehArpaNaniSkrayeNa 506 1331. stokaM pacati 71 | 1355. svabhAvasiddhatvAt 328 332 190 258 104 58 106 Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 1358. svabhAvAd dvikarmakAH 1359. svaramAtrapratipattyartham 1360. svaravidheranAdarAt 1361. svarAdayaH 1362. svarAntam 1363. svarUpapratilambha: 1364. svasamarpaNam 1365. svasti 1366. svasvAmisaMbandhaH kAtantravyAkaraNam 1356. svabhAvAt tatvau strInapuMsakaliGgau 1357. svabhAvAdAdaraviSayaH 155,156 | 1373 . hiraNyam 1371. himavato gaGgA 473 | 1372. himavantaM zRNoti 132, 332 14, 17 280 83 443 160 119, 148 1367. svAGgam 240 | 1383. kSatriyAH 1368. svAtmani kriyAvirodhAt 524 1384. kSudrajantuH 1369. svArtham 1370. hiMsA prabhavati 67 91 | 1374. hInotkRSTalakSaNasaMbandhaH 148 407 1375. hRdayam 316 1376. hRdi brahmAmRtaM param 64 1377. hetuprayogaH 188 1378. heturdvividhaH 171 1379. hetuvivakSA 328 1380. hetusaMjJA 107 1381. hetuhetumadbhAvavivakSA 165 1382. hetvarthaH 188 28 73 18,20 370,372 116 | 1385. kSudrA: 198, 201 | 1386. kSemavRttayaH kSatriyAH 369 38 Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| pariziSTam -9 uddhRtA granthAH pR0 saM0 ___& 24 kozaH 475 >> 374 506 | 24. janandra ; kramasaM0 granthA pR0 saM0 kramasaM0 granyA 1. agnipurANam 40, 56, 65, 16. kAzakRtsnavyAkaraNam 105 70, 99 | 17. kAzikA 174, 195 arthavevedaprAtizAkhyam 265 | 18. kumArasaMbhavam 75 aparaM darzanam 117 /19. gaNapustakam amarakozaH gopathabrAhmaNam ApizalIyavyAkaraNam 143, cAndraparibhASApAThaH 185 cAndravyAkaraNam 39,40,99, 544 chandaH 510,521 uddyotaH jainendravyAkaraNam40, 56,65, Rktantram 265 70,99 RprAtizAkhyam 264 | 25. TIkA 6,14,15,54,69, kalApavyAkaraNam 9,10,22 83,85,104,119,245, 10. kAtantrapariziSTam 56, 475,508,528,542 88,273 /26. TIkApaGktiH 43 11. kAtantrazikSAsUtram 540 tantram 260 darzanam / 257, 346 12. kArakacakram durgAdAsIyaTIkA 113 kAlApaparibhASApAThaH 1,2,3,28 durgAsaptazatI 507 kAvyaprakAza: |31. nATyazAstram 39,56,65,98 kAzakRtsnadhAtu nAradapurANam 40,57,65, vyAkhyAnam 98,109 | 70,99 443 Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 kAtantravyAkaraNam 40. 41. 42. 256 33. niruktam 264,342 52. mahAbhAratam 295 34. naiSadham 53. mahAbhASyam 78,263,506 35. nyAsaH 31,89,96,163, 54. mAghakAvyam 93,308,313 305,310,486 55. mugdhabodhavyAkaraNam 40,56, 36. paJjikA 55,62,213 65,70,99 37. pakSI 5,60,61,69, 56. meghadUtam 144 90,105,140, 57. medinIkoSaH 475 58. raghuvaMzamahAkAvyam 112, 38. parasUtram 52,127 205,506 39. pANinIyasUtram 150,353 59. lokopacArasUtram 14 pANinIyazikSA 60. vAkyapadIyam 58,67,72, 506 74,75,79, pANinIyASTAdhyAyI 8,11 84, 93, 107, prakriyAvAdaH 129, 146, 255, phakkikA 419 256, 267, 287, bRhaddevatA 264,318,342 288,289, 291, 45. bhaTTikAvyam 55,159 295,443 46. bhAgavRttisaMkalanam 254 |61. vAjasaneyiprAtizAkhyam 264 47. bhASAvRttiH 55,87,93, 62. vArtikam 95,187,400, 401 144,307,352,313 | 48. bhASyam 92,100, 154, 63. vAlmIkirAmAyaNam433, 434 193, 293, 314. 64. vRttiH 4, 15, 24, 72, 165, 196, 213, 346, 371, 374, 245, 278, 281, 400, 401 282, 528 49. maJjUSA patrikA 39 (5. vaiyAkaraNaparibhASA 168 50. manusmRtiH 143, 22766. vaiyAkaraNabhUSaNasAraH 104, 51. mahAjanasUtram 340 263,264 Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 747 pariziSTam -1 67. vaizeSikazAstram 131, 340 | 72. sAMkhyam 72, 83, 84 68. vyAkaraNa darzanera 73. siddhAntacandrikA 64 itihAsa 264 | 74. sIradevaparibhASAvRttiH 162 69. zabdazaktiprakAzikA 40,57, 75. smRtiH 370, 372 66,70,99,318/76. haimavyAkaraNam 40, 56 70. zAkaTAyanavyAkaraNam 56 77. haimazabdAnuzAsanam 65, 70, 71. sakalapANinitantram 95 Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| pariziSTam -10 uddhRtA AcAryAH 415 15. 12 kramasaM0 AcAryAH pR0 saM0 | kramasaM0 AcAryAH pR0 saM0 1. advaitavAdinaH 445 | 12. AcAryAH 2. anyaH 42, 46, 58, 67, | 13. AdezavAdI 501 72, 73, 74, 142, | 14. udayanAcAryaH 307 255, 391, 403, umApatiH 16 405,431 | 16. ekavAkyatAvAdI 3. anye 6, 38, 61, 63, | 17. eke 207, 256, 331, 87, 184, 217, 370, 391, 433, 269, 284, 288, 504, 529, 545 322, 370,378, 18. kavirAjaH 84, 87 400, 427, 482, | 19. kazcit 20, 46, 75, 484,486, 510 116, 207,267, 4. apara: 24, 35, 76, 156, 280, 360, 374, 376, 418, 547 329, 529 20. kAtantravistarakAraH 39 apare 154,370,384, | 21. kAtyAyanaH 90,314,335 400,427 | kAlidAsaH 205 6. abhidheyatAvAdI 233 | 1 kAvyaprakAzakRt 311 amaraH 131,134,262 24. kulacandraH 5,16,69,85, amarasiMhaH 87,90,91,93, asmAkam 34, 38, 68, 126,131,140,159, 87, 94, 97 187,189, 332, 347, 10. asmAbhiH 44 407,424,434,463, 11. AcAryaH 538 / 485, 486, 494 3 ; 124 Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 456 31 28. 29. 31. pariziSTam-10 749 25. kRSNadvaipAyanavyAsaH 262 46. durgaH 33,270,303 26. kecit 4, 10, 20, 82, | 47. durgasiMhaH 84, 141, 158, 48. daurgAH 179, 209, 213, navInAH 228, 450, 529 nAgezabhaTTaH 506 27. kenacit 14, 85 nAstikaH naiyAyikAH kaizcit . 60, 345 83,84,303 kaumArAH naiyAsikAH 53,166,346 nyAsakRt 55, 61 guruH paJjikAkAraH 316 gopInAthaH 56. paJjIkAraH 84, 94 32. candragomI 78,95,162, 57. paJjIkata 43, 44, 61, 201 85,121,304 33. cAndrAH 470 |58. paraH 34,76, 97, 182, 34. cintAmaNikRt 317 187, 311,329, 35. cUrNiH 133 336, 417, 418, 36. jayAdityaH 68, 91, 140, 455,473, 525 154, 192, 297, | 59. pANiniH 16, 17, 44, 300, 312, 336 53,68,87, 37. jinendrabuddhiH 31, 32, 119 91,93,94, 38. TIkAkAraH 33, 160 95, 97, 157, 39. TIkAkRta 43, 378, 412, 174,176, 182, 261, 307 501, 542 40. tarkAcAryaH 89, 160 pANinimatAnusAriNaH 163 pANinIyamatAnusAriNaH 159 41. 341 42. trimanisaMgrahakAraH 96.193 | 62. pANinyanusAriNaH 43. trilocanaH puruSottamaH trilocanadAsaH 64. pUrvAcAryAH 9, 39, 259, 45. daNDI 36 | 321,322,338,523,525 60. 61. taiH 44. Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 750 kAtantravyAkaraNam 65. prAJcaH 16,50,202 / 84. ye 66. bhaTTaH 154,331,335, 85. yeSAm 469, 505 86. yaiH 476 67. bhaTTacaraNAH 81 95,151,305, bhaTTanArAyaNaH 140 314,339 bhaTTiH 160, 205 | 88. vayam 424 bhaTTiTIkAkRt 199 89. vararuciH 37,64,131, 71. bhartRhariH 254 222,338 72. bhavantaH 90. vAbhaTa: 33,133 73. bhAguriH 65, 133, 150 | 91. vidyAnandaH 25 74. bhASAvRttikRt 183 | | 92. vimalamatiH 75. bhASyakAraH 116, 193, | 93. vRttikAraH 93,261 329, 510 / 94. vRttikRt 33, 44,390 76. mandadhiyaH 207 | 95. vRddhAH 62,124,143, 77. mandadhIH 337,450, 78. mayUrabhaTTaH 454,469 79. mahAkavayaH 328, 333, 96. vaidyaH 160,281,308 476, | 97. vaiyAkaraNAH 82,445 80. mahAntaH 5, 16, 37, 44, 98. vaizeSikAH 331,340 ___94, 97, 187, 99. vyutpattivAdI 459, 473, 189, 222,271, 309, 474,495,521,523 316,347,486 / 100. zaraNadevaH 55,304,309 81. mImAMsakAH 353 | 101. zarvavarmA 44,162,176, 82. mUrkhAH 330,340,395,522 maitreyaH 200,314,486 | 102. zAkaTAyana 346 335 83. Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pariziSTam-10 751 103. zrIpatiH 87,88,90, 107. sAgaraH 93,94,96,97,121,141, 108. sAmpradAyikAH 194,316 166,217,234,259,261 | 109. sudhiyaH 124 270,284,303,306,405 /110. suSeNavidyAbhUSaNaH 246 408 | 111. sUtrakAra 142,505,546 104. samAmnAyavidaH 445 | 112. hemakaraH 43, 44, 124, 105. samAsarAzivAdinaH 256 132,140,149,150,187, 106. sarvavarmA 510 / 194,217,245,270,309 Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| pariziSTam -11 kAtantravyAkaraNasya mudritagranthAnAM paricayaH samayaH krama saM0 granthAH prakAzanasthAnam 1. AkhyAtamaJjarI vaM0 a0 1317, govardhanayantram, kalikAtA / 2. kalApacandraH vaM0 a0 1317, govardhanayantrAdi kalikAtA / 3. kalApatattvArNavaH vaM0 a0 1332, saMskRtavidyAlayaH, kalikAtA | 4. kalApatantratattvabodhinI vaM0 a0 1332, saMskRtavidyAlayaH, kalikAtA / 5. kalApavyAkaraNam 1988 I0, ke0 u0 ti0zi0 saM0, sAranAtha / 6. kAtantragaNamAlA vaGgAkSareSu mudritA, klikaataa| 7. kAtantracchanda prakriyA 1896 I0 pIpulsa presa , kalikAtA | 8. kAtantradurgaparibhASAvRttiH 1967 I0, bha0 o0 ri0 i0, pUnA / 9. kAtantradhAtupAThaH 1835 I0, vaGgAkSareSu mudritaH / 10. kAtantraparibhASAsUtram 1967 I0, bha0 o0 ri0 i0, pUnA | 11. kAtantrapariziSTaprabodhaH zakAbdaH 1833, saMskRtavidyAlayaH, kalikAtA / 12. kAtantrapariziSTam zakAbdaH 1833, saMskRtavidyAlayaH, kalikAtA / 13. kAtantrapradIpaH vaGgAkSareSu kArakIyAMzaH kazcinmudritaH / 14. kAtantrarUpamAlA 1952 vi0 a0 nirNayasAgarayantrAlayaH, bambaI / kAtantrarUpamAlA vIranirvANasaM0 2481, vIra presa, manihAroM kA raastaa,jypur| kAtantrarUpamAlA disambara 1981 I0, sadara bAjAra, dillI-6 / kAtantrarUpamAlA 1987 I0, hastinApura, meraTha / 15. kAtantraliGgAnuzAsanam 1952 I0, Dakkana kAleja, pUnA / Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. kAtantravibhramaH 17. kAtantravibhramAvacUrNi : 18. kAtantravRttiH 19. kAtantravRttiTIkA 20. kAtantravRttipaJjikA 21. kAtantravyAkaraNam pariziSTam - 11 1984 vi0 a0, 1984 vi0 a0, vaGgAkSareSu mudritA, kalikAtA / vaGgAkSareSu mudritA, kalikAtA / govardhanayantram, kalikAtA / eziyATika sosAiTI oNpha baGgAla, kalakattA / 22. kAtantravyAkaraNam (prathamabhAgaH ) 1997 I0 saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI / 23. kAtantravyAkaraNam (dvi0 bhA0 pra0 khaM) 1998 I0, saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI / 24. kAtantravyAkaraNam (dvi0 bhA0-dvi0 khaM0) 1999 I0saM0saM0vi0vi0, vArANasI / 25. kAtantravyAkaraNavimarzaH 1975 I0, saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI / 26. kAtantrazikSAsUtrANi vaGgAkSareSu mudritAni / vizvavidyAlaya, madrAsa | 27. kAtantroNAdivRttiH 28. kAtantroNAdisUtravRttiH 37. patrikA 38. pAdaprakaraNasaGgatiH 1317 vaM0 a0, 1876 I0, 753 jainabandhuyantrAlayaH, indaura | jainabandhuyantrAlayaH, indaura | 1844 za0 a0, 1934 vi0 a0, madrAsa 1992 I0, 1844 za0 a0, 1332 vaM0 a0, 1319 vaM0 a0, 29. kAtantroNAdisUtrANi 30. kRnmaJjarI 31. kaumudI 32. gaNapradIpaH 1835 za0 a0, vaGgAkSareSu mudritaH / 33. carkarItarahasyakam (savRttikam) 1332 vaM a0, saMskRtavidyAlayaH, kalikAtA / 34. durgaparibhASAvRttiH 1967 I0 35. durgavAktraprabodhaH vaGgAkSareSu bha0 o0 ri0 i0, pUnA / kazcidaMzo mudritaH / 36. paJjI (kAtantravivaraNapaJjikA) vaGgAkSareSu mudritA, kalikAtA / vaGgAkSareSu mudritA, kalikAtA / tibbatIsaMsthAnam, sAranAtha -vArANasI / vaGgAkSareSu mudritAni | saMskRtavidyAlayaH, kalikAtA / rAmendrayantram, noyAkhAlI / 1914 I0 Systems of Sanskrit grammar (pR0 118-20 ) granthe prakAzitA / Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 39. bilvezvaraTIkA 40. maGgalA manoramA 41. 42. rAjAdivRttiH 43. vyAkhyAsAra: 44. ziSyahitAnyAsaH 45. ziSyahitAvRttiH 46. saMjIvanI TIkA 47. sandhicandrikA kAtantravyAkaraNam 1317 vaM0 a0 1832 za0 a0 govardhanayantram, kalikAtA / govardhanayantram, kalikAtA / 1991 I0 1997 I0 1912 vaGgAkSareSu mudritA kAtantradhAtuTIkA / nAgarAkSareSu vaGgAkSareSu ca mudritA / vaGgAkSareSu mudritaH / vijayapArka maujapura - dillI / vijayapArka maujapura - dillI / AryavidyAlaya, kalikAtA / vaGgAkSareSu mudritA / 1832 za0 a0 Adi, - [ inake atirikta saMpUrNAnanda saMskRtavizvavidyAlayIya sampAdana - prakAzanayojanA ke antargata 3-4 grantha prakAzanArtha svIkRta haiN| DaoN0 rAmasAgara mizra bhI kAtantravyAkaraNa-granthoM ke prakAzanArtha sakriya haiM ] / Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 755 saMkhyA 0 0 0 var3a var3a 0 utkala 0 vaGga vaGga 0 0 0 pariziSTam -11 hastalekhAnAM paricayaH hastalekhaH prAptisthAnam lipiH 1. AkhyAtaTippanam ahamadAbAda devanAgarI AkhyAtavivekaH jayapura devanAgarI 3. udyotaH pATana-rAjasthAna devanAgarI kalApacandraH vArANasI kalApaTIkA vArANasI kalApavyAkaraNam bhuvanezvara-ur3IsA 7. kalApasUtrapAThaH vArANasI 8. kalApasUtrapAThavyAkhyA vArANasI 9. kAtantrakArakaTippaNI jodhapura devanAgarI 10. kAtantrakaumudI zrInagara-kazmIra, zAradA ujjaina-madhyapradeza, zAradA vArANasI 11. kAtantrakroDapatrasaMgrahaH vArANasI 12. kAtantraTippaNakam ahamadAbAda devanAgarI 13. kAtantradurgavRttiH jodhapura devanAgarI ujjaina zAradA devanAgarI alavara devanAgarI bIkAnera devanAgarI ahamadAbAda devanAgarI bhuvanezvara utkala 14. kAtantradhAtupAThaH vArANasI jodhapura devanAgarI jayapura devanAgarI bhuvanezvara utkala 0 0 0 III.-.-I--IIIII-II. . . 5 jayapura W vaGga WW . . Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 15. kAtantradhAtuvRttiH 16. kAtantramantraprakAzaH 17. kAtantram 18. kAtantrarUpamAlA 19. kAtantralaghuvRttiH 20. kAtantraliGgAnuzAsanam kAtantravAkyavistaraH 21. 22. kAtantravibhramaH 23. kAtantravibhramAvacUrNiH 24. kAtantravivaraNaTIkA 25. kAtantravivaraNapaJjikA 26. kAtantravivaraNam 27. kAtantravistaraH kAtantravyAkaraNam jammU alavara vArANasI vArANasI hoziyArapura zrInagara-kAzmIra jammU jodhapura dillI bIkAnera ahamadAbAda ujjaina ahamadAbAda jodhapura ahamadAbAda jayapura bIkAnera jodhapura jayapura bIkAnera vArANasI vArANasI vArANasI bhuvanezvara vArANasI vArANasI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI zAradA zAradA devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI utkala devanAgarI vaGga 1 4 3 1 1 1 4 1 2 1 1 9 4 1 1 1 8 2 1 Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 ___ vaGga utkala 0 0 0 devanAgarI devanAgarI 0 0 devanAgarI devanAgarI devanAgarI 0 0 utkala 0 vaGga 0 pariziSTam-11 28. kAtantravistaranigUDhArthaprakAzikA bhuvanezvara 29. kAtantravistaraparibhASATIkA bhuvanezvara 30. kAtantravRttiH vArANasI vArANasI 31. kAtantravRttiTIkA bIkAnera vArANasI 32. kAtantravRttipaJjikA alavara ahamadAbAda ujjaina bhuvanezvara vArANasI vArANasI 33. kAtantravRttipaJjikAvyAkhyA vArANasI 34. kAtantravRtti paJikApradIpaH 35. kAtantravRtti paribhASAbhASyam 36. kAtantravRttivivaraNapaJjikA jodhapura vArANasI 37. kAtantravRttivivaraNam vArANasI 38. kAtantravRttivyAkhyAnam alavara 39. kAtantravyAkaraNam jodhapura bIkAnera devanAgarI vaGga 0 0 jodhapura devanAgarI 0 ahamadAbAda devanAgarI 0 0 devanAgarI vaGga vaGga devanAgarI devanAgarI devanAgarI < am Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758 kAtantravyAkaraNam devanAgarI 0 0 devanAgarI 0 vaGga 0 devanAgarI 0 0 40. kAtantravyAkaraNaphuTapatrANi jodhapura 41. kAtantraM savRttikam vArANasI vArANasI 42. kAtantrasUtrapAThaH ahamadAbAda 43. kAtantrasUtram vArANasI vArANasI 44. kAtantrasUtravRttiH vArANasI 45. kAtantrasUtravRttivivaraNapaJjikA vArANasI 46. kAtantrottaravRttiTIkA bhuvanezvara 47. kAtantrottaraviyAnandivRttiH jodhapura 48. kAlApaprakriyA 49. kRdantavRttiH bIkAnera ahamadAbAda 50. golhaNaTIkA 51. catuSkavRttiTippanakam ahamadAbAda 52. trilocanacandrikA ahamadAbAda 0 jodhapura 0 0 0 jodhapura 0 0 devanAgarI utkala devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI . zAradA zAradA devanAgarI 0 0 jodhapura jodhapura 0 0 53. durgapadaprabodhaH 54. dhAtumaJjarI 55. paJcasandhivyAkhyA 56. paribhASAzikSAsUtrANi 57. bAlabodhinI 0 jayapura jayapura ahamadAbAda zrInagara 0 0 dillI 0 jammU 0 58. bAlabodhinInyAsaH 0 zAradA dillI zrInagara zAradA 0 Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : q q q H zAradA devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI zAradA H q q utkala q pariziSTam - 11 59. bAlabodhinIvRttiH jammU jodhapura 60. bAlAvabodhaH bIkAnera 61. bAlAvabodhaTIkA jodhapura 62. bAlAvabodhavRttiH ahamadAbAda jodhapura 63. laghulalitavRttiH jodhapura 64. vardhamAnaprakAzaH bhuvanezvara 65. vardhamAnaprakriyA bhuvanezvara 66. vardhamAnaprakriyAsAraH bhuvanezvara 67. vardhamAnavyAkaraNam bhuvanezvara 68. vardhamAnasaMgrahaH bhuvanezvara 69. vaiyAkaraNasiddhAntatattvavivekaH ahamadAbAda 70. ziSyahitAnyAsaH dillI zrInagara 71. SaTkArakakhaNDanamaNDanam jodhapura 72. SaTkArakavyAkhyAnam * jayapura 73. sArasvataTippaNam bIkAnera utkala H q utkala utkala q utkala q devanAgarI q zAradA q REEEEEEEEEEEEEEEEEEEE * q q q zAradA devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI devanAgarI q k jayapura jayapura q 74. siddhasUtravyAkhyA (anye'pi kecana hastalekhAH) 75. kAtantrapariziSTam vArANasI alavara 76. kAtantrIyavikRtasUtrANi ujjaina q vaGga H devanAgarI devanAgarI q | yogaH t Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGketaH a0 aM0 a0 ko0 anu0 uttara0 udyota 0 ka0 ca0 kalApa0 kA0 kA0 kAta0 pa0 kAta0 pari0 kAtantrapariziSTam kAta0 pari0 kA 0 kAtantrapariziSTam kAta0 vR0 kAta0 zi0 kA0 dhA0 vyA0 // zrIH // pariziSTam - 12 sAGketikazabdaparicayaH kA0 pari0 kA0 pra0 granthAH aSTAdhyAyI aGkaH amarakozaH | ku0 saM0 anuzAsanaparva | cA0 uttarameghabhAgaH mahAbhASyapradIpodyotaH saGketaH kA0 vR0 kA0 vR0 nyA0 cA0 pari0 pA0 jai0 pari0 vR0 Na0 kalApacandraH kalApavyAkaraNam du0 TI0 kArakaprakaraNam du0 bhA0 kArikA du0 vR0 du0 sa0 za0 kAtantra paribhASA dra0 nAma0 nA0 zA0 nyAsa0 kArakaprakaraNam kAtantravRttiH kAtantrazikSA kAzakRtsnadhAtu vyAkhyAnam kAtantra paribhASA kAvyaprakAzaH pA0 pA0 vA0ra0 puru0 pari0 puru0 pari0 pA0 granthAH kAzikAvRttiH kAzikAvRttinyAsaH kumArasaMbhavam cAndravyAkaraNam cAndraparibhASApAThaH jainendraparibhASAvRttiH NatvaprakaraNam durgaTIkA durgabhASyam durgavRttiH durgAsaptazatI draSTavyam nAmaprakaraNam nATyazAstram kAzikAvRttinyAsaH pANinIyASTAdhyAyI puruSottamadevIya paribhASAvRttiH puruSottamadevIya paribhASApAThaH Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhA0 vR0 saM0 manu0 ma0bhA0 ma0bhA0pra0 mabhAra0 pariziSTam - 12 761 pRSTham | vi0pa0 vivaraNapaJjikA bhAgavRttisaMkalanam | vai0 bhU0 sA? vaiyAkaraNabhUSaNasAraH manusmRtiH | vyA0 da0 iti0 vyAkaraNadarzanera mahAbhASyam itihAsa mahAbhASyapradIpaH vyA0 pari0 pA0 vyADiparibhASApAThaH mahAbhAratam vyA0 pari0 vR0 vyADiparibhASAvRttiH mugdhabodhavyAkaraNam za0 za0 pra0 zabdazaktiprakAzikA meghadUtakAvyam zlokaH medinIkozaH Sa0 SatvaprakaraNam raghuvaMzakAvyam sa0 pra0 samAsaprakaraNam varSam saM0 saMkhyA, sandhiprakaraNam vaGgabhASyam sIra0 pari0 sIradevaparibhASAvRttiH vArttikasUtram subartha0 subarthaprakaraNam vAkyapadIyam | si0 ca0 siddhAntacandrikA vAlmIkIyarAmAyaNam | sU0 sUtram mugdha0 megha0 medinI0 raghu0 zlo0 vaM0 bhA0 vA0 vA0pa vA0rA0 Page #804 -------------------------------------------------------------------------- Page #805 -------------------------------------------------------------------------- Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-ki vizvavi ninda-saMrakSa Celce asama me govA zrutama. zrIjI kampyUTara priNTarsa, vArANasI