Katantra Vyakaranam Part 02 Khand 02

SR No.: 023088
Original Sutra Author: N/A
Author: Jankiprasad Dwivedi
Publisher: Sampurnanand Sanskrit Vishva Vidyalay
Publication Year: 1999
Total Pages: 806
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 36 MB

Page 297

२५५
नामचतुष्टया याये पञ्चमः समासपादः उपायमात्रं नानात्वं समूहस्त्वेक एव सः। भिन्नाः संबोधनोपायाः पुरुषेष्वनवस्थिताः॥
(वा० प० ३।१४।४९,९८)। भेदः संसर्ग इति नानात्वं यत् तत् प्रतिपत्त्युपायमानं समूहस्त्वेक एवासौ भेदसंसर्गरूपो नरसिंहादिवद् राजपुरुषादिरिति भावः । अत आह - ततोऽन्यद् वाक्यमिति रूढम् । साध्यं साधनं च येन प्रत्याय्यते तदेकं वाक्यं लोकप्रसिद्धमित्यर्थः । संज्ञयैव वा विधिरन्वाख्यात इत्यनेन वाक्यमेव समासीभवतीति मतं दर्शयति- समसनं समासः । केन पुनर्नाम्नां युक्तार्थ इति वक्ष्यमाणवाक्यानि हि संज्ञासाधनान्येव ? सत्यम् । अस्मादेव वचनान्नाम्नां युक्तार्थताऽनुमीयते । अन्यथा कथं संज्ञित्वेन निर्दिश्यते । अथवा नाम्नां समासः संक्षेपो भवति । युक्तार्थ इह संबन्धार्थो विशेषणविशेष्यभावलक्षण उच्यते । युक्तोऽर्थो येषां पदानां तानि युक्तार्थानि । युक्तार्थाश्रयत्वाद् युक्तार्थः समास उच्यते । तदा तु युक्तार्थग्रहणं सुखार्थमेव । यस्मात् सामान्योक्तावपि यस्य येन संबन्धस्तस्य तेन सह समासो भवतीत्यथदिवावसीयते । यथा मातरि प्रवर्तितव्यम्, पितरि शुश्रूषितव्यम् । न चोच्यते स्वस्यां स्वस्मिन्निाते । यस्य या माता, यस्य यः पितेति गम्यते । तथेहापीति।
पश्य कष्टं श्रितो गुरुकुलं देवदत्तः' इति नात्र समासः, सम्बन्धाभावात्। अत्र कष्टमिति साधनं पश्येति साध्यमपेक्षते । श्रित इति क्रिया गुरुकुलमपेक्षते, कष्टाश्रितयोर्वाक्यान्तरावयवयोर्नास्ति व्यपेक्षेति भावः। एवं किं करिष्यति 'शङ्कुलया खण्डः, देवदत्तः उपलेन, पुरुषो राज्ञः, कम्बलो देवत्तस्य' । पृथगानामेकार्थीभावः समासो भवति । पूर्वोत्तरपदयोरर्थस्य संसृष्टरूपस्य प्रतीतेः । वाक्ये संख्याविशेषो व्यक्ताभिधानमुपसर्जनविशेषणं च शब्दयोग इति । यथा ‘राज्ञः पुरुषः, राज्ञोः पुरुषः, राज्ञां पुरुषः' इति । वृत्तौ तु निर्विशेषावगमः, यथा 'राजपुरुषः' इति । विभक्त्यलोपे समासे सति स्वभावाद् विशेषणमात्रस्य प्रतीतिः । यथा 'गोषुचरः, वर्षासुजः, दास्याः पुत्रः' इति । अन्यः पुनराह - संख्यानामेकत्वादीनां संसर्गरूपमविभक्तं वृत्तौ तदभेदैकत्वमुच्यते ।
अभेदैकत्वसंख्या वा तत्रान्यैवोपजायते । संसर्गरूपसंख्यानामविभक्तं तदुच्यते ॥ यथौषधिरसाः सर्वे मधुन्याहितशक्तयः। अविभागेन वर्तन्ते संख्यां तां तादृशीं विदुः॥