________________
नामचतुष्टयाध्याये षष्ठस्तद्धितपादः
५१९
[समीक्षा]
‘सद्यः, ऐषमः, परेद्यवि’ आदि शब्दों के साधनार्थ दोनों ही व्याकरणों में निपातनविधि अपनाई गई है । अन्तर यह है कि कातन्त्र में गणनिर्देश है और पाणिनीय व्याकरण में सूत्र में ही १४ शब्दों को पढ़ा गया है - " सद्य:परुत्परार्यैषम: परेद्यव्यद्यपूर्वेद्युरन्येद्युरन्यतरेद्युरितरेद्युरपरेद्युरधरेद्युरुभयेद्युरुत्तरेद्युः" (अ०५ / ३ / २२) । वृत्तिकार दुर्गसिंह ने 'यर्हि, अन्यर्हि' आदि शब्दों के सिद्ध्यर्थ एक वार्त्तिकवचन प्रस्तुत किया है - “किमन्ययत्तद्भ्योऽनद्यतनवृत्तिभ्यो र्हिर्वा " । परन्तु पाणिनि ने इनका निर्देश सूत्रान्तर्गत किया है- ( अ०५/३/२२) । [रूपसिद्धि]
१. सद्यः । समानेऽहनि । समान + स् + सि । प्रकृत सूत्र द्वारा निपातनबल से द्यस् प्रत्यय तथा ‘समान’ शब्द को 'स' आदेश, लिङ्ग्ङ्गसंज्ञा, सि-प्रत्यय " अव्ययाच्च” (२/४/४) से उसका लुक् तथा "रेफसोर्विसर्जनीयः” (२/३/६३) से स् को विसगदिश | २. परेद्यवि । परस्मिन्नहनि । पर + एद्यवि + सि । प्रकृत सूत्र द्वारा निपातन से एद्यवि-प्रत्यय, तथा रकारोत्तरवर्ती अकार का लोप, एवं विभक्तिकार्य पूर्ववत् ।
३. अद्य । अस्मिन्नहनि । इदम् +द्य+सि । प्रकृत सूत्र द्वारा निपातन से द्यप्रत्यय तथा इदम् को अत् आदेश अवं विभक्तिकार्य पूर्ववत् ।
४. परुत् । पूर्वस्मिन् संवत्सरे । पूर्व + उत् । निपातन से 'उत्' प्रत्यय तथा पूर्व को पर आदेश, अकारलोप तथा विभक्तिकार्य ।
५. परारि । पूर्वतरस्मिन् संवत्सरे । पूर्वतर + आरि + सि । निपातन से आरि प्रत्यय एवं पूर्वतर को पर आदेश, आकारलोप तथा विभक्तिकार्य ।
६. ऐषमः। अस्मिन् संवत्सरे । इदम् + समसिण् + सि । निपातन से समसिण् प्रत्यय, “इदमी” (४।६ / ६६ ) से इदम् को इ आदेश, आदिवृद्धि तथा विभक्तिकार्य । ७. पूर्वेयुः । पूर्वस्मिन्नहनि । पूर्व + एद्युस् + सि । निपातन से एद्युस् प्रत्यय, अकारलोप तथा विभक्तिकार्य ।
८- १४. अन्येयुः । अन्यस्मिन्नहनि । अन्य + एद्युस् + सि । अन्यतरेषुः । अन्यतरस्मिन्नहनि । अन्यतर + एद्युस् +सि । इतरेषुः । इतरस्मिन्नहनि । इतर + एद्युस् + सि ।