Book Title: Agam 30 Mool 03 Uttaradhyayana Sutra Stahanakvasi
Author(s): Madhukarmuni
Publisher: Agam Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003466/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ava pUjya gurudeva pIjIrAvaramalajImahArAja kI smRti meM Ayojita saMyojaka evaM pradhAna sampAdaka yuvAcArya zrI madhukara muni uttarAdhyayanasUtra ( mUla-anuvAda-vivecana-TippaNa-pariziSTa-yukta ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM arha jinAgama-granthamAlA : granthAMka-19 [paramazraddheya gurudeva pUjya zrI jorAvaramalajI mahArAja kI puNyasmRti meM Ayojita] uttarAdhyayanasUtra) [ mUlapATha, hindI anuvAda-vivecana-TippaNa-pariziSTa yukta ] preraNA (sva.) upapravartaka zAsanasevI svAmI zrI brajalAlajI mahArAja Adya saMyojaka tathA pradhAna sampAdaka (sva.) yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' anuvAdaka-vivecaka-sampAdaka rAjendramuni zAstrI prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara ( rAjasthAna) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA : granthAGka 19 nirdezana mahAsatI sAdhvI zrI umarAvakaMvara jI ma.sA. 'arcanA' sampAdaka maNDala anuyoga pravartaka muni zrI kanhaiyAlAla 'kamala' AcArya zrI devendramuni zAstrI zrI ratanamuni sampreraka muni zrI vinayakumAra 'bhIma' saMzodhana va sajjA paM.satIzacandra zukla tRtIya saMskaraNa vIra nirvANa saM0 2527 vi0 saM0 2056 janavarI, 2000 I0 prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti braja madhukara smRti bhavana pIpaliyA bAjAra byAvara (rAjasthAna)- 305901 dUrabhASa : 50087 mudraka zrImatI vimaleza jaina ajantA pepara kanvarTarsa lakSmI cauka, ajamera - 305001 kampyUTarAijDa TAipa saiTiMga zrInivAsa prinTogrAphiksa Adarza nagara, ajamera -305001 mUlya : 155) rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published on the Holy Remembrance occasion of Rev. Guru Shri Joravarmalji Maharaj UTTARADHYAYANA SUTRA (Original Text with Variant Readings, Hindi Version, Notes, Annotations and Appendices etc.) Inspiring-Soul Up-Pravartaka Shasansevi Rev. (Late) Swami Sri Brijlalji Maharaj Convener & Founder Editor Yuvacharya (Late) Sri Mishrimalji Maharaj Madhukar' Translator & Annotator Rajendra Muni Shastri Publishers Shri Agam Prakashan Samiti, Beawar (Raj.) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jinagam Granthmala Publication No. 19 Direction Mahasati Sadhwi Shri Umrav Kunwarji 'Archana' Board of Editors Anuyoga-Pravartaka Muni Sri Kanhaiyalal 'Kamal' Acharya Sri Devendramuni Shastri Sri Ratan Muni Promotor Muni Sri Vinayakumar 'Bhima' Corrections and Layout Pt. Satish Chandra Shukla. Third Edition Vir-Nirvana Samvat 2527 Vikram Samvat 2056 2000 A.D. Publishers Sri Agam Prakashan Samiti, Brij- Madhukar Smriti-Bhawan, Piplia Bazar, Beawar (Raj.) 305901 Phone: 50087 Printers Smt. Vimlesh Jain Ajanta Paper Converters Laxmi Chowk, Ajmer - 305001 Laser Type Setting by: Srinivasa Printographics Ajmer-305002 Price: Rs. 155/= Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa jinakA jIvana adhyAtmasAdhanA se anuprANita thA, jinakA vyaktitva saMyamArAdhanA se samanvita thA, jinhoMne dharma ke virATarUpa kA bodha karAyA, jinhoMne AjIvana ninthi zramaNa-paramparA kA pracAra-prasAra kiyA, Aja bhI saMgha jinake jJAna-vairAgyamaya vicAroM se upakRta hai, jinakI ziSyAnuziSya paramparA vizAla virATarUpa meM pravartamAna hai, una mahAmahima, AdaraNIya, zraddhAspada zramaNaziromaNi AcAryazrI bhUdharajI mahArAja ke karakamaloM meM. -madhukara muni (prathama saMskaraNa se) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya uttarAdhyayana-sUtra ke liye yaha mAnyatA hai ki zramaNa bhagavAn mahAvIra ko aMtimadezanA ke samaya apRSTha vyAkaraNa ke rUpa meM isake chattIsa adhyayanoM kA saMgaMphana huA hai| etadartha yahA~ vizeSa UhApoha karane kA prasaMga nahIM hai| parantu mukhya ullekhanIya yaha hai ki bhagavAn kI samagra-vANI kA yaha sUtra pratinidhitva karatA hai| isI kAraNa janasAdhAraNa meM uttarAdhyayanasUtra ke paThana-pAThana kI paramparA vizeSa rUpa meM dekhI jAtI hai| vizeSa nirdeza ke rUpa meM yaha jJAtavya hai ki zrI Agama prakAzana samiti kI nirdhArita nIti ke anusAra uttarAdhyayanasUtra ke prathama va dvitIya saMskaraNa prakAzita kiye gaye the| Agama-battIsI kI mAMga bar3hate jAne se aneka granthoM kA punarmudraNa karAyA jA rahA hai| samagra granthoM ke do saMskaraNa prakAzita ho cuke haiN| AcArAMga, sUtrakRtAMgasUtra 1 va 2 ke tRtIya saMskaraNa prakAzita ho cuke haiN| uttarAdhyayanasUtra Apake hAthoM meM hai| zeSa granthoM kA prakAzana yathAkrama kiyA jA rahA hai| grantha ke anuvAdaka, vivecaka muni zrI rAjendra muni zAstrI ne anuvAda ke sAtha viSaya ko spaSTa karane ke liye yathA prasaMga Avazyaka vivecana karake sarvabodhagamya banAne kA jo prayAsa kiyA hai, vaha prazaMsanIya hai evaM unake prayAsa ke prati pramoda bhAva prakaTa karate haiN| hama sva. yuvAcArya zrI mizrImala jI ma. sA."madhukara "ke prati hArdika zraddhAMjali arpita karate haiM, jinake parokSa AzIrvAda kA pAtheya lekara samiti Agama prakAzana ke liye gatizIla hai| yavAcArya zrI ke devalokavAsI hone ke pazcAta parama AdaraNIyA mahAsatI sAdhvI zrI umarAva ku~varajI ma. sA. ke mArgadarzana meM Agama prakAzana kA kArya usI gati se cala rahA hai| yaha hama saba kA saubhAgya hai| oNphaseTa paddhati se prakAzita hone vAle granthoM ke tRtIya saMskaraNa kA saMzodhana vaidika yantrAlaya ke pUrva prabandhaka paM. satIzacandra zukla ne kiyA hai| zuklajI ina granthoM ke prathama se tRtIya saMskaraNa ke saMzodhana kArya meM saMlagna rahe haiM, ataH hama unake AbhArI haiN| sAtha hI una sabhI mahAnubhAvoM kA sadhanyavAda AbhAra mAnate haiM, jinakA pratyakSa va parokSa bauddhika va Arthika sahayoga prApta hai| ratanacandamAdA sAgaramala baitAlA adhyakSa sAyaramala coraDiyA sAyaramala cArADyA jJAnAca jJAnacaMda vinAyakiyA mahAmaMtrI kAryAdhyakSa mantrI zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyakSa kAryAdhyakSa upAdhyakSa mahAmantrI mantrI sahamantrI koSAdhyakSa parAmarzadAtA sadasya uttarAdhyayana / 8 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara ( kAryakAriNI samiti : : : : : : : 10 zrI sAgaramala jI baitAlA zrI ratanacandajI modI zrI dhanarAjajI vinAyakiyA zrI bhaMvaralAlajI goThI zrI hukmIcandajI pArakha zrI dulIcandajI coraDiyA zrI jasarAjajI pArakha zrI jI. sAyaramalajI coraDiyA zrI jJAnacandajI vinAyakiyA zrI jJAnarAja jI mUthA zrI prakAzacandajI caupar3A zrI jaMvarIlAla jI zizodiyA zrI Ara. prasannacandajI coraDiyA zrI mANakacanda jI saMcetI zrI tejarAjajI bhaNDArI zrI esa. sAyaramalajI coraDiyA zrI mUlacandajI surANA zrI motIcandajI coraDiyA zrI amaracandajI modI zrI kizanalAlajI baitAlA zrI jatanarAja jI mehatA zrI devarAjajI coraDiyA zrI gautamacandajI coraDiyA zrI sumeramalajI mer3atiyA zrI AsUlAlajI boharA zrI buddharAja jI bAphaNA indaura byAvara byAvara madrAsa jodhapura madrAsa durga madrAsa byAvara pAlI byAvara byAvara madrAsa jodhapura jodhapura madrAsa nAgaura madrAsa byAvara madrAsa mer3atA siTI madrAsa madrAsa jodhapura jodhapura byAvara Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana rekhA /9 uttarAdhyayanasUtra-prathama saMskaraNa ke prakAzana meM viziSTa artha sahayogI zrImAn seTha mAMgIlAla jI surANA rAjasthAna ke jaina bandhu bhAratavarSa ke vibhinna aMcaloM meM jAkara base haiM aura jo jahA~ basA hai vahA~ usane kevala vyAvasAyika evaM audyogika pragati hI nahIM kI hai, kintu vahA~ kI sAmAjika pravRttiyoM meM, zaikSaNika kSetra meM aura dharmasevA ke vividha kSetroM meM bhI mahattvapUrNa yogadAna kiyA hai| __yahA~ jinakI jIvanarekhA aMkita kI jA rahI hai, ve zrI mAMgIlAla jI sA.surANA, divaMgata dharmapremI, samAjasevI, vAtsalyamUrti seTha gulAbacanda jI sA. ke suputra aura mAtuzrI patAsa bAI ke Atmaja haiM, jinhoMne apane pitAjI kI paramparAoM ko kevala akSuNNa hI nahIM rakkhA hai, apitu khUba samRddha bhI kiyA hai| Apa sikandarAbAda (Andhra) ke surANA-udyoga ke svAmI haiN| ___ApakA janma nAgaura jile ke kucerA grAma meM dinAGka 8 navambara san 1930 ko huA thaa| usmAniyA vizvavidyAlaya, haidarAbAda se Apa vANijya viSaya meM snAtaka hue aura phira vidhisnAtaka (LL.b.) kI parIkSA bhI uttIrNa kii| ucca zikSA prApta karake Apa apane paitRka vyavasAya meM lage kintu ApakA vyaktitva usI paridhi meM nahIM simaTA rhaa| vyavasAya ke sAtha vibhinna saMsthAoM ke sAtha ApakA samparka huA, unakI sevA meM ullekhanIya yoga diyA, unakA saMcAlana kiyA aura Aja taka vaha krama lagAtAra cAlU hai| ___ Apake sArvajanika kAryoM kI sUcI vizAla hai| jina saMsthAoM ke mAdhyama se Apa samAja kI, dharma kI aura deza kI sevA kara rahe haiM, unakI sUcI se hI Apake bahumukhI kAryakalApoM kA paricaya prApta kiyA jA sakatA hai| Apa nimnalikhita saMsthAoM se sambaddha haiM, yA rahe haiM 1. adhyakSa- zrI jaina sevAsaMgha, bolArama 2. prabandhakAriNI sabhA ke sadasya - a. bhAratIya sthA. jaina kaoNnphareMsa 3. bhUtapUrva adhyakSa- phaiDarezana oNpha e.pI. cembara oNpha kaoNmarsa eNDa iMDasTrIja 4. DAirekTara- e.pI. sTeTa TreDiMga kaoNraporezana 5. DAirekTara- iNDiyana ovarasIja baiMka, madrAsa 6. adhyakSa- sAdhanA-mandira ejyUkezana sosAiTI (jo hindI mAdhyama se hAI skUla calAtI hai) 7. adhyakSa- hindIpracAra sabhA, bolArama 8. adhyakSa- phreNDa emecyora ArTisTa esosiezana, haidarAbAda 9. oNnarerI janarala sekreTarI- akhila bhAratIya nirmAtA saMgha, e.pI. borDa, (lagAtAra chaha varSoM taka) 10. adhyakSa- necyUra myUra kaoNleja, haidarAbAda Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana rekhA / 10 11. adhyakSa- Ananda AdhyAtmika zikSaNa saMgha TrasTa, sikandarAbAda 12. adhyakSa - jaina zrIsaMgha, bolArama ullikhita tAlikA se spaSTa hai ki Apane Andhrapradeza meM apanI uccatara yogyatA, sevA aura zikSA ke kAraNa viziSTa pratiSThA prApta kI hai| kintu Apake vyaktitva kI pUrI viziSTatA itane mAtra se nahIM jAnI jA sktii| Apake sArvajanika kriyAkalApa bahuta vistRta haiN| yahI kAraNa hai ki zAsana aura prajAjana donoM hI ApakI yogyatA se lAbha uThAte rahate haiN| Apa aneka zAsakIya salAhakAra samitiyoM meM manonIta kiye jAte haiM, yathAlebara eDavAijarI borDa, jonala relave, posTa eNDa TelIgrApha minimama vejez2a borDa tathA iMDasTrIja eDavAijarI baoNDI Adi / ina saba ke atirikta Apa aneka aspatAoM, skAuTa pravRtti tathA roTarI klaba Adi se jur3e hue haiN| bhArata-pAkistAna yuddha ke samaya AndhrapradezIya Diphensa kameTI kI, jo gavarnameNTa baoNDI thI, kAryakAriNI samiti ke manonIta sadasya raha cuke haiN| spaSTa hai ki Apa jaina- jainatara samAja meM hI nahIM, zAsakIya vartuloM meM bhI samAna rUpa se sammAnya haiN| surANA jI bhare-pUre parivAra ke bhI dhanI haiN| bhAI bahina aura putroM aura putriyoM se samRddha haiN| prastuta Agama ke prakAzana meM ApakI ora se prApta viziSTa Arthika sahayoga ke lie samiti ApakI AbhArI hai| - (prathama saMskaraNa se ) - maMtrI 00 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adivacana vizva ke jina dArzanikoM-dRSTAoM/cintakoM ne "AtmasattA" para cintana kiyA hai, yA Atma-sAkSAtkAra kiyA hai, unhoMne para-hitArtha Atma-vikAsa ke sAdhanoM tathA paddhatiyoM para bhI paryApta cintana-manana kiyA hai| AtmA tathA tatsambandhita unakA cintana-pravacana Aja Agama/piTaka/veda/upaniSad Adi vibhinna nAmoM se vizruta hai| jainadarzana kI yaha dhAraNA hai ki AtmA ke vikAroM-rAga-dveSa Adi ko sAdhanA ke dvArA dUra kiyA jA sakatA hai aura vikAra jaba pUrNataH nirasta ho jAte haiM to AtmA kI zaktiyA~ jJAna/sukha/vIrya Adi sampUrNa rUpa meM udghATita, udbhAsita ho jAtI haiN| zaktiyoM kA sampUrNa prakAza-vikAsa hI sarvajJatA hai aura sarvajJa/ Apta-puruSa kI vANI vacana/kathana prarUpaNA -"Agama" ke nAma se abhihita hotI hai| Agama arthAt tattvajJAna, Atma-jJAna tathA AcAra-vyavahAra kA samyak paribodha dene vAlA shaastr/suutr/aaptvcn| sAmAnyataH sarvajJa ke vacanoM / vANI kA saMkalana nahIM kiyA jAtA, vaha bikhare sumanoM kI taraha hotI hai, parantu viziSTa atizayasampanna sarvajJa puruSa, jo dharmatIrtha kA pravartana karate haiM, saMghIya jIvana-paddhati meM dharma-sAdhanA ko sthApita karate haiM, ve dharmapravartaka/arihaMta yA tIrthaMkara kahalAte haiN| tIrthaMkara deva kI janakalyANakAriNI vANI ko unhIM ke atizaya sampanna vidvAn ziSya gaNadhara saMkalita kara "Agama" yA zAstra kA rUpa dete haiM arthAt jina-vacanarUpa sumanoM kI mukta dRSTi jaba mAlArUpa meM grathita hotI hai to vaha "Agama" kA rUpa dhAraNa karatI hai| vahI Agama arthAt jina-pravacana Aja hama saba ke lie Atma-vidyA yA mokSa-vidyA kA mUla srota hai| "Agama" ko prAcInatama bhASA meM "gaNipiTaka" kahA jAtA thaa| arihaMtoM ke pravacanarUpa samagra zAstra-dvAdazAMga meM samAhita hote haiM aura dvAdazAMga / AcArAMga-sUtrakRtAMga Adi aMga-upAMga Adi aneka bhedopabheda vikasita hue haiN| isa dvAdazAMgI kA adhyayana pratyeka mumukSu ke lie Avazyaka aura upAdeya mAnA gayA hai| dvAdazAMgI meM bhI bArahavA~ aMga vizAla evaM samagra zrutajJAna kA bhaNDAra mAnA gayA hai, usakA adhyayana bahuta hI viziSTa pratibhA evaM zrutasampanna sAdhaka kara pAte the| isaliye sAmAnyataH ekAdazAMga kA adhyayana sAdhakoM ke lie vihita huA tathA isI ora sabakI gati/mati rhii| jaba likhane kI paramparA nahIM thI, likhane ke sAdhanoM kA vikAsa bhI alpatama thA, taba AgamoM/ zAstroM/ko smRti ke AdhAra para yA guru-paramparA se kaMThastha karake surakSita rakhA jAtA thaa| sambhavataH isalie Agama jJAna ko zrutajJAna kahA gayA aura isIlie zruti/smRti jaise sArthaka zabdoM kA vyavahAra kiyA gyaa| bhagavAn mahAvIra ke parinirvANa ke eka hajAra varSa bAda taka AgamoM kA jJAna smRti/zruti paramparA para hI AdhArita rhaa| pazcAt smRtidaurbalya, guru paramparA kA viccheda, duSkAla-prabhAva Adi aneka kAraNoM se dhIredhIre AgamajJAna lupta hotA calA gyaa| mahAsarovara kA jala sUkhatA-sUkhatA goSpada-mAtra raha gyaa| mumukSu zramaNoM ke liye yaha jahA~ cintA kA viSaya thA, vahA~ cintana kI tatparatA evaM jAgarUkatA ko cunautI bhI thii| ve tatpara hue zrutajJAna-nidhi ke saMrakSaNa hetu| tabhI mahAn zrutapAragAmI devarddhigaNi kSamAzramaNa ne vidvAn zramaNoM kA eka sammelana bulAyA aura smRti-doSa se lupta hote AgamajJAna ko surakSita evaM saMjokara rakhane kA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyacana/12 AhvAna kiyaa| sarva sammati se AgamoM ko lipibaddha kiyA gyaa| jinavANI ko pustakArUDha karane kA yaha aitihAsika kArya vastuta: Aja kI samagra jJAna-pipAsu prajA ke lie eka avarNanIya upakAra siddha huA / saMskRti, darzana, dharma tathA Atma-vijJAna kI prAcInatama jJAnadhArA ko pravahamAna rakhane kA yaha upakrama vIranirvANa ke 980 yA 993 varSa pazcAt prAcIna nagarI valabhI (saurASTra) meM AcArya zrI devarddhigaNi kSamAzramaNa ke netRtva meM sampanna huaa| vaise jaina AgamoM kI yaha dUsarI antima vAcanA thI; para lipibaddha karane kA prathama prayAsa thaa| Aja prApta jaina sUtroM kA antima svarUpa saMskAra isI vAcanA meM sampanna kiyA gayA thaa| pustakArUDha hone ke bAda AgamoM kA svarUpa mUla rUpa meM to surakSita ho gayA, kintu kAla-doSa, zramaNa saMghoM ke Antarika matabheda, smRtidurbalatA, pramAda evaM bhAratabhUmi para bAharI AkramaNoM ke kAraNa vipula jJAna bhaNDAroM kA vidhvaMsa Adi anekAneka kAraNoM se Agama-jJAna kI vipula sampatti, arthabodha kI samyak guru-paramparA dhIre-dhIre kSINa evaM vilupta hone se nahIM rukii| AgamoM ke aneka mahattvapUrNa pada, sandarbha tathA unake gUDhArtha kA jJAna, chinna-vicchinna hote cale ge| paripakva bhASAjJAna ke abhAva meM, jo Agama hAtha se likhe jAte the, ve bhI zuddha pATha vAle nahIM hote, unakA samyak artha-jJAna dene vAle bhI virale hI milte| isa prakAra aneka kAraNoM se Agama kI pAvana dhArA saMkucita hotI gaI / vikramIya solahavIM zatAbdI meM vIra loMkAzAha ne isa dizA meM krAMtikArI prayatna kiyaa| AgamoM ke zuddha aura yathArtha arthajJAna ko nirUpita karane kA eka sAhasika upakrama punaH cAlU huaa| kintu kucha kAla bAda usameM bhI vyavadhAna upasthita ho gye| sAmpradAyika vidveSa, saiddhAMtika vigraha tathA lipikAroM kA atyalpa jJAna AgamoM kI upalabdhi tathA usake samyak arthabodha meM bahuta bar3A vighna bana gyaa| Agama-abhyAsiyoM ko zuddha pratiyAM milanA bhI durlabha ho gyaa| unnIsavIM zatAbdI ke prathama caraNa meM jaba Agama-mudraNa kI paramparA calI to sudhI pAThakoM ko kucha suvidhA prApta huii| dhIre-dhIre vidvad-prayAsoM se AgamoM kI prAcIna cUrNiyAM, niryuktiyAM, TIkAyeM Adi prakAza meM AIM aura unake AdhAra para AgamoM kA spaSTa-sugama bhAvabodha sarala bhASA meM prakAzita huaa| isase Agama svAdhyAyI tathA jJAna-pipAsu janoM ko suvidhA huii| phalataH AgamoM ke paThana-pAThana kI pravRtti bar3hI hai| merA anubhava hai, Aja pahale se kahIM adhika Agama- svAdhyAya kI pravRtti bar3hI hai, janatA meM AgamoM ke prati AkarSaNa va ruci jAgRta ho rahI hai| isa ruci jAgaraNa meM aneka videzI AgamajJa vidvAnoM tathA bhAratIya jainetara vidvAnoM kI Agama- zruta-sevA kA bhI prabhAva va anudAna hai, ise hama sagaurava svIkArate haiN| Agama- sampAdana- prakAzana kA yaha silasilA lagabhaga eka zatAbdI se vyavasthita cala rahA hai| isa mahanIya zruta sevA meM aneka samartha zramaNoM, puruSArthI vidvAnoM kA yogadAna rahA hai| unakI sevAyeM nIMva kI IMTa kI taraha Aja bhale hI adRzya hoM, para vismaraNIya to kadApi nahIM / spaSTa va paryApta ullekhoM ke abhAva meM hama adhika vistRta rUpa meM unakA ullekha karane meM asamartha haiM, para vinIta va kRtajJa to haiM hii| phira bhI sthAnakavAsI jaina paramparA ke kucha viziSTa Agama zruta-sevI munivaroM kA nAmollekha avazya karanA caahuuNgaa| Aja se lagabhaga sATha varSa pUrva pUjya zrI amolakaRSijI mahArAja ne jaina AgamoM - 32 sUtroM kA prAkRta se khar3I bolI meM anuvAda kiyA thaa| unhoMne akele hI battIsa sUtroM kA anuvAda kArya sirpha 3 varSa va 15 dina meM pUrNa kara eka adbhuta kArya kiyaa| unakI dRDha laganazIlatA, sAhasa evaM Agama jJAna kI gambhIratA unake kArya se hI svataH parilakSita hotI hai| ve 32 hI Agama alpa samaya meM prakAzita bhI ho - gaye / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adivacana/13 isase Agama paThana bahuta sulabha va vyApaka ho gayA aura sthAnakavAsI, terApaMthI samAja to vizeSa upakRta huaa| gurudeva zrI jorAvaramalajI mahArAja kA saMkalpa maiM jaba prAta:smaraNIya gurudeva svAmIjI zrI jorAvaramalajI ma. ke sAnnidhya meM AgamoM kA adhyayana anuzIlana karatA thA taba Agamodaya samiti dvArA prakAzita AcArya abhayadeva va zIlAMka kI TIkAoM se yukta kucha Agama upalabdha the| unhIM ke AdhAra para maiM adhyayana-vAcana karatA thaa| gurudevazrI ne kaI bAra anubhava kiyA -yadyapi yaha saMskaraNa kAphI zramasAdhya va upayogI haiM, aba taka upalabdha saMskaraNoM meM prAyaH zuddha bhI haiM, phira bhI aneka sthala aspaSTa haiM, mUlapAThoM meM va vRtti meM kahIM-kahIM azuddhatA va antara bhI hai| sAmAnya jana ke liye durUha to haiM hii| cUMki gurudevazrI svayaM AgamoM ke prakANDa paNDita the, unheM AgamoM ke aneka gUDhArtha guru-gama se prApta the| unakI medhA bhI vyutpanna va tarka-pravaNa thI, ata: ve isa kamI ko anubhava karate the aura cAhate the ki AgamoM kA zuddha, sarvopayogI aisA prakAzana ho, jisase sAmAnya jJAna vAle zramaNa-zramaNI evaM jijJAsujana lAbha uThA skeN| unake mana kI yaha taDapa kaI bAra vyakta hotI thii| para kucha paristhitiyoM ke kAraNa unakA yaha svapna-saMkalpa sAkAra nahIM ho sakA, phira bhI mere mana meM preraNA banakara avazya raha gyaa| isI antarAla meM AcArya zrI javAharalAla jI mahArAja, zramaNasaMgha ke prathama AcArya jainadharmadivAkara AcArya zrI AtmArAma jI ma., vidvadratna zrI ghAsIlAla jI ma. Adi manISI munivaroM ne jaina AgamoM kI hindI, saMskRta, gujarAtI Adi meM sundara vistRta TIkAyeM likhakara yA apane tattvAvadhAna meM likhavA kara kamI ko pUrA karane kA mahanIya prayatna kiyA hai| zvetAmbara mUrtipUjaka AmnAya ke vidvAn zramaNa paramazrutasevI sva. muni zrI puNyavijayajI ne Agama sampAdana kI dizA meM bahuta vyavasthita va uccakoTi kA kArya prArambha kiyA thaa| vidvAnoM ne use bahuta hI sraahaa| kintu unake svargavAsa ke pazcAt usameM vyavadhAna utpanna ho gyaa| tadapi AgamajJa muni zrI jambUvijayajI Adi ke tattvAvadhAna meM Agama-sampAdana kA sundara va uccakoTi kA kArya Aja bhI cala rahA hai| vartamAna meM terApaMtha sampradAya meM AcArya zrI tulasI evaM yuvAcArya mahAprajJajI ke netRtva meM AgamasampAdana kA kArya cala rahA hai aura jo Agama prakAzita hae haiM unheM dekhakara vidvAnoM ko prasannatA hai| yadyapi unake pATha-nirNaya meM kAphI matabheda kI guMjAiza hai| tathApi unake zrama kA mahattva hai| muni zrI kanhaiyAlAla jI ma. "kamala" AgamoM kI vaktavyatA ko anuyogoM meM vargIkRta karake prakAzita karAne kI dizA meM prayatnazIla haiN| unake dvArA sampAdita kucha AgamoM meM unakI kAryazailI kI vizadatA evaM maulikatA spaSTa hotI hai| Agama sAhitya ke vayovRddha vidvAn paM. zobhAcandra jI bhArilla, vizruta-manISI zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA jaise cintanazIla prajJApuruSa AgamoM ke Adhunika sampAdana kI dizA meM svayaM bhI kArya kara rahe haiM tathA aneka vidvAnoM kA mArgadarzana kara rahe haiN| yaha prasannatA kA viSaya hai| isa saba kArya-zailI para vihaMgama avalokana karane ke pazcAt mere mana meM eka saMkalpa utthaa| Aja prAyaH sabhI vidvAnoM kI kAryazailI kAphI bhinnatA liye hue hai| kahIM AgamoM kA mUla pATha mAtra prakAzita kiyA jA rahA hai, kahIM AgamoM kI vizAla vyAkhyAyeM kI jA rahI haiN| eka pAThaka ke liye durbodha hai to dUsarI jttil| sAmAnya pAThaka ko to saralatApUrvaka Agama jJAna prApta ho sake, etadartha madhyama mArga kA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana / 14 | anusaraNa Avazyaka hai| AgamoM kA eka aisA saMskaraNa honA cAhiye jo sarala ho, subodha ho, saMkSipta aura prAmANika ho mere svargIya gurudeva aisA hI Agama-saMskaraNa cAhate the| isI bhAvanA ko lakSya meM rakhakara maiMne 5-6 varSa pUrva isa viSaya kI carcA prArambha kI thI, sudIrgha cintana ke pazcAt vi. saM. 2036 vaizAkha zuklA dazamI, bhagavAn mahAvIra kaivalyadivasa ko yaha dRr3ha nizcaya ghoSita kara diyA aura Agama battIsI kA sampAdanavivecana kArya prArambha bhI / isa sAhasika nirNaya meM gurubhrAtA zAsanasevI svAmI zrI brajalAla jI ma. kI preraNA/ protsAhana tathA mArgadarzana merA pramukha sambala banA hai| sAtha hI aneka munivaroM tathA sadgRhasthoM kA bhakti bhAva bharA sahayoga prApta huA hai, jinakA nAmollekha kiye binA mana santuSTa nahIM hogaa| Agamaanuyoga zailI ke sampAdaka muni zrI kanhaiyAlAlajI ma. 'kamala', prasiddha sAhityakAra zrI devendramunijI ma. zAstrI, AcArya zrI AtmArAmajI ma. ke praziSya bhaMDArI zrI padamacandajI ma evaM pravacanabhUSaNa zrI amaramunijI, vidvadratna zrI jJAnamunijI ma. sva. viduSI mahAsatI zrI ujjvalakuMvarajI ma. kI suziSyAe~ mahAsatI divyaprabhAjI ema. e. pI. eca. DI., mahAsatI muktiprabhAjI tathA viduSI mahAsatI zrI umarAvakuMvarajI ma. 'arcanA', vizruta vidvAn zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA, sukhyAta vidvAn paM. zrI zobhAcandra jI bhArilla, sva. paM. zrI hIrAlAlajI zAstrI, DA. chaganalAla jI zAstrI evaM zrIcanda jI surANA "sarasa" Adi manISiyoM kA sahayoga Agama sampAdana ke isa durUha kArya ko sarala banA sakA hai| ina sabhI ke prati mana Adara va kRtajJa bhAvanA se abhibhUta hai| isI ke sAtha sevA sahayoga kI dRSTi se sevAbhAvI ziSya muni vinayakumAra kA sAhacaryasahayoga, mahAsatI zrI kAnakuMvarajI mahAsatI zrI jhaNakArakuMvarajI kA sevAbhAva sadA preraNA detA rahA hai| isa prasaMga para isa kArya ke preraNAsrota sva. zrAvaka cimanasiMhajI lor3hA, sva. zrI pukharAjajI sisodiyA kA smaraNa bhI sahaja rUpa meM ho AtA hai, jinake athaka preraNA prayatnoM se Agama samiti apane kArya meM itanI zIghra saphala ho rahI hai| do varSa ke isa alpakAla meM hI dasa Agama granthoM kA mudraNa tathA karIba 15 - 20 AgamoM kA anuvAda - sampAdana ho jAnA hamAre saba sahayogiyoM kI gaharI lagana kA dyotaka hai| mujhe sudRDha vizvAsa hai ki parama zraddheya svargIya svAmI zrI hajArImala jI mahArAja Adi tapopUta AtmAoM ke zubhAzIrvAda se tathA hamAre zramaNasaMgha ke bhAgyazAlI netA rASTrasaMta AcArya zrI AnandaRSijI ma. Adi munijanoM ke sadbhAva sahakAra ke bala para yaha saMkalpita jinavANI kA sampAdana prakAzana kArya zIghra hI sampanna hogA / isI zubhAzA ke sAtha - (prathama saMskaraNa se) - - muni mizrImala "madhukara" ( yuvAcArya) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdaka kI kalama se vaidika paramparA meM jo sthAna gItA kA hai, bauddhaparamparA meM jo sthAna dhammapada kA hai, islAma meM jo kurAna kA hai, pArasiyoM meM jo sthAna avestA kA hai, IsAiyoM meM jo sthAna bAIbila kA hai, vahI sthAna jainaparamparA meM uttarAdhyayana kA hai| uttarAdhyayana bhagavAn mahAvIra kI anamola vANI kA anUThA saMgraha hai| vaha jIvanasUtra hai| AdhyAtmika, dArzanika evaM naitika jIvana ke vibhinna dRSTikoNoM kA isameM gaharAI se cintana hai| eka prakAra se isameM jIvana kA sarvAMgINa vizleSaNa hai| yahI kAraNa hai ki uttarAdhyayanasUtra para niyukti, bhASya, cUrNi aura aneka AcAryoM kI vRttiyA~ saMskRtabhASA meM likhI gaI haiN| gujarAtI aura hindI bhASA meM bhI isa para bRhat TIkAe~ likhI gaI haiN| samaya-samaya para mUrdhanya manISIgaNoM kI kalameM isa Agama ke pAvana saMsparza ko pAkara dhanya huI haiN| yaha eka aisA Agama hai, jo gambhIra adhyetAoM ke lie bhI upayogI hai| sAmAnya sAdhakoM ke lie bhI sAdhanA kI isameM paryApta sAmagrI hai| uttarAdhyayana ke mahattva, usakI saMracanA, viSaya-vastu Adi sabhI pahaluoM para parama zraddheya pUjya gurudeva sAhityamanISI kI devendramunijI zAstrI ne apanI vistRta prastAvanA meM cintana kiyA hai| ata: maiM usa sambandha meM punarAvRtti na kara prabuddha pAThakoM ko use hI par3hane kI preraNA duuNgaa| mujhe to yahA~ saMkSepa meM hI apanI bAta kahanI sAdhanA-jIvana meM praveza karane ke anantara dazavaikAlikasUtra ke pazcAt uttarAdhyayanasUtra ko parama zraddheya sadguruvarya upAdhyAya zrI puSkaramunijI ma. se maiMne pddh'aa| par3hate-par3hate merA hRdaya nata ho gayA isa bahumUlya Agamaratna pr| mujhe lagA, yaha Agama raMga-biraMge sugandhita phUloM ke guladaste kI taraha hai, jisakA madhura saurabha pAThaka ko mugdha kiye binA nahIM raha sktaa| ___ uttarAdhyayana kA prArambha hI vinaya se huA hai| vinaya pragati kA mUlamaMtra hai| sAdhaka ko gurujanoM kA anuzAsana kisa prakAra mAnya karanA cAhie, yaha bAta isameM vistAra se nirUpita hai| sAdhaka ko kisa prakAra bolanA, baiThanA, khar3e honA, adhyayana karanA Adi sAmAnya samajhI jAne vAlI kriyAoM para bhI gaharAI se cintana kara kahA hai ye kriyAe~ jIvana-nirmANa kI nIMva kI ITa ke rUpa meM haiN| inhIM para sAdhanA kA bhavya bhavana AdhRta hai| ina sAmAnya bAtoM ko binA samajhe, binA amala meM lAe yadi koI pragati karanA cAhe to vaha kadApi sambhava nahIM hai| Aja hama dekha rahe haiM -parivAra, samAja aura rASTra meM vigraha, dvandva kA dAvAnala sulaga rahA hai| anuzAsanahInatA dina dUnI, rAta caugunI bar3ha rahI hai| aisI sthiti meM yadi prastuta zAstra ke prathama adhyayana kA bhAva hI mAnava ke mana meM ghara kara jAye to sukha-zAMti kI surIlI svara-lahariyA~ jhanajhanA sakatI haiN| vyakti jarA-sA kaSTa Ane para katarAtA hai| para use patA nahIM ki jIvana-svarNa kaSToM kI agni meM tapakara hI nikharatA hai| binA kaSTa ke jIvana meM nikhAra nahIM AtA, isIlie parISaha-jaya ke sambandha meM cintana kara yaha batAyA gayA hai ki parISaha se bhayabhIta na bno| jIvana ke lie mAnavatA, zAstrazravaNa, zraddhA aura puruSArtha, yaha catuSTaya Avazyaka hai| mAnava-jIvana mila bhI gayA, kintu kUkara aura zUkara kI taraha vAsanA ke daladala meM pha~sA rahA, dharmazravaNa nahIM kiyA, zravaNa Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/ 16 karane para bhI usa para dRDha niSThA nahIM rakhI aura na puruSArtha hI kiyA to saphalatAdevI caraNa cUma nahIM sktii| isalie ina cAroM tattvoM para bala dekara sAdhaka ko utprerita kiyA hai ki vaha apane jIvana ko pAvana bnaaye| jIvana meM dhana, jana, parijana hI saba kucha nahIM haiN| jIvana kI antima ghar3iyoM meM ve zaraNarUpa nahIM ho skte| dharma hI saccA zaraNa hai| isI kI zaraNa meM jAne se jIvana maMgalamaya banatA hai jo phUla khilatA hai, vaha eka dina avazya hI murjhAtA hai| janma lene vAlA mRtyu kA grAsa banatA hI hai, para mRtyu kaisI ho, yaha prazna atIta kAla se hI dArzanikoM ke mana-mastiSka ko jhakajhoratA rahA hai| usI dArzanika pahalU ko pAMcaveM adhyayana meM sulajhAyA gayA hai| chaThe adhyayana meM pratipAdita hai ki Abhyantara aura bAhya parigraha se mukta hone vAlA sAdhaka nirgrantha kahalAtA hai| Asakti pazcAttApa kA kAraNa hai aura anAsakti sacce sukha kA mArga hai, isalie sAdhaka ko bha se mukta hokara alobha kI ora kadama bar3hAnA cAhie, yaha bhAva kapila kathAnaka ke dvArA vyakta kiyA gayA hai| jaba sAdhaka sAdhanA kI uccatara bhUmikA para pahu~ca jAtA hai to phira use saMsAra ke padArtha apanI ora AkarSita nahIM kara skte| nami rAjarSi kA kathAnaka isakA jvalanta pramANa hai| mAnava kA jIvana kSaNabhaMgura hai| havA kA tIkSNa jhauMkA vRkSa ke pIle patte ko nIce girA detA hai, vahI sthiti mAnava ke jIvana kI hai| jo svayaM ko aura dUsaroM ko baMdhanoM se mukta karatA hai, vahI saccA jJAna hai| 'bahuzruta' adhyayana meM usI jJAna ke sambandha meM gaharAI se vizleSaNa kiyA gayA hai| jAti se koI mahAn nahIM hotaa| mahAn hotA hai---sadguNoM ke kaarnn| sadguNoM ko dhAraNa karane se 'harikezabala' muni cANDAlakula se utpanna hone para bhI devoM ke dvArA arcanIya bana gye| jaba sva-svarUpa ke saMdarzana hote haiM. taba karma-bandhana zithila hokara naSTa ho jAte haiN| brahmadatta cakravartI ko citta muni ne vividha prakAra se samajhAne kA prayAsa kiyA, para vaha samajha na skaa| atIta jIvana ke sudRDha saMskAra vartamAna ke saghana AvaraNa ko eka kSaNa meM naSTa kara dete haiM aura AvaraNa naSTa hote hI bhRgu purohita kI taraha sAdhaka sAdhanA ke pAvana patha ko svIkAra kara lete haiN| bhikSu kauna banatA hai ? aura bhikSu banakara kyA karanA cAhie ? isakA varNana 'sa bhikkhU' adhyayana meM pratipAdita kiyA gayA hai| svarUpa-bodha aura svAtmaramaNatA hI brahmacarya kA vizada rUpa hai| brahmacarya hI sahI samAdhi hai / jo vyakti bhikSu banakara ke bhI sAdhanA se jI curAtA hai, vaha 'pApa - zramaNa' hai| 'yadi tuma svayaM abhaya cAhate ho to dUsaroM ko bhI abhaya do,' yaha bAta 'saMyatIta' adhyayana meM vyakta kI gaI hai| jyoM-jyoM sukha-suvidhAyeM upalabdha hotI haiM, tyoM-tyoM mAnava paratantratA meM Abaddha hotA jAtA hai / mRgAputra ke adhyayana meM yaha rahasya ujAgara huA hai| aizvarya ke ambAra lagane se aura virAT parivAra hone se koI 'nAtha' nahIM hotA / nAtha vahI hai, jisameM vizuddha viveka tathA saccI anAsaktatA - nispRhatA utpanna ho gaI hai| jaisA bIja hogA, vaisA hI phala prApta hogaa| mahApuruSoM kA hRdaya svayaM ke lie vajra se bhI adhika kaThora hotA hai to dUsaroM ke lie makkhana se bhI adhika mulAyama pazuoM kI karuNa cItkAra ne ariSTanemi ko bhoga se tyAga kI ora badala diyA to rAjamatI kI madhura aura vivekapUrNa vANI ne rathanemi ke jIvana kI dizA badala dii| bhagavAn pArzvanAtha aura mahAvIra kI paramparA kA tulanAtmaka adhyayana bhI teIsaveM adhyayana meM pratipAdita hai / mAtA kA jIvana meM anUThA sthAna hai| vaha putra ko sanmArga batAtI hai| jainadarzana meM samiti aura gupti ko pravacanamAtA kahA hai| samyak pravRti 'samiti' hai aura azubha se nivRtti 'gupti' hai bhAratIya itihAsa meM yajJa aura pUjA kA atyadhika mahattva rahA hai| vAstavika yajJa kI paribhASA paccIsaveM adhyayana meM spaSTa kI gaI hai aura Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdaka kI kalama se / 17 brAhmaNa kA saccA svarUpa bhI isameM prakaTa kiyA gayA hai| samyak AcAra hI samAcArI hai yaha 'samAcArI' adhyayana meM pratipAdita hai| saMgha vyavasthA ke lie anuzAsana Avazyaka hai| yaha 'khaluMkIya' nAmaka sattAisaveM adhyayana meM batAyA gayA hai| jJAna, darzana, cAritra aura tapa, ye mokSa ke sAdhana haiM aura inakI paripUrNatA hI mokSa hai / unatIsaveM adhyayana meM samyaktvaparAkrama ke sambandha meM 74 jijJAsAoM evaM samAdhAnoM ke dvArA bahuta hI vistAra ke sAtha aneka viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| tapa eka divya aura bhavya rasAyana hai, jo sAdhaka ko parabhAva se haTA kara svabhAva meM sthira karatA hai| tapa kA vizada vizleSaNa jainadarzana kI apanI dena hai| vivekayukta pravRtti caraNavidhi hai| usase saMyama paripuSTa hotA hai| avivekayukta pravRtti se saMyama dUSita hotA hai / isIliye caraNavidhi meM viveka para bala diyA hai| sAdhanA meM pramAda sabase bar3A bAdhaka hai, isaliye pramAda ke sthAnoM se satata sAvadhAna rahane hetu 'apramAda' adhyayana meM vistAra meM vizleSaNa kiyA gayA hai / vi-bhAva se karma-bandhana hotA hai aura sva-bhAva se karma se mukti milatI hai| karma kI mUla prakRtiyoM kA 'karmaprakRti 'adhyayana meM varNana hai| kaSAyayukta pravRtti karmabandhana kA kAraNa hai| zubhAzubha pravRtti kA mUla AdhAra zubha evaM azubha lezyAe~ haiM / lezyAoM kA isa adhyayana meM vizleSaNa hai| vItarAgatA ke lie asaMgatA Avazyaka hai| kevala gRha kA parityAga karane mAtra se koI anagAra nahIM bntaa| jIva aura ajIva kA jaba taka bhedajJAna nahIM hotA, taba taka samyagdarzana kA divya Aloka jagamagA nahIM sakatA, 'jIvAjIvavibhakti' adhyayana meM inake pRthakkaraNa kA vistRta nirUpaNa hai| | isa prakAra yaha Agama vividha viSayoM para gaharAI se cintana prastuta karatA hai| viSaya-vizleSaNa kI dRSTi se gAgara meM sAgara bharane kA mahattvapUrNa kArya isa Agama meM huA hai| saMkSepa meM yoM kahA jA sakatA hai ki sampUrNa jainadarzana, jainacintana aura jainadharma kA sAra isa eka Agama meM A gayA hai| isa Agama kA yadi koI gaharAI se evaM samyak prakAra se parizIlana kara le to use jainadarzana kA bhalIbhA~ti parijJAna ho sakatA hai| uttarAdhyayana kI yaha maulika vizeSatA hai ki anekAneka viSayoM kA saMkalana isameM huA hai| dazavaikAlika aura AcArAMga meM mukhya rUpa se zramaNAcAra kA nirUpaNa hai sUtrakRtAMga meM dArzanika tattvoM kI gaharAI hai| sthAnAMga aura samavAyAMga Agama kozazailI meM nirmita hone se unameM AtmA, karma, indriya, zarIra, bhUgola, khagola, naya, nikSepa Adi kA varNana hai, para vizleSaNa nahIM hai| bhagavatI meM vividha viSayoM kI carcAe~ vyApaka rUpa se kI gaI haiM para vaha itanA virAT hai ki sAmAnya vyakti ke lie usakA avagAhana karanA sambhava nahIM hai| jJAtAsUtra meM kathAoM kI hI pradhAnatA hai| upAsakadazAMga meM zrAvaka jIvana kA nirUpaNa hai| antakRddazA aura anuttaraupapAtika meM sAdhakoM ke utkRSTa tapa kA nirUpaNa hai| nandI meM pAMca jJAna ke sambandha meM cintana hai| anuyogadvAra meM naya aura pramANa kA vizleSaNa hai| chedasUtroM meM prAyazcittavidhi kA varNana hai| prajJApanA meM tattvoM kA vizleSaNa hai| rAjapraznIya meM rAjA pradezI aura kezI zramaNa kA madhura saMvAda hai| isa prakAra Agama- sAhitya meM jIvanasparzI vicAroM kA gambhIra cintana huA hai| kintu uttarAdhyayana meM jo sAmagrI saMkSepa meM saMkalita huI hai, vaisI sAmagrI anyatra durlabha hai / isalie anya AgamoM se isa Agama kI apanI iyattA hai, mahattA hai| isameM dharmakathAe~ bhI haiM, upadeza bhI aura tattvacarcAeM bhI haiN| tyAga vairAgya kI vimala dhArAe~ pravAhita ho rahI haiN| dharma aura darzana tathA jJAna, darzana aura cAritra kA isameM sundara saMgama huA hai| merI cirakAla se icchA thI ki uttarAdhyayana kA anuvAda, vivecana va sampAdana karU~ / usa icchA kI pUrti mahAmahima yuvAcArya zrImadhukaramuni jI kI pAvana preraNA se sampanna ho rahI hai| yuvAcAryazrI ne yadi prabala Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/18 preraNA na dI hotI to sambhava hai ki abhI isa kArya meM adhika vilamba hotaa| Agama kA sampAdana, lekhana karanA bahuta hI parizramasAdhya kArya hai| vItarAga kI vANI ke gambhIra rahasya ko samajha kara use bhASA meM utAranA aura bhI Ter3hI khIra hai| para merA parama saubhAgya hai ki Agama sAhitya ke gambhIra jJAtA, paramazraddheya, sadguruvarya upAdhyAya zrI puSkaramuni jI ma. sA. tathA sAhityamanISI pUjya gurudeva zrI devendramuni jI zAstrI kA satata mArgadarzana mere patha ko Alokita karatA rahA hai| unhIM kI asIma kRpA se isa mahAn kArya ko karane meM sakSama ho sakA huuN| gurudevazrI ne isa bhagIratha kArya ko sampanna karane meM jo zrama kiyA vaha zabdAtIta hai| mere anuvAda aura sampAdana ko dekhakara snehamUrti zrIcanda surANA 'sarasa' ne muktakaMTha se sarAhanA kI, jisase mujhe kArya karane meM adhika utsAha utpanna huA aura maiM gurujanoM ke AzIrvAda se yaha kArya zIghra sampanna kara skaa| sampAdana karate samaya maiMne aneka pratiyoM kA upayoga kiyA hai| niyukti, bhASya, cUrNi aura vRttiyoM kA bhI yathAsthAna upayoga kiyA hai| vRtti-sAhitya meM aneka kathAe~ AI haiM, jo viSaya ko paripuSTa karatI haiN| cAhate hue bhI, grantha kI kAyA adhika bar3I na ho jAya isaliye, maiMne isameM ve kathAe~ nahIM dI haiN| jJAta va ajJAta rUpa meM jisa kisI kA bhI sahayoga milA hai- usake prati AbhAra vyakta karanA maiM apanA karttavya samajhatA huuN| yahA~ para maiM paramAdaraNIyA, pUNya mAtezvarI mahAsatI zrI prakAzavatIjI ko bhI vismRta nahIM kara sakatA, jinake kAraNa hI maiM saMyama-sAdhanA ke patha para agrasara huA haiM tathA parama zraddheyA sadagaruNIjI jI. prajAmati puSpavatI jI ko bhI bhUla nahIM sakatA, jinake patha-pradarzana se mere jIvana ko vicAroM ke Aloka se ApUrita kiyA tathA jyeSTha bhrAtA zrI ramezamuni jI kA hArdika sneha bhI mere lie sambala rUpa rahA hai| dinezamunijI va narezamunijI ma. kA bhI mere para mahAn upakAra rahA hai| mahAsatI nAnakuMvarajI ma., mahAsatI hemavatIjI kA snehapUrNa AzIrvAda bhI mere lie mArgadarzaka rahA hai| jJAta va ajJAta rUpa meM jina kinhIM kA bhI sahayoga mujhe milA hai, maiM una sabhI kA hArdika AbhArI huuN| AzA hai ki merA yaha prayAsa pAThakoM ko pasanda aayegaa| mUrdhanya manISiyoM se merA sAgraha nivedana hai ki ve apane anamola sujhAva hitabuddhi se mujhe pradAna kareM, tAki agale saMskaraNa ko aura adhika pariSkRta kiyA jA ske| - rAjendramuni zAstrI jaina sthAnaka cAMdAvatoM kA nokhA di. 2 pharavarI, 1983 (prathama saMskaraNa se) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana : eka samIkSAtmaka adhyayana devendramuni zAstrI vartamAna meM upalabdha jaina samAja ko aMga, upAMga, mUla aura cheda ina cAra vargoM meM vibhakta kiyA gayA hai| isa vargIkaraNa kA ullekha samavAyAMga aura nandIsUtra meM nahIM hai| tattvArthabhASya meM sarvaprathama aMga ke sAtha upAMga zabda kA prayoga AcArya umAsvAti ne kiyA hai| usake pazcAt sukhabodhA- samAcArI meM aMgabAhya ke artha meM upAMga zabda kA prayoga AcArya zrIcandra ne kiyaa| jisa aMga kA jo upAMga hai, usakA nirdeza, "vidhimArgaprapA " grantha meM AcArya jinaprabha ne kiyA hai| mUla aura cheda sUtroM kA vibhAga kisa samaya huA, yaha sAdhikAra to nahIM kahA jA sakatA, para yaha spaSTa hai ki AcArya bhadrabAhu ne uttarAdhyayana aura dazavaikAlikaniryukti meM isa sambandha meM koI bhI carcA nahIM kI hai aura na jinadAsagaNI mahattara ne hI apanI uttarAdhyayana tathA dazavaikAlika kI cUrNiyoM meM isa sambandha meM kiMcinmAtra bhI cintana kiyA hai| na AcArya haribhadra ne dazavaikAlikavRti meM aura na zAntyAcArya ne uttarAdhyayanavRtti meM mUlasUtra ke sambandha meM carcA kI hai| isase yaha spaSTa hai ki gyArahavIM zatAbdI taka 'mUlasUtra', isa prakAra kA vibhAga nahIM huA thA / yadi vibhAga huA hotA to niryukti, cUrNi aura vRtti meM avazya hI nirdeza hotA / 'zrAvakavidhi' grantha ke lekhaka dhanapAla ne, jinakA samaya vikrama kI gyArahavIM zatAbdI hai, 45 AgamoM kA nirdeza kiyA hai | vicArasAraprakaraNa ke lekhaka pradyumnasUri ne bhI 45 AgamoM kA nirdeza kiyA hai, jinakA samaya terahavIM zatAbdI hai| unhoMne bhI mUlasUtra ke rUpa meM vibhAga nahIM kiyA hai| AcArya zrI prabhAcandra ne 'prabhAvakacaritra' meM sarvaprathama aMga, upAMga, mUla, cheda, yaha vibhAga kiyA hai| usake bAda upAdhyAya samayasundarajI ne 'samAcArI - zataka' meM isakA ullekha kiyA hai| sArAMza yaha hai ki 'mUlasUtra' vibhAga kI sthApanA terahavIM zatAbdI ke uttarArddha meM huI / uttarAdhyayana, dazavaikAlika, prabhRti AgamoM ko mUlasUtra abhidhA kyoM dI gaI hai, isa sambandha meM vibhinna 1. (ka) tattvArthasUtra -- paM. sukhalAlajI, vivecana, pR. 1 (kha) anyathA hi anibaddhamaMgopAMgazaH samudraprataraNavad duradhyavaseyaM syAt / - 2. sukhabodhA samAcArI, pRSTha 31 se 34 3. paM. dalasukha mAlavaNiyA ---- jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 1 kI prastAvanA meM pRSTha 38 4. gAthAsahasrI meM samayasundarajI ne dhanapAlakRta zrAvakavidhi kA nimna uddharaNa diyA hai--'paNayAlIsaM Agama', zloka - 297 5. (ka) vicAralesa, gAthA 344 - 351 ( vicArasAra prakaraNa) (kha) tatazcaturvidhaH kAryo'nuyogo'taH paraM mayA / tato'GgopAMgamUlAkhyagranthacchedakRtAgamaH // 241 // -- prabhAvakacaritam, dUsarA AryarakSitaprabandha 6. samAcArIzataka, patra- 76 - tattvArthabhASya 1 - 20 (pra. siMghI jaina granthamAlA, ahamadAbAda ) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/ 20 manISiyoM ne vibhinna kalpanAeM kI haiM prophesara vinTaranItja kA abhimata hai ina AgamoM para aneka TIkAe~ haiN| inase mUlagrantha kA pRthakkaraNa karane ke lie inheM mUlasUtra kahA hai / parantu unakA yaha kathana ucita nahIM hai| na unakA tarka hI vajanadAra hai, kyoMki unhoMne mUlasUtra kI sUcI meM piNDaniryukti ko bhI mAnA hai, jabaki usa para aneka TIkAe~ nahIM haiN| DaoN. sArapenTiyara, DaoN. gyArIno' aura prophesara paTavardhana" prabhRti vidvAnoM kA yaha abhimata hai-- ina AgamoM meM bhagavAn mahAvIra ke mUla zabdoM kA saMgraha hai, isalie inheM mUlasUtra kahA gayA hai| kintu unakA bhI kathana yuktiyukta nahIM hai| kyoMki bhagavAn mahAvIra ke mUla zabdoM ke kAraNa hI kisI Agama ko mUlasUtra mAnA jAya to sarvaprathama AcArAMga ke prathama zrutaskaMdha ko mUlasUtra mAnanA caahie| kyoMki pAzcAtya vicAraka DA. harmana jaikobI Adi ke anusAra bhagavAn mahAvIra ke mUla zabdoM kA sabase prAcIna saMkalana AcArAMga meM hai| 1 hamAre apane abhimatAnusAra jina AgamoM meM mukhyarUpa se zramaNa ke AcAra-sambandhI mUlaguNa, mahAvrata, samiti, gupti Adi kA nirUpaNa hai aura jo zramaNajIvanacaryA meM mUlarUpa se sahAyaka banate haiM, jina AgamoM kA adhyayana zramaNa ke lie sarvaprathama apekSita hai, unheM mUlasUtra kahA gayA hai| hamAre isa kathana kA samarthana isa bAta se hotA hai ki pahale AgamoM kA adhyayana AcArAMga se prArambha hotA thaa| jaba AcArya zayyambhava ne dazavaikAlikasUtra kA nirmANa kiyA to sarvaprathama dazavekAlika kA adhyayana karAyA jAne lagA aura usake bAda uttarAdhyayanasUtra par3hAyA jAne lgaa| 11 pahale AcArAMga ke 'zastraparijJA' prathama adhyayana se zaikSa kI upasthApanA kI jAtI thii| para jaba dazavaikAlika kI racanA ho gaI to usake bAda usake caturtha adhyayana se upasthApanA kI 7. Why these texts are called "root sutras" is not quite clear, Generally the word Mula is used for fun - damental text, in contradiction to the commentary. Now as there are old and important commentaries in existence precisely in the case of these texts they are probably termed, "Mula-Texts" - A History of Indian Literature Part II, Page - 446 8. In the Buddhista Work Mahavytpatti 245, 1265 Mulgrantha seems to mean original text that is the words of Buddha himself. Consequently there can be no doubt whatsoever that the Jainas too may have used Mula in the sense of 'Original text' and perhaps not so much in opposition to the later abridgements and commentaries as merely to denote actual words of Mahavira himself. -The Uttradhyayana Sutra, Page-32 9. The word Mul - Sutra is translated as trates originaux. - la rilijiyana da jaina pRSTha 79. (La - Religion the Jain), Page 79 10. We find however, the word Mula often used in the sense of "Original text" and it is but reasonable to hold that the word Mula appearing in the expression Mula sutra has got the same sense. Thus the term Mula-Sutra would mean the "Original text" i.e. "The text containing the original words of Mahavira (as received directly from his mouth)". And as a matter of fact we find that the style of Mula Sutras No. 183 ( uttarAdhyayana and dazavaikAlika) as sufficiently ancient to justify the claim made in their favour by original title that they present and preserve the original words of Mahavira. - The Dashvaikalika Sutra - A Study Page - 16 - 11. AyArassa u uvariM, uttaraNjhayaNA u Asi puvvaM tu / dasaveyAliya uvariM iyANiM kiM tena hovaMtI u // vyavahArabhASya uddezaka 3, gAthA 176 (saMzodhaka muni mANaka, pra0 vakIla kezavalAla premacanda, bhAvanagara) - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samIkSAtmaka adhyayana/21. jAne lgii|12 mUlasUtroM kI saMkhyA ke sambandha meM bhI aikamatya nahIM hai| samayasundaragaNI ne 1. dazavaikAlika, 2. oghaniyukti, 3. piNDaniyukti, 4. uttarAdhyayana , ye cAra mUlasUtra mAne haiN|13 bhAvaprabhasUri ne 1. uttarAdhyayana, 2. Avazyaka, 3. piNDaniyukti-oghaniyukti tathA 4. dazavaikAlika, ye cAra mUlasUtra mAne haiN|14 prophesara bevara, prophesara bUlara ne, 1. uttarAdhyayana 2. Avazyaka aura, 3. dazavaikAlika, ina tInoM ko mUlasUtra kahA hai| DaoN. sArapenTiyara, DaoN. vinTaranItja aura DaoN. gyArIno ne 1. uttarAdhyayana, 2. Avazyaka 3. dazavaikAlika evaM 4. piNDaniyukti ko mUlasUtra kI saMjJA dI hai| DaoN. sujiMga ne 1. uttarAdhyayana , 2. dazavaikAlika 3. Avazyaka tathA 4. piNDaniyukti evaM 5. oghaniyukti , ina pAMcoM ko mUlasUtra batAyA hai|15 sthAnakavAsI aura terApaMthI paramparA uttarAdhyayana, dazavaikAlika, nandI aura anuyogadvArasUtra ko mUlasUtra mAnatI haiN| __ mUlasUtravibhAga kI kalpanA kA AdhAra zruta-puruSa bhI ho sakatA hai| sarvaprathama jinadAsagaNI mahattara ne zruta-puruSa kI kalpanA kI hai|16 zruta-puruSa ke zarIra meM bAraha aMga haiM, jaise -pratyeka puruSa ke zarIra meM do paira, jo jaMghAyeM, do uru, do gAtrArdha (peTa aura pITha) , do bhujAe~, grIvA aura sira hote haiM, vaise hI Agama sAhitya ke bAraha aMga haiN| aMgabAhya zruta-puruSa ke upAMga-sthAnIya haiN| prastuta parikalpanA aMgapraviSTa aura aMgabAhya, ina do Agamika vargoM ke AdhAra para huI hai| isa vargIkaraNa meM mUla aura cheda ko sthAna prApta nahIM hai| AcArya haribhadra, jinakA samaya vikrama kI AThavIM zatAbdI hai aura AcArya malayagiri, jinakA samaya vikrama kI terahavIM zatAbdI hai, unhoMne bhI nandIsUtra kI apanI vRttiyoM meM aMgapraviSTa aura aMgabAhya ko hI sthAna diyA hai| AcArya jinadAsagaNI mahattara ke Adarza ko lekara hI ve cale haiN| aMgapraviSTa zruta kI sthApanA isa prakAra hai1. dAyA~ paira AcArAMga 2. bAyA~ paira sUtrakRtAMga 3. dAIM jaMghA sthAnAMga 4. bAIM jaMghA samavAyAMga 5. dAyA~ uru bhagavatI 6. bAyA~ uru jJAtAdharmakathA upAsakadazA 8. pITha antakRddazA 7. udara 12. puvvaM satthapariNNA, adhIya paDhiyAi hoi uvttttvnnaa| iNhicchajjIvaNayA, kiM sA u na hou uvttttvnnaa|| - vyavahArabhASya uddezaka 3, gAthA 174 13. smaacaariishtk| 14. atha uttarAdhyayana--Avazyaka-piNDaniyukti tathA oghaniyukti-dazavaikAlika -iti catvAri mUlasUtrANi / -jainadharmavarastotra, zlo. 30 kI svopajJavRtti (le. bhAvaprabhasUri, jhaverI jIvanacanda sAkaracandra) 15. e hisTrI oNpha dI kenonikala liTarecara oNpha dI jainsa, pRSTha 44-45 lekhaka, eca. Ara. kApar3iyA 16. iccetassa suttapurisassa jaM suttaM aMgabhAgaThitaM taM aMgapaviSTuM bhnnnni| -nandIsUtra cUrNi, pRSTha 47 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMga uttarAdhyayana/22 9. dAIM bhujA anuttaraupapAtikadazA 10. bAIM bhujA praznavyAkaraNa 11. grIvA vipAka 12. zira dRSTivAda prastuta sthApanA meM AcArAMga aura sUtrakRtAMga ko, mUlasthAnIya arthAt caraNasthAnIya mAnA hai| 17 dUsare rUpa meM bhI zrutapuruSa kI sthApanA kI gaI hai| usa rekhAMkana meM Avazyaka, dazavaikAlika, piNDaniyukti aura uttarAdhyayana, ina cAroM ko mUlasthAnIya mAnA hai| prAcIna jJAnabhaNDAroM meM zruta-puruSa ke aneka, citra prApta haiN| dvAdaza upAMgoM kI racanA hone ke bAda zrutapuruSa ke pratyeka aMga ke sAtha eka-eka upAMga kI kalpanA kI gaI hai| kyoMki aMgoM ke artha ko spaSTa karane vAlA upAMga hai| kisa aMga kA kauna sA upAMga hai, vaha isa prakAra pratipAdita kiyA gayA hai upAMga AcArAMga aupapAtika sUtrakRta rAjapraznIya sthAnAMga jIvAbhigama samavAya prajJApanA bhagavatI jambUdvIpaprajJapti jJAtAdharmakathA sUryaprajJapti upAsakadazA candraprajJapti antakRtdazA nirayAvaliyA-kalpikA anuttaraupapAtikadazA kalpAvataMsikA praznavyAkaraNa puSpikA vipAka puSpacUlikA dRSTivAda vRSNidazA jisa samaya paitAlIsa AgamoM kI saMkhyA sthira ho gaI, usa samaya zrutapuruSa kI jo AkRti banAI gaI hai, usameM dazavaikAlika aura uttarAdhyayana ko mUla sthAna para rakhA gayA hai| para yaha zruta-puruSa kI AkRti kA rekhAMkana bahuta hI bAda meM huA hai| yaha bhI adhika sambhava hai ki uttarAdhyayana, dazavakAlika ko mUlasUtra mAnane kA eka kAraNa yaha bhI rahA ho|18 jaina Agama-sAhitya meM uttarAdhyayana aura dazavaikAlika kA gauravapUrNa sthAna hai| cAhe zvetAmbara-paramparA ke AcArya rahe hoM, cAhe digambaraparamparA ke, unhoMne uttarAdhyayana aura dazavaikAlika kA puna: puna: ullekha kiyA 17. zrI AgamapuruSa- rahasya, pRSTha 50 ke sAmane (zrI udayapura mevAr3a ke hastalikhita bhaNDAra se prApta prAcIna) zrI AgamapuruSa kA citra / 18. zrI AgamapuruSarnu rahasya, pRSTha 14 tathA 49 ke sAmane vAlA citra / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samIkSAtmaka adhyayana/23 hai| kaSAyapAhuDa19 kI jayadhavalA TIkA meM tathA gommaTasAra20 meM kramazaH guNadhara AcArya ne aura siddhAntacakravartI nemicandra ne aMgabAhya ke caudaha prakAra batAye haiN| unameM sAtavA~ dazavaikAlika hai aura AThavA~ uttarAdhyayana hai| nandIsUtra meM AcArya devavAcaka ne aMgabAhya zruta ke do vibhAga kiye haiN|21 unameM eka kAlika aura dUsarA utkAlika hai| kAlika sUtroM kI parigaNanA meM uttarAdhyayana kA prathama sthAna hai aura utkAlika sUtroM kI parigaNanA meM dazavaikAlika kA prathama sthAna hai| ___sAmAnyarUpa se mUlasUtroM kI saMkhyA cAra hai| mUlasUtroM kI saMkhyA ke sambandha meM vijJoM ke vibhinna mata hama parva batA cake haiN| cAhe saMkhyA ke sambandha meM kitane hI matabheda hoM. para sabhI manISiyoM ne uttarAdhyayana ko mUlasUtra mAnA hai| 'uttarAdhyayana' meM do zabda haiM- uttara aura adhyyn| samavAyAMga meM 'chattIsaM uttarajjhayaNAI' yaha vAkya milatA hai|22 prastuta vAkya meM uttarAdhyayana ke chattIsa adhyayanoM kA pratipAdana nahIM kintu chattIsa uttara adhyayana pratipAdita kiye gaye haiN| nandIsUtra meM 'uttaraNjhayaNANi' yaha bahuvacanAtmaka nAma prApta hai|23 uttarAdhyayana ke antima adhyayana kI antima gAthA meM 'chattIsaM uttarajjhAe' isa prakAra bahuvacanAtmaka nAma milatA hai|24 uttarAdhyayananiyukti meM bhI uttarAdhyayana kA nAma bahuvacana meM prayoga kiyA gayA hai|5 uttaradhyayanacUrNi meM chattIsa uttarAdhyayanoM kA eka zrutaskaMdha mAnA hai| tathApi usakA nAma cUrNikAra ne bahuvacanAtmaka mAnA hai| bahuvacanAtmaka nAma se yaha vidita hai ki uttarAdhyayana adhyayanoM kA eka yoga mAtra hai| yaha ekakartRka eka grantha nahIM hai| uttara zabda pUrva kI apekSA se hai| jinadAsagaNI mahattara ne ina adhyayanoM kI tIna prakAra se yojanA kI hai (1) sa-uttara - pahalA adhyayana (2) niruttara - chattIsavAM adhyayana (3) sa-uttara-niruttara - bIca ke sAre adhyayana parantu uttara zabda kI prastuta arthayojanA jinadAsagaNI mahattara kI daSTi se adhikRta nahIM hai|27 ve niyuktikAra bhadrabAhu ke dvArA jo artha diyA yA hai, use prAmANika mAnate haiN| niyukti kI dRSTi se yaha adhyayana AcArAMga ke uttarakAla meM par3he jAte the, isIlie isa Agama ko 'uttara adhyayana' kahA hai| uttarAdhyayanacUrNi va uttarAdhyayana-bRhadvRtti meM bhI prastuta kathana kA samarthana hai| zrutakevalI AcArya zayyambhava ke pazcAt yaha adhyayana 19. dasaveyAliyaM uttraaynnN| -kaSAyapAhuDa (jayadhavalA sahita) bhAga 1, pRSTha 13/25 20. dasaveyAlaM ca uttraaynnN| -gommaTasAra (jIvakANDa), gAthA 367 21. se kiM taM kAliyaM? kAliyaM aNegavihaM paNNattaM, taM jhaa-uttraaynnaaii...| se kiM taM ukkAliyaM? ukkAliyaM aNegavihaM paNattaM taMjahA dasaveyAliyA.... - naMdIsUtra 43 22. samavAyAMga, samavAya 36 23. nandIsUtra 43 24. uttarAdhyayana 36/268 25. uttarAdhyayaniyukti, gA.4 pR.21, pA. Ti. 4 26. etesiM ceva chattIsAe uttarajjhayaNANaM samudayasamitisamAgameNaM uttarAyaNabhAvasuttakhaMdhe tti labbhai, tANi puNa chattIsaM uttarAyaNANi imehiM nAmehiM annugNtvvaanni| -uttarAdhyayanacUrNi, pRSTha 8 27. viNasuyaM sauttaraM jIvAjIvAbhigamo Niruttaro, sarvottara ityarthaH sesajjhayaNANi sauttarANi NiruttarANi, ya, kaha? parIsahA viNayasuyassa uttarA cauraMgijassa tu puvyA iti kAuM nniruttrN| -uttarAdhyayanacUrNi, pRSTha 6 28. kamauttareNa pagayaM AyArasseva uvarimAI tu| tamhA u uttarA khalu ajjhayaNA huMti nnaayvvaa|| -uttarAdhyayananiyukti, gA. 3 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana /24 dazavaikAlika ke uttarakAla meM par3he jAne lge|29 ataH ye uttara adhyayana hI bane rahe haiN| prastuta uttara zabda kI vyAkhyA tarkasaMgata hai| digambara-paramparA ke granthoM meM uttara zabda kI vividha dRSTiyoM se paribhASAe~ prApta hotI haiN| AcArya vIrasena ne SaTkhaNDAgama kI dhavalAvRtti meM likhA-uttarAdhyayana uttara padoM kA varNana karatA hai| yaha uttara zabda samAdhAna kA pratIka hai|30 aMgapannatti meM AcArya zubhacandra ne uttara zabda ke do artha kiye haiM31 - [1] uttarakAla--kisI grantha ke pazcAt par3he jAne vAle adhyyn| [2] uttara-praznoM kA uttara dene vAle adhyyn| ina arthoM meM uttara aura adhyayanoM ke sambandha meM satya tathya kA udghATana kiyA gayA hai| uttarAdhyayana meM 4, 16, 23, 25 aura 29 vAM -ye adhyayana praznottarazailI meM likhe gaye haiN| kucha anya adhyayanoM meM bhI AMzika rUpa se kucha praznottara Aye haiN| prastuta dRSTi se uttara kA samAdhAna' sUcaka artha saMgata hone para bhI sabhI adhyayanoM meM vaha pUrNa rUpa se ghaTita nahIM hotA hai| uttaravAcI artha saMgata hone ke sAtha hI pUrNarUpa se vyApta bhI hai| isIlie uttara kA mukhya artha yahI ucita pratIta hotA hai| adhyayana kA artha par3hanA hai| kintu yahA~ para adhyayana zabda adhyAya ke artha meM vyavahRta huA hai| niyukti aura cUrNi meM adhyayana kA vizeSa artha bhI diyA hai32 para adhyayana se unakA tAtparya pariccheda se hai| uttarAdhyayana kI racanA ke sambandha meM niyukti, cUrNi tathA anya manISI eka mata nahIM haiN| niyuktikAra bhadrabAhu kI dRSTi se uttarAdhyayana eka vyakti kI racanA nahIM hai| unakI dRSTi se uttarAdhyayana kartRtva kI dRSTi se cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai-1. aMgaprabhava, 2. jinabhASita, 3. pratyekabuddha-bhASita, 4. sNvaadsmutthit|33 uttarAdhyayana kA dvitIya adhyayana aMgaprabhava hai| vaha karmapravAdapUrva ke sattarahaveM prAbhRta se uddhRta hai|34 dazavA~ adhyayana jinabhASita hai|35 AThavA~ adhyayana pratyekabuddhabhASita hai|36 nauvA~ aura teIsavA~ adhyayana 29. vizeSazcAyaM yathA- zayyambhavaM yAvadeSa kramaH tadA''ratastu dazavakAlikottarakAlaM paThyanta iti| -uttarAdhyayana bRhadvRtti, patra 5 30. uttarAyaNaM uttarapadANi vnnnnei| -dhavalA, pRSTha 97 31. uttarANi ahiNaMti, uttarAyaNaM padaM jinniNdehi| -aMgapaNNatti, 3/25,26 32. (ka) ajjhappassANayaNaM kammANaM avacao uvciyaannN| aNuvacao va NavANaM tamhA annjhynnmicchti|| ahigammati va atthA aNeNa ahiyaM va NayaNamicchati / ahiyaM va sAhu gacchai tamhA ajjhynnmicchNti|| -uttarA. ni. gAthA 6-7 (kha) uttarAdhyayana bRhadvRtti, pRSTha 6-7 (ga) uttarAdhyayanacUrNi, pRSTha 7 33. aMgappabhavA jiNabhAsiyA ya ptteybuddhsNvaayaa| ___baMdhe mukkhe ya kayA chattIsaM uttraaynnaa||-uttraadhyynniyukti, gA. 4 34. kammappavAyapuvve sattarase pAhuDaMmi jaM suttN| saNayaM sodAharaNaM taM ceva ihapi nnaayvv|| -uttarAdhyayananiyukti, gA. 69 35. (ka) jiNabhAsiyA jahA dumpttgaadi|-uttraadhyyncuurnni, pRSTha 7 (kha) jinabhASitAni yathA drumpusspikaa'dhyynm| -uttarAdhyayana bRhadvRtti, patra 5 36. (ka) patteyabuddhabhAsiyANi jahA kaavilinnaadi| -uttarAdhyayanacUrNi, pRSTha 7 (kha) pratyekabuddhAH kapilAdayaH tebhya utpannAni yathA kaapiliyaadhyynm| -uttarAdhyayana bRhavRtti patra 5 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samIkSAtmaka adhyayana/25 saMvAda samutthita hai|37 uttarAdhyayana ke mUlapATha para dhyAna dene se usake kartRtva ke sambandha meM abhinava cintana kiyA jA sakatA dvitIya adhyayana ke prArambha meM yaha vAkya AyA hai-"suyaM me AusaM! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM- iha khalu bAvIsaM parIsahA samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM pveiyaa|" solahaveM adhyayana ke prArambha meM yaha vAkya upalabdha hai-"suyaM me AusaM! teNaM bhagavayA evamakkhAmaiha khalu there hiM bhagavaMtehi dasa baMbhacerasamAhi ThANA pnnnnttaa|" unatIsaveM adhyayana ke prArambha meM yaha vAkya upalabdha hai-"suyaM me AusaM! teNaM bhagavayA evamakkhAyaMiha khalu sammattaparikkame nAma'jjhayaNe samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM pveie|" uparyukta vAkyoM se yaha spaSTa parijJAta hotA hai ki dUsarA, unatIsavA~ adhyayana zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dvArA prarUpita hai aura solahavA~ adhyayayana sthaviroM ke dvArA racita hai| niyuktikAra ne dvitIya adhyayana ko karmapravAdapUrva se nirUDha mAnA hai| jaba hama gaharAI se isa viSaya meM cintana karate haiM to sUrya ke prakAza kI bhA~ti spaSTa hotA hai ki niyuktikAra ne uttarAdhyayana ko kartRvya kI dRSTi se cAra bhAgoM meM vibhakta kara usa para prakAza DAlanA cAhA, para usase usake kartRtva para prakAza nahIM par3atA, kintu viSayavastu para prakAza par3atA hai| dasaveM adhyayana meM jo viSayavastu hai, vaha bhagavAn mahAvIra dvArA prarUpita hai, kintu unake dvArA racita nhiiN| kyoMki prastuta adhyayana kI antima gAthA "buddhassa nisamma bhAsiyaM" ye bAta spaSTa hotI hai| isI prakAra dUsare va unatIsaveM adhyayana ke prArambhika vAkyoM se bhI yaha tathya ujAgara hotA hai| chaThe adhyayana kI antima gAthA hai-anattarajJAnI. anuttaradarzI. anattara jJAna-darzana ke dhAraka, arihanta, jJAtaputra, bhagavAn, vaizAlika mahAvIra ne aisA kahA hai|38 vaizAlika kA artha bhagavAn mahAvIra hai| pratyekabuddhabhASita adhyayana bhI pratyekabuddha dvArA hI race gaye hoM, yaha bAta nahIM hai| kyoMki AThaveM adhyayana kI antima gAthA meM yaha batAyA hai ki vizuddha prajJAvAle kapila muni ne isa prakAra dharma kahA hai| jo isakI samyak ArAdhanA kareMge, ve saMsAra-samudra ko pAra kreNge| unake dvArA hI donoM loka ArAdhita hoNge|39 yadi prastuta adhyayana kapila ke dvArA viracita hotA to ve isa prakAra kaise kahate? saMvAda-samutthita-adhyayana nauveM aura teIsaveM adhyayanoM kA avalokana karane para yaha parijJAta hotA hai ki ve adhyayana nami rAjarSi aura kezI-gautama dvArA viracita nahIM haiN| nauveM adhyayana kI antima gAthA hai-saMbuddha, paNDita, pravicakSaNa puruSa kAmabhogoM se usI prakAra nivRtta hote haiM jaise--nami rAjarSi!40 teIsaveM adhyayana kI 37. saMvAo jahA NamipavvaSNA kesigoyamejaM c| -uttarAdhyayanacUrNi, pRSTha 7 -uttarAdhyayana bRhadvRtti, patra 5 38. evaM se udAhu aNuttaranANI, aNuttaradaMsI annuttrnaanndNsnndhre| arahA nAyaputte, bhagavaM vesAlie viyaahie|| -uttarAdhyayana 6/18 39. ii esa dhamme akkhAe, kavileNaM ca visuddhpnnennN| tarihinti je u kAhinti tehiM ArAhiyA duve logA / / - uttarAdhyayana 8/20 40. evaM karenti saMbuddhA paMDiyA pviykkhnnaa| viNiyaTTanti bhogesu, jahA se namI raayrisii|| - uttarAdhyayana 9/62 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/26 antima gAthA hai-samagra sabhA dharmacarcA se parama saMtuSTa huI, ataH sanmArga meM samupasthita usane bhagavAn kezI aura gaNadhara gautama kI stuti kI ki ve donoM prasanna rheN| 1 uparyukta carcA kA sArAMza yaha hai ki niyuktikAra bhadrabAhu ne uttarAdhyayana ko kartRtva kI dRSTi se cAra vargoM meM vibhakta kiyA hai| usakA tAtparya itanA hI hai ki bhagavAn mahAvIra, kapila, nami aura kezI-gautama ke upadeza tathA saMvAdoM ko AdhAra banAkara isa adhyayanoM kI racanA huI hai| ina adhyayanoM ke racayitA kauna haiM? aura unhoMne ina adhyayanoM kI racanA kaba kI? ina praznoM kA uttara na niyuktikAra bhadrabAhu ne diyA, na cUrNikAra jinadAsagaNI mahattara ne diyA hai aura na bRhadvRttikAra zAntyAcArya ne hI diyA hai| Adhunika anusaMdhAnakartA vijJoM kA yaha mAnanA hai ki vartamAna meM jo uttarAdhyayana upalabdha hai, vaha kisI eka vyaktivizeSa kI racanA nahIM hai, kintu aneka sthavira muniyoM kI racanAoM kA saMkalana hai| uttarAdhyayana ke kitane hI adhyayana bhagavAn mahAvIra dvArA prarUpita haiM to kitane hI adhyayana sthaviroM ke dvArA saMkalita haiN|2 isakA yaha tAtparya nahIM hai ki uttarAdhyayana meM bhagavAn mahAvIra kA dharmopadeza nahIM hai| usameM vItarAgavANI kA apUrva teja kabhI chipa nahIM sktaa| krUra kAla kI kAlI AMdhI bhI use dhuMdhalA nahIM kara sktii| vaha Aja bhI pradIpta hai aura sAdhakoM ke antarjIvana ko ujAgara karatA hai| Aja bhI hajAroM bhavyAtmA usa pAvana upadeza ko dhAraNa kara apane jIvana ko pAvana banA rahe haiN| yaha pUrNa rUpa se nizcita hai ki devarddhigaNI kSamAzramaNa taka uttarAdhyayana chattIsa adhyayanoM ke rUpa meM saMkalita ho cukA thaa| samavAyAMgasUtra meM chattIsa uttara adhyayanoM ke nAma ullikhita haiN| viSayavastu kI dRSTi se uttarAdhyayana ke adhyayana dharmakathAtmaka, upadezAtmaka, AcArAtmaka aura saiddhAntika, ina cAra bhAgoM meM vibhakta kiye jA sakate haiM, jaise (1) dharmakathAtmaka -7, 8, 9, 12, 13, 14, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25 aura 27 (2) upadezAtmaka-1, 3, 4, 5, 6 aura 10 (3) AcArAtmaka -2, 11, 15, 16, 17, 24, 26, 32 aura 35 (4) saiddhAntika-28, 29, 30, 31, 33, 34 aura 36 vikrama kI prathama zatI meM AryarakSita ne AgamoM ko cAra anuyogoM meM vibhakta kiyaa| usameM uttarAdhyayana ko dharmakathAnuyoga ke antargata ginA hai|43 uttarAdhyayana meM dharmakathAnuyoga kI pradhAnatA hone se jinadAsagaNI mahattara ne use dharmakathAnuyoga mAnA hai, para AcArAtmaka adhyayanoM ko caraNakaraNAnuyoga meM aura saiddhAntika adhyayanoM ko dravyAnuyoga meM sahaja rUpa se le sakate haiN| uttarAdhyayana kA jo vartamAna rUpa hai, usameM aneka anuyoga mile hue haiN| 41. tosiyA parisA savvA, sammaggaM smuvtttthiyaa| saMthuyA te pasIyantu bhayavaM kesigoyame // -uttarAdhyayana 23/89 42. (ka) dekhie- dasaveAliyaM taha uttarAyaNaM kI bhUmikA, AcArya tulasI (kha) uttarAdhyayanasUtra kI bhUmikA, kavi amaramuni jI 43. atra dhmmaannuyogenaadhikaarH| -uttarAdhyayanacUrNi, pRSTha 9 44. uttarAdhyayanacUrNi, pRSTha 9 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana / 27 kitane hI vijJoM kA yaha bhI mAnanA hai ki kalpasUtra ke anusAra uttarAdhyayana kI prarUpaNA bhagavAn mahAvIra ne apane nirvANa se pUrva pAvApurI meM kI thii|45 isase yaha siddha hai ki bhagavAn ke dvArA yaha prarUpita hai, isalie isakI parigaNanA aGga - sAhitya meM honI caahie| uttarAdhyayanasUtra kI antima gAthA ko kitane hI TIkAkAra isI Azaya ko vyakta karane vAlI mAnate haiM--'uttarAdhyayana kA kathana karate hue bhagavAn mahAvIra parinirvANa ko prApta hue / ' yaha prazna kAphI gambhIra hai| isakA sahaja rUpa se samAdhAna honA kaThina hai / tathApi itanA hI kahA jA sakatA hai ki uttarAdhyayana ke kitane hI adhyayanoM kI bhagavAn mahAvIra ne prarUpaNA kI thI aura kitane hI adhyayana bAda meM sthaviroM ke dvArA saMkalita hue| udAharaNa ke rUpa meM - kezI - gautamIya adhyayana meM zramaNa bhagavAn mahAvIra kA atyanta zraddhA ke sAtha ullekha huA hai| svayaM bhagavAn mahAvIra apane hI mukhAravinda se apanI prazaMsA kaise karate? unatIsaveM adhyayana meM praznottara zailI hai, jo parinirvANa ke samaya sambhava nahIM hai, kyoMki kalpasUtra meM uttarAdhyayana ko apRSThavyAkaraNa arthAt binA kisI se pUche kathana kiyA huA zAstra kahA hai| kitane hI Adhunika cintakoM kA yaha bhI abhimata hai ki uttarAdhyayana ke pahale ke aThAraha adhyayana prAcIna haiM aura usake bAda ke aThAraha adhyayana arvAcIna haiM kintu apane mantavya ko siddha karane ke lie unhoMne pramANa nahIM diye haiN| kitane hI vidvAn yaha bhI mAnate haiM ki aThAraha adhyayana to arvAcIna nahIM haiN| hA~, unameM se kucha arvAcIna ho sakate haiN| jaise-- ikatIsaveM adhyayana meM AcArAMga sUtrakRtAMga Adi prAcIna nAmoM ke sAtha dazAzrutaskandha, bRhatkalpa, vyavahAra aura nizItha jaise arvAcIna AgamoM ke nAma bhI milate haiN| 46 jo zrutaskandha kevalI bhadrabAhu dvArA niryUDha yA kRta haiM / 47 bhadrabAhu kA samaya vIranirvANa kI dUsarI zatI hai, isalie prastuta adhyayana kI racanA bhadrabAhu ke pazcAt honI caahie| antakRddazA Adi prAcIna AgamasAhitya meM zramaNa- zramaNiyoM ke caudaha pUrva, gyAraha aMga yA bAraha aMgoM ke adhyayana kA varNana milatA hai| aMgabAhya yA prakIrNaka sUtra ke adhyayana kA varNana upalabdha nahIM hotaa| kintu uttarAdhyayana ke aTThAIsaveM adhyayana meM aMga aura aMgabAhya ina do prAcIna vibhAgoM ke atirikta gyAraha " 45. kalpasUtra 46. tevIsai sUyagaDe rUvAhiesu suresu a / je bhikkhu japaI niSyaM se na acchai maNDale / paNavIsabhAvaNAhiM uddesesu dasAiNaM / je bhikkhU jayaI nicca se na acchai maNDale / aNagAraguNehiM ca pakappammi taheva c| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai maNDale // 47. (ka) vaMdAmi bhadrabAhu pAInaM carimasavalasuvanANiM / - uttarA 31 / 16-18 suttassa kAraNamisi dasAsu kappe va vavahAre // dazA taskandhaniyukti ga.1 (kha) teNa bhagavatA AyArapakappa-dasAkappa - vavahArA va navamapuvvanIsaMdabhUtA nijjUDhA / -- paMcakalpabhASya, gA. 23 cUrNi - 48. (ka) sAmAiyamAyAI ekkArasaaMgAI ahija antakRta, prathama varga / (kha) bArasaMgI - antakRtadazA, 4 varga, adhya. 1 (ga) sAmAiyamAiyAI codavAI ahiba coddasapuvvAI / antakRtadazA, 3 varga, adhya. 1 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/28 aMga, prakIrNaka aura dRSTivAda kA ullekha upalabdha hotA hai|49 ataH prastuta adhyayana bhI uttarakAlIna AgamavyavasthA kI saMracanA honI caahie| dUsarI bAta yaha hai ki aTThAIsaveM adhyayana meM dravya 50, guNa 51, paryAya 52 kI jo saMkSipta paribhASAyeM dI gaI haiM, vaisI paribhASAyeM prAcIna Agama sAhitya meM upalabdha nahIM haiN| vahA~ para vivaraNAtmaka artha kI pradhAnatA hai, ata: yaha adhyayana arvAcIna pratIta hotA hai| digambara sAhitya meM uttarAdhyayana kI viSayavastu kA saMketa kiyA gayA hai| vaha isa prakAra hai dhavalA meM likhA hai-uttarAdhyayana meM udgama, utpAdana aura eSaNA se sambandhita doSoM ke prAyazcittoM kA vidhAna hai 53 aura uttarAdhyayana uttara padoM kA varNana karatA hai| 54 aMgapaNNattI meM varNana hai ki bAIsa parISahoM aura cAra prakAra ke upasargoM ke sahana kA vidhAna, usakA phala tathA praznoM kA uttara; yaha uttarAdhyayana kA pratipAdya viSaya hai|5 harivaMzapurANa meM AcArya jinasena ne likhA hai ki uttarAdhyayana meM vIra-nirvANa gamana kA varNana hai|56 digambara sAhitya meM jo uttarAdhyayana kI viSayavastu kA nirdeza hai, vaha varNana vartamAna meM upalabdha uttarAdhyayana meM nahIM hai| AMzika rUpa meM aMgapaNNattI kA viSaya milatA hai, jaise (1) bAIsa parISahoM ke sahana karane kA varNana-dUsare adhyayana meM / (2) praznoM ke uttara-unatIsavA~ adhyyn| prAyazcita kA vidhAna aura bhagavAn mahAvIra ke nirvANa kA varNana uttarAdhyayana meM prApta nahIM hai| yaha ho sakatA hai ki unheM uttarAdhyayana kA anya koI saMskaraNa prApta rahA ho| tattvArtharAjavArtika meM uttarAdhyayana ko ArAtIya AcAryoM (gaNadharoM ke pazcAt ke AcAryoM) kI racanA mAnA gayA hai|57 samavAyAMga 58 aura uttarAdhyayananiyukti59 Adi meM uttarAdhyayana kI jo viSaya-sUcI dI gaI hai, vaha 49. sA hoi abhigamaruI, suyanANaM jeNa atthao dittuN| ekkArasa aMgAI, paiNNagaM, diTThivAo y||- uttarA. 28/23 50. drava-guNANamAsao davvaM (dravya guNoM kA Azraya hai)| tulanA kareM -kriyAguNavat samavAyikAraNamiti drvylkssnnm| -vaizeSikadarzana, pra. a. prathama Ahnika, sUtra 15 51. guNa- egadavvassiyA gunnaa| tulanA kareM. dravyAzrayyaguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti gunnlkssnnm| -vaize. darzana, pra. a. prathama Ahnika, sU. 16 52. paryAya-lakkhaNaM paNjavANaM tu ubhao assiyA bhve| -uttarAdhyayana 53. uttarAyaNaM uggammupAyaNesaNadosagayapAyacchittavihANaM kAlAdivisesidaM vnnnnedi| dhavalA, patra 545, hastalikhita 54. uttarajjhayaNaM uttarapadANi vnnnnei| -dhavalA, pR. 97 (sahAranapura prti)| 55. uttarANiM ahijjati uttarAyaNaM padaM jinnidehiN| bAvIsaparIsahANaM uvasaggANaM ca shnnvihiN|| vaNNedi tapphalamavi, evaM paNhe ca uttaraM evN| kahadi gurusIsayANa paiNNiya aTThamaM tu khu||-aNgpnnnntti, 3/25-26 56. uttarAdhyayanaM vIra-nirvANagamanaM tthaa| -harivaMzapurANa, 10/134 57. yadgaNadharaziSyapraziSyairArAtIyairadhigatazrutArthatattvaiH kAladoSAdalpamedhAyurbalAnAM prANinAmanugrahArthamupanibaddhaM saMkSiptAMgArthavacanavinyAsaM tadaMgabAhyam..... tadbhedA uttraadhyynaadyo'nekvidhaaH|-tttvaarthvaartik, 1/20 pRSTha 78 58. samavAyAMga, 36 vAM samavAya 59. uttarAdhyayananiyukti, 18-26 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/29 uttarAdhyayana meM jyoM kI tyoM prApta hotI hai| ata: yaha asaMdigdha rUpa se kahA jA sakatA hai ki uttarAdhyayana kI viSaya-vastu prAcIna hai| vIra-nirvANa kI prathama zatAbdI meM dazavaikAlika sUtra kI racanA ho cukI thii| uttarAdhyayana dazavaikAlika ke pahale kI racanA hai, vaha AcArAMga ke pazcAt par3hA jAtA thA, ata: isakI saMkalanA vIranirvANa kI prathama zatAbdI ke pUrvArddha meM hI ho cukI thii| kyA uttarAdhyayana bhagavAn kI antima vANI hai? aba prazna yaha upasthita hotA hai ki kyA uttarAdhyayana zramaNa bhagavAn mahAvIra kI antima vANI hai? uttara meM nivedana hai ki zrutakevalI bhadrabAhusvAmI ne kalpasUtra meM likhA hai ki zramaNa bhagavAn mahAvIra kalyANaphalavipAka vAle pacapana adhyayanoM aura pApa-phala vAle pacapana adhyayanoM evaM chattIsa apRSTa-vyAkaraNoM kA vyAkaraNa kara pradhAna nAmaka adhyayana kA prarUpaNa karate-karate siddha, buddha aura mukta ho gye|60 isI AdhAra se yaha mAnA jAtA hai ki chattIsa apRSTa-vyAkaraNa uttarAdhyayana ke hI chattIsa adhyayana haiN| uttarAdhyayana ke chattIsaveM adhyayana kI antima gAthA se bhI prastuta kathana kI puSTi hotI hai "ii pAukare buddhe nAyae prinivvue| chattIsaM uttarajjhAe, bhvsiddhiiysNme||" jinadAsagaNI mahattara ne isa gAthA kA artha isa prakAra kiyA hai- jJAtakula meM utpanna varddhamAnasvAmI chattIsa uttarAdhyayanoM kA prakAzana yA prajJApana kara parinirvANa ko prApta hue| 61 zAntyAcArya ne apanI bahatti meM uttarAdhyayanacUrNi kA anusaraNa karake bhI apanI ora se do bAteM aura milAI haiN| pahalI bAta yaha hai ki bhagavAn mahAvIra ne uttarAdhyayana ke kucha adhyayana artha rUpa meM aura kucha adhyayana sUtra-rUpa meM prarUpita kiye|62 dUsarI bAta unhoMne parinirvata kA vaikalpika artha svasthIbhUta kiyA hai|63 niyukti meM isa adhyayanoM ko jina-prajJapta likhA hai|64 bRhavRtti meM jina zabdoM kA artha zrutajina - zrutakevalI kiyA hai|65 niyuktikAra kA abhimata hai ki chattIsa adhyayana zrutakevalI prabhRti sthaviroM dvArA prarUpita haiN| unhoMne niyukti meM isa sambandha meM koI carcA nahIM kI hai ki yaha bhagavAn ne antima dezanA ke rUpa meM kahA hai| bRhadvattikAra bhI isa sambandha meM saMdigdha haiN| kevala cUrNikAra ne apanA spaSTa mantavya vyakta kiyA hai| 60. kalpasUtra 146, pRSTha 210, devendramuni sampAdita 61. uttarAdhyayanacUrNi, pRSTha 281 62. uttarAdhyayanacUrNi bRhadvRtti, patra 712 63. athavA pAukare tti prAdurakArSIta prakAzitavAn, zeSaM pUrvavat, navaraM parinirvRttaH' krodhAdidahanopazamataH smntaatsvsthiibhuutH| -bRhavRtti, patra 712 64. tamhA jiNapannatte, aNaMtagamapajjavehi sNjutte| ajjhAe jahAjogaM, guruppasAyA ahijjhijjA / / - uttarA. niyukti, gA. 559 65. tasmAgjinaiH zrutajinAdibhiH prruupitaaH| - uttarAdhyayana bRhadvRtti, patra 713 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana / 30 samavAyAMga meM chattIsa apRSTa-vyAkaraNoM kA koI bhI ullekha nahIM hai| vahA~ itanA hI sUcana hai ki bhagavAn mahAvIra rAtri meM samaya pacapana kalyANaphala - vipAka vAle adhyayanoM tathA pacapana pApa-phala- vipAka vAle adhyayanoM kA vyAkaraNa kara parinivRtta hue|6 chattIsaveM samavAya meM bhI jahA~ para uttarAdhyayana ke chattIsa adhyayanoM kA nAma nirdeza kiyA hai, vahA~ para bhI isa sambandha meM koI carcA nahIM hai| uttarAdhyayana ke aThArahaveM adhyayana kI cauvIsavIM gAthA ke prathama do caraNa ve hI haiM, jo chattIsaveM adhyayana kI antima gAthA ke haiN| dekhie-- "ii pAThakare buddhe, nAyae parinivvuDe / vijjAcaraNasampanne, sacce saccaparakkame // " "ii pAThakare buddhe, nAyae pariniSkuDe / chattIsaM uttarajhAe, bhavasiddhIya saMgae // " uttara. 18/24 uttarA 36 / 269 bRhadvRttikAra ne aThArahaveM adhyayana kI cauvIsavIM gAthA meM pUrvArddha kA jo artha kiyA hai, vahI artha chattIsaveM adhyayana kI antima gAthA kA kiyA jAya to usase yaha phalita chattIsa adhyayanoM kA prajJApana kara parinirvANa ko prApta hue| vahA~ para artha hai-- buddha zItIbhUta jJAtaputra mahAvIra ne isa tattva kA prajJApana kiyA hai / 67 nahIM hotA ki jJAtaputra mahAvIra avagatatattva, parinirvRta uttarAdhyayana kA gaharAI se adhyayana karane para yaha spaSTa parijJAta hotA hai ki isameM bhagavAn mahAvIra kI vANI kA saMguMphana samyak prakAra se huA hai| yaha zramaNa bhagavAn mahAvIra kA pratinidhitva karane vAlA Agama hai| isameM jIva, ajIva, karmavAda, SaT dravya, nava tattva, pArzvanAtha aura mahAvIra kI paramparA prabhRti sabhI viSayoM kA saMgama samucita rUpa se pratipAdana huA hai| kevala dharmakathAnuyoga kA hI nahIM, apitu cAroM anuyogoM kA madhura huA hai ataH yaha bhagavAn mahAvIra kI vANI kA pratinidhitva karane vAlA Agama hai| isameM vItarAgavAnI kA vimala pravAha pravAhita hai| isake artha meM prarUpaka bhagavAn mahAvIra haiM kintu sUtra ke racayitA sthavira hone se ise aMgabAhya AgamoM meM rakhA hai| uttarAdhyayana zabdataH bhagavAn mahAvIra ki antima dezanA hI hai, yaha sAdhikAra to nahIM kahA jA sakatA, kyoMki kalpasUtra meM uttarAdhyayana ko apRSTa-vyAkaraNa arthAt binA kisI ke pUche svataH kathana kiyA huA zAstra batAyA hai, kintu vartamAna ke uttarAdhyayana meM Aye hue kezI- gautamIya, samayaktvaparAkrama adhyayana jo praznottara zailI meM haiM, ve cintakoM ko cintana ke lie avazya hI prerita karate haiN| kezIgautamIya adhyayana meM bhagavAn mahAvIra kA jisa bhakti aura zraddhA ke sAtha gauravapUrNa ullekha hai, vaha bhagavAn svayaM apane lie kisa prakAra kaha sakate haiM? ataH aisA pratIta hotA hai ki uttarAdhyayana meM kucha aMza sthaviroM ne apanI ora se saMkalita kiyA ho aura una prAcIna aura arvAcIna adhyayanoM ko vIranirvANa kI eka sahasrAbdI ke pazcAt devarddhigaNI kSamAzramaNa ne saMkalana kara use eka rUpa diyA ho 66. samavAyAMga 55 67. ityevaMrUpaM 'pAukare' tti prAdurakArSIt -- prakaTitavAn 'buddha' avagatatattvaH san jJAta eva jJAtakaH jagatpratItaH kSatriyo vA sa ceha prastAvAnmahAvIra eva, parinirvRtaH kaSAyAnalavidhyApanAtsamantAcchItIbhUtaH / - uttarAdhyayana bRhadvRtti, patra 444 68. (ka) dasaveAliyaM taha uttarajjhayaNANi kI bhUmikA ( AcArya zrI tulasI) (kha) uttarAdhyayanasUtra -- upAdhyAya amaramuni kI bhUmikA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samIkSAtmaka adhyayana/31vinaya : eka vizleSaNa prastuta Agama viSaya-vivecana kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai| sUtra kA prArambha hotA hai--vinaya se| vinaya ahaMkAra-zUnyatA hai| ahaMkAra kI upasthiti meM vinaya kevala aupacArika hotA hai| 'vAyajIda' eka sUphI santa the| unake pAsa eka vyakti aayaa| usane namaskAra kara nivedana kiyA ki kucha jijJAsAe~ haiN| vAyajIda ne kahA- pahale jhuko! usa vyakti ne kahA--maiMne namaskAra kiyA hai, kyA Apane nahIM dekhA? vAyajIda ne muskarAte hue kahA- maiM zarIra ko jhukAne kI bAta nahIM krtaa| tumhArA ahaMkAra jhukA hai yA nahIM? use jhukAo! vinaya aura ahaMkAra meM kahIM bhI tAlamela nahIM hai| ahaM ke zUnya hone se hI mAnasika, vAcika aura kAyika vinaya pratiphalita hogaa| vyakti kA rUpAntaraNa hogaa| kaI bAra vyakti bAhya rUpa se namra dikhatA hai, kintu andara ahaM se akar3A rahatA hai| binA ahaMkAra ko jIte vyakti vinamra nahIM ho sktaa| vinaya kA sahI artha hai--apane Apako ahaM se mukta kara denaa| jaba ahaM naSTa hotA hai, taba vyakti guru ke anuzAsana ko sunatA hai aura jo guru kahate haiM, use svIkAra karatA hai| unake vacanoM kI ArAdhanA karatA hai| apane mana ko Agraha se mukta rakhatA hai| vinIta ziSya ko yaha paribodha hotA hai ki kisa prakAra bolanA, kisa prakAra baiThanA, prakAra khar3e honA cAhie? vaha pratyeka bAta para gaharAI se cintana karatA hai| Aja jana-jIvana meM azAnti aura anuzAsanahInatA ke kAle-kajarAle bAdala umar3a-ghumar3a kara maMDarA rahe haiN| usakA mUla kAraNa jIvana ke USA kAla se hI vyakti meM vinaya kA abhAva hotA jAnA hai aura yahI abhAva pArivArika, sAmAjika, rASTrIya jIvana meM zaitAna kI AMta kI taraha bar3ha rahA hai, jisase na parivAra sukhI hai, na samAja sukhI hai aura na rASTra ke adhinAyaka hI zAnti meM haiN| prathama adhyayana meM zAnti kA mUlamaMtra vinaya ko pratipAdita karate hue usakI mahimA aura garimA ke sambandha meM vistAra se nirUpaNa hai| prathama adhyayana meM vinaya kA vizleSaNa karate hue jo gAthAe~ dI gaI haiM, unakI tulanA mahAbhArata, dhammapada aura theragAthA meM Aye hue padyoM ke sAtha kI jA sakatI hai| dekhie "nApuTTho vAgare kiMci, puTTho vA nAliyaM ve| kohaM asaccaM kuvvejjA, dhArejjA, piyamappiyaM // " -uttarA. 1/14 tulanA kIjie " nApRSTaH kasyacid brUyAt, nApyanyAyena pRcchtH| jJAnavAnapi medhAvI, jaDavat samupAvizet // " - zAntiparva 287/35 "appA ceva dameyavvo, appA hu khalu duddmo| appA danto suhI hoi, assi loe parattha y||" - uttarA. 1/15 tulanA kIjie " attanaje tathA kayirA, ythnycmnusaasti(?)| sudanto vata dammetha, attA hi kira duddamo // " -dhammapada 12/3 " paDiNIyaM ca buddhANaM, vAyA aduva kmmunnaa| AvI vA jai vA rahasse, neva kujjA kayAi vi||" - uttarA. 1/17 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -uttarAdhyayana/32tulanA kIjie " mA kAsi pApakaM kamma, Avi vA yadi vA rho| sace ca pApakaM kamma, karissasi karosi vaa||" -theragAthA 247 parISaha : eka cintana dvitIya adhyayana meM pariSaha-jaya ke sambandha meM cintana kiyA gayA hai| saMyamasAdhanA ke patha para kadama bar3hAte samaya vividha prakAra ke kaSTa Ate haiM, para sAdhaka una kaSToM se ghabarAtA nahIM hai| vaha to usa jharane kI taraha hai, jo vajra caTTAnoM ko cIra kara Age bar3hatA hai| na usake mArga ko patthara roka pAte haiM aura na hI gahare garta hii| vaha to apane lakSya kI ora nirantara bar3hatA rahatA hai| pIche lauTanA usake jIvana kA lakSya nahIM hotaa| svIkRta mArga se cyuta na hone ke liye tathA nirjarA ke lie jo kucha sahA jAtA hai, vaha 'parISaha' hai| 69 parISaha ke artha meM upasarga zabda kA bhI prayoga huA hai| parISaha kA artha kevala zarIra indriya, mana ko hI kaSTa denA nahIM hai, apitu ahiMsA Adi dharmoM kI ArAdhanA va sAdhanA ke lie susthira banAnA hai| AcArya kundakunda ne likhA hai-sukha se bhAvita jJAna du:kha utpanna hone para naSTa ho jAtA hai, isalie yogI ko yathAzakti apane Apako duHkha se bhAvita karanA caahie| jamIna meM vapana kiyA huA bIja tabhI aMkurita hotA hai, jaba use jala kI zItalatA ke sAtha sUrya kI USmA prApta ho, vaise hI sAdhanA kI saphalatA ke lie anukUlatA kI zItalatA ke sAtha pratikUlatA kI USmA bhI Avazyaka hai| parISaha sAdhaka ke lie bAdhaka nahIM, apitu usakI pragati kA hI kAraNa hai| uttarAdhyayana70, samavAyAMga aura tattvArthasUtra meM parISaha kI saMkhyA 22 batAI hai| kintu saMkhyA kI dRSTi samAna hone para bhI krama kI dRSTi se kucha antara hai| samavAyAMga meM parISaha ke bAIsa bheda isa prakAra milate haiM1. kSudhA 12. Akroza 2. pipAsA 13. vadha 3. zIta 14. yAcanA 4. uSNa 15. alAbha 5. daMza-mazaka 16. roga 6. acela 17. tRNa-sparza 7. arati 18. jalla 8. strI 19. satkAra-puraskAra 20. jJAna 10. niSadyA 21. darzana 11. zayyA 22. prajJA uttarAdhyayana meM 19 parISahoM ke nAma va krama vahI hai, kintu 20, 21 va 22 ke nAma meM antara hai| uttarAdhyayana meM (20) prajJA, (21) ajJAna aura (22) darzana hai| 9. caryA 69. mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH priisshaaH| -tattvArthasUtra 9/8 70. uttarAdhyanasUtra, dUsarA adhyayana 71. samavAyAMga, samavAya 22 72. tatvArthasUtra-9/8 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/33 navAMgI TIkAkAra AcArya abhayadeva ne73 "ajJAna" parISaha kA kvacit zruti ke rUpa meM varNana kiyA hai| AcArya umAsvAti ne74 'acela' parISaha ke sthAna para 'nAgnya' parISaha likhA hai aura 'darzana' parISaha ke sthAna para 'adarzana' parISaha likhA hai| AcArya nemicandra ne75 'darzana' parISaha ke sthAna para 'samyaktva' parISaha mAnA hai| darzana aura samyaktva ina donoM meM kevala zabda kA antara hai, bhAva kA nhiiN| parISahoM kI utpatti kA kAraNa jJAnAvaraNIya, antarAya, mohanIya aura vedanIya karma haiN| jJAnAvaraNIyakarma prajJA aura ajJAna parISahoM kA, antarAyakarma alAbha parISaha kA, darzanamohanIya adarzana parISaha kA aura cAritramohanIya acela, arati, strI, niSadhA, Akroza, yAcanA, satkAra, ina sAta parISahoM kA kAraNa hai| vedanIyakarma kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMza-mazaka, zayyA, vadha, roga, tRNasparza aura jalla, ina gyAraha parISahoM kA kAraNa hai|76 ___ adhikArI-bheda kI dRSTi se jisameM samparAya arthAt lobha-kaSAya kI mAtrA kama ho, usa dasaveM sUkSmasamparAya meM77 tathA gyArahaveM upazAntamoha aura bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM (1) kSudhA (2) pipAsA (3) zIta (4) uSNa (5) daMzamazaka (6) caryA (7) prajJA (8) ajJAna (9) alAbha (10) zayyA (11) vadha (12) roga (13) tRNasparza aura (14) jalla, ye caudaha parISaha hI saMbhava haiN| zeSa mohajanya ATha parISaha vahA~ mohodaya kA abhAva hone se nahIM haiN| dasaveM guNasthAna meM atyalpa moha rahatA hai| isalie prastuta guNasthAna meM bhI mohajanya ATha parISaha saMbhava na hone se kevala caudaha hI hote haiN| terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM78 (1) kSudhA (2) pipAsA (3) zIta (4) uSNa (5) daMzamazaka (6) caryA (7) vadha (8) roga (9) zayyA (10) tRNasparza aura (11) jalla, ye vedanIyajanita gyAraha parISaha sambhava haiN| ina guNasthAnoM meM ghAtIkarmoM kA abhAva hone se zeSa 11 parISaha nahIM haiN| yahA~ para yaha smaraNa rakhanA hogA ki 13 veM aura 14 veM guNasthAnoM meM parISahoM ke viSaya meM digambara aura zvetAmbara sampradAyoM ke dRSTikoNa meM kiMcit antara hai aura usakA mUla kAraNa hai-digambara paramparA kevalI meM kavalAhAra nahIM mAnatI hai| usake abhimatAnusAra sarvajJa meM kSudhA Adi 11 parISaha to haiM, para moha kA abhAva hone se kSudhA Adi vedanA rUpa na hone ke kAraNa upacAra mAtra se parISaha haiN|79 unhoMne dUsarI vyAkhyA bhI kI hai| 'na' zabda kA adhyAhAra karake yaha artha lagAyA hai-jinameM vedanIyakarma hone para bhI tadAzrita kSudhA Adi 11 parISaha moha ke abhAva ke kAraNa bAdhA rUpa na hone se haiM hI nhiiN| suttanipAta meM tathAgata buddha ne kahA--muni zIta, uSNa, kSudhA, pipAsA, vAta, Atapa, daMza aura sarIsRpa kA sAmanA kara khaDgaviSANa kI taraha akelA vicaraNa kre| yadyapi bauddhasAhitya meM kAyakleza ko kiMcit mAtra bhI mahattva nahIM diyA gayA, kintu zramaNa ke lie parISahasahana karane para unhoMne bhI bala diyA hai| kitanI hI gAthAoM kI tulanA bauddhagrantha-theragAthA, suttanipAta tathA dhammapada aura vaidikagrantha-mahAbhArata, 73. samavAyAMga 22 74. tattvArthasUtra 9/9 75. pravacanasAroddhAra, gAthA-686 76. bhagavatIsUtra 8-8 77. suukssmsmpraaycchdmsthviitraagyoshcturdsh| -tattvArthasUtra 9/10 78. ekAdaza jine-tattvArthasUtra 9/11 79. tattvArthasUtra (paM. sukhalAla jI saMghavI), pRSTha 216 80. sItaM ca uNhaM ca khudaM piMpAsaM vAtAtape DaMsa sirIsipe c| sabbAnipetAni abhisaMbhavitvA eko care khggvisaannkppo|| -suttanipAta, uragavagga 3-18 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -uttarAdhyayana/34 bhAgavata aura manusmRti meM Aye hue padyoM ke sAtha kI jA sakatI hai| udAharaNa ke rUpa meM hama nIce vaha tulanA de rahe haiN| dekhie "kAlIpavvaMgasaMkAse, kise dhmnnisNte| mAyane asaNapANassa, adINamaso cre||" -uttarAdhyayana 2/3 tulanA kIjie "kAla (lA) pavvaMgasaMkAso, kiso dhmmnisnthto| matta annapANamhi, adInamanaso nro||" -theragAthA 246, 686 "aSTacakraM hi tad yAnaM, bhUtayuktaM mnorthm| tatrAdyau lokanAthau tau, kRzau dhmnisNttau||" -zAntiparva 334/11 "evaM cIrNena tapasA, munirdharmamanisargataH" -bhAgavata 11/18/9 "paMsukUladharaM jantuM, kisaM dhmnisnthtN| ekaM vanasmi jhAyantaM, tamahaM brUmi braahmnnN||"-dhmmpd 26/13 "puTTho ya daMsamasaehiM, samareva mhaamunnii| nAgo saMgAmasIse vA, sUro abhiharaNe prN||" -uttarAdhyayana 2/10 tulanA kIjie "phuTTho DaMsehi masakehi, araJjasmi brhaavne| nAgo saMgAmasIse va, sato ttraa'dhivaasye||" -theragAthA 34, 247, 687 "ega eva care lADhe, abhibhUya priishe| gAme vA nagare vAvi, nigame vA rAyahANie ||"-uttraadhyyn 2/18 tulanA kIjie "eka eva carennityaM, siddhayarthamasahAyavAn / siddhimekasya saMpazyan na jahAti na hIyate ||"-mnusmRti 6/42 "asamANo care bhikkhU, neva kujjA priggh| asaMsatto gihatthehiM, aNieo privve||" -uttarA. 2/19 tulanA kIjie "aniketaH paritapan, vRkSAlAzrayo muniH| ayAcakaH sadA yogI, sa tyAgI pArtha ! bhikssukH||" -zAntiparva 12/10 'susANe sunnagAre vA, rukkhamUle va ego| akukuo nisIejjA, na ya vittAsae prN||" -uttarA. 2/20 tulanA kIjie "pAMsubhiH samabhicchinnaH shuunyaagaarprtishryH| vRkSamUlaniketo vA, tyktsrvpriyaapriyH||" --zAntiparva 9/13 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana / 35 "soccANaM pharusA bhAsA, dAruNA gaamknnttgaa| tusiNIo uvehejA, na tAo maNasIkare // " tulanA kIjie-- "sutvA rusito bahuM vAcaM, samaNANaM puthuvacanAnaM / pharasena te na pativajjA, na hi santo paTisenikaronti // " -suttanipAta, va. 8, 14 / 18 'aNukkasAI appicche annAesI alolue| rasesu nANugijjjA, nAnutapyeja patravaM // " tulanA kIjie-- "khettaM vatyuM hiraNNaM ca pasavo dAsapora / cattAri kAmakhandhANi, tattha se uvavajjaI // " tulanA kIjie-- " khettaM vatyuM hiravA, gavAssaM dAsaporisaM / thiyo bandhU dhU kAme, yo naro anugijjhati // " -uttarA 2/25 "cakkhuhi neva lolassa, gAmakathAya Avaraye sotaM / rase ca nAnugijjheyya, na ca mamAyetha kiMci lokasmi // - sutta, va. 8, 14/8 prastuta adhyayana meM 'khettaM vatyuM hiraNNaM' vAlI jo gAthA hai, vaisI gAthA suttanipAta meM bhI upalabdha hai| dekhie - - uttarAdhyayana 2/39 "bar3e bhAga mAnusa tana pAvA / sura nara muni saba durlabha gAvA // " - uttarAdhyayana 3/17 -suta. va. 8, 1/4. 1 tRtIya adhyayana meM mAnavatA, saddharmazravaNa, zraddhA aura saMyama sAdhanA meM puruSArtha -- ina cAra viSayoM para cintana kiyA gayA hai| mAnavajIvana atyanta puNyodaya se prApta hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne "dullahe khalu mANuse bhave" kaha kara mAnavajIvana kI durlabhatA batAI hai to AcArya zaMkara ne bhI "naratvaM durlabhaM loke" kahA hai| tulasIdAsa ne bhI rAmacaritamAnasa meM kahA-- mAnavajIvana kI mahattA kA kAraNa yaha hai ki vaha apane jIvana ko sadguNoM se camakA sakatA hai| mAnava-tana milanA kaThina hai kintu 'mAnavatA' prApta karanA aura bhI kaThina hai| nara-tana to cora, DAkU evaM badamAzoM ko bhI milatA hai para mAnavatA ke abhAva meM vaha tana mAnava-tana nahIM, dAnava tana hai| mAnavatA ke sAtha hI niSThA kI bhI utanI hI AvazyakatA hai, kyoMki binA niSThA ke jJAna prApta nahIM hotA / gItAkAra ne bhI " zraddhAvAn labhate jJAnaM" kahakara zraddhA kI mahattA pratipAdita kI hai| jaba taka sAdhaka kI zraddhA samIcIna evaM susthira nahIM hotI, taba taka sAdhanA ke patha para usake kadama dRr3hatA se Age nahIM bar3ha sakate, isalie zraddhA para bala diyA gayA hai| sAtha hI dharmazravaNa ke lie bhI preraNA dI gaI hai| dharmazravaNa se jIvAdi tattvoM kA samyak parijJAna hotA hai aura samyak parijJAna hone se sAdhaka puruSArtha ke dvArA siddhi ko varaNa karatA hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -uttarAdhyayana/36 jAgarUkatA kA sandeza caturtha adhyayana kA nAma samavAyAMga meM81 'asaMkhayaM hai| uttarAdhyayananiyukti meM 'pramAdApramAda' nAma diyA hai| 2 niyuktikAra ne adhyayana meM varNita viSaya ke AdhAra para nAma diyA hai to samavAyAMga meM jo nAma hai vaha prathama gAthA ke prathama pada para AdhRta hai| anuyogadvAra se bhI isa bAta kA samarthana hotA hai|3 vyakti socatA hai abhI to merI yuvAvasthA hai, dharma vRddhAvasthA meM karU~gA, para use patA nahIM ki vRddhAvasthA AyegI athavA nahIM? isalie bhagavAn ne kahA-dharma karane meM pramAda na karo! jo vyakti yaha socate haiM ki artha puruSArtha hai, ata: artha merA kalyANa karegA, unheM yaha patA nahIM ki artha anartha kA kAraNa hai| tuma jisa prakAra ke karmoM kA upArjana karoge usI prakAra kA phala prApta hogaa| "kaDANa kammANa na mokkha atthi" -kRta karmoM ko bhoge binA chuTakArA nahIM hai| isa prakAra aneka jIvanotthAna ke tathyoM kA pratipAdana prastuta adhyayana meM kiyA gayA hai aura sAdhaka ko yaha preraNA dI gaI hai ki vaha pratipala-pratikSaNa jAgarUka rahakara sAdhanA ke patha para Age bddh'e| caturtha adhyayana kI prathama aura tRtIya gAthA meM jo bhAva abhivyakta hue haiM, vaise hI bhAva bauddhagranthaaMguttaranikAya tathA theragAthA meM bhI Aye haiN| hama jijJAsuoM ke lie yahA~ para una gAthAoM ko tulanAtmaka dRSTi se cintana karane hetu de rahe haiN| dekhie "asaMkhayaM jIviya mA pamAyae, jarovaNIyassa hu natthi taannN| evaM viyoNAhi jaNe pamatte, kaNNU vihiMsA ajayA gahinti ||"-uttraadhyynsuutr 4/1 tulanA kIjie "upanIyati jIvitaM appamAyu, jarUpanItassa na santi taannaa| etaM bhayaM maraNe pekkhamANo, puJAni kayirAtha sukhAvahAni ||"-aNguttrni., pRSTha 159 "teNe jahA sandhimuhe gahIe, sakammuNA kiccai paavkaarii| evaM payA pecca ihaM ca loe, kaDANa kammANa na mokkha atthi||"-uttraadhyyn 4/3 tulanA kIjie "coro yathA sandhimukhe gahIto, sakammunA hajati paapdhmmo| evaM pajA pecca paramhi loke, sakammunA hajati paapdhmmo||" -theragAthA 789 mRtyu : eka cintana pAMcaveM adhyayana meM akAma-maraNa ke sambandha meM cintana kiyA gayA hai| bhArata ke tattvadarzI RSi maharSi aura santagaNa jIvana aura maraNa ke sambandha meM samaya-samaya para cintana karate rahe haiN| jIvana sabhI ko priya hai aura mRtyu apriya hai| jIvita rahane ke lie sabhI prayAsa karate haiM aura cAhate haiM ki hama dIrghakAla taka jIvita rheN| utkaTa jijIviSA pratyeka prANI meM vidyamAna hai| para satya yaha hai ki jIvana ke sAtha mRtyu kA colI-dAmana kA sambandha hai| na cAhane para bhI mRtyu nizcita hai, yahA~ taka ki mRtyu kI AzaMkA se mAnava aura pazu hI nahIM 81. chattIsaM uttarajjhayaNA pa. taM. -viNayasuyaM ----asaMkhayaM---samavAyAMga, samavAya 36 82. paMcaviho apamAo ihamajjhayaNami appamAo y| vaNNieja u jamhA teNa pamAyappamAyati // - uttarAdhyayananiyukti, gAthA 181 83. anuyogadvAra, sUtra 130 : pATha ke lie dekhiye pR. 39 pA. Ti. 1 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samIkSAtmaka adhyayana/37 . apitu svarga ke anupama sukhoM ko bhogane vAle deva aura indra bhI kA~pate haiN| saMsAra meM jitane bhI bhaya haiM, una saba meM mRtyu kA bhaya sabase bar3hakara hai| para cintakoM ne kahA- tuma mRtyu se bhayabhIta mata bano! jIvana aura maraNa to khela hai| tuma khilAr3I banakara kalAtmaka DhaMga se khelo, cAlaka ko moTara calAne kI kalA AnI cAhie to moTara ko rokane kI kalA bhI AnI caahie| jo cAlaka kevala calAnA hI jAnatA ho, rokane kI kalA se anabhijJa ho, vaha kuzala cAlaka nahIM hotaa| jIvana aura maraNa donoM hI kalAoM kA pArakhI hI saccA pArakhI hai| jaise ha~sate hue jInA Avazyaka hai, vaise hI ha~sate hue mRtyu ko varaNa karanA bhI Avazyaka hai| jo ha~sate hue maraNa nahIM karatA hai, vaha akAmamaraNa ko prApta hotA hai| akAmamaraNa vivekarahita aura sakAmamaraNa vivekayukta maraNa hai| akAmamaraNa meM viSaya-vAsanA kI prabalatA hotI hai, kaSAya kI pradhAnatA hotI hai aura sakAmamaraNa meM viSaya-vAsanA aura kaSAya kA abhAva hotA hai| sakAmamaraNa meM sAdhaka zarIra aura AtmA ko pRthak-pRthak mAnatA hai| zuddha dRSTi se AtmA vizuddha hai, ananta Ananda-maya hai| zarIra kA kAraNa karma hai aura karma se hI mRtyu aura punarjanma hai| isalie usa sAdhaka ke mana meM na vAsanA hotI hai aura na durbhAvanA hI hotI hai| vaha vinA kisI kAmanA ke svecchA se prasannatA pUrvaka mRtyu ko isalie varaNa karatA hai ki usakA zarIra aba sAdhanA karane meM sakSama nahIM hai| ata: samAdhipUrvaka sakAmamaraNa kI mahimA Agama va Agametara sAhitya meM gAI gaI hai| sakAmamaraNa ko paNDitamaraNa bhI kahate haiN| paNDitamaraNa ke aneka bheda-prabhedoM kI carcAe~ Agama-sAhitya meM vistAra se nirUpita haiN| bAlamaraNa ke bhI aneka bheda-prabheda haiN| vistArabhaya se una sabhI kI carcA hama yahA~ nahIM kara rahe haiN| Atma-balidAna aura samAdhimaraNa meM bahuta antara hai| Atma-balidAna meM bhAvanA kI prabalatA hotI hai| vinA bhAvAtireka ke Atma-balidAna sambhava nahIM hai| samAdhimaraNa meM bhAvAtireka nahIM hotaa| usameM viveka aura vairAgya kI pradhAnatA hotI hai| ___AtmaghAta aura saMlekhanA-saMthAre meM bhI AkAza-pAtAla jitanA antara hai| AtmaghAta karane vAle ke cehare para tanAva hotA hai, usameM eka prakAra kA pAgalapana A jAtA hai| AkulatA-vyAkulatA hotI hai| jabaki samAdhimaraNa karane vAle kI mRtyu Akasmika nahIM hotii| AtmaghAtI meM kAyaratA hotI hai, karttavya se palAyana kI bhAvanA hotI hai, para paNDitamaraNa meM vaha vRtti nahIM hotii| vahA~ prabala samabhAva hotA hai| paNDitamaraNa ke sambandha meM jitanA jaina manISiyoM ne cintana kiyA hai, utanA anya manISiyoM ne nhiiN| bauddhaparamparA meM icchApUrvaka mRtyu ko varaNa karane vAle sAdhakoM kA saMyuktanikAya meM samarthana bhI kiyA hai| sITha, sappadAsa, godhika, bhikSuvakkalI-4, kulaputra aura bhikSuchatra-5, ye asAdhya roga se grasta the| unhoMne AtmahatyAe~ kiiN| tathAgata buddha ko jJAta hone para unhoMne apane saMgha ko kahA--ye bhikSu nirdoSa haiN| inhoMne AtmahatyAe~ kara parinirvANa ko prApta kiyA hai| Aja bhI jApAnI bauddhoM meM hArAkIrI (svecchA se zastra ke dvArA AtmahatyA) kI prathA pracalita hai| bauddhaparamparA meM zastra ke dvArA usI kSaNa mRtyu ko varaNa karanA zreSTha mAnA hai| jainaparamparA ne isa prakAra maranA anucita mAnA hai, usameM marane kI AturatA rahI huI hai| vaidikaparamparA ke granthoM meM AtmahatyA ko mahApApa mAnA hai| pArAzarasmRti meM ullekha hai-kleza, bhaya, ghamaNDa, krodha Adi ke vazIbhUta hokara jo AtmahatyA karatA hai, vaha vyakti 60 hajAra varSa taka naraka meM nivAsa 84. saMyuktanikAya-21-2-4-5. 85. (ka) saMyuktanikAya -34-2-4-4 (kha) History of Suicide in India-Dr. Upendra Thakur p.107 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/38 karatA hai|86 mahAbhArata kI dRSTi se bhI AtmahatyA karane vAlA kalyANaprada loka meM nahIM jA sktaa|87 vAlmIki rAmAyaNa, zAMkarabhASya-9, bRhadAraNyakopaniSad10, mahAbhArata91, Adi granthoM meM AtmaghAta ko atyanta hIna mAnA hai| jo AtmaghAta karate haiM unake sambandha meM manusmRti12 yAjJavalkya3, uSansmRti14, kUrmapurANa15, agnipurANa96, pArAzasmRti17, Adi granthoM meM batAyA hai ki unheM jalAJjali bhI nahIM denI caahie| jahA~ eka ora AtmaghAta ko niMdya mAnA hai to dUsarI ora vizeSa pApoM ke prAyazcita ke rUpa meM AtmaghAta kA samarthana bhI kiyA hai, jaise manusmRti meM AtmaghAtI, madirApAyI brAhmaNa, gurupatnIgAmI ko ugra zasra, agni Adi se AtmaghAta karane kA vidhAna hai98 kyoMki vaha usase zuddha hotA hai| yAjJavalkyasmRti19, gautamasmRti100, vaziSThasmRti101, ApastambhIya dharmasUtra102, mahAbhArata103, Adi meM isI taraha se zuddhi ke upAya batAye haiN| jisake phalasvarUpa kAzIkaravaTa, prayAga meM akSayavaTa se kUdakara AtmahatyA karane kI prathAe~ pracalita huiiN| isa prakAra mRtyuvaraNa ko eka pavitra aura zreSTha dhArmika AcaraNa mAnA gyaa| mahAbhArata ke anuzAsanaparva104, vanaparva105, matsyapurANa506 meM spaSTa varNana hai-agnipraveza, jalapraveza, giripatana, viSaprayoga yA anazana dvArA dehatyAga karane para brahmaloka athavA mukti prApta hotI hai| prayAga, sarasvatI, kAzI Adi tIrthasthaloM meM AtmaghAta karane kA vidhAna hai| mahAbhArata meM kahA haivedavacana yA lokavacana se prayAga meM marane kA vicAra nahIM tyAganA caahie|107 isI prakAra kUrmapurANa108, 86. atimAnAdatikrodhAtsnehAtA yadi vA bhayAt / udbanIyAtstrI pumAnvA gatireSA vidhiiyte|| pUyazoNitasampUrNe andhe tamasi majjati / SaSTivarSasahasrANi narakaM prtipdyte|| -pArAzarasmRti 4-1-2 87. mahAbhArata, Adiparva 179-20 88. vAlmIki rAmAyaNa 86, 83 89. AtmanaM janantItyAtmahanaH / ke te janA: ye'vidvAMsa ... avidyAdoSeNa vidyamAnasyAtmanastiraskaraNAt prAkRtavidvAMso Atmahana ucynte| 90. bRhadAraNyakopaniSad 4, 4-11 91. mahAbhArata, Adiparva 178-20 92. manusmRti 5, 89 93. yAjJavalkya 3, 6 94. uSansmR ti 7, 2 95. kUrmapurANa, utta. 23-73 96. agnipurANa 157-32 97. pArAzarasmRti 4,4-7 98. surAM pItvA dvijo mahodagnivarNAM surAM pibet / ___ tayA sa kAye nirdagdhe mucyate kilvissaattt|| -manusmRti 11, 90, 91, 103, 104 99. yAjJavalkya smRti 3, 248, 3-253 100. gautamasmRti 23, 1 101. (ka) vaziSThasmRti 20, 13-14 (kha) AcArya-putra-ziSya- bhAryAsu caivm| -vaziSThasmRti 12-15 102. ApastaMbIya dharmasUtra 19, 25, 1 se 7 103. mahAbhArata--anuzAsanaparva, a. 12 104. mahAbhArata-anuzAsanaparva 25, 61-64 105. mahAbhArata-vanaparva 85-83 106. matsyapurANa 186, 34-35 107. na vedavacanAt tAta! na lokvcnaadpi| matirutkramaNIyA te prayAgamaraNaM prati ||-mhaabhaart, vanaparva 85, 83 108. kUrmapurANa 1, 36, 147; 1, 373, 4 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samIkSAtmaka adhyayana/39 - padmapurANa909, skandapurANa110, matsyapurANa111, brahmapurANa112, liGgapurANa113, meM spaSTa ullekha hai ki jo ina sthaloM para mRtyu ko varaNa karatA hai, bhale hI vaha svastha ho yA asvastha, mukti ko avazya hI prApta karatA hai| vaidikaparamparA ke granthoM meM paraspara virodhI vacana prApta hote haiN| kahIM para AtmaghAta ko nikRSTa mAnA hai to kahIM para use protsAhana bhI diyA gayA hai| kahIM para jainaparamparA kI taraha samAdhimaraNa kA milatA-julatA varNana hai| kintu jala-praveza, agnipraveza, viSabhakSaNa, giripatana, zastrAghAta ke dvArA marane kA varNana adhika hai| isa prakAra mRtyu ke varaNa meM kaSAya kI tIvratA rahatI hai| zramaNa bhagavAn mahAvIra ne isa prakAra ke maraNa ko bAlamaraNa kahA hai| kyoMki aise maraNa meM samAdhi kA abhAva hotA hai| islAmadharma meM svaicchika mRtyu kA vidhAna nahIM hai| usakA mAnanA hai ki khudA kI anumati ke vinA nizcita samaya se pUrva kisI ko marane kA adhikAra nahIM hai| isI prakAra IsAIdharma meM bhI AtmahatyA kA virodha kiyA gayA hai| IsAiyoM kA mAnanA hai ki na tumheM dUsaroM ko mAranA hai aura na svayaM maranA hai|114 saMkSepa meM kahA jAya to uttarAdhyayana meM mRtyu ke sannikaTa Ane para cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kara AtmadhyAna karate hue jIvana aura maraNa kI kAmanA se mukta hokara samabhAva pUrvaka prANoM kA visarjana karanA "paNDita-maraNa" yA "sakAma-maraNa" hai| jo vyakti jana, parijana, dhana Adi meM mUrchita hokara mRtyu ko varaNa karatA hai, usakA maraNa "bAla-maraNa" yA "akAma-maraNa" hai| akAma aura bAla maraNa ko bhagavAn mahAvIra ne tyAjya batAyA hai| nirgrantha : eka adhyayana chaThe adhyayana kA nAma 'kSullakanirgranthIya' hai| 'nirgrantha' zabda jaina-paramparA kA eka viziSTa zabda hai| Agama-sAhitya meM zatAdhika sthAnoM para nirgrantha zabda kA prayoga huA hai| bauddhasAhitya meM "niggaMTho nAyaputto" zabda anekoM bAra vyavahRta huA hai|115 tapAgaccha paTTAvalI meM yaha spaSTa nirdeza hai ki gaNadhara sudharmAsvAmI se lekara ATha paTTa-paramparA taka nirgrantha-paramparA ke rUpa meM vizruta thii| samrATa azoka ke zilAlekhoM meM 'niyaMTha' zabda kA prayoga huA hai,116 jo nirgrantha kA hI rUpa hai| granthiyA~ do prakAra kI hotI haiM--eka sthUla aura dUsarI suukssm| AvazyakatA se adhika vastuoM kA saMgraha karanA 'sthUla-grantha' kahalAtA hai tathA Asakti kA honA 'sUkSma-grantha' hai| grantha kA artha gAMTha hai| nirgrantha hone ke lie sthUla aura sUkSma donoM hI granthiyoM se mukta honA Avazyaka hai| rAga-dveSa Adi kaSAyabhAva 'Abhyantara granthiyA~' haiN| unhIM granthiyoM ke kAraNa bAhyagrantha ekatrita kiyA jAtA hai| zramaNa ina donoM hI granthiyoM kA parityAga kara sAdhanA ke patha para agrasara hotA hai| prastuta adhyayana meM isa sambandha meM gaharAI se anacintana kiyA gayA hai| 109. padmapurANa AdikANDa 44-3, 1-16-14, 15 110. skandapurANa 22, 76 111. matsyapurANa 186, 34-35 112. brahmapurANa 68,75, 177, 16-17, 177, 25 113. liGgapurANa 92, 168-169 114. Thou shalt not kill, neither thyself nor another. 115. visuddhimaggo, vinayapiTaka 116. (ka) zrI sudharmasvAmino'STau sUrIn yAvat nirgrnthaaH| -tapAgaccha paTTAvalI (paM. kalyANavijaya saMpAdita) bhAga 1, pRSTha 253 (kha) nighaMThesu pi me kaTe (,) ime viyApaTA hohNti| -dillI-ToparA kA saptama stambhalekha Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana / 40 duHkha kA mUla Asakti : sAtaveM adhyayana meM anAsakti para bala diyA hai| jahA~ Asakti hai, vahA~ duHkha hai, jahA~ anAsakti hai, vahA~ sukha hai| indriyA~ kSaNika sukha kI ora prerita hotI haiM, para vaha saccA sukha nahIM hotaa| vaha sukhAbhAsa hai| prastuta adhyayana meM pAMca udAharaNoM ke mAdhyama se viSaya ko spaSTa kiyA gayA hai| pAMcoM dRSTAnta atyanta hRdayagrAhI haiN| prastuta adhyayana kA nAma samavAyAMga 117 aura uttarAdhyayananiyukti 118 meM " urabbhijjaM " hai| anuyogadvAra meM "elaijja" nAma prApta hotA hai / 119, prastuta adhyayana kI prathama gAthA meM bhI 'elayaM' zabda kA hI prayoga huA hai| urabhra aura elaka, ye donoM zabda paryAyavAcI haiM, ataH ye donoM zabda Agama sAhitya meM Aye haiN| inake artha meM koI bhinnatA nahIM hai| lobha ke AThaveM adhyayana meM lobha kI abhivRddhi kA sajIva citraNa kiyA gayA hai| lobha usa saritA kI teja dhArA sadRza hai jo Age bar3hanA jAnatI hai, pIche haTanA nhiiN| jyoM-jyoM lAbha hotA hai, tyoM-tyoM draupadI ke cIra kI taraha lobha bar3hatA calA jAtA hai| lobha ko nItikAroM ne pApa kA bApa kahA hai| anya kaSAya eka-eka sadguNa kA nAza karatA hai, para lobha sabhI sadguNoM kA nAza karatA hai| krodha, mAna, mAyA ke naSTa hone para bhI lobha kI vidyamAnatA meM vItarAgatA nahIM aatii| binA vItarAga bane sarvajJa nahIM bntaa| kapila kevalI ke kathAnaka dvArA yaha tathya ujAgara huA hai kapila ke antarmAnasa meM lobha kI bAr3ha itanI adhika A gaI thI ki usakI pratikriyAsvarUpa usakA mana virakti se bhara gyaa| vaha saba kucha chor3akara nirgrantha bana gyaa| eka bAra taskaroM ne use cAroM ora se ghera liyaa| kapila muni ne saMgIta kI surIlI svara lahariyoM meM madhura upadeza diyaa| saMgIta ke svara taskaroM ko itane priya lage ki ve bhI unhIM ke sAtha gAne lge| kapila muni ke dvArA prastuta adhyayana gAyA gayA thA, isalie isa adhyayana kA nAma "kApilIya" adhyayana hai| vAdIvetAla zAntisUri ne apanI bRhadavRtti meM isa satya ko vyakta kiyA hai| jinadAsagaNI mahattara ne prastuta adhyayana ko 'jJeya' mAnA hai| 121 "adhuve asAsarpami saMsArammi dukkhapaurAe" yaha dhruva pada thA, jo pratyeka gAthA ke sAtha gAyA gyaa| kitane hI taskara to prathama gAthA ko sunakara hI saMbuddha ho gye| kitaneka dUsarI, tIsarI gAthA ko sunakara saMbuddha hue| isa prakAra 500 taskara pratibuddha hokara muni bane prastuta adhyayana meM granthityAga, saMsAra kI asAratA, kutIrthiyoM kI ajJatA, ahiMsA, viveka, strI-saMgama prabhRti aneka viSaya carcita haiN| kapila svayaMbuddha the unheM svayaM hI bodha prApta huA thaa| AThaveM adhyayana meM kahA gayA hai-- jo sAdhu lakSaNAzAstra, svapnazAstra aura aMgavidyA kA prayoga karatA hai, 117. samavAyAMga, samavAya 36 118. urabhAuNamagoya veyaMto bhAgao u orabho / tato samuTThiyamiNaM, urabbhajjanti ajjhayaNaM // --uttarAdhyayananiyukti, gAthA 246 119. anuyogadvAra sUtra 130 120. sAvi paMcavi corasyANi tAle kuTTeti so'vi gAyati bhuvagaM, "abhuve asAsayaMmi saMsAraMbhi dukkhpraae| ...tA he kiM nAma ho kammayaM jeNAhaM duggaI va gacchelA // 1 // evaM savvattha silogantare dhruvagaM gAyati 'adhuvetyAdi' sa hi bhagavAn , tattha keI paDhamasiloga saMbuddhA ke bIe, evaM jAna paMcavi sapA saMbuddhA pavvatiyatti kapilanAmA dhruvakaM snggtaan| 121. geyaM NAma sarasaMcAreNa, jadhA kAvilije 7 - bRhadvRtti, patra 289 'adhuve asAsayaMmi, saMsArammi dukkhpuraae| na gacchejjA / " -- sUtrakRtAMgacUrNi pRSTha 7 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samIkSAtmaka adhyayana/41 - vaha sAdhu nahIM hai| yahI bAta tathAgata buddha ne bhI suttanipAta meM kahI hai| udAharaNa ke lie dekhie je lakkhaNaM ca suviNaM ca, aMgavijaM ca je puNjnti| na hu te samaNA vuccanti, evaM AyariehiM akkhAyaM // -uttarAdhyayana 8/13 tulanA kIjie "AthabbaNaM supinaM lakkhaNaM, no vidahe atho pi nakkhattaM / virutaM ca gabbhakaraNaM, tikicchaM mAmako na sebeyy||"-sutt., va. 8, 14/13 navameM adhyayana meM nami rAjarSi saMyama-sAdhanA ke patha ko svIkAra karate haiN| unakI parIkSA ke lie indra brAhmaNa ke rUpa ko dhAraNa kara AtA hai| unake vairAgya kI parIkSA karanA cAhatA hai| para nami rAjarSi adhyAtma ke antastala ko sparza kiye hue mahAn sAdhaka the| unhoMne kahA--kAmabhoga tyAjya haiM, ve tIkSNa zalya haiN| bhayaMkara viSa ke sadRza haiM, AzIviSa sarpa ke samAna haiN| jo ina kAma-bhogoM kI icchA karatA hai, unakA sevana karatA hai, vaha durgati ko prApta hotA hai| indra ne unheM preraNA dI-aneka rAjA-gaNa Apake adhIna nahIM haiM, prathama unheM adhIna karake bAda meM pravrajyA grahaNa krnaa| rAjarSi ne kahA-eka mAnava raNakSetra meM lAkhoM vIra yoddhAoM para vijaya-vaijayantI phaharAtA hai, dUsarA AtmA ko jItatA hai| jo apanI AtmA ko jItatA hai, vaha usa vyakti kI apekSA mahAn hai| prastuta saMvAda meM indra brAhmaNa-paramparA kA pratinidhi hai to nami rAjarSi zramaNa-paramparA ke pratinidhi haiN| indra ne gRhasthAzrama kA mahattva pratipAdita karate hue use ghora Azrama khaa| kyoMki vaidika-paramparA kA AghoSa thA-cAra AzramoM meM gRhasthAzrama mukhya hai| gRhastha hI yajana karatA hai, tapa tapatA hai| jaise-nadI aura nada samudra meM Akara sthita hote haiM, vaise hI sabhI AzramI gRhastha para Azrita haiN|122 navameM adhyayana ke nami rAjarSi kI jo kathAvastu hai, usa kathAvastu kI AMzika tulanA mahAjanajAtaka, sonakajAtaka, mANDavya muni aura janaka, janaka aura bhISma ke kathAnakoM se kI jA sakatI hai| hamane vistArabhaya se una kathAnakoM ko yahA~ para nahIM diyA hai| yahA~ hama navameM adhyayana kI kucha gAthAoM kI tulanA jAtaka, dhammapada, aMguttaranikAya, divyAvadAna aura mahAbhArata ke padyoM ke sAtha kara rahe haiN| udAharaNa svarUpa dekhie "suhaM vasAmo jIvAmo, jesiM mo natthi kiNcnnN| mihilAe DajjhamANIe, na me DaNjhai kiNcnnN||" tulanA kIjie "susukhaM bata jIvAma ye saM no natthiM kiNcnN| mithilAya DarahamAnAya na me kiMci aDavhatha // " -jAtaka 539, zloka 125, jAtaka 529, zloka-16; dhammapada-15 122. gRhastha eva yajate, gRhasthastapyate tpH| caturNAmAzramANAM tu, gRhasthazca vishissyte|| yathA nadI nadAH sarve, samudre yAnti sNsthitim| evAmAzramiNaH sarve, gRhasthe yAnti sNsthitim|| -vAziSThadharmazAsra, 8/14-15 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -mokSadharmaparva, 276/2 -uttarAdhyayanasUtra 9/34 -dhammapada 8/4 -uttarAdhyayanasUtra 9/40 uttarAdhyayana/42 "susukhaM bata jIvAmi, yasya me nAsti kiNcn| mithilAyAM pradIptAyAM, na dahyati kiMcana // " "jo sahassaM sahassANaM, saMgAme dujae jinne| egaM jiNeja appANaM, esa se paramo jo||" tulanA kIjie "yo sahassaM sahassena, saMgAme mAnuse jine / ekaM ca jeyyamattAnaM sa ve sNgaamjuttmo||" "jo sahassaM sahassANaM, mAse mAse gavaM de| tassAvi saMjamo seo, adintassa vi kiNcnnN||" tulanA kIjie "mAse mAse sahassena yo yajetha sataM samaM / ekaM ca bhAvitattAnaM, muhuttamapi puujye|| sA yeva pUjanA seyyo yaM ce vassasataM hutaM / yo ca vassasataM jantu aggiM paricare bane // ekaM ca bhAvitattAnaM, muhuttamapi puujye| sA yeva pUjanA seyyo yaM ce vassasataM hutaM // " "yo dadAti sahasrANi, gavAmazvazatAni c| abhayaM sarvabhUtebhyaH, sadA tamabhivartate // " "mAse mAse tu jo bAlo, kusaggeNa tu bhuNje| na so suyakkhAyadhammassa, kalaM agghai solsiN||" tulanA kIjie "mAse mAse kusaggena, bAlA bhuMjetha bhojnN| na so saMkhatadhammAnaM, kalaM agghati solsiN||" "aTuMgupretassa uposathassa, kalaM pi te nAnubhavaMti solsiN|" "suvaNNaruSpassa u pavvayA bhave, siyA hu kelAsasamA asNkhyaa| narassa luddhassa na tehiM kiMci, icchA u AgAsasamA annntiyaa||" tulanA kIjie "parvatopi suvarNasya, samo himavatA bhavet / nAlaM ekasya tad vittaM, iti vidvAn samAcaret // " "puDhalI sAlI javA ceva, hiraNNaM psubhissh| paDipuNNaM nAlamegassa, ii vijjA tavaM cre||" -dhammapada 87,8 -zAntiparva 298/5 -uttarAdhyayanasUtra 9/44 -dhammapada 5/11 -aMgu. ni., pRSTha 221 -uttarAdhyayana. 9/48 -divyAvadAna, pRSTha 224 -uttarAdhyayanasUtra 9/49 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana / 43 tulanA kIjie-- 2 - viSNupurANa 4 / 10 / 10 " yatpRthivyAM brIhiyavaM hiraNyaM pazavaH striyaH / sarvaM tannAlamekasya, tasmAd vidvAJchamaM caret // ' " yat pRthivyAM brIhiyavaM hiraNyaM pazavaH striyaH / nAlamekasya tat sarvamiti pazyanna muhyati // " " yad pRthivyAM brIhiyavaM, hiraNyaM pazavaH striyaH / ekasyApi na paryAptaM, tadityavitRSNAM tyjet||" vaidikadRSTi meM gRhasthAzrama ko pramukha mAnA gayA hai| indra ne kahA-- rAjarSi ! isa mahAn Azrama ko chor3a kara tuma anya Azrama meM jAnA cAhate ho, yaha ucita nahIM hai| yahIM para rahakara dharma kA poSaNa karo evaM pauSadha meM rata raho ! nami rAjarSi ne kahA-- he brAhmaNa ! mAsa-mAsa kA upavAsa karake pAraNA meM kuzAgra mAtra AhAra grahaNa karane vAlA gRhastha munidharma kI solahavIM kalA bhI prApta nahIM kara sktaa| isa prakAra gRhasthajIvana kI apekSA zramaNajIvana ko zreSTha batAyA gayA hai| anta meM indra nami rAjarSi ke dRr3ha saMkalpa ko dekhakara apanA asalI rUpa prakaTa karatA hai aura nami rAjarSi kI stuti karatA hai| prastuta adhyayana meM brAhmaNa-saMskRti aura zramaNa-saMskRti kA pArthakya prakaTa kiyA gayA hai| jAgaraNa kA sandeza dasaveM adhyayana meM bhagavAn mahAvIra dvArA gautama ko kiyA gayA udbodhana saMkalita hai| gautama ke mAdhyama se sabhI zramaNoM ko udbodhana diyA gayA hai| jIvana kI asthiratA, mAnavabhava kI durlabhatA, zarIra aura indriyoM kI dhIre-dhIre kSINatA tathA tyakta kAmabhogoM ko punaH na grahaNa karane kI zikSA dI gaI hai| jIvana kI nazvaratA dumapatra kI upamA se samajhAI gaI hai| yaha upamA anuyogadvAra Adi meM bhI prayukta huI hai vahA~ para kahA hai--pake hue pattoM ko girate dekha kopaleM khilakhilA kara ha~sa pdd'iiN| taba pake hue pattoM ne kahA-- jahA Thaharo! eka dina tuma para bhI vahI bItegI jo Aja hama para bIta rahI hai| 123 isa upamA kA upayoga paravartI sAhitya meM kaviyoM ne jamakara kiyA hai| 1 -anuzAsanaparva 93 / 40 -- udyogaparva 39/84 dasaveM adhyayana meM batAyA hai-- jaise zaradaRtu kA rakta kamala jala meM lipta nahIM hotA, isI prakAra bhagavAn mahAvIra ne gautama ko sambodhita karate hue kahA-- tU apane sneha kA viccheda kara nirlipta bana! yahI bAta dhammapada meM bhI kahI gaI hai| bhAva eka hai, para bhASA meM kucha parivartana hai / udAharaNa ke rUpa meM dekhie "vocchinda siNehamappaNo, kumuyaM sAraiyaM va pANiyaM / se savvasiNehavajjie, samayaM goyama! mA pamAyae // " tulanA kIjie-- "ucchinda sinehamattano, kumudaM sAradikaM va pANinA / santimaggameva brUhaya, nibbAnaM sugatena desitaM // " 123. parijUriyaperaMtaM, calaMtabiMTaM paDatanicchIraM / pattaM vasaNappattaM, kAlappattaM bhaNai gAhaM // 120 // jaha tumbhe taha amhe, tumhe'vi hohihA jahA amhe / appAheI paDataM, paMDuyapattaM kisalayANaM // 121 // - anuyogadvAra, sUtra 146 - uttarAdhyayanasUtra 10 / 28 - dhammapada 20/13 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana /44 bahuzrutatA : eka cintana gyArahaveM adhyayana meM bahuzruta kI bhAva-pUjA kA nirUpaNa hai| isIlie prastuta adhyayana kA nAma "bahuzruta pUjA" hai| niyuktikAra bhadrabAhu ne bahuzruta kA artha caturdazapUrvI kiyA hai| prastuta adhyayana meM bahuzruta ke guNoM kA varNana hai| yoM bahuzruta ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa, ye tIna bheda kiye haiN| jaghanya-nizIthazAstra kA jJAtA, madhyama-nizItha se lekara caudaha pUrva ke pahale taka kA jJAtA aura utkRSTa -caudahapUrvo kA vettaa| prastuta adhyayana meM vividha upamAoM se tejasvI vyaktitva ko ubhArA gayA hai| vastutaH ye upamAe~ itanI vAstavika haiM ki par3hatepar3hate pAThaka kA sira sahaja hI zraddhA se bahuzruta ke caraNoM meM nata ho jAtA hai| bahuzrutatA prApta hotI hai-vinaya se| vinIta vyakti ko prApta karake hI zruta phalatA aura phUlatA hai| jisameM krodha, pramAda, roga, Alasya aura stabdhatA ye pAMca vighna haiM, vaha bahuzrutatA prApta nahIM kara sktaa| vinIta vyakti hI bahuzrutatA kA pUrNa adhikArI bArahaveM adhyayana meM muni harikezabala ke sambandha meM varNana hai| harikeza cANDAla kula meM utpanna hue the| kintu tapa ke divya prabhAva se ve devatAoM ke dvArA bhI vandanIya bana gaye the| prastuta adhyayana meM dAna ke lie supAtra kauna hai, isa sambandha meM kahA hai jisameM krodha, mAna, mAyA, lobha, hiMsA, jhUTha, corI aura parigraha kI pradhAnatA hai, vaha dAna kA pAtra nahIM hai| snAna ke sambandha meM bhI cintana kiyA gayA hai| harikeza muni ne brAhmaNoM se kahA -bAhya snAna se Atmazuddhi nahIM hotI, kyoMki vaidikaparamparA meM jalasnAna ko atyadhika mahattva diyA gayA thaa| harikezabala muni se pUchA gayA ApakA jalAzaya kauna-sA hai, zAntitIrtha kauna-sA hai, Apa kahA~ para snAna kara karmaraja ko dhote haiN| muni ne kahA-akaluSita evaM AtmA ke prasanna lezyA vAlA dharma merA jalAzaya hai, brahmacarya merA zAntitIrtha hai| jahA~ para snAna kara maiM vimala, vizuddha aura suzItala hokara karmaraja kA tyAga karatA huuN| yaha snAna kuzala puruSoM dvArA iSTa hai| yaha mahA snAna hai, ata: RSiyoM ke lie prazasta hai| isa dharmanada meM snAna kiye hue maharSi vimala, vizuddha hokara uttama gati (mukti) ko prApta hue haiN| nirgranthaparamparA meM Atmazuddhi ke lie bAhya snAna ko sthAna nahIM diyA gayA hai| ekadaNDI, tridaNDI parivrAjaka snAnazIla aura zucivAdI the|124 AcArya saMghadAsagaNI ne tridaNDI parivrAjaka ko zramaNa kahA hai|25 AcArya zIlAMka ne bhI use zramaNa mAnA hai|126 AcArya vaTTakera ne tApasa, parivrAjaka, eka daNDI, tridaNDI Adi ko zramaNa kahA hai|127 ye zramaNa jala-snAna ko mahattva dete the, kintu nirgranthaparamparA ne snAna ko anAcIrNa kahA hai| bauddhaparamparA meM pahale snAna kA niSedha nahIM thaa| bauddha bhikSu nadiyoM meM snAna karate the| eka bAra bauddha bhikSu 'tapodA' nadI meM snAna kara rahe the| rAjA zreNiya bimbisAra vahA~ snAna ke lie phuNce| bhikSuoM ko snAna karate dekhakara ve eka ora rahakara pratIkSA karate rhe| rAtri hone para bhI bhikSu snAna karate rhe| bhikSuoM ke jAne ke bAda zreNiya bimbisAra ne snAna kiyaa| nagara ke dvAra banda ho cuke the| ataH rAjA ko vaha rAta bAhara hI bitAnI pdd'ii| prAta: gandha-vilepana kara rAjA buddha ke pAsa phuNcaa| tathAgata ne pUchA-Aja itane zIghra gandhavilepana kaise huA? rAjA ne sArI bAta khii| buddha ne rAjA ko prasanna kara ravAnA kiyaa| tathAgata buddha ne bhikSuoM ko bulAkara kahA-tuma rAjA ke dekhane ke pazcAt bhI snAna karate rahe, yaha ThIka nahIM kiyaa| unhoMne niyama banAyA jo bhikSu pandraha dina se pUrva 124. parihattA-parivrAjakA ekadaNDitridaNDyAdayaH nAnazIlAH shucivaadinH| -mUlAcAra, paMcAcArAdhikAra 62, vRtti 125. nizIthasUtra, bhAga 2, pRSTha 2, 3, 332 126. sUtrakRtAMga - 1/1/3/8 vRtti 127. mUlAcAra, paMcAcArAdhikAra 62 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/45. snAna karegA, use 'pAcittiya' doSa lgegaa| garmI ke dinoM meM pahanane tathA zayana karane ke vastra pasIne se gande hone lage taba buddha ne kahA-garmI ke dinoM meM pandraha dina ke andara bhI snAna kiyA jA sakatA hai| rugNatA tathA varSAAMdhI ke samaya meM bhI snAna karane kI chUTa dI gii|128 bhagavAn mahAvIra ne sAdhuoM ke lie pratyeka paristhiti meM snAna karane kA spaSTa niSedha kiyaa| snAna ke sambandha meM koI apavAda nahIM rkhaa| uttarAdhyayana129, AcAracUlA130, sUtrakRtAMga131, dazavakAlika 32, Adi meM zramaNoM ke lie snAna karane kA varjana hai| zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samaya kitane hI cintaka prAta:snAna karane se hI mokSa mAnate the| bhagavAn ne spaSTa zabdoM meM usakA virodha karate hue kahA-snAna karane se mokSa kI prApti nahIM hai|133 jo jala-sparza se hI mukti mAnate haiM, ve mithyAtvI haiN| yadi jala-snAna se karma-mala naSTa hotA hai to puNya-phala bhI naSTa hogA, ataH yaha dhAraNA bhrAnta hai| prastuta adhyayana meM hiMsAtmaka yajJa kI nirarthakatA bhI siddha kI hai| yajJa vaidikasaMskRti kI pramukha mAnyatA rahI hai| vaidikadRSTi se yajJa kI utpatti kA mUla vizva kA AdhAra hai| pApoM ke nAza ke lie, zatruoM ke saMhAra ke lie, vipattiyoM ke nivAraNa ke lie, rAkSasoM ke vidhvaMsa ke lie, vyAdhiyoM ke parihAra ke lie yajJa Avazyaka hai| yajJa se sukha, samRddhi aura amaratva prApta hotA hai| Rgveda meM kahA hai-yajJa isa bhuvana kI utpatti karane vAle saMsAra kI nAbhi hai| deva tathA RSigaNa yajJa se hI utpanna hue haiN| yajJa se hI grAma, araNya aura pazuoM kI sRSTi huI hai| yajJa hI devoM kA pramukha evaM prathama dharma hai|934 jaina aura bauddha paramparA ne yajJa kA virodha kiyaa| uttarAdhyayana ke navameM, bArahaveM, caudahaveM aura paccIsaveM adhyayanoM meM yajJa kA virodha isalie kiyA hai ki usameM jIvoM kI hiMsA hotI hai| vaha dharma nahIM apitu pApa hai| sAtha hI vAstavika AdhyAtmika yajJa kA svarUpa bhI ina adhyayanoM meM spaSTa kiyA gayA hai| usa samaya nirgrantha zramaNa yajJa ke bAr3oM meM bhikSA ke lie jAte the aura yajJa kI vyarthatA batAkara Atmika-yajJa kI saphalatA kA pratipAdana karate the|35 tathAgata buddha bhikSusaMgha ke sAtha yajJamaNDapa meM gaye the| unhoMne alpa sAmagrI ke dvArA mahAn yajJa kA pratipAdana kiyaa| unhoMne 'kUTadanta' brAhmaNa ko pA~ca mahAphaladAyI yajJa batAye the| ve ye haiM-[1] dAnayajJa, [2] trizaraNayajJa, [3] zikSApadayajJa, [4] zIlayajJa, [5] smaadhiyjny|136 isa taraha bArahaveM adhyayana meM zramaNa-saMskRti kI dRSTi se vipula sAmagrI hai| prastuta kathA prakArAntara se bauddhasAhitya meM bhI AI hai| usa kathA kA sArAMza isa prakAra hai-vArANasI kA maMDavyakumAra pratidina solaha sahasra brAhmaNoM ko bhojana pradAna karatA thaa| eka bAra mAtaMga paNDita himAlaya ke Azrama se bhikSA ke lie vahA~ aayaa| usake malina aura jIrNa-zIrNa vasroM ko dekha kara use vahA~ se lauTa jAne ko kahA gyaa| mAtaMga paNDita ne maMDavya ko upadeza dekara dAna-kSetra kI yathArthatA pratipAdita kii| maMDavya ke sAthiyoM ne mAtaMga ko khUba piittaa| nagara ke devatAoM ne kruddha hokara brAhmaNoM kI durdazA kii| zreSThI kanyA 'diTThamaMgalA' vahA~ para aaii| usane vahA~ kI sthiti dekhii| usane svarNa kalaza aura pyAle lekara mAtaMga paMDita se jAkara kSamAyAcanA kii| mAtaMga paNDita ne brAhmaNoM ko ThIka hone kA upAya btaayaa| didvamaMgalA ne brAhmaNoM ko dAna-kSetra kI yathArthatA btlaaii|137 128. Sacred Book of the Buddhists Vol. XI Part. II LVII P.P.400-405 129. (ka) uNhAhitatte mehAvI, siNANaM no vi ptthe| gAyaM no parisiMcejjA, na vIejjA ya appyN| -uttarAdhyayana 2/9 (kha) uttarAdhyayana 15/8 130. AcAracUlA 2.2.2.12.13 131. sUtrakRtAMga 1.7. 21.22.; 1.9.13 132. dazavaikAlika, adhyayana 6, gAthA 60-61 133. "pAosiNANAdisu Natthi mokkho|" -sUtrakRtAMga 1.7. 13 134. vaidika saMskRti kA vikAsa, pRSTha 40 135. uttarAdhyayana 12/38 -44; 25/5-16 136. dIghanikAya, 1/5 pR. 53-55 137. jAtaka, caturtha khaNDa-497, mAtaMgajAtaka pRSTha 583-597 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/46. uttarAdhyayana ke bArahaveM adhyayana kI aneka gAthAoM kA hI rUpa mAtaMga jAtaka kI aneka gAthAoM meM jyoM kA tyoM milatA hai / 138 DA. ghATage kA mAnanA hai ki bauddha paramparA kI kathA-vastu vistAra ke sAtha likhI gaI hai| usameM aneka vicAroM kA sammizraNa huA hai| jabaki jainaparamparA kI kathA-vastu meM atyanta saralatA hai tathA hRdaya ko chUne kI vizeSatA rahI huI hai| isase yaha spaSTa hai ki bauddha kathAvastu se jaina kathAvastu prAcIna hai| mAtaMga jAtaka meM brAhmaNoM ke prati tIvra roSa vyakta kiyA gayA hai| brAhmaNoM ko aparAdha ho jAne se jhUThana khAne ke lie utprerita karanA aura unheM dhokhA denA, ye aise tathya haiM jo sAmpradAyika bhAvanA ke pratIka haiN|139 para jaina kathA meM mAnavatA aura sahAnubhUti rahI huI hai|140 citta aura saMbhUta terahaveM adhyayana meM citta aura saMbhUta ke pArasparika sambandha aura visambandha kA varNana hai| isalie isa adhyayana kA nAma niyuktikAra bhadrabAhu ne 'citrasaMbhUtIya' likhA hai| brahmadatta kI utpatti se adhyayana kA prArambha hotA hai| vyAkhyA-sAhitya meM sampUrNa kathA vistAra ke sAtha dI gaI hai| citra aura saMbhUta pUrva bhava meM bhAI the| citra kA jIva purimatAla nagara meM seTha kA putra huA aura muni bnaa| saMbhUta kA jIva brahma rAjA kA putra brahmadatta bnaa| citra kA jIva jo muni ho gayA thA, brahmadatta ko saMsAra kI asAratA batAkara zrAmaNyadharma svIkAra karane ke lie preraNA detA hai para brahmadatta bhogoM meM atyanta Asakta thaa| ata: use upadeza priya nahIM lgaa| pAMcavIM, chaThI aura sAtavIM gAthA meM unake pUrva janmoM kA ullekha huA hai| AcArya nemicandra ne sukhabodhAvRtti meM unake pUrva ke pAMca bhavoM kA vistAra se varNana kiyA hai|941 bauddha jAtakasAhitya meM bhI yaha kathA prakArAntara se milatI hai| tathAgata buddha ne janma-janmAntaroM taka paraspara maitrIbhAva rahatA hai, yaha batAne ke lie yaha kathA kahI thii| ujjayinI ke bAhara cANDAla grAma thaa| bodhisatva ne bhI vahA~ janma grahaNa kiyA thA aura dUsare eka prANI ne bhI vahA~ janma liyA thaa| unameM se eka kA nAma citta thA aura dUsare kA nAma saMbhUta thaa| vahA~ para unake jIvana ke sambandha meM cintana hai| unake tIna pUrva bhavoM kA bhI ullekha hai| jo isa prakAra hai [1] nareJjarA saritA ke taTa para hariNI kI kokha se utpanna honaa| [2] narmadA nadI ke kinAre bAja ke rUpa meM utpanna honaa| 138. dharmakathAnuyoga : eka sAMskRtika adhyayana, lekhaka-devendramuni zAstrI 139. Annals fo the Bhandarkar Oriental Research Institute, Vol. 17(1935, 1936) 'A few Parallels in Jains and Buddhist works', Page 345, by A.M. Ghatage, M.A. This must have also led the writer to include the other story in the same Jataka. And such an attitude must have arisen in later times as the effect of sectarion bias. 140 Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Vol 17 (1935-1936) 'A few Parallels in Jain and Buddhist works', Page 345, By A.M. Ghatage, M.A. 141. Asimo bhAyarA do vi, annmnnvsaannugaa| annamannamaNUrattA, annmnnhiesinno| dAsA dasaNNe AsI miyA kAliMjare nge| haMsA mayaMgatIre, sovAgA kAsibhUmie / / devA ya devalogammi, Asi amhe mhiddddhiyaa| imA no chaTThiyA jAI, annamanneNa jA viNA / / - uttarAdhyayanasUtra, 13/5-7 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/47 [3] citta kA jIva kauzAmbI meM purohita kA putra aura saMbhUta kA jIva pAMcAla rAjA ke putra ke rUpa meM utpanna huaa|142 donoM bhAI paraspara milate haiN| citta ne saMbhUta ko upadeza diyA kintu saMbhUta kA mana bhogoM se mur3A nhiiN| ata: citta ne usake sira para dhUla phaiMkI aura vahA~ se himAlaya kI ora prasthita ho gyaa| rAjA saMbhUta ko vairAgya huaa| vaha bhI usake pIche-pIche himAlaya kI ora claa| citta ne use yoga-sAdhanA kI vidhi btaaii| donoM hI yoga kI sAdhanA kara brahma devaloka meM utpanna hue| uttarAdhyayana ke prastuta adhyayana kI gAthAe~ citta-saMbhUta jAtaka ke andara prAyaH milatI-julatI haiN| uttarAdhyayana kI kathA vistRta hai| usameM aneka avAntara kathAe~ bhI haiN| ve sArI kathAe~ brahmadatta se sambandhita haiN| jaina dRSTi se citta munidharma kI ArAdhanA kara evaM sampUrNa karmoM ko naSTa kara mukta hote haiN| brahmadatta kAmabhogoM meM Asakta banakara narakagati ko prApta hotA hai| bauddhaparamparA kI dRSTi se saMbhUta ko brahmalokagAmI batAyA gayA hai| DA. ghATage kA abhimata hai ki jAtaka kA padyavibhAga gadyavibhAga se adhika prAcIna hai| gadyabhAga bAda meM likhA gayA hai| isa tathya kI puSTi bhASA aura tarka ke AdhAra se hotI hai| tathyoM ke AdhAra se yaha bhI siddha hotA hai ki uttarAdhyayana kI kathAvastu prAcIna hai| jAtaka kA gadyabhAga uttarAdhyayana ke racanAkAla se bahuta bAda meM likhA gayA hai| usameM pUrva bhavoM kA sundara saMkalana hai, kintu jaina kathAvastu meM vaha chUTa gayA hai|143 uttarAdhyayana ke terahaveM adhyayana meM gAthAe~ AI haiM, usI prakAra ke bhAvoM kI abhivyakti mahAbhArata ke zAntiparva aura udyogaparva meM bhI huI hai| hama yahA~ uttarAdhyayana kI gAthAoM ke sAtha una padyoM ko bhI de rahe haiM, jisase prabuddha pAThakoM ko sahaja rUpa se tulanA karane meM sahUliyata ho| dekhie "jaheha sIho va miyaM gahAya, maccU naraM nei hu antkaale| na tassa mAyA va piyA va bhAyA, kAlammi tammisaharA bhavaMti ||"-uttraadhyyn 13/22 tulanA kIjiye "taM putrapazusampannaM, vyAsaktamanasaM nrm| suptaM vyAghro mRgamiva, mRtyurAdAya gacchati / / sacinvAnakamevainaM, kaamaanaamvitRptkm| vyAghraH pazumivAdAya, mRtyurAdAya gacchati // " -zAnti. 175/18, 19 "na tassa dukkhaM vibhayanti nAio, na mittavaggA na suyA na bNdhvaa| ekko sayaM paccaNuhoi dukkhaM, kattArameva aNujAi kammaM // " - uttarAdhyayanasUtra 13/23 tulanA kIjie "mRtaM putraM duHkhapuSTaM manuSyA utkSipya rAjan ! svgRhaannirhrnti| taM muktakezAH karuNaM rudanti citAmadhye kASThamiva kSipanti // " -udyoga. 40/15 "agnau prAstaM tu puruSaM, karmAnveti svayaM kRtm|"-udyog. 40/18 142. jAtaka, saMkhyA 498, caturtha khaNDa, pRSTha 600 143. Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Vol. 17 (1935-1936): A few Parallels in Jain and Buddhist works, P. 342-343, By AM. Ghatage, M.A. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -uttarAdhyayana/48. "ceccA dupayaM ca cauppayaM ca, khettaM gihaM dhaNadhannaM ca savvaM / kammappabIo avaso payAi, paraM bhavaM suMdara pAvagaM vaa||"--uttraadhyynsuutr 13/24 tulanA kIjie "anyo dhanaM pretagatasya bhuGkte, vayAMsi cAgnizca shriirdhaatuun| dvAbhyAmayaM saha gacchatyamutra, puNyena pApena ca cessttymaanH||"-udyogprv 40/17 "taM ikkagaM tucchasarIragaM se, ciIgayaM Dahiya u paavgennN| bhajjA ya puttA vi ya nAyao ya, dAyAramannaM aNusaMkamanti ||"-uttraadhyynsuutr 13/25 tulanA kIjie "utsRjya vinivartante, jJAtayaH suhRdaH sutaaH| apuSpAnaphalAn vRkSAn, yathA tAta! ptitrinnH||" -udyoga. 40/17 "anugamya vinAzAnte, nivartante ha baandhvaaH| agnau prakSipya puruSa, jJAtayaH suhRdastathA // " -zAnti. 321/74 "accei kAlo tUranti rAio, na yAvi bhogA purisANa niccaa|| uvicca bhogA purisaM cayanti, dumaM jahA khINaphalaM va pkkhii||"-uttraadhyynsuutr 13/31 tulanA kIjie"accayanti ahorttaa.........................| .............. // -theragAthA 148 sarapenTiyara ne prastuta adhyayana kI tIna gAthAoM ko arvAcIna mAnA hai, kintu usake lie unhone koI pramANa nahIM diyA hai| uttarAdhyayana ke cUrNi va anya vyAkhyA-sAhitya meM kahIM para bhI isa sambandha meM pUrvAcAryoM ne UhApoha nahIM kiyA hai| ye tInoM gAthAe~ prakaraNa kI dRSTi se bhI upayukta pratIta hotI haiM, kyoMki ina gAthAoM kA sambandha Age kI gAthAoM se hai| yaha satya hai ki prArambha kI tIna gAthAe~ AryA chanda meM nibaddha haiM to Age kI anya gAthAe~ anuSTapa, upajAti prabhRti vibhinna chandoM meM nirmita haiN| kintu chandoM kI pRthaktA ke kAraNa una gAthAoM ko prakSipta aura arvAcIna mAnanA anupayukta hai| iSukArIya kathA : eka cintana caudahaveM adhyayana meM rAjA iSukAra, mahArAnI kamalAvatI, bhRgu purohita, yazA purohita-patnI tathA bhRgu purohita ke donoM putra, ina chaha pAtroM kA varNana hai| para rAjA kI pradhAnatA hone ke kAraNa isa adhyayana kA nAma "iSukArIya" rakhA gayA hai, aisA niyuktikAra kA maMtavya hai|144 zramaNa bhagavAn mahAvIra ke yuga meM aneka vicArakoM kI yaha dhAraNA thI ki binA putra ke sadgati nahIM hotii|145 svarga samprApta nahIM hotaa| ataH pratyeka vyakti ko gRhastha-dharma kA pAlana karanA caahie| jisase -uttarAdhyayananiyukti, gAthA 362 144. usuAranAmagoe veyaMto bhAvao a usuaaro| tatto samuTThiyamiNaM usuArijaMti ajjhynnN|| 145. "aputrasya gati sti, svargo naiva ca naiva c| gRhidharmanuSThAya, tena svrg'gmissyti||" Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , samIkSAtmaka adhyayana / 49 santAnotpatti hogI aura loka tathA paraloka donoM sudhreNge| paraloka ko sukhI banAne ke lie putraprApti hetu vividha prayatna kiye jAte the / bhagavAn mahAvIra ne spaSTa zabdoM meM isa mAnyatA kA khaNDana kiyaa| unhoMne kahAsvarga aura naraka kI upalabdhi santAna se nahIM hotii| yahA~ taka ki mAtA-pitA, bhrAtA, putra, strI Adi koI bhI karmoM ke phala- vipAka se bacAne meM samartha nahIM haiN| sabhI ko apane hI karmoM kA phala bhoganA par3atA hai| isa kathana kA citraNa prastuta adhyayana meM kiyA gayA hai| AcArya bhadrabAhu ne prastuta adhyayana meM Aye hue sabhI pAtroM ke pUrvabhava, vartamAnabhava aura nirvANa kA saMkSepa meM varNana kiyA hai| isa adhyayana meM yaha bhI batAyA gayA hai ki mAtA-pitA moha ke vazIbhUta hokara putroM ko mithyA bAta kahate haiM--jaina zramaNa bAlakoM ko uThAkara le jAte haiN| ve unakA mAMsa khA jAte haiM kintu jaba bAlakoM ko sahI sthiti kA parijJAna hotA hai to ve zramaNoM ke prati AkarSita hI nahIM hote apitu zramaNadharma ko svIkAra karane ko udyata ho jAte haiN| isa adhyayana meM pitA aura putra kA madhura saMvAda hai| isa saMvAda meM pitA brAhmaNasaMskRti kA pratinidhitva kara rahA hai to putra zramaNasaMskRti kA brAhmaNasaMskRti para zramaNasaMskRti kI vijaya batAI gaI hai| unakI maulika mAnyatAoM kI carcA hai| purohita bhI tyAgamArga ko grahaNa karatA hai aura usakI patnI Adi bhI / prastuta adhyayana kA gaharAI se adhyayana karane para yaha bhI spaSTa hotA hai ki usa yuga meM yadi kisI kA koI uttarAdhikArI nahIM hotA thA to usakI sampatti kA adhikArI rAjA hotA thaa| bhRgu purohita kA parivAra dIkSita ho gayA to rAjA ne usakI sampatti para adhikAra karanA cAhA, kintu mahArAnI kamalAvatI ne rAjA se nivedana kiyA-- jaise vamana kiye hue padArtha ko khAne vAle vyakti kI prazaMsA nahIM hotI, vaise hI brAhmaNa ke dvArA parityakta dhana ko grahaNa karane vAle kI prazaMsA nahIM ho sktii| vaha bhI vamana khAne ke sadRza hai| AcArya bhadrabAhu ne prastuta adhyayana ke rAjA kA nAma 'sImandhara' diyA hai146 to vAdIvaitAla zAntisUri ne likhA hai'iSukAra' yaha rAjyakAla kA nAma hai to 'sImandhara' rAjA kA maulika nAma honA saMbhava hai| 147 hastIpAlajAtaka bauddhasAhitya kA eka mahattvapUrNa grantha hai / usameM kucha parivartana ke sAtha yaha kathA upalabdha hai / hastIpAlajAtaka meM kathAvastu ke ATha pAtra haiN| rAjA aisukArI, paTarAnI, purohita, purohita kI patnI, prathama putra hastIpAla, dvitIya putra azvapAla, tRtIya putra gopAla, cauthA putra ajapAla, ye saba milAkara ATha pAtra haiN| ye cAroM putra nyagrodhavRkSa ke devatA ke varadAna se purohita ke putra hote haiN| cAroM pravrajita honA cAhate haiN| pitA una cAroM putroM kI parIkSA karatA hai| cAroM putroM ke sAtha pitA kA saMvAda hotA hai| cAroM putra kramaza: pitA ko jIvana kI nazvaratA, saMsAra kI asAratA, mRtyu kI avikalatA aura kAmabhogoM kI mohakatA kA vizleSaNa karate haiN| purohita bhI pravrajyA grahaNa karatA hai| usake bAda brAhmaNI pravrajyA letI hai| anta meM rAjA aura rAnI bhI prAjita ho jAte haiN| sarapenTiyara kI dRSTi se uttarAdhyayana kI kathA jAtaka ke gadyabhAga se atyadhika samAnatA lie hue hai| vastuta: jAtaka se jaina kathA prAcIna honI cAhie / 148 DaoN. ghATage kA mantavya hai ki jaina kathAvastu jAtakakathA se adhika vyavasthita, svAbhAvikatA aura yathArthatA ko lie hue hai| jaina kathAvastu se jAtaka meM saMgRhIta kathAvastu ---uttarAdhyayananiyukti, gAthA 373 146. sImaMdharo ya raayaa..........| 147. atra ceSukAramiti rAjyakAlanAmnA sImandharazceti maulikanAmneti sambhAvayAmaH / - bRhadvRtti, patra 394 8. This legend certainly presents a rather striking resemblance to the prose introduction of the Jataka 509, and must consequently be old. The Uttaradhyayana Sutra, page 332, Foot note No. 2 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/50adhika pUrNa hai| usameM purohita ke cAroM putroM ke janma kA vistRta varNana hai| jAtaka meM purohita ke cAra putroM kA ullekha hai, to uttarAdhyayana meM kevala do kaa| uttarAdhyayana meM rAjA aura purohita ke bIca kisI bhI prakAra kA sambandha nahIM hai, jabaki jAtaka meM purohita aura rAjA kA sambandha hai| purohita rAjA ke parAmarza se hI putroM kI parIkSA letA hai| svayaM rAjA bhI unakI parIkSA lene meM sahayoga karatA hai| jainakathA ke anusAra purohita kuTumba ke dIkSita hone para rAjA sampatti para adhikAra karatA hai| usakA prabhAva mahArAnI kamalAvatI para par3atA hai aura vaha zramaNadharma ko grahaNa karanA cAhatI hai tathA rAjA ko bhI dIkSita hone ke lie preraNA pradAna karatI hai| jaina kathAvastu meM jo ye tathya haiM, ve bahuta hI svAbhAvika aura yathArtha haiN| jAtaka kathAvastu meM aisA nahIM ho pAyA hai| jAtaka kathA meM nyagrodhavRkSa ke devatA ke dvArA purohita ko cAra putroM kA varadAna milatA hai parantu rAjA ko eka putra kA varadAna bhI nahIM milatA hai, jabaki rAjya ke saMrakSaNa ke lie use eka putra kI atyadhika AvazyakatA hai| inhIM tathyoM ke AdhAra se DaoN. ghATage uttarAdhyayana kI kathAvastu ko prAcIna aura vyavasthita mAnate haiN|149 prastuta adhyayana kI kathAvastu mahAbhArata ke zAntiparva adhyAya 175 tathA 277 se milatI-julatI hai| mahAbhArata ke donoM adhyAyoM kA pratipAdya viSaya eka hai| kevala nAmoM meM antara hai| donoM adhyAyoM meM mahArAjA yudhiSThira bhISma pitAmaha se kalyANamArga ke sambandha meM jijJAsA prastuta karate haiN| uttara meM bhISma pitAmaha prAcIna itihAsa kA eka udAharaNa dete haiM, jisameM eka brAhmaNa aura medhAvI putra kA madhura saMvAda hai| pitA brAhmaNaputra medhAvI se kahatA hai- vedoM kA adhyayana karo, gRhasthAzrama meM praviSTa hokara putra paidA karo, kyoMki usase pitaroM kI sadgati hogii| yajJoM ko karane ke pazcAt vAnaprasthAzrama meM praviSTa honaa| uttara medhAvI ne kahA--saMnyAsa saMgrahaNa karane ke lie kAla kI maryAdA apekSita nahIM hai| atyanta vRddhAvasthA meM dharma nahIM ho sktaa| dharma ke lie madhyama vaya hI upayukta hai| kiye hue karmoM kA phala avazya bhoganA par3atA hai| yajJa karanA koI Avazyaka nahIM hai| jisa yajJa meM pazuoM kI hiMsA hotI hai, vaha tApasa yajJa hai| tapa, tyAga aura satya hI zAnti kA rAjamArga hai| santAna ke dvArA koI pAra nahIM utrtaa| dhana, jana paricAyaka nahIM haiM, isalie AtmA kI anveSaNA kI jaaye| uttarAdhyayana ke aura mahAbhArata ke padyoM meM arthasAmya hI nahIM zabdasAmya bhI hai| zabdasAmya ko dekhakara jijJAsuoM ko Azyarca hue binA nahIM raha sktaa| vistArabhaya se hama yahA~ uttarAdhyayana kI gAthAoM aura mahAbhArata ke zlokoM kI tulanA prastuta nahIM kara rahe haiN| saMkSepa meM saMketa mAtra de rahe haiN|150 sAtha hI uttarAdhyayana aura jAtakakathA meM Aye hue kucha padyoM kA bhI yahA~ saMketa sUcita kara rahe haiM, jisase pAThakoM ko tulanAtmaka adhyayana karane meM sahUliyata ho|151 149. Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Vol. 17 (1935-1936), 'A few parallels in Jain and Buddhist works', page-343, 344*** 150. uttarAdhyayana, adhya. 14, gAthA-4, mahAbhArata-zAntiparva, a. 175, zloka-23, uttarA. a. 14 gA. 9, mahA. zAnti. a. 175, zloka. 6, uttarA.14, gA. 12 mahA. zAnti. a. 175, zloka-71, 18, 25,26,36; uttarA. 14, gA.15, mahAbhArata zA. 175, pU.20, 21,22, u.14, gA. 17 mahA. a.175,pU. 37,38, u.14 gA.21, mahA. a.175, pU.7, uttarA. 14, gA.22, mahA. a.175, zloka 8, u.14 gA. 23,mahA. a.175, zloka 9, uttarA. 14 gA. 25, mahA. a. 175 zloka 10,11,12; uttarA. 14 gA.28, mahA. a. 175 zloka 15; u. 14 gA. 37, ma. a. 17 zloka 39. 151. uttarA. a. 14 gA.9, hastIpAla jAtaka saMkhyA-509. gA. 4; uttarA. a. 14 gA. 12, hastI. saM. 509 gA. 5; uttarA. a. 14 gA. 13, hastI. saM.509 gA. 11, uttarA. a. 14, gA. 15, hastI. saM.509 gA. 12; uttarA. a. 14 gA. 20, hastI. sa. 509 gA. 10; uttarA. a.,14 gA.27, hastI. sa. 509 gA.7; uttarA. a. 14 gA. 38, hastI. sa. 509 gA. 18; uttarA. a. 14 gA. 48, hastI. saM. 509 gA. 20 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/51. prastuta adhyayana kI 44 aura 45 vIM gAthA meM jo varNana hai, vaha varNana jAtaka ke aThArahaveM zloka meM dI gaI kathA se jAna sakate haiN| vaha prasaMga isa prakAra hai-jaba purohita kA sampUrNa parivAra pravajita ho jAtA hai, rAjA usakA sArA dhana maMgavAtA hai| rAnI ko parijJAta hone para usane rAjA ko samajhAne ke lie eka upAya kiyaa| rAjaprAMgaNa meM kasAI ke ghara se mAMsa maMgavA kara cAroM ora bikhera diyaa| sIdhe mArga ko chor3akara sabhI tarapha jAla lagavA diyaa| mAMsa ko dekhakara dUra-dUra se gaddha aaye| unhoMne bharapeTa mAMsa khaayaa| jo giddha samajhadAra the, unhone socA-hama mAMsa khAkara bahuta hI bhArI ho cuke haiM, jisase hama sIdhe nahIM ur3a skeNge| unhoMne khAyA huA mAMsa vamana ke dvArA bAhara nikAla diyaa| halke hokara sIdhe mArga se ur3a gaye, ve jAla meM nahIM phNse| para jo giddha buddha the, ve prasanna hokara giddhoM ke dvArA vamita mAMsa ko khAkara atyadhika bhArI ho gye| ve giddha sIdhe ur3a nahIM sakate the| Ter3he-mer3he ur3ane se ve jAla meM pha~sa gye| una phaMse hue giddhoM meM se eka giddha mahArAnI ke pAsa lAyA gyaa| mahArAnI ne rAjA se nivedana kiyA-Apa bhI gavAkSa se rAjaprAMgaNa meM giddhoM kA dRzya dekheN| jo giddha khAkara vamana kara rahe haiM, ve ananta AkAza meM ur3e jA rahe haiM aura jo khAkara vamana nahIM kara rahe haiM, ve mere caMgula meM pha~sa gaye haiN|152 sarapenTiyara ne prastuta adhyayana kI unapacAsa se tirepanavIM gAthAoM ko mUla nahIM mAnA hai| unakA abhimata hai, ye pA~coM gAthAe~ mUlakathA se sambandhita nahIM haiM, sambhava hai jaina kathAkAroM ne bAda meM nirmANa kara yahA~ rakhA ho153 / para usakA unhoMne koI Thosa AdhAra nahIM diyA hai| ___prastuta kathAnaka meM Aye hue saMvAda se milatA-julatA varNana mArkaNDeya purANa meM bhI prApta hotA hai| vahA~ para jaimini ne pakSiyoM se prANiyoM ke janma Adi ke sambandha meM vividha jijJAsAe~ prastuta kI haiN| una jijJAsAoM ke samAdhAna meM unhoMne eka saMvAda prastuta kiyA - bhArgava brAhmaNa ne apane putra dharmAtmA sumati ko kahA - vatsa! pahale vedoM kA adhyayana karake guru kI sevA-zuzrUSA kara, gArhasthya jIvana sampanna kara, yajJa Adi kr| phira putroM ko janma dekara saMnyAsa grahaNa karanA, usase pahale nhiiN|254 sumati ne pitA se nivedana kiyA - pitAjI! jina kriyAoM ko karane kA Apa mujhe Adeza de rahe haiM, ve kriyAe~ maiM aneka bAra kara cukA huuN| maiMne vividha zAstroM kA va zilpoM kA adhyayana bhI aneka bAra kiyA hai| mujhe yaha acchI taraha se parijJAta ho gayA hai ki mere lie vedoM kA kyA prayojana hai ?155 maiMne isa virAT vizva meM bahuta hI paribhramaNa kiyA hai| aneka mAtA-pitA ke sAtha merA sambandha huaa| saMyoga aura viyoga kI ghar3iyA~ bhI dekhane ko milii| vividha prakAra ke sukhoM aura duHkhoM kA anubhava kiyaa| isa prakAra janma-maraNa ko prApta karate-karate mujhe jJAna kI anubhUti huI hai| pUrva janmoM ko maiM spaSTa rUpa se dekha rahA huuN| mokSa meM sahAyaka jo jJAna hai vaha mujhe prApta ho cukA hai| usa jJAna kI prApti ke bAda yajJa-yAga, vedoM kI kriyA mujhe saMgata nahIM lgtii| aba mujhe AtmajJAna ho cukA hai aura usI utkRSTa jJAna se brahma kI prApti hogii|156 bhArgava ne kahA - vatsa! tU aisI bahakI-bahakI bAteM kara rahA hai| mujhe aisA pratIta hotA hai ki kisI RSi yA deva ne tujhe zApa diyA hai, jisase yaha terI sthiti haI hai|157 152. jAtaka saMkhyA 509, 5 vAM khaNDa, pRSTha 75. 153. The Verses from 49 to the end of the chapter certainly do not belong to original legend, But must have been composed by the Jain author. -The Uttaradhyana Sutra, Page-335 154. mArkaNDeya purANa-10/11, 12 155. mArkaNDeya purANa-10/16, 17 156. mArkaNDeya purANa-10/27, 28, 29 157. mArkaNDeya purANa-10/34, 35 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayana /52sumati ne kahA-tAta! maiM pUrva janma meM brAhmaNa thaa| maiM pratipala-pratikSaNa paramAtmA ke dhyAna meM tallIna rahatA thA, jisase AtmavidyA kA cintana mujha meM pUrNa vikasita ho cukA thaa| maiM sadA sAdhanA meM rata rahatA thaa| mujhe atIta ke lAkhoM janmoM kI smRti ho aaii| dharmatrayI meM rahe hue mAnava ko jAti-smaraNa jJAna kI prApti nahIM hotii| mujhe yaha AtmajJAna pahale se hI prApta hai| isalie aba maiM Atma-mukti ke lie prayAsa kruuNgaa|158 usake bAda sumati apane pitA bhArgava ko mRtyu kA rahasya batAtA hai| isa prakAra isa saMvAda meM vedajJAna kI nirarthakatA batAkara AtmajJAna kI sArthakatA siddha kI hai| prastuta saMvAda ke sambandha meM vinTaranItsa kA abhimata hai-yaha bahuta kucha sambhava hai-yaha saMvAda jaina aura bauddha paramparA kA rahA hogaa| usake bAda use mahAkAvya yA paurANika sAhitya meM sammilita kara liyA gayA ho!159 isa prakAra hama dekhate haiM ki uttarAdhyayana ke caudahaveM adhyayana meM jo varNana hai, usakI praticchAyA vaidika aura bauddha paramparA ke granthoM meM bhI prApta hai| udAharaNa ke rUpa meM dekhie "ahijja vee parivissa vippe, putte paDiTThappa gihaMsi jAyA ! bhoccANa bhoe saha itthiyAhi, AraNNagA hoha muNI pstthaa||" [u. 14/9] tulanA kIjie "vedAnadhItya brahmacaryeNa putra! putrAnicchet pAvanArthaM pitRnnaam| agnInAdhAya vidhivacceSTayajJo, vanaM pravizyAtha muniluubhuusset||" [zAntiparva-175/6; 277/6; jAtaka-509/4] "veyA ahIyA na bhavanti tANaM, bhuttA diyA ninti tamaM tmennN| jAyA ya puttA na havanti tANaM, ko NAma te aNumanneja eyN||" [uttarA. 14/12] tulanA kIjie "vedA na saccA na ca vittalAbho, na puttalAbhena jaraM vihnti| gandhe rame muccanaM Ahu santo, sakammunA hoti phalUpapatti // " [jAtaka-509/6] "imaM ca me itthi imaM ca natthi, imaM ca me kicca imaM akiccN| .. taM evamevaM lAlappamANaM, harA haraMti tti kahaM pamAe ?||"[uttraa.14/15] tulanA kIjie "idaM kRtamidaM kAryamidamanyat kRtaakRtm| evamIhAsukhAsaktaM, mRtyurAdAya gacchati // " [zAnti. 175/20] vistArabhaya se hama una sabhI gAthAoM kA anya granthoM ke Aloka meM tulanAtmaka adhyayana nahIM de rahe haiN| vizeSa jijJAsu lekhaka kA "jaina Agama sAhityaH manana aura mImAMsA" grantha meM tulanAtmaka adhyayana zIrSaka nibandha dekheN| 158. mArkaNDeya purANa-10/37, 44 848. The Jainas in the History of Indian Literature, P. 7. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samIkSAtmaka adhyayana/53 bhikSu : eka vizleSaNa pandrahaveM adhyayana meM bhikSuoM ke lakSaNoM kA nirUpaNa hai| jisakI AjIvikA kevala bhikSA ho, vaha 'bhikSu' kahalAtA hai| saccA santa bhI bhikSA se AhAra prApta karatA hai to pAkhaNDI sAdhu bhI bhikSA se hI AhAra prApta karatA hai| isIlie donoM hI prakAra ke bhikSuoM kI saMjJA 'bhikSa' hai| jaise svarNa apane sadagaNoM ke kAraNa kRtrima svarNa se pRthak hotA hai vaise hI sadbhikSu apane sadguNoM ke kAraNa asabhikSu se pRthak hotA hai| svarNa ko jaba kasauTI para kasate haiM to vaha kharA utaratA hai| kRtrima svarNa, svarNa ke sadRza dikhAI to detA hai kintu kasauTI para kasane se anya guNoM ke abhAva meM vaha kharA nahIM utaratA hai| isIlie vaha zuddha sonA nahIM hai| kevala nAma aura rUpa se sonA, sonA nahIM hotA; vaise hI kevala nAma aura veza se koI saccA bhikSu nahIM hotaa| sadguNoM se hI jaise sonA, sonA hotA hai vaise hI sadguNoM se bhikSu bhI! saMvega, nirveda, viveka, suzIla saMsarga, ArAdhanA jJAna, darzana, cAritra, tapa, vinaya, zAnti, mArdava, Arjaba, adInatA, titikSA, Avazyaka zuddhi, ye sabhI sacce bhikSu ke liMga haiN| bhikSu kA nirukta hai-jo bhedana kare vaha bhikSu hai| kulhAr3I se vRkSa kA bhedana karanA dravya-bhikSu kA . lakSaNa ho sakatA hai, bhAva-bhikSu to taparUpI kulhAr3I se karmoM kA bhedana karatA hai| jo kevala bhIkha mAMgakara khAtA hai kintu dArAyukta hai, trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai, mana, vacana aura kAyA se sAvadha pravRtti karatA hai, vaha dravya-bhikSu hai| kebala bhikSAzIla vyakti hI bhikSu nahIM hai| kintu jo ahiMsaka jIvana jItA hai, saMyamamaya jIvana yApana karatA hai vaha bhikSu hai| isase yaha spaSTa hai ki bhikhArI alaga hai aura bhikSu alaga hai| bhikSu ko pratyeka vastu yAcanA karane para milatI hai| manovAMchita vastu milane para vaha prasanna nahIM hotA aura na milane para aprasanna nahIM hotaa| vaha to donoM hI sthitiyoM meM samabhAva se rahatA hai| zramaNa AvazyakatA kI sampUrti ke lie kisI ke sAmane hIna bhAvanA se hAtha nahIM psaartaa| vaha vastu kI yAcanA to karatA hai kintu Atmagaurava kI kSati karake nhiiN| vaha mahAn vyaktiyoM kI na to cApalUsI karatA hai aura na choTe vyaktiyoM kA tirskaar| na dhanavAnoM kI prazaMsA karatA hai aura na nirdhanoM kI nindaa| vaha sabhI ke prati samabhAva rakhatA hai| isa prakAra samatva kI sAdhanA hI bhikSu ke AcAra-darzana kA sAra hai| phrAyaDa kA mantavya hai-caitasika jIvana aura sambhavatayA snAyavika jIvana kI bhI pramukha pravRtti hai--Antarika uddIpakoM ke tanAva ko naSTa kara evaM sAmyAvasthA ko banAye rakhane ke lie sadaiva prayAsazIla rahanA!160 prastuta adhyayana meM bhikSu ke jIvana kA zabdacitra prastuta kiyA gayA hai| isase usa yuga kI aneka dArzanika va sAmAjika jAnakAriyA~ bhI prApta hotI haiN| usa samaya kitane hI zramaNa va brAhmaNa maMtravidyA kA prayoga karate the, cikitsAzAstra kA upayoga karate the| bhagavAn mahAvIra ne bhikSuoM ke lie usakA niSedha kiyaa| vamana, virecana aura dhUmranetra ye prAcIna cikitsA-praNAlI ke aMga the| dhUmranetra kA prayoga mastiSka sambandhI rogoM ke lie hotA thaa| AcArya jinadAsa ke abhimatAnusAra roga kI AzaMkA aura zoka Adi se bacane ke lie athavA mAnasika AhlAda ke lie dhUma kA prayoga kiyA jAtA thaa|161 AcArya nemicandra ne uttarAdhyayana kI bRhavRtti meM dhUma ko 'menasila' Adi se sambandhita mAnA hai|162 caraka meM 'menasila' Adi ke dhUma ko "zirovirecana' karane vAlA mAnA hai|163 suzruta ke cikitsAsthAna ke cAlIsaveM adhyAya meM dhUma kA vistAra se varNana hai| sUtrakRtAMga 160. Beyond the pleasure principle-s. Freud. uddhRta adhyAtmayoga aura citta-vikalana, pRSTha-246 161. dhUvaNetti nAma AroggapaDikammaM karei dhUmaMpi, imAe sogAiNo na bhvissNti| -dazavaikAlika-jinadAsacUrNi, pRSTha-115 162. dhuum-mnHshilaadismbndhi| -uttarAdhyayana-nemicandravRtti, pannA-217 163. carakasaMhitA sUtra - 5/23 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana / 54 / / meM bhUpana aura dhUmapAna donoM kA niSedha hai 'vinayapiTaka' ke adhyayana se yaha spaSTa hai ki bauddha dhUmapAna karane lage the taba tathAgata buddha ne unheM dhUmanetra kI anumati dI / 164 usake pazcAt bhikSu svarNa, raupya Adi ke bhUmanetra rakhane lage / 165 isase yaha spaSTa hai ki bhikSu aura saMnyAsiyoM meM dhUmapAna na karane ke lie dhUmanetra rakhane kI prathA thii| para bhagavAn mahAvIra ne zramaNoM ke lie unakA niSedha kiyaa| vamana kA artha ulTI karanAmadana' phala Adi ke prayoga se AhAra ko ulTI ke dvArA bAhara nikAlanA hai / ise Urdhvavireka kahA hai| 166 apAnamArga ke dvArA sneha Adi kA prakSepa 'vastikarma' kahalAtA hai| caraka Adi meM vibhinna prakAra ke vastikarmoM kA varNana hai| 167 julAba ke dvArA mala ko dUra karanA virecana hai| ise adhovireka bhI kahA hai / 168 usa yuga meM AjIvaka Adi zramaNa chinnavidyA, svaravidyA, bhauma, AntarikSa, svapna, lakSaNa, daNDa, vAstuvidyA, aMgavikAra evaM svaravijJAna vidyAoM se AjIvikA karate the, jisase jana-jana kA antarmAnasa AkarSita hotA thA / sAdhanA meM vighnajanaka hone se bhagavAn ne inakA niSedha kiyaa| brahmacarya eka anucintana solahaveM adhyayana meM brahmacarya-samAdhi kA nirUpaNa hai| ananta, apratima, advitIya, sahaja Ananda AtmA kA svarUpa hai| vAsanA vikRti hai| brahmacarya kA artha hai - vikRti se bacakara svarUpabodha prApta karanA / praznavyAkaraNa sUtra meM vividha upamAoM ke dvArA brahmacarya kI mahimA aura garimA gAI hai| jo brahmacarya vrata kI ArAdhanA karatA hai vahI samasta vrata, niyama, tapa, zIla, vinaya, satya, saMyama Adi kI ArAdhanA kara sakatA hai| brahmacarya vratoM kA saratAja hai, yahA~ taka ki brahmacarya svayaM bhagavAn hai / brahmacarya kA artha maithuna - virati yA sarvendriya saMyama hai| satya, acaurya, aparigraha Adi vratoM kA sambandha mAnasika bhUmikA se hai, para brahmacarya ke lie daihika aura mAnasika ye donoM bhUmikAe~ Avazyaka haiN| isIlie brahmacarya ko samajhane ke lie zarIrazAstra kA jJAna bhI jarUrI hai| moha aura zArIrika sthiti, ye do abrahma ke mukhya kAraNa haiN| zArIrika dRSTi se manuSya jo AhAra karatA hai usase rasa, rakta, mAMsa, meda, asthi majjA aura vIrya banatA hai| 169 vIrya sAtavIM bhUmikA meM banatA hai| usake pazcAt vaha oja rUpa meM zarIra meM vyApta hotA hai| oja kevala vIrya kA hI sAra nahIM hai vaha sabhI dhAtuoM kA sAra hai| hamAre zarIra meM anekoM nAr3iyA~ haiN| una nAr3iyoM meM eka nAr3I kAmavAhinI hai| vaha paira ke aMgUThe se lekara mastiSka ke pichale bhAga taka hai vividha AsanoM ke dvArA isa nAr3I para niyaMtraNa kiyA jAtA hai| AhAra se jo vIrya banatA hai, vaha rakta ke sAtha bhI rahatA hai aura vIryAzaya ke andara bhI jAtA hai| jaba vIryAzaya meM vIrya kI mAtrA adhika pahuMcatI hai to vAsanAe~ ubharatI haiN| ataH brahmacArI ke lie yaha kaThina samasyA hai kyoMki jaba taka jIvana hai taba taka AhAra to karanA hI par3atA hai| AhAra se vIrya kA nirmANa hogA vaha vIryAzaya meM jAyegA aura pahale kA vIrya bAhara niklegaa| vaha krama sadA jArI rhegaa| isIlie bhAratIya RSiyoM ne vIrya ko mArgAntarita karane kI prakriyA batAI hai| mArgAntarita karane se vIrya vIryAzaya meM kama jAkara Upara sahasrAra cakra meM adhika mAtrA meM jAne se sAdhaka UrdhvaretA bana sakatA hai| AgamasAhitya meM sAdhakoM ke lie ghora brahmacArI zabda vyavahata huA hai| tattvArtharAjavArtika meM ghora brahmacArI use mAnA hai jisakA vIrya svapna meM bhI skhalita nahIM hotA / svapna meM bhI usake mana meM azubha saMkalpa paidA nahIM hote / vinayapiTaka, mahAvagga 6/2/7 164. anujAnAmi bhikkha dhUmataM ti 166. sUtrakRtAMga 1/9/12 pa. 180 : TIkA 168. (ka) dazavaikAlika agastyasiMhapUrNa pRSTha 62 (kha) sUtrakRtAMga TIkA 21/9/12. patrA 180. 169. rasAd raktaM tato mAMsaM, mAMsAn medastato'sthi ca / asthibhyo majjA tataH zukraM .... / - aSTAMgahRdaya a. 3, zloka 6. 165. vinayapiTaka, mahAvagga - 6/2/7 167. caraka, siddhisthAna 1. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samIkSAtmaka adhyayana/55 . brahmacArI ke lie AhAra kA viveka rakhanA Avazyaka hai| atimAtrA meM aura praNIta AhAra ye donoM hI tyAjya haiN| gariSTha AhAra kA saralatA se pAcana nahIM hotA, isIlie kabja hotI hai, kabja se kuvAsanAyeM utpanna hotI haiM aura usase vIrya naSTa hotA hai| isalie utanA AhAra karo jisase peTa bhArI na ho| malAvarodha se vAyu kA nirmANa hotA hai| jitanA adhika vAyu kA nirmANa hogA, vIrya para utanA hI adhika dabAva par3egA, jisase brahmacarya ke pAlana meM kaThinatA hogii| jananendriya aura mastiSka ye donoM vIrya-vyaya ke mArga haiN| bhogI tathA rogI vyakti kAmavAsanA se grasta hokara tathA vAyuvikAra Adi zArIrika roga hone para vIrya kA vyaya jananendriya ke mAdhyama se karate haiN| yogI loga vIrya ke pravAha ko nIce se Upara kI ora mor3a dete haiM jisase kAmavAsanA ghaTatI hai| Upara kI ora pravAhita hone vAle vIrya kA vyaya mastiSka meM hotA hai| jananendriya ke dvArA jo vIrya vyaya hotA hai, vaha abrahmacarya hai| yadi vaha sImita mAtrA meM vyaya hotA hai to zarIra para utanA prabhAva nahIM hotA para mana meM moha utpanna hone se AdhyAtmika dRSTi se hAni hotI hai| . jisa vyakti kI abrahma ke prati Asakti hotI hai, usakI vRSaNagranthiyA~ rasa, rakta kA upayoga bahiHsrAva utpanna karatI haiM jisase antaHsrAva utpanna karane vAle avayava usase vaMcita raha jAte haiN| usameM jo kSamatA AnaM cAhie, vaha nahIM A paatii| phalataH zarIra meM vividha prakAra ke vikAra utpanna hote haiN| isI bAta ko Ayurveda ke AcAryoM ne eka rUpaka ke mAdhyama se spaSTa kiyA hai| sAta kyAriyoM meM se sAtavIM kyArI meM bar3A gaDDhA ho aura jala ko bAhara nikalane ke lie cheda ho to sArA jala usa gaDr3he meM ekatrita hogaa| yahI sthiti abrahma ke kAraNa zukrakSaya kI hotI hai| chahoM rasa zukra dhAtu kI puSTi meM lagate haiN| kintu atyanta abrahma ke sevana karane vAle kA zakra paSTa nahIM hotaa| jisake phalasvarUpa anya dhAtuoM kI puSTi nahIM ho pAtI aura zarIra meM nAnA prakAra ke roga paidA ho jAte haiN| indriyavijetA hI brahmacarya kA pAlana kara pAtA hai| brahmacarya ke pAlana se zarIra meM apUrva sthiratA, mana meM sthiratA, apUrva utsAha aura sahiSNutA Adi sadguNoM kA vikAsa hotA hai| kitane hI cintakoM kA yaha mAnanA hai ki pUrNa brahmacarya se zarIra aura mana para jaisA anukUla prabhAva honA cAhie, vaha nahIM hotaa| unake cintana meM AMzika saccAI hai| aura vaha yaha hai-jaba brahmacarya kA pAlana svecchA se na kara vivazatA se kiyA jAtA hai, tana se to brahmacarya kA pAlana hotA hai kintu mana se vikAra bhAvanAe~ hone se vaha brahmacarya hAniprada hotA hai kintu jisa brahmacarya meM vivazatA nahIM hotI, Antarika bhAvanA se jisakA pAlana kiyA jAtA hai, vikArI bhAvanAoM ko udAtta bhAvanAoM kI ora mor3a diyA jAtA hai, usa brahmacarya kA tana aura mana para zreSTha prabhAva par3atA hai| jo loga brahmacarya kA pUrNa pAlana karanA cAhate haiM ve gariSTha AhAra va darpakara AhAra grahaNa na kareM aura mana para bhI niyaMtraNa kareM! jaba kAma-vAsanA mastiSka ke pichale bhAga se ubhare taba usake ubharate hI usa sthAna para mana ko ekAgra kara zubha saMkalpa kiyA jAe to vaha ubhAra zAnta ho jaayegaa| kAmajanaka avayavoM ke sparza se bhI vAsanA ubharatI hai, isIlie prastuta adhyayana meM brahmacaryasamAdhi ke daza sthAnoM kA ullekha kiyA gayA hai| sthAnAMga aura samavAyAMga meM bhI nau gaptiyoM kA varNana hai| jo pA~cavA~ sthAna uttarAdhyayana meM batAyA gayA hai vaha sthAnAMga aura samavAyAMga meM nahIM hai| uttarAdhyayana meM jo dasavA~ sthAna nirUpita hai, vaha sthAnAMga aura samavAyAMga meM AThavA~ sthAna hai| zeSa varNana samAna hai| uttarAdhyayana kA 'daza-samAdhisthAna' varNana bar3A hI manovaijJAnika hai| zayana, Asana, kAmakathA Adi brahmacarya kI sAdhanA meM vighnarUpa haiN| ina vighnoM ke nivAraNa karane se hI brahmacarya samyak prakAra se pAlana kiyA jAtA hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/ 56 AcArya vaTTara ne mUlAcAra meM 170 aura paM. AzAdhara jI ne 171 anagAradharmAmRta meM zIla ArAdhanA meM vighna samutpanna karane vAle daza kAraNa batAye haiN| una sabhI kAraNoM meM prAyaH uttarAdhyayana meM nirdiSTa kAraNa hI haiN| kucha kAraNa pRthak bhI haiN| ina sabhI kAraNoM kA adhyayana karane se yaha spaSTa hai ki jaina AgamasAhitya tathA usake pazcAtvartI sAhitya meM jisa krama se nirUpaNa huA hai, vaisA zrRMkhalAbaddha nirUpaNa veda aura upaniSadoM meM nahIM huaa| dakSasmRti meM 101 kahA gayA hai-- maithuna ke smaraNa, kIrtana, krIr3A, dekhanA, guhya bhASaNa, saMkalpa, adhyavasAya aura kriyA ye ATha prakAra batAye gaye haiM--inase alaga rahakara brahmacarya kI rakSA karanI caahie| tripiTaka sAhitya meM brahmacarya - guptiyoM kA jaina sAhitya kI taraha vyavasthita krama prApta nahIM hai kintu kucha chuTapuTa niyama prApta hote haiM una niyamoM meM mukhya bhAvanA hai-- azuci bhAvanA! azuci bhAvanA se zarIra kI Asakti dUra kI jAtI hai| ise hI kAyagatA smRti kahA hai|173 zreSThazramaNa aura pApazramaNa meM antara sattarahaveM adhyayana meM pApa zramaNa ke svarUpa kA digdarzana karAyA gayA hai jo jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya ina pAMca AcAroM kA samyak prakAra se pAlana karatA hai vaha zreSTha zramaNa hai| zrAmaNya kA AdhAra AcAra hai AcAra meM mukhya ahiMsA hai ahiMsA kA artha hai-- sabhI jIvoM ke prati saMyama karanA jo zramaNAcAra kA / samyak prakAra se pAlana nahIM karatA aura jo akarttavya kAryoM kA AcaraNa karatA hai, vaha pApa- zramaNa hai| jo vivekabhraSTa bhramaNa hai, vaha sArA samaya khAne-pIne aura sone meM vyatIta kara detA hai na samaya para pratilekhana karatA hai aura na samaya para svAdhyAya- dhyAna Adi hI / samaya para sevA-zuzrUSA bhI nahIM karatA hai| vaha pApa- zramaNa hai| zramaNa kA artha kevala veSa-parivartana karanA nahIM, jIvana parivartana karanA hai| jisakA jIvana parivartita -- AtmaniSThaadhyAtmanirata ho jAtA hai, bhagavAn mahAvIra ne use zreSTha bhramaNa kI abhidhA se abhihita kiyA hai| prastuta adhyayana meM pApazramaNa ke jIvana kA zabdacitra saMkSepa meM pratipAdita hai / gAgara meM sAgara - aThArahaveM adhyayana meM rAjA saMjaya kA varNana hai| eka bAra rAjA saMjaya zikAra ke lie kezara udyAna meM gyaa| vahA~ usane saMtrasta mRgoM ko maaraa| idhara udhara nihArate hue usakI dRSTi muni gardabhAla para girii| ve dhyAnamudrA meM the| unheM dekhakara rAjA saMjaya bhayabhIta huaa| vaha socane lagA- maiMne muni kI AzAtanA kI hai| muni se kSamAyAcanA kii| muni ne jIvana kI asthiratA, pArivArika janoM kI asAratA aura karma pariNAmoM kI nizcitatA kA pratipAdana kiyA, jisase rAjA ke mana meM vairAgya utpanna huA aura vaha muni bana gyaa| eka bAra eka kSatriya muni ne saMjaya muni se pUchA--Apa kauna haiM, ApakA nAma aura gotra kyA hai, kisa prakAra AcAryoM kI sevA karate ho ? kRpA 'karake btaaiye| muni saMjaya ne saMkSepa meM uttara diyA / uttara sunakara muni bahuta prasanna hue / unhoMne muni saMjaya ko jaina pravacana meM sudRDha karane ke lie aneka mahApuruSoM ke udAharaNa diye| isa adhyayana meM aneka 101. anAgAradharmAmRta 4/51 170. mUlAcAra 11 / 13, 14 172. brahmacaryaM sadA rakSedaSTadhA maithunaM pRthak / smaraNaM kIrttanaM keliH prekSaNaM guhyabhASaNam // saMkalpo'dhyavasAyazca krimaniSpatireva c| etanmaithunamA pravadanti manISiNaH // S na dhyAtavyaM na vaktavyaM na karttavyaM kdaacn| etaiH sarvaiH susampanno yatirbhavati netaraH // dakSasmRti 7/31-33 173. (ka) suttanipAta 1 / 11 (kha) vizuddhimagga (prathama bhAga) pariccheda 8, pRSTha 218 - 260 (ga) dIghanikAya (mahAparini 2/3 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/57 cakravartiyoM kA ullekha huA hai| bharata cakravartI bhagavAn RSabhadeva ke jyeSTha putra the| inhIM ke nAma para prastuta deza kA nAma 'bhAratavarSa' huaa| inhoMne SaTkhaNDa ke sAmrAjya kA parityAga kara zramaNadharma svIkAra kiyA thaa| dUsare cakravartI sagara the| ayodhyA meM ikSvAkuvaMzIya rAjA jitazatru kA rAjya thaa| usake bhAI kA nAma sumitravijaya thaa| vijayA aura yazomatI ye do patniyA~ thiiN| vijayA ke putra kA nAma ajita thA, jo dvitIya tIrthaMkara ke nAma se vizruta hue aura yazomatI ke putra kA nAma sagara thA, jo dvitIya cakravartI huaa| tRtIya cakravartI kA nAma maghava thaa| ye zrAvastI nagarI ke rAjA samudravijaya kI mahArAnI bhadrA ke garbha se utpanna hue the| sanatkumAra caturtha cakravartI the| ye kuru jAMgala janapada meM hastinApura nagara ke nivAsI the| unake pitA kA nAma azvasena aura mAtA kA nAma saha devI thaa| zAntinAtha hastinApura ke rAjA vizvasena ke putra the| inakI mAtA kA nAma acirA devI thaa| ye pA~caveM cakravartI hue| rAjya parityAga kara zramaNa bane aura solahaveM tIrthakara hue| kunthu hastinApura ke rAjA sUra ke putra the| inakI mAtA kA nAma zrI devI thaa| ye chaThe cakravartI hue| anta meM rAjya kA parityAga kara zramaNa bne| tIrtha kI sthApanA kara sattarahaveM tIrthaMkara hue| 'ara' gajapura ke rAjA sudarzana ke putra the| inakI mAtA kA nAma devI thaa| ye sAtaveM cakravartI hue| rAjya-bhAra ko chor3akara zramaNadharma meM dIkSita he| tIrtha kI sthApanA karake aThArahaveM tIrthaMkara hue| naveM cakravartI mahApadma the| ye hastinApura ke padmottara rAjA ke putra the| inakI mAtA kA nAma jhAlA thaa| unake do putra hue-viSNukumAra aura mahApadma / mahApadma nauveM cakravartI hue| hariseNa dasaveM cakravartI hue| ye kAmpilyapura nagara ke nivAsI the| inake pitA kA nAma mahAhariza thA aura mAtA kA nAma 'merA' thaa| jaya rAjagRha nagara ke rAjA samudravijaya ke putra the| inakI mA~ kA nAma vaprakA thaa| ye gyArahaveM cakravartI ke rUpa meM vizruta hue| ___ bharata se lekara jaya taka tIrthaMkaroM aura cakravartiyoM kA astitvakAla prAga-aitihAsika kAla hai| ina sabhI ne saMyama-mArga ko grahaNa kiyaa| dazArNabhadra dazArNa janapada ke rAjA the| ye bhagavAn mahAvIra ke samakAlIna the| nami videha ke rAjA the| cUr3I kI nIravatA ke nimitta se pratibuddha hue the| kumbhajAtaka meM mithilA ke nimi rAjA kA ullekha hai| vaha gavAkSa meM baiThA huA rAjapatha kI zobhA nihAra rahA thaa| eka cIla mAMsa kA Tukar3A lie hue AkAza meM jA rahI thii| idhara-udhara se giddhoM ne use ghera liyaa| eka giddha ne usa mAMsa ke Tukar3e ko pakaDa liyaa| dasarA choDa kara cala diyaa| rAjA ne dekhA jisa pakSI ne mAMsa kA Tukar3A liyA, use duHkha sahana karanA par3A hai aura jisane mAMsa kA Tukar3A chor3A use sukha milaa| jo kAmabhogoM ko grahaNa karatA hai, use duHkha milatA hai| merI solaha hajAra patniyA~ haiN| mujhe unakA parityAga kara sukhapUrvaka rahanA caahie| nimi ne bhAvanA kI vRddhi se pratyekabodhi ko prApta kiyaa|174 karakaNDu kaliMga ke rAjA the| ve bUr3he baila ko dekhakara pratibuddha hue| ve socane lage-eka dina yaha baila bachar3A thA, yuvA huaa| isameM apAra zakti thii| Aja isakI A~kheM gar3I jA rahI haiM, paira lar3akhar3A rahe haiN| usakA mana vairAgya se bhara gyaa| saMsAra kI parivartanazIlatA kA bhAna hone se vaha pratyekabuddha huaa| bauddha sAhitya175 meM bhI kaliMga rASTra ke dantapura nagara kA rAjA karakaNDu thaa| eka dina usane phaloM se lade hue Amra vRkSa ko dekhaa| usane eka Ama todd'aa| rAjA ke sAtha jo anya vyakti the una sabhI ne AmoM ko eka-eka kara tor3a liyaa| vRkSa phalahIna ho gyaa| lauTate samaya rAjA ne use dekhaa| usakI zobhA naSTa ho cukI 174. kumbhakArajAtaka (saMkhyA 408) jAtaka, caturtha khaNDa, pRSTha 39 175. kumbhakArajAtaka (saMkhyA 408) jAtaka, caturtha khaNDa, pRSTha 37 . Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayana/58. thii| rAjA socane lagA-vRkSa phalasahita thA, taba taka use bhaya thaa| dhanavAn ko sarvatra bhaya hotA hai| akiMcana ko kahIM bhI bhaya nhiiN| mujhe bhI phalarahita vRkSa kI taraha honA caahie| vaha vicAroM kI tIvratA se pratyekabuddha ho gyaa| dvimukha pAMcAla ke rAjA the| ye indradhvaja ko dekhakara pratibodhita hue| bauddha sAhitya meM bhI dumukha rAjA kA varNana hai|176 ve uttarapAMcAla rASTra meM kampila nagara ke adhipati the| ve bhojana se nivRtta hokara rAjAGgaNa kI zrI ko nihAra rahe the| usI samaya gvAloM ne vraja kA dvAra khola diyaa| do sAMDoM ne kAmukatA ke adhIna hokara eka gAya kA pIchA kiyaa| donoM paraspara lar3ane lge| eka ke sIMga se dUsare sAMDa kI AMteM bAhara nikala AI aura vaha mara gyaa| rAjA cintana karane lagA sabhI prANI vikAroM ke vazIbhUta hokara kaSTa prApta karate haiN| aisA cintana karate hue vaha pratyekabodhi ko prApta ho gyaa| naggati gAMdhAra kA rAjA thaa| vaha maMjarI-vihIna AmravRkSa ko nihArakara pratyekabuddha huaa| bauddha sAhitya meM bhI 'naggajI' kA nAma ke rAjA kA varNana hai|177 vaha gAMdhAra rASTra ke takSazilA kA adhipati thaa| usakI eka strI thii| vaha eka hAtha meM eka kaMgana pahana kara sugandhita dravya ko pIsa rahI thii| rAjA ne dekhA-eka kaMgana ke kAraNa na paraspara ragar3a hotI hai aura na dhvani hI hotI hai| usa strI ne kucha samaya ke bAda dUsare hAtha se pIsanA prArambha kiyaa| usa hAtha meM do kaMgana the| paraspara gharSaNa se zabda hone lgaa| rAjA socane lagA-do hone se ragar3a hotI hai aura sAtha hI dhvani bhii| maiM bhI akelA ho jAU~ jisase saMgharSa nahIM hogA aura vaha pratyekabuddha ho gyaa| uttarAdhyayana meM jina cAra pratyekabuddhoM kA ullekha hai, vaisA hI ullekha bauddha sAhitya meM bhI huA hai kintu vairAgya ke nimittoM meM vyatyaya hai| jaina kathA meM vairAgya kA jo nimitta naggati aura nami kA hai, vaha bauddha kathAoM meM karakaNDu aura naggajI kA hai| uttarAdhyayana sukhabodhAvRtti meM tathA anya granthoM meM ina cAra pratyekabuddhoM kI kathAe~ bahuta vistAra ke sAtha AI haiN| unameM aneka aitihAsika aura sAMskRtika tathyoM kA saMkalana hai, jabaki bauddha kathAoM meM kevala pratibuddha hone ke nimitta kA hI varNana hai| viNTaranItja kA abhimata hai--jaina aura bauddha sAhitya meM jo pratyekabuddhoM kI kathAe~ AI haiM, ve prAcIna bhArata ke zramaNa-sAhitya kI nidhi haiN|178 pratyekabuddhoM kA ullekha vaidika paramparA ke sAhitya meM nahIM huA hai| mahAbhArata179 meM janaka ke rUpa meM jisa vyakti kA ullekha huA hai, usakA uttarAdhyayana meM nami ke rUpa meM ullekha hai| yadyapi mUlapATha meM unake pratyekabuddha hone kA ullekha nahIM hai| yaha ullekha sarvaprathama uttarAdhyayana niyukti meM huA hai| isake pazcAt TIkA-sAhitya meN| udAyana : eka paricaya 'udAyana' sindhu sauvIra janapada ke rAjA the| inake adhIna solaha janapada, vItabhaya Adi tIna sau tiresaTha nagara aura mahAsena Adi daza mukuTadhArI rAjA the| vaizAlI ke gaNataMtra ke rAjA ceTaka kI putrI udAyana kI paTarAnI thii| bhagavatI sUtra180 meM udAyana kA prasaMga prApta hai| udAyana kA putra abhIcakumAra nirgrantha dharma kA 176. kumbhakArajAtaka (saMkhyA 408) jAtaka, caturtha khaNDa, pRSTha 39-40 177. kumbhakArajAtaka (saMkhyA 408) jAtaka, caturtha khaNDa, pRSTha 39 . 178. The Jainas in the history of Indian Literature, P. 8. 179. mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya-178, 218, 276. 180. bhagavatIsUtra zataka-13, uddezaka 6 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/59. upAsaka thaa| rAjA udAyana ne apanA rAjya abhIcakumAra ko na dekara apane bhAnaje kezI ko diyaa| 'kezI' ko rAjya dene kA kAraNa yahI thA ki vaha rAjya meM Asakta hokara kahIM naraka na jaae| kintu rAjya na dene ke kAraNa abhIcakumAra ke mana meM droha utpanna huaa| udAyana ko, usakI divaMgata dharmapatnI jo devI banI thI, vaha svarga se Akara dharma kI preraNA pradAna karatI hai| rAjA udAyana ko dIkSA pradAna karane ke lie zramaNa bhagavAn mahAvIra magadha se vihAra kara sindhu sauvIra padhArate haiN| udAyana muni utkRSTa tapa kA anuSThAna prArambha karate haiN| svAdhyAya aura dhyAna meM apane Apako pUrNa rUpa se samarpita kara dete haiN| dIrgha tapasyA tathA arasa-nIrasa AhAra se unakA zarIra atyanta kRza ho cukA thA, zArIrika bala kSINa hone se rugNa rahane lge| jaba roga ne ugra rUpa dhAraNa kiyA to svAdhyAya, dhyAna Adi meM vighna upasthita huaa| vaidyoM ne dahI ke prayoga kA parAmarza diyaa| rAjarSi ne dekhAvItabhaya meM gokula kI sulabhatA hai| unhoMne vahA~ se vihAra kiyA aura vItabhaya pdhaare| rAjA kezI ko maMtriyoM ne rAjarSi ke viruddha yaha kaha kara bhar3akAyA ki rAjarSi rAjya chInane ke lie Aye haiN| kezI ne rAjarSi ke zahara meM Ane kA niSedha kara diyaa| eka kumbhakAra ke ghara meM unhoMne vizrAma liyaa| rAjA ke kezI ne unheM maravAne ke lie AhAra meM viSa milavA diyaa| para rAnI prabhAvatI, jo devI banI thI, vaha viSa kA prabhAva kSINa karatI rhii| eka bAra devI kI anupasthiti meM viSamizrita AhAra rAjarSi ke pAtra meM A gyaa| ve use zAnta bhAva se khA gye| zarIra meM viSa vyApta ho gyaa| unhoMne anazana kiyA aura kevalajJAna kI unheM prApti huii| devI ke prakopa se vItabhaya nagara dhUlisAt ho gyaa|181 bauddha sAhitya meM bhI rAjA udAyana kA varNana milatA hai| avadAna kalpalatA ke anusAra unakA nAma udrAyaNa thaa|182 divyAvadAna ke anusAra rudrAyaNa thaa|183aavshykcuurnni meM udAyana kA nAma-udrAyaNa bhI milatA hai|84 vaha sindhu-sauvIra deza kA svAmI thaa| usakI rAjadhAnI rorUka thii| divaMgata patnI hI use dharmamArga ke lie utprerita karatI hai| udrAyaNa sindhu-sauvIra se calakara magadha pahu~catA hai| buddha use dIkSA pradAna karate haiN| dIkSita hone ke bAda ve apanI rAjadhAnI meM jAte haiM aura duSTa amAtyoM kI preraNA se unakA vadha hotA hai| bauddha dRSTi se rudrAyaNa ne apanA rAjya apane putra zikhaNDI ko sauMpA thaa| aMta meM devI ke prakopa ke kAraNa rorUka dhUlisAt ho jAtA hai| vijJoM kA yaha mantavya hai ki prastuta rudrAyaNa prakaraNa bauddha sAhitya ke bAda meM AyA hai kyoMki hInayAna paramparA ke granthoM meM yaha varNana prApta nahIM hai| mahAyAnI paramparA ke tripiTaka, jo saMskRta meM haiM, unameM yaha varNana samprApta hai| DaoN. pI. ela. vaidya kA abhimata hai ki divyAvadAna kI racanA I. san 200 se 350 taka ke madhya meM huI hai| isIlie jaina paramparA ke udAyana ko hI bauddha paramparA meM rudrAyaNAvadAna ke rUpa meM parivartita kiyA hai| donoM hI paramparAoM meM eka hI vyakti dIkSita kaise ho sakatA hai ? bauddha paramparA kI apekSA jaina paramparA kA 'udAyaNa prakaraNa' adhika vizvasta hai| prastuta adhyayana meM udAyana kA kevala nAma nirdeza hI huA hai| hamane donoM hI paramparAoM ke AdhAra se saMkSepa meM ullekha kiyA hai| kAzIrAja kA nAma nandana thA aura ve sAtaveM baladeva the| ve vArANasI ke rAjA agnizikha ke putra the| 181. uttarAdhyayanasUtra-bhAvagaNi vicarita vRtti, adhya. 18, patra 380-388 182. avadAna kalpalatA-avadAna 40, kSemendra saM. zaratcandradAsa aura paM. harimohana vidyAbhUSaNa 183. divyAvadAna-rudrAyaNAvadAna 37, saM. DaoN. pI. ela. vaidya, prakA. mithilA vidyApITha-darabhaMgA 184. uddAraNa rAyA, tAvasabhatto -AvazyakacUrNi pUrvArddha patra 399 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/60. inakI mAtA kA nAma jayantI aura laghubhrAtA kA nAma datta thaa| ___'vijaya' dvArakAvatI nagarI ke rAjA brahmarAja ke putra the| inakI mAtA kA nAma subhadrA thA tathA laghubhrAtA kA nAma dvipRSTha thaa| nemicandra ne uttarAdhyayanavRtti meM likhA hai-AvazyakacUrNi meM 'nandana' aura 'vijaya' inakA ullekha hai| hama usI ke anusAra unakA yahA~ para varNana de rahe haiN| yadi yahA~ para ve donoM vyakti dUsare hoM to Agama-sAhitya ke marmajJa unakI anya vyAkhyA kara sakate haiN|185 isase yaha spaSTa hai ki nemicandra ko isa sambandha meM anizcitatA thii| zAntyAcArya ne apanI TIkA meM isa sambandha meM koI cintana prastuta nahIM kiyA hai| kAzIrAja aura vijaya ke pUrva udAyana rAjA kA ullekha huA hai, jo zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samaya meM hue the| unake bAda baladevoM kA ullekha saMgata pratIta nahIM hotaa| kyoMki prastuta adhyayana meM pahale tIrthaMkara, cakravartI, aura rAjAoM ke nAma kramazaH Aye haiM, isIlie prakaraNa kI dRSTi se mahAvIra yuga ke hI ye donoM vyakti hone cAhie / sthAnAMga sUtra meM 186 bhagavAn mahAvIra ke pAsa ATha rAjAoM ne dIkSA grahaNa kI, usameM kAzIrAja zaMkha kA bhI nAma hai| sambhava hai, kAzIrAja se zaMkha rAjA kA yahA~ abhiprAya ho| bhagavAn mahAvIra ke pAsa pravrajyA grahaNa karane vAle rAjAoM meM vijaya nAma ke rAjA kA ullekha nahIM hai| polAsapura meM vijaya nAma ke rAjA the| unake putra atimukta kumAra ne bhagavAn mahAvIra ke pAsa dIkSA lI parantu unake pitA ne bhI dIkSA lI, aisA ullekha prApta nahIM hai|187 vijaya nAma kA eka anya rAjA bhI bhagavAn mahAvIra ke samaya huA thA, jo mRgagA~va nagara kA thaa| usakI rAnI kA nAma mRgA thaa|88 vaha dIkSita huA ho, aisA bhI ullekha nahIM miltaa| isalie nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sktaa| vijJoM ke lie anveSaNIya hai| mahAbala rAjA kA bhI nAma isa adhyayana meM AyA hai| TIkAkAra nemicandra ne mahAbala kI kathA vistAra se uTTaMkita kI hai189 aura unakA mUla srota unhoMne bhagavatI batAyA hai|190 mahAbala hastinApura ke rAjA bala ke putra the| unakI mAtA kA nAma prabhAvatI thaa| ve tIrthaMkara vimalanAtha kI paramparA ke AcArya dharmaghoSa ke pAsa dIkSita hue the| bAraha varSa zramaNa-paryAya meM raha kara ve brahmadevaloka meM utpanna hue| vahA~ se vANijya grAma meM zreSThI ke putra sudarzana bne| unhoMne bhagavAn mahAvIra ke pAsa pravrajyA grahaNa kii| yaha kathA dene ke pazcAt nemicandra ne likhA hai-mahAbala yahI hai athavA anya, yaha nizcita rUpa se nahIM kaha skte| hamArI dRSTi se ye mahAbala anya hone caahie| yaha adhika sambhava hai ki vipAkasUtra meM Aye hue mahApura nagara kA adhipati bala kA putra mahAbala ho|191 isa prakAra aThArahaveM adhyayana meM tIrthaMkara aura cakravartI rAjAoM kA nirUpaNa huA hai, jo aitihAsika aura prAg-aitihAsika kAla meM hue haiM aura jinhoMne sAdhanA-patha ko svIkAra kiyA thaa| inake sAtha hI dazArNa, kaliMga, pAMcAla, videha, gAMdhAra, sauvIra, kAzI Adi janapadoM kA bhI ullekha huA hai| sAtha hI bhagavAn mahAvIra ke yuga meM pracalita kriyAvAda, akriyAvAda, vinayavAda, ajJAnavAda, Adi vAdoM kA bhI ullekha huA hai| aThArahaveM adhyayana meM isa taraha pracura sAmagrI rahI huI hai| unnIsaveM adhyayana meM mRgA rAnI ke putra kA varNana hone ke adhyayana kA nAma 'mRgAputra' rakhA gayA hai| eka bAra mahArAniyoM ke sAtha Ananda-krIr3A karate hue mRgAputra nagara kI saundarya-suSamA nihAra rahe the| unakI dRSTi rAjamArga para calate hue eka tejasvI muni para girii| ve TakaTakI lagAkara maMtramugdha se unheM dekhate rhe| mRgAputra 185. uttarAdhyayana sukhabodhAvRtti, patra-256 186. sthAnAMga sUtra, ThANA 8, sUtra 41 187. antagaDadazA sUtra, varga 6 188. vipAkasUtra, zrutaskandha 1, adhyayana 1 189. vyAkhyAprajJapti 190. uttarAdhyayana, sukhabodhAvRtti, patra 259 191. vipAkasUtra, zrutaskandha-2, adhyayana-7 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samIkSAtmaka adhyayana/61ko sahaja smRti ho AI-maiM bhI pUrvajanma meM aisA hI sAdhu thaa| unheM bhoga bandhana-rUpa pratIta hue| saMsAra meM rahanA unheM aba asahya ho gyaa| mAtA-pitA ne zrAmaNya-jIvana kI kaThoratA samajhAI-vatsa! zrAmaNya-jIvana kA mArga phUloM kA nahIM, kA~ToM kA hai| naMge pairoM, jalatI hue Aga para calane ke sadRza hai| sAdhu honA lohe ke java cabAnA hai, dahakatI jvAlAoM ko pInA hai| kapar3e ke thaile ko havA se bharanA hai, meru parvata ko tarAjU para rakhakara tolanA hai, mahAsamudra ko bhujAoM dvArA tairanA hai| itanA hI nahIM talavAra kI dhAra para naMge pairoM se calanA hai| isa ugra zramaNa jIvana ko dhIra, vIra, gaMbhIra sAdhaka hI pAra kara sakatA hai| tuma to bahuta hI sukumAla ho| isa kaThora zramaNacaryA kA kaise pAlana kara sakoge? uttara meM mRgAputra ne narakoM kI dAruNa vedanA kA citraNa prastuta kiyaa| narakoM meM isa jIva ne kitanI hI asahya vedanAoM ko sahana kiyA hai| anta meM mAtA-pitA kahate haiMrugNa hone para vahA~ kauna cikitsA karegA? mRgAputra ne kahA-jaba jaMgala meM pazu rugNa hote haiM, unakI kauna cikitsA karatA hai ? ve pahale kI taraha hI svastha ho jAte haiN| vaise hI maiM bhI pUrNa svastha ho jaauuNgaa| anta meM mAtA-pitA kI anumati se mRgAputra ne saMyama grahaNa kiyA aura pavitra zrAmaNya-jIvana kA pAlana kara siddhi ko varaNa kiyaa| . prastuta adhyayana meM AI eka gAthA kI tulanA bauddha grantha 'mahAvagga' meM AI huI gAthA se kara sakate dekhiye " jammaM dukkhaM jarA dukkhaM, rogA ya maraNANi y| aho dukkho hu saMsAro, jattha kIsanti jntvo||" [uttarA. 19/15] tulanA kIjie "jAtipi dukkha jarApi dukkhaa| vyAdhipi dukkhA maraNaMpi dukkhaM // " [mahAvagga-1/6/19] nirgrantha : eka cintana bIsaveM adhyayana kA nAma "mahAnirgranthIya" hai| jaina zramaNoM kA Agamika prAcIna nAma nirgrantha hai| AcArya agastyasiMha ne likhA hai-grantha kA artha bAhya aura Abhyantara parigraha hai| jo usa grantha se pUrNatayA mukta hotA hai, vaha nirgrantha hai|192 nirgrantha kI vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai jo rAga-dveSa se rahita hone ke kAraNa ekAkI hai, buddha hai, Azrava-rahita hai, saMyata hai, samitiyoM se yukta hai, susamAhita hai, AtmavAda kA jJAtA hai, vijJa hai, bAhya aura Abhyantara donoM prakAra ke srota jisake chinna ho cuke haiM, jo pUjA-satkAra, lAbha kA arthI (icchuka) nahIM hai, kevala dharmArthI hai, dharmavid hai, mokSamArga kI ora cala par3A hai, sAmyabhAva kA AcaraNa karatA hai, dAnta hai, bandhanamukta hone ke yogya hai, vaha nirgrantha hai|93 AcArya umAsvAti ne likhA hai-jo karmagranthi ke vijaya ke lie prayAsa karatA hai, vaha nirgrantha hai|194 192. niggaMthANaM ti vippamukkattA niruuvijti| -dazavakAlika, agastyasiMha cUrNi, pRSTha 59 193. sUtrakRtAMga 1/16/6 194. granthaH karmASTavidhaM, mithyAtvAviratiduSTayogAzca / tajayahetorazaThaM, saMyatate yaH sa nirgrnthH|| -prazamaratiprakaraNa, zloka 142 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyacana / 62 prastuta adhyayana meM mahAnirgrantha anAtha muni kA varNana hone se isakA nAma 'mahAnirgranthIya' rakhA gayA hai| samrAT zreNika ne muni ke divya aura bhavya rUpa ko nihAra kara prazna kiyA--yaha mahAmuni kauna haiM ? aura kyoM zramaNa bane haiM ? muni ne uttara meM apane Apako 'anAtha' batAyAM / anAtha zabda sunakara rAjA zreNika atyanta vismita huaa| isa rUpa lAvaNya ke dhanI kA anAtha honA use samajha meM nahIM aayaa| muni ne anAtha zabda kI vistAra se vyAkhyA prastuta kii| rAjA ne pahalI bAra sanAtha aura anAtha kA rahasya smjhaa| usake jJAna cakSu khula gye| usane nivedana kiyA-- maiM Apa se dharma kA anuzAsana cAhatA huuN| rAjA zreNika ko muni ne samyaktva-dIkSA pradAna kii| prastuta Agama meM muni ke nAma kA ullekha nahIM hai para prasaMga se yahA~ nAma phalita hotA hai| dIghanikAya meM 'muNDIkukSi' ke nAma para 'maddakucchi' yaha nAma diyA hai| 195 DA. rAdhAkumuda banarjI ne maNDIkukSi udyAna meM rAjA zreNika ke dharmAnurakta hone kI bAta likhI hai| 196 sAtha hI prastuta adhyayana kI 58 vIM gAthA meM 'aNagArasiMha' zabda vyavahRta huA hai| usa zabda ke AdhAra se ve aNagArasiMha se bhagavAn mahAvIra ko grahaNa karate haiM para unakA yaha mAnanA satya-tathya se pare hai| kyoMki prastuta adhyayana meM muni ne apanA paricaya dete hue apane ko kauzAmbI kA nivAsI batAyA hai| samrAT zreNika kA paricaya hamane anya AgamoM kI prastAvanA meM vistAra se diyA hai, isalie yahA~ vistRta rUpa se usakI carcA nahIM kI jA rahI hai| prastuta adhyayana meM AI huI kucha gAthAoM kI tulanA dhammapada, gItA aura muNDakopaniSad Adi se kI jA sakatI hai-- " appA naI veyaraNI, appA me kuuddsaamlii| appA kAmaduhA gheNU, appA me nandaNaM varNa // " 44 appA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa y| appA mittamamittaM ca, duppaTThiyasupaTThio // " tulanA kIjie-- 44 atA hi attano nAtho ko hi nAtho paro siyaa| , 44 44 attanA va sudantena, nAthaM labhati dullabhaM // " atanA va kataM pApaM atarja attasambhavaM / abhimandhati dummedhaM vajiraM vasmamayaM maNiM // " asanA va kaMta pApaM, atanA saMkilissati / attanA akataM pApaM asanA va visujjhati // " " 7 " na taM arI kaNThachettA karei, jaM se kare appaNiyA durappA | se nAhiI macchumuhaM tu patte pacchANutAveNa dayAvihUNe // " tulanA kIjie-- diso disaM yaM ta kayirA, verI vA pana vairinaM / micchApaNihitaM cittaM, pApiyo naM tato kre|| 195. dIghanikAya bhAga 2, pR. 19 196. hindU sivilAijezana, pU. 187 [uttarA 20/36] [uttarA 20/37] [dhammapada 12/45,9] [uttara. 20/48 ] [ dhammapada 3/10] Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samIkSAtmaka adhyayana/63duvihaM khaveUNa ya puNNapAvaM, niraMgaNe savvao vippmukke| tarittA samudaM va mahAbhavoghaM, samuddapAle apuNAgamaM ge| [uttarAdhyayana 20/4] tulanA kIjie yadA pazyaH pazyate rukmavarNaM kartAramIzaM puruSaM brhmyonim| tadA vidvAn puNyapApe vidhUya niraJjanaM paramaM saamymupaiti|| [muNDakopaniSad 3/1/3] isa prakAra prastuta adhyayana meM cintana kI vipula sAmagrI hai| isa meM yaha bhI pradarzita kiyA gayA hai ki dravyaliGga ko dhAraNa karane mAtra se lakSya kI prApti nahIM hotii| yaha bhAva gAthA ikatAlIsa se pacAsa taka meM pradarzita kiye gaye haiN| unakI tulanA suttanipAta-mahAvagga pavajjAsutta se sahaja rUpa se kI jA sakatI hai| samudrayAtrA ikkIsaveM adhyayana meM samudrapAla kA varNana hai| isaliye vaha "samudrapAlIya" nAma se vizruta hai| isa adhyayana meM samudrayAtrA kA mahattvapUrNa ullekha hai| usa yuga meM bhArata ke sAhasI vyApArI vyApAra hetu dUra-dUra taka jAte the| atIta kAla se hI naukAoM ke dvArA vyApAra karane kI paramparA bhArata meM thii|197 Rgveda meM isa prakAra kI naukAoM kA varNana hai, jo samudra meM calatI thiiN| nAvikoM ke dvArA samudra meM bahuta dUra jAne para mArga vismRta ho jAne para ve pUSA kI saMstutiM karate the jisase surakSita lauTa skeN| bauddha jAtakasAhitya meM aise jahAjoM kA varNana hai jinameM pAMca sau vyApArI eka sAtha yAtrA karate the|198 vinaya-piTaka meM 'pUrNa' nAma ke eka vyApArI kA ullekha hai jisane chaH bAra samudrayAtrA kI thii| saMyuktanikAya199 noM dvArA samudrayAtrA kI jAtI thii| dIghanikAya201 meM yaha bhI varNana hai ki samudrayAtrA karane vAle vyApArI apane sAtha kucha pakSI rakhate the| jaba jahAja samudra meM bahuta dUra pahu~ca jAtA hai aura Asa-pAsa meM kahIM para bhI bhUmi dikhAI nahIM detI taba una pakSiyoM ko AkAza meM chor3a diyA jaataa| yadi TApU kahIM sannikaTa hotA to ve pakSI lauTa kara nahIM aate| aura dUra hone para ve punaH idhara-udhara AkAza meM cakkara lagA kara A jAte the| bhagavAn RSabhadeva ne jalapotoM kA nirmANa kiyA thaa|202 jaina sAhitya meM jalapattana ke aneka ullekha milate haiN|203 sUtrakRtAMga204 uttarAdhyayana205 Adi Agama sAhitya meM kaThina kArya kI tulanA samudrayAtrA se kI hai| vastutaH usa yuga meM samudrayAtrA atyadhika kaThina thii| sUtrakRtAMga206 meM lepa nAmaka gAthApati kA ullekha hai, jisa ke pAsa aneka yAna the| siMhaladvIpa, jAvA sumAtrA prabhRti sthaloM para aneka vyApArIgaNa jAyA karate the| jJAtAdharmakathAsUtra207 jinapAlita aura jinarakSita gAthApati kA varNana hai, jinhoMne bAraha bAra samudrayAtrA kI thii| araNaka zrAvaka Adi ke yAtrAvarNana bhI jJAtAdharmakathA meM haiN|208 vyApArIgaNa svayaM ke yAnapAtra bhI rakhate the, jo eka sthAna se dUsare sthAna taka mAla lekara jAte the| 197. Rgveda 1/25/7, 1/56/2, 1/116/3, 2/48/3, 7/88/3- 4 198. paNDAra jAtaka 2/128, 5/75 199. saMyuktanikAya 2/115, 5/51 200. aMguttaranikAya 4/27 201. dIghanikAya 1/222 202. Avazyakaniyukti 214 203. (ka) bRhatkalpa, bhAga 2, pR. 342 (kha) AcArAMgacUrNi pR. 281204. sUtrakRtAMga 1/11/5 205. uttarAdhyayana 8/6 206. sUtrakRtAMga-2/7/69. . 207. jJAtAdharmakathA-1/9. 208. jJAtAdharmakathA-1/17, pRSTha-201. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/64. usameM svarNa, supArI Adi aneka vastue~ hotI thiiN| usa samaya bhArata meM svarNa atyadhika mAtrA meM thA, jisakA niryAta dUsare dezoM meM hotA thaa| isa prakAra sAmudrika vyApAra bahuta unnata avasthA meM thaa| isa adhyayana meM yaha bhI batAyA gayA hai ki usa yuga meM jo vyakti taskarakRtya karatA thA, usako ugra daNDa diyA jAtA thaa| vadhabhUmi meM le jAkara vadha kiyA jAtA thaa| vaha lAlavastroM se AveSTita hotA, usake gale meM lAla kanera kI mAlA hotI, jisase darzakoM ko patA laga jAtA ki isane aparAdha kiyA hai| yaha kaThora daNDa isaliye diyA jAtA ki anya vyakti isa prakAra ke aparAdha karane kA dussAhasa na kreN| taskaroM kI taraha durAcAriyoM ko bhI ziromuNDana, tarjana, tADana, liGgacchedana, nirvAsana aura mRtyu prabhRti vividha daNDa diye jAte the| sUtrakRtAMga,206 tizIthacUrNi, 21deg manusmRti,211 yAjJavalkyasmRti212 Adi meM vistAra se isa viSaya kA nirUpaNa hai| prastuta adhyayana meM usa yuga kI rAjya-vyavasthA kA bhI ullekha hai| bhArata meM usa samaya aneka choTe-moTe rAjya the| unameM paraspara saMgharSa bhI hotA thaa| ata: muni ko usa samaya sAvadhAnI se eka sthAna se dUsare sthAna para jAne kA sUcana kiyA gayA hai| ariSTanemi aura rAjImatI bAIsaveM adhyayana meM andhaka kula ke netA samudravijaya ke putra rathanemi kA vRttAnta hai| rathanemi ariSTanemi arhat ke laghubhrAtA the| rAjImatI kA vaivAhika sambandha ariSTanemi se taya huA thA kintu vivAha ke kucha samaya pUrva hI ariSTanemi ko vairAgya ho gayA aura ve muni bana gye| ariSTanemi ke pravrajita hone ke pazcAt rathanemi rAjImatI para Asakta ho gye| kintu rAjImatI kA upadeza zravaNa kara rathanemi pravrajita hue| eka bAra punaH raivataka parvata para varSA se pratAr3ita sAdhvI rAjImatI ko eka gufA meM vastra sukhAte samaya nagna avasthA meM dekhakara rathanemi vicalita ho gye| rAjImatI ke upedaza se ve punaH saMbhale aura apane duSkRtya para pazcAttApa karate haiN| jaina sAhitya ke anusAra rAjImatI ugrasena kI putrI thii| viSNu purANa ke anusAra ugrasena kI cAra putriyA~ thI-kaMsA, kaMsavatI, sutanu aura raassttrpaalii|213 isa nAmAvalI meM rAjImatI kA nAma nahIM AyA hai| yaha bahuta kucha sambhava hai-sutanu hI rAjImatI kA aparanAma rahA ho| kyoMki prastuta adhyayana kI 37vIM gAthA meM rathanemi rAjImatI ko 'sutanu' nAma se sambodhita karate haiN| prastuta adhyayana meM andhakavRSNi zabda kA prayoga huA hai| jaina harivaMza purANa ke anusAra yaduvaMza kA udbhava harivaMza se huA hai| yaduvaMza meM narapati nAma kA eka rAjA thaa| usake zUra aura suvIra ye do putra the| suvIra ko mathurA kA rAjya diyA gayA aura zUra ko zauryapura kaa| andhakavRSNi Adi zUra ke putra the aura bhojakavRSNi Adi suvIra ke putra the| andhaka-vRSNi kI pramukha rAnI kA nAma subhadrA thaa| unake dasa putra hue, jo nimnalikhita haiM-(1) samudravijaya, (2) akSobhya, (3) stamita sAgara, (4) himavAn, (5) vijaya, (6) acala, (7) dhAraNa, (8) pUraNa, (9) abhicandra, (10) vsudev| ye dasoM putra dazAha ke nAma se vizruta haiN| andhakavRSNi kI (1) kuntI, (2) madrI ye do putriyA~ thiiN| bhojakavRSNi kI mukhya patnI padmAvatI thii| usake ugrasena, mahAsena aura devasena ye tIna putra hue|214 uttarapurANa meM devasena ke sthAna para mahAdyutisena nAma AyA hai|215 unake eka putrI bhI thI, jisakA nAma gAMdhArI thaa| 209. sUtrakRtAMga-4/1/22. 210. nizIthacUrNi-15/5060kI cUrNi. 211. manusmRti-8/374. 212. yAjJavalkya smRti-3/5/232. 213. viSNupurANa 4/14/21 214, harivaMzapurANa 18/6-16 AcArya jinasena 215. uttarapurANa 70/10 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/65 andhakakula ke netA samudravijaya ke ariSTanemi, rathanemi, satyanemi aura dRr3hanemi ye cAra putra the| vAsudeva zrIkRSNa Adi aMdhakavRSNikula ke netA vasudeva ke putra the| vaidika-sAhitya meM inakI vaMzAvalI pRthak rUpa se milatI hai|216 isa adhyayana meM bhoja, andhaka aura vRSNi ina tIna kuloM kA ullekha huA hai| bhojarAja zabda rAjImatI ke pitA samudravijaya ke lie prayukta huA hai| vAsudeva zrIkRSNa kA ariSTanemi ke sAtha atyanta nikaTa kA sambandha thaa| ve ariSTanemi ke cacere bhAI the| unhoMne rAjImatI ko dIkSA grahaNa karate samaya jo AzIrvAda diyA thA vaha aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa hai aura sAtha hI zrIkRSNa ke hRdaya kI dhArmika bhAvanA kA bhI pratIka hai| vaha AzIrvAda isa prakAra se hai-saMsArasAgaraM ghoraM, tara kanne! lahuM lhN|" he kanye! tU ghora saMsAra-sAgara ko zIghratA se pAra kr|217 isa adhyayana kI sabase bar3I mahattvapUrNa vizeSatA yaha bhI hai ki pathabhraSTa puruSa ko nArI sahI mArga para lAtI hai| usakA nArAyaNI rUpa isameM ujAgara huA hai| nArI vAsanA kI dAsa nahIM, kintu upAsanA kI ora bar3hane vAlI pavitra preraNA kI srota bhI hai| jaba vaha sAdhanA ke patha para bar3hatI hai to usake kadama Age se Age bar3hate hI cale jAte haiN| vaha apane lakSya para bar3hanA bhI jAnatI hai| samasyAe~ aura samAdhAna tevIsaveM adhyayana meM bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA ke tejasvI nakSatra kezIkumAra zramaNa aura bhagavAn mahAvIra ke pramukha ziSya gaNadhara gautama kA aitihAsika saMvAda hai| bhagavAn pArzva tevIsaveM tIrthaMkara the| bhagavAn mahAvIra ne 'puruSAdAnIya' zabda kA prayoga pArzvanAtha ke lie kiyA hai| yaha unake prati Adara kA sUcaka hai| bhagavAn pArzva ke hajAroM ziSya bhagavAn mahAvIra ke samaya vidyamAna the| bhagavatI meM 'kAlAsyavaizikI 218 anagAra, gAMgeya' anagAra219 tathA anya aneka sthavira 220 aura sUtrakRtAMga221 meM 'udakapeDhAla' Adi pArthApatya zramaNoM ne bhagavAn mahAvIra ke zAsana ko svIkAra kiyA thaa| prastuta adhyayana meM pArthApatya zramaNoM meM aura bhagavAn mahAvIra ke zramaNoM meM jina bAtoM ko lekara antara thA, usakA nirUpaNa hai| yaha nirUpaNa aitihAsika dRSTi se bahuta hI mahattvapUrNa hai| isa antara kA mUla kAraNa bhI gaNadhara gautama ne kezIkumAra zramaNa ko batAyA hai| prathama tIrthaMkara ke zramaNa Rju aura jar3a the| antima tIrthaMkara ke zramaNa vakra aura jar3a hote haiM aura madhyavartI bAvIsa tIrthaMkaroM ke zramaNa Rju aura prAjJa the| prathama tIrthaMkara ke zramaNoM ke lie AcAra ko pUrNa rUpa se samajha pAnA kaThina thaa| carama tIrthaMkara ke zramaNoM ke lie AcAra kA pAlana karanA kaThina hai| kintu madhyavartI tIrthaMkaroM ke zramaNa use yathAvat samajhane aura saralatA se usakA pAlana karate the| inhIM kAraNoM se AcAra ke do rUpa hue haiM- cAturyAma dharma aura paMcayAma dharma / kezIzramaNa kI isa jijJAsA para ki eka hI prayojana ke lie abhiniSkramaNa karane vAle zramaNoM ke veza meM yaha vicitratA kyoM hai? eka raMga-biraMge bahumUlya vastroM ko dhAraNa karate haiM aura eka alpa mUlya vAle zveta vastradhArI haiN| gaNadhara gautama ne samAdhAna karate hue kahA-mokSa kI sAdhanA kA mUla jJAna, darzana aura cAritra hai| veza to bAhya upakaraNa hai, jisase logoM ko yaha jJAta ho sake ki ye sAdhu haiN| maiM sAdhu hU~' isa prakAra dhyAna rakhane ke lie hI veSa hai| sacela paramparA ke sthAna para acela paramparA kA yahI uddezya hai| yahA~ para acela kA artha alpavastra hai| 216. (ka) dekhie-lekhaka kA 'bhagavAn ariSTanemi aura karmayAgI zrIkRSNa : eka anuzIlana' (kha) ezieNTa iNDiyana hisTorikala TreDIzana, pRSTha 104-107 pArajITara 217. uttarAdhyayana 22-31 218. bhagavatIsUtra 1/9. 219. bhagavatIsUtra 9/32. 220. bhagavatIsUtra 5/9. 221. sUtrakRtAMga 27. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayana /66bhagavAn pArzva ke cAturyAma dharma meM brahmacarya aura aparigraha zabdoM kA prayoga nahIM huA hai| vahA~ para bAhya vastuoM kI anAsakti ko vyakta karane vAlA 'bahiddhAdANaviramaNa-bahistAt AdAna-viramaNa' zabda hai| bhagavAn mahAvIra ne usake sthAna para brahmacarya aura aparigraha ina do zabdoM kA prayoga kiyA hai| brahmacarya zabda vaidika sAhitya meM vyavahRta thA para mahAvrata ke rUpa meM 'brahmacarya' zabda kA prayoga bhagavAn mahAvIra ne kiyaa| vaidika sAhitya meM isake pUrva brahmacarya zabda kA prayoga mahAvrata ke rUpa meM nahIM huaa| isI taraha aparigraha zabda kA prayoga bhI mahAvrata ke rUpa meM sarvaprathama aitihAsikakAla meM bhagavAn mahAvIra ne hI kiyA hai| jAbAlopaniSad222 nAradaparivrAjakopaniSad 223, tejobindUpaniSad224, yAjJavalkyopaniSad225 , AruNikopaniSad226, gItA227, yogasUtra228, Adi granthoM meM aparigraha zabda kA prayoga huA hai kintu ve sAre grantha bhagavAn mahAvIra ke bAda ke haiM, aisA aitihAsika manISiyoM kA mata hai| bhagavAn mahAvIra ke pUrvavartI granthoM meM 'aparigraha' zabda kA prayoga mahAn vrata ke rUpa meM nahIM huA hai| DaoN. harmana jekobI ne likhA hai-jainoM ne apane vrata brAhmaNoM se udhAra haiM / 229 unakA yaha mantavya haibrAhmaNa saMnyAsI ahiMsA, satya, acaurya, santoSa aura muktatA ina vratoM kA pAlana karate the| unhIM kA anusaraNa jainiyoM ne kiyA hai| DaoN. jekobI kI prastuta kalpanA kevala nirAdhAra kalpanA hI hai| usakA vAstavika aura Thosa AdhAra nahIM hai| brAhmaNa paramparA meM pahale vrata nahIM the| bodhAyana Adi meM jo nirUpaNa hai vaha bahuta hI bAda kA hai| aitihAsika dRSTi se bhagavAn pArzva ke samaya vrata-vyavasthA thii| vahI vrata-vyavasthA bhagavAn mahAvIra ne vikasita kI thii| tathAgata buddha ne use aSTAGgika mArga ke rUpa meM svIkAra kiyA aura yogadarzana meM yama-niyamoM ke rUpa meM use grahaNa kiyA gyaa| gAMdhIjI ke Azramadharma kA AdhAra bhI vahI hai| aisA dharmAnanda kozAmbI kA bhI abhimata hai|230 DaoN. rAmadhArIsiMha dinakara231 kA mantavya hai-hindUtva aura jainadharma paraspara meM ghula-milakara itane ekAkAra ho gaye haiM ki Aja kA sAmAnya hindU yaha jAnatA bhI nahIM hai ki ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha jainadharma ke upadeza the na ki hindUtva ke| Adhunika anusandhAna se yaha spaSTa ho cukA hai ki vratoM kI paramparA kA mUlasrota zramaNa-saMskRti hai|232 isa prakAra prastuta adhyayana meM yuga-yuga ke saghana saMzaya aura ulajhe hue vikalpoM kA sahI samAdhAna hai| isa saMvAda meM samatva kI pradhAnatA hai| isa prakAra ke parisaMvAdoM se hI satya-tathya ujAgara hotA hai, zruta aura zIla kA samutkarSa hotA hai| isa adhyayana meM Atmavijaya aura mana kA anuzAsana karane ke lie jo upAya pradarzita kiye gaye haiM, ve Adhunika tanAva ke yuga meM parama upayogI haiN| caMcala mana ko ekAgra karane ke lie dharmazikSA Avazyaka banAI hai / 233 vahI bAta gItAkAra ne bhI kahI hai-mana ko vaza meM karane ke lie abhyAsa aura vairAgya Avazyaka hai|234 AcArya pataMjali kA bhI yahI abhimata rahA hai|235 222. jAbAlopaniSada -5 223. nArada parivrAjakopaniSad 3/8/6 224. tejobindUpaniSad 1/2 225. yAjJavalkyopaniSad 2/1 226. AruNikopaniSad-3 227. gItA 610 228. yogasUtra 2/30 229. "It is therefore probable that the Jainas have borrowed their own vows from the Brahmans, not From the Buddhists." -The Sacred Books of the East, Vol. XXII, Introduction P. 24 230. bhagavAn pArzvanAtha kA cAturyAma dharma, bhUmikA pRSTha 6 231. saMskRti ke cAra adhyAya, pRSTha 125 232. dekhie-lekhaka kA 'bhagavAn pArzvanAtha : eka samIkSAtmaka adhyayana' 233. uttarAdhyayana sUtra-23/58 234. "caMcalaM hi manaH kRSNa! pramAthi balavat dRddhm| tasyAhaM nigrahaM manye, vAyoriva sudusskrm||" -gItA 6/34 'abhyAsena tu kaunteya ! vairAgyeNa ca gRhyte| -gItA 6/35 235. "abhyAsa-vairAgyAbhyAM tnirodhH|" -pAtaMjala yogadarzana Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/67 - pravacana-mAtAeM cauvIsaveM adhyayana kA nAma 'samiIo' hai| samavAyAMga sUtra meM yaha nAma prApta hai|236 uttarAdhyayana niyukti meM prastuta adhyayana kA nAma 'pravacanamAta' yA 'pravacanamAtA' milatA hai|237 samyagdarzana aura samyakjJAna ko 'pravacana' kahA jAtA hai| usakI rakSA hetu pA~ca samitiyA~ aura tIna guptiyA~ mAtA ke sadRza haiN| ye pravacana-mAtAe~ cAritrarUpA haiN| dvAdazAMgI meM jJAna, darzana aura cAritra kA hI vistAra se nirUpaNa hai| isaliye dvAdazAMgI pravacanamAtA kA hI virATa rUpa hai| laukika jIvana meM mA~ kI mahimA vizruta hai| vaha ziza ke jIvana ke saMvardhana ke sAtha hI saMskAroM kA siMcana karatI hai| vaise hI AdhyAtmika jIvana meM ye pravacana-mAtAe~ jagadambA ke rUpa haiN| isaliye bhI inheM pravacanamAtA kahA hai|238 prasava aura samAnA ina donoM arthoM meM mAtA zabda kA vyavahAra huA hai| bhagavAn jagat-pitAmaha ke rUpa meM haiN|236 AtmA ke ananta AdhyAtmika-sadguNoM ko vikasita karane vAlI ye pravacanamAtAe~ pratikramaNa sUtra ke vRttikAra AcArya nami240 ne samiti kI vyutpatti karate hue likhA hai ki prANAtipAta prabhRti pApoM se nivRtta rahane ke liye prazasta ekAgratApUrvaka kI jAne vAlI Agamokta samyak pravRtti samiti hai| sAdhaka kA azubha yogoM se sarvathA nivRtta honA gupti hai| AcArya umAsvAtijI ne bhI likhA241 hai-mana, vacana aura kAya ke yogoM kA jo prazasta nigraha hai, vaha gupti hai| AcArya zivArya ne likhA hai ki jisa yoddhA ne sudRr3ha kavaca dhAraNa kara rakhA ho, usa para tIkSNa bANoM kI varSA ho to bhI ve tIkSNa bANa use bIMdha nahIM skte| vaise hI samitiyoM kA samyak prakAra se pAlana karane vAlA zramaNa jIvana ke vividha kAryoM meM pravRtta hotA huA pApoM se nirlipta rahatA hai / 242 jo zramaNa Agama ke rahasya ko nahIM jAnatA kintu pravacanamAtA ko samyak prakAra se jAnatA hai, vaha svayaM kA bhI kalyANa karatA hai aura dUsaroM kA bhI! zramaNoM ke AcAra kA prathama aura anivArya aMga pravacanamAtA hai, jisa ke mAdhyama se zrAmaNya dharma kA vizuddha rUpa se pAlana kiyA jA sakatA hai| prastuta adhyayana meM samitiyoM aura guptiyoM kA samyaka nirUpaNa huA hai| brAhmaNa paccIsaveM adhyayana meM yajJa kA nirUpaNa hai| yajJa vaidika saMskRti kA kendra hai| pApoM kA nAza, zatruoM kA saMhAra, vipattiyoM kA nivAraNa, rAkSasoM kA vidhvaMsa, vyAdhiyoM kA parihAra, ina saba kI saphalatA ke liye yajJa Avazyaka mAnA gayA hai| kyA dIrghAyu, kyA samRddhi, kyA amaratva kA sAdhana sabhI yajJa se upalabdha hote haiN| Rgveda meM RSi ne kahA - yajJa isa utpanna hone vAle saMsAra kI nAbhi hai| utpattipradhAna hai| deva tathA RSi yajJa se samutpanna hue| yajJa se hI grAma aura araNya ke pazuoM kI sRSTi huii| azva, gAeM, bher3eM, aja, veda Adi kA nirmANa bhI yajJa ke kAraNa hI huaa| yajJa hI devoM kA prathama dharma thaa|243 isa prakAra brAhmaNa-paramparA yajJa ke cAroM ora cakkara lagA rahI hai| bhagavAn mahAvIra ke samaya sabhI vijJa brAhmaNagaNa yajJa kArya meM juTe hue the| zramaNa bhagavAn mahAvIra ne aura unake saMgha ke anya zramaNoM ne 'vAstavika yajJa kyA hai? tathA saccA brAhmaNa-kauna hai?' isa sambandha meM apanA cintana prastuta kiyaa| jisa yajJa meM jIvoM kI virAdhanA hotI hai usa yajJa kA bhagavAn ne 236. samavAyAMgasUtra, samavAya 36 237. uttarAdhyayana niyukti-gAthA 458, 459 238. uttarAdhyayanasUtra adhyayana 24 gAthA-1 239. nandIsUtra-sthavirAvalI gAthA-1 240. sam-ekIbhAvena, itiH pravRttiH samitiH 241. tattvArthasUtra a. 9 sU. 4 242. mUlArAdhanA 6, 1202 243. Rgveda- vaidika saMskRti kA vikAsa, pRSTha 40 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/68 niSedha kiyA hai| jisameM tapa aura saMyama kA anuSThAna hotA hai, vaha bhAva yajJa hai| . brAhmaNa zabda kI, jo jAtivAcaka bana-cukA thA, yathArtha vyAkhyA prastuta adhyayana meM kI gaI hai| jAtivAda para karArI coTa hai| mAnava janma se zreSTha nahIM, karma se zreSTha banatA hai| janma se brAhmaNa nahIM, karma se brAhmaNa hotA hai| muNDita hone mAtra se koI zramaNa nahIM hotaa| oMkAra kA jApa karane mAtra se koI brAhmaNa nahIM hotaa| araNya meM rahane mAtra se muni nahIM hotaa| darbha-valkala Adi dhAraNa karane-mAtra se koI tApasa nahIM ho jaataa| samabhAva se zramaNa hotA hai| brahmacarya ke pAlana se brAhmaNa, jJAna se muni evaM tapasyA se tApasa hotA hai| jisa prakAra prastuta adhyayana meM brAhmaNa kI paribhASA kI gaI hai, usI prakAra kI paribhASA dhammapada meM bhI prApta hotI hai| udAharaNa ke rUpa meM prastuta adhyayana kI kucha gAthAoM ke sAtha dhammapada kI gAthAoM kI tulanA kareM - tasapANe viyANettA, saMgaheNa ya thaavre| jo na hiMsai tiviheNaM, taM vayaM bama maahnnN|| - [uttarA. a. 25 gA. 22] tulanA kIjie - nidhAya daMDaM bhUtesu, tasesu thAvaresu c|| yo hanti na ghAteti, tamahaM brUmi brAhmaNaM // - [dhammapada 26/23,] kohA va jai vA hAsA, lohA vA jai vA bhyaa| musaM na vayaI jo u, taM vayaM bUma maahnnN|| - [uttarA. a. 25/23] tulanA kIjiye akakkasaM vijJApani giraM saccaM udiirye| yAya nAbhisaje kaMci tamahaM brUmi braahmnnN|| -[dhammapada 26/26] jahA pommaM jale jAyaM novalippaI vaarinnaa| evaM alitto kAmehi, taM vayaM bUma maahnnN|| -[uttarA. 25/27] tulanA kIjiye vAripokkharapatte va Araggeriva saaspo| yo na limpati kAmesu, tamahaM brUmi braahmnnN|| -[dhammapada 26/19] na vi muNDieNa samaNo, na oMkAreNa bmbhnno| na muNI raNNavAseNaM, kusacIreNa na taavso|| -[uttarAdhyayana 25/31] tulanA kIjiye na muNDakeNa samaNo, abbato alikaM bhnnN| icchAlobhasamApanno, samaNo kiM bhavissati // na tena bhikkhu so hoti, yAvatA bhikkhate pre| visaM dhamma samAdAya, bhikkhu hoti na taavtaa|| -[dhammapada 19/9, 11] na jaTAhi na gotte hi, na jaccA hoti braahmnno| maunAddhi sa munirbhavati, naarnnyvsnaanmuniH|| -[udyogaparva-43/35] Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanA kIjie samIkSAtmaka adhyayana / 69 samayAe samaNo hoi, bambhacereNa bambhaNo / nANeNa ya muNI hoi, taveNaM hoi tAvaso // kammuNA bambhaNo hoi, kammuNA hoi khttio| vaisso kammuNA hoi, suddo havai kammuNA // | samitattA hi pApAnaM samaNo ti payuccati // pApAni parivajjeti sa munI tena so munI yo munAti ubho loke munI tena pavuccati // na jaccA brAhmaNo hoti, na jaccA hoti abrAhmaNo / kammunA brAhmaNo hoti, kammunA hoti abrAhmaNo // kassako kammunA hoti, sippiko hoti kammunA / vANijo kammunA hoti, samAcArI eka vizleSaNa : - [ uttarAdhyayana 25 / 32, 33] - [ dhammapada 19 / 10] pessiko hoti kmmunaa|| [ suttanipAta mahA. 9/57, 58] na jaccA vasalo hoti, na jaccA hoti brAhmaNo / kammunA basalo hoti, kammunA hoti brAhmaNo // [ suttanipAta Dara. 7/21, 27] // - [ dhammapada 19 / 14] 244, uttarAdhyayana, adhyayana 26 247. samadA sAmAcArI, sammAcArI samo va AcAro savvesi sammANaM samAcAro hu AcAro mUlAcAra gA. 123 chabbIsaveM adhyayana meM samAcArI kA nirUpaNa hai| samAcArI jaina saMskRti kA pAribhASika zabda hai| ziSTa janoM ke dvArA kiyA gayA kriyA-kalApa samAcArI hai| 144 uttarAdhyayana meM hI nahIM, bhagavatI 245 sthAnAMga 246 Adi anya AgamoM meM bhI samAcArI kA varNana milatA hai| Avazyaka niyukti meM bhI samAcArI para cintana kiyA gayA hai dRSTivAda ke nauveM pUrva kI AcAra nAmaka tRtIya vastu ke bIsaveM oprAbhUta meM samAcArI ke sambandha meM bahuta hI vistAra ke sAtha nirUpaNa thA / para vaha varNana sabhI zramaNoM ke lie sambhava nahIM thA / jo mahAn medhAvI santa hote the, unakA adhyayana karate the / ataH Agama-marmajJa AcAryoM ne sabhI santoM ke lAbhArtha oghaniyukti Adi granthoM kA nirmANa kiyaa| pravacanasAroddhAra, dharmasaMgraha Adi uttaravartI granthoM meM bhI samAcArI kA nirUpaNa hai upAdhyAya yazovijayajI ne samAcArIprakaraNa nAmaka svataMtra grantha kI racanA kI hai| 245. bhagavatIsUtra, 25/17 zramaNAcAra ke vRttAtmaka AcAra aura vyavahArAtmaka AcAra ye do bheda haiN| mahAvrata vRttAtmaka AcAra hai aura vyavahArAtmaka AcAra samAcArI hai| samAcArI ke ogha samAcArI aura padavibhAga samAcArI ye do bheda haiN| prathama samAcArI kA antarbhAva dharmakathAnuyoga meM aura dUsarI samAcArI kA antarbhAva caraNakaraNAnuyoga meM kiyA gayA hai| Avazyakaniyukti meM samAcArI ke oghasamAcArI, dazavidha samAcArI aura padavibhAga samAcArI ye tIna prakAra batalAe haiN| oghasamAcArI kA pratipAdana oghaniyukti meM kiyA gayA hai aura padavibhAga samAcArI chedasUtra meM varNita haiN| digambaragranthoM meM samAcArI ke sthAna para 'samAcAra' aura 'sAmAcAra' ye do zabda Aye haiN| AcArya vaTTakera 246. sthAnAMga 10, sUtra 749 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana / 70 ne usake cAra artha kiye haiM- (1) samatA kA AcAra (2) samyak AcAra (3) sama AdhAra ( 4 ) samAna AcAra / 247 zramaNa jIvana meM dina-rAta meM jitanI bhI pravRttiyA~ hotI hai, ve sabhI samAcArI ke antargata haiN| samAcArI saMghIya jIvana jIne kI zreSThatama kalA hai| samAcArI se paraspara ekatA kI bhAvanA vikasita hotI hai, jisase saMgha ko bala prApta hotA hai| prastuta adhyayana meM dazavidha ogha - samAcArI kA nirUpaNa huA hai| isa sambandha meM hamane vistAra ke sAtha " jaina AcAra siddhAnta aura svarUpa" grantha meM nirUpaNa kiyA hai| 148 vizeSa jijJAsu vahA~ dekha sakate haiN| :: anuzAsanahInatA kA pratIka : avinaya sattAIsaveM adhyayana meM duSTa baila kI uddaNDatA ke mAdhyama se avinIta ziSya kA citraNa kiyA gayA hai| saMgha-vyavasthA ke lie anuzAsana Avazyaka hai| vinaya, anuzAsana kA aMga hai to avinaya anuzAsanahInatA kA pratIka hai| jo sAdhaka anuzAsana kI upekSA karatA hai vaha apane jIvana ko mahAn nahIM banA sakatA gargagotrIya gArgya muni eka viziSTa AcArya the, yogya guru the kintu unake ziSya uddaNDa, avinIta aura svacchanda the / una ziSyoM ke abhadra vyavahAra se samatva sAdhanA meM vighna upasthita hotA huA dekhakara AcArya gArgya unheM chor3akara ekAkI cala diye| anuzAsanahIna avinIta ziSya duSTa baila kI bhA~ti hotA hai jo gAr3I ko tor3a detA hai aura svAmI ko kaSTa pahu~cAtA hai| isI taraha avinIta ziSya AcArya aura gurujanoM ko kaSTadAyaka hotA hai| uttarAdhyayana niryukti meM avinIta ziSya ke lie daMzamazaka, jalokA, vRzcika prabhRti vividha upamAoM se alaMkRta kiyA hai| isa adhyayana meM jo varNana hai vaha prathama adhyayana 'vinayazruta' kA hI pUraka hai| prastuta adhyayana kI nimna gAthA kI tulanA bauddha grantha kI theragAthA se kI jA sakatI hai "khaluMkA jArisA jojjA, dussIsA vi hu tArisA / joiyA dhammajANammi bhajjanti dhiidubbalA // " tulanA kIjie "te tathA sikkhittA bAlA, ajjamajjamagAravA / nAdayissanti upajjhAye, khaluMko viya sArathiM // " 248. " jaina AcAra: siddhAnta aura svarUpa" grantha 249. samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokssmaargH|' mokSamArga eka parizIlana aTThAIsaveM adhyayana meM mokSamArgagati kA nirUpaNa huA hai| mokSa prApya hai aura usakI prApti kA upAya mArga hai / prApti kA upAya jaba taka nahIM milatA taba taka prApya prApta nahIM hotA / jJAna, darzana, cAritra aura tapa ye mokSaprApti ke sAdhana haiN| ina sAdhanoM kI paripUrNatA hI mokSa hai| jaina AcAryoM ne tapa kA antarbhAva cAritra meM karake paravartI sAhitya meM trividha sAdhanA kA mArga pratipAdita kiyA hai| AcArya umAsvAti ne samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko mokSamArga kahA hai| 249 AcArya kundakunda ne samayasAra aura niyamasAra meM AcArya amRtacandra ne puruSArthasidhyupAya meM AcArya hemacandra ne yogazAstra meM trividha sAdhanA mArga kA vidhAna kiyA hai| bauddhadarzana meM bhI zIla, samAdhi aura prajJA kA vidhAna kiyA gayA hai| gItA meM bhI jJAnayoga, karmayoga aura bhaktiyoga le. devendra pRSTha 899-110 tattvArthasUtra adhyAya 1, sUtra 1 - - -[uttarAdhyayana 27/8] 1 - [ theragAthA 979] Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/71isa trividha sAdhanA kA ullekha huA hai| jaise jainadharma meM tapa kA svatantra vivecana hone para bhI use samyak cAritra ke antarbhUta mAnA gayA hai vaise hI gItA ke dhyAnayoga ko karmayoga meM sammilita kara liyA gayA hai| isI prakAra pazcima meM bhI trividha sAdhanA aura sAdhanA-patha kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| svayaM ko jAno (Know thyself ) svayaM ko svIkAra karo (Accept Thyself) aura svayaM hI bana jAo (Be Thyself ) ye pAzcAtya paramparA meM tIna naitika Adeza upalabdha hote haiN|250 prastuta adhyayana meM kahA hai--darzana ke binA jJAna nahIM hotA aura jisameM jJAna nahIM hotA, usakA AcaraNa samyak nahIM hotaa| samyak AcaraNa ke abhAva meM Asakti se mukta nahIM banA jAtA aura vinA Asaktimukta bane mukti nahIM hotii| isa dRSTi se nirvANa-prApti kA mUla jJAna, darzana aura cAritra kI paripUrNatA hai| kitane hI AcArya darzana ko prAthamikatA dete haiM to kitane hI AcArya jJAna ko| gaharAI se cintana karane para jJAta hotA hai ki darzana ke vinA jJAna samyak nahIM hotaa| AcArya umAsvAti ne bhI pahale darzana aura usake bAda jJAna ko sthAna diyA hai| jaba taka dRSTikoNa yathArtha na ho taba taka sAdhanA kI sahI dizA kA bhAna nahIM hotA aura usake vinA lakSya taka nahIM pahuMcA jA sktaa| suttanipAta meM bhI buddha kahate haiM--mAnava kA zreSTha dhana zraddhA hai / 259 zraddhA se mAnava isa saMsAra rUpa bAr3ha ko pAra karatA hai|252 zraddhAvAn vyakti hI prajJA ko prApta karatA hai|253 gItA meM bhI zraddhA ko prathama sthAna diyA hai| gItAkAra ne jJAna kI mahimA aura garimA kA saMkIrtana kiyA hai| "na hi jJAnena sadRzaM pavitramiha vidyate"-kahane ke bAda kahA--vaha pavitra jJAna usI ko prApta hotA hai jo zraddhAvAn hai- "zraddhAvAn labhate jJAnam" 254 / saiddhAntika dRSTi se samyagdarzana aura samyagjJAna kI utpatti yugapat hotI hai, arthAt dRSTi samyak hote hI mithyA-jJAna samyagjJAna ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| ataeva donoM kA paurvAparya koI vivAda kA viSaya nahIM hai| jJAna aura darzana ke bAda cAritra kA sthAna hai| cAritra sAdhanAmArga meM gati pradAna karatA hai| isalie cAritra kA apane Apa meM mahattva hai| jaina dRSTi se ratnatraya ke sAkalya meM hI mokSa kI niSpatti mAnI gaI hai| vaidika paramparA meM jJAnaniSThA, karmaniSThA aura bhaktimArga ye tInoM pRthak-pRthaka mokSa ke sAdhana mAne jAte rahe haiN| inhIM mAnyatAoM ke AdhAra para svataMtra sampradAyoM kA bhI udaya huaa| AcArya zaMkara kevala jJAna se aura rAmAnuja kevala bhakti se mukti ko svIkAra karate haiN| para jaina darzana ne aise kisI ekAntavAda ko svIkAra nahIM kiyA hai| prastuta adhyayana meM cauthI gAthA se lekara caudahavIM gAthA taka jJAnayoga kA pratipAdana hai| pandrahavIM gAthA se lekara ikatIsavIM gAthA taka zraddhAyoga kA nirUpaNa hai| battIsavIM gAthA se lekara cautIsavIM gAthA taka karmayoga kA vizleSaNa hai| jJAna se tattva ko jAno, darzana se usa para zraddhA karo, cAritra se Azrava kA niruMdhana karo evaM tapa se karmoM kA vizodhana karo! isa taraha isa adhyayana meM cAra mArgoM kA nirUpaNa kara use Atmazodhana kA prazasta-patha kahA hai| isI patha para calakara jIva zivatva ko prApta kara sakatA hai| karmamukta ho sakatA hai| samyaktva : vizleSaNa unatIsavA~ adhyayana samyaktva-parAkrama hai| jo sAdhaka samyaktva meM parAkrama karate haiM, ve hI sahI dizA kI ora agrasara hote haiN| samyaktva ke kAraNa hI jJAna aura cAritra samyaka banate haiN| AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne 250. (ka) sAikolAjI eNDa mAralsa, pRSTha 189. (kha) dekhie- jaina, bauddha aura gItA kA sAdhanAmArga, DA. sAgaramala jaina 251. suttAnipAta 10/2 252. suttanipAta 10/4 253. "saddahAno labhate paJjhaM" -suttanipAta 10/6 254. gItA 10/30 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/ 72 samyaktva aura samyadarzana ina donoM zabdoM kA bhinna-bhinna artha kiyA hai|155 para sAmAnya rUpa se samyakdarzana aura samyaktva ye donoM eka hI artha meM vyavahRta hote rahe haiN| samyaktva yathArthatA kA paricAyaka hai| samyaktva kA eka artha tattva - ruci bhI hai / 256 isa artha meM samyaktva, satyAbhiruci yA satya kI abhIpsA hai| samyaktva mukti kA adhikArapatra hai| AcArAMga meM samyagdRSTi kA mahattva pratipAdita karate hue kahA ---- samyakadRSTi pApa kA AcaraNa nahIM karatA / 257 sUtrakRtAMga sUtra meM kahA gayA hai jo vyakti vijJa hai, bhAgyavAn hai, parAkramI hai para yadi usakA dRSTikoNa asamyak hai to usakA dAna, tapa Adi samasta puruSArtha phala kI AkAMkSA vAlA hone se azuddha hotA hai| 258 azuddha hone se vaha mukti kI ora na le jAkara bandhana kI ora le jAtA hai| isake viparIta samyakdRSTi vItarAgadRSTi se sampanna hone ke kAraNa usakA kArya phala kI AkAMkSA se rahita aura zuddha hotA hai / 259 AcArya zaMkara ne bhI gItAbhASya meM spaSTa zabdoM meM samyagdarzana ke mahattva ko vyakta karate hue likhA hai- samyagdarzananiSTha puruSa saMsAra ke bIja rUpa, avidyA Adi doSoM kA unmUlana nahIM kara sake aisA kabhI sambhava nahIM hai| dUsare zabdoM me kahA jAya to samyagdarzanayukta puruSa nizcita rUpa se nirvANa prApta karatA hai [ 260 a t samyagdarzana hone se rAga yAni viSayAsakti kA uccheda hotA hai aura rAga kA uccheda hone se mukti hotI hai| ' samyaktva yA samyagdarzana AdhyAtmika jIvana kA prANa hai / prANa-rahita zarIra murdA hai, vaise hI samyagdarzanarahita sAdhanA bhI murdA hai vaha murde kI taraha tyAjya hai| samyagdarzana jIvana ko eka sahI dRSTi detA hai, jisase jIvana utthAna kI ora agrasara hotA hai| vyakti kI jaisI dRSTi hogI, vaise hI usake jIvana kI sRSTi hogI / isalie yathArtha dRSTikoNa jIvana-nirmANa kI sabase prAthamika AvazyakatA hai| prastuta adhyayana meM usI yathArtha dRSTikoNa ko saMlakSya meM rakhakara ekahattara praznottaroM ke mAdhyama se sAdhAnA paddhati kA maulika nirUpaNa kiyA gayA hai| ye praznottara itane vyApaka haiM ki inameM prAyaH samagra jainAcAra samA jAtA hai| tapa eka vihaMgAvalokana tIsaveM adhyayana meM tapa kA nirUpaNa hai| sAmAnya mAnavoM kI yaha dhAraNA hai ki jaina paramparA meM dhyAnamArga yA samAdhi mArga kA nirUpaNa nahIM hai para unakI yaha dhAraNA satya tathya se pare hai| jaise yogaparamparA meM aSTAGgayoga kA nirUpaNa hai, vaise hI jaina paramparA meM dvAdazAMga tapa kA nirUpaNa hai| tulanAtmaka dRSTi se cintana karane para samyak tapa kA gItA ke dhyAnayoga aura bauddhaparamparA ke samAdhimArga meM atyadhika samAnatA hai| , tapa jIvana kA oja hai zakti hai tapohIna sAdhanA khokhalI hai| bhAratIya AcAradarzanoM kA gaharAI se adhyayana karane para sUrya ke prakAza kI bhAMti yaha spaSTa hogA ki prAyaH sabhI AcAra-darzanoM kA janma tapasyA kI goda meM huA hai| ve vahIM pale-puse aura vikasita hue haiN| ajita-kesa kambalin ghora bhautikavAdI thA / gozAlaka ekAnta niyativAdI thA / tathApi ve tapa sAdhanA meM saMlagna rhe| to phira anya vicAra- darzanoM meM tapa kA mahattva ho, isameM zaMkA kA prazna hI nahIM hai| yaha satya hai ki tapa ke lakSya aura svarUpa ke sambandha meM mataikya kA abhAva rahA hai para sabhI paramparAoM ne apanI-apanI dRSTi se tapa kI mahattA svIkAra kI hai| zrI bharatasiMha upAdhyAya ne "bauddha darzana tathA anya bhAratIya darzana" nAmaka grantha meM likhA hai-- bhAratIya saMskRti meM jo kucha bhI zAzvata hai, jo kucha bhI udAtta evaM mahattvapUrNa tattva hai, vaha saba tapasyA se hI sambhUta 255. vizeSAvazyaka bhASya 187 / 90 257. "samattadaMsI na karei pAvaM" AcArAMga 3/3/2 259. sUtrakRtAMga 1/8/22-23 256. abhidhAnarAjendrakoza, khaNDa 5, pRSTha 2425. 258. sUtrakRtAMga 1/8/22-23 260. gItA -- zAMkarabhASya 18 / 12 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/73 hai, tapasyA se hI isa rASTra kA bala yA oja utpanna huA hai.......tapasyA bhAratIya darzanazAstra kI hI nahIM, kintu usake samasta itihAsa kI prastAvanA hai........pratyeka cintanazIla praNAlI cAhe vaha AdhyAtmika ho, cAhe Adhibhautika, sabhI tapasyA kI bhAvanA se anuprANita haiM.....usake veda, vedAMga, darzana, purANa, dharmazAstra Adi sabhI vidyA ke kSetra jIvana kI sAdhanA rUpa tapasyA ke ekaniSTha upAsaka haiN|"261 jaina tIrthaMkaroM ke jIvana kA adhyayana karane se spaSTa hai-ve tapa sAdhanA ke mahAn puraskartA the| zramaNa bhagavAn mahAvIra sAdhanA-kAla ke sAr3he bAraha varSa meM lagabhaga gyAraha varSa nirAhAra rhe| unakA sampUrNa sAdhanAkAla Atmacintana, dhyAna aura kAyotsarga meM vyatIta huaa| unakA jIvana tapa kI jItI-jAgatI preraNA hai| jaina sAdhanA kA lakSya zuddha Atmatattva kI upalabdhi hai| AtmA kA zuddhikaraNa hai| tapa kA prayojana hai--prayAsapUrvaka karmapudgaloM ko AtmA se alaga-thalaga kara vizuddha AtmasvarUpa ko prakaTa krnaa| isalie bhagavAn mahAvIra ne kahA-tapa AtmA ke parizodhana kI prakriyA hai262, Abaddha karmoM kA kSaya karane kI paddhati hai / 263 tapa se pApa karmoM ko naSTa kiyA jAtA hai| tapa karma-nirjaraNa kA mukhya sAdhana hai| kintu tapa kevala kAyakleza yA upavAsa hI nahIM, svAdhyAya, dhyAna, vinaya Adi sabhI tapa ke vibhAga haiN| jainadRSTi se tapa ke bAhya aura Abhyantara do prakAra haiN| bAhya tapa ke anazana, avamodArikA, bhikSAcaryA, rasa parityAga, kAyakleza, aura pratisaMlInatA ye chaha prakAra haiN| inake dhAraNa AcaraNa se dehAdhyAsa naSTa hotA hai| deha kI Asakti sAdhanA kA mahAna vighna hai| dehAsakti se vilAsitA aura pramAda samutpanna hotA hai, isalie jaina zramaNa kA vizeSaNa 'vosaTTha-cattadehe" diyA gayA hai| bAhma tapa sthUla hai, vaha bAhara se dikhalAI detA hai jabaki Abhyantara tapa ko sAmAnya janatA tapa ke rUpa meM nahIM jaantii| tathApi usameM tapa kA mahattvapUrNa evaM ucca pakSa nihita hai| usake bhI prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhvAna aura vyutsarga ye chaha prakAra haiM jo uttarottara sUkSma se sUkSmatara hote cale gaye haiN| vaidika paramparA meM bhI tapa kI mahattA rahI hai| vaidika RSiyoM kA AghoSa hai-tapasyA se hI Rta aura satya utpanna hue|264 tapa se hI veda utpanna hue265, tapa se hI brahma kI anveSaNA kI jAtI hai,266 tapa se hI mRtyu para vijaya prApta kI jAtI hai aura tapa se hI brahmaloka prApta kiyA jAtA hai|267 tapa se hI loka meM vijaya prApta kI jAtI hai|268 manu ne to kahA hai-tapa se hI RSigaNa trailokya meM carAcara prANiyoM ko dekhate haiN|269 isa vizva meM jo kucha bhI durlabha aura dustara hai, vaha saba tapasyA se sAdhya hai, tapasyA kI zakti duratikrama hai|270 mahApAtakI tathA nimna AcaraNa karane vAle bhI tapa se tapta hokara kilviSI yoni se mukta ho jAte haiN|271 bauddha sAdhanA-paddhati meM bhI tapa kA ullekha huA hai, para bauddha dharmAvalambI madhyamamArgI hone se jaina aura vaidika paramparA kI taraha kaThora AcAra ke artha meM vahA~ tapa zabda prayukta nahIM huA hai| vahA~ tapa kA artha haicittazuddhi kA nirantara abhyAsa karanA! buddha ne kahA-tapa, brahmacarya AryasatyoM kA darzana aura nirvANa kA sAkSAtkAra ye uttama maMgala hai| 272 diTThaThivijasutta meM kahA--kisI tapa yA vrata ke karane se kisI ke kuzala dharma bar3hate haiM, akuzala dharma ghaTate haiM to use avazya karanA caahie|273 majjhimanikAya-mahAsiMhanAdasutta meM buddha sArIputta se apanI ugra tapasyA kA vistRta varNana karate haiN|274 suttanipAta meM buddha ke parinirvANa ke pazcAt bhI bauddha bhikSuoM meM dhuttaMga arthAt jaMgaloM meM rahakara vividha prakAra kI tapasyAeM karane Adi kA mahattva thaa| visuddhimagga 261. bauddhadarzana tathA anya bhAratIya darzana, pRSTha 71-72 262. uttarAdhyayana 28/35 263. uttarAdhyayana 29/ 27 264. Rgveda 10/ 190/ 1 265. manusmRti 11/243 266. muNDakopaniSad 1/1/8 267. atharvaveda 11/ 3/5/19 268. zatpathabrAhmaNa 3/4/4/27 269. manusmRti 11/ 237 270. manusmRti 11/ 238 271. manusmRti 11/ 239 272. suttanipAta 16/ 10 273. aMguttaranikAya diTThaThivijasutta 274. majkimanikAya, mahAsiMhanAdasutta Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/74 aura milindaprazna meM aise dhuttaMgoM ke ye sAre tathya bauddha dharma ke tapa ke mahattva ko ujAgara karate haiN| jisa prakAra jaina sAdhanA meM tapazcaryA kA Abhyantara aura bAhya tapa ke rUpa meM vargIkaraNa huA hai, vaisA vargIkaraNa bauddha paramparA ke granthoM meM nahIM hai| majjhimanikAya kandarasutta meM eka vargIkaraNa hai276-buddha ne cAra prakAra ke manuSya kahe-(1) Atmantapa aura parantapa (2) parantapa aura Atmantatapa (3) jo Atmantapa bhI aura tarantapa bhI (4) jo Atmantapa bhI nahIM aura parantapa bhI nahIM! yoM vikIrNa rUpa se bauddha sAhitya meM tapa ke vargIkaraNa prApta hote haiM kintu ve vargIkaraNa itane suvyavasthita nahIM haiN| vaidika paramparA ke granthoM meM tapa ke tIna rUpa milate haiM--zArIrika, vAcika aura mAnasika277 aura sAtvika, rAjasa aura taams|278 jo tapa zraddhApUrvaka phala kI AkAMkSA se rahita niSkAma bhAva se kiyA jAtA hai, vaha 'sAtvika' tapa hai| jo tapa ajJAnatApUrvaka svayaM ko evaM dUsaroM ko kaSTa dene ke lie kiyA jAtA hai vaha 'tAmasa tapa' hai| aura jo tapa satkAra, sanmAna aura pratiSThA ke lie kiyA jAtA hai, vaha 'rAjasa' tapa hai| prastuta adhyayana meM jaina dRSTi se tapa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tapa aisA divya rasAyana hai, jo zarIra aura AtmA ke yaugika bhAva ko naSTa kara AtmA ko apane mUla svabhAva meM sthApita karatA hai| anAdi-ananta kAla ke saMskAroM ke kAraNa AtmA kA zarIra ke sAtha tAdAtmya-sA ho gayA hai| use tor3e binA mukti nahIM hotii| use tor3ane kA tapa eka amogha upAya hai| usakA sajIva citraNa isa adhyayana meM huA hai| ekatIsaveM adhyayana meM zramaNoM kI caraNavidhi kA nirUpaNa hone se isa adhyayana kA nAma bhI caraNavidhi hai| caraNa-cAritra meM pravRtti aura nivRtti donoM rahI huI haiN| mana, vacana, kAyA ke samyak yoga kA pravartana samiti hai| samiti meM yatanAcAra mukhya hai| gupti meM azubha yogoM kA nivartana hai| yahA~ para nivRtti kA artha pUrNa niSedha nahIM hai aura pravRtti kA artha pUrNa vidhi nahIM hai| pravRtti meM nivRtti aura nivRtti meM pravRtti hai| vivekapUrvaka pravRtti saMyama hai aura avivekapUrvaka pravRtti asaMyama hai| avivekapUrvaka pravRtti se saMyama surakSita nahIM raha sakatA, isalie sAdhaka ko acchI taraha se jAnanA cAhie ki avivekayukta pravRttiyAM kauna sI haiM ? sAdhaka ko AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha kI rAgAtmaka citta-vRtti se dUra rahanA caahie| na vaha hiMsaka vyApAra kare, aura na bhaya se bhayabhIta hI rhe| jina kriyA-kalApoM se Azrava hotA hai, ve kriyA-sthAna haiN| zramaNa una kriyA-sthAnoM se sadA alaga rheN| aviveka se asaMyama hotA hai aura aviveka se aneka anartha hote haiN| isalie zramaNa asaMyama se satata dUra rheN| sAdhanA kI saphalatA va pUrNatA ke lie samAdhi Avazyaka hai, isalie asamAdhisthAnoM se zramaNa dUra rhe| AtmA jJAna, darzana, caritra rUpa mArga meM sthita rahatA hai, vaha samAdhi hai| zabala doSa sAdha ke lie sarvathA tyAjya haiN| jina kAryoM ke karane se cAritra kI nirmalatA naSTa hotI hai, cAritra malIna hone se karabUra ho jAtA hai, unheM zabala doSa kahate haiM279 zabala doSoM kA sevana karane vAle zramaNa bhI zabala kahalAte haiN| uttara guNoM meM atikramAdi cAroM doSoM kA evaM mUlaguNoM meM anAcAra ke atirikta tIna doSoM kA sevana karane se cAritra zabala hotA hai| jina kAraNoM se moha prabala hotA hai, una moha-sthAnoM se bhI dUra raha kara pratipala-pratikSaNa sAdhaka ko dharma-sAdhanA meM lIna rahanA cAhie, jisase vaha saMsAra-cakra se mukta hotA hai| __ prastuta adhyayana meM isa prakAra vividha viSayoM kA saMkalana huA hai| yahA~ yaha cintanIya hai ki chedasUtra ke racayitA zrutakevalI bhadrabAhu haiM, jo bhagavAn mahAvIra ke aSTama paTTadhara the| unakA nirvANa vIranirvANa eka sau sattara ke lagabhaga huA hai| unake dvArA nirmita chedasUtroM kA nAma prastuta adhyayana kI sattarahavIM aura aThArahavIM 275. suttanipAta 27/ 20 277. gItA 17/ 14-16 276. majjhimanikAya, kandarasutta, pRSTha 207-210 278, gItA 17/ 17-19 2 79. samavAyAMga, abhayadevavRtti 21 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/75, gAthA meM huA hai| ye gAthAeM isameM kaise AI ? yaha cintanIya hai| sAdhanA kA vighna : pramAda battIsaveM adhyayana meM pramAda kA vizleSaNa hai| pramAda sAdhanA meM vighna haiN| pramAda ko nivAraNa kiye vinA sAdhaka jitendriya nahIM bntaa| pramAda kA artha hai-aisI pravRttiyA~, jo sAdhanA meM bAdhA upasthita karatI haiM, sAdhaka kI pragati ko avaruddha karatI haiN| uttarAdhyayana niyukti meM pramAda ke pA~ca prakAra batAye haiM280 -madya, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikthaa| sthAnAMga meM pramAda-sthAna chaha batAye haiN|281 usameM vikathA ke sthAna para chUta aura chaThA pratilekhanapramAda diyA hai| pravacanasAroddhAra meM282 AcArya nemIcandra ne pramAda ke ajJAna, saMzaya, mithyAjJAna, rAga, dveSa, smRtibhraMza, dharma meM anAdara, vacana aura kAyA kA duSpariNAma, ye ATha prakAra batAye haiN| sAdhanA kI dRSTi se prastuta adhyayana meM vipula sAmagrI hai| sAdhaka ko pratipala-pratikSaNa jAgarUka rahane kA saMdeza diyA hai| jaise bhagavAn RSabhadeva eka hajAra varSa taka apramatta rahe, eka hajAra varSa meM kevala eka rAtri ko unheM nidrA AI thii| zramaNa bhagavAn mahAvIra bAraha varSa, teraha pakSa sAdhanA-kAla meM rhe| itane dIrghakAla meM kevala eka antarmuhUrta nidrA aaii| bhagavAn RSabha aura mahAvIra ne kevala nidrA-pramAda kA sevana kiyA thaa|283 zeSa samaya ve pUrNa apramatta rhe| vaise hI zramaNoM ko adhika se adhika apramatta rahanA caahie| apramatta rahane ke lie sAdhaka viSayoM se uparata rahe, AhAra para saMyama rkhe| dRSTisaMyama, mana, vacana aura kAyA kA saMyama evaM cintana kI pavitratA apekSita hai| bahuta vyApaka rUpa se apramatta rahane ke saMbaMdha meM cintana huA hai| prastuta adhyayana meM AI huI kucha gAthAoM kI tulanA dhammapada, suttanipAta, zvetAzvatara upaniSad aura gItA Adi ke sAtha kI jA sakatI hai: ___ "na vA labhejjA niuNaM sahAyaM, guNAhiyaM vA guNao samaM vaa| ekko vi pAvAiM vivajayanto, vihareja kAmesu asjjmaannaa||" -[uttarAdhyayana-32/5] tulanA kIjie sace labhetha nipaka sahAyaM, saddhiM caraM sAdhuvihAridhIraM / abhibhUyya sabbAni parissayAni, careyya tenattamano satImA / no ce labhetha nipakaM sahAyaM, saddhiM caraM saadhuvihaaridhiirN| rAjAva raThaM vijitaM pahAyaM, eko care mAtaMga va naago| ekasya caritaM seyyo, natthi bAle shaaytaa| eko care na pApAni kaayiraa| appossukko mAtaMgara va naago|| "addhA pasaMsAma sahAyasaMpadaM seTThA samA sevitavvA shaayaa| ete aladdhA anavajabhojI, ego care khggvisaannkppo||" [suttanipAtta, ura. 3/13] "jahA ya kiMpAgaphasA maNoramA, raseNa laNNeNa ya bhujjmaannaa| te khuDDa jIviya paccamANA, eopamA kAmaguNa vivaage||" [uttarAdhyayana-32/20] 281. sthAnAMga 6, sUtra 502 280. uttarAdhyayana niyukti, gAthA 520 282. pravacanasAroddhAra, dvAra 207 gAthA 1122-1123 283. (ka) uttarAdhyana niyukti, gAthA 523-524 (kha) uttarAdhyayana bRhavRtti, patra-620 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/76 tulanA kIjie "trayI dharmamadharmArthaM kiNpaakphlsNnibhm| nAsti tAta! sukhaM kiJcidatra duHkhazatAkule ||"-[shaaNkrbhaassy, zvetA. upa., pRSTha-23] "evindiyatthA ya maNassa atthA, dukkhassa heDaM maNuyassa raaginno| te ceva thovaM pi kayAi dukkhaM, na vIyarAgasya karenti kiNci||" [uttarAdhyayana-32/100] tulanA kIjie "rAgadveSaviyuktaistu vissyaanindriyaishcrn| AtmavazyairvidheyAtmA, prasAdamadhigacchati // " [gItA-2/64] karma : tetIsaveM adhyayana meM karma-prakRtiyoM kA nirUpaNa hone ke kAraNa "karmaprakRti" ke nAma se yaha adhyayana vizruta hai| karma bhAratIya darzana kA cira-paricita zabda hai| jaina, bauddha, aura vaidika sabhI paramparAoM ne karma ko svIkAra kiyA hai| karma ko hI vedAntI 'avidyA', bauddha vAsanA', sAMkhya 'kleza', aura nyAya-vaizaiSika 'adRSTa' kahate haiN| kitane hI darzana karma kA sAmAnya rUpa se kevala nirdeza karate haiM to kitane hI darzana karma ke vibhinna pahaluoM para cintana karate haiN| nyAyadarzana kI dRSTi se adRSTa AtmA kA guNa hai| zreSTha aura niSkRSTa karmoM kA AtmA para saMskAra par3atA hai| vaha adRSTa hai| jahA~ taka adRSTa kA phala samprApta nahIM hotA taba taka vaha AtmA ke sAtha rahatA hai| isakA phala Izvara ke dvArA milatA hai|284 yadi Izvara karmaphala kI vyavasthA na kare to karma pUrNa rUpa se niSphala ho jaaeN| sAMkhyadarzana ne karma ko prakRti kA vikAra mAnA hai|285 unakA abhimata hai--hama jo zreSTha yA kaniSTha pravRtiyA~ karate haiM, unakA saMskAra prakRti para par3atA hai aura una prakRti ke saMskAroM se hI karmoM ke phala prApta hote haiN| bauddhoM ne cittagata vAsanA ko karma kahA hai| yahI kAryakAraNa bhAva ke rUpa meM sukha-du:kha kA hetu hai| jainadarzana ne karma ko svataMtra pudgala tattva mAnA hai| karma ananta paudgalika paramANuoM ke skandha haiN| sampUrNa loka meM vyApta haiN| jIvAtmA kI jo zreSTha yA kaniSTha pravRttiyA~ hotI haiM, unake kAraNa ve AtmA ke sAtha baMdha jAte haiN| yaha unakI baMdha avasthA kahalAtI hai| baMdhane ke pazcAt unakA paripAka hotA hai| paripAka ke rUpa meM unase sukha, du:kha ke rUpa meM yA AvaraNa ke rUpa meM phala prApta hotA hai| anya dArzanikoM ne karmoM kI kriyamANa, saMcita aura prArabdha ye tIna avasthAeM batAI haiN| ve jainadarzana ke baMdha, sattA aura udaya ke artha ko hI abhivyakta karatI haiN| karma ke kAraNa hI jagat kI vibhakti286 vicitratA287 aura samAna sAdhana hone para bhI phala-prApti meM antara rahatA hai| bandha ke prakRti, sthiti, anubhAga aura dradeza, ye cAra bheda haiN| karma kA niyata samaya se pUrva phala prApta honA 'udIraNA' hai, karma kI sthiti aura vipAka kI vRddhi honA 'udvartana' hai, karma kI sthiti aura vipAka meM kamI honA 'apavartana' hai aura karma kI sajAtIya prakRtiyoM kA eka dUsare ke rUpa meM parivartana honA 'saMkramaNa' hai| karma kA phaladAna 'udaya' hai| karmoM ke vidyamAna rahate hue bhI udaya meM Ane ke lie unheM adhama banA denA 'upazama' hai| dUsare zabdoM meM kaheM to karma kI vaha avasthA jisameM udaya aura udIraNA sambhava nahIM hai vaha 284. "IzvaraH kAraNaM puruSakarmAphalasya darzanAt" -nyAyasUtra-4/9 285. 'antara:karaNadharmatvaM dharmAdInAm' -sAMkhyasUtra, 5/25 286. bhagavatI- 12/120. 287. 'karmajaM lokavaicitryaM cetanA mAnasaM ca tt|' -abhidharmakoza, 4/1 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -samIkSAtmaka adhyayana/77 'upazama' hai| jisameM karmoM kA udaya aura saMkramaNa nahIM ho sake kintu udvartana aura apavartana kI sambhAvanA ho, vaha nidhatti hai| jisameM udvartana, apavartana, saMkramaNa evaM udIraNA ina cAroM avasthAoM kA abhAva ho, vaha 'nikAcita' avasthA hai| karma bandhane ke pazcAt amuka samaya taka phala na dene kI avasthA kA nAma 'abAdhAkAla' hai| jina karma kI sthiti jitane sAgaropama kI hai, utane hI sau varSa kA usakA abAdhAkAla hotA hai| karmoM kI ina prakriyAoM kA jaisA vizleSaNa jaina sAhitya meM huA hai, vaisA vizleSaNa anya sAhitya meM nahIM huaa| yogadarzana meM niyatavipAkI, aniyata vipAkI aura AvAyagamana ke rUpa meM karma kI trividha avasthA kA nirUpaNa hai| jo niyata samaya para apanA phala dekara naSTa ho jAtA hai, vaha 'niyatavipAkI' hai| jo karma binA phala diye hI AtmA se pRthak ho jAtA hai, vaha 'aniyatavipAkI' hai| eka karma kA dUsare meM mila jAnA 'AvAyagamana' hai| jainadarzana kI karma-vyAkhyA vilakSaNa hai| usakI dRSTi se karma paudgalika haiN| jaba jIva zubha athavA azubha pravRtti meM pravRtta hotA hai taba vaha apanI pravRtti se una pudgaloM ko AkarSita karatA hai| ve AkRSTa pudgala AtmA ke sannikaTa apane viziSTa rUpa aura zakti kA nirmANa karate haiN| ve 'karma' kahalAte haiN| yadyapi karmavargaNA ke pudgaloM meM koI svabhAva bhinnatA nahIM hotI para jIva ke bhinna bhinna adhyavasAyoM ke kAraNa karmoM kI prakRti aura sthiti meM bhinnatA AtI hai| karmoM kI mUla ATha prakRtiyA~ haiN| una prakRtiyoM kI aneka uttara prakRtiyA~ haiN| pratyeka karma kI pRthak-pRthak sthiti haiN| sthitikAla pUrNa hone para ve karma naSTa ho jAte haiN| prastuta adhyayana meM karmoM kI prakRtiyoM kA aura unake avAntara bhedoM kA nirUpaNa huA hai| karma ke sambandha meM hamane vipAkasUtra kI prastAvanA meM vistAra se likhA hai, ataH jijJAsu isa sambandha meM use dekhane kA kaSTa kreN| lezyA : eka vizleSaNa cautIsaveM adhyayana meM lezyAoM kA nirUpaNa hai| isIlie unakA nAma "lezyA-adhyayana" hai| uttarAdhyayana niyukti meM isa adhyayana kA viSaya karma-lezyA kahA hai|288 karmabandha ke hetu rAgAdi bhAvakarma lezyA hai| jaina darzana ke karmasiddhAnta ko samajhane meM lezyA kA mahattvapUrNa sthAna hai| lezyA eka prakAra kA paudgalika paryAya hai| jIva se pudgala aura pudgala se jIva prabhAvita hote haiN| jIva ko prabhAvita karane vAle pudgaloM ke aneka samUha haiN| unameM se eka samUha kA nAma 'lezyA' hai| vAdIvetAla zAntisUri ne lezyA kA artha ANavika AbhA, kAnti, prabhA aura chAyA kiyA hai|289 AcArya zivArya ne likhA hai-lezyA chAyA-pudgaloM se prabhAvita hone vAle jIva ke pariNAma haiN|290 prAcIna jaina-sAhitya meM zarIra ke varNa, AvaNika AbhA, aura unase prabhAvita hone vAle vicAra ina tInoM arthoM meM lezyA para cintana kiyA hai| nemicandra siddhAnta-cakravartI ne zarIra kA varNa aura ANavika AbhA ko dravya-lezyA mAnA hai| 291 AcArya bhadrabAhu kA bhI yahI abhimata hai|292 unhoMne vicAra ko bhAva-lezyA kahA hai| dravya-lezyA pudgala hai| isalie use vaijJAnika sAdhanoM ke dvArA bhI jAnA jA sakatA hai| dravya-lezyA ke pudgaloM para varNa kA prabhAva adhika hotA hai| jisake sahayoga se AtmA karma meM lipta hotA hai vaha 'lezyA' hai|293 digambara AcArya vIrasena ke zabdoM 288."ahigAro kammalesAe" -uttarAdhyayana niyukti, gAthA 541 289. lezayati zleSayatIvAtmani jananayanAnIti lezyA-atIva cakSurAkSepikA snigdhadIptarUpA chaayaa"| -uttarAdhyayana bRhavRtti, patra 650 290. mUlArAdhanA 7/1907 291. (ka) gommaTasAra, jIvakANDa, gAthA 494 (kha) uttarAdhyayana niyukti, gAthA 539 292. uttarAdhyayana niyukti, gAthA 540 293. gommaTasAra, jIvakANDa, gAthA 489 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/78meM kahA jAe to AtmA aura karma kA sambandha karAne vAlI pravRtti lezyA hai|294 mithyAtva, avrata, kaSAya, pramAda aura yoga ke dvArA karmoM kA sambandha AtmA se hotA hai| AcArya pUjyapAda ne kaSAyoM ke udaya se anuraMjita mana, vacana aura kAyA kI pravRtti ko lezyA kahA hai|295 AcArya akalaMka ne bhI usI paribhASA kA anusaraNa kiyA hai|296 saMkSepa meM kahA jAe to kaSAya aura yoga lezyA nahIM haiM, para ve usake kAraNa haiN| isalie lezyA kA antarbhAva na yoga meM kiyA jA sakatA hai aura na kaSAya meN| kaSAya aura yoga ke saMyoga se eka tIsarI avasthA utpanna hotI hai| jaise-dahI aura zakara ke saMyoga se zrIkhaNDa taiyAra hotA hai| kitane hI AcAryoM kA abhimata hai ki lezyA meM kaSAya kI pradhAnatA nahIM hotI kintu yoga kI pradhAnatA hotI hai| kevalajJAnI meM kaSAya kA pUrNa abhAva hai para yoga kI sattA rahatI hai, isalie usameM zukla lezyA hai| uttarAdhyayana ke TIkAkAra zAntisUri kA. mantavya hai ki dravyalezyA kA nirmANa karmavargaNA se hotA hai|297 yaha dravyalezyA karmarUpa hai| tathApi yaha ATha karmoM se pRthak hai, jaise-kArmaNa shriir| yadi lezyA ko karmavargaNA-niSpanna mAnA jAe to vaha karma sthitividhAyaka nahIM bana sktii| karmalezyA kA sambandha nAmakarma ke sAtha hai| usakA sambandha zarIra-racanA sambandhI pudgaloM se hai| usakI eka prakRti zarIranAmakarma hai| zarIranAmakarma ke eka prakAra ke pudgaloM kA samUha karmalezyA hai298 dvitIya mAnyatA kI dRSTi se lezyA dravya karma nisyanda hai| nisyanda kA artha bahate hue karma pravAha se hai| caudahaveM guNasthAna meM karma kI sattA hai, pravAha hai para vahAM lezyA nahIM hai| vahA~ para naye karmoM kA Agamana nahIM hotaa| kaSAya aura yoga se karmabandhana hotA hai| kaSAya hone para cAroM prakAra ke bandha hote haiN| prakRti bandha aura pradeza bandha kA sambandha yoga se hai tathA sthitibandha aura anubhAgabandha kA sambandha kaSAya se| kevala yoga meM sthiti aura anubhAga bandha nahIM hotA, jaise terahaveM guNasthAnavartI arihantoM ke airyApathika bandha hotA hai, kintu sthiti, aura anubhAga bandha nahIM hotaa| jo do samaya kA kAla batAyA gayA hai vaha kAla vastutaH karma pudgala grahaNa karane kA aura utsarga kA kAla hai| vaha sthiti aura anubhAga kA kAla nahIM hai| . . tRtIya abhimatAnusAra lezyAdravya yogavargaNA ke antargata svatantra dravya hai| binA yoga ke lezyA nahIM hotii| lezyA aura yoga meM paraspara avinAbhAva sambandha hai| prazna uThatA hai-kyA lezyA ko yogAntargata mAnanA cAhie? yA yoganimitta dravyakarma rUpa? yadi vaha lezyA dravyakarma rUpa hai to ghAtIkarmadravya rUpa hai athavA aghAtikarmadravya rUpa hai? lezyA ghAtIkarmadravya rUpa nahIM hai, kyoMki ghAtikarma naSTa ho jAne para bhI lezyA rahatI hai| yadi lezyA ko aghAtikarmadravya svarUpa mAne to caudahaveM guNasthAna meM aghAti karma vidyamAna rahate haiM para vahA~ lezyA kA abhAva hai| isalie yoga-dravya ke antargata hI dravyasvarUpa lezyA mAnanA caahie| lezyA se kaSAyoM meM abhivRddhi hotI hai kyoMki yogadravya meM kaSAya-abhivRddhi karane kI zakti hai| dravya, kSetra, kAla aura bhAva apanA kartRtva dikhAte haiN| jisa vyakti ko pitta-vikAra ho usakA krodha sahaja rUpa se bar3ha jAtA hai| brAhmI vanaspati kA sevana jJAnAvaraNa karma ko kama karane meM sahAyaka hai| madirApAna karane se jJAnAvaraNa kA udaya hotA hai| dahI kA upayoga karane se nidrA meM abhivRddhi hotI hai| nidrA darzanAvaraNa karma kA audayika phala hai| ata: spaSTa hai kaSAyodaya se anuraMjita yogapravRtti hI [lezyA] sthitipAka meM sahAyaka hotI hai|99 294. SaTkhaNDAgama, dhavalAvRtti 7/2/1, sUtra 3, pRSTha 7 295. tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi 246 296. tattvArtharAjavArtika 2/3/8, pRSTha 109 / 297. "karmadravyalezyA iti sAmAnyA'bhidhAne'pi zarIranAmakarmadravyANyeva krmdrvyleshyaa| kArmaNazarIravat pRthageva karmASTakAt karmavargaNAniSpannAni karmalezyAdravyANIti tattvaM punH|"-uttraa. a. 34 TI., pRSTha 650 298. uttarAdhyayana sUtra, adhyayana-34 TIkA, pRSTha 650 zAntisUri 299. prajJApanA 17, TIkA, pRSTha 330 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana / 79 gommaTasAra meM AcArya nemicandra ne yogapariNAma lezyA kA varNana kiyA hai / 300 AcArya pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM aura gommaTasAra ke karmakANDa khaNDa meM 309 kaSAyodaya se anuraMjita yogapravRtti ko lezyA kahA hai| isa paribhASA ke anusAra dasaveM guNasthAna taka hI lezyA ho sakatI hai| prastuta paribhASA apekSAkRta hone se pUrva kI paribhASAoM se viruddha nahIM hai| bhagavatI, prajJApanA aura pazcAdvartI sAhitya meM lezyA para vyApaka rUpa se cintana kiyA gayA hai| vistArabhaya se hama una sabhI pahaluoM para yahA~ cintana nahIM kara rahe haiN| para yaha nizcita hai ki jaina manISiyoM ne lezyA kA varNana kisI sampradAya vizeSa se nahIM liyA hai| usakA yaha apanA maulika cintana hai / 303 prastuta adhyayana meM saMkSepa meM karmalezyA ke nAma, varNa, rasa, gaMdha, sparza, pariNAma, lakSaNa, sthAna, sthiti, gati aura AyuSya kA nirUpaNa kiyA hai| ina sabhI pahaluoM para zyAmAcArya ne vistAra se prajJApanA meM likhA hai| vyakti ke jIvana kA nirmANa usake apane vicAroM se hotA hai| vaha apane ko jaisA cAhe, banA sakatA hai| bAhya jagat kA prabhAva Antarika jagat para hotA hai aura Antarika jagat kA prabhAva bAhya jagat para hotA hai| ve eka dUsare se prabhAvita hote haiM / pudgala se jIva prabhAvita hotA hai aura jIva se pudgala prabhAvita hotA hai| donoM kA paraspara prabhAva hI prabhA hai, AbhA hai, kAnti hai, aura vahI Agama kI bhASA meM lezyA hai| anagAra dharma eka cintana paiMtIsaveM adhyayana meM anagAramArgagati kA varNana hai| kevala gRha kA parityAga karane se anagAra nahIM hotA, anagAradharma eka mahAn dharma hai / atyanta satarka aura sajaga rahakara isa dharma kI ArAdhanA aura sAdhanA kI jAtI hai kevala bAhya saMga kA tyAga hI paryApta nahIM hai| bhItara se asaMga honA Avazyaka hai| jaba taka deha Adi ke prati rAgAdi sambandha rahatA hai taba taka sAdhaka bhItara se asaMga nahIM bana sktaa| isIlie eka jainAcArya ne likhA hai-- "kAmAnAM hRdaye vAsaH saMsAra iti kIrtyate" "jisa hRdaya meM kAmanAoM kA vAsa hai, vahA~ saMsAra hai|" anagAra kAmanAoM se Upara uThA huA hotA hai, isIlie vaha asaMga hotA hai saMga kA artha lepa yA Asakti hai| prastuta adhyayana meM usake hiMsA, asatya, caurya, abrahma sevana, icchA-kAma, lobha, saMsakta sthAna, gRhanirmANa, annapAka, dhanArjana kI vRtti, pratibaddhabhikSA, svAdavRtti aura pUjA kI abhilASA, ye teraha prakAra batAe haiN| ina vRttiyoM se jo asaMga hotA hai vahI bhramaNa hai zramaNoM ke lie isa adhyayana meM kahA gayA hai ki muni dharma aura zukladhyAna kA abhyAsa kareM sAtha hI "sukkajhANaM jhiyAejA" arthAt zukladhyAna meM ramaNa kre| jaba taka anagAra jIe taba taka asaMga jIvana jIe aura jaba use yaha jJAta ho ki merI mRtyu sannikaTa A cukI hai to AhAra kA parityAga kara anazanapUrvaka samAdhimaraNa ko varaNa kre| jIvana kAla meM deha ke prati jo Asakti rahI ho use zanaiH zanaiH kama karane kA abhyAsa kre| deha ko sAdhanA kA sAdhana mAnakara deha ke pratibandha se mukta ho / yahI anagAra kA mArga hai| anagAra duHkha ke mUla ko naSTa karatA hai| vaha sAdhanA ke patha para bar3hate samaya zmazAna, zUnyAgAra tathA vRkSa ke nIce bhI nivAsa karatA hai| jahA~ para zIta Adi kA bhayaMkara kaSTa use sahana karanA par3atA hai, vahA~ para use vaha kaSTa nahIM mAnakara indriya-vijaya kA mArga mAnatA hai| ahiMsA dharma kI anupAlanA ke lie 300. gommaTasAra, jIvakANDa 531 301. " bhAvalezyA kaSAyodayaraMjitA yogapravRttiriti kRtvA audayikItyucyate " / 202. jogapatI lessA kasAyaudayAnuraMjiyA hodi tatte doNaM kaNaM bandhacatyaM samudditaM // " 303. dekhie lekhaka kA prastuta grantha " cintana ke vividha AyAma " - - sarvArthasiddhi a. 2, sU. 2 - jIvakANDa, 486 lezyA: eka vizleSaNa' lekha Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -uttarAdhyayana/80 vaha bhikSA Adi ke kaSTa ko bhI saharSa svIkAra karatA hai| isa taraha isa adhyayana meM anagAra se sambandhita vipula sAmagrI dI gaI hai| jIva-ajIva : eka paryavekSaNa chattIsaveM adhyayana meM jIva aura ajIva ke vibhAgoM kA varNana hai| jaina tattvavidyA ke anusAra jIva aura ajIva ye do mUla tattva haiN| anya jitane bhI padArtha haiM, ve inake avAntara vibhAga haiN| jaina dRSTi se dravya Atmakendrita hai| usake astitva kA srota kisI anya kendra se pravahamAna nahIM hai| jitanA vAstavika aura svatantra cetana dravya hai, utanA hI vAstavika aura svatantra acetana tattva hai| cetana aura acetana kA vistRta rUpa hI yaha jagat hai| na cetana se acetana utpanna hotA hai aura na acetana se cetn| isa dRSTi se jagat anAdi ananta hai| yaha paribhASA dravyasparzI naya ke AdhAra para hai| rUpAntarasparzI naya kI dRSTi se jagat sAdi sAnta bhI hai| yadi dravyadRSTi se jIva anAdi-ananta haiM to ekendriya, dvIndriya Adi paryAyoM kI dRSTi se vaha sAdi sAnta bhI haiN| usI prakAra ajIva dravya bhI anAdi ananta hai| para usameM bhI pratipala-pratikSaNa parivartana hotA hai| isa taraha avasthA vizeSa kI dRSTi se vaha sAdi sAnta hai| jaina darzana kA yaha spaSTa abhimata hai ki asat se sat kabhI utpanna nahIM hotaa| isa jagat meM navIna kucha bhI utpanna nahIM hotaa| jo dravya jitanA vartamAna meM hai, vaha bhaviSya meM bhI utanA hI rahegA aura atIta meM bhI utanA hI thaa| rUpAntaraNa kI dRSTi se hI utpAda aura vinAza hotA hai| yaha rUpAntaraNa kI sRSTi kA mUla hai| ajIva dravya ke dharmAstikAya, adharmAstikAya, akAzAstikAya, kAla aura pudgalAstikAya, kramazaH gati, sthiti, avakAza, parivartana, saMyoga aura viyogazIla tattva para AdhRta haiN| mUrta aura amUrta kA vibhAga zatapatha-brAhmaNa304, bRhadAraNyaka 305 aura viSNupurANa306 meM huA hai| para jaina Agama-sAhitya meM mUrta aura amUrta ke sthAna para rUpI aura arUpI zabda adhika mAtrA meM vyavahata hue haiN| jisa dravya meM varNa, rasa, gaMdha aura sparza ho vaha rUpI hai aura jisa meM inakA abhAva ho, vaha arUpI hai| pudgala dravya ko chor3akara zeSa cAra dravya arUpI haiN|307 arUpI dravya jana sAmAnya ke lie agamya haiN| unake lie kevala pudgala dravya gamya hai| pudgala ke skandha, deza, pradeza aura paramANu ye cAra prakAra haiN| paramANu pudgala kA sabase choTA vibhAga hai| isase choTA anya vibhAga nahIM ho sktaa| skandha unake samudAya kA nAma hai| deza aura pradeza ye donoM pudgala ke kAlpanika vibhAga haiN| pudgala kI vAstavika ikAI paramANu hai| paramANu rUpI hone para bhI sUkSma hote haiN| isalie ve dRzya nahIM haiN| isI prakAra sUkSma skandha bhI dRggocara nahIM hote| Agama-sAhitya meM paramANuoM kI carcA bahuta vistAra ke sAtha kI gaI hai| jainadarzana kA mantavya haiisa virAT vizva meM jitanA bhI sAMyogika parivartana hotA hai, vaha paramANuoM ke ApasI saMyoga-viyoga aura jIva-paramANuoM ke saMyoga-viyoga se hotA hai| bhAratIya saMskRti' grantha meM zivadatta jJAnI ne likhA hai-"paramANuvAda vaizeSika darzana kI hI vizeSatA hai| usakA Arambha-prArambha upaniSadoM se hotA hai| jaina AjIvaka Adi ke dvArA bhI usakA ullekha kiyA gayA hai| kintu kaNAda ne use vyavasthita rUpa diyaa|"308 para zivadatta jJAnI kA yaha likhanA pUrNa prAmANika nahIM hai, kyoMki upaniSadoM kA mUla paramANu nahIM, brahmavivecana hai| DaoN. harmana jaikobI ne paramANu siddhAnta ke sambandha meM cintana karate hue likhA hai-'hama jainoM ko prathama sthAna dete haiM, kyoMki unhoMne .. 304. zatapathabrAhmaNa 14/5/3/1 306. viSNupurANa 308, bhAratIya saMskRti, pRSTha 229 305. bRhadAraNyaka 2/3/1 307. uttarAdhyayana sUtra 36/4 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -samIkSAtmaka adhyayana/81 pudgala ke sambandha meM atIva prAcIna matoM ke AdhAra para apanI paddhati ko saMsthApita kiyA hai|309 hama yahA~ adhika vistAra meM na jAkara saMkSepa meM hI yaha batAnA cAhate haiM ki ajIva dravya kA jaisA nirUpaNa jaina darzana meM vyavasthita rUpa se huA hai, vaisA anya darzanoM meM nahIM huaa| ___ajIva kI taraha jIvoM ke bhI bheda-prabheda kiye gaye haiN| ve vibhinna AdhAroM se hue haiN| eka vibhAjana kAya ko AdhAra mAnakara kiyA gayA hai, vaha hai-sthAvarakAya aura trskaay| jinameM gamana karane kI kSamatA kA abhAva hai, vaha sthAvara haiN| jinameM gamana karane kI kSamatA hai, vaha trasa haiN| sthAvara jIvoM ke pRthvI, jala, teja, vAyu aura vanaspati ye pAMca vibhAga haiN| teja aura vAyu ekendriya hone tathA sthAvara nAma karma kA udaya hone se sthAvara hone para bhI gati-trasa bhI kahalAte haiN| pratyeka vibhAga ke sUkSma aura sthUla ye do vibhAga kiye gaye haiN| sUkSma jIva sampUrNa loka meM vyApta haiM aura sthUla jIva loka ke kucha bhAgoM meM hote haiN| sthUla pRthvI ke mRdu aura kaThina ye do prakAra haiN| mRdu pRthvI ke sAta prakAra haiM to kaThina pRthvI ke chattIsa prakAra haiN| sthUla jala ke pAMca prakAra haiM, sthUla vanaspati ke pratyekazarIra aura sAdhAraNazarIra ye do prakAra haiN| jinake eka zarIra meM eka jIva svAmI rUpa meM hotA hai, vaha pratyekazarIra hai| jisake eka zarIra meM ananta jIva svAmI rUpa meM hote haiM, vaha sAdhAraNazarIra hai| pratyekazarIra vanaspati ke bAraha prakAra haiM to sAdhAraNazarIra vanaspati ke aneka prakAra haiN| trasa jIvoM ke indriyoM kI apekSA dvi-indriya, tri-indriya caturindriya aura paMcendriya ye cAra prakAra haiN|310 dvi-indriya Adi abhiprAyapUrvaka gamana karate haiN| ve Age bhI bar3hate haiM tathA pIche bhI haTate haiN| saMkucita hote haiM, phailate haiM, bhayabhIta hote haiM, daur3ate haiN| unameM gati aura Agati donoM hotI haiN| ve sabhI trasa haiN| dvi-indriya, triindriya, caturindriya jIva sammacchimaja hote haiN| paMcendriya jIva sammUcchimaja aura garbhaja ye donoM prakAra ke hote haiN| gati kI dRSTi se paMcendriya ke nairayika, tiryaMca, manuSya aura deva ye cAra prakAra haiN| paMcendriya tiryaMca ke jalacara, sthalacara, khecara ye tIna prakAra haiN|311 jalacara ke matsya, kacchapa Adi aneka prakAra haiN| sthalacara kI catuSpada aura parisarpa ye do mukhya jAtiyA~ haiM / 312 catuSpada ke eka khura vAle, do khura vAle, gola paira vAle, nakha sahita paira vAle, ye cAra prakAra haiN| parisarpa kI bhujaparisarpa, uraparisarpa ye do mukhya jAtiyAM haiN| khecara kI carmapakSI, romapakSI, samudgakapakSI aura vitatapakSI ye cAra mukhya jAtiyA~ haiN| ___jIva ke saMsArI aura siddha ye do prakAra bhI haiN| karmayukta jIva saMsArI aura karmamukta siddha haiN| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra tathA samyak tapa se jIva karma bandhanoM se mukta banatA hai| siddha jIva pUrNa mukta hote haiM, jaba ki saMsArI jIva karmamukta hone ke kAraNa nAnA rUpa dhAraNa karate rahate haiN| SaT dravyoM meM jIva aura pudgala ye do dravya hI sakriya haiM, zeSa cAroM dravya niSkriya haiN| jIva aura pudgala ye donoM dravya kathaMcit vibhAva rUpa meM pariNamate haiN| zeSa cAroM dravya sadA-sarvadA svAbhAvika pariNamana ko hI liye rahate haiN| dharma, adharma, AkAza, ye tInoM dravya saMkhyA kI dRSTi se eka-eka haiN| kAla dravya asaMkhyAta haiN| jIva dravya ananta haiM aura pudgala dravya anantAnanta haiN| jIva aura pudgala ina do dravyoM meM saMkoca aura vistAra hotA hai kintu zeSa cAra dravyoM meM saMkoca aura vistAra nahIM hotaa| AkAzadravya akhaNDa hone para bhI usake lokAkAza aura alokAkAza ye do vibhAga kie gae haiN| jisameM dharma, adharma, kAla, jIva, pudgala ye pA~ca dravya rahate haiM, vaha AkAzakhaNDa lokAkAza hai| jahA~ inakA abhAva hai, sirpha AkAza hI hai, vaha alokAkAza hai| 309, ensAiklopIDiyA oNpha rilIjana eNDa ethiksa, bhAga 2, pRSTha 199-200 310. uttarAdhyayana sUtra 36/107-126 311. uttarAdhyayana 36/171 312. uttarAdhyayana 36/179 313. AcArAMga 1/9/114 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayana/82dharma aura adharma ye do dravya sadA lokAkAza ko vyApta kara sthita haiM, jabaki anya dravyoM kI vaisI sthiti nahIM hai| pudgala dravya ke aNu aura skandha ye do prakAra haiN| aNu kA avagAhya kSetra AkAza kA eka pradeza hai aura skandhoM kI koI niyata sImA nahIM hai| donoM prakAra ke pudgala ananta-ananta haiN|313 kAladravya dravyoM ke parivartana meM sahakArI hotA hai| samaya, pala, ghar3I, ghaMTA, muhUrta, prahara, dina-rAta, saptAha, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, varSa Adi ke bhedoM ko lekara vaha bhI Adi anta sahita hai| dravya kI apekSA anAdinidhana hai| prajJApanA314 tathA jIvAjIvAbhigama315 sUtroM meM vividha dRSTiyoM se jIva aura ajIva ke bheda-prabheda kiye gaye haiN| hamane yahA~ para prastuta Agama meM Aye hue vibhAgoM ko lekara hI saMkSepa meM cintana kiyA hai| prastuta adhyayana ke anta meM samAdhimaraNa kA bhI sundara nirUpaNa huA hai| isa taraha yaha Agama jJAna-vijJAna va adhyAtmacintana kA akSaya koza hai| vyAkhyAsAhitya uttarAdhyayananiyukti mUla grantha ke artha ko spaSTa karane ke lie AcAryoM ne samaya-samaya para vyAkhyA-sAhitya kA nirmANa kiyA hai| jaise vaidika pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA karane ke lie maharSi yAska ne nighaMTu bhASya rUpa niyukti likhI jaise hI AcArya bhadrabAhu ne jaina AgamoM ke pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA ke lie prAkRta bhASA meM niyuktiyoM kI racanA kii| AcArya bhadrabAhu ne daza niyuktiyoM kI racanA kii| unameM uttarAdhyayana para bhI eka niyukti hai| isa niyukti meM chaha sau sAta gAthAe~ haiN| isameM aneka pAribhASika zabdoM kA nikSepa paddhati se vyAkhyAna kiyA gayA hai aura aneka zabdoM ke vividha paryAya bhI diye haiN| sarvaprathama uttarAdhyayana zabda kI paribhASA karate hue uttara pada kA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, dizA, tApa-kSetra, prajJApaka, prati, kAla, saMcaya, pradhAna, jJAna, krama, gaNanA aura bhAva ina pandraha nikSepoM se cintana kiyA hai|316 uttara kA artha kramottara kiyA hai|317 niyuktikAra ne adhyayana pada para vicAra karate hue nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra dvAroM se 'adhyayana' para prakAza DAlA hai| prAg baddha aura badhyamAna karmoM ke abhAva se AtmA ko jo apane svabhAva meM le jAtA hai, vaha adhyayana hai| dUsare zabdoM meM kaheM to--jisase jIvAdi padArthoM kA adhigama hai yA jisase adhika prApti hotI hai athavA jisase zIghra hI abhISTa artha kI siddhi hotI hai, vaha adhyayana hai|318 aneka bhavoM se Ate hue aSTa prakAra ke karma-raja kA jisase kSaya hotA hai, vaha bhAvAdhyayana hai| niyukti meM pahale piNDArtha aura usake pazcAt pratyeka adhyayana kI vizeSa vyAkhyA kI gaI hai| prathama adhyayana kA nAma vinayazruta hai| zruta kA bhI nAma Adi cAra nikSepoM se vicAra kiyA hai| nihnava Adi dravyazruta haiM aura jo zruta meM upayukta hai vaha bhAvazruta hai| saMyoga zabda kI bhI vistAra se vyAkhyA kI hai| saMyoga sambandha saMsAra kA kAraNa hai| usase jIva karma meM Abaddha hotA hai| usa saMyoga se mukta hone para hI vAstavika Ananda kI upalabdhi hotI hai|319 dvitIya adhyayana meM parISaha para bhI nikSepa dRSTi se vicAra hai| dravya nikSepa Agama aura no-Agama ke bheda 314. prajJApanA, prathama pada 316. uttarAdhyayana, niyukti, gAthA 1 318. uttarAdhyayana niyukti, gAthA 5 va 7 320. uttarAdhyayaMna niyukti, gAthA 65 se 68 taka 315. jIvAjIvAbhigama, pratipatti 1-9 317. uttarAdhyayana niyukti, gAthA 3 319. uttarAdhyayana niyukti, gAthA 52 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/83 se do prakAra kA hai| no-Agama parISaha, jJAyaka-zarIra, bhavya aura tad vyatirikta isa prakAra tIna prakAra kA hai| karma aura nokarma rUpa se dravya parISaha ke do prakAra haiN| nokarma rUpa dravya parISaha sacitta, acitta aura mizra rUpa se tIna prakAra ke haiN| bhAva parISaha meM karma kA udaya hotA hai| usake kutaH, kasya, dravya, samavatAra, adhyAsa, naya, vartanA, kAla, kSetra, uddeza, pRcchA, nirdeza aura sUtrasparza ye teraha dvAra haiN|320 kSut pipAsA kI vividha udAharaNoM ke dvArA vyAkhyA kI hai| tRtIya adhyayana meM caturaMgIya zabda kI nikSepa paddhati se vyAkhyA kI hai aura aMga kA bhI nAmAGga, sthApanAGga, dravyAGga aura bhAvAGga ke rUpa meM cintana karate hue dravyAGga ke gaMdhAGga, auSadhAGga, madyAGga, AtodyAGga, zarIrAGga aura yuddhAGga ye chaha prakAra batAye haiN| gaMdhAGga ke jamadagni jaTA, hareNukA, zabara nivasanaka (tamAlapatra), sapinika, mallikAvAsita, ausIra, habera, bhadradAru, zatapuSpA, Adi bheda haiM / inase snAna aura vilepana kiyA jAtA thaa| auSadhAGga guTikA meM piNDadAru, haridrA, mAhendraphala, suNThI, pippalI, marica, Ardraka, bilvamUla aura pAnI ye aSTa vastue~ milI huI hotI haiN| isase kaNDu, timira, ardha ziroroga, pUrNa ziroroga tAttIrIka, cAturthika, jvara, mUSakadaMza, sarpadaMza zIghra hI naSTa ho jAte haiM321 / drAkSA ke solaha bhAga, dhAtakIpuSpa ke cAra bhAga, eka Ar3haka ikSurasa inase madyAGga banatA hai| eka mukundAturya, eka abhimAradAruka, eka zAlmalI puSpa, inake baMdha se puSpomizra bAla baMdha vizeSa hotA hai| sira, udara, pITha, bAhu, uru, ye zarIrAGga haiN| yuddhAGga ke bhI yAna, AvaraNa, praharaNa, kuzalatva, nIti, dakSatva, vyavasAya, zarIra, Arogya ye nau prakAra batAye gaye haiN| bhAvAGga ke zrutAGga aura nozrutAGga ye do prakAra haiN| zrutAGga ke AcAra Adi bAraha prakAra haiN| nozrutAMga ke cAra prakAra haiN| ye cAra prakAra hI caturaMgIya ke rUpa meM vizruta haiN| mAnava bhava kI durlabhatA vividha udAharaNoM ke dvArA batAI gaI hai| mAnava bhava prApta hone para bhI dharma kA zravaNa kaThina hai| aura usa para zraddhA karanA aura bhI kaThina hai| zraddhA para cintana karate hue jamAli Adi sAta nihnavoM kA paricaya diyA gayA hai|322 caturtha adhyayana kA nAma asaMskRta hai| pramAda aura apramAda donoM para nikSepa dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| jo uttarakaraNa se kRta arthAt nirvatita hai, vaha saMskRta hai| zeSa asaMskRta haiN| karaNa kA bhI nAma Adi chaha nikSepoM se vicAra hai| dravyakaraNa ke saMjJAkaraNa, nosaMjJAkaraNa ye do prakAra haiN| saMjJAkaraNa ke kaTakaraNa, arthakaraNa aura belukaraNa ye tIna prakAra haiN| nosaMjJAkaraNa ke prayogakaraNa aura visrasAkaraNa ye do prakAra haiN| vistrasAkaraNa ke sAdika aura anAdika ye do bheda haiN| anAdi ke dharma, adharma, AkAza ye tIna prakAra haiN| sAdika ke catusparza, acatusparza ye do prakAra haiN| isa prakAra pratyeka ke bheda-prabheda karake una sabhI kI vistAra se carcA karate haiN| isa niyukti meM yatra-tatra aneka zikSAprada kathAnaka bhI diye haiN| jaise--gaMdhAra, zrAvaka, tosalIputra, sthUlabhadra, skandakaputra, RSi pArAzara, kAlaka, karakaNDu Adi pratyekabuddha, harikeza, mRgAputra, aadi| nihavoM ke jIvana para bhI prakAza DAlA- gayA hai| bhadrabAhu ke cAra ziSyoM kA rAjagRha ke vaibhAra parvata kI guphA meM zIta parISaha se aura muni savarNabhadra ke maccharoM ke ghora upasarga se kAlagata hone kA ullekha bhI hai| isameM aneka uktiyA~ sUktiyoM ke rUpa meM haiN| udAharaNa ke rUpa meM dekhie "rAI sarisavamittANi parachiddANi paassi| appaNo billamittANi pAsaMto'vi na paassi||" "tU rAI ke barAbara dUsaroM ke doSoM ko to dekhatA hai para bilva jitane bar3e svayaM ke doSoM ko dekhakara bhI 321. Avazyaka niyukti, gAthA 149-150 322. uttarAdhyayana niyukti, gAthA 159-178. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana /84nahIM dekhatA hai|" "suhio hu jaNo na vujjhaI"-sukhI manuSya prAyaH jaldI nahIM jAga paataa| "bhAvaMmi u pavvajjA ArambhapariggahaccAo"-hiMsA aura parigraha kA tyAga hI vastutaH bhAvapravrajyA hai| uttarAdhyayana-bhASya niyuktiyoM kI vyAkhyA zailI bahuta hI gUDha aura saMkSipta thii| niyuktiyoM kA lakSya kevala pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA karanA thaa| niyuktiyoM ke guru gambhIra rahasyoM ko prakaTa karane ke lie bhASyoM kA nirmANa huaa| bhASya bhI prAkRta bhASA meM hI padya rUpa meM likhe gye| bhASyoM meM aneka sthaloM para mAgadhI aura saurasenI ke prayoga bhI dRSTigocara hote haiN| unameM mukhya chanda AryA hai| uttarAdhyayanabhASya svataMtra grantha ke rUpa meM upalabdha nahIM hai| zAntisUrijI kI prAkRta TIkA meM bhASya kI gAthAe~ milatI haiN| kula gAthAe~ 45 haiN| aisA jJAta hotA hai ki anya bhASyoM kI gAthAoM ke sadRza isa bhASya kI gAthAe~ bhI niyukti ke pAsa mila gaI haiN| prastuta bhASya meM boTika kI utpatti, pulAka, bavuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka Adi nirgranthoM ke svarUpa para prakAza DAlA hai| uttarAdhyayanacUrNi bhASya ke pazcAt cUrNi sAhitya kA nirmANa huaa| niyukti aura bhASya padyAtmaka haiM to cUrNi gadyAtmaka hai| cUrNi meM prAkRta aura saMskRta mizrita bhASA kA prayoga huA hai| uttarAdhyayana cUrNi uttarAdhyayana niyukti ke AdhAra para likhI gaI hai| isameM saMyoga, pudgala baMdha, saMsthAna, vinaya, krodhAvAraNa, anuzAsana, parISaha, dharmavighna, maraNa, nirgrantha-paMcaka, bhayasaptaka, jJAna-kriyA ekAnta, prabhRti viSayoM para udAharaNa sahita prakAza DAlA hai| cUrNikAra ne viSayoM ko spaSTa karane ke lie prAcIna granthoM ke udAharaNa bhI die haiN| unhoMne apanA paricaya dete hue svayaM ko vANijyakulIna koTikagaNIya, vajrazAkhI, gopAlagaNI mahattara kA apane Apako ziSya kahA hai|323 / dazavaikAlika aura uttarAdhyayana cUrNi ye donoM eka hI AcArya kI kRtiyA~ haiM, kyoMki svayaM AcArya ne cUrNi meM likhA hai-'maiM prakIrNa tapa kA varNana dazavakAlika cUrNi meM kara cukA huuN|' isase spaSTa hai ki dazavaikAlika cUrNi ke pazcAt hI uttarAdhyayana cUrNi kI racanA huI hai| uttarAdhyayana kI TIkAe~ ziSyahitAvRtti (pAiaTIkA) niyukti evaM bhASya prAkRta bhASA meM the| cUrNi meM pradhAna rUpa se prAkRta bhASA kA aura gauNa rUpa se saMskRta bhASA kA prayoga huaa| usake bAda saMskRta bhASA meM TIkAe~ likhI giiN| TIkAe~ saMkSipta aura vistRta donoM prakAra kI milatI haiN| uttarAdhyayana ke TIkAkAroM meM sarvaprathama nAma vAdIvaitAla zAntisUri kA hai| mahAkavi dhanapAla ke Agraha se zAntisUri ne caurAsI vAdiyoM ko sabhA meM parAjita kiyA jisase rAjA bhoja ne unheM 'vAdIvaitAla' kI upAdhi pradAna kI / unhoMne mahAkavi dhanapAla kI tilakamaMjarI kA saMzodhana kiyA thaa| 323. vANijakulasaMbhUo, koDiyagaNio u vyrsaahiito| govAliyamahattarao, vikkhAo Asi logNmi|| 1 // sasamayaparasamayaviU, oyassI dittimaM sugNbhiiro| sIsagaNasaMparivuDo, vakkhANaratippio aasii|| 2 // tesiM sIseNa ima, uttarajjhayaNANa cuNNikhaMDaM tu| raiyaM aNuggahatthaM, sIsANaM maMdabuddhINaM // 3 // jaM etthaM ussuttaM, ayANamANeNa viratitaM hojaa| taM aNuogadharA me, aNuciMteuM samAreMtu // 4 // -uttarAdhyayana cUrNi, pRSTha 283. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samIkSAtmaka adhyayana/85 - uttarAdhyayana kI TIkA kA nAma ziSyahitAvRtti hai| isa TIkA meM prAkRta kI kathAoM va uddharaNoM kI bahulatA hone ke kAraNa isakA dUsarA nAma pAiaTIkA bhI hai| yaha TIkA mUlasUtra aura niyukti ina donoM para hai| TIkA kI bhASA sarasa aura madhura hai| viSaya kI puSTi ke lie bhASya-gAthAeM bhI dI gaI haiM aura sAtha hI pAThAntara bhii| prathama adhyayana kI vyAkhyA meM naya kA svarUpa pratipAdita kiyA gayA hai| naya kI saMkhyA para cintana karate hue likhA hai-pUrvavidoM ne sakalanayasaMgrAhI sAta sau nayoM kA vidhAna kiyA hai| usa samaya "saptazata zatAra nayacakra" vidyamAna thaa| tatsaMgrAhI vidhi Adi kA nirUpaNa karane vAlA bAraha prakAra ke nayoM kA "dvAdazAranayacakra" bhI vidyamAna thA aura vaha vartamAna meM bhI upalabdha hai| dvitIya adhyayana meM vaizeSika darzana ke praNetA kaNAda ne Izvara kI jo kalpanA kI aura vedoM ko apauruSeya kahA, usa kalpanA ko mithyA batAkara tArkika dRSTi se usakA samAdhAna kiyaa| acela parISaha para vivecana karate hue likhA-vasra dharmasAdhanA meM ekAnta rUpa se bAdhaka nahIM hai| dharma kA mUla rUpa se bAdhaka tattva kaSAya hai| kaSAyayukta dhAraNa kiyA gayA vastra pAtrAdi kI taraha bAdhaka hai| jo dhArmika sAdhanA ke lie vasroM ko dhAraNa karatA hai, vaha sAdhaka hai| cauthe adhyayana meM jIvaprakaraNa para vicAra karate hue jIva-bhAvakaraNa ke zrutakaraNa aura nauzrutakaraNa ye do bheda kiye gaye haiN| punaH zrutakaraNa ke baddha aura abaddha ye do bheda haiN| baddha ke nizItha aura anizItha ye do bheda haiN| unake bhI laukika aura lokottara ye do bheda kiye gaye haiN| nizItha sUtra Adi lokottara nizItha hai aura bRhadAraNyaka Adi laukika nizItha haiN| AcArAMga Adi lokottara anizItha zruta haiN| purANa Adi laukika anizItha zruta haiN| laukika aura lokottara bheda se abaddha zruta ke bhI do prakAra haiN| abaddha zruta ke lie aneka kathAe~ dI prastuta TIkA meM vizeSAvazyakabhASya, uttarAdhyayanacUrNi, AvazyakacUrNi, saptazatAranayacakra, nizItha, bRhadAraNyaka, uttarAdhyanabhASya, strInirvANasUtra Adi granthoM ke nirdeza haiN| sAtha hI jinabhadra, bhartRhari, vAcaka siddhasena, vAcaka azvasena, vAtsyAyana, ziva zarmana, hArillavAcaka, gaMdhahastina, jinendrabuddhi, prabhRti vyaktiyoM ke nAma bhI Aye haiN| vAdIvaitAla zAntisUri kA samaya vikrama kI gyArahavIM zatI hai| sukhabodhAvRtti uttarAdhyayana para dUsarI TIkA AcArya nemicandra kI sukhabodhAvRtti hai| nemicandra kA apara nAma devendragaNi bhI thaa| prastuta TIkA meM unhoMne aneka prAkRtika AkhyAna bhI uTUMkita kiye haiN| unakI zailI para AcArya haribhadra aura vAdIvaitAla zAntisUri kA adhika prabhAva hai| zailI kI saralatA va sarasatA ke kAraNa usakA nAma sukhabodhA rakhA gayA hai| vRtti meM sarvaprathama tIrthaMkara, siddha, sAdhu, zruta, devatA ko namaskAra kiyA gayA hai| vRttikAra ne vRttinirmANa kA lakSya spaSTa karate hue likhA hai ki zAntyAcArya kI vRtti gambhIra aura bahuta artha vAlI hai| grantha ke anta meM svayaM ko gaccha, gurubhrAtA, vRttiracanA ke sthAna, samaya Adi kA nirdeza kiyA hai| AcArya nemicandra bRhadgacchIya udyotanAcArya ke praziSya upAdhyAya Amradeva ke ziSya the| unake gurubhrAtA kA nAma municandra sUri thA, jinakI prabala preraNA se hI unhoMne bAraha hajAra zloka pramANa isa vRtti kI racanA kii| vikrama saMvat gyAraha sau unatIsa meM vRtti aNahilapATana meM pUrNa huii|324 324. vizrutasya mahIpIThe, bRhadgacchasya mnnddnm| zrImAn vihArukapraSThaH suurirudyotnaabhidhH|| 9 // ziSyastasyA''mradevo'bhUdupAdhyAyaH satAM mtH| yatraikAntaguNApUrNe, doSaileMbhe padaM na tu // 10 // zrInemicaMndrasUriruddhRtavAn, vRttikAM tdvineyH| gurusodaryazrImanmunicandrAcAryavacanena // 11 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / uttarAdhyayana/86. usake pazcAt uttarAdhyayana para anya aneka vijJa, muni, tathA anya aneka vibhinna santoM va AcAryoM ne vRttiyA~ likhI haiN| hama yahA~ saMkSepa meM sUcana kara rahe haiN| vinayahaMsa ne uttarAdhyayana para eka vRtti kA nirmANa kiyaa| vinayahaMsa kahA~ ke the? yaha anveSaNIya hai| saMvat 1552 meM kIrtivallabha ne, saMvat 1554 meM upAdhyAya kamalasaMyata ne, saMvat 1550 meM taporatna vAcaka ne, guNazekhara, lakSmIvallabha ne, saMvat 1689 meM bhAvavijaya ne, harSananda gaNI ne, saMvat 1750 meM upAdhyAya dharmamandira, saMvat 1546 meM udayasAgara, municandra sUri, jJAnazIla gaNI, ajitacandra sUri, rAjazIla, udayavijaya, megharAja vAcaka, nagarasI gaNI, ajitadeva sUri, mANakyazekhara, jJAnasAgara Adi aneka manISiyoM ne uttarAdhyayana para saMskRta bhASA meM TIkAe~ likhiiN| unameM se kitanIka TIkAe~ vistRta haiM to kitanI hI saMkSipta haiN| kitanI hI TIkAoM meM viSaya ko sarala va subodha banAne ke lie prasaMgAnusAra kathAoM kA bhI upayoga kiyA gayA hai| lokabhASAoM meM anuvAda aura vyAkhyAe~ saMskRta prAkRta bhASAoM kI TIkAoM ke pazcAt vividha lokabhASAoM meM saMkSipta TIkAoM kA yuga, prArambha huaa| saMskRta bhASA kI TIkAoM meM viSaya ko sarala va subodha banAne kA prayAsa huA thA, sAtha hI una TIkAoM meM jIva, jagat, AtmA, paramAtmA, dravya Adi kI dArzanika gambhIra carcAeM hone ke kAraNa jana-sAmAnya ke lie unheM samajhanA bahuta hI kaThina thaa| ata: lokabhASAoM meM, sarala aura subodha zailI meM bAlAvabodha kI racanAe~ prArambha huiiN| bAlAvabodha ke racayitAoM meM pArzvacandra gaNI aura AcArya muni dharmasiMhajI kA nAma Adara ke sAtha liyA jA sakatA hai| bAlAvabodha ke bAda AgamoM ke anuvAda aMgrejI, gujarAtI aura hindI ina tIna bhASAoM meM mukhya rUpa se hue haiN| jarmana vidvAn DaoN. harmana jaikAbI ne cAra AgamoM kA aMgrejI meM anuvAda kiyaa| unameM uttarAdhyayana bhI eka hai| vaha anuvAda san 1895 meM oNksaphaoNrDa se prakAzita huaa| usake pazcAt vahI anuvAda san 1964 meM motIlAla banArasIdAsa (dehalI) ne prakAzita kiyaa| aMgrejI prastAvanA ke sAtha uttarAdhyayana jArla sArapenTiyara, uppasAlA ne san 1922 meM prakAzita kiyaa| san 1954 meM Ara. DI. vADekara aura vaidya pUnA dvArA mUla grantha prakAzita huaa| san 1938 meM gopAladAsa jIvAbhAI paTela ne gujarAtI chAyAnuvAda, san 1934 meM hIrAlAla haMsarAja jAmanagara vAloM ne apUrNa gujarAtI anuvAda prakAzita kiyaa| san 1952 meM gujarAta vidyAsabhA-ahamadAbAda se gujarAtI anuvAda TippaNoM ke sAtha eka se aThAraha adhyayana prakAzita hue| san 1954 meM jaina prAcya vidyA bhavana-ahamadAbAda se gujarAtI artha evaM dharmakathAoM ke sAtha eka se pandraha adhyayana prakAzita hue| saMvat 1992 meM muni santabAla jI ne bhI gujarAtI anuvAda prakAzita kiyaa| vIra saMvat 2446 meM AcArya amolakaRSijI ne hindI anuvAda sahita uttarAdhyayana kA saMskaraNa nikaalaa| vI. saM. 2489 meM zrI ratanalAla jI DozI sailAnA ne tathA vi. saM. 2010 meM paM. ghevaracanda jI bAMThiyA-bIkAnera ne evaM vi. saM. 1992 meM zve. sthA. jaina kaoNnphresa-bambaI dvArA muni saubhAgyacandra santabAla jI ne hindI anuvAda prakAzita krvaayaa| san 1939 se 1942 taka upAdhyAya zrI AtmArAma jI ma. ne jainazAstramAlA kAryAlaya-lAhaura se uttarAdhyayana para hindI meM vistRta vivecana prakAzita kiyaa| upAdhyAya AtmArAma jI ma. kA yaha vivecana bhAvapUrNa, sarala aura Agama ke rahasya ko spaSTa karane meM sakSama hai| san 1967 meM muni nathamala jI ne mUla, chAyA, anuvAda, TippaNa yukta abhinava saMskaraNa zve. terApaMthI mahAsabhA-kalakattA se prakAzita kiyA hai| isa saMskaraNa ke TippaNa bhAvapUrNa haiN| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkSAtmaka adhyayana/87 san 1959 se 1961 taka pUjya ghAsIlAla jI ma. ne uttarAdhyayana para saMskRta TIkA kA nirmANa kiyA thaa| vaha TIkA hindI, gu jarAtI anuvAda ke sAtha jainazAstroddhAra samiti-rAjakoTa se prakAzita huii| sanmatijJAnapITha AgarA se sAdhvI candanA jI ne mUla va bhAvAnuvAda tathA saMkSipta TippaNoM ke sAtha uttarAdhyayana kA saMskaraNa prakAzita kiyA hai| usakA durlabhajI kezavajI khetANI dvArA gujarAtI meM anuvAda bhI bambaI se prakAzita huA hai| AgamaprabhAvaka puSpavijaya jI ma. ne prAcInatama pratiyoM ke AdhAra para vividha pAThAntaroM ke sAtha jo zuddha Agama saMskaraNa mahAvIra vidyAlaya-bambaI se prakAzita karavAye haiM unameM uttarAdhyayana bhI hai| dharmopadeSTA phUlacandajI ma. ne mUlasuttAgame meM, muni kanhaiyAlAla jI kamala ne 'mUlasuttANi' meM, mahAsatI zIlaku~vara jI ne 'svAdhyAya sudhA' meM aura inake atirikta pandraha-bIsa sthAnoM se mUla pATha prakAzita huA hai| Adhunika yuga meM zatAdhika zramaNa-zramaNiyA~ uttarAdhyayana ko kaMThastha karate haiM tathA pratidina usakA svAdhyAya bhii| isase uttarAdhyayana kI mahattA svayaM siddha hai| uttarAdhyayana ke hindI meM padyAnuvAda bhI aneka sthaloM se prakAzita hue haiN| unameM zramaNasUrya marudharakesarI zrI mizrImala jI ma. tathA AcArya hastImala jI ma. ke padyAnuvAda paThanIya haiN| isa taraha Aja taka uttarAdhyayana para atyadhika kArya huA hai| prastuta sampAdana uttarAdhyayana ke vibhinna saMskaraNa samaya-samaya para prakAzita hote rahe haiM aura una saMskaraNoM kA apane Apa meM viziSTa mahattva bhI rahA hai| prastuta saMskaraNa Agama prakAzana samiti byAvara (rAja.) ke antargata prakAzita hone jA rahA hai| isa granthamAlA ke saMyojaka aura pradhAna sampAdaka haiM-zramaNasaMgha ke bhAvI AcArya zrI madhukara muni jI m.| madhukara muni jI zAnta prakRti ke mUrdhanya manISI santaratna haiN| unakA saMkalpa hai-Agama-sAhitya ko adhunAtama bhASA meM prakAzita kiyA jaae| usI saMkalpa ko mUrtarUpa dene ke lie hI svalpAvadhi meM aneka AgamoM ke abhinava saMskaraNa prabuddha pAThakoM ke karakamaloM meM pahuMca cuke haiM jisase jijJAsuoM ko Agama ke rahasya samajhane meM sahUliyata ho gaI hai| usI pavitra lar3I meM uttarAdhyayana kA yaha abhinava saMskaraNa hai| isa saMskaraNa kI yaha maulika vizeSatA hai ki isameM zuddha mUla pATha hai| bhAvAnuvAda hai aura sAtha hI vizeSa sthaloM para Agama ke gambhIra rahasya ko spaSTa karane ke lie prAcIna vyAkhyA-sAhitya ke AdhAra para sarala aura sarasa vivecana bhI hai| viSaya gambhIra hone para bhI prastutIkaraNa sarala aura subodha hai| isake sampAdaka, vivecaka aura anuvAdaka haiM-rAjendramuni sAhityaratna, zAstrI, kAvyatIrtha, 'jaina siddhAntAcArya', jo parama zraddheya, rAjasthAna-kesarI, adhyAtmayogI, upAdhyAya pUjya sadguruvarya zrI puSkaramuni jI ma. ke praziSya haiM, jinhoMne sAhitya kI aneka vidhAoM meM likhA hai| unakA AgamasampAdana kA yaha prathama prayAsa prazaMsanIya hai| yadi yuvAcAryazrI kA atyadhika Agraha nahIM hotA to sambhava hai, isa sampAdanakArya meM aura bhI adhika vilamba hotaa| para yuvAcArya zrI kI prabala preraNA ne munijI ko zIghra kArya sampanna karane ke lie utprerita kiyaa| tathApi munijI ne bahuta hI niSThA ke sAtha yaha kArya sampanna kiyA hai, isalie ve sAdhuvAda ke pAtra haiN| merA hArdika AzIrvAda hai ki ve sAhityika kSetra meM apane mustaidI kadama Age bddh'aaveN| AgamoM kA gahana adhyayana kara adhika se adhika zrutasevA kara jinazAsana kI zobhA meM zrIvRddhi kreN| uttarAdhyayana eka aisA viziSTa Agama hai, jisameM cAroM anuyogoM kA sundara samanvaya huA hai| yadyapi uttarAdhyayana kI parigaNanA dharmakathAnuyoga meM kI gaI hai, kyoMki isake chattIsa adhyayanoM meM se caudaha adhyayana dharma-kathAtmaka haiN| prathama, tRtIya, caturtha, paMcama, SaSTha aura dazama ye chaha adhyayana upadezAtmaka haiN| ina adhyayanoM Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/ 88 - meM sAdhakoM ko vividha prakAra se upadezAtmaka preraNAe~ dI gaI haiN| dvitIya, gyArahavA~, pandrahavAM, solahavA~, sattarahavA~, caubIsavA~ chabbIsavA~ battIsavA~ adhyayana AcArAtmaka haiN| ina adhyayanoM meM zramaNAcAra kA gaharAI se vizleSaNa huA hai| aTThAIsavA~, unatIsavA~, tIsavA~, ikatIsavA~, tetIsavA~, cautIsavA~, chattIsavA~ ye sAta adhyayana saiddhAntika haiN| ina adhyayanoM meM saiddhAntika vizleSaNa gambhIratA ke sAtha huA hai| chattIsa adhyayanoM meM caudaha adhyayana dharma kathAtmaka hone se ise dharmakathAnuyoga meM liyA gayA hai| viSayabAhulya hone ke kAraNa pratyeka viSaya para bahuta hI vistAra ke sAtha sahaja rUpa se likhA jA sakatA hai| maiMne prastAvanA meM na ati saMkSipta aura na ati vistRta zailI ko hI apanAyA hai, apitu madhyama zailI ko AdhAra banAkara uttarAdhyana meM Aye hue vividha viSayoM para cintana kiyA hai| yadi vistAra ke sAtha una sabhI pahaluoM para likhA jAtA to eka virATkAya grantha sahaja rUpa se bana sakatA thaa| uttarAdhyayana kI tulanA zrImad bhAgavata gItA ke sAtha kI jA sakatI hai| isa dRSTi se pratibhAmUrti paM. muni zrIsantabAlajI ne "jaina dRSTie gItA" nAmaka grantha meM prayAsa kiyA hai| isI taraha kucha vidvAnoM ne uttarAdhyayana kI tulanA 'dhammapada' ke sAtha karane kA bhI prayatna kiyA hai| samanvayAtmaka dRSTi se yaha prayAsa prazaMsanIya hai| pArzvanAtha zodha saMsthAna vArANasI se uttarAdhyayana para 'uttarAdhyavanaH eka parizIlana' ke rUpa meM zodha prabandha bhI prakAzita huA hai| isa prakAra uttarAdhyayana para niyukti, bhASya, cUrNi, saMskRta bhASA meM aneka TIkAeM aura usake pazcAt vipula mAtrA meM hindI anuvAda aura vivecana likhe gaye haiM, jo isa Agama kI lokapriyatA ke jvalanta udAharaNa haiN| anya AgamoM kI bhA~ti prastuta Agama kA saMskaraNa bhI atyadhika lokapriya hogaa| prabuddha varga isakA svAdhyAya kara apane jIvana ko AdhyAtmika Aloka se Alokita kareMge, yahI maMgala manISA ! devendramuni zAstrI jaina sthAnaka cAMdAvatoM kA nokhA di. 27 janavarI mAM mahAsatI prabhAvatI jI kI prathama puNyatithi 00000 - jinakI preraNA ke phalasvarUpa prastuta saMskaraNa taiyAra huA, atyanta paritApa hai ki jinAgama-granthamAlA ke saMyojaka, pradhAnasampAdaka evaM prANa zraddheya yuvAcAryajI isake prakAzana se pUrva hI devalokavAsI ho ge| -sampAdaka Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama prathama adhyaya (7) aratiparISaha (8) strIparISaha viSaya (9) caryAparISaha adhyayanasAra 3 (10) niSadhAparISaha vinayanirUpaNa-pratijJA (11) zayyAparISaha avinIta duHzIla kA svabhAva (12) AkrozaparISaha vinaya kA upadeza aura pariNAma 7 (13) vadhaparISaha anuzAsanarUpa vinaya kI dazasUtrI 8 (14) yAcanAparIpaha avinIta aura vinIta ziSya kA svabhAva 9 (15) alAbhaparISaha vinIta kA vANIviveka (16) rogaparIpaha Atmadamana aura paradamana kA antara evaM phala (17) tRNasparzaparIpaha anAzatanA-vinaya ke mUla mantra 12 (18) jallaparISaha vinIta ziSya ko sUtra-artha-tadubhaya batAne kA (19) satkAra-puraskAraparISaha vidhAna (20) prajJAparISaha vinIta ziSya dvArA karaNIya bhASAviveka (21) ajJAnaparISaha akelI nArI ke sAtha avasthAna-saMlApa-niSedha (22) darzanaparISaha vinIta ke lie anuzAsana-svIkAra kA vidhAna upasaMhAra vinIta kI gurusamakSa baiThane kI vidhi yathAkAlacaryA kA nirdeza tRtIya adhyayana : caturaMgIya bhikSAgrahaNa evaM AhArasevana kI vidhi adhyayana-sAra vinIta aura avinIta ziSya ke svabhAva evaM AcaraNa se mahAdurlabha cAra aMga guru prasanna aura aprasanna manuSyatva-durlabhatA ke dasa dRSTAnta vinIta ko laukika aura lokottara lAbha 22 dharmazravaNa kI durlabhatA dvitIya adhyayana : parISaha-pravibhakti dharmazraddhA kI durlabhatA saMyama meM puruSArtha kI durlabhatA adhyayanasAra 25 durlabha caturaMga kI prApti kA anantara phala parISaha aura unake prakAra-saMkSepa meM 27 durlabha caturaMga kI prApti kA paramparA phala bhagavatprarUpita parISahavibhAga-kathana kI pratijJA (1) kSudhAparISaha caturtha adhyayana : asaMskRta (2) pipAsAparIpaha adhyayana-sAra (3) zItaparISaha 31 asaMskRta jIvana aura pramAda tyAga kI pratijJA (4) uSNaparISaha 32 pramattakRta vividha pApakarmoM ke pariNAma (5) daMzamazakaparISaha jIvana ke prArambha se anta taka pratikSaNa (6) acelaparISaha 34 apramAda kA upadeza 18 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana/ 90 viSayoM ke prati rAgadveSa evaM kaSAyoM se AtmarakSA kI preraNA adharmI janoM se sadA dUra raha kara antima samaya taka AtmaguNArAdhanA kare paMcama adhyayana akAmamaraNIya adhyayana-sAra maraNa ke do prakAroM kA nirUpaNa akAmamaraNaH svarUpa, adhikArI, svabhAva aura duSpariNAma sakAmamaraNaH svarUpa, adhikArI anadhikArI evaM sakAmamaraNottara sthiti sakAmamaraNa prApta karane kA upadeza aura upAya chaThA adhyayana : nirgranthIya 74 adhyayana-sAra kSaNika sukhoM ke viSaya meM alpajIvI paripuSTa meMDhe kA rUpaka narakAkAMkSI evaM maraNakAla meM zokagrasta jIva kI dazA meMDhe ke samAna alpakAlika sukhoM ke lie dIrghakAlika sukhoM ko hArane vAle ke lie do dRSTAnta tIna vaNikoM kA dRSTAnta manuSyabhava sambandhI kAmabhogoM kI divya kAmabhogoM ke sAtha tulanA bAla aura paNDita kA darzana tathA paNDitabhAva svIkAra karane kI preraNA aSTama adhyayana : kApilIya adhyayana-sAra 75 76 80 adhyayana-sAra 92 avidyA duHkhajananI aura anantasaMsArabhramaNakAriNI 94 avidyA ke vividha rUpoM ko tyAgane kA upadeza avidyAjanita mAnyatAe~ 81 95 98 vividha pramAdoM se bacakara apramatta rahane kI preraNA 99 apramattaziromaNi bhagavAn mahAvIra dvArA kathita apramAdopadeza saptama adhyayana : urabhIya 85 90 . 102 103 105 106 108 109 113 114 115 duHkhabahula saMsAra meM durgatinivAraka anuSThAna kI jijJAsA kapilamuni dvArA pAMca sau coroM ko anAsakti kA upadeza hiMsA se sarvathA virata hone kA upadeza rasAsakti se dUra raha kara eSaNAsamitipUrvaka AhAragrahaNa sevana kA upadeza samAdhiyoga se bhraSTa zramaNa aura usakA dUragAmI - adhyayana-sAra namirAja janma se abhiniSkramaNa taka : duSpariNAma 122 duSpUra lobhavRtti kA svarUpa aura tyAga kI preraNA 123 striyoM ke prati AsaktityAga kA upadeza 123 navama adhyayana namipravrajyA : tRtIya praznottara-- nagara ko surakSita evaM ajeya banAne ke saMbaMdha meM 125 129 prathama praznottara - mithilA meM kolAhala kA kAraNa 130 dvitIya praznottara - jalate hue antaHpura- prekSaNa saMbaMdhI caturtha praznottara - prAsAdAdi nirmANa karAne ke saMbaMdha meM 117 paMcama praznottara - cora DAkuoM se nagararakSA ke saMbaMdha meM 117 119 chaThA praznottara-- uddaNDa rAjAoM ko vaza meM karane ke saMbaMdha meM saptama praznottara yajJa brAhmaNabhojana, dAna aura bhoga meM saMbaMdha meM aSTama praznottara-- gRhasthAzrama meM hI dharmasAdhanA ke saMbaMdha meM navama praznottara-- hiraNyAdi tathA bhaNDAra kI vRddhi karane ke saMbaMdha meM dazama praznottara -- prApta kAmabhogoM ko chor3akara aprApta ko pAne kI icchA meM saMbaMdha meM 121 132 134 135 137 138 140 141 143 144 devendra dvArA asalI rUpa meM stuti prazaMsA evaM vandanA 146 zrAmaNya meM susthita nami rAjarSi aura unake dRSTAnta dvArA upadeza 148 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama / 99 dazama adhyayana : drumapatraka adhyayana-sAra manuSyajIvana kI nazvaratA, asthiratA aura apramAda kA udbodhana : manuSyajanma kI durlabhatA pramAdatyAga kA upadeza manuSyajanmaprApti ke bAda bhI kaI kAraNoM se dharmAcaraNa kI durlabhatA batAkara pramAdatyAga kI preraNA 155 indriyabala kI kSINatA evaM pramAdatyAga kI upadeza 157 apramAda meM bAdhaka tattvoM se dUra rahane kA upadeza 158 gyArahavA~ adhyayana bahuzrutapUjA 149 152 153 adhyayana-sAra 162 adhyayana kA upakrama 164 bahuzruta kA svarUpa aura mAhAtmya 169 bahuzrutatA kA phala evaM bahuzrutatAprApti kA upAya 174 bArahavA~ adhyayana harikezIya usakA pAlana bhadrA dvArA kumAroM ko samajhAnA, muni kA yathArtha paricaya pradAna adhyayana-sAra 173 179 harikeza bala muni kA paricaya muni ko dekhakara brAhmaNoM dvArA avajJA evaM upahAsa 180 yakSa dvArA muni kA paricayAtmaka uttara 182 yajJazAlAdhipati rudradeva 183 brAhmaNoM dvArA muni ko mArane-pITane kA Adeza tathA 186 186 192 193 citra aura saMbhUta kA samAgama aura pUrvabhavoM adhyayana-sAra dasa brahmacarya samAdhisthAna aura unake abhyAsa yakSa dvArA kumAroM kI durdazA aura bhadrA dvArA * punaH prabodha kA nirdeza 187 prathama brahmacaryasamAdhisthAna dvitIya brahmacaryasamAdhisthAna 189 chAtroM kI durdazA se vyAkula rudradeva dvArA muni se kSamAyAcanA tathA AhAragrahaNa kI prArthanA AhAragrahaNa ke bAda devoM dvArA paMca divyavRSTi aura brAhmaNoM tRtIya brahmacaryasamAdhisthAna dvArA munimahimA 191 caturtha brahmacaryasamAdhisthAna paMcama brahmacaryasamAdhisthAna muni aura brAhmaNoM kI yajJa-snAnAdi ke viSaya meM carcA terahavA~ adhyayana : citra - sambhUtIya chaThA brahmacaryasamAdhisthAna sAtavA~ brahmacaryasamAdhisthAna AThavA~ brahmacaryasamAdhisthAna nauvA~ brahmacaryasamAdhisthAna dasavA~ brahmacaryasamAdhisthAna adhyayana-sAra saMbhUta aura citra kA pRthak-pRthak nagara aura kula meM janma dasa samAdhisthAnoM kA pArUpa meM vivaraNa 201 kA smaraNa citra muni aura brahmadatta cakravartI kA eka dUsare ko apanI ora khIMcane kA prayAsa brahmadatta cakravartI aura citra muni kI gati caudahavA~ adhyayana iSukArIya 202 203 208 adhyayana-sAra prastuta adhyayana ke chaha pAtroM kA pUrvajanma evaM vartamAna janma kA sAmAnya paricaya virakta purohitakumAroM kI pitA se dIkSA kI anumati purohita aura usake putroM kA saMvAda prabuddha purohita, apanI patnI se purohita parivAra ke dIkSita hone para rAnI aura rAjA kI pratikriyA evaM pratibuddhatA rAjA rAnI kI pravrajyA evaM chahoM AtmAoM kI kramazaH mukti pandrahavA~ adhyayana sabhikSukam 210 213 214 215 222 224 227 'adhyayana-sAra bhikSu ke lakSaNa jJAna-darzana- cAritrAtmaka jIvana ke rUpa meM 230 solahavA~ adhyayana brahmacarya samAdhisthala 238 229 240 240 242 243 243 244 245 246 246 247 248 249 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnveSaka brahmacaryaniSTha ke lie dasa tAlapura viSa samAna brahmacarya samAdhimAn ke lie karttavyapreraNA brahmacarya mahimA satrahavA~ adhyayana : pApazramaNIya adhyayana-sAra pApazramaNa : jJAnAcAra meM pramAdI darzanAcAra meM pramAdI pApazramaNa cAritrAcAra meM pramAdI : pApazramaNa tapa AcAra meM pramAdI : pApazramaNa - vIryAcAra meM pramAdI : pApazramaNa suvihita zramaNa dvArA ubhayalokArAdhanA uttarAdhyacana / 92 aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya kSamAyAcanA muni ke mauna se rAjA kI bhayAkulatA muni ke dvArA abhayadAna, anAsakti evaM anityatA Adi kA upadeza 251 251 252 adhyayana-sAra 260 saMjaya rAjA kA zikAra ke lie prasthAna evaM mRgavadha 261 261 dhyAnastha anagAra ke samIpa rAjA dvArA mRgavadha muni ko dekhate hI rAjA dvArA pazcAttApa aura 253 254 255 255 257 258 259 bharata cakravartI isI upadeza se pravrajita hue sagara cakravartI ko saMyamasAdhanA se nirvANaprApti cakravartI maghavA ne pravrajyA aMgIkAra kI sanatkumAra cakravartI dvArA tapazcaraNa zAntinAtha cakravartI ko anuttaragati-prApti kunthunAtha kI anuttaragati prApti aranAtha kI saMkSipta jIvanagAthA mahApadma cakravartI dvArA tapazcaraNa 262 263 virakta saMjaya rAjA jinazAsana meM pravrajita kSatriya muni dvArA saMjaya rAjarSi se prazna saMjaya rAjarSi dvArA paricayAtmaka uttara kSatriya muni dvArA kriyAvAdI Adi ke viSaya meM carcA- vicAraNA paraloka ke astitva kA pramANa : apane anubhava se 269 kSatriyamuni dvArA kriyAvAda se sambandhita upadeza 269 267 270 263 265 265 266 272 273 274 275 276 276 hariSeNa cakravartI jaya cakravartI ne mokSa prApta kiyA dazArNabhadra rAjA kA niSkramaNa nami rAjarSi kI dharma meM susthiratA cAra pratyekabuddha jinazAsana meM pravrajita hue sauvIranRpa udAyana kAzIrAja dvArA karmakSaya vijaya rAjA rAjya tyAga kara pravrajita mahAbala rAjarSi ne siddhipada prApta kiyA kSatriya muni dvArA siddhAntasammata upadeza unnIsavA~ adhyayana : mRgAputrIya 278 278 278 279 280 283 284 284 adhyayana-sAra 287 mRgAputra kA paricaya 289 muni ko dekhakara mRgAputra ko pUrvajanma kA smaraNa 290 virakta mRgAputra dvArA dIkSA kI anujJA-yAcanA mRgAputra kI vairAgyamUlaka uktiyA~ 291 291 mAtA-pitA dvArA zramaNadharma kI kaThoratA batAkara usase vimukha karane kA upAya mRgAputra dvArA naraka ke ananta duHkhoM ke anubhava kA nirUpaNa 285 286 muni dvArA apanI anAthatA kA pratipAdana anAthatA se sanAthatAprApti kI kathA anya prakAra kI anAthatA mahAnirgranthapatha para calane kA nirdeza aura usakA mahAphala 295 mAtA-pitA dvArA anumati, kintu cikitsAsamasyA prastuta 305 mRgAputra dvArA mRgacaryA se niSpratikarmatA kA samarthana 306 saMyama kI anumati aura mRgacaryA kA saMkalpa mRgAputra zramaNa nirgrantha rUpa meM 299 maharSi mRgAputra : anuttarasiddhiprApta maharSi mRgAputra ke cAritra se preraNA vIsavA~ adhyayana : mahAnirgandhIya adhyayana-sAra 313 adhyayana kA prArambha 315 munidarzanAnantara zreNika rAjA kI jijJAsA 315 muni aura rAjA ke sanAtha - anAtha sambandhI praznottara 317 320 307 309 310 312 322 325 329 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama / 93 saMtuSTa evaM prabhAvita zreNika rAjA dvArA mahimAgAnAdi 330 upasaMhAra 331 ikkIsavA~ adhyayana : samudrapAlIya adhyayana-sAra pAlita zrAvaka aura pihuNDa nagara meM vyApAra nimitta nivAsa " pihuNDa nagara meM vivAha samudrapAla kA janma samudrapAla kA saMvarddhana, zikSaNa evaM pANigrahaNa samudrapAla kI virakti aura dIkSA maharSi samudrapAla dvArA AtmA ko svayaM sphurita munidharmazikSA upasaMhAra bAIsavA~ adhyayana sthanemIya 332 334 335 335 336 337 341 adhyayana-sAra 342 tIrthakara ariSTanemi kA paricaya 344 rAjImatI ke sAtha vAgdAna, barAta ke sAtha prasthAna 345 avaruddha Arca pazu-pakSiyoM ko dekhakara karuNAmagna ariSTanemi 348 ariSTanemi dvArA pravrajyAgrahaNa 350 prathama zokamagna aura tatpazcAt pravrajita rAjImatI 351 rAjImatI dvArA bhagnacitta rathanemi kA saMyama meM sthirIkaraNa 354 358 358 rathanemi punaH saMyama meM dRDha upasaMhAra teIsavA~ adhyayana kezI- gautamIya : adhyayana-sAra pArzva jina aura unake ziSya kezI zramaNa : saMkSipta paricaya bhagavAna mahAvIra aura unake ziSya gautama : saMkSipta paricaya donoM ziSyasaMghoM meM dharmaviSayaka antara sambandhI zaMkAe~ donoM kA milana : kyoM aura kaise? prathama praznottara cAturyAmadharma aura paMcamahAvratadharma : meM antara kA kAraNa 359 361 362 363 366 367 369 dvitIya praznottara: acelaka aura viziSTacelaka dharma ke antara kA kAraNa tRtIya praznottara: zatruoM para vijaya ke sambandha meM 371 caturtha praznottara: pAzabandhoM ko tor3ane ke sambandha meM 373 paMcama praznottara: tRSNArUpI latA ko ukhAr3ane ke sambandha meM 374 376 chaThA praznottara: kapAyAgni bujhAne ke sambandha meM 375 sAtava praznottara: manonigraha ke sambandha meM AThavA~ praznottara: kupatha - satpatha ke viSaya meM nauvA~ praznottara: dharmarUpI mahAdvIpa ke sambandha meM 378 dasavIM praznottara: mahAsamudra ko naukA se pAra 376 karane ke sambandha meM 379 gyArahavA~ praznottara: andhakArAcchanna loka meM prakAza karane vAle ke sambandha meM bArahavA~ praznottara kSema, ziva aura anAbAdha sthAna ke viSaya meM kezI kumAra dvArA gautama ko abhivandana eva paMcamahAvratadharma svIkAra adhyayana-sAra aSTa pravacanamAtAe~ cAra karaNoM se parizuddhi IryAsamiti bhASAsamiti eSaNAsamiti upasaMhAra do mahAmuniyoM ke samAgama kA phala : cauvIsavA~ adhyayana pravacanamAtA : AdAna-nikSepaNasamiti vidhi - pariSThApanAsamiti prakAra aura vidhi samiti kA upasaMhAra aura guptiyoM kA prArambha manogupti prakAra aura vidhi vacanagupti prakAra aura vidhi kAryagupti prakAra aura vidhi samiti aura gupti meM antara pravacanamAtAoM ke AcaraNa kA suphala paccIsavA~ adhyayana yajJIya : 380 adhyayana-sAra jayaghoSa brAhmaNa se yamayAyAjI mahAmuni : 381 383 383 385 387 388 390 390 391 391 393 393 393 394 394 395 396 397 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 454 408 461 viSayAnukrama/94jayaghoSa muni vijayaghoSa ke yajJa meM 398 mokSamArgagati : mAhAtmya aura svarUpa 437 yajJakartA dvArA bhikSAdAna kA niSedha evaM muni jJAna aura usake prakAra 438 kI pratikriyA 398 dravya, guNa aura paryAya kA lakSaNa jayaghoSa muni dvArA vimokSaNArtha uttara 400 nau tantra aura samyaktva kA lakSaNa vijayaghoSa brAhmaNa dvArA jayaghoSa muni se pratiprazna 400 dazavidha rucirUpa samyaktva ke daza prakAra jayaghoSa muni dvArA samAdhAna 401 samyaktvazraddhA ke sthAyitva ke tIna upAya sacce brAhmaNa ke lakSaNa 403 samyagdarzana kI mahattA mImAMsakamAnya veda aura yajJa AtmarakSaka nahIM 405 samyaktva ke ATha aMga zramaNa-brAhmaNAdi kina guNoM se hote haiM, kinase nahIM 405 cAritra : svarUpa aura prakAra 452 vijayaghoSa dvArA kRtajJatAprakAzana evaM guNagAna 406 samyak tapa : bheda-prabheda jayaghoSa muni dvArA vairAgyamaya upadeza 407 mokSa prApti ke lie cAroM kI upayogitA 455 virakti, dIkSA aura siddhi unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama chaThavIsavA~ adhyayana : sAmAcArI adhyayana-sAra 456 adhyayana-sAra 409 samyaktvaparAkrama se nirvANaprApti 457 sAmAcArI aura usake daza prakAra 411 saMvega kA phala 459 dazavidha sAmAcArI kA prayojanAtmaka svarUpa 412 nirveda se lAbha dina ke cAra bhAgoM meM uttaraguNAtmaka dinacaryA 414 dharmazraddhA kA phala pauruSI kA kAlaparijJAna 415 guru-sAdharmika-zuzrUSA kA phala 461 autsargika rAtricaryA 416 AlocanA se upalabdhi 462 vizeSa dinacaryA 418 (Atma) nindanA se lAbha 463 pratilekhanA saMbaMdhI vidhi-niSedha 419 - garhaNA se lAbha 464 tRtIya pauruSI kA kAryakramaH bhikSAcaryA 422 sAmAyikAdi SaDAvazyaka se lAbha 465 caturtha pauruSI kA kAryakrama 425 stava-stutimaMgala se lAbha 467 daivasika kAryakrama 425 kAla-pratilekhanA se upalabdhi 467 rAtrika caryA aura pratikramaNa 426 prAyazcittakaraNa se lAbha 468 upasaMhAra 428 kSamApaNA se lAbha 468 sattAIsavA~ adhyayana : khaluMkIya svAdhya svAdhyAya evaM usake aMgoM se lAbha 469 adhyayana-sAra ekAgra mana kI upalabdhi 471 gArgya muni kA paricaya saMyama, tapa aura vyavadAna ke phala 430 472 vinIta vRSabhavat vinIta ziSyoM se garu ko samAdhi 430 sukhazAta kA pariNAma 472 avinIta ziSya duSTa vRSabhoM se upamita apratibaddhatA se lAbha 431 AcArya gArya kA cintana vivikta zayyAsana se lAbha 432 kuziSyoM kA tyAga karake tapa:sAdhanA meM saMlagna vinivartanA-lAbha gAAcArya pratyAkhyAna kI navasUtrI 474 pratirUpatA kA pariNAma 478 aTThAIsavA~ adhyayana : mokSamArgagati vaiyAvRtya se lAbha adhyayana-sAra 436 sarvaguNasampannatA se lAbha 429 473 473 473 434 479 479 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgatA kA pariNAma zAnti, mukti, Arjava evaM mArdava se upalabdhi bhAva-karaNa-yoga-satya kA pariNAma gupti kI sAdhanA kA pariNAma mana-vacana-kAyasamAdhAraNatA kA pariNAma jJAna-darzana- cAritrasampannatA kA pariNAma pA~coM indriyoM ke nigraha kA pariNAma kaSAyavijaya evaM preya-dveSa-mithyAdarzanavijaya kA pariNAma adhyayana-sAra tapa dvArA karmakSaya kI paddhati tapa ke bheda-prabheda kevalI ke yoganirodha kA krama mokSa kI ora jIva kI gati evaM sthiti kA nirUpaNa492 tIsavA~ adhyayana : tapomArgagati bAhya tapa: prakAra, anazana ke bheda-prabheda avamaudarya (UnodarI) tapa svarUpa aura prakAra bhikSAcaryAtapa rasaparityAgatapa: eka anucintana kAyaklezatapa viviktazayyAsanaH pratisaMlInatArUpa tapa Abhyantara tapa aura usake prakAra prAyazcita : svarUpa aura prakAra vinayatapa: svarUpa aura prakAra uttarAdhyayana/ 95 480 sAta bola- piNDAvagraha pratimA, bhayasthAna ATha-nau dazavA~ bola - madasthAna, brahmagupti, bhikSu dharma 480 482 482 484 adhyayana-sAra caraNavidhi ke sevana kA mAhAtmya caraNavidhi kI saMkSipta jhAMkI do prakAra ke pApakarmabandhana se nivRtti tIna bola- daNDa, gaurava, zalya 485 487 cAra bola- vikathA, kaSAya, saMjJA, dhyAna pA~ca bola - vrata, indriyaviSaya samiti, kriyA chaha bola - lezyA, kAya, AhAra ke kAraNa 488 491 494 495 496 497 501 504 506 506 vaiyAvRtya kA svarUpa svAdhyAya : svarUpa aura prakAra dhyAna : lakSaNa aura prakAra Syutsarga: svarUpa aura vizleSaNa dvividha tapa kA phala ikatIsavA~ adhyayana: caraNavidhi 508 509 510 511 512 513 514 516 518 519 520 520 520 521 522 523 524 526 gyArahavA~ - bArahavA~ bola - upAsakapratimA, bhikSupratimA 526 teraha - caudaha-pandrahavA~ bola - kriyAsthAna, bhUtagrAma, paramAdhArmika deva solaha-satrahavAM bola-gAthApoDazaka, asaMyama aThAraha unnIsa vIsavA~ bola - brahmacarya, jJAtAdhyayana, asamAdhisthAna 529 530 ikkIsa - vAIsavA~ bola - zabaladoSa, parISaha teIsa - cauvIsavA~ bola - sUtrakRtAMga- adhyayana, devagaNa 530 paccIsa-chabvIsavA~ bola - bhAvanAe~, dazazrutaskandhAdi ke uddeza adhyayana-sAra sarvaduHkhamukti ke upAya kathana kI pratijJA duHkhamukti tathA sukhaprApti kA upAya jJAnAdiprAptirUpa samAdhi ke lie kartavya duHkha kI paramparAgata utpatti rAga-dveSa ke unmUlana kA prathama upAya : atibhojanatyAga : abrahmacaryapoSaka bAtoM kA tyAga dvitIya upAya kAmabhoga duHkhoM ke hetu : manojJa-amanojJa rUpoM meM rAga-dveSa se dUra rahe manojJa-amanojJa zabdoM ke prati rAga-dveSamukta rahane kA nirdeza 525 sattAIsa aTThAIsavA~ bola - anagAraguNa, AcAraprakalpa ke adhyayana 532 unatIsa-tIsavA~ bola - pApazrutaprasaMga, mohanIyasthAna 533 ikatIsa-battIsa tetIsavA~ bola - siddhaguNa, yogasaMgraha, AzAtanA pUrvokta tetIsa sthAnoM ke AcaraNa kA phala battIsavA~ adhyayana : pramAdasthAna manojJa-amanojJa gandha ke prati rAga-dveSamukta rahane kA nirdeza manojJa-amanojJa rasa ke prati rAga-dveSamukta rahane kA nirdeza 527 528 manojJa-amanojJa sparzo ke prati rAga-dveSamukta rahane kA nirdeza 531 534 536 537 538 538 539 540 541 542 544 545 548 550 552 554 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 592 571 uttarAdhyayana/96 manojJa-amanojJa bhAvoM ke prati rAga-dveSamukta rahane kraya-vikraya kA niSedha bhikSA aura bhojana kA nirdeza 556 kI vidhi 590 rAgI ke lie hI ye duHkha ke kAraNa, vItarAgI pUjA-satkAra Adi se dUra ke lie nahIM 558 zukladhyAnalIna, anidAna, akiMcana : muni 591 rAga-dveSAdi vikAroM ke pravezastrotoM se sAvadhAna raheM 559 antima ArAdhanA se du:khamukta muni apane hI saMkalpa-vikalpa : doSoM ke hetu 560 chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti vItarAgI kI sarva karmoM aura duHkhoM se mukti kA krama 561 upasaMhAra adhyasana-sAra adhyayana kA upakrama aura lAbha tetIsavA~ adhyayana : karmaprakRti ajIvanirUpaNa . adhyayana-sAra 562 arUpI-ajIva-nirUpaNa karmabandha aura karmoM ke nAma 563 rUpI-ajIva-nirUpaNa ATha karmoM kI uttaraprakRtiyA~ 564 jIva-nirUpaNa karmoM ke pradezAgra, sena, kAla aura bhAva 568 siddha-jIva-nirUpaNa upasaMhAra 570 saMsArastha jIva cautIsavA~ adhyayana : lezyA sthAvara jIva aura pRthvIkAyanirUpaNa apkAyanirUpaNa adhyayana-sAra vanaspatikAyanirUpaNa adhyayana kA upakrama 573 trasakAya ke tIna bheda 615 nAmadvAra 573 tejaskAyanirUpaNa varNadvAra 574 vAyukAyanirUpaNa 617 rasadvAra 575 udAra trasakAyanirUpaNa gaMdhadvAra 576 dvIndriya trasa sparzadvAra trIndriya trasa pariNAmadvAra 577 caturindriya trasa lakSaNadvAra paMcendriyatrasanirUpaNa sthAnadvAra 579 nAraka jIva sthitidvAra 579 paMcendriya tiryaJca sa gatidvAra jalacara trasa AyuSyadvAra sthalacara trasa upasaMhAra 584 khecara trasa paiMtIsavA~ adhyayana : anagAra mArgagati manuSyanirUpaNa adhyayana-sAra devanirUpaNa 631 upakrama 587 upasaMhAra saMgoM ko jAna kara tyAge antima sAdhanA saMlekhanA kA vidhividhAna 638 hiMsAdi AsravoM kA parityAga 587 maraNavirAdhanA-maraNa ArAdhanA : bhAvanAe~ anagAra kA nivAsa aura gahakarmasamArambha 588 kAndI Adi aprazastabhAvanAe~ bhojana pakAne aura pakavAne kA niSedha 589 upasaMhAra 615 576 577 584 6 3 627 629 585 637 587 640 00000 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ untarajjhayaNANi [ uttarAdhyayanasUtra] Page #99 -------------------------------------------------------------------------- Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvAcArya zrI madhukara munIjI ma.sA. Wan mahAmaMtra Namo arihaMtANaM, Namo sidhdANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loesavva sAhUNaM, eso paMca NamokkAro' savvapAvapaNAsaNo // maMgalANaM ca savvesiM, paDhama havai mNglN|| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana vinayasUtra adhyayanasAra * prastuta prathama adhyayana kA nAma cUrNi ke anusAra "vinayasUtra" hai / niryukti, bRhadvRtti evaM samavAyAMgasUtra ke anusAra 'vinayazruta 2 hai / 'zruta' aura 'sUtra' donoM paryAyavAcI zabda haiN| * isa adhyayana meM vividha pahaluoM se bhikSAjIvI nirgrantha niHsaMga anagAra ke vinaya kI zruti athavA vinaya ke sUtroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / 3 * vinaya mukti kA prathama caraNa hai, dharma kA mUla hai tathA dUsarA Abhyantara tapa hai| vinayarUpI mUla ke vinA samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpI puSpa nahIM prApta hote to mokSarUpa phala kI prApti bhI kahA~ se hogI ? * mUlAcAra ke anusAra vinaya kI pRSThabhUmi meM nimnokta guNa nihita haiM - (1) zuddha dharmAcaraNa, (2) jItakalpa-maryAdA, (3) AtmaguNoM kA uddIpana, (4) Atmika zuddhi, (5) nirdvandvatA, (6) RjutA, (7) mRdutA, (namratA, nizchalatA, nirahaMkAritA), (8) lAghava (anAsakti), (9) guNa-guruoM ke prati bhakti, (10) AhlAdakatA, (11) kRti -- vandanIya puruSoM ke prati vandanA, (12) maitrI, (13) abhimAna kA nirAkaraNa, (14) tIrthaMkaroM kI AjJA kA pAlana evaM (15) guNoM kA anumodana / * yadyapi prastuta adhyayana meM vinaya kI paribhASA nahIM dI hai, kintu vinayI aura avinayI ke svabhAva aura vyavahAra tathA usake pariNAmoM kI carcA vistAra se kI hai, usa para se vinaya aura avinaya kI paribhASA spaSTa ho jAtI hai| vyakti kA bAhya vyavahAra evaM AcaraNa hI usake antaraMga bhAvoM kA pratibimba hotA hai| isalie prastuta adhyayana meM varNita vinIta ziSya ke vividha vyavahAra evaM AcaraNa para se vinaya ke nimnokta artha phalita hote haiM - (1) guru - AjJA-pAlana, (2) guru kI sevAzuzruSA (3) iMgitAkArasaMprajJatA, (4) suzIla (sadAcAra) sampannatA, (5) anuzAsana-zIlatA, (6) mAnasika vAcika - kAyika namratA, (7) Atmadamana, (8) anAzAtanA, (9) guru ke prati 1. prathamamadhyayanaM vinayasuttamiti, vinayo yasmin sUtre varNyate tadidaM vinayasUtram / u0 cU0 pa0 8 2. (ka) uttarA0 niyukti gA0 28 - tatthajjhayaNaM paDhamaM viNayasuyaM / (kha) vinayazrutamiti dvipadaM nAma / - bR0vR0 pa015 (ga) 'chattIsaM uttarajjhayaNA pa0 taM viNayasuyaM / samavAyAMga, samavAya 36 3. evaM dhammassa viNao mUlaM, paramo se mokkho / jeNa kittiM suyaM sigghaM nissesaM cAbhigacchaI // dazavai0 a0 9, u02, gA0 2 4. AyArajIdakappaguNadIvaNA, attasodhI NijjaMjA / ajjava maddava -lAhava-bhattI palhAdakaraNaM ca // kittI mittI mANassa bhaMjaNaM, gurujaNe ya bahumANaM / titthayarANaM ANA, guNANumodo ya viNayaguNA // -mUlAcAra 5 / 213-214 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra vinaya sUtra apratikUlatA, (10) gurujanoM kI kaThora zikSA kA saharSa svIkAra, (11) yathAkAlacaryA, AhAragrahaNa - sevanaviveka, bhASAviveka Adi sAdhusamAcArI kA paaln|' * vinaya kA artha yahA~ dAsatA, dInatA yA guru kI gulAmI nahIM hai, na svArthasiddhi ke lie kiyA gayA koI duSTa upAya hai aura na hI koI aupacArikatA hai| sAmAjika vyavasthAmAtra bhI nahIM hai| apitu guNI janoM aura gurujanoM ke mahAn mokSasAdhaka pavitra guNoM ke prati sahaja pramodabhAva hai, jo guru aura ziSya ke sAtha tAdAtmya evaM AtmIyatA kA kAma karatA hai| usI ke mAdhyama se guru prasannatApUrvaka apanI zrutasampadA evaM AcArasampadA se ziSya ko lAbhAnvita karate haiN| * bRhadvRtti ke anusAra vinaya ke mukhya do rUpa phalita hote haiM- laukikavinaya evaM lokottrviny| laukikavinaya meM arthavinaya, kAmavinaya, bhayavinaya aura lokopacAravinaya Ate haiM aura lokottaravinaya, jo yahA~ vivakSita hai, aura jise yahA~ mokSavinaya kahA gayA hai, usake 5 bheda kiye gae haiM- darzanavinaya, jJAnavinaya, cAritravinaya, tapovinaya aura upcaarviny| aupapAtikasUtra meM isI ke 7 prakAra batAe haiM-(1) jJAnavinaya, (2) darzanavinaya. (3) cAritravinaya. (4) manavinaya (5) vacanavinaya, (6) kAyavinaya aura (7) lokopcaarviny| * vinaya kA vyutpattilabhya artha kiyA gayA hai-aSTavidha karmoM kA jisase vinayana- unmUlana kiyA ___jaae| isa dRSTi se prastuta adhyayana meM mokSavinaya hI abhISTa hai| * prastuta adhyayana kI dUsarI, aThArahavIM se 22vIM taka aura tIsavIM gAthA meM lokopacAravinaya kI dRSTi se vinIta ke vyavahAra kA varNana kiyA hai| usake 7 vibhAga haiM--(1) abhyAsavRttitA, (2) parachandAnuvRttitA, (3) kAryahetu-anulomatA, (4) kRtapratikriyA, (5) ArtagaveSaNA, (6) dezakAlajJatA aura (7) srvaarth-aprtilomtaa| isI prakAra 9,15,16,38,39,40 vIM gAthA manovinaya ke sandarbha meM 10,11,12,14,24,25,36,41vIM gAthA vacanavinaya ke sandarbha meM, 17 se 22 evaM 30,40,43,44vIM gAthA kAyavinaya ke sandarbha meM, 8vIM evaM 23vIM gAthA jJAnavinaya ke sandarbha meM, 17 se 22 taka darzanavinaya (anAzAtanA aura zuzrUSavinaya) ke sandarbha meM tathA zeSa gAthAe~ cAritravinaya (samAcArI- pAlana, bhikSAgrahaNa-AhAra-sevanaviveka, anuzAsanavinaya Adi) ke sandarbha meM pratipAdita haiN| * prastuta adhyayana meM vinayI aura avinayI ke svabhAva, vyavahAra aura AcaraNa kA sAMgopAMga varNana hai| * adhyayana ke upasaMhAra meM 45 se 48vIM gAthA taka vinIta ziSya kI upalabdhiyoM kA vinaya kI phalazruti __ ke rUpa meM varNana kiyA gayA hai| kula milA kara mokSavinaya kA sAMgopAMga varNana kiyA gayA hai| 1. uttarAdhyayana a0 1. gAthA 2, 7, 8 se 14 taka, 15-16, 17 se 22 taka, 24-25, 27 se 30taka, 31 se 44 taka 2. uttarA0 gA0 46 3. (ka) bRhadvRtti. patra 16 (kha) aupapAtikasUtra 20, (ga) vinayati-nAzayati sakalaklezakArakamaSTaprakAraM karma sa vinayaH- Avazyaka ma0 a0 1 4. 'se kiM taM logovayAraviNae? sattavihepa0 tN0......|'- aupapAtika 20 5. uttarAdhyayana mUla a0 1 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhamaM ajjhayaNaM : viNayasuntaM prathama adhyayana : vinayasUtram vinaya - nirUpaNa - pratijJA 1. saMjogA vippamukkassa, aNagArassa bhikkhuNo / viNayaM pAukarissAmi, ANupuvviM suNeha me // [1] jo sAMsArika saMyogoM (- AsaktimUlaka bandhanoM) se vipramukta ( - vizeSarUpa se -- sarvathA dUra) hai, anagAra (-agArarahita -- gRhatyAgI ) hai tathA bhikSu (-nirdoSa bhikSA para jIvananirvAha karane vAlA) hai; usake vinaya ( - anuzAsana athavA AcAra) kA maiM kramazaH pratipAdana kruuNgaa| (tuma) mujhase (dhyAnapUrvaka) suno| vivecana--saMyoga do prakAra ke haiM / bAhyasaMyoga -- parivAra, gRha, dhana, dhAnya Adi / Abhyantara saMyoga -- viSayavAsanA, kaSAya, kAma, moha, mamatva tathA bauddhika pUrvAgraha Adi / 1 aNagArassa bhikkhuNo meM aNagAra+ssa- bhikkhuNo (anagAra-asva- bhikSoH), yoM padaccheda karane para artha hotA hai - jo gRhatyAgI hai, jisake pAsa apanA kucha bhI nahIM hai, saba kucha yAcita hai; arthAt -- jo akiMcana hai aura jo bhikSAprApti ke lie jAti Adi apanepana kA paricaya dekara dUsaroM ko apanI ora AkRSTa nahIM karatA, aisA nirdoSa anAtmIya- bhikSAjIvI / 2 vinaya ke tIna artha - namratA, 3 AcAra aura anuzAsana / ' prastuta meM vinaya kA artha zramaNAcAra tathA anuzAsana hI mukhyatayA samajhanA cAhie; jo ki jainazAstroM aura bauddhagranthoM meM bhI pAyA jAtA hai / 6 vinIta aura avinIta ke lakSaNa 2. ANAniddesakare, gurUNamuvavAyakArae / iMgiyAgArasaMpanne, se 'viNIe' tti vuccaI // 1. 'saMyogAt sambandhAt bAhyAbhyantara- bhedabhinnAt / tatra mAtrAdiviSayAd bAhyAt, kaSAyAdiviSayAccAntarAt / ' - sukhabodhAvRtti, patra 1 2. (ka) anagArasya parakRtagRhanivAsitvAt tatrApi mamatvamuktatvAt saMgarahitasya / --sukhabodhAvRtti, patra 1 (kha) athavA asveSu bhikSarasvabhikSuH- jAtyAdyanAjIvanAdanAtmIkRtatvena anAtmIyAneva gRhiNo'nnAdi bhikSate iti kRtvA anagArazcAsAvasvabhikSuzca anagArAsvabhikSuH / -- * bRhadvRtti (zAntyAcAryakRta) patra 19 3. aupapAtikasUtra 20 tathA sthAnAMga, sthAna 7 meM varNita 7 prakAra ke vinaya namratA ke artha meM haiN| 4. jJAtAsUtra, 1 / 5 ke anusAra AgAravinaya ( zrAvakAcAra) aura anagAravinaya ( zramaNAcAra), ye do bheda AcAra artha ke pratipAdaka haiN| 5. vinaya arthAt niyama (Discipline ), athavA bhikSu bhikSuNiyoM ke AcArasambandhI niyama / - dekheM vinayapiTaka, bhUmikA -- rAhulasAMkRtyAyana 6. prastuta adhyayana meM anuzAsana, AjJApAlana, saMghIya niyama- maryAdA Adi arthoM meM bhI vinaya zabda prayukta huA hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra _[2] jo gurujanoM kI AjJA (vidhyAtmaka Adeza) aura nirdeza (saMketa yA sUcanA) ke anusAra (kArya) karatA hai, gurujanoM ke nikaTa (sAnnidhya meM) raha kara (mana aura tana se) zuzrUSA karatA hai tathA unake iMgita aura AkAra ko samyak prakAra se jAnatA hai, vaha 'vinIta' kahA jAtA hai| 3. ANA'nidesakare, guruunnmnnuvvaaykaare| __ paDiNIe asaMbuddhe, 'aviNIe' tti vuccii|| [3] jo gurujanoM kI AjJA evaM nirdeza ke anusAra (kArya) nahIM karatA, gurujanoM ke nikaTa raha kara zuzrUSA nahIM karatA, unase pratikUla vyavahAra karatA hai tathA jo asambuddha (-unake iMgita aura AkAra ke bodha athavA tattvabodha se rahita) hai; vaha 'avinIta' kahA jAtA hai| vivecana--AjJA aura nirdeza prAcIna AcAryoM ne ina donoM zabdoM ko ekArthaka mAnA hai| athavA AjJA kA artha-Agamasammata upadeza yA maryAdAvidhi evaM nirdeza kA artha-utsarga aura apavAda rUpa se usakA pratipAdana kiyA gayA hai| athavA AjJA kA artha guruvacana aura nirdeza kA artha ziSya dvArA svIkRtikathana hai| vinIta kA prathama lakSaNa AjJA aura nirdeza kA pAlana karanA hai|3|| ___upapAtakAraka-bRhadvRtti ke anusAra- sadA gurujanoM kA sAnnidhya (sAmIpya) rakhane vAlA arthAtjo zarIra se unake nikaTa rahe, mana se unakA sadA dhyAna rkhe| cUrNi ke anusAra- unakI zuzrUSA karane vAlA--jo vacana sunate rahane kI icchA se tathA sevAbhAvanA se yukta ho| isa prakAra upapAtakAraka vinIta kA dUsarA lakSaNa hai|5 iMgiyAgArasaMpanne-iMgita kA artha hai-zarIra kI sUkSmaceSTA jaise--kisI kArya ke vidhi yA niSedha ke lie sira hilAnA, A~kha se izArA karanA Adi, tathA AkAra-zarIra kI sthUla ceSTA, jaise-uThane ke lie Asana kI pakar3a DhIlI karanA, ghar3I kI ora dekhanA yA jambhAI lenA aadi| ina donoM ko samyak prakAra se jAnane vAlA-samprajJa / isakA 'sampanna' rUpAntara karake yukta artha bhI kiyA gayA hai, jo yahA~ adhika saMgata nahIM hai| yaha vinIta kA tIsarA lakSaNa hai| avinIta duHzIla kA niSkAsana evaM svabhAva 4. jahA suNI pUi-kaNNI, nikkasijjai svvso| evaM dussIla-paDiNIe, muharI nikksijjii|| 1. dekheM uttarAdhyayanacUrNi, pR. 26 2. (ka) uttarAdhyayana cUrNi, pR. 26 (kha) bRhavRtti, patra 44 3. yadvAjJA-saumya ! idaM ca kuru, idaM mA kArSIriti guruvacanameva, tasyA nirdeza:- idamitthameva karomi, iti nizcayAbhidhAnaM, ttkrH|-bRhvRtti, patra 44 4. 'upa-samIpe patanaM sthAnamupapAta: dRgvacanaviSayadezAvasthAnaM, ttkaarkH|' -bRhavRtti, patra 44 5. upapatanamupapAtaH shushruussaakrnnmityrthH| - uttarA. cUrNi, pR. 26 6. iMgitaM-nipuNamatigamyaM pravRtti-nivRttisUcakaM ISaddhUzira:kampAdiH, AkAra:- sthUladhIsaMvedyaH prasthAnAdi-bhAvAbhivyaMjako digvloknaadiH|-bRhvRtti, patra 44 7. (ka) samprajJaH-samyak prakarSeNa jaanaati-iNgitaakaarsmprjnyH| -bRhadvRtti patra 44 (kha) sampanna : yuktaH, sampannavAn smpnnH| -sukhabodhA0 patra 1, utta0 cUrNi pR. 27 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : vinayasUtra [4] jisa prakAra sar3e kAna kI kutiyA [ghRNApUrvaka] sabhI sthAnoM se nikAla dI jAtI hai, usI prakAra guru ke pratikUla AcaraNa karane vAlA duHzIla vAcAla ziSya bhI sarva jagaha se [apamAnita kara ke] nikAla diyA jAtA hai| 5. kaNa-kuNDagaM caittANaM, viTTha bhuMjai suuyre| evaM sIlaM caittANaM, dussIle ramaI mie|| [5] jisa prakAra sUara cAvaloM kI bhUsI ko chor3a kara viSThA khAtA hai, usI prakAra ajJAnI (maga pazabuddhi) ziSya zIla (sadAcAra) ko chor3akara duHzIla (durAcAra) meM ramaNa karatA hai| vivecana-dussIla- jisakA zIla-svabhAva, samAdhi yA AcAra rAgadveSAdi doSoM se vikRta hai, vaha duHzIla kahalAtA hai| ____ muharI- zabda ke tIna rUpa - mukharI, mukhAri aura mudhaari| mukharI-vAcAla, mukhAri--jisakA mukha [jIbha] dUsare ko ari banA letA hai, mudhAri -vyartha hI bahuta-sA asambaddha bolane vaalaa| savvaso nikkasijjai-do artha--sarvataH evaM srvthaa| sarvataH arthAt-kula, gaNa, saMgha, samudAya, Adi saba sthAnoM se, athavA sarvathA--bilkula nikAla diyA jAtA hai| kaNakuMDagaM--do artha-cAvaloM kI bhUsI athavA cAvalamizrita bhUsI, puSTikAraka evaM sUara kA priya bhojn| miekA zabdaza: artha hai-mRg| bRhadvRttikAra kA Azaya hai-avinIta ziSya mRga kI taraha ajJa (pazubuddhi) hotA hai| jaise--saMgIta ke vazIbhUta hokara mRga churA hAtha meM liye badhika ko-apane mRtyurUpa apAya ko nahIM dekha pAtA, vaise hI duHzIla avinIta bhI durAcAra ke kAraNa apane bhavabhramaNarUpa apAya ko nahIM dekha paataa| vinaya kA upadeza aura pariNAma 6. suNiyA'bhAvaM sANassa, sUyarassa narassa y| viNae Thavejja appANaM, icchanto hiymppnno|| [6] apanA Atmahita cAhane vAlA sAdhu, (sar3e kAna vAlI) kutiyA aura (viSThAbhojI) sUara ke samAna, duHzIla se hone vAle abhAva (-azobhana-hInasthiti) ko suna (samajha) kara apane Apako vinaya (dharma) meM sthApita kre| 7. tamhA viNayamesejjA, sIlaM paDilabhe jo| buddha-putta niyAgaTThI, na nikkasijjai knnhuii| [7] isalie vinaya kA AcaraNa karanA cAhie, jisase ki zIla kI prApti ho| jo buddhaputra (prabuddha guru kA putrasama priya), mokSArthI ziSya hai, vaha kahIM se (gaccha, gaNa Adi se) nahIM nikAlA jaataa| 1. bRhavRtti, patra 45 2. vahI, patra 45 3. (ka) vahI, patra 45 (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR. 27 4. vahI, patra 45 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra vivecana-buddhapatta do rUpAntara--buddhaputra-AcAryAdi kA putravat prItipAtra ziSya, buddhavutta(buddhavyukta)-avagatatattva tIrthaMkarAdi dvArA ukta jJAnAdi yA dvAdazAMgarUpa aagm| niyAgaTTI do rUpaniyAgArthI-mokSArthI aura nijakArthI-AtmArthI (nija AtmA ke sivAya zeSa saba para haiM, isa dRSTi se AtmaramaNArthI), athavA jJAnAditraya kA arthI-abhilASI, athavA AgamajJAna kA abhilaassii|2 anuzAsanarUpa vinaya kI dazasUtrI 8. nisante siyA'muharI, buddhANaM antie syaa| aTThajuttANi sikkhejjA, niraTThANi u vje|| [8] (ziSya) buddha (-guru) janoM ke nikaTa sadA prazAnta rahe, vAcAla na bane, (unase) arthayukta (padoM ko) sIkhe aura nirarthaka bAtoM ko chor3a de| 9. aNusAsio na kuppejjA, khaMti seveja pnnddie| khuDDehiM saha saMsaggiM, hAsaM kIDaM ca vje|| [9] (guru ke dvArA) anuzAsita hone para paNDita (-buddhimAna ziSya) krodha na kare, kSamA kA sevana kare [-zAnta rahe], kSudra [-bAla yA zIlahIna] vyaktiyoM ke sAtha saMsarga, hAsya aura krIr3A se dUra rhe| 10. mA ya caNDAliyaM kAsI, bahuyaM mA ya aalve| kAleNa ya ahijittA, tao jhAeja eggo|| [10] ziSya (krodhAveza meM A kara koI) cANDAlika karma (apakarma) na kare aura na hI bahuta bole (-bakavAsa kre)| adhyayana (svAdhyAya-) kAla meM adhyayana kare tatpazcAt ekAkI dhyAna kre| 11. Ahacca caNDAliyaM kaTu, na niNhavija kayAi vi| kaDaM 'kaDe' tti bhAsejA, akaDaM 'no kaDe' tti y|| [11] (Avezavaza) koI cANDAlika karma (kukRtya)kara bhI le to use kabhI bhI na chipaae| (yadi koI kukRtya)kiyA ho to 'kiyA' aura na kiyA ho to nahIM kiyA' khe| vivecana-anuzAsana ke daza sUtra-(1) gurujanoM ke samIpa sadA prazAnta rahe, (2) vAcAla na bane, (3) nirarthaka bAteM chor3akara sArthaka pada sIkhe, (4) anuzAsita hone para krodha na kare, (5) kSamA dhAraNa kare, (6) kSudrajanoM ke sAtha samparka, hAsya evaM krIr3A na kare, (7) cANDAlika karma na kare, (8) adhyayanakAla meM adhyayana karake phira dhyAna kare, (9) adhika na bole, (10) kukRtya kiyA ho to chipAe nahIM, jaisA ho, vaisA guru se khe|3 nisaMte-nizAnta ke tIna artha--(1-2) atyanta zAnta rahe arthAt-antas meM krodha na ho. bAhya AkRti prazAnta ho, (3) jisakI ceSTAe~ atyanta zAnta hoN| 1. (ka) sukhabodhA, patra 3; bRhadvRtti, patra 46 (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR. 28, bRhavRtti, patra 46 2. (ka)sukhabodhA, patra 3; bRhavRtti, patra 46 (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR. 35, 28; bRhavRtti, patra 46 3. uttarAdhyayanasUtra, mUla a01, gA08 se 11 tk| 4. (ka) bRhadvRtti, patra 46-47 (kha) sukhabodhA, patra 3 (ga) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 28 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : vinayasUtra aTThajuttANi--arthayukta ke tIna artha - (1) heyopAdeyAbhidhAyaka arthayukta -- Agama (upadezAtmaka sUtra) vacana, (2) mumukSuoM ke lie artha - mokSa se saMgata upAya aura (3) sAdhujanocita arthayukta / ' niradvANi - nirarthaka ke tIna artha - ( 1 ) Dittha, Davittha Adi arthazUnya, niruktazUnya pada, (2) , kAmamanovijJAna yA strIvikathAdi anarthakara vacana, (3) lokottara artha-prayojana yA uddezya se rahita kAmazAstra, zAstra / 2 kIDaM-- krIDA ke tIna artha - (1) khelakUda, (2) manovinoda yA kilola Adi, (3) aMtyAkSarI, prahelikA, hastalAghava Adi se janita kautuka / 9 caMDAliyaM-- ke tIna artha - (1) caNDa (krodha bhayAdi) ke vazIbhUta hokara alIka---asatyabhASaNa, (2) cANDAla jAti meM hone vAle krUrakarma, (3) 'mA acaMDAliyaM' pada mAna kara - he acaNDa - saumya ! alIka-- (guruvacana yA Agamavacana kA viparIta artha - kathana karake) asatyAcaraNa mata kro| atyadhika bhASaNa- niSedha ke tIna mukhya kAraNa - (1) bolane kA viveka na rahane se asatya bolA jAegA yA vikathA karane lagegA, (2) adhika bolane se dhyAna, svAdhyAya, adhyayana Adi meM vikSepa hogA, (3) vAtakSobha yA vAta kupita hone kI zaMkA hai / 5 samaya para adhyayana aura ekAkI dhyAna-sAdhu ke lie svAdhyAya, adhyayana, bhojana, pratikramaNa Adi sabhI pravRttiyA~ yathAkAla aura maNDalI meM karane kA vidhAna pravacanasAroddhAra meM sUcita kiyA hai, kintu dhyAna ekAkI (dravya se vivikta zayyAsanAdiyukta tathA bhAva se rAgadveSAdirahita hokara) kiyA jAtA hai; jaisA ki uttarAdhyayanacUrNi meM laukika pratipatti kA saMketa hai-- eka kA dhyAna, do kA adhyayana aura tIna Adi kA grAmAntaragamana / avinIta aura vinIta ziSya kA svabhAva 12. mA galiyasseva kasaM, vayaNamicche puNo puNo / kasaM va daTTumAiNe, pAvagaM parivajjae // [12] jaise galitAzva (aDiyala - avinIta ghor3A) bAra- bAra cAbuka kI apekSA rakhatA hai, vaise (vinIta ziSya) ( guru ke Adeza ) vacana kI apekSA na kare kintu jaise AkIrNa ( uttama jAti kA zikSita ) azva cAbuka ko dekhate hI unmArga ko chor3a detA hai, vaise hI guru ke AkArAdi ko dekha kara hI pApakarma (azubha AcaraNa) ko chor3a de| 13. aNAsavA thUlavayA kusIlA, miuMpi caNDaM pakareMti sIsA / cittANuyA lahu dakkhovaveyA, pasAyae te hu durAsayaM pi // (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 28 (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 29 (ga) sukhabodhA, patra 3 (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 29 1. (ka) bRhadvRtti, patra 46-47 2. (ka) bRhadvRtti, patra 47 3-4 (ka) bRhadvRtti, patra 47 5. bRhadvRtti, patra 47 6. uktaM hi --' ekasya dhyAnaM, dvayoradhyayanaM, triprabhRti grAmaH ' evaM laukikAH saMpratipannAH / ' - uttarAdhyayanacUrNi, pR029 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasatra . [13] guru ke vacanoM ko nahIM sunane vAle, UTapaTAMga bolane vAle (sthUlabhASI) aura kuzIla (duSTa) ziSya mRdu svabhAva vAle guru ko bhI caNDa (krodhI) banA dete haiM, jaba ki guru ke mano'nukUla calane vAle evaM dakSatA se yukta (nipuNatA se kArya sampanna karane vAle) ziSya, durAzaya (zIghra hI kupita hone vAle durAzraya) guru ko bhI jhaTapaTa prasanna kara lete haiN| vivecanagaliyassa-galitAzva kA artha hai-avinIta ghor3A / uttarAdhyayananiyukti meM gaMDI (uchalakUda macAne vAlA), galI (peTa meM kucha nigalane para hI calane vAlA) aura marAlI (gAr3I Adi meM jotane para mRtakasA hokara baiTha jAne vAlA-mariyala athavA lAta mArane vAlA), ye tInoM zabda duSTa ghor3e aura baila ke artha meM paryAyavAcI haiN| AiNNe-AkIrNa kA artha hai--vinIta yA prazikSita ashv| AkIrNa, vinIta aura bhadraka ye tIna zabda vinIta ghor3e aura baila ke artha meM samAnArthaka haiN|2 durAsayaM--do artha-(1) durAzaya (duSTa Azaya vAle) aura (2) durAzraya-atyanta krodhI hone ke kAraNa du:kha se (bar3I muzkila se) Azraya pAne vAle (ThikAne Ane vAle--zAnta hone vAle) guru ko|3|| atikrodhI caNDarudrAcArya kA udAharaNa ujjayinI nagarI ke bAhara udyAna meM eka bAra caNDarudrAcArya saziSya pdhaare| eka navavivAhita yuvaka apane mitroM ke sAtha unake pAsa AyA aura kahane lagA--'bhagavan ! mujhe saMsAra se taariye| usake sAthI bhI kahane lage_'yaha saMsAra se virakta nahIM haA hai. yaha Apako ciDhA rahA isa para caNDarudrAcArya krodhAveza meM A kara kahane lage--'le A, tujhe dIkSA detA huuN|' yoM kaha kara usakA mastaka pakar3a kara jhaTapaTa loca kara diyaa| ___ AcArya dvArA ukta yuvaka ko muNDita karate dekha, usake sAthI khisaka gae / navadIkSita ziSya ne kahA'gurudeva! aba yahA~ rahanA ThIka nahIM hai, anyatra vihAra kara dIjie, anyathA yahA~ ke paricita loga A kara hameM taMga kreNge|' ata: AcArya ne mArga kA pratilekhana kiyA aura ziSya ke anurodha para usake kaMdhe para baiTha kara cala pdd'e| . rAste meM aMdhakAra ke kAraNa rAstA sApha na dikhane se ziSya ke paira Upara nIce par3ane lge| isa para caNDarudra AcArya kupita hue aura ziSya ko bhalA-burA kahane lge| para ziSya ne samabhAvapUrvaka guru ke kaThora vacana she| sahasA eka khaDDe meM paira par3ane ke kAraNa guru ne muNDita sira para DaMDA phaTakArA, sira phUTa gayA, rakta kI dhArA baha calI, phira bhI ziSya ne zAnti se sahana kiyA, komala vacanoM se guru ko zAnta karane kA prayatna kiyaa| isa utkRSTa kSamA ke phalasvarUpa uccatamabhAvadhArA ke sAtha ziSya ko kevalajJAna ho gyaa| kevalajJAna ke prakAza meM aba usake paira sIdhe par3ane lge| phira bhI guru ne vyaMgya meM kahA--'duSTa! DaMDA par3ate hI sIdhA ho gyaa|' aba tujhe rAstA kaise dIkhane lagA?' 1. (ka) bRhadvRtti, patra 48 (kha) 'gaMDI galI marAlI, asse goNe ya huMti egtttthaa|' -uttarAdhyayananiyukti, gA0 64 2. (ka) bRhadvRtti, patra 48 (kha) 'Ainne ya viNIe bhaddae vAvi egaTThA'-uttarAdhyayananiyukti, gA. 64 3. bRhadvRtti, patra 48 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : vinayasUtra usane kahA- 'gurudeva! ApakI kRpA se prakAza ho gyaa|' isase caNDarudrAcArya ke pariNAmoM kI dhArA bdlii| ve kevalajJAnI ziSya kI azatanA evaM itane kaThora pratAr3ana ke lie pazcAtApapUrvaka kSamAyAcanA karane lge| ziSya para prasanna ho kara usakI namratA, kSamA, samatA aura sahiSNutA kI prazaMsA karane lge| isI prakAra jo ziSya vinIta ho kara guru ke vacanoM ko sahana karatA hai, vaha atikrodhI guru ko bhI caNDarudra kI taraha prasanna kara letA hai| vinIta kA vANIviveka (vacanavinaya) 14. nApuTTho vAgare kiMci, puTTho vA nAliyaM ve| kohaM asaccaM kubvejA, dhArejjA piymppiyN|| [14.] (vinIta ziSya) (guru ke) vinA pUche kucha bhI na bole; pUchane para asatya na bole| (kadAcit) krodha (A bhI jAe to usa) ko niSphala (asatya-abhAvayukta) kara de| (guru ke) priya aura apriya (vacana yA zikSaNa) donoM ko dhAraNa kare, (usa para rAga aura dveSa na kre)| vivecana-kohaM asaccaM kuvvejA-guru ke dvArA kisI aparAdha yA doSa para atyanta phaTakAre jAne para bhI krodha na kare / kadAcit krodha utpanna bhI ho jAe to use kuvikalpoM se bacA kara viphala kara de| yaha isa paMkti kA Azaya hai| kulaputra kA dRSTAnta-eka kulaputra ke bhAI ko zatru ne mAra ddaalaa| usakI mAtA ne joza meM Akara kahA-putra! bhrAtRghAtaka ko mAra kara badalA lo| vaha use khojane lgaa| bahuta samaya bhaTakane ke bAda apane bhAI ke hatyAre ko jIvita pakar3a lAyA aura mAtA ke samakSa upasthita kiyaa| zatru usakI mAtA kI zaraNa meM A gyaa| kulaputra ne pUchA--'he bhrAtRghAtaka! tujhe kaise mArUM?' zatru ne gir3agir3Akara kahA--'jaise zaraNAgata ko mArate haiN|' isa para usakI mAM ne kahA--'putra ! zaraNAgata ko nahIM mArA jaataa|' kulaputra bolA--'phira maiM apane krodha ko kaise saphala karUM?' mAtA ne kahA--'beTA! krodha sarvatra saphala nahIM kiyA jAtA / isa krodha ko viphala karane meM tumhArI vizeSatA hai|' usane zatru ko chor3a diyaa| Atmadamana aura paradamana kA antara evaM phala 15. appA ceva dameyavvo, appA hu khalu duddmo| appA danto suhI hoi, assi loe parattha y|| [15.] apanI AtmA kA hI damana karanA cAhie; kyoMki AtmA kA damana hI kaThina hai| damita AtmA hI isa loka aura paraloka meM sukhI hotA hai| 16. varaM me appA danto, saMjameNa taveNa y| mAhaM parehi dammanto, bandhaNehi vahehi y|| 1. bRhadvRtti, patra 49 2. bRhadvRtti, patra 49 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra [16.] (ziSya Atmavinaya ke sandarbha meM vicAra kare) acchA to yahI hai ki maiM saMyama aura tapa (bAhya-Abhyantara) dvArA apanA Atmadamana karUM; bandhanoM aura vadha (tAr3ana - tarjana - prahAra Adi) ke dvArA dUsaroM se damita kiyA jAU~, yaha acchA nahIM hai| 12 vivecana- -appA ceva dameyavvo-AtmA zabda yahA~ indriyoM aura mana ke artha meM hai| arthAt-- manojJa-amanojJa (iSTa-aniSTa) viSayoM meM rAga aura dveSa ke vaza duSTa gaja kI taraha unmArgagAmI indriyoM aura mana kA svayaM vivekarUpI aMkuza dvArA upazamana (damana) kre| duddamo kA artha - durjaya hai, kyoMki AtmA (indriya-mana) ko jIta lene para dUsare saba (bAhya damanIyoM) para vijaya pAI jA sakatI hai| dAnta AtmA ubhayatra sukhI -- dAnta AtmA maharSigaNa isa loka meM bhI sarvatra pUje jAte haiM, sukhI rahate aura paraloka meM bhI sugati yA mokSagati pA kara sukhI hote haiM I Atmadamana hI zreSTha-- Atmadamana, saMyama aura tapa ke dvArA svecchA se indriya aura mana ko rAgadveSa se bacAnA hai, jo apane adhIna hai, kintu paradamana meM parataMtratA hai, pratikriyA hai, rAgadveSAdi ke kAraNa mAnasika saMkleza bhI hai| secanaka hAthI kA dRSTAnta -- yUthapati dvArA apane bacce ko mAre jAne ke bhaya se eka hathinI ne tApasoM Azrama meM gajazizu kA prasava kiyaa| vaha RSikumAroM ke sAtha-sAtha Azrama ke bagIce ko sIMcatA thA, isalie usakA secanaka nAma rakha diyaa| javAna hone para yUthapati ko mAra kara vaha svayaM yUthapati banA / usane Aveza meM Akara Azrama ko bhI naSTabhraSTa kara ddaalaa| zreNika rAjA ke pAsa tApasoM kI phariyAda pahu~cI to vaha secanaka hAthI ko pakar3ane ke lie niklaa| eka devatA ne dekhA ki zreNika ise avazya pakar3egA aura bandhana meM ddaalegaa| ataH devatA ne usa hAthI ke kAna meM kahA - 'putra ! zreNika tujhe bandhana meM jakar3e aura mArapITa kara ThIka kare, isakI apekSA tU svayaM apane ApakA damana kara le|' yaha suna kara vaha hAthI rAta ko hI zreNika rAjA kI hastizAlA meM pahu~ca gayA aura khambhe se bandha gyaa| isI prakAra mokSArthI vinIta sAdhaka ko tapasaMyama dvArA svayaM viSayakaSAyoM kA zamana (damana) karanA zreyaskara hai, viziSTa sakAmanirjarA kA kAraNa hai| dUsaroM ke dvArA damana se akAmanirjarA hI hogI / 2 anAzAtanA - vinaya ke mUlamaMtra 17. paDiNIyaM ca buddhANaM, vAyA aduva kammuNA / AvI vA jar3a vA rahasse, neva kujjA kayAi vi // [17] prakaTa meM (logoM ke samakSa ) athavA ekAnta meM vANI se athavA karma se kadApi prabuddha (tattvajJa) AcAryoM ke pratikUla AcaraNa nahIM karanA caahie| 18. na pakkhao na purao, neva kiccANa piTThao / na juMje UruNA UruM, sayaNe no paDissuNe // 2. bRhadvRtti, patra 50 1. bRhadvRtti, patra 33 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : vinayasUtra 13 [18.] kRtyoM (vandanIya AcAryAdi) ke barAbara (saTa kara) na baiThe, Age aura pIche bhI ( saTa kara yA vimukha ho kara na baiThe, unake (atinikaTa) jAMgha se jAMgha saTA kara, (zarIra se sparza ho, aise ) bhI na baitthe| bichaune (zayana) para (baiThA-baiThA) hI (unake kathita Adeza ko) zravaNa, svIkAra na kare (kintu Asana chor3a kara pAsa Akara svIkAra kare ) / 19. neva palhatthiyaM kujjA, pakkhapiNDaM va saMjae / pAe pasArie vAvi, na ciTThe guruNanti // [19.] saMyamI muni gurujanoM ke samIpa pAlathI lagA kara na baiThe, pakSapiNDa karake athavA donoM pairoM ( TAMgoM) ko pasAra kara na baitthe| 20. AyariehiM vAhinto, tusiNIo na kayAi vi / pasAya - pehI niyAgaTThI, uvaciTThe guruM sayA // [20] guru ke prasAda (-kRpAbhAva) ko cAhane vAlA mokSArthI ziSya, AcAryoM ke dvArA bulAe jAne para kadApi (kisI bhI sthiti meM ) mauna na rahe, kintu nirantara guru ke samIpa ( sevA meM) upasthita rhe| 21. Alavante lavante vA na nisIejja kayAi vi / caiUNamAsaNaM dhIro, jao jattaM paDissuNe // [21.] guru ke dvArA eka bAra athavA aneka bAra bulAe jAne para dhIra (buddhimAna) ziSya kadApi baiThA na rahe, kintu AsAna chor3akara (unake Adeza ko ) yatnapUrvaka (sAvadhAnI se ) svIkAra kare / 22. AsaNa- gao na pucchejjA, neva sejjA-gao kayA / AgammukkuDuo santo, pucchejjA paMjalIuDo // [22.] Asana athavA zayyA para baiThA-baiThA koI bAta guru se na pUche, kintu unake samIpa A kara, Asana se baiTha kara aura hAtha jor3a kara ( jo bhI pUchanA ho,) puuche| vivecana - AzAtanA ke kAraNa - (1) AcAryoM ke pratikUla AcaraNa mana-vacana-kAya se karane se, (2) unake samIpa saTa kara baiThane se, (3) unake Age yA pIche saTa kara yA pITha dekara baiThane se (4) jAMgha se jAMgha saTA kara baiThane se, (5) zayyA para baiThe-baiThe hI unake Adeza ko svIkAra karane se, (5) pAlathI lagA kara baiThane se, (6) donoM hAthoM se zarIra ko bAMdha kara baiThane se, (7) donoM TAMgeM pasAra kara baiThane se, (8) unake dvArA bulAne para cupa rahane para, (9) eka yA aneka bAra bulAye jAne para bhI baiThe rahane se (10) apanA Asana chor3akara unake Adeza ko yatnapUrvaka svIkAra na karane se, (11) Asana para baiThe-baiThe hI koI bAta guru se pUchane se aura prazna pUchate samaya guru ke nikaTa na Akara ukaDU Asana se na baiTha kara tathA hAtha na jor3ane se / ye aura aisI hI kaI bAteM gurujanoM kI AzAtanA kI kAraNa haiN| anAzAtanAvinaya ke lie inheM chor3anA anivArya hai| vAyA aduva kammuNA -- vANI se pratikUla vyavahAra -- tuma kyA jAnate ho? tujhe kucha AtA-jAtA to nahIM ! karma se pratikUla AcaraNa - guru ke paira lagAnA, Thokara mAranA, unake upakaraNoM ko phaiMka denA yA paira lagAnA aadi|2 1. uttarAdhyayanasUtra, mUla a. 1, gA. 17 se 22 taka 2. bRhadvRtti, patra 54 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 uttarAdhyayanasUtra Avi vA jai vA rahasse--Avi-janasamakSa prakaTa meM, rahasse--vivikta upAzrayAdi meM, ekAnta meM yA akele meN| kiccANa-kRtyAnAM-kRti-vandanA ke yogya, AcAryAdi ke|2 palhatthiyaM-pAlathI-ghuTanoM aura jAMghoM para vastra lapeTane kI kriyaa| pakkhapiMDaM--donoM bhujAoM se jAMghoM ko veSTita karake baiThanA pakSapiNDa kahalAtA hai| jao jattaM paDissuNe-do artha--(1) jahA~ guru virAjamAna hoM, vahA~ jA kara unakI upadiSTa vANI ko-preraNA ko svIkAra kre| (2) athavA yatnavAn hokara guru ke Adeza ko svIkAra kre| uvaciDhe--do artha - (1) pAsa meM jAkara baiThe yA khar3A rahe, (2) maiM sira jhukAkara vandana karatA hU~, ityAdi kahatA huA savinaya guru ke pAsa jaae|6|| ___paMjaliuDo-paMjalIgaDe--do rUpa--(1) prakarSa bhAvoM se donoM hAtha jor3akara, (2) prakarSarUpa se anta:karaNa kI prItipUrvaka aMjali krke| vinIta ziSya ko sUtra-artha-tadubhava batAne kA vidhAna 23. evaM viNaya-jattassa sattaM atthaM ca tdbhyN| pucchamANassa sIsassa vAgareja jhaasuyN|| ____ (23) vinayayukta ziSya ke dvArA isa prakAra (vinItabhAva se) pUchane para (guru) sUtra, artha aura tadubhaya (donoM) kA yathAzruta (jaise sunA yA jAnA ho, vaise) pratipAdana kre| vivecana--suttaM atthaM ca tadubhayaM-sUtra-kAlika-utkAlika zAstra, artha-- unakA artha aura tadubhaya--donoM unakA Azaya, tAtparya Adi bhii| jahAsuyaM-- guru Adi se jaisA sunA-jAnA hai, na ki apanI kalpanA se jAnA huaa| zrutavinayapratipatti--AcAryAdi ke lie zAstroM meM caturvidha pratipatti batAI gaI hai--(1) udyata 1. bRhadvRtti, patra 54 2. 'kRti:-vandanakaM, tadarhanti kRtyaa:....aacaaryaadyH|-bRhdvRtti, patra 54 3. 'prystikaaN-jaanujNghoprivstrvessttnaa''tmikaam|'-bRhdvRtti, patra 54 4. (ka) paMkkhapiMDo-dohiM vi bAhAhiM urUga-jANUNi ghettUNa acchnnN|'-utt0 cUrNi, pa0 35 (kha) bRhadvRtti, patra 54 5. bRhadvRtti, patra 55 6. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 35 (kha) bRhad vRtti, patra 55 (ga) sukhabodhA, patra 8 7. bRhadvRtti, patra 55 paMjaliuDetti--'prakRSTaM bhAvA'nvitatayAM'jalipuTamasyeti praaNjliputtH|' paMjalIgaDe-prakarSeNa anta:prItyAtmakena kRto--vihitoM'jali: ubhayakaramIlanAtmako'neneti prkRtaanyjliH| kRtazabdasya paranipAtaH praakRttvaat| 8-9 bRhadvRtti, patra 55 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : vinayasUtra hokara ziSya ko sUtrapATha grahaNa karAe, (2) artha ko prayatnapUrvaka sunAe, (3) jisa sUtra ke lie jo yogodvahana (upadhAna tapa Adi) ho, usakI vidhi pariNAmapUrvaka batAe, (4) zAstra ko adhUrA na chor3a kara sampUrNa zAstra kI vAcanA de| vinIta ziSya dvArA karaNIya bhASA-viveka 24. musaM parihare bhikkhU na ya ohAriNiM ve| bhAsA-dosaM parihare mAyaM ca vajae syaa|| [24.] bhikSu asatya (mRSAbhASA) kA parihAra (tyAga) kare, nizcayAtmaka bhASA na bole; bhASA ke (anya parihAsa, saMzaya Adi) doSoM ko bhI chor3e tathA mAyA (kapaTa) kA sadA parityAga kre| 25. nalaveja puTTho sAvajaM na niraTheM na mmmyN| appaNaTThA paraTThA vA ubhayassantareNa vaa|| [25.] (kisI ke dvArA) pUchane para bhI apane lie, dUsaroM ke lie athavA donoM ke lie yA niSprayojana hI sAvadha (pApakArI bhASA) na bole, na nirarthaka bole aura na marmabhedI vacana khe| vivecana--ubhayassaMtareNa vA-ubhaya-apane aura dUsare donoM ke lie , athavA binA hI prayojana ke (akAraNa) na bole| akelI nArI ke sAtha avasthAna-saMlApa-niSedha 26. samaresu agAresu sandhIsu ya mhaaphe| ___ ego egitthie saddhiM neva ciTThe na sNlve|| [26.] lohAra Adi kI zAlAoM (samaroM) meM, gharoM meM, do gharoM ke bIca kI sandhiyoM meM yA rAjamArgoM (mahApathoM-sar3akoM) para akelA (sAdhu) akelI strI ke sAtha na to khar3A rahe aura na saMlApa (bAtacIta) kre| vivecana-samara zabda ke 5 artha phalita hote haiM--(1) lohAra kI zAlA, (2) nAI kI dUkAna, lohakArazAlA, kharakuTI yA anya nIcasthAna, (3) yuddhasthAna, jahA~ eka sAtha donoM pakSa ke zatru ekatra hote haiM, (4) samUha kA ekatra honA, milanA yA melA aura (5) 'smara' aisA rUpAntara karane para kAmadevasambandhI sthAna, vyabhicAra kA aDDA yA kAmadevamandira, artha bhI ho sakatA hai|3 1. bRhadvRtti, patra 55 2. 'ubhayasse tti'-AtmanaH parasya ca prayojanamiti gamyate, aMtareNa vetti--binA vA pryojnmityupskaarH| - bRhadvRtti patra 57, sukhabodhA patra 8 3. (ka) uttarAdhyayana cUrNi, pR0 37 (kha) bRhadvRtti, patra 57, samamaribhirvartante iti smraaH| (1) Samara-Coming together, meeting concourse, confluence.--Sanskrit-Eng. Dictionary p. 1170 (gha) 'samara--smaragRha yA kaamdevgRh|'-aNgvijjaa bhUmikA, pR063 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 agAre ke do artha - (1) zUnyAgAroM meM, (2) gharoM meM / 1 saMdhI ke do artha (1) gharoM ke bIca kI sandhiyoM meM, (2) do dIvAroM ke bIca ke pracchanna sthAnoM meM / 2 vinIta ke lie anuzAsana - svIkAra kA vidhAna uttarAdhyayanasUtra 27. jaM me buddhANusAsanti sIeNa pharuseNa vA / 'mama lAbho' tti pehAe payao taM paDissuNe // [27] 'saumya (zItala -- komala) athavA kaThora zabda se prabuddha (tattvajJa AcArya) mujha para jo anuzAsana karate haiM, vaha mere lAbha ke lie hai, ' aisA vicAra kara prayatnapUrvaka usa anuzAsana ( zikSAvacana) ko svIkAra kare / 28. aNusAsaNamovAyaM dukkaDassa ya coyaNaM / hiyaM taM mannae paNNo vesaM hoi asAhuNo // [ 28.] AcArya ke dvArA kiyA jAne vAlA prasaMgocita mRdu yA kaThora anuzAsana ( aupAya), duSkRta nivAraka hotA hai| prAjJa (buddhimAna) ziSya use hitakAraka mAnatA hai, vahI (anuzAsana) asAdhu-avinIta mUDha ke lie dveSa kA kAraNa bana jAtA hai| 29. hiyaM vigaya-bhayA buddhA pharusaM pi aNusAsaNaM / vesaM taM hoi mUDhANaM khanti - sohikaraM payaM // [29] bhaya se mukta medhAvI (prabuddha) ziSya guru ke kaThora anuzAsana ko bhI hitakara mAnate haiM, kintu vahI kSamA aura citta zuddhi karane vAlA (guNa - vRddhi kA AdhArabhUta) anuzAsana-pada mUDha ziSyoM ke lie dveSa kA kAraNa ho jAtA hai / vivecana -- aNusAsaMti-- anuzAsana zabda yahA~ zikSA, upadeza, niyaMtraNa Adi arthoM meM prayukta huA hai| 3 'sIeNa phAruseNa vA' - zIta zabda ke do artha - (1) saumya zabda aura (2) samAdhAnakArI shbd| paruSa kA artha hai-- karkaza - kaThora zabda / 4 'ovAyaM' ke do rUpAntara -- aupAyam aura aupapAtam / aupAyam kA artha hai-- komala aura kaThora vacanAdi rUpa upAya se hone vAlA / upapAta kA artha hai - samIpa rahanA, guru kI sevAzuzrUSA meM rahanA, upapAta se hone vAlA kArya aupapAta hai / 5 khaMti-sohikaraM--do artha - (1) kSamA aura zuddhi -- AzayavizuddhatA karane vAlA, (2) kSAnti kI zuddha nirmalatA karane vAlA / guru kA anuzAsana kSAnti kA hetu hai aura mArdavAdi zuddhi kAraka hai| 1. (ka) 'agAraM nAma suNNAgAraM ' -- uttarAdhyayanacUrNi, pR0 37 (kha) 'agAreSu - gRheSu / ' -- bRhadvRtti, patra 70 2. (ka) bRhadvRtti, patra 57 (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 37 3. bRhadvRtti, patra 57, 4. vahI, patra 57 5. vahI, patra 57-58 6. bRhadvRtti, patra 58 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : vinayasUtra payaM--pada kA artha hai-sthAna, arthAt-jJAnAdiguNa prApti kA sthAna / ' vinIta kI gurusamakSa baiThane kI vidhi 30. AsaNe uvaciThejjA aNucce akue thire| appuTThAI niruTThAI nisiiejj'ppkukkue|| __[30.] (ziSya) aise Asana para baiThe, jo guru ke Asana se U~cA nahIM (nIcA) ho, jisase koI AvAja na nikalatI ho aura sthira ho (jisake pAye jamIna para Tike hue hoN)| aise Asana se prayojana hone para bhI bAra-bAra na uThe tathA (kisI gAr3ha) kAraNa ke binA na utthe| baiThe taba sthira evaM zAnta hokara baiThehAtha paira Adi se capalatA na kre| vivecana-'aNucce' zabda kI vyAkhyA--jo Asana guru ke Asana se dravyataH nIcA ho aura bhAvataH alpamUlya vAlA Adi ho| 'akue' zabda ke do rUpa, do artha-(1) akujaH - jo Asana (pATa, caukI Adi) AvAja na karatA ho, (2) akucaH-jo akampamAna ho, lacIlA na ho| _ 'alpotthAyI ke do artha--(1) alpotthAyI prayojana hone para kama hI uThe, athavA (2) prayojana hone para bhI bAra-bAra na utthe| nirutthAyI--nimitta yA prayojana (kAraNa) ke vinA na utthe|5 'alpokukkue'-ke do artha-cUrNi meM 'alpa' kA 'niSedha' artha hai, jabaki bRhavRtti meM 'thor3A' aura 'niSedha' donoM artha kiye haiN| ina arthoM kI dRSTi se 'appakukkue' (1) hAtha-paira Adi se asat ceSTA (kautkucya) na kare, athavA (2) hAtha-paira Adi se thor3A spandana (halana-calana) kare, ye do artha haiM / yathAkAlacaryA kA nirdeza 31. kAleNa nikkhame bhikkhU kAleNa ya pddikkme| akAlaM ca vivajjittA kAle kAlaM smaayre|| [31.] bhikSu yathAsamaya (bhikSA ke lie) nikale aura samaya para lauTa aae| (usa-usa kriyA ke) asamaya (akAla) meM (usa kriyA ko) na karake jo kriyA jisa samaya karane kI ho, use usI samaya kre| vivecana kAlacaryA se lAbha, akAlacaryA se hAni-jisa prakAra kisAna varSAkAla meM bIja botA hai. to use samaya para anAja kI phasala milatI hai, usI prakAra usa-usa kAla meM ucita bhikSA. pratilekhana. pratikramaNAdi kriyA ke karane se sAdhaka ko svAdhyAya dhyAna Adi ke lie samaya mila jAtA hai, sAdhanA se siddhi kA lAbha milatA hai. usa kriyA meM mana bhI lagatA hai| kinta jaise koI kisAna varSAkAla bIta jAne para bIja botA hai to use anna kI phasala nahIM milatI, isI prakAra asamaya meM bhikSAcaryA Adi karane se yatheSTa lAbha 1. bRhadvRtti, patra 58 2 -5. bRhadvRtti, patra 58-59 6. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 38 (kha) sukhabodhA, patra 11 (ga) bRhavRtti, patra 58-59 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra nahIM milatA, mana ko bhI saMkleza hotA hai, sAdhanA meM tejasvitA nahIM AtI, svAdhyAya-dhyAnAdi kAryakrama astavyasta ho jAtA hai| bhikSAgrahaNa evaM AhArasevana kI vidhi 32. parivADIe na ciThejA bhikkha dattesaNaM cre| paDirUveNa esittA miyaM kAleNa bhkkhe|| [32.] (bhikSA ke lie gayA huA) bhikSu paripATI (bhojana ke lie janatA kI paMkti) meM khar3A na rahe, vaha gRhastha ke diye gae AhAra kI eSaNA kare tathA munimaryAdA ke anurUpa (pratirUpa) eSaNA karake zAstrokta kAla meM (AvazyakatApUrtimAtra) parimita bhojana kre| 33. nAidUramaNAsanne nannesiM ckkhu-phaaso| ego ciTTheja bhattaTThA laMghiyA taM nikkme|| [33.] yadi pahale se hI anya bhikSu (gRhastha ke dvAra para) khar3e hoM to unase na atidUra aura na atisamIpa khar3A rahe, na anya (gRhastha) logoM kI dRSTi ke samakSa khar3A rahe, kintu akelA (bhikSuoM aura dAtAoM kI dRSTi se baca kara ekAnta meM) khar3A rahe / anya bhikSuoM ko lAMgha kara bhojana lene ke lie ghara meM na jaae| 34. nAiucce na nIe vA nAsanne naaiduuro| ____phAsuyaM parakaDaM piNDaM paDigAheja sNje|| ___ [34.] saMyamI sAdhu prAsuka (acitta) aura parakRta (apane lie nahIM banAyA gayA) AhAra grahaNa kare, kintu atyanta U~ce yA bahuta nIce sthAna se lAyA huA tathA na atyanta nikaTa se diyA jAtA huA AhAra le aura na atyanta dUra se| 35. appapANe'ppabIyaMmi paDicchannaMmi sNvudde| samayaM saMjae bhuMje jayaM aprisaaddiyN|| [35.] saMyamI sAdhu prANI aura bIjoM se rahita, Upara se DhaMke hue dIvAra Adi se saMvRtta makAna (upAzraya) meM apane sahadharmI sAdhuoM ke sAtha bhUmi para na girAtA huA yatnapUrvaka AhAra kre| ... 36. sukaDe tti supakke tti succhinne suhaDe mdde| suNiTThie sulaDhe tti sAvajaM vajjae munnii|| [36.] (AhAra karate samaya) muni, bhojya padArthoM ke sambandha meM -'bahuta acchA kiyA hai, bahuta acchA pakAyA hai, (ghevara Adi) khUba acchA chedA (kATA) hai, acchA huA hai, jo isa karele Adi kA kar3avApana miTa (apahRta ho) gayA hai, acchI taraha nirjIva (prAsuka) ho gayA hai athavA cUrame Adi meM ghI acchA bharA (rama gayA yA khapA) hai, yaha bahuta hI sundara hai'--isa prakAra ke sAvadha (pApayukta) vacanoM kA prayoga na kre| 1. bRhadvRtti kA Azaya, patra 59 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : vinayasUtra vivecana--paDirUveNa ke pA~ca artha - cUrNisammata artha (1) pratirUpa-- zobhana rUpavAlA, (2) utkRSTa veza vAlA arthAt -- rajoharaNa, gocchaga aura pAtradhAraka, aura jinapratirUpaka yAnI tIrthaMkara ke samAna pANipAtra ho kara bhojana karane vaalaa| prakaraNasaMgata artha -- sthavirakalpI yA jinakalpI, jisa veza meM ho, usI rUpa meN| pratirUpa kA artha pratibimba bhI hai, ataH artha huA -- tIrthaMkara yA cirantana muniyoM ke samAna veza vAlA / 1 bhikSAgata-doSoM ke tyAga kA saMketa - 'nAiucce va nIe vA' UrdhvamAlApahRta aura adhomAlA doSoM kI ora, 'nAsanne nAidUrao' ye do pada gocarI ke lie gaye muni ke dvArA gRhastha - gRhapraveza kI maryAdA kI ora saMketa karate haiM tathA phAsuyaM, parakaDaM, piMDa Adi bhikSAdoSoM ke tyAga kA saMketa dazavaikAlika meM milatA hai| 2 appapANe appabIyaMmi--ina donoM meM alpa zabda abhAvavAcaka hai| ina donoM padoM kA kramazaH artha hotA hai-- prANI rahita yA dvIndriyAdijIva-rahita sthAna meM, bIja (ekendriya) se rahita sthAna meM / upalakSaNa se ina donoM padoM kA artha hotA hai - samasta trasa - sthAvara jantuoM se rahita sthAna meM / 3 paDicchannaMmi saMvuDe--ina donoM kA artha kramazaH Upara se Dha~ke hue sthAna -- upAzraya meM tathA pArzva meM dIvAra Adi se saMvRtta sthAna -- upAzraya meM hotA hai| ina donoM padoM ke vidhAna kA Azaya yaha hai ki sAdhu khule meM bhojana na kare, kyoMki vahA~ saMpAtima (Upara se girane vAle) sUkSma jIvoM kA upadrava saMbhava hai| ata: aise sthAna meM AhAra kare jo Upara se chAyA huA ho tathA bagala meM bhI bhIMta, TATI yA pardA Adi se Dha~kA huA ho / 'saMvuDe' zabda sthAna ke vizeSaNa ke atirikta cUrNikAra aura zAntyAcArya dvArA saMvRtta (sarvendriyagupta -- saMyata) yA sAdhu kA vizeSaNa bhI mAnA gayA hai| samayaM -- do artha haiM-- (1) sAtha meM aura (2) samatApUrvaka / yaha zabda gaccha-vAsI sAdhuoM kI samAcArI kA dyotaka hai| 'bhuMje' kriyA ke sAtha isakA Azaya yaha hai ki maDaNlIbhojI sAdhu apane sahadharmI sAdhuoM ko nimaMtrita karake unake sAtha AhAra kare, akele na kre| cUrNi meM isa artha ke atirikta yaha bhI batAyA hai ki yadi akelA bhojana kare to samabhAvapUrvaka kare / vinIta aura avinIta ziSya ke svabhAva evaM AcaraNa se guru prasanna aura aprasanna 1. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 39 2. (ka) dazavaikAlika 5/1/ 67-68-69 3. 4. 5. 37. ramae paNDie sAsaM hayaM bhadaM va vAhae / bAla samma sAsanto galiyassaM va vAhae // [37.] medhAvI (paNDita-- vinIta) ziSya para anuzAsana karatA huA guru vaisA hI prasanna hotA hai, 19 (kha) bRhadvRtti, patra 59 (kha) vahI, a0 5 / 1/24 (ga) sukhabodhA, patra 11 (ga) vahI, 8 / 23, 8/51 (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 40 (ka) sukhabodhA, patra 12 (ga) saMvRtte -- pArzvata: kaTakuDyAdinA saMkaTadvAre, aTavyAM kaDagAdiSu -- bRhadvRtti, patra 6 - 61 (kha) sukhabodhA, patra 12 (ka) bRhadvRtti, patra 61 (kha) bRhadvRtti, patra 60 (kha) 'saMvuDo nAma savveMdiyagutto' saMvRtto vA sakalAzravaviramaNAt / (ga) uttarA0 cUrNi, pR0 40 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 uttarAdhyayanasUtra jaise ki vAhaka (azvazikSaka) uttama azva ko hAMkatA huA prasanna rahatA hai| jaise duSTa ghor3e ko hAMkatA huA usakA vAhaka khinna hotA hai, vaise hI abodha (avinIta, bAla) ziSya para anuzAsana karatA huA guru khinna hotA hai| ___38. 'khaDDuyA me caveDA me akkosA ya vahA ya me|' __kallANamaNusAsanto pAvadiTTi tti mnnii|| [38.] guru ke kalyANakArI anuzAsana ko pApadRSTi vAlA ziSya kaThora aura cAMTA mArane, gAlI dene aura prahAra karane ke samAna kaSTakAraka samajhatA hai| 39. 'putto me bhAya nAi'tti sAhU kallANa mnnii| pAvadiTThI u appANaM sAsaM 'dAsaM va' mnnii|| [39.] guru mujhe putra, bhAI aura sva (jJAti) jana kI taraha AtmIya samajha kara zikSA dete haiM, aisA vicAra kara vinIta ziSya unake anuzAsana ko kalyANakArI mAnatA hai, kintu pApadRSTi vAlA kuziSya (hitAnuzAsana se) zAsita hone para bhI apane ko dAsa ke samAna mAnatA hai| 40. na kovae AyariyaM, appANaM pi na kove| buddhovaghAI na siyA, na siyA tottgvese|| [40.] ziSya ko cAhie ki vaha na to AcArya ko kupita kare aura na (unake kaThora anuzAsanAdi se) svayaM kupita ho| AcArya (prabuddha guru) kA upaghAta karane vAlA na ho aura na (guru ko kharI-khoTI sunAne kI tAka meM unakA) chidrAnveSI ho| 41. AyariyaM kuviyaM naccA pattieNa psaaye| vijjhaveja paMjaliuDo vaeja 'na puNo' tti y|| [41.] (apane kisI ayogya vyavahAra se) AcArya ko kupita huA jAna kara vinIta ziSya pratIti (-prIti-) kAraka vacanoM se unheM prasanna kare; hAtha jor3a kara unheM zAnta kare aura kahe ki 'phira kabhI aisA nahIM kruuNgaa|' 42. dhammajjiyaM ca vavahAraM buddhehAyariyaM syaa| tamAyaranto vavahAraM garahaM naabhigcchii|| [42.] jo vyavahAra dharma se arjita hai aura prabuddha (tattvajJa) AcAryoM dvArA Acarita hai, sadaiva usa vyavahAra kA AcaraNa karatA huA kahIM bhI gardA ho prApta (nindita) nahIM hotaa| 43. maNogayaM vakkagayaM jANittA''yariyassa u| taM parigijjha vAyAe kammaNA uvvaaye|| [43.] AcArya ke manogata aura vAkya (vacana)- gata bhAva ko jAna kara ziSya use (sarvaprathama) vANI se grahaNa (svIkAra) karake, (phira use) kAryarUpa se pariNata kre| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : vinayasUtra 44. vitte acoie niccaM khippaM havai sucoie / jahovaiTTha sukayaM kiccAI kuvvaI sayA // 21 [44.] (vinayIrUpa se) prasiddha ziSya (guru dvArA ) prerita na kiye jAne para bhI kArya karane ke lie sadA prastuta rahatA hai, acchI taraha prerita kiye jAne para to vaha tatkAla una kAryoM ko sadA yathopadiSTa rUpa se bhalIbhA~ti sampanna kara letA hai / vivecana-- ramae-- abhiratimAn, prItimAn yA prasanna hotA hai / sAsaM--do artha (1) AjJA detA huA, (2) pramAdavaza skhalanA hone para zikSA detA huA / khaDDuyA - tIna artha -- (1) Thokara (2) lAta (3) Takkara mAranA / 1 buddhopaghAI-- buddhoM-- AcAryoM ke upaghAta ke tIna prakAra haiM- ( 1 ) jJAnopaghAta--yaha AcArya alpazruta hai yA jJAna ko chipAtA hai, (2) darzanopaghAta -- yaha AcArya unmArga kI prarUpaNA yA usameM zraddhA karatA hai, (3) cAritropaghAta -- yaha AcArya kuzIla hai yA pArzvastha (pAzastha ) hai, ityAdi prakAra se vyavahAra karane vAlA AcArya kA upaghAtI hotA hai| athavA jo ziSya AcArya kI vRtti (jIvanayAtrA) kA upaghAta karatA hai, vaha bhI buddhopaghAtI hai| * udAharaNa--koI vRddha gaNiguNasampanna AcArya vihAra karanA cAhate hue bhI jaMghAbala kSINa hone ke kAraNa eka nagara meM sthiravAsI ho ge| vahA~ ke zrAvakagaNa bhI apanA ahobhAgya samajha kara unakI sevA karate the, kintu AcArya ko dIrghajIvI dekha gurukarmA ziSya socane lage--hama loga kaba taka ina ajaMgama (agatizIla) kI paricaryA karate raheMge? ataH aisA koI upAya kareM, jisase AcArya svayaM anazana kara leN| vahA~ ke zrAvakagaNa to pratidina sarasa AhAra lene ke lie bhikSA karane vAle sAdhuoM ko Agraha karate, parantu ve bhikSA meM pUrNa nIrasa AhAra lAte aura kahate -- "bhaMte! hama kyA kareM? yahA~ ke zrAvaka loga acchA AhAra dete hI nahIM, ve vivekahIna haiN| " udhara zrAvaka logoM ke dvArA sarasa AhAra lene kA Agraha karane para sAdhu unheM kahate" AcArya zarIra - nirvAha ke prati atyanta nirapekSa ho gae haiM, aba ve sarasa, snigdha AhAra nahIM lenA caahte| ve yathAzIghra saMlekhanA karanA cAhate haiN|" yaha suna kara zraddhAlu bhakta zrAvakoM ne Akara savinaya prArthanA kI-- "bhagavan! Apa bhuvanabhAskara tejasvI paropakArI AcArya haiN| Apa hamAre lie bhArabhUta nahIM haiN| hama yathAzakti ApakI sevA ke lie tatpara haiN| ApakI sevA karake hama svayaM ko dhanya samajhate haiN| Apake ziSya sAdhu bhI ApakI sevA karanA cAhate haiM, ve bhI Apase kSubdha nahIM haiN| phira Apa asamaya meM hI saMlekhanA kyoM kara rahe haiM?" iMgitajJa AcArya ne jAna liyA ki ziSyoM kI buddhi vikRta hone ke kAraNa aisA huA hai| ataH aba isa aprItihetuka prANa-dhAraNa se kyA prayojana hai? dharmArthI puruSa ko aprIti utpanna karanA ucita nahIM / ataH ve tatkAla zrAvakoM se kahate haiM-"maiM sthiravAsI hokara kitane dina taka ina vinIta sAdhuoM aura Apa zrAvakagaNa ko sevA meM roke rakhUMgA? ataH zreSTha yahI hai ki maiM uttama artha ko svIkAra kruuN|" isa prakAra zrAvakoM ko samajhAkara AcArya ne anazana kara liyaa| 1. bRhadvRtti, patra 62 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra yaha hai AcArya ko apanI duzceSTAoM se anazana Adi ke lie bAdhya karane vAle buddhopaghAtI ziSyoM kA dRSTAnta ! tottagavesae-totta--totra kA artha hai-jisase vyathita kiyA jaae| dravyatotra cAbuka prahAra Adi haiM aura bhAvatotra haiM-doSodbhAvana, tiraskArayukta vacana, vyathA pahu~cAne vAle vacana athavA chidrAnveSaNa aadi| pattieNa-do rUma prAtItikena, prItikena / inake artha kramazaH zapathAdipUrvaka pratItikAraka vacanoM se evam prIti--zAMtipUrvaka hArdika bhakti se / vinIta ko laukika aura lokottara lAbha 45. naccA namai mehAvI loe kittI se jaaye| ___havaI kiccANaM saraNaM bhUyANaM jagaI jhaa|| [45.] pUrvokta vinayasUtroM (yA vinayapaddhatiyoM) ko jAna kara medhAvI muni unheM kAryAnvita karane meM vinata ho (jhuka-laga) jAtA hai, usakI loka meM kIrti hotI hai| prANiyoM ke lie jisa prakAra pRthvI AzrayabhUta (zaraNa) hotI hai, usI prakAra vinayI ziSya dharmAcaraNa (ucita anuSThAna) karane vAloM ke lie Azraya (AdhAra) hotA hai| 46. pujA jassa pasIyanti saMbuddhA puvvsNthuyaa| __ pasannA lAbhaissanti viulaM aTThiyaM suyN|| [46.] zikSaNa-kAla se pUrva hI usake vinayAcaraNa se samyak prakAra se paricita (saMstuta), sambuddha, (samyak vastutattvavettA) pUjya AcArya Adi usa para prasanna rahate haiN| prasanna hokara ve use mokSa ke prayojanabhUta (yA arthagambhIra) vipula zrutajJAna kA lAbha karavAte haiN| 47. sa pujjasatthe suviNIyasaMsae maNoruI ciTThai kmm-sNpyaa| __tavosamAyArisamAhisaMvuDe mahajjuI paMca vayAiM paaliyaa|| [47.] (gurujanoM kI prasannatA se vipula zAstrajJAna prApta) vaha ziSya pUjyazAstra hotA hai, usake samasta saMzaya dUra ho jAte haiN| vaha guru ke mana ko prItikara hotA hai tatha karmasampadA se yukta ho kara rahatA hai| vaha tapa-samAcArI aura samAdhi se saMvRta (sampanna) ho jAtA hai tathA pAMca mahAvratoM kA pAlana karake vaha mahAn dyutimAna (tapodIpti-yukta) ho jAtA hai| 48. sa deva-gandhavva-maNussapUie caittu dehaM mlpNkpuvvyN| siddhe vA havai sAsae deve vA apparae mhiddddhie|| -tti bemi|| [48.] devoM, gandharvo aura manuSyoM se pUjita vaha vinIta ziSya mala-paMka-pUrvaka nirmita isa deha ko 1. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 42 (kha) bRhavRtti, patra 62-63 2. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR. 42 (kha) bRhavRtti, patra 62 3. bRhadvRtti, patra 63 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : vinayasUtra tyAga kara yA to zAzvata siddha (mukta) hotA hai, athavA alpa karmaraja vAlA mahAn Rddhisampanna deva hotA hai| -aisA maiM kahatA huuN| vivecana--vinayI ziSya ko prApta hone vAlI bAraha upalabdhiyA~-(1) lokavyApI kIrti, (2) dharmAcaraNakartAoM ke lie AdhArabhUta honA, (3) pUjyavaroM kI prasannatA, (4) vinayAcaraNa se paricita pUjyoM kI prasannatA se pracura zrutajJAna-prApti, (5) zAstrIyajJAna kI sammAnanIyatA, (6) sarvasaMzaya-nivRtti, (7) gurujanoM ke mana ko rucikara, (8) karmasampadA kI sampannatA, (9) tapa:samAcArI evaM samAdhi kI sampannatA, (10) paMcamahAvrata pAlana se mahAdyutimattA, (11) deva-gandharva-mAnava-pUjanIyatA, (12) dehatyAga ke pazcAt sarvathA mukta athavA alpakarmA maharddhika deva honaa| kiccANaM- yahA~ kRtya zabda kA artha hai-ucita anuSThAna (svadharmocita AcaraNa) karane vAlA athavA kaluSita anta:karaNavRtti vAle vinAyAcaraNa se dUra logoM se pRthak rahane vaalaa| 2 ATThiyaMsuyaM-- do artha - (1) artha arthAt mokSa jisakA prayojana ho vaha, tathA (2)artha-artha se yukta hI jo prayojanarUpa ho vaha arthika, shrut-shrutjnyaan| pujasatthe- tIna rUpa : tIna artha -(1) pUjyazAstra- jisakA zAstrIya jJAna janatA meM pUjya-sammAnanIya hotA hai, (2) pUjyazAstA- jo apane zAstA--guru ko pUjya- pUjAyogya banA detA hai, athavA vaha svayaM pUjya zAstA (AcArya yA guru athavA anuzAstA) bana jAtA hai, (3) pUjyazasta- svayaM pUjya evaM zasta--prazaMsanIya (prazaMsAspada) bana jAtA hai|3 __'maNoruI ciTThai' kI vyAkhyA-gurujanoM ke vinaya se zAstrIya jJAna meM vizArada ziSya unake mana meM prItipAtra (rucikara) hokara rahatA hai| kammasaMpayA-- bRhadvRtti ke anusAra do artha - (1) karmasampadA-dazavidha samAcArI rUpa karmakriyA se sampanna aura (2) yogajavibhUti se sampanna / samAcArIsampannatA kA prazikSaNa- prAcInakAla meM kriyA kI upasampadA ke lie sAdhuoM kI vizeSa niyukti pUrvaka uttarAdhyayanasUtra ke 26veM adhyayana meM varNita dazavidha samAcArI kA prazikSaNa diyA jAtA thA aura usakI pAlanA karAI jAtI thii| ___ yogajavibhUtisampannatA kI vyAkhyA-cUrNi ke anusAra akSINamahAnasa Adi labdhiyoM se yuktatA hai, bRhadvRtti ke anusAra -- zramaNakriyA'nuSThAna ke mAhAtmya se samutpanna pulAka Adi labdhirUpa sampattiyoM se sampannatA hai| ___ 'maNoruI ciTTha kammasaMpayA'--ise eka vAkya mAna kara bRhadvRtti meM vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai-- karmoM kI--jJAnAvaraNIya Adi karmoM kI udaya-udIraNArUpa vibhUti--karmasampadA hai, isa prakAra kI karmasampadA arthAt karmoM kA uccheda karane kI zaktimattA meM jisakI manoruci rahatI hai| athavA 'maNoruhaM ciTThai kammasaMpayaM' pAThAntara mAna kara isakI vyAkhyA kI gaI hai--vinaya manorucita phala-sampAdaka hone se vaha manorucita (manovAMchita) karmasampadA (zubhaprakRtirUpa-puNyaphalarUpa) kA anubhava karatA rahatA hai| 1. uttarAdhyayanasUtra mUla, a0 1, gA0 45 se 48 taka 2. bRhadvRtti, patra 66 3. vahI, patra 66 4. (ka) bRhadvRtti, patra 66 (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 44 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 uttarAdhyayanasUtra malapaMkapuvvayaM-do artha-(1) Atmazuddhi kA vighAtaka hone se pApa-karma eka prakAra kA mala hai aura vahI paMka hai / isa zarIra kI prApti kA kAraNa karmamala hone se vaha bhAvataH malapaMkapUrvaka hai, (2) isa zarIra kI utpatti mAtA ke raja aura pitA ke vIrya se hotI hai, mAtA kA raja-mala hai aura pitA kA vIrya paMka hai, ataH yaha deha dravyataH bhI mala-paMka (raja-vIrya) pUrvaka hai| apparae--do rUpa : do artha (1) alparajA:-jisake badhyamAna karma alpa haiM, (2) alparatajisameM mohanIyakarmodayajanita rata-krIr3A kA abhAva ho| // prathama : vinayasUtra adhyayana smaapt|| mmm 2. bRhadvRtti, patra 67 (ka) 'mAouyaM piusukkaM ti vacanAt raktazukre eva malapaMko ttpuurvkN-mlpNkpuurvkm| (kha) apparaetti-alpamiti avidyamAnaM ratamiti krIDitaM mohanIyakarmodayajanitamasya alparato lavasaptamAdiH alparajAH vA prtnubdhymaankrmaa| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -dvitIya adhyayana parISaha-pravibhakti adhyayana-sAra * prastuta dvitIya adhyayana kA nAma 'parISaha-pravibhakti' hai| * saMyama ke kaThora mArga para calane vAle sAdhaka ke jIvana meM parISahoM kA AnA svAbhAvika hai, kyoMki sAdhu kA jIvana paMca mahAvrata, pAMca samiti, tIna gupti, athavA samyagdarzana, samyagyajJAna aura samyak cAritra kI maryAdAoM se baMdhA huA hai| una maryAdAoM ke pAlana se sAdhujIvana kI surakSA hotI hai| maryAdAoM kA pAlana karate samaya saMyamamArga se cyuta karane vAle kaSTa evaM saMkaTa hI sAdhu kI kasauTI haiM ki una kaSToM evaM saMkaToM kA haMsate-haMsate dhairya evaM samabhAva se sAmanA karanA aura apanI maulika maryAdAoM kI lakSmaNarekhA se bAhara na honA, apane ahiMsAdi dharmoM ko surakSita rakhanA una para vijaya pAnA hai| prastuta adhyayana meM sAdhu, sAdhviyoM ke lie kSudhA, pipAsA Adi 22 parISahoM para vijaya pAne kA vidhAna hai| * sacce sAdhaka ke lie parISaha bAdhaka nahIM, apitu karmakSaya karane meM sAdhaka evaM upakAraka hote haiN| sAdhaka mokSa ke kaThora mArga para calate hue kisI bhI parISaha ke Ane para ghabarAtA nahIM, udvigna nahIM hotA, na hI apane mArga yA vrata-niyama-saMyama kI maryAdA-rekhA se vicalita hotA hai| vaha zAnti se, dhairya se samabhAvapUrvaka yA samyagjJAnapUrvaka unheM sahana karake apane svIkRta patha para aTala rahatA hai| una parISahoM ke dabAva meM Akara vaha aMgIkRta pratijJA ke viruddha AcaraNa nahIM krtaa| vaha vastusthiti kA draSTA hokara unheM mAtra jAnatA hai, unase paricita rahatA hai, kintu AtmajAgRtipUrvaka saMyama kI surakSA kA satata dhyAna rakhatA hai| * parISaha kA zabdazaH artha hotA hai jinheM (samabhAvapUrvaka ArtadhyAna ke pariNAmoM ke vinA) sahA jAtA hai, unheM parISaha kahate haiN| yahA~ kaSTa sahane kA artha ajJAnapUrvaka, anicchA se, dabAva se, bhaya se yA kisI pralobhana se mana, indriya aura zarIra ko pIr3ita karanA nahIM hai| samabhAvapUrvaka kaSTa sahane ke pIche do prayojana hote haiM--(1) mArgAcyavana aura (2) nirjarA arthAt jinopadiSTa svIkRta mokSamArga se cyuta na hone ke lie aura nirjarA-samabhAvapUrvaka saha kara karmoM ko kSINa karane ke lie| yahI parISaha kA lakSaNa hai| * parISaha-sahana yA parISaha-vijaya kA artha jAnabUjha kara kaSToM ko bulA kara zarIra, indriyoM yA mana ko pIDA denA nahIM hai aura na Ae hae kaSToM ko lAcArI se sahana karanA hai| parISaha-vijaya kA artha hai-du:kha yA kaSTa Ane para bhI saMkleza maya pariNAmoM kA na honA, yA atyanta bhayAnaka kSudhAdi vedanAoM ko samyagjJAnapUrvaka samabhAva se zAntipUrvaka sahana karanA, athavA kSudhAdi vedanA upasthita hone para nijAtmabhAvanA se utpanna nirvikAra nityAnandarUpa sukhAmRta anubhava se vicalita 1. pariSahyata iti prisshH|-raajvaartik 9/2/6/592/2 2. mArgA'cyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH priisshaaH|-tttvaarth. 9/8 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra parISaha-pravibhakti - na honA parISahajaya hai| * anagAradharmAmRta meM batAyA gayA hai ki jo saMyamI sAdhu duHkhoM kA anubhava kiye binA hI mokSa-mArga ko grahaNa karatA hai, vaha du:khoM ke upasthita hote hI bhraSTa ho sakatA hai| isalie parISahajaya kA phalitArtha huA ki pratyeka pratikUla paristhiti ko sAdhanA ke sahAyaka hone ke kSaNoM taka prasannatApUrvaka svIkAra karanA, na to maryAdA tor3a kara usakA pratIkAra karanA hai aura na idhara-udhara bhAganA hai, na usase bacane kA koI galata mArga khojanA hai| parISaha Ane para jo sAdhaka usase na ghabarA kara mana kI AdatoM kA yA suvidhAoM kA zikAra nahIM banatA, vAtAvaraNa meM baha nahIM jAtA, varan ukta parISaha ko duHkha yA kaSTa na mAna kara jJAtA-dRSTA bana kara svecchA se sInA tAna kara nirbhaya evaM nirdvandva ho kara saMyama kI parIkSA dene ke lie khar3A ho jAtA hai, vahI parISahavijayI hai| vastutaH sAdhaka kA samyagjJAna hI Antarika anAkulatA evaM sukha kA kAraNa banakara use parISahavijayI banAtA hai| * parISaha aura kAyakleza meM antara hai| kAyakleza eka bAhyatapa hai, jo udIraNA karake, kaSTa saha kara karmakSaya karane ke uddezya se svecchA se jhelA jAtA hai| vaha grISmaRtu meM AtApanA lene, zItaRtu meM apAvRta sthAna meM sone, varSARtu meM tarumUla meM nivAsa karane, anekavidha pratimAoM ko svIkAra karane, zarIravibhUSA na karane evaM nAnA Asana karane Adi arthoM meM svIkRta hai| jabaki parISaha mokSamArga para calate samaya icchA ke vinA prApta hone vAle kaSToM ko mArgacyuta na hone aura nirjarA karane ke uddezya se sahA jAtA hai| * prastuta adhyayana meM karmapravAdapUrva ke 17veM prAbhRta se uddhRta karake saMyamI ke lie sahana karane yogya 22 parISahoM kA svarUpa tathA unheM saha kara una para vijaya pAne kA nirdeza hai| ina meM se vIsa parISaha pratikUla haiM, do parISaha (strI aura satkAra) anukUla haiM, jinheM AcArAMga meM uSNa aura zIta kahA hai| * ina parISahoM meM prajJA aura ajJAna kI utpatti kA kAraNa jJAnAvaraNIyakarma hai, alAbha kA antarAyakarma hai, arati, acela, strI, niSadyA, yAcanA, Akroza, satkAra-puraskAra kI utpatti kA kAraNa cAritramohanIya, 'darzana' kA darzanamohanIya aura zeSa 11 parISahoM kI utpatti kA kAraNa vedanIyakarma hai| * prastuta adhyayana meM parISahoM ke vivecana rUpa meM saMyamI kI caryA kA sAMgopAMga nirUpaNa hai| 1. (ka) bhagavatI-ArAdhanA vijayodayA 1159 /28 (kha) kArtikeyAnuprekSA 98, (ga)dravyasaMgrahaTIkA 35/146/10 2. anagAradharmAmRta 6/83 3. (ka) ThANA vIrAsaNAIyA jIvassa u suhaavhaa| uggA jahA dharijaMti kAyakilesaM tmaahiyN||-uttraa030/27 (kha) aupapAtikasUtra 19 4. (ka) kammappavAyapuvve sattarase pAhuDaMmi jaM suttaM / saNayaM sodAharaNaM taM ceva ihaMpi NAyavvaM ||-u0ni0, gA069 (kha) dekhiye tattvArthasUtra a0 9/9 meM 22 parISahoM ke nAma 5. tattvArthasUtra a09, 13 se 16 sU. taka Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIyaM ajjhayaNaM : parIsaha - pavibhattI dvitIya adhyayana : parISaha - pravibhakti parISaha aura unake prakAra : saMkSepa meM 1. suyaM me, AusaM! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM iha khalu bAvIsaM parIsahA samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveDyA, je bhikkhU soccA, naccA, jiccA, abhibhUya bhikkhAyariyAe parivvayanto puTTho no vihannejjA / [1] AyuSman! maiMne sunA hai, bhagavAn ne isa prakAra kahA hai-- zramaNa - jIvana meM bAIsa parISaha hote (Ate) haiM, jo kAzyapagotrIya zramaNa bhagavAn mahAvIra dvArA pravedita haiM; jinheM suna kara, jAna kara, abhyAsa ke dvArA paricita kara, parAbhUta ( parAjita) kara, bhikSAcaryA ke liye paryaTana karatA huA bhikSu parISahoM se spRSTaAkrAnta hone para vihata (vicalita yA skhalita) nahIM hotA / 2. kayare khalu te bAvIsaM parIsahA samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveiyA, je bhikkhU soccA, naccA, jiccA, abhibhUya bhikkhAyariyAe parivvayanto puTTho no vihannejjA ? [2 - pra.] ve bAIsa parISaha kauna-se haiM, jo kAzyapagotrIya zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dvArA pravedita haiM, jinheM sunakara, jAnakara, abhyAsa ke dvArA paricita (abhyasta ) kara, parAjita kara, bhikSAcaryA ke lie paryaTana karatA huA bhikSu unase spRSTa- AkrAnta hone para vicalita nahIM hotA? vivecana -- AusaM-- yahA~ ' AyuSman ' sambodhana gaNadhara sudharmAsvAmI dvArA jambUsvAmI ke prati kiyA gayA / isakA Azaya yaha hai ki isa adhyayana kA nirUpaNa sudharmAsvAmI ne jambUsvAmI ko lakSya karake kiyA hai| paveiyA -- do artha -- do rUpa - (1) praviditAH - bhagavAn ne kevalajJAna ke prakAza meM prakarSarUpa se svayaM sAkSAtkAra karake jJAta kie jAne / sarvajJa ke vinA yaha sAkSAtkAra ho nahIM sktaa| ataH svayaMsambuddha sarvajJa bhagavAn ne ina parISahoM kA svarUpa jAnA, (2) praveditA - bhagavAn ne inakA prarUpaNa kiyA / 2 parISahoM' se parAjita na hone ke upAya- - prathama sUtra meM sudharmAsvAmI ne parISahoM se parAjita na hone ke nimnokta upAya batAe haiM- (1) parISahoM kA svarUpa evaM nirvacana gurumukha se zravaNa karake, (2) inakA svarUpa yathAvat jAna kara, (3) inheM jItane kA punaH punaH abhyAsa karake, inase paricita hokara, (4) parISahoM ke sAmarthya kA sAmanA karake, unheM parAbhUta karake yA dabA kara / isakA phalitArtha yaha huA ki sAdhaka ko ina upAyoM se parISahoM para vijaya pAnA cAhie / re 1. bRhadvRtti, patra 82 2. (ka) vahI, patra 82 : praviditA: prakarSeNa svayaM sAkSAtkAritvalakSaNena jJAtAH / (kha) uttarANjhayaNANi bhA. 1 sAnuvAda, saM- muni nathamala jI, : 'pravedita haiM' 3. uttarAdhyayanasUtra mUla, bRhadvRtti, patra 82 : 'je bhikkhU soccA naccA jiccA abhibhUya puTTho no vihanejjA / / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra puTTo no vihannejA kA bhAvArtha yaha hai ki parISahoM ke dvArA AkrAnta hone para sAdhaka pUrvokta upAyoM ko AjamAe to vividha prakAra se saMyama tathA zarIropaghAtapUrvaka vinAza ko prApta nahIM hotaa| bhikkhAyariyAe parivvayaMto-yahA~ zaMkA hotI hai ki parISahoM ke nAmoM ko dekhate hue 22 hI parISaha vibhinna paristhitiyoM meM utpanna hote haiM, phira kevala bhikSAcaryA ke lie paryaTana ke samaya hI inakI utpatti kA ullekha kyoM kiyA gayA? isakA samAdhAna bRhavRtti meM yoM kiyA gayA hai ki bhikSATana ke samaya hI adhikAMza parISaha utpanna hote haiM, jaisA ki kahA hai--'bhikkhAyariyAe bAvIsaM parIsahA udiirijjNti|' pratyeka parISaha kA svarUpa prasaMgavaza zAstrakAra svayaM hI btaaeNge|2 3-ime khalu te bAvIsaM parIsahA samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveiyA, je bhikkhU soccA, naccA, jiccA, abhibhUya, bhikkhAyariyAe parivvayanto puTTho no vihannejA, taM jahA 1 digiMchA-parIsahe 2 pivAsA-parIsahe 3 sIya-parIsahe 4 usiNa-parIsahe 5 daMsa-masayaparIsahe 6 acela-parIsahe 7 arai-parIsahe 8 itthI-parIsahe 9 cariyA-parIsahe 10 nisIhiyA-parIsahe 11 sejA-parIsahe 12 akkosa-parIsahe 13 vaha-parIsahe 14 jAyaNA-parIsahe 15 alAbha-parIsahe 16 roga-parIsahe 17 taNa-phAsa-parIsahe 18 jalla-parIsahe 19 sakkAra-purakkAra-parIsahe 20 pannAparIsahe 21 annANa-parIsahe 22 dNsnn-priishe| [3-u.] ve bAIsa parISaha ye haiM, jo kAzyapagotrIya zramaNa bhagavAn mahAvIra dvArA pravedita haiM; jinheM suna kara, jAnakara, abhyAsa ke dvArA paricita kara, parAjita kara, bhikSAcaryA ke lie paryaTana karatA huA bhikSu unase spRSTa-AkrAnta hone para vicalita nahIM hotaa| yathA-1-kSudhAparISaha, 2-pipAsAparISaha. 3zItaparISaha, 4- uSNaparISaha,5-daMza-mazaka-parISaha,6-acela-parISaha,7-arati-parISaha, 8-strI-parISaha 9-caryA-parISaha, 10- niSadyA-parISaha, 11- zayyA-parISaha, 12-Akroza-parISaha, 13-vadha-parISaha, 14-yAcanA-parISaha, 15-alAbha-parISaha, 16-roga-parISaha, 17-tRNasparza-parISaha, 18-jalla-parISaha, 19- satkAra-puraskAra-parISaha, 20-prajJA-parISaha, 21-ajJAna-parISaha aura 22-drshn-priissh| bhagavat-prarUpita parISaha-vibhAga-kathana kI pratijJA 1. parIsahANaM pavibhattI kAsaveNaM pveiyaa| ___ taMbhe udAharissAmi ANupuTviM suNeha me|| [1] 'kAzyapagotrIya bhagavAn mahAvIra ne parISahoM ke jo vibhAga (pRthak-pRthak svarUpa aura bhAva kI apekSA se)batAe haiM, unheM maiM tumheM kahU~gA; mujha se tuma anukrama se suno|' vivecana-pavibhatti-prakarSarUpa se svarUpa, vibhAga evaM bhAvoM kI apekSA se pRthak tA kA nAma pravibhakti hai| ise vartamAna bhASA meM vibhAga yA bheda kahate haiN| 1. bRhadvRtti, patra 82 2-3. vahI, patra 83 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : parISaha - pravibhakti (1) kSudhA parISaha 2. digiMcchA - parigae dehe tavassI bhikkhU thAmavaM / na chinde, na chindAvae na pae, na payAvae // [2] zarIra meM kSudhA vyApta hone para bhI saMyamabala se yukta bhikSu phala Adi kA svayaM chedana na kare aura na dUsaroM se chedana karAe, unheM na svayaM pakAe aura na dUsaroM se pakavAe / 3. kAlI - pavvaMga-saMkAse kise dhamaNi - saMtae / mAyane asaNa- pANassa adINa maNaso care // [3.] (dIrghakAlika kSudhA ke kAraNa) zarIra ke aMga kAkajaMghA (kAlIparva) nAmaka tRNa jaise sUkha kara patale ho jAe~, zarIra kRza ho jAe, dhamaniyoM kA jAlamAtra raha jAe, to bhI azana-pAnarUpa AhAra kI mAtrA (maryAdA) ko jAnane vAlA bhikSu adInamanA ( - anAkula- citta) kara (saMyamamArga meM) vicaraNa kare / 1. 29 vivecana-kSudhAparISaha : svarUpa aura prathama sthAna kA kAraNa - 'kSudhAsamA nAsti zarIravedanA' (bhUkha ke samAna koI bhI zArIrika vedanA nahIM hai) kaha kara cUrNikAra ne kSudhA - parISaha ko parISahoM meM sarvaprathama sthAna dene kA kAraNa batAyA hai / kSudhA kI cAhe jaisI vedanA uThane para saMyama bhIru sAdhu ke dvArA AhAra pakAne-pakavAne, phalAdi kA chedana karane - karAne, kharIdane - kharIdAne kI vAJchA se nivRtta hokara tathA apanI svIkRta maryAdA ke viparIta aneSaNIya akalpanIya AhAra na lekara kSudhA ko samabhAvapUrvaka sahanA kSudhAparISaha hai| sarvArthasiddhi ke anusAra kSudhAvedanA kI udIraNA hone para niravadya AhAragaveSI jo bhikSu nirdoSa bhikSA na milane para yA alpa mAtrA meM milane para kSudhAvedanA ko sahatA hai, kintu akAla yA adeza meM bhikSA nahIM letA, lAbha kI apekSA alAbha ko adhika guNakArI mAnatA hai, vaha kSudhAparISaha - vijayI hai| kSudhAparISaha - vijayI navakoTi vizuddha bhikSAmaryAdA kA atikramaNa nahIM karatA, yaha zAntyAcArya kA abhimata hai / 2. kAlI - pavvaMga-saMkAse-- kAlIparva kA artha cUrNikAra, bRhadvRttikAra 'kAkajaMghA' nAmaka tRNavizeSa karate haiN| muni nathamalajI ke matAnusAra hindI meM ise 'ghuMghacI yA guMjA kA vRkSa' kahA jAtA hai| parantu yaha artha samIcIna nahIM pratIta hotA, kyoMki guMjA kA vRkSa nahIM hotA, vela hotI hai| DaoN. haramana jekobI, DaoN. sAMDesarA Adi ne 'kAkajaMghA' kA artha 'kaue kI jaMghA' kiyA hai| bRhadvRtti ke anusAra kAkajaMghA nAmaka tRNavRkSa ke parva sthUla aura usake madhyadeza kRza hote haiM, usI prakAra jisa bhikSu ke ghuTane, kohanI Adi sthUla aura jaMghA, Uru (sAthala), bAhu Adi kRza ho gae hoM, use kAlIparvasakAzAMga (kAlIpavvaMgasaMkAse) kahA jAtA hai / 2 dhamaNi - saMta - jisakA zarIra kevala dhamaniyoM (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 52 (ga) pravacanasAroddhAra, dvAra 8 (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 53 (ga) uttarAdhyayana, pR0 17 zirAoM (nasoM) se vyApta ( jAlamAtra ) raha jAe (kha) bRhadvRtti, patra 84 (gha) tattvArtha0 sarvArthasiddhi a09/9/420/6 (kha) bRhadvRtti, patra 84 (gha) The Sacred Books of the East - Vol XLV, P. 10. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra use dhamanisantata' kahate haiM / 'dhammapada' meM bhI 'dhamanisanthataM' zabda kA prayoga AyA hai, jisakA artha hai--'nasoM se mar3he zarIra vaalii'| bhAgavata meM bhI 'evaM cIrNena tapasA munirdhamanisantataH' prayoga AyA hai| vahA~ bhI yahI artha hai| vastutaH utkaTa tapa ke kAraNa zarIra ke rakta-mAMsa sUkha jAne se vaha asthicarmAvazeSa raha jAtA hai, taba usa kRza zarIra ke lie aisA kahA jAtA hai| tRtIya gAthA kA niSkarSa-kSudhA se atyanta pIr3ita hone para navakoTi zuddha AhAra prApta hone para bhI bhikSu lolupatAvaza atimAtrA meM AhAra-sevana na kare tathA navakoTi zuddha AhAra mAtrA meM bhI na milane para dainyabhAva na lAe, apitu kSutparISaha sahana kre|2|| dRSTAnta-hastimitra muni apane gRhasthapakSIya putra hastibhUta ke sAtha dIkSita hokara vicaraNa karate hue bhojakaTaka nagara ke mArga meM eka aTavI meM paira meM kAMTA cubha jAne se Age calane meM asamartha ho ge| sAdhuoM ne kahA--'hama Apako aTavI pAra karA deNge|' parantu hastimitra muni ne kahA- merI Ayu thor3I hai| ata: mujhe yahIM anazana karA kara Apa loga isa kSullaka sAdhu ko lekara cale jaaie| unhoMne vaisA hI kiyaa| parantu kSullaka sAdhu pitA ke mohavaza Adhe rAste se vApasa lauTa aayaa| pitA (muni) kAladharma pA cuke the| kintu kSullaka sAdhu use jIvita samajha kara vahIM bhUkhA-pyAsA ghUmatA rahA, kintu phalAdi tor3a kara nahIM khAe / deva bane hue hastimitra muni apane zarIra meM praviSTa hokara kSullaka se kahane lage-putra, bhikSA ke lie jaao| devamAyA se nikaTavartI kuTIra meM base hue nara-nArI bhikSA dene lge| udhara durbhikSa samApta hone para ve sAdhu bhojakaTaka nagara se vahA~ lauTe, kSullaka sAdhu ko lekara Age vihAra kiyaa| sabane kSudhAta kSullaka sAdhu ke dvArA kSudhAparISaha sahana karane kI prazaMsA kii| (2) pipAsA-parISaha 4. tao puTTho pivAsAe doguMchI lj-sNje| sIodagaM na sevijjA viyaDassesaNaM cre|| [4] asaMyama (-anAcAra) se ghRNA karane vAlA, lajjAzIla saMyamI bhikSu pipAsA se AkrAnta hone para bhI zItodaka (-sacitta jala) kA sevana na kare, kintu prAsuka jala kI gaveSaNA kre| 5. chinnAvAesu panthesu Aure supivaasie| parisukka-muhe'dINe taM titikkhe priishN|| [5] yAtAyAtazUnya ekAnta nirjana mArga meM bhI tIvra pipAsA se Atura (vyAkula) hone para, (yahA~ taka ki) mukha sUkha jAne para bhI muni adInabhAva se usa (pipAsA-) parISaha ko sahana kre| vivecana-pyAsa kI cAhe jitanI aura cAhe jahA~ (bastI meM yA aTavI meM) vedanA hone para bhI tattvajJa 1. (ka) bRhadvRtti, patra 84, (kha) bhAgavata, 11/18/9 (ga) paMsUkUladharaM jantuM kisaM dhmnisnthtN| ekaM vanasmi jhAyaMtaM, tamahaM brUmi braahmnnN|| -dhammapada 2. bRhadvRtti, patra 84 3. vahI, patra 85 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : parISaha-pravibhakti sAdhu dvArA aMgIkRta maryAdA ke viruddha sacitta jala na lekara samabhAvapUrvaka ukta vedanA ko sahanA pipAsA-parISaha hai| sarvArthasiddhi' meM batAyA gayA hai ki jo atirUkSa AhAra, grISmakAlIna Atapa, pittajvara aura anazana Adi ke kAraNa utpanna huI tathA zarIra aura indriyoM kA maMthana karane vAlI pipAsA kA (sacitta jala pI kara) pratIkAra karane meM AdarabhAva nahIM rakhatA aura pipAsArUpI agni ko saMtoSarUpI nae miTTI ke ghar3e meM bhare hue zItala sugandhita samAdhirUpI jala se zAnta karatA hai, usakA pipAsAparISahajaya prazaMsanIya hai| __ sIodagaM--kA artha 'ThaMDA pAnI' itanA hI karanA bhrAntimUlaka hai, kyoMki ThaMDA jala sacitta bhI hotA hai, acitta bhii| ata: yahA~ zItodaka aprAsuka-sacitta jala kA sUcaka hai| viyaDassa--vikRta jala--agni yA kSArIya padArthoM Adi se vikRti ko prApta--zAstrapariNata acitta pAnI ko kahate haiN| dRSTAnta-ujjayinIvAsI dhanamitra, apane putra dhanazarmA ke sAtha pravrajita huaa| eka dina ve donoM anya sAdhuoM ke sAtha elakAkSa nagara kI ora ravAnA hue| kSullaka sAdhu atyanta pyAsA thaa| usakA pitA dhanamitra muni usake pIche-pIche cala rahA thaa| rAste meM nadI aaii| pitA ne kahA--'lo putra, yaha pAnI pI lo| dhanamitra nadI pAra karake eka ora khar3A rhaa| dhanazarmA muni ne nadI ko dekha kara socA--'maiM ina jIvoM ko kaise pI sakatA hU~?" usane pAnI nahIM piyaa| ata: vahIM samabhAva se usane zarIra chor3a diyaa| mara kara deva bnaa| usa deva ne sAdhuoM ke lie sthAna-sthAna para gokuloM kI racanA kI aura muniyoM ko chAcha Adi dekara pipAsA zAnta kii| sabhI munigaNa nagara meM phuNce| pichale gokula meM eka muni apanA Asana bhUla gae, ata: vApasa lene Ae, para vahA~ na to gokula thA, na Asana / sabhI sAdhuoM ne ise devamAyA smjhii| bAda meM vaha deva Akara apane bhUtapUrva pitA (dhanamitra muni) ko chor3a kara anya sabhI sAdhuoM ko vandana karane lgaa| dhanamitra muni ko vandana na karane kA kAraNa pUchane para batAyA ki inhoMne mujhe kahA thA ki tU nadI kA pAnI pI le / yadi maiM usa samaya sacitta jala pI letA to saMsAra-paribhramaNa krtaa|' yoM kaha kara deva lauTa gyaa| isI taraha pipAsAparISaha sahana karanA caahie| (3) zItaparISaha 6. carantaM virayaM lUhaM sIyaM phusai egyaa| nAivelaM muNI gacche soccANaM jinnsaasnnN|| [6] (agnisamArambhAdi se athavA asaMyama se) virata aura (snigdha bhojanAdi ke abhAva meM) rUkSa (athavA anAsakta) ho kara (grAmAnugrAma athavA muktimArga meM) vicaraNa karate hue muni ko ekadA (zItakAla Adi meM) sardI satAtI hai, phira bhI mananazIla muni jinazAsana (vItarAga kI zikSAoM) ko suna (samajha) kara apanI velA (sAdhvAcAra-maryAdA kA athavA svAdhyAya Adi kI velA) kA atikramaNa na kre| 7. 'na me nivAraNaM atthi chavittANaM na vijjii| __ ahaM tu aggiM sevAmi' -iha bhikkhU na cinte|| 1. (ka) Avazya. malayagiri TIkA 1 a0 (kha) sarvArthasiddhi 9/9/420/12 2. (ka) zItaM zItalaM, svarUpasthatoyopalakSaNametat tataH svkaayaadishstraanuphtmpraasukmityrthH| (kha) 'viyaDassa tti'-vikRtasya vahnayadanA vikAraM prApitasya, prAsukasyeti yAvata; prkrmaadudksy|-bR0, patra 86 3. vahI, patra 87 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 [7] (zItaparISaha se AkrAnta hone para) bhikSu aisA na soce ki 'mere pAsa zIta ke nivAraNa kA sAdhana nahIM hai tathA ThaMDa se zarIra kI rakSA karane ke lie kambala Adi vastra bhI nahIM haiM, to kyoM na maiM agni kA sevana kara luuN|' vivecana -- zItaparISaha : svarUpa -- baMda makAna na milane para zIta se atyanta pIr3ita hone para bhI sAdhu dvArA akalpanIya athavA maryAdA-uparAnta vastra na lekara tathA agni Adi na jalA kara, na jalavA kara tathA anya logoM dvArA prajvalita agni kA sevana na kara ke zIta ke kaSTa ko samabhAvapUrvaka sahanA zItaparISaha hai| sarvArthasiddhi ke anusAra* pakSI ke sAmAna jisake AvAsa nizcita nahIM haiM, vRkSamUla, caupatha yA zilAtala para nivAsa karate hue barpha ke girane para, ThaMDI barphIlI havA ke lagane para usakA pratIkAra karane kI icchA se jo nivRtta hai, pahale anubhava kiye gae pratIkAra ke hetubhUta padArthoM kA jo smaraNa nahIM karatA, aura jo jJAnabhAvanArUpI garbhAgAra meM nivAsa karatA hai, usakA zItaparISahavijaya prazaMsanIya hai / uttarAdhyayanasUtra dRSTAnta -- rAjagRha ke nagara ke cAra mitroM ne bhadrabAhusvAmI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| zAstrAdhyayana karake pairoM ne ekalavihArapratimA aMgIkAra kii| eka vAra ve tRtIya prahara meM bhikSA lekara lauTa rahe the| sardI kA mausama thaa| pahale muni ko Ate-Ate cauthA prahara vaibhAragiri kI guphA ke dvAra taka bIta gyaa| vaha vahIM raha gyaa| dUsarA nagarodyAna taka, tIsarA udyAna ke nikaTa pahu~cA cauthA muni nagara ke pAsa pahu~cA taba taka cauthA prahara samApta ho gayA / ataH ye tInoM bhI jahA~ pahu~ce the vahIM Thahara ge| inameM se sabase pahale muni kA, jo vaibhAragiri kI guphA dvAra para ThaharA thA, bhayaMkara sardI se pIr3ita hokara rAtri ke prathama prahara meM svargavAsa ho gyaa| dUsarA muni dUsare prahara meM, tIsarA tIsare prahara meM aura cauthA muni cauthe prahara meM svargavAsI huaa| ye cAroM zItaparISaha sahane ke kAraNa mara kara deva bne| isI prakAra pratyeka sAdhu-sAdhvI ko samatApUrvaka zItaparISaha sahanA caahie| (4) uSNaparISaha usiNa-pariyAveNaM paridAheNa tajjie / ghisu vA pariyAveNaM sAyaM no paridevae // [8] garma bhUmi, zilA, lU Adi ke paritApa se, pasInA, maila yA pyAsa ke dAha se athavA grISmakAlIna sUrya ke paritApa se atyanta pIr3ita hone para bhI muni ThaMDaka, zItakAla Adi ke sukha ke lie vilApa na kare - vyAkula na bane ) / 9. 8. 1. uhAhitatte mehAvI siNANaM no vi patthae / gAyaM no parisiMcejjA na vIejjA ya appayaM // [9] garmI se saMtapta hone para bhI medhAvI muni nahAne kI icchA na kare aura na hI jala se zarIra ko sIMce- (gIlA kare) tathA paMkhe Adi se thor3I-sI bhI ( apane zarIra para ) havA na kare / vivecana -- uSNapariSaha : svarUpa evaM vijaya - dAha, grISmakAlIna sUryakiraNoM kA prakhara tApa, lU, (ka) bRhadvRtti, patra 87 (kha) sarvArthasiddhi 9/9/621 / 32. bRhadvRtti patra 87 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : parISaha-pravibhakti 33 tapI huI bhUmi, zilA Adi kI uSNatA se tapta muni dvArA uSNatA kI nindA na karanA, chAyA Adi ThaMDaka kI icchA na karanA, na usakI yAda karanA, paMkhe Adi se havA na karanA, apane sira ko ThaMDe pAnI se gIlA na karanA; ityAdi prakAra se uSNatA kI vedanA ko samabhAva se sahana karanA, uSNaparISahajaya hai| rAjavArtika ke anusAranirvAta aura nirjala tathA grISmakAlIna sUrya kI kiraNoM se sUkha kara pattoM ke gira jAne se chAyArahita vRkSoM se yukta vana meM svecchA se jisakA nivAsa hai, athavA anazana Adi Abhyantara kAraNavaza jise dAha utpanna huI hai tathA davAgnijanya dAha, atikaThora vAyu (lU), aura Atapa ke kAraNa jisakA galA aura tAlu sUkha rahe haiM, unake pratIkAra ke bahuta se upAyoM ko jAnatA huA bhI unakI cintA nahIM karatA, jisakA citta prANiyoM kI pIr3A ke parihAra meM saMlagna hai, vahI muni uSNaparISahajayI hai|1 / paridAheNa--do prakAra ke dAha haiM--bAhya aura aantrik| pasInA, maila Adi se zarIra meM hone vAlA dAha bAhya paridAha hai aura pipAsAjanita dAha Antarika paridAha hai| yahA~ donoM prakAra ke 'paridAha' gRhIta haiN| appayaM--do rUpa : do artha-AtmAnaM--apane zarIra ko, athavA alpakaM-thor3I-sI bhii|3 dRSTAnta-tagarA nagarI meM arhanmitra AcArya ke pAsa datta nAmaka vaNik apanI patnI bhadrA aura putra arhannaka ke sAtha pravrajita huaa| dIkSA lene ke bAda pitA hI arhannaka kI saba prakAra se sevA karatA thaa| vaha bhikSA ke lie bhI nahIM jAtA aura na hI kahIM vihAra karatA, ataH atyanta sukumAra evaM sukhazIla ho gyaa| datta muni ke svargavAsa ke bAda anya sAdhuoM dvArA prerita karane para vaha bAlakamuni arhannaka garmI ke dinoM meM sakhta dhUpa meM bhikSA ke lie niklaa| dhUpa se bacane ke lie vaha bar3e-bar3e makAnoM kI chAyA meM baiThatA-uThatA bhikSA ke lie jA rahA thaa| tabhI usake sundara rUpa ko dekha kara eka sundarI ne use bulAyA aura vividha bhogasAdhanoM ke pralobhana meM phaMsA kara vaza meM kara liyaa| arhannaka bhI usa sundarI ke moha meM phaMsa kara viSayAsakta ho gyaa| usakI mAtA bhadrA sAdhvI putramoha meM pAgala ho kara 'arhannaka-arhanaka' cillAtI huI galI-galI meM ghUmane lgii| eka dina gavAkSa meM baiThe hue arhannaka ne apanI mAtA kI AvAja sunI to vaha mahala se nIce utara kara AyA, atyanta zraddhAvaza mAtA ke caraNoM meM gira kara bolA--'mA~ ! maiM hU~, ApakA, arhnnk|' svasthacitta mAtA ne use kahA--'vatsa! tU bhavyakulotpanna hai, terI aisI dazA kaise huI?' arhannaka bolA--'mA~ ! maiM cAritrapAlana nahIM kara sakatA!' mAtA ne kahA-'to phira anazana karake aise asaMyamI jIvana kA tyAga karanA acchA hai|' arhannaka ne sAdhvI mAtA ke vacanoM se prerita hokara tapatapAtI garma zilA para leTa kara pAdapopagamana anazana kara liyaa| isa prakAra uSNaparISaha ko samyak prakAra se sahane ke kAraNa vaha samAdhimaraNapUrvaka mara kara ArAdhaka bnaa| (5) daMzamazaka-parISaha 10. puTTho ya daMsa-masaehi-samareva mhaamunnii| nAgo saMgAma-sIse vA sUro abhihaNe prN|| 1. (ka) Avazyaka malayagiri TIkA a0 2 (kha) tattvArtharAjavArtika0 9/9/7/609/12 2. paridAhena-bahiH svedamalAbhyAM vahninA vA, antazca tRpayA jnitdaahsvruupenn| -bRhadvRtti, patra 89 3. appayaM tti--'AtmAnamathavA alpamevAlpakam kiM punbhu|' -bRhavRtti. patra 89 4. bRhadvRtti, patra 90 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra (10) mahAmuni DAMsa evaM maccharoM ke upadrava se pIr3ita hone para bhI samabhAva meM hI sthira rhe| jaise--yuddha ke morce para (agalI paMkti meM) rahA huA zUra hAthI (bANoM kI paravAha na karatA huA) zatruoM kA hanana karatA hai, vaise hI zUravIra muni bhI parISaha - bANoM kI kucha bhI paravAha na karatA huA krodhAdi (yA rAgadveSAdi) antaraMga zatruoM kA damana kare / 34 19. na saMtase na vArejjA maNaM pi na paosae / uve na haNe pANe bhuMjante maMsa - soNiyaM // [11] (daMza-mazakaparISahavijetA) bhikSu una ( daMza - mazakoM ke upadrava) se saMtrasta (-udvigna) na ho aura na unheM haTAe / (yahA~ taka ki ) mana meM bhI unake prati dveSa na laae| mAMsa aura rakta khAne-pIne para bhI upekSAbhAva (udAsInatA) rakhe, una prANiyoM ko mAre nahIM / vivecana -- daMzamazakaparISaha : svarUpa aura vyAkhyA-- yahA~ daMza - mazakapada se upalakSaNa se jUM, lakha, khaTamala, pissU, makkhI, choTI makkhI, kITa, cIMTI, bicchU Adi kA grahaNa karanA caahie| zAntyAcArya ne mAMsa kATane aura rakta pIne vAle atyanta pIr3aka - (daMzaka) zRgAla, bher3iye, giddha, kaue Adi tathA bhayaMkara hiMsra vanya prANiyoM ko bhI 'daMzamazaka' ke antargata ginAyA hai| ataH deha ko pIr3A pahu~cAne vAle uparyukta daMzamazakAdi prANiyoM ke dvArA mAMsa kATane, rakta cUsane yA anya prakAra se pIr3A pahu~cAne para bhI muni dvArA unheM haTAne-bhagAne ke lie dhuMA Adi na karanA yA paMkhe Adi se na haTAnA, una para dveSabhAva na lAnA, na mAranA, ye becAre ajJAnI AhArArthI haiM, merA zarIra inake lie bhojya hai, bhale hI khAe~, isa prakAra upekSA rakhanA daMzamazakaparI Sahajaya hai| uparyukta zarIra pIr3aka prANiyoM dvArA kI gaI bAdhAoM ko vinA pratIkAra kiye sahana karatA hai, mana-vacana-kAya se unheM bAdhA nahIM pahu~cAtA, usa vedanA ko samabhAva se saha letA hai, vahI muni daMzamazakaparISaha vijayI hai / 1 'na saMtase': do artha (1) daMzamazaka, Adi se saMtrasta -- udvigna--kSubdha na ho, (2) daMzamazakAdi se vyathita kiye jAne para bhI hAtha, paira Adi aMgoM ko hilAe nahIM / 2 udAharaNa - campAnagarI ke jitazatru rAjA ke putra yuvarAja sumanubhadra ne sAMsArika kAmabhogoM se virakta hokara dharmaghoSa AcArya se dIkSA lii| ekalavihArapratimA aMgIkAra karake vaha eka bAra sIlana vAle nicale pradeza meM vihAra karatA huA, zarat kAla meM eka aTavI meM rAta ko raha gyaa| rAta bhara meM use bhayaMkara maccharoM ne kATA; phira bhI samabhAva se usane sahana kiyaa| phalataH usI rAtri meM kAladharma pA kara vaha devaloka meM gayA / 3 (6) acelaparISaha 12. 'parijuNNehi vatthehiM hokkhAmi tti acele|' aduvA sacela hokkhaM' ii bhikkhU na cintae // [12] 'vastroM ke atyanta jIrNa ho jAne se aba maiM acelaka (nirvastra - nagna) ho jAU~gA; athavA 1. (ka) bRhadvRtti, patra 91 (kha) paMcasaMgraha, dvAra 4, (ga) sarvArthasiddhi 9 / 9 / 421/10 2. (ka) na saMtraset nodvijet daMzAdibhya iti gamyate yadvA'nekArthatvAddhAtUnAM na kampayettaistudyamAno'pi aMgAnIti zeSa: / - - bRhadvRtti, patra 91 (kha) na saMtrasati aMgAni kampayati vikSipati vA / -- uttarA0 cUrNi pR0 59 3. bRhadvRtti patra 91 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : parISaha-pravibhakti ahA! naye vastra milane para phira maiM sacelaka ho jAU~gA'; muni aisA cintana na kre| (arthAt --dainya aura harSa donoM prakAra kA bhAva na laae|) 13. 'egayA'celae hoi sacele yAvi egyaa|' eyaM dhammahiyaM naccA nANI no prideve|| [13] vibhinna evaM viziSTa paristhitiyoM ke kAraNa sAdhu kabhI acelaka bhI hotA hai aura kabhI sacelaka bhI hotA hai| donoM hI sthitiyA~ yathAprasaMga munidharma ke lie hitakara samajha kara jJAnavAn muni (vastra na milane para) khinna na ho| vivecana--egayA' zabda kI vyAkhyA- gAthA meM prayukta egayA (ekadA) zabda se muni kI jinakalpika aura sthavirakalpika avasthAe~ tathA vastrAbhAva evaM savastra Adi avasthAe~ parilakSita hotI haiN| cUrNikAra ke anusAra muni jaba jinakalpa-avasthA ko svIkAra karatA hai taba acelaka hotA hai| athavA sthavirakalpaavasthA meM vaha dina meM, grISmaRtu meM yA varSARtu meM varSA nahIM par3atI ho taba acelaka rahatA hai| zizirarAtra (pauSa aura mAgha), varSArAtra (bhAdrapada aura Azvina), varSA girate samaya tathA prabhAtakAla meM bhikSA ke lie jAte samaya vaha sacelaka rahatA hai| bRhadvRtti ke anusAra jinakalpa-avasthA meM muni acelaka hotA hai tathA sthavirakalpa-avasthA meM bhI jaba vastra durlabha ho jAte haiM yA sarvathA vastra milate nahIM yA vastra upalabdha hone para bhI varSARtu ke vinA unheM dhAraNa na karane kI paramparA hone se yA vastroM ke jIrNazIrNa ho jAne para vaha acelaka ho jAtA hai| isa para se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki sthavirakalpI muni apane sAdhanAkAla meM hI acelaka aura sacelaka donoM avasthAoM meM rahatA hai| isI kA samarthana AcArAMgasUtra meM milatA hai--'hemanta ke cale jAne aura grISma ke A jAne para muni ekazATaka (eka cAdara grahaNa karane vAlA yA) acela ho jaae'|2 rAta ko himapAta, osa Adi ke jIvoM kI hiMsA se bacane tathA varSAkAla meM jala-jIvoM se bacane ke lie vastra pahanane-or3hane kA bhI vidhAna milatA hai| sthAnAMgasUtra meM pAMca kAraNoM se acelaka ko prazasta mAnA gayA hai--(1) usake pratilekhanA alpa hotI hai, (2) upakaraNa tathA kaSAya kA lAghava hotA hai, (3) usakA rUpa vaizvAsika (vizvasta) hotA hai, (4) usakA tapa (upakaraNasaMlInatA rUpa) jinAnumata hotA hai aura (5) vipula indriya-nigraha hotA hai| isI adhyayana kI 34 aura 35vIM gAthA meM jo acelakatva phalita hotA hai vaha bhI jinakalpI yA viziSTa abhigrahadhArI muni kI apekSA se hai| (7) aratiparISaha 14. gAmANugAmaM rIyantaM aNagAraM akiNcnnN| araI aNuppavise taM titikkhe priishN|| 1. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 60 (kha) bRhavRtti, patra 92-93 (ga) sukhabodhA., patra 22 2. AcArAMga 1/8/4/50-52 3. taha nisi cAukkAlaM sjjhaay-jhaannsaahnnmisiinnN| hima-mahiyA vAsosArayAirakkhAvimittaM tu // -bRhadvRtti, patra 96 4. sthAnAMga, sthAna 5, u03, su04555. uttarA0 a02, gA034-35 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra (14) eka gA~va se dUsare gA~va vicaraNa karate hue akiMcana (nirgrantha) anagAra ke mana meM yadi kabhI saMyama ke prati arati (- aruci = adhRti) utpanna ho jAe to usa parISaha ko sahana kre| 15. araI piTThao kiccA virae aay-rkkhie| dhammArAme nirArambhe uvasante muNI cre|| [15] (hiMsA Adi se) virata, (durgatihetu durdhyAnAdi se) AtmA kI rakSA karane vAlA, dharma meM ratimAn (ArambhapravRtti se dUra) nirArambha muni (saMyama meM) arati ko pITha dekara (aruci se vimukha hokara) upazAnta ho kara vicaraNa kre| vivecana-aratiparISaha : svarUpa aura vijaya-gamanAgamana, vihAra, bhikSAcaryA, sAdhu samAcArIpAlana, ahiMsAdipAlana, samiti-gupti-pAlana Adi saMyamasAdhanA ke mArga meM aneka kaThinAiyoM-asuvidhAoM ke kAraNa aruci na lAte hue dhairyapUrvaka usameM rasa lenA, dharmarUpI ArAma (bAga) meM svasthacitta hokara sadaiva vicaraNa karanA, aratiparISahajaya hai| aratimohanIyakarmajanya manovikAra hai| sarvArthasiddhi ke anusAra jo saMyamI sAdhu indriyoM ke iSTaviSaya-sambandha ke prati nirutsuka hai, jo gIta-nRtya-vAditra Adi se rahita zUnya ghara, devakula, tarukoTara yA zilA, guphA Adi meM svAdhyAya, dhyAna aura bhAvanA meM rata hai, pahale dekhe hue, sune hue aura anubhava kiye hue viSaya-bhogoM ke smaraNa, viSaya-bhoga sambandhI kathA ke zravaNa tathA kAma-zara praveza ke lie jisakA hRdaya nizchidra hai evaM jo prANiyoM para sadaiva dayAvAn hai, vahI aratiparISahajayI hai| dhammArAme--do artha--(1) dharmArAmaH-jo sAdhaka saba ora se dharma meM ramaNa karatA hai, (2) dharmArAmaH-pAlanIya dharma hI jisa sAdhaka ke lie Ananda kA kAraNa hone se ArAma (bagIcA) hai. vh|2 udAharaNa-kauzAmbI meM tApasazreSThI mara kara apane ghara meM hI 'sUara' bnaa| eka dina usake putroM ne usa sUara ko mAra DAlA, vaha mara kara vahIM sarpa huaa| use jAtismaraNajJAna huaa| pUrvabhava ke putroM ne use bhI mAra diyaa| mara kara vaha apane putra kA putra huaa| jAtismaraNajJAna hone se vaha saMkocavaza mUka rhaa| eka bAra cAra jJAna ke dhAraka AcArya ne usakI sthiti jAna kara use pratibodha diyA, vaha zrAvaka bnaa| eka amAtyaputra pUrvajanma meM sAdhu thA, marakara deva banA thA. vahI ukta maka ke pAsa AyA aura bolA-maiM tumhArA bhAI bana~gA, tuma majhe dharmabodha denaa| mUka ne svIkAra kiyaa| vaha deva mUka kI mAtA kI kukSi se jnmaa| mUka use sAdhudarzana Adi ko le jAtA parantu vaha durlabhabodhi kisI taraha bhI pratibuddha na huaa| ataH mUka ne dIkSA le lii| cAritrapAlana kara vaha deva bnaa| mUka ke jIva deva ne apanI mAyA se apane bhAI ko pratibodha dene ke lie jalodara-rogI banA diyaa| svayaM vaidya ke rUpa meM aayaa| jalodara-rogI ne use roganivAraNa ke lie kahA to vaidya rUpa deva ne kahA'tumhArA asAdhya roga maiM eka hI zarta para miTA sakatA hU~, vaha yaha ki tuma pIche-pIche yaha auSadha kA borA uThA kara clo|' rogI ne svIkAra kiyaa| vaidyarUpa deva ne usakA jalodararoga zAnta kara diyaa| aba vaha vaidyarUpa deva ke pIche-pIche auSadhoM ke bhArI bharakama bore ko uThAe-uThAe cltaa| use chor3akara vaha ghara nahIM jA sakatA thaa| jAU~gA to punaH jalodara rogI bana jAU~gA, yaha Dara thaa| eka gA~va meM kucha sAdhu svAdhyAya kara rahe the| vaidyarUpa deva ne usase kahA--'yadi tU isase dIkSA le legA to maiM tujhe zarta se mukta kara duuNgaa|' bojha Dhone se ghabarAe hue mUka 1. (ka) Avazyaka, a0 4 (kha) tattvArtha. sarvArthasiddhi, 9/9/412/7 2. bRhadvRtti, patra 94 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : parISaha-pravibhakti 37 bhrAtA ne dIkSA le lii| vaidyadeva ke jAte hI usane dIkSA chor3a dii| deva ne usako puna: jalodararogI banA diyA aura dIkSA aMgIkAra karane para hI usa vaidyarUpadhArI deva ne use chodd'aa| yoM tIna bAra usane dIkSA grahaNa karane aura chor3ane kA nATaka kiyaa| cauthI bAra vaidyarUpadhArI deva sAtha rhaa| Aga se jalate hue gAMva meM vaha ghAsa hAtha meM lekara praveza karane lagA to ukta sAdhu ne kahA-'jalate hue gA~va meM kyoM praveza kara rahe ho?' usane kahA'Apa manA karane para bhI kaSAyoM se jalate hue gRhavAsa meM kyoM bAra-bAra praveza karate haiM?' vaha isa para bhI nahIM smjhaa| donoM eka aTavI meM pahuMce, taba deva unmArga se calane lgaa| isa para sAdhu ne kahA--'unmArga se kyoM jAte ho?' deva bolA--'Apa vizuddha saMyama mArga ko chor3a kara Adhi-vyAdhirUpa kaNTakAkIrNa saMsAramArga meM kyoM jAte haiM?' isa para bhI vaha nahIM smjhaa| phira donoM eka yakSAyatana meM phuNce| yakSa kI bAra-bAra arcA karane para bhI vaha adhomukha gira jAtA thaa| isa para sAdhu ne kahA--'yaha adhama yakSa pUjita hone para bhI adhomukha kyoM gira jAtA hai?' deva ne kahA--'Apa itane vandita-pUjita hone para bhI bAra-bAra saMyamamArga se kyoM gira jAte haiM?' isa para sAdhu cauNkaa| paricaya puuch| deva ne apanA vistRta paricaya diyaa| use jAtismaraNa jJAna ho gayA aura aba usakI saMyama meM ruci evaM dRr3hatA ho gii| jisa prakAra mUka bhrAtA kI devapratibodha se saMyama meM rati huI; isI prakAra sAdhu ko saMyama meM arati A jAe to usa para jJAnabala se vijaya pAnA caahie| (8) strIparISaha 16. 'saMgo esa maNussANaM jAo logaMmi ithio|' jassa eyA parinnAyA sukaDaM tassa saamnnnnN|| [16.] 'loka meM jo striyA~ haiM. ve puruSoM ke lie saMga (--Asakti kI kAraNa) haiM jisa sAdhaka ko ye yathArtharUpa meM parijJAta ho jAtA hai, usakA zrAmaNya-sAdhutva saphala (sukRta) hotA hai| 17. evamAdAya mehAvI 'paMkabhUyA u ithio'| no tAhiM viNihannejjA crejj'ttgvese|| [17.] brahmacArI ke liye striyA~ paMka (-daladala) ke samAna (phaMsA dene vAlI) haiM; isa bAta ko buddhi se bhalI bhA~ti grahaNa karake medhAvI muni unase apane saMyamI jIvana kA vinighAta (vinAza) na hone de, kintu AtmasvarUpa kI gaveSaNA karatA huA (zramaNadharma meM) vicaraNa kre| vivecana-strIparISaha : svarUpa aura vijaya- ekAnta bagIce yA bhavana Adi sthAnoM meM navayauvanA, madavibhrAntA aura kAmonmattA evaM mana ke zubha saMkalpoM kA apaharaNa karatI huI lalanAoM dvArA bAdhA pahu~cAne para indriyoM aura mana ke vikAroM para niyaMtraNa kara lenA tathA unakI maMda muskAna, komala, sambhASaNa, tirachI najaroM se dekhanA, ha~sanA, madabharI cAla se calanA aura kAmabANa mAranA Adi ko 'ye rakta-mAMsa Adi azuci kA piNDa hai, mokSamArga kI argalA hai,' isa prakAra ke cintana se tathA mana se, unake prati kAmabuddhi na karake viphala kara denA strIparISahajaya hai aura isa prakAra cintana karane vAle sAdhaka strIparISahavijayI haiN|2 ___'paritrAyA' zabda kI vyAkhyA--ihaloka-paraloka meM ye mahAn anarthahetu haiM' isa prakAra jJaparijJA se saba prakAra se striyoM kA svarUpa vidita kara lenA aura pratyAkhyAnaparijJA se mana se unakI Asakti tyAga denA, 1. bRhadvRtti, patra 95 2. (ka) paMcasaMgraha, dvAra 4, (kha) sarvArthasiddhi, 9/9/9/422/11 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 uttarAdhyayanasUtra parijJAta kahalAtA hai| ___ udAharaNa--kozAgaNikAsakta sthUlabhadra ne virakta hokara AcArya sambhUtivijaya se dIkSA le lii| jaba cAturmAsa kA samaya nikaTa AyA to guru kI AjJA se sthUlabhadramuni ne gaNikAgRha meM, zeSa tInoM gurubhAiyoM meM se eka ne sarpa kI bAMbI para, eka ne siMha kI guphA meM aura eka ne kue~ ke kinAre para cAturmAsa kiyaa| jaba cAroM muni cAturmAsa pUrNa karake guru ke pAsa pahu~ce to guru ne sthUlabhadra ke kArya ko 'duSkara-duSkarakArI' batAyA, zeSa tInoM ziSyoM ko kevala duSkarakArI khaa| pUchane para samAdhAna kiyA ki sarpa, siMha yA kUpataTasthAna to sirpha zarIra ko hAni pahu~cA sakate the, kintu gaNikAsaMga to jJAna-darzana-cAritra kA sarvathA unmUlana kara sakatA thaa| sthUlabhadra kA yaha kArya to tIkSNa khaga kI dhAra para calane ke samAna yA agni meM kUda kara bhI na jalane jaisA hai| yaha strI-parISahavijaya hai| parantu eka sAdhu isa vacana para azraddhA lA kara agalI bAra vezyAgRha meM cAturmAsa bitAne AyA, magara asaphala huaa| vaha strIparISaha meM parAjita ho gyaa|2 (9) caryA parISaha 18. ega eva care lADhe abhibhUya priishe| ___gAme va nagare vAvi nigame vA raayhaannie|| [18] sAdhujIvana kI vibhinna caryAoM se lADha (-prazaMsati yA ADhya) muni parISahoM ko parAjita karatA huA ekAkI (rAga-dveSa se rahita) hI grAma meM, nagara meM, nigama meM athavA rAjadhAnI meM vicaraNa kre| 19. asamANo care bhikkhU neva kujjA prigghN| __asaMsatto gihatthehiM aNieo privve|| [19] bhikSu (gRhasthAdi se) asamAna (asAdhAraNa -- vilakSaNa) hokara vihAra kre| grAma, nagara Adi meM yA AhArAdi kisI padArtha meM mamatvabuddhirUpa parigraha na kre| vaha gRhasthoM se asaMsakta (asambaddhanirlipta) hokara rahe tathA sarvatra aniketa (gRhabandhana se mukta) rahatA huA paribhramaNa kre| vivecana-caryAparISaha svarUpa aura vijaya--bandhamokSatattvajJa tathA vAyu kI taraha ni:saMgatA aura apratibaddhatA dhAraNa karake mAsakalpAdi niyamAnusAra tapazcaryAdi ke kAraNa atyanta azakta hone para bhI paidala vihAra karanA, paira meM kAMTe, kaMkar3a Adi cubhane se kheda utpanna hone para bhI pUrvabhukta yAna--vAhanAdi kA smaraNa na karanA tathA yathAkAla sabhI sAdhucaryAoM kA samyak paripAlana karanA caryAparISaha hai| isa parISaha kA vijayI caryAparISahavijayI hai| lADhe cAra artha--(1) prAsuka eSaNIya AhAra se apanA nirvAha karane vAlA, (2) sAdhuguNoM ke dvArA jIvanayApana karane vAlA, (3) prazaMsAvAcaka dezIya pada arthAt-zuddha caryAoM ke kAraNa prazaMsita, (4) lADha-rADhadeza, jahA~ bhagavAn mahAvIra ne vicaraNa karake ghora upasarga sahana kiye the| 1. bRhadvRtti, patra 96 2. vahI, patra 96-97 3. (ka) paMcasaMgraha, dvAra 4 (kha) tattvArtha. sarvArthasiddhi 9/9/423/4 4. (ka) bRhadvRtti, patra 107 lADhetti-lADheyati prAsukaiSaNIyAhAreNa, sAdhuguNairvA''tmAnaM yApayatIti lADha: prazaMsAbhidhAyi vA dezIpadametat / (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR066, sukhabodhA, patra 31 (ga) lADhesa a uvasaggA ghoraa....| - Avazyakaniyukti, gA0 482 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana: parISaha-pravibhakti 39 ega eva : cAra artha - (1) ekAkI -- rAga-dveSavirahita, (2) nipuNa, guNI sahAyaka ke abhAva meM akelA vicaraNa karane vAlA gItArtha sAdhu, (3) pratimA dhAraNa karake tadanusAra AcaraNa karane ke lie jAne vAlA akelA sAdhu (4) karmasamUha naSTa hone se mokSagAmI yA karmakSaya karane hetu mokSa prAptiyogya anuSThAna ke liye jAne vAlA ekAkI sAdhu / asamANo : 'asamAna' ke 4 artha- (1) gRhastha se asadRza (vilakSa), (2) atulya-vihArIjisakA vihAra anyatIrthikoM ke tulya nahIM hai, (3) a + samAna -- mAna = ahaMkAra ( ADambara) se rahita hokara, (4) asan (asannihita) - jisake pAsa kucha bhI saMgraha nahIM hai-- saMgraharahita hokara / (10) niSadyAparISaha 20. susANe sunnagAre vA rukkha mUle va egao / akukkuo nisIejjA na ya vittAsae paraM // [20] zmazAna meM, zUnyAgAra ( sUne ghara) meM athavA vRkSa ke mUla meM ekAkI ( rAgadveSarahita) muni acapalabhAva se baiThe; AsapAsa ke anya kisI bhI prANI ko trAsa na de| 21. tattha se ciTThamANassa uvasaggAbhidhArae / saMkA-bhIo na gacchejjA uTThittA annamAsaNaM // [21] vahA~ (una sthAnoM meM ) baiThe hue yadi koI upasarga A jAe to use samabhAva se dhAraNa kare, (ki 'ye mere ajara amara avinAzI AtmA kI kyA kSati kareMge?') aniSTa kI zaMkA se bhayabhIta ho kara vahA~ se uTha kara anya sthAna (Asana) para na jaae| vivecana -- niSadyAparISaha : svarUpa aura vijaya -- niSadyA ke artha -- upAzraya evaM baiThanA ye do haiM / prastuta meM baiThanA artha hI abhipreta hai| anabhyasta evaM aparicita zmazAna, udyAna, guphA, sUnA ghara, vRkSamUla yA TUTA-phUTA khaNDahara yA Ubar3a-khAbar3a sthAna Adi strI- pazu - napuMsakarahita sthAnoM meM rahanA, niyata kAla taka niSadyA (Asana) lagA kara baiThanA, vIrAsana, AmrakubjAsana Adi Asana lagA kara zarIra se avicala rahanA, sUrya ke prakAza aura apane indriyajJAna se parIkSita pradeza meM niyamAnuSThAna (pratimA yA kAyotsargAdi sAdhanA) karanA, vahA~ siMha, vyAghra Adi kI nAnA prakAra kI bhayaMkara dhvani suna kara bhI bhaya na honA, nAnA prakAra kA upasarga, (divya, tairyaJca aura mAnuSya) sahana karate hue mokSa mArga se cyuta na honA; isa prakAra niSadyAkRta bAdhA kA sahana 1. ega eveti rAgadveSavirahitaH, caret apratibaddhavihAreNa viharet / sahAyavaikalyato vA ekastathAvidhaH gItArtho, yathoktam-- na vA labhejjA niuNaM sahAyaM, guNAhiyaM vA guNao samaM vA / ekko vi pAvAiM vivajjayaMto, viharejja kAmesu asajjamANo // - bRhadvRtti, patra 107 uttarAdhyayana 32, gA0 5 eka: uktarUpaH sa evaikakaH eko vA pratimApratipattyAdau gacchatItyekagaH / ekaM vA karmasAhityavigamato mokSaM gacchati tatprAptiyogyAnuSThAnapravRtteryAtItyekagaH / --bRhadvRtti, patra 109 2. (ka) bRhadvRtti, patra 107 (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR. 67 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 uttarAdhyayanasUtra karanA niSadyAparISahajaya hai| jo isa niSadyAjanita bAdhAoM ko samabhAvapUrvaka sahana karatA hai, vaha niSadyAparISahavijayI kahalAtA hai| susANe sunnagAre rukkhamUle- ina tInoM kA artha spaSTa hai| ye tInoM ekAnta sthAna ke dyotaka haiN| inameM viziSTa sAdhanA karane vAle muni hI rahate haiN|2 (11) zayyAparISaha 22. uccAvayAhiM sejjAhiM tavassI bhikkhu thaamvN| nAivelaM vihannejA pAvadiTThI vihnnii|| [22] U~cI-nIcI (-acchI-burI) zayyA (upAzraya) ke kAraNa tapasvI aura (zItAtapAdisahana-) sAmarthyavAn bhikSu (saMyama-) maryAdA ko bhaMga na kare (harSa-viSAda na kare), pApadRSTi vAlA sAdhu hI (harSa-viSAda se abhibhUta hokara) maryAdA-bhaMga karatA hai| 23. pairikkuvassayaM laddhaM kallANaM adu paavgN|| 'kimegarAyaM karissai' evaM ttth'hiyaase|| [23] pratirikta (strI Adi kI bAdhA se rahita ekAnta) upAzraya pAkara, bhale hI vaha acchA ho yA burA; usameM muni samabhAvapUrvaka yaha soca kara rahe ki yaha eka rAta kyA karegI? (-eka rAtri meM merA kyA banatA-bigar3atA hai?) tathA jo bhI sukha-duHkha ho use sahana kre| vivecana-zayyAparISaha : svarUpa aura vijaya svAdhyAya, dhyAna aura vihAra ke zrama ke kAraNa thakakara khara (khuradarA), viSama (Ubar3a-khAbar3a) pracura mAtrA meM kaMkar3oM, patthara ke Tukar3oM yA khapparoM se vyApta, atizIta yA atiuSNa bhUmi vAle gaMde yA sIlana bhare, komala yA kaThora pradeza vAle sthAna yA upAzraya ko pAkara Artta-raudradhyAna rahita hokara samabhAva se sAdhaka kA nidrA le lenA, yathAkRta eka pArzvabhAga se yA daNDAyita Adi rUpa se zayana karanA, karavaTa lene se prANiyoM ko hone vAlI bAdhA ke nivAraNArtha gire hue lakar3I ke Tukar3e ke samAna yA murde ke samAna karavaTa na badalanA, apanA citta jJAnabhAvanA meM lagAnA, deva-manuSya-tiryaJcakRta upasargoM se vicalita na honA, aniyatakAlika zayyAkRta (AvAsasthAna sambandhI) bAdhA ko saha lenA zayyAparISahajaya hai| jo sAdhaka zayyA sambandhI ina bAdhAoM ko saha letA hai, vaha zayyAparISahavijayI hai| 3 uccAvayAhiM : tIna artha-(1) U~cI-nIcI, (2) zIta, Atapa, varSA Adi ke nivAraka guNoM ke kAraNa yA sahRdaya sevAbhAvI zayyAtara ke kAraNa ucca aura ina se viparIta jo sardI, garmI, varSA Adi ke nivAraNa ke ayogya, bilakula khulI, jisakA zayyAtara kaThora evaM chidrAnveSI ho, vaha nIcI (avacA), (3) nAnA prakAra kii| 1. (ka) paMcasaMgraha, dvAra 4 2. (ka) dazavaikAlika 10/12 3 (ka) paMcasaMgraha, dvAra 4 4. bRhadvRtti, patra 109 (kha) tattvArtha. sarvArthasiddhi 9/9/423/7 (kha) uttarA. mUla, a15/4, 16/3/1, 32/ 12, 13/16, 35/4-9 (kha) sarvArthasiddhi 9/9/423/11 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : parISaha-pravibhakti nAivelaM vihannejjA : tIna artha - ( 1 ) svAdhyAya Adi kI velA (samaya) kA atikramaNa karake samAcArI bhaMga na kare, (2) yahA~ maiM zItAdi se pIr3ita hU~, yaha soca kara velA - samatAvRtti kA atikramaNa karake anyatra - dUsare sthAna meM na jAe, (3) ucca -- uttama zayyA (upAzraya) ko pAkara - 'aho ! maiM kitanA bhAgyazAlI hU~ ki mujhe sabhI RtuoM meM sukhakArI aisI acchI zayyA ( vasati yA upAzraya) milA hai, ' athavA avaca (kharAba) zayyA pAkara - Aha! maiM kitanA abhAgA hU~ ki mujhe zItAdi nivAraka zayyA bhI nahIM milI, isa prakAra harSaviSAdAdi karake samatArUpa ati utkRSTa maryAdA kA vighAta -- ullaMghana na kare / 1 kallANaM adu pAvagaM : tIna artha - ( 1 ) kalyANa - zobhana, athavA pApaka -- azobhana -- dhUla, kacarA, gandagI Adi se bharA hone se kharAba, (2) sAtAkArI asAtAkArI, athavA pAripArivaka vAtAvaraNa acchA hone se zAMti evaM samAdhidAyaka hone se maMgalakArI aura pAripArivaka vAtAvaraNa gandA, kAmottejaka, azlIla, hiMsAdi-protsAhaka hone se tathA kolAhala hone se azAntiprada evaM asamAdhidAyaka athavA vahA~ kisI vyantarAdi kA upadrava hone se tathA svAdhyAya - dhyAnAdi meM vighna par3ane se amaMgalakArI, athavA (3) kisI puNyazAlI ke dvArA nirmita vividha maNikiraNoM se prakAzita, sudRr3ha, maNinirmita stambhoM se tathA cA~dI Adi dhAtu kI dIvAroM se samRddha, prakAza aura havA se yukta vasati-upAzraya kalyANarUpa hai aura jIrNa-zIrNa, TUTA-phUTA, khaNDahara - sA banA huA, TUTe hue daravAjoM se yukta, ThUMTha yA lakar3iyoM kI chata se DhakA, jahA~ idharaudhara ghAsa, kUr3A-kacarA, dhUla, rAkha, bhUsA bikharA par3A hai, yatra-tatra cUhoM ke bila haiM, nevale, billI, kuttoM Adi kA abAdha praveza hai, malamUtra Adi kI durgandha se bharA hai, makkhiyA~ bhinabhinA rahI haiM, aisA upAzraya pAparUpa hai| ahiyAsae : do artha - (1) sukha ho yA duHkha, samabhAvapUrvaka sahana kare, (2) vahA~ rahe / (12) AkrozaparISaha 41 24. akkoseja paro bhikkhuM na tesiM paDisaMjale / sariso hoi bAlANaM tamhA bhikkhU na saMjale // [24] yadi koI bhikSu ko gAlI de to usake prati krodha na kre| krodha karane vAlA bhikSu bAlakoM ( ajJAniyoM) ke sadRza ho jAtA hai, isalie bhikSu (AkrozakAla meM) saMjvalita na ho (-krodha se bhabhake nahIM) / 25. soccANaM pharusA bhAsA dAruNA gAma- kaNTagA / tusiNIo uvehejjA na tAo maNasIkare // [25] dAruNa (asahya) grAmakaNTaka (kAMTe kI taraha cubhane vAlI) kaThora bhASA ko sunakara bhikSu mauna rahe, usakI upekSA kare, use mana meM bhI na lAe / vivecana- AkrozaparISaha : svarUpa aura sahana - mithyAdarzana ke udreka se krodhAgni ko uddIpta karane vAle krodharUpa, AkrozarUpa, kaThora, avajJAkara, nindArUpa, tiraskArasUcaka asabhya vacanoM ko sunate hue bhI jisakA citta usa ora nahIM jAtA, yadyapi tatkAla usakA pratIkAra karane meM samartha hai, phira bhI yaha saba 1. bRhadvRtti, patra 109 2. (ka) patra 109 - 110 (kha) uttarA (sAdhvI candanA), pR. 22 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra pApakarma kA vipAka (phala) hai isa taraha jo cintana karatA hai, una zabdoM ko suna kara jo tapazcaraNa kI bhAvanA meM tatpara hotA hai aura jo kaSAyaviSa ko apane hRdaya meM lezamAtra bhI avakAza nahIM detA, usake AkrozaparISahasahana avazya hotA hai| akkoseja0 ..... kI vyAkhyA -Akroza zabda tiraskAra, aniSTavacana, krodhAveza meM Akara gAlI denA ityAdi arthoM meM prayukta hotA hai| dharmasaMgraha' meM batAyA hai sAdhaka AkruSTa hone para bhI apanI kSamAzramaNatA jAnatA huA pratyAkroza na kare, vaha apane prati Akroza karane vAle kI upakAritA kA vicAra kre| 'pravacanasAroddhAra' meM batAyA gayA hai-AkruSTa buddhimAn ko tattvArtha ke cintana meM apanI buddhi lagAnI cAhie, yadi Akrozakato kA Akroza saccA hai to usake prati krodha karane kI kyA AvazyakatA hai? balki yaha socanA cAhie ki yaha parama upakArI majhe hitazikSA detA hai. bhaviSya meM aisA nahIM kruuNgaa| yadi Akroza asatya hai to roSa karanA hI nahIM caahie| "kisI sAdhaka ko jAte dekha koI vyakti usa para vyaMgya kasatA hai ki yaha cANDAla hai yA brAhmaNa athavA zUdra hai yA tApasa? athavA koI tattvavizArada yogIzvara hai?" isa prakAra kA vArtAlApa aneka prakAra ke vikalpa karane vAle vAcAloM ke mukha se sunakara mahAyogI hRdaya meM ruSTa aura tuSTa na hokara apane mArga se calA jAtA hai| gAlI sunakara vaha soce-jitanI icchA ho gAlI do, kyoMki Apa gAlImAn haiM, jagat meM vidita hai ki jisake pAsa jo cIja hotI hai, vahI detA hai| hamAre pAsa gAliyA~ nahIM haiM, isalie dene meM asamartha haiM / isa prakAra Akroza vacanoM kA uttara na dekara dhIra evaM kSamAzIla arjunamuni kI taraha jo unheM samabhAva se sahatA hai, vahI atyanta lAbha meM rahatA hai|2 ____paDisaMjale-pratisaMjvalana : tIna artha-cUrNikAra ne saMjvalana ke do artha prastuta kiye haiM - (1) roSodgama aura (2) mAnodaya / pratisaMjvalana kA lakSaNa unhIM ke zabdoM meM - "kaMpati roSAdagniH saMdhakSitavacca diipyte'nen| taM pratyAkrozatyAhanti ca hanyeta yena sa mtH||' 1. (ka) tattvArtha. sarvArthasiddhi 9/9/424 (kha) paMcAzaka, 13 vivaraNa 2. (ka) AkrozanamAkrozo'sabhyabhASAtmakaH, -utta. a.2 vRtti, 'Akrozo'niSTavacanaM'-Avazyaka. 4 a. _ 'AkrozettiraskuryAt'-. vR., patra 140 (kha) 'AkruSTo hi nAkrozet, kSamAzramaNatAM vidn| pratyutAkruSTari ytishcintyedupkaaritaam|| -dharmasaMgraha, adhi.3 AkruSTena matimatA tatvArthavicAraNe matiH kaaryaa| yadi satyaM ka : kopa:? yadyanRtaM 'kimiha kopena?'- pravacana, dvAra 86 (gha) cANDAlaH kimayaM dvijAtirathavA zUdro'thavA taapsH| kiM vA tattvanidezapezalamatiryogIzvaraH ko'pi vaa|| ityasvalpavikalpajalpamukharaiH saMbhASyamANo jnair| no ruSTo, nahi caiva hRSTahRdayo yogIzvaro gacchati // (Ga) dadatu dadatu gAlI gAlimanto bhavantaH, vayamiha tadabhAvAt gAlidAne'pyazaktAH / jagati viditametat dIyate vidyamAnaM, nahi zazakaviSANaM ko'pi kasmai dadAti // (ga) Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 dvitIya adhyayana : parISaha-pravibhakti jo roSa se kAMpa uThatA hai, agni kI bhAMti dhadhakane lagatA hai, roSAgni pradIpta kara detA hai, jo Akroza ke prati Akroza aura ghAta ke prati pratyAghAta karatA hai, vahI pratisaMjvalana hai| [2] (badalA lene ke lie) gAlI ke badale meM gAlI denA, artha bRhadvRttikAra ne kiyA hai|' gAmakaMTagA -grAmakaNTaka : do vyAkhyA - (1) bRhavRtti ke anusAra indriyagrAma (indriyasamUha) artha meM tathA kAnoM meM kAMToM kI bhAMti cubhane vAlI pratikUlazabdAtmaka bhaassaa| (2) mUlArAdhanA ke anusAra grAmya (gaMvAra) logoM ke vacana rUpI kaaNtte|2 (13) vadhaparISaha 26. hao na saMjale bhikkhU maNaM pi na pose| titikkhaM paramaM naccA bhikkhu-dhammaM viciNte|| ___ [26] mAre-pITe jAne para bhI bhikSu (badale meM) krodha na kare, mana ko bhI (durbhAvanA se) pradUSita na kare, titikSA (kSamA--sahiSNutA) ko (sAdhanA kA) parama aMga jAna kara zramaNadharma kA cintana kre| 26. samaNaM saMjayaM dantaM haNejA koI ktthii| 'nasthi jIvassa nAsu'tti evaM peheja sNje|| [26] saMyata aura dAnta zramaNa ko koI kahIM mAre--(vadha kare) to use aisA anuprekSaNa (cintana) karanA cAhie ki 'AtmA kA nAza nahIM hotaa|' vivecana-vadha ke do artha - (1) DaMDA, cAbuka aura beMta Adi se prANiyoM ko mAranA-pITanA. (2) Ayu, indriya aura zvAsocchvAsa Adi prANoM kA viyoga kara denaa| vadhaparISahajaya kA lakSaNa -tIkSNa, talavAra, mUsala, mudgara, cAbuka, DaMDA Adi astroM dvArA tAr3ana aura pIr3ana Adi se jisa sAdhaka kA zarIra tor3A-maror3A jA rahA hai, tathApi mArane vAloM para lezamAtra bhI dveSAdi manovikAra nahIM AtA, yaha mere pUrvakRta duSkarmoM kA phala hai; ye becAre kyA kara sakate haiM? isa zarIra kA jala ke bulabule ke samAna naSTa hone kA svabhAva hai, ye to duHkha ke kAraNa zarIra ko hI bAdhA pahuMcAte haiM, mere samyagjJAna-darzana-cAritra ko koI naSTa nahIM kara sakatA; isa prakAra jo sAdhaka vicAra karatA hai, vaha vasUle se chIlane aura candana se lepa karane, donoM paristhitiyoM meM samadarzI rahatA hai, aisA sAdhaka hI vadhaparISaha para vijaya pAtA hai| bhikkhudhamma-bhikSudharma se yahA~ kSamA, mArdava, Arjava Adi dazavidha zramaNadharma se abhiprAya hai|' 1. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR. 72 (kha) uttarAjjhayaNANi (muni nathamala), a. 2, pR. 20 2. (ka) bRhadvRtti, patra 110 (kha) grasate iti grAmaH indriyagrAmaH, tasyendriyagrAmasya kaMTagA jahA paMthe gacchaMtANaM kaMTagA vighnAya, tahA saddAdayo'vi indriyagrAmakaMTayA mokSiNAM vighnaay|-uttraa. cUrNi, pR 70 (ga) mUlArAdhanA, AzvAsa 4, zloka 301 3. (ka) sarvArthasiddhi 7/ 25/366/2 (kha) vahI, 6/11/329/2 4. vahI, 9/9/424/9, cAritrasAra 129/3 5. sthAnAMga meM dekheM - dazavidha zramaNadharma 10/712 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 uttarAdhyayanasUtra samaNaM-'samaNa' ke tIna rUpa : tIna artha -(1) zramaNa (2) samana-samamana aura (3) zamana / zramaNa kA artha hai -sAdhanA ke lie svayaM AdhyAtmika zrama evaM tapa karane vAlA, samana kA artha hai-jisakA mana rAgadveSAdi prasaMgoM meM sama hai, jo samatva meM sthira hai, zamana kA artha hai -jisane kaSAyoM evaM akuzala vRttiyoM kA zamana kara diyA hai, jo upazama, kSamAbhAva evaM zAMti kA ArAdhaka hai| / vadha-prasaMga para cintana-yadi koI duSTa vyakti sAdhu ko gAlI de to soce ki gAlI hI detA hai, pITatA to nahIM, pITane para soce-pITatA hI to hai, mAratA to nahIM, mArane para soce-yaha zarIra ko hI mAratA hai, merI AtmA yA Atmadharma kA hanana to yaha kara nahIM sakatA, kyoMki AtmA aura Atmadharma donoM zAzvata, amara, amUrta haiN| dhIra puruSa to lAbha hI mAnatA hai| 14. yAcanAparISaha 28. dukkaraM khalu bho niccaM aNagArassa bhikkhunno| savvaM se jAiyaM hoi natthi kiMci ajaaiyN|| [28] aho! anagAra bhikSu kI yaha caryA vAstava meM duSkara hai ki use (vastra, pAtra, AhAra Adi) saba kucha yAcanA se prApta hotA hai| usake pAsa ayAcita (-binA mAMgA huA) kucha bhI nahIM hotaa| 29. goyaraggapaviTThassa pANI no suppsaare| 'seo agAra-vAsu'tti iha bhikkhU na cinte|| [29] gocarI ke lie (gRhastha ke ghara meM) praviSTa bhikSu ke lie gRhastha varga ke sAmane hAtha pasAranA AsAna nahIM hai| ata: bhikSu aisA cintana na kare ki (isase to) gRhavAsa hI zreyaskara (acchA) hai| vivecana-yAcanAparISaha-vijaya--bhikSu ko vastra, pAtra, AhAra-pAnI, upAzraya Adi prApta karane ke lie dUsaroM (gRhasthoM) se yAcanA karanI par3atI hai, kintu usa yAcanA meM kisI prakAra kI dInatA, hInatA, cATukAritA, mukha kI vivarNatA yA jAti-kulAdi batAkara pragalbhatA nahIM honI caahie| zAlInatApUrvaka svadharmapAlanArtha yA saMyamayAtrA nirvAhArtha yAcanA karanA sAdhu kA dharma hai| isa prakAra vidhipUrvaka jo yAcanA karate hue ghabarAtA nahIM, vaha yAcanApariSaha para vijayI hotA hai| pANI no suppasArae : vyAkhyA-yAcanA karane vAle ko dUsaroM ke sAmane hAtha pasAranA 'mujhe do', isa prakAra kahanA sarala nahIM hai / cUrNi meM isakA kAraNa batAyA hai-kubera ke samAna dhanavAna vyakti bhI jaba taka 'mujhe do' yaha vAkya nahIM kahatA, taba taka to koI koI tiraskAra nahIM karatA, kintu 'mujhe do' aisA kahate hI vaha tiraskArabhAjana bana jAtA hai| nItikAra bhI kahate haiM 'gatibhraMzo mukhe dainyaM, gAtrasvedo vivrnntaa| maraNe yAni cihnAni, tAni cihnAni yaacke||' 1. zramaNasUtra : zramaNa zabda para nirvacana (utta. amaramuni) pR. 54-55 -utta. cUrNi pR. 72 2. akkosa-haNaNa-mAraNa-dhammabbhaMsANa baalsulbhaannN| lAbhaM mannati dhIro, jahuttarANaM abhAvaMmi // 3. (ka) paMcasaMgraha, dvAra 4 (kha) bRhadvRtti, patra 111 (ga) sarvArthasiddhi 9/9/825 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : parISaha-pravibhakti cAla meM lar3akhar3AnA, mukha para dInatA, zarIra meM pasInA AnA, cehare kA raMga phIkA par3a jAnA Adi jo cihna maraNAvasthA meM pAe jAte haiM, ve saba cihna yAcaka ke hote haiN| - isIlie yAcanA karanA mRtyutulya hone se parISaha batAyA gayA hai| 1 (15) alAbhaparISaha 30. paresu ghAsamesejjA bhoyaNe prinnitttthie| ___ laddhe piNDe aladdhe vA nANutappeja sNje|| [30] (gRhasthoM ke gharoM meM ) bhojana pariniSThita ho (paka) jAne para sAdhu gRhasthoM se grAsa (bhojana) kI eSaNA kre| piNDa (AhAra) thor3A milane para yA kabhI na milane para saMyamI muni isake lie anutApa (kheda) na kre| 31. 'ajevAhaM na labbhAmi avi lAbho sue siyaa|' jo evaM paDisaMcikkhe alAbho taM na tjje|| [31] 'Aja mujhe kucha bhI prApta nahIM huA, sambhava hai kala prApta ho jAya', jo sAdhaka isa prakAra parisamIkSA karatA (socatA) hai, use alAbhaparISaha (kaSTa) pIr3ita nahIM krtaa| vivecana-alAbhaparISaha-vijaya-nAnAdezavihArI bhikSu ko ucca-nIca-madhyama kuloM meM bhikSA na milane para citta meM saMkleza na honA, dAtAvizeSa kI parIkSA kA autsukya na honA, na dene yA na milane para grAma, nagara, dAtA Adi kI nindA-bhartsanA nahIM karanA, alAbha meM mujhe parama tapa hai, isa prakAra saMtoSavRtti, lAbhaalAbha donoM meM samatA rakhanA, alAbha kI pIr3A ko sahanA, alAbha parISahavijaya hai| paresu-gRhasthoM se| (16) rogaparISaha 32. naccA uppaiyaM dukkhaM veyaNAe duhttttie| ____ adINo thAvae pannaM puTTho ttth'hiyaase|| [32] rogAdijanita duHkha (karmodaya se) utpanna huA jAnakara tathA (roga kI) vedanA se pIr3ita hone para dIna na bne| roga se vicalita hotI huI prajJA ko samabhAva meM sthApita (sthira) kre| saMyamI jIvana meM rogajanita kaSTa A par3ane se samabhAva se sahana kre| 33. tegicchaM nAbhinandejjA sNcikkh'ttgvese| evaM khu tassa sAmaNNaM jaM na kujjA, na kaarve|| [33] Atma-gaveSaka muni cikitsA kA abhinandana (samarthana yA prazaMsA) na kre| (roga ho jAne para) samAdhipUrvaka rhe| usakA zrAmaNya yahI hai ki roga utpanna hone para bhI cikitsA na kare, na kraae| vivecana rogaparISaha : svarUpa-deha se AtmA ko pRthak samajhane vAlA bhedavijJAnI sAdhaka viruddha 1. bRhadvRtti, patra 111 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra khAnapAna ke kAraNa zarIra meM rogAdi utpanna hone para udvigna nahIM hotA, azuci padArthoM ke Azraya, anitya va paritrANarahita isa zarIra ke prati niHspRha hone ke kAraNa roga kI cikitsA karAnA pasaMda nahIM karatA hai| vaha adIna mana se roga kI pIr3A ko sahana karatA hai, saikar3oM vyAdhiyA~ hone para bhI saMyama ko chor3akara unake AdhIna nahIM hotaa| usI ko rogaparISaha - vijayI samajhanA cAhie / 46 jaM na kujjA na kArave : zaMkA samAdhAna - muni bhayaMkara roga utpanna hone para cikitsA na kare, na karA; yaha vidhAna kyA sabhI sAdhuvarga ke lie hai? isa zaMkA kA samAdhAna zAntyAcArya isa prakAra karate haiM, yaha sUtra (gAthA) jinakalpI, pratimAdhArI kI apekSA se hai, sthavirakalpI kI apekSA se isakA Azaya yaha hai ki sAdhu sAvadya cikitsA na kare, na kraae| cUrNi meM kisI viziSTa sAdhaka kA ullekha na karake batAyA hai ki zrAmaNya kA pAlana nIrogAvasthA meM kiyA jA sakatA hai| kintu yaha bAta mahattvapUrNa hote hue bhI sabhI sAdhuoM kI zArIrika-mAnasika sthiti, yogyatA evaM sahanazakti eka sI nahIM hotii| isalie roga kA niravadya pratIkAra karanA saMyamayAtrA ke lie Avazyaka ho jAtA hai| cikitsA karAne para bhI rogajanita vedanA to hotI hI hai, usa parISaha ko samabhAva se sahanA cAhie / 2 ( 17 ) tRNasparzaparISaha 34. acelagassa lUhassa saMjayassa tavassiNo / tasu sayamANassa hujjA gAya - virAhaNA // [34] acelaka evaM rUkSa zarIra vAle saMyata tapasvI sAdhu ko ghAsa para sone se zarIra meM virAdhanA ( cubhana - pIr3A ) hotI hai| 35. Ayavassa nivAeNaM aulA havai veyaNA / evaM naccA na sevanti tantujaM taNa-tajjiyA // [35] teja dhUpa par3ane se ( ghAsa para sote samaya ) atula (tIvra) vedanA hotI hai, yaha jAnakara tRNasparza se pIr3ita muni vastra (tantujanya paTa) kA sevana nahIM karate / vivecana - tRNasparzaparISaha - tRNa zabda se sUkhA ghAsa, darbha, tRNa, kaMkar3a, kAMTe Adi jitane bhI cubhane vAle padArtha haiM, una saba kA grahaNa karanA caahie| aise tRNAdi para sone-baiThane, leTane Adi se cubhane, zarIra chila jAne se yA kaThora sparza hone se jo pIr3A, vyathA hotI hai, use samabhAvapUrvaka sahana karanA tRNasparzaparISahajaya hai|3 acelagassa -- acelaka (nirvastra) jinakalpika sAdhuoM kI dRSTi se yaha kathana hai| kintu sthavirakalpI sacelaka ke lie bhI yaha parISaha taba hotA hai, jaba darbha, ghAsa Adi ke saMstAraka para jo vastra bichAyA gayA ho, vaha coroM dvArA curA liyA gayA ho, athavA vaha vastra atyanta jIrNa-zIrNa ho, aisI sthiti meM, darbha, ghAsa Adi ke tIkSNa sparza ko samabhAva se sahana kiyA jAtA hai| ghAsa Adi se zarIra chila jAne para sUrya kI prakhara 1. (ka) sarvArthasiddhi 9/9/425 / 9 2. (ka) bRhadvRtti, patra 120 3. (ka) sarvArthasiddhi 9/9/426 / 1 (kha) dharmasaMgraha, adhikAra 3 (kha) uttarA. cUrNi, pR. 77 (kha) Avazyaka malaya. vRtti, a. 1, khaNDa 2 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : parISaha pravibhakti kiraNoM yA namaka Adi kSAra padArtha par3ane para huI asahya vedanA ko sahanA bhI isI parISaha ke antargata hai| udAharaNa-zrAvastI ke jitazatru rAjA kA putra bhadra kAmabhogoM se virakta hokara sthaviroM ke pAsa pravrajita huaa| kAlAntara meM ekalavihArapratimA aMgIkAra karake vairAjya deza meM gyaa| vahA~ guptacara samajha kara use giraphtAra kara liyA gayA / use mArapITa kara ghAyala kara diyA aura khUna risate hue ghAva para kSAra chir3aka kara Upara se darbha lapeTa diyaa| aba to pIr3A kA pAra na rhaa| kintu bhadra muni ne samabhAvapUrvaka usa parISaha ko sahana kiyaa| (18) jallaparISaha ( malaparISaha) 36. kilinnagAe mehAvI paMkeNa va raeNa vaa| ____dhiMsu vA paritAveNa sAyaM no prideve|| (36) grISmaRtu meM (pasIne ke sAtha dhUla mila jAne se zarIra para jame hue) maila se, kIcar3a se, raja se athavA prakhara tApa se zarIra ke klina (lipta yA gIle) ho jAne para medhAvI zramaNa sAtA (sukha) ke lie paridevana (-vilApa) na kre| 37. veeja nijarA-pehI AriyaM dhmm'nnuttrN| jAva sarIrabheu tti jallaM kAeNa dhaare|| (37) nirjarApekSI muni anuttara (zreSTha) Aryadharma (vItarAgokta zruta-cAritradharma) ko pA kara zarIravinAza-paryanta jalla (prasvedajanya maila) zarIra para dhAraNa kiye rhe| use (tajanita parISaha ko) samabhAva se vedana kre| vivecana-jallaparISaha : svarUpa aura sahana- ise mallaparISaha bhI kahate haiN| jalla kA artha hai-pasIne se hone vAlA maila / grISma Rtu meM sUrya kI tIkSNa kiraNoM ke tApa se utpanna hue pasIne ke sAtha dhUla cipaka jAne para maila jamA hone se zarIra se durgandha nikalatI hai, use miTAne ke lie ThaMDe jala se snAna karane kI abhilASA na karanA, kyoMki sacitta ThaMDe pAnI se apkAyika jIvoM kI virAdhanA hotI hai tathA zarIra para maila jamA hone ke kAraNa dAda, khAja Adi carmaroga hone para bhI tailAdi mardana karane, candanAdi lepana karane Adi kI bhI apekSA na rakhanA tathA ukta kaSTa se udvigna na hokara samabhAva pUrvaka sahanA aura samyagdarzanajJAna-cAritrarUpI vimala jala se prakSAlana karake karmamalapaMka ko dUra karane ke liye nirantara udyata rahanA jallaparISahajaya kahalAtA hai| (19) satkAra-puraskAraparISaha 38. abhivAyaNamabbhuTThANaM sAmI kujjA nimntnnN| je tAiM paDisevanti na tesiM pIhae munnii|| 1. (ka) acelakatvAdIni tu tapasvivizeSaNAni / mA bhUta sacalekasya tRNasparzAsambhavena aruuksssy| -bRhavRtti, patra 121 (kha) paMcasaMgraha, dvAra 2 2. uttarAdhyayananiyukti, a02 3. (ka) dharmasaMgraha, adhi. 3 (kha) paMcasaMgraha, dvAra 4 (ga) sarvArthasiddhi- 9/9/426/4 (gha) cAritrasAra 125/6 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 uttarAdhyayanasUtra (38) rAjA Adi zAsakavargIya jana abhivAdana, abhyutthAna athavA nimaMtraNa ke rUpa meM satkAra karate haiM aura jo anyatIrthika sAdhu athavA svatIrthika sAdhu bhI unheM (satkAra-puraskArAdi ko) svIkAra karate haiM, muni unakI spRhA na kre| ___39. aNukkasAI appicche annAesI alolue| rasesu nANugijjhejA nANutappeja pnnvN|| (39) alpa kaSAya vAlA, alpa icchAoM vAlA, ajJAta kuloM se bhikSA (AhAra kI eSaNA) karane vAlA, alolupa bhikSu (satkAra-puraskAra pAne para), rasoM meM gRddha-Asakta na ho| prajJAvAn bhikSu (dUsaroM ko satkAra pAte dekha kara) anutApa (mana meM kheda) na kre| vivecana-satkAra-puraskAraparISaha- satkAra kA artha--pUjA-prazaMsA hai, puraskAra kA artha haiabhyutthAna, AsanapradAna, abhivAdana-namana Adi / satkAra-puraskAra ke abhAva meM dInatA na lAnA, satkArapuraskAra kI AkAMkSA na karanA, dUsaroM kI prasiddhi, prazaMsA, yaza-kIrti, satkAra-sammAna Adi dekha kara mana meM IrSyA na karanA, dUsaroM ko nIcA dikhA kara svayaM pratiSThA yA prasiddhi prApta karane kI lipsA na karanA, satkArapuraskAraparISahavijaya hai| sarvArthasiddhi ke anusAra-- 'yaha merA anAdara karatA hai, cirakAla se maiMne brahmacarya kA pAlana kiyA hai, maiM mahAtapasvI hU~, svasamaya-parasamaya kA nirNayajJa hU~, maiMne aneka bAra paravAdiyoM ko jItA hai, to bhI mujhe koI praNAma, yA merI bhakti nahIM karatA, utsAha se Asana nahIM detA, mithyAdRSTi kA hI Adara-satkAra karate haiM, ugratapasviyoM kI vyantarAdika deva pUjA karate the, aba ve bhI hamArI pUjA nahIM karate, jisakA citta isa prakAra ke khoTe abhiprAya se rahita hai, vahI vAstava meM satkAra-puraskAraparISahavijayI hai| aNukkasAI-tInarUpa : cAra artha- zAntyAcArya ke anusAra-(1) anutkazAyI-satkAra Adi ke lie anutsuka, anutkaNThita (jo utkaNThita na ho), (2) anutkaSAyI--jisa ke kaSAya prabala na hoM-anutkaTakaSAyI, (3) aNukaSAyI- satkAra Adi na karane vAloM para krodha na karane vAlA tathA satkArAdi prApta hone para ahaMkAra na karane vAlA; AcArya nemicandra bhI isI artha kA samarthana karate haiM / cUrNikAra ke anusAra 'aNukaSAyI' kA artha alpa kaSAya (krodhAdi) vAlA hai| ___appicche--'alpeccha' ke tIna artha- zAntyAcArya ke anusAra -(1) thor3I icchA vAlA, (2) icchArahita-nirIha-ni:spRha; AcArya nemicandra ke anusAra-(3) jo bhikSu dharmopakaraNaprApti mAtra kA abhilASI ho, satkAra-pUjA Adi kI AkAMkSA nahIM krtaa| annAesI-ajJAtaiSI-do arthaH-(1) jo bhikSu jAti, kula, tapa, zAstrajJAna Adi kA paricaya 1. (ka) Avazyaka vRtti, ma0 1 a0 (kha) bRhavRtti, patra 124 (ga) sarvArthasiddhi 9/9/426/9 2. (ka) bRhavRtti, patra 124 aura 420 (kha) sukhabodhA, patra 49 (ga) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 81 3. (ka) bRhadvRtti, patra 125: alpA-stokA dharmopakaraNaprAptimAtraviSayatvena, na tu satkArAdi-kAmitayA mahatI alpazabdasyAbhAvavAcitvena avidyamAnA vA icchA-vAJchA vA yasyeti alpecchH| (kha) alpeccha:-dharmopakaraNamAtrAbhilASI na stkaaraadhaakaaNkssii| -sukhabodhA, patra- 49 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : parISaha-pravibhakti 49 diye binA, ajJAta rahakara AhArAdi kI eSaNA karatA hai, (2) ajJAta -- aparicita kuloM se AhArAdi kI eSaNA karane vaalaa| (20) prajJAparISaha 40. ' se nUNaM mae puvvaM kammANANaphalA kaDA / jeNAhaM nAbhijANAmi puTTho keNai kaNhuI | ' [40] avazya hI maiMne pUrvakAla meM ajJAnarUpa phala dene vAle duSkarma kiye haiM, jisase maiM kisI ke dvArA kisI viSaya meM pUche jAne para kucha bhI uttara denA nahIM jAnatA / 41. " 'aha pacchA uijjanti kammANANaphalA kaDA / ' evamassAmi uppANaM naccA kammavivAgayaM // [41] 'ajJAnarUpa phala dene vAle pUrvakRta karma paripakva hone para udaya meM Ate haiM ' vipAka ko jAna kara muni apane ko Azvasta kare / - isa prakAra karma vivecana -- prajJAparISaha-- prajJA viziSTa buddhi ko kahate haiN| prajJAparISaha kA pravacanasAroddhAra ke anusAra artha -- prajJAvAnoM kI prajJA ko dekhakara apane meM prajJA ke abhAva meM udvega yA viSAda kA anubhava na honA tathA prajJA kA utkarSa hone para garva--mada na karanA, kintu ise karmavipAka mAnakara apanI AtmA ko Azvasta ---- svastha rakhanA prajJAparISahajaya hai / sarvArthasiddhi ke anusAra 'maiM aMga, pUrva aura prakIrNaka zAstroM meM vizArada hU~ tathA zabdazAstra, nyAyazAstra aura adhyAtmazAstra meM nipuNa huuN| mere samakSa dUsare loga sUrya kI prabhA se abhibhUta hue khadyota ke samAna jarA bhI zobhA nahIM dete, isa prakAra ke vijJAnamada kA abhAva ho jAnA prajJAparISahajaya hai / 2 2. 3. udAharaNa - ujjayinI se kAlakAcArya apane atipramAdI ziSyoM ko chor3a kara apane ziSya sAgaracandra ke pAsa svarNabhUmi nagarI pahu~ce / sAgaracandra ne unheM ekAkI jAna kara unakI ora koI lakSya na diyA / kAlakAcArya ne bhI apanA paricaya nahIM diyaa| eka dina sAgaracandra muni ne pariSad meM vyAkhyAna diyA, saba ne unake vyAkhyAna kI prazaMsA kii| kAlakAcArya se sAgaracandramuni ne pUchA- 'merA vyAkhyAna kaisA thA ? ' vaha bole-- 'acchA thA / ' phira muni AcArya ke sAtha tarkavitarka karane lage, kintu vRddha AcArya kI yuktiyoM ke Age ve Tika na ske| idhara kucha samaya ke bAda kAlakAcArya ke ve atipramAdI ziSya unheM DhUMDhate DhUMDhate svarNabhUmi phuNce| unhoMne upAzraya meM A kara sAgaracandramuni se pUchA- 'kyA yahA~ kAlakAcArya Ae haiM?' sAgaracandra muni ne kahA - ' eka vRddha ke sivAya aura koI yahA~ nahIM AyA hai|' atipramAdI ziSyoM ne kAlakAcArya ko pahacAna liyA, ve caraNoM meM gira kara unase kSamAyAcanA karane lge| yaha dekha sAgaracandra muni bhI unake caraNoM meM gire aura kSamAyAcanA karate hue bole-- 'gurudeva, kSamA kareM, maiM Apako nahIM pahacAna sakA / alpa jJAna se garvita hokara maiMne ApakI AzAtanA kii|' AcArya ne kahA--'vatsa ! zrutagarva nahIM karanA caahie| 3 1. (ka) 'na jJApayati -- ' ahamevaMbhUtapUrvamAsam, na vA kSapako bahuzruto veti' ajJAtaiSI' - u0cU0 pR0 81 (kha) ajJAtamajJAtena eSate - bhikSate'sau ajJAtaiSI, nizrAdirahita ityarthaH / - u0 cU0 pR0 235 (ga) ajJAto -- jAti zrutAdibhiH eSati -- uJchati arthAt -- piNDAdItyajJAtaiSIH / -- bRhadvRtti, patra 125 (ka) pravacanasAroddhAra dvAra 86 (kha) dharmasaMgraha adhi03 (ga) tattvArtha sarvArthasiddhi 9 / 9 / 427/4 (kha) bRhadvRtti, patra 127 (ka) uttarAdhyayana niryukti, gA0 120 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra isa prakAra jaise sAgaracandra muni prajJAparISaha se parAjita ho gae the, vaise sAdhaka ko parAjita nahIM honA caahie| (21) ajJAnaparISaha 42. 'niraTThagammi virao mehuNAo susNvuddo| __ jo sakkhaM nAbhijANAmi dhammaM kallANa paavgN||' [42] maiM vyartha hI maithuna Adi sAMsArika sukhoM se virata huA, maiMne indriya aura mana kA saMvaraNa (viSayoM se nirodha) vRthA kiyA; kyoMki dharma kalyANakArI hai yA pApakArI, yaha maiM pratyakSa to kucha bhI nahIM dekha (-jAna) pAtA hU~; (muni aisA na soce|) 43. 'tavovahANamAdAya paDimaM pddivjo| evaM pi viharao me chaumaM na niyttttii|' [43] tapa aura upadhAna ko svIkAra karatA hU~, pratimAoM ko bhI dhAraNa (evaM pAlana) karatA hU~; isa prakAra viziSTa sAdhanApatha para viharaNa karane para bhI merA chadma arthAt jJAnAvaraNIyAdi karma kA AvaraNa dUra nahIM ho rahA hai;-('aisA cintana na kre|') vivecana-ajJAnaparISaha- ajJAna kA artha- jJAna kA abhAva nahIM, kintu alpajJAna yA mithyAjJAna hai| yaha parISaha ajJAna ke sadbhAva aura abhAva --donoM prakAra se hotA hai| ajJAna ke rahate sAdhaka meM dainya, azraddhA, bhrAnti Adi paidA hotI hai| jaise--maiM abrahmacarya se virata huA, duSkara tapazcaraNa kiyA, dharmAdi kA AcaraNa kiyA, merA citta nirantara apramatta rahatA hai, yaha mUrkha hai, pazutulya hai, kucha nahIM jAnatA, ityAdi tiraskAravacanoM ko bhI maiM sahana karatA hU~, phira bhI merI chadmasthatA nahIM miTI, jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA kSaya hokara abhI taka mujhe atizayajJAna prApta nahIM huA--isa prakAra kA vicAra karanA, isa parISaha se hAranA hai aura isa prakAra kA vicAra na karanA. isa parISaha para vijaya pAnA hai| jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazamavaza dasarI ora ajJAna dUra ho jAne aura atizaya zrutajJAna prApta ho jAne para bahuzruta hone ke kAraNa aneka sAdhu-sAdhviyoM ko vAcanA dete rahane ke kAraNa mana meM garva, glAni, jhuMjhalAhaTa AnA, isase to mUrkha rahatA to acchA rahatA, atizaya zrutajJAnI hone ke kAraNa aba mujhe sabhI sAdhusAdhvI vAcanA ke lie taMga karate haiN| na meM sukha se so sakatA hU~, na khA-pI sakatA hU~, na ArAma kara sakatA hU~, isa prakAra kA vicAra karane vAlA sAdhaka jJAnAvaraNIya karma kA bandha kara letA hai aura ajJAnaparISaha se bhI vaha parAjita ho jAtA hai| ataH aisA vicAra na karake mana meM viSAda aura garva ko nikAla kara nirjarArtha ajJAnaparISaha ko samabhAvapUrvaka sahanA ajJAna-parISaha-vijaya hai| ____uvahANaM-upadhAna--AgamoM kA vidhivat adhyayana karate samaya paramparAgata-vidhi ke anusAra pratyeka Agama ke lie nizcita AyaMbila Adi tapa karane kA vidhaan| AcAra-dinakara meM isakA spaSTa varNana hai| (22) darzanaparISaha (-adarzanaparISaha) 44. 'natthi nUNaM pare loe iDDI vAvi tvssinno| aduvA vaMcio mi' tti ii bhikkhU na cinte|| 1. (ka)sarvAthasiddhi 9.9/427 (kha)Avazyaka a.4 (ga) uttarAdhyayana, a. 2 vRtti 2. (ka) bRhadavRtti, patra 128.347 (kha)AcAradinakara, vibhAga 1, yogodavahanavidhi,patra 86-110 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : parISaha - pravibhakti [44] " nizcaya hI paraloka nahIM hai, tapasvI kI Rddhi bhI nahIM hai, ho na ho, maiM ( to dharma ke nAma para) ThagA gayA hU~," - bhikSu aisA cintana na kare / 45. 'abhU jiNA asthi jiNA aduvAvi bhavissaI / musaM te evamAhaMsu' ii bhikkhU na cintA // [ 45] bhUtakAla meM jina hue the, vartamAna meM jina hai, aura bhaviSya meM jina hoMge, aisA jo kahate haiM, ve asatya kahate haiM, bhikSu aisA cintana na kare / draSTavya hai upasaMhAra vivecana--darzanaparISaha prAya: digambara paramparA meM isake badale adarzanaparISaha prasiddha hai| donoM kA lakSaNa milatA-julatA hai| darzana kA eka artha yahA~ samyagdarzana hai| ekAnta kriyAvAdI Adi 363 vAdiyoM ke vicitra mata suna kara bhI samyak rUpa se sahana karanA -- nizcalacitta se samyagdarzana ko dhAraNa karanA, darzanaparISahasahana hai / athavA darzanavyAmoha na honA darzanaparISaha sahana hai / athavA jina, athavA unake dvArA kathita jIva, ajIva, dharma-adharma, parabhava Adi parokSa hone ke kAraNa mithyA haiM, aisA cintana na karanA darzanaparISaha sahana hai / 1 iDDI vAvi tavassiNo- tapasyA Adi se tapasviyoM ko prApta hone vAlI Rddhi zakti vizeSa, jise 'yogajavibhUti' kahA jAtA hai / pAtaMjalayogadarzana ke vibhUtipAda meM aisI yogajavibhUtiyoM kA varNana hai, aupapAtika Adi jaina AgamoM meM aisI tapojanita RddhiyoM kA ullekha milatA hai| RSi zabda kA yahI artha gRhIta kiyA gayA hai| bRhadvRttikAra ne caraNaraja se sarvaroga-zAnti, tRNAgra se sarvakAma-pradAna, prasveda se ratnamizrita svarNavRSTi, hajAroM mahAzilAoM ko girAne kI zakti Adi RddhiyoM kA ullekha kiyA hai| 2 darzanaparISaha ke viSaya meM Arya ASAr3ha ke adarzana-nivAraNArtha svarga se samAgata ziSyoM kA udAharaNa 51 46. ee parIsahA savve kAsaveNa paveiyA / bhikkhUna vijA puTTho keNaha kaNhuI // --tti bemi // [ 46] kAzyapagotrIya zramaNa bhagavAn mahAvIra ne ina sabhI parISahoM kA prarUpaNa kiyA hai| inheM jAnakara kahIM bhI inameM se kisI bhI parISaha se spRSTa- AkrAnta hone para bhikSu inase parAjita na ho, aisA maiM kahatA hU~ / // dvitIya adhyayana : parISaha pravibhakti sampUrNa // 1. (ka) uttarAdhyayana, a.2 (kha) bhagavatI. za. 8 u. 8 (ga) dharmasaMgraha a. patra, 3 2. (ka) RddhirvA tapomahAtmyarUpA ..... sA ca AmarSauSadhyAdiH / --bRhadvRtti, patra 131 (kha) aupapAtika sUtra 15 00 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana caturaMgIya adhyayana - sAra * prastuta tRtIya adhyayana kA nAma caturaMgIya hai, yaha nAma anuyogadvArasUtrokta nAmakaraNa ke dasa hetuoM meM se AdAna (prathama) pada ke kAraNa rakhA gayA hai| * anAdikAla se prANI kI saMsArayAtrA calI A rahI hai| usakI jIvananaukA vibhinna gatiyoM, yoniyoM aura gotroM meM duHkha parataMtratA evaM ajJAna-moha ke thaper3e khAtI huI svataMtrasukha-Atmika sukha kA avasara nahIM paatii| phalataH duHkha aura yAtanA se mukta hone kA koI upAya nahIM milatA / kintu prabala puNyarAzi se saMcita hone para use isa duHkhada saMsArayAtrA kI parezAnI se mukta hone ke durlabha avasara prApta hote haiN| ve cAra durlabha avasara hI cAra durlabha parama aMga haiM, jinakI carcA isa adhyayana meM huI hai| jIvana ke ye cAra prazasta aMga haiN| ye aMga pratyeka prANI dvArA anAyAsa hI prApta nahIM kiye jA skte| cAroM durlabha aMgoM kA eka hI vyakti meM ekatra samAhAra ho, tabhI vaha dharma kI pUrNa ArAdhanA karake isa durlabha saMsArayAtrA se mukti pA sakatA hai, anyathA nhiiN| eka bhI aMga kI kamI vyakti ke jIvana ko apUrNa rakhatI hai| isaliye ye cAroM aMga uttarottara durlabha haiN| * prastuta adhyayana meM - (1) manuSyatva, (2) saddharma-zravaNa, (3) saddharma meM zraddhA aura (4) saMyama meM parAkrama -- ina cAroM aMgoM kI durlabhatA kA kramazaH pratipAdana hai / * sarvaprathama isa adhyayana meM manuSyajanma kI durlabhatA kA pratipAdana 6 gAthAoM meM kiyA gayA hai| yaha to sabhI dharmoM aura darzanoM ne mAnA hai ki manuSyazarIra prApta hue binA mokSa -- janmamaraNa, , se, karmoM se, rAgadveSAdi se mukti nahIM ho sakatI hai| isI deha se itanI ucca sAdhanA ho sakatI hai, aura AtmA se paramAtmA banA jA sakatA hai| parantu manuSyadeha ko pAne ke lie pahale ekendriya se paMcendriya taka kI tathA manuSyagati aura manuSyayoniyoM ke sivAya anya gatiyoM aura yoniyoM taka kI aneka ghATiyA~ pAra karanI par3atI haiM, bahuta lambI yAtrA karanI par3atI hai| kabhI devaloka, kabhI naraka aura kabhI AsurI yoni meM manuSya kaI janmamaraNa karatA hai| manuSya gati meM bhI kabhI atyanta bhogAsakta kSatriya banatA hai. kabhI cANDAla aura saMskArahIna jAtiyoM meM utpanna ho kara bodha hI nahIM pAtA hai| ataH vaha zarIra kI bhUmikA se Upara nahIM uTha paataa| tiryaJcagati meM to ekendriya se le kara paMcendriya taka AdhyAtmika vikAsa kI prathama kiraNa bhI prApta honI kaThina hai / niSkarSa yaha hai ki deva, dharma kI pUrNatayA ArAdhanA nahIM kara sakate, nAraka jIvana satata bhISaNa duHkhoM se dukhita pratAr3ita rahate haiM. ataH unameM saddharma viveka hI jAgRta nahIM hotaa| tiryaJcagati meM paMcendriya tiryaMcoM meM kadAcit 1. se kiM taM AyANapaeNaM ? AyANapaeNaM / cAuraMgijjaM, asaMkhayaM ahAtatthiyaM addaijjaM jaNNaijjaM elaijjaM me taM - anuyogadvAra sUtra 130 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana 53 'caturaMgIya kvacit pUrva-janmasaMskAraprerita dharmArAdhanA hotI hai, kintu vaha apUrNa hotI hai| vaha unheM mokSa kI maMjila taka nahIM pahuMcA sktii| manuSya meM dharmaviveka jAgRta ho sakatA hai parantu adhikAMza manuSya viSayasukhoM kI mohanidrA meM aise soye rahate haiM ki ve sAMsArika kAmabhogoM ke daladala meM pha~sa jAte haiM, athavA sAdhanAvihIna vyakti kAmabhogoM kI prApti kI pipAsA meM sArI jindagI bitAkara ina parama durlabha aMgoM ko pAne ke avasara kho dete haiN| unakI punaH punaH dIrgha saMsArayAtrA calatI rahatI hai| kadAcit pUrvajanmoM ke prabala punIta saMskAroM evaM kaSAyoM kI mandatA ke kAraNa prakRti kI bhadratA se, prakRti kI vinItatA se. dayAlutA--sadaya-hRdayatA se evaM amatsaratA-paraguNasahiSNutA se manuSyAyu kA bandha ho kara manuSyajanma prApta hotA hai| isI kAraNa manuSyabhava durlabhatA ke dasa dRSTAnta niyukti meM pratipAdita kiye haiN| niyuktikAra ne manuSyajanma prApta hone ke sAtha-sAtha jIvana kI pUrNa saphalatA ke lie aura bhI 10 bAteM durlabha batAI haiN| jaise ki -(1) uttama kSetra. (2) uttama jAti-kula, (3) sarvAMgaparipUrNatA, (4) nIrogatA, (5) pUrNAyuSya, (6) paraloka-pravaNabuddhi, (7) dharmazravaNa, (8) dharma-svIkaraNa, (9) zraddhA aura (10) sNym| isIlie manuSyazarIra prApta hone para bhI zAstrakAra ne manuSyatA kI prApti ko sabase mahattvapUrNa evaM durlabha mAnA hai| vaha prApta hotI hai-zubha karmoM ke udaya se tathA kramazaH tadanurUpa Atmazuddhi hone se| yahI kAraNa hai ki yahA~ sarvaprathama manuSyatA-prApti hI durlabha batAI hai| * tatpazcAt dvitIya durlabha aMga hai--dhrmshrvnn| dharmazravaNa kI ruci pratyeka manuSya meM nahIM hotii| jo mahArambhI evaM mahAparigrahI haiM, unheM to saddharmazravaNa kI ruci hI nahIM hotii| adhikAMza loga durlabhatama manuSyatva ko pA kara bhI dharmazravaNa kA lAbha nahIM le pAte, isake dharmazravaNa meM vighnarUpa 13 kAraNa (kAThiye) niyuktikAra ne batAe haiM--(1) Alasya, (2) moha (pArivArika yA zarIrika moha ke kAraNa vilAsitA meM DUba jAnA, vyastatA meM rahanA.)(3) avajJA yA avarNa(dharmazAstra yA dharmopadezaka ke prati avajJA yA gardA kA bhAva), (4) stambha (jAti, kula, bala, rUpa, tapa, zruta, lAbha, aizvarya Adi kA mada-ahaMkAra), (5) krodha (aprIti), (6) pramAda (nidrA, vikathA Adi) (7) kRpaNatA (dravya-vyaya kI AzaMkA), (8) bhaya, (9) zoka (iSTaviyogaaniSTasaMyogajanita cintA), (10) ajJAna (mithyA dhAraNA), (11) vyAkSepa (vyAkulatA), (12) kutUhala (nATaka Adi dekhane kI AkulatA), (13) ramaNa (kriidd'aapraaynntaa)| saddharma zravaNa na 1. 'cauhiM ThANehiM jIvA maNussAuyattAe kammaM pagareMti, taM.-pagatibhaddayAe, pagativiNIyayAe, sANukkosayAe, amcchritaae|' -sthAnAMga, sthAna 4, sU. 630 2. cullaga pAsagadhanne, jUe rayaNe ya sumiNa cakke y| camma juge paramANU, dasa diTuMtA mnnuaNlbhe|| -uttarAdhyayananiyukti, gA0 160 3. mANussakhitta jAI kularUvArogga AuyaM buddhii| savaNuggaha saddhA, saMjamo alogaMmi dullhaaii|| -u0 niyukti, gA0 159 4. kammANaM tu pahANAe..... jIvAsohimaNuppattA AyayaMti mnnussyN|' -uttarA0 a0 3, gA0 7 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 uttarAdhyayanasUtra caturaMgIya hone para manuSya heyopAdeya, zreya-azreya, hitAhita, kAryAkArya kA viveka nahIM kara sktaa| isIlie manuSyatA ke bAda saddharmazravaNa ko parama durlabha batAyA hai| zravaNa ke bAda tIsarA durlabha aMga hai-zraddhA-yathArtha dRSTi, dharmaniSThA, tattvoM ke prati ruci aura pratIti / jisakI dRSTi mithyA hotI hai, vaha saddharma, sacchAstra evaM sattatva kI bAta jAna-suna kara bhI usa para zraddhA, pratIti evaM ruci nahIM krtaa| kadAcit samyak dRSTikoNa ke kAraNa zraddhA bhI kara le, to bhI usakI RjuprakRti ke kAraNa sadguru evaM satsaMga ke abhAva meM yA kudRSTiyoM evaM ajJAniyoM ke saMga se asattatva evaM kudharma ke prati bhI zraddhA kA jhukAva ho sakatA hai, jisakA saMketa bRhadvRttikAra ne kiyA hai| sudRDha evaM nizcala-nirmala zraddhA kI durlabhatA batAne ke liye niyuktikAra ne isa adhyayana meM sAta nihnavoM kI kathA dI hai| isa kAraNa yaha kahA jA sakatA hai ki saccI zraddhA-dharmaniSThA parama durlabha hai| * antima durlabha parama aMga hai-saMyama meM parAkrama-puruSArtha / bahuta se loga dharmazravaNa karake, tatva, samajha kara zraddhA karane ke bAda bhI usI dizA meM tadanurUpa puruSArtha karane se hicakicAte haiN| ataH jAnanA-sunanA aura zraddhA karanA eka bAta hai aura use kriyAnvita karanA dUsarI / saddharma ko kriyAnvita karane meM cAritramoha kA kSayopazama, prabala saMvega, prazama, nirveda,(vairAgya) prabala AsthA, Atmabala, dhRtti, saMkalpazakti, saMtoSa, anudvigna, Arogya, vAtAvaraNa, utsAha Adi anivArya haiM / ye saba meM nahIM hote| isIliye sabase anta meM saMyama meM puruSArtha ko durlabha batAyA hai, jise prApta karane ke bAda kucha bhI prAptavya nahIM raha jaataa| * adhyayana ke anta meM 11vIM se 20 vIM taka dasa gAthAoM meM durlabha caturaMgIya ke anantara dharma kI sAMgopAMga ArAdhanA karane kI sAkSAt aura paraspara phalazruti dI gaI hai| saMkSepa, meM sarvAMgINa dharmArAdhanA kA antima phala mokSa hai| 8 2. 17 1. Alasa moha'vannA, thaMmA kohA pamAya kivinntaa| bhayasogA annANA, vakkheva kuUhalA rmnnaa|| - uttarA0 niyukti, gA0 161 nanu evaMvidhA api kecidatyantamajavaH sambhaveyuH? ... svayamAgamAnusArimatayo'pi gurupratyayAdviparItamarthaM pratipannAH-utta0 bRhapatti, patra 152 bahurayapaesa avvattasamuccha duga-tiga-abaddhikA cev| eesiM niggamaNaM vucchAmi ahaannupussviie|| bahuraya jamAlipabhavA, jIvapaesA ya tiisguttaao| avvattA''sADhAo, saamuccheyaa''smittaao| gaMgAe do kiriyA, chalagA terAsiyANa uppttii| therA ya guTThamAhila puTThamabaddhaM parUviMti // -utta0 niyukti, gA0 164 se 166 taka Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taiaM ajjhayaNaM : cAuraMgijjaM tRtIya adhyayana : caturaMgIyam mahAdurlabha : cAra parama aMga 1. cattAri paramaMgANi dullahANIha jantuNo / mANusattaM suI saddhA saMjamaMmi ya vIriyaM // [1] isa saMsAra meM jIvoM ke lie cAra parama aMga durlabha haiM - (1) manuSyatva, (2) saddharma kA zravaNa, (3) zraddhA aura (4) saMyama meM vIrya (parAkrama) / vivecana -- paramaMgANi - atyanta nikaTa upakArI tathA mukti ke kAraNa hone se ye parama aMga haiM / 1 suI saddhA - zruti aura zraddhA ye donoM prasaMgavaza dharmaviSayaka hI abhISTa haiN| vividha ghATiyA~ pAra karane ke bAda : durlabha manuSyatvaprApti 2. samAvannANa saMsAre nANA-gottAsu jAisu / kammA nANA - vihA kaTTu puDho vissaMbhiyA payA // [2] nAnA prakAra ke karmoM kA upArjana karake, vividha nAma - gotra vAlI jAtiyoM meM utpanna hokara pRthak-pRthak rUpa se pratyeka saMsAra jIva (prajJA) samasta vizva meM vyApta ho jAtA hai-- arthAt saMsArI prANI samagra vizva meM sarvatra janma lete haiM / 3. 5. egayA devaloesu naraesa vi egyaa| gayA AsuraM kAryaM AhAkammehiM gacchaI // [3] jIva apane kRta karmoM ke anusAra kabhI devalokoM meM, kabhI narakoM meM aura kabhI asuranikAya meM jAtA hai-- janma letA hai| 4. egayA khattio hoI tao caNDAla - vokkaso / tao kIDa - payaMgo ya tao kunthu pivIliyA // [4] yaha jIva kabhI kSatriya hotA hai, kabhI cANDAla, kabhI vokkasa (-varNasaMkara) hotA hai, usake pazcAt kabhI kITa-pataMgA aura kabhI kunthu aura kabhI cIMTI hotA hai| evamAvaTTa - joNIsu pANiNo kammakibbisA / na nivijjanti saMsAre savvaTThesu va khattiyA / [5] jisa prakAra kSatriya loga samasta arthoM (kAmabhogoM, sukhasAdhanoM evaM vaibhava - aizvarya) kA upabhoga karane para bhI nirveda (- virakti) ko prApta hote haiM, usI prakAra karmoM se kaluSita jIva anAdikAla se 1. paramANi ca tAni atyAsannopakAritvena aMgAni, muktikAraNatvena, paramaMgAni / --bRhadvRtti, patra 156 2. bRhadvRtti, patra 156 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra AvartasvarUpa yonicakra meM bhramaNa karate hue bhI saMsAra dazA se nirveda nahIM pAte ( -'janmamaraNa ke bhaMvarajAla se mukta hone kI icchA nahIM krte|') 6. kamma-saMgehiM sammUDhA dukkhiyA bhu-veynnaa| amANasAsu joNIsu viNihammanti paanninno|| [6] karmoM ke saMga se sammUDha. duHkhita aura atyanta vedanA se yukta jIva manuSyetara yoniyoM meM punaH punaH vinighAta (vAsa) pAte haiN| 7. kammANaM tu pahANAe ANupuvvI kayAi u| jIvA sohimaNuppattA Ayayanti mnnussyN|| [7] kAlacakra se kadAcit (manuSyagati-nirodhaka kliSTa) karmoM kA kSaya ho jAne se jIva tadanurUpa (Atma-zuddhi ko prApta karate haiM, tadanantara ve manuSyatA prApta karate haiN| vivecana--manuSyatvaprApti meM bAdhaka kAraNa- (1) ekendriya se lekara paMcendriya taka nAnA gotra vAlI jAtiyoM meM janma, (2) devaloka, narakabhUmi. evaM AsurakAya meM janma, (3) tiryaJcagati-dvIndriya, trIndriya. caturindriya tathA paMcendriya meM janma. (4) kSatriya (rAjA Adi) kI taraha bhoga sAdhanoM kI pracuratA ke kAraNa saMsAradazA se avirakti, (5) manuSyetara yoniyoM meM sammUDhatA evaM vedanA ke kAraNa manuSyatva prApti kA abhAva, (6) manuSyagatinirodhaka karmoM kA kSaya hone para bhI tadanurUpa Atmazuddhi kA abhaav| manuSyatva-durlabhatA ke viSaya meM dasa dRSTAnta--(1) collaka arthaat-bhojn| brahmadatta rAjA ne cakravartI pada milane para eka brAhmaNa para prasanna hokara usakI yAcanA evaM icchAnusAra cakrI ke SaTakhaNDaparimita rAjya meM pratidina eka ghara se khIra kA bhojana mila jAne kI mAMga svIkAra kii| ata: sabase prathama dina usane cakravatI ke yahA~ banI huI parama svAdiSTa khIra khaaii| parantu jaise usa brAhmaNa ko cakravartI ke ghara kI khIra khAne kA avasara jiMdagI meM dUsarI bAra milanA durlabha hai, vaise hI isa jIva ko manuSyajanma punaH milanA durlabha hai| (2) pAzaka-juA khelane kA paasaa| cANakya kI ArAdhanA se prasanna deva dvArA pradatta pAsoM ke prabhAva se usa kA parAjita honA durlabha banA, usI prakAra yaha manuSyajanma, durlabha hai| (3) dhAnya-samasta bhArata kSetra ke sabhI prakAra ke dhAnyoM (anAjoM) kA gaganacumbI Dhera lagA kara usameM eka prastha sarasoM milA dene para usake Dhera meM se punaH prasthapramANa sarasoM ke dAne alaga-alaga karanA bar3A durlabha hai, vaise hI jIva kA manuSyabhava se chUTa kara caurAsI lakSa yoni meM mila jAne para punaH manuSyajanma milanA atidurlabha hai| (4) dyUta- ratnapuranRpa ripumardana ne apane putra sumitra ko rAjA ke jIvita rahate rAjya prApta karane kI rIti batA dI ki 1008 khambhe tathA pratyeka khambhe ke 1008 konoM vAle sabhAbhavana ke pratyeka kone ko jue meM (eka bAra dAva se) jIta le, tabhI usa dyUtakrIr3AvijayI rAjakumAra ko rAjya mila sakatA hai| rAjakumAra ne aisA hI kiyA, kintu dyUta meM pratyeka kone ko jItanA usake lie durlabha huA, vaise hI manuSyabhava prApta honA durlabha hai| (5) ratna-dhanada nAmaka kRpaNa vaNik, kisI sambandhI ke AmantraNa para apane putra vasupriya ko jamIna meM gAr3e hue ratnoM kI rakSA ke lie niyukta karake paradeza calA gyaa| vApisa A kara dekhA to ratna vahA~ nahIM mile, kyoMki usake cAroM putroM ne ratna nikAla kara beca diye the aura unase prApta dhanarAzi se vyApAra karake koTidhvaja bana gaye the| vRddha pitA ke dvArA vApisa ratna nahIM milane para ghara se nikAla diye jAne kI dhamakI dene para cAroM putroM ne vikrIta ratnoM kA 1. uttarAdhyayana, mUla a0 3, gA0 2 se 7 taka Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : caturaMgIya vApasa milanA durlabha batAyA, vaise hI eka bAra hAtha se nikalA huA manuSyabhava punaH milanA durlabha hai| (6) svapna- mUladeva nAmaka kSatriya ko paradeza jAte hue eka kArpaTika milaa| mArga meM kAMcanapura ke bAhara tAlAba para donoM soe| pichalI rAta ko donoM ne mukha meM candrapraveza kA svapna dekhA / mUladeva ne kArpaTika se svapna ko gopanIya rakhane ko kahA, para vaha pratyeka vyakti ko apane svapna kA vRtAnta kahatA phirA / kisI ne usase kahA - " Aja zanivAra hai, isalie tumheM ghRta-gur3a sahita roTI evaM tela mileNge|" yahI huaa| udhara mUladeva ne eka svapnapAThaka brAhmaNa se svapnaphala jAnanA cAhA, to apanI putrI ke sAtha vivAha karane kI zarta para svapnaphala batAne ko kahA / mUladeva ne brAhmaNaputrI ke sAtha vivAha karanA svIkAra kiyaa| dAmAda bana gayA to vipra ne kahA - " Aja se sAtaveM dina Apa isa nagara ke rAjA bneNge|" yahI huaa| mUladeva ko rAjA bane dekha ukta kArpaTika ko atyanta pazcAtApa huaa| vaha rAjyalakSmI ke hetu candrapAna ke svapna ke lie punaH punaH usI sthAna para sone lagA, kintu aba usa kArpaTika ko candrapAna kA svapna AnA ati durlabha thA, vaise hI eka bAra manuSyajanma cUkane para puna: manuSyajanma kI prApti atidurlabha hai| (7) cakra - mathurA nareza jitazatru ne apanI putrI indirA ke vivAha ke lie svayaMvaramaNDapa banavAyA, usake nikaTa bar3A khambhA gar3avAyA, jisake UrdhvabhAga meM ghUmane vAle 4 cakra ulaTe aura cAra sIdhe lgvaae| una cakroM para rAdhA nAmaka ghUmatI huI putalI rakhavA dii| khaMbhe ke ThIka nIce tela se bharA huA eka kar3Aha rkhvaayaa| zarta yaha rakhI ki jo vyakti rAdhA ke vAmanetra ko bANa se bIMdha degA, use hI merI putrI varaNa kregii| svayaMvara meM samAgata rAjakumAroM ne bArI bArI se nizAnA sAdhA, magara kisI kA eka cakra se aura kisI kA dUsare TakarA kara bANa gira gyaa| anta meM jayanta rAjakumAra ne bANa se putalI ke vAmanetra kI kanInikA ko bIMdha diyaa| rAjaputrI indirA ne usake gale meM varamAlA DAla dii| jaise rAdhAvedha kA sAdhanA duSkara kArya hai, usI prakAra manuSya janma ko hAre hue pramAdI ko punaH manuSyajanmaprApti durlabha hai| (8) kUrma -- kachuA / zaivAlAcchAdita sarovara meM eka kachuA saparivAra rahatA thaa| eka bAra kisI kAraNavaza zaivAla haTa jAne se eka chidra ho gyaa| kachue ne apanI gardana bAhara nikAlI to svaccha AkAza meM zaratkAlIna pUrNa candravimba dekhA / AzcaryapUrvaka Anandamagna ho, vaha isa apUrva vastu ko dikhAne ke lie apane parivAra ko lekara jaba usa sthala para AyA to vaha chidra havA ke jhoMke se punaH zaivAla se AcchAdita ho cukA thA / ataH usa abhAge kachue ko jaise punaH candradarzana durlabha huA. vaise hI pramAdI jIva ko punaH manuSyajanma milanA mahAdurlabha hai| (9) yuga -- asaMkhyAta dvIpoM aura samudroM ke bAda asaMkhyAta yojana vistRta evaM sahasra yojana gahare antima samudra - svayaMbhUramaNa meM koI deva pUrvadizA kI ora gAr3I kA eka juA DAla de tathA pazcima dizA kI ora usakI kIlikA ddaale| aba vaha kIlikA vahA~ se bahatI - bahatI calI Ae aura bahate hue isa jue se mila jAe tathA vaha kIlikA usa jue ke cheda meM praviSTa ho jAe, yaha atyanta durlabha hai, isI taraha manuSya bhava se cyuta hue pramAdI ko punaH manuSyabhava kI prApti ati durlabha hai / (10) paramANu -- kautukavaza kisI deva ne mANikyanirmita stambha ko vajraprahAra se tor3A. phira use itanA pIsA ki usakA cUrA-cUrA ho gyaa| usa cUrNa ko eka nalI meM bharA aura sumeru zikhara para khar3e hokara phUMka mArI, jisase vaha cAroM tarapha ur3a gyaa| vAyu ke prabala jhauMke usa cUrNa ko pratyeka dizA meM dUra-dUra le gaye / una saba paramANuoM ko ekatrita karake punaH usa mANikya stambha kA nirmANa karanA duSkara hai, vaise hI manuSyabhava se cyuta jIva ko punaH manuSyabhava milanA durlabha hai| - 1. (ka) uttarAdhyayana ( priyadarzinI vyAkhyA) pU. ghAsIlAlajI ma., a. 3 TIkA kA sAra, pR. 574 se 625 taka (kha) jaina kathAe~, bhAga 68 57 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 uttarAdhyayana sUtra khattio, caMDAla, vokkaso- tIna zabda saMgrAhaka haiM-(1)kSapriya zabda se baizya, brAhmaNa Adi uttama jAtiyoM kA, (2) cANDAla zabda se niSAda, zvapaca Adi nIca jAtiyoM kA aura (3) vokkasa zabda se sUta, vaideha, Ayogava Adi saMkIrNa (varNasaMkara) jAtiyoM kA grahaNa kiyA gayA hai| cUrNi ke anusAra brAhmaNa se zUdrastrI meM utpanna niSAda athavA brAhmaNa se vaizyastrI meM utpanna ambaSTha aura niSAda se ambaSThastrI meM utpanna vokkasa kahalAtA hai| AvaTTajoNIsu-Avarta kA artha parivata hai, AvartapradhAna yoniyA~ AvatayoniyA~ haiM-caurAsI lAkha pramANa jIvotpattisthAna haiM, unameM arthAt-yonicakroM meN|2 kammakibbisA--do artha-karmoM se kilviSa- adhama, athavA jinake karma kilviSa-azubhamalina hoN| savvedvesu va khattiyA-vyAkhyA--jisa prakAra kSatriya rAjA Adi sarvArthoM--sabhI mAnavIya kAmabhogoM meM Asakta ho jAte haiM, usI prakAra bhavAbhinandI punaH punaH janma-maraNa karate hue usI (saMsAra) meM Asakta ho jAte haiN| vissaMbhiyA payA-vizvabhRtaH prajA:-pRthak-pRthak eka-eka yoni meM kadAcit apanI utpatti se prANI sAre jagat ko bhara dete haiM, sAre jagat meM vyApta ho jAte haiN| kahA bhI hai 'Natthi kira so paeso, loe vAlagAkoDimetto vi| jammaNamaraNAbAhA, jattha jiehiM na sNpttaa||' 'loka meM bAla kI agrakoTi-mAtra bhI koI aisA pradeza nahIM hai, jahA~ jIvoM ne janma-maraNa na pAyA ho|5 dharma-zravaNa kI durlabhatA 8. mANussaM viggahaM ladhu suI dhammassa dullhaa| jaM soccA paDivajanti tavaM khntimhiNsyN|| [8] manuSya-deha pA lene para bhI dharma kA zravaNa durlabha hai, jise zravaNa kara jIva tapa, kSAnti (kSamAsahiSNutA) aura ahiMsA ko aMgIkAra karate haiN| vivecana dharmazravaNa kA mahattva-dharmazravaNa mithyAttvatimira kA vinAzaka, zraddhA rUpa jyoti kA prakAzaka, tattva-atattva kA vivecaka, kalyANa aura pApa kA bhedapradarzaka, amRta-pAna ke samAna ekAnta hitavidhAyaka aura hRdaya ko Anandita karane vAlA hai| aise zruta-cAritrarUpa dharma kA zravaNa manuSya ko prabala puNya 1. (ka) uttarA0 cUrNi0, pR0 96 (kha) iha ca kSatriyagrahaNAduttamajAtayaH cANDAlagrahaNAnnIcajAtayo, bukkasagrahaNAcca saMkIrNajAtayaH uplkssitaaH| -uttarA0 bRhadvRtti, patra 182-183 2. AvartaH parivartaH, tatpradhAnA yonaya:-caturazItilakSapramANAni jIvotpattisthAnAni aavrtyonystaasu|| -sukhabodhA, patra 68 3. karmaNA-uktarUpeNa kilviSA:-adhamAH karmakilviSA: kilviSAni kliSTatayA nikRSTAni azubhAnubaMdhIni karmANi yeSAM te kilvisskaannH| -bRhadvRtti, patra 183 4. bRhavRtti, patra 184 5. bRhavRtti, patra 182 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : caturaMgIya se milatA hai| dharmazravaNa se hI vyakti tapa, kSamA aura ahiMsA Adi ko svIkAra karatA hai / kA, tava, khaMtimahiMsayaM: tInoM saMgrAhakazabda -- tapa -- anazana Adi 12 prakAra ke tapa, saMyama aura indriyanigraha kSAnti -- kroddhavijaya rUpa kSamA, kaSTasahiSNutA tathA upalakSaNa se mAna Adi kaSAyoM ke vijaya kA tathA ahiMsAbhAva-- upalakSaNa se mRSAvAda, adattAdAna, maithuna evam parigraha se viramaNarUpavrata kA saMgrAhaka hai / 2 dharmazraddhA kI durlabhatA 9. Ahacca savaNaM laddhuM saddhA paramadullahA / soccA AuyaM maggaM bahave paribhassaI // [9] kadAcit dharma kA zravaNa bhI prApta ho jAe to usa para zraddhA honA parama durlabha hai, (kyoMki) bahuta se loga naiyAyika mArga ( nyAyopapanna samyagdarzanAdiratnatrayAtmaka mokSapatha) ko suna kara bhI usase paribhraSTa -- (vicalita) ho jAte haiM / vivecana -- dharmazraddhA kA mahattva -- dharmaviSayaka ruci saMsArasAgara pAra karane ke lie naukA hai, mithyAtva-timira ko dUra karane ke lie dinamaNi jaisI hai, svarga- mokSasukhapradAyinI cintAmaNisamA hai, kSapaka zreNI para ArUDha hone ke lie nisaraNI hai, karmaripu ko parAjita karane vAlI aura kevalajJAna- kevaladarzana kI jananI hai| 3 neAuyaM--dorUpa : do artha -- (1) naiyAyika -- nyAyopapanna -- nyAyasaMgata, (2) nairyAtRkamokSa-- duHkha ke Atyantika kSaya kI ora yA saMsArasAgara se pAra le jAne vaalaa| 59 bahave paribhassaI-- bahuta se paribhraSTa ho jAte haiM / isakA bhAvArtha yaha hai ki jamAli Adi kI taraha bahuta-se samyak zraddhA se vicalita ho jAte haiN| dRSTAnta -- sukhabodhA TIkA evaM Avazyakaniryukti Adi meM isa sambandha meM mArgabhraSTa sAta nihnavoM kA dRSTAnta savivaraNa prastuta kiyA gayA hai| ve sAta nihnava isa prakAra haiM-- ( 1 ) jamAli - kriyamANa (jo kiyA jA rahA hai, vaha apekSA se) kRta (kiyA gayA) kahA jA sakatA hai, bhagavAn mahAvIra ke isa siddhAnta ko isane apalApa kiyA, ise mithyA batAyA aura sthaviroM dvArA yuktipUrvaka samajhAne para apane mithyAgraha para ar3A rhaa| usane pRthak mata claayaa| (2) tiSyagupta -- saptama AtmapravAha pUrva par3hate samaya kisI naya kI apekSA se eka bhI pradeza se hIna jIva ko jIva nahIM kahA jA sakatA hai, isa kathana kA Azaya na samajha kara ekAnta Agraha pakar3a liyA ki antima pradeza hI jIva hai, prathama dvitIyAdi pradeza nhiiN| AcArya vasu ne use isa mithyAdhAraNA ko chor3ane ke 1. (ka) uttarA0 priyadarzinI TIkA, a03, pR0 639 (kha) dekhiye dazavaikAlikasUtra, a0 4 gA0 10 meM dharmazravaNa mAhAtmya - soccA jANai kallANaM, soccA jANai pAvarga / ubhayaM pi jANai soccA, jaM seyaM taM samAyare // 2. (ka) bRhadvRtti, patra 184 (kha) uttarA0 priyadarzinI TIkA, a03, pR0 639 3. uttarAdhyayana, priyadarzanIvyAkhyA, a0 3, pR0 641 4. (ka) bRhadvRtti, patra 185 'naiyAyikaH nyAyopapanna ityarthaH / ' (kha) uttarAdhyayanacUrNi nayanazIlo naiyAyikaH / (ga) nayanazIlo neyAio (nairyAtRkaH) mokSaM nayatItyarthaH / (gha) buddhacaryA, pR0 467, 489 - sUtrakRtAMgacUrNi, pR0 457 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 uttarAdhyayana sUtra lie bahuta khaa| yuktipUrvaka samajhAne para bhI usane kadAgraha na chodd'aa| kintu ve jaba AmalakappA nagarI meM Ae to unakI mithyA prarUpaNA sunakara bhagavAn mahAvIra ke zrAvaka mitra zrI seTha ne apane ghara bhikSA ke lie prArthanA kii| bhikSA meM unheM modakAdi se meM se eka tilapramANa tathA ghI Adi meM se eka bindupramANa diyA / kAraNa pUchane para kahA- ApakA siddhAnta hai ki antima eka pradeza hI pUrNa jIva hai, tathaiva modakAdi kA eka avayava bhI pUrNa modakAdi hai| ApakI dRSTi meM jina vacana satya ho, tabhI maiM tadanusAra Apako paryApta bhikSA de sakatA hU~ / tiSyagupta ne apanI bhUla svIkAra kI, AlocanA karake zuddhi karake punaH samyak bodhi prApta kI / (3) ASAr3hAcArya - ziSya - hRdayazUla se mRta ASAr3ha AcArya ne apane ziSyoM ko prathama devaloka se Akara sAdhuveSa meM agADhayoga kI zikSA dii| bAda meM punaH devalokagamana ke samaya ziSyoM ko vastusthiti samajhAI aura vaha deva apane sthAna ko cale gaye / unake ziSyoM ne saMzayamithyAtvagrasta hokara avyaktabhAva ko svIkAra kiyaa| ve kahane lage -- hamane ajJAnavaza asayaMta deva ko saMyata samajha kara vandanA kI, vaise hI dUsare loga tathA hama bhI eka dUsare ko nahIM jAna sakate ki hama asaMyata haiM yA saMyata ? ataH hameM samasta vastuoM ko avyakta mAnanA cAhie, jisase mRSAvAda bhI na ho, asaMyata ko vandanA bhI na ho| rAjagRhanRpa balabhadra zramaNopAsaka ne avyakta nihnavoM kA nagara meM Agamana suna kara unheM apane subhaToM se baMdhavAyA aura piTavAkara apane pAsa mNgvaayaa| unake pUchane para ki zramaNopAsaka hokara Apane hama zramaNoM para aisA atyAcAra kyoM karavAyA ? rAjA ne kahA- Apake avyakta matAnusAra hameM kaise nizcaya ho ki Apa zramaNa haiM yA cora? maiM zramaNopAsaka hU~ yA anya? isa kathana ko sunakara ve saba pratibuddha ho ge| apanI mithyA dhAraNA ke lie mithyAduSkRta dekara puna: sthaviroM kI sevA meM cale ge| (4) azvamitra - mahAgiri AcArya ke ziSya kauNDinya apane ziSya azvamitra muni ko dazama vidyAnupravAda pUrva kI naipuNika nAmaka vastu kA adhyayana karA rahe the| usa samaya isa Azaya kA eka sUtrapATha AyA ki "vartamAnakSaNavartI nairayika se lekara vaimAnika taka cauvIsa daNDakoM ke jIva dvitIyAdi samayoM meM vinaSTa (vyucchinna) ho jaaeNge| isa para se ekAnta kSaNakSayavAda kA Agraha pakar3a liyA ki samasta jIvAdi padArtha pratikSaNa meM vinaSTa ho rahe haiM, sthira nahIM haiN| " kauNDinyAcArya ne unheM anekAntadRSTi se samajhAyA ki vyuccheda kA artha- vastu kA sarvathA nAza nahIM hai, paryAyaparivartana hai / ataH yahI siddhAnta satya hai ki - " samasta padArtha dravya kI apekSA se zAzvata haiM, paryAya kI apekSA se azAzvata / " parantu azvamitra ne apanA durAgraha nahIM chodd'aa| rAjagRhanagara ke zulkAdhyakSa zrAvakoM ne una samucchedavAdiyoM ko cAbuka Adi se khUba piittaa| jaba unhoMne kahA ki Apa loga zrAvaka hokara hama sAdhuoM ko kyoM pITa rahe ho ? taba unhoMne kahA - " Apake kSaNavinazvara siddhAntAnusAra na to hama ve Apake zrAvaka haiM jinhoMne Apako pITA hai, kyoMki ve to naSTa ho gae, hama naye utpanna hue haiM tathA piTane vAle Apa bhI zramaNa nahIM rahe, kyoMki Apa to apane siddhAntAnusAra vinaSTa ho cuke haiN|" isa prakAra zikSita karane para unheM pratibodha huA / ve saba punaH satya siddhAnta ko svIkAra kara apane saMgha meM A ge| ( 5 ) gaMgAcArya -- ullukAtIra nagara ke dvitIya taTa para dhUla ke parakoTe se parivRta eka kher3A thaa| vahA~ mahAgiri ke ziSya dhanagupta AcArya kA cAturmAsa thA / unakA ziSya thA-- AcArya gaMga, jisakA caumAsA ullUkAnadI ke pUrva taTa para base ullUkAtIra nagara meM thaa| eka bAra zaratkAla meM AcArya gaMga apane guru ko vandanA karane jA rahe the| mArga meM nadI par3atI thI / kezavihIna mastaka hone se sUrya kI prakhara kiraNoM ke Atapa se unakA mastaka tapa rahA thA, sAtha hI caraNoM meM zItala jala kA sparza hone se zItalatA A gii| mithyAtvakarmodayavaza Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : caturaMgIya unakI buddhi meM yaha Agraha ghusA ki eka samaya meM jIva eka hI kriyA kA anubhava karatA hai, yaha Agamakathana vartamAna meM kriyAdvaya ke anubhava se satya pratIta nahIM hotA, kyoMki isa samaya maiM eka sAtha zIta aura uSNa donoM sparzoM kA anubhava kara rahA huuN| AcArya dhanagupta ne unheM vividha yuktiyoM se satya siddhAnta samajhAyA, magara unhoMne durAgraha nahIM chodd'aa| saMghabahiSkRta hokara ve rAjagRha meM aae| vahA~ maNiprabha yakSa ne dvikriyAvAda kI asatyaprarUpaNA se kupita hokara mudgaraprahAra kiyaa| kahA--"bhagavAn ne spaSTatayA yaha prarUpaNA kI hai ki eka jIva ko kriyAdvaya kA eka sAtha anubhava nahIM hotA (eka sAtha do upayoga nahIM hote) / vAstava meM ApakI bhrAnti kA kAraNa samaya hI atisUkSmatA hai| ataH asatyaprarUpaNA ko chor3a do, anyathA mudgara se maiM tumhArA vinAza kara duuNgaa|" yakSa ke yuktiyukta tathA bhayaprada vacanoM se pratibuddha hokara gaMgAcArya ne durAgraha kA tyAga karake Atmazuddhi kii| (6) SaDulUka rohagupta- zrIguptAcArya kA ziSya rohagupta aMtaraMjikA nagarI meM unake darzanArtha aayaa| vahA~ poTTazAla parivrAjaka ne yaha ghoSaNA kI "maiMne lohapaTTa peTa para isalie bAMdha rakhA hai, merA peTa aneka vidyAoM se pUrNa hone ke kAraNa phaTa rahA hai| tathA jAmuna vRkSa kI zAkhA isalie le rakhI hai ki jambUdvIpa meM merA koI prativAdI nahIM rhaa|" rohagupta muni ne gurudeva zrIguptAcArya se binA pUche hI usakI isa ghoSaNA evaM paTaha vAdana ko rukavA diyaa| zrIguptAcArya se jaba bAda meM rohagupta muni ne yaha bAta kahI to unhoMne kahAtumane acchA nahIM kiyaa| vAda meM parAjita kara dene para bhI vaha parivrAjaka vRzcikAdi 7 vidyAoM se tuma para upadrava kregaa| parantu rohagupta ne vAdavijaya aura upadravanivAraNa ke lie AzIrvAda dene kA kahA to gurudeva ne mAyUrI Adi sAta 7 vidyAe~ pratIkArArtha dI tathA kSudra vidyAkRta upasarga-nivAraNArtha rajoharaNa maMtrita karake de diyaa| rohagupta rAjasabhA meM phuNcaa| parivrAjaka ne jIva aura ajIva-rAzidvaya kA pakSa prastuta kiyA jo vAstava meM rohagupta kA hI pakSa thA, rohagupta ne use parAjita karane hetu svasiddhAntaviruddha 'jIva, ajIva aura no jIva,' yoM rAzitraya kA siddhAnta prastuta kiyaa| nojIva meM udAharaNa batAyA-chipakalI kI kaTI huI pUMcha aadi| isase parivrAjaka ne vAda meM niruttara hokara roSavaza rohagupta ko naSTa karane hetu usa para vRzcikAdi vidyAoM kA prayoga kiyA, parantu rohagupta ne unakI pratipakSI sAta vidyAoM ke prayoga se vRzcikAdi sabako bhagA diyaa| saba ne parivrAjaka ko parAjita karake nagarabahiSkRta kara diyaa| gurudeva ke pAsa Akara rohagupta ne trirAzi ke pakSa meM sthApana se vijayaprApti kA vRttAnta batalAyA aura unhoMne kahA--yaha to tumane siddhAnta-viruddha prarUpaNA kI hai| ata: rAjasabhA meM jAkara aisA kaho ki "maiMne to sirpha parivrAjaka kA mAna mardana karane ke uddezya se trirAzi pakSa upasthita kiyA thA, hamArA siddhAnta dvirAzivAda kA hI hai|' parantu rohagupta bahuta samajhAne para bhI apane durAgraha para ar3A rhaa| guru ke sAtha prativAda karane ko udyata ho gyaa| phalata: balazrI rAjA kI rAjasabhA meM garu-ziSya kA chaha mahIne taka vivAda claa| anta meM rAjA Adi ke sAtha zrIguptAcArya kutrikApaNa pahu~ce, vahA~ jAkara jIva aura ajIva kramazaH mAMgA to dukAnadAra ne donoM hI padArtha dikhalA diye| parantu 'nojIva' mAMgane para dukAnadAra ne kahA--'nojIva' to tIna loka meM bhI nahIM hai| tIna loka meM jo jo cIjeM haiM / ve saba yahA~ milatI haiN| nojIva tIna loka meM hai hI nhiiN| dukAnadAra kI bAta sunakara AcArya mahArAja ne use phira samajhAyA, vaha nahIM mAnA, taba rohagupta ko parAjita ghoSita karake rAjasabhA se bahiSkRta kara diyaa| gacchabahiSkRta hokara rohagupta ne vaizeSikadarzana claayaa| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 uttarAdhyayana sUtra [7] goSThAmAhila- AcArya AryarakSita ne durbalikApuSyamitra ko yogya samajhakara jaba apanA uttarAdhikArI AcArya ghoSita kara diyA to goSThAmAhila IrSyA se jala utthaa| eka bAra AcArya durbalikApuSyamitra jaba apane ziSya vindhyamuni ko nauMve pUrva--pratyAkhyAnapravAda kI vAcanA de rahe the taba pATha AyA--pANAivAyaM paccakkhAmi jAvajIvAe, isa para prativAda karate hue goSThAmAhila bole--'jAvajjIvAe' yaha nahIM kahanA cAhie, kyoMki aisA kahane se pratyAkhyAna sImita evaM sAvadhika ho jAtA hai evaM usameM bhaviSya meM mArUMgA' aisI AkAMkSA bhI saMbhava hai| AcAryazrI ne samajhAyA--isa prarUpaNA meM utsUtraprarUpaNAdoSa, maryAdAvihIna, kAlAvadhirahita hone se akAryasevana tathA bhaviSya meM devAdi bhavoM meM pratyAkhyAna na hone se vratabhaMga kA doSa lagane kI AzaMkA hai| 'yAvajjIva' se manuSyabhava taka hI gRhIta vrata kA niraticArarUpa se pAlana ho sakatA hai| isa prakAra samajhAne para bhI goSThAmAhila ne apanA durAgraha nahIM chor3A to saMgha ne zAsanadevI se videhakSetra meM viharamAna tIrthaMkara se satya kA nirNaya karake Ane kI prArthanA kii| vaha vahA~ jAkara saMdeza lAI ki jo AcArya kahate haiM, vaha satya hai, goSThAmAhila mithyAvAdI nihnava hai| phira bhI goSThAmAhila na mAnA taba saMgha ne use bahiSkRta kara diyaa| isa prakAra goSThAmAhila samyak-zraddhAbhraSTa ho gyaa| isI kAraNa zAstra meM kahA gayA hai ki zraddhA parama durlabha hai| saMyama meM puruSArtha kI durlabhatA 10. suiM ca labhuM saddhaM ca vIriyaM puNa dullhN| bahave royamANA vi no eNaM pddivje|| [10] dharmazravaNa (zruti) aura zraddhA prApta karake bhI (saMyama meM) vIrya (parAkrama) honA ati durlabha hai| bahuta-se vyakti saMyama meM abhiruci rakhate hue use samyaktayA aMgIkAra nahIM kara paate| vivecana-saMyama se puruSArtha sarvAdhika mahattvapUrNa evaM durlabha- manuSyatva, dharmazravaNa evaM zraddhA yukta hone para bhI adhikAMza vyakti cAritramohanIyakarma ke udaya se saMyama-cAritra meM puruSArtha nahIM kara skte| vIrya kA abhiprAya yahA~ cAritrapAlana meM apanI zakti lagAnA hai, vahI sarvAdhika mahattvapUrNa evaM durlabha hai| vahI karmarUpI meghapaTala ko ur3Ane ke lie pavanasama, mokSaprApti ke lie viziSTa kalpavRkSasama, karmamala ko dhone ke lie jala-tulya, bhogabhujaMga ke viSa ke nivAraNArtha maMtrasama hai|2 durlabha caturaMgaprApti kA anantaraphala 11. mANusattaMmi AyAo jo dhamma socca sddhe| tavassI vIriyaM ladhuM saMvuDe nidhuNe ryN|| [11] manuSyadeha meM AyA huA (athavA manuSyatva ko prApta huA)jo vyakti dharma-zravaNa karake usa para zraddhA karatA hai, vaha tapasvI (mAyAdi zalyatraya se rahita prazasta tapa kA ArAdhaka), saMyama meM vIrya (puruSArtha yA zakti) ko upalabdha karake saMvRta (Azravarahita) hotA hai tathA karmaraja ko naSTa kara DAlatA hai| 1. (ka) bRhavRtti, patra 185 (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 98 (ga) sukhabodhA, patra 69-75 (gha) Avazyakaniyukti, malayagirivRtti, patra 401 2. (ka) uttarAdhyayana priyadarzinI vyAkhyA, a0 3, pR0 788 (kha) bRhadvRtti, patra 186 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : caturaMgIya 63 12. sohI ujuyabhUyassa dhammo suddhassa citthtthii| nivvANaM paramaM jAi ghaya-sitta vva paave|| [12] jo RjubhUta (sarala) hotA hai , use zuddhi prApta hotI hai aura jo zuddha hotA hai usameM dharma ThaharatA hai| (jisameM dharma sthira hai, vaha) ghRta se sikta (-sIMcI huI) agni kI taraha parama nirvANa (vizuddha AtmadIpti) ko prApta hotA hai| 13. vigiMca kammuNo heuM jasaM saMciNu khntie| pADhavaM sarIraM hiccA uDDhaM pakkamaI disN|| [13] (he sAdhaka!) karma ke hetuoM ko dUra kara, kSamA se yaza (yazaskara vinaya athavA saMyama) kA saMcaya kr| aisA sAdhaka hI pArthiva zarIra kA tyAga karake UrdhvadizA (svarga yA mokSa) kI ora gamana karatA hai| vivecana-caturaMgaprApti : anantaraphaladAyinI-(1) cAroM aMgoM ko prApta prazasta tapasvI naye karmoM ko Ate hue roka kara anAzrava (saMvRta) hotA hai, purAne karmoM kI nirjarA karatA hai, (2) caturaMgaprApti ke bAda mokSa ke prati sIdhI--nirvighna pragati hone se zuddhi-kaSAyajanya kaluSatA kA nAza hotI hai| zuddhivihIna AtmA kaSAyakaluSita hone se dharmabhraSTa bhI ho sakatA hai, parantu jaba zuddhi ho jAtI hai, taba usa AtmA meM dharma sthira ho jAtA hai dharma meM sthiratA hone para ghRtasikta agni kI taraha tapa-tyAga evaM cAritra se parama tejasvitA ko prApta kara letA hai| (3) ataH karma ke mithyAtvAdi hetuoM ko dUra karake jo sAdhaka kSamAdi dharmasampati se yazaskara saMyama kI vRddhi karatA hai, vaha isa zarIra ko chor3ane ke bAda sIdhA Urdhvagamana karatA hai--yA to paMca anuttara vimAnoM meM se kisI eka meM yA phira sIdhA mokSa meM jAtA hai / yaha caturaMgaprApti kA anantara-Asanna phala nivvANaM parama jAi : vyAkhyA-(1) cUrNikAra ke anusAra nirvANa kA artha mokSa hai, (2-3) zAntyAcArya ke anusAra isake do artha haiM- svAsthya athavA jiiv-mukti| svAsthya kA artha hai-sva (AtmA) meM avasthiti-AtmaramaNatA / kaSAyoM se rahita zuddha vyakti meM jaba dharma sthira ho jAtA hai, taba AtmasvarUpa meM usakI avasthiti sahaja ho jAtI hai| sva meM sthiratA se hI sAdhaka meM uttarottara sacce sukha kI vRddhi hotI hai| Agama ke anusAra eka mAsa kI dIkSAparyAya vAlA zramaNa vyantara devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara jAtA hai| Atmastha sAdhaka cakravartI ke sukhoM ko bhI atikramaNa kara jAtA hai| isa prakAra ke parama utkRSTa svAdhIna sukha kA anubhava AtmasvarUpa yA AtmaguNoM meM sthita ko hotA hai, yahI svasthatA nirvRtti (parama sukha kI sthiti) athavA isI jIvana meM mukti (jIvanmukti) hai, jisakA svarUpa 'prazamarati' meM batAyA gayA hai "nirjitamadamadanAnAM, vaakkaaymnovikaarrhitaanaam| vinivRttaparAzAnAmihaiva mokSaH suvihitaanaam||' arthAt-jina suvihita sAdhakoM ne ATha mada evaM madana (kAma) ko jIta liyA hai, jo mana-vacana1. (ka) bRhadvRtti, patra 186 (kha) uttarAdhyayana priyadarzinIvyAkhyA, a0 3, pR0 790 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 uttarAdhyayana sUtra kAyA ke vikAroM se rahita hai, jo 'para' kI AzA (apekSA-spRhA) se nivRtta hai, unake lie yahIM mukti ghayasittavva pAvae-prastutagAthA meM nirvANa kI tulanA ghRtasikta agni se kI hai, jo prajvalita hotI hai, bujhatI nhiiN| isalie nirvANa kA artha AtmA kI prajvalita tejomayI sthiti hai, jise cAhe muktijIvanmukti kaha leM yA svasthatA kaha leM, bAta eka hI hai| durlabha caturaMgaprApti kA paramparAgata phala 14. visAlisehiM sIlehiM jakkhA uttr-uttraa| mahAsukkA va dippantA mannantA apunnccvN|| [14] vividha zIloM (vratAcaraNoM) ke pAlana se yakSa (mahanIya Rddhisampanna deva) hote haiN| ve uttarottara (sthiti, prabhAva, sukha, dyuti evaM lezyA kI adhikAdhika) samRddhi ke dvArA mahAzukla (candra, sUrya) kI bhA~ti dIptimAna hote haiM aura ve 'svarga se punaH vyavana nahIM hotA,' aisA mAnane lagate haiN| 15. appiyA devakAmANaM kaamruuv-viuvvinno| uDDhe kappesu ciTThanti puvvA vAsasayA bhuu|| [15] (eka prakAra se) divya kAma-bhogoM ke lie apane Apako arpita kiye hue ve deva icchAnusAra rUpa banAne (vikurvaNA karane) meM samartha hote haiM tathA Urdhva kalpoM meM pUrvavarSa-zata arthAt sudIrgha kAla taka rahate haiN| 16. tattha ThiccA jahAThANaM jakkhA Aukkhae cuyaa| uventi mANusaM joNiM se dsNge'bhijaayii|| * [16] ve deva una kalpoM meM (apanI zIlArAdhanA ke anurUpa) yathAsthAna apanI-apanI kAlamaryAdA (sthiti) taka Thahara kara, AyukSaya hone para vahA~ se cyuta hote haiM aura manuSyayoni pAte haiM, jahA~ ve dazAMga bhogasAmagrI se yukta sthAna meM janma lete haiN| 1. (ka) 'nirvRttiH nirvANam'-uttarAdhyayanacUrNi, pR0 99 (kha) 'nirvANaM-nivRttinirvANaM svAsthyamityarthaH prmN-prkRssttm|' yadvA nirvANamiti jiivnmuktim|'-bRhvRtti, patra 186 (ga) prazamarati, zloka 238 (gha) sukhabodhA, patra 76 (gha) taNasaMthAraNisaNNo vi muNivaro bhaTTharAyamayamoho jaM pAvai muttisuhaM katto taM cakkavaTTI vi|| -sukhabodhA, patra 76 2. (ka) bRhavRtti, patra 186 'sa ca na tathA tRNAdibhirdIpyate yathA ghRteneti asya ghRtasiktasya nirvRttirnugiiyte|' (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 99 tRNa-tuSa-palAla-karISAdibhiriMdhanavizeSairidhyamAno na tathA dIpyate yathAghRtenetyato'numAnAt jJAyate yathA ghRtenAbhiSikto'dhikaM bhaati| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : caturaMgIya 17. khettaM vatthu hiraNNaM ca pasavo daas-porusN| cattAri kAma-khandhANi tattha se uvvjii|| [17] kSetra (kheta, khulI jamIna), vAstu (gRha, prAsAda Adi), svarNa, pazu aura dAsa-poSya (yA pauruSeya), ye cAra kAmaskandha jahA~ hote haiM, vahA~ ve utpanna hote haiN| 18. mittavaM nAyavaM hoi uccAgoe ya vnnnnvN| appAyaMke mahApanne abhijAe jsoble|| [18] ve sanmitroM se yukta, jJAtimAn uccagotrIya, sundara varNa vAle (surUpa), nIroga, mahAprAjJa, abhijAta--kulIna, yazasvI aura balavAn hote haiN| 19. bhoccA mANussae bhoe appaDirUve ahaauyN| puvvaM visuddha-saddhamme kevalaM bohi bujjhiyaa|| [19] Ayu-paryanta (yathAyuSya) manuSyasambandhI anupama (apratirUpa) bhogoM ko bhoga kara bhI pUrvakAla meM vizuddha saddharma ke ArAdhaka hone se ve niSkalaMka (kevalIprajJapta dharmaprAptirUpa) bodhi kA anubhava karate haiN| 20. cauraMgaM dullahaM naccA saMjamaM pddivjiyaa| ___tavasA dhuyakammaMse siddhe havai saase|| -tti bemi| [20] pUrvokta cAra aMgoM ko durlabha jAna kara ve sAdhaka saMyama-dharma ko aMgIkAra karate haiM, tadanantara tapazcaryA se karma ke saba aMzoM ko kSaya kara ve zAzvata siddha (mukta) ho jAte haiN| aisA maiM kahatA huuN| vivecana-jakkhA- yakSa zabda kA prAcIna artha yahA~ UrdhvakalpavAsI deva hai| yaj dhAtu se niSpanna yakSa zabda kA vyutpattyartha hai-jisakI ijyA-pUjA kI jAe, vaha yakSa hai| athavA tathAvidha Rddhi-samudAya hone para bhI anta meM kSaya ko prApta hotA hai, vaha 'yakSa' hai| mahAsukkA-mahAzukla-atizaya ujvala prabhA vAle sUrya, candra Adi ko kahA gayA hai| jakkhA zabda ke sAtha 'uttara-uttarA' aura 'mahAsukkA' zabda hone se Upara-Upara ke devoM kA sUcaka yakSa zabda hai tathA ve mahAzuklarUpa candra, sUrya Adi ke samAna dedIpyamAna haiN| isase una devoM kI zarIra-sampadA pratipAdita kI gaI hai| kAmarUpaviuvviNo-cAra artha- (1) kAmarUpavikurviNaH-icchAnusAra rUpa-vikurvaNA karane ke svabhAva vAle, (2) kAmarUpavikaraNA:-yatheSTa rUpAdi banAne kI zakti se yukta, (3) ATha prakAra ke aizvarya se yukta, (4) eka sAtha aneka AkAra vAle banAne kI zakti se sampanna / 1. (ka) iNyante pUjyante iti yakSAH yAnti vA tathAvidharddhisamudaye'pi kSayamiti ykssaaH| bRhavRtti, patra 187 (kha) uttarajjhayaNANi TippaNa (muni nathamalajI), a0 3, pR029 2. mahAzuklA:-atizayojjavalatayA cndraadityaadyH| -bRhadvRtti, patra 187 3. (ka) kAmato rUpANi vikurvituM zIlaM yeSAM ta ime kAmarUpavikurviNaH / (kha) aSTaprakAraizvaryayuktA ityarthaH / -uttarA. cUrNi, pR. 101 (ga) kaamruupvikrnnaa:-ythessttruupaadinirvrtnshktismnvitaaH| -sukhabodhA patra 77 (gha) 'yugapadanekAkArarUpavikaraNazakti: kAmarUpitvamiti / ' - tattvArtharAjavArtika 3/36, pR.203 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra puvvA vAsasayA bahU-84 lAkha varSa ko 84 lAkha varSa se guNA karane para jo saMkhyA prApta hotI haiM, use pUrva kahate haiN| 70560000000000 arthAt sattara lAkha chappana hajAra karor3a varSoM kA eka pUrva hotA hai| isa prakAra ke bahuta (asaMkhya) pUrvo tk| 'bahu' zabda asaMkhya vAcaka hai tathA asaMkhyAta (bahu) saiMkar3oM varSoM tk| dazAMga (1) cAra kAmaskandha-kSetra-vAstu, hiraNya, pazusamUha aura dAsa-paurUSeya, (krIta evam mAlika kI sampatti samajhA jAne vAlA dAsa, tathA puruSoM-poSyavarga kA samUha-pauruSa), (2) mitravAn, (3) jJAtimAn, (4) uccagotrIya, (5) varNavAn, (6) nIroga, (7) mahAprAjJa, (8) vinIta, (9) yazasvI, (10) zaktimAn / saMjamaM--yahA~ saMyama kA artha hai-sarvasAvadyayogaviratirUpa cAritra / siddhe havae sAsae-siddha ke sAtha zAzvata zabda lagAne kA uddezya yaha hai ki kaI matavAdI mohavaza paropakArArtha mukta jIva kA punarAgamana mAnate haiM / jainadarzana mAnatA hai ki siddha hone ke bAda saMsAra ke kAraNabhUta karmabIja samUla bhasma hone para saMsAra meM punarAgamana kA koI kAraNa nahIM rhtaa| // tRtIya adhyayana : caturaMgIya sampUrNa // bRhadvatti, patra 187 2. uttarA. mUla., a.3, gA. 17-18 3. bRhadvRtti, patra 186 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana asaMskRta adhyayana-sAra * prastuta caturtha adhyayana kA nAma 'asaMskRta' hai / yaha nAma bhI anuyogadvAra-sUtrokta AdAna (prathama) pada ko lekara rakhA gayA hai| yaha nAmakaraNa samavAyAMga sUtra ke anusAra hai| niyukti ke anusAra isa adhyayana kA nAma 'pramAdApramAda' hai, jo isa adhyayana meM varNita viSaya ke AdhAra para hai| * isa adhyayana kA mukhya pratipAdya viSaya hai--pramAda se bacanA aura jIvana ke anta taka apramAdapUrvaka mAnasika-vAcika-kAyika pravRtti krnaa| * prastuta adhyayana meM bhagavAn mahAvIra ne pramAda ke kucha kAraNa aise batAe haiM, jinakA mukhya srota jIvana ke prati samyak dRSTikoNa kA abhAva hai| dUsare zabdoM meM, ve bhrAnta dhAraNAe~ yA mithyA mAnyatAe~ haiM, jinase bahaka kara manuSya gumarAha ho jAtA hai aura pramAda meM par3akara vAstavika (mokSa) puruSArtha se bhaTaka jAtA hai| usa yuga meM jIvana ke prati kucha bhrAnta dhAraNAe~ yA mithyA lokamAnyatAe~ ye thIM, jinheM prastuta adhyayana meM pramAdasrota mAna kara unakA khaNDana kiyA gayA hai1. 'jIvana saMskRta hai, athavA kiyA jA sakatA hai, aisA tathAkathita saMskRtavAdI mAnate the| ve saMskRta bhASA meM bolane, khAnapAna aura rahanasahana meM bhogavAdI dRSTi ke anusAra sudhAra karane, apane bhogavAdI arthakAmaparaka siddhAntoM ko susaMskRta bhASA meM prastuta karane meM, preyaparAyaNatA meM, parapadArthoM kI adhikAdhika vRddhi evaM Asakti meM evaM maMtra-taMtroM, devoM yA avatAroM kI sahAyatA yA kRpA se TUTe yA TUTate hue jIvana ko punaH sAdhane (saMskRta) ko hI saMskRta jIvana mAnate the| parantu bhagavAn mahAvIra ne unakA nirAkaraNa karate hue kahA -jIvana asaMskRta hai, arthAt TUTane vAlA--vinazvara hai, use kisI bhI maMtra-taMtrAdi yA deva, avatAra Adi kI sahAyatA se bhI sAMdhA nahIM jA sktaa| bAhyarUpa se kiyA jAne vAlA bhASA-vezabhUSAdi kA saMskAra vikAra , arthakAma-parAyaNatA hai, jisake lie manuSya jIvana nahIM milA hai| sAtha hI, tathAkathita saMskRtavAdiyoM ko tuccha, paraparivAdI, parapadArthAdhIna, preyadveSaparAyaNa evaM dharmarahita batA kara unase dUra rahane kA nirdeza kiyA hai| 2. 'dharma bur3hApe meM karanA cAhie, pahale nahIM;' isakA nirAkaraNa bhagavAn ne kiyA--'dharma karane ke lie sabhI kAla upayukta haiM, buDhApA AegA yA nahIM, yaha bhI nizcita nahIM hai, phira bur3hApA Ane para bhI koI zaraNadAtA yA asaMskRta jIvana ko sAMdhane - rakSA karane vAlA nahIM rhegaa|'3 1. (ka) samavAyAMga, samavAya 36,....' asaMkhyaM / ' (kha) u. niyukti, gA.181 paMcaviho ya pamAo ihamajjhayaNami appamAo a / vaNNieja u jamhA teNa pamAyAppamAyaM ti // 2. uttarAdhyayana mUla a. 4, gA. 1,13 3. 'jarovaNIyasya hu natthi tANaM |'-vhii, a. 4, gA.1 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 uttarAdhyayana sUtra asaMskRta3. kucha matavAdI arthapuruSArtha para jora dete the, isa kAraNa dhana ko asaMskRta jIvana kA trANa (rakSaka)mAnate the; parantu bhagavAn ne kahA, dhana na yahA~ kisI kA trANa bana sakatA hai aura na hI paraloka meM / balki jo vyakti pApakarmoM dvArA dhanopArjana karate haiM, ve usa dhana ko yahIM chor3a jAte haiM aura corI, anIti, beImAnI, ThagI, hiMsA Adi pApakarmoM ke phalasvarUpa ve aneka jIvoM ke sAtha vaira bAMdha kara naraka ke mehamAna banate haiN| ata: dhana kA vyAmoha manuSya ke viveka-dIpa ko bujhA detA hai, jisase vaha yathArtha patha ko nahIM dekha paataa| ajJAna bahuta bar3A pramAda hai| 4. kaI loga yaha mAnate the ki kRta karmoM kA phala agale janma meM milatA hai tathA kaI mAnate the--karmoM kA phala hai hI nahIM, hogA to bhI avatAra yA bhagavAn ko prasanna karake yA kSamAyAcanA kara usa phala se chUTa jAe~ge / parantu bhagavAn ne kahA- 'kRta karmoM ko bhoge binA chuTakArA nahIM milatA / karmoM kA phala isa janma meM bhI milatA hai. AgAmI janma meM bhii| karmoM ke phala se dUsarA koI bhI bacA nahIM sakatA, use bhoganA avazyambhAvI hai| 2 5. yaha bhI bhrAnta dhAraNA thI ki yadi eka vyakti aneka vyaktiyoM ke lie zubhAzubha karma karatA hai, to usakA phala ve saba bhugatate haiN| kintu isakA khaNDana karate hue bhagavAn ne kahA--'saMsArI jIva apane bAndhavoM ke lie jo sAdhAraNa (sammilita phala vAlA) karma karatA hai, usakA phala bhogane ke samaya ve bAndhava bandhutA ( bhAgIdArI) svIkAra nahIM kara sakate, hissA nahIM bNttaate|' ataH dhana, parijana Adi surakSA ke samasta sAdhanoM ke AvaraNoM meM chipI huI asurakSA aura pApakarma phalabhoga ko vyakti na bhuule| 6. aisI bhI mAnyatA thI ki sAdhanA ke lie saMgha yA guru Adi kA Azraya vighnakAraka hai, vyakti ko svayaM ekAkI sAdhanA karanI cAhie; parantu bhagavAn ne kahA -'jo svacchanda-vRtti kA nirodha karake guru ke sAnnidhya meM raha kara grahaNa-AsevanA, zikSA prApta karake sAdhanA karatA hai, vaha pramAdavijayI hokara mokSa pA letA hai|4 7. kucha loga yaha mAnate the ki abhI to hama jaise-taise cala leM, pichale jIvana meM apramatta ho jAe~ge, aisI zAzvatavAdiyoM kI dhAraNA kA nirAkaraNa bhI bhagavAn ne kiyA hai--'jo pUrva jIvana meM apramAdI nahIM hotA, vaha pichale jIvana meM apramattatA ko nahIM pA sakatA, jaba AyuSya zithila ho jAegA, mRtyu sirahAne A khar3I hogI, zarIra chUTane lagegA, taba pramAdI vyakti ke viSAda ke sivAya aura kucha palle nahI pdd'egaa|'5 8. kucha logoM kI mAnyatA thI ki 'hama jIvana ke antima bhAga meM Atmaviveka (bhedavijJAna) kara leMge, zarIra para moha na rakha kara AtmA kI rakSA kara leNge|' isa mAnyatA kA nirAkaraNa bhI bhagavAn ne kiyA hai-koI bhI manuSya tatkAla Atmaviveka (zarIra aura AtmA kI pRthaktA kA bhAna) nahIM kara 1. 'vitteNa tANaM na labhe pamatte,' uttarAdhyayana mUla, a. 4, gA. 5,3, 2. uttarAdhyayana, a. 4, gA.3 3. vahI, gA. 4 4. vahI, gA.8 5. vahI, gA.9 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana 69 asaMskRta sktaa| ataH dRr3hatA se saMyamapatha para khar3e hokara Alasya evaM kAmabhogoM ko chor3o, lokAnuprekSA karake samabhAva meM rmo| apramatta hokara svayaM AtmarakSaka bno| * isI prakAra prastuta adhyayana meM bIca-bIca meM pramAda ke bhayasthaloM se bacane kA bhI nirdeza kiyA gayA hai- (1) mohanidrA meM supta vyaktiyoM meM bhI bhAraNDapakSIvat jAgRta hokara raho, (2) samaya zIghratA se Ayu ko naSTa kara rahA hai, zarIra durbala va vinAzI hai, isalie pramAda meM jarA bhI vizvAsa na karo, (3) pada-pada para doSoM se AzaMkita hokara calo, (4) jarA-sA bhI pramAda (mana-vacana-kAyA kI ajAgRti) ko bandhanakAraka smjho| (5) zarIra kA poSaNa-rakSaNa-saMvardhana bhI taba taka karo, jaba taka ki usase jJAnAdi guNoM kI prApti ho, jaba guNaprApti na ho, mamatva vyutsarga kara do, (6) vividha anukUla-pratikUla viSayoM para rAga-dveSa na karo, (7) kaSAyoM kA parityAga bhI apramAdI ke lie Avazyaka hai, (8) pratikSaNa apramatta raha kara antima sAMsa taka ratnatrayAdiguNoM kI ArAdhanA meM tatpara rho| ye hI apramAda ke mUlamaMtra prastuta adhyayana meM bhalIbhA~ti pratipAdita kiye gae haiN| 100 1. uttarAdhyayana mUla, a, 4, gA0 10 2. vahI, gA06,7, 11, 12, 13 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautthaM ajjhayaNaM : caturtha adhyayana asaMkhayaM : asaMskRta asaMskRta jIvana aura apramAdatyAga kI preraNA 1. asaMkhayaM jIviya mA pamAyae jarovaNIyassa hu natthi tANaM / evaM viyANAhi jaNe patte kiNNU vihiMsA ajayA gahinti // [1] jIvana asaMskRta (sAMdhA nahIM jA sakatA) hai| isalie pramAda mata kro| vRddhAvasthA prApta hone para koI bhI zaraNa (trANa) nahIM hotaa| vizeSa rUpa se yaha jAna lo ki pramatta, viziSTa hiMsaka aura avirata (asaMyamI ) jana (samaya para) kisakI zaraNa grahaNa kareMge? vivecana -- jIvana asaMskRta kyoM aura kaise ? -- TUTate hue jIvana ko bacAnA yA TUTa jAne para use sAdhanA saikar3oM indra A jAe~ to bhI azakya hai| jIvana ke mukhyatayA pAMca par3Ava haiM - (1) janma, (2) bAlyAvasthA, (3) yuvAvasthA, (4) vRddhAvasthA aura (5) mRtyu / kaI prANI to janma lete hI mara jAte haiM, kaI bAlyAvasthA meM bhI kAla ke gAla meM cale jAte haiM, yuvAvasthA kA bhI koI bharosA nahIM hai| roga, zoka, cintA Adi yauvana meM hI 'manuSya ko mRtyumukha meM le jAte haiM, bur3hApA to mRtyu kA dvAra yA dvArapAla hai| prANa yA AyuS kSaya hone para mRtyu avazyambhAvI hai| isIlie kahA gayA hai-- jIvana kSaNabhaMgura hai, TUTane vAlA hai| 1 pramAda se dUra aura apramAda ke nikaTa rahane kA upadeza - asaMskRta jIvana ke kAraNa manuSya ko kisI bhI avasthA meM pramAda nahIM karanA caahie| jo dharmAcaraNa meM pramAda karatA hai, use kisI bhI avasthA meM koI bhI zaraNa dene vAlA nahIM, vizeSataH bur3hApe meM jaba ki mauta jhAMka rahI ho, pramAdI manuSya hAtha malatA raha jAegA, koI bhI zaraNadAtA nahIM milegaa| kahA bhI hai- "maMgalaiH kautukairyogairvidyAmaMtraistathauSadhaiH / na zaktA maraNAt trAtuM, sendrA devagaNA api // " arthAt -- maMgala, kautuka, yoga, vidyA, evaM maMtra, auSadha, yahA~ taka ki indroM sahita samasta devagaNa bhI mRtyu se bacAne meM asamartha haiN| udAharaNa - vRddhAvasthA meM koI bhI zaraNa nahIM hotA, isa viSaya meM ujjayinI ke aTTanamalla kA udAharaNa dRSTavya hai / 2 pramattakRta vividha pApakarmoM ke pariNAma 2. 1. (ka) bRhadvRtti, patra 199 je pAvakammehiM dhaNaM maNussA samAyayantI amaI gahAya / pahAya te pAsapayaTTie nare verANubaddhA narayaM uventi // (kha) prazamarita (vAcaka umAsvati) 2. bRhadvRtti patra 205 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : asaMskRta 71 [2] jo manuSya kubuddhi kA sahArA le kara pApakarmoM se dhana kA upArjana karate haiM (pApopArjita dhana ko yahIM) chor3a kara rAga-dveSa ke pAza (jAla) meM par3e hue tathA vaira (karma) se baMdhe hue ve manuSya (mara kara) naraka meM jAte haiN| 3. teNe jahA sandhi-muhe gahIe sakammuNA kiccai paavkaarii| ___ evaM payA pecca ihaM ca loe kaDANa kammANa na mokkha atthi|| [3] jaise seMdha lagAte hue saMdhi-mukha meM pakar3A gayA pApakArI cora svayaM kiye hue karma se hI chedA jAtA (daNDita hotA) hai, vaise hI ihaloka aura paraloka meM prANI svakRta karmoM ke kAraNa chedA jAtA hai; (kyoMki) kRta-karmoM kA phala bhoge binA chuTakArA nahIM hotaa| 4. saMsAramAvanna parassa aTThA sAhAraNaM jaM ca karei kmm| ___kammassa te tassa u veya-kAle na bandhavA bandhavayaM uventi|| [4] saMsArI prANI (apane aura) dUsaroM (bandhu-bAndhavoM) ke lie, jo sAdhAraNa (sabako samAna phala milane kI icchA se kiyA jAne vAlA) karma karatA hai, usa karma ke vedana (phalabhoga) ke samaya ve bAndhava bandhutA nahIM dikhAte (-karmaphala meM hissedAra nahIM hote)| 5. vitteNa tANaM na labhe pamatte imaMmi loe adavA prtthaa| dIva-ppaNaDhe va aNanta-mohe neyAuyaM ddrumddrumev|| [5] pramAdI mAnava isa loka meM athavA paraloka meM dhana se trANa--saMrakSaNa nahIM paataa| andhakAra meM jisakA dIpaka bujha gayA ho, usakA pahale prakAza meM dekhA huA mArga bhI, jaise na dekhe hue kI taraha ho jAtA hai, vaise hI ananta mohAndhakAra ke kAraNa jisakA jJAnadIpaka bujha gayA hai, vaha pramatta nyAyamukta mokSamArga ko dekhatA huA bhI nahIM dekhtaa| vivecana-pAvakammehiM-pApakarma (1) manuSya ko patana ke garta meM girAne vAle hiMsA, asatya, corI, abrahmacarya aura parigraha Adi, (2) pApa ke upAdAnahetuka anuSThAna (kukRtya) aura (3)(aparimita) kRSi-vANijyAdi anuSThAna / pAsapayaTTie-do artha-(1) pazya pravRttAn- unheM (pApapravRtta manuSyoM ko) dekha; (2) pAza pratiSThita-rAgadveSa, vAsanA yA kAma ke pAza (jAla) meM phaMse (-par3e) hue| pAza' se sambandhita do prAcIna zloka sukhabodhA vRtti meM uddhRta hai vArigayANaM jAlaM timINa, hariNANa vAgurA cev| pAsA ya sauNayANaM NarANa bndhthmitthiio||1|| 1. (ka) pApayate tamitipApaM, kriyate iti karma, pApakarmANi hiMsAnRtasteyA brhmprigrhaadiini| --uttarA0 cUrNi0 110 (kha) pApakarmabhiH -paapopaadaanhetubhirnusstthaanaiH| -bRhadvRtti patra 206 (ga) "pApakarmabhiH (aparimita) kRssi-vaannijyaadibhirnusstthaanaiH|'-sukhbodhaa patra 80 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 uttarAdhyayana sUtra unnayamANA akkhaliya-parakkammA paMDiyA kaI je y| mahilAhiM aMgulIe naccAvijaMti te vi nraa||2|| verANubaddhA--vaira zabda ke tIna artha--(1) zatrutA, (2) vajra (pApa) aura (3) krm| ataH vairAnubaddha ke tIna artha bhI isa prakAra hote haiM--(1) vaira kI paramparA bAMdhe hue, (2) vajra-pApa se anubaddha, evaM (3) karmoM se bddh| prastuta meM 'karmabaddha' artha hI abhISTa hai / 2 saMdhimuhe- sandhimukha kA zAbdika artha seMdha ke mukha--dvAra para hai| TIkAkAroM ne seMdha kaI prakAra kI batAI hai--kalazAkRti, nandyAvartAkRti, padmAkRti, puruSAkRti aadi| do kathAe~-(1) prathama kathA--priyaMvada cora svayaM kASThakalAkAra bar3haI thaa| usane socA-seMdha dekhane ke bAda loga Azcaryacakita hokara merI kalA kI prazaMsA na kareM to merI vizeSatA hI kyA! usane karavata se padmAkRti seMdha banAI, svayaM usameM paira DAla kara dhanika ke ghara meM praveza karane kA socA, lekina ghara ke loga jAga ge| unhoMne cora ke paira kasa kara pakar3a lie aura andara khIMcane lge| udhara bAhara cora ke sAthI use bAhara kI ora khIMcane lge| isI rassAkassI meM vaha cora lahUluhAna hokara mara gyaa| (2) eka cora apane dvArA lagAI huI seMdha kI prazaMsA suna kara harSAtireka se saMyama na rakhane ke kAraNa pakar3A gyaa| donoM kathAoM kA pariNAma samAna hai| jaise cora apane hI dvArA kI huI seMdha ke kAraNa mArA yA pakar3A jAtA hai, vaise hI pApakarmA jIva apane hI kRtakarmoM ke phalasvarUpa karmoM se daNDita hotA hai| dIva-ppaNaDhe va-dIva ke do rUpa : do artha- dvIpa aura diip| (1) AzvAsadvIpa (samudra meM DUbate hae manaSyoM ko Azraya ke lie AzvAsana dene vAlA) tthaa| (2) prakAzadIpa (andhakAra meM prakAza karane vaalaa)| yahA~ prakAzadIpa artha abhISTa hai| udAharaNa- kaI dhAtuvAdI dhAtuprApti ke lie bhUgarbha meM utre| unake pAsa dIpaka, agni aura Indhana the| pramAdavaza dIpaka bujha gayA, agni bhI bujha gii| aba ve usa gahana andhakAra meM pahale dekhe hue mArga ko bhI nahIM pA sake / jIvana ke prArambha se anta taka pratikSaNa apramAda kA upadeza 6. suttesu yAvI paDibuddha-jIvI na vIsase paNDie aasu-pnne| ghorA muhuttA abalaM sarIraM bhAraNDa-prakkhI va cre'ppmtto|| [6]AzuprajJa (pratyutpannamati) paNDita sAdhaka (mohanidrA meM) soye hue logoM meM pratikSaNa pratibuddha (jAgRta) hokara jiie| (pramAda para eka kSaNa bhI) vizvAsa na kre| muhUrta (samaya) bar3e ghora (bhayaMkara) haiM aura zarIra durbala hai| ata: bhAraNDapakSI kI taraha apramatta hokara vicaraNa karanA caahie| 1. (ka) 'pazya-avalokaya |'-bRhvRtti, patra 206 (kha) 'pAzA iva paashaaH|-sukhbodhaa, patra 80 2. (ka) vairaM='karma, tenAnubaddhAH satatamanugatAH |'-bR. vR., patra 206 (kha)vairAnubaddhAH pApena sttmnugtaaH| -su.bo. patra 80 3. (ka)bRhadvRtti, patra 207 (kha) uttarA. cUrNi, pR. 111 4. (ka)bahavRtti, patra 207-208 (kha) uttarA.cUrNi, pR. 110-111 (ga)sukhabodhA pR.81-82 5. (ka) uttarA. niyukti, gA. 206-207 (kha) bRhadvRtti, pR. 212-213 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : asaMskRta 73 7. care payAiM parisaMkamANo jaM kiMci pAsaM iha maNNamANo / lAbhantare jIviya vUhaittA pacchA parinnAya malAvadhaMsI // [7]sAdhaka pada-pada para doSoM ke Agamana kI saMbhAvanA se AzaMkita hotA huA cale, jarA se (kiJcit)pramAda yA doSa ko bhI pAza (baMdhana) mAnatA huA isa saMsAra meM sAvadhAna rahe / jaba taka naye-naye guNoM kI upalabdhi ho, taba taka jIvana kA saMvardhana (poSaNa) kre| isake pazcAt lAbha na ho taba, parijJAna (jJaparijJA se jAna kara pratyAkhyAnaparijJA se zarIra kA tyAga) karake karmamala (yA zarIra) kA tyAga karane ke lie tatpara rhe| 8. chandaM niroheNa uvei mokkhaM Ase jahA sikkhiy-vmmdhaarii| puvvAiM vAsAI care'ppamatto tamhA muNI khippamuvei mokkhN|| _[8] jaise zikSita (sadhA huA) tathA kavacadhArI azva yuddha meM apanI svacchandatA para niyaMtraNa pAne ke bAda hI vijaya (svAtaMtrya--mokSa) pAtA hai, vaise hI apramAda se abhyasta sAdhaka bhI svacchandatA para niyaMtraNa karane se jIvanasaMgrAma meM vijayI ho kara mokSa prApta kara letA hai| jIvana ke pUrvavarSoM meM jo sAdhaka apramatta hokara vicaraNa karatA hai, vaha usa apramatta vicaraNa se zIghra mokSa pA letA hai| 9. sa puvvamevaM na labheja pacchA esovamA saasy-vaaiyaannN| visIyaI siDhile AuyaMmi kAlovaNIe sarIrassa bhee|| [9] jo pUrvajIvana meM apramatta--jAgRta nahIM rahatA, vaha pichale jIvana meM apramatta nahIM ho pAtA; yaha jJAnIjanoM kI dhAraNA hai, kintu ' antima samaya meM apramatta ho jAe~ge, abhI kyA jaldI hai?' yaha zAzvatavAdiyoM (svayaM ko ajara-amara samajhane vAle ajJAnI janoM) kI mithyA dhAraNa (upamA) hai| pUrvajIvana meM pramatta rahA huA vyakti, Ayu ke zithila hone para mRtyukAla nikaTa Ane tathA zarIra chUTane kI sthiti Ane para viSAda pAtA hai| 10. khippaM na sakkei vivegameuM tamhA samaTThAya pahAya kAme / samicca loyaM samayA mahesI appANa-rakkhI caramappamatto // [10] koI bhI vyakti tatkAla Atmaviveka (yA tyAga) ko prApta nahIM kara sakatA / ata: abhI se kAmabhogoM kA tyAga karake, saMyamapatha para dRr3hatA se samutthita (khar3e) ho kara tathA loka (sva-para jana yA samasta prANijagat) ko samatvadRSTi se bhalIbhAMti jAna kara AtmarakSaka maharSi apramatta ho kara vicaraNa kre| vivecana--suttesu-supta ke do artha -dravyataH soyA huA, bhAvataH dharma ke prati ajAgrata / / paDibuddhi0-do artha--pratibodha-dravyataH jAgrata, bhAvataH yathAvasthita vastutattva kA jJAna / athavA do artha:-dravya se jo nIMda meM na ho, bhAva se dharmAcaraNa ke lie jAgRta ho| 1. (ka) 'dravyata: zayAneSu, bhAvatastu dharma pratyajAgratsu / ' (kha) pratibuddha-pratibodha: dravyata: jAgratA. bhAvatastu yathAvasthita-vastutattvAvagamaH / -bRhadavRtti patra 213 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 uttarAdhyayana sUtra 'ghorA muhuttA kA bhAvArtha'-yahA~ muhUrta zabda se kAla kA grahaNa kiyA gayA hai / prANAI kI Ayu pratipala kSINa hotI hai--isa dRSTi se nirdaya kAla pratikSaNa jIvana kA apaharaNa karatA hai tathA prANI kI Ayu alpa hotI hai aura mRtyu kA kAla anizcita hotA hai / na jAne vaha kaba A jAe aura prANI ko uThA le jAe, isIlie use ghora-raudra kahA hai / bhAraDapakkhI-bhAraNDapakSI-apramAda avasthA ko batAne ke lie isa upamA kA prayoga aneka sthaloM meM kiyA gayA hai / cUrNi aura TIkAoM ke anusAra bhAraNDapakSI do jIva saMyukta hote haiM, ina donoM ke tIna paira hote haiN| bIca kA paira donoM ke lie sAmAnya hotA hai aura eka-eka paira vyaktigata / ve eka dUsare ke prati bar3I sAvadhAnI baratate haiM, satata jAgrata rahate haiN| isIlie bhAraNDapakSI ke sAtha 'care'ppamatto' pada diyA hai| paMcataMtra aura vasudevahiNDI meM bhAraNDapakSI kA ullekha milatA hai| _ 'jaM kiMcipAsaM0' kA Azaya -'yatkicit' kA tAtparyArtha hai-thor3A sA pramAda yA doSa / yatkicit pramAda bhI pAza-bandhana hai| kyoMki duzcintita, durbhASita aura duSkArya ye saba pramAda haiN| jo burA cintana karatA hai, vaha bhI rAga-dveSa evaM kaSAya se baMdha jAtA hai| kaTu Adi bhASaNa bhI bandhana-kAraka hai aura duSkArya to pratyakSa bandhanakAraka hai hI / zAntyAcArya ne 'jaM kiMci' kA mukhya Azaya 'gRhastha se paricaya karanA Adi' aura gauNa Azaya 'pramAda' kiyA hai / 3 viSayoM ke prati rAgadveSa evaM kaSAyoM se AtmarakSA kI preraNA 11. muhaM muhaM moha-guNe jayantaM aNega-rUvA samaNaM crntN| phAsA phusantI asamaMjasaM ca na tesu bhikkhu maNasA pusse|| [11] bAra-bAra mohaguNoM-rAgadveSayukta pariNAmoM para vijaya pAne ke lie yatnazIla tathA saMyama meM vicaraNa karate hue zramaNa ko aneka prakAra ke (anukUla-pratikUla zabdAdiviSayarUpa) sparza asamaMjasa (vighna yA avyavasthA) paidA karake pIr3ita karate haiM, kintu bhikSu una para mana se bhI pradveSa na kare / 12. mandA ya phAsA bahu-lohaNijjA taha-ppagAresu maNaM na kujaa| rakkheja kohaM, viNaeja mANaM mAyaM na seve, payaheja lohN|| 1. 'ghorAH-raudrAH satatamapi prANinAM prANapahArittvAt muhUrtAH-kAlavizeSAH divsaadhuplkssnnmett|'-sukhbodhaa, patra 94 2. (ka) ekodarA pRthaggrIvAH anyonyphlbhkssinnH| pramattA hi vinazyanti, bhAraNDA iva pakSiNaH ||-uttraa. a. 4, gA. 6 vRtti (kha) bhAraNDapakSiNoH kila ekaM kalevaraM pRthaggrIvaM tripAdaM ca syAt / yaduktam bhAraNDapakSiNaH khyAtA: tripadA: martyabhASiNaH / dvijihvA dvimukhazcaikodarA bhinnaphalaiSiNaH // -kalpasUtra kiraNAvalI TIkA (ga) paMcataMtra ke aparIkSitakAraka meM uttarA. TIkA se milatA-julatA zloka hai, kevala 'pramattA' ke sthAna para 'asaMhatA' zabda hai| 3. (ka) yatkicidalpamapi duzcintitAdi pramAdapadaM mUlaguNAdimAlinyajanakatayA bandhahetutvena / yatkicit gRhsthsNstvaadylpmpi...| -uttarA. vR., vR. patra 217 (kha) u. cUrNi, pR. 117 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : asaMskRta 75 [12] kAmabhoga ke manda sparza bhI bahuta lubhAvane hote haiM, kintu saMyamI tathAprakAra ke (anukUla) sparzoM meM mana ko saMlagna na kare / (AtmarakSaka sAdhaka) krodha se apane ko bacAe, ahaMkAra (mAna) ko haTAe, mAyA kA sevana na kare aura lobha kA tyAga kare / vivecana--phAsA-yahA~ sparza zabda samasta viSayoM yA kAmabhogoM kA sUcaka hai / bhagavadgItA meM sparza zabda isI artha meM prayukta huA hai / 1 ___ maMdA-yahA~ 'manda' zabda 'anukUla' artha kA vAcaka hai| adharmIjanoM se sadA dUra raha kara antima samaya taka AtmaguNArAdhanA kare 13. jesaMkhayA tuccha parappavAI te pija-dosANugayA parajjhA / ___ ee 'ahamme' tti duguMchamANo kaMkhe guNe jAva sriir-bheo|| -tti bemi| [13] jo vyakti (Upara-Upara se) saMskRta haiM, ve vastuta: tuccha haiM, dUsaroM kI nindA karane vAle haiM, preya (rAga) aura dveSa meM phaMse hue haiM, parAdhIna (paravastuoM meM Asakta) haiM, ye saba adharma (dharmarahita) haiN| aisA soca kara unase udAsIna rahe aura zarIranAza-paryanta AtmaguNoM (yA samyagdarzanAdi guNoM) kI ArAdhanA (mahattvAkAMkSA) kre| --aisA maiM kahatA huuN| vivecana--saMkhayA--sAta artha -(1) saMskRtavacana vAle arthAt sarvajJavacanoM meM doSa dikhAne vAle, (2) saMskRta bolane meM ruci vAle, (3) tathAkathita saMskRta siddhAnta kA prarUpaNa karane vAle, (4)UparaUpara se saMskRta-saMskArI dikhAI dene vAle, (5) saMskAravAdI, aura (6) asaMkhayA-asaMskRta-asahiSNu yA asamAdhAnakArI--gaMvAra, (7) jIvana saMskRta ho sakatA hai--sAMdhA jA sakatA hai, yo mAnane vaale| ||asNskRt : caturtha adhyayana smaapt|| 100 1. (ka) 'ye hi saMsparzajAH bhogAH duHkhayonaya eva te|'- bhagavadgItA, a0 5, zlo0 22 (kha) baahysprshessvsttaatmaa| -gItA 5/21 (ga) 'mAtrA sparzAstu kaunteya!'-gItA 2/14 (gha) 'sparzAn kRtvA bhirbaahyaan|' -gItA 5/27 2. uttarAjjhayaNANi (mu. nathamala) a0 4, gA0 11 kA anuvAda, pR0 56 3. (ka) utta0 cU0, pR0 126 (kha) bRhadvRtti, patra 227 (kha) bRhadvRtti, patra 227 (ga) mahAvIravANI (paM0 becaradAsa), pR0 98 (ga) mahA (gha) manusmRtikAra Adi (Ga) uttarA0 (DaoN. haramana jekobI, sAMDesarA), pR0 37, phuTanoTa 2 (ca) utta0 (muni nathamala), a0 4, gA0 13, pR053 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana akAmamaraNIya adhyayana-sAra * isa adhyayana kA nAma 'akAmamaraNIya' hai| niyukti ke anusAra isakA dUsarA nAma 'maraNavibhakti * saMsArI jIva kI jIvanayAtrA ke do par3Ava haiM-janma aura mrnn| janma bhI ananta-ananta bAra hotA hai aura maraNa bhii| parantu jise jIvana aura mRtyu kA yathArtha dRSTikoNa, yathArtha svarUpa samajha meM nahIM AtA, vaha jIvita bhI mRtavat hai aura usakI mRtyu sugatiyoM aura suyoniyoM meM punaH punaH janmamaraNa ke badale athavA janma-maraNa kI saMkhyA ghaTAne kI apekSA kugatiyoM aura kuyoniyoM meM puna: punaH janma-maraNa ke bIja botI haiM tathA janma-maraNa ko sakhyA adhikAdhika baDhAtI rahatI hai| parantu jo jIvana aura mRtyu ke rahasya aura yathArtha dRSTikoNa ko bhalIbhA~ti samajha letA hai. aura usI prakAra jItA hai, jise na to jIne kA moha hotA hai aura na hI mRtyu kA gama hotA hai, jo jIvana aura mRtyu meM sama raha kara jIvana ko tapa, tyAga, vrata. niyama. dharmAcaraNa Adi se sArthaka kara letA hai tathA mRtyu ke nikaTa Ane para pahale se hI yoddhA kI taraha kaSAya aura zarIra kI saMllekhanA tathA AlocanA, nindanA. garhaNA. kSamApanA, bhAvanA evaM prAyazcita dvArA Atmazuddhi ke ahiMsaka zAstrastroM se saMnaddha rahatA hai. vaha ha~sate-ha~sate mRtyu kA varaNa karatA hai| mRtyu ko eka mahotsava kI taraha mAnatA hai aura isa nAzavAn zarIra ko tyAga detA hai; vaha bhaviSya meM apane janma-maraNa kI saMkhyA ko ghaTA detA hai, athavA janma-maraNa kI gati ko sadA ke lie avaruddha kara detA hai| * ina donoM koTi ke vyaktiyoM meM se eka ke maraNa ko bAlamaraNa aura dUsare ke maraNa ko paNDitamaraNa kahA gayA hai| pahalI koTi kA vyakti, mRtyu ko atyanta bhayaMkara mAna kara usase ghabarAtA hai, rotAcillAtA hai, vilApa karatA hai, ArtadhyAna karatA hai| mRtyu ke samaya usake smRtipaTa para, apane jIvana meM kiye hue pApakarmoM kA sArA calacitra ubhara AtA hai, jise dekha-jAna kara vaha paraloka meM durgati aura duHkhaparamparA kI prApti ke bhaya se kAMpa uThatA hai, pazcAtApa karatA hai aura zoka, cintA, udvignatA, durdhyAna Adi ke vaza meM hokara anicchA se mRtyu prApta karatA hai| vaha cAhatA nahIM ki merI mRtyu ho, kintu barabasa mRtyu hotI hai| isIlie mRtyu ke svarUpa evaM rahasya se anabhijJa usa vyakti kI mRtyu ko 'akAmamaraNa' kahA hai| jabaki dUsarA vyakti mRtyu ke svarUpa evaM rahasya ko bhalIbhA~ti samajha letA hai, mRtyu ko paramasakhA mAna kara vaha pUrvokta rIti se usakA varaNa karatA hai, isalie usakI mRtyu ko 'sakAmamaraNa' kahA gayA hai|2| * maraNa kyA hai? isa prazna kA virale hI samAdhAna pAte haiN| AtmA dravyadRSTi se nitya hone ke kAraNa __usakA maraNa nahIM hotA. zarIra bhI pudgaladravya kI dRSTi se zAzvata hai-dhruva hai, usakA bhI maraNa 1. uttarA0 niyukti gA0 233 : 'sabve ee dArA maraNavibhattIDa vaNiyA kmso|' 2. uttarA0 a05. gAH 123 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 paMcama adhyayana akAmamaraNIya nahIM hotaa| mRtyu kA sambandha Atmadravya kI pratikSaNa utpAda-vyaya-zIla paryAya--parivartana se bhI nahIM hai aura na hI sirpha zarIra kA parivartana mRtyu hai| AtmA kA zarIra ko chor3anA mRtyu hai| AtmA zarIra ko tabhI chor3atA hai jaba AtmA aura zarIra ko jor3e rakhane vAlA AyuSyakarma pratikSaNa kSINa hotA-hotA sarvathA kSINa ho jAtA hai| * maraNa kI isa pahelI ko na jAnane para hI maraNa duHkha aura bhaya kA kAraNa banatA hai| mRtyu ko bhalIbhA~ti jAna lene para mRtyu kA bhaya aura duHkha miTa jAtA hai| mRtyu kA bodha svayaM (AtmA) kI sattA ke bodha se, svarUparamaNatA se, saMyama se evaM AtmalakSI jIvana jIne se ho jAtA hai| jise yaha bodha ho jAtA hai, vaha apane jIvana meM sadaiva apramatta raha kara pApakarmoM se bacatA hai, tana, mana, vacana se hone vAlI pravRttiyoM para caukasI rakhatA hai, zarIra se dharmapAlana karane ke lie hI usakA poSaNa karatA hai| jaba zarIra dharmapAlana ke lie ayogya-akSama ho jAtA hai, isakA saMllekhanA vidhipUrvaka utsarga karane meM bhI vaha nahIM hickicaataa| usakI mRtyu meM bhaya, kheda aura kaSTa nahIM hotaa| isI mRtyu ko paNDitoM kA sakAmamaraNa kahA hai| isake viparIta jisa mRtyu meM bhaya, kheda aura kaSTa hai, jisameM saMyama aura AtmajJAna nahIM hai, hiMsAdi se virati nahIM hai, use bAlajIvoM -ajJAniyoM kA akAmamaraNa kahA hai| * prastuta adhyayana kA mUla svara hai--sAdhaka ko akAmamaraNa se baca kara sakAmamaraNa kI apekSA karanI caahie| isIlie isameM 4thI se 16vIM gAthA taka akAmamaraNa ke svarUpa, adhikArI, usake svabhAva tathA duSpariNAma kA ullekha kiyA gayA hai| tatpazcAt sakAmamaraNa ke svarUpa, aura adhikArIanadhikArI kI carcA karake, anta meM sakAmamaraNa ke anantara prApta hone vAlI sthiti kA ullekha 17vIM se 29vIM gAthA taka meM kiyA gayA hai| anta meM 30vIM se 32vIM gAthA taka sakAmamaraNa ko prApta karane kA upadeza aura upAya pratipAdita hai| * bhagavatIsUtra meM maraNa ke ye hI do bheda kiye haiM--bAlamaraNa aura paNDitamaraNa, kintu sthAnAMgasUtra meM inhIM ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA hai--bAlamaraNa, paNDitamaraNa aura bAlapaNDitamaraNa / vratadhArI zrAvaka viratAvirata kahalAtA hai| vaha virati kI apekSA se paNDita aura avirati kI apekSA se bAla kahalAtA hai| isalie usake maraNa ko bAlapaNDitamaraNa kahA gayA hai| * bAlamaraNa ke 12 bheda batAe gae haiM--(1) valaya (saMyamI jIvana se pathabhraSTa, pArzvastha, svacchanda, kuzIla, saMsakta aura avasanna sAdhaka kI yA bhUkha se tar3apate vyakti kI mRtyu), (2) vazAta (indriyabhogoM ke vaza-indriyavazAta, vedanAvazArta, kaSAyavazAta, nokaSAyavazAta mRtyu), (3) antaHzalya (yA sazalya) maraNa (mAyA, nidAna aura mithyAtva dazA meM hone vAlA maraNa, athavA zAstrAdi kI noka se hone vAlA dravya antaH zalya evaM lajjA, abhimAna Adi ke kAraNa doSoM kI zuddhi na karane kI sthiti meM hone vAlA bhAvAntaH zalyamaraNa), (4) tadbhavamaraNa-vartamAna bhava meM jisa Ayu 1. pratiniyatAyuH pRthagbhavane, dvA0 14 dvA 'AyuSyakSaye-AcArAMga 1 zru0 a03 u02 2. uttarA0 a05 mUla Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra akAmamaraNIya ko bhoga rahA hai, usI bhava kI Ayu bAMdha kara maranA, (5) giripatana, (6) tarupatana, (7) jalapraveza, (8) agnipraveza, (9) viSabhakSaNa, (10) zastrAvapATana, (11) baihAsaya (vRkSa kI zAkhA para laTakane, parvata se girane, jhaMpApAta Adi karane se hone (vAlA maraNa) aura (12) hAthI Adi ke mRta kalevara meM praviSTa hone para gaddha Adi dvArA usa jIvita zarIra ko noca kara khAne se hone vAlA mrnn)| jo avirata (vrata-pratyAkhyAna, tyAga, niyama se rahita) ho, usa mithyAtvI athavA vratarahita vyakti ke maraNa ko bAlamaraNa kahate haiN| bhagavatI-ArAdhanA (vijayodayAvRtti) meM bAla ke 5 bheda karake, unake maraNa ko bAlamaraNa kahA gayA hai| - (1) avyaktabAla choTA baccA, jo dharmArthakAma-mokSa ko nahIM jAnatA aura na ina puruSArthoM kA AcaraNa karane meM samartha hai, (2) vyavahArabAla-jo lokavyavahAra, zAstrajJAna Adi ko nahIM jAnatA, (3) jJAnabAla-jo jIvAdi padArthoM ko samyakpa se nahIM jAnatA, (4) darzanabAla--jisakI tattvoM ke prati zraddhA nahIM hotii| darzanabAla kI mRtyu ke bheda haiM- icchApravRtta aura anicchApravRtta / agni, dhUpa, zastra, viSa, pAnI Adi yA parvata se gira, kara zvAsocchvAsa roka kara, atyanta zIta aura atyanta tApa meM raha kara, bhUkhe-pyAse raha kara, jIbha ukhAr3a kara, yA prakRti viruddha AhAra karake-ina yA isa prakAra ke anya sAdhanoM se jo icchA se AtmahatyA karatA hai, vaha icchApravRtta darzanabAlamaraNa hai, tathA yogya kAla meM yA akAla meM (roga, durghaTanA, hRdayagatiavarodha Adi se) marane kI icchA ke binA jo mRtyu hotI hai, vaha anicchApravRtta darzanabAlamaraNa hai| (5) cAritrabAla-cAritra se hIna, viSayAsakta, atibhogaparAyaNa, Rddhi au rasoM meM Asakta, sukhAbhimAnI, ajJAnAndhakAra se AcchAdita, pApakarmarata jIva cAritrabAla haiN| saMyata aura sarvavirati kA maraNa paNDitamaraNa kahalAtA hai| vijayodayA meM isake cAra bheda kiye gae haiM- (1) vyavahArapaNDita (loka, veda, samaya ke vyavahAra meM nipuNa, zAstrajJAtA, zuzrUSAdiguNayukta), (2) darzanapaNDita (samyaktvayukta), (3) jJAnapaNDita (samyagjJAnayukta), (4) cAritrapaNDita (smykcaaritryukt)| inake maraNa ko paNDitamaraNa kahA gayA hai| paNDitamaraNa ke mukhyatayA tIna bheda haiM--(1) bhaktapratyAkhyAnamaraNa, (2) iMginImaraNa aura (3) paadopgmnmrnn| (1) bhaktapratyAkhyAna--jIvanaparyanta trividha yA caturvidha AhAratyAgapUrvaka hone vAlA maraNa, (2) iMginImaraNa--pratiniyata sthAna yA caturvidha AhAra tyAgarUpa anazanapUrvaka mrnn| isameM dUsaroM se sevA nahIM lI jAtI, sAdhaka apanI zuzrUSA svayaM karatA hai| (3) prAyopagamanapAdapopagamana-pAdopagamanamaraNa- apanI paricaryA na svayaM kare, na dUsaroM se karAe, aisA maraNa prAyopagamana yA prAyogya hai / vRkSa ke nIce sthira avasthA meM caturvidha AhAra-tyAgapUrvaka jo maraNa ho, use pAdapopagamana kahate haiN| saMgha se mukta hokara apane pairoM se yogya pradeza meM jAkara jo maraNa 1. bhagavatIsUtra 2/9/90, sthAnAMga sthA0 3, sU0 222 2. avirayamaraNaM baalmrnnN| -u0 niyukti 222 3. vijayodayAvRtti, patra 87-88 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana 72 akAmamaraNIya kiyA jAe, vaha pAdopagamana kahalAtA hai| * samavAyAMgasUtra meM maraNa ke 17 bheda batAe haiM, jinameM se bhagavatIsUtra meM aMkita 12 bheda to kahe jA cuke haiM / zeSa pAMca bheda ye haiM--AvIci, avadhi, Atyantika, chadmastha aura kevalimaraNa / ye yahA~ aprAsaMgika * prastuta adhyayana meM nirUpita bAlamaraNa aura paNDitamaraNa meM ina sabako gatArtha karake, paNDitamaraNa kA hI prayatna sAdhaka ko karanA cAhie, yahI preraNA yahA~ nihita hai| 1. (ka) bhagavatI 2/1/90, patra 212, 213 (kha) samavAyAMga sama017 vRtti, patra 35 (ga) utta0 niyukti, gA0 225 (gha) vijayodayA 70, patra 113, gomaTTasAra karmakANDa gA061 (Ga) mUlArAdhanA gA0 29 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : akAma- maraNijjaM paMcama adhyayana : akAmamaraNIya maraNa ke do prakAroM kA nirUpaNa 1. aNNavaMsi mahohaMsi ege tiNNe duruttare / tattha ege mahApanne imaM paTTamudAhare // [1] isa vizAla pravAha vAle dustara saMsAra se kucha loga ( gautamAdi) tira gae / unameM se eka mahAprAjJa (mahAvIra) ne yaha spaSTa kahA thA 2. santi yaduve ThANA akkhAyA mAraNantiyA / akAma-maraNaM ceva sakAma-maraNaM tahA // [2] mAraNAntika ( AyuSya ke antarUpa maraNa-sambandhI) ye do sthAna ( bheda yA rUpa) kahe gae haiM(1) akAma-maraNa tathA (2) sakAma-maraNa / 3. bAlANaM akAmaM tu maraNaM asaI bhave / paNDiyANaM sakAmaM tu ukkoseNa saiM bhave // [3] bAla (sad-asad - viveka - vikala) jIvoM ke akAma-maraNa to bAra-bAra hote haiM / kintu paNDitoM (utkRSTa cAritravAnoM) kA sakAma maraNa utkarSa se (arthAt kevalajJAnI kI utkRSTa bhUmikA kI dRSTi se) eka bAra hotA hai / vivecana--mAraNantiyA- --maraNa rUpa nija-nija AyuSya kA anta-maraNAnta, maraNAnta meM hone vAle mAraNAntika kahalAte haiM / arthAt -- maraNa sambandhI / akAmamaraNaM-- jo vyakti paMcendriya viSayoM kA kAmI ( mUcchita) hone ke kAraNa marane kI (kAmanA) nahIM karatA, kintu AyuSya pUrNa hone para vivaza hokara maratA hai, usakA maraNa anicchA se vivazatA kI sthiti meM hotA hai, isalie akAmamaraNa kahalAtA hai| ise bAlamaraNa ( avirati kA maraNa) bhI kahA jAtA hai|" sakAmamaraNaM-- jo vyakti viSayoM ke prati nirIha - ni:spRha evaM anAsakta hote haiM, isalie mRtyu ke prati asaMtrasta haiM, mRtyu ke samaya ghabarAte nahIM, unake lie mRtyu utsavarUpa hotI hai| aise logoM kA maraNa sakAmamaraNa kahalAtA hai| ise paNDitamaraNa (virata kA maraNa) bhI kahA jAtA hai| jaise vAcakavarya umAsvAti ne kahA hai"saMcita tapasyA ke dhanI, nitya vrata- niyama-saMyama meM rata evaM niraparAdha vRtti vAle cAritravAn puruSoM ke maraNa maiM usavarUpa mAnatA huuN|" sakAma maraNa kA artha yahA~ vastutaH mRtyu kI abhilASA (kAmanA) pUrvaka maraNa nahIM hai, kyoMki sAdhaka ke lie jIvana aura mRtyu donoM kI abhilASA niSiddha hai| kahA bhI hai--- yadi apAra 1. bRhadvRtti, patra 242 : maraNameva anto-nija - nijA''yuSaH paryanto maraNAnta:, tasmin bhave mAraNAntike / 2. 'te hi viSayAbhiSvaMgato maraNamanicchanta eva mriyante / ' Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : akAmamaraNIya saMsAra - sAgara ko pAra karanA cAhate ho to na to cira kAla taka jIne kA vicAra karo aura na hI zIghra mRtyu kA / 'ukkoseNa saiM bhave ' - isa gAthA meM kahA gayA hai, ki 'paNDitoM (cAritravAnoM) kA sakAmamaraNa eka bAra hI hotA hai| yaha kathana kevalajJAnI kI utkRSTa bhUmikA kI apekSA se kahA gayA hai, kyoMki anya cAritravAn sAdhakoM kA sakAmamaraNa to 7-8 bAra ho sakatA hai| 2 'bAla' tathA 'paNDita' - ye donoM pAribhASika viziSTArthasUcaka zabda haiN| yahA~ bAla kA vizeSa artha hai-- vrataniyamAdirahita aura paNDita kA vizeSArtha hai-- vrata - niyama-saMyama meM rata vyakti / 3 akAmamaraNa : svarUpa, adhikArI, svabhAva aura duSpariNAma 4. tatthimaM paDhamaM ThANaM mahAvIreNa desiyaM / kAma-giddhe jahA bAle bhisaM kUrAiM kuvvaI / / [4] bhagavAn mahAvIra ne pUrvokta do sthAnoM meM se prathama sthAna ke viSaya meM yaha kahA hai ki kAmabhogoM meM Asakta bAlajIva atyanta krUra karma karatA hai / 5. 81 giddhe kAmabhoge ege kUDAya gacchaI / 'na me diTThe pare loe cakkhU - diTThA imA raI // ' [5] jo kAma-bhogoM meM Asakta hotA hai, vaha kUTa ( mRgAdi - bandhana, naraka yA mithyAbhASaNa) kI ora jAtA hai / (kisI ke dvArA inake tyAga kI preraNA diye jAne para vaha kahatA hai -- ) 'maiMne paraloka ko dekhA nahIM; aura yaha rati (sparzanAdi kAmabhoga sevana janita - prIti - Ananda) to cakSudRSTa ( -- pratyakSa A~khoM ke sAmane ) hai / ' 6. 'hatthAgayA ime kAmA kAliyA je aNAgayA / ko jANai pare loe atthi vA natthi vA puNo // ' [6] ye (pratyakSa dRzyamAna) kAmabhoga ( - sambandhI sukha) to ( abhI) hastagata haiM, jo bhaviSya (AgAmI bhava) meM prApta hone vAle (sukha) haiM ve to kAlika (anizcita kAla ke bAda milane vAle-- saMdigdha ) haiM / kauna jAnatA hai--paraloka hai bhI yA nahIM? 7. 'jaNeNa saddhi hokkhAmi' iha bAle pagabbhaI / kAma - bhogANurAeNaM kesaM saMpavijaI // 1. saha kAmena - abhilASeNa vartate iti sakAmaM, maraNaM pratyasaMtrastatayA tathAtvaM cotsavabhUtattvAttAdRzAM maraNasya / tathA ca vAcaka: saMcitatapodhanAnAM nityaM vrataniyama-saMyamaratAnAm / utsavabhUtaM manye, maraNamanaparAdhavRttInAm // na tu paramArthataH teSAM, sakAmaM (maraNaM) sakAmatvaM : maraNAbhilASasyApi niSiddhatvAt / -- bRhadvRtti patra 242 2 . vahI, patra 242 3. bRhadvRtti, patra 242 - tanmaraNasyotkarSeNa sakAmatA sakRd ekavArameva bhavet : jaghanyena tu zeSacAritriNaH saptASTa vA vArAn bhavedityAkRtam / ' Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra __ [7] maiM to bahujanasamUha ke sAtha rahU~gA (arthAt-dUsare bhogaparAyaNa logoM kI jo gati hogI vahI merI hogI), isa prakAra vaha ajJAnI manuSya dhRSTatA ko apanA letA hai, (kintu anta meM) vaha kAmabhogoM ke anurAga se (ihaloka evaM paraloka meM) kleza hI pAtA hai| 8. tao se daNDaM samArabhaI tasesu thAvaresu y| aTThAe ya aNaTThAe bhUyagAmaM vihiNsii|| [8] usa (kAmabhogAnurAga) se vaha (dhRSTa hokara) trasa aura sthAvara jIvoM ke prati daNDa (manavacana-kAyadaNDa)-prayoga karatA hai, aura kabhI sArthaka aura kabhI nirarthaka prANisamUha kI hiMsA karatA hai| 9. hiMse bAle musAvAI mAille pisuNe sddhe| bhuMjamANe suraM maMsa seyameyaM ti mnnii|| [9] (phira vaha) hiMsaka, mRSAvAdI, mAyAvI cugalakhora, zaTha (veSa-parivartana karake dUsaroM ko Thagane vAlA--dhUrta) ajJAnI manuSya, madya aura mAMsa kA sevana karatA huA, yaha mAnatA hai ki yahI (mere lie) zreyaskara (kalyANakArI) hai| 10. kAyasA vayasA matte vitte giddhe ya itthisu| duhao malaM saMciNai sisuNAguvva mttttiyN|| [10] vaha tana aura vacana se (upalakSaNa se mana se bhI) matta (garviSTha) ho jAtA hai| dhana aura striyoM meM Asakta rahatA hai| (aisA manuSya) rAga aura dveSa, donoM se usI prakAra (aSTavidhakarma-) mala kA saMcaya karatA hai, jisa prakAra zizunAga (alasiyA) apane mukha se (miTTI khAkara) aura zarIra se (miTTI meM lipaTa kara)-donoM ora se miTTI kA saMcaya karatA hai| 11. tao puTTho AyaMkeNaM gilANo pritppii| pabhIo paralogassa kammANappehi appnno|| [11] usa (aSTavidha karmaphala kA saMcaya karane) ke pazcAt vaha (bhogAsakta bAla jIva) AtaMka (prANaghAtaka roga) se AkrAnta hone para glAna (khina) hokara saba prakAra ke saMtapta hotA hai, (tathA) apane kiye hue azubha karmoM kA anuprekSaNa (-vicAra yA smaraNa) karake paraloka se atyanta Darane lagatA hai| 12. suyA me narae ThANA asIlANaM ca jA gii| ___ bAlANaM kUra-kammANaM pagADhA jattha veynnaa| [12] vaha vicAra karatA hai--'maiMne una nArakIya sthAnoM (kumbhI, vaitaraNI, asipatra vana Adi) ke viSaya meM sunA hai, jahA~ pragADha (tIvra)vedanA hai| tathA jo zIla (sadAcAra) se rahita krUra karma vAle ajJajIvoM kI gati hai|' 13. tatthovavAiyaM ThANaM jahA meymnnussuyN| __ AhAkammehiM gacchanto so pacchA pritppii|| ___ [13] jaisA ki maine paramparA se yaha sunA hai--una narakoM meM aupapAtika (utpanna hone kA) sthAna hai, (jahA~ utpanna hone ke antamuhUrta ke bAda hI mahAvedanA kA udaya ho jAtA hai aura vaha nirantara rahatA hai|) Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : akAmamaraNIya (yahA~ se AyuSya kSINa hone ke pazcAt) vaha apane kiye hue karmoM ke anusAra vahA~ jAtA huA pazcAtApa karatA hai| 14. jahA sAgaDio jANaM samaM hiccA mhaaphN| visamaM maggamoiNNo akkhe bhaggaMmi soyii|| 15. evaM dhammaM viukkamma ahammaM pddivjiyaa| bAle maccu-muha patte akkhe bhagge va soyii|| [14-15] jaise koI gAr3IvAna sama mahAmArga ko jAnatA huA bhI use chor3a kara viSama mArga (utpatha) meM utara jAtA hai, to gAr3I kI dhurI TUTa jAne para zoka karatA hai; vaise hI dharma kA ullaMghana karake jo ajJAnI adharma ko svIkAra kara letA hai, vaha mRtyu ke mukha meM par3ane para usI taraha zoka karatA hai; jaise dhurI TUTa jAne para gAr3IvAna karatA hai| 16. tao se maraNantaMmi bAle santassaI bhyaa| akAma-maraNaM maraI dhutte va kalinA jie|| [16] phira vaha ajJAnI jIva mRtyurUpa prANAnta ke samaya (narakAdi paraloka ke) bhaya se saMtrasta (udvigna) hotA hai, aura eka hI dAva meM sarvasva hAra jAne vAle dhUrta-juArI kI taraha (zoka karatA huA) akAmamaraNa se maratA hai| vivecana--kAmagiddhe- icchAkAma aura madanakAma, ina donoM kA abhikAMkSI-Asakta / 'kAma-bhogase-zabda aura rUpa, ye donoM 'kAma', tathA gandha, rasa aura sparza, 'bhoga' kahalAte haiN| athavA prakArAntara se strIsaMga ko kAma, aura vilepana-mardana Adi ko bhoga kahA gayA hai| 'ege' pada kA Azaya kAmabhogAsakta mAnava akelA--kisI mitrAdi sahAyaka se rahita-hI kaTanaraka meM jAtA hai|'3 kUDAya gacchai-tIna artha-(1) kUTa-mAMsAdi kI lolupatAvaza mRgAdi ko bandhana meM DAlatA hai| (2) kUTa meM par3e hue mRga ko zikArI dvArA yAtanA dI jAtI hai, usI taraha kUTa-naraka meM par3e jIva ko bhI paramAdhArmika asura yAtanA dete haiM--ataH kUTa arthAt naraka ke bandhana meM par3atA hai| (3) kUTamithyAbhASANAdi meM pravRtta hotA hai| anAtmavAdI nAstikoM kA mata-bAlajIva kisa vicAradhArA se prerita hokara hiMsAdi karmoM kA AcAraNa dhRSTa aura ni:saMkoca hokara karate haiM? isa tathya ko isa adhyayana kI pAMcavIM, chaThI aura sAtavIM gAthAoM dvArA vyakta kiyA gayA hai1. bRhadvRtti, patra 242 2. vahI, patra 242 meM uddhata..... "kAmA duvihA paNNattA-sahA' rUvAya, bhogA tivihA paNNattA taM-gaMdhA rasA phAsA y|' yadvA-yo gRddha:-kAmabhogeSu kAmeSu strIsaMgeSu, bhogesu dhUpana-vilepanAdiSu / 3. 'ekaH suhRdAdisahAyyarahita:'-bRhadvatti, patra 243 4. 'kUTamiva kUTaM prabhUtaprANinAM yAtanAhetutvAnnaraka ityarthaH athavA kUTaM dravyato: bhAvatazca, tatra dravyato mRgAdibandhanaM, bhAvastu mithyaabhaassnnaadi|'-bR0 vR0 patra 243 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 uttarAdhyayana sUtra 'na me diTTe para loe, cakkhudiTThA imA raI' isa paMkti ke dvArA paMcabhUtavAdI anAtmavAdI yA tajjIvataccharIravAdI kA mata batAyA gayA hai, jo pratyakSa ko hI pramANa mAnate haiM / 'hatthAgayA ime kAmA, kAliyA je aNAgayA' isa paMkti ke dvArA bhUta aura bhaviSya kI upekSA karake vartamAna ko hI saba kucha mAnane vAle adUradarzI preyavAdiyoM kA mata vyakta kiyA gayA hai, jo kevala vartamAna, kAmabhogajanya sukhoM ko hI sarvasva mAnate haiN| tathA 'jaNeNa saddhi hokkhAmi' isa paMkti dvArA gatAnugatika vivekamUDha bahirAtmAoM kA mata vyakta kiyA gayA hai| isa tIna mithyAmatoM ke kAraNa hI bAlajIva dhRSTa aura ni:saMkoca hokara hiMsAdi pApakarma karate 'aTThAe ya aNaTThAe' - kA artha kramazaH prayojanavaza evaM niSprayojana hiMsA hai| udAharaNa- eka pazupAla kI Adata thI ki vaha jaMgala meM bakariyoM ko eka vaTavRkSa ke nIce biThA kara svayaM sIdhA sokara bAMsa ke gophaNa se bera kI guThaliyA~ pheMka kara vRkSa ke pattoM ko chedA karatA thaa| eka dina use eka rAjaputra ne dekhA aura usake patracchedana-kauzala ko dekhakara use dhana kA pralobhana dekara kahAmaiM kahU~, usakI A~kheM bIMdha doge? usane svIkAra kiyA to rAjaputra use apane sAtha nagara meM le aayaa| apane bhAI-rAjA kI A~kha phor3a DAlane ke lie usane kahA to usa pazupAla ne tapAka se usakI A~kheM phor3a ddaalii| rAjaputra ne prasanna hokara usakI icchAnusAra use eka gA~va de diyaa| saDhe zaTha-yoM to zaThazabda kA artha dhUrta, duSTa mUDha yA AlasI hotA hai, parantu bRhadvRttikAra isakA artha karate haiM veSAdi parivartana karake jo apane ko anya rUpa meM prakaTa karatA hai| yahA~ maNDika cora ke dRSTAnta kA nirdeza kiyA gayA hai| duhao-do prakAra se, isake aneka vikalpa-(1) rAga aura dveSa se, (2) bAhya aura Antarika pravRttirUpa prakAra se, (3) ihaloka aura paraloka donoM prakAra ke bandhanoM meM, (4) puNya aura pApa donoM ke, (5) svayaM karatA huA aura dUsaroM ko karAtA huA aura (6) anta:karaNa aura vANI donoM se| malaM- ATha prakAra ke karmarUpI maila kaa| sisuNAguvva-zizunAga kaiMcuA yA alasiyA ko kahate haiN| vaha peTa meM (bhItara) miTTI khAtA hai, aura bAhara se apane snigdha zarIra para miTTI cipakA letA hai| isa prakAra andara aura bAhara donoM ora se vaha miTTI kA saMcaya karatA hai|6 _ 'uvavAiyaM' pada kA Azaya-uvavAiyaM kA artha hotA hai-'auppaatik'| jainadarzana meM tIna prakAra se prANiyoM kI utpatti (janma) batAI gaI hai--samUrchana, garbha aura uppaat| dvIndriyAdi jIva sammUchima haiM, pazu-pakSI Adi garbha aura nAraka tathA deva aupapAtika hote haiN| garbhaja jIva garbha meM rahatA hai, vahA~ taka chedana-bhedanAdi kI pIr3A nahIM hotI, kintu aupApAtika jIva antarmuhUrta bhara meM pUrNa zarIra vAle ho jAte haiM, 1. uttarAdhyayanamUla, a. 5 gA. 5-6-7 2. bRhadvRtti, patra 244-245 3. 'zaThaH-tannaipathyAdikaraNato'nyathAbhUtamAtmAnamanyathA darzayati, maNDikacoravat' -bRhadvRtti, patra 244 4. bRhadvRtti, patra 244 5. vahI, patra 244 6.brahavRtti, patra 246 7. 'sammUrcchana-garbhopapAtA janma-tattvArthasUtra 2/32 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : akAmamaraNIya naraka meM to eka antarmuhUrtta ke bAda hI mahAvedanA kA udaya hotA hai, jisake kAraNa nirantara duHkha rahatA hai| kaliNA jie-- eka dAva meM praajit| prAcIna granthoM ke anusAra jue meM do prakAra ke dAva hote the--kRtadAva aura klidaav| 'kRta' jIta kA dAva aura 'kali' hAra kA dAva mAnA jAtA thA / 2 4 'dhutte va' kA artha-vRttikAra isakA saMskRta rUpAntara dhUrtta karake dhUrtta iva -- dyUtakAra iva (juArI kI taraha) artha karate haiM / 3 sakAmamaraNa : svarUpa, adhikArI- anadhikArI evaM sakAmamaraNottara sthiti 17. evaM akAma-maraNaM bAlANaM tu paveiyaM / etto kAma-maraNaM paNDiyANaM suNeha me // [17] yaha (pUrvokta) bAla jIvoM ke akAma-maraNa kA prarUpaNa kiyA gyaa| aba yahA~ se Age paNDitoM ke sakAma-maraNa ( kA varNana) mujha se suno| 18. maraNaM pi sapuNNANaM jahA meyamaNussuyaM / vippasaNNamaNAghAyaM saMjayANaM vasImao // 85 [18] jaisA ki maiMne paramparA se sunA hai--saMyata, jitendriya evaM puNyazAlI AtmAoM kA maraNa atiprasanna (anAkulacitta) aura AghAta - rahita hotA hai / 19. na imaM savvesu bhikkhUsuna imaM savvesu'gArisu / nANA-sIlA agAratthA visama-sIlA ya bhikkhuNo // [19] yaha (sakAmamaraNa) na to sabhI bhikSuoM ko prApta hotA hai aura na sabhI gRhasthoM ko, (kyoMki) gRhastha nAnA prakAra ke zIloM (vrata - niyamoM) se sampanna hote haiM, jabaki bahuta se bhikSu bhI viSama ( vikRta - sanidAna sAticAra) zIla vAle hAte haiM / 20. santi egehiM bhikkhUhiM gAratthA saMjamuttarA / gAratthehi ya savvehiM sAhavo saMjamuttarA // [20] kaI bhikSuoM kI apekSA gRhastha saMyama meM zreSTha hote haiM / kintu sabhI gRhasthoM se (sarvavirati cAritravAn zuddhAcArI) sAdhugaNa saMyama meM zreSTha haiM / 21. cIrAjiNaM nagiNiNaM jaDI-saMghADi-muNDiNaM / eyANi vi na tAyanti dussIlaM pariyAgayaM // [21] pravrajyAparyAyaprApta duHzIla (durAcArI) sAdhu ko cIra (valkala-vastra) evaM ajina (mRgachAlA Adi carma - ) dhAraNa, nagnatva, jaTA dhAraNa, saMghATI (cithar3oM se banI huI gudar3I yA uttarIya) - dhAraNa, ziromuNDana, ye saba (bAhyaveSa yA bAhyAcAra) bhI durgatigamana se nahIM bacA sakate / 1. upapAtAtsaMjAtamaupapAtikam, na tatra garbhavyutkrAntirasti, yena garbhakAlAntaritaM tannarakaduHkhaM syAt, te hi utpannamAtrA eva narakavedanAbhirabhibhUyante'' -- utta0 cUrNi, pR0 135 2. (ka) bRhadvRtti, patra 248 (kha) sukhabodhA, patra 105 3. bRhadvRtti, patra 248 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 uttarAdhyayana sUtra 22. piNDolae va dussIle naragAo na muccii| bhikkhAe vA gihatthe vA suvvae kamaI divN|| [22] bhikSAjIvI sAdhu bhI yadi duHzIla hai to vaha naraka se mukta nahIM ho sktaa| bhikSu ho yA gRhastha yadi vaha suvratI (vratoM kA niraticAra pAlaka) hai, to svarga prApta karatA hai| 23. agAri-sAmAiyaMgAI saDhDI kAeNa phaase| ___posahaM duhao pakkhaM egarAyaM na haave|| [23] zraddhAvAn zrAvaka gRhastha kI sAmAyika-sAdhanA ke sabhI aMgoM kA kAyA se sparza (AcaraNa) kre| (kRSNa aura zukla) donoM pakSoM meM pauSadhavrata ko eka rAtri ke lie bhI na chodd'e| ____24. evaM sikkhA-samAvanne gihavAse vi suvve| muccaI chavi-pavvAo gacche jkkh-slogyN|| [24] isa prakAra zikSA (vratAcaraNa ke abhyAsa) se sampanna suvratI gRhavAsa meM rahatA huA bhI manuSyasambandhI audArika zarIra se mukta ho jAtA hai aura devaloka meM jAtA hai| 25. aha je saMvuDe bhikkhU doNhaM annayare siyaa| savva-dukkha-ppahINe vA deve vAvi mahaDDhie // __[25] aura jo saMvRta (AzravadvAranirodhaka) (bhAva-) bhikSu hotA hai; vaha donoM meM se eka (sthiti vAlA) hotA hai--yA to vaha (sadA ke lie) sarvaduHkhoM se rahita-mukta athavA maharddhika deva hotA hai| 26. uttarAI vimohAiM juimntaannupuvvso| samAiNNAiM jakkhehiM AvAsAiM jsNsinno|| 27. dIhAuyA iDDhimantA samiddhA kaam-ruuvinno| ___ ahuNovavanna-saMkAsA bhujo accimaalippbhaa|| [26-27] uparivartI (anuttaravimAnavAsI) devoM ke AvAsa (svarga-sthAna) anukrama se (saudharma devaloka se anuttara-vimAna taka uttarottara) zreSTha, evaM (puruSavedAdi mohanIya karma kramazaH alpa hone se) moharahita, dyuti (kAnti) mAn, devoM se parivyApta hote haiN| unameM rahane vAle deva yazasvI, dIrghAyu, RddhimAn (ratnAdi sampatti se sampanna), atidIpta (samRddha), icchAnusAra rUpa dhAraNa karane vAle (vaikriyazakti se sampanna) sadaiva abhI-abhI utpanna hue devoM ke samAna (bhavya varNa-kAnti yukta), aneka sUryoM ke sadRza tejasvI hote haiN| 28. tANi ThANANi gachanti sikkhitA saMjamaM tvN| bhikkhAe vA gihatthe vA je santi prinivvuddaa|| [28] bhikSu hoM yA gRhastha, jo upazama (zAnti kI sAdhanA) se parinirvRtta--(upazAntakaSAya) hote haiM, ve saMyama (sattaraha prakAra ke) aura tapa (bAraha prakAra ke) kA punaH punaH abhyAsa karake una (pUrvokta) sthAnoM (deva-AvAsoM) meM jAte haiN| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : akAmamaraNIya 29. tesiM soccA sapujjANaM saMjayANaM vusImao / na saMtasanti maraNante sIlavantA bahussuyA // [29] una satpUjya, saMyata aura jitendriya muniyoM kA (pUrvokta sthAnoM kI prApti kA ) vRtAnta suna kara zIlavAn aura bahuzruta (Agama zravaNa se zuddha buddhi vAle) sAdhaka mRtyukAla meM bhI saMtrasta (udvigna) nahIM hote / vivecana -- 'vusImao': ke pAMca rUpa : pAMca artha - ( 1 ) vazyavantaH - AtmA yA indriyA~ jinake vaza meM hoM, (2) vusImantaH - sAdhuguNoM se jo basate haiM-- yA vAsita haiM, (3) vusImA saMvigna-- saMvegasampanna, (4) vusimaM--saMyamavAn (vusi saMyama kA paryAyavAcI hone se ), (5) vRSImAn -- kuza Adi-nirmita muni kA Asana jisake pAsa ho athavA vRSImAn -- muni yA saMyamI / 1 87 vippasaNNaM viprasanna : cAra artha - (1) mRtyu ke samaya kaSAya-kAluSya ke miTa jAne se suprasanna akaluSa mana vAlA, (2) vizeSarUpa se yA vividha bhAvanAdi ke kAraNa mRtyu ke samaya bhI moha - raja haTa jAne se anAkula citta vAlA maraNa, (3) pApa-paMka ke dUra ho jAne se prasanna ati svaccha-nirmala-- pavitra (maraNa) (4) viprasanna - viziSTa cittasamAdhiyukta (maraNa) / aNAghAyaM - jisa mRtyu meM kisI prakAra kA AghAta, zoka, cintA, athavA vippasaNNAmaghAyaM ko eka hI samasta pada tathA usakA saMskRta rUpa 'viprasannamanaH khyAtam' mAna kara artha kiyA gayA hai-- kaSAya evaM moharUpa kaluSitatA anta:karaNa (mana) meM lezamAtra bhI na hone se viprasannamanA - vItarAgamahAmuni haiM, unake dvArA khyAta--kathita athavA svasaMvedana se prasiddha / 2 nANAsIlA - nAnAzIlA : - tIna vyAkhyAe~ - (1) cUrNi ke anusAra- gRhastha nAnA- vividha zIlasvabhAva vAle, vividha ruci vAle aura abhiprAya vAle hote haiM, (2) AcArya nemicandra ke anusAra nAnA- zIla arthAt anekavidhavrata yA mata vAle -- jaise ki kaI kahate haiM-- 'gRhasthAzrama kA pAlana karanA hI mahAvrata hai, kisI kA kathana ---- gRhasthAzrama se bar3hakara koI bhI dharma na to huA hai, na hogaa| jo zUravIra hote haiM, ve hI isakA pAlana karate haiM, napusaMka (kAyara) loga pAkhaNDa kA Azraya lete haiN| kucha logoM kA kahanA hai-- gRhasthoM ke sAta sau zikSAprada vrata haiM; ityAdi / (3) zAntyAcArya ke anusAra -- gRhasthoM ke anekavidha zIla arthAtanekavidhavrata haiM / arthAt-- dezavirati rUpa vratoM ke aneka bhaMga hone ke kAraNa gRhasthavratapAlana aneka prakAra se hotA hai / 3 visamasIlA - viSamazIlAH - do vyAkhyAe~-- (1) zAntyAcArya ke anusAra bhikSu bhI viSama arthAt ati durlakSatA ke kAraNa ati gahana visadRzazIla yAnI AcAra vAle hote haiM, jaise ki kaI pAMca yamoM aura pAMca niyamoM ko, kaI kandamUla, phalAdi - bhakSaNa ko, katipaya Atmatattva-parijJAna ko hI vrata mAnate haiN| (2) cUrNikAra 1. (ka) bRhadvRtti, patrAMka 249 (ga) sUtrakRtAMga 2/2 sU032 bhisigaM (vRSikaM) vA / (kha) utta0 cUrNi, pR0 137 (gha) vusimaMti saMyamavAn -- sUtrakRtAMga vRtti 2 / 6 / 14 2. bRhadvRtti, patra 249 3. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 137 (kha) sukhabodhA, patra 106 (ga) bRhadvRtti, patra 249 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 uttarAdhyayana sUtra ke anusAra bhikSuoM ko viSamazIla isalie kahA gayA hai ki tApasa, pAMDuraMga Adi kucha kupravacanabhikSu abhyudaya (aihika unnati) kI hI kAmanA karate haiM, jo mokSasAdhanA ke lie udyata hue haiM, ve bhI use samyak prakAra se nahIM samajhate, ve Arambha se mokSa mAnate haiM tathA lokottara bhikSu bhI sabhI nidAna, zalya aura aticAra se rahita nahIM hote, AkAMkSArahita tapa karane vAle bhI nahIM hote haiN| ___'saMti egehiM.' sAhavo saMjamuttarA' kA Azaya - isa gAthA kA abhiprAya yaha hai ki avratI acAritrI yA nAmadhArI bhikSuoM kI apekSA samyagdRSTiyukta dezavirata gRhastha saMyama meM zreSTha hote haiN| kintu una saba dezavirata gRhasthoM kI apekSA sarvavirata bhAvabhikSu saMyama meM zreSTha hote haiM, kyoMki unakA saMyama vrata paripUrNa hai| ise eka saMvAda dvArA samajhAyA gayA hai| eka zrAvaka ne sAdhu ne pUchA-'zrAvakoM aura sAdhuoM meM kitanA antara hai? sAdhu ne kahA--sarasoM aura maMdaraparvata jitnaa| zrAvaka ne phira pUchA--kuliMgI(vezadhArI) sAdhu aura zrAvaka meM kyA antara hai? sAdhu ne uttara diyA-vahI, sarasoM aura meruparvata jitnaa| zrAvaka kA isase samAdhAna ho gyaa| _ 'cIrAjiNaM. dussIlaM pariyAgataM' kA tAtparya--isa gAthA ko ullikhita karake zAstrakAra ne 'gRhastha kaI bhikSuoM se saMyama meM zreSTha hote haiM' isa vAkya kA samarthana kiyA hai| isa gAthA meM usa yuga ke vibhinna dharmasampradAyoM ke sAdhu-saMnyAsiyoM, tApasoM, parivrAjakoM yA bhikSuoM ke dvArA suzIlapAlana kI upekSA karake mAtra vibhinna bAhya veSabhUSA se mokSa yA svarga prApta ho jAne kI mAnyatA kA khaNDana kiyA gayA hai| samyaktvapUrvaka aticAra-nidAna-zalyarahita vratAcaraNa ko hI mukhyatayA sakAmamaraNa ke anantara svarga kA adhikArI mAnA gayA hai| ___'cIra' ke do artha--cIvara aura valkala / nagiNiNaM kA artha-cUrNikAra ne nagnatA kiyA hai tathA usa yuga ke kucha nagna-sampradAyoM kA ullekha bhI kiyA hai-mRgacArika, udaNDaka aura aajiivk| saMghADisaMghATI-- kapar3e ke Tukar3e ko jor3a kara banAyA gayA sAdhuoM kA upakaraNa / bauddha zramaNoM meM yaha pracalita thaa| muMDiNaM kA artha jo apane saMnyAsAcAra ke anusAra sira muMDA kara coTI kaTAte the, unake AcAra ke lie yaha saMketa hai| kevala bhikSAjIvitA naraka se nahIM bacA sakatI-udAharaNa--rAjagRha nagara meM eka udyAna meM nAgarikoM ne bRhad bhoja kiyaa| eka bhikSuka nagara meM tathA udyAna meM jagaha-jagaha bhikSA mAMgatA phirA, usane dInatA bhI 1. (ka) bRhadvRtti, patra 249 (kha) uttarA0 cUrNi, pRSTha 137 2. bRhavRtti, patra 250 3. (ka) carmavalkalacIrANi, kuurcmunnddshikhaajttaaH| na vyapohanti pApAni, zodhakau tu dyaadmau|| -sukhabodhA, patra 127 meM uddhRta (kha) na naggacariyA na jaTA na paMkA, nAnAsakA thaMDilasAyikA vaa| rajjo ca jallaM ukkaTippadhAnaM sodheti macca avitinnnnkNkhN||-dhmmpd 10/13 (ga) 'cIraM valkalaM-cUrNi pR0,138 'cIrANi cIvarANi'-bRhadvatti, patra 250 (gha) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 138 (Ga) 'saMghATI'-vastrasaMhatijanitA bRhadvRti, patra 250, vizuddhimArga 1/2 pR060 (ca) muMDiNaM ti - yatra zikhA'pi svasamayatazchidyate, tataH prAgvada munnddiktvm| -bR0 vR0, patra 250 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : akAmamaraNIya 89 dikhAI, parantu kisI ne kucha na diyaa| ataH usane vaibhAragiri para car3ha kara roSavaza nAgarikoM para zilA girA kara unheM samApta karane kA vicAra kiyaa| durbhAgya se zilA girate samaya vaha svayaM zilA ke nIce daba gyaa| vahIM mara kara sAtavIM naraka meM gyaa| isalie duHzIla ko kevala bhikSAjIvitA naraka se nahIM bacA sktii| agAri--sAmAiyaMgAI : tIna vyAkhyAe~- yahA~ sAmAyika zabda kA artha kiyA gayA hai--samyagyadarzanajJAna-cAritra aura samaya hI sAmAyika hai| usake do prakAra haiM-agArI-sAmAyika aura angaar-saamaayik| (1) cUrNikAra ke anusAra -zrAvaka ke bArahavrata agArisAmAyika ke bAraha aMga haiM, (2) zAntyAcArya ke anusAra--niHzaMkatA, svAdhyAyakAla meM svAdhyAya aura aNuvratAdi, ye agArisAmAyika ke aMga haiM, (3) vizeSAvazyakabhASya ke anusAra --'samyaktvasAmAyika, zrutasAmAyika, dezavratasAmAyika aura sarvavrata (mahAvrata) sAmAyika, ina cAroM meM se prathama tIna agArisAmAyika ke aMga haiN| posahaMH vividharUpa aura vibhinna svarUpa--(1) zvetAmbara sampradAya ke anusAra-poSadha, proSadha, poSadhopavAsa. paripUrNa poSadha. (2) digambara sampradAya ke anasAra-proSadha. (3) bauddha sAhitya ke anusaaruposth| jainadharmAnasAra poSadha zrAvaka ke bAraha vratoM meM gyArahavA~ vrata hai. jise pariparNa poSadha kahA jAtA hai| zrAvaka ke lie mahIne meM 6 parva tithiyoM meM 6 poSadha karane kA vidhAna hai--dvitIyA, paMcamI, aSTamI, ekAdazI, caturdazI (pUrNimA athavA amaavsyaa)| prastuta gAthA meM kRSNa aura zuklapakSa kI antima tithi jise pakkhI kahate haiM, mahIne meM aisI do pAkSika tithiyoM kA poSadha na chor3ane kA nirdeza kiyA hai| paripUrNa poSadha meM - azanAdi cAroM AhAroM kA tyAga, maNi-muktA-svarNa-AbharaNa, mAlA, ubaTana, mardana, vilepana Adi zarIrasatkAra kA tyAga, abrahmacarya kA tyAga evaM zastra, mUsala Adi vyavasAyAdi tathA ArambhAdi sAMsArika evaM sAvadha kAryoM kA tyAga karanA anivArya hotA hai tathA eka ahorAtri (ATha pahara) taka Atmacintana, svAdhyAya, dharmadhyAna evaM sAvadhapravRttiyoM ke tyAga meM bitAnA hotA hai| bhagavatIsUtra meM ullikhita zaMkha zrAvaka ke varNana se azana-pAna kA tyAga kiye binA bhI poSadha kiyA jAtA thA, jise dezapoSadha (yA dayA-chakAyavrata) kahate haiM / vasunandizrAvakAcAra ke anusAra-digambara paramparA meM proSadha ke tIna prakAra batAye haiM (1) uttama proSadhacaturvidha AhAratyAga, (2) madhyama proSadha--trividha AhAratyAga aura (3) jaghanya proSadha-Ayambila (AcAmla), nirvikRtika, eka sthAna aura eka bhkt| bauddha sAhitya meM Arya-uposatha kA svarUpa bhI lagabhaga jaina (deza-poSadha) jaisA hI hai| poSadha kA zabdazaH artha hotA hai-dharma ke poSa (puSTi ) ko dhAraNa karane vaalaa| chavipavvAo meM 'chaviparva' kA tAtparya -chavi kA artha hai-camar3I aura parva kA artha hai-zarIra ke saMdhisthala-ghuTanA, kohanI aadi| isakA tAtparya hai-mAnavIya audArikazarIra (haDDI, camar3I Adi sthUla padArthoM se banA shriir)| 1. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 139 (kha) bRhadvRtti, patra 251 (ga) vizeSAvazyakabhASya, gA0 1196 2. (ka) uttarA. cUrNi, pR.139 (kha) sthAnAMga, 3/1/150,4/3/314 (ga) bhagavatI 12/1 (gha) vasunandi zrAvakAcAra, zloka 280-294 (Ga)aMguttaranikAya 212-221, pR. 147 3. (ka)chavizcatvak parvANi ca jAnukUrparAdIni chaviparva, tadyogAd audArikazarIramapi chaviparva, ttH|-sukhbodhaa, 107 (kha) bRhadvRtti, patra 252 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra gacche jakkhasalogayaM-yakSasalokatAM--yakSa arthAt deva, devoM ke samAna loka-sthAna kA prApta karatA hai| AcArya sAyaNa aura zaMkarAcArya ne 'salokatA' kA artha -'samAna loka yA eka sthAna meM basanAsamAna loka meM nivAsa karanA' kiyA hai| vimohAI-moharahita / moha ke do artha--dravyamoha-andhakAra, bhaavmoh-mithyaadrshn| Upara ke devalokoM meM ye donoM moha nahIM hote| isalie ve AvAsa vimoha kahalAte haiM / athavA zAntyAcArya ne yaha artha bhI kiyA hai--vedAdimohanIya kA udaya svalpa hone se vimoha kI taraha ve vimoha haiN|2 ahuNovavanasaMkAsA-abhI-abhI utpanna ke samAna athavA prathama utpanna deva ke tulya / tAtparya yaha hai ki anuttara devoM meM AyuSyaparyanta varNa, kAnti Adi ghaTate nahIM tathA devoM meM audArika zarIra kI taraha bAlaka, yuvaka, vRddhAdi avasthAe~ nahI hotI, AyuSya ke anta taka ve eka samAna avasthA meM rahate haiN| 'saMtasaMtimaraNaMte' kA tAtparya yaha hai ki apane jIvana meM dharmopArjana nahIM kiye hue avirata, asaMyamI, pApakarmI jana antima samaya meM jaise mRtyu kA nAma sunate hI ghabarAte haiM, apane pApakRtyoM kA smaraNa karake tathA ina pApoM ke phalarUvarUpa na mAlUma 'maiM kahA~ jAUMgA?' isa prakAra zoka evaM parivArAdi meM mohagrasta hone ke kAraNa vilApa evaM rudana karate haiM, vaise dharmopArjana kiye hue saMyamI, zIlavAn dharmAtmA puruSa dharmaphala ko jAnane ke kAraNa nahIM ghabarAte, na hI bhaya, cintA, zoka, vilApa yA rudana karate haiN| sakAmamaraNa prApta karane kA upadeza aura upAya 30. tuliyA visesamAdAya dayAdhammassa khntie| vippasIeja mehAvI tahA-bhUeNa appnnaa|| [30] medhAvI sAdhaka pahale apane ApakA parIkSaNa karake bAlamaraNa se paNDitamaraNa kI vizeSatA jAna kara viziSTa sakAmamaraNa ko svIkAra kare tathA dayApradhAnadharma-(dazavidha yatidharma)-sambandhI kSamA (upalakSaNa se mArdavAdi) se aura tathAbhUta (upazAnta-kaSAya-mohAdirUpa)AtmA se prasanna rahe (-maraNakAla meM udvigna na bne)| 31. tao kAle abhippee saDDhI taalismntie| viNaeja loma-harisaM bheyaM dehassa kNkhe| [31] usake pazcAt jaba mRtyukAla nikaTa Ae, taba bhikSu ne guru ke samIpa jaisI zraddhA se pravrajyA yA saMlekhanA grahaNa kI thI, vaisI hI zraddhAvAlA rahe aura (parISahopasarga-janita) romAMca ko dUra kare tathA 1. (ka) bRhadvRtti, patra 252 (kha) aitareya AraNyaka0 3/2/1/7, pR. 242-243 . 'salokatAM smaanlokvaasitvmshnute|' (ga) 'salokatAM samAnalokatAM vA ekasthanAtvam' -bRhadAraNyaka u., pR. 391 2. bRhadvatti, patra 252 3. (ka) uttarA. cUrNi, pR. 140, (kha) bRhavRtti, patra 252 (ga) sukhabodhA patra 108 4. sukhabodhA, patra 108- 'sugahiyatavapanthavagA, visuddhsmmttnaanncaarittaa| maraNaM UsavabhayaM, mannati smaahiypyaanno||' . Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : akAmamaraNIya maraNabhaya se saMtrasta na hokara zAnti se zarIra ke nAza (bheda) kI pratIkSA kre| (arthAt deha kI aba sAra-saMbhAla na kre|) 32. aha kAlaMmi sapaMte AghAyAya samussayaM / sakAma-maraNaM maraI tihamantrayaraM muNI // --tti bemi / [32] mRtyu kA samaya Ane para bhaktaparajJA, iMginI athavA pAdopagamana, ina tInoM se kisI eka ko svIkAra karake muni (saMllekhanA - samAdhi-pUrvaka) (andara se kArmaNazarIra aura bAhara se audArika) zarIra kA tyAga karatA huA sakAmamaraNa se maratA hai / - aisA maiM kahatA hU~ / 91 vivecana -- 'tuliyA': do vyAkhyAe~ - ( 1 ) apane Apako taula kara (apanI dhRti, dRr3hatA, utsAha, zakti Adi kI parIkSA karake), (2) bAlamaraNa aura paNDitamaraNa donoM kI tulanA karake / 'visesamAdAya': do vyAkhyAe~ (1) vizeSa - bhaktaparijJA Adi tIna samAdhimaraNa ke bhedoM meM se kisI eka maraNavizeSa ko svIkAra karake, (2) bAlamaraNa se paNDitamaraNa ko viziSTa jAna kara / 2 tANa appaNA vippasIejja : do vyAkhyAe~ - (1) tathAbhUta AtmA se - mRtyu ke pUrva anAkulacitta thA, maraNakAla meM bhI usI rUpa meM avasthita AtmA se, (2) tathAbhUta upazAntamohodayarUpa yA niSkaSAya AtmA se / viprasIdet -- (1) vizeSa rUpa se prasanna rahe, mRtyu se udvigna na ho, (2) kaSAyapaMka dUra hone se svaccha rahe, kintu bAraha varSa taka kI saMlekhanA kA tathAvidha tapa karake apanI aMgulI tor3a kara guru ko batAne vAle tapasvI kI taraha kaSAyakaluSatA dhAraNa kiyA huA na rahe / 3 AghAyAya samussayaM : do rUpa, do artha - (1) AghAtayan samucchrayam -- bAhya aura Antarika zarIra kA nAza (tyAga) karatA huA, (2) AghAtAya samucchrayasya -- zarIra ke vinAza (tyAga) kA avasara Ane para / 4 'tiNhamantrayaraM muNI' kI vyAkhyA - tIna prakAra ke anazanoM (bhaktaparijJA, iMginI aura pAdopagamana) meM se kisI eka ke dvArA deha tyAga kare / bhaktaparijJA - caturvidha AhAra tathA bAhyAbhyantara upadhi kA yAvajjIvana pratyAkhyAnarUpa anazana, iMginI -- anazanakartA kA nizcita sthAna se bAhara na jAnA, pAdopagamana-- anazanakartA kA kaTe vRkSa kI bhAMti sthira rahanA, zarIra kI sAra-saMbhAla na karanA / // akAmamaraNIya : paMcama adhyayana samApta // 1. bRhadvRtti, patra 254 5. (ka) vahI, patra 254 3. bRhadvRtti, patra 254 4. bRhadvRtti, patra 254 2 . vahI, patra 254 (kha) utta. niryukti, gA. 225. * Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana kSullaka-nirgranthIya adhyayana-sAra * prastuta chaThe adhyayana kA nAma 'kSullaka-nirgranthIya' hai / kSullaka arthAt sAdhu ke nirgranthatva kA pratipAdana jisa adhyayana meM ho, vaha kSullaka-nirgranthIya adhyayana hai| niyukti ke anusAra isa adhyayana kA dUsarA nAma 'kSullakanirgranthasUtra' bhI hai| * 'nirgrantha' zabda jaina AgamoM meM yatra-tatra bahuta prayukta huA hai| yaha jainadharma kA prAcIna aura pracalita zabda hai| 'tapAgaccha paTTAvalI' ke anusAra sudharmAsvAmI se lekara ATha AcAryoM taka jainadharma 'nirgranthadharma' ke nAma se pracalita thA / bhagavAn mahAvIra ko bhI jaina aura bauddha sAhitya meM 'nirgrantha jJAtaputra' kahA gayA hai / 2 * sthUla aura sUkSma athavA bAhya aura Abhyantara donoM prakAra ke granthoM (parigrahavRtti rUpa gAMThoM) kA parityAga karake kSullaka arthAt sAdhu nirgrantha hotA hai / sthUlagrantha haiM-- AvazyakatA se atirikta vastuoM ko jor3akara yA saMgraha karake rakhanA athavA una padArthoM ko binA diye lenA, athavA svayaM una padArthoM ko taiyAra karanA yA kraanaa| sUkSmagrantha haiM-- avidyA ( tattvajJAna kA abhAva ), bhrAnta mAnyatAe~, sAMsArika sambandhoM ke prati Asakti, moha, mAyA, kaSAya, rAgayukta paricaya (samparka), bhogya padArthoM ke prati mamatA - mUrcchA, spRhA, phalAkAMkSA, mithyAdRSTi (jJAnavAda, vANIvIratA, bhASAvAda, zAstraraTana yA kriyArahita vidyA Adi bhrAnta mAnyatAe~), zarIrAsakti (vividha pramAda, viSayavAsanA Adi) / 'nirgranthatA' ke lie bAhya aura Abhyantara donoM prakAra kI granthiyoM kA tyAga karanA Avazyaka hai 1 * prastuta adhyayana meM yaha batAyA gayA hai ki nirgranthatva aMgIkAra karane para bhI, nirgrantha-yogya mahAvratoM evaM yAvajjIvana sAmAyika kI pratijJA grahaNa kara lene para bhI kisa-kisa rUpa meM, kahA~-kahA~ se, kisa prakAra se ye granthiyA~ -- gAMTheM punaH ubhara sakatI haiM aura inase bacanA sAdhu ke lie kyoM Avazyaka hai ? ina granthiyoM se kisa-kisa prakAra se nirgrantha ko bacanA cAhie ? na bacane para nirgrantha kI kyA dazA hotI hai? ina granthoM ke kucakra meM par3ane para nirgranthanAmadhArI vyakti kevala veSa se, kore zAstrIya zAbdika jJAna se, vAgADambara se, bhASAjJAna se yA vividha vidyAoM ke adhyayana se apane Apako 1. (ka) / 'atrAdhyayane kSullakasya sAdhonirgranthindamuktam |'--uttraadhyyn, a. 6 TIkA; a. rA. koSa, bhA. 3 / 752 (kha) sAvajjagaMthamukkA abdhiMtarabAhireNa gaMtheNa / esA khalu nijjuttI, khuDDAganiyaMThasuttassa // - u.ni. gA. 243 2. (ka) 'zrI sudharmAsvAmino'STau sUrIn yAvat nigranthAH / ' (kha) 'niggaMtho nAyaputro ' -- jaina Agama -tapAgaccha paTTAvali (paM. kalyANavijaya saMpAdita) bhA. 1, pR. 253 (ga)' niggathonATaputto' - visuddhimaggo, vinayapiTaka Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana kSullaka-nirgranthIyapApakarmoM se nahIM bacA sktaa| nirgranthatva zUnya nirgranthanAmadhArI ko usakA pUrvAzraya kA lambA-caur3A parivAra, dhana, dhAnya, dhAma, ratna, AbhUSaNa, cala-acala sampatti Adi duHkha yA pApakarmoM ke phala se nahIM bacA sakate / jo jJAna kevala granthoM taka hI sImita hai, bandhanakAraka hai, bhArabhUta hai| * isIlie isa adhyayana meM sarvaprathama avidyA ko 'grantha' kA mUla srota mAna kara usako samasta du:khoM evaM pApoM kI jar3a batAyA hai aura usake kAraNa hI janmamaraNa kI paramparA se mukta hone ke badale sAdhaka janmamaraNarUpa ananta saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, pIr3ita hotA hai| pAtaMjala yogadarzana meM bhI avidyA ko saMsArajanya duHkhoM kA mukhya hetu batAyA hai, kyoMki avidyA (mithyAjJAna) ke kAraNa sArI hI vastue~ ulaTe rUpa meM pratIta hotI haiM / jo bandhana duHkha, atrANa, azaraNa, asurakSA ke kAraNa haiM, unheM avidyAvaza vyakti mukti, sukha, trANa, zaraNa evaM surakSA ke kAraNa samajhatA hai| isIlie yahA~ sAdhaka ko vidyAvAn, samyagdraSTA evaM vastutattvajJAtA banakara avidyAjanita pariNAmoM, bandhanoM evaM jAtipathoM kI samIkSA evaM prekSA karake apane pArivArika jana trANa-zaraNarUpa hai, dhanadhAnya, dAsa Adi saba pApakarma se mukta kara sakate haiM, ina avidyAjanita mithyAmAnyatAoM se bacane kA nirdeza kiyA gayA * tatpazcAt satyadRSTi se Atmaupamya evaM maitrIbhAva se samasta prANiyoM ko dekhakara hiMsA, adattAdAna, ___ parigraha Adi granthoM se dUra rahane kA chaThI, sAtavIM gAthA meM nirdeza kiyA gayA hai| * 8-9-10 vIM gAthAoM meM AcAraNazUnya jJAnavAda, akriyAvAda, bhASAvAda, vidyAvAda Adi avidyAjanita mithyA mAnyatAoM ko grantha (bandhanarUpa) batAkara nirgrantha ko unase bacane kA saMketa kiyA gayA hai| * 11 vIM se 16 vIM gAthA taka zarIrAsakti, viSayAkAMkSA, AvazyakatA se adhika bhaktapAna kA grahaNa sevana, saMgraha Adi evaM niyatavihAra, AcAramaryAdA kA atikramaNa Adi pramAdoM ko 'grantha' ke rUpa meM batAkara nirgrantha ko unase bacane tathA apramatta rahane kA nirdeza kiyA gayA hai| * kula milAkara 16 gAthoM meM AtmalakSI yA mokSalakSI nirgrantha ko sadaiva ina granthoM se dUra rahakara apramAdapUrvaka nirgranthAcAra ke pAlana kI preraNA dI gaI hai / 17 vI gAthA meM ina nirgranthasUtroM ke prajJApaka __ke rUpa meM bhagavAn mahAvIra kA savizeSaNa ullekha kiyA gayA hai| 00 1. (ka) uttarA., a.6, gA.1 se 5 (kha) Ignorance is the root of all evils - English proverb. (ga) 'tasya heturvidyaa| anityAzuciduHkhAnAtmasu nity-shuci-sukhaatmkhyaatirvidyaa|' --pAtaMjala 2/4-5 2. (ka) uttarA., a. 6, gA. 6 se 7 (kha) vahI, gA.8-9-10 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTThajjhayaNaM : khuDDAganiyaM ThijjaM SaSTha adhyayana : kSullaka-ninthiIya avidyA : duHkhajananI aura anantasaMsAra bhramaNakAriNI 1. jAvanta'vijjApurisA savve te dukkhsNbhvaa| luppanti bahuso mUDhA saMsAraMmi annnte|| [1] jitane bhI avidyAvAn puruSa haiM, ve saba (apane lie) duHkhoM ke utpAdaka haiN| (avidyA ke kAraNa) mUDha bane hue ve (saba) ananta saMsAra meM bAra-bAra (Adhi-vyAdhi-viyogAdi-duHkhoM se) lupta (pIr3ita) hote haiN| vivecana avijApurisA-avidyApuruSA:-avidyAvAn purussH| tIna vyAkhyAe~-(1) jo kutsita jJAna yukta hoM, (jina kA citta mithyAtva se grasta ho) ve avidyapuruSa haiN| (2)jinameM tattvajJAnAtmikA vidyA na ho, ve avidya haiM / avidyA kA artha yahA~ mithyAtva se abhibhUta kutsita jJAna hai| ataH avidyApradhAna puruSaavidyApuruSa haiN| (3) athavA vidyA zabda pracura zrutajJAna ke artha meM hai| jinameM vidyA na ho, ve avidyApuruSa haiN| isa dRSTi se avidyA kA artha sarvathA jJAnazUnya nahIM, kintu prabhUta zrutajJAna (tattvajJAna) kA abhAva hai, kyoMki koI bhI jIva sarvathA jJAnazUnya to hotA hI nahIM, anyathA jIva aura ajIva meM koI bhI antara na rhtaa| dukkhasaMbhavA-jinameM duHkhoM kA sambhava-utpatti ho, ve duHkha sambhava haiM, arthAt duHkhabhAjana hote haiN| udAharaNa- eka bhAgyahIna daridra dhanopArjana ke lie paradeza gyaa| vahA~ use kucha bhI dravya prApta na huaa| vaha vApisa svadeza lauTa rahA thaa| rAste meM eka gA~va ke bAhara zUnya devAlaya meM rAtrivizrAma ke lie tthhraa| saMyogavaza vahA~ eka vidyAsiddha puruSa milaa| usake pAsa kAmakumbha thA, jisake pratApa se vaha manacAhI vastu prApta kara letA thaa| daridra ne usakI sevA kii| usane sevA se prasanna hokara kahA--'tujhe maMtrita kAmakumbha dUM yA kAmakumbha prApta karane kI vidyA dU~?' vidyAsAdhanA meM kAyara daridra ne kAmakumbha hI mAMga liyaa| kAmakumbha pAkara vaha manacAhI vastu pAkara bhogAsakta ho gyaa| eka dina madyapAna se unmatta hokara vaha sira para kAmakumbha rakhakara nAcane lgaa| jarA-sI asAvadhAnI se kAmakumbha nIce gira kara Tukar3e-Tukar3e ho gyaa| usakA saba vaibhava naSTa ho gayA, punaH daridra ho gyaa| vaha pazcAttApa karane lagA-'yadi maiMne vidyA sIkha lI hotI to maiM dUsarA kAmakumbha banAkara sukhI ho jaataa|' parantu aba kyA ho? jaise vidyArahita vaha daridra duHkhI huA, vaise hI adhyAtmavidyArahita puruSa, vizeSataH nirgrantha ananta saMsAra meM janma-jarA, mRtyu, vyAdhi-Adhi Adi ke kAraNa duHkhI hotA hai| 1. (ka)uttarA0 TIkA, abhidhAnarAjendrakoSa, bhA. 3. pR. 750, (kha) bRhavRtti, patra 262 2. uttarAdhyayana TIkA, abhi. rA. koSa, bhA.,3 pR.750 3. uttarA. kamalasaMyamI TIkA, arokro, bhAga 3, pR.750 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : kSullaka-nirgranthIya satyadRSTi (vidyA) se avidyA ke vividha rUpoM ko tyAgane kA upadeza 2. samikkha paMDie tamhA pAsajAIpahe bhuu| appaNA saccamesejjA mettiM bhUesu kppe|| [2] isalie sAdhaka paNDita (vidyAvAn) banakara bahuta-se pAzoM (bandhanoM) aura jAtipathoM (ekendrayAdi meM janma-maraNa ke mohajanita kAraNoM-srotoM) kI samIkSA karake svayaM satya kA anveSaNa kareM aura vizva ke sabhI prANiyoM ke prati maitrIbhAva kA saMkalpa kreN| 3. mAyA piyA NhusA bhAyA bhajjA puttA ya orsaa| nAlaM te mama tANAya luppantassa skmmunnaa|| [3] (phira satyadraSTA paNDita yaha vicAra kare ki) apane kRtakarmoM se lupta (pIr3ita) hote samaya mAtA-pitA, putravadhU, bhAI, patnI tathA aurasa (Atmaja) putra ye saba (svakarma-samudbhUta duHkhoM se) merI rakSA karane meM samartha nahIM ho skte| 4. eyamaDhaM sapehAe pAse samiyadasaNe / chinda gehiM siNehaM ca na kaMkhe puvvasaMthavaM // [4] samyagdarzana-yukta sAdhaka apanI prekSA (svataMtra buddhi) se isa artha (uparyukta tathya) ko dekhe (taTasthadRSTA banakara vicAre) (tathA avidyAjanita) gRddhi (Asakti) aura sneha kA chedana kre| (kisI ke sAtha) pUrva paricaya kI AkAMkSA na rakhatA huA mamatvabhAva kA tyAga kara de| 5. gavAsaM maNikuMDalaM pasavo dAsaporusaM / savvameyaM caittANaM kAmarUvI bhavissasi // [5] gau (gAya-baila Adi), azva, aura maNikuNDala, pazu dAsa aura (anya sahayogI yA Azrita) puruSa-samUha, ina saba (para avidyAjanita mamatva) kA parityAga karane para hI (he sAdhaka!) tU kAma-rUpI (icchAnusAra ruup-dhaark)hogaa| 6. thAvaraM jaMgamaM ceva dhaNaM dhaNNaM uvakkharaM / paccamANassa kammehiM nAlaM dukkhAu moynne|| [6] apane karmoM se duHkha pAte (pacate) hue jIva ko sthAvara (acala) aura jaMgama (cala) sampatti, dhana, dhAnya, upaskara (gRhopakaraNa-sAdhana) Adi saba padArtha bhI (avidyopArjita karmajanita) duHkha se mukta karane meM samartha nahIM hote|* 7. ajjhatthaM savvao savvaM dissa pANe piyAyae / na haNe pANiNo pANe bhayaverAo uvarae // [7] sabako saba prakAra se adhyAtma - (sukha) iSTa haiM, sabhI prANiyoM ko apanA jIvana priya hai; yaha bhaya aura vaira (dveSa) uparata (nivRtta) sAdhaka kisI bhI prANI ke prANoM kA hanana na kre| * yaha gAthA cUrNi evaM TIkA meM vyAkhyAta nahIM hai, isalie prakSipta pratIta hotI hai| -saM. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 8. AyANaM narayaM dissa nAyaeja tnnaamvi| do guMchI appaNo pAe dinnaM bhuMjeja bhoyaNaM // [8] 'AdAna (dhana-dhAnyAdi kA parigraha, athavA adattAdAna) naraka (naraka hetu) hai, yaha jAnadekhakara (binA diyA huA)eka tRNa bhI (muni)grahaNa na kre| Atma-jugupsaka (dehanindaka) muni gRhasthoM dvArA apane pAtra meM diyA huA bhojana hI kre| vivecana-pAsajAIpahe : do rUpa--do vyAkhyAe~- (1) cUrNi meM pazya jAtipathAn' rUpa mAna kara 'pazya' kA artha 'dekha' aura 'jAtipathAn' kara artha --'caurAsI lAkha jIvayoniyoM ko kiyA gayA hai, (2) bRhadvRtti meM--'pAzajAtipathAn' rUpa mAna kara pAza kA artha--'strI-putrAdi kA mohajanita sambandha' hai, jo karma bandhanakAraka hone se jAtipatha hai, arthAt ekendriyAdi jAtiyoM meM le jAne vAle mArga haiM / isakA phalitArtha hai ekendriyAdi jAtiyoM meM le jAne vAle strI-putrAdi ke sambandha / appaNA saccamesejjA--'appaNA' se zAstrakAra kA tAtparya hai, vidyAvAn sAdhaka svayaM satya kI khoja kre| arthAt-vaha kisI dUsare ke upadeza se, bahakAne, dabAne se, lajjA evaM bhaya se athavA gatAnugatika rUpa se satya kI prApti nahIM kara sktaa| satya kI prApti ke lie vastutattvajJa vicAraka sAdhaka ko svayaM antar kI gaharAI meM paiThakara cintana karanA Avazyaka hai| satya kA artha hai--jo sat arthAt prANimAtra ke lie hitakara--samyak rakSaNa, prarUpaNAdi se kalyANakara ho| yathArtha jJAna aura saMyama prANimAtra ke lie hitakara hote haiN| niSkarSa --prastuta adhyayana kA nAma kSullaka nirgranthIya hai, isalie nirgrantha bana jAne para use avidyA ke vividha rUpoM se dUra rahanA cAhie aura svayaM vidyAvAn (samyagjJAnI-vastutattvajJa) banakara apanI AtmA aura zarIra ke AsapAsa lage hue avidyAjanita sambandhoM se dUra rahakara svayaM samIkSA aura satya kI khoja karanI caahie| anyathA vaha jina strIputrAdijanita sambandhoM kA tyAga kara cukA hai, unheM avidyAvaza punaH apanA legA to punaH use janma-maraNa ke cakra meM par3anA hogaa| ataH aba use kevala eka kuTumba ke sAtha maitrIbhAva na rakhakara vizva ke sabhI prANiyoM ke sAtha maitrIbhAva rakhanA caahie| yahI satyAnveSaNa kA navanIta sapehAe-do artha--(1) samyak buddhi se, (2) apanI buddhi se| pAse--do artha-(1) pazyet--dekhe--avadhAraNa kare, (2) paash--bndhn| samiyadaMsaNe--do rUpa--do artha--(1) zamitadarzana--jisakA mithyAdarzana zamita ho gayA ho, 1. (ka) jAyate itijAtI, jAtInAM paMthA jAtipaMthA:-culasItikhUla loe joNINaM pmuhsyshssaaii|-u.cuurnni, 149 (kha) pAzA atyanta pAravazya hetavaH, kalatrAdisambandhAsa evaM tIvramohodayAdi hetutayA jAtInAM ekendriyAdijAtInAM panthAna:-tatprApakatvAnmArgAH, pAzAjAtipathAH, taan| -bRhadvRtti, patra 264 2. (ka) uttarA. TIkA0 a.bhi.rA.koSa bhA. 3 pR. 750 (kha) bRhadvRtti, patra 264 3. uttarAdhyayana mUla pATha a0 6, gA0 2 se 6 taka 4. (ka) utta. cUrNi, pR0 150 (kha) bRhavRtti, patra 264 (ga) sukhabodhA, patra 212 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : kSullaka-nirgranthIya (2) samitadarzana -- jise samyagdarzana prApta ho gayA ho| donoM kA phalitArtha hai-- samyagdRSTi[-sampanna sAdhaka / yahA~ 'banakara' isa pUrvakAlika kriyA kA adhyAhAra lenA caahie| gehiM siNehaM ca--do artha -- (1) bRhadvRtti ke anusAra -- gRddhi kA artha -- rasalampaTatA aura sneha kA artha hai-- putra - strI Adi ke prati rAga / (2) cUrNikAra ke anusAra - gRddhi kA artha hai-- dravya, gAya, bhaiMsa, bakarI, bher3a, dhana, dhAnya Adi meM Asakti aura sneha kA artha hai-- bandhu - bAndhavoM ke prati mamatva / prastuta gAthA (4) meM sAdhaka ko vidyA ( vastutattvajJAna) ke prakAza meM Asakti, mamatva, rAga, moha, pUrvasaMstava Adi avidyAjanita sambandhoM ko mana se bhI tyAga dene cAhie / yahI tathya pA~cavIM gAthA meM jhalakatA hai| 97 kAmarUvI--vyAkhyA--svecchA se manacAhA rUpa dhAraNa karane vAlA / sAMsArika bhogya padArthoM ke prati mamatvatyAga karane para ihaloka meM vaikriyalabdhikAraka arthAt aNimA, mahimA, garimA, laghimA, prApti, prAkAmya, Izitva, vazitva Adi aSTasiddhiyoM kA svAmI hogA tathA niraticAra saMyama pAlana karane se paraloka meMdevabhava meM vaikriyAdilabdhimAn hogaa| gau- azva Adi sAMsArika bhogya padArthoM kA tyAga kyoM kiyA jAe? isakA samAdhAna agalI gAthA meM diyA gayA hai--'nAlaM dukkhAu moyaNe' - ye duHkhoM se mukta karAne meM samartha nahIM haiM / 3 thAvaraM jaMgamaM -- sthAvara kA artha hai acala -- gRha Adi sAdhana tathA jaMgama kA artha hai-cala, putra, mitra, bhRtya Adi pUrvAzraya snehIjana / 4 piyAyae : tIna rUpa -- tIna artha - (1) priyAnmAna : - jinheM apanI AtmA -- jIvana priya hai| (2) priyadayA :--jaise sabhI ko apanA sukha priya hai, vaise sabhI ko apanI dayA-- rakSaNa priya hai| (3) piyAyae-- priyAyate, kriyA = cAhate haiM, satkAra karate haiM, upAsanA karate haiM / 5 doguMchI : - tIna vyAkhyAe~ - (1) jugupsI = asaMyama se jugupsA karane vAlA, (2) AhAra kie binA dharma karane meM asamartha apane zarIra se jugupsA karane vAlA, (3) appaNo dugaMchI -- Atma jugupsIAtmanindaka hokara / arthAt AhAra ke samaya Atmanindaka hokara aisA cintana kare ki aho ! dhikkAra hai merI AtmA ko, yaha merI AtmA yA zarIra AhAra ke binA dharmapAlana meM asamartha hai| kyA karUM, dharmayAtrA ke nirvAhArtha ise bhAr3A detA huuN| jaina zAstroM meM dUsaroM se jugupsA karane kA to sarvatra niSedha hai| niSkarSa -- prastuta gAthA (8) meM adattAdAna evaM parigraha ina donoM AzravoM ke nirodha se uparata hone se anya AzravoM kA nirodha bhI dhvanita hotA hai / 7 1. bRhadvRtti, patra 364 2. (ka) uttarA. cUrNi, pR0 151 (kha) uttarA TIkA, a0 rA0 koSa, bhA0 3, pR0 751 3. uttarA TIkA a0 rA0 koSa, bhA0 3, pR0 751 4. vahI, a0 rA, ko0 pR0 751 5. (kha) bRhadvRtti, patra 265 (ka) uttarA cUrNi, pR0 151 (ga) sukhabodhA, patra 112 6. (ka) 'dugaMchA--saMyamo, kiM (kha) bRhadvRtti, patra 266 (gha) uttarA. (sarapeMTiyara kRta vyAkhyA) pR0 303 dugaMchati? asaMjayaM / ' - uttarA . cUrNi, pR0 152 (ga) sukhabodhA, patra 122 7. uttarAdhyayana gA. 8, TIkA, a0 rA0 koSa, bhA0 2 / 751 (gha) utta. TIkA, a0 rA0 koSa0 bhAga 3 / 751 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra appaNo pAe dinaM-apane pAtra meM gRhasthoM dvArA diyA huaa| isa paMkti se yaha bhI sUcita hotA hai, katipaya anyatIrthika sAdhu saMnyAsiyoM yA gairikoM kI taraha nirgranthi sAdhu gRhastha ke bartanoM meM bhojana na kre| isakA kAraNa dazavaikAlika sUtra meM--do mukhya doSoM (pazcAtkarma evaM puraHkarma) kA laganA batAyA hai| tAtparya--dUsarI se sAtavIM gAthA taka meM avidyAoM ke vividha rUpa aura paNDita evaM samyagdRSTi sAdhaka ko svayaM samIkSA--prekSA karake inakA vastusvarUpa jAnakara inase sarvathA dUra rahane kA upadeza diyA hai| avidyAjanita mAnyatAe~ 9. ihamege u mananti appaccakkhAya paavgN| ___ AyariyaM vidittANaM savva dukkhA vimuccii|| [9] isa saMsAra meM (yA AdhyAtmika jagat meM) kucha loga yaha mAnate haiM ki pApoM kA pratyAkhyAna (tyAga) kiye binA hI kevala Arya (-tattvajJAna) athavA AcAra (-sva-svamata ke bAhya AcAra) ko jAnane mAtra se hI manuSya sabhI du:khoM se mukta ho sakatA hai| 10. bhaNantA akarentA ya bndh-mokkhpinnnninno| vAyA-viriyametteNa samAsAsenti appyN|| [10] jo bandha aura mokSa ke siddhAntoM kI sthApanA (pratijJA) to karate haiM, (tathA jJAna se hI mokSa hotA hai, isa prakAra se) kahate bahuta kucha haiM, tadanusAra karate kucha nahIM haiM, ve (jJAnavAdI) kevala vANI kI vIratA se apane Apako (jhUThA) AzvAsana dete rahate haiN| 11. na cittA tAyae bhAsA kao vijANusAsaNaM? visannA pAva-kammehiM bAlA pNddiymaanninno|| [11] vibhinna bhASAe~ (pApoM yA duHkhoM se manuSya kI) rakSA nahIM karatIM; (phira vyAkaraNa-nyAyamImAMsA Adi) vidyAoM kA anuzAsana (zikSaNa) kahA~ surakSA de sakatA hai? jo inheM saMrakSaka (trAtA) mAnate haiM, ve apane Apako paNDita mAnane vAle (paNDitamAnI) ajJAnI(atattvajJa) jana pApakarmarUpI kIcar3a meM (vividha prakAra se) phaMse hue haiN| vivecana avidyAjanita bhrAnta mAnyatAe~-prastuta tIna gAthAoM meM usa yuga ke dArzanikoM kI bhrAnta mAnyatAe~ prastuta karake zAstrakAra ne unakA khaNDana kiyA hai-(1) ekAnta jJAna se hI mokSa (sarva du:kha mukti) 1. (ka) uttarA. cUrNi, pR0 15 2...AtmIyapAtragRhaNAt mAbhUt kazcit parapAtre gRhItvA bhakSayati tena pAtragrahaNaM, Na so pariggaha iti|' (kha) pAtragrahaNaM tu vyAkhyAdvaye'pi mAbhUta nisparigrahatayA pAtrasyA'pyagrahaNamiti kasyacid vyAmoha iti khyApanArtha, tadaparigrahe hi tathAvidhalabdhAdyabhAvena pANibhoktatvAbhAvAd gRhibhAjana evaM bhojanaM bhavet tatra ca bhudosssNbhvH| tathA ca zayyambhavAcAryapacchAkammaM purekammaM siyA tattha Na kppii| eyamaTuMNa bhujaMti, NiggaMthA gihibhaaynne|| -dazavaikAlika 6/53 -bRhadvatti, patra 266 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : kSullaka-nirgranthIya ho sakatA hai, kriyA yA AcaraNa kI koI AvazyakatA nahIM,.(2) lacchedAra bhASA meM apane siddhAntoM ko prastuta kara dene mAtra se kalyANa ho jAtA hai, (3) vividha bhASAe~ sIkhakara apane-apane dharma ke zAstroM ko usakI mUla-bhASA meM uccAraNa karane mAtra se athavA vividha zAstroM ko sIkha lene-raTa lene mAtra se pApoM yA duHkhoM se rakSA ho jaaegii| parantu bhagavAn ne ina tInoM bhrAnta evaM avidyAjanita mAnyatAoM kA khaNDana kiyA hai| sAMkhya Adi kA ekAnta jJAnavAda hai paMcaviMzatitatvajJo, yatrakutrAzrame rtH| zikhI muNDI jaTI vA'pi mucyate nAtra sNshyH|| arthAt 'zikhAdhArI, muNDitazira, jaTAdhArI ho athavA jisa kisI bhI Azrama meM rata vyakti sirpha-25 tattvoM kA jJAtA ho jAe to niHsandeha vaha mukta ho jAtA hai| 2 AyariyaM- tIna rUpa tIna artha--(1) cUrNi meM Acarita arthAt-AcAra, (2) bRhadvRtti meM Arya rUpa mAnakara artha kiyA gayA hai aura (3) sukhabodhA meM AcArika rUpa mAnakara artha kiyA haiapane-apane AcAra meM hone vAlA anaSThAna / vividha pramAdoM se bacakara apramatta rahane kI preraNA 12. je keI sarIre sattA vaNNe rUve ya svvso| maNasA kAyavakkeNaM savve te dukkhsNbhvaa|| [12] jo mana, vacana aura kAyA se zarIra meM tathA varNa aura rUpa (Adi viSayoM) meM saba prakAra se Asakta haiM, ve sabhI apane lie duHkha utpanna karate haiN| 13. AvannA dIhamaddhANaM saMsArammi annNte| tamhA savvadisaM passa appamatto privve|| [13] ve (jJAnavAdI zarIrAsakta puruSa) isa ananta saMsAra meM (vibhinna bhavabhramaNa rUpa) dIrgha patha ko apanAe hue haiN| isalie (sAdhaka) saba (bhAva-)dizAoM (jIvoM ke utpattisthAnoM) ko dekha kara apramatta hokara vicaraNa kre| 14. bahiyA uDDhamAdAya nAvakaMkhe kayAi vi| puvvakamma-khayaTThAe imaM dehaM smuddhre|| [14] (vaha saMsAra se) Urdhva (mokSa kA lakSya) rakha kara calane vAlA kadApi bAhya (viSayoM) kI AkAMkSA na kre| (sAdhaka) pUrvakRtakarmoM ke kSaya ke lie hI deha ko dhAraNa kre| 15. vivicca kammuNo herDa kAlakhI privve| mAyaM piMDassa pANassa kaDaM labhrUNa bhkkhe|| 1. uttarA. TIkA, a. 6, a. rA. koSa 3/751 2. sAMkhyadarzana, sAMkhyatattvakaumudI 3. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR. 152; 'AcAre niviSTa AcaritaM--AcaraNIyaM vA' (kha) bRhavRtti, patra 266 (ga) aacaarikN-nij-nijaa'caarbhvmnusstthaanm|-sukhbodhaa, patra 113 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 uttarAdhyayanasUtra [15] avasarajJa (kAlakAMkSI) sAdhaka karmoM ke (mithyAtva, avirati Adi) hetuoM ko (AtmA se) pRthak karake (saMyamamArga meM) vicaraNa kre| gRhastha ke dvArA svayaM ke lie niSpanna AhAra aura pAnI (saMyamanirvAha ke lie AvazyakatAnusAra ucita) mAtrA meM prApta karake sevana kre| 16. sannihiM ca na kuvvejjA levamAyAe sNje| pakkhI pattaM samAdAya niravekkho privve|| [16] saMyamI sAdhu lezamAtra bhI saMcaya na kare--(bAsI na rakhe); pakSI ke samAna saMgraha-nirapekSa rahatA huA muni pAtra lekara bhikSATana kre| 17. esaNAsamio lajU gAme aNiyao cre| appamatto pamattehiM piMDavAyaM gvese|| [17] eSaNAsamiti ke upayoga meM tatpara (nirdoSa AhAra-gaveSaka) lajjAvAn (saMyamI) sAdhu gA~voM (nagaroM Adi) meM aniyata (niyatanivAsarahita) hokara vicaraNa kre| apramAdI rahakara vaha gRhasthoM (-viSayAdisevanAsakta hone se pramattoM) se (nirdoSa) piNDapAta (bhikSA) kI gaveSaNA kre| vivecana bahiyA uDDhaM ca': do vyAkhyAe~ -(1) 'deha se Urdhva--pare koI AtmA nahIM hai, deha hI AtmA hai' isa cArvAkamata ke nirAkaraNa ke lie zAstrakAra kA kathana hai-deha se Urdhva-pare AtmA hai, usako, (2) saMsAra se bahirbhUta aura sabase UrdhvavartI--lokAgrasthAna-mokSa ko| kAlakaMkhI--tIna artha-(1) cUrNi ke anusAra-jaba taka AyuSya hai taba taka paNDitamaraNa ke kAla kI AkAMkSA karane vAlA--bhAvArtha-AjIvana saMyama kI icchA karane vAlA, (2) kAlasvakriyAnuSThAna ke avasara kI AkAMkSA karane vAlA aura (3) avsrjny| mana-vacana-kAyA se zarIrAsakti-mana se--yaha satata cintana karanA ki hama sundara, baliSTha, rUpavAn kaise baneM? vacana se--rasAyanAdi se sambandhita prazna karate rahanA tathA kAyA se--sadA rasAyanAdi tathA vigaya Adi kA sevana karate rahakara zarIra ko baliSTha banAne kA prayatna karanA zarIrAsakti hai| savvadisaM-yahA~ dizA zabda se 18 bhAva dizAoM kA grahaNa kiyA gayA hai-(1) pRthvIkAya, (2) apkAya, (3) tejaskAya, (4) vAyukAya, (5) mUlabIja, (6) skandhabIja, (7) agrabIja, (8) parvabIja, (9) dvIndriya (10) trIndriya, (11) caturindriya, (12) paMcendriya tiryaMcayonika, (13) nAraka, (14) deva, (15) samUrcchanaja, (16) karmabhUmija, (17) akarmabhUmija, (18) antrviipj|| 1. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR. 155 (kha) bRhavRtti patra 268 (ga) sukhabodhA, patra 114 2. (ka) uttarA. cUrNi 115 (kha) bRhadvRtti, patra 268-269 (ga) utta. TIkA, a. rA. koSa, bhA. 3, pR. 273 3. sukhabodhA (AcArya nemicandrakRta), patra 113-114 4. (ka) utta. cUrNi, pR. 154 (kha) bRhadvRtti, patra 268 (ga) puDhavi 1 jala 2 jalaNa 3 vAU 4 mUlA 5 khaMdha 6 gga 7 poravIyA ya 8 / bi 9 ti 10 cau 11 paMcidiya-tiri 12 nArayA 13 devasaMghAyA 14 // 1 // sammucchima 15 kammAkammagA ya 16-17 maNuA tahaMtaraddIvA ya 18 / bhAvadisAdissai jaM, saMsArI niyame aahiN||2|| -a.rA. koSa 3/752 2 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyayana : kSullaka-nirgranthIya 101 piMDassa pANassa-vyAkhyAe~-(1) sAdhu ke lie bhikSAdAna ke prasaMga meM azana, pAna, khAdya aura svAdya, yoM cAroM prakAra ke AhAra kA ullekha AtA hai ata: cUrNikAra ne 'piMDa' zabda ko azana, khAdya aura svAdya. ina tInoM kA aura 'pAna' zabda ko 'pAna' kA sacaka mAnA hai| (2) vattikAroM ke anasAra mani ke lie utsarga rUpa meM khAdya aura svAdya kA grahaNa-sevana ayogya hai, isalie piNDa arthAt odanAdi aura pAna yAnI AyAmAdi (bhojana aura pAna) kA hI yahA~ grahaNa kiyA gayA hai| sannihiM-ghRta-guDAdi ko dUsare dina ke lie saMgraha karake rakhanA sannidhi hai| nizIthacUrNi meM dUdha, dahI Adi thor3e samaya ke bAda vikRta ho jAne vAle padArthoM ke saMgraha ko sannidhi aura ghI, tela Adi cirakAla taka na bigar3ane vAle padArthoM ke saMgraha ko saMcaya kahA hai| 'pakkhI pattaM samAdAya nikhekkho parivvae' : do vyAkhyAe~ (1) cUrNi ke anusAra-jaise pakSI apane patra (paMkhoM) ko sAtha lie hue ur3atA hai, use pIche kI koI apekSA--cintA nahIM hotI, vaise hI sAdhu apane pAtra Adi upakaraNoM ko jahA~ jAe vahA~ sAtha meM le jAe, kahIM rakhe nahIM; tAtparya yaha hai ki pIche kI cintA se mukta-nirapekSa hokara vihAra kre| (2) bRhadvRtti ke anusAra-pakSI dUsare dina ke lie saMgraha na karake nirapekSa hokara ur3a jAtA hai, vaise hI bhikSu nirapekSa hokara rahe aura saMyamanirvAha ke lie pAtra lekara bhikSA ke lie paryaTana kare-madhukaravRtti se nirvAha kare, saMgraha kI apekSA na rakhe--cintA na kre|3 ina pramAdoM se bace-prastuta gAthA 11 se 16 taka meM nimnokta pramAdoM se bacane kA nirdeza hai-(1) zarIra aura usake rUpa-raMga Adi para mana-vacana-kAyA se Asakta na ho, zarIrAsakti pramAda hai| zarIrAsakti se manuSya aneka pApakarma karatA hai aura vividha yoniyoM meM paribhramaNa karatA hai, yaha lakSya rakha kara sadaiva apramatta rhe| (2) zarIra se Upara uTha kara mokSalakSyI yA AtmalakSyI rahe, zArIrika viSayAkAMkSA ne rakhe anyathA pramAdalipta ho jaaegaa| (3) mithyAtvAdi karmabandhana ke kAraNoM se bace, jaba bhI karmabandhana kATane kA avasara Ae, na cuuke| (4) saMyamayAtrA ke nirvAha ke lie AvazyakatAnusAra ucita mAtrA meM AhAra grahaNasevana kare, anAvazyaka tathA adhika mAtrA meM AhAra kA grahaNa-sevana karanA pramAda hai| (5) saMgraha karake rakhanA pramAda hai, ataH lezamAtra bhI saMgraha na rakhe, pakSI kI taraha nirapekSa rahe / jaba bhI AhAra kI AvazyakatA ho taba 1. (ka) 'asaNa-pANa-khAima-sAimeNaM..........paDilAbhemANassa vihritte|'-upaaskdsaa. 2 (kha) uttarA. cUrNi., pR. 155: 'piNDagrahaNAt trividhaH aahaarH|' (ga) bRhadvRtti, patra 269 : 'piNDasya odanAderannasya, pAnasya ca'-AyAmAdeH khAdya-svAdyAnupAdAnaM ca yate: prAyastat pribhogaasmbhvaat| (gha) 'khAdya-svAdyayorutsargato yatInAmayogyatvAt paanbhojnyorgrhnnm|' -sthAnAMga. 9/663, vRtti 445 (Da.) sukhabodhA, patra 114 2. (ka) sannidhiH-prAtaridaM bhvissytiityaadybhisndhito'tiriktaa'nnaadi-sthaapnm| __ (kha) nizIthacUrNi, uddezaka 8, sU. 18 (ga) uttarA. TIkA, a. rA. koSa, bhA. 3, pR. 752 3. (ka) 'yathA'sau pakSI taM patrabhAraM samAdAya gacchati, evamupakaraNaM bhikSurAdAya Niravekkho privve|'-u. cU. pR.156 (kha) 'pakSIva nirapekSaH, pAtraM patadgrahAdibhAjanamarthAt tanniryogaM ca samAdAya vrajet-bhikSArthaM paryaTet / idamuktaM bhavatimadhukaravRtyA hi tasya nirvahaNaM, tatkiM tasya sannidhinA?' -bRhadvRtti, patra 270 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra bhikSApAtra lekara gRhasthoM se nirdoSa AhAra grahaNa kre| (6) grAma, nagara Adi meM niyata nivAsa karake pratibaddha hokara rahanA pramAda hai, ataH niyata nivAsarahita apratibaddha hokara vihAra kre| (7) saMyamamaryAdA ko tor3anA nirlajjatA -- pramAda hai, ataH sAdhu lajjAvAn (saMyamamaryAdAvAn) rahakara apramatta hokara vicaraNa kare / apramattaziromaNi bhagavAn mahAvIra dvArA kathita apramAdopadeza 102 [18] isa prakAra (kSullaka nirgranthoM ke lie apramAda kA upadeza) anuttarajJAnI, anuttaradarzI, anuttara jJAna- darzanadhAraka, arhan- vyAkhyAtA, jJAtaputra, vaizAlika (tIrthaMkara) bhagavAn (mahAvIra) ne kahA hai / - aisA maiM kahatA hU~ / 18. evaM se udAhu aNuttaranANI aNuttaradaMsI aNuttaranANadaMsaNadhare / arahA nAyaputte bhagavaM vesAlie viyAhie // - tti bemi / vivecana - arahA : do rUpa : do artha - ( 1 ) arhan-- trilokapUjya, indrAdi dvArA pUjanIya, (2) arahA-- raha kA artha hai-- gupta -- chipA huaa| jinase koI bhI bAta gupta -- chipI huI nahIM hai, ve araha kahalAte haiM / 2 NAyaputte- jJAtaputra : tIna artha - - (1) jJAta-udAra kSatriya kA putra, (2) jJAtavaMzIya kSatriya-putra, (3) jJAta -- prasiddha siddhArtha kSatriya kA putra / 3 vesAlie pAMca rUpa : chaha artha - (1) vaizAlIya-- jisake vizAla guNa hoM, (2) vaizAliyavizAla ikSvAkuvaMza meM utpanna, (3) vaizAlika - jisake ziSya, tIrtha ( zAsana) tathA yaza Adi guNa vizAla hoM, athavA vaizAlI jisakI mAtA ho vaha, (4) vizAlIya- vizAlA -- trizAlA kA putra / (5) vizAlika - jisakA pravacana vizAla ho / 4 // kSullaka nirgranthIya: SaSTha adhyayana samApta // 1. 2. 3. 4. uttarAdhyayana mUla, gA. 12 se 13 taka kA niSkarSa (ka) uttarA TIkA, a. rA. koSa 3/752 (ka) bRhadvRtti, patra 270 (ga) sukhabodhA, patra 115 (ka) uttarA cUrNi, 156-157 - (kha) AvazyakasUtra (kha) uttarA . cUrNi, pR. 156 (gha) uttarA TIkA, a0 rA0 koSa 3 / 752 vizAlaM vacanaM cAsya tena vaizAliko jinaH // vaizAlI jananI yasya, vizAlaM kulameva ca / (kha) uttarA. TIkA., a. rA. koSa 3 / 752 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana urabhIya adhyayana - sAra * isa adhyayana ke prArambha meM kathita 'urabhra' (meMDhe) ke dRSTAnta ke AdhAra se prastuta adhyayana kA nAma 'urabhrIya' hai| samavAyAMgasUtra meM isakA nAma 'elakIya' hai| mUlapATha meM bhI 'elaya' zabda kA prayoga huA hai, ata: 'elaka' aura 'urabhra' ye donoM paryAyavAcI zabda pratIta hote haiM / ' * zramaNasaMskRti kA mUlAdhAra kAmabhogoM ke prati anAsakti hai / jo vyakti kAmabhogoM-paMcendriyaviSayoM meM pralubdha ho jAtA hai, viSaya-vAsanA ke kSaNika sukhoM ke pIche pariNAma meM chipe hue mahAduHkhoM kA vicAra nahIM karatA, kevala vartamAnadarzI bana kara manuSyajanma ko kho detA hai, vaha manuSya bhavarUpI mUladhana ko to gaMvAtA hI hai, usase puruSArtha dvArA prApta hone vAlI vRddhi ke phalasvarUpa ho sakane vAle lAbha se bhI hAtha dho baiThatA hai; pratyuta ajJAna evaM moha ke vaza viSayasukhoM meM tallIna evaM hiMsAdi pApakarmoM meM rata hokara mUladhana ke nAza se naraka aura tiryaJca gati kA mehamAna banatA hai| isake viparIta jo dUradarzI bana kara kSaNika viSayabhogoM kI Asakti meM nahIM phaMsatA, aNuvratoM yA mahAvratoM kA pAlana karatA hai, saMyama, niyama, tapa meM rata aura parISahAdisahiSNu hai, vaha devagati ko prApta karatA hai / ataH gahana tattvoM ko samajhAne ke lie isa adhyayana meM pAMca dRSTAnta prastuta kiye gae haiM * 1. kSaNika sukhoM-- vizeSataH rasagRddhi meM phaMsane vAle sAdhaka ke lie meMDhe kA dRSTAnta - eka dhanika eka memane (bher3a ke bacce) ko bahuta acchA-acchA AhAra khilaataa| isase memanA kucha hI dinoM meM hRSTa-puSTa ho gyaa| isa dhanika ne eka gAya aura bachar3A bhI pAla rakhA thaa| parantu vaha gAya, bachar3e ko sirpha sUkhA ghAsa khilAtA thA / eka dina bachar3e ne mAlika ke vyavahAra meM pakSapAta kI zikAyata apanI mAM (gAya) se kI-- 'mAM ! mAlika memane ko bahuta sarasa svAdiSTa AhAra khAne-pIne ko detA hai aura hameM kevala sUkhA ghaas| aisA antara kyoM ? ' gAya ne bachar3e ko samajhAyA'beTA! jisakI mRtyu nikaTa hai, use manojJa evaM sarasa AhAra khilAyA jAtA hai| thor3e dinoM meM hI tU dekhanA memane kA kyA hAla hotA hai? hama sUkhA ghAsa khAte haiM, isalie dIrghajIvI haiN| '2 kucha hI dinoM bAda eka dina bhayAnaka dRzya dekhakara bachar3A kAMpa uThA aura apanI mAM se bolA- 'mAM ! Aja to mAlika ne mehamAna ke svAgata meM memane ko kATa diyA hai! kyA maiM bhI isI taraha mAra diyA jAUMgA?' gAya ne kahA- 'nahIM, beTA! jo svAda meM lubdha hotA hai, use isI prakAra kA phala bhoganA par3atA hai, jo sUkhA ghAsa khAkara jItA hai, use aisA duHkha nahIM bhoganA par3atA / / ' jo manojJa viSayasukhoM meM Asakta hokara hiMsA, jhUTha, corI, lUTapATa, ThagI, strI aura anya viSayoM meM gRddhi, mahArambha, mahAparigraha, surA-mAMsasevana, paradamana karatA hai, apane zarIra ko hI moTAtAjA 1. uttarA niryukti, gA. 246 2. bRhadvRtti, patra 272 - 275 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 uttarAdh urabhIya banAne meM lagA rahatA hai, usakI bhI dazA usa memane kI-sI hI hotI hai| kAmabhogAsakti antima samaya meM pazcAttApakAriNI aura ghora karmabandha ke kAraNa naraka meM le jAne vAlI hotI hai| * alpa sukhoM ke lie divya sukhoM ko hAra jAne vAle ke lie do dRSTAnta (1) eka bhikhArI ne mAMga-mAMga kara hajAra kArSApaNa (bIsa kAkiNI kA eka kArSApaNa) ekatrita kie| unheM lekara vaha ghara kI ora claa| rAste meM khAne-pIne kI vyavasthA ke lie eka kArSApaNa ko bhunA kara kAkiNiyA~ rakha liiN| unameM se vaha kharca karatA jaataa| jaba usake pAsa unameM se eka kAkiNI bacI to Age calate samaya vaha eka sthAna para use bhUla aayaa| kucha dUra jAne para use kAkiNI yAda AI to apane pAsa ke kArSApaNoM kI naulI ko kahIM gAr3a kara kAkiNI ko lene vApasa daudd'aa| lekina vahA~ use kAkiNI nahIM milii| jaba nirAza hokara vApisa lauTA taka taka kArSApaNoM kI naulI bhI eka AdamI lekara bhAga gyaa| vaha luTa gyaa| apAra pazcAttApa huA use (2) cikitsaka ne eka rogI rAjA ko Ama khAnA kupathyakAraka batAyA, eka dina rAjA maMtrI ke sAtha vana vihAra karane gyaa| vahA~ Ama ke per3a dekha kara usakA mana lalacA gyaa| vaha vaidya ke sujhAva ko bhUlakara svAdalolupatAvaza maMtrI ke manA karane para bhI Ama khA gyaa| Ama khAte hI rAjA kI mRtyu ho gii| kSaNika svAda-sukha ke lie rAjA ne apanA amUlya jIvana evaM rAjya kho diyA / 1 isI prakAra jo manuSya thor3e se sukha ke lie mAnavIya kAmabhogoM meM Asakta ho jAtA hai, vaha kAkiNI ke lie kArSApaNoM ko kho dene vAle tathA alpa AmrasvAdasukha ke lie jIvana evaM rAjya ko ga~vA dene vAle rAjA kI taraha dIrghakAlIna divya kAmabhoga-sukhoM ko hAra jAtA 1 * divya kAmabhogoM ke samakSa mAnavIya kAmabhoga tuccha aura alpakAlika haiN| divya kAmabhoga samudra ke aparimeya jala ke samAna haiM, jabaki mAnavIya kAmabhoga kuza kI noka para Tike hue jalabindu ke samAna alpa evaM kSaNika haiM / * manuSyabhava meM sajjanavat praNadhArI honA manuSyagatirUpa mUladhana kI surakSA hai, vratadhArI hokara devagati pAnA atirikta lAbha hai aura ajJAnI - avratI rahanA mUladhana ko khokara naraka - tiryaJca-gati pAnA hai| isa para tIna vaNikputroM kA dRSTAnta ---pitA ke Adeza se tIna vaNikputra vyavasAyArtha videza ek| unameM se eka bahuta dhana kamA kara lauTA, dUsarA putra mUla pUMjI lekara lauTA aura tIsarA jo pUMjI lekara gayA thA, use bhI kho AyA / 2 * antima gAthAoM meM kAmabhogoM se anivRtti aura nivRtti kA pariNAma tathA bAlabhAva ko chor3a kara paNDitabhAva ko apanAne kA nirdeza kiyA gayA hai| 1 1. bRhadvRtti, patra 276 - 277 2. (ka) vahI, patra 278 - 279 (kha) orabbhe ya kAgiNI ambae ya vavahAra sAgare ceva / paMcee diTTha tA urabbhijjami ajjhayaNe // - utta. niyukti, gA. 247 / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattamaM ajjhayaNaM : saptama adhyayana urabbhijjaM : uramIya kSaNika viSayasukhoM ke viSaya meM alpajIvI paripuSTa meMDhe kA rUpaka 1. jahAesaM samuddissa koi poseja elyN| ___ oyaNaM javasaM dejA posejjA vi syNgnne|| __[1] jaise koI (nirdaya manuSya) saMbhAvita pAhune ke uddezya se eka memane (bher3a ke bacce) kA poSaNa karatA hai| use cAvala, mUMga, ur3ada Adi khilAtA (detA) hai aura usakA poSaNa bhI apane gRhAMgaNa meM karatA hai| 2. tao se puDhe parivUDhe jAyamee mhodre| pINie viule dehe AesaM prikNkhe|| [2] isase (cAvala Adi khilAne se) vaha memanA puSTa, balavAn, moTA-tAjA aura bar3e peTa vAlA ho jAtA hai| aba vaha tRpta aura vizAla zarIra vAlA memanA Adeza (-pAhune) kI pratIkSA karatA hai arthAt tabhI taka jIvita hai jaba taka pAhunA na aae| 3. jAva na ei Aese tAva jIvai se duhii| __ aha pattaMmi Aese sIsaM chettUNa bhujii|| [3] jaba taka (usa ghara meM) pAhunA nahIM AtA hai, taba taka hI vaha becArA du:khI hokara jItA hai| bAda meM pAhune ke Ane para usakA sira kATa kara bhakSaNa kara liyA jAtA hai| 4. jahA khalu se urabbhe AesAe smiihie| evaM bAle ahammiTe iihii,nryaauyN|| ___ [4] jaise mehamAna ke lie prakalpita (samIhita) vaha memanA vastutaH mehamAna kI pratIkSA karatA hai, vaise hI adharmiSTha (pAparata) ajJAnI jIva bhI vAstava meM naraka ke AyuSya kI pratIkSA karatA hai| vivecana--Aesa--jisake Ane para ghara ke logoM ko usake Atithya ke lie Adeza (AjJA) diyA jAtA hai, use Adeza, atithi yA pAhunA kahA jAtA hai| Aesa ke saMskRta meM do rUpa hote haiM'Adeza' aura 'aavesh|' donoM kA artha eka hI hai| javasaM--yavasa ke artha-cUrNi aura vRtti meM isakA artha kiyA gayA hai-mUMga, ur3ada Adi dhaany| zabdakoSa meM artha kiyA gayA hai-tRNa, ghAsa, gehU~ Adi dhaany| 1. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR. 158 (kha) bRhadvRtti, patra 272 2. (ka) 'yavaso mudmASAdi-bRhadvRtti, patra 272 (kha) sukhabodhA, 116 (ga) cUNi, pR.158 (gha) pAiyasaddamahaNNavo, pR. 439 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra parivUDhe - yuddhAdi meM samartha, jAyamee - jisakI carbI bar3ha gaI hai, ataH jo moTAtAjA ho gayA hai| sayaMgaNe : do rUpa -- (1) svAMgaNe ---- apane ghara ke AMgana meM, (2) viSayAMgaNe -- indriya-viSayoM kI gaNanAcintana karatA huA / ' duhI : do rUpa : do bhAvArtha - (1) duHkhI - samasta sukhasAdhanoM kA upabhoga karatA huA bhI vaha hRSTapuSTa memanA isalie du:khI hai ki jaise vadhya-- mAre jAne vAle vyakti ko susajjita karanA, saMvAranA vastutaH use duHkhI karanA hI hai, vaise hI isa memane ko acche-acche padArtha khilAnA-pilAnA vastutaH duHkhaprada hI hai| (2) aduhI- aduHkhI - bRhadvRtti meM 'se'duhI' meM akAra ko lupta mAnakara 'aduhI' kI vyAkhyA kI gaI hai| vaha memanA (svayaM ko) adu:khI-sukhI mAna rahA thA, kyoMki use acche-acche padArtha khilAye jAte the tathA saMbhAlA jAtA thaa| 1 106 duHkhI artha hI yahA~ adhika saMgata hai| isake samarthana meM niyukti kI eka gAthA bhI prastuta hai AuracinnAI eyAI, jAI carai naMdio / sukkataNehiM lADhAhi evaM dIhAulakkhaNaM // gau ne apane bachar3e se kahA- 'vatsa! yaha naMdika (-memanA) jo khA rahA hai, vaha rogI kA cihna hai / rogI antakAla meM jo kucha pathya-kupathya mAMgatA hai, vaha use de diyA jAtA hai, sUkhe tinakoM se jIvana calAnA dIrghAyu kA lakSaNa hai / 2 narakAkAMkSI evaM maraNakAla meM zokagrasta jIva kI dazA- meMDhe ke samAna hiMse bAle musAvAI addhANaMmi vilovae / annadattahare teNe mAI kaNhuhare saDhe // itthIvisayagiddhe ya mahAraMbha pariggahe / bhuMjamANe suraM maMsaM parivUDhe paraMdame // 7. ayakakkara- - bhoI ya tuMdille ciyalohie / AuyaM narae kaMkhe jahAesaM va elae // [5-6-7] hiMsaka, ajJAnI, mithyAbhASI, mArga meM lUTane vAlA (luTerA), dUsaroM kI dI gaI vastu ko bIca meM hI har3apane vAlA, cora, mAyAvI, kutohara (kahA~ se dhana-haraNa karUM?, isI udher3abuna meM sadA lagA rahane vAlA), zaTha (dhUrta), strI evaM rUpAdi viSayoM meM gRddha, mahArambhI, mahAparigrahI, madirA aura mAMsa kA upabhoga karane vAlA, hRSTapuSTa, dUsaroM ko dabAne - satAne vAlA, bakare kI taraha karkara zabda karate hue mAMsAdi abhakSya khAne vAlA, moTI toMda aura adhika rakta vAlA vyakti usI prakAra naraka ke AyuSya kI AkAMkSA karatA hai, jisa prakAra memanA mehamAna kI pratIkSA karatA hai / 2. 5. 6. 1 : (ka) bRhadvRtti, patra 272 (kha) uttarAdhyayana cUrNi, pR. 158 (ga) uttarA TIkA, a. rA. koSa, bhA. 2 / 852 (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR. 159 (kha) sukhabodhA, patra 117 (ga) se'duhitti akAra prazleSAt sa ityurabhro'duHkhI sukhI san / - bRhadvRtti, patra 273 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana : urabhrIya 107 8. asaNaM sayaNaM jANaM vittaM kAme ya bhuNjiyaa| dussAhaDaM dhaNaM hiccA bahuM saMciNiyA ryN|| 9. tato kammagurU jantU pccuppnnpraaynne| aya vva AgayAese maraNantaMmi soyii|| [8-9] Asana, zayana, vAhana (yAna), dhana evaM anya kAma-bhogoM ko bhoga kara, duHkha se baTorA huA dhana chor3a kara bahuta karmaraja saMcita karake; kevala vartamAna (yA nikaTa) ko hI dekhane meM tatpara, tathA karmoM se bhArI banA huA prANI maraNAntakAla meM vaise hI zoka karatA hai, jaise ki mehamAna ke Ane para memanA karatA hai| 10. tao AuparikkhINe cuyA dehA vihiNsgaa| AsuriyaM disaM bAlA gacchanti avasA tmN|| [10] tatpazcAt vividha prakAra se hiMsA karane vAle bAla jIva, AyuSya ke parikSINa hone para jaba zarIra se pRthak (cyuta) hote haiM, taba ve (kRtakarmoM se) vivaza ho kara andhakArapUrNa AsurI dizA (naraka) kI ora jAte haiN| vivecana kaNhuhare-kannuhare : do rUpa : do artha-(1) kutohara:-kisase yA kahA~ se dravya kA haraNa karUM? athavA (2) kannuhara:-kisake dravya kA haraNa karUM? sadA isa prakAra ke duSTa adhyavasAya vaalaa| ___'AuyaM narae kaMkhe' kA Azaya-naraka ke AyuSya kI AkAMkSA karatA hai, isakA Azaya haijinase narakAyuSya kA bandha ho, aise pApakarma karatA hai| duHssAhaDaM dhaNaM hiccA-duHsaMhRtaM dhanaM : cAra artha-(1) samudrataraNa Adi vividha prakAra ke du:khoM ko saha kara ikaTThe kiye hue dhana ko, (2) duHsvAhRtam dhanaM-dUsaroM ko du:khI karake duHkha se svayaM upArjita dhana, (3) duHsaMhRtam-duSTa kArya (jUA, corI, vyabhicArAdi) karake upArjita dhana, (4) athavA du:kha se prApta (milA) huA dhana / hiccA-hitvA--do artha-(1)vividha bhogopabhogoM meM vyaya karakechor3a kara, athavA (2) dyUta Adi vividha durvyasanoM meM khokr| AcArya nemicandra ne isI kA samarthaka eka zloka uddhRta kiyA hai dyUtena madyena paNyAMganAbhiH, toyena bhUpena hutaashnen| malimlucenAM'zahareNa nAzaM, nIyeta vittaM va dhane sthiratvam? jUA, madyapAna, vezyAgamana, jala, rAjA, agni Adi ke dvArA AMzika haraNa hone se dhana kA nAza ho jAtA hai, phira dhana kI sthiratA kahA~?'3 1. (ka) uttarA. TIkA, a. rA. koSa, bhA. 2 / 852 (kha) uttarajjhayaNANi anuvAda (mu. nathamalajI) a.7, pR. 94 (ga) uttarA. (gujarAtI anuvAda) patra 283 2. (ka) uttarA. TIkA, a. rA. koSa, bhA. 2 / 852 (kha) uttarA. (gujarAtI anuvAda) pR. 283 3. (kha) uttarA. priyadarzinI TIkA (pU. ghAsIlAlajI ma.) bhA. 2, pR. 242 (kha) uttarA. TIkA, a. rA. koSa, bhA. 2/ 852 (ga) sukhabodhA, patra 117 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 uttarAdhyayanasUtra paccuppaNNaparAyaNe-pratyutpanna arthAt vartamAna meM parAyaNa--niSTha / arthAt--'etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH'--jitanA indriyagocara hai, itanA hI yaha loka hai| isa prakAra kA nAstikamatAnusArI paralokanirapekSA ayavva = aya = aja zabda anekArthaka-isake bakarA, bher3a, meMDhA, pazu Adi nAnA artha hote haiN| yahA~ prasaMgAnusAra isakA artha-bher3a yA meMr3hA hai, kyoMki isake sthAna meM er3aka aura urabhra zabda yahA~ prayukta AsuriyaM disaM--do rUpa : do artha (1) asUrya yA asUrika-jahA~ sUrya na ho, aisA pradeza (dishaa)| jaise ki IzAvAsyopaniSad meM AtmahantA janoM ko andhatamas se AvRta asUrya loka meM jAnA batAyA gayA hai| (2) asura arthAt raudrakarma karane vaalaa| asura kI jo dizA ho, use asurIya kahate haiN| isakA tAtparyArtha 'naraka' hai, kyoMki naraka meM paramAdhArmika asura (narakapAla) rahate haiN| naraka meM sUrya na hone ke kAraNa vaha tamasAcchanna rahatA hai tathA vahA~ asuroM kA nivAsa hai, isalie Asuriya disaM kA bhAvArtha 'naraka' hI ThIka hai| alpakAlika sukhoM ke lie dIrghakAlika sukhoM ko hArane vAle ke lie do dRSTAnta 11. jahA kAgiNie heuM sahassaM hArae nro| apatthaM ambagaM bhoccA rAyA rajaM tu haare|| [11] jaise eka (kSudra) kAkiNI ke lie mUrkha manuSya hajAra (kArSApaNa) kho detA hai aura jaise rAjA apathya rUpa eka Amraphala khA kara badale meM rAjya ko ga~vA baiThatA hai, (vaise hI jo vyakti manuSyasambandhI bhogoM meM lubdha ho jAtA hai, vaha divya bhogoM ko hAra jAtA hai|) 12. evaM mANussagA kAmA devakAmANa antie| sahassaguNiyA bhujo AuM kAmA ya divviyaa|| [12] isI prakAra devoM ke kAmabhogoM ke samakSa manuSyoM ke kAmabhoga utane hI tuccha haiM, (jitane ki hajAra kArSApaNoM ke samakSa eka kAkiNI aura rAjya kI apekSA eka aam|) (kyoMki) devoM kA AyuSya aura kAmabhoga manuSya ke AyuSya aura bhogoM se sahasraguNA adhika hai| 13. aNegavAsAnauyA jA sA panavao tthiii| ___jANi jIyanti dummehA UNe vaassyaaue|| [13] 'prajJAvAn sAdhaka kI devaloka meM aneka nayuta varSa (asaMkhyakAla) kI sthiti hotI hai,'yaha jAna kara bhI durbuddhi (viSayoM se parAjita mAnava) sau varSa se bhI kama AyuSyakAla meM una dIrghakAlika divya sukhoM ko hAra jAtA hai| 1. bRhadvRtti, patra 275 / 2. (ka) 'ajaH pazuH sa ceha prkrmaadurbhrH|'-bRhdvRtti, patra 275 (kha) pAiyasaddamahaNNavo' meM dekheM 'aya' zabda, pR.69 3. (ka) bRhadvRtti, patra 276 (kha) uttarA0 cUrNi, pR. 161 (ga) "asuryA nAma te lokAH andhena tmsaavRtaaH| tAMste pretyAbhigacchanti ye kecanAtmahano jnaaH||" -IzAvAsyopaniSad Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana : urabhrIya 109 vivecanA-gyArahavIM gAthA meM do dRSTAnta-(1) eka kAkiNI ke lie hajAra kArSApaNa ko ga~vA denA, (2) AmraphalAsakta rAjA ke dvArA jIvana aura rAjya kho denaa| ina donoM dRSTAntoM kA sArAMza adhyayanasAra meM diyA gayA hai| kAgiNIe-kAkiNI zabda ke artha-(1) cUrNi ke anusAra-eka rupaye kA 80 vA~ bhAga, athavA vIsopaga kA caturtha bhaag| (2) bRhadvRtti ke anusAra-bIsa kaur3iyoM kI eka-eka kaakinnii| (3) 'saMskRta-iMgliza DikzanarI' ke anusAra-paNa ke caturaMza kI kAkiNI hotI hai| arthAt bIsa mAsoM kA eka paNa hotA hai tadanusAra 5 mAsoM kI eka kAkiNI (taula ke rUpa meM) hotI hai| (4) koza ke anusAra kAkiNI kA artha kaur3I athavA 20 kaur3I ke mUlya kA eka sikkA hai| sahassaM-sahasrakArSApaNa-sahasra zabda se cUrNikAra aura bRhadvRttikAra kA abhimata hajAra kArSApaNa upalakSita hai| kArSApaNa eka prakAra kA sikkA thA, jo usa yuga meM calatA thaa| vaha sonA, cAMdI, tAMbA, tInoM dhAtuoM kA hotA thaa| svarNakArSApaNa 16 mAzA kA, rajatakArSApaNa 32 rattI kA aura tAmrakArSApaNa 80 rattI ke jitane bhAra vAlA hotA thaa|2 / ___aNegavAsAnauyA-varSoM ke aneka nayuta-nayuta eka saMkhyAvAcaka zabda hai| vaha padArtha kI gaNanA meM aura AyuSyakAla kI gaNanA meM prayukta hotA hai| yahA~ AyuSkAla kI gaNanA kI gaI hai| isI kAraNa isake pIche varSa zabda jor3anA pdd'aa| eka nayuta kI varSasaMkhyA 84 lAkha nayutAMga hai| jIyaMti-hAra jAte haiN| jANi-divyasukhoM ko| tIna vaNikoM kA dRSTAnta 14. jahA ya tinni vANiyA mUlaM ghettUNa niggyaa| ____ ego'ttha lahaI lAhaM ego mUleNa aago|| 15. ego mUlaM pi hArittA Agao tattha vaannio| vavahAre uvamA esA evaM dhamme viyaannh|| [14-15] jaise tIna vaNik mUladhana lekara vyApAra ke lie nikle| unameM se eka lAbha prApta karatA hai, eka sirpha mUladhana ko lekara lauTa AtA hai aura eka vaNik mUladhana ko bhI ga~vA kara AtA hai| yaha vyavahAra (-vyApAra) kI upamA hai| isI prakAra dharma ke viSaya meM bhI jAna lenA caahie| 16. mANusattaM bhave mUlaM lAbho devagaI bhve| ___ mUlaccheeNa jIvANaM naraga-tirikkhattaNaM dhuvN|| 1. (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR. 131 (kha) bRhadvRtti, patra 272 (ga) A Sanskrit English Dictionary, P. 267 (gha) pAiasaddamahaNNavo, pR. 235 2. (ka) uttarA. cUrNi, pR. 162 (kha) bRhadvatti, patra 276H sahasraM-dazazatAtmakaM, kArSApaNAnAmiti gmyte| (1) M.M. Williams, Sanskrit English Dictionary, P. 276 3. (ka) uttarA. bRhadvRtti, patra 273 (kha) anuyogadvArasUtra. 4. bRhadvRtti, patra 277 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 uttarAdhyayanasUtra [16] (yathA-) manuSyaparyAya kI prApti mUladhana hai| devagati lAbharUpa hai| manuSyoM ko naraka aura tiryaJcagati prApta honA, nizcaya hI mUla pUMjI kA naSTa honA hai| 17. duhao gaI bAlassa AvaI vhmuuliyaa| devattaM mANusattaM ca jaM jie lolyaasddhe|| ___[17] bAlajIva kI do prakAra kI gati hotI hai-(1) naraka aura (2) tiryaJca, jahA~ use vadhamUlaka kaSTa prApta hotA hai, kyoMki vaha lolupatA aura zaThatA (vaMcakatA) ke kAraNa devatva aura manuSyatva to pahale hI hAra cukA hotA hai| 18. tao jie saI hoi vihaM doggaiM ge| dullahA tassa ummajA addhAe suciraadvi|| [18] (naraka aura tiryaJca, ina) do prakAra kI durgati ko prApta (ajJAnI jIva) (deva aura manuSyagati ko) sadA hArA huA (parAjita) hI hotA hai, (kyoMki bhaviSya meM) dIrghakAla taka usakA (pUrvokta) donoM durgatiyoM se nikalanA durlabha hai| 19. evaM jiyaM sapehAe tuliyA bAlaM ca pNddiyN| mUliyaM te pavesanti mANusaM joNimenti je|| [19] isa prakAra parAjita hue bAlajIva kI samyak prekSA (vicAraNA) karake tathA bAla evaM paNDita kI tulanA karake jo mAnuSI yoni meM Ate haiM; ve mUladhana ke sAtha (lauTe hue vaNik kI taraha) 20. vemAyAhiM sikkhAhiM je narA gihisuvvyaa| uventi mANusaM joNiM kammasaccA hu paanninno|| [20] jo manuSya vividha pariNAma vAlI zikSAoM se (yukta hokara) ghara meM rahate hue bhI suvratI haiM, ve manuSya-sambandhI yoni ko prApta hote haiM; kyoMki prANI karmasatya hote haiM; (arthAt-svakRta karmoM kA phala avazya pAte haiN)| 21. jesiM tu viulA sikkhA mUliyaM te aicchiyaa| sIlavantA savIsesA addINA janti devyN|| [21] aura jinakI zikSAe~ (grahaNa-AsevanAtmikA) vipula (samyaktvayukta aNuvrata-mahAvratAdi viSayaka hone se vistIrNa) haiM, ve zIlavAn (deza-sarvavirati-cAritravAn) evaM uttarottara guNoM se yukta haiM, ve adIna puruSa mUladhanarUpa manuSyatva se Age bar3ha kara devatva ko prApta hote haiN| 22. evamaddINavaM bhikkhaM agAri ca viyaanniyaa| __ kahaNNu jiccamelikkhaM jiccamANe na sNvide|| [22] isa prakAra dainyarahita bhikSu aura gRhastha ko (devatvaprApti rUpa lAbha se yukta) jAnakara kaise koI vivekI puruSa ukta lAbha ko hAregA (khoegA)? viSaya-kaSAyAdi se parAjita hotA huA kyA vaha nahIM jAnatA ki maiM parAjita ho rahA hU~ (devagatirUpa dhanalAbha ko hAra rahA hU~?) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana : urabhrIya 111 vivecana-vANiputratraya kA dRSTAnta-prastuta adhyayana ke adhyayana-sAra meM tIna vaNik putroM kA dRSTAnta saMkSepa meM prastuta kiyA gayA hai| isa dRSTAnta dvArA manuSyatva ko mUladhana, devatva ko lAbha aura manuSyatva rUpa mUladhana khone se naraka-tiryaJcagati-rUpa hAni kA saMketa kiyA gayA hai| vavahAre uvamA--yaha upamA vyavahAra-vyApAraviSayaka hai| 'mUlaM' kA bhAvArtha- jaise mUla pUMjI ho to usase vyApAra karane se uttarottara lAbha meM vRddhi kI jA sakatI hai, vaise hI manuSyagati (yA manuSyatva) rUpa mUla pUMjI ho to usake dvArA puruSArtha karane para uttarottara svarga-apavargarUpa lAbha kI prApti kI jA sakatI hai| parantu manuSyatva gatirUpa mUla naSTa hone para to vaha manuSyatva-devatva-apavarga rUpa lAbha kho detA hai aura naraka-tiryaJcagati rUpa hAni hI usake palle par3atI hai| jaM jie lolayAsaDhe - kyoMki lolatA--jihvAlolupatA aura zAThya-zaThatA (vizvAsa utpanna karake vaMcanA karanA-ThaganA), ina donoM ke kAraNa vaha manuSyagati-devagati ko to hAra hI cukA hotA hai| kyoMki mAMsAhArAdi rasalolupatA narakagati ke aura vaMcanA (mAyA) tiryaJcagati ke AyuSya-bandha kA kAraNa hai| vahamUliyA-ye donoM gatiyA~ vadhamUlikA haiN| vadhamUlikA ke do artha-(1) vadha zabda se upalakSaNa se mahArambha, mahAparigraha, asatyabhASaNa, mAyA Adi inake mUla kAraNa haiM, isalie ye vadhamUlikA haiM / athavA (2) vadha-vinAza jisake mUla Adi meM hai, ve vadhamUlikA haiN| vadha zabda se chedana, bhedana, atibhArAropaNa Adi kA grahaNa hotA hai| vastutaH naraka aura tiryaJcagati meM vadha Adi ApattiyA~ haiM / ummajjA-unmajjA kA bhAvArtha-narakagati evaM tiryaJcagati se bhaviSya meM cirakAla taka unmajjA arthAt-nirgamana--nikalanA durlabha-duSkara hai| yaha kathana prAyika hai, kyoMki kaI laghukarmA to narakatiryaJcagati se nikala kara eka bhava meM hI mokSa prApta kara lete haiN| sapehAe-samprekSya, tuliyA-tolayitvA tAtparya--isa prakAra lolupatA aura vaMcanA se devatva aura manuSyatva ko hAre hue bAlajIva ko samyak prakAra se dekha-vicAra karake tathA naraka-tiryaJcagatigAmI bAlajIva ko evaM isake viparIta manuSya-devagatigAmI paNDita ko guNadoSavattA kI dRSTi se buddhi kI tulA para tola kr| "vemAyAhiM sikkhAhi. "-vimAtrA zikSA kA artha yahA~ vividha-mAtrAoM arthAt pariNAmoM vAlI zikSAe~ haiN| jaise kisI gRhastha kA prakRtibhadratA Adi kA abhyAsa kama hotA hai, kisI kA adhika aura kisI kA adhikatara hotA hai| isa taraha vividha taratamatAoM (DigriyoM) meM mAnavIya guNoM ke abhyAsa, zikSAoM se| zikSA kA yaha artha zAntyAcArya ne kiyA hai| cUrNi meM zikSA kA artha 'zAstrakalAoM meM kauzala' kiyA gayA hai|6 ___ gihisuvvayA : 'gRhisuvratA'-zabda ke tIna artha- (1) gRhasthoM ke satpuruSocita vratoM-guNoM se yukta, (2) gRhastha sajjanoM ke prakRtibhadratA, prakRtivinItatA, sAnukrozatA (sadayahRdayatA) evaM amatsaratA 1. uttarA, mUla a06 gA015-16, 2. (a) bRhavRtti, patra 280 (kha) cUrNi, pR0 164 (ga) sthAnAMga, sthA0 4/4/373 3-4-5. bRhadvRtti, patra 281 6. (ka) bRhadvRtti, patra 281 (kha) 'zikSA nAma zAstrakalAsu kaushlm|'-utt0 cUrNi, pR0 165 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 uttarAdhyayanasUtra Adi vratoM-pratijJAoM ko dhAraNa karane vAle, (3) gRhasthoM meM suvrata arthAt brhmcrnnshiil| ina tInoM arthoM meM se dUsarA artha yahA~ adhika saMgata hai; kyoMki yahA~ vrata zabda Agamokta bAraha vratoM ke artha meM prayukta nahIM hai| una aNuvratAdi kA dhAraka gRhastha zramaNopAsaka devagati (vaimAnika) meM avazya utpanna hotA hai| prastuta gAthA meM suvratI kI utpatti manuSyayoni meM batAI gaI hai| isalie yahA~ 'vrata' kA artha prakRtibhadratA Adi gRhasthapuruSocita vrata-praNa (pratijJA) hai| bRhavRttikAra ne yahA~ nItizAstrokta sajjanoM ke vrata uddhRta kiye haiM "vipadhuccaiH dhairya, padamanuvidheyaM hi mhtaam| priyA nyAyyA vRttirmlinmsubhNge'pysukrm|| asanto nAbhyarthyAH suhRdapi na yaacystnudhnH| satAM kenoddiSTaM vissmmsidhaaraavrtmidm||" vipatti meM ucca gambhIratA-dhIratA tathA mahAn vyaktiyoM kA padAnusaraNa, jise nyAyayukta vRtti priya hai, prANa jAne para bhI niyama yA vrata meM malinatA jisake lie duSkara hai, durjana se kisI prakAra kI prArthanA-yAcanA na karanA, nirdhana mitra se bhI yAcanA na krnaa| na jAne, sajjanoM ko yaha viSama asidhArAvrata kisane batAyA hai? yahA~ 'gRhisuvratA' pada kI vyAkhyA ko dekhate hue vrata se 35 mArgAnusArI guNa sUcita hote haiN| ___kammasaccA hu pANiNo kI pAMca vyAkhyAe~-(1) jIva ke jaise karma hote haiM, tadanusAra hI unheM gati milatI hai| isalie prANI vAstava meM karmasatya haiM / (2) jIva jo karma karate haiM, unheM bhoganA hI par3atA hai| binA bhoge chuTakArA nahIM, ata: 'jIvoM ko karmasatya' kahA hai| (3) jinake karma-(mAnasika, vAcika, kAyika pravRttiyA~) satya -avisaMvAdI hote haiM, ve karmasatya kahalAte haiN| (4) athavA jinake karma avazya hI phala dene vAle hote haiM, ve karmasatya kahalAte haiN| (5) athavA karmasaktA rUpAntara mAna kara artha kiyA haisaMsArI jIva karmoM meM arthAt manuSyagatiyogya kriyAoM meM sakta-Asakta haiM / ataeva ve karmasakta haiN|2 viulA sikkhA-vipula-zikSA : yahA~ zikSA kA artha kiyA hai--grahaNarUpa aura AsevanarUpa zikSA-abhyAsa / grahaNa kA artha hai-zAstrIya siddhAntoM kA adhyayana karanA-jAnanA aura Asevana kA artha hai-jJAta AcAra-vicAroM ko kriyAnvita krnaa| inheM saiddhAntika prazikSaNa aura prAyogika kaha sakate haiN| saiddhAntika jJAna ke binA Asevana samyak nahIM hotA aura Asevana ke binA saiddhAntika jJAna saphala nahIM hotaa| isalie grahaNa aura Asevana, donoM zikSA ko pUrNa banAte haiN| aisI zikSA vipula-vistIrNa taba kahalAtI hai, jaba vaha samyagdarzanayukta aNuvrata-mahAvratAdiviSayaka ho| sIlavaMtA-avirata samyagdRSTi vAle tathA viratimAna-deza sarvaviratirUpa cAritravAn zIlavAn kahalAte haiN| Azaya yaha hai-zIlavAn ke apekSA se tIna artha hote haiM-aviratisamyagdRSTi kI apekSA se sadAcArI, 1. (ka) bRhavRtti, patra 281 : 'suvratAzca dhRtasatpuruSavratAH', te hi prakRtibhadratAdyabhyAsAnubhAvata ev| AgamavihitavratadhAraNaM tvamISAmasambhavi, devagatihetutvena tdbhidhaanaat| (kha) cauhiM ThANehiM jIvo maNussatAte kammaM pagareMti, taM.-pagatibhaddayAe, pagativiNIyayAe sANukosayAe, amcchriyaae| -sthAnAMga, sthA0 4/4/373 (ga) brahmacaraNazIlA suvratA:'-utta0 cUrNi, pR0 165 2. (ka) bRhadvRtti, patra 281 (kha) utta0 cUrNi, pR0 165 (ga) bRhavRtti, patra 281 3. (ka) 'zikSA grahaNA''sevanAtmikA'-sukhabodhA, patra 122 (kha) bRhadvRtti, patra 282 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 saptama adhyayana : urabhrIya viratAvirata kI apekSA se aNuvratI aura sarvavirata kI apekSA se mhaavrtii| savisesA-uttarottara guNapratipattirUpa vizeSatAoM se yukt| adINA-parISaha aura upasarga Adi ke Ane para dInatA-kAyaratA na dikhAne vAle, hInatA kI bhAvanA mana meM na lone vAle, praakrmii| mUliyaM--maulika-mUla meM hone vAle manuSyatva kaa| aicchiyA-atikramaNa krke| niSkarSa-vipula zikSA evaM zAstrokta vratadhArI adIna gRhastha zrAvaka-zrAvikA yA sAdhu-sAdhvI hI devagati ko prApta karate haiN| vAstava meM muktigati kA lAbha hI parama lAbha hai, parantu sUtra trikAlaviSayaka hote haiN| isa samaya viziSTa saMhanana ke abhAva meM mukti puruSArtha kA abhAva hai, isalie devagati kA lAbha hI yahA~ batAnA abhISTa hai|3 manuSyasambandhI kAmabhogoM kI divya kAmabhogoM ke sAtha tulanA 23. jahA kusagge udagaM samuddeNa samaM minne| evaM mANussagA kAmA devakAmANa antie|| [23] devoM ke kAmabhogoM ke samakSa manuSyasambandhI kAmabhoga vaise hI kSudra haiM, jaise kuza (DAbha) ke agrabhAga para sthita jalabindu samudra kI tulanA meM kSudra hai| 24. kusaggamettA ime kAmA sanniruddhaM mi aaue| ___ kassa heuM purAkAuM jogakkhemaM na sNvide?|| [24] manuSyabhava kI isa atisaMkSipta Ayu meM ye kAmabhoga kuza ke agrabhAga para sthita jalabindujitane haiN| (phira bhI ajJAnI) kyoM (kisa kAraNa se) apane lie lAbhaprada yoga-kSema ko nahIM samajhatA ! 25. iha kAmANiyaTTassa attaDhe avrjjhii| soccA neyAuyaM maggaM jaM bhujo pribhssii|| [25] yahA~ (manuSyajanma meM) (yA jinazAsana meM) kAmabhogoM se nivRtta na hone vAle kA AtmArtha (-AtmA kA prayojana) vinaSTa ho jAtA hai| kyoMki nyAyayukta mArga ko sunakara (svIkAra karake) bhI (bhArI karma vAlA manuSya) usase paribhraSTa ho jAtA hai| 26. iha kAmaNiyaTTassa attaDhe naavrjjhii| pUideha-niroheNaM bhave deve tti me suyN|| / [26] isa manuSyabhava meM kAmabhogoM se nivRtta hone vAle kA AtmArtha naSTa (sAparAdha) nahIM hotA, kyoMki vaha (laghukarmA hone se) pUti-durgandhiyukta (azuci) audArikazarIra kA nirodha kara (chor3akara) deva hotA hai| aisA maiMne sunA hai| 27. iDDhI juI jaso vaNNo AuM suhmnnuttrN| bhujo jattha maNussesu tattha se uvvjjii|| 1-2-3. bRhadvRtti, patra 282 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 uttarAdhyayanasUtra [27] (devaloka se cyava kara) vaha jIva, jahA~ zreSTha Rddhi, dyuti, yaza, varNa (prazaMsA), (dIrgha) aura (pracura) sukha hote haiM, una manuSyoM (mAnavakuloM) meM puna: utpanna hotA hai / Ayu vivecana-'attaTTe avarajjhai nAvarajjhai - bhAvArtha ' -- jo manuSyajanma milane para bhI kAmabhAgoM se nivRtta nahIM hotA, usakA AtmArtha-Atmaprayojana svargAdi, aparAdhI ho jAtA hai arthAt naSTa jAtA 1 athavA AtmarUpa artha - dhana sAparAdha ho jAtA hai, AtmA se jo artha siddha karanA cAhatA hai, vaha sadoSa bana jAtA hai| kintu jo kAmanivRtta hotA hai, usakA AtmArtha-svargAdi sAparAdha nahIM hotA, arthAt bhraSTa nahIM hotaa| athavA AtmarUpa artha - dhana, naSTa nahIM hotA, bigar3atA nahIM / 1 pUideha kA bhAvArtha -- audArikazarIra azuci hai, kyoMki yaha haDDI, mAMsa, rakta Adi se yukta sthUla evaM ghRNita, durgandhayukta hotA hai| 2 'iDDhI suhaM ca ' ke artha -- Rddhi-svarNAdi, dyuti -- zarIrakAMti, yaza-parAkrama se hone vAlI prasiddhi, varNa-gAmbhIrya Adi guNoM ke kAraNa hone vAlI prazaMsA, sukha-yatheSTa viSaya kI prApti hone se huA AhlAda 13 bAla aura paNDita kA darzana tathA paNDitabhAva svIkAra karane kI preraNA 28. bAlassa passa bAlattaM ahammaM paDivajjiyA / ciccA dhammaM ahammiTThe narae uvavajjaI // [28] bAla jIva ke bAlatva (ajJAnatA) ko to dekho ! vaha adharma ko svIkAra kara evaM dharma kA tyAga karake adharmiSTha bana kara naraka meM utpanna hotA hai / 29. dhIrassa passa dhIrattaM savvadhammANuvattiNo / ciccA adhammaM dhammiTThe devesu uvavajjaI // [29] samasta dharmoM kA anuvartana-pAlana karane vAle dhIrapuruSa ke dhairya ko dekho| vaha adharma kA tyAga karake dharmiSTha bana kara devoM meM utpanna hotA hai / 30. tuliyANa bAlabhAvaM abAlaM ceva paNDie / caiUNa bAlabhAvaM abAlaM sevae muNI // --tti bemi / [30] paNDita (vivekazIla ) sAdhaka bAlabhAva aura abAla ( - paNDita) bhAva kI tulanA (-guNa-doSa kI samyak samIkSA) karake bAlabhAva ko chor3a kara abAlabhAva ko apanAtA hai| - aisA maiM kahatA hU~ / vivecana-- ahammaM-- dharma ke vipakSa viSayAsaktirUpa adharma ko, dhammaM viSayanivRttirUpa sadAcAra dharma ko / dhIrassa--buddhi se suzobhita, dhairyavAn, athavA parISahoM se akSubdha / savvadhammANuvattiNobhAdava Adi sabhI dharmoM ke anurUpa AcaraNa karane vAlA / - kSamA, // saptama adhyayana samApta // 1- 2. bRhadvRtti, patra 282 3. (ka) sukhabodhA, patra 123 (kha) bRhadvRtti, patra 283 4. bRhadvRtti, patra 283 bpb Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana kApilIya adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma 'kApilIya' hai| nAma do prakAra se rakhe jAte haiM-(1)nirdezya-viSaya ke AdhAra para aura (2) nirdezaka (vaktA) ke AdhAra pr| isa adhyayana kA nirdezaka kapila' hai, isalie isakA nAma 'kApilIya' rakhA gyaa| bRhadvRtti ke anusAra-muni kapila ke dvArA yaha adhyayana gAyA gayA thA, isalie bhI ise 'kApilIya' kahA jAtA hai| sUtrakRtAMga-cUrNi meM isa adhyayana ko geya mAnA gayA hai| * anuzruti aisI hai ki eka bAra kapila zrAvastI se vihAra karake jA rahe the| mArga meM mahAraNya meM unheM balabhadra Adi coroM ne ghera liyaa| coroM ke adhipati ne inheM zramaNa samajha kara kahA-'zramaNa! kucha gaao|' kapila muni ne unheM sulabhabodhi samajha kara gAyana prArambha kiyA-'adhuve asaasyNmi.|' yaha dhruvapada thaa| prathama kapila muni gAte, tatpazcAt cora unakA anusaraNa karake tAliyAM pITa kara gaate| kaI cora prathama gAthA sunate hI prabuddha ho gae, kaI dUsarI, tIsarI, cauthI Adi gAthA sunakara / isa prakAra pUrA adhyayana sunakara ve 500 hI cora pratibuddha ho ge| kapila munivara ne unheM dIkSA dii| prastuta samagra adhyayana meM prathama jijJAsA kA utthAna evaM tatpazcAt kapila muni kA hI upadeza hai| * prasaMgavaza isa adhyayana meM pUrvasambandhoM ke prati AsaktityAga kA, grantha, kalaha, kAmabhoga, jIvahiMsA, rasalolupatA ke tyAga kA, eSaNAzuddha prApta AhArasevana kA tathA lakSaNAdi zAstraprayoga, lobhavRtti evaM strI-Asakti ke tyAga kA evaM saMsAra kI asAratA kA vizada upadeza diyA gayA hai| * lobhavRtti ke viSaya meM to kapila muni ne saMkSepa meM svAnubhava prakAzita kiyA hai| kathA kA udgama ___ saMkSepa meM isa prakAra hai aneka vidyAoM kA pAragAmI kAzyapa brAhmaNa kauzAmbI nagarI ke rAjA prasenajita kA sammAnita rAjapurohita thaa| acAnaka kAzyapa kI mRtyu ho gii| kapila usa samaya alpavayaska evaM apaThita thaa| isalie rAjA ne kAzyapa ke sthAna para dUsare paNDita kI niyukti kara dii| kapila ne eka dina vidhavA mAtA yazA ko rote dekha rone kA kAraNa pUchA to usane kahA-putra! eka samaya thA, jaba tere pitA isI prakAra ke ThATha-bATha se rAjasabhA meM jAte the| ve aneka vidyAoM meM pAraMgata the, rAjA bhI unase prabhAvita 1. (ka) bRhadvatti, patra 289 (kha) sUtrakRtAMgacUrNi, pR07 (ga) Avazyakaniyukti gA0 141, vRtti-nirdezakavazAjinavacanaM kApilIyam' 2. jaM gijjai puvvaM ciya, puNa-puNo svvkvvbNdhesu| dhuvayaMti tamiha tivihaM, chappAyaM caupayaM dupye|" -bRhadvRtti, patra 289 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 uttarAdhyayanasUtra - kApilIya - thaa| unake nidhana ke bAda tere avidvAn hone ke kAraNa vaha sthAna dUsare ko de diyA hai|' kapila ne kahA- 'mAM! maiM bhI vidyA pddhuuNgaa|' yazA--beTA! yahA~ ke koI bhI brAhmaNa tujhe vidyA nahIM par3hAyeMge, kyoMki sabhI IrSyAlu haiN| yadi tU vidyA par3hanA cAhatA hai to zrAvastI meM tU apane pitA ke ghaniSTa mitra indradatta upAdhyAya ke pAsa calA jaa| ve tujhe pddh'aaeNge|' kapila mAM kA AzIrvAda lekara zrAvastI cala pdd'aa| vahA~ pUchate-pUchate vaha indradatta upAdhyAya ke pAsa phuNcaa| unhoMne jaba usakA paricaya evaM Agamana kA prayojana pUchA to kapila ne sArA vRttAnta sunaayaa| isase prabhAvita hokara indradatta ne usake bhojana kI vyavasthA vahA~ ke zAlibhadra vaNik ke yahA~ karA dii| vidyAdhyayana ke lie vaha indradatta upAdhyAya ke pAsa rahatA aura bhojana ke lie pratidina zAlibhadra zreSThI ke yahA~ jaataa| zreSThI ne eka dAsI niyukta kara dI, jo kapila ko bhojana karAtI thii| dhIre-dhIre donoM kA paricaya bar3hA aura anta meM, vaha prema ke rUpa meM pariNata ho gyaa| eka dina dAsI ne kapila se kahA tuma mere sarvasva ho| kintu tumhAre pAsa kucha bhI nahIM hai| maiM nirvAha ke lie isa seTha ke yahA~ raha rahI hU~ anyathA, hama svataMtratA se rhte|' dina biite| eka bAra zrAvastI meM vizAla janamahotsava hone vAlA thaa| dAsI kI prabala icchA thI usameM jAne kii| parantu kapila ke pAsa mahotsava-yogya kucha bhI dhana yA sAdhana nahIM thaa| dAsI ne use batAyA ki adhIra mata bano! isa nagarI kA dhanaseTha prAta:kAla sarvaprathama badhAI dene vAle ko do mAzA sonA detA hai| kapila sabase pahale pahuMcane ke irAde se madhyarAtri meM hI ghara se cala pdd'aa| nagararakSakoM ne use cora samajhakara pakar3a liyA aura prasenajita rAjA ke samakSa upasthita kiyaa| rAjA ne usase rAtri meM akele ghUmane kA kAraNa pUchA to usane spaSTa batA diyaa| rAjA ne kapila kI saralatA aura spaSTavAditA para prasanna ho kara use manacAhA mAMgane ke lie khaa| kapila vicAra karane ke lie kucha samaya lekara nikaTavartI azokavanikA meM calA gyaa| kapila kA cintana-pravAha do mAzA sone ke kramazaH Age bar3hate-bar3hate karor3oM svarNamudrAoM taka pahuMca gyaa| phira bhI use santoSa nahIM thaa| vaha kucha nizcita nahIM kara pA rahA thaa| anta meM usakI cintanadhArA ne nayA mor3a liyaa| lobha kI parAkASThA santoSa meM pariNata ho gii| jAtismaraNajJAna pAkara vaha svayaMbuddha ho gyaa| mukha para tyAga kA teja lie vaha rAjA ke pAsa pahuMcA aura bolA-'rAjan! aba Apase kucha bhI lene kI AkAMkSA nahIM rhii| jo pAnA thA, maiMne pA liyA; saMtoSa, tyAga aura anAkAMkSA ne merA mArga prazasta kara diyaa|' rAjA ke sAnnidhya se nirgrantha hokara vaha dUra vana meM calA gyaa| sAdhanA calatI rhii| 6 mAsa taka ve muni chadmastha avasthA meM rhe| kapila muni kA coroM ko diyA gayA geya upadeza hI isa adhyayana meM saMkalita hai| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThamaM ajjhayaNaM : aSTama adhyayana kAvilIyaM : kApilIya duHkhabahula saMsAra meM durgatinivAraka anuSThAna kI jijJAsA 1. adhuve asAsayaMmi saMsAraMmi dukkhpuraae| kiM nAma hoja taM kammayaM jeNA'haM doggaiM na gcchejjaa|| [1] 'adhruva, azAzvata aura duHkhapracura (duHkhoM se paripUrNa) saMsAra meM vaha kauna-sA karma (-anuSThAna) hai, jisake kAraNa maiM (narakAdi) durgati meM na jAU~?' vivecana adhuve asAsayaMmi dukkhapaurAe : artha-dhruva kA artha hai-eka sthAna meM pratibaddha - acala, jo dhruva nahIM hai, arthAt-jisameM U~ca-nIca sthAnoM (gatiyoM evaM yoniyoM) meM jIva bhramaNa karatA hai, vaha adhruva hai tathA azAzvata-jisameM koI bhI vastu zAzvata-nitya nahIM hai, arthAt avinAzI nahIM hai, vaha azAzvata hai| duHkhapracura-jisameM zArIrika, mAnasika du:kha athavA Adhi-vyAdhi-upAdhirUpa du:khoM kI pracuratAadhikatA hai| ye tInoM saMsAra ke vizeSaNa haiN| (2) athavA ye donoM (adhruva yA azAzvata) zabda ekArthaka haiN| kintu inameM punarukti doSa nahIM hai, kyoMki upadeza meM yA kisI artha ko vizeSa rUpa se kahane meM punarukti doSa nahIM hotaa| kapilamuni dvArA balabhadrAdi pAMca sau coroM ko anAsakti kA upadeza 2. vijahittu puvvasaMjogaM na siNehaM kahiMci kuvvejaa| asiNeha siNehakarehiM dosapaosehiM muccae bhikkhuu|| [2] pUrva (AsaktimUlaka)-saMyoga (sambandha) ko sarvathA tyAga kara phira kisI para bhI sneha (Asakti) na kre| sneha (rAga yA moha) karane vAloM ke sAtha bhI sneha na karane vAlA bhikSu doSoM (ihaloka meM mAnasika saMtApAdi) aura pradoSoM (paraloka meM narakAdi durgatiyoM) se mukta ho jAtA hai| 3. to nANa-dasaNasamaggo hiyanissesAe svvjiivaannN| tesiM vimokkhaNaTThAe bhAsaI muNivaro vigymoho|| ___ [3] kevalajJAna aura kevaladarzana se sampanna tathA moharahita kapila munivara ne (sarvajIvoM ke tathA) una (pAMca sau coroM) ke hita aura kalyANa ke lie evaM vimokSaNa (aSTavidha karmoM se mukta hone) ke lie kahA 4. savvaM gantha kalahaM ca vippajahe tahAviMha bhikkhuu| savvesu kAmajAesu pAsamANo na lippaI taaii|| ___ [4] (karmabandhana ke heturUpa) sabhI granthoM (bAhya-Abhyantara granthoM-parigrahoM) tathA kalaha kA bhikSu 1. (ka) bRhadvRtti, patra 289 (kha) uttarA0 vRtti, a0 rA0 koSa, bhA0 3, pR0 387 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 uttarAdhyayanasUtra parityAga kre| kAmabhogoM ke sabhI prakAroM meM (doSa) dekhatA huA AtmarakSaka ( trAtA) muni unameM lipta na ho / 5. bhogAmisadosavisaNe hiyanisseyasabuddhivoccatthe / bAle ya mandie mUDhe bajjhaI macchiyA va khelaMmi // [5] AtmA ko dUSita karane vAle (zabdAdi - manojJa viSaya - ) bhoga rUpa AmiSa meM nimagna, hita aura niHzreyasa meM viparyasta buddhi vAlA, bAla (ajJa), manda aura mUr3ha prANI karmoM se usI taraha baddha ho jAtA hai, jaise zleSma (kapha) meM makkhI / 6. dupariccayA ime kAmA no sujahA adhIrapurisehiM / aha santi suvvayA sAhU je taranti ataraM vaNiyA va // [6] ye kAma - bhoga dustyAjya haiM, adhIra puruSoM ke dvArA ye AsAnI se nahIM chor3e jAte / kintu jo niSkalaMka vrata vAle sAdhu haiM, ve dustara kAmabhogoM ko usI prakAra taira jAte haiM, jaise vaNikjana (dustara) samudra ko (naukA Adi dvArA taira jAte haiM / ) vivecana -- puvvasaMjogaM : do vyAkhyA- (1) pUrvasaMyoga -- saMsAra pahale hotA hai, mokSa pIche; asaMyama pahale hotA hai, saMyama bAda meM; jJAtijana, dhana Adi pahale hote haiM, unakA tyAga tatpazcAt kiyA jAtA hai; ina dRSTiyoM se cUrNi meM pUrvasaMyoga kA artha - saMsArasambandha, asaMyama kA sambandha aura jJAti Adi kA sambandha' kiyA gayA hai| (2) bRhadvRtti evaM sukhabodhA meM pUrvasaMyoga kA artha - pUrva-paricita -- mAtA-pitA Adi kA tathA upalakSaNa se svajana-dhana Adi kA saMyoga sambandha' kiyA hai| dosapaosehiM : do vyAkhyA - (1) doSa kA artha hai-- ihaloka meM mAnasika saMtApa Adi aura pradoSa kA artha hai- paraloka meM narakagati Adi; (2) doSa padoM se -- aparAdhasthAnoM se / Azaya hai ki Asaktimukta sAdhu aticAra rUpa -- doSasthAnoM se mukta jAtA hai| T siM vimokkhaNaTThA : tAtparya - pUrvabhava meM kapila ne una sabhI coroM ke sAtha saMyama pAlana kiyA thA, unake sAtha aisI vacanabaddhatA thI ki samaya Ane para hameM pratibodha denA / ataH kevalI kapila munivara unako karmoM se vimukta karane (unake mokSa) ke lie pravacana karate haiM / 3 1. 2. 3. 4. kalahaM : do artha -- (1) kalaha -- krodha, athavA (2) kalaha-bhaNDana, arthAt -- vAkkalaha, gAlI denA aura krodha karanA / krodha kalaha kA kAraNa hai isalie krodha ko kalaha kahA gayA / pAzcAtya vidvAnoM ne kalaha kA artha - jhagar3A, gAlIgalauja, jhUTha yA dhokhA, athavA ghRNA kiyA hai| (ga) sukhabodhA, patra 126 (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 171 (ka) sukhabodhA, patra 126 (ka) uttarAdhyayanacUrNi, pR0 171 (kha) bRhadvRtti, patra 290 (kha) bRhadvRtti, patra 290 (kha) bRhadvRtti, patra 290 (ka) 'kalahahetutvAt kalahaH krodhastam / ' - bRhadvRtti, patra 291, sukhabodhA, patra 126 (kha) 'kalAbhyo hIyate yena sa kalaha: - bhaNDanam ityarthaH / ' - uttarA0 cUrNi, pR0 171 (ga) Sacred Books of the East, Vol. XLV Uttaradhyayana, P. 33 (DaoN. harmana jekobI) (gha) Sanskrit English Dictionary, P. 261 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : kApilIya tAI - do rUpa : tIna artha (1-2 ) tAyI - trAyI - (1) durgati se AtmA kI jo rakSA (-trANa) karatA hai, athavA (2) jo SaTkAya kA trAtA - rakSaka hai| (3) tAyI -- tAdRk - vaisA, una (buddhAdi ) jaisA / 1 bhogAmisadosavisaNe AmiSa zabda : aneka arthoM meM- (1) vartamAna meM 'AmiSa' kA artha 'mAMsa' kiyA jAtA hai| (2) prAcIna kAla meM Asakti ke hetubhUta padArthoM ke artha meM AmiSa zabda prayukta hotA thA / jaise ki 'anekArthakoSa' meM AmiSa ke 'phala, sundara AkAra, rUpa, sambhoga, lobha aura laMcA 'ye artha milate haiN| paMcAsakaprakaraNa meM AhAra yA phala Adi ke artha meM isakA prayoga huA hai| bauddhasAhitya meM bhojana, viSayabhoga Adi arthoM meM 'AmiSa' zabda prayoga huA hai / yathA-- AmiSa - saMvibhAga, AmiSadAna, Adi / 2 buddhivoccatthe - artha aura bhAvArtha - ( 1 ) hita aura niHzreyasa meM jisakI viparIta buddhi hai| (2) hita aura niHzreyasa meM athavA hita aura niHzreyasa sambandhI buddhi unakI prApti kI upAya - viSayaka mati hitani:zreyasabuddhi hai| usameM jo viparyayavAn hai / 3 bajjhai -- bhAvArtha -- baMdha jAtA hai arthAt -- zliSTa ho (cipaka) jAtA hai / khelaMmi--tIna rUpa : tIna artha - ( 1 ) zleSma (3) kSvela -- thUka (niSThIvana) / 4 adhIrapurisehi--do artha -- adhIra puruSoM ke dvArA - (1) abuddhimAn manuSyoM ke dvArA, (2) asattvazIla puruSoM dvArA / 5 saMti suvvayA - do rUpa : do vyAkhyA - ( 1 ) santi suvratAH -- samyagdarzana- samyagjJAna se adhiSThita hone se jinake hiMsAviramaNAdivrata zubha yA zuddha - niSkalaMka hai| (2) zAnti - suvratAH- zAnti se upalakSita suvrata vAle hiMsA se sarvathA virata hone kA upedaza 7. 1. 119 'samaNA mu' ege vayamANA pANavahaM miyA ayANantA / mandA narayaM gacchanti bAlA pAviyAhiM diTThIhiM // [7] 'hama zramaNa haiM' -- yoM kahate hue bhI kaI pazusama ajJAnI jIva prANavadha ko nahIM smjhte| ve (kha) uttarAdhyayana (aMgrejI) pR0 307 - 308, pavitra santa vyakti Adi / (ka) bRhadvRtti, patra 291 (ga) dIghanikAya, pR0 88, visuddhimaggo, pR0 180 2. (ka) sahAmiSeNa pizitarUpeNa varttate iti sAmiSaH (ca) buddhacaryA pR0 102, 432, itivRttaka, pR0 86. kapha, (2) kSveTa yA kSveda -- cikanAI zleSma, (kha) phale sundarAkArarUpAdau saMbhoge lobhalaMcayoH / -- anekArthakoSa, pR0 1330 (ga) paMcAsakaprakaraNa 9 / 31 (gha) 'bhogAH - manojJAH zabdAdayaH, te ca te AmiSaM cAtyantagRddhihetutayA bhogAmiSam / ' - bRhadvRtti patra 291 (Ga) 'bhujyanta iti bhogAH, yatsAmAnyaM bahubhiH prArthyate tadaM AmiSam, bhoga evaM AmiSaM bhogAmiSam / ' 3. (ka) utta0 cUrNi, pR0 172 4. (ka) bRhadvRtti, patra 291 5. (ka) bRhadvRtti, patra 292 -u0 cU0 pR0 172 (kha) bRhadvRtti, patra 291 (kha) uttarA . ( sarapeMTiyara), pR0 308 (ga) tattvArtharAjavArtika 3 / 36, pR0 203 6. vahI, patra 292 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 uttarAdhyayanasUtra manda aura ajJAnI apanI pApapUrNa dRSTiyoM se naraka meM jAte haiN| 8. 'na hu pANavahaM aNujANe mucceja kayAi svvdukkhaannN|' evAriehiM akkhAyaM jehiM imo sAhudhammo pnntto|| [8] jinhoMne isa sAdhudharma kI prarUpaNA kI hai, una AryapuruSoM ne kahA hai jo prANavadha kA anumodana karatA hai, vaha kadApi samasta duHkhoM se mukta nahIM ho sktaa| 9. pANe ya nAivAejA se 'samie' tti vuccaI taaii| tao se pAvayaM kammaM nijAi udaMga va thlaao|| [9] jo prANiyoM ke prANoM kA atipAta (hiMsA) nahIM karatA, vahI trAyI (jIvarakSaka) muni samita' (samyak pravRtta) kahalAtA hai| usase (arthAt usake jIvana se) pApakarma vaise hI nikala (haTa) jAtA hai, jaise unnata sthala se jl| 10. jaganissiehiM bhUehiM tasanAmehiM thAvarehiM c| ___ no tesimArabhe daMDaM maNasA vayasA kAyasA cev|| [10] jo bhI jagat ke Azrita (saMsArI) trasa aura sthAvara nAma ke (nAmakarmavAle) jIva haiM; unake prati mana, vacana aura kAya se kisI bhI prakAra ke daNDa kA prayoga na kre| vivecana--miyA ayANaMtA : vyAkhyA-pAzavika buddhi vAle, ajnypuruss| jJaparijJA se--prANI kitane prakAra ke, kauna-kauna-se haiM, unake prANa kitane haiM? unakA vadha-atipAta kaise ho jAtA hai? ina bAtoM ko nahIM jAnate tathA pratyAkhyAnaparijJA se prANivadha kA pratyAkhyAna nahIM krte| isa prakAra prathama ahiMsAvrata ko bhI nahIM jAnate, taba zeSa vratoM kA jAnanA ko bahuta dUra kI bAta hai| pAviyAhiM diTThIhiM : do rUpa : do artha (1) prApikA dRSTiyoM se, arthAt-naraka ko prApta karAne vAlI dRSTiyoM se, (2) pApikA dRSTiyoM se, arthAt-pApamayI yA pApahetuka yA paraspara virodha Adi doSoM se dUSita dRSTiyoM se : jaise ki unhIM ke granthoM ke uddharaNa--'na hiMsyAt sarvabhUtAni', 'zvetaM chAgamAlabheta vAyavyAM dizi bhUtikAmaH''brahmaNe brAhmaNamAlabheta, indrAya kSatriyaM, marudbhyo vaizya, tapase shuudrm|' tAtparya yaha hai ki eka ora to vaha kahate haiM-'saba jIvoM kI hiMsA mata karo' kintu dUsarI ora zveta bakare kA tathA brAhmaNAdi ke vadha kA upadeza dete haiN| ye parasparavirodhI pApamayI dRSTiyAM haiN| samie-samita-samitimAn-samyak pravRtta! pANavahaM aNujANe : Azaya-isa gAthA meM batAyA gayA hai--prANivadha kA anumodanakartA bhI sarvaduHkhoM se mukta nahIM ho sakatA, taba phira jo prANivadha karate-karAte haiM, ve duHkhoM se kaise mukta ho sakate haiM !' daMDaM-hiMsArUpa dnndd| 1. bRhadvRtti, patra 292 2. (ka) bRhadvRtti, patra 292-293 (kha) 'carma-valkalacIrANi, kuurc-munndd-jttaa-shikhaaH| vyapohanti pApAni, zodhakau tu dyaadmau||' -vAcakavarya umAsvAti Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : kApilIya 121 udAharaNa-- ujjayinI meM eka zrAvakaputra thA / eka vAra coroM ne usakA apaharaNa kara liyaa| use mAlava deza meM eka pAradhI ke hAtha beca diyaa| pAradhI ne usase kahA- 'baTera maaro|' usane kahA-- 'nahIM maaruuNgaa|' isa para use hAthI ke pairoM tale kucalA tathA mArA-pITA gayA, magara usane prANatyAga kA avasara Ane para bhI jIvahiMsA karanA svIkAra na kiyA / isI prakAra sAdhuvarga ko bhI jIvahiMsA trikaraNa - triyoga se nahIM karanI cAhie / ' rasAsakti se dUra raha kara eSaNAsamitipUrvaka AhAra - grahaNa - sevana kA upadeza 11. suddhesaNAo naccANaM tattha Thavejja bhikkhU appANaM / jAyAe ghAsamesejjA rasagiddhe na siyA bhikkhAe // [11] bhikSu zuddha eSaNAoM ko jAna kara unameM apane Apa ko sthApita kare (arthAt -- eSaNA -- zuddha AhAra grahaNa meM pravRtti kare ) / bhikSAjIvI sAdhu (saMyama) yAtrA ke lie grAsa (AhAra) kI eSaNA kare, kintu vaha rasoM meM gRddha (Asakta) na ho| 12. pantANi ceva sevejjA sIyapiNDaM purANakummAsaM / adu vukkasaM pulAgaM vA javaNaTThAe nisevae maMthuM // [12] bhikSu jIvanayApana (zarIranirvAha ) ke lie (prAyaH) prAnta (nIrasa ) anna-pAna, zItapiNDa, purAne ur3ada (kulmASa), bukkasa ( sArahIna) athavA pulAka (rUkhA) yA maMthu (berasattu Adi ke cUrNa) kA sevana kare / vivecana -- jAyAe ghAsamesejjA : bhAvArtha- saMyamajIvana - nirvAha ke lie sAdhu AhAra kI gaveSaNAdi kre| jaise ki kahA hai 'jaha sagaDakkhovaMgo kIrai bharavahaNakAraNA NavaraM / taha guNabharavahaNatthaM AhAro baMbhayArINaM // jaise-- gAr3I ke pahiye kI dhurI ko bhAra Dhone ke kAraNa se cupar3A jAtA hai, vaise hI mahAvratAdi guNabhAra ko vahana karane kI dRSTi se brahmacArI sAdhaka AhAra kare / 2 paMtANi ceva sevejjA : eka spaSTIkaraNa - isa paMkti kI vyAkhyA do prakAra se kI gaI hai - prAntAni ca sevetaiva, prAntAni caiva seveta - (1) gacchavAsI muni ke lie yaha vidhAna hai ki yadi prAntabhojana mile to use khAe hI, phaiMke nahIM, kintu gacchanirgata (jinakalpI) ke lie yaha niyama hai ki vaha prAnta (nIrasa) bhojana hI kre| sAtha hI 'javaNaTThAe' kA spaSTIkaraNa bhI yaha hai ki gacchavAsI sAdhu yadi prAnta AhAra se jIvanayApana ho to use khAe, kintu vAtavRddhi ho jAne ke kAraNa jIvanayApana na hotA ho 'na khaae| gacchanirgata sAdhu jIvanayApana ke lie prAnta AhAra hI kare / 3 2. (ka) bRhadvRtti, patra 294 (kha) sukhabodhA, patra 128 1. bRhadvRtti, patra 293 3. bRhadvRtti, patra 294-295 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 uttarAdhyayanasUtra kummAsaM : aneka artha - (1) kulmASa - rAjamASa, (2) tarala aura khaTTA peya bhojana, jo phaloM ke rasa se yA ubale hue cAvaloM se banAyA jAtA hai, (3) daridroM kA bhojana, (4) kulathI, (5) kAMjI / samAdhiyoga se bhraSTa zramaNa aura usakA dUragAmI duSpariNAma 13. 'je lakkhaNaM ca suviNaM ca aMgavijjaM ca je pauMjanti / na hu te samaNA vuccanti evaM AyariehiM akkhAyaM // [13] jo sAdhaka lakSaNazAstra, svapnazAstra evaM aMgavidyA kA prayoga karate haiM, unheM sacce arthoM meM 'zramaNa' nahIM kahA jAtA ( - jA sakatA); aisA AcAryoM ne kahA hai / 14. iha jIviyaM aNiyamettA pabbhaTThA samAhijoehiM / kAmabhoga - rasagiddhA uvavajjanti Asure kAe // [14] jo sAdhaka vartamAna jIvana ko niyaMtrita na rakha sakane ke kAraNa samAdhiyoga se bhraSTa ho jAte haiM, ve kAmabhoga aura rasoM meM gRddha ( - Asakta) sAdhaka AsurakAya meM utpanna hote haiN| 15. tatto vi ya uvaTTittA saMsAraM bahuM aNupariyaDanti / bahukammalevalittANaM bohI hoi sudullahA tesiN|| [15] vahA~ se nikala kara bhI ve bahuta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karate haiN| bahuta adhika karmoM ke lepa se lipta hone ke kAraNa unheM bodhidharma kA prApta honA atyanta durlabha hai| vivecana -- lakSaNavidyA - zarIra ke lakSaNoM - cihnoM ko dekhakara zubha-azubha phala kahane vAle zAstra ko lakSaNazAstra yA sAmudrikazAstra kahate haiN| zubhAzubha phala batAne vAle lakSaNa sabhI jIvoM meM vidyamAna haiN| svapnazAstra -- svapna ke zubhAzubha phala kI sUcanA dene vAlA zAstra / aMgavidyA--zarIra ke avayavoM ke sphuraNa (phar3akane) se zubhAzubha batAne vAlA zAstra / cUrNikAra ne aMgavidyA kA artha ArogyazAstra kahA hai / 2 samAhijoehiM : samAdhiyogoM se - (1) samAdhi - cittasvasthatA, tatpradhAna yoga -- mana-vacana-- kAyavyApAra-samAdhiyoga; (2) samAdhi - zubha citta kI ekAgratA, yoga -- pratilekhanA Adi pravRttiyA~ - samAdhiyoga / 3 1. (ka) kulmASAH rAjamASA : ( rAjamAha) - bR0 vRtti, patra 295, sukhabodhA, patra 129 (kha) A Sanskrit English Dictionary, P. 296 (ga) vinayapiTaka 4 / 176, visuddhimaggo 1/11, pR0 305 (gha) pulAka, bukkasa, maMthu Adi saba prAnta bhojana ke hI prakAra hai-'atirUkSatayA cAsya prAntatvam' - bRhadvRtti, patra 295 2. (ka) 'lakSyate'neneti lakSaNaM, saamudrvt|' -utta0 cUrNi, pR0 175 - (kha) lakSaNaM ca zubhAzubhasUcakaM puruSalakSaNAdi, rUDhitaH tatpratipAdakaM zAstramapi lakSaNaM / -- bRhadvRtti, patra 295 (ga) vahI, patra 295 : 'aMgavidyAM ca ziraH prabhRtyaMgasphuraNataH zubhAzubhasUcikAm / ' (gha) aMgavidyA nAma ArogyazAstram / utta0 cUrNi pR0 175 3. bRhadvRtti, patra 295 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : kApilIya 123 kAmabhogarasA--do artha--(1) tathAvidha kAmabhogoM meM atyanta Asakti vAle, (2) kAmabhogoM evaM rasoM (zRMgArAdi yA madhura, tikta Adi rasoM) meM gRddh| Asure kAe : do artha--(1) asuradevoM ke nikAya meM, (2) athavA raudra tiryakyoni meN| bohI-bodhi-(1) bodhi kA artha hai-paraloka meM-agale janma meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrAtmaka jinadharma kI prApti, (2) trividhibodhi--jJAnabodhi, darzanabodhi aura caaritrbodhi|3 duSpUra lobhavRtti kA svarUpa aura tyAga kI preraNA 16. kasiNaM pi jo imaM loyaM paDipuNNaM daleja ikkss| teNAvi se na saMtusse ii duppUrae ime aayaa|| [16] yadi dhana-dhAnya se pUrNa yaha samagra loka bhI kisI (eka) ko de diyA jAe, to bhI vaha usase santuSTa nahIM hogaa| itanI duSpUra hai yaha (lobhAbhibhUta) AtmA! 17. jahA lAho tahA loho lAhA loho pvddddhii| domAsa-kayaM kajaM koDIe vi na nitttthiyN|| [17] jaise-jaise lAbha hotA hai, vaise-vaise lobha bar3hatA hai| do mAzA sone se niSpanna hone vAlA kArya karor3oM (svarNa-mudrAoM) se bhI pUrA nahIM huaa| vivecana-kapilakevalI kA pratyakSa pUrvAnubhava-ina do gAthAoM meM varNita hai| na saMtusse-dhana-dhAnyAdi se paripUrNa samagra loka ke dAtA se bhI lobhavRtti saMtuSTa nahIM hotI hai| arthAt -mujhe itanA dekara isane paripUrNatA kara dI, isa prakAra kI saMtuSTi use nahIM hotii| kahA bhI hai na vahnistRNakASTheSu, nadIbhirvA mahodadhiH / na caivAtmArthasAreNa, zakyastarpayituM kvcit|| agni tRNa aura kASThoM se aura samudra nadiyoM se tRpta nahIM hotA, vaise hI AtmA artha-sarvasva de dene se kabhI tRpta nahIM kiyA jA sktaa|" striyoM ke prati Asakti-tyAga kA upadeza 18. no rakkhasIsu gijjhejA gaMDavacchAsu 'nnegcittaasu| jAo purisaM palobhittA khellanti jahA va daasehiN|| [18] jinake vakSa meM gAThe (granthiyA~) haiM, jo aneka citta (kAmanAoM) vAlI haiM, jo puruSa ko pralobhana meM phaMsA kara kharIde hue dAsa kI bhAMti use nacAtI haiM, (vAsanA kI dRSTi se aisI) rAkSasI-svarUpa (sAdhanAvighAtaka) striyoM meM Asakta (gRddha) nahIM honA caahie| 1. bRhadvRtti, patra 296 2. (ka) vahI, patra 296 (kha) cUrNi, pR0 175-176 3. (ka) bodhiH -pretya jindhrmaavaaptiH| -bR0 vR0, patra 296 (kha) sthAnAMga, sthAna 3/2/154 4. uttarA0 niyukti, gA 89 se 92 taka 5. bRhadvRtti, patra 296 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 uttarAdhyayanasUtra 19. nArIsu novagijjhejA itthIvippajahe anngaare| dhammaM ca pesalaM naccA tattha Thaveja bhikkhU appaannN|| [19] striyoM ko tyAgane vAlA anagAra una nAriyoM meM Asakta na ho| dharma (sAdhudharma) ko pezala (-atyanta kalyANakArI-manojJa) jAna kara bhikSu usI meM apanI AtmA ko sthApita (saMlagna) kara de| vivecana--'no rakkhasIsu gijjhejA'-yahA~ rAkSasI zabda lAkSaNika hai, vaha kAmAsakti yA utkaTa vAsanA kA abhivyaJjaka hai| jisa prakAra rAkSasI sArA rakta pI jAtI hai aura jIvana kA sattva cUsa letI hai, vaise hI striyAM bhI kAmAsakta puruSa ke jJAnAdi guNoM tathA saMyamI jIvana evaM dharma-dhana kA sarvanAza kara DAlatI haiM / strI puruSa ke lie kAmottejanA meM nimitta banatI hai| isa dRSTi se use rAkSasI kahA gayA hai| vaise hI strI ke lie puruSa bhI vAsanA ke uddIpana meM nimitta banatA hai, isa dRSTi se use bhI rAkSasa kahA jA sakatA hai| gaMDa-vacchAsu-gaMDa arthAt gA~Tha yA phodd'aa-gumdd'aa| striyoM ke vakSasthala meM sthita stana mAMsa kI granthi yA phor3e ke samAna hote haiM, isalie unheM aisA kahA gayA hai| upasaMhAra 20. ii esa dhamme akkhAe kavileNaM ca visuddhpnnennN| tarihinti je u kAhinti tehiM ArAhiyA duve logaa||-tti bemi| [20] isa prakAra vizuddha prajJA vAle kapila (kevalI-munivara) ne isa (sAdhu) dharma kA pratipAdana kiyA hai| jo isakI samyak ArAdhanA kareMge, ve saMsArasAgara ko pAra kareMge aura unake dvArA donoM hI loka ArAdhita hoNge| -aisA maiM kahatA huuN| vivecana-ArAhiyA-ArAdhita kiye. saphala kara liye| // kApilIya : aSTama adhyayana smaapt|| 000 1. (ka) bRhavRtti, patra 296 (kha) vAtAdbhUto dahati hutabhug dehamekaM narANAm, matto nAgaH, kupitabhujagazcaikadehaM tathaiva // jJAnaM zIlaM vinaya-vibhavaudArya-vijJAna-dehAna, sarvAnarthAn dahati vanitA''muSmikAnaihikAzca // arthAt-havA ke jhoMke se ur3atI huI agni manuSyoM ke eka zarIra ko jalAtI hai, matavAlA hAthI aura kruddha sarpa eka hI deha ko naSTa karatA hai, kintu kAminI jJAna, zIla, vinaya, vaibhava, audArya, vijJAna aura zarIra Adi sabhI ihalaukika-pAralaukika padArthoM ko jalA (naSTa kara) detI hai| -hArItasmRti 2. bRhavRtti, patra 297 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana namipravrajyA adhyayana-sAra * prastuta nauveM adhyayana kA nAma 'namipravrajyA' hai| mithilA ke rAjarSi nami jaba virakta evaM saMbuddha hokara dIkSA grahaNa karane lage, taba devendra ne brAhmaNaveSa meM Akara unake tyAga, vairAgya, niHspRhatA Adi kI parIkSA lI / indra ne lokajIvana kI nItiyoM se sambandhita aneka prazna prastuta kiye| rAjarSi nami ne pratyeka prazna kA samAdhAna antastala kI gaharAI meM paiTha kara zramaNasaMskRti aura AdhyAtmika siddhAnta kI dRSTi se kiyA / inhIM praznottaroM kA varNana prastuta adhyayana meM aMkita kiyA gayA hai| * pratibuddha hone para hI muni banA jAtA hai| pratibuddha tIna prakAra se hote haiM - (1) svayaMbuddha (kisI ke upadeza ke binA svayaM bodhi prApta), (2) pratyekabuddha (kisI bAhya ghaTanA ke nimitta se pratibuddha) aura (3) buddha-bodhita (bodhiprApta vyaktiyoM ke upadeza se pratibuddha) / prastuta zAstra ke 8 veM adhyayana meM svayambuddha kapila 'kA, . nauveM adhyayana meM pratyekabuddha nami kA aura aThArahaveM adhyayana meM buddha - bodhi saMjaya kA varNana hai / 1 * isa adhyayana kA sambandha pratyekabuddha muni se hai / yoM to cAra pratyekabuddha samakAlIna hue haiM- (1) karakuNDu, (2) dvimukha, (3) nami aura (4) naggati / ye cAroM pratyekabuddha puSpottara vimAna se eka sAtha cyuta hokara manuSyaloka meM aae| cAroM ne eka sAtha dIkSA lI, eka hI samaya meM pratyekabuddha hue, eka hI samaya meM kevalI aura siddha hue / karakaNDu kaliMga kA, dvimukha paMcAla kA, nami videha kA aura naggati gandhAra kA rAjA thaa| cAroM ke pratyekabuddha hone meM kramazaH vRddha baila, indradhvaja, eka kaMkaNa kI niHzabdatA aura maMjarIrahita Amrataru, ye cAroM ghaTanAeM nimitta banIM / 2 * nami rAjarSi ke pratyekabuddha hokara pravrajyAgrahaNa karane kI ghaTanA isa prakAra hai mAlava deza ke sudarzanapura kA rAjA maNiratha thA / usakA choTA bhAI, yuvarAja yugabAhu thaa| madanarekhA yugabAhu kI patnI thI / madanarekhA ke rUpa meM Asakta maNiratha ke chala se apane choTe bhAI kI hatyA kara dii| garbhavatI madanarekhA ne eka vana meM eka putra ko janma diyaa| usa zizu ko mithilAnRpa padmaratha mithilA le aayaa| usakA nAma rakhA - nami / yahI nami Age cala kara padmaratha ke muni bana 1. nandIsUtra 30 2. (ka) abhidhAna rAjendra koSa, bhA0 4 ' Nami' zabda, pR0 1810 (kha) uttarAdhyayana priyadarzinI TIkA, bhA0 2, pR0 330 se 360 taka (ga) pupphuttarAo cavaNaM pavvajjA hoi egasamaeNaM / patteyabuddha-kevaliM-siddhigayA egasamaeNaM // utta0 niryukti, gA0 270 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 uttarAdhyayanasUtra namipravrajyA jAne para videha rAjya kA rAjA bnaa| videharAjya meM do nami hue haiM, donoM apanA-apanA rAjya tyAga karake anagAra bane the| eka ikkIsaveM tIrthaMkara naminAtha hue, aura dUsare pratyekabuddha nami raajrssi|1 ___eka bAra nami rAjA ke zarIra meM duHsaha dAhajvara utpanna huaa| ghora pIr3A rhii| chaha mahIne taka upacAra claa| lekina koI lAbha nahIM huaa| eka vaidya ne candana kA lepa zarIra para lagAne ke lie khaa| rAniyA~ candana ghisane lgiiN| candana ghisate samaya hAthoM meM pahane hue kaMkaNoM ke paraspara TakarAne se AvAja huii| vedanA se vyAkula namirAja kaMkaNoM kI AvAja saha nahIM ske| rAniyoM ne jAnA to saubhAgyacihrasvarUpa eka-eka kaMkaNa rakha kara zeSa sabhI utAra diye| aba AvAja banda ho gii| akelA kaMkaNa kaise AvAja karatA? rAjA ne mantrI se pUchA 'kaMkaNoM kI AvAja kyoM nahIM sunAI de rahI hai?' mantrI ne kahA-'svAmin ! Apako kaMkaNoM ke TakarAne se hone vAlI dhvani apriya laga rahI thI, ataH rAniyoM ne sirpha eka-eka kaMkaNa hAtha meM rakha kara zeSa sabhI utAra diye haiN|' rAjA ko isa ghaTanA se nayA prakAza milaa| isa ghaTanA se rAjA pratibuddha ho gyaa| socA-jahA~ aneka haiM, vahA~ saMgharSa, duHkha, pIr3A aura rAgAdi doSa haiM; jahA~ eka hai, vahIM saccI sukha-zAnti hai / jahA~ zarIra, indriyA~, mana aura isase Age dhana, parivAra, rAjya Adi parabhAvoM kI betukI bhIr3a hai, vahIM duHkha hai| jahA~ kevala ekatvabhAva, AtmabhAva hai, vahA~ duHkha nahIM hai| ataH jaba taka maiM mohavaza striyoM, khajAnoM, mahala tathA gata-azvAdi se evaM rAjakIya bhogoM se saMbaddha hU~, taba taka maiM duHkhita huuN| ina saba ko chor3a kara ekAkI hone para hI sukhI ho skuuNgaa| isa prakAra rAjA ke mana meM vivekamUlaka vairAgyabhAva jaagaa| usane sarva-saMga parityAga karake ekAkI hokara pravrajita hone kA dRr3ha saMkalpa kiyaa| dIkSA grahaNa karane kI isa bhAvanA se nami rAjA ko gAr3ha nidrA aaii| unakA dAhajvara zAnta ho gyaa| rAtri meM zvetagajArUr3ha hokara meruparvata para car3hane kA viziSTa svapna dekhA, jisa para UhApoha karate-karate jAtismaraNajJAna utpanna ho gyaa| rAjA ne jAna liyA ki maiM pUrvabhava meM zuddha saMyama pAlana ke kAraNa utkRSTa 17 sAgaropama vAle devaloka meM utpanna huA, isa janma meM rAjA bnaa| ataH rAjA ne putra ko rAjya sauMpA aura sarvotkRSTa munidharma meM dIkSita hone ke lie saba kucha jyoM kA tyoM chor3a kara nagara se bAhara cale gye| _ akasmAt nami rAjA ko yoM rAjya-tyAga kara pravrajita hone ke samAcAra svarga ke devoM ne jAne to ve vicAra karane lage-yaha tyAga kSaNika Aveza hai yA vAstavika vairAgyapUrNa hai? ataH unakI pravrajyA kI parIkSA lene ke lie svayaM devendra brAhmaNa kA veza banA kara nami rAjarSi ke pAsa AyA aura kSAtradharma kI yAda dilAte hue lokajIvana se sambandhita 10 prazna upasthita kiye, jinakA samAdhAna unhoMne ekatva1. dunnivi namI videhA, rajjAiM payahiUNa pvviyaa| ego nami titthayaro, ego patteyabuddho y|| -utta0 niyukti, gA0 267 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana: 127 - namipravrajyA bhAvanA aura adhyAtmika dRSTi se kara diyaa| ve prazna saMkSepa meM isa prakAra the(1) mithilAnagarI meM sarvatra kolAhala ho rahA hai| Apa dayAlu haiM, ise zAnta karake phira dIkSA leN| (2) ApakA anta:pura, mahala Adi jala rahe haiM, inakI ora upekSA karake dIkSA lenA anucita hai| (3) pahale Apa, koTa, kile, khAI, aTTAlikA, zastrAstra Adi banA kara nagara ko surakSita karake phira dIkSA leN| (4) apane aura vaMzajoM ke Azraya ke lie pahale prAsAdAdi banavA kara phira dIkSA leN| (5) taskara Adi prajApIr3akoM kA nigraha karake, nagara meM zAnti sthApita karake phira dIkSA lenI hitAvaha hai| (6) uddhata zAsakoM ko parAjita evaM vazIbhUta karake phira dIkSA grahaNa kreN| (7) yajJa, viprabhoja, dAna evaM bhoga, ina prANiprItikAraka kAryoM ko karake phira dIkSA lenI caahie| (8) ghorAzrama (gRhasthAzrama) ko chor3a kara saMnyAsa grahaNa karanA ucita nahIM hai| yahIM raha kara pauSadhavratAdi kA pAlana kro| (9) cA~dI, sonA, maNi, muktA, kAMsya, dUSya-vastra, vAhana, koza Adi meM vRddhi karake nirAkAMkSa hokara tatpazcAt pravrajita honaa| (10) pratyakSa prApta bhogoM ko chor3a kara aprApta bhogoM kI icchA kI pUrti ke lie pravrajyAgrahaNa karanA anucita hai| * rAjarSi nami ke sabhI uttara AdhyAtmika stara ke evaM zramaNasaMskRti-anulakSI haiN| sAre vizva ko apanA kuTumbI-Atmasama samajhane vAle nami rAjarSi ne prathama prazna kA mArmika uttara vRkSAzrayI pakSiyoM ke rUpaka se diyA hai| ye saba apane saMkucita svArthavaza Akrandana kara rahe haiN| maiM to vizva ke sabhI prANiyoM ke Akranda ko miTAne ke lie dIkSita ho rahA huuN| dUsare prazna kA uttara unhoMne AtmaikatvabhAva kI dRSTi se diyA hai ki mithilA yA koI bhI vastu, zarIra Adi bhI jalatA ho to isameM merA kucha bhI nahIM jltaa| isI prakAra unhoMne kahA-rAjyarakSA, rAjyavistAra, uddhata nRpoM, cora Adi prajApIr3akoM ke damana kI apekSA antaHzatruoM se yuddha karake vijetA bane hue muni dvArA antarrAjya kI rakSA karanA sarvottama hai, muktipradAyaka hai| azAzvata ghara banAne kI apekSA zAzvata gRha banAnA hI mahattvapUrNa hai| AtmaguNoM meM bAdhaka zatruoM se surakSA ke lie Atmadamana karake AtmavijayI bananA hI AtmArthI ke lie zreyaskara hai| sAvadha yajJa aura dAna, bhoga Adi kI apekSA sarvavirati saMyama zreSTha hai; gRhasthAzrama meM deza-virati yA nItinyAya-pAlaka raha kara sAdhanA karane kI apekSA saMnyAsa Azrama meM raha kara sarvavirati saMyama, samatva evaM ratnatraya Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 uttarAdhyayanasUtra namipravrajyA kI sAdhanA karanA zreSTha hai| kyoMki vahI su-AkhyAta dharma hai| svarNAdi kA bhaNDAra bar3hA kara AkAMkSApUrti kI AzA rakhanA vyartha hai, icchAe~ ananta haiM, unakI pUrti honA asambhava hai, ataH nirAkAMkSa, nispRha bananA hI zreSTha hai| kAmabhoga prApta hoM, cAhe aprApta, donoM kI abhilASA durgati meM le jAne vAlI hai, ataH kAmabhogoM kI icchAe~ tathA tajjanita kaSAyoM kA tyAga karanA hI mumukSu ke lie hitakara hai| ___nami rAjarSi ke uttara suna kara devendra atyanta prabhAvita hokara parama zraddhAbhaktivaza stuti, prazaMsA evaM vandanA karake apane sthAna ko lauTa jAtA hai| (ka) uttarA. mUlapATha, a.9, gA.7 se 60 taka (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 361 se 364 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM ajjhayaNaM : navama adhyayana namipavvajjA : nAmipravrajyA namarAja : janma se abhiniSkramaNa taka 19. caiUNa devalogAo uvavanno mANusaMmi logaMmi / uvasanta- mohaNijjo saraI porANiyaM jAI // [1] (mahAzukra nAmaka ) devaloka se cyuta hokara namirAja kA jIva manuSyaloka meM utpanna huA / usakA moha upazAnta huA, jisase pUrva janma (jAti) kA use smaraNa huA / 2. [2] bhagavAn nami pUrvajanma kA smaraNa karake anuttara (sarvotkRSTa) (cAritra - ) dharma (ke pAlana) ke lie svayaM sambuddha bane / apane putra ko rAjya para sthApita kara nami rAjA ne abhiniSkramaNa kiyA ( pravrajyA grahaNa kii| jAI sarittu bhavaM sahasaMbuddho aNuttare dhamme / puttaM Thavettu rajje abhiNikkhamaI namI rAyA // 3. 1. se devaloga - sarise anteuravaragao vare bhoe / bhuMjittu namI rAyA buddho bhoge pariccayaI // [3] (abhiniSkramaNa se pUrva ) nami rAjA zreSTha antaHpura meM raha kara devaloka ke bhogoM ke sadRza uttama bhogoM ko bhoga kara (svayaM) prabuddha hue aura unhoMne bhogoM kA parityAga kiyaa| 4. mihilaM sapurajaNavayaM balamorohaM ca pariyaNaM savvaM / ciccA abhinikkhanto egantamahiTThio bhayavaM // [4] bhagavAn nami ne pura aura janapada sahita apanI rAjadhAnI mithilA, senA, antaHpura (ranivAsa ) aura samasta parijanoM ko chor3a kara abhiniSkramaNa kiyA aura ekAnta kA Azraya liyA / 5. kolAhalagabhUyaM AsI mihilAe pavvayantaMmi / taiyA rAyarisiMmi namiMmi abhiNikkhamantaMmi // [5] nami rAjarSi jisa samaya abhiniSkramaNa karake pravrajita ho rahe the, usa samaya mithilA nagarI meM ( sarvatra ) kolAhala - sA hone lagA / vivecana-sarai porANiyaM jAI - purANa jAti - AtmavAda kI dRSTi se janma kI paramparA anAdi hai, isalie ise purANajAti kahA hai, arthAt pUrvajanma kI smRti / ise jAtismaraNajJAna kahate haiM, jo matijJAna kA eka bheda (rUpa) hai| isake dvArA pUrvavartI saMkhyAta janmoM taka kA smaraNa ho sakatA hai| (kha) 'jAtismaraNaM tattvAbhinibodhavizeSa: ' - AcArAMga 1/1/4 (ka) bRhadvRtti, patra 306 (ga) jAtismaraNaM tu niyamata: saMkhyeyAn / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 bhavayaM : bhagavAn : aneka artha-bhaga zabda ke aneka artha haiM, yathA aizvaryasya samagrasya rUpasya yazasaH zriyaH / dharmasyAtha prayatnasya, SaNNAM bhaga itIGganA // arthAt samagra aizvarya, rUpa, yaza, zrI, dharma aura prayatna, ye chaha 'bhaga' kahalAte haiN| 'bhaga' se jo sampanna ho vaha bhagavAn hai| anyatra anya artha bhI batalAe gae haiM dhairya, saubhAgya, mAhAtmya, sUrya, yaza, zruta, buddhi, lakSmI, tapa, artha, yoni, puNya, Iza, prayatna aura tanu / prastuta prasaMga meM 'bhaga' zabda kA artha-buddhi, dhairya yA jJAna hai / bhagavAn kA artha hai- buddhimAn, dhairyavAn, yA atizaya jJAnavAn / abhiNikkhamaI-abhiniSkramaNa kiyA-ghara se pravrajyA ke lie nikalA, dIkSAgrahaNa kI / 2 egatamahiTTio - ekAnta zabda ke cAra artha - (1) mokSa - jahA~ karmoM kA anta ho kara jIva eka - advitIya rahatA ho, aisA sthAna mokSa hI hai| (2) mokSa ke upAyabhUta samyagdarzana - jJAna - cAritra bhI ekAntaekamAtra anta - upAya haiN| inakI ArAdhanA se jIvanmukti kI prApti hotI hai / (3) ekAnta - dravya se nirjana udyAna, zmazAnAdi sthAna haiM / (4) bhAva se ekAnta kA artha maiM akelA hU~, maiM kisI kA nahIM hU~, na merA koI hai, jisa-jisa padArtha ko maiM apanA dekhatA hU~, vaha merA nahIM dikhAI detA; isa bhAvanA se maiM akelA hI hU~, aisA nizcaya ekAnta hai / ekAnta ko adhiSThita - Azrita / 3 abhiNikkhamantaMmi abhiniSkramaNa karane para arthAt dravya se antaHkaraNa se kaSAyAdi ke nikAla dene para / 4 - prathama praznottara: mithilA meM kolAhala kA kAraNa 6. 1. uttarAdhyayanasUtra - abbhuTThiyaM rAyarisiM pavvajjA - ThANamuttamaM / sakko mAhaNarUveNa imaM vayaNamabbavI - // ghara se nikalane para, bhAvataH [6] sarvotkRSTa pravrajyArUpa sthAna ( samyagdarzana - jJAna - cAritrAdi guNoM kI sthAnabhUta pravrajyA) ke lie abhyutthita hue rAjarSi nami ko brAhmaNa ke rUpa meM Ae hue zakra ( devendra ) ne yaha vacana kahA 7. 'kiNNu bho! ajja mihilAe kolAhalaga-saMkulA / suvvanti dAruNA saddA pAsAsu gihesu ya?' bhagazabdo yadyapi dhairyAdiSvanekArtheSu vartate, yaduktam'dhairya-saubhAgya-mAhAtmya-yazo'rke zruta-dhI- zriyaH / tapo'rtho'pastha - puNyeza prayatna - tanavo bhagAH // ' - bR. vR., patra 307 2. abhiniSkramati-dharmAbhimukhyena gRhasthaparyAyAnnirgacchati - bR. vR., patra 307 3. egaMtatti--eko'dvitIyaH karmaNAmanto yasminniti ekAntaH / tata ekAnto mokSaH, tadupAya - samyagdarzanAdyAsevanAta " ihaiva jIvanamuktyavApteH / yadvA ekAntaM dravyato vijanamudyAnAdi / bhAvatazca-eko'haM na me kazcid nAhamanyasya kasyacit / taM taM pazyAmi yasyA'haM nA'sau dRzyo'sti yo mama // - bRhadvRtti, patra 306. 4. bRhadvRtti, patra 307. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : namipravrajyA 131 [7] he rAjarSi! mithilA nagarI meM, mahaloM aura gharoM meM kolAhala (vilApa evaM krandana) se vyApta dAruNa (hRdaya vidAraka) zabda kyoM sune jA rahe haiM? maTThe nisAmittA ukAraNa - coio / o namI rAyarasI devindaM iNamabbavI - // [8] (devendra ke) isa prazna ko suna kara hetu aura kAraNa se samprerita nami rAjarSi ne devendra se yaha (vacana) kahA 8. 'mihilAe, ceie vacche sIyacchAe maNorame / patta - puppha- phalovee bahUNaM bahuguNe sayA - // 10. vAeNa hIramANaMmi ceiyaMmi maNorame / duhiyA araNA attA ee kandanti bho ! khagA // ' [9-10] mithilA nagarI meM eka udyAna (caitya) thA; (usa meM) ThaMDI chAyA vAlA, manorama, pattoM, phUloM aura phaloM se yukta bahuta-se pakSiyoM kA sadaiva atyanta upakArI (bahuguNasampanna ) eka vRkSa thA / pracaNDa A~dhI se (Aja) usa manorama vRkSa ke haTa jAne para, he brAhmaNa ! ye duHkhita, azaraNa aura pIr3ita pakSI Akrandana kara rahe haiN| 1 9. vivecana - sakko mAhaNarUveNa : Azaya - indra brAhmaNa ke veSa meM kyoM AyA? isakA kAraNa bRhadvRttikAra batAte haiM ki rAjya karate hue bhI RSi ke samAna nami rAjarSi rAjyaRddhi chor3a kara bhAgavatI dIkSA grahaNa karane ke lie udyata the| usa samaya unakI tyAgavRtti kI parIkSA karane ke lie svayaM indra brAhmaNa ke veSa meM dIkSAsthala para AyA aura unase tatsambandhita kucha prazna pUche / 1 pAsAesu gihesu : prAsAda aura gRha meM antara - sAta yA isase adhika maMjila vAlA makAna prAsAda yA mahala kahalAtA hai, jabaki sAdhAraNa makAna ko gRha - ghara kahate haiM / 2 heukAraNa - coio - sAdhya ke binA jo na ho, use hetu kahate haiM aura jo kArya se avyavahita pUrvavartI ho, use kAraNa kahate haiM / kAraNa ke binA kArya kI utpatti kadApi saMbhava nahIM hai| yahI hetu aura kAraNa meM antara hai| indrokta vAkya meM hetu isa prakAra hai- ApakA yaha abhiniSkramaNa anucita hai, kyoMki isase samasta nagarI meM Akranda, vilApa evaM dAruNa kolAhala ho rahA hai| kAraNa isa prakAra hai-yadi Apa abhiniSkramaNa na karate to itanA hRdayavidAraka kolAhala na hotaa| isa hRdayavidAraka kolAhala kA kAraNa ApakA abhiniSkramaNa / isa hetu aura kAraNa se prerita / 3 hai 1. bRhadavRtti, patra 308 2. vahI, patra 308 3. (ka) 'nizcitAnyayathA'nupapattyekalAkSaNo hetuH / ' (kha) 'kAryAdavyavahitaprAk kSaNavartitvaM kAraNatvam / ' (ga) bRhadvRtti, patra 309 -pramANanayatattvAloka, sU. 11 - tarkasaMgraha Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 uttarAdhyayanasUtra ceie vacche-yahA~ caitya aura vRkSa, do zabda haiN| caitya kA prasaMgavaza artha hai-udyAna, jo citta kA AhlAdaka hai| usI caitya (udyAna) kA eka vRkss| bahUNaM bahuguNe : vyAkhyA-bahutoM kA-prasaMgavaza bahuta-se pakSiyoM kaa| bahuguNa-jisase bahuta guNaphalAdi ke kAraNa pracura upakAra ho, vaha; arthAt atyanta upkaark| prastuta uttara : upamAtmaka zabdoM meM yahA~ nami rAjarSi ne mithilA nagarI sthita caitya-udyAna se rAjabhavana ko. svayaM ko manorama vakSa se tathA usa vakSa para Azraya pAne vAle parajana-parijanoM ko pakSiyoM se upamita kiyA hai| vRkSa ke ukhaDa jAne para jaise pakSigaNa hRdayavidAraka krandana karate haiM, vaise hI ye parajana-parijana Akranda kara rahe haiN| nami rAjarSi ke uttara kA hArda-Akranda Adi dAruNa zabdoM kA kAraNa merA abhiniSkramaNa nahIM hai, isalie yaha hetu asiddha hai| paurajana-svajanoM ke AkrandAdi dAruNa zabdoM kA hetu to aura hI hai, vaha hai svasva-prayojana (svArtha) kA vinAza / kahA bhI hai AtmArtha sIdamAnaM svajanaparijano rauti hAhA ravArto, bhAryA cAtmopabhogaM gRhavibhavasukhaM svaM vayasyAzca kaarym| krandatyanyonyamanyastviha hi bahujano lokayAtrAnimittaM, yazcAnyastatra kincit mRgayati ki guNaM roditISTaH sa tsmai|| arthAt-svajana-parijana yA paurajana apane svArtha ke nAza hone ke kAraNa, patnI apane viSayabhoga, gRhavaibhava ke sukha aura dhana ke lie, mitra apane kArya rUpa svArtha ke lie , bahuta-se loga isa jagat meM lokayAtrA (AjIvikA) nimitta paraspara eka dUsare ke abhISTa svArtha ke lie rote haiN| jo jisase kisI bhI guNa-(lAbha yA upakAra) kI apekSA rakhatA hai, vaha iSTajana usake vinAza ke lie hI rotA hai| ata: merA yaha abhiniSkramaNa, unake krandana kA hetu kaise ho sakatA hai! na hI merA yaha abhiniSkramaNa, krandanAdi kArya kA niyata pUrvavartI kAraNa hai| vastutaH abhiniSkramaNa (saMyama) kisI ke lie bhI pIr3Ajanaka nahIM hotA, kyoMki vaha SaTkAyika jIvoM kI rakSA ke hetu hotA hai| dvitIya praznottara : jalate hue antaHpura-prekSaNa sambandhI 11. eyamaDheM nisAmittA heukAraNa - coio| tao namiM rAyarisiM devindo innmbbvii-|| [11] devendra ne (nami rAjarSi ke) isa artha (bAta) ko suna kara hetu aura kAraNa se prerita ho kara nami rAjarSi ko isa prakAra kahA 12. 'esa aggI ya vAU ya eyaM Dajjhai mndirN| bhavayaM! anteuraM teNaM kIsa NaM naavpekkhsi?||' 1. (ka) bRhadvRtti, patrAMka 309 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR.377 2. bRhadvRtti, patra 309 3. (ka) vahI, patra 309 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 379 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : namipravrajyA 133 rahA [12] bhagavan ! yaha agni hai aura yaha vAyu hai / (ina donoM se) ApakA yaha mandira (mahala) jala / ataH Apa apane anta: pura ( ranivAsa) kI ora kyoM nahIM dekhate ? ( arthAt jo vastu apanI ho, usakI rakSA karanI cAhie / yaha anta: pura ApakA hai, ataH isakI rakSA karanA ApakA karttavya hai / ) 13. eyamaTTha nisAmittA heukAraNa - coio / tao namI rAyarisI devindaM iNamabbavI - // [13] tatpazcAt devendra kI yaha bAta suna kara hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra se yaha kahA - 14. 'suhaM vasAmo jIvAmo jesiM mo natthi kiMcaNa / mihilAe DajjhamANIe na me Dajjhai kiMcaNa // ' [14] jinake pAsa apanA kucha bhI nahIM hai, aise hama loga sukha se rahate haiM aura jIte haiM / ataH mithilA ke jalane se merA kucha bhI nahIM jalatA / 15. cattaputtakalattassa nivvAvArassa bhikkhuNo / piyaM na vijjaI kiMci appiyaM pi na vijjae // [15] putra aura patnI Adi kA parityAga kiye hue evaM gRha kRSi Adi sAvadya vyApAroM se mukta bhikSu ke lie na koI vastu priya hotI hai aura na koI apriya hai| 16. bahuM khu muNiNo bhaddaM aNagArassa bhikkhuNo / savvao vippamukkassa egantamaNupassao // [16] (bAhya aura Abhyantara) saba prakAra ( ke saMyogoM yA parigrahoM) se vimukta evaM 'maiM sarvathA akelA hI hU~', isa prakAra ekAnta ( ekatvabhAvanA) ke anuprekSaka anagAra (gRhatyAgI) muni ko bhikSu ( bhikSAjIvI) hote hue bhI bahuta hI Ananda - maMgala (bhadra ) haiM / ' - vivecana - heukAraNa - cAio indra ke dvArA prastuta hetu aura kAraNa apane rAjabhavana evaM antaHpura kI Apako rakSA karanI cAhie, kyoMki ye Apake hai| jo-jo apane hote haiM, ve rakSaNIya hote haiM, jaise - jJAnAdi guNa / bhavana evaM antaHpura Apake haiM, isa kAraNa inakA rakSaNa karanA caahie| ye kramazaH hetu aura kAraNa haiN| 1 nami rAjarSi ke uttara kA Azaya - * isa saMsAra meM eka mere (AtmA ke sivAya aura koI bhI vastu (strI, putra, antaHpura, bhavana, zarIra, dhana Adi) merI nahIM hai / yahA~ kisI prANI kI koI bhI vastu nahIM hai| merI jo vastu hai, vaha (AtmA tathA AtmA ke jJAnAdi nijaguNa) mere pAsa hai| jo apanI hotI hai, usI kI rakSA agni jalAdi ke upadravoM se kI jAtI hai| jo apanI nahIM hotI, use mithyAjJAnavaza apanI mAna kara kauna akiMcana, nirvyApAra, gRhatyAgI bhikSu duHkhI hogA? jaise ki kahA hai 1. (ka) bRhadvRtti, patra 310 (kha) uttarA, priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 384 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 uttarAdhyayanasUtra eko'haM na me kazcit svaH paro vApi vidyte| yadeko jAyate jantumriyate caika eva hi|| ego me sAsao appA, naanndNsnnsNjuto| sesA me bAhirA bhAvA, savve sNjoglkkhnnaa|| ataH antapurAdi pakSa meM svatvarUpa hetu kA sadbhAva na rahane se indrokta hetu asiddha hai aura rakSaNIya hone se inakA tyAga na karane rUpa kAraNa bhI yarthAtha nahIM hai| vastutaH abhiniSkramaNa ke lie ye saba saMyogajanita bandhana tyAjya haiM, parigraha naraka Adi anartha kA hetu hone se mokSAbhilASI dvArA tyAjya hai| bhadaM - bhadra zabda kalyANa aura sukha tathA Ananda-maMgala artha meM prayukta hotA hai| piyaM appiyaM - priya apriya zabda yahA~ iSTa aura aniSTa artha meM hai| eka ko iSTa - priya aura dUsare ko aniSTa - apriya mAnane se rAga-dveSa hotA hai, jo du:kha kA kAraNa hai|2 / / tRtIya praznottara : nagara ko surakSita evaM ajeya banAne ke sambandha meM 17. eyamaDhaM nisAmittA heukAraNa- coio| tao namiM rAyarisiM devindo iNamabbavI- // [17] isa bAta ko suna kara hetu aura kAraNa se prerita hue devendra ne taba nami rAjarSi ko isa prakAra kahA 18. 'pAgAraM kAraittANaM gopuraTTAlagANi y| ussUlaga-sayagghIo tao gacchasi khattiyA! // ' [18] he kSatriya ! pahale tuma prAkAra (-parakoTA), gopura (mukhya daravAjA), aTTAlikAe~, durga kI khAI, zatighniyA~ (kile ke dvAra para car3hAI huI topeM) banavA kara, phira pravrajita honaa| 19. eyamaDhaM nisAmittA heukaarnn-coio| taho namI rAyarisI devindaM iNamabbavI- // [19] isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita hue nami rAjarSi ne devendra ko yaha kahA - 20. 'saddhaM nagaraM kiccA tvsNvrmgglN| khantiM niuNapAgAraM tiguttaM duppdhNsyN|| [20] (jo muni) zraddhA ko nagara, tapa aura saMvara ko argalA, kSamA ko (zatru se rakSaNa meM) nipuNa (sudRr3ha) prAkAra (durga) ko (burja, khAI aura zataghnIrUpa) trigupti (mana-vacana-kAyA kI gupti)se surakSita evaM aparAjeya banA kara tathA - 21. dhaNu parakkama kiccA jIvaM ca IriyaM syaa| dhiiMca keyaNaM kiccA sacceNa plimnthe| 1. (ka) bRhadvRtti, patra 310 2. (ka) 'bhadraM kalyANaM sukhaM c|' (kha) uttarA, priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 385-386 (kha) 'priyamiSTaM, apriymnissttm|'- bR. vR., patra 310 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : namipravrajyA 135 [21] (AtmavIrya ke ullAsarUpa) parAkrama ko dhanuSa banAkara, IryAsamiti (upalakSaNa se anya samitiyoM) ko dhanuSa kI pratyaMcA (Dora yA jIvA) tathA dhRti ko usakI mUTha (ketana) banA kara satya (snAyurUpa mana:satyAdi) se use bAMdhe; 22. tavanArAyajutteNa bhettUNaM kmmkNcuyN| muNI vigayasaMgAmo bhavAo primucce||' ___[22] taparUpI bANoM se yukta (pUrvokta) dhanuSa se karmarUpI kavaca ko bheda kara (jItane yogya karmoM ko antaryuddha meM jIta kara) saMgrAma se virata muni bhava se parimukta ho jAtA hai| vivecana-indra ke prazna meM hetu aura kAraNa-Apa kSatriya hone se nagararakSaka haiM, bharata Adi ke samAna; yaha hetu hai| nagararakSA karane se hI Apa meM kSatriyatva ghaTita ho sakatA hai, yaha kAraNa hai| prastuta gAthA meM 'kSatriya' sambodhana se hetu upalakSita kiyA gayA hai| Azaya yaha hai ki Apa kSatriya haiM, isalie pahale kSatriyadharma (-nagararakSArUpa) kA pAlana kie binA ApakA pravrajita honA anucita hai|1 nami rAjarSi ke uttara kA Azaya - maiMne Antarika kSatriyatva ghaTita kara diyA hai, kyoMki saccA kSatriya SaTkAyarakSaka evaM AtmarakSaka hotA hai| karmarUpI zatruoM ko parAjita karane ke lie vaha Antarika yuddha cher3atA hai| usa Antarika yuddha meM muni zraddhA ko nagara banAtA hai evaM tapa, saMvara, kSamA, tIna gupti, pA~ca samiti, dhRti, parAkrama Adi vividha surakSAsAdhanoM ke dvArA AtmarakSA karate hue vijaya prApta karatA hai| antaryuddha-vijetA muni saMsAra se sarvathA vimukta ho jAtA hai| 2 saddha- samasta guNoM ke dhAraNa karane vAlI tattvarucirUpa zraddhA / aggalaM - tapa - bAhya aura Abhyantara tapa evaM AzravanirodharUpa saMvara mithyAtvAdi doSoM kI nivAraka hone se argalA hai| khaMtiM niuNapAgAraM-kSamA,-upalakSaNa se mArdava, Arjava Adi sahita kSamA, zraddhArUpa nagara ko dhvasta karane vAle anantAnubandhIkaSAya kI avarodhaka hone se - kSAnti ko samartha sudRr3ha koTa yA parakoTA banA kara / sayagghI-zataghnI - eka bAra meM sau vyaktiyoM kA saMhAra karane vAlA yaMtra, topa jaisA astra / 3 caturtha praznottara : prAsAdAdi-nirmANa karAne ke sambandha meM 23. eyamaDhaM nisAmittA heukAraNa- coio| tao nami rAyarisiM devindo innmbbvii|| [23] devendra ne isa bAta ko suna kara hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi se isa prakAra kahA - 24 'pAsAe kAraittANaM vaddhamANagihANi y| vAlaggapoiyAo ya tao gacchasi khttiyaa!||' 1. (ka) bRhavRtti, patra 311 2. bRhadvRtti, patra 311 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 394 3. bRhadvRtti, patra 311 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra [24] he kSatriya ! pahale Apa prAsAda (mahala), vardhamAnagRha (vAstuzAstra ke anusAra vividha varddhamAna ghara) aura bAlAgrapotikAe~ ( - candrazAlAe~) banavAkara, tadanantara jAnA arthAt pravrajita honA / 25. eyamaTTha nisAmittA heukAraNa- coio / tao namI rAyarasI devindaM iNamabbavI || [25] devendra kI bAta ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra se isa prakAra kahA - 136 'saMsayaM khalu so kuNaI jo magge kuNaI gharaM / jattheva gantumicchejjA tattha kuvvejja sAsayaM / / ' [26] jo mArga meM ghara banAtA hai, vaha nizcaya hI saMzayazIla banA rahatA hai ( patA nahIM, kaba use chor3a kara jAnA par3e) / ataeva jahA~ jAne kI icchA ho, vahIM apanA zAzvata ghara banAnA cAhie / 26. - vivecana - indra ke dvArA prastuta hetu aura kAraNa apane vaMzajoM ke lie Apako prAsAda Adi banavAne cAhie, kyoMki Apa samartha aura prekSAvAn haiM; yaha hetu aura kAraNa hai * prAsAda Adi banavAe binA sAmarthya ke hote hue bhI Apa meM prekSAvattA - sUkSmabuddhimattA ghaTita nahIM hotii| 'kSatriya' zabda se sAmarthya aura prekSAvattA upalakSita kI hai| - - nami rAjarSi ke uttara kA Azaya - jisa vyakti ko yaha saMdeha hotA hai ki maiM apane abhISTa zAzvata sthAna (mokSa) taka pahu~ca sakU~gA yA nahIM, vahI mArga meM saMsAra meM apanA ghara banAtA hai| mujhe to dRr3ha vizvAsa hai ki maiM vahA~ pahu~ca jAU~gA aura vahIM pahu~cakara maiM apanA zAzvata ( sthAyI) ghara banAU~gA / ataH samarthatA aura prekSAvattA meM kahA~ kSati hai? kyoMki maiM to apane ghara banAne kI taiyArI meM lagA huA hU~ aura svAzrayI zAzvata gRha banAne meM pravRtta hU~ ! ataH prekSAvAn hetu vAstava meM siddhasAdhana hai| 'mokSasthAna hI mere lie gantavyasthAna hai, kyoMki vahI zAzvata sukhAspada hai' yaha pratijJA evaM hetu vAkya hai| jo aisA nahIM hotA vaha sthAna mumukSu ke lie gantavya nahIM hotA, jaise narakanigodAdi sthAna; yaha vyatireka udAharaNa hai / 2 4. vaddhamANagihANi - varddhamAnagRha - vAstuzAstra meM kathita anekavidha gRha / matsyapurANa ke matAnusAra varddhamAnagRha vaha hai, jisameM dakSiNa kI ora dvAra na ho| vAlmIki rAmAyaNa meM bhI aisA hI batAyA gayA hai aura use 'dhanaprada' kahA hai| 3 bAlaggapoiyAo - bAlAgrapotikA dezI zabda hai, artha hai - valabhI, arthAt - candrazAlA, athavA tAlAba meM nirmita laghu praasaad| 4 1. (ka) bRhadvRtti, patra 311 2. (ka) bRhadvRtti, patra 311 3. (ka) bRhadvRtti, patra 311 (ga) dakSiNadvArarahitaM vardhamAnaM dhanapradam / ' - vAlmIki rAmAyaNa 5/8 (kha) bRhadvRtti, patra 312 (ka) utta. cUrNi, pR. 183 (kha) uttarA, priyadarzinI TIkA, bhA. 2, pR. 408 (kha) uttarA, priyadarzinI TIkA, bhA. 2, pR. 409 (kha) 'dakSiNadvArahInaM tu vardhamAnamudAhRtam' matsyapurANa, pR. 254 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : namipravrajyA 137 sAsayaM-do rUpa, do artha-(1)-svAzraya sva yAnI AtmA kA Azraya - ghara, athavA (2) zAzvata - nitya (prasaMgAnusAra) gRha / paMcama praznottara : cora-DAkuoM se nagararakSA karane ke sambandha meM 27. eyamaDhaM nisAmittA heukaarnn-coio| tao namiM rAyarisiM devindo iNamabbavI- / / [17] (anantarokta nami rAjarSi ke) isa vacana ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne nami rAjarSi se isa prakAra kahA - 28. 'Amose lomahAre ya gaMThibhee ya tkkre| nagarassa khemaM kAUNaM tao gacchasi khttiyaa!||' [28] he kSatriya! pahale Apa luTeroM ko, prANaghAtaka DAkuoM, gAMTha kATane vAloM (girahakaToM) aura taskaroM (sadA corI karane vAloM) kA damana karake, nagara kA kSema (amana-caina) karake phira (dIkSA lekara) jaanaa| 29. eyamaDhaM nisAmittA heukaarnn-coio| tao namI rAyarisI devindaM innmbbvii-|| [28] isa pUrvokta bAta ko suna kara hetu aura kAraNoM se prerita hue nami rAjarSi ne devendra ko yoM kahA 30. 'asaI tu maNussehiM micchAdaNDo pgNjii| akAriNo'ttha bajjhanti muccaI kArago jnno||' [30] manuSyoM ke dvArA aneka bAra mithyA daNDa kA prayoga (aparAdharahita jIvoM para bhI ajJAna yA ahaMkAravaza daNDavidhAna) kara diyA jAtA hai| (cauryAdi aparAdha) na karane vAle yahA~ bandhana meM DAle (bAMdhe) jAte haiM aura vAstavika aparAdhakartA chUTa jAte haiN| vivecana - indra-kathita hetu aura udAharaNa - 'Apa dharmiSTha kSatriya zAsaka hone se cora Adi adhArmika vyaktiyoM kA nigraha karake nagara meM zAnti sthApita karane vAle haiN| jo dhArmika zAsaka hotA hai, vaha adhArmikoM kA nigraha karake nagara meM zAnti sthApita karatA hai| jaise bharatAdi nRpa, yaha hetu hai| corAdi adhArmika vyaktiyoM kA nigraha karake nagarakSema kiye binA ApakA zAsakatva evaM dhArmikatva ghaTita nahIM ho sakatA, yaha kAraNa hai| ataH adhArmikoM kA nigraha karake nagarakSema kiye binA ApakA dIkSA lenA anucita nami rAjarSi ke uttara kA tAtparya - he vipra ! prajApIr3aka janoM kA damana karake nagara meM zAnti sthApita karane ke bAda pravrajita hone kA ApakA kathana ekAntataH upAdeya nahIM hai; kyoMki bahuta vAra vAstavika 1. bRhadavRtti, patra 312 2. (ka) bRhadvRtti, patra 312 (kha) uttarA., priyadarzinI TIkA, bhA. 2, pR. 410 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 uttarAdhyayanasUtra aparAdhI jAne nahIM jAte, isalie ve daNDita hone se baca jAte haiM aura niraparAdha daNDita kiye jAte haiN| aisI sthiti meM niraparAdhiyoM ko jAne vinA hI daNDa de dene vAle zAsaka meM dhArmikatA kaise ghaTita ho sakatI hai? ataH ApakA hetu asiddha hai| AdhyAtmika dRSTi se nami rAjarSi kA tAtparya yaha thA ki ye indriyarUpI taskara hI mokSAbhilASiyoM ke dvArA nigraha - damana - karane yogya haiM, kyoMki ye hI AtmaguNarUpI sarvasva ke apahAraka haiN| jo-jo sarvasva-apahAraka hote haiM, ve hI nigrahaNIya hote haiM, jaise taskara aadi| isa prakAra nami rAjarSi dvArA ukta hetu evaM kAraNa hai| AmoSAdi cAroM ke artha (1) AmoSa-paMthamoSaka-baTamAra, mArga meM lUTane vAlA, sarvasva haraNa karane vaalaa| (2) lomahAra-mArakara sarvasva haraNa karane vAlA, DAkU, pIr3anamoSaka-pIr3A pahu~cA kara lUTane vaalaa| (3) granthibhedaka dravya sambandhI gAMTha kaiMcI Adi ke dvArA kuzalatA se kATa lene vAlA, yA suvarNayaugika yA nakalI sonA banA kara yukti se athavA isI taraha ke dUsare kauzala se logoM ko Thagane vaalaa| (4) taskara - sadaiva corI karane vaalaa| micchAdaMDo pauMjaI-ajJAna, ahaMkAra aura lobha Adi kAraNoM se manuSya mithyAdaNDa kA prayoga karatA hai, arthAt-vaha niraparAdha ko deza-niSkAsana tathA zArIrika nigraha yAtanA Adi daNDa de detA hai| chaThA praznottara : uddaNDa rAjAoM ko vaza meM karane ke sambandha meM 31. eyamaDhe nisAmittA heukaarnn-coio| tao namiM rAyarisiM devindo innmbbvii|| [31] isa (anantarokta) artha ko suna kara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne nami rAjarSi ko isa prakAra kahA 32. 'je keI patthivA tubbhaM nA''namanti narAhivA! __vase te ThAvaittANaM tao gacchasi khattiyA! // ' [32] he narAdhipati ! he kSatriya ! kaI rAjA, jo Apake sAmane nahIM jhukate (namate - AjJA nahIM mAnate), (pahale) unheM apane vaza meM karake, phira (pravrajyA grahaNa karane ke lie) jaanaa| 33. eyamajheM nisAmittA heukaarnn-coio| tao namI rAyarisI devindaM innmbbvii-|| [33] (devendra kI) yaha bAta suna kara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra ko yoM kahA 1. (ka) bRhavRtti, patra 312 (kha) uttarA., priyadarzinI TIkA, bhA. 2, pR.412-413 2. (ka) uttarA. cUrNi, pR. 183 (kha) bRhavRtti, patra 312 3. 'mithyA-vyalIkaH, kimuktaM bhavati?- anaparAdhiSvajJAnAhaMkArAdihetubhiraparAdhiSviva daNDanaM-daNDa:- deza-tyAga shriirnigrhaadiH|' - bRhadvRtti patra 313 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : namipravrajyA 34. 'jo sahassaM sahassANaM saMgAme dujjae jiNe / egaM jiNejja appANaM esa se paramo jao // ' 139 [34] jo durjaya (jahA~ vijayaprApti duSkara ho, aise ) saMgrAma meM dasa lAkha subhaToM ko jItatA hai; (usakI apekSA jo ) eka AtmA ko (viSaya- kaSAyoM meM pravRtta apane Apako ) jIta ( vaza meM kara) letA hai, usa (AtmajayI) kI yaha vijaya hI utkRSTa (parama) vijaya hai| 35. appANameva jujjhAhi kiM te jujjheNa bajjhao ? appANameva appANaM jar3attA suhamehae - // [35] apane Apake sAtha yuddha karo, tumheM bAharI yuddha (rAjAoM Adi ke sAtha yuddha) karane se kyA lAbha?, (kyoMki muni viSayakaSAyoM meM pravRtta) AtmA ko AtmA dvArA jIta kara hI ( zAzvata svavaza mokSa) sukha ko prApta karatA hai / 36. paMcindiyANi kohaM mANaM mAyaM taheva lohaM ca / dujjayaM ceva appANaM savvaM appe jie jiyaM / / durja [36] (sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu evaM zrotra, ye pAMca indriyA~, krodha, mAna, mAyA aura lobha tathA mana ( mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura azubhayoga se dUSita mana); ye saba eka ( akele apane ) AtmA ko jIta lene para jIta liye jAte haiM / vivecana - indra dvArA kathita hetu aura kAraNa - Apako uddaNDa aura nahIM jhukane vAle rAjAoM ko namana karAnA (jhukAnA ) cAhie, kyoMki Apa sAmarthyavAn narAdhipa kSatriya haiN| jo sAmarthyavAn narAdhipati hote haiM, ve uddaNDa rAjAoM ko namana karAne vAle hote haiM, jaise bharata Adi nRpa; yaha hetu hai / sAmarthya hone para bhI uddaNDa rAjAoM ko nahIM jhukAte, isalie ApameM narAdhipatva evaM kSatriyatva ghaTita nahIM ho sakatA, yaha kAraNa hai| ataH rAjAoM ko jIte binA ApakA pravrajita honA anucita hai / 1 nAma rAjarSi ke uttara kA Azaya - bAhya zatruoM ko jItane se kyA lAbha? kyoMki usase sukha prApti nahIM ho sakatI, paMcendriya, krodhAdikaSAya evaM durjaya mana Adi se yukta du:khahetuka eka AtmA ko jIta lene para sabhI jIta liye jAte haiM, yaha vijaya hI zAzvata sukha kA kAraNa hai / ataH mumukSu AtmA dvArA zAzvatasukhavighAtaka kaSAyAdi yukta AtmA hI jItane yogya hai| ataH maiM bAhya - -zatruoM para vijaya kI upekSA karake AtmA ko jItane meM 2 pravRtta huuN| dujjayaM ceva appANaM--do vyAkhyAe~ - (1) durjaya AtmA arthAt mana; jo anekavidha adhyavasAyasthAnoM meM satata gamana karatA hai, vaha AtmA -- mana hI / athavA (2) AtmA (jIva) hI durjaya hai| isa AtmA ke jIta lene para saba bAhya zatru jIta liye jAte haiM / 3 1. (ka) bRhadvRtti, patra 314 (kha) uttarA priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 415 2. (ka) bRhadvRtti, patra 314 (kha) uttarA priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 419-420 3. bRhadvRtti, patra 314 (1) atati satataM gacchati tAni tAnyadhyavasAyasthAnAntarANIti vyutpatterAtmA manaH, tacca durjayam (2) athavA cakAro hetvartha:, yasmAdAtmaiva jIva eva durjayaH / tataH sarvamindriyAdyAtmani jite jitam / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 uttarAdhyayanasUtra saptama praznottara : yajJa, brAhmaNabhojana, dAna aura bhoga karake dIkSAgrahaNa ke sambandha meM 37. eyamaDhaM nisAmittA heukAraNa - coio| tao namiM rAyarisiM devindo innmbbvii-|| [37] (nami rAjarSi kI) isa ukti ko suna kara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne nami rAjarSi se isa prakAra kahA 38. 'jeittA viule janne bhoittA smnnmaahnne| daccA bhoccA ya jiTThA ya tao gacchasi khttiyaa!|| [38] he kSatriya! pahale (brAhmaNoM dvArA) vipula yajJa karA kara, zramaNoM aura brAhmaNoM ko bhojana karA kara tathA (brAhmaNAdi ko gau, bhUmi, svarNa Adi kA) dAna dekara, (manojJa zabdAdi bhogoM kA) upabhoga kara evaM (svayaM) yajJa karake phira (dIkSA ke lie) jaanaa| 39. eyamaDheM nisAmittA heukAraNa- coio| tao namI rAyarisI devindaM innmbbvii-|| [39] isa (anantarokta) artha ko suna kara hetu aura kAraNa se prerita hue nami rAjarSi ne devendra se yaha kahA 40. 'jo sahassaM sahassANaM mAse mAse gavaM de| tassAvi saMjamo seo adintassa vi kiNcnn||' [40] jo vyakti pratimAsa dasa lAkha gAyoM kA dAna karatA hai, usakA bhI (kadAcit cAritramohanIya kA kSayopazama ho to) saMyama (grahaNa karanA) zreyaskara-kalyANakAraka hai, (bhale hI) vaha (usa avasthA meM) (kisI ko) kucha bhI dAna na detA ho| vivecana- devendra-kathita hetu aura kAraNa - yajJa, dAna Adi dharmajanaka haiM, kyoMki ye prANiyoM ke lie prItikAraka haiN| jo jo kArya prANiprItikAraka hote haiM, ve-ve dharmajanaka haiM, jaise prANAtipAta-viramaNa Adi; yaha hetu hai aura yajJAdi meM prANiprItikaratA dharmajanakatva ke binA nahIM hotI; yaha kAraNa hai| indra ke kathana kA Azaya hai ki Apa jaba taka yajJa nahIM karate-karAte, go Adi kA dAna svayaM nahIM dete-dilAte tathA zramaNa-brAhmaNoM ko bhojana nahIM karAte aura svayaM zabdAdi viSayoM kA upabhoga nahIM karate, taba taka ApakA dIkSita honA anucita hai| rAjarSi dvArA pradatta uttara kA Azaya - brAhmaNaveSI indra ne rAjarSi ke samakSa brAhmaNa-paramparA meM pracalita yajJa, brAhmaNabhojana, dAna aura bhoga-sevana, ye cAra viSaya prastuta kiye the, jabaki rAjarSi ne unameM se kevala eka dAna kA uttara diyA hai, zeSa praznoM ke uttara usI meM samAviSTa haiN| dasa lAkha gAyoM kA dAna pratimAsa dene vAle kI apekSA kiJcita bhI dAna na dene vAle vyakti kA saMyamapAlana zreyaskara hai| isakA tAtparya yaha nahIM hai ki anna-vastrAdi kA dAna pApajanaka hai yA yogya pAtra ko inakA dAna nahIM karanA cAhie, 1. (ka) bRhadvRtti, patra 315 (kha) uttarA, priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 424 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : namipravrajyA 141 kintu isa zAstravAkya kA abhiprAya yaha hai ki yogya pAtra ko dAna denA yadyapi puNyajanaka hai, tathApi vaha dAna saMyama ke samAna zreSTha nahIM hai| saMyama usakI apekSA zreSTha hai| kyoMki dAna se to parimita prANiyoM kA hI upakAra hotA hai, kintu saMyamapAlana karane meM sarvasAvadha se virati hone se usameM SaTkAya (samasta prANiyoM) kI rakSA hotI hai| isa kathana se dAna kI puNyajanakatA siddha hotI hai, kyoMki yadi dAna puNyajanaka na hotA to saMyama usakI apekSA zreSTha hai, yaha kathana asaMgata ho jaataa| tIrthaMkara bhI dIkSA lene se pUrva eka varSa taka lagAtAra dAna dete haiN| tIrthaMkaroM dvArA pradatta dAna mahApuNyavarddhaka hai, magara usakI apekSA bhI akiMcana bana kara saMyamapAlana karanA atyanta zreyaskara hai, yaha batAnA hI tIrthaMkaroM ke dAna kA rahasya hai| 1 / / yajJa Adi preya haiM, sAvadha haiM, kyoMki unameM pazuvadha hotA hai, sthAvarajIvoM kI bhI hiMsA hotI hai aura bhoga bhI sAvadha hI haiM, isalie jo sAvadha hai, vaha prANiprItikAraka nahIM hotA, jaise hiMsA aadi| yajJa Adi sAvadha hone se prANiprItikara nahIM haiN| nami rAjarSi kA Azaya yaha hai ki dAna-yajJAdi meM saMyama zreyaskara hai, isalie dAnAdi anuSThAna kiye binA hI mere dvArA saMyamagrahaNa karanA anucita nahIM hai| aSTama praznottara : gRhasthAzrama meM hI dharmasAdhanA ke sambandha meM 41. eyamaDheM nisAmittA heukAraNa- coio| tao namiM rAyarisiM devindo innmbbvii-|| [41] (rAjarSi ke) isa vacana ko suna kara hetu aura kAraNa se prerita hokara devendra ne nami rAjarSi se isa prakAra kahA 42. 'ghorAsamaM caittANaM annaM patthesi aasmN| __ iheva posaharao bhavAhi mnnuyaahivaa!||' [42] he mAnavAdhipa! Apa ghorAzrama arthAt - gRhasthAzrama kA tyAga karake anya Azrama (saMnyAsAzrama) ko svIkAra karanA cAhate ho ; (yaha ucita nahIM hai|) Apa isa (gRhasthAzrama) meM hI rahate hue pauSadhavrata meM tatpara rheN| 43. eyamaDhaM nisAmittA heukaarnn-coio| ___ tao namI rAyarisI devindaM innmbbvii-|| [43] (devendra kI) yaha bAta suna kara hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra se isa prakAra kahA1. uttarA, priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 425-426 2. godAnaM ceha yAgAdyupalakSaNam, atiprbhuutjnaacritmityupaattm| evaM ca saMyamasya prazasyataratvamabhidadhatA yAgAdInAM sAvadyatvamarthAdAveditam / tathA ca yajJapraNetRbhiruktam - SaTzatAni niyujyante pazUnAM mdhyme'hni| azvamedhasya vacanAnyUnAni pshubhistribhiH|| iyatpazuvadhe kathamasAvadhatAnAma? ....... bhogAnAM tu sAvadhatvaM suprasiddham / tathA ca prANiprItikaratvAdityasiddho hetu:yatsAvA, na tatprANiprItikaram yathA hiNsaadi| sAvadhAni ca yogaadiini| - bRhavRtti, patra 315 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 uttarAdhyayanasUtra 44. 'mAse mAse tu jo bAlo kusaggeNaM tu bhuNje| na so suyakkhAyadhammassa kalaM agghai solsiN||' [44] jo bAla (ajJAnI) sAdhaka mahIne-mahIne kA tapa karatA hai aura pAraNA meM kuza ke agrabhAga para Ae, utanA hI AhAra karatA hai, vaha suAkhyAta dharma (samyakcAritrarUpa munidharma) kI solahavIM kalA ko bhI nahIM pA sktaa| vivacena-ghorAzrama kA artha yahA~ gRhasthAzrama kiyA gayA hai| vaidikadRSTi se gRhasthAzrama ko ghora arthAt-alpa sattvoM ke lie atyanta duSkara, duranucara, kaThina isalie batAyA gayA hai ki isI Azrama para zeSa tIna Azrama AdhArita haiM / brahmacaryAzrama, vAnaprasthAzrama aura saMnyAsAzrama, ina tInoM AzramoM kA paripAlaka evaM rakSaka gRhasthAzrama hai| gRhasthAzramI para ina tInoM ke paripAlana kA dAyitva AtA hai, svayaM apane gArhasthya jIvana ko calAne aura nibhAne kA dAyitva bhI hai tathA kRSi, pazupAlana, vANijya, nyAya, surakSA Adi gRhasthAzrama kI sAdhanA atyanta kaSTa-sAdhya hai, jabaki anya AzramoM meM na to dUsare AzramoM ke paripAlana kI jimmedArI hai aura na hI strI-putrAdi ke bharaNa-poSaNa kI cintA hai aura na kRSi, pazupAlana, vANijya, nyAya surakSA Adi kA dAyitva hai| isa dRSTi se anya Azrama itane kaSTasAdhya nahIM haiN| mahAbhArata meM batAyA gayA hai ki jaise sabhI jIva mAtA kA Azraya lekara jIte haiM, vaise hI gRhasthAzrama kA Azraya lekara sabhI jIte haiN| manusmRti meM bhI gRhasthAzrama ko jyeSThAzrama kahA gayA hai| cUrNikAra ne isI Azaya ko vyakta kiyA hai ki pravrajyA pAlana karanA to sukhasAdhya hai, kintu gRhasthAzrama kA pAlana duHkhasAdhya - kaThina hai| devendra-kathita hetu aura kAraNa - dharmArthI puruSa ko gRhasthAzrama kA sevana karanA cAhie, kyoMki vaha ghora hai, arthAt saMnyAsa kI apekSA gRhasthAzrama ghora hai, jaise anazanAdi tp| use chor3a kara saMnyAsAzrama meM jAnA ucita nhiiN| yaha hetu aura kAraNa hai| rAjarSi ke uttara kA Azaya - ghora hone mAtra se koI kArya zreSTha nahIM ho jaataa| bAlatapa karane vAlA tapasvI paMcAgnitapa, kaMTakazayyAzayana Adi ghora tapa karatA hai, kintu vaha sarvasAvadhavirati rUpa munidharma (saMyama) kI tulanA meM nahIM AtA, yahA~ taka ki vaha usake solahaveM hisse ke barAbara bhI nahIM hai| ataH jo svAkhyAtadharma nahIM hai, vaha ghora ho to bhI dharmArthI ke lie anuSTheya - AcaraNIya nahIM hai, jaise Atmavadha aadi| vaise hI gRhasthAzrama hai, kyoMki gRhasthAzrama kA ghora rUpa sAvadha hone se mere lie hiMsAdivat tyAjya hai| Azaya yaha hai ki dharmArthI ke lie gRhasthAzrama ghora hone para bhI svAkhyAtadharma nahIM hai, usake lie svAkhyAtadharma hI AcaraNIya 1. (ka) ghoraH atyantaM duranucaraH, sa cAsau Azramazca ghorAzramo gArhasthyaM, tasyaivAlpasattvairduSkaratvAt / yata AhuH - 'gRhasthAzramasamo dharmo, na bhUto, na bhvissyti| pAlayanti narAH zUrAH, klIbAH pAkhaNDamAzritAH / / anyametad vyatiriktaM kRSi pazupAlyAdyazaktakAtarajanAbhinanditaM ....... / ' - bRhavRtti, patra 315 (kha) 'yathA mAtaramAzritya sarve jIvanti jntvH| tathA gRhasthAzramaM prApya sarve jIvanti caashrmaaH||' - mahAbhArata-anuzAsana parva, a. 151 (ga) 'tasmAjjyeSThAzramo gRhii|' - manusmRti 3/78 (gha) 'Azrayanti tamityAzrayAH kA bhAvanA? sukhaM hi pravrajyA kriyate, duHkhaM gRhAzrama ati, taM hi srvaashrmaastrkynti|' - utta. cUrNi, pR. 184 2. bRhavRtti, patra 315 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : namipravrajyA 143 hai, cAhe vaha ghora ho yA aghora / isalie maiM gRhasthAzrama ko chor3a rahA hU~, vaha ucita hI hai| 'svAkhyAtadharma' kA artha - tIrthaMkara Adi ke dvArA sarvasAvadhapravRttiyoM se virati rUpa hone se jise sarvathA suSTha-zobhana kahA gayA (kathita) hai| Azaya yaha hai ki tIrthaMkaroM dvArA kathita sarvaviraticAritrarUpa dharma svAkhyAta hai| isakA samagrarUpa se AcaraNa karane vAlA svAkhyAtadharmA -sarvaviraticAritravAn muni hotA hai| 'kusaggeNa tu bhuMjae' : do rUpa, do artha - (1) jo kuza kI noka para Tike utanA hI khAtA hai, (2) kuza ke agrabhAga se hI khAtA hai, aMgulI Adi se uThA kara nahIM khaataa| pahale kA Azaya eka bAra khAnA hai, jabaki dUsare kA Azaya aneka bAra khAnA hai|3 navama praznottara : hiraNyAdi tathA bhaNDAra kI vRddhi karane ke sambandha meM 45. eyamaDheM nisAmittA heukAraNa - coio| tao namiM rAyarisiM devindo iNamabbavI- // [45] (rAjarSi kA) pUrvokta kathana sunakara hetu aura kAraNoM se prerita hue devendra ne nami rAjarSi se isa prakAra kahA 46. 'hiraNNaM suvaNNaM maNimuttaM kaMsaM dUsaM ca vaahnnN| kosaM vaDDhAvaittANaM tao gacchasi khttiyaa!||' ___ [46] he kSatriyapravara! (pahale) Apa cAMdI, sonA, maNi, muktA, kAMse ke pAtra, vastra, vAhana aura koza (bhaNDAra) kI vRddhi karake tatpazcAt pravrajita honaa| 47. eyamaDhaM nisAmittA heukAraNa - coio| tao namI rAyarisiM devinda iNamabbavI- // [47] isa bAta ko suna kara hetu aura kAraNa se prerita hue nami rAjarSi ne devendra se isa prakAra kahA 48. 'suvaNNa-ruppassa u pavvayA bhave siyA hu kelAsasamA asNkhyaa| narassa luddhassa na tehiM kiMci icchA u AgAsasamA annntiyaa||' ___[48] kadAcit sone aura cAMdI ke kailAzaparvata ke tulya asaMkhya parvata ho (mila jAe), phira bhI lobhI manuSya kI unase kiMcit bhI tRpti nahIM hotI, kyoMki (manuSya kI) icchA AkAza ke samAna ananta hotI hai| 49. puDhavI sAlI javA ceva hiraNNaM psubhissh| paDipuNNaM nAlamegassa ii vijA tavaM cre|| 1-2-3. bRhavRtti, patra 316 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 uttarAdhyayanasUtra [49] sampUrNa pRthvI, zAlI dhAnya, jau tathA dUsare dhAnya evaM samasta pazuoM sahita (samagra) svarNa, ye saba vastue~ eka kI bhI icchA ko paripUrNa karane meM samartha nahIM haiM - yaha jAna kara vidvAn sAdhaka tapazcaraNa (icchAnirodha) kre| vivecana - indrokta hetu aura kAraNa - 'Apa abhI muni-dharmAnuSThAna karane yogya nahIM bane, kyoMki Apa abhI taka AkAMkSAyukta haiN| Apane abhI taka AkAMkSAyogya svarNAdi vastue~ pUrNatayA ekatrita nahIM kii| ina saba vastuoM kI vRddhi ho jAne se, ina sabakI AkAMkSA evaM gRddhi zAnta evaM tRpta ho jAegI; taba ApakA mana pravrajyApAlana meM nirAkulatApUrvaka lagA rhegaa| ataH jaba taka vyakti AkAMkSAyukta hotA hai, taba taka vaha dharmAnuSThAnayogya nahIM hotA; jaise - mammaNa zreSThI; yaha hetu hai, hiraNyAdi kI vRddhi se AkAMkSApUrti karane ke bAda hI Apa munidharmAnuSThAna ke yogya baneMge, yaha kAraNa hai| rAjarSi dvArA samAdhAna kA niSkarSa - saMtoSa hI nirAkAMkSatA meM hetu hai, hiraNyAdi kI vRddhi hetu nahIM hai| yahA~ sAkAMkSatva hetu asiddha hai| AkAMkSaNIya vastuoM kI paripUrti na hone para bhI yadi AtmA meM saMtoSa hai to usase AkAMkSaNIya vastuoM kI AkAMkSA hI jIva ko nahIM rahatI aura icchAoM kA nirodha evaM niHspRha (nirAkAMkSA-) vRtti dvAdazavidha tapa evaM saMyama ke AcaraNa se jAgatI hai| isalie jaba mujhe tapazcaraNa se saMtoSa prApta ho cukA hai, taba tadviSayaka AkAMkSA na hone se unake bar3hAne Adi kI bAta kahanA aura una vastuoM kI vRddhi na hone se munidharmAnuSThAna ke ayogya batAnA yuktiviruddha hai| hiraNNaM suvaNNaM-hiraNya suvarNa : tIna artha- (1) hiraNya - cAMdI, suvarNa - sonaa| (2) suvarNa-hiraNya - zobhana (sundara) varNa kA sonaa| (3) hiraNya kA artha ghar3A huA sonA aura suvarNa kA artha binA ghar3A huA sonaa| ii vijjA : do rUpa : do artha - (1) iti viditvA - aisA jAnakara, (2) iti vidvAn - isa kAraNa se vidvAn saadhk| dazama praznottara : prApta kAmabhogoM ko chor3akara aprApta ko pAne kI icchA ke saMbaMdha meM 50. eyamajheM nisAmittA heukaarnn-coio| tao nami rAyarisiM devindo innmbbvii-|| [50] (rAjarSi ke mukha se) isa satya ko suna kara hetu aura kAraNa se prerita hue devendra ne nami rAjarSi se yaha kahA1. (ka) bRhadvRtti, patra 316 (kha) uttarAdhyayana, priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 439, 440 2. (ka) bRhavRtti, patra 316 (kha) uttarAdhyayana, priyadarzinI TIkA, bhA. 2, pR. 443 3. (ka) uttarA. cUrNi, pR. 185 : hiraNyaM - rajataM, zobhanavarNa-suvarNam / (kha) bRhadvRtti, patra 316 : hiraNyaM-suvarNa - suvarNaM zobhanavarNa vishissttvrnnikmityrthH| yadvA - hiraNyaM - ghaTitasvarNamitarastu suvrnnm| (ga) sukhabodhA, patra 415 4. bRhadvRtti, patra 316 : 'iti - ityetatzlokadvayoktaM viditvA, yadvA - iti - asmAddhetoH, vidvAn - pnndditH|' Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : namipravrajyA 51. 'accheragamabbhudae bhoe cayasi patthivA! | asante kAme patthesi saMkappeNa vihannasi / / ' [51] he pRthvIpate ! Azcarya hai ki tuma sammukha Ae hue ( prApta) bhogoM ko tyAga rahe ho aura aprApta (avidyamAna) kAma - bhogoM kI abhilASA kara rahe ho! ( mAlUma hotA hai ) ( uttarottara aprAptabhogAbhilASarUpa) sakaMlpa-vikalpoM se tuma bAdhya kiye jA rahe ho / 52. eyamaTTha nisAmittA heDakAraNa - coio / o nami rAyarisI devindaM iNamabbavI - // 145 [52] (devendra kI) isa bAta ko suna kara hetu aura kAraNa se prerita hokara nami rAjarSi ne devendra ko isa prakAra kahA 53. 'sallaM kAmA visaM kAmA kAmA AsIvisomavA / kAme patthemANA akAmA janti doggaiM // ' [ 53 ] ( ye zabdAdi) kAma-bhoga zalya rUpa haiM, ye kAmAdi viSaya viSatulya haiM, ye kAma AzIviSa sarpa ke samAna haiN| kAmabhogoM ko cAhane vAle ( kintu paristhitivaza ) unakA sevana na kara sakane vAle jIva bhI durgati prApta karate haiM / 54. ahe vayai koheNaM mANeNaM ahamA gaI / mAyA gaI DigghAo lobhAo duhao bhayaM // [54] krodha se jIva adho (naraka) gati meM jAtA hai, mAna se adhamagati hotI hai, mAyA se sadgati kA pratighAta (vinAza) hotA hai aura lobha ihalaukika aura pAralaukika - donoM prakAra kA bhaya hotA hai| vivecana - indra - kathita hetu aura kAraNa - jo vivekavAn hotA hai, vaha aprApta kI AkAMkSA se prApta kAmabhogoM ko nahI chor3atA, jaise- brahmadatta cakravartI aadi| yaha hetu hai athavA isa prakAra bhI hai - Apa kAmabhogoM ke parityAgI nahIM haiM kyoMki Apa meM aprApta kAmabhogoM kI abhilASA vidyamAna hai| jo-jo aise hote haiM, prApta kAmoM ke parityAgI nahIM hote, jaise mammaNa seTha / usI taraha Apa bhI haiN| isalie Apa prApta kAmoM ke parityAgI nahIM ho sakate tathA kAraNa isa prakAra hai - pravrajyAgrahaNa se anumAna hotA hai, Apa meM aprApta bhogoM kI abhilASA hai, kintu aprApta bhogoM kI abhilASA, prApta kAmabhogoM ke aparityAga ke binA bana nahIM sktii| isalie prApta kAmabhogoM kA parityAga karanA anucita hai / nAma rAjarSi dvArA uttara kA Azaya - mokSAbhilASI ke lie vidyamAna aura avidyamAna, donoM prakAra ke kAmabhoga zalya, viSa aura AzIviSa sarpa ke samAna haiN| rAgadveSa ke mUla evaM kaSAyavarddhaka hone se ina donoM prakAra ke kAmabhogoM kI abhilASA sAvadyarUpa hai| isalie mokSAbhilASI ke lie prApta yA aprApta 1. (ka) bRhadvRtti, patra 317 (kha) uttarA priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 447-448 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 uttarAdhyayanasUtra kAmabhogoM kI abhilASA, sarvathA tyAjya hai| Apane avidyamAna bhogoM ke icchAkartA ko prAptakAmabhogoM kA tyAgI nahIM mAnA, yaha hetu asiddha hai| kyoMki maiM mokSAbhilASI hU~, mokSAbhilASI ke lezamAtra bhI kAmAbhilASA honA anucita hai| isalie kAmabhoga hI nahIM, vidyamAna-avidyamAna kAmabhogoM kI abhilASA maiM nahIM krtaa| abbhudae bhoe : tIna rUpa : tIna artha - (1) adbhutakAn bhogAn - AzcaryarUpa bhogoM ko, (2) abhyudyatAn bhogAsan - pratyakSa vidyamAna bhogoM ko (3) abhyudaye bhogAn - itanA dhana, vaibhava, yauvana, prabhutva Adi kA abhyudaya (unnati) hote hue bhI (sahajaprApta) bhogoM ko| saMkappeNa vihannasi - Apa saMkalpoM (aprApta kAmabhogoM kI prApti kI abhilASArUpa vikalpoM) se vizeSarUpa se Thage jA rahe haiM yA bAdhita - utpIr3ita ho rahe haiN|3 devendra dvArA asalI rUpa meM stuti, prazaMsA evaM vandanA 55. avaujjhiUNa mAhaNarUvaM viuvviUNa indttN| vandai abhitthuNanto imAhi mahurAhiM vaggUhiM - // [55] devendra, brAhmaNa rUpa ko chor3a kara apanI vaikriyazakti se apane vAstavika indra ke rUpa ko prakaTa karake ina madhura vacanoM se stuti karatA huA (nami rAjarSi ko) vandanA karatA hai - 56. 'aho! te nijio koho aho! te mANo praajio| __ aho! te nirakkiyA mAyA aho! te lobho vsiiko||' [56] aho! Azcarya hai - Apane krodha ko jIta liyA hai, aho! Apane mAna ko parAjita kiyA hai, aho! Apane mAyA ko nirAkRta (dUra) kara diyA hai, aho! Apane lobha ko vaza meM kara liyA hai| 57. aho! te ajavaM sAhu aho! te sAhu mddvN| __aho! te uttamA khantI aho! te mutti uttmaa|| [57] aho! ApakA Arjava (saralatA) uttama hai, aho! uttama hai ApakA mArdava (komalatA), aho! uttama hai ApakI kSamA, aho! uttama hai ApakI nirlobhtaa| 58. ihaM si uttamo bhante ! peccA hohisi uttmo| loguttamuttamaM ThANaM siddhiM gacchasi niiro|| [58] bhagavan ! Apa isa loka meM bhI uttama haiM aura paraloka meM bhI uttama hoMge; kyoMki karma-raja se rahita hokara Apa loka meM sarvottama sthAna - siddhi (mukti) ko prApta kreNge| 59. evaM abhitthuNanto rAyarisiM uttamAe sddhaae| payAhiNaM karento puNo puNo vandaI skko|| 1. (ka) bRhavRtti, patra 317 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 451 2. bRhadvRtti, patra 317 3. (ka) vahI, patra 317 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 447 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana : namipravrajyA 147 [59] isa prakAra uttama zraddhA se rAjarSi kI stuti tathA pradakSiNA karate hue zakrendra ne punaH punaH vandanA kii| 60. to vandiUNa pAe cakkaMkusalakkhaNe muNivarassa / gANuo laliyacavalakuMDalatirIDI // [60] tadanantara nami munivara ke cakra aura aMkuza ke lakSaNoM (cihnoM) yukta caraNoM meM vandana karake lalita evaM capala kuNDala aura mukuTa kA dhAraka indra AkAzamArga se ur3a gayA (svasthAna meM calA gayA) / vivecana indra ke dvArA rAjarSi kI stuti kA kAraNa - indra ne sarvaprathama nami rAjarSi se yaha kahA thA ki 'Apa pahale uddhata rAjavarga ko jIteM, bAda meM dIkSA leM,' isase rAjarSi kA cinta jarA bhI kSubdha nahIM huA / indra ko jJAta ho gayA ki Apane krodha ko jIta liyA hai tathA jaba indra ne kahA ki ApakA antaHpura evaM rAjabhavana jala rahA hai, taba mere jIvita rahate merA antaHpura evaM rAjabhavana Adi jala rahe haiM, kyA maiM isakI rakSA nahIM kara sakatA? isa prakAra rAjarSi ke mana meM jarA-sA bhI ahaMkAra utpanna na huaa| tatpazcAt jaba indra ne rAjarSi ko taskaroM, dasyuoM Adi kA nigraha karane ke lie prerita kiyA, taba Apane jarA bhI na chipA kara niSkapaTa bhAva se kahA ki maiM kaise pahacAnUM ki yaha vAstavika aparAdhI hai, yaha nahIM? isalie dUsaroM kA nigraha karane kI apekSA maiM apanI doSaduSTa AtmA kA hI nigraha karatA huuN| isase unameM mAyA para vijaya kA spaSTa lakSaNa pratIta huaa| jaba indra ne yaha kahA ki Apa pahale hiraNya-suvarNa Adi bar3hA kara, AkAMkSAoM ko zAnta karake dIkSA leM, to unhoMne kahA ki AkAMkSAe~ ananta, asIma haiM, unakI tRpti kabhI nahIM ho sktii| maiM tapa-saMyama ke AcaraNa se nirAkAMkSa hokara hI apanI icchAoM ko zAnta karane jA rahA huuN| isase indra ko unameM lobhavijaya kI spaSTa pratIti huI / isIlie indra ne Azcarya vyakta kiyA ki rAjavaMza meM utpanna hokara bhI Apane kaSAyoM ko jIta liyaa| isake atirikta indra ko apane dvArA prastuta praznoM ke rAjarSi dvArA kiye samAdhAna meM bhI sarvatra unakI saralatA, mRdutA, kSamA, nirlobhatA Adi sAdhutA ke ujjvala guNoM ke darzana hue / isalie indra ne unakI sAdhutA kA bakhAna kiyA tathA yahA~ aura paraloka meM bhI unake uttama hone aura sarvottama siddhisthAna prApta karane kI bhaviSyavANI kii| anta meM pUrNa zraddhA se unake caraNoM meM bArabAra vandanA kii| -- tirIDI - kirITI sAmAnyatayA kirITa aura mukuTa donoM paryAyavAcI bRhadvRtti meM tirITI kA artha mukuTavAn hI kiyA hai, kintu sUtrakRtAMgacUrNi meM use 'mukuTa' aura jisake caurAsI zikhara hoM, use 'tirITa' yA 'kirITa' kahA kirITa ho, use kirITI kahate haiM / 2 - 1. (ka) bRhadvRtti, patra 318-319 (kha) uttarA priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 455 zabda mAne jAte haiM, ataH jisake tIna zikhara hoM, gayA hai| jisake sira para - 2. (ka) bRhadvRtti, patra 319 (kha) sUtrakRtAMgaNacUrNi, pR. 360 - tihiM siharehiM mauDo vuccati, caturasIhiM tirIDaM / ' Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 uttarAdhyayanasUtra zrAmaNya meM susthita nami rAjarSi aura unake dRSTAnta dvArA upadeza 61. namI namei appANaM sakkhaM sakkeNa coio| caiUNa gehaM vaidehI sAmaNNe pjjuvtttthio| [61] nami rAjarSi ne (indra dvArA stuti-vandanA hone para garva tyAga karake) bhAva se apanI AtmA ko (Atmatattva bhAvanA se) vinata kiyaa| sAkSAt devendra ke dvArA prerita hone para bhI (zramaNadharma se vicalita na hokara) gRha aura vaidehI (-videhadeza kI rAjadhAnI mithilA athavA videha kI rAjyalakSmI) ko tyAga kara zrAmaNyabhAva kI ArAdhanA meM tatpara ho ge| 62. evaM karenti saMbuddhA paMDiyA pviykkhnnaa| viNiyaTTanti bhogesu jahA se namI raayrisii|| -tti bemi| [62] jo sambuddha (tattvajJa), paNDita (zAstra ke artha kA nizcaya karane vAle) aura pravicakSaNa (atIva abhyAsa ke kAraNa pravINatA prApta) haiM, ve bhI isI (nami rAjarSi kI) taraha (dharma meM nizcalatA) karate haiM ! tathA kAmabhogoM se nivRtta hote haiM; jaise ki nami raajrssi| ___ - aisA maiM kahatA huuN| vivecana-namei appANaM : do vyAkhyA-(1) bhAvataH AtmA ko svatattvabhAvanA se vinata kiyA, (2) nami ne AtmA ko namAyA-saMyama ke prati samarpita kara diyA-jhukA diyaa| vaidehI--do artha-(1) jisakA videha nAma janapada hai, vaha vaidehI, videhajanapadAdhipa / (2) videha meM hone vAlI vaidehI--mithilA ngrii| / namipravrajyA : navama adhyayana samApta / / 1. bRhavRtti, patra 320 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana drumapatraka adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma 'drumapatraka' hai, yaha nAma bhI Adyapada ke AdhAra para rakhA gayA hai| * prastuta adhyayana kI pRSThabhUmi isa prakAra hai| campAnagarI ke pRSThabhAga meM pRSThacampA nagarI thii| vahA~ zAla aura mahAzAla ye do sahodara bhrAtA the / zAla vahA~ ke rAjA the aura mahAzAla yuvarAja / inakI yazasvatI nAma kI eka bahana thii| bahanoI kA nAma piThara aura bhAnaje kA nAma thA - gAgalI / eka bAra zramaNa bhagavAn mahAvIra vihAra karate hue pRSThacampA pdhaare| zAla aura mahAzAla donoM bhAI bhagavAn kI vandanA ke lie ge| vahA~ unhoMne bhagavAn kA dharmopadeza sunaa| zAla kA antaHkaraNa saMsAra se virakta ho gyaa| vaha nagara meM AyA aura apane bhAI ke samakSa svayaM dIkSA lene kI aura use rAjya grahaNa karane kI bAta kahI to mahAzAla ne kahA- 'mujhe rAjya se koI prayojana nahIM / maiM svayaM isa asAra saMsAra se virakta ho gayA hU~ / ataH Apake sAtha pravrajita honA cAhatA huuN| rAjA ne apane bhAnaje gAgalI ko kAmpilyapura se bulAyA aura use rAjya kA bhAra sauMpa kara donoM bhAI bhagavAn ke caraNoM meM dIkSita ho ge| gAgalI rAjA ne apane mAtA-pitA ko pRSThacampA bulA liyaa| donoM zramaNoM ne gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| eka bAra bhagavAn mahAvIra rAjagRha se vihAra karake campAnagarI jA rahe the| tabhI zAla aura mahAzAla muni ne bhagavAn ke pAsa Akara savinaya prArthanA kI - 'bhagavan! ApakI AjJA ho to hama donoM svajanoM ko pratibodhita karane ke lie pRSThacampA jAnA cAhate haiN|' bhagavAn ne zrI gautama svAmI ke sAtha una donoM ko jAne kI anujJA dii| zrI gautamasvAmI ke sAtha donoM muni pRSThacampA aae| vahA~ ke rAjA gAgalI aura usake mAtA-pitA ko dIkSita karake ve saba punaH bhagavAn mahAvIra ke pAsa A rahe the| mArga meM calate-calate zAla aura mahAzAla ke adhyavasAyoM kI pavitratA bar3hI - dhanya hai gautamasvAmI ko, jo inhoMne saMsAra sAgara se pAra kara diyaa| udhara gAgalI Adi tInoM ne bhI aisA vicAra kiyA - zAla mahAzAla muni hamAre parama upakArI haiN| pahale to inase rAjya pAyA aura aba mahAnandaprAptikAraka saMyama / isa prakAra pAMcoM hI vyaktiyoM ko kevalajJAna huaa| sabhI bhagavAn ke pAsa phuNce| jyoM hI zAla, mahAzAla Adi pAMcoM kevaliyoM kI pariSad meM jAne lage to gautama ne una saba ko rokate hue kahA- 'pahale trilokInAtha bhagavAn ko vandanA karo / ' bhagavAn ne gautama se kahA - 'gautama! ye saba kevalajJAnI ho cuke haiN| inakI AzAtanA mata kro|' 1. dumapatteNovamiyaM, ahaTThiie uvakkameNa ca / ettha kayaM AimmI to dumapattaM ti aNjhayaNaM / / 18 / / - utta. niryukti Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 uttarAdhyayanasUtra dramapatraka gautama ne unase kSamAyAcanA kI parantu unakA mana adhIratA aura zaMkA se bhara gayA ki mere bahuta-se ziSya kevalajJAnI ho cuke haiM, parantu mujhe abhI taka kevalajJAna nahIM huA! kyA maiM siddha nahIM hoU~gA?? isI prakAra eka bAra gautamasvAmI aSTApada para gae the| vahA~ kauDinya, datta aura zaivAla nAmaka tIna tApasa apane pAMca-pAMca sau ziSyoM ke sAtha kliSTa tapa kara rahe the| inameM se kauDinya upavAsa ke nantara pAraNA karake phira upavAsa karatA thaa| pAraNA meM mUla, kanda Adi kA AhAra karatA thaa| vaha aSTApada parvata para car3hA, kintu eka mekhalA se Age na jA skaa| datta bele-bele kA tapa karatA thA aura pAraNA meM nIce par3e hue pIle patte khA kara rahatA thaa| vaha aSTApada kI dUsarI mekhalA taka hI car3ha paayaa| zaivAla tele-tele kA tapa karatA thA, pAraNe meM sUkhI zaivAla (sevAra) khAtA thaa| vaha aSTApada kI tIsarI mekhalA taka hI car3ha paayaa| gautamasvAmI vahA~ Ae to unheM dekha tApasa paraspara kahane lage - hama mahAtapasvI bhI Upara nahIM jA sake to yaha sthUla zarIra vAlA sAdhu kaise jAegA? parantu unake dekhate hI dekhate gautamasvAmI jaghAcAraNalabdhi se sUrya kI kiraNoM kA avalambana lekara zIghra hI car3ha gae aura kSaNabhara meM antima mekhalA taka pahuMca ge| Azcaryacakita tApasoM se nizcaya kara liyA ki jyoM yaha muni nIce utareMge, hama unake ziSya bana jaaeNge| prAta:kAla jaba gautamasvAmI parvata se nIce utare to tApasoM ne unakA rAstA roka kara kahA - 'pUjyavara! Apa hamAre guru haiM, hama saba Apake ziSya haiN|' taba gautama bole - 'tumhAre aura hamAre saba ke guru tIrthaMkara mahAvIra haiN|' yaha suna kara ve Azcarya se bole - 'kyA Apake bhI guru haiM?' gautamasvAmI ne kahA - 'hA~, surAsuroM evaM mAnavoM dvArA pUjya, rAgadveSarahita sarvajJa prabhu mahAvIra svAmI jagadguru haiM, ve mere bhI guru haiN| sabhI tApasa yaha suna kara harSita hue| sabhI tApasoM ko pravrajita kara gautama bhagavAn kI ora cala pdd'e| mArga meM gautamasvAmI ne akSINamahAnalabdhi ke prabhAvoM se sabhI sAdhakoM ko 'khIra' kA bhojana kraayaa| zaivAla Adi 501 sAdhuoM ne socA - 'hamAre mahAbhAgya se sarvalabdhinidhAna mahAguru mile haiN|' yoM zubha adhyayavasAyapUrvaka zukladhyAnazreNI para ArUDha 501 sAdhuoM ko kevalajJAna prApta ho gyaa| jaba sabhI sAdhu samavasaraNa ke nikaTa pahuMce to bele-bele tapa karane vAle dattAdi 501 sAdhuoM ko kevalajJAna prApta ho gyaa| phira upavAsa karane vAle kauDinya Adi 501 sAdhuoM ko zukladhyAna ke nimitta se tIrthaMkara mahAvIra ke darzana hote hI kevalajJAna prApta ho gyaa| tIrthaMkara bhagavAn kI pradakSiNA karake jyoM hI ve kevaliyoM kI pariSad kI ora jAne lage, gautama ne unheM rokate hue bhagavAn ko vandanA karane kA kahA, taba bhagavAn ne kahA - 'gautama! kevaliyoM kI AzAtanA mata kro| ye kevalI ho cuke haiN|' yaha suna kara gautamasvAmI ne mithyAduSkRtapUrvaka una sabase kSamAyAcanA karake vicAra kiyA - maiM gurukarmA isa bhava meM mokSa prApta karU~gA yA nahIM? bhagavAn gautama ke adhairyayukta mana ko jAna ge| unhoMne gautama se pUchA - 'gautama! devoM kA vacana pramANa hai yA tIrthaMkara kA?' gautama - 'bhagavan! tIrthaMkara kA vacana pramANa hai|' 1. (ka) uttarA. (gujarAtI anuvAda), patra 396-397 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 463 se 469 taka Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana 151 drumapatraka bhagavAn ne kahA - 'gautama! sneha cAra prakAra ke hote haiM - soMTha ke samAna, dvidala ke samAna, carma ke samAna aura UrNAkaTa ke samAna / cirakAla ke paricaya ke kAraNa tumhArA mere prati UrNAkaTa jaisA sneha hai / isa kAraNa tumheM kevalajJAna nahIM hotaa| jo rAga strI- putra -dhanAdi ke prati hotA hai, vahI rAga tIrthaMkara deva, guru aura dharma ke prati ho to vaha prazasta hotA hai, phira bhI vaha yathAkhyAtacAritra kA pratibandhaka hai| sUrya ke binA jaise dina nahIM hotA, vaise hI yathAkhyAtacAritra ke binA kevalajJAna nahIM hotaa| isalie jaba mere prati tumhArA rAga naSTa hogA taba tumheM avazya hI kevalajJAna hogA / yahA~ se cyava kara hama donoM hI eka hI avasthA ko prApta hoMge, ataH adhairya na laao|' isa prakAra bhagavAn ne gautama tathA anya sAdhakoM ko lakSya meM rakhakara pramAda-tyAga kA udbodhana karane hetu 'drumapatraka' nAmaka yaha adhyayana kahA hai| * isa adhyayana meM bhagavAn mahAvIra ne gautamasvAmI ko sambodhita karake 36 vAra samayamAtra kA pramAda na karane ke lie kahA hai| isakA eka kAraNa to yaha hai ki gautamasvAmI ko bhagavAn mahAvIra kI vANI para aTUTa vizvAsa thA / ve sarala, sarasa, nizchala antaHkaraNa ke dhanI the / zreSThatA ke kisI bhI stara para kama nahIM the| unakA tapa, saMyama, jJAna, darzana, cAritra anupama thaa| tejasvI evaM sahaja tapasvI jIvana thA unakA / bhagavAn ke prati unakA parama prazasta anurAga thaa| ataH sambhava hai, gautama ne dUsaroM lie kucha prazna kiye hoM aura bhagavAn ne sabhI sAdhakoM ko lakSya meM rakha kara uttara diyA ho| jaina Agama prAyaH gautama kI jijJAsAoM aura bha. mahAvIra ke samAdhAnoM se vyApta haiM / cUMki pUchA gautama ne hai, isalie bhagavAn ne gautama ko hI sambodhana kiyA hai| isakA artha hai - sambodhana kevala gautama ko hai, udbodhana sabhI ke lie hai| * dUsarA kAraNa saMgha meM saikar3oM navadIkSita aura pazcAt dIkSita sAdhuoM ko (uparyukta ghaTanAdvaya ke anusAra) sarvajJa - sarvadarzI hote dekha, gautama kA mana adhIra aura vicalita ho uThA ho / ataH bhagavAn ne unheM hI susthita evaM jAgRta karane ke lie vizeSa rUpa se sambodhita kiyA ho; kyoMki unheM lakSya karake jIvana kI asthiratA, nazvaratA, manuSyajanma kI durlabhatA, anya upalabdhiyoM kI duSkaratA, zarIra tathA paMcendriya bala kI kSINatA kA udbodhana karane ke bAda 9 gAthAoM meM snehatyAga kI, parityakta dhana-parijanAdi ke punaH asvIkAra kI, vartamAna meM upalabdha nyAyapUrNa patha para tathA kaNTakAkIrNa patha chor3a kara spaSTa rAjapatha para dRr3ha nizcaya ke sAtha calane kI preraNA, viSamamArga para calane se pazcAttApa kI cetAvanI, mahAsAgara ke taTa para hI na ruka kara ise zIghra pAra karane kA anurodha, siddhiprApti kA AzvAsana, prabuddha, upazAnta, saMyata, virata evaM apramatta hokara vicaraNa karane kI preraNA dI hai / 2 * samagra adhyayana meM pramAda se virata hokara apramAda ke rAjamArga para calane kA udghoSa hai| 1. uttarAdhyayananiryukti, gA. 19 se 41 taka 2. uttarAdhyayana mUla, gA. 1 se 36 taka Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasamaM ajjhayaNaM : dumapattayaM dazama adhyayana : drumapatraka manuSyajIvana kI nazvaratA, asthiratA aura apramAda kA udbodhana 1. dumapattae paMDuyae jahA nivaDai rAigaNANa acce| evaM maNayANa jIviyaM samayaM goyama! mA pmaaye|| [1] jaise rAtri-divasoM kA samUha (samaya) bItane para vRkSa kA pakA (sUkhA) huA sapheda pattA gira jAtA hai, isI prakAra manuSyoM (upalakSaNa se sarvaprANiyoM) kA jIvana hai| ata: he gautama ! samaya (kSaNa) mAtra kA bhI pramAda mata kr| 2. kusagge jaha osabindue thovaM ciTThai lmbmaanne| evaM maNuyANa jIviyaM samayaM goyama! mA pmaaye|| ___ [2] jaise kuza ke agrabhAga para laTakatA huA osa kA bindu thor3e samaya taka hI (laTakA) rahatA hai; isI prakAra manuSyoM kA jIvana bhI kSaNabhaMgura hai| ataH he gautama! samayamAtra kA bhI pramAda mata kr| 3. ii ittariyammi Aue jIviyae bhupccaavaaye| vihuNAhi rayaM pure kaDaM samayaM goyama ! mA pmaaye|| [3] isa prakAra svalpakAlIna AyuSya meM tathA aneka vighnoM (-viSa, agni, jala, zastra, atyanta harSa, zoka Adi jIvanavighAtaka kAraNoM) se pratihata (sopakrama Ayu vAle) jIvana meM hI pUrvasaMcita (jJAnAvaraNIyAdi) (karma-) raja ko dUra kr| gautama ! samayamAtra kA bhI pramAda mata kr| vivecana - jIvana kI asthiratA : do upamAoM se upamita - (1) prathama gAthA meM jIvana kI asthiratA ko pake hue drumapatra se upamita kiyA gayA hai| niyuktikAra ne pake hue patte aura naye patte (koMpala) kA udbodhaka saMvAda prastuta kiyA hai - pake hue patte ne naye pattoM se kahA - 'eka dina hama bhI vaise the, jaise Aja tuma ho; aura eka dina tuma bhI vaise hI ho jAoge, jaise ki Aja hama haiN|' Azaya yaha hai ki jisa prakAra pakA huA pattA eka dina vRkSa se TUTa kara gira par3atA hai, vaise hI AyuSya ke dalika bhI rAtri-divasa vyatIta hone ke sAtha kramazaH kama (nirjIrNa) hote-hote eka dina sarvathA kSINa ho jAte haiN| chadmastha ko isakA patA nahIM calatA ki kaba AyuSya samApta ho jaaegaa| ataH eka kSaNa bhI kisI prakAra kA pramAda (madya-viSaya-kaSAya-nidrA-vikathAdi rUpa) nahIM karanA caahie| (2) dvitIya gAthA meM kuza kI noka para Tike hue osa ke bindu se manuSya-jIvana kI asthiratA ko upamita kiyA gayA hai| 'ii ittariyammi Aue0' - isa paMkti kA Azaya yaha hai ki AyuSya do prakAra kA hai - (1) nirupakrama (bIca meM na TUTane vAlA) aura (2) sopkrm| nirupakrama AyuSya, bhale hI bIca meM TUTatA na ho, Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana : drumapatraka 153 parantu hai to vaha bhI thor3e hI samaya kaa| sopakrama AyuSya to aura bhI asthira hai, kyoMki viSa, zastra Adi se vaha bIca meM kabhI bhI samApta ho sakatA hai| niSkarSa yaha hai ki manuSya-jIvana kA koI bharosA nahIM hai| isa svalpakAlIna AyuSya vAle jIvana meM hI karmoM ko kSaya karanA hai; ataH dharmArAdhana meM eka kSaNa bhI pramAda mata kro| rAigaNANa-rAtrigaNAnAM - rAtrigaNa divasagaNa ke binA ho nahIM sakate isalie upalakSaNa se yahA~ divasagaNa bhI lie gae haiN| ataH isakA artha huaa--raatri-divssmuuh|2 manuSyajanmaprApti kI durlabhatA batAkara pramAdatyAga kA upadeza 4. dullahe khala mANuse bhave cirakAleNa vi svvpaanninnN| - gADhA ya vivAga kammuNo samayaM goyama! mA pmaaye|| [4] (vizva ke paNyavihIna) samasta prANiyoM ko cirakAla taka bhI manuSyajanma pAnA darlabha hai| (kyoMki manuSyagavighAtaka) karmoM ke vipAka (-udaya) atyanta dRDha (haTAne meM duHzakya) hote haiN| 5. puDhavikkAyamaigao ukkosaM jIvo u sNvse| kAla saMkhAIyaM samayaM goyama! mA pmaaye|| [5] pRthvIkAya meM gayA huA (utpanna huA) jIva utkarSataH (-adhika-se-adhika) asaMkhyAta (asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI) kAla taka (usI pRthvIkAya meM) rahatA (janma-maraNa karatA rahatA) hai| isalie gautama ! (isa manuSyadeha meM rahate hue dharmArAdhana karane meM) eka samaya kA bhI pramAda mata kro| 6. AukkAyamaigao ukkosaM jIvo u sNvse| kAlaM saMkhAIyaM samayaM goyama! mA pmaaye|| [6] apkAya meM gayA huA jIva utkRSTataH asaMkhyAta kAla taka (usI rUpa meM, vahA~ janma-maraNa karatA) rahatA hai| ata: gautama! samayamAtra kA bhI pramAda mata kro| 7. teukkAyamaigao ukkosaM jIvo u sNvse| kAlaM saMkhAIyaM samayaM goyama! mA pmaaye|| [7] tejaskAya ( agnikAya ) meM gayA huA jIva utkRSTataH asaMkhya kAla taka ( usI rUpa meM ) rahatA hai| ataH gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kro| 8. vAukkAyamaigao ukkosaM jIvo u sNvse| kAlaM saMkhAIyaM samayaM goyama! mA pamAyae / [8] vAyukAya meM gayA huA jIva utkRSTataH asaMkhyAta kAla taka rahatA hai| ata: gautama ! samayamAtra kA bhI pramAda mata kro| 9. vaNassaikAyamaigao ukkosaM jIvo u sNvse| kAlamaNantadurantaM samayaM goyama! mA pmaaye|| 1. (ka) uttarAdhyayananiyukti, gA. 308 (kha) bRhavRtti, patra 333 2. bRhadvRtti, patra 333 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 uttarAdhyayanasUtra [9] vanaspatikAya meM utpanna huA jIva utkRSTataH duHkha se samApta hone vAle anantakAla taka (vanaspatikAya meM hI janma-maraNa karatA ) rahatA hai| isalie he gautama! samayamAtra kA bhI pramAda na kro| 10. beindikAyamaigao ukkosaM jIvo u sNvse| ___ kAlaM saMkhijasanniyaM samayaM goyama! mA pmaaye|| [10] dvIndriya kAya-paryAya meM gayA (utpanna) huA jIva adhika-se-adhika saMkhyAtakAla taka rahatA hai| ataH gautama! kSaNabhara kA bhI pramAda mata kro| 11. teindiyakAyamaigao ukkosaM jIvo u sNvse| kAlaM saMkhijasanniyaM samayaM goyama! mA pmaaye|| [11] trIndriya avasthA meM gayA (utpanna) huA jIva utkRSTataH saMkhyAtakAla taka rahatA hai, ataH he gautama! samayamAtra bhI pramAda mata kro| 12. caurindiyakAyamaigao ukkosaM jIvo u sNvse| ___kAlaM saMkhijasanniyaM samayaM goyama! mA pmaaye|| [12] caturindriya avasthA meM gayA huA jIva utkRSTataH saMkhyAta kAla taka (usI meM) rahatA hai| ataH gautama! samayamAtra bhI pramAda mata kro| 13. paMcindiyakAyamaigao ukkosaM jIvo u sNvse| sattaTTha-bhavaggahaNe samayaM goyama ! mA pmaaye|| [13] paMcendriyakAya meM utpanna huA utkRSTataH sAta yA ATha bhavoM taka (usI meM janmatA-maratA) rahatA hai| isalie gautama! samayamAtra kA bhI pramAda mata kro| 14. deve neraie ya aigao ukkosaM jIvo u sNvse| ikkikka-bhavaggahaNe samayaM goyama! mA pmaaye|| [14] devayoni aura narakayoni meM gayA huA jIva utkRSTata: eka-eka bhava (janma) taka rahatA hai| isalie gautama! eka kSaNa kA bhI pramAda mata kro| 15. evaM bhava-saMsAre saMsarai suhAsuhehi kmmehiN| jIvo pamAya-bahulo samayaM goyama! mA pmaaye|| [15] isa prakAra pramAdabahula (aneka prakAra ke pramAdoM se vyApta) jIva zubhAzubhakarmoM ke kAraNa janma-maraNa rUpa saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| isalie he gautama! kSaNabhara bhI pramAda mata kro| vivecana-manuSyajanma kI durlabhatA ke 12 kAraNa,- prastuta gAthAoM ke dvArA manuSyajanma kI durlabhatA ke bAraha kAraNa batAe gae haiM-(1) puNyarahita jIva dvArA manuSyagati-vighAtaka karmoM kA kSaya kiye vinA cirakAla taka manuSyajIvana pAnA durlabha hai, (2 se 5) pRthvI, jala, agni aura vAyu ke jIvoM meM usI paryAya meM asaMkhyAtakAla taka bAra-bAra janmamaraNa, (6) vanaspatikAya ke jIvoM meM anantakAla taka bAra-bAra janmamaraNa, (7-8-9) dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM utkRSTataH saMkhyAtakAla kI avadhi taka rahanA, (10) paMcendriya avasthA meM 7-8 bhavoM taka nirantara janmagrahaNa, (11-12) devagati aura narakagati Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana : drumapatraka 155 ke jIvoM meM dIrgha AyuSya vAlA eka-eka janmagrahaNa, aura (12) pramAdabahula jIva dvArA zubhAzubha karmoM ke kAraNa cirakAla taka bhvbhrmnn| manuSyajIvana kI durlabhatA ke ina 12 kAraNoM ko samajhAkara prApta manuSyajIvana meM dharmArAdhanA karane meM samayamAtra kA bhI pramAda na karane kI preraNA dI gaI hai| bhavasthiti aura kAyasthiti- jIva kA amuka kAla taka eka janma meM jInA bhavasthiti hai aura mRtyu ke pazcAt usI jIvanikAya meM punaH -punaH utpanna honA kAyasthiti hai| deva aura nAraka mRtyu ke pazcAt agale janma meM punaH deva aura nAraka nahIM hote| ataH unakI bhavasthiti hI hotI hai, kAyasthiti nhiiN| athavA donoM kA kAla barAbara hai| tiryaJca aura manuSya mara kara agale janma meM punaH tiryaJca aura manuSya ke rUpa meM janma le sakate haiN| isalie unakI kAyasthiti hotI hai| pRthvI, jala, agni aura vAyu ke jIva lagAtAra asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNIkAla taka tathA vanaspatikAya ke jIva anantakAla taka apane-apane unhIM sthAnoM meM marate aura janma lete rahate haiN| dvi-tri-caturindriya jIva hajAroM varSoM taka apane-apane jIvanikAyoM meM janma le sakate haiM aura paMcendriya jIva lagAtAra 7-8 janma grahaNa kara sakate haiN| isIlie zAstrakAra ne ina gAthAoM meM jIvoM kI kAyasthiti kA nirdeza kiyA hai| manuSyajanmaprApti ke bAda bhI kaI kAraNoM se dharmAcaraNa kI durlabhatA batAkara pramAdatyAga kI preraNA 16. lakhUNa vi mANusattaNaM AriattaM puNarAvi dullhN| ___ bahave dasuyA milekkhuyA samayaM goyama ! mA pmaaye|| __ [16] (durlabha) manuSyajanma pAkara bhI Aryatva kA pAnA aura bhI durlabha hai; (kyoMki manuSya hokara bhI) bahuta-se loga dasyu (cora, luTere Adi) aura mleccha ( anArya-asaMskArI) hote haiN| isalie, gautama! samayamAtra kA bhI pramAda mata kro| 17. labhrUNa vi AriyattaNaM ahINapaMcindiyayA hu dullhaa| vigalindiyayA hu dIsaI samayaM goyama! mA pmaaye|| [17] Aryatva kI prApti hone para bhI pAMcoM indriyoM kI paripUrNatA (avikalatA) prApta honA durlabha hai| kyoMki aneka vyakti vikalendriya (indriyahIna ) dekhe jAte haiN| ataH gautama! kSaNa bhara bhI pramAda mata kro| 18. ahINapaMcindiyattaM pi se lahe uttamadhammasuI hu dullhaa| kutitthinisevae jaNe samayaM goyama ! mA pmaaye|| [18] avikala (pUrNa) paMcendriyoM ke prApta hone para bhI uttama dharma kA zravaNa aura bhI durlabha hai; kyoMki bahuta se loga kutIrthikoM ke upAsaka ho jAte haiN| ataH he gautama! kSaNamAtra kA bhI pramAda mata kro| 19. labhrUNa vi uttamaM suI saddahaNA puNarAvi dullhaa| micchattanisevae jaNe samayaM goyama! mA pmaaye|| 1. uttarAdhyayana mUlapATha, a0 10, gA04 se 15 taka 2. (ka) sthAnAMga. 2/3/85: "duvihA ThitI. doNhaM bhavadvitI., doNhaM kaaytitttthii.|" (kha) bRhadvRtti, patra 336 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 uttarAdhyayanasUtra [19] uttamadharma-viSayaka zravaNa (zruti) prApta hone para bhI usa para zraddhA honA aura bhI durlabha hai, (kyoMki) bahuta-se loga mithyAtva ke sevana karane vAle hote haiN| ata: gautama! samayamAtra kA bhI pramAda mata kro| 20. dhamma pi hu saddahantayA dullahayA kAeNa phaasyaa| iha kAmaguNehi mucchiyA samayaM goyama! mA pmaaye|| [20] (uttama) dharma para zraddhA hone para bhI usakA kAyA se sparza (AcaraNa) karane vAle ati durlabha haiM, kyoMki isa jagat meM bahuta-se dharmazraddhAlu jana zabdAdi kAmabhogoM meM mUchita (Asakta) hote haiN| ataH gautm| samayamAtra kA bhI pramAda mata kro| . vivecana-manuSyajanmaprApti ke bAda bhI Aryatva, paJcendriyoM kI pUrNatA, uttama-dharma-zravaNa, zraddhA aura tadanurUpa dharma kA AcaraNa uttarottara durlabha hai| durlabhatA kI ina ghATiyoM ko pAra kara lene para bhI arthAt ukta sabhI durlabha bAtoM kA saMyoga milane para bhI aba kSaNabhara kA bhI pramAda karanA jarA bhI hitAvaha nahIM hai| AriyattaNaM- AryatvaM : do artha-(1) bRhavRtti ke anusAra- magadha Adi Arya dezoM meM Aryakula meM utpattirUpa Aryatva, (2) jo heya AcAra-vicAra se dUra hoM, ve Arya haiM ,athavA jo guNoM athavA guNavAnoM ke dvArA mAne jAte haiM, ve Arya haiN| Arya ke phira kSetra, jAti, kula, karma, zilpa, bhASA, cAritra aura darzana ke bheda se 8 bheda haiM; aneka upabheda haiN| yahA~ kSetrArya vivakSita hai| jisa deza meM dharma, adharma, bhakSya-abhakSya, gamya-agamya, jIva-ajIva Adi kA vicAra hotA hai, vaha Aryadeza hai| dasuA--dasyavaH- dasyu zabda cora, AtaMkavAdI, luTere DAkU Adi arthoM meM prasiddha hai| deza kI sImA para rahane vAle bhI dasyu kahalAte haiN| milakkhuyA-mlecchA:- parvata Adi kI khohoM yA bIhar3oM meM rahane vAle evaM jinakI bhASA ko Arya bhalIbhAMti na samajha sakeM, ve mleccha haiN| zaka, yavana, zabara, puliMda, nAhala, neSTa, karaTa, bhaTa, mAla, bhilla, kirAta Adi saba mlecchajAtIya kahalAte haiN| ye saba dharma-adharma, gamya-agamya, bhakSya-abhakSya Adi sabhI Arya vyavahAroM se rahita, saMskArahIna hote haiN| kutitthinisevae- kutIrthika kA lakSaNa bRhadvRtti ke anusAra yaha hai ki jo satkAra, yaza Adi pAne ke abhilASI hoM tathA isake lie jo prANiyoM ko priya manojJa viSayAdisevana kA hI upadeza dete hoM, tAki loga adhika se adhika AkarSita hoM, unheM kucha tyAga, tapa, vrata, niyama, pratyAkhyAna Adi karanA na pdd'e| yahI kAraNa hai ki kutIrthI janoM ke upAsaka ko zuddha evaM uttama dharmazravaNa kA avasara nahIM miltaa| 1. uttarA0 mUla a0 10, gA0 16 se 20 2. (ka) bRhadvRtti, patra 337 (kha) rAjavArtika 3/36/1/200 (ga) tattvArtha., (paM.sukhalAlajI) a.3/15 , pR. 93 3. (ka) tattvArtha. (paM. sukhalAlajI), a0 3/15, pR0 93 (kha) bRhadvRtti , patra 337 (ga) 'puliMdA nAhalA, neSTAH zabarAH karaTA bhaTA: mAlA, bhillA kirAtAzca sarve'pi mlecchjaatyH| - utta0 priyadarzinI, bhA0 2, pR0 487 4. kurtIthino hi yaza:satkArAdyeSiNo yadeva prANipriyaM viSayAdi tadevopadizanti..... iti sukaraiva teSAM sevA, tatsevinAM ca kuta uttamadharmazrutiH 1'- bRhadvRtti, patra 337 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana : drumapatraka 157 micchattaniseva--mithyAtvaniSevaka kA tAtparya hai - atattva meM tattvaruci mithyAtva hai / jIva anAdikAlika bhavoM se abhyasta hone se tathA gurukarmA hone se prAyaH mithyAtva meM hI pravRtta rahate haiM / isalie mithyAtva kA sevana karane vAle bahuta se loga haiM / indriyabala kI kSINatA batA kara pramAdatyAga kA upadeza 21. parijUrai te sarIrayaM kesA paNDurayA havanti te / soyabale yahAyaI samayaM goyama! mA pamAyae // [21] gautama ! tumhArA zarIra (pratikSaNa vaya ghaTate jAne se) saba prakAra se jIrNa ho rahA hai, tumhAre keza bhI (vRddhAvasthA ke kAraNa) sapheda ho rahe haiM tathA pahale jo zrotrabala ( zravaNazakti ) thA, vaha kSINa ho rahA hai / ata: eka kSaNa bhI pramAda mata karo / 22. parijUra te sarIrayaM kesA. paNDurayA havanti te / se cakkhubale yA hAyaI samayaM goyama ! mA pamAyae // [22] tumhArA zarIra saba prakAra se jIrNa ho rahA hai, tumhAre sira ke bAla sapheda ho rahe haiM tathA pUrvavartI netrabala (A~khoM kA sAmarthya) kSINa ho rahA hai / ata: he gautama! samayamAtra kA bhI pramAda mata kro| parijUrai te sarIrayaM kesA paNDurayA havanti te / se ghANabale ya hAyaI samayaM goyama ! mA pamAyae // 23. [23] tumhArA zarIra (dinAnudina ) jIrNa ho rahA hai, tumhAre keza sapheda ho rahe haiM tathA pUrvavartI ghrANabala (nAsikA se sUMghane kA sAmarthya) bhI ghaTatA jA rahA hai / ( aisI sthiti meM) gautama ! eka samaya kA bhI pramAda mata kro| 24. parijUra te sarIrayaM kesA paNDurayA havanti te / je jibbha-bale ya hAyaI samayaM goyama ! mA pamAyae // [24] tumhArA zarIra (pratikSaNa) saba prakAra se jIrNa ho rahA hai, tumhAre keza sapheda ho rahe haiM tathA tumhArA (rasagrAhaka) jihvAbala (jIbha kA rasagrahaNa - sAmarthya) naSTa ho rahA hai| ataH gautama ! kSaNabhara kA bhI pramAda mata kro| 25. parijUrai te sarIrayaM kesA paNDurayA havanti te / se phAsa-bale ya hAyaI samayaM goyama ! mA pamAyae // [25] tumhArA zarIra saba taraha se jIrNa ho rahA hai, tumhAre keza sapheda ho rahe haiM tathA tumhAre sparzanendriya kI sparzazakti bhI ghaTatI jA rahI hai| ataH gautama! samayamAtra kA bhI pramAda mata karo / 26. parijUrai te sarIrayaM kesA paNDurayA havanti te / .se savvabale ya hAyaI samayaM goyama! mA pamAyae // 1. mithyAbhAvo mithyAtvaM- atattve'pi tattvapratyayarUpaM taM niSevate yaH sa midhyAtvaniSevako / jano-loko anAdi bhavA'bhyastatayA gurukarmatayA ca tatraiva ca prAyaH pravRtteH / - bRhadvRtti, patra 337 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 uttarAdhyayanasUtra / [26] tumhArA zarIra saba prakAra se kRza ho rahA hai, tumhAre (pUrvavartI manohara kAle) keza sapheda ho rahe haiM tathA (zarIra ke) samasta (avayavoM kA) bala naSTa ho rahA hai| aisI sthiti meM, gautama! samayamAtra kA bhI pramAda mata kro| 27. araI gaNDaM visUiyA AyaMkA vivihA phusanti te| vivaDai viddhaMsai te sarIrayaM samayaM goyama! mA pmaaye|| [27] (vAtarogAdijanita) udvega (arati), phor3A-phusI, visUcikA (haijA-atisAra Adi) tathA vividha prakAra ke anya zIghraghAtaka roga (AtaMka) tumhAre zarIra ko sparza (AkrAnta) kara sakate haiM, jinase tumhArA zarIra vipadgrasta (zaktihIna) tathA vidhvasta ho sakatA hai| isalie he gautama! samayamAtra kA bhI pramAda mata kro| vivecanapaMcendriyabala kI kSINatA kA jIvana para prabhAva-zrotrendriyabala kSINa hone se manuSya dharmazravaNa nahIM kara sakatA aura dharmazravaNa ke vinA kalyANa-akalyANa, zreya-preya ko jAna nahIM sakatA aura jJAna ke vinA dharmAcaraNa andhA hotA hai, samyak-dharmAcaraNa nahIM ho sktaa| cakSurindriyabala kSINa hone se jIvadayA, pratilekhanA, svAdhyAya, gurudarzana Adi ke rUpa meM dharmAcaraNa nahIM ho skegaa| nAsikA meM gandhagrahaNabala hone para hI sugandha-durgandha ke prati rAgadveSa kA parityAga karake samatvadharma kA pAlana kiyA jA sakatA hai, usake abhAva meM nhiiN| jihvA meM rasagrAhakabala tathA vacanoccAraNabala hone para kramazaH rasAsvAda ke prati rAga-dveSa ke tyAga se tathA svAdhyAya karane, vAcanA dene, upadeza evaM preraNA dene se nirdoSa aura sahaja dharmAcaraNa kara sakatA hai, jabaki jihvAbala kSINa hone para ye saba nahIM ho skte| isI prakAra sparzendriyabala prabala ho to zIta-uSNa Adi parISahoM para vijaya tathA tapa, saMyama Adi ke rUpa meM uttama dharmAcaraNa ho sakatA hai. anyathA isa dharmAcaraNa se sAdhaka vaMcita ho jAtA hai| isI prakAra jaba taka sarvabala -arthAta-mana, vacana. kAyA. evaM samasta aMgopAMgoM meM apanA-apanA kArya karane kI zakti vidyamAna hai, taba taka sAdhaka dhyAna, anuprekSA, Atmacintana, svAdhyAya, vAcanA, upadeza, bhikSAcarI, pratilekhana, tapa, saMyama tyAga Adi ke rUpa meM svAkhyAta dharma kA AcaraNa kara sakatA hai, anyathA nhiiN| isI prakAra zarIra svastha na ho, duHsAdhya vyAdhiyoM to bhI nizcintatA evaM nirvighnatA se dharma kA AcaraNa nahIM ho sktaa| isalie gautamasvAmI se bhagavAn mahAvIra kahate haiM ki jaba taka zarIra, indriyA~, Adi svastha, sazakta aura kAryakSama haiM, taba taka ratnatraya-dharmArAdhanA meM eka kSaNa bhI pramAda na kro| ___ 'AyaMkA vivihA phusaMti te' kA Azaya- yadyapi zrI gautamasvAmI ke zarIra meM koI roga, pIr3A yA vyAdhi nahIM thI aura na unakI indriyoM kI zakti kSINa huI thI, tathApi bhagavAn ne sambhAvanA vyakta karake unake Azraya ke samasta sAdhakoM ko apramAda kA upadeza diyA hai| apramAda meM bAdhaka tattvoM se dUra rahane kA upadeza 28. vocchinda siNehamappaNo kumuyaM sAraiyaM va paanniyN| se savvasiNehavajjie samayaM goyama! mA pmaaye|| 1. (ka) uttarA0 priyadarzinIvRtti, pR0 496 se 501 taka (kha) bRhavRtti, patra 338 2. yadyapi kezapANDuratvAdi gautame na sambhavati, tathApi ttrishryaa'shessshissybodhnaarthtvaaddussttm|-10 vRtti, patra 338 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana : drumapatraka 151 [28] jisa prakAra zaratkAlIna kumuda (candravikAsI kamala) pAnI se lipta nahIM hotA, usI prakAra tU bhI apane sneha ko vicchinna [dUra] kr| tU sabhI prakAra se sneha kA tyAga karake gautama ! samayamAtra kA bhI pramAda mata kr| 29. ciccANa dhaNaM ca bhAriyaM pavvaio hi si avgaariyN| mA vantaM puNo vi Aie samayaM goyama! mA pmaaye|| [29] he gautama! dhana aura patnI (Adi) kA parityAga karake tuma anagAradharma meM pravraz2ita (dIkSita) hue ho, ata: eka bAra vamana kiye hue kAmabhogoM (sAMsArika padArthoM) ko punaH mata pInA (sevana krnaa)| (aba isa anAgaradharma ke samyak anuSThAna meM) kSaNamAtra kA bhI pramAda mata kro| 30. avaujjhiya mittabandhavaM viulaM ceva dhnnohsNcyN| mA taM biiyaM gavesae samayaM goyama! mA pmaaye|| [30] mitra, bAndhava aura vipula dhanarAzi ke saMcaya ko chor3akara punaH unakI gaveSaNA (talAzaAsaktipUrNa sambandha kI icchA ) mata kr| (aMgIkRta zramaNadharma ke pAlana meM) eka kSaNa kA bhI pramAda na kr| 31. nahu jiNe aja dissaI bahumae dissaI mggdesie| saMpai neyAue pahe samayaM goyama! mA pmaaye|| [31] (bhaviSya meM loga kaheMge-) Aja jina nahIM dIkha rahe haiM aura jo mArgadarzaka haiM ve aneka mata ke (eka mata ke nahIM) dIkhate haiN| kintu isa samaya tujhe nyAyapUrNa (athavA pAra le jAne vAlA, mokSa) mArga upalabdha hai| ataH gautama! samayamAtra kA bhI pramAda mata kr| __32. avasohiya kaNTagApahaM oiNNo si pahaM mhaalyN| gacchasi maggaM visohiyA samayaM goyama! mA pmaaye|| [32] he gautama! (tU) kaNTakAkIrNa patha chor3akara mahAmArga (mahApuruSoM dvArA sevita mokSa-mArga) para AyA hai| ataH dRDha nizcaya ke sAtha bahuta saMbhalakara isa mArga para cl| eka samaya kA bhI pramAda karanA ucita nahIM hai| 33. abale jaha bhAravAhae mA magge vismevgaahiyaa| pacchA pacchANutAvae samayaM goyama! mA pmaaye|| __ [33] durbala bhAravAhaka jaise viSama mArga para car3ha jAtA hai, to bAda meM pazcAtApa karatA hai, usakI taraha, he gautama! tU viSama mArga para mata jAnA; anyathA tujhe bhI bAda meM pachatAnA pdd'egaa| ata: samayamAtra kA bhI pramAda mata kr| 34. tiNNo hu si aNNavaM mahaM kiM puNa ciTThasi tiirmaago| abhitura pAraM gamittae samayaM goyama! mA pmaaye| [34] he gautama! tU vizAla mahAsamudra ko to pAra kara gayA hai, aba tIra (kinAre) ke pAsa pahu~ca kara kyoM khar3A hai? usake pAra pahuMcane meM zIghratA kr| samayamAtra kA bhI pramAda na kr| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 35. akalevaraseNimussiyA siddhiM goyama ! loyaM gacchasi / khemaM ca sivaM aNuttaraM samayaM goyama! mA pamAyae // [35] he gautama! akalevaroM (-azarIra siddhoM) kI zreNI (kSapaka zreNI) para ArUr3ha hokara tU bhaviSya meM kSema, ziva, aura anuttara siddhi - loka (mokSa) ko prApta karegA / ataH gautama! kSaNabhara kA bhI pramAda mata kr| uttarAdhyayanasUtra 36. buddhe parinivvuDe care gAmagae nagare va sNje| santimaggaM ca bUhae samayaM goyama ! mA pamAyae // [36] prabuddha (tattvajJa yA jAgRta), upazAnta aura saMyata ho kara tU gA~va aura nagara meM vicaraNa kara; zAnti mArga kI saMvRddhi kara / gautama ! isameM samayamAtra kA bhI pramAda na kara / vivecana- aprAmada-sAdhanA ke nau mUlamaMtra - prastuta gAthAoM meM bhagavAn ne gautamasvAmI ko apramAda kI sAdhanA ke nau mUlamaMtra batAe haiM - (1) mere prati tathA sabhI padArthoM ke prati sneha ko vicchinna kara do, (2) dhana Adi parityakta padArthoM evaM bhogoM ko punaH apanAne kA vicAra mata karo, anagAradharma para dRr3ha raho, (3) mitra, bAndhava Adi ke sAtha punaH AsaktipUrNa sambandha jor3ane kI icchA mata karo, (4) isa samaya tumheM jo nyAyayukta mokSamArga prApta huA hai, usI para dRr3ha raho, (5) kaMTIle patha ko chor3akara zuddha rAjamArga para A gae ho to aba dRr3ha nizcayapUrvaka isI mArga para calo, (6) durbala bhAravAhaka kI taraha viSamamArga para mata calo, anyathA pazcAtApa karanA par3egA, (7) mahAsamudra ke kinAre Akara kyoM ThiThaka gae? Age bar3ho, zIghra pAra pahuMco, (8) eka dina avazya hI tuma siddhiloka ko prApta karoge, yaha vizvAsa rakha kara calo, (9) prabuddha, upazAnta evaM saMyata hokara zAntimArga ko bar3hAte hue grAma-nagara meM vicaraNa karo / 'vocchinda siNehamappaNo' kA rahasya- yadyapi gautamasvAmI padArthoM meM mUcchita nahIM the, na viSayabhogoM meM unakI Asakti thI, unheM sirpha bhagavAn ke prati sneha - anurAga thA aura vaha prazasta rAga thaa| vItarAga bhagavAn nahIM cAhate the ki koI unake prati snehabandhana se baddha rahe / ataH bhagavAn ne gautamasvAmI ko usa snehantu ko vicchinna karane ke uddezya se upadeza diyA ho, aisA pratIta hotA hai| bhagavatIsUtra meM isa snehabandhana kA bhagavAn ne ullekha bhI kiyA hai| 2 nahu jiNe ajja dissai, bahumae dissai maggadesie : cAra vyAkhyAe~ - (1) (yadyapi) Aja (isa paMcamakAla meM) jina bhagavAn nahIM dikhAI dete, kintu unake dvArA mArga rUpa se upadiSTa huA tathA aneka ziSTajanoM dvArA sammata samyagdarzana- jJAna - cAritrarUpa mokSamArga to dIkhatA hai, aisA socakara bhaviSya meM bhavyajana samyaktva ko prApta kara pramAda nahIM kreNge| (2) athavA bhAvibhavyoM ko upadeza dete hue bhagavAn gautama se kahate haiM- jaise mArgopadezaka aura nagara ko nahIM dekhate hue bhI vyakti mArga ko dekha kara mArgopadezaka ke upadeza se usakI prApakatA kA nizcaya kara letA hai, vaisA hI isa paMcamakAla meM jina aura mokSa nahIM dikhAI dete, phira bhI mArgadezaka AcArya Adi to dIkhate haiM / ataH mujhe nahIM dekhane vAle bhAvibhavyajanoM ko usa mArgadezaka meM bhI mokSaprApakatA kA nizcaya kara lenA cAhie / (3) tIsarI paddhati se vyAkhyA - he gautama! utta0 mUlapATha0 a0 10, gA0 28 se 36 taka 1. 2. bhagavatI0 14/7 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana: drumapatraka 161 tuma isa samaya jina nahIM ho, parantu aneka prANiyoM dvArA abhimata mArga (jinatvaprApti kA patha ) maiMne tumheM batA diyA hai, vaha tumheM dikhatA (jJAta) hI hai, isalie jinarUpa se mere vidyamAna rahate mere dvArA upadiSTa mArga meM ...... / (4) cauthI vyAkhyA mUlArtha meM dI gaI hai| vahI vyAkhyA adhika saMgata lagatI hai / 1 abale jaha bhAravAhae : isa sambandha eka dRSTAnta eka vyakti dhana kamAne ke lie paradeza gyaa| vahA~ se vaha sonA Adi bahuta-sA dravya lekara apane gA~va kI ora lauTa rahA thA / vajana bahuta thA aura vaha durbala thaa| jahA~ taka sIdhA-sApha mArga AyA, vahA~ taka vaha ThIka calatA rahA, kintu jahA~ Ubar3a-khAbar3a rAstA AyA, vahA~ vaha ghabarAyA aura dhana- gaTharI vahIM phaiMka kara khAlI hAtha ghara calA aayaa| aba vaha saba kucha ga~vA dene ke kAraNa nirdhana ho gayA aura pachatAne lagA / isI prakAra jo sAdhaka pramAdavaza viSamamArga meM jAkara saMyamadhana ko ga~vA detA hai, use bAda meM bahuta pachatAnA par3atA hai| - akalevaraseNiM - akalevarazreNi- kalevara kA artha hai - zarIra / mukta AtmA azarIrI hote haiM / unakI zreNI kI taraha - karmoM kA sarvathA kSaya karane vAlI vicAra zreNI - kSapakazreNI kahalAtI hai| 3 37. buddhassa nisamma bhAsiyaM sukahiyamaTThapaovasohiyaM / rAgaM dosaM ca chindiyA siddhigaI gae goyame // -tti bemi / [37] artha aura padoM (zabdoM) se suzobhita evaM sukathita buddha (kevalajJAnI bhagavAn mahAvIra) kI vANI sunakara rAga-dveSa ko vicchinna kara zrI gautamasvAmI siddhigati ko prApta hue / - aisA maiM kahatA hU~ / vivecana-- aTThapaovasohiyaM - do artha - ( 1 ) arthapradhAna pada arthapada / (2) nyAyazAstrAnusAra mokSazAstra ke caturvyUha (heya-duHkha tathA duHkhanirvarttaka, AtyantikahAna - duHkhanivRtti - mokSakAraNa, upAya aura adhigantavya - labhya mokSa) ko arthapada kahA gayA hai| - zAstra, // drumapatraka : dazama adhyayana samApta // 1. (ka) bRhadvRtti, patra 341 (ga) uttarA0 (sAnuvAda, mu0 nathamalajI) pR0 127 2. bRhadvRtti, patra 341 3. bRhadvRtti, patra 341 4. (ka) bRhadvRtti, patra 341 - (kha) utta0 priyadarzinITIkA, bhA0 2, pR0 507 se 509 taka (kha) nyAyabhASya 1/1/1 000 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'gyArahavA~ adhyayana bahuzrutapUjA adhyayana-sAra * prastuta gyArahaveM adhyayana kA nAma bahuzrutapUjA hai| isameM bahuzruta kI bhAvapUjA-mahimA evaM jIvana kI zreSThatA kA pratipAdana hai| * prastuta adhyayana meM bahuzruta kA artha - caturdazapUrvadhara, sarvAkSarasannipAtI nipuNa sAdhaka hai| yahA~ samagra nirUpaNa aise bahuzruta kI bhAvapUjA se sambandhita hai, kyoMki tIrthaMkara kevalI, siddha, AcArya evaM samasta sAdhuoM kI jo pUjA (guNagAna-bahumAnAdirUpa) kI jAtI hai, vaha bhAva se (bhAvanikSepa kI apekSA se ) hotI hai / upalakSaNa se zeSa sabhI bahuzruta muniyoM kI bhAvapUjA bhI abhipreta hai| * vibhinna AgamoM meM bahuzruta ke vibhinna artha dRSTigocara hote haiM; yathA - dazavaikAlikasUtra meM 'AgamavRddha', sUtrakRtAMga meM 'zAstrArthapAraMgata', bRhatkalpa meM 'bahuta-se sUtra artha aura tadubhaya ke dhAraka', vyavahArasUtra meM - jisako aMgabAhya, aMgapraviSTa Adi bahuta prakAra se zruta-AgamoM kA jJAna ho tathA jo bahuta se sAdhakoM kI cAritrazuddhi karane vAlA evaM yugapradhAna ho / sthAnAMgasUtra ke anusAra sUtra aura artharUpa se pracurazruta (AgamoM) para jisakA adhikAra ho, athavA jo jaghanyataH nauveM pUrva kI tRtIya vastu kA aura utkRSTataH sampUrNa daza pUrvo kA jJAtA ho; vaha bahuzruta hai| isakA paryAyavAcI bahusUtra zabda bhI hai, jisakA artha kiyA gayA hai-jo AcArAMga Adi bahuta-se kAlocita sUtroM kA jJAtA ho| * bahuzruta kI tIna koTiyA~ nizIthacUrNi, bRhatkalpa Adi meM pratipAdita haiM-(1) jaghanya bahuzruta jo AcAraprakalpa evaM nizItha kA jJAtA ho, (2) madhyama bahuzruta-jo bRhatkalpa evaM vyavahArasUtra kA jJAtA ho aura (3) utkRSTa bahuzruta-nauveM, dasaveM pUrva taka kA dhAraka ho| 1. je kira caudasapuvvI savvakkharasannivAiNo niunnaa| jA tesiM pUyA khalu sA bhAve tAi ahigaaro|| -uttarA0 niyukti, gA0 317 2. (ka) dazavai0, a08 (kha) sUtrakR0 zru01, a0 2, u01 (ga) bRhatkalpa (gha) bahussue jugappahANe abhiMtarabAhiraM surya bhuhaa| hoti casaddaggahaNA cArittaM pi subahuyaM pi|| -vyavahArasUtra, gA0 251 (ja) bahupuraM trutamAgamaH sUtratAyatazya yasya utkRSTata: sampUrNadazapUrvadhara, jaghanyato navamasya pUrvasva tRtiiyvstuvedini|-sthaanaaNg, sthA0 8 (ca) vyavahArasUtra 3 u0, dazAzruta0 3. tiviho bahussuo khalu, jahannao majjhimo ya ukkoso| AyArapakappe, kappe, Navama-dasame ya ukkoso||- bRhatkalpa, u01 prakaraNa 1, gA0 404, ni0cU0 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ adhyayana 163 bahuzrutapUjA * prastuta adhyayana meM bahuzruta aura abahuzruta kA antara batAne ke lie sarvaprathama abahuzruta kA svarUpa batAyA gayA hai, jo ki bahazrata banane vAloM ko yogyatA. prakati. anAsakti. alolapatA evaM vinItatA prApta karane ke viSaya meM gaMbhIra cetAvanI dene vAlA hai| tatpazcAt tIsarI aura cauthI gAthA meM abahuzrutatA aura bahuzrutatA kI prApti ke mUla srota zikSAprApti ke ayogya aura yogya ke kramazaH 5 aura 8 kAraNa batAe gae haiM / tadanantara chaThI se terahavIM gAthA taka abahuzruta aura bahuzruta hone meM mUla-kAraNabhUta avinIta aura suvinIta ke lakSaNa batAe gae haiN| isake pazcAt bahuzruta banane kA krama batAyA gayA hai| * itanI bhUmikA bAMdhane ke bAda zAstrakAra ne aneka upamAoM se upamita karake bahuzruta kI mahimA, tejasvitA, Antarikazakti, kAryakSamatA evaM zreSThatA ko prakaTa karane ke lie use zaMkha, azva, gajarAja, uttama vRSabha Adi kI upamAoM se alaMkRta kiyA hai| * anta meM bahuzrutatA kI phalazruti mokSagAmitA batAkara bahuzruta banane kI preraNA kI gaI hai| | 1. uttarAdhyayanasUtra mUla, a011, gA0 2 se 14 taka 2. uttarAdhyayanasUtra mUla, a0 11, gA0 15 se 32 taka Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkArasamaM ajjhayaNaM : gyArahavA~ adhyayana bahussuyapUjA : bahuzrutapUjA adhyayana kA upakrama 1. saMjogA vippamukkassa aNagArassa bhikkhunno| AyAraM pAukarissAmi ANupulviM suNeha me|| [1] jo (bAhya aura Abhyantara) saMyoga se sarvathA mukta, anagAra (gRhatyAgI) bhikSu hai, usake AcAra ko anukrama se prakaTa karU~gA, (use) mujha se suno| vivecana-AyAraM-AcAra zabda yahA~ ucita kriyA yA vinaya ke artha meM hai| vRddhavyAkhyAnusAra vinaya aura AcAra donoM ekArthaka haiN| prastuta prasaMga meM 'bahuzrutapUjAtmaka AcAra' hI grahaNa kiyA gayA hai| abahuzruta kA svarUpa 2. ye yAvi hoI nivije thaddhe luddhe annigghe| ___abhikkhaNaM ullavaI aviNIe abhussue|| [2] jo vidyArahita hai, vidyAvAn hote hue bhI ahaMkArI hai, jo (rasAdi meM) lubdha (gRddha) hai, jo ajitendriya hai, bAra-bAra asambaddha bolatA (bakatA) hai tathA jo avinIta hai, vaha abahuzruta hai| vivecana--nirvidya aura savidya-nirvidya kA artha hai- samyak zAstrajJAnarUpa vidyA se vihiin| 'api' zabda ke AdhAra para vidyAvAn kA bhI ullekha kiyA gayA hai| arthAt jo vidyAvAn hote hue bhI stabdhatA, lubdhatA, ajitendriyatA, asambaddhabhASitA evaM avinItatA Adi doSoM se yukta hai, vaha bhI abahuzruta hai, kyoMki stabdhatA Adi doSoM meM usameM bahuzrutatA ke phala kA abhAva hai| abahuzrutatA aura bahuzrutatA kI prApti ke kAraNa 3. aha paMcahiM ThANehiM jehiM sikkhA na lbbhii| thambhA kohA pAeNaM rogeNA''lassaeNa y|| [3] pAMca sthAnoM (kAraNoM ) se (grahaNAtmikA ora asevanAtmikA) zikSA prApta nahIM hotI, (ve isa prakAra haiM-) (1) abhimAna, (2 ) krodha , (3) pramAda ,(4) roga (5) aalsy| (inhIM pAMca kAraNoM se abahuzrutatA hotI hai|) 1. bRhadvRtti, patra 344 2. bRhadvRtti , patra 344 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ adhyayana : bahuzrutapUjA 165 4. aha aTThahiM ThANehiM sikkhAsIle tti vuccii| ahassire sayA dante na ya mmmmudaahre|| 5. nAsile na visIle na siyA ailolue| ___akohaNe saccarae sikkhAsIle tti vuccii|| [4-5] ina ATha sthAnoM (kAraNoM) se zikSAzIla kahalAtA hai-jo sadA haMsI-majAka na kare, (2) jo dAnta (indriyoM aura mana kA damana karane vAlA) ho, (3) jo dUsaroM kA marmodghATana nahIM kare, (4) jo azIla (- sarvathA cAritrahIna) na ho, (5) jo vizIla (-doSoM-aticAroM se kalaMkita vratacAritra vAlA) na ho, (6) jo atyanta rasalolupa na ho, (7) (krodha ke kAraNa upasthita hone para bhI) jo krodha na karatA ho, (kSamAzIla ho) aura (8) jo satya meM anurakta ho, use zikSAzIla (bahuzrutatA kI upalabdhi vAlAM) kahA jAtA hai| vivecana - zikSA ke prakAra - grahaNazikSA aura aasevnshikssaa| zAstrIyajJAna guru se prApta karane ko grahaNazikSA aura guru ke sAnnidhya meM rahakara tadanusAra AcaraNa evaM abhyAsa karane ko AsavenazikSA kahate haiN| abhimAna Adi kAraNoM se grahaNazikSA bhI prApta nahIM hotI to Asevana zikSA kahA~ se prApta hogI? jo zikSAzIla hotA hai, vaha bahuzruta hotA hai| stambha kA bhAvArtha-abhimAna hai| sAbdha-abhimAnI ko koI zAstra nahIM par3hAtA, kyoMki vaha vinaya nahIM krtaa| ataH abhimAna zikSAprApti meM bAdhaka hai| pamAeNaM- pramAda ke mukhya 5 bheda haiM-madya (madyajanita yA madya), viSaya, kaSAya, nidrA aura vikthaa| yoM to Alasya bhI pramAda ke antargata hai, kintu yahA~ Alasya-lAparavAhI, upekSA yA utsAhahInatA ke artha meM hai| abahazrata hone ke pAMca kAraNa- prastata pAMca kAraNoM se manaSya zikSA ke yogya nahIM hotaa| zikSA ke abhAva meM aisA vyakti abaha zrata hotA hai| sikkhAsIle-zikSAzIla : do artha -(1) zikSA meM jisakI ruci ho, athavA (2) jo zikSA kA abhyAsa karatA ho| ahassire-ahasitA-akAraNa yA kAraNa upasthita hone para, bhI jisakA svabhAva haMsI majAka karane kA na ho| saccarae-satyarata : do artha-(1) satya meM rata ho yA (2) saMyama meM rata ho| akohaNe- akrodhana - jo niraparAdha yA aparAdhI para bhI krodha na karatA ho| avinIta aura vinIta kA lakSaNa 6. aha caudasahiM ThANehiM vaTTamANe u sNje| aviNIe vuccaI so univvANaM ca na gcchi|| 1. bRhadvatti, patra 345 2. vahI, patra 345 3. (ka) uttarA0 cUrNi, pR0 196 (kha) bRhavRtti, patra 336 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 uttarAdhyayanasUtra [6] caudaha prakAra se vyavahAra karane vAlA avinIta kahalAtA hai aura vaha nirvANa prApata nahIM karatA / 7. abhikkhaNaM kohI havai pabandhaM ca pakuvvaI / mettijamANo vamai suyaM laddhUNa majjaI // 8. 9. * avi pAvaparikkhevI avi suppiyassAvi mittassa rahe paiNNavAI duhile thaddhe luddhe aNiggahe / asaMvibhAgI aciyatte aviNIe tti vuccai // mittesu kuppaI / bhAsai pAvagaM // [7-8-9] (1) jo bAra-bAra krodha karatA hai, (2) jo krodha ko nirantara lambe samaya taka banAye rakhatA hai, (3) jo maitrI kiye jAne para bhI use ThukarA detA hai, (4) jo zruta ( zAstrajJAna ) prApta karake ahaMkAra karatA hai, (5) jo skhalanArUpa pApa ko lekara ( AcArya Adi kI) nindA karatA hai, (6) jo mitroM para bhI krodha karatA hai, (7) jo atyanta priya mitra kA bhI ekAnta (parokSa) meM avarNavAda bolatA hai, (8) jo prakIrNavAdI (asambaddhabhASI) hai, (9) drohI hai, (10) abhimAnI hai, (11) rasalolupa hai, (12) jo ajitendriya hai, (13) asaMvibhAgI hai (sAthI sAdhuoM meM AhArAdi kA vibhAga nahIM karatA), (14) aura aprIti - utpAdaka hai| 10. aha pannarasahiM ThANehiM suviNIe tti vuccaI / nayAvattI acavale amAI akuUhale // 11. appaM cA'hikkhivaI pabandhaM ca na kuvvaI / tijamANo bhayaI suyaM laddhuM na majjaI // 12. na ya pAvaparikkhevI na ya mittesu kuppaI / appiyassAvi mittassa rahe kallANa bhAsaI // 13. kalaha - Damaravajjae buddhe abhijAie / hirimaM paDilINe suviNIe tti vuccaI // [10-11-12-13] pandraha kAraNoM se sAdhaka suvinIta kahalAtA hai - (1) jo namra (nIcA) hokara rahatA hai, (2) acapala - (caMcala nahIM) hai, (3) jo amAyI ( dambhI nahIM - nizchala ) hai, (4) jo akutUhalI ( kautuka dekhane tatpara nahIM) hai, (5) jo kisI kA tiraskAra nahIM karatA, (6) jo krodha ko lambe samaya taka dhAraNa nahIM kie rahatA hai, (7) maitrIbhAva rakhane vAle ke prati kRtajJatA rakhatA hai, (8) zruta (zAstrajJAna) prApta karake mada nahIM karatA, (9) skhalanA hone para jo ( dUsaroM kI) nindA nahIM karatA, (10) jo mitroM para kupita nahIM hotA, (11) apriya mitra kA bhI ekAnta meM guNAnuvAda karatA hai, (12) jo vAkkalaha aura mArapITa ( hAthApAI ) se dUra rahatA hai, (13) jo kulIna hotA hai, (15) jo lajjAzIla hotA hai aura (15) jo pratisaMlIna ( aMgopAMgoM kA gopana- karttA) hotA hai, aisA buddhimAn sAdhaka suvinIta kahalAtA hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ adhyayana : bahuzrutapUjA 167 vivecana-'abhikkhaNaM kohI'-jo bAra-bAra krodha karatA hai, yA abhikSaNa-kSaNa-kSaNa meM krodha karatA hai, kisI kAraNa se yA akAraNa krodha karatA hI rahatA hai| pabaMdhaM ca pakuvvai : do vyAkhyAe~-(1) prabandha kA artha hai-avicchinna rUpa se (lagAtAra) pravartana / jo avicchinnarUpa se utkaTa krodha karatA hai, arthAt-eka vAra kupita hone para aneka vAra samajhAne, sAntvanA dene para bhI upazAnta nahIM hotaa| (2) vikathA Adi meM nirantara rUpa se pravRtta rahatA hai| mettijjamANo vamai-kisI sAdhaka ke dvArA mitratA kA hAtha bar3hAne para bhI jo ThukarA detA hai, maitrI ko tor3a detA hai, maitrI karane vAle se kinArAkazI kara letA hai| isakA tAtparya eka vyAvahArika udAharaNa dvArA bRhavRttikAra ne samajhAyA hai| jaise-koI sAdhu pAtra raMganA nahIM jAnatA; dUsarA sAdhu usase kahatA hai--'maiM Apake pAtra raMga detA huuN|' kintu vaha socane lagatA hai ki maiM isase pAtra raMgAUMgA to badale meM mujhe bhI isakA koI kAma karanA pdd'egaa| ataH pratyupakAra ke Dara se vaha kahatA hai--rahane dIjie, mujhe Apase pAtra nahIM raMgavAnA hai| athavA koI vyakti usakA koI kAma kara detA hai to bhI kRtaghnatA ke kAraNa usakA upakAra mAnane ko taiyAra nahIM hotaa| pAvaparikkhevI-AcArya Adi koI munivara samiti-gupti Adi ke pAlana meM kahIM skhalita ho gae to jo doSadarzI bana kara unake ukta doSa ko lekara uchAlatA hai, una para AkSepa karatA hai, unheM badanAma karatA hai| ise hI pApaparikSepI kahate haiN| rahe bhAsai pAvarga-atyanta priya mitra ke sAmane priya aura madhura bolatA hai, kintu pITha pIche usakI burAI karatA hai ki yaha to amuka doSa kA sevana karatA hai| ____ pAiNNavAI : do rUpa : tIna artha - (1) prakIrNavAdI-idhara-udhara kI, uTapaTAMga, asambaddha bAteM karane vAlA vastutattva kA vicAra kiye vinA jo mana meM AyA so baka detA hai, vaha yatkiMcanavAdI yA prakIrNavAdI hai| (2) prakIrNavAdI vaha bhI hai, jo pAtra-apAtra kI parIkSA kiye vinA hI kathaJcit prApta zruta kA rahasya batA detA hai| (3) pratijJAvAdI-jo sAdhaka ekAntarUpa se AgrahazIla hokara pratijJApUrvaka bola detA hai ki 'yaha aisA hI hai'|2 aciyatte : aprItikaraH-jo dekhane para yA bulAne para sarvatra aprIti hI utpanna karatA hai| nIyAvitti-nIcairvRtti : artha aura vyAkhyA-bRhadvRtti ke anusAra do artha-(1) nIcA yA namraanuddhata hokara vyavahAra (vartana) karane vAlA, (2) zayyA Adi meM guru se nIcA rahane vaalaa| jaise ki dazavaikAlikasUtra meM kahA hai "nIyaM sejaM gaIM ThANaM, NIyaM ca AsaNANi y| NIyaM ca pAyaM vaMdejA, NIyaM kujjA ya aNjliN||" arthAt-vinIta ziSya apane guru se apanI zayyA sadA nIcI rakhatA hai, calate samaya unake pIche1. bRhadvRtti, patra 346-347 . 2. (ka) bRhavRtti, patra 346 (kha) uttarA. cUrNi, pR. 196 (ga) sukhabodhA, 168 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 uttarAdhyayanasUtra pIche calatA hai, guru ke sthAna aura Asana se usakA sthAna aura Asana nIcA hotA hai| vaha nIce jhukakara gurucaraNoM meM vandana karatA hai aura namra raha kara hAtha jor3atA hai| acavale-acapala : do artha-(1) prArambha kiye hue kArya ke prati sthira / athavA (2) cAra prakAra kI capalatA se rahita (1) gaticapala-utAvalA calane vAlA, (2) sthAnacapala-jo baiThA-baiThA bhI hAthapaira hilAtA rahatA hai, (3) bhASAcapala-jo bolane meM capala ho| bhASAcapala bhI cAra prakAra ke hote haiMasatpralApI, asabhyapralApI, asamIkSyapralApI aura adeshkaalprlaapii| aura (4) bhAvacapala-prArambha kiye hue sUtra yA artha ko pUrA kiye vinA hI jo dUsare kArya meM laga jAtA hai, yA anya sUtra, artha kA adhyayana prArambha kara detA hai| amAI-amAyI : prastuta prasaMga meM artha--manojJa AhArAdi prApta karake guru Adi se chipAnA mAyA hai| jo isa prakAra kI mAyA nahIM karatA, vaha amAyI hai| _____ akuUhale : do artha-(1) jo indriyoM ke viSayoM aura cAmatkArika aindrajAlika vidyAoM, jAdUTonA Adi ko pApasthAna jAna kara unake prati anutsuka rahatA hai, (2) jo sAdhaka nATaka, tamAzA, indrajAla, jAdU Adi khela-tamAzoM ko dekhane ke lie anutsuka ho| appaM cA'hikkhivaI : do vyAkhyAeM--yahA~ alpa zabda ke do artha sUcita kiye gae haiM-(1) thor3A aura (2) abhaav| prathama ke anusAra artha hogA-(1) aise to vaha kisI kA tiraskAra nahIM karatA, kintu kisI ayogya evaM anutsAhI vyakti ko dharma meM prerita karate samaya usakA thor3A tiraskAra karatA hai, (2) dUsare ke anusAra artha hogA-jo kisI kA tiraskAra nahIM krtaa| rahe kallANa bhAsai-kRtajJa vyakti apakArI (apriya mitra) ke eka guNa ko sAmane rakha kara usake sau doSoM ko bhulA dete haiM, jaba ki kRtaghna vyakti eka doSa ko sAmane rakha kara sau guNoM ko bhulA dete haiN| ataH suvinIta sAdhaka na kevala mitra ke prati kiJcit aparAdha hone para kupita nahIM hote, amitra-apakArI mitra ke bhI pUrvakRta kisI eka sukRta kA smaraNa karake usake parokSa meM bhI usakA guNagAna karate haiN| ___abhijAie-abhijAtika-kulIna-abhijAti kA artha-kulInatA hai| jo kulIna hotA hai, vaha liye hue bhAra (dAyitva) ko nibhAtA hai| ____ hirimaM-hrImAn-lajAvAn-lajjA suvinIta kA eka viziSTa guNa hai| usakI A~khoM meM zarma hotI hai| lajjAvAn sAdhaka kadAcit kaluSita adhyavasAya (pariNAma) A jAne para bhI anucita kArya karane meM lajjita hotA hai| 1. (ka) bRhadvRtti, patra 346 (kha) dazavaikAlika, 9/ 2/ 17 2. acapala:-nA''rabdhakArya prati asthiraH, athavA'capalo gti-sthaan-bhaassaa-bhaavbhedtshcturdhaa.....| bRhadvRtti, patra 347 3. (ka) vahI, patra 347 (kha) uttarA. cUrNi, pR. 197 4. kalyANaM bhASate, idamuktaM bhavati-mitramiti yaH pratipannaH, sa yadyapyapakRtizatAni vidhatte, tathA'pyekamapi sukRta-manusmaran na rahasyapi tddossmudiiryti| tathA cAha'ekasukRtena duSkRtazatAni, ye nAzayanti te dhanyAH / na tvekadoSajanito yeSAM kopaH, sa ca kRtghnH|-bRhdvRtti, patra 3 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ adhyayana : bahuzrutapUjA 169 paDisaMlINe-pratisaMlIna-jo apane hAtha-paira Adi aMgopAMgoM se yA mana aura indriyoM se vyartha ceSTA na karake unheM sthira karake apanI AtmA meM saMlIna rahatA hai| bRhavRtti ke anusAra isakA artha hai-jo sAdhaka guru ke pAsa yA anyatra bhI niSprayojana idhara-udhara kI ceSTA nahIM karatA, nahIM bhttktaa| bahuzruta kA svarUpa aura mAhAtmya 14. vase gurukule niccaM jogavaM uvhaannvN| ____ piyaMkare piyaMvAI se sikkhaM laddha mrihii|| [14] jo sadA gurukula meM rahatA hai (arthAt sadaiva guru-AjJA meM hI calatA hai), jo yogavAn (samAdhiyukta yA dharmapravRttimAn) hotA hai, jo upadhAna (zAstrAdhyayana se sambandhita viziSTa tapa) meM nirata rahatA hai, jo priya karatA hai aura priyabhASI hai, vaha zikSA (grahaNa aura Asevana zikSA) prApta karane yogya hotA hai (arthAt vaha bahuzruta ho jAtA hai)| 15. jahA saMkhammi payaM nihiyaM duhao vi viraayi| evaM bahussue bhikkhU dhammo kittI tahA suyN|| [15] jaise zaMkha meM rakhA huA dUdha-apane aura apane AdhAra ke guNoM ke kAraNa donoM prakAra se suzobhita hotA hai (arthAt vaha akaluSita aura nirvikAra rahatA hai), usI prakAra bahuzruta bhikSu meM dharma, kIrti aura zruta (zAstrajJAna) bhI donoM ora se (apane aura apane AdhAra ke guNoM se) suzobhita hote haiM (-nirmala evaM nirvikAra rahate haiN)| 16. jahA se kamboyANaM AiNNe kanthae siyaa| Ase javeNa pavare evaM havai bhussue|| [16] jisa prakAra kambojadeza meM utpanna azvoM meM kanthaka azva (zIlAdi guNoM se) AkIrNa (arthAt jAtimAn) aura vega (sphUrti) meM zreSTha hotA hai, isI prakAra bahuzruta sAdhaka bhI (zrutazIlAdi) guNoM tathA (jAti aura sphUrti vAle) guNoM se zreSTha hotA hai| 17. jahA''iNNasamArUDhe sUre dddhprkkme| __ ubhao nandighoseNaM evaM havai bhussue|| [17] jaise AkIrNa (jAtimAn) azva para ArUDha dRDha parAkramI-zUravIra yoddhA donoM ora se (agalabagala meM yA Age-pIche) hone vAle nAndIghoSa (vijayavAdyoM yA jayakAroM) se suzobhita hotA hai, vaise hI bahuzruta bhI (svAdhyAya ke mAMgalika svaroM se) suzobhita hotA hai| 18. jahA kareNaparikiNNe kuMjare stttthihaaynne| balavante appaDihae evaM havai bhussue|| [18] jisa prakAra hathiniyoM se ghirA huA sATha varSa kA baliSTha hAthI kisI se parAjita nahIM hotA, vaise hI bahuzruta sAdhaka (autpattikI Adi buddhirUpI hathiniyoM se tathA vividha vidyAoM se yukta hokara) 1. (ka) bRhavRtti, patra 347 (kha) uttarA. cUrNi, pR. 197-198 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 uttarAdhyayanasUtra kisI se bhI parAjita nahIM hotaa| 19. jahA se tikkhasiMge jAyakhanthe viraayii| vasahe jUhAhivaI evaM havai bhussue|| [19] jaise tIkhe sIMgoM evaM baliSTha skandhoM vAlA vRSabha yUtha ke adhipati ke rUpa meM suzobhita hotA hai, vaise hI bahuzruta (svazAstra-parazAstra rUpa tIkSNa zRMgoM se, gaccha kA gurutara-kAryabhAra uThAne meM samartha skandha se sAdhu Adi saMgha ke adhipati AcArya ke rUpa meM) suzobhita hotA hai| 20. jahA se tikkhadADhe udagge dussphNse| sIhe miyANa pavare evaM havai bhussue|| [20] jaise tIkSNa dADhoM vAlA, pUrNa vayaska evaM aparAjeya (duSpradharSa) siMha vanyaprANiyoM meM zreSTha hotA hai, vaise hI bahuzruta (naigamAdi nayarUpa) dADhoM se tathA pratibhAdi guNoM ke kAraNa durjaya evaM zreSTha hotA hai| 21. jahA se vAsudeve sNkh-ckk-gyaadhre| appaDihayabale johe evaM havai bhussue|| [21] jaise zaMkha, cakra aura gadA ko dhAraNa karane vAlA vAsudeva apratibAdhita bala vAlA yoddhA hotA hai, vaise hI bahuzruta (samyagdarzana-jJAna-cAritra-rUpa trividha AyudhoM se yukta evaM karmaripuoM ko parAjita karane meM aparAjeya yoddhA kI taraha samartha) hotA hai| 22. jahA se cAurante cakkavaTTI mhiddie| cauddasarayaNAhivaI evaM havai bhussue|| [22] jaise mahAn RddhimAn cAturanta cakravartI caudaha ratnoM kA svAmI hotA hai, vaise hI bahuzruta bhI (Ama!Sadhi Adi RddhiyoM tathA pulAkAdi labdhiyoM se yukta, cAroM dizAoM meM vyApta kIrti vAlA caudaha pUryoM kA svAmI) hotA hai| 23. jahA se sahassakkhe vajapANI purndre| sakke devAhivaI evaM havai bhussue|| [23] jaise sahasrAkSa, vajrapANi evaM purandara zakra devoM kA adhipati hotA hai, vaise hI bahuzruta bhI (devoM ke dvArA pUjya hone se) devoM kA svAmI hotA hai| 24. jahA se timiraviddhaMse uttiTThante divaayre| jalante iva teeNa evaM havai bhussue|| [24] jaise andhakAra kA vidhvaMsaka udIyamAna divAkara (sUrya) teja se jAjvalyamAna hotA hai, vaise hI bahuzruta (ajJAnAndhakAranAzaka hokara tapa ke teja se jAjvalyamAna) hotA hai| 25. jahA se uDuvaI cande nkkhtt-privaarie| paDipuNNe puNNamAsIe evaM havai bhussue|| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ adhyayana : bahuzrutapUjA 171 [25] jaise nakSatroM ke parivAra se parivRta nakSatroM kA adhipati candramA pUrNamAsI ko paripUrNa hotA hai, usI prakAra bahuzruta ( jijJAsu sAdhakoM se parivRta, sAdhuoM kA adhipati evaM jJAnAdi sakala kalAoM se paripUrNa) hotA hai| 26. jahA se sAmAiyANaM koTThAgAre surakkhie / nANAdhannapaDipuNe evaM havai bahussu // [26] jaise sAmAjikoM (kRSakavarga yA vyavasAyigaNa ) kA koSThAgAra (koThAra) surakSita aura aneka prakAra ke dhAnyoM se paripUrNa hotA hai, vaise hI bahuzruta (gacchavAsI janoM ke lie surakSita jJAnabhaNDAra kI taraha aMga, upAMga, mUla, cheda Adi vividha zrutajJAnavizeSa se paripUrNa) hotA hai / 27. jahA sA dumANa pavarA jambU nAma sudaMsaNA / aNADhiyassa devassa evaM havai bahussue // [27] jisa prakAra 'anAdRta' deva kA 'sudarzana' nAmaka jambUvRkSa, saba vRkSoM meM zreSTha hotA hai, usI prakAra bahuzruta (amRtaphalatulya zrutajJAnayukta, devapUjya evaM samasta sAdhuoM meM zreSTha) hotA hai / 28. jahA sA naINa pavarA salilA sAgaraMgamA / sIyA nIlavantapavahA evaM havai bahussue // [28] jaise nIlavAn varSadhara parvata se niHsRta jalapravAha se paripUrNa evaM samudragAminI zItAnadI saba nadiyoM meM zreSTha hai, usI prakAra bahuzruta bhI ( vIra-himAcala se niHsRta, nirmalazrutajJAna rUpa jala se pUrNa mokSarUpa- mahAsamudragAmI evaM samasta zrutajJAnI sAdhuoM meM zreSTha) hotA hai| 29. jahA se nagANa pavare sumahaM mandare girI | nANosahipajjalie evaM havai bahussue // [29] jisa prakAra nAnA prakAra kI oSadhiyoM se pradIpta, atimahAn, mandara (meru) parvata saba parvatoM meM zreSTha hai, usI prakAra bahuzruta bhI ( zrutamAhAtmya ke kAraNa sthira, AmarSauSadhi Adi labdhiyoM se pradIpta evaM samasta sAdhuoM meM) zreSTha hotA hai / 30. jahA se sayaMbhUramaNe udahI akkhaodae / nANArayaNapaDipuNe evaM havai bahussue // [30] jisa prakAra akSayajalanidhi svayambhUramaNa samudra nAnAvidha ratnoM se paripUrNa hotA hai, usI prakAra bahuzruta bhI (akSaya samyagjJAnarUpI jalanidhi arthAt nAnAvidha jJAnAdi ratnoM se paripUrNa) hotA hai| vivecana-vase gurukule niccaM - arthAt guruoM- AcAryoM ke kula - gaccha meM rhe| yahA~ 'gurukula meM rahe ' kA bhAvArtha hai- guru kI AjJA meM rhe| kahA bhI hai- 'gurukula meM rahane se sAdhaka jJAna kA bhAgI hotA hai, darzana aura cAritra meM sthiratara hotA hai, ve dhanya haiM, jo jIvanaparyanta gurukula nahIM chor3ate / 1 1. (ka) bRhadvRtti, patra 347 (kha) uttarA cUrNi, pRSTha 198 : 'NANassa hoi bhAgI, thirayarao daMsaNe carite ya dhannA AvakahAe, gurukulavAsaM na muMcati // ' Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra jogavaM -- yogavAn -- yoga ke 5 artha : vibhinna sandarbhoM meM - (1) mana, vacana aura kAyA kA vyApAra, (2) saMyamayoga, (3) adhyayana meM udyoga, (4) dharmaviSayaka prazasta pravRtti aura (5) samAdhi / prastuta prasaMga meM yogavAn kA artha hai-samAdhimAn athavA prazasta mana, vacana, kAyA ke yoga-vyApAra se yukta / ' duhao vi virAya : vyAkhyA - zaMkha rakhA huA dUdha donoM prakAra se suzobhita hotA hai- nijaguNa se aura zaMkhasambandhI guNa se / dUdha svayaM svaccha hotA hai, jaba vaha zaMkha jaise svaccha pAtra meM rakhA jAtA hai taba aura adhika svaccha pratIta hotA hai| zaMkha meM rakhA huA dUdha na to khaTTA hotA hai aura na jharatA hai| 172 bahussue bhikkhU dhammo kittI tahA surya : do vyAkhyAe~ - (1) bahuzruta bhikSu meM dharma, kIrti tathA zruta abAdhita (suzobhita) rahate haiM / tAtparya yaha hai ki yoM to dharma, kIrti aura zruta ye tInoM svayaM hI nirmala hone se suzobhita hote haiM tathApi mithyAtva Adi kAluSya dUra hone se nirmalatA Adi guNoM se zaMkhasadRza ujjvala bahuzruta ke Azraya meM rahe hue ye guNa (Azraya ke guNoM ke kAraNa) vizeSa prakAra se suzobhita hote haiM tathA bahuzruta meM rahe hue ye dharmAdi guNa malinatA, vikRti yA hAni ko prApta nahIM hote - abAdhita rahate haiM / (2) yogya bhikSurUpI bhAjana meM jJAna dene vAle bahuzruta ko dharma hotA hai, usakI kIrti hotI hai, zruta ArAdhita yA abAdhita hotA hai| AiNNe kaMthae : AkIrNa kA artha-zIla, rUpa, bala Adi guNoM se AkIrNa vyApta, jAtimAn / kanthaka- (1) pattharoM ke Tukar3oM se bhare hue kuppoM ke girane kI AvAja se jo bhayAbhIta nahIM hotA, (2) jo khar3akhar3AhaTa se nahIM cauMkatA yA parvatoM ke viSamamArga meM yA vikaTa yuddhabhUmi meM jAne se yA zastraprahAra se nahIM hicakicAtA; aisA zreSTha jAti kA ghor3A / 3 naMdighoseNaM - nandighoSa : do artha- bAraha prakAra ke vAdyoM kI eka sAtha hone vAlI dhvani yA maMgalapAThakoM (baMdioM) kI AzIrvacanAtmaka dhvani / bahuzruta bhI isI prakAra jinapravacanarUpI azvAzrita hokara abhimAnI paravAdiyoM ke darzana se atrasta aura unheM jItane meM samartha hotA hai| donoM ora ke arthAt-dina aura rAta athavA agala-bagala meM ziSyoM ke svAdhyAyarUpI nandighoSa se yukta hotA hai| kuMjare sadvihAyaNe - sATha varSa kA hAthI / abhiprAya yaha hai ki sATha varSa kI Ayu taka hAthI kA bala prativarSa uttarottara bar3hatA jAtA hai, usake pazcAt kama hone lagatA hai| isalie yahA~ hAthI kI pUrNa balavattA batAne ke lie 'SaSTivarSa' kA ullekha kiyA gayA hai| jAyakhaMdhe-jAtaskandha-jisa vRSabha kA kaMdhA atyanta puSTa ho gayA ho, vaha jAtaskandha kahalAtA hai| 2. 3. 1. (ka) uttarA cUrNi, pR. 198 : 'jogo maNajogAdi saMjamajogo ujjogaM paThitavvate kare / ' (kha) 'yojanaM yogo-vyApAraH sa ceha prakramAd dharmagata eva tadvAn atizAyane matup / yadvA yogaH - samAdhiH, so'syAstIti yogavAn / ' - bRhadvRtti, patra 347 (ga) 'mokkheNa joyaNAo jogo, savvovi dhmmvaavaaro|' - yogaviMzikA - 1 (kha) bRhadvRtti, patra 348 (ka) uttarA cUrNi, pR. 198 (ka) uttarA cUrNi, pR. 198 (kha) bRhadvRtti, patra 348 (ga) uttarA . priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 540 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 gyArahavA~ adhyayana : bahuzrutapUjA kandhA paripuSTa hone para usake dUsare sabhI aMgopAMgoM kI paripuSTatA upalakSita hotI hai / 1. udagge miyANa pavare-udagra : do artha -(1) utkaTa, (2) athavA udagra vaya-pUrNa yuvAvasthA ko prApta, miyANa pavare kA artha hai-vanya pazuoM meM zreSTha / cAurate-cAturanta : do artha-(1) jisake rAjya meM eka diganta meM himavAn parvata aura zeSa tIna digantoM meM samudra ho, vaha cAturanta hotA hai, athavA (2) hAthI, ghor3A, ratha aura paidala ina cAroM senAoM ke dvArA zatru kA anta karane vAlA cAturanta hai| cakkavaTTI : cakravartI-SaTkhaNDoM kA adhipati cakravartI kahalAtA hai| cauddasarayaNAhivaI-caturdazaratnAdhipati-cakravartI caudaha ratnoM kA svAmI hotA hai| cakravartI ke 14 ratna ye haiM-(1) senApati, (2) gAthApati, (3) purohita, (4) gaja, (5) azva, (6) bar3haI, (7) strI, (8) cakra, (9) chatra, (10) carma, (11) maNi, (12) kAkiNI, (13) khaDga aura (14) dnndd| sahassakkhe-sahasrAkSa : do bhAvArtha-(1) indra ke pAMca sau deva maMtrI hote haiN| rAjA maMtrI kI A~khoM se dekhatA hai, arthAt-indra unakI dRSTi se apanI nIti nirdhArita karatA hai, isalie vaha sahasrAkSa kahalAtA hai| (2) jitanA hajAra A~khoM se dIkhatA hai, indra usase adhika apanI do A~khoM se dekha letA hai, isalie vaha sahasrAkSa hai| yaha artha vaise hI AlaMkArika hai, jaise ki catuSkarNa-caukannA zabda adhika sAvadhAna rahane ke artha meM prayukta hotA hai| ___puraMdare : bhAvArtha-purANa meM isa sambandha meM eka kathA hai ki indra ne zatruoM ke puroM kA vidAraNa kiyA thA, isa kAraNa usakA nAma 'purandara' pdd'aa| Rgveda meM dasyuoM athavA dAsoM ke puroM ko naSTa karane ke kAraNa 'indra' ko 'purandara' kahA gayA hai| vastutaH indra ke 'sahasrAkSa' aura 'purandara' ye donoM nAma lokoktiyoM para AdhArita haiN| uttite divAyare-do artha : (1) utthita hotA huA sUrya-cUrNikAra ke anusAra madhyAhna taka kA sUrya utthita hotA huA mAnA gayA hai, usa samaya taka sUrya kA teja (prakAza aura Atapa) bar3hatA hai| (2) ugatA huA sUrya-bAla sUrya / vaha saumya hotA hai, bAda meM tIvra hotA hai| 1. (ka) bRhadvRtti, patra 349 (kha) hAyaNaM varisaM, sadvivarase paraM balahINo, apattabalo pareNa prihaati| -uttarA. cUrNi, pR. 199 (ga) 'SaSTihAyana:-SaSTivarSapramANaH tasya hi etAvatkAlaM yAvat prativarSa balopacayaH tatastadapacayaH, ityevmuktm|' ___ -uttarA. bRhavRtti, patra 349 2. (ka) bRhadvRtti, patra 350-seNAvai gAhAvai purohiya, gaya turaMga vaDDhaiga itthii| cakkaM chattaM camma maNi, kAgiNI khagga daMDo y|| -cturdshrtnaani| 3. (ka) sahassakkheti-paMcamaMtisayAI devANaM tassa sahasso akkhINaM, tesiM NItie diTThamiti / ahavA jaM sahasseNa akkhINaM dIsati, taM so dohi akkhIhiM abbhahiyatarAyaM pecchti|' -uttarA. cUrNi, pR.199 (kha) lokoktyA ca puAraNAt purndrH| (ga) Rgveda 1/102/7, 1/109/8,3/54/15, 5/30/12,6/16/14, 2/20/7 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 uttarAdhyayanasUtra NakkhattaparivArie-azvinI, bharaNI Adi 27 nakSatroM ke parivAra se yukt| 27 nakSatra ye haiM-(1) azvinI, (2) bharaNI, (3) kRttikA, (4) rohiNI, (5) mRgazirA, (6) ArdrA, (7) punarvasu, (8) puSya, (9) azleSA, (10) maghA, (11) pUrvAphAlgunI, (12) uttarAphAlgunI, (13) hasta, (14) citrA, (15) svAti, (16) vizAkhA, (17) anurAdhA, (18) jyeSThA, (19) mUla, (20) pUrvASAr3hA, (21) uttarASAr3hA, (22) zravaNa, (23) dhaniSThA, (24) zatabhiSak. (25) pUrvAbhAdrapadA, (26) uttarAbhAdrapadA aura (27) revtii| sAmAiyANaM koTThAgAre-sAmAjika-koSThAgAra-samAja kA artha hai-samUha / sAmAjika kA artha haisamUhavRtti (sahakArIvRtti) vAle loga, unake koSThAgAra arthAt vividha dhAnyoM ke kotthaar| prAcIna kAla meM bhI kRSakoM yA vyApAriyoM ke sAmUhika annabhaNDAra (godAma) hote the, jinameM nAnA prakAra ke anAja rakhe jAte the| cora, agni evaM cUhoM Adi se bacAne ke lie paharedAroM ko niyukta karake unakI pUrNataH surakSA kI jAtI thii| jaMbU nAma sudaMsaNA, aNADhiyassa devassa-aNADhiya-anAdRtadeva, jambUdvIpa kA adhipati vyantarajAti kA deva hai| sudarzanA nAmaka jambUvRkSa jambUdvIpa ke adhipati anAdRta nAmaka deva kA Azraya (nivAsa) sthAnarUpa hai, usake phala amRtatulya haiN| isalie vaha sabhI vRkSoM meM zreSTha mAnA jAtA hai| sIyA nIlavaMtapavahA : zItA nIlavatpravahA-meru parvata ke uttara meM nIlavAn parvata hai| isI parvata se zItA nadI pravAhita hotI hai, jo sabase bar3I nadI hai aura aneka jalAzayoM se vyApta hai|3 sumahaM maMdare girI, nANosahipajjalie-cUrNi ke anusAra maMdara parvata sthira aura sabase U~cA parvata hai| yahIM se dizAoM kA prArambha hotA hai| use yahA~ nAnA prakAra kI oSadhiyoM se prajvalita kahA gayA hai| vahA~ kaI oSadhiyA~ aisI haiM, jo jAjvalyamAna prakAza karatI haiM, unake yoga se mandara-parvata bhI prajvalita hotA bahuzrutatA kA phala evaM bahuzrutatA prApti kA upadeza 31. samuddagambhIrasamA durAsayA acakkiyA keNai dupphNsyaa| suyassa puNNA viulassa tAiNo khavitta kammaM gaimuttamaM gyaa| [31] sAgara ke samAna gambhIra, durAsada (jinakA parAbhUta honA duSkara hai), (parISahAdi se) avicalita, paravAdiyoM dvArA atrAsita arthAt ajeya, vipula zrutajJAna se paripUrNa aura trAtA (SaTkAyarakSaka)aise bahuzruta muni karmoM kA sarvathA kSaya karake uttamagati (mokSa) meM phuNce| 1. (ka) jAva majhaNNo tAva udveti, tAva te teyalesA vaddhati, pacchA parihAti, ahavA uttiTuMto somo bhavati, hemNtiybaalsuurio| (kha) bRhavRtti, patra 351 (ga) hoDAcakra, 27 nakSatroM ke nAma 2. bRhadvRtti, patra 351 3. (ka) vahIM, patra 352 : zIta-zItAnAmnI, nIlavAn-meroruttarasyAM dizi varSadharaparvatastataH ..... pravahati..... niilvtprvhaa| (kha) sItA savvaNadINa mahallA, bahUhiM ca jalAsatehiM ca aainnaa| -utta. cUrNi, pR. 200 4. (ka) 'jahA maMdaro thiro ussio, disAo ya attha pvttNti|' -utta. cUrNi, pR. 200 (kha) bRhavRtti, patra 352 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ adhyayana : bahuzrutapUjA 32. tamhA suyamahiTThijjA uttamaTThagavesae / jeNapANaM paraM ceva siddhiM saMpAuNejjAsi // -tti bemi / [32] (bahuzrutatA mukti prApta karAne vAlI hai) isalie uttamArtha (mokSa - puruSArtha) kA anveSaka zruta (Agama) kA (adhyayana - zravaNa- cintanAdi ke dvArA) Azraya le, jisase ( zruta ke Azraya se) vaha svayaM ko aura dUsare sAdhakoM ko bhI siddhi (mukti) prApta karA ske| aisA maiM kahatA hU~ / vivecana - samuddagaMbhIrasamA - gambhIrasamudrasama - gahare samudra ke samAna jo bahuzruta adhyAtmatattva meM gahare utare hue haiN| 175 durAsayA- duSparAjeya / acakkiyA- acakritA : do artha - ( 1 ) parISahAdi se acakrita - avicalita, athavA (2) paravAdiyoM atrAsita-nirbhaya / uttamaM gaI gayA- uttama-pradhAna gati - mokSa ko prApta hue / uttamaTThagavesae- uttama artha- prayojana yA puruSArtha arthAt mokSa kA anveSaka / // bahuzruta-pUjAH gyArahavA~ adhyayana samApta // 1. bRhadvRtti, patra 353. 100 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bArahavAM adhyayana harikezIya adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma 'harikezIya' hai| isameM sAdhujIvana aMgIkAra karane ke pazcAt cANDAlakulotpanna harikezabala mahAvrata, samiti, gupti, kSamA Adi dazavidha zramaNadharma evaM tapa, saMyama kI sAdhanA karake kisa prakAra uttamaguNadhAraka, tapolabdhisampanna, yakSapUjita muni bane aura jAtimadalipta brAhmaNoM kA mithyAtva dUra karake kisa prakAra unheM sacce yajJa kA svarUpa samajhAyA; isakA spaSTa varNana kiyA hai| saMkSepa meM, isameM harikezabala ke uttarArddha (muni) jIvana kA nirUpaNa hai| * harikezabala muni kauna the? ve kisa kula meM janme the? munijIvana meM kaise Ae? cANDAlakula meM unakA janma kyoM huA thA ? isase pUrvajanmoM meM ve kauna the? ityAdi viSayoM kI jijJAsA honA svAbhAvika hai| saMkSepa meM, harikezabala ke jIvana se sambandhita ghaTanAe~ isa prakAra haiM ve * mathurAnareza zaMkha rAjA ne saMsAra se virakta hokara dIkSA grahaNa kii| vicaraNa karate hue eka vAra hastinApura padhAre / bhikSA ke lie paryaTana karate hue zaMkhamuni eka galI ke nikaTa Ae, vahA~ janasaMcAra na dekhakara nikaTavartI gRhasvAmI somadatta purohita se mArga puuchaa| usa galI kA nAma 'hutavaha-rathyA' thaa| vaha grISmaRtu ke sUrya ke tApa se tape hue lohe ke samAna atyanta garma rahatI thii| kadAcit koI anajAna vyakti usa galI ke mArga se calA jAtA to vaha usakI uSNatA se mUrcchita hokara vahIM mara jAtA thA / parantu somadatta ko muniyoM ke prati dveSa thA, isalie usane dveSavaza muni ko usI hutavaha rathyA kA uSNamArga batA diyaa| zaMkhamuni nizcala bhAva se IryAsamitipUrvaka usI mArga para cala pdd'e| labdhisampanna muni ke prabhAva se unakA caraNasparza hote hI vaha uSNamArga ekadama zItala ho gyaa| isa kAraNa munirAja dhIre-dhIre usa mArga ko pAra kara rahe the| yaha dekha somadatta purohita ke Azcarya kA ThikAnA na rahA / vaha usI samaya apane makAna se nIce utara kara usI hutavahagalI se claa| galI kA candana-sA zItala sparza jAna kara usake mana meM bar3A pazcAttApa huA / socane lagA- 'yaha muni ke tapobala kA hI prabhAva hai ki yaha mArga candana - sA - zItala ho gyaa|' isa prakAra vicAra kara vaha muni ke pAsa Akara unake caraNoM meM apane anucita kRtya ke lie kSamA mAMgane lgaa| zaMkhamuni ne use dharmopadeza diyA, jisase vaha virakta hokara unake pAsa dIkSita ho gyaa| muni bana jAne para bhI somadeva jAtimada aura rUpamada karatA rhaa| antima samaya meM usane ukta donoM madoM kI AlocanA-pratikramaNA nahIM kii| cAritrapAlana ke kAraNa mara kara vaha svarga meM gayA / * deva - AyuSya ko pUrNa kara jAtimada ke phalasvarUpa mRtagaMgA ke kinAre harikezagotrIya cANDAloM ke adhipati 'balakoTTa' nAmaka cANDAla kI patnI 'gaurI' ke garbha se putra rUpa meM utpanna huaa| usakA nAma 'bala' rakhA gyaa| yahI bAlaka Age calakara 'harikezabala' kahalAyA / pUrvajanma Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyayana 177 harikezIya usane rUpamada kiyA thA, isa kAraNa vaha kAlAkalUTA, kurUpa aura beDaula huaa| usake sabhI parijana usakI kurUpatA dekha kara ghRNA karane lge| sAtha hI jyoM-jyoM vaha bar3A hotA gayA, tyoMtyoM usakA svabhAva bhI krodhI aura jhagar3AlU banatA gyaa| vaha hara kisI se lar3a par3atA aura gAliyA~ bktaa| yahA~ taka ki mAtA-pitA bhI usake kaTu vyavahAra aura ugra svabhAva se parezAna ho ge| eka dina vasaMtotsava ke avasara para sabhI loga ekatrita hue| aneka bAlaka khela khelane meM lage hue the| upadravI harikezabala jaba bAlakoM ke usa khela meM sammilita hone lagA to vRddhoM ne use khelane nahIM diyaa| isase gusse meM Akara vaha sabako gAliyA~ dene lgaa| sabane use vahA~ se nikAlakara dUra baiThA diyaa| apamAnita harikezabala akelA lAcAra aura duHkhita ho kara baiTha gyaa| itane meM hI vahA~ eka bhayaMkara kAlA viSadhara niklaa| cANDAloM ne use 'duSTasarpa hai' yaha kaha kara mAra ddaalaa| thor3I dera bAda eka alazika (dumuMhI) jAti kA nirviSa sarpa niklaa| logoM ne use viSarahita kaha kara chor3a diyaa| ina donoM ghaTanAoM ko dUra baiThe harikezabala ne dekhA / usane cintana kiyA ki 'prANI apane hI doSoM se duHkha pAtA hai, apane hI guNoM se prItibhAjana banatA hai| mere sAmane hI mere bandhujanoM ne viSaile sAMpa ko mAra diyA aura nirviSa kI rakSA kI, nahIM maaraa| mere bandhujana mere doSayukta vyavahAra ke kAraNa hI mujha se ghRNA karate haiN| maiM sabakA aprItibhAjana banA haA haiN| yadi maiM bhI doSarahita bana jAU~ to sabakA prItibhAjana bana sakatA hai|'yoN vicAra karatekarate use jAtismaraNajJAna utpanna huaa| usake samakSa manuSyabhava meM kRta jAtimada evaM rUpamada kA citra tairane lgaa| usI samaya use virakti ho gaI aura usane kisI muni ke pAsa jA kara bhAgavatI dIkSA grahaNa kara lii| usakI dharmasAdhanA meM jAti avarodha nahIM DAla skii| muni harikezabala ne karmakSaya karane ke liye tIvra tapazcaryA kii| eka vAra vihAra karate hue ve vArANasI phuNce| vahA~ tiMdukavana meM eka viziSTa tindukavRkSa ke nIce ve Thahara gae aura vahIM mAsakhamaNa-tapazcaryA karane lge| isake utkRSTa guNoM se prabhAvita ho kara gaNDItinduka nAmaka eka yakSarAja unakI vaiyAvRtya karane lgaa| eka vAra nagarI ke rAjA kauzalika kI bhadrA nAma kI rAjaputrI pUjanasAmagrI lekara apanI sakhiyoM sahita usa tindukayakSa kI pUjA karane vahA~ aaii| usane yakSa kI pradakSiNA karate hue malina vastra aura gaMde zarIra vAle kurUpa muni ko dekhA to muMha macakor3a kara ghRNAbhAva se una para thUka diyaa| yakSa ne rAjaputrI kA yaha asabhya vyavahAra dekhA to kupita ho kara zIghra hI usake zarIra meM praviSTa ho gyaa| yakSAviSTa rAjaputrI pAgaloM kI taraha asambaddha pralApa evaM vikRta ceSTAe~ karane lgii| sakhiyA~ use bar3I muzkila se rAjamahala meM laaiiN| rAjA usakI yaha sthiti dekha kara atyanta cintita ho gyaa| aneka upacAra hone lage; kintu sabhI niSphala hue| rAjA aura maMtrI vicAramUDha ho gae ki aba kyA kiyA jAe? itane meM hI yakSa kisI ke zarIra meM praviSTa ho kara bolA-'isa kanyA ne ghora tapasvI mahAmuni kA ghora apamAna kiyA hai, Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 uttarAdhyayanasUtra harikezIya ataH maiMne usakA phala cakhAne ke lie ise pAgala kara diyA hai| agara Apa ise jIvita dekhanA cAhate haiM to isa aparAdha ke prAyazcittasvarUpa unhIM muni ke sAtha isakA vivAha kara diijie| agara rAjA ne yaha vivAha svIkAra nahIM kiyA to maiM rAjaputrI ko jIvita nahIM rahane duuNgaa|' rAjA ne socA-yadi muni ke sAtha vivAha kara dene se yaha jIvita rahatI hai to hameM kyA Apatti hai? rAjA ne yaha bAta svIkAra kara lI aura muni kI sevA meM pahu~ca kara apane aparAdha kI kSamA maaNgii| hAtha jor3a kara bhadrA ko sAmane upasthita karate hue prArthanA kI-bhagavan! isa kanyA ne ApakA mahAn aparAdha kiyA hai| ataH maiM ApakI sevA meM ise paricArikA ke rUpa meM detA huuN| Apa isakA pANigrahaNa kiijie|' yaha suna kara muni ne zAntabhAva se kahA-rAjan ! merA koI apamAna nahIM huA hai| parantu maiM dhana-dhAnya-strI-putra Adi samasta sAMsArika sambandhoM se virakta huuN| brahmacaryamahAvratI huuN| kisI bhI strI ke sAtha vivAha karanA to dUra rahA, strI ke satha eka makAna meM nivAsa karanA bhI hamAre lie akalpanIya hai| saMyamI puruSoM ke lie saMsAra kI samasta striyA~ mAtA, bahina evaM putrI ke samAna haiN| ApakI putrI se mujhe koI prayojana nahIM hai| ' kanyA ne bhI apane para yakSaprakopa ko dUra karane ke lie muni se pANigrahaNa karane ke lie anunaya-vinaya kii| kintu muni ne jaba use svIkAra nahIM kiyA to yakSa ne usase kahA-muni tumheM nahIM cAhate, ata: apane ghara cliijaao| yakSa kA vacana suna kara nirAza rAjakanyA apane pitA ke sAtha vApasa lauTa aaii| kisI ne rAjA se kahA ki 'brAhmaNa bhI RSi kA hI rUpa hai| ataH muni dvArA asvIkRta isa kanyA kA vivAha yahA~ ke rAjapurohita rudradeva brAhmaNa ke sAtha kara denA ucita rhegaa|' yaha suna kara rAjA ne isa vicAra ko pasaMda kiyaa| rAjakanyA bhadrA kA vivAha rAjapurohita rudradeva brAhmaNa ke sAtha kara diyA gyaa| rudradeva yajJazAlA kA adhipati thaa| usane apanI navavivAhitA patnI bhadrA ko yajJazAlA kI vyavasthA sauMpI aura eka mahAn yajJa kA prArambha kiyaa| muni harikezabala mAsika upavAsa ke pAraNe ke dina bhikSArtha paryaTana karate hue rudradeva kI yajJazAlA meM pahuMca ge| * Age kI kathA prastuta adhyayana meM pratipAdita hai hii| pUrvakathA mUlapATha meM saMketarUpa se hai, jise __vRttikAroM ne paramparAnusAra likhA hai| * muni aura vahA~ ke variSTha yajJasaMcAlaka brAhmaNoM ke bIca nimnalikhita mukhya viSayoM para carcA huI (1) dAna kA vAstavika pAtra-apAtra, (2) jAtivAda kI atAttvikatA, (3) saccA yajJa aura usake vividha AdhyAtmika sAdhana, (4) jalasnAna, (5) tIrtha aadi| isa carcA ke mAdhyama se brAhmaNasaMskRti aura zramaNa (nirgrantha)-saMskRti kA antara spaSTa ho jAtA hai| yakSa ke dvArA muni kI sevA bhI 'deva dharmaniSThapuruSoM ke caraNoM ke dAsa bana jAte haiM ' isa ukti ko caritArtha karatI hai| 00 1. dekhiye-uttarA. a. 12 kI 12 vIM gAthA se lekara 47 vIM gAthA tk| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArasamaM ajjhayaNaM : bArahavA~ adhyayana hariesijja : harikezIya harikezabala muni kA munirUpa meM paricaya 1. sovAgakulasaMbhUo guNuttaradharo munnii| ___ hariesabalo nAma Asi bhikkhU jiindio|| __[1] harikezabala nAmaka muni zvapAka-cANDAla kula meM utpanna hue the, (phira bhI ve ) jJAnAdi uttama guNoM ke dhAraka aura jitendriya bhikSu the| ____2. iri-esaNa-bhAsAe uccAra-samiIsu y| jao AyANanikkheve saMjao susmaahio|| [2] ve IryA, eSaNA, bhASA, uccAra (pariSThApana) aura AdAna-nikSepa (ina pAMca) samitiyoM meM yatnazIla, saMyata (saMyama meM puruSArthI) aura susamAdhimAn the| 3. maNagutto vayagutto kAyagutto jiindio| bhikkhaTThA bambha-ijami janavADaM uvtttthio|| ___ [3] ve manogupti vacanagupti aura kAyagupti se yukta jitendriya muni bhikSA ke lie yajJavATa (yajJamaNDapa) meM pahuMce, jahA~ brAhmaNoM kA yajJa ho rahA thaa| vivecana-zvapAkakula meM utpanna-zvapAkakula : bRhadvRttikAra ke anusAra-cANDAlakula, cUrNikAra ke anusAra-jisa kula meM kutte kA mAMsa pakAyA jAtA hai, vaha kula; niyuktikAra ke anusAra-harikeza, cANDAla, zvapAka, mAtaMga, bAhya, pANa, zvAnadhana, mRtAza, zmazAnavRtti aura nIca, ye saba ekArthaka haiN| hariesabalo-harikezabala : artha-harikeza muni kA gautra thA aura bala unakA nAma thaa| usa yuga meM nAma ke pUrva gotra kA prayoga hotA thaa| bRhadvRttikAra ke anusAra harikezanAma gotra kA vedana karane vaalaa| muNI-muni : do artha-(1) bRhadvRtti ke anusAra-'sarvavirati kI pratijJA lene vAlA' aura (2) cUrNi ke anusAra-dharma-adharma kA manana karane vaalaa| 1. (ka) zvapAkAH cnnddaalaaH| -bRhadvRtti, patra 357 (kha) hariesA caMDAlA sovAga mayaMga bAhirA paannaa| sANadhaNA ya mayAsA susANavittI ya nIyA y|| -utta. niyukti, gA. 323 2. (ka) harikezaH-sarvatra harikezatayaiva pratIto, balo naam-blaabhidhaanm|-bRhvRtti, patra 357 (kha) harikezanAma-gautraM vedyn|-utt. niyukti, gA. 320 kA artha 3. (ka) 'muNati-pratijAnIte sarvaviratimiti munniH|' -bRhavRtti, patra 357 (kha) 'manute-manyate vA dharmA'dhAniti muniH|' -utta. cUrNi, pR. 203 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra cANDAlakulotpanna hote hue bhI zreSTha guNoM se sampanna - yahA~ zAstrakAra kA Azaya yaha hai ki kisI jAti yA kula meM janma lene mAtra se koI vyakti ucca yA nIca nahIM ho jAtA, kintu guNa aura avaguNa ke kAraNa hI vyakti kI uccatA-nIcatA prakaTa hotI hai| harikezabala cANDAlakula meM janmA thA, jisa kula ke loga kutte kA mAMsa bhakSaNa karane vAle, zava ke vastroM kA upayoga karane vAle, AkRti se bhayaMkara, prakRti se kaThora evaM asaMskArI hote haiM / usa asaMskArI ghRNita kula meM janma lekara bhI harikezabala pUrvapuNyodaya se zreSTha guNoM ke dhAraka, jitendriya aura bhikSAjIvI muni bana gae the / ve kaise uttamaguNadhArI muni bane ? isakI pUrvakathA adhyayanasAra meM dI gaI hai| 180 ve pratijJA se hI nahIM, AcAra se bhI muni the- dUsarI aura tIsarI gAthA meM batAyA gayA hai ki ve kevala pratijJA se yA nAmamAtra se hI muni nahIM the, apitu munidharma ke AcAra se yukta the / yathA - ve pAMca samiti aura tIna guptiyoM kA pAlana pUrNa sAvadhAnIpUrvaka karate the, jitendriya the, paMcamahAvratarUpa saMyama meM puruSArthI the, samyak samAdhisampanna the aura nirdoSa bhikSA para nirvAha karane vAle the / 2 jaNavADaM-yajJavADa yA yajJapATa / yajJavADa kA artha yajJa karane vAloM kA mohallA, pAr3A, athavA bAr3A pratIta hotA hai| kaI Adhunika TIkAkAra 'yajJamaNDapa' artha karate haiM / 3 muni ko dekha kara brAhmaNoM dvArA avajJA evaM upahAsa 4. taM pAsiUNamejjantaM taveNa parisosiyaM / pantovahiuvagaraNaM uvahasanti aNAriyA // [5] tapa se sUkhe hue zarIra vAle tathA prAnta ( jIrNa evaM malina) upadhi evaM upakaraNa vAle usa muni ko Ate dekha kara (ve) anArya (unakA upahAsa karane lage / jAImayapaDiddhA hiMsagA ajiindiyA / abambhacAriNo bAlA imaM vayaNamabbavI - // [5] (una) jAtimada se pratistabdha - garvita, hiMsaka, ajitendriya, abrahmacArI evaM ajJAnI logoM ne isa prakAra kahA 6. kayare Agacchai dittarUve kAle vigarAle phokkanAse / omacelae paMsupisAyabhUe saMkarasaM parihariya kaNThe // [6] bIbhatsa rUpa vAlA, kAlA-kalUTA, vikarAla, beDaula (Age se moTI) nAka vAlA, alpa evaM malina vastra vAlA, dhUli - dhUsarita zarIra hone se bhUta-sA dikhAI dene vAlA, (aura) gale meM saMkaradUSya (kUr3e ke Dhera se uThA kara lAye hue jIrNa evaM malina vastra - sA ) dhAraNa kiye hue yaha kauna A rahA hai? kare tumaM iya adaMsaNijje kAe va AsA ihamAgao si / omacelagA puMsapisAyabhUyA gaccha kkhalAhi kimiha Thiosi ? // 7. 1. bRhadvRtti, patra 357 2. vahI, patra 357 3. (ka) bRhadvRtti, patra 358 (kha) uttarA (muni nathamalajI) anuvAda, pR. 143 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyayana : harikezIya 181 [7] 'are adarzanIya! tU kauna hai re?, yahA~ tU kisa AzA se AyA hai? jIrNa aura maile vastra hone se adhanaMge tathA dhUla ke kAraNa pizAca jaise zarIra vAle! cala, haTa jA yahA~ se! yahA~ kyoM khar3A hai?' vivecana -paMtovahiuvagaraNaM-prAnta zabda yahA~ jIrNa aura malina hone se tuccha-asAra artha meM hai, yaha upadhi aura upakaraNa kA vizeSaNa hai| yoM to upadhi aura upakaraNa ye donoM dharmasAdhanA ke lie upakArI hone se ekArthaka haiM, tathApi upadhi kA artha yahA~ nityopayogI vastrapAtrAdi rUpa upakaraNa -audhikopadhi hai aura upakaraNa kA artha -saMyamopakAraka rajoharaNa, pramANanikA Adi aupagrahakopadhi hai / / __ aNAriyA-anArya zabda mUlataH nimna jAti, kula, kSetra, karma, zilpa Adi se sambandhita thA, kintu bAda meM yaha nimna-asabhya-AcaraNasUcaka bana gyaa| yahA~ anArya zabda asabhya, ujjaDa, anAr3I athavA sAdhu puruSoM ke nindaka-aziSTa artha meM prayukta hai| - AcaraNahIna brAhmaNa -prastuta gAthA (saM. 5) meM AcaraNahIna brAhmaNoM kA svarUpa batAyA gayA hai, unake 5 vizeSaNa batAye gae haiM -jAtimada se matta, hiMsaka, ajitendriya, abrahmacArI aura baal| bRhadvRttikAra ke anusAra 'hama brAhmaNa haiM, ucca jAtIya haiM, zreSTha haiM, isa prakAra ke jAtimada se ve matta the, yajJoM meM pazuvadha karane ke kAraNa hiMsAparAyaNa the, pAMcoM indriyoM ko vaza meM nahIM kiye hue the, ve putrotpatti ke lie maithunasevana (abrahmAcaraNa) ko dharma mAnate the tathA bAlakrIr3A kI taraha laukika-kAmanAvaza agnihotrAdi meM pravRtta hone se ajJAnI (atattvajJa) the|3 omacelae -(1) cUrNi ke anusAra -acela athavA thor3e se jIrNa-zIrNa tuccha vastroM vAlA, (2) bRhavRtti ke anusAra -halake, gaMde evaM jIrNa hone se asAra vastroM vaalaa| ___paMsupisAbhUe -laukika vyavahAra meM pizAca vaha mAnA jAtA hai, jisake dAr3hI-mUMcha, nakha aura roe~ lambe evaM bar3e hue hoM, zarIra dhUla se bharA ho; muni bhI zarIra ke prati nirapekSa evaM dhUla se bhare hone ke kAraNa pizAca (bhUta) jaise lagate the| ___'saMkaradUsaM parihariya' -saMkara kA artha hai -tRNa, dhUla, rAkha, gobara, koyale Adi mile hue kUr3ekarkaTa kA Dhera, jise ukarar3I kahate haiN| vahA~ loga unhIM vastroM ko DAlate haiM, jo anupayogI evaM atyanta raddI 1. (ka) 'praantH-jiirnn-mlintvaadibhirsaarm|'-bRhdvRtti, patra 358 (kha) upadhiH-nityopayogI vastrapAtrAdirUpa audhikopadhiH, upakaraNaM-saMyamopakArakaM rajoharaNapramArjikAdikam - aupgrhikopdhishc|-uttraa. priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 576 2. (ka) bRhadvati-patra 358 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR. 576 3. bRhadvRtti, patra 358 dharmArthaM patrakAmasya svdaaressvdhikaarinnH| RtukAle vidhAnena tatra doSo na vidyate // aputrasya gati sti, svargo naiva ca naiva c| tasmAt putramukhaM dRSTvA pazcAt svarga gmissyti|| uktaM ca- agnihotrAdikaM karma bAlakrIDeti lkssyte|| 4. (ka) uttarA. cUrNi, pR. 204 (kha) bRhavRtti, patra. 359 5. bRhadvRtti, patra 359 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 uttarAdhyayanasUtra hoN| isalie saMkaradUSya kA artha huA -ukarar3I se uThA kara lAyA huA cithdd'aa| muni ke vastra bhI vaise the, jIrNa, zIrNa aura nikRSTa, phaiMkane yogya / isalie muni ko unhoMne kahA thA -gale meM saMkaradUSya pahane hue| kandhA kaNTha kA pAzvavartI bhAga hai, isalie yahA~ kandhe ke lie 'kaNTha' zabda kA prayoga huA hai| Azaya yaha hai ki aise vastra muni ke kandhe para Dale hue the| jo muni abhigrahadhArI hote haiM, ve apane vastroM ko jahA~ jAte haiM, vahA~ sAtha hI rakhate haiM, upAzraya meM chor3akara nahIM jaate| vigarAle-vikarAla-harikezabala muni ke dAMta Age bar3he hue the, isa kAraNa unakA ceharA vikarAla lagatA thaa| yakSa ke dvArA muni kA paricayAtmaka uttara 8. jakkho tahiM tinduyarukkhavAsI aNukampao tassa mhaamunniss| pacchAyaittA niyagaM sarIraM imAiM vynnaaimudaahritthaa-|| [8] usa samaya usa mahAmuni ke prati anukampAbhAva rakhane vAle tindukavRkSavAsI yakSa ne apane zarIra ko chipAkara (mahAmuni ke zarIra meM praviSTa hokara) aise vacana kahe - 9. samaNo ahaM saMjao bambhayArI virao dhnnpynnprigghaao| parappavittassa u bhikkhakAle annassa aTThA ihamAgao mi|| [9] maiM zramaNa hUM, maiM saMyata (saMyama-niSTha) hUM, maiM brahmacArI hUM, dhana, pacana (bhojanAdi pakAne) aura parigraha se virata (nivRtta) hUM, maiM bhikSAkAla meM dUsaroM (gRhasthoM) ke dvArA (apane lie ) niSpanna AhAra pAne ke lie yahAM (yajJapAr3e meM) AyA huuN| 10. viyarijai khajai bhujaI ya annaM pabhUyaM bhavayANameyaM / jANAhi me jAyaNajIviNu tti sesAvasesaM labhaU tvssii|| [10] yahA~ yaha bahuta-sA anna bAMTA jA rahA hai, (bahuta-sA) khAyA jA rahA hai aura (bhAtadAla Adi bhojana) upabhoga meM lAyA jA rahA hai| Apako yaha jJAta honA cAhie ki maiM yAcanAjIvI (bhikSAjIvI) huuN| ataH bhojana ke bAda bace hue (zeSa) bhojana meM se avaziSTa bhojana isa tapasvI ko bhI mila jaae| vivecana - aNukaMpao- jAtimadalipta brAhmaNoM ne mahAmuni kA upahAsa evaM apamAna kiyA, phira bhI prazamaparAyaNa mahAmuni kucha bhI nahIM bole, ve zAnta rahe / kintu tindukavRkSavAsI yakSa muni kI tapasyA se prabhAvita hokara unakA sevaka bana gayA thaa| usI kA vizeSaNa hai -anukampaka -muni ke anukUla ceSTApravRtti karane vaalaa| 1. bRhavRtti, patra 359 2. vahI, patra 358 3. (ka) bRhavRtti, patra 359 (kha) uttarA. cUrNi, pR. 204-205 aNakaMpao tti-anu zabdo'nurUpArthe tatazcAnurUpaM kampate -ceSTate itynukmpkH| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyayana : harikezIya 183 tinduyarukkhavAsI-isa viSaya meM paramparAgata mata yaha hai ki tinduka (teMdU) kA eka vana thA, usake bIca meM eka bar3A tinduka-vRkSa thA, jisameM vaha yakSa rahatA thaa| usI vRkSa ke nIce eka caitya thA, jisameM vaha mahAmuni raha kara sAdhanA karate the| dhaNa-payaNapariggahAo-dhana kA artha yahAM gAya Adi catuSpada pazu hai, pacana--kA artha upalakSaNa se--bhojana pakAnA-pakavAnA-kharIdavAnA, becanA bikavAnA hai| parigraha kA artha -bRhadvRttikAra ne dravyAdi meM mUrchA kiyA hai, jaba ki cUrNikAra ne -svarNa Adi kiyA hai| parapavittassa -dUsaroM-gRhasthoM ne apane lie jo pravRtta -niSpAdita -banAyA hai| 3 khajjai bhujai : donoM kA arthabheda -bRhavRtti ke anusAra khAjA Adi tale hue padArtha 'khAdya' kahalAte haiM aura dAla-bhAta Adi padArtha bhojya / sAmAnyatayA 'khAd' aura 'bhuj' donoM dhAtu samAnArthaka haiM, tathApi isameM arthabheda hai, jise cUrNikAra ne batAyA hai -khAdya khAyA jAtA hai aura bhojya bhogA jAtA hai| yajJazAlAdhipati rudradeva 11. uvakkhaDaM bhoyaNa mAhaNANaM attaTThiyaM siddhmihegpkkhN| naU vayaM erisamanna-pANaM dAhAmu tujhaM kimihaM Thio si|| [11] (rudradeva-) yaha bhojana (kevala) brAhmaNoM ke apane lie taiyAra kiyA gayA hai| yaha ekapakSIya hai| ata: aisA (yajJArthaniSpanna) anna-pAna hama tujhe nahIM deNge| (phira) yahA~ kyoM khar3A hai? 12. thalesu bIyAi vavanti kAsagA taheva ninnesu ya aassaae| ___ eyAe saddhAe dalAha majjhaM ArAhae puNNamiNaM khu khettN|| [12] (bhikSuzarIrastha yakSa -) acchI upaja kI AkAMkSA se jaise kRSaka sthaloM (ucca bhUbhAgoM) meM bIja bote haiM, vaise hI nimna bhUbhAgoM meM bhI bote haiN| kRSaka kI isa zraddhA (dRSTi) se mujhe dAna do| yahI (maiM hI) puNyakSetra huuN| isI kI ArAdhanA kro| 13. khettANi amhaM viiyANi loe jahiM pakiNNA viruhanti punnnnaa| . je mAhaNA jAi-vijjovaveyA tAI tu khettAI supeslaaii|| [13] (rudradeva-) jagat meM aise kSetra hameM vidita (jJAta) haiM, jahA~ boye hue bIja pUrNarUpa se uga Ate haiN| jo brAhmaNa (brAhmaNarUpa) jAti aura (caturdaza) vidyAoM se yukta haiM, ve hI manohara (uttama) kSetra haiM; (tere sarIkhe zUdrajAtIya tathA caturdazavidyArahita bhikSu uttama kSetra nahIM haiN)| 1. (ka) bRhadvRtti, patra 359 (kha) uttarA. cUrNi, pR. 204-205 2. (ka) bRhadvRtti, patra 360 (kha) uttarA. cUrNi, pR. 205 3. bRhadvRtti, patra 360 4. (ka) 'khAdyate khaNDakhAdyAdi, bhujyate ca bhkt-suupaadi|-bRhdvRtti, patra 360 (kha) uttarAdhyayanacUrNi, pR. 205 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 14. koho ya mANo ya vaho ya jesiM mosaM adattaM ca pariggahaM ca / te mAhaNA jAivijjAvihUNA tAI tu khettAiM supAvayAI // [14] (yakSa--) jinake jIvana meM krodha aura abhimAna hai, vadha (hiMsA) aura asatya (mRSAvAda) hai, adattAdAna (corI) aura parigraha hai, ve brAhmaNa jAti aura vidyA se vihIna haiM, ve kSetra spaSTataH pApakSetra haiN| 15. tumbhettha bho ! bhAradharA girANaM ahaM na jANAha ahijja vee / uccAvayAI muNiNo caranti tAI tu khettAI supesalAI // [15] he brAhmaNo ! tuma to isa jagat meM (kevala) vANI (zAstravANI) kA bhAra vahana karane vAle ho ! vedoM ko par3hakara bhI unake ( vAstavika ) artha ko nahIM jAnate / jo muni UMca-nIca - madhyama gharoM meM (samabhAvapUrvaka) bhikSATana karate haiM, ve hI vAstava meM uttama kSetra haiM / 16. ajjhAvayANaM paDikUlabhAsI pabhAsase kiM nu sagAsi amhaM / avi evaM viNassau annapANaM na ya NaM dahAmu tumaM niyaNThA ! // uttarAdhyayanasUtra [16] (rudradeva ) adhyApakoM (upAdhyAyoM) ke pratikUla bolane vAle nirgrantha ! tU hamAre samakSa kyA bakavAsa kara rahA hai? yaha anna-pAna bhale hI sar3akara naSTa ho jAe, parantu tujhe to hama hargija nahIM deNge| 17. samiIhi majjhaM susamAhiyassa guttIhi guttassa jiindiyassa / jar3a me na dAhitya ahesaNijjaM kimajja jannANa lahittha lAhaM ? // [17] (yakSa--) maiM IryA Adi pAMca samitiyoM se susamAhita hU~, tIna guptiyoM se gupta hU~ aura jitendriya hU~, yadi tuma mujhe yaha eSaNIya (eSaNAvizuddha ) AhAra nahIM doge, to Aja ina yajJoM kA kyA (puNyarUpa) lAbha pAoge ? vivecana - rudradeva-yakSa- saMvAda - prastuta sAta gAthAoM meM rudradeva yAjJika aura mahAmuni ke zarIra meM praviSTa yakSa kI paraspara carcA hai| eka prakAra se yaha brAhmaNa aura zramaNa kA vivAda hai| egapakkhaM-- ekapakSa: vyAkhyA - yaha bhojana kA vizeSaNa hai| ekapakSIya isalie kahA gayA hai ki yaha yajJa meM niSpanna bhojana kevala brAhmaNoM ke lie hai / arthAt - yajJa meM susaMskRta bhojana brAhmaNa jAti ke atirikta anya kisI jAti ko nahIM diyA jA sakatA, vizeSata: zUdra ko to bilkula nahIM diyA jA sakatA / 1 annapANaM - anna kA artha hai -bhAta Adi tathA pAna kA artha hai- drAkSA Adi phaloM kA rasa yA panA yA koI peya padArtha / 2 1. (ka) egapakkhaM nAma nAbrAhmaNebhyo dIyate / - uttarA cUrNi, pR. 205 (kha) bRhadvRtti, patra 360 - "na zUdrAya matiM dadyAnnocchiSTaM, na haviH kRtam / " na cAsyopadized dharmaM, na cAsya vratamAdizet // ' 2. bRhadvRtti, patra 360 : " annaM ca - odanAdi, pAnaM ca drAkSApAnAdyannapAnam / " Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyayana : harikezIya 185 AsasAe -yadi acchI vRSTi huI, taba to U~ce bhU-bhAga meM phasala acchI hogI, agara varSA kama huI to nIce bhU-bhAga meM acchI paidAvAra hogI, isa AzA se kisAna UMcI aura nIcI bhUmi meM yathAvasara bIja bote haiN| eAe saddhAe- kisAna kI pUrvoktarUpa zraddhA - AzA ke samAna AzA rakhakara bhI majhe dAna do| isakA Azaya yaha hai ki cAhe Apa apane ko U~cI bhUmi ke samAna aura mujhe nIcI bhUmi ke tulya samajheM, phira bhI mujhe denA ucita hai| ArAhae puNNamiNaM khukhettaM : bhAvArtha -yaha pratyakSa dikhAI dene vAlA kSetra (maiM) hI puNyarUpa hai - zubha hai; arthAt -puNyaprApti kA heturUpa kSetra hai| isI kI ArAdhanA kro| ___ supesalAI-yoM to supezala kA artha -zobhana-sundara yA prItikara kiyA gayA hai, kintu yahA~ supezala kA prAsaMgika artha uttama yA puNyarUpa hI saMgata hai| jAivijjAvihINA-yakSa ne yAjJika brAhmaNa se kahA -jo brAhmaNa krodhAdi se yukta haiM, ve jAti aura vidyA se kosoM dUra haiM; kyoMki jAti (varNa)-vyavasthA kriyA aura karma ke vibhAga se hai| jaise ki brahmacaryapAlana se brAhmaNa, zilpa ke kAraNa shilpik| kintu jisameM brAhmaNatva kI kriyA (AcaraNa) aura karma (karttavya yA vyavasAya) na ho, ve to nAmamAtra ke brAhmaNa haiM / sat-zAstroM kI vidyA (jJAna) bhI usI meM mAnI jAtI hai, jinameM ahiMsAdi pAMca pavitra vrata hoM; kyoMki jJAna kA phala virati hai| ___ uccAvayAI : do rUpa : tIna artha -(1) uccAvacAni-uttama-adhama yA ucca nIca-madhyama kuloMgharoM meM, (2) athavA uccAvaca kA artha hai -choTe-bar3e nAnAvidha tapa, athavA (3) uccavratAni -arthAt zeSa vratoM kI apekSA se mahAvrata ucca vrata haiM, jinakA AcaraNa mani karate haiN| ve tamhArI taraha ajitendriya va azIla nahIM haiN| ata: ve uccavratI munirUpa kSetra hI uttama haiN| 5 aja : do artha -(1) adya -Aja, isa samaya jo yajJa Arambha kiyA hai, usakA, (2) AryoH he Aryo! labhittha lAbhaM : bhAvArtha -viziSTa puNyaprAptirUpa lAbha tabhI milegA, jaba pAtra ko dAna doge| kahA bhI hai -apAtra meM dahI, madhu yA ghRta rakhane se zIghra naSTa ho jAte haiM, isI prakAra apAtra meM diyA huA dAna 1. bRhavRtti patra 361 2. vahI, patra 361 3. vahI, patra 361 4. kriyAkarmavibhAgena hi caaturvrnnyvyvsthaa| yata uktam "ekavarNamidaM sarvaM, pUrvamAsIdhudhiSThira! kriyAkarmavibhAgena cAturvarNya vyvsthitm||" "brAhmaNo brahmacaryeNa, yathA zilpena shilpikH| anyathA nAmamAtraM syAdindragopakakITavat // " "tajjJAnameva na bhavati, yasminnadite vibhAti raaggnnH| tamasaH kuto'sti zaktirdinakarakiraNAgrataH sthAtum?" -bRhadvRtti, patra 361 5. bRhavRtti, patra 262-363 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 uttarAdhyayanasUtra hAnirUpa hai| brAhmaNoM dvArA yakSAdhiSThita muni ko mArane-pITane kA Adeza tathA usakA pAlana 18. ke ettha khattA uvajoiyA vA ajjhAvayA vA saha khnnddiehiN| eyaM khu daNDeNa phaleNa hantA kaNThammi ghettUNa khaleja jo nnN?|| [18] (rudradeva -) hai koI yahA~ kSatriya, upajyotiSka (-rasoiye) athavA vidyArthiyoM sahita adhyApaka, jo isa sAdhu ko DaMDe se aura phala (bilva Adi phala yA phalaka-pATiyA) se pITakara aura kaNTha (gardana) pakar3a kara yahA~ se nikala de| 19. ajjhAvayANaM vayaNaM suNettA uddhAiyA tattha bahU kumaaraa| daNDehi vittehi kasehi ceva samAgaMyA taM isi taalynti|| _ [19] adhyApakoM (upAdhyAyoM) kA vacana (Adeza) sunakara bahuta se kumAra (chAtrAdi) daur3akara vahA~ Ae aura DaMDoM se, beMtoM se aura cAbukoM se una harikezabala RSi ko pITane lge| vivecana - viziSTa zabdoM ke artha -khattA-kSatra, kSatriyajAtIya, uvajoiyA -upajyotiSka, arthAt -agni ke pAsa rahane vAle rasoie athavA Rtvija, khaMDikehiM -khaNDikoM - chAtroM shit| 2 daMDeNa : do artha -(1) bRhadvRtti ke anusAra - DaMDoM se, (2) vRddhavyAkhyAnusAra - daMDoM se - bAMsa, laTThI Adi se, athavA kuhanI mAra kr| 3 bhadrA dvArA kumAroM ko samajhA kara muni kA yathArtha paricaya-pradAna 20. ranno tahiM kosaliyasya dhUyA bhadda tti nAmeNa annindiyNgii| taM pAsiyA saMjaya hammamANaM kuddhe kumAre prinivvvei|| _ [20] usa yajJapATaka meM rAjA kauzalika kI anindita aMga vAlI (anindya sandarI) kanyA bhadrA una saMyamI muni ko pITate dekha kara kruddha kumAroM ko zAnta karane (rokane) lgii| 21. devAbhiogeNa nioieNaM dinnA murannA maNasA na jhaayaa| narinda-devinda'bhivandieNaM jeNa'mhi vantA isiNA sa eso|| [21] (bhadrA -) deva (yakSa) ke abhiyoga (balavatI preraNA) se prerita (mere pitA kauzalika) rAjA ne mujhe ina muni ko dI thI, kintu muni ne mujhe mana se bhI nahIM cAhA aura merA parityAga kara diyaa| (aise ni:spRha) tathA narendroM aura devendroM dvArA abhivandita (pUjita) ye vahI RSi haiN| 22. eso hu so uggatavo mahappA jiindio saMjao bmbhyaarii| jo me tayA necchai dijamANiM piuNA sayaM kosalieNa rnnaa|| 1. bRhavRtti, patra 363 2. vahI, patra 362 3. (ka) vahI, patra 363 (kha) cUrNi, pR. 207 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyayana : harikezIya 187 [22] ye vahI ugratapasvI haiM, mahAtmA haiM, jitendriya, saMyamI aura brahmacArI haiM, jinhoMne mere pitA rAjA kauzalika ke dvArA usa samaya mujhe diye jAne para bhI nahIM cAhA / 23. mahAjaso esa mahANubhAgo ghoravvao ghoraparakkamo ya / mA iyaM hIlaha ahIlaNijjaM mA savve teeNa bhe niddahejjA // [23] ye RSi mahAyazasvI haiM, mahAnubhAga haiM, ghoravratI haiM aura ghoraparAkramI haiN| ye avahelanA (avajJA ) ke yogya nahIM haiM, ataH inakI avahelanA mata kro| aisA na ho ki kahIM yaha tuma sabako apane teja se bhasma kara deN| vivecana - kosaliyassa - kozalA nagarI ke rAjA kauzalika kii| 'uggatavo' Adi viziSTa zabdoM ke artha - uggatavo- karmazatruoM ke prati utkaTa dAruNa anazanAdi tapa karane vAlA utkaTatapasvI / mahappA - mahAtmA - viziSTa vIryyollAsa ke kAraNa jisakI AtmA prazasta - mahAn hai, vaha / mahAjaso - jisakI kIrti asIma hai - tribhuvana meM vyApta hai / mahANubhAgo - jisakA anubhAva - sAmarthya prabhAva mahAn hai, arthAt - jisameM mahAn zApAnugraha-sAmarthya hai athavA jise acintya zakti prApta hai / ghoravvao - atyanta durdhara mahAvratoM ko jo dhAraNa kiye hue hai| ghoraparakkamo - jisameM kaSAyAdi vijaya ke prati apAra sAmarthya hai| yakSa dvArA kumAroM kI durdazA aura bhadrA dvArA punaH prabodha 24. eyAiM tIse vayaNAi soccA pattIi bhaddAi suhAsiyAI / isissa veyAvaDiyaTTayAe jakkhA kumAre viNivArayanti // [24] (rudradeva purohita kI ) patnI usa bhadrA ke subhASita vacanoM ko sunakara tapasvI RSi kI vaiyAvRtya (sevA) ke lie ( upasthita) yakSoM ne una brAhmaNa kumAroM ko bhUmi para girA diyA (athavA muni ko pITane se roka diyA) / 25. te ghorarUvA Thiya antalikkhe asurA tahiM taM jaNaM tAlayanti / te bhinnadehe ruhiraM vamante pAsittu bhaddA iNamAhu bhujjo // [25] (phira bhI ve nahIM mAne to) ve bhayaMkara rUpa vAle asura (yakSa) AkAza meM sthita ho kara vahA~ (khar3e hue) una kumAroM ko mArane lage / kumAroM ke zarIroM ko kSata-vikSata hote evaM khUna kI ulTI karate dekhakara bhadrA ne puna: kahA 26. giriM nahiM khaNaha ayaM dantehiM khAyaha / jAyateyaM pAehiM haha je bhikkhuM avamannaha // [26] tuma (tapasvI) bhikSu kI jo avajJA kara rahe ho so mAno nakhoM se parvata khoda rahe ho, dAMtoM se lohA cabA rahe ho aura pairoM se agni ko rauMda rahe ho / 1. (ka) mahANubhAgo - mahAn - bhAgo - acintyazaktiH yasya sa mahAbhAgo mahappabhAvo tti / - vizeSA. bhASya 1063 (kha) aNubhAvoNAma zApAnugrahasAmarthyaM / - uttarA cUrNi pR. 208 (ga) bRhadvRtti, patra 365 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 27. AsIviso uggatavo mahesI ghoravvao ghoraparakkamo ya / aNaM va pakkhanda payaMgaseNA je bhikkhuyaM bhattakAle vaha // [27] yaha maharSi AzIviSa (AzIviSalabdhimAn ) haiM, ghora tapasvI haiM, ghora - parAkramI haiN| jo loga bhikSA-kAla meM bhikSu ko ( mArapITa kara ) vyathita karate haiM, ve pataMgoM kI senA (samUha) kI taraha agni meM gira rahe haiM / 28. sIseNa evaM saraNaM uveha samAgayA savvajaNeNa tubhe / jai icchaha jIviyaM vA dhaNaM vA logaM pi eso kuvio DahejA // uttarAdhyayanasUtra [28] yadi tuma apanA jIvana aura dhana (surakSita) rakhanA cAhate ho to sabhI loga mila kara natamastaka ho kara inakI zaraNa meM Ao / (tumheM mAlUma honA cAhie - ) yaha RSi yadi kupita ho jAe~ to samagra loka ko bhI bhasma kara sakate haiN| 29. avaheDiya piTThisauttamaMge pasAriyAbAhu akammaceTTe / nibbheriyacche ruhiraM vamante uDDuMmahe niggayajIha- nette // [29] muni ko pratAr3ita karane vAle chAtroM ke mastaka pITha kI ora jhuka gae, unakI bAMheM phaila gaIM, isase ve pratyeka kriyA ke lie nizceSTa ho ge| unakI A~kheM khulI kI khulI raha gaIM; unake mukha se rakta bahane lgaa| unake muMha Upara kI ora ho gae aura unakI jihvAe~ aura AMkheM bAhara nikala aaiiN| vivecana - veyAvaDiya0: tIna rUpa : tIna artha - (1) vaiyApRtya -- vizeSarUpa se pravRttizIlatAparicaryA, ( 2 ) vaiyAvRtya -- sevA -- prasaMgavaza yahA~ virodhI se rakSA yA pratyanIkanivAraNa ke artha meM vaiyAvRtya zabda prayukta hai| ( 3 ) vedAvaDita - jisase karmoM kA vidAraNa hotA hai, aisA satpuruSArtha / 1 asurA : yakSa / taM jaNaM - una upasargakartA chAtrajanoM ko / vinivADayaMti -: do rUpa : do artha - ( 1 ) vinipAtayanti - bhUmi para girA dete haiM, (2) vinivArayanti -- muni ko mArane se rokate haiM / 2 AsIviso : do artha - (1) AzIviSalabdhi se sampanna / arthAt - isa labdhi se zApa aura anugraha karane meM samartha haiN| (2) AzIviSa sarpa jaisaa| jo AzIviSa sAMpa ko cher3atA hai, vaha mRtyu ko bulAtA hai, isI prakAra jo aise tapasvI muni se cher3akhAnI karatA hai, vaha bhI mRtyu ko AmaMtrita karatA hai / 3 1. (ka) uttarA anuvAda (muni nathamalajI) (kha) vaiyAvRtyarthametat pratyanIka - nivAraNalakSaNe prayojane vyAvRttA bhavAma ityevamartham / - bRhadvRtti, patra 365-3 (ga) vidArayati vedArayati vA karmma vedAvaDitA / - uttarA cUrNa, pR. 208 2. bRhadvRtti, patra 365-366 : 'AsurA - AsurabhAvAnvitatvAd ta eva yakSAH / ' 3. bRhadvRtti, patra 366 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyayana : harikezIya 181 agaNiM va pakkhaMda pataMgaseNA : bhAvArtha -jaise pataMgoM kA jhuMDa agni meM girate hI tatkAla vinaSTa ho jAtA hai, isI prakAra tuma bhI inakI taparUpI agni meM gira kara naSTa ho jaaoge| 1 uggatavo -jo eka se lekara mAsakhamaNa Adi upavAsayoga kA prArambha karake jIvanaparyanta usakA nirvAha karatA hai, vaha ugratapA hai| 2 akammaciTThe : do artha - (1) jinameM kriyA karane kI ceSTA - (karmahetukavyApAra) na rahI ho, arthAt - jo mUrcchita ho gae hoM, (2) jinakI yajJa meM indhana DAlane Adi kI ceSTA -karmaceSTA banda ho gaI ho| chAtroM kI durdazA se vyAkula rudradeva dvArA muni se kSamAyAcanA tathA AhAra ke lie prArthanA 30. te pAsiyA khaNDiya kaTThabhUe vimaNo visaNNo aha mAhaNo so| isiM pasAei sabhAriyAo hIlaM ca nindaM ca khamAha bhnte!|| [30] (pUrvokta durdazAgrasta) una chAtroM ko kASTha kI taraha nizceSTa dekhakara vaha rudradeva brAhmaNa udAsa evaM cintA se vyAkula hokara apanI patnI bhadrA ko sAtha lekara una RSi (harikeza bala muni) ko prasanna karane lagA -"bhaMte! hamane ApakI jo avahelanA (avajJA) aura nindA kI, use kSamA kreN|" 31. bAlehiM mUDhehiM ayANaehiM jaM hIliyA tassa khamAha bhante! mahappasAyA isiNo havanti na hu muNI kovaparA hvnti|| [31] 'bhagavan ! ina ajJAnI (hitAhita viveka se rahita) mUDha (kaSAya ke udaya se vyAmUDha (citta vAle) bAlakoM ne ApakI jo avahelanA (avajJA) kI hai, usake lie kSamA kreN| kyoMki RSijana mahAn prasAda-prasannatA se yukta hote haiN| munijana kopa-parAyaNa nahIM hote| 32. puvviM ca iNhi ca aNAgayaM ca maNappadoso na me atthi koi| jakkhA hu veyAvaDiyaM karenti tamhA hu ee nihayA kumaaraa|| [32] (muni-) mere mana meM na koI pradveSa pahale thA, na aba hai aura na hI bhaviSya meM hogaa| ye (tinduka-vanavAsI) yakSa merI vaiyAvRtya (sevA) karate haiN| ye kumAra unake dvArA hI pratAr3ita kie gae haiN| 33. atthaM ca dhammaM ca viyANamANA tubbhe na vi kuppaha bhuuipnnaa| __ tubbhaM tu pAe saraNaM uvemo samAgayA savvajaNeNa amhe // [33] (rudradeva -) artha aura dharma ko vizeSa rUpa se jAnane vAle bhUtiprajJa Apa krodha na kreN| hama saba loga milakara Apake caraNoM kI zaraNa svIkAra karate haiN|" 1. vahI, patra 366 2. tattvArtharAjavArtika, pR. 206 3. bRhadvatti, patra 366 : akarmaceSTAzca - avidyamAnakarmahetavyApAratayA akarmaceSTAH yadA-kriyanta iti karmANi agnau samitprakSepaNAdIni tadviSayA ceSTA karmaceSTeha gRhyte| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 uttarAdhyayanasUtra - para a zAtAhai ra vamAna 6.5 34. accemu te mahAbhAga! na te kiMci na accimo| bhuMjAhi sAlimaM karaM naannaavNjnn-sNjuyN|| [34] he mahAbhAga! hama ApakI arcanA karate haiN| ApakA (caraNaraja Adi) kucha bhI aisA nahIM hai, jisakI arcanA hama na kreN| (hama Apase vinati karate haiM ki) dahI Adi aneka prakAra ke vyaJjanoM se samizrita evaM zAli cAvaloM se niSpana bhojana (grahaNa karake) usakA upabhoga kiijie| 35. imaM ca me asthi pabhUyamannaM taM bhuMjasu amha annugghtttthaa| ___ "bADhaM" ti paDicchae bhattapANaM mAsassa u pAraNae mhppaa|| [35] merI (isa yajJazAlA meM) yaha para anugraha karane ke lie Apa (ise svIkAra kara) bhojana kreN| (purohita ke isa Agraha para) mahAn AtmA muni ne (AhAra lene kI) svIkRti dI aura eka mAsa ke tapa kI pAraNA karane hetu AhAra-pAnI grahaNa kiyaa| vivecana -- visaNNo : viSAdayukta -ye kumAra kaise hoza meM AeMge-saceSTa hoMge, isa cintA se vyAkula -vissnnnn|1 khamAha : Azaya -bhagavan ! kSamA kreN| kyoMki ye bacce mUDha aura ajJAnI haiM, ye dayanIya haiM, ina para kopa karanA ucita nahIM hai| kahA bhI hai-AtmadrohI, maryAdAvihIna, mUDha aura sanmArga ko chor3a dene vAle tathA meM indhana banane vAle para anukampA karanI caahie| veyAvaDiyaM : prAsaMgika artha-vaiyAvRtya -sevA karate haiN| 3 atthaM : tAtparya - yoM to artha jJeya hotA hai, isa kAraNa usakA eka artha -samasta padArtha ho sakatA hai, kintu yahA~ prasaMgavaza artha se tAtparya hai -zubhAzubha karmavibhAga athavA rAga-dveSa kA phala, yA zAstroM kA abhidheya-pratipAdya vissy| dhamma : dharma kA artha yahA~ zruta-cAritrarUpa dharma, athavA dazavidha zramaNadharma hai| viyANamANA : artha-vizeSa rUpa se yA vividha prakAra se jAnate hue| bhUipannA : tIna artha - bhUtiprajJa meM 'bhUti' zabda ke tIna artha prAcIna AcAryoM ne mAne haiM - (1) maMgala (2) vRddhi aura (3) rkssaa| prajJA kA artha hai -jisase vastutattva jAne jAe, aisI buddhi| ataH bhUtiprajJa ke artha hue -(1) jinakI prajJA sarvottama maMgalarUpa ho, (2) sarvazreSTha vRddhi yukta ho, yA (3) jo buddhi prANarakSA yA prANihita meM pravRtta ho|' 1. bRhadvRtti, patra 367 __ AtmadruhamamaryAdaM muuddhmujjhitstpthm| sutarAmanukampeta nrkaarcissmdindhnm|| -bRhadvRtti, patra 367 3. "vaiyAvRtyaM pratyanIka-pratighAtarUpaM kurvnti|"-bRhvRtti, patra 368 4. bRhadvRtti, patra 368 5. bhUtiprajJA -bhUtimaMgalaM vRddhi rakSA ceti vRddhaaH| prajJAyate'nayA vastutattvamiti prjnyaa| bhUti: maMgalaM, sarvamaMgalottamatvena, vRddhirvA vRddhiviziSTatvena, rakSA vA prANirakSakatvena prajJAbuddhiryasyeti bhuutiprjnyH|-bRhdvRtti, patra 368 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyayana : harikezIya 191 - pabhUyamannaM - prabhUta anna kA Azaya - yahA~ mAlapUe, khAMDa ke khAje Adi samasta prakAra ke bhojya padArtha (bhojana) se hai| pahale jo 'zAli dhAna kA odana' kA nirUpaNa thA, vaha samasta bhojana meM usakI pradhAnatA batAne ke lie hI thA / AhAragrahaNa ke bAda devoM dvArA paMca divyavRSTi aura brAhmaNoM dvArA munimahimA 36. tahiyaM gandhodaya- pupphavAsaM divvA tahiM vasuhArA ya vuTThA / pahayAo dunduhIo surehiM AgAse aho dANaM ca ghuTuM // [36] (jahAM tapasvI muni ne AhAra grahaNa kiyA thA,) vahA~ (yajJazAlA meM) devoM ne sugandhita jala, puSpa evaM divya (zreSTha) vasudhArA (dravya kI nirantara dhArA) kI vRSTi kI aura dundubhiyA~ bajAIM tathA AkAza meM 'aho dAnam, aho dAnam' udghoSa kiyaa| 37. sakkhaM khudIsai tavoviseso na dIsaI jAivisesa koI / savAgat hariesa sAhU jasserissA iDDi mahANubhAgA // [37] (brAhmaNa vismita hokara kahane lage) tapa kI vizeSatA - mahattA to pratyakSa dikhAI de rahI hai, jAti kI koI vizeSatA nahIM dIkhatI / jisakI aisI Rddhi hai, mahatI camatkArI acintya zakti (mahAnubhAga ) hai, vaha harikeza muni zvapAka - ( cANDAla) putra hai / (yadi jAti kI vizeSatA hotI to deva hamArI sevA evaM sahAyatA karate, isa cANDAlaputra kI kyoM karate?) vivecana -'sakkhaM khu dIsai0 ' : vyAkhyA - prastuta gAthA meM prayukta udgAra harikezabala muni ke tapa, saMyama evaM cAritra kA pratyakSa camatkAra dekha kara vismita hue brAhmaNoM ke haiN| ve aba sulabhabodhi evaM muni ke prati zraddhAlu bhakta bana gae the| ataH unake mukha se nikalatI huI yaha vANI zramaNa saMskRti ke tattva ko abhivyakta kara rahI hai ki jAtivAda atAttvika hai, kalpita hai| isI sUtra meM Age cala kara kahA jAegA" apane karma se hI manuSya brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra hotA janma (jAti) se nahIM / " sUtrakRtAMga meM to spaSTa kaha diyA hai - "manuSya kI surakSA usake jJAna aura cAritra se hotI hai, jAti aura kula se nhiiN|" vyakti kI uccatA-nIcatA kA AdhAra usakI jAti aura kula nahIM, jJAna-darzana- cAritra yA tapa-saMyama hai| jisakA jJAna - darzana- cAritra unnata hai, yA tapa-saMyama kA AcaraNa / adhika hai, vahI ucca hai, jo AcArabhraSTa hai, jJAna- darzana - cAritra se rahita hai, vaha cAhe brAhmaNa kI santAna hI kyoM na ho, nikRSTa hai / jainadharma kA udghoSa hai ki kisI bhI varNa, jAti, deza, veSa yA liMga kA vyakti ho, agara ratnatraya kI nirmala sAdhanA karatA hai to usake lie siddhi-mukti ke dvAra khule haiN| yahI prastuta gAthA kA Azaya hai / 2 1. prabhUtaM pracuraM annaM-maNDaka khaNDakhAdyAdi samastamapi bhojanam / yatprAk pRthak odanagrahaNaM tattasya sarvAnnapradhAnatvakhyApanArtham / - bRhadvRtti, patra 369 (ka) kammuNAM baMbhaNo hoI ........uttarA. a. 25 / 31 (kha) na tassa jAI va kulaM va tANaM, nannattha vijjAcaraNaM suciNNaM / (ga) uvavAIsUtra 1 (gha) bRhadvRtti, patra 369-370 2. - sUtrakRtAMga 1/13/11 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 muni aura brAhmaNoM kI yajJa - snAnAdi ke viSaya meM carcA 38. kiM mAhaNA! joisamArabhantA udaeNa sohiM bahiyA vimaggahA ? jaM maggahA bAhiriyaM visohiM na taM sudiTThe kusalA vayanti // [38] (muni - ) brAhmaNo ! agni (jyoti) kA ( yajJa meM) samArambha karate hue kyA tuma jala (jala Adi padArthoM) se bAhara kI zuddhi ko DhUMDha rahe ho ? jo bAhara meM zuddhi ko khojate haiM; unheM kuzala puruSa sudRSTa- (samyagdRSTisampanna yA samyagdRSTA) nahIM kahate / 39. kusaM ca jUvaM taNakaTThamaggiM sAyaM ca pAyaM udagaM phusantA / pANA bhUyAi viheDayantA bhujjo vi mandA ! pagareha pAvaM // [39] kuza (DAbha), yUpa ( yajJastambha ), tRNa (ghAsa), kASTha aura agni kA prayoga tathA prAtaH kAla aura sAyaMkAla meM jala kA sparza karate hue tuma mandabuddhi loga (jala Adi ke Azrita rahe hue dvIndriyAdi) prANiyoM (prANoM) kA aura bhUtoM (vanaspatikAya kA, upalakSaNa se pRthvIkAyAdi jIvoM) kA vividha prakAra se tathA phira (arthAt-prathama grahaNa karate samaya aura phira zuddhi ke samaya jala aura agni Adi ke jIvoM kA) upamardana karate hue bArambAra pApakarma karate ho / 40. kahaM care ? bhikkhu ! vayaM jayAmo ? pAvAi kammAi paNullayAmo ? akkhAhi Ne saMjaya ! jakkhapUiyA! kahaM suiTThe kusalA vayanti ? uttarAdhyayanasUtra dUra [40] (rudradeva--) he bhikSu ! hama kaise pravRtti kareM? kaise yajJa kareM? jisase hama pApakarmoM ko kara sakeM / he yakSapUjita saMyata ! Apa hameM batAie ki kuzala (tattvajJAnI) puruSa zreSTha yajJa (suiSTa) kise kahate haiM? 41. chajjIvakAe asamArabhantA mosaM adattaM ca asevamANA / pariggahaM itthio mANa- mAyaM evaM parinnAya caranti dantA // [41] ( muni - ) mana aura indriyoM ko vaza meM rakhane vAle (dAnta) muni (pRthvI Adi) SaTjIvanikAya kA Arambha (hiMsA) nahIM karate, asatya nahIM bolate, corI nahIM karate, parigraha, strI, mAna aura mAyA ke svarUpa ko jAna kara evaM unheM tyAga kara pravRtti karate haiM / 42. susaMvuDo paMcahiM saMvarehiM iha jIviyaM aNavakaMkhamANo / vosaTTakAo suicattadeho mahAjayaM jayaI jannasiThThe // [42] jo pAMca saMvaroM se pUrNatayA saMvRta hote haiM, isa manuSya - janma meM (asaMyamI - ) jIvana kI AkAMkSA nahIM karate, jo kAyA (zarIra ke prati mamatva yA Asakti) kA vyutsarga (parityAga) karate haiM, jo zuci (pavitra) haiM, jo videha ( deha - bhAvarahita) haiM, ve mahAjaya rUpa zreSTha yajJa karate haiM / 43. ke te joI ? ke va te joiThANe? kA te suyA? kiM va te kArisaMgaM? ehAya te kayarA santi ? bhikkhU ! kayareNa homeNa huNAsi joI? Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyayana : harikezIya 193 [43] (rudradeva-) he bhikSu ! tumhArI jyoti (agni) kauna-sI hai? tumhArA jyoti-sthAna kaunasA hai? tumhArI (ghI Adi kI Ahuti DAlane kI) kur3achiyA~ kauna-sI haiM? (agni ko uddIpta karane vAle) tumhAre karISAMga (kaNDe) kauna-se haiM? (agni ko jalAne vAle) tumhAre indhana kyA haiM? evaM zAntipATha kauna-se haiM? tathA kisa homa (havanavidhi) se Apa jyoti ko (Ahuti dvArA ) tRpta (huta) karate haiM? 44. tavo joI jIvo joiThANaM jogA suyA sarIraM kaarisNg| kamma ehA saMjamajoga santI homaM huNAmI isiNaM pasatthaM // [44] (muni-)(bAhyAbhyantarabheda vAlI) tapazcaryA jyoti hai, jIva (AtmA) jyotisthAna (agnikuNDa) hai, yoga (mana, vacana aura kAya kI zubhapravRttiyA~ (ghI Adi DAlane kI) kur3achiyA~ haiM; zarIra (zarIra ke avayava) agni pradIpta karane ke kaNDe haiM; karma indhana haiM, saMyama ke yoga (pravRttiyA~) zAntipATha haiN| aisA RSiyoM ke lie prazasta jIvopaghAtarahita (hone se vivekI muniyoM dvArA prazaMsita) homa (homapradhAna-yajJa) maiM karatA huuN| . 45. ke te harae? ke ya te santititthe? kahiMsi bahAo va rayaM jahAsi? Aikkha Ne saMjaya! jakkhapUiyA ! icchAmo nAuM bhavao sgaase|| [45] (rudradeva-) he yakSapUjita saMyata ! Apa hameM yaha batAie ki ApakA hRda (-jalAzaya) kauna-sA hai? ApakA zAntitIrtha kauna-sA hai? Apa kahA~ snAna karake raja (karmaraja) ko jhAr3ate (dUra karate) haiM? hama Apase jAnanA cAhate haiN| 46. dhamme harae baMbhe santititthe aNAvile attpsnnlese| jahiMsi hAo vimalo visuddho susIibhUo pajahAmi dosN|| [46] (muni-) anAvila (-akaluSita) aura AtmA kI prasanna-lezyA vAlA dharma merA hradajalAzaya hai, brahmacarya merA zAntitIrtha hai; jahA~ snAna kara maiM vimala, vizuddha aura suzAnta (suzItala) ho kara karmarUpa doSa ko dUra karatA huuN| 47. evaM siNANaM kusalehi dihra mahAsiNANaM isiNaM pstthN| jahiMsi NhAyA vimalA visuddhA mahArisI uttama ThANa ptte|| -tti bemi|| [47] isI (uparyukta) snAna kA kuzala (tattvajJa) puruSoM ne upadeza diyA (batAyA) hai| RSiyoM ke lie yaha mahAsnAna hI prazasta (prazaMsanIya) hai| jisa dharmahada meM snAna karake vimala aura vizuddha hue maharSi uttama sthAna ko prApta hue haiN| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana-sohi-zuddhi-zodhi kA artha hai-nirmltaa| vaha do prakAra kI hai-dravyazuddhi aura bhaavshuddhi| pAnI se malina vastra Adi dhonA dravyazuddhi hai tathA tapa, saMyama Adi ke dvArA aSTavidha karmamala ko dhonA Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 uttarAdhyayanasUtra bhAvazuddhi hai / isIlie muni ne rudradeva Adi brAhmaNoM se kahA thA-jala se bAhya (dravya) zuddhi ko kyoM DhUMDha rahe haiM !1 kaThina zabdoM ke artha-kusalA-tattvavicAra meM nipunn| udayaM phusaMtA-Acamana Adi meM jala kA sparza karate hue| pANAiM-dvIndriya Adi praannii| bhUyAiM-vRkSa, upalakSaNa se anya vanaspatikAyika jIvoM aura pRthvIkAyika Adi ekendriya kA grahaNa karanA caahie| viheDayaMti-vizeSarUpa se, vividha prakAra se vinaSTa karate haiN| pariNNAya-jJaparijJA se inakA svarUpa bhalIbhAMti jAna kara, pratyAkhyAnaparijJA se parityAga krke| susaMvuDo-jisake prANAtipAta Adi pAMcoM AzravadvAra ruka gae hoM, vaha susaMvRta hai| vosaTThakAo-vyutsRSTakAya -vividha upAyoM se yA vizeSa rUpa se parISahoM evaM upasargoM ko sahana karane ke rUpa meM, kAyA kA jisane vyutsarga kara diyA hai| suicattadeho-jo zuci hai, arthAt-nirdoSa vratavAlA hai tathA jo apane deha kI sArasaMbhAla nahIM karane ke kAraNa dehAdhyAsa kA tyAga kara cukA hai| kuzalapuruSoM dvArA abhimata zuddhi-kuzala (tattvavicAranipuNa puruSa karmamalanAzAtmikA) tAttvika zuddhi ko hI mAnate haiN| brAhmaNasaMskRti kI mAnyatAnusAra yUpAdigrahaNa evaM jalasparza yajJasnAna meM anivArya hai aura isa prakriyA meM prANiyoM kA upamardana hotA hai, isIliye saba zaddhi-prakriyAe~ karmamala ke upacaya kI heta haiN| isalie aise prANivinAza ke kAraNarUpa zuddhimArga ko tattvajJa kaise sudRSTa (samyak) kaha sakate haiM! vAcaka umAsvAti ne kahA hai zaucamAdhyAtmikaM tyaktvA, bhAvazuddhayAtmakaM shubhm| jalAdizaucaM yatreSTaM, mUDhavismApakaM hi tt|| bhAvazuddhirUpa AdhyAtmika zauca (zuddhi) ko chor3a kara jalAdi zauca (bAhyazuddhi) ko svIkAra karanA mUDhajanoM ko cakkara meM DAlane vAlA hai| mahAjayaM jannasiTuM-vyAkhyA-karmazatruoM ko parAsta karane kI prakriyA hone se jo mahAn jayarUpa hai, athavA jisa prakAra mahAjaya ho usa prakAra se yajJa karate haiN| zreSTha yajJa ko kuzalajana zreSTha sviSTa bhI kahate haiN| pasatthaM-prazasta : bhAvArtha-jIvopaghAtarahita hone se yaha yajJa samyakcAritrI vivekI RSiyoM ke dvArA prazaMsanIya-zlAghanIya hai| baMbhe saMtititthe : do rUpa : do vyAkhyA brahmacarya zAntitIrtha hai| kyoMki usa tIrtha kA sevana karane se samasta maloM ke mUla rAga-dveSa unmUlita ho jAte haiN| unake unmUlita ho jAne para mala kI punaH kadApi saMbhAvanA nahIM hai| upalakSaNa se satyAdi kA grahaNa karanA caahie| jaise ki kahA hai 'brahmacaryeNa, satyena, tapasA saMyamena c| mAtaMgarSirgataH zuddhiM, na shuddhistiirthyaatryaa||' 1. uttarA. cUrNi, pR. 211 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ adhyayana : harikezIya 195 brahmacarya, satya, tapa aura saMyama se mAtaMgaRSi zuddha ho gae the tIrthayAtrA se zuddhi nahIM hotI / athavA brahma kA artha abhedopacAra se brahmavAn sAdhu hai, santi kA artha hai - vidyamAna haiN| Azaya yaha hai ki 'sAdhu mere tIrtha haiN|' kahA bhI hai 'sAdhUnAM darzanaM zreSThaM, tIrthabhUtA hi sAdhavaH / ' 'sAdhuoM kA darzana zreSTha hai, kyoMki sAdhu tIrthabhUta haiM / ' aNAvile attapasannalese- anAvila kA artha hai - midhyAtva aura tIna gupti kI virAdhanArUpa kaluSatA se rhit| 'attapasannalese' ke do rUpa - Atmaprasannalezya:- jisameM AtmA (jIva ) kI prasannaH akaluSita pItAdilezyAe~ haiM, vaha, athavA Aptaprasannalezya :- do artha - prANiyoM ke lie Apta-iha - paralokahitakara prasanna lezyAeM jisameM hoM, athavA jisane prasannalezyAe~ prApta kI haiM, vaha / ye donoM vizeSaNa hRda aura zAntitIrtha ke haiN| // bArahavA~ : harikezIya adhyayana samApta // bRhadvRtti, patra 371 se 373 taka 000 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'terahavAM adhyayana' citra - sambhUtIya adhyayana - sAra * isa adhyayana kA nAma citra-sambhUtIya' hai| isameM citra aura sambhUta, ina donoM ke pAMca janmoM taka lagAtAra bhrAtR-sambandha kA aura chaThe janma meM pUrvajanmakRta saMyama kI ArAdhanA evaM virAdhanA ke phalasvarUpa pRthak-pRthak sthAna, kula, vAtAvaraNa Adi prApta hone ke kAraNa hue eka dUsare se visambandha (viyoga) kA saMvAda dvArA nirUpaNa hai| * citra aura sambhUta kauna the? inake lagAtAra pAMca janma kauna-kauna se the? ina janmoM meM kahA~-kahA~ unnati-avanati huI? chaThe janma meM donoM kyoM aura kaise pRthak-pRthak hue? kaise inakA paraspara samAgama huA? ina sabake sambandha meM jijJAsA honA svAbhAvika hai| yahA~ donoM ke chaThe bhAva meM samAgama hone taka kI khAsa-khAsa ghaTanAoM kA ullekha kiyA jAtA hai * sAketa ke rAjA candrAvataMsaka ke putra municandra rAjA ko sAMsArika kAmabhogoM se virakti ho gii| usane sAgaracandra muni se bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| eka bAra ve vihAra karate hue eka bhayAnaka aTavI meM bhaTaka ge| ve bhUkha-pyAsa se vyAkula ho rahe the| itane meM hI vahA~ unheM cAra gopAlakaputra mile| unhoMne inakI yaha duravasthA dekhI to karuNA se prerita hokara paricaryA kI / muni ne cAroM gopAla- putroM ko dharmopadeza diyaa| use suna kara cAroM bAlaka pratibuddha hokara unake pAsa dIkSita ho ge| dIkSita hone para bhI unameM se do sAdhuoM ke mana meM sAdhuoM ke malina vastroM se ghRNA banI rhii| isI jugupsAvRtti ke saMskAra lekara ve mara kara devagati meM ge| vahA~ se AyuSyapUrNa karake jugupsAvRtti vAle ve donoM dazArNanagara (dazapura) meM zAMDilya brAhmaNa kI dAsI yazomatI kI kukSi yugalarUpa se janme / eka bAra donoM bhAI rAta ko apane kheta meM eka vRkSa ke nIce so rahe the ki akasmAt eka sarpa nikalA aura eka bhAI ko Da~sa kara calA gyaa| dUsarA jaagaa| mAlUma hote hI vaha sarpa ko DhUMDhane nikalA, kintu usI sarpa ne use bhI Dasa liyaa| donoM bhAI mara kara kAliMjara parvata para eka hiranI ke udara meM yugalarUpa se utpanna hue| eka bAra ve donoM cara rahe the ki eka zikArI ne eka hI bANa se donoM ko mAra ddaalaa| mara kara ve donoM mRtagaMgA ke kinAre rAjahaMsa bne| eka dina ve sAtha-sAtha ghUma rahe the ki eka machue ne donoM ko pakar3A aura unakI gardana maror3a kara mAra ddaalaa| donoM haMsa mara kara vArANasI ke atisamRddha evaM cANDAloM ke adhipati bhUtadatta ke yahA~ putrarUpa meM jnme| unakA nAma 'citra' aura 'sambhUta' rakhA gyaa| donoM bhAiyoM meM apAra sneha thA / * vArANasI ke tatkAlIna rAjA zaMkha kA namuci nAmaka eka mantrI thaa| rAjA ne usake kisI bhayaMkara aparAdha para kruddha hokara usake vadha kI AjJA dii| vadha karane kA kArya cANDAla bhUtadatta ko sauMpA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavA~ adhyayana 197 citra-sambhUtIya gyaa| bhUtadatta ne apane donoM putroM ko adhyayana karAne kI zarta para namuci kA vadha na karake use apane ghara meM chipA liyaa| jIvita rahane kI AzA se namuci donoM cANDAlaputroM ko par3hAne lagA aura kucha hI varSoM meM unheM aneka vidyAoM meM pravINa banA diyaa| cANDAlapatnI namuci kI sevA karatI thii| namuci usa para Asakta hokara usase anucita sambandha karane lgaa| bhUtadatta ko jaba yaha mAlUma huA to usane kruddha hokara namuci ko mAra DAlane kA nizcaya kara liyaa| parantu kRtajJatAvaza donoM cANDAlaputroM ne namuci ko yaha sUcanA de dii| namuci vahA~ se prANa bacA kara bhAgA aura hastinApura meM jA kara sanatkumAra cakravartI ke yahA~ mantrI bana gyaa| citra aura sambhUta nRtya aura saMgIta meM atyanta pravINa the| unakA rUpa aura lAvaNya AkarSaka thaa| eka bAra vArANasI meM hone vAle vasanta-mahotsava meM ye donoM bhAI sammilita hue| utsava meM inake nRtya aura saMgIta vizeSa AkarSaNakendra rhe| inakI kalA ko dekha-sunakara janatA itanI mugdha ho gaI ki spRzya-aspRzya kA bheda hI bhUla gii| kucha kaTTara brAhmaNoM ke mana meM IrSyA umdd'ii| jAtivAda ko dharma kA rUpa dekara unhoMne rAjA se zikAyata kI ki 'rAjan ! ina donoM cANDAlaputroM ne hamArA dharma naSTa kara diyA hai| inakI nRtya-saMgItakalA para mugdha loga spRzyAspRzya maryAdA ko bhaMga karake inakI svecchAcArI pravatti ko protsAhana de rahe haiN|' isa para rAjA ne donoM cANDAlapatroM ko vArANasI se bAhara nikAla diyaa| ve anyatra rahane lge| vArANasI meM eka bAra kaumudImahotsava thaa| usa avasara para donoM cANDAlaputra rUpa badala kara usa utsava meM aae| saMgIta ke svara sunate hI ina donoM se na rahA gyaa| inake mukha se bhI saMgIta ke vilakSaNa svara nikala pdd'e| loga maMtramugdha hokara inake pAsa badhAI dene aura paricaya pAne ko aae| vastra kA AvaraNa haTAte hI loga inheM pahacAna geN| IrSyAlu evaM jAtimadAndha logoM ne inheM cANDAlaputra kaha kara burI taraha mAra-pITa kara nagarI se bAhara nikAla diyaa| isa prakAra apamAnita evaM tiraskRta hone para unheM apane jIvana ke prati ghRNA ho gii| donoM ne pahAr3a para se chalAMga mAra kara AtmahatyA karane kA nizcaya kara liyaa| isI nizcaya se donoM parvata para car3he aura vahA~ se nIce girane kI taiyArI meM the ki eka nirgrantha zramaNa ne unheM dekha liyA aura samajhAyA-'AtmahatyA karanA kAyaroM kA kAma hai| isase duHkhoM kA anta hone ke badale ve bar3ha jaaeNge| tuma jaise vimala buddhi vAle vyaktiyoM ke lie yaha ucita nahIM / agara zArIrika aura mAnasika samasta du:kha sadA ke lie miTAnA cAhate ho to munidharma kI zaraNa meM aao|' donoM pratibuddha hue| donoM ne nirgrantha zramaNa se dIkSA dene kI prArthanA kii| muni ne unheM yogya samajha kara dIkSA dii| gurucaraNoM meM rahakara donoM ne zAstroM kA adhyayana kiyaa| gItArtha hue tathA vividha utkaTa tapasyAe~ karane lage, unheM kaI labdhiyA~ prApta ho giiN| grAmAnugrAma vicaraNa karate hue eka bAra ve hastinApura aae| nagara ke bAhara udyAna meM tthhre| eka dina mAsakhamaNa ke pAraNa ke lie sambhUta muni nagara meM ge| bhikSA ke lie ghUmate dekhakara vahA~ ke rAjamaMtrI namuci ne unheM pahacAna liyaa| use sandeha Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 uttarAdhyayanasUtra citra - sambhUtIya huA - yaha muni merA pUrvavRttAnta jAnatA hai, agara isane vaha rahasya prakaTa kara diyA to merI mahattA naSTa ho jAegI / ataH namuci maMtrI ke kahane se lAThI aura mukkoM se kaI logoM ne sambhUtamuni ko pITA aura nagara se nikAlanA caahaa| kucha dera taka muni zAnta rahe / parantu logoM kI atyanta ugratA ko dekha muni zAnti aura dhairya kho baitthe| krodhavaza unake zarIra se tejolezyA phUTa pdd'ii| mukha se nikalate hue dhuMe ke ghane bAdaloM se sArA nagara Acchanna ho gyaa| janatA ghabarAI / bhayabhIta loga apane aparAdha ke lie kSamA mAMga kara muni ko zAnta karane lge| sUcanA pAkara cakravartI sanatkumAra bhI ghaTanAsthala para phuNce| apanI truTi ke lie cakravartI ne muni se kSamA mAMgI aura prArthanA kI ki - bhaviSya meM hama aisA aparAdha nahIM kareMge, mahAtman ! Apa nagara-nivAsiyoM ko jIvanadAna deN|' itane para bhI sambhUtamuni kA kopa zAnta na huA to udyAnasthita citramuni bhI sUcanA pAkara tatkAla vahA~ Ae aura unhoMne sambhUtamuni ko krodhAnala upazAnta karane evaM apanI zakti (tejolezyA kI labdhi) ko sameTane ke lie bahuta hI priya vacanoM se smjhaayaa| sambhUtamuni zAnta hue / unhoMne tejolezyA sameTa lI / andhakAra miTA nAgarika prasanna hue| donoM muni udyAna meM lauTa aae| socA- hama kAyasaMlekhanA kara cuke haiM, ataH aba yAvajjIvana anazana karanA caahie| donoM muniyoM ne anazana grahaNa kiyA / cakravartI ne jaba yaha jAnA ki maMtrI namuci ke kAraNa sAre nagara ko yaha trAsa sahanA par3A, to usane maMtrI ko rassoM se bAMdha kara muniyoM ke pAsa le jAne kA Adeza diyaa| muniyoM ne rassI se jakar3e hue maMtrI ko dekha kara cakravartI ko samajhAyA aura mantrI ko bandhanamukta kraayaa| cakravartI muniyoM ke teja se prabhAvita hokara unake caraNoM meM gira pdd'aa| cakravartI kI rAnI sunandA ne bhI bhAvukatAvaza sambhUtamuni ke caraNoM meM sira jhukAyA / usakI komala keza rAzi ke sparza se muni ko sukhada anubhava huA, mana hI mana vaha nidAna karane kA vicAra karane lgaa| citramuni ne jJAnabala se jaba yaha jAnA to sambhUtamuni ko nidAna na karane kI zikSA dI, para usakA bhI kucha asara na huA / sambhUtamuni ne nidAna kara hI liyA-'yadi merI tapasyA kA kucha phala ho to bhaviSya meM maiM cakravartI bnuuN|' 1 donoM muniyoM kA anazana pUrNa huA / AyuSya pUrNa kara donoM saudharma devaloka meM phuNce| pAMca janmoM taka sAtha-sAtha rahane ke bAda chaThe janma meM donoM ne alaga-alaga sthAnoM meM janma liyaa| citra kA jIva purimatAla nagara meM eka atyanta dhanADhya seTha kA putra huA aura sambhUta ke jIva ne kAmpilyanagara meM brahmarAjA kI rAnI cUlanI ke garbha se janma liyaa| bAlaka kA nAma rakhA gayA 'brhmdtt'| * Age cala kara yahI brahmadatta cakravartI bnaa| isakI bahuta lambI kahAnI hai| vaha yahA~ aprAsaMgika hai| * eka dina aparAhna meM brahmadatta cakravartI eka nATaka dekha rahA thaa| nATaka dekhate hue mana meM yaha vikalpa Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavA~ adhyayana 199 citra - sambhUtIya utpanna huA ki aisA nATaka maiMne kahIM dekhA hai| yoM UhApoha karate-karate use jAti smaraNa jJAna huA, jisase spaSTa jJAta ho gayA ki aisA nATaka maiMne prathama devaloka ke padmagulmavimAna meM dekhA thaa| pAMca janmoM ke sAthI citra se, isa chaThe bhava meM pRthak-pRthak sthAnoM meM janma kI smRti se rAjA zokamagna ho gayA aura mUcchita hokara bhUmi para gira pdd'aa| yatheSTa upacAra se rAjA kI cetanA lauTa aaii| pUrvajanma bhAI kI khoja ke lie mahAmAtya varadhanu ke parAmarza se cakravartI ne nimnokta zlokArddha raca DAlA'Asva dAsau mRgau hasau, mAtaMgAvamarau tathA / " 44 isa zlokArddha ko pracArita karAte hue rAjA ne ghoSaNA karavAI ki 'jo isa zlokArddha kI pUrti kara degA, use maiM apanA AdhA rAjya de duuNgaa|' para kise patA thA usa rahasya kA, jo isa zloka ke uttarArddha kI pUrti karatA ? zloka kA pUrvArddha prAyaH pratyeka nAgarika kI jabAna para thA / citra kA jIva, jo purimatAla nagara meM dhanasAra seTha ke yahA~ thA, yuvA huaa| eka dina use bhI pUrvajanma kA smaraNa huA aura vaha muni bana gyaa| eka bAra vihAra karatA huA vaha kAmpilya- nagara meM Akara dhyAnastha khar3A ho gyaa| vahA~ ukta zloka kA pUrvArddha rahaTa ko calAne vAlA jora-jora se bola rahA thaa| muni ne sunA to usakA uttarArddha pUrA kara diyA eSA nau SaSThikA jAti : anyo'nyAbhyAM viyuktayoH / donoM caraNoM ko usane eka patte para likhA aura AdhA rAjya pAne kI khuzI meM tatkSaNa cakravartI ke pAsa pahu~cA aura eka hI sAMsa meM pUrA zloka unheM sunA diyaa| sunate hI cakravartI snehavaza mUcchita ho ge| isa para sArI rAjasabhA kSubdha ho gaI aura kucha sabhAsad samrAT ko mUrcchita karane ke aparAdha meM use pITane para utArU ho ge| isa para vaha rahaTa calAne vAlA bolA- "maiMne isa zloka kI pUrti nahIM kI hai| rahaTa ke pAsa khar3e eka muni ne kI hai|' anukUla upacAra se rAjA kI mUrcchA dUra huii| hoza meM Ate hI samrAT ne sArI jAnakArI prApta kii| pUrti kA bheda khulane para brahmadatta prasannatApUrvaka apane rAjaparivAra sahita muni ke darzana ke lie udyAna meM phuNce| muni ko dekhate hI brahmadatta vandanA kara savinaya unake pAsa baitthaa| aba ve donoM pUrva janmoM ke bhAI sukha-duHkha ke phala- vipAka kI carcA karane lage / muni ke isa chaThe janma meM donoM ke eka dUsare se pRthak hone kA kAraNa brahmadatta cakravartI (sambhUta ke jIva ) ko btaayaa| sAtha hI yaha bhI samajhAne kA prayatna kiyA ki pUrvajanma ke zubhakarmoM se hama yahA~ Ae haiM, tumheM agara isa viyoga ko sadA ke lie miTAnA hai to apanI jIvanayAtrA ko aba sahI dizA do| agara tuma kAmabhogoM ko nahIM chor3a sakate, to kama se kama Arya karma karo, dharma sthira ho kara sarvaprANiyoM para anukampAzIla bano, jisase tumhArI durgati to na ho / parantu brahmadatta ko muni kA eka bhI vacana nahIM suhAyA / ulaTe, usane muni ko samasta sAMsArika sukhabhogoM ke lie vAra vAra AmaMtrita kiyA / kintu muni ne bhogoM kI asAratA, duHkhAvahatA, Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 uttarAdhyayanasUtra citra-sambhUtIyasukhAbhAsatA, azaraNatA tathA nazvaratA smjhaaii| samasta sAMsArika rizte-nAtoM ko jhUThe, asahAyaka aura azaraNya btaayaa| brahmadatta cakrI ne usa hAthI kI taraha apanI asamarthatA prakaTa kI, jo daladala meM phaMsA huA hai, kinAre kA sthala dekha rahA hai, kintu vahA~ se eka kadama bhI Age nahIM bar3hA sktaa| zramaNadharma ko jAnatA huA bhI kAmabhogoM meM gADha Asakta brahmadatta usakA anuSThAna na kara skaa| muni vahA~ se cale jAte haiM aura saMyamasAdhanA karate hue anta meM sarvottama siddhi gati (mukti) ko prApta karate haiM / brahmadatta azubha karmoM ke kAraNa sarvAdhika azubha saptama naraka meM jAte haiN| * citra aura sambhUta donoM kI ora se pUrvabhava meM saMyama ArAdhanA aura virAdhanA kA phala batA kara sAdhu sAdhvIgaNa ke lie prastuta adhyayana eka sundara preraNA de jAtA hai| citra muni aura brahmadatta cakravartI donoM apanI-apanI tyAga aura bhoga kI dizA meM eka dUsare ko khIMcane ke lie prayatnazIla haiM, kintu kAmabhogoM se sarvathA virakta, sAMsArika sukhoM ke svarUpajJa citramuni apane saMyama meM dRDha rahe, jabaki brahmadatta gADha cAritramohanIyakarmavaza tyAga-saMyama kI ora eka iMca bhI na bddh'aa| * bauddha granthoM meM bhI isI se milatA julatA varNana milatA hai| 00 1. milAie - citrasaMbhUtajAtaka , saMkhyA 498 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terasamaM ajjhayaNaM : cittaMsaMbhUijjaM terahavA~ adhyayana : citra-sambhUtIya saMbhUta aura citra kA pRthak-pRthak nagara aura kula meM janma 1. jAIparAjio khalu kAsi niyANaM tu hthinnpurmmi| ___ culaNIe bambhadatto uvavanno pumgummaao|| ___ [1] jAti se parAjita (parAbhava mAnate) hue, (pUrvabhava meM) sambhUtamuni ne hastinApura meM (cakravartI pada kI prApti kA) nidAna kiyA thaa| (vahA~ se mara kara vaha) padmagulma vimAna meM (devarUpa meM) utpanna huaa| (vahA~ se cyava kara) culanI rAnI kI kukSi se brahmadatta (cakravartI) ke rUpa meM janma liyaa| 2. kampille sambhUo citto puNa jAo purimtaalmmi| __ seTThikulammi visAle dhammaM soUNa pvvio|| ___ [2] sambhUta kAmpilyanagara meM aura citra purimatAlanagara meM vizAla zreSThikula meM utpanna huA aura vaha dharmazravaNa kara pravrajita huaa| vivecana--jAIparAjio : do vyAkhyA-(1)jAti-cANDAlajAti se parAjita-parAbhUta / arthAtcitra aura sambhUta donoM bhAI cANDAlajAti meM utpanna hue the| isalie zUdrajAtIya hone kAraNa svayaM duHkhita rahA karate the| nimitta pAkara inhoMne dIkSA grahaNa kara lI aura tapasyA ke prabhAva se aneka labdhiyA~ prApta kara liiN| pahale vArANasI meM ye rAjA aura savarNa logoM dvArA apamAnita aura nagaraniSkAsita hue aura dIkSita hone ke bAda jaba ve hastinApura gae to namuci nAmaka (brAhmaNa) maMtrI ne 'ye cANDAla haiM' yoM kaha kara inakA tiraskAra kiyA aura nagara se nikAla diyA, isa prakAra zUdrajAti meM janma ke kAraNa parAjita-apamAnita - (2) athavA jAtiyoM se- dAsa Adi nIca sthAnoM meM bArabAra janmoM (utpattiyoM ) se parAjita --oha ! maiM kitanA adhanya hU~ ki isa prakAra bArabAra nIca jAtiyoM meM utpanna hotA hU~, isa prakAra kA parAbhava mAnate hue| niyANaM-nidAnaM - paribhASA-viSayasukha bhogoM kI vAMchA se prerita hokara kiyA jAne vAlA sNklp| yaha ArtadhyAna ke cAra bhedoM meM se eka hai| prastuta prasaMga yaha hai ki sambhUtamuni ne sambhUta ke bhava meM hastinApura meM namuci maMtrI dvArA pratAr3ita evaM apamAnita (nagaraniSkAsita ) kiye jAne para tejolezyA ke prayoga se agnijvAlA aura dhuMA phailaayaa| nagara ko duHkhita dekhakara sanatkumAra cakravartI apanI zrIdevI rAnI sahita muni ke pAsa Ae, kSamA maaNgii| taba jAkara ve prasanna hue| rAnI ne bhakti ke Aveza meM unake caraNoM para apanA mastaka rakha diyaa| rAnI ke kezoM ke komala sparzajanma sakhAnabhava ke kAraNa sambhata ne citramani ke dvArA roke jAne para bhI aisA nidAna kara liyA ki merI tapasyA kA agara koI phala ho to mujhe agale janma meM cakravartI pada mile| 1. (ka) bRhadvRtti, patra 376 (kha) uttarA0 priyadarzinITIkA, bhA02, pR0 741 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 uttarAdhyayanasUtra kaMpille saMbhUo--pUrvajanma meM jo sambhUta nAmaka muni thA, vaha nidAna ke prabhAva se pAJcAla maNDala ke kAmpilyanagara meM brahmarAja aura cUlanI ke sambandha meM brahmadatta ke rUpa meM huaa| sampUrNa kathA adhyayanasAra meM dI gaI hai| seTTikulammi paMkti kA bhAvArtha--pracura dhana aura bahuta bar3e parivAra se sampanna hone se vizAla dhanasAra zreSThI ke kula meM guNasAra nAmaka putra ke rUpa meM utpanna huA aura jainAcArya zubhacandra se zruta-cAritrarUpa dharma kA upadeza sunakara munidharma kI dIkSA grahaNa kii|2 / / citra aura sambhUta kA kAmpilyanagara meM samAgama aura pUrvabhavoM kA smaraNa 3. kampillammi ye nayare samAgayA do vi cittsmbhuuyaa| suhadukkhaphalavivAgaM kahenti te ekkmekkss|| [3] kAmpilyanagara meM citra aura sambhUta donoM kA samAgama huaa| vahA~ una donoM ne paraspara (eka-dUsare ko ) sukha-duHkha rUpa karmaphala ke vipAka ke sambandha meM vArtAlApa kiyaa| 4. cakkavaTTI mahiDDhIo bambhadatto mhaayso| bhAyaraM bahumANeNaM imaM vynnmbbvii-|| __ [4] mahAn Rddhisampanna evaM mahAyazasvI cakravartI brahmadatta ne apane (pUrvajanma ke) bhAI se isa prakAra vacana kahe 5. Asimo bhAyarA do vi annmnnvsaannugaa| annamantramaNUrattA annmnnhiesinno|| [5] (brahmadatta)-(isa janma se pUrva) hama donoM bhAI the; eka dUsare ke vazavartI, paraspara anurakta (eka dUsare ke prati prIti vAle) evaM paraspara hitaiSI the| 6. dAsA dasapaNe AsI miyA kAliMjare nge| haMsA mayaMgatIre ya sovAgA kaasibhuumie|| 7. devA ya devalogammi Asi amhe mhiddddhiyaa| imA no chaTThiyA jAI annamantreNa jA vinnaa|| [6-7] hama donoM dazArNa deza meM dAsa, kAliMjara giri para mRga, mRtagaMgA ke taTa para haMsa aura kAzI deza meM cANDAla the| phira hama donoM saudharma ( nAmaka prathama) devaloka meM mahAn Rddhi vAle deva the| yaha hama donoM kA chaThA janma hai, jisameM hama eka dUsare se pRthak-pRthak (viyukta) ho ge| vivecana--citra aura sambhUta kA samAgama-prastuta gAthA meM citra aura sambhUta pUrvajanma ke nAma haiN| isa janma meM unakA samAgama kramazaH zreSThiputra guNasAra (muni) ke rUpa meM tathA brahmadatta cakravartI ke rUpa 1. (ka) bRhadvRtti, patra 377 (kha) uttarA0 priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR0742 2. uttarAdhyayana priyadarzinITIkA , bhA0 2 pR0743 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavA~ adhyayana : citra-sambhUtIya 203 meM brahmadatta cakrI ke janmasthAna kAmpilyanagara meM huA thaa| citra kA jIva muni ke rUpa meM kAmpilyapura meM AyA huA thaa| unhIM dinoM brahmadatta cakrI ko jAtismaraNa jJAna se pUrvajanmoM kI smRti ho gii| usane apane pUrvajanma ke bhAI citra ko khojane ke lie AdhI gAthA banA kara ghoSaNA karavA dI ki jo isakI AdhI gAthA kI pUrti kara degA, use maiM AdhA rAjya de duuNgaa| saMyogavaza usI nimitta se citra ke jIva kA muni ke rUpa meM patA laga gyaa| isa prakAra pAMca pUrvajanmoM meM sahodara rahe hue donoM bhrAtAoM kA apUrva milana huaa| isakI pUrNa kathA adhyayanasAra meM dI gaI hai|1 / citra muni aura brahmadatta dvArA pUrvabhavoM kA saMsmaraNa- brahmadatta cakravartI ne pichale bhavoM meM sahodara hokara sAtha sAtha rahane kI smRti dilAte hue kahA ki yaha chaThA janma hai, jisameM hama loga pRthak-pRthak kula aura deza meM janma lene ke kAraNa eka dUsare se bahuta dUra par3a gae haiM aura dUsare ke sukha-duHkha meM sahabhAgI nahIM bana sake haiN| citra muni aura brahmadatta cakravartI kA eka dUsare kI ora khIMcane kA prayAsa 8. kammA niyANappagaDA tume rAya! vicintiyaa| tesiM phalavivAgeNa vippogmuvaagyaa|| [8](muni)- rAjan ! tumane nidAna (Asaktisahita bhogaprArthanArUpa) se kRta (-upArjita) (jJAnAvaraNIyAdi) karmoM kA vizeSa rUpa se (ArtadhyAnapUrvaka) cintana kiyaa| unhIM karmoM ke phalavipAka (udaya) ke kAraNa (atiprIti vAle) hama donoM alaga-alaga janme (aura bichur3a ge)| 9. saccasoyappagaDA kammA mae purA kddaa| te aja paribhuMjAmo kiM nu citte vi se tahA? [9] (cakravartI)-citra! maiMne pUrvajanma meM satya (mRSAtyAga) aura zauca (Atmazuddhi) karane vAle zubhAnuSThAnoM se prakaTa zubhaphaladAyaka karma kiye the| unakA phala (cakravartitva) maiM Aja bhoga rahA huuN| kyA tuma bhI unakA vaisA hI phala bhoga rahe ho? 10. savvaM suciNNaM saphalaM narANaM kaDANa kammANa na mokkha atthi| atthehi kAmehi ya uttamehi AyA mamaM punnnnphlovvee|| [10] (muni)- manuSyoM ke samasta sucIrNa (samAcarita satkarma) saphala hote haiM; kyoMki kiye hue karmoM kA phala bhoge binA chuTakArA nahIM hai| merI AtmA bhI uttama artha aura kAmoM ke dvArA puNyaphala se yukta rahI hai| 11. jANAsi saMbhUya! mahANubhAgaM mahiDDhiyaM punnnnphlovveyN| cittaM pi jANAhi taheva rAyaM! iDDhI juI tassa vi ya ppbhuuyaa|| [11] he sambhUta ! [brahmadatta kA pUrvabhava ke nAma se sambodhana ] jaise tuma apane Apako mahAnubhAga 1. bRhavRtti, patra 382 2. vahI, patra 383 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 uttarAdhyayanasUtra (acintya zakti) sampanna, mahAn Rddhisampanna evaM puNyaphala se yukta samajhate ho, vaise hI citra ko (mujhe) bhI smjho| rAjan ! usake (citra ke) pAsa bhI pracura Rddhi aura dyuti rahI hai| 12. mahattharUvA vayaNa'ppabhUyA gAhANugIyA nrsNghmjjhe| jaMbhikkhuNo sIlaguNovaveyA iha'jjayante samaNo mhi jaao|| [12] sthaviroM ne manuSya-samudAya ke bIca alpa vacanoM (akSaroM) vAlI kintu mahArtharUpa (arthagambhIra) gAthA gAI (kahI) thI; jise (sunakara) zIla aura guNoM se yukta bhikSu isa nirgrantha dharma meM sthira hokara yatna (athavA-yatna se arjita) karate haiN| use suna kara maiM zramaNa ho gyaa| 13. uccodae mahu kakke ya bambhe paveiyA AvasahA ya rmmaa| ___ imaM gihaM cittadhaNappabhUyaM pasAhi pNcaalgunnovveyN|| ___[13] (cakravartI)-(1) ucca, (2) udaya, (3) madhu, (4) karka aura (5) brahma, ye (pAMca prakAra ke ) mukhya prAsAda tathA aura bhI aneka ramaNIya prAsAda (mere varddhakirana ne) prakaTa kiye (banAye) haiM tathA yaha jo pAMcAladeza ke aneka guNoM (zabdAdi viSayoM ) kI sAmagrI se yukta, Azcarya-janaka pracura dhana se paripUrNa merA ghara hai, isakA tuma upabhoga kro| 14. naTTehi gIehi ya vAiehiM nArIjaNAI privaarynto| bhuMjAhi bhogAi imAi bhikkhU! mama royaI pavvajjA hu dukkhN|| ___[14] bhikSu ! nATya, saMgIta aura vAdyoM ke sAtha nArIjanoM se ghire hue tuma ina bhogoM (bhogasAmagrI) kA upabhoga karo; (kyoMki) mujhe yahI rucikara hai| pravrajyA to nizcaya hI duHkhaprada hai yA pravrajyA to mujhe du:khakara pratIta hotI hai| 15. taM puvaneheNa kayANurAgaM nArAhivaM kAmaguNesu giddhaM / ___dhammassio tassa hiyANupehI citto imaM vynnmudaahritthaa|| [15] usa rAjA (brahmadatta ) ke hitAnuprekSI (hitaiSI) aura dharma meM sthira citra muni ne pUrvabhava ke snehavaza apane prati anurAgI evaM kAmabhogoM meM lubdha narAdhipa (brahmadatta cakravartI) ko yaha vacana kahA 16. savvaM vilaviyaM gIyaM savvaM narse viddmbiyN| savve AbharaNA bhArA savve kAmA duhaavhaa|| ___[16] (muni)- saba gIta (gAyana) vilApa haiM, samasta nATya viDambanA se bhare haiM, sabhI AbhUSaNa bhArarUpa haiM, aura sabhI kAmabhoga duHkhAvaha (dukhotpAdaka) haiN| 17. bAlAbhirAmesu duhAvahesu na taM suha kAmaguNesu rAyaM! virattakAmANa tavodhaNANaM jaM bhikkhuNaM zIlaguNe ryaannN|| [17] rAjan ! ajJAniyoM ko ramaNIya pratIta hone vAle, (kintu vastutaH) duHkhajanaka kAmabhogoM meM vaha sukha nahIM hai, jo sukha zIlaguNoM meM rata, kAmabhogoM se (icchAkAma-madanakAmoM se) virakta tapodhana bhikSuoM ko prApta hotA hai| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 terahavAM adhyayana : citra-sambhUtIya 18. narida! jAI ahamA narANaM sovAgajAI duhao gyaannN| jahiM vayaM savvajaNassa vessA vasIya sovaag-nivesnnesu|| [18] he narendra ! manuSyoM meM zvapAka (-cANDAla) jAti adhama jAti hai, usameM hama donoM janma le cuke haiM; jahA~ hama donoM cANDAloM kI bastI meM rahate the, vahA~ sabhI loga hamase dveSa (ghRNA) karate the| 19. tIse ya jAIi u pAviyAe vucchAmu sovaagnivesnnesu| savvassa logassa dugaMchaNijjA ihaM tu kammAI purekddaaii|| [19] usa pApI (nIca-nindya) jAti meM hama janme the aura unhIM cANDAloM kI bastiyoM meM hama donoM rahe the; (usa samaya) hama sabhI logoM ke ghRNApAtra the, kintu isa bhava meM (yahA~) to pUrvakRta (zubha) karmoM kA zubha phala prApta huA hai| 20. so dANisiM rAya! mahANubhAgo mahiDDio punnnnphlovveaa| caittu bhogAiM asAsayAiM AyANaheuM abhinnikkhmaahi|| ___ [20] (unhIM pUrvajanmakRta zubha karmoM ke phalasvarUpa) isa samaya vaha (pUrva janma meM nindita-- ghRNita) tU mahAnubhAga (atyanta prabhAvazAlI) mahAn Rddhisampanna, puNyaphala se yukta rAjA banA hai| ataH tU azAzvata (kSaNika) bhogoM kA parityAga karake AdAna, arthAt-cAritradharma kI ArAdhanA ke lie abhiniSkramaNa (pravrajyA-grahaNa) kr| 21. iha jIvie rAya! asAsayammi dhaNiyaM tu puNNAI akuvvmaanno| se soyaI maccumuhovaNIe dhammaM akAUNa paraMsi loe|| [21] rAjan! isa azAzvata (anitya) mAnavajIvana meM jo vipula (yA Thosa) puNyakarma (zubhaanuSThAna) nahIM karatA, vaha mRtyu ke mukha meM pahu~cane para pazcAttApa karatA hai| vaha dharmAcaraNa na karane ke kAraNa paraloka meM bhI pazcAttApa karatA hai| 22. jaheha sIho va miyaM gahAya maccU naraM nei hu antkaale| na tassa mAyA va piyA va bhAyA kAlammi tammiM'saharA bhvNti|| [22] jaise yahA~ siMha mRga ko pakar3a kara le jAtA hai, vaise hI anantakAla meM mRtyu manuSya ko le jAtI hai| usa (mRtyu) kAla meM usake mAtA-pitA evaM bhAryA (patnI) (tathA bhAI-bandhu, putra Adi) koI bhI mRtyu duHkha ke aMzadhara (hissedAra) nahIM hote| 23. na tassa dukkhaM vibhayanti nAio na mittavaggA na suyA na bndhvaa| ekko sayaM paccaNuhoi dukkhaM kattArameva aNujAi kmmN|| [23] jJAtijana (jAti ke loga), mitravarga, putra aura bAndhava Adi usake (mRtyu ke mukha meM par3e hue manuSya ke) du:kha ko nahIM bA~Ta skte| vaha svayaM akelA hI duHkha kA anubhava karatA (bhogatA) hai; kyoMki karma kartA kA hI anusaraNa karatA hai| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 uttarAdhyayana sUtra 24. ciccAM dupayaM ca cauppayaM ca khettaM gihaM dhaNadhanaM ca svvN| ___ kammappabIo avaso payAi paraM bhavaM sundara pAvagaM vaa|| [24] dvipada (patnI, putra Adi svajana), catuSpada (gAya, ghor3A Adi caupAye pazu), kheta, ghara, dhana (sonA-cA~dI Adi), dhAnya (gehU~, cAvala Adi) sabhI kucha (yahIM) chor3akara, kevala apane kiye hue zubhAzubha karmoM ko sAtha lekara yaha parAdhIna jIva, sundara (deva-manuSya sambandhI sukhada) athavA asundara (naraka-tiryaJcasambandhI duHkhada) parabhava (dUsare loka) ko prayANa karatA hai| 25. taM ikkagaM tucchasarIragaM se ciIgayaM Dahiya u pAvageNaM! bhajjA ya puttA vi ya nAyao ya dAyAramannaM annusNkmnti|| [25] citA para rakhe hue (apane mRta sambandhI ke jIvarahita) usa ekAkI tuccha zarIra ko agni se jalA kara, strI, putra athavA jJAtijana (svajana) dUsare dAtA (AzrayadAtA -svArthasAdhaka) kA anusaraNa karane lagate haiM --kisI anya ke ho jAte haiN| 26. uvaNijaI jIviyamappamAyaM vaNNaM jarA harai narassa rAyaM! paMcAlarAyA! vayaNaM suNAhi mA kAsi kammAiM mhaalyaaii|| [26] rAjan ! karma kisI bhI prakAra kA pramAda (bhUla) kiye vinA (kSaNa-kSaNa meM AvIcimaraNa ke rUpa meM) jIvana ko mRtyu ke nikaTa le jA rahe haiN| vRddhAvasthA manuSya ke varNa (zarIra kI kAMti) kA haraNa kara rahI hai| ataH he pAMcAlarAja! merI bAta suno, (paMcendriyavadha Adi) mahAn (ghora) pApakarma mata kro| 27. ahaMpi jANAmi jaheha sAhU! jaM me tumaM sAhasi vkkmeyN| bhogA ime saMgakarA havanti je dujayA ajo! amhaarisehiN|| [27] (cakravartI) he sAdho! jisa prakAra tuma mujhe isa (samasta sAMsArika padArthoM kI azaraNyatA evaM anityatA Adi ke viSaya) meM upadezavAkya kaha rahe ho, use maiM bhI samajha rahA hU~ ki ye bhoga saMgakAraka (Asakti meM bAMdhane vAle) hote haiM, kintu Arya! ve hama jaise logoM ke lie to atyanta durjaya haiN| 28. hatthiNapurammi cittA! daThUNaM naravaI mhiddddhiyN| kAmabhogesu giddheNaM niyANamasuhaM kddN|| [28] citra! hastinApura meM mahAn Rddhisampanna cakravartI (sanatkumAra) nareza ko dekhakara maiMne kAmabhogoM meM Asakta hokara azubha nidAna (kAmabhoga-prApti kA saMkalpa) kara liyA thaa| 29. tassa me apaDikantassa imaM eyArisaM phlN| jANamANo vijaM dhammaM kAmabhogesu mucchio|| [29] (mRtyu ke samaya) maiMne usa nidAna kA pratikramaNa nahIM kiyA, usI kA isa prakAra kA yaha phala hai ki dharma ko jAnatA-bUjhatA huA bhI maiM kAmabhogoM meM mUchita (Asakta) huuN| (unheM chor3a nahIM paataa|) 30. nAgo jahA paMkajalAvasanno daTTuM thalaM nAbhisamei tiirN| evaM vayaM kAmaguNesu giddhA na bhikkhuNo mggmnnuvvyaamo|| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavA~ adhyayana : citra-sambhUtIya 207 [30] jaise paMkajala (daladala) meM pha~sA huA hAthI sthala (sUkhI bhUmi) ko dekhatA huA bhI kinAre para nahIM pahu~ca pAtA; usI prakAra hama (zravaNa-dharma ko jAnate hue) bhI kAmaguNoM (zabdAdi viSayabhogoM) meM Asakta bane hue haiM, (isa kAraNa) bhikSumArga kA anusaraNa nahIM kara paate| 31. accei kAlo tUranti rAio na yAvi bhogA purisANa niccaa| uvicca bhogA purisaM cayanti dumaM jahA khINaphalaM va pkkhii|| [31] (muni)-rAjan ! samaya vyatIta ho rahA hai| rAtriyA~ (dina-rAta) drutagati se bhAgI jA rahI haiM aura manuSyoM ke (viSayasukha-) bhoga bhI nitya nahIM haiN| kAmabhoga kSINapuNya vAle vyakti ko vaise hI chor3a dete haiM, jaise kSINaphala vAle vRkSa ko pkssii| 32. jai taM si bhoge caiuM asatto ajjAI kammAI karehi rAyaM! dhamme Thio savvapayANukampI to hohisi devo io viuvvii|| _[32] rAjan ! yadi tU (isa samaya) bhogoM (kAmabhogoM) ko chor3ane meM asamartha hai to Aryakarma kr| dharma meM sthira hokara samasta prANiyoM para dayA-(anukampA-) parAyaNa bana, jisase ki tU bhaviSya meM isa (manuSyabhava) ke anantara vaikriyazarIradhArI (vaimAnika) deva ho ske| 33. na tujjha bhoge caiUNa buddhI giddho si aarmbh-prigghesu| ___ mohaM kao ettiu vippalAvo gacchAmi rAyaM! aamntio'si|| [33] (muni)-(zabdAdi kAma-) bhogoM ko tyAgane kI (tadanusAra dharmAcaraNa karane kI) terI buddhi (dRSTi yA ruci) nahIM hai| tU Arambha-parigraha meM gRddha (Asakta) hai| maiMne vyartha hI itanA pralApa (bakavAsa) kiyA aura tujhe sambodhita kiyA (-dharmArAdhanA ke lie Amantrita kiyaa)| rAjan! (aba) maiM jA rahA huuN| vivacena -preyamArgI aura zreyamArgI kA saMvAda - prastuta adhyayana kI gAthA 8 se 33 taka pAMca pUrvajanmoM meM sAtha-sAtha rahe hue do bhAiyoM kA saMvAda hai| inameM se pUrvajanma kA sambhUta evaM vartamAna meM brahmadatta cakravartI preyamArga kA pratIka hai aura pUrvajanma kA citra aura vartamAna meM guNasAra muni zreyamArga kA pratIka hai| preyamArga ke anugAmI brahmadatta cakrI ne pUrva janma meM Acarita sanidAna tapasaMyama ke phalasvarUpa vipula bhogasAmagrI prApta kI hai, usI para use garva hai, usI meM vaha nimagna rahatA hai| usI bhogavAdI preyamArga kI ora muni ko khIMcane ke lie prayatna karatA hai, samasta bhogya sAmagrI ke upabhoga ke lie muni ko AmaMtrita karatA hai, parantu tattvajJa muni kahate haiM ki tuma yaha mata samajho ki tumane hI arthakAmapoSaka bhogasAmagrI prApta kI hai| maiMne bhI prApta kI thI parantu maiMne una vaiSayika sukhabhogoM ko duHkhabIja, janmamaraNarUpa saMsAraparivarddhaka, durgatikAraka, ArtadhyAna ke hetu mAna kara tyAga diyA hai aura zAzvata-svAdhIna Atmika sukha-zAnti ke hetubhUta tyAgapradhAna zreyamArga kI ora apane jIvana ko mor3a liyA hai| isameM mujhe apUrva sukhazAnti aura Ananda hai| tuma bhI kSaNika bhogoM kI Asakti aura pApakarmoM kI pravRtti ko chodd'o| jIvana nAzavAn hai, mRtyu pratikSaNa A rahI hai| ataH kama se kama Aryakarma karo, mArgAnusArI bano, samyagdRSTi tathA vratI zramaNopAsaka bano, jisase ki Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 208 tuma sugati prApta kara sko| mAnA ki tumheM pUrva janma meM Acarita tapa, saMyama evaM nidAna ke phalasvarUpa cakravartI kI Rddhi evaM bhogasAmagrI milI hai, parantu inakA upabhoga satkarma meM karo, Asaktirahita hokara inakA upabhoga karoge to tumhArI durgati Tala jaaegii| parantu brahmadatta cakrI ne kahA- maiM yaha saba jAnatA huA bhI dala-dala meM phaMse hue hAthI kI taraha kAmabhogoM meM phaMsa kara unake adhIna, niSkriya ho gayA hU~ / tyAgamArga ke zubhapariNAmoM ko dekhatA huA bhI usa ora eka bhI kadama nahIM bar3hA sktaa| isa prakAra citra aura saMbhUta ina donoM kA mArga isa chaThe janma meM alaga-alaga do dhruvoM kI ora ho gayA / kaDANa kammANa na mokkha atitha - pUrvajanma meM kiye hue avazya vedya - bhogane yogya nikAcita karmoM kA phala avazya milatA hai, arthAt ve karma apanA phala avazya dete haiN| baddhakarma kadAcit anubhAga dvArA bhoge jAeM to bhI pradezodaya se to avazyameva bhogane par3ate haiN| - - paMcAlaguNovaveyaM - (1) paMcAla nAmaka janapada meM indriyopakArI jo bhI viziSTa rUpAdi guNa viSaya haiM, unase upeta--yukta, (2) paMcAla meM jo viziSTa vastue~, ve saba isa gRha meM haiM / 3 naTTehi gIehi vAiehiM - battIsa pAtroM se upalakSita nATyoM se yA vividha aMgahArAdisvarUpa nRtyoM se, grAma-svarUpa, mUrcchanArUpa gItoM se tathA mRdaMga-mukuMda Adi vAdyoM se| AyANaheu -- sadvivekI puruSoM dvArA jo grahaNa kiyA jAtA hai, usa cAritradharma ko yahA~ AdAna kahA gayA hai / usake lie | kattArameva aNujAI kammaM-- Azaya-karma karttA kA anugamana karatA hai, arthAt -- jisane jo karma kiyA hai, usI ko usa karma kA phala milatA hai, dUsare ko nhiiN| dUsarA koI bhI usa karmaphala meM hissedAra nahIM banatA / apaDikaMtassa- --ukta nidAna kI AlocanA, nindanA, garhaNA evaM prAyazcitta rUpa se pratikramaNA - pratinivRtti nahIM kI / 7 brahmadatta cakravartI aura citra muni kI gati 34. paMcAlarAyA viya bambhadatto sAhussa tassa vayaMNaM akaauN| aNuttare bhuMjiya kAmabhoge aNuttare se narae paviTTho // [34] pAMcAla janapada kA rAjA brahmadatta una tapasvI sAdhu citra muni ke vacana kA pAlana nahIM kara skaa| phalata: vaha anuttara kAmabhogoM kA upabhoga karake anuttara (saptama) naraka meM utpanna (praviSTa) huA / 35. citto vi kAmehi virattakAmo udaggacAritta tavo mahesI / aNuttaraM saMjama pAlaittA aNuttaraM - 1. uttarAdhyayana- mUla evaM bRhadvRtti, a. 13, gA. 8 se 32 taka kA 2. bRhadvRtti, patra 384 3. vahI, patra 386 5. bRhadvRtti patra 387 6. vahI, patra 389 siddhigaiM gao // --tti bemi / tAtparya, patra 384 se 391 taka 4. vahI, patra 386 7. vahI, patra 390 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavA~ adhyayana : citra-sambhUtIya 209 __ [35] abhilaSaNIya zabdAdi kAmoM meM virakta, ugracAritrI evaM tapasvI maharSi citra bhI anuttara saMyama kA pAlana karake anuttara (sarvotkRSTa) siddhigati ko prApta hue| --aisA maiM kahatA huuN| vivecana--vayaNaM akAuM : bhAvArtha-tapasvI sAdhu citra muni ke hitopadezadarzaka vacana kA pAlana vajratandula kI taraha gurukarmA hone ke kAraNa paMcAla-rAjA nahIM kara skaa| ___aNuttare, aNuttaraM : vibhinna prasaMgoM meM vibhinna artha--prastuta antima do gAthAoM meM 'anuttara' zabda kA cAra bAra prayoga huA hai| prasaMgavaza isake vibhinna artha hote haiN| cautIsavIM gAthA meM (1) prathama anuttara zabda kAmabhogoM kA vizeSaNa hai, usakA artha hai-srvottm| (2) dvitIya anuttara naraka kA vizeSaNa hai, jisakA artha hai-samasta narakoM se sthiti, duHkha Adi meM jyeSTha, sarvotkRSTa du:khamaya apratiSThAna nAmaka saptama nrk| (3) paiMtIsavIM gAthA meM prathama anuttara zabda saMyama kA vizeSaNa hai, artha hai-sarvopari sNym| (4) dvitIya anuttara siddhigati kA vizeSaNa hai, jisakA artha hai-sarvalokAkAza ke UparI bhAga meM rahI huI, ati pradhAna mukti siddhigti| / / terahavA~ adhyayana : citra-sambhUtIya smaapt|| bbm 1. bRhadvRtti,patra 392 2. vahI, patra 392-393 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'caudahavAM adhyayana' iSukArIya adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma hai-- issukaariiy| isameM bhRgu purohita ke kuTumba ke nimitta se 'iSukAra' rAjA ko pratibodha milA hai aura usane ArhatazAsana meM pravrajita hokara mokSa prApta kiyA hai| isa prakAra ke varNana ko lekara iSukAra rAjA kI laukika pradhAnatA ke kAraNa isa adhyayana kA nAma 'iSukArIya' rakhA gayA hai / * pratyeka prANI karmoM ke anusAra pUrvajanmoM ke zubhAzubha saMskAra lekara AtA hai / aneka janmoM kI karaNI ke phalasvarUpa vividha AtmAoM kA eka hI nagara meM, eka kuTumba meM tathA eka hI dharmaparamparA meM athavA eka hI vAtAvaraNa meM pArasparika saMyoga milatA hai| isa adhyayana ke prArambha meM chaha AtmAoM ke isa abhUtapUrva saMyoga kA nirUpaNa hai| ye chaha jIva hI isa adhyayana ke pramukha pAtra haiM-- mahArAja iSukAra, rAnI kamalAvatI, purohita bhRgu, purohitapatnI yazA tathA purohita ke do putra / * isameM brAhmaNasaMskRti kI kucha mukhya paramparAoM kA ullekha purohitakumAroM aura purohita ke saMvAda ke mAdhyama se kiyA hai - (1) prathama brahmacaryAzrama meM raha kara vedAdhyayana karanA / (2) tatpazcAt gRhasthAzrama svIkAra kara vivAhita hokara viSayabhoga sevana karake putrotpatti karanA; kyoMki putrarahita kI sadgati nahIM hotI / (3) gRhasthAzrama meM rahakara brAhmaNoM ko bhojana kraanaa| (4) phira putroM kA vivAha karake, unake putra ho jAne para ghara kA bhAra unheM sauMpanA / (5) isake pazcAt hI araNyavAsI (vAnaprasthI) muni ho jAnA / brAhmaNasaMskRti meM gRhasthAzrama kA pAlana na karake sIdhe hI vAnaprasthAzrama yA saMnyAsAzrama svIkAra karanA varjita thaa| * kintu bhRgu purohita ke donoM putroM meM pUrvajanmoM kA smaraNa ho jAne se zramaNasaMskRti ke tyAgapradhAna saMskAra udbuddha ho gae aura ve usI mArga para calane ko kaTibaddha ho ge| apane pitA (bhRgu purohita) ko unhoMne zramaNasaMskRti ke tyAga evaM tapa ke karmakSayadvArA AtmazuddhipradhAna siddhAnta 'anusAra yuktipUrvaka samajhAyA, jisakA nirUpaNa 12vIM gAthA se 15vIM gAthA taka tathA 17vIM gAthA meM kiyA gayA 2 * bhRgu purohita ne jaba nAstikoM ke tajjIva- taccharIravAda ko lekara AtmA ke nAstitva kA pratipAdana kiyA to donoM kumAroM ne AtmA ke astitva evaM usake bandhanayukta hone kA sayuktika sapramANa pratipAdana kiyA, jisase purohita bhI niruttara aura pratibuddha ho gyaa| purohitAnI kA mana bhogavAda 1. uttarA niryukti, gAthA 362 2. uttarA. mUlapATha, a. 14, gA. 1 se 3 tathA 12vIM se 17vIM taka Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyayana 211 iSukArIya ke saMskAroM se lipta thA kintu purohita ke dvArA apane donoM putroM ko tyAgamArga para AruDha hone kA udAharaNa dekara tyAga kI mahattA samajhAne se purohitAnI bhI prabuddha ho gii| purohita-parivAra ke cAra sadasyoM ko sarvasva gRhatyAga kara jAte dekha rAnI kamalAvatI ke anta:karaNa meM prazasta sphuraNA hii| usakI preraNA se rAjA ke bhI mana para chAyA haA dhana aura kAmabhoga-sevana kA moha naSTa ho gyaa| yoM rAjA aura rAnI bhI sarvasva tyAga kara pravrajita he| * isameM prAcInakAlika eka sAmAjika paramparA kA ullekha bhI hai ki jisa vyakti kA koI uttarAdhikArI nahIM hAtA thA yA jisakA sArA parivAra gRhatyAgI zramaNa bana jAtA thA, usakI dhanasampatti para rAjA kA adhikAra hotA thaa| isa paramparA ko rAnI kalAvatI ne nindya batAkara rAjA kI vRtti ko mor3A hai| yaha sArA varNana 38vIM se 48vIM gAthA taka hai|| * antima 5 gAthAoM meM rAjA-rAnI ke pravrajita hone, tapa-saMyama ke ghora-parAkramI banane tathA purohita parivAra ke cAroM sadasyoM ke dvArA munijIvana svIkAra karake tapa-saMyama dvArA mohamukta evaM sarvakarmayukta ___banane kA ullekha hai| * niyuktikAra ne gyAraha gAthAoM meM inakI pUrvakathA prastuta kI hai| vaha saMkSepa meM isa prakAra hai - pUrva-adhyayana meM pratipAdita citra aura sambhUta ke pUrvajanma meM do gopAlaputra mitra the| unheM sAdhu kI satsaMgati se samyaktva kI prApti huii| ve donoM vahA~ se marakara devaloka meM deva hue| vahA~ se cyava kara kSitipratiSThita nagara meM ve donoM ibhyakula meM jnme| yahA~ cAra ibhya zreSThiputra unake mitra bne| unhoMne eka bAra sthaviroM se dharma-zravaNa kiyA aura virakta hokara pravrajita ho ge| cirakAla taka saMyama kA pAlana kiyaa| anta meM samAdhimaraNapUrvaka zarIratyAga karake ye chahoM saudharma devaloka ke padmagulma nAmaka vimAna meM cAra palyopama kI sthiti vAle deva hue| donoM bhUtapUrva gopAlaputroM ko chor3akara zeSa cAroM vahA~ se cyuta hue| kurujanapada ke iSukAra nagara meM jnme|| unameM se eka jIva to iSukAra nAmaka rAjA banA, dUsarA usI rAjA kI rAnI kamalAvatI, tIsarA bhRgu nAmaka purohita aura cauthA huA-bhRgu purohita kI patnI yshaa| bahuta kAla biitaa| bhRgu purohita ke koI putra nahIM huaa| pati-patnI donoM, vaMza kaise calegA?' isI cintA se grasta rahate the| donoM gopAlaputroM ne, jo abhI taka devabhava meM the, eka bAra avadhijJAna se jAnA ki ve donoM iSukAra nagara meM bhRgu purohita ke putra hoMge; ve zramaNaveza meM bhRgu purohita ke yahA~ aae| purohita dampatI ne vandanA kii| donoM zramaNaveSI devoM ne dharmopadeza diyA, jise sunakara purohita dampatI ne zrAvakavrata grahaNa kie| zraddhAvaza purohitadampatI ne pUchA-'munivara! hameM koI putra prApta hogA yA nahIM?' zramaNayugala ne kahA -'tumheM do putra hoMge, kintu ve bacapana meM hI dIkSA grahaNa kara leNge| unakI pravrajyA meM tuma koI vighna upasthita nahIM kara skoge| ve muni banakara dharmazAsana kI prabhAvanA kreNge'| itanA kaha kara zramaNaveSI deva vahA~ se cale ge| 1. uttarA. mUlapATha, 38 se 48 vIM gAthA taka 2. uttarA. mUlapATha, gA. 41 se 53 taka Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 uttarAdhyayana sUtra iSukArIya purohitadampatI ko prasannatA huii| bhaviSyavANI ke anusAra ve donoM deva purohitapatnI yazA ke garbha meM aae| dIkSA grahaNa kara lene ke bhaya se purohitadampatI nagara ko chor3a kara vrajagA~va meM A bse| yahIM purohitapatnI yazA ne do sundara putroM ko janma diyaa| kucha bar3e hue| mAtA-pitA yaha socakara ki kahIM ye dIkSA na le leM, alpavayaska putroM ke mana meM samaya-samaya para sAdhuoM ke prati ghRNA aura bhaya kI bhAvanA paidA karate rahate the| ve samajhAte rahate-dekho, bacco ! sAdhuoM ke pAsa kabhI mata jaanaa| ye choTe-choTe baccoM ko uThA kara le jAte haiM aura unheM mAra kara unakA mAMsa khA jAte haiN| unase bAta bhI mata krnaa| mAtA-pitA kI isa zikSA ke phalasvarUpa donoM bAlaka sAdhuoM se Darate rahate, unake pAsa taka nahIM phaTakate the| eka bAra donoM bAlaka khelate-khelate gA~va se bahuta dUra nikala ge| acAnaka usI rAste se unhoMne kucha sAdhuoM ko apanI ora Ate dekhA to ve ghabarA ge| aba kyA kareM! bacane kA koI upAya nahIM thaa| ata: jhaTapaTa ve pAsa ke hI eka saghana vaTa vRkSa para car3ha gae aura chipa kara cupacApa dekhane lage ki ye sAdhu kyA karate haiM? saMyogavaza sAdhu bhI usI vRkSa ke nIce aae| idhara-udhara dekhA-bhAlA, rajoharaNa se cIMTI Adi jIvoM ko dhIre-se eka ora kiyA aura bar3I yatanA ke sAtha bar3a kI saghana chAyA meM baiTha kara jholI meM se pAtra nikAle aura eka maMDalI meM bhojana karane lge| baccoM ne dekhA ki unake pAtroM meM mAMsa jaisI koI vastu nahIM hai| sAdA sAttvika bhojana hai, sAtha hI unakA dayAzIla vyavahAra tathA karuNAdravita vArtAlApa dekhA-sunA to unakA bhaya kama huaa| bAlakoM ke komala nirdoSa mAnasa para dhuMdhalI-sI smRti jAgI-aise sAdhu to hamane pahale bhI kahIM dekhe haiM, ye aparicita nahIM haiN|' UhApoha karate-karate kucha hI kSaNoM meM unheM jAtismaraNajJAna utpanna huaa| pUrvajanma kI smRti spaSTa ho gii| unakA bhaya sarvathA miTa gyaa| ve donoM per3a se nIce utare aura sAdhuoM ke pAsa Akara donoM ne zraddhApUrvaka vandanA kii| sAdhuoM ne unheM pratibodha diyaa| donoM bAlakoM ne saMsAra se virakta hokara, muni banane kA nirNaya kiyaa| vahA~ se ve sIdhe mAtA-pitA ke pAsa Ae aura apanA nirNaya btlaayaa| bhRgu purohita ne unheM brAhmaNaparamparA ke anusAra bahuta kucha samajhAne aura sAdhu banane se rokane kA prayatna kiyA, magara saba vyartha! unake mana para dUsarA koI raMga nahIM car3ha sakA, balki donoM putroM kI yuktisaMgata bAtoM se bhRgu purohita bhI dIkSA lene ko tatpara ho gyaa| Age kI kathA mUlapATha meM hI varNita hai| * kula milAkara isa adhyayana se punarjanmavAda kI puSTi hotI hai tathA brAhmaNa-zramaNa paramparA kI maulika mAnyatAoM tathA tatkAlIna sAmAjika paramparA kA spaSTa citra sAmane A jAtA hai| 00 1. uttarA. niyukti gA. 363 se 373 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudasamaM ajjhayaNaM : usuyArijjaM caudahavA~ adhyayana : iSukArIya Tr prastuta adhyayana ke chaha pAtroM kA pUrvajanma evaM vartamAna janma kA sAmAnya paricaya 1. devA bhavittANa pure bhavammI keI cuyA egvimaannvaasii| pure purANe usuyAranAme khAe samiddhe surlogrmme|| [1] devaloka ke samAna ramaNIya, prAcIna, prasiddha aura samRddha 'iSukAra' nAmaka nagara meM , pUrvajanma meM deva hokara eka hI vimAna meM rahane vAle kucha jIva devatA kA AyuSya pUrNa kara avatarita hue| 2. sakammaseseNa purAkaeNaM kulesudaggesu ya te psuuyaa| niviNNasaMsArabhayA jahAya jiNindamaggaM saraNaM pvnnaa|| / [2] pUrvabhava meM kRta, apane avaziSTa zubha karmoM ke kAraNa ve (chahoM) jIva (iSukAranagara ke) uccakuloM meM utpanna hue aura saMsAra ke bhaya se udvigna hokara, (kAmabhogoM kA ) parityAga kara jinendramArga kI zaraNa ko prApta hue| pumattamAgamma kumAra do vI parohio tassa jasA ya pttii| visAlakittI ya tahosuyAro rAyattha devI kamalAvaI y|| [3] isa bhava meM puruSatva ko prApta karake do vyakti purohitakumAra (bhRgu-putra) hue, (tIsarA jIva bhRgu nAmaka) purohita huA, (cauthA jIva) usakI patnI (yazA nAma kI purohitAnI), (pAMcavA~ jIva) vizAla kIrti vAlA iSukAra nAmaka rAjA huA tathA (chaThA jIva) usakI devI (mukhya rAnI) kamalAvatI huii| (ye chahoM jIva apanA-apanA AyuSya pUrNa hone para kramazaH pahale-pIche cyavakara pUrvabhava ke sambandha se eka hI nagara meM utpanna hue)| vivecana--purANe--prAcIna yA cirantana / yaha nagara bahuta purAnA thaa| egavimANavAsI-ve eka hI padmagulma nAmaka vimAna ke nivAsI the| isalie egavimANavAsI kahA gayA hai| ___purAkaeNaM sakammaseseNa : bhAvArtha-purAkRta-pUrvajanmopArjita svakarmazeSa-apane puNya-prakRti rUpa karma zeSa the, ina kaarnn| apane dvArA pUrvajanmoM meM upArjita puNya karma zeSa hone se jIva ko janma grahaNa karanA par3atA hai| ina chahoM vyaktiyoM ke sabhI puNyakarma devaloka meM kSINa nahIM hue the; ve bAkI the| isa kAraNa unakA janma uttamakula meM huaa| jiNidamaggaM : jinendramArga-samyagdarzana-jJAna-cAritrAtmaka muktipatha ko| kumAra do vI--donoM kumAra--do purohita putra / 1. uttarA. bRhadvRtti, patra 396-397 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 virakta purohitakumAroM kI pitA se dIkSA kI anumati 4. jAI - jarA - maccubhayAbhibhUyA bahiM vihArAbhiniviTThacittA / saMsAracakkarassa vimokkhaNaTThA daTThUNa te kAmaguNe virattA // piyaputtagA donni vi mAhaNassa sakammasIlassa purohiyassa / sarittu porANi tattha jAI tahA suciNNaM tava - saMjamaM ca // 5. [4-5] svakarmazIla ( brAhmaNa ke yogya yajana - yAjana Adi anuSThAna meM nirata) purohita ke donoM priyaputroM ne eka bAra muniyoM ko dekhA to unheM apane pUrvajanma kA tathA usa janma meM samyakrUpa se Acarita tapa aura saMyama kA smaraNa ho gyaa| ( phalataH ) ve donoM janma, jarA aura mRtyu ke bhaya se abhibhUta hue / unakA anta:karaNa bahirvihAra, arthAt -- mokSa kI ora AkRSTa ho gayA / ( ataH ve donoM saMsAracakra se vimukta hone ke lie (zabdAdi) kAmaguNoM se virakta ho ge| 6. te kAmabhogesu asajjamANA mANussaesuM je yAvi divvA / mokkhAbhikaMkhI abhijAyasaDDA tAyaM uvAgamma imaM udAhu // uttarAdhyayana sUtra [6] ve donoM purohita putra manuSya tathA devasambandhI kAmabhogoM se anAsakta aura zraddhA (tattvaruci) saMpanna una donoM putroM ne pitA ke pAsa Akara isa prakAra kahAasAsayaM daTTu imaM vihAraM bahuantarAyaM na ya dIhamAuM / tamhA hiMsi na raI lahAmo AmantayAmo carissAmu moNaM // 7. ge| mokSa ke abhilASI [7] isa vihAra (manuSya-jIvana ke rUpa meM avasthAna) ko hamane azAzvata (anitya = kSaNika) dekha (jAna) liyaa| (sAtha hI yaha ) aneka vighna-bAdhAoM se paripUrNa hai aura manuSya Ayu bhI dIrgha (lambI) nahIM hai| isalie hameM aba ghara meM koI Ananda nahIM mila rahA hai / ata: aba munibhAva (saMyama ) kA AcaraNa (aMgIkAra) karane ke lie Apa se hama anumati cAhate haiM / vivecana--bahiM vihArAbhiNiviTThacittA - bahi: arthAt -- saMsAra se bAhara, vihAra- sthAna, arthAt mokss| mokSa saMsAra se bAhara hai| usameM una donoM kA citta abhiniviSTa ho gayA -- arthAt -- jama gyaa| mukha kAmaguNe virattA -- kAmanAoM ko uttejita karane vAle zabdAdi / indriviSayoM se virakta -- parAG kyoMki kAmaguNa mukti ke virodhI haiM, muktimArga meM bAdhaka haiN| bRhadvRttikAra ne kAmaguNavirakti ko hI jinendramArga kI zaraNa meM jAnA batAyA hai| sakammasIlassa purohiyassa -- svakarmazIla - brAhmaNavarNa ke apane karma - yajJa-yAga Adi anuSThAna meM nirata purohita ke-- zAntikarttA ke / suciNaM- -- yaha tapa aura saMyama kA vizeSaNa hai| isakA Azaya hai ki pUrvajanma meM unhoMne jo nidAna Adi se rahita tapa, saMyama kA AcaraNa kiyA thA, usakA smaraNa huaa| imaM vihAraM -- 'isa vihAra' se Azaya hai-- isa pratyakSa dRzyamAna manuSyajIvana (narabhava) meM avasthAna / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 caudahavA~ adhyayana : iSukArIya AmaMtayAmo : tAtparya--AmaMtraNa kara rahe--pUcha rahe haiM, yaha artha hote hue bhI Azaya hai-anumati mAMga rahe haiN| purohita aura usake putroM kA paraspara saMvAda 8. aha tAyago tattha muNINa tesiM tavassa vAghAyakara vyaasii| imaM vayaM veyavio vayanti jahA na hoI asuyANa logo|| __ [8] yaha (putroM ke dvArA virakti kI bAta) suna kara pitA ne usa avasara para una kumAramuniyoM ke tapa meM bAdhA utpanna karane vAlI yaha bAta kahI-patro! vedoM ke jJAtA-yaha vacana kahate haiM ki-nipate kI--jinake putra nahIM hotA, unakI--(uttama) gati (paraloka) nahIM hotI hai|' 9. ahija vee parivissa vippe putte paDiTThappa gihaMsi jaayaa| bhoccANa bhoe saha itthiyAhiM AraNagA hoha muNI pstthaa|| [9] (isalie) he putro! (pahale) vedoM kA adhyayana karake, brAhmaNoM ko bhojana karA kara, striyoM ke sAtha bhoga bhogo aura phira putroM ko ghara kA bhAra sauMpa kara AraNyaka (araNyavAsI) prazasta muni bnnaa| 10. soyaggiNA AyaguNindhaNeNaM mohANilA pjlnnaahiennN| saMtattabhAvaM paritappamANaM lAlappamANaM bahuhA bahuM c|| [10] (isake pazcAt) jisakA anta:karaNa apane rAgAdiguNarUpa indhana (jalAvana) se evaM moharUpI pavana se adhikAdhika prajvalita tathA zokAgni se saMtapta evaM paritapta ho gayA thA aura jo mohagrasta ho kara aneka prakAra se atyadhika dInahIna vacana bola rahA thA 11. purohiyaM taM kamaso'NuNantaM nimaMtayantaM ca sue dhnnennN| __jahakkama kAmaguNehi ceva kumAragA te pasamikkha vakkaM // [11] jo eka ke bAda eka bAra-bAra anunaya kara rahA thA tathA jo Apane donoM putroM ko dhana kA aura kramaprApta kAmabhogoM kA nimaMtraNa de rahA thA; usa (apane pitA) purohita (bhRgu nAmaka vipra) ko donoM kumAroM ne bhalIbhAMti soca-vicAra kara ye vAkya kahe - 12. veyA ahIyA na bhavanti tANaM bhuttA diyA ninti tamaM tmennN| jAyA ya puttA na havanti tANaM ko NAma te aNumanneja eyN|| [12] (putra)-adhIta veda arthAt vedoM kA adhyayana trANa (AtmarakSaka) nahIM hotaa| (yajJayAgAdi ke rUpa meM pazuvadha ke upadezaka) dvija (brAhmaNa) bhI bhojana karAne para tamastama (ghora andhakAra) meM le jAte haiN| aMgajAta (aurasa) putra bhI trANa (zaraNa) rUpa nahIM hote| ata: Apake isa (pUrvokta) kathana kA kauna anumodana karegA! 13. khaNamettasokkhA bahukAladukkhA pagAmadukkhA annigaamsokkhaa| saMsAramokkhassa vipakkhabhUyA khANI aNatthANa u kaambhogaa|| 1. bRhadvRtti, patra 397-398 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra [13] ye kAmabhoga kSaNamAtra ke lie sukhadAyI hote haiM, kintu phira cirakAla taka du:kha dete haiM / ataH ye adhika duHkha aura alpa (arthAt - tuccha) sukha dete haiN| ye saMsAra se mukta hone meM vipakSabhUta ( bAdhaka) haiM aura anarthoM kI khAna haiN| 216 14. parivvayante aNiyattakAme aho ya rAo paritappamANe / annappamatte dhaNamesamANe pappoti maccuM purise jaraM ca // [14] jo kAma se nivRtta nahIM hai, vaha (atRpti kI jvAlA se saMtapta hotA huA) dina-rAta bhaTakatA phiratA hai / dUsaroM (svajanoM) ke lie pramatta (Asaktacitta) hokara ( vividha upAyoM se ) dhana kI khoja meM lagA huA vaha puruSa (ekadina ) jarA (vRddhAvasthA) aura mRtyu ko prApta ho jAtA hai| 15. imaM ca me atthi imaM ca natthi imaM ca me kicca imaM akiccaM / taM evamevaM lAlappamANaM harA haraMti tti kahaM pamAe ? // [15] yaha merA hai, aura yaha merA nahIM hai; (tathA) yaha mujhe karanA hai aura yaha nahIM karanA hai; isa prakAra vyartha kI bakavAsa ( lapalapa) karane vAle vyakti ko AyuSya kA apaharaNa karane vAle dina aura rAta (kAla) uThA le jAte haiN| aisI sthiti meM pramAda karanA kaise ucita hai ? 16. dhaNaM pabhUyaM saha itthiyAhiM sayaNA tahA kAmaguNA pagAmA / tavaM kae tappa jassa logo taM savva sAhINamiheva tubbhaM // [16] (pitA) - jisakI prApti ke lie loga tapa karate haiM; vaha pracura dhana hai, striyA~ haiM, mAtApitA Adi svajana bhI haiM tathA indriyoM ke manojJa viSaya-bhoga bhI haiM, ye saba tumheM yahIM svAdhInarUpa se prApta haiM / (phira paraloka ke ina sukhoM ke lie tuma kyoM bhikSu bananA cAhate ho ? ) 17. dhaNeNa kiM dhammadhurAhigAre sayaNeNa vA kAmaguNehi ceva / samaNA bhavissAmu guNohadhArI bahiMvihArA abhigamma bhikkhaM // [17] (putra) - (dazavidha - zramaNa ) dharma kI dhurA ko vahana karane ke adhikAra ( ko pAne) meM dhana se, svajana se yA kAmaguNoM (indriyaviSayoM) se hameM kyA prayojana hai? hama to zuddha bhikSA kA Azraya lekara guNa-samUha ke dhAraka apratibaddhavihArI zramaNa bneNge| (inameM hameM dhana Adi kI AvazyakatA hI nahIM rahegI / ) 18. jahA ya aggI araNIu santo khIre ghayaM tella mahAtilesu / emeva jAyA ! sarIraMsi sattA saMmucchaI nAsai nAvaciTThe // [18] (pitA) - putro ! jaise araNi ke kASTha meM se agni, dUdha meM se ghI, tiloM meM tela, (pahale asat) vidyamAna na hote hue bhI utpanna hotA hai, usI prakAra zarIra meM se jIva ( bhI pahale) asat (thA, phira) paidA ho jAtA hai aura (zarIra ke nAza ke sAtha) naSTa ho jAtA hai| phira jIva kA kucha bhI astitva nahIM rahatA / 19. no indiyaggejjha amuttabhAvA amuttabhAvA vi ya hoi nicco / ajjhattharaM niyayassa bandho saMsAraheuM ca vayanti bandhaM // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyayana : iSukArIya 217 __ [19] (putra)-(pitA!) AtmA amUrta hai, vaha indriyoM ke dvArA grAhya nahIM hai (jAnA nahIM jA sakatA) aura jo amUrta hotA hai, vaha nitya hotA hai| AtmA ke Antarika rAgAdi doSa hI nizcitarUpa se usake bandha ke kAraNa haiM aura bandha ko hI (jJAnI puruSa) saMsAra kA hetu kahate haiN| 20. jahA vayaM dhammamajANamANA jAvaM purA kammamakAsi mohaa| orujjhamANA parirakkhiyantA taM neva bhujjo vi smaayraamo|| [20] jaise pahale dharma ko nahIM jAnate hue tathA Apake dvArA ghara meM avaruddha hone (roke jAne) se evaM cAroM ora se bacAne para ( ghara se nahIM nikalane deMge) se hama mohavaza pApakarma karate rahe; parantu aba hama puna: usa pApakarma kA AcaraNa nahIM kreNge| 21. abbhAhayaMmi logaMmi savvao privaarie| ___ amohAhiM paDantIhiM gihaMsi na raiM lbhe|| [21] yaha loka (jabaki) Ahata (pIr3ita) hai, cAroM ora se ghirA huA hai, amoghA AtI jA rahI hai; (aisI sthiti meM) hama (aba) ghara (saMsAra) meM sukha nahIM pA rahe haiN| (ataH hameM aba anagAra banane do)| 22. keNa abbhAhao logo? keNa vA parivArio? ___ kA vA amohA vuttA? jAyA! ciMtAvaro humi|| [22](pitA)-putro! yaha loka kisake dvArA Ahata (pIr3ita) hai? kisase ghirA huA hai? athavA amoghA kise kahate haiM? yaha jAnane ke lie maiM cintAtura huuN| 23. maccuNA'bbhAhao logo jarAe privaario| __ amohA rayaNI vuttA evaM tAya! viyaannh|| [23] (putra)-pitAjI ! Apa yaha nizcita jAna leM ki yaha loka mRtyu se Ahata hai tathA vRddhAvasthA se ghirA huA hai aura rAtri (rAta aura dina meM samaya-cakra kI gati) ko amoghA (acUka rUpa se satata gatizIla) kahA gayA hai| 24. jA jA vaccai rayaNI na sA pddiniyttii| ahammaM kuNamANassa aphalA janti raaio|| [24] jo-jo rAtri (upalakSaNa se dina-samaya) vyatIta ho rahI hai, vaha lauTa kara nahIM aatii| adharma karane vAle kI rAtriyA~ niSphala vyatIta ho rahI haiN| 25. jA jA vaccai rayaNI na sA pddiniyttii| dhammaM ca kuNamANassa saphalA janti raaio|| * [25] jo-jo rAtri vyatIta ho rahI hai, vaha phira kabhI vApisa lauTa kara nahIM aatii| dharma karane vAle vyakti kI rAtriyA~ saphala hotI haiN| 26. egao saMvasittANaM duhao smmttsNjuyaa| pacchA jAyA! gamissAmo bhikkhamANA kule kule|| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra [26] (pitA) - putro ! pahale hama saba (tuma donoM aura hama donoM) eka sAtha raha kara samyaktva aura vratoM se yukta hoM (arthAt - gRhasthadharma kA AcaraNa kareM) aura pazcAt DhalatI umra meM dIkSita ho kara gharaghara se bhikSA grahaNa karate hue vicreNge| 218 27. jassatthi maccuNA sakkhaM jassa va'tthi palAyaNaM / jo jANe na marissAmi so hu kaMkhe sue siyA // [27] (putra) - (pitAjI!) jisakI mRtyu ke sAtha maitrI ho, athavA jo mRtyu ke Ane para bhAga kara baca sakatA ho, yA jo yaha jAnatA hai ki maiM kabhI marU~gA hI nahIM, vahI soca sakatA hai ki ( Aja nahIM) kala dharmAcaraNa kara lU~gA / 28. ajjeva dhammaM paDivajjayAmo jahiM pavannA na puNabbhavAmo / aNAyaM neva ya atthi kiMci saddhAkhamaM Ne viNaittu rAgaM // [28] (ata:) hama to Aja rAga ko dUra karake, zraddhA se sakSama ho kara munidharma ko aMgIkAra kareMge, jisakI zaraNa pA kara isa saMsAra meM phira janma lenA na pdd'e| koI bhI bhoga hamAre lie anAgata - aprApta - abhukta) nahIM hai; (kyoMki ve ananta bAra bhoge jA cuke haiM / ) vivecana -- muNINa-- donoM kumAroM ke liye yahA~ 'muni' zabda kA prayoga bhAvamuni kI apekSA se hai / ataH yahA~ muni zabda kA artha munibhAva ko svIkRta -- bhAvamuni samajhanA caahie| tavassa vAghAyakaraManazanAdi bAraha prakAra ke tapa tathA upalakSaNa se saddharmAcaraNa meM vighna kAraka-bAdhaka / 1 na hoI asuyANa logo : vyAkhyA - vaidika dharmagranthoM kA yaha mantavya hai ki jisake putra nahIM hotA, usakI sadgati nahIM hotI, usakA paraloka bigar3a jAtA hai, kyoMki putra ke binA piNDadAna Adi dene vAlA koI nahIM hotA, isalie aputra ko sadgati yA uttama paraloka-prApti nahIM hotii| jaisA ki kahA hai"aputrasya gatirnAsti svargo naiva ca naiva c| tasmAt putramukhaM dRSTvA pazcAt dharmaM samAcaret // " arthAt -- putrahIna kI sadgati nahIM hotI hai, svarga to kisI bhI hAlata meM nahIM miltaa| isalie pahale putra kA mukha dekha kara phira saMnyAsAdi dharma kA AcaraNa karo / 2 aro gAthA kI vyAkhyA-- bhRgu parohita kA yaha kathana --apane donoM virakta putroM ko gRhasthAzrama meM rahane kA anurodha karate hue vaidika dharma kI paramparA kI dRSTi se hai| ina mantavya kA samarthana brAhmaNa, dharmasUtra evaM smRtiyoM meM milatA hai| bodhAyana dharmasUtra ke anusAra brAhmaNa janma se hI tIna RNoM ko sAtha lekara utpanna hotA hai, yathA-- RSiRNa, pitRRNa aura devRnn| RSiRNa ---- vedAdhyayana va svAdhyAya ke dvArA, pitRRNa -- gRhasthAzrama svIkAra karake santAnotpatti dvArA aura devaRNa -- yajJa yAgAdi ke dvArA cukAyA 1. bRhadvRtti patra 398 2. (ka) 'anapatyasya lokA na santi ' - veda (ga) 'nAputrasya loko'sti / - aitareya brAhmaNa 7/3 (kha) ' putreNa jAyate lokaH / ' Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyayana : iSukArIya 219 jAtA hai / ina RNoM ko cukAne ke lie yajJAdipUrvaka gRhasthAzrama kA Azraya karane vAlA manuSya brahmaloka meM pahu~catA hai, kintu ise chor3a kara yAnI vedoM ko par3he vinA, putroM ko utpanna kiye vinA aura yajJa kiye vinA, jo brAhmaNa mokSa yA brahmacarya yA saMnyAsa kI icchA karatA hai yA prazaMsA karatA hai vaha naraka meM jAtA hai yA dhUla meM mila jAtA hai| mahAbhArata meM bhI brAhmaNa ke lie isI vidhAna kI puSTi milatI hai| prastuta gAthA meM prayukta 'ahijja vee' se brahmacaryAzrama svIkAra karane kA tathA parivissa vippe ityAdi zeSa padoM se gRhasthAzrama svIkAra sUcita hotA hai| AraNagA muNI-aitareya, kauSItakI, taittirIya evaM bRhadAraNyaka Adi brAhmaNagrantha yA upaniSad AraNyaka kahalAte haiN| inameM varNita viSayoM ke adhyayana ke lie araNya kA ekAntavAsa svIkAra kiyA jAtA thA, isa dRSTi se AraNyaka kA artha-AraNyakavratadhArI kiyA gayA hai| isa gAthA meM prayukta ina donoM padoM ke do artha bRhadvRtti meM kiye gaye haiM-(1) AraNyakavratadhArI muni-tapasvI honA / (2) AraNyaka zabda se vAnaprasthAzrama aura muni zabda se saMnyAsAzrama ye do artha sUcita hote haiN| veyA ahIyA na bhavaMti tANaM- Rgveda Adi vedazAstroM ke adhyayana mAtra se kisI kI durgati se rakSA nahIM ho sktii| kahA bhI hai-he yudhiSThara jo brAhmaNa sirpha veda par3hA huA hai , vaha akAraNa hai, kyoMki agara veda par3hane mAtra se AtmarakSA ho jAtI to jise zIla rucikara nahIM hai, aisA duHzIla bhI veda par3hatA hai| bhuttA diAo- bhojana karAe hue brAhmaNa kaise tamastama meM le jAte haiM? isakA rahasya yaha hai ki jo brAhmaNa vaiDAlika vRtti ke haiM, jo yajJAdi meM hone vAlI pazuhiMsA ke upadezaka haiM, kumArga kI prarUpaNA karate haiM, aise brAhmaNoM kI preraNA se vyakti mahArambha karake tathA pazuvadha karake ghora naraka ke mehamAna banate haiN| kyoMki paMcendriyavadha naraka kA kAraNa hai| isa dRSTi se kahA gayA hai ki jo aise vaiDAlika brAhmaNoM ko bhojana karAte haiM, unheM vaise anAcArI brAhmaNa tamastama nAmaka saptama naraka meM jAne ke kAraNa banate haiN| athavA tamastama kA artha-ajJAna-andhavizvAsa Adi ghora andhakAra hai, ataH aise duHzIla brAhmaNa yajamAna ko ajJAna-andhavizvAsa rUpI andhakAra meM le jAte haiN| jAyA ya puttA na havaMti tANaM- vAstava meM putra kisI bhI mAtA-pitA ko narakAdi gatiyoM meM jAne se bacA nahIM skte| unake hI dharmagranthoM meM kahA hai-yadi putroM ke dvArA piNDadAna se hI svarga mila jAtA hai to phira dAna Adi dharmoM kA AcaraNa vyartha ho jaaegaa| dAna ke lie phira dhana-dhAnya kA vyaya karake ghara khAlI karane kI kyA jarUrata hai? parantu aisI bAta yuktiviruddha hai| 'yadi putra utpanna karane se hI svarga prApta hotA to DulI (kacchapI), goha, sUarI tathA murge Adi aneka putroM vAle pazupakSiyoM ko sarvaprathama svarga mila jAnA cAhie, tatpazcAt anya logoM ko| prastuta gAthA (saM012) meM veda par3ha kara Adi tIna bAtoM kA samAdhAna 1. (ka) baudhAyana dharmasUtra 2/6/11/33-34 (kha) manusmRti 3/131, 186-187 (ga) mahAbhArata, zAntiparva, mokSadharma a0 227 (gha) bahavRtti, patra 399 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 uttarAdhyayana sUtra diyA gayA hai, cauthI bAta thI-bhoga-bhogakara bAda meM saMnyAsa lenA-usake uttara meM 13-14-15 vIM gAthA annapamatte dhaNamesamANe0-eka ora kAmanAoM se atRpta vyakti viSayasukhoM kI prApti ke lie idhara-udhara mArA-mArA phiratA hai, dUsarI ora vaha svajana Adi anya logoM ke lie athavA anna (AhAra) ke lie Asaktacita hokara vividha upAyoM se dhana ke pIche pAgala banA rahatA hai, aise vyakti ke manoratha pUrNa nahIM hote aura bIca meM bur3hApA aura mRtyu use dhara dabAte haiN| vaha dharma meM udyama kiye vinA yoM hI khAlI hAtha calA jAtA hai| 2 dhaNeNa kiM dhammadhurAhigAre0- isa gAthA kA Azaya yaha hai ki munidharma ke AcaraNa meM, bhikSAcarI meM, samyagdarzanAdi guNoM ke dhAraNa karane meM, athavA saMyama-pAlana meM dhana kI koI AvazyakatA nahIM rahatI, svajanoM kI bhI AvazyakatA nahIM rahatI, kyoMki mahAvratAdi kA pAlana vyaktigata hai| aura na hI kAmabhogoM kI inameM apekSA hai, balki kAmabhoga, dhana yA svajana saMyama meM bAdhaka haiN| isIlie veda meM kahA hai -"na prajayA, na dhanena, tyogenaikenaamRttvmaanshuH|" arthAt - na santAna se aura na dhana se, kintu ekamAtra tyAga se hI logoM ne amRtatva prApta kiyA hai| jahA ya aggI0 : gAthA kA tAtparya isa gAthA meM bhRgu purohita dvArA apane putroM ko AtmA ke astitva se inkAra karake saMzaya meM DAlane kA upakrama kiyA gayA hai| kyoMki samasta dharmasAdhanAoM kA mUla AtmA hai| AtmA ko zuddha aura vikasita karane ke lie hI munidharma kI sAdhanA hai| ataH purohita kA Azaya thA ki AtmA ke astitva kA hI niSedha kara diyA jAe to muni banane kI unakI bhAvanA svataH samApta ho jaaegii| yahA~ asadvAdiyoM kA mata prastuta kiyA gayA hai, jisameM AtmA ko utpatti se pUrva 'asat' mAnA jAtA hai| madya kI taraha kAraNasAmagrI milane para vaha utpanna evaM vinaSTa ho jAtI hai| avasthita nahIM rhtii| arthAt janmAntara meM nahIM jaatii| nAstika loga AtmA ko 'asat' isalie mAnate haiM ki janma se pahale usakA koI astitva nahIM hotA, ve anavasthita isalie mAnate haiM ki mRtyu ke pazcAt usakA astitva nahIM rhtaa| tAtparya yaha hai ki nAstikoM ke mata meM AtmA na zarIra meM praveza karate samaya dRSTigocara hotI hai, na hI zarIra chUTate samaya, ataeva AtmA kI svatantra sattA nahIM hai| vastutaH sarvathA asat kI utpatti nahIM hotii| utpanna vahI hotA hai jo pahale bhI ho aura pIche bhii| jo pahale bhI nahIM hotA, pIche bhI nahIM hotA, vaha bIca meM kaise ho sakatA hai? yaha AcArAMga Adi meM spaSTa kahA gayA hai| kumAroM dvArA prativAda- AtmA ko asat banAne kA khaNDana karate hue kumAroM ne kahA-'AtmA carmacakSuoM se nahIM dikhatI, itane mAtra se usakA astitva na mAnanA yuktisaMgata nhiiN| indriyoM ke dvArA mUrta 1. bRhadvRtti, patra 400 yadi putrAd bhavetsvargo, dAnadharmo na vidyte| muSitastatra loko'yaM, dAnadharmo nirrthkH||1|| bahuputrA dulI godhA, tAmracUDastathaiva c| teSAM ca prathamaH svargaH pazcAlloko gamiSyati // 2 // 2. bRhadvatti, patra 400 3. (ka) bRhadvatti, patra 401 (kha) veda, upaniSad 4. (ka) bRhavRtti,patra 401 'AtmAstitvanumUlatvAt sakaladharmAnuSThAnasya tannirAkaraNAyAha prohitH|' (kha) AcArAMga 1/4/4/46 'jassa natthi purA pacchA, majhe tassa kao siyA?' Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyayana : iSukArIya 221 dravyoM ko hI jAnA jA sakatA hai| amUrta ko nhiiN| AtmA amUrta hai, isalie vaha indriyagrAhya nahIM hai| ataH kumAroM ne isa gAthA dvArA 4 tathyoM kA nirUpaNa kara diyA-(1) AtmA hai, (2) vaha amUrta hone se nitya hai, (3) adhyAtmadoSa -(AtmA meM hone vAle mityAtva, rAga-dveSa Adi Antarika doSa) ke kAraNa karmabandha hotA hai aura (4) karma bandha ke kAraNa vaha bAra-bAra janma-maraNa karatI hai| no indiyagejjha0: do artha-(1) cUrNi meM noindriyaM eka zabda mAna kara artha kiyA hai--amUrta bhAvamana dvArA grAhya hai, (2) bRhavRtti meM no aura indriyoM ko pRthak-pRthak mAna kara artha kiyA hai- amUrta vastu indriyagrAhya nahIM hai| dhamma -samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa dhrm| orujjhamANA parirakkhayaMtA-pitA ke dvArA avaruddha-ghara se bAhara jAne se roke gae the| athavA sAdhuoM ke darzana se roke gae the| ghara meM hI rakhe gae the| yA bAhara na nikalane pAe~ aise kar3e pahare meM rakhe gae the|3 maccuNA'bbhAhao loo-mRtyu kI sarvatra nirAbAdha gati hai, isalie yaha vizva mRtyu dvArA pIr3ita hai| amohA : amogha- amoghA kA yoM to artha hotA hai-avyartha, acuuk| parantu prastuta gAthA meM amoghA kA prayoga 'rAtri' ke artha meM kiyA gayA hai, usakA kAraNa yaha hai ki lokokti ke anusAra mRtyu ko kAlarAtri kahA jAtA hai| bahadavRtti meM upalakSaNa se dina kA bhI grahaNa kiyA gayA hai| duhao-yahA~ duhao kA artha hai--tuma donoM aura hama (mAtA-pitA) donoN| pacchA--pazcAt yahA~ pazcima avasthA-bur3hApe meM muni banane kA saMketa hai| isase vaidika dharma kI AzramavyavasthA bhI sUcita hotI hai| aNAgayaM neva ya asthi kiMci : tIna artha--(1) anAgata--aprApta (manojJa sAMsArika koI bhI viSayasukhabhoga Adi abhukta) nahIM haiM, kyoMki anAdi kAla se saMsAra meM paribhramaNa karane vAlI AtmA ke lie kucha bhI abhukta nahIM hai| saba kucha pahale prApta ho ( bhogA jA) cukA hai| padArtha yA bhoga kI prApti ke lie ghara meM rahanA Avazyaka nahIM hai| (2) jahA~ mRtyu kI Agati -pahu~ca-na ho, aisA koI sthAna nahIM hai| (3) Agatirahita (anAgata) koI bhI nahIM hai, jarA, maraNa Adi duHkha-samUha saba AgatimAn hai| kyoMki saMsArI jIvoM ke lie ye aTala haiM, anivArya haiN|6| viNaitta rAgaM-rAga kA artha yahA~ prasaMgavaza svajanoM ke prati Asakti hai| vAstava meM kauna kisakA svajana hai aura kauna kisakA svajana nahIM hai? Agama meM kahA hai-(pra0) 'bhaMte! kyA yaha jIva isa janma se 1. (ka) adhyAtmazabdena AtmasthA mithyAtvAdaya ihocynte| -bRhavRtti, patra 402 (kha) 'koha ca mANaM ca taheva mAyaM lobhaM cautthaM ajjhtthdosaa|'-suutrkRtaaNg 1/6/25 2. (ka) 'noindriyaM mnH|'- uttarA0 cUrNi0 pR0 226 / (kha) no iti pratiSedhe, indriyaiH zrotrAdibhirgrAhyaH- saMvedyaH indriygraahyH| -bRhadvRtti, patra 402 3. (ka) uttarA0 bRhadvRtti, patra 403 (kha) uttarA0 priyadarzinITIkA, bhA. 2, pR0 841 4. (ka) uttarA0 cUrNi0 pR0 227 (kha) bRhavRtti, patra 403 5. (ka) vahI, patra 404 (kha) uttarA0 cUrNi, pR0 227 6. bRhadvRtti, patra 404 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 uttarAdhyayana sUtra pUrva mAtA, pitA, bhAI, putra, putrI, patnI ke rUpa meM tathA mitra-svajana-sambandhI se paricita ke rUpa meM utpanna huA hai? (u0) hA~, gautama! (eka bAra nahIM), bAra-bAra yahA~ taka ki anantavAra tathArUpa meM utpanna huA prabuddha purohita, apanI patnI se 29. pahINaputtassa hu natthi vAso vAsiTThi! bhikkhAyariyAi kaalo| sAhAhi rukkho lahae samAhiM chinnAhi sAhAhi tameva khaannuN|| [29] (prabuddha purohita)-he vAziSThi! putroM se vihIna (isa ghara meM) merA nivAsa nahIM ho sktaa| (aba merA) bhikSAcaryA kA kAla (A gayA) hai| vRkSa zAkhAoM se hI zobhA pAtA hai (samAdhi ko prApta hotA hai)| zAkhAoM ke kaTa jAne para vahI vRkSa lUMTha kahalAne lagatA hai| 30. paMkhAvihUNo vva jaheha pakkhI bhiccA vihUNo vva raNe nrindo| vivannasAro vaNio vva poe pahINaputto mi tahA ahaM pi|| [30] isa loka meM jaise paMkhoM se rahita pakSI tathA raNakSetra meM bhRtyoM-subhaToM ke binA rAjA, evaM (TUTe) jalapota (jahAja) para ke svarNAdi dravya naSTa ho jAne para jaise vaNik asahAya hokara duHkha pAtA hai, vaise hI maiM bhI putroM ke vinA (asahAya hokara duHkhI) huuN| 31. susaMbhiyA kAmaguNA ime te saMpiNDiyA aggrsppbhuuyaa| bhuMjAmu tA kAmaguNe pagAmaM pacchA gamissAmu phaannmggN|| __[31] (purohita-patnI)-tumhAre (ghara meM) susaMskRta aura samyak rUpa se saMgRhIta pradhAna zRMgArAdi ye rasamaya jo kAmabhoga hameM prApta haiM, ina kAmabhogoM ko abhI khUba bhoga leM, usake pazcAt hama munidharma ke pradhAnamArga para cleNge| 32. bhuttA rasA bhoI! jahAi Ne vao na jIviyaTThA pajahAmi bhoe| lAbhaM alAbhaM ca suhaM ca dukkhaM saMcikkhamANo carissAmi monnN|| [32] (purohita)-bhavati! (priye!) hama viSaya-rasoM ko bhoga cuke haiN| (abhISTa kriyA karane meM samartha) vaya hameM chor3atA jA rahA hai| maiM (asaMyamI yA svargIya) jIvana (pAne) ke liye bhogoM ko nahIM chor3a rahA huuN| lAbha aura alAbha, sukha aura duHkha ko samabhAva se dekhatA huA munidharma kA AcaraNa kruuNgaa| (arthAt-mukti ke lie hI mujhe dIkSA lenI hai, kAmabhogoM ke lie nhiiN)| ___ 33. mA hU tumaM soyariyANa saMbhare juNNo va haMso pddisottgaamii| bhuMjAhi bhogAi mae samANaM dukkhaM khubhikkhaayriyaavihaaro|| [33] (purohitapatnI)-pratisrota (ulaTe pravAha) meM bahane vAle bUr3he haMsa kI taraha kahIM tumheM phira 1. (ka) vahI, patra 405 (kha)"ayaM NaM bhaMte! jIva egamegassa jIvassa mAittAe (piyattAe) bhAittAe, puttatAe, dhUyattAe,suNhattAe, bhajattAe suhi-sayaNa-saMbaMdha-saMthuyattAe uvavaNNapuve?,haMtA goyamA! asatiM aduvA annNtkhutto|" Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyayana : iSukArIya 223 apane sahodara bhAiyoM (svajana-sambandhiyoM) ko yAda na karanA par3e ! ata: mere sAtha bhogoM ko bhogo| yaha bhikSAcaryA aura (grAmAnugrAma) vihAra karanA Adi vAstava meM duHkharUpa hI hai| 34. jahA ya bhoI! taNuyaM bhuyaMgo nimmoyaNiM hicca palei mutto| emae jAyA payahanti bhoe te haM kahaM naannugmissmekko|| [34] (purohita)-bhavati! (priye!) jaise sarpa zarIra se utpanna huI keMculI ko chor3a kara mukta mana se (nirapekSabhAva se) Age cala par3atA hai, vaise hI donoM putra bhogoM ko chor3a kara cale jA rahe haiN| taba maiM akelA kyoM rahU~? kyoM na unakA anugamana karU~? 35. chindittu jAlaM abalaM va rohiyA macchA jahA kAmaguNe phaay| dhoreyasIlA tavasA udArA dhIrA hU bhikkhAyariyaM crnti|| [35] jaise rohita maccha kamajora jAla ko (tIkSNa pUMcha Adi se) kATa kara bAhara nikala jAte haiM, vaise hI (jAla ke samAna bandhanarUpa) kAmabhogoM ko chor3a kara dhAraNa kiye hue gurutara bhAra ko vahana karane vAle udAra (pradhAna), tapasvI evaM dhIra sAdhaka bhikSAcaryA (mahAvratI bhikSu kI caryA) ko aMgIkAra karate haiN| (ataH maiM bhI isI prakAra kI sAdhucaryA grahaNa kruuNgaa|) 36. jaheva kuMcA samaikkamantA tayANi jAlANi dalittu hNsaa| palenti puttA ya paI ya majhaM te haM kahaM nANugamissamekkA? [36] (pratibuddha purohitapatnI yazA)-jaise krauMca pakSI aura haMsa una-una sthAnoM ko lAMghate hue baheliyoM dvArA phailAye hue jAloM ko tor3a kara AkAza meM svataMtra ur3a jAte haiM, vaise hI mere putra aura pati chor3a kara cale jA rahe haiM; taba maiM pIche akelI raha kara kyA karU~gI? maiM bhI kyoM na unakA anugamana karUM? (isa prakAra purohitaparivAra ke cAroM sadasyoM ne pravrajyA grahaNa kara lI ) vivecana-vAsiTTi : vAziSThi--yaha purohita dvArA apanI patnI ko kiyA gayA sambodhana hai| isakA artha hai--'he vaziSThagotrotpanne!' prAcIna kAla meM gotra se sambodhita karanA gauravapUrNa samajhA jAtA thaa| samAhiM lahaI-zabdaza : artha hotA hai--zAkhAoM se vRkSa samAdhi (svAsthya) prApta karatA hai, kintu isakA bhAvArtha hai-zobhA pAtA hai| zAkhAe~ vRkSa kI zobhA, surakSA aura sahAyatA karane ke kAraNa samAdhi kI hetu haiN| ___ pahINaputtassa0 Adi gAthAdvaya kA tAtparya - jaise zAkhAe~ vRkSa kI zobhA, surakSA aura sahAyatA karane meM kAraNabhUta haiM, vaise hI mere lie ye donoM putra haiN| putroM se rahita akelA meM sUkhe DhUMTha ke samAna huuN| pAMkhoM se rahita pakSI ur3ane meM asamartha ho jAtA hai tathA raNakSetra meM senA ke vinA rAjA zatruoM se parAjita ho jAtA hai aura jahAja ke TUTa jAne se usameM rakhe hue sonA, ratna Adi sArabhUta tattva naSTa ho jAne para vaNik viSAdamagna ho jAtA hai, vaise hI putroM ke binA merI dazA hai| 1. bRhadvRtti, patra 405 2. bRhadvRtti, patra 405 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 uttarAdhyayana sUtra aggarasA : tIna artha -(1) agra--pradhAna madhura Adi rasa / yadyapi rasa kAmaguNoM ke antargata A jAte haiM, tathApi zabdAdi pAMcoM viSaya rasoM meM inake prati Asakti adhika hone se inakA pRthak grahaNa kiyA gayA hai| ye pradhAna rasa haiN| athavA (2) kAmaguNoM kA vizeSaNa hone se agra -rasa-zRMgArAdi rasa vAle artha hotA hai| (3) prAcIna vyAkhyAkAroM ke anusAra-rasoM arthAt-sukhoM meM agra jo kAmaguNa haiN|' pacchA--pazcAt-bhuktabhogI hokara bAda meM arthAt vRddhAvasthA meN| pahANamaggaM--mahApuruSasevita pravrajyArUpa muktipth| bhoI-bhavati--yaha sambodhana vacana hai, jisakA bhAvArtha hai-he brAhmaNi! paDisoyagAmI-pratikUla pravAha kI ora gamana karane vaalaa| juNNo va haMso paDisoyagAmI-jaise bUr3hA-azakta haMsa nadI ke pravAha ke pratikUla gamana zurU karane para bhI azakta hone para puna: anukUla pravAha kI ora daur3atA hai, vaise hI Apa (purohita) bhI duSkara saMyamabhAra ko vahana karane meM asamartha hokara kahIM aisA na ho ki punaH apane bandhu-bAndhavoM yA pUrvabhukta bhogoM ko smaraNa kreN| purohita kA patnI ke prati gRhatyAga kA nizcaya kathana-34 vIM gAthA kA Azaya yaha hai ki jaba ye hamAre donoM putra bhogoM ko sA~pa ke dvArA keMculI ke tyAga kI taraha tyAga rahe haiM, taba maiM bhuktabhogI ina bhogoM ko kyoM nahIM tyAga sakatA? putroM ke binA asahAya hokara gRhavAsa meM mere rahane se kyA prayojana hai? dhAreyasIlA- dhurAko jo vahana kareM ve dhaurey| unakI taraha arthAt-uThAye hue bhAra ko anta taka vahana karane vAle dhaureya -dhorI baila hote haiM, unakI taraha jinakA svabhAva hai| arthAt- mahAvratoM yA saMyama ke uThAe hue bhAra ko anta taka jo vahana karane vAle haiN| krauMca aura haMsa kI upamA -purohitAnI dvArA krauMca kI upamA strI-putra Adi ke bandhana se rahita apane putroM kI apekSA se dI gaI hai| haMsa kI upamA isake viparIta strI-putrAdi ke bandhana se yukta apane pati kI apekSA se dI gaI hai| purohita-parivAra ke dIkSita hone para rAnI aura rAjA kI pratikriyA evaM pratibuddhatA 37. purohiyaM taM sasuyaM sadAraM soccA'bhinikkhamma pahAya bhoe| kuDuMbasAraM viuluttamaM taM rAyaM abhikkhaM samuvAya devii|| [37] putra aura patnI ke sAtha purohita ne bhogoM ko tyAga kara abhiniSkramaNa (gRhatyAga) kiyA hai, yaha suna kara usa kuTumba kI pracura aura zreSTha dhana-sampatti kI cAha rakhane vAle rAjA ko rAnI kamalAvatI ne bAra-bAra kahA 38. vantAsI puriso rAyaM! na so hoi psNsio| mAhaNeNa pariccattaM dhaNaM aadaaumicchsi| 1. bRhadvRtti, patra 406 3. bRhadvRtti, patra 407 2. vahI, patra 406 4. vahI, patra 407 5. bRhadvRtti, patra 407 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyayana : iSukArIya 225 [38] (rAnI kamalAvatI)-he rAjan ! jo vamana kiye hue kA upabhoga karatA hai vaha puruSa prazaMsanIya nahIM hotaa| tuma brAhmaNa (bhRgu purohita) ke dvArA tyAge hue dhana ko (apane adhikAra meM) lene kI icchA rakhate ho| 39. savvaM jagaM jai tuhaM savvaM vAvi dhaNaM bhve| savvaM pi te apajattaM neva tANAya taM tv|| [39] (merI dRSTi se) sArA jagat aura jagat kA sArA dhana bhI yadi tumhArA ho jAe, to bhI vaha saba tumhAre lie aparyApta hI hogaa| vaha tumhArI rakSA nahIM kara sktaa| 40. marihisi rAyaM ! jayA tayA vA maNorame kAmaguNe phaay| ekko hu dhammo naradeva! tANaM na vijaI annamiheha kiNci|| [40] rAjan ! ina manojJa kAma-guNoM ko chor3a kara jaba yA taba (eka dina) maranA hogaa| usa samaya dharma hI ekamAtra trAtA (saMrakSaka) hogaa| he naradeva ! yahA~ dharma ke atirikta anya kucha bhI rakSaka nahIM hai| 41. nAhaM rame pakkhiNI paMjare vA saMtANachinnA carissAmi monnN| ___akiMcaNA ujjukaDA nirAmisA prigghaarNbhniyttdosaa|| [41] jaise pakSiNI piMjare meM sukha kA anubhava nahIM karatI, vaise maiM bhI yahA~ Ananda kA anubhava nahIM krtii| ata: maiM sneha-paramparA kA bandhana kATa kara akiMcana, sarala, nirAmiSa (viSaya-rUpI AmiSa se rahita) tathA parigraha aura ArambharUpI doSoM se nivRtta hokara munidharma kA AcaraNa kruuNgii| 42. davaggiNA jahA raNNe DajjhamANesu jntusu| anne sattA pamoyanti rAgaddosavasaM gyaa| 43. evameva vayaM mUDhA kAmabhogesu mucchiyaa| DajjhamANaM na bujjhAmo rAgahosa'ggiNA jgN|| [42-43] jaise vana meM lage hue dAvAnala meM jalate hue jantuoM ko dekha kara rAgadveSavaza anya jIva pramudita hote haiM isI prakAra kAmabhogoM meM mUrcchita hama mUDha loga bhI rAgadveSa kI agni meM jalate hue jagat ko nahIM samajha rahe haiN| 44. bhoge bhoccA vamittA ya lhubhuuyvihaarinno| AmoyamANA gacchanti diyA kAmakamA iv|| [44] AtmArthI sAdhaka bhogoM ko bhoga kara tathA yathAvasara unakA tyAga karake vAyu kI taraha apratibaddhavihArI-laghubhUta hokara vicaraNa karate haiN| apanI icchAnusAra svatantra vicaraNa karane vAle pakSiyoM kI taraha ve sAdhucaryA karane meM prasanna hote hue svatantra vihAra karate haiN| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 45. ime ya baddhA phandanti mama hattha'jjamAgayA / vayaM ca sattA kAmesu bhavissAmo jahA ime // [45] he Arya ! hamAre ( mere aura Apake ) hastagata hue ye kAmabhoga jinheM hamane niyantrita (baddha samajha rakhA hai ve kSaNika haiM, naSTa ho jAte haiM / ) aura hama to ( unhIM kSaNika) kAmabhogoM meM Asakta haiM, kintu jaise ye (purohitaparivAra ke cAra sabhya) bandhanamukta hue haiM, vaise hI hama bhI hoNge| 46. sAmisaM kulalaM dissa bajjhamANaM nirAmisaM / Ami savvamujjhittA viharissAmi nirAmisA // [46] mAMsa sahita giddha ko dekha usa para dUsare mAMsabhakSI pakSI jhapaTate haiM (use bAdhA - pIr3A pahu~cAte haiM) aura jisake pAsa mAMsa nahIM hotA usa para nahIM jhapaTate, unheM dekha kara maiM bhI AmiSa, arthAt mAMsa ke samAna samasta kAmabhogoM ko chor3a kara nirAmiSa (niHsaMga) hokara apratibaddha vihAra kruuNgii| 47. giddhovame u naccANaM kAme saMsAravaD DhaNe | go suvaNapAse va saMkamANo taNuM care // uttarAdhyayana sUtra [ 47 ] saMsAra ko bar3hAne vAle kAmabhogoM ko giddha ke samAna jAna kara unase vaise hI zaMkita ho kara calanA cAhie, jaise garur3a ke nikaTa sAMpa zaMkita ho kara calatA hai| 48. nAgo vva bandhaNaM chittA appaNo vasahiM ve| eyaM patthaM mahArAyaM ! usuyAri tti me suyaM // [48] jaise hAthI bandhana ko tor3a kara apane nivAsasthAna ( bastI -- vana) meM calA jAtA hai, usI prakAra he mahArAja iSukAra ! hameM bhI apane (AtmA ke) vAstavika sthAna (mokSa) meM calanA cAhie / yahI ekamAtra pathya (AtmA ke lie hitakAraka) hai, aisA maiMne (jJAniyoM se) sunA hai / vivecana -- 'vaMtAsI : vAntAzI' - bhRgupurohita ke saparivAra dIkSita hone ke bAda rAjA iSukAra usake dvArA parityakta dhana ko lAvArisa samajha kara grahaNa karanA cAhatA thA, isalie rAnI kamalAvatI ne prakArAntara se rAjA ko vAntAzI ( vamana kiye hue kA khAne vAlA) kahA / 1 nAhaM rama0 :- jaise pakSiNI piMjare meM Ananda nahIM mAnatI, vaise hI maiM bhI jarA maraNAdi upadravoM se pUrNa bhavapaMjara meM Ananda nahIM mAnatI / saMtANachinnA : chinnasaMtAnA -- sneha - saMtati - paramparAgata rAga ke bandhana ko kATa kr| nirAmisA, sAmisaM Adi zabdoM kA bhAvArtha - 41vIM gAthA meM nirAmisA kA, 46vIM meM sAmisaM, nirAmisaM, AmisaM aura nirAmisA zabdoM kA cAra bAra prayoga huA hai / anta meM 49vIM gAthA meM 'nirAmisA' zabda prayukta huA hai| prathama antima nirAmiSA zabda kA artha hai - gRddhi hetubhUta manojJa zabdAdi kAmabhoga athavA dhn| 46 vIM gAthA ke prathama do caraNoM meM vaha mAMsa ke artha meM tathA zeSa sthAnoM meM gRddhihetubhUta manojJa zabdAdi kAmabhoga ke artha meM prayukta hai| 1. bRhadvRtti, patrAMka 408 2. vahI, patra 409 3. bRhadvRtti, patra 409-410 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ adhyayana : iSukArIya 227 pariggahAraMbhaniyatta'dosA : do rUpa : do artha - (1) parigrahArambhanivRttA aura adoSA ( doSarahita) (2) parigrahArambhadoSanivRttA -- parigraha aura ArambharUpa doSoM se nivRtta / lahubhUyavihAriNo : do artha - (1) vAyu kI taraha laghubhUta -- apratibaddha ho kara vicaraNa karane vAle, (2) laghu arthAt saMyama meM vicaraNa karane ke svabhAva vAle / diyA kAmakamA iva -- kAma -- icchAnusAra kramA-- calane vAle / arthAt -- jaise pakSI svecchAnusAra jahA~ cAheM, vahA~ unmukta evaM svecchApUrvaka bhramaNa karate haiM, vaise hama bhI svecchA se svataMtratApUrvaka vicaraNa kreNge| baddhA phaMdate--baddha- - aneka upAyoM se niyaMtrita - surakSita kiye jAne para bhI spandana karate haiMkSaNika haiM, isalie cale jAte haiM / 2 rAjA, rAnI kI pravrajyA evaM chahoM mumukSu AtmAoM kI kramazaH mukti 49. caittA viulaM rajjaM kAmabhoge ya duccae / nivvisayA nirAmisA ninnehA niSpariggahA // [49] vizAla rAjya aura dustyaja kAmabhogoM kA parityAga kara ve rAjA aura rAnI bhI nirviSaya (viSayoM kI Asakti se rahita), nirAmiSa, sneha ( sAMsArika padArthoM ke prati Asakti) se rahita evaM niSparigraha ho ge| 50. sammaM dhammaM viyANittA ceccA kAmaguNe vare / tavaM pagijjha'hakkhAyaM ghoraM ghoraparakkamA // [50] dharma ko bhalIbhAMti jAna kara, phalataH upalabdha zreSTha kAmaguNoM ko chor3a kara tathA jinavaroM dvArA yathopadiSTa ghora tapa ko svIkAra kara donoM hI tapa-saMyama meM ghora parAkramI bane / 51. evaM te kamaso buddhA savve dhammaparAyaNA / jamma- maccubhauvviggA dukkhassantagavesiNo // [51] isa prakAra ve saba (chahoM mumukSu AtmA) kramaza: buddha (pratibuddha athavA tattvajJa) hue, dharma ( cAritradharma) meM tatpara hue, janma-maraNa ke bhaya se udvigna hue, ataeva duHkha ke anta kA anveSaNa karane meM laga ge| 52. sAsaNe vigayamohANaM puvviM bhAvaNabhAviyA / acireNeva kAleNa dukkhassantamuvAgayA // 53. rAyA saha devIe mAhaNo ya purohio / mAhaNI dAragA caiva savve te parinivvuDe // -tti bemi / [52-53] jinhoMne pUrvajanma meM apanI AtmA ko anitya, azaraNa Adi bhAvanAoM se bhAvita kiyA thA, ve saba rAnI (kamalAvatI) sahita rAjA (iSukAra), brAhmaNa (bhRgu) purohita, usakI patnI brAhmaNI 1. bRhadvRtti, patra 409 2. vahI, patra 410 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 228 (yazA) aura unake donoM putra; vItarAga arhat-zAsana meM ( A kara ) moha ko dUra karake thor3e hI samaya meM, duHkha kA anta kara parinirvRtta - (mukta) ho ge| - aisA maiM kahatA hU~ / vivecana-rajjaM : do artha - (1) rASTra-rAjyamaNDala, athavA (2) rAjya / nivvasayA nirAmisA : do artha - (1) rAjA-rAnI donoM zabdAdi viSayoM se rahita hue ataH bhogAsakti ke kAraNoM se rahita hue| (2) athavA viSaya arthAt - ( apane rASTra kA parityAga karane ke kAraNa) deza se virahita hue tathA kAmabhogoM kA parityAga karane ke kAraNa nirAmiSa-viSaya bhogoM kI Asakti ke kAraNoM se dUra ho ge| ninnehA niSpariggahA -- niHsneha-- kisI bhI prakAra ke pratibandha yA pratibaddhatA se rahita, ataeva niSparigraha- sacitta - acitta, vidyamAna- avidyamAna, dravya aura bhAva sabhI prakAra ke parigrahoM se rahita hue / sammaM dhammaM viyANittA -- dharma - zruta cAritrAtmaka dharma ko samyak prakAra se jAna kara / 1 ghoraM ghorapara kammA : vyAkhyA - (1) bRhadvRtti ke anusAra tIrthaMkarAdi ke dvArA yathopadiSTa anazanAdi ghora -- atyantaduSkara--utkaTa tapa svIkAra karake zatru ke prati raudra parAkrama kI taraha karmazatruoM kA kSaya karane meM dharmAcaraNa viSayaka ghora-kaThora parAkrama vAle bne| (2) tattvArtharAjavArtika ke anusAra jvara, sannipAta Adi atyanta bhayaMkara rogoM ke hone para bhI jo anazana, kAyakleza Adi tapazcaraNa meM zithila nahIM hote aura jo bhayAvaha zmazAna, parvata- guphA Adi meM nivAsa karane abhyasta hote haiM, ve 'ghora tapasvI' haiM aura aise ghora tapasvI jaba apane tapa aura yoga ko uttarottara bar3hAte jAte haiM, taba ve 'ghoraparAkramI' kahalAte haiN| tapa ke atizaya kI jo sAta prakAra kI RddhiyA~ batAI haiM, unameM chaThI Rddhi 'ghoraparAkrama' hai / 2 dhammaparAyaNA: do rUpa : do artha - (1) dharmaparAyaNa - dharmaniSTha / athavA (2) dhammaparaMpara (pAThAntara) -- dharmaparampara-- jinheM paramparA se (sAdhudarzana se donoM kumAroM ko, kumAroM ke nimitta se purohitapurohitAnI ko, ina donoM ke nimitta se rAnI kamalAvatI ko aura rAnI ke dvArA rAjA ko) dharma milA, aise / 3 // iSukArIya: caudahavA~ adhyayana samApta // 1. bRhadvRtti, patra 411 2. (ka) bRhadvRtti, patra 411 (kha) tattvArtharAjavArtika 3/ 36, pR. 203 3. bRhadvRtti, patra 411 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahadA~ adhyayana sabhikSukama adhyayana-sAra isa adhyayana kA nAma sabhikSuka hai| isameM bhikSu ke lakSaNoM kA sAMgopAMga nirUpaNa hai| dazavaikAlika kA dasavAM adhyayana 'sabhikSu' hai, usameM 21 gAthAe~ haiN| prastuta adhyayana bhI sabhikSuka hai| donoM ke zabda aura uddezya meM sadRzatA hote hue bhI donoM ke varNana meM antara hai| isa adhyayana meM kevala 16 gAthAe~ haiM, parantu dazavaikAlikasUtra ke ukta adhyayana ke padoM meM kahIM-kahIM samAnatA hone para bhI bhikSu ke adhikAMza vizeSaNa nae haiN| prastuta samagra adhyayana se bhikSu ke jIvanayApana kI vidhi kA samyak parijJAna ho jAtA hai| * bhikSu kA artha jaise-taise sarasa-svAdiSTa AhAra bhikSA dvArA lAne aura peTa bhara lene vAlA nahIM hai| jo bhikSu apane lakSya ke prati tathA mokSalakSyI jJAna-cAritra-tapa ke prati jAgarUka nahIM hotA, kevala sukha-suvidhA, pada-pratiSThA, prasiddhi Adi ke cakkara meM par3akara apane saMyamI jIvana ko jo detA hai, vaha mAtra dravyabhikSu hai| vaha veza aura nAma se hI bhikSu hai, vAstavika bhAvabhikSu nahIM hai| bhAvabhikSu ke lakSaNoM kA hI isa adhyayana meM nirUpaNa hai| * prathama do gAthAoM meM bhikSu ko munibhAva kI sAdhanA dvArA mokSaprApti meM bAdhaka nimnokta bAtoM se dUra rahane vAlA batAyA hai-(1) rAga-dveSa, (2) mAyA-kapaTa pUrvaka AcaraNa-dambha, (3) nidAna, (4) kAmabhogoM kI abhilASA, (5) apanA paricaya dekara bhikSAdigrahaNa, (6) pratibaddha vihAra, (7) rAtribhojana evaM rAtrivihAra, (8) sadoSa AhAra, (9) Azravarati, (10) siddhAnta kA ajJAna, (11) AtmarakSA ke prati lAparavAhI, (12) aprAjJatA, (13) parISahoM se parAjita honA, (14) Atmaupamya-bhAvanAvihInatA, (15) sajIva-nirjIva padArthoM ke prati mUrchA (aaskti)| * tIsarI se chaThI gAthA taka meM varNana hai ki jo bhikSu Akroza, vadha, zIta, USNa, daMza-mazaka, niSadyA, zayyA, satkAra-puraskAra Adi anakala-pratikUla parISahoM meM harSa-zoka se dUra rahakara unheM samabhAva se sahana karatA hai, jo saMyata, suvrata, sutapasvI evaM jJAna-darzanayukta AtmagaveSaka hai tathA una strI-puruSoM se dUra rahatA hai, jinake saMga se asaMyama meM par3a jAe aura moha ke bandhana meM ba~dha jAe, kutUhalavRtti tathA vyartha ke samparka evaM bhramaNa se dUra rahatA hai vahI saccA bhikSu hai| * sAtavIM aura AThavIM gAthA meM chinnanimitta Adi vidyAoM, maMtra, mUla, vamana, virecana auSadhi evaM cikitsA Adi ke prayogoM se jIvikA nahIM karane vAle ko bhikSu batAyA gayA hai| Agamayuga meM AjIvika Adi zramaNa ina vidyAoM tathA maMtra, cikitsA Adi kA prayoga karate the| bhagavAn mahAvIra ne ina sabako doSAvaha jAna kara inake prayoga se AjIvikA calAne kA niSedha kiyA hai| * nauvIM aura dasavIM gAthA meM batAyA hai ki saccA bhikSu apanI AvazyakatA pUrti ke lie dhanikoM, Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 uttarAdhyayana sUtra samikSukama sattAdhAriyoM yA uccapadAdhikAriyoM kI prazaMsA yA cApalUsI nahIM karatA, na pUrvaparicitoM kI prazaMsA yA paricaya karatA hai aura na nirdhanoM kI nindA evaM choTe vyaktiyoM kA tiraskAra karatA hai| * 11vIM se 13 vIM gAthA taka meM batAyA gayA hai ki AhAra evaM bhikSA ke viSaya meM saccA bhikSu bahuta sAvadhAna rahatA hai, vaha na dene vAle yA mAMgane para inkAra karane vAle ke prati mana meM dveSabhAva nahIM lAtA aura na AhAra pAne ke lobha se gRhastha kA kisI prakAra kA upakAra karatA hai| apitu mana-vacana-kAyA se susaMvRta hokara niHsvArtha bhAva se upakAra karatA hai| vaha nIrasa evaM tuccha bhikSA milane para dAtA kI nindA nahIM karatA, na samAnya gharoM ko TAlakara ucca gharoM se bhikSA lAtA hai| * 14vIM gAthA meM batAyA hai ki saccA bhikSu kisI bhI samaya, sthAna yA paristhiti meM bhaya nahIM krtaa| cAhe kitane hI bhayaMkara zabda sunAI deM, vaha bhayamukta rahatA hai| * 15vIM evaM 16vIM gAthA meM batAyA hai ki saccA aura niSprapaMca bhikSu vividha vAdoM ko jAna kara bhI svadharma meM dRr3ha rahatA hai| vaha saMyamarata, zAstrarahasyajJa, prAjJa, parISahavijetA hotA hai| 'Atmavat sarvabhUteSu' ke siddhAnta ko hRdayaMgama kiyA huA bhikSu upazAnta rahatA hai, na vaha virodhakartA ke prati dveSa rakhatA hai, na kisI ko apamAnita karatA hai| na usakA koI zatru hotA hai, aura na mohahetuka koI mitr| jo gRhatyAgI evaM ekAkI (dravya se akelA, bhAva se rAgadveSa-rahita) hokara vicaratA hai, usakA kaSAya manda hotA hai| vaha parISahavijayI, kaSTasahiSNu, prazAnta, jitendriya, sarvathA parigRhamukta evaM bhikSuoM ke sAtha rahatA huA bhI apane karmoM ke prati svayaM ko uttaradAyI mAna kara antara se ekAkI nirlepa evaM pRthak rahatA hai| * niyuktikAra ne sacce bhikSu ke lakSaNa ye batAe haiM--sadbhikSu rAgadveSavijayI, mAnasika-vAcika kAyika daNDaprayoga se sAvadhAna, sAvadhapravRtti kA mana-vacana-kAyA se tathA kRta-kArita-anumodita rUpa se tyAgI hotA hai| vaha Rddhi, rasa aura sAtA (sukhasuvidhA) ko pAkara bhI usake gaurava se dUra rahatA hai, mAyA nidAna aura mithyAtva rUpa zalya se rahita hotA hai, vikathAe~ nahIM karatA, AhArAdi saMjJAoM, kaSAyoM evaM vividha pramAdoM se dUra rahatA hai, moha evaM dveSa-droha bar3hAne vAlI pravRttiyoM se dUra raha kara karmabandhana ko tor3ane ke lie sadA prayatnazIla rahatA hai| aisA suvrata RSi hI samasta granthiyoM kA bhedana kara ajarAmara pada prApta karatA hai| 000 1. uttarA. mUla, bRhavRtti, a. 15, gA. 1 se 16 taka 2. rAgaddosA daNDA jogA taha gAravAya sallA y| vigahAo saNNao khuhe kasAyA pamAyA ya // 378 // eyAiM tu khudAI je khalu bhiMdaMti suvvAyA risio,..."uviMti ayarAmaraM ThANaM // 379 / / - uttarA. niyukti Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panarasamaM ajjhayaNaM : pandrahavA~ adhyayana sabhikradayaM : sabhikSukam bhikSu ke lakSaNa : jJAna-darzana-cAritrAtmaka jIvana ke rUpa meM 1. moNaM carissAmi samicca dhammaM sahie ujjukaDe niyaannchinne| saMthavaM jahijja akAmakAme annAyaesI parivvae je sa bhikkhuu|| [1] 'zruta-cAritrarUpa dharma ko aMgIkAra kara mauna (-munibhAva) kA AcaraNa karUMgA', jo aisA saMkalpa karatA hai, jo dUsare sthavira sAdhuoM ke sAtha rahatA hai, jisakA anuSThAna (-dharmAcaraNa) Rju (sarala-mAyArahita) hai, jisane nidAnoM ko vicchinna kara diyA hai, jo (pUrvAzrama ke sambandhiyoM-mAtApitA Adi svajanoM ke) paricaya (saMsarga) kA tyAga karatA hai, jo kAmabhogoM kI kAmanA se rahita hai, jo ajJAta kula (jisameM apanI jAti. tapa Adi kA koI paricaya nahIM hai yA paricaya detA nahIM hai, usa) meM bhikSA kI gaveSaNA karatA hai, jo apratibaddha rUpa se vihAra karatA hai, vaha bhikSu hai| 2. rAgovarayaM careja lADhe virae veyviyaa''yrkkhie| ___ panne abhibhUya savvadaMsI je kamhiMci na mucchie sa bhikkhuu|| [2] jo rAga se uparata hai, jo (sadanuSThAna karane ke kAraNa) pradhAna sAdhu hai, jo (asaMyama se) virata (nivRtta) hai, jo tattva yA siddhAnta (veda) kA vettA hai tathA AtmarakSaka hai, jo prAjJa hai, jo rAga-dveSa ko parAjita kara sarva (prANigaNa ko Atmavat) dekhatA hai, jo kisI bhI sajIva-nirjIva vastu meM mUrcchita (pratibaddha) nahIM hotA, vaha bhikSu hai| 3. akkosavahaM viittu dhIre muNI care lADhe niccmaaygutte| avvaggamaNe asaMpahiDhe je kasiNaM ahiyAsae sa bhikkhuu|| [3] kaThora vacana aura vadha (mArapITa) ko (apane pUrvakRta karmoM kA phala) jAna kara jo muni dhIra (akSubdha-samyak sahiSNu) hokara vicaraNa karatA hai, jo (saMyamAcaraNa se) prazasta hai, jisane asaMyamasthAnoM se sadA AtmA ko gupta-rakSita kiyA hai, jisakA mana avyagra (anAkula) hai, jo harSAtireka se rahita hai, jo (parISaha, upasarga Adi) saba kucha (samabhAva se) sahana karatA hai, vaha bhikSu hai| 4. pantaM sayaNAsaNaM bhaittA sIuNhaM vivihaM ca dNsmsgN| avvaggamaNe asaMpahiDhe je kasiNaM ahiyAsae sa bhikkhuu|| [4] jo nikRSTa se nikRSTa zayana (zayyA, saMstAraka yA vasati-upAzraya Adi) tathA Asana (pITha, paTTA caukI Adi) (upalakSaNa se bhojana vastra Adi) kA samabhAva se sevana karatA hai, jo sardI-garmI tathA DAMsa-macchara Adi ke anukUla aura pratikUla parISahoM meM harSita aura vyathita (vyagracitta) nahIM hotA, jo saba kucha saha letA hai, vaha bhikSu hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 5. no sakkiyamicchaI na pUyaM no vi ya vandaNagaM, kuo pasaMsaM? se saMjae suvvae tavassI sahie Ayagavesae sa bhikkhU // [5] jo sAdhaka na to satkAra cAhatA hai, na pUjA ( pratiSThA) aura na vandana cAhatA hai, bhalA vaha kisI se prazaMsA kI apekSA kaise karegA? jo saMyata hai, suvratI hai, tapasvI hai, jo samyagjJAna-kriyA se yukta hai, jo Atma- gaveSaka (zuddha- AtmasvarUpa kA sAdhaka) hai, vaha bhikSu hai / 6. jeNa puNa jahAi jIviyaM mohaM vA kasiNaM niyacchaI / naranAri pajahe sayA tavassI na ya koUhalaM uvei sa bhikkhU // [6] jisakI saMgati se saMyamI jIvana chUTa jAe aura saba ora se pUrNa moha ( kaSAya- nokaSAyAdi rUpa mohanIya) se baMdha jAe, aise puruSa yA strI kI saMgati ko jo tyAga detA hai, jo sadA tapasvI hai, jo (abhukta bhoga sambandhI) kutUhala nahIM karatA, vaha bhikSu hai / 7. chinnaM saraM bhomamantalikkhaM sumiNaM lakkhaNadaNDavatthuvijaM / aMgaviyAraM sarassa vijayaM jo vijjAhiM na jIvai sa bhikkhU // uttarAdhyayana sUtra [7] jo sAdhaka chinna (vastrAdi- chidra) vidyA, svara (sapta svara -- gAyana) vidyA, bhauma, antarikSa, svapna, lakSaNavidyA, daNDavidyA, vAstuvidyA, aMgasphuraNAdi vicAra, svaravijJAna, (pazu-pakSI Adi ke zabdoM kA jJAna ) - ina vidyAoM dvArA jo jIvikA nahIM karatA, vaha bhikSu hai / 8. mantaM mUlaM vivihaM vejjacintaM vamaNavireyaNadhUmaNetta - siNANaM / Aure saraNaM tigicchiyaM ca taM parinnAya parivvae sa bhikkhU // [8] maMtra, mUla (jar3IbUTI) Adi vividha prakAra kI vaidyaka - sambandhI vicAraNA, vamana, virecana, dhUmrapAna kI nalI, netI, (yA netra - saMskAraka aMjana, suramA Adi), (maMtrita jala se snAna kI preraNA, rogAdipIr3ita (Atura) hone para (svajanoM kA) smaraNa, roga kI cikitsA karanA - karAnA Adi jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se tyAga karake jo saMyamamArga meM vicaraNa karatA hai, vaha bhikSu hai / khattiyagaNauggarAyaputtA mAhaNabhoiya vivihA ya sippiNo / no siM vayai silogapUyaM taM parinnAya parivvae sa bhikkhU // 9. [9] kSatriya ( rAjA Adi), gaNa (malla, licchavI Adi gaNa), ugra ( ArakSaka Adi), rAjaputra, brAhmaNa (mAhana), bhogika ( sAmanta Adi), nAnA prakAra ke zilpI, inakI prazaMsA aura pUjA ke viSaya meM jo kucha nahIM kahatA, kintu ise heya jAnakara vicaraNa karatA hai, vaha bhikSu hai| 10. gihiNo je pavvaieNa diTThA appavvaieNa va saMthuyA havijjA / siM ihaloiyaphalaTThA jo saMthavaM na karei sa bhikkhU // [10] pravrajita hone ke pazcAt jina gRhasthoM ko dekhA ho (arthAt -- jo paricita hue hoM), athavA jo pravrajita hone se pahale ke paricita hoM, unake sAtha ihalaukika phala (vastra, pAtra, bhikSA, prasiddhi, prazaMsA Adi) kI prApti ke lie jo saMstava (paricaya) nahIM karatA, vaha bhikSu hai / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sabhikSukam 11. sayaNAsaNa - pANa- bhoyaNaM vivihaM khAimaM sAimaM paresiM / adai paDisehie niyaNThe je tattha na paussaI sa bhikkhU // [11] zayana, Asana, pAna ( peyapadArtha), bhojana vividha prakAra ke khAdya evaM svAdya padArtha dUsare (gRhastha ) svayaM na deM athavA mAMgane para bhI inkAra kara deM to jo nirgrantha una para pradveSa nahIM karatA, vaha bhikSu hai / 12. jaM kiMci AhArapANaM vivihaM khAima- sAimaM paresiM laddhuM / jo taM taviNa nANukaM maNa-vaya-kAyasusaMvuDe sa bhikkhU // [12] dUsaroM (gRhasthoM) se jo kucha azana-pAna tathA vividha khAdya- svAdya prApta karake jo manavacana kAyA se (trividha prakAra se ) anukampA (glAna, bAlaka Adi kA upakAra yA AzIrvAda pradAna Adi) nahIM karatA, apitu mana-vacana-kAyA se pUrNa saMvRta rahatA hai, vaha bhikSu hai / 13. AyAmagaM ceva javodaNaM ca sIyaM ca sovIra - javodagaM ca / nohI piNDaM nIrasaM tu pantakulAI parivvae sa bhikkhU // 233 [13] osAmaNa, jau se banA bhojana aura ThaMDA bhojana tathA kAMjI kA pAnI aura jau kA pAnI, aise nIrasa piNDa (bhojanAdi) kI jo nindA nahIM karatA, apitu bhikSA ke lie sAdhAraNa (prAnta) kuloM (gharoM) jAtA hai, vaha bhikSu hai / 14. saddA vivihA bhavanti loe divvA mANussagA tahA tiricchA / bhImA bharavA urAlA jo soccA na vahijjaI sa bhikkhU // [14] jagat meM deva, manuSya aura tiryaJcoM ke anekavidha raudra, atyanta bhayotpAdaka aura atyanta karNabhedI (mahAn -- bar3e jora ke ) zabda hote haiM, unheM sunakara jo bhayabhIta nahIM hotA, vaha bhikSu hai / 15. vAdaM vivihaM samicca loe sahie kheyANugae ya koviyappA / panne abhibhUya savvadaMsI uvasante aviheDae sa bhikkhU // [15] loka meM (pracalita ) vividha ( dharma-darzanaviSayaka) vAdoM ko jAna kara jo jJAnadarzanAdi svahita (svadharma) meM sthita rahatA hai, jo (karmoM ko kSINa karane vAle) saMyama kA anugAmI hai, kovidAtmA (zAstra ke paramArtha ko prApta AtmA) hai, prAjJa hai, jo parISahAdi ko jIta cukA hai, jo saba jIvoM ke prati samadarzI hai, upazAnta hai aura kisI ke lie bAdhaka--pIDAkAraka nahIM hotA, vaha bhikSu hai / 16. asippajIvI agihe amitte jiindie savvao vippamukke / aNukkasAI lahuappabhakkhI ceccA gihaM egacare sa bhikkhU // - tti bemi / [16] jo ( citrAdi - ) zilpajIvI nahIM hotA, jo gRhatyAgI (jisakA apanA koI ghara nahIM) hotA hai, jisake (Asaktisambandhahetuka) koI mitra nahIM hotA, jo jitendriya evaM saba prakAra ke parigrahoM se mukta hotA hai, jo alpa (manda) kaSAyI hai, tuccha ( nIrasa) aura vaha bhI alpa AhAra karatA hai, aura jo gRhavAsa chor3akara akelA (rAga-dveSarahita hokara) vicaratA hai, vaha bhikSu hai / maiM kahatA hU~ / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 uttarAdhyayana sUtra vivecana-moNaM : do artha-(1) mauna-vacanagupti, (2) jo trikAlAvasthita jagat ko jAnatA hai yA usa para manana karatA hai, vaha muni hai, muni kA bhAva yA karma mauna hai| yahA~ prasaMgavaza mauna kA arthasamagra zramaNatva yA munibhAva (dharma) hai| sahie : sahita : do rUpa : tIna artha- (1) sahita--samyagdarzana Adi (jJAna, cAritra evaM tapa) se yukta, samyagjJAnakriyA se yukta, (2) sahita-dUsare sAdhuoM ke sAtha, (3) svahita-svahita(sadanuSThAnarUpa) se yukta, athavA sva-AtmA kA hitcintk|2 sahita zabda se ekAkIvihAraniSedha pratiphalita-AcArya nemicandra 'sahita' zabda kA artha'anya sAdhaoM ke sAtha rahanA' batAkara ekAkI vihAra meM nimnokta doSa batAte haiM-(1) strIprasaMga kI sambhAvanA, (2) kutte Adi kA bhaya, (3) virodhiyoM-vidveSiyoM kA bhaya, (4) bhikSAvizuddhi nahIM rahatI, (5) mahAvratapAlana meM jAgarUkatA nahIM rhtii| niyANachinne--nidAnachinna : tIna artha-(1) nidAna--viSayasukhAsaktimUlaka saMkalpa athavA (2) nidAna-bandhana-prANAtipAtAdi karmabandha kA kaarnn| jisakA nidAna chinna ho cukA hai| athavA (3) chinnanidAna kA artha-apramattasaMyata hai|| ujukaDe-RjukRta : do artha-(1) Rju-saMyama, jisane RjupradhAna anuSThAna kiyA hai, (2) Rju-jisane mAyA kA tyAga karake saralatApUrvaka dharmAnuSThAna kiyA hai| saMthavaM jahija-saMstava arthAt-paricaya ko jo chor3a detA hai, pUrvaparicita mAtA-pitA Adi, pazcAtparicita sAsa sasura Adi ke saMstava kA jo tyAga karatA hai, vh| akAmakAme akAmakAma : do artha -(1) icchAkAma aura madanakAmarUpa kAmoM kI jo kAmanAabhilASA nahIM karatA vaha, (2) akAma arthAt --mokSa, kyoMki mokSa meM manuSya sakala kAmoM-abhilASAoM se nivRtta ho jAtA hai| usa akAma-mokSa kI jo kAmanA karatA hai, vh| rAovarayaM : do rUpa : do artha (1) rAgoparata-rAga (Asakti yA maithuna) se uparata, (2) rAtryuparata-rAtribhojana tathA rAtrivihAra se uparata--nivRtta / veyaviyA''yarikkhie-vedavidAtmarakSita : do rUpa : do artha -(1) vedavit hone ke kAraNa 1. (ka) uttarA. cUrNi, pR. 264 : manyate trikAlAvasthitaM jagaditi muniH, munibhAvo maunm| (kha) 'muneH karma maunaM, tacca smykcaaritrm|' -bRhRvRtti, patra 414 (ga) 'maunaM shraamnnym|' -sukhabodhA, patra 214 2. (ka) 'sahitaH jnyaandrshncaaritrtpobhiH|' -cUrNi, pR. 234, (kha) sahitaH samyagdarzanAdibhiH sAdhubhirvA / -brahavRtti, patra 414 (ga) vahI, patra 414: svasmai hitaH svahito vA sdnusstthaankrnntH| (gha) sahitaH smygjnyaankriyaabhyaam| -bR. vRtti, patra 416 (Da.) vahI, patra 416: sahahitena Ayatipathyena, arthAdanuSThAnena vartate iti shitH| 3. egAgiyassa dosA, itthi sANe taheva pddinniie| bhikkhavisohi-mahavvaya, tamhA sevija dogmnnN|| -sukhabodhA, patra 214 4. bRhavRtti, patra 414 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sabhikSukam 235 AtmA kI rakSA karane vaalaa| jisase tattva jAnA jAtA hai, use veda yAnI siddhAnta (Agama) kahate haiM / usakA vit-- vettA -- jJAtA hone se durgati meM patana se AtmA kA jisane rakSaNa - trANa kiyA hai| (2) vedavitjJAnavAn tathA AyarakSita -- jisane samyagdarzanAdi lAbhoM kI rakSA kI hai, vaha rakSitAya hai / panne -- prAjJa : do artha - (1) bRhadvRtti ke anusAra -- heyopAdeya meM buddhimAn tathA (2) cUrNikAra ke :anusAra -- Aya (samyagdarzana - jJAna - cAritra ke lAbha) aura upAya ( utsarga-apavAda tathA dravya-kSetra-kAlabhAva) kI vidhiyoM kA jJAtA / 2 abhibhUya parISaha - upasargoM ko yA rAga-dveSa ko parAjita karake / savvadaMsI- do rUpa : tIna artha - (1) sarvadarzI - samasta prANigaNa ko Atmavat dekhane vAlA, (2) sarvadarzI--sabhI vastue~ samabhAva se dekhane vAlA, athavA sarvadaMzI -- isakA bhAvArtha haibhI bhojana na rakha kara durgandhita ho yA sugandhita, sAre bhojana ko khAne vaalaa| - pAtra meM lepamAtra kamhi vi na mucchie-- jo kisI bhI sacitta yA acita vastu meM mUrcchita yAnI pratibaddha - saMsakta nahIM hai| isa paMkti se mukhyatayA parigrahanivRtti kA vidhAna to spaSTa sUcita hotA hai, gauNarUpa se adattAdAnaviramaNa, maithuna evaM asatya se viramaNa bhI sUcita hotA hai / arthAt -- bhikSu samasta mUlaguNoM se yukta hotA hai / lADhe : bhAvArtha - lADha zabda dUsarI evaM tIsarI gAthA meM AyA hai| donoM sthAnoM meM lADha zabda kA bhAvArtha: " apane sadanuSThAna ke kAraNa pradhAna--prazasta " kiyA gayA hai / 3 Ayugatte -- Atmagupta : do artha - (1) bRhadvRtti ke anusAra -- AtmA kA artha zarIra bhI hotA hai, ataH Atmagupta kA artha huA - zarIra ke avayavoM ko gupta -- saMvRta -- niyaMtrita rakhane vAlA, (2) sukhabodhAvRtti ke anusAra -- asaMyama--sthAnoM se jisane AtmA ko gupta -- rakSita kara liyA hai, vaha / 4 pUaM -- pUjA -- vastra - pAtra Adi se sevA karanA / Ayagavesae : do rUpa : do artha - ( 1 ) AtmagaveSaka -- karmarahita AtmA ke zuddhasvarUpa kA gaveSaNa - anveSaNa karane vAlA, arthAt -- merI AtmA kaise (zuddha) ho, isa prakAra anveSaNa karane vAlA (2) Aya---- samyagdarzanAdida- lAbha kA athavA Ayata -- mokSa kA gaveSaka AyagaveSaka yA AyatagaveSaka / 'vijjAhiM na jIvai' kI vyAkhyA - prastuta gAthA (saM. 7) meM dasa vidyAoM kA ullekha hai / (1) chinnanimitta, (2) svaranimitta, (3) bhaumanimitta, (4) antarikSanimitta, (5) svananimitta, (6) lakSaNanimitta, (7) daNDavidyA, (8) vAstuvidyA, (9) aMgavikAranimitta, aura (10) svaravicaya / aSTAMganimitta -- aMgavijjA meM aMga, svara, lakSaNa, vyaMjana, svapna, chinna, bhauma aura antarikSa, ye aSTAMganimitta batAe / prastuta gAthA meM 'vyaMjana' ko chor3a kara zeSa 7 nimittoM kA ullekha hai / daNDavidyA, vAstuvidyA aura svaravicaya, ye tIna vidyAe~ milakara kula dasa vidyAe~ hotI haiM / 1. bRhadvRtti, patra 414 2. (ka) prAjJo viduH sampanno AyopAyavidhijJo bhavet utsargApavAdadravyAdyApadAdiko yaH upAyaH / - cUrNi pR. 234 --bRhadvRtti, patra 414 (kha) prAjJa: heyopAdeyabuddhimAn / (kha) sukhabodhA, patra 215 3. bRhadvRtti, patra 414 4. (ka) bRhadvRtti, patra 415 5. bRhadvRtti, patra 415 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 uttarAdhyayana sUtra pratyeka kA paricaya-chinnavidyA--(1) vastra, dAMta, lakar3I Adi meM kisI bhI prakAra se hue cheda yA darAra ke viSaya meM zubhAzubha nirUpaNa karane vAlI vidyaa| (2) svaravidyA- SaDja, RSabha, gAndhAra, madhyama, dhaivata Adi sAta svaroM meM se kisI svara kA svarUpa evaM phalAdi kahanA, batAnA yA gaanaa| (3) bhaumavidyA-bhUmikampAdi kA lakSaNa evaM zubhAzubha phala batAnA athavA bhUmigata dhana Adi dravyoM ko jAnanA / (4) antarikSavidyA-AkAza meM gandharvanagara, vigdAha, dhUlivRSTi Adi ke dvArA athavA grahanakSatroM ke yA unake yuddhoM ke tathA udaya-asta ke dvArA zubhAzubha phala khnaa| (5) svapnavidyA svapna kA zubhAzubha phala khnaa| (6) lakSaNavidyA-strI-puruSa ke zarIra ke lakSaNoM ko dekhakara zubhAzubha phala batAnA / (7) daNDavidyA-bAMsa ke daNDa yA lAThI Adi ko dekhakara usakA svarUpa tathA zubhAzubha phala btaanaa| (8) vAstuvidyA prAsAda Adi AvAsoM ke lakSaNa, svarUpa evaM tadviSayaka zubhAzubha kA kathana karanA, (9) aMgavikAravidyA-netra, mastaka, bhujA Adi phaDakane para usakA zubhAzabha phala khnaa| 0) svaravicayavidyA-kocarI (durgA), zRgAlI, pazu-pakSI Adi kA svara jAna kara zubhAzubha phala khnaa| saccA bhikSu vaha hai, jo ina vidyAoM dvArA AjIvikA nahIM claataa| maMtaM mUlaM ityAdi zabdoM kA prAsaMgika artha (1) maMtra-laukika evaM sAvadha kArya ke lie maMtra, taMtra kA prayoga karanA yA batAnA / (2) mUla-vanaspatirUpa auSadhiyoM-jar3IbUTiyoM kA prayoga karanA yA batAnA / (3) vaidyacintA-vaidyakasambandhI vividha auSadhi Adi kA vicAra evaM prayoga krnaa| (4-5) vamana, virecana, (6) dhUpa-bhUtapretAdi ko bhagAne ke lie mainasila vagairaha kI dhUpa denaa| (7) netra yA netI A~khoM kA suramA, aMjana, kAjala, yA jala netI kA prayoga batAnA, (8) snAna-putraprApti ke lie maMtra yA jar3IbUTI ke jala se snAna, Acamana Adi batAnA1 (9) Atura-smaraNa, evaM (10) dUsaroM kI cikitsA karanA, kraanaa|2 bhoIa do artha-(1) bhogika-viziSTa vezabhUSA meM rahane vAle rAjamAnya amAtya Adi pradhAna puruSa, (2) bhogI-viziSTa gaNaveza kA upabhoga karane vaale| bhayabheravA-(1) atyanta bhayotpAdaka athavA (2) jambUdvIpaprajJapti ke anusAra bhaya-Akasmikabhaya aura bhairava-siMhAdi se utpanna hone vAlA bhy| kheyANugae : khedAnugata : do artha-(1) vinaya, vaiyAvRtya evaM svAdhyAya Adi pravRttiyoM se hone vAle kaSTa ko kheda kahate haiM, usase anagata-yukta, (2) kheda-saMyama se anugt-shit| aviheDae : aviheTaka--jo vacana aura kAyA se dUsaroM kA apavAda-nindA yA prapaMca nahIM karatA yA jo kisI kA bhI bAdhaka nahIM hotaa| 1. (ka) uttarA. mUlapATha, a. 15 gA.7 (kha) "aMgaM saro lakkhaNaM ca vaMjaNaM suviNo thaa| chaNNa-bhommaM'talikkhAe emae aTTha aahiyaa||"-aNgvijjaa 1/23 (ga) bRhadvRtti, patra 416-417 2. vahI, patra 417 3. (ka) bRhadvRtti, patra 418 (kha) sukhabodhA, patra 217 4. (ka) bRhadvRtti, patra 419 (kha) jambUdvIpaprajJapti, vRtti, patra 143 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sabhikSukam 237 amitte-amitra kA sAmAnya artha hai jisake mitra na hoN| yahA~ Azaya yaha hai ki muni ke Asaktivarddhaka mitra nahIM honA caahie| tiviheNa nANukaMpe : tAtparya-jo cAroM prakAra kA AhAra gRhasthoM se prApta karake bAla, glAna Adi sAdhuoM para anukampA (upakAra) nahIM karatA, unheM nahIM detA, vaha bhikSu nahIM hai, kintu jo sAdhaka mana, vacana aura kAyA se acchI taraha saMvRta (saMvarayukta) hai, vaha AhArAdi se bAla, glAna Adi sAdhuoM para anukampA (upakAra) karatA hai, vaha bhikSu hai / yahI isa gAthA kA Azaya hai| vAyaM vivihaM : vyAkhyA-apane-apane darzana yA dharma kA aneka prakAra kA vAda yA vivaad| jaise ki--koI pula bAMdhane meM dharma mAnatA hai, to koI pula na bAMdhane meM, koI gRhavAsa meM dharma mAnatA hai, koI vanavAsa meM, koI maNDana karAne meM to koI jaTA rakhane meM dharma samajhatA hai / isa prakAra ke nAnA vAda haiN| lahu-appabhakkhI-laghu kA artha hai-tuccha, nIrasa aura alpa kA artha hai-thodd'aa| arthAtnIrasa bhojana aura vaha bhI thor3I mAtrA meM khAne vaalaa| egAcare : do artha--(1) ekAkI--rAgadveSarahita hokara vicaraNa karane vAlA, (2) tathAvidha yogyatA prApta hone para dUsare sAdhuoM kI sahAyatA liye binA akelA vicaraNa karane vaalaa| // pandrahavA~ adhyayana : sabhikSukam smaapt|| 000 1. bRhavRtti, patra 419 2. bRhavRtti, 419-420 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'solahavAM adhyayana' brahmacaryasamAdhisthAna adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma 'brahmacaryasamAdhisthAna' hai| isameM brahmacaryasamAdhi ke dasa sthAnoM ke viSaya meM gadya aura padya meM nirUpaNa kiyA gayA hai| 1 * brahmacarya, sAdhanA kA merudaNDa hai / sAdhujIvana kI samasta sAdhanAe~ - tapa, japa, samatva, dhyAna, kAyotsarga, parISahavijaya, kaSAyavijaya, viSayAsaktityAga, upasargasahana Adi brahmacaryarUpI sUrya ke irdagirda ghUmane vAle grahanakSatroM ke samAna haiN| yadi brahmacarya sudRr3ha evaM surakSita hai to ye saba sAdhanAe~ saphala hotI haiM, anyathA ye sAdhanAe~ kevala zArIrika kaSTamAtra raha jAtI haiN| * brahmacarya kA sarvasAdhAraNa meM pracalita artha -- maithunasevana kA tyAga yA vastinigraha hai / kintu bhAratIya dharmoM kI paramparA meM usakA isase bhI gahana artha hai-- brahma meM vicaraNa karanA / brahma kA artha paramAtmA AtmA, AtmavidyA athavA bRhaddhyeya hai| ina cAroM meM vicaraNa karane ke artha meM brahmacarya zabda kA prayoga hotA rahA hai / parantu brahma meM vicaraNa sarvendriyasaMyama evaM manaH saMyama ke binA ho nahIM sktaa| isa kAraNa bAda meM brahmacarya kA artha sarvendriya-mana:saMyama samajhA jAne lgaa| usakI sAdhanA ke lie kaI niyama - upaniyama bane / prastuta adhyayana meM sarvendriya mana-saMyamarUpa brahmacarya kI surakSA ke lie jo 10 niyama haiM jinheM anya AgamoM evaM granthoM meM dasa guptiyA~ yA dasa kAraNa batAe haiM, ve hI dasa samAdhisthAna haiN| arthAt brahmacarya ko mana, buddhi, citta evaM hRdaya meM samyak rUpa se samAhita - pratiSThita yA lIna karane ke lie ye dasa niyama yA kAraNa haiN| * yadyapi vrata, niyama yA maryAdAe~ apane Apa meM brahmacarya nahIM haiN| bAhyarUpa se vrata, niyama Adi pAlana karane meM hI brahmacarya kI sAdhanA parisamApta nahIM hotI, kyoMki kAmavAsanA evaM abrahmacarya yA viSayoM meM ramaNatA Adi vikAroM ke bIja to bhItara haiM, niyama vrata Adi to Upara-Upara se kadAcit zarIra ke aMgopAMgoM yA indriyoM ko sthUlarUpa se abrahmacaryasevana karane se roka leM / ataH bhItara meM chipe vikAroM ko nirmUla karane ke lie ananta Ananda aura vizvavAtsalya meM AtmA kA ramaNa karanA aura zarIra, indriya evaM mana ke viSayoM meM Ananda khojane se virata honA Avazyaka hai / saMkSepa meM -- AtmasvarUpa yA AtmabhAvoM meM ramaNatA se hI ye saba para - ramaNatA ke jAla TUTa sakate haiM / yahI brahmacarya kI paripUrNatA taka pahu~cane kA rAjamArga hai| phira bhI sAdhanA ke kSetra meM athavA AtmasvarUpa-ramaNatA meM bAra- bAra jAgRti evaM sAvadhAnI ke lie ina niyama- maryAdAoM kI paryApta upayogitA hai| zarIra, indriyoM evaM mana ke mohaka vAtAvaraNa meM sAdhaka ko abrahmacarya kI ora jAne se niyama yA maryAdAe~ rokatI haiN| ataH ye niyama brahmacaryasAdhanA ke sajaga praharI haiN| inase brahmacarya kI sarvAMgINa sAdhanA meM sugamatA rahatI hai| * svayaM zAstrakAra ne ina dasa samAdhisthAnoM kI upayogitA mUla pATha meM prArambha meM batA dI hai ki inake pAlana se sAdhaka kI AtmA saMyama, saMvara aura samAdhi se adhikAdhika sampanna ho sakatI hai, bazarte ki vaha mana, vacana, kAyA kA saMgopana kare, indriyAM vaza meM rakhe, apramattabhAva se vicaraNa kare / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 solahavA~ adhyayana - brahmacaryasamAdhisthAna * prastuta adhyayana meM brahmacarya-surakSA ke lie batAe gae samAdhisthAna kramazaH isa prakAra haiM (1) strI-pazu-napuMsaka se vivikta (anAkIrNa) zayana aura Asana kA sevana kare, (2) strIkathA na kare, (3) striyoM ke sAtha eka Asana para na baiThe, (4) striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM ko dRSTi gar3A kara na dekhe, na cintana kare, (5) dIvAra Adi kI oTa meM striyoM ke kAmavikArajanaka zabda na sune, (6) pUrvAvasthA meM kI huI rati evaM krIr3A kA smaraNa na kare, (7) praNIta (sarasa svAdiSTa pauSTika) AhAra na kare, (8) mAtrA se adhika AhAra-pAnI kA sevana na kare, (9) zarIra kI vibhUSA na kare aura (10) paMcendriya viSayoM meM Asakta na ho| * sthAnAMga aura samavAyAMga meM brahmacarya kI nau guptiyoM kA ullekha hai| uttarAdhyayana meM jo dasavA~ samAdhisthAna hai, vaha yahA~ AThavIM gupti hai| kevala pAMcavA~ samAdhisthAna, sthAnAMga evaM samavAyAMga meM nahIM hai| uttarAdhyayana ke 9veM sthAna-vibhUSAtyAga ke badale unameM nauvIM gapti hai -sAtA aura sukha meM pratibaddha na ho| * mUlAcAra meM zIlavirAdhanA (abrahmacarya) ke dasa kAraNa ye batalAe haiM--(1) strIsaMsarga, (2) praNItarasa bhojana, (3) gandhamAlyasaMsparza, (4) za sasparza, (4) zayanAsanagRddhi, (5) bhUSaNamaNDana, (6) gItavAdyAdi kI abhilASA. (7) arthasamprayojana. (8) kazIlasaMsarga. (9) rAjasevA (viSayoM kI samparti ke lie rAjA kI atizaya prazaMsA karanA) aura (10) raatrisNcrnn| * anagAradharmAmRta meM 10 niyamoM meM se tIna niyama bhinna haiN| jaise--(2) liMgavikArajanaka kAryaniSedha, (6) strIsatkAravarjana, (10) iSTa rUpAdi viSayoM meM mana ko na jodd'e| smatiyoM meM brahmacaryarakSA ke lie smaraNa. kIrtana krIDA. prekSaNa. gAbhASaNa. saMkalpa. adhyavasAya ___ aura kriyAniSpatti, ina aSTa maithunAMgoM se dUra rahane kA vidhAna hai| 2 prastata dasa samAdhisthAnoM meM sparzanendriyasaMyama ke lie saha-zayanAsana tathA ekAsananiSadyA kA. rasanendriyasaMyama ke lie atimAtrA meM AhAra evaM praNIta AhAra sevana kA, cakSarindriyasaMyama ke lie strIdeha evaM usake hAvabhAvoM ke nirIkSaNa kA, mana:saMyama ke lie kAmakathA, vibhUSA evaM pUrvakrIr3ita smaraNa kA, zrotrendriyasaMyama ke lie striyoM ke vikArajanaka zabda zravaNa kA evaM sarvendriyasaMyama ke lie paMcendriyaviSayoM meM Asakti kA tyAga batAyA hai| * sAtha hI ina indriyoM evaM mana para saMyama na rakhane ke bhayaMkara pariNAma bhI pratyeka samAdhisthAna ke sAtha-sAtha batAye gae haiN| anta meM padyoM meM ukta dasa sthAnoM kA vizada nirUpaNa bhI kara diyA gayA hai tathA brahmacarya kI mahimA bhI pratipAdita kI hai| * pUrvokta aneka paramparAoM ke sandarbha meM brahmacarya ke ina dasa samAdhisthAnoM kA mahattvapUrNa varNana isa adhyayana meM hai| 1. uttarA. mUla, a. 16, sU. 1 se 12, gA. 1 se 13 taka 2. (ka) sthAnAMga. 9 / 663 (kha) samavAyAMga, sama. 9 (ga) mUlAcAra 11 / 13-14 (gha) anagAradharmAmRta 4/61 (Ga) dakSasmRti 7/31-33 3. uttarAdhyayana mUla, a0 16,gAthA 1 se 13 taka Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solasamaM ajjhayaNaM : solahavA~ adhyayana baMbhacerasamAhiThANaM : brahmacaryasamAdhisthAna dasa brahmacaryasamAdhisthAna aura unake abhyAsa kA nirdeza 1. suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM--iha khalu therehiM bhagavantehiM dasa bambhacerasamAhiThANA pannattA, je bhikkhU soccA, nisamma, saMjamabahule, saMvarabahule, samAhibahule, gutte, guttindie, guttabambhayArI sayA appamatte vihrejaa| [1] AyuSman ! maiMne sunA hai ki una bhagavAn ne aisA kahA hai-sthavira bhagavantoM ne nirgranthapravacana meM (yA isa kSetra meM) dasa brahmacaryasamAdhisthAna batalAe haiM, jinheM suna kara, jinako artharUpa se nizcita karake, bhikSu saMyama, saMvara (AzravadvAroM kA nirodha) tathA samAdhi (citta kI svasthatA) se uttarottara adhikAdhika abhyasta hoM; mana-vacana-kAya-guptiyoM se gupta rahe, indriyoM ko unake viSayoM meM pravRtta hone se bacAe, brahmacarya ko guptiyoM ke mAdhyama se surakSita rakhe aura sadA apramatta ho kara vihAra kre| 2. kayare khalu te therehiM bhagavantehiM dasa bambhacerasamAhiThANA pannattA, je bhikkhU soccA, nisamma, saMjamabahule, saMvarabahule, samAhibahule, gutte, guttindie, guttabaMbhayArI sayA appamatte viharegjA? [2] sthavira bhagavantoM ne brahmacaryasamAdhi ke ve kauna-se dasa sthAna batalAe haiM, jinheM suna kara, jinakA arthataH nizcaya karake, bhikSusaMyama, saMvara tathA samAdhi se uttarottara adhikAdhika abhyasta ho, manavacana-kAyA kI guptiyoM se gupta rahe, indriyoM ko unake viSayoM meM pravRtta hone se bacAe, brahmacarya ko guptiyoM ke mAdhyama se surakSita rakhe aura sadA apramatta ho kara vihAra kare ? prathama brahmacaryasamAdhisthAna 3. ime khalu te therehiM bhagavantehiM dasa baMbhacerasamAhiThANA pannattA, je bhikkhU soccA, nisamma, saMjamabahule, saMvarabahule, samAhibahule, gutte, guttindie, guttabaMbhayArI sayA appamatte vihrejaa| taM jahA vivittAI sayaNAsaNAI sevijA, se niggnthe| no-itthI-pasupaNDagasaMsattAI sayaNAsaNAI sevittA havai, se niggnthe| taM kahamiti ce ? AyariyAha-nigganthassa khalu itthIpasupaNDagasaMsattAI sayaNAsaNAI sevamANassa bambhayArissa baMbhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajijA, bheyaM vA labhejA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejA, kevalipannattAo vA dhammAo bhNsejaa| tamhA no itthi-pasupaMDagasaMttAI sayaNAsaNAI sevittA havai, se niggthe| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 solahavA~ adhyayana : brahmacaryasamAdhisthAna [3] sthavira bhagavantoM ne brahmacarya-samAdhi ke ye dasa samAdhisthAna batalAe haiM, jinheM suna kara, jinakA arthata: nizcaya karake bhikSu saMyama, saMvara tathA samAdhi se uttarottara adhikAdhika abhyasta ho, manavacana-kAyA kI guptiyoM se gupta rahe, indriyoM ko unake viSayoM meM pravRtta hone se bacAe, brahmacarya ko nau guptiyoM ke mAdhyama se surakSita rakhe aura sadA apramatta ho kara vihAra kre| (una dasa samAdhisthAnoM meM se) prathama samAdhisthAna isa prakAra hai-jo vivikta--ekAnta zayana aura Asana kA sevana karatA hai vaha nirgrantha hai| (arthAt) jo strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta (AkIrNa) zayana aura Asana kA sevana nahIM karatA, vaha nirgrantha hai| [pra.] aisA kyoM? [u.] aisA pUchane para AcArya kahate haiM--jo strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayana aura Asana kA sevana karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, athavA usake brahmacarya (saMyama) kA vinAza ho jAtA hai, athavA unmAda paidA ho jAtA hai, yA koI dIrghakAlika (lambe samaya kA) roga aura AtaMka ho jAtA hai, athavA vaha kevali-prajJapta dharma se bhraSTa ho jAtA hai, isalie strI-pazu-napuMsaka se saMsakta zayana aura Asana kA jo sAdhu sevana nahIM karatA, vaha nirgrantha hai, (aisA kahA gyaa)| vivecana--brahmacaryasamAdhisthAnoM kI sudRDhatA-sAdhu ko brahmacaryasamAdhisthAnoM kI sudRDhatA ke lie yahA~ navasUtrI batAI gaI hai-(1) ina sthAnoM kA bhalIbhAMti zravaNa, (2) artha para vicAra, (3,4,5) saMyama kA, saMvara kA aura samAdhi kA adhikAdhika abhyAsa, (6) tIna guptiyoM se mana, vANI evaM zarIra kA gopana, (7) indriyoM kI viSayoM se rakSA, (8) navavidhaguptiyoM se brahmacarya kI surakSA aura (9) sadaiva apramattaapratibaddha vihaar| prathama samAdhisthAna--vivikta zayanAsanasevana--vivikta : arthAt-strI (daivI, mAnuSI yA tiryaMcI), pazu (gAya bhaiMsa, sAMDa, bhaiMsA, bakarA-bakarI Adi) aura paNDaka napuMsaka se saMsakta arthAt saMsarga vAlA na ho| yahA~ prathama vidhimukha se kathana hai, tatpazcAt niSedhamukha se kathana hai, jisase vivikta kA tAtparya aura spaSTa ho jAtA hai| sayaNAsaNAI : zayana aura Asana kA artha-zayana ke tIna artha zAstrIya dRSTi se-(1) zayyA, bichaunA, saMstAraka, (2) sone ke lie paTTA Adi, (3) upalakSaNa se vasati (upAzraya) ko bhI zayyA kahate haiN| Asana kA artha hai--jisa para baiThA jAe, jaise-caukI, bAjoTa (pAdapITha) yA kevala Asana, pAdaproJchana aadi| __no itthI0 : vAkya kA Azaya--jisa nivAsasthAna meM strI-pazu-napuMsaka kA nivAsa na ho yA dina yA rAtri meM akelI strI Adi kA saMsarga na ho athavA jisa paTTe, zayyA, Asana, caukI Adi para sAdhu baiThA yA soyA ho, usI para strI Adi baiThe yA soe na hoN| vivikta zayanAsana na hone se 7 bar3I hAniyAM-(1) zaMkA, (2) kAMkSA, (3) vicikitsA, (4) brahmacarya-bhaMga, (5) unmAda, (6) dIrghakAlika roga aura AtaMka, 1. bRhadvRtti, patra 423 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 uttarAdhyayana sUtra (7) jina- prarUpita dharma se bhraSTatA, ina sAta hAniyoM kI sambhAvanA hai| inakI vyAkhyA-- zaMkA--sAdhu ko athavA sAdhu ke brahmacarya ke viSaya meM dUsaroM ko zaMkA ho sakatI hai ki yaha strI Adi se saMsaktasthAna Adi kA sevana karatA hai, ataH brahmacArI hai yA nahIM ?, athavA maithunasevana karane se nau lAkha sUkSma jIvoM kI virAdhanA Adi doSa batAe haiM, ve yathArtha haiM yA nahIM ? yA brahmacaryapAlana karane se koI lAbha hai yA nahIM, tIrthaMkaroM ne abrahmacarya kA niSedha kiyA hai yA yoM hI zAstra meM likha diyA hai ? abrahmacaryasevana meM kyA hAni hai / kAMkSA -- zaMkA ke pazcAt utpanna hone vAlI abrahmacarya kI yA strIsahavAsa Adi kI icchA / vicikitsaacittviplv| jaba bhogAkAMkSA tIvra ho jAtI hai, taba mana samUce dharma ke prati vidroha kara baiThatA hai yA vyartha ke kutarka yA kuvikalpa uThAne lagatA hai, yaha vicikitsA hai| yathA -- isa asAra saMsAra meM koI sArabhUta vastu hai to vaha sundarI hai| athavA itanA kaSTa uThA kara brahmacaryapAlana kA kucha bhI phala hai yA nahIM ? yaha bhI vicikitsA hai| bheda-- jaba vicikitsA tIvra ho jAtI hai, taba jhaTapaTa, brahmacarya kA bhaMga karake cAritra kA nAza karanA bheda hai| unmAda - brahmacarya ke prati vizvAsa uTha jAne yA usake pAlana meM Ananda na mAnane kI dazA meM balAt mana aura indriyoM ko dabAne se kAmonmAda tathA dIrghakAlIna roga (rAjayakSmA, mRgI, apasmAra, pakSAghAta Adi) tathA AtaMka ( mastakapIr3A, udarazUla Adi) hone kI sambhAvanA rahatI hai| dharmabhraMza - ina pUrva avasthAoM se jo nahIM baca pAtA, vaha cAritramohanIya ke kliSTa karmodaya se dharmabhraSTa bhI ho jAtA hai / 1 dvitIya brahmacarya-samAdhisthAna 4. no itthINaM kahaM kahittA havai, se nigganthe / taM kahamiti ce ? AyariyAha-- nigganthassa khalu itthINaM kahaM kahemANassa, bambhayArissa bambhacere saMkA kaMkhA vA vitigicchA vA samuppajjijjA, bheyaM vA labhejjA ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipannattAo vA dhammAo bhaMsejjA / tamhA no itthINaM kahaM kahejA / [4] jo striyoM kI kathA nahIM karatA, vaha nirgrantha hai / [pra.] aisA kyoM ? [u.] aisA pUchane para AcArya kahate haiM-- jo sAdhu striyoM sambandhI kathA karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ke brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, athavA brahmacarya kA nAza hotA hai, athavA unmAda paidA hotA hai, yA dIrghakAlika roga aura AtaMka ho jAtA hai, athavA vaha kevaliprarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha strIsambandhI kathA na kare / vivecana-no itthINaM : do vyAkhyA - bRhadvRttikAra ne isakI do prakAra kI vyAkhyA kI hai(1) kevala striyoM ke bIca meM kathA (upadeza) na kare aura (2) striyoM kI jAti, rUpa, kula, veSa, zrRMgAra Adi se sambandhita kathA na kre| jaise--jAti -- yaha brAhmaNI hai, vaha vezyA hai; kula-ugrakula kI aisI hotI hai, amuka kula kI vaisI, rUpa- karNATakI vilAsapriya hotI hai ityAdi, saMsthAna -- striyoM ke DIlaDaula, 1. bRhadvRtti, patra 424 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ adhyayana : brahmacaryasamAdhisthAna 243 AkRti, U~cAI Adi kI carcA, nepathya-striyoM ke vibhinna veza, pozAka, pahanAve Adi kI carcA / isakA pariNAma pUrvavat hai| tRtIya brahmacarya-samAdhisthAna 5. no itthIhiM saddhiM sannisejAgae viharittA havai se niggnthe| taM kahamiti ce? AyariyAha-nigganthassa khalu itthIhiM saddhiM sannisejjAgayassa, bambhayArissa bambhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajjijjA, bheyaM labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejA, kevalipannattAo vA dhammAo bhNsejaa| tamhA khalu no nigganthe itthIhiM saddhiM sannisejAgae vihrejaa| [5] jo striyoM ke sAtha eka Asana para nahIM baiThatA, vaha nirgrantha hai| [pra.] aisA kyoM? [u.] AcArya kahate haiM--jo brahmacArI nirgrantha striyoM ke sAtha eka Asana para baiThatA hai, usa ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai athavA brahmacarya kA vinAza ho jAtA hai athavA unmAda paidA ho jAtA hai yA dIrghakAlika roga aura AtaMka ho jAtA hai; athavA vaha kevaliprarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| ataH nirgrantha striyoM ke sAtha eka Asana para na baitthe| vivecana--itthIhiM saddhiM sannisijAgae : vyAkhyA--isakI vyAkhyA bRhadvRtti meM do prakAra se kI gaI hai--(1) striyoM ke sAtha sanniSadyA--paTTA, caukI, zayyA, bichaunA, Asana Adi para na baiThe, (2) strI jisa sthAna para baiThI ho usa sthAna para turaMta na baiThe, uThane para bhI eka muhUrta (do ghar3I) taka usa sthAna yA AsanAdi para na baitthe| caturtha brahmacarya-samAdhisthAna 6. no itthINaM indiyAiM maNoharAI, maNoramAiM AloittA, nijjhAittA havai, se niggnthe| te kahamiti ce? AyariyAha-nigganthassa khalu itthINaM indiyAI maNoharAI, maNoramAiM AloemANassa, nijjhAyamANassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajjijA, bheyaM vA labhejA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipannattAo A.dhammAo bhNsejaa| tamhA khalu nigganthe no itthINaM indiyAiM maNoharAI, maNoramAiM AloejjA, nijjhaaejaa| [6] jo striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM ko (tAka-tAka kara) nahIM dekhatA, unake viSaya meM cintana nahIM karatA, vaha nirgrantha zramaNa hai| [pra.] aisA kyoM? [u.] isa para AcArya kahate haiM--jo nirgrantha brahmacArI striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM ko 1. (ka) bRhavRtti, patra 424 (kha) milAie--dazavai0 8/52, sthAnAMga 9/663, samavAyAMga, 9 2. bRhadvRtti, patra 424 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 uttarAdhyayana sUtra (tAka-tAka para yA dRSTi gar3A kara) dekhatA hai aura unake viSaya meM cintana karatA hai, usake brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai athavA brahmacarya kA bhaMga ho jAtA hai athavA unmAda paidA ho jAtA hai athavA dIrghakAlika roga aura AtaMka ho jAtA hai yA vaha kevali-prarUpati dharma se bhraSTa ho jAtA hai| isalie nirgrantha striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM ko na to dekhe aura na hI unakA cintana kre| vivecana-manohara aura manorama meM antara--manohara kA artha hai--cittAkarSaka aura manorama kA artha hai--cittaahlaadk| __ AloittA nijhAittA--'Alokana' kA yahA~ bhAvArtha hai--dRSTi gar3A kara bAra-bAra dekhnaa| nirdhyAna arthAt dekhane ke bAda atizayarUpa se cintana karanA, jaise-aho ! isake netra kitane sundara haiM! athavA Alokana kA artha hai-thor3A dekhanA, nirdhyAna kA artha hai-jama kara vyavasthita rUpa se dekhnaa| ___ iMdiyAiM--yahA~ upalakSaNa se sabhI aMgopAMgoM kA, aMgasauSThava Adi kA grahaNa kara lenA caahie| paMcama brahmacaryasamAdhisthAna ___7. no itthINaM kuDDantaraMsi vA, dUsantaraMsi vA, bhittantaraMsi vA, kuiyasaI vA, ruiyasaI vA, gIyasadaM vA, hasiyasadaM vA, thaNiyasaI vA, kandiyasahaM vA, vilaviyasadaM vA suNettA havai, se niggnthe| taM kahamiti ce? AyariyAha-nigganthassa khalu itthINaM kuDDantaraMsi vA, dUsantaraMsi vA, bhittantaraMsi vA, kuiyasadaM vA, ruiyasaI vA, gIyasadaM vA, hasiyasaI vA, thaNiyasaI vA, kandiyasadaM vA, vilaviyasadaM vA, suNemANassa baMbhayArissa bambhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajijA, bheyaM vA labhejA, ummAyaM vA pAuNijA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejA, kevalipannattAo vA dhammAo bhNsejaa| tamhA khalu nigganthe no itthINaM kuDDantarasi vA, dUsantaraMsi vA, bhittantaraMsi vA, kuiyasahaM vA, ruiyasadaM vA, gIyasadaM vA, hasiyasadaM vA, thaNiyasadaM vA, kandiyasadaM vA, vilaviyasaI vA suNemANe vihrejaa| [7] jo miTTI kI dIvAra ke antara se, kapar3e ke parde ke antara se, athavA pakkI dIvAra ke antara se striyoM ke kUjitazabda ko, ruditazabda ko, gIta kI dhvani ko, hAsyazabda ko, stanita (garjana-se) zabda ko, Akrandana athavA vilApa ke zabda ko nahIM sunatA, vaha nirgrantha hai| [pra.] aisA kyoM? [u.J aisA pUchane para AcArya kahate haiM--jo nirgrantha miTTI kI dIvAra ke antara se, parde ke antara se, athavA pakkI dIvAra ke antara, se striyoM ke kUjana, rudana, gIta, hAsya, garjana, Akrandana athavA vilApa ke zabdoM ko sunatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, athavA usakA brahmacarya naSTa ho jAtA hai athavA unmAda paidA ho jAtA hai, athavA dIrghakAlika roga aura AtaMka ho jAtA hai, yA vaha kevali-prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| ataH nirgrantha miTTI kI 1. (ka) bRhavRtti, patra 425 (kha) milAie--dazavaikAlika 8/57 : cittabhitti' na nijjhaae|' Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 solahavA~ adhyayana : brahmacaryasamAdhisthAna dIvAra ke antara se, parde ke antara se, athavA pakkI dIvAra ke antara se striyoM ke kUjana, rudana, gIta, hAsya, garjana, Akrandana yA vilApa ke zabda ko na sune| vivecanakuDya aura bhitti ke arthoM meM antara-zabdakoSa ke anusAra ina donoM kA artha eka hai, kintu bRhadvRtti ke anusAra kuDya kA artha miTTI se banI huI bhIMta, sukhabodhA ke anusAra pattharoM kI dIvAroM aura cUrNi ke anusAra pakkI IMToM se banI bhIta hai| zAntyAcArya aura A. nemicandra ne bhitti kA artha pakkI IMToM se banI bhIMta aura cUrNikAra ne ketuka Adi kiyA hai| kuDyA ( bhIta) ke 9 prakAra--aMgavijjA-bhUmikA meM kuDya ke 9 prakAra varNita haiM - (1) lIpI huI bhIMta, (2) vinA lIpI, (3) vastra kI bhIMta, pardA, (4) lakar3I ke takhtoM se banI huI, (5) agalabagala meM lakar3I ke takhtoM se banI, (6) ghisa kara cikanI banAI huI, (7) citrayukta dIvAra, (8) caTAI se banI huI dIvAra tathA (9) phUsa se banI huI aadi| kUjanAdi zabdoM ke artha-kUjita-ratikrIr3A zabda, rudita--ratikalahAdikRta zabda, hasitaThahAkA mAra kA ha~sane kA, kahakahe lagAne kA zabda, stanita-adhovAyunisarga Adi kA zabda, kranditaviyoginI kA aakrndn| chaThA brahmacaryasamAdhisthAna 8. no nigganthe puvvarayaM, puvvakIliyaM aNusarittA havai, se niggnthe| taM kahamiti ce? AyariyAha--nigganthassa khalu puvvarayaM puvvakIliyaM aNusaramANassa bambhayArissa baMbhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajijA, bhayaM vA labhejA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejA, kevalipannattAo vA dhammAo bhNsejaa| tamhA khalu no nigganthe puvvarayaM, puvvakIliyaM annusrejaa| [8] jo sAdhu (saMyamagrahaNa se) pUrva (gRhasthAvasthA meM strI Adi ke sAtha kiye gae) ramaNa kA aura pUrva (gRhavAsa meM strI Adi ke sAtha kI gaI) krIr3A kA anusmaraNa nahIM karatA, vaha nirgrantha hai| [pra.] aisA kyoM? [u.] isake uttara meM AcArya kahate haiM-jo pUrva (gRhavAsa meM kI gaI) rati aura krIr3A kA anusmaraNa karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, athavA brahmacarya kA vinAza ho jAtA hai, athavA unmAda paidA hotA hai, athavA dIrghakAlika roga aura AtaMka ho jAtA hai, yA vaha kevali-prajJapta dharma se bhraSTa ho jAtA hai| ataH nirgrantha (saMyamagrahaNa se) pUrva (gRhavAsa meM) kI (gaI) rati aura krIr3A kA anusmaraNa na kre| 1. (ka) bRhadvRtti, patra 425 (kha) sukhabodhA, patra 221 (ga) cUrNi, pR. 242 (gha) aMgavijjA-bhUmikA, pR 58-59 2. bRhadvRtti, patra 425 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra vivecana - chaThe brahmacaryasamAdhisthAna kA Azaya - sAdhu apanI pUrvAvasthA meM cAhe bhogI, vilAsI, yA kAmI rahA ho, kintu sAdhujIvana svIkAra karane ke bAda use pichalI una kAmukatA kI bAtoM kA tanika bhI smaraNa yA cintana nahIM karanA caahie| anyathA brahmacarya kI jar3eM hila jAe~gI aura dhIre-dhIre vaha pUrvokta saMkaToM se ghira kara sarvathA bhraSTa ho jaaegaa| 246 sAtavA~ brahmacarya samAdhisthAna 9. no paNIyaM AhAraM AhAritA havai, se nigganthe / taM kahamiti ce ? AyariyAha-- nigganthassa khalu paNIyaM pANabhoyaNaM AhAremANassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajjijjA, bheyaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM, havejjA, kevalipannattAo vA dhammAo bhaMsejjA / tamhA khalu no nigganthe paNIyaM AhAraM AhArejjA / [9] jo praNIta -- rasayukta pauSTika AhAra nahIM karatA vaha nirgrantha hai / [pra.] aisA kyoM ? [u.] isa para AcArya kahate haiM-- jo rasayukta pauSTika bhojana - pAna karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA aura vicikitsA utpanna hotI hai, athavA usake brahmacarya kA bhaMga ho jAtA hai, athavA unmAda paidA ho jAtA hai, athavA dIrghakAlika roga aura AtaMka hotA hai, athavA vaha kevaliprarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / isalie nirgrantha praNIta -- sarasa evaM pauSTika AhAra na kre| vivecana - paNIyaM- praNIta : do artha - ( 1 ) jisa khAdyapadArtha se tela, ghI Adi kI bUMdeM Tapaka rahI hoM, vaha, athavA (2) jo dhAtuvRddhikAraka ho / AThavA~ brahmacarya samAdhisthAna 10. no aimAyAe pANabhoyaNaM AhArettA havai, se nigganthe / taM kahamiti ce ? AyariyAha-- nigganthassa khalu aimAyAe pANabhoyaNaM AhAremANassa, bambhayArissa, baMbhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajjijjA, bheyaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipannattAo vA dhammAo bhaMsejjA / tamhA khalu no nigganthe aimAyA pANabhoyaNaM bhuMjijjA / [10] jo atimAtrA meM (parimANa se adhika) pAna - bhojana nahIM karatA, vaha nirgrantha hai / [pra.] aisA kyoM ? 1. bRhadvRtti, patra 425 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 solahavA~ adhyayana : brahmacaryasamAdhisthAna _ [u.] uttara meM AcArya kahate haiM--jo parimANa se adhika khAtA-pItA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA athavA vicikitsA utpanna hotI hai, yA brahmacarya kA vinAza ho jAtA hai, athavA unmAda paidA ho jAtA hai, athavA dIrghakAlika roga aura AtaMka ho jAtA hai, athavA vaha kevali-prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| ataH nirgrantha mAtrA se adhika pAna-bhojana kA sevana na kre| vivecana--aimAyAe : vyAkhyA mAtrA kA artha hai-parimANa / bhojana kA jo parimANa hai, usakA ullaMghana karanA atimAtrA hai| prAcIna paramparAnusAra puruSa (sAdhu) ke bhojana kA parimANa hai--battIsa kaura aura strI (sAdhvI) ke bhojana kA parimANa aTThAIsa kaura hai, isase adhika bhojana-pAna kA sevana karanA atimAtrA meM bhojana-pAna hai| nauvA~ brahmacaryasamAdhisthAna 11. no vibhUsANuvAI, se niggnthe| taM kahamiti ce? AyariyAha-vibhUsAvattie, vibhUsiyasarIre itthijaNassa abhilasaNije hvi| tao NaM tassa itthijaNeNaM abhilasijjamANassa bambhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajijA, bheyaM vA labhejA, ummAyaM vA pAuNijA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipanattAo vA dhammAo bhNsejaa| tamhA khalu no nigganthe vibhUsANuvAI siyaa| [11] jo vibhUSA nahIM karatA, vaha nirgrantha hai| [pra.] aisA kyoM? [u.] isa prakAra pUchane para AcArya kahate haiM--jisakI manovRtti vibhUSA karane kI hotI hai, jo zarIra ko vibhUSita (susajjita) kiye rahatA hai, vaha striyoM kI abhilASA kA pAtra bana jAtA hai| isake pazcAt striyoM dvArA cAhe jAne vAle brahmacArI ko brahmacarya meM zaMkA, kAMkSA athavA vicikitsA utpanna ho jAtI hai, athavA brahmacarya bhaMga ho jAtA hai, athavA use unmAda paidA ho jAtA hai, yA use dIrghakAlika roga aura AtaMka ho jAtA hai, athavA vaha kevali-prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| ataH nirgrantha vibhUSAnupAtI na bne| vivecana-vibhUsANuvAI--zarIra ko snAna karake susaMskRta karanA, tela-phulela lagAnA, sundara vastrAdi upakaraNoM se susajjita karanA, kezaprasAdhana karanA Adi vibhUSA hai / isa prakAra se zarIra-saMskArakartAzarIra ko sajAne vAlA--vibhUSAnupAtI hai| vibhUsAvattie : artha--jisakA svabhAva vibhUSA karane kA hai, vaha vibhUSAvRttika hai| vibhUsiyasarIre-snAna, aMjana, tela-phulela Adi se zarIra ko jo vibhUSita-susajjita karatA hai, vaha vibhUSitazarIra hai| 1. "battIsaM kira kavalA AhAro kucchipUrao bhnnio| purisassa, mahiliyAe aTThAvIsaM bhave kvlaa||" -bRhavRtti, patra 426 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 uttarAdhyayana sUtra itthijaNassa abhilasaNijje-vibhUSA karane vAlA sAdhu strIjanoM dvArA abhilASaNIya ho jAtA hai, striyA~ use cAhane lagatI haiM, striyoM dvArA cAhe jAne yA prArthanA kiye jAne para brahmacArI ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna ho jAtI hai, jaise--jaba striyA~ isa prakAra mujhe cAhatI haiM, to kyoM na maiM inakA upabhoga kara lUM? athavA isakA utkaTa pariNAma narakagamana hai, ataH kyA upabhoga na karU~? aisI zaMkA tathA adhika cAhane para strIsevana kI AkAMkSA, athavA bAra-bAra mana meM aise vicAroM kA bhUcAla maca jAne se strIsevana kI prabala icchA ho jAtI hai aura vaha brahmacarya bhaMga kara detA hai| dasavA~ brahmacaryasamAdhisthAna 12. no sadda-rUva-rasa-gandha-phAsANuvAI havai, se niggnthe| taM kahamiti ce? AyariyAha-nigganthassa khalu sadda-rUva-rasa-gandha-phAsANuvAissa bambhayArissa bambhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajijA, bhayaM vA labhejA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejA, kevalipannattAo vA dhammAo bhNsejjaa| tamhA khalu no nigganthe sadda-rUva-rasagandha-phAsANuvAI hvijjaa| dasame bambhacerasamAhiThANe hvi| bhavanti ittha silogA, taM jahA[12] jo sAdhaka zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza meM Asakta nahIM hotA, vaha nirgrantha hai| [pra.] aisA kyoM? [u.] uttara meM AcArya kahate haiM-zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza meM Asakta hone vAle brahmacArI ko brahmacarya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna ho jAtI hai athavA brahmacarya bhaMga ho jAtA hai, athavA use unmAda paidA ho jAtA hai, yA phira dIrghakAlika roga yA AtaMka ho jAtA hai, athavA vaha kevalibhASita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| isalie nirgrantha zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza meM anupAtI (-Asakta) na bne| yaha brahmacaryasamAdhi kA dasavA~ sthAna hai| isa viSaya meM yahA~ kucha zloka haiM, jaise vivacena--sadda-rUva-rasa-gaMdha-phAsANuvAI : striyoM ke zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza kA anupAtI-manojJa zabdAdi ko dekhakara patita hone vAlA yA phisala jAne vAlA yA unameM aaskt| jaise ki-zabda-striyoM ke komala lalita zabda yA gIta, rUpa-unake kaTAkSa, vakSasthala, kamara Adi kA yA unake citroM kA avalokana, rasa-madhurAdi rasoM dvArA abhivRddhi pAne vAlA, gandha-kAmavarddhaka sugandhita padArtha evaM sparza-Asaktijanaka komala kamala Adi kA sparza, inameM lubhA jAne (Asakta ho jAne) vaalaa| 1. bRhadvRtti, patra 427 2. bRhavRtti, patra 427-428 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ adhyayana : brahmacaryasamAdhisthAna pUrvokta dasa samAdhisthAnoM kA padyarUpa meM vivaraNa 1. [1] nirgrantha sAdhu brahmacarya kI rakSA ke lie aise sthAna ( Alaya) meM rahe, jo vivikta (ekAnta ) ho, anAkIrNa- (strI Adi se avyApta) aura strIjana se rahita ho / 2. 3. jaM vivittamaNAiNNaM rahiyaM thIjaNeNa ya / bharassa rakkhaTThA AlayaM tu nisevae // maNapalhAyajaNaNiM kAmarAgavivaDDhaNiM / baMbhacerarao bhikkhU thIkahaM tu vivajjae // [2] brahmacarya meM rata bhikSu mana meM AhlAda utpanna karane vAlI aura kAmarAga bar3hAne vAlI strIkathA kA tyAga kare / samaM ca saMthavaM thIhiM saMkahaM ca abhikkhaNaM / baMbhacerarao bhikkhU niccaso parivajjae // [3] brahmacarya meM rata bhikSu striyoM ke sAtha saMstava (saMsarga yA atiparicaya) aura bAra-bAra vArtAlApa (saMkathA) kA sadaiva tyAga kare / 4. 6. aMgapaccaMga-saMThANaM cArullaviya - pehiyaM / baMbhacerarao thINaM cakkhugijjhaM vivajjae // [4] brahmacaryaparAyaNa sAdhu netrendriya se grAhya striyoM ke aMga-pratyaMga, saMsthAna ( AkRti, DIlaDaula yA zarIra racanA), bolane kI sundara chaTA ( yA mudrA), tathA kaTAkSa ko dekhane kA parityAga kare / 5. 249 8. kUiyaM ruiyaM gIyaM hasiyaM thaNiya-kandiyaM / baMbhacerarao thINaM soyagijjhaM vivajjae // [5] brahmacarya meM rata sAdhu zrotrendriya se grAhya striyoM ke kUjana, rodana, gIta, hAsya, garjana aura krandana na sune / hAsaM kiDDa raI dappaM sahabhuttAsiyANi ya / bambhecerarao thINaM nANucinte kayAi vi // [6] brahmacarya-niSTha sAdhu dIkSAgrahaNa se pUrva jIvana meM striyoM ke sAtha anubhUta hAsya, krIr3A, rati, darpa (kandarpa, yA mAna) aura sAtha kie bhojana evaM baiThane kA kadApi cintana na kare / 7. paNIyaM bhattapANaM tu khippaM mayavivaDDaNaM / bambhacerarao bhikkhU niccao parivajjae // [7] brahmacarya - rata bhikSu zIghra hI kAmavAsanA ko bar3hAne vAle praNIta bhojana-pAna kA sadaiva tyAga kare / dhammaladdhaM miyaM kAle jattatthaM paNihANavaM / nAimattaM tu bhuMjejjA bambhacerarao sayA // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 uttarAdhyayana sUtra [8] brahmacarya meM lIna rahane vAlA, citta-samAdhi se sampanna sAdhu saMyamayAtrA (yA jIvana-nirvAha) ke lie ucita (zAstra-vihita) samaya meM dharma (munidharma kI maryAdAnusAra) upalabdha parimita bhojana kare, kintu mAtrA se adhika bhojana na kre| 9. vibhUsaM parivajejA sriirprimnnddnnN| bambhacerarao bhikkhU siMgAratthaM na dhaare|| [9] brahmacarya meM rata bhikSu vibhUSA kA tyAga kare, zRMgAra ke lie zarIra kA maNDana (prasAdhana) na kre| 10. sadde rUve ya gandhe ya rase phAse taheva y| ___paMcavihe kAmaguNe niccaso privjje|| [10] vaha zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza--ina pAMca prakAra ke kAmaguNoM kA sadA tyAga kre| vivecana--vivikta, anAkIrNa aura rahita : tInoM kA antara--vivikta kA artha hai-strI Adi ke nivAsa se rahita ekAnta, anAkIrNa kA artha hai-una-una prayojanoM se Ane vAlI striyoM Adi se anAkula-bharA na rahatA ho aisA sthAna tathA rahita kA artha hai-akAla meM vyAkhyAna, vandana Adi ke lie Ane vAlI striyoM se rahita-varjita / / kAmarAgavivaGkaNI : artha-kAmarAga-viSayAsakti kI vRddhi karane vaalii| cakkhugijhaM0 : tAtparya-cakSurindriya se grAhya striyoM ke aMgAdi ko na dekhe, na dekhane kA prayatna kre| yadyapi netra hone para rUpa kA grahaNa avazyambhAvI hai, tathApi yahA~ prayatnapUrvaka svecchA se dekhane kA parityAga karanA cAhie, yaha artha abhISTa hai| kahA bhI hai-cakSu-patha meM Ae hue rUpa kA na dekhanA to azakya hai, kintu buddhimAn sAdhaka rAga-dveSavaza dekhane kA parityAga kre|2 mayavivaDDaNaM--mada kA artha yahA~--kAmodreka--kAmottejana hai, usako bar3hAne vAlA (md-vivrddhn)| dhammaladdhaM : tIna rUpa : tIna artha (1) dharmyalabdha-dharmya-dharmayukta eSaNIya, nirdoSa bhikSA dvArA gRhasthoM se upalabdha, na ki svayaM nirmita, (2) dharma-munidharma ke kAraNa yA dharmalAbha ke kAraNa labdha, na ki camatkArapradarzana se prApta aura (3) dharmalabdhaM'-uttama dasa dharmoM ko niraticAra rUpa se prApta karane ke lie praapt| _ 'miyaM-mitaM'--sAmAnya artha hai-parimita, parantu isakA vizeSa artha hai-zAstrokta parimANayukta aahaar| Agama meM kahA hai-peTa meM chaha bhAgoM kI kalpanA kare, unameM se AdhA-yAnI tIna bhAga sAgatarakArI sahita bhojana se bhare, do bhAga pAnI se bhare aura eka bhAga vAyusaMcAra ke lie khAlI rkhe| 'jattatthaM'-yAtrArtha--saMyamanirvAhArtha, na ki zarIrabala bar3hAne evaM rUpa Adi se saMpanna banane ke lie| 1. bRhavRtti, patra 428 2. vahI, patra 428 : asakkA rUvamaddaTuM ckkhugoyrmaagyN| rAgaddose u je tattha, taM buho privjje|| 3. bRhadvRtti, patra 428 4. bRhadvRtti, patra 428-429 5. (ka) uttarA priyadarzinITIkA, bhA. 3, pR.73 (kha) bRhadavRtti, patra 429 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 2 solahavA~ adhyayana : brahmacaryasamAdhisthAna paNihANavaM--citta kI svasthatA se yukta hokara bhojana kare, na ki rAgadveSa yA krodhAdi vaza hokara / sarIramaMDaNaM-zarIraparimaNDana, arthAt--kezaprasAdhana aadi| kAmaguNe : vyAkhyA-icchAkAma aura madanakAma rUpa dvividha kAma ke guNa, arthAt-upakAraka yA sAdhana athavA sAdhana rUpa upkrnn|2| AtmAnveSaka brahmacaryaniSTha ke lie dasa tAlapuTaviSa-samAna 11. Alao thIjaNAiNNo thIkahA ya mnnormaa| ___ saMthavo ceva nArINaM tAsiM indiydrisnnN|| 12. kUiyaM ruiyaM gIyaM hasiyaM bhuttAsiyANi y| paNIyaM bhattapANaM ca aimAyaM paannbhoynnN|| 13. gattabhUsaNamiThaM ca kAmabhogA ya dujyaa| nArassa'ttagavesissa visaM tAlauDaM jhaa|| [11-12-13](1) striyoM se AkIrNa Alaya (nivAsasthAna), (2) manorama strIkathA, (3) nAriyoM kA paricaya (saMsarga), (4) unakI indriyoM kA (rAgabhAva se) avalokana // 11 // (5) unake kUjana, rodana, gIta tathA hAsya (haMsI majAka) ko (dIvAra Adi kI oTa meM chipa kara sunanA), (6)(pUrvAvasthA meM) bhukta bhoga tathA sahAvasthAna kA smaraNa-(cintana) karanA, (7) praNIta pAnabhojana aura (8) atimAtrA meM pAna-bhojana // 12 // (9) striyoM ke lie iSTa zarIra kI vibhUSA karanA aura (10) durjaya kAma-bhoga; ye dasa AtmagaveSaka manuSya ke lie tAlapuTa viSa ke samAna haiM // 13 // vivecana--phalitArtha-prastuta tIna gAthAoM meM brahmacarya-samAdhi-sthAna kI unhIM nau guptiyoM ke bhaMga ko tAlapuTa viSa ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| saMstava : prAsaMgika artha-striyoM kA paricaya, eka hI Asana para baiThane yA sAtha-sAtha bhojanAdi sevana se hotA hai| kAma aura bhoga-zAstrAnusAra kAma zabda, zabda evaM rUpa kA vAcaka hai aura bhoga zabda hai-rasa, gandha aura sparza kA vaack| visaM tAlauMDa jahA-tAlapuTa viSa zIghramAraka hotA hai| use oTha para rakhate hI, tAla yA tAlI bajAne jitane samaya meM manuSya kI mRtyu ho jAtI hai| isI prakAra brahmacaryasamAdhi meM bAdhaka ye pUrvokta 10 bAteM brahmacArI sAdhaka ke saMyama kI zIghra vighAtaka haiN| brahmacarya-samAdhimAn ke lie karttavyapreraNA 14. dujae kAmabhoge ya niccaso privjje| saMkaTThANANi savvANi vajejjA pnnihaannvN|| 1. bRhadvRtti, patra 429 yathArtha-saMyamanirvAhaNArtha, na tu ruupaadyrthm| praNidhAnavAn-cittasvAsthyopeto, na tu rAgadveSavazagobhuMjIta // 2. bRhadvRtti, patra 429 3. bRhavRtti, patra 429 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 uttarAdhyayana sUtra [14] praNidhAnavAn (svastha yA sthira citta vAlA) muni durjaya kAmabhogoM kA sadaiva parityAga kare aura (brahmacarya ke pUrvokta) sabhI zaMkAsthAnoM (bhayasthaloM) se dUra rhe| 15. dhammArAma care bhikkhU dhiimaM dhmmsaarhii| ___dhammArAmarae dante bmbhcre-smaahie| [15] bhikSu dhRtimAn (parISaha aura upasargoM ko sahane meM sakSama), dharmaratha kA sArathi, dharma (zrutacAritra rUpa dharma) ke udyAna meM rata, dAnta tathA brahmacarya meM susamAhita hokara dharma ke ArAma (bAga) meM vicaraNa kre| vivecana-saMkaTThANANi savvANi-pUrva gAthAtraya meM ukta dasoM hI zaMkAsthAnoM kA parityAga kare, yaha brahmacaryarata sAdhu-sAdhvI ke lie bhagavAn kI AjJArUpa cetAvanI hai| isa para na calane se AjJA-bhaMga anavasthA mithyAtva evaM virAdhanA ke doSa kI sambhAvanA hai| 15vIM gAthA kA dvitIya artha-brahmacaryasamAdhi ke lie bhikSu dhRtimAn, dharmasArathi, dharmArAma meM rata evaM dAnta hokara dharma rUpa udyAna meM hI vicaraNa kre| yaha artha bhI sambhava hai, kyoMki ye donoM gAthAe~ brahmacaryavizuddhi ke lie haiN|2 dharmasArathi-yahA~ bhikSu ko dharmasArathi isalie batalAyA gayA hai ki vaha svayaM dharma meM sthira hokara dUsaroM (gRhasthoM, zrAvaka Adi) ko bhI dharma meM pravRta karatA hai, sthira bhI karatA hai| brahmacarya-mahimA 16. deva-dANava-gandhavvA jakkha-rakkhasa-kinnarA / bambhayAri namasanti dukkaraM je karanti tN|| [16] deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa aura kinnara ye sabhI usa ko namaskAra karate haiM, jo duSkara brahmacaryavrata kA pAlana karatA hai| 17. esa dhamme dhuve niae sAsae jinndesie| siddhA sijjhanti caNeNa sijjhissanti tahAvare // -tti bemi / [17] yaha (brahmacaryarUpa) dharma dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai aura jinopadiSTa hai| isa dharma ke dvArA aneka sAdhaka siddha hue haiM, ho rahe haiM aura bhaviSya meM hoNge| -aisA maiM kahatA huuN| vivecana--deva Adi zabdoM ke artha-deva-jyotiSka aura vaimAnika, dAnava-bhavanapati, gandharva, yakSa, rAkSasa aura kinnara ye vyantara vizeSa haiM / upalakSaNa se anya vyantaradevoM kA bhI grahaNa kara lenA caahie| dukkara-kAyara logoM dvArA kaThinatA se AcaraNIya / dhruvAdi : artha-dhruva-pramANa se pratiSThita, nitya--trikAlasambhavI, zAzvata-anavarata rahane vaalaa| // brahmacaryasamAdhisthAna : solahavA~ adhyayana samApta // // 1. bRhadvRtti, patra 430 2. vahI, patra 430 Thio ya ThAvae pre|'-iti vcnaat| 3. bRhadvRtti, patra 430 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satrahavA~ adhyayana pApazramaNIya adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma 'pApazramaNIya' hai| isameM pApI zramaNa ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA * zramaNa bana jAne ke bAda yadi vyakti yaha socatA hai ki aba mujhe aura kucha karane kI koI AvazyakatA nahIM hai, na to mujhe jJAnavRddhi ke lie zAstrIya adhyayana kI jarUrata hai, na tapa, japa, dhyAna, ahiMsAdi vratapAlana yA dazavidha zramaNadharma ke AcaraNa kI apekSA hai, to yaha bahuta bar3I bhrAnti hai| isI bhrAnti kA zikAra hokara sAdhaka yaha socane lagatA hai ki maiM mahAna garu kA ziSya huuN| mujhe sammAnapUrvaka bhikSA mila jAtI hai, dharmasthAna, vastra, pAtra yA anya sukhasuvidhAe~ bhI prApta haiN| aba tapa yA anya sAdhanA karake AtmapIr3ana se kyA prayojana hai ? isa prakAra vivekabhraSTa hokara socane vAle zramaNa ko prastuta adhyayana meM 'pApazramaNa' kahA gayA hai| * zramaNa do koTi ke hote haiN| eka suvihita zramaNa aura dUsarA paapshrmnn| suvihita zramaNa vaha hai, jo dIkSA siMha kI taraha letA hai aura siMha kI taraha hI pAlana karatA hai| aharniza jJAna, darzana, cAritra, tapa kI sAdhanA meM puruSArtha karatA hai| pramAda ko jarA bhI sthAna nahIM detaa| usakA AtmabhAna jAgRta rahatA hai| vaha niraticAra saMyama kA evaM mahAvratoM kA pAlana karatA hai| samatA usake jIvana ke kaNa-kaNa meM ramI rahatI hai| kSamA Adi dasa dharmoM ke pAlana meM vaha satata jAgarUka rahatA hai| * isake viparIta pApazramaNa siMha kI taraha dIkSA lekara siyAra kI taraha usakA pAlana karatA hai| usakI dRSTi zarIra para TikI rahatI hai| phalataH zarIra kA poSaNa karane meM, use ArAma se rakhane meM vaha rAta-dina lagA rahatA hai| subaha se zAma taka yatheccha khAtA-pItA hai, ArAma se soyA rahatA hai| use khAne-pIne, sone-jAgane, baiThane-uThane aura calane-phirane kA koI viveka nahIM hotaa| vaha cIjoM ko jahA~-tahA~ binA dekhe-bhAle rakha letA hai| usakA sArA kArya aviveka se aura avyavasthita hotA hai| AcArya, upAdhyAya evaM guru ke samajhAne para bhI vaha nahIM samajhatA, ulaTe prativAda karatA hai| vaha na tapa karatA hai, na svAdhyAya-dhyAna / rasalolupa bana kara sarasa AhAra kI talAza meM rahatA hai| vaha zAnta hue kalaha ko bhar3akAtA hai, pApoM se nahIM DaratA, yahA~ taka ki apanA svArtha siddha na hone para gaNa aura gaNI ko bhI chor3a detA hai| * prastuta adhyayana kI 1 se 4 gAthA meM jJAnAcAra meM pramAda se, 5vIM gAthA meM darzanAcAra meM pramAda se, ___6 se 14 taka kI gAthA meM cAritrAcAra meM pramAda se, 15-16 gAthA meM tapa-AcAra meM pramAda se aura 17 se 19vIM gAthA taka meM vIryAcAra meM pramAda se pApazramaNa hone kA nirUpaNa hai| * anta meM 20vIM gAthA meM pApazramaNa ke nindya jIvana kA tathA 21vIM gAthA meM zreSTha zramaNa ke vandya ___ jIvana kA digdarzana karAyA gayA hai| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattarasamaM ajjhayaNaM : satrahavA~ adhyayana pAvasamaNijjaM : pApazramaNIya pApazramaNa : jJAnAcAra meM pramAdI 1. je ke ime pavvaie niyaNThe dhammaM suNittA viNaovavanne / sudullahaM lahiuM bohilAbhaM vihareja pacchA ya jahAsuhaM tu // [1] jo koI (mumukSu sAdhaka) dharma-zravaNa kara, atyanta durlabha bodhilAbha ko prApta karake, (pahale to) vinaya (arthAt-AcAra) se sampanna ho jAtA hai tathA nirgranthadharma meM pravrajita ho jAtA hai, kintu bAda meM sukha-suvidhA ke anusAra svacchandavihArI ho jAtA hai| 2. sejA daDhA pAuraNaM me asthi uppajaI bhottuM taheva pAuM / jANAmi jaM vaTTai Ausu ! tti kiM nAma kAhAmi sueNa bhante // __ [2] (AcArya evaM guru ke dvArA zAstrAdhyayana kI preraNA milane para vaha durmukha hokara kahatA hai) AyuSman! gurudeva! mujhe rahane ko surakSita (dRr3ha) vasati (upAzraya) mila gaI hai, vastra bhI mere pAsa hai, khAne-pIne ko paryApta mila jAtA hai tathA (zAstra meM jIva-ajIva Adi) jo tattva (varNita) haiM, (unheM) maiM jAnatA huuN| bhaMte ! phira maiM zAstroM kA adhyayana karake kyA karUMgA! 3. je ke ime pavvaie nidAsIle pgaamso| bhoccA peccA suhaM suvai pAvasamaNe tti vuccii|| [3] jo koI pravrajita ho kara atyanta nidrAzIla rahatA hai, (yatheccha) khA-pIkara (nizcinta hokara) sukha se so jAtA hai, vaha 'pApazramaNa' kahalAtA hai| 4. AyariyauvajjhAehiM suyaM viNayaM ca gaahie| te ceva khiMsaI bAle pAvasamaNe tti vuccaI // [4] jina AcArya aura upAdhyAya se zruta (zAstrIya jJAna yA vicAra) aura vinaya (AcAra) grahaNa kiyA hai, unhIM AcAryAdi kI jo nindA karatA hai, vaha vivekabhraSTa (bAla) pApazramaNa kahalAtA hai| vivecana-zAstrAdhyayana meM pramAdI pApazramaNa ke lakSaNa : (1) svacchandavihArI, (sukhasuvidhAvAdI), (2) dhRSTatApUrvaka kutarkayukta durvacanI, (3) atinidrAzIla, (4) khA-pIkara nizcinta zayanazIla, (5) zAstrajJAnadAtA kA nindaka aura (6) vivekabhraSTa ajnyaanii| 'dhamma' Adi zabdoM kI vyAkhyA-dhamma-zruta-cAritrarUpa dharma ko| viNaovavanne--vinaya arthAt-jJAna, darzana, cAritra aura upacArarUpa vinayAcAra se yukt| pacchA jahAsuhaM-pravrajyAgrahaNa ke pazcAt jaise-jaise vikathA Adi karane se sukha milatA jAtA hai, isa kAraNa siMharUpa meM dIkSita hokara zRgAlavRtti se jItA hai| daDhA-dRDha--majabUta arthAt havA, dhUpa, varSA Adi upadravoM se surakSita / pAuraNaM--prAvaraNa Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satrahavA~ adhyayana : pApazramaNIya 255 varSA-kalpa Adi yA vstraadi| kiM nAma kAhAmi sueNaM?--vaha vartamAna sukhaiSI hokara kahatA hai--maiM zAstra-adhyayana karake kyA karUMgA? Apa jo kucha adhyayana karate haiM, usase bhI Apa kisI bhI atIndriya vastu ko nahIM jAna-dekha sakate, kintu vartamAna mAtra ko dekhate haiM, itanA jJAna to mujhameM bhI hai| phira maiM zAstrAdhyayana karake apane kaNTha aura tAlu ko kyoM sukhAU~? suhaM suvai-samasta dharmakriyAoM se nirapekSaudAsIna ho kara so jAtA hai| darzanAcAra meM pramAdI : pApazramaNa 5. Ayariya-uvajjhAyANaM, sammaM no paDitappai / appaDipUyae thaddhe, pAvasamaNe tti vuccaI // [5] jo AcArya aura upAdhyAya ke sevA Adi kAryoM kI cintA nahIM karatA, apitu unase parAGmukha ho jAtA hai, jo ahaMkArI hotA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| vivecana--paDitappaI : bhAvArtha-vaha darzanAcArAntargata vAtsalya se rahita hokara AcAryAdi kI sevA meM dhyAna nahIM detaa| appaDipUae : vaha AcAryAdi ke prati pUjA-satkAra ke bhAva nahIM rkhtaa| upalakSaNa se arihanta Adi ke prati bhI yathocita vinaya-bhakti se vimukha ho jAtA hai|2 . cAritrAcAra meM pramAdI : pApazramaNa 6. sammamANe pANANi, bIyANi hariyANi y| asaMjae saMjayamantramANe, pAvasamaNe tti vuccii|| [6] jo prANI (dvIndriya Adi jIva), bIja aura harI vanaspati kA sammardana karatA (kucalatA) rahatA hai tathA asaMyata hote hue bhI svayaM ko saMyata mAnatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| 7. saMthAraM phalagaM pIDhaM, nisejaM paaykmblN| appamajiyamAruhaI, pAvasamaNe tti vuccii|| [7] jo saMstAraka (bichaunA), phalaka (paTTA), pITha (caukI yA Asana), niSadyA (svAdhyAyabhUmi Adi) tathA pAdakambala (paira poMchane ke UnI vastra) kA pramArjana kiye binA hI una para baiTha jAtA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| 8. davadavassa caraI, pamatte ya abhikkhnnN| ullaMghaNe ya caNDe ya, pAvasamaNe tti vuccii|| [8] jo jaldI-jaldI calatA hai, jo bAra-bAra pramAdAcaraNa karatA rahatA hai, jo maryAdAoM kA ullaMghana karatA hai, ati krodhI hotA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| 9. paDilehei pamatte, uvaujjhai paaykmblN| __ paDilehaNAaNAutte, pAvasamaNe tti vuccaaii|| 1. uttarA. bRhadvRtti, patra 432-433 2. uttarA. bRhadvRtti, patra 433 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 uttarAdhyayana sUtra [9] jo anupayukta (asAvadhAna) ho kara pratilekhana karatA hai, jo pAtra aura kambala jahA~-tahA~ rakha detA hai, jo pratilekhana meM anAyukta (upayogarahita) hotA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| 10. paDilehei pamatte, se kiMci hu nisAmiyA / guruM paribhAvae niccaM, pAvasamaNe tti vuccaI // __ [10] jo (idhara-udhara kI) tuccha bAtoM ko sunatA huA pramatta ho kara pratilekhana karatA hai, jo guru kI sadA avahelanA karatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| 11. bahumAI pamuhare, thaddhe luddhe aNiggahe / ___ asaMvibhAgI aciyatte, pAvasamaNe tti vuccaI // [11] jo bahuta mAyAvI (kapaTazIla) hai, atyanta vAcAla hai, jisakA indriyoM aura mana para niyantraNa nahIM hai, jo prApta vastuoM kA saMvibhAga nahIM karatA, jise apane guru Adi ke prati prema nahIM hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| 12. vivAdaM ca udIrei, ahamme attapannahA / vuggahe kalahe ratte, pAvasamaNe tti vuccaI // __ [12] jo zAnta hue vivAda ko punaH bhar3akAtA hai, jo adharma meM apanI buddhi ko naSTa karatA hai, jo kadAgraha (vigraha) tathA kalaha karane meM rata rahatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| 13. athirAsaNe kukkuIe, jattha tattha nisIyaI / AsaNammi aNAutte, pAvasamaNe tti vuccaI // [13] jo sthiratA se nahIM baiThatA, jo hAtha-paira Adi kI capala evaM vikRta ceSTAeM karatA hai, jo jahA~-tahA~ baiTha jAtA hai, jise AsAna para baiThane kA viveka nahIM hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| 14. sasarakkhapAe suvaI, sejaM na pddilehi| saMthArae aNAutte, pAvasamaNe tti vuccaI // [14] jo sacitta raja se lipta pairoM se so jAtA hai, jo zaiyA kA pratilekhana nahIM karatA tathA saMstAraka (bichaunA) karane meM bhI anupayukta (asAvadhAna) rahatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| vivecana-appamajiyaM : pramArjana kiye binA arthAt-rajoharaNa se paTTe Adi kI saphAI (zuddhi) kiye binA / yahA~ upalakSaNa se pratilekhana kiye (dekhe) binA, artha bhI samajha lenA caahie| jahA~ pramArjana hai, vahA~ pratilekhana avazya hotA hai| ___'kiMcI hu nisAmiyA' :--jo kucha bhI bAteM sunatA hai, udhara dhyAna dekara pratilekhana meM upayoga na rkhnaa| guruM paribhAvae--(1) jo guru kA tiraskAra karatA hai, guru ke sAtha vivAda karatA hai, asabhya vacanoM kA prayoga karake guru ko apamAnita karatA hai| jaise--kisI galata AcaraNa para guru ke dvArA prerita 1. bRhavRtti, patra 434 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satrahavA~ adhyayana : pApazramaNIya 257 karane para kahe--'Apa apanA dekhiye! Apane hI to pahale hameM aisA sikhAyA thA, aba Apa hI isameM doSa nikAlate haiM ! isameM galatI ApakI hai, hamArI nhiiN|' asaMvibhAgI--jo guru, rogI, choTe sAdhu Adi ko ucita AhArAdi de detA hai, vaha saMvibhAgI hai, kintu jo apanA hI AtmapoSaNa karatA hai, vaha asaMvibhAgI hai| __ attapannahA : tIna rUpa : tIna artha-(1) AttaprajJAhA-siddhAntAdi ke zravaNa se prApta sadbuddhi (prajJA) ko kutarkAdi se hanana karane vAlA, (2) AptaprajJAhA--ihaloka-paraloka ke lie Apta (hita) rUpI prajJA se kuyuktiyoM dvArA dUsaroM kI buddhi ko bigAr3ane vaalaa| (3) AtmapraznahA-apanI AtmA meM uThatI huI AvAja ko dabA denaa| jaise kisI ne pUchA ki AtmA anya bhavoM meM jAtI hai yA nahIM? taba usI prazna ko ativAcAlatA se ur3A denA ki AtmA hI nahIM hai, kyoMki vaha pratyakSAdi pramANoM se anupalabdha hai, isalie tumhArA prazna hI ayukta hai|2 ___ vuggahe : (1) vigraha-DaMDe Adi se mArapITa karake lar3AI-jhagar3A karanA, (2) vyudgraha--kadAgrahamithyA aagrh| aNAutte-sote samaya murgI kI taraha paira pasAra kara sikor3a lene kA Agama meM vidhAna hai| isIlie yahA~ kahA gayA ki jo saMstAraka para sote samaya aisI sAvadhAnI nahIM rakhatA, vaha anAyukta hai| tapa-AcAra meM pramAdI : pApazramaNa 15. duddha-dahIvigaIo, AhArei abhikkhaNaM / arae ya tavokamme, pAvasamaNe tti vuccaI // [15] jo dUdha, dahI Adi vikRtiyoM (vigaI) kA bAra-bAra sevana karatA hai, jisakI tapa kriyA meM ruci nahIM hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| 16. atthantammi ya sUrammi, AhArei abhikkhaNaM / coio paDicoei, pAvasamaNe tti vuccaI // [16] jo sUryodaya se lekara sUryAsta taka bAra-bAra AhAra karatA rahatA hai, jo samajhAne (preraNA dene) vAle zikSaka guru ko ulaTe upadeza dene lagatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| vivecana-viggaIo : vyAkhyA--dUdha, dahI, ghI, tela, gur3a (cInI Adi mIThI vastue~) aura navanIta, ye pAMca vigai (vikRtiyAM) kahalAtI haiN| inakA bAra-bAra yA atimAtrA meM binA kisI puSTAvalambana (kAraNa) se sevana vikAra bar3hAtA hai| isalie inheM vikati kahA jAtA hai| coio paDicoie : vyAkhyA-preraNA karane vAle ko hI upadeza jhAr3ane lagatA hai| jaise kisI gItArtha sAdhu ne dina bhara AhAra karate rahane vAle sAdhu se kahA--'bhAI! kyA tuma dina bhara AhAra hI karate rahoge? manuSyajanma, dharmazravaNa Adi uttama saMyoga prApta karake tapasyA meM udyama karanA ucita hai|' isa prakAra prerita karane para vaha ulaTA sAmane bolane lagatA hai--Apa dUsaroM ko upadeza dene meM hI kuzala haiM, svayaM 1. bRhadvRtti, patra 4342-3-4. bRhavRtti, patra 435 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 uttarAdhyayanasUtra AcaraNa karane meM nhiiN| anyathA, jAnate hue bhI Apa lambI tapasyA kyoM nahIM karate haiM?2 vIryAcAra meM pramAdI : pApazramaNa 17. AyariyapariccAI prpaasnnddseve| gANaMgaNie dubbhUe, pAvasamaNe tti vuccii|| - [17] jo apane AcArya kA parityAga karake anya pASaNDa -(mataparamparA) ko svIkAra karatA hai, jo eka gaNa ko chor3akara dUsare gaNa meM calA jAtA hai, vaha dubhUta (nindita) pApazramaNa kahalAtA hai| 18. sayaM gehaM paricaja, paragehaMsi vaavdde| ___ nimitteNa ya vavaharaI, pAvasamaNe tti vuccii|| [18] jo apane ghara (sAdhu-saMgha) ko chor3akara para-ghara (gRhasthI ke dhandhoM) meM vyApta hotA (laga jAtA) hai, jo zubhAzubha nimitta batalA kara vyavahAra calAtA--dravyopArjana karatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| 19. sannAipiNDaM jemei, necchaI saamudaanniyN| gihinisejaM ca vAhei, pAvasamaNe tti vuccii|| ___ [16] jo apane jJAtijanoM--pUrvaparicita svajanoM se hI AhAra letA hai, sabhI gharoM meM sAmudAnika bhikSA lenA nahIM cAhatA tathA gRhastha kI niSadyA ( baiThane kI gaddI) para baiThatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| 20. eyArise paMcakasIlasaMvaDe.rUvaMdhare maNipavarANa hettrime| __ ayaMsi loe visapeva garahie, na se ihaM neva parattha loe|| [20] jo isa prakAra kA AcaraNa karatA hai, vaha pAMca kuzIla bhikSuoM ke samAna asaMvRtta hai, vaha kevala muniveSa kA hI dhAraka hai, vaha zreSTha muniyoM meM nikRSTa hai, vaha isa loka meM viSa kI taraha nindya hai| na vaha isa loka kA rahatA hai, na paraloka kaa| vivecanA-AyariyapariccAI--AcAryaparityAgI-AcArya kA parityAga kara dene vaalaa| tapakriyA meM asamarthatA anubhava karane vAle sAdhu ko AcArya tapasyA meM udyama karane kI preraNA dete haiM tathA lAyA huA AhAra bhI glAna, bAlaka Adi sAdhuoM ko dete haiM, isa kAraNa yA aise hI kisI anya kAraNavaza jo AcArya ko chor3a detA hai aura sukha-suvidhA vAle anya pASaNDa mata-paMtha kA Azraya le letA hai| gANaMgaNie-gANaMgaNika-jo muni svecchA se guru yA AcArya kI AjJA ke binA, adhyayana Adi kisI prayojana ke binA hI chaha mAsa kI alpa avadhi meM hI eka gaNa se dUsare gaNa meM calA jAtA hai, vaha gANaMgaNika kahalAtA hai| bha. mahAvIra kI saMghavyavasthA meM yaha niyama thA ki jo sAdhu jisa gaNa meM dIkSita ho, usI meM jIvana bhara rhe| hA~, adhyayanAdi kisI vizeSa kAraNavaza guru-AjJA se vaha anya sAdhArmika gaNoM meM jA sakatA hai| parantu gaNAntara meM jAne ke bAda kama-se-kama 6 mahIne taka to use usI 1-2.bRhavRtti, patra 435 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 satrahavA~ adhyayana : pApazramaNIya gaNa meM rahanA caahie| paragehaMsi vAvaDe : do artha-(1) cUrNi ke anusAra paragRha meM vyApta hotA hai kA artha hainimittAdi batA kara nirvAha krnaa| (2) bRhadvRtti ke anusAra-svagRha-svapravrajyA ko chor3akara jo paragRha meM vyApta hotA hai-arthAt-jo rasalolupa AhArArthI ko AptabhAva dikhAkara unakA kAma svayaM karane laga jAtA hai| saMnAipiDaM jemei-svajJAtijana arthAt svajana yatheSTa snigdha, madhura evaM svAdiSTa AhAra dete haiM, isalie jo svajJAtipiNDa khAtA hai| sAmudANiyaM--UMca-nIca Adi sabhI kuloM se bhikSA lenA sAmudAnika hai| bRhadvRtti ke anusAra(1) aneka gharoM se lAI huI bhikSA tathA (2) ajJAta UMcha-aparicita gharoM se lAI huI bhikssaa| dubbhUe : tAtparya--durAcAra ke kAraNabhUta--nindita durbhUta kahalAtA hai| suvihita zramaNa dvArA ubhayalokArAdhanA 21. je vajae ee sayA u dose se suvvae hoi muNINa mjhe| ayaMsi loe amayaM va pUie ArAhae logamiNaM tahAvaraM // --tti bemi [21] jo sAdhu ina doSoM kA sadA tyAga karatA hai, vaha muniyoM meM suvrata hotA hai, vaha isa loka meM amRta ke samAna pUjA jAtA hai| ataH vaha isa loka aura paraloka donoM lokoM kI ArAdhanA karatA hai| -aisA maiM kahatA huuN| vivecana--suvvae--artha--niraticAratA ke kAraNa prshNsyvrt| // pApazramaNIya : satrahavA~ adhyayana smaapt|| 1. bRhadvRtti, patra 435 2. (ka) vahI, patra 435-436 (kha) sthAnAMga. 7/541 (ga) "chammAsa'btarato gaNA gaNaM saMkama kremaanno|" -dazAzrata0 3. (ka) bRhadvRtti patra 436 (kha) cUrNi0 pR. 246-247 4. bRhavRtti, patra 436 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -aThArahavA~ adhyayana saMjayIya adhyayana-sAra * uttarAdhyayana sUtra kA aThArahavA~ adhyayana (1) saMjayIya athavA (2) saMyatIya hai| yaha nAma ___ saMjaya (rAjarSi) athavA saMyati (rAjarSi) ke nAma para se par3A hai| * ina adhyayana ke parvArddha meM 18 gAthAoM taka saMjaya (yA saMyati) rAjA ke zikArI se paMca mahAvratadhArI nirgranthamuni ke rUpa meM parivartana kI kathA aMkita hai| kAmpilyanagara kA rAjA saMjaya apanI caturaMgiNI senA sahita zikAra ke lie vana meM claa| senA ne jaMgala ke hiraNoM ko kesara udyAna ko ora khdedd'aa| phira ghor3e para car3he hue rAjA ne una hiraNoM ko bANoM se bIMdhanA zarU kiyaa| kaI ghAyala hokara gira par3e, kaI mara ge| rAjA lagAtAra unakA pIchA kara rahA thaa| kucha dUra jAne para rAjA ne mare hue hiraNoM ke pAsa hI latAmaNDapa meM dhyAnastha muni ko dekhaa| vaha bhayabhIta huA ki ho na ho, ye hiraNa muni ke the, jinheM maiMne mAra ddaalaa| muni kruddha ho gae to kSaNabhara meM mujhe hI nahIM, lAkhoM vyaktiyoM ko bhasma kara sakate haiN| ata: bhayabhIta hokara atyanta vinaya-bhaktipUrvaka muni se aparAdha ke lie kSamA maaNgii| muni ne dhyAna kholA aura rAjA ko Azvasta karate hue kahA--rAjan ! merI ora se tumheM koI bhaya nahIM hai, parantu tuma bhI ina nirdoSa prANiyoM ke abhayadAtA bno| phira tuma jinake lie ye aura aise ghora kukRtya kara rahe ho, unake duSpariNAma bhogate samaya koI bhI tumheM bacA na sakegA, na hI zaraNa degaa| isake pazcAt zarIra, yauvana, dhana, parivAra evaM saMsAra kI anityatA kA upadeza gardabhAli AcArya ne diyA, jise suna kara saMjaya rAjA ko virakti ho gii| usane sarvasva tyAga kara jina-zAsana kI pravrajyA le lii| * isake uttarArddha meM, jaba ki saMjaya muni gItArtha, kaThora zramaNAcArapAlaka aura ekalavihAra pratimAdhAraka ho gae the. taba eka kSatriya rAjarSi ne unake jJAna, darzana aura cAritra kI thAha lene ke lie unase kucha prazna puuche| tatpazcAt kSatriyamuni ne svayaM svAnubhavamUlaka kaI tathya ekAntavAdI kriyAvAda, akriyAvAda, vinayavAda evaM ajJAnavAda ke viSaya meM batAe, apane pUrvajanma kI smRtiyoM kA varNana kiyaa| * gAthA 34 se 51 taka meM bhagavAn mahAvIra ke jinazAsanasammata jJAna-kriyAvAdasamanvaya rUpa siddhAntoM para cala kara jinhoMne svaparakalyANa kiyA, una bharata Adi 16 mahAna AtmAoM kA saMkSepa meM pratipAdana kiyA hai| ina gAthAoM dvArA jaina itihAsa kI purAtana kathAoM para kAphI prakAza DAlA gayA hai| * antima tIna gAthAoM dvArA kSatriyamuni ne anekAntavAdI jinazAsana ko svIkAra karane kI preraNA dI hai tathA usake supariNAma ke viSaya meM pratipAdana kiyA hai| 400 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThArasamaM ajjhayaNaM : aThArahavA~ adhyayana saMjaijjaM : saMjayIya saMjaya rAjA kA zikAra ke lie prasthAna evaM mRgavadha 1. kampille nayare rAyA udinnnnbl-vaahnne| nAmeNaM saMjae nAma migavvaM uvnnigge|| [1] kApilyanagara meM vistIrNa bala (caturaMga sainya) aura vAhanoM se susampanna saMjaya nAma se prasiddha rAjA thaa| (vaha eka divasa) mRgayA (zikAra) ke lie (nagara se) niklaa| 2. hayANIe gayANIe rahANIe taheva y| pAyattANIe mahayA savvao privaarie|| [2] vaha (rAjA) saba ora se bar3I saMkhyA meM azvasenA, gajasenA, rathasenA tathA padAti (paidala) senA se parivRtta thaa| 3. mie chubhittA hayagayo kmpillujaannkesre| bhIe sante mie tattha vahei rsmucchie|| [3] vaha azva para ArUDha thaa| kAmpilyanagara ke kesara nAmaka udyAna (bagIce) kI ora (sainikoM dvArA) unameM se dhakele gae atyanta bhayabhIta aura zrAnta katipaya mRgoM ko vaha rasamUcchita hokara mAra rahA thaa| vivecana-balavAhaNe : do artha--(1) bala-caturaMgiNI senA (hAthI, ghor3e, ratha aura paidala senA), vAhana-gAr3I, zivikA, yAna aadi| (2) bala-zarIrasAmarthya, vAhana-hAthI, ghor3e Adi tathA upalakSaNa se padAti / mie tattha : vyAkhyA-una mRgoM meM se kucha (parimita) mRgoM ko| rasamucchie : tAtparya-mAMsa ke svAda meM muuchit-aaskt| hayANIe : artha-haya-azvoM kI, anIka-senA se| vahei : do artha-(1) vyathita (parezAna) kara rahA thA, (2) mAra rahA thaa| dhyAnastha anagAra ke samIpa rAjA dvArA mRgavadha ___4. aha kesarammi ujANe aNagAre tvodhnne| sajjhAya-jjhANasaMjutte dhammajjhANaM jhiyaayii|| 1. (ka) uttarAdhyayanasUtra bRhadvRtti, patrAMka 438 (kha) uttarA, priyadarzinITIkA, bhA. 3, pR. 109 2. uttarA. bRhavRtti, patra 438 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 uttarAdhyayanasUtra [4] idhara usa kesara udyAna meM eka tapodhana svAdhyAya aura dhyAna meM saMlagna the| ve dharmadhyAna meM ekatAna ho rahe the| 5. apphovamaNDavammi jhAyaI jhviyaasve| tassAgae mie pAsaM vaheI se nraahive|| [5] Azrava kA kSaya karane vAle muni apphova-(latA) maNDapa meM dhyAna kara rahe the| unake samIpa Ae hue mRgoM ko usa nareza ne (bANoM se) bIMdha diyaa| vivecana-aNagAre tavodhaNe : Azaya-yahA~ tapodhana anagAra kA nAma niyuktikAra ne 'gaddabhAli' (gardabhAli) batAyA hai| sajhAyajjhANasaMjutte-svAdhyAya se abhiprAya hai--anuprekSaNAdi aura dhyAna se abhiprAya hai-dharmadhyAna Adi zubha dhyAna meM sNliin| jhaviyAsave--jinhoMne hiMsA Adi AzravoM arthAt karma-bandha ke hetuoM ko nirmUla kara diyA thaa| aphphovamaMDave--yaha dezIya zabda hai, vRddha vyAkhyAkAroM ne isakA artha kiyA hai--vRkSa, guccha, gulma, latA Adi se AcchAdita maNDapa / vahei : do artha-(1) bIMdha diyA, (2) vadha kara diyaa| muni ko dekhate hI rAjA dvArA pazcAttApa aura kSamAyAcanA 6. aha AsagAo rAyA khippamAgamma so thiN| hae mie u pAsittA aNagAraM tattha paasii|| [6] tadanantara vaha azvArUDha rAjA zIghra hI vahA~ AyA, (jahA~ muni dhyAnastha the|) mRta hiraNoM ko dekha kara usane vahA~ eka ora anagAra ko bhI dekhaa| 7. aha rAyA tattha saMbhanto aNagAro mnnaa''ho| mae u mandapuNNeNaM rasagiddheNa ghntunnaa|| [7] vahA~ munirAja ko dekhane para rAjA sambhrAnta (bhayatrasta) ho utthaa| usane socA-mujha mandapuNya (bhAgyahIna), rasAsakta evaM hiMsAparAyaNa (ghAtaka) ne vyartha hI aNagAna ko Ahata kiyA, pIr3A pahuMcAI hai| 8. AsaM visajaittANaM aNagArassa so nivo| viNaeNa vandae pAe bhagavaM! ettha me khme|| [8] usa nRpa ne azva ko (vahIM) chor3a kara muni ke caraNoM meM savinaya vandana kiyA aura kahA'bhagavan ! isa aparAdha ke lie mujhe kSamA kreN|' vivecana-tahiM : Azaya-usa maNDapa meM, jahA~ ve muni dhyAna kara rahe the| maNA''hao-unake nikaTa meM hI hiraNoM ko mAra kara vyartha hI maiMne muni ke hRdaya ko coTa pahu~cAI hai| 1. uttarA. niyukti, gAthA 397 2. uttarAdhyayana bRhadvRtti, patra 438 3. uttarA. bRhadvRtti, patra 439 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya muni ke mauna se rAjA kI bhayAkulatA 9. aha moNeNa so bhagavaM aNagAre jhaannmssie| rAyANaM na paDimantei tao rAyA bhyduo|| [9] usa samaya ve anagAra bhagavAn maunapUrvaka dhyAna (dharmadhyAna) meM magna the| (ataH) unhoMne rAjA ko koI pratyuttara nahIM diyaa| isa kAraNa rAjA bhaya se aura adhika trasta ho gyaa| 10. saMjao ahamassIti bhagavaM! vAharAhi me| kuddhe teeNa aNagAre Daheja nrkoddio|| [10] (rAjA ne kahA)-bhagavan ! maiM 'saMjaya' huuN| Apa mujha se vArtAlApa kareM, boleM; (kyoMki) kruddha anagAra apane teja se karor3oM manuSyoM ko bhasma kara sakatA hai| vivecana--na paDimaMtei--pratyuttara nahIM diyA (ataH rAjA ne socA--'maiM tumheM kSamA karatA hU~, yA nahIM' aisA muni ne koI pratyuttara nahIM diyaa| isase mAlUma hotA hai ki ye avazya hI kruddha ho gaye haiM, isI kAraNa ye mujha se kucha bhI nahIM bolte)| bhayaduo--muni ke mauna rahane ke kAraNa rAjA atyanta bhayatrasta ho gayA ki na jAne ye RSi kupita hokara kyA kareMge? saMjao ahamassIti- bhayabhIta rAjA ne namratApUrvaka apanA paricaya diyA--'maiM 'saMjaya' nAmaka rAjA huuN|' yaha isa Azaya se ki kahIM mujhe ye nIca samajha kara kopa karake bhasma na kara deN| kuddhe teeNa0-rAjA bolA-'maiM isalie bhayatrasta hU~ ki Apa mujha se bAta nahIM kara rahe haiN| maiMne sunA hai ki tapodhana anagAra kupita ho jAe~ to apane teja (tapomAhAtmyajanita tejolezyAdi) se saikar3oM, hajAroM hI nahIM, karor3oM manuSyoM ko bhasma kara sakate haiN|' muni ke dvArA abhayadAna, anAsakti evaM anityatA Adi kA upadeza 11. abhao patthivA! tubbhaM abhayadAyA bhavAhi y| aNicce jIvalogammi kiM hiMsAe pasajjasi? [11] muni ke kahA--he pRthvIpAla! tujhe abhaya hai| kintu tU bhI abhayadAtA bana / isa anitya jIvaloka meM tU kyoM hiMsA meM racA-pacA hai? 12. jayA savvaM pariccaja gantavvamavasassa te| . aNicce jIvalogammi kiM rajammi psjsi?|| [12] jaba ki tujhe saba kucha chor3a kara avazya hI vivaza hokara (paraloka meM) cale jAnA hai, taba isa anitya jIvaloka meM tU rAjya meM kyoM Asakta ho rahA hai? 13. jIviyaM ceva rUvaM ca vijjusNpaay-cNclN| jattha taM mujhasI rAyaM! peccatthaM naavbujjhse|| 1. uttarA. bRhadvRtti, patra 439 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra [13] rAjana! tU jisa para mohita ho rahA hai, vaha jIvana aura rUpa vidyut kI camaka ke samAna caMcala hai| tU apane paraloka ke hita (artha) ko nahIM jAna rahA hai| 1 264 14. dArANi ya suyA ceva mittA ya taha bandhavA / jIvantamaNujIvanti mayaM nANuvvayanti ya // [14] (isa svArthI saMsAra meM) striyA~, putra, mitra tathA bandhujana, (ye saba ) jIvita vyakti ke sAthI haiM, mRta vyakti ke sAtha koI nahIM jaataa| 15. nIharanti mayaM puttA piyaraM paramadukkhiyA / piyaro vi tahA putte bandhU rAyaM ! tavaM care // [15] atyanta duHkhita hokara putra apane mRta pitA ko (ghara se bAhara) nikAla dete haiM / isI prakAra (mRta) putroM ko pitA aura bandhuoM ko (bandhujana) bhI bAhara nikAla dete haiM / ataH he rAjan ! tU tapazcaryA kara / 16. tao teNa'jie davve dAre ya parirakkhie / kIlanta'nne narA rAyaM! haTTha-tuTTha-malaMkiyA // [16] he bhUpAla ! mRtyu ke bAda usa (mRta vyakti) ke dvArA upArjita dravya ko tathA surakSita nAriyoM ko dUsare vyakti (prApta karake) Ananda manAte haiM; ve haSTa-puSTa- santuSTa aura vibhUSita vastrAbhUSaNoM se susajjita) hokara rahate haiM / 17. teNAvi jaM kayaM kammaM suhaM vA jai vA duhaM / kamNA teNa saMjutto gacchaI u paraM bhavaM // [17] usa mRta vyakti ne (pahale) jo bhI sukhahetuka (zubha) karma yA du:khahetuka (azubha) karma kiyA hai, (tadanusAra) vaha usa karma se yukta hokara parabhava (paraloka) meM (akelA hI) jAtA hai| 1 vivecana - abhao patthivA! tujjha -- muni ne bhayAkula rAjA ko AzvAsana dete hue kahA - he rAjan ! merI ora se tumheM koI bhaya nahIM hai| vijjusaMpAya caMcalaM : artha - bijalI ke sampAta, arthAt camaka ke samAna cpl| 'abhayadAyA bhavAhi ya' : muni ne rAjA ko Azvasta karate hue kahA -- rAjan ! jaise tumheM mRtyu kA bhaya lagA, vaise dUsare prANiyoM ko bhI mRtyu kA bhaya hai / jaise maiMne tujhe abhayadAna diyA, vaise tU bhI dUsare prANiyoM kA abhayadAtA bana / aNicce jIvalogammi0o - yaha samagra jIvaloka anitya hai, isa dRSTi se tuma bhI anitya ho, tumhArA bhI jIvana svalpa hai| phira isa svalpakAlika jIvana ke lie kyoM hiMsA Adi pApoM kA upArjana kara rahe ho ? isI prakAra yaha jIvana aura saundarya Adi saba caMcala haiM tathA mRtyu ke adhIna banakara eka dina tumheM rAjya, dhana, koza Adi saba chor3akara jAnA par3egA, phira ina vastuoM ke moha meM kyoM mugdha ho rahe ho ? dArANi ya suyA ceva0 - jina strI- putrAdi ke lie manuSya dhana kamAtA hai, pApakarma karatA hai, ve jIte-jI ke sAthI haiM, marane ke bAda koI sAtha meM nahIM jaataa| jIva akelA hI apane upArjita zubhAzubha karmoM Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya 265 ke sAtha paraloka meM jAtA hai| vahA~ koI bhI sage-saMbaMdhI duHkha bhogane nahIM Ate; usake marane ke bAda usake dvArA pApakarma se yA kaSTa se upArjita dhana Adi kA upayoga dUsare hI karate haiM, ve usakI kamAI para mauja ur3Ate haiM / 1 niSkarSa muni ne rAjA ko abhayadAna dene, rAjyatyAga karane, karmapariNAmoM kI nizcitatA evaM paralokahita ko socane tathA anitya jIvana, yauvana, bandhu-bAndhava Adi ke prati Asakti ke tyAga kA upadeza diyaa| virakta saMjaya rAjA jinazAsana meM pravrajita 18. soUNa tassa so dhammaM aNagArassa antie / mahayA saMveganivveyaM samAvanno narAhivo // [18] una gardabhAli anagAra ( ke pAsa) se mahAn (zruta - cAritrarUpa) dharma ( kA upadeza ) zravaNa kara vaha saMjaya narAdhipa mahAn saMvega aura nirveda ko prApta huA / 19. saMjao caiuM rajjaM nikkhanto jiNasAsaNe / gaddabhAssi bhagavao aNagArassa antie / [19] rAjya kA parityAga karake vaha saMjaya rAjA bhagavAn gardabhAli anagAra ke pAsa jinazAsana meM pravrajita ho gayA / rajjaM vivecana - mahayA : do artha - (1) mahAn saMvega aura nirveda athavA (2) mahAn Adara ke saath| saMvega aura nirveda -- saMvega kA artha hai-- mokSa kI abhilASA aura nirveda kA artha hai-- saMsAra se udvignatA--virakti / -- rAjya ko / 2 kSatriyamuni dvArA saMjayarAjarSi se prazna 20. ciccA raTTha pavvaie khattie paribhAsai / jahA te dIsaI rUvaM pasannaM te tahAM maNo // [20] jisane rASTra kA parityAga karake dIkSA grahaNa kara lI, usa kSatriya ( muni) ne ( eka dina) saMjaya rAjarSi se kahA- ' (mune!) jaise ApakA yaha rUpa ( bAhya AkAra) prasanna (nirvikAra) dikhAI de rahA hai, vaise hI ApakA mana (antara) bhI prasanna dIkha rahA hai / ' 21. kiMnAme ? kiMgotte ? kassaTThAe va mAhaNe ? / kahaM paDiyarasI buddhe ? kahaM viNIe tti vuccasi ? // [21] (kSatriyamuni) - 'ApakA kyA nAma hai ? ApakA gotra kauna-sA hai? Apa kisa prayojana se mAhana bane haiM? tathA buddhoM - AcAryoM kI kisa prakAra se sevA (paricaryA) karate haiM? evaM Apa vinayazIla kyoM kahalAte haiM?' 1. uttarAdhyayanasUtra bRhadvRtti, patra 440, 441 2. uttarAdhyayana, bRhadvRtti, patra 441 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 yA uttarAdhyayanasUtra vivecana-khattie paribhAsai : tAtparya--kisI kSatriya ne dIkSA dhAraNa kara lii| vaha bhI rAjarSi thaa| pUrvajanma meM vaha vaimAnika deva thaa| vahA~ se cyavana karake usane kSatriyakula meM janma liyA thaa| kisI nimitta se use pUrvajanma kI smRti ho gaI, jisase saMsAra se virakta hokara usane pravrajyA dhAraNa kara lI thii| usa muni kA nAma na lekara zAstrakAra kSatriyakula meM usakA janma hone se kSatriya nAma se ullekha karate haiM ki kSatriya ne saMjaya rAjarSi se sambhASaNa kiyaa| saMjaya rAjarSi se kSatriya ke prazna : kaba aura kaisI sthiti meM?-jaba saMjaya rAjarSi dIkSA dhAraNa karake kucha hI varSoM meM gItArtha ho gae the aura nirgranthamuni-samAcArI kA sAvadhAnIpUrvaka pAlana karate hue guru kI AjJA se ekAkI vihAra karane laga gae the, ve vihAra karate hue eka nagara meM pdhaare| vahIM ina apratibaddhavihArI, kSatriyamuni ne unase bheMTa kI aura paricaya prApta karane ke lie ukta prazna kiye| pAMca prazna : Azaya-kSatriyamuni ke pAMca prazna the-ApakA nAma va gotra kyA hai? Apa kisalie muni bane haiM? Apa ekAkI vicaraNa kara rahe haiM, aisI sthiti meM AcAryoM kI paricaryA kaise aura kaba karate haiM? tathA AcArya ke sAnnidhya meM na rahane ke kAraNa vinIta kaise kahalAte haiM?2 mAhaNe--'mAhana' zabda kA vyutpati-janya artha hai-jisakA mana, vacana aura kriyA hiMsAnivRtti(mata mAro ityAdi) rUpa hai, vaha mAhana hai| upalakSaNa se hiMsAdi sarvapApoM se virata muni hI yahAM mAhana zabda se gRhIta haiN| rASTra zabda kI paribhASA-yahA~ 'rASTa' grAma nagara Adi kA samadAya yA maNDala hai| eka janapada yA prAnta ko hI prAcInakAla meM rASTra kahA jAtA thaa| eka hI rAjya meM aneka rASTra hote the| vartamAna meM rASTra zabda kA artha hai-aneka rAjyoM (prAntoM) kA samudAya / / pasannaM te tahA0 : niSkarSa-anta:karaNa kaluSita ho to bAhya AkRti akaluSita ( prasanna, nirvikAra) nahIM ho sktii| isIlie saMjaya rAjarSi kI bAhya AkRti para se kSatriyamuni ne unake antara kI nirvikAratA kA anumAna kiyA thaa| saMjaya rAjarSi dvArA paricayAtmaka uttara 22. saMjao nAma nAmeNaM tahA gotteNa goymo| gaddabhAlI mamAyariyA vijaacrnnpaargaa|| 1. (ka) bRhadvatti, patra 442 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 3, pR. 125 2. (ka) "sa caivaM gRhItapravrajyo'dhigataheyopAdeyavibhAgo dazavidhacakravAlasAmAcArIratazcAniyatavihAritayA viharan tthaavidhsnniveshmaajgaam|"-uttraa. bRhadvRtti, patra 442 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 3, pR. 125 3. (ka) mAhaNetti mA vadhItyevaMrUpaM mano vAk kriyA yasyA'sau maahnH| -bRhadvRtti, patra 442 (kha) mA hanti kamapi prANinaM manovAkkAyairyaH sa maahn:-prvrjitH| -uttarA. priya., bhA. 3, pR. 126 4. (ka) bRhadvRtti, patra 411, 442- rASTra-grAmanagarAdisamudAyam, 'mnnddlm'| (kha) 'rAjyaM' rASTrAdisamudAyAtmakam, rASTraM ca janapadaM c| -rAjapraznIya. vRtti, pR. 276 5. bRhadvRtti, patra 442 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya 267 [22] (saMjaya rAjarSi)--merA nAma saMjaya hai| merA gotra gautama hai| vidyA (zruta) aura caraNa (cAritra) meM pAraMgata gardabhAli' mere AcArya haiN| vivecana-tIna praznoM kA eka hI uttara meM samAveza-pUrvokta gAthA (saM. 21) meM kSatriyamuni dvArA pAMca prazna pUche gae haiM, kintu saMjaya rAjarSi ne prathama do praznoM kA to spaSTa uttara diyA hai, kintu pichale tIna praznoM kA eka hI uttara diyA hai ki mere AcArya (guru) gardabhAli haiM, jo zruta-cAritra meM pAraMgata haiN| saMjaya rAjarSi kA Azaya yaha hai ki gardabhAli AcArya ke upadeza se maiM prANAtipAta Adi kA sarvathA tyAga karake muni banA hU~, unase maiMne grahaNa (zAstrAdhyayana) aura Asevana donoM prakAra kI zikSAe~ grahaNa kI haiM, zruta aura caritra meM pAraMgata mere AcArya ne inakA muktirUpa phala batAyA hai, isalie maiM mukti prApta karane ke uddezya se hI mAhana (muni) banA huuN| AcAryazrI kA jaisA mere lie upadeza-Adeza hai, tadanusAra calatA hU~, yahI unakI sevA hai aura unhIM ke kathAnusAra maiM samasta municaryA karatA hU~, yahI merI vinItatA hai| vijAcaraNa0 : artha-vidyA kA artha yahA~ zrutajJAna hai tathA caraNa kA artha cAritra hai| niSkarSa--'mAhana' pada se paMca mahAvrata rUpa mUla guNoM kI ArAdhakatA, AcAryasevA se gurusevA meM parAyaNatA evaM AcAryAjJA-pAlana se tathA AcArya ke upadezAnusAra grahaNazikSA evaM AsevanazikSA meM pravRtti karane se uttaraguNoM kI ArAdhakatA unameM prakaTa kI gaI hai| kSatriyamuni dvArA kriyAvAdI Adi ke viSaya meM carcA-vicAraNA 23. kiriyaM akiriyaM viNayaM annANaM ca mhaamunnii| eehiM cauhiM ThANehiM meyanne kiM pbhaasii|| [23] (kSatriyamuni)-mahAmunivara ! kriyA, akriyA, vinaya aura ajJAna, ina cAra sthAnoM ke dvArA (kaI ekAntavAdI) meyajJa (tattvajJa) asatya (kutsita) prarUpaNA karate haiN| ___ 24. ii pAukare buddhe nAyae prinivvudde| __ vijAcaraNasaMpanne sacce sccprkkme|| [24] (hamane apane mana se nahIM;) buddha-tattvavettA, parinirvRtta-upazAnta, vidyA aura caraNa se sampanna, satyavAk aura satyaparAkramI jJAtavaMzIya bhagavAn mahAvIra ne (bhI) aisA prakaTa kiyA hai| 25. paDanti narae ghore je narA paavkaarinno| divvaM ca gaI gacchanti carittA dhmmmaariyN|| [25] jo (ekAnta kriyAvAdI Adi asatprarUpaka) vyakti pApa karate haiM, ve ghora naraka meM jAte haiN| jo manuSya Arya dharma kA AcaraNa karate haiM, ve divya gati ko prApta karate haiN| 26. mAyAvuiyameyaM tu musAbhAsA nirtthiyaa| ____saMjamamANo vi ahaM vasAmi iriyAmi y|| 1. (ka) bRhavRtti, patra 442 (kha) priyadarzinITIkA, bhA. 3, pR. 127 2. uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 3, pR. 128 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra [26] (kriyAvAdI Adi ekAntavAdiyoM kA ) yaha saba kathana mAyApUrvaka hai, (ata:) vaha mithyAvacana hai, nirarthaka hai| maiM una mAyApUrNa ekAntavacanoM se baca kara rahatA aura calatA hU~ / 268 27. savve te viDyA majjhaM micchAdiTThI aNAriyA / vijamANe pare loe sammaM jANAmi appagaM // [27] ve saba mere jAne hue haiM, jo mithyAdRSTi aura anArya haiN| maiM paraloka ke astitva se apane (AtmA) ko bhalIbhAMti jAnatA hU~ / vivacena--cAra vAdoM kA nirUpaNa - prastuta (saM. 23) gAthA meM bhagavAn mahAvIra ke samakAlIna ekAntavAdiyoM ke dvArA abhimata cAra vAdoM kA ullekha hai / sUtrakatAMgasUtra meM ina cAroM ke 363 bheda batAe gae haiM / yathA-- kriyAvAdiyoM ke 180, akriyAvAdiyoM ke 84, vainayikoM ke 32 aura ajJAnavAdiyoM ke 67 bheda haiN| (1) kriyAvAda - kriyAvAdI AtmA ke astitva ko mAnate hue bhI, vaha vyApaka hai athavA avyApaka, karttA hai yA akarttA, mUrtta hai yA amUrta; isa viSaya meM viprasanna haiM, arthAt -- saMzayagrasta haiN| (2) akriyAvAda -- akriyAvAdI ve haiM, jo AtmA ke astitva ko nahIM maante| ve AtmA aura zarIra ko eka mAnate haiN| astitva mAnane para zarIra ke sAtha ekatva hai yA anyatva hai, isa viSaya meM ve avaktavya rahanA cAhate haiN| ekatva mAnane para zarIra kI avinaSTa sthiti meM kabhI maraNa kA prasaMga nahIM AegA, anyatva mAnane para zarIra ko cheda Adi karane para vedanA ke abhAva kA prasaMga A jAegA, isalie avaktavya hai| kaI akriyAvAdI utpatti ke anantara hI AtmA kA pralaya mAnate haiN| ( 3 ) vinayavAda - vinayavAdI vinaya se hI mukti mAnate haiN| vinayavAdiyoM kA mAnanA hai ki sura, asura, nRpa, tapasvI, hAthI, ghor3A, mRga, gAya, bhaiMsa, kuttA, siyAra, jalacara, kabUtara, cir3iyAM Adi ko namaskAra karane se klezanAza hotA hai, vinaya se zreya hotA hai, anyathA nhiiN| kintu aise vinaya se na to koI pAralaukika hetu siddha hotA hai, na ihalaukika / laukika lokottara jagat meM guNoM se adhika hI vinaya ke yogya pAtra mAnA jAtA hai| guNa jJAna, dhyAna ke anuSThAna rUpa hote haiN| deva-dAnava Adi meM ajJAna, Azrava se avirati Adi doSa hone se ve guNAdhika kaise mAne jA sakate haiM? (4) ajJAnavAda - ajJAnavAdI mAnate haiM ki ajJAna hI zreyaskara hai| jJAna hone se kaI jagat ko brahmAdivivarttarUpa, kaI prakRti-puruSAtmaka, dUsare dravyAdi SaD bheda rUpa, kaI cAra AryasatyarUpa, kaI vijJAnamaya, kaI zUnya rUpa, yoM vibhinna matapantha haiM, phira AtmA ko koI nitya kahatA hai, koI anitya, yoM aneka rUpa se batAte haiM, ataH inake jAnane se kyA prayojana hai? mokSa ke prati jJAna kA koI upayoga nahIM hai| kevala kaSTa rUpa tapazcaraNa karanA par3atA hai| ghora tapa, vrata Adi se hI mokSa prApta hotA hai| ataH jJAna akiJcitkara hai| jainadarzana kriyAvAdI hai, para ekAntavAdI nahIM hai, isalie samyakvAda hai / kSatriya maharSi ke kahane kA Azaya yaha hai ki maiM kriyAvAdI hU~, parantu AtmA ko kathaJcit (dravyadRSTi se) nitya aura kathaJcit (paryAyadRSTi se) anitya mAnatA hU~ / isIlie kahA hai--'maiM paralokagata apane AtmA ko bhalIbhAMti jAnatA hU~ / 1 1. bRhadvRtti, patra 443 se 445 taka kA sArAMza Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya paraloka ke astitva kA pramANa : apane anubhava se 28. ahamAsI mahApANe juimaM vrissovme| jA sA pAlI mahApAlI divvA vrissovmaa|| __[28] maiM (pahale) mahAprANa nAmaka vimAna meM varSazatopama Ayu vAlA dyutimAn deva thaa| manuSyoM kI sau varSa kI pUrNa Ayu ke samAna (devaloka kI) jo divya Ayu hai vaha pAlI (palyopama) aura mahApAlI (sAgaropama) kI pUrNa (mAnI jAtI) hai| 29. se cue bambhalogAo mANussaM bhvmaage| appaNo ya paresiMca AuM jANe jahA thaa|| [29] brahmaloka kA AyuSya pUrNa karake maiM manuSyabhava meM AyA huuN| maiM jaise apanI Ayu ko jAnatA hU~, vaise hI dUsaroM kI Ayu ko bhI (yathArtha rUpa se) jAnatA huuN| vivecana-mahApANe-pAMcaveM brahmaloka devaloka kA mahAprANa nAmaka eka vimAna / varisasaovamejaise yahA~ isa samaya sau varSa kI Ayu paripUrNa mAnI jAtI hai, vaise maiMne (kSatriyamuni ne) vahA~ (devaloka meM) paripUrNa sau varSa kI divya Ayu kA bhoga kiyaa| jo ki yahA~ ke varSazata ke tulya vahA~ kI pAlI (palyopamapramANa) aura mahApAlI (sAgaropama-pramANa) Ayu pUrNa mAnI jAtI hai| yaha upameya kAla hai| asaMkhyAta kAla kA eka palya hotA hai aura dasa koTAkoTI palyoM kA eka sAgaropama kAla hotA hai| kSatriyamuni dvArA jAtismaraNasvarUpa atizaya jJAna kI abhivyakti-Azaya yaha hai ki maiM apanA aura dUsare jIvoM kA AyuSya yathArtha rUpa se jAnatA huuN| arthAt-jisakA jisa prakAra jitanA AyuSya hotA hai, usI prakAra se utanA maiM jAnatA huuN| kSatriyamuni dvArA kriyAvAda se sambandhita upadeza ___30. nANAruiMca chandaM ca parivajjeja sNje| aNaTThA je ya savvatthA ii vijjaamnnusNcre|| [30] nAnA prakAra kI ruci (arthAt--kriyAvAdI Adi ke mata vAlI icchA) tathA chandoM (svamatiparikalpita vikalpoM) kA aura saba prakAra ke (hiMsAdi) anarthaka vyApAroM (kAryoM) kA saMyatAtmA muni ko sarvatra parityAga karanA caahie| isa prakAra (samyak tattvajJAna rUpa) vidyA kA lakSya karake (tadanurUpa saMyamapatha para) saMcaraNa kre| 31. paDikkamAmi pasiNANaM paramantehiM vA punno| ___ aho uTThie ahorAyaM ii vijA tavaM cre|| [31] zubhAzubhasUcaka praznoM se aura gRhasthoM (para) kI maMtraNAoM se maiM nivRtta (dUra) rahatA huuN| aho! aharniza dharma ke prati udyata mahAtmA koI viralA hotA hai| isa prakAra jAna kara tapazcaraNa kro| 1. bRhadvRtti patra 445 2. (ka) vahI, patra 466 (kha) uttarA. (gujarAtI anuvAda bhA. 2, bhAvanagara se prakAzita), pR. 25 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 32. jaM ca me pucchasI kAle sammaM suddheNa ceyasA / tAI pAukare buddhe taM nANaM jiNasAsaNe // [32] jo tuma mujhe samyak zuddha citta se kAla ke viSaya meM pUcha rahe ho, use buddha sarvajJa zrI mahAvIra svAmI ne prakaTa kiyA hai| ataH vaha jJAna jinazAsana meM vidyamAna hai| 33. uttarAdhyayanasUtra kiriyaM ca royae dhIre akiriyaM parivajjae / diTThIe diTThisaMpanne dhammaM cara suduccaraM // [33] dhIra sAdhaka kriyAvAda meM ruci rakhe aura akriyA (vAda) kA tyAga kre| samyagdRSTi se dRSTisampanna hokara tuma duzcara dharma kA AcaraNa karo / vivecana--paDikkamAmi pasiNANaM paramaMtehiM vA puNo : kSatriyamuni kahate haiM-- maiM zubhAzubhasUcaka aMguSThaprazna Adi se athavA anya sAdhikaraNoM se dUra rahatA huuN| vizeSa rUpa se paramaMtroM se arthAt - gRhasthakArya sambandhI Alocana rUpa maMtraNAoM se dUra rahatA hU~, kyoMki ve atisAvadya haiN| buddhe : do bhAvArtha - (1) buddha ( sarvajJa mahAvIra svAmI) ne prakaTa kiyaa| (2) svayaM samyakbuddha (aviparIta bodha vAle) citta se use maiM prakaTa (prastuta kara sakatA hU~ / kaise ? isa viSaya meM kSatriyamuni kahate haiM - jagat meM jo bhI yathArtha vastutattvAvabodharUpa jJAna pracalita hai, vaha saba jinazAsana meM hai| ataH maiM jinazAsana meM hI sthita raha kara usake prasAda se buddha -- samastavastutattvajJa huA huuN| tuma bhI jinazAsana meM sthita raha kara vastutattvajJa (buddha) bana jAoge, yaha Azaya hai / 2 kiriyaM royae : kriyA arthAt jIva ke astitva ko mAna kara sadanuSThAna karanA kriyAvAda hai, usameM una-una bhAvanAoM se svayaM apane meM ruci paidA kare tathA dhIra (mithyAdRSTiyoM se akSobhya) puruSa akriyA arthAt-akriyAvAda, jo mithyAdRSTiyoM dvArA parikalpita tat-tadanuSThAnarUpa hai, usakA tyAga kre| 3 bharata cakravartI bhI isI upadeza se pravrajita hue 34. eyaM puNNapayaM soccA attha -- dhammovasohiyaM / bharaho vi bhArahaM vAsaM ceccA kAmAi pavva // [34] artha aura dharma se upazobhita isI puNyapada (pavitra upadeza - vacana) ko suna kara bharata cakravartI bhAratavarSa aura kAma-bhogoM ko tyAga kara pravrajita hue the / vivecana -- attha- dhammovasohiyaM : vizeSArtha- - sAdhanA se jise prApta kiyA jAe, vaha artha kahalAtA hai, prasaMgavaza yahA~ svarga, mokSa Adi artha haiN| isa artha kI prApti meM upAyabhUta artha zruti - cAritrarUpa hai, isa artha aura dharma meM upazobhita / 4 1. 4-5. vahI, patra 448 bRhadavRtti, patra 446 puNNapayaM : tIna artha - (1) puNya arthAt pavitra -- niSkalaMka -- dUSaNarahita, pada arthAt jinoktasUtra, athavA (2) puNya arthAt puNya kA kAraNabhUta athavA (3) pUrNapada arthAt -- sampUrNajJAna | 2- 3. vahI, patra 447 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya 271 bharata cakravartI dvArA pravrajyA-grahaNa-bharata cakravartI prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva ke jyeSTha putra the| bhagavAn ke dIkSita hone ke bAda hI unheM cakravartIpada prApta huA thaa| bharatakSetra ( bhAratavarSa) ke chaha khaNDoM ke ve adhipati the| sabhI prakAra ke kAmasukha evaM vaibhava-vilAsa kI sAmagrI unheM prApta thii| apane vaibhava ke anurUpa ve dAna evaM sAdharmikavAtsalya bhI karate the| dIna-hIna janoM kI rakSA ke lie pratikSaNa tatpara rahate the| eka dina bharata cakravartI mAliza, ubaTana aura snAna karake sarvavastrAlaMkAroM se vibhUSita hokara apane zIzamahala meM aae| ve darpaNa meM apane zarIra kI zobhA kA nirIkSaNa kara rahe the| tabhI eka aMgUThI aMgulI se nikala kara gira pdd'ii| darpaNa meM aMgUThI se rahita aMgulI zobhArahita lgii| cakravartI ne dUsarI aMgUThI utArI to vaha bhI suhAvanI nahIM lgii| phira kramaza: eka-eka alaMkAra utArate hue anta meM zarIra se samasta alaMkAra utAra diye| aba zarIra darpaNa meM dekhA to zobhArahita pratIta huaa| isa para cakravartI ne cintana kiyA-aho! yaha zarIra kitanA asundara hai| isakA apanA saundarya to kucha bhI nahIM hai| aise malamUtra se bhare ghaNita. apavitra aura asAra deha ko sandara mAna kara maDha loga isameM Asakta hokara isa zarIra ko vastrAbhaSaNa Adi se suzobhita karake, isakA rakSaNa karane tathA ise uttama khAnapAna se puSTa banAne ke lie aneka prakAra ke pApakarma karate haiN| vAstava meM vastrAbhUSaNAdi yA manojJa khAnapAna Adi sabhI vastae~ isa asandara zarIra ke samparka se apavitra aura vinaSTa ho jAtI haiN| parantu mokSa ke sAdhanarUpa cintAmaNisama isa manuSyajanma ko pAkara zarIra ke lie pApakarma karake manuSyajanma ko hAra jAnA ThIka nahIM hai| ityAdi zubhadhyAna karate hue adhikAdhika saMvega ko prApta cakravartI kSapaka zreNI para ArUDha hue| phira zIghra hI cAra ghAtikarmoM kA bhaya karake bhAvacAritrI banakara kevalajJAna prApta kiyaa| ThIka usI samaya vinayAvanata hokara zakrendra upasthita huA aura hAtha jor3akara kahA--he pUjya! aba Apa dravyaliMga aMgIkAra kareM, jisase hama dIkSAmahotsava tathA kevalajJAnamahotsava kreN| yaha sunakara unhoMne muniveSa dhAraNa kiyA aura apane mastaka kA paMcamuSTi loca kiyaa| phira bAdaloM meM se sUrya nikalatA hai, vaise hI rAjarSi zIzamahala se nirlipta hokara bAhara nikle| bharata mahArAja ko muniveSa meM dekhakara 10 hajAra anya rAjA bhI munidharma meM dIkSita hokara unake anuyAyI bana ge| ve kucha kama eka lAkha pUrva taka kevalIparyAya meM bhUNDala meM bhavyajIvoM ko saddharmapAna karAte hue vicaraNa karake anta meM siddha-buddha-mukta hue| sagara cakravartI ko saMyamasAdhanA se nirvANaprApti 35. sagaro vi sAgarantaM bharahavAsaM nraahivo| issariyaM kevalaM hiccA dayAe prinivvudde|| [35] sagara narAdhipa (cakravartI) bhI sAgaraparyanta bhAratavarSa evaM paripUrNa aizvarya kA tyAga kara dayA (-saMyama) kI sAdhanA se parinirvANa ko prApta hue| vivecana--sAgarAntaM-tIna dizAoM meM samudraparyanta (aura uttara dizA meM himavat prynt)| kevalaM issariyaM--kevala arthAt-paripUrNa yA ananyasAdhAraNa aizvarya arthAt-AjJA aura vaibhava aadi| 1. (ka) uttarA. (gujarAtI bhASAntara, bhAvanagara) bhA. 2, patra 27 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 151 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 uttarAdhyayanasUtra dayAe parinivvuDe--dayA kA artha yahA~ saMyama kiyA gayA hai| arthAt saMyamasAdhanA se ve parinirvANa ko prApta hue| sagara cakravartI kI saMyamasAdhanA-ayodhyA nagarI ke ikSvAkuvaMzIya rAjA jitazatru aura vijayA rAnI se 'ajita' nAmaka putra huA, jo Age cala kara dvitIya tIrthaMkara hue| jitazatru rAjA kA choTA bhAI sumitra yuvarAja thA, usakI rAnI yazomatI se eka putra huA, usakA nAma rkhaa--'sgr'| ve Age cala kara cakravartI hue| donoM kumAroM ke vayaska hone para jitazatru rAjA ne ajita ko gaddI para biThAyA aura sagara ko yuvarAja pada diyaa| jitazatrurAjA ne sumitra sahita dIkSA grahaNa kii| ajita rAjA ne kacha samaya taka rAjya kA pAlana karake dharmatIrthapravartana kA samaya Ane para. sagara ko rAjya sauMpa kara cAritra grahaNa kiyA, tIrtha sthApanA kii| sagara ne rAjya karate hue bharata kSetra ke chaha khaNDoM para vijaya prApta kara cakravartI pada paayaa| sagara cakravartI ke 60 hajAra putra hue| unameM sabase bar3A jahna kumAra thaa| usa ke vinayAdi guNoM se santuSTa hokara sagaracakrI ne use icchAnusAra mAMgane ko khaa| isa para usane kahAmerI icchA hai ki maiM saba bhAiyoM ke sAtha caudaha ratna evaM sarvasainya sAtha meM lekara bhUmaNDala meM paryaTana karUM / sagara ne svIkRti dii| jahrakumAra ne prasthAna kiyaa| ghUmate-ghUmate ve saba viziSTa zobhAsampanna haima parvata para cddh'e| sahasA vicAra AyA ki isa parvata kI rakSA ke lie isake cAroM ora khAI khodanI caahie| phalata: ve saba daNDaratnoM se khAI khodane lge| khodate-khodate vizeSa bhUmi ke nIce jvalanaprabha nAgarAja atyanta kruddha ho utthaa| vinayapUrvaka use zAnta kiyaa| parantu phira dUsarI bAra usa khAI ko gaMgA nadI ke jala se bharane kA upakrama kiyaa| nAgarAja jvalanaprabha isa bAra atyanta kupita ho utthaa| usane dRSTiviSa sarpa bheje, unhoMne sabhI kumAroM (sAgaraputroM) ko netra kI agnijvAlAoM se bhasma kara diyaa| senA meM hAhAkAra maca gyaa| cintita senA se eka brAhmaNa ne cakravartI putroM ke maraNa kA samAcAra sunA to usane sagara cakravartI ko vibhinna yuktiyoM se smjhaayaa| pahale to ve putra zoka se mUrchita hokara gira par3e, bAda meM svastha hue| unheM saMsAra se virakti ho gii| kucha samaya bAda jahnakumAra ke putra bhagIratha ko unhoMne rAjya sauMpA aura svayaM ne ajitanAtha bhagavAn se dIkSA grahaNa kii| bahuta tapazcaryA kI aura karmakSaya karake siddha pada prApta kiyaa| cakravartI maghavA ne pravrajyA aMgIkAra kI 36. caittA bhArahaM vAsaM cakkavaTTI mhiddddhio| pavvajamabbhuvagao maghavaM nAma mhaajso|| [36] mahAn RddhimAn, mahAyazasvI maghavA nAmaka tIsare cakravartI ne bhAratavarSa (SaTkhaNDavyApI) kA (sAmrAjya) tyAga karake pravrajyA aMgIkAra kii| vivecana--maghavA cakravartI dvArA pravrajyA dhAraNa-zrAvastI ke samudravijaya rAjA kI rAnI bhadrA se eka putra huA, jisakA nAma 'maghavA' rakhA gyaa| yuvAvasthA meM Ane para samudravijaya ne maghavA ko rAjya sauNpaa| bharatakSetra ko sAdha kara cakravartI pada prApta kiyaa| cirakAla cakravartI ke vaibhava kA upabhoga karate hue eka dina, 1. bRhadvRtti, patra 448 2. uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 3 . 153 se 174 taka kA sArAMza Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya 273 unheM dharmaghoSamuni kA dharmopadeza sunakara saMsAra se virakti ho gii| vicAra kiyA ki 'saMsAra ke ye sabhI ramaNIya padArtha karmabandha ke hetu haiM tathA asthira haiM, bijalI kI camaka kI taraha kSaNavidhvaMsI hai| ata: ina saba ramaNIya bhogoM kA tyAga karake mujhe AtmakalyANa kI sAdhanA karanI caahie|' yaha vicAra karake maghavA cakravartI ne apane putra ko rAjya sauMpa kara pravrajyA grahaNa kii| kramazaH cAritra-pAlana karake, ugra tapazcaryA karake pAMca lAkha varSa kA AyuSya pUrNa karake ve sanatkumAra nAmaka tIsare devaloka meM deva bne| sanatkumAra cakravartI dvArA tapazcaraNa 37. saNaMkumAro maNussindo cakkavaTTI mhiddddhio| puttaM rajje ThavittANaM so vi rAyA tavaM cre|| [37] mahAn Rddhisampanna manuSyendra sanatkumAra cakravartI ne apane putra ko rAjya para sthApita karake tapa (-cAritra) kA AcaraNa kiyaa| vivecana-sanatkumAra cakravartI kI saMkSipta jIvanI--kurujAMgala dezavartI hastinApura nagara ke rAjA azvasena kI rAnI sahadevI kI kukSi se sanatkumAra kA janma huaa| hastinApuranivAsI sUra nAmaka kSatriya kA putra mahendrasiMha usakA mitra thaa| eka bAra azvakrIr3A karate hue yuvaka sanatkumAra kA azva viparIta zikSA vAlA hone se use bahuta dUra le gyaa| saba sAthI pIche raha ge| usakI khoja ke lie mahendrasiMha gyaa| bahuta khoja karane para usakA patA lgaa| mahendrasiMha ne sanatkumAra ke parAkrama kA sArA vRttAnta sunaa| donoM kumAra hastinApura aae| pitA ne zubha muhUrta meM sanatkumAra kA rAjyAbhiSeka kiyaa| usake mitra mahendrasiMha ko senApati bnaayaa| tatpazcAt azvasena aura sahadevI donoM ne dIkSA grahaNa karake manuSyajanma sArthaka kiyaa| kucha samaya bAda sanatkumAra cakravartI ho ge| chahoM khaMDoM para apanI vijayapatAkA phaharA dii| saudharmendra kI sabhA meM IzAnakalpa ke kisI deva kI uddIpta dehaprabhA dekhakara devoM ne pUchA- kyA aisI utkRSTa dehaprabhA vAlA aura bhI koI hai? indra ne hastinApura meM kuruvaMzI sanatkumAra cakravartI ko saundarya meM advitIya btaayaa| isa para vijaya, vaijayanta nAmaka do devoM ne indra ke vacanoM para vizvAsa na karake svayaM parIkSA karane kI tthaanii| ve donoM deva brAhmaNa ke veSa meM Ae aura telamardana karAte hue sanatkumAra cakrI ke rUpa ko dekhakara atyanta vismita hue| sanatkumAra ne unase pUcha kara jaba yaha jAnA ki mere advitIya saundarya ko dekhane kI icchA se Ae haiM to unhoMne rUpagarvita hokara kahA-jaba maiM sarvavastrAlaMkAra vibhaSita hokara siMhAsana para bailUM taba mere rUpa ko dekhnaa| donoM devoM ne jaba sarvavastrAlaMkAra vibhUSita cakravartI ko siMhAsana para baiThe dekhA to khinnacitta se kahA-aba ApakA zarIra pahale jaisA nahIM rhaa| cakravartI ne pUchA-isakA kyA pramANa hai? deva-Apa thUka kara isa bAta kI svayaM parIkSA kara liijie| cakrI ne thUka kara dekhA to usameM kIr3e kulabulAte najara Ae tathA apane zarIra para dRSTi DAlI to usake bhI rUpa, kAnti aura lAvaNya Adi phIke pratIta hue| yaha dekha cakravartI ne vicAra kiyA--merA yaha zarIra, jo advitIya sundara thA Aja alpasamaya meM hI aneka vyAdhiyoM se grasta, nisteja tathA asundara bana gayA hai| isa asAra zarIra aura zarIra se sambandhita 1. uttarA. priyadarzinI TIkA, bhA. 3. pa. 177 se 179 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 uttarAdhyayanasUtra dhana, jana, vaibhava Adi meM Asakti evaM garva karanA ajJAna hai| isa zarIra se bhogoM kA sevana unmAda hai, parigraha aniSTagrahavat hai| isa saba para mamatva kA tyAga karake svaparahitasAdhaka zAzvattasukhapradAyaka sarvavirati cAritra aMgIkAra karanA hI zreyaskara hai| aisA dRr3ha nizcaya karake cakrI ne apane putra ko rAjya sauMpa kara vinayaMdharAcArya ke pAsa munidIkSA dhAraNa kara lii| rAjarSi ke prati gAr3ha sneha ke kAraNa samasta rAjA, rAniyA~, pradhAna Adi chaha mahIne taka unake pIche-pIche ghUme aura vApasa rAjya meM lauTane kI prArthanA kI, kintu rAjarSi ne unakI ora A~kha uThA kara bhI nahIM dekhaa| nirAza hokara ve saba vApasa lauTa ge| phira rAjarSi ugra tapazcaryA karane lge| bele ke pAraNe meM unheM anta, prAnta, tuccha, nIrasa AhAra milatA, jisase unake zarIra meM kaNDU, kAsa, zvAsa Adi 7 mahAvyAdhiyA~ utpanna huIM, jinheM unhoMne 700 varSa taka samabhAva se sahana kiyaa| isake phalasvarUpa rAjarSi ko AmA~Sadhi, zakRdoSadhi, mUtrauSadhi Adi aneka prakAra kI labdhiyAM prApta huI, phira bhI rAjarSi ne kisI prakAra kI cikitsA nahIM kii| indra ke mukha se maharSi kI prazaMsA suna kara ve hI (pUrvokta) do deva vaidya kA rUpa dhAraNa karake parIkSArtha aae| unase vyAdhi kI cikitsA karAne kA bAra-bAra Agraha kiyA to mani ne kahA-Apa karmaroga kI cikitsA karate haiM yA zarIraroga kI? unhoMne kahA- hama zarIraroga kI cikitsA karate haiM, karmaroga kI nhiiN| yaha suna kara muni ne apanI khar3I huI aMgulI para thUka lagA kara use svarNa-sI banA dI aura devoM se kahA-zarIraroga kI to maiM isa prakAra se cikitsA kara sakatA hU~, phira bhI cikitsA karane kI merI icchA nahIM hai| deva bole--karmarUpI roga kA nAza karane meM to Apa hI samartha haiN| devoM ne unakI dhIratA evaM sahiSNutA kI atyanta prazaMsA kI aura namaskAra karake cale ge| sanatkumAra rAjarSi tIna lAkha varSa kI AyuSya pUrNa karake anta meM sammedazikhara para jAkara anazana karake AyaSyakSaya hone para tIsare devaloka meM ge| vahA~ se cyava kara mahAvideha kSetra meM manuSyajanma dhAraNa karake mokSa jaaeNge| zAntinAtha cakravartI ko anuttaragati prApta 38. caittA bhArahaM vAsaM cakkavaTTI mhiddio| santI santikare loe patto gimnnuttrN|| [38] mahAn Rddhisampanna aura loka meM zAnti karane vAle zAntinAtha cakravartI ne bhAratavarSa (ke rAjya) kA tyAga karake anuttaragati (mukti) prApta kii| vivecana-megharatha rAjA ke bhava meM eka zaraNAgata kabUtara ko bacAne ke lie prANoM kI bAjI lagAne se tathA deviyoM dvArA aTThama pratimA ke samaya unakI dRr3hatA kI parIkSA karane para uttIrNa hone se evaM saMsAra se virakta hokara megharatha rAjarSi ne apane choTe bhAI dRr3haratha, sAta sau putroM aura cAra hajAra rAjAoM sahita zrIghanaratha tIrthaMkara se dIkSA grahaNa karane se aura apane ArjavaguNoM ke kAraNa rAjarSi dvArA arihaMtasevA, siddhasevA Adi bIsa sthAnakoM ke ArAdhana se tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana kiyaa| vahA~ se AyuSya pUrNa kara sarvArthasiddha vimAna meM deva hue| 1. (ka) uttarA. (gujarAtI bhASAntara, bhAvanagara se prakAzita) bhA. 2, patra 34 se 43 taka (kha) uttarA., priyadarzinITIkA, bhA, 3, pR. 181 se 210 taka Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya 275 sarvArthasiddha se cyava kara megharatha rAjarSi kA jIva hastinApura nagara ke vizvasena rAjA kI rAnI acirAdevI kI kukSi meM avatarita huaa| ThIka samaya para mRgalAMchana vAle putra ko janma diyaa| yaha putra garbha meM AyA taba phaile hae mahAmArI Adi upadrava zAnta ho gae, yaha socakara rAjA ne patra kA janma-mahotsava karake usakA 'zAntinAtha' nAma rkhaa| vayaska hone para yazomatI Adi rAjakanyAoM ke sAtha unakA pANigrahaNa huaa| jaba ye 25 hajAra varSa ke hue taba rAjA vizvasena ne inheM rAjya sauMpakara AtmakalyANa siddha kiyaa| zAntinAtha rAjA ko rAjya karate hue 25 hajAra varSa hue taba eka bAra unakI AyudhazAlA meM cakraratna prakaTa huaa| bhAratavarSa ke chaha khaNDoM para vijaya prApta kii| phira devoM aura sarva rAjAoM ne milakara 12 varSa taka cakravartIpada kA abhiSeka kiyaa| jaba 25 hajAra varSa cakravartI pada bhogate hue ho gaye taba lokAntika deva Akara prabhu se prArthanA karane lage-svAmin ! tIrthapravartana kiijie| ataH prabhu ne vArSika dAna diyaa| apanA rAjya apane putra cakrAyudha ko sauMpa kara sahasrAmravana meM hajAra rAjAoM ke sAtha dIkSA aMgIkAra kii| eka varSa pazcAt kevalajJAna prApta huaa| bAda meM cakrAyudha rAjA sahita 35 anya rAjAoM ne dIkSA lii| ye 36 muni zAntinAtha bhagavAn ke gaNadhara ke rUpa meM hue| tatpazcAt cirakAla taka bhUmaNDala meM vicaraNa kiyaa| anta meM dIkSAdivasa se 25 hajAra varSa vyatIta hone para prabhu ne sammetazikhara para padArpaNa karake nau sau sAdhuoM sahita anazana grahaNa kiyaa| eka mAsa bAda AyuSya pUrNa hone para siddha pada prApta kiyaa| kunthunAtha kI anuttaragati-prApti 39. ikkhAgarAyavasabho kunthu nAma narAhivo / vikkhAyakittI dhiimaM patto gaimaNuttaraM // [39] ikSvAkukula ke rAjAoM meM zreSTha (vRSabha) narezvara, vikhyAtakIrti tathA dhRtimAn kunthunAtha ne anuttaragati prApta kii| vivecana-kunthunAtha bhagavAn kI saMkSipta jIvanagAthA-pUrvamahAvideha kSetra meM Avartavijaya meM khaDgI nAmaka nagarI kA rAjA 'siMhAvaha' thaa| eka bAra usane saMsAra se virakta hokara zrIsaMvarAcArya se dIkSA grahaNa kI, tatpazcAt 20 sthAnakoM ke sevana se tIrthaMkaranAmakarma kA upArjana kiyaa| cirakAla taka cAritrapAlana karake anta meM anazana grahaNa kara AyuSya kA anta hone para sarvArthasiddha vimAna meM deva huaa| vahA~ se cyavana kara hastinApura nagara ke rAjA sUra kI rAMnI zrIdevI kI kukSi meM avatarita hue| prabhu garbha meM Ae the, taba se hI sabhI zatru rAjA kunthusama alpasattva vAle ho gae tathA mAtA ne bhI svapna meM kutstha-arthAta-pRthvIgata ratnoM ke stUpa (saMcaya) ko dekhA thaa| isa kAraNa mahotsavapUrvaka usakA nAma 'kunthu' rakhA gyaa| yuvAvasthA meM Ane para unakA aneka kanyAoM ke sAtha pANigrahaNa huaa| ve rAjya kara rahe the, tabhI unakI AyudhazAlA meM cakraratna utpanna huaa| ataH bharatakSetra ke 6 hI khaNDa unhoMne saadhe| cirakAla taka rAjya kA pAlana kiyaa| eka bAra lokAntika devoM dvArA tIrtha-pravartana ke lie anurodha kiye jAne para kunthu cakravartI ne apane putra ko rAjya sauMpa kara vArSika dAna diyA aura hajAra rAjAoM ke sAtha cAritra grahaNa kiyaa| tatpazcAt apramatta vicaraNa karate hue 16 varSa bAda unheM usI sahasrAmravana meM 4 ghAtikarma kA kSaya 1. uttarA. (gujarAtI, bhAvanagara se prakAzita) bhA. 2, patra 64 . Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 uttarAdhyayanasUtra hote hI kevalajJAna prApta huaa| tIrtha-sthApanA kii| anta meM hajAra muniyoM sahita sammetazikhara para eka mAsa ke anazana se mukti prApta kii| aranAtha kI saMkSipta jIvanagAthA 40. sAgarantaM jahittANaM bharahaM nrvriisro| aro ya arayaM patto patto gaimaNuttaraM // _ [40] samudraparyanta bhAratavarSa kA (rAjya) tyAga kara karmarajarahita avasthA ko prApta karake narezvaroM meM zreSTha 'ara' ne anuttaragati prApta kii| vivecanaaranAtha ko anuttaragati-prApti -jambUdvIpa ke pUrvavideha meM vatsa nAmaka vijaya ke antargata susImA nagarI thii| vahA~ ke rAjA dhanapati ne saMsAra se virakta ho kara samantabhadra muni se dIkSA grahaNa kii| arihantasevA Adi bIsa sthAnakoM kI ArAdhanA se unhoMne tIrthaMkaranAmakarma kA upArjana kiyaa| cirakAla taka tapazcaraNa evaM mahAvratoM kA pAlana karake anta meM anazana karake AyuSya pUrNa hone para nauveM graiveyaka meM zreSTha deva hue| ___ vahA~ se cyavana kara ve hastinApura ke sudarzana rAjA kI rAnI devI kI kukSi meM avatarita hue| garbha kA samaya pUrNa hone para rAnI ne kAMcanavarNa vAle patra ko janma diyaa| mAtA ne svapna meM ratna kA ara-cakra kA ArA--dekhA thA, tadanusAra putra kA nAma 'ara' rkhaa| aranAtha ne yauvana meM padArpaNa kiyA to unakA vivAha aneka rAjakanyAoM ke sAtha kiyA gyaa| tatpazcAt inheM rAjya kA bhAra sauMpa kara sudarzana rAjA ne rAnI-sahita siddhAcArya se dIkSA grahaNa kii| rAjA aranAtha ne sampUrNa bhArata kSetra para Adhipatya sthApita karake cakravartIpada prApta kiyaa| lokAntika devoM ne tIrthaprarvatana ke lie prArthanA kI to aranAtha ne varSIdAna diyaa| phira apane putra ko rAjya sauMpa kara eka hajAra rAjAoM ke sAtha pravrajita hue| tIna varSa bAda usI sahasrAmravana meM unheM kevalajJAna kI prApti huii| tIrtha racanA kii| aranAtha bhagavAn ne kula 84 hajAra varSa kI Ayu pUrNa karake anta meM sammetazikhara para hajAra sAdhuoM ke sAtha jAkara anazana karake eka mAsa ke pazcAt AyuSya pUrNa hote hI siddhi prApta kii| mahApadma cakravartI dvArA tapazcaraNa 41. caittA bhArahaM vAsaM cakkavaTTI nraahio| caittA uttame bhoe mahApaume tavaM cre|| [41] samagra bhAratavarSa kA (rAjya-) tyAga kara, uttama bhogoM kA parityAga karake mahApadma cakravartI ne tapazcaraNa kiyaa| vivecana-mahApadmacakrI kI jIvanagAthA--hastinApura meM ikSvAkuvaMzI padmottara nAmaka rAjA thaa| usakI jvAlA nAma kI rAnI ne siMha kA svapna dekhaa| usase viSNu nAmaka eka putra huA, phira jaba 14 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2. patra 64-65 2. uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 3, pR. 240 se 246 taka Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya 277 mahAsvapna dekhe to mahApadma nAmaka putra huA, donoM putroM ne kalAcArya se samagra kalAe~ sIkhIM / vayaska hone para mahApadma ko adhika parAkramI evaM yogya samajha kara padmottara rAjA ne use yuvarAja pada diyaa| ___ hastinApura rAjya ke sImAvartI rAjya meM kilA banA kara siMhabala nAmaka rAjA rahatA thaa| vaha bArabAra hastinApura rAjya meM lUTapATa karake apane durga meM ghusa jAtA thaa| usa samaya mahApadma kA maMtrI namuci thA, jo sAdhuoM kA dveSI thaa| mahApadma ne siMhabala ko pakar3a lAne kA upAya namuci se pUchA / namuci ne usako pakar3a lAne kA bIr3A uThAyA aura zIghra hI sasainya jAkara siMhabala ke durga ko naSTabhraSTa karake use bAMdha kara le aayaa| usake isa parAkrama se prasanna hokara yatheSTa mAMgane ko khaa| namuci ne kahA-maiM yathAvasara Apase maaNguuNgaa| isake pazcAt mahApadma ne dIrghakAla taka rAjya se bAhara raha kara aneka parAkrama ke kArya kiye| anta meM usake yahA~ cakrAdi ratna utpanna hue| tatpazcAt bharatakSetra ke 6 khaNDa sAdha liye| cakravartI ke rUpa meM usane apane mAtA-pitA ke caraNoM meM namana kiyaa| mAtA-pitA usakI samRddhi ko dekha atyanta harSita hue| ___isI avasara para zrImunisuvrata bhagavAn ke ziSya zrIsuvratAcArya pdhaare| unakA vairAgyapUrNa pravacana suna kara rAjA padmottara aura unake jyeSTha putra viSNukumAra ko saMsAra se vairAgya ho gyaa| rAjA padmottara ne yuvarAja mahApadma kA rAjyAbhiSeka karake viSNukumAra sahita dIkSA grahaNa kii| kucha kAla ke pazcAt padmottara rAjarSi ne kevalajJAna prApta kiyA aura viSNukumAra muni ne ugra tapazcaryA se aneka labdhiyA~ prApta kii| eka bAra zrIsuvratAcArya apanI ziSyamaNDalI sahita hastinApura cAturmAsa ke liye pdhaare| namuci maMtrI ne pUrva vaira lene kI dRSTi se mahApadma cakrI se apanA varadAna mAMgA ki mujhe yajJa karanA hai aura yajJasamApti taka mujhe apanA rAjya deN| mahApadma ne saralabhAva se use rAjya sauMpa diyaa| navIna rAjA ko badhAI dene ke lie jainamuniyoM ke sivAya anya saba veSa vAle sAdhu evaM tApasa ge| isase kupita hokara namuci ne Adeza nikAlA--'Aja se 7 dina ke bAda koI bhI jaina sAdhu mere rAjya meM rahegA to use mRtyudaNDa diyA jaaegaa|' AcArya ne paraspara vicAravinimaya karake eka labdhidhArI muni viSNukumAra ko lAne ke lie bhejaa| ve aae| sArI paristhiti samajhakara viSNukumAra Adi muniyoM ne namuci ko bahuta samajhAyA, parantu vaha apane durAgraha para ar3A rhaa| viSNukumAra muni ne usase tIna paira (kadama) jamIna maaNgii| jaba namuci vacanabaddha ho gayA to viSNukumAra muni ne vaikriyalabdhi kA prayoga kara apanA zarIra meruparvata jitanA vizAla banA liyaa| duSTa namuci ko pRthvI para girA kara, apanA eka paira cullahemaparvata para aura dUsarA caraNa jambUdvIpa kI jagatI para rakhA, phira namuci se pUchA-kaho, yaha tIsarA caraNa kahA~ jAe? apane caraNAghAtoM se samasta bhUmaNDala ko prakampita karane vAle viSNukumAra muni ke ugra parAkrama evaM virATa rUpa ko dekha kara namuci hI kyA, sarva rAjaparivAra, deva, dAnava Adi bhayabhIta aura kSubdha ho uThe the| mahApadma cakravartI ne Akara savinaya vandana karake adhama mantrI dvArA zramaNasaMgha kI kI gaI AzAtanA ke lie kSamAyAcanA kii| anya surAsuroM evaM rAjaparivAra kI prArthanA se munivara ne apanA virAT zarIra pUrvavat kara liyaa| cakravartI mahApadma ne duSTa pApAtmA namuci ko dezanikAlA de diyaa| viSNukumAra muni AlocanA aura prAyazcitta se Atmazuddhi karake tapa dvArA kevalajJAnI hue| kramazaH mukta hue| mahApadma cakravartI ne cirakAla taka mahAn samRddhi kA upabhoga kara anta meM rAjya Adi sarvasva kA Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra78 uttarAdhyayanasUtra tyAga karake 10 hajAra varSa taka ugra AcAra kA pAlana kiyaa| anta meM ghAtikarmoM kA kSaya karake kevalajJAna prApta kiyA aura siddha-buddha-mukta hue| hariSeNa cakravartI 42. egacchattaM pasAhittA mahiM maannnisuurnno| hariseNo maNussindo patto gaimaNuttaraM // [42] zatru ke mAnamardaka hariSeNa cakravartI ne pRthvI ko ekacchatra sAdha (apane adhIna) karake anuttaragati (mokSagati) prApta kii| vivecana - mANanisUraNo- ahNkaar-vinaashk| pasAhittA- sAdha kara yA adhIna karake, athavA ekacchatra zAsana krke| maNussido : mnussyendr-ckrvrtii| hariSeNa cakravartI dvArA anuttaragati prApti - kAmpilyanagara ke mahAhari rAjA kI 'merA' nAma kI mahArAnI kI kukSi se hariSeNa nAmaka putra hue| vayaska hone para pitA ne unheM rAjya sauNpaa| rAjyapAlana karatekarate unheM cakravartIpada prApta huaa| parantu laghukarmI hariSeNacakrI ko saMsAra se virakti ho gii| unhoMne apane putra ko rAjagaddI para biThAyA aura svayaM ne mahAn Rddhi tyAga kara gurucaraNoM meM dIkSA le lii| ugratapa se kramazaH cAra ghAtikarmoM kA kSaya karake kevalajJAna prApta kiyA aura anta meM mokSa phuNce| jaya cakravartI ne mokSa prApta kiyA 43. anio rAjasahassehiM supariccAI damaM cre| jayanAmo jiNakkhAyaM patto gimnnuttrN|| [43] hajAra rAjAoM sahita zreSTha tyAgI 'jaya' cakravartI ne rAjya Adi kA parityAga kara jinokta saMyama kA AcaraNa kiyA aura (anta meM) anuttaragati prApta kii| vivecana-jaya cakravartI kI saMkSipta jIvanagAthA--rAjagRhanagara ke rAjA samudravijaya kI vaprA nAma kI rAnI thii| unake jaya nAmaka eka putra thaa| usane kramazaH yuvAvasthA meM padArpaNa kiyaa| pitA ke rAjya kI bAgaDora apane hAtha meM lI, phira kucha kAla bAda cakravartI pada prApta huA aura dIrghakAla taka cakravartI kI Rddhi-siddhi bhogii| vairAgya ho gyaa| jayacakrI ne apane patra ko rAjya sauMpa kara cAritra aMgIkAra kiyaa| phira tapazcaraNa rUpa vAyu se karmarUpI bAdaloM kA nAza kiyaa| zrI jaya cakravartI kula sAr3he tIna hajAra varSa kA AyuSya pUrNa kara mokSa meM ge|3 dazArNabhadra rAjA kA niSkramaNa 44. dasaNNarajaM muiyaM caittANa muNI cre| dasaNNabhaddo nikkhanto sakkhaM sakkeNa coio|| 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara, bhAvanagara) bhA. 2, patra 66 se 74 taka 2. uttara. (gujarAtI bhASAntara), bhA. 2, patra 74 3. uttara. (gujarAtI bhASAntara, bhAvanagara) bhA. 2, patra 75 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya 279 [44] sAkSAt zakrendra se prerita hokara dazArNabhadra rAjA ne apane pramudita (samasta upadravoM se rahita) dazArNadeza ke rAjya ko chor3a kara abhiniSkramaNa kiyA aura muni hokara vicaraNa karane lage / vivecana -- devendra se prerita dazArNabhadra rAjA muni bane -- bhAratavarSa ke dazArNapura kA rAjA dazArNabhadra thaa| vaha jinokta dharma meM anurakta thaa| eka bAra nagara ke bAhara udyAna meM tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra kA padArpaNa huA, suna kara dazArNabhadra rAjA ke mana meM vicAra huA-- Aja taka bhagavAn ko kisI ne vandana na kiyA ho, usa prakAra samasta vaibhava sahita maiM prabhu ko vandana karane jAU~ / tadanusAra ghoSaNA karavA kara usane sAre nagara ko dulahina kI taraha sajAyA / jagaha-jagaha mANikya ke toraNa baMdhavAe, naTa loga apanI kalAoM kA pradarzana karane lge| rAjA ne snAna karake uttama vastrAbhUSaNoM se susajjita hokara uttama hAthI para ArUr3ha hokara prabhu -vandana ke lie prasthAna kiyA / mastaka para chatra dhAraNa kiyA aura cAmara DhulAte hue sevakagaNa jayajayakAra karane lage / sAmanta rAjA tathA anya rAjA, rAjapuruSa aura caturaMgiNI senA tathA nAgarikagaNa susajjita hokara pIche-pIche cala rahe the| rAjA dazArNabhadra sAkSAt indra-sA laga rahA thA / rAjA ke vaibhava ke isa garva ko avadhijJAna se jAna kara indra ne vicAra kiyA--- prabhubhakti meM aisA garva ucita nahIM hai / ataH indra ne airAvaNa deva ko Adeza dekara kailAzaparvatasama uttuMga 64 hajAra susajjita zRMgArita hAthiyoM aura deva - deviyoM kI vikurvaNA kI / aba indra kI zobhAyAtrA ke Age dazArNabhadra kI zobhAyAtrA ekadama phIkI lagane lagI / yaha dekha kara dazArNabhadra rAjA ke mana meM anta:preraNA huI-- kahA~ indra kA vaibhava aura kahA~ merA tuccha vaibhava ! indra ne yaha lokottara vaibhava dharmArAdhanA (puNyaprabhAva) se hI prApta kiyA hai, ataH mujhe bhI zuddha dharma kI pUrNa ArAdhanA karanI cAhie, jisase merA garva bhI kRtArtha ho / yo saMsAra se virakta dazArNabhadra rAjA ne prabhu mahAvIra se dIkSA pradAna karane kI prArthanA kii| apane hAtha se kezaloca kiyA / vizvavatsala prabhu ne rAjA ko svayaM dIkSA dii| indra ne dazArNabhadra rAjarSi ko itanI vizAla Rddhi evaM sAmrAjya kA sahasA tyAga kara tathA mahAvrata grahaNa karake apanI pratijJA - pAlana karane ke hetu dhanyavAda diyA vaibhava meM hamArI divya zakti Apa bar3ha kara hai, parantu tyAga evaM vrata grahaNa karane kI zakti mujha meM nahIM hai| rAjarSi ugra tapazcaryA se sarva karma kSaya karake mokSa pahu~ce / 1 nAma rAjarSi kI dharma meM susthiratA 45. namI namei appANaM sakkhaM sakkeNa coio / caiUNa gehaM vaidehI sAmaNNe pajjuvaTThio // - [45] sAkSAt devendra se prerita kiye jAne para bhI videha ke adhipati nami gRha kA tyAga karake zramaNadharma meM bhalIbhAMti sthira hue evaM svayaM ko ativinamra bnaayaa| vivecana--sakkhaM sakkeNa coio - sAkSAt zakrendra ne. brAhmaNa ke veSa meM Akara kSatriyocita karttavyapAlana kI preraNA kI, kintu nami rAjarSi zramaNa - saMskRti ke sandarbha meM indra kA yuktisaMgata samAdhAna karake zramaNadharma meM susthira rahe / nami rAjarSi kI kathA isI sUtra ke a. 9 meM dI gaI hai| 2 1. uttarA (gujarAtI bhASAntara), bhA. 2, patra 75 se 80 2. uttarA (gujarAtI bhASAntara, bhAvanagara) bhA. 2, patra 80 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 cAra pratyekabuddha jinazAsana meM pravrajita hue uttarAdhyayanasUtra 46. karakaNDU kaliMgesu paMcAlesu ya dummuho / namI rAyA videhesu gandhAresu ya naggaI // 47. ee narindavasabhA nikkhantA jiNasAsaNe / putte rajje ThavittANaM sAmaNNe pajjuvaTThiyA // [46-47] kaliMgadeza meM karakaNDu, pAMcAladeza meM dvimukha, videhadeza meM namirAja aura gAndhAradeza meM naggati rAjA hue| ye cAroM zreSTha rAjA apane-apane putroM ko rAjya meM sthApita kara jinazAsana meM pravrajita hue aura zramaNadharma meM bhalIbhAMti samudyata hue| vivecana--karakaNDU --kaliMgadeza kA rAjA dadhivAhana aura rAnI padmAvatI thii| eka bAra garbhavatI rAnI ko isa prakAra kA dohada utpanna huA ki - 'maiM vividha vastrAbhUSaNoM se vibhUSita hokara paTTahastI para AsIna hokara chatra dhAraNa karAtI huI rAjodyAna meM ghuumuuN|' rAjA ne jaba yaha jAnA to padmAvatI rAnI ke sAtha svayaM 'jayakuMjara' hAthI para baiTha kara rAjodyAna meM pahu~ce / udyAna meM pahu~cate hI vahA~ kI vicitra sugandha ke kAraNa hAthI uddaNDa hokara bhaagaa| rAjA ne rAnI ko sUcita kiyA ki 'vaTavRkSa Ate hI usakI zAkhA ko pakar3a lenA, jisase hama surakSita ho jaaeNge|' vaTavRkSa Ate hI rAjA ne to zAkhA pakar3a lI, parantu rAnI na pakar3a skii| hAthI pavanavega se eka mahAraNya meM sthita sarovara meM pAnI pIne ko rukA, tyoM hI rAnI nIce utara gaI / akelI rAnI vyAghra, siMha Adi jantuoM se bhare araNya meM bhayAkula aura cintita ho utthii| vahIM usane sAgArI anazana kiyA aura anizcita dizA meM cala pdd'ii| rAste meM eka tApasa milaa| usane rAnI kI karuNagAthA suna kara dhairya baMdhAyA, pake phala diye, phira use bhadrapura taka phuNcaayaa| Age dantapura kA rAstA batA diyA, jisase AsAnI se vaha campApurI pahu~ca ske| padmAvatI bhadrapura hokara dantapura pahu~ca gii| vahA~usane suguptavratA sAdhvIjI ke darzana kie| pravartinI sAdhvIjI ne padmAvatI kI duHkhagAthA suna kara use AzvAsana diyA, saMsAra kI vastusthiti smjhaaii| ise suna kara padmAvatI saMsAra se virakti ho gii| garbhavatI hone kI bAta usane chipAI, zeSa bAteM kaha diiN| sAdhvIjI ne use dIkSA de dii| kintu dhIre-dhIre jaba garbhiNI hone kI bAta sAdhviyoM ko mAlUma huI to padmAvatI sAdhvI ne vinayapUrvaka saba bAta kaha dii| zayyAtara bAI ko pravartinI ne yaha bAta avagata kara dii| usane vivekapUrvaka padmAvatI ke prasava kA prabandha kara diyaa| eka sundara bAlaka ko usane janma diyA aura navajAta zizu ko zmazAna meM eka surakSita sthAna para chor3a diyaa| kucha dera taka vaha vahIM eka ora gupta rUpa se khar3I rhii| eka niHsantAna cANDAla AyA, usane usa zizu ko le jAkara apanI patnI ko sauMpa diyaa| bAlaka ke zarIra meM janma se hI sUkhI khAja ( rUkSa kaNDUyA ) thI, isalie usakA nAma 'karakaNDU' par3a gyaa| yuvAvasthA meM karakaNDU ko apane pAlaka pitA kA zmazAna kI rakhavAlI kA paramparAgata kAma mila gyaa| eka bAra zmazAnabhUmi meM guru-ziSya muni dhyAna karane aae| guru ne vahA~ jamIna meM gar3e hue bAMsa ko dekha kara ziSya se kahA- 'jo isa bAMsa ke DaMDe ko grahaNa karegA, vaha rAjA bnegaa|' nikaTavartI sthAna meM baiThe hue karakaNDU ne tathA eka anya brAhmaNa ne muni ke vacana suna liye| sunate hI vaha brAhmaNa usa bAMsa ko ukhAr3a kara lekara calane lagA / karakaNDU ne dekhA to kruddha hokara brAhmaNa ke Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya 281 hAtha se vaha bAMsa kA daNDa chIna liyaa| usane nyAyAlaya meM karakaNDU ke viruddha abhiyoga kiyaa| parantu usa abhiyoga meM karakaNDU kI jIta huii| phaisalA sunAte samaya rAjA ne karakaNDU se kahA-'agara tuma isa daNDa ke prabhAva se rAjA bano to eka gA~va isa brAhmaNa ko de denaa|' karakaNDU ne svIkAra kiyA / kintu brAhmaNa ne apane jAtibhAiyoM se kahakara karakaNDU ko mAra kara usa daNDa ko le lene kA nizcaya kiyA / karakaNDU kI pAlaka mAtA ko mAlUma par3A to pati-patnI donoM karakaNDU ko lekara usI samaya dUsare gAMva ko cala pdd'e| ve saba kAMcanapura phuNce| rAtri kA samaya hone se ye grAma ke bAhara hI so gae the| saMyogavaza usa grAma kA rAjA aputra hI mara gayA thaa| isalie maMtriyoM ne tatkAla rAjya ke paTTahastI kI sUMDa meM mAlA lekara naye rAjA kI khoja ke lie chor3a diyaa| vaha hAthI ghUmate-ghUmate usI sthAna para pahu~cA, jahA~ karakaNDU so rahA thaa| hAthI ne mAlA karakaNDU ke gale meM DAla dI / karakaNDU ko rAjA banA diyA gyaa| kucha brAhmaNoM ne isa para Apatti uThAI, parantu jAjvalyamAna daNDa ko dekhakara sabhI hataprabha ho gae / rAjA karakaNDU ke Adeza se vATadhAnaka nivAsI samasta mAtaMgoM ko zuddha kara brAhmaNa banA diyA gyaa| bAMsa ke daNDa ke viSaya meM jisa brAhmaNa se jhagar3A huA thA, vaha brAhmaNa eka dina rAjA karakaNDU se eka grAma kI yAcanA karane lgaa| karakaNDU rAjA ne campApurI ke dadhivAhana rAjA para patra likhA ki ukta brAhmaNa ko eka grAma de diyA jaae| parantu dadhivAhana vaha patra dekhate hI krodha se bhar3aka uThA aura apamAnapUrvaka brAhmaNa ko nikAla diyaa| karakaNDU rAjA ne jaba yaha sunA to vaha bhI roSa se bhar3aka uThA aura usane yuddha kI taiyArI karane kA Adeza diyaa| donoM ora ke sainika campApurI ke yuddhakSetra meM A ddtte| ghamAsAna yuddha hone vAlA thaa| tabhI sAdhvI padmAvatI ne rAjA karakaNDU aura rAjA dadhivAhana donoM ko smjhaayaa| donoM ke putrapitA hone kA rahasyodghATana kara diyaa| isase donoM meM yuddha ke badale paraspara prema kA vAtAvaraNa sthApita ho gyaa| rAjA dadhivAhana ne harSita hokara apane aurasa putra rAjA karakaNDU ko campApurI kA rAjya sauMpa diyaa| svayaM ne muni dIkSA grahaNa kii| karakaNDU rAjA ne bhI apanI rAjadhAnI campA ko hI banAyA aura ukta brAhmaNa ko usI rAjya meM eka grAma diyaa| karakaNDU rAjA ko svabhAva se govaMza priya thA / isalie usane uttama gAyeM maMgavA kara apanI gozAlA meM rkhiiN| eka dina rAjA ne apanI gozAlA meM eka zveta aura tejasvI bachar3e ko dekhA / rAjA ko vaha bahuta hI suhAvanA lgaa| usane Adeza diyA ki 'isa bachar3e ko isakI mAtA (gAya) kA pUrA kA pUrA dUdha pilAyA jaae|' vaisA hI kiyA gyaa| isa taraha bar3hate bar3hate vaha bachar3A pUrA javAna, baliSTha aura puSTa sAMDa ho gyaa| usake bahuta varSoM ke bAda eka dina rAjA ne gozAlA kA nirIkSaNa kiyA to usI (baila) sAMDa ko ekadama kRza aura asthipaMjaramAtra tathA dayanIya dazA meM dekhakara rAjA ko vicAra huA ki 'vaya, rUpa, bala, vaibhava aura prabhutva Adi saba nazvara haiN| ataH ina para moha karanA vRthA hai| isalie mujhe ina sabase moha haTA kara narajanma ko saphala karanA caahie|' virakta rAjA ne rAjya ko tRNa ke samAna tyAga diyA aura svayaM jinazAsana meM pravrajita hue| dIkSA ke bAda karakaNDU rAjarSi apratibaddhavihArI banakara tapazcaryA kI ArAdhanA karate hue anta meM samAdhimaraNapUrvaka deha tyAga kara siddha-buddha-mukta ho ge| ve pratyekabuddha siddha hue / -- pratyekabuddha : dvimukharAya - paMcAladeza ke kAmpilyapura meM jayavarmA rAjA thaa| usakI rAnI guNamAlA thii| eka dina AsthAnamaNDapa meM baiThe hue rAjA ne eka videzI dUta se pUchA - 'hamAre rAjya meM kauna-sI viziSTatA nahIM hai, jo dUsare rAjya meM hai?' dUta ne kahA -' Apake rAjya meM citrazAlA nahIM hai|' rAjA ne citrazilpiyoM ko bulAkara citrazAlA nirmANa kA Adeza diyaa| jaba citrazAlA kI nIMva khodI jA rahI thI, Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 uttarAdhyayanasUtra taba usameM se eka atyanta camakatA huA ratnamaya mukuTa milA, use pahana kara citrazAlA kA nirmANa pUrNa hone para rAjA jaba rAjasiMhAsana para baiThate the taba usa mukuTa ke prabhAva se darzakoM ko do mukha vAle dikhAI dete the| isalie logoM meM rAjA 'dvimukharAya' ke nAma se prasiddha ho ge| rAjA ke sAta putra aura eka putrI thii| putrI kA nAma madanamaMjarI thaa| jo ujjayinInareza caNDapradyotana ko dI gaI thii| eka bAra indramahotsava ke avasara para rAjA ne nAgarikoM ko indradhvaja ko sthApita karane kA Adeza diyaa| vaisA hI kiyA gyaa| puSpamAlAoM, maNi, mANikya Adi ratnoM evaM raMgabiraMge vastroM se use atyanta susajjita kiyA gyaa| usa susajjita indradhvaja ke nIce nRtya, vAdya, gIta hone lage, dInoM ko dAna denA prArambha huA, sugandhita jala evaM cUrNa usa para DAlA jAne lgaa| isa prakAra vividha kAryakramoM se utsava kI zobhA meM vRddhi dekha rAjA ko ApAra harSa huaa| AThaveM dina utsava kI samApti hote hI samasta nAgarika apane vastra, ratna, AbhUSaNa Adi ko le-lekara apane ghara A ge| aba vahA~ sirpha eka sUkhA lUMTha baca gayA thA, jise nAgarikoM ne vahIM DAla diyA thaa| usI dina rAjA kisI kAryavaza udhara se gujarA to indradhvaja ko dhUla meM sanA, kusthAna meM par3A huA tathA bAlakoM dvArA ghasITA jAtA huA dekhaa| indradhvaja kI aisI durdazA dekha rAjA ke mana meM vicAra AyA --'aho! kala jo sArI janatA ke Ananda kA kAraNa banA huA thA, Aja vahI viDambanA kA kAraNa banA huA hai| saMsAra ke sabhI padArthoM -dhana, jana, makAna, mahala, rAjya Adi kI yahI dazA hotI hai| ataH ina para Asakti rakhanA kathamapi ucita nahIM hai| kyoM na maiM aba durdazA kI kAraNabhUta isa rAjyasampadA para Asakti kA parityAga karake ekAnta zreyaskAriNI mokSa-rAjyalakSmI kA varaNa karUM? rAjA ne isa vicAra ko kAryAnvita karane hetu rAjyAdi sarvasva tyAga kara svayaM munidIkSA grahaNa kii| tatpazcAt pratyekabuddha dvimukharAya ne vItarAgadharma kA pracAra karake anta meM siddhagati prApta kii| pratyekabuddha naggatirAjA- bharatakSetra meM kSitipratiSThita nagara ke rAjA jitazatru ne citrakAra citrAMgada kI kanyA kanakamaMjarI kI vAkcAturI se prabhAvita hokara usase vivAha kiyA aura use apanI paTarAnI banA diyaa| rAjA aura rAnI ne vimalacandrAcArya se zrAvakavrata grahaNa kiye| cirakAla taka pAlana karake ve donoM devaloka meM deva hue| vahA~ se cyava kara kanakamaMjarI kA jIva vaitADhyatoraNapura meM dRDhazakti rAjA kI guNamAlA rAnI se putrI rUpa meM utpanna huaa| nAma rakhA gayA kanakamAlA / vAsava nAmaka vidyAdhara usakA apaharaNa karake vaitADhyaparvata para le aayaa| kanakamAlA ke bar3e bhAI kanakateja ko patA lagA to vaha vahA~ jA phuNcaa| vAsava ke sAtha usakA yuddha huaa| usameM donoM hI mAre ge| isI samaya eka vyantara deva AyA, usane bhAI ke zoka se grasta kanakamAlA ko AzvAsana dete hue kahA ki tuma merI putrI ho|' itane meM kanakamAlA kA pitA dRDhazakti bhI vahA~ A gyaa| vyantara deva ne kanakamAlA ko matatalya dikhAyA. jisase use saMsAra se virakti ho gii| daDhazakti ne svayaM manidIkSA grahaNa kara lii| kanakamAlA tathA usa deva ne unheM vandanA kii| apanA vattAnta snaayaa| manirAja se vyantaradeva ne kSamAyAcanA kii| jAtismaraNajJAna se kanakamAlA ne vyantaradeva ko apanA pUrvajanma kA pitA jAnakara usase apane bhAvI pati ke viSaya meM pUchA to usane kahA --tumhArA pUrvabhava kA pati jitazatru, devaloka se cyava kara dRDhasiMha rAjA ke yahA~ siMharatha nAmaka putra ke rUpa meM utpanna huA hai| vahI tumhArA isa janma meM bhI pati hogaa| tadanusAra kanakamAlA kA vivAha siMhastha ke sAtha sampanna huaa| siMhastha ko bAra-bAra apane nagara jAnA aura vApasa isa parvata para AnA hotA thA, isa kAraNa vaha 'nagagati' nAma se prasiddha ho gyaa| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya 283 ukta vyantaradeva (kanakamAlA kA pitA) vidA lekara ukta parvata se calA gayA, taba siMharatha rAjA ne kanakamAlA ko apane pitA ke viyoga kA duHkhAnubhava na ho isa vicAra se, vahIM eka nayA nagara bsaayaa| eka bAra rAjA kArtikI pUrNimA ke dina nagara se bAhara caturvidha sainya sahita ge| vahIM vana meM eka sthAna para par3Ava ddaalaa| rAjA ne vahA~ eka AmravakSa dekhA jo naye pattoM aura maMjariyoM se sazobhita evaM golAkAra pratIta ho rahA thaa| rAjA ne maMgalArtha usa vRkSa kI eka maMjarI tor3a lii| ise dekhakara samasta sainikoM ne usa vRkSa kI maMjarI va patte Adi tor3a kara use DhUMTha-sA banA diyaa| rAjA jaba vana meM ghUma kara vApasa lauTA to vahA~ harAbharA AmravRkSa na dekhakara pUchA --'maMtripravara! yahA~ jo Ama kA vRkSa thA, vaha kahA~ gayA?' maMtrI ne kahA - 'mahArAja! isa samaya yahA~ jo DhUMTha ke rUpa meM maujUda hai, yahI vaha AmravRkSa hai|' sArA vRttAnta sunakara pahale ke zrIsampanna AmravRkSa ko aba zrIrahita dekhakara saMsAra kI pratyeka zrIsampanna vastu para vicAra karate-karate naggati rAjA ko saMsAra se virakti ho gii| unhoMne pratyekabuddha rUpa se dIkSA grahaNa kii| muni banakara tapasaMyama kA pAlana karate hue samAdhimaraNapUrvaka zarIratyAga karake anta meM siddhigati paaii| ___ nami rAjarSi bhI pratyekabuddha the, jinakI kathA 9veM adhyayana meM aMkita hai| isa prakAra ye cAroM hI pratyekabuddha mahAzukra nAmaka 7 veM devaloka meM 17 sAgara kI utkRSTa sthiti vAle deva hue| vahA~ se cyava kara eka samaya meM hI munidIkSA lI aura eka hI sAtha mokSa meM ge|1 sauvIranRpa udAyana rAjA 48. sovIrarAyavasabho ciccA rajaM muNI cre| uddAyaNo pavvaio patto gimnnuttrN|| [48] sauvIradeza ke zreSTha rAjA udAyana rAjya kA parityAga karake pravrajita hue| munidharma kA AcaraNa kiyA aura anuttaragati prApta kii| vivecana-udAyana rAjA ko virakti, pravajyA aura mukti-sindhu-sauvIra Adi solaha dezoM kA aura vItabhayapattana Adi 363 nagaroM kA pAlaka rAjA udAyana dhairya, gAmbhIrya aura audArya Adi guNoM se alaMkRta thaa| usakI paTarAnI kA nAma prabhAvatI thA, jo ceTaka rAjA kI putrI aura jainadharmAnurAgiNI thii| prabhAvatI ne abhijita nAmaka eka putra ko janma diyaa| yaha vahI udAyana rAjA thA, jisane svarNaguTikA dAsI kA apaharaNa karake le jAne vAle aparAdhI caNDapradyotana ke sAtha sAMvatsarika kSamAyAcanA karake use bandhanamukta kara dene kI udAratA batAI thii| eka dina rAjA udAyana ko pauSadha karake dharmajAgaraNA karate hue aisA zubha adhyavasAya utpanna huA ki 'agara bhagavAn mahAvIra yahA~ padhAreM to maiM dIkSAgrahaNa karake apanA jIvana saphala bnaauuN|' bhagavAn udAyana ke ina vicAroM ko jJAna se jAnakara campApurI se vItabhayapattana ke udyAna meM pdhaare| udAyana ne prabhu ke samakSa jaba dIkSAgrahaNa ke vicAra prastuta kiye to bhagavAn ne kahA - 'zubha kArya meM vilamba na kro|' udAyana ne ghara Akara vicAra kiyA aura Atma-kalyANa se vimukha kara dene vAlA rAjya putra abhijitakumAra ko na sauMpakara apane bhAnaje kezI ko sauMpA tathA svayaM ne vIraprabhu se dIkSA grahaNa kii| udAyana muni mAsakSamaNa (mAsopavAsa) tapa dvArA karma kA kSaya evaM zarIra ko kRza karane lge| pAraNe ke dina bhI ve anta-prAnta AhAra lete the| isa kAraNa unakA zarIra rogagrasta ho gyaa| jaba munivara vItabhayapattana padhAre to akAraNazatru duSTa mantriyoM ne unake 1. uttarAdhyayanasUtra, priyadarzinITAkA, bhA. 3, pR. 310 se 396 (saMkSipta) Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 uttarAdhyayanasUtra viruddha kezI nRpa ke kAna bhara diye| rAjA kezI ne unakI cAla meM Akara rAjya meM ghoSaNA karavA dI- 'jo udAyana muni ko rahane ko sthAna degA, vaha rAjA kA aparAdhI aura daNDa kA bhAgI samajhA jaaegaa|' sirpha eka kumbhakAra ne apanI kumbhanirmANazAlA meM unheM Thaharane ko sthAna diyaa| kintu kezI rAjA duSTa amAtyoM ke sAtha Akara vinayapUrvaka prArthanA karane lagA - 'bhagavan! Apa rugNa haiM, ataH yaha sthAna Apake Thaharane yogya nahIM hai| Apa udyAna meM padhAreM, vahA~ rAjavaidyoM dvArA ApakI cikitsA hogii|' isa para rAjarSi udAyana udyAna meM Akara Thahara ge| vahA~ kezI rAjA ne SaDyantra kara vaidyoM dvArA viSamizrita auSadha pilA dii| kucha hI dera meM viSa samasta zarIra meM vyApta ho gayA, rAjarSi ko yaha patA laga gayA ki 'kezI rAjA ne viSamizrita auSadha dilAI hai| para socA -isase merI AtmA kA kyA naSTa hone vAlA hai? zarIra bhale hI naSTa ho jAe!' pavitra adhyavasAya ke prabhAva se rAjarSi ne kevalajJAna aura mokSa prApta kiyaa| rAnI prabhAvatI ne devI ke rUpa meM jaba yaha sArA kANDa avadhijJAna se jAnA to ukta kumbhakAra ko sinapallIgrAma meM pahu~cA kara sAre vItabhayanagara ko dhUlivarSA karake dhvasta kara diyaa| kAzIrAja dvArA karmakSaya 49. taheva kAsIrAyA seo-sccprkkme| kAmabhoge pariccaja pahaNe kmmmhaavnnN|| [49] isI prakAra zreya aura satya (saMyama) meM parAkramI kAzIrAja ne kAmabhogoM kA parityAga kara karmarUpI mahAvana ko dhvasta kiyaa| vivecana -kAzIrAja nandana kI kathA - vArANasI meM aThArahaveM tIrthaMkara zrI aranAtha bhagavAn ke zAsana meM agnizikha rAjA thaa| usakI do paTarAniyAM thIM -jayantI aura shessvtii| jayantI se nandana nAmaka saptama baladeva aura zeSavatI se datta nAmaka saptama vAsudeva hue| yathAvasara rAjA ne datta ko rAjya sauNpaa| isane nandana kI sahAyatA se bharata kSetra ke tIna khaNDoM para vijaya prApta kii| apanI chappana hajAra varSa kI Ayu datta ne ardhacakrI kI lakSmI evaM bhoga bhogane meM hI samApta kii| ata: vaha mara karake paMcama naraka bhUmi meM gyaa| usakI mRtyu ke pazcAt virakta hokara nandana ne dIkSA grahaNa kI, cAritrapAlana kara anta meM kevalajJAna pAyA aura 56 hajAra varSa kI kula Ayu pUrNa karake siddhi prApta kii| vijaya rAjA rAjya tyAga kara pravajita 50. taheva vijao rAyA aNaDhAkitti pvve| rajaM tu guNasamiddhaM payahittu mhaajso|| [50] isI prakAra nirmala kIrti vAle mahAyazasvI vijaya rAjA ne guNasamRddha rAjya kA parityAga karake pravrajyA grahaNa kii| vivecana-aNaTAkittI : tIna artha-(1) anAtakIrti -anArtA -ArtadhyAnarahita hokara dIna. anAtha Adi ko dAna dene se hone vAlI kIrti -prasiddhi se uplkssit| (2) anAtakIrti1. uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 397 se 441 taka (saMkSipta) 2. uttarA. (gujarAtI bhASAntara, bhAvanagara) bhA. 2, patra 90 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThArahavA~ adhyayana : saMjayIya 285 anArtA - sakala doSoM se rahita hone se abAdhita kIrti vAle / (3) AjJArthAkRti -AjJA kA artha hai -Agama tathA artha zabda kA artha hai -hetu, arthAt -AjJArthaka AkRti -arthAt muniveSAtmaka aakRti| rajaM guNasamiddhaM : do artha -(1) rAjya ke guNoM, arthAt-svAmI, amAtya, mitra, koza, rASTra, durga aura sainya; ina saptAMga rAjyaguNoM se samRddha athavA (2) guNoM-zabdAdi viSayoM se samRddha-sampanna - raajy| vijaya rAjA kA saMyama meM parAkrama -dvArakAnagarI ke brahmarAja aura unakI paTarAnI subhadrA kA aMgajAta dvitIya baladeva thaa| usakA choTA bhAI dvipRSTha vAsudeva thaa| jo 72 lAkha varSa kI Ayu pUrNa karake naraka meM gyaa| jabaki vijaya ne vairAgyapUrvaka pravrajita hokara kevalajJAna prApta kiyA aura 75 lAkha varSa kA AyuSya pUrNa kara mokSa prApta kiyaa| mahAbala rAjarSi ne siddhipada prApta kiyA 51. tahevuggaM tavaM kiccA avvakkhitteNa ceysaa| mahAbalo rAyarisI adAya sirasA sirN|| [51] isI prakAra anAkula citta se ugra tapazcaryA karake rAjarSi mahAbala ne sira dekara sira (zIrSastha pada mokSa) prApta kiyaa| vivecana -addAya sirasA siraM : do bhAvArtha - (1) sira dekara arthAt-jIvana se nirapekSa hokara sira-samasta jagat kA zIrSastha sarvopari--mokSa, grahaNa--svIkAra kiyaa| (2) zIrSastha -sarvottama, zrI--kevalajJAna -lakSmI, grahaNa karake parinirvANa ko prApta kiyaa| 3 la rAjarSi kA vattAnta mahAbala hastinApara ke atala balazAlI bala rAjA kA patra thaa| yauvana meM padArpaNa karate hI prabhAvatI rAnI aura pitA bala rAjA ne 8 rAjakanyAoM ke sAtha mahAbala kA vivAha kiyaa| eka bAra nagara ke bAhara udyAna meM vimalanAtha tIrthaMkara ke zAsana ke dharmaghoSa AcArya pdhaare| mahAbalakumAra ne unake darzana kiye, pravacana sunA to saMsAra se virakti aura munidharma ke pAlana meM tIvra ruci huii| mAtApitA se dIkSA kI anujJA lene gayA to unhoMne mohavaza use gRhasthAzrama meM raha kara sAMsArika sukha bhogane aura pichalI vaya meM dIkSA lene ko khaa| parantu usane unheM bhI vividha yuktiyoM se samajhAyA to unhoMne nirupAya hokara dIkSA kI AjJA dii| mahAbalakumAra vastrAbhUSaNoM se susajjita hokara sahasramAnavavAhinI zivikA para ArUDha hokara sarvasainya, nRtya, gIta, vAdya Adi se gagana guMjAte hue nagara ke bAhara udyAna meM phuNcaa| mAtA-pitA ne dIkSA kI AjJA dii| samasta vastrAbhUSaNa Adi utAra kara apane kezoM kA loca kiyA aura gurudeva se dIkSA grahaNa kii| dIkSA grahaNa karane ke bAda mahAbala muni ne 12 varSa taka tIvra tapazcaraNa kiyaa| caudaha pUrvo kA adhyayana kiyA aura antima samaya meM eka mAsa kA anazana karake AyuSya pUrNa kara paMcama devaloka meM ge| vahA~ kA 10 sAgaropama kA AyuSya pUrNa kara ve vANijyagrAma meM sudarzana zreSThI ke rUpa meM utpanna hue| cirakAla taka zrAvakadharma kA 1. bRhadvRtti, patra 449 2. uttarA. priyadarzinITIkA bhA.3 pR. 447 3. bRhavRtti, patra 449 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 uttarAdhyayanasUtra pAlana kiyaa| eka bAra bhagavAn mahAvIra kI dharmadezanA sunakara sudarzana zreSThI pratibuddha huA, yAcakoM ko dAna dekara prabhu ke caraNoM meM dIkSA grahaNa kii| phira sudarzana muni ne samasta pUrvoM kA adhyayana karake ugra tapa se sarva karmoM kA kSaya karake mokSa prApta kiyA / 1 kSatriyamuni dvArA siddhAntasammata upadeza 52. kahaM dhIro aheUhiM ummatto vva mahiM care? ee visesamAdAya sUrA daDhaparakkamA // [52] ina (bharata Adi) zUravIra aura dRr3haparAkramI ( rAjAoM) ne jinazAsana meM vizeSatA dekhakara use svIkAra kiyA thA / ataH dhIra sAdhaka (ekAnta kriyA, akriyA, vinaya aura ajJAna rUpa) kuhetu vAdoM se prerita hokara unmatta kI taraha kaise pRthvI para vicara sakatA hai ? 53. accantaniyANakhamA saccA me bhAsiyA vaI / atariMsu tarantege tarissanti aNAgayA // [ 53 ] maiMne ('jinazAsana hI AzrayaNIya hai ') yaha atyanta nidAnakSama ( samucita yuktisaMgata ) satya vANI kI hai / ( ise svIkAra kara) aneka ( jIva atIta meM saMsArasamudra se) pAra hue haiM, (vartamAna meM ) pAra ho rahe haiM aura bhaviSya meM pAra hoNge| 54. kahaM dhIre aheUhiM attANaM pariyAvase? savvasaMgavinimmukke siddhe havai nIrae // --tti bemi / [54] dhIra sAdhaka (pUrvokta ekAntavAdI) ahetuvAdoM se apane Apako kaise parivAsita kare? jo sabhI saMgoM se vinirmukta hai, vahI nIraja (karmaraja se rahita) hokara siddha hotA hai| aisA maiM kahatA hUM / vivecana -- ummatto vva :- unmatta -- grahagRhIta kI taraha, sattva rUpa vastu kA apalApa karake yA asatprarUpaNA karake / tAtparya -- gAthA 51 dvArA kSatriyamuni kA abhiprAya yaha hai ki jaise pUrvokta mahAn AtmAoM ne kuvAdiparikalpita kriyAvAda Adi ko chor3akara jinazAsana ko apanAne meM hI apanI buddhi nizcita kara lI thI, vaise Apako (saMjaya muni ko ) bhI dhIra hokara isI jinazAsana meM apanA citta dRr3ha karanA caahie| 1. accaMtaniyANakhamA : do artha - (1) atyanta nidAnoM-- kAraNoM-- hetuoM se sakSama -- yukta / athavA (2) atyanta rUpa se nidAna - karmamalazodhana meM sakSama - samartha / attANaM pariyAvase - kuhetuoM se AtmA ko zAsita kara sakatA hai, arthAt AtmA ko kaise kuhetuoM ke sthAna meM AvAsa karA sakatA hai ? savvasaMgavinimmukke - samasta saMga - dravya se dhana-dhAnyAdi aura bhAva se mithyAtvarUpa kriyA - vAdAdi se rahita / 2 // saMjayIya (saMyatIya ) : aThArahavAM adhyayana sampUrNa // uttarA (gujarAtI bhASAntara, bhAvanagara) bhA. 2, patra 91 se 93 taka 2. bRhadvRtti, patra 449 - 450 --- Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'unnIsavA~ adhyayana mRgAputrIya adhyayana-sAra * isa adhyayana kA nAma 'mRgAputrIya' (miyAputtijjaM ) hai, jo mRgA rAnI ke putra se sambandhita hai| * mRgAputra kA sAmAnya paricaya dekara use saMsAra se virakti kaise huI, usake apane mAtA-pitA ke sAtha kyA-kyA praznottara hue, anta meM mRgAputra zramaNadharmapAlana ke kaSToM aura kaThinAiyoM se bhI anantaguNe kaSToM evaM duHkhoM vAle narakoM tathA anya gatiyoM kA apanA jAnA-mAnA sajIva varNana karake mAtA-pitA se dIkSA kI anujJA prApta karane meM kaise saphala ho jAtA hai ? tathA mRgAputra dIkSA lene para kina guNoM se samRddha hokara siddha-buddha-mukta huA ? ina saba viSayoM kA vizad varNana isa adhyayana meM hai| * sugrIva nagara ke rAjA balabhadra aura rAnI mRgAvatI ke putra kA nAma 'balazrI' thA, parantu vaha mAtA ke nAma para 'mRgAputra' ke nAma se prasiddha thA / * eka bAra mRgAputra apane mahala ke gavAkSa meM apanI patniyoM ke sAtha baiThA nagara kA dRzya dekha rahA thaa| tabhI usakI dRSTi rAjapatha para jAte hue eka prazAnta, zIlasampanna, tapa, niyama aura saMyama ke dhAraka tejasvI sAdhu para pdd'ii| mRgAputra animeSa dRSTi se dekhakara vicAroM kI gaharAI meM DUba gayA--aisA sAdhu pahale bhI maiMne kahIM dekhA hai| kaba dekhA hai ? yaha yAda nahIM AtA, parantu dekhA avazya hai| use isa taraha UhApoha karate-karate pUrvajanma kA smaraNa ho AyA ki maiM bhI pUrvajanma meM aisA hI sAdhu thA / sAtha hI sAdhujIvana kI zreSThatA, caryA, karmoM se mukti kA sarvottama patha Adi Adi kI smRtiyAM karavaTeM lene lgiiN| aba use sAMsArika bhoga, rizte-nAte, dhana-vaibhava Adi saba bandhanarUpa lagane lge| usake lie sAMsArika vRtti meM rahanA asahya ho utthaa| * vaha apane mAtA-pitA ke pAsa gayA aura bolA 'maiM sAdhudIkSA aMgIkAra karanA cAhatA hU~, Apa mujhe anujJA deN| mujhe aba saMsAra ke kAmabhogoM se virakti aura saMyama meM anurakti ho gaI hai|' phira usane mAtA-pitA ke samakSa bhogoM ke kaTu pariNAma batAe, zarIra evaM saMsAra kI anityatA kA varNana kiyaa| yaha bhI kahA ki dharmarUpI pAtheya ko liye binA jo parabhava meM jAtA hai, vaha vyAdhi, roga, duHkha, zoka Adi se pIr3ita hotA hai| jo dharmAcaraNa karatA hai, vaha ihalokaparaloka meM atyanta sukhI ho jAtA hai| (gA. 1 se 23 taka) * parantu mRgAputra ke mAtA-pitA yoM sahaja hI use dIkSA kI anumati dene vAle nahIM the / ve usake samakSa saMyama, mahAvrata evaM zramaNadharma - pAlana ke bar3e-bar3e kaSToM aura duHkhoM kA varNana karane lage aura aMta meM usake samakSa prastAva rakhA - yadi dIkSA hI lenA hai to bhuktabhogI bana kara lenA, abhI kyA jaldI hai ? (gA. 24 se 43 taka) Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 uttarAdhyayana sUtra mRgAputrIya * isake yuktipUrvaka samAdhAna ke lie mAtA-pitA ke samakSa naraka Adi meM sahe hue kaSToM aura ___ duHkhoM kA mArmika varNana kiyaa| (gA. 44 se 74 taka) * taba mAtA-pitA ne kahA -dIkSita ho jAne para ekIkI vicaraNa karane vAle zramaNa kA koI sahAyaka nahIM hotA, vaha rogacikitsA nahIM karatA, yaha eka samasyA hai! kintu mRgAputra ne unheM jaMgala meM ekAkI vicaraNa karane vAle mRgoM kI samagra caryA kA varNana karake yaha siddha kara diyA ki manuSya agara abhyAsa kare to usake lie roga kA apratIkAra tathA anya mRgacaryA, nirdoSa bhikSAcaryA Adi kaThina nahIM hai| maiM svayaM mRgacaryA kA AcaraNa karane kA saMkalpa letA huuN| (gA. 75se 85 taka) * isake pazcAt zAstrakAra ne mRgAputra kI sAdhucaryA, samatA, evaM sAdhutA ke guNoM ke viSaya meM ullekha kiyA hai| anta meM mRgAputra kI taraha samasta sAdhu-sAdhviyoM ko zramaNadharma ke pAlana kA nirdeza diyA hai evaM usake dvArA Acarita zramaNadharma kA sarvotkRSTa phala bhI batalAyA hai| (gA. 86 se 98 taka) mRgAputra ke dRr3ha saMkalpa ko, usake anubhavoM aura pUrvajanma kI smRti ke AdhAra para bane hue saMyamAnurAga ko mAtA-pitA tor3a nahIM sake, anta meM dIkSA kI anumati de dii| mRgAputra muni bane, unhoMne mRgacArikA kI sAdhanA kI, zramaNadharma kA jAgRta rahakara pAlana kiyA, aura anta meM siddhi prApta kii| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egUNaviMsaimaM ajjhayaNaM : miyApuntijjaM unnIsavA~ adhyayana : mRgAputrIya mRgAputra kA paricaya 1. suggIve nayare ramme kANaNujjANasohie / rAyA balabhadde tti miyA tassa'ggamAhisI // [1] vanoM aura udyAnoM se suzobhita sugrIva nAmaka ramaNIya nagara meM balabhadra nAmaka rAjA (rAjya karatA thA / 'mRgA' usakI agramahiSI ( - paTarAnI ) thI / 2. siM putte balasirI miyAputte tti vissue| ammApiUNa daie juvarAyA damIsare // [2] unake 'balazrI' nAmaka putra thA, jo 'mRgAputra' ke nAma se prasiddha thA / vaha mAtA-pitA ko atyanta vallabha thA tathA damIzvara evaM yuvarAja thA / 3. nanda so upAsAe kIlae saha itthihiM / devo dogundago ceva niccaM muiyamANaso // [3] vaha prasannacitta se nandana ( AnandadAyaka ) prAsAda ( rAjamahala) meM dogundaka deva kI taraha apanI patniyoM ke sAtha krIr3A kiyA karatA thA / vivecana--damIsare - (1) (vartamAna kAla kI apekSA se -- ) uddhata logoM kA damana karane vAle rAjAoM kA Izvara-prabhu ( 2 ) indriyoM ko damana karane vAle vyaktiyoM meM agraNI, athavA (3) upazamazIla vyaktiyoM meM Izvara-pradhAna / (bhaviSyakAla kI apekSA se ) / 1 kANaNujjANasohie : artha - kAnana kA artha hai-bar3e-bar3e vRkSoM vAlA vana aura udyAna kA artha - ArAma yA krIr3Avana / ina donoM se suzobhita / 2 yuvarAyA - yuvarAja pada para abhiSikta, rAjyapada kI pUrva svIkRti kA dyotaka / devo doguMdago : artha - dogundaka deva trAyastriza hote haiM, ve sadaiva bhogaparAyaNa rahate haiN| aisI vRddhaparamparA hai / 3 1. (ka) bRhadvRtti, patra 451 (kha) uttarA priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 417 2. kAnanaiH bRhadvRkSAzrayairvanairudyAnaiH ArAmaiH krIr3AvanairvA zobhite / --bRhadvRtti, patra 451 3. bRhadvRtti, patra 451 : dogundakAzca trAyastrizA:, tathA ca vRddhA: - ' trAyastriMzA devA nityaM bhogaparAyaNA dogundagA iti bhaNNaMti / ' Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 muni ko dekhakara mRgAputra ko pUrvajanma kA smaraNa 4. maNirayaNakuTTimatale pAsAyAloyaNaTThio / Aloei nagarassa caukka-tiya-caccare // [4] eka dina mRgAputra maNi aura ratnoM se jar3e hue kuTTimatala (pharza ) vAle prAsAda ke gavAkSa (jharokhe) meM sthita hokara nagara ke caurAhoM (cauka), tirAhoM aura cauhaTToM ko dekha rahA thaa| aha tattha aicchantaM pAsaI samaNasaMjayaM / tava-niyama- saMjamadharaM sIlaDDuM guNaAgaraM // 5. niyama aura saMyama ke dhAraka, zIla se [5] mRgAputra ne vahA~ rAjapatha para jAte hue tapa, tathA (jJAnAdi) guNoM ke Akara eka zramaNa ko dekhaa| 6. taM deha miyAputte diTThIe aNimisAe u / kahiM mannerisaM rUvaM diTThapuvvaM mae purA // - [6] mRgAputra usa muni ko animeSa dRSTi se dekhane lagA aura socane lagA. aisA rUpa maiMne isase pUrva kahIM dekhA hai / ' 7. 8. uttarAdhyayana sUtra sAhussa darisaNe tassa ajjhavasAmi sohaNe / mohaM gayassa santassa jAIsaraNaM samuppannaM // susampanna 'aisA lagatA hai ki devaloga - cuo saMto mANussaM bhavamAgao / sanninANe samuppaNNe jAI sarai purANayaM // [7-8] usa sAdhu ke darzana tathA prazasta adhyavasAya ke hone para 'maiMne aisA kahIM dekhA hai' isa prakAra ke aticintana (UhApoha ) vaza mUrcchA-moha ko prApta hone para use (mRgAputra ko ) jAtismaraNa - jJAna utpanna ho gayA / saMjJi - jJAna arthAt samanaska jJAna hote hI usane pUrvajanma kA smaraNa kiyA-- 'maiM devaloka se cyuta hokara manuSyabhava meM AyA hU~ / ' vivecana - maNi aura ratna meM antara - bRhadvRtti ke anusAra maNi kahate haiM - viziSTa mAhAtmya vAle candrakAnta Adi ratnoM ko, tathA ratna kahate haiM--gomeyaka Adi ratnoM ko / 1 AloyaNa : Alokana : viziSTa artha - jahA~ baiThakara cAroM dizAoM kA avalokana kiyA jA sake, aise prAsAda ko Alokana kahate haiM athavA sarvopari ( sabase U~cA ) caturikArUpa gavAkSa / 2 tavaniyamasaMjamadharaM : viziSTa artha - tapa-- bAhya aura Abhyantara tapa, niyama -- dravya Adi kA 1. bRhadvRtti, patra 451 2. Alokyate dizo'smin sthitairityAlokanam tasmin sarvoparivartticaturikAgavAkSe vA sthitaH upaviSTaH / -- bRhadvRtti, patra 451 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 unnIsavA~ adhyayana : mRgAputrIya abhigrahAtmaka vrata athavA aicchika vrata yA yogasammata zauca-saMtoSa Adi niyama evaM saMyama-satraha prakAra kA saMyama, inake dhaark| sIlahUM : zIlADhya :- zIla-aThAraha hajAra zilAMgoM se ADhya--paripUrNa yA samRddha / 2 ajjhavasANaMmi sohaNe : artha--zobhana (pavitra) adhyavasAna--anta:karaNapariNAma / arthAt-pradhAna kSAyopazamika bhAvavartI prinnaam| purAkaDaM : artha --pUrvajanma meM aacrit| 3 virakta mRgAputra dvArA dIkSA kI anujJA-yAcanA 9. jAisaraNe samuppanne miyAputte mhiddddie| saraI porANiyaM jAiM sAmaNNaM ca puraakyN|| __[9] jAtismaraNa jJAna utpanna hone para mahAn Rddhi ke dhAraka mRgAputra ko pUrvabhava kA smaraNa huA aura pUrvAcarita zrAmaNya-sAdhutva kI bhI smRti ho gii| 10. visaehi arajjanto rajjanto saMjamammi y| __ammApiyaraM uvAgamma imaM vynnmbbvii|| [10] viSayoM se virakta aura saMyama meM anurakta mRgAputra ne mAtA-pitA ke pAsa Akara isa prakAra kahA 11. suyANi me paMca mahavvayANi naraesu dukkhaM ca tirikkhjonnisu| niviNNakAmo mi mahaNNavAo aNujANaha pavvaissAmi ammo!|| [11] maiMne (pUrvabhava meM) paMcamahAvratoM ko sunA hai tathA narakoM aura tiryaJcayoniyoM meM duHkha hai| maiM saMsArarUpa mahAsAgara se kAma-virakta ho gayA huuN| mAtA! maiM pravrajyA grahaNa karU~gA; (ataH) mujhe anumati deN|' vivecana-visaehi : artha--manojJa zabdAdi viSayoM meN| pUrvajanma kA anubhava-mRgAputra ne jAtismaraNajJAna utpanna hone se mAtA-pitA ko apane pUrvajanma ke anubhava athavA anubhUta vRttAnta batAe, jinameM mukhya the -(1) pUrvajanma meM paMcamahAvratagrahaNa, (2) narakatiryaJcagatiyoM meM anubhUta du:kh| inhIM pUrvajanmakRta anubhUtiyoM aura smRtiyoM ke AdhAra para mRgAputra ko saMsAra ke kAmabhogoM se virakti huii| phalataH vaha mAtA-pitA ko dIkSAgrahaNa karane kI anujJA pradAna karane ke lie samajhAtA hai| mRgAputra kI vairAgyamUlaka uktiyAM 12. ammatAya! mae bhogA bhuttA visphlovmaa| pacchA kaDuyavivAgA annubndh-duhaavhaa|| 1. (ka) bRhadvRtti, patra 451 : niyamazca drvyaadybhigrhaatmkH| (kha) zaucasaMtoSatapassvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niymaaH|-yogdrshn 2/32 2. bRhadvRtti, patra 452 : zIlaM-aSTAdazazIlAMgasahasrarUpaM, tenaaddhyN-pripuurnnm| 3. vahI, patra 542 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra [12] he mAtA-pitA ! maiMne bhoga bhoga liye haiM, ve viSaphala ke samAna anta meM kaTu pariNAma (vipAka ) vAle aura nirantara du:khAvaha hote haiN| 292 13. imaM sarIraM aNiccaM asuiM asuisaMbhavaM / asAsayAvAsamiNaM dukkha - kesANa bhAyaNaM // [13] yaha zarIra anitya hai, apavitra hai aura apavitra vastuoM se utpanna huA hai, yahA~ kA AvAsa azAzvata hai tathA duHkhoM evaM klezoM kA bhAjana hai| 14. asAsae sarIrammi raI novalabhAmahaM / pacchA purA va caiyavve pheNabubbuya--sannibhe // [14] yaha zarIra pAnI ke bulabale ke samAna kSaNabhaMgura hai ise pahale yA pIche ( kabhI na kabhI ) chor3anA hI hai| isalie isa azAzvata zarIra meM maiM Ananda nahIM pA rahA hU~ / 15. mANusatte asArammi vAhI - rogANa Alae / jarA-maraNaghatthammi khaNaM pi na ramAma'haM // [15] vyAdhi aura rogoM ke ghara tathA jarA aura mRtyu se grasta isa asAra manuSya zarIra (bhava) meM eka kSaNa bhI mujhe sukha nahIM mila rahA hai| 16. jammaM dukkhaM jarA dukkhaM rogA ya maraNANi ya / aho dukkha hu saMsAro jattha kIsanti jantavo // [16] janma dukha:rUpa hai, jarA ( bur3hApA ) duHkharUpa hai, roga aura maraNa bhI duHkharUpa haiM / aho ! nizcaya hI yaha saMsAra duHkhamaya hai, jisameM prANI kleza pAte haiM / 17. khettaM vatthaM hiraNNaM ca putta--dAraM ca bandhavA / caittANaM imaM dehaM gantavvamavasassa me // [17] kheta (kSetra), vAstu (ghara), hiraNya ( sonA-cAMdI) aura putra, strI tathA bandhujanoM ko evaM isa zarIra ko bhI chor3a kara eka dina mujhe avazya (vivaza hokara) cale jAnA hai / 18. jahA kimpAgaphalANaM pariNAmo na sundaro / evaM bhuttANa bhogANaM pariNAmo na sundaro // [18] jaise khAe hue kimpAka phaloM kA antima pariNAma sundara nahIM hotA, vaise hI bhoge hue bhogoM kA pariNAma bhI sundara nahIM hotA / 19. addhANaM jo mahantaM tu apAheo pavajjaI / gacchanto so duhI hoI chuhA - taNhAe pIDio // [19] jo vyakti pAtheya liye binA lambe mArga para cala detA hai, vaha calatA huA (rAste meM) bhUkha aura pyAsa se pIr3ita hokara duHkhI hotA hai / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsavA~ adhyayana : mRgAputrIya 293 20. evaM dhammaM akAUNaM jo gacchai paraM bhvN| gacchanto so duhI hoi vAhIrogehiM piiddio|| [20] isI prakAra jo vyakti dharma (dharmAcaraNa) kiye binA parabhava meM jAtA hai vaha jAtA huA vyAdhi aura roga se pIr3ita evaM duHkhI hotA hai| 21. addhANaM jo mahantaM tu sapAheo pvjii| gacchanto so suhI hoi chuhaa-tnnhaavivjio|| [21] jo manuSya pAtheya sAtha meM lekara lambe mArga para calatA hai, vaha calatA huA bhUkha aura pyAsa (ke duHkha) se rahita hokara sukhI hotA hai| 22. evaM dhamma pi kAUNaM jo gacchai paraM bhvN| __gacchanto so suhI hoi appakamme aveynne|| [22] isI prakAra jo vyakti dharmAcaraNa karake parabhava (AgAmI janma) meM jAtA hai, vaha alpakarmA (jisake thor3e se karma zeSa rahe hoM, vaha) jAtA huA vedanA se rahita evaM sukhI hotA hai| 23. jahA gehe palittammi tassa gehassa jo phuu| sArabhaNDANi nINei asAraM avujjhi|| [23] jisa prakAra ghara meM Aga laga jAne para usa ghara kA jo svAmI hotA hai, vaha (usa ghara meM rakhI huI) sArabhUta vastueM bAhara nikAla lAtA hai aura asAra (tuccha) vastuoM ko (vahIM) chor3a detA hai| 24. evaM loe palittammi, jarAe maraNeNa y| appANaM tAraissAmi tubbhehiM annumnnio|| [24] isI prakAra jarA aura maraNa se jalate hue isa loka meM se ApakI anumati pAkara sArabhUta apanI AtmA ko bAhara nikaaluuNgaa| vivecana-bhogoM kA pariNAma prastuta meM bhogoM ko jaharIle phala ke samAna kaTupariNAma vAlA batAyA gayA hai| isakA Azaya yahI hai ki viSayabhoga bhogate samaya pahale to madhura evaM rucikara lagate haiM, kintu bhoga lene ke pazcAt unakA pariNAma atyanta kaTu hotA hai| isalie bhoga satata duHkha-paramparA ko bar3hAte haiM, du:kha lAte haiN| zarIra kI anityatA, azucitA evaM duHkhabhAjanatA-13-14-15 vIM gAthAoM meM kahA gayA hai ki zarIra anitya azuci, tathA zukra-zoNita Adi ghRNita vastuoM se banA huA evaM bharA huA hai aura vaha bhI du:kha evaM kleza kA bhAjana hai, zarIra ke lie manuSya ko aneka kleza, duHkha, saMkaTa, roga, zoka, bhaya, cintA, Adhi, vyAdhi, upAdhi Adi sahane par3ate haiN| zarIra ke pAlana-poSaNa, saMvarddhana, rakSaNa Adi meM rAtadina aneka duHkha uThAne par3ate haiN| isa kAraNa isa manuSya zarIra ko vyAdhi aura roga kA ghara tathA jarAmaraNagrasta batAkara mRgAputra ne aise nazvara evaM eka dina avazya tyAjya isa zarIra meM rahane meM apanI anicchA evaM aruci dikhAI hai| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 uttarAdhyayanasUtra saMsAra kI nazvaratA -saMsAra kI pratyeka sajIva evaM nirjIva vastu nAzavAn hai| phira jina nazvara vastuoM, svajanoM yA manojJa viSayabhogoM yA bhogasAmagrI ko manuSya juTAtA hai, una para moha-mamatA karatA hai, unake lie nAnA kaSTa uThAtA hai, una sabako eka dina vivaza hokara use chor3anA par3atA hai| isIlie mRgAputra kahatA hai ki jaba inheM eka dina chor3a kara cale jAnA hai to phira inake sAtha moha-mamatvasambandha hI kyoM bAMdhA jAe? ____ dharmakartA aura adharmakartA ko sapAtheya-apAtheya kI upamA-18 se 21 vI gAthA taka batAyA gayA hai ki jo vyakti dharmarUpI pAtheya lekara parabhava jAtA hai, vaha sukhI hotA hai, jabaki dharmarUpI pAtheya liye binA hI parabhava jAtA hai, vaha dharmAcaraNa ke badale anAcAra, kadAcAra, viSayabhoga Adi meM racA-pacA rahakara jIvana pUrA kara detA hai| phalataH vaha roga, vyAdhi, cintA Adi kaSToM se pIr3ita rahatA hai| ___ asAra ko chor3akara sArabhUta kI surakSA-bur3hApe aura maraNa se jala rahe asAra saMsAra meM se ni:sArabhUta zarIra aura zarIra se sambandhita sabhI padArthoM kA tyAga karake yA unase virakti-anAsakti rakhakara ekamAtra AtmA yA AtmaguNoM ko surakSita rakhanA hI mRgAputra kA Azaya hai| isa gAthA ke dvArA mRgAputra ne dharmAcaraNa meM vilamba ke prati asahiSNutA prakaTa kI hai| 1 roga aura vyAdhi meM antara-mUla meM zarIra ko 'vAhIrogANa Alae' (vyAdhi aura rogoM kA ghara) batAyA hai, sAmAnyatayA vyAdhi aura roga samAnArthaka haiM, kintu bRhadvRtti meM donoM kA antara batAyA gayA hai| vyAdhi kA artha hai-atyanta bAdhA (pIr3A) ke kAraNabhUta rAjayakSmA Adi jaise kaSTasAdhya roga aura roga kA artha hai-jvara Adi sAmAnya rog| 2 / pacchA-purA ya caiyavve-zarIra nAzavAn hai, kSaNabhaMgura hai, kaba yaha naSTa ho jAegA, isakA koI ThikAnA nahIM hai| vaha pahale chUTe yA pIche , eka dina chUTegA avazya / yadi pahale chUTatA hai to abhuktabhogAvasthA yAnI bAlyAvasthA meM aura pIche chUTatA hai to bhuktabhogAvasthA arthAt-bur3hApe meM chUTatA hai| athavA jitanI sthiti (AyuSya karmadalika) hai, utanI pUrNa karake yAnI AyukSaya ke pazcAt athavA sopakramI AyuSya ho to jitanI sthiti hai, usase pahale hI kisI durghaTanA Adi ke kAraNa AyuSya TUTa jAtA hai| niSkarSa yaha hai ki zarIra anitya hone se pahale yA pIche kabhI bhI chor3anA par3egA, taba phira isa jIvana (zarIrAdi) ko viSayoM yA kaSAyoM Adi meM naSTa na karake dharmAcaraNa meM, AtmasvarUparamaNa meM yA ratnatraya kI ArAdhanA meM lagAyA jAe yahI ucita hai| 3 kimpAkaphala-kimpAka eka vRkSa hotA hai, jisake phala atyanta madhura, svAdiSTa, evaM sugandhita hote haiM, kintu use khAte hI manuSya kA zarIra viSAkta ho jAtA hai aura vaha mara jAtA hai| ___ appakamme aveyaNe--dharma pAtheya hai| dharmAcaraNasahita evaM sAvadhavyApArarahita sapAtheya vyakti jaba parabhava meM jAtA hai, to use sAtAvedanarUpa sukha kA anubhava hotA hai| 5 1. (ka) bRhadvRtti, patra 453 se 455 taka (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3 pR. 476 se 489 taka 2. bRhadvRtti, patra 455 : vyAdhaya :-atIva bAdhAhetavaH kuSThAdayo, rogAH --jvraadyH| 3-4. bRhadvRtti, patra 454 5. (ka) bRhadvRtti, patra 455 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 3, pR. 486 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsavA~ adhyayana : mRgAputrIya 295 mAtA-pitA dvArA zramaNadharma kI kaThoratA batAkara usase vimukha karane kA upAya 25. taM biMta 'mmApiyaro sAmaNNaM putta! duccrN| guNANaM tu sahassAiM dhAreyavvAiM bhikkhunno|| [25] mAtA-pitA ne use (mRgAputra se) kahA-putra! zramaNadharma kA AcaraNa atyanta duSkara hai| (kyoMki) bhikSu ko hajAroM guNa dhAraNa karane hote haiN| 26. samayA savvabhUesu sattu-mittesu vA jge| pAvAivAyaviraI jAvajjIvAe dukkaraM // [26] bhikSu ko jagat meM zatruoM aura mitroM ke prati, athavA (yoM kaho ki) samasta jIvoM ke prati samatva rakhanA tathA jIvana-paryanta prANAtipAta se nivRtta honA atyanta duSkara hai| 27. niccakAla'ppamatteNaM musaavaayvivjnnN| bhAsiyavvaM hiyaM saccaM niccAutteNa dukkaraM // [27] sadA apramAdI rahakara mRSAvAda (asatya) kA tyAga karanA (tathA) nirantara upayoga yukta rahakara hitakara satya bolanA, bahuta hI duSkara hai| 28. danta -sohaNamAissa adattassa vivjjnnN| aNavajesaNijjassa geNhavA avi dukkaraM // ___ [28] dantazodhana Adi bhI vinA die na lenA tathA pradatta vastu bhI anavadya(nirdoSa) aura eSaNIya hI lenA atiduSkara hai| 29. viraI abambhacerassa kaambhogrsnnunnaa| uggaM mahavvayaM bambhaM dhAreyavvaM sudukkaraM // [29] kAmabhogoM ke svAda se abhijJa vyakti ke lie abrahmacarya (maithuna) se virata honA tathA ugra brahmacarya mahAvrata ko dhAraNa karanA atIva duSkara kArya hai| 30. dhaNa-dhanna-pesavaggesu prigghvivjnnN| savvArambhapariccAo nimmamattaM sudukkaraM // [30] dhana-dhAnya evaM preSyavarga--dAsa-dAsI Adi se sambandhita parigraha kA tyAga tathA sabhI prakAra ke ArambhoM kA parityAga karanA aura mamatArahita hokara rahanA atiduSkara hai| 31. cauvvihe vi AhAre raaiibhoynnvjnnaa| ___ sannihIsaMcao ceva vajeyavvo sudukkro|| [31] azana-pAnAdi caturvidha AhAra kA rAtri meM sevana karane kA tyAga karanA tathA (kAla-maryAdA se bAhara) ghRtAdi sannidhi kA saMcaya na karanA bhI suduSkara hai| 32. chuhA taNhA ya sIuNhaM dNs-msg-veynnaa| akkosA dukkhasejjA ya taNaphAsA jallameva y|| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 uttarAdhyayana sUtra [32] kSudhA, tRSA (pyAsa), sardI, garmI, DA~sa aura maccharoM kI vedanA, Akroza (durvacana), duHkhaprada zayyA (vasati-sthAna), tRNasparza tathA malaparISaha - 33. tAlaNA tajaNA ceva vh-bndhpriishaa| dukkhaM bhikkhAyariyA jAyaNA ya alaabhyaa|| [33] tAr3anA, tarjanA, vadha aura bandhana, bhikSA-caryA, yAcanA aura alAbha, ina parISahoM ko sahana karanA atyanta duHkhakara hai| 34. kAvoyA jA imA vittI kesaloo ya daarunno| dukkhaM bambhavayaM ghoraM dhAreuM ya mhppnno|| [34] yaha jo kApotIvRtti (kabUtaroM ke samAna doSoM se sAzaMka evaM satarka rahane kI vRtti), dAruNa (bhayaMkara) kezaloca karanA evaM ghora brahmacaryavrata dhAraNa karanA mahAtmA (uttama sAdhu) ke lie bhI atiduHkharUpa hai| ___35. suhoio tumaM puttA! sukumAlo sumjio| nahu sI pabhU tumaM puttA! saamnnnnmnnupaaliuN|| [35] he putra! tU sukha bhogane ke yogya hai, sukumAra hai, sumajjita (-snAnAdi dvArA sApha sutharA rahatA) hai| ataH putra! tU (abhI) zramaNadharma kA pAlana karane meM samartha nahIM hai| 36. jAvajIvamavissAmo guNANaM tu mhaabhro| guruo lohabhAro vva jo puttA! hoI duvvho|| [36] putra! sAdhucaryA meM jIvana bhara (kahIM) vizrAma nahIM hai| lohe ke bhAra kI taraha sAdhu-guNoM kA vaha mahAna gurutara bhAra hai, jise (jIvanaparyanta) vahana karanA atyanta kaThina hai| 37. AgAse gaMgasouvva paDisoo vva duttro| bAhAhiM sAgaro ceva tariyavvo gunnoyhii|| [37] jaise AkAza-gaMgA kA srota evaM (jaladhArA kA) pratisrota dustara hai, jisa prakAra samudra ko bhujAoM se tairanA duSkara hai, vaise hI guNodadhi (jJAnAdi guNoM ke sAgara-saMyama) ko tairanA --pAra pAnA duSkara hai| 38. vAluyAkavale ceva nirassAe u sNjme| ___ asidhArAgamaNaM ceva dukkaraM cariuM tvo|| [38] saMyama, bAlU (-reta) ke grAsa (kaura) kI taraha svAda-rahita hai (tathA) tapazcaraNa karanA khaDga kI dhAra para calane jaisA duSkara hai| 39. ahIvegantadiTThIe caritte putta! duccre| javA lohamayA ceva cAveyavvA sudukkaraM // [39] he putra! sarpa kI taraha ekAnta (nizcaya) dRSTi se cAritra dharma para calanA atyanta kaThina hai| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 unnIsavA~ adhyayana : mRgAputrIya lohe ke jau (yava) cabAnA jaise duSkara hai, vaise hI cAritra kA pAlana karanA duSkara hai| 40. jahA aggisihA dittA pAuM hoi sudukkrN| taha dukkaraM kareuM je tAruNNe smnnttnnN|| [40] jaise pradIpta agni-zikhA (jvAlA) ko pInA duSkara hai, vaise hI taruNAvasthA meM zramaNadharma kA AcaraNa karanA duSkara hai| 41. jahA dukkhaM bhareuM je hoI vAyassa kotthlo| tahA dukkhaM kareuM je kIveNaM smnnttnnN|| [41] jaise kapar3e ke kothale (thaile) ko havA se bharanA duHzakya hai, vaise hI kAyara vyakti ke dvArA zramaNadharma kA AcaraNa karanA kaThina hotA hai| 42. jahA tulAe toleuM dukkaraM mandaro girii| tahA nihuyaM nIsaMkaM dukkaraM smnnttnnN|| [42] jaise mandarAcala ko tarAjU se tolanA duSkara hai, vaise hI nizcala aura niHzaMka hokara zramaNadharma kA AcaraNa karanA bhI duSkara kArya hai| 43. jahA bhuyAhiM tariu dukkaraM rynnaagro| tahA aNuvasanteNaM dukkaraM dmsaagro|| [43] jaise bhujAoM se samudra ko tairanA ati duSkara hai, vaise hI anupazAnta vyakti ke lie dama (arthAt cAritra) rUpI sAgara ko tairanA duSkara hai| 44. bhuMja mANussae bhoge paMcalakkhaNae tum| ___ bhuttabhogI tao jAyA! pacchA dhammaM crisssi|| [44] he aMgajAta ! tU pahale manuSya sambandhI zabda, rUpa Adi pAMca prakAra ke bhogoM kA bhoga kara; usake pazcAt bhuktabhoga hokara (zramaNa-) dharma kA AcaraNa krnaa| _ vivecana-zramaNadharma kI kaThinatA kA pratipAdana-24vIM se 43vIM taka 19 gAthAoM meM mRgAputra ke samakSa usake mAtA-pitA ne zramaNadharma kI duSkaratA evaM kaThinatA kA citra vividha pahaluoM se prastuta kiyA hai| vaha isa prakAra hai ___ hajAroM guNoM ko dhAraNa karanA, prANimAtra para samabhAva rakhanA aura prANAtipAta Adi pAMca mahAvratoM kA pAlana karanA atyanta duSkara hai| rAtri-bhojanatyAga, saMgraha-tyAga bhI atIva kaThinatara hai; yaha yahA~ prathama sAta gAthAoM meM pratipAdita hai| tatpazcAt bAIsa parISahoM meM se 13 parISahoM ko sahana karane kI kaThinatA kA digdarzana 31-32vIM do gAthAoM meM karAyA gayA hai| isake bAda 33 vI gAthA meM zramaNadharma ke antargata kApotIvRtti, kezaloca, ghora brahmacarya-pAlana ko mahAsattvazAliyoM ke lie bhI atiduSkara batAyA gayA hai aura 34vIM gAthA meM mRgAputra kI sukhabhogayogya vaya, Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 uttarAdhyayana sUtra sukumAratA, svacchatA Adi prakRti kI yAda dilAkara zramaNadharmapAlana meM usakI asamarthatA kA saMketa kiyA gayA hai| tadanantara vividha upamAoM dvArA zramaNadharma ke AcaraNa ko atIva daSkara siddha karane kA prayAsa kiyA gayA hai aura anta meM 44 vIM gAthA meM use sujhAva diyA gayA hai ki yadi itanI duSkaratAoM aura kaThinAiyoM ke bAvajUda bhI terI icchA zramaNadharma ke pAlana kI ho to pahale paMcendriya-viSayabhogoM ko bhoga kara phira sAdhu bana jaanaa| guNANaM tu sahassAiM0-sAdhu ko zrAmaNya ke lie upakAraka zIlAMgarUpa sahasra guNoM ko dhAraNa karanA hotA hai| samayA savvabhUesu-sAdhuko yAvajjIvana sAmAyika kA pAlana karanA hotA hai| 2 daMtasohaNamAissa-(1) dAMta kuredane kI tinake kI patalI salAI, athavA (2) dAMtoM kI saphAI karane kI datauna aadi| Azaya yaha hai ki dAMta kuredane ko tinake kI salAI jaisI tucchatara vastu ko bhI AjJA vinA grahaNa karanA sAdhu ke lie varjita hai, to phira adatta mUlyavAna padArthoM ko grahaNa karanA to varjita hai hii| kAmabhogarasannuNA - (1) kAmabhogoM ke rasa ko jAnane vAlA, (2) kAmabhogoM aura zRMgArAdi rasoM ke jnyaataa| parigraha, sarvArambha evaM mamatva kA parityAga-ina tInoM ke parityAga dvArA sAdhuvarga meM nirAkAMkSatA aura nirmamatva kA honA anivArya batAyA hai| 5 tADanA. tarjanA. vadha aura bandha tADana hAtha Adi se mAranA-pITanA, tarjanA -tarjanI aMgulI Adi dikhAkara yA bhrukuTi car3hAkara DAMTanA-phaTakAranA, vadhalAThI Adi se prahAra karanA, bandha-mUMja, rassI Adi se baaNdhnaa| 6 ahIvegaMtadiTThIe0'--jaise sAMpa apane calane yogya mArga para hI apanI dRSTi jamAkara calatA hai, dUsarI ora dRSTi nahIM daur3AtA, vaise hI sAdhaka ko apane cAritramArga ke prati ekAnta arthAt-eka hI (cAritra hI) meM nizcala dRSTi rakhanI hotI hai| 7 nihuyaM nIsaMkaM-nibhRta--nizcala athavA viSayAbhilASA Adi dvArA akSobhya; ni:zaMka-zarIrAdi nirapekSa, athavA samyaktva ke aticAra rUpa zaMkA se rahita / aNuvasaMteNaM-anupazAnta arthAt-jisakA kaSAya zAnta nahIM huA hai| paMcalakkhaNae--yaha bhoga kA vizeSaNa hai| paMcalakSaNa kA artha hai-zabdAdi indriyaviSayarUpa pAMca lakSaNoM vaalaa| bhattabhogI tao pacchA0-yauvana meM pravrajyA atyanta kaThina evaM da:khakara hai. ityAdi bAteM 1. uttarAdhyayana a. 19, mUlapATha, bRhadvRtti, patra 455-456 2. bRhadvRtti, patra 456 3. (ka) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3 pR0 493 (kha) uttarA. vivecana (muni nathamala), pR. 243 4-5.bRhadvRtti, patra 456 6. tADanA-karAdibhirAinanaM, tarjanA-aMgulibhramaNa-bhrUtkSepAdirUpA, vadhazca lakuTAdiprahAro, bndhshc-myuur-bndhaadiH| -bRhadvRtti, patra 456 7. (ka) vahI, patra 457 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR0 508 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsavA~ adhyayana : mRgAputrIya 299 samajhAkara anta meM mAtA-pitA kahate haiM--itane para bhI terI icchA dIkSA grahaNa karane kI ho to bhuktabhogI hokara grahaNa krnaa| mRgAputra dvArA naraka ke ananta duHkhoM ke anubhava kA nirUpaNa 45. taM biMta 'mmApiyaro evameyaM jahA phuddN| iha loe niSpivAsassa natthi kiMci vi dukkrN|| [45] (mRgAputra)-usane (mRgAputra ne) mAtA-pitA se kahA--Apane jaisA kahA hai, vaha vaisA hI hai, 'pravrajyA duSkara hai' yaha spaSTa hai; kintu isa loka meM jisakI pipAsA bujha cukI hai--abhilASA zAnta ho gaI hai, usake lie kucha bhI duSkara nahIM hai| 46. sArIra-mANasA ceva veyaNAo annntso| mae soDhAo bhImAo asaI dukkhabhayANi y|| [46] maiMne zArIrika aura mAnasika bhayaMkara vedanAeM ananta bAra sahana kI haiM tathA aneka bAra duHkhoM aura bhayoM kA bhI anubhava kiyA hai| 47. jarA-maraNakantAre cAurante bhyaagre| mae soDhANi bhImANi jammANi maraNANi y|| [47] maine narakAdicAra gatirUpa anta vAle, jarA-maraNarUpI bhaya ke Akara (khAna), (saMsArarUpI) kAntAra (ghora araNya) meM bhayaMkara janma aura maraNa sahe haiN| 48. jahA ihaM agaNI uNho etto'NantaguNe thi| naraesu veyaNA uNhA assAyA veiyA me|| ___ [48] jaise yahA~ agni uSNa hai, usase anantaguNI adhika asAtA (-duHkha)rUpa uSNavedanA maiMne narakoM meM anubhava kI hai| 49. jahA imaM ihaM sIyaM etto'NaMtaguNaM thiN| naraesu veyaNA sIyA assAyA veiyA me|| [49] jaise yahA~ yaha ThaMDa (zIta) hai, usase anantaguNI adhika asAtA (-duHkha) rUpa zItavedanA maiMne narakoM meM anubhava kI hai| 50. kandanto kaMdukumbhIsu uDDapAo ahosiro| ___ huyAsaNe jalantammi pakkapuvvo annntso|| [50] maiM naraka kI kandukumbhiyoM meM (pakAne ke lohapAtroM meM) Upara paira aura nIce sira karake prajvalita (dhadhakatI huI) agni meM Akrandana karatA (cillAtA) huA ananta bAra pakAyA gayA huuN| 51. mahAdavaggisaMkAse marummi virvaalue| kalambavAluyAe ya daDDapuvvo annntso|| 1. bRhadvRtti, patra 457 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 uttarAdhyayana sUtra [51] mahAdAvAnala ke tulya, marudeza kI bAlU ke samAna tathA vajrabAlukA (vajra ke samAna karkaza evaM kaMkarIlI reta) meM aura kalambabAlukA (nadI ke pulina) kI (tapI huI) bAlU meM ananta bAra maiM jalAyA gayA huuN| 52. rasanto kaMdukumbhIsu uDDUM baddho abndhvo| ___ karavatta-karakayAIhiM chinnapuvvo annntso|| [52] bandhu-janoM se rahita (asahAya) rotA-cillAtA huA maiM kandukumbhiyoM para U~cA bAMdhA gayA tathA karapatra (karavata) aura krakaca (Are) Adi zastroM se ananta bAra chedA gayA huuN| 53. aitikkhakaMTagAiNNe tuMge simblipaayve| kheviyaM pAsabaddhaNaM kaDDhokaDDhAhiM dukkrN|| [53] atyanta tIkSNa kAMToM se vyApta U~ce zAlmalivRkSa para pAza se bAMdha kara idhara-udhara khIMcatAna karake duHsaha kaSTa de kara mujhe phaiMkA (yA khinna kiyA ) gyaa| 54. mahAjantesa ucchU vA Arasanto sbhervN| pIlio mi sakammehiM pAvakammo annntso|| [54] atIva bhayAnaka Akrandana karatA huA maiM pApakarmA apane (azubha) karmoM ke kAraNa ganne kI taraha-bar3e-bar3e mahAkAya yaMtroM meM ananta bAra pIlA gayA huuN| 55. kUvanto kolasuNaehiM sAmehiM sabalehi y| pADio phAlio chinno vipphuranto annegso|| [55] maiM (idhara-udhara) bhAgatA aura cillAtA huA zyAma (kAle) aura sabala (citakabare) sUaroM aura kuttoM se (paramAdharmI asuroM dvArA) aneka bAra girAyA gayA, phAr3A gayA aura chedA gayA huuN| 56. asIhi ayasivaNNAhiM bhallIhiM paTTisehi y| chinno bhinno vibhinno ya oiNNo paavkmmunnaa|| [56] pApakarmoM ke kAraNa maiM naraka meM janmA aura (vahA~) alasI ke phUloM ke sadRza nIle raMga kI talavAroM se, bhAloM se aura lohe ke daNDoM (paTTiza nAmaka zastroM) se chedA gayA, bhedA gayA aura Tukar3eTukar3e kiyA gyaa| 57. avaso loharahe jutto jalante smilaajue| cAio tottajuttehiM rojjho vA jaha paaddio|| [57] samilA (jue ke chedoM meM lagAne kI kIla) se yukta jue vAle jalate hue lohamaya ratha meM vivaza karake maiM jotA gayA hU~, cAbuka aura rAsa (nAka meM bAMdhI gaI rassI) se hAMkA gayA hU~, phira rojha kI taraha (laTThI Adi se pITa kara jamIna para) girAyA gayA huuN| 58. huyAsaNe jalantammi ciyAsu mahiso viv| daDDho pakko ya avaso pAvakammehi paavio|| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsavA~ adhyayana : mRgAputrIya 301 [58] pApakarmoM se AvRtta maiM paravaza hokara jalatI huI agni kI citAoM meM bhaiMse kI taraha jalAyA aura pakAyA gayA huuN| 59. balA saMDAsatuNDehiM lohatuNDehi pkkhihiN| vilutto vilavanto'haM ddhNk-giddhehi'nnntso|| [59] lohe-sI kaThora aura saMDAsI jaisI coMca vAle DhaMka evaM giddha pakSiyoM dvArA maiM rotAbilakhatA balAt anantabAra nocaa| 60. taNhAkilanto dhAvanto patto veyaraNiM ndiN| jalaM pAhiM ti cintanto khuradhArAhiM vivaaio|| [60] pipAsA se vyAkula ho kara, daur3atA huA maiM vaitaraNI nadI para pahu~cA aura 'jala pIUMgA', yaha vicAra kara hI rahA thA ki sahasA chure kI dhAra-sI tIkSNa jala-dhArA se maiM cIra diyA gyaa| 61. uNhAbhitatto saMpatto asipattaM mhaavnnN| asipattehiM paDantehiM chinnapuvvo annegso|| [61] garmI se atyanta tapa jAne para maiM (chAyA meM vizrAma ke lie) asipatra mahAvana meM pahu~cA, kintu vahA~ girate hue asipatroM (khaDga-se tIkSNa dhAra vAle pattoM) se aneka bAra chedA gyaa| 62. muggarehiM musaMDhIhiM sUlehiM musalehi y| gayAsaM bhaggagattehiM pattaM dukkhaM annntso|| [62] mere zarIra ko cUra-cUra karane vAle mudgaroM se, musaMDhiyoM se, trizUloM (zUloM) se aura mUsaloM se (rakSA ke lie) nirAza hokara maiMne ananta bAra duHkha pAyA hai| 63. kharehi tikkhadhArehiM chariyAhiM kappaNIhi y| ___kappio phAlio chinno ukkatto ya annegso|| [63] tIkhI dhAra vAle churoM (ustaroM ) se, churiyoM se aura kaiMciyoM se maiM aneka bAra kATA gayA hU~, phAr3A gayA hU~, chedA gayA hU~ aura merI camar3I udher3I gaI hai| 64. pAsehiM kUDajAlehiM mio vA avaso ahN| __ vAhio baddharuddho a bahuso ceva vivaaio|| [64] mRga kI bhAMti vivaza banA huA pAzoM aura kUTa (kapaTayukta) jAloM se maiM aneka bAra chalapUrvaka pakar3A gayA, (baMdhanoM se) bAMdhA gayA, rokA (baMda kara diyA) gayA aura vinaSTa kiyA gayA huuN| 65. galehiM magarajAlehiM maccho vA avaso ahN| ullio phAlio gahio mArio ya annntso|| [65] galoM (-machalI ko phaMsAne ke kAMToM) se, magaroM ko pakar3ane ke jAloM se matsya kI taraha banA huA maiM ananta bAra bIMdhA (yA khIMcA) gayA, phAr3A gayA, pakar3A gayA aura mArA gyaa| 66. vIdaMsaehi jAlehiM leppAhiM sauNo viv| gahio laggo baddho ya mArio ya annntso|| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 uttarAdhyayana sUtra [66] pakSI kI bhAMti bAja pakSiyoM, jAloM tathA vajralepoM ke dvArA maiM ananta bAra pakar3A gayA, cipakAyA gayA, bAMdhA gayA aura mArA gyaa| 67. kuhADa-pharasumAIhiM vaDDhaIhiM dumo viv| kuTTio phAlio chinno tacchio ya annntso|| [67] suthAroM ke dvArA vRkSa kI taraha kulhAr3I aura pharasA Adi se maiM ananta bAra kUTA gayA, phAr3A gayA, kATA gayA aura chIlA gayA huuN| 68. caveDamuTThimAIhiM kumArehiM ayaM piv| tADio kuTTio bhinno cuNNio ya annntso|| __ [68] luhAroM ke dvArA lohe kI bhAMti (paramAdharmI asurakumAroM dvArA) thappar3a aura mukkoM Adi se ananta bAra pITA gayA, kUTA gayA, khaNDa-khaNDa kiyA gayA aura cUra-cUra kiyA gyaa| 69. tattAI tambalohAiM tauyAI sIsayANi y| __pAio kalakalantAI Arasanto subhervN|| [69] bhayaMkara Akrandana karate hue mujhe kalakalAtA--ubalatA garma tAMbA, lohA, rAMgA aura sIsA pilAyA gyaa| 70. tuhaM piyAI maMsAI khaNDAI sollagANi y| khAvio mi samaMsAI aggivaNNAI nnegso|| [70] 'tujhe Tukar3e-Tukar3e kiyA huA aura zUla meM piro kara pakAyA huA mAMsa priya thA' - (yaha yAda dilA kara) mujhe apanA hI (zarIrastha) mAMsa (kATa kara aura use tapA kara) agni jaisA lAla raMga kA ( banA kara) bAra-bAra khilAyA gyaa| 71. tuhaM piyA surA sIhU merao ya mahUNi y| pAio mi jalantIo vasAo ruhirANi y|| [71] 'tujhe surA, sIdhu, maireya aura madhu (pUrvabhava meM) bahuta priya thI', (yaha smaraNa karA kara) mujhe jalatI (garma kI) huI, (merI apanI hI ) carbI aura rakta pilAyA gyaa| 72. niccaM bhIeNaM tattheNa dahieNa vahieNa y| paramA duhasaMbaddhA veyaNA veddyaame|| [72] maiMne (pUrvajanmoM meM naraka meM isa prakAra) nitya hI bhayabhIta, saMtrasta, duHkhita aura vyathita rahate hue duHkha se sambaddha (-paripUrNa) utkaTa vedanAoM kA anubhava kiyA hai| 73. tivva-caNDa-ppagADhAA ghorAo aidusshaa| mahabbhayAo bhImAo naraesu veDyA me|| [73] maiMne narakoM meM tIvra, pracaNDa, pragAr3ha ghora, ati:duHsaha, mahAbhayaMkara aura bhISaNa vedanAoM kA anubhava kiyA hai| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsavA~ adhyayana : mugAputrIya 303 74. jArisA mANuse loe tAyA! dIsanti veynnaa| ____etto aNantaguNiyA naraesu dukkhveynnaa|| [74] he pitA! manuSyaloka meM jaisI (zItoSNAdi) vedanAe~ dekhI jAtI haiM, unase anantaguNI adhika duHkhamayI vedanAe~ narakoM meM hotI haiN| 75. savvabhavesu assAyA veyaNA veiyA me| nimesantaramittaM pi jaM sAyA natthi veynnaa|| [75] maiMne sabhI janmoM meM asAtA-(duHkha) rUpa vedanA kA anubhava kiyA hai| vahA~ nimeSa mAtra ke antara jitanI bhI sukharUpa vedanA nahIM hai| vivecana-mRgAputra ke mukha se narakoM meM anubhUta utkRSTa vedanAoM kA varNana-mAtA-pitA ne magApatra ke samakSa zramaNadharmapAlana meM hone vAlI kaThinAiyoM aura kaSTakathAoM kA varNana kiyA to magApatra ne narakoM meM anabhata unase bhI anantagaNI vedanAoM kA varNana kiyA, jo yahA~ 44 se 74 vIM taka 31 gAthAoM meM aMkita hai| yadyapi narakoM meM pakSI, zastrAstra, sUara, kutte, chure, kulhAr3I, pharasA, luhAra, suthAra, bAjapakSI Adi nahIM hote, kintu vahA~ nArakoM ko du:kha dene vAle narakapAla paramAdharmI asuroM ke dvArA ye saba vaikriyazakti se banA liye jAte haiM aura nArakIya jIvoM ko apane-apane pUrvakRta karmoM ke anusAra (kabhI-kabhI pUrvakRta pApakarmoM kI yAda dilA kara) vividha yaMtraNAe~ dI jAtI haiN| cAuraMte : cAturanta--yaha saMsAra kA vizeSaNa hai| isakA vizeSArtha hai--saMsAra ke naraka, tiryaJca, manuSya aura deva; ye cAra anta--avayava aMga (aMga) haiM, isalie vaha (saMsAra) cAturanta kahalAtA hai| iha loge nippivAsassa--ihaloka zabda se yahA~ ihalokastha, isa loka sambandhI svajana, dhana Adi kA grahaNa kiyA jAtA hai| kisI ke mata se aihika sukhoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| ata: isa paMkti kA tAtparyArtha huA--jo sAdhaka ihalaukika svajana, dhana, Adi ke prati yA aihika sukhoM ke prati ni:spRha yA nirAkAMkSa hai, usake lie zubhAnuSThAna yadi atyanta kaSTakara hoM to bhI ve kucha bhI duSkara (duranuSTheya) nahIM haiN| tAtparya yaha hai ki bhogAdi kI spRhA hone para hI ye zubhAnuSThAna duSkara lagate haiN| narakoM meM anantaguNI uSNatA- yadyapi narakaloka meM bAdara agni nahIM hai, tathApi manuSyaloka meM agni kI jitanI uSNatA hai, usase bhI anantaguNI uSNatA ke sparza kA anubhava vahA~ hotA hai| yahI bAta nArakIya zIta (ThaMDa) ke sambandha meM samajhanI caahie| narakoM meM pIr3A pahuMcAne vAle kauna?--isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki prathama tIna narakapRthviyoM meM paramAdharmI asuroM dvArA nArakoM ko pIr3A pahu~cAI jAtI hai| zeSa antima cAra narakapRthviyoM meM nArakIya jIva svayaM paraspara meM eka dUsare ko vedanA kI udIraNA karate haiN| 15 prakAra ke paramAdhArmika devoM 1. uttarAdhyayana mUlapATha, a0 19, gA0 44 se 74 taka 2. bRhadvRtti, patra 459 : catvAro devAdibhavA antA-avayavA yasyA'sau caturanta:-saMsAraH / 3. (ka) bRhadvRtti, patra 459 : "ihalokazabdena ca 'tAtsthyAt tadvyapadeza' iti kRtvA aihalaukikAH svajana-dhana sambandhAdayo gRhynte|" (kha) uttarA0 anuvAda-vivecana-yukta (muni nathamala), bhA0 1 pR0 246 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 uttarAdhyayana sUtra ke nAma isa prakAra haiM--(1) amba, (2) ambarISa, (3) zyAma, (4) zabala, (5) rudra, (6) mahArudra, (7) kAla, (8) mahAkAla, (9) asipatra, (10) dhanuSa, (11) kumbha, (12) bAluka, (13) vaitaraNI, (14) kharasvara aura (15) mhaaghoss| ___ yahA~ jina yAtanAoM kA varNana kiyA gayA hai, unameM se bahuta-sI yAtanAe~ inhIM 15 paramAdharmI asuroM dvArA dI jAtI haiN| kaMdukuMbhIsu ...tIna artha-(1) kaMdukumbhI-loha Adi dhAtuoM se nirmita pAkabhAjanavizeSa / (2) kandu kA artha hai-bhAr3a (bhrASTra) aura kumbhI kA artha hai-ghar3A, arthAt bhAr3a kI taraha kA vizeSa kumbh| athavA (3) aisA pAkapAtra, jo nIce se caur3e aura Upara se saMkar3e mu~ha vAlA ho| hutAzana : agni- naraka meM bAdara agnikAyika jIva nahIM hote, isalie vahA~ pRthvI kA sparza hI vaisA uSNa pratIta hotA hai| yahA~ jo hutAzana (agni) kA ullekha hai, vaha sajIva agni kA nahIM apitu devamAyA (vikriyA) kRta agnivat uSNa evaM prakAzamAn pudgaloM kA dyotaka hai| ___ vairabAlue kalaMbabAluyAe- naraka meM vajrabAlukA aura kadambabAlukA nAma kI nadiyA~ haiM, unake pulina (taTavartI bAlumaya pradeza) ko bhI vajrabAlukA aura kadambabAlukA kahate haiM, jo mahAdAvAgni sadRza atyanta tapta rahate haiN| kolasuNae-kola kA artha hai-sUara aura zunaka kA artha hai-kuttaa| athavA kolazunaka kA artha-bRhavRtti meM sUara kiyA gayA hai| arthAt -sUkara-kukkura svarUpadhArI zyAma aura zabala paramAdhArmikoM dvaaraa| __ kaDDhokaDDhAhiM--kRSTa evaM avakRSTa-arthAt-khIMcAtAnI krke| ___ rojjho : rojha-vRttikAra ne rojha kA artha pazuvizeSa kiyA hai, parantu dezI nAmamAlA meM rojha kA artha mRga kI eka jAti kiyA gayA hai| ___ musaMDhIhiM : muSaNDhiyoM se--dezI nAmamAlA ke anusAra-muSaNDhI lakar3I kA banA eka zastra hai, jisameM lohe ke gola kAMTe lage rahate haiN| vidaMsaehiM--vidaMzakoM--vizeSarUpa se daMza dene vAle vidaMzakoM arthAt-pakSiyoM ko pakar3ane vAle bAja pakSiyoM se| prastuta 65vIM gAthA kA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra isa loka meM pAradhI (bahelie) 1. (ka) bRhavRtti, patra 459 (kha) samavAyAMga, samavAya 15 vRtti, patra 28 2. (ka) bRhadvRtti, patra 459 (kha) uttarA0 vivecana (muni nathamala) bhA0 2, pR. 148 3. (ka) 'tatra ca bAdarAgnerabhAvAt pRthivyA evaM tathAvidha: sparza iti gmyte|' (kha) agnau devmaayaakRte| - bRhadvRtti, patra 459 4. vahI, patra 459 5. (ka) uttarA0 priyadarzinITIkA, bhA0 3, pR0 524 (kha) bRhadvRtti, patra 460 : "kolasuNaehiM -suukrsvruupdhaaribhi:|" 6. kaDDhokaDDhAhiM-karSaNApakarSaNaiH paramAdhArmikakRtaiH / - bRhadvRtti, patra 459 7. (ka) rojjhaH -pazuvizeSa : / - bRhavRtti, patra 460 (kha) dezI nAmamAlA, 7/12 8. dezI nAmamAlA, zloka 151 : 'maNDI syAhArumayI vRttAyaH kiilsNcitaa|' Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsavA~ adhyayana : mRgAputrIya 305 bAja Adi pakSiyoM kI sahAyatA se pakSiyoM ko pakar3a liyA karate haiM, athavA jAla phailA kara unheM bAMdha liyA karate haiM tathA cipakAne vAle lepa dvArA unheM jor3a diyA karate haiM aura phira mAra dete haiM, isI prakAra naraka meM paramAdhArmika deva bhI apanI vaikriyazakti se bAja Adi kA rUpa banA kara nArakoM ko pakar3a lete haiM, jAla meM bA~dha dete haiM, lepya dravya se unheM cipakA dete haiM, phira unheM mAra dete haiN| aisI hI dazA merI (mRgAputra kI) thii| sollagANi-(1) bRhavRtti ke anusAra-bhAr3a meM pakAye hue athavA (2) anya vicArakoM ke matAnusAra-zUla meM piro kara Aga meM pakAye gye|2 / / surA, sIdhu, maireya aura madhu sAmAnyatayA ye cAroM zabda 'madya' ke artha meM haiM, kintu ina cAroM kA vizeSa artha isa prakAra kiyA gayA hai--surA-candrahAsa nAma kI madirA, sIdhu,-tAr3a vRkSa kI tAr3I. maireya-jau Adi ke ATe se banI huI madirA tathA madhu-puSpoM se taiyAra kiyA huA mdy| tivvacaMDapagADhao0-yadyapi tIvra, caNDa, pragADha Adi zabda prAya: ekArthaka haiM, atyanta bhayotpAdaka hone se ye saba vedanA ke vizeSaNa haiN| inakA pRthak-pRthak vizeSArtha isa prakAra hai-tIvra nArakIya vedanA rasAnubhava kI dRSTi se atIta tIvra hone se tIvra, caNDa-utkaTa, pragADha-dIrghakAlIna (gurutara) sthiti vAlI, ghora-raudra, ati duHsaha-atyanta asahya, mahAbhayA--jisase mahAn bhaya ho, bhImA-sunane meM bhI bhayaprada / nimesaMtaramittaM pi-nimeSa kA artha-A~kha kA palaka jhapakAnA, usameM jitanA samaya lagatA hai, utane samaya bhara bhii| niSkarSa-mRgAputra ke isa samagra kathana kA Azaya yaha hai ki jaba maiMne palaka jhapakane jitane samaya meM bhI sukha nahIM pAyA, taba vAstava meM kaise kahA jA sakatA hai ki maiM sukhazIla hU~ yA sukumAra huuN| isI taraha jisane (maiMne) narakoM meM atyuSNa-atizIta Adi mahAvedanAe~ aneka bAra sahana kI haiM, paramAdhArmikoM dvArA dI gaI vividha yAtanAe~ bhI sahI haiM, usake lie mahAvrata-pAlana kA kaSTa athavA zramaNadharma ke pAlana kA duHkha yA parISaha-upasarga sahana kisa bisAta meM hai? vAstava meM mahAvratapAlana, zramaNadharmAcaraNa athavA parISahasahana usake lie paramAnanda kA hetu hai| ina saba dRSTiyoM se mujhe aba nirgranthamunidIkSA hI aMgIkAra karanI hai|6 mAtA-pitA dvArA anumati, kintu cikitsA-samasyA prastuta 76. taM biMta'mmApiyaro chandeNaM putta! pvvyaa| navaraM puNa sAmaNNe dukkhaM nippddikmmyaa|| 1. (ka) bRhavRtti, patra 460 (kha) uttarA0 priyadarzinITIkA, bhA0 3, pR0 537 2. (ka) 'sollagANi' tti bhdditriikRtaani|' -bRhadvatti, patra 461 __ (kha) zUlAkRtAni zUle samAvidhya pakvAni / -uttarA0 priyadarzinI, bhA0 3, pR0 540 3. uttarA * priyadarzinITIkA, bhA0 3, pR0 541 surA-candrahAsAbhidhAnaM madyaM, sIdhu:-tAlavRkSaniryAtaH (tAr3I), maireyaH-piSThodbhavaM madyaM, madhUni-puSpodbhavAni mdyaani| 4. bRhadvRtti, patra 461 5. vahI, patra 461 6. bRhadvRtti, patra 461 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 uttarAdhyayana sUtra [76] mAtA-pitA ne usase kahA--patra ! apanI icchAnusAra tuma (bhale hI ) pravrajyA grahaNa karo, kintu vizeSa bAta yaha hai ki zramaNajIvana meM niSpratikarmatA (-roga hone para cikitsA kA niSedha) yaha duHkharUpa hai| vivecana--niSpratikarmatA : vidhi-niSedha : eka cintana--niSpratikarmatA kA artha hai-rogAdi utpanna hone para bhI usakA pratIkAra-auSadha Adi sevana na krnaa| dazavaikAlikasUtra meM ise anAcIrNa batAte hue kahA gayA hai ki 'sAdhu cikitsA kA abhinandana na kare' tathA uttarAdhyayanasUtra sabhikSuka adhyayana meM kahA gayA hai - 'jo cikitsA kA parityAga karatA hai, vaha bhikSu hai|' yahA~ sAdhvAcAra ke rUpa meM niSpratikarmatA kA ullekha isI tathya kA samarthana karatA hai| parantu yaha vidhAna viziSTa abhigrahadhArI yA ekalavihArI nirgrantha sAdhu ke lie pratIta hotA hai| mRgAputra dvArA mRgacaryA se niSpratikarmatA kA samarthana 77. so biMta'mmApiyaro! evameyaM jhaaphuddN| ___ paDikammaM ko kuNaI araNNe miypkkhinnN|| [77] vaha (mRgAputra) bolA--mAtA-pitA ! (Apane jo kahA,) vaha usI prakAra satya hai, kintu araNya meM rahane vAle pazuoM (mRga) evaM pakSiyoM kI kauna cikitsA karatA hai? 78. egabhUo araNNe vA jahA u caraI migo| evaM dhamma carissAmi saMjameNa taveNa y|| [78] jaise--vana meM mRga akelA vicaraNa karatA hai, vaise maiM bhI saMyama aura tapa ke sAtha (ekAkI hokara) dharma (nirgranthadharma) kA AcaraNa kruuNgaa| 79. jayA migassa AyaMko mahAraNNammi jaayii| __ acchantaM rukkhamUlammi ko NaM tAhe tigicchaI? [79] jaba mahAvana meM mRga ke zarIra meM AtaMka (zIghra ghAtaka roga) utpanna hotA hai, taba vRkSa ke nIce (mUla meM) baiThe hue usa mRga kI kauna cikitsA karatA hai? 80. ko vA se osahaM deI? ko vA se pucchai suhaM? ko se bhattaM ca pANaM ca Aharittu paNAmae? [80] kauna use auSadha detA hai? kauna usase sukha kI (kuzala-maMgala yA svAsthya kI) bAta pUchatA hai? kauna use bhakta-pAna (bhojana-pAnI) lA kara detA hai? 81. jayA ya se suhI hoi tayA gacchai goyrN| ___ bhattapANassa aTThAe vallarANi sarANi y|| 1. (ka) niSpratikarmatA-kathaMcida rogotpattau cikitsaa'krnnruupeti| - brahavRtti, patra 462 (kha) 'tegicchaM naabhinndejjaa'|-dshvai0 a0 3/31-33 (ga) . tigicchiyaM ca ..."taM paritrAyaM parivvae sa bhikkhU" - uttarA0 a0 15, gA08 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsavA~ adhyayana : mRgAputrIya 307 [81] jaba vaha sukhI (svastha ) ho jAtA hai, taba svayaM gocara bhUmi meM jAtA hai tathA khAne-pIne ke liye vallaroM (latA - nikuMjoM) evaM jalAzayoM ko khojatA hai / 82. khAittA pANiyaM pAuM vallarehiM sarehi vA / migacAriyaM carittANaM gacchaI migacAriyaM // [82] latA- nikuMjoM aura jalAzayoM meM khA (cara) kara, aura pAnI pI kara, mRgacaryA karatA (uchalatA -kUdatA) huA vaha mRga apanI mRgacArikA (mRgoM kI AvAsabhUmi) ko calA jAtA hai| 83. evaM samuTThio bhikkhU evameya aNegao / migacAriyaM carittANaM uDDhaM pakkamaI disaM // [83] isI prakAra saMyama ke anuSThAna meM samudyata ( tatpara) isI (mRga kI taraha rogotpatti hone para cikitsA nahIM karane vAlA tathA svataMtra rUpa se aneka sthAnoM meM raha kara bhikSu mRgacaryA kA AcaraNa (pAlana) karake Urdhva dizA (mokSa) ko prayANa karatA hai / 84. jahA~ mige ega aNegacArI aNegavAse dhuvagoyare ya / evaM muNI goyariyaM paviTThe no hIlae no viyaM khiMsaejjA // [84] jaise mRga akelA sthAnoM meM caratA ( bhojana - pAnI Adi letA) hai athavA vicaratA hai, aneka sthAnoM meM rahatA hai, gocaracaryA se hI sthAyIrUpa se jIvana nirvAha karatA hai, (ThIka) vaise hI (mRgacaryA meM abhyasta ) muni gocarI ke lie praviSTa hone para kisI kI hIlanA ( nindA) nahIM karatA aura na hI kisI kI avajJA karatA hai / saMyama kI anumati aura mRgacaryA kA saMkalpa 85. migacAriyaM carissAmi evaM puttA! jahAsuhaM / ammAfpaUhiM aNunnAo jahAi uvahiM tao // [85] (mRgAputra) -- he mAtA - pitA ! maiM bhI mRgacaryA kA AcaraNa (pAlana) kruuNgaa| (mAtA-pitA) -- ' he putra ! jaise tumheM sukha ho, vaise kro|' isa prakAra mAtA-pitA kI anumati pA kara phira vaha upadhi (gRhasthAzrama - sambandhI samasta parigraha) kA parityAga karatA hai / 86. miyacAriyaM carissAmi savvadukkhavimokkhaNiM / tubbhehi amma ! 'NunnAo gaccha putta ! jahAsuhaM // [86] (mRgAputra mAtA se) - " mAtAjI ! maiM ApakI anumati pAkara samasta duHkhoM kA kSaya karane vAlI mRgacaryA kA AcaraNa (pAlana) kruuNgaa|' (mAtA) -- " putra ! jaise tumheM sukha ho, vaisA kro| " vivecana - mRgacaryA kA saMkalpa -- mRgAputra ke mAtA-pitA ne use jaba zramaNadharma meM roga cikitsA ke niSedha ko du:khakAraka batAyA to mRgAputra ne vana meM ekAkI vicaraNazIla mRga kA udAharaNa dete hue kahA ki mRga jaba rugNa ho jAtA hai to kauna use auSadha detA hai? kauna use ghAsa cArA detA hai? kauna usakI sevA Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 uttarAdhyayana sUtra karatA hai? vaha prakRti para nirbhara hokara jItA hai , vicaraNa karatA hai aura jaba svastha hotA hai taba svayaM apanI caryA karatA huA apanI AvAsabhUmi meM calA jAtA hai| isalie maiM bhI vaisI hI mRgacaryA kruuNgaa| unake lie apanI caryA duHkharUpa nahIM hai, to mere lie kyoM hogii| prastuta gAthAoM meM cikitsA-nirapekSatA ke saMdarbha meM mRga aura pakSiyoM kA tathA Age kI gAthAoM meM kevala mRga kA bArabAra ullekha kiyA gayA hai anya pazuoM kA kyoM nahIM? isakA samAdhAna bRhadvRttikAra ne kiyA hai ki mRga prAyaH prazamapradhAna hote haiM, isalie ekacArI sAdhaka ke lie mRgacaryA yuktisaMgata jaMcatI hai| egabhUo araNNe vA-ghora jaMgala meM mRga kA koI sahAyaka nahIM hotA jo usakI sahAyatA kara sake, vaha akelA hI hotA hai, mRgAputra bhI usI taraha ekAkI aura asahAya hokara saMyama aura tapa sahita nirgranthadharma kA AcaraNa karane kA saMkalpa prakaTa karatA hai| isa gAthA se yaha spaSTa hai ki mRgAputra svayaMbuddha (jAtismaraNajJAna ke nimitta se) hone ke kAraNa ekalavihArI bane the| gAthA 77 aura 83 se yaha spaSTa hai|3 gacchai goyaraM -isa paMkti kA tAtparya yaha hai ki jaba mRga svataH roga-rahita - svastha ho jAtA hai, taba vaha apane tRNAdi ke bhojana kI talAza meM gocarabhUmi meM calA jAtA hai| gocara kA artha bRhavRtti meM yaha kiyA gayA hai -gAya jaise paricita-aparicita bhUbhAga kI kalpanA se rahita hokara apane AhAra ke lie vicaraNa karatI hai, vaise hI mRga bhI paricita-aparicita gocarabhUmi meM jAtA hai| vallarANi-vallara zabda ke aneka artha yahA~ bRhavRttiMkAra ne diye haiM--gahana latAniMkuja, apAnIya deza, araNya aura kssetr| prastuta prasaMga meM vallaroM ke vibhinna latAkuMja artha sambhava hai| arthAt vaha mRga kabhI kisI vallara meM aura kabhI kisI meM apane AhAra kI talAza ke lie jAtA hai| 5 / / miyacAriyaM carittANaM-(1) mRgacaryA-idhara-udhara uchalakUda ke rUpa meM jo mRgoM kI caryA hai, use karatA huaa|(2) mitacAritAM-parimita bhakSaNarUpA caryA karake / mRga svabhAvataH parimitAhArI hote haiM, isalie yaha artha bhI saMgata hotA hai| (3) mRgacArikA-jahA~ mRgoM kI svataMtra rUpa se baiThane kI caryA - ceSTA hotI hai, usa AzrayasthAna ko bhI magacArikA yA mRgacaryA kahate haiN| 6 aNegao--anekagaH- mRga jaise eka hI niyata vRkSa ke nIce nahIM baiThatA, vaha kabhI kisI aura kabhI kisI vRkSa kA Azraya letA hai, vaise hI sAdhaka bhI eka hI sthAna meM nahIM rahatA, kabhI kahIM aura kabhI kahIM rahatA hai| isI prakAra bhikSA bhI eka niyata ghara se pratidina nahIM letaa| 7 1. uttarA. bRhadvatti, patra 462 2. 'iha ca mRgapakSiNAmubhayeSAmupakSepe, yanmRgasyaiva punaH punadRSTAntatvena samarthanaM, tattasya prAyaH prazamapradhAnatvAditi smprdaayH|' -bRhadvRtti, patra 463 3. vahI, patra 462-463 : "ekabhUtaH-ekatvaM praapto'rnnye|" "ek:-advitiiyH|' 4. 'gauriva paricitetarabhUbhAgaparibhAvanArahitatvena caraNaM bhramaNamasminniti gocrstm|'-bRhdvRtti, patra 462 5. vallarANi-gahanAni / uktaJca- 'gahaNamavANiyaM raNe chattaM ca vallaraM jaann|' -bRhadvRtti, patra 462 (ka) mRgANAM caryA -itazcetazcotplavanAtmakaM caraNaM mRgacaryA tAM, mitacAritAM vA primitbhkssnnaatmikaaN| (kha) mRgANAM caryA-ceSTA svAtantryopavezanAdikA yasyAM sA mRgcryaa-mRgaashrybhuuH| -bRhadvatti, patra 462-463 7. bRhadvRtti, patra 463 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsavA~ adhyayana : mugAputrIya 309 mRgacaryA kA spaSTIkaraNa- gAthA 83 meM mRga kI caryA ke sAtha muni kI mRgacaryA kI tulanA kI gaI hai| muni mRgatulya akelA (asahAya aura ekAkI) hotA hai, usake sAtha dUsarA koI sahAyaka nahIM hotaa| vaha mRga ke samAna anekacArI hotA hai| arthAt vaha eka hI jagaha AhAra pAnI ke lie vicaraNa nahIM karatA, badala-badala kara bhinna-bhinna sthAnoM meM jAtA hai| isI taraha vaha mRgavat aneka-vAsa hotA hai| arthAt vaha eka hI sthAna meM nivAsa nahIM karatA tathA dhruvagocara hotA hai / arthAt jaise mRga svayaM idharaudhara bhramaNa karake apanA AhAra DhUMDha kara cara letA hai, kisI aura se nahIM mAMgatA, isI prakAra sAdhu bhI apane sevaka yA bhakta se AhAra-pAnI nahIM mNgaataa| vaha dhruvagocara (arthAt -gocarI meM prApta AhAra kA hI sevana karatA hai tathA mRga, jaisA bhI mila jAtA hai, usI meM santuSTa rahatA hai, vaha na to kisI se zikAyata karatA hai, na kisI kI nindA aura bhartsanA karatA hai, usI prakAra muni bhI kadAcita manojJa yA paryApta AhAra na mile athavA sUkhA, rUkhA, nIrasa AhAra mile to bhI na kisI kI avajJA karatA hai aura na kisI kI nindA yA bhartsanA karatA hai| isI prakAra mRgacaryA meM apratibaddhavihAra, pAdavihAra ,gocarI, cikitsAnivRtti Adi sabhI guNa A jAte haiN| aisI mRgacaryA pAlana kA sarvotkRSTaphala-sarvopari sthAna meM (mokSa meM) gamana batAyA gayA hai| jahAi uvahiM-mRgAputra upadhi kA parityAga karatA hai, arthAt -dravyata: gRhasthocita veSa, AbharaNa, vastrAdi upakaraNoM kA, bhAvataH kaSAya, viSaya, chala-chadma Adi (jo AtmA ko naraka meM sthApita karate haiM , aisI) bhAvopadhi kA tyAga karatA hai--pravrajita hotA hai| 2 mRgAputra : zramaNa nirgrantha rUpa meM 87. evaM so ammApiyaro aNumANittANa bhuvihN| mamattaM chindaI tAhe mahAnAgo vva kNcuyN|| [87] isa prakAra vaha (mRgAputra) aneka prakAra se mAtA-pitA ko anumati ke lie manA kara unake (yA unake prati) mamatva ko tyAga detA hai, jaise ki mahAnAga (mahAsarpa) keMculI kA parityAga kara detA hai| 88. iDiMDha vittaM ca mitte ya putta-dAraM ca naayo| reNuyaM va paDe laggaM niddhaNittANa niggo|| [88] vastra para lagI huI dhUla kI taraha Rddhi, dhana, mitra, putra, strI aura jJAtijanoM ko jhaTaka kara vaha saMyamayAtrA ke lie nikala pdd'aa| 89. paMcamahavvayajutto paMcasamio tiguttigutto y| sabbhintara-bAhirao tavokammaMsi ujjuo|| [89] (vaha aba) paMca mahAvratoM se yukta, paMca samitiyoM se samita, tIna guptiyoM se gupta, Abhyantara aura bAhya tapa meM udyata (ho gyaa|) 1. bRhadvRtti, patra 463 2. vahI, patra 463: "tyajati upadhiM -upakaraNamAbharaNAdi dravyataH bhAvatastu chadmAdi yenAtmA naraka upadhIyate, tatazca pravrajatItyuktaM bhvti|" Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 uttarAdhyayana sUtra 90. nimmamo nirahaMkAro nissaMgo cttgaarvo| samo ya savvabhUesu tasesu thAvaresu y|| [90] (vaha) mamatA se nivRtta, nirahaMkAra, ni:saMga (anAsakta), gauravatyAgI tathA trasa aura sthAvara sabhI prANiyoM para samadRSTi (ho gyaa|) 91. lAbhAlAbhe suhe dukkhe jIvie maraNe thaa| samo nindA-pasaMsAsu tahA maannaavmaanno|| [91] (vaha) lAbha aura alAbha meM, sukha aura duHkha meM, jIvita aura maraNa meM, nindA aura prazaMsA meM tathA mAna aura apamAna meM samatva kA (ArAdhaka ho gyaa|) __ 92. gAravesu kasAesu daNDa-salla-bhaesu y| ___ niyatto hAsa - sogAo aniyAMNo abndhnno|| [92] (vaha) gaurava, kaSAya, daNDa, zalya, bhaya, hAsya aura zoka se nivRtta evaM nidAna aura bandhana se rahita (ho gyaa|) 93. aNissio ihaM loe paraloe annissio| vAsIcandaNakappo ya asaNe aNasaNe thaa|| [93] vaha ihaloka meM aura paraloka meM anizrita-nirapekSa ho gayA tathA vAsI-candanakalpa-vasUle se kATe jAne athavA candana lagAe jAne para bhI arthAt sukha-duHkha meM samabhAvazIla evaM AhAra milane yA na milane para bhI samabhAva (se rahane lgaa|) 94. appasatthehiM dArehiM savvao pihiyaasve| __ ajjhappajjhANajogehiM pstth-dmsaasnne|| [94] aprazasta dvAroM (- karmopArjana hetu rUpa hiMsAdi) se (hone vAle) AzravoM kA sarvatobhAvena nirodhaka (maharSi mRgAputra ) adhyAtma sambandhI dhyAnayogoM se prazasta saMyamamaya zAsana meM liin| vivecana--mRgAputra yuvarAja se nirgrantha ke rUpa meM prastuta gAthAoM meM mRgAputra ke tyAgInirgrantharUpa kA varNana kiyA gayA hai| mahAnAgo vva kaMcuyaM--jaise mahAnAga apanI keMculI chor3akara Age bar3ha jAtA hai, phira pIche mur3a kara nahIM dekhatA, vaise hI mRgAputra bhI sAMsArika mAtA-pitA, dhana, dhAma Adi kA mamatva bandhana tor3a kara pravrajita ho gyaa| aniyANo--ihaloka-paraloka sambandhI viSaya-sukhoM kA saMkalpa nidAna kahalAtA hai| maharSi mRgAputra ne nidAna kA sarvathA tyAga kara diyaa| abaMdhaNo-rAgadveSAtmaka bandhana se rhit| 2 1. bRhadvRtti, patra 463 2. bRhadvRtti, patra 465 : abandhanaH-rAgadveSabandhanarahita / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsavA~ adhyayana : mRgAputrIya 311 aNissio- ihaloka yA paraloka meM sukha, bhogasAmagrI yA kisI bhI laukika lAbha kI AkAMkSA se tapa, japa, dhyAna, vrata, niyama Adi karanA ihalokanizrita yA paralokanizrita kahalAtA hai| dazavaikAlika meM kahA gayA hai-ihaloka ke lie tapa na kre| paraloka ke lie tapa na kare aura kIrti, varNa, yA zloka (prazaMsA yA prazasti) ke lie bhI tapazcaraNa na kare, kintu ekamAtra nirjarA ke lie tapazcaraNa kare / isI prakAra anya AcAra ke viSaya meM anizcitatA samajha lenI caahie| maharSi mRgAputra ihaloka aura paraloka meM anizcitabelagAva ho gaye the| ___apasatthehiM dArehiM--samasta aprazasta dvAroM yAnI azubha AzravoM (karmAgamana-hetuoM) se ve sarvathA nivRtta the| 2 pasatthadamasAsaNe--ve prazaMsanIya dama arthAt-upazamarUpa sarvajJazAsana meM lIna ho ge| 3 asaNe aNasaNe tahA--'azana' zabda yahA~ kutsita azana ke artha meM athavA azanAbhAva ke artha meM hai| ata: isa paMkti kA artha huA-AhAra milane tathA tuccha AhAra milane yA na milane para bhI jo samabhAva meM sthita hai| maharSi mRgAputra : anuttarasiddhiprApta 95. evaM nANeNa caraNeNa daMsaNeNa taveNa y| bhAvaNAhi ya suddhAhiM sammaM bhAvettu appyN|| [95] isa prakAra jJAna, darzana, cAritra aura tapa tathA zuddha bhAvanAoM ke dvArA AtmA ko samyaktayA bhAvita karake - 96. bahuyANi u vAsANi saamnnnnmnnupaaliyaa| ___ mAsieNa u bhatteNa siddhiM patto annuttrN|| [96] bahuta varSoM taka zrAmaNya kA pAlana kara (anta meM) eka mAsika bhakta-pratyAkhyAna (anazana) se unhoMne (mRgAputra maharSi ne) anuttara siddhi (mukti) prApta kii| vivecana bhAvaNAhiM suddhAhiM--zuddha arthAt nidAna Adi doSoM se rahita, bhAvanAoM-arthAt mahAvrata sambandhI bhAvanAoM athavA anityatvAdi-viSayaka dvAdaza bhAvanAoM se AtmA ko samyaktayA bhAvita karake yAnI ina bhAvanAoM meM tanmaya hokara / mAsieNa bhatteNa-mAsika (eka mAsa kA) upavAsa (anazana) krke| aNuttaraM siddhiM-samasta siddhiyoM meM pradhAna siddhi arthAt mukti prApta kii| 5 ihaloke paraloke vA anizcito, nehalokArtha prlokaarthvaa'nusstthaanvaan| -vahI, patra 465 2. 'aprazastebhayaH-prazaMsA'nAspadebhyaH dvArebhya:-karmopArjanopAyebhyo hiMsAdibhyaH yaH AzravaH-karmasaMlagnAtmakaH sa pihita: niruddho yen|--vhii, patra 465 3. prazasta :-prazaMsAspado damazca upazama : zAsanaM ca -sarvajJAgamAtmakaM yasya sa prshstdmshaasnH| vahI, patra 465 4. bRhadvRtti, 465 5. uttarAdhyayana bRhadvRtti, patra 465 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 uttarAdhyayanasUtra maharSi mRgAputra ke cAritra se preraNA 97. evaM karanti saMbuddhA paNDiyA pviykkhnnaa| viNiyaTTanti bhogesu miyAputte jahA risii|| [97] sambuddha, paNDita aura ativicakSaNa vyakti aisA hI karate haiN| ve kAmabhogoM se vaise hI nivRtta ho jAte haiM, jaise ki maharSi mRgAputra nivRtta hue the| 98. mahApabhAvassa mahAjasassa miyAi puttassa nisamma bhaasiyN| tavappahANaM cariyaM ca uttamaM gaippahANaM ca tilogvissuyN|| [98] mahAprabhAvazAlI, mahAyazasvI, mRgAputra ke tapa:pradhAna, (mokSarUpa) gati se pradhAna, trilokavizruta (prasiddha) uttama cAritra ke kathana ko sunakara - 99. viyANiyA dukkhavivaddhaNaM dhaNaM mamattabaMdhaM ca mhbbhyaavhN| suhAvahaM dhammadhuraM aNuttaraM dhAreha nivvANaguNAvahaM mhN||-tti bemi| [99] dhana ko duHkhavarddhaka aura mamatva bandhana ko atyanta bhayAvaha jAnakara (ananta-) sukhAvaha evaM nirvANa guNoM ko prApta karAne vAlI anuttara dharmadhurA ko dhAraNa kro| -aisA maiM kahatA huuN| vivecana-saMbuddhA-(1) jinakI prajJA samyak hai, ve jJAnAdi sampanna / nivvANaguNAvahaM--nirvANa (mokSa) prApta karAne vAle -ananta jJAna-darzana-vIrya-sukhAdi guNoM ko dhAraNa karane vaale| miyAputtassa bhAsiyaM-mRgAputra kA saMsAra ko duHkha rUpa batAne vAlA vairAgyamUlaka kathana, jo usane mAtA-pitA ke samakSa kahA thaa| 1 / // mRgAputrIya : unnIsavA~ adhyayana smaapt|| 100 1. bRhadvRtti, patra 466 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIsavA~ adhyayana mahAnirgranthIya adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma 'mahAnirgranthIya' (mahAniyaMThijjaM) hai| mahAnirgrantha kI caryA tathA maulika siddhAntoM aura niyamoM se sambandhita varNana hone ke kAraNa isakA nAma 'mahAnirgranthIya' rakhA gayA hai| * prastuta adhyayana meM zreNika nRpa dvArA muni se pUche jAne para unake dvArA svayaM ko 'anAtha' kahane para carcA kA sUtrapAta huA hai aura bAda meM muni dvArA apanI anAthatA aura sanAthatA kA varNana karane para tathA anta meM anAthatA ke vividha rUpa batAye jAne para sanAtha-anAtha kA rahasyodghATana huA hai| * magadhasamrAT zreNika eka bAra ghUmane nikle| ve rAjagRha ke bAhara parvata kI talahaTI meM sthita maNDikukSa nAmaka udyAna meM pahuMca ge| vahA~ unhoMne eka taruNa muni ko dhyAnastha dekhaa| muni ke anupama saundarya, rUpa-lAvaNya Adi ko dekhakara vismita rAjA ne savinaya pUchA-- 'munivara ! yaha taruNa avasthA to bhoga ke yogya hai| ApakA yaha sundara, dIptimAn evaM svastha zarIra sAMsArika sukha bhogane ke lie hai| isa avasthA meM Apa muni kyoM bane? muni ne kahA - 'rAjan! maiM anAtha thA, isa kAraNa sAdhu banA!' rAjA ko yaha sunakara aura adhika Azcarya huaa| rAjA - 'ApakA itanA sundara rUpa, zarIrasauSThava ApakI anAthatA kI sAkSI nahIM detaa| phira bhI yadi kisI abhAva ke kAraNa Apa anAtha the, yA koI saMrakSaka abhibhAvaka nahIM thA, to lo maiM ApakA nAtha banatA huuN| Apa mere yahA~ raheM, maiM dhana, dhAma, vaibhava tathA samasta prakAra kI bhogasAmagrI Apako detA huuN|' muni - 'rAjan ! Apa svayaM anAtha haiM, phira dUsaroM ke nAtha kaise baneMge?' rAjA - 'maiM apAra sampatti kA svAmI hU~, mere Azrita sArA rAjaparivAra, naukara cAkara, subhaTa, hAthI, ghor3e, ratha Adi haiN| samasta sukhabhoga ke sAdhana mere pAsa haiN| phira maiM anAtha kaise?' muni- 'rAjan ! Apa sanAtha-anAtha ke rahasya ko nahIM samajhate, kevala dhana sampatti hone mAtra se koI sanAtha nahIM ho jaataa| jaba samajha leMge, taba svayaM jJAta ho jAyegA ki Apa anAtha haiM yA sanAtha! maiM apanI ApabItI sunAtA huuN| mere pitA kauzAmbI ke dhanADhya ziromaNi the| merA kula sampanna thaa| merA vivAha ucca kula meM huaa| eka bAra mujhe asahya netra-pIr3A utpanna huii| mere pitAjI ne pAnI kI taraha paisA bahA kara merI cikitsA ke liye vaidya, maMtravAdI, taMtravAdI Adi bulAe, unake saba prayatna vyartha hue| merI mAtA, merI sagI bahaneM, bhAI saba milakara roga nivAraNa ke prayatna meM juTa gae, parantu ve kisI bhI taraha nahIM miTA ske| merI patnI rAta -dina merI sevAzuzrUSA meM juTI rahatI thI, parantu vaha bhI mujhe svastha na kara skii| dhana, dhAma, parivAra, vaidya, cikitsaka Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra - mahAninthIya - koI bhI merI vedanA ko nahIM miTA skaa| mujhe koI bhI usase na bacA sakA, yahI merI anAthatA thii| eka dina roga-zayyA para par3e-par3e maiMne nirNaya kiyA ki 'dhana, parivAra, vaidya Adi saba zaraNa mithyA haiN| mujhe ina AzrayoM kA bharosA chor3e binA zAnti prApta nahIM ho sktii| mujhe zramaNadharma kA ekamAtra Azraya lekara du:kha ke bIjoM-karmoM ko nirmUla kara denA caahie| yadi isa pIr3A se mukta ho gayA to maiM prabhAta hote hI nirgrantha muni bana jaauuNgaa|' isa dRr3ha saMkalpa ke sAtha maiM so gyaa| dhIre-dhIre merA roga svataH zAnta ho gyaa| sUryodaya hote-hote maiM pUrNa svastha ho gyaa| ataH prAta:kAla hI maiMne apane samasta parijanoM ke samakSa apanA saMkalpa doharAyA aura unase anumati lekara maiM nirgrantha muni bana gyaa| rAjan! isa prakAra maiM anAtha se sanAtha ho gyaa| Aja maiM svayaM apanA nAtha hU~, kyoMki merI indriyoM, mana, AtmA Adi para merA anuzAsana hai, maiM svecchA se vidhipUrvaka zramaNadharma kA pAlana karatA huuN| maiM aba trasa-sthAvara samasta prANiyoM kA bhI nAtha (trAtA) bana gyaa|' muni ne anAthatA ke aura bhI lakSaNa batAe, jaise ki -nirgranthadharma ko pAkara usake pAlana se katarAnA, mahAvratoM ko aMgIkAra kara unakA samyak pAlana na karanA, indriyanigraha na karanA, rasalolupatA rakhanA, rAgadveSAdi bandhanoM kA uccheda na karanA, paMcasamiti-trigupti kA upayoga pUrvaka pAlana na karanA, ahiMsAdi vratoM, niyamoM evaM tapasyA se bhraSTa ho jAnA, mastaka muMDA kara bhI sAdhudharma kA AcaraNa na karanA, kevala veSa evaM cihna ke sahAre jIvikA calAnA, lakSaNa, svapna, nimitta, kautuka, vaidyaka Adi vidyAoM kA prayoga karake jIvikA calAnA, aneSaNIya, aprAsuka AhArAdi kA upabhoga karanA, saMyamI evaM brahmacArI na hote hue svayaM ko saMyamI evaM brahmacArI batAnA aadi| ina anAthatAoM kA duSpariNAma bhI muni ne sAtha-sAtha batA diyaa| muni kI anubhavapUta vANI sunakara rAjA atyanta santuSTa evaM prabhAvita huaa| vaha sanAtha-anAtha kA rahasya samajha gyaa| usane svIkAra kiyA ki vAstava meM maiM anAtha huuN| aura taba zraddhApUrvaka muni ke caraNoM meM vandanA kI, sArA rAjaparivAra dharma meM anurakta ho gyaa| rAjA ne muni se apane aparAdha ke lie kSamA maaNgii| punaH vandanA, stuti, bhakti evaM pradakSiNA karake magadheza zreNika lauTa gyaa| prastuta adhyayana jIvana ke eka mahattvapUrNa tathya ko anAvRtta karatA hai ki AtmA svayaM anAtha yA sanAtha ho jAtA hai| bAhya aizvarya, vibhUti, dhana sampatti se, yA muni kA ujalA veSa yA cihna kitane hI dhAraNa kara lene se, athavA mantra, tantra, jyotiSa, vaidyaka Adi vidyAoM ke prayoga se koI bhI vyakti sanAtha nahIM ho jaataa| bAhya vaibhavAdi saba kucha pAkara bhI manuSya AtmAnuzAsana se yadi rikta hai to anAtha hai| 00 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMsaimaM ajjhayaNaM : mahAniyaMThijjaM vIsavA~ adhyayana : mahAninthiIya adhyayana kA prArambha 1. siddhANaM namo kiccA saMjayANaM ca bhaavo| atthadhammagaiM taccaM aNusaTuiM suNeha me|| [1] (sudharmAsvAmI)-(he ziSya!) siddhoM aura saMyatoM ko bhAvapUrvaka namaskAra kara maiM artha (-mokSa) aura dharma (ratnatrayarUpa dharma ke svarUpa) kA bodha karAne vAlI tathyapUrNa anuziSTi (-zikSA) kA pratipAdana karatA hU~, use mujha se suno| vivecana-siddhANaM namo kiccA0--yahA~ adhyayana ke prArambha meM siddhoM (jinake antargata bhASakasiddharUpa arhanta bhI A jAte haiN|) aura saMyatoM (jinake antargata samasta sAvadha pravRttiyoM se virata AcArya, upAdhyAya aura sarva sAdhu-sAdhvIgaNa A jAte haiM) ko namaskAra maMgalAcaraNa ke lie hai| siddha kA artha hai -sita arthAt-baddha aSTavidha karma, jinake dhmAta arthAt-bhasmasAt ho cuke haiM, ve siddha haiN| atthadhammagaI tacca - mumukSuoM yA hitArthiyoM dvArA jisakI abhilASA kI jAe, vaha artha (mokSa yA sAdhya) tathA dharma samyagdarzana-jJAna cAritrarUpa dhrm| gati kA artha hai--(donoM ke) svarUpa kA jJAna karAne vAlA tathya; anushaasn--shikssaa| 1 munidarzanAnantara zreNika rAjA kI jijJAsA 2. pabhUyarayaNo rAyA seNio mghaahivo| vihArajattaM nijAo maNDikucchiMsi ceie|| [2] pracura ratnoM se samRddha magadhAdhipati zreNika rAjA vihArayAtrA ke lie maNDikukSi nAmaka caitya (udyAna) meM nagara se niklaa| 3. nANAdumalayAiNNaM naannaapkkhiniseviyN| nANAkusumasaMchannaM ujjANaM nndnnovmN|| [3] vaha udyAna vividha prakAra ke vRkSoM aura latAoM se vyApta, nAnA prakAra ke pakSiyoM se parisevita evaM vibhinna prakAra ke puSpoM se bhalIbhAMti AcchAdita thA; (kiM bahunA) vaha nandanavana ke samAna thaa| 1. bRhadvRtti, patra 472 (ka) sitaM -baddhavRmihASTavidhaM karma, dhmAtaM -bhasmasAdbhUtameSAmiti siddhaaH| (kha) itthaM paMcaparameSThirUpeSTadevatAstavamabhidhAya ..... / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 uttarAdhyayanasUtra 4. tattha so pAsaI sAhuM saMjayaM susmaahiyN| nisannaM rukkhamUlammi sukumAlaM suhoiyN|| [4] vahA~ (udyAna meM) magadhanareza ne vRkSa ke nIce baiThe hue eka saMyata, samAdhi-yukta, sukumAra evaM sukhocita (sukhopabhoga ke yogya) muni ko dekhaa| 5. tassa rUvaM tu pAsittA rAiNo tammi sNje| accantaparamo AsI aulo ruupvimho|| [5] uma (sAdhu) ke rUpa ko dekhakara rAjA zreNika ko una saMyamI ke prati atyanta atulya vismaya huaa| 6. aho! vaNNo aho! rUvaM aho! ajassa somyaa| aho! khaMtI aho ! muttI aho! bhoge asNgyaa|| [6] (rAjA socane lagA) aho, kaisA varNa (raMga) hai! aho, kyA rUpa hai! aho, Arya kA kaisA saumyabhAva hai ! aho kitanI kSamA (kSAnti) hai aura kitanI nirlobhatA (mukti) hai! aho, bhogoM ke prati inakI kaisI ni:saMgatA hai| 7. tassa pAe u vandittA kAUNa ya pyaahinnN| nAidUramaNAsanne paMjalI pddipucchii|| [7] una muni ke caraNoM meM vandanA aura pradakSiNA karane ke pazcAt rAjA, na atyanta dUra aura na atyanta samIpa (arthAt yogya sthAna meM khar3A rahA aura) karabaddha hokara pUchane lagA - 8. taruNosi aja! pavvaio bhogakAlammi sNjyaa| uvaDhio si sAmaNNe eyamajheM suNemi taa|| [8.] he Arya ! Apa abhI yuvA haiM, phira bhI he saMyata! Apa bhogakAla meM dIkSita ho gae haiM! zramaNadharma (pAlana) ke lie udyata hue haiM; isakA kAraNa maiM sunanA cAhatA huuN| vivecana-pabhUyarayaNo -(1) marakata Adi pracura ratnoM kA svAmI, athavA (2) pravara hAthI, ghor3A, Adi ke rUpa meM jisake pAsa pracura ratna hoM, vh| 1 vihArajattaM nijAo : tAtparya--vihArayAtrA arthAt krIDArtha bhramaNa--saira sapATe ke lie nagara se niklaa|2 ___ sAhuM saMjayaM susamAhiyaM -yadyapi yahA~ 'sAdhu' zabda kahane se hI arthabodha ho jAtA, phira bhI usake do atirikta vizeSaNa prayukta kiye gae haiM, ve sakAraNa hai, kyoMki ziSTa puruSa ko bhI sAdhu kahA jAtA hai, ataH bhrAnti kA nirAkaraNa karane ke lie 'saMyata' (saMyamI) zabda kA prayoga kiyA; kintu nihnava Adi bhI 1. prabhUtAni ratnAni -marakatAdIni, pravaragajAzvAdirUpANi vA yasyA'sau prbhuutrtnH| -bRhadvRtti, patra 472 2. vahI, patra 472 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIsavA~ adhyayana : mahAnirgranthIya 317 bAhya dRSTi se saMyamI ho sakate haiM, ata: 'susamAhita' vizeSaNa aura jor3A gayA, arthAt-vaha saMyata hone ke sAtha-sAtha samyaka mana:samAdhAna sampanna the| accaMtaparamo aulo rUvavimhao--'rAjA ko unake rUpa ke prati atyadhika atula-asAdhAraNa vismaya huaa|' varNa aura rUpa meM antara-varNa kA artha hai susnigdhatA yA gorA, gehuMA Adi raMga aura rUpa kahate haiM -AkAra, (AkRti) evaM DIlaDaula ko| varNa aura rUpa se vyaktitva' jAnA jAtA hai| asaMgayAasaMgatA kA artha-ni:spRhatA yA anAsakti hai| caraNavandana ke bAda pradakSiNA kyoM? -prAcInakAla meM pUjya puruSoM ke darzana hote hI caraNoM meM vandanA aura phira sAtha-sAtha hI unakI pradakSiNA kI jAtI thii| isa vizeSa paripATI ko batAne ke lie yahA~ darzana, vandana aura pradakSiNA kA krama aMkita hai| rAjA kI vismayayukta jijJAsA kA kAraNa zreNika rAjA ko ukta muni ko dekhakara vismaya to isalie huA ki eka to ve muni taruNa the, taruNAvasthA bhogakAla ke rUpa meM prasiddha hai, kintu usa avasthA meM kadAcit koI rogAdi ho yA saMyama ke prati anudyata ho to koI Azcarya nahIM hotA, kintu yaha muni taruNa the, svastha the, samAdhi sampanna the aura zramaNadharmapAlana meM samudyata the, yahI vismaya rAjA kI jijJAsA kA kAraNa bnaa| arthAt -bhogayogya kAla (tAruNya) meM jo Apa pravrajita ho gae haiM, maiM isakA kAraNa jAnanA cAhatA huuN| muni aura rAjA ke sanAtha-anAtha sambandhI uttara-pratyuttara 9. aNAho mi mahArAya! nAho majjha na vijii| aNukampagaM suhiM vAvi kaMci nAbhisamema'haM // [9] (muni)--mahArAja! maiM anAtha huuN| merA koI nAtha nahIM hai| mujha para anukampA karane vAlA yA suhRd (sahRdaya) mujhe nahIM milaa| 10. tao so pahasio rAyA seNio mghaahivo| __evaM te iDDimantassa kahaM nAho na vijaI? [10] (rAjA)--yaha sunakara magadhanareza rAjA zreNika jora se haMsatA huA bolA -isa prakAra Rddhisampanna-RddhimAn (vaibhavazAlI) ApakA koI nAtha kaise nahIM hai? 1. "sAdhuH sarvo'pi ziSTa ucyate, tadvyavacchedArthaM saMyatamityuktaM, so'pi ca bahi:saMyamavAnnihnavAdirapi syAditi suSTha samAhito -mana:samAdhAnavAn susmaahitstmityuktm|" -bRhadvRtti, patra 472 2. 'varNa: susnigdho gauratAdiH, rUpam -aakaarH| -bRhavRtti, patra 473 3. (ka) vahI, patra 473 (kha) uttarA. anuvAda vivecana (muni nathamala), bhA. 1, pR. 262 4. bRhavRtti, patra 473 5. vahI, patra 473 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 uttarAdhyayanasUtra 11. homi nAho bhayantANaM bhoge bhuMjAhi saMjayA! mitta-nAIparivuDo mANussaM khu sudullhN|| [11] he saMyata! (calo, maiM Apa bhadanta kA nAtha banatA huuN| Apa mitra aura jJAtijanoM sahita (yatheccha) viSaya-bhogoM kA upabhoga kariye; (kyoMki) yaha manuSya jIvana atidurlabha hai| 12. appaNA vi aNAho si seNiyA! magahAhivA! appaNA aNAho santo kahaM nAho bhavissasi? [12] (muni)-he magadhAdhipa zreNika! tuma svayaM anAtha ho| jaba tuma svayaM anAtha ho to (kisI dUsare ke) nAtha kaise ho sakoge? 13. evaM vutto narindo so susaMbhanto suvimhio| vayaNaM assuyapuvvaM sAhuNA vimhynnio|| [13] rAjA (pahale hI) ativismita (ho rahA) thA, (aba) muni ke dvArA (tuma anAtha ho) isa prakAra ke azrutapUrva (pahale kabhI nahIM sune gaye) vacana kahe jAne para to vaha narendra aura bhI adhika sambhrAnta (saMzayAkula) evaM vismita ho gyaa| 14. assA hatthI maNussA me puraM anteuraM ca me| bhuMjAmi mANuse bhoge ANA issariyaM ca me|| [14] (rAjA zreNika)-mere pAsa azva haiM, hAthI haiM (aneka) manuSya haiM, (sArA) nagara aura antaHpura merA hai| maiM manuSya sambandhI (sabhI sukha-) bhogoM ko bhoga rahA huuN| merI AjJA calatI hai aura merA aizvarya (prabhutva) bhI hai| 15. erise sampayaggammi svvkaamsmppie| kahaM aNAho bhavai? mA hu bhante! musaM ve|| [15] aise zreSTha sampadA se yukta samasta kAmabhoga mujhe (mere caraNoM meM) samarpita (prApta) hone para bhI bhalA maiM kaise anAtha hU~? bhadanta ! Apa mithyA na boleN| 16. na tumaM jANe aNAhassa atthaM potthaM va patthivA! ahA aNAho bhavaI saNAho vA narAhivA! - [16] (muni) he pRthvIpAla! tuma 'anAtha' ke artha yA paramArtha ko nahIM jAnate ho ki narAdhipa bhI kaise anAtha yA sanAtha hotA hai? vivecana-aNAhomi-muni dvArA ukta yaha vRttAnta 'bhUtakAlIna' hote hue bhI tatkAlApekSayA sarvatra vartamAnakAlika prayoga kiyA gayA hai| arthAt -maiM anAtha thA, merA koI bhI nAtha nahIM thaa| 1 nAbhisamemahaM--kisI anukampAzIla sahRdaya suhRd kA mere sAtha samAgama nahIM huA, jisase ki maiM 1. ... tatkAlApekSayA vrtmaannirdeshH|'-bRhvRtti, patra 473 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIsavA~ adhyayana : mahAnirgranthIya nAtha bana jAtA; yaha muni ke kahane kA Azaya hai / 1 vimhayannao- --vaha zreNika narendra pahale hI muni ke rUpAdi ko dekhakara vismata thA, phira tU anAtha hai, isa prakAra kI azrutapUrva bAta sunate hI aura bhI adhika AzcaryAnvita evaM atyAkula ho gayA / 2 iDDimaMtassa -- RddhimAn -- Azcaryajanaka AkarSaka varNAdi sampattizAlI / 3 'kahaM nAho na vijnaI ?' - zreNika rAjA ke kathana kA Azaya yaha hai ki 'yatrAkRtistatra guNA vasanti ' isa nyAya se ApakI AkRti se Apa anAtha the, aisA pratIta nahIM hotaa| ApakI AkRti hI Apa sanAthatA kI sAkSI de rahI hai| phira jahA~ guNa hote haiM, vahA~ dhana hotA hai aura dhana hotA hai, vahA~ 'zrI' aura zrImAn meM AjJA aura jahA~ AjJA ho vahA~ prabhutA hotI hai yaha lokapravAda hai / isa dRSTi se Apa meM anAthatA sambhava nahIM hai| homi nAho bhayaMtANaM zreNika rAjA ke kahane kA abhiprAya yaha hai ki itane para bhI yadi anAthatA hI Apake pravrajyA grahaNa kA kAraNa hai to maiM ApakA nAtha banatA huuN| Apa sanAtha banakara mitra - jJAtijana sahita yatheccha bhogoM kA upabhoga kIjie aura durlabha manuSya janma ko sArthaka kIjie / zreNika rAjA 'nAtha' kA artha- 'yogakSema karane vAlA' samajhA huA thA, isI dRSTi se usane muni se kahA thA ki maiM ApakA nAtha (yogakSemavidhAtA) banatA huuN| aprApta kI prApti ko 'yoga' aura prApta vastu ke saMrakSaNa ko 'kSema' kahate haiN| zreNika ne muni ke samakSa isa prakAra ke yogakSema ko vahana karane kA dAyitva svayaM lene kA prastAva rakhA thA / 5 ANAissariyaM ca me - (1) AjJA-askhalitazAsanarUpa, aura aizvarya -- dravyAdisamRddhi, athavA (2) AjJA sahita aizvarya - prabhutva, donoM mere pAsa haiN| 319 niSkarSa - rAjA bhautika sampadAoM aura pracura bhogasAmagrI Adi ke svAmI ko hI 'nAtha' samajha rahA thaa| isalie muni ne usako kahA--tuma nahIM jAnate ki puruSa 'anAtha' yA ' sanAtha' kaise hotA hai ?7 - 1. na kenacidanukampakena suhRdA vA saMgato'hamityAdinA'rthena tAruNye'pi pravrajita iti bhAvaH / - bRhadvRtti, patra 473 2. vahI, patra 474 5. 3. vahI, patra 473 4. vahI, patra 473 : "yatrAkRtistatra guppA vasanti, tathA 'guNavati dhanaM, tataH zrIH, zrImatyAjJA, tato rAjyamiti' lokapravAdaH / tathA ca na kathaJcidanAthatvaM bhavataH sambhavatIti bhAvaH / ' 6. 7. (ka) yadi anAthataiva bhavataH, pravrajyApratipattihetustadA bhayAmyahaM bhadantAnAM - pUjyAnAM nAthaH / mayi nAthe mitrANi jJAtayo bhogAzca tava sulabhA evetyabhiprAyeNa bhogetyaadyuktvaan|" (kha) 'nAthaH yogakSemavidhAtA' / -- bRhadvRtti, patra 473 AjJA-askhalitazAsanAtmikA, aizvaryaM ca dravyAdisamRddhi:, yadvA AjJayA aizvaryaM - prbhutvm-aajnyaishvrym| 44 - vahI, patra 474 'anAthazabdasyArthaM cAbhidheyam, utthAM vA -- utthAnaM mUlotpattiM, kenAbhiprAyeNa mayoktamityevaMrUpAm / athavA - artha, protthAM vA - prakRSTotthAnarUpAmataeva yathA'nAthaH sanAtho vA bhavati tathA ca na jAnISe iti sambandhaH / " - --bRhadvRtti, patra 475 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 uttarAdhyayanasUtra muni dvArA apanI anAthatA kA pratipAdana 17. suNeha me mahArAya! avvakkhitteNa ceysaa| jahA aNAho bhavaI jahA me ya pvttiyN|| [17] he mahArAja! Apa mujhe se avyAkSipta (ekAgra) citta hokara suniye ki (vAstava meM manuSya) anAtha kaise hotA hai? aura maiMne kisa abhiprAya se vaha (anAtha) zabda prayukta kiyA hai? 18. kosambI nAma nayarI puraannpurbheynnii| tattha AsI piyA majjha pbhuuydhnnsNco|| [18] (muni)-prAcIna nagaroM meM asAdhAraNa, advitIya kauzAmbI nAma kI nagarI hai| usameM mere pitA (rahate) the| unake pAsa pracura dhana kA saMgraha thaa| 19. paDhame vae mahArAya! aulA me acchiveynnaa| __ ahotthA viulo dAho savvaMgesu ya ptthivaa!|| [19] mahArAja! prathama vaya (yuvAvasthA) meM mujhe (eka bAra) atula (asAdhAraNa) netra pIr3A utpanna huii| he pRthvIpAla! usase mere zarIra ke sabhI aMgoM meM bahuta (vipula) jalana hone lgii| 20. satthaM jahA paramatikkhaM sriirvivrntre| __paveseja arI kuddho evaM me acchiveynnaa|| [20] jaise koI zatru kruddha hokara zarIra ke (kAna-nAka Adi ke) chidroM meM atyanta tIkSNa zastra ko ghoMpa de aura usase jo vedanA ho, vaisI hI (asahya) vedanA merI AMkhoM meM hotI thii| 21. tiyaM me antaricchaM ca uttamaMgaM ca piiddii| indAsaNisamA ghorA veyaNA prmdaarunnaa|| [21] indra ke vajra-prahAra ke samAna ghora evaM parama dAruNa vedanA mere trika--kaTi bhAga ko, antareccha- hRdaya ko aura uttamAMga -mastiSka ko pIr3ita kara rahI thii| 22. uvaTThiyA me AyariyA vijaa-mnttigicchgaa| ___ abIyA satthakusalA mnt-muulvisaaryaa|| [22] vidyA aura maMtra se cikitsA karane vAle, maMtra tathA mUla (jar3I-bUTiyoM meM) vizArada, advitIya zAstrakuzala prANAcArya (AyurvedAcArya) upasthita hue| 23. te me tigicchaM kuvvanti cAuppAyaM jhaahiyN| na ya dukkhA vimoyanti esA majjha annaahyaa|| [23] jaise bhI merA hita ho, vaise unhoMne merI catuSpAda (vaidya, rogI, auSadha aura paricAraka rUpa catuSprakAra) cikitsA kI, kintu ve mujhe duHkha (pIr3A) se mukta na kara sake; yaha merI anAthatA hai| 24. piyA me savvasAraM pi dijAhi mama kaarnnaa| na ya dukkhA vimoei esA majjha annaahyaa|| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIsavA~ adhyayana : mahAnirgranthIya 321 [24] mere pitA ne mere nimitta (una cikitsakoM ko upahArasvarUpa) (ghara kI) sarvasAra (samasta dhana Adi sArabhUta) vastue~ dIM, kintu ve mujhe duHkha se mukta na kara sake, yaha merI anAthatA hai / mAyA ya me mahArAya ! puttasogaduhaTTiyA / naya dukkhA vimoie esA majjha aNAhayA // 25. [25] he mahArAja! mukta na kara sakI, yaha merI 26. hai| merI mAtA putra zoka ke duHkha se pIr3ita rahatI thI, kintu vaha bhI mujhe duHkha se anAthatA hai| bhAyaro me mahArAya ! sagA jeTTha-kaNiTThagA / na ya dukkhA vimoyanti esA majjha aNAhayA // [26] mere bar3e aura choTe sabhI sahodara bhAI bhI duHkha se mukta nahIM kara sake, yaha merI anAthatA 27. bhaiNIo me mahArAya ! sagA jeTTha- kaNiTThagA / na ya dukkhA vimoyanti esA majjha aNAhayA // [27] mahArAja ! merI choTI aura bar3I sagI bhaginiyAM ( bahaneM) bhI mujhe duHkha se sakIM yaha merI anAthatA hai / 28. bhAriyA me mahArAya ! aNurattA aNuvvayA / puNehiM nahiM uraM me parisiMcAI // [28] mahArAja! merI patnI, jo mujha meM anuraktA aura anuvratA (pativratA ) thI, azrupUrNa netroM se mere ura:sthala (chAtI) ko sIMcatI rahatI thI / 29. annaM pANaM ca pahANaM ca gandha-malla-vilevaNaM / ma nAyamaNAyaM vA sA bAlA novabhuMjaI // mukta nahIM kara [29] vaha bAlA (navayauvanA patnI) mere jAnate yA anajAnate (pratyakSa yA parokSa meM ) kadApi anna, pAna, snAna, gandha, mAlya aura vilepana kA upabhoga nahIM karatI thI / 30. khaNaM pi me mahArAya ! pAsAo vi na phiTTaI / na ya dukkhA vimoei esA majjha aNAhayA // [30] vaha eka kSaNabhara bhI mujha se dUra nahIM haTatI thI; phira bhI vaha mujhe duHkha se vimukta na kara sakI, mahArAja! yaha merI anAthatA hai / vivecana -anAthatA ke katipaya kAraNa : muni ke mukha se - (1) vividha cikitsakoM ne vividha prakAra se cikitsA kI, kintu duHkha mukta na kara sake, (2) mere pitA ne cikitsA meM pAnI kI taraha sarvasva bahAyA, kintu ve bhI duHkhamukta na kara sake, (3) putraduHkhapIr3ita mAtA bhI du:khamukta na kara sakI, (4) choTe-bar3e bhAI bhI duHkhamukta na kara sake, (5) choTI-bar3I bahaneM bhI duHkhamukta na kara sakIM, Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 uttarAdhyayanasUtra (6) anuraktA evaM pativratA patnI bhI du:khamukta na kara skii| apanI anAthatA ke ye katipaya kAraNa munivara ne prastuta kiye haiN| 1 ___purANapurabheyaNI-apane guNoM se asAdhAraNa hone ke kAraNa purAtana nagaroM se bhinnatA sthApita karane vAlI arthAt-pramukha nagarI yA zreSTha nagarI (kauzAmbI nagarI) thii| ghorA paramadAruNA-ghorA-bhayaMkara, jo dUsaroM ko bhI pratyakSa dikhAI de, aisI bhyotpaadinii| paramadAruNA --atIva duHkhotpaadikaa| uvaTThiyA -(vedanA kA pratIkAra karane ke lie) udyata hue| AyariyA : AcAryA - prANAcArya, vaidy| satthakusalA--(1) zastrakuzala (zalyacikitsA yA zastrakriyA meM nipuNa cikitsaka) aura (2) zAstrakuzala (aayurvedvishaard)| maMtamUlavisArayA-mantroM aura mUloM-auSadhiyoM-jar3IbUTiyoM ke vizeSajJa / cAuppAyaM-catuSpadAM-caturbhAgAtmaka cikitsA--(1) bhiSak, bheSaja, rugNa aura paricAraka rUpa cAra caraNoM vAlI, (2) vamana, virecana, mardana evaM svedana rUpa caturbhAgAtmaka, athavA (3) aMjana, bandhana, lepana aura mardana rUpa cikitsaa| sthAnAMgasUtra meM vaidyAdi cAroM cikitsA ke aMga kahe gae haiN| apane-apane zAstroM tathA guruparamparA ke anusAra vividha cikitsakoM ne cikitsA kI, kintu pIr3A na miTA ske| aNuvvayA-anuvratA : kulAnurUpa vrata-AcAra vAlI, arthAt-pativratA athavA 'anuvayAH' rUpAntara hone se artha hogA--vaya ke anurUpa (vaha sabhI kArya sphUrti se karatI) thii|6|| ____ pAsAovi na phiTTai-mere pAsa se kabhI dUra nahIM hotI thI, haTatI na thii| arthAt-usakA mere prati itanA adhika anurAga yA vAtsalya thaa| anAthatA se sanAthatA-prApti kI kathA 31. tao haM evamAhaMsu dukkhamA hu puNo punno| veyaNA aNubhaviuM je saMsArammi annnte|| 1. uttarAdhyayana, a. 20 mUlapATha tathA bRhadvRtti kA sArAMza 2. "purANapurANi bhinatti -svaguNairasAdhAraNatvAd bhedena vyavasthApayati -puraannpurbhedinii|" -bRhadvRtti, patra 475 3. ghorA- pareSAmapi dRzyamAnA, bhayotpAdanI; prmdaarunnaa-atiivduHkhotpaadikaa| 4. (ka) upasthitAH-vedanApratIkAraM prtyudytaaH| -vahI, patra 475 (kha) AcAryA:-prANAcAryAH , vaidyA iti yaavt| -vahI, patra 475 (ka) "zastreSu zAstreSu vA kuzalAH zastrakuzalAH zAstrakuzalAH vaa|" (kha) "catuSpadAM --bhissgbhaissjaaturprticaarkaatmkcturbhaagaaN|"-bRhvRtti, patra 475 (ga) "cauvvihA tigicchA paNNattA,taM0--vijo, osadhAI, Aure, pricaarte|"-sthaanaaNg. sthA. 4/343 - (gha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 3 pR.591 6. "kulAnurUpaM vrataM-AcAro'syA anuvratA, pativrateti yAvat, vayo'nurUpA vaa|'- bRhadvRtti, patra 476 7. "matpArthAcca nApayAti. sadA sannihitaivAste, anena tasyA ativtsltvmaah|" - bRhadvatti, patra 476 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIsavA~ adhyayana : mahAnirgranthIya 323 [31] taba maiMne (mana hI mana ) isa prakAra kahA (-socA -) ki "prANI ko isa ananta saMsAra meM avazya hI bAra-bAra duHsaha vedanA kA anubhava karanA hotA hai|' 32. saiM ca jai muccejjA veyaNA viulA io| khanto danto nirArambho pavvae anngaariyN|| [32] yadi isa vipula vedanA se eka bAra mukta ho jAU~ to maiM kSAnta, dAnta aura nirArambha anagAratA (bhAvabhikSutA) meM pravrajita ho jaauuNgaa| 33. evaM ca cintaittANaM pasutto mi narAhivA! pariyaDantIe rAIe veyaNA me khayaM gyaa|| [33] he nareza! isa prakAra (mana meM) vicAra karake maiM so gyaa| parivarttamAna (vyatIta hotI huI) rAtri ke sAtha-sAtha merI (netra-) vedanA bhI naSTa ho gii| 34. tao kalle pabhAyammi ApucchittANa bndhve| khanto danto nirArambho pvvio'nngaariyN|| [34] tadantara prabhAtakAla meM nIroga hote hI maiM bandhujanoM se anumati lekara kSAnta, dAnta aura nirArambha hokara anagAradharma meM pravrajita ho gyaa| 35. tato haM nAho jAo appaNo ya parassa y| savvesiM ceva bhUyANaM tasANa thAvarANa y|| [35] taba (pravrajyA aMgIkAra karane ke bAda) maiM apanA aura dUsaroM kA, trasa aura sthAvara sabhI prANiyoM kA 'nAtha' ho gyaa| 36. appA naI veyaraNI appA me kuuddsaamlii| __ appA kAmahuA dheNU appA me nandaNaM vnnN|| [36] apanI AtmA svayaM hI vaitaraNI nadI hai, apanI AtmA hI kUTazAlmali vRkSa hai, AtmA hI ' kAmadugdhA dhenu hai aura apanI AtmA hI nandanavana hai| 37. appA kattA vikattA ya duhANa ya suhANa y| appA mittamamittaM ca duppaTThiya--supaTThio // [37] AtmA hI apane sukha-duHkha kA kartA aura vikartA (vinAzaka ) hai| suprasthita (-sat pravRtti meM sthita) AtmA hI apanA mitra hai aura duHprasthita (-duSpravRtti meM sthita) AtmA hI apanA zatru vivecana-anAthatA dUra karane kA upAya--prastuta pAMca gAthAoM (31 se 35 taka) meM muni ne prakArAntara se anAthatA dUra karane kA nuskhA batA diyA hai| vaha krama saMkSepa meM isa prakAra hai-(1) anAthatA ke mUla kAraNa kA cintana-saMsAra meM prANI ko bAra-bAra janma-maraNadi kA duHsaha duHkhAnubhava, (2) anAthatA Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra ke mUla kAraNabhUta duHkha ko dUra karane ke lie anagAradharma aMgIkAra karane kA dRr3ha saMkalpa, (3) vedanA ke mUla kAraNabhUta janmamaraNAdi duHkha (vedanA rUpa) kA nAza, (4) sanAtha banane ke lie pravrajyA - svIkAra aura (5) isake pazcAt -- sva- para kA 'nAtha' bananA / 1 324 dukkhamA: artha - 'duHkSamA' kA artha hai - duHsahA / yaha vedanA kA vizeSaNa hai| 2 pavvaie aNagAriyaM - (1) pravajana karUMgA arthAt -- ghara se pravrajyA ke lie niSkramaNa karUMgA, phira anagAratA arthAt-bhAvabhikSutA ko aMgIkAra karUMgA, athavA (2) anagAritA kA pravrajana svIkAra karUMgA, jisase ki saMsAra kA ucchedana hone se mUla se hI vedanA utpanna nahIM hogii| kalle bhAyammi : do artha - (1) kalya arthAt nIroga hokara prabhAta - prAtaH kAla meM / athavA (2) kalye - AgAmI kala, cintanAdi kI apekSA se dUsare dina prAtaH kAla meM / sva-para evaM trasa-sthAvaroM kA nAtha : kaise ? - (1) iMndriya aura mana ko vaza meM kara lene ke kAraNa 'sva' kA nAtha ho jAtA hai| AtmA inakI tathA sAMsArika padArthoM kI gulAmI chor3a detA hai, taba apanA nAtha bana jAtA hai / (2) dUsare vyaktiyoM kA nAtha sAdhu bana jAne para hotA hai, kyoMki vAstavika sukha jinheM aprApta hai, unheM prApta karAtA hai tathA jinheM prApta hai, unheM rakSaNopAya batAtA hai| isa kAraNa muni 'nAtha' banatA hai| isI prakAra (3) trasa-sthAvara jIvoM kA nAtha yAnI zaraNadAtA, trAtA, dharmamUrti saMyamI sAdhu hai hI / apanA 'nAtha' yA 'anAtha' kaise ? - nizcayadRSTi duSpravRta AtmA hI 'anAtha' hai| 'dhammapada' meM isa sambandha meM eka gAthA hai. satpravRtta AtmA hI apanA nAtha hai aura attA hi attano nAtho, ko hi nAtho paro siyA / attanA hI sudantena 'nAthaM' labhati dullabhaM // // 4 // arthAt -- AtmA hI AtmA kA nAtha hai yA ho sakatA hai| isakA dUsarA kauna nAtha (svAmI) ho sakatA hai? bhalIbhAMti damana kiyA gayA AtmA svayaM hI durlabha 'nAtha' (svAmitva) pada prApta kara letA hai| AtmA hI mitra aura zatru Adi -AtmA upakArI hone se mitra hai aura apakArI hone se zatru / duSpravRtti meM sthita AtmA zatru hai aura satpravRtti meM sthita mitra hai| duSprasthita AtmA hI samasta duHkhahetu hone se vaitaraNI Adi rUpa hai aura suprasthita AtmA sakala sukhahetu hone se kAmadhenu, nandanavana Adi rUpa hai| niSkarSa -- prastuta do gAthAoM ( 36-37) meM yaha Azaya garbhita hai ki pravrajyAvasthA meM suprasthita hone se yogakSema karane meM samartha hone se sAdhu sva-para kA nAtha jAtA hai|7 1. uttarA mUlapATha, a. 20, gA. 31 se 35 taka kA sArAMza / 2. bRhadvRtti, patra 176 3. pravrajeyaM--gRhAnniSkrAmayeyam tatazca anagAratAM -- bhAvabhikSutAmaMgIkuryAmiti / yadvA -- pravrajeyaM -- pratipadyeyamanagAritAM, yena saMsArocchittito mUlata eva na vedanAsambhavaH / vahI, patra 476 4. " kalyo-- nIrogaH san prabhAte- prAtaH, yadvA kalla iti cintanAdinA'pekSayA dvitIyadine prakarSeNa vrajito gataH / " vahI, patra 476 6. bRhadvRtti, patra 467 kA tAtparya 5. 7. vahI, pRSTha 477 dhampapada, 12 vA~ attavaggo, gA. 4 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIsavA~ adhyayana : mahAnirgranthIya 325 anya prakAra kI anAthatA 38. imA hu annA vi aNAhayA nivA ! tamegacitto nihuo sunnehi| niyaNThadhammaM lahiyANa vI jahA sIyanti ege bahukAyarA nraa|| [38] he nRpa! yaha eka aura bhI anAthatA hai; zAnta aura ekAgracitta ho kara use suno| jaisekaI atyanta kAyara nara hote haiM, jo nirgranthadharma ko pA kara bhI duHkhAnubhava karate haiM / (usakA AcaraNa karane meM zithila ho jAte haiN|) 39. jo pavvaittANa mahavvayAI sammaM no phAsayaI pmaayaa| aniggahappA ya rasesu giddhe na mUlao chindai bandhaNaM se|| [36] jo pravrajyA grahaNa karake pramAdavaza mahAvratoM kA samyak pAlana nahIM karatA; apanI AtmA kA nigraha nahIM karatA; rasoM meM Asakta rahatA hai; vaha mUla se (rAgadveSarUpa) bandhana kA uccheda nahIM kara paataa| 40. AuttayA jassa na asthi kAi iriyAe bhAsAe thesnnaae| AyANa-nikkheva-duguMchaNAe na vIrajAyaM aNujAi mggN|| [40] jisakI IryA, bhASA, eSaNA aura AdAna-nikSepa meM tathA uccAra-prasravaNAdi-pariSThApana (jugupsanA) meM koI bhI AyuktatA (-sAvadhAnI) nahIM hai, yaha vIrayAta-vIra puruSoM dvArA sevita mArga kA anugamana nahIM kara sktaa| 41. ciraM pise muNDaruI bhavittA athiravvae tava-niyamehi bhtte| ciraM pi appANa kilesaittA na pArai hoi hu sNpraae|| [41] jo ahiMsAdi vratoM meM asthira hai, tapa aura niyamoM se bhraSTa hai, vaha cirakAla taka muNDaruci raha kara aura cirakAla taka AtmA ko (loca Adi se) kleza de kara bhI saMsAra kA pAragAmI nahIM ho paataa| 42. polle va muTThI jaha se asAre ayantie kUDakahAvaNe vaa| rADhAmaNI veruliyappagAse amahagghae hoi ya jaannesu|| [42] jaise polI (khAlI) muTThI nissAra hotI hai, usI taraha vaha (dravyasAdhu ratnatrayazUnya hone se) sArarahita hotA hai| athavA vaha khoTe sikke (kArSApaNa) kI taraha ayantrita (anAdaraNIya athavA apramANita) hotA hai; kyoMki vaiDUryamaNi kI taraha camakane vAlI tuccha rADhAmaNi-kAcamaNi ke samAna vaha jAnakAra parIkSakoM kI dRSTi meM mUlyavAn nahIM hotaa| 43. kusIlaliMga iha dhAraittA isijjhayaM jIviya vuuhittaa| __ asaMjae saMjayalappamANe viNighAyamAgacchai se cirNpi|| [43] jo (sAdhvAcArahIna) vyakti kuzIloM (pArzvasthAdi AcArahInoM) kA veSa (liMga) tathA 1. bRhadvRtti, patra 467 kA tAtparya Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 uttarAdhyayanasUtra RSidhvaja (rajoharaNadi municihna) dhAraNa karake apanI jIvikA calAtA (bar3hAtA hai aura asaMyamI hote hue bhI apane Apako saMyamI kahatA hai; vaha cirakAla taka vinighAta (vinAza) ko prApta hotA hai / 44. visaM tu pIyaM jaha kAlakUDaM haNAi satthaM jaha kuggahIyaM / ese va dhammo visaovavanno haNAr3a veyAla ivAvivanno // [44] jaise--piyA huA kAlakUTa viSa tathA viparItarUpa se pakar3A huA zastra, svayaM kA ghAtaka hotA hai aura aniyaMtrita vaitAla bhI vinAzakArI hotA hai, vaise hI viSayavikAroM se yukta yaha dharma bhI vinAza kara detA hai| 45. je lakkhaNaM suviNaM pauMjamANe nimitta -- koUhalasaMpagADhe / kuheDavijjAsavadArajIvI na gacchaI saraNaM tammi kAle // [45] jo lakSaNazAstra aura svapnazAstra kA prayoga karatA hai, jo nimittazAstra aura kautuka - kArya meM atyanta Asakta hai, mithyA Azcarya utpanna karane vAlI kuheTaka vidyAoM (jAdUgaroM ke tamAzoM) AzravadvAra ( karmabandhana hetu ) rUpa jIvikA karatA hai, vaha usa karmaphalabhoga ke samaya kisI kI zaraNa nahIM pA sakatA / 46. tamaMtameNeva use asIle sayA duhI vippariyAsuvei / saMdhAvaI naragatirikkhajoNiM moNaM virAhettu asAhurukhe // [46] zIlavihIna vaha dravyasAdhu apane ghora ajJAnatamas ke kAraNa duHkhI ho kara viparIta dRSTi ko prApta hotA hai| phalata: asAdhurUpa vaha sAdhu munidharma kI virAdhanA karake naraka aura tiryaJcayoni meM satata AvAgamana karatA rahatA hai| 1 47. uddesiyaM kIyagaDaM niyAgaM na muMbaI kiMci aNesaNijjaM / aggI vivA savvabhakkhI bhavittA io cuo gacchai kaTTu pAvaM // [47] jo auddezika, krItakRta, niyAga (nityapiNDa) Adi ke rUpa meM thor3A-sA bhI aneSaNIya AhAra nahIM chor3atA; vaha bhikSu agni ke samAna sarvabhakSI hokara pApa karma karake yahA~ se mara kara durgati meM jAtA hai| 48. na taM arI kaMThachettA karei jaM se kare appaNiyA durappA / se nAhi maccumuhaM tu patte pacchANutAveNa dayAvihUNo // [48] usa (pApAtmA sAdhu) kI apanI duSpravRttizIla durAtmA jo anartha karatI hai, vaha (vaisA anartha) galA kATane vAlA zatru bhI nahIM karatA / ukta tathya ko vaha nirdaya ( - saMyamahIna) manuSya mRtyu ke mukha meM pahu~cane ke samaya pazcAttApa ke sAtha jAna paaegaa| 49. niraTTiyA naggaruI u tassa je uttama vivajjAsamei | ime vi se natthi pare vi loe duhao vi se jhijjai tattha loe // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIsavA~ adhyayana : mahAnirgranthIya 327 [49] jo (dravyasAdhu) uttamArtha (antima samaya kI ArAdhanA) ke viSaya meM viparIta dRSTi rakhatA hai, usakI zrAmaNya meM ruci vyartha hai| usake lie na to yaha loka hai aura na hI prlok| donoM lokoM ke prayojana se zUnya hone ke kAraNa vaha donoM lokoM se bhraSTa bhikSu (cintA se) kSINa ho jAtA hai| 50. emeva'hAchanda- kusIlarUve maggaM virAhettu jinnuttmaannN| kurarI vivA bhogarasANugiddhA niraTThasoyA priyaavmei|| [50] isI prakAra svacchanda aura kuzIlarUpa sAdhu jinottamoM (jinezvaroM) ke mArga kI virAdhanA karake vaise hI paritApa ko prApta hotA hai, jaise ki bhogarasoM meM gRddha hokara nirarthaka zoka karane vAlI kurarI pakSiNI paritApa ko prApta hotI hai| vivecana--sAdhakoM kI anAthatA ke prakAra--prastuta 38vIM se 50vIM gAthA taka meM anAthI muni dvArA sAdhujIvana aMgIkAra karane para bhI sanAtha ke badale 'anAtha' banane vAle sAdhakoM kA lakSaNa diyA gayA hai--(1) nigranthadharma ko pAkara usake pAlana karane se katarAne vAle, (2) pravrajita hokara pramAdavaza mahAvratoM kA samyak pAlana na karane vAle, (3) Atmanigraha na karane vAle, (4) rasoM meM Asakta, (5) paMca samitiyoM ke pAlana meM sAvadhAnI na rakhane vAle, (6) ahiMsAdi mahAvratoM meM asthira, (7) tapa aura niyamoM se bhraSTa, kevala muNDanaruci, (8) ratnatrayazUnya hone se vijJoM kI dRSTi meM mUlyahIna, (9) kuzIlaveSa tathA RSidhvaja dhAraNa karake unase apanI jIvikA calAne vAle, (veSa-cihnajIvI), (10) asaMyamI hote hue bhI svayaM ko saMyamI kahane vAle, (11) viSayavikAroM ke sAtha munidharma ke ArAdhaka, (12)lakSaNazAstra kA prayoga karane vAle, (13)nimittazAstra evaM kautukakArya meM atyAsakta, (14) jAdU ke khela dikhA kara jIvikA calAne vAle, (15) zIlavihIna, viparItadRSTi, munidharmavirAdhaka asAdhurUpa sAdhu, (16) auddezika Adi aneSaNIya AhAra-grahaNakartA, agnivat sarvabhakSI sAdhu, (17) duSpravRttizIla durAtmA evaM saMyamahIna sAdhaka, (18) antima samaya kI ArAdhanA ke viSaya meM viparItadRSTi evaM ubhayaloka-prayojanabhraSTa sAdhu aura (19) yathAchanda evaM kuzIla tathA jinamArgavirAdhaka sAdhu / ' sIyaMti-nigranthadharma ke pAlana meM zithila ho jAte haiM, katarAte haiN| jo svayaM nigranthadharma ke pAlana meM duHkhAnubhava karate haiM, ve sva-para kI rakSA karane meM kaise samartha ho sakate haiM? ataeva unakI anAthatA spaSTa hai| aauttyaa--saavdhaanii| duguMchaNAe : jusupsanAyAM-uccAra-prasravaNa Adi saMyama ke prati upayogazUnya hone se tathA pariSThApanA jugupsanIya hone se use "jugupsanA" kahA gayA hai| vIrajAyaM maggaM-vIroM ke dvArA yAta arthAt-jisa mArga para vIra puruSa calate haiM, vaha maarg| muMDaruci-cirakAla se sira muMDAne- arthAt kezaloca karane meM jisakI ruci rahI hai, jo sAdhujIvana ke zeSa AcAra se vimukha rahatA hai, vaha na to tapa karatA hai aura na kisI niyama ke pAlana meM ruci rakhatA hai| ciraM pi appANa kilesaittA-cirakAla taka loca Adi se apane Apa ko klezita karake - kaSTa dekr| 1. uttarA. mUlapATha a. 20, gA. 38 se 50 taka 2. bRhadvRtti, patra 478 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra ayaMtie kUDakahAvaNe vA -- isakA sAmAnya artha hotA hai-- ayaMtrita -- aniyamita kUTakArSApaNavat / kArSApaNa eka sikke kA nAma hai, jo cAMdI kA hotA thA / yahA~ sAdhvAcArazUnya niHsAra ( thothe ) sAdhu kI khoTe sikke se upamA dI gaI hai| khoTe sikke ko koI bhI nahIM apanAtA aura na usase vyavahAra calatA hai, vaha sarvathA upekSaNIya hotA hai, isI taraha samyagdarzanAdi ratnatrayarahita sAdhu bhI guru, saMgha Adi dvArA upekSaNIya hotA hai / 328 isijjhayaM jIviya vUhaittA - (1) RSidhvaja arthAt municihna - rajoharaNa Adi, unhIM ko jIvikA ke lie logoM ke samakSa pradhAna rUpa se pratipAdita karake, arthAt -- sAdhu ke rajoharaNAdi cihna hone cAhie, aura bAtoM meM kyA rakhA hai ? isa prakAra veSa aura cihna se jIne vAlA / athavA (2) RSidhvaja se asayaMmI jIvana kA poSaNa karake, yA (3) nirvAhopAyarUpa jIvikA kA poSaNa karake / 2 ese va dhammo visaovavanno -- kAlakUTa viSa Adi kI taraha zabdAdi viSayoM se yukta suvidhAvAdI dharma -- zramaNadharma bhI vinAzakArI arthAt -- durgatipatana kA hetu hotA hai| veyAla ivAvivaNNo-maMtra Adi se vaza meM nahIM kiyA huA aniyaMtrita vetAla bhI apane sAdhaka ko dhvaMsa kara detA hai, tadvat / 3 kuheDavijjAsavadArajIvI -- kuheTaka vidyA -- mithyA, Azcarya meM DAlane vAlI maMtra-taMtrajJAnAtmikA vidyA, jo ki karmabandhana kA hetu hone se AzravadvAra rUpa hai, aisI jAdUgarI vidyA se jIvikA calAne vAlA / 4 nimitta koUhalasaMpagADhe-- nimitta kahate haiM--bhauma, antarikSa Adi, kautUhala -- kautuka -- saMtAnAdi lie snAnAdi prayoga btaanaa| ina donoM meM atyAsakta / tamaMtameNeva u se0.. atyanta mithyAtva se Ahata hone ke kAraNa ghora ajJAnAndhakAra ke kAraNa vaha zIlavihIna dravyasAdhu sadA virAdhanAjanita duHkha se duHkhI hokara tatvAdi ke viSaya meM viparIta dRSTi apanAtA hai| aggIva savvabhakkhI - jaise agni gIlI - sUkhI sabhI lakar3iyoM ko apanA bhakSya banA letI (jalA DAlatI hai, vaise hI hara paristhiti meM aneSaNIya grahaNazIla kusAdhu aprAsuka Adi sabhI padArtha khA jAtA hai| ....... se nAhiI. . pacchANutAveNa - vaha saMyama satyAdivihIna dravyasAdhu mRtyu ke samaya * 'hAya ! maiMne bahuta burA kiyA, pApakarma kiyA', isa rUpa meM pazcAtApa ke sAtha ukta tathya ko jAna letA hai / kahAvata hai - ---- 1. ayantritaH -- aniyamitaH kUTakArSApaNavat / vA zabdasyehopamArthatvAt / yathA'sau na kenacit kUTatayA niyaMtryate, tathaiSo'pi gurUNAmapyavinItatayopekSaNIyatvAt / --bRhadvRtti, patra 478 2. 'RSidhvajaM - municihnaM rajoharaNAdi, jIviyatti -- jIvikAyai, bRhaMyitvA -- idameva pradhAnamiti khyApanenopabRMhya; yadvA 'isijjhayaMmi' - RSidhvajena jIvitaM - asayaMmajIvitaM, jIvikAM vA -- nirvahaNopAyarUpAM bRhaMyitveti -- poSayitvA / bRhadvRtti, patra 478 -1 3-4. bRhadvRtti, patra 478-479 5. bRhadvRtti, patra 479 6. 'tamastamasaiva -- atimidhyAtvopahatatayA prakRSTAjJAnenaiva ..... / - vahI, patra 479 7. bRhadvRtti, patra 479 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIsavA~ adhyayana : mahAnirgranthIya 329 mRtyu ke samaya atyanta maMdadharmI mAnava ko bhI dharmaviSayaka ruci utpanna hotI hai, kintu usa samaya sivAya pazcAtApa ke vaha kucha kara nahIM sktaa| isa vAkya meM yaha upadeza garbhita hai ki pahale se hI mUDhatA chor3akara durAcAra pravRtti chor3a denI caahie| duhaovi sejhijjhai--jisa sAdhu ke lie ihaloka aura paraloka kucha bhI nahIM hai, vaha zarIrakleza ke kAraNabhUta kezaloca Adi karake kevala kaSTa uThAtA hai| isalie vaha ihaloka bhI sArthaka nahIM karatA aura na paraloka hI sArthaka kara pAtA hai| kyoMki yaha jIvana sAdhudharma ke vAstavika AcaraNa se dUra rahA, isalie paraloka meM kugati meM jAne ke kAraNa use zArIrika evaM mAnasika duHkha bhoganA pdd'egaa| isalie vaha ubhayalokabhraSTa hokara ihalaukika evaM pAralaukika sampattizAlI janoM ko dekhakara mujha pApabhAjana (durbhAgyagrasta)ko dhikkAra hai jo ubhayalokabhraSTa hai, isa cintA se kSINa hotA jAtA hai| kurarIva niraTThasoyA-jaise mAMsalolupa gIdha pakSiNI mA~sa kA Tukar3A muMha meM lekara calatI hai, taba dUsare pakSI usa para jhapaTate haiM, isa vipatti kA pratIkAra karane meM asamartha vaha pakSiNI pazcAtApa rUpa zoka karatI hai, vaise hI bhogoM ke AsvAda meM gRddha sAdhu ihalaukika pAralaukika anartha prApta hone para na to svayaM kI rakSA kara sakatA hai, na dUsare kii| isalie vaha anAtha banakara vyartha zoka karatA hai| mahAnirgranthapatha para calane kA nirdeza aura usakA mahAphala 51. soccANa mehAvi subhAsiyaM imaM aNusAsaNaM nANaguNovaveyaM / maggaM kusIlANa jahAya savvaM mahAniyaMThANa vae phennN|| __[51] (muni)-medhAvI (buddhimAn) sAdhaka isa (pUrvokta) subhASita ko evaM jJAnaguNa se yukta anuzAsana (zikSA) ko zravaNa kara kuzIla logoM ke sarva mArgoM ko tyAga kara mahAnirgranthoM ke patha para cle| 52. carittamAyAraguNanie tao aNattaraM saMjama paaliyaannN| nirAsave saMkhaviyANa kammaM uvei ThANaM viuluttamaM dhuvN|| [52] tadanantara cAritrAcAra aura jJAna, zIla Adi guNoM se yukta nirgrantha anuttara (sarvotkRSTa) susaMyama kA pAlana kara, nirAzrava (rAgadveSAdi bandhahetuoM se mukta) hokara karmoM kA kSaya kara vipula, uttama evaM dhruva sthAna-mokSa ko prApta kara letA hai| 53. evuggadante vi mahAtavodhaNe mahAmuNI mahApainne mhaayse| mahAniyaNThijamiNaM mahAsuyaM se kAhae mahayA vitthrennN|| [53] isa prakAra (karmazatruoM ke prati) ugra evaM dAnta (indriya evaM mana ko vaza meM karane vAle), mahAtapodhana, mahApratijJa, mahAyazasvI mahAmuni ne isa mahAnirgranthIya mahAzruta ko (rAjA zreNika ke anurodha se) bar3e vistAra se khaa| 1. bRhadvRtti, patra 479 . ..yathA caiSA AmiSagaddhA pakSyantarebhyo vipatprAptau zocate, na ca tataH kazcit vipatpratIkAra iti, evamasAvapi bhogarasagaddhaH aihikAmuSmikA'narthaprAntau, tato'sya svaparaparitrANa'samarthatvenA'nAthatvamiti bhaavH|" - vahI, patra 480 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra vivecana-mehAvi--'medhAvI' zabda sAdhaka kA vizeSaNa hai| (2) zreNika rAjA ke lie 'medhAvin ! (he buddhimAn rAjan !), zabda se sambodhana hai| saMjama-saMyama kA artha yahA~ yathAkhyAtacAritrAtmaka saMyama hai| carittamAyAraguNannie-cAritra kA AcArarUpa yAnI AsevanarUpa guNa, athavA guNa kA artha yahA~ prasaMgavaza jJAna hai| cAritrAcAra evaM (jJAnAdi) guNoM se jo anvita ho vaha 'cAritrAcAraguNAnvita' hai| mahAniyasaMThijaM - mahAnirgranthIyam - mahAnirgranthoM ke lie hitarUpa mhaanirgrnthiiy| 2 saMtuSTa evaM prabhAvita zreNika rAjA dvArA mahimAgAnAdi 54. tuTTho ya seNio rAyA iNamudAhu kyNjlii| aNAhattaM jahAbhUyaM suThu me uvdNsiyN|| [54] (muni se sanAtha-anAtha kA rahasya jAnakara) rAjA zreNika santuSTa huaa| hAtha jor3akara usane isa prakAra kahA-bhagavan ! anAthatA kA yathArtha svarUpa Apane mujhe samyak prakAra se smjhaayaa| 55. tujhaM suladdhaM khu maNussajammaM lAbhA suladdhA ya tume mhesii| __ tubbhe saNAhA ya sabandhavA ya jaM bhe ThiyA magge jinnuttmaannN|| [55] (rAjA zreNika)-he maharSi! ApakA manuSyajanma sulabdha (saphala) hai, ApakI upalabdhiyA~ saphala haiN| Apa sacce sanAtha aura sabAndhava haiM, kyoMki Apa jinezvaroM ke mArga meM sthita haiN| 56. taM si nAho aNAhANaM savvabhUyANa saMjayA! khAmemi te mahAbhAga! icchAmi annusaasiuN|| [56] he saMyata! Apa anAthoM ke nAtha haiM, Apa sabhI jIvoM ke nAtha haiN| he mhaabhaag| maiM Apase kSamA yAcanA karatA huuN| maiM Apa se anuzAsita hone kI (zikSA prApti kI) icchA rakhatA huuN| 57. pucchiUNa mae tubbhaM jhANavigyo u jo ko| __ nimantio ya bhogehiM taM savvaM marisehi) me|| _ [57] maiMne Apa se prazna pUcha kara jo (Apake) dhyAna meM vighna DAlA aura bhogoM ke lie Apako AmaMtrita kiyA, usa sabake lie mujhe kSamA kareM (sahana kreN)| 58. evaM thuNittANa sa rAyasIho aNagArasIMha paramAi bhttie| saoroho ya sapariyaNo ya dhammANuratto vimaleNa ceysaa|| [58] isa prakAra vaha rAja-siMha (zreNika rAjA) paramabhakti ke sAtha anagAra-siMha kI stuti karake apane antaHpura (rAniyoM ) tathA parijanoM sahita nirmala citta hokara dharma meM anurakta ho gyaa| 1. (ka) uttarA. (anuvAda-vivecana muni nathamala jI ) bhA. 1, pR. 270 (kha) bRhadvAtta, patra 480 2. mahAnirgranthebhyo hitm-mhaanirgrnthiiym| - vahI, patra 480 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIsavA~ adhyayana : mahAnirgranthIya 59. Usasiya-- romakUvo kAUNa ya payAhiNaM / abhivandiUNa sirasA ahayAo narAhivo // [59] rAjA (narAdhipa) ke romakUpa ( harSa se) ucchvasita (ullasita) ho ge| vaha muni kI pradakSiNA karake aura natamastaka hokara vandanA karake lauTa gyaa| vivecana - lAbhA suddhA - sundara varNa, rUpa Adi kI prAptirUpa lAbha, athavA dharmavizeSa kI upalabdhiyoM kA acchA lAbha kamAyA, kyoMki ye uttarottara guNavRddhi ke kAraNa haiN| aNusAsiuM-- maiM Apase zikSA grahaNa karanA cAhatA huuN| rAyasIho, aNagArasIMha -- rAjAoM meM atiparAkramI hone se zreNika ko zAstrakAra ne rAja siMha kahA hai tathA karmavidAraNa karane meM atIva parAkramI (zUravIra) hone se muni ko anagAra - siMha kahA hai / 1' upasaMhAra 60. iyaro vi guNasamiddho tiguttigutto tidaNDavirao ya / vihaga iva vippakko viharai vasuhaM vigayamoho // - 331 // mahAnirgranthIya : vIsavA~ adhyayana samApta // [60] aura vaha muni bhI (muni ke 27) guNoM se samRddha, tIna guptiyoM se gupta, tIna daNDoM se virata pakSI kI taraha pratibandhamukta tathA moharahita hokara bhUmaNDala para vicaraNa karane lage / 1. bRhadvRtti, patra 480-481 tti bemi // - aisA maiM kahatA hU~ / KHKHb Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ adhyayana samadrapAlIya adhyayana-sAra * prastuta ikkIsaveM adhyayana kA nAma 'samudrapAlIya' (samuddapAlIyaM) hai| isameM samudrapAla ke janma se lekara muktiparyanta kI jIvanaghaTanAoM se sambandhita varNana hone ke kAraNa isakA nAma 'samudrapAlIya' rakhA gayA hai| * bhagavAn mahAvIra kA eka vidvAn tattvajJa zrAvaka ziSya thaa--paalit| vaha aMgadeza kI rAjadhAnI campApurI kA nivAsI thaa| samudra meM calane vAle bar3e-bar3e jalapotoM ke dvArA vaha apanA mAla dUrasudUra dezoM meM le jAtA aura vahA~ utpanna hone vAlA mAla lAtA thaa| isa taraha usakA AyAtaniryAta vyApAra kAphI acchA calatA thaa| eka bAra jalamArga meM vaha pihuNDa nagara gyaa| vahA~ use vyApAra ke nimitta adhika samaya taka rukanA pdd'aa| pAlita kI nyAyanIti, prAmANikatA, vyavahArakuzalatA Adi guNoM se AkRSTa hokara vahA~ ke eka sthAnIya zreSThI ne apanI putrI kA vivAha usake sAtha kara diyaa| * pAlita apanI patnI ko sAtha lekara samudramArga se campA lauTa rahA thaa| mArga meM jalapota meM hI patnI ne eka putra ko janma diyaa| samudra meM janma hone ke kAraNa usakA nAma 'samudrapAla' rakhA gyaa| sundara, suzIla samudrapAla yathAsamaya 72 kalAoM meM pravINa ho gyaa| usake pitA ne 'rUpiNI' nAma sundara kanyA ke sAtha usakA vivAha kara diyaa| vaha usake sAtha devatulya kAmabhogoM kA upabhoga karatA huA Ananda se rahane lgaa| * eka dina apane mahala ke gavAkSa meM baiThA huA vaha nagara kI zobhA kA nirIkSaNa kara rahA thaa| tabhI usane rAjamArga para mRtyudaNDa prApta eka vyakti ko dekhA, jise rAjapuruSa vadhyabhUmi kI ora le jA rahe the| use lAla kapar3e pahanAe hue the, usake gale meM lAla kanera kI mAlAeM par3I thiiN| usake duSkarma kI ghoSaNA kI jA rahI thii| samudrapAla ko samajhate dera na lagI ki yaha ghora aparAdhI hai| isane jo duSkarma kiyA hai, usakA phala yaha bhoga rahA hai| usakA cintana Age bar3hA - 'jo jaise bhI acche yA bure karma karatA hai, unakA phala use dera-sabera bhoganA hI par3atA hai|' isa prakAra karma aura karmaphala para gaharAI se cintana karate-karate usakA mana bandhanoM ko kATane ke lie tilamilA uThA aura use yaha spaSTa pratibhAsita ho gayA ki viSayabhogoM aura kaSAyoM ke kIcar3a meM par3a kara to maiM adhikAdhika karmabandhana meM jakar3a jaauuNgaa| ata: ina bhogoM aura kaSAyoM ke daladala se nikalane kA ekamAtra mArga hai-nirgrantha zramaNadharma kA pAlana / usakA mana saMsAra ke prati saMvega aura vairAgya se bhara gyaa| usane mAtA-pitA se anumati pAkara anagAradharma kI dIkSA lii| (gA. 1 se 10 taka) * isa adhyayana ke uttarArddha meM (gA. 11 se 13 taka) anagAradharma ke maulika niyamoM aura sAdhvAcAra __ kI mahattvapUrNa carcA hai| yathA-mahAklezakArI saMga kA parityAga kare, vrata, niyama, zIla evaM sAdhudharma Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ adhyayana 333 samudrapAlIya ke pAlana tathA parISaha - sahana meM abhiruci rakhe, ahiMsAdi paMcamahAvratoM kA tathA jinokta zrutacAritradharma kA AcaraNa kare, sarvabhUtadayA, sarvendriyanigraha, kSamA Adi dazavidha zramaNadharma tathA sAvadyayogatyAga kA samyak AcaraNa evaM zItoSNAdi parISahoM ko samabhAvapUrvaka sahana kare, rAgadveSa-moha kA tyAga karake AtmarakSaka bane / sarvabhUtatrAtA muni pUjA-pratiSThA hone para hRSTa tathA garhA hone para ruSTa na ho, arati-rati ko sahana kare, Atma-hitaiSI sAdhaka zoka, mamatva, gRhasthasaMsarga Adi se rahita ho, akiMcana sAdhu samabhAva evaM saralabhAva rakhe, samyagdarzanAdi paramArtha sAdhanoM meM sthira rahe, sAdhu priya aura apriya donoM prakAra kI paristhitiyoM ko samabhAva se sahe, jo bhI acchI vastu dekhe yA sune usakI cAha na kare, sAdhu samayAnusAra apane balAbala ko parakha kara vibhinna dezoM meM vicaraNa kare, bhayotpAdaka zabda sunakara bhI ghabarAe nahIM, na asabhya vacana sunakara badale meM asabhya vacana kahe, deva - manuSya - tiryaJcakRta bhISaNa upasargoM ko sahana kare, saMsAra meM manuSyoM ke vividha abhiprAya jAnakara una para svayaM anuzAsana kare, nirdoSa, bIjAdirahita, RSiyoM dvArA svIkRta vivikta ekAnta AvAsasthAna kA sevana kare, anuttara dharma kA AcaraNa kare, samyagjJAna upArjana kare tathA puNya aura pApa donoM prakAra ke karmoM kA kSaya karane ke lie saMyama meM nizcala rahe aura samasta pratibandhoM se mukta hokara saMsAra samudra ko pAra kare / * prastuta adhyayana meM usa yuga ke vyavahAra ( kraya-vikraya), vRdhyavyakti ko daNDa dene kI prathA, vaivAhika sambandha evaM municaryA meM sAvadhAnI Adi tathyoM kA mahattvapUrNa ullekha hai| * samudrapAla muni banakara prastuta adhyayana meM varNita sAdhvAcArapaddhati ke anusAra vizuddha saMyama kA pAlana karake, sarvakarmakSaya karake siddha-buddha-mukta ho gyaa| isase spaSTa ho jAtA hai ki jisa dhyeya se usane munidharma grahaNa kiyA thA, usako saphalatApUrvaka prApta kara liyA / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egaviMsaimaM ajjhayaNaM : samudvaMpAlIyaM ikkIsavA~ adhyayana : samudrapAlIya pAlita zrAvaka aura pahuNDa nagara meM vyApAranimitta nivAsa 1. campAe pAlie nAma sAvae Asi vANie / mahAvIrassa bhagavao sIse so u mahappaNo / / [1] campAnagarI meM 'pAlita' nAma eka vaNik zrAvaka thA / vaha mahAn AtmA (virAT puruSa) bhagavAn mahAvIra kA (gRhastha - ) ziSya thA / 2. nigganthe pAvayaNe sAvae se vikovie / poeNa vavaharante piNDaM nagaramAgae // [2] vaha zrAvaka nirgrantha-pravacana kA viziSTa jJAtA thaa| (eka bAra vaha) pota (jalayAna) se vyApAra karatA huA pihuNDa nagara meM AyA / vivecana - sAvae : zrAvaka - zrAvaka kA sAmAnya artha to zrotA hotA hai, kintu yahA~ zrAvaka zabda vizeSa artha -- zramaNopAsaka artha meM prayukta hai| bhagavAn mahAvIra ke caturvidha dharmasaMgha meM sAdhu aura sAdhvIdo tyAgIvarga meM tathA zrAvaka aura zrAvikA -- do gRhasthavarga meM Ate haiN| zrAvaka dezavirati caritra kA pAlana karatA hai| zrAvakadharma pAlana ke lie pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata : yoM bAraha vratoM kA vidhAna hai| niggaMthe pAvayaNe vikovie -- nirgrantha sambandhI pravacana kA artha nirgrantha jJAtaputra bhagavAn mahAvIra Adi se sambandhita pravacana -- siddhAnta yA tattvajJAna kA viziSTa jJAtA / bRhadvRttikAra ne kovida kA prAsaMgika artha kiyA hai-- jIvAdi padArthoM kA jJAtA / 2 poeNa vavaharaMte -- isase pratIta hotA hai ki pAlita zrAvaka jalamArga se bar3I-bar3I naukAoM dvArA eka sthAna se dUsare sthAna para mAla kA AyAta-niryAta karatA thaa| usI daurAna eka bAra vaha jalamArga se vyApAra karatA huA usa samaya vyApAra ke lie prasiddha pihuNDa nagara meM phuNcaa| vahIM usane apanA vyApAra jamA liyA, yaha Age kI gAthA se spaSTa hai / 3 1. (ka) zrAvaka kA lakSaNa eka prAcIna zloka ke anusAra - zraddhAlutAM zrAti, zRNoti zAsanaM, dAnaM vapedAzu vRNoti darzanam / kRntatyapuNyAni karoti saMyamaM taM zrAvakaM prAhuramI vicakSaNAH / / (ga) sthAnAMgasUtra, sthAna 4/4/363 (kha) bRhadvRtti, patra 482 2. bRhadvRtti, patra 482 : vizeSeNa kovidaH - vikovidaH paNDitaH ko'rthaH ? viditajIvAdipadArthaH / 3. vahI, patra 482 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ adhyayana : samudrapAlIya 335 pihuNDa nagara meM vivAha, samudrapAla kA janma 3. pihuNDe vavaharantassa vANio dei dhuuyrN| taM sasattaM paigijjha sadesamaha ptthio|| [3] pihuNDa nagara meM vyavasAya karate samaya use (pAlita zrAvaka ko) kisI vaNik ne apanI putrI pradAna kii| kucha samaya ke pazcAt apanI sagarbhA patnI ko lekara usane svadeza kI ora prasthAna kiyaa| 4. aha pAliyassa gharaNI samudadaMmi psvii| aha dArae tahiM jAe 'samuddapAli' tti naame|| [4] pAlita zrAvaka kI patnI ne samudra meM hI putra ko janma diyaa| vaha bAlaka vahIM (samudra meM) janmA, isa kAraNa usakA nAma 'samudrapAla' rakhA gyaa| vivecanA-vANio deI dhUyaraM--pihuNDa nagara meM nyAyanItipUrvaka vyApAra karate hue pAlita zrAvaka ke guNoM se AkRSTa hokara vahIM ke nivAsI vaNik ne use kanyA de dii| arthAt-vaNik ne apanI kanyA kA vivAha pAlita ke sAtha kara diyaa| samudrapAla kA saMvarddhana, zikSaNa evaM pANigrahaNa 5. khemeNa Agae campaM sAvae vANie ghrN| __ saMvaDDhaI ghare tassa dArae se suhoie|| [5] vaha vaNik zrAvaka kSemakuzalapUrvaka campApurI meM apane ghara A gyaa| vaha sukhocita (sukhabhoga ke yogya-sukumAra) bAlaka usake ghara meM bhalIbhAMti bar3hane lgaa| 6. bAvattari kalAo ya sikkhae niiikovie| jovvaNeNa ya saMpanne surUve piydNsnne|| [6] vaha bahattara kalAoM meM zikSita tathA nIti meM nipuNa ho gyaa| yauvana se sampanna (hokara) vaha 'surUpa' aura dekhane meM priya lagane lgaa| 7. tassa rUvavaiM bhajjaM piyA ANer3a ruuvinniiN| pAsAe kIlae ramme devo dogundao jhaa|| [7] usake pitA ne usake lie 'rUpiNI' nAma kI rUpavatI patnI lA dii| vaha (apanI patnI ke sAtha) dogundaka deva kI bhAMti ramaNIya prAsAda meM krIr3A karane lgaa| vivecana - samudrapAla kA saMvarddhana - prastuta gAthA 5-6 meM samudrapAla kA saMvarddhanakrama kA ullekha hai| ghara meM hI usakA lAlana-pAlana hotA hai, kucha bar3A hone para vaha kalAgrahaNa ke yogya huA to pitA ne use 72 kalAoM kA prazikSaNa dilaayaa| kalAoM meM prazikSita hone ke sAtha hI nIti (zAstra) meM paNDita ho gyaa| yuvAvasthA Ate hI pitA ne eka sundara suzIla kanyA ke sAtha usakA pANigrahaNa kara diyaa| pitA kA 1. bRhadvRtti, patra 483 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 uttarAdhyayanasUtra eka mAtra lADalA putra samudrapAla apane mahala meM divya krIr3A karane lgaa| isa varNana se pratIta hotA hai ki pAlita zrAvaka ne samudrapAla ko abhI taka vyavasAya kArya meM nahIM lagAyA thaa| 1 bahattara kalAoM kA prazikSaNa -- prAcIna kAla meM pratyeka sambhrAnta nAgarika apane putra ko 72 kalAoM kA prazikSaNa dilAtA thA, jisase vaha pratyeka kArya meM dakSa aura svAvalambI bana ske| zAstroM meM yatra-tatra 72 kalAoM kA ullekha milatA hai| 2 surUve piyadaMsaNe - surUpa kA artha hai-- AkRti aura DIlaDaula se sundara tathA priyadarzana kA artha hai-- sabhI ko Ananda dene vAlA / 3 samudrapAla kI virakti aura dIkSA 8. aha annayA kayAI pAsAyAloyaNe Thio / vajjhamaNDaNasobhAgaM vajjhaM pAsa vajjhagaM / / [8] tatpazcAt eka dina vaha prAsAda ke Alokana ( arthAt jharokhe) meM baiThA thA, (tabhI) usane vadhya ke maNDanoM meM zobhita eka vadhya (cora) ko nagara se bAhara ( vadhasthala kI ora) le jAte hue dekhA / taM pAsiUNa saMviggo samuddapAlo iNamabbavI / ahobhA kammANaM nijjANaM pAvagaM imaM / / 9. [9] use dekha kara saMvega ko prApta samudrapAla ne ( mana hI mana ) isa prakAra kahA-- aho ( kheda hai ki) azubhakarmoM kA yaha pAparUpa ( - azubha - duHkhada) niryANa - pariNAma hai| 10. saMbuddho so tahiM bhagavaM paraM saMvegamAgao / ApucchammApi pavvae aNagAriyaM / / [10] isa prakAra vahA~ ( gavAkSa meM) baiThe hue vaha bhagavAn (-mAhAtmyavAn) parama saMvega ko prApta huA aura sambuddha ho gayA / (phira) usane mAtA-pitA se pUcha kara unakI anumati lekara anagAritA (- munidIkSA) aMgIkAra kI / vivecanA--vajjhamaMDaNasobhAgaM -- vadhya--vadha ke yogya vyakti ke maNDanoM-- raktacandana, karavIra Adi se--zobhita / prAcIna kAla meM mRtyudaNDa yogya vyakti ko lAla kapar3e pahanAe jAte the, usake zarIra para lAla candana kA lepa kiyA jAtA, usake gale meM lAla kanera kI mAlA pahanAI jAtI thI aura use sAre nagara meM ghumAyA jAtA tathA usako mRtyudaNDa diye jAne kI ghoSaNA kI jAtI thI / isa prakAra use vadhasthala kI ora le jAyA jAtA thaa| 1. bRhadvRtti, patra 483 3. bRhadvRtti, patra 483 4. (ka) vadhamarhati vadhyastasya maNDanAni raktacandanakaravIrAdIni tai: zobhA * tatkAlocitaparabhAgalakSaNA yasyAsau - vadhyamaNDanazobhAkarastaM vadhyam / -- bRhadvRtti, patra 483 (kha) "coro raktakaNavIrakRtamuNDamAlo raktaparidhAno raktacandanopaliptazca prahatavadhyaDiNDimo rAjamArgeNa nIyamAnaH / " - sUtrakRtAMga, zIlAMka. vRtti 1 / 6, patra 150 2. bahattara kalAoM ke liye dekhiye, 'samavAyAMga', samavAya 72 - - Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 ikkIsavA~ adhyayana : samudrapAlIya bajjhagaM-- ( 1 ) bAhyagaMi-nagara ke bahirvartI vadhyapradeza kI ora le jAte haiM, athavA (2) vadhyagam - vadhyabhUmi kI ora le jAte hue / saMviggo-- saMvega arthAt mukti kI abhilASA ko prApta - saMvigna / 1 bhagavaM : tAtparya -- 'bhagavAn' vizeSaNa samudrapAla ke lie yahA~ prayukta hai, usakA yahA~ prAsaMgika artha * mAhAtmyavAn / bhagavAn zabda mAhAtmya artha meM prayukta dekhA gayA hai / 2 maharSi samudrapAla dvArA AtmA ko svayaM sphurita munidharmazikSA 11. jahittu saMgaM ca mahAkilesaM mahantamoha kesiNaM bhayAvahaM / pariyAyadhammaM ca'bhiroyaejjA vayANi sIlANi parIsahe ya / / [11] dIkSita hone para muni mahAklezakArI mahAmoha aura pUrNa bhayajanaka saMga (Asakti) kA tyAga karake paryAyadharma ( - cAritradharma) meM, vrata meM, zIla meM aura parISahoM meM ( parISahoM ko samabhAvapUrvaka sahane meM) nirata rahe / 12. ahiMsa saccaM ca ateNagaM ca tatto ya bambhaM apariggahaM ca / paDivajjiyA paMca mahavvayANi carija dhammaM jiNadesiyaM viU / / [12] tatvajJa muni ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha, ina paMca mahAvratoM ko svIkAra karake jinopadiSTa dharma kA AcaraNa kare / 13. savvehiM bhUehiM dayANukampI khantikkhame saMjaya bambhayArI / sAvajjalogaM parivajjayanto carijja bhikkhU susamAhiindie / / [13] indriyoM ko samyak rUpa se vaza karane vAlA bhikSu - (sAdhu) samasta prANiyoM ke prati dayA se anukampAzIla rahe, kSamA meM durvacanAdi sahana karane vAlA ho, saMyata (saMyamazIla ) evaM brahmacarya dhArI ho / vaha sAvadyayoga (pApayukta pravRttiyoM) kA parityAga karatA huA vicaraNa kare / 14. kAle kAlaM viharejja raTThe balAbalaM jANiya appaNo ya / sIho va saddeNa na saMtasejjA vayajoga succA na asabbhamAhu / / [14] sAdhu yathAyogya kAlAnusAra apane balAbala ( zakti - azakti) ko jAnakara rASTroM meM vihAra kare / siMha kI bhAMti, bhayotpAdaka zabda suna kara saMtrasta na ho / azubha (yA asabhya) vacanayoga suna kara badale meM asabhya vacana na kahe / 15. uvehamANo u parivvajjA piyamappiyaM savva titikkhaejjA / na savva savvattha'bhiroyaejjA na yAvi pUyaM garahaM ca sNje|| [15] saMyamI sAdhaka pratikUlatAoM kI upekSA karatA huA vicaraNa kre| vaha priya aura apriya (arthAt -- anukUla aura pratikUla) saba ( parISahoM) ko sahana kare / sarvatra sabakI abhilASA na kare tathA pUjA aura garhA donoM para bhI dhyAna na de| 1. 'bAhyaM nagarabahirvarttipradezaM gacchatIti bAhyagastam ko'rtha : ? bahirniSkrAmantaM; yadvA vadhyagam - iha vadhyazabdenopacArAt vadhyabhUmiruktA / " - bRhadvRtti, patra 483 - 2. vahI, patra 483 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 16. aNegachandA iha mANavehiM je bhAvao saMpagarei bhikkhU / bhayabheravA tattha uinti bhImA divvA maNussA aduvA tiricchA / / [16] isa saMsAra meM manuSyoM ke aneka prakAra ke chanda (abhiprAya) hote haiM / (karmavazagata) bhikSu bhI jinheM (abhiprAyoM ko) bhAva (mana) se karatA hai / ataH usameM ( sAdhujIvana meM) bhayotpAdaka hone se bhayAnaka tathA atiraudra (bhIma) devasambandhI, manuSyasambandhI aura tiryaJcasambandhI upasargoM ko sahana kare / 17. parIsahA duvvisahA aNege sIyanti jatthA bahukAyarA narA / te tatthe patte na vahijja bhikkhU saMgAmasIse iva nAgarAyA / / [17] anake durviSaha (duHkha se sahe jA sakeM, aise ) parISaha prApta hone para bahuta se kAyara manuSya khinna ho jAte haiN| kintu bhikSu parISaha prApta hone para saMgrAma meM Age rahanevAle nAgarAja (hAthI) kI taraha vyathita (kSubdha) na ho| 18. sIosiNA daMsamasA ya phAsA AyaMkA vivihA phusanti dehaM / akukkuo tattha'hiyAsaejjA rayAiM khevejja purekaDAI || [18] zIta, uSNa, daMza-mazaka tathA tRNasparza aura anya vividha prakAra ke AtaMka jaba sAdhu ke zarIra ko sparza kareM, taba vaha kutsita zabda na karate hue samabhAva se unheM sahana kare aura pUrvakRta karmoM (rajoM) kA kSaya kre| 19. pahAya rAgaM ca taheva dosaM mohaM ca bhikkhU sayayaM viyakkhaNo / meru vva vAeNa akampamANo parIsahe Ayagutte sahejjA // uttarAdhyayanasUtra [19] vicakSaNa sAdhu rAga aura dveSa ko tathA moha ko nirantara chor3a kara vAyu se akampita rahane vAle meruparvata ke samAna Atmagupta bana kara parISahoM ko sahana kare / 20. aNunnae nAvaNae mahesI na yAvi pUyaM garahaM ca saMjae / ujjubhAvaM paDava saMjae nivvANamaggaM virae uve // [20] pUjA-pratiSThA meM (garva se) uttuMga aura garhA meM adhomukha na hone vAlA saMyamI maharSi pUjA aura gardA meM Asakta na ho| vaha samabhAvI virata saMyamI saralatA ko svIkAra karake nirvANamArga ke nikaTa pahu~ca jAtA hai| 21. arairaisahe pahINasaMthave virae Ayahie pahANavaM / paramaTThapaehiM ciTThaI chinnasoe amame akiMcaNe // [21] jo arati aura rati ko sahana karatA hai, saMsArI janoM ke paricaya (saMsarga) se dUra rahatA hai, virata hai, Atmahita kA sAdhaka hai, pradhAna ( saMyamavAn) hai, zokarahita hai, mamattva - rahita hai, akiMcana hai, vaha paramArtha padoM (- samyagdarzana Adi sAdhanoM) meM sthita hotA hai / 22. vivittalayaNAi bhaeja tAI nirovalevAi asaMthaDAI / isIhi ciNNAi mahAyasehiM kAeNa phAseja parIsahAI // Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ adhyayana : samudrapAlIya [22] trAtA (prANiyoM kA rakSaka) sAdhu mahAna yazasvI RSiyoM dvArA Asevita, lepAdi karma se rahita, asaMsRta (-bIjoM Adi se rahita), vivikta (ekAnta) layanoM (sthAnoM) kA sevana kare aura zarIra se parISahoM ko sahana kre| 23. sannANanANovagae mahesI aNuttaraM cariuM dhmmsNcyN| ___ aNuttare nANadhare jasaMsI obhAsaI sUrie v'ntlikkhe|| [23] anuttara (sarvotkRSTa) dharmasaMcaya kA AcaraNa karake sadjJAna (zrutajJAna) se tattva ko upalabdha karane vAlA anuttara jJAnadhArI yazasvI maharSi munivara antarikSa meM sUrya ke samAna dharmasaMgha meM prakAzamAna hotA hai| vivecana-zAstrakAra dvArA upadeza athavA AtmAnuzAsana ?-gAthA 11 se 23 taka prastuta 13 gAthAoM meM zAstrakAra ne jo maharSi samudrapAla ke sandarbha meM munidharma kA nirUpaNa kiyA hai, vaha kyA hai? isake lie bRhadvRttikAra sUcita karate haiM ki zAstrIya sampAdana ke nyAya se ye gAthAe~ sAdhudharma ko batAne ke lie upadeza rUpa haiM, athavA maharSi samudrapAla dvArA svayameva apanI AtmA ko lakSya karake zikSA (anuzAsana) dI gaI hai| yathA-he Atman ! pUrNa bhayAvaha saMga kA parityAga kara pravrajyA dharma meM abhiruci kara; ityaadi| jahittu saMgaM0-saMga arthAt svajanAdi pratibandha, jo ki mahAklezakara hai tathA mahAmoha, jo ki kRSNalezyA ke pariNAma kA hetu hone se kRSNarUpa evaM bhayAnaka hai; ina donoM ko chor3a kara ...............2 pariyAyadhammaM--'paryAya' kA artha yahA~ prasaMgavaza 'pravrajyAparyAya' kiyA gayA hai| usameM jo dharma hai, arthAt-munidIkSAvasthA meM jo dharma pAlanIya hai, usameM abhiruci kara / yahA~ 'vrata' se mUlaguNarUpa paMca mahAvrata aura 'zIla' se uttaraguNarUpa piNDavizuddhi evaM parISahasahana Adi sAdhujIvana meM pAlanIya zrutacAritatrarUpa dharma kA grahaNa kiyA gayA hai| dayANukaMpI : artha--hitopadezAdi dAnAtmikA athavA prANi-rakSaNarUpA dayA se anukampanazIla / khaMtikhame : kSAntikSama-azakti se nahIM, kintu kSamA se jo virodhiyoM yA pratikUla vyaktiyoM Adi dvArA kahe gae durvacanoM-apazabdoM Adi ko sahatA hai| abhiprAya--gAthA 12vIM dvArA mUlaguNoM ke AcaraNa kA tathA gAthA 13vIM se 23vIM taka vividha pahaluoM se mUlaguNa rakSaNopAya kA pratipAdana kiyA gayA hai| raTTe : rASTra prastuta prasaMga meM 'rASTra' kA artha 'maNDala' kiyA gayA hai| arthAt --kucha gAMvoM kA samUha, jise vartamAna meM 'tahasIla' yA 'jilA' kahate haiN| 1. "......... upadezArUpatAM ca tantranyAyena khyApayitumitthaM prayogaH, yadvA''tmAnamevAyamanuzAsti--yathA-- he Atman ! saMgaM tyaktvA pravrajyAdharmamabhirocayed bhavAn / evamuttarakriyAsvapi yathAsambhavaM bhaavniiym|" -bRhavRtti, patra 485 2. vahI, patra 485 3. "pariyAya tti prakramAt pravrajyAparyAyastatra dharma: pryaaydhrmH|" -bRhavRtti, patra 485 4. bahadavatti. patra 485: "sarveSa azeSeSa prANiSa dayayA - hitopadezAdidAnAtmikayA rakSaNarUpayA vA'nakampanazIlo dyaanukmpii| .......... kSAntyA, na tvazaktayA kSamate pratyanIkAdhudIritadurvacanAdikaM sahate iti kssaantikssmH|" 5. bRhadvRtti, patra 485-486 6. 'raassttr'-mnnddle|' - vahI, patra 486 . Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 uttarAdhyayanasUtra balAbalaM jANiya appaNo ya--apane balAbala arthAt sahiSNutA-asahiSNutA ko jAna kara, jisase apane saMyamayoga kI hAni na ho| vayajoga succA-asabhya athavA du.khotpAdaka vacanaprayoga suna kr| na savva savvattha'bhiroyaejA : do vyAkhyA-bRhadvRtti ke anusAra-(1) jo kucha bhI dekhe, usakI abhilASA na kare, athavA (2) eka avasara para puSTAlambanataH (vizeSa kAraNavaza apavAdarUpa meM) jisakA sevana kiyA, usakA sarvatra sevana karane kI icchA na kre| na yA'vipUyaM garahaM ca saMjae : do vyAkhyA--(1) pUjA aura gardA meM bhI abhiruci na rkhe| yahA~ pUjA kA artha apanI pUjA-pratiSThA, satkAra Adi hai tathA gardA kA artha--paranindA se hai| kaI loga gardA kA artha-AtmagarhA yA hInabhAvanA karake usase karmakSaya mAnate haiM, unake mata kA khaNDana karane hetu yahA~ gardA paranindA rUpa artha meM hI lenA caahie| (2) 15vIM gAthA kI taraha 20vIM gAthA meM bhI yahI paMkti aMkita hai, vahA~ dUsarI taraha se bRhadvRttikAra ne artha kiyA hai-apanI pUjA ke prati unnata aura apanI gardI ke prati avanata na hone vAlA muni pUjA aura gardA meM lipta (Asakta) na ho| bRhavRtti meM ina donoM paMktiyoM ke abhiprAya meM antara batAyA gayA hai ki pahale abhiruci kA niSedha batAyA gayA thA, yahA~ saMga (Asakti) kaa| pahINasaMthave--saMstava arthAt gRhasthoM ke sAtha ati-paricaya, do prakAra kA hai--(1) pUrvapazcAtsaMstavarUpa athavA (2) vcn-sNvaasruup| jo saMstava se rahita hai, vaha prahINasaMstava hai|5 pahANavaM : pradhAnavAn - pradhAna kA artha yahA~ saMyama hai, kyoMki vaha mukti kA hetu hai| isalie pradhAnavAn kA artha saMyamIsaMyamazIla hotA hai| paramaTThapaehi paramArthapadai : - paramArtha kA artha pradhAna puruSArtha arthAt mokSa hai, vaha jina padoM - sAdhanoM yA mArgoM se prApta kiyA jAtA hai, ve paramArthapada haiM--samyagdarzanAdi / unameM jo sthita hai| chinnasoe--(1) chinnazoka-zokarahita, (2) chinnasrota-mithyAdarzanAdi karmabandhana-srota jisake chinna ho gae hai, vh| nirovalevAiM--'nirupalepAni' vizeSaNa 'layanAni' zabda kA hai| bRhadvRttikAra ne isake do dRSTiyoM se artha kie haiM--dravyataH lepAdi karma se rahita aura bhAvataH AsaktirUpa upalepa se rahita hai| sannANanANovagae--sadjJAnajJAnopagata : do artha-(1) sadjJAna yahA~ zrutajJAna artha meM hai| artha huA 1. bRhadvRtti, patra 486 2. vAgyogam-arthAt-duHkhotpAdakam, soccaa-shrutvaa| - vahI, patra 486 3. na sarvaM vastu sarvatra sthAne'bhyarocayata, na yathAdRSTAbhilASuko'bhUditi bhaavH| yadi vA yadekatra puSTA-lambanataH sevitaM na tat sarvam-abhimatAhArAdi srvtraabhilssitvaan| '........ pUrvatrAbhiruciniSedha uktaH, iha tu saMgasyeti pUrvasmAd vishessH|' -bRhadvRtti, patra 486-487 5. ......... saMstavazca pUrvapazcAtatsaMstavarUpo vacanasaMvAsarUpo vA gRhibhiH sh| - bRhadvRtti, patra 487 6. ........ pradhAnaH sa ca saMyamo muktihetutvAt, sa yasyAstyasau prdhaanvaan| -bRhadvRtti, patra 487 paramaH pradhAno'rthaH puruSArtho--paramArtho-mokSaH, sa padyate-gamyate yaistAni paramArthapadAni-samyagdarzanAdIni, teSu tiSThati -aviraadhktyaa''ste| - bRhadvRtti, patra 487 8. "chinnasoya tti chinnazokaH, chinnAni vA srotAMsIva srotAMsi -mithyAdarzanAdIni yenaa'sau| chinnsrotaaH|" - bRhavRtti, patra 487 9. nirovalevAiM ti-nirupalepAni-abhiSvaMgarUpopalepavarjitAni bhAvato, dravyatastu tadarthaM nopliptaani|- vahI, patra 487 Mm39 - Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsavA~ adhyayana samudrapAlIya zrutajJAna se yathArtha kriyAkalApa ke jJAna se upagata--yukta / (2) athavA sannAnAjJAnopagata paryAyadharma, abhISTa tattvAvabodha, ityAdi aneka prakAra ( anekarUpa) zubha jJAnoM se upagata akukkuo tattha'hiyAsaejjA-- zItoSNAdi parISaha Ae~, usa samaya kisI prakAra kA vilApa yA pralApa kiye vinA, karkaza zabda kahe vinA, athavA nimitta ko kose vinA yA kisI gAlI yA apazabda kahe vinA sahana kare / 2 yukta / 1 24. duvihaM khaveUNa ya puNNapAvaM niraMgaNe savvao vippamukke / tarittA samuddaM va mahAbhavoghaM samuddapAle apuNAgamaM gae // Ayagutte -- Atmagupta -- kachue kI taraha apane samasta aMgoM ko sikor3a kara parISaha sahana kare / prastuta gAthA (19) meM parISahasahana karane kA upAya batAyA gayA hai| 3 upasahAra 341 saMgatyAga, -- - tti bemi / / [24] samudrapAlI muni puNya aura pApa ( zubha - azubha) donoM hI prakAra ke karmoM kA kSaya karake, (saMyama meM) niraMgana ( - nizcala) aura saba prakAra se vimukta hokara samudra ke samAna vizAla saMsAra - pravAha (mahAbhavaugha) ko taira kara apunarAgamasthAna ( - mokSa) meM ge| -- aisA maiM kahatA hU~ / // samudrapAlIya : ikkIsavA~ adhyayana samApta // vivecana -- duvihaM-- do bheda vAlA --ghAtI karma aura aghAtI karma, isa prakAra dvividha, athavA puNyapApa - zubhAzubha rUpa dvividha karma / niraMgaNe - ( 1 ) niraMgana--saMyama ke prati nizcala -- zailezI avasthA prApta / athavA (2) niraMjana -- karmasaMgarahita / samudde va mahAbhavohaM-- samudra ke samAna atidustara, mahAn, bhavaugha devAdibhavasamUha ko taira kara / 4 2. bRhadvRtti, patra 486 3. 'AtmanA guptaH AtmaguptaH - kUrmavat saMkucitasarvAMga: / ' 4. bRhadvRtti, patra 487-488 1. sadjJAnamiha zrutajJAnaM, tena jJAnaM - avagamaH, prakramAt yathAvat kriyAkalApasya tenopagato--yukto, sadjJAnajJAnopagataH, santi zobhanAni nAnetyanekarUpANi jJAnAni saMgatyAga-paryAyadharmAbhirucitattvAvabodhAtmakAni tairupagata: sannAnAjJAnopagataH / - * bRhadvRtti, patra 487 * vahI, patra 486 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bAIsavA~ adhyayana rathanemIya adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma rathanemIya (raharanemijja) hai| isa adhyayana meM rathenami se sambandhita varNana mukhya hone se isakA nAma 'rathanemIya' rakhA gayA hai| * vaise isa adhyayana ke pUrvArddha meM rAjA samudravijaya ke jyeSTha putra ariSTanemi tathA unake guNoM, lakSaNoM, unakI rAjImatI se huI sagAI, barAta kA prasthAna, bAr3e piMjare meM baMda pazupakSiyoM ko dekha kara karuNA, avivAhita hI lauTakara AhatI dIkSA kA grahaNa, rAjImatI kI zokamagnatA tathA neminAtha ke patha kA anusaraNa karake sAdhvIdIkSAgrahaNa Adi kA.varNana hai, jo ki tIrthaMkara ariSTanemi aura mahAsatI rAjImatI se sambandhita hone ke kAraNa prAsaMgika hai| * ariSTanemi kI pUrvakathA isa prakAra hai-vrajamaNDala ke soriyapura (zauryapura) ke rAjA samudravijaya the| unakI rAnI kA nAma zivAdevI thaa| unake cAra putra the--ariSTanemi, rathanemi, satyanemi aura dRddhnemi| vasudeva samudravijaya ke sabase choTe bhAI the| unakI do rAniyA~ thIM-rohiNI aura devkii| rohiNI kA putra 'balarAma' aura devakI kA putra thaa--keshv| usa samaya mathurA nagarI meM vasudeva ke putra kRSNa ne jarAsaMdha kI putrI jIvayazA ke pati 'kaMsa' ko mAra diyA thaa| isase kruddha hokara jarAsaMdha yaduvaMziyoM ko naSTa karane para utArU ho rahA thaa| jarAsaMdha ke AkramaNa ke kAraNa sabhI yAdavavaMzIya vrajamaNDala chor3akara pazcima samudra ke taTa para aae| vahA~ dvArakAnagarI kA nirmANa kara vizAla sAmrAjya kI nIMva ddaalii| isa rAjya ke netA zrIkRSNa vAsudeva hue| zrI kRSNa ne samasta yAdavoM kI sahAyatA se prativAsudeva jarAsaMdha ko mAra kara bharatakSetra ke tInoM khaMDoM para apanA Adhipatya kara liyaa| ariSTanemi pratibhAsampanna, baliSTha evaM tejasvI yuvaka the; kintu sAMsArika bhogavAsanA se virakta the| eka bAra samudravijaya ne zrIkRSNa ne kahA -'vatsa! aisA koI upAya karo, jisase ariSTanemi vivAha kara le|' zrIkRSNa ne vasantamahotsava ke avasara para satyabhAmA, rukmaNI-Adi ko isa viSaya meM prayatna karane ke lie khaa| zrIkRSNa ne bhI unase anurodha kiyA to bhI ve mauna rhe| 'maunaM sammatilakSaNam', isa nyAya ke anusAra vivAha kI svIkRti mAnakara zrIkRSNa ne bhojakula ke rAjanya ugrasena kI putrI rAjImatI ko ariSTanemi ke yogya samajha kara vivAha kI bAtacIta kii| ugrasena ne ise anugraha mAnakara svIkAra kara liyaa| donoM ora vivAha kI taiyAriyAM hone lgiiN| ariSTanemI ko dUlhA banAkara vastrAbhUSaNoM se susajjita kiyA gyaa| zrIkRSNa bahuta bar3I barAta ke sAtha zrIariSTanemi ko lekara rAjA ugrasena kI rAjadhAnI meM vivAhamaNDapa ke nikaTa phuNce| isI samaya ariSTanemi ne bADoM aura piMjaroM meM avaruddha pazupakSiyoM kA ArtanAda sunaa| sArathi se pUchA to usane kahA -'Apake vivAha ke upalakSya meM bhoja diyA jAegA, usI ke lie ye pazupakSI yahA~ baMda Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ adhyayana 343 -rathanemIyakie gae haiN|' ariSTanemi ne karuNArdra hokara sArathi ko saMketa kiyA, sabhI pazupakSI bandhanamukta kara diye ge| ariSTanemi vApasa lauTa ge| barAtiyoM meM kolAhala maca gyaa| sabhI pramukha yAdava ariSTanemi ko samajhAne lge| ariSTanemi ne sabako samajhAyA aura ve apane nirNaya para aTala rahe / neminAtha ko vApasa lauTate dekha kara rAjImatI mUrcchita aura zokamagna ho gii| vaha vilApa karane aura neminAtha ko upAlaMbha dene lgii| sakhiyoM ne dUsare yAdavakumAroM ke sAtha vivAha kA prastAva rkhaa| svayaM rathanemi ne rAjImatI ke samakSa vivAha kA prastAva rakhA, parantu rAjImatI ne spaSTa inkAra kara diyaa| rathanemi sAdhu bana ge| anta meM rAjImatI pativratA nArI kI taraha ariSTanemi ke mahAn saMyamapatha kA anusaraNa karane ko taiyAra ho gii| ariSTanemi ko kevalajJAna hote hI rAjImatI aneka rAjakanyAoM ke sAtha dIkSita huii| * bhagavAn ariSTanemi eka bAra raivataka parvata para virAjamAna the| rAjImatI Adi sAdhviyA~ unake darzanArtha raivataka parvata para jA rahI thIM, kintu mArga meM hI A~dhI aura varSA ke kAraNa sabhI sAdhviyA~ titarabitara ho giiN| rAjImatI akelI eka guphA meM phuNcii| surakSita sthAna dekha usane zarIra para se gIle kapar3e utAre aura sUkhane ke lie phailaae| vahIM rathanemi.dhyAnalIna the, unhoMne rAjImatI ko nirvastra dekhA to mana caMcala ho utthaa| rAjImatI ke samIpa Aye, tyoM hI usane apanI bAhuoM se apane vakSasthala Adi kA saMgopana kara liyaa| rathanemi ne satI ke samakSa sAMsArika bhoga bhogane kA aura DhalatI umra meM punaH saMyama lene kA prastAva rakhA, kintu rAjImatI ne kula aura zIla kI maryAdAoM kA ullekha karate hue apanI jozIlI vANI se rathanemi ko samajhAyA aura saMyamapatha para sthira kiyaa| rAjImatI ke ojasvI bodhavacanoM se rathanemi usI prakAra niyaMtrita ho gae, jisa prakAra aMkuza se hAthI niyaMtrita ho jAtA hai| antatogatvA rathanemi prabhu ariSTanemi se prAyazcitta grahaNa karake zuddha hue| rAjImatI aura rathanemi donoM vizuddha saMyama pAlana kara siddha-buddha-mukta bne| * prastuta adhyayana ke uttarArddha meM rathanemi ko rAjImatI dvArA kiyA gayA bodhavacana saMkalita hai, jisakA ullekha "dazavaikAlikasUtra" ke dvitIya adhyayana meM bhI hai| yaha bodhavacana itanA prabhAvazAlI evaM preraNAdAyaka hai ki saMyamapatha se bhraSTa hote hue sAdhaka ko jAgRta evaM sAvadhAna kara detA hai, bhogavAsanA ko sahasA niyaMtrita kara detA hai, pavitra kula kA smaraNa karA kara sAdhaka ko vaha bhaTakane se bacAtA hai| pratyeka sAdhaka ke lie yaha prakAzastambha hai,jo usakI jIvana-naukA ko bhogavAsanA kI caTTAnoM se TakarAne se bacAtA hai| yaha bodhavacana zAzvata satya hai, ajara-amara hai| 00 1. 'vaha guphA Aja bhI 'rAjImatIguphA' ke nAma se prasiddha hai|' -vividhatIrthakalpa, pR.6 2. dazavakAlika a.2, gA.6 se 11 taka Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAisamaM ajjhayaNaM : rahanemijjaM bAIsavA~ adhyayana : rathanemIya tIrthaMkara ariSTanemi kA paricaya 1. soriyapuraMmi nayare Asi rAyA mhiddddhie| vasudeve tti nAmeNaM raay-lkkhnn-sNjue|| [1] soriyapura nagara meM mahAn Rddhi se sampanna tathA rAjA ke lakSaNoM (cihnoM tathA guNoM) se yukta vasudeva nAma kA rAjA thaa| 2. tassa bhajA duve AsI rohiNI devaI thaa| ___ tAsiM doNhaM pi do puttA iTThA ya raam-kesvaa|| [2] usakI do patniyA~ (bhAryAe~) thI--rohiNI aura devkii| una donoM ke bhI kramazaH do vallabha putra the--rAma (baladeva) aura kezava (kRssnn)| 3. soriyapuraMmi nayare AsI rAyA mhiddddhie| ___ samuddavijae nAmaM raay-lkkhnn-sNjue| [3] (usI) soriyapura nagara meM mahAn Rddhi se sampanna rAja-lakSaNoM se yukta samudravijaya nAma kA rAjA thaa| 4. tassa bhajjA sivA nAma tIse putto mhaayso| bhagavaM ariTTanemi tti loganAhe dmiisre|| [4] usakI zivA nAma kI patnI thI, jisake putra mahAyazasvI, jitendriyoM meM zreSTha, lokanAtha bhagavAn ariSTanemi the| 5. so'riTThanemi-nAmo u lkkhnnssr-sNjuo| aTTha sahassalakkhaNadharo goyamo kaalgcchvii|| [4] vaha ariSTanemi svara-lakSaNoM se sampanna the| eka hajAra ATha zubha lakSaNoM ke bhI dhAraka the| unakA gotra gautama thA aura vaha varNa se zyAma the| vivecana -soriyapuraMmi nayare : tIna rUpa--(1) soriyapura, (2) zauryapura athavA (3) saurIpura / vartamAna meM AgarA se lagabhaga 42 mIla dUra baTezvara tIrtha hai, jahA~ prativarSa melA lagatA hai| baTezvara ke nikaTa hI bhagavAn ariSTanemi kA janmasthAna (vartamAna meM) saurIpura hai| prastuta gAthA 1 aura 3 donoM meM jo soriyapura kA ullekha hai, vaha samudravijaya aura vasudeva donoM kA eka hI jagaha nivAsa thA, yaha batAne ke lie hai| 1. (ka) jainatIrthoM kA itihAsa (kha) bRhadvRtti, patra 489 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ adhyayana : rathanemIya 345 vasudeva Adi kA ullekha prastuta adhyayana meM kyoM?--yahA~ rathanemi se sambandhita vaktavyatA meM vaha kisake tIrtha meM huA? isa prasaMga se bhagavAn ariSTanemi kA tathA unake vivAha Adi meM upayogI evaM upakArI kezava (zrIkRSNa) Adi kA unake pUrva utpanna hone se pahale ullekha kiyA gayA hai| rAyalakkhaNa saMjue : tIna artha-prastuta do gAthAoM meM 'rAjalakSaNoM se yukta' zabda prathama 'vasudeva' kA vizeSaNa hai aura dvitIya samudravijaya kaa| prathama rAjalakSaNasampanna ke do artha haiM -(1) sAmudrikazAstra ke anusAra rAjA ke hAtha aura caraNatala meM cakra, svastika, aMkuza Adi lakSaNa (cihna) hote haiM tathA (2)guNoM kI dRSTi se rAjA ke lakSaNa haiM - dhairya, gAmbhIrya, audArya, tyAga, satya, zaurya aadi| vasudeva ina donoM prakAra ke rAjalakSaNoM se yukta the| dvitIya rAjalakSaNasampanna ke prathama do arthoM ke atirikta eka artha aura bhI haichatra, cAmara, siMhAsana Adi rAjacihnoM se sushobhit|2|| damIsare-damana arthAt upazamana karane vAloM ke Izvara arthAt naayk-agrnnii| ariSTanemi kumAra kaumAryAvasthA se hI atyanta upazAnta tathA jitendriya the| kumArAvasthA meM hI unhoMne kAmavAsanA kA damana kara liyA thaa| lakkhaNassarasaMjuo-(1) svara ke susvaratva, gAmbhIrya, saundarya Adi lakSaNoM se yukta, (2) athavA (madhyamapadalopI samAsa se) ukta lakSaNopalakSita svara se sNyukt| aTThasahassalakkhaNadharo-vRSabha, siMha, zrIvatsa, zaMkha, cakra, gaja, samudra Adi eka hajAra ATha zubhasUcaka cakrAdi lakSaNoM kA dhaark| tIrthaMkara aura cakravartI ke 1008 lakSaNa hote haiN|" rAjImatI ke sAtha vAgdAna, barAta ke sAtha prasthAna 6. vajarisahasaMghayaNo samacauraMsI jhsoyro| tassa rAImaI kanaM bhajaM jAyai kesvo|| [6] vaha vajra-nArAcasaMhanana aura samucaturasrasaMsthAna vAle the| machalI ke udara jaisA unakA (komala) udara thaa| rAjImatI kanyA ko usakI bhAryA banAne ke lie vAsudeva (kezava) ne (rAjA ugrasena se) usakI yAcanA kii| 7. aha sA rAyavara-kannA susIlA caarupehinnii| savvalakkhaNasaMpannA vijjusoyaamnnippbhaa|| ___ [7] vaha (ugrasena) rAjA kI zreSTha kanyA suzIlA, cAruprekSiNI (sundara dRSTi vAlI) tathA samasta zubha lakSaNoM se sampanna thI, usake zarIra kI prabhA (-kAnti) camakatI huI vidyut kI prabhA ke samAna thii| 1. bRhadvRtti, patra 489 2. (ka) rAjeva rAjA tasya lakSaNAni cakrasvastikAMkuzAdIni, tyAgasatyazauryAdIni vA taiH sNyuto-yuktH| (kha) iha ca rAjalakSaNasaMyuta ityatra rAjalakSaNAni-chatracAmarasiMhAsanAdInyapi gRhynte| -bRhavRtti, patra 489 3. damina:-upazaminasteSAmIzvara:-atyantopazamavattayA nAyako dmiishvrH| kaumAra evaM ksstmaarviirytvaattty| - vahI, patra 489 4. vahI, patra 489 5. vahI, patra 489 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 8. ahAha jaNao tIse vAsudevaM mahiDDhiyaM / ihAgacchau kumAro jA me kannaM dalAma'haM // [8] (yAcanA karane ke pazcAt) usa (rAjImatI) ke pitA ne mahAn RddhizAlI vAsudeva se kahA-- ' (nemi) kumAra yahA~ Ae~ to maiM apanI kanyA unheM pradAna karU~gA / ' 9. savvosahIhi havio kayakouyamaMgalo | divvajuyalaparihio AbharaNehiM vibhUsio // uttarAdhyayanasUtra [9] (isake pazcAt) ariSTanemi ko samasta auSadhiyoM ke jala se snAna karAyA gayA, ( yathAvidhi ) kautuka aura maMgala kiye gae; divya vastra-yugala pahanAyA gayA aura alaMkAroM se vibhUSita kiyA gyaa| 10. mattaM ca gandhahatthiM vAsudevassa jeTThagaM / ArUDho sohae ahiyaM sire cUDAmaNI jahA // [10] ve dUlhA ke rUpa meM vAsudeva ke sabase bar3e matta gandhahastI para jaba ArUDha hue (car3he) to mastaka para cUDAmaNi ke samAna atyadhika suzobhita hue / 11. aha UsieNa chatteNa cAmarAhi ya sohie| dasAracakkeNa ya so savvao parivArio // [11] tatpazcAt ve ariSTanemi mastaka para dhAraNa kiye hue U~ce chatra se tathA (DhulAte hue) cAmaroM suzobhita the aura dazArhacakra ( yaduvaMza ke prasiddha kSatriyoM ke samUha ) se cAroM ora se parivRta (ghire hue the| 12. cauraMgiNIe senAe raiyAe jahakkamaM / turiyANa sanninAeNa divveNa gagaNaM phuse // [12] caturaMgiNI senA yathAkrama se niyojita kI gaI thI, vAdyoM kA gaganasparzI divya ninAda hone lgaa| 13. eyArisIi iDDIe juie uttimAi y| niyagAo bhavaNAo nijjAo vaNhipuMgavo // [13] aisI uttama Rddhi aura uttama dyuti sahita vaha vRSNipuMgava (ariSTanemi) apane bhavana se nikle| vivecana -- vajraRSabhanArAcasaMhanana -- saMhanana jainasiddhAnta kA pAribhASika zabda hai| usakA artha hai-- asthibandhana / samasta jIvoM kA saMhanana 6 koTi kA hotA hai-- (1) vajraRSabhanArAca, (2) RSabhanArAca, (3) nArAca, (4) ardhanArAca, (5) kIlaka aura (6) asNpraaptsRpaattikaa| sarvottama saMhanana vajraRSabhanArAca hai, jo uttama puruSoM kA hotA hai| vajraRSabhanArAca saMhanana vajra-sA sudRDha asthibandhana hotA hai, jisameM zarIra saMdhi aMgoM kI donoM haDDiyA~ paraspara AMTI lagAe hue hoM, una para tIsarI haDDI kA veSTana -- lapeTa ho aura cauthI haDDI kI kIla una tInoM ko bheda rahI ho| yahA~ kIlaka ke AkAra vAlI haDDI kA nAma vajra hai, paTTAkAra haDDI kA nAma RSabha hai aura ubhayataH markaTabandha kA nAma nArAca hai, inase zarIra kI jo racanA hotI hai, vaha vajraRSabhanArAca hai| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha bAIsavA~ adhyayana : rathanemIya 347 samacaturastrasaMsthAna saMsthAna kA artha hai--zarIra kA AkAra (ddhaaNcaa)| saMsthAna bhI 6 prakAra ke hote haiM--(1) samacaturasra, (2) nyagrodhaparimaNDala, (3) sAdi, (4) vAmana, (5) kubjaka aura (6) hunnddk| pAlathI mAra kara baiThane para cAroM koNa sama hoM to vaha samacaturastra nAmaka sarvazreSTha saMsthAna hai| ariSTanemi ke lie kezava dvArA rAjImatI kI yAcanA kI pRSThabhUmi-kathA isa prakAra hai ekabAra ariSTanemi zrIkRSNa kI AyudhazAlA meM jA phuNce| unhoMne dhanuSa aura gadA ko anAyAsa hI uThA liyA aura jaba pAJcajanya zaMkha phUMkA taba to cAroM ora tahalakA maca gyaa| zrIkRSNa bhI kSubdha ho uThe aura jaba unhoMne yaha sunA ki zaMkha ariSTanemi ne bajAyA hai, taba AzaMkita ho uThe ki kahIM nemikumAra hamArA rAjya na le leN| balabhadra ne isa zaMkA kA nivAraNa bhI kiyA, phira bhI kRSNa zaMkAzIla bane rhe| unhoMne eka dina nemikumAra se zauryaparIkSaNa ke lie yuddha karane kA prastAva rakhA, kintu nemikumAra ne kahA-balaparIkSaNa to bAhuyaddha se bhI ho sakatA hai| sarvaprathama zrIkRSNa kI bhujA ko unhoMne anAyAsa hI namA diyA, kintu zrIkRSNa nemikumAra ke bhujadaNDa ko nahIM namA ske| isake pazcAt eka dina zrIsamudravijaya ne zrIkRSNa se nemikumAra ko vivAha ke lie sahamata karane ko khaa| unhoMne apanI paTarAniyoM se vasantotsava ke dina mikumAra ko vibhinna yuktiyoM se vivAha karane ke lie anurodha kiyA, magara ve mauna rhe| phira baladeva aura zrIkRSNa ne bhI vivAha kara lene kA Agraha kiyaa| ariSTanemi ke maMdahAsya ko sabane vivAha kI svIkati kA lakSaNa maanaa| zrIsamudravijaya bhI yaha saMvAda suna kara Anandita ho utthe| isake pazcAt zrIkRSNa svayaM ugrasena ke pAsa gae aura rAjImatI kA ariSTanemi ke sAtha vivAha kara dene kI prArthanA kii| zrI ugrasena ko yaha jAna kara atyanta prasannatA huii| unhoMne zrIkRSNa kI yAcanA isa zarta para svIkAra kara lI ki yadi ariSTanemi kumAra mere yahA~ padhAreM to maiM apanI kanyA kA unake sAtha vidhipUrvaka pANigrahaNa karanA svIkAra karatA huuN| ugrasena kI svIkRti pAte hI zrIkRSNa ne krauSThikI naimittika se vivAha muhUrta niklvaayaa| vivAhamuhUrta nizcita hote hI zrIkRSNa ne sArI taiyAriyA~ prArambha kara dI, jisakA varNana mUlapATha meM hai| divvajuyalaparihio-prAcInakAla meM do hI vastra pahane jAte the--eka antarIya-nIce pahanane ke lie dhotI aura eka uttarIya--Upara or3hane ke lie caadr| ise hI yahA~ 'divyayugala' kahA gayA hai| gaMdhahatthI : paricaya aura svarUpa-gandhahastI, saba hAthiyoM se adhika zaktizAlI, buddhimAn aura nirbhaya hotA hai| isakI gandha se dUsare hAthiyoM kA mada jharane lagatA hai aura ve Dara ke mAre bhAga jAte haiN| vAsudeva (kRSNa) kA yaha jyeSTha paTTahastI thaa| kayakouyamaMgalo : tAtparya--vivAha se pUrva vara ke lalATa se mUsalasparza karAnA ityAdi kautuka aura dadhi, akSata, dUba, candana Adi dravyoM kA upayoga karanA maMgala kahalAtA thaa| 1. (ka) prajJApanA. pada 23/2, sUtra 293 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhAga.3, pR. 737 2. (ka) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 3, pR. 739 se 756 taka kA sArAMza (kha) bRhavRtti, patra 490 3. (ka) uttarA. anuvAda TippaNa (sAdhvI candanA), pR. 440 (kha) divyayugalamiti prastAvAd duussyyuglN| -bRhavRtti, patra 490 (ka) vAsudevasya sambandhinamiti gamyate / jyeSThameva jyeSThakama-atizayaprazasyamativaddhaM vA guNaiH pdrstinmityrthH| (kha) kRtakautukamaMgala ityatra kautukAni lalATasya muzalasparzanAdIni, maMgalAni ca dadhyakSatadUrvAcandanAdIni / -bRhadvRtti, patra 490 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 uttarAdhyayanasUtra savvosahIhiM0- bRhavRtti ke anusAra-jayA, vijayA, Rddhi, vRddhi Adi samasta auSadhiyoM se ariSTanemi ko nahalAyA gyaa| dasAracakkeNa samudravijaya, akSobhya, stimita, sAgara, himavAn, acala, dharaNa, pUraNa, abhicandra aura vasudeva; ye dasa bhAI, jo yAdava jAti ke the, ina kA samUha dazAra (dazAha-cakra) kahalAtA thaa| yadupramukha ye daza arha arthAt pUjya the, bar3e the, isalie inheM 'dazAha' kahA gyaa| vaNhipuMgavo-vRSNikula meM pradhAna zrI ariSTanemi the| ariSTanemi kA kula 'andhakavRSNi' nAma se prasiddha thA, kyoMki andhaka aura vRSNi, ye do bhAI the| vRSNi ariSTanemi ke pitAmaha the| parantu purANoM ke anusAra andhakavRSNi (yA andhakavRSTi) eka hI vyakti kA nAma hai,jo samudravijaya ke pitA the| dazavaikAlika sUtra meM tathA isI adhyayana kI 53 vIM gAthA meM neminAtha ke kula ko andhakavRSNi kula batAyA gayA hai| avaruddha Artta pazupakSiyoM ko dekha kara karuNAmagna ariSTanemi 14. aha so tattha nijanto dissa pANe bhydue| vADehiM paMjarehiM ca sanniruddhe sudukkhie|| [14] tadanantara unhoMne (ariSTanemi ne) vahA~ (maNDapa ke samIpa) jAte hue bAr3oM aura piMjaroM meM banda kiye gae, bhayatrasta aura atiduHkhita prANiyoM ko dekhaa| 15. jIviyantaM tu saMpatte maMsaTThA bhkkhiyvve| pAsettA se mahApanne sArahiM innmbbvii|| [15] ve jIvana kI antima sthiti meM pahu~ce hue the, aura mAMsabhojana ke lie khAye jAne vAle the| unheM dekha kara una mahAprajJAvAn ariSTanemi ne sArathi (yA pIlavAna) se isa prakAra kahA 16. kassa aTThA ime pANA ee savve suhesinno| vADehiM paMjarahiM ca sanniruddhA ya acchahiM? / [16] (ariSTanemi-) ye saba sukhArthI prANI kisa prayojana ke lie bAr3oM aura piMjaroM meM banda kiye gae haiM? 17. aha sArahI tao bhaNai ee bhaddA u paanninno| tujhaM vivAhakajaMmi bhoyAveuM bahuM jnnN|| [17] taba sArathi (isa prakAra) bolA--ye bhadra prANI Apake vivAhakArya meM bahuta-se logoM ko mAMsabhojana karAne ke lie (yahA~ roke gae) haiN| 18. soUNa tassa vayaNaM bhupaanni--vinnaasnnN| cintei se mahApanne sANukkose jiehi u|| sarvAzca tA auSadhayazca-jayAvijayarddhivaddhayAdayaH sarvoSadhayastAbhiH strapita: abhissiktH| -bRhavRtti, patra 490 2. (ka) 'dasAracakkeNaM ti dazArhacakreNa ydusmuuhen|' -bRhavRtti, patra 490 (kha) 'daza ca te'zci -pUjyA iti dshaarhaaH|' -antakRddazAMga. 1/1 vRtti 3. (ka) vRSNipuMgavaH yAdavapradhAno bhagavAnariSTanemiriti yaavt| -bRhadvRtti, patra 490 (kha) dazavaikAlika 2/8 (ga) uttarAdhyayana a. 22, gA. 43 (gha) uttarapurANa 70/92-94 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ adhyayana : rathanemIya 349 [18] aneka prANiyoM ke vinAza se sambandhita usakA (sArathi kA) vacana suna kara jIvoM ke prati karuNAyukta hokara mahAprAjJa ariSTanemi (yoM) cintana karane lage 19. jai majjha kAraNA ee hammihiMti bahU jiyaa| na me eyaM tu nissesaM paraloge bhvissii|| [19] 'yadi mere kAraNa se ina bahuta-se prANiyoM kA vadha hogA to yaha paraloka meM mere lie niHzreyaskara (kalyANakArI) nahIM hogaa|' 20. so kuNDalANa juyalaM suttagaM ca mhaayso| AbharaNANi ya savvANi sArahissa pnnaame|| [20] una mahAn yazasvI (ariSTanemi) ne kuNDalayugala, karadhanI (sUtraka) aura samasta alaMkAra utAra kara sArathi ko de die| (aura binA vivAha kiye hI ratha ko vahA~ se lauTAne kA Adeza diyaa|) vivecana jIvayaMtaM ta saMpatte--(1) jIvana ke anta ko prApta-maraNAsanna / maMsaTThA-(1) mAMsa atigRddhi kA kAraNa hone se mAMsAhAra ke lie athavA (2) mAMsa se hI mAMsa bar3hatA hai ' isa kahAvata ke anusAra avivekI janoM dvArA zarIra kI mAMsavRddhi ke lie|2 mahApanne--jisakI prajJA mahAn ho, vaha mahAprajJa hai, Azaya yaha hai ki bhagavAn neminAtha meM mati, zruta aura avadhi jJAna hone se ve mahAprajJa the|3 karuNA kA srota umar3a par3A - sarvaprathama bhayabhIta evaM atyanta duHkhita prANiyoM ko dekhate hI unakA karuNAzIla hRdaya pasIja utthaa| phira unhoMne sArathI se pUchA aura jaba yaha jAnA ki mere vivAha ke samaya Ane vAle atithiyoM ko mAMsabhoja dene ke lie pazu-pakSiyoM ko banda kiyA gayA hai, taba to aura bhI karuNAI ho utthe| apane liye ise akalyANakara samajha kara unhoMne vivAha na karanA hI ucita smjhaa| phalataH unheM vahIM saMsAra se virakti ho gaI aura vahIM se ratha ko lauTA dene tathA bAr3oM aura piMjaroM ko khola kara una pazupakSiyoM ko mukta kara dene kA saMketa kiyaa| yaha kArya sampanna karate hI pAritoSika ke rUpa meM samasta AbhUSaNa sArathi ko de diye| eka zaMkA : samAdhAna - prastuta adhyayana kI 10vIM gAthA meM vivAha ke lie prasthAna karate samaya gandhahastI para ArUDha hone kA ullekha hai aura Age 15vIM gAthA meM sArathi se pUchane aura usake dvArA AdezAnukUla kArya sampanna karane para pAritoSika dene ke prasaMga meM sArathi kA ullekha hai| isase ariSTanemi kA rathArohaNa anumita hotA hai| aisA pUrvApara virodha kyoM? bRhadvRttikAra ne isakA samAdhAna karate hue likhA hai-varayAtrA 1. 'jIvitasyAnto maraNamityarthastaM samprAptAniva samprAptAn atipratyAsannatvAttasya, yadvA jIvitasyAntaHparyantavartI bhAgastamuktahetoH smpraaptaan|' - bRhadvRtti, 490 mAMsArtha-mAMsanimittaM ca bhakSayitavyAn mAMsasyaivAtigRddhihetutvena tadbhakSaNanimittatvAdevamuktaM, yadi vA 'mAMsenaiva mAMsamupacIyate' iti pravAdato mAMsamupacitaM syAditi heto:- mAMsArthaM bhkssyitvyaanvivekibhiH| - vahI, patra 491 3. mahatI prajJA - prakramAnmatizrutAvadhijJAnatrayAtmikA yasyA'sau mhaaprjnyH| - bRhavRtti, patra 491 bahavRtti, patra 491 : na tu niHzreyasaM kalyANaM paraloke bhaviSyati, pApahetutvAdasyeti bhaavH| .............. evaM ca viditAkUtena sArathinA mociteSu sattveSu paaritossito'sau| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 uttarAdhyayanasUtra meM calate samaya ve rathArUr3ha ho gae hoM, aisA anumAna hotA hai, isa dRSTi se 'sArathi' zabda sArthaka hai| ariSTanemi ke dvArA pravrajyAgrahaNa 21. maNapariNAme ya kae devA ya jahoiyaM smoinnnnaa| savviDDhIe saparisA nikkhamaNaM tassa kaauNje|| [21] (ariSTanemi ke dvArA) mana meM (dIkSA-grahaNa ke) pariNAma (bhAva) hote hI unake yathocita abhiniSkramaNa ke lie deva apanI samasta Rddhi aura pariSad ke sAtha Akara upasthita ho ge| 22. deva-maNussaparivuDo sIyArayaNaM tio smaaruuddho| nikkhamiya bAragAo revayayaMmi TThio bhgvN|| [22] tadanantara devoM aura mAnavoM se parivRta bhagavAn (ariSTanemi) zivikAratna (- zreSTha pAlakhI) para ArUDha hue| dvArakA se niSkramaNa (cala) kara ve raivataka (giranAra) parvata para sthita hue| 23. ujjANaM saMpatto oiNNo uttimAo siiyaao| sAhassIe parivuDo aha nikkhamaI u cittaahiN|| _[23] udyAna (sahasrAmravana) meM pahu~ca kara ve uttama zivikA se utre| (phira) eka hajAra vyaktiyoM ke sAtha bhagavAn ne citrA nakSatra meM abhiniSkramaNa kiyaa| 24. aha se sugandhigandhie turiyaM muykuNcie| ___ sayameva lucaI kese paMcamuTThIhiM smaahio|| [24] tadanantara samAhita (samAdhisampanna) ariSTanemi ne turanta sugandha se suvAsita apane komala aura dhuMgharAle bAloM kA svayaM apane hAthoM se paMcamuSTi loca kiyaa| 25. vAsudevo ya NaM bhaNai luttakesaM jiindiyN| icchiyamaNorahe turiyaM pAvesutaM dmiisraa!|| [25] vAsudeva kRSNa ne luMcitakeza evaM jitendriya bhagavAn se kahA - 'he damIzvara! Apa apane abhISTa manoratha ko zIghra prApta kro|', 26. nANeNaM daMsaNeNaM ca caritteNa taheva y| khantIe muttIe vaDDhamANo bhavAhi y|| [26] 'Apa jJAna, darzana, cAritra, zAnti (kSamA) aura mukti (nirlobhatA) ke dvArA Age bddh'o|' 27. evaM te rAmakesavA dasArA ya bahU jnnaa| ariTThaNemiM vandittA aigayA baargaapuriN|| [27] isa prakAra balarAma, kezava, dazAha yAdava aura anya bahuta-se loga ariSTanemi ko vandanA kara dvArakApurI ko lauTa aae| 1. 'sArathi--pravarttayitAraM prakramAd gandhahastino hastipakamiti yAvat / yadvA'ta eva tadA rathArohaNamanumIyate iti rthprvrttyitaarm|'- bRhadvRtti, patra 492 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ adhyayana : rathanemIya 351 vivecana--sayaparisA-yaha 'devoM' kA vizeSaNa hai| sapariSad arthAt bAhya, madhyama aura AbhyAntara, ina tInoM pariSadoM se shit| nikkhamaNaM kAuM--niSkramaNamahimA yA niSkramaNamahotsava karane ke lie| sIyArayaNaM-zivikAratna-yaha devanirmita 'uttarakuru' nAma kI zreSTha zivikA thii| ahi nikkhamaI-zramaNadIkSA grahaNa kI yA zramaNadharma meM pravrajita hue| samAhio-samAhita (samAdhisampanna) zabda ariSTanemi kA vizeSaNa hai| isakA tAtparya yaha hai ki 'mujhe yAvajjIvana taka samasta sAvadha vyApAra nahIM karanA hai' isa prakAra kI pratijJA se yukta hue| ratha lauTAne se lekara dvArakA meM Agamana taka-pazu-pakSiyoM ko bandhanamukta karavA kara jyoM hI ratha vApisa lauTAyA, tyoM hI mana meM abhiniSkramaNa kA vicAra Ate hI sArasvatAdi nau prakAra ke lokAntika devoM ne Akara bhagavAn ko prabodhita kiyA--'bhagavan! dIkSA lekara tIrthapravartana kiijie|' isI samaya zivA rAnI aura samudravijaya rAjA A~khoM se azru bahAte hue samajhAne lage--'vatsa! yoM vivAha kA tyAga karane meM hameM tathA kaSNa Adi yAdavoM ko kitanA kheda hogA? tere lie ugrasena rAjA se zrIkRSNa ne svayaM jA kara unakI patrI kI yAcanA kI thii| vaha aba kaise apanA mukha dikhAyegA? rAjImatI kI kyA dazA hogI? pativratA strI eka bAra mana se bhI jisako patirUpa meM varaNakara letI hai, phira jIvana bhara dUsarA pati nahIM krtii| ataH hamAre anurodha ko svIkAra kara tU vivAha kara le|' bhagavAn ne kahA - 'he pUjyo! Apa yaha Agraha chor3a deN| priyajanoM ko sadaiva hitakArya meM hI preraNA denI caahie| strIsaMga mumukSu ke lie yogya nahIM hai| prArambha meM sundara aura pariNAma meM dAruNa kArya ke lie koI bhI buddhimAn mumukSu prayatna nahIM krtaa|' isake pazcAt samAgata lokAntika devoM ne bhI samudravijaya Adi dazA) se kahA - 'Apa saba bhAgyazAlI haiM ki Apake kula meM aise mahApuruSa paidA hue haiN| ye bhagavAn dIkSA grahaNa karake kevalajJAna pAkara cirakAla taka tIrthapravartana karake jagat ko Ananda dene vAle haiN| ataH Apa kheda chor3a kara harSa mnaaie|' ___ isa prakAra devoM ke vacana sunakara sabhI harSita hue| bhagavAn sahita sabhI yAdavagaNa dvArakA aae| bhagavAn sva-bhavana meM phuNce| usI dina se dIkSA kA saMkalpa kara liyaa| sAMvatsarika dAna dene lage aura tatpazcAt raivataka (ujjayaMta) giri para sthita sahasrAmravana meM jA kara dIkSA grahaNa kii| svayaM paMcamuSTi loca kiyA, AjIvana sAmAyikavrata aMgIkAra kiyaa| kRSNa Adi sabhI yAdava AzIrvacana kaha kara vahA~ se vApasa lautte|2 isake pazcAt bhagavAn ne kevalajJAna hone para tIrthasthApanA kI, Adi varNana samajha lenA caahie| prathama zokamagna aura tatpazcAt pravrajita rAjImatI 28. soUNa rAyakanA pavvaja sA jiNassa u| ___ nIhAsA ya nirANandA sogeNa u smucchiyaa|| 1. bRhadvRtti, patra 492 2. (ka) uttarA, (gujarAtI anuvAda, jai. dha. pra. sabhA, bhAvanagara se prakAzita), patra 151 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 3, pR.770-771 (ga) bRhadvRtti, patra 492 : 'iha tu vandikAcAryaH sattvamocanasamaye sArasvatAdiprabodhana, bhavanagamana-mahAdAnAnantaraM niSkramaNAya purInirgamamupavarNayAmbabhUveti suutrsptkaarthH|' Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 uttarAdhyayanasUtra [28] (ariSTanemi) jinezvara kI pravrajyA ko suna kara rAjakanyA (rAjImatI) hAsyarahita aura AnandavihIna ho gii| vaha zoka se mUrcchita ho gii| 29. rAImaI vicintei dhiratthu mama jiiviyN| jA'haM teNa pariccattA seyaM pavvaiuM mm|| [29] rAjImatI ne vicAra kiyA--'dhikkAra hai mere jIvana ko ki maiM unake (ariSTanemi ke) dvArA parityakta kI gii| (ataH) merA (aba) pravrajita honA hI zreyaskara hai|' 30. aha sA bhamarasannibhe kucca phaNaga psaahie| sayameva lucaI kese dhiimantA vvssiyaa|| [30] isake pazcAt dhairyavatI evaM kRtanizcayA usa rAjImatI ne kUrca aura kaMghI se prasAdhita bhramara jaise kAle kezoM kA apane hAthoM se luJcana kiyaa| 31. vAsudevo yaNaM bhaNai luttakesaM jiindiyN| saMsArasAgaraM ghoraM tara kanne! lahuM lhuN|| [31] vAsudeva ne kezoM kA luJcana kI huI evaM jitendriya rAjImatI se kahA--'kanye! tU isa ghora saMsArasAgara ko atizIghra pAra kr|' 32. sA pavvaiyA santI pavvAvesI tahiM bhuN| sayaNaM pariyaNaM ceva sIlavantA bhussuyaa|| [32] pravrajita hone ke pazcAt usa zIlavatI rAjImatI ne bahuzruta ho kara usa dvArakA nagarI meM (apane sAtha) bahuta-sI svajanoM aura parijanoM kI striyoM ko pravrajita kiyaa| vivecana tIrthaMkara ariSTanemi ke virakta evaM pravajita hone para rAjImatI kI dazA--pahale to rAjImatI ariSTanemi kumAra ko dUlhe ke rUpa meM Ate dekha atIva prasanna huI aura sakhiyoM ke samakSa harSAveza meM Akara unake guNagAna karane lgii| kintu jyoM hI usakI dAMyI A~kha phar3akI, vaha atyanta udAsa aura adhIra hokara bolI--maiM isa apazakuna se jAnatI hU~ ki mere nAtha yahA~ taka padhAre haiM, phira bhI ve vApasa lauTa jAe~ge, merA pANigrahaNa nahIM kreNge| __jyoM hI nemi kumAra vApasa lauTe, rAjImatI atyanta zokAtura evaM mUchita hokara gira pdd'ii| sacetana hote hI vaha duHkhabhare udgAra prakaTa karatI huI vilApa karane aura mana hI mana nemi kumAra ko upAlambha dene lgii| usakI sakhiyoM ne bahuta samajhAyA aura anya sundara rAjakumAroM kA varaNa karane kA Agraha kiyA, parantu rAjImatI ne kahA-maiM svapna meM bhI dUsare vyakti kA varaNa nahIM kara sktii| __kucha hI dera meM vaha svastha hokara kahane lagI--'sakhiyo! vApasa lauTa kara ve mujhe saMketa kara gae haiM ki pativratA strI kA kartavya pati ke mArga kA anusaraNa karanA hai| Aja mujhe eka svapna AyA thA ki koI puruSa airAvata hAthI para car3hakara mere ghara AyA aura tatkAla meruparvata para car3ha gyaa| jAte samaya usane logoM ko cAra phala diye, mujhe bhI phala diyaa|' sakhiyoM ne svapna ko zubhaphaladAyaka btaayaa| tatpazcAt rAjImatI Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ adhyayana : rathanemIya 353 bhI neminAthaprabhu kA dhyAna karatI huI ghara meM rahI aura ugra tapa karane tathA neminAtha bhagavAn para dIkSA lene tathA tIrthasthApanA karane kI pratIkSA karane lgii| ___idhara neminAtha kA choTA bhAI rathanemi rAjImatI para Asakta thaa| rathanemi ne rAjImatI ko svayaM ke patirUpa meM aMgIkAra karane ko kahA, parantu rAjImatI ne spaSTa asvIkAra karate hue kahA--'maiM unake dvArA vamana kI huI huuN| tuma vamana kI huI vastu kA upabhoga karoge to zvAnatulya hoge| maiM tumheM nahIM caahtii|' isa para rathanemi nirAza hokara calA gyaa| ___idhara neminAtha bhagavAn dIkSita hone ke bAda 54 dina taka chamastha avasthA meM aneka grAmoM meM vicaraNa karate rahe aura phira raivatAcala parvata para aae| vahA~ prabhu tele kA tapa karake zukladhyAna meM magna ho ge| usa samaya unheM kevalajJAna prApta huaa| sabhI indra apane-apane devagaNoM sahita vahA~ aae| manohara samavasaraNa kI racanA kii| prabhu ne dharmadezanA dii| prabhu ko kevalajJAna utpanna huA jAna kara balabhadra, zrIkRSNa, rAjImatI, dazArha Adi yAdavagaNa tathA anya sAdhAraNa jana raivataka parvata para pahu~ce / vandana karake yathAyogya sthAna para baiThakara dharmadezanA sunii| aneka rAjAoM, sAdhAraNa janoM tathA mahilAoM ne pratibuddha hokara prabhu se dIkSA grahaNa kii| anekoM ne zrAvaka vrata aMgIkAra kiye| tatpazcAt rathanemi ne bhI virakta hokara prabhu se dIkSA lI tathA rAjImatI ne bhI aneka kanyAoM sahita dIkSA grahaNa kii| nIhAsA nirANaMdA sogeNa u samutthayA-rAjImatI kI ha~sI (prasannatA), khuzI evaM Ananda samApta ho gayA, vaha zoka se stabdha ho gii|2 seyaM pavvaiuM mama-rAjImatI kA Azaya yaha hai ki aba to mere lie pravrajyA grahaNa karanA hI zreyaskara hai, jisase ki maiM phira anya janma meM bhI isa taraha du:khI na houuN| tatpazcAt virakta rAjImatI taba taka ghara meM hI tapa karatI rahI, jaba taka bhagavAn anyatra vihAra karake punaH vahA~ (raivatakagiri para) nahIM A ge| bhagavAn ko kevalajJAna hote hI unakI dezanA sunakara adhika vairAgyavatI hokara vaha pravrajita ho gii| kucca-phaNaga-pasAhie-kUrca kA artha hai--gUr3ha aura ulajhe hue kezoM ko alaga-alaga karane vAlA bAMsa se nirmita vizeSa kaMghA aura phaNaka kA artha bhI eka prakAra kA kaMghA hai, inase rAjImatI ke bAla saMvAre hue the| vavassiyA-zramaNadharma kI ArAdhanA karane ke lie kRtasaMkalpa (- kttibddh)|' 1. (ka) uttarA. (gujarAtI anuvAda, jai. dha. pra. sabhA, bhAvanagara se prakAzita) pR. 149, 151 se 155 taka kA sArAMza (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 773 se 778 tathA 787 se 792 taka kA sArAMza (ga) bRhadvRtti, patra 492-493 2. vahI, patra 493 3. zreya. atizayaprazasyaM 'pravrajituM'-pravrajyAM pratipattuM mama, yenA'nyajanmanyapi naivaM duHkhabhAginI bhaveyam iti bhAvaH / itthaM cAsau tAvadavasthitA, yAvadanyatra pravihRtya tatraiva bhagavAnAjagAma / tata utpannakevalasya bhagavato nizamya dezanAM vizeSata utpannavairAgyA . / -bRhadvRtti patra 493 4. 'kUrcI-gUDhakezonmocako vaMzamayaH, phnnk:-kektkH|-bRhbRtti patra 493 5. vyavasitA-adhyavasitA satI dharma vidhAtumiti shessH| -vahI, patra 493 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 uttarAdhyayanasUtra rAjImatI dvArA bhagnacitta rathanemi kA saMyama meM sthirIkaraNa 33. giriM revayayaM jantI vAseNullA u antraa| vAsante andhayAraMmi anto layaNassa sA tthiyaa|| [33] vaha (sAdhvI rAjImatI prabhu ke darzana-vaMdanArtha eka bAra) raivatakagiri para jA rahI thI ki bIca meM hI varSA se bhIga gii| ghanaghora varSA ho rahI thI, (isa kAraNa cAroM ora) andhakAra ho gayA thaa| (isa sthiti meM) vaha (eka) guphA (layana) ke andara (jA kara) tthhrii| 34. cIvarAI visArantI jahA jAya tti paasiyaa| rahanemI bhaggacitto pacchA diTTho ya tIi vi|| ___ [34] sukhAne ke lie apane cIvaroM (vastroM) ko phailAtI huI rAjImatI ko yathAjAta ( nagna) rUpa meM dekha kara rathanemi kA citta vicalita ho gyaa| phira rAjImatI ne bhI use dekha liyaa| 35. bhIyA ya sA tahiM daTuM egante saMjayaM tyN| ___ bAhAhiM kAuM saMgopha vevamANI nisiiyii|| [35] vahA~ (usa guphA meM) ekAnta meM usa saMyata ko dekha kara vaha bhayabhIta ho gii| bhaya se kAMpatI huI rAjImatI apanI donoM bAMhoM se vakSasthala ko AvRta kara baiTha gii| 36. aha so vi rAyaputto smuddvijyNgo| bhIyaM paveviyaM daTuM imaM vakkaM udaahre|| [36] taba samudravijaya ke aMgajAta (putra) usa rAjaputra (rathanemi) ne bhI rAjImatI ko bhayabhIta aura kAMpatI huI dekha kara isa prakAra vacana kahA 37. rahanemI ahaM bhadde! surUve! caarubhaasinni!| mamaM bhayAhi suyaNU! na teM pIlA bhvissii|| [37] (rathanemi)--'he bhadre ! he sundari! maiM rathanemi huuN| he madhurabhASiNI! tu mujhe (pati rUpa meM) svIkAra kr| he sutanu ! (aisA karane se) tujhe koI pIr3A nahIM hogii|' 38. ehi tA bhuMjimo bhoe mANussaM khusudullhN| bhuttabhogA tao pacchA jiNamaggaM crissmo|| ___ [38] 'nizcita hI manuSyajanma atidurlabha hai| Ao, hama bhogoM ko bhogeN| bhuktabhogI hokara usake pazcAt hama jinamArga (sarvaviraticAritra) kA AcaraNa kreNge|' 39. dahNa rahanemiM taM bhggujoypraaiyN| rAImaI asambhannA appANaM saMvare tahiM // [39] saMyama ke prati bhagnodyoga (nirutsAha) evaM (bhogavAsanA yA strIparISaha se) parAjita rathanemi Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ adhyayana : rathanemIya 355 ko dekha kara rAjImatI sambhrAnta na huI (ghabarAI nhiiN)| usane vahIM (guphA meM hI) apane zarIra kA (vastroM se) ba~ka liyaa| 40. aha sA rAyavarakannA suTThiyA niym-vve| jAI kulaM ca sIlaM ca rakkhamANI tayaM ve|| [40] tatpazcAt apane niyamoM aura vratoM meM susthita (avicala) usa zreSTha rAjakanyA (rAjImatI) ne jAti, kula aura zIla kA rakSaNa karate hue rathanemi se kahA 41. jai si rUveNa vesamaNo lalieNa nlkuubro| tahA vi te na icchAmi jai si sakkhaM purndro|| [41] 'he rathanemi! yadi tuma rUpa meM vaizramaNa (kubera)-se hoo, lIlA-vilAsa meM nalakUbara deva jaise hoo, aura to kyA, tuma sAkSAt indra bhI hoo, to bhI maiM tumheM nahIM caahtii|' 42. pakkhaMde jaliyaM joiM dhUmakeuM duraasyN| necchanti vaMtayaM bhottuM kule jAyA agNdhnne|| [42] 'agandhana kula meM utpanna hue sarpa dhUma kI dhvajA vAlI, jAjvalyamAna, bhayaMkara duSpraveza (yA duHsaha) agnijvAlA meM praveza kara jAte haiM, kintu vamana kiye (ugale) hue apane viSa ko (punaH) pInA nahIM caahte|' 43. dhiratthu te'jasokAmI! jo taM jiiviykaarnnaa| vantaM icchasi AveGa seyaM te maraNaM bhve|| [43] '(kintu) he apayaza ke kAmI! dhikkAra hai tumheM ki tuma (bhogI) jIvana ke lie vAntatyAge hue bhogoM kA punaH AsvAdana karanA cAhate ho! isase to tumhArA mara jAnA zreyaskara hai|' 44. ahaM ca bhoyarAyassa taM ca si andhgvnnhinno| mA kule gandhaNA homo saMjamaM nihao cr|| [44] 'maiM bhojarAja kI (pautrI) hU~ aura tuma andhakavRSNi ke (pautra) ho| ataH apane kula meM hama gandhanajAti ke sarpatulya na bneN| tuma nibhRta (sthira) hokara saMyama kA AcaraNa kro|' 45. jai taM kAhisi bhAvaM jA jA dicchasi naario| vAyAviddho vva haDo aTThiappA bhvisssi|| [45] 'yadi tuma jisa kisI strI ko dekha kara aise hI rAgabhAva karate rahoge, to vAyu se prakampita haDa nAma nirmUla vanaspati kI taraha asthira citta vAle ho jaaoge|' 46. govAlo bhaNDavAlo vA jahA tddvvnnissro| evaM aNissaro taM pi sAmaNNassa bhvisssi|| [46] 'jaise gopAlaka (dUsare kI gAyeM carAne vAlA) athavA bhANDapAla (vetana lekara kisI ke Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 uttarAdhyayanasUtra kirAne kA rakSaka) usa dravya ( gAyoM yA kirAne) kA svAmI nahIM hotA; isI prakAra (saMyamarahita, kevala veSadhArI hone para) tuma bhI zrAmaNya ke svAmI nahIM hoge|' 47. kohaM mANaM nigiNhittA mAyaM lobhaM ca savvaso / indiyAI vase kAuM appANaM uvasaMhare // [ 47 ] 'tuma krodha, mAna, mAyA aura lobha kA pUrNa rUpa se nigraha karake, indriyoM ko vaza meM karake apane Apako upasaMharaNa (anAcAra se virata) kro|' 48. tIse so vayaNaM soccA saMjayAe subhAsiyaM / aMkuseNa jahA nAgo dhamme saMpaDivAio // [48] usa saMyatI (sAdhvI rAjImatI) ke subhASita vacanoM ko suna kara rathanemi ( zramaNa - ) dharma meM vaise hI susthira ho gayA, jaise aMkuza se hAthI vaza meM ho jAtA hai| vivecana vAseNullA - vRSTi se bhIga gaI arthAt usake sAre vastra gIle ho gae the| cIvarAI--saMghATI ( cAdara) Adi vastra / bhaggacitto-saMyama ke prati jisakA pariNAma vicalita ho gayA ho / pacchA diTTho0 - zAstrakAra kA Azaya yaha hai ki guphA meM andherA rahatA hai aura andhakAra pradeza meM 0 bAhara se praveza karane vAle ko sarvaprathama sahasA kucha bhI dikhAI nahIM detA / yadi dikhAI detA to varSA kI har3abar3I meM zeSa sAdhviyoM ke anyAnya AzrayasthAnoM meM cale jAne ke kAraNa rAjImatI akelI vahA~ praveza nahIM krtii| isase spaSTa hai ki guphA meM rathanemi hai, yaha rAjImatI ko pahale nahIM dikhAI diyaa| bAda meM usane use vahA~ dekhA / bhayabhIta aura kampita hone kA kAraNa - rAjImatI vahA~ guphA meM akelI thI aura vastra gIle hone 'sukhA diye the, isalie nirvastrAvasthA meM thI, phira jaba usane vahA~ rathanemi ko dekhA, taba vaha bhayabhIta ho gaI ki kadAcit yaha balAt zIla bhaMga na kara baiThe, isIlie balAt AliMganAdi na karane dene hetu jhaTapaTa apane aMgoM ko sikor3akara vakSasthala para apanI donoM bhujAoM se paraspara gumphana karake yAnI markaTabandha, karake vaha baiTha gaI thii| phira bhI zIlabhaMga ke bhaya se vaha kAMpa rahI thii| 2 (maM bhayAhi (1) mAM bhajasva - tU mujhe svIkAra kara, (2) mamA bhaiSI - tU bilakula Dara mata / 3 sutanu-sutanu kA artha hotA hai-- sundara zarIra vAlI / kintu viSNupurANa meM ugrasena kI eka putrI kA nAma 'sutanu' batAyA gayA hai| saMbhava hai, rAjImatI kA dUsarA nAma 'sutanu' ho / 9. bRhadvRtti, patra 493 2. 'bhItA ca mA kadAcidasau mama zIlabhaMgaM vidhAsyatIti kRtvA sA bAhAhiM-- bAhubhyAM kRtvA saMgopaM, parasparabAhugumphana stanoparimarkaTabandhamiti yAvat / tadAzleSAdiparihArArtham, vepamAnA / ' -- vahI, patra 494 3. vahI, patra 494 4. (ka) bRhadvRtti, patra 494 : sutanu ! zabda se rAjImatI ko sambodhita kiyA gayA hai| (kha) kaMsA kaMsavatI- sutanu - rASTrapAlikAhvAzcograsenasya tanujAH kanyAH / - viSNupurANa 4/14/21 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ adhyayana : rathanemIya 357 bhuttabhogA tao pacchA0-rathanemi ke dvArA ina udgAroM ke kahane kA tAtparya yaha hai ki 'manuSyajanma atIva durlabha hai| jaba manuSyajanma milA hI hai to isake dvArA viSayasukharUpa phala kA upabhoga kara leN| phira bhuktabhogI hone ke bAda bur3hApe meM jinamArga-jinokta muktipatha kA sevana kara leNge| ___ asaMbhaMtA-rAjImatI mana meM Azvasta ho gaI ki yaha kulIna hai, isalie balAt akArya meM pravRtta nahIM hogA, isa abhiprAya se vaha ghabarAI nhiiN| dhiratthu te'jasokAmI-(1) he apayaza ke kAmI ! durAcAra kI vAMcchA hone ke kAraNa tumhAre pauruSa ko dhikkAra hai yA (2) he kAmin bhogAbhilASI! mahAkula meM janma hone se prApta yaza ko dhikkAra hai|3 jIviyakAraNA--asaMyamI jIvana jIne ke nimitta se athavA bhogavAsanAmaya jIvana jIne ke hetu| __vaMtaM icchasi AveuM--tuma dIkSAgrahaNa karane ke pazcAt bhI tyAge hue bhogoM ko puna: bhogane ko Atura ho rahe ho| donoM ke kula kA nirdeza-rAjImatI ne apane Apako bhojarAjakula kI aura rathanemi ko dhakavaSNikala kA batAyA hai. isa prakAra kala kA smaraNa karA kara akArya meM pravatta hone se rokA hai| ___ mA kule gaMdhaNA homo-sarpa kI do jAtiyA~ hotI haiM-gandhana aura agandhana / gandhanakula kA sarpa kisI ko Dasa lene ke bAda yadi maMtrabala se balAyA jAtA hai to vaha AtA hai aura apane ugale hae viSa ko punaH cUsa kara pI letA hai, kintu agandhanakula kA sarpa maMtrabala se AtA jarUra hai, kintu vaha maranA svIkAra kara letA hai, magara ugale hue viSa ko puna: cUsa kara nahIM piitaa| vivecana--subhAsiyaM--subhASita--aisA subhASita jo saMvegajanaka thaa|6 / aMkuseNa jahA nAgo--jaise aMkuza se hAthI punaH yathAsthiti meM A jAtA hai| isa viSaya meM prAcIna AcAryoM ne naparapaNDita kA AkhyAna prastuta kiyA hai--kisI rAjA ne naparapaNDita kA AkhyAna pddhaa| use STa hokara usane rAnI, mahAvata aura hAthI ko mArane kA vicAra kara liyaa| rAjA ne ina tInoM ko eka TUTe hue parvatazikhara para car3hA diyA aura mahAvata ko Adeza diyA ki isa hAthI ko yahA~ se nIce dhakela do| nirupAya mahAvata ne jyoM hI hAthI ko preraNA dI ki hAthI kramaza: apane tInoM paira AkAza kI ora uThA kara sirpha eka paira se khar3A ho gayA, phira bhI rAjA kA roSa nahIM mittaa| nAgarikoM ko jaba rAjA ke isa akRtya kA patA calA to unhoMne rAjA se prArthanA kI-mahArAja! cintAmaNi ke samAna isa durlabha hAthI ko kyoM maravA rahe haiM? becAre isa paza kA kyA aparAdha hai? isa para rAjA ne mahAvata se pachA-kyA hAthI ko vApisa lauTA sakate haiM / mahAvata ne kahA- agara Apa rAnI ko tathA mujhe abhayadAna deM to maiM vaisA kara sakatA huuN| rAjA ne 'tthaa'stu'khaa| taba mahAvata ne apane aMkuza se hAthI ko dhIre-dhIre lauTA liyaa| isI taraha rAjImatI ne bhI saMyama se patita hone kI bhAvanA vAle rathanemi ko ahitakara patha se dhIre-dhIre vacana rUpI aMkuza se lauTA kara cAritradharma meM sthApita kiyaa| 1. brahavRtti, patra 494 2 . bahadavRtti, patra 494 3. (ka) dhigastu te--tava pauruSamiti gamyate, ayazaH kAminniva ayazaH kAmin ! durAcArivAchitayA; yadvA te- tava yazo __-mahAkulasaMbhavodbhUtaM dhigastviti smbndhH| kAmina-bhogAbhilASin! - bRhadvatti, patra 495 4. bRhadvRtti, patra 495 5. aham ..... bhojarAjasya ugrasenasya, tvaM cAsi andhakavRSNe : kule jAta ityubhayatra shessH|- bRhadvRtti, patra 495 6. bRhadvRtti,patra 496 7. (ka) vahI, patra 496 (kha) utta. priya. TIkA bhA. 3, pR. 812-813 par3hate Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 uttarAdhyayanasUtra rathanemi punaH saMyama meM dRr3ha 49. maNagutto vayagutto kAyagutto jiindio| ___sAmaNNaM niccalaM phAse jAvajIvaM dddhvvo|| [49] vaha (rathanemi) mana-vacana-kAyA se gupta, jitendriya evaM mahAvratoM meM dRr3ha ho gayA tathA jIvanaparyanta nizcalabhAva se zrAmaNya kA pAlana karatA rhaa| upasaMhAra 50. uggaM tavaM carittANaM jAyA doNNi vi kevlii| __ savvaM kammaM khavittANaM siddhiM pattA annuttrN|| [50] ugra tapa kA AcaraNa karake donoM hI kevalajJAnI ho gae tathA samasta karmoM kA kSaya karake unhoMne anuttara siddhi prApta kii| 51. evaM karenti saMbuddhA paNDiyA pviykkhnnaa| viNiyaTTanti bhogesu jahA so purisottmo|| __-tti bemi| [51] sambuddha, paNDita aura pravicakSaNa puruSa aisA hI karate haiN| puruSottama rathanemi kI taraha ve bhogoM se nivRtta ho jAte haiN| - aisA maiM kahatA huuN| doNNi vi...... siddhiM pattA-rathanemi aura rAjImatI donoM kevalI hue aura samasta bhavopanAhI karmoM kA kSaya karake sarvotkRSTa siddhi prApta kii| rathanemi kA saMkSipta jIvana-vRttAnta-soriyapura ke rAjA samudravijaya aura rAnI zivAdevI ke cAra putra the-ariSTanemi, rathanemi, satyanemi aura dRr3hanemi / ariSTanemi 22veM tIrthaMkara arhanta hue, rathanemi pratyekabuddha hue| bhagavAn rathanemi 400 varSa taka gRhasthaparyAya meM, 1 varSa chadmAvasthA meM aura 500 varSa taka kevalIparyAya meM rahe / inakI kula Ayu 901 varSa kI thii| itanI hI Ayu tathA kAlamAna rAjImatI kA thaa| // rathanemIya : bAIsavA~ adhyayana samApta / / brm 1. bRhadvRtti, patra 496 2. niyukti gAthA, 443 se 447; bRhavRtti, patra 496 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ adhyayana kezI-gautamIya adhyayana-sAra * prastuta teIsaveM adhyayana kA nAma kezI-gautamIya (kesi-goyamijja) hai| isameM pArvApatya kezI kumAra zramaNa aura bhagavAn mahAvIra ke paTTaziSya gaNadhara gautama (indrabhUti) kA jo saMvAda zrAvastI nagarI meM huA, usakA rocaka varNana hai| * jainadharma ke teisaveM tIrthaMkara puruSAdAnIya bha. pArzvanAtha the| unakA dharmazAsanakAla zramaNa bhagavAn mahAvIra (24veM tIrthaMkara) se DhAI sau varSa pUrva kA thaa| bhagavAn pArzvanAtha mokSa prApta kara cuke the, kintu unake zAsana ke kaI zramaNa aura zramaNepAsaka vidyamAna the| ve yadA-kadA zramaNa bhagavAn mahAvIra se tathA unake zramaNoM se milate rahate the| bhagavatIsUtra Adi meM aise kaI pArkhApatya sthaviroM (kAlAsyavaizika, zramaNa gAMgeya Adi) ke ullekha Ate haiN| ve vibhinna viSayoM ke sambandha meM tattvacarcA karake unake samAdhAna se santuSTa hokara apanI pUrvaparamparA ko tyAga kara bha. mahAvIra dvArA prarUpita paMcamahAvratadharma ko svIkAra karate haiN| prastuta adhyayana meM bhI varNana hai ki kezI aura gautama kI vibhinna viSayoM para tattvacarcA huI aura anta meM kezI zramaNa apane ziSyavRnda sahita bha. mahAvIra ke paMcamahAvratarUpa dharmatIrtha meM sammilita ho jAte haiN| bha. pArzvanAtha kI paramparA ke prathama padadhara AcArya zabhadatta dvitIya paTTadhara AcArya haridatta tathA tRtIya paTTadhara AcArya samadrasari the, inake samaya meM 'videzI' nAmaka dharmapracAraka AcArya ujjayinI nagarI meM padhAre aura unake upadeza se tatkAlIna mahArAjA jayasena, unakI rAnI anaMgasundarI aura rAjakumAra kezI kumAra pratibuddha hue| tInoM ne dIkSA lii| kahA jAtA hai ki inhIM kezI zramaNa ne zvetAmbikA nagarI ke nAstika rAjA pradezI ko samajhAkara Astika evaM dRr3hadharmI banAyA thaa| * eka bAra kezI zramaNa apanI ziSyamaNDalI sahita vicaraNa karate hue zrAvastI pdhaare| ve tinduka udyAna meM tthhre| saMyogavaza unhIM dinoM gaNadhara gautama bhI apane ziSyavargasahita vicaraNa karate hue zrAvastI padhAre aura koSThaka udyAna meM tthhre| jaba donoM ke ziSya bhikSAcarI, Adi ko nagarI meM jAte to donoM kI paramparAoM ke kriyAkalApa meM prAyaH samAnatA aura veSa meM asamAnatA dekhakara Azcarya tathA jijJAsA utpanna huii| donoM ke ziSyoM ne apane-apane gurujanoM se khaa| ata: donoM pakSa ke guruoM ne nizcaya kiyA ki hamAre pArasparika matabhedoM tathA AcArabhedoM ke viSaya meM eka jagaha baiThakara carcA kara lI jaae| kezI kumArazramaNa pArzvaparamparA ke AcArya hone ke nAte gautama se jyeSTha the, isalie gautama ne vinayamaryAdA kI dRSTi se isa viSaya meM pahala kii| ve apane ziSyasamUhasahita tinduka udyAna meM padhAre, jahA~ kezI zramaNa virAjamAna the| gautama ko Ae dekha, kezI zramaNa ne unheM pUrA AdarasatkAra diyA, unake baiThane ke lie palAla Adi prastuta kiyA aura phira kramaza: bAraha praznottaroM meM unakI dharmacarcA clii| 1. 'pAsajiNAo ya hoI vIra jinno| aDDhAijjasaehiM gaehiM carimo smuppnno||' - Avazyakaniyukti malaya. vRtti,patra 241 2. bhagavatIsUtra 1/9, 5/9 9/32; sUtrakRtAMga 2/7 a. 3. nAbhinandanoddhAraprabandha, 136 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 uttarAdhyayanasUtra kezI gautamIya * sabase mukhya prazna the donoM ke paramparAgata mahAvratadharma, AcAra aura veSa meM jo antara thA, usake sambandha meN| jo acelaka-sacelaka tathA cAturyAma-paMcamahAvratadharma tathA veSa ke antara se sambandhita the| gautama ne AcAra-vicAra athavA dharma evaM veSa ke antara kA mala kAraNa batAyA-sAdhakoM kI prjnyaa| prathama tIrthaMkara ke zAsana ke zramaNa Rjujar3a prajJAvAle, dvitIya se 23 veM tIrthaMkara (madhyavartI) taka ke zramaNa RjuprAjJa buddhivAle tathA antima tIrthaMkara ke zramaNa vakrajar3a prajJAvAle hote haiN| isI dRSTi se bhagavAn pArzvanAtha aura bha. mahAvIra ke mUla uddezya-mokSa tathA usake sAdhana-meM (nizcayadRSTi se) samyagdarzanAdi meM samAnatA hote hue bhI vyavahAranaya kI dRSTi se tyAga, tapa, saMyama Adi ke AcaraNa meM vibhinnatA hai| deza, kAla, pAtra ke anusAra yaha bheda honA svAbhAvika hai| bAhya AcAra aura veSa kA prayojana to sirpha lokapratyaya hai| badalatI huI paristhiti ke anusAra bha. mahAvIra ne dezakAlAnusAra dharmasAdhanA kA vyAvahArika vizuddha rUpa prastuta kiyA hai| ve Aja ke phaile hue ghora ajJAnAndhakAra meM divya prakAza karane vAle jinendrasUrya haiN| * isake pazcAt kezI kumAra dvArA zatruoM, bandhanoM, latA, agni, duSTa azva, mArga-kumArga, mahAdvIpa, naukA Adi rUpakoM ko lekara adhyAtmika viSayoM ke sambandha meM pUche jAne para gautamasvAmI ne una saba kA samucita uttara diyaa| * anta meM--loka meM divyaprakAzaka tathA dhruva evaM nirAbAdhasthAna (nirvANa) ke viSaya meM kezI kumAra ne prazna kiye, jinakA gautama svAmI ne yuktisaMgata uttara diyaa|2 * gautamasvAmI dvArA diye gaye samAdhAna se kezIkumAra zramaNa santuSTa aura prabhAvita hue| unhoMne gautamasvAmI ko saMzayAtIta evaM sarvazrutamahodadhi kaha kara unakI prajJA kI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai tathA kRtajJatAprakAzanapUrvaka mastaka jhukA kara unheM vandana-namana kiyaa| itanA hI nahIM, kezI kumAra ne apane ziSyoM sahita hArdika zraddhApUrvaka bha. mahAvIra ke paMcamahAvratarUpa dharma ko svIkAra kiyA hai| vAstava meM isa mahattvapUrNa parisaMvAda se yuga-yuga ke saghana saMzayoM aura ulajhe hue praznoM kA yathArtha samAdhAna prastuta huA hai| * anta meM - isa saMvAda kI phalazruti dI gaI hai ki isa prakAra ke pakSapAtamukta, samatvalakSI parivaMsAda se zruta aura zIla kA utkarSa huA, mahAn prayojanabhUta tattvoM kA nirNaya huaa| isa dharmacarcA se sArI sabhA santuSTa huii| * antima gAthA meM jo prazasti dI gaI hai, vaha adhyayana ke racanAkAra kI dRSTi se dI gaI pratIta hotI hai| * vastutaH samadarzI tattvadRSTAoM kA milana, niSpakSa cintana evaM parisaMvAda bahuta hI lAbhaprada hotA hai| vaha janacintana ko sahI mor3a detA hai, yuga ke badalate hue pariveSa meM dharma aura usake AcAravicAra evaM niyamopaniyamoM ko yathArtha dizA pradAna karatA hai, jisase sAdhakoM kA AdhyAtmika vikAsa nirAbAdharUpa se hotA rhe| saMgha evaM dhArmika sAdhakavarga kI vyavasthA sudRr3ha banI rhe| KHKH 1. uttarAdhyayana mUlapATha a. 23, gA. 1 se 10 taka 3. uttarA0 mUlapATha adhyAya 23, gAthA 85 se 89 taka 2. uttarA. mUlapATha a. 23, gA. 11 se 84 taka Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teviMsaimaM ajjhayaNaM : kesi-goyamijjaM teIsavA~ adhyayana : kezI-gautamIya pArzva jina aura unake ziSya kezI zramaNa : saMkSipta paricaya 1. jiNe pAse tti nAmeNa arahA logpuuio| saMbuddhappA ya savvannU dhammatitthayare jinne|| [1] pArzva (nAtha) nAmaka jina, arhan, lokapUjita, sambuddhAtmA, sarvajJa, dharmatIrtha ke pravartaka aura rAgadveSavijetA (vItarAga) the| 2. tassa logapaIvassa Asi sIse mhaayse| kesI kumAra-samaNe vijjaa-crnn-paarge| __ [2] una lokapradIpa bhagavAn pArzvanAtha ke vidyA (jJAna) aura caraNa (caritra) meM pAragAmI evaM mahAyazasvI ziSya 'kezI kumArazramaNa' the| ___3. ohinANa-sue buddhe siissNgh-smaaule| gAmANugAmaM rIyante sAvatthiM ngrimaage|| [3] ve avadhijJAna aura zrutasampadA (zruta jJAna) se prabuddha (tattvajJa) the| ve apane ziSyasaMgha se samAyukta ho kara grAmAnugrAma vicaraNa karate hue zrAvastI nagarI meM aae| 4. tinduyaM nAma ujANaM tammI ngrmnnddle| phAsue sijasaMthAre tattha vaasmuvaage|| [4] usa nagara ke nikaTa tinduka nAmaka udyAna meM, jahA~ prAsuka (jIvarahita) aura eSaNIya zayyA (AvAsasthAna) aura saMstAraka (pITha, phalaka-paTTA, paTiyA, Adi Asana) sulabha the, vahA~ nivAsa kiyaa| vivecana-arahA-arhan / artha : pUjA ke yogya tIrthaMkara / lokapUjita-tInoM lokoM ke dvArA puujit-sevit|1 saMbuddhapyA savvaNNU-saMbuddhAtmA-jisakI AtmA samyak prakAra se tattvajJa ho cukI thI, aisA tatvajJa chadmastha bhI ho sakatA hai, isIlie dUsarA vizeSaNa diyA hai-savvaNNU, arthAt-sarvajJa, samasta lokAlokasvarUpa ke jnyaataa| 1. bRhadvRtti, patra 498 'saMbuddhappA-tattvAvabodhayuktAtmA, evavidhacchadmastho'pi svAdata aah-svvnnnnuu-srvjnyH-skllokaaloksvruupjnyaansmpnnH|' - uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 820 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra logapaIvassa : artha-lokAntargata samasta vastuoM ke prakAzaka hone se pradIpa ke samAna 1 kesI kumArasamaNe-(1) kumArAvasthA arthAt apariNIta avasthA meM cAritra grahaNa karake bane hue zramaNa / (2) athavA kezI kumAra nAmaka shrmnn-tpsvii| nayaramaMDalo : nagaramaNDale--(1) nagara ke nikaTa yA nagara ke parisara meN| sI saMghasamaulo-ziSyoM ke samUha se privRtt-smaayukt| "jiNe' ke dvitIya bAra prayoga kA prayojana--prastuta prathama gAthA meM 'jina' zabda kA do bAra prayoga vizeSa prayojana se huA hai| dvitIya bAra prayoga bhagavAn pArzvanAtha kA muktigamana sUcita karane ke lie huA hai, isalie yahA~ jina kA artha hai-jinhoMne samasta karmazatruoM ko jIta liyA thA, vaha / arthAt-usa samaya bhagavAn mahAvIrasvAmI cauvIsaveM tIrthaMkara ke rUpa meM sAkSAt vicaraNa karate the, bhagavAn pArzvanAtha mokSa pahu~ca cuke the| bhagavAn mahAvIra aura unake ziSya gautama : saMkSipta paricaya 5. aha teNeva kAleNaM dhammatitthayare jinne| bhagavaM vaddhamANo tti savvalogammi vissue| [5] usI samaya dharmatIrtha ke pravartaka, jina (rAgadveSavijetA) bhagavAn vardhamAna (mahAvIra) vidyamAna the, jo samagra loka meM prakhyAta the| 6. tassa logapaIvassa Asi sIse mhaayse| bhagavaM goyame nAmaM vijA crnnpaarge|| [6] una loka-pradIpa (bhagavAn) vardhamAna svAmI ke vidyA (jJAna) aura cAritra ke pAragAmI, mahAyazasvI bhagavAn gautama (indrabhUti) nAmaka ziSya the| 7. bArasaMgaviU buddhe siis-sNgh-smaaule| gAmANugAmaM rIyante se vi saavtthimaage|| __[7] ve bAraha aMgoM (zruta-dvAdazAMgI) ke jJAta aura prabuddha gautama bhI ziSyavarga sahita grAmAnugrAma vihAra karate hue zrAvastI nagarI meM aae| 8. koTThagaM nAma ujjANaM tammI nyrmnnddle| phAsue sijasaMthAre tattha vaasmuvaage| 1. 'loke tadgatasamastavastu prakAzakatayA pradIpa iva lokprdiipstsy|' -, uttarA, priyadarzinITIkA bhA0 3, pR.888 2. (ka) kumAro hi apariNItatayA kumAratvena eva zramaNa: saMgRhItacAritra: kumaarshrmnnH| - bRhavRtti, patra 498 (kha) kumAro'pariNItatayA, zramaNazca tapasvitayA, bAlabrahmacArI atyugratapasvI cetyrthH| - uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR.889 3. shissysNghsmaakul:-shissyvrgshitH| - bRhadvatti, patra 498 4. bRhadvRtti, patra 498 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ adhyayana : kezI-gautamIya 363 [8] (unhoMne bhI) usa nagara ke parisara (bAhyapradeza) meM koSThaka nAmaka udyAna meM jahA~ prAsuka zayyA (AvAsasthAna) aura saMstAraka sulabha the, vahA~ nivAsa kiyA (Thahara ge)| vivecana--goyame bhagavAn mahAvIrasvAmI ke paTTaziSya prathama gaNadhara indrabhUti the| ye gautamagotrIya the| AgamoM meM yatra-tatra 'gautama' nAma se hI inakA ullekha huA hai, jainajagat meM ye 'gautamasvAmI' nAma se vikhyAta haiN| koTThagaM : kuTThagaM -- bRhadvRttikAra ke anusAra 'kroSTuka' rUpa hai aura anya TIkAoM meM 'koSThaka' rUpa milatA hai| kezI kumAra zramaNa aura gautama gaNadhara donoM apane-apane ziSyasamudAya sahita zrAvastI nagarI ke nikaTastha bAhyapradeza meM Thahare the| AvAsa alaga-alaga udyAnoM meM thaa| kezI kumAra zramaNa kA AvAsa thA - tinduka udyAna meM aura gautamasvAmI kA thA--koSThaka udyAna meM / sambhava hai, donoM udyAna pAsa-pAsa hI hoN| donoM ke ziSyasaMghoM meM dharmaviSayaka antara-saMbaMdhI zaMkAe~ 9. kesI kumAra--samaNe goyame ya mhaasye| ubhao vi tattha vihariMsu allINA susmaahiyaa|| [9] kezI kumAra zramaNa aura mahAyazasvI gautama, donoM hI vahA~ (zrAvastI meM) vicarate the| donoM hI AlIna (AtmalIna) aura susamAhita (samyak samAdhi se yukta) the| 10. ubhao sIsasaMghANaM saMjayANaM tvssinnN| tattha cintA samuppanA guNavantANa taainnN|| [10] usa zrAvastI meM saMyamI, tapasvI, guNavAn (jJAna-darzana-cAritraguNasampanna) aura SaTkAya ke saMrakSaka (vAyI) una donoM (kezI kumArazramaNa tathA gautama) ke ziSya saMghoM meM yaha cintana utpanna huA 11. keriso vA imo dhammo? imo dhammo va keriso?| AyAradhammapaNihI imA vA sA va kerisii?|| [11] (hamAre dvArA pAlA jAne vAlA) yaha (mahAvratarUpa) dharma kaisA hai? (aura inake dvArA pAlita) yaha (mahAvratarUpa) dharma kaisA hai? AcAradharma kI praNidhi (vyavasthA) yaha (hamArI) kaisI hai? aura (unakI) kaisI hai? 12. cAujjAmo ya jo dhammo jo imo pNcsikkhio| desio vaddhamANeNa pAseNa ya mhaamunnii|| __ [12] yaha cAturyAmadharma hai, jo mahAmuni pArzva dvArA pratipAdita hai aura yaha paMcazikSAtmaka dharma hai, jisakA pratipAdana mahAmuni varddhamAna ne kiyA hai| 13. acelagoja yo dhammo jo imo sntruttro| egakajja -pavannANaM visese kiM nu kaarnnN?|| 1. uttarA. bRhadvRtti, patra 499 2. (ka) kroSTukaM nAma udyAnam, (kha) koSThakaM nAma udyaanN| - uttarA. (vivecana: muni nathamala) bhA. 1, pR. 303, bR. vRtti, patra 499 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra [13] (varddhamAna mahAvIra dvArA pratipAdita) yaha jo acelakadharma hai aura yaha jo (bhagavAn pArzvanAtha dvArA prarUpita) sAntarottara dharma hai, eka hI kArya (muktirUpa kArya) meM pravRtta hue ina donoM meM vizeSa bheda kA kyA kAraNa hai? 364 vivecana- allINA- -(1) AlIna--AtmA meM lIna, (2) alIna---- mana-vacana-kAyaguptiyoM se yukta yA gupta / donoM ke ziSyasaMghoM meM cintana kyoM aura kaba uThA ? -- donoM ke ziSyavRnda jaba bhikSAcaryA Adi ke lie gamanAgamana karate the, taba eka dUsare ke veSa, kriyAkalApa aura AcAra-vicAra ko dekha kara unake mana meM vicAra uThe, zaMkAe~ utpanna huIM ki hama donoM ke dharma-pravartakoM (tIrthaMkaroM) kA uddezya to eka hI hai mukti prApta karanA / phira kyA kAraNa hai ki hama donoM ke dvArA gRhIta mahAvratoM meM antara hai? arthAt -- hamAre tIrthaMkara (bha. vardhamAna) ne pAMca mahAvrata batAe haiM aura inake tIrthaMkara (bha. pArzvanAtha) ne cAturyAma (cAra mahAvrata ) hI batAe haiM? aura phira inake veSa aura hamAre veSa meM bhI antara kyoM hai? 2 AyAradhammapaNihI : vizeSArtha- - AcAra kA artha hai - AcaraNa arthAt veSadhAraNa Adi bAhya kriyAkalApa, vahI dharma hai, kyoMki vaha bhI Atmazuddhi yA jJAna-darzana- cAritra ke vikAsa kA sAdhana banatA hai, athavA sugati meM AtmA ko pahu~cAtA hai, isalie dharma hai / praNidhi kA artha hai -- vyavasthApana / samagra paMkti kA artha huA-- bAhyakriyAkalAparUpa dharma kI vyavasthA / 3 cAujjAmo ya jo dhammo - cAturyAmarUpa (cAra mahAvratavAlA) sAdhudharma jise mahAmuni pArzvanAtha ne batAyA hai| cAturyAma dharma isa prakAra hai-- (1) ahiMsA, (2) satya, (3) cauryatyAga aura (4) bahiddhAdAnatyAga / bhagavAn pArzvanAtha ne brahmacaryamahAvrata ko parigraha ( bAhya vastuoM ke AdAna-- grahaNa) ke tyAga (viramaNa) meM isalie samAviSTa kara diyA thA ki unhoMne 'maithuna' ko parigraha ke antargata mAnA thaa| strI ko parigRhIta kiye binA maithuna kaise hogA? isIlie zabdakoSa meM 'patnI' ko 'parigraha' bhI kahA gayA hai| isa dRSTi se pArzvanAtha tIrthaMkara ne sAdhu ke lie brahmacarya ko alaga se mahAvrata na mAnakara aparigrahamahAvrata meM hI samAviSTa kara diyA thaa| paMcasikkhio : paMcamahAvrata sthApanA kA rahasya- (1) paMcazikSita, (mahAvIra ne ) - -paMcamahAvratoM dvArA zikSita - prakAzita kiyA, athavA (2) paMcazikSika-- pAMca zikSAoM meM hone vAlA -- paMcazikSika arthAt pNcmhaavrtaatmk| pAMca mahAvrata ye haiM- (1) ahiMsA, (2) satya, (3) acaurya, (4) brahmacarya aura (5) aprigrh| mAlUma hotA hai, pArzvanAtha bhagavAn ke mokSagamana ke pazcAt yugaparivartana ke sAtha kucha kutarka uThe hoMge ki strI ko vidhivat parigRhIta kiye binA bhI usakI prArthanA para usakI rajAmaMdI se yadi 1. (ka) uttarA (anuvAda, vivecana, muni nathamalajI) bhA. 1, pR. 304 (kha) 'AlInau mana-vacana-kAyaguptiSvAzritau' / - bRhadvRtti, patra 499 2. 3. bhikSAcaryAdau gamanAmaganaM kurvatAM ziSyasaMghAnAM parasparAvalokanAt vicAraH smutpnnH|' - uttarA priyadarzinI bhA. 3, pR. 894 AcAro veSadhAraNAdiko bAhyaH kriyAkalApa:, sa eva dharmaH, tasya vyavasthApanam-AcAradharmapraNidhiH / - bRhadvRtti, patra 499 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ adhyayana : kezI-gautamIya 365 samAgama kiyA jAe to kyA hAni hai? aparigRhItA se samAgama kA to niSedha hai hI nahIM? sUtrakRtAMgasUtra meM bhI tIna gAthAe~ aisI milatI haiM, jinameM aisI hI kuyuktiyoM sahita eka mithyA mAnyatA prastuta kI gaI hai| sUtrakRtAMga meM inheM pArzvastha aura vRttikAra zIlAMkAcArya ne inheM 'svayUthika' bhI batAyA hai| ina saba kutarko, kuyuktiyoM aura mithyA mAnyatAoM kA nirAkaraNa karane hetu bha. mahAvIra ne 'brahmacarya' ko pRthak caturtha mahAvrata ke rUpa meM sthAna diyaa| __ acelago ya jo dhammo--(1) acelaka--vaha dharma-sAdhanA, jisameM bilakula hI vastra na rakhA jAtA ho athavA (2) acelaka--jisameM alpa mUlya vAle, jIrNaprAya evaM sAdhAraNa--pramANopeta zvetavastra rakhe jAte hoN| 'a' kA artha abhAva bhI hai aura alpa bhii| jaise--'anudarA kanyA' kA artha-binA peTa vAlI kanyA nahIM, apitu alpa-kRza udara vAlI kanyA hotA hai| AcArAMga, uttarAdhyayana Adi AgamoM meM sAdhanA ke ina donoM rUpoM kA ullekha hai| viSNupurANa meM bhI jaina muniyoM ke nirvastra aura savastra, ina donoM rUpoM kA ullekha milatA hai| prastuta meM bhI 'acelaka' zabda ke dvArA ina donoM arthoM ko dhvanita kiyA gayA hai| yaha acelaka dharma bha. mahAvIra dvArA prarUpita hai|2|| jo imo saMtaruttaro : tIna artha--yaha sAntarottara dharma bha. pArzvanAtha dvArA pratipAdita hai| isameM 'sAntara' aura 'uttara' ye do zabda haiN| jinake tIna artha vibhinna Agama vRttiyoM meM milate haiM--(1) bRhavRttikAra ke anusAra--sAntaraNa kA artha-viziSTa antara yAnI pradhAna sahita hai aura uttara kA artha hai-nAnA varNa ke bahumUlya aura pralamba vastra se sahita, (2) AcArAMgasUtra kI vRtti ke anusAra--sAntara kA artha hai-- vibhinna avasaroM para tathA uttara kA artha hai-praavrnniiy| tAtparya yaha hai ki muni apanI Atmazakti ko tolane ke lie kabhI vastra kA upayoga karatA hai aura kabhI zItAdi kI AzaMkA se kevala pAsa rakhatA hai| (3) oghaniyuktivRtti, kalpasUtracUrNi Adi meM varSA Adi prasaMgoM meM sUtI vastra ko bhItara aura Upara meM UnI vastra or3ha kara bhikSA Adi ke lie jAne vaalaa| sAntarottara kA zabdAnusArI pratidhvanita artha-antara- antarIya (adhovastra) aura uttara-uttarIya Upara kA vastra bhI kiyA jA sakatA hai| 1. (ka) bahiddhANAo veramaNaM'- bahistAd aadaanvirmnnN| (kha) bRhadvRtti, patra 499 (ga) no apariggahiyAe itthIe, jeNa hoI pribhogo| tA tavviraI iccaa abaMbhavirai tti pannANaM / / - kalpasamarthanam gA. 15 (gha) sUtrakRtAMga 1,3, 4/10-11-12 2. (ka) acelaM mAnopetaM dhavalaM jIrNaprAyaM, alpamUlyaM vastraM dhAraNIyamiti varddhamAnasvAminA proktam, asat iva celaM yatra sa acelaH, acela evaM acelakaH, yat vastraM sadapi asadiva tad dhaarymityrthH|| (kha) 'digvAsasAmayaM dharmo, dharmo'yaM bhuvaassaam|' -viSNupurANa aMza 3, adhyAya 18, zloka 10 3. (ka) saha antareNa uttareNa pradhAna-bahumUlyena nAnAvarNena pralambana vastreNa yaH vartate, sa saantrottrH| -bRhadvRtti, patra 500 (kha) 'sAntaramuttaraM' prAvaraNIyaM yasya sa tathA, kvacit prAvRNoti, kvacit pArzvavarti vibharti zItAzaMkayA nA'dyApi parityajati / AtmaparitalanArthaM zItaparIkSArthaM ca sAntarottaro bhvet| -AcArAMga 184/51 vatti, patra 252 (ga) oghaniyukti gA. 726 vRtti, kalpasUtracUrNi, patra 256; uttarAdhyayana (anuvAda TippaNa sAdhvI candanA) pR. 442 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 uttarAdhyayanasUtra ___ donoM kI tulanA meM isa gAthA kA Azaya-bhagavAn mahAvIra ne acela yA alpa cela (kevala zveta pramANopeta jIrNaprAyaH alpamUlya vastra) vAle dharma kA pratipAdana kiyA hai, jaba ki bhagavAn pArzvanAtha ne sacela (pramANa aura varNa kI vizeSatA se viziSTa tathA bahumUlya vastra vAle) dharma kA pratipAdana kiyA hai| donoM kA paraspara milana : kyoM aura kaise? 14. aha te tattha sIsANaM vinAya pvitkkiyN| samAgame kayamaI ubhao kesi-goymaa|| [14] (apane-apane ziSyoM ko pUrvokta zaMkA utpanna hone para) kezI aura gautama donoM ne ziSyoM ke vitarka-(zaMkA se) yukta (vicAravimarza) jAna kara paraspara vahIM (zrAvastI meM hI) milane kA vicAra kiyaa| 15. goyame paDirUvannU sIsasaMgha - smaaule| jeThaM kulamavekkhanto tinduyaM vnnmaago|| [15] yathocit vinayamaryAdA ke jJAtA (pratirUpajJa) gautama, kezI zramaNa ke kula ko jyeSTha jAna kara apane ziSyasaMgha ke sAtha tinduka vana (udyAna) meM aae| 16. kesI kumAra-samaNe goyamaM dissmaagyN| paDirUvaM paDivattiM sammaM sNpddivjjii|| __ [16] gautama ko Ate hue dekha kara kezIkumArazramaNa ne samyak prakAra se (pratirUpa pratipatti) unake anurUpa (yogya) AdarasatkAra kiyaa| 17. palAlaM phAsuyaM tattha paMcamaM kusataNANi y| ___ goyamassa nisejAe khippaM sNpnnaame|| [17] gautama ko baiThane ke lie unhoMne tatkAla prAsuka payAla (cAra prakAra ke anAjoM ke parAla- ghAsa) tathA pAMcavA~ kuza-tRNa samarpita kiyA (pradAna kiyaa)| 18. kesI kumAra-samaNe goyame ya mhaayse| ubhao nisaNNA sohanti cnd-suur-smppbhaa|| [18] kumArazramaNa kezI aura mahAyazasvI gautama donoM (vahA~) baiThe hue candra aura sUrya ke samAna (prabhAsampanna) suzobhita ho rahe the| 19. samAgayA bahU tattha pAsaNDA kougA migaa| ___gihatthANaM aNegAo sAhassIo smaagyaa|| 1. 'acelakazca' uktanyAyavidyamAnacelaka: kutsitacelako vA yo dharmo vardhamAnena dezita ityapekSyate, tathA 'jo imo' tti pUrvavad yazcAyaM sAntarANi - vardhamAnasvAmisatka-yativastrApekSayA kasyacit kadAcinmAna-varNavizeSato vizeSitAni uttarANi ca mahAdhanamUlyatayA pradhAnAni prakramAd vastrANi yasminnasau sAntarottaro dharmaH dAi~na dezita itiihaapekssyte| - bRhavRtti, patra 500 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ adhyayana : kezI-gautamIya [19] vahA~ kautUhala kI dRSTi se aneka abodhajana, anya dharma-sampradAyoM ke bahuta-se pASaNDaparivrAjaka Ae aura aneka sahasra gRhastha bhI A pahu~ce the / 20. deva-dANava- gandhavvA jakkha- rakkhasa- kinnarA / adisANaM ca bhUyANaM AsI tattha samAgamo / / [20] deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa, kinnara aura adRzya bhUtoM kA vahA~ adbhuta samAgama (melAsA) ho gyaa| vivecana--paDirUvannU : pratirUpajJa - jo yathocita vinayavyavahAra ko jAnatA hai, vaha / 1 jeThThe kulamavikkhaMto -- pArzvanAtha bhagavAn kA kula ( arthAt -- santAna) pahale hone se jyeSThavRddha hai, isakA vicAra karake gautamasvAmI ne apanI ora se kezIkumAra zramaNa se milane kI pahala kI aura tinduka vana meM jahA~ kezI zramaNa virAjamAna the, vahA~ A ge| 2 palAlaM phAsUyaM 0 - sAdhuoM ke bichAne yogya prAsuka (acitta aura eSaNIya) palAla (anAja ko kUTa kara usake dAne nikAla lene ke bAda bacA huA ghAsa- tRNa) pracavanasAroddhAra ke anusAra pAMca prakAra ke haiM(1) zAlI (kalamazAlI Adi viziSTa cAvaloM) kA palAla, (2) brIhika (sAThI cAvala Adi) kA palAla, (3) kodrava (kodoM dhAnya) kA palAla, (4) rAlaka ( kaMgU yA kAMgaNI) kA palAla aura (5) araNyatRNa (zyAmAka-sAMvA cAvala Adi) kA palAla / uttarAdhyayana meM pAcavA~ kuza kA tRNa (ghAsa) mAnA gayA hai / 3 pAsaMDA - 'pASaNDa' zabda kA artha yahA~ ghRNAvAcaka pAkhaNDI (DhoMgI, dharmadhvajI) nahIM, kintu anyamatIya parivrAjaka yA zramaNa athavA vratadhArI ( svasampradAya pracalita AcAra-vicAradhArI) hotA hai| bRhadvRttikAra ke anusAra 'pASaNDa' kA artha anyadarzanI parivrAjakAdi haiN| adissANaM ca bhUyANaM-- adRzya bhUtoM se yahA~ Azaya hai aise vyantara devoM se jo krIr3AparAyaNa hote haiN| prathama praznottara: cAturyAmadharma aura paMcamahAvratadharma meM antara kA kAraNa 21. pucchAmi se mahAbhAga ! kesI goyamamabbavI / tao kesiM buvaMtaMtu goyamo iNamabbavI / / 1. 'pratirUpo yathocitavinayaH, taM jAnAtIti pratirUpajJaH / ' 2. 'jyeSThaM kulamapekSyamANaH, jyeSThaM vRddhaM prathamabhavanAt pArzvanAthasya, kulaM - santAnaM vicArayata ityarthaH / - 3. taNapaNagaM pannattaM jiNehiM kammaTThagaMThimahaNehiM / sAlI vIhI koddava, rAyalA raNNe taNAI ca / / 4. - bRhadvRtti, patra 500 367 - iti vacanAt catvAri palAlAni sAdhuprastaraNayogyAni / paMcamaM tu darbhAdi prAsukaM tRNaM / (ka) pASaNDaM - vrataM, tadyogAt pASaNDAH, zeSavratinaH / - - bRhadvRtti, patra 501 (kha) azoka samrATa kA 12 vA~ zilAlekha / (ga) 'anyadarzinaH parivrAjakAdayaH / ' 5. adRzyAnAM bhUtAnAM kelIkilavyantarANAm / * pravacanasAroddhAra gA. 675, bRhadvRtti, patra 501 - uttarA vRtti, abhidhAnarAjendra ko. bhA. 3, pR. 961 - uttarA vRtti, abhidhAnarAjendra ko. bhA. 3, pR. 961 vahI, patra 500 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 uttarAdhyayanasUtra _ [21] kezI ne gautama se kahA--'he mahAbhAga ! maiM Apa se (kucha) pUchanA cAhatA huuN|' kezI ke aisA kahane para gautama ne isa prakAra kahA 22. puccha bhante! jahicchaM te kesiM goymmbbvii| ___ tao kesI aNunnAe goyamaM innmbbvii|| [22] 'bhaMte ! jaisI bhI icchA ho, puuchie|' anujJA pA kara taba kezI ne gautama se isa prakAra kahA 23. cAujjAmo ya jo dhammo jo imo pNcsikkhio| desio vaddhamANeNa pAseNa ya mhaamunnii|| [23] "jo yaha cAturyAma dharma hai, jisakA pratipAdana mahAmuni pArzvanAtha ne kiyA hai, aura yaha jo paMcazikSAtmaka dharma hai, jisakA pratipAdana mahAmuni vardhamAna ne kiyA hai|" 24. egakajjapavannANaM visese kiM nu kaarnnN?| dhamme duvihe mehAvi! kahaM vippaccao na te?| [24] 'medhAvin ! donoM jaba eka hI uddezya ko lekara pravRtta hue haiM, taba isa vibheda (antara) kA kyA kAraNa hai? ina donoM prakAra ke dharmoM ko dekhakara tumheM vipratyaya (-sandeha) kyoM nahIM hotA?' 25. tao kesiM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii| pannA samikkhae dhammaM tattaM tattaviNicchayaM / / [25] kezI ke isa prakAra kahane para gautama ne yaha kahA--tattvoM (jIvAdi tattvoM) kA jisameM vizeSa nizcaya hotA hai, aise dharmatattva kI samIkSA prajJA karatI hai| 26. purimA ujjujaDA u vaMkajaDA ya pcchimaa| majjhimA ujjupannA ya teNa dhamme duhA ke|| [26] prathama tIrthaMkara ke sAdhu Rju (sarala) aura jar3a (mandamati) hote haiM, antima tIrthaMkara ke sAdhu vakra aura jar3a hote haiM, (jabaki) bIca ke 22 tIrthaMkaroM ke sAdhu Rju aura prAjJa hote haiN| isIlie dharma ke do prakAra kiye gaye haiN| 27. purimANaM duvvisojho u carimANaM durnnupaalo| ___ kappo majjhimagANaM tu suvisojho supaalo|| [27] prathama tIrthaMkara ke sAdhuoM dvArA kalpa-sAdhvAcAra durvizodhya (atyanta kaThinatA se nirmala kiyA jAtA) thA, antima tIrthaMkara ke sAdhuoM dvArA sAdhvAcAra (kalpa) kA pAlana karanA kaThina hai, kintu bIca ke 22 tIrthaMkaroM ke sAdhakoM dvArA kalpa (sAdhvAcAra) kA pAlana karanA sukara (sarala) hai| vivecana dharma kA nirNaya prajJA para nirbhara kezI kumAra zramaNa ne jaba gautama se donoM tIrthaMkaroM ke dharma ke antara kA kAraNa pUchA to unhoMne kAraNa kA mUlasUtra batA diyA ki 'dharmatattva kA nizcaya prajJA karatI hai|' tIrthaMkara pArzvanAtha ke samaya ke sAdhuoM aura bhagavAn mahAvIra ke sAdhuoM kI prajJA (sad Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ adhyayana : kezI-gautamIya 369 asadvivekazAlinI buddhi) meM mahAna antara hai| antima tIrthaMkara ke sAdhuoM kI buddhi vakrajaDa hai, buddhi vakra hone ke kAraNa pratibodha ke samaya tarka-vitarka aura vikalpoM kA bAhulya usameM hotA hai, jisase sAdhuoM kA AcAra (mahAvratAdi) ko vaha jAna-samajha letI hai, kintu usakA pAlana karane meM kadAgrahI hone se unakI buddhi kutarka-kuvikalpajAla meM phaMsa kara jar3a (vahIM Thappa) ho jAtI hai| isIlie unake paMcamahAvrata rUpa dharma batAyA gayA hai| jabaki dUsare tIrthaMkara se lekara bhagavAn pArzvanAtha taka (madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM) ke sAdhu RjuprAjJa hote haiN| ve AsAnI se sAdhudharma ke tattva ko grahaNa bhI kara lete haiM aura buddhimattA se usakA pAlana bhI kara lete haiN| yahI kAraNa hai ki bha. pArzvanAtha ne unheM cAturyAmarUpa dharma btaayaa| phira bhI ve parigrahatyAga ke antargata strI ke prati Asakti evaM vAsanA ko yA kAmavAsanA ko Abhyantara parigraha samajha kara usakA tyAga karate the| prathama tIrthaMkara ke sAdhu sarala, kintu jar3a hote the, ve sAdhudharma ke tattva ko yA zikSA ko kadAcit saralatA se grahaNa kara lete, kintu jaDabuddhi hone ke kAraNa usI dharmatattva ke dUsare pahalU meM gar3abar3A jaate| isalie unake dvArA sAdhudharmAcAra ko zuddha rakha pAnA kaThina hotA thaa| tAtparya yaha hai ki dharmatattva kA nizcaya kevala zravaNamAtra se nahIM hotA, apitu prajJA se hotA hai| jisakI jaisI prajJA hotI hai, vaha tadanasAra dharmatattva kA nizcaya karatA hai| bhagavAna mahAvIra ke yuga meM adhikAMza sAdhakoM kI buddhi prAyaH vakrajaDa hone se hI unhoMne paMcamahAvratarUpa dharma batAyA hai| jabaki bha. pArzvanAtha ke sAdhuoM kI buddhi RjuprAjJa hone se cAra mahAvrata kahane se hI kAma cala gyaa| dvitIya praznottara : acelaka aura viziSTacelaka dharma ke antara kA kAraNa 28. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| ___ anno vi saMsao majjhaM taM me kahasu goymaa!| [28] (kumArazramaNa kezI) he gautama! ApakI prajJA zreSTha hai| Apane merA yaha saMzaya miTA diyA, kintu gautama! mujhe eka aura sandeha hai, usake viSaya meM bhI mujhe khie| 29. acelago ya jo dhammo jo imo sntruttro| desio vaddhamANeNa pAseNa ya mhaajsaa|| [29] yaha jo acelaka dharma hai, vaha varddhamAna ne batAyA hai aura yaha jo sAntarottara (jo varNAdi se viziSTa evaM bahumUlya vastra vAlA) dharma hai, vaha mahAyazasvI pArzvanAtha ne batAyA hai| 30. egakajjapavannANaM visese kiM nu kaarnnN?| liMge duvihe mehAvi? kahaM vippaccao na te?|| [30] he medhAvin ! eka hI (muktirUpa) kArya (uddezya) se pravRtta ina donoM (dharmoM) meM bheda kA kAraNa kyA hai? do prakAra ke veSa (liMga) ko dekha kara Apako saMzaya kyoM nahIM hotA? ___31. kesimevaM buvANaM tu goyamo innmbbvii| vinANeNa samAgamma dhmmsaahnnmicchiyN|| 1. (ka) uttarA. bRhadvatti, patra 502 (kha) abhidhAnarAjendrakoza bhA. 3 'gotamakesijja' zabda, pR. 961 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 uttarAdhyayanasUtra [31] (gautama gaNadhara)-kezI ke isa prakAra kahane para gautama ne yaha kahA-(sarvajJoM ne) vijJAna (kevalajJAna) se bhalIbhAMti yathocitarUpa se dharma ke sAdhanoM (veSa, cihna Adi upakaraNoM) ko jAna kara hI unakI anumati dI hai| 32. paccayatthaM ca logassa naannaavihvigppnnN| jattatthaM gahaNatthaM ca loge liNgppoynnN|| - [32] nAnA prakAra ke upakaraNoM kA vikalpana (vidhAna) logoM (janatA) kI pratIti ke lie hai, saMyamayAtrA ke nirvAha ke lie hai aura 'maiM sAdhu hU~'; yathAprasaMga isa prakAra ke bodha rahane ke lie hI loka meM liMga (veSa) kA prayojana hai| 33. aha bhave painnA u mokkhsbbhuuysaahnne| nANaM ca daMsaNaM ceva carittaM ceva nicche| [33] nizcayadRSTi se to samyak jJAna, darzana aura cAritra hI mokSa ke vAstavika (sadbhUta) sAdhana haiN| isa prakAra kA eka-sA siddhAnta (pratijJA) donoM tIrthaMkaroM kA hai| vivecana-visese kiM nu kAraNaM : tAtparya yaha ki mokSa rUpa sAdhya samAna hone para bhI donoM tIrthaMkaroM ne apane-apane tIrtha ke sAdhuoM ko yaha veSabheda kyoM upadiSTa kiyA? donoM tIrthaMkaroM kI dharmAcaraNavyavasthA meM aise bheda kA kyA kAraNa hai? jaba kArya meM antara hotA hai to kAraNa meM bhI antara ho jAtA hai, kintu yahA~ muktirUpa kArya meM kisI tIrthaMkara ko bheda abhISTa nahIM hai, phira qAraNa meM bheda kyoM? samAdhAna--jisa prakAra tIrthaMkara ke kAla meM jo ucita thA, unhoMne apane kevalajJAna ke prakAza meM bhalIbhAMti jAna kara usa-usa dharmasAdhana (sAdhuveSa tathA cihna sambandhI vastra tathA anya upakaraNoM) ko rakhane kI anumati dii| Azaya yaha hai ki prathama aura antima tIrthaMkara ke ziSya RjujaDa aura vakrajaDa hote haiM, yadi unake lie raMgIna vastra dhAraNa karane kI AjJA de dI jAtI to ve RjujaDa aura vakrajaDa hone ke kAraNa vastroM ko raMgane laga jAte, isIlie prathama tathA antima tIrthaMkaroM ne vastra raMgane yA raMgIna vastra pahanane kA niSedha karake kevala zveta aura vaha bhI parimita vastra pahanane kI AjJA dI hai| madhyavartI tIrthaMkaroM ke ziSya RjuprAjJa hote haiM, isalie unhoMne raMgIna vastra dhAraNa karane kI AjJA pradAna kI hai| vyavahAra aura nizcaya se mokSa-sAdhana - nizcayanaya kI daSTi se to mokSa ke vAstavika sAdhana samyagdarzana jJAna aura cAritra haiN| isa viSaya meM donoM tIrthaMkara ekamata haiM, kintu nizcaya se samyagdarzanAdi kisameM haiM, kisameM nahIM haiM, isakI pratIti sAdhAraNajana ko nahIM hotii| isalie vyavahAranaya kA Azraya lenA Avazyaka hai| sAdhu kA veSa tathA pratIkacihna rajoharaNa-pAtrAdi tathA sAdhvAcArasambandhI bAhya kriyAkANDa Adi ye saba vyavahAra haiN| isalie kahA gayA hai-- 'loka meM liMga (veSa, cihna Adi) kA prayojana hai|' Azaya yaha hai ki tIrthaMkaroM ne apane-apane yuga meM dezakAla, pAtra Adi dekha kara nAnA prakAra ke upakaraNoM kA vidhAna kiyA hai, athavA varSAkalpa Adi kA vidhAna kiyA hai| vyavahAranaya se mokSa ke sAdhanarUpa meM veSa 1. (ka) bRhadvRtti, abhidhAna rA. ko.bhA. 3, pR. 962 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 912 2. (ka) bRhadvatti, abhi. rA. ko. bhA. 3, pR. 962 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 912 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ adhyayana : kezI-gautamIya Avazyaka hai, nizcayanaya se nahIM / 1 sAdhuveSa ke tIna mukhya prayojana-- zAstrakAra ne sAdhuveSa ke tIna mukhya prayojana yahA~ batAe haiN| (1) loka (gRhasthavarga) kI pratIti ke lie, kyoMki sAdhuveSa tathA usake kezaloca Adi AcAra ko dekha kara logoM ko pratIti ho jAtI hai ki ye sAdhu haiM, ye nahIM, anyathA pAkhaNDI loga bhI apanI pUjA Adi ke lie 'hama bhI sAdhu haiM, mahAvratI haiM', yoM kahane lgeNge| aisA hone para sacce sAdhuoM - mahAvratiyoM ke prati apratIti ho jaaegii| isalie nAnA prakAra ke upakaraNoM kA vidhAna hai| (2) yAtrA - saMyamanirvAha ke lie bhI sAdhuveSa Avazyaka hai / (3) grahaNArtha -- arthAt kadAcit citta meM viplava utpanna hone para yA parISaha utpanna hone se, saMyama meM arati hone para 'maiM sAdhu hU~, maiMne sAdhu kA veSa pahanA hai, maiM aisA akRtya kaise kara sakatA hU~, isa prakAra ke jJAna (grahaNa) ke lie sAdhuveSa kA prayojana / kahA bhI hai--'dhammaM rakkhar3a veso' veSa (sAdhuveSa) sAdhudharma kI rakSA karatA hai / 2 tRtIya praznottara: zatruoM para vijaya ke sambandha meM 34. sAhu goyama ! panna te chinno me saMsao imo / anna vi saMsao majjhaM taM me kahasu goyamA ! / / [34] he gautama ! ApakI prajJA zreSTha hai / Apane merA yaha saMzaya dUra kara diyaa| merA eka aura bhI saMzaya hai| gautama ! usa sambandha meM bhI mujhe kahie / 35. aNegANaM sahassANaM majjhe ciTThasi goyamA ! | teya te ahigacchanti kahaM te nijjiyA tume ? / / 371 [35] gautama! aneka sahasra zatruoM ke bIca meM Apa khar3e ho / ve Apako jItane ke lie (ApakI ora) daur3ate haiN| (phira bhI) Apane una zatruoM ko kaise jIta liyA? 36. ege jie jiyA paMca paMca jie jiyA dasa / dasahA u jiNittANaM savvasattU jiNAmahaM / / [36] ( gaNadhara gautama) - eka ko jItane se pAMca jIta lie gae aura pAMca ko jItane para dasa jIta lie ge| dasoM ko jIta kara maiMne saba zatruoM ko jIta liyA / 37. sattU ya ii ke vutte ? kesI goyamamabbavI / tao kesiM buvaMtaM tu goyamo iNamabbavI / / [37] (kezI kumArazramaNa ) - gautama ! Apane (1-5 - 10) zatru kinheM kahA hai ? -- isa prakAra kezI gautama se pUchA / zI ke yaha pUchane para gautama ne isa prakAra kahA 38. egappA ajie sattU kasAyA indiyANi ya / te jiNittu jahAnAyaM viharAmi ahaM muNI ! / / 1-2.(ka) abhidhAna rA. koSa bhA. 3, pR. 962 (kha) uttarA priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 915-917 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra [38] ( gaNadhara gautama ) - he munivara ! eka na jItA huA apanA AtmA (mana yA jIva) hI zatru hai / kaSAya (cAra) aura indriyA~ (pA~ca, nahIM jItane para) zatru haiN| unheM (dasoM ko ) jIta kara maiM (zAstrokta) nIti ke anusAra (ina zatruoM ke bIca meM rahatA huA bhI) (apratibaddha) vihAra karatA hU~ / 372 vivecana -- hajAroM zatru aura unake bIca meM khar3e gautamasvAmI--- jaba taka kevalajJAna nahIM utpanna ho jAtA, taba taka Antarika zatru parAsta nahIM hote| isIlie kezI zramaNa gautamasvAmI se pUcha rahe haiM ki aisI sthiti meM Apa para cAroM ora se hajAroM zatru hamalA karane ke lie daur3a rahe haiM, phira bhI Apake cehare para una para viSaya ke prazamAdi cihna dikhAI de rahe haiM, isase mAlUma hotA hai, Apane una zatruoM para vijaya pA lI hai| ataH prazna hai ki Apane una zatruoM ko kaise jItA / 1 dasoM ko jItane se sarvazatruoM para vijaya kaise ? - jaisA ki gautamasvAmI ne kahA thA--eka (mana yA jIva) ko jIta lene se usake adhIna jo krodhAdi 4 kaSAya haiM, ve jIte gae aura mana sahita pAMcoM ko jItane para jo pAMca indriyA~ mana ke adhIna haiM, ve jIta lI jAtI haiN| ye sabhI mila kara dasa hote haiM, ina dasa ko jIta lene para inakA samasta parivAra, jo hajAroM kI saMkhyA meM hai, jIta liyA jAtA hai| yahI gautama ke kathana kA Azaya hai / 2 hajAroM zatru : kauna ? - (1) mUla meM krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye cAra kaSAya haiN| sAmAnya jIva aura caubIsa daNDakavartI jIva, ina 25 ke sAtha krodhAdi pratyeka ko guNA karane para pratyeka kaSAya ke 100, aura cAroM kaSAoM ke pratyeka cAra-cAra bheda milakara 400 bheda hote haiM / krodhAdi pratyeka kaSAya anantAnubandhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI aura saMjvalana ke bheda se 4-4 prakAra ke haiN| yoM 16 kaSAyoM ko 25 se guNA karane para 400 bheda hote haiM / (2) anya prakAra ke bhI krodhAdi pratyeka kaSAya ke cAra-cAra bheda hote haiM(1) Abhoganirvartita, (2) anAbhoganirvartita, (3) upazAnta (anudayAvastha) aura (4) anupazAnta (udayAvalikApraviSTa), ina 4 x 4 = 16 kA pUrvokta 25 ke sAtha guNA karane se 400 bheda krodhAdi cAroM kaSAyoM ke hote haiN| (3) tIsare prakAra se bhI krodhAdi kaSAyoM ke pratyeka ke cAra-cAra bheda hote haiN| yathA-- (1) AtmapratiSThita (svanimittaka), (2) parapratiSThita (paranimittaka), (3) tadubhayapratiSThita (svaparanimittaka) aura (4) apratiSThita (nirAzrita ), isa prakAra ina 4 x 4 = 16 kaSAyoM kA pUrvokta 25 ke sAtha guNA karane para 400 bheda ho jAte haiN| (4) cauthA prakAra -- krodhAdi pratyeka kaSAya kA kSetra, vAstu, zarIra aura upadhi, ina cAroM ke sAtha guNA karane se 4 x 4 = 16 bheda cAroM kaSAyoM ke hue| ina 16 kA pUrvokta 25 ke sAtha guNA karane para kula 400 bheda hote haiN| (5) kAraNa kA kArya meM upacAra karane se kaSAyoM ke pratyeka ke 6-6 bheda hote haiM / yathA - (1) caya, (2) upacaya, (3) bandhana, (4) vedanA, (5) udIraNA aura (6) nirjraa| 1 ina 6 bhedoM ko bhUta, bhaviSyat aura vartamAna kAla (tIna kAla ) ke sAtha guNA karane para 18 bheda ho jAte haiM / ina 18 hI bhedoM ko eka jIva tathA aneka jIvoM kI apekSA, do ke sAtha guNA karane se 36 bheda hote haiM / inako krodhAdi cAroM kaSAyoM ke sAtha guNA karane para 144 bheda hote haiM / inako pUrvokta 25 se guNita karane para kula 3600 bheda kaSAyoM ke hue| ina 3600 ke pahale ke 1600 bhedoM ko aura milAne para cAroM kaSAyoM kula 5200 bheda ho jAte haiN| 1. uttarA priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 919 2. vahI, pR. 920 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ adhyayana : kezI-gautamIya 373 pAMca indriyoM ke 23 viSaya aura 240 vikAra hote haiN| isa prakAra indriyarUpa zatruoM ke 5 + 23 + 240 = 268 bheda hue tathA 5200 kaSAyoM ke bhedoM ke sAtha 268 indriyoM ke evaM eka sarvapradhAna zatru mana ke bheda ko milAne para kula zatruoM kI saMkhyA 5469 huI tathA hAsyAdi 6 ke pratyeka 4-4 bheda hone se kula 24 bheda hue| inameM strI-puruSa-napuMsakaveda milAne se nokaSAyoM ke kula 27 bheda hote haiN| pichale 5469 meM 27 ko milAne se 5496 bheda zatruoM ke hue tathA zatru zabda se mithyAtva, avrata Adi tathA jJAnAvaraNIyAdi karma evaM rAgadveSAdi bhI liye jA sakate haiN| isIlie mUlasUtra meM anekasahasra zatru' batAe gae haiN| caturtha praznottara : pAzabandhanoM ko tor3ane ke sambandha meM 36. sAha goyama! pannA te chinno me saMsao imo| anne vi saMsao majhaM taM me kahasu goymaa!|| [39] (kezI kumArazramaNa)--he gautama! ApakI prajJA samIcIna hai, (kyoMki) Apane merA yaha saMzaya miTA diyA; (kintu) merA eka aura bhI sandeha hai| gautama! usa viSaya meM mujhe kheN| 40. dIsanti bahave loe pAsabaddhA sriirinno| ___ makkapAso lahubbhUo kahaM taM viharasI munnii!|| [40] isa loka meM bahuta-se zarIradhArI--jIva pAzoM (bandhanoM) se baddha dikhAI dete haiM / mune! Apa bandhana (pAza) se mukta aura laghubhUta (vAyu kI taraha apratibaddha evaM halke) hokara kaise vicaraNa karate haiM?' 41. te pAse savvaso chittA nihantUNa uvaayo| mukkapAso lahubbhUo viharAmi ahaM munnii!| [41] (gaNadhara gautama)--mune! maiM una pAzoM (bandhanoM) ko saba prakAra se kATa kara tathA upAya se vinaSTa kara bandhana-mukta evaM laghubhUta (halkA) hokara vicaraNa karatA huuN| 42. pAsA ya ii ke vuttA? kesI goymmbbvii| ___ kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| [42] (kezI kumArazramaNa)-gautama ! pAza (bandhana) kinheM kahA gayA hai?-- (isa prakAra) kezI ne gautama se pUchA / kezI ke aisA pUchane para gautama ne isa prakAra kahA - 43. rAgaddosAdao tivvA nehapAsA bhyNkraa| te chindittu jahAnAyaM viharAmi jhkkm|| ___ [43] (gaNadhara gautama)-tIvra rAga-dveSa Adi aura (putra-kalatrAdisambandhI) sneha bhayaMkara pAza (bandhana) haiN| unheM (zAstrokta) dharmanIti ke anusAra kATa kara, (sAdhvAcAra ke) kramAnusAra maiM vicaraNa karatA huuN| 1. uttarAdhyana priyadarzinITIkA, bhA0 3, pR. 921 se 928 taka Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 uttarAdhyayanasUtra vivecana-savvaso chittA-saMsAra ko apane caMgula meM phaMsAne vAle una saba bandhanoM-rAgadveSAdi pAzoM ko pUrI taraha kATa kr| ... uvAyao nihaMtUNa-upAya se arthAt-satyabhAvanA ke yA ni:saMgatA Adi ke abhyAsa rUpa upAya se nirmala--punaH unakA bandha na ho, isa rUpa se unheM vinaSTa krke| paMcama praznottara-tRSNArUpI latA ko ukhAr3ane ke sambandha meM 44. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| anno vi saMsao majjhaM taM me kahasu goymaa!|| [44] (kezI kumArazramaNa)-gautama! ApakI prajJA sundara hai| Apane merA yaha saMzaya miTA diyaa| parantu gautm| merA eka aura sandeha hai, usake viSaya meM bhI mujhe khie| 45. antohiyaya-saMbhUyA layA ciTThai goymaa!| ___ phalei visabhakkhINi sA u uddhariyA kh?|| [45] he gautama! hRdaya ke andara utpanna eka latA rahI huI hai, jo bhakSaNa karane para viSatulya phala detI hai| Apane usa (viSabela) ko kaise ukhAr3A? 46. taM layaM savvaso chittA uddharittA smuuliyN| viharAmi jahAnAyaM mukko mi visbhkkhnnN|| [46] (gaNadhara gautama)--usa latA ko sarvathA kATa kara evaM jar3a se (samUla) ukhAr3a kara maiM (sarvajJokta) nIti ke anusAra vicaraNa karatA huuN| ataH maiM usake viSaphala khAne se mukta huuN| 47. layA ya ii kA vuttA? kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu goyamA innmbbvii|| [47] (kezI kumArazramaNa) - kezI ne gautama se pUchA 'vaha latA Apa kise kahate haiM?' kezI ke isa prakAra pUchane para gautama ne yaha kahA- . 48. bhavataNhA layA vuttA bhImA bhiimphlodyaa| tamuddharittu jahAnAyaM viharAmi mhaamunnii!|| [48] (gaNadhara gautama)-bhavatRSNA (sAMsArika tRSNA-lAlasA) ko hI bhaMyakara latA kahA gayA hai| usameM bhayaMkara vipAka vAle phala lagate haiN| he mahAmune! maiM use mUla se ukhAr3a kara (zAstrokta) nIti ke anusAra vicaraNa karatA huuN| vivecana-aMtohiyayasaMbhUyA-vAstava meM tRSNArUpI latA manuSya ke hRdaya ke bhItara paidA hotI hai 1. (ka) bRhadvRtti, abhi. rA. koSa bhA. 3, pR. 963 (kha) uttarA. (gujarAtI bhASAntara, bhAvanagara) bhA. 2, patra 181 (ga) uttarA. priyadarzinITIkA bhA.3, pR. 932 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ adhyayana : kezI-gautamIya 375 aura jaba vaha phala detI hai to ve phala viSAkta hote haiM; kyoMki tIvra tRSNA parivAra meM yA samAja meM viSama , pariNAma lAtI hai, isalie tRSNAparAyaNa manuSya ko usake viSaile phala bhogane par3ate haiN| bhavataNhA- saMsAraviSayaka tRSNA--lobha prakRti hI latA hai| chaThA praznottara : kaSAyAgni bujhAne ke sambandha meM 49. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| anno vi saMsao majjhaM taM me kahasu goymaa!|| [49] (kezI kumArazramaNa) --he gautama! ApakI buddhi zreSTha hai| Apane isa saMzaya ko miTAyA hai| eka dUsarA saMzaya bhI mere mana meM hai, gautama! usa viSaya meM bhI Apa mujhe btaao| 50. saMpajaliyA ghorA aggI ciTThai goymaa!| je Dahanti sarIratthA kahaM vijjhAviyA tume?|| [50] gautama! cAroM ora ghora agniyA~ prajvalita ho rahI haiM, jo zarIradhArI jIvoM ko jalAtI rahatI haiM, Apane unheM kaise bujhAyA? 51. mahAmehappasUyAo gijjha vAri jluttmN| siMcAmi sayayaM dehaM sittA no va Dahanti me|| [51] (gaNadhara gautama) -mahAmegha se utpanna saba jaloM meM uttama jala lekara maiM usakA nirantara siMcana karatA huuN| isI kAraNa siMcana -zAnta kI gaI agniyA~ mujhe nahIM jlaatiiN| 52. aggI ya ii ke vuttA? kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| [52] (kezI kumArazramaNa--) "ve agniyA~ kauna-sI haiM?" --kezI ne gautama se pUchA / kezI ke yaha pUchane para gautama ne isa prakAra kahA - 53. kasAyA aggiNo vuttA suya-sIla-tavo jlN| suyadhArAbhihayA santA bhinnA hu na Dahanti me|| ___ [53] (gaNadhara gautama)-kaSAya (krodha, mAna, mAyA, lobha) hI agniyA~ kahI gaI haiN| zruta, zIla aura tapa jala hai| zruta -(zIla-tapa) rUpa jaladhArA se zAnta aura naSTa huIM agniyA~ mujhe nahIM jlaatiiN| vivecana-mahAmehappasUyAo--mahAmegha se prasUta, arthAt mahAmegha ke samAna jinapravacana se utpanna zruta, zIla aura taparUpa jala se maiM kaSAyAgni ko sIMcakara zAnta karatA huuN| 1. bRhavRtti,abhidhAna rA. koSa bhA. 3, pR. 962 2. (ka) bRhadvRtti, a. rA. koSa bhA. 3, pR. 964 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 941 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 uttarAdhyayanasUtra sAtavA~ praznottara : manonigraha ke sambandha meM 54. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| ____ anno vi saMsao majhaM taM me kahasu goymaa!|| [54] (kezI zramaNa)-gautama! ApakI prajJA prazasta hai| Apane merA yaha saMzaya miTA diyA, kintu merA eka aura sandeha hai, usake sambandha meM bhI mujhe kheN| 55. ayaM sAhasio bhImo duTThasso pridhaavii| jaMsi goyama! ArUDho kahaM teNa na hiirsi?|| [55] yaha sAhasika, bhayaMkara, duSTa ghor3A idhara-udhara cAroM ora daur3a rahA hai| gautama! Apa usa para ArUDha haiM, (phira bhI) vaha Apako unmArga para kyoM nahIM le jAtA? 56. padhAvantaM nigiNhAmi suyrssiismaahiyN| na me gacchai ummaggaM maggaM ca pddivjii|| [56] (gaNadhara gautama)--daur3ate hue usa ghor3e kA maiM zruta-razmi (zAstrajJAnarUpI lagAma) se nigraha karatA hU~, jisase vaha mujhe unmArga para nahIM le jAtA, apitu sanmArga para hI calatA hai| 57. asse ya ii ke vutte? kesI goymmbbvii| ___ kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| [57] (kezI kumArazramaNa)-~yaha azva kyA hai -azva kise kahA gayA hai?--isa prakAra kezI ne gautama se puuchaa| kezI ke aisA pUchane para gautama ne isa prakAra kahA 58. maNo sAhasio bhImo duTThasso pridhaavii| taM sammaM nigiNhAmi dhammasikkhAe knthgN|| [58] (gaNadhara gautama ) mana hI vaha sAhasI, bhayaMkara aura duSTa azva hai, jo cAroM ora daur3atA hai| use maiM samyak prakAra se vaza meM karatA huuN| dharmazikSA se vaha kanthaka (-uttama jAti ke azva) ke samAna ho gayA hai| vivecana hIrasi-unmArga meM kaise nahIM le jAtA? suyarassIsamAhiyaM-zruta arthAt-siddhAnta rUpI razmi-lagAma se smaahit--niyNtrit| sAhasio- (1) sahasA binA vicAre kAma karane vAlA, (2) sAhasa (himmata) karane vaalaa| dhammasikkhAe nigiNhAmi-dharma ke abhyAsa (zikSA) se maiM manarUpI duSTa azva ko vaza meM karatA huuN|' AThavA~ praznottara : kupatha-satpatha ke viSaya meM 59. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| ___anno vi saMsao majhaM taM me kahasu goymaa!|| 1. (ka) bRhadvRtti, abhidhAna rA. koSa bhA. 3, pR. 964 (kha) sahasA asamIkSya pravartate iti saahsikH| -bRhadvRtti,patra 507 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ adhyayana : kezI- gautamIya 377 [59] (kezI kumAra zramaNa ) - gautama ! ApakI prajJA zreSTha hai / Apane merA yaha saMzaya dUra kara diyA, (kintu) merA eka saMzaya aura bhI hai, gautama ! usake sambandha meM mujhe btaaie| 60. kuppahA bahavo loe jehiM nAsanti jaMtavo / addhA kaha vaTTante taM na nassasi ? goyamA ! / / [60] gautama ! saMsAra meM aneka kupatha haiM, jina ( para calane) se prANI bhaTaka jAte haiN| sanmArga para calate hue Apa kaise nahIM bhaTake -- bhraSTa hue? 61. je ya maggeNa gacchanti je ya ummaggapaTThiyA / te savve vijhyA majjhaM to na nassAmahaM muNI ! // [61] (gautama gaNadhara ) - munivara ! jo sanmArga para calate haiM aura jo loga unmArga para calate haiM, ve saba mere jAne hue haiN| isalie maiM bhraSTa nahIM hotA hU~ / 62. magge ya ii ke vutte ? kesI goyamamabbavI / kesimevaM buvaMtaM tu goyamo iNamabbavI / / [62] (kezI kumArazramaNa ) - kezI ne gautama se puna: pUchA--' mArga kise kahA gayA hai?' kezI isa prakAra pUchane para gautama ne yaha kahA-- 63. kuppavayaNa --pAsaNDI savve ummaggapaTThiyA / sammaggaM tu jiNakkhAyaM eka magge hi uttame / / [63] ( gaNadhara gautama ) -- kupravacanoM (mithyAdarzanoM) ko mAnanevAle sabhI pASaNDI- ( vratadhArI loga) unmArgagAmI haiM, sanmArga to jinendra -- vItarAga dvArA kathita hai aura yahI mArga uttama hai| vivecana -- jehiM nAsaMti jaMtavo--yahA~ kupatha kA artha dharma-sampradAya viSayaka kumArga hai| jina kumArgoM para calakara bahuta-se loga durgatirUpI aTavI meM jA kara bhaTaka jAte haiM, arthAt -- mArgabhraSTa ho jAte haiM / gautama ! Apa una kumArgoM se kaise baca jAte ho? 1 savve te veDyA majjha - isa paMkti kA tAtparya yaha hai ki 'maiMne sanmArga aura kumArga para calane vAloM ko bhalIbhAMti jAna liyA hai| sanmArga aura kumArga kA jJAna mujhe ho gayA hai| isI kAraNa maiM kumArga se bacakara, sanmArga para calatA huuN| maiM mArgabhraSTa nahIM hotaa|' kuppavayaNa pAsaMDI -- kutsita pravacana arthAt darzana kupravacana haiM, kyoMki unameM ekAntakathana tathA hiMsAdi kA upadeza hai| una kupravacanoM ke anugAmI pASaNDI (pAkhaNDI) arthAt -- vratI athavA ekAntavAdI jana / 2 sammaggaM tu jiNakkhAyaM -- vItarAga dvArA prarUpita mArga hI sanmArga hai, kyoMki isakA mUla dayA aura vinaya hai, isalie yaha sarvottama hai / 3 1. bRhadvRtti, a. rA. koSa bhA. 3, pR. 964 2. vahI, pR. 964 : kutsitAni pravacanAni kupravacanAni - kudarzanAni teSu pAkhaNDinaH -- kupravacanapAkhaNDinaH ekAntavAdinaH / 3. vahI, pR. 964 : jinokta, sarvamArgeSu uttamaH - dayAvinayamUlatvAdityarthaH / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 uttarAdhyayanasUtra nauvA~ praznottara : dharmarUpI mahAdvIpa ke sambandha meM 64. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| ___ anno vi saMsao majhaM taM me kahasu goymaa!|| [64] (kezI kumArazramaNa)--'he gautama! ApakI prajJA prazasta hai| Apane merA yaha sandeha miTA diyA, kintu mere mana meM eka aura sandeha hai, usake viSaya meM bhI mujhe khie|' 65. mahAudaga-vegeNaM bujjhamANaNa paanninnN| saraNaM gaI paiTThA ya dIvaM kaM mannasI muNI? [65] munivara! mahAn jalapravAha ke vega se bahate (-DUbate) hue prANiyoM ke lie zaraNa, gati, pratiSThA aura dvIpa Apa kise mAnate ho? / 66. atthi ego mahAdIvo vArimajhe mhaalo| __mahAudagavegassa gaI tattha na vijjii|| [66] (gaNadhara gautama)-jala ke madhya meM eka vizAla (lambA-caur3A mahAkAya) mahAdvIpa hai| vahA~ mahAn jalapravAha ke vega kI gati (praveza) nahIM hai| 67. dIve ya iDa ke vatte? kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| [67] (kezI kumArazramaNa)--kezI ne gautama se (phira) pUchA--vaha (mahA) dvIpa Apa kise kahate haiM? kezI ke aisA pUchane para gautama ne yoM kahA 68. jarAmaraNavegeNaM bujjhamANANa paanninnN| dhammo dIvo paiTThA ya gaI srnnmuttmN|| [68] (gaNadhara gautama)--jarA aura maraNa (Adi) ke vega se bahate-DUbate hue prANiyoM ke lie dharma hI dvIpa hai, pratiSThA hai, gati hai tathA uttama zaraNa hai| vivecana-zaraNa, gati, pratiSThA aura dvIpa-sambandhI prazna kA Azaya-saMsAra meM janma, jarA, maraNa Adi rUpa jo jalapravAha tIvra gati se prANiyoM ko bahAye le jA rahA hai, prANI usameM DUba jAte haiM, to una prANiyoM ko DUbane se bacAne, bahane se surakSA karane ke lie kauna zaraNa Adi hai? yaha kezI zramaNa ke prazna kA Azaya hai| zaraNa kA artha yahA~ trANa dene-rakSaNa karane meM samartha hai, gati kA artha hai-AdhArabhUmi, pratiSThA kA artha hai-sthiratApUrvaka TikAne vAlA aura dvIpa kA artha hai-jalamadhyavartI unnata nivAsasthAna / yadyapi inake artha pRthak-pRthak haiM, tathApi ina cAroM meM paraspara kArya-kAraNabhAvasambandha hai| ina sabakA kendrabindu 'dvIpa' hai| isIlie dUsarI bAra kezI kumAra ne kevala 'dvIpa' ke sambandha meM hI prazna kiyA hai| 1. (ka) zaraNaM-rakSaNakSamam gati-AdhArabhUmi, pratiSThA-sthirAvasthAnahetum, dvIpa-nivAsasthAnaM jlmdhyvrtii| -uttarA. vRtti, a. rA. ko. bhA. 3, pR. 964-56, (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 949 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ adhyayana : kezI-gautamIya 379 dhammo dIvo0o - jaba kezI zramaNa ne dvIpa Adi ke viSaya meM pUchA to gautama ne dharma (vizAla jinokta ratnatrayarUpa yA zrutacAritrarUpa zuddha dharma) ko hI mahAdvIpa batAyA hai| vastutaH dharma itanA vizAla evaM vyApaka dvIpa hai ki saMsArasamudra meM DUbate yA usake janma-maraNAdi vizAla tIvrapravAha meM bahate hue prANI ko sthAna, zaraNa, AdhAra yA sthiratA dene meM sakSama hai| saMsAra ke samasta prANiyoM ko vaha sthAna zaraNAdi de sakatA hai, vaha itanA vyApaka hai / mahAudagavegassa gaI tattha na vijjai -- mahAn jalapravAha ke vega kI gati vahA~ nahIM hai, jahA~ dharma hai| kyoMki jo prANI zuddha dharma kI zaraNa le letA hai, dharmarUpI dvIpa meM Akara basa jAtA hai, Tika jAtA hai, vaha janma, jarA, mRtyu Adi ke hetubhUta karmoM kA kSaya kara detA hai, aisI sthiti meM jahA~ dharma hotA hai, vahA~ janma, jarA, maraNAdirUpa tIvra jalapravAha pahu~ca hI nahIM sktaa| dharmarUpI mahAdvIpa meM janmamaraNAdi jalapravAha kA praveza hI nahIM hai| dharma hI janmamaraNAdi duHkha bacA kara muktisukha kA kAraNa banatA hai| 2 dasavA~ praznottara : mahAsamudra ko naukA se pAra karane ke sambandha meM 69. sAhu goyama ! pannA te chinno me saMsao imo / anna vi saMsao majjhaM taM me kahasu goyamA ! // [ 69 ] ( kezI kumArazramaNa ) - he gautama! ApakI prajJA bahuta suzobhana hai, Apane merA saMzayanivAraNa kara diyaa| parantu merA eka aura saMzaya / gautama ! usake sambandha meM bhI mujhe batAie / aNNavaMsi mahohaMsi nAvA viparidhAvaI / jaMsi goyamArUDho kahaM pAraM gamissasi ? // 70. [70] gautama ! mahApravAha vAle samudra meM naukA DagamagA rahI ( idhara-udhara bhAgatI) hai, (aisI sthiti meM) Apa usa para ArUDha hokara kaise (samudra) pAra jA sakoge ? 71. jA u assAviNI nAvA na sA pArassa gAmiNI / jA nirassAviNI nAvA sA u pArassa gAmiNI // [71] ( gaNadhara gautama) - jo naukA chidrayukta (phUTI huI) hai, vaha (samudra ke) pAra taka nahIM jA sakatI, kintu jo naukA chidrarahita hai, vaha (samudra) pAra jA sakatI hai| 72. nAvA ya ii kA vRttA? kesI goyamamabbavI / kesimevaM buvaMtaM tu goyamo iNamabbavI // [72] (kezI kumAra zramaNa ) - kezI ne gautama se pUchA- Apa naukA kise kahate haiM? kezI ke yoM pUchane para gautama ne isa prakAra kahA 73. 1. 2. sarIramAhu nAva tti jIvo vuccai nAvio / saMsAro aNNavo vatto jaM taranti mahesiNo // uttarA vRtti, a. rA. ko. bhA. 3, pR. 965 uttarA vRtti, a. rA. ko. bhA. 3, pR. 965 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 uttarAdhyayanasUtra [73] (gaNadhara gautama)--zarIra ko naukA kahA gayA hai aura jIva (AtmA) ko isakA nAvika (khevaiyA) kahA jAtA hai tathA (janmamaraNarUpa cAturgatika) saMsAra ko samudra kahA gayA hai, jise maharSi pAra kara jAte vivecana-assAviNI nAvA--AsrAviNI naukA kA artha hai--jisameM chidra hone se pAnI andara AtA ho, bhara jAtA ho, jisameM se pAnI risatA ho, nikalatA ho| nirassAviNI nAvA-ni:srAviNI naukA vaha hai, jisameM pAnI andara na A sake, bhara na ske| gautama kA Azaya-gautamasvAmI ke kahane kA Azaya hai ki jo naukA sachidra hotI hai, vaha bIca meM hI DUba jAtI hai, kyoMki usameM pAnI bhara jAtA hai, vaha samudrapAra nahIM jA sktii| kintu jo naukA nizchidra hotI hai, usameM pAnI nahIM bhara sakatA, vaha bIca meM nahIM DUbatI tathA vaha nirvighnarUpa se vyakti ko sAgara se pAra kara detI hai| maiM jisa naukA para car3hA huA hU~, vaha sachidra naukA nahIM hai, kintu nizchidra hai, ata: vaha na to DagamagA sakatI hai, na majhadhAra meM DUba sakatI hai| ataH maiM usa naukA ke dvArA samudra ko nirvighnatayA pAra kara letA huuN|2 zarIramAhu nAva tti-zarIra ko naukA, jIva ko nAvika aura saMsAra ko samudra kaha kara saMketa kiyA hai ki jo sAdhaka nizchidra naukA kI taraha samasta karmAzrava-chidroM ko banda kara detA hai, vaha saMsArasAgara ko pAra kara letA hai| ___Azaya yaha hai ki yaha zarIra jaba karmAgamana ke kAraNarUpa AzravadvAra se rahita ho jAtA hai, taba ratnatraya kI ArAdhanA kA sAdhanabhUta banatA huA isa jIvarUpI mallAha ko saMsAra-samudra se pAra karane meM sahAyaka bana jAtA hai, isIlie aise zarIra ko naukA kI upamA dI gaI hai| ratnatrayArAdhaka sAdhaka hI zarIrarUpI naukA dvArA isa saMsArasamudra ko pAra karatA hai, isalie ise nAvika kahA gayA hai| jIvoM dvArA pAra karane yogya yaha janmamaraNAdi rUpa saMsAra hai| gyArahavA~ praznottara : andhakArAcchanna loka meM prakAza karane vAle ke sambandha meM 74. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| anno vi saMsao majjhaM taM me kahasu goymaa!|| [74] (kezI kumArazramaNa)--gautama! ApakI prajJA zreSTha hai| Apane mere isa saMzaya ko miTA diyA, (kintu) merA eka aura saMzaya hai| usake viSaya meM bhI Apa mujhe btaaie| 75. andhayAre tame ghore ciTThanti pANiNo bhuu| ___ko karissai ujjoyaM savvalogaMmi paanninnN?|| [75] ghora evaM gAr3ha andhakAra meM (saMsAra ke) bahuta-se prANI raha rahe haiN| (aisI sthiti meM) sampUrNa loka meM prANiyoM ke lie kauna udyota (prakAza) karegA? 76. uggao vimalo bhANU svvlogppbhNkro| so karissai ujjoyaM savvalogaMmi paanninnN|| 1. uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 953 2. uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 953 3. vahI, pR. 954 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ adhyayana : kezI-gautamIya 381 [76] (gaNadhara gautama)--samagra loka meM prakAza karane vAlA nirmala sUrya udita ho cukA hai, vahI samasta loka meM prANiyoM ke lie prakAza pradAna kregaa| 77. bhANU ya ii ke vutte? kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| [77] (kezI kumArazramaNa)--kezI ne gautama se puuch|--'aap sUrya kise kahate haiM?' kezI ke isa prakAra pUchane para gautama ne yaha kahA 78. uggao khINasaMsAro savvannU jinnbhkkhro| so karissai ujoyaM savvaloyaMmi paanninnN|| [78] (gaNadhara gautama)--jisakA saMsAra kSINa ho cukA hai, jo sarvajJa hai, aisA jina-bhAskara udita ho cukA hai| vahI sAre loka meM prANiyoM ke lie prakAza kregaa| vivecana-andhayAre tame ghore--yahA~ andhakAra kA saMketa ajJAnarUpa andhakAra se hai tathA prakAza kA artha-jJAna / saMsAra ke adhikAMza prANI ajJAnarUpa gAr3ha andhakAra se ghire hue haiM, unheM sadjJAna kA jAjvalayamAna prakAza dene vAle sUrya jinendra haiN| ___ yadyapi 'andhakAra' aura 'tama' zabda ekArthaka haiM, tathApi yahA~ 'tama' andhakAra kA vizeSaNa hone se 'tama' kA artha yahA~ gAr3ha hotA hai| vimalo bhANU-nirmala bhAnu kA tAtparya yahA~ bAhyarUpa meM bAdaloM se rahita sUrya hai, kintu Antarika rUpa meM karmarUpa megha se anAcchAdita vizuddha kevalajJAnayukta sarvajJa parama aatmaa| AtmA jaba pUrNa vizuddha hotA hai, taba sarvajJa, kevalI, rAga dveSa-moha-vijetA, aSTavidha karmoM se sarvathA rahita ho jAtA hai| aise parama vizuddha AtmA jinezvara hI haiM, vahI sampUrNa loka meM prakAza-samyagjJAna pradAna karate haiM / 2 bArahavA~ praznottara : kSema, ziva aura anAbAdha sthAna ke viSaya meM 79. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| ___ anno vi saMsao majhaM taM me kahasu goymaa!|| [79] (kezI kumAra zramaNa)--gautama! tumhArI prajJA nirmala hai| Apane merA saMzaya to dUra kara diyaa| aba merA eka saMzaya raha jAtA hai, gautama! usake viSaya meM bhI mujhe khie| 80. sArIra-mANase dukkhe bajjhamANANa paanninnN| khemaM sivamaNAbAhaM ThANaM kiM mannasI munnii?|| [80] munivara! zArIrika aura mAnasika duHkhoM se pIr3ita prANiyoM ke lie kSema, ziva aura anAbAdhabAdhArahita sthAna kauna-sA mAnate ho? 1. uttarA. vRtti, abhi. rA, koSa bhA. 3 pR. 965 2. vahI, pR.965 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 uttarAdhyayanasUtra 81. atthi egaM dhuvaM ThANaM logaggaMmi duraaruhN| jattha natthi jarA maccU vAhiNo veyaNA thaa|| [81] (gaNadhara gautama)--loka ke agrabhAga meM eka aisA dhruva (acala) sthAna hai, jahA~ jarA (bur3hApA), mRtyu, vyAdhiyA~ tathA vedanAe~ nahIM haiM; parantu vahA~ pahu~canA durAruha (bahuta kaThina) hai| 82. ThANe ya ii ke vutte? kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| [82] (kezI kumArazramaNa)--vaha sthAna kauna-sA kahA gayA hai? - kezI ne gautama se pUchA / kezI ke isa prakAra pUchane para gautama ne yaha kahA 83. nivvANaM ti abAhaM ti siddhI logggmevy| khemaM sivaM aNAbAhaM jaM caranti mhesinno|| 84. taM ThANaM sAsayaM vAsaM logaggami duraaruhN| jaM saMpattA na soyanti bhavohantakarA munnii| - [83-84] (gaNadhara gautama)--jisa sthAna ko mahAmuni jana hI prApta karate haiM, vaha sthAna nirvANA, abAdha, siddhi, lokAgra, kSema, ziva aura anAbAdha (ityAdi nAmoM se prasiddha) hai| bhavapravAha kA anta karane vAle mahAmuni jise prApta kara zoka se mukta ho jAte haiM, vaha sthAna loka ke agrabhAga meM hai, zAzvatarUpa se (mukta jIva kA) vahA~ vAsa ho jAtA hai, jahA~ pahu~ca pAnA atyanta kaThina hai| vivecana-khemaM sivaM aNAbAhaM : kSemaM--vyAdhi Adi se rahita, zivaM--jarA, upadrava se rahita, anAbAdhaM-zatrujana kA abhAva hone se svAbhAvika rUpa se piidd'aarhit| durAruhaM--jo sthAna duSprApya ho, jahA~ para ArUDha honA kaThina ho| vAhiNo--vAta, pitta, kapha Adi se utpanna rog| sAsayaM : zAzvata-sthAyI nivAsa vAlA sthAna / nivvANaM : nirvANa-jahA~ saMtApa ke abhAva ke kAraNa jIva zAntimaya ho jAtA hai| abAhaM : abAdha-jahA~ kisI prakAra kI bhaya Adi bAdhA na ho| siddhI-jahA~ saMsAra-paribhramaNa kA anta ho jAne se samasta prayojana siddha hote haiN| 1. (ka) kSema-vyAdhyAdirahitam zivaM-jaropadravarahitaM, anAbAdhaM-zatrujanAbhAvAt svabhAvena piiddaarhitm| (kha) duHkhena Aruhyate yasmin tat durAroha, dusspraapymityrthH| (ga) vAhiNI-vyAdhayaH vaatpittkphshlessmaadyH| (gha) zAzvataM-sadAtanaM, vaas:-sthaanm| (ga) nirvAnti saMtApasyAbhAvAt zItIbhavanti jIvA asminniti nirvaannm| (gha) na vidyate bAdhA yasmin tdbaadhm-nirbhym| (Da) sidhyanti samastakAryANi bhramaNAbhAvAt yasyAM saa-siddhiH| -uttarA. vRtti, a. rA. ko. bhA. 3, pR. 966 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ adhyayana : kezI-gautamIya 383 ___jaM carati mahesiNo--jisa bhUmi ko maharSi-mahAmuni sukha se prApta karate haiN| arthAt-vItarAga munirAja cakravartI se adhika sukhabhAgI hokara mokSa prApta karate haiN| kezI kumAra dvArA gautama ko abhivandana evaM paMcamahAvratadharma svIkAra 85. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| _ namo te saMsayAIya! svvsuttmhoyhii!|| [85] he gautama! zreSTha hai ApakI prajJA! Apane merA yaha saMzaya bhI dUra kiyaa| he saMzayAtIta! he sarvazruta-mahodadhi! Apako merA namaskAra hai| 86. evaM tu saMsae chinne kesI ghorprkkme| abhivandittA sirasA goyamaM tu mhaaysN|| [86] isa prakAra saMzaya nivAraNa ho jAne para ghoraparAkramI kezI kumArazramaNa ne mahAyazasvI gautama ko mastaka se abhivandanA karake 87. paMcamahavvayadhamma paDivajjai bhaavo| purimassa pacchimaMmI magge tattha suhAvahe // [87] pUrva jinezvara dvArA abhimata (-pravartita tIrtha se) usa sukhAvaha antima (pazcima) tIrthaMkara dvArA pravartita mArga (tIrtha) meM paMcamahAvratarUpa dharma ko bhAva se aMgIkAra kiyaa| vivecana--kezI kumArazramaNa gautama se prabhAvita--kezI zramaNa gautama svAmI ke dvArA apanI zaMkAoM kA samAdhAna hone se bahuta hI santuSTa evaM prabhAvita hue| isI kAraNa unhoMne gautama ko saMzayAtIta, sarvasiddhAntasamudra zabda se sambodhita kiyA tathA mastaka jhukAkara vandana-namana kiyaa| sAtha hI unhoMne pahale jo cAturyAmadharma grahaNa kiyA huA thA, usakA vilInIkaraNa antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ke paMcahAvratarUpadharma meM kara diyA, arthAt paMcamahAvratadharma ko aMgIkAra kiyaa|2 purimassa pacchimaMmI magge0-(1) purima arthAt-pUrva (Adi) tIrthaMkara ke dvArA abhimata (pravartita) usa sukhAvaha antima (pazcima) tIrthaMkara dvArA pravartita mArga (tIrtha) meM, athavA (2) pUrva (gRhIta cAturyAmadharma ke) mArga se (usa samaya gautama ke vacanoM se) sukhAvaha pazcimamArga (bha. mahAvIra dvArA pravartita tIrtha) meN| upasaMhAra : do mahAmuniyoM ke samAgama kI phalazruti 88. kesIgoyamao niccaM tammi Asi smaagme| suya sIlasamukkariso mhtth'tthvinniccho|| maharSayo'nAbAdhaM yathA syAttathA, caranti vrajanti sukhena munayaH prApnuvanti / munayo hi cakravartyadhikasukhabhAjaH santo mokSaM labhante, iti bhaavH| -uttarA. vRtti, a. rA. ko bhAH 3, pR. 966, 2. uttarA0vRtti, abhidhAna rA. koza bhA. 3, pR. 966 3. (ka) uttarA. (gujarAtI bhASAntara, bhAvanagara) bhA. 2, patra 188 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 967 (ga) abhi. rA. koza bhA. 3, pR. 966 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 uttarAdhyayanasUtra [88] usa tinduka udyAna meM kezI aura gautama, donoM kA jo samAgama huA, usase zruta tathA zIla kA utkarSa huA aura mahAn prayojanabhUta arthoM kA vinizcaya huaa| 89. tosiyA parisA savvA sammaggaM smuvtttthiyaa| saMthuyA te pasIyantu bhayavaM kesigoyme|| -tti bemi| [89] (isa prakAra) vahI sArI sabhA (deva, asura aura manuSyoM se paripUrNa pariSad) dharmacarcA se santuSTa tathA sanmArga-muktimArga meM samupasthita (samudyata) huii| usane bhagavAn kezI aura gautama kI stuti kI ki ve donoM (hama para) prasanna rheN| -aisA maiM kahatA huuN| vivecana-mahattha'tthaviNicchao--mahArtha arthAt mokSa ke sAdhanabhUta zikSAvrata evaM tattvAdi kA nirNaya huaa| ||keshi-gautmiiy : teIsavA~ adhyayana smaapt|| bbm 1. uttarA. priyadarzinITIkA bhA.3, pR. 968 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caubIsavA~ adhyayana pravacanamAtA adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma 'pravacanamAtA' (pavayaNamAyA) athavA 'pravacanamAta' hai| samavAyAMga ke anusAra isakA nAma 'samiIo' (samitiyA~) hai; mUla meM ina AThoM (pAMca samitiyoM aura tIna guptiyoM) ko samiti zabda se kahA gayA hai, isIlie sambhava hai, samavAyAMga Adi meM yaha nAma rakhanA abhISTa lagA ho| * zAstroM meM yatra-tatra pA~ca samitiyoM (IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepa aura utsarga) aura tIna guptiyoM ___(manogupti, vAggupti aura kAyagupti) ko 'aSTapravacanamAtA' kahA gayA hai| * jisa taraha mAtA apane putra kI sadaiva dekhabhAla rakhatI hai, use sadA sanmArga para calane kI preraNA detI hai, unmArga para jAne se rokatI hai, bAlaka ke rakSaNa aura cAritra-nirmANa kA satata dhyAna rakhatI hai, usI prakAra se AThoM pravacanamAtAe~ bhI pratyeka pravRtti karate samaya sAdhaka kI dekhabhAla karatI haiM, satata upayogapUrvaka sanmArga para calane kI preraNA detI haiM, asatpravRtti meM jAne se rokatI haiM, sAdhaka kI AtmA kA duSpravRttiyoM se rakSaNa tathA usake cAritra (azubha se nivRtti evaM zubha meM pravRtti) ke vikAsa kA dhyAna rakhatI haiN| isalie ye AThoM pravacana (samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa) kI, athavA pravacana ke AdhArabhUta saMgha (zramaNasaMgha) kI mAtRsthAnIya haiN|2 * ina AThoM meM samasta dvAdazAMgarUpa pravacana samA jAtA hai, isalie inheM 'pravacanamAta' bhI kahA gayA hai| * 'samiti' kA artha hai-samyakpravRtti, arthAt sAdhaka kI gati samyak (vivekapUrvaka) ho, bhASA samyak (viveka evaM saMyama se yukta) ho, samyak eSaNA (AhArAdi kA grahaNa evaM upayoga) ho, samyak AdAna-nikSepa (lenA-rakhanA sAvadhAnI se) ho aura malamUtrAdi kA pariSThApana samyak (ucita sthAna meM visarjana) ho| * gupti kA artha hai-asat se yA azubha se nivRtti, arthAt mana se azubha-asat cintana na karanA, vacana se azubha yA asat bhASA na bolanA tathA kAyA se azubha ya asat vyavahAra evaM AcaraNa na krnaa| * samiti aura gupti donoM meM samyak aura asamyak kA mApadaNDa ahiMsA hai| * IryAsamiti kI parizuddhi ke lie Alambana, kAla, mArga aura yatanA kA vicAra kare, svAdhyAya evaM 1. samavAyAMga, samavAya 36 2. pravacanasya tadAdhArasya vA saMghasya mAtara iva prvcnmaatrH| -samavAyAMgavRtti, sama.8 3. uttarA. mUla a. 24, gA. 3 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 uttarAdhyayanasUtra pravacanamAtA indriyaviSayoM ko chor3akara ekamAtra gamanakriyA meM hI tanmaya ho, usI ko pramukha mAnakara cle| bhASAsamiti kI zuddhi ke lie krodhAdi ATha sthAnoM ko chor3akara hita, mita, satya, niravadya bhASA bole, eSaNAsamiti ke vizodhana ke lie gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura paribhogaiSaNA ke doSoM kA varjana karake AhAra, upadhi aura zayyA kA upayoga kre| AdAnanikSepasamiti ke zodhana ke lie samasta upakaraNoM ko netroM se pratilekhana tathA pramArjana karake le aura rkhe| pariSThApanAsamiti ke zodhana ke lie anApAta-asaMloka Adi 10 vizeSatAoM se yukta sthaNDilabhUmi dekhakara malamUtrAdi kA visarjana kre| mana-vacana-kAyagupti ke parizodhana ke lie saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravRtta hote hue mana, vacana aura kAya ko roke| * yaha adhyayana sAdhvAcAra kA anivArya aMga hai| pravacanAmAtAoM kA pAlana sAdhu ke lie nitAnta Avazyaka hai| pAMca samitiyoM evaM tIna guptiyoM ke pAlana se paMcamahAvrata surakSita raha sakate haiM aura sAdhaka apane paramalakSya ko prApta kara sakatA hai|2 bm 1. uttarA. a. 24, gA. 4 se 24 taka 2. uttarA. a. 24, gA. 27 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauvIsaimaM ajjhayaNaM : pavayaNamAyA cauvIsavA~ adhyayana : pravacanamAtA aSTa pravacanamAtAe~ 1. aTTha pavayaNamAyAo samiI guttI taheva ya / paMcaiva ya samiIo o guttIo AhiyA // [1] samiti aura gupti-rUpa aSTa pravacana-mAtAe~ haiN| samitiyA~ pAMca aura guptiyA~ tIna kahI gaI haiM / iriyAbhAsesaNAdANe uccAre samiI iya / 2. mattI vayaguttI kAyaguttI ya aTThamA // [2] IryAsamiti, bhASAsamiti, eSapaNAsamiti, AdAnasamiti aura uccArasamiti (ye pAMca samitiyA~ haiM) tathA manogupti, vacanagupti aura kAyagupti, (ye tIna guptiyA~ haiM) / 3. eyAo aTTha samiIo samAseNa viyAhiyA / duvAlasaMga jiNakkhAyaM mAyaM jattha u pavayaNaM // [3] ye ATha samitiyA~ saMkSepa meM kahI gaI haiM, jinameM jinendra-kathita dvAdazAgarUpa samagra pravacana antarbhUta hai| vivecana--pAMca samitiyoM kA svarUpa -- sarvajJavacanAnusAra AtmA kI samyak (vivekapUrvaka) pravRtti / samitiyA~ pAMca haiN| unakA svarUpa isa prakAra hai-- IryAsamiti -- kisI bhI prANI ko kleza na ho, isa prakAra se sAvadhAnIpUrvaka calanA, caryA karanA, uThanA, baiThanA, sonA, jAganA Adi sabhI caryAe~ IryAsamiti ke antargata haiN| bhASAmiti -- hita, mita, satya aura sandeharahita bolanA, sAvadhAnIpavUka bhASaNa - sambhASaNa karanA / eSaNAsamiti--saMyamayAtrA meM Avazyaka nirdoSa bhojana, pAnI, vastrAdi sAdhanoM kA grahaNa evaM paribhoga karane meM sAvadhAnIpUrvaka pravRtti krnaa| AdAna-nikSepasamiti -- vastumAtra ko bhalIbhAMti dekhakara evaM pramArjita karake uThAnA (lenA) yA rakhanA / utsargasamiti--jIvarahita (acitta) pradeza meM dekha-bhAla kara evaM pramArjita karake anupayogI vastuoM kA visarjana karanA / 1. tIna guptiyoM kA svarUpa -- yogoM (kAyika, vAcika evaM mAnasika kriyAoM pravRttiyoM) kA prazasta (samyak prakAra se) nigraha karanA gupti hai| prazasta nigraha kA artha hai-- soca-samajhakara zraddhApUrvaka svIkRta nigraha / isakA haya phalitArtha hai buddhi aura zraddhApUrvaka mana-vacana-kAma ko unmArga se rokanA / gupti tIna prakAra kI hai| manogupti -- duSTa vicAra, cintana yA saMkalpa kA evaM acche-bure mizrita saMkalpa kA tyAga karanA aura (ka) tattvArthasUtra (paM. sukhalAlajI) pR. 208 (kha) uttarA priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 973 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 uttarAdhyayanasUtra vacanagupti-bolane ke pratyeka prasaMga para yA to vacana para niyaMtraNa rakhanA yA mauna dhAraNa karanA / kAyaguptikisI bhI vastu ke lene, rakhane yA uThane-baiThane yA calane-phirane Adi meM karttavya kA viveka ho; isa prakAra zArIrika vyApAra kA niyamana krnaa| samiti aura gupti meM antara-samiti meM sakriyA kI mukhyatA hai, jabaki gupti meM asat kriyA ke niSedha kI mukhyatA hai| samiti meM niyamataH gupti hotI hai, kyoMki usameM zubha meM pravRtti ke sAtha jo azubha se nivRttirUpa aMza hai, vaha niyamataH gupti kA aMza hai| gupti meM pravRttipradhAna samiti kI bhajanA hai| AThoM ko 'samiti' kyoM kahA gayA hai?--gA. 3 meM ina AThoM ko (eyAo aTThasamiIo) samiti kahA gayA hai| isakA kAraNa bRhadvRtti meM batAyA gayA hai ki guptiyA~ pravIcAra bhaura apravIcAra donoM rUpa hotI haiM / arthAt guptiyA~ ekAnta nivRttirUpa hI nahIM, pravRttirUpa bhI hotI haiM / ataH pravRttirUpa aMza kI apekSA se unheM bhI samiti kaha diyA hai| dvAdazAMgarUpa jinokta pravacana inake antargata--ina ATha samitiyoM meM dvAdazAMgarUpa pravacana samAviSTa ho jAtA hai, aisA kahane kA kAraNa yaha hai ki samiti aura gupti donoM cAritrarUpa haiM tathA cAritra jJAna-darzana se avinAbhAvI hai| vAstava meM jJAna, darzana aura cAritra ke atirikta anya koI arthataH dvAdazAMga nahIM hai| isI dRSTi hai yahA~ cAritrarUpa samiti-guptiyoM meM pravacanarUpa dvAdazAMga antarbhUta kahA gayA hai| aTThapavayaNamAyAo-pAMca samiti aura tIna gupti, ye AThoM pravacana-mAtAe~ isalie kahI gaI haiM ki ina se dvAdazAMgarUpa pravacana kA prasava hotA hai| isalie ye dvAdazAMgarUpa pravacana kI mAtAe~ haiM, sAtha hI ye pravacana ke AdhArabhUta saMgha (caturvidha saMgha) kI bhI mAtAe~ haiN| isa dRSTi se 'mAta' aura 'mAtA' ye do vizeSaNa yahA~ samiti guptiyoM ke lie prayukta haiN| aura ina kA Azaya Upara de diyA gayA hai| cAra kAraNoM se parizuddha : IryAsamiti 4. AlambaNeNa kAleNa maggeNa jayaNAi y| caukAraNaparisuddhaM saMjae iriyaM rie|| _ [4] saMyamI sAdhaka Alambana, kAla, mArga aura yatanA, ina cAra kAraNoM se parizuddha IryA (gati) se vicaraNa kre| 5. tattha AlaMbaNaM nANaM daMsaNaM caraNaM thaa| kAle ya divase vutte magge upphvjie|| 1. 'samyagyoganigraho guptiH| -tattvArtha. a. 9 sU. 4, (paM. sukhalAlajI) pR. 207 2. (ka) uttarA. (sAdhvI candanA) TippaNI, pR. 443 (kha) uttarA. bRhadvRtti, patra 514: 'samio NiyamA gutto, gutto samiyataNaMsi bhiyvyo|' 3. (ka) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 974 (kha) 'duvAlasaMgaM jiNakkhAyaM mAyaM jattha u pvynnN|' -uttarA-mUla a. 24.bhA-3 4. (ka) pravacanasya dvAdazAMgasya tadAdhArasya vA saMghasya mAtara iva prvcnmaatrH|' -samavAyAMgavRtti, samavAya 8 (kha) 'eyA pravayaNamAyA duvAlasaMgaM psuuyaato|' -bRhadvRtti, patra 514 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauvIsavA~ adhyayana : pravacanamAtA 389 [5] (ina cAroM meM) IryAsamiti kA Alambana--jJAna, darzana tathA cAritra hai, kAla se--divasa hI vihita hai aura mArga-utpatha kA varjana hai| 6. davvao khettao ceva kAlao bhAvao thaa| jayaNA cauvvihA vuttA taM me kittayao sunn|| / [6] dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se yatanA cAra prakAra kI kahI gaI hai| use maiM kaha rahA hU~, suno| 7. davvao cakkhusA pehe jugamittaM ca khetto| kAlao jAva rIejjA uvautte ya bhaavo|| [7] dravya (kI apekSA) se netroM se (gantavya mArga ko) dekhe, kSetra se--yugapramANa bhUmi ko dekhe, kAla se--jaba taka calatA rahe, taba taka dekhe aura bhAva se--upayogapUrvaka gamana kre| 8. indiyatthe vivajjittA sajjhAyaM ceva pNchaa| tammuttI tappurakAre uvautte iriyaM rie|| [8] (gamana karate samaya) indriya-viSayoM aura pAMca prakAra ke svAdhyAya ko chor3a kara, kevala gamanakriyA meM hI tanmaya hokara, usI ko pramukha (Age)' karake (mahattva dekara) upayogapUrvaka gati (IryA) kre| vivecana-cAra prakAra kI parizuddhi kyoM?--IryAsamiti kI parizuddhi ke lie jo cAra prakAra batAe haiM, unakA Azaya yaha hai ki muni niruddezya gamanAdi pravRtti na kre| vaha kisalie gamana kare? kaba gamana kare? kisa kSetra se gamana kare? aura kisa vidhi se kare? ye cAroM bhAva IryA ke sAtha lgaaye| tabhI parizuddhi ho sakatI hai| vaha jJAna, darzana athavA cAritra ke uddezya se gamana kre| dina meM hI gamana kare, rAtri meM IryAzuddhi nahIM ho sktii| rAtri meM bar3I nIti, laghunIti pariSThApana ke lie gamana karanA par3e to pramArjana karake cle| mArga seunmArga ko chor3akara gamana kare, kyoMki unmArga para jAne se AtmavirAdhanA Adi doSa saMbhava haiM / yatanA cAra prakAra kI hai-dravya se netroM se dekha bhAla kara gamana kre| kSetra se yugamAtra bhUmi dekha kara cle| kAla se jahA~ taka cale, dekha kara cale tathA bhAva se upayogasahita cle| jugamittaM tu khettao-yugamAtra kA vilokana-yuga kA artha hai-gAr3I kA juaa| gAr3I kA juA pIche vistRta aura prArambha meM saMkar3A hotA hai, vaisI hI sAdhu kI dRSTi ho / yuga lagabhaga 3 // hAtha pramANa lambA hotA hai, isalie muni 3 // hAtha pramANa bhUmi dekha kara cle| dasa boloM kA varjana-indriyoM ke zabdAdi pAMca viSayoM ko tathA vAcanA Adi pAMca prakAra ke svAdhyAya ko-yAnI ina dasa boloM ko chor3a kara gamana kre| gamana ke samaya svAdhyAya bhI varNya kahA gayA hai| kyoMki svAdhyAya meM upayoga lagAne se mArga saMbaMdhI upayoga nahIM raha sktaa| do upayoga eka sAtha hote nahIM haiN| 1. (ka) uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 190 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 976 2. (ka) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 975-976 (kha) uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 190 3. uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 976 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 uttarAdhyayanasUtra bhASAsamiti 9. kohe mANe ya mAyAe lobhe ya uvuttyaa| ___hAse bhae moharie vigahAsu taheva y|| [7] krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, bhaya, maukharya aura vikathAoM ke prati satata upayogayukta hokara rhe| 10. eyAiM aTTha ThANAiM parivajittu sNje| asAvajaM miyaM kAle bhAsaM bhAsejja pnvN|| [10] prajJAvAn saMyamI sAdhu ina ATha (pUrvokta) sthAnoM ko tyAgakara upayukta samaya para niravadya(doSarahita) aura parimita bhASA bole| vivecana asAvajaM asAvadya arthAt-pApa (-doSa) rahita nirvdy| krodhAdivaza bolane kA niSedha-jaba krodhAdi ke vaza yA krodha Adi ke Aveza meM bolA jAtA hai, taba prAya: zubha bhASA nahIM bolI jAtI, ataeva bolate samaya krodhAdi ke Aveza kA tyAga karanA caahie| eSaNAzuddhi ke lie eSaNA samiti 11. gavasaNAe gahaNe ya paribhogesaNA ya jaa| AhArovahi-sejAe ee tinni visohe|| [11] gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura paribhogaiSaNA se AhAra, upadhi aura zayyA, ina tInoM kA parizodhana kre| 12. uggamuppAyaNaM paDhame bIe soheja esnnN| paribhoyaMmi caukkaM visoheja jayaM jii|| [12] yatanApUrvaka pravRtti karane vAlA saMyata, prathama eSaNA (AhArAdi kI gaveSaNA) meM udgama aura utpAdanA saMbaMdhI doSoM kA zodhana kre| dUsarI eSaNA (grahaNaiSaNA) meM AhArAdi grahaNa karane se sambandhita doSoM kA zodhana kare tathA paribhogaiSaNA meM doSacatuSTaya kA zodhana kre| vivecana-gavesaNA-gAya kI taraha eSaNA arthAt zuddha AhAra kI khoja (talAza) krnaa| grahaNaiSaNA--grahaNA kA artha hai vizuddha AhAra lenA, athavA Ahara grahaNa ke sambandha meM eSaNA arthAt vicAra grahaNaiSaNA kahalAtI hai| paribhogeSaNA-paribhoga kA artha hai-bhojana ke maNDala meM baiThakara bhojana kA upabhoga (sevana) karate samaya kI jAne vAlI essnnaa| tInoM eSaNAe~ : tIna viSaya meM-pUrvokta tInoM eSaNAe~ kevala AhAra ke viSaya meM hI zodhana nahIM karanI hai, apitu AhAra, upadhi (vastra-pAtrAdi) aura zayyA (upAzraya, saMstAraka Adi), ina tInoM ke viSaya meM zodhana karanI haiN| 1. uttarA (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 191 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 cauvIsavA~ adhyayana : pravacanamAtA kisa eSaNA meM kina doSoM kA zodhana Avazyaka?--gaveSaNA (prathama eSaNA) meM AdhAkarma Adi 16 udgama ke aura dhAtrI Adi 16 utpAdanA ke doSoM kA zodhana karanA hai| grahaNaiSaNA meM zaMkita Adi 10 eSaNA ke doSoM kA tathA paribhogaiSaNA meM saMyojanA, pramANa, aMgAra-dhUma aura kAraNa, ina cAra doSoM kA zodhana karanA hai| agara aMgAra aura dhUma ina do doSoM ko alaga-alaga mAneM to paribhogaiSaNA ke 5 doSa hone se kula 16 + 16 + 10 + 5=47 doSa hote haiN| yahA~ aMgAra aura dhUma donoM doSa mohanIyakarma ke antargata hone se donoM ko milA kara eka doSa kahA gayA hai| paribhogaiSaNA meM catuSkavizodhana-paribhogaiSaNA meM cAra vastuoM kA vizodhana karane kA vidhAna dazavaikAlikasUtra ke anusAra isa prakAra hai-'piNDaM sejaM ca vatthaM ca cautthaM pAyameva y|' arthAt - piNDa, zayyA, vastra aura cauthA pAtra, ina cAra kA udgamAdi doSoM ke parihAra pUrvaka sevana kre| AdAna-nikSepasamiti : vidhi 13. ohovahovaggahiyaM bhaNDagaM duvihaM munnii| giNhanto nikkhivanto ya pauMjeja imaM vihi|| ___ [13] muni ogha-upadhi aura aupagrahika-upadhi, ina donoM prakAra ke bhANDaka (arthAt upakaraNoM) ko lene aura rakhane meM isa (Age kahI gaI) vidhi kA prayoga kre| 14. cakkhusA paDilehittA pamajeja jayaM jii| Aie nikkhivejA vA duhao vi samie syaa|| [14] samitivAn (upayogayukta) evaM yatanApUrvaka pravRtti karane vAlA muni pUrvokta donoM prakAra ke upakaraNoM ko sadA A~khoM se pahale pratilekhana (dekha-bhAla) karake aura phira pramArjana karake grahaNa kare yA rkhe| vivecana-oghaupadhi aura aupagrahikaupadhi-upadhi arthAt upakaraNa, rajoharaNa Adi nityagrAhya rUpa sAmAnya upakaraNa ko audhika upadhi aura kAraNavaza daNDa Adi vizeSa upakaraNa ko aupagrahika upadhi kahate haiN| paDilehittA pamajeja-jisa upakaraNa ko uThAnA yA rakhanA ho, use pahale A~khoM se bhalIbhAMti dekhabhAla (pratilekhanakara) le, tAki usa para koI jIva-jantu na ho, phira rajoharaNa Adi se pramArjana kara le, tAki koI jIva-jantu ho to vaha dhIre se eka ora kara diyA jAe, usakI virAdhanA na ho| pariSThApanAsamiti : prakAra aura vidhi 15. uccAraM pAsavaNaM khelaM siNghaann-jlliyN| AhAraM uvahiM dehaM annaM vAvi thaavihN|| 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhAga 2, patra 192 2. (ka) bRhadvRtti, patra 617 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 981 3. (ka) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 982 (kha) uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 192 4. (ka) uttarA. gujarAtI bhASAntara bhA. 2, patra 192 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 983 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra [15] uccAra, prasravaNa, zleSma, siMghAnaka, jalla, AhAra, upadhi, zarIra tathA anya isa prakAra kI pariSThApana- yogya vastu kA vivekapUrvaka sthaNDilabhUmi meM utsarga kare / 392 16. aNAvAyamasaMloha aNAvAe caiva hoi saMloe / AvAyamasaMloe AvAe ceya saMloe // [16] sthaNDilabhUmi cAra prakAra kI hotI hai - ( 1 ) anApAta - asaMloka, (2) anApAta -saMloka, (3) ApAta asaMloka aura (4) ApAta -saMloka / 17. aNAvAyamasaMloe prss'nnuvghaaie| same ajjhasire yAvi acirakAlakayaMmi ya // 18. vitthaNNe dUramogADhe nAsanne bilavajjie / tasapANa - bIyarahie uccArAINi vosire // [17-18] jo bhUmi (1) anApAta - asaMloka ho, (2) upaghAta (dUsare ke aura pravacana ke upaghAta) se rahita ho, (3) sama ho, (4) azuSira (polI nahIM) ho tathA (5) kucha samaya pahale hI (dAhAdi se) nirjIva huI ho, (6) jo vistRta ho, (7) gA~va (bastI), bagIce Adi se dUra ho, (8) bahuta nIce (cAra aMgula taka) acitta ho (9) bila se rahita ho tathA (10) trasa prANI aura bIjoM se rahita ho, aisI (10 vizeSatAoM vAlI) bhUmi meM uccAra (mala) Adi kA visarjana kare / vivecana uccAra Adi padoM ke vizeSArtha -- uccAra -- mala, prastravaNa -- mUtra, khela -- zleSma - kapha, siMghANa--nAka kA maila (lIMTa), jalla-zarIra kA maila, pasInA, AhAra (pariSThApana yogya), upakaraNa ( (upadhi) aura zarIra (mRta zava) tathA anya -- bhukta zeSa anna-jala ( aiMThavAr3a) yA TUTe pAtra, phaTe hue vastra Adi kA viveka sthaNDilabhUmi meM vyutsarga kre| anApAta- aMsaloka Adi caturvidha sthaNDilabhUmi - ( 1 ) anApAta - asaMloka -- jahA~ logoM kA AvAgamana na ho tathA dUra se bhI ve na dIkhate hoM, (2) anApAta -saMloka-- jahA~ logoM kA AvAgamana na ho, kintu loga dUra se dIkhate hoM, (3) ApAta asaMloka -- logoM kA jahA~ AvAgamana ho, kintu ve dIkhate na hoM aura (4) ApAta-saMloka--jahA~ logoM kA AvAgamana bhI ho, aura ve dikhAI bhI dete hoN| ina cAroM prakAra kI sthaNDilabhUmiyoM meM se prathama prakAra kI anApAta - asaMloka bhUmi hI visarjana yogya hotI hai| 2 acirakAlakaimi -- isakA artha hai ki svalpakAla pUrva dagdha sthAnoM meM malAdi visarjana kare / bRhadvRttikAra isakA Azaya batAte haiM ki svalpakAla pUrva jo sthAna dagdha hotA hai, vaha sarvathA acitta (nirjIva) hotA hai, jo cirakAladagdha hote haiM, vahA~ pRthvIkAyAdi ke jIva puna: utpanna ho jAte haiM / 3 1. uttarA (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 192 2. (ka) uttarA (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 193 (kha) uttarA (sAdhvI candanA), pR. 254 3. (ka) bRhadvRtti, patra 518 (kha) uttarA (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 193 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauvIsavA~ adhyayana : pravacanamAtA 393 samiti kA upasaMhAra aura guptiyoM kA prArambha 19. eyAo paMca samiIo samAseNa viyaahiyaa| etto ya tao guttIo vocchAmi annupuvvso|| 19] ye pAMca samitiyA~ saMkSepa meM kahI gaI haiM, aba yahA~ se tIna guptiyoM ke viSaya meM kramazaH khuuNgaa| manogupti : prakAra aura vidhi 20. saccA taheva mosA ya saccAmosA taheva y| cautthI asaccamosA maNaguttI cuvvihaa|| [20] manogupti cAra prakAra kI hai-(1) satyA (saca), (2) mRSA (jhUTha) tathA (3) satyAmRSA (saca aura jhUTha mizrita) aura cauthI (4) asatyAmRSA (jo na saca hai, na jhUTha hai kevala lokavyavahAra hai)| 21. saMrambha-samArambhe Arambhe ya taheva y| maNaM pavattamANaM tu niyatteja jayaM jii|| [21] yatanAvAn yati (muni) saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravRtta hote hue mana kA nivartana kre| vivecana-caturvidha manoguptiyoM kA svarUpa--(1) satya manogupti--mana meM sat (satya) padArtha ke cintanarUpa manoyoga sambandhI gupti| jaise--jagat meM jIva tattva hai, yo satya padArtha kA cintn| (2) asatya manogupti-asatpadArtha ke cintanarUpa manoyoga sambandhI gupti / yathA-jagat meM jIvatattva nahIM hai| (3) satyAmRSA manogupti-sat aura asat donoM ke cintanarUpa manoyoga sambandhI gupti / yathA-Amra Adi vividha vRkSoM kA vana dekha kara, yaha Amra kA vana hai, aisA cintana krnaa| (4)asatyAmuSA manogupti-jo cintana satya bhI na ho, asatya bhI na ho| yathA--devadatta ! ghaDA le Ae. ityAdi Adeza-nirdezAtmaka vacana kA mana meM cintana krnaa| manogapti ke lie mana ko tIna ke cintana se haTAnA-prastuta gAthA 21 meM zAstrakAra ne kahA hai, yadi manogupti karanA cAhate ho to mana ko saMrambha, samArambha aura Arambha, ina tInoM meM pravRtta hone se roko, kisI zubha yA zuddha saMkalpa meM mana ko pravRtta kro| (1) saraMmbha-azubha saMkalpa karanA / jaise--'maiM aisA dhyAna karUM, jisase vaha mara jAegA, yA mre|' (2) samArambha- parapIDAkAraka uccATanAdi se sambandhita dhyAna ko udyata honaa| jaise--maiM amuka ko uccATana Adi karake pIr3A pahu~cAU~gA yA pahu~cAU~, jisase usakA uccATana ho jaae| (3) Arambha-dUsaroM ke prANoM ko naSTa kara sakane vAle azubha pariNAma krnaa| aise azubha meM pravarttamAna mana ko azubha se haTA kara Agamokta vidhi anusAra zubha meM pravRtta kre| vacanagupti : prakAra aura vidhi 22. saccA taheva mosA ya saccAmosA taheva y| cautthI asaccamosA vaiguttI cuvvihaa|| 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA.2, patra 194 2. vahI bhA.2, patra 194 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra [22] vacanagupti ke cAra prakAra haiM-- (1) satyA, (2) mRSA, tathA (3) satyAmRSA aura (4) astyaamRssaa| 23. saMrambha-samArambhe Arambhe ya taheva ya / vayaM pavattamANaM tu niyattejja jayaM jaI // [23] yatanAvAn yati (muni) saMrambha, samArambha aura Arambha (roke aura zubha meM pravRtta kare ) / 394 vivecana---satyA Adi cAroM vacanaguptiyoM kA svarUpa - manogupti kI taraha hI samajhanA caahie| antara itanA hI hai ki manogupti meM mana meM cintana hai, jaba ki vacanagupti meM vacana se bolanA hai| pravarttamAna vacana kA nivarttana kare vacanagupti ke lie tIna se vacana ko haTAnA --saMrambha-dUsare kA vinAza karane meM samartha maMtrAdi ginane ke saMkalpa ke sUcaka zabda bolanA / samArambha----- parapIr3AkAraka maMtrAdi japane ko udyata honA aura Arambha-dUsare ko vinaSTa karane ke kAraNarUpa maMtrAdi kA jApa krnaa| ina tInoM prakAra ke vacanoM se apanI jihvA ko roke aura tatkAla zubhavacana meM pravRtta kare / kAyagupti : prakAra aura vidhi 24. ThANe nisIyaNe ceva taheva ya tuyaTTaNe / ullaMghaNa - pallaMghaNe indiyANa ya juMjaNe // [24] khar3e hone meM, baiThane meM, tvagvarttana - ( karavaTa badalane yA leTane) meM tathA ullaMghana (khaDDA, khAI vagairaha lAMghane) meM pralaMghana (sIdhA calane-phirane) meM aura indriyoM ke ( zabdAdi viSayoM ke) prayoga meM (pravarttamAna muni kAyagupti kre| vaha isa prakAra -- ) / 25. saMrambha-samArambhe Arambhammi taheva ya / kAyaM pavattamANaM tu niyattejja jayaM jaI // [25] yatanAvAn yati saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravRtta hotI huI kAyA kA nivarttana kare / vivecana - kAyagupti ke lie saMrambhAdi se kAyA ko rokanA Avazyaka -- saMrambha kA artha yadyapi saMkalpa hotA hai, tathApi yahA~ upacAra se artha hotA hai-- mArane ke lie mukkA tAnanA, lAThI uThAnA, arthAt kisI ko mArane ke lie udyata honaa| samArambha-lAta, mukkA Adi se mAranA, coTa pahu~cAnA tathA Arambha -- prANiyoM ke vadha ke lie lAThI, talavAra Adi kA upayoga krnaa| kAyA jaba saMrambhAdi meM se kisI meM pravRtta ho rahI ho, tabhI use rokanA kAyagupti hai / 3 samiti aura gupti meM antara --- 26. (ethAo paMca samiIo caraNassa ya pavattaNe / guttI niyattaNe vRttA asubhatthesu savvaso // 1. (ka) uttarA priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 990 2. (ka) uttarA gujarAtI bhASAntara bhAga 2, patra 194 3. uttarA priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 993 (kha) uttarA. gujarAtI bhASAntara bhA. 2, patra 194 (kha) uttarA priyadarzinITIkA bhA. 3, pR. 991 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauvIsavA~ adhyayana : pravacanamAtA 395 [26] ye pAMca samitiyA~ cAritra kI pravRtti ke lie haiM aura tIna guptiyA~ samasta azubha viSayoM (arthoM) se nivRtti ke lie kahI gaI haiN| vivecana--niSkarSa samitiyAM pravRttirUpa haiM, jaba ki guptiyA~ pravRtti-nivRtti ubhayarUpa haiM / pravacanamAtAoM ke AcaraNa kA suphala 27. eyA pavayaNamAyA je sammaM Ayare munnii| se khippaM savvasaMsArA vippamuccai pnnddie|| -tti bemi ___[27] jo paNDita muni ina pravacanamAtAoM kA samyak AcaraNa karatA hai, vaha zIghra hI samagra saMsAra (janma-maraNarUpa cAturgatika saMsAra) se mukta ho jAtA hai| -aisA maiM kahatA huuN| ||prvcnmaataa : cauvIsavA~ adhyayana samApta // bbm 1. uttarA. priyadarzinITIkA bhA.3, pR. 994 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 uttarAdhyayanasUtra paccIsavA~ adhyayana yajIya adhyayana-sAra * prastuta paccIsaveM adhyayana kA nAma 'yajJIya' (jannaijja) hai| isakA mukhya pratipAdita viSaya yajJa se sambandhita hai| * bhagavAn mahAvIra ke yuga meM bAhya hiMsApradhAna evaM laukikakAmanAmUlaka athavA svargAdi kAmanAoM se prerita yajJoM kI dhUma thii| yajJa kA pradhAna saMcAlaka yAyAjI (yAjJika) vedoM kA pAThaka brAhmaNa huA karatA thaa| ye yajJa brAhmaNasaMskRti-paramparAgata hote the| * zramaNasaMskRti tapa, saMyama, samatva Adi meM yatanA karane ko, tyAgapradhAna niyamoM ko yajJa kahatI thii| aise yajJa ko bhAvayajJa kahA jAtA kahA jAtA thaa| brAhmaNasaMskRti ke pratinidhi ko brAhmaNa aura zramaNasaMskRti ke pratinidhi ko zramaNa kahate the| brAhmaNasaMskRti usa samaya karmakANDa para jora detI thI, jaba ki zramaNasaMskRti samyagjJAna, darzana, tapa, tyAga, saMyama Adi pr| zramaNoM ke jJAna-darzana cAritra ke kAraNa zramaNasaMskRti kA prabhAva sAdhAraNa janatA para sIdhA par3atA thaa| * vArANasI meM jayaghoSa aura vijayaghoSa do bhAI the, jo kAzyapagotrIya brAhmaNa the| ve vedoM ke jJAtA the| eka dina jayaghoSa gaMgAtaTa para snAnArtha gayA, vahA~ usane dekhA ki eka sarpa meMDhaka ko nigala rahA hai aura kurara pakSI sarpa ko| isa dRzya kA jayaghoSa ke mana para gaharA prabhAva pdd'aa| use saMsAra se virakti ho gaI, phalataH usane eka jaina zramaNa se dIkSA le lii| * eka bAra zramaNa jayaghoSa vihAra karatA huA vArANasI A pahu~cA / bhikSATana karate-karate vaha anAyAsa hI vijayaghoSa ke yajJamaNDapa meM pahu~ca gayA, jahA~ vijayaghoSa yajJa kara rahA thaa| vijayaghoSa ne jayaghoSa zramaNa ko nahIM phcaanaa| usane tiraskArapUrvaka bhikSA dene se manA kara diyaa| samabhAvI jayaghoSa ko isase koI duHkha na huaa| usane vijayaghoSa ko bodha dene kI dRSTi se kahA--tuma jo yajJa kara rahe ho, vaha saccA nahIM hai| antataH vijayaghoSa jayaghoSa kI yuktiyoM ke Age niruttara ho gyaa| phira jijJAsAvaza vijayaghoSa ke pUchane para jayaghoSa ne veda, brAhmaNa, yajJa Adi ke lakSaNa batAe, jo yahA~ kaI gAthAoM meM varNita haiM / isa samAdhAna se vijayaghoSa atyanta santuSTa huaa| use sAMsArika kAmabhogoM se virakti ho gaI aura vaha zramaNadharma meM pravrajita ho gyaa| zramaNadharma kI samyak sAdhanA karake jayaghoSa aura vijayaghoSa donoM hI anta meM siddha, buddha aura mukta hue| IN Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcadisaimaM ajjhayaNaM : jannaijjaM paccIsavA~ adhyayana : yajJIya jayaghoSa : brAhmaNa se yamayAyAjI mahAmuni 1. mAhaNakulasaMbhUo Asi vippo mhaayso|| jAyAI jamajanaMmi jayaghose tti naamo|| / [1] brAhmaNakula meM utpanna mahAyazasvI jayaghoSa nAma kA brAhmaNa thA jo yamarUpa yajJa meM (anurakta) yAyAjI thaa| 2. indiyaggAmaniggAhI maggagAmI mhaamunnii| gAmANugAmaM rIyante patto vANArasiM puri|| [2] vaha indriya-samUha kA nigraha karane vAlA, mArgagAmI mahAmuni ho gayA thaa| eka dina grAmAnugrAma vihAra karatA huA vaha vArANasI pahu~ca gyaa| 3. vANArasIe bahiyA ujjANaMmi mnnorme| phAsue sejasaMthAre tattha vaasmuvaage|| [3] usane vArANasI ke bAhara manorama nAmaka udyAna meM prAsuka zayyA (vasati) aura saMstAraka (pITha, phalaka Adi Asana) lekara nivAsa kiyaa| vivecana brAhmaNa se yamayAyAjI-vArANasInivAsI jayaghoSa aura vijayaghoSa donoM sage bhAI kAzyapagotrIya vipra the| eka dina jayaghoSa ne gaMgA taTa para meMDhaka ko nigalate sAMpa ko dekhA, jise eka kurarapakSI apanI coMca se pachAr3a kara khA rahA thaa| saMsAra kI aisI du:khadAyI sthiti dekha kara jayaghoSa ko virakti ho gii| dharma kA hI Azraya lene kA vicAra huaa| gaMgA ke dUsare taTa para uttama muniyoM ko dekhA, unakA dharmopadeza sunA aura nirgranthamunidIkSA grahaNa karake vaha paMcamahAvrata (yama) rUpa yajJa kA yAyAjI bnaa| jAyAI jamajaNNaMsi-yama kA artha yahAM paMcamahAvrata hai| yamayajJa kA artha hai-paMcamahAvrata rUpa yajJa, usakA yAyAjI (bAra-bAra yajJa karane vaalaa)| maggagAmI-mArga arthAt-samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa mokSamArga meM gamana karane-karAne vaalaa| gAmANugAmaM rIaMte-eka grAma se dUsare grAma paidala vihAra karatA huaa| 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara), patra 196 2. 'yamAH -ahiMsA-satyA'steya-brahma-nirlobhAH paMca, ta eva yajJo-yamayajJastasmin yamayajJe, atizayena punaH punaH yjnykrnnshiil:-yaayaajii| arthAt, paMcamahAvratarUpe yajJe yAjJiko-muniH jaatH|'-abhi. rA. koSa bhA. 4, pR. 1419 3. bRhadvRtti, patra 522 : mArga mokSaM gacchati svayaM, anyAn gamayatIti maarggaamii| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 jayaghoSa muni : vijayaghoSa ke yajJa meM 4. aha teNeva kAleNaM purIe tattha mAhaNe / vijayaghose tti nAmeNa jannaM jayai veyavI // [4] usI samaya usa nagarI meM vedoM kA jJAtA vijayaghoSa nAma kA brAhmaNa yajJa kara rahA thA / aha se tattha aNagAre mAsakkhamaNapAraNe / vijayaghosassa jannami bhikkhassa'TThA uvtttthie|| 5. [5] eka mAsa kI tapazcaryA (mAsakhamaNa) ke pAraNA ke samaya jayaghoSa muni vijayaghoSa ke yajJa meM upasthita hue| vivecana--jannaM jayaI - prAcInakAla meM karmakANDI mImAMsaka 'yajJa' ko brAhmaNa ke lie zreSThatama karma mAnate the| bar3e-bar3e yajJasamArohoM meM 'pazubali dI jAtI / zramaNasaMskRti ke unnAyakoM ne aise yajJa kA virodha kiyA aura paMcamahAvratarUpa bhAvayajJa kA pratipAdana kiyA, jisameM ajJAna, pApakarma Adi kI Ahuti dI jAtI hai| prastuta meM vijayaghoSa, joki jayaghoSa muni kA gRhasthapakSIya sahodara thA, aise hI kisI hiMsaka yajJa kA anuSThAna kara rahA thaa| usake bhAI jayaghoSa anagAra jo paMcamahAvratarUpa ahiMsaka yajJa ke yAjJika bane huye the, vijayaghoSa dvArA Ayojita yajJa (maNDapa) meM bhikSA ke lie pahu~ce / ' ke yajJakartA dvArA bhikSAdAna kA niSedha evaM muni kI pratikriyA uttarAdhyayanasUtra jAyago pddisaihe| 6. samuvaTThiyaM tahiM santaM na hu dAhAmi te bhikkhaM bhikkhU ! jAyAhi annao // [6] yajJakartA brAhmaNa bhikSA ke lie vahA~ upasthita muni ko manA karatA hai-- 'bhikSu ! maiM tumheM bhikSA nahIM duuNgaa| anyatra yAcanA karo / ' 7. je ya veyaviU vippA jannaTThA ya je diyaa| joisaMgaviU je ya je ya dhammANa pAragA // [7] jo vedoM ke jJAtA vipra (brAhmaNa) haiM, jo yajJa ke hI prayojana vAle dvija (saMskAra se dvijanmA ) haiM, jo jyotiSazAstra ke aMgoM ke vettA haiM tathA jo dharmoM (-dharmazAstroM) ke pAragAmI haiM / 8. je samatthA samuddhattuM paraM appANameva ya / siM annamiNaM deyaM bho bhikkhU ! savvakAmiyaM // [8] jo apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha haiM, unhIM ko he bhikSu ! yaha sarvakAmika (samasta iSTa vastuoM se yukta) anna dene yogya hai / 1. (ka) 'yajJo vai zreSThatamaM karma / - zatapathabrAhmaNa 1/7/4/5 (kha) agniSTomIyaM pazumAlabheta / - veda (ga) dekhiye, uttarA . a. 12 gA. 42, 44 meM ahiMsaka yajJa kA svarUpa (gha) bRhadvRtti, patra 5 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsavA~ adhyayana : yajJIya 9. so evaM tattha paDisiddhI jAyageNa mahAmaNI / na vi ruTTho na vi tuTTo uttamaTTha gavesao // [9] vahA~ (yajJapATaka meM) isa prakAra yAjaka (vijayaghoSa) ke dvArA inkAra kiye jAne para vaha mahAmuni ( jayaghoSa ) na to ruSTa hue aura na tuSTa (prasanna hue| (kyoMki vaha) uttama artha (mokSa) ke gaveSaka (- abhilASI) the| 399 vivecana - vipra aura dvija meM antara -- yadyapi 'vipra' aura 'dvija' donoM sAmAnyatayA brAhmaNa artha meM prayukta hote haiM, parantu bRhadvRttikAra ne ina donoM ke antara ko spaSTa kiyA hai- -brAhmaNa jAti meM utpanna hone vAle 'vipra' kahalAte haiM aura jo vyakti yogya vaya prApta hone para yajJopavIta Adi se saMskArita hote haiM, unheM saMskAra kI apekSA se 'dvija' (dUsarA janma grahaNa karane vAle) kahA jAtA hai| prAcIna kAla meM jo vedapAThI hote , ve vipra tathA jo vedajJAtA hone ke sAtha-sAtha yajJa karate-karAte the, ve dvija kahalAte the / joisaMgaviU-- yadyapi jyotiSazAstra veda kA eka aMga hai, vaha 'vedavit' zabda ke prayoga se gRhIta ho jAtA hai, tathApi yahA~ jyotiSazAstra ko pRthak aMkita kiyA gayA hai, vaha isakI pradhAnatA ko batAne ke lie hai| arthAt vedavettA hote hue bhI jo jyotiSa rUpa aMga kA vizeSa rUpa se jJAtA ho| cUMki jyotiSa kAlavidhAyaka zAstra hai, vaha veda kA netra hai tathA veda ke mukhya vihita yajJoM se jyotiSa kA viziSTa sambandha hai, phalata: jyotiSa kA jJAtA hI yajJa kA jJAtA hai, isa mahattva ke kAraNa 'jyotiSAMgavit' zabda kA pRthak prayoga kiyA gayA hai| 2 savvakAmiyaM--(1) jisameM kAmika arthAt abhilaSaNIya sarva vastue~ haiM, (2) sarva (SaD) rasasiddha athavA (3) sabako abhISTa / samuddhattuM -- samuddhAra karane -- tArane meM / 3 nirgrantha muni kA samatvayukta AcAra -- uttarAdhyayana ke 19 veM adhyayana kI gAthA 90 ke anusAra lAbhAlAbha Adi meM hI nahIM, sukha-duHkha, jIvana-maraNa, nindA - prazaMsA, mAnApamAna meM bhI samabhAva rakhanA nirgrantha munikA pramukha AcAra hai| usI kA jayaghoSa muni ne yahA~ paricaya diyA hai| ve bhikSA ke lie yAjJika dvArA inkAra karane para bhI na ruSTa hue, na prasanna / 2 1. (ka) viprA jAtitaH, ye dvijAH - saMskArApekSayA dvitIyajanmAnaH / (ga) ' vedapAThI bhaved vipraH / ' (gha) 'je ya veyaviU vippA, jannaTThA ya je diyA / ' - uttarA. a. 25, gA. 7 (ka) 'zikSA kalpo vyAkaraNaM niruktaM chandasAM gatiH / jyotiSazca SaDaMgAni (kha) 'yadyapi jyotiHzAstraM vedasyAMgamevAsti 'vedavid' ityukte Agatam, prAdhAnyakhyApanArtham / ' -- uttarA . vRtti, a. rA. koSa bhA 4, pR. 1419 3. sarvakAmikaM, SaDrasasiddhaM sarvAbhilaSitam / - uttarA vRtti a. rA. koSa bhA.4, pR. 1419, uttarA. (gu.bhASA.), patra 197 (kha) dazavai. a. 5 / 2, gA. 27-28 4. (ka) uttarA. a. 21, gA. 9 (kha) 'saMskArAd dvija ucyate / ' ' // ' tathApi atra jyotiHzAstrasya pRthagupAdAnaM Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jayaghoSa muni dvArA vimokSaNArtha uttara 10. na'nnaTTaM pANaheuM vA na vi nivvAhaNAya va / siM vimokkhagaTThAe imaM vayaNamabbavI // jo [10] na anna ke lie, na jala ke lie aura na jIvananirvAha ke lie, kintu usa vipra ke vimokSaNa ( mithyAjJAna- darzana se mukta karane) hetu muni ne yaha vacana kahA-- 11. na vi jANAsi veyamuhaM na vi jannANa jaM muhaM / nakkhattANa muhaM jaM ca jaM ca dhammANa vA muhaM // [11] (jayaghoSa muni -- ) tuma veda ke mukha ko nahIM jAnate aura na yajJoM kA jo mukha hai, nakSatroM kA hai aura dharmoM kA jo mukha hai, use hI jAnate ho / mukha 12. je samatthA samuddhattuM paraM appANameva ya / na te tumaM viyANAsi aha jANAsi to bhaNa // uttarAdhyayanasUtra [12] apane aura dUsaroM ke uddhAra karane meM jo samartha haiM, unheM bhI tuma nahIM jAnate / yadi jAnate ho to batAo / vivecana -- dharmopadeza kisalie ? - prastuta dasavIM gAthA meM sAdhu ko dharmopadeza yA prabodha dene kI nIti kA rahasyodghATana kiyA gayA hai| AcArAMgasUtra meM batAyA gayA hai ki sAdhu ko isa dRSTi se dharmopadeza nahIM denA cAhie ki mere upadeza se prasanna hokara ye mujhe anna-pAnI deNge| na vastra pAtrAdi ke lie vaha dharma - kathana karatA hai| kintu saMsAra se nistAra ke lie athavA karmanirjarA ke lie dharmopadeza denA cAhie / vimokkhaNaTThAe - (1) karmabandhana se mukti prApta karAne hetu athavA (2) ajJAna aura mithyAtva se mukta karane hetu / ' mukha' zabda ke vibhinna artha - prastuta 11 vIM gAthA meM mukha (muMha) zabda kA cAra sthAnoM para prayoga huA hai| isameM se prathama aura tRtIya caraNa meM prayukta ' mukha' zabda kA artha- 'pradhAna', dvitIya aura caturtha caraNa meM prayukta ' mukha' zabda kA artha-- 'upAya' hai| 3 vijayaghoSa brAhmaNa dvArA jayaghoSa muni se pratiprazna 13. tassa'kkhevapamokkhaM ca acayanto tarhi dio / sapariso paMjalI houM pucchaI taM mahAmuNiM // [13] usake AkSepoM (AkSepAtmaka praznoM) kA pramokSa (uttara dene meM asamartha brAhmaNa (vijayaghoSa) 1. (ka) evaM jJAtvA nA'bratIt yenA'haM ebhya upadezaM dadAmi ete prasannA mahyaM samyak annApAnaM dadati -- iti buddhayA / "api ca vastrapAtrAdikAnAM nirvAha ebhyo mama bhaviSyati tena hetunA nA'bravIditi bhAvaH / (kha) se bhikkhu dhammaM kiTTamANe- ........... 2. (ka) vimokSaNArthaM -- karmabandhanAt muktikaraNArthaM / - uttarA vRtti, abhi. rA. ko. bhA. 4, pR. 1419 (kha) uttarA . ( gujarAtI bhASAntara, bhAvanagara) bhA. 2, patra 198 3. bRhadvRtti, patra 524 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsavA~ adhyayana : yajJIya 401 ne apanI samagra pariSad-sahita hAtha jor3a kara una mahAmuni se pUchA 14. veyANaM ca muhaM bUhi bUhi jannANa jaM muhN| ___nakkhattANa muhaM brUhi bUhi dhammANa vA muhN|| [14](vijayaghoSa brAhmaNa-) tumhIM kaho-vedoM kA mukha kyA hai? yajJoM kA jo mukha hai use batalAie, nakSatroM kA mukha batAie aura dharmoM kA mukha bhI khie| 15. je samatthA samuddhattuM paraM appANameva y| evaM me saMsayaM savvaM sAhU! kahasU pucchio|| [15] aura--jo apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha haiM, unheM bhI btaaie| 'he sAdhu ! mujhe yaha saba saMzaya hai', (isIlie) maiMne Apase pUchA hai| Apa khie| vivecana-tassa'kkhevapamokkhaM ca acayaMto--sAdhu (jayaghoSa) ke AkSepoM arthAt praznoM kA pramokSa arthAt uttara dene meM azakta-asamartha / ' jayaghoSa muni dvArA samAdhAna 16. aggihottamuhA veyA jannaTThI veyasAM muhaM / nakkhattANa muhaM cando dhammANaM kAsavo muhaM // ___ [16] vedoM kA mukha agnihotra hai, yajJoM kA mukha 'yajJArthI' hai, nakSatroM kA mukha candramA hai, aura dharmoM ke mukha haiM-kAzyapa (Rssbhdev)| 17. jahA caMdaM gahAIyA ciTThantI pNjliiuddaa| vandamANA namaMsantA uttamaM mnnhaarinno|| [17] jaise uttama evaM manohArI graha Adi (deva) hAtha jor3e hue candramA ko vandana-namaskAra karate hue rahate haiM, vaise hI bhagavAn RSabhadeva-(unake samakSa bhI devendra Adi sabhI vinayAvanata evaM karabaddha haiN)| 18. ajANagA jannavAI vijA maahnnsNpyaa| gUDhA sajjhAyatavasA bhAsacchannA iv'gginno|| [18] vidyA brAhmaNa (mAhana) kI sampadA hai, yajJavAdI usase anabhijJa haiN| ve bAhya svAdhyAya aura tapa se vaise hI AcchAdita haiM, jaise rAkha se AcchAdita (DhakI huI) agni| vivecana-cAra praznoM ke uttara-vijayaghoSa dvArA pUche gae cAra praznoM ke uttara 16vIM gAthA meM, jayaghoSa muni dvArA isa prakAra diye gaye haiM (1) prathama prazna kA uttara-vedoM kA mukha arthAt pradhAnatattva yahA~ agnihotra batAyA gayA hai| agnihotra kA brAhmaNa-paramparA meM pracalita artha vijayaghoSa ko jJAta thA, kintu jayaghoSa ne zramaNa-paramparA kI dRSTi se agnihotra ko veda kA mukha batAyA hai| agnihotra kA artha hai-agnikArikA, jo ki adhyAtmabhAva hai| 1. uttarA. vRtti, abhi. rA. koSa bhA. 4. pR. 1420 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 uttarAdhyayanasUtra dIkSita sAdhaka ko karmarUpI indhana lekara dharmadhyAnarUpI agni meM uttama bhAvanA rUpI ghRtAhuti denA agnihotra hai| jaise dahI kA sArabhUta tattva navanIta hai, vaise hI vedoM kA sArabhUta tattva AraNyaka hai| usameM satya, tapa, santoSa, kSamA, cAritra, Arjava, zraddhA, dhRti, ahiMsA aura saMvara, yaha dasa. prakAra kA dharma kahA gayA hai| ataH tadanusAra uparyukta agnihotra yathArtha rUpa se ho sakatA hai| isI agnihotra meM mana ke vikAra svAhA hote haiN| (2)dUsare prazna kA uttara-yajJa kA mukha arthAt-upAya (pravRtti-hetu) yajJArthI batAyA hai| vijayaghoSa yajJa kA upAya brAhmaNaparamparAnusAra jAnatA hI thA, jayaghoSa muni ne AtmayajJa ke sandarbha meM apane bahirmukha indriya evaM mana ko asaMyama se haTAkara, saMyama meM kendrita karane vAle saMyamarUpa bhAvayajJakartA AtmasAdhaka ko saccA yajJArthI (yAjaka) batAyA hai| AtmayajJa meM aise hI yajJArthI kI pradhAnatA hai| (3) tIsarA praznottara-kAlajJAna se sambandhita hai| svAdhyAya Adi samayocita karttavya ke lie kAla kA jJAna zramaNa aura brAhmaNa donoM hI paramparAoM ke lie anivArya thaa| vaha jJAna spaSTataH hotA thA--nakSatroM se| candra kI hAni-vRddhi se tithiyoM kA bodha bhalIbhAMti ho jAtA thaa| ataH muni ne yathArtha uttara diyA hai, candra nakSatroM meM mukhya hai| isa uttara kI tulanA gItA ke isa vAkya se kI jA sakatI hai--'nakSatrANAmahaM zazI' (maiM nakSatroM meM candramA huuN)| (4) caturtha praznottara-dharmoM kA mukha arthAt zruta-cAritradharmoM kA Adi kAraNa kyA hai--kauna hai? dharma kA prathama prakAza kisase prApta huA? jayaghoSa muni kA uttara hai-dharmoM kA mukha (AdikAraNa) kAzyapa hai| vartamAna kAlacakra meM Adi kAzyapadeva hI dharma ke Adi-prarUpaka, Adi-upadeSTA tIrthaMkara haiN| bhagavAn RSabhadeva ne vArSika tapa kA pAraNA kAzya arthAt--ikSurasa se kiyA thA, ata: ve kAzyapa nAma se prasiddha hue| Age cala kara yahI unakA gotra ho gyaa| sthAnAMgasUtra meM batAyA gayA hai ki munisuvrata aura neminAtha do tIrthaMkaroM ko chor3a kara zeSa sabhI tIrthaMkara kAzyapagotrI the| sUtrakRtAMga se bhI yaha spaSTa ho jAtA hai ki sabhI tIrthaMkara kAzyapa (RSabhadeva) ke dvArA prarUpita dharma kA hI anusaraNa karate rahe haiN| isa sandarbha meM bRhadvRttikAra ne AraNyaka kA eka vAkya bhI uddhRta kiyA hai-'RSabha eva bhagavAn brahmA. 1 1. (ka) agnihotraM hi agnikArikA, sA ceyama karmendhanaM samAzritya, dRDhA sdbhaavnaahtiH| dharmadhyAnAgninA kAryA, diikssitenaa'gnikaarikaa| (kha) yajJo dazaprakAra: dharma: satyaM tapazca santoSaH, kSamA caaritrmaarjvm| zraddhA dhRtirahiMsA ca, saMvarazca tathA prH| -AraNyaka grantha sa cAtra bhAvajJastamarthayati-abhilaSatIti yajJArtho; sNymiityrthH| -bRhadvRtti, patra 525 (ga) nakSatrANAmaSTAvizatInAM mukhaM- pradhAnaM candro vrtte| 'nakSatrANAmahaM shshii|' -gItA-10/ 21 (gha) dharmANAM zrutacAritradharmANAM kAzyapaH AdIzvaro mukhaM vrtte| dharmAH sarve'pi tenaiva prakAzitA ityrthH| -bRhadvRtti, patra 526 (Da) kAze bhavaH kAzya:-rasastaM pItavAniti kaashypstdptyaani-kaashypaaH| munisuvrata-nemivarjA jinaaH| -sthAnAMga, 7/551 (ca) 'kAsavassa aNudhammacAriNo0' -sUtrakRtAMga 1/2/3/20 (cha) bRhadvRtti meM uddhRta AraNyakapATha, patra 525 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsavA~ adhyayana : yajJIya 403 vijjAmAhaNasaMpayA sAmAnyatayA isakA artha hotA hai--vidyA brAhmaNoM kI sampadA hai| AraNyaka evaM brahmANDapurANa meM aMkita adhyAtmavidyA hI vidyA hai| vahI brAhmaNoM kI sampadA hai| kyoMki tattvajJa brAhmaNa akiMcana (aparigrahI) hone ke kAraNa vidyA hI unakI sampadA hotI hai| ve AraNyaka meM ukta 10 prakAra ke ahiMsAdi dharmoM kI vidyA jAnate hue aise hiMsaka yajJa kyoM kareMge? sajjhAyatavasA gUDhA-zaMkA ho sakatI hai ki vijayaghoSa Adi brAhmaNa to AraNyaka Adi ke jJAtA the, phira unheM unase anabhijJa kyoM kahA gayA? isI kA rahasya isa 18 vIM gAthA meM prakaTa kiyA gayA hai| tathAkathita hiMsAparaka yAjJika brAhmaNoM kA svAdhyAya (vedAdhyayana) aura tapa gUDha hai, arthAt rAkha se DhaMkI agni kI taraha AcchAdita hai| Azaya yaha hai ki jaise agni bAhara rAkha se DhaMkI hone se ThaMDI dikhAI detI hai, kintu andara uSNa hotI hai, vaise hI ye brAhmaNa bAhara se to vedAdhyayana tathA upavAsAdi tapa:karma Adi ke kAraNa upazAnta dikhAI dete haiM, magara andara se ve prAyaH kaSAyAgni se jAjvalyamAna haiN| isa kAraNa jayaghoSa muni ke kahane kA Azaya hai ki isa prakAra ke brAhmaNa sva-para kA uddhAra karane meM samartha kaise ho sakate haiM? veyasAM vedasAM--yajJoM kaa| sacce brAhmaNa ke lakSaNa 19. je loe bambhaNo vutto aggI vA mahio jhaa| sayA kusalasaMdiTuM taM vayaM bUma maahnnN|| ___ [19] jise loka meM kuzala puruSoM ne brAhmaNa kahA hai, jo agni ke samAna sadA pUjanIya hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| 20. jo na sajjai AgantuM pavvayanto na soyii| ramae ajavayaNaMmi taM vayaM bUma maahnnN|| [20] jo (priya svajanAdi ke) Ane para Asakta nahIM hotA aura (unake) jAne para zoka nahIM karatA, jo Aryavacana (arhavANI) meM ramaNa karatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| 21. jAyarUvaM jahAmaTheM niddhntmlpaavrg| rAga-ddosa-bhayAIyaM taM vayaM bUma maahnnN|| [21] (kasauTI para) kase hue aura agni ke dvArA dagdhamala (tapA kara zuddha) kiye hue jAtarUpa (svarNa) kI taraha jo vizuddha hai, jo rAga, dveSa aura bhaya se rahita (atIta) hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| 22. tavassiyaM kisaM dantaM avciymNs-sonniyN| suvvayaM pattanivvANaM taM vayaM bUma maahnnN|| [22] jo tapasvI hai (aura tIvra tapa ke kAraNa) kRza hai, dAnta hai, jisakA mAMsa aura rakta apacita (kama) ho gayA hai, jo suvrata hai aura zAnta (nirvANaprApta) hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| 1. bRhadvRtti, patra 526 2. vahI, patra 525 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 uttarAdhyayanasUtra 23. tasapANe viyANettA saMgaheNa ya thaavre| jo na hiMsai tiviheNaM taM vayaM bUma maahnnN|| [23] jo vasa aura sthAvara jIvoM ko samyak prakAra se jAna kara unakI mana, vacana aura kAya se hiMsA nahIM karatA, use hama brAhmaNa kahate haiN| 24. kohA vAjai vA hAsA lohA vA jai vA bhyaa| musaM na vayaI jo u taM vayaM bUma maahnnN|| [24] jo krodha se athavA hAsya se, lobha se athavA bhaya se asatya bhASaNa nahIM karatA, use, hama brAhmaNa kahate haiN| 25. cittamantamacittaM vA appaM vA jai vA bhuN| na geNhai adattaM je taM vayaM bUma maahnnN|| [25] jo sacitta yA acitta, thor3I yA bahuta adatta (vastu ko) nahIM grahaNa karatA, use hama brAhmaNa kahate haiN| 26. divva-mANusa-tericchaM jo na sevai mehunnN| maNasA kAya-vakkeNaM taM vayaM bUma maahnnN|| [26] jo deva, manuSya aura tiryaJca sambandhI maithuna kA mana se, vacana se aura kAyA se sevana nahIM karatA, use hama brAhmaNa kahate haiN| 27. jahA pomaM jale jAyaM novalippar3a vaarinnaa| evaM alitto kAmehiM taM vayaM bUma maahnnN|| [27] jisa prakAra jala meM utpanna hokara bhI padma jala se lipta nahIM hotA, usI prakAra jo (kAmabhogoM ke vAtAvaraNa meM utpanna huA manuSya) kAmabhogoM se alipta rahatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| 28. aloluyaM muhAjIvI aNagAraM akiNcnnN| asaMsattaM gihatthesu taM vayaM bUma maahnnN|| [28] jo (rasAdi meM) lubdha nahIM hai, jo mudhAjIvI (nirdoSa bhikSA se jIvana nirvAha karatA) hai, gRhatyAgI (anagAra) hai, jo akiMcana hai, jo gRhasthoM se asaMsakta hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| 29. jahittA puvvasaMjogaM nAisaMge ya bndhve| jo na sajai eehiM taM vayaM bUma maahnnN|| [29] jo pUrvasaMyogoM ko, jJAtijanoM kI Asakti ko evaM bAndhavoM ko tyAga kara phira Asakta nahIM hotA, use hama brAhmaNa kahate haiN| vivecana yamayAyAjI brAhmaNa ke lakSaNa-16 vIM gAthA meM yajJoM kA mukha yajJArthI kahA gayA hai, usa AtmayajJArthI ko hI jayaghoSa muni ne brAhmaNa kahA hai| usake lakSaNa mukhyatayA ye batAe haiM Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsavA~ adhyayana : yajJIya 405 (1) jo loka meM agnivat pUjya ho. (2) jo svajanAdi ke Agamana evaM gamana para harSa yA zoka se grasta nahIM hotA, (3) arhat-vacanoM meM ramaNa karatA ho, (4) svarNasama vizuddha ho. (5) rAga, dveSa evaM bhaya se mukta ho. (6) tapasvI, kRza, dAnta, suvrata evaM zAnta ho, (7) tapa se jisakA rakta-mAMsa kama ho gayA ho, (8) jo mana-vacana-kAyA se kisI jIva kI hiMsA nahIM karatA. (9) jo krodhAdi vaza asatya nahIM bolatA, (10) jo kisI prakAra kI corI nahIM karatA. (11) jo mana-vacana-kAyA se kisI prakAra kA maithuna sevana nahIM karatA, (12) jo kAmabhogoM se alipta rahatA hai, (13) jo anagAra, akiMcana, gRhasthoM meM anAsakta, mudhAjIvI evaM rasoM meM alolupa hai aura (14) jo pUrva saMyogoM, jJAtijanoM aura bAndhavoM kA tyAga karake phira unameM Asakta nahIM hotaa| mImAMsakamAnya veda aura yajJa AtmarakSaka nahIM 30. pasubandhA savvaveyA jaThaM ca paavkmmunnaa| na taM tAyanti dussIlaM kammANi balavanti hi|| [30] sabhI veda pazubandha ( yajJa meM vadha ke lie pazuoM ko bAMdhane) ke heturUpa haiM aura yajJa bhI pApa (ke hetubhUta pazuvadhAdi azubha) karma se hote haiN| ata: ve (pApakarma se kRta yajJa) aise (duHzIla) anAcArI kA trANa-rakSaNa nahIM kara sakate, kyoMki karma balavAn haiN| vivecana-kammANi balavaMti-pUrvokta prakAra se hiMsaka yajJoM meM kiye hue pazuvadhAdi duSTakarma ke kartA ko balAt naraka Adi durgatiyoM meM le jAte haiN| kyoMki veda aura yajJa meM pazuvadhAdi hone se duSkarma atyanta balavAn hote haiN| ata: aise yajJa karane se koI brAhmaNa nahIM ho jaataa| zramaNa-brAhmaNAdi kina guNoM se hote haiM, kinase nahIM? 31. na vi muNDieNa samaNo na oMkAreNa bmbhnno| na muNI raNavAseNaM kusacIreNa na taavso|| [31] kevala mastaka muMDA lene se koI zramaNa nahIM hotA aura na oMkAra kA jApa karane mAtra se brAhmaNa hotA hai, araNya meM nivAsa karane se hI koI muni nahIM ho jAtA aura na kuzanirmita cIvara ke pahanane mAtra se koI tApasa hotA hai| 32. samayAe samaNo hoi bambhacereNa bmbhnno| nANeNa ya muNI hoi taveNaM hoi taavso|| [32] samabhAva (dhAraNa karane) se zramaNa hotA hai, brahmacarya (pAlana) se brAhmaNa hotA hai, jJAna (prApta karane) se muni hotA hai aura tapazcaraNa karane se tApasa hotA hai| 33. kammuNA bambhaNo hoi kammuNA hoi khttio| vaisso kammuNA hoi suddo havai kmmnnaa|| 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 200 se 202 taka 2. uttarAdhyayanavRtti, abhi. rA. koSa bhA. 4, pR. 1421 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 uttarAdhyayanasUtra [33] karma se brAhmaNa hotA hai, karma se kSatriya hotA hai, karma se vaizya hotA hai aura karma se hI zUdra hotA hai| 34. ee pAukare buddhe jehiM hoI sinnaayo| savvakammavinimmukkaM taM vayaM bUma maahnnN|| [34] prabuddha (arhat) ne ina (tattvoM) ko prakaTa kiyA hai| isake dvArA jo snAtaka (paripUrNa) hotA hai tathA sarvakarmoM se vimukta hotA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| 35. evaM guNasamAuttA je bhavanti diuttmaa| te samatthA u uddhattuM paraM appANameva y|| [35] isa prakAra jo guNasampanna (paMca mahAvratI) dvijottama hote haiM, ve hI apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha hote haiN| vivecana brAhmaNa-zramaNAdi ke vAstavika lakSaNa-prastuta gAthAoM meM munivara jayaghoSa ne ekaeka asAdhAraNa guNa dvArA yaha spaSTa pahacAna batA dI hai ki zramaNa, brAhmaNa, muni, tapasvI tathA brAhmaNAdi cAroM varga kina-kina guNoM se apane vAstavika svarUpa meM samajhe jAte haiN| brAhmaNAdi cAroM varNa janma se nahIM, karma (kriyA) se--isa gAthA kA Azaya yaha hai ki brAhmaNa kevala veda par3hane evaM yajJa karane yA japAdi karane mAtra se nahIM hotaa| usake lie usa varNa ke asAdhAraNa guNoM se usakI pahacAna hotI hai| jaise ki brAhmaNa kA lakSaNa kiyA gayA hai kSamA dAnaM damo dhyAnaM, satyaM zaucaM dhRtighRnnaa| jJAna-vijJAnamAstikyametad braahmnnlkssnnm|| kSamA, dAna, dama, dhyAna, satya, zauca, dhairya aura dayA, jJAna, vijJAna aura Astikya, ye brAhmaNa ke lakSaNa haiM / ina guNoM se jo yukta ho, vahI brAhmaNa hai| isI prakAra zaraNagatarakSaNa rUpa guNa se kSatriya hotA hai, kSatriya kula meM janma lene mAtra se yA zastra bAMdhane se hI koI 'kSatriya' nahIM kahalA sktaa| vaizya bhI kRSi-pazupAlana, vANijya Adi kriyA se kahalAtA hai, na ki janma se| vijayaghoSa dvArA kRtajJatAprakAzana evaM guNagAna 36. evaM tu saMsae chinne vijayaghose ya maahnne| samudAya tayaM taM tu jayaghosaM mhaamunniN|| [36] isa prakAra saMzaya miTa jAne para vijayaghoSa brAhmaNa ne mahAmuni jayaghoSa kI vANI ko samyak rUpa se svIkAra kiyaa| 37. tuDhe ya vijayaghose iNamudAhu kyNjlii| mAhaNattaM jahAbhUyaM suTTha me uvdNsiyN|| 1. uttarA. (gujarAtI anuvAda bhAvanagara) bhA. 2, patra 203-204 kA sArAMza 2. uttarAdhyayana saMskRtaTIkA. abhi. rA. koSa bhA. 4, pR. 1421 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsavA~ adhyayana : yajJIya 407 [37] santuSTa hue vijayaghoSa ne hAtha jor3a kara isa prakAra kahA-Apane mujhe yathArtha brAhmaNatva kA bahuta hI acchA upadarzana kraayaa| 38. tubbhe jaiyA janANaM tubbhe veyaviU viuu| joisaMgaviU tubbhe tubbhe dhammANa paargaa|| ___ [38] Apa hI yajJoM ke (sacce) yAjJika (yaSTA) haiM, Apa vedoM ke jJAtA vidvAn haiM, Apa jyotiSAMgoM ke vettA haiM. aura Apa hI dharmoM (dharmazAstroM) ke pAragAmI haiN| 39. tubbhe samatthA uddhattuM paraM appANameva y| ___ tamaNuggahaM kareha'mhaM bhikkheNa bhikkhu uttmaa|| [39] Apa apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha haiN| ata: uttama bhikSuvara ! bhikSA svIkAra kara hama para anugraha kiijie| vivecana-jahAbhUyaM--jaisA svarUpa hai, vaisA yathArtha svruup| dhammANa pAragA-dharmAcaraNa meM paarNgt| bhikkheNa--bhikSA grahaNa krke| jayaghoSa muni dvArA vairAgyapUrNa upadeza 40. na kajaM majjha bhikkheNa khippaM nikkhamasU diyaa| mA bhamihisi bhayAvaTTe ghore sNsaarsaagre|| [40] (jayaghoSa muni-) mujhe bhikSA se koI prayojana (kArya) nahIM hai / he dvija ! (maiM cAhatA hU~ ki) tuma zIghra hI abhiniSkramaNa karo (arthAt-gRhavAsa chor3a kara zramaNatva aMgIkAra karo), jisase tumheM bhaya ke AvauM vAle saMsAra-sAgara meM bhramaNa na karanA pdd'e| 41. uvalevo hoi bhogesu abhogI novlippii| bhogI bhamai saMsAre abhogI vippmuccii|| [41] bhogoM ke kAraNa (karma kA) upalepa (bandha) hotA hai, abhogI karmoM se lipta nahIM hotaa| bhogI saMsAra meM bhramaNa karatA hai, (jabaki) abhogI (usase) vimukta ho jAtA hai| 42. ullo sukko ya do chuDhA golayA mttttiyaamyaa| do vi AvaDiyA kuDDe jo ullo so tattha lggii| __ [42] eka gIlA aura eka sUkhA, aise do miTTI ke gole phaiMke ge| ve donoM dIvAra para lge| unameM se jo gIlA thA, vaha vahIM para cipaka gyaa| (sUkhA golA nahIM cipkaa|) 43. evaM lagganti dummehA je narA kaamlaalsaa| virattA u na lagganti jahA sukko u golo|| 1. uttarA. vRtti, abhi. rA. koSa bhA. 4, pR.1422 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 uttarAdhyayanasUtra [43] isI prakAra jo manuSya durbuddhi aura kAmalAlasA meM Asakta haiM, ve viSayoM meM cipaka jAte haiN| virakta sAdhaka sUkhe gole kI bhAMti nahIM cipakate / vivecana-uvaleva-upalepa-karmopacayarUpa bndh| abhogI-bhogoM kA jo upabhoktA nahIM hai| mA bhamahisi bhayAvaTTe --he vijayaghoSa! tU mithyAtva ke kAraNa ghora saMsArasamudra meM bhramaNa kara rahA hai| ataH mithyAtva chor3a aura zIghra hI bhAgavatI munidIkSA grahaNa kara, anyathA saptabhayarUpI AvartoM ke kAraNa bhayAvaha saMsAra-samudra meM DUba jaaegaa| kAmalAlasA--kAmabhogoM meM lampaTa / virakti, dIkSA aura siddhi 44. evaM se vijayaghose jayaghosassa antie| aNagArassa nikkhanto dhamma soccA aNuttaraM / / [44] isa prakAra vaha vijayaghoSa (saMsAra se virakta hokara) jayaghoSa anagAra ke pAsa anuttara dharma ko sunakara dIkSita ho gyaa| 45. khavittA puvvakammAiM saMjameNa taveNa y| jayaghosa-vijayaghosA siddhiM pattA aNuttaraM / / ___tti bemi [45] (phira) jayaghoSa aura vijayagheSa donoM muniyoM ne tapa aura saMyama ke dvArA pUrva saMcita karmoM ko kSINa kara anuttara siddhi prApta kii| --aisA maiM kahatA huuN| vivecana viziSTa zabdoM ke vizeSArtha nikkhaMto--bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| anuttaraM siddhiM pattA-anuttara-sarvotkRSTa siddhi-muktigati prApta kii| / / yajJIya : paccIsavA~ adhyayana smaapt|| nnn 1. uttarA. vRtti, abhi. rA. koSa bhAga, 4 pR. 1422 2. uttarA. vRtti, abhi. rA. koSa bhA. 4, pR. 1422 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -chaTavIsavA~ adhyayanasAmAcArI adhyayana - sAra * prastuta chavvIsaveM adhyayana kA nAma 'sAmAcArI' (sAmAyArI) hai| * isameM sAdhujIvana kI usa vyavasthA evaM caryA kA varNana hai, jisase sAdhu paraspara samyak vyavahAra, AcaraNa aura karttavya kA yathArtha pAlana karake samasta zArIrika-mAnasika duHkhoM se mukta evaM siddha, buddha ho sake / * AcAra ke do aMga haiM - vratAtmaka aura vyavahArAtmaka / saMghIya jIvana ko suvyavasthita DhaMga se yApana karane ke lie na to dUsaroM ke prati udAsInatA, rUkSatA evaM anuttaradAyitA honI cAhie aura na apane yA dUsaroM ke jIvana (zarIra - indriya, mana Adi) ke prati lAparavAhI, upekSA yA Asakti * honI caahie| isalie sthavirakalpI sAdhu ke jIvana meM vratAtmaka AcAra kI taraha vyavahArAtmaka AcAra bhI Avazyaka hai| jisa dharmatIrtha (saMgha) meM vyavahArAtmaka AcAra kA samyak pAlana hotA hai usakI ekatA akhaNDa rahatI hai, vaha dIrghajIvI hotA hai aura aisA dharmatIrtha sAdhu-sAdhviyoM ko tathA zrAvaka-zrAvikAoM ko saMsArasAgara se tArane meM samartha hotA hai| * prastuta adhyayana meM vyavahArAtmaka ziSTajanAcarita 10 prakAra ko sAmAcArI kA varNana hai| sAmAcArI ke do rUpa AgamoM meM pAe jAte haiM-- oghasAmAcArI aura padavibhAgasAmAcArI / prastuta adhyayana meM oghasAmAcArI ke 10 prakAra ye haiM - (1) AvazyakI, (2) naiSedhikI, (3) ApRcchanA, (4) pratipRcchanA, (5) chandanA, (6) icchAkAra, (7) mithyAkAra, (8) tathAkAra, (9) abhyutthAna aura (10) upasampadA / * sAdhu kA karttavya hai ki kAryavaza upAzraya se bAhara jAte aura vApasa lauTane para Ane kI sUcanA gurujanoM ko kare apane kArya ke lie gurujanoM se pUchakara anumati le, dUsaroM ke kArya ke lie bhI puuche| koI bhI vastu lAe to pahale guru Adi ko AmaMtrita kare, dUsaroM kA kArya Abhyantarika abhirucipUrvaka kare tathA dUsaroM se kArya lene ke lie unako icchAnukUla nivedana kare, dabAva na DAle / doSoM kI nivRtti ke lie mithyAkAra ( AtmanindA) kre| gurujanoM ke upadeza - Adeza yA vacana ko 'tathA'stu' kaha kara svIkAra kre| gurujanoM ko satkAra dene ke lie Asana se uThakara khar3A ho aura kisI viziSTa prayojanavaza anya AcAryoM ke pAsa rahanA ho to upasampadA dhAraNa kre| yaha dasa prakAra kI sAmAcArI hai| * usake pazcAt autsargika dinacaryA ke cAra bhAga kre| (1) bhANDoparakaNa-pratilekhana, (2) svAdhyAya yA vaiyAvRttya kI anujJA le aura gurujana jisa kArya meM niyukta kareM, use manoyogapUrvaka kre| dina ke 4 bhAga karake prathama prahara meM svAdhyAya, dvitIya prahara meM dhyAna, tRtIya prahara meM bhikSAcaryA aura caturtha prahara meM puna: svAdhyAya kare / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 uttarAdhyayanasUtra ' sAmAcArI' * tatpazcAt 13 se 16 taka 4 gAthAoM meM pauruSI kA jJAna batAyA hai| - * phira rAtri kI autsargika caryA kA varNana hai / pUrvavat rAtri ke 4 bhAga karake -- prathama prahara meM svAdhyAya, dvitIya meM dhyAna, tRtIya meM nidrA aura caturtha meM punaH svAdhyAya / * tatpazcAt pratilekhanA kI vidhi evaM usake doSoM se rakSA kA pratipAdana karate hue mukhavastrikA rajoharaNa, vastra Adi ke pratilekhana kA vidhAna hai| * tadanantara sAdhu ke lie tRtIya prahara meM bhikSATana aura AhAra sevana kA vizeSa vidhAna hai| usa sandarbha meM chaha kAraNoM se AhAra grahaNa karane aura chaha kAraNoM se AhAra chor3ane kA ullekha hai / * phira caturtha pauruSI meM vastra pAtrAdi kA pratilekhana karake bAMdhakara vyavasthita rakhane aura tadanantara sAndhya pratikramaNa karane kA vidhAna hai| * punaH rAtrika kRtya evaM pUrvavat svAdhyAya, dhyAna evaM pratikramaNa, kAyotsarga Adi kA vidhivat vidhAna hai| * kula milA kara yaha sAdhu-sAmAcArI zArIrika mAnasika zAnti, vyavasthA evaM svasthatA ke lie atyanta lAbhadAyaka hai / * vizeSa lAbha - (1 - 2) AvazyakI aura naiSedhikI se niSprayojana gamanAgamana para niyantraNa kA abhyAsa hotA hai, (3-4) ApRcchA aura pratipRcchA se zramazIla aura dUsaroM ke lie upayogI banane kI bhAvanA panapatI hai, (5) icchAkAra se dUsaroM ke anugraha kA saharSa svIkAra tathA svacchandatA meM pratirodha AtA hai, (6) mithyAkAra se pApoM ke prati jAgRti bar3hatI hai, (7) tathAkAra se haThAgrahavRtti chUTatI hai aura gambhIratA evaM vicArazIlatA panapatI hai, (8) chandanA se atithisatkAra kI pravRtti bar3hatI hai, (9) abhyutthAna se gurujanabhakti evaM gurutA bar3hatI hai evaM (10) upasampadA se paraspara jJAnAdi ke AdAna-pradAna se unakI vRddhi hotI hai / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsaimaM ajjhayaNaM : sAmAyArI chavvIsavA~ adhyayana : sAmAcArI sAmAcArI aura usake daza prakAra 1. sAmAyAriM pavakkhAmi svvdukkhvimokkhnniN| ___jaM carittANa nigganthA tiNNA sNsaarsaagrN|| [1] jo samasta duHkhoM se mukta karAne vAlI hai aura jisakA AcaraNa karake nirgrantha saMsArasAgara ko pAra kara gae haiM, usa sAmAcArI kA maiM pratipAdana kruuNgaa| 2. paDhamA AvassiyA nAma biiyA ya nisiihiyaa| ApucchaNA ya taiyA cautthI pddipucchnnaa|| [2] pahalI sAmAcArI AvazyakI hai aura dUsarI naiSedhikI hai, tIsarI ApRcchanA hai aura cauthI pratipRcchanA hai| 3., paMcamA chandaNA nAma icchAkAro ya chttttho| ___ sattamo micchakAro ya tahakkAro ya atttthmo|| [3] pAMcavIM kA nAma chandanA hai aura chaThI icchAkAra hai tathA sAtavIM mithyAMkAra aura AThavIM tathAkAra hai| 4. abbhuTThANaM navamaM dasamA upsNpdaa| esA dasaMgA sAhUNaM sAmAyArI pveiyaa|| [4] nauvIM abhyutAna hai aura dasavIM sAmAcArI upasampadA hai| isa prakAra yaha dasa aMgoM vAlI sAdhuoM kI sAmAcArI batAI gaI hai| vivecana sAmAcArI : vizeSArtha -(1) samyak AcaraNa samAcAra kahalAtA hai, arthAtziSTAcArita kriyAkalApa, usakA bhAva hai--sAmAcArI, (2) sAdhuvarga kI itikartavyatA arthAt kartavyoM kI sImA, (3) samayAcArI arthAt Agamokta-ahorAtra-kriyAkalApasUcikA, athavA (4) sAdhujIvana ke AcAravyavahAra kI samyak vyvsthaa| savvadukkhavimokkhaNiM-samasta zArIrika, mAnasika duHkhoM se vimukti kI hetu| 1. (ka) 'samAcaraNaM samAcAraH-ziSTAcaritaH kriyAkalApastasya bhaavH|' -oghaniyuktiTIkA (kha) 'sAdhujanetikartavyatArUpAm sAmAcArI' -bRhadvRtti, patra 534 (ga) Agamokta ahoraatrkriyaaklaape|- ga. 1 adhi; (gha) 'saMvyavahAre' -sthA. 10, sthA. u. 3 2, uttarA. bRhadvRtti, abhi. rA. koSa,-bhA.7, pR.771 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra tiNNA saMsArasAgaraM-saMsAra-sAgara ko taira gae haiM, arthAt mukti pAe haiM, upalakSaNa se saMsAra-sAgara tareMge aura vartamAna meM tarate haiN| dazavidha sAmAcArI kA prayojanAtmaka svarUpa 5. gamaNe AvassiyaM kujA ThANe kujjA nisiihiyN| (ApacchaNA sayaMkaraNe parakaraNe pddipucchnnaa|| [5] (1) gamana karate (apane AvAsasthAna se bAhara nikalate) samaya ('AvassiyaM' ke uccAraNapUrvaka) AvazyakI' (sAmAcArI) kare, (2) (apane) sthAna meM (praveza karate samaya) ('nisIhiyaM' ke uccAraNapUrvaka) naiMSedhikI (sAmAcArI) kare, (3) apanA kArya karane meM (guru se anumati lenA) 'ApRcchanA' (sAmAcArI) hai aura (4) dUsaroM ke kArya karane meM (guru se anumati lenA) 'pratipRcchanA' (sAmAcArI) hai| 6. chandaNA davvajAeNaM icchAkAro ya saarnne| micchAkAro ya nindAe tahakkAro ya pddissue|| __[6] (5) (pUrvagRhIta) dravyoM ke lie (guru Adi ko) AmaMtrita karanA 'chandanA' (sAmAcArI) hai, (6) sAraNA (svecchA se dUsaroM kA kArya karane meM vinamra preraNA karane) meM 'icchAkAra' (sAmAcArI) hai, (7) (doSanivRtti ke lie Atma-) nindA karane meM 'mithyAkAra' (sAmAcArI) hai aura (8) gurujanoM ke upadeza ko pratizravaNa (svIkAra) karane ke lie 'tathAkAra' (sAmAcArI) hai| 7. abbhuTThANaM gurupUyA acchaNaM uvsNpdaa| evaM du-paMca saMjuttA sAmAyArI pveiyaa|| [7] (9) gurujanoM kI pUjA (satkAra) ke lie (Asana se uTha kara khar3A honA) 'abhyutthAna' (sAmAcArI) hai, (10) (kisI viziSTa prayojana se) dUsare (gaNa ke) AcArya ke pAsa rahanA, 'upasampadA' (sAmAcArI) hai| isa prakAra daza-aMgoM se yukta (isa) sAmAcArI kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vivecana -dazavidha sAmAcArI kA vizeSArtha-(1) AvazyakI-samasta Avazyaka kAryavaza upAzraya (dharmasthAna) se bAhara jAte samaya sAdhu ko 'AvassiyA' kahanA caahie| arthAt -'maiM Avazyaka kArya ke lie bAhara jA rahA huuN|' isake pazcAt sAdhu koI bhI anAvazyaka kArya na kre| (2) naiSedhikIkArya se nivRtta hokara jaba vaha upAzraya meM praveza kare, taba 'nisIhiyA' (naiSedhikI) kA uccAraNa kare, arthAt maiM Avazyaka kArya se nivRtta ho cukA huuN| isakA yaha bhI Azaya hai ki pravRtti ke samaya koI pApAnuSThAna huA ho to usakA bhI niSedha karatA (nivRtta hota) huuN| ye donoM mukhyatayA gamana aura Agamana kI sAmAcArI haiM, jo gamana-Agamana kAla meM lakSya ke prati jAgRti ke lie haiN| (3) ApRcchanA-kisI bhI kArya meM (prathama yA dvitIya bAra) pravRtti ke lie pahale gurudeva se pUchanA ki 'maiM yaha kArya karU~ yA nahIM?' 1. nirgranthAH yatayastIrNAH saMsArasAgaraM, mukti prAptA iti bhaavH| upalakSaNatvAt taranti tariSyanti ceti suutraarthH| -uttarA. vRtti, a. rA. ko. bhA. 7, pR. 772 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsavA~ adhyayana : sAmAcArI 413 (4) pratipRcchanA -guru dvArA pUrvaniSiddha kArya ko punaH karanA Avazyaka ho to punaH gurudeva se pUchanA cAhie ki Apane pahale isa kArya kA niSedha kara diyA thA, parantu yaha kArya atIva Avazyaka hai, ataH Apa AjJA deM to yaha kArya kara luuN| isa prakAra punaH pUchanA pratipRcchanA hai| prastuta meM svayaMkaraNa ke lie ApRcchA (prathama bAra pUchane) tathA parakaraNa ke lie pratipRcchA (punaH pUchane) kA vidhAna hai| (5) chandanA svayaM ko bhikSA meM prApta hue AhAra ke lie anya sAdhuoM ko nimaMtraNa karanA ki yaha AhAra lAyA hU~, yadi Apa bhI isameM se kucha grahaNa kareM to maiM dhanya houuNgaa| isI ke sAtha hI 'nimaMtraNA' bhI bhagavatI Adi sUtroM meM pratipAdita hai, jisakA artha hai -AhAra lAne ke lie jAte samaya anya sAdhuoM se bhI pUchanA ki kyA Apake liye bhI AhAra letA AU~?, nimaMtraNa ke badale prastuta meM 'abhyutthAna' zabda prayukta hai| jisakA artha aura hai| (6) icchAkAra-'yadi ApakI icchA ho athavA Apa cAheM to maiM amuka kArya karUM?' isa prakAra pUchanA icchAkAra hai, athavA bar3A yA choTA sAdhu koI kArya apane se bar3e yA choTe sAdhu se karAnA cAhe to utsargamArga meM yahA~ bala prayoga sarvathA varjita hai| ataH use icchAkAra (prArthanA) kA prayoga karanA cAhie ki agara ApakI icchA ho to (merA) kAma Apa kreN| (7) mithyAkAra-saMyama kA pAlana karate hue sAdhu se koI viparIta AcaraNa ho jAe to phaurana usa duSkRtya ke lie pazcAttApapUrvaka vaha 'micchAmi dukkaDaM' kahe, yaha 'mithyAkAra' hai| (8) tathAkAra-guru Adi jaba zAstra-vAcanA deM, sAmAcArI Adi kA upadeza deM athavA sUtra yA artha batAeM athavA koI bhI bAta kaheM, taba Apa jaisA kahate haiM, vaisA hI avitatha (-satya) hai, isa prakAra unakI bAta ko svIkAra karanA 'tathAkAra' hai| (9) abhyutthAna -AcArya, guru yA sthavira Adi viziSTa gauravAha sAdhuoM ko Ate dekha kara apane Asana se uThanA, sAmane jA kara unakA satkAra karanA, 'Ao-padhAro' kahanA abhyutthAna sAmAcArI hai| niyuktikAra ne abhyutthAna ke badale 'nimaMtraNA' zabda kA prayoga kiyA hai| sAmAnya artha meM 'abhyutthAna' zabda ho to usakA artha hogA--'AcArya, glAna, rugNa, bAlaka sAdhu Adi ke lie yathocita Ahara-auSadha Adi lA dene kA prayatna krnaa| (10) upasampadA-jJAna, darzana, cAritra, sevA Adi kAraNoM se ApavAdika rUpa meM eka gaNa (yA gaccha) ke sAdhu kA dUsare gaNa (gaccha) ke AcArya, upAdhyAya, bahuzruta, sthavira, gItArtha Adi ke samIpa amuka avadhi taka rahane ke lie jAnA upasampadA hai| 'itane kAla taka maiM Apake pAsa (amuka viziSTa prayojanavaza) rahU~gA', isa prakAra se upasampadA dhAraNa kI jAtI hai| upasampadA tIna prayojanoM se grahaNa kI jAtI hai - (1) jJAna ke lie, (2) darzana ke lie aura (3) cAritra ke lie| jJAnArtha upasampadA vaha hai, 1. (ka) bRhadvRtti, patra 535 (kha) 'ANA balAbhiogo niggaMthANaM na kappae kaauN| icchA pauMjiyavvA sehe rAyaNie ya tahA / / 677 / / ' apavAdatastu AjJA-balAbhiyogAvapi durvinIte prayoktavyau, tena sahotsargataH saMvAsa evaM na kalpate, bahutvajanAdikAraNapratibaddhatayA tvaparityAjye'yaM vidhi:-prathamicchAkAreNa yujyate, akurvatrAjJayA punrvlaabhiyogeneti| -Avazyakaniyukti gA.677 vRtti, patra 344 (ga) vAyaNapaDisuNayAe uvaese sutta-attha khnnaae| avitahameaMti tahA, paDisuNaNAe ya thkaaro|| -Avazyakaniyukti gA.689 (gha) abhItyAbhimukhyenotthAnam --udyamanaM abhyutthAnam / tacca gurupUyatti sUtratvAd gurupuujaayaam| sA ca gauravArhANAm-AcArya-glAnabAlAdInAM yathocitAhArabhaiSajAdi sampAdanam / iha ca sAmAnyAbhidhAne'pyabhyutthAnaM nimaMtraNArUpameva prigRhyte| -bRhadvRtti, patra 535 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 uttarAdhyayanasUtra jo jJAna kI vartanA (punarAvRtti), saMdhAna (truTita jJAna ko pUrA karane) aura grahaNa-nayA jJAna sampAdana karane ke lie kI jAtI hai| darzanArtha upasampadA vaha hai jo darzana kI vartanA (punaH punaH cintana), saMdhAna (sthirIkaraNa) aura grahaNa (zAstroM meM ukta darzana viSayaka cintana kA adhyayana) karane ke lie svIkAra kI jAtI hai| cAritrArtha upasampadA vaha hai, jo vaiyAvRtya kI, tapazcaryA kI yA kisI viziSTa sAdhanA kI ArAdhanA ke lie aMgIkAra kI jAtI hai| dina ke cAra bhAgoM meM uttaraguNAtmaka dinacaryA 8. puvillaMmi caubbhAe Aiccami smutttthie| bhaNDayaM paDilehittA vandittA ya tao guruN|| [8] sUryodaya hone para dina ke prathama prahara ke caturtha bhAga meM bhANDa--upakaraNoM kA pratilekhana karake tadanantara guru ko vandanA karake 9. pucchejjA paMjaliuDo kiM kAyavvaM mae ihN?| icchaM nioiuM bhante! veyAvacce va sjjhaae| [9] hAtha jor3akara pUche--isa samaya mujhe kyA karanA cAhie? 'bhaMte ! maiM cAhatA hU~ ki Apa mujhe vaiyAvRttya (sevA) meM niyukta kareM, athavA svAdhyAya meM (niyukta kreN|)' 10. veyAvacce niutteNaM kAyavvaM agilaayo| sajjhAe vA niutteNaM svvdukkhvimokkhnne|| [10] vaiyAvRttya meM niyukta kiyA gayA sAdhaka glAnirahita hokara vaiyAvRttya (sevA) kare, athavA samasta duHkhoM se vimukta karane vAle svAdhyAya meM niyukta kiyA gayA sAdhaka (glAnirahita hokara svAdhyAya kre|) 11. divasassa cauro bhAge kujA bhikkhU viykkhnno| tao uttaraguNe kujjA diNabhAgesu causu vi|| [11] vicakSaNa bhikSu divasa ke cAra vibhAga kre| phira dina ke una cAra bhAgoM meM (svAdhyAya Adi) uttaraguNoM kI ArAdhanA kre| 12. paDhamaM porisiM sajjhAyaM bIyaM jhANaM jhiyaayii| taiyAe bhikkhAyariyaM puNo cautthIe sjjhaayN|| 1. (ka) acchaNe tti Asane, prakramAdAcAryAntarAdisannisadhau avasthAne upa-sAmIpyena, sampAdanaM-gamanaM ...... upasampajhyantaM kAlaM bhavadantike mayA'sitavyamityevaMrUpA, sA ca jJAnArthatAdibhedena tridhaa| -bRhadvRtti, patra 535 (kha) 'uvasaMpayA ya tivihA nANe taha daMsaNe caritte / daMsaNanANe tivihA, duvihA ya caritta atttthaae|| 698 // vattaNA saMdhaNA ceva, gahaNaM sutttthttdubhe| veyAvacce khamaNe, kAle aavkkhaaia||699||' -Avazyakaniyukti kA Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsavA~ adhyayana : sAmAcArI 415 [12] (arthAt-dina ke) prathama prahara meM svAdhyAya kare, dUsare meM dhyAna kare, tIsare meM bhikSAcaryA kare aura caturtha prahara meM punaH svAdhyAya kare / vivecana -- puvvillaMmi caubbhAe : do vyAkhyAeM - (1) bRhadvRtti ke anusAra -- pUrvadizA meM, AkAza meM caturthabhAga meM kucha kama sUrya ke car3hane para arthAt-pAdona porasI A jAe taba / athavA (2) vartamAna meM pracalita paramparA ke anusAra -- dina ke prathama prahara kA caturtha bhAga / sAdhAraNatayA 3 ghaMTA 12 miniTa kA yadi prahara ho to usakA caturtha bhAga 52 - minaTa kA hotA hai| Azaya yaha hai, sUryodaya hone para prathama prahara ke caturtha bhAga yAnI 48 yA 52 minaTa kI avadhi taka meM vastra-patrAdi upakaraNoM kI pratilekhanA kriyA pUrNa kara lenI cAhie / " 2 dainika kRtya -- 12vIM gAthA meM 4 praharoM meM vibhAjita dina ke prathama prahara meM svAdhyAya karane kA nirdeza kiyA hai| isase pUrva 8vIM gAthA meM prathama prahara ke cauthe bhAga meM pratilekhanA se nivRtta hokara vAcanAdi svAdhyAya karane baiTha jAe, yadi guru kI AjJA svAdhyAya kI ho| yadi unakI AjJA glAnAdi kI vaiyAvRtya (sevA) karane kI ho to vaiyAvRtya meM saMlagna ho jaae| yadi guruAjJA svAdhyAya kI ho to prathama prahara meM svAdhyAya ke pazcAt dUsare prahara meM dhyAna kre| dvitIya pauruSI ko ardhapauruSI kahate haiM, isalie mUlapATha ke artha ke viSaya meM cintana (dhyAna) karanA abhISTa hai, aisA vRttikAra kA kathana hai| tIsare prahara meM bhikSAcaryA kare / ise gocarakAla kahA gayA hai, isalie bhikSAcaryA, AhAra atirikta upalakSaNa se ( sthaNDilabhUmi meM malotsarga Adi ke lie) bahirbhUmi jAne Adi kA kArya kre| isake pazcAt caturtha prahara meM punaH svAdhyAya kA vidhAna hai, vahA~ bhI upalakSaNa se pratilekhana Adi kriyA samajha lenI caahie| dina kI yaha caturvibhAgIya caryA autsargika hai| apavAdamArga meM isameM kucha parivartana bhI ho sakatA hai, athavA guru kI AjJA vaiyAvRtya kI ho to mukhyatA usI kI rahegI / usase samaya bacegA to svAdhyAyAdi bhI hogA / 2 1 agilA o : vizeSArtha -- yaha zabda vaiyAvRtya ke sAtha jur3atA hai, taba artha hotA hai - zarIra - zrama kI cintA na karake evaM svAdhyAya ke sAtha jur3atA hai, taba artha hotA hai-- svAdhyAya ko samastaM tapaHkarmoM meM pradhAna mAnakara vinA thake yA vinA murjhAe utsAhapUrvaka kre| pauruSI kA kAla-parijJAna 13. AsADhe mAse dupayA pose mAse cauppayA / cittAsoesa mAsesu tipayA havai porisI / / 1. (ka) puvvillaMmi tti- pUrvasmizcurbhAge, Aditye samutthite - samudgate, iha ca yathA dazAvikalo'pi paraH para evocyate, evaM kiJcidUno'pi caturbhAgazcaturbhAga uktaH / tato'yamarthaH -- buddhayA nabhazcaturdhA vibhajyate / tatra pUrvadiksambaddhe kiJcidUnanabhazcaturbhAge yadAdityaH samudeti tadA, pAdonapauruSyAmityuktaM bhavati / --bRhadvRtti, patra 536 (kha) pUrvasmiMzcaturbhAge prathamapauruSIlakSaNe prakramAd dinasya / --vahI, patra 540 2. (ka) 'samattapaDilehaNAe sajjhAo' - samAptAyAM pratyupekSaNAyAM svAdhyAyaH karttavyaH sUtrapauruSItyarthaH / pAdona praharaM yAvat / -- oghaniryukti vRtti, patra 115 (kha) Aditye samutthite iva samutthite, bahutaraprakAzIbhavanAttasya / --bRhadvRtti, patra 536 3. bRhadvRtti, patra 536 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 uttarAdhyayanasUtra [13] ASAr3ha mAsa meM dvipadA (do paira kI) pauruSI hotI hai, pauSa-mAsa meM catuSpadA (cAra paira kI) tathA caitra aura Azvina mAsa meM tripadA (tIna paira kI) pauruSI hotI hai| 14. aMgulaM sattaratteNaM pakkheNa ya duaNgulN| vaDDae hAyae vAvI mAseNaM curNgulN|| [14] sAta rAta meM eka aMgula, pakSa meM do aMgula aura eka mAsa meM cAra aMgula kI vRddhi aura hAni hotI hai| (arthAt-zrAvaNa se pauSa taka vRddhi hotI hai tathA mAgha se ASAr3ha taka hAni hotI hai|) 15. AsADhabahulapakkhe bhaddavae kattie ya pose y| phagguNa-vaisAhesu ya nAyavvA omrttaao|| [15] ASADha mAsa ke kRSNapakSa meM tathA bhAdrapada, kArtika, pauSa, phAlguna aura vaizAkha mAsa ke bhI kRSNapakSa meM nyUna (kama) rAtriyA~ hotI haiN| (arthAt-ina mahInoM ke kRSNapakSa meM eka ahorAtri tithi kA kSaya hotA hai, yAnI 14 dina kA pakSa hotA hai|) 16. jeTThAmUle AsADha-sAvaNe chahiM aMgulehiM pddilehaa| aTThahiM bIya-tiyaMmI taie dasa aTThahiM cutthe|| [16] jyeSTha (jyeSThamAsIya mUlanakSatra), ASAr3ha aura zrAvaNa--isa prathamatrika meM chaha aMgula; bhAdrapada, Azvina aura kArtika-isa dvitIyatrika meM ATha aMgula tathA mRgazira, pauSa aura mAgha- isa tRtIyatrika meM dasa aMgula aura phAlguna, caitra evaM vaizAkha-isa caturthatrika meM ATha aMgula kI vRddhi karane se pratilekhana kA pauruSIkAla hotA hai| autsargika rAtricaryA 17. rattiM pi cauro bhAge bhikkhU kujjA viykkhnno| tao uttaraguNe kujjA rAibhAesu causu vi|| [17] vicakSaNa bhikSu rAtri ke bhI cAra bhAga kre| una cAroM bhAgoM meM bhI uttaraguNoM kI ArAdhanA kre| 18. paDhama porisiM sajjhAyaM bIyaM jhANaM jhiyaayii| taiyAe niddamokkhaM tu cautthI bhujo vi sjjhaayN|| [18] prathama prahara meM svAdhyAya aura dvitIya prahara meM dhyAna kare tathA tRtIya prahara meM nidrA le aura caturtha prahara meM punaH svAdhyAya kre| 19. jaM neI jayA rattiM nakkhattaM taMmi nhcubbhaae| saMpatte viramejA sajjhAyaM poskaalmmi|| [19] jo nakSatra jisa rAtri kI pUrti karatA hai, vaha (nakSatra) jaba AkAza meM prathama caturtha bhAga meM A jAtA hai (arthAt-rAtri kA prathama prahara samApta hotA hai); taba vaha pradoSakAla hotA hai, usa kAla meM svAdhyAya se nivRtta (virata) ho jAnA caahie| Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsavA~ adhyayana : sAmAcArI 417 vivecana-pauruSI zabda kA vizleSaNa aura kAlamAna-'pauruSI' zabda puruSa zabda se niSpanna hai| puruSa zabda ke do artha hote haiM -puruSazarIra aura shNku| phalitArtha yaha huA ki puruSa zarIra yA zaMku se jisa kAla kA mApa hotA ho, vaha pauruSI hai| puruSazarIra meM paira se jAnu (ghuTane) taka kA aura zaMku kA pramANa 24-24 aMgula hotA hai| jisa dina kisI bhI vastu kI chAyA vastu ke pramANa ke anusAra hotI hai, vaha dina dakSiNAyana kA prathama dina hotA hai| yuga ke prathama varSa (sUrya-varSa) meM zrAvaNa kRSNA 1 ko zaMku aura jAnu kI chAyA apane hI pramANa ke anusAra 24 aMgula par3atI hai| 12 aMgula kI chAyA ko eka pAda (paira) mAnA gayA hai| ataH zaMku aura jAnu kI 24 aMgula kI chAyA ko do pAda mAnA gayA hai| phalitArtha yaha huA ki puruSa apane dAhine kAna ke sammukha sUryamaNDala ko rakha kara khar3A rahe, phira ASAr3hI pUrNimA ko apane ghuTane taka kI chAyA do pAda pramANa ho, taba eka prahara hotA hai| yoM sarvatra samajha lenA caahie| varSa meM do ayana hote haiM - dakSiNAyana aura uttraaynn| dakSiNAyana zrAvaNa mAsa se prArambha hotA hai aura uttarAyaNa mAgha mAsa se| dakSiNAyana meM chAyA bar3hatI hai aura uttarAyaNa meM kama hotI hai| yantra isa prakAra + + + bh llh + bh llh + w vvva a a w llh + w w + + w pauruSI-chAyA kA pramANa pAdona ( auruSI chAyA kA pramANa mAsa pAda aMgula __ kula vRddhi aMgula 1. ASAr3ha pUrNimA 2- 0 - 2-0 + 2. zrAvaNa pUrNimA 2 2-4 + 2-10 3. bhAdrapada pUrNimA 2 2-8 + 4. Azvina pUrNimA 3-0 + 5. kArtika pUrNimA 6. mRgasira pUrNimA 3-8 + 7. pauSa pUrNimA 4-0 + 4-10 8. mAgha pUrNimA 3-8 + 9. phAlguna pUrNimA 10. caitra pUrNimA 11. vaizAkha pUrNimA 2-8 + 8 - 12. jyeSTha pUrNimA 4 - 2-4 + 6 = 2-10 20. tammeva ya nakkhatte gynncubbhaagsaavsesNmi| verattiyaM pi kAlaM paDilehittA muNI kujjaa|| 1. zaMku:puruSazabdena, syAddehaH puruSasya vaa| niSpanna puruSAt tasmAtpauruSItyapi siddhyti| -kAlalokaprakAza 28/992 2. caturviMzatyaMgulasya zaMkozchAyA ythoditaa| caturviMzatyaMgulasya jAnorapi tathA bhvet||| svapramANaM bhavecchAyA, yadA sarvasya vstunH| tadA syAt pauruSI, yAmyA-mAnasya prathame dine / / -kAlalokaprakAza 28/101,993 bh + w AU llh + bh J + bh 2 + Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 uttarAdhyayanasUtra [20] vahI nakSatra * jaba AkAza ke antima caturtha bhAga A jAtA hai (arthAt rAtri kA antima cauthA prahara A jAtA hai, taba use vairAtrika kAla samajha kara muni svAdhyAya meM pravRtta ho jAe / ) vivecana - rAtri ke cAra bhAga- ( 1 ) pradoSika (rAtri kA mukha bhAga), (2) ardharAtrika, (3) vairAtrika aura (4) prAbhAtika / prAdoSika aura prAbhAtika ina do praharoM meM svAdhyAya kiyA jAtA hai| ardharAtri meM dhyAna aura vairAtrika meM zayanakriyA ( nidrA - grahaNa) / prastuta do gAthAoM ( 18 - 19) meM muni kI rAtri kI dinacaryA kI vidhi batAI gaI hai / dazavaikAlikasUtra meM nirdiSTa -- 'kAlaM kAlaM samAyare ' - 'saba kArya ThIka samaya para kare' muni kI caryA kA pramukha preraNAsUtra hai / 'nakkhatta tammi nahacaubbhAe saMpatte' - jo nakSatra candramA ko rAtri ke anta taka pahu~cAtA hai, vaha jaba AkAza ke caturtha bhAga meM AtA hai, usa samaya prathama pauruSI kA kAlamAna hotA hai| isI prakAra vaha nakSatra jaba samagra kSetra kA avagAhana kara letA hai, taba rAtri ke cAroM prahara bIta jAte haiN| jo nakSatra pUrNimA ko udita hotA hai aura candra ko rAtri ke anta taka pahu~cAtA hai, usI nakSatra ke para mahIne ke nAma rakhe gae haiN| zrAvaNa aura jyeSTha mAsa isake apavAda haiM / 2 vizeSa dinacaryA 21. puvvillaMmi caubbhAe paDilehittANa bhaNDayaM / guruM vandittu sajjhAyaM kujjA dukkhavimokkhaNaM // [21] dina ke prathama prahara ke prathama caturtha bhAga meM pAtra Adi bhANDopakaraNoM kA pratilekhana karake (phira) guru ko vandana kara duHkha se vimukta karane vAlA svAdhyAya kare / 22. porisIe caubbhAe vandittANa tao guruM / apaDikkamittA kAlassa bhAyaNaM paDilehae // [22] pauruSI ke caturtha bhAga meM (arthAt pauna pauruSI vyatIta ho jAne para) guru ko vandanA karake, kala kA pratikramaNa (kAyotsarga) kiye vinA hI bhAjana kA pratilekhana kare / vivecana - vizeSa dinakRtya kA saMketa -sUryodaya ke samaya pauruSI kA prathama caturtha bhAga zeSa rahate bhANDaka kA pratilekhana kre| bhANDaka kA artha kiyA hai-- prAvRvarSAkalpAdi upadhi / arthAt jo upadhi cAturmAsika varSAkAla ke yogya ho / 3 apaDikkamattA kAlassa- 22vIM gAthA meM yaha batAyA gayA hai pauruSI kA caturthabhAga zeSa rahate arthAt pAdona pauruSI ke kAyotsarga kiye binA hI bhAjana (pAtra) - pratilekhanA kare / tAtparya yaha hai sAmAnyatayA pratyeka kArya kI parisamApti para kAyotsarga karane kA vidhAna hai| isalie yahA~ bhI AzaMkA prakaTa kI gaI hai ki svAdhyAya se uparata hone para pratikramaNa (kAyotsarga) karake dUsarA kArya prArambha karanA cAhie; usakA prativAda karate hue prastuta meM kahA gayA hai| :- kAla kA pratikramaNa (kAyotsarga) kiye vinA hI pAtra 1. (ka) oghaniryukti gA. 658 vRtti, patra 205, gA. 662-663 2. (ka) jambUdvIpaprajJapti vakSaskAra 7, sU. 162 3. bRhadvRtti, patra 540 - (kha) dazavaikAlika 5/2/4 (kha) uttarA. (gujarAtI bhAvanagara) 2, patra 210 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsavA~ adhyayana : sAmAcArI pratilekhanA kare / isakA Azaya yaha hai ki caturtha pauruSI meM phira svAdhyAya karanA hai / pratilekhanA kA vidhi-niSedha 23. muhapottiyaM paDilehittA paDilehijja gocchagaM / gocchagalaiyaMgulio vatthAI paDilehae || [23] mukhavastrikA kA pratilekhana kara gocchaga (pramArjanI - pUMjaNI) kA pratilekhana kare / aMguliyoM se gocchaga ko pakar3a kara vastroM kA pratilekhana kare / 24. uDDhaM thiraM aturiyaM puvvaM tA vatthameva paDilehe / to biiyaM papphoDe taiyaM ca puNo pamajjejjA / / [24] (sarvaprathama) Urdhva (ukaDU) Asana se baiThe tathA vastra ko U~cA (arthAt -- tirachA ) aura sthira rakhe aura zIghratA kiye vinA usakA pratilekhana (netra se avalokana) kre| dUsare meM vastra ko dhIre se jhaTakAre aura tIsare meM phira vastra kA pramArjana kare / 25. aNaccAviMya avaliyaM aNANubandhiM amosaliM ceva / chappuramA nava khoDA pANIpANavisohaNaM // 419 [25] pratilekhanA vidhi - ( pratilekhana ke samaya vastra yA zarIra ko ) (1) na nacAe, (2) na mor3e, (3) vastra ko dRSTi se alakSita vibhAga na kare, (4) vastra kA dIvAra Adi se sparza na hone de (5) vastra ke 6 pUrva aura 9 khoTaka kare, (6) koI prANI ho, usakA vizodhana kare / 26. ArabhaDA sammaddA vajjeyavvA ya mosalI taiyA / papphoDaNA cautthI vikkhittA veDyA chaTThA / / 27. pasiDhila-palamba-lolA egAmosA aNegarUvadhuNA / kuNai pamANi pamAyaM saMkie gaNaNovagaM kujjA / / [26-27] (pratilekhana ke 6 doSa isa prakAra haiM -) (1) ArabhaTA (2) sammardA (3) mosalI (4) prasphoTanA (5) vikSiptA (6) vedikA (7) prazithila (8) pralamba (9) lola (10) ekAmarzA (11) aneka rUpa dhUnanA (12) pramANapramAda (13) gaNanopagaNanA doSa / 28. aNUNAirittapaDilehA avivaccAsA taheva ya / paDhamaM payaM patthaM sesANi u appasatthAI // | [28] (prasphoTana aura pramArjana ke pramANa se anyUna, anatirikta tathA aviparIta pratilekhanA hI zuddha hotI hai| ukta tIna vikalpoM ke 8 vikalpa hote haiN| unameM prathama vikalpa (-bheda ) hI zuddha (prazasta) hai, zeSa azuddha (aprazasta ) haiM / 1. apratikramya kAlasya, tatpratikramArthaM kAyotsargamavidhAyaiva, caturthapauruSyAmapi svAdhyAyasya vidhAsyamAnatvAt / --bRhadvRtti, patra 540 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra 29. paDilehaNaM kuNanto mihokahaM kuNai jaNavayakahaM vaa| dei va paccakkhANaM vAei (saMya/paDicchai vaa|| [29] pratilekhana karate samaya jo paraspara vArtAlApa karatA hai, janapada kI kathA karatA hai, athavA pratyAkhyAna karAtA hai, dUsaroM ko vAcanA detA (par3hAtA) hai yA svayaM adhyayana karatA (par3hatA) hai 30. puDhavIAukkAe teuuvaauuvnnssitsaann| paDilehaNApamatto chaNhaM pi virAhao hoi|| [30] vaha pratilekhanA meM pramatta muni pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya; ina SaTakAyika jIvoM kA virAdhaka hotA hai| 31. puDhavI-AukkAe teuu-vaauu-vnnssi-tsaannN| paDilehaNaAutto chaNhaM ArAhao hoi|| [31] pratilekhanA meM upayoga-yukta (apramatta) muni pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya; ina SaTkAyika jIvoM kA ArAdhaka (rakSaka) hotA hai| vivecanapratilekhana : svarUpa, vidhi, doSa evaM pariNAma --pratilekhana jaina muni kI caryA kA mahattvapUrNa aMga hai| isakA dAyarA bahuta vyApaka hai| sAdhu ko kevala vastra, pAtra, rajoharaNa Adi bhaNDopakaraNoM kI hI nahIM, apane nizrita jo bhI makAna, paTTe, caukI, pustakeM, zarIra Adi ho, unakA bhI pratilekhana karanA Avazyaka hai| sAtha hI kSetrapratilekhana arthAt --pariSThApanasthAna (sthaNDila), AvAsasthAna --upAzraya, dharmasthAna Adi svAdhyAya (vicAra) bhUmi, vihArabhUmi Adi kA bhI pratilekhana Avazyaka hai| kAlapratilekhana (svAdhyAyakAla, bhikSAcarIkAla, pratilekhanakAla, nidrAkAla, dhyAnakAla Adi kA bhalIbhAMti vicAra karake pratyeka kArya yathAsamaya karanA) bhI anivArya hai aura bhAvapratilekhana (apane mana meM uThane vAle zubhAzubha bhAvoM kA samprekSaNa karanA) bhI zAstravihita hai| pratilekhana ke sAtha pramArjana kA ghaniSTha sambandha hai| prastuta adhyayana kI pUrva gAthAoM meM kSetrapratilekhana aura kAlapratilekhana ke sambandha meM prakAza DAlA jA cukA hai| dravyapratilekhana ke sandarbha meM pAtra Adi upakaraNoM ke pratilekhana ke viSaya meM bhI kahA jA cukA hai| aba yahAM gAthA 23 se 31 taka mukhyatayA vastrapratilekhana se sambandhita vidhi-niSedha kA nirUpaNa kiyA gayA hai| oghaniyukti ke anusAra vicAra karane para gA. 23 pAtrapratilekhana se sambandhita pratIta hotI hai| prastuta gAthA meM pAtra se sambandhita tIna upakaraNoM (mukhavastrikA, gocchaga aura vastra (paTala-pallA Adi) kA ullekha hai, jabaki oghaniyukti meM pAtra se sambandhita sAta upakaraNoM (pAtraniryoga-pAtraparikara) kA nirdeza hai -(1) pAtra, (2) pAtrabandha (pAtra ko bAMdhane kA vastra), (3) pAtrasthApana (pAtra ko raja Adi se bacAne kA upakaraNa), (4) pAtrakesarikA (pAtra kI mukhavastrikA), (5) paTala (pAtra ko DhAMkane kA pallA), (6) rajastrANa (cUhoM, jIvajantuoM, raja yA varSA ke jala kaNa se bacAva ke lie upakaraNa) aura (7) gocchaga (paTaloM kA pramArjana karane kI Una kI prmaarjnikaa)| pAtra sambandhI ina mukhya tIna upakaraNoM ke pratilekhana kA krama isa prakAra batAyA gayA hai -(1) prathama mukhavastrikA (pAtrakesarikA) kA, (2) tatpazcAt 1. (ka) 'kAlaM paDileDittA .......'-a. 26, gA. 20 (kha) bhAyaNaM paDilehae'-a. 26, gA. 22 (ga) 'vatthAI paDilehae'-a. 26, gA. 23 (gha) 'saMpikkhae appagamappaeNa-dazavai., a. 10 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsavA~ adhyayana : sAmAcArI 421 gocchaga kA aura (3) phira aMguliyoM se gocchaga pakar3a kara paTala Adi pAtra sambandhI vastroM kA pratilekhana krnaa| ___ vastrapratilekhanAvidhi-(1) uDDhaM-ukaDU Asana se baiThakara vastroM ko bhUmi se U~cA rakhate hue pratilekhana karanA, (2) thiraM-vastra ko dRr3hatA se sthira (pakar3e) rakhanA, (3) aturiyaM-upayogazUnya hokara jaldI-jaldI pratilekhanA na karanA, (4) paDilehe -vastra ke tIna bhAga karake use donoM ora se acchI taraha dekhanA, (5) papphor3e-dekhane ke bAda use yatanA se dhIre-dhIre jhar3akAnA cAhie aura (6) pamajijA-jhar3akAne ke bAda vastra Adi para lage hue jIva ko yatanA se pramArjana kara hAtha meM lenA aura ekAnta meM yatanA se paraThanA caahie| prastuta gAthA meM ina 6 ko mukhya tIna aMgoM meM vibhakta kara diyA hai - (1) pratilekhanA-vastroM kA A~khoM se nirIkSaNa karanA, (2) prasphoTanA--(jhar3akAnA) aura (3) pramArjanA (gocchaga se pU~janA)2 apramAda-pratilekhanA-25vIM gAthA meM vastrapratilekhanA meM sAvadhAnI rakhane ke anartita Adi 6 prakAra batalAe gae haiM,unheM sthAnAMgasUtra meM apramAda-pratilekhanA ke prakAra batAe gae haiN| una 6 kA lakSaNa isa prakAra hai -(1) anartita-pratilekhanA karate samaya zarIra aura vastra ko idhara-udhara nacAe nahIM, (2) avalita -pratilekhanA karate samaya vastra kahIM se mur3A huA na ho, pratilekhanA karane vAle ko bhI apane zarIra ko binA mor3e sIdhe baiThanA caahie| athavA pratilekhanA karate samaya vastra yA zarIra ko caMcala nahIM rakhanA caahie| (3) ananubandhI-pratilekhanA karate samaya vastra ko dRSTi se alakSita (ojhala) na kare yA vastra ko ayatanA se na jhaTakAe / (4) amosalI-dhAnyAdi kUTate samaya Upara, nIce aura tirache lagane vAle mUsala kI taraha pratilekhanA karate samaya vastra ko Upara, nIce yA tirache dIvAra Adi se nahIM lagAnA caahie| (5) SaTpurima-navasphoTa kA (6 purimA, 9 khor3A) -pratilekhanA meM 6 purima aura 9 khor3a karane caahie| SaTpurima kA rUr3ha artha hai -vastra ke donoM ora ke tIna-tIna hisse karake unheM (donoM hisso ko) tInatIna bAra khaMkheranA, jhar3akAnA aura nava khor3a kA artha hai -sphoTaka arthAt prmaarjn| vastra ke pratyeka bhAga ke 9 khoTaka karake donoM bhAgoM (18 khoTakoM) ko tIna-tIna bAra puuNjnaa| phira unakA tIna bAra zodhana karanA aura (6) pANi-prANa-vizodhana-vastra Adi para koI jIva dikhAI de to usakA yatanApUrvaka apane hAtha se zodhana karanA caahie| yahA~ 1 dRSTipratilekhana, 6 pUrva (jhaTakAnA) aura 18 bAra khoTaka (pramArjana) karanA, yoM pratilekhanA ke kula 1+6+18-25 prakAra hote haiN| pramAda-pratilekhanA-26vIM gAthA meM ArabhaTA Adi pratilekhanA ke doSa batAe haiM jo sthAnAMgasatra ke anusAra pramAda-pratilekhanA ke prakAra haiM-(1) ArabhaTA-nirdiSTa vidhi se viparIta rIti se yA zIghratA pratilakhenA karanA athavA eka vastra kI pratilekhanA adhUrI chor3akara dUsare vastra kI pratilekhanA meM laga jAnA, (2) sammardA -jisa pratilekhanA meM vastra ke kone mur3e hI rahe, unameM salavaTeM par3I hoM, athavA pratikhyamAna vastrAdi para baiThakara pratilekhanA karanA, (3) mosalI-jaise dhAnya kUTate samaya mUsala Upara, 1. (ka) uttarA. mUlapATha a. 26, gA. 23 (kha) pattaM pattAbaMdho, pAyaTTavaNaM ca paaykesriyaa| paDalAiM rayattANaM ca, gocchao paaynijjogo|| -oghaniyukti, gA.674 2. (ka) uttarA. bRhadvRtti, patra 540-542 (kha) sthAnAMga, sthAna 6/503 3. (ka) uttarA. bRhadvRtti,patra 5.42 (kha) sthAnAMga, sthAna 6/503 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 uttarAdhyayanasUtra nIce aura tirache lagatA hai, usI prakAra vastra ko Upara, nIce yA tirache dIvAra yA anya padArtha se lgaanaa| (4) prasphoTanA-dhUlidhUsarita vastra kI taraha pratilekhyamAna vastra kA jora se jhdd'kaanaa| (5) vikSiptA -pratilekhanA kiye hue vastroM ko binA pratilekhanA kiye hue vastroM meM milA denA, athavA pratilekhanA karate hue vastra ke palle ko idhara-udhara phaiMkate rahanA yA vastra ko itanA adhika U~cA uThA lenA ki bhalIbhAMti pratilekhanA na ho ske| (6) vedikA-pratilekhanA karate samaya donoM ghuTanoM ke Upara, nIce, bIca meM yA pArzva meM yA donoM ghuTanoM ko donoM hAthoM ke bIca meM yA eka jAnu ko donoM hAthoM ke bIca meM rakhanA vedikApratilekhanA hai| isI dRSTi se vedikA-pratilekhanA ke 5 prakAra batAe gae haiM -(1) UrdhvavedikA, (2) adhovedikA, (3) tiryakvedikA, (4) ubhayavedikA aura (5) ekvedikaa| sAta pratilekhanA-avidhi-24vIM gAthA meM ukta pratilekhanAvidhi ko lekara yahA~ sAta prakAra kI pratilekhanA-avidhi batAI hai-(1) prazithila-vastra ko DhIlA pakar3anA, (2) pralamba -vastra ko isa taraha pakar3anA ki usake kone nIce laTakate raheM, (3) lola-pratilekhyamAna vastra kA bhUmi se yA hAtha se saMgharSaNa karanA, (4) ekAmarzA -vastra ko bIca meM se pakar3a kara eka dRSTi meM hI samUce vastra ko dekha jAnA, (5) aneka rUpa dhUnanA -vastra ko aneka bAra (tIna bAra se adhika) jhaTakanA, athavA aneka vastroM ko eka sAtha eka hI bAra meM jhaTakanA, (6) pramANapramAda - prasphoTana aura pramArjana kA jo pramANa (9-9bAra) batAyA hai, usameM pramAda karanA aura (7) gaNanopagaNanA- prasphoTana aura pramArjana ke zAstrokta pramANa meM zaMkA ke kAraNa hAtha kI aMguliyoM kI parvarekhAoM se ginatI krnaa|2 pratilekhanA : zuddha-azuddha-aTThAisavIM gAthA ke anusAra prazasta (zuddha) yA aprazasta (azuddha) pratilekhanA ke 8 vikalpa hote haiM -(1) jo pratilekhanA (prasphoTana-pramArjana ke) pramANa se anyUna, anatirikta (na kama, na adhika) aura aviparIta ho, (2) anyUna, anatirikta ho, para viparIta ho, (3) jo anyUna ho, kintu atirikta ho, aviparIta ho, (4) jo nyUna ho, atirikta ho aura viparIta ho, (5) jo nyUna ho, anatirikta ho, aviparIta ho, (6) jo nyUna ho, anatirikta ho, kintu viparIta ho, (7) jo nyUna ho, atirikta ho, kintu aviparIta ho, (8) jo nyUna ho, atirikta ho aura viparIta bhI ho| isameM prathama vikalpa zuddha (prazasta) hai aura zeSa 7 vikalpa azuddha (aprazasta) haiN| pratilekhanA meM pramatta aura apramatta : pariNAma -gA. 29-30 meM pratilekhanA-pramatta ke lakSaNa aura use SaTkAya-virAdhaka tathA 31vIM gAthA meM pratilekhanA-apramatta ke lakSaNa evaM use SaTkAya kA ArAdhaka kahA hai| tRtIya pauruSI kA kAryakrama : bhikSAcaryA 32. taiyAe porisIe bhattaM pANaM gvese| ___ chaNhaM annayarAgammi kAraNami smutttthie|| 1. (ka) sthAnAMga, sthAna 6/503 (kha) uttarA. bRhadvRtti, patra 542 (ga) uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhAga 2, patra 212 / 2. (ka) uttarA. bRhadvRtti, patra 542 (kha) uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 213 3. uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 213 4. uttarA. (gu. bhASAntara,) bhA. 2, patra 213 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsavA~ adhyayana : sAmAcArI 423 [32] chaha kAraNoM meM se kisI eka kAraNa ke upasthita hone para tRtIya pauruSI (tIsare pahara) meM bhakta-pAna kI gaveSaNA kare / 33. veyaNa - veyAvacce iriyaTThAe ya saMjamaTThAe / taha pANavattiyAe chaTTaM puNa dhammacintAe / / [33] (kSudhA-) vedanA (kI zAnti) ke lie, vaiyAvRtya ke lie, IryA (samiti ke pAlana) ke lie, saMyama ke lie tathA prANa dhAraNa (rakSaNa) karane ke lie aura chaThe dharmacintana (-rUpa kAraNa) ke lie bhakta - pAna kI gaveSaNA kare / 34. niggantho dhiimanto nigganthI vi na karejja chahiM ceva / ThANehiM u imehiM aNaikkamaNA ya se hoi / / [34] dhRtimAn (dhairyasampanna ) nirgrantha aura nirgranthI ( sAdhvI ) ina chaha kAraNoM se bhaktapAna kI gaveSaNA na kare jisase saMyama kA atikramaNa na ho / 35. AyaMke uvasagge titikkhayA bambhaceraguttIsu / pANidayA tavaheuM sarIra - voccheyaNaTThAe / / [35] AtaMka (roga) hone para, upasarga Ane para, titikSA ke lie, brahmacarya kI guptiyoM kI rakSA ke lie prANiyoM kI dayA ke lie, tapa ke lie tathA zarIra-viccheda (vyutsarga) ke lie muni bhakta - pAna kI gaveSaNA na kare / 36. avasesaM bhaNDagaM gijjhA cakkhusA paDilehae / paramaddhajoyaNAo vihAraM viharae muNI || [36] samasta upakaraNoM kA A~khoM se pratilekhana kare aura unako lekara (Avazyaka ho to) muni utkRSTa (adhika se adhika) Adhe yojana (do kosa) kSetra (vihAra) taka vicaraNa kare (arthAt bhakta - pAna kI gaveSaNA ke lie paryaTana kare) / vivecana -- bhaktapAna kI gaveSaNA ke kAraNa-- sthAnAMgasUtra aura mUlAcAra meM bhI chaha kAraNoM se AhAra karane kA vidhAna hai, jo ki bhakta - pAna - gaveSaNA kA phalitArtha hai / mUlAcAra meM 'iriyaTThAe' ke badale 'kiriyaTThAe' pATha hai / vahA~ usakA artha kiyA gayA hai - SaD Avazyaka Adi kriyAoM kA pAlana karane ke lie| chaha kAraNoM kI mImAMsA karate hue oghaniryukti meM kahA gayA ki prathama kAraNa isalie batAyA hai ki kSudhA ke samAna koI zarIravedanA nahIM hai, kyoMki kSudhA se pIr3ita vyakti vaiyAvRtya nahIM kara sakatA, kSudhApIr3ita vyakti A~khoM ke Age aMdherA A jAne ke kAraNa IryA kA zodhana nahIM kara sakatA, AhArAdi grahaNa kiye binA kaccha aura mahAkaccha Adi kI taraha vaha prekSA Adi saMyamoM kA pAlana nahIM kara sakatA / AhAra kiye binA usakI zakti kSINa ho jAtI hai| isase vaha guNana (cintana) aura anuprekSaNa karane meM azakta ho jAtA hai| prANavRtti arthAt prANarakSaNa (jIvanadhAraNa ) ke lie AhAra grahaNa karanA Avazyaka hai| prANa kA tyAga tabhI kiyA jAnA yukta hai, jaba AyuSya pUrNa hone kA koI kAraNa upasthita ho, anyathA AtmahatyA kA doSa Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 uttarAdhyayanasUtra lagatA hai| isalie jIvanadhAraNa ke lie AhAra karanA Avazyaka hai| chaThA kAraNa dharmacintA hai| isakA tAtparya yaha hai ki kSudhAdi se durbala hue vyakti ko durdhyAna honA sambhava hai, usase dharmaghyAna nahIM ho sktaa| bhaktapAna-gaveSaNA-niSedha ke 6 kAraNa-(1) AtaMka-jvara Adi roga hone para, (2) upasarga Ane para arthAt-deva, manuSya athavA tiryaJca sambandhI upasarga AyA ho taba athavA vratabhaMga karane ke lie svajanAdi ke dvArA kiye gaye upasarga ke samaya, (3) brahmacarya kI guptiyoM kI rakSA ke lie, arthAt AhAra karane se mana meM vikAra utpanna hotA ho to AhAra kA tyAga kiye vinA brahmacarya-pAlana nahIM ho sakatA, (4) prANiyoM kI dayA ke lie arthAt varSA Adi RtuoM meM apkAya Adi ke jIvoM kI rakSA ke lie AhAratyAga karanA Avazyaka hai, (5) upavAsa Adi tapasyA ke samaya AhAratyAga Avazyaka hai, (6) zarIra kA vyutsarga karane hetu-AyuSya kI samApti para zarIra kA tyAga karane hetu ucita samaya para anazana karate smy| ina 6 kAraNoM se AhAra nahIM karanA caahie| arthAt 6 kAraNoM se bhakta-pAna kI gaveSaNA nahIM karanI caahie|2 ___vihAraM viharae--vyavahArabhASya kI vRtti meM 'vihArabhUmi' kA artha kiyA gayA hai--'bhikSA-bhUmi' isIlie prastuta prasaMga meM 'vihAraM viharae' kA artha kiyA gayA hai- bhikSA ke nimitta paryaTana kre| bRhadvRtti meM vihAra kA artha-pradeza (kSetra) kiyA hai, kyoMki usakA sambandha arddhayojana ( do kosa) taka AhArapAnI kI gaveSaNA ke lie paryaTana ke sAtha jor3A gayA hai| bhikSAbhUmi meM jAte samaya sopakaraNa jAe yA nirupakaraNa ? -oghaniyukti meM isa sambandha meM yaha mata vyakta kiyA gayA hai ki muni sabhI upakaraNoM ko sAtha meM lekara bhikSA-gaveSaNA kare, yaha utsargavidhi hai| yadi vaha sabhI upakaraNoM ko sAtha le jAne meM asamartha ho to AcArabhaNDaka ko sAtha lekara jAe, yaha apavAdavidhi hai| AcArabhaNDaka meM ninokta 6 upakaraNa Ate haiM-(1) pAtra, (2) paTala (pallA), (3) rajoharaNa, (4) daNDaka, (5) kalpadvaya arthAt eka UnI aura eka sUtI cAdara aura (6) mAtraka (pezAba Adi ke lie bhaajn)| zAntyAcArya ne 'avazeSa' kA artha samasta pAtraniryoga (pAtra se sambandhita samasta -(upakaraNa) kiyA hai| vikalpa rUpa se samasta bhANDaka-upakaraNa artha kiyA hai| 1. (ka) sthAnAMga. vRtti 6/500 (kha) bRhavRtti patra 543 (ga) veyaNaveyAvacce kirayAThANe ya saMjamaTThAe / tavapANadhammaciMtA kujjA evehiM aahaarN||- mUlAcAra 6/60 vRtti (gha) natthiM chuhAe sarisayA, veyaNa bhaMjeja tpp-smnntttthaa| chAo veyAvaccaM na tarai kAuM ao bhuNje|| iriyaM navi sohei pehAIyaM ca saMjamaM kaauN|| thAmo vA parihAyai, guNaNuppehAyasu ya astto|| - oghaniyukti bhASya, gAthA 290-291 (Ga) uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 215 2. (ka) sthAnAMga. sthAna 6/500 vRtti (kha) oghaniyuktibhASya, gAthA 293-294 (ga) uttarA. (gujarAtI bhASAntara, bhAvanagara) bhA. 2, patra 215 3. (ka) yatra ca mahatI vihArabhUmirbhikSAnimittaM paribhramaNabhUmiH ......... -vyavahArabhASya 4/40 vRtti (kha) viharatyasmin pradeza iti vihaarstm| -bRhavRtti, patra 544 4. (ka) oghaniyuktibhASya gAthA 227, vRttisahita (kha) bRhavRtti, patra 544 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 chabbIsavA~ adhyayana : sAmAcArI caturtha pauruSI kA kAryakrama 37. cautthIe porisIe nikkhivittANa bhaaynnN| sajjhAyaM tao kujjA svvbhaavvibhaavnnN|| _[37] caturtha pauruSI (prahara) meM pratilekhanA karake sabhI pAtroM ko (bAMdha kara) rakha de| tadanantara (jIvAdi) samasta bhAvoM kA prakAzaka (abhivyakta karane vAlA) svAdhyAya kre| 38. porisIe caubbhAe vandittANa tao guruuN| paDikkamittA kAlassa sejaMtu pddilehe|| [38] pauruSI ke caturtha bhAga meM guru ko vandanA karake phira kAla kA pratikramaNa (kAyotsarga) kara zayyA kA pratilekhana kre| 39. pAsavaNuccArabhUmiM ca paDilehijja jayaM jii| kAussaggaM tao kujjA svvdukkhvimokkhnnN|| [39] yatanA meM prayatnazIla muni phira prasravaNa (bhUmi) aura uccArabhUmi kA pratilekhana kare, usake bAda sarvaduHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kre| vivacane-caturtha prahara kI caryA kA krama prastuta tIna gAthAoM (37 se 39 taka) meM caturtha prahara kI caryA kA krama isa prakAra batAyA gayA hai -(1) pratilekhanA, (2) pAtra bAMdhakara rakhanA, (3) svAdhyAya, (4) guruvandana-kAla kA kAyotsarga karake zayyApratilekhana, (5) uccAraNa-prasravaNa bhUmi-pratilekhana aura anta meM (6) kaayotsrg| daivasika pratikramaNa 40. desiyaM ca aIcAraM cintija annupuvvso| nANe ya daMsaNe ceva carittammi taheva y|| [40] jJAna, darzana aura cAritra se sambandhita divasa sambandhI aticAroM kA anukrama se cintana kre| 41. pAriyakAussaggo vandittANa tao guruN| desiyaM tu aIyAraM Aloeja jhkkmN|| [41] kAyotsarga ko pUrNa (pArita) karake guru ko vandanA kre| tadanantara kramazaH divasa-sambandhI aticAroM kI AlocanA kre| 42. paDikkamittu nissallo vandittANa tao guruN| kAussaggaM tao kujjA svvdukkhvimokkhnnN|| ___[42] (isa prakAra) pratikramaNa karake niHzalya hokara guru ko vandanA kre| tatpazcAt sarvaduHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kre| 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara, bhAvanagara) bhA. 2, patra 216 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 uttarAdhyayanasUtra 43. pAriyakAussaggo vandittANa tao guruuN| thuimaMgalaM ca kAUNa kAlaM sNpddilehe| [43] kAyotsarga pUrA (pArita) karake guru ko vandanA kre| phira stuti-maMgala (siddhastava) karake kAla kA samyak pratilekhana kre| vivecana-daivasika pratikramaNa kA krama-39vIM gAthA ke anta meM dUsarI paMkti meM jo kAyotsarga kA vidhAna kiyA gayA thA, vaha isI pratikramaNa se sambandhita hai, jo 40vIM gAthA se prArambha hotA hai| arthAt -pratikramaNa prArambha karane se pUrva sarvaduHkhanAzaka kAyotsarga kare, usameM (40vIM gAthA ke anusAra) jJAna, darzana aura cAritra se sambandhita dina bhara meM jo bhI aticAra lage hoM, unakA kramazaH cintana kre| __ jJAna ke 14 aticAra -vyAviddha, vyatyAneDita, hInAkSara, atyakSara, padahIna, vinayahIna, yogahIna, ghoSahIna, suSThadatta, duSThupratIcchita, akAla meM svAdhyAya kiyA, kAla meM svAdhyAya na kiyA, ye 14 jJAna meM lagane vAle aticAra (doSa) haiN| darzana ke 5 aticAra -zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, parapASaNDiprazaMsA aura parapASaNDisaMstava, ye darzana (samyagdarzana) ke 5 aticAra haiN| cAritra ke aticAra -5 mahAvrata, 5 samiti, 3 gupti tathA anyavihita karttavyoM meM jo bhI aticAra haiM, ve cAritritaka aticAra haiN| isameM zayanasambandhI, bhikSAcarIsambandhI pratilekhanasambandhI tathA svAdhyAyasambandhI tathA gamanAgamanasambandhI (airyApathika) pratikramaNa bhI A jAtA hai| yoM aticAroM kA cintana, phira kAyotsarga karake guru ko dvAdazAvata vandana, tadanantara divasa sambandha cintita aticAroM kI guru ke samakSa AlocanA kare--isameM guru ke samakSa doSoM kA prakaTIkaraNa, nindanA (pazcAttApa), garhaNA, kSamApanA, prAyazcitta ityAdi pratikramaNa ke saba aMgoM kA samAveza ho jAtA hai| isa prakAra pratikramaNa karake niHzalya, zuddha hokara guruvandanA karake phira kAyotsarga kare, tatpazcAt punaH guruvandana karake siddhastava (caturviMzatistava) rUpa statimaMgala karake 'namotthaNaM' bola kara prAdoSika kAla kI pratilekhanA kre| yaha huA samagra daivasika pratikramaNa kA sAMgopAMga krm| rAtrika caryA aura pratikramaNa 44. paDhama porisiM sajjhAyaM bIyaM jhANaM jhiyaayii| taiyAe niddamokkhaM tu sajjhAyaM tu cutthie| [44] (rAtri ke) prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nIMda aura cauthe meM punaH svAdhyAya kre| ___45. porisIe cautthIe kAlaM tu pddilehiyaa| sajjhAyaM tao kujA abohento asNje|| [45] cauthe prahara meM kAla kA pratilekhana kara asaMyata vyaktiyoM ko na jagAtA huA svAdhyAya kre| 1. uttarAdhyayana (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 217-218 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsavA~ adhyayana : sAmAcArI 46. porisIe caubbhAe vandiUNa tao guruM / paDikkamittu kAlassa kAlaM tu paDilehae / / [46] caturtha pauruSI ke cauthe bhAga meM guru ko vandanA kara kAla kA pratikramaNa karake kAla kA pratilekhana kare / 47. Agae kAyavorasage savvadukkhavimokkhaNe / kAussaggaM tao kujA savvadukkhavimokkhaNaM // [47] phira saba duHkhoM se mukta karane vAle kAyotsarga kA samaya hone para sarvaduHkha-vimukta karane vAlA kAyotsarga kare / 48. rAiyaM ca aIyAraM cintijja aNupuvvaso / nANaMmi daMsaNaMmI carittaMmi tavaMmi ya / / [50 ] tatpazcAt vAlA kAyotsarga kare / 427 [48] (isake pazcAt) jJAna, darzana aura cAritra tathA tapa meM lage hue rAtri - sambandhI aticAroM kA anukrama se cintana kre| 49. pAriyakAussaggo vandittANa tao guruM / iyaM tu aIyAraM Aloejja jahakkamaM // [49] kAyotsarga ko pUrNa karake guru ko vandanA kare, phira anukrama se rAtri-sambandhI (kAyotsarga meM cintita) aticAroM kI (guru ke samakSa ) AlocanA kare / 50. paDikkamittu nissallo vandittANa tao guruM / kAussagaM tao kujjA savvadukkhavimokkhaNaM // pratikramaNa kara niHzalya hokara guruvandanA kare, phira saba duHkhoM se mukta karane 51. kiM tavaM paDivajjAmi evaM tattha vicintae / kAussaggaM tu pArittA vandaI ya tao guruM / / * [ 51] kAyotsarga meM aisA cintana kare ki maiM (Aja) kisa tapa ko svIkAra karUM? kAyotsarga ko samApta (pArita kara guru ko vandanA kare / 52. pAriyakAussaggo vandittANa tao guruM / tavaM saMpaDivajjettA karejja siddhANa saMthavaM / / [52] kAyotsarga pUrNa hote hI guruvandana karake yathocita tapa ko svIkAra karake siddhoM kI stuti kare / vivecana -- kAyotsarga, svAdhyAya aura pratikramaNa - rAtri ke cAra prahara meM niyata kAryakrama kA punaH 44 vIM gAthA dvArA ullekha karake caturtha prahara ke vairAtrika kAla kA pratilekhana kara svAdhyAyakAla ko Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 uttarAdhyayanasUtra bhalIbhAMti samajha kara asaMyamI (gRhastha) ko nahIM jagAtA huA maunapUrvaka svAdhyAya kre| phira caturtha prahara kA cauthA bhAga zeSa rahane para guruvandana karake vairAtrika kAla (ke kAryakrama) kA pratikramaNa kare aura prAbhAtika kAla kA pratilekhana kare (arthAt kAla grahaNa kre)| yahA~ madhyama krama kI apekSA se tIna kAla grahaNa kiye haiM, anyathA utsargamArga meM jaghanya tIna aura utkRSTa cAra kAloM ke grahaNa kA vidhAna hai, apavAdamArga meM jaghanya eka aura utkRSTa do kAloM ke grahaNa kA vidhAna hai| tadanantara punaH (prAbhAtika) kAyotsarga kA kAla prApta hone para sarvaduHkha-vimocaka kAyotsarga kre| prastuta meM tIna kAyotsarga (rAtripratikramaNa sambandhI) vihita haiN| prathama kAyotsarga meM ratnatraya meM lage aticAroM kA cintana, phira unakI AlocanA tathA tIsare kAyotsarga meM tapazcaraNa kA vicAra kre| kAyotsarga ke 'savvadukkhavimokkhaNaM' vizeSaNa kA abhiprAya yaha hai ki kAyotsarga mahAn nirjarA kA (jJAna-darzana-cAritra-tapa evaM vIrya kI aura paramparA se AtmA kI zuddhi kA) kAraNa hai| isalie ise punaH punaH karane kA vidhAna hai| zuddha cintana ke lie ekAgratA jarUrI hai aura kAyotsarga meM ekAgratA A jAtI hai, zarIra aura zarIra se sambandhita samasta sajIva-nirjIva padArthoM kA vyutsarga karane ke bAda ekamAtra AtmA hI sAdhaka ke samakSa rahatI hai, isalie AtmalakSI cintana isase ho jAtA hai| kAyotsarga ke pazcAt pratyAkhyAna Avazyaka AtA hai| isa dRSTi se yahA~ tapa ko svIkAra karane ke cintana kA ullekha hai| cintana meM adhika se adhika 6 mAsa se lekara nIce utarate-utarate anta meM naukArasI tapa taka ko svIkAra karane kA kAyotsarga meM cintana kare aura jo bhI saMkalpa huA ho, tadanusAra gurudeva se usa tapa ko grahaNa kre| upasaMhAra 53. esA sAmAyArI samAseNa viyaahiyaa| jaM carittA bahU jIvA tiNNA sNsaarsaagrN|| -ti bemi| [53] saMkSepa meM, yaha (sAdhu-) sAmAcArI kahI hai, jisakA AcaraNa karake bahuta-se jIva saMsArasamudra ko pAra kara gae haiN| -aisA maiM kahatA huuN| ||saamaacaarii : chavvIsavA~ adhyayana smaapt|| 000 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 217-218 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAIsavA~ adhyayana khalaMkIya adhyayana-sAra prastuta sattAIsaveM adhyayana kA nAma hai- khalaMkIya (khluNkijj)| khaluMka kA artha hai- duSTa bail| usakI uddaNDa evaM avinIta ziSya se upamA dI gaI aura aise ziSya kI durvinItatA kA citraNa kiyA gayA hai| anuzAsana aura vinaya ye do ratnatraya kI grahaNazikSA aura AsevanAzikSA ke mahattvapUrNa aMga haiN| inake binA sAdhaka jJAnAdi meM khokhalA raha jAtA hai, usake caritra kI nIMva sudRr3ha nahIM hotii| Age cala kara anuzAsanavihIna evaM durvinIta ziSya yA to ucchRkhala evaM svacchanda ho jAtA hai, athavA vaha saMyama se hI bhraSTa ho jAtA hai| anuzAsanahIna durvinIta ziSya bhI khaluMka (duSTa baila) kI taraha saMgha rUpI zakaTa aura usake svAmI saMghAcArya kI hAni karatA hai| thor3I-sI pratikUlatA yA preraNA kA tApa Ate hI saMtrasta ho jAtA hai| jue aura cAbuka kI taraha yaha mahAvrata-bhAra aura aMkuza ko bhaMga kara DAlatA hai aura vipathagAmI ho jAtA hai| avinIta ziSya khaluMka-sA duSTa, daMzamazaka ke samAna kaSTadAyaka, jauMka kI taraha guru ke doSa grahaNa karane vAlA, vRzcika kI taraha vacana-kaMTakoM se bIMdhane vAlA, asahiSNu, AlasI aura gurukathana na mAnane vAlA hotA hai| vaha guru kA pratyanIka, caritra meM doSa lagAne vAlA, asamAdhi utpanna karane vAlA aura kalahakArI hotA hai| vaha cugalakhora, dUsaroM ko satAne vAlA, marma prakaTa karane vAlA, dUsaroM kA tiraskAra karane vAlA, zramaNadharma ke pAlana meM khinna aura mAyAvI hotA hai| gAryAcArya sthavira, gaNadhara aura zAstravizArada tathA guNoM se sampanna the| ve samAdhistha rahanA cAhate the| kintu unake sabhI ziSya uddaNDa, ucchRkhala, avinIta evaM AlasI ho ge| lambe samaya taka to unhoMne sahana kiyaa| kintu anta meM unako sudhArane kA koI upAya na dekha kara eka dina ve AtmabhAva se prerita ho kara ziSyavarga ko chor3a akele hI cala die| AtmArthI muni ke lie yahI kartavya hai ki samAdhi aura sAdhanA samUha se bhaMga hotI ho yA koI nipuNa yA guNa meM adhika yA sama sahAyaka na mile to apane saMyama kI rakSA karatA huA ekAkI raha kara sAdhanA kre| apane jIvana meM pApavAsanA, viSamatA, Asakti na Ane de| Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAvIsaimaM ajjhayaNaM : khaluMkijjaM sattAIsavA~ adhyayana : khaluMkIya gArya muni kA paricaya 1. there gaNahare gagge muNI Asi visArae / AiNNe gaNibhavammi samAhiM paDiMsadhae / __ [1] gargagotrotpanna gArgya muni sthavira, gaNadhara aura (sarvazAstra) vizArada the, (AcArya ke) guNoM se vyApta (yukta) the, gaNibhAva meM sthita the, (tathA) samAdhi meM (svayaM ko) jor3ane (pratisandhAna karane) vAle the| vivecana sthavira Adi zabdoM ke vizeSArtha sthavira-dharma meM sthira karane vAlA, vRddh| gaNadharagaNa arthAt gaccha ko dhAraNa karane vAlA gnnii| muni jo sarvasAvadhaviramaNa kA manana (saMkalpa yA pratijJA) karatA hai| vishaard-srvshaastr-nipunn| AiNNe-AkIrNa-vyApta yA yukt| gaNibhAvammi-gaNibhAva meM-AcAryapada meM, Asi-sthita the| ____samAhiM paDisaMdhae-- (1) vaha (gAryAcArya) samAdhi kA pratisaMdhAna karate the| arthAt kuziSyoM ke dvArA jJAna-darzana-cAritra rUpa bhAva-samAdhi yA citta-samAdhi ko tor3ane yA bhaMga karane para bhI ve punaH jor3a lete the arthAt apane citta ko samAdhi meM lagA lete the| (2) athavA bRhavRttikAra ke anusAra karmodaya se naSTa huI avinIta ziSyoM kI samAdhi kA punaH pratisaMdhAna kara lete (jor3a lete) the| vinIta vRSabhavat vinIta ziSyoM se guru ko samAdhi 2 vahaNe vahamANassa kantAraM aivttii| ___ joe vahamANassa saMsAro aivttii| __ [2] (gAr3I Adi) vAhana meM jor3e hue vinIta vRSabha Adi ko hAMkate hue puruSa kA araNya (jaise) sukhapUrvaka pAra ho jAtA hai, usI taraha yoga (- saMyamavyApAra) meM (jor3e hue suziSyoM ko) pravRtta karate hue (AcAryAdi kA) saMsAra bhI sukhapUrvaka pAra ho jAtA hai| vivecana--prastuta gAthA kI do vyAkhyAe~-(1) eka vyAkhyA Upara dI gaI hai, (2) dUsarI vyAkhyA isa prakAra hai- zakaTAdi vAhana ko ThIka taraha se vahana karane vAlA baila jaise kAntAra-jaMgala ko sukhapUrvaka pAra karatA hai, usI taraha yoga (saMyama) meM saMlagna muni saMsAra ko pAra kara jAtA hai| Azaya yaha hai ziSyoM ke vinItabhAva ko dekha kara guru svayaM samAdhimAn ho jAtA hai| ziSya bhI vinItabhAva se svayaM saMsAra ko pAra 1. (ka) uttarA. vRtti, abhi. rA. koSa bhA. 3, pR.725 (kha) uttarA. (guja. bhASAntara) bhA. 2, patra 219 2 (ka) uttarA. vRtti, abhidhAna rA. ko. bhA. 3, pR.725 : kuziSyaiH troTitaM jJAnadarzanacAritrANAM samAdhiM prtirundhte| (kha) karmodayAt truTitamapi (samAdhi) saMghadrayati, tathAvidhaziSyANAmiti gmyte| -bahatti , patra 550 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAIsavA~ adhyayana : khaluMkIya kara jAte haiM / isa prakAra vinIta ziSya evaM sadAcArya kA yogasambandha saMsAra kA ucchedakara hotA hai / avinIta ziSyoM ko duSTa vRSabhoM ke vividharUpoM se upamita 3 khaluMke jo u jor3a vihammANo kilissaI / asamAhiM ca veei tottao ya se bhajjaI || [3] jo khaluMka (duSTa- avinIta) bailoM ke vAhana meM jotatA hai, vaha (vyakti) unheM mAratA huA kleza pAtA ( thaka jAtA hai; asamAdhi kA anubhava karatA hai aura ( anta meM) usa ( hAMkane vAle vyakti) kA cAbuka bhI TUTa jAtA hai| 4 eDasa pucchaMmi egaM vindhai'bhikkhaNaM / ego bhaMjai samilaM ego uppahapaTTio / / 5 [4] (vaha kSubdha vAhaka) kisI (eka) kI pUMcha kATa detA hai, to kisI (eka) ko bAra- bAra bIMdhatA hai aura una bailoM meM se koI eka jue kI kIla (samilA) ko tor3a detA hai, to dUsarA unmArga para cala par3atA hai| 431 ego paDar3a pAseNaM nivesa nivajjaI / ukku upphiDaI saDhe bAlagavI vae // [4] koI (duSTa baila) mArga ke eka ora ( dAyeM yA bAe~ pArzva meM) gira par3atA hai, koI baiTha jAtA hai, koI lambA leTa jAtA hai, koI kUdatA hai, koI uchalatA ( yA chalAMga mAratA ) hai, koI zaTha ( dhUrtta baila) taruNa gAya kI ora bhAga jAtA hai / 6 mAI muddheNa paDaI kuddhe gacchai paDippahaM / mayalakkheNa ciTThaI vegeNa ya pahAvaI / / [6] koI kapaTI (mAyI) baila sira ko niDhAla banA kara (bhUmi para gira par3atA hai, koI krodhita ho kara pratipatha (-- utpatha yA ulaTe mArga) para cala par3atA hai, koI mRtakavat ho kara par3A rahatA hai, to koI vega se daur3ane lagatA hai / 7 chinnAle chindaI selliM duddanto bhaMjae jugaM / seviya sussuyAittA ujjahittA palAyae / / [7] koI chinAla (duSTa jAti kA ) baila rAsa ko tor3a DAlatA hai, koI durdAnta ho kara jue ko tor3a detA hai aura vahI uddhata baila sUM-sUM AvAja karake ( vAhana aura svAmI) ko chor3a kara bhAga jAtA hai| 1. (ka) uttarA (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 219 (kha) uttarA (anuvAda TippaNa) sAdhvI candanA, pR. 282 ***** (ga) yoge saMyamavyApAre (vinIta) ziSyAn vAhayataH AcAryasya saMsAra: ativartate, ziSyANAM vinItattvaM dRSTvA svayaM samAdhimAn jAyate / ziSyAstu vinItatvena svayaM saMsAramullaMghyante evaM, evamubhayorvinItaziSyasadAcAryayoryogaHsambandhaH saMsAracchedakara iti bhAvaH / " - uttarA vRtti. a. bhA. rA. ko. pR. 925 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 [8] ayogya baila vAhana meM jotane para jaise vAhana ko tor3ane vAle hote haiM, vaise hI dhairya meM durbala ziSyoM ko dharmayAna meM jotane para ve bhI use tor3a dete haiN| vivecana -- khaluMka : aneka arthoM meM (1) khaluMka kA saMskRtarUpa anumAnataH 'khalokSa' ho to usakA artha duSTa baila, (2) niyuktikAra ke anusAra jue ko tor3akara utpatha para bhAgane vAlA baila, athavA (3) vakra yA kuTila, jise ki jhukAyA-sudhArA nahIM jA sakatA, (4) khaluMka zabda manuSya yA pazu kA vizeSaNa ho, taba usakA artha hai - duSTa yA avinIta manuSya athavA pazu / ' 8 egaM Dasai pucchaMmi : do vyAkhyAe~ - (1) isakA sambandha kruddha zakaTavAhaka (sArathi) se ho to hI artha hai jo Upara diyA gayA hai, kintu (2) prakaraNasaMgata artha duSTa baila se sambandhita pratIta hotA hai / 2 khulaMkA jArisA jojA dussIsA vi hu tArisA / joiyA dhammajANammi bhajjanti dhiidubbalA || saDhe bAlagavI vae : do vyAkhyAe~ -- koI zaTha ho jAtA hai, arthAt dhUrtatA apanA letA hai aura koI duSTa baila javAna gAya ke pIche daur3atA hai, (2) koI zaTha (dhUrta) vyAlagava -- duSTa baila bhAga jAtA hai / 3 1. 'ujjUhittA' yA 'ujjAhittA' palAyae - (1) vAhana aura svAmI ko unmArga meM chor3a kara bhAga jAtA hai / (2) apane svAmI aura zakaTa ko unmArga meM lAkara kisI viSama pradeza meM gAr3I ko tor3a kara svayaM bhAga jAtA hai| 2 dhammajANaMmi -- muktinagara meM pahu~cane vAle dharmayAna (saMyama-ratha) meM jote hue (prerita) ve dhRtidurbala (saMyama meM du:sthira) kuziSya use hI tor3a dete haiM, arthAt - saMyamakriyAnuSThAna meM skhalita ho jAte haiN| 4 AcArya gArgya kA cintana 9 3 uttarAdhyayanasUtra 4 5 iDDhIgAravie ege ege'ttha rasagArave / sAyAgAravie ege ege sucirakohaNe // [9] (gArgyAcArya -- ) (merA) koI (ziSya) Rddhi (aizvarya) kA gaurava (aMhakAra) karatA hai, inameM (ka) 'khaluMkAn-galivRSabhAn / '- sukhabodhA, patra 316 (kha) avadAlI uttasao, juttajuMga bhaMja, tottabhaMjo ya / uppaha-vippahagAmI ee khaluMkA bhave goNA // 24 // . taM davvesu khaluMkaM vakkakuDila ceTThamAiddhaM // 25 // je kira gurupaDiNIyA, sabalA asamAhikAragA pAvA / kalahakaraNassabhAvA jiNavayaNe te kira khluNkaa|| 28 // pisuNA parovayAvI bhinnarahassA paraM paribhavaMti / nivveyaNijjA saDhA, jiNavayaNe se kira khaluMkA // 29 // - uttarA . niryukti. -- (ka) bRhadvRtti, patra 551 (kha) The Sacred Books of the East Vol. XLV Uttara. P. 150 DaoN. jaikobI (ka) bAlagavI vatti - bAlagavIM - avRddhAM gAm, (kha) yadi vA ArSatvAt ..... vyAlagavo- duSTabalIvardaH / - bRhadvRtti, patra 551 (ka) utprAbalyena (jUhittA iti) svasvAminaM zakaTaM unmArge lAtvA kutracid viSamapradeze bhaGktvA svayaM palAyate / (kha) uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 220 uttarA vRtti, abhidhAna rA. koSa bhA. 3, pR. 726 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAIsavA~ adhyayana : khalukIya 433 se koI rasa kA gaurava karatA hai, koI sAtA (-sukha) kA gaurava karatA hai, to koI ziSya cirakAla taka krodhayukta rahatA hai| 10 bhikkhalasie ege ege omANabhIrUe thddhe| ___egaM ca aNusAsammI heUhiM kAraNehi y|| [10] koI bhikSAcarI karane meM AlasI hai, to koI apamAna se DaratA hai tathA koI ziSya stabdha (ahaMkArI) hai, kisI ko maiM hetuoM aura kAraNa se anuzAsita karatA (zikSA detA) hU~, (phira bhI vaha samajhatA nhiiN|) 11 so vi antarabhAsillo dosameva pkuvvii| AyariyANaM taM vayaNaM paDikUlei abhikkhnnN|| [11] itane para bhI vaha bIca meM bolane lagatA hai, (guru ke vacana meM) doSa nikAlane lagatA hai, AcAryoM ke usa (zikSAprada) vacana ke pratikUla bAra-bAra AcaraNa karatA hai| 12 na sA mamaM viyANAi na vi sA majjha daahiii| niggayA hohiI manne sAhU ano'ttha vccu|| [22] (kisI ke yahA~ se bhikSA lAne ke lie kahatA hU~, to koI ziSya uttara detA hai- ) vaha (zrAvikA) mujhe nahIM jAnatI (pahacAnatI), ataH vaha mujhe degI bhI nhiiN| (athavA kahatA hai- ) maiM samajhatA hU~, vaha ghara se bAhara calI gaI hogii| athavA- isake lie koI dUsarA sAdhu jaae| 13 pesiyA paliuMcanti te pariyanti smnto| rAyaveDhei va mannantA karenti bhiuDiM muhe|| [13] (kisI prayojanavizeSa se) bhejane para, (binA kArya kiye) vApasa lauTa Ate haiM, (athavA apalApa karate haiM), yoM ve idhara-udhara cAroM ora bhaTakate rahate haiN| kintu guru kI AjJA kA rAjA ke dvArA lI jAne vAlI veTha (begAra) kI taraha mAna kara mukha para bhRkuTi car3hA lete haiN| 14 vAiyA saMgahiyA ceva bhattapANe ya posiyaa| jAyapakkhA jahA haMsA pakkamanti disodisiN|| _[14] jaise paMkha jAne para haMsa vibhinna dizAoM meM ur3a jAte haiM, vaise hI zikSita evaM dIkSita kiye hue, pAsa meM rakhe hue tathA bhakta-pAna se poSita kiye hue kuziSya bhI (guru ko chor3akara) anyatra (vibhinna dizAoM meM) cale jAte haiN| 15 aha sArahI vicintei khaluMkehiM smaago| kiM majjha duTThasIsehiM appA me avsiiyii|| [15] aise avinIta ziSyoM se yukta dharmayAna ke sArathI AcArya khinna hokara socate haiM- mujhe ina duSTa ziSyoM se kyA lAbha? (inameM to) merI AtmA avasanna hI hotI (duHkha hI pAtI) hai| vivecana-iDDigAravie : Rddhigauravika : Azaya- mere zrAvaka dhanADhya haiM, amuka dhanika zrAvaka Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 merA bhakta hai, mere pAsa uttama vastra - pAtrAdi haiM, isa prakAra koI apanI Rddhi - ahaMkAra se yukta hai| rasagAravie- kisI ziSya ko yaha garva hai ki maiM sarasa svAdiSTa AhAra pAtA hU~ yA sevana karatA hU~ / isa kAraNa vaha na to rugNa yA vRddha sAdhuoM ke lie upahAra lAtA hai aura na tapasyA karatA hai / sAyAgAra vie- kisI ko sukhasuvidhAoM se sampanna hone kA ahaMkAra hai, isa kAraNa vaha eka hI sthAna para jamA huA hai, anyatra vihAra nahIM karatA, na parISaha sahana kara sakatA hai| thaddhe--koI stabdha yAnI abhimAnI hai, haThAgrahI hai, use kadAgraha chor3ane ke lie manAyA yA namra kiyA nahIM jA sakatA / omANabhIrue-- apamAnabhIru hone ke kAraNa apamAna ke Dara se kisI ke yahA~ bhikSA ke lie nahIM jaataa| sAhU anno'tthavaccau --- dUsarA koI calA jAe (arthAt koI kahatA hai- kyA maiM akelA hI ApakA ziSya hU~, jisase hara kAma mujhe hI batAte haiM ? dUsare bahuta-se ziSya haiM, unheM bhejie na ! ) 1 paliuMcati: do artha- (1) kisI kArya ke lie bhejane para binA kArya kiye hI vApasa lauTa Ate haiM, athavA (2) kisI kArya ke bhejane para ve apalApa karate haiM, arthAt vyartha ke praznottara karate haiM, jaiseguru ke aisA pUchane para ki vaha kArya kyoM nahIM kiyA ? ve jhUThA uttara de dete haiM ki "usa kArya ke lie Apane kaba kahA thA ? " athavA "hama to gae the, lekina ukta vyakti vahA~ milA hI nhiiN|' 112 pariyaMti samaMtao - ve kuziSya vaise to cAroM ora bhaTakate yA ghUmate rahate haiM, kintu hamAre pAsa yaha socakara nahIM rahate ki inake pAsa raheMge to inakA kAma karanA par3egA, yoM socakara ve hama se dUra-dUra rahate haiM / 3 vAiyA saMgahiyA ceva -- inheM sUtravAcanA dI, zAstra par3hAkara vidvAn banAyA, inheM apane pAsa rakkhA tathA svayaM ne inheM dIkSA dI / 4 kiM majjha duTThisIsehiM -- aise duSTa -- avinIta ziSyoM se mujhe kyA lAbha? arthAt -- merA kauna sA ihalaukika yA pAralauki prayojana siddha hotA hai ? ulaTe, inheM praraNA dene se mere kAya (Atma-karttavya) meM hAni hotI hai aura koI phala nahIM / phalitArtha yaha nikalatA hai ki ina kuziSyoM kA tyAga karake mujhe svayaM udyatavihArI honA cAhie / yahI gArgyAcArya ke cintana kA niSkarSa hai / 4 ziSyoM kA tyAga karake tapaH sAdhanA meM saMlagna gArgyAcArya 16. jArisA mama sIsAu tArisA galigaddahA / galigaddahe caittANaM daDhaM parigiNhai tavaM // uttarAdhyayanasUtra [16] jaise galigardabha (AlasI aura nikamme gadhe) hote haiM, vaise hI ye mere ziSya haiN| (aisA socakara gArgyAcArya ne) galigardabharUpa ziSyoM ko chor3a kara dRDha tapazcaraNa ( ugra bAhyAbhyantara tapomArga) svIkAra kiyaa| uttarAdhyayanavRtti, abhi. rA. koSa bhA. 3, pR. 726 1 + (ka) uttarA . ( sAdhvI candanA) pR. 284 uttarA . vRtti, abhi. rA. ko bhA. 3, pR. 726 4. vahI, bhA. 3, pR. 726 (kha) uttarA, vRtti, abhi. rA. ko. bhA. 3, vR. 726 5. vahI, bhA. 3 pR. 726 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAIsavA~ adhyayana : khalukIya 435 17. miu-maddavasaMpanne gambhIre susmaahie| viharai mahiM mahappA sIlabhUeNa appnnaa|| -tti bemi| [17] (usake pazcAt) mRdu aura mArdava se sampanna, gambhIra, susamAhita evaM zIlabhUta (cAritramaya) AtmA se yukta hokara ve mahAtmA gAryAcArya (avinIta ziSyoM ko chor3akara) pathvI para (ekAkI) vicaraNa karane lge| -aisA maiM kahatA huuN| vivecana-galigardabha se upamita kuziSya-gAryAcArya ke dvArA 'galigardabha' zabda kA prayoga ukta ziSyoM kI duSTatA evaM nIcatA batAne ke lie kiyA gayA hai| prAyaH gadhoM kA yaha svabhAva hotA hai ki maMdabuddhi hone ke kAraNa bAra-bAra atyanta preraNA karane para hI ve calate haiM yA nahIM calate, isI prakAra gAryAcArya ke ziSya bhI bAra-bAra preraNA dene para bhI sanmArga para nahIM calate the, DhITha hokara ulaTA-sIdhA prativAda karate the, ve sAdhanA meM AlasI aura nirutsAha ho gae the, isalie unhoMne socA ki 'merA sArA samaya to inhIM kuziSyoM ko preraNA dene meM calA jAtA hai, anya sAdhanA ke lie zAnta vAtAvaraNa evaM samaya nahIM milatA, ataH inheM chor3a denA zreyaskara hai, yaha soca kara ve ekAkI hokara AtmasAdhanA meM saMlagna ho ge| miu-maddavasaMpanne-mRdu-bAhyavRtti se komala--vinamra tathA mana se bhI mRdutA se yukt| // khaluMkIya : sattAIsavA~ adhyayana smaapt|| 000 1. uttarA. vRtti. abhidhAna rA. koSa bhA. 3, pR.727 2. uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 222 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAisavA~ adhyayana mokSamArgagati adhyayana - sAra * prastuta adhyayana kA nAma 'mokSamArgagati' (mokkhamaggagaI hai| * mokSa sAdhujIvana kA antima lakSya hai aura mArga usako pAne kA upaay| gati sAdhaka kA apanA yathArtha puruSArtha hai / sAdhya ho, kintu sAdhana na mile to sAdhya prApta nahIM kiyA jA sktaa| isI prakAra sAdhya bhI ho, sAdhyaprApti kA upAya bhI ho, kintu usakI ora caraNa na bar3heM to vaha prApta nahIM ho sakatA / * prastuta adhyayana meM mokSaprApti ke cAra upAya ( sAdhana) batAe haiM-- jJAna, darzana, cAritra aura tapa / yadyapi tattvArthasUtra meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko mokSamArga batAyA gayA hai aura yahA~ tapa ko adhika batAyA hai, kintu yaha vivakSAbheda ke kAraNa hI hai| cAritra meM hI tapa kA samAveza ho jAtA hai| isa caturaMga mokSamArga meM gati karane vAle sAdhaka hI usa carama lakSya ko prApta karate haiN| * prastuta adhyayana kI 1 se 14 vIM gAthA taka jJAna aura jJeya (prameya) kA nirUpaNa hai / 15 se 31 vIM gAthA taka darzana kA vividha pahaluoM se varNana hai / 32 se 34 vIM gAthA taka cAritra kA pratipAdana hai aura 35 vIM gAthA meM tapa kA nirUpaNa hai| * mokSaprApti kA prathama sAdhana samyagjJAna hai| binA jJAna ke korI kriyA aMdhI hai aura kriyA ke binA jJAna paMgu hai / ata: sarvaprathama jJAna ke nirUpaNa ke sandarbha meM 5 jJAna aura usake jJeya dravya-guNa-paryAya tathA Sadravya kA pratipAdana hai| * dUsarA sAdhana darzana hai, jisakA viSaya hai-- nau tattvoM kI upalabdhi -- vAstavika zraddhA / ve tattva yahA~ svarUpasahita batAe haiN| phira darzana ko nisargaruci Adi 10 prakAroM se samajhAyA gayA hai| * mokSaprApti kA tRtIya mArga hai-- cAritra / usake sAmAyika Adi 5 bheda haiM, jinakA pratipAdana yahA~ kiyA gayA hai| 1 * anta meM mokSa ke caturtha sAdhana tapa ke do rUpa -- bAhya aura Abhyantara batA kara pratyeka ke 6-6 bhedoM kA sAMgopAMga nirUpaNa kiyA hai| * kucha anivAryatAe~ batAI haiM--darzana ke binA jJAna samyak nahIM hotA, samyagjJAna ke binA cAritra asamyak hai aura cAritra nahIM hogA, taba taka mokSa nahIM hotaa| mokSa ke binA AtmasamAdhi, samagra AtmaguNoM kA paripUrNa vikAsa yA nirvANa prApta nahIM hotA / 00 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM : mokravamaggagaI aTThAIsavA~ adhyayana : mokSamArgagati mokSamArgagati : mAhAtmya aura svarUpa 1. mokkhamaggagaI taccaM suNeha jinnbhaasiyN| ghaukAraNasaMjuttaM naann-dsnnlkkhnnN|| [1] (jJAnAdi) cAra kAraNoM se yukta, jJAna-darzana lakSaNarUpa, jinabhASita, satya (-samyak) mokSamArga kI gati ko suno| 2. nANaM ca daMsaNaM ceva carittaM ca tavo thaa| esa maggo tti pannatto jiNehiM vrdNsihiN|| [2] varadarzI (-satya ke samyak draSTA) jinavaroM ne jJAna, darzana, cAritra tathA tapa; isa (catuSTaya) ko mokSa kA mArga prarUpita kiyA hai| 3. nANaM ca daMsaNaM ceva carittaM ca tavo thaa| eyaM maggamaNuppattA jIvA gacchanti soggiN||. [3] jJAna, darzana, cAritra tathA tapa, isa (mokSa-) mArga para ArUDha jIva sadgati ko prApta karate haiN| vivecana-mokSa-mArga-gati : vizleSaNa-mokSa kA lakSaNa hai-aSTavidha karmoM kA sarvathA ucched| usakA mArga, tIrthaMkarapratipAdita jJAna-darzana-cAritra-tapa rUpa hai| ukta mokSamArga meM vAstavika gati karanA 'mokSamArgagati' hai| nANadaMsaNalakkhaNaM : tAtparya-jaba jJAna, darzana, cAritra aura tapa ina cAra se yukta mokSamArga hai, taba use jJAna-darzana-lakSaNa vAlA hI kyoM kahA gayA? isakA samAdhAna bRhavRttikAra ne kiyA hai ki jisameM samyak jJAna-darzana kA astitva hogA, usakI mukti avazyambhAvI hai| zAstrakAra ne ina donoM ko mukti ke mUla kAraNa batAne ke lie yahA~ aMkita kiyA hai / athavA samasta karmakSaya rUpa mokSa ke mArga meM zuddha gati arthAt prAptimokSamArgagati hai| vaha jJAna-darzana rUpa hai, arthAt-vizeSasAmAnyopayogarUpa hai| ____ mokSamArga-prastuta adhyayana meM jJAna, darzana, cAritra aura tapa ina cAroM ko mokSamArga batAyA hai, jabaki tattvArthasUtra meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra, ina tInoM ko hI mokSamArga batAyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki yadyapi tapa cAritra kA hI eka aMga hai, tathApi karmakSaya karane kA viziSTa sAdhana hone ke kAraNa tapa ko yahA~ pRthak sthAna diyA gayA hai| ata: yaha kevala apekSAbheda hai| vibhinna darzanoM aura dharmoM ne anyAnya prakAra 1. (ka) bRhadvRtti, abhi. rA. koSa bhA. 6, pR. 448 (kha) uttarA. gujarAtI bhASAntara bhA. 2 2. bRhadvRtti, patra 556 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 uttarAdhyayanasUtra se mokSamArga batAyA hai, unake niSedha ke lie yahA~ tathya aura jinabhASita do vizeSaNa prayukta kiye gae haiN| mokSa kA phalitArtha- --bandha aura bandha ke kAraNoM ke abhAva se tathA pUrvabaddha karmoM ke kSaya se hone vAlA paripUrNa Atmika vikAsa mokSa hai, arthAt[-- jJAna aura vItarAgabhAva kI parAkASThA hI mokSa hai / samyagjJAnAdi kA svarUpa -- naya aura pramANa se hone vAlA jIvAdi padArthoM kA yathArtha bodha samyagjJAna hai / jisa guNa arthAt zakti ke vikAsa se tattva (satya) kI pratIti ho, jisameM heya, jJeya aura upAdeya ke yathArtha viveka kI abhiruci ho, vaha samyagdarzana hai| samyagjJAnapUrvaka kASAyika bhAva yAnI rAga-dveSa aura yoga kI nivRtti se hone vAlA svarUparamaNa samyak cAritra hai / jJAna aura usake prakAra 4. tattha paMcavihaM nANaM suyaM AbhinibohiyaM / ohinANaM taiyaM maNanANaM ca kevalaM // [4] ukta cAroM meM se jJAna pAMca prakAra kA hai-- zrutajJAna, Abhinibodhika ( matijJAna) tIsarA avadhijJAna evaM manojJAna (mana: paryAyajJAna) aura kevalajJAna / 5. eyaM paMcavihaM nANaM davvANa ya guNAya ya / pajjavANaM ca savvesiM nANaM nANIhi desiyaM // [5] jJAnI puruSoM ne batAyA hai ki yaha pAMca prakAra kA jJAna sarva dravyoM, guNoM aura paryAyoM kA avabodhaka--jAnane vAlA hai| vivecana--pAMca jJAnoM ke krama meM antara -- nandIsUtra Adi meM matijJAna ko prathama aura zrutajJAna ko dUsarA kahA gayA hai, kintu yahA~ zrutajJAna ko prathama aura matijJAna ko bAda meM kahA hai| usakA kAraNa vRttikAra ne yaha batAyA hai ki zeSa sabhI jJAnoM ke svarUpa kA jJAna prAyaH zrutajJAna se hI ho sakatA hai, isalie zrutajJAna kI mukhyatA batAne ke lie ise prathama kahA hai / mati aura zruta donoM jJAna anyonyAzrita haiN| athavA mati aura zruta labdhi kI apekSA sAtha hI utpanna hote haiM, isalie ina meM pahale pIche kA prazna hI nahIM utthtaa| matijJAna ke paryAyavAcI zabda - anuyogadvAra meM 'Abhinibodhika' zabda kA prayoga huA hai, kintu nandIsUtra meM IhA, apoha, vimarza, mArgaNA, gaveSaNA, saMjJA, smRti, mati aura prajJA ko isakA paryAyavAcI mAnA gayA hai / tattvArthasUtra meM bhI mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha ekArthaka batAyA gayA hai| vastutaH IhA Adi matijJAna meM hI garbhita haiM / 4 1. (ka) bRhadvRtti, patra 556 : iha ca cAritrabhedatve'pi tapasaH pRthagupAdAnamasyaiva karmakSapaNaM pratyasAdhAraNahetutvamupadarzayitum / tathA ca vakSyati -- tavasA "visujjhai / " (kha) tattvArthasUtra--1 / 1 2. tattvArthasUtra--bandhahetvabhAvanirjarAbhyam / - tattvArtha. 10/2, 1/1 paM. sukhalAlajIkRta vivecana - pR 1-2 3. bRhadvRtti, patra 557 4. (ka) IhApohapImaMsA, maggaNA ya gavesaNA / sannA saI maI pannA savvaM AbhiNibohiyaM // nandIsUtra gA. 77 (kha) matiHsmRti: saMjJA cintA abhinibodha ityanarthAntaram / - tattvArthasUtra 1 / 13 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ adhyayana : mokSamArgagati 439 jJAna kA artha yahA~ samyagjJAna-prastuta meM jJAna zabda se samyagjJAna hI gRhIta hotA hai| mithyAjJAna nahIM, kyoMki samyagjJAna hI mokSa kA kAraNa hai| mithyAjJAna mokSa kA hetu nahIM hai| viziSTa zabdoM ke vizeSArtha-nANIhiM--jJAniyoM ne -tIrthaMkaroM ne--davvANa-jIvAdi dravyoM kA guNANa-rUpa Adi guNoM kA, pajjavANaM-nUtanatva, purAtanatva Adi anukrama se hone vAle paryAyoM (parivartanoM) kA, nANaM-jJAyaka hai-jAnane vAlA hai| paMcavidha jJAna : dravya-guNa-paryAyajJAtA kaise?--yahA~ kevalajJAna kI apekSA se paMcavidha jJAna ko sarvadravya-guNa-paryAyajJAtA kahA hai, kevalajJAna ke atirikta anya jJAna to niyamita paryAyoM ko hI jAna sakate dravya, guNa aura paryAya kA lakSaNa 6. guNANamAsao davvaM egadavvassiyA gunnaa| lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhao assiyA bhve|| [6] (jo) guNoM kA Azraya (AdhAra) hai, (vaha) dravya hai| (jo) kevala dravya ke Azrita rahate haiM, ve guNa kahalAte haiM aura jo donoM arthAt dravya aura guNoM ke Azrita hoM unheM paryAya (paryava) kahate haiN| 7. dhammo ahammo AgAsaM kAlo puggl-jntvo| esa logo tti pannatto jiNehiM vrdNsihiN|| [7] varadarzI jinavaroM ne dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva; yaha (SaDdravyAtmaka) loka kahA hai| 8. dhammo ahammo AgAsaM davvaM ikkikkmaahiyN| aNantANi ya davvANi kAlo puggl-jntvo|| [8] dharma, adharma aura AkAza, ye tInoM dravya (saMkhyA meM) eka-eka kahe gae haiN| kAla, pudgala aura jIva, ye tInoM dravya ananta-ananta haiN| 9. gailakkhaNo udhammo ahammo tthaannlkkhnno| bhAyaNaM savvadavvANaM nahaM ogaahlkkhnnN|| __ [9] gati (gatihetutA) dharma (dharmAstikAya) kA lakSaNa hai| sthiti (hone meM hetu honA) adharma (adharmAsitkAya) kA lakSaNa hai| sabhI dravyoM kA bhAjana (AdhAra) AkAza hai| vaha avagAha lakSaNa vAlA hai| 10. vattaNAlakkhaNo kAlo jIvo uvoglkkhnno| nANeNaM daMsaNeNaM ca suheNa ya duheNa y|| [10] varttanA (parivartana) kAla kA lakSaNa hai| upayoga (cetanA-vyApAra) jIva kA lakSaNa hai, jJAna (vizeSabodha), darzana (sAmAnyabodha) aura sukha tathA du:kha se pAnA jAtA hai| 1. tattvArthasUtra 1/1 bhASya 2. uttarAdhyayana (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 2243. vahI, bhA. 2 patra 224 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 uttarAdhyayanasUtra 11. nANaM ca daMsaNaM ceva carittaM ca tavo thaa| vIriyaM uvaogo ya evaM jIvassa lkkhnnN|| [11] jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga, ye jIva ke lakSaNa haiN| 12. sadda'ndhayAra-ujjoo pahA chAyA''tave i vaa| vaNNa-rasa-gandha-phAsA puggalANaM tu lkkhnnN|| [13] zabda andhakAra, udyota, prabhA, chAyA aura Atapa tathA varNa, gandha, rasa aura sparza, ye pudgala ke lakSaNa haiN| 13. egattaM ca puhattaM ca saMkhA saMThANameva y| saMjogA ya vibhAgA ya pajavANaM tu lkkhnnN|| [12] ekatva, pRthaktva (vinatva), saMkhyA, saMsthAna (AkAra), saMyoga aura vibhAga--ye paryAyoM ke lakSaNa haiN| vivecana-dravya kA lakSaNa-vibhinna darzanoM ne dravya kA lakSaNa apanI-apanI dRSTi se bhinna-bhinna mAnya kiyA hai| jainadarzana ke anusAra dravya vaha hai jo guNoM (rUpa Adi) kA Azraya (ananta guNoM kA piNDa) hai| uttaravartI jainadArzanikoM ne guNa aura paryAya meM bhedavivakSA karake dravya kA lakSaNa kiyA-"jo guNaparyAyavAn hai, vaha dravya hai|" isake atirikta jainadarzana ke granthoM meM dravyazabda kA prayoga vibhinna zabdoM meM huA hai yathAutpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta ho, vaha sat hai, jo sat hai, vaha 'dravya' hai| vizeSAvazyakabhASya meM kahA gayA hai jisameM pUrvaparyAya kA vinAza aura uttaraparyAya kA utpAda ho, vaha dravya hai| guNa kA lakSaNa-guNa kA lakSaNa bhI vibhinna dArzanikoM ne apane-apane dRSTikoNa se kiyA hai| jainadarzana kA AgamakAlIna lakSaNa prastuta gAthA (6) meM diyA hai-"jo kisI dravya ke Azrita rahate haiM, ve guNa hote haiN|" uttaravartI jainadArzanikoM ne lakSaNa kiyA-'jo dravya ke Azraya meM rahate hoM tathA svayaM nirguNa hoM, ve guNa haiM / ' arthAt-dravya ke Azraya meM rahane vAlA vahI guNa 'guNa'2 hai jisameM dUsare guNoM kA sadbhAva na ho, athavA jo nirguNa ho| vAstava meM guNa dravya meM hI rahate haiN| paryAya kA lakSaNa-jo dravya aura guNa, donoM ke Azrita rahatA hai, vaha paryAya hai| nayapradIpa evaM nyAyAloka meM paryAya kA lakSaNa kahA gayA hai jo utpana, vinaSTa hotA hai tathA samagra dravya ko vyApta karatA hai, vaha paryAya hai| bRhavRttikAra kahate haiM--jo samasta dravyoM aura samasta guNoM meM vyApta hote haiM, ve paryava yA paryAya kahalAte haiN| 1. (ka) guNANamAsao dvvN| -uttarA. a. 28, gA.6 (kha) 'guNaparyAyavad drvym|' - tattvArtha. 5/37 (ga) utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat, sadravyalakSaNam-tatvArtha. 5/29 (gha) vizeSAvazyakabhASya, gA. 28 2. (ka) egadavvassiyA gunnaa|-uttraa. a. 28,gA.6 (kha)'dravyAzrayA niguNA gunnaaH|'-tttvaarth 5/40 3. (ka) lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhao assiyA bhve| -uttarA 28/6 (kha) paryeti utpattiM vipattiM cApnoti paryavati vA vyApnoti samastamapi dravyamiti paryAyaH paryavo vaa| -nyAyAloka tattvaprabhAvRtti, patra 203 (ga) paryeti utpAdamutpattiM vipattiM ca prApnotIti pryaayH| -nayapradIpa, patra 99 (gha) pari sarvataH-dravyeSa guNeSu sarveSvavanti-gacchantIti pryaavaaH| -bRhadvRtti, patra 557 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ adhyayana : mokSamArgagati 441 1. samIkSA - prAcIna yuga meM dravya aura paryAya, ye do zabda hI pracalita the| 'guNa' zabda dArzanika yuga meM 'paryAya' se kucha bhinna artha meM prayukta huA jAna par3atA hai| kaI Agama granthoM meM 'guNa' ko paryAya kA hI eka bheda mAnA gayA hai, isalie katipaya uttaravartI dArzanika vidvAnoM ne guNa aura paryAya kI abhinnatA kA samarthana kiyA hai| jo bhI ho, uttarAdhyayana meM guNa kA lakSaNa paryAya se pRthak kiyA hai / dravya ke do prakAra ke dharma hote haiMguNa aura pryaay| isI dRSTi se donoM kA artha kiyA gayA-- sahabhAvI guNaH, kramabhAvI paryAyaH / arthAt dravya kA jo sahabhAvI arthAt nitya rUpa se rahane vAlA dharma hai, vaha guNa hai, aura jo kramabhAvI dharma hai, vaha paryAya hai| niSkarSa yaha hai ki 'guNa' dravya kA vyayacchedaka dharma bana kara usakI anya dravyoM se pRthak sattA siddha karatA hai| guNa dravya meM kathaMcit tAdAtmyasambandha se rahate haiM, jaba ki paryAya dravya aura guNa, donoM meM rahate haiM / yathA AtmA dravya hai, jJAna usakA guNa hai, manuSyatva Adi Atmadravya ke paryAya haiM aura matijJAnAdi jJAnaguNa ke paryAya haiN| guNa prakAra kA hotA hai-- sAmAnya aura vizeSa / pratyeka dravya meM sAmAnya guNa haiM-- astitva, vastudravya, dravyatva, prameyatva, pradezavatva aura agurulaghutva Adi / vizeSa guNa haiM- (1) gatihetutva, (2) sthitihetutva, (3) avagAhahetutva, (4) varttanAhetutva, (5) sparza, (6) rasa, (7) gandha, (8) varNa, (9) jJAna, (10) darzana, (11) sukha, (12) vIrya, (13) cetanatva, (14) acetanatva, (15) mUrttatva aura (16) amUrttatva Adi / dravya 6 haiM -- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya / ina chahoM dravyoM meM dravyatva, prameyatva, vastutva, astitva Adi sAmAnyadharma (guNa) samAnarUpa se pAye jAte haiN| asAdhAraNadharma - ina chaha dravyoM meM se pratyeka kA eka-eka vizeSa (vyavaccheka) dharma bhI hai, jo usI meM hI pAyA jAtA hai| jaise--dharmAstikAya kA gatisahAyakatva, adharmAstikAya kA sthiti- sahAyakatva, AkAzAstikAya kA avakAza (avagAha) - dAyakatva, Adi / 1 paryAya kA viziSTa artha aura vividha prakAra -- paryAya kA viziSTa artha parivartana bhI hotA hai, jo jIva meM bhI hotA hai aura ajIva meM bhii| isa prakAra paryAya do rUpa haiM-- jIvaparyAya aura ajiivpryaay| phira parivartana svAbhAvika bhI hote haiM, vaibhAvika (naimittika) bhI / isa AdhAra para do rUpa banate haiM-- svAbhAvika aura vaibhAvika / agurulaghutva Adi paryAya svAbhAvika haiM aura manuSyatva, devatva, nArakatva Adi vaibhAvika paryAya haiN| 1. (ka) pramANanayatattvAloka ratnAkarAvatArikA, 5 / 7-8 (kha) paMcAstikAya tA. vRtti 16 / 35/12 (ga) zlokavArtika 4/1/33/60 (ka) atthittaM vatthuttaM davvattaM pameyattaM agurulahuttaM / desattaM cedaNitaraM muttamamuttaM viyANeha // ekkkA aTThaTThA sAmaNNA huMti savvadavvANaM // (kha) savvesiM sAmaNNA daha bhaNiyA solasa visesA // 11 // 2. - bRhadnayacakra gA. 11 se 12, 15 gANaM daMsaNa suhasatti rUparasagaMdhaphAsa-gamaNa-ThidI // -gAhaNamuttamamuttaM khalu cedaNidaraM ca // 13 // chavi jIvapoggalANaM iyarANa vi sesa titibhedA // 15 // - bRhadnayacakra, gA. 11, 13, 15 44 (ga) " avagAhanAhetutvaM, gatinimittatA, sthitikAraNatvaM varttanAyatanatvaM, rUpAdimattA, cetanatvamityAdayo vizeSaguNAH / " - pravacanasAra tA. vRtti, 95 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 uttarAdhyayanasUtra phira parivartana sthUla bhI hotA hai, sUkSma bhii| isa apekSA se paryAya ke do rUpa aura banate haiM-vyaJjanaparyAya aura arthaparyAya / vyaJjanaparyAya kahate haiM--sthUla aura kAlAntarasthAyI paryAya ko tathA arthaparyAya kahate haiM--sUkSma aura vartamAnakAlavartI paryAya ko| ina aura aise hI anya parivartanoM ke AdhAra para prastuta adhyayana kI 13 vIM gAthA meM ekatva, pRthaktva, saMkhyA, saMsthAna, saMyoga, vibhAga Adi ko paryAya kA lakSaNa batAyA gayA hai| loka SaDdravyAtmaka kyoM aura kaise?--'loka' kyA hai? isakA samAdhAna jainAgamoM meM cAra prakAra se kiyA gayA hai| bhagavatIsatra meM eka jagaha 'dharmAstikAya'ko loka kahA gayA. dasarI jagaha loka ko paM kahA gayA hai tathA uttarAdhyayana ke 36 veM adhyayana meM tathA sthAnAMgasUtra meM jIva aura ajIva ko loka kahA gayA hai| prastuta gA.7 meM loka ko SaDdravyAtmaka kahA gayA hai| ata: apekSAbheda se yaha saba kathana samajhanA cAhie, inameM paraspara koI virodha nahIM hai| dharma, adharma aura AkAza ye tIna dravya eka-eka haiN| pudgala aura jIva saMkhyA meM ananta-ananta haiN| dharmAstikAya aura adharmAstikAya kA upakAra-bhagavatIsUtra meM gaNadhara gautama ne bhagavAn mahAvIra se jaba ina donoM ke upakAra ke viSaya meM pUchA to unhoMne kahA--gautama! jIvoM ke gamana Agamana, bhASA, unmeSa, mana, vacana aura kAya ke yogoM kI pravRtti tathA isI prakAra ke anya calabhAva dharmAstikAya se hI hote haiN| isI prakAra jIvoM kI sthiti, niSIdana, zayana, mana kA ekatvabhAva tathA aise hI anya sthirabhAva adharmAstikAya se hote haiN| dharma aura adharma ye donoM loka meM hI haiM, aloka meM nhiiN| AkAzAstikAya kA upakAra sabhI dravyoM ko avakAza denA hai| kAla kA lakSaNa aura upakAra-kAla kA lakSaNa hai-vrtnaa| Azaya yaha hai ki naye ko purAnA aura purAne ko nayA banAnA kAla kA lakSaNa hai| kAla ke upakAra yA liMga pAMca haiM--vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva / zvetAmbaraparamparA ke anusAra kAla jIva-ajIva kI paryAya tathA vyavahAradRSTi se dravya mAnA jAtA hai| kAla ko mAnane kA kAraNa usakI upayogitA hai, vaha pariNAma kA hetu hai, yahI usakA upakAra hai| vyavahArakAla manuSyakSetrapramANa aura aupacArika dravya hai| digambaraparamparA ke anusAra kAla lokavyApI evaM aNurUpa hai aura kAlANuoM kI saMkhyA lokAkAza ke tulya hai| 1. (ka) pari-samantAt aay:-pryaayH| -rAjavArtika 1/33/1/95 (kha) svabhAvavibhAvarUpatayA yAti paryeti pariNamatIti pryaayH| -AlApapaddhati 6 (ga) tadbhAvaH pariNAma:-usakA honA-prati samaya badalate rahanA paryAya hai| (gha) athavA dvitIyaprakAreNArthavyaJjanaparyAyarUpeNa dvidhA paryAyA bhvnti| -paMcAstikAya tA. vR. 16/35/12 (Ga) 'sabbhAvaM kha vihAvaM davvANaM pajjayaM jinnhidtthN||' -bRhadnayacakra 17-18 (ca) dhavalA 9/4,1,48 2. (ka) bhagavatI 2/10, tathA 13/4 (kha) uttarA, a. 36/2 tathA sthAnAMga. 2/4/130 3. (ka) bhagavatIsUtra 13/4 (kha) uttarA. a. 28/9 (ga) gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH, aakaashsyaavgaahH| -tattvArtha. a.5/17-18 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ adhyayana : mokSamArgagati 443 kAla ke vibhAga-kAla ke cAra prakAra haiM--(1) pramANakAla-padArtha mApane kA kAla, (2-3) yathAyurnivRttikAla tathA maraNakAla-jIvana kI sthiti ko yathAyurnivRttikAla evaM usake anta' ko maraNakAla kahate haiM / (4) addhAkAla--sUrya, candra Adi kI gati se sambandhita kAla / anuyogadvArasUtra meM kAla ke anya vibhAgoM kA bhI ullekha hai| jIva kA lakSaNa aura upakAra-eka zabda meM jIva kA lakSaNa 'upayoga' hai| upayoga kA artha haicetanA kA vyaapaar| cetanA ke do bheda haiM--jJAna aura darzana, arthAt-upayoga ke do rUpa haiM-sAkAra aura anAkAra / upayoga hI jIva ko ajIva se bhinna (pRthak) karane vAlA guNa hai| jisameM upayoga arthAt jJAna-darzana hai, vaha jIva hai; jisameM yaha nahIM hai, vaha 'ajIva' hai| Age 11 vIM gAthA meM jIva kA vistRta lakSaNa diyA hai ki jJAna, darzana, cAritra tathA vIrya aura upayoga, ye jIva ke lakSaNa haiM / ina sabako hama do bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM-vIrya aura upyog| upayoga meM jJAna aura darzana kA tathA vIrya meM cAritra aura tapa kA samAveza ho jAtA hai| jIvoM kA upakAra hai-paraspara meM eka dUsare kA upagraha krnaa|2 pudgala kA lakSaNa aura upakAra-prastuta 12 vIM evaM 13 vIM gAthA meM pudgala ke 10 lakSaNa batAe haiN| inameM varNa, gandha, rasa aura sparza, ye cAra pudgala ke guNa haiM aura zeSa 6 pudgaloM ke pariNAma yA kArya haiM / jaisezabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA evaM Atapa, ye 6 pudgala ke pariNAma yA kArya haiM / lakSaNa meM donoM hI Ate haiM / guNa sadA sAtha hI rahate haiM, pariNAma yA kArya nimitta milane para prakaTa hote haiM / 3 / __zabda : vyAkhyA--zabda ko jainadarzana ne paudgalika, mUrta aura anitya mAnA hai| sthAnAMgasUtra meM-- pudgaloM ke saMghAta aura vighAta tathA jIva ke prayatna se hone vAle pudgaloM ke dhvanipariNAma ko zabda kahA gayA hai| pudgaloM ke saMghAta-vighAta se hone vAlI zabdotpatti ko vaisrAsika aura jIva ke prayatna se hone vAlI ko prAyogika kahA jAtA hai| pahale kAyayoga dvArA zabda ke yogya arthAt bhASAvargaNA ke pudgaloM kA grahaNa hotA hai aura phira ve padagala zabdarUpa meM pariNata hote haiN| tatpazcAt jaba ve vaktA ke mu~ha se vacanayoga-vAkprayatna dvArA bole jAte haiM, tabhI unheM 'zabdasaMjJA' prApta hotI hai| arthAt vacanayoga dvArA jaba taka unakA visarjana nahIM ho jAtA, taba taka unheM zabda nahIM kahA jAtA / zabda jIva ke dvArA bhI hotA hai, ajIva ke dvArA bhii| jIvazabda sAkSara aura nirakSara donoM prakAra kA hotA hai, ajIvazabda anakSarAtmaka hotA hai| tIsarA mizrazabda jIva-ajIva donoM ke saMyoga se utpanna hotA hai| vaktA kA prayatna tIvra hotA hai to zabda ke bhASApudgala bikharakara phailane lagate haiN| ve bhinna hokara itane sUkSma ho jAte haiM ki apane samakakSa anyAnya ananta paramANu-skandhoM ko bhASA ke rUpa meM pariNata karake 1 (ka) 'vattaNAlakkhaNo kaalo|' -uttarA. 28/9 (kha) vartanA pariNAma: kriyA paratvAparatve ca kaalsy| -tattvArtha-5/22 (ga) 'samayAti vA, AvaliyAti vA, jIvAti vA ajIvAti vA pavuccati / ' -sthAnAMga 2/4/95 (gha) logAgAmapadese, ekkekke je ThiyA hu ekkekkaa|rynnaannN rAsIiva, te kAlANU asNkhdvvaanni|drvysNgrh 22 (Ga) anuyogadvArasUtra 134-140 (ka) jIvo uvoglkkhnno| uttarA. 28/10 (kha) parasparopagraho jiivaanaam|-tttvaarth.5/21 3. (ka) uttarA. 28/12 (kha) sprsh-rs-gndh-vrnnvntH-pudglaaH| zabda-bandha-saukSmya-sthaulya-saMsthAna-bheda-tamazchAyA''tapodyotavantazca / -tattvArtha. 5/22/24 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra lokAnta taka phaila jAte haiN| vaktA kA prayatna manda hotA hai to zabda ke pudgala abhinna hokara phailate haiM, lekina ve asaMkhya yojana taka pahu~ca kara naSTa ho jAte haiM / 444 andhakAra aura udyota -- andhakAra ko jainadarzana ne prakAza kA abhAvarUpa na mAnakara prakAza (udyota ) kI taraha pudgala kA sadrUpa paryAya mAnA hai| vAstava meM andhakAra pudgaladravya hai, kyoMki usameM guNa hai| jo-jo guNavAn hotA hai, vaha - vaha dravya hotA hai, jaise-- prkaash| jaise prakAza kA bhAsvara rUpa aura uSNa sparza prasiddha hai, vaise hI andhakAra kA kRSNa rUpa aura zIta sparza anubhavasiddha hai| niSkarSa yaha hai ki andhakAra (azubha) pudgala kA kArya -- lakSaNa hai, isalie vaha paudgalika hai| pudgala kA eka paryAya hai| 2 chAyA : svarUpa aura prakAra - chAyA bhI paudgalika hai-- pudgala kA eka paryAya hai| pratyeka sthUla paudgalika padArtha caya-upacaya dharma vAlA hai| pudgalarUpa padArtha kA caya-upacaya hone ke sAtha-sAtha usameM se tadAkAra kiraNeM nikalatI rahatI haiN| ve hI kiraNeM yogya nimitta milane para pratibimbita hotI haiM, use hI 'chAyA' kahA jAtA hai| vaha do prakAra kI hai-- tadvarNAdivikAra chAyA (darpaNa Adi svaccha padArthoM meM jyoM kI tyoM dikhAI dene vAlI AkRti) aura pratibimba chAyA ( anya padArthoM para aspaSTa pratibimba mAtra par3anA) / ataeva chAyA bhAvarUpa hai, abhAvarUpa nahIM / 3 nau tattva aura samyaktva kA lakSaNa 14. jIvAjIvA ya bandho ya puNNaM pAvAsavo tahA / saMvaro nijjarA mokkho santee tahiyA nava // [14] jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA aura mokSa, ye nau tattva haiN| 15. tahiyANaM tu bhAvANaM sabbhAve uvaesaNaM / bhAveNaM saddahaMtajsa sammattaM taM viyAhiyaM // [15] ina tathyasvarUpa bhAvoM ke sadbhAva (astitva) ke nirUpaNa meM jo bhAvapUrvaka zraddhA hai, use samyaktva kahate haiM / vivecana-tatva kA svarUpa -- yathAvasthita vastusvarUpa athavA yathArtharUpa / ise vartamAna bhASA meM tathya yA satya kaha sakate haiN| ina satyoM (yA tattvoM) ke nau prakAra haiM, AtmA ke hita ke lie jinameM se kucha kA jAnA, kucha kA chor3anA tathA kucha kA grahaNa karanA Avazyaka hai| yahA~ tattva zabda kA artha anAdi-ananta aura 1. (ka) bhagavatI. 13/7 rUvI bhaMte ! bhAsA, arUvI bhAsA ? goyamA ! rUvI bhAsA, no arUpI bhAsA / (kha) 'zabdAndhakArodyotaprabhAcchAyAtapavarNagandharasasparzA ete pudgalapariNAmAH pudgalalakSaNaM vA / ' (ga) sthAnAMga sthA. 2 / 381 (gha) bhagavatI. 13/7 bhAsijmANI bhAsA' (Ga) prajJApanA. pada 11 2. (ka) nyAyakumudacandra. pR. 669 (kha) dravyasaMgraha, gA. 16 3. prakAzAvaraNaM zarIrAdi yasyA nimittaM bhavati sA chAyA // 16 // sA chAyA dvedhA vyavatiSThate, tadvarNAdivikArAt pratibimbamAtragrahaNAcca / AdarzatalAdiSu prasannadravyeSu mukhAdicchAyA tadvarNAdipariNatA upalabhyate, itaratra pratibimbamAtrameva / -navatattvaprakaraNa -- rAjavArtika 5/24/16-17 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ adhyayana : mokSamArgagati svataMtra bhAva nahIM hai, kintu mokSaprApti meM upayogI hone vAlA jJeyabhAva hai| tattvoM kI upayogitA -- prastuta adhyayana kA nAma 'mokSmArgagati' hai, ataH isakA mukhya pratipAdya viSaya mokSa hone se mumukSuoM ke lie jina vastuoM kA jAnanA Avazyaka hai, unakA yahA~ tattvarUpa meM varNana hai / mokSa to mukhya sAdhya hai hI, isalie usako tathA usake kAraNoM ko jAne binA mokSamArga meM mumukSu kI pravRtti nahIM ho sktii| isI prakAra yadi mumukSu mokSa ke virodhI (bandha aura Azrava) tattvoM kA aura unake kAraNoM kA svarUpa na jAne to bhI vaha apane patha (mokSapatha) meM askhalita pravRtti nahIM kara sktaa| mumukSa ko sarvaprathama yaha jAnanA Avazyaka hai ki merA zuddha svarUpa kyA hai? isa prakAra jJAna kI pUrti ke lie 9 tattvoM kA kathana hai| jIva tattva ke kathana kA artha hai-- mokSa kA adhikArI btlaanaa| ajIva tattva se yaha sUcita kiyA gayA hai ki jagat meM eka aisA bhI tattva hai, jo jar3a hone se mokSamArga ke upadeza kA adhikArI nahIM hai / bandhatattva se mokSa ke virodha bhAva (saMsAramArga) kA aura Azrava tathA pApa tattva se ukta virodhI bhAva (saMsAra) ke kAraNa kA nirdeza kiyAM gayA hai| saMvara aura nirjarA tattva se mokSa ke kAraNoM ko sUcita kiyA gayA hai| puNya kathaMcit heya evaM kathaMcit upAdeya tattva hai, jo nirjarA meM paramparA se sahAyaka banatA hai / 2 nau tattvoM kA saMkSipta lakSaNa - jIva kA lakSaNa sukha, duHkha, jJAna aura upayoga hai| ajIva isase viparIta dharmAstikAyAdi haiN| puNya zubhaprakRtirUpa sAtAdi karma hai, pApa azubhaprakRtirUpa mithyAtvAdi karma hai / Azrava kA lakSaNa hai-- jisase zubhAzubha karma grahaNa (AzravaNa) kiye jAte haiN| arthAt karmabandhana ke hetu -- hiMsAdi Azrava haiN| saMvara hai-- mahAvrata, samiti, gupti Adi dvArA AzravoM kA nirodha karanA / bandha hai-- AzravoM 445 - dvArA gRhIta karmoM kA AtmA ke sAtha sNyog| karmoM ko bhoga lene se athavA bAraha prakAra ke tapa karane se baMdhe hue karmoM kA dezata: kSaya karanA nirjarA hai tathA bandha aura AzravoM dvArA gRhIta karmoM kA AtmA se pUrNatayA viyoga mokSa hai, athavA samasta karmoM kA sarvathA kSaya hone se AtmA kA apane zuddha rUpa meM prakaTa ho jAnA mokSa hai| jIva aura ajIva, do meM hI samAveza kyoM nahIM? - vastutaH nau tattvoM meM do hI tattva maulika haiMjIvatattva aura ajIvatattva / zeSa tattvoM kA inhIM do meM samAveza ho sakatA hai| jaise ki puNya aura pApa, donoM karma haiN| bandha bhI karmAtmaka hai aura karma pudgala - pariNAma hai| pudgala ajIva hai| Azrava mithyA darzanAdirUpa pariNAma hai aura vaha jIva kA hai| ata: Azrava AtmA (jIva) aura pudgaloM se atirikta koI anya padArtha nahIM hai / saMvara AzravanirodharUpa hai, vaha dezasaMvara aura sarvasaMvara ke bheda se AtmA kA nivRttirUpa pariNAma hai| nirjarA karma kA ekAdeza se kSaya (parizATana) rUpa hai| jIva apanI zakti se AtmA se karmoM kA pArthakya-saMpAdana karatA hai / mokSa bhI samasta karmarahitarUpa AtmA (jIva) hai| niSkarSa yaha hai ki ajIva aura jIva ina donoM meM zeSa tattvoM kA samAveza ho jAtA hai, phira nau tattvoM kA kathana kyoM kiyA gayA? isakA samAdhAna yaha hai ki samAnyatayA jIva aura ajIva, ye do hI tattva haiM kintu vizeSatayA, tathA mokSamArga meM mumukSu ko pravRtta karane ke lie 9 tattvoM kA kathana kiyA gayA hai| nau tattvoM ke bheda-prabheda - nau tattvoM ke bheda - prabheda isa prakAra hai-- jIva ke bheda - jIva ke mukhya do bheda haiM-- siddha aura saMsArI / saMsArI jIvoM ke bhI trasa aura sthAvara ye do bheda haiN| sthAvara (ekendriya) ke do 1. (ka) syAdvAdamaMjarI (kha) sthAnAMga. sthA. 9 vRtti 2. tattvArthasUtra (paM. sukhalAlajI) a. 1, sU. 4, pR. 6 4. sthAnAMgasUtra, sthA. 9, vRtti (ga) tattvArthasUtra (paM. sukhalAlajI) pR. 6, 3. sthAnAMgasUtra sthAna 9, vRtti Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 uttarAdhyayanasUtra bheda-sUkSma aura bAdara / unake do-do bheda haiM--paryApta aura aparyApta / vanaspatikAya ke do bheda-pratyeka aura sAdhAraNa, phira trAsa-dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya ke paryApta aura aparyApta ke bheda se 8 bheda hue| isa prakara 4+2+8=14 bhed| phira ekendriya ke pRthvIkAyAdi 5 bheda jor3ane se tathA paMcendriya ke jalacara Adi 5 bheda athavA nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva tathA inake bhI bheda-prabheda milAkara anekAneka bheda-prabheda hote haiN| ajIva ke dharmAstikAyAdi 5 dravyoM ke bheda se 5 bheda mukhya haiN| puNya ke bheda-(1) annapuNya, (2) pAnapuNya, (3) layanapuNya, (4) zayanapuNya, (5) vastrapuNya, (6) manapuNya, (7) vacanapuNya, (8) kAyapuNya aura (9) namaskArapuNya / ina nau kAraNoM se puNyabaMdha hotA hai tathA 42 zubha karmaprakRtiyoM dvArA vaha bhogA jAtA hai| ___ pApa ke bheda-(1) prANAtipAta, (2) mRSAvAda, (3) adattAdAna, (4) maithuna, (5) parigraha, (6) krodha, (7) mAna, (8) mAyA, (9) lobha, (10) rAga, (11) dveSa, (12) kalaha, (13) abhyAkhyAna, (14) paizunya, (15) paraparivAda (16) rati-arati, (17) mAyAmRSA aura (18) mithyAdarzanazalya / ina 18 kAraNoM se pApakarma kA bandha hotA hai aura 82 prakAra kI azubha prakRtiyoM se bhogA jAtA hai| Azrava ke bheda--(1) mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya aura yoga, ye pAMca karmoM ke Azrava ke mukhya kAraNa haiN| inameM se pratyeka ke aneka-aneka bheda-prabheda haiN| prakArAntara se indriya, kaSAya, avrata aura kriyA ye cAra mukhya Azrava haiN| inake kramazaH 5, 4, 5 aura 25 bheda haiN| saMvara bheda-samyaktva, vrata, apramAda, akaSAya aura Ayoga ye 5 mukhya bheda haiN| dUsarI taraha se 12 bhAvanA (anuprekSA),5 mahAvrata,5 samiti, 3 gupti, 22 parISahajaya aura 10 zramaNadharma, yoM kula milAkara saMvara ke 57 bheda haiN| nirjarA ke bheda-tapasyA dvArA karmoM kA AtmA ra pRthak honA nirjarA hai| isake sAdhanoM ko bhI nirjarA kahA gayA hai| isalie 12 prakAra ke tapa ke kAraNa nirjarA ke bhI 12 bheda hote haiM athavA usake akAmanirjarA aura sakAmanirjarA, ye do bheda bhI haiN| bandha ke bheda-mithyAtva, avrata Adi 5 karmabandha ke hetu hone se bandha ke 5 bheda haiM / phira zubha aura azubha ke bheda se bhI bandha ke do prakAra hote haiN| prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura rasabandha, ina cAra prakAroM se bandha hotA hai| mokSa tattva ke bheda - vaise to mokSa eka hI hai, kintu mokSa ke hetu pRthak-pRthak hone se muktAtmAoM kI pUrvaparyAyApekSayA 15 prakAra kA mAnA gayA hai- (1) tIrthasiddha, (2) atIrthasiddha (3) tIrthaMkarasiddha, (4) atIrthaMkarasiddha, (5) svayaMbuddhasiddha, (6) pratyekabuddhasiddha, (7) buddhabodhitasiddha, (8) svaliMgasiddha, (9) anyaliMgasiddha, (10) gRhiliMgasiddha, (11) strIliMgasiddha, (12) napuMsakaliMgasiddha, (13) ekasiddha aura (14) aneksiddh| samyaktva : svarUpa-tattvabhUta ina nau padArthoM ke astitva ke nirUpaNa meM bhAvapUrNa zraddhAna athavA mohinIyakarma ke kSaya aura upazama Adi se utpanna hue AtmA ke pariNAmavizeSa ko samyaktva kahate haiN| 1. karmagrantha prathama, gA.1 se 20 2. uttarA. vRtti (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 226 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 aTThAIsavA~ adhyayana : mokSamArgagati dazavidharucirUpa samyaktva ke dasa prakAra 16. nisagguvaesaruI ANAruI sutt-biiyruimev| abhigamavitthAraruI kiryaa-sNkhev-dhmmruii|| [16] (samyaktva--samyagdarzana ke dasa prakAra haiM-) nisargaruci, upadezyAruci, AjJAruci, sUtraruci, bIjaruci, abhigamaruci, vistAraruci, kriyAruci aura dhrmruci| 17. bhUyattheNAhigayA jIvAjIvA ya puNNapAvaM c| sahasammuiyAsavasaMvaro ya roei u nisggo|| [17] (dUsare ke upadeza ke binA hI) apanI hI mati se jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava aura saMvara Adi tattvoM ko yathArtha rUpa se jJAta kara zraddhA karanA nisargaruci samyaktva hai| 18. jo jiNadiDhe bhAve cauvihe saddahAi symev| emeva na'nnaha tti ya nisaggarui tti naayvvo|| [18] jo jinendra bhagavAn dvArA upadiSTa (athavA dRSTa) (dravya, kSetra, kAla aura bhAva ina) cAra prakAroM se (athavA nAma, sthApanA, dravya aura bhAva, ina cAra prakAroM se) viziSTa bhAvoM (-padArthoM) ke prati svayameva (dUsaroM ke upadeza ke binA), yaha aisA hI hai, anyathA nahIM; aisI (svataHsphUrta) zraddhA (ruci) rakhatA hai, use nisargaruci vAlA jAnanA caahie| 19. ee ceva u bhAve uvaiDhe jo pareNa sddhii| chaumattheNa jiNeNa va uvaesarui tti naayvvo|| [19] jo anya--chamastha athavA jinendra ke dvArA upadeza prApta kara, inhIM jIvAdi bhAvoM (padArthoM) para zraddhA rakhatA hai, use upadezaruci samyagadRSTi jAnanA caahie| 20. rAgo doso moho annANaM jassa avagayaM hoi| ANAe royaMto se khalu ANAruI naam|| ___[20] jisa (mahApuruSa-AptapuruSa) ke rAga, dveSa, moha aura ajJAna dUra ho gae haiM, unakI AjJA se jo tattvoM para ruci rakhatA hai, vaha AjJAruci hai| 21. jo suttamahijanto sueNa ogAhaI u smmtN| __aMgeNa bAhireNa va so suttarui tti naayvvo|| [21] aMga (-praviSTa) athavA aMgabAhya zruta meM avagAhana karatA huA jo samyaktva ko prApta karatA hai, use sUtraruci jAnanA caahie| 22. egeNa aNegAiM payAiM jo pasaraI u smmttN| udae vva tellabindU so bIyarui tti naayvvo|| [22] jaise jala meM tela kI bUMda phaila jAtI hai, vaise hI jo samyaktva eka pada (tattvabodha) aneka padoM meM phailatA hai, use bIjaruci samajhanA caahie| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 uttarAdhyayanasUtra 23. so hoi abhigamaruI suyanANaM jeNa atthao dittheN| ___ ekkArasa aMgAiM paiNNagaM diTThivAo y|| ___[23] jisane gyAraha aMga, prakIrNaka evaM dRSTivAda Adi zrutajJAna ko arthasahita adhigata (dRSTa yA upadezaprApta) kiyA hai vaha abhigamaruci hai| 24. davvANa savvabhAvA savvapamANehiM jassa uvlddhaa| savvAhi nayavihIhi yavitthArarui tti naayvvo|| [24] samasta pramANoM aura sabhI nayavidhiyoM se dravyoM ke sabhI bhAva jise upalabdha (jJAta) ho gae haiM, use vistAraruci jAnanA caahie| 25. daMsaNa-nANa-caritte-tava-viNae scc-smii-guttiisu| __ jo kiriyAbhAvaruI sA khalu kiriyArUI naam|| ___ [25] darzana, jJAna, cAritra, tapa, vinaya, satya, samiti aura gupti Adi kriyAoM meM jise bhAva se ruci hai, vaha kriyAruci hai| 26. aNabhiggahiya-kudiTThI saMkhevarui tti hoi naayvvo| avisArao pavayaNe aNabhiggahio ya sesesu|| [26] jo nirgrantha-pravacana meM akuzala hai tathA anyAnya (-mithyA) pravacanoM se bhI anabhijJa hai; kintu kudRSTi kA Agraha na hone se alpabodha se hI jo tattvazraddhA vAlA hai, use saMkSeparuci samajhanA caahie| 27. jo asthikAyadhammaM suyadhammaM khalu carittadhammaM c| sadahai jiNAbhihiyaM so dhammarui tti naayvvo|| [27] jo vyakti jinendra-kathita, astikAyadharma (dharmAstikAyAdi astikAyoM ke guNa-svabhAvAdi dharma) meM, zrutadharma meM aura cAritradharma meM zraddhA karatA hai, use dharmaruci vAlA samajhanA caahie| vivecana-samyaktva kI utpatti ke prakAra-prastuta 12 gAthAoM (16 se 27 taka) meM dasa ruciyoM kA jo varNana kiyA gayA hai, vaha vibhinna nimittoM se utpanna hone vAle samyagdarzana ke vibhinna rUpoM kA vargIkaraNa hai| yahA~ ruci kA artha hai-satyaprApti ke vibhinna nimittoM ke prati shrddhaa| ina dasa ruciyoM ko tattvArthasUtra meM 'tanisargAdadhigamAd vA' kaha kara nisarga ora adhigama ina do samyaktvotpatti--nimittoM meM samAviSTa kara diyA hai| sthAnAMgasUtra meM inheM 'sarAgasamyagdarzana' kahA hai| tattvArtharAjavArtika meM inheM dasa prakAra ke 'darzanaArya' batAyA hai| rAjavArtika meM tathA uttarAdhyayana meM pratipAdita kucha nAma samAna haiM, kucha bhinna haiN| yathAAjJAruci, upadezaruci, sUtraruci, bIjaruci, saMkSeparuci, vistAraruci, ina nAmoM sAmya hai, kintu nisargaruci, abhigamaruci, kriyAruci evaM dharmaruci ina cAra ke badale kramazaH mArgaruci, artharuci avagADharuci aura paramaavagADharucidarzanArya nAma haiN| inakI vyAkhyA meM bhI kucha bhinnatA hai| 1. (ka) bRhadvRtti, patra 563 (kha) sthAnAMga. 10/751 (ga) rAjavArtika 3/36, pR. 201 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 aTThAIsavA~ adhyayana : mokSamArgagati samyaktva-zraddhA ke sthAyitva ke tIna upAya 28. paramatthasaMthavo vA sudiTThaparamatthasevaNA vA vi| vAvaNNakudaMsaNavajaNA ya smmttsddhnnaa|| _[28] paramArtha kA gAr3ha paricaya, paramArtha ke samyak draSTA puruSoM kI sevA aura vyApanadarzana (samyagdarzana se bhraSTa) tathA kudarzana (mithyAdRSTi) janoM (ke saMsarga) kA varjana, yaha samyaktva kA zraddhAna hai, arthAt aisA karane se samyagdarzana meM sthiratA AtI hai| vivecana-paramArthasaMstava-parama padArthoM arthAt-jIvAdi tattvabhUta padArthoM kA saMstava-arthAt unake svarUpa kA bArabAra cintana karane se hone vAlA pragADha pricy| sudRSTa-paramArthasevanA-parama tattvoM ko jinhoMne bhalIbhA~ti dekha (-hRdayaMgama kara) liyA hai, aise AcArya, sthavira yA upAdhyAya Adi tattvadraSTA puruSoM kI upAsanA evaM sevaa| vyApanna-kadarzana-varjanA-vyApanna aura kadarzana / prathama zabda meM 'darzana' zabda kA adhyAhAra karane se artha hotA hai jinakA samyagdarzana naSTa ho gayA hai, aise nihnava Adi tathA kudarzana arthAt jinake darzana (mata yA dRSTi) mithyA hoM, aise anya dArzanika, mithyAdRSTi janoM kA vrjn| __ye tIna samyagdarzana ko TikAne ke, satyazraddhA ko nizcala, nirmala aura gADha rakhane ke upAya haiN| samyagdarzana kI mahattA 29. natthi carittaM sammattavihUNaM daMsaNe u bhiyvvN| sammatta-carittAI jugavaM puvvaM va smmttN|| [30] (samyak) cAritra samyagdarzana ke binA nahIM hotA, kintu samyaktva cAritra ke binA bhI ho sakatA hai| samyaktva aura cAritra yugapat--eka sAtha bhI hote haiM, (kintu) cAritra se pUrva samyaktva kA honA Avazyaka hai| 30. nAdaMsaNissa nANaM nANeNa viNA na hunti crnngunnaa| __ aguNissa nathi mokkho natthi amokkhassa nivvaannN|| [30] samyagdarzanarahita vyakti ko (samyag) jJAna nahIM hotaa| (samyag) jJAna ke vinA cAritra-guNa nahIM hotaa| cAritra-guNa ke vinA mokSa (karmakSaya) nahIM ho sakatA aura mokSa ke vinA nirvANa (acala cidAnanda) nahIM hotaa| vivecana-mokSamArga ke tInoM sAdhanoM kA svarUpa ora sAhacarya--jisa guNa arthAt zakti ke vikAsa se tattva arthAt satya kI pratIti ho, athavA jisase heya, jJeya evaM upAdeya tattva ke yathArtha viveka kI abhiruci ho, vaha samyagdarzana hai| naya aura pramANa se hone vAlA jIva Adi tattvoM kA yathArthabodha samyagjJAna hai| samyagjJAnapUrvaka kASAyika bhAva arthAt rAga-dveSa aura yoga (mana-vacana-kAya kI pravRtti) kI nivRtti se hone vAlA svarUparamaNa samyakcAritra hai| mokSa ke lie tInoM sAdhanoM kA honA Avazyaka hai| isalie sAhacarya niyama yaha hai ki ukta tInoM sAdhanoM meM se pahale do arthAt samyagdarzana aura samyagjJAna avazya sahacArI hote haiM, 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 229 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra parantu samyakcAritra ke sAtha unakA sahacarya avazyambhAvI nahIM hai| isI kA phalitArtha yahA~ vyakta kiyA gayA hai ki samyagdarzana ke vinA jJAna samyak nahIM ho sakatA aura samyagjJAna ke vinA bhAvacAritra nahIM hotaa| utkrAnti (vikAsa) ke niyamAnusAra cAritra kA yaha niyama hai ki jaba vaha prApta hotA hai, taba usake pUrvavartI samyagdarzana Adi do sAdhana avazya hote haiN| dUsarI bAta yaha bhI hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna paripUrNa rUpa meM hoM, tabhI samyakcAritra paripUrNa ho sakatA hai| eka bhI sAdhana ke apUrNa rahane para paripUrNa mokSa nahIM ho sktaa| yahI kAraNa hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna paripUrNa rUpa meM prApta ho jAne para bhI samyakcAritra kI apUrNatA ke kAraNa terahaveM guNasthAna meM pUrNa mokSa, arthAt videhamukti -- azarIra - siddhi nahIM hotii| vaha hotI hai-- zailezIavasthArUpa pUrNa (yathAkhyAta) cAritra ke prApta hote hI 14 veM guNasthAna ke anta meN| isI bAta ko prastuta gAthA 30 meM vyakta kiyA gayA hai ki cAritraguNa ke vinA mokSa nahIM hotA aura mokSa (sampUrNa karmakSaya) ke vinA nirvANa - videhamukti kI prApti nahIM hotii| niSkarSa yaha ki isameM sarvAdhika mahattA evaM vizeSatA samyagdarzana kI hai| vaha ho to jJAna bhI samyak ho jAtA hai aura cAritra bhI / jJAna samyak hone para cAritra kA samyak honA avazyambhAvI hai| 450 samyaktva ke ATha aMga 31. nissaMkiya nikkaMkhiya nivvitigicchA amUDhadiTThi ya / uvavUha thirIkaraNe vacchalla pabhAvaNe aTTha // [31] ni:kAMtA, niSkAMkSA, nirvicikitsA, amUDhadRSTi, upabRMhaNa, sthirIkaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA, ye ATha (samyaktva ke aMga ) haiM / vivecanA -- samyagdarzana : prakAra aura aMga -- samyagdarzana ke do prakAra haiM-- nizcaya samyagdarzana aura vyavahAra samyagdarzana / nizcaya samyagdarzana kA sambandha mukhyatayA AtmA kI antaraMgazuddhi yA satya ke prati dRDha zraddhA se hai, jabaki vyavahAra samyadarzana kA sambandha mukhyatayA -- deva, guru, dharma- saMgha, tattva, zAstra Adi ke sAtha / parantu sAdhaka meM donoM prakAra ke samyagdarzanoM kA honA Avazyaka hai| samyagdarzana ke ATha aMgoM kA nirUpaNa bhI inhIM donoM prakAra ke samyagdarzanoM ko lekara kiyA gayA hai| jaise eka-do akSararahita azuddha maMtra viSa kI vedanA ko naSTa nahIM kara sakatA, vaise hI aMgarahita samyagdarzana bhI saMsAra kI janmamaraNa-paramparA kA chedana karane meM samartha nahIM hai| vastutaH ye AThoM aMga samyaktva ko vizuddha karate haiN| ye ATha aMga samyaktvAcAra ke ATha prakAra haiN| jainAgamoM meM samyagdarzana ke 5 aticAra batAe haiM-- zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, parapASaNDaprazaMsA aura prpaassnnddsNstv| samyaktvAcAra kA ullaMghana karanA athavA samyaktva ko dUSita yA malina karanA 'aticAra' hai| prastuta gAthA AcArAtmaka aMga 8 haiM, jabaki aticArAtmaka 5 haiN| zaMkA, kAMkSA aura vicikitsA, ye tIna aticAra to tIna AcAroM ke ullaMghana ke rUpa meM haiN| zeSa rahe 5 AcAra, inake ullaMghana ke rUpa meM parapASaNDaprazaMsA aura parapASaNDasaMstava ye do haiM hI / yathA-- jo mithyAdRSTiyoM kI prazaMsA, stuti yA ghaniSTha samparka karatA hai vaha mUDhadRSTi to hai hI, vaha guNI samyagdRSTi ke guNoM kA upabRMhaNa, prazaMsA yA sthirIkaraNa nahIM karatA aura na usameM 1. (ka) tattvArthasUtra a. 1, sU. 1, 2, 6 ( paM. sukhalAlajI) pR. 2, 8 (kha) uttarA (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 229 - 230 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ adhyayana : mokSamArgagati svadharmI ke prati vatsalatA yA prabhAvanA sambhava hai / 1 1. niHzaMkatA -- jinokta tattva, deva, guru, dharma-saMgha yA zAstra Adi meM dezataH yA sarvataH zaMkA kA na honA samyagdarzanAcAra kA prathama aMga niHzaMkatA hai| zaMkA ke do artha kiye gae haiM--saMdeha aura bhaya / arthAt jinokta tattvAdi ke prati saMdeha athavA sAta bhayoM se rahita honA niHzaMkita samyagdarzana hai / 2 2. niSkAMkSA--kAMkSArahita honA niSkAMkSita samyagdarzana hai| kAMkSA ke do artha milate haiM-- (1) ekAntadRSTi vAle darzanoM ko svIkAra karane kI icchA, athavA (2) dharmAcaraNa se ihalaukika - pAralaukika vaibhava yA sukhabhoga Adi pAne kI icchaa| 3 3. nirvicikitsA -- vicikitsA rahita honA samyagdarzana kA tRtIya AcAra hai / vicikitsA ke bhI do artha haiM--(1) dharmaphala meM sandeha karanA aura (2) jugupsA -- ghRNA / dvitIya artha kA Azaya hai--ratnatraya se pavitra sAdhu-sAdhviyoM ke zarIra ko malina dekha kara ghRNA karanA, yA sudeva, suguru, sudharma, Adi kI nindA karanA bhI vicikitsA hai| 4. amUDhadRSTi- - devamUDhatA, gurumUDhatA, dharmamUDhatA, zAstramUDhatA, lokamUDhatA Adi mUDhatAoM -- mohamayI dRSTiyoM se rahita honA amUDhadRSTi hai| devamUDhatA -- rAgI -dveSI devoM kI upAsanA karanA, gurumUDhatA -- Arambhaparigraha meM Asakta, hiMsAdi meM pravRtta, mAtra veSadhArI sAdhu ko guru mAnanA, dharmamUDhatA -- ahiMsAdi zuddha dharmatattvoM ko dharma na mAnakara hiMsA, Arambha, ADambara, prapaMca Adi se yukta sampradAya yA mata-paMtha ko yA snAnAdi Arambhajanya kriyAkANDoM yA amuka veSa ko dharma mAnanA dharmamUDhatA hai| zAstramUDhatA -- hiMsAdi kI prarUpaNA karane vAle yA asatya-kalpanApradhAna athavA rAga dveSayukta alpajJoM dvArA jinAjJA - viruddha prarUpita granthoM ko zAstra mAnanA / lokamUDhatA -- amuka nadI yA samudra meM snAna, athavA giripatana Adi lokapracalita kurUDhiyoM yA -- tattvArtha 7/18 1. (ka) mUlArAdhanA 201 (kha) ratnakaraNDa zrAvakAcAra 21 (ga) kArtikeyAnuprekSA 425 (gha) zaMkA-kAMkSA-vicikitsA'nyadRSTi - prazaMsA : - saMstavAH smygdRsstterticaaraaH| (Ga) tatvArtha zrutasAgarIya vRtti, 7/23 pR. 248 (ka) 'zaMkanaM zaMkitaM dezasarvazaMkAtmakaM tasyAbhAvo niHzaMkitam / ' - bR. vRtti, patra 567 (kha) 'sammaddiTThI jIvA, NissaMkA hoMti NibbhayA teNa / 451 2. 4. sattabhayavippamukkA jamhA tamhA hu NissaMkA // ' -samayasAra gA. 228 (ga) 'tatraM zaMkA--yathA nirgranthAnAM muktiruktA tathA sagranthAnAmapi gRhasthAdInAM kiM muktirbhavatIti zaMkA, athavA bhayaprakRtiH shNkaa| ' - tatvArtha, vRtti 7/ 23 3. (ka) 'ihapara - lokabhogAkAMkSaNaM kAMkSA / - tattvArtha. vRtti 7/23 (kha) ihajanmani vibhavAdInyamutra cakritvakezavatvAdIn / ekAntavAdadUSita - parasamayAnapi (ga) mUlArAdhanA vijayodayAvRtti 1/44 (ka) 'vicikitsA -- mativibhramaH yuktyAgamopapanne'pyarthe phalaM prati sammohaH / yadvA vidvajjugupsA -- malamAlinA ete -- pravacanasAroddhAravRtti, patra 64 ityAdi sAdhujugupsA / ' ca nAkAMkSet // - puruSArtha siddhayupAya 24 (kha) ratnakaraNDa zrAvakAcAra 1 / 13 (ga) yadvA vicikitsA nindA sA ca sadAcAramuniviSayA, yathA-- asnAnena prasvedajalaklinnamalatvAt durgandhivapuSa eta iti / ' - yogazAstra 2 / 17 vRtti, patra 67 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 uttarAdhyayanasUtra kuprathAoM ko dharma maannaa| kinhIM-kinhIM AcAryoM ke anusAra mUDhatA kA artha-ekAntavAdI, kupathagAmiyoM tathA SaDAyatanoM (mithyAtva, mithyAdRSTi, mithyAjJAna, mithyAjJAnI, mithyAcAritra, mithyAcAritrI) kI prazaMsA, stuti, sevA yA samparka athavA paricaya karanA bhI hai| 5. upabRMhaNa--isake artha haiM--(1) prazaMsA, (2) vRddhi, (3) pusstti| yathA--(1) guNIjanoM kI prazaMsA karake unake guNoM ko bar3hAvA denA, (2) apane AtmaguNoM (kSamatA, mRdutA Adi) kI vRddhi karanA, (3) samyagdarzana kI puSTi krnaa| kaI AcArya isake badale upagUhana mAnate haiM / jisakA artha hai-(1) paradoSoM kA nigUhana karanA, athavA apane guNoM kA gopana krnaa|2 6. sthirIkaraNa-samyaktva athavA cAritra se calAyamAna ho rahe vyaktiyoM ko punaH usI mArga meM sthira kara denA, yA use arthAdi kA sahayoga dekara dharma meM sthira karanA sthirIkaraNa hai| 7. vAtsalya-ahiMsAdi dharma athavA sAdharmikoM ke prati hArdika evaM ni:svArtha anurAga, vatsalabhAva rakhanA tathA sAdharmika sAdhuvarga kI yA zrAvakavarga kI sevA krnaa| 8. prabhAvanA-prabhAvanA kA artha hai-(1) ratnatraya se apanI AtmA ko bhAvita (prabhAvita) karanA, (2) dharma evaM saMgha kI unnati ke lie cintana, maMgalamayI bhAvanA krnaa| ATha prakAra ke vyakti prabhAvaka mAne jAte haiM--(1) pravacanI, (2) vAdI, (3) dharmakathI, (6) naimittika, (7) siddha (mantrasiddhiprApta Adi) aura (8) kvi| cAritra : svarUpa aura prakAra 32. sAmAiyattha paDhamaM cheovadvAvaNaM bhave biiyN| parihAravisuddhIyaM suhumaM taha saMparAyaM c|| - [32] cAritra ke pAMca prakAra haiM-pahalA sAmAyika, dUsarA chedopasthApanIya, tIsarA parihAravizuddhi, cauthA sUkSma-samparAya aura 33. akAsAyaM ahakkhAyaM chaumatthassa jiNasya vaa| eyaM cayarittakaraM cArittaM hoi aahiyN|| 1. (ka) ratnakaraNDazrAvakAcAra 1/22-23-24 (kha) kApathe pathi duHkhAnAM / kaapthsthe'pysmmtiH| asNpRktirnutkiirtirmuuddhaadRssttirucyte|| - ratnakaraNDazrAvakacAra 1/14 (ga) aNAdayaNasevaNA ceva-anAyatanaM SaDavidhaM-mithyAtvaM, mithyAdRSTayaH, mithyAjJAnaM, tadvantaH, mithyAcAritra mithyAcAritravanta iti| -mUlArAdhanA 1/44 2. dharmo'bhivarddhanIyaH, sadAtmano mArdavAdi vibhaavnyaa| paradoSanigUhanamapi vidheyamupabRMhaNaguNArtham // - puruSArthasiddhayupAya 28 3. darzanAccaraNAdvA'pi calatAM dhrmvtslaiH| pratyavasthApanaM prAjJaiH sthitiikrnnmucyte|| -ratnakaraNDazrAvakAcAra 1/16 4. vatsalabhAvo vAtsalyaM-sAdharmikajanasya bhktpaanaadinocitprtipttikrnnm| -bRhadvRtti, patra 567 5. (ka) prabhAvanA ca-tathA tathA svatIrthonnaticeSTAsu prvrtnaatmikaa| - vahI, patra 567 (kha) yogazAstra 2/16 vRtti, patra 65 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ adhyayana : mokSamArgagati 453 [33] pAMcavA~ yathAkhyAtacAritra hai, jo sarvathA kaSAyarahita hotA hai| vaha chadmastha aura kevalI--donoM ko hotA hai| yaha paMcavidha cAritra karma ke caya (saMcaya) ko rikta (khAlI) karatA hai, isalie yaha cAritra kahA gayA hai| vivecanA-cAritra ke do rUpoM meM virodha nahIM-gAthA 33 meM cAritra kA nirukta diyA hai--'cayarittakara caarittN'| isakA bhAvArtha yaha hai ki pUrvabaddha karmoM kA jo saMcaya hai, use 12 prakAra ke tapa se rikta karanA cAritra hai| yaha nirjarArUpa cAritra hai aura Age gAthA 35 meM 'caritteNa nigiNhAi' kaha kara cAritra kA jo svarUpa batAyA hai, vaha saMvararUpa cAritra hai, arthAt-naye karmoM ke Azrava ko rokanA saMvararUpa cAritra hai| ata: ina donoM meM paraspara virodha nahIM hai, balki karmoM se AtmA ko pRthak karane ke donoM mArga haiM / ye donoM cAritra ke rUpa haiN| cAritra ke prakAra aura svarUpa-cAritra ke pAMca prakAra yahA~ batAe gae haiM--(1) sAmAyika cAritra, (2) chedopasthApanIya cAritra, (3) parihAravizuddhi cAritra, (4) sUkSmasamparAya cAritra aura (5) yathAkhyAta cAritra / vAstava meM samyakcAritra to eka hI hai| usake ye pAMca prakAra vizeSa apekSAoM se kiye gae haiN| sAmAyika cAritra--jisameM sarvasAvadha pravRttiyoM kA tyAga kiyA jAtA hai| vividha apekSAoM se kathita chedopasthApanIya Adi zeSa cAra cAritra, isI ke vizeSa rUpa haiN| mUlAcAra ke anusAra-prathama aura antima tIrthaMkara ne chedopasthApanIya cAritra kA upadeza diyA thA, madhya ke zeSa 22 tIrthaMkaroM ne sAmAyika cAritra kA prarUpaNa kiyaa| dUsarI bAta yaha hai ki sAmAyika cAritra do prakAra kA hotA hai--itvarika aura yaavtkthik| itvarika sAmAyika kA bhagavAn AdinAtha aura bhagavAn mahAvIra ke (navadIkSita) ziSyoM ke lie vidhAna hai, jisakI sthiti 7 dina, 4 mAsa yA 6 mAsa kI hotI hai| tatpazcAt isake sthAna para chedopasthApanIya aMgIkAra kiyA jAtA hai| zeSa 22 tIrthakaroM ke zAsana meM sAmAyika cAritra 'yAvatkathika' (yAvajjIvana ke lie) hotA chedopasthApanIya cAritra-chedopasthApanIya ke yahA~ do tAtparya haiM--(1) sarvasAvadyatyAga kA chedazaHvibhAgazaH paMcamahAvratoM ke rUpa meM upasthiApita (Aropita) karanA, (2) doSasevana karane vAle muni ke dIkSAparyAya kA cheda (kATa) karake mahAvratoM ko punaH AropaNa krnaa| isI dRSTi se chedopasthApanIya cAritra ke do prakAra batAe gae haiM--niraticAra aura sAticAra / cheda kA artha jahA~ vibhAga kiyA jAtA hai, vahA~ niraticAra tathA jahA~ cheda kA artha-dIkSAparyAya kA chedana (ghaTAnA) hotA hai, vahA~ sAticAra samajhanA caahie| 1. bRhadvRtti, patra 569 2. (ka) sarvasAvadhanivRttilakSaNasAmAyikApekSayA ekaM vratama. bhedaparataMtracchedopasthApanApekSayA paMcavidhaM vrtm| - tattvArtha rAjavArtika (kha) 'bAvIsaM titthayarA sAmAyikaM saMjaya uvdisNti| chedovaTThAvaNiyaM puNa, bhayavaM usaho ya vIro y||' - mUlAcAra 7/36 (ga) bRhadvRtti, patra 568 3. (ka) chedairbhedairUpetyarthaM, sthApanaM svsthitikriyaa| chedopasthApanaM proktaM srvsaavdhvrjne|| - AcArasAra 5/6-7 (kha) sAticArasya yaterniraticArasya vA zaikSakasya pUrvaparyAyavyavacchedarUpastad yuktopasthApanA mahAvratAropaNarUpA ysmistcchedopsthaapnm| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 uttarAdhyayanasUtra parihAravizuddhi cAritra-parihAra kA artha hai--prANivadha se nivRtti| parihAra se jisa cAritra meM karmakalaMka kI vizuddhi (prakSAlana) kI jAtI hai, vaha parihAravizuddhi cAritra hai| isakI vidhi isa prakAra haiisakI ArAdhanA 9 sAdhu milakara karate haiN| isakI avadhi 18 mahIne kI hotI hai| prathama 6 mAsa meM 4 sAdhu tapasyA (Rtu ke anusAra upavAsa se lekara paMcaulA taka kI tapazcaryA) karate haiM, cAra sAdhu unakI sevA karate haiM aura eka vAcanAcArya (gurusthAnIya) rahatA hai| dUsare 6 mahInoM meM tapasyA karane vAle sevA aura sevA karane vAle tapa karate haiM, vAcanAcArya vahI rahatA hai| isake pazcAt tIsarI chamAhI meM vAcanAcArya tapa karate haiM, zeSa sAdhu unakI sevA karate haiN| tapa kI pAraNA sabhI sAdhaka Ayambila se karate haiM, unameM se eka sAdhu vAcanAcArya ho jAtA hai| isa dRSTi se parihAra kA tAtparyArtha-tapa hotA hai, usI se vizeSa Atma-zuddhi kI jAtI hai| jaba sAdhaka tapa karatA hai to prANivadha ke Arambha-samArambha ke doSa se sarvathA nivRtta ho hI jAtA hai| sUkSamasamparAya cAritra--sAmAyika athavA chedopasthAnIya cAritra kI sAdhanA karate-karate jaba krodhAdi tIna kaSAya upazAnta yA kSINa ho jAte haiM, kevala lobhakaSAya sUkSma rUpa meM raha jAtA hai, isa sthiti ko sUkSmasamparAya cAritra kahA jAtA hai| yaha cAritra dazama guNasthAnavartI sAdhuoM ko hotA hai| yathAkhyAta cAritra-jaba cAroM kaSAya sarvathA upazAnta yA kSINa ho jAte haiM, usa samaya kI cAritrika sthiti ko yathAkhyAta cAritra kahate haiM / yaha cAritra guNasthAna kI apekSA se do bhAgoM meM vibhakta hai-upazamAtmaka yathAkhyAta cAritra aura kSayAtmaka yathAkhyAta cAritra / prathama cAritra 11 veM guNasthAna vAle sAdhaka ko aura dvitIya cAritra 12veM Adi Upara ke guNasthAnoM ke adhikArI mahApuruSoM ke hotA haiM / samyak tapa : bheda-prabheda 34. tavo ya duviho vRtto bAhira'bbhantaro thaa| bAhiro chavviho vutto evamabbhantaro tvo|| [34] tapa do prakAra kA kahA gayA hai--bAhya aura Abhyantara / bAhya tapa chaha prakAra kA hai| isI prakAra Abhyantara tapa bhI chaha prakAra kA hai| vivecana-mokSa kA caturtha sAdhana-tapa aMtaraMga evaM bahiraMga rUpa se karmakSaya (nirjarA) yA Atmavizuddhi kA kAraNa hone se mukti kA viziSTa sAdhana hai| isalie ise pRthak mokSamArga ke rUpa meM yahA~ sthAna diyA gayA hai| tapa kI bheda-prabhedasahita vistRta vyAkhyA 'tapomArgagati' nAmaka tIsaveM adhyayana meM dI gaI hai| 1. (ka) pariharaNaM prihaarH-praannivdhaannivRttirityrthH| parihAreNa viziSTA zuddhiH karmakalaMkaprakSAlanaM yasmin cAritre __ttprihaarvishuddhicaaritrmiti| (kha) sthAnAMga 5/428 vRtti, patra 324 (ga) pravacanasAroddhAra 602-610 2. 'sUkSmaH-kiTTIkaraNata: saMparyeti--paryaTati anena saMsAramiti samparAyo--lobhAkhyaH kaSAyo yasmiMstatsUkSma smpraaym|' -bRhavRtti, patra 568 3. suha-asuhANa Nivitti caraNaM sAhussa viiyraayss| -bRhad nayacakra gA. 378 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ adhyayana : mokSamArgagati mokSa prApti ke lie cAroM kI upayogitA 35. nANeNa jANaI bhAve daMsaNeNa ya sahe / carittreNa nigiNhAi taveNa parisujjhaI // [35] (AtmA) jJAna se jIvAdi bhAvoM (padArthoM) ko jAnatA hai, darzana se una para zraddhAna karatA hai, cAritra se (navIna karmoM ke Azrava kA) nirodha karatA hai aura tapa se parizuddha (pUrvasaMcita karmoM kA kSaya ) hotA hai / 36. khavettA puvvakammAI saMjameNa taveNa ya / savvadukkhappahINaTThA pakkamanti mahesiNo // 455 --tti bemi / [36] sarvaduHkhoM se mukta hone ke lie mahirSa saMyama aura tapa se pUrvakarmoM kA kSaya karake (mukti ko ) prApta karate haiM / - aisA maiM kahatA hU~ / // mokSamArgagati : aTThAIsavAM adhyayana samApta // 000 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -unatIsavA~ adhyayana samyaktvaparAkrama adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma samyaktva-parAkrama hai| isase samyaktva meM parAkrama karane kA, athavA samyaktva arthAt darzana, jJAna, cAritra evaM tapa ke prati samyakpa meM zraddhA karane kA dizAnirdeza milatA hai, isalie yaha guNaniSpakSa nAma hai| kaI AcArya ise 'vItarAgazruta' athavA 'apramAdazruta' bhI kahate haiN| * isameM adhyAtmasAdhanA athavA mokSaprApti kI sAdhanA kA samyak dRSTikoNa, mahattva, pariNAma aura lAbha sUcita kiyA gayA hai| isameM sampUrNa uttarAdhyayanasUtra ke sAra kA samAveza ho jAtA hai| isameM ___ adhyAtmasAdhanA-paddhati ke pratyeka pramukha sAdhana para gaMbhIratA se carcA-vicAraNA kI gaI hai| choTe-choTe sUtrAtmaka prazna haiM, kintu unake uttara gambhIra evaM talasparzI haiM aura adhyAtmavijJAna para AdhArita haiN| * prastuta adhyayana meM 73 prazna aura unake uttara haiM / 73 boloM kI phalazruti bahuta hI gahanatA ke sAtha batAI gaI hai| praznottaroM kA krama isa prakAra hai-(1) saMvega, (2) nirveda, (3) dharmazraddhA, (4) gurusAdharmikazuzrUSA, (5) AlocanA, (6) nindanA, (7) garhaNA, (8) sAmAyika, (9) caturviMzatistava, (10) vandanA, (11) pratikramaNa, (12) kAyotsarga, (13) pratyAkhyAna, (14) stavastutimaMgala, (15) kAlapratilekhanA, (16) prAyazcittakaraNa, (17) kSamApanA, (18) svAdhyAya, (19) vAcanA, (20) pratipRcchanA, (21) parAvartanA (punarAvRtti), (22) anuprekSA (23) dharmakathA, (24) zrutaArAdhanA, (25) mana kI ekAgratA, (26) saMyama, (27) tapa, (28) vyavadAna (vizuddhi), (29) sukhazAta, (30) apratibaddhatA, (31) viviktazayanAsana-sevana, (32) vinivarttanA, (33) saMbhogapratyAkhyAna, (34) upadhi-pratyAkhyAna, (35) AhAra-pratyAkhyAna, (36) kaSAya-pratyAkhyAna, (37) yoga-pratyAkhyAna, (38) zarIra-pratyAkhyAna, (39) sahAya-pratyAkhyAna, (40) bhakta-pratyAkhyAna, (41 sadbhAva-pratyAkhyAna, (42) pratirUpatA, (43) vaiyAvRttya, (44) sarvaguNasampannatA, (45) vItarAgatA, (46) zAnti, (47) mukti (nirlobhatA), (48) Arjava, (49) mArdava, (50) bhAvasatya, (51) karaNasatya, (52) yogasatya, (53) manogupti, (54) vacanagupti, (55) kAyagupti, (56) mana:samAdhAraNA, (57) vacaHsamAdhAraNA, (58) kAyasamAdhAraNA, (59) jJAnasampannatA, (60) darzanasampannatA, (61) cAritrasampannatA, (62) kSotrendriyanigraha, (63) cAkSurindriyanigraha, (64) ghrANendriyanigraha, (65) jihvendriyanigraha, (66) sparzendriyanigraha, (67) krodhavijaya, (68) mAnavijaya, (69) mAyAvijaya, (70) lobhavijaya aura (71) preya dveSa-mithyAdarzanavijaya, (72) zailezI, (73) akrmtaa| * anta meM yoganirodha evaM zailezI avasthA kA krama evaM mukta jIvoM kI gati-sthiti Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ataH samyakpa se pUrNa zraddhA, pratIti, ruci, sparzana, pAlana karane se, gaharAI se jAnane se, isake guNotkIrtana se, zodhana se, ArAdhana se, AjJAnusAra anupAlana se sAdhaka paripUrNatA ke-mukti ke zikhara para pahuMca sakatA hai, isameM koI sandeha nahIM hai| 00 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eguNatIsaimaM ajjhayaNaM : samattaparakkame unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama samyaktva-parAkrama se parinirvANa prApti 1-suyaM me AusaM! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM-iha khalu sammattaparakkame nAma ajjhayaNe samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveie, jaM sammaM saddahittA, pattiyAittA, royaittA, phAsaittA, pAlaittA, tIraittA, kiTTaittA sohaittA, ArAhaittA, ANAe aNapAlaittA bahave jIvA sijjhanti, bujjhanti, muccanti, parinivvAyanti, savvadukkhANamantaM krenti| tassa NaM ayamaDhe evamAhijai, taM jahA 1.saMvege 2. nivvee 3. dhammasaddhA 4. gurusAhammiyasussUsaNayA 5. AloyaNayA 6. nindaNayA 7. garahaNAya 8. sAmAie 9. cauvvIsatthae 10. vandaNae 11. paDikkamaNe 12. kAussagge 13. paccakkhANe 14. thavathuimaMgale 15. kAlapaDilehaNayA 16. pAyacchittakaraNe 17. khamAvaNayA 18. sajjhAe 19. vAyaNayA 20. paDipucchaNayA 21. pariyaTTaNayA 22. aNuppehA 23. dhammakahA 24. suyassa ArAhaNayA 25. egaggamaNasaMnivesaNayA 26. saMjame 27. tave 28. vodANe 29. suhasAe 30. appaDibaddhayA 31. vivittasayaNAsaNasevaNayA 32. viNiyaTTaNayA 33. saMbhogapaccakkhANe 34. uvahipaccakhANe 35. AhArapaccakkhANe 36. kasAyapaccakkhANe 37. jogapaccakkhANe 38. sarIrapaccakkhANe 39. sahAyapaccakkhANe 40. bhattapaccakkhANe 41. sabbhAvapaccakkhANe 42. paDirUvayA 43. veyAvacce 44. savvaguNasaMpaNNayA 45. vIyarAgayA 46. khantI 47. muttI 48. ajave 49. maddave 50. bhAvasacce 51. karaNasacce 52.jogasacce 53. maNaguttayA 54. vayaguttayA 55. kAyaguttayA 56. maNasamAdhAraNayA 57. vayasamAdhAraNayA 58. kAyasamAdhAraNayA59. nANasaMpannayA 60.dasaNasaMpannayA 61. carittasaMpannayA 62. soindiyaniggahe 63. cakkhindiyaniggahe 64. ghANindiyaniggahe 65. jibbhindiyaniggahe 66. phAsindiyaniggahe 67. kohavijae 68. mANavijae 69. mAyAvijae 70. lohavijae 71. pejjadosamicchAdaMsaNavijae 72. selesI 73. akmmyaa| [1] AyuSman ! bhagavAn ne jo kahA hai, vaha maiMne sunA hai-isa 'samyaktva parAkrama' nAmaka adhyayana meM kAzyapagotrIya zramaNa bhagavAn mahAvIra ne jo prarUpaNA kI hai, usa para samyak zraddhA se, pratIti se, ruci se, sparza se, pAlana karane se, gaharAI se jAnane (yA bhalIbhAMti pAra utarane) se, kIrtana (guNAnuvAda) karane se, ArAdhanA karane se, AjJAnusAra anupAlana karane se, bahuta-se jIva siddha hote haiM, buddha hote haiM, mukta hote haiM, parinirvANa ko prApta hote haiM aura samasta duHkhoM kA anta karate haiN| usakA yaha artha hai, jo isa rUpa meM kahA jAtA hai| jaise ki (1) saMvega, (2) nirveda, (3) dharmazraddhA, (4) guru aura sAdharmika kI zuzrUSA, (5) AlocanA, (6) nindanA, (7) garhaNA, (8) sAmAyika, (9) caturviMzati-stava, (10) vandanA, (11) pratikramaNa, Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 uttarAdhyayanasUtra (12) kAyotsarga, (13) pratyAkhyAna, (14) stava-stutimaMgala, (15) kAlapratilekhanA, (16) prAyazcitakaraNa, (17) kSAmaNA-kSamApanA, (18) svAdhyAya, (19) vAcanA, (20) prati-pRcchanA, (21) parAvartanA (punarAvRtti) (22) anuprekSA (23) dharmakathA, (24) zruta-ArAdhanA, (25) ekAgramanoniveza, (26) saMyama, (27) tapa, (28) vyavadAna (vizuddhi), (29) sukhasAtA, (30) apratibaddhatA, (31) viviktazayyAsana-sevana, (32) vinivartanA, (33) saMbhoga-pratyAkhyAna, (34) upadhi-pratyAkhyAna, (35) AhAra-pratyAkhyAna, (36) kaSAyapratyAkhyAna, (37) yoga-pratyAkhyAna, (38) zarIra-pratyAkhyAna, (39) sahAya-pratyAkhyAna, (40) bhaktapratyAkhyAna, (41) sadbhAva-pratyAkhyAna, (42) pratirUpatA, (43) vaiyAvRttya, (44) sarvaguNasampannatA, (45) vItarAgatA, (46) kSAnti, (47) mukti (-nirlobhatA), (48) Arjava (RjutA), (49) mArdava (mRdutA), (50) bhAvasatya, (51) karaNasatya, (52) yogasatya, (53) manogupti, (54) vacanagupti, (55) kAyagupti, (56) mana:samAdhAraNatA, (57) vaca:samAdhAraNa, (58) kAyasamAdhAraNatA, (59) jJAnasampannatA, (60) darzanasampannatA, (61) cAritrasampannatA, (62) zrotrendriya-nigraha (63) cakSurindriya-nigraha, (64) ghrANendriya-nigraha, (65) jihvendriya-nigraha, (66) sparzendriya-nigraha, (67) krodhavijaya, (68) mAnavijaya, (69) mAyAvijaya, (70) lobhavijaya (71) preya-dveSa-mithyAdarzanavijaya, (72) zailezI (avasthA), aura (73) akarmatA (-sthiti)| vivecanA-sudharmAsvAmI kA jambUsvAmI ke prati kathana-yadyapi sudharmAsvAmI (paMcama gaNadhara) svayaM zrutakevalI the, ataH unake dvArA jambUsvAmI ko kahA gayA vacana prAmANika hI hotA, phira bhI unhoMne svayaM apanI ora se kathana na karake AyuSmAn bhagavAna mahAvIra kA ullekha kiyA hai| vaha isa daSTi se ki labdhapratiSTha sAdhaka ko bhI gurumAhAtmya prakaTa karane ke lie guru dvArA upadiSTa sUtra aura artha kA pratipAdana karanA caahie| ataeva svayaM apane maMha se sIdhe na kaha kara bhagavAna ke zrImakha se upadiSTa kA kathana kiyaa| samyaktva-parAkrama : artha-AdhyAtmika jagat meM, athavA jinapravacana meM samyaktva ke athavA guNa aura guNI kA abheda mAnane para jIva ke samyaktva guNayukta hone para jo parAkrama kiyA jAtA hai, arthAtuttarottara guNa (mUla-uttaraguNa) prApta karake karmaripuoM para vijaya pAne kA sAmarthyarUpa puruSArtha (parAkrama) kiyA jAtA hai, vaha samyaktva parAkrama kahalAtA hai| __adhyayana kA mAhAtmya aura phala-samyaktva-parAkrama eka sAdhanA hai, samagratayA zuddharUpa meM hone para jisake dvArA jIva mokSa rUpa phala prApta kara letA hai| isI tathya kA nirUpaNa karate hue zAstrakAra kahate haiMsamyaktvaparAkrama-sAdhanA kI parAkASThA para pahuMcane kA krama isa prakAra hai (1) saddahittA-samyak (aviparIta) rUpa se zraddhA karake, (2) pattaittAtatpazcAt zabda, artha aura ubhayarUpa se sAmAnyatayA pratIti (prApti) karake, athavA yaha kathana uktarUpa hI hai, isa prakAra hI hai, yaha vizeSatayA nizcita karake, athavA saMvegAdijanita phalAnubhavarUpa vizvAsa se pratIti karake, (3) royaittAtadanantara ukta adhyayana meM kathita anuSThAnaviSayaka yA ukta adhyayana-viSayaka ruci (AtmA meM usakI abhilASA) utpanna karake (kyoMki kisI vastu ke guNakArI hone para bhI kaThora yA kaSTasAdhya hone se kaTu-auSadha kI taraha aruci ho sakatI hai, isalie tadviSayaka ruci honA anivArya hai) (5) phAsittA--phira usa adhyayana meM ukta anuSThAna kA sparza karake arthAt AcaraNa meM lAkara, (6) tIrittA-ukta adhyayana meM vihita karttavya ko 1 -tarA. bR. vRtti, a.rA. koza. bhA.7, pR. 504, 2. vahI, bhA.7, pR. 504 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana samyaktva parAkrama 459 jIvana ke antima kSaNa taka pAra lagA kara, (8) kittaittA - usakA kIrttana--guNAnuvAda karake athavA svAdhyAya karake, ( 9 ) sohaittA -- phira adhyayana meM kathita karttavya kA AcaraNa karake una una guNasthAnoM ko prApta karake uttarottara zuddha karake, (10) ArAhittA -- phira utsarga aura apavAda meM kuzalatA prApta karake AjIvana usa tAva kA sevana karake, (11) ANAe aNupAlaittA -- tadanantara guru AjJA se satata anupAlanasevana karake, athavA -- mana-vacana-kAyarUpa triyoga (cintana, bhASaNa aura rakSaNa) se sparza karake, isI prakAra triyoga se pAlana karake, yA AvRtti se rakSA karake, guru ke samakSa yaha nivedana (kIrttana) karake ki maiMne ise isa prakAra par3hA hai tathA guru kI taraha anubhASaNAdi se zuddha karake, utsUtraprarUpaNAdi doSoM ke parihArapUrvaka ArAdhanA krke| yaha prastuta adhyayana meM parAkrama kA krama hai| isa krama se samyaktva para parAkrama karane para jIva siddha hote haiM, siddhi prApta kara lete haiM, buddha hote haiM-- ghAtikarmoM ke kSaya se bodha -- kevala - jJAna pAte haiM, mukta hote haiM--bhavopagrAhI zeSa cAra karmoM ke kSaya se mukta ho jAte haiM, phira parinirvRtta (parinirvANa prApta) hote haiM, arthAt samagra karmarUpI dAvAnala kI zAnti se zAnta ho jAte haiM aura isa kAraNa (zArIrika-mAnasika) samasta duHkhoM kA anta karate haiM arthAt muktipada prApta karate haiN| adhyayana meM varNita arthAdhikAra -- prastuta adhyayana meM saMvega se lekara akarmatA taka 73 boloM ke svarUpa aura apramAdapUrvaka kI gaI ukta boloM kI sAdhanA se hone vAle phaloM kI carcA kI gaI hai| 2 1. saMvega kA phala 2 - saMvegeNe bhante ! jIve kiM jaNayai ? saMvegeNaM aNuttaraM dhammasaddhaM jaNayai / aNuttarAe dhammasaddhAe saMvegaM havvamAgacchai / aNantANubandhikoha - mANa- mAyA - lobhe khavei / navaM ca kammaM na bndhi| tappaccaiyaM ca NaM micchattavisohiM kAUNa daMsaNArAhae bhavai / daMsaNavisohIe ya NaM visuddhAe atthegaie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhai / sohIe ya visuddhA taccaM puNo bhavaggahaNaM nAikkamai // [2 pra.] bhante ! saMvega se jIva kyA prApta karatA hai ? [u.] saMvega se jIva anuttara dharmazraddhA ko prApta karatA hai| anuttara dharmazraddhA se zIghra hI saMvega AtA hai / (taba jIva) anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA kSaya karatA hai aura nae karmoM kA bandha nahIM krtaa| usa (anantAnubandhIkaSAyakSaya -- ) nimittaka mithyAtva - vizuddhi karake (jIva) samyagdarzana kA ArAdhaka ho jAtA hai| darzanavizodhi ke dvArA vizuddha hokara kaI jIva usI bhava (janma) se siddha (mukta) ho jAte haiN| (darzana) vizodhi se vizuddha hone para (AyuSya ke alpa raha jAne se jinake kucha karma bAkI raha jAte haiM, ve ) bhI tIsare bhava kA atikramaNa nahIM karate (arthAt tIsare bhava meM avazya hI mokSa cale jAte haiM) / vivecana-saMvega ke vividha rUpa - (1) samyak udvega arthAt mokSa ke prati utkaNThA saMvega, (2) manuSyajanma aura devabhava ke sukhoM ke parityAgapUrvaka mokSasukhAbhilASA, (3) mokSAbhilASA, (4) nAraka, tiryaJca manuSya devabhavarUpa saMsAra ke duHkhoM se nitya DaranA, (5) dharma meM, dharmaphala meM, athavA darzana meM harSa 1. bRhadvRtti, abhi. rA. koSa bhA. 7, pR. 507 2. vahI, sArAMza, bhA. 7 pR. 504 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 uttarAdhyayanasUtra athavA parama utsAha honA, athavA dhArmika puruSoM ke prati anurAga, paMcaparameSThI meM prIti honA saMvega hai| (6) tattva, dharma, hiMsA se virati, rAga-dveSa-mohAdi se rahita deva evaM samasta granthoM se rahita nirgrantha guru meM avicala anurAga honA bhI saMvega hai| saMkSepa meM saMvega phala-(1) utkRSTa dharmazraddhA, (2) paramadharmaruci se mokSAbhilASA (saMsAraduHkhabhIrutA), (3) anantAnubandhIkaSAyakSaya, (4) navakarmabandhana-nirodha, (5) mithyAtvakSaya se kSAyika niraticAra samyagdarzana kA ArAdhana honA, (6) samyaktvavizuddhi se AtmA nirmala ho jAne para yA to usI bhava meM yA tIsare bhava taka meM avazya mukti kI praapti| samyaktva ke pAMca lakSaNoM meM dUsarA lakSaNa hai| samyaktva ke lie isakA honA anivArya hai| navaM ca kammaM na baMdhai : Azaya--isa paMkti kA Azaya hai ki yaha to nahIM kahA jA sakatA hai ki samyagdRSTi ke azubhakarma kA bandha nahIM hotA balki kaSAyajanita azubhakarmabandha cAlU rahatA hai / ata: isa paMkti kA Azaya zAntyAcArya ke anusAra yaha hai ki jisake anantAnubandhIcatuSTaya sarvathA kSINa ho jAtA hai, jisakA darzana vizuddha ho jAtA hai, usake naye sire se mithyAdarzanajanita karmabandha nahIM hotaa| 2. nirveda se lAbha 3--nivveeNaM bhante! jIve kiM jaNayai? nivveeNaM divva-mANusa-tericchiesu kAmabhogesunivveyaM havva maagcchi|svvvisesu virji| savvavisaesu virajamANe ArambhapariccAyaM krei| ArambhapariccAyaM karemANe saMsAramaggaM vocchindai, siddhimagge paDivanne ya bhvi|| [3 pra.] bhaMte ! nirveda se jIva kyA prApta karatA hai? [u.] nirveda se jIva deva, manuSya aura tiryaJca sambandhI kAmabhogoM se zIghra hI virAga ko prApta hotA hai, (kramazaH) sabhI viSayoM se virakta ho jAtA hai samasta viSayoM se virakta hokara vaha Arambha kA tyAga kara detA hai| ArambhaparityAga karake saMsAramArga kA viccheda karatA hai aura siddhimArga ko prApta hotA hai| vivecana--nirveda ke lakSaNa-(1) saMsAra-viSayoM ke tyAga kI bhAvanA, (2) saMsAra se vairAgya, (3) saMsAra se udvignatA, (4) saMsAra-zarIra-bhoga-virAgatA, (5) samasta abhilASAoM kA tyAga, (6) saMvega 1. (ka) AcArAMgacUrNi 1/43 (kha) dazavakAlika 1 a. TIkA (ga) bRhadvRtti, patra 577 (gha) nArakatiryagmanuSyadevabhavarUpAt saMsAraduHkhAnnityabhIrutA sNvegH| -sarvArthasiddhi 6/24 (Ga) dravyasaMgrahaTIkA 35/112/7 (ca) paMcAdhyAyI uttarArddha 431: saMvegaH paramotsAho dharme dharmaphale cittH| sadharmeSvanurAgo vA, prItirvA parameSThiSu / / (cha) tathye dharme dhvastahiMsAprabandhe, deve raag-dvess-mohaadimukte| sAdhau sarvagranthasandarbhahIne, saMvego'sau nizcalo yo'nuraagH|| -yogaviMzikA 2. bRhadvRtti, patra 577-578 (sArAMza) 3. vahI, patra 578 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 461 vidhirUpa hotA hai, nirveda nissedhaatmk| nirveda phala-(1) sarva kAmabhogoM tathA viSayoM se virakti, (2) viSayavirakti ke kAraNa ArambhaparityAga, (3) Arambha-parityAga ke kAraNa saMsAraparibhramaNamArga kA viccheda aura (4) anta meM siddhimArga kI praapti| 3. dharmazraddhA kA phala 4-dhammasaddhAe NaM! jIve kiM jaNayai? dhammasaddhAe NaM sAyAsokkhesu rajjamANe virjji| AgAradhammaM ca NaM cyi| aNagAre NaM jIve sArIra-mANasANaM dukkhANaM cheyaNa-bheyaNa-saMjogAINaM voccheyaM, avvAhabAhaM ca suhaM nivvttei|| [4 pra.] bhaMte ! dhamazraddhA se (jIva) sAtA-sukhoM, arthAt-sAtAvedanIya karmajanita vaiSayika sukhoM kI Asakti se virakta ho jAtA hai, AgAradharma (gRhasthasaMbaMdhI pravRtti) kA tyAga karatA hai| anagAra ho kara jIva chedana-bhedana Adi zArIrika tathA saMyoga Adi mAnasika duHkhoM kA viccheda (vinAza) kara DAlatA hai aura avyAbAdha sukha ko prApta karatA hai| vivecana-dharmazraddhA kA artha hai-zrutacAritrarUpa dharma kA AcaraNa karane kI abhilASA, tIvra dhrmecchaa| rajamANe virajai--pahale rAga (viSayasukhoM ke prati Asakti) karatA huA virakta ho jAtA hai| cheyaNa-bheyaNa-saMjogAINaM-chedana-talavAra Adi se Tukar3e kara denA, kATanA / bhedana kA artha haibhAle Adi se phADanA (vidAraNa) krnaa| saMyoga -aniSTasambandha, Adi zabda se iSTaviyoga aniSTasaMyoga aadi| tIvra dharmazraddhAkA mahAphala-vyavahArasatra ke anasAra tIvra dharmazraddhA svabhAvataH asaMsargakAriNI hotI hai. usase bandhana sarvathA chinna ho jAte haiM. arthAta-dharmazraddhAvAna sarvatra mamatvarahita ho jAtA hai| aisA sAdhaka akelA ho yA pariSad meM, sarvatra, sabhI paristhitiyoM meM AtmA kI rakSA karatA hai| 4. guru-sAdharmika-zuzrUSA kA phala 5.-guru-sAhammiyasussUsaNayAe NaM bhNte| jIve kiM jaNayai! guru-sAhammiyasussUsaNayAe NaM viNayapaDivatiM jnnyi|vinnypddivnne yaNaM jIve aNaccA1. (ka) bRhadvRtti 578-............nirvedena--sAmAnyataH saMsAraviSayeNa kadA'sau tykssyaamiityevNruupenn.....| (kha) bRhatkalpa 3 u. (ga) uttarA. a. 18 vRtti (gha) "nirvedaH sNsaar-shriir-bhogviraagtH|' -mokSaprAbhRta 82 TIkA (Ga) tyAgaH sarvAbhilASasya nirvedo.........' -paMcAdhyAyI uttarArddha 443 (ca) vahI, gA. 442 uttarA. bRhavRtti, patra 578 (sArAMza) 3. bRhadvRtti, patra 578 4. vahI, patra 578 chedanaM-khaDgAdinA dvidhAkaraNam, bhedanaM-kuntAdinA vidAraNam, Adi zabdasyahApi sambandhAt tADanAdayazca gRhyte|.....sNyogH-prstaavaadnissttsmbndhH| Adi shbdaadissttviyogaadigrhH| tataH chedanabhedanAdinA zArIrikaduHkhAnAM, saMyogAdinA mAnasadu:khAnAM vyvcchedH| -bRhavRtti, patra 578 nissaggusaggakArI ya, savvato chinnbNdhnnaa| ego vA parisAe vA appANaM so'bhirkkhi||-vyvhaarsuutr, u.1 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 uttarAdhyayanasUtra sAyaNasIle neraiya-tirikkhajoNiya-maNussa-deva-doggaIo nirumbhi| vaNNa-saMjalaNa-bhattibahumANayAe maNussa-devasoggaIo nibandhai, siddhiM soggaiM ca visohei| pasatthAiM ca NaM viNayamUlAI savvakajjAiM saahei|anne ya bahave jIve viNaittA bhvi|| [5 pra.] guru aura sAdharmika kI zuzrUSA se, bhagavan ! jIva kyA (phala) prApta karatA hai? [u.] guru aura sAdharmika kI zuzrUSA se jIva vinaya-pratipatti ko prApta hotA hai| vinaya-pratipanna vyakti (parivAdAdirUpa) AzAtanArahita svabhAva vAlA hokara nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva sambandhI durgati kA nirodha kara detA hai| varNa, saMjvalana, bhakti aura bahumAna ke kAraNa vaha manuSya aura deva sambandhI sugati (Ayu) kA bandha karatA hai| zreSTha gati aura siddhi kA mArga prazasta (zuddha) karatA hai| vinayamUlaka sabhI (prazasta) kAryoM ko sAdhatA (siddhi karatA) hai| bahuta-se dUsare jIvoM ko bhI vinayI banA detA hai| vivecana--suzrUSA : svarUpa-(1) guru ke Adeza ko vinayapUrvaka sunane kI icchA, (2) paricaryA, (3) na atidUra aura na atinikaTa, kintu vidhipUrvaka sevA karanA, (4) guru Adi kI vaiyAvRtya, (5) sadbodha tathA dharmazAstra sunane kI icchaa| viNayapaDivatti-vinaya kA prArambha athavA vinaya kA aMgIkAra / vinayapratipatti ke cAra aMga-prastuta sUtra (5) meM vinayapratipati ke cAra aMga batAe gae haiM (1) varNa zlAghA-guNaguru vyakti kI prazaMsA, (2) saMjvalana-guNaprakAzana, (3) bhakti-hAtha jor3anA, guru ke Ane para khar3A honA, Adara denA Adi aura (4) bahumAna-Antarika prItivezeSa yA vAtsalya-vaza mana meM aadrbhaav| manuSya aura deva sambandhI durgati--yoM to manuSyagati aura devagati, ye donoM sugatiyA~ haiM, kintu jaba manuSyagati meM mlecchatA, daridratA, aMgavikalatA Adi milatI hai aura devagati meM nimnatama nikRSTa jAti, kilviSIpana Adi milate haiM, taba unheM durgati samajhanA caahie| 5. AlocanA se upalabdhi 6-AloyaNAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai? AloyaNAeNaM mAyA-niyANa-micchAdasaNasallANaM mokkhamaggavigghANaM aNantasaMsAravaddhaNANaM uddharaNaM krei| ujjubhAvaM ca jnnyi| ujjubhAvapaDivanne yaNaM jIve amAI itthIveya-napuMsagaveyaM ca na bndhi| puvvabaddhaM ca NaM nijrei| [6 pra.] bhaMte! AlocanA se jIva ko kyA lAbha hotA hai? [u.] AlocanA se mokSamArga meM vighnakAraka aura ananta saMsAravarddhaka mAyAzalya, nidAnazalya aura 1. (ka) sUtrakRtAMga zru. 1. a. 9 (kha) dazavaikAlika a. 9, u.1 (ga) aSTaka 25, (gha) sdbodhH| dharmazAstrazravaNecchA-paMcAzaka 6 vivaraNa 2. vinayapratipatti:-prArambhe aMgIkAre vaa| varNaH zlAghA, saMjvalanaM--guNodbhAsanam, bhakti:-aMjalipragrahAdikA, bhumaanm-aantrpriitivishessH| -bRhavRtti, patra 579 3. uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 273 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama mithyAdarzanarUpa zalya ko nikAla detA hai aura RjubhAva ko prApta hotA hai| RjubhAva ko prApta jIva mAyArahita hotA hai / ata: vaha strIveda aura napuMsakaveda kA bandha nahIM karatA, yadi pUrvabaddha ho to usakI nirjarA karatA hai / vivecana -- AlocanA - (1) guru ke samakSa apane doSoM kA prakAzana, athavA (2) apane dainika jIvana meM lage hue doSoM kA svayaM nirIkSaNa - svAvalokana, AtmasamprekSaNa, (3) guNadoSoM kI samIkSA / 1 tIna zalya- zalya kahate haiM-- tIkhe kAMTe, tIkSNa bANa yA antarvraNa ( andara ke ghAva ), athavA pIr3A dene vAlI vastu ko / jainAgamoM meM zalya ke tIna prakAra batAe gaye haiM-- mAyA, nidAna aura mithyaadrshn| mAyA, nidAna aura mithyAdarzana, ina tInoM zalyoM kI jina se utpatti hotI hai, aise kAraNabhUta karma ko dravya zalya aura inake udaya se hone vAle jIva ke mAyA, nidAna evaM mithyAdarzana pariNAma ko bhAvazalya kahate haiM / mAyA - bAhara se sAdhuveSa aura antara meM vaMcakabhAva yA dUsaroM ko prasanna karane kI vRtti / nidAna -- tapa, dharmAcaraNa Adi kI vaiSayika phalAkAMkSA aura mithyAdarzana -- dharma, jIva, sAdhu, deva aura mukti Adi ko viparItarUpa meM jAnanA mAnanA / ye tInoM mokSapatha meM vighnakartA haiN| inheM AlocanAkartA ukhAr3a phaiMkatA hai| 2 6. nindanA se lAbha - nindaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? 463 7 nindaNayAe NaM pacchANutAvaM jaNayai / pacchANutAveNaM virajjamANe karaNaguNaseDhiM paDivajjai karaNaguNaseTiM paDivanne ya NaM aNagAre mohaNijaM kammaM ugghAe / [7 pra.] bhaMte! nindanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? (u.) nindanA se pazcAttApa hotA hai / pazcAttApa se virakta hotA huA vyakti karaNaguNazreNi ko prApta hotA hai| karaNaguNazreNi-pratipanna anagAra mohanIya karma kA kSaya karatA hai| vivecana -- nindanA - (1) svayaM ke dvArA svayaM ke doSoM kA tiraskAra, (2) AtmasAkSIpUrvaka svayaM kiye hue doSoM ko prakaTa karanA, yA una-sambandhI pazcAttApa karanA, (3) svadoSoM kA pazcAttApa karanA / karaNaguNazreNi: vyAkhyA- ' karaNaguNazreNi' zabda eka pAribhASika zabda hai / usakA artha haiapUrvakaraNa (pahale kadApi nahIM prApta mana ke nirmala pariNAma) se hone vAlI guNahetuka karmanirjarA kI zreNi / karaNa AtmA kA vizuddha pariNAma hai| karaNazreNi kA artha yahA~ prasaMgavaza kSapaka zreNi hai| mohanAza kI do prakriyAe~ haiM-- upazamazreNI aura kSapaka shrenni| jisase moha kA krama se upazama hote-hote anta meM sarvathA upazAnta ho jAtA hai, antarmuhUrta ke lie usakA udaya AnA banda ho jAtA hai, use upazamazreNi kahate haiM / (kha) saMpikkhae appagamappaeNaM / --dazavaikAlika a. 9, u. 3 1. (ka) uttarA (gu bhASAntara) bhA. 2, patra 237 (ga) AlocanA -- guNadoSasamIkSA / 2. (ka) sarvArthasiddhi 7/18/356 3. (ka) uttarA . bRhadvRtti, patra 580 (ga) paMcAdhyAyI uttarArddha (kha) bhagavatI ArAdhanA 25/88 (kha) 'AtmasAkSi - doSaprakaTanaM nindA / - samayasAra tAtparyavRtti 306 / 388/12 / Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 uttarAdhyayanasUtra upazamazreNi se moha kA sarvathA uddhAta nahIM hotaa| isalie yahA~ kSapakazreNi hI grAhya hai| kSapakazreNi meM moha kSINa hote-hote anta meM sarvathA kSINa ho jAtA hai, moha kA eka dalika bhI zeSa nahIM rhtaa| kSapakazreNi AThaveM guNasthAna se prArambha hotI hai| AdhyAtmika vikAsa kI isa bhUmikA kA nAma apUrvakaraNaguNasthAna hai| yahA~ pariNAmoM kI dhArA itanI vizuddha hotI hai, jo pahale kabhI nahIM huI thI, isI kAraNa yaha 'apUrvakaraNa' kahalAtI hai| AgAmI kSaNoM meM udita hone vAle mohanIyakarma ke anantapradezI dalikoM ko udayakAlIna prAthamika kSaNa meM lA kara kSaya kara denA bhAvavizuddhi kI eka AdhyAtmika prakriyA hai| prathama samaya se dUsare samaya meM karma-pudgaloM kA kSaya asaMkhyAtaguNa adhika hotA hai| dUsare se tIsare samaya meM asaMkhyAtaguNa adhika aura tIsare se cauthe meM asaMkhyAtaguNa adhik| isa prakAra karmanirjarA kI yaha tIvragati pratyeka samaya se agale samaya meM asaMkhyAtaguNI adhika hotI jAtI hai| karmanirjarA kI yaha dhArA asaMkhyAtasamayAtmaka eka antarmuhUrta taka calatI hai| isa prakAra mohanIyakarma nirvIrya bana jAtA hai| ise hI jaina paribhASA meM kSapakazreNI kahate haiN| kSapakazreNI se hI kevalajJAna prApta hotA hai| 7. garhaNA se lAbha 8-garahaNayAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai? garahaNayAe NaM apurakkAraM jnnyi|apurkkaargennN jIve appasatthehito jogehito niyttei| pasatthajoga-paDivanne yaNaM aNagAre aNantaghaipajjave khve|| [8 pra.] bhante ! garhaNA (garhA) se jIva kyA prApta karatA hai? (u.) garhaNA se jIva ko apuraskAra prApta hotA hai| apuraskAra prApta jIva aprazasta yoga (mana-vacanakAyA ke vyApAroM) se nivRtta hotA hai aura prazasta yogoM meM pravRtta hotA hai| prazasta-yoga prApta anagAra ananta (jJAna-darzana-) ghAtI paryAyoM (jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke pariNAmoM) kA kSaya karatA hai| vivecanagarhaNA (gA~): lakSaNa-(1) dUsaroM ke samakSa apane doSoM ko prakaTa karanA, (2) guru ke samakSa apane doSoM ko prakaTa karanA, (3) pramAdarahita hokara apanI zakti ke anusAra una karmoM ke kSaya ke lie paMcaparameSThI ke samakSa AtmasAkSI se una rAgAdi bhAvoM kA tyAga karanA gardA hai| apuraskAra-apuraskAra--yaha guNavAn hai, isa prakAra kA gaurava denA puraskAra hai| isa prakAra ke puraskAra kA abhAva arthAt gaurava kA na honA apuraskAra hai| appasatyehito: Azaya-gaurava-bhAva se rahita vyakti karmabandha ke hetubhUta aprazasta guNoM se nivRtta hotA hai| aNaMtaghAipajave : Azaya-jJAna, darzana, sukha aura vIrya, AtmA ke ye guNa ananta haiM / jJAna aura darzana 1. (ka) karaNena-apUrvakaraNena guNahetukA zreNiH krnngunnshrenniH| (kha) prakramAt kSapakazreNireva gRhyte| -bRhavRtti, patra 580 (ga) prakramAt ksspkshrenni| sarvArthasiddhi 2. (ka) bRhavRtti, patra 580 (kha) 'gurusAkSidoSaprakaTanaM grdaa|'-smysaar tA. va. 306 (ga) paMcAdhyAyI, uttarArddha 474 : garhaNaM tatparityAgaH pNcgurvaatmsaakssikH| niSpramAdatayA nUnaM zaktitaH krmhaanye|| Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 465 ke Avaraka paramANuoM ko kramazaH jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kahate haiN| samyagdarzana aura samyakcAritra kA vighAtaka mohanIyakarma kahalAtA hai aura pAMca labdhiyoM kA vighAtaka antarAyakarma hai| ye cAroM AtmA ke nijaguNoM kA ghAta karate haiN| ataH isa paMkti kA artha hogA-AtmA ke ananta vikAsa ke ghAtaka jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke jo 'paryava' haiM arthAt-karmoM kI (vizeSataH jJAnAvaraNAdi karmoM kI) vizeSa pariNatiyoM kA kSaya kara detA hai| 8 se 13. sAmAyika SaDAvazyaka se lAbha 9-sAmAieNaM bhante! jIve kiM jaNayai? sAmAieNaM sAvajajogaviraiM jnnyi|| [9 pra.] bhante ! sAmAyika se jIva kyA prApta karatA hai? [u.] sAmAjika jIva sAvadhayogoM se virati ko prApta hotA hai| 10. cauvvIsatthaeNaM bhante! jIve kiM jaNayai? cauvvItthaeNaM daMsaNavisehiM jnnyi|| [10 pra.] bhante ! caturviMzatistava se jIva kyA prApta karatA hai? [u.] caturviMzatistava se jIva darzana-vizodhi prApta karatA hai| 11-vandaNaeNaM bhante! jIve kiM jaNayai? vandaNaeNaM nIyAgoyaM kammaM / uccAgoyaM nibndhi|sohggNcnnN appaDihayaM ANAphalaM nivvattei, dAhiNabhAvaM ca NaM jnnydd| [11 pra.] bhante ! vandanA se jIva kyA upalabdha karatA hai? [u.] vandanA se jIva nIcagotrakarma kA kSaya karatA hai, uccagotra kA bandha karatA hai| vaha apratihata saubhAgya ko prApta karatA hai, usakI AjJA (sarvatra) abAdhita hotI hai (arthAt-AjJA zirodhArya ho, aisA phala prApta hotA hai) tathA dAkSiNyabhAva (janatA ke dvArA anukUlabhAva) ko prApta karatA hai| 12-paDikkamaNeNaM bhante! jIve kiM jaNayai? paDikkamaNeNaM vayachiddAI pihei|pihiyvychidde puNa jIve niruddhAsave, asabalacaritte, aTThasu pavayaNamAyAsu uvautte apuhatte suppaNihie vihri|| [12 pra.] bhante ! pratikramaNa se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] pratikramaNa se jIva svIkRta vratoM ke chidroM ko baMda kara detA hai| vrata-chidroM ko baMda kara dene vAlA jIva AzravoM kA nirodha karatA hai, usakA cAritra dhabboM (aticAroM) se rahita (niSkalaMka) hotA hai, vaha aSTa pravacanamAtAoM ke ArAdhana meM satata upayukta (sAvadhAna) rahatA hai tathA (saMyama-yoga meM) apRthaktva (ekarasa tallIna) ho jAtA hai tathA samyak samAdhiyukta ho kara vicaraNa karatA hai| 1. ".........jJAnAvaraNIyAdikarmaNaH tadghAtitvalakSaNAn pariNativizeSAn (paryavAn) kSapayati kSayaM nyti|" -bRhadvRtti, patra 580 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 uttarAdhyayanasUtra 13-kAussaggeNaM bhante! jIve kiM jaNayai? kaussageNaM 'tIya-paDuppannaM pAyacchittaM visohei| visuddhapAyacchitte ya jIve nivvuyahiyae ohariyabhAro vva bhAravahe, pasatthajjhANovagae suhaMsuheNaM vihri|| [13 pra.] bhante! kAyotsarga se jIva kyA prApta karatA hai? [u.] kAyotsarga se atIta aura vartamAna ke prayazcittayogya aticAroM kA vizodhana karatA hai| prAyazcitta se vizuddha huA jIva apane bhAra ko utAra (haTA) dene vAle bhAravAhaka kI taraha nirvRttahRdaya (svastha-zAnta citta) ho jAtA hai tathA prazasta dhyAna meM magna ho kara sukhapUrvaka vicaraNa karatA hai| 14-paccakkhANeNaM! jIve kiM jaNayai? paccakkhANeNaM AsavadArAI nirumbhi| [14 pra.] bhante! pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] pratyAkhyAna se vaha AzravadvAroM (kamabandha ke hetuoM-hiMsAdi) kA nirodha kara detA hai| vivecana--sAmAyika Adi chaha Avazyaka (1) sAmAyika-samasta prANiyoM ke prati samabhAva tathA jIvana-maraNa, sukha-duHkha, lAbha-alAbha, nindA-prazaMsA, mAnApamAna, zatru-mitra, saMyoga-viyoga, priyaapriya, maNi-pASANa evaM svarNa-mRttikA meM samabhAva--rAgadveSa kA abhAva sAmAyika hai| iSTa-aniSTa Adi viSamatAoM meM rAga-dveSa na karanA, balki sAkSIbhAva se unakA jJAtA--draSTA bana kara ekamAtra zuddha caitanyamAtra (samatAsvabhAvI AtmA) meM sthita rahanA, sarva sAvadyayogoM se virata rahanA sAmAyika hai| (2) caturviMzatistavaRSabhadeva se lekara bha. mahAvIra taka, vartamAnakAlIna 24 tIrthaMkaroM kA stava arthaat-gunnotkiirtn| (3) vandanA-AcArya, guru Adi kI vandanA-yathocita-pratipattirUpa viny-bhkti| (4) pratikramaNa-(1) svakRta azubhayoga se vApisa lauTanA, (2) svIkRta jJAna-darzana-cAritra meM pramAdavaza jo aticAra (doSa) lage hoM, jIva svasthAna se parasthAna meM gayA ho, saMyama se asaMyama meM gayA ho, usase vApisa lauTanA, nirAkaraNa karanA, nivRtta honaa| (5) kAyotsarga-zarIra kA Agamokta nIti se (aticAroM kI zuddhi ke nimitta) utsarga, mamatvatyAga krnaa| (6) pratyAkhyAna-(1) bhaviSya meM doSa na ho, usake lie vartamAna meM hI kucha na kucha tyAga, niyama, vrata, tapa Adi grahaNa karanA, athavA (2) nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ina chahoM meM zubha mana-vacana-kAya se AgAmI kAla ke lie ayogya kA tyAga-pratyAkhyAna karanA, (3) anAgata, atikrAnta, koTisahita, nikhaNDita, sAkAra, anAkAra, parimANagata, aparizeSa, adhvagata evaM sahetuka, isa prakAra ke 10 sArthaka pratyAkhyAna krnaa| 1. (ka) mUlArAdhanA 21/522 se 526 (kha) dhavalA 8/3,41 (ga) anuyogadvAra (gha) rAjavArtika 6/24|11 (Ga) amitagatizrAvakAcAra 8/31 2. bRhadvRtti, patra 581 3. vahI, patra 581 4. (ka) svakRtAdazubhayogAt pratinivRttiH prtikrmnnm| bhagavatI ArAdhanA vi, 6/32/19 (kha) pratikramyate pramAdakRtadaivasikAdidoSo nirAkriyate'neneti prtikrmnnm| -gomaTTasAra jIvakANDa 337 5. kAya:zarIraM, tasyotsarga:-AgamoktarItyA parityAga kaayotsrgH| -bRhadvatti, patra 581 (ka) anAgatadoSApohanaM prtyaakhyaanm|-raajvaartik 6/24/11 (kha) NAmAdINaM chaNNaM ajoggaparivajjaNaM tikrnnenn| paccakkhANaM NeyaM aNAgayaM cAgame kaale||-muulaaraadhnaa 27 (ga) aNAgadamadikaMtaM koDIsahidaM nikhaMDidaM cev| sAgAramaNAgAraM parimANagadaM aprisesN||-muulaaraadhnaa 637-639 6. Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 467 14. stava-stutimaMgala se lAbha 15-thava-thuimaMgaleNa bhante! jIve kiM jaNayai? thv-thuimNglennNnaann-dsnn-critt-bohilaabhNjnnyi|naann-dsnn-crittbohilaabhsNpnne yaNaM jIve antakiriyaM kappavimANovavattigaM ArAhaNaM aaraahei|| [15 pra.] bhagavan ! stava-stuti se jIva kyA prApta karatA hai? _[u.] stava-stuti-maMgala se jIva ko jJAna-darzana-cAritra-svarUpa bodhilAbha prApta hotA hai| jJAnacAritrarUpa bodhi ke lAbha se sampanna jIva antakriyA (mukti) ke yogya, athavA (kalpa) vaimAnika devoM meM utpanna hone ke yogya ArAdhanA karatA hai| vivecana-stava aura stuti meM antara--yadyapi stava aura stuti, donoM kA artha bhakti-bahumAnapUrvaka gaNotkIrtana karanA hai. tathApi sAhitya kI viziSTa paramparAnasAra stava kA artha eka.do yA tIna zloka vAlA guNotkIrtana hai aura stuti kA artha hai-tIna se adhika athavA sAta zloka vAlA guNotkIrtana, athavA jo zakrastavarUpa ho, vaha stava hai aura jo isase UrdhvamukhI ho kara kathanarUpa ho, vaha stuti hai| stava aura stuti donoM dravyamaMgalarUpa nahIM, apitu bhAvamaMgala rUpa haiN| jJAna-darzana-cAritrabodhilAbha kA tAtparya-matizrutAdi jJAna, kSAyika samyaktvarUpa darzana, viratirUpa cAritra, yoM jJAna-darzana-cAritrarUpa bodhilAbha arthAt-jinaprarUpita dharmabodha kI prApti / 15. kAlapratilekhanA se upalabdhi 16-kAlapaDilehaNayAe NaM bhante! jIve kiM jaNayai? kAlapaDilehaNayAe NaM nANAvaraNija kammaM khvei|| [16 pra.] bhaMte ! kAla kI pratilekhanA se jIva ko kyA upalabdhi hotI hai? [u.] kAla kI pratilekhanA se jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kSaya karatA hai| vivecana-kAlapratilekhanA : tAtparya aura mahattva prAdoSika, prAbhAtika Adi rUpa kAla kI pratilekhanA arthAt zAstroktavidhi se svAdhyAya, dhyAna, zayana, jAgaraNa, pratilekhana, pratikramaNa, bhikSAcaryA Adi dharmakriyA ke lie upayukta samaya kI sAvadhAnI yA dhyAna rkhnaa| sAdhAka ke lie kAla kA dhyAna rakhanA bahuta Avazyaka hai| sUtrakRtAMga meM batAyA gayA hai ki azana, pAna, vastra, layana, zayana Adi ke kAla meM azanAdi kriyAe~ karanI caahie| dazarvakAlika sUtra meM sabhI kArya samaya para karane kA vidhAna hai| sAmAcArI adhyayana muni ko svAdhyAya Adi ke pUrva dina aura rAtri meM kAla kI pratilekhA Avazyaka batAI gaI hai| AcArAMgasUtra meM muni ko 'kAlajJa' honA anivArya batAyA gayA hai| 1. bRhadvRtti, patra 581 2. vahI, patra 581 3. (ka) bRhadvRtti, patra 581 (kha) 'annaM annakAle, pAnaM pAnakAle, vatthaM vatthakAle, leNaM leNakAle, sayaNa synnkaale|'-suutrkRtaaNg. 2/1/15 (ga) kAle kAlaM smaayre|-5/24 (gha) uttarA. a. 26, gA.46: paDikkamittu kAlassa, kAlaM tu pddilehe| (Ga) kAlaNNU' -AcArAMga 1 zru. a.8, u.3 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 uttarAdhyayanasUtra 16. prAyazcittakaraNa se lAbha 17- pAyacchittakaraNeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai! pAyacchittakaraNeNaM pAvakammavisohiM jaNayai, niraiyAre yAvi bhvi| sammaM ca NaM pAyacchittaM paDivajamANe maggaM ca maggaphalaM ca visohei| AyAraM ca AyAraphalaM ca aaraahei|| [17 pra.] bhante ! prAyazcitta karane se jIva ko kyA lAbha hotA hai? [u.] prAyazcitta karane se jIva pApakarmoM kI vizuddhi karatA hai aura usake (vratAdi) niraticAra ho jAte haiM / samyak prakAra se prAyazcitta svIkAra karane vAlA sAdhaka mArga aura mArgaphala ko nirmala karatA hai| AcAra aura AcAraphala kI ArAdhanA karatA hai| vivecana-prAyazcitta : lakSaNa-prAya arthAt pApa kI, citta yAnI vizuddhi ko prayazcitta kahate haiN| mArga aura mArgaphala ke vibhinna artha--mArga-(1) muktimArga, (2) samyaktva aura (3) samyaktva evaM jJAna, maargphl-jnyaan| prastuta meM mArga kA artha 'samyaktva' hI ucita hai, kyoMki cAritra (AcAra aura AcAraphala) kI ArAdhanA isI sUtra meM Age batAI hai| isalie darzana mArga hai aura usakI vizuddhi se jJAna vizuddha hotA hai, isalie vaha (jJAna) mArgaphala hai| niSkarSa yaha hai ki prAyazcitta se kramazaH samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI zuddhi hotI hai| 17. kSamApanA se lAbha 18.-khamAvaNayAe NaM bhante! jIve kiM jaNayaha? khamAvaNayAe NaM palhAyaNabhAvaM jnnyi| palhAyaNabhAvamuvagae ya savvapANa-bhUya-jIvasattesu mittiibhaavmuppaaei| mittIbhAvamuvagae yAvi jIve bhAvavisohiM kAUNa nibbhae bhvi|| [18 pra.] bhante ! kSAmaNA--kSamApaNA se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] kSamApaNA se jIva ko prahlAdabhAva prApta hotA hai| prahlAdabhAva se sampanna sAdhaka sarva prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ke prati maitrIbhAva ko prApta hotA hai| maitrIbhAva ko prApta jIva bhAvavizuddhi karake nirbhaya ho jAtA hai| vivecana-kSAmaNA-kSamApanA : tAtparya--kisI duSkRta yA aparAdha ke anantara guru yA AcArya ke samakSa-'gurudeva ! merA aparAdha kSamA kIjie, bhaviSya meM maiM yaha aparAdha nahIM karUMgA, ityAdirUpa se kSamA mAMganA kSAmaNA aura unake dvArA kSamA pradAna karanA 'kSamApanA' hai| kSamApanA ke tIna pariNAma-kSamApanA ke uttarottara tIna pariNAma nirdiSTa haiM-(1) prahlAdabhAva, (2) sarvabhUtamaitrIbhAva evaM (3) nirbhytaa| bhaya ke kAraNa haiM-rAga aura dveSa, unase vairavirodha kI vRddhi hotI hai evaM 1. 'prAyaH pApaM vijAnIyAt cittaM tasya vishodhnm|' -bRhavRtti, patra 582 2. mArgaH-iha jJAnaprAptihetuH samyaktvam, yadvA mArga cAritraprAptinibandhatayA darzanajJAnAkhyam athavA mArgaM ca muktimArga kSAyopazamikadarzanAdi tatphalaM ca jnyaanm| -bRhavRtti, patra 583 3. bRhadvRtti, patra 584 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 469 AtmA kI prasannatA naSTa ho jAtI hai| ataH kSamApanA hI ina sabako TikAe rakhane ke lie sarvottama upAya hai| 18 se 24. svAdhyAya evaM usake aMgoM se lAbha 19-sajjhAeNaM bhante! jIve kiM jaNayai? sajjhAeNaM nANAvaraNijjaM kammaM khvei|| [19 pra.] bhante! svAdhyAya se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] svAdhyAya se jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kSaya karatA hai| 20- vAyaNAe NaM bhante! jIve kiM jaNayai? vAyaNAe NaM nijaraM jnnyi| suyassa ya aNAsAyaNAe vaTTae suyassa aNAsAyaNAe vaTTamANe titthadhammaM avlmbi| titthadhammaM avalambamANe mahAnijare mahApajjavasANe bhvi|| [20 pra.] bhante! vAcanA se jIva ko kyA lAbha hotA hai? [u.] vAcanA se jIva karmoM kI nirjarA karatA hai, zruta (zAstrajJAna) kI AzAtanA se dUra rahatA hai| zruta kI anAzAtanA meM pravRtta huA jIva tIrthadharma kA avalambana letA hai| tIrthadharma kA avalambana lene vAlA sAdhaka (karmoM kI) mahAnirjarA aura mahAparyavasAna karatA hai| 21-paDipucchaNayAe NaM bhante! jIve kiM jaNayai? paDipucchaNayAe NaM sutta'tthatadubhayAiM visohei| kaMkhamohaNija kammaM vocchindi|| [21 pra.] bhante! pratipRcchanA se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] pratipRcchanA se jIva sUtra, artha aura tadubhaya (-donoM) ko vizuddha kara letA hai tathA kAMkSAmohanIya ko vicchinna kara detA hai| 22-pariyaTTaNae NaM bhante! jIve kiM jaNayai? pariyaTTaNAe NaM vaMjaNAI jaNayai, vaMjaNaladdhiM ca uppaaei|| [22 pra.] bhante ! parAvartanA se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] parAvarttanA se vyaJjanoM kI upalabdhi hotI hai aura jIva vyaJjanalabdhi ko prApta karatA hai| 23. -aNuppehAe NaM bhante! jIve kiM jaNayai? aNuppehAeNaM AuyavajAo sattakammappagaDIo dhaNiyabandhaNabaddhAo siDhilabandhaNabaddhAo pkrei| dIhakAlaTThiiyAo hassakAlaTThiyAo pkrei| tivvANubhAvAo mandANubhAvAo pkrei| bahupaesaggAo appapaesaggAo pkrei| AuyaM ca NaM kammaM siya bandhai, siya no bndhi| asAyAveyaNijaM caNaM kammaM no bhujo bhujo uvcinnaai|annaaiyN caNaM aNavadaggaMdIhamaddhaM cAurantaM saMsArakantAraM khippAmeva viiivyi|| [23 pra.] bhante ! anuprekSA se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] anuprekSA se AyuSyakarma ko chor3a kara zeSa jJAnAvaraNIya Adi sAta karmoM kI prakRtiyoM ke 1. uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 4, pR. 261-262 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 uttarAdhyayanasUtra pragADha bandhana ko zithila kara letA hai, dIrghakAlIna sthiti ko hrasva (alpa) kAlIna kara letA hai, unake tIvra rasAnubhAva ko mandarasAnubhAva kara letA hai, bahukarmapradezoM ko alpapradezoM meM parivartita karatA hai| AyuSyakarma kA bandha kadAcit karatA hai, kadAcit nahIM krtaa| asAtAvedanIyakarma kA punaH punaH upacaya nahIM krtaa| saMsArarUpI aTavI, jo ki anAdi aura anavadagra (ananta) hai, dIrghamArga se yukta, jisake narakAdi gatirUpa cAra anta haiM, use zIghra hI pAra kara letA hai| 24. dhammakahAe NaM bhante! jIve kiM jaNayai? dhammakahAe NaM nijaraM jnnyi| dhammakahAe NaM pavayaNa pbhaavei| pavayaNapabhAve NaM jIve Agamisassa bhaddattAe kammaM nibndhi|| [24 pra.] bhante! dharmakathA se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] dharmakathA se jIva karmoM kI nirjarA karatA hai aura pravacana kI prabhAvanA karatA hai| pravacana kI prabhAvanA karane vAlA jIva bhaviSya meM zubha phala dene vAle karmoM kA bandha karatA hai| 25. suyassa ArAhaNayAe NaM bhante! jIve kiM jaNayai? suyassa ArAhaNayAe NaM annANaM khavei, na ya sNkilissi|| [25 pra.] bhante! zruta kI ArAdhanA se jIva kyA prApta karatA hai? (u.) zruta kI ArAdhanA se jIva ajJAna kA kSaya karatA hai aura kleza ko prApta nahIM hotaa| vivecana-saptasUtrI praznottarI-sU. 19 se 25 taka sAta sUtroM meM svAdhyAya, vAcanA, pratipRcchanA, parAvartanA, anuprekSA, dharmakathA evaM zruta-ArAdhanA se hone vAlI upalabdhiyoM se sambandhita praznottarI hai| svAdhyAya Adi kA svarUpa-svAdhyAya : tIna nirvacana-(1) sundara adhyayana, (2) suSThu maryAdA sahita jisakA adhyayana kiyA jAtA hai, (3) zobhana maryAdA-kAla velA chor3a kara pauruSI kI apekSA adhyayana karanA svAdhyAya hai| vAcanA : tIna artha (1) zAstra kI vAcanA denA-adhyApana (pAThana) karanA, (2) svayaM zAstra bAMcanA-paDhanA, athavA (3) guru yA zrutadhara se zAstra adhyayana krnaa| pratipRcchanA lI huI zAstravAcanA yA pUrva-adhIta zAstra meM kisI viSaya para zaMkA utpanna hone para guru Adi se puuchnaa| parivartanA-AvRtti karanA, pUcha kara samAhita kiye yA paricita viSaya kA vismaraNa na ho, isalie usa sUtra ke pATha, artha Adi kA guNana karanA, bAra-bAra smaraNa karanA / anuprekSA-paricita aura sthira sUtrArtha kA bAra-bAra cintana karanA, nayI-nayI sphuraNA honaa| dharmakathA-sthirIkRta evaM cintana viSaya para dharmApadezana krnaa| zrutArAdhanA-zAstra yA siddhAnta kI samyak aasevnaa|2 1. (ka) adhyayanam adhyAyaH, zobhana: adhyAyaH svAdhyAyaH-Ava. 4. (kha) suSTha, A maryAdayA adhIyate iti svAdhyAyaH, -sthAnAMga 2 sthA. 2 u.| (ga) suSTha, A maryAdayA-kAlavelAparihAreNa pauruSyapekSayA vA adhyAyaH svaadhyaayH|-dhrmsNgrh adhi. 3 (ka) vAcanA-pAThanam, (kha) pUrvAdhItasya sUtrAdeH zaMkitAdau praznaH pRcchanA, (ga) parivartanA-guNanam, (gha)anuprekSA-cintanam (Ga) dharmasya zrutarUpasya kathA-vyAkhyA dhrmkthaa| -bRhadvRtti, patra 583 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 471 zruta kI anAzAtanA-grantha, siddhAnta, pravacana, Aptopadeza evaM Agama, ye zruta ke paryAyavAcI haiN| inakI AzAtanA-avajJA na karanA anAzAtanA hai| tIrthadharma kA avalambana :-sUtra 20 meM zruta kI AzAtanA na karane vAlA tIrthadharma kA Alambana hai| tIrtha zabda kA artha-(1) pravacana, (2) gaNadhara, (3) caturvidhasaMgha, tIrtha zabda ke ina tInoM arthoM ke AdhAra para tIna tIrthadharma ke tIna artha hote haiM--(1) pravacana kA dharma (svAdhyAya karanA), (2) gaNadharadharma-zAstra kI karNopakarNagata zAstraparamparA ko avicchinna rakhanA, aura (3) zramaNasaMgha kA dharma / mahApajjavasANe-mahAparyavasAna--saMsAra kA anta krnaa| kaMkhAmohaNijaM : kAMkSAmohanIya-kAMkSAmohanIya mithyAtva-mohanIya kA hI eka prakAra hai| vyaMjanalabdhi : tAtparya-padAnusAriNIlabdhi yA eka vyaMjana ke AdhAra para zeSa vyaMjanoM ko upalabdha karane kI zakti zratArAdhanA kA phala-eka AcArya ne kahA hai-jyoM-jyoM zruta (zAstra) meM gaharA utaratA jA tyoM-tyoM atizaya prazama-rasa meM sarAbora hokara apUrva Ananda (AhlAda) prApta karatA hai, saMvegabhAva nayI-nayI zraddhA se yukta hotA jAtA hai| 25. ekAgra mana kI upalabdhi 26. egaggamaNasaMnivesaNayAe NaM bhante! jIve kiM jaNayai? egaggamaNasaMnivesaNAyAe NaM cittanirohaM krei|| [26 pra.] bhante! mana ko ekAgratA meM sthApita karane (sannivezana se jIva kyA upalabdha karatA hai? [u.] mana ko ekAgratA meM sthApita karane se citta (vRtti) kA nirodha hotA hai| vivecana-mana kI ekAgratA : Azaya-(1) mana ko ekAgra arthAt eka avalambana meM sthira krnaa| (2) eka hI pudgala meM dRSTi ko niviSTa (sthira) krnaa| (3) dhyeya viSayaka jJAna kI ekatAnatA bhI ekAgratA hai| cittanirodha--citta kI viklpshuunytaa| . (ka) tIrthamiha gaNadharastasya dharma:-AcAraH, shrutdhrmprdaanlkssnnstiirthdhrmH| (kha) yadi vA tIrtha-pravacanaM zrutamityarthastaddharmaH svaadhyaayH| -bRhavRtti, patra 584 (ga) titthaM puNa cAuvaNNe samaNasaMghe, taMjahA--samaNA samaNIo, sAvagA, saaviyaao|-bhgvtii. 20/8 2. mohayatIti mohanIyaM karma tacca cAritramohanIyamapi bhavatIti vizeSyate-kAMkSA-anyAnyadarzanagrahaH, upalakSaNatvAccAsya shNkaadiprigrhH| kAMkSAyAH mohniiyN-kaaNkssaamohniiym-mithyaatvmohniiymityrthH| 3. ca zabdAd vyaMjanasamudAyAtmakatvAdvA padasya tallabdhi pdaanusaaritaamutpaadyti| -bRhadvRtti, patra 584 4. "jaha jaha suyamogAhai, aisyrspsrsNjuympuve| taha taha palhAi muNI, nava-nava sNvegsddhss||" (ka) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 4, pR. 279 (kha) "ekpogglnivitttthditttthitti|" -antakRt. gajasukumAlavarNana 6. uttarajjhayaNANi (TippaNa, muni nathamalajI) pR. 237 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 uttarAdhyayanasUtra 26 se 28. saMyama, tapa evaM vyavadAna ke phala 27-saMjameNaM bhante! jIve kiM jaNayai? saMjameNaM aNaNhayattaM jnnyi| [27 pra.] bhante ! saMyama se jIva kyA prApta karatA hai? [u.] saMyama se jIva anAzravatva (-Azravanirodha) prApta karatA hai| 28-taveNaM bhante! jIve kiM jaNayai? taveNaM vodANaM jnnyi|| [28 pra.1 tapa se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] tapa se jIva (pUrvasaMcita karmoM kA kSaya karake) vyavadAna--vizuddhi prApta karatA hai| 29--vodANeNaM bhante! jIve kiM jaNayai? vodANeNaM akiriyaM jnnyi| akiriyAe bhavittA tao pacchA sijjhai, bujjhai, muccai, parinivvAei, savvadukkhANamantaM krei|| [29 pra.] bhante ! vyavadAna se jIva ko kyA upalabdhi hotI hai? [u.] vyavadAna se jIva akriyA ko prApta karatA hai| akriyatAsampanna hone ke pazcAt jIva siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta ho jAtA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai aura samasta duHkhoM kA anta karatA hai| vivecana-mokSa kI trisUtrI : saMyama, tapa aura vyavadAna-saMyama se naye karmoM kA Agamana (Azrava) ruka jAtA hai, tapa se pUrvabaddha karmoM kA kSaya ho jAtA hai tathA (vyavadAna) Atmavizuddhi ho jAtI hai aura vyavadAna se jIva ke mana, vacana aura kAyA kI kriyAe~ ruka jAtI haiM, AtmA akriya ho jAtI hai aura siddha buddha mukta parinirvRtta hokara sarva duHkhoM kA anta kara letA hai| ataH ye tInoM kramazaH mokSamArga ke pramukha sopAna haiN| 29. sukhazAta kA pariNAma 30. -suhasAeNaM bhante! jIve kiM jaNayai? suhasAeNaM aNussuyattaM jnnyi| aNussuyAe NaM jIve aNukampae, aNubbhaDe, vigayasoge, cAra -mohaNija kammaM khvei|| [30 pra.] bhagavan ! sukhazAta se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] sukhazAta se viSayoM ke prati anutsukatA paidA hotI hai| anutsukatA se jIva anukampA karane vAlA, anudbhaTa (anuddhata), evaM zoka rahita hokara cAritramohanIyakarma kA kSaya karatA hai| vivecana-sukhazAta evaM usakA paMcavidha pariNAma-sukhazAta kA artha hai-zabdAdi vaiSayika sukhoM ke prati zAta arthAt anAsakti--agRddhi (1) viSayoM ke prati anutsukatA, (2) anukampAparAyaNatA, (3) upazAntatA, (4) zokarahitatA evaM anta meM (5) cAritramohanIyakSaya, yaha krama hai| 1. uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 4. pR. 283-284 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 30. apratibaddhatA se lAbha 473 31 - appaDibaddhayAe NaM bhante ! jIve kiM jaNaya ? appaDibaddhayAe NaM nissaMgattaM jaNayai / nissaMgatteNaM jIve ege, egaggacitte, diyA ya rAo ya asajjamANe, appaDibaddhe yAvi viharai // [31 pra.] bhagavan! apratibaddhatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? [u.] apratibaddhatA se jIva nissaMgatA ko prApta hotA hai| niHsaMgatA se jIva ekAkI (AtmaniSTha) hotA hai, ekAgracitta hotA hai, dina aura rAta vaha sadaiva sarvatra anAsakta (virakta) aura apratibaddha hokara vicaraNa karatA hai / vivecana--pratibaddhatA -- apratibaddhatA -- pratibaddhatA kA artha hai - kisI dravya, kSetra, kAla yA bhAva ke pIche AsaktipUrvaka ba~dha jAnA / apratibaddhatA kA artha isase viparIta hai / apratibaddhatA kA kramazaH prApta hone vAlA pariNAma isa prakAra hai - ( 1 ) niHsaMgatA, (2) ekAkitA - AtmaniSThA, (3) ekAgracittatA, (4) sadaiva sarvatra anAsaktivirakti evaM (5) apratibaddha vicaraNa / 31. viviktazayanAsana se lAbha 32 - vivittasayaNAsaNayAe NaM bhante! jIve kiM jaNaya ? vivittasayaNAsaNayAe NaM carittaguttiM jaNayai / carittagutte ya NaM jIve vivittAhAre, daDhacaritte, egantarae, mokkhabhAvapaDivanne aTThavihakammagaMThiM nijjarei // [ 32 pra.] bhante ! vivikta zayana aura Asana se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? [u.] vivikta (janasamparka se rahita athavA strI- pazu- napuMsaka se asaMsakta ekAnta sthAna meM nivAsa se sAdhaka cAritra kI rakSA (gupti) karatA hai / cAritrarakSA karane vAlA jIva viviktAhArI (zuddha- sAtvika pavitra - AhArI), dRDhacAritrI, ekAntapriya, mokSabhAva se sampanna evaM ATha prakAra ke karmoM kI granthi kI nirjarA (ekadeza se kSaya) karatA hai / vivecana- vivikta nivAsa evaM zayanAsana kA mahattva - dravya se janasamparka se dUra kolAhala se evaM strI-pazu-napuMsaka se rahita ho ekAnta, zAnta, sAdhanA yogya nivAsa sthAna ho, bhAva mana meM bhI rAga-dveSakaSAyAdi se tathA vaiSayika padArthoM kI Asakti se zUnya ekamAtra AtmakandarA meM lIna ho / zAstroM meM aise ekAnta sthAna batAe haiM-- zmazAna, zUnyagRha, vRkSamUla Adi / 1 32. vinivarttanA se lAbha 33 - viNiyaTTaNayAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? viNiyaTTaNayAe NaM pAvakammANaM akaraNayAe abbhuTTheI / puvvabaddhANa ya nijjaraNayAe taM niyattei, tao pacchA cAurantaM saMsArakantAraM vIivayai / 1. (ka) uttarA . gujarAtI bhASAntara bhA. 2 (kha) 'susANe sunnAgAreya rukkhamUle va eyo|" -uttarA 35/6 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 uttarAdhyayanasUtra [33 pra.] vinivartanA se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? [u.] vinivartanA se jIva (naye) pApa karmoM ko na karane ke liye udyata rahatA hai; pUrvabaddha karmoM kI nirjarA se vaha pApakarmoM kA nivartana (kSaya) karatA hai| tatpazcAt cAra gatirUpa saMsArarUpI mahAraNya (kAntAra) ko pAra kara jAtA hai| vivecana-vinivartanA : vizeSArtha AtmA (mana aura indriyoM) kA viSayoM se parAGmukha honaa| jaba mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura azubha yoga se-arthAt-AzravoM se-bandha hetuoM se sAdhaka vinivRta ho jAtA hai to svataH hI jJAnAvaraNIyAdi pApakarmoM ko nahIM bA~dhane ke lie udyata ho jAtA hai tathA dUsare zabdoM meM vaha dharma ke prati utsAhita ho jAtA hai| tathA pApakarma ke hetu nahIM rahate, taba pUrvabaddha karma svayaM kSINa hone lagate haiN| ata: naye pApakarma ko vaha vinaSTa yA nivAraNa kara detA hai| bandha aura Azrava donoM anyonyAzrita hote haiN| Azrava ke rukate hI bandha TUTa jAte haiN| isalie pUrNa saMvara aura pUrNa nirjarA donoM ke sahavartI hone se saMsAra-mahAraNya ko pAra karane meM kyA sandeha raha jAtA hai ? yahI vinivartanA kA sudUragAmI pariNAma hai| 33 se 41. pratyAkhyAna kI navasUtrI 34-saMbhoga-paccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? saMbhoga-paccakkhANeNaM aalmbnnaaiikhvei| nirAlambaNassa ya AyayaTThiyA jogA bhvnti|sennN lAbheNaM saMtussai, paralAbhaM no AsAei, no takkei, no patthei, no pIhei, no abhilsi| paralAbhaM aNAsAyamANe, ataLamANe, apIhemANe, apatthemANe, aNabhilasamANe duccaM suhasejaM uvasaMpajittANaM vihri| [34 pra.] bhante ! sambhoga-pratyAkhyAna se jIva kyA prApta karatA hai ? [u.] sambhoga ke pratyAkhyAna se AlambanoM kA kSaya (Alambana-mukta) ho jAtA hai| niravalamba sAdhaka ke mana-vacana-kAya ke yoga (saba prayatna) AyatArtha (mokSArthe) ho jAte haiN| taba vaha svayaM ke dvArA upArjita lAbha se santuSTa hotA hai, dUsaroM ke lAbha kA AsvAdana (upabhoga) nahIM krtaa| (vaha paralAbha kI) kalpanA bhI nahIM karatA, na usakI spRhA karatA hai, na prArthanA (yAcanA) karatA hai aura na abhilASA hI karatA hai| dUsaroM ke lAbha kA AsvAdana, kalpanA, spRhA, prArthanA aura abhilASA na karatA huA sAdhaka dvitiya sukhazayyA ko prApta karake vicaratA hai| 35-uvahi-paccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? uvahi-paccakkhANeNaM apalimanthaM jnnyi| niruvahie NaM jIve nikkaMkhe, uvahimantareNa ya na sNkilissi| [35 pra.] bhaMte ! upadhi ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA upalabdhi hotI hai ? [u.] upadhi (upakaraNa) ke pratyAkhyAna se jIva parimantha (svAdhyAya-dhyAna kI hAni) se baca jAtA hai| upadhirahita sAdhaka AkAMkSA se mukta hokara upadhi ke abhAva meM kleza nahIM paataa| 1. uttarA. bRhavRtti, patra 587 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 475 36-AhAra-paccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? AhAra-paccakkhANeNaM jIviyAsaMsappaogaM vocchindi| jIviyAsaMsappa ogaM vocchindittA jIve AhAramantareNaM na sNkilissi| [36 pra.] bhante ! AhAra ke pratyAkhyAna se jIva kyA prApta karatA hai ? [u.] AhAra ke pratyAkhyAna se jIva jIvana (jIne) kI AzaMsA (kAmanA) ke prayatna ko vicchinna kara detA hai| jIvita rahane kI AzaMsA ke prayatna ko chor3a dene para AhAra ke abhAva meM bhI vaha kleza kA anubhava nahIM krtaa| 37-kasAya paccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? kasAya-paccakkhANeNaM vIyarAgabhAvaM jnnyi| vIyarAgabhAvapaDivanne vi yaNaM jIve samasuhadukkhe bhvi| [37 pra.] bhante ! kaSAya ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA upalabdhi hotI hai? [u.] kaSAya ke pratyAkhyAna se vItarAgabhAva prApta hotA hai| vItarAgabhAva ko prApta jIva sukha-duHkha meM samabhAvI ho jAtA hai| 38. joga-paccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? joga-paccakkhANeNaM ajogattaM jnnyi| ajogo NaM jIve navaM kammaM na bandhai, puvvabaddhaM ca nijrei| [38 pra.] bhaMte ! yoga ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? [u.] yoga (mana-vacana kAyA se sambandhita vyApAroM) ke pratyAkhyAna se jIva ayogatva ko prApta hotA hai| ayogI jIva nae karmoM kA bandha nahIM krtaa| pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| 39. sarIra-paccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayaha? sarIra-paccakkhANeNaM siddhAisayaguNattaNaM nivvttei| siddhAisayaguNasaMpanne ya NaM jIve logaggamuvagae paramasuhI bhvi|| [39 pra.] bhaMte ! zarIra ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? [u.] zarIra ke pratyAkhyAna se jIva siddhoM ke atizaya guNoM kA sampAdana kara letA hai| siddhoM ke atizaya guNoM se sampanna jIva loka ke agrabhAga meM pahu~ca kara paramasukhI ho jAtA hai| 40. sahAya-paccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? sahAya-paccakkhANeNaM egIbhAvaM jnnyi| egIbhAvabhUe viyaNaMjIve egaggaM bhAvemANe appasade, appajhaMjhe; appakalahe, appakasAe, appatumaMtume, saMjamabahule, saMvarabahule, samAhie yAvi bhvi| [40 pra.] bhaMte ! sahAya ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA lAbha hotA hai? [u.] sahAya (sahAyaka) ke pratyAkhyAna se jIva ekIbhAva ko prApta hotA hai| ekIbhAva ko prApta sAdhaka ekAgratA kI bhAvanA karatA huA vigrahakArI zabda, vAkkalaha (jhaMjhaTa), kalaha(jhagar3A-TaMTA), kaSAya Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra tathA tU-tU-maiM-maiM Adi se sahaja hI mukta ho jAtA hai| saMyama aura saMvara meM Age bar3hA huA vaha samAdhisampanna ho jAtA hai| 476 41. bhatta-paccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? bhatta-paccakkhANaM aNegAiM bhavasayAiM nirUmbhai / [41 pra.] bhante ! bhakta - pratyAkhyAna (AhAratyAga) se jIva ko kyA prApta hotA hai ? [u.] bhakta-pratyAkhyAna se jIva aneka saikar3oM bhavoM (janma-maraNoM) kA nirodha kara letA hai| 42. sabbhAva-paccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? sabbhAva-paccakkhANeNaM aniyaTTiM jaNaya | aniyaTTipaDivanne ya aNagAre cattAri kevalikammaMse khavei / taM jahA--veyaNijjaM, AuyaM, nAmaM, goyaM / tao pacchA sijjhai, bujjhai, muccai, parinivvAei, savvadukkhANamantaM kare / [42 pra.] bhante ! sadbhAva - pratyAkhyAna se jIva ko kyA upalabdhi hotI hai ? [u.] sadbhAva-pratyAkhyAna se jIva ko anivRti ( zukladhyAna ke caturtha bheda) kI prApti hotI hai / anivRtti se sampanna anagAra kevalajJAnI ke zeSa rahe hue -- vedanIya, Ayu, nAma aura gotra - ina bhavopagrAhI karmoM kA kSaya kara DAlatA hai / tatpazcAt vaha siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai tathA saba duHkhoM kA anta karatA hai / vivecana - sambhoga : lakSaNa - samAna sAmAcArI vAle sAdhuoM kA eka gaNDalI meM ekatra hokara bhojana (sahabhojana) karanA tathA munijanoM dvArA pradatta AhArAdi kA grahaNa karanA saMbhoga hai| sambhoga - pratyAkhyAna kA Azaya zramaNa nirgrantha-nirgranthiyoM kA lakSya hai-- AtmanirbharatA / yadyapi prArambhika dazA meM eka dUsare se AhAra- pAnI, vastra - pAtra, upakaraNa, rugNAvasthA meM sevA, AhAra- pAnI lAne kA sahayoga, samavasaraNa, (dharmasabhA) meM sAtha baiThanA, dharmopadeza sAtha-sAtha karanA, paraspara Adara-satkAravandanAdi ke AdAna-pradAna meM sahayoga lenA par3atA hai| kintu adhika samparka meM jahA~ guNa haiM, vahA~ doSa bhI A jAte haiM / paraspara saMgharSa, kalaha, IrSyA, dveSa, pakSapAta, vairavirodha, chidrAnveSaNa, krodhAdi kaSAya kabhI-kabhI ugrarUpa dhAraNa kara letA hai, taba asaMyama bar3ha jAtA hai| ataH sAdhu ko saMbhoga-tyAga kA lakSya rakhanA hotA hai, jisase vaha ekAgrabhAva meM raha sake, rAgadveSAdi prapaMcoM se dUra zAntimaya svastha saMyamI jIvana-yApana kara sake / aisA vyakti svayaMlabdha vastu kA upabhoga karatA hai, dUsare ke lAbha kA na to upabhoga karatA hai aura na hI spRhA karatA hai, na hI mana meM viSamatA lAtA hai| aisA karane se divya, mAnuSa kAmabhogoM se svataH virakta ho jAtA hai| kitanA ucca Adarza hai sAdhusaMsthA kA ! saMbhogapratyAkhyAna kA Adarza gItArtha hone se jinakalpAdi avasthA svIkAra karane vAle sAdhu kA hai| 2 1. 'ekamaNDalyAM sthitvA AhArasya karaNaM sambhogaH / ' 2. (ka) 'duvAlasavihe saMbhoge paNNatte, taM jahA'. (kha) uttarA (gujarAtI bhASAntara ) patra 248 (gha) bRhadvRtti, patra 588 bRhadvRtti, a. rA. koSa pR. 216 ..kahAe ya pbNdhnne|' (ga) sthAnAMga sthA. 4/3/325 - samavAyAMga 12 samavAya Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 477 upadhi tathA usake tyAga kA Azaya-upadhi kahate haiM-vastra Adi upakaraNoM ko, jo ki sthavirakalpI sAdhu ke vikAsakrama kI dRSTi se mahattvapUrNa hai| sAdhu ko upadhi rakhane meM do bAdhAoM kI saMbhAvanA vyakta kI gaI hai--palimantha aura klesh| upadhi rakhane se svAdhyAya-dhyAna Adi Avazyaka kriyAoM meM bAdhA pahu~catI hai, upadhi phUTa-TUTa jAne, corI ho jAne se mana meM saMkleza hotA hai| dUsare ke pAsa sundara manojJa vastu dekha kara IrSyA, dveSa Adi vikAra utpanna hote haiN| upadhi-pratyAkhyAna se ina donoM doSoM tathA parigraha-sambandhI doSoM kI sambhAvanA nahIM rhtii| usake pratilekhana-pramArjana meM lagane vAlA samaya svAdhyAyadhyAna meM lagAyA jA sakatA hai| yaha bahuta bar3I upalabdhi hai| AhAratyAga kA pariNAma-AhAra-pratyAkhyAna yahA~ vyApaka artha meM hai| AhAra-pratyAkhyAna ke do pahalU haiM-thor3e samaya ke lie aura jIvanabhara ke lie| athavA doSayukta aneSaNIya, akalpanIya AhAra kA tyAga karanA bhI isakA artha hai| isake dUragAmI supariNAmoM kI carcA yahA~ kI gaI hai| sabase bar3I do upalabdhiyA~ AhAra-pratyAkhyAna se hotI haiM--(1) jIne kI AkAMkSA samApta ho jAnA, (2) AhAra ke prApta na hone se utpanna hone vAlA mAnasika saMklezana honaa|2 kaSAya-pratyAkhyAna : svarUpa aura pariNAma-kaSa kA artha hai sNsaar| usakI Aya arthAt lAbha kA nAma kaSAya hai| ve cAra haiM-krodha, mAna, mAyA aura laabh| inake cakkara meM paDakara AtmA sakaSAyasarAga ho jAtI hai. jisase AtmA meM viSamatA AtI hai| iSTa-aniSTa sakha-da:kha Adi bAhya sthitiyoM meM mana kaSAya (rAgadveSa) se raMgA hone ke kAraNa saMsAra (karmabandha) ko bar3hAtA rahatA hai| kaSAya kA tyAga hone se vItarAgatA AtI hai aura vItarAgatA Ate hI mana sukha-duHkhAdi dvandvoM meM sama ho jAtA hai| sahAya-pratyAkhyAna : svarUpa aura pariNAma-saMyamI jIvana meM kisI dUsare kA sahayoga na lenA sahAya-pratyAkhyAna hai| yaha do kAraNoM se hotA hai| -(1) koI sAdhaka itanA parAkramI hotA hai ki dainika caryA meM svAvalambI hotA hai, kisI kA sahArA nahIM letA, (2) dUsarA itanA durbalAtmA hotA hai ki sAmudAyika jIvana meM Ane vAle utAra-car3hAvoM yA eka dUsare ko Adeza-nirdeza ke AdAna-pradAna meM usakI mAnasika samAdhi bhagna ho jAtI hai, bAra-bAra kI roka-Toka se usameM viSamatA paidA hotI hai| isa kAraNa se sAdhaka sahAya-pratyAkhyAna karatA hai| jo saMgha meM rahate hue akele jaisA nirapekSa-sahAya rahita jIvana jItA hai, athavA sAmudAyika jIvana se alaga raha kara ekAkI saMyamI jIvana yApana karatA hai, donoM hI kalaha, krodha, kaSAya, hama-tuma Adi samAdhibhaMga ke kAraNoM se baca jAte haiM, phira unake saMyama aura saMvara meM vRddhi hotI jAtI hai| mAnasika samAdhi bhaMga nahIM hotI, karmabandha ruka jAte haiN| bhakta-pratyAkhyAna : svarUpa aura pariNAma-AhAra-pratyAkhyAna alpakAlika anazanarUpa hotA hai, jisameM nirdoSa ugratapasyA kI jAtI hai, kinatu bhaktapratyAkhyAna anAturatApUrvaka svecchA se dRDha adhyavasAyapUrvaka anazanarUpa hotA hai| zarIra kA AdhAra AhAra hai, jaba AhAra kI Asakti hI chUTa jAtI hai, taba sthUla aura sUkSma donoM prakAra ke zarIroM kA mamatva zithila ho jAtA hai / phalataH janma-maraNa kI paramparA ekadama alpa ho jAtI hai| yahI bhaktapratyAkhyAna kA sabase bar3A lAbha hai| 1. bRhadvatti, patra 588 : parimantha : svaadhyaadiksstistdbhaavo'primnthH| 2. bRhadvatti, patra 588 3. (ka) kaSa: saMsAraH, tasya AyaH lAbha: kaSAyaH (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 4, pR. 301 4. (ka) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 4, pR. 307 (kha) uttarA. (gujarAtI bhASAntara), patra 250 5. 'tathAvidhadRDhAdhyavasAyatayA sNsaaraalptvaapaadnaat|' -bRhadvRtti, patra 588 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra sadbhAva-pratyAkhyAna svarUpa aura pariNAma -- sarvAntima evaM paramArthataH hone vAle pratyAkhyAna ko sadbhAvapratyAkhyAna kahate haiM / yaha sarvasaMvararUpa yA zailezI - avasthA rUpa hotA hai| arthAt - 14veM ayogIkevalIguNasthAna meM hotA hai| yaha pUrNa pratyAkhyAna hotA hai| isase pUrva kiye gae sabhI pratyAkhyAna apUrNa hote haiM, kyoMki unake phira pratyAkhyAna karane kI apekSA zeSa rahatI hai| jabaki 14 veM guNasthAna kI bhUmikA meM Age phira kisI bhI pratyAkhyAna kI AvazyakatA yA apekSA nahIM rhtii| isIlie ise sadbhAva yA 'pAramArthika pratyAkhyAna' kahate haiN| isa bhUmikA meM zukladhyAna ke caturtha caraNa para ArUDha sAdhaka siddha ho jAtA hai, isalie svAbhAvika hai ki phira use Azrava, bandhana, rAga-dveSa yA tajjanita janmamaraNaM kI bhUmikA meM puna: lauTanA nahIM hotA, sarvathA anivRti ho jAtI hai| cAra AghAtIkarma bhI sarvathA kSINa ho jAte haiM / 478 kevalI kammaMse khavei : bhAvArtha- kevalI meM rahane vAle cAra bhavopagrAhI karmoM ke zeSa rahe aMzoM (prakRtiyoM kA ) bhI astitva samApta ho jAtA hai| yoga-pratyAkhyAna aura zarIra- pratyAkhyAna-yoga - pratyAkhyAna kA artha hai-- mana-vacana-kAyA kI pravRttiyoM kA tyAga aura zarIra- pratyAkhyAna arthAt zarIra se mukta ho jaanaa| ye donoM kramabhAvI dazAe~ haiM / pahale ayogidazA AtI hai, phira muktadazA / ayogidazA prApta hote hI karmoM kA Azrava aura bandha donoM samApta ho jAte haiM; pUrNasaMvaradazA, sarvathA karmamuktadazA A jAtI hai| aisI sthiti meM AtmA zarIra se sadAsadA ke lie mukta ho jAtI hai| yaha lokAgrabhAga meM jAkara apanI zuddha svasattA meM sthira ho jAtI hai / usameM jJAnAdi anantacatuSTaya rahate haiN| apane svAbhAvika guNoM se sampanna ho jAtI hai| yahI yoga- pratyAkhyAna aura zarIra- pratyAkhyAna kA rahasya hai / 3 niSkarSa - prastuta 9 sUtrI pratyAkhyAna kA uddezya mukti kI ora bar3hanA aura muktadazA prApta karanA hai, jo ki sAdhaka kA antima lakSya hai| 42. pratirUpatA kA pariNAma 43. paDirUvayAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? paDirUvayAe NaM lAghaviyaM jaNayai / lahubhUe NaM appamatte, pAgaDaliMge, pasatthaliMge, visuddhasammatte, satta-samiisamatte, savvapANabhUyajIvasattesu vIsasaNijjarUve, appaDilehe, jiindie, viulatavasamiisamannAgae yAvi bhavai / [43 pra.] pratirUpatA se, bhagavan ! jIva kyA prApta karatA hai ? [3.] pratirUpatA se jIva laghutA ( lAghava) prApta karatA hai / laghubhUta hokara jIva apramatta, prakaTa liMga (veSa) vAlA, prazasta liMga vAlA, vizuddha samyaktva, sattva (dhairya) aura samiti se paripUrNa, samasta 1. (ka) tatra sadbhAvena -- sarvathA punaH karaNA'saMbhavAt paramArthena pratyAkhyAnaM sadbhAvapratyAkhyAnaM, sarvasaMvararUpA zailezIti yAvat / (kha) na vidyate nivRti: muktiM prApya nivarttana yasmiMstad anivRttiH zukladhyAnaM caturthabhedarUpaM janayati / -- bRhadvRtti, patra 589 2 'kevalIkammaMse-- kArmagranthikaparibhASayAM'zazabdasya satparyAyatvAt satkarmaNi - kevalisatkarmANi bhavopagrAhINi kSapayati / ' --vahI, patra 589 3. uttarA priyadarzinITIkA bhA. 4, pR. 303, 304 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 479 prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke lie vizvasanIya rUpa vAlA, alpa pratilekhana vAlA, jitendriya tathA vipula tapa evaM samitiyoM se samyak yukta (yA vyApta) hotA hai| vivecana-pratirUpatA : svarUpa aura pariNAma-pratirUpa zabda ke tIna artha yahA~ saMgata haiMzAntyAcArya ke anusAra- (1) suvihita prAcIna muniyoM kA rUpa, (2) sthavirakalpI muni ke samAna veSa vAlA, mUlArAdhanA ke anusAra-(3) jina ke samAna rUpa (liMga) dhAraNa karane vaalaa| pratirUpatA ke dasa pariNAma-(1) lAghava, (2) apramatta, (3) prakaTaliMga, (4) prazastaliMga, (5) vizuddhasamyaktva, (6) sampUrNa dhairya-samiti-yukta, (7) vizvasanIyarUpa, (8) alpapratilekhanAvAn yA apratilekhanI, (9) jitendriya aura (10) vipula tapa aura samiti se yukt|2 / / sthAnAMgasUtra meM pAMca kAraNoM se acelaka ko prazasta kahA gayA hai-(1) apratilekhana, (2) prazastalAghava, (3) vaizvAsikarUpa, (4) tapa-upakaraNasaMlInatA, (5) vipula indriyanigraha / isa dRSTi se yahA~ pratirUpa kA jinakalpIsadRza veSa vAlA artha hI adhika saMgata lagatA hai| tattvaM kevligmym| 43. vaiyAvRttya se lAbha 44. veyAvacceNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? veyAvacceNa titthayaranAmagottaM kammaM nibndhi|| [44 pra.] bhante ! vaiyAvRtya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? [u.] vaiyAvRttya se jIva tIrthaMkara nAma-gotra kA upArjana karatA hai| vivecana-vaiyAvRtya kA lakSaNa aura pariNAma-vaiyAvRtya kA sAmAnyatayA artha hai-ni:svArtha (vyApRta) bhAva se guNijanoM kI AhArAdi se sevA krnaa| pichale pRSThoM meM tapa ke sandarbha meM vaiyAvRttya ke sambandha meM vistAra se kahA jA cukA hai| yahA~ vaiyAvRttya se jo parama upalabdhi hotI hai, usakA digdarzana karAyA gayA hai| tIrthaMkara-padaprApti ke 20 hetu batAe gae haiM, unameM se eka pramukha hetu vaiyAvRtya hai| vaha pada AcAryAdi 10 dharmamUrtiyoM kI utkaTabhAva se vaiyAvRttya karane para prApta hotA hai| 44. sarvaguNasampannatA ke lAbha 45. savvaguNasaMpannayAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? savvaguNasaMpannayAe NaM apuNarAvittiM jnnyi|apunnraavittiN pattae ya NaM jIve sArIramANasANaM dukkhANaM no bhAgI bhvi| 1. (ka) 'suvihitaprAcInamunInAM ruupe|'-bRhvRtti, a.1 (kha) mUlArAdhanA 2183, 84,85,86,87 (ga) pratiH sAdRzye, tataH pratItiH-sthavirakalpikAdisadRzaM rUpaM veSo yasya sa tathA, tadbhAvastattA - u. a. 29/42, patra 589/590 2. uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 242 3. 'paMcahiM ThANehiM acelae pasatthe bhavati,taM.-appA paDilehA, lAghavie pasatthe, rUve vesAsie, tave aNunAte, viule iNdiynigghe|' -sthAnAMga.5/455 4. (ka) bRhadvRtti, patra 590 (kha) jJAtAdharmakathAMga, a.8 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 uttarAdhyayanasUtra [45 pra.] bhagavan ! sarvaguNasampannatA se jIva kyA prApta karatA hai ? [u.] sarvaguNasampannatA se jIva apunarAvRtti (mukti) ko prApta hotA hai| apunarAvRtti ko prApta jIva zArIrika aura mAnasika duHkhoM kA bhAgI nahIM hotaa| vivecana-sarvaguNasampannatA-AtmA ke nijI guNa, jo ki usakI pUrNatA ke lie Avazyaka haiM, tIna haiM--nirAvaraNa jJAna, sampUrNa darzana (kSayika samyaktva) aura pUrNa (yathAkhyAta) cAritra (srvsNvr)| ye tIna guNa paripUrNa rUpa meM hone para AtmA sarvaguNasamapanna hotI hai| isakA tAtparya yaha hai ki akele jJAna yA akele darzana kI pUrNatAmAtra se sarvaguNasampannatA nahIM hotI, kintu jaba tInoM paripUrNa hote haiM, tabhI sarvaguNasampannatA prApta hotI hai| usakA tAtkAlika pariNAma apunarAvRtti (mukti) hai aura paramparAgata pariNAma hai-zArIrika, mAnasika du:khoM kA sarvathA abhaav| 45. vItarAgatA kA pariNAma 46. vIyarAgayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? vIyarAgayAe NaM nehANubandhaNANi, taNhANubandhANI ya vocchindi| maNunnesu sadda-pharisa-rasarUva-gandhesu sacittAcitta-mIsaesu ceva virji| [46 pra.] bhaMte ! vItarAgatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? [u.] vItarAgatA se jIva snehAnubandhanoM aura tRSNAnubandhanoM kA viccheda karatA hai| manojJa zabda, sparza, rasa, rUpa aura gandha se tathA sacitta, acitta evaM mizra dravyoM se virakta hotA hai| vivecana--vItarAgatA : artha aura pariNAma vItarAgatA kA artha hai-raag-dvessrhittaa| isake tIna pariNAma haiM--(1) snehabandhanoM kA viccheda, (2) tRSNAjanitabandhanoM kA viccheda aura (3) manojJa zabdAdi viSayoM ke prati virkti| snehAnubandhana aura tRSNAnubandhana kA antara-putra Adi meM jo moha-mamatA yA prIti hotI hai aura tadanurUpa bandhana-paramparA uttarottara bar3hatI hai, use snehAnubandhana kahate haiM, jaba ki dhana Adi ke prati jo AzA-lAlasA hotI hai aura tadanurUpa bandhana-paramparA uttarottara bar3hatI jAtI hai, use tRSNAnubandhana kahate haiM / 46 se 49. kSAnti, mukti, Arjava evaM mArdava se upalabdhi 47. khantIe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? khantIe NaM parIsahe jinni| [47 pra.] bhaMte ! kSAnti se jIva ko kyA upalabdhi hotI hai ? [u.] kSAnti se jIva parISahoM para vijaya pAtA hai| 1. 'jnyaanaadisrvgunnshittve|' -bRhadvRtti, patra 590 2. bRhadvRtti, patra 590 : vItarAgena rAgadveSAbhAvena / 3. snehasyAnukUlAni bandhanAni putramitrakalatrAdiSu premapAzAn tathA tRSNANubandhanAni dravyAdiSu AzApAzAn / -u. bR. vRtti, a. rA. koSa bhA. 6, pR. 1336 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 481 48. muttIe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? muttIe NaM akiMcaNaM jnnyi| akiMcaNe ya jIve atthalolANaM apatthaNijo bhvi| [48 pra.] bhaMte ! mukti (nirlobhatA) se jIva kyA prApta karatA hai ? [u.] mukti se jIva akiMcanatA prApta karatA hai| akiMcana jIva arthalolupI janoM dvArA aprArthanIya ho jAtA hai| 49. ajavayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? ajavayAe NaM kAunjuyayaM, bhAvujjuyayaM, bhAsujuyayaM avisaMvAyaNaM jnnyi| avisaMvAyaNasaMpannAe NaM jIve dhammassa ArAhae bhvi| [49 pra.] bhaMte ! RjutA (saralatA) se jIva kyA prApta karatA hai ? [u.] RjutA se jIva kAyA kI saralatA, bhAvoM (mana)kI saralatA, bhASA kI saralatA aura avisaMvAdatA ko prApta karatA hai| avisaMvAda-sampannatA se jIva (zuddha), dharma kA ArAdhaka hotA hai| 50. maddavayAe NaM bhaMte jIve kiM jaNayai ? maddavayAe NaM aNussiyattaM jnnyi| aNussiyatte NaM jIve miumaddavasaMpanne aTTha mayaTThANAI nitttthaavei| [50 pra.] bhaMte ! mRdutA se jIva kyA prApta karatA hai ? ___ [u.] mRdutA se jIva anuddhata bhAva ko prApta hotA hai, anuddhata jIva mRdu-mArdava bhAva se sampanna hokara ATha madasthAnoM ko naSTa kara detA hai| vivecana-kSAnti Adi cAra : svarUpa aura upalabdhi-kSAnti ke do artha haiM--kSamA aura shissnnutaa| kSamA kA lakSaNa hai--pratIkAra karane kI zakti hone para bhI pratIkAra na karake apakAra saha lenaa| sahiSNutA kA artha hai-titikssaa| donoM prakAra kI kSamatA bar3ha jAne para vyakti parISaha-vijayI bana jAtA hai| mukti-arthAt nirlobha ke do pariNAma haiM-akiMcanatA arthAt-niSparigrahatva, evaM cora Adi arthalobhI logoM dvArA apraarthniiytaa| RjutA ke cAra pariNAma saralatA se kAyA (kAyaceSTA), bhASA aura bhAvoM meM saralatA tathA avisaMvAdana arthAt dUsaroM ko vaMcana na krnaa| aisA hone para hI jIva saddharmArAdhaka hotA hai|3 / mRdutA kI upalabdhiyA~ tIna-(1) anuddhatatA, (2) dravya se komalatA aura bhAva se namratA aura (3) aSTa madasthAnoM kA abhaav| kSAnti Adi krodhiAdi para vijaya ke pariNAma haiM / jAti, kula, bala, rUpa, tapa, lAbha, zruta aura aizvarya kA mada, ina 8 mada ke hetuoM ko aSTa madasthAna kahate haiN| 1. uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 4 2. bRhavRtti, patra 590, mukti : nirlobhtaa| 3. tulanA-cauvvihe sacce pa.taM.-kAujuyayA, bhAujuyayA, bhAsujjuyayA, avisNvaaynnaajoge| 4. (ka) tulanA-sUtra 67 se 70, (kha) sthAnAMga sthA. 4/1/254 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 50 se 52. bhAva - karaNa-yoga-satya kA pariNAma 51. bhAvasacceNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? bhAvasacceNaM bhAvavisohIM jaNaya / bhAvavisohIe vaTTamANe jIve arahantapannattassa dhammassa ArAhaNayAe abbhuTThei / arahantapannattassa dhammassa ArAhaNayAe abbhuTThittA paraloga-dhammassa ArAhae havai / uttarAdhyayanasUtra [51 pra.] bhaMte ! bhAvasatya (antarAtmA kI saccAI) se jIva kyA prApta karatA hai ? [3] bhAvasatya se jIva bhAvavizuddhi prApta karatA hai| bhAvavizuddhi meM varttamAna jIva arhatprajJapta dharma kI ArAdhanA ke lie udyata hotA hai / arhatprajJapta dharma kI ArAdhanA meM udyata vyakti paraloka-dharma kA ArAdhaka hotA hai| 52. karaNasacceNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? karaNasacceNaM karaNasattiM jaNayai / karaNasacce vaTTamANe jIve jahAvAI tahAkArI yAvi bhava / [52 pra.] bhante ! karaNasatya (kArya kI saccAI) se jIva kyA prApta karatA hai ? [.] karaNasatya se jIva karaNazakti (prApta kArya ko samyaktayA sampanna karane kI kSamatA) prApta kara letA hai| karaNasatya meM varttamAna jIva 'yathAvAdI tathAkArI' (jaisA kahatA hai, vaisA karane vAlA) hotA hai| 53. jogasacceNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? jogasacceNaM jogaM visohei / [53 pra.] bhante ! yogasatya se jIva kyA prApta karatA hai ? [u.] yogasatya se (mana, vacana aura kAya ke prayatnoM kI sacAI se) jIva yogoM ko vizuddha kara letA hai| vivecana - satya kI tripuTI -- satya ke aneka pahalU haiN| pUrNa satya ko prApta karanA sAmAnya sAdhaka ke lie atIva duHzakya hai / parantu satyArthI aura mumukSu sAdhaka ke lie satya kI pUrNatA taka pahu~cane hetu prastuta tIna sUtroM (51-52-53 ) meM pratipAdita tripuTI kI ArAdhanA Avazyaka / kyoMki satya kA pravAha tIna dhArAoM se bahatA hai-- bhAvoM (AtmabhAvoM) kI satyatA se, karaNa - satyatA se aura yoga- satyatA se / ina tInoM kA mukhya pariNAma tInoM kI vizuddhi aura kSamatA meM vRddhi hai / 53 se 55. gupti kI sAdhanA kA pariNAma 54. maNaguttayAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? guttA gaM jIve gaggaM jaNayai / egaggacitte NaM jIve maNagutte saMjamArAhae bhavai / [54 pra.] bhante ! manogupti se jIva kyA prApta karatA hai ? [u.] manogupti se jIva ekAgratA prApta karatA hai| ekAgracitta vAlA jIva (azubha vikalpoM se) mana kI rakSA karatA hai aura saMyama kA ArAdhaka hotA hai| 1. uttarA . ( gujarAtI bhASAntara kA sArAMza) bhA. 2, patra 254-255 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana: samyaktvaparAkrama 483 55. vayaguttayAe NaM bhante! jIve kiM jaNayai! vayaguttayAe NaM nivviyAraM jnnyi| nivvayAre NaM jIve vaigutte ajjhappajogajjhANagutte yAvi bhvi| [55 pra.] bhante! vacanagupti se jIva kyA prApta karatA hai ? [u.] vacanagupti se jIva nirvikAra bhAva ko prApta hotA hai| nirvikAra (yA nirvicAra) jIva sarvathA vAggupta tathA adhyAtmayoga ke sAdhanabhUta dhyAna se yukta hotA hai| 56. kAyaguttayAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? kAyaguttayAe NaM saMvaraM jnnyi| saMvareNaM kAyagutte puNo pAvAsavanirohaM krei| [56 pra.] kAyagupti se jIva ko kyA prApta hotA hai ? [u.] kAyagupti se jIva saMvara (azubha Azrava-pravRtti ke nirodha) ko prApta hotA hai| saMvara se kAyagupta hokara (sAdhaka) phira se hone vAle pApAzrava kA nirodha karatA hai| vivecana : manogupti : svarUpa aura pariNAma-azubha adhyavasAya meM jAte hue mana ko rokanA manogupti hai| zAstra meM manogupti ke tIna rUpa batAe haiM-(1) ArtadhyAna aura raudradhyAna kA tyAga karanA, (2) jisameM dharmadhyAna kA anubandha ho tathA jo zAstrAnusAra paraloka kA sAdhana ho, aisI mAdhyastha pariNati ho aura (3) zubha evaM azubha manovRtti ke nirodha se yoganirodhAvasthA meM hAne vAlI AtmasvarUpAvasthAnarUpa pariNati ho| yahI tathya yogazAstra meM batAyA hai--samasta kalpanAoM se rahita honA aura samabhAva meM pratiSThita ho kara AtmasvarUpa meM ramaNa karanA manogupti hai| manogupti ke tIna supariNAma haiM--(1) ekAgratA, (2) azubha adhyavasAyoM se mana kI rakSA aura (3) samatA-AtmasvarUparamaNatA tathA jJAnAdi ratnatraya rUpa saMyama kI ArAdhanA / manogupti meM akuzala mana kA nirodha aura kuzala mana ko pravRtti hotI hai, vahI ekAgratA hai| isameM citta kA sarvathA nirodha na hokara, aneka AlambanoM meM bikharA mana eka Alambana meM sthira ho jAtA hai| vacanagupti : svarUpa aura pariNAma-vacanagupti ke do rUpa haiM-(1) sarvathA vacana kA nirodhamauna aura (2) azubha (akuzala) vacana kA nirodha evaM zubha (kuzala) vacana meM pravRtti / isake pariNAma bhI do haiM--(1) nirvicAratA--vicArazUnyatA, athavA nirvikAratA--vikathA se mukta honaa| (2) mauna se AtmalInatA athavA dharmadhyAna Adi adhyAtmayoga se yukttaa| ___ kAyagupti : svarUpa aura pariNAma--zarIra ko azubha ceSTAoM--pravRttiyoM yA kAryoM se haTA kara zubhaceSTAoM --pravRttiyoM yA kAryoM meM lagAnA kAyagupti hai| isake do pariNAma : (1) azubha kAyika pravRtti se samutpanna Azrava kA nirodha rUpa saMvara tathA (2) hiMsAdi AzravoM kA nirodh|2 1. (ka) uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 255 (kha) vimuktakalpanAjAlaM, samatve suprtisstthitm| AtmArAmaM sanasta : mnoguptirudaahRtaa|| -yogazAstra 2. (ka) uttarA. priyadarzinITIkA bhA.4, pR. 331 (kha) uttaraNjhayaNANi (TippaNa) (muni nathamalajI) pR. 246 3. (ka) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 4 pR. 333 (kha) uttarA. TippaNa, pR. 246 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 uttarAdhyayanasUtra 56-58. mana-vacana-kAyasamAdhAraNatA kA pariNAma 57. maNasamAhAraNayAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? maNasamAhAraNayAe NaM egaggaM jnnyi| egaggaMjaNaittA nANapajjave jnnyi| nANapajave jaNaittA sammattaM visohei, micchattaM, ca nijrei| [57 pra.] bhante ! mana kI samAdhAraNatA se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] mana kI samAdhAraNatA se jIva ekAgratA prApta karatA hai| ekAgratA prApta karake (vaha) jJAnaparyavoM ko prApta karatA hai| jJAnaparyavoM ko prApta karake samyaktva ko vizuddha karatA hai aura mithyAtva kI nirjarA karatA hai| 58. vayasamAhAraNayAe NaM bhante ! kiM jaNayai ? vayasamAhAraNayAe NaM vayasAhAraNadasaNapajjave visohei| vayasAhAraNadaMsaNAjave visohettA sulahabohiyattaM nivvattei, dullahabohiyattaM nijrei| [58 pra.] bhante ! vAksamAdhAraNatA se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] vAksamAdhAraNatA se jIva vANI ke viSayabhUta (sAdhAraNa vANI se kathanayogya padArtha-viSayaka) darzana ke paryavoM ko vizuddha karatA hai| vANI ke viSayabhUta darzana ke paryavoM ko vizuddha karake sulabhatA se bodhi ko prApta karatA hai, bodhi kI durlabhatA kI nirjarA karatA hai| 59. kAyasamAhAraNayAe NaM bhante! jIve kiM jaNayai? kAyasamAhAraNayAe NaM carittapajjave visohei| carittapajjave visohettA ahakkhAyacaritaM visohei| ahakkhAyacarittaM visohettA cattArikevalikammaMse khvei| tao pacchA sijhai, bujjhai, muccai, parinivvAei, savvadukkhANamantaM krei| [59 pra.] bhante ! kAyasamAdhAraNatA se jIva kyA prApta karatA hai? [u.] kAyasamAdhAraNatA se jIva cAritra ke paryavoM ko vizuddha karatA hai| cAritra-paryavoM ko vizuddha karake yathAkhyAtacAritra ko vizuddha karatA hai| yathAkhyAtacAritra ko vizuddha karake kevalI meM vidyamAna (vedanIyAdi cAra) karmoM kA kSaya karatA hai| tatpazcAt siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai aura samasta duHkhoM kA anta karatA hai| vivecana-samAdhAraNA kA artha hai samyak prakAra se vyavasthApana yA niyojana / manaHsamAdhAraNA : svarUpa aura pariNAma-Agamokta bhAvoM ke (zruta ke) cintana meM mana ko bhalIbhAMti lagAnA yA vyavasthita krnaa| isake cAra pariNAma -(1) ekAgratA. (2) jJAna-paryavaprApti. (3) samyaktvazuddhi aura (4) mithyaatvnirjraa| mana kI ekAgratA hone se vaha sAdhaka jJAna ke vizeSa-vizeSa vividha tattva zrutabodharUpa paryAyoM (prakAroM) ko prApta karatA hai, jisase samyagdarzana zuddha hotA hai, mithyAtva naSTa ho jAtA hai| vacanasamAdhAraNA : svarUpa aura pariNAma-vacana ko svAdhyAya meM bhalIbhAMti saMlagna rakhanA vacana1. (ka) manasaH sam iti samyaka, ADiti maryAdA''gamAbhihitabhAvAbhivyAptyA avadhAraNaM-vyavasthApanaM mana:-samAdhAraNA, tyaa| -bRhavRtti, patra 592 (kha) uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 256 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 485 samAdhAraNA hai| isake tIna pariNAma hote haiM--(1) vANA ke viSayabhUta darzanaparyAyoM kI vizuddhi, (2) sulabhabodhitva evaM (3) durlabhabodhitva kA kssy| niSkarSa-vacana ko satata svAdhyAya meM lagAne se prajJApanIya darzanaparyAya vizuddha banate haiM, phalataH anyathA nirUpaNa nahIM hotA : darzanaparyAya kI vizuddhi jJAnapAyoM ke udaya se hotI hai| kAyasamAdhAraNA : svarUpa aura pariNAma-kAya ko saMyama kI zuddha (niravadya) pravRttiyoM meM bhalIbhAMti saMlagna rakhanA kAyasamAdhAraNA hai| isake pariNAma cAra haiM-- 1) cAritraparyAyoM kI zuddhi, (2) yathAkhyAtacAritra kI vizaddhi (prApti), (3) kevaliyoM meM vidyamAna cAra karmoM kA kSaya aura anta meM (4) siddhadazA kI prApti 59-61. jJAna-darzana-cAritrasampannatA kA pariNAma 60. nANasaMpannayAe NaM bhante! jIve kiM jaNayai? nANasaMpannayAe NaM jIve savvabhAvAhigamaM jnnyi| nANasaMpanne NaM jIve cAurante saMsAra-kantAre nvinnssi| jahA sUI sasuttA, paDiyA vina vinnssi| tahA jIve sasutte saMsAre na vinnssi|| nANa-viNaya-tava-carittajoge saMpAuNai, sasamaya-parasamayasaMghAyaNije bhvi| [60 pra.] bhante ! jJAnasampannatA se jIva kyA prApta karatA hai? [u.] jJAnasampannatA se jIva saba bhAvoM ko jAnatA hai| jJAnasampanna jIva cAturgatika saMsArarUpI kAntAra (mahAraNya) meM vinaSTa nahIM hotaa| __ jisa prakAra sUtra (dhAge) sahita sUI kahIM gira jAne para bhI vinaSTa nahIM hotI (khotI nahIM), usI prakAra sasUtra (zAstrajJAna sahita) jIva saMsAra meM bhI vinaSTa nahIM hotaa| (vaha) jJAna, vinaya, tapa aura cAritra ke yogoM ko prApta hotA hai, tathA svasamaya-parasamaya meM saMghAtanIya ho jAtA hai| 61. daMsaNasaMpannayAe NaM bhante! jIve kiM jaNayai? dasaNasaMpannayAe NaM bhavamicchattacheyaNaM karei, paraM na vijhaayi|annuttrennN nANadaMsaNeNaM appANaM saMjoemANe, sammaM bhAvemANe vihri| [61 pra.] bhaMte ! darzanasampannatA se jIva kyA prApta karatA hai? [u.] darzanasampannatA se saMsAra ke hetu-mithyAtva kA chedana karatA hai| usake pazcAt samyaktva kA prakAza bujhatA nahIM hai| (phira vaha) anuttara ( zreSTha) jJAna-darzana se AtmA ko saMyojita karatA huA tathA unase AtmA ko samyak rUpa se bhAvita karatA huA vicaraNa karatA hai| 1. (ka) vAksamAdhAraNayA svAdhyAya eva snniveshnaatmikyaa| (kha) uttarajjhayaNANi (TippaNa) (muni nathamalajI), pR. 247 2. (ka) kAyasamAdhAraNayA-saMyamayogeSu zarIrasya smygvyvsthaapnruupyaa| (kha) uttarajjhayaNANi (TippaNa) (muni nathamalajI), pR. 247 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 uttarAdhyayanasUtra 62. carittasaMpannayAe NaM bhante! jIve kiM jaNayai? carittasaMpannayAe NaM selesIbhAvaM jnnyi| selesiM paDivane ya aNagAre cattAri kevalikammaMse khvei| tao pacchA sijjhai, bujjhai, muccai, parinivvAei, savvadukkhANamaMtaM krei| [62 pra.] bhante! cAritrasampannatA se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] cAritrasampannatA se (sAdhaka) zailezIbhAva ko prApta kara letA hai| zailezIbhAva ko prApta anagAra cAra aghAtI karmoM kA kSaya karatA hai| tatpazcAt vaha siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai aura samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| vivecana-jJAnasampannatA : svarUpa aura pariNAma-prasaMgavaza jJAna kA artha yahA~ zrutajJAna kiyA gayA hai; usase sampanna-samyak prakAra se zrutajJAnaprApti se yukt| isake cAra pariNAma-(1) sarvapadArthoM kA jJAna, (2) saMsAra meM vinAzarahitatA (nahIM bhaTakatA), (3) jJAna, vinaya, tapa aura cAritra ke yogoM kI saMprApti aura (4) svasiddhAnta-parasiddhAnta viSayaka sNshychednkrtRtv| savvabhAvAhigamaM-nandIsUtra ke anusAra zrutajJAnasampanna sAdhaka upayogayukta hone para sarva dravya-kSetra kAla-bhAva ko jAna-dekha sakatA hai| saMsAre na viNassai : Azaya-saMsAra meM vinaSTa nahIM hotA ( rulatA nahIM), arthAt mokSa-mArga se adhika dUra nahIM hotaa| nAga-viNaya saMpAuNai-zrutajJAnI abhyAsa karatA-karatA jJAna arthAt avadhi Adi jJAnoM ko tathA vinaya, tapa aura cAritra kI parAkASThA (yogoM) ko prApta kara letA hai| samaya-parasamaya-saMghAyaNije : do tAtparya -(1) zrutajJAnI svamata evaM paramata ke vidvAnoM ke saMzayoM ko samyak prakAra se saMghAtanIya arthAt miTAne--chinna karane ke yogya hotA hai, (2) svasamaya-parasamaya ke vyaktiyoM ke saMzayachedanArtha saMghAtanIya-prAmANika puruSa ke rUpa meM milana ke yogya kendra (kendrIbhUta puruSa) hotA hai| darzanasampannatA : svarUpa aura pariNAma-darzana kA artha yahA~ kSAyopazamika samyagdarzana (samyaktva) kiyA gayA hai| ukta darzanasampannatA se vyakti bhavabhramaNaheturUpa mithyAtva kA sarvathA uccheda karatA hai, arthAtvaha kSAyika samyaktva ko prApta karatA hai| tatpazcAt usakA prakAza bujhatA nahIM / isakA tAtparya yaha hai ki utkRSTataH usI bhava meM, madhyama aura jaghanya kI apekSA se tIsare yA cauthe bhava meM kevalajJAna kA prakAza prApta ho jAne se vaha bujhatA nahIM, yAnI usake kevalajJAna-kevaladarzana kA prakAza prajvalita rahatA hai| phira vaha 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 258 2. 'tattha davvao NaM suanANI uvautte savvadavvAI jANai pAsai, khittao NaM sa. u.savvaM khettaM jA. pA. kAlao NaM su. u. savvakAlaM jA. pA.,bhAvao NaM su. u. savve bhAve jA. paasi|' -nandIsUtra sU. 57 3. uttarA. ( gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 258 4. uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 258 5. (ka) uttarAyaNijjaM (TippaNa) (mu. nathamalajI) pR. 247 (kha) svaparasamayaMyoH saMghAtanIyaH-pramANapuruSatayA mIlanIya:... bhavati / iha ca svaparasamayazabdAbhyAM tadvedinaH puruSA ucyanteH teSveva saMzayAdivyavacchedAya mIlanasaMbhavAt / Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama sarvotkRSTa jJAna-darzana (kevalajJAna - kevaladarzana) ke sAtha apanI AtmA ko saMyojita karatA ( jor3atA huA tathA unameM samyak prakAra se bhAvita tanmaya karatA huA vicaratA hai| cAritrasampannatA : tIna pariNAma - (1) zailezIbhAva kI prApti, (2) kevalisatka cAra karmoM kA kSaya aura (3) siddha, buddha, mukta dazA kI prApti / 'selesI bhAvaM jaNayai' : tIna artha - (1) zaileza -- meruparvata kI taraha niSkampa avasthA ko prApta hotA hai, (2) zaila--caTTAna kI bhAMti sthira RSi- zailarSi ho jAtA hai, athavA (3) zIla+ Iza -- zIleza, zIleza kI avasthA zailezI, isa dRSTi se zailezI kA artha hotA hai-- zIla cAritra ( saMvara) kI parAkASThA ko pahu~cA huA 2 487 62-66. pAMcoM indriyoM ke nigraha kA pariNAma 63. soindiyaniggaNaM bhaMte! jIve kiM jaNaya ? soindiyaniggaNaM maNunnAmaNunnesu saddesu rAgaddosaniggahaM jaNayai, tappaccaiyaM kammaM na bandhaI, puvvabaddhaM ca nijjarei / [63 pra.] bhaMte! zrotrendriya kA nigraha karane se jIva kyA prApta karatA hai? [3.] zrotrendriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa zabdoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / ( phira vaha) tatpratyayika ( - zabdanimittaka) karma nahIM bAMdhatA aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| 64. cakkhindiyaniggaheNaM bhaMte! jIve kiM jaNaya ? cakkhindiyaniggaNaM maNunnAmaNutresu rUvesu rAgadosaniggahaM jaNayai, tappaccaiyaM kammaM na bandhai, puvvabaddhaM ca nijjare / [64 pra.] bhaMte! cakSurindriya ke nigraha se jIva kyA prApta karatA hai? [u.] cakSurindriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa rUpoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / ( isase phira ) rUpanimittaka karma kA bandha nahIM karatA aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / 65. ghANindiyaniggaheNaM bhaMte! jIve kiM jaNaya ? ghANindiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu gandhesu rAgadosaniggahaM jaNayai, tappaccaiyaM kammaM na bandhai, puvvabaddhaM ca nijjarei / [65 pra.] bhante ! ghrANendriya ke nigraha se jIva kyA prApta karatA hai? [u.] ghrANendriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa gandhoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / ( isase phira) rAga-dveSanimittaka karma kA bandha nahIM karatA aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| 1. uttarA (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 258 2. (ka) uttarajjhayaNANi ( TippaNa) (muni nathamalajI) pR. 247 (kha) vizeSAvazyakabhASya gA. 3683-3685 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 uttarAdhyayanasUtra 66. jibbhindiyaniggaheNaM bhaMte! jIve kiM jaNayai? jibbhindiyaniggaheNaM maNunAmaNunnesurasesu rAgadosaniggahaM jaNayai, tappaccaiyaM kammaM na bandhai, puvvabaddhaM ca nijrei| [66 pra.] bhante ! jihvendriya ke nigraha se jIva kyA prApta karatA hai? 66. jihvendriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa rasoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai| (isase phira) tannimittika karma kA bandha nahIM krtaa| pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| 67. phAsindiyaniggaheNaM bhaMte! jIve kiM jaNayai? phAsindiyaniggaheNaM maNunAmaNunesu phAseMsu rAgadosaniggahaM jaNayai, tappaccaiyaM kammaM na bandhai, puvvabaddhaM ca nijrei| [67 pra.] sparzendriyanigraha se bhagavan ! jIva kyA prApta karatA hai? [u.] sparzendriya-nigraha se jIva manojJa aura amanojJa sparzoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai| (isase phira) rAga-dveSanimittaka karma kA bandha nahIM karatA aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA vivecana-paMcendriyanigraha : svarUpa aura pariNAma-pAMcoM indriyoM ke viSaya kramazaH zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza haiN| pratyeka indriya kA svabhAva apane-apane viSaya kI ora daur3anA yA unameM pravRtta honA hai| indriyanigraha kA artha hai-apane viSaya kI ora daur3ane vAlI indriya ko usa ora se httaanaa| manojJaamanojJa pratIta hone vAle viSayoM ke prati hone vAle rAgadveSa se rahita honA, mana ko samatva meM sthApita krnaa| pratyeka indriya ke nigraha kA pariNAma bhI usake viSaya ke prati rAgadveSa na karanA hai, aisA karane se usa nimitta se hone vAlA karmabandha nahIM hotaa| sAtha hI pahale ke baMdhe hue karmoM kI nirjarA hotI hai| 67-71. kaSAyavijaya evaM preya-dveSa-mithyAdarzanavijaya kA pariNAma 68. kohavijaeNaM bhante! jIve kiM jaNayai? kohavijaeNaM khantiM jaNayai, kohaveyaNijaM kammaM na bandhai, puvvabaddhaM ca nijrei| [ 68 pra.] bhante ! krodhavijaya se jIva kyA prApta karatA hai? [u.] krodhavijaya se jIva kSAnti ko prApta hotA hai| krodhavedanIya karma kA bandha nahIM karatA; pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| 69. mANavijaeNaM bhaMte! jIve kiM jaNayaDa? mANavijaeNaM maddavaM jaNayai, mANaveyaNijaM kammaM na banthai, puvvabaddhaM ca nijrei| [69 pra.] bhante ! mAnavijaya se jIva kyA prApta karatA hai? . [u.] mAnavijaya se jIva mRdutA ko prApta hotA hai| mAnavedanIya karma kA bandha nahIM karatA; pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| 1. uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 4, pR. 346 se 347 taka kA sArAMza Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 489 70. mAyAvijaeNaM bhaMte! jIve kiM jaNavai? mAyAvijaeNaM ujjubhAvaM jaNayai, mAyAveyaNijaM kammaM na bandhai, puvvabaddhaM ca nijrei| [70 pra.] bhante ! mAyAvijaya se jIva kyA prApta karatA hai? (u.) mAyAvijaya se jIva RjutA ko prApta hotA hai| mAyAvedanIya karma kA bandha nahIM karatA, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| 71. lobhavijaeNaM bhaMte! jIve kiM jaNayai? lobhavijaeNaM saMtosIbhAvaM jaNayai, lobhaveyaNijaM kammaM na bandhai, puvvabaddhaM ca nijrei| [71 pra.] bhante ! lobhavijaya se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] lobhavijaya se jIva santoSabhAva ko prApta hotA hai| lobhavedanIya karma kA bandha nahIM karatA pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| 72. peja-dosa-micchAdasaNavijaeNaM bhaMte kiM jaNayai? peja-dosa-micchAdasaNavijaeNaM nANa-daMsaNa-carittArAhaNayAe abbhuddhei| aTThavihassa kammassa kammagaNThivimoyaNayAe tappaDhamayAe jahANupuTviM aTThavIsaivihaM mohaNijaM kammaM ugghAei, paMcavihaM nANAvaraNija, navavihaM daMsaNAvaraNijaM, paMcavihaM antarAyaM-ee tinni vi kammase jugavaM khvei| tao pacchA aNuttaraM, aNaMtaM, kasiNaM, paDipuNNaM, nirAvaraNaM, vitimiraM, visuddhaM, logAlogappabhAvagaM, kevala-varanANadaMsaNaM smuppaaddei| jAva sajogI bhavai tAva ya iriyAvahiyaM kammaM bandhai suhapharisaM, dusmytthiisN| taM paDhamasamae baddhaM, biiyasamae veiyaM, taiyasamae nijinnnnN| taM baddhaM, puDhaM, udIriyaM, veiyaM, nijiNNaM seyAle aakammaM cAvi bhvi| _ [72 pra.] bhante ! preya (rAga), dveSa aura mithyAdarzana para vijaya se jIva ko kyA prApta hotA hai? [u.] preya, dveSa aura mithyAdarzana para vijaya pAne se jIva jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA ke lie udyata hotA hai| ATha prakAra ke karmoM kI granthi ko kholane ke lie sarvaprathama yathAkrama se mohanIyakarma kI aTThAIsa prakRtiyoM kA kSaya karatA hai| tadanantara jJAnAvaraNIyakarma kI pAMca, darzanAvaraNIyakarma kI nau aura antarAyakarma kI pAMca; ina tInoM karmoM kI prakRtiyoM kA eka sAtha kSaya karatA hai| tatpazcAt vaha anuttara, ananta, kRtsna (-sampUrNa-vastuviSayaka), pratipUrNa, nirAvaraNa, ajJAnatimira se rahita, vizuddha aura lokAloka-prakAzaka zreSTha kevalajJAna-kevaladarzana ko prApta karatA hai| jaba taka vaha sayogI rahatA hai, taba taka aipithika karma bAMdhatA hai| vaha bandha bhI sukhasparzI (sAtAvedanIyarUpa puNyakarma) hai| usakI sthiti do samaya kI hai| prathama samaya meM bandha hotA hai, dvitIya samaya meM vedana hotA hai aura tRtIya samaya meM nirjarA hotI hai| __ vaha kramazaH baddha hotA hai, spRSTa hotA hai, udaya meM AtA hai, phira vedana kiyA (bhogA) jAtA hai, nirjarA ko prApta (kSaya) ho jAtA hai| (phalataH) AgAmI kAla meM (arthAt anta meM) vaha karma akarma ho jAtA hai| Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 uttarAdhyayanasUtra ___vivecana kaSAyavijaya : svarUpa aura pariNAma-kaSAya cAra haiM--krodha, mAna, mAyA aura lobh| krodhamohanIyakarma ke udaya se hone vAlA jIva kA prajvalanAtmaka pariNAmavizeSa krodha hai| krodha se jIva kRtya-akRtya ke viveka se vihIna bana jAtA hai| kyoMki krodha usa viveka ko naSTa kara detA hai| isakA paripAka bahuta duHkhada hotA hai'; isa prakAra ke nirantara vicAra se jIva krodha para vijaya pA letA hai| krodha para vijaya pA lene se jIva ke citta meM kSamAbhAva A jAtA hai| isa kSamAbhAva kI pahacAna yaha hai ki jIva isake sadbhAva meM dUsare ke kaThora-kaTu vacanoM ko binA kisI uttejanA ke saha letA hai| isa kAraNa krodha ke udaya se baMdhane vAle mohanIyakarmavizeSa (krodhavedanIya) kA bandha nahIM hotA aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA hotI hai| mAna (ahaMkAra) eka kaSAyavizeSa hai| mAna kA nigraha karane se jIva kA pariNAma komala ho jAtA hai| phalataH isake udaya se baMdhane vAle mohanIyakarmavizeSa kA bandha nahIM hotA aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| isI taraha mAyA (kapaTa) para vijaya se saralatA ko aura lobhavijaya se santoSa ko prApta hotA hai| aura mAyA tathA lobha ke udaya se baMdhane vAle mohanIyakarmavizeSa kA baMdha nahIM karatA aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| rAga-dveSa-mithyAdarzana-vijaya kA kramazaH pariNAma-jaba taka rAga, dveSa aura mithyAdarzana rahatA hai, taba taka jJAna, darzana aura cAritra kI virAdhanA hotI rahatI hai| ina para vijaya prApta karane arthAt inakA nigraha yA nirodha karane se jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA ke lie vyakti udyata ho jAtA hai| jJAnAdi ratnatraya kI niraticAra vizuddha ArAdhanA se ATha karmoM kI jo karmagranthi hai, arthAt ghAtikarmacatuSTaya kA samUha hai, sAdhaka usakA bhedana kara DAlatA hai, jisase kevalajJAna-kevaladarzana prApta ho jAtA hai| usake pazcAt zeSa rahe cAra aghAtI karmoM ko bhI sarvathA kSINa kara detA hai aura anta meM karmarahita ho jAtA hai| karmagranthi tor3ane kA krama prastuta sUtra 71 meM jo karmagranthi arthAt ghAtikarmacatuSTaya ke kSaya kA krama batAyA hai, usakA vivaraNa isa prakAra hai-vaha sarvaprathama mohanIyakarma kI 28 prakRtiyoM (16 kaSAya, 9 nokaSAya evaM samyaktva-mithyAtva-mizramohanIya) kA kSaya karatA hai| bRhadvRtti ke anusAra usakA krama yoM hai-sabase pahale anantAnubandhI kaSAyacatuSTaya ke bahubhAga ko antarmuhUrta meM kSINa karatA hai, usake anantaveM bhAga ko mithyAtva ke pudgaloM meM prakSipta kara detA hai| phira una prakSipta pudgaloM ke sAtha mithyAtva ke bahubhAga ko kSINa karatA hai aura usake aMza ko samyag-mithyAtva meM prakSipta kara detA hai| phira una prakSipta pudgaloM ke sAtha samyagmithyAtva ko kSINa karatA hai| tadanantara usI prakAra samyagmithyAtva ke aMzasahita samyaktvamoha ke pudgaloM ko kSINa karatA hai| tadanantara samyaktvamoha ke avaziSTa pudgaloM sahita apratyAkhyAna aura pratyAkhyAna kaSAyacatuSTaya ko kSINa karanA prArambha kara detA hai| usake kSayakAla meM vaha do gati (narakatiryaJca), do AnupUrvI (narakAnupUrvI-tiryaJcAnupUrvI), jAticatuSka (ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya jAti), Atapa, udyota, sthAvaranAma, sAdhAraNa, aparyApta, nidrAnidrA, pracalApracalA aura styAnarddhi ko kSINa karatA hai| tatpazcAt isake avaziSTa aMza ko napuMsakaveda meM prakSipta kara use kSINa karatA hai, usake avaziSTAMza ko strIveda meM prakSipta kara use kSINa karatA hai| usake avaziSTAMza ko hAsyAdi SaTka meM prakSipta kara use 1. uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 4, pR. 351 se 353 taka 2. uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 260 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavA~ adhyayana : samyaktvaparAkrama 491 kSINa karatA hai| mohanIyakarma kA kSaya karane vAlA yadi puruSa ho to puruSaveda ke do khaNDoM ko, strI yA napuMsaka ho to apane-apane veda ke do-do khaNDoM ko hAsyAdi SaTka ke avaziSTAMza-sahita kSINa karatA hai| phira veda ke tRtIya khaNDa sahita saMjvalana krodha ko kSINa karatA hai, isI prakAra pUrvAMzasahita saMjvalana mAnamAyA-lobha ko kSINa karatA hai| tatpazcAt saMjvalana lobha ke saMkhyAta khaNDa kiye jAte haiN| unameM se pratyeka khaNDa ko eka-eka antarmuhUrta meM kSINa kiyA jAtA hai| usake antima khaNDa ke phira asaMkhyAta sUkSma khaNDa hote haiM, unameM se pratyeka khaNDa ko eka-eka samaya meM kSINa kiyA jAtA hai| usake bhI antima khaNDa ke asaMkhyAta sUkSma khaNDa banate haiM, unameM se pratyeka khaNDa eka-eka samaya meM kSINa kiyA jAtA hai| isa prakAra mohanIyakarma sarvathA kSINa ho jAtA hai| mohanIyakarma ke kSINa hote hI chadmastha vItarAga (yathAkhyAta) cAritra kI prApti hotI hai, jo antarmuhUrta taka rahatA hai| usake jaba antima do khaNDa zeSa rahate haiM, taba pahale samaya meM nidrA, pracalatA, devagati, AnupUrvI, vaikriyazarIra, vapraRSabha ke sivAya zeSa saMhanana aura samacaturasra ke sivAya zeSa saMsthAna, tIrthaMkara nAmakarma evaM AhAraka nAma karma kSINa ho jAte haiN| carama samaya meM jo kSINa hotA hai, vaha prastuta sUtra (71) meM ullikhita hai| yathA--5 jJAnAvaraNIya, 9 darzanAvaraNIya aura 5 antarAya, ye saba eka sAtha hI kSINa hote haiN| isa prakAra ghAtikarmacatuSTaya ke kSINa hote hI kevalajJAna, kevaladarzana aura ananta zakti prakaTa ho jAte haiN| kevalajAnI se makta hone taka kevalI ke jaba taka bhavopanAhI karma zeSa rahate haiM. taba taka vaha saMsAra meM rahatA hai| usakI sthitimaryAdA jaghanyataH antarmaharta aura utkaSTataH dezona karoDa pUrva rva kI hai| jaba taka kevalI ukta sthitimaryAdA meM sayogI avasthA meM rahatA hai, taba usake anubhAgabandha evaM sthitibandha nahIM hotA, kyoMki kaSAyabhAva meM hI karma kA sthiti-anubhAgabandha hotA hai| kaSAyarahita hone se kevalI ke manavacana-kAyA ke yogoM se airyApathika karmabandha hotA hai, jisakI sthiti kevala do samaya kI hotI hai| usakA bandha gAr3ha (nidhatta aura nikAcita) nahIM hotaa| isIlie use baddha aura spRSTa kahA hai| usameM rAgadveSajanita snigdhatA na hone se dIvAra para lage sUkhe gole kI taraha pahale samaya meM karma baMdhatA hai aura dUsare samaya meM jhar3a jAtA hai| isI ko spaSTa karate hue kahA hai-pahale samaya meM baddha spRSTa hotA hai, dUsare samaya meM udIrita arthAt-udayaprApta aura vedita hotA hai, tIsare samaya meM vaha nirjIrNa ho jAtA hai| ataH cauthe samaya vaha sarvathA akarma bana jAtA hai arthAt usa karma kI karma-avasthA nahIM rhtii| isase Age kI avasthA kA varNana agale sUtra meM kiyA gayA hai| kevalI ke yoganirodha kA krama ___73. ahAuyaM pAlaittA anto-muhuttaddhAvasesAue joganirohaM karemANe suhumakiriyaM appaDivAi sukkajjhANaM, jhAyamANe, tappaDhamayAe maNajogaM nirumbhai, maNajogaM nirumbhaittA vaijogaM nirumbhai, vaijogaM nirumbhaittA, ANApANunirohaM karei,ANApANunirohaM kareittA Isi paMcarahassakkharuccAradhAe yaNaM aNagAre samucchinnakiriyaM aniyaTTisukkajhANaM jhiyAyamANe veyaNijaM, AuyaM, nAma, gottaM, ca ee cattAri vi kammase jugavaM khvei|| 1. bRhadvRtti, patra 594 se 596 taka 2. (ka) vahI, patra 596 (kha) uttarajhayaNANi TippaNa (mu. nathamalajI), pR. 248-249 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 uttarAdhyayanasUtra [73] (kevalajJAna-prApti ke pazcAt ) zeSa Ayu ko bhogatA huA, jaba antarmuhUrta-parimita Ayu zeSa rahatI hai, taba anagAra yoganirodha meM pravRtta hotA hai| usa samaya sUkSmakriyA'pratipAti nAmaka zukladhyAna dhyAtA huA sarvaprathama manoyoga kA nirodha karatA hai / phira vacanayoga kA nirodha karatA hai| usake pazcAt AnApAna (arthAt zvAsocchvAsa) kA nirodha karatA hai| zvAsocchvAsa kA nirodha karake svalpa(madhyama gati se) pAMca hrasva akSaroM ke uccAraNa-kAla jitane samaya meM 'samucchinnakriyA'nivRtti' nAmaka (caturtha) zukladhyAna meM lIna huA anagAra vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra, ina cAra karmoM kA -- eka sAtha kSaya karatA hai| vivecana- yoganirodha : svarUpa aura krama -- yoganirodha kA artha hai-- mana, vacana aura kAya kI pravRtti kA sarvathA ruka jAnA / kevalI kI Ayu jaba antarmuhUrta zeSa raha jAtI hai, taba vaha yoganirodha karatA hai| usakI prakriyA isa prakAra hai-- zukladhyAna ke tIsare pAda meM pravarttamAna sAdhaka sarvaprathama pratisamaya mana ke pudgaloM aura vyApAra kA nirodha karate-karate asaMkhyAta samayoM meM usakA pUrNatayA nirodha kara letA hai| phira vacana ke pudgaloM aura vyApAra kA pratisamaya kA nirodha karate-karate asaMkhyAta samayoM meM usakA (vacanayoga kA) pUrNa nirodha kara letA hai / tatpazcAt pratisamaya kAyayoga ke pudgaloM aura vyApAra kA nirodha karate-karate asaMkhyAta samayoM meM zvAsocchvAsa kA pUrNa nirodha kara letA hai / 1 zailezI - avasthA - prApti: krama aura avadhi--yogoM kA nirodha hote hI ayogI yA zailazI avasthA prApta ho jAtI hai| ise ayogIkevalIguNasthAna ( 14 vAM guNasthAna) kahate haiN| na to vilamba se aura na zIghratA se, kintu madhyamagati se 'a i u R lR ' ina pAMca laghu akSaroM kA uccAraNa karane jitanA kAla 14 veM ayogakevalIguNasthAna kI bhUmikA kA hotA hai| isa bIca 'samucchinnakriyA'nivRtti' nAmaka zukladhyAna kA caturthapAda hotA hai / isa dhyAna ke prabhAva se cAra aghAtI (bhavopagrAhI) karma sarvathA kSINa ho jAte haiM / usI samaya AtmA audArika taijasa aura kArmaNa zarIra ko chor3akara dehamukta hokara siddha ho jAtA hai| samucchinnakriyA'nivRtti zukladhyAna--vaha hai, jisameM mAnasika, vAcika evaM kAyika, samasta kriyAoM kA sarvathA anta ho jAtA hai tathA jo sarvakarmakSaya karane se pahale nivRtta nahIM hotA / yaha zailazI arthAt meruparvata ke samAna niSkampa -- acala Atmasthiti hai / 2 mokSa kI ora jIva kI gati evaM sthiti kA nirUpaNa 74. tao orAliyakammAI ca savvAhiM vippajahaNAhiM vippajahittA ujjuseDhipatte, aphusamANagaI, uTTaM egasamaeNaM aviggaheNaM tattha gantA, sAgArovautte sijjhai, bujjhai, muccara, parinivvAei, savvadukkhANamantaM karei // esa khalu sammattaparakkamassa ajjhayaNassa aTThe samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM Aghavie, pannavie, parUvie, daMsie, uvadaMsie / --tti bemi / [74] usake bAda vaha audArika aura kArmaNa zarIra ko sadA ke lie sarvathA parityAga kara detA hai / 1. (ka) uttarA . ( gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 262 (kha) aupapAtika sUtra, sU. 43 2. uttarA (sAdhvI candanA) (TippaNa), pR. 450 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavAM adhyayana : samyaktvaparAkrama 493 saMpUrNarUpa se ina zarIroM se rahita hokara vaha RjuzreNI ko prApta hotA hai aura eka samaya meM aspRzadgatirUpa Urdhvagati se binA mor3a lie (avigraharUpa se) sIdhe vahA~ (lokAgra meM) jAkara sAkArApayogayukta (jJAnopayogI avasthA meM) siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai aura samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| zramaNa bhagavAn mahAvIra dvArA samyaktvaparAkrama adhyayana kA yaha (pUrvokta) artha kahA gayA hai, prajJApita kiyA gayA, (batAyA gayA) hai, prarUpita kiyA gayA hai, darzita aura upadarzita kiyA gayA hai| -aisA maiM kahatA huuN| vivecana-orAliyakammAI.....vippajahittA : tAtparya prastuta sU. 74 meM mukta hote samaya jIva kyA chor3atA hai, kyA zeSa rahatA hai? kaise aura kitane samaya meM kahA~ jAtA hai? isakA nirUpaNa karate hue kahA hai ki vaha audArika aura kArmaNa zarIra kA tathA upalakSaNa se taijasa zarIra kA sadA ke lie sarvathA tyAga karatA hai| zreNi aura gati-zreNi do prakAra kI hotI hai--Rju aura vakra / mukta jIva kA urdhvagamana RjuzreNi (AkAza pradeza kI sarala-mor3a rahita paMkti) se hotA hai, vakra (mor3a vAlI) zreNi se nhiiN| isI prakAra mukta jIva aspRzadgati se jAtA hai, spRzadgati se nhiiN| aspRzadgati : Azaya-(1) uttarAdhyayana bRhavRtti ke anusAra svAvagAr3ha AkAzapradezoM ke sparza ke atirikta AkAzapradezoM kA sparza na karatA huA jo gati karatA hai, vaha aspRzadgati hai, (2) abhayadeva ke anusAra antarAlavartI AkAzapradezoM kA sparza na karate hue gati karanA aspRzadgati hai| sAkAropayoga yukta kA Azaya-jIva sAkAropayoga meM arthAt jJAna kI dhArA meM hI mukta hotA hai| // samyaktvaparAkrama : unatIsavA~ adhyayana smaapt|| 000 1. (ka) uttarAH priyadarzinI bhA. 4 (kha) 'audArikakArmaNe zarIre upalakSaNatvAttaijasaM c|' -bRhavRtti, patra 597 2. (ka) anuzreNi gatiH / avigrahA jIvasya (mucymaansy)| -tattvArtha. a. 2, 27-28 (kha) prajJApanA. pada 16 3. (ka) aspRzadgatiriti-nAyamartho yathA nAyamAkAzapradezAn spRzati, apitu yAvatsu jIvo'vagADhastAvanta eva spRzati, na tu tato'tiriktamekamapi prdeshm| -bRhadvRtti, patra 597 (kha) aspRzantI siddhyantarAlapradezAn gatiryasya so'spRshdgtiH| antarAlapradezasparzane hi naikena samayena siddhiH|| -aupatAtika, sUtra 43, vRtti pR. 216 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavA~ adhyayana tapomArgagati adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma 'tapomArgagati' hai| tapasyA ke mArga kI ora gati--puruSArtha kA nirdezaka yaha adhyayana hai| * tapa mokSaprApti kA eka viziSTa sAdhana hai| karmanirjarA aura Atmavizuddhi kA yaha sarvotkRSTa sAdhana hai| koTi-koTi sAdhakoM ne tapa:sAdhanA ko apanAkara hI apanI Atmazuddhi kI, AtmA para lage hue karmadalikoM kA kSaya kiyA aura siddha, buddha, mukta hue| * kintu tapa ko samyakrUpa se ArAdhanA karane kA upAya na jAnA jAe, tapa ke sAtha mAyA, nidAna, mithyAdarzana, bhogAkAMkSA, laukika phalAkAMkSA Adi dUSaNoM ko jor3a diyA jAe to vaha tapa, mokSaprApti yA karmamukti kA sAdhana nahIM hotaa| isalie tapa ke sAtha usakA samyakmArga jAnanA bhI Avazyaka hai aura usa para gati-puruSArtha karanA thii| ataH yaha saba pratipAdana karane vAlA yaha adhyayana sArthaka hai| * prastuta adhyayana meM tapa ke do prakAra kahe gae haiM--bAhya aura aabhyntr| bAhya tapa ke 6 prakAra haiM--anazana, avamaudarya, rasaparityAga, vRttiparisaMkhyAna (bhikSAcaryA), kAyakleza aura prtisNliintaa| bAhyatapa ke AcaraNa se zarIrAsakti, svAdalolupatA, kaSTasahiSNutA khAnapAna kI lAlasA Adi chUTa jAte haiN| sAdhaka bhUkha-pyAsa para vijaya pA letA hai| ye saba sAdhanA ke vighna haiN| parantu deha kI rakSA dharmapAlana ke lie Avazyaka hai| dehAsakti vilAsitA aura pramAda ko janma detI hai| yaha soca kara dehAsakti kA tyAga karanA tapa batAyA hai| * Abhyantara tapa ke bhI 6 prakAra batAe gae haiM--prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsrg| * prAyazcitta se sAdhanA meM lage doSoM kA parimArjana evaM naye sire se aticAra na lagAne kI jAgRti paidA hotI hai| vinaya se abhimAnamukti, aSTavidha madatyAga evaM pArasparika sahayogavRtti bar3hatI hai| vaiyAvRttya se sevAbhAvanA, sahitaSNutA bar3hatI hai| svAdhyAya se vikathA evaM vyartha kA vAdavivAda, gapazapa Adi chUTa jAte haiN| dhyAna se citta kI ekAgratA, mAnasika zAnti evaM niyaMtraNa pAne kI kSamatA bar3hatI hai| vyutsarga ke zarIra, upakaraNa Adi ke prati mamatva kA tyAga hotA hai| * tapa se pUrvasaMcita karmoM kA kSaya, Atmavizuddhi, mana-vacana-kAyA kI pravRtti kA nirodha, akriyatA, siddhi. mukti prApta hotI hai| * isalie prastuta adhyayana tapazcaraNa kA vizuddha mArga nirdezana karane vAlA hai| isakI samyak ArAdhanA se jIva vizuddhi kI pUrNatA taka pahu~ca jAtA hai| 00 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsaimaM ajjhayaNaM : tavamaggagaI tIsavA~ adhyayana : tapomArgagati tapa ke dvArA karmakSaya kI paddhati 1. jahA u pAvagaM kammaM raag-dossmjjiyN| khavei tavasA bhikkhU tamegaggamaNo sunn|| [1] jisa paddhati se tapa ke dvArA bhikSu rAga aura dveSa se arjita pApakarma kA kSaya karatA hai, usa (paddhati) ko tuma ekAgramana hokara suno| 2. pANavaha-musAvAyA adatta-mehuNa-pariggahA viro| rAIbhoyaNavirao jIvo bhavai annaasvo|| [2] prANivadha, mRSAvAda, adatta (-AdAna), maithuna aura parigraha se virata tathA rAtribhojana se nivRtta jIva anAzrava (Azravarahita) hotA hai| 3. paMcasamio tigutto akasAo jiindio| agAravo ya nissallo jIvo hoi annaasvo|| [3] pAMca samiti aura tIna gupti se yukta, (cAra) kaSAya se rahita, jitendriya, (vividha) gaurava (garva) se rahita aura niHzalya jIva anAzrava hotaa| 4. eesiM tu vivaccAse raag-ddossmjjiyN| jahA khavayai bhikkhU taM me egamaNo sunn|| [4] inase (pUrvokta anAzrava-sAdhanA se) viparIta (AcaraNa) karane para rAgadveSa se upArjita kiye hue karmoM kA bhikSu jisa prakAra kSaya karatA hai, use ekAgracitta ho kara suno| 5. jahA mahAtalAyassa sanniruddhe jlaagme| ussicaNAe tavaNAe kameNaM sosaNA bhve|| [5] jaise kisI bar3e tAlAba kA jala, nayA jala Ane ke mArga ko rokane se, pahale ke jala ko ulIcane se aura sUrya ke tApa se kramazaH sUkha jAtA hai 6. evaM tu saMjayassAvi paavkmmniraasve| ____ bhavakoDIsaMciyaM kammaM tavasA nijrijii|| [6] usI prakAra (naye) pApakarmoM ke Azrava (Agamana) ko rokane para saMyamI ke karor3oM bhavoM meM saMcita karma tapasyA se kSINa (nirjIrNa) ho jAte haiN| vivecana tapa : nirvacana aura pUrvakarmakSaya-tapa kA nirvacana do prakAra se kiyA gayA hai| (1) jo tapAtA hai, arthAt karmoM ko jalAtA hai, vaha tapa hai| (2) jisase rasAdi dhAtu athavA karma tapAe jAte haiM, Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 uttarAdhyayanasUtra athavA karmakSaya ke lie jo tapA jAtA hai, vaha tapa hai| prastuta dUsarI, tIsarI gAthA se spaSTa ho jAtA hai ki prANivadhAdi se virata, pAMcasamiti-trigupti se yukta, cAra kaSAya, tIna zalya evaM tIna prakAra ke gaurava se rahita hokara sAdhaka jaba anAzrava ho jAtA hai, arthAt naye karmoM ke Agamana ko roka detA hai, tabhI vaha pUrvasaMcita (pahale baMdhe hue) pApa karmoM ko tapa ke dvArA kSINa karane meM samartha hotA hai| yahI tapomArga hai, purAtana karmoM ko kSaya karane kaa| udAharaNArtha-jaise kisI mahAsarovara kA jala pAnI Ane ke mArga ko rokane, pahale se pAnI ko rehaTa Adi sAdhanoM se ulIca kara bAhara nikAlane tathA sUrya ke tApa se sUkha jAtA hai, isI prakAra pApa karmoM ke Azrava ko pUrvokta paddhati se rokane para tathA vrata-pratyAkhyAna Adi se pApakarmoM ko nikAla dene evaM parISahasahana Adi ke tApa se unheM sukhA dene para saMyamI ke purAne (karor3oM bhavoM meM) saMcita pApakarma bhI tapa dvArA kSINa ho jAte haiN|' tapa ke bheda-prabheda 7. so tavo duviho vutto bAhirabbhantaro thaa| bAhiro chavviho vutto evamabbhantaro tvo|| [7] vaha (pUrvokta karmakSayakAraka) tapa do prakAra kA kahA gayA hai--bAhya aura aabhyntr| bAhya tapa chaha prakAra kA hai, isI prakAra Abhyantara tapa bhI chaha prakAra kA kahA gayA hai| vivecana-bAhya tapa : svarUpa aura prakAra-jo bAhya dravyoM kI apekSA rakhatA hai, sarvasAdhAraNa janatA meM jo tapa nAma se prakhyAta hai, athavA dUsaroM ko jo pratyakSa dikhAI detA hai, jisakA sIdhA prabhAva zarIra para par3atA hai, jo mokSa kA bahiraMga kAraNa hai, vaha bAhyatapa kahalAtA hai| bhagavatI ArAdhanA meM bAhya tapa kA lakSaNa isa prakAra diyA hai--bAhya tapa vaha hai, jisase mana duSkRta (pApa) ke prati udyata nahIM hotA, jisase Abhyantara tapa ke prati zraddhA utpanna ho aura pUrvagRhIta svAdhyAya, vratAdi yogoM kI jisase hAni na ho| bAhyatapa6 prakAra kA hai. jisakA Age varNana kiyA jaayegaa| Abhyantara tapa : svarUpa aura prakAra- jinameM bAhya dravyoM kI apekSA na rahe, jo antaHkaraNa ke vyApAra se hote haiM, jinameM antaraMga pariNAmoM kI mukhyatA rahatI ho, jo svayaMvedya ho, jinase mana kA niyamana hotA ho , jo viziSTa vyaktiyoM dvArA hI tapa rUpa meM svIkRta hote haiM aura jo mukti ke antaraMga kAraNa hoM, ve Abhyantara tapa haiN| 1. (ka) tApayati-aSTaprakAraM karma dahatIti tpH|-aav. ma. 1 a. (kha) tApyante rasAdidhAtavaH karmANyaneneti tpH|-dhrm. adhi. 3 (ga) karmakSayArthaM tapyate iti tpH|-raajvaa. 9/6/17 (gha) uttarA. vRtti, abhidhAna rA. koSa bhA. 4, pR. 2199 (Ga) karmamalavilayahetorbodhadRzA tapyate tapaH proktm| -padmanandipaMcavizatikA 1/98 (ca) tulanA kIjie--'yathA'gniH saMcitaM tRNAdi dahati tathA karma mithyAdarzanAdharjitaM nirdahatIti tapa iti nirucyte|' 'dehendriyatApAd vaa||' -rAjavArtika 9/ 20-21 (cha) "bArasaviheNa tavasA NiyANarahiyassa NijjarA hodi| veraggabhAvaNAdo NirahaMkArassa nnaanniss||" -kArtikeyAnuprekSA 102 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavA~ adhyayana : tapomArgagati Abhyantara tapa bhI chaha prakAra kA hai, jisakA nirUpaNa Age kiyA jAyegA / 1 bAhya aura Abhyantara tapa kA samanvaya-- anazanAdi tapazcaraNa se zarIra aura indriyA~ udrikta nahIM ho sakatIM, apitu kRza ho jAtI haiN| dUsare, inake nimitta se sampUrNa azubhakarma agni ke dvArA indhana kI taraha bhasmasAt ho jAte haiM, tIsare, bAhya tapa prAyazcitta Adi Abhyantara tapa kI vRddhi meM kAraNa haiN| bAhya tapoM ke dvArA zarIra kRza ho jAne se indriyoM kA mardana (damana) ho jAtA hai / indriyadamana ho jAne para mana apanA parAkrama kaise prakaTa kara sakatA hai? kitanA hI balavAn yoddhA ho, pratiyoddhA dvArA apanA ghor3A mArA jAne para avazya hI hatotsAha va nirbala jAtA hai| Abhyantara pariNAmazuddhi kA cihna anazanAdi bAhyatapa hai| bAhya sAdhana (tapa) hote hI antaraMgatapa kI vRddhi hotI hai| rAgAdi ke tyAga ke sAtha hI cAroM prakAra ke AhAra ke tyAga ko anazana mAnA hai| vastutaH bAhya tapa Abhyantara tapa ke lie hai / ataH Abhyantara tapa pradhAna hai| vaha Abhyantara tapa zubha aura zuddha pariNAmoM se yukta hotA hai| isake binA akelA bAhya tapa pUrNa karmanirjarA karane meM asamartha hai| bAhyatapa: prakAra, anazana ke bheda-prabheda 8. aNasaNamUNoyariyA bhikkhAyariyA ya rasapariccAo / kAyakileso saMlINayA ya bajjho tavo hoi // 497 [8] anazana, UnodarikA, bhikSAyarcA, rasaparityAga, kAyakleza aura (prati) saMlInatA, yaha (chaha) bAhya tapa haiN| 9. ittiriyA maraNakAle duvihA aNasaNA bhave / ittiriyA sAvakaMkhA niravakaMkhA biijjiyA // 1. (ka) bAhyaM--bAhyadravyApekSatvAt prAyo muktyavApti -- bahiraMgatvAcca / Abhyantara tadviparItaM, yadi vA lokapratItatvAt kutIrthikaizca svAbhiprAyeNAsevyamAnatvAd bAhyam, taditaratvAdAbhyantaram / anye tvAhuH - prAyeNAnata: karaNa -vyApArarUpamevAbhyantaram / bAhyaM tvanyatheti / - bRhadvRtti, patra 600 (kha) bAhyadravyApekSatvAt parapratyakSatvAcca bAhyatvam / manoniyamanArthatvAdAbhyantaratvam / -sarvArthasiddhi 9 / 19-20 (ga) anazanAdi hi tIthyaiH gRhasthaizca kriyate, tato'pyasya bAhyatvam / - rAjavA. 9/19/19 (gha) bAhyadravyAnapekSatvAt svasaMvedyatvataH paraiH / anadhyakSAttapaH prAyazcittAdyAbhyantaraM bhavet // - anagAradharmAmRta 33 zlo. (Ga) so NAma bAhiratavo, jeNa maNo dukkaDaM Na uTThedi / jeNa ya saDDhA jAyadi, jeNa ya jogA Na hAyaMti // -bhagavatI ArAdhanA, gA. 236 2. (ka) dehAkSatapanAtkarma dahanAdAntarasya ca / tapaso vRddhihetutvAt syAttapo'nazanAdikam // bAhyaistapobhiH karzanAdakSamardane / chinnabAho bhaTa iva, vikrAmati kiyanmanaH ? (kha) liMgaM ca hodi AbdhaMtarassa sodhIe bAhirA sodhI / - bhagavatI ArAdhanA 1350 gA. (ga) Na ca cauvviha- AhArapariccAgo ceva aNasaNaM / rAgAdihiM saha taccAgassa aNasaNabhAvamabbhuvagamAdo // --dhavalA 16/5 (gha) yaddhi yadarthaM tatpradhAnamiti pradhAnatA'bhyantaratapasaH / tacca zubhazuddhapariNAmAtmakaM tena vinA na nirjarAyai bAhyamalam // bhagavatI ArAdhanA vi. 1348/1 anagAradharmAmRta 7/5-8 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 uttarAdhyayanasUtra [9] anazana tapa ke do prakAra haiM--itvarika aura aamrnnkaalbhaavii| itvarika (anazana) sAvakAMkSa (nirdhArita upavAsAdi anazana ke bAda punaH bhojana kI AkAMkSA vAlA) hotA hai| AmaraNakAlabhAvI niravakAMkSa (bhojana kI AkAMkSA se sarvathA rahita) hotA hai| 10. jo so ittariyatavo so samAseNa chvviho| seDhitavo payaratavo ghaNo ya taha hoi vaggo y|| 11. tatto ya vaggavaggo u paMcamI chaTTao pinnnntvo| maNaicchiya-cittattho nAyavvo hoi ittrio|| [10-11] itvarika tapa saMkSepa se chaha prakAra kA hai--(1) zreNitapa, (2) prataratapa, (3) ghanatapa tathA (4) vrgtp| pA~cavA~ varga vargatapa aura chaThA prkiirnntp| isa prakAra manovAMchita nAnA prakAra kA phala dene vAlA itvarika anazana tapa jAnanA caahie| 12. jA sA aNasaNA maraNe duvihA sA viyaahiyaa| saviyAra--aviyArA kAyaciTuM paI bhve|| [12] kAyaceSTA ke AdhAra para AmaraNakAlabhAvI jo anazana hai, vaha do prakAra kA kahA gayA hai-savicAra (karavaTa badalane Adi ceSTAoM se yukta) aura avicAra (ukta ceSTAoM se rhit)| 13. ahavA saparikammA aparikammA ya aahiyaa| nIhArimaNIhArI AhAraccheo ya dosu vi|| [13] athavA AmaraNAkalabhAvI anazana ke saparikarma aura aparikarma, ye do bheda haiN| avicAra anazana ke nirhArI aura anirhArI, ye do bheda bhI hote haiN| donoM meM AhAra kA tyAga hotA hai| vivecana-bAhya tapa se parama lAbha-yadi pUrvakAla meM (bAhya) tapa nahIM kiyA ho to maraNakAla meM samAdhi cAhatA huA bhI sAdhaka parISahoM ko sahana nahIM kara sktaa| viSayasukhoM meM Asakta ho jAtA hai| bAhya tapa ke AcaraNa se mana duSkarma meM pravRtta nahIM hotA, prAyazcittAdi tapoM meM zraddhA hotI hai| bAhya tapa se pUrva svIkata vratAdi kA rakSaNa hotA hai| bAhya tapa se samparNa sakhasvabhAva kA tyAga hotA hai. zarIrasaMlekhanA ke upAya kI prApti hotI hai aura AtmA saMsArabhIrutA nAmaka guNa meM sthira hotA hai| bAhyatapa ke suphala - (1) indriyadamana, (2) samAdhiyoga-sparza, (3) vIryazakti kA upayoga, (4) jIvanasambandhI tRSNA kA nAza, (5) saMklezarahita kaSTasahiSNutA kA abhyAsa, (6) deha, rasa evaM sukha ke prati pratibaddhatA, (7) kaSAyanigraha, (8) bhogoM ke prati audAsInya, (9) samAdhimaraNa kA sthira abhyAsa, (10) anAyAsa Atmadamana, (11) AhAra ke prati anAkAMkSA kA abhyAsa, (12) anAsakti-vRddhi, (13) lAbha-alAbha, sukha-du:kha Adi dvandvoM meM samatA, (14) brahmacaryasiddhi, (15) nidrAvijaya, (16) tyAgadRDhatA, (17) viziSTa tyAga kA vikAsa, (18) darpanAza, (19) AtmA kula, gaNa, zAsana kI 1. bhagavatI ArAdhanA mUla 91, 193 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavA~ adhyayana : tapomArgagati 499 prabhAvanA, (20) AlasyatyAga, (21) karmavizuddhi, (22) mithyAdRSTiyoM meM bhI saumyabhAva, (23) muktimArgaprakAzana, (24) jinAjJArAdhanA, (25) dehalAghava, (26) zarIra ke prati anAsakti, (27) rAgAdi kA upazama, (28) AhAra parimita hone se zarIra meM nIrogatA, (29) santoSavRddhi, (30) AhArAdi- Asakti kSINatA / 1 bAhya tapa ke prayojana-- tattvArthasUtra zrutasAgarIya vRtti meM bAhya tapa ke vibhinna prayojana batAe haiN| jaise ki ( 1 ) anazana ke prayojana -- roganAza, saMyamadRDhatA, karmaphala- vizodhana, saddhyAnaprApti aura zAstrAbhyAsa meM ruci / ( 2 ) UnodarikA ke prayojana-vAta-pitta-kaphAdijanita doSopazamana, jJAna-dhyAnAdi kI prApti, saMyama meM sAvadhAnI, ( 3 ) vRttisaMkSepa - bhojya vastuoM kI icchA kA nirodha, bhojanacintA- niyantraNa / ( 4 ) rasaparityAga--indriyanigraha, nidrAvijaya aura svAdhyAya - dhyAnaruci / (5) viviktazayyAsana -- brahmacaryasiddhi, svAdhyAya-dhyAnasiddhi aura bAdhAoM se mukti, (6) kAyakleza - zarIrasukha - vAJchA se mukti, kaSTasahiSNutA kA sthira svabhAva, dharmaprabhAvanA / 2 maNaIcchiya-cittattho -- bRhadvRtti ke anusAra -- (1) manovoJchita vicitra prakAra kA phala dene vAlA, (2) vicitra svargApavargAdi ke yA tejolezyAdi ke prayojana vAlA mana ko abhISTa tapa / 3 anazana : prakAra, svarUpa-- anazana kA artha hai - AhAratyAga / vaha mukhyatayA do prakAra kA hai - itvarika aura AmaraNakAla ( yAvatkathika) / itvarika anazana tapa deza, kAla, paristhiti Adi ko dhyAna meM rakhate hue zakti ke anusAra amuka samaya - vizeSa kI sImA bA~dha kara kiyA jAtA hai| bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM do ghar3I se lekara chaha mAsa taka kI sImA hai| aupapAtikasUtra meM isake caudaha bheda batAe gae 1. caturthabhakta -- eka upavAsa 2. SaSThabhakta--do dina kA upavAsa (belA) 3. aSTamabhakta -- tIna dinakA upavAsa (telA) 4. dazamabhakta -- cAra dina kA upavAsa (caulA) 5. dvAdazabhakta--pAMca dina kA upavAsa (paMcaulA) 6. caturdazabhakta -- chaha dina kA upavAsa 7. SoDazabhakta sAta dina kA upavAsa 8. 9. ardhamAsikabhakta- 15 dina kA upavAsa mAsikabhakta mAsakhamaNa - 1 mAsa kA upavAsa dvaimAsikabhakta -- do mAsa kA upavAsa 1. mUlArAdhanA 3 / 237-244 3. (ka) bRhadvRtti, patra 601 10. 11. traimAsikabhakta----- tIna mAsa kA upavAsa 12. cAturmAsikabhakta--4 mAsa kA tapa 13. pAJcamAsikabhakta-5 mAsa kA upavAsa 14. SANmAsikatapa--6 mAsa kA upavAsa prastuta gAthA (saM.9) meM itvarika anazana chaha prakAra kA batalAyA gayA hai-- ( 1 ) zreNitapa-- upavAsa se lekara 6 mahIne taka kramapUrvaka jo tapa kiyA jAtA hai, vaha zreNitapa hai| isakI aneka zreNiyA~ haiN| yathA-- upavAsa, belA, yaha do padoM kA zreNitapa hai / upavAsa, belA, telA, caulAyaha cAra padoM kA zreNitapa hai / (2) prataratapa-- eka zreNitapa ko jitane kramoM - prakAroM se kiyA jA sakatA hai, una saba kramoM ko milAne se prataratapa hotA hai, udAharaNArtha -- 1, 2, 3, 4 saMkhyaka upavAsoM se cAra prakAra banate haiN| 2. tattvArtha. zrutasAgarIya vRtti 9 / 20 (kha) uttarA. gujarAtI bhASAntara bhA. 2, patra 265 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 uttarAdhyayanasUtra sthApanA isa prakAra hai krama belA caulA upavAsa belA telA caulA telA telA upavAsa caulA upavAsa upavAsa belA telA caulA belA yaha prataratapa hai| isameM kula padoM kI saMkhyA cAra ko cAra se guNA karane para 4 4 4 = 16 upalabdha hotI hai| yaha AyAma aura vistAra donoM meM samAna hai| isa taraha yaha tapa zreNipadoM ko guNA karane se banatA hai| (3) ghanatapa- jitane padoM kI zreNi ho, prataratapa ko utane padoM se guNita karane para ghanatapa banatA hai| jaise ki Upara cAra padoM kI zreNi hai| uparyukta SoDazapadAtmaka prataratapa ko catuSTayAtmaka zreNi se guNA karane para, arthAt-prataratapa ko cAra bAra karane para ghanatapa hotA hai| isa prakAra ghanatapa ke 64 bheda hote haiN| (4) vargatapa- ghana ko ghana se guNA karane para vargatapa banatA hai| arthAt- ghanatapa ko 64 bAra karane se vargatapa banatA hai| isa prakAra vargatapa ke 64 x 64 = 4096 pada hote haiN| (5) varga-vargatapa-- varga ko varga se guNita karane para varga-vargatapa hotA hai| arthAt- vargatapa ko 4096 bAra karane se 1,67,77,216 pada hote haiN| zabdoM meM isa prakAra hai- eka karor3a sar3asaTha lAkha, sattahattara hajAra aura do sau solaha pd| ye pAMcoM tapa zreNitapa kI bhAvanA se sambandhita haiN| (6) prakIrNatapa- yaha tapa vividha prakIrNaka tapa se sambandhita hai| yaha tapa zreNi Adi nizcita padoM kI racanA kiye binA hI apanI zakti aura icchA ke anusAra kiyA jAtA hai| namaskArikA (naukArasI) se lekara yavamadhya, candramadhya, candrapratimA Adi prakIrNatapa haiN| isameM eka se lekara 15 upavAsa karake punaH kramazaH eka-eka kama karate-karate eka upavAsa para A jAnA Adi bhI isI tapa meM A jAte haiN| AmaraNakAlabhAvI anazana-AmaraNAnta anazana saMthArA kahalAtA hai| vaha savicAra aura avicAra bheda se do prakAra kA hai| . savicAra--use kahate haiM, jisameM udvartana-parivartana (karavaTa badalane) Adi kAyaceSTAe~ hotI haiN| bhaktapratyAkhyAna aura iMginImaraNa ye donoM savicAra haiN| bhaktapratyAkhyAna meM anazanakartA svayaM bhI karavaTa Adi badala sakatA hai, dUsaroM se bhI isa prakAra kI sevA le sakatA hai| yaha anazana dUsare sAdhuoM ke sAtha rahate hue bhI ho sakatA hai| yaha icchAnusAra trividhAhAra yA caturvidhAhAra ke pratyAkhyAna se kiyA jA sakatA hai| iMginImaraNa meM anazanakartA ekAnta meM ekAkI rahatA hai| yathAzakti svayaM to karavaTa Adi kI kriyAe~ kara sakatA hai, lekina isake lie dUsaroM se sevA nahIM le sktaa| 1. (ka) uttarA. bRhavRtti, patra 601 (kha) aupapAtika sU. 19 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavA~ adhyayana : tapomArgagati avicAra- --vaha hai, jisameM karavaTa Adi kI kAyaceSTAe~ na hoN| yaha pAdapopagamana hotA hai| 'mUlArAdhanA' anusAra jisakI mRtyu anAgADha (tAtkAlika hone vAlI nahIM) hai, aise parAkramayukta sAdhaka kA bhaktapratyAkhyAna savicAra kahalAtA hai aura mRtyu kI Akasmika (AgADha) sambhAvanA hone para jo bhaktapratyAkhyAna kiyA jAtA hai, vaha avicAra kahalAtA hai| isake tIna bheda haiM- niruddha ( rogAtaMka se pIDita hone para), niruddhatara (mRtyu kA tAtkAlika kAraNa upasthita hone para) aura paramaniruddha ( sarpadaMza Adi kAraNoM se vANI ruka jAne pr)| digambara paramparA meM isake lie 'prAyopagamana' zabda milatA hai| vRkSa kaTa kara jisa avasthA meM gira jAtA hai, usI sthiti meM par3A rahatA hai, usI prakAra girikandarA Adi zUnya sthAnoM meM kiyA jAne vAlA pAdapopagamana anazana meM bhI jisa Asana kA upayoga kiyA jAtA hai, anta taka usI Asana meM sthira rahA jAtA hai| Asana, karavaTa Adi badalane kI koI ceSTA nahIM kI jAtI / pAdapopagamana anazanakartA apane zarIra zuzrUSA na to svayaM karatA hai aura na hI kisI dUsare se karavAtA hai / prakArAntara se maraNakAlIna anazana ke do prakAra haiM-- saparikarma (baiThanA, uThanA, karavaTa badalanA Adi parikarma se sahita) aura aparikarma / bhaktapratyAkhyAna aura iMginImaraNa 'saparikarma' hote haiM aura pAdapopagamana niyamata: 'aparikarma' hotA hai / athavA saMlekhanA ke parikarma se sahita aura usase rahita ko bhI 'saparikarma' aura 'aparikarma' kahA jAtA hai| saMllekhanA kA artha hai - vidhivat kramazaH anazanAdi tapa karate hue zarIra, kaSAyoM, icchAoM evaM vikAroM ko kramazaH kSINa karanA, antima maraNakAlIna anazana kI pahale se hI taiyArI rakhanA / nirhArima-anirhArima anazana anya apekSA se bhI anazana ke do prakAra haiM-- nirdhArima aura anirhArima / vastI se bAhara parvata Adi para jAkara jo antima samAdhi-maraNa ke lie anazana kiyA jAtA hai aura jisameM antima saMskAra kI apekSA nahIM rahatI, vaha anirdhArima hai aura jo vastI meM hI kiyA jAtA hai, ata eva antima saMskAra kI AvazyakatA hotI hai, vaha nirdhArima hai / 2. avamaudarya (UnodarI ) tapa: svarUpa aura prakAra 14. omoyariyaM paMcahA samAseNa viyAhiyaM / davvao khetta-kAleNaM bhAveNaM pajjavehi ya // 1. 501 [14] saMkSepa meM avamaudarya (UnodarI ) tapa dravya, kSetra, kAla, bhAva aura paryAyoM kI apekSA se pAMca prakAra kA kahA gayA hai / 15. jo jassa u AhAro tatto omaM tu jo kare / jahantreNegasitthAI evaM davveNa U bhave // (ka) bRhadvRtti, patra 602 - 603 (kha) mUlArAdhanA 8/2042, 43, 64 (ga) vahI, vijayodayAvRtti 8 / 2064 (gha) duvihaM tu bhattapaccakkhANaM sayavicAramatha avicAraM / savicAramaNAgADhaM, maraNe saparikkamassa have / tattha avicArabhattapaiNNA maraNammi hoi AgADho / aparikkammassa muNiNo, kAlammi asaMpuhuttammi // - mUlArAdhanA 2/65, 7/2011, 2013, 2015, 2021 2022 (Ga) aupapAtika sUtra 19 (ca) samavAyAMga samavAya 17 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 uttarAdhyayanasUtra [15] jisakA jo (paripUrNa) AhAra hai, usameM jo jaghanya eka siktha (annakaNa) kama karatA hai (yA eka grAsa Adi ke rUpa meM kama bhojana karatA hai), vaha dravya se 'UnodarI tapa' hai| 16. gAme nagare taha rAyahANi nigame ya Agare pllii| kheTe kbbddN-donnmuhpttttnn-mddmb-sNbaahe|| 17. Asamapae vihAre sannivese samAya-ghose y| thali-seNAkhandhAre satthe saMvaTTa koTTe y|| 18. vADasu va ratthAsu va gharesu vA evamittiyaM khettN| kappai u evamAI evaM khetteNa U bhve|| [16-17-18] grAma, nagara, rAjadhAnI, nigama, Akara, pallI, kheDa, karbaTa, droNamukha, pattana, maNDapa, sambAdha-Azramapada, vihAra, sanniveza, samAja, ghoSa, sthalI, senA kA zivira (chAvanI), sArtha, saMvarta aura koTa, vATa (bAr3AyA pAr3A), rathyA (galI) aura ghara, ina kSetroM meM, athavA isI prakAra ke dUsare kSetroM meM (pUrva) nirdhArita kSetra-pramANa ke anusAra (bhikSA ke lie jAnA), isa prakAra kA kalpa, kSetra se avamaudarya (UnodarI) tapa hai| 19. peDA ya addhapeDA gomutti payaMgavIhiyA cev| sambukkAvaTTA''yayagantuM paccAgayA chtttthaa|| [19] athavA (prakArAntara se) peTA, arddhapeTA, gomUtrikA, pataMgavIthikA, zambUkAvartA aura AyatagatvA-pratyAgatA--yaha chaha prakAra kA kSetra se UnodarI tapa hai| 20. divasassa porusINaM cauNhaM pi u jattio bhave kaalo| evaM caramANo khalu kAlomANaM munneyvvo|| [20] dina ke cAra paharoM (pauruSiyoM) meM bhikSA kA jitanA niyata kAla ho, usI meM (tadanusAra) bhikSA ke lie jAnA, (bhikSAcaryA karane) vAle muni ke kAla se avamaudarya (-UnodarI) tapa samajhanA caahie| 21. ahavA taiyAe porisIe UNAha ghaasmesnto| caubhAgUNAe vA evaM kAleNa U bhve| (cha) sahaparikarmaNA sthAna--niSadana-tvagvartanAdi vizrAmaNAdinA ca vartate yattat sprikrm| aparikarma ca taviparItam / yadvA parikarma-saMlekhanA, sA yatrAstIti tat saparikarma, taviparItaM tu aprikrm| -bRhadvRtti, patra 602-603 (ja) pAdapasyevopagamanam-aspandatayA'vasthAnaM paadpopgmnm| -aupapAtika vRtti, pR.71 (jha) paaovgmnnmrnnss-praayopgmnmrnnm| -mUlArAdhanA, vijayodayA 8/2063 (ja) vicaraNaM nAnAgamanaM vicAraH, vicAreNa vartate iti savicAram etaduktaM bhvti| -mUlA. vijayodayA 2/ 65 "avicAraM aniytvihaaraadivicaarnnaavirhaat| -mUlA. darpaNa 7/2015 (Ta) yadvasaterekadeze vidhIyate tattataH zarIrasya nirhrnnaat-nissaarnnaanirjhrimm|| yatpunargirikandarAdau tdnirhrnnaadnirdaarimm| -sthAnAMgavRtti, 2/4/102 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavA~ adhyayana : tapomArgagati 503 [21] athavA tIsarI pauruSI (prahara) meM kucha bhAga nyUna athavA caturtha bhAga Adi nyUna (prahara) meM bhikSA kI eSaNA karanA, isa prakAra kAla kI apekSA se UnodarI tapa hotA hai| 22. itthI vA puriso vA alaMkilo vA'NalaMkio vA vi| annayaravayattho . vA annayareNaM va vtthennN|| 23. anneNa viseseNaM vaNNeNaM bhAvamaNumuyante u| evaM caramANo khalu bhAvomANaM munneyvvo|| [22-23] strI athavA puruSa, alaMkRta athavA analaMkRta; yA amuka Ayu vAle athavA amuka vastra vAle; amuka viziSTa varNa evaM bhAva se yukta dAtA se bhikSA grahaNa karUMgA, anyathA nahIM; isa prakAra ke abhigrahapUrvaka (bhikSA) caryA karane vAle bhikSu ke bhAva se avamaudarya (UnodarI) tapa hotA hai| 24. davve khette kAle bhAvammi ya AhiyA u je bhaavaa| eehi omacarao pajjavacarao bhave bhikkhuu|| [24] dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM jo paryAya (bhAva) kahe gae haiM, una saba se bhI avamacaryA (avamaudarya tapa) karane vAlA bhikSu paryavacaraka kahalAtA hai| vivecana-avamaudarya : sAmAnya svarUpa--avamaudarya kA pracalita nAma 'UnodarI' hai| isalie sAmAnyatayA isakA artha hotA hai-udara meM bhUkha se kama AhAra ddaalnaa| kintu prastuta meM isake bhAvArtha ko lekara dravyataH-(upakaraNa, vastra yA bhaktapAna kI Avazyaka mAtrA meM kamI karanA), kSetrataH, kAlataH evaM bhAvataH tathA paryAyataH avamaudarya kI apekSA se isakA vyApaka evaM viziSTa artha kiyA hai| niSkarSa yaha hai ki dravya, kSetra, kAla, bhAva evaM paryAya kI dRSTi se AhArAdi saba meM kamI karanA avamaudarya yA UnodarI tapa hai| avamaudarya ke prakAra--prastuta 11 gAthAoM (gA. 14 se 24 taka) meM avamaudarya ke pAMca prakAra batAe haiM--(1) dravya-avamaudarya, (2) kSetra-avamaudarya, (3) kAla-avamaudarya, (4) bhAva-avamaudarya evaM (5) paryAya-avamaudarya, aupapAtikasUtra meM isake mukhya do bheda batAe haiM--dravyataH avamaudarya aura (2) bhAvataH avmaudry| phira dravyataH avamaudarya ke 2 bheda kiye haiM-(1) upakaraNa-avamaudarya, (2) bhktpaan-avmaudry| phira bhakta-pAna-avamaudarya ke 5 upabheda kiye gae haiM--(1) eka kavala se ATha kavala taka khAne para alpAhAra hotA hai| (2) ATha se bArahagrAsa taka khAne para apArddha avamaudarya hotA hai, (3) teraha se solaha kavala taka khAne para arddha avamaudarya hai| (4) satraha se caubIsa kavala taka khAne para paunaavamaudarya tathA (5) paccIsa se ikatIsa kaura taka lene para kiMcit avamaudarya hotA hai| UnodarI tapa kA kitanA sundara svarUpa batAyA gayA hai| vartamAna yuga meM isa tapa kI bar3I AvazyakatA hai| isake phala haiM-nidrAvijaya, samAdhi, svAdhyAya, parama-saMyama evaM indriyavijaya aadi| krodha, mAna, mAyA, lobha, kalaha Adi ko ghaTAnA bhAvataH avamaudarya hai| 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 267 (ka) aupapAtika. sUtra 19 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 4, pR. 392 (ga) mUlArAdhanA 3/211 (amitagati) pR. 428 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 uttarAdhyayanasUtra kucha viziSTa zabdoM ke vizeSArtha-grAma-buddhi yA guNoM kA jahA~ grAsa (hrAsa) ho| nagara-jahA~ kara na lagatA ho| nigama-vyApAra kI mNddii| Akara-sone Adi kI khaan| pallI-(DhANI) vana meM sAdhAraNa logoM yA coroM kI bstii| kheTa-kher3A, dhUla ke parakoTe vAlA graam| karbaTa-kasbA (choTA ngr)| droNamukha baMdaragAha, athavA AvAgamana ke jala-sthala ubhayamArga vAlI bstii| pattana-jahA~ sabhI ora se loga Akara rahate hoN| maDaMba-jisake nikaTa DhAI kosa taka koI grAma na ho| sambAdha--jahA~ brAhmaNAdi cAroM vargoM kI pracura saMkhyA meM bastI ho| vihAra-maTha yA devmndir| sanniveza-par3Ava yA mohallA yA yAtrI-vizrAmasthAna / samAja-sabhA yA pariSad / sthalI-U~ce TIle vAlA yA U~cA sthAna / ghoSagvAloM kI bstii| sArtha--sArthavAhoM kA calatA-phiratA par3Ava / saMvartta-bhayagrasta evaM vicalita logoM kI bstii| koTTa-kilA, koTa yA prAkAra aadi| vATa-cAroM ora kAMToM yA tAroM kI bAr3a lagAyA huA sthAna, bAr3A yA pAr3A (mohallA) / rthyaa-glii| kSetra-avamaudarya : svarUpa aura prakAra-bhikSAcaryA kI dRSTi se kSetra kI sImA kama kara lenA kSetraavamaudarya hai| isake lie yahA~ gA. 16 se 18 taka meM grAma se lekara gRha taka 25 prakAra ke tathA aise hI kSetroM kI nirdhArita sImA meM kamI karanA batAyA hai| ___gAthA 19 meM dUsare prakAra se kSetra-avamaudarya batAyA hai, vaha bhikSAcarI ke kSetra meM kamI karane ke artha meM hai| isake 6 bheda haiM--(1) peTA-jaise peTI (peTikA) caukora hotI hai, vaise hI bIca ke gharoM ko chor3a kara cAroM zreNiyoM meM bhikSAcarI karanA / (2) ardhapeTA-kevala do zreNiyoM se bhikSA lenA, (3) gomUtrikAcalate baila ke mUtra kI rekhA kI taraha vakra arthAt Ter3he-mer3he bhramaNa karake bhikSATana karanA / (4) pataMgavIthikAjaise pataMga ur3atA huA bIca meM kahIM-kahIM camakatA hai, vaise hI bIca-bIca meM gharoM ko chor3ate hue bhikSAcarI krnaa| (5) zambUkAvartA-zaMkha ke AvartoM kI taraha gA~va ke bAharI bhAga se bhikSA lete hue andara meM jAnA, athavA gA~va ke andara se bhikSA lete hue bAhara kI ora jaanaa| isa prakAra ye do prakAra haiN| (6) AyataM-gatvA-pratyAgatA-gA~va kI sIdhI-sarala galI meM antima ghara taka jAkara phira vApisa lauTate hue bhikSAcaryA krnaa| isake bhI do bheda haiM--(1) jAte samaya galI kI eka paMkti se aura Ate samaya dUsarI paMkti se bhikSA grahaNa karanA, athavA (2) eka hI paMkti se bhikSA lenA, dUsarI paMkti se nhiiN| isa prakAra ke saMkalpoM (pratimAnoM) se UnodarI hotI hai, ataeva inheM kSetra-avamaudarya meM parigaNita kiyA gayA hai| 3. bhikSAcaryAtapa 25. aTThavihagoyaraggaM tu tahA satteva esnnaa| abhiggahA ya je anne bhikkhaayriymaahiyaa|| [25] ATha prakAra ke gocarAgra, sAta prakAra kI eSaNAe~ tathA anya aneka prakAra ke abhigrahabhikSAcaryAtapa hai| 1. uttarA. priyadarzinITIkA bhA.4, pR.393 2. (ka) uttarA. (sAdhvI candanA) TippaNa pR. 453-454 (ga) pravacanasAroddhAra gA.747-748 (kha) bRhadvRtti, patra 605-606 (gha) sthAnAMga 6/514 vRtti, patra 347 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavA~ adhyayana : tapomArgagati vivecana- aSTavidha gocarAgra : svarUpa evaM prakAra -- ATha prakAra kA agra--arthAt (akalpyapiNDa kA tyAga kara dene se) pradhAna; jo gocara arthAt -- (ucca-nIca - madhyama samasta kuloM (gharoM) meM sAmAnya rUpa se) gAya kI taraha bhramaNa (caryA) karanA aSTavidha gocarAgra kahalAtA hai| dUsare zabdoM meM yoM kahA jA sakatA hai ki pradhAna gocarI ke 8 bheda haiN| ina ATha prakAra ke gocarAgra meM pUrvokta peTA, ardhapeTA Adi chaha prakAra aura zambUkAvarttA tathA 'AyataM gatvA pratyAgatA' ke vaikalpika do bheda milAne se kula ATha bheda gocarAgra ke hote haiN| sAta prakAra kI eSaNAe~ -- sAta prakAra kI eSaNAe~ saptavidha pratimAe~ (pratijJAe~) haiN| pratyeka pratimA eka prakAra tapa kA rUpa hai| kyoMki usI meM santoSa karanA hotA hai| ye sAta eSaNAe~ isa prakAra haiM - (1) saMsRSTA -- khAdya vastu se lipta hAtha yA bartana se bhikSA lenA / ( 2 ) asaMsRSTA - alipta hAtha yA pAtra se bhikSA lenA / ( 3 ) uddhRtA -- gRhastha dvArA svaprayojanavaza pakAne ke pAtra se dUsare pAtra meM nikAlA huA AhAra lenA / ( 4 ) alpalepA-- alpalepa vAlI canA, ciur3A Adi rUkhI vastu lenA / (5) avagRhItAkhAne ke lie thAlI meM parosA huA AhAra lenA / (6) pragRhItA -- parosane ke lie kar3achI yA cammaca Adi se nikAlA huA AhAra lenA / (7) ujjhitadharmA-- amanojJa evaM tyAjya (pariSThApanayogya) bhojana lenA / bhikSAcaryA : vRttisaMkSepa evaM vRttisaMkhyAna - bhikSAcaryA tapa kevala sAdhu-sAdhviyoM ke lie hai, gRhasthoM ke lie isakA aucitya nahIM hai / tattvArthasUtra meM isakA nAma 'vRttiparisaMkhyAna' milatA hai, jisakA artha kiyA gayA hai - vRtti arthAt -- AzA (lAlasA) kI nivRtti ke lie bhojya vastuoM (dravyoM) kI gaNanA karanA ki maiM Aja itane dravya se adhika nahIM lagAU~gA -- pAnI sevana nahIM karUMgA, yA maiM Aja eka vastu kA hI bhojana yA amuka pAnamAtra hI karUMgA, ityAdi prakAra ke saMkalpa karanA vRttiparisaMkhyAna hai / vRttiparisaMkhyAna tapa kA artha bhagavatI ArAdhanA meM kiyA gayA hai--AhArasaMjJA para vijaya prApta karanA / vikalpa se vRttisaMkSepa yA vRttiparisaMkhyAna kA artha - bhikSAvRtti kI pUrvokta aSTavidha pratimAe~ grahaNa karanA, aisA kiyA hai| athavA vividha prakAra ke abhigrahoM kA grahaNa bhI vRttiparisaMkhyAna hai| isa prakAra se bhikSAvRtti ko vividha abhigrahoM dvArA saMkSipta karanA vRttisaMkSepa hai / 3 505 mUlArAdhanA meM saMsRSTa, phalihA, parikhA Adi vRttisaMkSepa ke 8 prakAra anya rUpa meM milate haiM tathA aupapAtikasUtra meM vRttisaMkSepa ke 'dravyAbhigrahacaraka' se lekara 'saMkhyAdattika' taka 30 prakAra batalAe gae haiN| ina sabakA artha bhikSAparaka hai| 1. (ka) uttarA . ( gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, 270 (kha) bRhadvRtti, patra 605 (ga) pravacanasAroddhAra 748-749 gA. 745 2. (ka) pravacanasAroddhAra gAthA 647 se 743 taka (ga) mUlArAdhanA, vijayodayAvRtti 3/320 (ka) sarvArthasiddha 9/19/438/8 (ga) dhavalA 13/5 (ka) mUlArAdhanA, 3/220 vijayodayA (ga) mUlArAdhanA 3 / 201 3. 4. (kha) sthAnAMga, 7/545 vRtti, patra 586, samavAyAMga, samavAya 6 (kha) bhagavatI ArAdhanA vi. 6 / 32/18 (gha) bhagavatI ArAdhanA mUla, 218-221 (kha) bRhadvRtti, patra 607 (gha) aupapAtikavRtti, sUtra 19 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 uttarAdhyayanasUtra 4. rasaparityAgatapa : eka anucintana 26. khIra-dahi-sappimAI paNIyaM paannbhoynnN| ___ parivajaNaM rasANaM tu bhaNiyaM rsvivjnnN|| [26] dUdha, dahI, ghI Adi praNIta (snigdha evaM pauSTika) pAna, bhojana tathA rasoM kA tyAga karanA rasaparityAgatapa hai| vivecanA-rasaparityAga ke viziSTa phalitArtha--prastuta gAthA se rasaparityAga ke do artha phalita hote haiM--(1) dUdha, dahI, ghI Adi rasoM kA tyAga aura (2) praNIta (snigdha) pAna-bhojana kA tyaag| aupapAtikasUtra meM rasaparityAga ke vibhinna prakAra batalAe haiM-(1) nirvikRti (vikRti-vigaI kA tyAga), (2) praNItarasatyAga, (3) AcAmAmla (amlarasa mizrita bhAta Adi kA AhAra), (4) AyAmasiktha bhojana (osAmaNa mile hue annakaNa kA bhojana), (5) arasa (hIMga se asaMskRta) AhAra, (6) virasa (purAne dhAnya kA) AhAra, (7) antya (bAlora Adi tuccha dhAnya kA) AhAra, (8) prAntya (zItala) AhAra evaM (9) rUkSa aahaar| vikRti : svarUpa aura prakAra--jina vastuoM se jihvA aura mana, donoM vikRta hote haiM, ye svAdalolupa yA viSayalolupa banate haiM, unheM 'vikRti' kahate haiN| vikRtiyA~ sAmAnyatayA 5 mAnI jAtI hai--dUdha, dahI, ghI, tela evaM gur3a (mIThA yA mitthaaiyaaN)| ye cAra mahAvikRtiyA~ mAnI jAtI haiM--madhu, navanIta, mAMsa aura madya / inameM madya aura mAMsa do to sarvathA tyAjya haiN| pUrvokta 5 meM se kisI eka kA yA ina sabakA tyAga karanA rasaparityAga hai| paM. AzAdharajI ne vikRti ke 4 prakAra batAe haiM--(1) gorasavikRti-dUdha, dahI, ghI, makkhana Adi (2) ikSurasavikRti-gur3a, cInI, miThAI Adi, (3) phalarasavikRti-aMgUra, Ama Adi phaloM ke rasa, aura (4) dhAnyarasavikRti-tela, mAMDa, pUr3e, harA zAka, dAla aadi| rasaparityAga karane vAlA zAka, vyaMjana, talI huI cIjoM, namaka Adi masAloM ko icchAnusAra varjita karatA hai| rasaparityAga kA prayojana aura pariNAma--isa tapa kA prayojana svAdavijaya hai| isa tapa ke phalasvarUpa sAdhaka ko tIna lAbha hote haiM--(1) saMtoSa kI bhAvanA, (2) brahmacarya-sAdhanA evaM (3) sAMsArika padArthoM se virkti| 5. kAyaklezatapa 27. ThANA vIrAsaNAIyA jIvassa u suhaavhaa| uggA jahA dharijanti kAyakilesaM tmaahiyN|| 1. (ka) uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2 (kha) aupapAtikavRtti, sUtra 19 2. (ka) sAgAradharmAmRtaTIkA 5/35 (kha) mUlArAdhanA 3/213 (ga) sthAnAMga sthAna 4/1/274 (gha) vahI, 9/674 (Ga) sAgAradharmAmRta 5/35 TIkA (ca) mUlArAdhanA 3/215 3. saMtoSI bhAvitaH samyag brahmacarya prpaalitm| darzitaM svasya vairAgyaM, kurvANena rsojjhnm||--muulaaraadhnaa (amitagati) 3/217 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavA~ adhyayana : tapomArgagati 507 [27] AtmA ke lie sukhAvaha vIrAsana Adi ugra AsanoM kA jo abhyAsa kiyA jAtA hai, use kAyakleza tapa kahA gayA hai| vivecana--kAyakleza kA lakSaNa--zarIra ko jAnabUjha kara svecchA se binA glAni ke kaThina tapa kI agni meM jhoMkanA evaM zarIra ko sukha mile, aisI bhAvanA ko tyAganA kAyakleza hai| prastuta gAthA meM kAyakleza kA artha kiyA gayA hai--vIrAsana Adi kaThora AsanoM kA abhyAsa krnaa| sthAnAMgasUtra meM kAyakleza meM 7 bAteM nirdiSTa haiM-(1) sthAna-kAyotsarga, (2) ukaDU-Asana, (3) pratimA-Asana, (4) vIrAsana, (5) niSadyA, (6) daNDAyata-Asana aura (7) lgnndd-shynaasn| aupapAtikasUtra meM sthAnAMgasUtrokta 5 prakAra to ye hI haiM, zeSa prakAra isa prakAra haiM-(6) AtApanA, (7) vastratyAga, (8) akaNDUyana (aMgana khujAnA), (9) aniSThIvana (thUkanA nahIM) aura (10) srvgaatrprikrm-vibhuussaavrjn| mUlArAdhanA aura sarvArthasiddhi ke anusAra khar3A rahanA, eka karavaTa se mRta kI taraha sonA, vIrAsanAdi se baiThanA ityAdi tathA AtApanayoga (grISmaRtu meM dhUpa meM, zItaRtu meM khule sthAna meM yA nadItaTa para tathA varSARtu meM vRkSa ke nIce sonA-baiThanA), vRkSa ke mala meM nivAsa, nirAvaraNa zayana aura nAnAprakAra kI pratimAeM aura Asana ityAdi karanA kAyakleza haiN| kAyakleza kI siddhi ke lie anagAradharmAmRta meM chaha upAyoM kA nirdeza kiyA gayA hai-(1) ayana (sUrya kI gati ke anusAra gamana karanA), zayana (lagaDa, uttAna, avAk, ekapArzva, abhrAvakAza Adi aneka prakAra se sonA), Asana (samaparyaMka, asamaparyaMka, godoha, makaramukha, gozayyA, vIrAsana, daNDAsana Adi), sthAna (sAdhAra, savicAra, sasannirodha, visRSTAMga, samapAda, prasAritabAhU Adi aneka prakAra ke kAyotsarga), avagraha (thUkanA, khAMsanA, chIMka, jaMbhAI, khAja, kAMTA cubhanA, patthara laganA Adi bAdhAoM ko jItanA, khinna na honA, kezaloca karanA, asnAna, adantadhAvana Adi aneka prakAra ke avagraha) aura yoga (AtApanayoga, vRkSamUlayoga, zItayoga aadi)| kAyakleza tapa kA prayojana--yaha dehaduHkha ko sahane ke lie, sukhaviSayaka Asakti ko kama karane ke lie aura pravacana kI prabhAvanA karane ke lie kiyA jAtA hai| zIta, vAta aura Atapa ke dvArA AcAmla, nirvikRti, ekalasthAna, upavAsa, belA, telA Adi ke dvArA, kSudhA, tRSA Adi bAdhAoM dvArA aura visaMsthula AsanoM dvArA dhyAna kA abhyAsa karane ke lie yaha tapa kiyA jAtA hai| jisane ina bAdhAoM kA kiyA hai tathA jo ina mAraNAntika kaSToM se khinna ho jAtA hai, vaha dhyAna ke yogya nahIM bana sktaa| samyagdarzanayukta isa tapa se antaraMga bala kI vRddhi aura karmoM kI ananta nirjarA hotI hai| yaha mokSa 1. (ka) jainendrasiddhAntakoSa bhA.2 pR. 46(kha)bhagavatI ArAdhanA vi. 86/32/18 kaaysukhaabhilaasstyjnN-kaaykleshH| (ga) uttarA. gujarAtI bhASAntara bhA. 2 (gha) sthAnAMga, sthAna 7/554 (Ga) aupapAtika. sU. 19 (ca) mUlArAdhanA mU. 356 (cha) sarvArthasiddhi 9/19/438 'AtapasthAnaM vRkSamUlanivAso, nirAvaraNazayanaM bahuvidhapratimAsthAnamityevamAdiH kaaykleshH|' 2. UrdhvArkAdyayanaiH shvaadishynairtiiraasnaadyaasnaiH| sthaanairekpdaagrgaamibhirnisstthiivaagrmaavgrhaiH|| yogaizcAtapanAdibhiH prazaminA saMtApanaM yttnoH| kAyaklezamidaM tapo'ryupamatau saddhyAnasiddhyai bhjet| -bhagavatI ArAdhanA mU. 222-227 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 uttarAdhyayanasUtra kA pradhAna kAraNa hai| mumukSuoM tathA prazAnta tapasviyoM ko dhyAna kI siddhi ke lie isa tapa kA nitya sevana karanA caahie| 6. viviktazayanAsana : pratisaMlInatArUpa tapa 28. egantamaNAvAe itthI psuvivjie| __ sayaNAsaNasevaNayA vivittsynnaasnnN|| [28] ekAnta, anApAta (jahA~ koI AtA-jAtA na ho) tathA strI-pazu Adi se rahita zayana evaM Asana kA sevana karanA, viviktazayanAsana (pratisaMlInatA) tapa hai| viviktacaryA aura saMlInatA--viviktazayyAsana bAhya tapa kA chaThA bheda hai| isa gAthA meM ise 'viviktazayanAsana' kahA gayA hai, jabaki 8vIM gAthA meM ise 'saMlInatA' kahA hai| bhagavatIsUtra meM isakA nAma 'pratisaMlInatA' hai| vAstava meM mUla zabda 'pratisaMlInatA' hai, viviktazayanAsana usI kA eka avAntara bheda hai| saMlInatA kA eka prakAra 'viviktacaryA' hai| upalakSaNa se anya tIna "saMlInatAeM' bhI samajha lenI caahie| yathA--indriyasaMlInatA-(manojJa yA amanojJa zabdAdi viSayoM meM rAga-dveSa na karanA), kaSAyasaMlInatA(krodhAdi kaSAyoM ke udaya kA nirodha karanA) aura yogasaMlInatA-(mana-vacana kAyA ke zubha vyApAra meM pravRtti aura azubha se nivRtti karanA) cauthI viviktacaryA saMlInatA to mUla meM hai hii|2 viviktazayyAsana ke lakSaNa-(1) mUlArAdhanA ke anusAra-jahA~ zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke dvArA cittavikSepa nahIM hotA, svAdhyAya evaM dhyAna meM vyAghAta nahIM hotA, tathA jahA~ strI, puruSa (pazu) aura napuMsaka na hoM, vaha viviktazayyA hai| bhale hI usake dvAra khule hoM yA banda, usakA AMgana sama ho yA viSama, vaha gAMva ke bAhyabhAga meM ho yA madhyabhAga meM zIta ho yA ussnn| (2) malapATha meM viviktazayanAsana kA artha spaSTa hai| athavA (3) ekAnta, (strI-pazu-napuMsaka rahita--vivikta), jantuoM kI pIr3A se rahita, zUnya ghara Adi meM nirbAdha brahmacarya, svAdhyAya aura dhyAna Adi kI siddhi ke lie sAdhu ke dvArA kiyA jAne vAlA viviktazayyAsana tapa hai| athavA (4) bhagavatI ArAdhanA ke anusAra-citta kI vyAkulatA ko dUra karanA viviktazayanAsana hai| viviktizayyA ke prakAra--zUnyagRha, giriguphA, vRkSamUla, vizrAmagRha, devakula, kUTagRha athavA akRtitrama zilAgRha aadi| 1. (ka) cAritrasAraH 136/4 (kha) dhavalA 13/5 (ga) anagAradharmAmRta 7/32/386 2. (ka) uttarA. a. 30 mUlapATha gA. 28 aura 8 (kha) bhagavatI 25/7/802 (ga) tattvArthasUtra 9/19 (gha) mUlArAdhanA 3/208 (Ga) se kiM taM paDisaMlINayA? paDisaMlINayA cauvvihA paNNatA, taM-iMdiapaDisaMlINayA kasAyapaDilINaya, jogapaDisaMlINayA, vivittsynnaasnnsevnnyaa| -aupapAtika sU. 19 (ca) uttarA (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 272 (ka) mUlArAdhanA 3/228-29-31, 32 (kha) uttarA a. 30 gA. 28 (ga) sarvArthasiddhi 9/19/438 (gha) bhagavatI ArAdhanA vi.6/32/19-'cittavyAkulatAparAjayo viviktshynaasnm|' Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavA~ adhyayana : tapomArgagati 509 viviktazayyAsana tapa kisake, kaise aura kyoM?--jo muni rAga-dveSa ko utpanna karane vAle zayyA, Asana Adi kA tyAga karatA hai, apane AtmasvarUpa meM ramaNa karatA hai aura indraya-viSayoM se virakta rahatA hai, athavA jo muni apanI pUjA-pratiSThA yA mahimA ko nahIM cAhatA, jo saMsAra, zarIra aura bhogoM se udAsIna hai, jo prAyazcita Adi Abhyantara tapa meM kuzala, zAntapariNAmI, kSamAzIla va mahAparAkramI hai| jo muni zmazAnabhUmi meM, gahana vana meM, nirjana mahAbhayAnaka sthAna meM athavA kisI anya ekAnta sthAna meM nivAsa karatA hai usake viviktazayyAsana tapa hotA hai| vivikta vasati meM kalaha, vyagra karane vAle zabda (yA zabdabahulatA), saMkleza, mana kI vyagratA, asaMyatajanoM kI saMgati, vyAmoha (mere-tere kA bhAva), dhyAna, adhyayana kA vighAta, ina saba bAtoM se sahaja hI bacAva ho jAtA hai| ekAntavAsI sAdha sakhapUrvaka AtmasvarUpa meM lIna hotA hai. mana-vacana-kAyA kI azabha pravRttiyoM ko rokatA hai tathA pAMca samiti, tIna gupti Adi kA pAlana karatA huA Atmaprayojana meM tatpara rahatA hai| ataeva asabhyajanoM ko dekhane tathA unake sahavAsa se utpanna hue trikAlaviSayaka doSoM ko dUra karane ke lie viviktazayyAsana tapa kiyA jAtA hai| Abhyantara tapa aura usake prakAra 29. eso bahiraMgatavo samAseNa viyaahio| ___ abbhintaraM tavaM etto vucchAmi annupuvvso|| 30. pAyacchittaM viNao veyAvaccaM taheva sjjhaao| jhANaM ca viussaggo eso abbhintaro tvo|| [29-30] yaha bAhya (bahiraMga) tapa kA saMkSepa meM vyAkhyAna kiyA gayA hai| aba anukrama se Abhyantara tapa kA nirUpaNa kruuNgaa| prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga, yaha Abhyantara tapa haiN| vivecana--Abhyantaratapa : svarUpa aura prayojana--jo prAyaH anta:karaNa-vyApAra rUpa ho, vaha Abhyantaratapa hai| isa tapa meM bAhya dravyoM kI apekSA nahIM hotii| ye Abhyantaratapa viziSTa vyaktiyoM dvArA tapa rUpa meM svIkRta hote haiM tathA inakA pratyakSa prabhAva antaHkaraNa para par3atA hai evaM ye mukti ke antaraMga kAraNa hote haiN| Abhyantara tapa ke prakAra aura pariNAma-Abhyantaratapa chaha haiM-(1) prAyazcitta, (2) vinaya, (3) vaiyAvRttya, (4) svAdhyAya, (5) dhyAna aura (6) vyutsrg| prAyazcitta ke pariNAma-bhAvazuddhi, caMcalatA kA abhAva, zalya se chuTakArA, dharmadRDhatA aadi| vinaya ke pariNAma-jJAnaprApti, AcAravizuddhi, samyag ArAdhanA aadi| vaiyAvRtya ke pariNAma1. (ka) kArtikeyAnuprekSA mUla 447 se 449 taka (kha) bhagavatI ArAdhanA mUla 232-233 (ga) dhavalA 13/5,4,26 2. 'prAyeNAntaHkaraNavyApArarUpamevAbhyaMtaraM tpH|' 'AbhyantaramaprathitaM kuzalajanenaiva tu graahym|'-bRhdvRtti, patra 600 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 uttarAdhyayanasUtra cittasamAdhi, glAni kA abhAva, pravacana-vAtsalya aadi| svAdhyAya ke pariNAma-prajJA kA atizaya, adhyavasAya kI prazastatA, utkRSTasaMvegotpatti, pravacana kI avicchinnatA, aticArazuddhi, saMdehanAza, mithyAvAdiyoM ke bhaya kA abhAva aadi| dhyAna ke pariNAma-kaSAya se utpanna IrSyA, viSAda, zoka Adi mAnasika duHkhoM se pIr3ita na honA, sardI-garmI, bhUkha-pyAsa Adi zarIra ko prabhAvita karane vAle kaSToM se bAdhita na honA, dhyAna ke supariNAma haiN| vyutsarga ke pariNAma--nirmamatva, nirahaMkAratA, nirbhayatA, jIne ke prati anAsakti, doSoM kA uccheda, mokSamArga meM sadA tatparatA aadi| 1. prAyazcitta : svarUpa aura prakAra 31. AloyaNArihAIyaM pAyacchittaM tu dsvihN| je bhikkhU vahaI sammaM pAyacchittaM tmaahiyN|| __ [31] AlocanArha Adi dasa prakAra kA prAyazcitta hai, jisakA bhikSu samyak prakAra se vahana (pAlana) karatA hai, use prAyazcitta kahA gayA hai| vivecana--prAyazcitta ke lakSaNa--(1) AtmasAdhanA kI durgama yAtrA meM sAvadhAna rahate hue bhI kucha doSa laga jAte haiN| unakA parimArjana karake AtmA ko punaH nirdoSa-vizuddha banA lenA prAyazcitta hai| (2) pramAdajanya doSoM kA parihAra karanA prAyazcita tapa hai| (3) saMvega aura nirveda se yukta muni apane aparAdha kA nirAkaraNa karane ke lie jo anuSThAna karatA hai, vaha prAyazcitta tapa hai / (4) prAyaH ke cAra artha hote haiM--pApa (aparAdha), sAdhuloka, athavA pracurarUpa se tathA tpsyaa| ataH prAyazcitta ke artha kramazaH isa prakAra hote hai--prAyaH pApa athavA aparAdha kA citta--zodhana prAyazcitta, prAyaH sAdhaloka kA citta jisa kriyA meM ho, vaha prAyazcitta / prAyaH-loka arthAt jisake dvArA sAdharmI aura saMgha meM sthita logoM kA mana (citta) apane (aparAdhI ke) prati zuddha ho jAe, usa kriyA yA anuSThAna ko prAyazcitta kahate haiN| athavA prAyaH arthAt-pracura rUpa se jisa anuSThAna se nirvikAra citta--bodha ho jAe, vaha prAyazcitta hai, athavA prAyaH-tapasyA, citt-nishcy| nizcayayukta tapasyA ko prAyazcitta kahate haiM / 2 ___ prAyazcitta ke dasa bheda (1) AlocanAhaarha kA artha hai yogy| jo prAzcitta AlocanArUpa (guru ke samakSa apane doSoM ko prakaTa karane ke rUpa) meM ho| (2) pratikramaNArha--kRta pApoM se nivRtta hone 1. (ka) uttarA. a. 30 mUlapATha gA. 28-29 (kha) tattvArtha zrutasAgarIyA vRtti, a. 9/22,23,24,25,26 2. (ka) uttarA. (sAdhvI candanA) TippaNa, pR. 454 (kha) 'pramAdadoSaparihAraH praayshcittm|' -sarvArthasiddhi 9/20/439 (ga) dhavalA 13/5, 4/26 kayAvarAheNa sasaMbeya-nivveeNA sagAvarAhaNirAyaraNaLaM jamaNadvANaM kIradi tappAyacchittaM NAma tvokm| (gha) 'prAyaH pApaM vijAnIyAt cittaM tasya vishodhnm|' -rAjavArtika 9/22/1 (Ga) prAyasya-sAdhulokasya yasminkarmaNi cittaM-zuddhiH ttpraayshcittm| -vahI, 9/22/1 (ca) prAya:-prAcuryeNa nirvikAraM cittaM-bodhaH praayshcittm| -niyamasAra tA. vR. 113 (cha) "prAyo lokastasya cittaM, manastacchuddhikRt kriyaa| prAye tapasi vA cittN-nishcystnirucyte||" -anagAradharmAmRta 7/37 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavA~ adhyayana : tapomArgagati 511 ke lie 'micchA mi dukkaDaM' (mere duSkRta--pApa, mithyA niSphala hoM) isa prakAra hRdaya se uccAraNa krnaa| arthAt-pazcAtApapUrvaka pApoM ko asvIkRta karanA, kAyotsarga Adi karanA tathA bhaviSya meM pApakarmoM se dUra rahane ke lie sAvadhAna rhnaa| (3) tadubhayArI-pApanivRtti ke lie AlocanA aura pratikramaNa, donoM krnaa| (4) vivekAha-paraspara mile hue azuddha anna-pAna Adi yA upakaraNAdi ko alaga karanA, athavA jisa padArtha ke avalambana se azubha pariNAma hote hoM, use tyAganA yA usase dUra rahanA vivekArha prAyazcitta hai| (5) vyutsargArha-cauvIsa tIrthaMkaroM kI stutipurvaka kAyotsarga krnaa| (6) tapo'rhaupavAsa Adi tapa (daNDa-prAyazcitta rUpa meM) karanA (7) chedAha-aparAdhanivRtti ke lie dIkSAparyAya kA cheda karanA (kATanA) yA kama kara denaa| (8) mUlAha-phira se mahAvratoM meM Aropita karanA, naI dIkSA denaa| (9) anavasthApanArha--tapasyApUrvaka naI dIkSA denA aura (10) pArAMcikAI-bhayaMkara doSa lagane para kAphI samaya taka bhartsanA evaM avahelanA karane ke bAda naI dIkSA denaa| ___tattvArthasUtra meM prAyazcitta ke 9 prakAra hI batalAe gae haiM / parAMcikArha prAyazcitta kA vidhAna nahIM hai| 2. vinaya-tapa : svarUpa aura prakAra 32. abbhuTThANaM aMjalikaraNaM thevaasnndaaynnN| gurubhatti-bhAvasussUsA viNao esa viyaahio|| [32] khar3A honA, hAtha jor3anA, Asana denA, gurujanoM kI bhakti karanA tathA bhAvapUrvaka zuzrUSA karanA vinayatapa kahA gayA hai| vivecana-vinaya ke lakSaNa--(1) pUjya puruSoM ke prati Adara karanA, (2) mokSa ke sAdhanabhUta samyagdarzanAdi ke prati tathA unake sAdhaka guru Adi ke prati yogya rIti se satkAra-Adara Adi karanA tathA kaSAya se nivRtti karanA, (3) ratnatrayadhAraka puruSoM ke prati namravRtti dhAraNa karanA, (4) guNoM meM adhika (vRddha) puruSoM ke prati namravRtti rakhanA, (5) azubha kriyA rUpa jJAnAdi ke aticAroM ko vi+nayana karanAhaTAnA (6) kaSAyoM aura indriyoM ko namAnA. yaha saba vinaya ke antargata haiN|2 vinaya ke prakAra--yadyapi prastuta gAthA meM vinaya ke prakAroM kA ullekha nahIM hai| tathApi tattvArthasUtra meM cAra (jJAna, darzana, cAritra aura upacAra) vinaya evaM aupapAtikasUtra meM jJAna, darzana, cAritra, mana, vacana, kAya aura lokopacAra, yoM 7 vinayoM kA ullekha hai| 1. (ka) sthAnAMga 10 sthAna 733 (kha) bhagavatI 25/7/801 (ga) aupapAtika sUtra 20 (gha) mUlArAdhanA 362 (Ga) 'aalocn-prtikrmnn-tdubhy-vivek-vyutsrg-tpshched-prihaaropsthaapnaani|'-tttvaarth. 9/22 2. (ka) 'pUjyeSvAdaro vinyH|' -sarvArthasiddhi 9/20 (kha) samyagjJAnAdiSu mokSasAdhaneSu tatsAdhakeSu gurvAdiSu ca svayogyavRttyA satkAra-AdaraH, kaSAyanivRttirvA vinysmpnntaa| -rAjavArtika 6/24 (ga) 'ratnatrayavatsu niicairvRttirvinyH|' -dhavalA 13/5, 4/26 (gha) 'guNAdhikeSu niicairvRttirvinyH|' -kaSAyapAhuDa 1/1-1 (Ga) jJAnadarzanacAritratapasAmatIcArA azubhakriyAH, tAsAmapohanaM vinyH| -bhagavatI ArAdhanA vi. 300/511 3. (ka) jnyaan-drshn-caaritropcaaraaH| -tattvArtha. 9/23 (kha) aupapAtika. sU 20 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 uttarAdhyayanasUtra 3. vaiyAvRtya kA svarUpa ___33. AyariyamAiyammi ya veyAvaccammi dsvihe| ___ AsevaNaM jahAthAmaM veyAvaccaM tmaahiyN|| [33] AcArya Adi se sambandhita dasa prakAra ke vaiyAvRttya kA yathAzakti Asevana karane ko vaiyAvRttya kahA hai| vivecana--vaiyAvRttya ke lakSaNa-saMyamI yA guNI puruSoM ke duHkha meM A par3ane para guNAnurAgapUrvaka nirdoSa (kalpanIya) vidhi se unakA duHkha dUra karanA, athavA zarIraceSTA yA dUsare dravya dvArA unakI upAsanA karanA, vyAdhi, parISaha Adi kA upadrava hone para auSadha. AhArapAna. upAzraya Adi dekara upakAra karanA. jo muni upasarga-pIr3ita ho tathA vRddhAvasthA ke kAraNa jisakI kAyA kSINa ho gaI ho, usakA nirapekSa hokara upakAra karanA vaiyAvRttyatapa hai| rogAdi se vyApRta (vyAkula) hone para Apatti ke samaya usake nivAraNArtha jo kiyA jAtA hai, athavA zarIrapIr3A athavA duSpariNAmoM ko dUra karane ke lie auSadha Adi se yA anya prakAra se jo upakAra kiyA jAtA hai vaha vaiyAvRttya nAmaka tapa hai| vaiyAvRtya kA prayojana evaM pariNAma-bhagavatI ArAdhanA meM vaiyAvRtya ke 18 guNa batAe haiMguNagrahaNa ke pariNAma, zraddhA, bhakti, vAtsalya, pAtratA kI prApti, vicchinna samyaktva Adi kA punaH sandhAna, tapa, pUjA, tIrtha-avyucchitti, samAdhi, jinAjJA, saMyama, sahAya, dAna, nirvicikitsA, pravacanaprabhAvanA / puNyasaMcaya tathA kartavya kA nirvaah| ___ sarvArthasiddhi meM batAyA gayA hai ki vaiyAvRttya kA prayojana hai--samAdhi kI prApti, vicikitsA kA abhAva tathA pravacanavAtsalya kI abhivykti| samyaktvI ke lie vaiyAvRttya nirjarA kA nimitta hai| isI zAstra meM vaiyAvRttya se tIrthaMkarattva kI prApti kI saMbhAvanA batAI gaI hai| vaiyAvRttya ke 10 prakAra--vaiyAvRttya ke yogya pAtroM ke AdhAra para sthAnAMga meM isake 10 prakAra batAe haiM-(1) AcArya-vaiyAvRttya, (2) upAdhyAya-vaiyAvRttya, (3) tapasvI-vaiyAvRttya, (4) sthavira-vaiyAvRttya, (5) glAna-vaiyAvRttya, (6) zaikSa (navadIkSita)--vaiyAvRttya, (7) kula-vaiyAvRttya, (8) gaNa-vaiyAvRttya, (9) saMgha-vaiyAvRttya, aura (10) saadhrmik-vaiyaavRtty| ___ mUlArAdhanA meM vaiyAvRttya ke yogya 10 pAtra ye batAe haiM-guNAdhika, upAdhyAya, tapasvI, ziSya, durbala sAdhu, gaNa, kula, caturvidha saMgha aura samanojJa para Apatti Ane para vaiyAvRttya karanA kartavya hai| 1. (ka) ratnakaraNDazrAvakAcAra 112, (kha) guNavadaduHkhopanipAte niravadyena vidhinA tadapaharaNaM vaiyAvRttyam -sarvArthasiddhi 6/24, (ga) (rogAdinA) vyApate, vyApadi vA yatkriyate tad vaiyaavRttym| -dhavalA 8/3,41,13/5,4 (gha) 'jo uvaradi jadINaM uvasaggajarAi khiinnkaayaannN| pUyAdisa NiravekkhaM vejjAvaccaM tavo tss||' -kArtikeyAnuprekSA, 459 2. (ka) bhagavatI ArAdhanA mUla 309-310 (kha) sarvArthasiddhi 9/24/442 (ga) dharmaparIkSA 7/9 (gha) dhavalA 88/10 : tAe evaM vihAe ekkAe veyAvaccajogajuttadAe vi| (Ga) uttarA. a. 29 sU. 44 : veyAvacceNaM titthayaranAmagottaM kammaM nibNdhi| 3. (ka) sthAnAMga 10/733 (kha) bhagavatI. 25/7/810 (ga) aupapAtika. sU. 20 (gha) tattvArtha. 9/24 (Ga) 'guNadhoe uvaNjhAe tavassi sisse ya dubble| sAhugaNe kule saMghe samaNuNNe ya caapdi||'--muulaaraadhnaa 390 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavA~ adhyayana : tapomArgagati 513 4. svAdhyAya : svarUpa evaM prakAra 34. vAyaNA pucchaNA ceva vaheva priyttttnnaa| aNuppehA dhammakahA sajjhAo paMcahA bhve|| [34] vAcanA, pRcchanA, parivartanA, anuprekSA aura dharmakathA, yaha pAMca prakAra kA svAdhyAya-tapa hai| vivecana-svAdhyAya ke lakSaNa-(1) sva-apanI AtmA kA hita karane vAlA, adhyAya-adhyayana karanA svAdhyAya hai, athavA (2) Alasya tyAga kara jJAnArAdhanA karanA svAdhyAya-tapa hai| (3) tattvajJAna kA paThana, pAThana aura smaraNa karanA Adi svAdhyAya hai| (4) pUjA-pratiSThAdi se nirapekSa hokara kevala karmamala-zuddhi ke lie jo muni jinapraNIta zAstroM ko bhaktipUrvaka par3hatA hai, usakA zrutalAbha sukhakArI hai| svAdhyAya ke prakAra-pAMca haiM--(1) vAcanA (svayaM par3hanA yA yogya vyakti ko vAcanA denA yA vyAkhyAna karanA), (2) pRcchanA--(zAstroM ke artha ko bAra-bAra pUchanA), (3) parivartanA-(par3he hue grantha kA bAra-bAra pATha karanA), (4) anuprekSA-(paricita yA paThita zAstrapATha kA marma samajhane ke lie mananacintana-paryAlocana karanA) aura (5) dharmakathA-(paThita yA paryAlocita zAstra kA dharmopadeza karanA athavA triSaSTizalAkA puruSoM kA caritra pddh'naa)| tattvArthasUtra meM parivartanA ke badale usI artha kA dyotaka 'AmnAya' zabda hai| svAdhyAya : sarvottama tapa-sarvajJopadiSTa bAraha prakAra ke tapa meM svAdhyAyatapa ke samAna na to anya koI tapa hai aura na hI hogaa| samyagjJAna se rahita jIva karor3oM bhavoM meM jitane karmoM kA kSaya kara pAtA hai, jJAnI sAdhaka tIna guptiyoM se gupta hokara utane karmoM ko antarmuhUrta meM kSaya kara detA hai| eka upavAsa se lekara pakSopavAsa yA mAsopavAsa karane vAle samyagjJAnarahita jIva se bhojana karane vAlA svAdhyAya-tatpara samyagdRSTi sAdhaka pariNAmoM kI adhika vizuddhi kara letA hai| 5. dhyAna : lakSaNa aura prakAra 35. aTTaruddANi vajittA jhAejA susmaahie| dhammasukkAiM jhANAI jhANaM taM tu buhA ve|| 1. (ka) 'svasmai hito'dhyAyaH svaadhyaayH|' -cAritrasAra 152/5 (kha) 'jJAnabhAvanA'lasyatyAgaH svAdhyAyaH' -sarvArthasiddhi 9/20 (ga) 'svAdhyAyastattvajJAnasyAdhyayanamadhyApanaM smaraNaM c|' -cAritrasAra 44/3 (gha) 'pUyAdisu Niravekkho jiNasatthaM jo paDhei bhttijuo| kammamalasohaNaTuM suyalAho suhayaro tss|' -kArtikeyAnuprekSA 462 (kha) vaacnaa-pcchaanaa'nprekssaamnaaydhrmopdeshaaH| -tattvArtha. 9/25 3. bArasavihammi ya tave sabbhaMtarabAhire kusldiv| Na vi atthi, Na vi ya hohidi sajjhAyasamaM tvokmmN|| jaM aNNANI kamma khavedi bhvsyshsskoddiihiN| taM NANI tihiM gutto, khavedi aNtomuhuuttenn|| chaTThamaTThamadasamaduvAlasehiM aNNANiyassa jA sohii| tatto bahuguNadariyA hojja hu jimidassa nnaanniss|| -bhagavatI ArAdhanA 107-108-109 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 uttarAdhyayanasUtra [35] Arta aura raudra dhyAna ko tyAga kara jo susamAhita muni dharma aura zukladhyAna dhyAtA hai, jJAnI jana use hI 'dhyAnatapa' kahate haiN| vivecana-dhyAna ke lakSaNa--(1) ekAgracintana dhyAna hai, (2) jo sthira adhyavasAna (cetana) hai, vahI dhyAna hai| (3) cittavikSepa kA tyAga karanA dhyAna hai| athavA (4) aparispandamAna agnijvAlA (zikhA) kI taraha aparispandamAna jJAna hI dhyAna hai| athavA (5) antarmuhUrta taka citta kA eka vastu meM sthita rahanA chadmasthoM kA dhyAna hai aura vItarAga puruSa kA dhyAna yoganirodha rUpa hai| athavA (6) mana-vacana-kAyA kI sthiratA ko bhI dhyAna kahate haiN| dhyAna ke prakAra aura heyopAdeya dhyAna--ekAgracintanAtmaka dhyAna kI dRSTi se usake cAra prakAra hote haiM- (1) Artta, (2) raudra, (3) dharma aura (4) shukl| Arta aura raudra, ye donoM dhyAna aprazasta haiN| putra-ziSyAdi ke lie, hAthI-ghor3e Adi ke lie, Adara-pUjana ke lie, bhojana-pAna ke lie, makAna yA sthAna ke lie, zayana, Asana, apanI bhakti evaM prANarakSA ke lie, maithuna kI icchA yA kAmabhogoM ke lie, AjJAnirdeza, kIrti, sammAna, varNa (prazaMsA) yA prabhAva yA prasiddhi ke lie mana kA saMkalpa (cintana) aprazasta dhyAna hai| jIvoM ke pAparUpa Azaya ke vaza se tathA moha, mithyAtva, kaSAya tathA tattvoM ke ayathArtharUpa vibhrama se utpanna huA dhyAna aprazasta evaM asamIcIna hai| puNyarUpa Azaya se tathA zuddha lezyA ke Alambana se aura vastu ke yathArthasvarUpa ke cintana se utpanna huA dhyAna prazasta hai| prastuta gAthA meM do prazasta dhyAna hI upAdeya tathA do aprazasta dhyAna tyAjya batAe haiN| jIva kA Azaya tIna prakAra kA hone se kaI saMkSeparuci sAdhakoM ne tIna prakAra kA dhyAna mAnA hai(1) puNyarUpa zubhAzaya, (2) pAparUpa azubhAzaya aura (3) zuddhopayoga rUpa aashyvaalaa| ArtadhyAna : lakSaNa evaM prakAra--ArtadhyAna ke 4 lakSaNa haiM-Akranda, zoka, azrupAta aura vilaap| isake cAra prakAra haiM-(1) apriya vastu ke prApta hone para usake viyoga ke lie satata cintA karanA, (2) AtaMkAdi duHkha A par3ane para usake nivAraNa kI satata cintA karanA, (3) priya vastu kA viyoga hone para usakI prApti ke lie satata cintA karanA athavA manojJa vastu yA viSaya kA saMyoga hone para usakA viyoga na hone kI cintA krnaa| (4) aprApta vastu kI prApti ke lie satata cintA yA saMkalpa karanA athavA prItikara kAmabhoga kA saMyoga hone para usakA viyoga na hone kI cintA krnaa| isalie cetanA kI Arta yA vedanAmayI ekAgra pariNati ko ArttadhyAna kahA gayA hai| raudradhyAna : lakSaNa evaM prakAra-rudra arthAt krUra-kaThora citta ke dvArA kiyA jAne vAlA dhyAna raudradhyAna hai| isake cAra lakSaNa haiM-(1) hiMsA Adi se prAyaH virata na honA, (2) hiMsA Adi kI 1. (ka) tattvArtha. 9/20 (kha) 'jaM thiramajhavasANaM taM jhaannN|' -dhyAnazataka gA. 2 (ga) cittavikSepatyAgo dhyAnam'-sarvArthasiddhi 9/20/439 (gha) aparispandamAnaM jJAnameva dhyaanmucyte| -tattvArtha zrutasAgarIya vRtti, 9/27 (Ga) dhyAnazataka, gAthA 3 (ca) lokaprakAza 30/421-422 2. (ka) mUlArAdhanA 681-682 (kha) jJAnArNava 3/29-31 (ga) cAritrasAra 167/2 3. jJAnArNava 3/27-28 4. tattvArthasUtra (paM.sukhalAlajI) 9/29, 9/30, 9/31-34 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 515 pravRttiyoM meM juTe rahanA, (3) ajJAnavaza hiMsA meM pravRtta honA aura (4) prANAMtakArI hiMsA Adi karane para bhI pazcAttApa na honaa| prakAra-hiMsA karane, jhUTha bolane, corI karane aura prApta viSayoM ke saMrakSaNa kI vRtti se krUratA va kaThoratA utpanna hotI hai| inhIM ko lekara jo satata dhArApravAha ciMtana hotA hai, vaha kramazaH cAra prakAra kA hotA hai-hiMsAnubandhI, mRSAnubandhI, steyAnubandhI aura vissysNrkssnnaanubndhii| ye donoM dhyAna pApAzrava ke hetu hone se aprazasta haiN| sAdhanA kI dRSTi se Artta-raudrapariNatimayI ekAgratA vighnakAraka hI hai| mokSa hetubhUta dhyAna do haiM-dharmadhyAna aura shukldhyaan| ye donoM prazasta haiM aura Azravanirodhaka haiN| dharmadhyAna : lakSaNa, prakAra, Alambana aura anaprekSAe~-vastu ke dharma yA satya athavA AjJA, apAya, vipAka aura saMsthAna ke cintana-anveSaNa meM pariNata cetanA kI ekAgratA ko 'dharmadhyAna' kahate haiN| isake 4 lakSaNa haiM--AjJAruci-(pravacana ke prati zraddhA), (2) nisargaruci-(svabhAvataH satya meM zraddhA), (3) sUtraruci-(zAstrAdhyayana se utpanna zraddhA) aura (3) avagADharuci-(vistRtarUpa se satya meM avagAhana karane kI shrddhaa)| cAra Alambana-vAcanA, pratipRcchanA, punarAvRtti karanA aura artha ke sambandha meM cintn-anuprekssnn| cAra anuprekSAe~-(1) ekatva-anuprekSA, (2) anityatvAnuprekSA, (3) azaraNAnuprekSA (azaraNadazA kA cintana) aura (4) saMsArAnuprekSA (saMsAra saMbaMdhI cintana)2 zukladhyAna : AtmA ke zuddha rUpa kI sahaja pariNati ko zukladhyAna kahate haiN| isake bhI cAra prakAra haiM--(1) pRthaktvavitarkasavicAra-zruta ke AdhAra para kisI eka dravya meM (paramANu Adi jar3a meM yA AtmarUpa cetana meM) utpatti, sthiti, nAza, mUrttatva, amUrttattva Adi aneka paryAyoM kA dravyAstika-paryAyAstika Adi vividha nayoM dvArA bhedapradhAna cintana krnaa| (2) ekatvavitarka-avicAra-dhyAtA dvArA apane meM sambhAvya zruta ke AdhAra para eka hI paryAyarUpa artha ko lekara usa para ekatva-(abheda) pradhAna cintana karanA, eka hI yoga para aTala rhnaa| (3) sUkSmakriyApratipAti--sarvajJa bhagavAn jaba yoganirodha ke krama meM sUkSma kAyayoga kA Azraya lekara zeSa yogoM ko roka lete haiM, usa samaya kA dhyAna sUkSmakriyApratipAti kahalAtA hai| (4) samucchinnakriyAnivRtti-jaba zarIra kI zvAsocchvAsa Adi sUkSmakriyAe~ bhI baMda ho jAtI haiM aura Atmapradeza sarvathA niSprakampa ho jAte haiM, taba vaha dhyAna samucchinnakriyAnivRtti kahalAtA hai| . cAra lakSaNa-avyatha (vyathA kA abhAva), asammoha (sUkSma padArthaviSayaka mUDhatA kA abhAva), viveka (zarIra aura AtmA ke bheda kA jJAna) aura vyutsarga (zarIra aura upadhi para anAsakti bhaav)| cAra Alambana-kSamA, mukti (nirlobhatA), mRdutA aura Rjutaa| cAra anuprekSAAe~-(1) anantavRttitA (saMsAraparamparA kA cintana), (2) vipariNAma-anuprekSA (vastuoM ke vividha pariNAmoM para cintana), (3) azubha-anuprekSA (padArthoM kI azubhatA kA cintana) aura (4) apAya-anuprekSA (apAyoM-doSoM kA cintn)| 1. tattvArthasUtra (paM. sukhalAlajI) 9/36 2. tattvArthasUtra (paM. sukhalAlajI) 9/37 3. tattvArthasUtra (paM.sukhalAlajI) 9/39-46, pR. 229-230 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 6. vyutsarga : svarUpa aura vizleSaNa 36. sayaNAsaNa-ThANe vA je u bhikkhU na vAvare / kAyassa viussaggo chaTTo so parikittio // uttarAdhyayana sUtra [36] zayana meM, Asana meM aura khar3e hone meM jo bhikSu zarIra se hilane-Dulane kI ceSTA nahIM karatA, yaha zarIra kA vyutsarga, vyutsarga nAmaka chaThA (Abhyantara) tapa kahA gayA hai| vivecana - vyutsarga- tapa: lakSaNa, prakAra aura vidhi--bAhara meM kSetra, vAstu, zarIra, upadhi, gaNa, bhakta - pAna Adi kA aura antaraMga meM kaSAya, saMsAra aura karma Adi kA nitya athavA aniyata kAla ke lie tyAga karanA vyutsargatapa hai| isI kAraNa dravya aura bhAvarUpa se vyutsargatapa mukhyatayA do prakAra kA AgamoM meM varNita hai / dravyatsarga ke cAra prakAra - (1) zarIravyutsarga (zArIrika kriyAoM meM capalatA kA tyAga ), (2) gaNavyutsarga-- (viziSTa sAdhanA ke lie gaNa kA tyAga), (3) upadhivyutsarga (vastra, pAtra Adi upakaraNoM kA tyAga) aura (4) bhakta - pAnavyutsarga ( AhAra- pAnI kA tyAga ) / bhAvavyutsarga ke tIna prakAra haiM- (1) kaSAyavyutsarga, (2) saMsAravyutsarga (saMsAraparibhramaNa kA tyAga) aura (3) karmavyutsarga-- (karmapudgaloM kA virsajana) / dhavalA ke anusAra -- zarIra evaM AhAra meM mana, vacana kI pravRttiyoM ko haTA kara dhyeya vastu ke prati ekAgratApUrvaka cittanirodha karanA vyutsarga hai| anagAradharmAmRta meM vyutsarga kI nirukti kI hai--bandha ke hetubhUta vividha prakAra ke bAhya evaM Abhyantara doSoM kA vizeSa prakAra se visarjana (tyAga) karanA / 1 kAyotsarga ke lakSaNa - vyutsarga kA hI eka prakAra kAyotsarga hai / (1) niyamasAra meM kAyotsarga kA lakSaNa kahA gayA hai-'kAya Adi para dravyoM meM sthira bhAva chor3akara AtmA kA nirvikalparUpa se dhyAna karanA kAyotsarga hai|' (2) daivasika nizcita kriyAoM meM yathokta kAlapramANa- paryanta uttama kSamA Adi jinendra guNoM cintana sahita deha ke prati mamatva chor3anA kAyotsarga hai / (3) deha ko acetana, nazvara evaM karmanirmita samajha kara kevala usake poSaNa Adi ke lie jo koI kArya nahIM karatA, vaha, kAryotsarga-dhAraka hai| jo muni zarIra-saMskAra ke prati udAsIna ho, bhojana, zayyA Adi kI apekSA na karatA ho, duHsaha roga ke ho jAne para bhI cikitsA nahIM karatA ho, zarIra pasIne aura maila se lipta ho kara bhI jo apane svarUpa ke cintana meM hI lIna rahatA ho, durjana aura sajjana ke prati madhyastha aura zarIra ke prati mamatva na karatA ho, usa muni ke kAyotsarga nAmaka tapa hotA hai| (4) khar3e-khar3e yA baiThe-baiThe zarIra tathA kaSAyoM kA tyAga karanA kAyotsarga hai / (5) yaha azuci anitya, vinAzazIla, doSapUrNa asAra evaM duHkhahetu evaM anantasaMsAra paribhramaNa kA kAraNa, yaha zarIra merA nahIM hai aura na maiM isakA svAmI huuN| maiM bhinna hU~, zarIra bhinna hai, isa prakAra kA 1. (ka) jainendrasiddhAntakoSa bhA. 3, pR. 627 (kha) bhagavatI. 25/7/802 (ga) aupapAtika sU. 26 (gha) 'sarIrAhAresu hu maNavayaNapavRttIo osAriyajjheyammi eaggeNa cittaNiroho vi osaggo NAma / ' - dhavalA 8/3, 41/85 (Ga) bAhyAbhyantaradoSA ye vividhA bandhahetavaH / yasteSAmuttamaH sargaH sa vyutsargo virucyate // - anagAradharmAmRta 7/94/721 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 517 bhedavijJAna prApta hote hI zarIra rahate hue bhI zarIra ke prati Adara ghaTa jAne kI tathA mamatva haTa jAne kI sthiti kA nAma kAyotsarga hai / kAyotsarga kI vidhi-- kAyotsargakartA kAya ke prati niHspRha ho kara jIva-janturahita sthAna meM khaMbhe kI taraha nizcala evaM sIdhA khar3A ho| donoM bAhu ghuTanoM kI ora lambI kre| cAra aMgula ke antara sahita samapAda hokara prazasta dhyAna meM nimagna ho / hAtha Adi aMgoM kA saMcAlana na kre| kAya ko na to akar3a kara khar3A ho ora nahIM jhukA kara / deva-manuSya tiryaMcakRta tathA acetanakRta sabhI upasargoM ko kAyotsarga-sthita muni sahana kare / kAyotsarga meM muni IryApatha ke aticAroM kA zodhana kare tathA dharmadhyAna aura zukladhyAna kA cintana kare / prAyaH vaha ekAnta, zAnta, kolAhala evaM AvAgamana se rahita abAdhita sthAna meM kAyotsarga kre| kAyotsarga kA prayojana--muni apane zarIra ke prati mamatvatyAga ke abhyAsa ke lie, IryApatha ke tathA anya avasaroM para hue doSoM ke zodhana ke lie, doSoM ke Alocana ke lie, karmanAza evaM duHkhakSaya ke lie yA mukti ke lie kAyotsarga kare / kAyotsarga kA mukhya prayojana to kAya se AtmA ko pRthak (viyukta) karanA hai / AtmA ke sAnnidhya meM rahanA hai tathA sthAna, mauna aura dhyAna ke dvArA paradravyoM meM 'sva' kA vyutsarga karanA hai / niHsaMgatva, nirbhayatva, jIvitAzAtyAga, doSoccheda, mokSamArgaprabhAvanA aura tatparatva Adi ke lie donoM prakAra kA vyutsarga tapa Avazyaka hai| prayojana kI dRSTi se kAyotsarga ke do rUpa hote haiM---- ceSTAkAyotsarga--aticArazuddhi ke lie aura abhinavakAyotsarga -- vizeSa vizuddhi yA prApta kaSTa ko sahana karane ke lie / aticArazuddhi ke lie kiye jAne vAle kAyotsarga ke daivasika, rAtrika, pAkSika, cAturmAsika evaM sAMvatsarika Adi aneka vikalpa hote haiN| ye kAyotsarga pratikramaNa ke samaya kiye jAte haiM / 3 mAnasika vAcika kAyika kAyotsarga--mana zarIra ke prati mamatvabuddhi kI nivRtti mAnasakAyotsarga hai, 'maiM zarIra kA tyAga karatA hU~', aisA vacanoccAraNa karanA vacanakRta, kAyotsarga hai aura bAMhe nIce phailA kara tathA donoM pairoM meM sirpha cAra aMgula kA antara rakhakara nizcala khar3e rahanA zArIrika kAyotsarga hai| isa trividha kAyotsarga meM mana, vacana, kAya kI pravRtti kA sthirIkaraNa karanA Avazyaka hai| kAyotsarga ke prakAra - hemacandrAcArya ke matAnusAra kAyotsarga khar3e-khar3e, baiThe-baiThe aura sote-sote tInoM avasthAoM meM kiyA jA sakatA hai| aisI sthiti meM kAyotsarga aura sthAna donoM eka ho jAte haiM / 1. (ka) kAyAIparadavve thirabhAvaM pariharit appANaM / tassa have taNusaggaM jo jhAyai nivviappeNa // - niyamasAra 121 (kha) devassiyaNiyamAdisu jahuttamANeNa uttakAlamhi / jiNa guNacitaNajutto kAosaggo taNuvisaggo // mUlA0 28 (ga) parimitakAlaviSayA zarIre mamatva nivRtti: kAyotsargaH / - cAritrasAra 56 / 3 (gha) yogasAra a. 5/52 (Ga) kArttikeyAnuprekSA 467-468 (ca) bhagavatI ArAdhanA vi. 2. (ka) mUlArAdhanA vi. 2/116, pR. 28 (ga) vahI, (mUla) 550/763 116 / 278 / 13 (sArAMza) (kha) bhagavatI ArAdhanA vi. 116/278/20 4. 3. (ka) mUlArAdhanA 662-666, 663-665, (ga) yogazAstra (hemacandrAcArya) prakAza 3, patra 250 (Ga) bRhatkalpabhASya : iha dvidhA kAyotsarga : - ceSTAyAmabhibhave ca / gA. 5958 (ca) yogazAstra prakAza 3, patra 250 (ka) bhagavatI ArAdhanA vijayodayA 509/729/16 (kha) vahI, 2 / 116 pR. 278 (gha) rAjavArtika 9 / 26/10/625 (kha) yogazAstra prakAza 3, patra 250 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra 518 bhagavatI ArAdhanA ke anusAra aise kAyotsarga ke cAra prakAra hote haiM - ( 1 ) utthita - utthita -- kAyA evaM dhyAna donoM unnata (khar3A huA) dharma - zukladhyAna meM lIna, (2) utthita - upaviSTa -- kAyA se unna (khar3A ) kintu dhyAna se Artta - raudradhyAnalIna avanata, (3) upaviSTa - utthita -- kAyA se baiThA kintu dhyAna se khar3A - yAnI dharma - zukladhyAnalIna evaM (4) upaviSTa - upaviSTa - kAyA aura dhyAna donoM se baiThA huA, arthAt -- kAyA se baiThA aura dhyAna se Arttaraudra dhyaanliin| ina cAroM vikalpoM meM prathama aura tRtIya prakAra upAdeya haiM, zeSa do tyAjya haiN|2 dvividha tapa kA phala 37. eyaM tavaM tu duvihaM je sammaM Ayare muNI / se khiSpaM savvasaMsArA vippamuccai paNDie // - tti bemi / [37] isa prakAra jo paNDita muni donoM prakAra ke tapa kA samyak AcaraNa karatA hai, vaha zIghra hI samasta saMsAra se vimukta ho jAtA hai| - aisA maiM kahatA hU~ / // tapomArgagati : tIsavA~ adhyayana samApta // Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikatIsavA~ adhyayana caraNavidhi adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma caraNavidhi (caraNavihI) hai| cAritra kI vidhi kA artha hai-cAritra meM vivekapUrvaka prvRtti| cAritra kA prArambha saMyama se hotA hai| ataH asaMyama se nivRtti aura vivekapUrvaka saMyama meM pravRtti hI cAritravidhi hai| avivekapUrvaka pravRtti meM saMyama kI surakSA kaThina hai| ataH vivekapUrvaka asaMyama se nivRtti aura saMyama meM pravRtti hI cAritra hai| cAritravidhi kA prArambha saMyama se hotA hai, isalie usakI ArAdhanA-sAdhanA karate hue jina viSayoM ko svIkAra yA asvIkAra karanA cAhie, unhIM kA isa adhyayana meM saMketa hai| 11 upAsaka pratimAoM kA sarvavirati cAritra se sambandha na hote hue bhI dezavirati cAritra se inakA sambandha hai| ataH ve kathaMcit upAdeya hone se unakA yahA~ ullekha kiyA gayA hai| isa prakAra asaMyama (se nivRtti) ke eka bola se lekara 33 veM bola taka kA isameM cAritra ke vividha pahaluoM kI dRSTi se nirUpaNa hai| * udAharaNArtha--sAdhu asaMyama se dUra rahe, rAga aura dveSa, ye cAritra meM skhalanA paidA karate haiM, unase dUra rahe, trividha daNDa, zalya aura gaurava se nivRtta ho, tIna prakAra ke upasargoM ko sahana karane se cAritra ujjvala hotA hai| vikathA, kaSAya, saMjJA aura azubha dhyAna, ye tyAjya haiM, kyoMki ye cAritra ko dUSita karane vAle haiN| isI prakAra kucha bAteM tyAjya haiM, kucha upAdeya haiM, aura kucha jJeya haiN| * niSkarSa yaha hai ki sAdhaka ko duSvRttiyoM se, asaMyamajanaka AcaraNoM se dUra rahakara satyapravRttiyoM aura saMyamajanaka AcaraNoM meM pravRtta honA caahie| isakA pariNAma saMsAracakra ke paribhramaNa se mukti ke rUpa meM prApta hotA hai| On Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egatIsaimaM ajjhayaNaM : caraNavihI ikatIsavA~ adhyayana : caraNavidhi caraNa-vidhi ke sevana kA mAhAtmya 1. caraNavihiM pavakkhAmi jIvassa u suhAvahaM / jaM carittA bahU jIvA tiNNA saMsArasAgaraM // [1] jIva ko sukha pradAna karane vAlI usa caraNavidhi kA kathana karUMgA, jisakA AcaraNa karake bahuta-se saMsArasamudra ko pAra kara gae haiN| vivecana--caraNavidhi-- caraNa arthAt cAritra kI vidhi, cAritra kA anuSThAna karane kA zAstrokta vidhAna, jo ki pravRtti - nivRttyAtmaka hai| Azaya yaha hai ki acAritra se nivRtti aura cAritra meM pravRtti hI vAstavika caraNavidhi hai / cAritra kyA hai aura acAritra kyA hai, yaha Age kI gAthAoM meM kahA gayA hai| cAritra hI vaha nAva hai, jo sAdhaka ko saMsArasamudra se pAra lagA mokSa ke taTa para pahu~cA detI hai / parantu cAritra kevala bhAvanA yA vANI kI vastu nahIM hai, vaha AcaraNa kI vastu hai / caraNa - vidhi kI saMkSipta jhAMkI 2. egao viraiM kujjA egao ya pavattaNaM / asaMmaje niyattiM ca saMjame ya pavattaNaM // [2] sAdhana ko eka ora se virati (nivRtti) karanI cAhie aura eka ora se pravRtti / (arthAt -- ) saMyama se nivRtti aura saMyama meM pravRtti (karanI cAhie / ) vivecana -- caraNavidhi kA svarUpa -- asaMyama se nivRtti aura saMyama meM pravRtti, ye donoM caraNAtmaka arthAt -- AcaraNAtmaka haiN| nivRtti meM asaMyama utpanna karane vAlI, bar3hAne vAlI, pariNAma meM asaMyamakAraka vastu vidhivat tyAga-pratyAkhyAna karanA tathA pravRtti meM saMyamajanaka, saMyamavarddhaka aura pariNAma meM saMyamakAraka vastu ko svIkAra karanA, donoM hI samAviSTa haiN| yaha caraNavidhi kI saMkSipta jhA~kI hai| (yaha eka bola vAlI hai|) do prakAra ke pApakarmabandhana se nivRtti 3. rAgaddose ya do pAve pAvakammapavattaNe / je bhikkhU rumbhaI nicchaM se na acchai maNDale // [3] rAga aura dveSa ye do pApakarmoM ke pravarttaka hone se pAparUpa haiN| jo bhikSu inakA sadA nirodha karatA hai, vaha saMsAra (janma-maraNarUpa maNDala) meM nahIM rahatA / 1. (ka) uttarA . niryukti gA. 52 (kha) uttarA vRtti, abhi. rA. koSa bhA. 3, pR. 1128 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikatIsavA~ adhyayana : caraNavidhi 521 vivecana-rAga-dveSarUpa bandhana-rAga aura dveSa, ye donoM bandhana haiM, pApakarmabandha ke kAraNa haiN| isalie inheM pApa tathA pApakarma meM pravRtti karAne vAlA kahA hai| ata: caraNavidhi ke lie sAdhaka ko rAgadveSa se nivRtti aura vItarAgatA meM pravRtti karanI caahie| ye rAga aura dveSa do bola mukhyatayA nivRttyAtmaka haiN|' tIna bola 4. daNDANaM gAravANaM ca sallANaM ca tiyaM tiyN| je bhikkhU cayaI niccaM se na acchai mnnddle|| [4] tIna daNDoM, tIna gauravoM aura tIna zalyoM kA jo bhikSu sadaiva tyAga karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rhtaa| 5. divve ya je uvasagge tahA tericch-maannuse| __ je bhikkhU sahaI niccaM se na acchai mnnddle|| [5] divya (devatAsaMbaMdhI), mAnuSa (manuSyasambandhI), aura tiryaJcasambandhI jo upasarga haiM, unheM jo bhikSu sadA (samabhAva se) sahana karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rhtaa| vivecana-daNDa aura prakAra-koI aparAdha karane para rAjA yA samAja ke netA dvArA bandhana, vadha, tADana Adi ke rUpa meM daNDita karanA dravyadaNDa hai tathA jina aparAdhoM yA hiMsAdijanaka pravRttiyoM se AtmA daNDita hotI hai, vaha bhAvadaNDa hai| prastuta meM bhAvadaNDa kA nirdeza hai| bhAvadaNDa tIna prakAra ke haiMmanodaNDa, vacanadaNDa aura kaaydnndd| duSpravRtti meM saMlagna mana, vacana aura kAya, ye tInoM daNDarUpa haiN| inase cAritrAtmA daNDita hotA hai| ataH sAdhu ko ina tInoM daNDoM kA tyAga (nivRtti) karanA aura prazasta mana, vacana, kAyA meM pravRtta honA caahie| tIna gaurava-ahaMkAra se uttapta citta kI vikRta sthiti kA nAma gaurava hai| yaha bhI Rddhi (aizvarya), rasa (svAdiSTa padArthoM) aura sAtA (sukhoM) kA hone se tIna prakAra kA hai| sAdhaka ko ina tInoM se nivRtta aura nirabhimAnatA, mRdutA, namratA evaM saralatA meM pravRtta honA caahie| tIna zalya-dravyazalya bANa, kAMTe kI noka ko kahate haiN| vaha jaise tIvra pIr3A detA hai vaise hI ko AtmA meM praviSTa hae doSarUpaye bhAvazalya nirantara utpIDita karate rahate haiM. AtmA meM cabhate rahate haiN| ye bhAvazalya tIna prakAra ke haiM--mAyAzalya (kapaTayukta AcaraNa), nidAnazalya (aihika-pAralaukika bhautika sukhoM kI vAMchA se tapa-tyAgAdirUpa dharma kA saudA karanA) aura mithyAdarzanazalya AtmA kA tattva ke prati mithyA siddhAntaviparIta-dRSTikoNa / ina tInoM se nivRtti aura niHzalyatA meM pravRtti Avazyaka hai| niHzalya hone para hI vyakti vratI yA mahAvratI bana sakatA hai|3 / / 1. (ka) baddhyate'STavidhena karmaNA yena hetubhUtena tad bndhnm| -AcAryanami (kha) snehAbhyaktazarIrasya reNunA zliSyate yathA gAtram / rAgadveSAklinasya karmabandho bhvtyevm| -Avazyaka haribhadrIya TIkA 2. "daNDyate cAritraizvaryApahArato'sArIkriyate ebhirAtmeti daNDAH dravyabhAvabhedabhinnAH bhaavdnnddairihaadhikaarH| manaH prabhRtibhizca duSyaprayuktairdaNDyate aatmeti|" -AcArya haribhadra 3. 'zalyate'neneti shlym| AcArya haribhadra, 'zalyate bAdhyate janturebhiriti shlyaani|'-bRhdvRtti, patra 612 nizzalyo vratI -tattvArthasUtra 7/13 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 uttarAdhyayanasUtra tIna upasarga-jo zarIrika-mAnasika kaSToM kA sRjana karate haiM, ve upasarga haiM / upasarga mukhyataH tIna haiM--devasambandhI upasarga--devoM dvArA hAsyavaza, dveSavaza yA parIkSA ke nimitta diyA gayA kaSTa, tiryaJcasambandhI upasarga-tiryaJcoM dvArA bhaya, pradveSa, AhAra, svasaMtAnarakSaNa yA sthAnasaMrakSaNa ke lie diyA jAne vAlA kaSTa aura manuSyasambandhI upasarga-manuSyoM dvArA hAsya, vidveSa, vimarza yA kuzIla-sevana ke lie dUsaroM ko diyA jAne vAlA kaSTa / sAdhu svayaM upasargoM ko sahana karane meM pravRtta hotA hai, parantu upasarga dene vAle ko yA dUsare ko svayaM dvArA upasarga dene, dilAne se nivRtta hotA hai| cAra bola 6. vigahA-kasAya sannANaM jhANANaM ca duyaM thaa| __ je bhikkhU vajaI niccaM se na acchai mnnddle|| [6] jo bhikSu (cAra) vikathAoM kA, kaSAyoM kA, saMjJAoM kA tathA Arta aura raudra, do dhyAnoM kA sadA varjana (tyAga) karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rhtaa| vivecana-vikathA : svarUpa aura prakAra-saMyamI jIvana ko dUSita karane vAlI, viruddha evaM nirarthaka kathA (vArtA) ko vikathA kahate haiN| sAdhu ko vikathAoM se utanA hI dUra rahanA cAhie, jitanA kAlasarpiNI se dUra rahA jAtA hai| vikathA vahI sAdhu karatA hai jise adhyAtmasAdhanA meM dhyAna, mauna, japa, svAdhyAya Adi meM rasa na ho, vyartha kI gappeM hAMkane vAlA aura AhArAdi kI yA rAjanIti kI vyartha carcA karane vAlA sAdhu apane amUlya samaya aura zakti ko naSTa karatA hai| mukhyatayA vikathAe~ 4 haiM--strIvikathA--striyoM ke rUpa, lAvaNya, vastrAbhUSaNa Adi se sambandhita bAteM karanA, bhaktavikathA--bhojana kI vividhatAoM Adi se sambandhita carcA meM vyasta rahanA, khAne-pIne kI carcA vArtA krnaa| dezavikathA--dezoM kI vividha veSabhUSA, zRMgAra, racanA, bhojanapaddhati, gRhanirmANakalA, rItirivAja Adi kI nindA-prazaMsA krnaa| rAjavikathA-zAsakoM kI senA, rAniyoM, yuddhakalA, bhogavilAsa Adi kI carcA krnaa| sAdhu ko ina cAroM vikathAoM se nivRtta honA evaM AkSepiNI, vikSepiNI, udveginI, saMveginI Adi vairAgyarasa yukta dharmakathAoM meM pravRtta honA caahie| kaSAya : svarUpa evaM prakAra--kaSa arthAt saMsAra kI jisase Aya--prApti ho| jisameM prANI vividha du:khoM ke kAraNa kaSTa pAte haiM, use kaSa yAnI saMsAra kahate haiN| kaSAya hI karmotpAdaka haiM aura karmoM se hI duHkha hotA hai| ataH sAdhu ko kaSAyoM se nivRtti aura akaSAya bhAva meM pravRtti karanI caahie| kaSAya cAra haiM - krodha, mAna, mAyA aura lobha / sAdhu ko ina cAroM se nivRtta aura zAnti, namratA yA mRdutA, saralatA aura saMtoSa meM pravRtta honA caahie| saMjJA : svarUpa aura prakAra--saMjJA pAribhASika zabda hai| mohanIya aura asAtAvedanIya karma ke udaya se jaba cetanAzakti vikArayukta ho jAtI hai, taba 'saMjJA' (vikRta abhilASA) kahalAtI hai| saMjJAe~ cAra haiMAhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA aura prigrhsNjnyaa| ye saMjJAe~ kramazaH kSudhAvedanIya, bhayamohanIya, vedamohodaya 1. sthAnAMga vRtti, sthAna 3 2. (ka) viruddhA vinaSTA vA kathA vikthaa| -AcArya haribhadra (kha) sthAnAMgasUtra sthAna 4, vRtti 3. (ka) kaSyate prANI vividhairduHkhairasminniti kaSa: sNsaarH| tasya Ayo lAbho yebhyaste kssaayaaH| -AcArya nami (kha) 'cattAri ee kasiNA kasAyA, siMcati mUlAI punnbbhvss||'-dshvaikaalik 8 a. Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikatIsavA~ adhyayana : caraNavidhi 523 aura lobhamohanIya ke udaya se jAgRta hotI haiN| sAdhu ko ina cAroM saMjJAoM se nivRtta aura nirAhArasaMkalpa, nirbhayatA, brahmacarya evaM niSparigrahatA meM pravRtta honA caahie| do dhyAna--yahA~ jina do dhyAnoM se nivRtta hone kA saMketa hai, ve haiM--ArtadhyAna aura raudrdhyaan| nizcala hokara eka hI viSaya kA cintana karanA dhyAna hai| dhyAna cAra prakAra ke haiM--ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura shukldhyaan| inakA vivecana tIsaveM adhyayana meM kiyA jA cukA hai| pAMca bola 7. vaesu indiyatthesu samiIsu kiriyAsu y| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchaI mnnddle|| [7] jo bhikSu vratoM (pAMca mahAvratoM) aura samitiyoM ke pAlana meM tathA indriyaviSayoM aura (pAMca) kriyAoM ke parihAra meM yadA yatnazIla rahatA hai; vaha saMsAra meM nahIM rhtaa| vivecana-paMcamahAvrata-ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha, ye jaba maryAdita rUpa meM grahaNa kiye jAte haiM, taba aNuvrata kahalAte haiN| aNuvrata kA adhikArI gRhastha hotA hai| vaha hiMsA Adi kA sarvathA parityAga nahIM kara sktaa| jabaki sAdhu-sAdhvI varga kA jIvana gahasthI ke uttaradAyitva se mukta hotA hai, vaha pUrNa Atmabala ke sAtha pUrNa cAritra ke patha para agrasara hotA hai aura ahiMsA Adi mahAvratoM kA tIna karaNa aura tIna yoga se (yAnI nava koTi se) sadA sarvathA pUrNa sAdhanA meM pravRtta hotA hai| ye paMcamahAvrata sAdhu ke pAMca mUlaguNa kahalAte haiN| samiti : svarUpa aura prakAra--vivekayukta yatanA ke sAtha pravRtti karanA--samiti hai| samitiyA~ pAMca haiM--IryAsamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAnanikSepasamiti aura prisstthaapnaasmiti| IryAsamiti-yugaparimANa bhUmi ko ekAgracitta se dekhate hue, jIvoM ko bacAte hue yatanApUrvaka gamanAgamana krnaa| bhASAsamiti-AvazyakatAvaza bhASA ke doSoM kA parihAra karate hue yatanApUrvaka hita, mita evaM spaSTa vacana bolnaa| eSaNAsamiti--gocarI saMbaMdhI 42 doSoM se rahita zuddha AhAra-pAnI tathA vastra-pAtra Adi upadhi kA grahaNa evaM paribhoga krnaa| AdAnabhANDamAtra nikSepaNAsamiti-vastra-pAtra Adi upakaraNoM ko upayogapUrvaka grahaNa karanA evaM jIvarahita pramArjita bhUmi para rkhnaa| pariSThApanikAsamitimalamUtrAdi tathA bhuktazeSa annapAna tathA bhagna pAtrAdi paraThane yogya vastu ko jIvarahita ekAnta sthaNDilabhUmi meM paraThanA-visarjana karanA / prastuta pAMca samitiyA~ satpravRttirUpa hote hue bhI asAvadhAnI se, ayatanA se jIvavirAdhanA ho, aisI pravRtti karane se nivRtta honA bhI hai| yaha tathya sAdhu ko dhyAna meM rakhanA hai| 1. sthAnAMgasUtra sthAna 4, vRtti 2. AvazyakasUtra haribhadrIya TIkA "AcaritAni mahadbhiryacca mahAntaM prsaadhynyrthm| __ svayamapi mahAnti yasmAn mahAvratAnItyatastAni // " -jJAnAvarNa, AcArya zubhacandra 3. (ka) sam-ekIbhAvena, itiH-pravRttiH samitiH, shobhnaikaagrprinnaamcessttetyrthH| -AcArya nami (kha) IryAviSaye ekIbhAvena cessttnmiiryaasmitiH| -AcArya haribhadra (ga) bhASAsamiti ma hitmitaasNdigdhaarthbhaassnnm|-aacaary haribhadra (gha) bhANDamAtre AdAna-nikSepaNayA samitiH sundrcessttetyrthH| -A. haribhadra (Ga) parita: sarvaprakAraiH sthApanapunargrahaNatayA nyAsaH, tena nirvRttA paarisstthaapnikii| Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 uttarAdhyayanasUtra kriyA : svarUpa aura prakAra-karmabandha karane vAlI ceSTA kriyA hai| AgamoM meM yoM to vistRta rUpa se kriyA ke 25 bheda kahe haiM, kintu una sabakA sUtrokta pAMca kriyAoM meM antarbhAva ho jAtA hai| ve isa prakAra haiM--kAyikI--zarIra dvArA hone vAlI, AdhikaraNikI--jisake dvArA AtmA narakAdi durgati kA adhikArI hotA hai (ghAtaka zastrAdi adhikaraNa kahalAte haiM), prAdveSikI--jIva yA ajIva kisI padArtha ke prati dveSabhAva (IrSyA, matsara, ghRNA Adi) se hone vAlI, pAritApanikI--kisI prANI ko paritApana (tADana Adi) se hone vAlI kriyA aura prANAtipAtikI-sva aura para ke prANAtipAta se hone vAlI kriyaa| paMcendriya-viSaya-zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza, ye pAMca indriyaviSaya haiM, ina pAMcoM meM manojJa para rAga aura amanojJa para dveSa na karanA, arthAt-pAMcoM viSayoM ke prati rAga-dveSa se nivRtti aura taTasthatAsamabhAva meM pravRtti hI sAdhaka ke lie Avazyaka hai| chaha bola 8. lesAsu chasu kAesu chakke aahaarkaarnne| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai mnnddle|| [8] jo bhikSu (kRSNAdi) chaha lezyAoM, pRthvIkAya Adi chaha kAyoM, tathA AhAra ke chaha kAraNoM meM sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rhtaa| vivecana-lezyAe~ : svarUpa aura prakAra--lezyA kA saMkSepa meM artha hotA hai--vicAroM kI taraMga yA manovRtti / AtmA meM jina zubhAzubha pariNAmoM dvArA zubhAzubha karma kA saMzleSa hotA hai, ve pariNAma lezyA kahalAte haiM / ye lezyAe~ nikRSTatama se lekara prazastatama taka 6 haiM, arthAt-aise pariNAmoM kI dhArAe~ chaha haiM, jo uttarottara prazasta hotI jAtI haiN| ve isa prakAra haiM--kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, padmalezyA aura shuklleshyaa| inameM se sAdhaka ko prAraMbha kI tIna adharmalezyAoM se nivRtti aura tIna dharmalezyAoM meM pravRtti karanA hai| SaTkAya : svarUpa aura karttavya-jIvanikAya (sasArI jIvoM ke samUha) chaha haiN| inheM SaTkAya bhI kahate haiN| ve haiM--pRthvIkAya, (pRthvIrUpa zarIra vAle jIva), apkAya--(jalarUpa zarIra vAle), tejaskAya (agnirUpa zarIra vAle), vAyukAya--(vAyurUpa zarIra vAle jIva) aura vanaspatikAya (vanaspatirUpa zarIra vaale)| ye pAMca sthAvara bhI kahalAte haiN| inake sirpha eka hI indriya (sparzendriya) hotI hai| chaThA trasakAya hai, trasanAmakarma ke udaya se gatizIlazarIradhArI trasakAyika jIva kahalAte haiM / ye cAra prakAra ke haiM--dvIndriya, trIndriya, cAturindriya aura paMcendriya (nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva) / ina SaTkAyika jIvoM ko hiMsA se nivRtti aura inakI dayA yA rakSA meM pravRtti karanA-karAnA sAdhudharma kA aMga hai| AhAra ke vidhAna-niSedha ke chaha kAraNa- isI zAstra meM pahale sAmAcArI adhyayana (a. 26) meM mUlapATha meM AhAra karane ke 6 aura AhAra na karane--AhAratyAga karane ke 6 kAraNa batA cuke haiN| ataH 1. sthAnAMga., sthAna 5 vRtti 2. Avazyaka. vRtti, AcArya haribhadra 3. (ka) saMzliSyate AtmA taistaiH prinnaamaantraiH| ....lezyAbhirAMtmani karmANi saMzliSyante / Avazyaka cUrNi (kha) dekhiye-uttarAdhyAyanasUtra, lezyA-adhyayana 4. sthAnAMga, sthAna 6 vRtti, AvazyakasUtravRtti Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikatIsavA~ adhyayana : caraNavidhi 525 prastuta meM sAdhu ko AhAra karane ke 6 kAraNoM se AhAra meM pravRtti tathA AhAra tyAga karane se nivRtti karanA hI abhISTa hai| sAta bola 9. piNDoggahapaDimAsu bhayaTThANesu sttsu| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai mnnddle|| [9] jo bhikSu (sAta) piNDAvagrahoM meM, AhAragrahaNa kI sAta pratimAoM meM aura sAta bhayasthAnoM meM sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rhtaa| vivecana--piNDAvagraha pratimA : svarUpa aura prakAra-sAta piNDaiSaNAe~--arthAt AhAra se sambandhita eSaNAe~ haiM, jinakA varNana tapomArgagati adhyayana (30 vA~, gA. 25) meM kiyA jA cukA hai| saMtuSTA, asaMsRSTA, uddhRtA, alpalepA, avagRhItA, pragRhItA aura ujjhitadharmA, ye sAta piNDaiSaNAe~ AhAra se sambandhita sAta pratimAe~ (pratijJAe~) haiN|2 avagrahapratimA-avagraha kA artha sthAna hai| sthAnasambandhI sAta pratijJAe~ avagrahasambandhI pratimAe~ kahalAtI haiN| ve isa prakAra haiM-(1) maiM amuka prakAra ke sthAna meM rahU~gA, dUsare meM nhiiN| (2) maiM dUsare sAdhuoM ke lie sthAna kI yAcanA karU~gA, dUsare dvArA yAcita sthAna meM rhuuNgaa| yaha pratimA gacchAntargata sAdhuoM kI hotI hai| (3) maiM dUsaroM ke lie sthAna kI yAcanA karU~gA, magara dUsaroM dvArA yAcita sthAna meM nahIM rhuuNgaa| yaha pratimA yathAlandika sAdhuoM kI hotI hai| (4) maiM dUsaroM ke lie sthAna kI yAcanA nahIM karU~gA, kintu dUsaroM dvArA yAcita sthAna meM rhuuNgaa| yaha jinakalpAvasthA kA abhyAsa karane vAle sAdhuoM meM hotI hai| (5) maiM apane lie sthAna kI yAcanA karU~gA, dUsaroM ke lie nhiiN| aisI pratimA jinakalpika sAdhuoM kI hotI hai| (6) jisakA sthAna maiM grahaNa karU~gA, usI ke yahA~ 'palAla' Adi kA saMstAraka prApta hogA to lU~gA, anyathA sArI rAta ukaDU yA naiSedhika Asana se baiThA-baiThA bitA duuNgaa| aisI pratimA abhigrahadhArI yA jinakalpika kI hotI hai| (7) jisakA sthAna maiM grahaNa karU~gA, usI ke yahA~ sahajabhAva se pahale se rakhA huA zilApaTTa yA kASThapaTa prApta hogA to usakA upayoga karU~gA, anyathA ukaDU yA naiSedhika Asana se baiThe-baiThe sArI rAta bitA duuNgaa| yaha pratimA bhI jinakalpI yA abhigrahadhArI kI hI hotI hai| sapta bhayasthAna--nAma aura svarUpa--sAdhuoM ko bhaya se mukta aura nirbhayatApUrvaka pravRtti karanA Avazyaka hai| bhaya ke kAraNa yA AdhAra (sthAna) sAta haiM-(1) ihalokabhaya--svajAtIya prANI se DaranA, (2) paralokabhaya-dUsarI jAti vAle prANI se DaranA, (3) AdAnabhaya-apanI vastu kI rakSA ke lie cora Adi se DaranA, (4) akasmAtbhaya-akAraNa hI svayaM rAtri Adi meM sazaMka hokara DaranA, (5) AjIvabhaya--duSkAla Adi meM jIvananirvAha ke lie bhojanAdi kI aprApti ke yA pIr3A ke durvikalpavaza DaranA, (6) maraNabhaya-mRtyu se DaranA aura (7) apayazabhaya-apayaza (badanAmI) kI AzaMkA se ddrnaa| bhayamohanIya-karmodayavaza AtmA kA udvega rUpa pariNAmavizeSa bhaya kahalAtA hai| bhaya se cAritra dUSita 1. dekhiye-uttarA. mUlapATha a. 26, gA. 33, 34, 35 2. dekhiye-uttarA. a. 30, gA. 25 3. sthAnAMga. sthAna 7/545 vRtti, patra 386-387 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 hotA hai / ata: sAdhu ko na to svayaM DaranA cAhie aura na dUsaroM ko DarAnA cAhie / ' AThavA~, nauvA~ evaM dasavA~ bola 10. mayesu bambhaguttIsu bhikkhudhammaMmi dasavihe / je bhikkhU jayaI nicchaM se na acchai maNDale // [10] jo bhikSu (ATha) madasthAnoM meM, (nau) brahmacarya kI guptiyoM meM aura dasa prakAra ke bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rahatA / uttarAdhyayanasUtra vivecana -- ATha madasthAna -- mAnamohanIyakarma ke udaya AtmA kA utkarSa (ahaMkAra) rUpa pariNAma mada hai / usake 8 bheda haiM--jAtimada, kulamada, balamada, rUpamada, tapomada, zrutamada, lAbhamada aura aishvrymd|' ina madoM se nivRtti aura namratA - mRdutA meM pravRtti sAdhu ke lie Avazyaka hai| brahmacarya kI nau guptiyA~- brahmacarya kI bhalIbhAMti surakSA ke lie 9 guptiyA~ ( bAr3a) haiN| inake nAma isa prakAra haiM-- (1) viviktavasatisevana, (2) strIkathAparihAra, (3) niSadyAnupavezana, (4) strI-aMgopAMgAdarzana, (5) kuDyAntarazabdazravaNAdivarjana, (6) pUrvabhogA'smaraNa, (7) praNItabhojanatyAga, (8) atimAtrabhojanatyAga aura (9) vibhUSAparivarjana / inakA artha nAma se hI spaSTa hai / sAdhu ko brahmacaryavirodhI vRttiyoM se nivRtti aura saMyamapoSaka guptiyoM meM pravRtti karanI caahie| dazavidha zramaNadharma - (1) kSAnti, (2) mukti (nirlobhatA), (3) Arjava (saralatA), (4) mArdava (mRdutA - komalatA), (5) lAghava (laghutA - alpa upakaraNa), (6) satya, (7) saMyama (hiMsAdi Azrava tyAga), (8) tapa, (9) tyAga (sarvasaMgatyAga) aura (10) AkiMcanya -- niSparigrahatA / ina dharmoM meM pravRtti aura inake viparIta dasa pApoM se dUra rahanA Avazyaka hai| gyArahavA~-bArahavA~ bola 11. uvAsagANaM paDimAsu bhikkhUNaM paDimAsu ya / je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai maNDale // [11] jo bhikSu upAsakoM (zrAvakoM) kI pratimAoM meM aura bhikSuoM kI pratimAoM meM sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rahatA hai| vivecana--gyAraha upAsaka pratimAe~ - ( 1 ) darzanapratimA- kisI prakAra kA rAjAbhiyoga Adi AgAra na rakha kara niraticAra zuddha samyagdarzana kA pAlana krnaa| isakI avadhi 1 mAsa kI hai / (2) vratapratimA- isameM vratI zrAvaka dvArA sasamyaktva pAMca aNuvratAdi vratoM kI pratijJA kA pAlana karanA hotA hai| 1. samavAyAMga, samavAya 7 vA~ 2. (ka) 'mado nAma mAnodayAdAtmana utkarSapariNAma: / ' Avazyaka cUrNi 3. (ka) uttarA. a. 16 ke anusAra yaha varNana hai| (kha) samavAyAMga, 9 veM samavAya meM nau guptiyoM meM kucha antara hai| 4. (ka) ye dazavidha zramaNadharma navatattvaprakaraNa ke anusAra haiN| (kha) tattvArthasUtra meM krama aura nAma isa prakAra haiM-- "uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiMcanyabrahmacaryANi dharmaH / " -a 9/6 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikatIsavA~ adhyayana : caraNavidhi 527 isakI avadhi do mAsa kI hai| (3) sAmAyikapratimA-prAtaH-sAyaMkAla niraticAra sAmAyika vrata kI sAdhanA karatA hai| isase dRr3ha samabhAva utpanna hotA hai| avadhi tIna maas| (4) pauSadhapratimA-aSTamI Adi parva dinoM meM caturvidha AhAra Adi kA tyAgarUpa paripUrNa pauSadhavrata kA pAlana krnaa| avadhi-cAra mAsa / (5) niyamapratimA-pUrvokta vratoM kA bhalIbhA~ti pAlana karane ke sAtha-sAtha asnAna, rAtribhojana tyAga, kAyotsarga brahmacaryamaryAdA Adi niyama grahaNa krnaa| avadhi kama se kama 1-2 dina, adhika se adhika pAMca maas| (6) brahmacaryapratimA-brahmacarya kA pUrNa pAlana krnaa| avadhi-utkRSTa chaha mAsa kii| (7) sacittatyAgapratimA-avadhi utkRSTa 7 mAsa kii| (8) ArambhatyAgapratimA-svayaM Arambha karane kA tyaag| avadhi-utkRSTa 8 mAsa kii| (9) preSyatyAgapratimA-dUsaroM se Arambha karAne kA tyaag| avadhiutkRSTa 9 mAsa (10) uddiSTabhaktatyAgapratimA- isameM ziromuNDana karanA hotA hai| avadhi-utkRSTa 10 mAsa (11) zramaNabhUtapratimA-muni sadRza veSa tathA bAhya AcAra kA paaln| avadhi-utkRSTa 11 maas| yAraha patimAoM para zraddhA rakhanA aura azraddhA tathA viparIta prarUpaNA se dUra rahanA sAdhu ke lie Avazyaka bAraha bhikSapratimA (1) prathama pratimA-eka datti AhAra, eka datti pAnI grahaNa krnaa| avadhi eka mAsa / (2) dvitIya pratimA-do datti AhAra aura do datti paanii| avadhi 1 maas| (3 se 7) vIM pratimA kramazaH eka-eka datti AhAra aura eka-eka datti pAnI baDhAte jaanaa| avadhi-pratyeka kI ekaeka mAsa kI (8) aSTama pratimA-ekAntara cauvihAra upavAsa karake 7 dina-rAta taka rhnaa| grAma ke bAhara uttAnAsana, pAzrvAsana yA niSadyAsana se dhyAna lgaanaa| upasarga sahana karanA (9) navama pratimA-sAta ahorAtra taka cauvihAra bele-bele pAraNA krnaa| grAma ke bAhara ekAnta sthAna meM daNDAsana, lagur3Asana yA utkuTukAsana se dhyAna karanA (10) dasavIM pratimA-saptarAtri taka cauvihAra tele-tele pAraNA krnaa| grAma ke bAhara goduhAsana, AmrakubjAsana yA vIrAsana se dhyAna karanA, (11) gyArahavIM pratimA-eka ahorAtra (ATha pahara) taka cauvihAra bele ke dvArA ArAdhanA krnaa| nagara ke bAhara khar3e hokara kAyotsarga krnaa| (12) bArahavIM pratimA--yaha pratimA kevala eka rAtri kI hai| cauvihAra telA karake ArAdhana krnaa| grAma se bAhara khar3e hokara, mastaka ko thor3A-sA jhukAkara, eka pudgala para dRSTi rakha kara nirnimeSa netroM se kAyotsarga karanA, samabhAva se upasarga shnaa| ina bAraha pratimAoM kA yathAzakti AcaraNa karanA, ina para zraddhA rakhanA tathA inake prati azraddhA evaM aticAra se aura AcaraNa kI zakti ko chipAne se dUra rahanA sAdhu ke lie anivArya hai| terahavAM, caudahavA~ aura pandrahavAM bola .. 12. kiriyAsu bhUyagAmesu paramAhammiesu y| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai mnnddle|| [12] (teraha) kriyAoM meM, (caudaha prakAra ke) bhUtagrAmoM (jIvasamUhoM) meM, tathA (pandraha) paramAdhArmika devoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM ruktaa| 1. (ka) dazAzrutaskandha TIkA (kha) uttarA bRhadavRtti, bhAvavijayaTIkA (ga) samavAyAMga sa. 11 2. (ka) dazAzrutaskandha, bhagavatIsUtra, haribhadrasUrikRta pNcaashk| samavAyAMga, sama.12 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 uttarAdhyayanasUtra vivecana-teraha kriyAsthAna-kriyAoM ke sthAna arthAt kAraNa ko kriyAsthAna kahate haiN| ve kriyAe~ 13 haiM-(1) arthakriyA, (2) anarthakriyA, (3) hiMsAkriyA, (4) akasmAkriyA, (5) dRSTiviparyAsakriyA, (6) mRSAkriyA, (7) adattAdAnakriyA, (8) adhyAtmakriyA (mana se hone vAlI zokAdikriyA), (9) mAnakriyA, (10) mitrakriyA (priyajanoM ko kaThora daNDa denA), (11) mAyAkriyA, (12) lobhakriyA, aura (13) IryApathikI kriyA (apramatta saMyamI ko gamanAgamana se lagane vAlI kriyaa)| saMyamI sAdhaka ko ina kriyAoM se bacanA cAhie; tathA IryApathikI kriyA meM sahajabhAva se pravRtta honA caahie| caudaha bhUtagrAma-sUkSma ekendriya, bAdara ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJIpaMcendriya aura saMjJI paMcendriya, ina sAtoM ke paryApta aura aparyApta milA kara kula 14 bheda jIvasamUha ke hote haiN| sAdhu ko inakI virAdhanA yA kisI prakAra kI pIr3A dene se bacanA aura inakI dayA va rakSA meM pravRtta honA caahie| ___ pandraha paramAdhArmika-(1) amba, (2) ambarISa, (3) zyAma, (4) zabala, (5) raudra, (6) uparaudra, (7) kAla, (8) mahAkAla, (9) asipatra, (10) dhanuH, (11) kumbha, (12) bAluka, (13) vaitaraNI, (14) kharasvara, (15) mhaaghoss| ye 15 paramAdhArmika asura nAraka jIvoM ko manovinoda ke lie yAtanA dete haiN| jina saMkliSTa pariNAmoM se paramAdhArmika paryAya prApta hotI hai, unameM pravRtti na karanA, utkRSTa pariNAmoM meM pravRtta honA sAdhu ke lie Avazyaka hai| solahavAM aura satrahavAM bola 13. gAhAsolasaehiM tahA asaMjamammi y| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai mnnddle|| [13] jo bhikSu gAthA-SoDazaka aura (satraha prakAra ke) asaMyama meM upayoga rakhatA hai; vaha saMsAra meM nahIM ruktaa| vivecana-gAthASoDazaka : Azaya aura nAma--yahA~ sUtrakRtAga ke prathama zrutaskandha ke 16 adhyayana gAthASoDazaka zabda se abhipreta haiN| ve isa prakAra haiM-(1) svasamaya-parasamaya, (2) vaitAlIya (3) upasargaparijJA, (4) strI parijJA, (5) narakavibhakti, (6) vIrastuti, (7) kuzIla paribhASA, (8) vIrya, (9) dharma, (10) samAdhi, (11) mArga, (12) samavasaraNa, (13) yAthAtathya, (14) grantha, (15) AdAnIya aura (16) gaathaa| ina solaha adhyayanoM meM ukta AcAra-vicAra kA bhalI-bhAMti pAlana karanA tathA anAcAra aura durvicAra se nivRtta honA sAdhu ke lie Avazyaka hai| satraha prakAra kA asaMyama-(1-9) pRthvIkAya se lekara paMcendriya taka 9 prakAra ke jIvoM kI hiMsA 1. (ka) samavAyAMga, samavAya 13; (kha) sUtrakRtAMga 2/2 2. samavAyAMga, samavAya 14 3. (ka) samavAyAMga, samavAya 15, vRtti, patra 28 (kha) gacchAcArapainnA, patra 64-65 (ga) ettha jehiM paramAdhammiyattaNaM bhavati tesu ThANesu jaM vaTTitaM |'.....-jindaasmhttr 4. (ka) "gAhAe saha solasa ajjhayaNA tesu suttagaDapaDhamasutakkhaMdha-ajjhayaNesu ityrthH|" jinadAsamahattara (kha) samavAyAMga, samavAya 16 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikatIsavA~ adhyayana : caraNavidhi 529 meM kRta-kArita-anumodita rUpa se pravRtta honA, (10) ajIva-asaMyama (asaMyamajanaka yA asaMyamavRddhikAraka vastuoM kA grahaNa evaM upayoga, (11) prekSA-asaMyama- (sajIva sthAna meM uThanA-baiThanA, sonA Adi) (12) upekSA-asaMyama-(gRhastha ke pApakarmoM kA anumodana karanA;) (13) apahRtya-asaMyama-(avidhi se paraThanA), (14) pramArjanA-asaMyama-(vastra-pAtrAdi kA pramArjana na karanA) (15) mana:asaMyama-(mana meM durbhAva rakhanA), (16) vacana asaMyama-(durvacana bolanA), (17) kAya-asaMyama (gamanAgamanAdi meM asaMyama rkhnaa)| ___ uparyukta 17 prakAra ke asaMyama se nivRtta honA aura 17 prakAra ke saMyama meM pravRtta honA sAdhu ke lie Avazyaka hai| aThArahavAM, unnIsavAM aura vIsavAM bola 14. bambhammi nAyajjhayaNesu ThANesu ya 'smaahie| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai mnnddle|| [14] (aThAraha prakAra ke) brahmacarya meM, (unnIsa) jJAtAsUtra ke adhyayanoM meM, tathA bIsa prakAra ke asamAdhisthAnoM meM jo bhikSa sadA upayoga rakhatA hai. vaha saMsAra meM nahIM ruktaa| vivecana-aThAraha prakAra kA brahmacarya-deva sambandhI bhogoM kA mana-vacana-kAyA se svayaM sevana karanA, dUsaroM se karAnA aura karate hue ko bhalA jAnanA, ye nau bheda vaikriya zarIra sambandhI abrahmacarya ke hote haiN| isI prakAra nau bheda manuSya-tiryaJcasambandhI audArika bhoga-sevanarUpa abrahmacarya ke samajha lene caahie| kula milA kara aThAraha prakAra ke abrahmacarya se virata honA aura aThAraha prakAra ke abrahmacarya meM pravRtta honA sAdhu ke lie Avazyaka hai|re / jJAtAdharmakathA ke 19 adhyayana-(1) utkSipta (meghakumArajIvana), (2) saMghATa, (3) aNDa, (4) kUrma, (5) zailaka, (6) tumba, (7) rohiNI, (8) mallI, (9) mAkandI, (10) candramA, (11) dAvadava, (12) udaka, (13) maNDUka, (14) tetali, (15) nandIphala, (16) avarakaMkA, (17) AkIrNaka, (18) suMsumAdArikA, (19) punnddriik| ukta unnIsa udAharaNoM ke bhAvAnusAra saMyama-sAdhanA meM pravRtta honA tathA inase viparIta asaMyama se nivRtta honA sAdhuvarga ke lie Avazyaka hai| bIsa asamAdhisthAna-(1) druta-drutacAritva, (2) apramRjyacAritva, (3) duSpramRjyacAritva, (4) atiriktazayyAsanikatva (amaryAdita zayyA aura Asana), (5) rAlikaparAbhava (gurujanoM kA apamAna), (6) sthaviropaghAta (sthaviroM kI avahelanA), (7) bhUtopaghAta, (8) saMjvalana (kSaNa-kSaNa-bAra-bAra krodha karanA), (9) dIrgha kopa (lambe samaya taka krodha yukta rahanA), (10) pRSThamAMsikatva (nindA, cugalI), (11) abhIkSNAvabhASaNa (sazaMka hone para bhI nizcita bhASA bolanA), (12) navAdhikaraNa-karaNa, (13) upazAntakalahodIraNa, (14) akAlasvAdhyAya, (15) sarajaskapANi-bhikSAgrahaNa, (16) zabdakaraNa (prahararAtri bIte vikAla meM jora-jora se bolanA), (17) jhaMjhAkaraNa (saMghavighaTanakArI vacana bolanA), (18) kalahakaraNa 1. (ka) Avazyaka haribhadrIya vRtti, (kha) samavAyAMga samavAya 17 2. samavAyAMga, samavAya 18 3. (ka) jJAtAdharmakathA sUtra a. 1 se 19 taka, (kha) samavAyAMga, samavAya 19 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 uttarAdhyayanasUtra (AkrozAdi rUpa kalaha karanA), (19) sUryapramANabhojitva (sUryAsta hone taka dinabhara kucha na kucha khAte pIte rahanA), aura (20) eSaNA-asamitatva (eSaNAsamiti kA ucita dhyAna na rkhnaa)| jisa kArya ke karane se citta meM azAnti evaM aprazasta bhAvanA utpanna ho, jJAnAdi ratnatraya se AtmA bhraSTa ho, use asamAdhi kahate haiM, aura jisa sukArya ke karane se citta meM zAnti, svasthatA aura mokSamArga meM avasthiti rahe, use samAdhi kahate haiN| prastuta meM asamAdhi se nivRtta honA aura samAdhi meM pravRtta honA sAdhu ke lie Avazyaka hai| ikkIsavAM aura bAIsavAM bola 15. egavIsAe sabalesu bAvIsAe priishe| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai mnnddle|| [15] ikkIsa zabala doSoM meM aura bAIsa parISahoM meM jo bhikSu sadaiva upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rhtaa| vivecana-ikkIsa zabala doSa-(1) hastakarma, (2) maithuna, (3) rAtribhojana, (4) AdhAkarma, (5) sAgArika piNDa (zayyAtara kA AhAra lenA), (6) auddezika (sAdhu ke nimitta banAyA, kharIdA yA lAyA huA AhAra grahaNa karanA), (7) pratyAkhyAnabhaMga, (8) gaNaparivartana (chaha mAsa meM gaNa se gaNAntara meM jAnA), (9) udakalepa (mahIne meM tIna bAra jaMghA pramANa jala meM praveza karake nadI Adi pAra karanA), (10) mAyAsthAna (eka mAsa meM 3 bAra mAyAsthAnoM kA sevana karanA), (11) rAjapiNDa, (12) jAnabUjha kara hiMsA karanA, (13) irAdA pUrvaka mRSAvAda karanA, (14) irAdA pUrvaka adattAdAna karanA, (15) sacitta pRthvIsparza, (16) sasnigdha tathA sacitta raja vAlI pRthvI, zilA, tathA sajIva lakar3I Adi para zayanAsanAdi, (17) sajIva sthAnoM para zayanAsanAdi, (18) jAnabUjha kara kanda mUlAdi kA sevana karanA, (19) varSa meM dasa bAra udaka lepa, (20) varSa meM dasa bAra mAyA sthAnasevana, aura (21) bAra-bAra sacitta jala vAle hAtha, kur3achI Adi se diyA jAne vAlA AhAra grahaNa krnaa| uparyukta zabaladoSoM kA sarvathA tyAga sAdhu ke lie anivArya hai| jina kAryoM ke karane se cAritra malina ho jAtA hai, unheM zabaladoSa kahate haiN| bAIsa parISaha-dUsare adhyayana meM inake nAma tathA svarUpa kA ullekha kiyA jA cukA hai| sAdhu ko ina parISahoM ko samabhAva se sahana karanA caahie| teIsavAM aura cauvIsavAM bola 16. tevIisa sUyagaDe rUvAhiesu suresu / je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai mnnddle|| 1. (ka) samavAyAMga, samavAya 20, (kha) dazAzrataskandha, dazA 1 (ga) samAdhAnaM samAdhiH-cetasaHsvAsthya, mokssmaarge'vsthitirityrthH| -AcArya haribhadra 2. (ka) samavAyAMga. samavAya 21 (kha) dazAzrutaskandha dazA 2 (ga) "zabalaM karbura cAritraM yaiH kriyAvizeSairbhavati te zabalAstadyogAt saadhvo'pi|"-smvaayaaNg, samavAya 21 ttiikaa| 3. (ka) uttarAdhyayana a. 2. mUlapATha, (kha) parIsahijjate iti parIsahA ahiyAsititti vattaM bhvti|--jindaas mahattara Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikatIsavA~ adhyayana : caraNavidhi [16] sUtrakRtAMga ke teIsa adhyayanoM meM tathA rUpAdhika (sundara rUpa vAle) suroM--arthAt-cauvIsa prakAra ke devoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rhtaa| vivecana--sUtrakRtAMgasUtra ke 23 adhyayana-prathama zrutaskandha ke 16 adhyayanoM ke nAma solahaveM bola meM batAye gae haiN| dvitIya zrutaskandha ke 7 adhyayana isa prakAra haiM-(1) pauNDarIka, (2) kriyAsthAna (3) AhAraparijJA, (4) pratyAkhyAnakriyA, (5) AcAra zruta, (6) ArdrakIya aura (7) naalndiiy| prathama zrutaskandha ke 16 aura dvitIya zrutaskandha ke 7, ye saba milAkara 23 adhyayana hue| ukta 23 adhyayanoM ke bhAvAnusAra saMyamI jIvana meM pravRtta honA aura asaMyama se nivRtta honA sAdhuvarga ke lie Avazyaka hai| cauvIsa prakAra ke deva-10 prakAra ke bhavanapati deva, 8 prakAra ke vyantaradeva, 5 prakAra ke jyotiSkadeva, aura vaimAnika deva (samasta vaimAnika devoM ko sAmAnya rUpa se eka hI prakAra meM ginA hai|) dUsarI vyAkhyA ke anusAra cauvIsa tIrthaMkara devoM kA grahaNa kiyA gayA hai| ___ mumukSu ko cauvIsa jAti ke devoM ke bhoga-jIvana kI na to prazaMsA karanA aura na hI nindA, kintu taTasthabhAva rakhanA caahie| cauvIsa tIrthaMkaroM kA grahaNa karane para inake prati zraddhA bhakti rakhanA, inakI AjJAnusAra calanA sAdhu ke lie Avazyaka hai| paccIsavAM aura chavvIsavAM bola 17. paNavIsa bhAvaNAhiM uddesesu dsaainnN| je bhikkhU jayaI niccaM na acchai mnnddle|| [17] paccIsa bhAvanAoM tathA dazA Adi (dazAzrutaskandha, vyavahAra aura bRhatkalpa) ke (chavvIsa) uddezyoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rhtaa| vivecana--pAMca mahAvratoM kI 25 bhAvanAe~--prathama mahAvrata kI pAMca bhAvanA--(1) IryAsamiti, (2) Alokita pAnabhojana, (3) AdAna-nikSepasamiti, (4) manogupti aura (5) vacanagupti / dvitIya mahAvrata kI pAMca bhAvanA-(1) anuvicintya bhASaNa, (2) krodha-viveka (tyAga), (3) lobhaviveka, (4) bhayaviveka aura (5) haasyvivek| tRtIya mahAvrata kI 5 bhAvanA--(1) avagrahAnujJApanA, (2) avagrahasImAparijJAnatA, (3) avagrahAnugrahaNatA (avagrahasthita tRNa, paTTa Adi ke lie punaH avagrahasvAmI kI AjJA lekara grahaNa karanA), (4) gurujanoM tathA anya sAdharmikoM se bhojanAnujJA prApta karanA aura (5) sAdharmikoM se avagrahaanajJA prApta krnaa.| catartha mahAvrata kI bhAvanA-(1) striyoM meM kathAvarjana (athavA strIviSayakacarcAtyAga), (2) striyoM ke aMgopAMgoM kA avalokanAvarjana, (3) atimAtra evaM praNIta pAna-bhojanavarjana, (4) pUrvabhuktabhoga-smRti-varjana aura (5) strI Adi se saMsakta shynaasn-vrjn| paMcama mahAvrata kI 5 bhAvanA(1-5) pAMcoM indriyoM ke zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke indriyagocara hone para manojJa para rAgabhAva aura amanojJa para dveSabhAva na rkhnaa| 5 mahAvratoM kI ina 25 bhAvanAoM dvArA rakSA karanA tathA saMyamavirodhI bhAvanAoM 1. (ka) sUtrakatAMga 1 se 23 adhyayana taka (kha) samavAyAMga, samavAya 23 2. (ka) bRhadvRtti, patra 616 : bhavaNa-paNa-joi-vemANiyA ya, dasa aTTa paMca egvihaa| iti cauvIsaM devA, keI puNa beMti arihNtaa|| (kha) samavAyAMga. samavAya 24. Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 se nivRtta honA sAdhu ke lie Avazyaka hai| dazAzrutaskandha Adi sUtratrayI ke 26 uddezaka - dazAzrutaskandha ke 10 uddeza, bRhatkalpa ke 6 uddeza aura vyavahArasUtra ke 10 uddeza / kula milA kara 26 uddeza hote haiN| ina tInoM sUtroM meM sAdhu jIvana saMbaMdhI AcAra, Atmazuddhi evaM zuddha vyavahAra kI carcA hai / sAdhu ko ina 26 uddezoM ke anusAra apanA AcAra, vyavahAra evaM Atmazuddhi kA AcaraNa karanA cAhie / 2 sattAIsavA~ aura aTThAIsavA~ bola 18. aNagAraguNehiM ca pakaSpammi taheva y| bhikkhU jayainicchaM se na acchai maNDale // [18] ( sattAIsa) anagAraguNoM meM aura ( AcAra) prakalpa ( AcArAMga ke 28 adhyayanoM) meM jo bhikSu sadaiva upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rahatA / uttarAdhyayanasUtra vivecana -- sattAI anagAraguNa - (1-5) pAMca mahAvratoM kA samyak pAlana karanA, (6-10) pAMcoM indriyoM kA nigraha, (11-14) krodha - mAna-mAyA - lobha - viveka, (15) bhAvasatya (antaHkaraNa zuddha rakhanA), (16) karaNasatya, (vastra - pAtradi kA bhalIbhAMti pratilekhana Adi karanA), (17) yogasatya, (18) kSamA, (19) virAgatA, (20) manaH samAdhAraNatA ( mana kI zubha pravRtti), (21) vacanasamAdhAraNatA (vacana kI zubha pravRtti), (22) kAyasamAdhAraNatA, (23) jJAnasampannatA, (24) darzanasampannatA, (25) cAritrasampannatA, (26) vedanAdhisahana aura (27) mAraNAntikAdhisahana / kisI AcArya ne 27 anagAraguNoM meM cAra kaSAyoM ke tyAga ke badale sirpha lobhatyAga mAnA hai, tathA zeSa ke badale rAtribhojana tyAga, chahakAya ke jIvoM kI rakSA, saMyamayogayuktatA mAne haiM / 3 aTThAIsa AcAraprakalpa adhyayana - mUlasUtra meM kevala 'prakalpa' zabda milatA hai| kintu usase 'AcAraprakalpa' zabda hI liyA jAtA hai| AcAra kA artha hai - AcArAMga ( prathama aMgasUtra ), aura usakA prakalpa arthAt -- adhyayana - vizeSa nizItha -- AcAra - prakalpa | jisameM munijIvana ke AcAra kA varNana ho ve AcArAMga aura nizIthasUtra haiM / 28 adhyayana isa prakAra hote haiM-- AcArAMga prathama zrutaskandha ke 9 adhyayana(1) zastraparijJA, (2) lokavijaya, (3) zItoSNIya, (4) samyaktva, (5) lokasAra, (6) dhUtA'dhyayana, (7) mahAparijJA (lupta), (8) vimokSa, (9) upadhAnazruta / dvitIya zrutaskandha ke 16 adhyayana - (1) piNDaiSaNA, (2) zayyA (3) IryA, (4) bhASA, (5) vastraiSaNA, (6) pAtraiSaNA, ( 8-14) sapta saptatikA, (sAta sthAnAdi eka-eka) (15) bhAvanA aura (16) vimukti / 1. (ka) praznavyAkaraNa saMvaradvAra, 2. (ka) bRhadvRtti, patra 616, (kha) dazAzruta. bRhatkalpa evaM vyavahAra sUtra 3. (kha) samavAyAMga samavAya 25, (ga) AcArAMga 2 / 15 (ka) samavAyAMga samavAya 27 (kha) vayachakkamiMdiyANaM ca, niggaho bhAva-karaNasaccaM ca / khamayA virAgayA vi ya, mayamAINaM Niroho ya / kAyANa chakkajogammi, juttayA veyaNAhiyAsaNayA / taha mAraNaMtiyahiyAsaNayA ee SNagAraguNA // --bRhadvRtti patra 616 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikatIsavA~ adhyayana : caraNavidhi 533 isake atirikta nizItha [AcArAMga cUlA (-cUr3A) ke rUpa meM abhimata ] ke tIna adhyayana haiM(1) udghAta, (2) anudghAta aura (3) AropaNa / isa prakAra 9 + 16 + 3 = 28 adhyayana kula milA kara hote haiM / ina 28 adhyayanoM meM varNita sAdhvAcAra kA pAlana karanA aura anAcAra se virata honA sAdhu kA parama karttavya hai / unatIsavA~ aura tIsavA~ bola 19. pAvasuyapasaMgesu mohaTThANesu ceva ya / je bhikkhU jayaI nicchaM se na acchai maNDale // - [19] pApazruta-prasaMgoM meM aura moha - sthAnoM (mahAmohanIyakarma ke kAraNoM) meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rahatA / vivecana - pApazruta-prasaMga 29 prakAra ke haiM - (1) bhauma (bhUmikampAdi batAnevAlA zAstra), (2) utpAta (rudhiravRSTi, dizAoM kA lAla honA ityAdi kA zubhAzubhaphalasUcaka zAstra), (3) svajazAstra, (4) antarikSa (vijJAna), (5) aMgazAstra (6) svara - zAstra, (7) vyaMjanazAstra, (8) lakSaNazAstra, ye AThoM hI sUtra, vRtti aura vArtika ke bheda se 24 zAstra ho jAte haiM / (25) vikathAnuyoga, (26) vidyAnuyoga, (27) mantrAnuyoga, (28) yogAnuyoga ( vazIkaraNAdi yoga sUcaka) aura (29) anyatIrthikAnuyoga (anyatairthika hiMsApradhAna AcArazAstra) / ina 29 prakAra ke pApA zravajanaka zAstroM kA prayoga utsargamArga meM na karanA sAdhu kA karttavya hai / 2 mahAmohanIya (moha) ke tIsa sthAna- (1) trasajIvoM ko pAnI meM DubA kara mAranA, (2) trasa jIvoM ko zvAsa Adi roka kara mAranA, (3) trasa jIvoM ko makAnAdi meM baMda karake dhuMe se ghoTa kara mAranA, (4) trasa jIvoM ko mastaka para gIlA camar3A Adi bAMdha kara mAranA, (5) trasa jIvoM ko mastaka para DaMDe Adi se ghAtaka prahAra se mAranA, (6) pathikoM ko dhokhA dekara lUTanA, (7) gupta rIti se anAcAra - sevana karanA, (8) apane dvArA kRta mahAdoSa kA dUsare para Aropa ( kalaMka) lagAnA, (9) sabhA meM yathArtha (satya) ko jAnabUjha kara chipAnA, mizrabhASA (satya jaisA jhUTha bolanA / (10) apane adhikArI (yA rAjA) ko adhikAra aura bhogasAmagrI se vaMcita karanA, (11) bAlabrahmacArI na hote hue bhI apane ko bAlabrahmacArI kahanA, (12) brahmacArI na hote hue bhI brahmacArI hone kA DhoMga racanA, (13) AzrayadAtA kA dhana har3apanAcurAnA, (14) kRta upakAra ko na mAna kara kRtaghnatA karanA, upakArI ke bhogoM kA viccheda karanA, (15) poSaNa dene vAle gRhapati yA saMghapati athavA senApati prazAstA kI hatyA karanA, (16) rASTranetA, nigamanetA yA prasiddha zreSThI kI hatyA karanA, (17) janatA evaM samAja ke AdhArabhUta viziSTa paropakArI puruSa kI hatyA karanA, (18) saMyama ke lie tatpara mumukSu aura dIkSita sAdhu ko saMyamabhraSTa karanA, (19) anantajJAnI kI nindA tathA sarvajJatA ke prati azraddhA karanA, (20) AcArya upAdhyAya kI sevA-pUjA na karanA, (21) ahiMsAdi mokSamArga kI nindA karake janatA ko vimukha karanA, (22) AcArya aura upAdhyAya kI nindA karanA, (23) bahuzruta na hote hue bhI svayaM ko bahuzruta (paNDita) kahalAnA ( 24 ) tapasvI na hote hue bhI svayaM ko 1. bRhadvRtti, patra 616 2. (ka) samavAyAMga, samavAya 29 (kha) bRhadvRtti, patra 617 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 uttarAdhyayanasUtra tapasvI kahanA, (25) zakti hote hue bhI rogI, vRddha azakta Adi kI sevA na karanA, (26) jJAna-darzanacAritravinAzaka kAmotpAdaka kathAoM kA bAra-bAra prayoga karanA, (27) apane mitrAdi ke lie bAra-bAra jAdU Tone, mantra vazIkaraNAdi kA prayoga krnaa| (28) aihika pAralaukika bhogoM kI nindA karake chipechipe unakA sevana karanA, unameM atyAsakta rahanA, (29) devoM kI Rddhi, dyuti, bala, vIrya Adi kI majAka ur3AnA aura (30) devadarzana na hone para bhI mujhe deva-darzana hotA hai, aisA jhUThamUTha khnaa| mahAmohanIya karmabandha duradhyavasAya kI tIvratA evaM krUratA ke kAraNa hotA hai, isalie isake kAraNoM kI koI sImA nahIM bAMdhI jA sktii| tathApi zAstrakAroM ne tIsa mukhya kAraNa mahAmohanIyakarmabandha ke batAe haiN| sAdhu ko inase sadaiva apanI AtmA ko bacAnA caahie| ikatIsavA~, battIsavA~ aura tetIsavA~ bola 20. siddhAiguNajogesu tettIsAsAyaNAsu y| __ je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai mnnddle|| [20] siddhoM ke 31 atizAyI guNoM meM, (battIsa) yogasaMgrahoM meM aura 33 AzAtanAoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rhtaa| vivecana--siddhoM ke ikatIsa guNa-ATha karmoM meM se jJAnAvaraNIya ke 5, darzanAvaraNIya ke 9, vedanIya ke 2, mohanIya ke do (darzanamohanIya, cAritramohanIya), Ayu ke 4, nAmakarma ke do (zubhanAmaazubhanAma), gotrakarma ke do (uccagotra, nIcagotra), aura antarAyakarma ke 5 (dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya) isa prakAra AThoM karmoM ke kula bheda 5+9+2+2+4+2+2+5=31 hote haiN| inhIM 31 karmoM kA sarvathA kSaya karake siddha bhagavAn 31 guNoM se yukta banate haiN| siddhoM ke guNoM kA eka prakAra aura bhI hai jo AcArAMga meM batAyA gayA hai-5 saMsthAna, 5 varNa, 2 gandha, 5 rasa, 8 sparza, 3 veda, zarIra, Asakti aura punarjanma, ina 31 doSoM ke kSaya se bhI 31 guNa hote haiN| ___'siddhAiguNa' kA artha hotA hai--siddhoM ke atiguNa (utkRSTa yA asAdhAraNa guNa) / sAdhu ko siddhaguNoM ko prApta karane kI bhAvanA karanI caahie| battIsa yogasaMgraha--(1) AlocanA (gurujanasamakSa sva-doSa nivedana), (2) aprakaTIkaraNa (kisI ke doSoM kI AlocanA suna kara auroM ke sAmane na kahanA), (3) saMkaTa meM dharmadRDhatA, (4) anizrita yA Asaktirahita tapopadhAna (5) grahaNazikSA aura AsevanAzikSA kA abhyAsa, (6) niSpratikarmatA (zarIrAdi 1. (ka) dazAzrutaskandha, dazA 9 (kha) samavAyAMga, samavAya 30 2. (ka) sayavAyAMga, samavAya 31 (kha) se Na dIhe, Na hasse, Na vaTTe, Na taMse, Na cauraMse, Na primNddle| Na kiNhe, Na NIle, Na lohie,Na hAlidde,Na sukkile| Na subbhigaMdhe, Na dubbhigNdhe| Na titte, Na kaDue, Na kasAe, Na aMbile, Na mahure, Na kakkhaDe, Na maue, Na garue, Na lahue, Na sIe, Na uNhe, Na Niddhe, Na lukkhe,Na kAU,Na unnhe| Na sNge| Na itthI,Na purise,Na annhaa|| -AcArAMga 1/5/6/126-134-bRhadvatti, patra 617 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikatIsavA~ adhyayana : caraNavidhi 535 kI sAjasajjA, zRMgAra se rahita), (7) ajJAtatA (pUjA-pratiSThA kA moha tyAga kara gupta tapa Adi karanA), (8) alobhatA, (9) titikSA, (10) Arjava, (11) zuci (satya aura saMyama, kI pavitratA), (12) samyaktvazuddhi, (13) samAdhi-(cittaprasannatA), (14) AcAropagata (mAyArahita AcArapAlana), (15) vinaya, (16) dhairya, (17) saMvega (mokSAbhilASA yA sAMsArika bhogoM se bhIti), (18) praNidhi (mAyAzalya se rahita honA), (19) suvidhi (sadanuSThAna), (20) saMvara (pApAzravaniSedha), (21) doSazuddhi, (22) sarvakAmabhogavirakti, (23) mUlaguNoM kA zuddha pAlana, (24) uttaraguNoM kA zuddha pAlana, (25) vyutsarga (kAyotsarga) karanA, (26) apramAda (pramAda na karanA), (27) pratikSaNa saMyamayAtrA meM sAva zubhadhyAna (29) mAraNAntika vedanA hone para dhIratA, (adhIra na honA), (30) saMgaparityAga, (31) prAyazcitta grahaNa karanA, aura (32) antima samaya saMlekhanA karake mAraNAntika ArAdhanA krnaa| AcArya jinadAsa dUsare prakAra se battIsa yogasaMgraha batAte haiM-dharmadhyAna ke 16 bheda tathA zukladhyAna ke 16 bheda, yoM donoM mila kara 32 bheda hote haiN| mana, vacana, kAyA ke vyApAra ko yoga kahate haiN| vaha do prakAra kA hai-zubha aura ashubh| azubha yogoM se nivRtti aura zubha yogoM meM pravRtti hI saMyama hai| yahA~ mukhyatayA zubha (prazasta) yogoM kA saMgraha hI vivakSita hai| phira bhI sAdhu ko aprazasta yogoM se nivRtti bhI karanA caahie| tetIsa AzAtanAe~--zAtanA kA artha hai-khnnddn| gurudeva Adi pUjya puruSoM kI avahalenAavamAnanA, nindA Adi karane se samyagdarzanAdi guNoM kI zAtanA-khaNDanA hotI hI hai| AzAtanAe~ 33 haiM--(1) arihantoM kI AzAtanA, (2) siddhoM kI AzAtamA, (3) AcAryoM kI AzAtanA, (4) upAdhyAyoM kI AzAtanA, (5) sAdhuoM kI AzAtanA, (6) sAdhviyoM kI AzAtanA, (7) zrAvakoM kI AzAtanA, (8) zrAvikAoM kI AzAtanA, (9) devoM kI AzAtanA, (10) deviyoM kI AzAtanA, (11) ihaloka kI AzAtanA, (12) paraloka kI AzAtanA, (13) sarvajJapraNIta dharma kI AzAtanA, (14) deva-manuSyaasurasahita samagra loka kI AzAtanA, (15) kAla kI AzAtanA, (16) zruta kI AzAtanA, (17) zrutadevatA kI AzAtanA, (18) sarvaprANa-bhUta-jIva-sattva kI AzAtanA, (19) vacanAcArya kI AzAtanA, (20) vyAviddha-(varNaviparyAsa karanA), (21) vyatyAneDita (uccAryamANa pATha meM dUsare pAThoM kA mizraNa karanA), (22) hInAkSara, (23) atyakSara, (24) padahIna, (25) vinayahIna, (26) yogahIna, (27) ghoSahIna, (28) suSThudatta, (yogyatA se adhika jJAna denA)(29) duSThupratIkSita (jJAna ko samyak bhAva sa grahaNa na karanA), (30) akAla meM svAdhyAya karanA, (31) svAdhyAyakAla meM svAdhyAya na karanA, (32) asvAdhyAya kI sthiti meM svAdhyAya karanA aura (33) svAdhyAya kI sthiti meM svAdhyAya na krnaa| ___ athavA AzAtanA kA artha hai--avinaya, aziSTatA abhadravyavahAra / isa dRSTi se dainandina vyavahAra meM saMbhAvita AzAtanA ke bhI 33 prakAra haiM-(1) bar3e sAdhu ke Age-Age calanA, (2) bar3e sAdhu ke barAbara (samazreNi) meM calanA, (3) bar3e sAdhu se saTakara calanA, (4) bar3e sAdhu ke Age khar3A rahanA, (5) samazreNi meM khar3A rahanA, (6) bar3e sAdhu se saTakara khar3A rahanA (7) bar3e sAdhu ke Age baiThanA, (8) samazreNi meM baiThanA, (9) saTakara baitthnaa| (10) bar3e sAdhu se pahale (-jalapAtra eka hI ho to) zuci (Acamana) lenA, (11) sthAna meM Akara bar3e sAdhu se pahale gamanAgamana kI AlocanA karanA, (12) bar3e 1. samavAyAMga, samavAya 32 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 uttarAdhyayanasUtra sAdhu ko jisake sAtha vArtAlApa karanA ho, usase pahale hI usake sAtha vArtAlApa kara lenA, (13) bar3e sAdhu dvArA pUchane para ki kauna jAgatA hai, kauna so rahA hai?, jAgate hue bhI uttara na denA, (14) bhikSA lAkara pahale choTe sAdhu se ukta bhikSA ke sambandha meM AlocanA karanA, phira bar3e sAdhu ke pAsa AlocanA karanA, (15) lAI huI bhikSA, pahale choTe sAdhu ko dikhAnA, tatpazcAt bar3e sAdhu ko dikhAnA, (16) lAI huI bhikSA ke AhAra ke lie pahale choTe sAdhu ko nimaMtrita karanA, phira bar3e sAdhu ko, (17) bhikSAprApta AhAra meM se bar3e sAdhu ko pUche binA pahale pracura AhAra apane priya sAdhuoM ko de denA, (18) bar3e sAdhuoM ke sAtha bhojana karate hue sarasa AhAra karane kI utAvala karanA, (19) bar3e sAdhu dvArA bulAye jAne para sunIanasunI kara denA, (20) bar3e sAdhu bulAe~, taba apane sthAna para baiThe-baiThe hI uttara denA, (21) bar3e sAdhu ko anAdarapUrvaka 're, tU' karake bulAnA, (22) bar3e sAdhu ko anAdarabhAva se 'kyA kaha rahe ho?' isa prakAra kahanA / (23) bar3e sAdhu ko rUkhe zabda se AmaMtrita karanA yA unake sAmane jora-jora se bolanA, (24) bar3e sAdhu kI, usI kA koI zabda pakar3a kara avajJA karanA, (25) bar3A sAdhu vyAkhyAna kara rahA ho usa samaya bIca meM bola uThanA ki 'yaha aise nahIM hai, aise hai, / " (26) bar3A sAdhu vyAkhyAna kara rahA ho, usa samaya yaha kahanA ki Apa bhUla rahe haiM! (27) bar3A sAdhu vyAkhyAna de rahA ho, usa samaya anyamanaska yA gumasuma rahanA, (28) bar3A sAdhu vyAkhyAna de rahA ho, usa samaya bIca meM hI pariSad ko bhaMga kara denA / (29) bar3A sAdhu vyAkhyAna kara rahA ho, usa samaya kathA kA viccheda karanA / (30) bar3A sAdhu vyAkhyAna kara rahA ho, taba bIca meM hI svayaM vyAkhyAna dene kA prayatna karanA / (31) bar3e sAdhu ke upakaraNoM ko paira lagane para vinayapUrvaka kSamAyAcanA na karanA, (32) bar3e sAdhu bichaune para khar3e rahanA, baiThanA yA sonA / (33) bar3e sAdhu se U~ce yA barAbara ke Asana para khar3e rahanA, baiThanA yA sonA / 1 ina 33 prakAra kI AzAtanAoM se sadaiva bacanA aura gurujanoM ke prati vinayabhakti bahumAna karanA sAdhu lie Avazyaka hai| pUrvokta tetIsa sthAnoM ke AcaraNa kI phalazruti 21 ii eesu ThANesu je bhikkhU jayaI sayA / khippaM se savvasaMsArA vippamuccai paNDio // tti bemi / [29] isa prakAra jo paNDita (vivekavAn) bhikSu ina (tetIsa ) sthAnoM meM satata upayoga rakhatA hai; vaha zIghra hI samagra saMsAra se vimukta ho jAtA hai / -- aisA maiM kahatA hU~ / vivecana -- savvasaMsArA: Azaya - janmamaraNa rUpa samagra saMsAra se arthAt -- cAroM gatiyoM aura 84 lakSa yoniyoM meM paribhramaNarUpa saMsAra se / // caraNavidhi : ikatIsavA~ adhyayana samApta // 1. (ka) AvazyakasUtra, caturtha Avazyaka (kha) dazAzrutaskandha, dazA 3 (ga) samavAyAMga, samavAya 33 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'battIsavA~ adhyayana pramAdasthAna adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma 'pramAdasthAna' (pamAyaTThANaM) hai| isameM pramAda ke sthaloM kA vivaraNa prastuta karake unase dUra rahane kA nirdeza hai| * mokSa kI yAtrA meM pramAda sabase bar3A vighna hai| vaha eka prakAra ke sAdhanA ko samApta kara dene vAlA hai| ataH prastuta adhyayana meM pramAda ke sahAyakoM-rAga, dveSa, kaSAya, viSayAsakti Adi se dUra rahane kA sthAna-sthAna para saMketa kiyA gayA hai| * pramAda ke madya, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikathA, ye pAMca prakAra haiM kintu AgamoM meM pramAda ke 8 prakAra bhI batAe haiM--ajJAna, saMzaya, mithyAjJAna, rAga, dveSa, smRtibhraMza, dharma ke prati anAdara aura mana-vacana-kAyA kA dussprnnidhaan| prastuta adhyayana meM 8 prakAra ke pramAda se sambandhita viSayoM kA prAyaH ullekha hai| * du:khoM ke mUla ajJAna, moha, rAgadveSa, Asakti Adi haiM, inase vyakti dUra rahe to jJAna kA prakAza hokara ____ ajJAna, rAgadveSa mohAdi kA kSaya ho jAne para ekAnta AtmasukharUpamokSa ko prApta kara letA hai| * mokSaprApti ke upAyoM meM sarvaprathama samyagjJAna kA prakAza honA Avazyaka hai, usake lie tIsarI gAthA meM guru-vRddhasevA, ajJa-janasamparka se dUra rahanA, ekAntanivAsa, sUtrArthacintana, dhRti Adi batalAe haiN| * tatpazcAt cAritrapAlana meM jAgRtti kI dRSTi se parimita eSaNIya AhAra, nipuNa tattvajJa sAdhaka kA __sahayoga, vivikta sthAna kA sevana pratipAdita kiyA gayA hai| * tatpazcAt ekAntavAsa, alpabhojana, viSayoM meM anAsakti, dRSTisaMyama, mana-vacana-kAya kA saMyama, cintana kI pavitratA Adi sAdhana cAritrapAlana meM jAgRtti ke lie batAe haiN| * tatpazcAt rAga, dveSa, moha, tRSNA, lobha Adi pramAda kI zrRMkhalAoM ko sudRDha karane vAle vicAroM se dUra rahane kA saMketa kiyA hai| * tadanantara gA. 10 se gA. 100 taka pAMcoM indriyoM tathA mana ke viSayoM meM rAga aura dveSa rakhane se unake utpAdana, saMrakSaNa aura vyAparaNa se kyA-kyA doSa aura duHkha utpanna hote haiM, ina para vizada __ rUpa se prakAza DAlA gayA hai| * isake pazcAt batAyA gayA hai ki kAmabhogoM kI Asakti se krodha, mAna, mAyA, lobha, rati, arati, hAsya, bhaya, zoka puruSavedAdi vividha vicAroM se grasta ho jAtA hai| vItarAgatA aura samatA meM ye vRttiyAM bAdhaka haiN| sAdhaka ina vicAroM se grasta hokara sAdhanA kI sampatti ko caupaTa kara detA hai| * anta meM batAyA hai--inase virakta hokara rAgadveSavijayI sAdhaka vItarAga bana kara cAra ghAtikarmoM kA kSaya karake siddha, buddha, mukta aura sarvaduHkhoM se rahita ho jAtA hai| Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsaimaM ajjhayaNaM : pamAyaTThANaM battIsavA~ adhyayana : pramAdasthAna sarvaduHkhamukti ke upAya-kathana kI pratijJA 1. accantakAlassa samUlagassa savvassa dukkhassa u jo pmokkho| taM bhAsao me paDipuNNacittA suNeha egaMtahiyaM hiytthN|| [1] mUla (kAraNoM) sahita samasta atyanta (-anAdi-) kAlika duHkhoM se mukti kA jo upAya hai, use maiM kaha rahA huuN| ekAnta hitarUpa hai, kalyANa ke lie hai, use paripUrNa citta (kI ekAgratA) se suno| vivecana--accaMtakAlassa-jo anta kA atikramaNa kara gayA ho, vaha atyanta hotA hai| 'anta' do hote haiM--ArambhakSaNa aura antimkssnn| tAtparya yaha hai--jisa kAla kI Adi na ho, vaisA kAlaanAdi kaal| yaha duHkha kA vizeSaNa hai| smuulgss--muulshit| duHkha kA mUla hai--kaSAya, avirati aadi| vRttikAra kA abhiprAya hai ki dUsare pakSa meM-duHkha kA mUla rAga aura dveSa hai| paDipuNNacittA--(1) pratipUrNacitta hokara, arthAt-citta (mana) ko dUsare viSayoM meM na le jA kara akhaNDita rakha kara, athavA (2) pratipUrNacintA--isa viSaya meM pUrNa cintana vAle hokr| duHkhamukti tathA sukhaprApti kA upAya 2. nANassa savvassa pagAsaNAe annANa-mohassa vivjnnaae| rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM egantasokkhaM samuvei mokkhN|| [2] sampUrNa jJAna ke prakAzana se, ajJAna aura moha ke parihAra se, (tathA) rAga aura dveSa ke sarvathA kSaya se, jIva ekAntasukharUpa mokSa ko prApta karatA hai| 3. tassesa maggo guru-viddhasevA vivajaNA bAlajaNassa duuraa| ___ sajjhAya-egantanisevaNA ya sutta'tthasaMcintaNayA dhiI y|| / [3] gurujanoM aura vRddhoM kI sevA karanA, ajJAnI janoM ke samparka se dUra rahanA, svAdhyAya karanA, ekAnta-sevana, sUtra aura artha kA samyak cintana karanA aura dhairya rakhanA, yaha usakA (jJAnAdi prApti kA) mArga (upAya) hai| 1. antamatikrAnto'tyanto, vastutazca dvAvantau-ArambhakSaNa: smaaptikssnnH| tatreha ArambhalakSaNAntaH prigRhyte| tathA cAtyanta : anAdiH kAlo yasya so'tyntstsy| -bRhavRtti, patra 621 2. 'saha mUlena-kaSAyaviratirUpeNa vartata iti smuulkH| uktaM hi-mUlaM saMsArassa hu huMti kasAyA aviratI ya' ......atra ca pakSe mUlaM raagdvessau| -vahI, patra 621 3. 'pratipUrNa viSayAntarA'gamanenAkhaNDitaM cittaM cintA vA yeSAM te pratipUrNacittA, pratipUrNacintA vaa|'--vhii, patra 621 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsavA~ adhyayana : pramAdasthAna vivecana-jJAnAdi kI prApti-dUsarI gAthA meM jJAna-darzana-cAritra kI prApti ko mokSasukhaprApti kA hetu batAyA gayA hai kyoMki sampUrNa jJAna ke prakAzana se jJAna vizada evaM nirmala hogaa| udhara mati ajJAnAdi tathA mithyA zruta zravaNa, mithyAdRSTisaMga ke parityAga Adi se evaM ajJAna aura moha ke parihAra se samyagdarzana prakaTa hogaa| tIsarI ora rAgadveSa tathA usake parivArarUpa cAritramohanIya kA kSaya hone se samyakcAritra prApta kiyA jAegA, to avazya hI ekAntasukharUpa mokSa kI prApti hogii| ___ jJAnAdi kI prApti : kaise evaM kinase?--tIsarI gAthA meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jJAnadarzana cAritra kI prApti kA upAya guruvRddhasevA Adi hai| guru-viddhasevA : vizeSArtha--yahA guru kA artha hai-zAstra ke yathArtha pratipAdaka aura vRddha kA artha hai--tInoM prakAra ke sthvir| zrutasthavira, paryAya (bIsavarSa kI dIkSAparyAya) se sthavira aura vayaHsthavira, yoM tIna prakAra ke vRddha haiN| guruvRddhasevA se Azaya hai-gurukulsevaa| kyoMki guru aura sthaviroM kI sevA meM rahane se sAdhaka jJAna kI prApti ke sAtha-sAtha darzana aura cAritra meM bhI sthira hotA hai|2 ajJAnIjana-samparka se dUra rahe--yaha isalie batAyA hai ki ajJAnI janoM ke samparka se samyakjJAnAdi tInoM hI vinaSTa ho jAte haiM, isalie yaha mahAdoSa kA kAraNa hai| dhRti : kyoM Avazyaka?--dhairya ke vinA cAritrapAlana, samyagdarzana evaM parISahasahana Adi nahIM ho sktaa| tathA dhRti kA artha cittasamAdhi bhI hai, usake vinA jJAnAdi kI prApti nahIM ho sktii| jJAnAdiprApti rUpa samAdhi ke lie karttavya 4. AhAramicche miyamesaNijaM sahAyamicche niunntthbuddhiN| nikeyamiccheja vivegajoggaM samAhikAme samaNe tvssii|| [4] samAdhi kI AkAMkSA rakhane vAlA tapasvI zramaNa parimita aura eSaNIya (nirdoSa) AhAra kI icchA kare, tattvArthoM ko jAnane meM nipuNa buddhivAle sahAyaka (sAthI) ko khoje tathA (strI-pazu-napusaMka se) vivikta (rahita) ekAnta sthAna (meM rahane) kI icchA kre| 5. navA labhejA niuNaM sahAyaM guNAhiyaM vA guNao samaM vaa| ekko vi pAvAi vivajayanto vihareja kAmesu asjmaanno|| [5] yadi apane se adhika guNoM vAlA athavA apane samAna guNa vAlA nipuNa sAthI na mile to pApoM kA varjana karatA huA tathA kAmabhogoM meM anAsakta rahatA huA akelA hI vicaraNa kre| vivecana-samAdhi-samAdhi dravya aura bhAva ubhayarUpa hai| dravyasamAdhi hai--dUdha, zakkara Adi dravyoM kA paraspara ekameka hokara, rahanA; bhAvasamAdhi hai--jJAna, darzana, cAritra Adi guNoM kA abAdhitarUpa se 1. bRhadvRtti, patra 622 : tatazcAyamartha :-samyadarzanajJAnacAritrai : ekAntasaukhyaM mokSaM samupaiti / 2. (ka) guravo yathAvacchAstrAbhidhAyakAH, vRddhAzca shrutpryaayaadivRddhaaH| teSAM sevaa-pryupaasnaa| iyaM ca gurukulavAsopalakSaNaM, tatra ca suprApyAnyeva jnyaanaadiini| uktaM ca - NANasya hoi bhAgI, thirayarao daMsaNe crittey| -bRhavRtti, patra 623 3. 'tatsaMgasyAlpIyaso'pi mhaadossnibndhntvenaabhihittvaat|' -vahI, patra 622 4. cittasvAsthyaM vinA jJAnAdilAbho na, ityAha-dhRtizca-cittasvAsthya mnudvignvmityrthH| -vahI, patra 622 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 uttarAdhyayanasUtra rhnaa| yahA~ bhAvasamAdhi hI grAhya hai| tAtparya hai, jo jJAnAdiprApti rUpa bhAvasamAdhi cAhatA hai, usake lie zAstrakAra ne tIna bAteM rakhI haiM-usakA AhAra usakA sahAyaka evaM usakA AvAsa-sthAna amuka-amuka guNoM se yukta honA Avazyaka hai| agara usakA AhAra atimAtrA meM huA yA aneSaNIya huA to vaha jJAnAdi meM pramAda karegA, cAritrapAlana meM vighna upasthita hogaa| agara usakI sAthI tattvajJa yA gItArtha nahIM huA to jJAnAdi prApti ke srota guruvRddhasevA Adi se use bhraSTa kara degaa| aura usakA AvAsasthAna strI Adi se saMsakta rahA to cittasamAdhibhaMga hone se guruvRddha-sevA Adi se dUra ho jaaegaa| sahAyaka guNAdhika yA guNoM meM sama na mile to?--pUrvagAthA meM ullikhita tIna bAtoM meM se do kA pAlana to sAdhaka ke svAdhIna hai, parantu yogya sAthI milanA usake vaza kI bAta nahIM hai| agara jJAnAdi guNoM meM svayaM adhika yogya yA jJAnAdiguNoM meM sama sAthI na mile to pApoM se (arthAt sAvadyakarmoM se) dUra evaM kAmabhogoM meM anAsakta raha kara ekAkI vicaraNa karanA zreSTha hai| yadyapi sAmAnyatayA ekAkI vihAra Agama meM niSiddha hai, kintu tathAvidha gItArtha evaM jJAnAdiguNayukta sAdhu ke lie yahAM usakA vidhAna kiyA gayA hai|2 / yahA~ taka duHkhamukti ke hetubhUta jJAnAdi kI prApti ke upAya ke sambandha meM kahA gayA hai| aba duHkha kI paramparAgata utpatti ke viSaya meM kahate haiN| duHkha kI paramparAgata utpatti 6. jahA ya aNDappabhavA balAgA aNDaM balAgappabhavaM jahA y| emeva mohAyayaNaM khu taNhA mohaM ca taNhAyayaNaM vynti|| [6] jisa prakAra balAkA (bagulI) aNDe se utpanna hotI hai aura aNDA balAkA se utpanna hotA hai, usI prakAra moha kA Ayatana (janmasthAna) tRSNA hai, tathaiva tRSNA kA janmasthAna moha hai| 7. rAgo ya dAso viya kammabIyaM kammaM ca mohappabhavaM vynti| kammaM ca jAI-maraNassa mUlaM dukkhaM ca jAI-maraNaM vynti|| [7] karma (bandha) ke bIja rAga aura dveSa haiN| karma utpanna hotA hai--moha se| vaha karma hI janmamaraNa kA mUla hai aura janma-maraNa hI (vAstava meM) duHkha haiN| 8. dukkhaM hayaM jassa na hoi moho moho hao jassa na hoi tnnhaa| taNhA hayA jassa na hoi loho loho hao jassa na kiNcnnaaii|| [8](ataH) jisake moha nahIM hai, usane duHkha ko naSTa kara diyA, usane moha ko miTA diyA hai, jisake tRSNA nahIM hai, usane tRSNA kA nAza kara diyA, jisake lobha nahIM hai, usane lobha ko samApta kara diyA, jisake pAsa kucha bhI parigraha nahIM hai, (arthAt jo akiMcana hai|) vivecana-tInoM gAthAoM kA Azaya-prastuta gAthAoM meM nimnokta praznoM kA samAdhAna prastuta kiyA gayA hai--(1) duHkha kyA hai? janma-maraNa hI, (2) janmamaraNa kA mUla kAraNa kyA hai? -karma (3) karma 1. (ka) bRhavRtti, patra 623 (kha) abhidhAnarAjendrakoSa bhA. 5, pR. 483 2. (ka) bRhavRtti, patra 626 (kha) vahI, pR. 483 (ga) tulanA kariye -dazavai.-cUlikA 2/10 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsavA~ adhyayana pramAdasthAna 541 kI utpatti kisase hotI hai? karma kI utpatti moha se hotI hai, karmoM ke bIja bote haiM-- jIva ke rAga aura dveSa / niSkarSa yaha hai ki janmamaraNarUpa duHkha ko naSTa karane ke lie moha ko naSTa karanA Avazyaka hai| moha usI kA naSTa hotA hai, jisake tRSNA nahIM hai tathA tRSNA bhI usI kI naSTa hotI hai, jisake jIvana meM lobha nahIM hai, saMtoSa aparigrahavRtti, niHspRhatA evaM akiMcanatA hai| kyoMki tRSNA aura moha kA paraspara aMDe aura bagulI kI taraha kArya - kAraNa bhAva hai| kucha viziSTa zabdoM ke artha - AyayaNaM - Ayatana -- utpattisthAna / moha-- jo AtmA ko mUDhatAoM kA zikAra banA detA hai / yahA~ moha kA artha - mithyAttva doSa se dUSita ajJAna hai| tRSNA moha kA utpattisthAna kyoM ? - kisI manojJa padArtha kI tRSNA mana meM utpanna hotI hai to usako pAne ke lie vyakti lAlAyita hotA hai aura taba usake vAstavika jJAna para pardA par3a jAtA hai, ki yaha padArtha merA nahIM, maiM isako pAne ke lie kyoM chaTapaTAtA hU~ ? cUMki padArtha kI tRSNA hotI hI mamatA - mUrcchA hai, vaha atyanta dustyAjya evaM rAgapradhAna hotI hai| jahA~ rAga hotA hai, vahA~ dveSa avazyambhAvI hai / ata: tRSNA ke Ate hI rAga-dveSa laga jAte haiM, ye jaba anantAnubandhI kaSAyarUpa hote haiM to mithyAtva kA udaya sattA meM avazya ho jAtA hai| isa kAraNa upazAntakaSAya vItarAga bhI mithyAtva ( guNasthAna) ko prApta ho jAte haiN| kaSAya, mithyAtva Adi mohanIya ke hI parivAra ke haiN| ataH tRSNAyatana moha yA mohAyatanabhUta tRSNA donoM hI ajJAnarUpa haiN| 3 phalitArtha - isakA phalitArtha yaha hai ki isa viSacakra ko vahI tor3a sakatA hai jo akiMcana hai, bAhyAbhyantaraparigraha se rahita hai, vitRSNa hai, rAgadveSa - moha se dUra hai| rAgadveSa-moha ke unmUlana kA prathama upAya : atibhojana tyAga 9. rAgaM ca dosaM ca taheva mohaM uddhattukAmeNa samUlajAlaM / je je vAyA paDivajjiyavvA te kittaissAmi ahANupuvvI // [9] jo rAga, dveSa aura moha kA samUla unmUlana karanA cAhatA hai, use jina-jina upAyoM ko apanAnA cAhie unheM maiM anukrama se kahU~gA / 10. rasA pagAmaM na niseviyavvA pAyaM rasA dittikarA narANaM / dittaM ca kAmA samabhiddavanti dumaM jahA sAuphalaM va pakkhI // [10] rasoM kA prakAma ( atyadhika) sevana nahIM karanA cAhie, kyoMki rasa prAyaH sAdhaka puruSoM ke lie dRptikara ( - unmAda ko bar3hAne vAle) hote haiM / uddIptakAma manuSya ko kAma ( viSayabhoga) vaise hI utpIDita karate haiM, jaise svAdiSTa phala vAle vRkSa ko pakSI / 11. jahA davaggI paurindhaNe vaNe samAruo novasamaM uvei / vindiyaggI vi pagAmabhoiNo na bambhayArissa hiyAya kassaI // 1. bRhadvRtti, patra 623 kA tAtparya 2. vahI, patra 623 : mohayati -- mUDhatAM nayatyAtmAnamiti moha : - ajJAnam / tacceha mithyAtvadoSaduSTaM jJAnameva gRhyate "moha: AyatanaM - utpattisthAnaM yasyAH sA mohAyatanA tRSNA "' 3. bRhadvRtti, patra 623 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra [11] jaise pracura IMdhana vAle vana meM, pracaNDa vAyu sAtha lagA huA dAvAnala upazAnta nahIM hotA, isI prakAra atimAtrA meM bhojana karane vAle sAdhaka kI indriyAgni (indriyoM se utpanna huI rAgarUpI agni) zAnta nahIM hotI / kisI bhI brahmacArI ke lie prakAma bhojana kadApi hitakara nahIM hotA / 542 vivecana - prakAma rasasevana evaM atibhojana kA niSedha -- ina tIna gAthAoM rAga-dveSa-mohavarddhaka rasoM evaM bhojana kI atimAtrA kA niSedha kiyA gayA hai| inakA phalitArtha yaha hai ki rAga-dveSa evaM moha ko jItane ke lie brahmacArI ko dUdha, dahI, ghI Adi rasoM kA tathA AhAra kA atimAtrA meM sevana nahIM karanA cAhie kyoMki rasoM kA atyadhika mAtrA meM yA bArabAra sevana karane se kAmodreka hotA hai, jisase rAgAdivRddhi svAbhAvika hai, tathA atimAtrA meM bhojana se dhAtu uddIpta ho jAte haiM, pramAda bar3ha jAtA hai, zarIra puSTa, mAMsala evaM sundara hone para rAga, dveSa, moha kA bar3hanA svAbhAvika hai| yahA~ rasoM ke sevana karane kA sarvathA niSedha nahIM hai / bRhadvRttikAra kahate haiM ki vAta Adi ke prakopa ke nivAraNArtha sAdhu ke lie rasa sevana karanA vihita hai| eka muni ne kahA hai-- atyAhAra ko merA zarIra sahana nahIM karatA, atisnigdha AhAra se viSaya (kAya) uddIpta hote haiM, isalie saMyamI jIvanayAtrA calAne ke lie ucita mAtrA meM AhAra karatA hU~, atimAtrA meM bhojana nahIM karatA / - dittikarA : do artha - (1) dRpti arthAt dhAtuoM kA udreka karane vAle, (2) dIpti -- arthAt -- mohAgni - ( kAmAgni) ko uddIpta (uttejita karane vaalaa| isI kA phalitArtha batAyA gayA hai ki jisakI dhAtue~ yA mohAgni uddIpta ho jAtI hai, use kAmabhoga dhara dabAte haiM / 2 niSkarSa - 11vIM gAthA meM prakAma bhojana ke doSa batAkara use brahmacaryaghAtaka evaM brahmacArI ke lie tyAjya batAyA hai|3 abrahmacaryapoSaka bAtoM kA tyAga : dvitIya upAya 1. 12. vivittasejjAsaNajantiyANa omAsaNANaM damiindiyANaM / narAgasattU dharisei cittaM parAio bAhirivosahehiM // [12] jo vivikta (strI Adi se asaMsakta) zayyAsana se niyaMtrita (niyamabaddha) haiM, jo alpabhojI haiM, jo jitendraya haiM, unake citta ko rAga (-dveSa) rUpI zatru parAbhUta nahIM kara sakate, jaise auSadhoM se parAjita (dabAyI huI) vyAdhi zarIra ko punaH AkrAnta nahIM kara sktii| 13. jahA birAlAvasahassa mUle na mUsagANaM vasahI pasatthA / emeva itthInilayassa majjhe na bambhayArissa khamo nivAso // (ka) rasAH kSIrAdivikRtayaH / prakAmagrahaNaM tu vAtA'dikSobhanivAraNAya rasA api niSevitavyA eva niSkAraNasevanasya tu niSedha iti khyApanArtham / uktaM ca 'accAhAro na saii, atiniddheNa visayA udijjaMti / jAyAmAyAhAro, taM pi pagAmaM Na bhuMjAmi // ' - bRhadvRtti, patra 625 2. dRpti: dhAtUdrekastatkaraNazIlA dRptikarAH, yadi vA dIptaM dIpanaM mohAnalajvalanamityarthaH, tatkaraNazIlA dIptikarAH / 3. bRhadvRtti, patra 626 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsavA~ adhyayana : pramAdasthAna 543 [13] jaise billI ke nivAsasthAna ke pAsa cUhoM kA nivAsa prazasta nahIM hotA, isI prakAra striyoM ke nivAsasthAna ke madhya (pAsa) meM brahmacArI kA nivAsa bhI ucita nahIM hai| 14. na rUva-lAvaNNa-vilAsa-hAsaMna jaMpiyaM iMgiya-pehiyaM vaa| itthINa cittaMsi nivesaittA dahra vavasse samaNe tvssii|| [14] zramaNa tapasvI sAdhu striyoM ke rUpa, lAvaNya, vilAsa, hAsya, AlApa, iMgita (ceSTA) aura kaTAkSa vAle nayanoM ko mana meM niviSTa (sthApita) karake dekhane kA adhyayavasAya (udyama) na kre| 15. adaMsaNaM ceva apatthaNaM ca acintaNaM ceva akittaNaM c| itthIjaNassAriyajhANajoggaM hiyaM sayA bambhavae ryaannN|| [15] jo brahmacarya meM sadA rata haiM, unake lie striyoM ke sammukha avalokana na karanA, unakI icchA (yA prArthanA) na karanA, cintana na karanA, unake nAma kA kIrtana (yA varNana) na karanA hitakara hai, tathA Arya (samyakdharma) dhyAna (Adi kI sAdhanA) ke lie yogya hai| 16. kAmaM tu devIhi vibhUsiyAhiM na cAiyA khebhaiuM tiguttaa| tahA vi egantahiyaM ti naccA vivittavAso muNiNaM psttho|| _[16] mAnA ki tIna guptiyoM se gupta muniyoM ko (vastrAlaMkArAdi se) alaMkRta deviyA~ (apsarAe~) bhI vikSubdha nahIM kara sakatI haiM, tathApi (bhagavAn ne) ekAnta hita jAna kara muni ke lie vivikta (strIsamparkarahita ekAnta) vAsa prazasta (kahA) hai| 17. mokkhAbhikaMkhissa vi mANavassa saMsArabhIrussa Thiyassa dhmme| neyArisaM duttaramatthi loe jahitthio baalmnnohraao|| [17] mokSAbhikAMkSI, saMsArabhIru aura dharma meM sthita mAnava ke lie loka meM itanA dustara kucha bhI nahIM hai, jitanI ki ajJAniyoM ke mana ko haraNa karane vAlI striyA~ dustara haiN| 18. ee ya saMge samaikkamittA suhuttarA ceva bhavanti sesaa| jahA mahAsAgaramuttarittA naI bhave avi gNgaasmaannaa| [18] ina (uparyukta strI-viSayaka) saMgoM ko samyak atikramaNa (pAra) karane para (usake lie) zeSa sAre saMsargoM kA atikramaNa vaise hI sukhottara (sukha se pAra karane yogya) ho jAtA hai, jaise ki mahAsAgara ko pAra karane ke bAda gaMgA sarIkhI nadI kA pAra karanA AsAna hotA hai| vivecana--brahmacArI ke lie strIsaMga sarvathA tyAjya prastuta sAta gAthAoM (12 se 18 taka) meM rAgadveSAdi zatruoM ko parAsta karane hetu strIsaMsarga se sadaiva dUra rahane kA saMketa kiyA hai| arthAt brahmacArI ko apanA AvAsasthAna, apanA Asana, aura apanA samparka striyoM se rahita ekAnta meM rakhanA caahie| yadi vivikta sthAna meM bhI striyA~ A jAe~ to sAdhu ko cAhie ki vaha unake rUpa, lAvaNya, hAsya, madhura AlApa, ceSTA evaM kaTAkSa Adi ko apane citta meM bilakula sthAna na de, aura na kAmarAga kI dRSTi se unakI ora dekhe, na cAhe, aura na strIsambandhI kisI prakAra kA cintana yA varNana kre| strIsaMga ko pAra kara liyA to Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 uttarAdhyayanasUtra samajho mahAsAgara pAra kara liyaa| isalie viviktavAsa para adhika bhAra diyA gayA hai| niSkarSa -jisa tapasvI sAdhu kA AvAsa aura Asana vivikta hai, jisakI indriyA~ vaza meM haiM, aura jo alpabhojI hai, use sahasA rAgAdizatru parAsta nahIM kara skte|2 kAmabhoga : duHkhoM ke hetu 19. kAmANugiddhippabhavaM khudukkhaM savvassa logassa sdevgss| jaMkAiyaM mANasiyaM ca kiMci tassa'ntagaM gacchai viiyraago|| [29] samagra loka ke, yahA~ taka ki devoM ke bhI jo kucha zArIrika aura manasika duHkha haiM, ve saba kAmAsakti se hI paidA hote haiN| vItarAga AtmA hI una du:khoM kA anta kara pAte haiN| 20. jahA ya kiMpAgaphalA maNoramA raseNa vaNNeNa ya bhujmaannaa| te khuDDae jIvie paccamANA eovamA kAmaguNA vivaage|| [20] jaise kimpAkaphala rasa aura rUparaMga kI dRSTi se (dekhane aura) khAne meM manorama lagate haiM; kintu pariNAma (paripAka) meM ve sopakrama jIvana kA anta kara dete haiM, kAmaguNa bhI vipAka (antima pariNAma) meM aise hI (vinAzakArI) hote haiN| vivecana--kAmabhoga paramparA se duHkha ke kAraNa kAmabhoga bAhara se sukhakAraka lagate haiM, tathA devoM ko ve adhika mAtrA meM upalabdha hote haiM, isalie sAdhAraNa loga yaha samajhate haiM ki deva adhika sukhI haiM, kintu kAmabhogoM ko apanAte hI rAga aura dveSa tathA moha avazyambhAvI haiN| jahA~ ye tInoM zatru hote haiM, vahA~ ihaloka meM zArIrika-mAnasika duHkha hote hI haiM, tathA inake kAraNa azubhakarmoM kA bandha hone se narakAdidurgatiyoM meM janmamaraNa-paramparA kA dIrghakAlInaduHkha bhI bhoganA par3atA hai| ye kAmabhoga sAre saMsAra ko apane lapeTe meM liye hue haiN| ina saba duHkhoM kA anta tabhI ho sakatA hai, jaba vyakti kAmAsakti se dUra rahe, vItarAgatA ko apnaae| isIlie kahA gayA hai-"tassaM'tagaM gacchai viiyraago|"3 kAmabhogoM kA svarUpa aura sevana kA kaTupariNAma-20 vIM gAthA meM kAmabhogoM kI kimpAkaphala se tulanA karate hue unake ghAtaka pariNAma batA kara sAdhakoM ko unase bacane kA parAmarza diyA hai| phalitArtha yaha hai ki yadi eka bAra bhI sAdhaka kAmabhogoM ke cakkara meM phaMsa gayA to phira dIrghakAla taka janmamaraNajanya duHkhoM ko bhoganA pdd'egaa| khuDDae : do artha-(1) kSudra jIvana athavA khundati--vinAza kara detA hai| 1. bahavRtti, patra 627 kA sArAMza 2. bRhavRtti, patra 627 3. bRhadvRtti, patra 627 : "kAyikaM duHkhaM-rogAdi, mAnasikaM ca issttviyogjnyN|" 4. "........yathA kimpAkaphalAnyupabhujyamAnAni manoramAni, vipAkAvasthAyAM tu sopakramAyuSAM maraNahetutayA'tidAruNAni; evaM kAmaguNA api upabhujyamAnA manoramAH, vipAkAvasthAyAM tu narakAdidurgatiduHkhadAyitayA'tidAruNAni evN......|" -bRhavRtti, patra 627 5. vahI, patra 627 : kSudrakaM--kSodayituM vinAzayituM zakyate iti kSudraM-kSudrakaM-sopakramamityarthaH / jIviyaM khundati paccamANaM jIvitaM-AyuH khundati-kSodayati-vinAzayatIti yaavt|" Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsavA~ adhyayana : pramAdasthAna manojJa-amanojJa rUpoM meM rAgadveSa se dUra rahe 21. je indiyANaM visayA maNunnA na tesu bhAvaM nisire kayAi / na yA mantresu maNaM pi kujjA samAhikAme samaNe tavassI // [21] samAdhi kI bhAvanA vAlA tapasvI zramaNa, jo indriyoM ke (zabdarUpAdi) manojJa viSaya ha, unameM kadApi rAga (bhAva) na kare; tathA (indriyoM ) amanojJa viSayoM meM mana (se) bhI dveSabhAva na kare / 22. cakkhussa rUvaM gahaNaM vayanti taM rAgaheDaM tu maNunnamAhu / dosa amantramA samo ya jo tesu ya vIyarAgo // [22] cakSu kA grAhyaviSaya rUpa hai| jo rUpa rAga kA hetu hotA hai, use manojJa kahate haiM aura jo rUpa dveSa kA hetu hotA hai, use amanojJa kahate haiN| ina donoM (manojJa - amanojJa rUpoM) meM jo sama (na rAgI, na dveSI) rahatA hai, vaha vItarAga hai| 23. rUvassa cakkhuM gahaNaM vayanti cakkhussa rUvaM gahaNaM vayanti / rAgassa heuM samaNunnamAhu dosassa heuM amaNunnamAhu // / [23] cakSu ko rUpa kA grahaNa (grAhaka) kahate haiM, rUpa ko cakSu kA grAhya viSaya kahate haiM / jo rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiM, aura jo dveSa kA kAraNa hai use amanojJa kahate haiM / 24. rUvesu jo giddhimuvei tivvaM akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure se jaha vA payaMge Aloyalole samuvei maccuM // 545 [24] jo (manojJa) rUpoM meM tIvra gRddhi (Asakti) rakhatA hai, vaha rAgAtura manuSya akAla meM vaise hI vinAza ko prApta hotA hai, jaise prakAza-lolupa pataMga ( prakAza ke rUpa meM) rAgAtura (Asakta ) hokara mRtyu ko prApta hotA hai| 25. je yAvi dosaM samuvei tivvaM taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / duddantadoseNa saeNa jantU na kiMci rUvaM avarajjhaI se // [25] (isI prakAra) jo ( amanojJarUpa ke prati) dveSa karatA hai, vaha apane durdAnta (atyanta pracaNDa) dveSa ke kAraNa usI kSaNa duHkha ko prApta hotA hai| isame rUpa kA koI aparAdha - doSa nahIM hai / 26. egantaratte ruiraMsi rUve atAlise se kuNaI paosaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle na lippaI teNa muNI virAgo // [26] jo rucira (sundara) rUpa meM ekAnta rakta (Asakta) hotA hai aura atAdRza rUpa (kurUpa ) prati dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha ke samUha ko prApta hotA hai / parantu vItarAga muni usa (rUpa) meM lipta nahIM hotA / 27. rUvANugAsANugae ya jIve carAcare hiMsai garUve / cittehi te paritAvei bAle pIlei attaTThagurU kiliTTe // [27] manojJa rUpa kI AzA (lAlasA) kA anusaraNa karane vAlA vyakti aneka prakAra ke carAcara Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 uttarAdhyayanasUtra (trasa aura sthavara) jIvoM kI hiMsA karatA hai, tathA vaha mUDha nAnA prakAra ( ke upAyoM) se unheM (trasasthAvara jIvoM ko) paritApa detA hai; aura apane hI prayojana ko mahattva dene vAlA kliSTa pariNAmI ( rAgabAdhita) vaha (vyakti una jIvoM ko) pIr3A pahu~cAtA hai| 28. rUvANuvAeNa pariggaheNa uppAyaNe rakkhaNasannioge / ar vioge ya kahiM suhaM se ? saMbhogakAle ya atittilAbhe // [28] (manojJa) rUpa ke prati anupAta (anurAga) aura parigraha (mamatva) ke kAraNa, (manojJa rUpa ke) utpAdana (upArjana) meM, saMrakSaNa meM, sanniyoga (svaparaprayojanavaza usakA samyak upayoga karane) meM, (usake) vyaya meM, tathA viyoga meM sukha kahA~ ? (itanA hI nahIM, usake upabhogakAla meM bhI tRpti nahIM miltii| 29. rUve atitte ya pariggahe ya sattovasatto na uvei tuTThi / atuTThadoseNa duhI parassa lobhAvile AyayaI adattaM // [29] rUpa meM atRpta tathA parigraha meM Asakta aura upasakta (atyanta Asakta) vyakti santoSa ko prApta nahIM hotaa| vaha asantoSa ke doSa se duHkhI evaM lobha se Avila ( kaluSita yA vyAkula) vyakti dUsare kI adatta (nahIM dI huI ) vastu grahaNa karatA (curAtA hai| 30. tahAbhibhUyassa adattahAriNo rUve atittassa pariggahe ya / mAyA - musaM vaDDa lobhadosA tatthA'vi dukkhA na vimuccaI se // [30] jo tRSNA se abhibhUta hai, rUpa aura parigraha meM atRpta vaha dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai| lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai / parantu itane para bhI vaha duHkha se vimukta nahIM hotA / 31. mosassa pacchA ya puratthao ya paogakAle ya duhI durante / evaM adattANi samAyayanto rUve atitto duhio aNisso // [31] jhUTha bolane se pahale aura usake pazcAt tathA (jhUTha bolane ke samaya meM bhI manuSya duHkhI hotA hai| usakA anta bhI duHkharUpa hotA hai / isa prakAra rUpa se atRpta hokara vaha adatta grahaNa (corI) karane vAlA duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai| 32. rUvANurattassa narassa evaM katto suhaM hojja kayAi kiMci ? | tatthovabhoge vi kilesa dukkhaM nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM // [32] isa prakAra rUpa meM Asakta manuSya ko kadApi kiMcit bhI sukha kaise prApta hogA? jisako (pAne ke) ke lie manuSya duHkha uThAtA hai, usake upabhoga meM bhI vaha kleza aura duHkha hI uThAtA hai| 33. emeva rUvammi gao paosaM uvei dukkhohaparaMparAo / paTThacittoya ciNAi kammaM jaM se puNo hoi duhaM vivAge // [33] isI prakAra rUpa ke prati dveSa ko prApta manuSya bhI uttarottara aneka duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai / dveSayukta citta se (vaha) jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiN| 1 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 547 battIsavA~ adhyayana : pramAdasthAna 34. rUve viratto maNuo visogo eeNa dukkhohprNprenn| na lippae bhavamajhe vi santo jaleNa vA pokkhrinniiplaasN|| [34] rUpa meM virakta (upalakSaNa se dveSarahita) manuSya (rAga-dveSarUpa kAraNa ke abhAva meM) zokarahita hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI duHkha-samUha kI paramparA se usI prakAra lipta nahIM hotA, jisa prakAra jalAzaya meM rahatA huA bhI kamalinI kA pattA jala se lipta nahIM hotaa| vivecana-samAhikAme-prasaMgavaza 'samAdhikAma' zabda kA Azaya hai--jo zramaNa rAgadveSAdi kA unmUlana karanA cAhatA hai; kyoMki samAdhi kA artha hai--citta kI ekAgratA yA svasthatA, vaha rAgadveSAdi ke rahate ho nahIM sktii| na.....maNaM pi kajjA : phalitArtha-prastuta gAthA meM batAyA gayA hai ki manojJa viSayoM ke prati bhAva na kare aura amanojJa ke prati mana bhI na kre| isakA tAtparya yaha hai ki manojJa ke prati rAgabhAva aura amanojJa ke prati dveSabhAva na kre| jaba mana se bhI viSayoM ke prati vicAra karane kA niSedha kiyA hai, taba phalitArtha yaha nikalatA hai ki indriyoM se viSayoM meM pravRtta honA to dUra rhaa| ___gahaNaM-gAthA 22 aura 23 meM gahaNaM (grahaNa) zabda tIna bAra AyA hai| prazaMgavaza gAthA 22 meM 'grahaNa' zabda kA artha-'grAhyaviSaya' hotA hai, tathA 23 vIM gAthA meM prathama 'grahaNa' kA artha hai-grAhaka aura dvitIya grahaNa kA artha hai--grAhyaviSaya / rUpa aparAdhI nahIM-rUpa ko dekha kara vyakti hI rAga yA dveSa karatA hai| isameM yadi rUpa kA hI aparAdha hotA, taba to vyakti ko rAgadveSajanita karmabandha aura usase hone vAlA janmamaraNAdi duHkha prApta nahIM hotaa| pratyeka vyakti jhaTapaTa makta ho jaataa| ata: vyakti hI rAga-dveSa ke prati uttaradAyI hai| dukkhassa saMpIlaM--(1) duHkhajanita pIr3A-bAdhA ko athavA--(2) duHkha ke sampiNDa-saMghAtasamUha ko5 __ attagurU kiliTTe-apane hI prayojana ko mahattA--pradhAnatA dene vAlA, evaM kliSTa arthAtrAgadveSAdi se piiddit| rUpa meM rAgI-dveSI-rUpa meM Asakta yA dveSagrasta manuSya rUpavAn vastu ko prApta karane aura kurUpa vastu ko dUra karane hetu aneka jIvoM kI hiMsA karatA hai, unheM vividha prakAra se pIDA pahu~cAtA hai, jhUTha bolatA hai, apaharaNa-corI karatA hai, ThagI karatA hai, strI ke rUpa meM Asakta hokara abrahmacaryasevana karatA hai, mamatvapUrvaka saMgraha karatA hai, kintu phira bhI atRpta rahatA hai| usake upArjana, saMrakSaNa, upabhoga, vyaya evaM viyoga Adi meM duHkhI hotA hai, itanA saba kucha pApa karane para bhI vaha na yahA~ sukhI hotA hai, na paraloka meN| 1. "samAdhiH cittaikAgryaM, sa ca rAgadveSAbhAva eveti, ....tatastatkAmo rAgadveSoddharaNAbhilASI.....'"-bRhadvRtti, patra 628 .........apergamyamAnatvAt bhAvamapi, prastAvAdindriyANi prvrttyitum| kiM punastat pravarttanamityapi shbdaarthH| ......atrApIndriyANi pravarttayitum / api zabdArthazca praagvt| -bRhavRtti, patra 628 3. ........anena rUpacakSuSogrAhyAhakabhAva uktH| -bRhadvRtti, patra 628 ......yadi cakSu rAgadveSakAraNaM, na kazcid vItarAgaH syAdata Aha--'samo ya jo tesusa viiyraago|'-vhii, patra 629 5. du:khasya sampiNDaM-saMghAtaM, yadvA--samiti bhRzaM, pIDA-duHkhakRtA bAdhA smpiiddaa| -bRhavRtti, patra 629 6. AtmArthaguru:-svaprayojananiSThaH kliSTaH raagbaadhitH|-vhii, patra 629 x Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 uttarAdhyayanasUtra rUpa ke prati rAgadveSavaza vaha aneka pApakarmoM kA upArjana karake phalabhoga ke samaya nAnA duHkha uThAtA hai, janma-maraNa kI paramparA bar3hAtA hai| yahI gAthA 27 se 33 taka kA niSkarSa hai| __ virakta hI duHkha-zokarahita evaM alipta--jo rUpa ke prati rAga yA dveSa nahIM karatA, vaha na yahA~ zoka yA duHkha se grasta hotA hai, aura na paraloka meM hii| kyoMki vaha janma-maraNAdi rUpa duHkha kI paramparA ko bar3hAtA nahIM hai| manojJa-amonojJa zabdoM ke prati rAgadveSa-mukta rahane kA nirdeza 35. soyassa sadaM gahaNaM vayanti taM rAgaheuM tu mnnunnmaahu| taM dosaheuM amaNunamAhu samo ya jo tesu sa viiyraago| [35] zrotra ke grAhya viSaya ko zabda kahate haiM, jo (zabda) rAga kA hetu hotA hai, use manojJa kahA jAtA hai, aura jo dveSa kA hetu hotA hai, use amanojJa kahA jAtA hai| jo ina donoM (manojJa-amanojJa zabdoM) meM sama rahatA hai, vaha vItarAga hai| 36. sadassa soyaM gahaNaM vayanti soyassa sadaM gahaNaM vynti| __ rAgassa heuM samaNunnamAhu dosassa heuM amnnunmaahu|| [36] zrotra ko zabda kA grAhaka kahate haiM, aura zabda zrotra kA grAhyaviSaya hai| jo rAga kA kAraNa hai, use samanojJa kahA hai, aura jo dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahA hai| 37. saddesa jo giddhimuvei tivvaM akAliyaM pAvai se vinnaasN| rAgAure hariNamige va muddhe sadde atitte samuvei mccuN|| [37] jo (manojJa) zabdoM ke prati tIvra Asakti rakhatA hai, vaha rAgAtura akAla meM vaise hI vinAza ko prApta hotA hai, jaise zabda meM atRpta rAgAtura mugdha hariNa--mRga mRtyu ko prApta hotA hai| 38. je yAvi dosaM samuvei tivvaM taMsikkhaNe se u uvei dukkhN| duddantadoseNa saeNa jantU na kiMci sadaM avarajjhaI se|| [38] (isI taraha) jo (amanojJa zabdoM ke prati) tIvra dveSa karatA hai, vaha prANI usI kSaNa apane durdAnta dveSa ke kAraNa duHkha pAtA hai| (isameM) zabda kA koI aparAdha nahIM hai| 39. egantaratte ruiraMsi sadde atAlise se kuNaI posN| dukkhassa saMpIlamuvei bAle na lippaI teNa muNI viraago|| [39] jo rucira (manojJa) zabda meM ekAnta rakta (Asakta) hotA hai, aura atAdRza (-amanojJa) zabda meM pradveSa karatA hai, vaha mUr3ha duHkhasamUha ko prApta hotA hai| isa kAraNa virakta muni unameM (manojJaamanojJa zabda meM) lipta nahIM hotaa| 40. saddANugAsANugae ya jIve carAcare hiMsai 'nnegruuve| cittehi te pariyAvei bAle pIlei attagurU kilitte|| 1. uttarA, mUlapATha tathA bRhadvRtti, a.32, gA. 27 se 33 taka, patra 630-631 2. bRhadvRtti, patra 631 kA sArAMza Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsavA~ adhyayana. : pramAdasthAna 549 [40] manojJa zabda kI AzA (spRhA) kA anusaraNa karane vAlA vyakti aneka prakAra ke carAcara (trasa-sthAvara) jIvoM kI hiMsA karatA hai| apane prayojana ko mukhyatA dene vAlA kliSTa (rAgAdibAdhita) ajJAnI nAnA prakAra se una (carAcara) jIvoM ko paritApa detA aura pIr3A pahu~cAtA hai| 41. saddANuvAeNa pariggaheNa uppAyaNe rkkhnn-snnioge| vae vioge ya kahiM suhaM se? saMbhogakAle ya atittilaabhe|| [41] zabda meM anurAga aura parigraha (mamatvabuddhi) ke kAraNa usake utpAdana meM, saMrakSaNa meM, sanniyoga meM tathA usake vyaya aura viyoga meM, usako sukha kahA~ ? use upabhogakAla meM bhI atRpti hI milatI hai| 42. sadde atitte ya pariggahe ya sattovasatto na uvei tuddh'i| atuTThidoseNa duhI parassa lobhAvile AyayaI adttN|| [42] zabda meM atRpta, aura usake parigrahaNa (mamatvapUrvaka grahaNa-saMgrahaNa) meM jo Asakta aura upasakta (gADha Asakta) hotA hai, usa vyakti ko saMtoSa prApta nahIM hotaa| asaMtoSa ke doSa se duHkhI evaM lobhAviSTa manuSya dUsare kI zabdavAn vastue~ binA die grahaNa kara letA hai| 43. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo sadde atittassa pariggahe y| mAyAmusaM vaDDhai lobhadosA tatthAvi dukkhA na vimuccaI se|| [43] zabda aura usake parigrahaNa meM atRpta, tathA tRSNA se abhibhUta vyakti (dUsare kI) binA dI huI (zabdavAn) vastuoM kA apaharaNa karatA hai| lobha ke doSa se usakA mAyAsahita jhUTha bar3hatA hai| aisA (kapaTa pradhAna asatya kA prayoga) karane para bhI vaha duHkha se vimukta nahIM hotaa| 44. mosassa pacchA ya puratthao ya paogakAle ya duhI durnte| evaM adattANi samAyayanto sadde atitto duhio annisso|| [44] asatyAcaraNa ke pahale aura pIche tathA prayogakAla arthAt bolane ke samaya bhI vaha duHkhI hotA hai| usakA anta bhI duHkharUpa hotA hai| isI prakAra zabda meM atRpta vyakti corI karatA huA duHkhita aura AzrayahIna ho jAtA hai| 45. saddANurattassa narassa evaM katto suhaM hojakayAi kiMci ? / tatthovabhoge vi kilesa dukkhaM nivvattaI jassa kaeNa dukkhN|| [45] isa prakAra zabda meM anurakta vyakti ko kadAcit kucha bhI sukha kahA~ se hogA ? arthAt kabhI bhI kiJcit bhI sukha nahIM hotaa| jisa (manojJa zabda) ko pAne ke lie vyakti duHkha uThAtA hai, usake upabhoga meM bhI atRpti kA kleza aura duHkha hI rahatA hai| 46. emeva saddammi gao paosaM uvei dukkhohprNpraao| paduddacitto ya ciNAi kammaM jaM se puNo hoi duhaM vivaage|| ___ [46] isI prakAra jo (amanojJa) zabda ke prati dveSa karatA hai, vaha bhI uttarottara aneka duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai| dveSayukta citta se vaha jina karmoM kA saMcaya karatA hai, ve hI punaH vipAka Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 uttarAdhyayanasUtra (phalabhoga) ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiN| 47. sadde viratto maNuo visogo eeNa dukkhohprNprenn| na lippae bhavamajhe vi santo jaleNa vA pokkhrinniiplaasN|| [47] zabda se virakta manuSya zokarahita hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI isa duHkha-samUha kI paramparA se usI taraha lipta nahIM hotA, jisa taraha kamalinI kA pattA jala se lipta nahIM hotaa| vivecanazabda ke prati trayodaza sUtrI vItarAgatA kA nirdeza-gAthA 35 se 47 taka teraha gAthAoM meM rUpa kI taraha zabda ke prati rAgadveSa se mukta hone kA nirdeza kiyA gayA hai| gAthAe~ prAyaH samAna haiN| 'rUpa' ke sthAna meM 'zabda' aura 'cakSu' ke sthAna para 'zrotra' kA prayoga kiyA gayA hai| hariNamige- 'hariNa' aura 'mRga' ye donoM zabda samAnArthaka haiM, tathApi mRga zabda anekArthaka hone se yahA~ use 'pazu' artha meM samajhanA caahie| mRga zabda ke artha hote haiM--pazu, mRgazIrSanakSatra, hAthI kI eka jAti, hariNa aadi| manojJa-amanojJa gandha ke prati rAga-dveSa mukta rahane kA nirdeza 48. ghANassa gandhaM gahaNaM vayanti taM rAgaheuM tu mnnunnmaahu| taM dosaheuM amaNunnamAhu samo ya jo tesu sa viiyraago|| [48] ghrANa (nAsikA) ke grAhya viSaya ko gandha kahate haiM, jo gandha rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiM, aura jo gandha dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiN| jo ina donoM meM sama (na rAgI hai, na dveSI) hai use vItarAga kahate haiN| 49. gandhassa ghANaM gahaNaM vayanti ghANassa gandhaM gahaNaM vynti| rAgassa heuM samaNunamAhu dosassa heuM amhnnunnmaahu|| [49] ghrANa ko gandha kA grAhaka kahate haiM, aura gandha ko ghrANa kA grAhya-viSaya kahate haiN| jo rAga kA kAraNa hai, use samanojJa kahate haiM, tathA jo dveSa kA kAraNa hai use amanojJa kahate haiN| 50. gandhesu jo giddhimuvei tivvaM akAliyaM pAvai se vinnaasN| rAgAure osahigandhagiddhe sappe bilAo viva nikkhmnte|| [50] jo manojJa gandhoM meM tIvra Asakti rakhatA hai, vaha akAla meM hI vinAza ko prApta hotA hai| jaise oSadhi kI gandha meM Asakta rAgAtura sarpa bila se nikala kara vinAza ko prApta hotA hai| 51. je yAvi dosaM samuvei tivvaM taMsi kkhaNe se u uvei dukkhN| duddantadoseNa saeNa jantU na kiMci gandhaM avarajjhaI se|| [51] jo amanojJa gandhoM ke prati tIvra dveSa rakhatA hai, vaha jIva usI kSaNa apane durdAnta dveSa ke kAraNa duHkha pAtA hai| isameM gandha usakA kucha bhI aparAdha nahIM krtaa| 1. bRhadvRtti, patra 634 : mRgaH sarvo'pi pazurucyate, yaduktaM-mRgazIrSe hastijAtI mRgaH pshukurnggyoH| Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsavA~ adhyayana : pramAdasthAna 52. egantaratte ruiraMsi gandhe atAlise se kuNaI posN| dukkhassa saMpIlamuvei bAle na lippaI teNa muNI viraago|| [52] jo surabhigandha meM ekAnta rakta (Asakta) hotA hai, aura durgandha ke prati dveSa karatA hai, vaha mUDha duHkhasamUha ko prApta hotA hai| ataH vItarAga-samabhAvI muni unameM (manojJa-amanojJa-gandha meM) lipta nahIM hotaa| 53. gandhANugAsANugae ya jIve carAcare hiMsai 'nnegruuve| cittehi te paritAvei bAle pIlei attaTThagurU kilitte|| [53] gandha (sugandha) kI AzA kA anusaraNa karane vAlA vyakti aneka prakAra ke carAcara (trasa aura sthAvara) jIvoM kI hiMsA karatA hai| apane prayojana ko hI mahattva dene vAlA kliSTa (rAgadipIDita) ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, aura pIDA pahu~cAtA hai| 54. gandhANuvAeNa pariggaheNa uppAyaNe rkkhnnsnnioge| vae vioge ya kahiM suhaM se ? saMbhogakAle ya atittilaabhe|| [54] gandha ke prati anurAga aura mamatva ke kAraNa gandha ke utpAdana, saMrakSaNa aura sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM sukha kahA~ ? usake upabhoga-kAla meM bhI tRpti nahIM miltii| 55. gandhe atitte ya pariggahe ya sattovasatto na uvei tussttuiN| atuTThidoseNa duhI parassa lobhAvile AyayaI adattaM // [55] gandha meM atRpta aura usake parigrahaNa meM Asakta tathA upasakta vyakti santuSTi nahIM pAtA, vaha asantoSa ke doSa se du:khI lobhAviSTa vyakti dUsare ke dvArA binA dI huI vastu grahaNa kara letA hai| 56. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo gandhe atittassa paraggihe y| ___mAyAmusaM vaDDhai lobhadosA tatthAvi dukkhA na vimuccaI se|| [56] gandha aura usake parigrahaNa meM atRpta tathA tRSNA se abhibhUta vyakti (dUsare kI) binA dI huI vastuoM kA apaharaNa karatA hai| lobha ke doSa se usakA kapaTapradhAna asatya bar3ha jAtA hai| itanA karane (kapaTapradhAna jhUTha bolane) para bhI vaha duHkha se mukta nahIM ho paataa| 57. mosassa pacchA ya puratthao ya paogakAle ya duhI durnte| ___ evaM adattANi samAyayanto gandhe atitto duhio annisso|| [57] asatya-prayoga ke pUrva aura pazcAt tathA prayoga-kAla meM vaha duHkhI hotA hai| usakA anta bhI burA hotA hai| isa prakAra gandha se atRpta hokara (sugandhita padArthoM kI) corI karane vAlA vyakti duHkhita aura nirAzrita ho jAtA hai| 58. gandhANurattassa narassa evaM katto suhaM hoja kayAi kiMci ? / tatthovabhoge vi kilesadukkhaM nivvattaI jassa kaeNa dukkhN|| [58] isa prakAra sugandha meM anurakta vyakti ko kadApi kucha bhI sukha kaise prApta ho sakatA hai ? vaha Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 uttarAdhyayanasUtra jisa (gandha ko pAne) ke lie duHkha uThAtA hai, usake upabhoga meM bhI use kleza aura duHkha (hI) hotA hai / 59. emeva gandhammi gao paosaM uvei dukkhohaparaMparAo / padaTThacitto ya ciNAi kammaM jaM se puNo hoi duhaM vivAge // [59] isI prakAra jo (amanojJa) gandha ke prati dveSa karatA hai, vaha uttarottara duHkhasamUha kI paramparA ko prApta hotA hai / vaha dveSayukta citta se jina (pApa) karmoM kA saMcaya karatA hai, ve hI (karma) vipAka ( phalabhoga) ke samaya usake lie duHkharUpa banate haiM / 60. gandhe viratto maNuo visogo eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippaI bhavamajjhe vi santo jaleNa vA pokkhariNI - palAsaM // [60] gandha se virakta manuSya zokarahita hotA hai / vaha saMsAra meM rahatA huA bhI isa (uparyukta) duHkhoM kI paramparA se usI prakAra lipta nahIM hotA, jisa prakAra (jalAzaya meM) kamalinI kA pattA jala se (lipta nahIM hotA) / vivecana- gandha ke prati vItarAgatA -- 48 se 60 taka teraha gAthAoM meM zAstrakAra ne rUpa kI taraha manojJa-amanojJa gandha ke prati rAga-dveSa se dUra rahane kA nirdeza sarva - duHkhamukti evaM paramasukhaprApti ke sandarbha meM kiyA hai / gAthAe~ prAyaH pUrva gAthAoM ke samAna haiN| kevala 'rUpa' evaM 'cakSu' ke sthAna meM 'gandha' evaM 'prANa' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| AsahigaMdhasiddhe sappe- yahA~ upamA dekara batAyA gayA hai ki sugandha meM Asakti puruSa ke lie vaisI hI vinAzakAriNI hai, jaisI ki oSadhi kI gandha meM sarpa kI Asakti / vRttikAra ne oSadhi zabda se 'nAgadamanI' Adi oSadhiyA~ (jar3iyA~) sUcita kI haiN| manojJa-amanojJa rasa ke prati rAga-dveSamukta hone kA nirdeza 61. jibbhAe rasaM gahaNaM vayanti taM rAgaheDaM tu maNunnamAhu / taM dosauM amaNunnamAhu samo ya jo tesu sa vIyarAgo // [61] jihvA ke grAhya viSaya ko rasa kahate haiN| jo rasa rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiM aura jo rasa dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiM / ina donoM (manojJa - amanojJa rasoM) meM jo sama ( rAgadveSarahita) rahatA hai, vaha vItarAga hai / 62. rasassa jibdhaM gahaNaM vayanti jibbhAe rasaM gahaNaM vayanti / rAgassa heuM samaNunnamAhu dosassa heuM amaNunnamAhu // [62] jihvA ko rasa kI grAhaka kahate haiM, (aura) rasa ko jihvA kA grAhya (viSaya) kahate haiN| jo rAga kA hetu hai, use samanojJa kahA hai aura jo dveSa kA hetu hai, use amanojJa kahA hai| 63. rasesu jo giddhimuvei tivvaM akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure vaDisavibhinnakAe macche jahA Amisabhogagiddhe // 1. bRhadvRtti, patra 624 : ' tathauSadhayo -- nAgadamanyAdikAH / ' juy, Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsavA~ adhyayana : pramAdasthAna 553 [63] jo (manojJa) rasoM meM tIvra Asakti rakhatA hai, vaha akAla meM hI vinAza ko prApta hotA hai| jaise mAMsa khAne meM Asakta rAgAtura matsya kA zarIra kAMTe se biMdha jAtA hai| 64. je yAvi dosaM samuvei tivvaM taMsi kkhaNe se u uvei dukkhN| duddantadoseNa saeNa jantU rasaM na kiMci avarajjhaI se|| [64] (isI prakAra) jo amanojJa rasa ke prati tIvra dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane durdamanIya dveSa ke kAraNa duHkhI hotA hai| isameM rasa kA koI aparAdha nahIM hai| 65. egantaratte ruire rasammi atAlise se kuNaI posN| dukkhassa saMpIlamuveI bAle na lippaI teNa muNI viraago|| [65] jo vyakti rucikara rasa (svAda) meM atyanta Asakta ho jAtA hai aura arucikara rasa ke prati dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkhAtmaka pIr3A ko (athavA duHkhasaMghAta ko) prApta karatA hai| isI kAraNa (manojJa-amanojJa rasoM se) virakta (vItadveSa) muni unameM lipta nahIM hotaa| 66. rasANugAsANugae ya jIve carAcare hiMsai 'nnegruuve| cittehi te paritAvei bAle pIlei attaTThagurU kilitttte|| [66] rasoM (manojJa rasoM) kI icchA ke pIche calane vAlA aneka prakAra ke trasa-sthAvara jIvoM kA ghAta karatA hai| apane svArtha ko hI gurutara mAnane vAlA kliSTa (rAgAdipIr3ita) ajJAnI unheM vividha prakAra se paritapta karatA hai aura pIDA pahu~cAtA hai| 67. rasANuvAeNa pariggaheNa uppAyaNe rkkhnnsnnioge| vae vioge ya kahiM suhaM se ? saMbhogakAle ya atittilaabhe|| [67] rasa meM anurAga aura parigraha (mamatva) ke kAraNa (usake) utpAdana, rakSaNa aura sanniyoga meM, tathA vyaya aura viyoga hone para use sukha kaise ho sakatA hai ? upabhogakAla meM bhI use tRpti nahIM miltii| 68. rase atitte ya pariggahe ya sattovasatto na uvei tuddheiN| ___ atuTThidoseNa duhI parassa lobhAvile AyayaI adttN|| [68] rasa meM atRpta aura usake parigraha meM Asakta-upasakta (racA pacA rahane vAlA) vyakti santoSa nahIM paataa| vaha asantoSa ke doSa se duHkhI tathA lobhagrasta hokara dUsaroM ke (rasavAn) padArthoM ko curAtA hai| 69. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo rase atittassa pariggahe y| ___ mAyAmusaM vaDDhai lobhadosA tatthAvi dukkhA na vimuccaI se|| [69] rasa aura (usake) parigraha meM atRpta tathA (rasavAn padArthoM kI) tRSNA se abhibhUta (bAdhita) vyakti dUsaroM ke (sarasa) padArthoM kA apaharaNa karatA hai| lobha ke doSa se usameM kapaTayukta asatya (dambha) bar3ha jAtA hai| itane (kUTa kapaTa karane) para bhI vaha duHkha se vimukha nahIM hotaa| Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 uttarAdhyayanasUtra 70. mosassa pacchA ya puratthao ya paogakAle ya duhI duurnte| evaM adattANi samAyayanto rase atitto duhio annisso|| [70] asatya-prayoga se pUrva aura pazcAt tathA usake prayogakAla meM bhI vaha duHkhI hotA hai| usakA anta bhI burA hotA hai| isa prakAra rasa meM atRpta hokara corI karane vAlA vaha duHkhita aura Azrayarahita ho jAtA hai| 71. rasANurattassa narassa evaM katto sahaM hoja kayAi kiNci?| tatthovabhoge vi kilesa dukkhaM nivvattaI jassa kaeNa dukkhN|| [71] isa prakAra (manojJa) rasa meM anurakta puruSa ko kadAcit bhI, kucha bhI sukha kahA~ se ho sakatA hai ? jise pAne ke liye vyakti duHkha uThAtA hai, usake upabhoga meM bhI (use) kleza aura duHkha hI hotA hai| 72. emeva rasammi gao paosaM uvei dukkhohprNpraao| paduddacitto ya ciNAi kammaM jaM se puNo hoi duhaM vivaage|| [72] isI prakAra (amanojJa) rasa ke prati dveSa rakhane vAlA vyakti uttarottara duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai| vaha dveSagrasta citta se jina (pApa-) karmoM kA saMcaya karatA hai, ve hI vipAka ke samaya duHkha rUpa bana jAte haiN| 73. rase viratto maNuo visogo eeNa dukkhohprNprenn| na lippaI bhavamajhe vi santo jaleNa vA pokkhrinniiplaasN|| [73] rasa se virakta manuSya zokarahita hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI isa duHkha-samUha kI paramparA se lipta nahIM hotA--jaise ki (jalAzaya meM) kamalinI kA pattA jala se (lipta nahIM hotaa)| vivecana-rasoM ke prati vItarAgatA kI trayodazasUtrI-61 se 73 taka teraha gAthAoM meM zAstrakAra ne vividha pahaluoM se manojJa-amanojJa rasoM ke prati rAgadveSa se mukta rahane kA upadeza diyA hai, lakSya vahI sarvathA sukhaprApti evaM sarva duHkhamukti hai| bhAva evaM zabdAvalI prAyaH samAna hai| manojJa-amanojJa-sparzoM ke prati rAgadveSamukti kA upadeza ___74. kAyassa phAsaM gahaNaM vayanti taM rAgaheuM tu mnnunnmaahu| ___ taM dosaheuM amaNunnamAhu samo ya jo tesusa viiyraago|| __ [74] kAya ke grAhya viSaya ko sparza kahate haiN| jo sparza rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiN| aura jo sparza dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiN| jo ina donoM (manojJa-amanojJa sparzoM) meM sama. (rAga-dveSa se dUra) rahatA hai, vaha vItarAga hai| 75. phAsassa kAyaM gahaNaM vayanti kAyassa phAsaM gahaNaM vynti| rAgassa heuM samaNunamAhu dosassa heuM amnnunnmaahu|| Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsavA~ adhyayana : pramAdasthAna 555 ___ [75] kAya sparza kA grAhaka hai aura sparza kAya kA grAhya viSaya hai| jo rAga kA hetu hai, use samanojJa kahA gayA hai aura jo dveSa kA hetu hai, use amanojJa kahA gayA hai| 76. phAsesu jo giddhimuvei tivvaM akAliyaM pAvai se vinnaasN| rAgAure sIyajalAvasane gAhaggahIe mahise va 'rnne|| [77] jo (manojJa) sparzoM meM tIvra Asakti rakhatA hai, vaha akAla meM hI (isI taraha) vinAza ko prApta ho jAtA hai--jisa taraha araNya meM jalAzaya ke zItala jala ke sparza meM Asakta rAgAtura bhaiMsA grAhamagaramaccha ke dvArA pakar3A jA kara vinAza ko prApta hotA hai| 77. je yAvi dosaM samuvei tivvaM taMsi kkhaNaM se u uvei dukkhN| duddantadoseNa saeNa jantU na kiMci phAsaM avarajjhaI se|| [77] jo (amanojJa) sparza ke prati tIvra dveSa rakhatA hai, vaha jIva bhI tatkSaNa apane durdama dveSa ke kAraNa duHkha pAtA hai| isameM sparza kA koI aparAdha nahIM hai| 78. egantaratte ruiraMsi phAse atAlise se kuNaI posN| dukkhassa saMpIlamuvei bAle na lippaI teNa muNI viraago|| [78] jo manorama sparza meM atyanta Asakta hotA hai, tathA amanorama sparza ke prati pradveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkhAtmaka pIDA (yA duHkha ke piNDa) ko prApta hotA hai| isIlie virAgI muni isameM (manojJaamanojJa sparza meM) lipta nahIM hotaa| 79. phAsANugAsANugae ya jIve carAcare hiMsai 'nnegruuve| cittehi te paritAvei bAle pIlei attaTThagurU kilitttte|| [79] (manojJa) sparza kI kAmanA ke pIche calanevAlA, aneka prakAra ke trasa-sthAvara jIvoM kA vadha karatA hai, vaha apane svArtha ko hI mahattva denevAlA kliSTa ajJAnI vividha prakAra se unheM saMtapta karatA hai aura pIr3A pahu~cAtA hai| 80. phAsANuvAeNa pariggaheNa uppAyaNe rkkhnnsnnioge| vae vioge ya kahiM suhaM se ? saMbhogakAle ya atittilaabhe|| [80] sparza meM anurAga aura mamatva (parigrahaNa) ke kAraNa usake utpAdana, saMrakSaNa evaM sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga hone para use sukha kaise ho sakatA hai ? use to upabhogakAla meM bhI atRpti hI milatI hai| 81. phAse atitte ya pariggahe ya sattovasatto na uvei tuddh'i| atuTThidoseNa duhI parassa lobhAvile AyayaI adttN|| __ [81] sparza meM atRpta evaM usake parigraha meM Asakta-upasakta vyakti saMtoSa nahIM paataa| asaMtoSa ke doSa ke kAraNa vaha duHkhI tathA lobhagrasta hokara dUsaroM ke (sukhada sparzajanaka) padArtha curAtA hai| 82. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo phAse atittassa pariggahe y| mAyAmusaM vaDDai lobhadosA tatthAvi dukkhA na vimuccaI se|| Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 uttarAdhyayanasUtra [82] sparza aura usake parigraha meM atRpta tathA tRSNA se abhibhUta vaha vyakti dUsaroM ke (susparza vAle) padArthoM kA apaharaNa karatA hai| lobha ke doSa ke kAraNa usakA mAyAmRSA (mAyAsahita asatya) bar3ha jAtA hai| itanA kUTakapaTa karane para bhI vaha mukta nahIM ho paataa| 83. mosassa pacchA ya puratthao ya paogakAle ya duhI durnte| __evaM adattANi samAyayanto phAse atitto duhio annisso|| [83] asatya-bhASaNa se pahale aura bAda meM tathA asatya ke prayoga ke samaya bhI vaha duHkhI hotA hai| usakA anta bhI burA hotA hai| isa prakAra sparza meM atRpta hokara corI karane vAlA vaha vyakti duHkhita aura nirAzraya ho jAtA hai| 84. phAsANurattassa narassa evaM katto suhaM hoja kayAi kiMci ? tatthovabhoge vi kilesa dukkhaM nivvattaI jassa kaeNa dukkhN|| [84] isa prakAra manojJa sparza meM anurakta puruSa ko kadApi, kucha bhI sukha kaise prApta ho sakatA hai? jise pAne ke lie vaha duHkha uThAtA hai, usake upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai| 85. emeva phAsammi gao paosaM uvei dukkhohprNpraao| paduddacitto ya ciNAi kammaM jaM se puNo hoi duhaM vivaage|| [85] isI prakAra jo (amanojJa) sparza ke prati dveSa karatA hai, vaha bhI (uttarottara) nAnA duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai| dveSayukta citta se vaha jina (pApa-) karmoM ko saMcita karatA hai, ve hI karma vipAka ke samaya usake lie du:kha rUpa banate haiN| 86. phAse viratto maNuo visogo eeNa dukkhohprNprenn| na lippaI bhavamajhe vi santo jaleNa vA pokkhrinniiplaasN|| [86] (ataH) sparza se virakta puruSa hI zokarahita hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI (vaise hI) duHkhoM kI paramparA se lipta nahIM hotA, jaise (jalAzaya meM) kumudinI kA pattA jala se (lipta nahIM hotaa)| vivecana--sparza ke prati vItarAgatA kA pATha--prastuta 13 gAthAoM (74 se 86 taka) meM manojJaamanojJa sparza ke prati rAga aura dveSa se mukta, nirlipta aura anAsakta kyoM, kisalie, aura kaise rahanA cAhie? rAgadveSa se grasta hone para hiMsAdi kitane pApoM kA bhAgI aura pariNAma meM pada-pada para kitanA duHkha uThAnA par3atA hai ? yaha tathya yahA~ pradarzita kiyA gayA hai| manojJa-amanojJa bhAvoM ke prati rAgadveSamukta rahane kA nirdeza 87. maNassa bhAvaM gahaNaM vayanti taM rAgaheuM tu mnnunnmaahu| taM dosaheuM amaNunnamAhu samo ya jo tesu sa viiyraago|| .. [87] mana ke grAhya (viSaya) ko bhAva (vicAra yA cintana) kahate haiN| jo bhAva rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiM (aura) jo bhAva dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiN| jo ina donoM (manojJaamanojJa bhAvoM) meM sama (rAga-dveSa se dUra) rahatA hai, vaha vItarAga hai| Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsavA~ adhyayana : pramAdasthAna 557 88. bhAvassa maNaM gahaNaM vayanti maNassa bhAvaM gahaNaM vynti| rAgassa heuM samaNunnamAhu dosassa heuM amnnunmaahu|| [88] mana bhAva kA grAhaka hai, aura bhAva mana kA grAhya (viSaya) hai| jo rAga kA hetu hai, use 'samanojJa' (bhAva) kahate haiM aura jo dveSa kA hetu hai, use amanojJa (bhAva) kahate haiN| 89. bhAvesu jo giddhimuvei tivvaM akAliyaM pAvai se vinnaasN| rAgAure kAmaguNesu giddhe kareNumaggAvahie va naage|| [89] jo manojJa bhAvoM meM tIvra Asakti rakhatA hai, vaha akAla meM (vaise) hI vinAza ko prApta hotA hai--jaise hathinI ke prati AkRSTa kAmaguNoM meM Asakta hAthI (vinAza ko prApta hotA hai|). 90. je yAvi dosaM samuvei tivvaM taMsi kkhaNe se u uvei dukkhN| ___ duintadoseNa saeNa jantU na kiMci bhAvaM avarajjhaI se|| [90] (isI taraha) jo (amanojJa bhAvoM ke prati) tIvra dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane durdamanIya dveSa ke kAraNa duHkhI hotA hai| isameM bhAva kA koI aparAdha nahIM hai| 91. egantaratte ruiraMsi bhAve atAlise se kuNaI posN| dukkhassa saMpIlamuvei bAle na lippaI teNa muNI viraago|| [91] jo manuSya manojJa (priya evaM rucikara) bhAva meM ekAnta Asakta hotA hai, tathA isake viparIta amanojJa bhAva ke prati dveSa karatA hai, vaha ajJAnI, duHkhajanita pIr3A (athavA duHkhapiNDa) ko prApta hotA hai| virAgI muni isa kAraNa una (donoM) meM lipta nahIM hotaa| 92. bhAvANugAsANugae ya jIve carAcare hiMsai 'nnegruuve| __ cittehi te paritAvei bAle pIlei attagurU kiliddhe|| [92] manojJa bhAvoM kI AzA ke pIche daur3anevAlA vyakti aneka prakAra ke trasa aura sthAvara jIvoM kA ghAta karatA hai| apane hI svArtha ko mahattva dene vAlA vaha kliSTa ajJAnI jIva unheM aneka prakAra se paritApa detA hai aura pIDA pahuMcAtA hai| 93. bhAvANavANa pariggaheNa uppAyaNe rkkhnnstrioge| vae viogeya kahiM sahaM se? saMbhogakAle ya atittilaabhe|| [93] priya bhAva meM anurAga aura mamatva ke kAraNa, usake utpAdana, surakSaNa, sanniyoga vyaya aura viyoga meM use sukha kaise ho sakatA hai? use to upabhoga kAla meM bhI tRpti nahIM milatI! 94. bhAve atitte ya pariggahe ya sattovasatto na uvei tuddh'i| atuTThidoseNa duhI parassa lobhAvile AyayaI adttN|| [94] bhAva meM atRpta tathA parigraha meM Asakta-upasakta vyakti santoSa nahIM paataa| vaha asantoSa ke doSa se duHkhI tathA lobhagrasta hokara dUsaroM kI vastu curAtA hai| 95. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo bhAve atittassa pariggahe y| mAyAmusaM vaDDai lobhadosA tatthAvi dukkhA na vimuccaI se|| jAtA hai| Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 uttarAdhyayanasUtra [95] bhAva aura parigraha meM atRpta tathA tRSNA se abhibhUta hokara vaha dUsare bhAvoM (manojJasadbhAvoM) kA apaharaNa karatA hai| lobha ke doSa se usameM kapaTapradhAna asatya bar3hatA hai| phira bhI (kapaTapradhAna asatya ko apanAne para bhI) vaha duHkha se mukta nahIM ho paataa| 96. mosassa pacchA ya puratthao ya paogakAle ya duhIM durnte| evaM adattANi samayAyanto bhAve atitto duhiNo annisso|| _[96] asatyaprayoga. ke pUrva evaM pazcAt tathA asatyaprayoga kAla meM bhI vaha duHkhI hotA hai| usakA anta bhI duHkharUpa hotA hai| isa prakAra bhAva meM atRpta hokara vaha corI karatA hai, du:khI aura AzrayahIna ho jAtA hai| 97. bhAvANurattassa narassa evaM katto suhaM hoja kayAi kiNci| tatthovabhoge vi kilesadukkhaM nivvattaI jassa kaeNa dukkhN|| [97] isa prakAra (manojJa) bhAvoM meM anurakta manuSya ko kabhI aura kucha bhI sukha kahA~ se ho sakatA hai? jisa (manojJa bhAva ko pAne) ke lie vaha duHkha uThAtA hai, usake upabhoga meM bhI to kleza aura duHkha hI hotA hai| 98. emeva bhAvammi gao paosaM uvei dukkhohprNpraao| __paduTThacitto ya ciNAi kammaM jaM se puNo hoi duhaM vivaage|| [98] isI prakAra (jo amanojJa) bhAva ke prati dveSa karatA hai, vaha bhI (uttarottara) duHkhoM kI paramparA ko pAtA hai| dveSayukta citta se vaha jina (pApa-) karmoM ko saMcita karatA hai, ve (pApakarma) hI vipAka ke samaya meM duHkharUpa banate haiN| __ 99. bhAve viratto maNuo visogo eeNa dukkhohprNprenn| na lippaI bhavamajhe vi santo jaleNa vA pokkhrinniiplaasN|| [99] ataH (manojJa-amanojJa) bhAva se virakta manuSya zokarahita hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI ina (pUrvokta) duHkhoM kI paramparA se (vaise hI) lipta nahIM hotA hai, jaise (jalAzaya meM) kamalinI kA pattA jala se lipta nahIM hotaa| vivecana-manojJa-amanojJa bhAvoM ke prati vItarAgatA-prastuta 13 gAthAoM (87 se 99 taka) meM mana ke dvArA kisI ghaTanA yA padArtha ke nimitta se uThane vAle rAga aura dveSa ke bhAvoM ke prati vItarAgatA kA pATha paDhAyA gayA hai| isakA tAtparya yaha hai ki kisI bhI padArtha, ghaTanA yA vicAra ke sAtha mana meM uThane vAle manojJa yA amanojJa bhAva ko mata joDo, anyathA rAgadveSa paidA hogA, mana duHkhI, saMkliSTa aura tanAva se paripUrNa ho jAegA, bhaya, pIr3A, saMtApa Adi azubha karma-bandhaka bhAva A jAne se duHkhoM kI paramparA bar3ha jaaegii| ataH sarvatra vItarAgatA ko hI duHkhamukti yA sarvasukhaprApti ke lie apanAnA ucita hai| rAgI ke lie hI ye duHkha ke kAraNa, vItarAgI ke lie nahIM 100. evindiyatthA ya maNassa atthA dukkhassa heuM maNuyassa raaginno| te ceva thovaM pikayAi dukkhaM na vIyarAgassa karenti kiNci|| Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsavA~ adhyayana : pramAdasthAna 559 [100] isa prakAra indriya aura mana ke jo viSaya rAgI manuSya ke lie duHkha ke hetu haiM, ve hI (viSaya) vItarAga ke lie kadApi kiMcit mAtra bhI duHkha ke kAraNa nahIM hote| 101. na kAmabhogA samayaM uventi na yAvi bhogA vigaI uventi| je tappaosI ya pariggahI ya so tesu mohA vigaI uvei|| [101] kAmabhoga na samatA (samabhAva) utpanna karate haiM aura na vikRti paidA karate haiN| unake prati jo dveSa aura mamatva rakhatA hai, unameM moha ke kAraNa vahI vikRti ko prApta hotA hai| 102. kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM lAhaM duguMchaM araiM raiM c| hAsaM bhayaM sogapumitthiveyaM napuMsaveyaM vivihe ya bhaave|| / [102] krodha, mAna, mAyA, lobha, jugupsA, arati, rati, hAsya, bhaya, zoka, puruSaveda, strIveda, napuMsakaveda tathA (harSa, viSAda Adi) vividha bhAvoM ko 103. AvajjaI evamaNegarUve evaMvihe kAmaguNesu stto| anne ya eyappabhave visese kAruNNadINe hirime visse|| [103] aneka prakAra ke vikAroM ko tathA unase utpanna anya aneka kupariNAmoM ko vaha prApta hotA hai, jo kAmaguNoM meM Asakta hai aura vaha karuNAspada, dIna, lajjita aura apriya hotA hai| vivecana--zaMkA : samAdhAna--prastuta 4 gAthAoM meM punarukti karake bhI ziSya kI ina zaMkAoM kA samAdhAna kiyA hai-(1) indriya aura mana ke viSayoM ke vidyamAna rahate manuSya ko vItarAgatA tathA tajjanita du:khamukti kaise prApta ho sakatI hai? (2) kAmabhogoM ke rahate bhI manuSya vItarAga, vikRtirahita tathA duHkhamukta kaise ho sakatA hai? samAdhAna yaha hai ki (3) rAgI manuSya ke lie indriyoM aura mana ke viSaya duHkha ke hetu haiM, vItarAgI ke lie nahIM, (4) kAmabhogoM ke prati bhI jo rAga-dveSa, moha karate haiM, unake lie ve vikRtikArIduHkhotpAdaka haiN| arthAt kAmAsakta mAnava ko hI kaSAya-nokaSAya Adi vikRtiyA~ gheratI haiN| jo kAmabhogoM ke prati rAga-dveSa-moha nahIM karate, una vItarAga puruSoM ko ye vikRtiyA~ nahIM gheratI, na hI duHkha prApta hotA hai| tAtparya yaha hai ki indriya ke viSaya to bAhya nimitta mAtra banate haiN| vastutaH duHkha kA mUla kAraNa to AtmA kI rAgadveSamayI manovRttiyA~ hI haiN| rAga-dveSavihIna muni kA indriya viSaya leza-mAtra bhI bigAr3a nahIM kara skte| rAgadveSAdi vikAroM ke praveza-srotoM se sAvadhAna rahe 104. kappaM na icchija sahAyalicchU pacchANutAveNa tvppbhaavN| evaM viyAre amiyappayAre AvajaI indiycorvsse|| ___ [104] (zarIra kI sevA-zuzrUSArUpa) sahAyatA kI lipsA se kalpayoga ziSya kI bhI icchA na kre| (dIkSA lene ke) pazcAt pazcAttApa Adi karake tapa ke prabhAva kI bhI icchA na kre| isa prakAra kI 1. uttarAdhyayana (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara), patra 306-307 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 uttarAdhyayanasUtra icchAoM se indriyarUpI coroM ke vazIbhUta hokara sAdhaka aneka prakAra ke aparimita vikAroM (-doSoM) ko prApta kara letA hai / 105. tao se jAyanti paoyaNAiM nimajjiuM mohamahaNNavammi / susiNo dukkhaviNoyaNaTThA tappaccayaM ujjamae ya rAgI // [105] (pUrvokta kaSAya- nokaSAyAdi) vikAroM ke prApta hone ke pazcAt sukhAbhilASI (indriyacora - vazIbhUta) usa vyakti ko moharUpI mahAsAgara meM DubAne ke lie (apane mAne hue tathAkathita kalpita) du:khoM ke vinAza ke lie (viSayasevana, hiMsA Adi) aneka prayojana upasthita hote haiN| isa kAraNa vaha (svakalpita duHkhanivAraNopAya hetu) una (viSayasevanAdi) ke nimitta se rAgI (aura upalakSaNa se dveSI) hokara prayatna karatA hai| vivecana - rAgI vyakti kA viparIta prayatna -- asAvadhAna sAdhaka rAga-dveSa se mukti ke lie saMyamI jIvana aMgIkAra karane ke bAda bhI kisa prakAra punaH rAga-dveSa evaM kaSAyAdi vikAroM kI pakar3a meM pha~sa jAtA hai tathA rAgadveSayukta hone ke badale viSayasevanAdi kAmabhogoM ke rAga meM pha~sa kara duHkha pAtA hai, ise hI ina do gAthAoM meM batalAyA gayA hai / (1) zarIra aura indriyajanita sukhoM kI abhilASA se prerita hokara vaha ziSya banAtA hai, (2) dIkSita ho jAne ke bAda pazcAttApa karatA hai ki hAya ! maiMne aise kaSToM ko kyoM apanAyA? isa dRSTi se vaha tapasyA kA saudA karake kAmabhogAdi kI vAMchA evaM nidAna kara letA hai / (3) isa prakAra indriya- coroM ke praveza ke sAtha-sAtha usake jIvana meM kaSAya evaM nokaSAyAdi vikAra mohasamudra meM use Dubo dete haiM / (4) phira vaha apane kalpita duHkhoM ke nivAraNArtha rAgI bana kA viSaya - sukhoM meM tathA unakI prApti ke lie hiMsAdi meM pravRtta hokara duHkhamukti ke badale nAnA duHkhoM ko nyautA de detA hai| apane hI saMkalpa-vikalpa : doSoM ke hetu 106. virajjamANassa ya indiyatthA saddAiyA tAvaiyappagArA / na tassa savve vi maNunnayaM vA nivvattayantI amaNunnayaM vA // [106] indriyoM ke jitane bhI zabdAdi viSayoM ke prakAra haiM, ve sabhI virakta vyakti ke mana meM manojJatA yA amanojJatA utpanna nahIM karate / 107. evaM sasaMkaSpavikappaNAsuM saMjAyaI samayamuvaTThiyassa / atthe ya saMkappayao tao se pahIyae kAmaguNesu tanhA // [107] (vyakti ke) apane hI saMkalpa - ( rAga-dveSa - moharUpa adhyavasAya) - vikalpa saba doSoM ke kAraNa haiM, indriyoM ke viSaya (artha) nahIM, aisA jo saMkalpa karatA hai, usa (ke mana meM samatA utpanna hotI hai aura usa (samatA) se (usakI ) kAmaguNoM kI tRSNA kSINa ho jAtI hai| vivecana -- vItarAgatA yA samatA hI rAgadveSAdi nivAraNa kA hetu -- prastuta do gAthAoM meM niSkarSa batA diyA hai-- rAgadveSAdi ke kAraNa indriyaviSaya nahIM, apitu vyakti ke apane hI manojJatA - amanojJatA yA rAgadveSa ke saMkalpa hI kAraNa haiN| yadi vyakti meM virakti yA samatA jAgRta ho jAe to zabdAdi viSaya yA kAmabhoga usakA kucha nahIM bigAr3a skte| usake tRSNA, rAga-dveSAdi vikAra kSINa ho jAte haiN| Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsavA~ adhyayana : pramAdasthAna 561 vItarAgI kI sarvakarmoM aura duHkhoM se mukti kA krama 108. sa vIyarAgo kAyasavvakicco khavei nANAvaraNaM khnnnnN| taheva jaM daMsaNamAvarei jaM ca'ntarAyaM pakarei kmmN|| [108] vaha kRtakRtya vItarAga AtmA kSaNabhara meM jJAnAvaraNa (karma) kA kSaya kara letA hai, tathaiva darzana ko AvRtta karane vAle karma kA bhI kSaya karatA hai aura antarAyakarma ko bhI dUra karatA hai| 109. savvaM tao jANai pAsae ya amohaNe hoi nirntraae| ___aNAsave jhANasamAhijutte Aukkhae mokkhamuvei suddhe|| [109] tadanantara (jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke kSaya ke pazcAt) vaha saba bhAvoM ko jAnatA hai aura dekhatA hai, tathA vaha moha aura antarAya se rahita ho jAtA hai| vaha zuddha aura Azravarahita ho jAtA hai| phira vaha dhyAna (zukladhyAna)-samAdhi se yukta hotA hai aura AyuSkarma kA kSaya hote hI mokSa prApta kara letA hai| 110. so tassa savvassa duhassa mukko jaM bAhaI sayayaM jntumeyN| dIhAmayaM vippamukko pasattho to hoi accantasuhI kyttho|| [110] vaha una samasta duHkhoM se tathA dIrghakAlIna karmoM se mukta hotA hai, jo isa jIva ko sadaiva bAdhA-pIr3A dete rahate haiN| taba vaha dIrghakAlika-anAdikAla ke rogoM se vimukta, prazasta, atyanta-ekAnta sukhI evaM kRtArtha ho jAtA hai| vivecana-sampUrNa mukti kI sthiti--prastuta tIna gAthAoM meM batAyA gayA hai ki jaba AtmA vItarAga ho jAtA hai, taba vaha kramazaH jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghAtikarmoM kA kSaya kara DAlatA hai, phira vaha kRtakRtya, nirAzrava evaM zuddha ho jAtA hai, usameM pUrvokta koI bhI vikAra praveza nahIM kara skte| tadanantara vaha zukladhyAna kA prayoga karake AyuSya kA kSaya hote hI zeSa cAra aghAtikarmoM se mukta ho jAtA hai aura siddha-buddha-mukta bana jAtA hai| samasta karmoM aura duHkhoM se mukta hokara vaha nirAmaya, atyantasukhI, prazasta aura kRtArtha ho jAtA hai| upasaMhAra 111. aNAikAlappabhavassa eso savvassa dukkhassa pmokkhmggo| _ viyAhio jaM samuvicca sattA kameNa accantasuhI bhvnti||-tti bemi| [111] anAdikAla se utpanna hote Ae samasta duHkhoM se sarvathA mukti kA yaha mArga batAyA gayA hai, jise samyak prakAra se svIkAra (pA) kara jIva kramazaH atyanta sukhI (anantasukhasampanna) hote haiN| -aisA maiM kahatA hU~ vivecana--niSkarSa--adhyayana ke prArambha meM samUla duHkhoM se mukti kA upAya batAne kI pratijJA kI gaI thI, tadanusAra upasaMhAra meM smaraNa karAyA gayA hai ki yahI (pUrvokta) anAdikAlIna sarvaduHkhoM se mukti kA mArga hai| ||aprmaadsthaan : battIsavA~ adhyayana smpuurnn|| 00 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tetIsavA~ adhyayana karmaprakRti adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma karmaprakRti (kammapayaDI) hai| * AtmA ke sAtha rAga-dveSAdi ke kAraNa karmapudgala kSIra-nIra kI taraha ekIbhUta ho jAte haiN| ve jaba taka rahate haiM taba taka jIva saMsAra meM vividha gatiyoM aura yoniyoM meM vividha prakAra ke zarIra dhAraNa karake bhramaNa karate rahate haiM, nAnA duHkha uThAte haiM, bhayaMkara se bhayaMkara yAtanAe~ sahate haiN| isalie sAdhaka ko ina karmoM ko AtmA se pRthak karanA Avazyaka hai| yaha tabhI ho sakatA hai, jaba karmoM ke svarUpa ko vyakti jAna le, unake bandha ke kAraNoM ko tathA unheM dUra karane kA upAya bhI samajha le| isI uddezya se karmoM kI mUla 8 prakRtiyoM ke nAma tathA unakI uttara prakRtiyoM evaM prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha kA parijJAna prastuta adhyayana meM karAyA gayA hai| * sarvaprathama jJAnAvaraNIya karma ke pAMca bheda, darzanAvaraNIya ke nau bheda, vedanIya ke do bheda, mohanIya karma ke samyaktvamohanIya, mithyAtvamohanIya aura mizramohanIya Adi phira kaSAya, nokaSAya mohanIya, milAkara 28 bheda, AyuSkarma ke cAra, nAmakarma ke mukhya do bheda-zubha nAma-azubha nAma, gotra karma ke do bheda, evaM antarAyakarma ke pAMca bheda batAe haiN| * tatpazcAt-karmabandha ke cAra prakAroM kA varNana evaM vizleSaNa kiyA gayA hai| * pratyeka karma kI sthiti bhI saMkSepa meM batAI gaI hai| * karmoM ke vipAka ko anubhAga, anubhava, phala, yA rasa kahate haiN| vipAka tIvra-manda rUpa se do prakAra kA hai| tIvra pariNAmoM se baMdhe hue karma kA vipAka tIvra aura manda pariNAmoM se baMdhe hue karmoM kA manda hotA hai| * karmaprAyogya pudgala jIva kI zubhAzubha pravRtti ke dvArA AkRSTa hokara AtmA ke pradezoM ke sAtha cipaka jAte haiN| karma anantapradezI pudgala skandha hote haiM, ve AtmA ke asaMkhya pradezoM ke sAtha ekIbhUta ho jAte haiN| isa prakAra prastuta 'adhyayana' meM karmavijJAna kA saMkSapa meM nirUpaNa kiyA gayA hai| Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tettIsaimaM ajjhayaNaM : kampapayaDI tetIsavA~ adhyayana : karmaprakRti karmabandha aura karmoM ke nAma 1. aTTha kammAI vocchAmi ANupuTviM jhkkm| jehi baddho ayaM jIvo saMsAre privtte|| [1] maiM AnupUrvI ke kramAnusAra ATha karmoM kA varNana karUMgA, jinase baMdhA huA yaha jIva saMsAra meM parivartana (-paribhramaNa) karatA rahatA hai| 2. nANassAvaraNijaM daMsaNAvaraNaM thaa| veyaNija tahA mohaM AukammaM taheva y|| ___3. nAmakammaM ca goyaM ca antarAyaM taheva y| evameyAi kammAiM advaiva u smaaso|| [2-3] jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya tathA Ayu karmanAma karma, gotra karma aura antarAya (karma), isa prakAra saMkSepa meM ye ATha karma haiN| vivecana-karma kA lakSaNa--jinheM jIva mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yogoM dvArA (baddha) karatA hai, unheM karma kahate haiN| ANupubviM jahakkama : bhAvArtha--pUrvAnupUrvI ke krmaanusaar| bandha : svarUpa aura prakAra-bandha kA artha hai-jisase jIva ba~dha jaae| vaha do prakAra kA haidravyabandha aura bhaavbndh| dravyabandha rassI Adi se bAMdhanA yA bandhana meM DAlanA hai, aura bhAva-bandha hairAgadveSAdi ke dvArA karmoM ke sAtha bNdhnaa| yahA~ bhAvabandha kA prasaMga hai| karmoM kA bandha hone se hI jIva nAnA gatiyoM aura yoniyoM meM paribhramaNa karatA hai| ATha karma : vizeSa vyAkhyAH -jIva kA lakSaNa upayoga hai| vaha jJAna-darzanarUpa hai| jJAnopayoga ko rokane (AvRta karane) vAle karma kA nAma jJAnAvaraNakarma hai| jisa prakAra sUrya ko megha AvRta kara detA hai, isI taraha yaha karma AtmA ke jJAnaguNa ko DhaMka detA hai||1|| pratIhAra (dvArapAla) jisa prakAra rAjA ke darzana nahIM hone detA, usI prakAra AtmA ke darzana-upayoga ko jo DhaMka detA hai (prakaTa nahIM hone detA) usakA nAma darzanAvaraNakarma hai // 2 // jisa prakAra madhalipta talavAra ke cATane se jIbha kaTa jAtI hai, sAtha hI madhu kA svAda bhI AtA hai, usI prakAra jisa karma ke dvArA nIva ko zArIrika-mAnasika sukha aura duHkha kA anubhava hotA rahatA hai, vaha vedanIya karma hai||3|| jo isa jIva ko madirA ke naze kI taraha mUDha (heya-upAdeya ke viveka se vikala) kara detA hai, vaha mohanIya karma hai| isase jIva para-bhAva ko sva-bhAva mAnakara pariNamana 1. uttarAdhyayana, priyadarzinITIkA bhA. 4. pR. 576 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 uttarAdhyayanasUtra se apane meM 'maiM sukhI hU~, maiM duHkhI hU~,' isa prakAra kalpanA karatA hai // 4 // jisa karma ke udaya se jIva eka gati se dUsarI gati meM svecchA se na jA sake; arthAt-jisa prakAra pairoM meM par3I huI ber3I kA bandhana jIva ko vahIM eka sthAna para roke rakhatA hai, usI prakAra jisa karma ke udaya se jIva cAhane para bhI dUsarI gati meM na jA sake, jo vivakSita gati meM hI jIva ko roke rakhe, usakA nAma Ayu karma hai // 5 // jisa prakAra citrakAra aneka prakAra ke choTe-bar3e citra banAtA hai, usI prakAra jo jIva ke zarIra Adi kI nAnA prakAra se racanA kara arthAt-zarIra ko sundara-asundara, choTA-bar3A Adi banAe, usakA nAma nAmakarma hai // 6 // jisa prakAra kuMbhAra miTTI ko ucca-nIca rUpa meM pariNata karatA hai, usI prakAra jo karma jIva ko ucca-nIca saMskAra yukta kula meM utpanna karatA hai, usakA nAma gotra karma hai // 7 // jaise rAjA dvArA bhaNDArI ko kisI ko dAna dene kA Adeza diyA jAne para bhI bhaNDArI ukta vyakti ko dAna dene meM antarAya (vighna) rUpa bana jAtA hai, usI prakAra jo karma jIva ke lie dAnAdi karane meM vighnakAraka bana jAtA hai, vaha antarAyakarma hai // 8 // isa prakAra saMkSepa meM ye 8 karma haiM, vistAra kI apekSA karma ananta haiM / karmoM kA krama : arthApekSa--samasta jIvoM ko jo bhava-vyathA ho rahI hai, vaha jJAna-darzanAvaraNakarma ke udaya se janita hai| isa vyathA ko anubhava karatA huA bhI jIva moha se abhibhUta hone ke kAraNa vairAgya prApta nahIM kara paataa| jaba taka yaha avirata avasthA meM rahatA hai, taba taka deva, manuSya, tiryaJca evaM naraka Ayu meM vartamAna rahatA hai| binA nAma ke janma hotA nahIM, tathA jitane bhI janma dhAraNa karane vAle prANI haiM, ve saba gotra se baddha haiN| saMsArI jIvoM ko jo sukha ke leza kA anubhava hotA hai, vaha saba antarAya sahita hai| isalie ye AThoM karma paraspara sApekSa haiN|2|| ATha karmoM kI uttaraprakRtiyA~ 4. nANAvaraNaM paMcavihaM suyaM aabhinnibohiyN| ohinANaM taiyaM maNanANaM ca kevlN|| [4] jJAnAvaraNa karma pAMca prakAra kA hai--zruta (-jJAnAvaraNa), Abhinibodhika (-jJAnAvaraNa), avadhi (-jJAnAvaraNa), mano (manaHparyAya) jJAna (-AvaraNa) aura kevala (-jnyaanaavrnn)| 5. niddA tahevA payalA nidAniddA ya payalapayalA y| tatto ya thINagiddhI u paMcamA hoi naayvvaa|| 6. cakkhucakkhu-ohissa daMsaNe kevale ya aavrnne| ___ evaM tu navavigappaM nAyavvaM dNsnnaavrnnN|| [5-6] nidrA, pracalA, nidrA-nidrA, pracalA-pracalA aura pAMcavI styAnagRddhi cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa, isa prakAra darzanAvaraNa karma ke ye nau vikalpa (-bheda) samajhane caahie| 7. veyaNIyaM pi ya duvihaM sAyamasAyaM ca aahiyN| sAyassa u bahU bheyA emeva asAyassa vi|| 1. uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 4, pR. 578 2. vahI, bhA. 4, pR. 577 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tetIsavA~ adhyayana : karmaprakRti [7] vedanIya karma do prakAra kA kahA gayA hai--sAtAvedanIya aura asaataavedniiy| sAtAvedanIya ke aneka bheda haiM, isI prakAra asAtAvedanIya ke bhI aneka bheda haiN| 8. mohaNijaM pi duvihaM daMsaNe caraNe thaa| daMsaNaM tivihaM vuttaM caraNe duvihaM bhve|| [8] mohanIya karma ke bhI do bheda haiM--darzanamohanIya aura caaritrmohniiy| darzanamohanIya ke tIna aura cAritramohanIya ke do bheda haiN| 9. sammattaM ceva micchattaM sammAmicchittameva y| eyAo tinni payaDIo mohaNijassa dNsnne|| [9] samyaktva, mithyAtva aura samyamithyAtva--ye tIna darzanIya-mohanIya kI prakRtiyA~ haiN| 10. cArittamohaNaM kammaM duvihaM viyaahiyN| kasAyamohaNije tu nokasAyaM taheva y|| [10] cAritramohanIya karma do prakAra kA kahA gayA hai--kaSAyamohanIya aura nokaSAyamohanIya / 11. solasavihabheeNaM kammaM tu ksaayjN| sattavihaM navavihaM vA kammaM noksaayjN|| [11] kaSAyamohanIya karma ke solaha bheda haiN| nokaSAyamohanIya karma ke sAta athavA nau bheda haiN| 12. neraiya-tirikkhAu maNussAu taheva y| devAuyaM cautthaM tu AukammaM cuvvihN|| [12] Ayukarma cAra prakAra kA hai--nairayika-Ayu, tiryag-Ayu, manuSyAyu aura cauthA devaayukrm| 13. nAmaM kammaM tu duvihaM suhamasuhaM ca aahiyN| suhassa u bahU bheyA emeva asuhassa vi|| [13] nAmakarma do prakAra ko kahA gayA hai--zubhanAma aura ashubhnaam| zubhanAma ke bahuta bheda haiM, isI prakAra azubha (nAmakarma) ke bhii| 14. goyaM kammaM duvihaM uccaM nIyaM ca aahiyN| uccaM aTThavihaM hoi evaM nIyaM pi aahiyN|| [14] gotrakarma do prakAra kA hai--uccagotra aura nIcagotra / ucca (gotra) ATha prakAra kA hai, isI prakAra nIcagotra bhI (ATha prakAra kA) kahA gayA hai| 15. dANe lAbhe ya bhoge ya uvabhoge vIrie thaa| paMcavihamantarAyaM samAseNa viyaahiyN|| [15] antarAya (karma) saMkSepa meM pAMca prakAra kA kahA gayA hai--dAna-antarAya, lAbha-antarAya, bhoga-antarAya, upabhoga-antarAya aura viiry-antraay| Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 uttarAdhyayanasUtra vivecana-jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke kAraNa--jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma ke bandha ke pAMca-pAMca kAraNa haiM-(1) jJAna aura jJAnI ke tathA darzana aura darzanavAn ke doSa nikAlanA (2) jJAna kA nihnava karanA, (3) mAtsarya, (4) AzAtanA aura (5) upaghAta krnaa| sAtA aura asAtA vedanIya ke hetu-bhUta-anukampA, vratI-anukampA, dAna, sarAgasaMyamAdi yoga, zAnti aura zauca, ye sAtAvedanIya karmabandha ke hetu haiN| sva-para ko duHkha, zoka, saMtApa, Akrandana, vadha aura parivedana, ye asAtAvedanIya karmabandha ke hetu haiN|2 / darzanamohanIya evaM cAritramohanIya bandha ke hetu-kevalajJAnI, zruta, saMgha, dharma evaM deva kA avarNavAda (nindA) darzanamohanIya karmabandha kA hetu hai, jaba ki kaSAya ke udaya se hone vAlA tIvra AtmapariNAma cAritramohanIya karma ke bandha kA hetu hai| darzanaviSayaka mohanIya darzanamohanIya kahalAtA hai| samyaktvamohanIyAdi tInoM kA svarUpa-mohanIya karma ke pudgaloM kA jitanA aMza zuddha hai, vaha zuddhadalika kahalAtA hai, vahI samyaktva (samyaktvamohanIya) hai| jisake udaya meM bhI tattvArtha zraddhAnatattvabhiruci kA vighAta nahIM hotaa| mithyAtva azuddhadalikarUpa hai, jisake udaya se atattvoM meM tattvabuddhi hotI hai| samyagmithyAtva zuddhAzuddhadalikarUpa hai, jisake udaya se jIva kA donoM prakAra kA mizrita zraddhAna hotA hai| yadyapi samyaktvAdi jIva ke dharma haiM, tathApi usake kAraNarUpa dalikoM kA bhI samyaktvAdi ke nAma se vyapadeza hotA hai| cAritramohanIya : svarUpa aura prakAra--jisake udaya se jIva cAritra ke viSaya meM mohita ho jAe, use cAritramohanIya kahate haiN| isakA udaya hone para jIva cAritra kA phala jAna kara bhI cAritra ko aMgIkAra nahIM kara sktaa| cAritramohanIya do prakAra kA hai-kaSAyamohanIya aura nokaSAyamohanIya / krodhAdi kaSAyoM ke rUpa se jo vedana (anubhava) kiyA jAtA hai, vaha kaSAyamohanIya hai aura kaSAyoM ke sahacArI hAsyAdi ke rUpa meM jo vedana kiyA jAtA hai, vaha nokaSAyamohanIya hai| kaSAya mUlataH cAra prakAra ke haiM--krodha, mAna, mAyA aura lobh| phira ina cAroM ke pratyeka ke anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana rUpa se cAra-cAra bheda haiN| yoM kaSAyamohanIya ke 16 bheda haiN| nokaSAyamohanIya ke nau bheda haiMhAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA, tathA strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda / tInoM vedoM ko sAmAnya rUpa se eka hI ginA jAe to isake sAta hI bheda hote haiN|' ___ AyuSyakarma ke prakAra aura kAraNa-AyuSyakarma cAra prakAra kA hai--narakAyu, tiryaJcAyu, manuSyAyu aura devaayu| mahArambha, mahAparigraha, paMcendriyavadha aura mAMsAhAra, ye cAra narakAyu ke bandhahetu haiM, mAyA evaM gUDhamAyA tiryaJcAyu ke bandhahetu haiM, alpArambha, alpaparigraha, svabhAva meM mRdutA aura RjutA, ye manuSyAyu ke 1. tatpradoSa-nihnava-mAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH -tattvArtha. 6/11 2. (ka) duHkhshoktaapaakrndnvdhpridevnaanyaatmprobhysthaanysvedysy| (kha) bhUtavratyanukampAdAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti sdvedysy| -tattvArtha 6/12-13 (ga) uttarA priyadarzinI TIkA, bhA. 4, pR. 583 3. (ka) kevalizrutasaMghadharmadevAvarNavAdo drshnmohsy| (kha) kssaayodyaattiivraatmprinnaamshcaaritrmohsy| 4. uttarA. priyadarziTIkA, bhA.4, pR.584-585 5. uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 4, pR. 586-587 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tetIsavA~ adhyayana : karmaprakRti 567 bandhahetu haiN| aura sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAmanirjarA aura bAlatapa, ye devAyu ke bandhahetu haiN| nAmakarma : prakAra aura svarUpa-nAmakarma do prakAra kA hai-zabhanAmakarma aura azabhanAmakarma / yogoM kI vakratA aura visaMvAda azabha nAmakarma ke heta haiN| aura inase viparIta yogoM kI avakratA aura avisaMvAda zabha nAmakarma ke bandhaheta haiN| madhyama vivakSA se zabha aura azabha nAmakarma ke pratyeka ke kramazaH 37 aura 34 bheda kahe gae haiN| yoM uttara bhedoM kI utkRSTa vivakSA se pratyeka ke ananta bheda ho sakate haiN| inameM tIrthaMkara nAmakarma ke 20 bandha hetu haiN|2 ___ gotrakarma : prakAra aura svarUpa-gotrakarma do prakAra kA hai--uccagotra aura nIcagotra / jAtimara Adi ATha prakAra kA mada na karane se uccagotra kA bandha hotA hai aura jAtimada Adi ATha prakAra kA mada karane se nIcagotra kaa| tattvArthasUtra meM--paranindA, AtmaprazaMsA dUsare ke sadguNoM kA AcchAdana aura asadguNoM kA prakAzana, inheM nIcagotra karma ke bandha hetu kahA gayA hai, tathA inake viparIta paraprazaMsA, AtmanindA Adi tathA namravRtti aura nirabhimAnatA, ye uccagotrakarma ke bandhahetu kahe gae haiN|3|| antarAyakarma : prakAra aura svarUpa-antarAyakarma ke pAMca bheda haiM-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura viiryaantraay| dAnAdi meM vighna DAlanA, ye dAnAdi pAMcoM ke karmabandha ke hetu haiN| pAtra tathA deya vastu hote hue tathA dAna kA phala jAnate hue bhI dAna dene kI icchA (pravRtti) na honA, dAnAntarAya hai / udArahRdaya dAtA tathA yAcanAkuzala yAcaka hote hue bhI yAcaka ko lAbha na honA, lAbhAntarAya hai| AhArAdi bhogya vastu hote hue bhI bhoga na sakanA, bhogAntarAya hai| vastrAdi upabhogya vastu hote hue bhI upabhoga na kara sknaa| upabhogAntarAya hai, zarIra nIroga aura yuvA hote hue eka tinake ko bhI mor3a (tor3a) na sakanA, vIryAntarAya hai| 1. (ka) 'bahvArambha-parigrahatvaM ca naarksyaayussH|' (kha) 'mAyA tairygyonsy| (ga) 'alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca maanusssy|' (gha) 'sarAgasaMyama-saMyamAsaMyamAkAmanirjarA-bAlatapAMsi daivsy|' -tattvArtha a.6/16 se 20 taka (ka) yogavakratA visaMvAhanaM cAzubhasya naamnH| (kha) tadviparItaM shubhsy| (ga)niHzIlavratatvaM ca srvessaam| (gha) drshnvishuddhirvinysmpnntaa...............tiirthkRtvsy| -tattvArthasUtra 6/21 se 23 taka (Ga) zubhanAma karma ke 37 bheda-1-manuSya, 2-devagati, 3-paMcendriya jAti, 4-8-audArikAdi pAMca zarIra, 9 11-prAthamika tIna zarIroM ke aMgopAMga, 12-15-prazasta varNAdi cAra, 16-prathama saMsthAna, 17-prathama saMhanana, 18-manuSyAnupUrvI, 19-devAnupUrvI, 20-agurulaghu, 21-parAghAta, 22-Atapa, 23-udyota, 24-ucchvAsa, 25-prazasta vihAyogati, 26-trasa, 27-bAdara, 28-paryApta, 29-pratyeka, 30-sthira, 31-zubha, 32-subhaga, 33-susvara, 34- Adeya, 35-yazokIrti, 36-nirmANa aura 37-tiirthNkrnaamkrm| azubhanAmakarma ke 34 bheda-1-2-naraka-tiryaJcagati, 3-6-ekendriyAdi, 4-jAti, 7-11-prathama ko chor3a kara zeSa 5 saMhanana, 12-16-prathama ko chor3a kara zeSa 5 saMsthAna, 17-20-aprazasta varNAdi cAra, 21 22-naraka-tiryaMcAnupUrvI, 23-upaghAta, 24-aprazastavihAyogati, 25-34-sthaavrdshk| (cha) uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 4, pR. 588-589 3. (ka) parAtmanindAprazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca niicairgotrsy| (kha) taviparyayo nIcairvRtyanutseko cottrsy| -tattvArthasUtra 6/24-25 4. (ka) 'vighnkrnnmntraayss|'-tttvaarth a-6/26 (kha) uttarA (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 313-314 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 uttarAdhyayanasUtra isa prakAra 12 gAthAoM (4 se 15 taka) meM ATha karmoM kI uttaraprakRtiyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ATha mUla prakRtiyoM kA ullekha isase pUrva kiyA jA cukA hai| karmoM ke pradezAgra, kSetra, kAla aura bhAva 16. eyAo mUlapayaDIo uttarAo ya aahiyaa| paesaggaM khettakAle ya bhAvaM cAduttaraM sunn|| [16] ye (pUrvokta) karmoM kI mUla prakRtiyA~ aura uttara-prakRtiyA~ kahI gaI haiN| aba inake pradezAgra (-dravya paramANu-parimANa), kSetra, kAla aura bhAva ko suno| 17. savvesiM ceva kammANaM pesggmnnntgN| gaNThiya-sattAIyaM anto siddhANa aahiyN|| [17] (eka samaya meM grAhya-baddha hone vAle) samasta karmoM kA pradezAgra (karma-paramANu-pudgaladravya dalika) ananta hotA hai| vaha (ananta) parimANa granthiga (granthibheda na karane vAle abhavya) jIvoM se anantaguNA adhika aura siddhoM ke anantaveM bhAga jitanA kahA gayA hai| 18. savvajIvANa kammaM tu saMgahe chddisaagyN| savvesu vi paesesu savvaM savveNa bddhgN|| [18] sabhI jIva chaha dizAoM meM rahe hue (jJAnAvaraNIya Adi) (karmoM) (kArmaNavargaNA ke pudgaloM) ko samyak prakAra se grahaNa (baddha) karate haiN| ve sabhI karma (-pudgala) (bandha ke samaya) AtmA ke samasta pradezoM ke sAtha sarva prakAra se baddha ho jAte haiN| 19. udahIsarisanAmANaM tIsaI koddikoddio| ukkosiyA ThiI hoi antomuhattaM jhnniyaa|| [19] (jJAnAvaraNa Adi karmoM kI) utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTi sAgaropama kI hai aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai| 20. AvaraNijjANa duNhaMpi veyaNija taheva y| __ antarAe ya kammammi ThiI esA viyaahiyaa|| [20] (yaha pUrvagAthA meM kathita sthiti) do AvaraNIya karmoM (arthAt jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya) kI tathA vedanIya aura antarAya karma kI jAnanI caahie| 21. udahIsarisanAmANaM sattara koddikoddio| mohaNijassa ukkosA antomuhuttaM jhniyaa|| [21] mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattara koTAkoTi sAgaropama kI hai aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai| 22. tettIsa sAgarovamA ukkoseNa viyaahiyaa| ThiI u Aukammassa antomuhattaM jhnniyaa|| Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tetIsavA~ adhyayana : karmaprakRti 569 [22] Ayukarma kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hai aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai| 23. udahIsarisanAmANaM vIsaI koddikoddio| nAmagottANaM ukkosA aTThamuhuttA jhnniyaa|| [23] nAma aura gotrakarma kI utkRSTa sthiti bIsa koTikoTi sAgaropama kI hai aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai| 24. siddhANa'NantabhAgo ya aNubhAgA havanti / savvesu vi paesaggaM svvjiivesu'icchiyN|| [24] anubhAga (arthAt karmoM ke rasa-vizeSa) siddhoM ke anantaveM bhAga jitane haiM, tathA samasta anubhAgoM kA pradeza-parimANa, samasta (bhavya aura abhavya) jIvoM se bhI adhika hai| vivecana-bandha ke cAra prakAroM kA nirUpaNa-karmagrantha Adi meM karmabandha ke cAra prakAra batAe gae haiM--prakRtibandha, pradezabandha, sthitibandha aura anubhAga (rasa) bndh| prakRtibandha ke viSaya meM pahale 12 gAthAoM (4 se 15 taka) meM kahA jA cukA hai| gAthA 17 aura 18 meM pradezabandha se sambandhita dravya aura kSetra kI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| zAstrakAra kA Azaya yaha hai ki eka samaya meM baMdhane vAle karmaskandhoM kA pradezAgra (arthAt-karmaparamANuoM kA parimANa) ananta hotA hai| AtmA ke pratyeka pradeza para ananta-ananta karmavargaNAe~ (karmapudgala-dalika) cipakI rahatI haiN| ananta kA sAMketika mApa batAte hue kahA gayA hai ki vaha ananta yahA~ abhavya jIvoM se anantaguNa adhika aura siddhoM ke anantaveM bhAga jitanA hai| gomaTTasAra karmakANDa meM isI tathya ko prakaTa karane vAlI gAthA milatI hai| yaha dravya kI apekSA se karmaparamANuoM kA parimANa batAyA gayA hai| kSetra kI apekSA se samasta saMsArI jIva chaha dizAoM se Agata karmapudgaloM ko pratisamaya grahaNa karate (bAMdhate) haiN| ve karma, jIva ke dvArA avagAhita AkAzapradezoM meM sthita rahate haiN| jina karmapudgaloM ko yaha jIva grahaNa (kaSAya ke yoga se AkRSTa) karatA hai, ve samasta karmapudgala jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya Adi samasta karmoM ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM, tathA (ve samasta karma) samasta AtmapradezoM ke sAtha ekakSetrAvagADha hokara saba prakAra se (arthAt-prakRti, sthiti Adi prakAra se) kSIra-nIra kI taraha ekakSetrAvagADha hokara (rAgAdi snigdhatA ke yoga se) bandha (cipaka) jAte haiN| ___ kAla kI apekSA se--5 gAthAoM meM (19 se 23 taka) pratyekakarma kI jaghanya aura utkRSTa sthiti batAI gii| isase zAstrakAra ne 'sthitibandha' kA nirUpaNa kara diyA hai| vedanIya karma se yahA~ kevala asAtAvedanIya 1. (ka) uttarA. priyarzinITIkA bhA. 4, pR. 591 (kha) granthiriva granthiH-ghano rAgadveSapariNAmastatra gatAH granthigA:-niviDarAgadveSapariNAmavizeSarUpasya gantherbhedanA'kSamatayA yathApravRttikaraNaM prApyaiva patanti, na tu tadupariSTAt apUrvakaraNAdau gantuM kathamapi kadAcidapi samarthA bhavinta te granthigA ityrthH| (ga) siddhANaMtiyabhAgaM abhvvsiddhaadnnNtgnnmev| samayapabaddhaM baMdhadi, jogavasAdo du visaritthaM ||-gommttsaar (karmakANDa) gA. 4, 2. uttarA. priyaMdarzinI bhA. 4, pR.593 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 uttarAdhyayanasUtra karma kI utkRSTa sthiti itanI (antarmuhUrta) hI samajhanA caahie| jaghanyasthiti nahIM; kyoMki prajJApanAsUtra meM sAtAvedanIya kI jaghanyasthiti 12 muhUrta kI aura asAtAvedanIya kI jaghanyasthiti sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga pramANa batAI gaI hai| __ bhAva kI apekSA se--karmoM ke rasavizeSa (anubhAga) karmoM meM anubhAvalakSaNarUpa bhAva siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa haiM / tathA samasta anubhAgoM meM pradeza-parimANa samasta bhavya-abhavyajIvoM se bhI anantaguNA adhika hai| yahA~ karmoM ke anubhAgabandha kA nirUpaNa kiyA gayA hai| bandhanakAla meM usake kAraNabhUta kASAyika adhyavasAya ke tIvramandabhAva ke anusAra pratyekakarma meM tIvramanda phala dene kI zakti utpanna hotI hai| ataH vipAka arthAt vividha prakAra ke phala dene kA yaha sAmarthya hI anubhAva hai aura usakA nirmANa hI anubhAvabandha hai| pratyeka anubhAvazakti usa-usa karma ke svabhAvAnusAra phala detI hai| upasaMhAra 25. tamhA eesi kammANaM aNubhAge viyaanniyaa| eesi saMvare ceva khavaNe ya jae buhe // -tti bemi|| __ [25] isalie ina karmoM ke anubhAgoM ko jAna kara buddhimAn sAdhaka inakA saMvara aura kSaya karane kA prayatna kre| -aisA maiM kahatA huuN| ___ vivecana-anubhAgoM ko jAna kara hI saMvara yA nirjarA kA puruSArtha--karmoM ke anubhAgoM ko jAnane kA artha hai--kauna-sA karma kitane kASAyika tIvra madhyama yA manda bhAvoM se bAMdhA gayA hai? kauna-sA karma kisa-kisa prakRti (svabhAva) kA hai? udAharaNArtha-jJAnAvaraNIyakarma kA anubhAva usa karma ke svabhAvAnusAra hI tIvra yA manda phala detA hai, vaha jJAna ko hI AvRta karatA hai; darzana Adi ko nhiiN| phira karma ke svabhAvAnusAra vipAka kA niyama bhI mUlaprakRtiyoM para hI lAgU hotA hai, uttaraprakRtiyoM para nhiiN| kyoMki kisI bhI karma kI eka uttaraprakRti bAda meM adhyavasAya ke bala se usI karma kI dUsarI uttaraprakRti ke rUpa meM badala sakatI hai| isalie pahale anubhAga (karma vipAka) ke svabhAva evaM usakI tIvratA-mandatA Adi jAna lenA Avazyaka hai, anyathA jisa karma kA saMvara yA nirjarA karanA hai, usake badale dUsare kA saMvara yA nirjarA (kSaya) karane kA vyartha puruSArtha hogaa| ataH jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke prakRtibandha Adi ko kaTuvipAka evaM bhavahetu vAle jAna kara tattvajJa vyakti kA kartavya hai ki inakA saMvara aura kSaya kre| // tetIsavA~ adhyayana : karmaprakRti smaapt|| 000 1. uttarA. priyadarzinI, bhA. 4, pR.597 2. (ka) vahI, bhA. 4, pR. 600, (kha) tattvArthasUtra a. 8/22/23 (paM. sukhalAlajI) pR. 202 3. (ka) tattvArthasUtra a. 8/22-23-24 (paM. sukhalAlajI) pR. 202 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA, 4, pR.601 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsavA~ adhyayana lezyA adhyayana-sAra * prastuta adhyayana kA nAma lezyAdhyayana (lesajjhayaNa) hai| lezyA kA bodha karAne vAlA adhyayana ____ hone se isakA sArthaka nAma rakhA gayA hai| vyakti ke jIvana kA Antarika evaM bAhya nirmANa, usake pariNAmoM, bhAvoM, adhyavasAyoM yA manovattiyoM para nirbhara karatA hai| jisa vyakti ke jaise adhyavasAya yA pariNAma hote haiM, usI ke anusAra usake zarIra kI kAnti, chAyA, prabhA yA AbhA banatI hai; usI ke anurUpa usake varNa, gandha, rasa, sparza hote haiM; rAga, dveSa aura kaSAyoM kI Antarika pariNati bhI usake manobhAvoM ke anusAra bana jAtI hai| usakI zubhAzubha vicAradhArA apane sajAtIya vicArANuoM ko khIMca lAtI hai| tadanusAra karmaparamANuoM kA saMcaya hotA rahatA hai aura antima samaya meM pUrva pratibaddha saMskArAnusAra pariNati hotI hai, tadanusAra antarmuhUrta meM vaisI hI lezyA vAle jIvoM meM, vaisI hI gati-yoni meM vaha janma letA hai| isI ko jainadarzana meM lezyA kahA gayA hai| Adhunika manovijJAna yA bhautika vijJAna ne mAnava-mastiSka meM sphurita hone vAle vaise hI kaSAyoM (krodhAdibhAvoM) yA mana-vacana-kAyA ke zubhAzubha pariNAmoM yA vyApAroM se anuraMjita hone vAle vicAroM kA pratyakSIkaraNa karane evaM tadanurUpa raMgoM ke citra lene meM saphalatA prApta karalI hai| * lezyA kI mukhyatayA cAra paribhASAe~ jainazAstroM meM milatI haiM (1) mana Adi yogoM se anuraMjita yogoM kI prvRtti| (2) kaSAya se anuraMjita aatmprinnaam| (3) krmnissynd| (4) karmavargaNA se niSpanna karmadravyoM kI vidhaayikaa|2 * ina cAroM paribhASAoM ke anusAra yaha to nizcita hai ki mana, vacana aura kAyA kI jaisI pravRtti hotI hai, vaisI AtmapariNati yA manovRtti banatI hai| jaisI bhI zubhAzubha pariNati hotI hai, vaisI hI mana-vacana-kAyA kI pravatti banatI jAtI hai| ataH jaise-jaise kaSNAdi lezyAoM ke dravya hote haiM, vaise hI AtmapariNAma hote haiN| jaise AtmapariNAma hote haiM, zarIra ke chAyArUpa pudgala bhI vaise raMga, rasa, gandha, sparza vAle bana jAte haiN| isakA artha hai-bAhya lezyA ke pudgala antaraMga (bhAva) lezyA ko prabhAvita karate haiN| aura antaraMga lezyA ke anusAra bAhya-lezyA banatI hai| bhAvI karmoM 1. (ka) jogapauttI lessA kasAyaudayANuraMjiyA hoii| -gomaTTa jI. gA. 490 (kha) dekhiye--'aNu aura AtmA' le. madara je. sI. TrasTa (ga) lezayati-zleSayati vAtmani janamanAMsIti lezyA-atIva cakSurAkSepikA snigdhadIptarUpA chaayaa| 2. bRhadvRtti, patra 650 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 uttarAdhyayanasUtra lezyA kI zrRMkhalA bhI isI lezyA-paramparA se sambandhita hai| lezyA ke anusAra karmabandha hone se ise karmalezyA (karmavidhAyikA) lezyA kahA gayA hai| * pariNAmoM kI azubhatama, azubhatara aura azubha, tathA zubha, zubhatara aura zubhatama dhArA ke anusAra lezyA bhI chaha prakAra kI batAI gaI hai--kRSNa, nIla, kApota, tejas (pIta), padma aura shukl| vastutaH lezyA meM bAhya aura Antarika donoM jagat eka dUsare se prabhAvita hote haiN|2 * prastuta adhyayana kI gAthA 21 se 32 taka chahoM lezyAoM ke lakSaNa batAe haiN| ye lakSaNa mukhyatayA ___ mana ke vividha azubha-zubha pariNAmoM ke AdhAra para hI diye gae haiN| * tatpazcAt sthAnadvAra ke mAdhyama se lezyAoM kI vyApakatA batAI gaI hai ki lezyAoM ke tAratamya' ___ ke AdhAra para unakI sUkSma zreNiyA~ kitanI ho sakatI haiM? * ise bAda lezyAoM kI sthiti lezyA ke adhikArI kI dRSTi se aMkita kI gaI hai| isake Age ____ naraka, tiryaJca, manuSya aura devagati kI apekSA se lezyAoM kI jaghanya-utkRSTa sthiti batAI gaI * tadanantara do koTi kI lezyAe~ (3 adharmalezyAe~ aura 3 dharmalezyAe~) batAkara unase durgati____sugati kI prApti batAI gaI hai| * anta meM kahA gayA hai--mRtyu se antarmuhUrta pUrva dUsare bhava meM janma lene kI lezyA kA tathA ____ antarmuhUrta bAda bhUtakAlIna lezyA kA bhAva rahatA hai| * pariNAma dvAra se eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki manuSya cAhe to kRSNAdi azubhatama-azubhatara aura azubha lezyAe~, zubha, zubhatara aura zubhatama rUpa meM pariNata ho sakatI haiM, varNAdi kI dRSTi se bhI unake paryAya parivartana ho jAte haiN| niSkarSa yaha hai ki AtmA ke adhyavasAyoM kI vizuddhi aura azuddhi para lezyAoM kI vizuddhi aura azuddhi nirbhara hai| kaSAyoM kI maMdatA se adhyavasAya kI zuddhi hotI hai| aura antaHzuddhi hone para bAhya zuddhi bhI hotI hai| bAhya doSa bhI chUTa jAte haiN| 00 1. (ka) bRhadvRtti, patra 650 (kha) dekhiye uttarA. a. 34 varNa-gandha-rasa-sparzadvAra / (ga) uttarA a. 34 gA, 1 2. dekhiye-pariNAmadvAra, gA. 20 3. dekhiye-lakSaNAdvAra, gA. 21 se 32 4. dekhiye-sthAnadvAra gAthA 33 tathA sthitidvAra gA. 34 se 53 tk| 5. dekhiye-gatidvAra gA. 56 se 57 6. dekhiye-AyuSyadvAra gA. 58 se 60 7. prajJApanA pada 17 a. 40 8. (ka) lessAsodhI ajjhavasANavisodhIe hoi jnnss| ajjhavasANavisodhI maMdalesyAyassa nnaadvvaa|| -mUlArAdhanA 7/1911 (kha) antarvizuddhito jantoH zuddhi sampadyate bhiH| bAhyo hi zuddhyate doSaH, srvo'ntrdosstH|| -mUlArAdhanA 7/1967 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsaimaM ajjhayaNaM : lesajjhayaNaM cautIsavA~ adhyayana : lezyAdhyayana adhyayana kA upakrama 1. sajjhayaNaM pavakkhAmi ANupuvviM jahakkamaM / chaNhaM pi kammalesANaM aNubhAve suNeha me // [1] 'maiM AnupUrvI ke kramAnusAra lezyA - adhyayana kA nirUpaNa kruuNgaa| (sarvaprathama ) chahoM karmasthiti kI vidhAyaka lezyAoM ke anubhavoM (-rasavizeSoM) ke viSaya meM mujha se suno|' 2. nAmAI vaNNa-rasa- gandha- phAsa - pariNAma - lakkhaNaM / ThANaM ThiI gaI cAuM lesANaM tu suNeha me // [2] ina lezyAoM kA (varNana) nAma, varNa, rasa, gandha, sparza, pariNAma, lakSaNa, sthAna, sthiti, gati aura AyuSya, ( ina dvAroM ke mAdhyama se) se mujha se suno| vivecana - lezyA : svarUpa aura prakAra -- lezyA AtmA kA pariNAma -- adhyavasAya vizeSa hai| jisa prakAra kAle Adi raMga vAle vibhinna dravyoM ke saMyoga se sphaTika vaise hI raMga-rUpa meM pariNata ho jAtA hai usI prakAra AtmA bhI rAga-dveSa-kaSAyAdi vibhinna saMyogoM se athavA mana-vacana-kAyA ke yogoM se vaise hI rUpa meM pariNata ho jAtA hai| jisake dvArA karma ke sAtha AtmA (jIva) zliSTa ho jAe ( cipaka jAe) use lezyA kahA gayA hai| arthAt -- varNa (raMga) ke sambandha ke zleSa kI taraha jo karmabandha kI sthiti banAne vAlI hai, vahI lezyA hai / isalie prathama gAthA meM kahA gayA hai-- 'chaNhaM pi kammalesANaM' - arthAt 'karmasthiti vidhAyikA lezyAoM ke anubhava (viziSTa prakAra ke rasa ko) .....' 3. dvArasUtra -- dvitIya gAthA meM lezyAoM kA vividha pahaluoM se vizleSaNa karane hetu nAma Adi 11 dvAroM kA ullekha kiyA gayA hai- (1) nAmadvAra, (2) varNadvAra, (3) rasadvAra, (4) gandhadvAra, (5) sparzadvAra, (6) pariNAmadvAra, (7) lakSaNadvAra, (8) sthAnadvAra (9) sthitidvAra, (10) gatidvAra aura (11) aayussydvaar| Age kI gAthAoM meM ina dvAroM para kramazaH vivecana kiyA jaaegaa| 1. nAmadvAra kiNhA nIlA ya kAU ya teU pamhA taheva ba / sukkalesA ya chaTTA u nAmAI tu jahakkamaM // 1. (ka) 'adhyavasAye, Atmana: pariNAmavizeSa, antaHkaraNavRttau / ' -AcArAMga 1 zru. a. 6, 3-5 tathA a. 8 u. 5 (kha) kRSNAdidravyasAcivyAt pariNAmo ya Atmana: / sphaTikasyeva tatrAyaM lezyAzabdaH pravarttate / - prajJApanA 17 padavRtti / (ga) lizyate zliSyate karmaNA saha AtmA anayeti lezyA / -- karmagrantha 4 karma. (gha) " zleSa iva varNabandhasya, karmabandhasthitividhAtryaH / " -- sthAnAMga 1 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 uttarAdhyayanasUH [3] lezyAoM ke nAma isa prakAra haiM--1. kRSNa, 2. nIla, 3. kApota, 4. tejas, 5. padma, 6. shukl| 2. varNadvAra 4. jImUyaniddhasaMkAsA gvl'ritttthsnnibhaa| khaMjaNaMjaNa-nayaNanibhA kiNhalesA u vnnnno|| [4] kRSNalezyA varNa kI apekSA se, snigdha (-sajala kAle) megha ke samAna, bhaiMsa ke sIMga evaM riSTaka (arthAt-kaue yA arIThe) ke sadRza, athavA khaMjana (gAr3I ke oMgana), aMjana (kAjala yA suramA) evaM A~khoM ke tAre (kIkI) ke samAna (kAlI) hai| 5. nIlA'sogasaMkAsA caaspicchsmppbhaa| veruliyaniddhasaMkAsA nIlalesA u vnnnno|| [5] nIlalezyA varNa kI apekSA se nIla azoka vRkSa ke samAna, cAsa-pakSI kI pAMkha jaisI, athavA snigdha vaiDUryaratna-sadRza (atinIla) hai| 6. ayasIpuSphasaMkAsA koilcchdsnnibhaa| pArevayagIvanibhA kAulesA u vnnnno|| [6] kopotalezyA varNa kI apekSA se alasI ke phUla jaisI, koyala kI pAMkha sarIkhI tathA kabUtara kI gardana (grIvA) ke sadRza (arthAt--kucha kAlI aura kucha lAla) hai| 7. hiMguluyadhAusaMkAsA trunnaaiccsnnibhaa| suyatuNDa-paIvanibhA teulesA u vnnnno|| [7] tejolezyA varNa kI apekSA se hIMgalU tathA dhAtu-gairu samAna, taruNa (udaya hote hue) sUrya ke sadRza tathA tote kI coMca yA (jalate hue) dIpaka ke samAna (lAla raMga kI ) hai| 8. hariyAlabheyasaMkAsA hliddaabheysnnbhaa| saNAsaNakusumanibhA pamhalesA u vnnnno|| [8] padmalezyA varNa kI apekSA se har3atAla (haritAla) ke Tukar3e jaisI, haldI ke raMga sarIkhI tathA saNa aura asana (bIjaka) ke phUla ke samAna (pIlI) hai| 9. saMkhaMkakundasaMkAsA khiirpuursmppbhaa| rayayahArasaMkAsA sukkalesA u vnnnno|| [9] zuklezyA varNa kI apekSA se zaMkha, aMkaratna (sphaTika jaise zveta ratnavizeSa) evaM kunda ke phUla ke samAna hai, dUdha kI dhArA ke sadRza tathA rajata (cA~dI) aura hAra (motI kI mAlA) ke samAna (sapheda) hai| vivecana-chaha lezyAoM kA varNa-eka-eka zabda meM kaheM to kRSNalezyA kA raMga kAlA, nIlalezyA kA nIlA, kApotalezyA kA kucha kAlA kucha lAla, tejolezyA kA lAla, padmalezyA kA pIlA aura zuklalezyA Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsavA~ adhyayana : lezyAdhyayana 575 kA zveta batAyA gayA hai| yaha varNakathana mukhyatA ke AdhAra para hai| bhagavatIsUtra ke anusAra pratyeka lezyA meM eka varNa to mukhyarUpa se aura zeSa cAra varNa gauNarUpa se pAe jAte haiN| 3. rasadvAra 10. jaha kaDuyatumbagaraso nimbaraso kaDuyarohiNiraso vaa| etto vi aNantaguNo raso u kiNhAe naayvvo|| [10] jaise kar3ave tumbe kA rasa, nIma kA rasa athavA rohiNI kA rasa (jitanA) kar3avA hotA hai, usase bhI anantaguNA adhika kaDuvA kRSNalezyA kA rasa jAnanA caahie| 11. jaha tigaDuyassa ya raso tikkho jaha hatthipippalIe vaa| etto vi aNantaguNo rasA u nIlAe naayvvo|| [11] trikaTuka (soMTha, pippala aura kAlI mirca, ina trikaTuka) kA rasa athavA gajapIpala kA rasa jitanA tIkhA hotA hai, usase bhI anantaguNA adhika tIkhA nIlalezyA kA rasa samajhanA caahie| 12. jaha taruNaambagaraso tuvarakaviTThassa vAvi jaariso| etto vi aNantaguNo raso ukAUe nAyavvo // [12] kacce (apakva) Ama aura kacce kapittha phala kA rasa jaisA kasailA hotA hai, usase bhI anantaguNA adhika (kasailA) kApotalezyA kA rasa jAnanA caahie| 13. jaha pariyaNambagaraso pakkakaviTThassa vAvi jaariso| ___etto vi anantaguNo raso u teUe naayvvo|| [13] pake hue Ama athavA pake hue kapittha kA rasa jaise khaTamIThA hotA hai, usase bhI anantaguNA khaTamIThA rasa tejolezyA kA samajhanA caahie| 14. varavAruNIe va raso vivihANa va AsavANa jaariso| mahu-meragassa va raso etto pamhAe prennN|| [14] uttama madirA kA rasa (phUloM se bane hue) vividha AsavoM kA rasa, madhu (madyavizeSa) tathA maireyaka (sarake) kA jaisA rasa (kucha khaTTA tathA kucha kasailA) hotA hai, usase bhI anantaguNA adhika (amla-kasailA) rasa padmalezyA kA samajhanA caahie| 15. khajUra-muddiyaraso khIraraso khaNDa-sakkararaso vaa| etto vi aNantaguNo raso u sukkAe naayvvo|| [15] khajUra aura drAkSA (kizamiza) kA rasa, kSIra kA rasa athavA khAMDa yA zakkara kA rasa jitanA madhura hotA hai, usase bhI anantaguNA adhika madhura zuklalezyA kA rasa jAnanA caahie| 1. (ka) prajJApanA pada 17 (kha) 'eyAo NaM bhaMte ! challesAo kaisu vannesu sAhijjaMti? goyamA! paMcasu vaNNesu saahijjti|.....' -bhagavatI za.7, u. 3, sU. 226 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 uttarAdhyayanasUtra vivecana-chahoM lezyAoM kA rasa--kRSNalezyA kA kar3avA, nIlalezyA kA tIkhA (caraparA), kApotalezyA kA kasailA, tejolezyA kA khaTamIThA, padmalezyA kA kucha khaTTA-kucha kasailA, aura zuklalezyA kA madhura rasa hotA hai| 4. gandhadvAra 16. jaha gomaDassa gandho suNagamaDagassa va jahA ahimddss| etto vi aNantaguNo lesANaM appstthaannN|| [16] marI huI gAya, mRta kutte aura mare hue sAMpa kI jaisI durgandha hotI hai, usase bhI anantaguNI adhika durgandha (kRSNalezyA Adi) tInoM aprazasta lezyAoM kI hotI hai| 17. jaha surahikusumagandhe gandhavAsANa pissmaannaannN| etto vi aNantaguNo pasatthalesANa tiNhaM pi|| [17] sugandhita puSpa aura pIse jA rahe suvAsita gandhadravyoM kI jaisI gandha hotI hai, usase bhI anantaguNI adhika sugandha tInoM prazasta (tejo-padma-zukla) lezyAoM kI hai| vivecana-aprazasta aura prazasta lezyAoM kI gandha-prastuta gAthAoM meM aprazasta tIna lezyAoM (kRSNa, nIla, kApota) kI gandha durgandhita dravyoM se bhI anantaguNI aniSTa batAI gaI hai| yahA~ kApota, nIla aura kRSNa isa vyutkrama se aprazasta lezyAoM meM durgandha kA tAratamya samajha lenA caahie| isI taraha tIna prazasta (tejo-padma-zukla) lezyAoM kI gandha sugandhita dravyoM se bhI anantaguNI acchI sugandha batAI gaI hai| ataH ina tInoM prazasta lezyAoM meM sugandha kA tAratamya kramazaH uttarottara utkRSTatara samajhanA caahie| 5. sparzadvAra 18. jaha karagayassa phAso gojinbhAe ba saagpttaannN| etto vi aNantaguNo lesANaM appstthaannN|| [18] karavata (karauta), gAya kI jIbha aura zAka nAmaka vanaspati ke pattoM kA sparza jaisA karkaza hotA hai; usase bhI anantaguNA adhika karkaza sparza tInoM aprazasta lezyAoM kA hotA hai| 19. jaha bUrassa va phAso navaNIyassa va siriiskusumaannN| ____etto vi aNantaguNo pasatthalesANa tiNhaM pi|| ___ [18] jaise bUra (vanaspati-vizeSa), navanIta (makkhana) athavA zirISa ke puSpoM kA sparza komala hotA hai, usase bhI anantaguNA adhika komala sparza tInoM prazasta lezyAoM kA hotA hai| vivecana-aprazasta-prazasta lezyAoM kA sparza-prastuta meM bhI aprazasta evaM prazasta lezyAoM ke karkaza-komala sparza kA tAratamya pUrvavat jAnanA caahie| 1. prajJApanA pada 17 u. 4 sU. 227 2. uttarA (gujarAtI bhASAntara bhAvanagara) bhA. 2, patra 319 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 577 cautIsavA~ adhyayana : lezyAdhyayana 6. pariNAmadvAra 20. tiviho va navaviho vA sattAvIsaivihekkasIo vaa| dusao teyAlo vA lesANaM hoI prinnaamo|| [20] lezyAoM ke tIna, nau, sattAIsa, ikkAsI, athavA do sau taiMtAlIsa prakAra ke pariNAma (jaghanya, madhyama, utkRSTa Adi) hote haiN| vivecana pariNAma : svarUpa, saMkhyA-jaise vaiDUryamaNi eka hI hotA hai kintu samparka meM Ane vAle vividha raMga ke dravyoM ke kAraNa vaha rUpa meM unhIM ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai, isI prakAra kRSNa lezyA Adi nIlalezyA Adi dravyoM ke yogya samparka ko pAkara nIlalezyA Adi ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai| yahI pariNAma hai| isa prakAra ke pariNAma jaghanya, madhyama evaM utkRSTa Adi ke rUpa meM 3, 9, 27,81 yA 243 saMkhyA taka ho sakate haiN| 7. lakSaNadvAra 21. paMcAsavappavatto tIhiM agutto chasuM avirao y| tivvArambhapariNao khuddo sAhasio nro|| [21] jo manuSya pAMca AzravoM meM pravRtta hai, tIna guptiyoM se agupta hai, SaTkAyika jIvoM ke prati avirata (asaMyamI) hai, tIvra Arambha (hiMsA Adi) meM pariNata (saMlagna) hai, kSudra evaM sAhasI (avivekI) hai-- 22. niddhandhasapariNAmo nissaMso ajiindio| eyajogasamAutto kiNhalesaM tu prinnme|| - [22] niHzaMka pariNAma vAlA hai, nRzaMsa (krUra) hai, ajitendriya hai, jo ina yogoM se yukta hai, vaha kRSNalezyA meM pariNata hotA hai| 23. issA-amarisa-atavo avija-mAyA ahIriyA y| geddhI paose ya saDhe pamatte rasalolue sAyagavesae y|| (23) jo ISyAlu hai, amarSa (asahiSNu-kadAgrahI) hai, AtapasvI hai, ajJAnI hai, mAyI hai, nirlajja hai, viSayAsakta hai, pradveSI hai, zaTha (dhUrta) hai, pramAdI hai, rasalolupa hai, sukha kA gaveSaka hai 24. ArambhAo avirao khuddo sAhassio nro| eyajogasamAutto nIlalesaM tu prinnme|| [24] jo Arambha se avirata hai, kSudra hai, duHsAhasI hai, ina yogoM se yukta manuSya nIlalezyA meM pariNata hotA hai| 1. (ka) "se nRNaM bhaMte ! kaNhalesA nIlalesaM pappa tArUvattAe tAvaNNattAe tAgaMdhattAe tArasattAe bhujjo bhujjo pariNamati? haMtA goyamA!......" ityaadi| .........navaraM yathA vaiDUryamaNireka eva tattadupAdhidravya samparkatastadrUpatayA pariNamate, tathaiva tAnyeSa kRSNalezyAyogyAni dravyANi tattannIlAdilezyAyogyadravya samparkatastadrUpatayA pariNamante iti / -prajJApanA pada 17 sU. 225 vRtti Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 25. vaMke vaMkasamAyAre niyaDille annujjue| paliuMcaga ovahie micchadiTThI aNArie // [25] jo manuSya vakra (vANI se vakra) hai, AcAra se vakra hai, kapaTI (kuTila ) hai, saralatA se rahita hai, pratikuJcaka (svadoSoM ko chipAne vAlA) hai, aupadhika ( sarvatra chala-chadma kA prayoga karane vAlA) hai, mithyAdRSTi hai, anArya hai-- 26. upphAlaga - duTThavAI ya teNe yAvi ya maccharI / eyajogasamAutto kAulesaM tu pariName // [26] utprAsaka (jo muMha meM AyA, vaisA durvacana bolane vAlA) duSTavAdI hai, cora hai, matsarI ( DAha karane vAlA) hai, ina yogoM se yukta jIva kApotalezyA meM pariNata hotA hai| 27. nIyAvittI acavale amAI akuUhale / viNIyaviNae dante jogavaM uvahANavaM // [27] jo namra vRtti kA hai, acapala hai, mAyA se rahita hai, akutUhalI hai, vinaya karane meM vinIta (nipuNa) hai, dAnta hai, yogavAn ( svAdhyAyAdi se samAdhisampanna) hai, upadhAnavAn (zAstrAdhyayana ke samaya vihita tapasyA kA karttA ) hai - 28. piyadhamme daDhadhamme vajjabhIrU hiesae / eyajogasamAutto teulesaM tu pariName // [28] jo priyadharmI hai, dRr3hadharmI hai, pApabhIru hai, hitaiSI hai, pariNata hotA hai| uttarAdhyayanasUtra 29. payaNukkoha -mANe ya mAyA - lobhe ya pynnue| pasantacitte dantappA jogavaM uvahANavaM // , ina yogoM se yukta tejolezyA meM 30. tahA payaNuvAI ya uvasante jiindie / eyajogasamAutte pamhalesaM tu pariName // [29] jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha (kaSAya) atyanta patale (alpa ) haiM, jo prazAntacitta hai, AtmA kA damana karatA hai, yogavAn tathA upadhAnavAn hai-- [30] jo alpabhASI hai, upazAnta hai aura jitedriya hai, ina yogoM se yukta jIva padmalezyA meM pariNata hotA hai / 31. aTTaruddANi vajjitA dhammasukkANi jhAyae / pasantacitte dantappA samie gutte ya guttihiM // [31] Artta aura raudra dhyAnoM kA tyAga karake jo dharma aura zukladhyAna meM lIna hai, jo prazAntacitta aura dAnta hai, jo pAMca samitiyoM se samita aura tIna guptiyoM se gupta hai-- Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 579 cautIsavA~ adhyayana : lezyAdhyayana 32. sarAge vIyarAge vA uvasante jiindie| ___ eyajogasamAutto sukkalesaM tu prinnme|| [32] (aisA vyakti) sarAga ho, yA vItarAga; kintu jo upazAnta aura jitendriya hai, jo ina yogoM se yukta hai, vaha zuklalezyA meM pariNata hotA hai| vivecana--chasuM avirao--pRthvIkAyAdi SaTkAyika jIvoM ke upamardana (hiMsA)Adi se virata na ho| tivvAraMbhapariNao-zarIrataH yA adhyavasAyataH atyanta tIvra Arambha-sAvadha vyApAra meM jo pariNataracA-pacA hai| NiddhaMdhasapariNAmo--jisake pariNAma ihaloka yA paraloka meM milane vAle duHkha yA daNDAdi apAya ke prati atyanta niHzaMka (bekhaTake) haiM athavA jo prANiyoM ko hone vAlI pIr3A kI paravAha nahIM karatA hai| sAyagavesae-aharniza sukha kI cintA meM rahatA hai-mujhe kaise sukha ho, isI kI khoja meM lagA rahatA hai| eyajogasamAutto--ina pUrvokta lakSaNoM ke yogoM-mana, vacana, kAyA ke vyApAroM se yukta, arthAtinhIM pravRttiyoM meM mana, vacana, kAyA ko lagAe rakhane vaalaa| kaulesaM tu pariName : Azaya-kApotalezyA ke pariNAma vAlA hai| arthAt-usakI manaHpariNati kApotalezyA kI hai| isI prakAra anyatra samajha lenA caahie| viNIyaviNae-apane guru Adi kA ucita vinaya karane meM abhyasta / 8. sthAnadvAra 33. asaMkhijANosappiNINa ussappiNINa je smyaa| saMkhaIyA logA lesANaM hunti tthaannaaii|| [33] asaMkhya avasarpiNI aura utsarpiNI kAla ke jitane samaya hote haiM athavA asaMkhyAta lorko ke jitane AkAzapradeza hote haiM; utane hI lezyAoM ke sthAna (zubhAzubha bhAvoM kI car3hatI-utaratI avasthAe~) hote haiN| vivecana--eka utsarpiNI aura avasarpiNI kAlacakra vIsa koTAkoTI sAgaropama pramANa hotA hai| aise asaMkhya kAlacakroM ke samayoM kI sabase choTe kAlAMzoM kI jitanI saMkhyA ho, utane hI lezyAoM ke sthAna haiM, arthAt vizuddhi aura azuddhi kI taratamatA kI avasthAe~ haiN| athavA eka lokAkAza ke pradeza asaMkhyAta haiN| aise asaMkhyAta lokAkAzoM kI kalpanA kI jAe to una saba ke jitane pradezoM kI saMkhyA hogI, utane hI lezyAoM ke sthAna haiM / yaha kAla aura kSetra kI apekSA se lezyA-sthAnoM kI saMkhyA huii|2 9. sthitidvAra ___34. muhuttaddhaM tu jahannA tettIsaM sAgarA muhtt'hiyaa| ukkosA hoi ThiI nAyavvA kinnhlesaae|| 1. bRhavRtti utta. 34, a. rA. koSa bhA. 6, pR. 688-690 2. bRhadvRtti, a. 2, koSa bhA.6, pR.690 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 uttarAdhyayanasUtra [34] kRSNalezyA kI sthiti jaghanya (kama se kama) muhUrtArddha (arthAt-antarmuhUrta) kI hai aura utkRSTa eka muhUrta adhika tetIsa sAgaropama kI jAnanI caahie| 35. muhattaddhaM tu jahannA dasa udahI pliymsNkhbhaagmbbhhiyaa| ukkosA hoi ThiI nAyavvA niillesaae|| [35] nIlalezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgaropama kI samajhanI caahie| 36. muhuttaddhaM tu jahannA tiNNudahI pliymsNkhbhaagmbbhhiyaa| ___ ukkosA hoi ThiI nAyavvA kaaulesaae|| [36] kApotalezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgaropama pramANa samajhanI caahiye| 37. muhuttaddhaM tu jahannA do udahI pliymsNkhbhaagmbbhhiyaa| ukkosA hoi ThiI nAyavvA teulesaae|| / [37] tejolezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika do sAgaropama kI jAnanI caahiye| 38. muhattaddhaM tu jahannA dasa honti sAgarA muhutt'hiyaa| ukkosA hoi ThiI nAyavvA pmhlesaae|| [38] padmalezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti eka muhUrta adhika dasa sAgaropama kI samajhanI caahiye| ___39. muhuttaddhaM tu jahannA tettIsaM sAgarA muhtthiyaa| ukkosA hoi ThiI nAyavvA sukklesaae|| [39] zuklezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti muhUrta adhika tetIsa sAgaropama kI hai| 40. esA khalu lesANaM AheNa ThiI u vaNiyA hoii| causu vi gaIsu etto lesANa diiMtu vocchaami|| [40] lezyAoM kI yaha sthiti audhika (sAmAnya rUpa se) varNita kI gaI hai| aba cAroM gatiyoM kI apekSA se lezyAoM kI sthiti kA varNana kruuNgaa| 41. dasa vAsasahassaiM kAUe ThiI jahanniyA hoi| tiNNudahI paliovama asaMkhabhAgaM ca ukkosaa|| [41] kApotalezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai, aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgaropama hai| 42. tiNNudahI paliya masaMkhabhAgA jahanneNa niiltthiii| dasa udahI paliovama asaMkhabhAgaM ca ukkosaa|| Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 581 . cautIsavA~ adhyayana : lezyAdhyayana [42] nIlalezyA kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgaropama hai aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgaropama hai| 43. dasa udahI paliya masaMkhabhAgaM jahaniyA hoi| __tettIsasAgarAiM ukkosA hoi kinnhaae|| [43] kRSNalezyA kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgaropama hai aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama hai| 44. esA neraiyANaM lesANa ThiI u vaNiyA hoi| teNa paraM vocchAmi tiriya-maNussANa devaannN|| [44] yaha nairayika jIvoM kI lezyAoM kI sthiti kA varNana kiyA hai| isake Age tiryaJcoM, manuSyoM aura devoM kI lezyA-sthiti kA varNana kruuNgaa| 45. antomuhuttamaddhaM lesANa ThiI jahiM jahiM jA u| _ tiriyANa narANaM vA vajittA kevalaM lesN|| [45] kevala zuklalezyA ko chor3a kara manuSyoM aura tiryaJcoM kI jitanI bhI lezyAe~ haiM, una sabakI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta hai| 46. muhuttaddhaM tu jahannA ukkosA hoi puvvakoDI u| navahi varisehi UNA nAyavvA sukklesaae|| [46] zuklalezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta hai aura utkRSTa sthiti nau varSa kama eka karor3a pUrva hai| 47. esA tiriya-narANaM lesANa ThiI u vaNiyA hoi| teNa paraM vocchAmi lesANa ThiI u devaannN|| [47] manuSyoM aura tiryaJcoM kI lezyAoM kI sthiti kA yaha varNana kiyA hai| isase Age devoM kI lezyAoM kI sthiti kA varNana kruuNgaa| 48. dasa vAsasahassAiM kiNhAe ThiI jahanniyA hoi| paliyamasaMkhijjaimo ukkosA hoi kinnhaae|| [48] (devoM ko) kRSNalezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai, aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai| 49. jA kiNhAe ThiI khalu ukkosA sA u smymbbhhiyaa| jahanneNaM nIlAe paliyamasaMkhaM tu ukkosaa|| [49] kRSNalezyA kI jo utkRSTa sthiti hai, usase eka samaya adhika, nIlalezyA kI jaghanya sthiti hai aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyatavA~ bhAga hai| 50. jA nIlAe ThiI khalu ukkosA sA u smymbbhhiyaa| jahanneNaM kAUe paliyamasaMkhaM ca ukkosaa| Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 uttarAdhyayanasUtra [50] nIlalezyA kI jo utkRSTa sthiti hai, usase eka samaya adhika kApotalezyA kI jaghanya sthiti hai aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hai| 51. teNa paraM vocchAmi teulesA jahA surgnnaannN| bhavaNavai-vANamantara-joisa-vemANiyANaM c|| [51] isase Age bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI tejolezyA kI sthiti kA nirUpaNa kruuNgaa| 52. paliovamaM jahannA ukkosA sAgarA u dunnh'hiyaa| paliyamasaMkhejeNaM hoI bhAgeNa teuue|| [52] tejolezyA kI jaghanya sthiti eka palyopama hai, aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika do sAgara kI hai| 53. dasa vAsasahassAI teUe ThiI jahaniyA hoi| duNNudahI paliovama asaMkhabhAgaM ca ukkosaa|| [53] tejolezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika do sAgara hai| 54. jA teUe ThiI khalu ukkosA sA u smymbbhhiyaa| jahanneNaM pamhAe dasa u muhuttahiyAI ca ukkosaa|| [54] tejolezyA kI jo utkRSTa sthiti hai, usase eka samaya adhika padmalezyA kI jaghanya sthiti hai, aura utkRSTa sthiti eka antarmuhUrta adhika dasa sAgara hai| 55. jA pamhAe ThiI khalu ukkosA sA u smymbbhhiyaa| jahanneNaM sukkAe tettiis-muhuttmbbhhiyaa|| [55] jo padmalezyA kI utkRSTa sthiti hai, usase eka samaya adhika zuklalezyA kI jaghanya sthiti hai aura utkRSTa sthiti eka antarmuhUrta adhika tetIsa sAgara hai| vivecana-lezyAoM kI sthiti-prastuta dvAra kI gAthA 34 se 39 taka meM sAmAnya rUpa se pratyeka lezyA kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| phira cAroM gatiyoM kI apekSA se gAthA 40 se 55 taka meM vyutkrama se lezyAoM kI jaghanya-utkRSTa sthiti kA nirUpaNa hai| muhUrtAddha : bhAvArtha-muhUrtArddha kA barAbara samavibhAgarUpa 'arddha' artha yahA~ vivakSita nahIM hai| ataH eka samaya se Upara aura pUrNa muhUrta se nIce ke sabhI choTe-bar3e aMza yahA~ vivakSita haiN| isI dRSTi se muhUrtArddha kA artha antarmuhUrta kiyA gayA hai| padmalezyA kI sthiti-eka muhUrta adhika dasa sAgara kI jo sthiti gAthA 38 meM batAI hai, usameM 1. uttarA. gujarAtI bhASAntara bhA. 2, patra 324 se 327 taka 2. bRhadvRtti, a. rA. koSa, bhA.6, pR.691 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 583 cautIsavA~ adhyayana : lezyAdhyayana muhUrta se pUrva evaM uttara bhava se sambandhita do antarmuhUrta vivakSita haiN|' nIlalezyA Adi kI sthiti---inake sthitinirUpaNa meM jo palyopama kA asaMkhyeya bhAga batAyA hai, usameM pUrvottara bhava se sambandhita do antarmuhUrta prakSipta haiN| phira bhI sAmAnyatayA asaMkhyeya bhAga kahane meM koI Apatti nahIM hai, kyoMki asaMkhyeya ke bhI asaMkhyeya bheda hote haiN| tiryaJca-manuSya sambandhI lezyAoM kI sthiti-gAthA 45-46 meM jaghanyataH aura utkRSTataH donoM hI rUpa se antarmuhUrta batAI hai, vaha kathana bhAvalezyA kI dRSTi se hai, kyoMki chadmastha vyakti ke bhAva antarmuhUrta se adhika eka sthiti meM nahIM rhte| zuklalezyA kI sthiti-gAthA 45 meM zuddha zuklalezyA ko chor3a diyA gayA hai aura gAthA 46 meM zuklalezyA kI sthiti kA pratipAdana kiyA hai, yaha kevalI kI apekSA se hai, kyoMki sayogI kevalI kI utkRSTa kevalaparyAya 9 varSa kama pUrvakoTi hai aura sayogI kevalI ko eka-sarIkhe vyavasthita bhAva hone se unakI zuklalezyA kI sthiti bhI 9 varSa kama pUrvakoTi batAI gaI hai| ayogI kevalI meM lezyA hotI hI nahIM hai| pATha-vyatyaya-gAthA 52-53 ke mUlapATha meM vyatyaya mAlUma hotA hai| 52 ke badale 53 vIM aura 53 ke badale 52 vIM gAthA honI caahie| kyoMki 51 vIM gAthA meM zAstrakAra ke bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika sabhI devoM kI tejolezyA kI sthiti kA pratipAdana karane kI pratijJA kI hai, kintu 52 vIM gAthA meM sirpha vaimAnika devoM kI tejolezyA kI sthiti nirUpita kI hai, jabaki 53 vIM gAthA meM pratipAdita lezyA kI sthiti kA kathana cAroM prakAra ke devoM kI apekSA se hai| isakA saMketa TIkAkAroM ne bhI kiyA hai| 10. gatidvAra 56. kiNhA nIlA kAU tinni vi eyAo ahmmlesaao| eyAhi tihi vi jIvo duggaI uvavajaI bhuso|| [53] kRSNa, nIla aura kApota; ye tInoM adharma (aprazasta) lezyAe~ haiN| ina tInoM se jIva anekoM vAra durgati meM utpanna hotA hai| 57. teU pamhA sukkA tinni vi eyAo dhmmlesaao| eyAhi tihi vi jIvo suggaI uvavajaI bhuso|| [57] tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA; ye tInoM dharma-lezyAeM haiN| ina tInoM se jIva anekoM vAra sugati ko prApta hotA hai| vivecanadurgati-sugatikAriNI lezyAe~--prArambha kI kRSNAdi tIna lezyAe~ saMkliSTa adhyavasAya rUpa hone se athavA pApopAdAna kA hetu hone se aprazasta, avizuddha evaM adharmalezyAe~ kahI gaI haiM, ataeva durgatigAminI (naraka-tiryaJca rUpa durgati meM le jAne vAlI) haiN| pichalI tIna (tejo, padma evaM zukla) lezyAe~ prazasta, vizuddha evaM asaMkliSTa adhyavasAya rUpa hone se, athavA puNya dharma kA hetu hone se dharmalezyAe~ 1. bRhadvRtti. a. rA. koSa, bhA. 6 pR. 691 2. vahI, a. rA. koSa, bhA. 6 pR. 691 3. vahI, a. rA. koSa, bhA.6 pR. 692 4. ......."vajayitvA zuddhAM kevalAM zuklalezyAmiti yAvat"......vahI, a. rA. koSa, bhA.6, pR. 692 5. "iyaM ca sAmAnyopakrame'pi vaimAnikanikAyaviSayatayA neyaa|" -sarvArthasiddhi TIkA Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 uttarAdhyayanasUtra haiM, ataeva deva-manuSyarUpa sugatigAminI haiN| 11. AyuSyadvAra 58. lesAhiM savvAhiM paDhame samayammi pariNayAhiM tu| navi kassavi uvavAo pare bhave asthi jiivss|| [58] prathama samaya meM pariNata sabhI lezyAoM se koI bhI jIva dUsare bhava meM utpanna nahIM hotaa| 59. lesAhiM savvAhiM carame samayammi pariNayAhiM tu| navi kassavi uvavAo pare bhave asthi jiivss|| [59] antima samaya meM pariNata sabhI lezyAoM se bhI koI jIva dUsare bhava meM utpanna nahIM hotaa| 60. antamuhuttammi gae antamuhuttammi sesae cev| lesAhiM pariNayAhiM jIvA gacchanti prloyN|| [60] lezyAoM kI pariNati hone para jaba antarmuhUrta vyatIta ho jAtA hai, aura jaba antarmuhUrta zeSa rahatA hai, usa samaya jIva paraloka meM jAte haiN| vivecana--paraloka meM lezyAprApti kaba aura kaise?--pratipattikAla kI apekSA se chahoM hI lezyAoM ke prathama samaya meM jIva kA parabhava meM janma nahIM hotA aura na hI antima samaya meN| kisI bhI lezyA kI prApti ke bAda antarmuhUrta bIta jAne para aura antarmuhUrta zeSa rahane para jIva paraloka meM janma lete haiN| Azaya yaha hai ki mRtyukAla meM AgAmI bhava kI aura utpattikAla meM atItabhava kI lezyA kA antarmuhUrttakAla taka honA Avazyaka hai| devaloka aura naraka meM utpanna hone vAle manuSyoM aura tiryaJcoM ko mRtyukAla meM antarmuhUrttakAla taka agrima bhava kI lezyA kA sadbhAva hotA hai| manuSya aura tiryaJca gati meM utpanna hone vAle deva-nArakoM ko bhI maraNAnantara apane pahale bhava kI lezyA antarmuhUrttakAla taka rahatI hai| ataeva Agama meM deva aura nAraka kI lezyA kA pahale aura pichale bhava ke lezyAsambandhI do antarmuhUrta ke sAtha sthitikAla batalAyA hai| prajJApanAsUtra meM bhI kahA hai--jinalezyAoM ke dravyoM ko grahaNa karake jIva maratA hai, unhIM lezyAoM ko prApta karatA hai| upasaMhAra 61. tamhA eyANa lesANaM aNubhAge viyaanniyaa| appasatthAo vajjitA pasatthao ahiddhejaasi||-tti bemi|| [61] ataH lezyAoM ke anubhAga (vipAka) ko jAna kara aprazasta lezyAoM kA parityAga karake prazasta lezyAoM meM adhiSThita honA caahie| --aisA maiM kahatA huuN| ||cautiisvaaN lezyAdhyayana smaapt|| 1. (ka) tao lesAo avisuddhAo, tao visuddhAo, tao pasatthAo, tao apasatthAo, tao saMkiliTThAo, tao asaMkiliTThAo, tao duggatigAmiyAo, tao sugtigaamiyaao|........ prajJApanA pada 17 u.4 sU. 228 (kha) bRhadvRtti, a. rA. koSa bhA.6, pR. 688 2. (ka) bRhavRtti, a. rA. ko bhA. 6, pR. 695 (kha) jallesAI davvAiM AyaittA kAlaM kareti, tallesesu uvvjji| -prajJApanA pada 173-4 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -paiMtIsavA~ adhyayana anagAramArgagati adhyayana-sAra * prastuta paiMtIsaveM adhyayana kA nAma anagAramArgagati (aNagAramaggagaI) hai| isameM gharabAra, svajana- | parijana, tathA gRha-kArya aura vyApAra-dhaMdhA Adi chor3akara anagAra bane hue bhikSAjIvI muni ko viziSTa mArga meM gati (puruSArtha) karane kA saMketa kiyA gayA hai| * yadyapi bhagavAn mahAvIra ne agAradharma aura anagAradharma do prakAra ke dharma batAe haiM, aura ina donoM kI ArAdhanA ke lie samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa mokSamArga batAyA hai, kintu donoM dharmoM kI ArAdhanA-sAdhanA meM kAphI antara hai| usI ko spaSTa karane evaM anagAradharmamArga ko vizeSa rUpa se pratipAdita karane hetu yaha adhyayana prastuta kiyA gayA hai| * agAradharmapAlaka agAravAsI (gRhastha) aura anagAradharmapAlaka nirgrantha bhikSu meM cAritrAcAra kI nimna bAtoM meM antara hai- (1) agAradharmI putra-kalatrAdi ke saMga ko sarvathA nahIM tyAga sakatA jabaki anagAradharmapAlaka ko aise saMga kA sarvathA tyAga karanA anivArya hai| * sAgAra (gRhastha) hiMsAdi paMcAzravoM kA pUrNatayA tyAga nahIM kara sakatA, jabaki anagAra ko pAMcoM AzravoM kA tIna karaNa tIna yoga se sarvathA tyAga karanA tathA mahAvratoM kA grahaNa evaM pAlana Avazyaka hai| * gRhastha apane parivAra ke strI putrAdi tathA pazu Adi se yukta ghara meM nivAsa karatA hai, parantu sAdhu ____ ko strI Adi se sarvathA asaMsakta, ekAnta, niravadya, parakRta jIva-jantu se rahita nirAbAdha, zmazAna, zUnyagRha, tarutala Adi meM nivAsa karanA ucita hai| * gRhastha makAna banA yA banavA sakatA hai, use dhulAI putAI yA marammata karA kara suvAsita evaM sudRr3ha karavA sakatA hai; vaha gRhanirmANAdi Arambha se sarvathA mukta nahIM hai, parantu sAdhu Arambha (hiMsA) kA sarvathA tyAgI hone se usakA mArga (dharma) hai ki vaha na to svayaM makAna banAe, na __banavAe, na hI makAna kI raMgAI-putAI kre-kraave| * gRhastha rasoI banAtA-banavAtA hai, vaha bhikSA karane kA adhikArI nahIM, jabaki sAdhu kA mArga hai ki vaha na bhojana pakAe na pakavAe kyoMki usase agni, pAnI, pRthvI, anna tathA kASTha ke Azrita __ aneka jIvoM kI hiMsA hotI hai, jo anagAra ke lie sarvathA tyAjya hai| * gRhastha apane tathA parivAra ke nirvAha ke lie unake vivAhAdi tathA anya kharca ke lie makAna, dUkAna Adi banAne ke lie vyavasAya, naukarI Adi karake dhanasaMcaya karatA hai, kintu anagAra kA mArga (dharma) yaha hai ki vaha jIvananirvAha ke lie na to sonA-cA~dI Adi ke rUpa meM dhana grahaNa kare, na koI cIja kharIda-beca kara vyApAra kare, kintu nirdoSa eSaNIya bhikSA ke rUpa meM annavastrAdi grahaNa kre| Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 uttarAdhyayanasUtra -anagAramArgagati * gRhastha apanI jihvA para niyaMtraNa na hone se svAdiSTa bhojana banAtA aura karatA hai, vivAhAdi meM khilAtA hai, parantu anagAra kA mArga yaha hai ki vaha jihvendriya ko vaza meM rakhe, svAdalolupa hokara svAda ke lie na khAe, kintu saMyamayAtrA ke nirvAhArtha AhAra kre| * gRhastha apanI pUjA, pratiSThA, satkAra, sammAna ke lie er3I se lekara coTI taka pasInA bahAtA hai, cunAva lar3atA hai, pracura dhana kharca karatA hai, parantu anagAra kA mArga yaha hai ki vaha pUjA-pratiSThA, satkAra, sammAna, vandanA, Rddhi-siddhi kI kAmanA kadApi na kre| * gRhastha akiMcana nahIM ho sktaa| vaha zarIra ke prati mamatva rakhatA hai| usakA bhalI-bhAMti poSaNa jatana karatA hai kintu anagAra kA dharma hai ki akiMcana, anidAna, niHspRha, zarIra ke prati nirmamatva ___ evaM AtmadhyAnaniSTha banakara dehAdhyAsa se mukta bnnaa| * prastuta adhyayana meM kahA gayA hai ki anagAra mArga meM gati karane vAlA pUrvokta dharma kA ArAdhaka aisA vItarAga samatAyogI muni kevalajJAna evaM zAzvata mukti prApta kara samasta duHkhoM se mukta ho jAtA hai| * niSkarSa yaha hai ki anagAramArga, agAramArga se bhinna hai| vaha eka sudIrgha sAdhanA hai, jisake lie jIvanaparyanta satata satarka evaM jAgRta rahanA hotA hai| U~ce-nIce, acche-bure prasaMgoM tathA jIvana ke utAra-car3hAvoM meM apane ko saMbhAlanA par3atA hai| bAhara se ghara-bAra, parivAra Adi ke saMga ko chor3anA AsAna hai, magara bhItara meM asaMga tabhI huA jA sakatA hai, jaba anagAra deha, geha, dhanakaMcana, bhakta-pAna, Adi kI Asakti se mukta ho jAe, yahA~ taka ki jIvana-maraNa, yaza-apayaza, lAbha-alAbha, sukha-duHkha, sammAna-apamAna Adi dvandvoM se bhI mukta ho jaae| anagAradharma kA mArga AtmaniSTha hokara paMcAcAroM meM parAkrama karane kA mArga hai| Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNatIsaimaM ajjhayaNaM : aNagAramaggagaI paiMtIsavAM adhyayana : anagAramArgagati upakrama 1. suNeha megaggamaNA maggaM buddhehi desiyN| jamAyaranto bhikkhU dukkhANa'ntakaro bhve|| [1] buddhoM (-tIrthaMkaroM yA jJAniyoM) dvArA upadiSTa mArga ko tuma ekAgracitta ho kara mujha se suno, jisakA AcaraNa karake bhikSu (muni) duHkhoM kA anta karane vAlA hotA hai| vivecana-buddhehiM desiyaM--buddha kA artha hai--jo kevalajJAnI hai, jo yathArtharUpa se vastutattva ke jJAtA haiM, una arhantoM dvArA, athavA zrutakevaliyoM dvArA yA gaNadharoM dvArA upadiSTa / ' dukkhANaMtakaro--samasta karmoM kA nirmUlana karake zArIrika, mAnasika, sabhI duHkhoM kA antakartA ho jAtA hai| saMgoM ko jAna kara tyAge 2. gihavAsaM pariccaja.pavajaM assio munnii| ime saMge viyANijjA jehiM sajjanti maannvaa|| ___ [2] gRhavAsa kA parityAga kara pravrajita huA muni, una saMgoM ko jAne, jinameM manuSya Asakta (pratibaddha) hote haiN| vivecana-sarvasaMgaparityAgarUpA pravrajyA-bhagavatI dIkSA svIkAra kiyA huA muni ina (sarvaprANiyoM ke lie pratyakSa) saMgoM--putrakalatrAdirUpa pratibandhoM ko bhavabhramaNa hetu jAne--japarijJA se samajhe aura pratyAkhyAnaparijJA se unheM tyAge, jinameM mAnava Asakta hote haiM, athavA jina saMgoM se mAnava jJAnAvaraNIyAdi karma se pratibaddha ho jAte haiN| hiMsAdi AtravoM kA parityAga 3. taheva hiMsaM aliyaM cojaM abmbhsevnnN| icchAkAmaM ca lobhaM ca saMjao privje|| [3] isI prakAra saMyamI muni hiMsA, asatya, caurya, abrahma(carya) sevana, icchA, kAma, aura lobha kA sarvathA tyAga kre| vivecana--prastuta gAthA meM hiMsA, asatya, corI, maithuna aura parigraha (icchAkAma aura lobha) ina pAMcoM AzravoM se dUra rahane aura pAMca saMvaroM kA arthAt paMca mahAvratoM ke pAlana meM jAgRta rahane kA vidhAna hai| 1-2.bRhadvRtti, a. rA. koSa. bhA. 1, pR. 279 3. vahI, a. rA. koSa bhA. 1, pR. 280 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra icchAkAma aura lobha kA tAtparya -- icchArUpa kAma kA artha hai--aprApta vastu kI kAMkSA, aura lAbha kA artha hai - labdhavastuviSayaka gRddhi / anagAra kA nivAsa aura gRhakarmasamArambha 588 4. maNoharaM cittaharaM malladhUveNa vAsiyaM / sakavADaM paNDurulloyaM maNasA vi na patthae // [4] manohara, citroM se yukta, mAlya aura dhUpa se suvAsita kivAr3oM sahita, zveta caMdovA se yukta sthAna kI mana se bhI prArthanA (abhilASA) na kare / 5. indiyANi ubhikkhussa tArisammi uvassae / dukkarAI nivAreuM kAmarAgaviva // [5] (kyoMki) kAmarAga ko bar3hAne vAle, vaise upAzraya meM bhikSu ke lie indriyoM kA nirodha karanA duSkara hai| 6. susANe sunnagAre vA rukkhamUle va egao / parikke parakaDe vA vAsaM tatha'bhiroyae // [6] ata: ekAkI bhikSu zmazAna meM, zUnyagRha meM, vRkSa ke nIce (mUla meM) parakRta (dUsaroM ke lie yA para ke dvArA banAe gae) pratirikta (ekAnta yA khAlI ) sthAna meM nivAsa karane kI abhiruci rakhe / phAsUyammi aNAbAhe itthIhiM annbhidue| tattha saMkappae vAsaM bhikkhU paramasaMjae // 7. [7] paramasaMyata bhikSu prAsuka, anAbAdha, striyoM ke upadrava se rahita sthAna meM rahane kA saMkalpa kare / na sa gihAI kujjA va annehiM kArae / gihakammasamArambhe bhUyANaM dIsaI vaho // 8. [8] bhikSu na svayaM ghara banAe aura na dUsaroM se banavAe (kyoMki) gRhakarma ke samArambha meM prANiyoM kA vadha dekhA jAtA hai / 9. tasANaM thAvarANaM ca suhumANa bAyarANa ya / tamhA gihasamArambhaM saMjao parivajjae // [9] trasa aura sthAvara, sUkSma aura bAdara (sthUla) jIvoM kA vadha hotA hai, isalie saMyata muni gRhakarma ke samArambha kA parityAga kare / vivecana--anagAra ke nivAsa ke lie anupayukta sthAna ye haiM- (1) manohara tathA citroM se yukta, (2) mAlA aura dhUpa ke sugandhita (3) kapAToM vAle tathA (4) zveta candovA se yukta sthAna, (5) kaamraagvivrddhk| yogyasthAna haiM-- (1) zmazAna, (2) zUnya gRha, (3) vRkSatala, (4) paranirmita gRha Adi jo vivikta evaM rikta ho, prAsuka (jIvajanturahita) ho, sva-para ke lie nirAbAdha, aura strI- pazu - napuMsakAdi 1. bRhadvRtti, a. rA. koSa bhA. 1, pR. 280 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paiMtIsavA~ adhyayana : anagAramArgagati 589 ke upadrava se rahita ho| vividha sthAnoM meM nivAsa se lAbha-prastuta meM kapATayukta sthAna meM rahane kI abhilASA kA niSedha sAdhu kI utkRSTa sAdhanA, aguptatA aura aparigrahavRtti kA dyotaka hai| isakA eka phalitArtha yaha bhI ho sakatA hai ki kapATa vAle sthAna meM hI rahane kI icchA na kare kintu anAyAsa hI, svAbhAvika rUpa se kapATa vAlA sthAna mila jAe to nivAsa karanA varjita nahIM hai| zmazAna meM nivAsa vairAgya evaM anityatA kI bhAvanA jAgRta karane hetu upayukta hai| tarutalanivAsa se per3a ke pattoM ko girate dekha tathA vRkSa meM hone vAle parivartana ko dekhakara jIvana kI anityatA kA bhAva utpanna hogaa| gRhakarmasamArambhaniSedha-gRhakarmasamArambha se aneka trasa-sthAvara, sthUla-sUkSma jIvoM kI hiMsA hotI hai| ataH sAdhu makAna banAne-banavAne, lipAne-putavAne Adi ke cakkara meM na pdd'e| gRhastha dvArA banAe hue makAna meM usakI anujJA lekara rhe| bhojana pakAne evaM pakavAne kA niSedha 10. taheva bhattapANesu payaNa-payAvaNesu y| ___ pANabhUyadayaTThAe na paye na pyaave|| __ [10] isI prakAra bhakta-pAna pakAne aura pakavAne meM hiMsA hotI hai| ata: bhikSu prANoM aura bhUtoM kI dayA ke lie na to svayaM pakAe aura na dUsare se pkvaae| 11. jala-dhannanissiyA jIvA puddhvii-ktttthnissiyaa| hammanti bhattapANesu tamhA bhikkhU na paaye|| [11] bhojana aura pAna ke pakAne-pakavAne meM jala, dhAnya, pRthvI aura kASTha (Indhana) ke Azrita jIvoM kA vadha hotA hai, ataH bhikSu na pkvaae| 12. visappe savvaodhAre bhupaannvinnaasnne| natthi joisame satthe tamhA joI na diive|| [12] agni ke samAna dUsarA koI zastra nahIM hai, vaha alpa hote hue bhI cAroM ora phaila jAne vAlA, cAroM ora tIkSNa dhAra vAlA tathA bahuta-se prANiyoM kA vinAzaka hai| ataH sAdhu agni na jlaae| vivecana-pacana-pAcanakriyA kA niSedha-sAdhu ke lie pacana-pAcana kriyA kA niSedha isalie kiyA gayA hai ki isameM agnikAya ke jIvoM tathA jala, anAja, (vanaspati) lakar3I evaM pRthvI ke Azrita rahe hue aneka jIvoM kA vadha hotA hai, agni bhI sajIva hai| usake dUra-dUra taka phaila jAne se agnikAya kI, tathA usake chahoM dizAvartI aneka trasa-sthAvara jIvoM kI prANahAni hotI hai| 1. (ka) bRhadvRtti, a. rA. koSa, bhA. 1, pR. 280 (kha) majjhimanikAya, 2/ 3/7 pR. 307 (ga) visuddhimaggo bhA. 1, pR.73 se 76 taka 2-3.uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 330 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 uttarAdhyayanasUtra kraya-vikraya kA niSedha-bhikSA aura bhojana kI vidhi 13. hiraNNaM jAyarUvaM ca maNasA vi na ptthe| samaleDhukaMcaNe bhikkhU virae kyvikke|| [13] sone aura miTTI ke Dhele ko samAna samajhane vAlA bhikSu sone aura cA~dI kI mana se bhI icchA na kre| vaha (sabhI prakAra ke) kraya-vikraya (kharIdane-becane) se virata rahe-dUra rhe| 14. kiNanto kaio hoi vikviNanto ya vaannio| kayavikkayammi vaTTanto bhikkhU na bhavai taariso|| [14] vastu ko kharIdane vAlA krayika (kharIdadAra) kahalAtA hai aura becane vAlA vaNik (vikretA) hotA hai| ataH jo kraya-vikraya meM pravRtta hai vaha bhikSu nahIM hai| 15. bhikkhiyavvaM ca keyavvaM bhikkhuNA bhikkhvttinnaa| kayavikkao mahAdoso bhikkhAvattI suhaavhaa|| [15] bhikSAjIvI bhikSu ko bhikSAvRtti se hI bhikSA karanI cAhie, kraya-vikraya se nhiiN| krayavikraya mahAn doSa hai| bhikSAvRtti sukhAvaha hai| 16. samuyANaM uMchamesijA jhaasuttmnnindiyN| lAbhAlAbhammi saMtuDhe piNDavAyaM care munnii|| [16] muni zruta (zAstra-vidhAna) ke anusAra anindita aura sAmudAyika uJcha (aneka gharoM se thor3e-thor3e AhAra) kI gaveSaNA kre| lAbha aura alAbha meM santuSTa raha kara piNDapAta (-bhikSAcaryA) kre| 17. alole ca rase giddhe jibbhAdante amucchie| na rasaTThAe |jijjA javaNaTThAe mhaamunnii|| . [17] rasanendriyavijetA alolupa evaM amUrcchita mahAmuni rasa meM Asakta na ho| vaha yApanArtha arthAt jIvana-nirvAha ke lie hI khAe, rasa (svAda) ke lie nhiiN| vivecana AhAra-pAnI kI vidhi : upayukta-anupayukta--bhikSAjIvI sAdhu ke lie aneka gharoM ke madhukarIvRtti se bhikSAcarI dvArA nirdoSa bhikSA grahaNa karane tathA yathAlAbha saMtuSTa, alolupa evaM anAsakta hokara kevala jIvananirvAhArtha AhAra karane kA vidhAna hai| kintu kraya-vikraya karanA yA saMgraha karanA upayukta nhiiN| pUjA satkAra Adi se dUra rahe 18. accaNaM rayaNaM ceva vandaNaM pUyaNaM thaa| iDDIsakkAra-sammANaM maNasA vi na ptthe| [18] muni arcanA. racanA, pUjA tathA Rddhi, satkAra aura sammAna kI mana se bhI abhilASA (prArthanA) na kre| Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paiMtIsavA~ adhyayana : anagAramArgagati 591 vivecana - sAdhu pUjA pratiSThAdi kI vAJchA na kare--arcanA - puSpAdi se pUjA, racanA - svastika Adi kA nyAsa, athavA sevanA ( pAThAntara ) - ucca Asana para biThAnA, vandana - namaskArapUrvaka vANI se abhinandana karanA, pUjana -- viziSTa vastrAdi kA pratilAbha / Rddhi-zrAvakoM se upakaraNAdi kI upalabdhi, athavA AmarSauSadhi Adi rUpa labdhiyoM kI sampadA, satkAra -artha pradAna Adi / sammAna -- abhyutthAnaM Adi kI icchA na kare / zukladhyAnalIna, anidAna, akiMcana : muni 19. sukkajjhANaM jhiyAejjA aNiyANe akiMcaNe / vosaTTakAe viharejA jAva kAlassa pajjao // [19] muni zukla (-vizuddha - Atma-) dhyAna meM lIna rahe / nidAnarahita aura akiMcana rahe / jahA~ taka kAla kA paryAya hai, (jIvanaparyanta) zarIra kA vyutsarga (kAyAsakti chor3a kara vicaraNa kare / vivecana---vosaTTakAe viharejjA-zarIra kA mAno tyAga ( vyutsarga) kara diyA hai, isa prakAra se apratibaddha rUpa se vicaraNa kre| 2 antima ArAdhanA se duHkhamukta muni 20. nijjUhiUNa AhAraM kAladhamme uvaTThie / jahiUNa mANasaM bondiM pahU dukkhe vimuccaI // [20] (anta meM) kAladharma upasthita hone para muni AhAra kA parityAga kara (saMlekhanA - saMthArApUrvaka) manuSya zarIra ko tyAga kara duHkhoM se vimukta, prabhu (viziSTa sAmarthyazAlI ) ho jAtA hai| 1-2-3. 21. nimmamo nirahaMkAro vIyarAgo aNAsavo / saMpatto kevalaM nANaM sAsayaM pariNivvue // [21] nirmama, nirahaMkAra, vItarAga aura anAzrava muni kevalajJAna ko samprApta kara zAzvata parinirvANa ko prApta hotA hai / vivecana -- nijjUhiUNa AhAraM saMlekhanAkrama se caturvidha AhAra kA parityAga kr| binA saMlekhanA kie sahasAyAvajjIvana AhAra tyAga karane para dhAtuoM ke parikSINa hone para antima samaya meM ArttadhyAna hone kI sambhAvanA hai| pahU : vizeSArtha - prabhu -vIryAntarAya ke kSaya se viziSTa sAmarthyavAn hokara / 3 // anagAramArgagati : paiMtIsavA~ adhyayana samApta // bRhadvRtti, a. rA. koSa, bhA. 1, pR. 282 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana jIvAjIva-vibhakti adhyayana-sAra * prastuta chattIsaveM adhyayana kA nAma hai--jIvAjIva-vibhakti (jiivaajiivvibhttii)| isameM jIva aura ajIva ke vibhAgoM (bheda-prebhadoM) kA nirUpaNa kiyA gayA hai| * samagra sRSTi jar3a-cetanamaya hai| yaha loka jIva (cetana) aura ajIva-(jar3a) kA vistAra hai| jIva aura ajIvadravya samagratA se AkAza ke jisa bhAga meM haiM, vaha AkAzakhaNDa 'loka' kahalAtA hai| jahA~ ye nahIM haiM, vahA~ kevala AkAza hI hai, jise 'aloka' kahate haiN| loka svarUpataH (pravAha se) anAdi-ananta hai, ataH na isakA koI kartA hai, na dhartA hai aura na saMhartA 1 * jIva aura ajIva, ye do tattva hI mUla haiN| zeSa saba tattva yA dravya inhIM do ke saMyoga yA viyoga se mAne jAte haiN| jIva aura ajIva kA saMyoga pravAharUpa se anAdi hai; vizeSa rUpa se sAdi-sAnta hai| yaha saMyoga hI saMsArI jIvana hai| kyoMki jaba taka jIva ke sAtha karmapudgaloM yA anya sAMsArika padArthoM kA saMyoga rahatA hai, taba taka use janma-maraNa karanA par3atA hai| jIva ke deha, indriya, mana, bhASA, sukha, duHkha Adi saba isI saMyoga para AdhArita haiN| pravAha-rUpa se anAdi yaha saMyoga, sAnta bhI ho sakatA hai, kyoMki rAga-dveSa hI ukta saMyoga ke kAraNa haiN| kAraNa ko miTA dene para rAgadveSajanita karmabandhana aura usase prApta yaha saMsAra-bhramaNarUpa kArya svataH hI samApta ho jAtA hai| jIva aura ajIva kI isa saMyukti ko miTAnA aura vibhakti (pRthak) karanA arthAt sAdhaka ke lie jIva aura ajIva kA bhedavijJAna karanA hI isa adhyayana kA uddezya hai, jise zAstrakAra ne adhyayana ke prArambha meM hI vyakta kiyA hai| jIva aura ajIva kA bhedavijJAna karanA--vibhakti karanA hI tattvajJAna kA phala hai, vahI samyagdarzana hai, samyagjJAna hai, jinavacana meM anurAga hai| jina vacanoM ko hRdayaMgama karake saMyamI puruSa use jIvana meM utAratA hai| * isI hetu se sarvaprathama 'jIva' kA nirUpaNa karane kI apekSA ajIva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ajIva tattva eka hote hue bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se usake vibhinnarUpoM kI prarUpaNA kI gaI hai| rUpI ajIva dravyataH skandha, skandhadeza, pradeza aura paramANu pudgala ke bheda se cAra prakAra kA batA kara kSetra aura kAla kI apekSA se usakI prarUpaNA kI gaI hai| usakI sthiti aura antara kI bhI prarUpaNA kI gaI hai| tadanantara rUpI ajIva ke varNa, gandha, rasa, sparza aura 1. 'jIvA ceva ajIvA ya, esa loe viyaahie|' -uttarA. a. 36, gA. 2 2. (ka) 'jaM jANiUNa samaNe, samma jayai sNjme|'-uttraa. a. 36, gA. 1 (kha) "... soccA saddahiUNa ....... ramejjA saMjame munnii|" -vahI, gA. 249, 250 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana 593 'jIvAjIva-vibhakti saMsthAna kI apekSA se paMcavidha pariNamana ke aneka bheda batAe gae haiN| * jIva zuddhasvarUpa kI dRSTi se vibhinna zreNI ke nahIM haiM, kintu karmoM se AvRta hone ke kAraNa zarIra, indriya, mana, gati, yoni, kSetra Adi kI apekSA se unake bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| * sarvaprathama jIva ke do bheda batAe haiM- siddha aura saMsArI / siddhoM ke kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha Adi kI apekSA se aneka bheda kie gae haiN| phira saMsArI jIvoM ke mukhya do bheda batalAe haiM-- sthAvara aura trasa / sthAvara ke pRthvIkAya Adi tIna aura trasa ke tejaskAya, vAyukAya aura dvIndriyAdi bheda batAe gae haiN| * usake pazcAt paMcendriya ke mukhya cAra bheda -- nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva, batAkara una sabake bheda-prabhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| * jIva ke pratyeka bheda ke sAtha-sAtha unake kSetra aura kAla kA nirUpaNa kiyA gayA hai| kAla meM-- pravAha aura sthiti, Ayusthiti, kAyasthiti aura antara kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| sAtha hI bhAva kI apekSA se pratyeka prakAra ke jIva ke hajAroM bhedoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| 1 * anta meM jIva aura ajIva ke svarUpa kA zravaNa, jJAna, zraddhAna karake tadanurUpa saMyama meM ramaNa karane kA vidhAna kiyA gayA hai| 2 * antima samaya meM saMllekhanA -- saMthArApUrvaka samAdhimaraNa prApta karane hetu saMlekhanA kI vidhi, kandarpI Adi pAMca azubha bhAvanAoM se AtmarakSA tathA mithyAdarzana, nidAna, hiMsA, evaM kRSNalezyA se bacakara samyagdarzana, anidAna aura zuklalezyA, jina-vacana meM anurAga tathA unakA bhAvapUrvaka AcaraNa tathA yogya sudRr3ha saMyamI gurujana ke pAsa AlocanAdi se zuddha hokara parItasaMsArI banane kA nirdeza kiyA gayA hai| 3 1. uttarA. mUlapATha, a. 36, gA. 4 se 47 taka 2. vahI, gA. 47 se 249 taka 3. vahI, gA. 250 se 267 taka Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsaimaM ajjhayaNaM : jIvAjIvavibhattI chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti adhyayana kA upakrama aura lAbha 1. jIvAjIvavibhattiM suNeha me egamaNA io| jaM jANiUNa samaNe sammaM jayai sNjme|| ___[1] aba jIva aura ajIva ke vibhAga ko tuma ekAgramanA hokara mujha se suno; jise jAna kara zramaNa samyak prakAra se saMyama meM yatnazIla hotA hai| 2. jIvA ceva ajIvA ya esa loe viyaahie| __ ajIvadesamAgAse aloe se viyaahie| / [2] yaha loka jIva aura ajIvamaya kahA gayA hai, aura jahA~ ajIva kA ekadeza (bhAga) kevala AkAza hai use aloka kahA gayA hai| 3. davvao khettao ceva kAlao bhAvao thaa| parUvaNA tesiM bhave jIvANamajIvANa y|| [3] una jIvoM aura ajIvoM kI prarUpaNA dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se hotI hai| vivecana-'loka' kI paribhASA : vibhinna dRSTiyoM se-jainAgamoM meM vibhinna dRSTiyoM se 'loka' kI paribhASA kI gaI hai yathA--(1) dharmAstikAya loka hai, (2) SaDdravyAtmaka loka hai, (3) 'loka' paMcAstikAyamaya hai, aura (4) loka jIva-ajIvamaya hai| prastuta meM jIva aura ajIva ko 'loka' kahA gayA hai, parantu pUrvaparibhASAoM ke sAtha isakA koI virodha nahIM hai, kevala apekSAbheda hai| aloka-aloka meM dharmAstikAya Adi pAMca dravya nahIM haiM, kevala AkAza hai, jo ki ajIvamaya hai, isalie aloka meM ajIva kA eka deza--AkAza kA eka bhAga hI hai| vibhinna apekSAoM se prarUpaNA-prastuta adhyayana meM jIva aura ajIva kI prarUpaNA cAra mukhya apekSAoM se kI hai--(1) dravyataH, (2) kSetrataH, (3) kAlataH aura (4) bhaavtH| jIva/ajIva / dravya-nAma / dravyataH kSetrataH kAlataH bhAvataH ajIva dharmAstikAya lokavyApI anAdi-ananta arUpI ajIva adharmAstikAya lokavyApI anAdi-ananta arUpI ajIva AkAzAstikAya loka-alokavyApI anAdi-ananta arUpI kAla ananta samayakSetravyApI anAdi-ananta arUpI ajIva pudgalAstikAya ananta lokavyApI anAdi-ananta rUpI jIva jIvAstikAya lokavyApI anAdi-ananta | arUpI3 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 333 2. (ka) uttarA. priyadarzinI bhA. 4, pR. 687 (kha) bRhadvRtti, a. rA. koSa bhAga 4, pR.1562 3. uttarA. TippaNa (mu. nathamalajI) pR. 315 kAlataH eka eka eka ajIva ananta Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti jIva-ajIva-vijJAna kA prayojana-jaba taka sAdhu jIva aura ajIva tattva ke bheda ko nahIM samajha letA, taba taka vaha saMyama ko nahIM samajha sktaa| jIva aura ajIva ko jAnane para hI vyakti anekavidha gati, puNya, pApa, Azrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ko jAna sakatA hai| ata: jIvAjIva vibhAga ko samajha lene para hI saMyama kI ArAdhanA meM sAdhu kA prayatna saphala ho sakatA hai| ajIvanirUpaNa 4. rUviNo ceva'rUvI ya ajIvA duvihA bhve| arUvI dasahA vuttA rUviNo vi cuvvihaa|| [4] ajIva do prakAra hai-rUpI aura aruupii| arUpI dasa prakAra kA hai aura rUpI cAra prakAra kaa| vivecana-ajIva kA lakSaNa--jisameM cetanA na ho, jo jIva se viparIta svarUpa vAlA ho, use ajIva kahate haiN| rUpI, arUpI--jisameM rUpa, rasa, gandha aura sparza ho, ve rUpI yA mUrta kahalAte haiN| jisameM rUpa Adi na hoM ve arUpI-amUrta haiN|3 arUpI-ajIva-nirUpaNa 5. dhammatthikAe taddese tappaese ya aahie| ahamme tassa dese ya tappaese ya aahie| _[5] (sarvaprathama) dharmAstikAya, dharmAstikAya kA deza tathA pradeza kahA gayA hai, phira adharmAstikAya aura usakA deza tathA pradeza kahA gayA hai| 6. AgAse tassa dese ya tappaese ya aahie| ___ addhAsamae ceva arUvI dasahA bhve|| [6] AkAzAstikAya, usakA deza tathA pradeza kahA gayA hai| aura eka addhAsamae (kAla), ye dasa bheda arUpI ajIva ke haiN| 7. dhammAdhamme ya do'vee logamittA viyaahiyaa| __ logAloge ya AgAse samae smykhettie|| [7] dharma aura adharma, ye donoM loka pramANa kahe gae haiN| AkAza loka aura aloka meM vyApta hai| kAla samaya kSetra (manuSya-kSetra) meM hI hai| 8. dhammAdhammAgAsA tinni vi ee annaaiyaa| apajjavasiyA ceva savvaddhaM tu viyaahiyaa|| 1. (ka) dazavaikAlika sUtra a. 4, bhA. 12-14 (kha) uttarA. priyadarzinI bhA. 4, pR. 686 2. prajJApanA pada 1 TIkA 3. tatra rUpaM sparzAdyAzrayabhUtaM mUrtaM tadasti yeSu te ruupinnH| tadvyatiriktA aruupinnH| -bRhadvRtti, a. rA. koSa. bhA. 1, pR. 2 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 uttarAdhyayanasUtra [8] dharma, adharma aura AkAza, ye tInoM dravya anAdi, aparyavasita--ananta aura sarvakAlasthAyI (nitya) kahe gae haiN| 9. samae vi santaI pappa evamevaM viyaahie| AesaM pappa sAIe sapajjavasie vi y|| [9] kAla bhI pravAha (santati) ko apekSA se isI prakAra (anAdi-ananta) hai| Adeza se (-pratiniyata vyaktirUpa eka-eka samaya kI apekSA se) sAdi aura sAnta hai| vivecana yadyapi dharmAstikAya Adi tIna arUpI ajIva vAstava meM akhaNDa eka-eka dravya haiM, tathApi unake skandha, deza aura pradeza ke rUpa meM tIna-tIna bheda kiye gae haiN| paramANu, skandha, deza aura pradeza : paribhASA -pudgala ke sabase sUkSma (choTe) bhAga ko, jisake phira do Tukar3e na ho sakeM, 'paramANu' kahate haiN| paramANa sUkSma hotA hai aura kisI eka varNa, gandha, rasa tathA do sparzoM se yukta hotA hai| ve hI paramANu jaba ekatra ho jAte haiM, taba 'skandha' kahalAte haiN| do paramANuoM se banane vAle skandha ko dvipradezI skandha kahate haiM / isI prakAra tripradezI, catuHpradezI, dazapradezI, saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI aura anantapradezI skandha hote haiN| aneka pradezoM se parikalpita, skandhagata choTe-bar3e nAnA aMza 'deza' kahalAte haiN| jaba taka ve skandha se saMlagna rahate haiM, taba taka 'deza' kahalAte haiN| alaga ho jAne ke bAda vaha svayaM svatantra skandha bana jAtA hai| skandha ke usa choTe-se choTe avibhAgI vibhAga (arthAt - phira bhAga hone kI kalpanA se rahita sarvAdhika sUkSma aMza) ko pradeza kahate haiN| pradeza taba taka hI pradeza kahalAtA hai, jaba taka vaha skandha ke sAtha jur3A rahatA hai| alaga ho jAne ke bAda vaha 'paramANu' kahalAtA hai| dharmAstikAya Adi cAra astikAya-dharma, adharma Adi cAra astikAyoM ke skandha, deza tathA pradeza--ye tIna-tIna bheda hote haiN| kevala pudgalAstikAya ke hI skandha, deza, pradeza aura paramANu ye cAra bheda hote haiN| dharma, adharma aura AkAza skandhataH eka haiN| unake deza aura pradeza asaMkhya haiN| asaMkhya ke asaMkhya bheda hote haiN| lokAkAza ke asaMkhya aura alokAkAza ke ananta pradeza hone se AkAza ke kula ananta pradeza haiN| dharmAstikAya Adi ke svarUpa kI carcA pahale kI jA cukI hai| addhAsamaya : kAlavAcaka-kAla zabda varNa, pramANa, samaya, maraNa Adi aneka artho meM prayukta hotA hai| ataH samayavAcI kAla zabda kA varNa-pramANAdi vAcaka kAla zabda se pRthak bodha karAne ke lie, usake sAtha, 'addhA' vizeSaNa jor3A gayA hai| addhAvizeSaNa se vaha 'vartanAlakSaNa' kAla dravya kA hI bodha karAtA hai| kAla kA sUrya kI gati se sambandha rahatA hai| ataH dina, rAta, mAsa, pakSa Adi ke rUpa meM addhAkAla aDhAI dvIpa pramANa manuSyakSetra meM hI hai, anyatra nhiiN| kAla meM deza-pradeza parikalpanA sambhava nahIM hai; kyoMki nizcaya dRSTi se vaha samaya rUpa hone se nirvibhAga hai| ataH use skandha aura astikAya bhI nahIM mAnA hai| aparAparatotpattirUpa pravAhAtmaka saMtati kI apekSA se kAla Adi-ananta hai, kintu dina-rAta Adi pratiniyata vyakti svarUpa (vibhAga) kI apekSA se sAdi-sAnta hai| 1. (ka) bRhadvRtti, a. rA, koSa bhA. 1, pR. 204 (kha) uttarA. (sAdhvI candanA) pR. 476 (ga) prajJApanA pada 5 vRtti (gha) sthAnAMga sthA. 4/1/264 vRtti, patra 190 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 597 samayakSetra kA artha--samayakSetra kA dUsarA nAma manuSyakSetra hai; kyoMki manuSya kevala samayakSetra meM hI pAe jAte haiN| kSetra kI dRSTi se samayakSetra jambUdvIpa, dhAtakIkhaNDa aura ardhapuSkara, ina DhAI dvIpoM taka hI sImita hai| isa kAraNa ina aDhAI dvIpoM kI saMjJA hI samayakSetra hai| rUpI-ajIva nirUpaNa 10. khandhA ya khandhadesA ya tappaesA taheva y| paramANuNo ya boddhavvA rUviNo ya cuvvihaa|| [10] rUpI ajIva dravya cAra prakAra kA hai--skandha, skandha-deza, skandha-pradeza aura paramANu / 11. egatteNa puhatteNa khandhA ya prmaannunno| loegadese loe ya bhaiyavvA te u khetto|| itto kAlavibhAgaM tu tesiM vucchaM cuvvihN| [11] paramANu ekatvarUpa hone se arthAt aneka paramANu eka rUpa meM pariNata hokara skandha bana jAte haiM, aura skandha pRthak rUpa hone se paramANu bana jAte haiN| (yaha dravya kI apekSA se hai|) kSetra kI apekSA se ve (skandha aura paramANu) loka ke eka deza meM tathA (eka deza se lekara) sampUrNa loka ke bhAjya (-asaMkhyavikalpAtmaka) haiM / yahA~ se Age unake (skandha aura paramANu ke) kAla kI apekSA se cAra prakAra kA vibhAga khuuNgaa| 12. saMtaI pappa te'NAI apajjavasiyA vi y| ThiiM paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| [12] santati-pravAha kI apekSA se ve (skandha Adi) anAdi aura ananta haiM tathA sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiN| 13. asaMkhakAlamukkosaM egaM samayaM jhnniyaa| ajIvANa ya rUvINaM ThiI esA viyaahiyaa|| [13] rUpI ajIvoM-pudgala dravyoM kI sthiti jaghanya eka samaya kI aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kI kahI gaI hai| 14. aNantakAlamukkosaM egaM samayaM jhnnyN| ajIvANa ya rUvINaM antareyaM viyAhiyaM / / [14] rUpI ajIvoM kA antara (apane pUrvAvagAhita sthAna) se cyuta hokara usI sthAna para kahA gayA phira Ane taka kA kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa anantakAla hai| 15. vaNNao gandhao ceva rasao phAsao thaa| saMThANao ya vineo pariNAmo tesi pNchaa| 1. (ka) prajJApanA pada 1 vRtti, a. rA. koSa bhA. 1 pR. 206 (kha) sthAnAMga sthA. 4/1/264 vRtti, patra 190 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 uttarAdhyayanasUtra [15] unakA (skandhaM Adi kA) pariNamana varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se pAMca prakAra kA hai| 16. vaNNao pariNayA je u paMcahA te pkittiyaa| kiNhA nIlA ya lohiyA hAliddA sukkilA thaa|| [16] jo (skandha Adi rUpI ajIva) pudgala varNa se pariNata hote haiM, ve pAMca prakAra se pariNata hote haiM--kRSNa, nIla, lohita (rakta), hAridra (pIta) athavA zukla (shvet)| 17. gandhao pariNayA je u duvihA te viyaahiyaa| subbhigandhapariNAmA dubdhigandhA taheya y|| [17] jo pudgala gandha se pariNata hote haiM, ve do prakAra ke kahe gae haiM-- surabhigandhapariNata aura drbhigndhprinnt| 18. rasao pariNayA je u paMcahA te pkittiyaa| titta-kaDuya-kasAyA ambilA mahurA thaa|| [18] jo pudgala rasa se pariNata haiM, ve pAMca prakAra ke kahe gae haiM--tikta (caraparA-tIkhA), kaTu, kaSAya (kasailA), amla (khaTTA) aura madhura rUpa meM prinnt| 19. phAsao pariNayA je u aTThahA te pkittiyaa| kakkhaDA mauyA ceva garuyA lahuyA thaa|| 20. sIyA uNhA ya niddhA ya ya tahA lukkhA va aahiyaa| ii phAsapariNayA ee puggalA smudaahiyaa|| [19-20] jo pudgala sparza se pariNata haiM, ve ATha prakAra ke kahe gae haiM-karkaza, mRdu, guru aura laghu (halakA); zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa / isa prakAra ye sparza se pariNata pudgala kahe gae haiN| 21. saMThANapariNayA je u paMcahA te pkittiyaa| parimaNDalA ya vaTTA taMsA curNsmaayyaa|| [21] jo pudgala saMsthAna se pariNata haiM, ve pAMca prakAra ke haiM--parimaNDala, vRta, tyatra (trikoNa), caturasra (caukora) aura Ayata (lmbe)| 22. vaNNao je bhave kiNhe bhaie se u gndho| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| [22] jo pudgala varNa se kRSNa hai, vaha gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya (-aneka vikalpoM vAlA) hai| 23. vaNNao je bhave nIle bhaie se u gndho| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| [23] jo pudgala varNa se nIla hai, vaha gandha se, sparza se aura saMsthAna se bhAjya hai| Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 24. vaNNao lohie je u bhaie se u gndho| ___ rasao phAsao ceva bhavae saMThANao vi y|| [24] jo pudgala varNa se rakta hai, vaha gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| 25. vaNNao pIyae je u bhaie se u gndho| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi ya / / [25] jo pudgala varNa se pIta hai, vaha gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| 26. vaNNao sukkile je u bhaie se u gndho| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| [26] jo pudgala varNa se zukla hai, vaha gandha, rasa sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| 27. gandhao je bhave subbhI bhaie se u vnnnno| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| [27] jo pudgala gandha se sugandhita hai, vaha varNa, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| 28. gandhao je bhave dubbhI bhaie se u vnnnno| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| [28] jo pudgala gandha se durgandhita hai, vaha varNa, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| 29. rasao tittae je u bhaie se u vnnnno| gandhao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| [29] jo pudgala rasa se tikta hai, vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| 30. rasao kaDue je u bhaie se u vnnnno| gandhao phAsao ceva bhaDae saMThANao viy|| [30] jo pudgala rasa se kaTu hai-vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| 31. rasao kasAe je u bhaie se u vnnnno| gandhao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| [31] jo pudgala rasa se kasailA hai, vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| 32. rasao ambile je u bhaie se u vnnnno| ___ gandhao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| [32] jo pudgala rasa se khaTTA hai, vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| 33. rasao mahurae je u bhaie se u vnnnno| gandhao phAsao ceva bheie saMThANao vi y|| [33] jo pudgala rasa se madhura hai, vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 uttarAdhyayanasUtra 34. phAsao kakkhaDe je u bhaie se u vnnnno| ___ gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| [34] jo pudgala sparza se karkaza hai, vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya hai| 35. phAsao maue je u bhaie se u vnnnno| __ gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| [35] jo pudgala sparza se mRdu hai, vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya hai| 36. phAsao gurue je u bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| [36] jo pudgala sparza se guru hai, vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya hai| 37. phAsao lahue je u bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| [37] jo pudgala sparza se laghu hai, vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya hai| 38. phAsao sIyae je u bhaie se u vnnnno| ___ gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| [38] jo pudgala sparza se zIta hai, vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya hai| 39. phAsao uNhae je u bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| [39] jo pudgala sparza se uSNa hai, vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya hai| 40. phAsao niddhae je u bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| [40] jo pudgala sparza se snigdha hai, vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya hai| 41. phAsao lukkhae je u bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| [41] jo pudgala sparza se rUkSa hai, vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya hai| 42. parimaNDalasaMThANe bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie phAsao vi y|| [42] jo pudgala saMsthAna se parimaNDala hai, vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya hai| 43. saMThANao bhave vaTTe bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie phAsao vi y|| [43] jo pudgala saMsthAna se vRtta hai, vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se bhAjya hai| Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 601 44. saMThANao bhave taMse bhaie se u vnnnno| __ gandhao rasao ceva bhaie phAsao vi y|| [44] jo pudgala saMsthAna se trikoNa hai, vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se bhAjya hai| 45. saMThANao bhave cauraMse bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie phAsao vi y|| [45] jo pudgala saMsthAna se catuSkoNa hai, vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se bhAjya hai| 46. je AyayasaMThANe bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie phAsao vi y|| [46] jo pudgala saMsthAna se Ayata hai, vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se bhAjya hai| 47. esA ajIvavibhattI samAseNa viyaahiyaa| itto jIvavibhattiM vucchAmi annupuvvso|| [47] yaha saMkSepa se ajIvavibhAga kA nirUpaNa kiyA gayA hai| aba yahA~ se Age jIva-vibhAga kA kramazaH nirUpaNa kruuNgaa| vivecana-pudgala (rUpI ajIva) kA lakSaNa-tattvArtha0 rAjavArtika Adi ke anusAra pudgala meM 4 lakSaNa pAe jAte haiM- (1) bheda aura saMghAta ke anusAra jo pUraNa aura galana ko prApta hoM, (2) puruSa (-jIva) jinako AhAra, zarIra, viSaya aura indriya-upakaraNa Adi ke rUpa meM nigaleM, arthAt-grahaNa kareM, (3) jo galana-pUraNa-svabhAva sahita haiM, ve pudgala haiN| guNoM kI apekSA se--(4) sparza, rasa, gandha aura varNa vAle jo hoM ve pudgala hote haiN| pudgala ke ye jo sAdhAraNa dharma (guNAtmaka lakSaNa) haiM, inameM saMsthAna bhI eka hai| pudgala ke bheda-pudgala ke mUla do bheda haiM-aNu (paramANu) aura skndh| skandha kI apekSA se deza aura pradeza ye do bheda aura hote haiN| mUla pudgaladravya paramANu hI haiN| usakA dUsarA bhAga nahIM hotA, ataH vaha niraMza hotA hai| do paramANuoM se mila kara ekatva-pariNatirUpa dvipradezI skandha banatA hai| isI prakAra tripradezI Adi se lekara anantAnanta pradezI skandha taka hote haiN| pudgala ke anantaskandha haiN| paramANu jaba skandha se jur3A rahatA hai, taba use pradeza kahate haiM aura jaba vaha skandha se pRthak (alaga) rahatA hai, taba paramANu kahalAtA hai| yaha 10vI, 11vIM gAthA kA Azaya hai| skandhAdi pudgala : dravyAdi kI apekSA se skandhAdi dravya kI apekSA se pUrvokta 4 prakAra ke haiM / kSetra kI apekSA se--loka ke eka deza se lekara sampUrNa loka meM vyApta haiM, kAla kI apekSA se1. (ka) bhedasaMghAtAbhyAM pUryante galante ceti pUraNagalanAtmikAM kriyAmantarbhAvyaH pudglshbdo'nvrthH| (kha) pumAMso jIvAH, taiH zarIrA'hAraviSayakaraNopakaraNAdibhAvena gilyante iti pudglaaH| -rAjavArtika 4/1/24-26 (ga) galanapUraNasvabhAvasanAthaH pudglH| -dravyasaMgrahaTIkA 15/50/ 12 (gha) 'sparzarasagandhavarNavantaH pudglaa|' -tattvArtha. 5/23 2. (ka) 'aNavaH skndhaashc|' -tattvArtha. 5/ 25 (kha) uttarA. (sAdhvI candanA) pR. 476-477 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 uttarAdhyayanasUtra pravAha ko lekara anAdi-ananta aura pratiniyata kSetrAvasthAna kI dRSTi se sAdi-sAnta, sthiti (pudgala dravya kI saMsthiti) jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH asaMkhyAta kAla ke bAda skandha Adi rUpa se rahe hue pudgala kI saMsthiti meM parivartana ho jAtA hai| skandha bikhara jAtA hai, tathA paramANu bhI skandha meM saMlagna hokara pradeza kA rUpa le letA hai| antara (pahale ke avagAhita kSetra ko chor3a kara punaH usI vivakSita kSetra kI avasthiti ko prApta hone meM hone vAlA vyavadhAna (antara) kAla kI apekSA se--jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa ananta kAla kA par3atA hai| pariNAma kI apekSA se--varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se skandha Adi kA pariNamana 5 prakAra kA hai| ___saMsthAna : prakAra aura unakA svarUpa--saMsthAna AkRti ko kahate haiN| isake do rUpa haiM--itthaMstha aura anitthNsth| jisakA parimaNDala Adi koI niyata saMsthAna ho, vaha itthaMstha aura jisakA koI niyata saMsthAna na ho, vaha anitthaMstha kahalAtA hai| itthaMstha ke 5 prakAra- (1) parimaNDala- cUr3I kI taraha lambagola, (2) vRtta--geMda kI taraha gola, (3) tryastra--trikoNa, (4) caturasra-catuSkoNa aura (5) Ayata-bAMsa yA rassI kI taraha lmbaa| paMcavidha pariNAma kI dRSTi se samagra bhaMga varNa, gandha, rasa, sparza evaM saMsthAna indriyagrAhya bhAva haiN| bhAva kA artha yahA~ paryAya hai| pudgala dravya rUpI hone se usake indriyagrAhya sthUla paryAya hote haiM, jabaki arUpI dravya ke indriyagrAhya sthUla paryAya (bhAva) nahIM hote| jaina darzana meM varNa pAMca, gandha do, rasa pAMca, sparza ATha aura saMsthAna pAMca prasiddha haiN| inhI ke vibhinna paryAyoM ke kula 482 bhaMga hote haiN| ve isa prakAra haiMkRSNAdi varNa gandha Adi se bhAjya hote haiM, taba kRSNAdi pratyeka pAMca varNa ke 20 bhedoM se guNita hone para varNa paryAya ke kula 100 bhaMga hue| isI prakAra sugandha ke 23 aura durgandha ke 23, donoM ke mila kara gandha paryAya ke 46 bhaMga hote haiN| isI prakAra pratyeka rasa ke bIsa-bIsa bheda milA kara rasapaMcaka ke saMyogI bhaMga 100 hue| mRdu Adi pratyeka sparza ke 17-17 bheda milA kara saMyogI bhaMga hote haiN| isa prakAra kula 100 + 46 + 100 + 136 + 100 = 482 bhaMga hue| ye saba bhaMga sthUla dRSTi se gine gae haiN| vAstava meM siddhAntataH dekhA jAe to tAratamya kI dRSTi se pratyeka ke ananta bhaMga hote haiN| jIvanirUpaNa 48. saMsAratthA ya siddhA ya duvihA jIvA viyaahiyaa| siddhA'NegavihA vuttA taM me kittayao sunn|| [48] jIva ke (mUlataH) do bheda kahe gae haiM--saMsArastha aura siddh| siddha aneka prakAra ke haiN| (pahale) unakA varNana karatA hU~, use tuma suno| 1. (ka) uttarA. (sAdhvI candanA) pR. 477 (kha) uttarA. (gujarAtI bhASAntara) patra 335-336 2. uttarA. (gujarAtI bhASAntara), patra 337 3. (ka) uttarA. (gujarAtI bhASAntara), patra 338 (kha) uttarA. (sAdhvI candanA) pR. 477 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 603 vivecana -- jIva ke lakSaNa - (1) jo jItA hai-- prANa dhAraNa karatA hai, vaha jIva hai, (2) jo caitanyavAn AtmA hai, vaha jIva hai, vaha upayogalakSita, prabhu, karttA, bhoktA, dehapramANa, amUrta aura karmasaMyukta hai| (3) jo dasa prANoM meM se apanI paryAyAnusAra gRhIta yathAyogya prANoM dvArA jItA hai, jIyA thA, va jIegA, isa traikAlika jIvana guNa vAle ko 'jIva' kahate haiM / (4) jIva kA lakSaNa cetanA yA upayoga hai| ina lakSaNoM meM zabdabheda hone para bhI vastubheda nahIM hai| ye saMsArastha jIva kI mukhyatA se kahe gae haiM yadyapi jIvoM meM siddha bhagavAn (mukta jIva) bhI sammilita haiM kintu siddhoM meM zarIra aura dasa prANa nahIM haiM / tathApi bhUtapUrva gati nyAya se siddhoM meM jIvatva kahanA aupacArika hai| dUsarI taraha se -- siddhoM meM jJAna, darzana, sukha aura vIrya, ye 4 bhAvaprANa hone se unameM bhI jIvatva ghaTita hotA hai / 2 saMsArastha aura mukta siddha : svarUpa -- jo prANI caturgatirUpa yA karmoM ke kAraNa janma-maraNarUpa saMsAra meM sthita haiM, ve saMsArI yA saMsArastha kahalAte haiN| jinameM janma-maraNa, karma, karmabIja ( rAgadveSa ), karmaphalasvarUpa cAra gati, zarIra Adi nahIM hote, mukta hokara siddha gati meM virAjate haiM, ve siddha kahalAte haiM / 3 siddhajIva-nirUpaNa 49. itthI purisasiddhA ya taheva ya npuNsgaa| saliMge annaliMge ya gihiliMge taheva ya / / [49] koI strIliMgasiddha hote haiM, koI puruSaliMgasiddha, koI napuMsakaliMgasiddha aura koI svaliMgasiddha, anyaliMgasiddha tathA gRhasthiliMgasiddha hote haiN| 50. ukkosogAhaNAe ya jahannamajjhimAi ya / uDDuM ahe ya tiriyaM ca samuddammi jalammi ya / / [50] utkRSTa, jaghanya aura madhyama avagAhanA meM tathA Urdhvaloka meM, adholoka meM athavA tiryak loka meM, evaM samudra athavA anya jalAzaya meM (jIva siddha hote haiM / ) 51. dasa ceva napuMsesu vIsaM itthiyAsu ya / purisesu ya aTThasayaM samaeNegeNa sijjhaI || [51] eka samaya meM (adhika se adhika) napuMsakoM meM se dasa, striyoM meM se bIsa aura puruSoM meM se eka sau ATha jIva siddha hote haiM / 1. (ka) jIvati - prANAn dhArayatIti jIvaH / (kha) jIvotti havadi cedA, uvaoga-visesido pahU kattA / bhottA ya dehametto Na hi mutto kammasaMjutto / -- paMcAstikAya gA. 27 - pravacanAsAra 146 (ga) pANehiM caduhiM jIvadi jIvassadi, jo hi jIvido puvvaM / so jIvo.... / (gha) 'tatra cetanAlakSaNo jIvaH / ' sarvArthasiddhi 1/4/14 (Ga) upayogo lakSaNam / ' - tattvArtha. 2 / 8 2. tathA sati siddhAnAmapi jIvatvaM siddhaM jIvitapUrvatvAt / samprati na jIvanti siddhA, bhUtapUrvagatyA jIvatvameSAmaupacArikaM, mukhyaM ceSyate ? naiSa doSa:, bhAvaprANajJAnadarzanAnubhavanAt sAmpratikamapi jIvatvamasti / --rAjavArtika 1/4/7 3. uttarA (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 339 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 uttarAdhyayanasUtra 52. cattAri ya gihiliMge annaliMge daseva y| saliMgeNa ya aTThasayaM samaeNegeNa sijjhii| [52] eka samaya meM cAra gRhasthaliMga se, dasa anyaliMga se tathA eka sau ATha jIva svaliMga se siddha ho sakate haiN| 53. ukkosogAhaNAe ya sijhante jugavaM duve| cattAri jahannAe javamajha'ThuttaraM syN|| [53] (eka samaya meM) utkRSTa avagAhanA meM do, jaghanya avagAhanA meM cAra aura madhyama avagAhanA meM eka sau ATha jIva siddha ho sakate haiN| 54. cauruDDhaloe ya duve samudde tao jale vIsamahe thev| sayaM ca aThuttara tiriyaloe samaeNegeNa u sijjhaI u|| ___ [54] eka samaya meM Urdhvaloka meM cAra, samudra meM do, jalAzaya meM tIna, adholoka meM bIsa evaM tiryak loka meM eka sau ATha jIva siddha ho sakate haiN| 55. kahiM paDihayA siddhA? kahiM siddhA pitttthiyaa?| ___ kahiM bondiM caittANaM? kattha gantUNa sijjhii|| (55) [pra.] siddha kahA~ rukate haiM? kahA~ pratiSThita hote haiM? zarIra ko kahA~ chor3akara kahA~ jA kara siddha hote haiM? 56. aloe paDihayA siddhA loyagge ya pitttthiyaa| __ ihaM bondiM caittANaM tattha gantUNa sijjhii| ___[56] [u.] siddha aloka meM ruka jAte haiN| loka ke agrabhAga meM pratiSThita haiN| manuSyaloka meM zarIra ko tyAga kara, loka ke agrabhAga meM jA kara siddha hote haiN| 57. bArasahiM joyaNehiM savvaTThassuvari bhve| IsIpabbhAranAmA u puDhavI chttsNtthiyaa| 58. paNayAlasayasahassA joyaNANaM tu aayyaa| ___tAvaiyaM ceva vitthiNNA tiguNo tasseva priro| 59. aTThajoyaNabAhallA sA majjhammi viyaahiyaa| parihAyantI carimante macchiyapattA tnnuyrii|| [57-58-59] sarvArthasiddha vimAna se bAraha yojana Upara ISat-prAgbhArA nAmaka pRthvI hai; vaha chatrAkAra hai| usakI lambAI paiMtAlIsa lAkha yojana kI hai, caur3AI bhI utanI hI hai| usakI paridhi usase tigunI (arthAt 1,42,30,246 yojana) hai| madhya meM vaha ATha yojana sthUla (moTI) hai| phira kramazaH patalI hotI-hotI antima bhAga meM makkhI ke paMkha se bhI adhika patalI ho jAtI hai| 60. ajjuNasuvaNNagamaI sA puDhavI nimmalA shaavennN| uttANagachattagasaMThiyA ya bhaNiyA jiNavarehiM / / Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 605 [60] jinavaroM ne kahA hai vaha pRthvI arjuna-(arthAt-)zvetasvarNamayI hai, svabhAva se nirmala hai aura uttAna (ulaTe) chatra ke AkAra kI hai| 61. saMkhaMka-kundasaMkAsA paNDurA nimmalA suhaa| sIyAe joyaNe tatto loyanto u viyaahio|| [61] vaha zaMkha, aMkaratna aura kundapuSpa ke samAna zveta hai, nirmala aura zubha hai| isa sItA nAma kI ISat-prAgbhArA pRthvI se eka yojana Upara loka kA anta kahA gayA hai| 62. joyaNassa u jo tassa koso uvarimo bhve| tassa kosassa chabbhAe siddhANogAhaNA bhve|| [62] usa yojana ke Upara kA jo kosa hai; usa, kosa ke chaThe bhAga meM siddhoM kI avagAhanA (avasthiti) hotI hai| (arthAt-333 dhanuSya 32 aMgula pramANa siddhasthAna hai|) 63. tattha siddhA mahAbhAgA loyaggammi pitttthiyaa| __ bhavappavaMcaummukkA siddhiM varagaiM gyaa|| [63] bhavaprapaMca se mukta, mahAbhAga, evaM paramagati --'siddhi' ko prApta siddha vahA~ -loka ke agrabhAga (ukta kosa ke chaThe bhAga) meM virAjamAna haiN| 64. usseho jassa jo hoi bhavammi carimammi u| tibhAgahINA tatto ya siddhANogAhaNA bhve|| (64) antima bhava meM jisakI jitanI U~cAI hotI hai usase tribhAga-nyUna siddhoM kI avagAhanA hotI hai| (arthAt-zarIra ke avayavoM ke antarAla kI pUrti karane meM tIsarA bhAga nyUna hone se 2/3 bhAga kI avagAhanA raha jAtI hai|) 65. egatteNa sAIyA apajavasiyA vi y| puhutteNa aNAIyA apajavasiyA vi y|| [65] eka (mukta jIva) kI apekSA se siddha sAdi-ananta hai aura bahuta-se (mukta jIvoM) kI apekSA se ve anAdi-ananta haiN| 66. arUviNo jIvaghaNA naanndNsnnsnniyaa| aulaM suhaM saMpattA uvamA jassa natthi u|| [66] ve arUpI haiM, jIvaghana (saghana) haiM, jJAnadarzana se sampanna haiN| jisakI koI upamA nahIM hai, aisA atula sukha unheM prApta hai| 67. loegadese te savve naanndNsnnsnniyaa| saMsArapAranitthinnA siddhiM varagaI gyaa| [67] jJAna aura darzana se yukta, saMsAra ke pAra pahu~ce hue, siddhi nAmaka zreSThagati ko prApta ve sabhI siddha loka ke eka deza meM sthita haiN| vivecana--siddha-gAthA 49 se 67 taka meM siddha jIvoM ke prakAra, eka samaya meM siddhatvaprApti Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 uttarAdhyayanasUtra yogya jIvoM kI gaNanA, tathA ve kaba aura kaise siddhatva prApta karate haiM? kahA~ rahate haiM? vaha bhUmi kaisI hai? ityAdi tathyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| siddha jIvoM kI sthiti--yadyapi siddha-buddha-mukta hone ke pazcAt sabhI jIvoM kI sthiti samAna ho jAtI hai, unakI AtmA meM koI strI-puruSa-napuMsakAdi kRta antara--upAdhijanita bheda nahIM rahatA, phira bhI bhUtapUrva (avasthA) kI dRSTi se yahA~ unake aneka bheda kie gae haiN| upalakSaNa se yaha tathya traikAlika samajhanA cAhie, arthAt-siddha hote haiM, siddha hoMge aura siddha hue haiN| liMgadRSTi se siddhoM ke prakAra--prastuta meM liMga kI dRSTi se 6 prakAra batAe gae haiM--(1) strIliMga (strIparyAya se) siddha, puruSaliMga (puruSaparyAya se) siddha (3) napaMsakaliMga (napaMsakaparyAya se) siddha. (4) svaliMga (svatIrthika anagAra ke veSa se) siddha, (5) anyaliMga (anyatIrthika sAdhu veSa se) siddha aura (6) gRhiliMga (gRhastha veSa se) siddh| inameM se pahale tIna prakAra liMga (paryAya) kI apekSA se tathA pichale tIna prakAra veSa kI apekSA se haiN| siddhoM ke anya prakAra-uparyukta 6 prakAroM ke atirikta tIrthAdi kI apekSA se siddhoM ke 9 prakAra aura hote haiM, jinheM gAthA ( saM. 49) meM prayukta 'ca' zabda se samajha lenA caahie| yathA--tIrtha kI apekSA se 4 bheda-(7) tIrthasiddha, (8) atIrthasiddha tIrthasthApanA se pahale yA tIrthaviccheda ke pazcAt siddha, (9) tIrthaMkara siddha (tIrthaMkara rUpa meM siddha) aura (10) atIrthaMkara (rUpa meM) siddha / bodhi kI apekSA se tIna bheda-(11) svayaMbuddhasiddha, (12) pratyekabuddhasiddha aura (13) buddhabodhita siddh| saMkhyA kI apekSA se siddha ke do bheda-(14) eka siddha (eka samaya meM eka jIva siddha hotA hai, vaha), tathA (15) aneka siddha-(eka samaya meM aneka jIva utkRSTataH 108 siddha hote haiM, ve)| siddhoM ke pUrvokta 6 prakAra aura ye 9 prakAra milAkara kula 15 prakAra ke siddhoM kA ullekha nandIsUtra, aupapAtika Adi zAstroM meM hai| avagAhanA kI apekSA se siddha-tIna prakAra ke haiM-(1) utkRSTa (pAMca sau dhanuSa parimita) avagAhanA vAle, (2) jaghanya (do hAtha pramANa) avagAhanA vAle aura (3) madhyama ( do hAtha se adhika aura pAMca sau dhanuSa se kama) avagAhanA vAle siddha / avagAhanA zarIra kI U~cAI ko kahate haiN| kSetra kI apekSA se siddha- pAMca prakAra ke hote haiM--(1) UrdhvadizA (14 rajjupramANa loka meM se meru parvata kI cUlikA Adi rUpa sAta rajju se kucha kama yAnI 900 yojana U~cAI vAle Urdhvaloka) meM hone vAle siddha, (2) adhodizA (kubar3Ivijaya ke adhogrAma rUpa adholoka meM, arthAt-7 rajju se kucha adhika yAnI 900 yojana se kacha adhika lambAI vAle adholoka) se hone vAle siddha aura (3) tiryakadizAaDhAI dvIpa aura do samudrarUpa tirache evaM 1800 yojana pramANa lambe tiryakloka-manuSyakSetra se hone vAle siddha / (4) samudra meM se hone vAle siddha aura (5) nadI Adi meM se hone vAle siddha / 1. (ka) uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 340 (kha) uttarA. (TippaNa muni nathamalajI) pR. 317-318 2. (ka) uttarA. priyadarzinI TIkA, bhA. 4, pR. 741-793 (kha) uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhAga 2, patra 340 3. (ka) uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA, 2, patra 340 (kha) nandIsUtra sU. 21 meM siddhoM ke 15 prakAra dekhiye 4. uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 340 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 607 sAdhAraNatayA jIva tiryakloka se siddha hote haiM, parantu kabhI-kabhI meruparvata kI cUlikA para se bhI siddha hote haiM / meruparvata kI U~cAI 1 lAkha yojana parimANa hai| ataH isa Urdhvaloka kI sImA se mukta hone vAle jIvoM kA siddhakSetra Urdhvaloka hI hotA hai| sAmAnyatayA adholoka se mukti nahIM hotI, parantu mahAvideha kSetra kI do vijaya, meru ke rucakapradezoM se eka hajAra yojana nIce taka calI jAtI hai, jabaki tiryakloka kI kula sImA 900 yojana hai, ata: usase Age adholoka kI sImA A jAtI hai, jisameM 100 yojana kI bhUmi meM jIva mukta hote haiN| liMga, avagAhanA evaM kSetra kI dRSTi se siddhoM kI saMkhyA-gAthA 51 se 54 taka ke anusAra eka samaya meM napuMsaka dasa, striyA~ 20 aura puruSa 108 taka siddha ho sakate haiN| eka samaya meM gRhasthaliMga meM 4, anyaliMga meM 10 tathA svaliMga meM 108 jIva siddha ho sakate haiN| eka samaya meM utkRSTa avagAhanA meM 2, madhyama avagAhanA meM 108 aura jaghanya avagAhanA meM 4 siddha ho sakate haiN| eka samaya meM Urdhvaloka meM 4, adholoka meM 20, tiryakloka meM 108, samudra meM 2 aura jalAzaya meM 3 jIva siddha ho sakate haiM / tattvArthasUtra meM spaSTa batAyA gayA hai ki kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyekabuddha, buddhabodhita, jJAna, avagAhanA, antara, saMkhyA aura alpabahutva, ina AdhAroM para siddhoM kI vizeSatAoM kA vicAra kiyA jAtA hai|2 ISatprArabhArA pRthvI-aupapAtika sUtra meM siddhazilA ke batAe hue 12 nAmoM meM se yaha dUsarA nAma siddhoM kI avasthiti-mukta jIva samagra loka meM vyApta hote haiM, isa mata kA nirAkaraNa karane ke lie kahA gayA hai-loegadese te savve--sarva siddhoM kI AtmAe~ loka ke eka deza meM (parimita kSetra) meM avasthita hotI haiN| pUrvAvasthA meM 500 dhanuSa kI utkRSTa avagAhanA vAle jIvoM kI AtmA 333 dhanuSa 1 hAtha 8 aMgula parimita kSetra meM, madhyama avagAhanA (do hAtha se adhika) aura 500 dhanuSa se kama avagAhanA vAle jIvoM kI AtmA apane antima zarIra kI avagAhanA se tribhAgahIna kSetra meM avasthita hotI hai, tathA pUrvAvasthA meM jaghanya (2 hAtha kI) avagAhanA vAle jIvoM kI AtmA 1 hAtha 8 aMgula parimita kSetra meM avasthita hotI hai| zarIra na hone para bhI siddhoM kI avagAhanA hotI hai, kyoMki arUpI AtmA bhI dravya hone se apanI amUrta AkRti to rakhatA hI hai| dravya AkRtizUnya kadApi nahIM hotaa| siddhoM kI AtmA AkAza ke jitane pradeza-kSetroM kA avagAhana karatA hai, isa apekSA se siddhoM kI avagAhanA hai| siddha : jJAnadarzana rUpa-siddha jJAna-darzana kI hI saMjJA vAle haiM, arthAt-jJAna aura darzana ke upayoga binA unakA dUsarA koI svarUpa nahIM hai| isa kathana se jo naiyAyika mukti meM jJAna kA nAza mAnate haiM, usake mata kA khaNDana kiyA gyaa| siddha : saMsAra-pAra-nistIrNa--'saMsAra ke pAra pahu~ce hue' kahane se jo dArzanika 'mukti meM jAkara 1. (ka) uttarA. gujarAtI bhASAntara bhA. 2, patra 340 (kha) vahI, bRhavRtti, patra 683 (ga) uttarA. TippaNa, pR. 318 2. (ka) uttarA. gujarAtI bhASAntara, bhA. 2, patra 341 (kha) "kSetra-kAla-gati-liMga-tIrtha-cAritra- pratyekabuddhabodhita- jJAnAvagAhanAntara-saMkhyA'lpabahutvataH saadhyaaH|" -tattvArtha. 10/7 3. aupapAtikasUtra, sU. 46 4. uttarA. TippaNa (muni nathamalajI) pR. 319 5. uttarA. gujarAtI bhASAntara, bhA. 2, patra 343-344 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 uttarAdhyayanasUtra dharma-tIrtha ke uccheda ke samaya muktoM kA punaH saMsAra se Agamana mAnate haiM, unake mata kA nirAkaraNa ho gyaa| 1 iha baudiM cattANaM - yahA~ pRthvI para zarIra ko chor3a kara vahA~ lokAgra meM sthita hote haiN| isakA abhiprAya itanA hI hai ki gatikAla kA sirpha eka samaya hai| ataH pUrvAparakAla kI sthiti asaMbhava hone se jisa samaya bhavakSaya hotA hai, usI samaya meM lokAgra taka gati aura mokSa- sthiti ho jAtI hai| nizcaya dRSTi se to bhavakSaya hote hI yahIM siddhatva bhAva prApta ho jAtA hai| siddhiM varagaiM gayA -- " (mukta) jIva siddha nAma zreSThagati meM pahu~ca ge|" isa kathana se yaha batAyA gayA hai ki karma kA kSaya hone para bhI utpatti samaya meM svAbhAvika rUpa se loka ke agrabhAga taka siddha jIva gamana karatA hai, arthAt vahA~ taka siddha jIva gatikriyA sahita bhI hai| siddha lokAgra meM sthita haiM, isakA Azaya yahI hai ki unakI UrdhvagamanarUpa gati vahIM taka hai| Age aloka meM gatihetuka dharmAstikAya kA abhAva hone se gati nahIM hai| saMsArastha jIva 68. saMsAratthA u je jIvA duvihA te viyAhiyA / tasA yathAvarA ceva thAvarA tivihA tahiM / / [68] jo saMsArastha (saMsArI) jIva haiM, unakeM do bheda haiM-- trasa aura sthAvara / unameM se sthAvara jIva tIna prakAra ke haiM / vivecana -- trasa aura sthAvara - ( 1 ) trasa kA lakSaNa -- apanI rakSArtha svayaM calane-phirane kI zakti vAle jIva, yA trasta -- bhayabhIta hokara gati karane vAle yA trasa nAmakarma ke udaya vAle jIva / 3 sthAvara -- sthAvara nAmakarma ke udaya vAle yA ekendriya jIva / ekendriya ko sthAvara jIva isalie kahA hai ki vaha eka mAtra sparzendriya ke dvArA hI jAnatA, dekhatA, khAtA hai, sevana karatA aura usakA svAmitva karatA hai / sthAvara nAmakarma ke udaya se utpanna huI vizeSatA ke kAraNa pRthvIkAyika Adi pAMcoM hI sthAvara kahalAte haiM / prastuta gAthA meM vAyukAya aura agnikAya ko gatitrasa meM parigaNita karane ke kAraNa sthAvara jIvoM ke tIna bheda batAe haiN| sthAvaranAmakarma kA udaya hone se vastutaH ve sthAvara haiN| unako eka sparzanendriya hI prApta hai| (kha) uttarA. gujarAtI bhASAntara, bhA. 2, patra 344 1. uttarA gujarAtI bhASAntara bhAga 2, patra 344 2. (ka) uttarA . ( sAdhvI candanA) pR. 478 3. (ka) jainendra siddhAntakoSa, bhA. 2, pR. 397 (ga) yadudayAd dvIndriyAdiSu janma tat trsnaam|' (kha) trasyanti udvijanti iti trasAH / rAjavArtika 2/12/2 --sarvArthasiddhi 8/11/391 (gha) jassa kammassudaeNa jIvANaM saMcaraNAsaMracaNabhAvo hodi taM kammaM tasaNAmaM / - dhavalA 13 / 5, 5/101 (ka) 'sthAvaranAmakarmodayavazavartinaH sthAvarAH / -- sarvArthasiddhi 2/12/171 (kha) jANadi passadi bhaMjadi sevadi passidieNa ekkeNa / kuNadi ya tassAmittaM thAvaru ekeMdio teNa // (ga) ete paMcApi sthAvarAH, sthAvaranAmakarmodayajanitavizeSatvAt (gha) tiSThantItyevaM zIlA: sthAvarAH / 4. - dhavAlA 1/1, 1/33/135 vahI, gA. 265 - rAjavArtika 2 / 12 / 127 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti sthAvara jIva aura pRthvIkAya kA nirUpaNa 69. puDhavI AujIvA ya taheva ya vaNassaI / iccee thAvarA tivihA tesiM bhee suNeha meM // [69] pRthvI, jala aura vanaspati, ye tIna prakAra ke sthAvara haiN| aba unake bhedoM ko mujhase suno| 70. duvihA puDhavIjAvA u suhumA bAyarA tahA / pajjattamapajattA evamee duhA puNo // 609 [70] pRthvIkAya jIva ke do bheda haiM-- sUkSma aura bAdara / punaH donoM ke do-do bheda haiM- paryApta aura aparyApta / 71. bAyarA je upajjattA duvihA te viyAhiyA / sahA kharA ya boddhavvA saNhA sattavihA tahiM // [71] bAdara paryApta pRthvIkAya bhI do prakAra ke kahe gae haiM-- zlakSNa (mRdu) aura khara (kaThora ) / inameM se mRdu ke sAta bheda haiM, yathA 72. kiNhA nIlA ya ruhirA ya hAliddA sukkilA thaa| kharA chattIsaIvihA / / paNDu-paNagamaTTiyA [72] kRSNa, nIla, rakta, pIta, zveta, pANDu (bhUrI) miTTI aura panaka ( atyanta sUkSma rj)| khara (kaThora) pRthvI ke chattIsa prakAra haiM 73. puDhavI ya sakkarA bAluyA ya uvale silA ya loNUse / aya-tamba-taya-sIsaga-ruppa - suvaNNe ya vaire ya // 74. hariyAle hiMgulue maNosilA sAsagaMjaNa- pavAle / abbhapaDala'bbhavAluya bAyarakAe maNivihANA // 75. gomejjae ya ruyage aMke phalihe ya lohiyakkhe y| maragaya-masAragalle bhuyamoyaga - indanIle y|| 76. candaNa - geruya - haMsagabbha-pulae sogandhie ya boddhavve / candappaha-verulie jalakante sUrakante ya // [73 se 76] zuddha pRthvI, zarkarA (kaMkar3a vAlI), bAlU, upala (patthara), zilA (caTTAna), lavaNa, USa (kSArarUpa naunI miTTI), lohA, tAmbA, trapu ( rAMgA ), zIzA, cAMdI, sonA aura vajra ( hIrA ), haritAla, hiMgula (hIMgalU), mainasila, sasyaka (yA sAsaka, dhAtuvizeSa), aMjana, pravAla (mUMgA), abhrapaTala (abhraka) abhrabAluka (abhraka kI paratoM se mizrita bAlU aura ye nimnokta) vividha maNiyA~ bhI bAdara pRthvIkAya meM haiM-- gomedaka, rucaka, lohitAkSa, marakata, masAragalla, bhujamocaka aura indranIla (maNi), candana, geruka, haMsagarbha, pulaka, saugandhika, candraprabha, vaiDUrya, jalakAnta aura sUryakAnta / Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 77. ee kharapuDhavIya bheyA chattIsamAhiyA / egavihamaNANattA suhumA tattha viyAhiyA // [77] ye kaThora (khara) pRthvIkAya ke chattIsa bheda haiN| sUkSma pRthvIkAya ke jIva eka hI prakAra ke haiM / ataH ve anAnA haiM--bhedoM se rahita haiM / 78. suhumA savvalogammi logadese ya bAyarA / itto kAlavibhAgaM tu tesiM vucchaM cauvvihaM // uttarAdhyayanasUtra [78] sUkSma pRthvIkAya ke jIva sampUrNa loka meM vyApta haiM aura bAdara pRthvIkAya ke jIva loka ke eka deza (bhAga) meM haiM / aba cAra prakAra se pRthvIkAyika jIvoM ke kAlavibhAga kA kathana karU~gA / 79. saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA vi ya / ThieM paDucca sAIyA sapajjavasiyA viya // [79] pRthvIkAyika jIva pravAha kI apekSA se anAdi - ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiN| 80. bAvIsasahassAiM vAsANukkosiyA bhave / uThi puDhavINaM antomuhuttaM jahanniyA // [80] pRthvIkAyika jIvoM kI utkRSTa Ayusthiti bAIsa hajAra varSa kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| 81. asaMkhakAlamukkosaM antomuhuttaM jahannayaM / kAThaI puDhavINaM taM kAyaM tu amuMcao // [81] pRthvIkAyika jIvoM kI utkRSTa kAryasthiti asaMkhyAta kAla (asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kAla) kI aura jaghanya antarmuhUrtta kI hai| pRthvIkAya ko na chor3a kara lagAtAra pRthvIkAya meM hI utpanna hote rahanA pRthvIkAyikoM kI kAyasthiti kahalAtI hai| 82. aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jahannayaM / vijaDhaMmi sakAe puDhavIjIvANa antaraM // [82] pRthvIkAya ko eka bAra chor3a kara (dUsare dUsare kAyoM meM utpanna hote rahane ke pazcAt ) punaH pRthvIkAya meM utpanna hone ke bIca kA antara- (kAla) jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTa anantakAla hai| 83. eesiM vaNNao ceva gandhao rasaphAsao / saMThANAdesao vA vi vihANAI sahassaso // [83] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA (Adeza) se ina (pRthvIkAyikoM) ke hajAroM bheda hote haiN| vivecana -- pRthvIkAya : svarUpa aura bheda-prabheda Adi - kAThinyAdirUpA pRthvI hI jisakA zarIra hai, use pRthvIkAya kahate haiN| pRthvI meM jIva hai, isalie yahA~ 'puDhavIjIvA' kahA gayA hai| yaha dekhA gayA hai Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 611 ki lavaNa, yA caTTAna Adi khoda kara nikAla lene ke bAda khAlI jagaha ko kacarA Adi se bhara dene para kAlAntara meM vahA~ lavaNa kI parateM yA caTTAneM bana jAtI haiN| isalie pRthvI meM sajIvatA anumAna, Agama Adi pramANoM se siddha hai| pRthvIkAya jIvoM ke do bheda-- sUkSma aura bAdara / phira donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda / bAdaraparyApta pRthvIkAya ke do bheda -- mRdu aura kaThora / mRdu ke sAta aura kaThora ke chattIsa bheda kahe gae haiN| paryApta - aparyApta - jisa karmadalika se AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura manaH paryApti kI utpatti hotI hai, vaha karmadalika paryApti kahalAtA hai / yaha karmadalika jisake udaya meM hotA hai, ve paryApta jIva haiM, apanI yogya paryApti se jo rahita haiM, ve aparyApta jIva haiM / 2 zlakSNa evaM khara : vizeSArtha - cUrNita loSTa ke samAna jo mRdu pRthvI hai, vaha zlakSNa aura pASaNa jaisI kaThora pRthvI khara kahalAtI hai| aise zarIra vAle jIva bhI upacAra se kramazaH zlakSNa aura khara pRthvIkAyika jIva kahalAte haiM / 3 apkAya-nirUpaNa [84] apkAya ke jIvoM ke do bheda haiM-- sUkSma tathA bAdara / punaH donoM ke do-do bheda haiM- paryApta aura aparyApta / 85. bAyarA 'u pajjattA paMcahA te pakittiyA / suddhodaya usse harataNU mahiyA hime // [85] jo bAdara-paryApta apkAya ke jIva haiM, ve pAMca prakAra ke kahe gae haiM-- (1) zuddhodaka, (2) osa (avazyAya) (3) haratanu ( gIlI bhUmi se nikalA vaha jala jo prAtaHkAla tRNAgra para bindurUpa meM dikhAI detA hai|), (4) mahikA ( kuhAsA -- dhummasa) aura (5) hima (barpha) / 84. duvihA AujIvA u suhumA bAyarA tahA / pajjattamapajjattA evamee duhA puNo // 86. egavihamaNANattA suhumA tattha viyAhiyA / suhumA savvalogammi logadese ya bAyarA // [86] unameM se sUkSma apkAya ke jIva eka hI prakAra ke haiM, unake nAnA bheda nahIM haiM / sUkSma apkAya ke jIva samagra loka meM aura bAdara apkAyika jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / 87. santaI pappa'NAIyA apajjavasiyA vi ya / ThieM paDucca sAIyA sapajjavasiyA viy| 1. 2. 3. (ka) pRthivyeva kAyo yeSAM te pRthvIkAyinaH / pRthivI kAThinyAdilakSaNA pratItA, saiva kAyaH zarIraM yeSAM te pRthivIkAyAH / ' - prajJApanA pada 1 vRtti (kha) uttarA priyadarzinI TIkA bhA. 4, pR 824 uttarA priyadarzinITIkA, bhA. 4, pR. 825 4 '......... zlakSNA cUrNitaloSTakalpA mRduH pRthivI, tadAtmakA jIvA apyupacArAt zlakSNa ucyante / ' pASANakalpA kaThinA pRthvI kharA, tadAtmakA jIvA apyupacArAt kharA ucyante / ' --vahI, bhA. 4, pR. 827 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 uttarAdhyayanasUtra [87] apkAyika jIva pravAha kI apekSA se anAdi-ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdisAnta haiN| 88. satteva sahassAI vAsANukkosiyA bhve| AuTTiI AUNaM antomuhuttaM jhnniyaa|| [88] apkAyika jIvoM kI Ayu-sthiti utkRSTa sAta hajAra varSa kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| 89. asaMkhakAlamukkosaM antomuhuttaM jhnniyaa| kAyaTThiI AUNaM taM kAyaM tu amuNco|| [89] apkAyika jIvoM kI kAya sthiti utkRSTa asaMkhyAta kAla (asaMkhyAta utsarpiNIavasirpiNI) kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| apkAya ko nahIM chor3a kara lagAtAra apkAya meM hI utpanna honA, kAyasthiti hai| 90. aNantakAlamukkosaM antomuhattaM jhnnyN| vijaDhaMmi sae kAe AUjIvANa antaraM // [90] apkAya ko chor3a kara punaH apkAya meM utpanna hone kA antarakAla antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla kA hai| 91. eesiM vaNo ceva gandhao rs-phaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAiM shssso|| [91] ina apkAyikoM ke varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se hajAroM bheda hote haiN| vivecana-apkAya--jinakA ap yAnI jala hI kAya--zarIra hai, ve apkAya yA apkAyika kahalAte haiN| apkAya ke Azrita choTe-choTe anya jIva sUkSmadarzakayaMtra se dekhe jA sakate haiN| kintu apkAya ke jIva anumAna Agama Adi pramANoM se siddha haiN| appakAya ke mukhya do bheda-sUkSma aura baadr| punaH donoM ke dodo bheda-paryApta aura apryaapt| bAdara paryApta apkAya ke zuddhodaka Adi 5 bheda haiN| bhedoM meM antara-uttarAdhyayana meM bAdara paryApta apkAya ke 5 bhedaM batalAe gae haiM, jabaki prajJApanA meM isI ke avazyAya se lekara rasodaka taka 17 bheda batAe haiN| yaha antara sirpha vivakSAbheda se haiN| vanaspatikAya-nirUpaNa 92. duvihA vaNassaIjIvA suhumA bAyarA thaa| __ pajattamapajattA evamee duhA punno|| [92] vanaspatikAyika jIvoM ke do bheda haiM--sUkSma aura baadr| donoM ke punaH paryApta aura aparyApta ke bheda se do-do bheda haiN| ____93. vAyarA je u pajattA duvihA te viyaahiyaa| sAhAraNasarIrA ya pattegA ya taheva y|| 1. (ka) prajJApanA pada 1 vRtti, (kha) uttarA. gujarAtI bhASAntara, bhA. 2, patra 347 Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 613 chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti [93] jo bAdara paryApta vanaspatikAya-jIva haiM, ve do prakAra ke batAe gae haiM--sAdhAraNa-zarIra aura prtyekshriir| __94. pattegasarIrA u NegahA te pkittiyaa| rukkhA gucchA ya gummA ya layA vallI taNA thaa|| [94] pratyekazarIra vanaspatikAya aneka prakAra ke kahe gae haiM (yathA-) vRkSa, guccha (baiMgana Adi), gulma (navamAlikA Adi), latA (campakalatA Adi), vallI (bhUmi para phailane vAlI kakar3I Adi kI bela) aura tRNa (dUba aadi)| 95. layAvalaya pavvagA kuhuNA jalaruhA oshii-tinnaa| hariyakAyA ya boddhavvA patteyA iti aahiyaa|| [95] latA-valaya (kelA Adi), parvaja (Ikha Adi), kuhaNa (bhUmisphoTa, kukkuramuttA Adi), jalaruha (kamala Adi), oSadhi (jau, canA, gehU~ Adi dhAnya), tRNa aura haritakAya (sabhI prakAra kI harI vanaspati), ye sabhI pratyekazarIrI kahe gae haiM, aisA jAnanA caahie| 96. sAhAraNasarIrA uNagahA te pkittiyaa| Alue mUlae ceva siMgabere taheva y|| [96] sAdhAraNazarIrI vanaspatikAya ke jIva aneka prakAra ke haiM--AlU, mUla (mUlI Adi), zRMgabera (adaraka) 97. hirilI sirilI sissirilI jAvaI key-kndlii| palaMdU-lasaNakande ya kandalI ya kudduNbe|| 98. lohi NIhU ya thihU ya kuhagA ya taheva y| kaNhe ya vajakande ya kande sUraNae thaa|| 99. assakaNNI ya boddhavvA sIhakaNNI taheva y| musuNDhI ya haliddA ya 'NegahA evmaayo|| __ [97-98-99] hirilIkanda, sirilIkanda, sissirilIkanda, jAvaIkanda, keda-kadalIkanda, palANDu (pyAja), lahasuna, kandalI, kustumbk| lohI, snihU, kuhaka, kRSNa vajrakanda aura sUraNakanda, azvakarNI, siMhakarNI, musuMDI tathA haridrA (haldI) ityAdi-aneka prakAra ke jamIkanda haiN| 100. egavihamaNANattA suhamA tattha viyaahiyaa| __ suhumA savvalogammi logadese ya baayraa|| [100] sUkSma vanaspatikAya ke jIva eka hI prakAra ke haiM, unake aneka bheda nahIM haiN| sUkSma vanaspatikAya ke jIva samagra loka meM aura bAdara vanaspatikAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| 101. saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA vi y| ThiiM paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 uttarAdhyayanasUtra [101] ve pravAha kI apekSA se anAdi-ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiN| 102. dasa ceva sahassAI vAsANukkosiyA bhve| __ vaNapphaINa AuM tu antomuhuttaM jhnnyN|| [102] vanaspatikAyika jIvoM kI (eka bhava kI) Ayu-sthiti utkRSTa dasa hajAra varSa kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| 103. aNantakAlamukkosaM antomuhattaM jhnnyN| kAyaThiI paNagANaM taM kAyaM tu amuNco|| [103] vanaspatikAya kI kAyasthiti utkRSTa anantakAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| vanaspatikAya ko na chor3a kara lagAtAra vanaspati (panakopalakSita) kAya meM hI paidA hote rahanA kAyasthiti hai| 104. asaMkhakAlamukkosaM antomuhattaM jhnnyN| vijaDhaMmi sae kAe paNagajIvANaM antrN|| [104] vanaspatikAyika panaka jIvoM kA sva-kAya (vanaspati-zarIra) ko chor3a kara punaH vanaspatizarIra meM utpanna hone meM jo antara hotA hai, vaha jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa asaMkhyAtakAla kA hai| 105. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAI shssso|| [105] ina vanaspatikAyika (-jIvoM) ke varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se hajAroM bheda haiN| 106. iccee thAvarA tivihA samAseNa viyaahiyaa| utto u tase tivihe vucchAmi annupuvvso|| [106] isa prakAra saMkSepa meM ina tIna prakAra ke sthAvara jIvoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| aba yahA~ se Age kramazaH tIna prakAra ke trasa jIvoM kA nirUpaNa kruuNgaa| vivecana-vanaspati meM jIva hai-puruSa ke aMgoM kI taraha chedane se unameM mlAnatA dekhI jAtI hai, kucha vanaspatiyoM meM nArI-padAghAta Adi se vikAra hotA hai, isalie bhI vanaspati meM jIva hai|* vanaspati hI jisakA zarIra hai, aisA jIva, vanaspatikAya yA vanaspatikAyika kahalAtA hai| isake mukhyataH do rUpa haiM--sAdhAraNazarIra aura prtyekshriir| jina ananta jIvoM kA eka hI zarIra hotA hai, yahA~ taka ki AhAra aura zvAsocchvAsa bhI samAna hI hotA hai, ve sAdhAraNavanaspati jIva haiM aura jina vanaspati jIvoM kA apanA alaga-alaga zarIra hotA hai, ve pratyekavanaspati jIva haiM / sAdhAraNa zarIra vAle vanaspati jIva eka zarIra ke Azrita ananta rahate haiM, pratyekajIva meM eka zarIra ke Azrita eka hI jIva rahatA hai| guccha aura gulma meM antara-guccha vaha hotA hai, jisameM pattiyA~ yA kevala patalI TahaniyA~ phailI hoM, vaha paudhA / jaise--baiMgana, tulasI aadi| tathA gulma vaha hai, jo eka jar3a se kaI tanoM ke rUpa meM nikale, vaha paudhA / jaise--kaTasaraiyA, kaira aadi| syAdvAdamaMjarI 29/330/10 1. uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 4, pR.843 Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 615 latA aura vallI meM antara - latA kisI bar3e per3a para lipaTa kara Upara ko phailatI hai, jabaki vallI bhUmi para hI phaila kara raha jAtI hai| jaise--mAdhavI, atimuktaka latA Adi, kakar3I, kharabUjA Adi kI bela (vallI) / oSadhitRNa - arthAt eka phasala vAlA paudhA / jaise gehU~, jau Adi / 2 'panaka' kA artha -- isakA sAmAnya artha sevAla, yA jala para kI kAI hai| sakAya ke tIna bheda 107. teU vAU ya boddhavvA urAlA ya tasA tahA / iccee tasA tivihA tesiM bhee suNeha me // [107] tejaskAya (agnikAya), vAyukAya aura udAra (ekendriya trasoM kI apekSA sthUla dvIndriya Adi) sa--ye tIna trasakAya ke bheda haiN| unake bhedoM ko mujha se suno| vivecana - tejaskAya evaM vAyukAya: sthAvara yA trasa ? - AgamoM meM kaI jagaha tejaskAya aura vAyukAya ko pAMca sthAvara rUpa ekendriya jIvoM meM batAyA hai, jaba ki yahA~ tathA tattvArthasUtra meM ina donoM ko sa meM parigaNita kiyA hai, isa antara kA kyA kAraNa hai ? paMcAstikAya meM isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai-- pRthvI, ap aura vanaspati, ye tIna to sthirayogasambandha ke kAraNa sthAvara kahe jAte haiM, kintu agnikAya aura vAyukAya una pAMca sthAvaroM meM aise haiM, jinase calanakriyA dekha kara vyavahAra se unheM trasa kaha diyA jAtA hai / sa do prakAra ke haiM--labdhitrasa aura gatitrasa / trasanAmakarma ke udaya vAle labdhitrasa kahalAte haiM / kintu nAmakarma kA udaya hone para bhI trasa jaisI gati hone ke kAraNa jo trasa kahalAte haiM ve gatitrasa kahalAte haiN| tejaskAyika aura vAyukAyika upacAramAtra se trasa haiM / 3 agnikAya kI sajIvatA -- puruSa ke aMgoM kI taraha AhAra Adi ke grahaNa karane se usameM vRddhi hotI hai, isalie agni meM jIva hai / vAyukAya kI sajIvatA -- vAyu meM bhI jIva hai, kyoMki vaha gAya kI taraha dUsare se prerita hue binA hI gamana karatI hai| tejaskAya - nirUpaNa 108 duvihA teujIvA u suhumA bAyarA thaa| pajjattamapajjattA evamee duhA puNo // [108] tejas (agni) kAya ke jIvoM ke do bheda haiM-- sUkSma aura bAdara / punaH ina donoM ke paryApta aura aparyApta, ye do-do bheda haiM / 2. vahI, pR. 336 (kha) 'pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarA: ' tejovAyU dvIndriyAdayazva trasAH / - * tattvArthasUtra 2 / 13-14 (ga) tattvArthasUtra (paM. sukhalAla jI) pR. 55 1. uttarA ( TippaNa) (muni nathamala jI), pR. 326 3. (ka) paMcAstikAya mUla, tA0 vRtti, 111 gA0 4. ( ka ) tejo'pi sAtmakam, AhAropAdAnena vRddhayAdivikAropalambhAt puruSAMgavat / (kha) 'vAyurapi sAtmakaH aparapreritatve tiryaggatimattvAd govat / '- - syAdvAdamaMjarI 21 / 330 / 10 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 uttarAdhyayanasUtra 109. bAyarA je u pajjattA NegahA te viyaahiyaa| iMgAle mummure aggI acciM jAlA taheva y|| [109] jo bAdara paryApta tejaskAya haiM, ve aneka prakAra ke kahe gae haiN| jaise -aMgAra, murmura (bhasmamizrita agnikaNa), agni, arci (-dIpazikhA Adi) jvAlA aura 110. ukkA vijU ya boddhavvA NegahA evmaayo| egavihamaNANattA suhumA te viyaahiyaa|| [110] ulkA, vidyuta ityaadi| sUkSma tejaskAya ke jIva eka hI prakAra ke haiM; unake nAnA prakAra nahIM haiN| 111. suhumA savvalogammi logadese ya baayraa| itto kAlavibhAgaM tu tesiM vucchaM cuvvihN|| [111] sUkSma tejaskAya ke jIva samagra loka meM aura bAdara tejaskAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| isase Age una tejaskAyika jIvoM ke cAra prakAra ke kAlavibhAga kA kathana kruuNgaa| 112, saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA vi y| ThiI paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| 112] ve pravAha kI apekSA se anAdi-ananta haiM, aura sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiN| 113. tiNNeva ahorattA ukkoseNa viyaahiyaa| __ AuTThiI teUNaM antomuhattaM jhnniyaa|| [113] tejaskAya kI Ayusthiti utkRSTa tIna ahorAtra (dina-rAta) kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| 114. asaMkhakAlamukkosaM antomuhattaM jhnnyN| ___ kAyaTThiI teUNaM taM kAyaM tu amuNco|| _ [114] tejaskAya kI kAyasthiti utkRSTa asaMkhyAtakAla kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| tejaskAya ko chor3a kara lagAtAra tejaskAya meM hI utpanna hote rahanA kAyasthiti hai| 115. aNantakAlamukkosaM antomuhattaM jhnnyN| vijaDhaMmi sae kAe teujIvANa antrN|| [115] tejaskAya ko chor3a kara (anya kAyoM meM utpanna hokara) punaH tejaskAya meM utpanna hone meM jo antara hai, vaha jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla kA hai| 116. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAiM shssso|| [116] inake varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA ke aneka bheda haiN| Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 617 vivecana tejaskAya ke bheda-prabhedaH aMgAre -aMgAra-dhUmarahita jalatA huA koyalA / mummuremurmura-rAkha mile hue agnikaNa, cinagAriyA~ / agaNI-zuddha agni yA lohapiNDa meM praviSTa agni / accI arci-jalate hue kASTha ke sAtha rahI huI jvaalaa| jAlA-jvAlA-pradIpta agni se vicchinna agnizikhA, Aga kI lptteN| ukkA-ulkApAta, AkAzIya agni| aura vijja-vidyuta-AkAzIya vidyut-bijlii| prajJApanA meM inake atirikta alAta. azani. nirghAta. saMgharSa-samatthita sUryakAntamaNi -ni:sata ko bhI tejaskAya meM ginAyA hai| vAyu-nirUpaNa 117. duvihA vAujIvA u suhumA bAyarA thaa| pajjattamapajjattA evamee duhA punno|| [117] vAyukAya jIvoM ke do bheda haiM- sUkSma aura baadr| punaH una donoM ke paryApta aura aparyApta, isa prakAra do-do bheda haiN| 118. bAyarA je u pajattA paMcahA te pkittiyaa| ukkaliyA-maNDaliyA ghaNa-guMjAsuddhavAyA y|| 119. saMvaTTagavAte ya uNegavihA evmaayo| egavihamaNANattA suhumA te viyaahiyaa|| [118-119] bAdara paryApta vAyukAya jIvoM ke pAMca bheda haiM- utkalikA, maNDalikA, ghanavAta, guMjAvAta, zuddhavAta aura saMvartaka vAta, ityAdi aura bhI aneka bheda haiN| sUkSma vAyukAya ke jIva eka hI prakAra ke haiM, unake aneka bheda nahIM haiN| 120. suhamA savvalogammi logadese ya vaayraa| itto kAlavibhAgaM tu tesiM vucchaM cuvvihN|| / [120] sUkSma vAyukAya ke jIva sampUrNa loka meM, aura bAdara vAyukAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| isase Age aba vAyukAyika jIvoM ke kAlavibhAga kA kathana cAra prakAra se kruuNgaa| 121. saMtaI pappa'NAIyA apajavasiyA vi y| ThiiM paDucca sAIyA sapajavasiyA vi y|| [121] vAyukAya ke jIva pravAha kI apekSA se anAdi-ananta haiM, aura sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiN| 122. tiNNeva sahassAiM vAsANukkosiyA bhve| AUTTiI vAUNaM antomuhuttaM jhnniyaa|| [122] vAyukAyika jIvoM kI Ayu-sthiti utkRSTa tInahajAra varSa kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| 1. (ka) uttarA. guja. bhASAntara bhA. 2, patra 351 (kha) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA0 4, pR0 856 (ga) prajJApanA pada 1, pR. 45 AgamaprakAzana-samiti, byAvara Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 uttarAdhyayanasUtra 123. asaMkhakAlamukkosaM antomuhattaM jhnnyN| kAyaTTiI vAUNaM taM kAyaM tu amuNco|| [123] vAyukAyika jIvoM kI kAyasthiti utkRSTa asaMkhyAtakAla kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| vAyukAya ko na chor3a kara lagAtAra vAyu-zarIra meM ho utpanna honA kAyasthiti hai| 124. aNantakAlamukkosaM antomahattaM jhnnyN| ___ vijaDhaMmi sae kAe vAujIvANa antrN|| __ [124] vAyukAya ko chor3a kara punaH vAyukAya meM utpanna hone meM jo antara (kAla kA vyavadhAna) hai, vaha jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla kA hai| 125. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| ___saMThANAdesao vAvi vihANAiM shssso|| [125] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se vAyukAya ke hajAroM bheda hote haiN| vivecana-vAyukAyika prabhedoM ke vizeSArtha- utkalikAvat - Thahara-Thahara kara calane vAlA vAyu, athavA ghUmatA huA U~cA jAne vAlA pavana / maNDalikAvAta-dhUla Adi ke goTe sahita golAkAra ghUmane vAlA pavana, athavA pRthvI meM lagatA huA cakkara vAlA pavana / ghanavAta- ghanodadhivAta- ratnaprabhA Adi bhUmiyoM ke adhovartI dhanodadhiyoM kA vaayu| guMjAvAta-- gUMjatA huA calane vAlA pavana / saMvartakavAta--jo vAyu tRNAdi ko ur3A kara anyatra le jAe, vaha / unnIsa prakAra ke vAta- prajJApanA meM 19 prakAra ke vAta batAe gae haiM-- cAra dizAoM ke cAra, cAra Urdhva adho tiryak vidik vAyu, (9) vAtodghAma (aniyamita) (10) vAtotkalikA, (tUphAnIpavana), (11) vAtamaNDalI (anirdhArita vAyu), (12) utkalikAvAta, (13) maNDalikAvAta, (14) guMjAvAta, (15) jhaMjhAvAta, (varSAyuktapavana) (16) saMvartakavAta, (17) ghanavAta, (18) tanuvAta, (19) shuddhvaat| udAra-trasakAya- nirUpaNa 126. orAlA tasA je u cauhA te pkittiyaa| beindiya teindiya cauro-paMcindiyA cev|| [126] udAra vasa cAra prakAra ke kahe haiM- dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura pNcendriy| vivecana-udAratrasa- udAra kA artha sthUla hai, jo sAmAnya janatA ke dvArA mAnya aura pratyakSa hoM, jinako trasanAma karma kA udaya ho| 1. (ka) mUlArAdhanA 212 gA.: __"vAdubbhAmo ukkalimaMDaliguMjA mahAghaNu-taNu yA te jANa vAujIvA, jANittA, prihredvvaa||" (kha) uttarA. priyadarzinITikA, bhA. 4, pR.860-861 2. prajJApanA pada 1 Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 619 chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti dvIndriya trasa 127. beindiyA u je jIvA duvihA te pkittiyaa| ___ pajattamapajattA tesiM bhee suNeha me|| [127] dvIndriya jIvoM ke do bheda haiM-- paryApta aura apryaapt| unake bhedoM kA varNana mujha se suno| 128. kimiNo somaMgalA ceva alasA maaivaahyaa| vAsImuhA ya sippIyA saMkhA saMkhaNagA thaa|| [128] kRmi, saumaMgala, alasa, mAtRvAhaka, vAsImukha, sIpa, zaMkha , zaMkhanaka 129. palloyANullayA ceva taheva ya vraaddgaa| jalUgA jAlagA ceva candaNA ya taheva y|| [129] pallakA, aNullaka, barATaka, jauMka, jAlaka aura candanaka 130. ii beindiyA ee NegahA evmaayo| logegadese te savve na savvattha viyaahiyaa|| [130] ityAdi, aneka prakAra ke dvIndriya jIva haiN| ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nhiiN| 131. saMtaI pappa'NAIyA apajavasiyA vi y| ThiI paDucca sAIyA sapajavasiyA vi y|| [131] pravAha kI apekSA se ve anAdi-ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiN| 132. vAsAiM bArase va u ukkoseNa viyaahiyaa| bendiyaAuThiI antomuhuttaM jhnniyaa|| [132] dvIndriya jIvoM kI Ayusthiti utkRSTa bAraha varSa kI aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai| 133. saMkhijjakAlamukkosaM antomuhuttaM jhnnyN| beindiyakAyaThiI taM kAyaM tu amuNco|| [133] dvIndiya jIvoM kI kAyasthiti utkRSTa saMkhyAtakAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| dvIndriyakAya (dvIndriyaparyAya) ko na chor3a kara lagAtAra usI meM utpanna hote rahanA dvIndriyakAyasthiti hai| 134. aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jhnnyN| beindiyajIvANaM antareyaM viyaahiyN|| __[134] dvIndriya ke zarIra ko chor3a kara punaH dvIndriyazarIra meM utpanna hone meM jo antara hai, vaha jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla kA hai| 135. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAiM shssso|| Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 uttarAdhyayanasUtra [135] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se inake hajAroM bheda hote haiM / vivecana -- kRmi Adi zabdoM ke vizeSArtha - kRmi -- gandagI meM paidA hone vAle kITa yA kITANu | saumaMgala-- saumaMgala nAmaka jiivvishess| alasa-- alasiyA yA keMcuA / mAtRvAhaka -- cUr3ela jAti ke dvIndriya jIva / vAsImukha- vasUle kI AkRti vAle dvIndriya jIva / zaMkhanaka--choTe-choTe zaMkha (zaMkholiyA) / palloya--kASTha bhakSaNa karane vAle / aNullaka--choTe pallukA / varATaka - kaur3I, jalauka jauMka-- jAlaka - jAlaka jAti ke dvIndriya jIva / candanaka-- akSa ( cA~danIye) / 1 trIndriya trasa 136. teindiyA u je jIvA duvihA te pakittiyA / pajjattamapajjattA tesiM bhee suNeha me // [136] trIndriya jIvoM ke do bheda haiM- paryApta aura apryaapt| unake bhedoM ko mujha se suno| 137. kunthu - pivIli - uDDaMsA ukkaluddehiyA tahA / mAlugA pattahArAgA // taNahAra-kaTThahArA [137] kunthu, cIMTI, uddeza (khaTamala), ukkala (makar3I), upadehikA ( dImaka---uddaI), tRNAhAraka, kASThahAraka (ghuna), mAluka tathA patrAhAraka-- 138. kappAsa'TThimiMjA ya tiMdugA tausamiMjagA / sadAvarI ya gummI ya boddhavvA indakAiyA // [138] karpAsAsthimiMjaka, tinduka, trapuSamiMjaka, zatAvarI (sadAvarI), gulmI (kAnakhajUrA) aura indrakAyika, (ye saba trIndriya) samajhane cAhiye / 139. indagovagamAIyA NegahA evamAyao / loga te savve na savvattha viyAhiyA // [139] (tathA) indragopaka (bIrabahUTI) ityAdi trIndriya jIva aneka prakAra ke kahe gae haiM, ve saba loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nahIM / 140. saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA viy| Thi paDucca sAIyA sapajjavasiyA viya // [140] pravAha kI apekSA se ve anAdi-ananta haiM kintu sthiti kI apekSA se sAdi- sAnta haiM / 141. egUNapaNahorattA ukkoseNa viyAhiyA / teindiyaAuThiI antomuhuttaM jahanniyA // [141] unakI Ayusthiti utkRSTata: unacAsa dinoM kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| 142. saMkhijjakAlamukkosaM antomuhuttaM jahannayaM / teindiyakAyaThiI taM kAyaM tu amuMcao // 1. (ka) uttarA0 gujarAtI bhASAntara, bhA. 2, patra 352 (kha) uttarA priyadarzinITIkA, bhA. 4, pR. 866-867 Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 621 [142] unakI kAyasthiti utkRSTa saMkhyAtakAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| trIndriyakAya ko na chor3a kara lagAtAra trIndriyakAya meM hI utpanna hone kA kAla kAyasthitikAla hai| 143. aNantakAlamukkosaM antomuhattaM jhnnyN| teindiyajIvANaM antareyaM viyaahiyN|| [143] trIndriyakAya ko chor3ane ke bAda punaH trIndriyakAla meM utpanna hone meM jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla kA antara hotA hai| 144. eesivaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAI shssso|| [144] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se ina jIvoM ke hajAroM bheda haiN| vivecana karpAsAsthimiMjakaH vizeSArthaH binauloM (kapAsiyoM) meM utpanna hone vAle trIndriya jiiv| caturindriya trasa 145. caurindiyA uje jIvA duvihA te pkittiyaa| ___ pajattamapajattA tesiM bhee suNeha me|| [145] jo caturindriyajIva haiM, ve do prakAra ke kahe gae haiM- paryApta aura apryaapt| unake bheda mujha se suno| 146. andhiyA pottiyA ceva macchiyA masagA thaa| bhamare kIDa-payaMge ya DhiMkuNe kuMkuNe thaa|| [146] andhikA, pottikA, makSikA, mazaka (macchara), bhramara, kITa (TIDa-TiDDI) pataMgA, DhiMkuNa . (pissU) kuMkuNa 147. kukkuDe siMgirIDI ya nandAvatta ya viNchie| __ Dole bhiMgArI ya viralI acchivehe|| [147] kukkur3a, zRMgirITI, nandAvartta, bicchU, Dola, bhuMgarITaka (jhIMgura yA bhramarI) viralI, akSivedhaka 148. acchile mAhae acchiroDae, vicitte cittptte| ___ ohiMjaliyA jalakArI ya nIyA tntvgaaviyaa|| __ [148] akSila, mAgadha, akSiroDaka, vicitra, citra-patraka, ohiMjaliyA, jalakArI, nIcaka aura tantavaka 149. iha ucarindiyA ee 'NegahA evmaayo| logassa egadesammi te savve prikittiyaa|| 1. uttarA0 (gujarAtI bhASantara) bhA0 2, patra 353 Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 uttarAdhyayanasUtra [149] ityAdi caturindriya ke aneka prakAra haiN| ve saba loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, kintu sampUrNa loka meM vyApta nahIM haiN| 150. saMtaI pappa'NAIyA apajavasiyA vi y| ThiiM paDucca sAIyA sapajavasiyA vi y|| [150] pravAha kI apekSA se ve saba anAdi-ananta haiN| kintu apekSA kI apekSA se sAdi-sAnta haiN| 151. chacceva ya mAsA u ukkoseNa viyaahiyaa| __caurindiyaAuThiI antomuhuttaM jhniyaa|| [151] caturindriya jIvoM kI Ayusthiti utkRSTa chaha mahIne kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| 152. saMkhijakAlamukkosaM antomuhuttaM jhnnyN| caurindiyakAyaThiI taM kAyaM tu amuNco|| [152] unakI kAyasthiti utkRSTa saMkhyAtakAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| caturindriya paryAya ko chor3a kara lagAtAra caturindriya-zarIra meM utpanna hote rahanA kAyasthiti hai| 153. aNantakAlamukkosaM antomuhattaM jhnnyN| vijaDhaMmi sae kAe antareyaM viyaahiyN|| [153] caturindriya zarIra ko chor3ane para punaH caturindriya-zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla kA kahA gayA hai| 154. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAI shssso|| [124] inake varNa, gandha, rasa, sparza evaM saMsthAna kI apekSA se hajAroM bheda haiN| vivecana- yahA~ jo caturindriya jIvoM ke nAma ginAe gae haiM, inameM se kaI to aprasiddha haiM, kaI jIva bhinna-bhinna dezoM meM tathA kucha sarvatra prasiddha haiN| paMcendriyatrasa-nirUpaNa 155. paMcindiyA u je jIvA cauvvihA te viyaahiyaa| neraiyA tirikkhA ya maNuyA devA ya aahiyaa|| [155] jo paMcendriya jIva haiM, ve cAra prakAra ke kahe gae haiM--nairayika, tiryaJca, manuSya aura dev| vivecana-paMcendriyajIvoM kA janma aura nivAsa-- prastuta gAthA meM jo cAra prakAra ke paMcendriyajIva batAe gae haiM, unakA janma aura nivAsa prAyaH isa prakAra hai-nairayikoM kA janma evaM nivAsa adholokasthita sAta narakabhUmiyoM meM hotA hai| manuSyoM kA madhya (tiryak) loka meM, aura tiryaJcoM kA janma evaM nivAsa prAyaH tiryak loka meM hotA hai, kintu devoM meM se vaimAnika devoM kA Urdhvaloka meM, jyotiSkadevoM kA madhyaloka Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 623 ke anta taka aura bhavanapati tathA vyantara devoM kA janma evaM nivAsa prAyaH tiryagloka meM evaM adholoka ke prArambha meM hotA hai| nArakajIva 156. neraiyA sattavihA puDhavIsu sattasU bhve| rayaNAbha sakkarAbhA vAluyAbhA ya aahiyaa|| 157. paMkAbhA dhUmAbhA tamA tamatamA thaa| iha neraiyA ee sattahA prikittiyaa|| [156-157] nairayika jIva sAta prakAra ke haiM ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA tathA tamastama:prabhA, isa prakAra ina sAta pRthviyoM meM utpanna hone vAle nairayika sAta prakAra ke kahe gae haiN| 158. logassa egadesammi te savve u viyaahiyaa| etto kAlavibhAgaM tu vucchaM tesiM cauvvihaM // [158] ve saba nairayika loka ke eka deza meM rahate haiM, (samagra loka meM nhiiN|) isase Age unake (nairayikoM ke) cAra prakAra ke kAlavibhAga kA kathana kruuNgaa| 159. saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA vi y| __ ThiiM paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| [159] ve pravAha kI apekSA se anAdi-ananta haiM, kintu sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiN| 160. sAgarovamamegaM tu ukkoseNa viyaahiyaa| paDhamAe jahanneNaM dsvaasshssiyaa|| [160] pahalI ratnaprabhA pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayusthiti jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa eka sAgaropama kI hai| 161. tiNNeva sAgarA U ukkoseNa viyaahiyaa| doccAe jahanneNaM egaM tu saagrovmN|| [161] dUsarI pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti jaghanya eka sAgaropama kI aura utkRSTa tIna sAgaropama kI hai| 162. satteva sAgarA U ukkoseNa viyaahiyaa| __ taiyAe jahanneNaM tiNNeva u saagrovmaa|| __ [162] tIsarI pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti tIna sAgaropama kI aura utkRSTa sAta sAgaropama kI hai| 1. uttarA0 priyadarzinITIkA, bhA0 4, pR0875 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 uttarAdhyayanasUtra 163. dasa sAgarovamA U ukkoseNa viyaahiyaa| cautthIe jahanneNaM satteva u saagrovmaa|| [163] cauthI pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti jaghanya sAta sAragaropama kI aura utkRSTa dasa sAgaropama kI hai| 164. sattarasa sAgarA U ukkoseNa viyaahiyaa| ___paMcamAe jahanneNaM dasa ceva u saagrovmaa|| [164] pAMcavIM pRthvI meM nairayikoM kI Ayu-sthiti jaghanya dasa sAgaropama kI aura utkRSTa sattaraha sAgaropama kI hai| 165. bAvIsa sAgarA U ukkoseNa viyaahiyaa| chaTThIe jahanneNaM sattarasa saagrovmaa|| [165] chaThI pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti jaghanya sattaraha sAgaropama kI aura utkRSTa bAIsa sAgaropama kI hai| 166. tettIsa sAgarA U ukkoseNa viyaahiyaa| sattamAe jahanneNaM bAvIsaM saagrovmaa|| [166] sAtavIM pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti jaghanya bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| 167. jA ceva u AuThiI neraiyANaM viyaahiyaa| sA tesiM kAyaThiI jahannukkosiyA bhve|| [167] nairayika jIvoM kI jo Ayusthiti, batAI gaI hai, vahI unakI jaghanya aura utkRSTa kAyasthiti bhI hai| 168. aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jhnnyN| vijaDhaMmi sae kAe neraiyANaM tu antrN|| [168] nairayika zarIra ko chor3ane para punaH nairayika zarIra meM utpanna hone meM jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla kA antara hai| 169. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAiM shssso|| [169] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se inake hajAroM bheda haiN| vivecana-sAta narakapRthviyoM ke anvarthaka nAma- ratnaprabhApRthvI meM bhavanapati devoM ke ratna-nirmita AvAsa-sthAna haiN| inakI prabhA pRthvI meM vyApta rahatI hai| isa kAraNa pRthvI kA nAma 'ratnaprabhA' yA 'ratnAbhA' par3A hai| zarkarA kahate haiM- kaMkar3oM ko yA laghupASANakhaNDoM ko| inakI AbhA ke samAna dUsarI bhUmi kI Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 625 AbhA hai, isalie isakA nAma 'zarkarAbhA' yA 'zarkarAprabhA' hai| reta ke samAna jisa bhUmi kI kAnti hai, usakA nAma bAlukAprabhA hai| paMka arthAt kIcar3a ke samAna jisa bhUmi kI prabhA hai, usakA nAma paMkaprabhA hai| dhUma ke sadRza jisa bhUmi kI prabhA hai, use dhUmaprabhA kahate haiN| dhUmaprabhA pRthvI meM dhue~ ke samAna pudgaloM kA pariNamana hotA rahatA hai| andhakAra kI prabhA ke samAna jisa pRthvI kI prabhA hai, vaha tamaH prabhA pRthvI hai, tathA gADha andhakAra ke samAna jisa pRthvI kI prabhA hai, vaha tamastamaHprabhA pRthvI hai| nairayikoM kI kAyasthiti--prastuta gAthA meM batAyA gayA hai ki jisa nairayika kI jitanI jaghanya aura utkRSTa Ayusthiti hai, usakI kAyasthiti bhI utanI hI jaghanya aura utkRSTa hotI hai, kyoMki nairayika marane ke anantara punaH nairayika nahIM ho sktaa| ataH unakI Ayusthiti aura kAyasthiti samAna hai| antara--gA0 168 meM naraka se nikala kara punaH naraka meM utpanna hone kA vyavadhAnakAla jaghanya antarmuhUrta kA batAyA gayA hai| usakA abhiprAya yaha hai ki nAraka jIva nAraka se nikala kara saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja tiryaJca yA manuSya meM hI janma letA hai| vahA~ se atikliSTa adhyavasAya vAlA koI jIva antarmuhUrtaparimANa jaghanya Ayu bhoga kara punaH naraka meM utpanna ho sakatA hai| paMcendriya tiryaJca trasa 170. paMcindiyatirikkhAo duvihA te viyaahiyaa| sammucchimatirikkhAo gabbhavakkantiyA thaa|| [170] paMcendriyatiryaJca jIvoM ke do bheda haiM, sammUcchima tiryaJca aura grbhjtirynyc| 171. duvihAvi te bhave tivihA jalayarA thalayarA thaa| khahayarA ya boddhavvA tesiM bhee suNeha me|| [171] ina donoM (garbhajoM aura sammUchimoM) ke punaH jalacara, sthalacara aura khecara, ye tInatIna bheda haiN| unake bheda tuma mujhase suno| jalacaratrasa 172. macchA ya kacchabhA ya gAhA ya magarA thaa| suMsumArA ya boddhavvA paMcahA jlyraahiyaa|| [172] jalacara pAMca prakAra ke batAe gae haiM-- matsya, kacchapa, grAha, makara aura suNsumaar| 173. loegadese te savve na savvatha viyaahiyaa| etto kAlavibhAgaM tu vucchaM tesiM cuvvihN|| [173] ve saba loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, samagra loka meM nhiiN| isase Age aba unake kAlavibhAga kA cAra prakAra se kathana kruuNgaa| 174. saMtaI pappai'NAIyA apajjavasiyA vi y| ThiI paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y| 1. uttarApriyadarzinITIkA, bhA. 4, pR.880 2. uttarA. gujarAtI bhASAntara bhA. 2, patra 356 3. uttarA. (sAdhvI candanA) TippaNa, pR. 479 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 uttarAdhyayanasUtra [ 174] ve pravAha kI apekSA se anAdi-ananta haiM, aura bhavasthiti kI apekSA se sAdi- sAnta haiN| 175. egA ya puvvakoDIo ukkoseNa viyAhiyA / AuTTiI jalayarANaM antomuhuttaM jahanniyA // [175] jalacaroM kI Ayusthiti utkRSTa eka karor3a pUrva kI aura jaghanya antamuhUrta kI hai| 176. puvvakoDIpuhattaM tu ukkoseNa viyAhiyA / kAya jalayarANaM antomuhuttaM jahanniyA // [176] jalacaroM kI kAyasthiti utkRSTa pUrvakoTi-pRthaktva kI hai aura jaghanya antamuhUrta kI hai| 177 aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jahanniyaM / vijaDhaMmi sae kAe jalayarANaM tu antaraM // [177] jalacara ke zarIra ko chor3ane para punaH jalacara ke zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa anantakAla kA hai / 178. eesiM vaNNao ceva gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vA vi vihANAiM sahassaso // [ 178] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiM / sthalacara trasa 179. cauppayA ya parisappA duvihA thalayarA bhave / cauppayA cauvihA te me kittayao suNa // [179] sthalacara jIvoM ke do bheda haiM-catuSpada aura parisarpa / catuSpada cAra prakAra ke haiM, unakA nirUpaNa mujha se suno| 180. egakhurA dukhurA ceva gaNDapaya- saNappayA / hayamAi - goNamA -- gayamAi - sIhamAiNo // [180] ekakhura-azva Adi, dvikhu -- baila Adi, gaNDIpada - hAthI Adi aura sanakhapada - siMha Adi haiN| 181. bhuoragaparisappA ya parisappA duvihA bhave / gohAi ahimAI ya ekkekkA'NegahA bhave // [181] parisarpa do prakAra ke haiM -- bhujaparisarpa ---- goha Adi aura uraH parisarpa - sarpa Adi / ina donoM ke aneka prakAra haiN| 182. loegadese te savve na savvattha viyAhiyA / to kAlavibhAgaM tu vucchaM tesiM cauvvihaM // [182] ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nhiiN| isake Age aba cAra prakAra ke sthalacara jIvoM ke kAlavibhAga kA kathana karU~gA / Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 627 183. saMtaI pappa'NAIyA apajavasiyA viy| ThiI paDucca sAIyA sapajavasiyA vi y|| [183] pravAha kI apekSA se ve anAdi-ananta haiM, kintu sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta hai| 184. paliovamAu tiNNi u ukkoseNa viyaahiyaa| __AuTThiI thalayarANaM antomuhuttaM jhniyaa|| [184] unakI Ayusthiti utkRSTa tIna palyopama kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| . 185. paliovamAu tiNNi u ukkoseNa tu saahiyaa| puvvakoDIpuhatteNaM antomuhuttaM jhniyaa|| 186. kAyaTThiI thalayarANaM antaraM tesimaM bhve| __kAlamaNantamukkosaM antomuhuttaM jhnnyN|| / [185-186] sthalacara jIvoM kI kAyasthiti utkRSTataH pUrvakoTi-pRthaktva-adhika tIna palyopama kI aura jaghanyataH antarmuhUrta kI hai| aura unakA antara jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla kA hai| 187. eesiM vaNNao ceva gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAI sahassaso // [187] varNa, gandha, rasa aura sparza tathA saMsthAna kI apekSA se sthalacaroM ke hajAroM bheda haiN| khecara trasa 188. camme u lomapakkhI ya taiyA smuggpkkhiyaa| viyayapakkhI ya boddhavvA pakkhiNo ya cauvvihA // [188] khecara (AkAzacArI pakSI) cAra prakAra ke haiM- carmapakSI, romapakSI, tIsare samudgapakSI aura cauthe vitatapakSI / 189. logegadese te savve na savvattha viyaahiyaa| itto kAlavibhAgaM tu vucchaM tesi cauvvihaM // [186] ve loka ke eka bhAga meM hote haiM, sampUrNa loka meM nhiiN| isase Age khecara jIvoM ke cAra prakAra se kAlavibhAga kA kathana kruuNgaa| 190 saMtaI pappa'NAIyA apajavasiyA viy| ThiiM paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| [160] pravAha kI apekSA se ve anAdi-ananta haiN| kintu sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiN| 191. paliovamassa bhAgo asaMkhejaimo bhve| AuTThiI khahayarANaM antomuhuttaM jhnniyaa|| Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra [191] unakI Ayusthiti utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| 628 191 asaMkhabhAgo paliyassa ukkoseNa u sAhio / puvvakoDIpuhatteNaM antomuhuttaM jahanniyA // 196. kAyaThiI khahayarANaM antaraM tesimaM bhave / kAlaM aNantamukkasaM antomuhuttaM jahannayaM // [192-193] khecara jIvoM kI kAyasthiti utkRSTataH koTipUrva-pRthaktva adhika palyopama asaMkhyAtaveM bhAga kI aura jaghanyataH antarmuhUrta kI hai| aura unakA antara jaghanya antamuhUrtta kA hai aura utkRSTa anantakAla kA hai| 194. eesi vaNNao ceva gandhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi vihANAI sahassaso // [164] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se inake hajAroM bheda haiM / vivecana -- sammUrcchima aura garbhaja : sammUcchima -- mAtA-pitA ke saMyoga ke vinA hI utpattisthAna meM sthita audArika pudgaloM ko pahale-pahala zarIra rUpa meM pariNata kara lenA samUrcchana- janma hai / garbhaja-- mAtA-pitA ke saMyoga se utpattisthAna meM sthita zukra- zoNita ke pudgaloM ko pahale-pahala zarIra ke lie grahaNa karanA garbha janma hai| garbha se jisakI utpatti (janma) hotI hai, use garbha-vyutkrAntika (garbhotpattika) yA garbhaja kahate haiM / jalacara, sthalacara, khecara -- jala meM vicaraNa karane aura rahane vAle prANI (matsya Adi ) jalacara kahalAte haiN| sthala (jamIna) para vicaraNa karane vAle prANI sthalacara yA bhUcara kahalAte haiM / inake mukhya do prakAra haiM- catuSpada (caupAye) aura parisarpa (reMga kara calane vaale)| tathA khecara use kahate haiM, jo AkAza meM ur3a kara calatA ho jaise-- bAja Adi pakSI / 2 ekakhura Adi padoM ke artha -- ekakhura -- jinakA khura eka - akhaNDa ho, phaTA huA na ho ve, jaise - ghor3A Adi / dvikhura -- jinake khura phaTe hue hone se do aMzoM meM vibhakta hoM, jaise - gAya Adi / gaNDIpada--- gaNDI arthAt kamalakarNikA ke samAna jisake paira vRttAkAra gola hoM, jaise-- hAthI Adi / sanakhanada--nakhasahita paira vAle / jaise-- siMha Adi / bhujaparisarpa - bhujAoM se gamana karane vAle nakula, mUSaka Adi / uraH parisarpa - vakSa - chAtI se gamana karane vAle sarpa Adi / carmapakSI -- carma ( camar3I) kI pAMkhoM vAle camagAdar3a aadi| romapakSI - roma - roeM kI paMkhoM vAle, haMsa Adi / samudgapakSI - samudga arthAt-- Dibbe ke samAna sadaiva baMda paMkhoM vAle / vitatapakSI - sadaiva phailI huI paMkhoM vAle 3 sthalacaroM kI utkRSTa kAyasthiti -- gAthA 185 meM pUrvakoTi pRthaktva (do se nau pUrvakoTi) adhika tIna palyopama kI batAI gaI hai, usakA abhiprAya yaha hai ki palyopama kI Ayu vAle to mara kara punaH 1. (ka) uttarA . (sAdhvI candanA) TippaNa pR. 479-490 2. uttarA gujarAtI bhASAntara, bhA. 2 (kha) tattvArthasUtra 2/32 (paM. sukhalAla jI) pR. 67 3. uttarA (sAdhvI candanA) TippaNa pR. 479-480 Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 629 palyopama kI sthiti vAle sthalacara hote nahIM haiM, kintu ve devaloka meM jAte haiN| pUrvakoTi Ayu vAle avazya hI itanI sthiti vAle ke rUpa meM puna: utpanna ho sakate haiN| ve bhI 7-8 bhava se adhika nahIM / ataH pUrvakoTi Ayu pRthaktva bhava grahaNa karake anta meM palyopama Ayu pAne vAle sthalacara jIvoM kI apekSA se yaha utkRSTa kAryasthiti batAI gaI hai / 1 jalacaroM kI utkRSTa kAryasthiti -- gAthA 176 meM pUrvakoTi pRthaktva kI, arthAt 8 pUrvakoTi kI kahI gaI hai| usakA Azaya yaha hai ki paMcendriya tiryaJca - jalacara antararahita utkRSTataH ATha bhava karate haiM, una AThoM bhavoM kA kula AyuSya milA kara ATha pUrvakoTi hI hotA hai| jalacara mara kara yugaliyA nahIM hote, isalie yugaliyA kA bhava nahIM AtA / isa taraha utkRSTa sthiti ke ukta parimANa meM koI virodha nahIM AtA / manuSya-nirUpaNa 195. muNayA duvihabheyA u te me kittayao suNa / mucchimAya maNuyAgabbhavakkantiyA tahA // [195] manuSya do prakAra ke haiM-- sammUcchima aura garbhavyutkrAntika ( garbhotpanna ) manuSya / 196. gabbhavakkantiyA je u tivihA te viyAhiyA / akamma kammabhUyA ya antaraddIvayA tahA // [196] jo garbha se utpanna manuSya haiM, ve tIna prakAra ke kahe gae haiM - akarmabhUmika, karmabhUmika aura antardIpaka / 197. pannarasa - tIsai - vihA bheyA aTThavIsaI / saMkhA u kamaso tesiM ii esA viyAhiyA // [197] karmabhUmika manuSyoM ke pandraha, akarmabhUmika manuSyoM ke tIsa aura antadvIpaka manuSyoM ke 28 bheda haiN| 198. saMmucchimANa eseva bheo hoi Ahio / logassa egadesamma te savve vi viyAhiyA // [198] sammUrcchima manuSyoM ke bheda bhI isI prakAra ke haiM, ve saba bhI loka ke eka bhAga meM hote haiM, samagra loka meM vyApta nahIM / 199. saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA viy| ThiI paDucca sAIyA sapajjavasiyA viya // [199] (ukta sabhI prakAra ke manuSya) pravAha kI apekSA se anAdi - ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi- sAnta haiM 1 200. paliovamA tiNNi u ukkoseNa viyAhiyA / AuTThaI maNuyANaM antomuhuttaM jahanniyA // 1. uttarA . (sAdhvI candanA), TippaNa pR. 480 2. uttarA. gujarAtI bhASAntara bhA. 2, patra 357 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 uttarAdhyayanasUtra [200] manuSyoM kI Ayusthiti utkRSTa tIna palyopama kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| 201. paliovamAiM tiNNa u ukkoseNa viyaahiyaa| puvakoDIpuhatteNaM antomuhuttaM jhniyaa|| 202. kAyaTThiI maNuyANaM antaraM tesimaM bhve| aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jhnnyN|| [201-202] utkRSTataH pUrvakoTipRthaktva-adhika tIna palyopama kI aura jaghanyataH antarmuhUrta kI manuSyoM kI kAyasthiti hai| unakA antarakAla jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla kA hai| 203. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAiM shssso|| [203] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se inake hajAroM bheda haiN| vivecana-akarmabhUmika, karmabhUmika aura antIpaka manuSya : akarmabhUmika-akarmabhUmi (bhogabhUmi) meM utpanna, arthAt-yaugalika maanv| karmabhUmika-karmabhUmi meM arthAt bharatAdi kSetra meM utpnn| antarvIpaka-chappana antarvIpoM meM utpnn|' karmabhUmika : pandraha bheda-pAMca bharata, pAMca airavata aura pAMca mahAvideha ye kula milAkara 15 karmabhUmiyA~ haiM, inameM utpanna hone vAle karmabhUmika manuSya bhI 15 prakAra ke haiN| akarmabhUmika : tIsa bheda-5 haimavata, 5 hairaNyavat, 5 harivarSa, 5 ramyakavarSa, 5 devakuru aura 5 uttarakuru, ye kula milAkara 30 bheda akarmabhUmika ke haiN| inameM utpanna hone vAle akarmabhUmika bhI 30 prakAra ke haiN| antIpakaH chappana bheda- vaitADhya parvata ke pUrva aura pazcima ke sire para jambUdvIpa kI vedikA ke bAhara do-do dADhAe~ vidizA kI ora nikalI huI haiN| unameM se pUrva kI do dADhoM meM se eka IzAna kI ora aura dUsarI Agneya (agnikoNa) kI ora lambI calI jAtI hai| pazcima kI do dADhoM meM se eka naiRtya kI ora vadUsarI vAyavyakoNa kI ora jAtI hai| una pratyeka dADha para jagatI ke koTa se tIna-tIna sau yojana Age jAne para 3 yojana lambe-cauDe kala cAra antardIpa Ate haiN| phira vahA~ se 400-400 yojana Age jAne para 4 yojana lambe-caur3e dUsare 4 antarvIpa Ate haiN| isa prakAra sau-sau yojana Age kramazaH bar3hate jAne para utane hI yojana ke lambe aura caur3e, cAra-cAra antarvIpa Ate haiN| isI prakAra pratyeka dADhA para 7-7 antarvIpa hone se cAroM dADhAoM ke kula 28antarvIpa haiN| unake nAma krama se isa prakAra haiM-prathama catuSka meM cAra (1) ekoruka, (2) AbhASika, (3) vaiSANika aura (4) laaNgulik| dvitIya catuSka meM cAra-(5) hayakarNa, (6) gajakarNa, (7) gokarNa aura (8) zaSkulIkarNa / tRtIya catuSka meM cAra(9) Adarzamukha, (10) meSamukha, (11) hayamukha aura (12) gjmukh| caturtha catuSka meM cAra--(13). azvamukha, 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 360, 2. vahI, patra 360 3. vahI, patra 360 Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti (14) hastimukha, (15) siMhamukha aura (16) vyaaghrmukh| paMcama catuSka meM cAra-(17) azvakarNa, (18) siMhakarNa, (19) gajakarNa aura (20) krnnpraavrnn| chaThe catuSka meM cAra-(21) ulkAmukha, (22) vidyunmukha, (23) jihvAmukha, (24) meghmukh| saptama catuSka meM cAra-(25) ghanadanta (26) gUDhadanta, (27) zreSThadanta aura (28) zuddhadanta / ina saba antarvIpoM meM dvIpa ke sadRza nAma vAle yugaliyA rahate haiN| isI prakAra inhIM nAma vAle zikharI parvata ke bhI anya aTThAIsa antarvIpa haiN| ve saba pUrvavartI aTThAIsa nAmoM ke sadRza nAma Adi vAle hone se abheda kI vivakSA se pRthak kathana nahIM kiyA gayA hai| ataH sUtra meM aTThAIsa bheda hI kahe gae haiN| kula milAkara 56 bheda hue| deva-nirUpaNa 204. devA cauvvihA vuttA te me kittayao sunn| bhomija-vANamantara-joisa-vemANiyA thaa|| [204] deva cAra prakAra ke kahe gae haiM-bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimaanik| maiM unake viSaya meM kahatA hU~, suno| 205. dasahA u bhavaNavAsI aTTahA vnncaarinno| paMcavihA joisiyA duvihA vemANiyA thaa|| [205] bhavanavAsI deva dasa prakAra ke haiM, vANavyantara deva ATha prakAra ke haiM, jyotiSka deva pAMca prakAra ke haiM aura vaimAnika deva do prakAra ke haiN| 206. asurA nAga-suvaNNA vijU aggI ya aahiyaa| dIvodahi-disA vAyA thaNiyA bhvnnvaasinno|| [206] asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dikkumAra, vAyukumAra aura stanitakumAra, ye dasa bhavanavAsI deva haiN| 207. pisAya-bhUya jakkhA ya rakkhasA kinnarA ya kiNpurisaa| mahoragA ya gandhavvA aTThavihA vaannmntraa|| [207] pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, kimpuruSa, mahoraga aura gandharva ye ATha prakAra ke vANavyantara deva haiN| 208. candA sUrA ya nakkhattA gahA tArAgaNA thaa| . disAvicAriNo ceva paMcahA joisaalyaa|| [208] candramA, sUrya, nakSatra graha aura tArAgaNa ye pAMca prakAra ke jyotiSka deva haiN| ye pAMca dizAvicArI (arthAt-meruparvata kI pradakSiNA karate hue bhramaNa karane vAle) jyotiSka deva haiN| 209. vemANiyA uje devA duvihA te viyaahiyaa| kappovagA ya boddhavvA kappAIyA taheva y|| 1. uttarA. (gujarAtI bhASAntara) bhA, patra 360-361 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 uttarAdhyayanasUtra [209] vaimAnika deva do prakAra ke kahe gae haiM--kalpopaga (kalpa-sahita--indrAdi ke rUpa meM kalpa arthAt AcAra-maryAdA evaM zAsana-vyavasthA vAle) aura kalpAtIta (pUrvokta kalpamaryAdAoM se rhit)| 210. kappovagA bArasahA sohammIsANagA thaa| saNaMkumAra-mAhindA bambhalogA ya lntgaa|| 211. mahAsukkA sahassArA ANayA pANayA thaa| AraNA accuyA ceva ii kappovagA suraa|| [210-211] kalpopaga devoM ke bAraha prakAra haiM-saudharma, IzAnaka, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka evaM lAntaka; mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta- ye kalpopaga deva haiN| 212. kappAIyA u je devA duvihA te viyaahiyaa| gekjiA'NuttarA ceva gevijjA navavihA thiN|| [212] kalpAtIta devoM ke do bheda haiM--graiveyakavAsI aura anuttrvimaanvaasii| unameM se graiveyaka deva nau prakAra ke haiN| 213. heTThimA-heTThimA ceva heTThimA-majjhimA thaa| heTThimA- uvarimA ceva majjhimA-heTThimA thaa|| 214. majjhimA-majjhimA ceva majjhimA-uvarimA thaa|| uvarimA-heTThimA ceva uvarimA-majjhimA thaa|| 215. uvarimA-uvarimA ceva iya gevijayA suraa| vijayA vejayantA ya jayantA apraajiyaa|| 216. savvaTThasiddhagA ceva paMcahA'NuttarA suraa| ii vemANiyA devA NegahA evmaayo|| [213-214-215-216] (1) adhastana-adhastana (2) adhastana-madhyama, (3) adhastanauparitana, (4) madhyama-adhastana-(5) madhyama-madhyama, (6) madhyama-uparitana, (7) uparitana-adhastana, (8) uparitana-madhyama aura (9) uparitana-uparitana--ye nau graiveyaka haiN| vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddhaka, ye pAMca prakAra ke anuttara deva haiN| isa prakAra vaimAnika deva aneka prakAra ke haiN| 217. logassa egadesammi te savve prikittiyaa| itto kAlavibhAgaM tu vucchaM tesiM cauvvihaM // [217] ye sabhI loka ke eka bhAga meM sthita hI rahate haiM, samagra loka meM nhiiN| isase Age unake kAla vibhAga kA cAra prakAra se kathana kruuNgaa| 218. saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA vi y| ThiI paDucca sAIyA sapajavasiyA vi y|| Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti [218] ye pravAha kI apekSA se anAdi-ananta haiM, aura sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta hai| 219. sAhiyaM sAgaraM ekkaM ukkoseNaM ThiI bhve| bhomejANaM jahanneNaM dsvaasshssiyaa|| [219] bhavanavAsiyoM kI utkRSTa Ayusthiti kiMcit adhika eka sAgaropama kI aura jaghanya dasa hajAra varSa kI hai| 220. paliovamamegaM tu ukkoseNaM ThiI bhve| vantarANaM jahanneNaM dsvaasshssiyaa|| [220] vyantara devoM kI utkRSTa Ayusthiti eka palyopama kI aura jaghanya dasa hajAra varSa kI hai| 221. paliovamaM egaMtu vAsalakkheNa saahiyN| paliovama'TThabhAgo jeisesu jhniyaa|| [221] jyotiSkadevoM kI utkRSTa Ayusthiti eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI aura jaghanya palyopama kA AThavA~ bhAga hai| 222. do ceva sAgarAiM ukkAseNa viyaahiyaa| sohammaMmi jahantreNaM egaM ca pliovmN|| [222] saudharma-devoM kI utkRSTa Ayusthiti do sAgaropama kI aura jaghanya eka palyopama kI hai| 223. sAgarA sAhiyA dunni ukkoseNa viyaahiyaa| IsANammi jahanneNaM sAhiyaM pliovmN|| [223] IzAna-devoM kI utkRSTa Ayusthiti kiJcit adhika do sAgaropama aura jaghanya kiJcit adhika eka palyopama hai| 224. sAgarANi ya satteva ukkoseNa ThiI bhve| saNaMkumAre jahanneNaM duni U saagrovmaa|| [224] sanatkumAra-devoM kI utkRSTa Ayusthiti sAta sAgarapoma kI aura jaghanya do sAgaropama kI hai| 225. sAhiyA sAgarA satta ukkoseNa ThiI bhve| mAhindammi jahanneNaM sAhiyA dunni saagraa|| [225] mAhendrakumAra-devoM kI utkRSTa Ayusthiti kiJcit adhika sAta sAgaropama kI aura jaghanya kiJcit adhika do sAgaropama kI hai| 226. dasa ceva sAgarAiM ukkoseNa ThiI bhve| bambhaloe jahanneNa satta U saagrovmaa|| [226] brahmaloka-devoM kI Ayusthiti utkRSTa dasa sAgaropama kI aura jaghanya sAta sAgaropama kI Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 uttarAdhyayanasUtra 227. cauddasa sAgarAiM ukkoseNa ThiI bhve| lantagammi jahanneNaM dasa U saagrovmaa|| [227] lAntaka-devoM kI utkRSTa Ayusthiti caudaha sAgaropama kI aura jaghanya dasa sAgaropama kI hai| 228. sattarasa sAgarAiM ukkoseNa ThiI bhve| mahAsukke jahanneNaM cauddasa saagrovmaa|| [228] mahAzukra-devoM kI utkRSTa Ayusthiti caudaha sAgaropama kI aura jaghanya caudaha sAgaropama kI hai| 229. aTThArasa sAgarAiM ukkoseNa ThiI bhve| sahassAre jahanneNaM sattarasa saagrovmaa|| ___ [229] sahasrAra-devoM kI utkRSTa Ayusthiti aThAraha sAgaropama kI aura jaghanya sattaraha sAgaropama kI hai| 230. sAgarA auNavIsaM tu ukkoseNa ThiI bhve| ANayammi jahanneNaM aTThArasa saagrovmaa|| [230] Anata-devoM kI utkRSTa Ayusthiti unnIsa sAgaropama kI aura jaghanya aThAraha sAgaropama kI hai| 231. vIsaM tu sAgarAiM ukkAseNa ThiI bhve| pANayammi jahanneNaM sAgarA aunnviisii|| [231] prANata-devoM kI utkRSTa Ayusthiti vIsa sAgaropama kI aura jaghanya unnIsa sAgaropama kI hai| 232. sAgarA ikkavIsaM tu ukkoseNa ThiI bhve| AraNammi jahantreNaM vIsaI saagrovmaa|| [232] AraNa-devoM kI utkRSTa Ayusthiti ikkIsa sAgaropama kI hai, aura jaghanya bIsa sAgaropama kI hai| 233. vAvIsaM sAgarAiM ukkoseNa ThiI bhve| ___accuyammi jahanneNa sAgarA ikkviisii|| [233] acyuta devoM kI utkRSTa Ayusthiti bAIsa sAgaropama kI aura jaghanya ikkIsa sAgaropama kI hai| 234. tevIsa sAgarAiM ukkAseNa ThiI bhve| paDhamammi jahanne] bAvIsaM saagrovmaa|| _ [234] prathama graiveyaka-devoM kI utkRSTa Ayusthiti teIsa sAgaropama kI , jaghanya bAIsa sAgaropama kI hai| Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 635 chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 235. cauvIsaM sAgarAiM ukkoseNa ThiI bhve| biiyammi jahanneNa tevIsaM saagrovmaa|| [235] dvitIya graiveyaka-devoM kI utkRSTa Ayusthiti cauvIsa sAgaropama kI, jaghanya teIsa sAgaropama kI hai| 236. paNavIsa sAgarAiM ukkoseNa ThiI bhve| __taiyammi jahanneNaM cauvIsaM saagrovmaa|| . [236] tRtIya graiveyaka-devoM kI utkRSTa Ayusthiti paccIsa sAgaropama kI aura jaghanya cauvIsa sAgaropama kI hai| 237. chavvIsa sAgarAiM ukkoseNa ThiI bhve| cautthammi jahanneNaM sAgarA pnnuviisii|| [237] caturtha graiveyaka-devoM kI utkRSTa Ayusthiti chabbIsa sAgaropama kI aura jaghanya paccIsa sAgaropama kI hai| 238. sAgarA sattavIsaM tu ukkoseNa ThiI bhve| paMcamammi jahanneNaM sAgarA u chviisii|| [238] paMcama graiveyaka-devoM kI utkRSTa Ayusthiti sattAIsa sAgaropama kI aura jaghanya chabbIsa sAgaropama kI hai| 239. sAgarA aTThavIsaM tu ukkoseNa ThiI bhve| ___ chaTThammi jahanneNaM sAgarA sttviisii|| [239] chaThe graiveyaka-devoM kI utkRSTa Ayusthiti aTThAIsa sAgaropama kI aura jaghanya sattAIsa sAgaropama kI hai| 240. sAgarA auNatIsaM tu ukkoseNa ThiI bhve| sattamammi jahanneNaM sAgarA atttthviisii|| [240] saptama graiveyaka-devoM kI utkRSTa Ayusthiti unatIsa sAgaropama kI aura jaghanya aTThAIsa sAgaropama kI hai| 241. tIsaM tu sAgarAI ukkoseNa ThiI bhve| aTThamammi jahanneNaM sAgarA aunntiisii|| [241] aSTama graiveyaka-devoM kI utkRSTa Ayusthiti tIsa sAgaropama kI aura jaghanya unatIsa sAgaropama kI hai| 242. sAgarA ikkatIsaM tu ukkoseNa ThiI bhve| navamammi jahanneNaM tIsaI saagrovmaa|| [242] navama graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayusthiti ikatIsa sAgaropama kI aura jaghanya tIsa sAgaropama kI hai| Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 uttarAdhyayanasUtra 243. tettIsa sAgarA u ukkoseNa ThiI bhve| causu pi vijayAIsuM jhnnennekktiisii|| [243] vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kI utkRSTa Ayusthiti tetIsa sAgaropama kI aura jaghanya ikatIsa sAgaropama kI hai| 244. ajahannamaNukkosA tettIsaM saagrovmaa| ___ mahAvimANa savvaDhe ThiI esA viyaahiyaa|| _ [244] mahAvimAna sarvArthasiddha ke devoM kI ajaghanya-anutkRSTa (na jaghanya aura na utkRSTa saba kI eka jaisI) Ayusthiti tetIsa sAgaropama kI hai| 245. jA ceva u AuThiI devANaM tu viyaahiyaa| sA tesiM kAyaThiI jahannukkosiyA bhve|| ___ [245] samasta devoM kI jo pUrvakathita Ayusthiti hai, vahI unakI jaghanya aura utkRSTa kAyasthiti 246. aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jhnnyN| vijaDhaMmi sae kAe devANaM huja antrN|| [246] devazarIra (svakAya) ko chor3ane para punaH deva-zarIra meM utpanna hone meM jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla kA antara hotA hai| 247. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| ___ saMThANAdesao vA vi vihANAI shsso|| [247] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se inake hajAroM bheda hote haiN| vivecana-bhavanavAsI Adi kI vyAkhyA-bhavanavAsI deva--jo prAyaH bhavanoM meM rahate haiM, ve bhavanavAsI yA bhavanapati deva kahalAte haiN| kevala asurakumAra vizeSatayA AvAsoM meM rahate haiM. inake AvAsa nAnA ratnoM kI prabhA vAle caMdevoM se yukta hote haiN| unake AvAsa inake zarIra kI avagAhanA ke anusAra hI lambe. cauDe tathA UMce hote haiN| zeSa nAgakamAra Adi nau prakAra ke bhavanapati deva bhavanoM meM rahate haiM, AvAsoM meM nhiiN| ye bhavana bAhara se gola aura andara se caukora hote haiN| inake nIce kA bhAga kamalakarNikA ke AkAra-sA hotA hai| inheM kumAra isalie kahA gayA hai ki ye kumAroM (bAlakoM) jaise hI rUpa evaM AkAraprakAra ke hote haiM, dekhane vAloM ko priya lagate haiM, bar3e hI sukumAra hote haiM, mRdu, madhu evaM lalita bhASA meM bolate haiM / kumAroM kI-sI hI inakI veSabhUSA hotI hai| vastrAbhUSaNoM se susajjita hokara kumAroM sarIkhI ceSTA karate haiN| vANavyantada deva-ye adhikatara vanoM meM, vRkSoM meM, prAkRtika saundarya vAle sthAnoM meM yA guphA Adi ke antarAla meM rahate haiM, isa kAraNa vANavyantara kahalAte haiM / aNapannI, paNapannI Adi nAma ke vyantara devoM ke jo anya ATha prakAra kahe jAte haiM, unakA samAveza inhIM AThoM meM ho jAtA hai| Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 637 jyotiSka--ye sabhI tiryagloka ko apanI jyoti se prakAzita karate haiM, isalie jyotiSka deva kahalAte haiN| ye aDhAI dvIpa meM gatizIla haiM, aDhAI dvIpa se bAhara sthira haiN| ye nirantara sumeru parvata kI pradakSiNA kriyA karate haiN| meruparvata ke 1121 yojana ko chor3a kara inake vimAna cAroM dizAoM meM usakI satata pradakSiNA karate rahate haiN| vaimAnikadeva-ye vimAnoM meM hI nivAsa karate haiM, isalie vaimAnika yA vimAnavAsI deva kahalAte haiN| jina vaimAnika devoM meM indra, sAmAnika, trAyastriMza Adi dasa prakAra ke devoM kA kalpa (arthAt maryAdA yA AcAra-vyavahAra) ho, ve deva 'kalpopaga' yA 'kalpopapanna' kahalAte haiM, isake viparIta jina devalokoM meM indrAdi kI bheda-maryAdA nahIM hotI, vahA~ ke deva'kalpAtIta' (ahamindra svAmI-sevakabhAvarahita) kahalAte haiN| saudharma se lekara acyuta devaloka (kalpa) taka ke deva 'kalpopapanna' aura inase Upara nau graiveyaka evaM paMca anuttara vimAnavAsI deva 'kalpAtIta' kahalAte haiN| jisa-jisa ke nAma ke kalpa (devaloka) meM jo deva utpanna hotA hai, vaha usI nAma se pukArA jAtA hai| graiveyakadeva-loka kA saMsthAna puruSAkAra hai, usameM grIvA (gardana) ke sthAnApanna nau graiveyaka deva kahalAte haiN| jisa prakAra grIvA meM AbharaNavizeSa hotA hai, usI prakAra lokarUpa puruSa ke ye nau graiveyaAbharaNa svarUpa haiN| ina vimAnoM meM deva rahate haiM, ve graiveyaka kahalAte haiM / graiveyakoM meM tIna-tIna trika haiM - (1) adhastana-adhastana, (2) Adhastana-madhyama aura (3) adhastana-uparitana, (1) madhyama-adhastana, (2) madhyama-madhyama aura (3) madhyama-uparitana aura (1) uparitana-adhastana, (2) uparitana-madhyama aura (3) upritn-upritn| anuttaravimAnavAsI deva--ye deva sabase utkRSTa tathA sabase U~ce evaM antima vimAnoM meM rahate haiM, isalie anuttaravimAnavAsI kahalAte haiN| ye vijaya, vaijayanta Adi nAma ke pAMca deva haiN| devoM kI kAyasthiti--jina devoM kI jo jaghanya-utkRSTa Ayusthiti kahI gaI hai, vahI unakI jaghanya-utkRSTa kAyasthiti hai| isakA abhiprAya yaha hai ki deva mara kara anantara (bhava meM) deva nahIM ho sakatA, isa kAraNa devoM kI jitanI Ayusthiti hai, utanI hI unakI kAyasthiti hai| ___antarakAla-- devaparyAya se cyava kara punaH devaparyAya meM devarUpa meM utpanna hone kA utkRSTa-antara (vyavadhAna) anantakAla kA batAyA gayA hai| isakA tAtparya yaha hai ki koI deva yadi devazarIra kA parityAga kara anyAnya yoniyoM meM janma letA huA, phira vahA~ se mara kara panaH devayoni meM janma le to adhika se se kama antara eka antarmuhUta kA pdd'egaa| upasaMhAra 248. saMsAratthA ya siddhA ya ii jIvA viyaahiyaa| rUviNo ceva'rUvI ya ajIvA duvihA vi y|| 1. (ka) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA.2, pR0 911-912 (kha) uttarA. gujarAtI bhASAntara , bhA. 2, patra 362 se 365 taka 2. uttarAdhyayana (gujarAtI bhASAntara) bhA. 2, patra 366 3. uttarA. priyadarzinITIkA bhA. 4, pR. 934 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 uttarAdhyayanasUtra [248] isa prakAra saMsArastha aura siddha jIvoM kA vyAkhyAna kiyA gyaa| rUpI aura arUpI ke bheda se, do prakAra ke ajIva kA vyAkhyAna bhI ho gyaa| 249. ii jIvamajIve yasoccA saddahiUNa y| savvanayANa aNumae ramejjA saMjame munnii|| [249] isa prakAra jIva aura ajIva ke vyAkhyAna ko suna kara aura usa para zraddhA karake (jJAna evaM kriyA-Adi) sabhI nayoM se anumata saMyama meM muni ramaNa kre| vivecana-jIvAjIvavibhakti : zravaNa, zraddhA evaM AcaraNa meM pariNati-- prastuta gAthA 249 meM batAyA gayA hai ki jIva aura ajIva ke vibhAga ko samyag prakAra se sune, tatpazcAt usa para zraddhA kare ki --'bhagavAn ne jaisA kahA hai, vaha saba satya hai--yarthArtha hai|' isa prakAra se use zraddhA kA viSaya bnaae| zraddhA samyak hone se jIvAjIva kA jJAna bhI samyak hogaa| kintu itane mAtra se hI sAdhaka apane ko kRtArtha na mAna le, isalie kahA gayA hai --'rameja saMjame munnii'| isakA phalitArtha yaha hai ki muni jIvAjIva para samyak zraddhA kare , samyak jJAna prApta kare aura tatpazcAt jJAnanaya aura kriyAnaya ke antargata rahate hue, naigamAdi sarvanayasammata saMyama-arthAt --cAritra meM ramaNa kare, ukta jJAna aura zraddhA ko kriyArUpa meM pariNita kre| antima ArAdhanA : saMlekhanA kA vidhi-vidhAna __ 250. tao bahUNi vAsANi saamnnnnmnnupaaliyaa| imeNa kamajogeNa appANaM saMlihe munnii|| [250] tadanantara aneka varSoM taka zrAmaNya kA pAlana karake muni isa (Age batalAe gae) krama se AtmA kI saMlekhanA (vikAroM se kSINatA) kre| 251. bAraseva u vAsAiM saMlehukkosiyA bhve| saMvaccharaM majjhimiyA chammAsA ya jhniyaa|| [251] utkRSTa saMlekhanA bAraha varSa kI hotI hai| madhyama eka varSa kI aura jaghanya (kama se kama) chaha mahIne kI hotI hai| 252. paDhame vAsacaukkammi vigaInijahaNaM kre| biie vAsacaukkammi vicittaM tu tavaM cre|| ___ [252] prathama cAra varSoM meM dUdha Adi vikRtiyoM (viggaiyoM-vikRtikAraka vastuoM) kA nirvRhaNa (tyAga) kre| dUsare cAra varSoM taka vividha prakAra kA tapa kre| 253. egantaramAyAma kaTu saMvacchare duve| tao saMvaccharaddhaM tu nAivigiTTha tavaM cre|| [253] tatpazcAt do varSoM taka ekAntara tapa (eka dina upavAsa aura eka dina pAraNA) kre| 1. uttara. priyadarzinITIkA bhA. 4, pR. 936 Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 639 pAraNA ke dina AyAma (arthAt-AcAmla--AyaMbila kre)| usake bAda gyArahaveM varSa meM pahale chaha mahInoM taka koI bhI ativikRSTa (telA, colA Adi) tapa na kre| 254. tao saMvaccharaddhaM tu vigiTuM tu tavaM cre| parimiyaM ceva AyAmaM taMmi saMvacchare kre|| [254] tadanantara chaha mahIne taka vikRSTa tapa (telA, colA Adi utkaTa tapa) kre| isa pUre varSa meM parimita (pAraNA ke dina) AcAmla kre| 255. koDIsahiyamAyAmaM kaTu saMvacchare munnii| ___mAsaddhamAsieNaM tu AhAreNa tavaM cre|| [255] bArahaveM varSa meM eka varSa taka koTi-sahita arthAt- nirantara AcAmla, karake, phira vaha muni pakSa yA eka mAsa ke AhAra ke tapa-anazana kre| vivecana-saMlekhanA : svarUpa- dravya se zarIra ko (tapasyA dvArA) aura bhAva se kaSAyoM ko kRza (patale) karanA 'saMlekhanA' hai| ___ saMlekhanA : dhAraNa kaba aura kyoM? - jaba zarIra atyanta azakta, durbala aura rugNa ho gayA ho, dharmapAlana karanA dUbhara ho gayA ho, yA aisA AbhAsa ho gayA ho ki aba zarIra dIrghakAla taka nahIM TikegA, taba saMlekhanA karanA caahie| pravrajyA grahaNa karate hI yA zarIra sazakta evaM dharmapAlana meM sakSama ho to saMlekhanA grahaNa nahIM karanA caahie| isI abhiprAya se zAstrakAra ne gAthA 250 meM saMketa kiyA hai 'tao bahUNi vAsANi saamnnnnmnnupaaliyaa'| kintu zarIra, azakta, atyanta durbala evaM dharmapAlana karane meM asamartha hone para bhI saMlekhanA-grahaNa karane ke prati upekSA yA udAsInatA rakhanA ucita nahIM hai| eka AcArya ne kahA hai -"maiMne cirakAla taka muniparyAya kA pAlana kiyA hai tathA maiM dIkSita ziSyoM ko vAcanA bhI de cukA hU~, merI ziSyasampadA bhI yathAyogya bar3ha cukI hai| ataH aba merA kartavya hai ki maiM antima ArAdhanA karake apanA bhI zreya (klyaann)kruuN|" arthAt sAdhu ko pichalI avasthA meM saMgha, ziSya-ziSyA, upakaraNa Adi ke prati moha-mamatva kA parityAga karake saMlekhanA aMgIkAra karanA caahie| saMlekhanA kI vidhi-saMlekhanA utkRSTa, madhyama aura jaghanya tIna prakAra kI hai| utkRSTa saMlekhanA 12 varSa kI hotI hai| jisake tIna vibhAga karane caahie| pratyeka vibhAga meM cAra-cAra varSa Ate haiN| prathama cAra varSoM meM dUdha, dahI, ghI, mIThA aura tela Adi viggaiyoM (vikRtiyoM) kA tyAga kare, dUsare cAra varSoM meM upavAsa, belA, telA Adi tapa kre| pAraNe ke dina sabhI kalpanIya vastue~ le sakatA hai| tRtIya varSacatuSka meM do varSa taka ekAntara tapa kare, pAraNA meM Ayambila (AcAmla) kre| tatpazcAt yAnI 11 veM varSa meM vaha 6 mahIne taka telA, caulA. paMcaulA Adi kaThora (utkaTa) tapa na kre| phira dUsare 5 mahIne meM vaha niyama se telA, caulA Adi utkaTa tapa kre| isa gyArahaveM varSa meM vaha parimita-thor3e hI Ayambila (AcAmla) 1. uttarA. pridarzinITIkA , bhA. 4, pR. 939 2. (ka) uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 4, pR. 937 (kha) "paripAlio yadIho, pariyAo, vAyaNA tahA dinnnnaa| NiphphAiyA ya sIsA, seyaM me appaNo kaauN||" Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 uttarAdhyayanasUtra kre| bArahaveM varSa meM to lagAtAra hI Ayambila kare, jo ki koTisahita hoN| tatpazcAt eka mAsa yA pandraha dina pahale se hI bhaktapratyAkhyAna (caturvidha AhAra tyAga-saMthArA) kare arthAt anta meM ArambhAdi tyAga kara sabase kSamAyAcanA kara antima ArAdhanA kre| maraNavirAdhanA- maraNaArAdhanA : bhAvanAe~ 256. kandappamAbhiogaM kibbisiyaM mohamAsurattaM c| eyAo duggaIo maraNammi virAhiyA honti|| [256] kAndI, AbhiyogI, kilviSikI, mohI aura AsurI bhAvanAe~ durgati meM le jAne vAlI haiN| mRtyu ke samaya meM ye saMyama kI virAdhanA karatI haiN| 257. micchAdasaNarattA saniyANA hu hiNsgaa| iya je maranti jIvA tesiM puNa dullahA bohii|| [257] jo jIva (antima samaya meM) mithyAdarzana meM anurakta nidAna se yukta aura hiMsaka hokara marate haiM, unheM bodhi bahuta durlabha hotI hai| 258. sammaiMsaNarattA aniyANA sukklesmogaaddhaa| iya je maranti jIvA sulahA tesiM bhave bohii|| [258] (antima samaya meM) jo jIva samyagdarzana meM anurakta, nidAna se rahita aura zuklalezyA meM avagADha (praviSTa) hokara marate haiM, unheM bodhi sulabha hotI hai| 259. micchAdasaNarattA saniyANA knnhlesmogaaddhaa| iya je maranti jIvA tesiM puNa dullahA bohii|| [259] jo jIva ( antima samaya meM) mithyAdarzana meM anurakta, nidAna-sahita aura kRSNalezyA meM avagADha (praviSTa) hokara marate haiM, unheM bodhi bahuta durlabha hotI hai| 260. jiNavayaNe aNurattA jiNavayaNaM je karenti bhaavenn| amalA asaMkiliTThA te honti prittsNsaarii|| [260] jo (antima samaya taka) jinavacana meM anurakta haiM aura jinavacanoM kA bhAvapUrvaka AcaraNa karate haiM; ve nirmala aura rAgAdi se asaMkliSTa hokara parIta-saMsArI (parimita saMsAra vAle ) hote haiN| 261. bAlamaraNANi bahuso akAmamaraNANi ceva ya bhuunni| marihinti te varAyA jiNavayaNaM je na jaannnti|| [261] jo jIva jinavacanoM se anabhijJa haiM, ve becAre aneka bAra bAla-maraNa tathA aneka bAra akAmamaraNa se marate haiM-- mreNge| 262. bahUAgamavinANA samAhiuppAyagA gunngaahii| eeNa kAraNeNaM arihA AloyaNaM souN|| 1. uttarA. priyadarzinITIkA, bhA. 4 pR. 940-942 Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti 641 [262] jo aneka zAstroM ke vettA haiM, (AlocanA karane vAloM ko) samAdhi (citta meM svasthatA) utpanna karane vAle aura guNagrAhI hote haiM; ina guNoM ke kAraNa ve AlocanA sunane ke yogya hote haiN| vivecana-samAdhimaraNa meM bAdhakaH azubhabhAvanAe~ Adi samAdhimaraNa ke lie saMlekhanApUrvaka, bhaktapratyAkhyAna (saMthArA) kiye hue muni ke lie kAndI, AbhiyogikI, kilviSikI, mohI evaM AsurI, ye pAMca aprazasta bhAvanAe~ bAdhaka haiM, kyoMki ye pAMcoM bhAvanAe~ samyagdarzana Adi kI nAzaka haiN| isalie ye maraNakAla meM ratnatraya kI virAdhaka haiM aura durgati meM le jAne vAlI haiN| ataeva inakA vizeSataH tyAga karanA Avazyaka hai| maraNakAla meM ina bhAvanAoM kA tyAga isalie Avazyaka kahA gayA hai ki vyavahArataH cAritra kI sattA hone para bhI jIva ko ye durgati meM le jAtI haiN| ___mRtyu ke samaya sAdhaka ke lie cAra doSa samAdhimaraNa meM bAdhaka haiN| jinameM ye cAra doSa (mithyAdarzana, nidAna, hiMsA aura kRSNalezyA) haiM, unheM agale janma meM bodhi bhI durlabha hotI hai| isake atirikta jo jinavacana ke prati azraddhAlu aura unase aparicita hote haiM evaM tadanusAra AcaraNa nahIM karate, ve bhI samAdhimaraNa se vaMcita rahate haiM, balki ve becAre bAra-bAra akAmamaraNa evaM bAlamaraNa se marate haiN| samAdhimaraNa meM sAdhaka- pUrvokta gAthAoM se eka bAta phalita hotI hai ki maraNa ke pahale kisI jIva meM kadAcit ye azubha bhAvanAe~ rahI hoM, kintu mRtyukAla meM ve naSTa ho jAe~ aura zubha bhAvanAoM kA sadbhAva ho jAe to ve sadbhAvanAe~ samAdhimaraNa evaM sugatiprApti meM sAdhaka ho sakatI haiN| mRtyu ke samaya sAdhaka ke lie samAdhimaraNa meM chaha bAteM sAdhaka haiM-(1) samyagdarzana meM anurAga, (2) anidAnatA, (3) zuklalezyA meM lInatA, (4) jinavacana meM anuraktatA, (5) jinavacanoM ko bhAvapUrvaka jIvana meM utAranA evaM (6) AlocanAdi dvArA Atmazuddhi / ina bAtoM ko apanAne meM samAdhipUrvaka maraNa to hotA hI hai, phalasvarUpa use AgAmI janma meM bodhi bhI sulabha hotI hai| vaha. mithyAtva Adi bhAva-mala se tathA rAgAdi saMklezoM se rahita hokara parItasaMsArI bana jAtA hai, arthAt -vaha mokSa kI ora tIvratA se gati karatA hai| samAdhimaraNa ke lie antima samaya meM gurujanoM ke samakSa apanI AlocanA (nindanA, garhaNA, pratikramaNA, kSamApaNA evaM prAyazcita) dvArA Atmazuddhi karanA Avazyaka hai| ataH AlocanAdi samAdhimaraNa ke lie sAdhaka haiM / AlocanA se vrataniyamoM kI zuddhi ho jAtI hai, jinavacanoM kI niraticAra ArAdhanA ho jAtI hai| prastuta gAthA 262 meM AlocanAzravaNa ke yogya guru Adi kauna ho sakate haiM? isakA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai--(1) jo aMga-upAMga Adi AgamoM kA viziSTa jJAtA ho, (2) deza, kAla, Azaya Adi ke viziSTa jJAna se jo AlocanA karane vAle ke citta meM madhurabhASaNAdi dvArA samAdhi utpanna karane vAlA ho aura jo (3) guNagrAhI ho, vahI gaMbhIrAzaya sAdhaka AlocanAzravaNa ke yogya hai| mithyAdarzanarakta, sanidAna Adi zabdoM ke vizeSArtha-mithyAdarzanarakta-mohanIyakarma ke udaya se janita viparIta jJAna tathA atattva meM tattva kA abhiniveza yA tattva meM atattva kA abhiniveza mithyAdarzana hai, jo Abhigrahika, anAbhigrahika, Abhinivezika, anAbhogika aura sAMzayika ke bheda se pAMca prakAra kA hai| aise mithyAdarzana meM jinakI buddhi Asakta hai, ve mithyAdarzanarakta haiM / kAmabhogAsaktipUrvaka parabhavasambandhI bhogoM kI vAMchA karanA nidAna hai| jo nidAna se yukta haiM, ve sanidAna haiN| bodhi--jinadharma kI praapti| 1. uttarA. priyadarzinITIkA , bhA.4, pR. 943 se 945 2. uttarA. priyadarzinITIkA, bhA.4, pR. 945, 952-953 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 uttarAdhyayanasUtra AlocanA -zuddha bhAva se guru Adi yogya janoM ke samakSa apane doSa-aparAdha yA bhUla prakaTa karanA AlocanA hai| kAndI Adi prazasta bhAvanAe~ 263. kandappa-kokkuyAI taha siil-shaav-haas-vighaahiN| vimhAvento ya paraM kandappaM bhAvaNaM kunni|| __ [263] jo kandarpa (kAmakathA) karatA hai, kautkucya (hAsyotpAdaka kuceSTAe~) karatA hai tathA zIla, svabhAva, hAsya aura vikathA se dUsaroM ko vismita karatA (haMsAtA) hai, vaha kAndI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai| 264. mantA-jogaM kAuM bhUIkammaM ca je puNjnti| sAya-rasa-iDDhiheuM abhiogaM bhAvaNaM kunni|| [264] jo (vaiSayika) sukha ke lie rasa (ghRtAdi rasa) aura samRddhi ke lie maMtra, yoga (taMtra) aura bhUti (bhasma Adi maMtrita karake dene kA) karma kA prayoga karatA hai, vaha AbhiyogI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai| 265. nANassa kevalINaM dhammAyariyassa sNgh-saahuunnN| mAI avaNNavAI kibbisiyaM bhAvaNaM kunni|| [265] jo jJAna kI, kevalajJAnI kI, dharmAcArya kI, saMgha kI tathA sAdhuoM kI nindA (avarNavAda) karatA hai, vaha mAyAcArI kilviSikI bhAvanA kA sevana karatA hai| 266. aNubaddharosapasaro taha ya nimittaMmi hoi pddisevii| eehi kAraNehiM AsuriyaM bhAvaNaM kunni|| [266] jo satata krodha kI paramparA phailAtA rahatA hai tathA jo nimitta-(jyotiSa Adi) vidyA kA prayoga karatA hai, vaha ina kAraNoM se AsurI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai| 267. satthaggahaNaM visabhakkhaNaM ca jalaNaM ca jalappaveso y| aNAyAra-bhaNDasevA jammaNa-maraNANi bndhnti|| [267] jo khaDga Adi zastra ke prayoga se , viSabhakSaNa se tathA pAnI meM DUba kara AtmahatyA karatA hai, jo sAdhvAcAra-viruddha bhANDa-upakaraNa rakhatA hai, vaha (mohI bhAvanA kA AcaraNa karatA huA) aneka janmamaraNoM kA bandhana karatA hai| vivecana-pAMca aprazasta bhAvanAe~-- gAthA 256 meM kAndI Adi pAMca bhAvanAe~ mRtyu ke samaya saMyama kI virAdhanA karane vAlI batAI gayI haiN| prastuta pAMca (gA0 263 se 267 taka) gAthAoM meM unameM se pratyeka kA lakSaNa batAyA gayA hai| mUlArAdhanA evaM pravacanasAroddhAra meM bhI inhIM pAMca bhAvanAoM tathA inake prakAroM kA ullekha milatA hai| 1. uttarA. priyadarzinI TIkA bhA.4, pR. 946, 952-953 2. (ka) uttarA. gujarAtI bhASAntara, bhA. 2, patra 368-369 (kha) mUlArAdhanA 3/171 (ga) pravacanAsAroddhAra , gA.641 Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA~ adhyayana : jIvAjIvavibhakti kAndarpI bhAvanA -- kandarpa ke bRhadvRttikAra ne pAMca lakSaNa batalAe haiM - (1) aTTAhAsapUrvaka ha~sanA, (2) guru Adi ke sAtha vyaMgya meM yA niSThura vakroktipUrvaka bolanA, (3) kAmakathA karanA, (4) kAma kA upadeza denA aura (5) kAma kI prazaMsA karanA / yaha kandarpa se janita bhAvanA kAndarpI bhAvanA hai| kautkucya bhAvanA kA artha hai-- kAyakautkucya / (bhauMha, A~kha, muMha Adi aMgoM ko isa prakAra banAnA, jisase dUsare ha~sa par3eM aura vAkkautkucya-- vividha jIva-jantuoM kI bolI bolanA, sITI bajAnA jisase dUsare logoM ko ha~sI A jaae| AbhiyogI bhAvanA -- abhiyoga kA artha hai-- maMtra, taMtra, cUrNa, bhasma Adi kA prayoga karanA / prastuta gA0 264 meM AbhiyogI bhAvanA ke tIna hetuoM yA tIna prakAroM kA ullekha kiyA gayA hai-- (1) maMtra, (2) yoga aura (3) bhuutikrm| kucha parivartana-parivarddhana ke sAtha ye hI prakAra mUlArAdhanA aura pravacanasAroddhAra meM batAe gae haiN| yoga ke badale vahA~ 'kautuka' batAyA gayA hai tathA prazna ( dUsaroM ke lAbhAlAbha sambandhI prazna kA samAdhAna krnaa)| praznAprazna ( svapna meM vidyA dvArA kathita zubhAzubha vRttAnta dUsaroM ko batAnA ) tathA nimitta -- prayoga, ina tInoM kA samAveza 'nimitta' meM ho jAtA hai / 2 kilviSikI bhAvanA -- kilviSa kA yahA~ artha hai doSa-- kevalI -- saMgha, zruta (jJAna) dharmAcArya evaM sarvasAdhuoM kI nindA cugalI yA vaMcanA yA ThagI karanA, avaguNa dekhanA aura unakA DhiMDhorA pITanA Adi sabhI ceSTAe~ kilviSikI kI bhAvanA ke rUpa haiN| inheM hI isa bhAvanA ke prakAra kahA gayA hai / 3 AsurI bhAvanA -- jo asuroM (parAmA dhArmika devoM) kI taraha krUratA, ugra krodha, kaThoratA evaM kalaha Adi se otaprota ho, use AsurI bhAvanA kahA jA sakatA hai| AsurI bhAvanA ke prastuta gA0 266 meM saMkSepa karake kevala do hI hetu yA prakAra batAe gae haiM; jabaki mUlArAdhanA evaM pravacanasAroddhAra meM anubaddha roSaprasara evaM nimittapratisevana, ina do ke atirikta niSkRpatA, niranupAta tathA saMsakta tapa, ye tIna kAraNa yA prakAra batAye | anubaddharoSaprasara ke bRhadvRttikAra ne cAra artha batAe haiM - ( 1 ) nirantara krodha bar3hAnA, (2) sadaiva virodha karate rahanA, (3) kalaha Adi ho jAne para bhI pazcAtApa na karanA, dUsare dvArA kSamAyAcanA kara lene para bhI prasanna na honA / ataH isI zabda 'antagata mUlArAdhanA meM batAe gae niSkRpatA, niranutApa 643 1. (ka) kandarpa -- aTTahAsahasanam, anibhRtAlApazca gurvAdinA'pi saha niSThuravakroktyAdirUpAH kAmakathopadezaprazaMsAzca kandarpaH / - bRhadvRtti, patra 709 2. (kha) pravacanasAroddhAravRtti, patra 180 (ga) mUlArAdhanA 398 pR. vRtti (gha) kaunucyaM dvidhA kAyakaukrucyaMvAk kaukrucyaM ca / --bRhadvRtti patra 709 (ka) uttarA0 gujarAtI bhASAntara, bhA. 2, patra, 370 (kha) maMtAbhiogakoduga bhUdiyammaM pauMjade jo hu / iDrisasAdahetuM abhiogaM bhAvaNaM kuNai // -mUlArAdhanA 3/182 (ga) kouya - bhUikamme pasiNehiM taha ya pasiNapasiNehiM / taha ya nimitteNaM ciya paMcaviyappA bhave sA ya // - pravacanasAroddhAra gA. 644 (Ga) pravacanasAroddhA vRtti, patra 181 - 182 (gha) bRhadvRtti patra 710 3. (ka) uttarA gujarAtI bhASAntara, bhA. 2, patra 370 (kha) mUlArAdhanA 3/181 (ga) pravacanasAroddhAra gA. 643 Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 uttarAdhyayanasUtra anubaddharoSa vigraha Adi AsurI bhAvanA ke prakAroM kA samAveza ho jAtA hai| sammohA bhAvanA- moha (mithyAtvamoha) vaza unmArga meM vizvAsa, upadeza, mArga-doSa yA zarIrAdi para moha rakhanA sammohA (mohI) bhAvanA hai| sammohA bhAvanA ke hetuoM meM yahA~ gA0 267 meM zastragrahaNAdi pAMca prakAra yA kAraNa batAe haiM, jabaki pravacanasAroddhAra aura mUlArAdhanA meM anya prakAra batAe gae haiN| ina donoM meM unmArgadezanA, mArgadUSaNa (mArga aura dUSaNa) evaM mArgavipratiprati, ye tIna prakAra to samAna haiM, zeSa do - moha aura mohajanana, ye do 'mUlArAdhanA' meM nahIM haiN| zastragrahaNa Adi kAryoM se unmArga kI prApti aura mArga kI hAni hotI hai, isalie ise sammohA bhAvanA kahA gayA hai| mArgavipratipatti kA artha hai-samyagdarzanAdi mokSamArga nahIM, aisA mAnanA yA inake pratikUla AcaraNa krnaa| moha kA artha hai-gUDhatama tattvoM meM mUDha ho jAnA yA cAritrazUnya tIrthikoM kA ADambara evaM vaibhava dekhakara llcaanaa| mohajananA-kapaTavaza anya logoM meM moha utpanna krnaa| upasaMhAra 268. iha pAukare buddhe nAyae prinivvue| ___ chattIsaM uttarajjhAe bhvsiddhiiysNme|| -tti bemi [268] isa prakAra bhavasiddhika (-bhavya) jIvoM ko abhipreta (sammata) chattIsa uttarAdhyayanoM (uttama adhyAyoM) ko prakaTa karake buddha ( samagra padArthoM ke jJAtA) jJAtavaMzIya bhagavAn mahAvIra nirvANa ko prApta --aisA maiM kahatA huuN| hue| ||jiivaajiivvibhkti : chattIsavAM adhyayana samApta // // uttarAdhyayanasUtra smaapt| 1. (ka) uttarA. gujarAtI bhASAntara, bhA. 2, patra 370 (kha) aNubaMdha-rosa-viggahasaMsattatavo nnimittpddisevii| Nikkiva-NiraNutAvI, AsuriaMbhAvaNaM kunndi||-muulaaraadhnaa 3/183 (ga) saiviggahasIlattaM saMsattatavo nimittakahaNaM c| nikkivayA vi avarA, paMcamagaM niraNukaMpattaM ||-prvcnsaaroddhaar, gA0645 (gha) bRhadvRtti patra 711 2. (ka) saMklezajanakatvena zastragrahaNAdInAmanantabhavahetutvAta, anena conmArgapratipattyA, mArgavipratipattirAkSiptA tathA cArthato mohiibhaavnoktaa| - bRhadvRtti, patra 711 (kha) ummaggadesaNo maggadUsaNo maggavipaDivaNI y| moheNa ya mohitto sammohaM bhAvaNaM kunnii|| -mUlArAdhanA 3/184 (ga) umaggadesaNA maggadUsaNaM maggavipaDivattI y| moho ya mohajaNaNaM evaM sa havai paMcavihA / / -pravacanasAroddhAra, gA. 646 pra. sA.vRtti, patra 183. 0000000 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pariziSTa 1 uttarAdhyayana kI katipaya sUktiyA~ ANAniddesakare, guruunnmuvvaaykaare| iMgiyAgArasaMpanne, se viNIe tti vuccii||1/2|| jo gurujanoM kI AjJAoM kA yathocit pAlana karatA hai, unake nikaTa samparka meM rahatA hai evaM unake hara saMketa va ceSTA ke prati sajaga rahatA hai, vaha vinIta kahalAtA hai| __jahA suNI pUikannI, nikkasijaI svvso| evaM dussIla paDiNIe, muharI nikksijjii||1/4|| jisa prakAra sar3e kAnoM vAlI kutiyA jahAM bhI jAtI hai, nikAla dI jAtI hai; usI prakAra duHzIla uddaNDa aura vAcAla manuSya bhI dhakke dekara nikAla diyA jAtA hai| ___ kaNakuMDagaM caittANaM, viThaM bhuMjai suuyre| evaM sIlaM caitANaM, dussIle ramaI mie||1/5|| jisa prakAra cAvaloM kA svAdiSTa bhojana chor3akara zUkara viSTA khAtA hai, usI prakAra pazuvat jIvana bitAne vAlA ajJAnI, zIla-sadAcAra ko tyAga kara durAcAra ko pasanda karatA hai| viNae Thavija appANaM, icchaMto hiymppnno||1/6|| apanA hita cAhane vAlA sAdhaka svayaM ko vinaya-sadAcAra meM sthira kre| aTThajuttANi sikkhijjA, niraTThANi u vje||1/8|| arthayukta (sArabhUta) bAteM hI grahaNa kIjie, nirarthaka bAteM chor3a diijie| aNusAsio na kuppijjaa||1/6|| gurujanoM ke anuzAsana se kupita--kSubdha nahIM honA caahie| bahuyaM mA ya Alave // 1/10 // bahuta nahIM bolanA caahie| Ahacca caMDAliyaM kaTU, na niNhavija kyaaivi||1/11|| sAdhaka kabhI koI cANDAlika-duSkarma kara le to phira use chipAne kI ceSTA na kare / kaDaM kaDe tti bhAsejjA, akaDaM no kaDe tti y||1/11|| binA kisI chipAva yA durAva ke kiye karma ko kiyA huA kahie tathA nahIM kiye ko na kiyA huA khie| ___mA galiyasseva kasaM, vayaNamicche puNo punno||1/12|| bAra-bAra cAbuka kI mAra khAne vAle galitAzva kI taraha karttavya-pAlana ke lie bAra-bAra guruoM ke nirdeza kI apekSA nahIM rakhanI caahie| appA ceva dameyavvo, appA hu khalu suddmo| ___ appA daMto suhI hoi, assiM loe paratI y||1/15|| apane Apa para niyantraNa rakhanA kaThina hai| phira bhI apane para niyantraNa rakhanA caahie| apane para niyantraNa rakhane vAlA hI isa loka tathA paraloka meM sukhI hotA hai| Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -uttarAdhyayana sUtra/646 - varaM meM appa daMtI, saMjameNa taveNa y| mAI parehiM dammaMto, baMdhaNehi bahehiM y||1/16|| dUsare vadha aura bandhana Adi se damana kareM, isase to acchA hai ki maiM svayaM hI saMyama aura tapa ke dvArA apanA damana kara luu| hiyaM taM maNNaI paNNo, vesaM hoi asAhuNo // 1/18 // prajJAvAn ziSya gurujanoM kI jina zikSAoM ko hitakara mAnatA hai, darbuddhi ziSya ko ve hI zikSAe~ burI lagatI haiN| kAle kAlaM smaayre||1||31|| samayocita karttavya samaya para hI karanA caahie| ramae paMDie sAsaM, hayaM bhadaM va vaahe||1/37|| vinIta buddhimAn ziSyoM ko zikSA detA huA jJAnI guru usI prakAra prasanna hotA hai jisa prakAra azva (acche ghor3e) para savArI karatA huA ghudd'svaar| appANaM pina kove||1||40|| apane Apa para kabhI krodha na kreN| na siyA tottgvese||1/40|| dUsaroM ke chalachidra nahIM dekhanA caahie| naccA namai mehaavii||1/45|| buddhimAn jJAna prApta karake namra ho jAtA hai| manne asaNapANassa // 2/3 // khAne-pIne kI mAtrA-maryAdA kA jJAna honA caahie| adINamaNaso cre||2/3|| adInabhAva se jIvanayApana karanA caahie| na ya vittAsae paraM // 2/20 // kisI bhI prANI ko trAsa nahIM pahu~cAnA caahie| saMkAbhIo na gcchejjaa||2/21|| jIvana meM zaMkAoM se grasta-bhIta hokara mata clo| nasthi jIvassa nAsotti // 2/27 // AtmA kA kabhI nAza nahIM hotaa| __ajevAhaM na labbhAmo, avi lAbho sue siyaa| jo evaM paDisaMcikkhe, alAbho ta na tjje||2/31|| 'Aja nahIM milA to kyA huA, kala mila jAegA'-jo aisA vicAra kara letA hai use alAbha pIDita nahIM krtaa| cattAri paramaMgA,Ni, dullahANIha jntunno| mANusattaM suI saddhA, saMjamammi ya vIriyaM // 3/1 // Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 : katipaya sUktiyA~/647. isa saMsAra meM prANiyoM ko cAra parama aMga (uttama saMyoga) atyanta durlabha haiM-1. manuSyatA, 2. dharmazravaNa, 3. samyak dharmazraddhA, 4. saMyama meM puruSArtha / saddhA prmdullhaa||3/9|| dharma meM zraddhA parama durlabha hai| sohI ujjuabhUyassa, dhammo suddhassa citttthii||3/12|| sarala AtmA kI vizuddhi hotI hai aura vizuddha AtmA meM hI dharma TikatA hai| ___ asaMkhayaM jIviya mA pmaaye||4/1|| jIvana kA dhAgA TUTane para punaH jur3a nahIM sakatA--vaha asaMskRta hai, isalie pramAda mata kro| verANubaddhA narayaM urvti||4/2|| jo vaira kI paramparA ko lambe kiye rahate haiM, ve naraka prApta karate haiN| kaDANa kammANa na mokkha atthi||4/3|| kRta karmoM kA phala bhoge binA chuTakArA nahIM hai| sakammuNA kiccai paavkaarii||4|3|| pApAtmA apane hI karmoM se pIDita hotA hai| vitteNa tANaM na labhe pamatte, imammi loe aduvA prtthaa||4/5|| pramatta manuSya dhana ke dvArA apanI rakSA nahIM kara sakatA, na isa loka meM na paraloka meN| ghorA muhuttA abalaM sarIraM, bhAraMDapakkhI va cre'ppmtte||4/6|| samaya bhayaMkara hai aura zarIra pratikSaNa jIrNa-zIrNa ho rahA hai| ataH bhAraMDa pakSI kI taraha sadA sAvadhAna hokara vicaraNa karanA caahie| suttesu yA vi paDibuddhajIvI // 4/7 // prabuddha sAdhaka soye hue (pramatta manuSyoM) ke bIca bhI sadA jAgRta apramatta rhe| chaMdaM niroheNa uvei mokkhN||4/8|| kAmanAoM ke nirodha se mukti prApta hotI hai| kaMkhe guNe jAva sriirbheo||4/13|| jaba taka jIvana hai sadguNoM kI ArAdhanA karate rahanA caahie| cIrAjiNaM nagiNiNaM, jaDI saMghADi muNddinnN| eyANi vi na tAyaMti, dussIlaM pariyAgayaM // 5/21 // cIvara, mRgacarma, nagnatA, jaTAe~, kanthA aura ziromuNDana--yaha sabhI upakrama AcArahIna sAdhaka kI (durgati se) rakSA nahIM kara skte| bhikkhAe vA gihatthe vA, suvvae kammaI divN||5/22|| bhikSu ho yA gRhastha, jo suvratI hai vaha devagati prApta karatA hai| ___ gihivAse vi suvve| 5/24 // dharmazikSAsaMpanna gRhastha gRhavAsa meM bhI suvratI hai| Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayana sUtra/648 - na saMtasaMti maraNaMte, sIlavantA bhussuyaa||5/29|| jJAnI aura sadAcArI AtmAe~ maraNakAla meM bhI trasta arthAt bhayAkrAMta nahIM hote| ____ jAvaMta'vijA purisA, savve te dukkhsNbhvaa| luppaMti bahuso mUDhA saMsArammi annNte||6/1|| jitane bhI avidyAvAn-tattvabodha-hIna puruSa haiM ve duHkhoM ke pAtra hote haiN| isa ananta saMsAra meM ve mUDha prANI bAra-bAra vinAza ko prApta hote rahate haiN| appaNA sccmesejjaa||6/2|| apanI AtmA ke dvArA, svayaM kI prajJA se satya kA anusandhAna kro| mettiM bhaesu kppe|| 6/2 // samasta prANiyoM para mitratA kA bhAva rakhanA caahie| na haNe pANiNo pANe, bhayaverAo uvre|| 6/7 // jo bhaya aura vaira se uparata--mukta haiM ve kisI prANI kI hiMsA nahIM krte| bhaNaMtA akarentA ya, bndhmaukkhpinniyo| vAyAvIriyametteNa, samAsAsenti appyN|| 6/10 // jo kevala bolate haiM karate kucha nahIM, ve bandha aura mokSa kI bAteM karane vAle dArzanika kevala vANI ke bala para hI apane Apa ko Azvasta kie rahate haiN| na citta tAyae bhAsA, kuo vijjaannusaasnnN||6/11|| vividha bhASAoM kA pANDitya manuSya ko durgati se nahIM bacA sktaa| phira vidyAoM kA anuzAsana-adhyayana kisI ko kaise bacA sakegA? puvvakammakhayaTThAe, imaM dehaM smuddhre|| 6/14 // pUrvakRta karmoM ko naSTa karane ke lie isa deha kI sAra-sambhAla rakhanI caahiye| AsurIyaM disaM vAlA, gacchaMsi avasA tamaM // 7/10 // ajJAnI jIva vivaza hue andhakArAcchanna AsurI gati ko prApta hote haiN| __bahukammalevalittANaM, bohI hoI sudullAhA tesiN||8/15|| jo AtmAe~ bahuta adhika karmoM se lipta haiM, unheM bodhi prApta honA ati durlabha hai| kasiNaM pi jo imaM loyaM, paDipuNNaM daleja ikkss| teNAvi se Na santusse, ii duppUrae ime aayaa||8/16|| mAnava kI tRSNA bar3I duSpUra hai| dhana-dhAnya se bharA huA yaha samagra vizva bhI yadi kisI eka vyakti ko de diyA jAya, taba bhI vaha usase saMtuSTa nahIM ho sktaa| jahA lAho tahA loho, lAhA loho pvddddhii| domAsakaya kajja, koDAe vina nittttiy||8/17|| jyoM-jyoM lAbha hotA hai. tyoM-tyoM lobha bar3hatA hai| isa prakAra lAbha se lobha nirantara bar3hatA hI jAtA hai| do mAtrA sone kI abhilASA karane vAlA karor3oM se bhI saMtuSTa nahIM ho paataa| Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 katipaya sUktiyA~ / 649 / jo sahassaM, saMgAme dujjae jiNe / egaM jiNeja appANaM, esa se paramo jao // 9 / 34 // : bhayaMkara yuddha meM lAkhoM durdAnta zatruoM ko jItane kI apekSA apane Apako jIta lenA hI bar3I vijaya hai| savvaM appe jie jiyaM // 9 / 36 // eka apane [ vikAroM] ko jIta lene para sabhI ko jIta liyA jAtA hai| icchA hu AgAsasamA atiyA / 948 // icchAe~ AkAza ke samAna ananta - apAra haiN| kAme patthemANA akAmA janti duggaI / / 9 153 / / kAmabhogoM kI lAlasA - hI lAlasA meM prANI eka dina unheM bhoge binA hI durgati meM cale jAte haiM / ahe vayai koheNaM, mANeNaM ahamA gaI / mAyA gaipaDigghAo, lobhAo duhao bhayaM // 9/54 // krodha se AtmA nIce giratA hai| mAna se adhama gati prApta karatA hai| mAyA se sadgati kA mArga avaruddha ho jAtA hai| lobha se isa loka aura paraloka donoM meM hI bhaya - kaSTa hotA hai| ke jisa prakAra per3a vRkSa kA jIvana bhI Ayu ke bhI pramAda na karo / dumapattae paNDuyae jahA, nivaDai rAigaNANa akdhae / evaM maNuyANa jIviyaM, samayaM goyama ! mA pamAyae / 10 / 1 // pIle patte samaya Ane para bhUmi para gira par3ate haiM; usI prakAra manuSya samApta hone para kSINa ho jAtA hai| ataeva, gautama ! kSaNa bhara ke lie kusagge jaha osabindue, thovaM ciTThar3a lambamANae / evaM maNuyANa jIviyaM, samayaM goyama! mA pamAyae / / 10 / 2 / / jaise kuzA [ghAsa] kI noka para laTakI huI osa kI bUnda thor3e samaya taka hI Tika pAtI hai, ThIka aisA hI manuSya kA jIvana bhI kSaNabhaMgura hai ataeva he gautama! kSaNa bhara ke lie bhI pramAda na karo / vihuNAhi rayaM pure kaDaM / 10 / 3 // pUrvasaMcita karma rUpI raja ko jhaTaka do| dullahe khalu mANuse bhave / 10 / 4 / / manuSyajanma nizcaya hI bar3A durlabha hai| Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra / 650 parijUra te sarIrayaM, kesA paNDurayA havanti te / se savvabale yA hAyaI, samayaM goyama! mA pamAyae / 10 / 26 // zarIra jIrNa hotA jA rahA hai, keza paka kara sapheda ho gaye haiN| zarIra kA samasta bala kSINa hotA jA rahA hai, ataeva, gautama! kSara bhara bhI pramAda na kara / tiNo hu si aNNavaM mahaM, kiM puNa ciTThasi tIramAgao ? abhitara pAraM gamittae, samayaM goyama ! mA pamAyae / 10 / 34 // tU mahAsumadra ko pAra kara cukA hai, aba kinAre Akara kyoM ruka gayA? pAra pahu~cane ke lie zIghratA kara / he gautama! kSaNa bhara kA bhI pramAda ucita nahIM hai| aha paMcahiM ThANehiM, jehiM sikkhA na labbhaI / thaMbhA kohA pamAeNaM, rogeNAlassaeNa vA // 11/3 // ahaMkAra, krodha, pramAda [ viSayAsakti ] roga aura Alasya, ina pA~ca kAraNoM se vyakti zikSA prApta nahIM kara sakatA / na ya pAvaparikkhevI, na ya mittesu kuppaI / appiyassAvi mittasaya, rahe kallANa bhAsaI // 12/12 // suzikSita vyakti na kisI para doSAropaNa karatA hai aura na kabhI paricitoM para kupita hotA hai| aura to kyA, mitra se matabheda hone para bhI parokSa meM usakI bhalAI kI hI bAta karatA hai / piyaMkare piyaMvAI, se sikkhaM ladhumarihaI / 11 / 14 // priyaMkara aura priyavAdI vyakti zikSA prApta karane meM saphala hotA hai| mahappasAyA isiNo havanti, na hu muNI kovaparA havanti // 12/31 // RSi-muni sadA prasannacitta rahate haiM, kabhI kisI para krodha nahIM karate / sakkhaM khudIsai, tavoviseso, na dIsaI jAivisesa koI // 12 / 37 // tapa-tyAga kI vizeSatA to pratyakSa dikhalAI detI hai kintu jAti kI koI vizeSatA najara nahIM AtI hai| dhamme hara bambhe santititthe, aNAvile attapasannalese / siNAo vimala visuddho, susIio pahAmi dosaM // 12 / 46 // dharma merA jalAzaya hai, brahmacarya zAntitIrtha hai, AtmA kI prasannalezyA merA nirmala ghATa hai, jahA~ snAna kara AtmA karmamala se mukta ho jAtA hai| / savvaM suciNaM narANaM // 13/10 // manuSya ke sabhI sucarita. [ satkarma] saphala hote haiN| savve kAmA duhAvahA // 13/16 // sabhI kAma-bhoga antataH dukhAvaha [du:khada ] hI hote haiM / kattArameva aNujAI kammaM // 13 / 23 // Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 : katipaya sUktiyA~ / 659 / karma karttA kA anusaraNa karate haiM--usakA pIchA nahIM chor3ate / vaNNaM jarA harai parassa rAyaM / / 13 / 26 // rAjan ! jarA manuSya kI sundaratA ko samApta kara detI hai / uvicca bhogA purisaM cayanti dumaM jahA khINaphalaM va pakkhI // 13/93 // jaise vRkSa ke phala kSINa ho jAne para pakSI use chor3akara cale jAte haiM, vaise hI puruSa kA puNya kSINa hone para bhogasAdhana use chor3a dete haiM, usake hAtha se nikala jAte haiN| veyA ahIyA na havanti tANaM / / 14/12 // adhyayana kara lene mAtra se veda [zAstra] rakSA nahIM kara sakate / dhaNeNa kiM dhammadhurAhigAre // 14 // 17 // dharma ko dhurA ko khIMcane ke lie dhana kI kyA AvazyakatA hai? [ vahA~ to sadAcAra hI apekSita hai ] no indiyaggejjha amuttabhAvA amuttabhAvA viya hoi nicvaM // 14/19 // AtmA amUrta tattva hone ke kAraNa indriyagrAhya nahIM hai aura jo bhAva amUrta hote haiM ve avinAzI hote haiM / ajjhattha heuM niyayassa bandho // 14/19 // andara ke vikAra hI vastutaH bandhana ke hetu haiM / maccuNA'bbhAhao logo, jarAe parivArio // 14/23 // jarA se ghirA huA yaha saMsAra mutyu se pIr3ita ho rahA hai| jA vacca rayaNI, na sA paDiniyattaI dhammaM ca kuNamANassa, saphalA jAnti rAio // 14/25 / / jo rAtriyA~ bIta jAtI haiM, ve punaH lauTa kara nahIM AtIM, kintu jo dharma kA AcaraNa karatA rahatA hai, usakI rAtriyA~ saphala ho jAtI haiN| jassatthi maccuNA sakkhaM, jassa va'tthi palAyaNaM / jo jANe na marissAmi, so hu kaMkhe sue siyA // 14/27 // mRtyu ke sAtha jisakI mitratA ho, jo bhAga kara mRtyu se baca sakatA ho athavA jo yaha jAnatA ho ki maiM kabhI marUMgA hI nahIM, vahI kala para bharosA kara sakatA hai| saddhA khamaM No viNaittu rAgaM // 14/28 // dharma- zraddhA hameM rAga se- Asakti se mukta kara sakatI hai| juNNo va haMso paDisottagAmI // 14/33 // bUDhA haMsa pratisrota (jalapravAha ke sammukha ) meM tairane se DUba jAtA hai| arthAt asamartha vyakti samartha kA pratirodha nahIM kara sktaa| Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra / 652 savvaM jaga jai tubbhaM, savvaM vA vi dhaNaM bhave / savvapi te apajjattaM, neva tANaya taM tava // 14/39 // yadi sampUrNa jagat aura jagat kA samasta dhana-vaibhava bhI tumheM de diyA jAya, taba bhI vaha tumhAre lie paryApta nahIM hogaa| magara vaha tumhArI rakSA karane meM samartha nahIM hogA / ekko hu dhammo naradeva! tANaM, na vijjaI annamiheha kiMci // 14/40 // rAjan ! eka mAtra dharma hI rakSA karane vAlA hai, usake sivAya vizva meM manuSya kA koI bhI trAtA nahIM hai| deva-dANava- gaMdhavvA, jakkha- rakkhasa- kinnarA / baMbhayAriM namasiMti, dukkaraM je karanti taM // 16 / 16 // devatA, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa aura kinnara sabhI brahmacarya ke sAdhaka ko namaskAra karate haiM, kyoMki vaha eka bahuta duSkara kArya karatA hai| bhuccA piccA suhaM suvaI, pAvasamaNe tti vuccaI // 17/3 // jo zramaNa khA-pIkara masta hokara so jAtA hai, dharmArAdhanA nahIM karatA, vaha pApazramaNa kahalAtA hai / asaMvibhAgI aciyatte pAvasamaNe tti vuccaI // 17/11 // jo asaMvibhAgI hai (prApta sAmagrI ko sAthiyoM meM bAMTatA nahIM hai) aura paraspara premabhAva nahIM rakhatA hai vaha pApazramaNa kahalAtA hai| aNicce jIvalogammi kiM hiMsAe pasajjati ? // 18 / 11 // jIvana anitya hai, kSaNabhaMgura hai phira kyoM hiMsA meM Asakta hotA hai? jIviyaM ceva rUvaM ca, vijjusaMpAya caMcalaM // 18/13 // jIvana aura rUpa-saundarya bijalI kI camaka kI taraha caMcala haiN| kiriaM ca royae dhIro // 18 / 33 // dhIra puruSa sadA kartavya meM hI ruci rakhate haiN| jamma dukkhaM jarA dukkhaM, rogA ya maraNANi ya / aho dukkho hu saMsAro, jattha kIsanti jaMtuNo // 19/16 // saMsAra meM janma kA duHkha hai, jarA, roga aura mRtyu kA duHkha hai, cAroM ora jahAM prANI nirantara kaSTa pAte rahate haiM / bhasiyavvaM hiyaM saccaM // 19 / 27 // sadA hitakArI satya vacana bolanA caahie| duHkha hI duHkha hai; dantasohaNamAissa, adattassa vivajjaNaM // 19/28 // acaurya vrata kA sAdhaka dAMta sApha karane ke lie eka tinakA bhI svAmI kI anumati ke vinA grahaNa nahIM karatA / Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 : katipaya sUktiyA~/653 - bAhAhiM sAgaro, tariyavvo gunnodhii||19/37|| sadguNoM kI sAdhanA kA kArya bhujAoM se sAgara tairane jaisA hai| asidhArAgamaNaM ceva, dukkaraM cariuM tvo||19/38|| tapa kA AcaraNa talavAra kI dhAra para calane ke samAna duSkara hai| iha loe niSpivAsassa, tatthi kiMci vi dukkrN|| 19/45 // jo vyakti saMsAra kI pipAsA-tRSNA se rahita hai, use lie kucha bhI kaThina nahIM hai| mamattaM chindae tAe, mahAnAgovva kaMcuyaM // 19/87 // AtmasAdhaka mamatva ke bandhana ko tor3a pheMke-jaise ki sarpa zarIra para AI huI keMculI ko utAra pheMkatA hai| . lAbhAlAbhe suhe dukkhe, jIvie maraNe thaa| samo niMdApasaMsAsu, samo maannaavmaanno||19/91|| jo lAbha-alAbha, sukha-du:kha, jIvana-maraNa, nindA-prazaMsA aura mAna-apamAna meM samabhAva rakhatA hai, vahI vastutaH muni hai| appaNA anAho saMto, kahaM nAho bhvisssi?|| 20/12 // are tU svayaM anAtha hai, dUsare kA nAtha kaise bana sakatA hai? ___appA naI veyaraNI, appA me kuuddsaamlii| appA kAmaduhA gheNU, appA me nandaNaM vnn|| 20/36 // AtmA svayaM hI vaitaraNI nadI aura kaTazAlmalI vRkSa ke samAna daHkhaprada hai aura AtmA hI kAmadhenu aura nandanavana ke samAna sukhadAyI bhI hai| apyA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa y| appA mittamamittaM ca, duppaTThiya supptttthio|| 20/37 // AtmA hI sukha:dukha kA kartA aura bhoktA hai| sadAcAra meM pravRtta AtmA mitra ke tulya hai aura durAcAra meM pravRtta hone para vahI zatru hai| rADhAmaNI veruliyppgaase| amahagghae hoi hu jaannesu||20/42|| vaiDUrya ratna ke samAna camakane vAle kA~ca ke Tukar3e kA jAnakAra ke samakSa kucha bhI mUlya nahIM rhtaa| naMta arI kaMThachittA kreii| jaM se kare appaNiyA durppaa|| 20/48 // gardana kATane vAlA zatru bhI utanI hAni nahIM pahuMcA sakatA jitanI durAcAra meM pravRtta apanI svayaM kI AtmA pahuMcA sakatI hai| kAleNa kAlaM vihareja rtthe| balAbalaM jANiya appaNo ya / / 20/14 // Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ untarAdhyayana sUtra/654. apanI zakti ko ThIka taraha pahacAna kara yathAvasara yathocita karttavya kA pAlana karate hue rASTra meM vicaraNa krie| sIho va saddeNa na sntsejjaa|| 21/14 // siMha ke samAna nirbhIka rahie, zabdoM se na ddrie| piyamappiyaM savva titikkhejjaa|| 21/15 // priya ho yA apriya, saba ko samabhAva se sahana karanA caahie| na savva svvtth'bhiroyejjaa|| 21/15 // hara kahIM, hara kisI vastu meM mana ko na lagA baiThie aNegachandA iha maannvehiN|| 21/16 // isa saMsAra meM manuSyoM ke vicAra bhinna-bhinna prakAra ke hote haiN| ___ aNunnae nAvaNae mhesii| na yAvi pUyaM garihaM ca sNje|| 21/20 // jo pUjA-prazaMsA sunakara kabhI ahaMkAra nahIM karatA aura nindA sunakara svayaM ko hIna nahIM mAnatA, vahI vastutaH maharSi hai| nANeNaM daMsaNeNaM ca, caritteNaM taveNa y| __khaMtIe muttIe ya, vaDDamANo bhavAhi y|| 22/26 // jJAna darzana cAritra tapa kSamA aura nirlobhatA kI dizA meM nirantara varddhamAna-bar3hate rhie| pannA samikkhae dhammaM // 23/25 // sAdhaka kI svayaM kI prajJA hI dharma kI samIkSA kara sakatI hai| egappA ajie sttuu|| 23/38 // apanI hI avijita asaMyata AtmA apanA zatru hai| bhavataNhA layA vuttA, bhImA bhiimphlodyaa|| 23/48 // saMsAra kI tRSNA bhayaMkara phala dene vAlI viSa-bela hai| kasAyA aggiNo vuttA, suya sIla tavo jalaM // 23/53 // kaSAya ko agni kahA gayA hai| usako bujhAne ke lie jJAna, zIla, sadAcAra aura tapa jala hai| maNo sAhasio bhImo, duTThasso pridhaavii| taM sammaM tu nigiNhAmi dhammasikkhAi knthgN|| 23/58 // yaha mana bar3A hI sAhasika, bhayaMkara evaM duSTa ghor3A hai, jo bar3I tejI ke sAtha idhara-udhara daur3atA rahatA hai| maiM dharmazikSArUpa lagAma se usa ghor3e ko bhalI-bhAMti vaza meM kie rahatA huuN| jarAmaraNavegeNaM, bujjhamANANa paanninnN| dhammo dIvo paiTThA ya, gaI saraNamuttamaM // 23/68 // jarA aura maraNa ke mahApravAha meM DUbate prANiyoM ke lie dharma hI dvIpa hai, pratiSThA-AdhAra hai, gati hai aura uttama zaraNa hai| jA u assAviNI nAvA, na sA pArassa gaaminnii| jA nirassAviNI nAvA, sA u pArassa gAmiNI // 23/71 // Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 : katipaya sUktiyA~/655 chidroM vAlI naukA pAra nahIM pahuMca sakatI, kintu jisa naukA meM chidra nahIM hai vahI pAra pahuMca sakatI hai| __sarIramAhu nAva tti, jIvo vuccai naavio| saMsAro aNNavo vutto, jaM taranti mhesinno|| 23/73 // yaha zarIra naukA hai, jIva-AtmA usakA nAvika hai aura saMsAra samudra hai| maharSi isa deha rUpa naukA ke dvArA saMsAra-sAgara ko taira jAte haiN| jahA pommaM jale jAyaM, novalippai vaarinnaa| evaM alittaM kAmehi, taM vayaM bUma maahnnN|| 25/27 // brAhmaNa vahI hai jo saMsAra meM raha kara bhI kAma-bhogoM se nirlipta rahatA hai| jaise kamala jala meM rahakara bhI usase lipta nahIM hotaa| na vi muMDieNa samaNo, na oMkAreNa bNbhnno| na muNI raNNavAseNaM kusacIreNa na taavso|| 25/31 // sira muMDA lene mAtra se koI zramaNa nahIM hotA, oMkAra kA jApa karane se hI koI brAhmaNa nahIM bana jaataa| jaMgala meM rahane mAtra se koI muni nahIM hotA aura valkala vastra dhAraNa karane se koI tApasa nahIM hotaa| samayAe samaNo hoI,baMbhacereNa bNbhnno| nANeNa ya muNI hoI, taveNaM hoi taavso|| 25/32 // samatA se zramaNa, brahmacarya se brAhmaNa, jJAna se muni aura tapasyA se tApasa pada prApta hotA hai| kammuNa baMbhaNo hoi, kammuNA hoi khittio| vaiso kammuNa hoi, suddo havai kmmunnaa|| 25/33 // karma se hI brAhmaNa hotA hai, karma se hI kSatriya / karma se hI vaizya hotA hai aura karma se hI zadra hotA hai| uvalevo hoi bhogesu, abhogI novlippii| bhogI bhamai saMsAre, abhogI vippmuccii|| 25/41 // jo bhogI hai, vaha karmoM se lipta hotA hai aura jo abhogI-bhogAsakta nahIM hai vaha karmoM se lipta nahIM hotaa| bhogAsakta saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| bhogoM meM anAsakta hI saMsAra se mukta hotA hai| virattA hu na laggati,jahA se sukkgole|| 25/43 // miTTI ke sUkhe gole ke samAna sAdhaka kahIM bhI cipakatA nahIM hai arthAt Asakta nahIM hotaa| nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo thaa| esa maggo tti pannatto, jiNehiM vrdNsihiN|| 28/2 // vastu svarUpa ko yathArtha rUpa se jAnane vAle jina bhagavAna ne jJAna, darzana cAritra aura tapa ko mokSa kA mArga batAyA hai| natthi carittaM smmttvihuunnN|| 28/29 // samyagdarzana ke abhAva meM cAritra samyak nahIM ho sktaa| Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -uttarAdhyayana sUtra/6568 nAdaMsaNissa nANaM, nANeNa hu~ti crnngunnaa| aguNissa Natthi mokkho, natthi amokkhassa nnivvaannN|| 28/30 // samyagdarzana ke abhAva meM samIcIna jJAna prApta nahIM hotA, jJAna ke abhAva meM cAritra ke guNa nahIM hote, guNoM ke abhAva meM mokSa nahIM hotA aura mokSa ke abhAva meM nirvANa sampUrNa prazAnta dazA prApta nahIM hotii| nANeNa jANaI bhAve, daMsaNeNa ya sddhe| caritteNa nigiNhAI, taveNa prisujjhii|| 28/35 // jJAna bhAvoM kA samyag bodha hotA hai, darzana se zraddhA hotI hai, cAritra se karmoM kA nirodha hotA hai aura tapa se AtmA nirmala hotI hai| sAmAieNaM sAvajajogaviraDaM jnnydd|| 29 // 8 // sAmAyika kI sAdhanA se pApakArI pravRttiyoM kA nirodha ho jAtA hai| khamAvaNayAe NaM palhAyaNabhAvaM jnnyi|| 29/17 // kSamApaNA se AtmA meM prasannatA kI anubhUti hotI hai| __sajjhAeNaM nANAvaraNijaM kammaM khvei|| 29/18 // svAdhyAya se jJAnAvaraNa (jJAna ko AcchAdana karane vAle) karma kA kSaya hotA hai| __veyAvacceNaM titthayaraM nAmagottaM kammaM nibndhi|| 29/43 // vaiyAvRtya se AtmA tIrthaMkara hone jaise utkRSTa puNya karma kA upArjana karatA hai| vIyarAgayAe NaM nehANubandhaNANi taNhANubaMdhaNANi ya vocchiMdai / / 29/45 // vItarAga bhAva kI sAdhanA se sneha (rAga) ke bandhana aura tRSNA ke bandhana kaTa jAte haiN| avisaMvAyaNasaMpannayAe NaM jIve dhammassa ArAhae bhvi|| 29/48 // dambharahita, avisaMvAdI AtmA hI dharma kA saccA ArAdhaka hotA hai| karaNasacce vaTTamANe jiive| jahAvAI tahAkArI yAvi bhvi|| 29/51 // karaNasatya-vyavahAra meM spaSTa tathA saccA rahane vAlA AtmA 'jaisI kathanI vaisI karanI' kA Adarza prApta karatA hai| vayaguttayAe NaM NivvikArattaM jnnyi|| 29/54 // vacanagupti se nirvikAra sthiti prApta hotI hai| jahA sUI sasuttA, paDiyAvi na vinnssi| tahA jIve sasutte, saMsAre na vinnssi|| 29/59 // dhAge meM piroI huI sUI gira jAne para bhI gumatI nahIM, usI prakAra sUtra-AgamajJAna se yukta AtmA saMsAra meM bhaTakatA nahIM, vinAza ko prApta nahIM hotaa| bhakoDI-saMciyaM kamma, tavasA nijrijji|| 30/6 // Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pariziSTa-1 : katipaya sUktiyA~/657karor3oM bhavoM meM saMcita karma tapazcaryA dvArA kSINa ho jAte haiN| asaMjame niyattiM saMjame ya pvttnnN|| 31/2 // asaMyama se nivRtti aura saMyama meM pravRtti karanI caahie| ... nANassa savvassa pagAsaNAe, annANamohassa vivjjnnaae| rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM, egaMtasokkhaM samuvei mokkhaM // 32/2 // jJAna ke samagra prakAza se, ajJAna aura moha ke vivarjana se tathA rAma evaM dveSa ke kSaya se AtmA ekAnta sukha-svarUpa mokSa ko prApta karatA hai| jahA ya aMDappabhavA balAgA, aMDaM balAgaNyabhavaM jahA y| emeva mohAyayaNaM khu taNhA, mohaM ca taNhAyayaNaM vayanti // 32/6 // jisa prakAra balAkA (bagulI) aMDe se utpanna hotI hai aura aNDA balAkA se, isI prakAra moha tRSNA se utpanna hotA hai aura tRSNA moha se| : rAgo ya doso viya kammabIyaM. kammaM ca mohappabhavaM vyNti| kammaM ca jAImaraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAImaraNaM vyNti|| 32/7 // rAga aura dveSa, ye do karma ke bIja haiM, karma moha se utpanna hotA hai| karma hI janma-maraNa kA mUla hai aura janma-maraNa hI vastutaH duHkha hai| dukkhaM hayaM jassa na hor3a moho.. moho hao jassa na hoi tnnhaa| taNhA hayA jassa na hoi loho, loho hao jassa na kiNcnnaaii||32/8|| jise moha nahIM hotA usakA du:kha naSTa ho jAtA hai| jise tRSNA nahIM hotI usakA moha naSTa ho jAtA hai| jise lobha nahIM hotA usakI tuSNA naSTa ho jAtI hai aura jo akiMcana (aparigrahI) hai usakA lobha naSTa ho jAtA hai| rasA pagAmaM na niseviyavvA, pAyaM rasA dittikarA nraannN| dittaM ca kAmA samabhiddavaMti, dumaM jahA sAuphalaM va pkkhii|| 32/10 // brahmacArI ko ghI dUdha Adi rasoM kA adhika sevana nahIM karanA cAhie, kyoMki rasa prAyaH uddIpaka hote haiN| uddIpta puruSa ke nikaTa kAma-bhAvanAe~ vaise hI calI AtI haiM jaise svAdiSTa phala vAle vRkSa ke pAsa.pakSI cale Ate haiN| Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -uttarAdhyayana sUtrA/658 savvassa logassa sadevagassa, kAmANugiddhippabhavaM khu dukhN|| 32/19 // devatAoM sahita samagra pANiyoM ko jo bhI duHkha prApta haiM ve saba kAmAsakti ke kAraNa hI haiN| lobhAvile AyayaI adattaM // 32/29 // jaba AtmA lobha se kaluSita hotA hai to corI karane meM pravRtta hotA hai| sadde atitte ya pariggahammi, sattovasatto na uvei tuddheiN| zabda Adi viSayoM meM atRpta aura parigraha meM Asakta rahane vAlA AtmA kabhI saMtoSa ko prApta nahIM hotaa| paduddacitto ya ciNai kamma, jaM se puNo hoi duhaM vivaage|| 32/46 / / AtmA praduSTacita hokara karmoM kA saMcaya karatA hai| ve karma vipAka meM bahuta duHkhadAyI hote haiN| na lippaI bhavamajhe vi santo, jaleNa vA pokkhrinniiplaasN|| 32/47 // jo AtmA viSayoM ke prati anAsakta hai, vaha saMsAra meM rahatA huA bhI usameM lipta nahIM hotA jaise ki puSkariNI ke jala meM rahA huA plaash-kml| eviMdiyatthA ya maNassa asthA, dukkhassa he maNuyassa raaginno| te ceva thovaM pikayAi dukkhaM, na vIyarAgassa kareMti kiNci||32/100|| mana evaM indriyoM ke viSaya rAgI jana ko hI du:kha ke hetu hote haiM, vItarAga ko to ve kiMcit mAtra bhI du:kha nahIM pahuMcA skte| na kAmabhogA samayaM u-ti, na yAvi bhogA vigaI uti| je tappaosI ya pariggahI ya, so tesi mohA vigaI uvei|| 32/101 // kAmabhoga-zabdAdi viSaya na to svayaM meM samatA ke kAraNa hote haiM aura na vikRti ke hii| kintu jo unameM dveSa yA rAga karatA hai vaha unameM moha se rAga-dveSa rUpa vikAra ko prApta hotA hai| na rasaTThAe |jijA, vaNaTThAe mhaamunnii|| 35/17 // sAdhu svAda ke lie nahIM, kintu jIvanayAtrA ke nirvAha ke lie bhojana kre| Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthArambha a aitikkha akasAya akkosavaha akkosejjA agAra sAmAi aggihutamukhA aggI ya ii accaNaM rayaNaM acelagassa acelago ya jo acalago ya jo acche kAlo adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha aNagAraguNe 19 52 aNaccAviyaM acce te mahAbhAga acvaMta kAlassa acvaMta niyANa acchile mAhae accheraNa ajahanna ajANagA ajjuNasuvaNNa ajjeva dhammaM ajjevAhaM na atyaM savvao ajjhAyANaM adurukSaNi aruNa aTukammAI ajoyaNa aTThapavayaNa avihagoyaragaM aTThArasa sAgarAI KNIJ I m z 28 15 2 25 23 35 2 23 23 13 12 32 18 36 9 ww x v w x o x x w x w 25 36 14 12 34 34 36 pariziSTa - 2 nAthAnukramaNikA 36 246 aNegachaMdA 30 36 23 aNabhiggahiya 3 aNisaNamUNoyariyA 24 aNNavaMsi 23 aNAikAla 16 aNAvAyamasaMloe 52 aNNavAyamasaMloe 28 aNAho mi 34 aNAsavA 1 aNissio 29 aNukkasAI 31 aNunnae nAvaNae 34 aNuppehAe 1 aNubaddharosapasaro 53 aNusAsaNa 148 aNusAsio 51 aNUNAiritta 35 anaMtakAla 30 18 aNega vAsAnauyA aNegANaM sahassANaM 60 28 anaMtakAla 21 anaMtakAla 6 anaMtakAla 16 anaMtakAla adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha 31 18 anaMtakAla 16 25 anaMtakAla 28 26 anaMtakAla 30 8 anaMtakAla 5 1 atthi ego 32 atthi evaM 24 atthaM ca dhammaM ca 24 17 atthaM tammi 20 9 adaMsaNaM ceva 1 13. adhuve asAsayaMmi 92 asA jo 21 anaMtakAla 31 anaMtakAla 60 anaMtakAla 1 anaMtakAla anaMtakAla 231 anaMtakAla 35 19 2 21 29 36 1 1 26 21 23 36 36 36 36 36 36 36 36 36 36 36 111 16 22 270 28 adhyayanAMka gAthaka 36 187 9 appapANe 28 appasatyehiM 104 116 125 anneNa viseseNaM annaM pANaM ca appaNA vi anAho 16 appA kattA 13 appA ceva 35 appANameva 15 appA naI veyaraNI 83 appiyA devakAmANaM 91 135 144 36 36 36 23 39 a jo 20 anio rAmasahassehiM 18 M 23 12 18 32 8 19 19 30 20 20 1 19 20 1 9 20 3 appaM ca ahikkhivai 11 apphovamaMDavaMmi 18 abale jaha bhAravAhae 10 abbhAhayammi ambhudrANaM aMjali abbhuTThANaM gurupUyA 154 abbhuTThANaM ca nava 169 adhudviyaM rAyarisiM 178 abhao patthiyA / 14 30 23 26 9 18 194 * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * ** * 248 249 66 81 33 16 15 1 18 20 43 23 29 12 35 93 37 15 35 36 15 11 5 33 21 32 4 6 11 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka abhikkhaNaM kohI bhavai 11 abhivAyaNamabhuTThANaM 2 abhU jilA 2 AyakakkarabhoI ammatAya ayasI puSka ayaM sAhasio arai rai ai-gaMDe araI piTuo arUviNo aloe paDiyA alolu alole na avaujjhiUNa avaujjiyaM avasesaM bhaMDagaM avaso loharahe avasohiya avaheDiya avi pAvapariklevI asaI tu asamAne care assI asAsae asAsayaM assA hatthI asippajIvI asIhiM ayasi asurA nAgasuvaNNA asaMkhakAla asaMkhakAla asaMkhakAla asaMkhakAla asaMkhakAla asaMkhayaM jIviya asaMkhijjANosappi 19. 34 23 21 10. 2 36 36 25 35 10 26 19 10 12 11 9 2 36 19 14 20 15 19 36 36 36 36 36 36 34 7 38 45 7 11 6 55 21 27 15 67 57 28 17 55 30 8 30 19 100 13 7 14 16 uttarAdhyayana sUtra / 660 gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka aha aTTahiM ThANehiM 11 aha annayA kayAI 21 aha Asagao 18 22 26 56 32 ahamAsI 29 55 aha UsieNa aha kAlaMmi aha kesaraMmi aha caudasahi aha je saMbuDe aha tattha aha vAyago aha teNeva aha teNeva aha te tattha aha pacchA aha panarasahiM aha pAliyarasa aha paMcahiM aha bhave pannA 5 18 11 5 19 14 23 25 24 2 aha moNeNaM aha rAyA aha sA bhamarasannibhe aha sArahI tao bhaNai 22 206 aha vA taiyAe 13 ahavA saparikammA 21 11 23 18 18 89 ahAha jaNao 81 ahijja vee 114 ahiMsa-saccaM 123 ahINa paMciMdiya 1 ahIvegaMta 33 ahe vayai 18 aha sArahI viciMtei 27 aha sA rAyavarakannA 22 aha se tattha aha se sugaMdha aha so tattha aha so'vi 25 22 22 22 2 2 2 2 2 2 2 2 2 5 0 5 x 8 w or m 30 22 gAthArambha aho te aNjavaM aho te nijio aho vaNNo aMgapaccaMga aMgulaM satta 4 aMtamuhuttaMmi 6 aMtomuhuttamaddhaM 25 aMtohiyaya 4 8 6 14 21 10 11 19 9 32 22 30 5 aMdhayAre 8 5 14 41 10 4 3 33 2 28 9 7 17 15 5 24 14 aMdhiyo pauttiyA A AukkAya AuttayA Agae kAyavorasagge AgAse tassa AgAse gaMga ANAniddesakare Amose lomahAre ya Ayariya Ayariya Ayariya 12 AyariehiM AyariyaM kuviyaM Ayavassa 30 21 AraMbhAo AyANaM AyAmagaM Aryake 36 ArabhaDA 13 i 8 ii itariyami 9 ii eesu adhyayanAMka gAthAMka 57 56 ii esa dhamme pAThakare ii bediyA 18 18 54 ikkhAgarAya 9 9 20 16 26 34 34 23 23 36 10 20 &&&&&& 2 2 2 o or w. 2 w w x w : 3 w w m y 2 2 m & % * " ~ s w x 26 36 19 1 9 30 2 26 26 34 10 31 8 6 4 18 36 18 14 60 45 45 75 147 6 40 47 6 36 3 28 33 20 47 45 13 35 26 3 21 20 24 131 39 Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pariziSTa-2 : gAthAnukramaNikA /661gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka iccee thAvarA .. 36 - 107 uccAraM pAsavaNaM 24 15 eesiM vaNNao 36 106 iDDhigAravie 27 9 uccAvayAhiM 2 22 eesiM vaNNao 36 117 iDDhijui 7 27 uccoyae 13 eesiM vaNNao 36 126 iDDhi vittaM 1988 ujjANaM 23 eesiM vaNNao 36 136 ittariya 309 uDdaM thiraM 23 eesiM vaNNao 145 itto kAla 36 112 uhAhitatto 24 eesiM vaNNao 170 itthIpurisa 36 50 uhAhitatto 60 eesiM vaNNao 179 itthIvisaya 7 .6 uNhAhitatto 9 eesiM vaNNao 188 itthI vA puriso vA 30 22 uttarAI 26 eesiM vaNNao imAhu annA vi 20 38 udahIsarisa - 19 eesiM vaNNao ime ya baddhA phaMdaMti 14 45 udahIsarisa 21 eesiM vaNNao imaM sarIraM aNiccaM 12 udahIsarisa 23 ega eva care imaM ca me asthi 35 uddesiya 47 egao saMvasittANaM imaM ca me asthi 15 upphAlaga 26 egao viraI iya jIvamajIve ya 253 ubhao sIsasaMghANaM 10 egakajjapavannANaM iya pAukare 272 ullo sukko 42 egakajjapavannANaM iyaro vi 20 60 uvakkhaDaM 11 egakhurA iriesaNa 2 uvaTThiyA me 22 egacchattaM issA amarisa 34 23 uvaNijjai 26 egatteNa puhutteNaM iha kAmANi 7 25 uvarimA 215 egatteNa sAIyA iha kAmANi 26 uvalevo hoi 41 egattaM ca iha jIviyaM 8 14 uvAsagANaM 11 egappA ajie iha jIvie 13 21 uvehamANo __ 15 egabbhUo ihamege u 9 usiNaM pariyAveNaM 8 egayA'celae ihaMsi uttamo 9 58 usseho jassa 36 65 egayA khattio iMdagovaga 36 140 U egayA deva iMdiyaggAma 25 2 Usasiya 59 egavihamaNANattA iMdiyatthe egavIsAe iMdiyANi 5 ee kharapuDhavi 77 egA ya puvyakoDI ee ceva u bhAve 19 egUNapaNNahorattA ukkA vijjU 36 111 ee nariMdavasabhA 19 47 ege jie jiyA paMca 23 ukkosogAhaNA 36 5 ee parIsahA 46 eyeNa aNegAi ukkosogAhaNA 54 ee pAukare ____ 34 ego mUlaM pi uggao khINa 78 ee ya saMge 18 ego paDai uggao vimalo 76 eesiM tu 30 . 4 egaM Dasai uggamughAyaNaM 12 eesiM vaNNao 84 egaMtamaNAvAe uggaM tavaM 22 48 eesiM vaNNao 36 92 egaMtaratte Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthArambha etarate egaMtara etarase tara etatte etaramAyAmaM emeva gaMdhami emeva phAsaMmi emeva bhAvami adhyayanAMka gAthAMka 78 91 26 emeva rasaMmi emeva rUvaMmi emeva sahamma emeva ahAchaMda *eyama nisAmitA eyamAdAya epAI aTTha eyAI tIse eyAo 32 32 32 32 32 36 32 32 32 32 32 32 20 yAo pava eyAo paMca samiIo eyAo mUlapavaDIo eyArisIi eyArise paMca eyama sapehAe evaM paMcavihaM 9 2 39 65 12 20 evamadIvaM bhikkhU 7 evamAvaTTajoNIsu evameva vayaM 3 14 evaggadaMte vi mahAtavodhaNe 20 evaM abhitto evaM karaMti 22 9 evaM karaMti 19 257 59 85 98 72 33 46 50 8 17 10 24 3 27 26 16 13 * uttarAdhyayana sUtra / 662 20 4 5 24 12 24 24 24 33 22 17 6 28 eyaM puNNapayaM soccA 18 34 eviMdayatthA * nauveM adhyayana meM isa prakAra kI gAthA evuggadaMte vAraMvAra doharAI gaI hai| evaM siNA erise saMpayami gAthArambha evaM guNasamAuttA evaM ca ciMtaittANaM evaM jiyaM sapehAe adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha evaM tavaM tu evaM tu saMjayassAvi evaM tu saMsa evaM tu saMsae evaM te kamaso evaM te rAma kesavA evaM thuNittAna evaM dhammaM akAUNa evaM dhammaM pi evaM dhammaM vikkamma evaM nANaM evaM bhavasaMsAre evaM mANussagA evaM laggaMti dummehA evaM sikkhAsamAvaNe evaM se vijayaghose evaM so ammApiyaraM esa aggI ya vAU ya 47 esa dhamme 15 esaNAsamio 22 esA ajIvavibhattI 5 esA khalu lesANaM 43 esA tiriyanarANaM 53 esA nerayANaM 25 20 49 esA sAmAyArI 62 eso hu so uggatavo 96 eso bahiraMga tavo 7 30 30 23 25 14 2 0 0 0 5 0 0 2 2 0 22 20 19 19 evaM loe palitaMmi evaM viNayajuttassa 1 evaM vRtto nariMdo so 20 evaM samuTThiyo bhikkhU 19 evaM sa saMkaSpavikappaNAsu32 5 19 10 25 19 5 25 19 32 20 6 36 34 34 34 26 12 30 35 ehi tA bhuMjimo 33 o 19 omoyaraNaM paMcahA 37 ohinANasue buddhe 6 ohovaho vaggahiyaM 86 ka 36 kaNakuMDagaM caittANaM 51 kappaM na icchijja 27 kappAIyA u je devA kappAsaTTimi kappovagA bArasahA kammasaMgehiM saMmUDhA kammANaM tu pahANAe kammA niyANapayaDA 58 219 21 15 94 adhyayanAMka gAthAMka 38 15 kaMdaSpakukkucAI 12 kaMdappamAbhiogaM ca 43 43 kammuNA baMbhaNo hoi kabare Agaccha 23 13 82 107 3 3 13 36 36 25 12 kayare tumaM iya adaMsaNijje 12 karakaMda kaliMgesa 22 24 44 86 kahaM care bhikkhu 100 kahaM dhIre aheUhiM 53 kahaM dhIro aheUhiM 12 kahi paDihayA siddhA 17 kaMdato kaMdukuMbhIsu 16 kaMpille nayare 47 kaMpille saMbhUo 40 kaMpillaMmi ya nagare 30 23 24 47 kAmANugiddhippabhavaM 44 dukkha 53 kAmaM tu devehi 22 kAryaThiI sahayarANaM 29 kATiI maNuyANaM 1 32 36 36 36 18 kalahaDamaravajjie 11 kassa aTThA ime pANA 22 kasAyA aggiNo buttA 23 kasiNaM pi jo imaM logaM 8 12 18 18 36 19 18 13 13 32 I 3 w w 36 14 3 36 13 5 104 213 139 210 6 7 8 261 260 33 6 7 46 13 16 53 16 40 19 32 16 193 202 54 52 55 49 1 2 3 Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAvA - pariziSTa-2 : gAthAnukramaNikA /663gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka kAyassa phAsaM gahaNaM 32 74 kesIkumAra 23-9-16-18 gavesaNAe gahaNe ya 24 11 kAyasA vayasA matte 5 10 kesI goyamao niccaM 23 88 gaMdhao je bhave dubbhI 36 29 kAlIpavvaMgasaMkAsa 2 3 koTThagaM nAma ujjANaM 23 8 gaMdhao je bhave subbhI 36 kAleNa kAlaM viharejja koDIsahiyamAyAma 36 255 gaMdhao pariNayA je u 36 raTe 21 14 kolAhalagabhUyaM 9 5 gaMdhassa ghANaM gahaNaM 32 49 kAleNa Nikkhame bhikkhU 1 31 ko vA se osahaM dei 19 79 gaMdhANagAsANugae 32 53 kAvoyA jA imA vittI 19 34 kosaMbI nAma nagarI 20 18 gaMdhANurattassa narassa evaM 32 kiNNu bho ajja mihilAe 9 7 kohA vA jai vA 24 gaMdhANuvAeNa pariggaheNa 32 kiNaMto kaio hoi 35 14 kohe mANe ya 24 9 gaMdhI atitte ya pariggahami32 55 kiNhA nIlA kAU 34 56 koho ya mANo 14 gaMdhe viratto maNuo kiNhA nIlA ya kAU ya34 3 kohaM mANaM nigiNhittA 22 47 visogo 32 60 kiNhA nIlA ya ruhirA 36 73 kohaM ca mANaM ca taheva gaMdhesu jo giddhimuvei kimiNo somaMgalA ceva 36 129 mAyaM 32 102 tivvaM kiriyAsu bhUyagAmesu 31 12 kha gAmANugAmaM rIyaMta 2 kiriyaM akiriyaM viNayaM 18 23 khajUramuddiyaraso 34 15 gAme nayare taha rAyahANi 30 kiriyaM ca royai dhIre 18 33 khaDDuyA me caveDA me 1 38 gAravesu kasAesu kilinnagAe 2 36 khaNamittasukkhA 13 gAhAsolasahiM kiM tavaM paDivajjAmi 26 51 khaNaM pi me ___ 30 giddhovamA u naccANaM kiMnAme kiMgotte 18 21 khattiyagaNauggarAyaputtA 15 9 giri nahehiM kiM mAhaNA! joisamArabhaMtA12 38 khaluMkA jArisA 8 195 giri revatayaM kukkuDe siMgirIDI ya 36 148 khaluMke jo u joei 27 3 gihavAsaM pariccajja kuppavayaNapAsaMDI 23 63 khavittA puSpakammAI 28 36 gihiNo je kuppahA bahavo loe 23 60 khAittA pANiyaM pAuM 19 81 guNANamAsao davvaM kusaggamettA ime kAmA 7 24 khippaM na sakkei 4 10 gomejjae ya kusagge jaha osaviMdue 10 2 khIra-dahi-sappimAI 30 26 goyame paDirUvannU kusIlaliMga 43 khurehiM tikkhadhArAhiM 19 62 goyaraggapaviTThassa kusaM ca juvaM 39 khettaM vatthu hiraNaM ca 19, 26 goyaM kamma 33 kuhADapharasumAIhiM 19 66 khettaM vatthu hiraNNaM ca 3 17 govAlo bhaMDavAlo vA 22 kaMthupivIlauDDaMsA 36 138 khettANi amhaM 12 13 gha kUiyaM ruiyaM gIyaM 16 12 khemeNa Agae 215 ghANassa gaMdhaM gahaNaM kUvaMto kolasuNaehiM 19 54 ga ghorAsamaM caittANaM ke ittha khattA uvajoiyA vA 12 18 gailakkhaNo u dhammo 28 ke te joI 43 gattabhUsaNamiTuM ca 16 13 caittA bharahaM vAsaM 45 gabbhavakkaMtiyA 36 197 caittA bharahaM vAsaM keNa abbhAhao logo? 14 22 gamaNe AvassiyaM 26 5 caittA bharahaM vAsaM 18 41 keriso vA imo dhammo 23 11 galehiM magarajAlehiM 19 64 caittA viulaM rajjaM 14 49 kesimevaM buvaMtaM tu 23 31 gavAsaM maNikuMDalaM 6 5 caiUNa devalogAo 9 1 ke te harae Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha 26 36 utthIe parisI isa sAgarAI cauppayA ya pasisappA 36 caThariMdiyA u je jIvA 36 caThariMgiNIe seNAe 22 3 caTharaMgaM dullaha cauridiyakAyamaigao 10 cauruloe ya duve samudde36 cavIsaM sAgarAI cauvvihe vi AhAre cakkavaTTI mahiDIo cakkhussa rUvaM gahaNaM cakNumacakchu caksA paDilehitA cattaputtakalattassa cattAri paramaMgANi cattAri ya gihiliMge carittamAyAraguNannie carittamohaNaM care payAI caraMtaM virayaM caveDamuTThimAIhiM caMdaNageruyahaMsagabbhe 9 3 36 camme u lomapakkhI ya 36 caraNavihiM pavakkhAmi 31 20 33 4 36 19 13 32 cittatamaci yA citto vi kAmehi ciraM pise 33 23 cIrAjiNaM nagiNiNaM cIvarAI visAraMtI 2 36 36 caMdA sUrA ya caMpAe pAlie 21 cAujjAmo ya jo dhammo 23 ciccANa dhaNaM ca bhAriyaM 10 ciccAdupayaM ciccA raTTha 13 18 25 13 20 5 22 19 37 229 180 146 12 20 12 54 237 30 4 22 6 uttarAdhyayana sUtra / 664 14 15 1 53 187 10 adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha cha chacceva ya mAsAU 36 chajjIvakAe asamArabhaMtA 12 chabbIsa sAgarAI 36 chandaNA davyajAeNaM 26 chaMda niroheNa uve mokkhaM 4 chiMdi ja 14 chinnAle chiMdai selliM 27 chinnAvAesu 2 chinnaM saraM bhomaM aMtalikkhaM 15 chuhA taNhA ya 19 ja jai jar3a taMsi bhoge caThaM jatA viThale janme 9 jai majjha kAraNa ee 22 jai si rUveNa vesamaNo 22 jakkhe hiM 1 tiMdugarukkhavAsI 12 jaganissiehiM 8 52 jaNeNa saddhiM hokkhAmi 5 10 taM kAhisi bhAvaM 22 13 jammaM dukkhaM 19 3 jayA ya se suhI hoi 19 6 jayA sacvaM pariccajja 18 67 jarA-maraNakaMtAre 9 77 jarAmaraNavegeNaM 23 209 jaladhannanissiyA jIvA 35 1. jassatthi maccuNA sakyaM 14 23 jaha kaDuya tuMbagaraso 29 jaha karagasasa phAso 24 jaha gomaDassa gaMdho 34 34 34 20 jaha taruNaaMbagaraso 34 25 jaha tigaDuyassa va raso 34 35 jaha pariNayaMbagaraso 34 41 jaha bUrassa va phAso 34 21 jaha surahikusumagaMdho 34 34 jaha aggisihA dittA 34 152 41 239 6 8 35. 7 5. 7 31 44 32 38 19 41 8 10 7 adhyayanAMka gAthAMka 1 jahAesaM samuddissa mahAiNNasamArUDhe jahA ihaM agaNI jahA i i sIyaM jahA kAgaNie jahA kiMpAgaphalANaM jahA kusagge udagaM jahA gehe palittaMmi jahA caMdaM gahAIyA 13 19 17 39 19 19 jahA u pAvagaM 30 jahA kareNuparikiNe 11 7 10 jahA sA dumANa pavarA 18 jahA sA naINa pavarA 16 jahA suNI pRkaNNI 2 m 2 m & & & & L mm 2 22 V or 2 m n 2 + 6 + 2 m x I m u v w o x x 28 * 2 ** I w x z or 12 jahA se uDDuvaI caMde 19 jahA se kaMboyANaM 11 . jahA tulAe toleDaM jahA dukkhaM bhareDaM je jahA davaggI paTharidhaNe 32 jahA pommaM jahA birAlAyasahassa 32 jahA bhuyAhiM jahA mahAtalAyassa jahA mie ega aNegacArI19 jahA se khalu urambhe jahA se cAhate jahA se tikkhasiMge jahA se nagANa pavare 19 7 19 25. 19 19 jahA migassa Aryako 19 jahA va aggI 25 19 15. jahA va aMDappabhavA 32 80 jahA kipAgaphalANaM 32 30 12 jahA ya niSNi vANiyA 7 46 jahA ya bhoI taNuya 68 jahA lAho tahA loho 11 jahAvayaM dhammaM 27 jahA sAgaDio 14 14 8 14 5 11 11 1 11 11 7 ov av ov 11 11 11 17 47 48 1 18 11 17 23 22 17 41 40 11 27 13 42 5 83 78 18 6 20 14 34 17 20 14 27 28 4 25 4 22 19 29 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2: gAthAnukramaNikA /665 17 pae gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka jahA se vAsudeve 11 21. jIvAceva AjIvA ya 362 jo sahassaM sahassANaM 9 34 jahA se saMyabhUramaNe 11 30 jIvAjIvavibhattiM 361 jo sahassaM sahassANaM 9 40 jahA se sahassakkhe 23 jIvAjIvA ya baMdho ya 28 14 jo so ittariyatavo 30 jahA se sAmAiyANaM 11 26 jIviyaM ceva jahA saMkhimi payaM 11 15 jIviyataM tu saMpatte 22 15 ThANA vIrAsaNAIyA 30 27 jahittA puvvasaMjogaM 29 je AyayasaMThANe 46 ThANe nisIyaNe ceva 24 jahitta saMgaM 11 je iMdiyANaM 21 ThANe ya ii ke vutte 23 jaheha sIho 22 je ke ime pavvaie jaM kiMci AhAra pANagaM 15 12 je kaI u pavvaie 3 taiyAe porisIe 26 jaM ca me pucchasI kAle 18 32 je keI patthivA tubbhaM 9 32 tao AuparikkhINe 7 jaM nei jayA ratti 26 19 je kai sarIre 6 11 tao kalle pabhAyaMmi 20 jaM me buddha'NusAsaMti 27 je giddhe kAmabhogesu 5 tao kammagurU jantU 7 jaM vivittamaNAiNNaM 16 1 jeTThAmUle AsADha-sAvaNe26 16 tao kAle abhippee 5 jAI-jarA-maccubhayA 14 4 jeNa puNo jahAi 15 6 tao kesiM buvaMtaM tu 23 jAIparAjio khalu 1 je ya maggeNa gacchati 23 61 tao jie saI hoi 7 jAImaya paDibaddhA 125 je ya veyaviU vippA 257 tao teNajjie 18 16 jAIsaraNe samuppanne 8 je yAvi dosaM samuvei 32 25 tao puTTho ayaMkeNaM jAI sarittu 2 je yAvi dosaM samuvei 32 38 tao puTTho piMvAsAe ja u assAvaNA 23 71 je yAvi dosaM samuvei 32 51 tao bahUNi vAsANi 36 jA kiNhAe ThiI khalu 34 49 je yAvi dosaM samuvei 32 64 tao saMvaccharaddhaM tu 36 jA ceva ya AuThiI 36 167 je yAvi dosaM samuvei 32 77 tao se jAyaMti 32 jA jA vaccai rayaNI 14 24 je yAvi dosaM samuvei 32 90 tao se daMDaM sAmArabhaI 5 jA jA vaccai rayaNI 14 25 je yAvi hoi nivijje 11 2 tao se puDhe 7 jANAmi saMbhUya! 13 11 je lakkhaNaM suviNa 20 45 tao se maraNaMtammi 5 jA teUe ThiI khalu 34 54 je vajjae ee sayA u 17 21 tao se pahasio rAyA 10 jA nIlAe ThiI khalu 34 je samatthA samuddhattuM 25 8 tao haM evamAhaMsu 10 jA pamhAe ThiI khalu 34 55 je samatthA samuddhattuM 12 taNhAkilaMto 19 jAyarUvaM jahA maTuM 25 21 je samatthA samuddhattuM 15 daNhAbhibhUyassa adatta 32 jArisA mANuse 19 73 jesiM viulA 21 daNhAbhibhUyassa adatta 32 jArisA mama sIsAo 27 16 je'saMkhayA tuccha 123 daNhAbhibhUyassa adatta 32 jAva na ei Aese 7 3 jo atthikAyadhamma 28 27 daNhAbhibhUyassa adatta 32 jAvaMta'vijjA purisA 6 1 jo jassa u AhAro 30 15 daNhAbhibhUyassa adatta 32 jA sA aNasaNA maraNe 30 12 jo jiNadiTe bhAve 18 daNhAbhibhUyassa adatta 32 jiNavayaNe 260 jo na sajjai 20 tattAI taMbalohAi 19 jiNe pAsitti nAmeNaM 231 jo pavvaittANa 39 tatto ya vagga vaggo jibbhAe rasaM gahaNaM vayaMti32 61 joyaNassa u jo tattha 36 62 tatto vi ya uvvaTTittA 8 jImUyaniddhasaMkAsA 34 4 jo loe bhaNo vutto 25 19 tattha AlaMbaNaM 14 5 G Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthArambha tattha viccA jahAThANaM tattha paMcavihaM nANaM tattha siddhA mahAbhAgA tattha se ciTThamANassa tattha so pAsai adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha 3 28 36 2 20 tatthimaM paDhamaM ThANaM tatthovavAiyaM ThANaM tammeva ya navakhate tamhA eesi kammANaM tamhA eyAsi lesANaM tamhA viNayamesijjA 11 tamhA suryAhiTThijjA tamaMtameNeva u se asIle 20 tavanArAyajutteNaM 5 26 33 34 1 9 tavassiyaM kisaM daMtaM 25 28 tavo soIM jIvo joiThANaM 12 tavo yaduviho tavohavANamAdAya tasamANe viyANittA tassakSayamuktaM tu 25 2 25 tassa pAe 20 tassa me appaDikaMtassa 13 tassa rUpavaI bha 21 tassa rUvaM 20 tassa logapaIvassa 23 tassa logapaIvassa 23 tassesa maggo 32 35 tANaM thAvarANaM tApavAIya tahiyANaM tu bhAvANaM 34 28 tahiyaM gaMdhodayapupphavAsaM 12 daheva kAsirAyA 18 tava bhattapANe taheva vijayo vaheva hiMsaM aliyaM taheyuggaM tavaM kiccA taM ekkagaM 35 18 35 18 13 16 4 63 21 4 4 13 20 25 taM pe (de) hai taM viMtammApiyaro taM viMtammApiyaro taM layaM savvaso chitA taM si nAho taM puvvaneheNa tANi ThANa tAlaNA tajjaNA ceva tiSNudahI palioSama tiNNeva ahorattA tiSNeva sahassAI tiNNeva sAgarA ya 44 tiNe ha si 24 tiyaM me aMtariccheca 43 tivyacaMDaNyagAdAo 23 13 61 7 32 46 22 22 7 uttarAdhyayana sUtra / 666 29 7 taM ThANaM sAsayaM vAsaM 23 taM pAsiUNa 21 taM pAsiUNa 12 30 adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka 84 teU yAU ya boddhavyA 36 9 tegicca nAbhinaMdelA 4 te ghorarUvA 6 te kAmabhoge 24 teNaM paraM vocchAmi teNAvi jaM teNe jahA tettIsa sAgarA u tettIsa sAgarAI tIse so vayaNaM tIsaM tu sAgarAI 5 2 6 3 tubdhe jar3ayA tujjhaM sula tuTThe ya vijayaghose tuTTho ya seNio 9 tubhettha bho tubbhe samatthA 19 34 36 36 36 10 20 19 tiviho va navaviho vA 34 hiMduoM nAma ujjANaM 23 tIse ya jAI u pAviyAe13 15 tuliyANa bAlabhAvaM 36 tuliyA visesamAdAya 49 tuha picAI 10 tuhaM piyA surA 50 tehaMdiya kAyamagao 3 teiMdiyA u je jIvA 19 19 51 teDakkAyamaigao 25 teU pamhA sukkA 19 23 20 13 5 22 36 20 25 20 25 12 25 7 5 19 19 10 36 10 34 75 46 56 15 28 32 42 te me tigicchaM 123 tevIsAi sUyagaDe 122 tevIsa sAgarAI 161 tesiM putte 24 tesiM soccA 21 72 20 te pAse savvaso chittA te pAsiyA to nANadaMsaNasamaggo to baMdiUNa tosiyA parisA sakhyA 4 to'haM nAho 19 tha 46 thalesu bIvAI vavaMti 241 kAsagA 55 37 thAvaraM jaMgamaM ceya there gaNahare gagge 54 da 35 daNa rahanemiM taM 15 davaggiNA jahA raNe 39 30 30 69 davyao caknusA 2 12 14 34 18 70 davvANa savvabhAvA 11 davve khete kAle 136 dasa udahI paliovama 7 dasa ceva sahassAI 57 dasa ceva sAgarAI 4 36 36 23 12 20 a w 5 vam o 31 36 19 5 8 9 23 12 6 27 22 x x 2 x w davadavasa caraI davyao khetao 24 davvao khettao 14 17 36 24 28 30 34 36 36 + 107 33 25 6 51 17 3 166 243 41 30 23 16 234 2 29 3 60 89 35 12 w o 6 1 39 42 8 6 3 8 24 24 43 102 223 Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha dasaNaracaM mudiyaM dasa caiva napuMsa dasa vAsasahassAI dasa vAsasahassAI dasa pAsasahassAI dasa sAgaroSamA dasahA ubhavaNavAsI daMDANaM gAravANaM ca daMtasohaNamAhassa daMsaNanANacarit dANe lAbhe ya bhoge ya 18 36 34 dupariccayA ime kAmA dumapattae paMDurae jahA dulla khalu mANuse duvihaM khaveUNa ya duvihA AujIvA u 34 34 36 36 28 23 dANe lAbhe ya bhoge ceva 18 dAsA dasaNe AsI duvihA puDhavI jIvA u duvihA teujIvA u duvihA te bhave duvihA vaNassaI duvihA vAujIvA duhao gaI bAlassa deva-dAnava-gaMdhavyA 31 19 13 divasassa caTharo bhAge 26 porisINA 30 2 digiMchAparigae dehe divvamANusaricchaM divve ya je 25 31 dIve ya ii ke vutte ? 23 dIsaMti bahave 23 5 2 dIhAuyA iDDhimaMtA dukkaraM khalu bho niccaM dukkhaM hayaM jassa na hoi 32 dujjae kAmabhoge ya 16 duddha-dahI vigaIo 17 8 10 10 21 36 36 36 36 36 67 pariziSTa 2 nAthAnukramaNikA / 667 : 7 16 44 deva-dANava- gaMdhavvA 23 51 deva maNussaparivuDo 22 devalogacuo saMto 19 devasiyaM ca 26 devA caubvihA vRttA 36 devA bhavittANa pure bhavaMmi14 53 41 48 162 205 4 27 25 15 14 6 11 20 2 26 5 67 40 27 28 8 14 adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha devAbhiogeNa nioieNaM 12 devA ya devalogammi 13 deve neraie do caiva sAgarAI dha dhaNa - dhanna - pesavaggesu dhaNaM pabhUyaM dhaNuM parakkama kiccA dhaNeNa kiM dhammadhurA dhammaNjiyaM ca yavahAraM dhammatthikAe dhammala miyaM kAle dhammAdhammAgAsA dhammAthamme dhammArAme care dhamme harae dhammo adhammo AgAsa dhammo adhammo AgAsa 4 na 24 na imaM savvesu 84 na kajjaM majjha 70 na kAmabhogA samayaM 108 na koSae Ayariya 171 naccA uppaiyaM dukkhaM 92 naccA namai mehAvI 117 na cittA tAyae bhAsA 17 naTTehi gIehi 16 na tassa dukkhaM 10 36 19 14 9 x or us w w w w ~ ~ ~ 2 2 14 1 36 16 36 36 16 15 dhammaM pihu 6 dhiratthu te jasokAmI 22 1 dhIrassa passa 12 28 28 10 19 25 32 1 2 1 6 13 13 20 22 8 40 204 1 21 7 14 222 19 16 21 adhyayanAMka gAthAMka na taM arI kaMThA 20 na tujjha bhoge 13 na tumaM jANe aNAhassa 20 natthi caritaM sammatta 28 2 25 1 9 natthi nUNaM pare loeM na natthaM pANaheDaM vA na pakkhao na purao namau name appANaM namI namei appANa na me nivAraNa asthi na yaya pAvaparikkhevI 32 45 nariMda ! jAI ahamA 17 na vA labhejjA 42 na vi jANAsi veyamuhaM 5 na vi muMDieNa samaNo 8 na sayaM gihAI 8 na saMtase na vArejjA 18 V na m m 95 nANassa kevalINaM 40 nANasya savvassa 101 nANassAvaraNijjaM 40 na rUva-lAvaNNa na laveja puTTo sAvaje 1 2 nANaM ca daMsaNaM ceva nANaM ca daMsaNaMca nANaM ca daMsaNaMca 11 32 25 25 35 2 7 na sA mamaM no vi 27 15 na hu jiNo ajja dIsaI 10 10 nANA dumalavAiM 14 nANA ruiM ca chaMdaM ca 23 nANAvaraNaM paMcavihaM 13 46 na hu pANavahaM 8 7 naheva kuMcA samajhakkamaMtA 14 8 naMdaNe so u pAsAe 19 20 nAi ucceva nIe vA 1 32 42 nAidUramaNAsatre 1 29 nAgo jahA paMkajalAvasanno 12 nAgovva baMdhaNaM chittA 14 36 32 33 28. 28 28 20 18 33 48 33 16 29 44 10 18 61 m 7 12 18 14 25 11 31 8 11 22 31 8 36 2 34 33 30 48 265 2 2 2 3 11 3 30 4 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - untarAdhyayana sUtra /668 / gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka nANeNa jANai 28 35 pairikkuvassayaM laddhaM 2 23 paliovamAiM tiNNi 36 201 nANeNa daMsaNeNaM ca 22 26 pakkhaMde jaliyaM joiM 22 42 palloyANullayA ceva 36 129 nAdaMNissa nANaM 28 30 paccayatthaM ca logassa 23 32 pasiDhila-palaMba-lolA 26 27 nApuTTho vAgare kiMci 1 14 paDaMti narae 1825 pasuvaMdhA savvaveyA 25 30 nAmakammaM ca goyaM ca 33 3 paDikkamittu nissallo 26 42 pahAya rAgaM 21 19 nAmakammaM tu duvihaM 33 13 paDikkamittu kuNaMto 26 29 pahAvaMtaM nigiNhAmi 23 56 nAmAI vaNNarasagaMdha 34 2 paDikkamAmi pasiNANaM 18 31 pahINapuNNassa 14 29 nArIsu no pagijjhejjA 8 16 paDilehei pamatte 17 9 paMkAbhA dhUmAbhA 36 157 nAvA ya ii 23 72 paDiNIyaM ca buddhANaM 1 17 paMkhAvihUNova jaheva pakkhI14 / 30 nAsIle na visIle 11 5 paDhamA AvassiyA nAma 26 2 paMcamahavvayajutto 19 88 nAha rame pakkhiNi paMjare 14 41 paDhame vae 20 19 paMcamahavvayadhamma 23 / niggaMthe pAvayaNe 21 2 paDhama porisiM sajjhAya 26 12 paMcamI chaMdaNA nAma 26 3 niggaMtho dhiimaMto 26 34 paDhama porisiM sajjhAyaM 26 18 paMcasamio ttigutto 30 3 niccakAla'ppamatteNaM 19 26 paDhamaM porisiM 26 44 paMtaM sayaNAsaNaM bhaittA 15 4 niccaM bhIeNa 71 paDhame vAsacaukkaMmi 36 252 paMtANi ceva sevejjA 8 nijjUhiUNa AhAraM 20 paNayAlasayasahassA 36 59 paMcAlarAyA 13 34 niddA taheva 5 paNavIsa bhAvaNAsu 31 17 paMcAsavappavatto 34 21 niddhadhasapariNAmo 34 22 paNavIsaM sAgarAiM 36 236 paMcidiyANi kohaM 9 36 nimmame nirahaMkAre 35 21 paNIyaM bhattapANaM tu 16 7 paciMdiya kAyamaigao 10 13 nimmamo nirahaMkAro 89 patteyasarIrAo 95 paMcidiya tirikkhAo 36 niraTThagaMmi virao 2 42 pannarasatIsaivihA 36 197 paMciMdiyA u je jIvA 36 155 niraTThayA naggaruI u tassa 20 49 pabhUyarayaNo rAyA 20 2 piMDoggaha paDimAsu 31 9 nivvANaM ti 23 83 payaNukohamANo ya 34 29 piMDolaevva dussIle 5 22 nissaMte siyA'muharI 1 8 paramatthasaMthavo vA 28 28 piyadhamme daDhadhamme 34 28 nisagguvaesaruI 28 16 parijuNNehi vatthehiM 2 12 piyaputtagA dunni vi 14 5 nissaMkiya nikkaMkhiya 28 31 parijUrai ta sarIrayaM 10 piyA me nIyAvittI acavale 27 (21-23-24-25-26) piyAsa bhUyajakkhA nIlAsogasaMkAsA 34 5 parimaMDalasaMThANe 36 42 pihuMDe vavaharaMtassa nIharaMti mayaM 18 15 parivvayaMte aNiyattakAme 14 14 puccha bhaMte! 23 22 neraiya-tirikkhAuM 33 12 parIsahA duvvisahA aNege21 17 pucchAmi te 23 21 neraiyA sattavihA 36 156 parIsahANaM pavibhattI 2 9 pucchiUNa / 20 57 neva palhatthiyaM 1 19 paresu ghAsamesejjA 2 30 pujjA jassa pasIyaMti 1 46 no iMdiyaggejjha amuttabhAvA 15 19 palAlaM phAsuyaM tattha 23 17 puTTho ya daMsamasaehiM 2 10 na rakkhasIsu 8 18 paliovamamegaM tu 36 220 puDhavikkAyamaigao 10 5 no sakkiyamicchai 15 5 paliovamamegaM tu 221 puDhavI AukkAe paliovamassa bhAge __191 puDhavI AukkAe painnavAI duhile 9 paliovamaM 52 puDhavI ya 36 73 70 20 Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pariziSTa-2 : gAthAnukramaNikA /669 26 26 26 gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka puDhavI sAlI 9... 49 bAyarA je u pajjattA 36 - 109 bhuMja mANussae bhoge 19 43 putto me bhAya nAitti 1 39 bArasahiM joyaNehiM 36 57 bhayattheNAhigayA ..28 , 17 pumattamAgamma 14 3 bArasaMgaviU buddhe 23 7 bhogAmisadosavisanne 8 purimA ujjujaDA u 23 26 bAraseva u vAsAI 36 . 251 bhoge bheccA 14 purimANaM duvvisojjho u 23 27 bAlamaraNANi bahuso 36 261 bheccAmANussae bhoe 3 19 purohiyaM taM kamaso'NuNataM24 11 bAlassa passa bAlattaM 7 28 ma puvvakoDi 36 176 bAlANaM akAmaM tu 5 3 maesu baMbhaguttIsu 31 10 puvvillaMmi 21 bAlAbhirAmesu 13 - 17 magge ya ii 23 / 62 puvviM ca iti 12 32 bAluyAkavale ceva 19 37 maccuNA'bbhAhao logo 14, 23 peDA ya addhapeDA 19 bAlehiM mUDhehi 12 31 macchA ya 36 172 pesiyA paliuMcaMti 13 bAvattari kalAo yaM 21 6 majjhimAmajjhimA 36 214 polleva muTThI 20 __ 42 bAvIsa sahassAI 36 80 maNagutto vayagutto 12 / 3 porisIe 45 bAvIsa sAgarA u 36 165 maNagutto vayagutto 22 47 porisIe 22 bAvIsaM sAgarAiM 36 233 maNassa bhAvaM gahaNaM porisIe 38 buddhassa nisamma bhAsiyaM 10 37 maNapariNAmo 22 porisIe 46 buddhe pariNivvuDe care 10 36 maNapalhAyajaNaNI 16 beiMdikAyamaigao 10 10 maNirayaNakoTTimatale 19 phAsao 36 35 beiMdiyA u je jIvA 36 127 maNuyA duvihabheyA u 36 195 phAyassa kAyaM gahaNaM 32 75 bha maNogayaM vakkagayaM phAsANugAsANugae 32 79 bhaiNIo me 20 27 maNo sAhasio 23 58 phAsANurattassa narassa 32 84 bhaNaMtA akareMtA ya 6 9 maNoharaM cittagharaM phAsuyaMmi aNAbAhe 7 bhavataNhA layA vuttA 23 77 mattaM ca gaMdhahatthi phAse atitte 81 bhANU a ii ke vutte? 23 77 maraNaM pi phAse viratto 86 bhAyarA ya mahArAya! 20 26 parihisi raayN| phAsesu jo giddhiM 76 bhAriyA me mahArAya! 20 28 mahattharUvA vayaNappabhUyA 13 bhAvassa maNaM gahaNaM vayaMti32 88 mahappabhAvassa mahAjasassa 19 balA saMDAsatuMDehiM 1958 bhAvANugAsANugae ya jIve32 92 mahAudagavegeNa 23 65 bahiyA uDDhamAdAya 6 14 bhAvANurattassa narassa evaM32 96 mahAjaso 12 23 bahu AgamaviNNANA 36 262 bhAvANuvAeNa pariggaheNa 32 93 mahAjatesu ucchu vA 19 53 bahu khu maNiNo bhadaM 9 16 bhAve atitte ya pariggahami32 94 mahAdavaggisaMkAse 19 50 bahu mAI pamuharI 17 11 bhAve viratto maNuo 32 99 mahAmehappasUyAo 23 51 bahuyANi u vAsANi 19 95 bhAvesu jo giddhimuvei 32 89 mahAsukkA sahassArA 36 211 baMbhami nAyajjhayaNesu 31 14 bhikkhAlasie ege 27 10 maMtaM mUlaM bAyarA je u pajjattA 36 118 bhikkhiyavvaM na keyavvaM 35 15 maMtAjogaM kAuM 36 264 bAyarA je u pajjattA 36 71 bhIyA ya sA 22 35 maMdA ya phAsA 4 12 bAyarA je u pajjattA 36 85 bhuoraga parisappA ya 36 181 mAI muddheNa paDai 276 bAyarA je u pajjattA 36 93 bhuttA rasA 14 32 mA galiyasseva kasaM 1 Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthArambha mANusate asAraMbhi mANusataM bhave mUlaM mANusamma AyAo mANussaM vighaM la mAyA caMDAliyaM kAsI mAyA piyA mAyAvime adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha mAyA vuiyameyaM tu mAse mAse u je bAle mAhaNakula saMbhUo mAhu mamaddavasaMpanna mie chuhitA migacAriya migacAricaM micchAdaMsaNarattA micchAdaMsaNaratA 19 muhuttaddhaM muhatarddha muhuttaddhaM muhuttaddhaM muhaM muhuM mohaguNe mokkhamaggagaI tacca 7 1 6 ra rattiM pi cauro bhAge 20 18 9 36 36 3 mittavaM nAi hoi mihilAe ceie vacche 9 9 miliM sapurajaNavayaM muggarehiM musaMDhIhiM 19 musa parihare 25 14 27 18 19 19 1 muhapottiM paDilehittA 26 muhuttaddhaM 34 muhuttarddha 34 34 34 34 34 4 14 16 26 11 8 10 1 27 lesAsu chasu 36 2933 logegaTese 32 62 logegadese 19 51 logegadese 3 rasANugAsAnugae 32 25 rasANurattassa narassa evaM 32 32 32 rase atitteya pariggahaMmi 32 rase virato 32 rasesu jo 32 rahanemI ahaM bhadde ! 22 26 22 33 17 2 84 85 26 rasANuvAraNa 44 rasApagAmaM 1 259 257 uttarAdhyayana sUtra / 670 18 9 adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha rano tahiM kosaliyarasa ghUyA 12 20 lesaNjhayaNaM ramae paMDie rasao 4 61 rasassa jibbhaM gahaNaM rasaMto kaMdukuMbhIsu 15 23 32 31 28 32 14 32 32 35 rUvANurattassa narassa 32 36 rUvANuvAeva pariggahaMmi 32 37 rUviNo ceva 38 rAiyaM ca aIyAraM rAImaI viciMte ovarayaM rAgaddosAdayo tivvA rAgaM ca dosaM rAge dose rAgo doso rAgo ya doso 24 23 24 rUvANugAsANugae rAyA saha devIe svassa ca gahaNaM 36 rUve atitteya pariggahaMmi 32 39 rUve viratto maNuo 32 11 rUvesu jo giddhimuvei 32 28 1 la 32 15 10 mokkhAbhikelissa 17 laddhUNa vi mANusattaNaM 10 morNa carissAmi 1 ladUNa AriyattaNaM mosassa pacchAya 32, 31, 8396 mohaNijjaM pi duvihaM lasUNa uttamaM suha 10 33 23 8 layA ya ii vayAlalayA 36 17 lAbhAlAbhe suhe dukkhe 19 34 31 36 36 36 36 36 67 36 10 lohi gIhU ya thIhU ya 36 68 va 73 vasu iMdiyatthesu 63 vanjarisahasaMghayaNo 37 adhyayanAMka gAthAMka 1 8 66 logegadese 71 logassa egadesaMmi logassa egadesaMmi 48 29 2 43 31 22 vaNNao je bhaye kinhe 36 vaNNao je bhave nIle 36 vaNNao pIyae jo u 36 vaNNao lohie vaNNao sukkile 9 vaNassaikAyamaigao 3 vattaNAlakkhaNo kAlo 28 20 varavAruNIe 7 varaM me appA daMto vase gurukule NiccaM 53 23 vaha vahamANassa 27 paMke vakasamAyAre 32 vaMtAsI purise rAyaM ! 28 vAiyA saMgahiyA ceva 4 vAkkAyamaigao 29 vAeNa hIramArNami 34 vADesu ya ratIsu ya vANArasIe bahiyA 24 36 36 10 16. vAyaM vivihaM 17 vAsAiM vArasA ceva 19 vAsudevo 47 vAsudevo 95 90 34 1 11 27 34 14 27 10 9 30 25 vAyaNa vAyaNA pucchaNA 30 15 36 22 22 31 vigahA kasAya satrANaM vigiMca kammuNo heDaM 3 173 182 67 189 158 217 98 7 6 2 m 2 x w m 2 x w x 2 ~ * ~ 22 23 25 24 26 3 10 14 14 2 25 38 14 8 10 18 3 34 15 132 25 31 6 13 m Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pariziSTa-2 : gAthAnukramaNikA /671gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka vigiMca kammuNo heDaM 6 14 sattarasasAgarAiM 36 228 samikkha paMDie tamhA 6 2 vitthinne dUramogADhe 24 18 sattarasA sAgarA u 36 261 samuddAMbharasamA durAsayA 11 31 vijahittu puvvasaMjogaM 8 2 sattU ya ii 23 37 samuyANaM uMchamesijjA 35 16 vitte acoie 1 44 satteva sahassAI 36 88 samuvaTThiyaM tahiM saMtaM 256 vitte tANaM 4 5 satteva sAgarA u 36 162 sayaNAsaNaThANe vA 30 36 vibhUsaM parivajjejjA 16 9 satthagahaNaM visabhakkhaNaM 36 267 sayaNAsaNapANabhoyaNaM 15 viyarijjai khajjai 12 10 satthaM jahA paramatikkhaM 20 20 sayaM gehaM pariccaja 17 viyANiyA dukkhavivaddhaNaM 19 98 saddassa sAyaM gahaNaM 32 36 sarAge vIyarAge vA 34 viraI abaMbhacerassa 19 29 sabaMdhayAraujjoo 28 12 sarIramAhu nAva tri 23 virajjamANassa ya 32 106 saddANugAsANagae ya jIve32 40 sallaM kAmA visaM kAmA 9 vivAyaM ca udIrei 17 12 saddANurattassa narassa evaM 32 45 sa vIyarAgo 32 vitittalayaNAi bhaejja 21 22 saddANuvAeNa pariggaheNa 32 41 savvajIvANa kammaM tu 33 vitittasejjAsaNajaMtiyANaM32 12 saddA viviha bhavaMti 15 14 savvaTThasiddhagA ceva 36 visaehi arajjaMto 19 9 sadde atitte ya pariggahe 32 42 savvabhavesu assAyA visappe savvaodhAre 35 12 sadde rUve ya gaMdhe ya 16 10 savvaM gaMthaM 84 visaM tu pIyaM jaha 20 44 sadde viratto maNuo 32 47 savvaM jagaM 14 39 visAlisehiM sIlehiM 14 saddesu jo giddhimuvei 32 37 savvaM tao jANai visaMdaehiM jAlehiM 19 65 sa devagandhavvamaNussapUie 1 48 savvaM vilaviyaM 13 16 vIsaM tu sAgarAiM 36 231 saddhaM nagaraM kiccA 9 20 savvaM suciNaM saphalaM 13 10 veejjanijjarAmehI 2 37 sannAipiMDa jemei 17 19 savve te viiyA majjhaM 18 vimANiyA u je devA 36 209 sannihiM ca na kuvvejjA 6 15 savvesiM ceva kammANaM 33 vemAyAhiM sikkhahiM 7 20 sa puvvameva na labhejjA 4 savvehi bhUehi veyaNa-veyAvacce 26 33 samae vi saMtaiM pappa 36 9 savvosahIhiM havio 229 veyaNIyaMpi duvihaM 33 7 samaNA mu ege vayamANA 8 7 sasarakkhapAe 17 veyA ahIyA na havaMti 12 samaNo ahaM saMjao 12 9 saMkhaMkakuMdasaMkAsA 34 veyAvacce niutteNaM 26 10 samaNaM saMjayaM daMtaM 2 27 saMkhaMkakuMdasaMkAsA 36 veyANaM ca muhaM bUhi 25 14 samayAe samaNo hoi 25 32 saMkhijjakAlamukkosaM 36 152 vocchida siNehamappaNo 10 / 18 samayAe savvabhUesu 25 saMkhijjakAlamukkosaM 36 samaresu agAresu 1 26 saMkhejakAlamukkosaM 36 133 saI ca jai muccejjA 20 32 sammattaM ceva micchattaM 33 9 saMjao caiuM raja 18 19 sakammaseseNa purAkaeNaM 14 2 sammaddamANe pANaNi 176 saMjao nAma nAmeNa 18 sakkhaM khu dIsai 12 . 37 sammaiMsaNarattA 36 258 saMjogA vippamukkassa 1 sagarovi sAgaraMta 18 35 samaM ca saMthavaM thIhiM 16 3 saMjogA vippamukkassa 11 1 saccasoyappagaDA 13 19 sammaM dhammaM viyANittA 14 50 saMThANapariNayA je u 36 21 saccA taheva mosA ya 24 22 samAgayA bahU tattha 23 19 saMThANao bhave vaTTe 36 43,44 sannANanANovagae mahesI 21 23 samAvatrANa saMsAre 2 saMThANao ya cauraMse 36 saNaMkumAro maNussido 18 37 samiIhiM majjhaM 12 17 saMthAraM phalagaM pIThaM 17 7 21 1 3 Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayana sUtra /672 gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka gAthArambha adhyayanAMka gAthAMka saMpajjaliyA ghorA 23 50 sijjA daDhA pAuragaMmi 172 so tattha evaM paDisiddho 259 saMbuddho so tahiM bhayavaM 21 10 siddhaNaM namo kiccA 20 1 so tavo duviho vutto 307 saMmucchimANa 36 199 siddhAiguNajogesu 31 20 so tassa savvassa 32 110 saMraMbha-samAraMbhe 24 21,23,25 siddhaNaNaMtabhAgo 33 24 so dANisiM rAya! 13 20 saMvaTTagavAe ya 36 119 sIyA uNhA ya niddhA ya 36 20 so devalogasarise 9 3 saMsayaM khalu so kuNai 9 26 sIosiNA daMsasA 21 18 so beI ammA 19 saMsAratthA u je jIvA 36 68 sIseNa evaM 28 so bei ammApiyaro 19 saMsAratthA ya siddhA ya 36 48 suI ca ladhdaM 10 sAyaggiNA AyaguNiMdhaNeNa14 saMsAramAvanna parassa aTThA 4 4 sukkajjhANaM 19 soyassa sadaM gahaNaM 32 sAgaraMtaM jahittANaM 18 40 sukaDitti supakkitti 1 36 so'riTThaneminAmo u 22 5 sAgarA auNatIsaM 240 suggIve nayare ramme 1 soriyapurammi 22 sAgarA ikkavIsaM 36 232 succANa mehAvI 2051 solasavihabheeNa 33 11 sAgarA aTThavIsaM 239 suNiyA bhAvaM 6 so vAgakulasaMbhUo 12 sAgarA ikkatIsaM 36 242 suNeha me mahArAya! 20 17 so vi antaramAsillo 27 11 sAgarA ikkavIsaM ___36 232 suNeha me egaggamaNA 35 1 sovIra-rAyavasabho 18 48 sAgarANi ya satteva 224 suttesu yAvi par3i 4 6 sohI ujjuyabhUyassa 3 sAgarA sattavIsaM 36 238 suddhesaNAo naccaNaM 8 11 so hoi abhigamaruI 28 23 sAgarA sAhiyA 36 223 suyANi me 19 10 ha sAgarovamamegaM tu 36 160 suyA me narae 5 12 hao na saMjale bhikkhU 2 26 sA pavvaiyA 32 suvaNNaruppassa u pavvayA 9 48 hatthAgayA ime kAmA / sAmAiyattha paDhamaM 28 32 susANe sunnagAre vA 35 6 hatthiNapuraMmi sAmAyAriM pavakkhAmi 26 1 susANe sunnagAre vA 2 20 hayANIe gayANIe 18 2 sAmisaM kulalaM dissa 14 46 susaMbhiyA kAmaguNe ime 14 31 hariyAlabheyasaMkAsA 34 8 sArIramANasA ceva 45 susaMvuDA paMcahiM saMverahiM 12, 42 hariyAle hiMgulae 36 sArIramANase 80 suhaM vasAmo jIvAmo 9 14 hAsaM kiDDa raI dappaM 16 sAsaNe vigayamohANaM 52 suhumA savvalogammi 36 78, 111 hiyaM viMgayabhayA buddhA 1 sAhAraNa sarIrA u 36 96 * suhoio tuma puttA! 19 34 hiraNNaM suvaNNaM maNimutta 9 sAhiyaM sAgaraM ekkaM 36 219 se cue baMbhalogAo 18 29 hirilIsirilI 36 sAhiyA sAgarA satta 36 225 se nUNaM mae 40 higuladhAusaMkAsA 34 sAhu goyama! pannA te 23 28 soUNa tassa vayaNaM 22 18 hiMse bAle musAvAI 5 sAhU goyama! pannA te 23-39, 44 soUNa tassa so dhamma 18 18 hiMse bAle musAvAI 7 5 49,54,59,64, soUNa rAyakannA 22 28 huAsaNe jalaMtammi 19 57 69, 74,79,85 so kuMDalANa juyalaM 22 20 heTThimAheTThimA ceva / 36 213 sAhussa darisaNe tassa 19 7 soccA NaM pharusA bhAsA 2 25 homi nAhI bhayaMtANaM 20 21 0000000 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla /673 anadhyAyakAla [sva. AcAryapravara zrI AtmArAmajI ma. dvArA sampAdita nandIsUtra se uddhRta ] svAdhyAya ke lie AgamoM meM jo samaya batAyA gayA hai, usI samaya zAstroM kA svAdhyAya karanA caahie| anadhyAyakAla meM svAdhyAya varjita hai| manusmRti Adi smRtiyoM meM bhI anadhyAyakAla kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| vaidika loga bhI veda ke anadhyAyoM kA ullekha karate haiN| isI prakAra anya ArSa granthoM kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| jainAgama bhI sarvajJokta, devAdhiSThita tathA svaravidyA saMyukta hone ke kAraNa, inakA bhI AgamoM meM anadhyAyakAla varNita kiyA gayA hai, jaise ki dasavidhe aMtalikkhite asajjhAe paNNatte,taM jahA-ukkAvAte, disidAghe,gajjite, vijute, nigyAte, juvate, jakkhAlitte dhUmitA, mahitA, ryugyaate| dasavihe orAlite asajjhAtite, taM jahA-aTThI, maMsaM, soNite, asutisAmaMte, susANasAmaMte, caMdovarAte, sUrovarAte, paDane, rAyavuggahe, uvassayassa aMto orAlie sriirge| -sthAnAGgasUtra, sthAna 10 no kappati niggaMthANa vA niggaMthINa vA cauhiM mahApADivaehiM sajjhAyaM karittae, taM jahA--AsADhapADivae, iMdamahapADivae kattiapADivae sugimhpaaddive| no kampai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, cauhiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae, taM jahA-paDimAte, pacchimAte, majjhaNhe, addddrte| kappaI niggaMthANa vA, niggaMthINa vA, cAukkAlaM sajjhAyaM karettae, taM jahA-puvvaNhe, avaraNhe paose, pccuuse| __ -sthAnAGgasUtra- sthAna 4, uddeza 2 ___ uparokta sUtrapATha ke anusAra, dasa AkAza se sambandhita, dasa audArika zarIra se sambandhita, cAra mahApratipadA, cAra mahApratipadA kI pUrNimA aura cAra sandhyA, isa prakAra battIsa anadhyAya mAne gae haiM, jinakA saMkSepa meM nimna prakAra se varNana hai, jaiseAkAza sambandhI dasa anadhyAya 1. utkApAta-tArApatana-yadi mahat tArApatana huA hai to eka prahara paryanta zAstra-svAdhyAya nahIM karanA caahie| 2. digdAha-jaba taka dizA raktavarNa kI ho arthAt aisA mAlUma par3e ki dizA meM Aga-sI lagI hai, taba bhI svAdhyAya nahIM karanA caahie| 3. garjita-bAdaloM ke garjana para eka prahara paryanta svAdhyAya na kreN| 4. vidyuta bijalI camakane para eka prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| kintu garjana aura vidyut kA asvAdhyAya cAturmAsa meM nahIM mAnanA caahie| kyoMki vaha garjana aura vidyuta prAyaH Rtu-svabhAva se hI hotA hai| ataH ArdrA se svAti nakSatra paryanta anadhyAya nahIM mAnA jaataa| 5. nirghAta- binA bAdala ke AkAza meM vyantarAdikRta ghora garjanA hone para, yA bAdaloM sahita AkAza meM kar3akane para do prahara taka asvAdhyAya kAla hai| 6.yUpaka- zukla pakSa meM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA, ko sandhyA kI prabhA aura candraprabhA ke milane ko yUpaka kahA jAtA hai| ina dinoM prahara rAtri paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra / 674 7. yakSAdIpta kabhI kisI dizA meM bijalI camakane jaisA, thor3e samaya pIche jo prakAza hotA hai, vaha yakSAdIta kahalAtA hai| ataH AkAza meM jaba taka yakSAkAra dIkhatA rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahiye| 8. dhUmikA- kRSNa - kArtika se lekara mAtha taka kA samaya meghoM kA garbhamAsa hotA hai isameM dhUmra varNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha par3atI hai vaha dhUmikA-kRSNa kahalAtI hai| jaba taka yaha dhuMdha par3atI rahe, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 9. mihikA zveta- zItakAla meM zveta varNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha mihikA kahalAtI hai| jaba taka yaha giratI rahe, taba taka asvAdhyAya kAla hai| 10. raja udghAta -- vAyu ke kAraNa AkAza meM cAroM ora dhUli chA jAtI hai| jaba taka yaha dhUli phailI rahatI hai, svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta dasa kAraNa AkAza sambandhI asvAdhyAya ke haiN| audArika zarIra sambandhI dasa anadhyAya 11-12-13. haDDI, mAMsa aura rudhira - paMcendriya tiryaMca kI haDDI, mAMsa aura rudhira yadi sAmane dikhAI deM, to jaba taka vahA~ se ye vastue~ uThAI na jAe~, taba taka asvAdhyAya hai| vRttikAra Apa-pAsa ke 60 hAtha taka ina vastuoM ke hone para asvAdhyAya mAnate haiN| isa prakAra manuSya sambandhI asthi, mAMsa aura rudhira kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| vizeSatA itanI hai ki inakA asvAdhyAya sau hAtha taka tathA eka dina rAta kA hotA hai| strI ke mAsika dharma kA asvAdhyAya tIna dina taka / bAlaka evaM bAlikA ke janma kA asvAdhyAya kramazaH sAta evaM ATha dina paryanta kA mAnA jAtA hai / 1 14. azuci mala-mUtra sAmane dikhAI dene taka asvAdhyAya hai| 15. zmazAna -- zmazAnabhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta asvAdhyAya mAnA jAtA hai| 16. candragrahaNa - candragrahaNa hone para jaghanya ATha, madhyama bAraha aura utkRSTa solaha prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA cAhie / 17. sUryagrahaNa sUryagrahaNa hone para bhI kramazaH ATha, bAraha aura solaha prahara paryanta asvAdhyAyakAla mAnA gayA hai| 18. patana -- kisI bar3e mAnya rAjA athavA rASTrapuruSa kA nidhana hone para jaba taka usakA dAhasaMskAra na ho, taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie athavA jaba taka dUsarA adhikArI sattArUDha na ho, taba taka zanaiHzanaiH svAdhyAya karanA caahie| 19. rAjavyudragraha -- samIpastha rAjAoM meM paraspara yuddha hone para jaba taka zAnti na ho jAe, taba taka aura usake pazcAt bhI eka dina rAtri svAdhyAya nahIM kreN| - 20. audArika zarIra -- upAzraya ke bhItara paMcendriya jIva kA vadha ho jAne para jaba taka kalevara par3A rahe, taba taka tathA 100 hAtha yadi nirjIva kalevara par3A ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / asvAdhyAya ke uparokta 10 kAraNa audArika zarIra sambandhI kahe gaye haiN| 21-28. cAra mahotsava aura cAra mahApratipadA ASADha- pUrNimA, Azvina pUrNimA, kArtika pUrNimA aura caitra pUrNimA ye cAra mahotsava haiN| ina pUrNimAoM ke pazcAt Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahate haiM / inameM svAdhyAya karane kA niSedha hai| 29-32. prAtaH, sAyaM, madhyAhna aura ardharAtri - prAtaH sUrya ugane se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I che| sUryAsta hone se eka ghar3I pahale tathA eka ghar3I pIche / madhyAhna arthAt dopahara meM eka ghar3I Age aura eka ghar3I pIche evaM ardharAtri meM bhI eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche svAdhyAya nahIM karanA caahie| oo. Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sadastha-sUcI/675 zrI AgamaprakAzana-samiti, byAvara arthasahayogI sadasyoM kI zubha nAmAvalI mahAstambha saMrakSaka 1. zrI seTha mohanamalajI corar3iyA, madrAsa 1. zrI biradIcaMdajI prakAzacaMdajI talesarA, pAlI 2. zrI gulAbacandajI mAMgIlAlajI surANA, 2. zrI jJAnarAjajI kevalacandajI mUthA, pAlI sikandarAbAda 3. zrI premarAjajI jatanarAjajI mehatA, mer3atA siTI 3. zrI pukharAjajI zizodiyA, byAvara 4. zrI za. jar3AvamalajI mANakacandajI betAlA, 4. zrI sAyaramalajI jeThamalajI corar3iyA, baiMgalora bAgalakoTa 5. zrI premarAjajI bhaMvaralAlajI zrIzrImAla, durga 5. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI esa. kizanacandajI corar3iyA, madrAsa 6. zrI mohanalAlajI nemIcandajI lalavANI, 7. zrI kaMvaralAlajI baitAlA, gohaattii| cAMgATolA 8. zrI seTha khIMvarAjajI corar3iyA madrAsa 7. zrI dIpacaMdajI candanamalajI corar3iyA, madrAsa 9. zrI gumAnamalajI corar3iyA, madrAsa 8. zrI pannAlAlajI bhAgacandajI botharA, cAMgATolA 10. zrI esa. bAdalacandajI corar3iyA, madrAsa 9. zrImatI sireku~vara bAI dharmapatnI sva. zrI 11. zrI je. dulIcandajI corar3iyA, madrAsa suganacandajI jhAmar3a, madurAntakam 12. zrI esa. ratanacandajI corar3iyA, madrAsa 10. zrI bastImalajI mohanalAlajI boharA (KGF) 13. zrI je. annarAjajI coraDiyA, madrAsa jAr3ana 14. zrI esa. sAyaracandajI corar3iyA, madrAsa 11. zrI thAnacandajI mehatA, jodhapura 15. zrI Ara. zAntilAlajI uttamacandajI corar3iyA, 12. zrI bhairUdAnajI lAbhacandajI surANA, nAgaura madrAsa 13. zrI khUbacandajI gAdiyA, byAvara 16. zrI siremalajI hIrAcandajI coraDiyA, madrAsa 14. zrI mizrIlAlajI dhanarAjajI vinAyakiyA, 17. zrI je. hukmIcandajI coraDiyA, madrAsa byAvara stambha sadasya 15. zrI indracandajI baida, rAjanAMdagAMva 1. zrI agaracandajI phatecandajI pArakha, jodhapura 16. zrI rAvatamalajI bhIkamacandajI pagAriyA, 2. zrI jasarAjajI gaNezamalajI saMcetI, jodhapura bAlAghATa 3. zrI tilokacaMdajI sAgaramalajI saMcetI, madrAsa 17. zrI gaNezamalajI dharmIcandajI kAMkariyA, TaMgalA 4. zrI pUsAlAlajI kistUracaMdajI surANA, kaTaMgI 18. zrI suganacandajI bokar3iyA, indaura 5. zrI Ara. prasannacandajI corar3iyA, madrAsa 19. zrI harakacandajI sAgaramalajI betAlA, indaura 6. zrI dIpacandajI corar3iyA, madrAsa 20. zrI raghunAthamalajI likhamIcandajI lor3hA, 7. zrI mUlacandajI coraDiyA, kaTaMgI cAMgATolA 8. zrI varddhamAna iNDasTrIja, kAnapura 21. zrI siddhakaraNajI zikharacandajI baida, 9. zrI mAMgIlAlajI mizrIlAlajI saMcetI, durga cAMgATolA " 7 Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sadastha-sUcI/67622. zrI sAgaramalajI noratamalajI pIMcA, madrAsa 7. zrI bI. gajarAjajI bokaDiyA, selama 23. zrI mohanarAjajI mukanacandajI bAliyA, 8. zrI phUlacandajI gautamacandajI kAMTheDa, pAlI ahamadAbAda 9. zrI ke. pukharAjajI bAphaNA, madrAsa 24. zrI kezarImalajI jaMvarIlAlajI talesarA, pAlI 10. zrI rUparAjajI jodharAjajI mUthA, dillI 25. zrI ratanacandajI uttamacandajI modI, byAvara 11. zrI mohanalAlajI maMgalacaMdajI pagAriyA, 26. zrI dharmIcandajI bhAgacandajI boharA, jhUThA rAyapura 27. zrI chogAmalajI hemarAjajI loDhA DoMDIlohArA 12. zrI nathamalajI mohanalAlajI laNiyA, 28. zrI guNacaMdajI dalIcaMdajI kaTAriyA, bellArI caNDAvala 29. zrI mUlacandajI sujAnamalajI saMcetI, jodhapura 13. zrI bhaMvaralAlajI gautamacandajI pagAriyA, 30. zrI sI. amaracandajI botharA, madrAsa kuzAlapurA 31. zrI bhaMvaralAlajI mUlacandajI surANA, madrAsa 14. zrI uttamacaMdajI mAMgIlAlajI, jodhapura 32. zrI bAdalacaMdajI jugarAjajI mehatA, indaura 15. zrI mUlacandajI pArakha, jodhapura 33. zrI lAlacaMdajI mohanalAlajI koThArI, goThana 16. zrI sumeramalajI mer3atiyA, jodhapura 34. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, ajamera 17. zrI gaNezamalajI nemIcandajI TAMTiyA, jodhapura 35. zrI mohanalAlajI pArasamalajI pagAriyA, 18. zrI udayarAjajI pukharAjajI saMcetI, jodhapura baiMgalora 19. zrI bAdaramalajI pukharAjajI baMTa, kAnapura 36. zrI bhaMvarImalajI coraDiyA, madrAsa 20. zrImatI sundarabAI goThI dharmapatnIzrI tArAcaMdajI 37. zrI bhaMvaralAlajI goThI, madrAsa ___ goThI, jodhapura 38. zrI jAlamacaMdajI rikhabacaMdajI bAphanA, AgarA 21. zrI rAyacandajI mohanalAlajI, jodhapura 39. zrI ghevaracaMdajI pukharAjajI bhuraTa, gohATI 22. zrI ghevaracandajI rUparAjajI, jodhapura 40. zrI jabaracandajI gelar3A, madrAsa 23. zrI bhaMvaralAlajI mANakacaMdajI surANA, madrAsa 41. zrI jar3AvamalajI suganacandajI, madrAsa 24. zrI jaMvarIlAlajI amaracandajI koThArI, 42. zrI pukharAjajI vijayarAjajI, madrAsa byAvara 43. zrI cenamalajI surANA TrasTa, madrAsa 25. zrI mANakacaMdajI kizanalAlajI, mer3atAsiTI 44. zrI lUNakaraNajI rikhabacaMdajI lor3hA, madrAsa 26. zrI mohanalAlajI gulAbacandajI catara, byAvara 45. zrI sUrajamalajI sajanarAjajI mahetA, koppala 27. zrI jasarAjajI jaMvarIlAlajI dhArIvAla, sahayogI sadasya - jodhapura 1. zrI devakaraNajI zrIcandajI DosI, mer3atAsiTI 28. zrI mohanalAlajI campAlAlajI goThI, jodhapura 2. zrImatI chaganIbAI vinAyakiyA, byAvara 29. zrI nemIcaMdajI DAkaliyA mehatA, jodhapura 3. zrI pUnamacandajI nAhaTA, jodhapura 30. zrI tArAcaMdajI kevalacaMdajI karNAvaTa, jodhapura 4. zrI bhaMvaralAlajI vijayarAjajI kAMkariyA, 31. zrI AsUmala eNDa kaM. , jodhapura cillIpuram 32. zrI pukharAjajI loDhA, jodhapura 5. zrI bhaMvaralAlajI caupar3A, byAvara 33. zrImatI suganIbAI dharmapatnI zrI mizrIlAlajI 6. zrI vijayarAjajI ratanalAlajI catara, byAvara sAMDa, jodhapura Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasya-sUcI/67734. zrI baccharAjajI surANA, jodhapura 63. zrI candanamalajI premacaMdajI modI, bhilAI 35. zrI harakacandajI mehatA, jodhapura 64. zrI bhIvarAjajI bAghamAra, kucerA 36. zrI devarAjajI lAbhacaMdajI mer3atiyA, jodhapura 65. zrI tilokacaMdajI premaprakAzajI, ajamera 37. zrI kanakarAjajI madanarAjajI goliyA, jodhapura 66. zrI vijayalAlajI premacaMdajI gulecchA 38. zrI ghevaracandajI pArasamalajI TAMTiyA, jodhapura rAjanAMdagA~va 39. zrI mAMgIlAlajI coraDiyA, kucerA 67. zrI rAvatamalajI chAjer3a, bhilAI 40. zrI saradAramalajI surANA, bhilAI 68. zrI bhaMvaralAlajI DUMgaramalajI kAMkariyA, 41. zrI okacaMdajI hemarAjajI sonI, durga bhilAI 42. zrI sUrajakaraNajI surANA, madrAsa 69. zrI hIrAlAlajI hastImalajI dezalaharA, 43. zrI ghIsUlAlajI lAlacaMdajI pArakha, durga bhilAI 44. zrI pukharAjajI boharA,(jaina TAnsaporTa kaM.)- 60. zrI vartamAna sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha, jodhapura dallI-rAjaharA 71. zrI campAlAlajI buddharAjajI bAphaNA, byAvara 45. zrI campAlAlajI sakalecA, jAlanA 72. zrI gaMgArAmajI indracaMdajI boharA, kucerA 46. zrI premarAjajI mIThAlAlajI kAmadAra, baiMgalora 73. zrI phateharAjajI nemIcaMdajI karNAvaTa, 47. zrI bhaMvaralAlajI mUthA eNDa sansa, jayapura kalakattA 48. zrI lAlacaMdajI motIlAlajI gAdiyA, baiMgalora 74. zrI bAlacaMdajI thAnacandajI bhuraTa, kalakattA 49. zrI bhaMvaralAlajI navaratnamalajI sAMkhalA, 75. zrI sampatarAjajI kaTAriyA, jodhapura meTUpaliyama 76. zrI javarIlAlajI zAMtilAlajI surANA, bolArama 50. zrI pukharAjajI challANI, karaNagullI 77. zrI kAnamalajI koThArI, dAdiyA 51. zrI AsakaraNajI jasarAjajI pArakha, durga 75. zrI pannAlAlajI motIlAlajI surANA, pAlI 52. zrI gaNezamalajI hemarAjajI sonI, bhilAI 79. zrI mANakacaMdajI ratanalAlajI muNota, TaMgalA 53. zrI amRtarAjajI jasavantarAjajI mehatA, 80. zrI cimmanasiMhajI mohanasiMhajI loDhA, byAvara mer3atAsiTI 81. zrI riddhakaraNajI rAvatamalajI bhuraTa, gauhATI 54. zrI ghevaracaMdajI kizoramalajI pArakha, jodhapura 82. zrI pArasamalajI mahAvIracaMdajI bAphanA, goThana 55 zrI mAMgIlAlajI rekhacaMdajI pArakha, jodhapura 83. zrI phakIracaMdajI kamalacaMdajI zrIzrImAla, 56. zrI munnIlAlajI mUlacaMdajI gulecchA, jodhapura 57. zrI ratanalAlajI lakhapatarAjajI, jodhapura 84. zrI mA~gIlAlajI madanalAlajI coraDiyA, 58. zrI jIvarAjajI pArasamalajI koThArI, mer3atA- bhairUMdA siTI 85. zrI sohanalAlajI lUNakaraNajI surANA, kucerA 59. zrI bhaMvaralAlajI rikhabacaMdajI nAhaTA, nAgaura 86. zrI ghIsUlAlajI, pArasamalajI, jaMvarIlAlajI 60. zrI mAMgIlAlajI prakAzacandajI rUNavAla, koThArI, goThana maisUra 87. zrI saradAramalajI eNDa kampanI, jodhapura 61. zrI pukharAjajI boharA, pIpaliyA kalAM 88. zrI campAlAlajI hIrAlAlajI bAgarecA, 62. zrI harakacaMdajI jugarAjajI bAphanA, baiMgalora jodhapura Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra / 678 89. zrI pukharAjajI kaTAriyA, jodhapura 90. zrI indracandajI mukanacandajI, indaura 91. zrI bhaMvaralAlajI bAphaNA, indaura 92. zrI jeThamalajI modI, indaura 93. zrI bAlacandajI amaracandajI modI, byAvara 94. zrI kundanamalajI pArasamalajI bhaMDArI, baiMgalora 95. zrImatI kamalAkaMvara lalavANI dharmapatnI sva. 112. zrI cAMdamalajI dhanarAjajI modI, ajamera 113. zrI rAmaprasanna jJAnaprasAra kendra, candrapura 114. zrI bhUramalajI dulIcaMdajI bokar3iyA, mer3atAsiTI 115. zrI mohanalAlajI dhArIvAla, pAlI 116. zrImatI rAmakuMvarabAI dharmapatnI zrI cAMdamalajI loDhA, bambaI 117. zrI mA~gIlAlajI uttamacaMdajI bAphaNA, baiMgalora 118. zrI sAMcAlAlajI bAphaNA, auraMgAbAda 119. zrI bhIkhamacandajI mANakacandajI khAbiyA, (kuDAlora) madrAsa 120. zrImatI anopakuMvara dharmapatnI zrI campAlAlajI saMghavI, kucerA 121. zrI sohanalAlajI sojatiyA, thAMvalA 100. zrI lakSmIcaMdajI azokakumArajI zrIzrImAla, 122. zrI campAlAlajI bhaNDArI, kalakattA kucerA 123. zrI bhIkhamacandajI gaNezamalajI caudharI, dhUliyA 124. zrI pukharAjajI kizanalAlajI tAter3a, sikandarAbAda 101. zrI gUdar3amalajI campAlAlajI, goThana 102. zrI tejarAjajI koThArI, mAMgaliyAvAsa 103. zrI sampatarAjajI corar3iyA, madrAsa 104. zrI amaracaMdajI chAjer3a, pAdu bar3I 105. zrI jugarAjajI dhanarAjajI baramecA, madrAsa 106. zrI pukharAjajI nAharamalajI lalavANI, madrAsa 107. zrImatI kaMcanadevI va nirmalA devI, madrAsa 108. zrI dulerAjajI bhaMvaralAlajI koThArI, kuzAlapurA 125. zrI mizrIlAlajI sajjanalAlajI kaTAriyA, sikandarAbAda 126. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, 109. zrI bhaMvaralAlajI mAMgIlAlajI betAlA, Deha 110. zrI jIvarAjajI bhaMvaralAlajI corar3iyA, bhairUMdA 111. zrI mA~gIlAlajI zAMtilAlajI rUNavAla, harasolAva zrI pArasamalajI lalavANI, goThana 96. zrI akhecandajI lUNakaraNajI bhaNDArI, kalakattA 97. zrI suganacandajI saMcetI, rAjanAMdagA~va 98. zrI prakAzacaMdajI jaina, nAgaura 99. zrI kuzAlacaMdajI rikhabacandajI surANA, bolAra 127. zrI pukharAjajI pArasamalajI lalavANI, bilAr3A 128. zrI TI. pArasamalajI corar3iyA, madrAsa 129. zrI motIlAlajI AsUlAlajI boharA eNDa kaM., baiMgalora 130. zrI sampatarAjajI surANA, manamAr3a Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhimata zrI Agama prakAzana samiti dvArA prakAzita 20x30" AkAra ke lagabhaga 15,000 pRSThoM vAle 32 grantharatnoM ko eka sAtha dekhakara citta praphullita ho utthaa| mAtra 5 varSoM ke atyalpa kAla meM hI unakA suspaSTa evaM prAmANika sampAdana, zabdAnugAmI hindI anuvAda, durUha sthaloM kA vivecana, vizleSaNa, vistRta samIkSAtmaka evaM tulanAtmaka adhyayana tathA nayanAbhirAma prakAzana, zodha evaM sAhitya jagat meM nizcaya hI eka aitihAsika camatkAra mAnA jAyegA / ardhamAgadhI Agama sAhitya vastutaH prAcya bhAratIya itihAsa, saMskRti, samAja, bhASA, sAhitya evaM vividha sAhityika zailiyoM, dharma, darzana tathA loga jIvana kA yathArtha darpaNa hai| bhASA vaijJAnikoM ke matAnusAra mahAvIra - pUrva-yuga se lekara IsvI sadI ke prArambhakAla taka prAkRta bhASA bhArata kI janabhASA athavA rASTrabhASA thii| isI kAraNa lokanAyaka tIrthaMkara mahAvIra ke pravacana tatkAlIna lokapriya janabhASA meM hI hue the| paravartI maurya samrAT azoka evaM kaliMga samrAT khAravela ke zilAlekha bhI ukta tathya ke jvalanta pramANa haiM / ataH prAcIna bhArata ke antarbAhya svarUpa kA prAmANika adhyayana ardhamAgadhI AgamoM ke adhyayana ke binA sambhava nhiiN| itane mahattva vAle ukta Agama grantha sahaja sulabha nahIM hone ke kAraNa zodhArthI vidvajjana unake sadupayoga se prAyaH vaMcita jaise hI rahate rhe| kintu aba 'samiti' ne unheM sarvagamya evaM sarvasulabha banAkara eka bar3e bhArI abhAva kI pUrti kI hai| isa mahAn kArya ke lie zramaNasaMgha ke yuvAcArya zrImadhukara munijI tathA usake utprerakoM, dAnavIroM evaM sampAdakAcAryoM kI jitanI prazaMsA kI jAya, vaha thor3I hI hogii| ukta Agama granthoM meM se AcArAMga evaM sUtrakRtAMga jahAM vividha dArzanika vicArAdharAoM ke samakAlIna prAmANika itihAsa grantha haiM, vahIM sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antaHkRddazA, aupapAtika, vipAkasUtra Adi grantha vividha jJAna-vijJAna ke apUrva kopagrantha mAne jA sakate haiN| darzana evaM adhyAtma ke atirikta ve itihAsa, saMskRti, sabhyatA, bhASA vijJAna, manovijJAna, gaNita, jyotiSa, bhautika, rasAyana, vanaspati evaM jIva-vijJAna, cikitsA paddhati, bhUgola, vividha kalAoM, lipi prakAra, lekhana sAmagrIprakAra vividha udyoga-dhandhe, samAja, rAjanIti evaM artha-vidyA, videza vyApAra, bAjAra-paddhati, vinimaya ke sAdhana, nIti- zikSA, patha-prakAra, nyAya-paddhati evaM aparAdha tathA daNDanIti Adi kI samakAlIna jAnakArI ke bhI apUrva srota haiN| ina Agama granthoM para vividhaviSayaka darjanoM uccastarIya zodha-prabandha taiyAra karAe jA sakate haiN| ye prakAzana zodhArthiyoM ko navIna preraNAeM dene meM sakSama siddha hoMge, isameM sandeha nhiiN| parama tArAdhaka AdaraNIya devendramuni evaM vijayamunijI tathA sAdhumUrti zrI DaoN. chaganalAlajI zAstrI ne samIkSAtmaka gambhIra adhyayana aura vidvadvareNya pratibhAmUrti zrI paM. zobhAcandrajI bhArila zrI paM. hIrAlAlajI zAstrI, zrI zrIcandrajI surAnA, amaramunijI, sAdhvI divyaprabhA evaM muktiprabhA evaM svastimatI kamalA 'jIjI' ne pAThAlocana, pATha-saMzodhana, anuvAda evaM vivecanA-vizleSaNa meM jo athaka zrama kiyA hai, use muktabhogI hI samajha sakatA hai| unake prayatna atyanta sarAhanIya haiN| - uttamottama sArasvata - kArya ke lie punaH merI hArdika badhAI svIkAra kIjie / DAkTara rAjArAma jaina, ema.e., pI.eca.DI., zAstrAcArya, adhyakSa saMskRta - prAkRta vibhAga, eca.DI. jaina kaoNleja, ArA (bihAra) Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama prakAzana samiti, byAvara dvArA prakAzita Agama-sUtra nAma anuvAdaka-sampAdaka AcArAMgasUtra [do bhAga] zrIcanda surAnA 'sarasa' upAsakadazAMgasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI (ema. e. pI-eca. DI.) jJAtAdharmakathAMgasUtra paM. zobhAcandra bhArilla antakRddazAMgasUtra sAdhvI divyaprabhA (ema. e., pI-eca. DI) anuttaraupapAtikasUtra sAdhvI muktiprabhA (ema. e., pI-eca. DI) sthAnAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI samavAyAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI sUtrakRtAMgasUtra zrIcanda surAnA 'sarasa' vipAkasUtra anu. paM. rozanalAla zAstrI sampA. paM. zobhAcandra bhArilla nandIsUtra anu. sAdhvI umarAvakuMvara 'arcanA' sampA. kamalA jaina 'jIjI' ema. e. aupapAtikasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI vyAkhyAprajJaptisUtra [cAra bhAga] zrI amaramuni rAjapraznIyasUtra vANIbhUSaNa ratanamuni, saM. devakumAra jaina prajJApanAsUtra [tIna bhAga] jainabhUSaNa jJAnamuni praznavyAkaraNasUtra anu. muni pravINaRSi sampA. paM. zobhAcandra bhArilla uttarAdhyayanasUtra zrI rAjendramuni zAstrI nirayAvalikAsUtra zrI devakumAra jaina dazavaikAlikasUtra mahAsatI puSpavatI AvazyakasUtra mahAsatI suprabhA (ema. e. pIeca. DI.) jambUdvIpaprajJaptisUtra DaoN. chaganalAla zAstrI anuyogadvArasUtra upAdhyAya zrI kevalamuni, saM. devakumAra jaina sUryaprajJapti, candraprajJaptisUtra sampA. muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' jIvAjIvAbhigamasUtra [do bhAga] zrI rAjendra muni nizIthasUtra munizrI kanhaiyAlAla jI'kamala', zrI tilokamuni trINichedasUtrANi munizrI kanhaiyAlAla jI 'kamala', zrI tilokamuni zrI kalpasUtra (patrAkAra) upAdhyAya muni zrI pyAracaMda jI mahArAja zrI antakRddazAMgasUtra (patrAkAra) upAdhyAya muni zrI pyAracaMdajI mahArAja vizeSa jAnakArI ke liye samparkasUtra Agama prakAzana samiti zrI braja-madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, byAvara-305901 Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtra Agama prakAzana samiti, byAvara dvArA prakAzita aagm-suutr| -nAma anuvAdaka-sampAdaka AcArAMgasUtra [do bhAga zrI candra surAnA 'kamala' upAsakadazAMgasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI (ema. e. pI-eca. DI.) jJAtAdharmakathAMgasUtra paM. zobhAcandra bhArilla ankRddazAMgasUtra sAdhvI divyaprabhA (ema. e., pI-eca. DI) anuttarovavAiyasUtra sAdhvI muktiprabhA (ema. e., pI-eca. DI) sthAnAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI samavAyAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI sUtrakRtAMgasUtra zrI candra surAnA 'surANA' vipAkasUtra anu. paM. rozanalAla zAstrI sampA. paM. zobhAcanda bhArilla anu. sAdhvI umarAvakuMvara 'arcanA' sampA. kamalA jaina 'jIjI' ema. e. aupapAtikasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI vyAkhyAprajJaptisUtra [cAra bhAga] zrI amaramuni rAjapraznIyasUtra vANIbhUSaNa ratanamuni, saM. devakumAra jaina prajJApanAsUtra [tIna bhAga] jainabhUSaNa jJAnamuni praznavyAkaraNasUtra anu. muni pravINaRSi sampA. paM. zobhAcandra bhArilla uttarAdhyayanasUtra zrI rAjendramuni zAstrI nirayAvalikAsUtra zrI devakumAra jaina dazavaikAlikasUtra mahAsatI puSpavatI AvazyakasUtra mahAsatI suprabhA (ema. e. pIeca. DI.) jambUdvIpaprajJaptisUtra DaoN. chaganalAla zAstrI anuyogadvArasUtra upAdhyAya zrI kevalamuni, saM. devakumAra jaina, sUryaprajJapti, candraprajJaptisUtra sampA. muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' jIvAjIvAbhigamasUtra [do bhAga] zrI rAjendra muni nizIthasUtra munizrI kanhaiyAlAla jI 'kamala', zrI tilokamuni trINichegasUtrANi munizrI kanhaiyAlAla jI 'kamala', zrI tilokamuni zrI kalpasUtra (patrAkAra) ubhA (ema. e. pIeca. DI.)zrI antakRddazAMgasUtra (patrAkAra) lAla zAstrI pozI zrI kevalamuni, saM. devakumAra jaina, muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' Agama prakajendra muni zrI braja-madhukara smRti bhavana, pIkanhaiyAlAla jI 'kamala', zrI tilokamuni 'mI tilokamuni di DAyamaNDa jubilI presa, ajamera 431898