Aparajitaprucchha

Author(s): B Bhattacharya
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008438/1

Page #1

“અહો શ્રુતજ્ઞાનમ” ગ્રંથ જીર્ણોધ્ધાર ૦૭
શિલ્પશાસ્ત્ર ગ્રંથ
અપરાજીતપૃચ્છા
દિવ્ય સહાયક
સંઘવી છગનલાલ ત્રિલોકચંદજી સાકરીયા પરિવાર (કિંવરલીવાળા- હાલ સાબરમતી, અમદાવાદ).
હ. નવલમલજીએ વિ.સં. ૨૦૧૪ની સાલમાં
પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી જયદર્શન વિ. ગ. આદિની પાવનનિશ્રામાં પાલીતાણામાં કરાવેલ ચાતુર્માસ દરમ્યાન
થયેલી જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી
સંયોજક
શાહ બાબુલાલ સરેમલ બેડાવાળા
શ્રી આશાપૂરણપાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાન ભંડાર શા. વમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન
હીરાજૈન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫ (મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ.) ૨૨૧૩૨૫૪૩ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦ સંવત ૨૦૬૫ ઈ.સ. ૨૦૦૯

Page #2


Page #3

GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES
Published under the Authority of the Maharaja . Sayajirao University of Baroda.
General Editor: B. BHATTACHARYYA,
M, A., PH.D.
No. CXV
श्रीभुवनदेवाचार्यविरचिता अपराजितपृच्छा

Page #4


Page #5

APARĀJITAPRCCHĀ
OF
Bhuvanadeva
Edited with an Introduction
BY
POPATBHAI AMBASHANKAR MANKAD,
L. C, E.
Retired Engineer, formerly State Engineer at Junagadh; Chief Engineer, Jodhpur, Marwar; and Chief Officer and Engineer,
Hyderabad and other Municipalities.
ORIENTAL INSTITUTE
BARODA
1950

Page #6

Printed by R. G, thakar, Manager Government Press, Baroda and Published
by Benoytosh Bhattacharyya, at the Oriental Institute, Baroda under the Authority of the Mabaraja Sayajirao Uoiversity
of Baroda.
Price Rs. 18-6-0

Page #7

PREFACE
age, literally, "the questionnaire framed by aufaa" is an exposition, by the comparative method, of the principles and practice of the science of art by fan who solves a series of questions put to him by far, the youngest of his four are sons.
כי.
This work is otherwise known as gay for succinctly as a. Though Dr. T. Aufrecht notices as the author of the work, the colophons invariably read श्रीभुवनदेवाचार्योंक्ता पराजित पृच्छा etc. ; श्रभुवनदेवाचार्य, appears from the text to be none else than विश्वकर्मन्, one of the oldest exponents of the नागर school of वास्तुशास्त्र.
""
The very nature of composition of aqufanger goes to show that the go (characteristics) and if (functions) of the Bara (progeny) of (lay out of structures by means of a string) or in clear terms, (a variety of structural arrangements having different essential features and functions) necessarily imply that the matter contained in the work has been so compressed that it forms "succinct and scrappy indications (and not clear and trustworthy definitions) of structures of innumerable kinds. The aphorismic method adopted by the author helps a good deal to assist the memory in digesting the distinguishing features of members of the subject. अपराजित पृच्छा has utilized जयपृच्छा, विश्वकर्म वास्तुशास्त्र. समराङ्गगसूत्रधार and other works, such as स्कन्दपुराण, श्रीमद्भागवत, विष्णुमहापुराण, शिवपुराण, and other पुराणs and worked out his materials in a सूत्र - like manner. The detailed information regarding temples found in समराङ्गणसूत्रवार etc. is made compact in this सूत्रमन्थ but the comparision of essential members of structures goes to show that he has neglected several important aspects of structures in his zealous attempt to compose those as. This is a drawback which cannot redound to its credit.
The present edition is based mainly on the following two Mss. :-- Bi Accession no. 3587 and Bz Accession no. 9214, both of the Oriental Institute, Baroda.
B1 contains 238 4s and the 239th one is incomplete. It is a
recent Ms..
B2 stops at the 225th . Moreover, as nos. 101 to 156 are missing in this. It thus contains nearly one-third matter less than B1, referred to above.
I must admit that I am fully conscious of my incompetence to deal with such a technical subject, especially with the help of scanty materials I had to work upon. For, nearly one-third of the voluminous work extending over 7500 s, I had to work out my way from one manuscript alone, though two were obtained from the Baroda Institute.
899, i

Page #8

The manuscripts themselves, were full of inutilations, interpolations and glaringly faulty phraseology scattered throughout the text; the continuity of the subject was broken at several places, due to the fact that several stanzas cither wholly or partially were missing in many is especially where the subject-matter became highly technical. Even portions of us themselves inad bodily got intermingled with other us without any bearing on them.
Discrepancies, both of grammar as well as of matter, were too copious to be enumerated in detail. A correct appreciation, under the circumstances, could hardly be arrived at, as regards the intensity of scrutinous labour that had to b: bestowed on them, in bringing out a readable text.
2.
सू.
11.
225.
I only appen: a few samples in order that the difficulty of the task may be fully brought home to readers. 1. सुत्र 84. 17. सालाताद् ब्रह्मवृक्ष स्याद्या दलादिका शुका । 88.
विवाद भूमलता बाल्या कुर्याद्वौ च सतास्थिता ! 91. 36. पंडिला बजिमा समां
195. 9. चक्राधै भवेत्सेद्धं छट कारं पावतो दिवि । 5. सू. 206. 1. पूर्वारावितदेवेश भक्तस्यात् त्रिदशैरपि ।
एकस्यादिसप्रान्ते आसीलश्चातदश्व लक्षणम् ।। 223.
कात्यायनी नमकोद्भवा 15. रूपमानामाननि देवियुक्त परमाणू परिकलितम् ।
मुळेमानं तथै कथित् तनुनोनुमाखर्निर्नयम् ।। 225. 27. पंचकपुष्पक पायति तस्मै यथा श्रीखण्डदिव्य ।
यथा रत्नचंदनं सौगन्धितं चमदित्यकम् ॥
जय विजयोद्भवाक्षं उद्गत पत्रश्चाक्षत्रम् ।। 26. सारै व कोदभव पत्रं दशविधोक्तिभिः क्रमात् ।।
कारानदेन लक्ष कोट्यादिकोद्भवाम् ।
पुनरभ्यानि वक्ष्ये तु प्रकार: पञ्चकोद्भवा ।। 228. 18. सुललित कोमलं भंगे विषमयं वामगोद्भवम् ।
सुकुमार गर्भोद्भवाग बाह्यवर्तस्याकुलोद्भवम् ।। 236.
4.
पाड नातगा सरोष्ट्र होम सौपर कौशलम् । वेणातटे लिंच वज्रगर समुद्भवम् ।
227.
21.
सूत्र: on Prosody, Astrology, Music, etc., were referred to experts in those branches of learning but very little headway could be made in them owing to inaccurate and deficient materials.
"The chief object of critically editing the ancient manuscripts is, of course, to prepare an intelligent text”. With this and in view a certain amount of emendation is indispensable, due to ungrammatical or " barbarous" styleso often found in manuscripts of Vastu Sastras," as P.K. Acharya, the compiler of “The Dictionary of Hindu Architecture" rightly observes. I cannot but admit that I had to take a little wider

Page #9

latitude than what is generally allowed under the canons of critical compilation, by resorting to a reconstruction of the text in the light of similar passages from extrancons sources and yet it may be stated that
eye was maintained to see that the essential features of the science had not been disturbed in that reconstruction,
The more I explored the subject from the scanty and cruce materials, the more despondent did I grow in my Naturally, therefore, had 1 to turn to extraneous help furnished for the elucidation of the subject and with a view that the 3-like succinct indications of the subject may be made more precise.
The unique nature of this work centres in the fact that its treatment, though aphorismic, unlike a a rt, is based on a Comparative method. The points of distinction of several warfs viz. lnt, afac, A3 etc. are brought out in a marked manner, so much so that the various styles of Architecture are clearly differentiated.
The 3** of aeg (perspective view of structures) is described in greater details than in #
r a i. It hints at a possible number of these views as obtained by a combination of forms, primary, secondary, tertiary etc. This aspect of *is not generally met with in ordinary works on Architecture.
The subject of tal of flare (the profile of a spire) in one aspect alone, viz. Farul a to 39Zigazi tai, with thcir corresponding #81, at, etc., also of the Fm and its derivatives, is described at great length, with a result that as many as 256 Vals are elaborated. There are other aspects of fun which are embodied in tara and other works, and are worth perusal.
In the same way, the tuzes (mouldings) of different kinds to suit the architectural styles, viz. A1, gif, g, fax, 2199 and व्यन्तर, the phenomenon of सप्तमालिका in connection with seven स्वर्गs, the chronology of the Avatāras of Vişņu right from the fate and fats to different is under them, instead of the mere five uis of the Indian Calendar (at) etc. are some of the unusual features treated in अपराजितपुरछा.
I cannot but express, in conclusion, my deep debt of gratitude to those scholars who have rendered substantial help in bringing to light this edition. Had it not been for the cordial and selfless help volunteered by Sastri Narhari Panda of Badrinath in the work of emendation as well as of reconstruction of the text where necessary, and sincere labours and guidance of my friend, Pratapray Udeyshanker Rindani, B. A., retired Head-Master at Khambhalia, and last but not the least, of Mr. P. K. Gode of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, this edition, I am afraid, would not have seen the light of day.
P. A. M.

Page #10


Page #11

INTRODUCTION
Early Arcliaeologists including even Fergusson held that all that was noblest and best in Indian Art was the outcome of inspiration from without, that is, Graeco-Roman or Gandharan influence. Eut Havell las conclusively shown that even the Gandharan influence was more inspired by Indian traditions than foreign. Even recently a Hungarian Scholar Dr. Fabri divides Art movement in India in three Chronological zones, viz, 1st about 2600 B. C. when onc encounters Indian Art during the period of Mohenjo Daro and Harappa; 2nd 1800 B. C.; nothing is known of the period between 2600 B. C, and 1800 B. C., owing to thousands of unexplored sites in Sind and Baluchistan; and the 3rd the period beginning from 1800 B. C, starts the Aryan period and from 300 B. C. starts the period of Asoka when Indian art manifests itself at its highest form of expression. Explaining this last period, Dr. Fabri says that the Asokan movements are a slightly fostered and forced development, and concluding the feature of Buddhistic art, he continues that it is fresh and vigorous. It is a new art and in fact, only one step further than the most archaic art, having perfect frontality and syminetry and in later stages, manifesting some movement. The question now is whether Indian Art originated all of a sudden with the advent of Buddhism. There could be no more convincing reply to this than the words of M. Foucher.
"The appcarance of Buddhist Art is a relatively late phenomena" according to M. Foucher. "Sculptures are almost the sole survivors amongst the productions of this art and we have at least preserved to us not only the labelled bas-reliefs of Barhut documents of the very highest rank Nonc indeed of the monuments known at the present time, building or sculpture takes us further back than the Maurya Dynasty. Does that mean that Art was created entire in India towards the year 250 B. C. by a decree of the Emperor Asoka ?"
Of course it would be absurd to believe this,
"From the Vedic times Indian Civilisation had at its disposal the Services not only of the carpenter, the wheelwright and the blacksmith, of the potter, the weaver and other fabricators of objects of prime necessity but also of those whom we call art workers, painters, goldsmiths, carvers in wood or ivory. If the texts were not there to tell us this in words, the evidence of the sole surviv ng monuments would be sufficient to establish it.
" We can gather froin an inscription that it was the ivory workers of fafest who carved in the immediate vicinity of that town one of the monumental gates at Sanchi. Besides it is obvious that the finished and weli polished bas-reliefs which are for us the first in date represent not by any means the first attempis of beginners; but they are the works of sculptors long familiar with their business and changing their material but not their technique. The whole transfor.

Page #12

V1
33
mation which was accomplished before the 3rd century before our era is limited to the substitution in religious and royal foundations, of the reign of stone for that of wood. Unfortunately, there are no worse conditions climatic and historical for the preservation of monuments than those in India. All that was of wood was condemned beforehand to fall into dust, all or nearly all that was of stone and that the climate might have spared has been destroyed by the vandalism of man. Thus is explained why the most ancient remains of Buddhist Art are at once so late and so rare. (The Beginnings of Buddhist Art by A. Foucher, translated by L. A. Thomas and F. W. Thomas). "Thanks to the hard grained texture and consequent unalterability of sculptural engravings, stone has been accepted as a suitable material for monumental works of art. It admits of no refacement or interpolation, and thus is more reliable than the running sands of texts. This remark coming as it does from an eminent archæologist as M. Foucher (vide his 'Beginnings of Buddhist Art') is as true as his other statement that "Stones are not loquacious and as such they are liable to baffle the ingenuity of able workers at decipherment of such monuments.' Had it not been for the as and afeafata depicting the various incidents of the life of Buddha, a mile long array of sculptural engravings on the panels of Boro Budour in Java would have remained practically a sealed book to scholars. It is thus that the sands of texts though shifting help us in correctly appre ciating the stone monuments where they are ordinarily undecipherable.
13
Abdur Razzak, an ambassador from Persia who visited Vijayanagar, during the reign of Deva Raya II in about 1440 A. D. describes the buildings about the King's Palace which has proved of great assistance in identifying the various portions of it which are still traceable. (Ruins of Hampi by A. H. Longhurst., Superintendent Archæological Department, Southern Circle).
India is an extensive country with its rich treasures buried underneath the surface; this is due to the fact that this land was subject to natural cataclysms during various periods of its past; as a result, many a Mohenjo Daro and Harappa monuments lie buried deep into the ground, and the true history of the past culture of India is likely to remain unrevealed, until suitable materials are unearthed and the treasures definitely deciphered by able scholars; but no one can afford to wait endlessly for this purpose, especially when another source equally (if not more) useful is at hand; this is the documentary evidence to which I now come as under.
It has been observed above that many archæological finds between the period from Mohenjo Daro and the Maurya agc as yet remain unearthed. Too much reliance has been placed by certain scholars on archæological objective evidence for the reconstruction of ancient history. It should be remembered that history based on inscriptions and ancient objects is always an inferential matter. The

Page #13

vii
deductions are not even always sound. The same material is responsible for different accounts by different authorities. Opinions differ whether the Mohenjo Daro Civilisation was Aryan or Non-aryan.
The supreme material to base history upon is undoubtedly the chronologically written account of the past if such a thing exists. This must be tested for reliability by internal and also by external evidence wherever available. It is only when the evidence is satisfactory that the account has to be taken as history in the true sense of the
term.
European historians have put aside the Puranas as mythology and have stated that the ancient Indians were devoid of historical sense. But Puranas, as I believe, are a store-house of past history in various branches of knowledge. aufa is full of quotations from many Puranas. The principles of aega are to be found in many Puranas and the utility of texts is highly imperative in deciphering the monumental engravings whether in stone, wood, bronze or iron. I have mainly tried to unravel the principles of age from documen tary evidence (i. c. of the Puranas) more than from Indologica! researches. Over and above the creation, destruction prologue, the Puranas contain chronological accounts of kings and heroes of the past, describe wars and successive political, physical and other changes in the country. They also treat of religion, medicine, archæology, social customs, superstition, etc., and it is very fortunate that a reliable and systematically written complete history of India, especially its distant past, i. e. the period from 6000 B. C. to 400 A. D. comprising the Pre-Mohenjo Daro to the beginning of the Maurya epoch has been recorded in the Puranas.
The Purana Chroniclers wanted to preserve their accounts through eternity. As religion does not die out easily, a stamp of religion was deliberately impressed upon the writings. The authors knew that the religiously minded laity would see that the Puranas were preserved from age to age.
P. K. Acharya in his Dictionary of Hindu Architecture has, by implication, if not in express terms, tried to show his leaning towards Grecian inspiration for every feature of Indian Architecture wherever convenient. The three orders of Grecian Architecture Doric, lonian and Corinthian are put side by side with the three styles of Indian Architecture, नागर, वेसर and द्राविड.
--
If one were to go into the periods of origin of the Grecian orders. he would find that these orders were hardly five centuries old, when Vitruvius flourished ; while the division of India into नागर, वेवर and द्राचिड was then several centuries old.
The battle of Marathon B. C. 490 between the Greeks of Asia Minor who had become subject to Persia and the Persians resulted in the victory of the Greeks.

Page #14

V111
The Second invasion by Xerxes terminated in the naval victory of the Greeks at Salamis B. C. 480.
National (Grecian) exaltation caused by the defeats of the Persians is largely responsible for the fact that all the important temples now found in Greece were built in the fifty years which succeeded the battles of Salamis etc.
Another instance-
Vitruvius has 24 wind charts for different aspects of buildings, but as has been stated elsewhere the principle of वास्तुपदचिन्यास was known to the Aryans several centuries before the birth of Vitruvius.
The invasion of India by Alexander the Great brought the two cultures Indian and Grecian in contact with each other, and as is natural there was a give and take on both sides. If the histories of both these countries are minutely studied, they would go to show that the Grecians were indebted to Indian culture to a far greater Several instances extent than the people of the country they invaded. from the architectural point of view could be adduced to show that Greece was a debtor to India rather than a creditor. P. K. Acharya has shown an appalling bias towards gas, though gas really speaking, open up a vast store-house of knowledge in different branches of learning.
As long back as 1890 A. D. only 45° angle determined the relation between the width of the road and the height of buildings abutting on it, and it was only in the very year that the London County Council revised its rules with regard to light and air in residential quarters by the adoption of 63° rule.
Mr. Orr the Bombay Development Director, introduced that revised rule in his model bye-laws for Bombay suburban and moffusil municipalities.
The 631 degree rule enjoined that the height of buildings abutting on a road should bear a ratio of 1 to 2 i. c. if the road width be 80 feet, buildings abutting on it should not be more than 40 feet in height.
It will be surprising to learn that what the London County Council specified in very nearly the end of the 19th century A. D. was well known to Indian Architects at least a couple of milleniums B. C. at the lowest estimate.
The specifications of Indian sages who promulgated the arga will not only seem directed towards that end in view in a far more liberal way, but also referred to open spaces in residential quarters in requisite proportions when compared with the built portions as will be cleared from the वास्तुपदविन्यास.
The principle of agafarate forms the fundamental basis on which the superstructure of Indian area is made to rest. Study of this principle in its different aspects is on this account a great desideratum. The full significance of this principle will be found in its proper place.

Page #15

Age of अपराजितपृच्छा EXTERNAL EVIDENCE :
Catalogus Catalogorun by T. Aufrecht Part I & II has noticed अपराजितपृच्छा. It is quoted by हेमाद्रि in दागखण्ड and also in परिशेषखपत 2, 660-62, 819.
It is ascribed to भुवन देव and to भत्रदेव by some (vide no. 21 अपराजितgesi by Hita. Reports on Sanskrit MSS in the Bombay Presidency during 1883-84 by R. G. Bhandarkar).
Nowhere, it may be incidentally observed, have I come across भवदेव as the author of अपराजितपृच्छा. It is invariably भुवनदेव wherever soufanget or its extracts are found.
Detailed information regarding AE is available in R. G. Bhudackar's " Early History of the Docean." Hemādri was als) known as Hemidpunt and was the Finance Minister of niet and T7 both kings of the Northcn Yadava Dynasty.
Mahadeva's time as can be gathered from the inscriptional and other evidences was 1260-71 A D. While T142.2 flourished between 1271-1309 A. D. The celebrated Marātii scholar anal and the grammarian Bopadeva were their contein poraries. I wrote a voluminous faia work called the
lo consisting of five uss viz. qa, 17, at 2, and oftas. Il is both in the en and yoqaras that taifa has noticed 371 31. This fact helps to deterinine conclusively the lower limit of 377f1933', i, e. 1260-1369 A. D. or roughly, the latter half of the thirtecnth century A. D.
Four kings with the naines of 3711fa appear to have flourished between 661 and 1161 A, D. in different parts of India.
They are (1) The Guhila King 37 lufta (vide: Epi. Indica. IV. 29). There is an inscription ot A. D. 661 bearing the name of this king.
(2) rahe (cir. A. D. 900) mentions 3713faa as one of his contemporarics and the author of a story called 1130. (Page 9 of Floqalet of 1900).
(3) There is a copper plate of Toft (of 997 A. D.), the feraient king of Northeru Konkan. (Epi. Indi. Vol. III. 267).
(4) अपराजित whose another name is देवपाल, is the son of मूलदेव ( 1161 A. D.). (vide Indian Antiquary Vol. XV, p. 202).
Whether the composition of अपराजितपृच्छा, a ग्रन्थ on पास्तुशास्त्र, was the outcome of the behest of any one of these 3911 kings will be discussed, when the internal evidence has been sifted. INTERNAL EVIDENCE :
(a) The closing sub i yaz which hear on music indicate that the author of the अपरा जतपृच्छ: has at least consulted भरतनाट्यशास्त्र, as is evident from a uti (34 V. 14), Hama ( 239), etc. 215 has 8 3s while f or mentions 9 Tas, the ninth one being . Had the 879, ji

Page #16

work been composed before #ta, it should have only eight (as and not nine as it contains at present. Evidently fatage has not preceded 105. Scholars have fixed the date of Hta to be 200 A. D.
Thus the upper limit of the work is given as 200 A. D.
(b) qafail atafaut FCA (VEY ( 38 V 19). This reminds one of the well known stanza of Kalidasa viz. qui atafilehit etc. of $917974. Opinion is divided as to the exact age of Kälidása, He appears to have flourished in the 5th or 6th century A. D., but it is not necessary to probe into this question any further as there is a voluminous amount of other evidences which are dealt with below. (c) g779
सूत्र ३ ब्रह्माण्डोत्पति ( Origin of the Cosmos) » 4 qrata, #aqua, uasal
» 11 náfang -(development of an embryo and of the different states of consciousness therein).
, 17 aglag råce-Solar System. „ 18 får of different planets etc. Measures of time un
and स्थूल. » 20 gmita, #Facfor etc. All these and tenants of fas are alluded to in several gerais including waarnaa, arg, as etc., but as most of these have preceded स्कन्दपुराणs and शिवपुराण विद्येश्वरसंहिता and as these latter have been drawn upon bodily in the as named below, the other guas are passed over. (d) agtr-Copious extracts from this TM are as under -
ay 30 g atavier : » 31 arca farrufafara: , 32 farfaltare : ,38 TAHİN „53 TIETOARE TELESU: „54 Ft 430 tafel: „ 196 Question of superiority between an and falley and
dialogue thereon. शिषपुराम विद्येश्वरमेहिता -
2017 6th and 7th » 11th materials for the formation of for
, 18th different kinds of fans. The foregro is assigned to the 7th century A, D. (vide Winternitz: Histroy of Indian Literature, p. 571). (e) 1 V 12 and F 204 ( farmersuran ) are verses composed
by » Br. Scholars are divided as to the age of the Ist Ústata whose time is made to lie between a wide range varying from the 6th century B. C. to the 9th century A. D. I am, however, led to stick to the evidence supplied by tiegruş.

Page #17

xi
(1) The opening stanzas of argfartfor
- श्रीमान् माननरेंद्र जो विजयते श्रीश्यामद्वाहो नृपः ॥ ४ ॥ तद्विद्भिः परिशीलितानि बहुशस्तन्त्राणि संख्यावताम् पूर्वेषां प्रविलोक्य सारमखिलं ज्ञात्वैव संक्षेपतः । शाहस्यास्य नृपाज्ञया बुधवरः श्रीमान् गुरुः शकरो रम्यं वास्तुशिरोमणि वितनुते विद्वज्जनप्रीतये ॥ ५ ॥
( 2 ) also the colophon-- इति श्रीमन् महाराजाधिराजश्यामखागुरुशंकर कृतौ वास्तुशिरोमणी etc.
This king
ag was the 54th ancestor of the present king of Tehri, and flourished in 722 to 782 A. D. He came to the throne of the Tehri State in about 753 A. D. It was this are at whose behest his गुरु शंकर composed वास्तुशिरोमणि. Thus the आदिशंकराचार्य can safely be placed in the latter half of the 8th century.
(1) सूत्र 74 -- बाप कूपतडागादिनिर्णय :- गंगा गंगेति कुंडवाराणसी-This occurs in agg, Scholars have not opinion as regards the age of this विष्णुमहापुराण. Vaidya who has tried to prove that this gun is not earlier than the ninth century A. D. ( P. 265 Journal of the Bhand. O. R. Inst. Vol. XVIII 1937).
come to any definite I have followed C. V.
author who reigned in Dhara from 1018 to rufaagar-
1060 A. D., and
. and
both have as of art in common, but . has this subject a little more elaborated than 4. Even if it is argued that both the authors have drawn from one and the same source, a. has only ushered the subject abruptly and without any preliminary exposition. He has merely touched the fringe of the subject of 6s only (Vide page 147. V 60-80 16th), auf has gone a little deeper than A. though a true account cannot be given owing to the inaccurate and mutilated condition of its mss. (Vide . . 68).
The author of the . evinces a rather unpleasant tendency towards Jainism and Buddhism as is apparent from his appellation for these sects (afe's ear, page 5.) In 4. their divinities have not obtained an honourable seat in the various types of temples dealt with.
It is evident the preachings of ar had secured a firm foothold in the country and though Jainism was trying its level best to achieve ascendency in the State, it had not succeeded in its object upto the latter half of the 11th century in Dhara, Malwa etc. It was in the time of Kumarapala Solanki (1143-1174A. D.) that Jain preachers secured their objective and one finds that 4. depicts a picture of this sect in a far more tolerant spirit as a result of a pious attitude towards Jainism; its divinities are found raised to a level as high as, though not higher than the Trimurti of the Hindu Pantheon. In the temples of different types they have come to occupy a position as exalted as ब्रह्मा, विष्णु, महेश, a etc; they were admitted in temples of superior types and are assigned seats along with ब्रह्मा, विष्णु etc.

Page #18

xii
The
style of Architecture had completely lost its ground when B. came to be composed. Even its academic significance was ignored as it were by भोजदेव.
a. on the other hand has not discarded the past history of Architecture as revealed in works gone before. It has enumerated in detail the several constituent features of different styles. It has shown in this comparative classification that a had an individuality of its own upto a certain stage in the history of Architecture. and it was about say between the 8th and 11th centuries that it merged into the other styles with the result that new styles or substyles came into existence. Bommaji, a Dravidian architect, who flourished in the 9th century A. D. had acquired a mastery in four instead of three main divisions of Architecture.
a. has got a classification wherein a has, it is evident, split itself into different new styles not known before.
4. on the contrary has maintained the traditional knowledge of the artgar and enriched aй. by an intense study of comparative essentials of styles. King of had not analysed his subject by comparisions so valuably attempted by ȧ.
It may, however, be emphasized that the author of THI has tried to describe very vividly and in detail the details of arts in their general plan as well as in their elevation.
The निघण्टु of वास्तुपददेवता is laid down by him alone; neither the मयमतम् nor the fशरारत्नम् bas touched this question of निघण्टु at all.
A close study of a. and aquagar with respect to the subject matter in its manifold aspects leads me to conclude that air. is decidedly anterior in its composition to rufaaga which may safely be taken to the 12th century A. D.
Further, from certain affinity in the subject matter fateor is presumed to be contemporaneous with मानसोल्लास of सोमेश्वर देव.
If this position is tenable, it is the fourth faa, son of gear, who may have, il at all, any hand in the composition of afar. The three kings arfaas named above can never have any relation with this treatise.
Under these circumstances, it can be definitely observed that the time of composition of aquay can be laid down between the 12th and the first half of the 13th century A. D.
The verses Nos. 9-10 of the 26 at one time were thought to be s, but it is not so as on further inquiry from Dr. Raghavan and other scholars the two verses on f, it was ascertained, were not composed by the well known àrarar ár (1268 to 1369 A. D.) who was, at one time, reported to be the author of the above
verses.

Page #19

Xiii
वास्तुदेवतापदविन्यास |
Within a couple of centuries European scientsts have discovered that the Solar light (white) could be split up under suitable conditions into three segments; first, a visible spectrum of coloured rays ranging from the deepest blue to red with their wave lengths varying from 3900 to 7700 Angstroem Units.
This visible spectrum is flanked on each side by two invisible zones known as ultra-violet and infra-red. The ultra-violet segment comprises that part of the spectrum with wave lengths approximately between 136 and 3900 A. Únits, and is next to the violet zone; while the infra red segment has wave lengths varying between 7700 and 4000000 A. Units, and is next to the red of the visible spectrum. The invisible spectrum on the violet end is called the actin.c or chemical spectrum.
and region.
Cosmic rays Gamma rays Rontgen rays Ultra Violet
-003 to
.02
9999
.01
200
to
to
.006
.01
5
3900
A. U.
A. U.
A. U.
A. U. form this
The invisible region on the red end is called the thermic or heat spectrum. This section is divided into 3 sub regions according to the views of Luckiesh, while Saidman divides it into 9 octaves out of which the first 3 are used in therapeutics.
As far as the promulgation of the principles of Indian rata in old Vedic times is concerned we have to look to Aryan Brahmaņas of over 40 centuries who were divided into two distinct camps. One was purely orthodox and was headed by f and his colleagues, while the other belonged to the reformists' school and was headed by g and his colleagues. The latter school, it appears, has brought about a fusion of some of the Dravidian elements into the principles which were purely Aryan.
The mythological disquisition regarding the origin of artgaan is not touched here. Only the location and the intensity of influence of the deities involved are discussed. It may be added in this connectakes cognizance of as many as 45, perhaps
tion that Indian art 49 or 53 deities. These are shown in the chart attached hereto. (Vide p. XV.)
The Indian sages who promulgated this theory were not equipped with the present day appliances of the Western Science such as Newton's Colour card, Solarium with a spectroscope, Quartz lamp,

Page #20

xiv
Rheostat, and other appliances ; or the remarkable instrument the Spectroheliograph which was invented by Professor Hale in America and M. Deslandres in Paris and which enabled one to get pictures of the hydrogen Sun, the calcium Sun or the iron Sun, portraying only those formations upon it that were composed of the particular vapours selected and which could further photograph the Sun's atmosphere at various levels etc.-and yet they were able to discern many natural phenomens in a marvellous minner. They had no equipped laboratory except nature and all the same they could distinguish between prinary, secondary and tertiary colours. They had the knowledge of the decomposition of Solar white light into the visible and invisible spectral regions. Their discoveries did not end there.
The visible spectrum had distinctive names with specific functions; the present day science has the seven divisions which are distinguished by colours only. Western science has no parallel with the changes which these seven rays undergo during the diurnal motion of the Sun at its several periods as detailed at length below.
Scholars have tried to interpret the Vedic gods from various view. points, but they have been found conflicting in a variety of ways. I am, on my part, led to approach the subject from a different angle altogether.
Emea has reference to readaanafaara i. e. the disposition or apportionment of (9+) divisions in the general plan allotted to different deities.
This artgqafa:erg, it may be observed, forms a fundamental principle for the design of various structures administering to the needs of men of a variety of grades.
In order to bring home to readers this view-point, 1 append a chart of the deities who direct and control the animate and inanimate world.
The North-east corner of the chart starts with which stands for na which corresponds to the ultra-violet segment of the solar spectrum. Its * (the mystical occult form) has the following attributes : (1) 308, (2) fatiga, (3) EFT, (4) 4 k (5) ga, (6) salozu, (7) 48+,(8) wa, (9) after, (10) jaz, (11) 11 (12) isas, (13) arazzit, (14) antzaze (15) etc.
If these characteristics are rationally studied, a host of properties and phenomena would be revealed.

Page #21

XY
A chart showing the apportionment of 95s assigned to various deities in a general plan of structures.
चरकी
East
विक्षारिका
भर्यमा
आप
आपवत्स
सावित्र सविता
सो
ब्रह्मा
पृथ्वीधर
North
विवस्वत्
South
इन्द्र
इन्द्राय
मैत्रगण
रुद्रदास
व ।
पु | सु
नं |
पापराक्षसी
पूतना
West (राजवल्लभ)
The abbreviations used in this chart are explained separately.
Similarly, the South-east corner of the chart represents # which stands for afix and corresponds to the infra-red segment of the solar spectrum. If the ot of 219 as known to Indian savants is minutely studied it would be a real revelation to Western scientists, as it is calculated to unfold a variety of mysterious scientific problems:
सप्तहस्तबतुःशुतः सप्तजिह्वो द्विशीर्षक: त्रिपात् प्रसन-बदनः सुखासीनः शुचिस्मितः स्वाहा तु दक्षिणे पावं देवीं वामे स्वर्धा तथा बिभ्रद् दक्षिणहस्तैस्तु शचिमनं सृचं श्रुव तोमर व्यंजनं वामैत-पात्रं च धारयन् भात्माभिमुखमासीन एवं पो हुताशनः

Page #22

xvi
कराली धुमिनी श्वेता लोहिता नीललोहिता सुवर्णा पारागा इति विभावसोः सप्तजिह्वा नामानि पीना श्वेता अक्षणा कृष्णा धूम्ना तीक्ष्णा स्फुलिंगिनी
ज्वलिनी आलिनी इति कुशानोः नवशक्तयः ।
Now to the portion corresponding to the visible spectrum of the Solar white light. •T, 4a, ... to 29 and 3 these seven correspond to the VIBGYOR (Western Science). It may be added that the Western Scientists have as yet no specific names except the colours ; while 7a, ou, etc. signify by themselves certain distinguishing properties besides the colour of the visible spectrum.
In Western science the visible spectrum of Solar white light consists of seven colours-VIBGYOR, as stated above. According to Indian Vastu Sastra the Vedic deities corresponding (in number only) to these are 574, 4534, ATE, F, 921, and 45. Their characteristic functions are described separately. They have reference to the radiant energy of the Sun. The seven horses of an are represented by these deities.
Indian sages have further seven more ads from a phonctic or acoustic consideration. They are: 925t (six), 360 (seven), 24969t (eight), zgat (ninc), aimi (ten), fazt (eleven) and anat (twelve) meters with 6, 7, 8, 9, 10, 11 and 12 syllables in a quarter, asa galla गायत्र्युष्णिगनुष्टु बृहतीपंक्तित्रिष्टुजगत्योऽश्वाः युक्तः ॥ ( सूर्यसिद्धान्त ).
Here as one proceeds from 1971 to Fral, the number of syllables go on increasing just as the waye lengths of VIBGYOR go on increasing from. V to R. These seven horses of sy would be explained in terms of phonetics later on.
afsagara 93rd 257727 prescribes as many as 12 Ås (vital parts) in a TED (site of buildings) ; they are as under
(1) AB1A), (2) 217a, (3) 73, (4) farza, (5) Exftas(6) 47, (7) Aprelax, (8) Ágz, (9) f2, (10) afaraa, (11) gfage and (12) * (!).
These his in a arel (ground plan of buildings) indicate that the places marked therein should not be built upon, Tney go to determine that not only a certain percentage in the plan should remain unbuilt upon but they show where the open spaces should have their location, in the general scheme of the plan.
Further the theory of orientation of structures is nothing but the practical application of the general principle of area garrafarrg. The study of the latter principle will thus make the theory of orientation of buildings more clear. sed, gar, 34601, 9114: 497, lk,

Page #23

xvii
TTE, arta etc, are technical terms referring to the diurnal course of the Sun, long before its rise on the horizon in the east to Sunset in the West.
Whion the Sun appears on the horizon in the morning (4:48), he is accompanied by seven deities (including himself). What are described as seven steeds are nothing but seven rays-afta,
alia from to take away, extract, (Vide fagie of ET ).
Pandit Gangaprasad MA., M. R. A.S., Retired Chief Judge Tehri State has discussed this question of steeds at some length in his asqaladia. (I. 50,8,9.)
As the Sun has risen above the horizon and advanced a few degrees in its ouward march towards the meridian i. e. in the $98. the functional duties of the seven deities have come to an end and they have to retire in favour of five (©) or three deities among whom 37 occupies the presidential chair.
The portfolios of the seven deities of the artifs are reshuffled among the new members of the संगवकाल-अर्यमन् with आप and आपवत्स on the North and af and afas on the South. The Sun's further course towards the meridian terininates the duties of and his colleagues and war steps in to direct and control the heavens in the heart. It is not to be supposed that several other deities on the Southern and the Northern sides as shown on the chart are not functioning at all, all the while. The Sun being the central figure during the day is the sovereign lord domineering over all other deities.
The reverse process takes place during the 49713 course of the Sun, 4 then hands over his charge to three or fiye (?) deities of the 37776-namely fha and his colleagues 67 and 4574 on the North and and 3 on the South. The distinctive functional effects of these luminous bodies are different from those of wha and his colleagues though light and heat aspects remain unaffected. It is only in the
& course of the sun that these five deities retire in favour of seven ones wherein 75 occupies the place which at had to do in the morning. 16 thus is a ray aspect of the Sun. The functions of the seven deities of the evening are different from those of the morning members. 9 in the morning has agt as his evening counterpart, so also I and I have 7 (Saturn) and are and so on for the right hand colleagues of, 961. It will be apparent that the functions of the evening deities are evidently not the same as those of the morning ones. The reason is evident. As the Sun advances from sunrise to midday, his course in the first quadrant is marked by gradually increasing temperature and decreasing atmospheric humidity. In the same way his career from the meridian towards the horizon on the West or his progress in the second quadrant is characterized by diminishing temperature combined with increasing humidity.
. iii

Page #24

xviii
The functions of the luminaries under such opposing influences can never be one and the same.
Wilkins (Hindu Mythology) says that in the Vedic literature 2707 was not represented chiefly as the god of the ocean ; rather Vedic hymns show him as one of the gods of light. This interpretation quite fits in the reading of the chart, as 4591 in the evening is the same as ad in the morning
u from a to cover, to encompass means atmosphere or the deity presiding over the atmosphere. This atmosphere is, thanks to the discoveries of Astral physics during the last fifty years, divided into several spheres on account of their varying physical characteristics. These divisions of the aerial envelope are roughly Troposphere, Tropopause. Stratosphere, Ozonosphere, Etherosphere etc. ; but several centuries before this discovery, the atmosphere over whieh au held its sway was divided into1: :, Far, #6, 47, ag, and Ural and the distinctive colours which they presented are summed up in the idea of axafea, cu 5 of 39{fəaqesi.
The rays, which each Allen of the so called atmosphere is capable of emitting, assume the following colours in order: (1) wima, (2) Furfaafade, (3) rate, (4) , (5) 99CM, (6) 296 and (7) सर्वरत्नाढय with ब्रह्मतेज: on the top.
The abbreviations in the chart represent the initial letters of the Vedic deities as under:
1. The deities on the Eastern periphery are
Names-sa, qat, 30a, 7. a, a, 77, 27610, epfia, 1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 2. Deities on the Southern periphery, Names-qa, faag, maa, 4, 1727, ENUT, 19,
10 11 12 13 14 15 16 3. Deities on the Western peripheryNames-foar, afre, gaila, 7472, 454, gt, a, araneh, to,
17 18 19 20 21 22 23 24 25 4. Deities on the Northern peripheryNames-eth, JEU, ale, ar, tan affa, fala,
26 27 28 29 30 31 32 5. Internal deities Names-3119, 811947, hl, alan, afall,
33 34 35 36 37 Names-qutat, h, acak,
38 39 40

Page #25

Names-रुद्र, रुद्रदास, मेत्रगण, इन्द्र, इन्द्रजय.
41 42 43 44 45 They are 45 in all.
For their colours see-शिलरत्न पूर्वभाग 7th अध्यायv. 42 to 45 and also विश्वकर्मप्रकाश(१) महेन्द्र, (२) राक्षस, (३) मृष, (४) वायुपवन, (५) निशाचर, (६) चरक, (७) उदिति, (८) रुद्रजय, (९) इन्द्रराज,
राजयक्ष्मा समरांगणसूत्रवार ( अध्याय 14th ) is the only वास्तुग्रन्थ that gives the निघण्टु of these वास्तुपददेवता.
I append it as under: ब्रह्मा = असंभव, सहस्त्रानन, अचिन्त्यविभव वह = सर्वभूतहर, हर पर्जन्य = वृष्टिमान, अम्बुदाधिप अयन्त
कश्यपभगवान् महेन्द्र = सुराधिश, मुराधीश, दनुजानां विमर्दन विवस्वान् = अहस्कर सत्य = भूतहित, धर्म भूश
काम, मन्मथ अन्तरिक्ष नभस् माप्तः - वायु पूषा
मातृगण वितथ = अधर्म, कलेरप्रतिमः सुतः गृहक्षत बन्द्रतनय-बुध यम
प्रेताधिप-son of विवस्वान् गन्धर्व - नारद भाराज = son of निति मुग - अनन्त, स्वयंभ-धर्म पितरः - पितृलोकनिवासिनः देवाः दौवारिक - नन्दी, प्रमथानामघीश्वर सुग्रीव = आदिप्रआपति-मनु पुष्पदन्त = son of विनता, महाजव:
= पाथसां नाथः, लोकपाल असुर
-सिंहिकात्मज शोष - सूर्यपुत्र- शनैश्चरः पापयक्ष्मा - क्षय रोग 23 वर माग - वासुकि मुख्य = स्वधा, विश्वकर्मा भबाट - चन्द्र सोम

Page #26

XX
व्यवसाय अदिति दिति oza
वृषभध्वज आप = fait अपवत्स
उमा aan आदित्य सावित्र वेदमाता सवित = देवीगंगा faarata = Fey, legal, जयाभिध = वज्री
= 43917 Eft मित्र
हलधर, माली
महेश्वर fazat = & fafaa = 2aza 411, faaret, quar, q971847 =
teman danga*: etc.
Orientation-With the Hindus, orientation played a very important part in the scheme of their daily life, as to them the Sun was the giver of all life. Even, a witness had to face the East during the process of examination. (Vide: Institutes of Manu ). This love of orientation had permeated their ideas of design. The full significance of this aspect of the Hindu mind would be appreciated as the underlying theory is grasped.
The theory of the orientation of buildings, secular as well as ecclesiastical, as laid down by Indian designers of structures consists in setting them in plan in such a way that they may secure the maximum of benefit from the solar radiation automatically and irrespective of the fact whether occupants will it or not. Temples, living places, assembly halls, audicnce rooms and a host of structures to meet the needs of men of all grades, are, thus, so adjusted in plan as to secure an eastern frontage. The minutest rules are prescribed for the most advantageous setting of structures with this end in view. When once the site of premises is selected, the next step consists in tl tion of true East, for which elaborate rules are laid down and even as the construction progresses from the base upwards to the top, several independent checks are imposed with a view that no deviation could be made by workers, during different stages of construction so that the finished structure would have a truly eastern frontage.
prescribed
with this
elected
Fixation of cardinal points, thus, occupied a prominent place in the preliminary operations of building construction, just after the selection of site and before the actual construction starts,

Page #27

Хҳі
@ia and frame, it may be pointed out, have an ulterior significance constructively as well as ritualistically. This latter aspect, regarding ritualistic processes, will be dealt with in detail later on.
The eastern facet of structures, both in plan and elevation, when truly set in direction, according to the rules laid down as shown above, gets a full and direct exposure to the field of action of solar rediation. As soon as the early dawn breaks, the eastern verandah is flooded, so to say, by the early invisible ultra-violet radiation which is the first in order to be felt; as the dawn advances into 391, BET and actual sunrise, the different luminous visiblc rays go on impinging that facet. They can thus be utilized as the exigencies of life demand, as towards sun. rise all the radiations from ultra-violet on the extreme northern end of the eastern facet to the whole range of visible radiations, ending in Infra-red on the extreme Southern end of the same have their full pay. It has been observed that ultra-violet radiation has received more attention than the visible and Infra-red radiation, owing to the fact that it produces fluorescence, photographic action and many known biolo. gical effects.
It is very significant in this phase of Indian thought that both the extremes of this eastern belt are denoted by T (N. E. portion) and BA (S. E. portion) the counterparts of, so to say, ultra-violet or violet and Red or Infra-red radiation of the Solar spectrum of the Western science. The very names and it and their individual 2 , which are given to these quarters from earliest times in the Indian History go to suggest that the phenomenon of refraction and diffraction (dispersion) were well known to Indian Aryans,
Indian architects were not slow in availing themselves of the co-operation of the priestly class wherever necessary. In order that structures may not be marred by the slightest deviation so far as their true East and West were concerned, the Fagfas had devised means wherewith the principle of orientation was rigidly maintained throughout the actual construction starting from the ara ( laying a foundation) right upto the extreme top.
It was for this security that they had requisitioned the aid of ritualism.
At every distinctive stage of a structure where the possibility of disturbance was foreseen, there were enjoined ritualistic ceremonials in order that they may serve as checks to the work of construction.
The following are the stages of construction:= 114. Verse 10-- (1) Placing of all and the stone covering it, (2) Fixing of door-ways on the basement, (3) Putting of qq6fysi, (4) Placing of 954, (5) Then op and (6) Tarsfor including (7) the alagga -- these are the seven stages where guatgofat are enjoined. Apart from the esoteric utility of the ceremonials involved, it was the practical usefulness that was availed of by architects. It

Page #28

xxii
may be observed that these ceremonies which are performed by gagas start with प्राचीसाधना for the वेदी, यज्ञ etc. These पुरोहितs had to work out independently the true east and west, and as these ceremonials had oftentimes to be performed in the proximity of the construction and sometimes even in the constructed portion itself, the deviation, if any, in the true east or west in the works of gaia or the architect could be easily detected.
Thus the entire structure in its distinctive stages is secured from flaws.

Page #29

xxiii
FITT- GENERAL
Baqrifetare a. 112 feuing (379 or ) art antar arga.
It is clear from the above that the original home of the 71917 w.is अहिराज(छत्र) otherwise variously known as परिचक्र, चक्रांजर in Vedic texts etc.
परिचक ( Vedic name for महिछत्र )
gia đER ( Pāli ) atles, was the capital of Southern Páñchãla in ancient times, while fa was the name of the capital of Northern Panchāla.
It is not only referred to in the Mahābhārata and Puranās, but is also mentioned in older Brahmanas, such as शतपथब्र ह्मण, ऐतरेय ब्राह्मण, जातक and even the Vedic texts. The TTTYTIEM describes the exploits of kings of cialo and the innumerable gifts given by them to Brāhmaṇas.
At the very dawn of its history atala became a very important centre of Vedic religion and culture,
The Brahmaņas who had settled in different parts of gizio and were patronized by its kings were to be counted not by hundreds and thousands but by millions. (Vide par9999).
The Aitareya Brāhmaṇa, and Sãmkhyāyana Aranyakas introduce us to famous Vedic teachers पांचालाचंद.
The 1096 and Brazilafaqrefer to earn as the philosopher king of giao to whose court flocked many seekers of tru such great Brahmanas as 5c124 960 and his son asa 346079, fa, T270, चैकितयन दलभ्य anā प्रत्रहण जैवलि who were well versed in उद्गीथा or the significance of the mystic syllable.
glor the great Brāhmaṇa teacher of archery of the epic fame became according to Mahābhārata the king of उत्सरपांचाल.
Weber opines that a Fantas and the stars people through him took a leading part in fixing and arranging the texts of the ऋग्वेद, अहिछत्र was the capital of उत्तरपांचाल and कांपिल्य that of the दक्षिणपांचाल
Cunningham suggests that the great kingdom of ata13 as a whole extended from the Himalayas to the #T3 river. Scholars differ in identification of the capitals, but it has nothing to do with the present inquiry. Those who are interested in this matter are referred to Memoirs of the Archäological Survey of India No. 67.
The boundary of north war3 as suggested by Cunningham is more or less reconciled by the division of India -the Himalaya to the Vindhya laid down for the art division of Architecture, both by writers of the Northern as well as the Southern School of Architecture. The Brahmanas of aar found a good outlet for the display of their learning as occasion arose to move out in the South that is माया, गुजरात (बरनगर),

Page #30

xxiy
काठीआवाड and thence to the चालुक्य country and finally to the extreme South (द्राविड). Others extended their movements towards मगध, मिथिला, दरभंगा (Gateway of Bengal) and to the extreme cast of Bengal including Nadia (59270).
One would thus realize that these Brahmanas had spread over the whole of India from the extreme cast of Bengal on the east to Peshawar and beyond on the West and Sindh, Rajputana and Gujarat to the extreme South of India.
The cpigraphical evidence embodies in the majority of cases, the traditional beliefs of the people, which are often tiincs morc or less wide of the mark; if, therefore, the true location of an is the aim, one has to go to the original home of #19 viz. ea in the piano country, and thence to follow the chronological diffusion of those alaus in different parts of India. One of these parties headed by A591 in its halt at Vadnagar came into conflict with the Nagis who had overrun Vadnagar and saved the glass of the latter place from the tyranny of the invaders. The city of a3777 assuined a new name भानन्दनगर, The कदंब with मंऋण at their head then continued their soiourn to the south, carrying with them their forms of worship and things most dear to them.
True it is that eventually they came to occupy a tract of country known as geta (called anas)-the present Shikārpur Taluka of the modern Mysore; and brought with them their tutelary deity Ecal etc., but in view of the fact that there exists a very influential community known as altale even upto the present day, with its इष्टदेव हाटकेश्वर and conversant with नागरलिपि etc. and its नागरखण्ड(also Sagarz etc. ) of the , it would be going to the fag end if one were to accept 7117213 as occupying a territory, the people whereof have merged into the Tamil population in manners, speech etc.
Many scholars have discussed the place of an among the people of India. Sir H. Risley divides these people into seven classes, and it is the #alias division that includes the litis according to him. His conclusions are based on 4164179416 (Cephalic index), asfoaras 1 (Nasal index), and afectaraSANT (Orbito-nasal index); tut the science of anthropology ( afaqi ); had hardly reached a perfection for the deductions that he has arrived at. Its foundation is truly laid on the evolution theory (क्रमविशसवाद ) in which वंशानुक्रम ( heredity) and परिचर्वन (variation) play as important a part as affecla ( environment ).
Wissman and his followers lay stress on heredity. The germ plasm (apa) is not affected by any external circumstances in the opinion of many scientists.
G. Spiller lays stress on environment in moulding the essential characteristics of races.

Page #31

XXV
Indian savants of old चरक, धन्वन्तरि and आत्रेय have accepted the बीनतर theory and further they have accepted the force of environment in shaping the characteristics to an equal degree. The able and critical brochure of Manshanker Pitamberdas Mehta styled ".1727 FT" has discussed this question at great length and shown convincingly and conclusively that refac classification of an as shown by Sir H. Risley is utterly untenable.
Nagendra Nath Vasu in his बंगेर जातीय इतिहास (ब्राह्मण कोड ) has shown the boundary of say to extend from Tartar, Pamir, Siberia, Crimea, Poland, Hungary, Lithunia, the northern Germany, Sweden, Norway etc. The people of this were known as 17. The Braimanas among these were called Fauns, who were worshippers of the Sun.
It may be noted here that some scholars place 19 in another part of the world. Greek historians Diodorus and Strabo have described the 11t as shown by Nagendra Nath Vasu.
These galaus, first settled in eage ( Multan ) on the bank of the achtal whence they scattered gradually on the North to the Himalayas, on the South to the Nizam's territory, on the West to the Punjab and on the East to Bengal and 3758.
When the नागरs left पांचाल and came to settle in बड़नगर, these मगब्राह्मण had already settled down in various parts of Gujarat and Kathiawad (long before the foundation of the art kingdom). The arts were the worshippers of Siya and 1298 was their tutelary deity, and were pure Aryans.
A misunderstanding scems to have arisen in this connection from the division of Brahmanas into ýants and jazifas, Like " Āryan", “Dravidian" originally a purely philological term is wanting in precision when used in an ethnological sense (Encyclopaedia of Religion and Ethics Vol. V part 1). The distinction of Brāhmanas into it and allas does not convey a जातिभेद but is only a स्थलभद, नारs on their settlement in wat and the surrounding parts naturally came to be included in a portion of counfry known as gas as they had settled in a country south of the Vindhya. In this connection staarafa (faqatfafaqafegiena, 815--1914 Series, page 45) makes it quite clear that sheets, #17430715, 17's, fangsmas, residing on the bank of That were Aryās (9G71CTS). pts as, द्राविडs, दक्षिणs and those residing on the outskirts of अवन्ती were the HET41 n, while #raits, $tas, ergs, Aadicalearfua: and playas were a1as-the lowest of the Brahmanas.
It will be apparent that the Rizs are as foreign to India as the fas.
augalams here evidently refer to AELETS who were foreigners. Devadatta Bhandarkar in his “ Foreign Elements in the Hindu lation" is also not correct in his conclusions.
39. iv

Page #32

Xxvi
It is no use entering into the pros and cons of the conclusions of Devadatta Bhandarkar. Those interested in this subject are requested to turn to the Amefa mentioned above.
The Homo Alpine theory for the origin of Firts, as advanced by Ramaprasada Chanda in his "Indo Aryan Races", too, cannot be flawless as it is based on the data furnished by Devadatta Bhandarkar in his "Foreign Elements in the Hindu Population." I have therefore passed over that theory also. Its are classified into seven divisions (vide Census of India 1901, Vol. IX, page 1) narnely asancı, fanamzi, ART, साठादरा, कृष्णारा, चित्रोडा and बायड. Of these, प्रश्नोराs even to-day profess themselves to be fears.
___ The term नागरखण्ड is a little confusing, नागरखण्डसप्तति ( in Dharwad district) means a group of 70 villages occupied by Angs. Similarly the anare of eggs in the Shikārpur Tālukā in the present Mysore territory is a tract of country peopled by नागरs; while in the नागरखण्ड of स्कन्दपुराण, खण्ड means a part or a portion of a work or treatise ( here qer).

Page #33

xxvii
वेसर
The authors of the Bulletin of the Madras Government Museum, New Series, General Section, Vol. III, part 1, have triect to build up a theory that the day is nothing more than the att style, from a few verses from मानसार and शिलारत्नम्. The conception of the नागर, वेखर and द्राविड styles of Architecture is mainly based on these verses as outlined by Dravidian writers who have not viewed the question of styles on broader principles of comparative method. The at school of Architecture, has been, on the other hand, more helpful in elucidating the points of difference between these styles and though the subject has been viewed about six centuries later (if Araar be taken to have been written in the 6th century A. D.), wherein new substyles as it were, are likely to have come into being, the results are based on a comparision of more details of structural constituent parts. These are, 133-t (arrangement of the ground plan), 15 (oasement), GT417 (measures of doorways), fat (spire), tar profile of a spire ), TT (ornameutation), 6026 (moulding), Ft (perspective view), bathos, nomenclature, etc. etc. It may be emphasized that there may have been a few' succinct and scrappy indication;" about the Dravidian style and its allied substyles, in these results due to the int conception of them, but all the same, the differentiating points are so many and so irresistibly scanned that they cannot but be accepted as more reliable as will be seen from URTETIT, area , 379faalag, etc, which follow.
समरालणसुत्रधार----- The terin वेसर was current in मयमत and Hitert but it is doubtful whether the style had any objective existence at all at the time when these works were compiled. Leaving this question aside, one has to face a definite fact that at least in the eleventh century A. D., the term A had only an academic significance; it had lost its currency in the constructive actuality of the art. Its disappearance can only be iaterpreted in two possible ways, either by its absorption by the two major styles at and aias or its emergence in a new garb with new names as distinct substyles. The समराङ्गणसूत्रधार, a voluminous work on वास्तुशास्त्र by king Bhoja of Dharanagari who flourished in the eleventh century, has taken no notice of the term ahl, so much so that the term has not even once been used in that extensive work ; it had become quite obsolete as it were, in the days of its composition,
The subject of styles, it pursued further, so far as #raamate is concerned, resoives itself into the following styles or substyles, as one would like to terin them. The three styles नागर, द्राविड and देसर of मयमत्त and art have given rise to as many as eight divisions for the grees, as under: (1) am, (2) gifs, (3) aula (4) Na (5) sfaa, (or goa), (6) #7*IT, (7) विमान, and (8) मिश्रक. It may be added that the subsidiaries under नागर, द्राविड and was are ignored here. They are fè 41753=1, 13812r, faarayage76, artas94975, 7 ar, etc., under at alas! and arte features as in 3प्रासाद under भूमिज, etc.

Page #34

xxviii
It is apparent that a has no place in the above classification of eight divisions. On a comparision of the distinguishing feat वेसर style of architecture, as summarized in शिल्परत्न, मानपार, etc., with the characteristics of the different substyles of TAUIXTEENIT, it will be easy to find out which features of the war style have merged into the ATOT, which in the gas and which either wholly or partially into the remaining atiz, f# , Has etc.
The conclusion in the Bulletin of the Madras Government Museum, New Series, General Section, Vol. III, part I, viz: "What has been called apte by recent writers proves really to be at is absolutely groundless. It is not the art but the sat that has not only changed probably its name, but its individuality, too.
Styles in अपराजितपच्छा -अपराजितपृच्छा, a work of the thirteenth century at the latest, mentions the following six styles-fim, allàs, aurat, algt, aferent and 197, instead of the three styles mentioned above. Evidently, ama and वेसर were considered two distinct styles, while व्यन्तर, कालिग and यामुन were added to the three styles of मानसार and शिल्परत्न.
The churning of stora by gods and demons brought forth along with several other valuables, a charming tender-limbed divine tree grate with variegated 7,and . The art style of architecture came into being in eastern, afas in the southern and dat in the northern branches of that gras respectively. TTT puts forth leaves in 990 (spring), gifs in A (summer) and ag in (autumn). In a general way, it style is prevalent in it, while afès owes its origin to 136 and ant to the north. arm, being fan, is white in colour; alfàs being 7, is red; while ma is 34 and green.
Forms of leaves of Art, #fes and wat are aco, CHITHI and suga. The distinguishing 43 ks of these styles are arah (resembling the nails of a tiger), भजाचित्रक (resembling thorns of बदरी and केतकी) and कलि (resembling a flower of arka plant) respectively.
In face of such documentary evidence, differentiating. dar, xilas aud #170 forins of architecture from one another, in the matter of ca (geographical distribution), जाति, वर्ण (colour), पत्राकृति and कंटक (mouldings), it is certainly an unsound attempt to theorize that "147 is nothing more than at and that modern writers have ousted an out of existence, in favour of नागर"
Tufara ei mentions as many as fourteen varietics of atars as under:-(1) #1317, (2) zifas, (3) afaa, (4) atz, (5) fara, (6) 91-are, (7) fa maarme, (8) 9975, (9) Ha, (10) 41a759%, (11) Ht, (12) film , (13) 197, and (14) ağa k. These are in the first instance reducible to eight, corresponding to the same number as in समर गणसूत्रधार, in as much as विमाननागर, fatage7, 4H, faciala, 21551 and ag can be conveniently merged into the one or the other of the eight varieties mentioned above. Even

Page #35

this number is susceptible of further reduction to नागर, द्रा वह, भूमिज and वराट as will be gathered later on from ( सूत्र 114, 123, 125, 126 etc.) पीठ, पीठो दयमान, रेखा etc. सूत्र 112 of अपराजितपृच्छा describes the countries where these varieties of gras had their origin or were greatly in predominance; yet nowhere in the list of those countries and in the very styles themselves does one come across the term at which had, it is evident, ceased to be in vogue as an independent style at the time this treatise came to be compiled, though at and fas did hold their sway in the constructive art unimpaired.
XXIX
वेसर in वास्तुराज :
In the place of the quadrangular form of the ground plan and quadrangular horizontal sections throughout the whole of elevation in the नागर buildings as defined in मयमत, मानसार, शिल्परल etc., one meets with a direct contrast in agua wherein the quadrangular plan is replaced by plans of different shapes.
1st अध्याय:
आदौ तु नागरार्णा च लक्षणं
2nd अध्याय:
...
। अनेकाकाररूपिणः ॥
पंचदराक्षेत्राणि - वैराज्यं चतुरस्रं च कैलासं वृत्तमेव च ॥ पुष्पाख्यं कारयेत्प्राज्ञश्चतुरश्रायतं तथा ॥ ४२ ॥ वृत्तायतं च कुर्वीत मणिकं तत्र बुद्धिमान् । त्रिविष्टपं तथाष्टा पंचपूज्यमहोत्सवान् ॥ ४३ ॥ वैराज्यं पुष्पकं चैव कैलासं मणिकोद्भवम् । त्रिविष्टपं पंचमं स्यान्नन्दादिक्रमयोगतः ॥ ४४ ॥ वातो: पंचविधं क्षेत्र चतुरस्त्रमथायतम् । वृत्तं वृत्तायतं चैवाष्टा देवालयादिषु ॥ ४५ ॥
वास्तुशास्त्रे
इति सूत्रधारविरचिते नागरप्रासादपंच विषक्षेत्रे --लक्षणाधिकारे एकादशोऽध्यायः ||
नागरप्रसाद is described as अनेका काररूपिण: i. e having forms of various shapes. This is restricted later on to five main क्षेत्रs, square, rectangular, circular, ellipsoidal and eight-sided, otherwise known as वैराज्य, पुष्पक, कैलास, मणिक and त्रिविष्टर.
The colophon to the eleventh
clarifies the nature of the ground plan of art as it mentions in distinct terms the shapes of the ground plans. I leave aside, for the present, the forms in elevation including etc. Thus am with a quadrangular ground plan etc. from the base to the top as shown by Dravidian writers cannot be reconciled with the definition of the same term as elaborated by non-Dravidian writers.
The term वेबर, as ascertained from the available portion of वास्तुराज does not find place in the divisions of at all, as it had changed its name at the time वास्तु राज was composed. The term द्राविड as defined in मयमत etc.; too, falls far short of its connotation as is revealed by the

Page #36

xx
writers of the Art school. (Vide 13th 27th of area ( fat gay1 g1, ASESFalska iaf ). The arrasargs have their basements of five kinds, and so is the disposition of the ground plan. It is not bexagonal only as described in the Rar and the bulletin referred to above, but the ground plan here, too, as in the art style admits of five primary forms.
The elaboration of this subject is so multifarious, in the works of the a school of Architecture that they take into account not only the shapes of ground plans and elevations of structures but also their 93, basements, 1981a, mcasures of heights of their basements, 221, measurcs of doorways, ornamentations and other constructive specialities, the nature of farai and their tar, mouldings, ts etc., and thus the mere form of the ground plan of structures as shown in 198, etc., cannot be taken as the sole determinants of the essential features of these styles
aat in fata :
Differentiating features of the नागर, द्राविड and वेसर styles of Architecture are very clearly defined by $art of 5%, well-versed in feletfagi and compiler of f*T:04. (Vide 37:23 16, verses 10 to 80). Had P. K. Acharya, the compiler of Hindu ayri 19 consulted this treatise printed long before his Dictionary of Hindu Architecture, he would not have hesitated to fix the boundaries of apart in precise geographical terms. (Vide page 311 of his Dictionary--cf. “From all the literary and epigraphical instances given above, it appears certain that the expressions नागर, वेपर and द्रावि are primarily geographical, but the precise boundaries of ant like those of arts and get are not traceable").
Mere epigraphical quotations which tend to locate amo somewhere within the territory of modern Mysore are far from being reliable; as Dr. Acharya further adds-“But the Nāgara script, the apic of F&F&DIT and the aitats representing some way or other the Northern India from the हिमालय to विध्य and from गुजरात to मगध would jointly give a boundary to नागर which is prescribed by ज्ञानरत्नकोश, अपराजितपृच्छा etc. Here
FAT, a writer of the Southern School of Architecture is at one with the author of 51757817, a writer of Northern School of Architecture, who practically puts the term art as including the same geographical zone as is defined in शिल्परत्नम् .
As regards the constituent elements of these three styles, they are greatly elaborated in foot in accordance with the conception of these styles as laid down by writers of Southern School while the constituent fcatures of these three styles are detailed in 34Ufsaaggi, a work of the Northern School of Architecture as viewed by the writers of the 17 school, age in Epigraphical records:--
Page 313. Dictionary of Hindu Architecture by P. K. Acharya :

Page #37

Xxxi
An interesting record from Holal is the label cut on the capital of a finely carved pillar of the para temple... Speaking of the sculptor who made it, the record says that he, Bammoja, the pupil of Padoja of Soge, was a fer al i. e. the architect of the gods in the afo age, the master of the 64 arts and sciences, the clever builder of the 64 varieties of mansions and the architect who had invented ( discovered ?) the four types of buildings viz. नागर, कलिग, द्राविड and वेसर. Bamnmoja flourished in about the 9th century A.D" It has also been stated above that these #fox and might be two branches of the at being geographically placed on the two sides of it, the three together forming fanfèy or three forts.
In one of the epigraphical quotations ( no. 15 ) far is mentioned alongside afas and 19t and thus 97 (lit. originated in the land or the style of the land where the document was written) is apparently the same as dui, The epigraphical quotation given above must be placed in dates later than the time of Bammoja.
Page 306 (under 919). Ibid— "Within the village of Kuppatur stood the temple of atala built by fal planned in perfect accordance with many rules of Architecture and freely decorated with द्राविड, भूमिज and नागर. (rhey are evidently the three styles of Architecture called the द्राविड, वेसर and नागर in the मानसार and elsewhere)." The learned Doctor has not perceived that 77 had replaced dat at that time.
Page 311 — “From the literary and epigraphical records, it appears certain that the expressions नागर, वेखर and द्राविड are primarily geographical and the precise boundaries of sifas and a are not traceable." It cannot but be added that the precise boundaries of anat are traceable not only from the books of writers of the Southern school, but also of those of the Northern school.
It might safely be inferred from the above that Bammoja knew the four styles नागर, विड, वेसर and कलिंग and the epigraphical record (No. 15) plainly indicates that the dat came to be called 483 in about the ninth century A. D. roughly.
The भूमिज of समराङ्गणसूत्रधार and अपराजितपृच्छा have the अष्टाध and वृत्त 98037, and thus aat, it can be safely concluded, is evidently nothing clse than भूमिज,
Conclusion
Beyond a bare meagre outline wherein the characteristics of FUIT. slas and ant styles are delineated, there is hardly any literature regarding art and its structures etc. so far accessible to me; possibly it may be secured in Telugu language. In the absence of any materials, one cannot be in a position to say whether the art style absorbed aac,

Page #38

xxxi
This much is clear that मयमत, शिल्परलम् etc. have no details of प्रासाद, राजगह etc., falling under this style. aregy-45 (Hungazart, wifaagazi, faza 261, Tagu, FJS etc.) and epigraphical records go to show that der lost its name in favour of us (which absorbed most of its chief essential features) in the 9th or 10th century A. D. and that air has nothing to do in the matter of ousting it out of existence.
I have come across a diagram of a stare which probably approximates to the description of a targate in as much as its far is circular tier by tier upto the highest finial.

Page #39

xxxiii
artt, and nas.
Documentary evidence as gathered from Vāştu Săstras points irresistibly to the fact that India wis divided geograpbically as well as po rically into three main divisions as under: Northernmost division extended from the Himalayas to thc Vindhya ranges. The middle zone comprised of a tract of country lying between the Vindhya ranges and the Godavart on the one side and Krsnā on the other, and the Southernmost zone extended froin the Krsnā to Cape Comorin, the southern extremity of India, These zones were known as a fit, a9 and fas respectively. The 17t division included all those people whose Inother-tongue is Hindi, Gujarāti, Punjabi, Magadbi, Bengali, etc., with Sanskrit, Nāgari and Deva Nagari, as their scripts. The country known as ala was the original home of these races. They, agreeably to the exigencies of the times, spread over at different times in history and in different batches, small or great, into Gujarat, Mälwā, Lata and fra on the south and 199, an, etc., on the east. Similarly, the middle zone known as the included in its boundaries the f2p, sig, etc. The people of this zone sperk al. and the list and southernmost division sites includes the Tamil-speaking races. Kerala forins a part of this. The Dravidian territory includes the Northern half of Ceylon and extends northward upto an irregular line drawn froin a point on the Arabian Sea about 1000 miles south of Goa along the Western Ghats as far as Kolhapur, then north-east through Hyderabad and further castwards to the Biy of Bengal. The old eat or Telugu country covers about 8000 sq. miles and is bounded on the east by the Bay of Bengal, on the north by the river Godāyart and on the south by the Krsna (Preface of Dr. Burnett, Catalogue of Telugu Works).
a1T (J. A. S. B. Vol. LXV, part 7, pp. 116-117):
" It is clear froin the references that are was formerly the capital of Birbhum in Bengal, that the #196 is the name of a famous part in Tanjore, that it is the name of an extensive diyision in Mysore, that the town named afti and an ancient place called ants are situated on the Bias in the district of Kängrā in the Punjab; that we find alata in Dharbhanga ; that the town 17 in Sindh and Finals in the district of Basti; that there is a number of ancient villages in the Deccan called Art and that ati is the name of two rivers in North Bengal, the name of a village in the District of Dacca, and that of some nine or ten places called 279 in Rajpulāna; there are towns; that a fortified village in the Santal Paragaga is called TT.The ancient Ef which was once besieged by Menander is now called in near faas. Hieun Thsang also mentions anti (modern 75131af) which was a province of ancient Kapisa (Kadphisa) the people whereof were the followers of Buddha."
" The ants are mentioned in the lists of countries and peoples in anafazia, gafe 960 as a people. The same list refers to the Dravidas as a people living south of the Mount 1993 below the river
279, y

Page #40

xxxiv
Godiyart. In this list the vis, faks, and 6 are clearly distinguished from the grass."
( 2197 is the name of a script also mostly prevailing in Northern India. There lives a powerful tribe called 2017 in the tract of Kibul in Afghanistan. 2018 is the designation of a sect of Brāhmaṇas also who, it is held, came over from some part in Northern India and settled down in Gujarat at a place known as antaragr. From these artans, it is said, came the use of the Rinti alohibet."
"A portion (Part VI) of the Feigaror bears the name an . From this instance it would appear that the expression is at least as old as the areas incorporated into the F**DETT which was composed in honour of, or at least named, faga (455 to 480 A.D.), the Seventh Emperor of the early 947 dynasty." (21 under 17, P. K. Acharya's Dictionary). The quotation, though a very long one is clearly indicative of the fact that the नागरब्राह्मगs as they left their own original home अधिक्षेत्र, the capital of Southeroqlary, have spread throughout the length and breadth of India and cven beyond, into Afghanistan.
SPECTO 16, verses 43-44 of flettetĄ and gar7619, verses 1920-1952, page 87-2, 88-15. It will be seen from these that the limits shown in both the northern and the southern schools, more or less, are the same. ज्ञानात्तकोष lays down the principalities of भारतवर्ष where the नागस्वास्तु was prevalent, as under: Those countries in which altared was distributed were Kishmir, Kütadesa, Gopa, Govardhana, Gopagiri (Gwalior). Benares, Mewad, Marudesa, Kichha, Bhadiyaka, (?) Saurāştra, Valaka (Dahalaka ), Kánya Kubja, etc., while the countries in which was ES was predominant was Karņāțaka etc., and fia, fist and other stats were conspicuous in their respective tracts.
It is not improbable that at had by the time racea came to be compiled, merged into one of the cight styles of #12.

Page #41

XXXV
SCHOOLS OF INDIAN ARCHITECTURE
If there is any subject that is the least grasped or rather the most misinterpreted by different writers on Indian Architecture, it is the differentiation of the Hindu styles or schools of Architecture.
Ram Raz is one of the pioneers in this respect and his exposition of the principles of Architecture as embodied in his "Essay on the Hindu Architecture" is highly praiseworthy. He has mostly drawn his conclusions from the 48, a work on Indian Architecture, dealing in the Southern School. His definitions of different Schools of Hindu Architecture cannot be conclusively determinative for the simple reason that he has drawn on a single treatise confined to a single
school.
P. K. Acharya in his 'Dictionary of Hindu Architecture' has not been able to render due justice to the subject. It seems he, too, has relied on the art alone and naturally the version of the a School of Architecture is totally missing in his works.
The Bulletin of the Madras Government Museum--The threc main styles of Temple Architecture recognized by the Silpa Sastras by F. H. Gravely and T. N. Ramchandran, October 1934- is, I humbly venture to observe, totally misleading and irrelevant, though admittedly, it expounds the subject in a highly intelligent and interesting manner. The whole structure of the pamphlet is based on a few verses from the मानसार, शिल्परत्नम् and सुप्रभेागम, aided by some plates of the Archæological Department deciphered in the light of the verses mentioned above. It may be added that all the above efforts are based on imperfect materials and naturally, therefore, the several conclusions especially those embodied in the last-named Bulletin are hardly worth the energy spent on it.
Writers on Indian Architecture, as is well known, are not unanimous as regards the divisions of Indian Architecture. For example, Havell, in his Preface Study of Indian Civilization'mentions only two divisions and. Had he come across the various temples of a when the cult of Brahma had occupied the field in India long before Shaivism and Vishnavism made their appearance in different parts of India, he would certainly have divided Architecture into three classes ar, and, instead of the two styles above mentioned.
Fergusson and Burgess have their own classifications. The former divided Architecture into Northern and Southern while the latter into Indo-Aryan and Dravidian respectively.
Dr. Sitaram, Curator of the Lahore Museum, who had later done remarkable work in the India Section of the British Museum observes: "So far as Architecture was concerned, there were four styles of it in

Page #42

xxxvi
India- आर्यावर्त, द्राविड, चालुक्य and केरल; the influence of the last could still be found in such distant lands as Java and Cambodia", 1
Professor Lewis Hayter, Professor of Architecture in the University College, London, in his article "Architecture" in Encyclopaedia Britannica- (9th edition, Vol. II, Edmburgh, Adam and Charley Mack, 1875) writes-- "Hindu Architecture has been divided into that of the Aryan or Sanskrit races of Northern India, that of the Soutlı or the Tamil races and that prevalent in the Punjab and Kashmir. Of the first and last, we have comparatively little knowledge, but South Hindu work is treated at great length by Ram Raz, a native author." Had there been any distinct illustrations of the last division mentioned above, they would have surely given a clue as to which that division had a tendency to approximate to. The author of the British Encyclopacdia is silent as regards the aut style which was never a North Indian Style. Ram Raz is also not correct so far as daar is concerned. But the author's admission that comparatively little is known about it, is as frank as anything could be. In the absence of any illustrative examples and documentary evidence, the statement has hardly any significance in the question of differentiation of styles.
The above diversity in the classification of Indian Architecture can be accounted for mainly on two considerations:--
1. Indologists in various branches of learning including Archæology, Sculpturc, etc., it may be observed, mostly depend upon objective representations for their findings. The existence of monu. mental objects forms the conclusive evidence with them. Documen: tary evidence does not carry enough weight so far as their deductions go.
2. The inaccessibility of requisite materials to scholars interested in this subject is as much responsible as the lack of comprehending the subject-matter in its full bearing on the part of those attempting to arrive at a correct valuation of the principles of the subject.
1. cf. Version of the Southern School-सुप्रभेदागम, मानसार and शिल्परल by S'hri Kumāra--
1. *A 35919 30; V. 40–42.
अङ्गोत्सेधं तु कर्तव्यमर्धाकं तु न कारयेत् । graafhaleti facha: RTU 11 40 11 नागरं द्राविड चैव वेसरं च त्रिधा स्मृतम् । 4081°r*** i Ancherfafa tap 1 41 11 ग्रीवमारम्य चाष्टानं विमानं द्रविडारख्यकम् ।
सर्व ये चतुरश्रं यत्प्रासादं नागरं विदम् ॥ 42 ॥ 2. AASR--Bara 18 lines 90-100.
मूलादि स्तूपिपर्यन्तं वेदा चाथताश्रकम् ॥ 45 ॥

Page #43

xxxvii
The quadrangularity from the base to the neck and even to the top, according to it, characterizes the art style, and the quadrangular base rising from the neck to the top in an octagonal form in the case of the fe style differs in the upper portion being round in the a style. These definitions, though "brief and convenient indications" of different styles, are as imperfect on the very face of them as anything that ever could be.
One obvious inference that emerges from such scanty definitions is that these three styles have only a quadrangular ground plan, and that there is nothing like चतुरश्रायत्त, वृत्त, वृत्तायत, अष्टाश्र and other forms so far as the ground plans of structures go. How preposterous it is to make others believe that Indian Architects who are well known for their original conception and exquisite workmanship knew nothing of those other forms cf ground plans of buildings both secular as well as ecclesiastical. It may be emphasised that such "brief and convenient indications" of their differences for the recognition of styles cannot but be misleading.
I have been trying to find out the exact interpretation of these styles from different manuscripts of ang and fer for over two decades and have been able to put my finger on the right chord for these definitions only now though not to the fullest extent desired.
The Southern School of Architecture is not so markedly descriptive (so far as the printed works are concerned) in this comparative treatment as the Northern School. The age of Bikaner by Devi Singh enumerates as many as five styles but is silent as regards their differentiating characteristics समगङ्गणसूत्रधार, a work of the eleventh century, has more styles than the above; but, as a complete manuscript of a is not available, material light cannot be thrown on this question of styles by its author.
Works of statement of styles goes.
a, too, are silent so far as the comparative
aad zalafă au marfa farausfà: 1 स्तूपिकात्रय संयुक्तं द्वयं वा चैकमेव वा ॥ 46 ॥ चतुरश्राकृर्ति यत्तु नागरं तत्प्रकीर्तितम् । मूलाग्रं वृत्तम कारं तदनुतायतमेव वा ॥ 47 1 ग्रीवादि (स्तु) विपर्यन्तं युक्तयाथ तयुगाश्रकम् । स्याद्वकं तद्वेसरनामकं भवेत् ॥ मूलाग्रा स्तूपपर्यन्तं चाष्टाश्रकं वा षइश्रकम् । तदयं चायतं वापि ग्रीवस्याधो युगाश्रकम् ॥ 49 ॥ पूर्ववच्चोर्ध्वदेशं स्याद् द्राविडे परिकीर्तितम् । समाश्रकशिखायुक्तं चायामे तच्छिलात्रयम् ॥ 50
48 #
3. faet 16th ra, V. 40-80.
by
--Trivandrum Sanskrit Series, No. LXXV,

Page #44

अपराजितपृच्छा, on the contrary, describes the comparative differentiating characteristics of these three styles at great length. It is not the general ground plan of temples and their forms alone that determine these styles, as detailed in the Southern version. There are many other factors for this determination according to the ant version as under:--
1.
2.
3.
4.
Xxxviii
क्षेत्र of वास्तु,
ac, (internal as well as external arrangement in the
ground plan),
i, arrangement of parts in elevation,
6, basement,
5., measures of doorways of structures, 6. प्रासादो दयमानम् -- measures of heights of प्रासादs, 7. मण्डोवर,
8. शिखर, Spire
9. 2, Finial,
10.
11.
12.
13. कण्टक moulding,
14.
15.
16.
te, profile of a spire.
Ornaments,
पत्र etc.,
Bathos,
ताद्यमान,
Nomenclature.
The different elements as stated above are taken up in the foll owing pages to enable the subject to be grasped in all its bearings.

Page #45

xxxix
नागर - वेसर and द्राविड क्षेत्र
According to अपर जितपृच्छा and other works of the नागर school, there are five kinds of a (plan of a site) for a (a building or settlement) viz. वैराज, पुधक, कैलास, मणिक and त्रिविष्ट, Geometrically they represent the following forms - a square, a rectangle, a circle, an ellipse and an octagon. It may be incidentally observed that historically, if not pre-historically, these very terms are reminiscent of the earliest settlements of Aryans. It is now well recognised that Aryans came down from their early Asiatic homes into India at different epochs of Indian History in different groups or hoards. The earliest settlers came to वैराज ( ब्रह्मदश ) ब्रह्मा was the leader of that group who settled in Burma ( ब्रह्मदेश ) इरावतो, ऐरवत, ब्रह्मपुत्र, ब्रह्मद्वार, ( ब्रह्मचारिया ), ब्रह्म'वर्त etc. -all these terms drag on in the present day geography and are suggestive terms in vindication of the above conjecture. These early settlers extended their invasion and colonization in the western direction of India as far as the a, etc. and the country watered by the last named rivers is still known as ब्रह्मावर्त. The next inroad came from the North-west and their settlement was sty or rather पुरुषपुर, the modern Peshawar. Similarly, the 3rd, 4th and 5th inroads came from कैलास, Manipur in Assam and Tibet respectively. विश्वकर्मशिला here steps in to support this theory. (Vide foot-note 1) This fe has nine s under each क्षेत्र, मूणिक is there known as बम्रुज्ञितम Now बभ्रुसंज्ञितम् - बभ्रुवाहन was the son of 1 of the five is and was ruling the country of Manipur when the sacrificial horse of gaf led by a was taken to the king बभ्रुवाहन, son of अर्जुन by चित्रांगदा, In this connection
I. From Visvakarma Siilpa:--
मेव मन्दर क्षेत्र विमानं च तथा परम् । भद्रकः सर्वतोभद्रो रुचको नन्दनस्तथा ॥ नन्दिवर्धनसंज्ञश्च श्रीवत्सं च नवेत्यमी । वैराज्यसंभवाः । बडवी ग्रहराजश्च शालाग्रहं [शाला गारं] च मन्दिरम् ॥ विमानं च तथा ब्रह्ममंदिरं भवनं तथा । उत्तंवि शिविका वेश्म नवैते पुष्पकोद्भशः ॥ वलपो दुन्दुभिः पद्मो महापास्तथापरः । नन्द्यावर्ते वर्धमानं स्वस्तिकं धान्यकं तथा || गुत्रावृक्षस्तथैवान्यद्वत्त: कैलास संभवाः । ग्रहोऽथ वृषभो हंसो गडः सिंहनामकः ॥ भूमुखो भूघरश्चन श्रीजयः पृथिवीधरः * । वज्रं चक्रं तथान्यच पुष्टिकं बभ्रुसंज्ञितम् ॥ वकं स्वस्तिकखडगं च गदा श्रीवृक्ष एव च । विजयो नामतश्चैव त्रिविष्टप समुद्भवाः ॥
Note:--संज्ञितम् should go after पृथिवीधरः as the nine raras known as बभ्रसंज्ञितम् would end there. वज्रं, चक्रं, पुष्टिकं, वर्क, स्वस्तिकखड्गं, etc. would then be nine प्रासादs under त्रिवेष्टा. Here is some mistake in the original.

Page #46

xl
there is a long story as to how he relinquished the horse in the first instance and then irritated by a he cut off 's head which was restored by a who happened to be with far at that moment. We are not concerned with the happenings at Manipur, the country of बभ्रुवाहन, but it is clear that Manipur is referred to by " बभ्रुसंज्ञितम् ". It may be further added that ideas, institutions, etc., stick on due to a spirit of conservatism which is not an uncommon feature of the Indians or rather of all nations, however civilized they might be. "The conjectural criticism of classical scholarship" apart, the terms for so far as the geometric forms are concerned start with a square ( चतुरश्र ), and as the चनुरत्रायत, वृत्त, वृत्तायत and I are derived from the square form; a is considered to be the basic unit-parental form with other forms as derivations therefrom.
नागर - द्राविड-वेसर
तलच्छन्द = Arrangement or disposition of the ground plan.
According to writers of the Southern School of Architecture, the quadrangularity of the ground plan is the determinant of the arm style while hexagonality is that of the af school. This restriction to the form of the ground plan is not accepted by writers of the Northern School. Take for example, au-; King Bhoja Deva in 38th on lays down as many as forty shapes for the ground plan of the at school and also prescribes their assignment to the different grades of populace.
For facility of construction, however, all these forms of the ground plan are reduced to five only, viz. वैराज्य square, पुष्पक rectangular, कैलास circular, मणिक ellipsoidal and त्रिविष्टप octangonal. वैराज्य is considered as the primary unit for these forms and it is that unit from which the rest of the forms have emerged.
ae, it may be incidentally observed, is internal and external, the former comprises the गर्भगृह, its dividing walls, भ्रमणी or अन्धारिका and the outer walls thereto; and the latter includes the different as of the प्रासादs viz. भद्र, मुखभद्र, प्रतिभद्र, नन्दिक, कणिका, प्रत्यङ्ग, वारिमार्ग, प्रतिकर्ण, कर्ण etc.
1. Note:-The sins of are of two kinds (1)
and (2)
(1) 6 –These include such constituent parts as are necessary for the different functions in the constructional aspects of structures. These 3S, in the नागर School of architecture are भद्र, मुखभद्र, प्रतिभद्र, उपभद्र, कर्ण, प्रतिकर्ण, रथ, प्रतिरथ, उपरथ, नन्दी, वारिमार्ग, कोणिका, नन्दका etc. and are shown above.
(2)
-This represents devices or formulas for the adjustment of dimensions (Length, Breadth, Height etc. of structures) for facility of calculations and for the determination of certain horoscopical aspects.
Theses are as many as 27 in the School of architecture (not so many in the Dravidian School).
alegas 2, Verses 1 te 82 describe in detail these s; also cf. araaza.

Page #47

xli
Writers of atma have not adhered, it appears, to these ans etc. with scrupulous care; a member (an ) which ought to go in elevation has been loosely applied to a member of the ground plan and vice versa., f, g,have, strictly speaking, reference only to the ground plan; while, af etc. are terms that are concerned with the elevation, and yet one finds their promiscuous use irrespective of their place in design and construction.
It is these as that go to give starlike projections to the external boundary of the plan. What would otherwise have presented a straight linear appearance in the bounding line, is converted into several zigzag projections, some going outwards aud others inwards, of the main external boundary though it may be pointed out that they are on a settled plan and with due regard to principles of light and shade.
According to the version of the
school, the Dravidian structures have the same fivefold forms of the ground plan. (Vide-a in वास्तुराज ).
अप. vi

Page #48

ATTTT, SAT and has
9191GITAIAH -Doorways of 18195 (of artars-3984164 9) :--
Measures of doorways of temples in different styles cf. Architecture have three varieties, viz. नागर, द्राविड and भूमिज,
(a) नागर doorways-प्रासाद of one हस्त begins with a doorway
of 16 års (in height). For every additional in the width of a Prāsada from 2 to 5.0Hs, there is an increase of 16 s, and then there is only an addition of 2 ages for 1181&s ranging from 6 to 50 cubits.
A Prāsāda of 1 ca has a doorway of 16 sigos.
Then graigs of 2 to 5 Erats have 32, 48, and 80° sus respectively for the height of doorways, and TAAS from 6 to 50 cubits in width have 82, 84, 86, 88... 164, 165, 168 and 170 siyos respectively for heights of doorways.
(b) afas de starts with a doorway of 10 308s in height for
a start of 1 cubit and has an increase of 10 siges each upto a fare of 6 cubits: the increase is then reduced to 5 ages for kies ranging in width from 7 to 10 cubits and eventually the increase in the doorway is reduced to úros for every additional tea of a temple upto 50 cubits.
sites for three of 6 and has ofway of 10
1. 1914 has a doorway of 10 sigys. 2 to 6 Thales have doorways of 20, 30, 40, 50 and 60
siyas respectively. 7 to 10 Turaids have doorways of 65, 70, 75 and 80
sipas respectively. and 11 to 50 manjares have doorways of 82,84, 86, 88...160
siges respectively. (c) agrarx and its doorway
Herc sales from 1 to 5 cubits in width have 12, 24, 36, 48 and 60 agos high doorways.
1918s of 6 and 7 cubits in width have 65 and 70 sijas high doorways.
steras of 8 and 9 cubits in width have 74 and 78 syos high doorways.
HiBies of 10 to 50 cubits in width liave 78, 80, 82 ......
160 gss high doorways. To make the comparison more clear: war of
नागर
भूमिज
have doorways in myös 1 EG
10 2 Bros
24
12
20

Page #49

प्रसाद ल
STRONOMOROS
3
4
5
9
10
11
:
15
20
25
30
35
40
45
50
xliii
नगर
48
64
80
82
84
86
88
90
92
:
100
10
120
130
140
150
160
170
arfas
30
40
50
60
65
70
75
80
82
:
50
100
110
120
130
140
150
160
भूमिज
36
48
60
65
70
74
78
80
82
:
90
100
110
120
130
140
150
160
The doorways in उतिन, खान्धार, मिश्रक, सिंहावलोकन, विमाननागर and विमानपुष्पक are the same as in नागरप्राबाद, while विमान, वराट and वलमीप्रासादs have the doorways similar to those in भूमिज, फोसनाकारs have followed the द्राविड scale in this respect.
It will be seen that the doorways of temples are invariably smaller in height in fa and aras varieties of structures than in the ar ones. It indirectly gives an idea as to the relative statures of Dravidians and Nagars.
227 सू.
The churning of the ata by Gods and Demons brought forth, along with several other valuables, a charming tender-limbed divine tree सुरत६ with variegated पत्र, पुष and फल. This tree had its branches spread out in different cardinal points, each branch giving rise to different styles, c. g at style came into being in eastern branches, f in the southern, and in the western and northern respectively: while from those branches which shot upwards came the fe and the origin of the aga lay in between the branches.
227 and 230 €.
These branches further put forth leaves in different seasons, amne leaves in वसन्त, द्राविड in ग्राम (summer ), व्यन्तरपत्र in the rainy season while the वेसरपत्र shot forth in शरद् ( autumn ), कालिङ्ग and यामुन in हेमन्त and शिशिर 230 सू. This very idea is emphasised in another सूत्र wherein the (a), f. 4, etc. of these styles are differentiated. Thus the कुलस्थान ( देश ) of Indian styles is a distinguishing feature, as in a general way the art style is prevalent in पूर्वदेश

Page #50

(meaning-of arta ), having its origin in that part of India, while alla owes its origin to 6T13; at similarly has come into existence in the west of भारत, वे सर in the north, कालिङ्ग in Kalinga country, while यामुन is spread everywhere, though, of course arising from the country watered by the gat. In course of tiine, these styles have not clung to the country of their origin but have spread promiscuously in different parts of India, though, in a generality of cases, their confinement to the place of their birth is very marked.
These styles, further, have their distinguishing ar as. Fitt is faa; sifat अधियः व्यन्तर and वेसर are वश्य: काल is a hybrid (mixed) and यामुन is cosmopolitan. How these fas are assigned to the different styles would remain a matter of surmise in the absence of authoritative pronouncement in works of arta and fare.
The 4-- The nature of the colour can be determined from the sia of the styles as different tas are characterized by the special colours adaptable to them; thus all, being fou, is white, gifàs, being
1, is red; similarly, 39-30 is yellowish, dat is green; so is flex, while यामुन has colour of all जातिs.
228 .
The forms of leaves of these styles are described in 47 228, vide verses 23 to 28 and also the rest - ain'acé, 973 aiši, tai išiad, atras #268i, afa79forth, Fifcai, 3i, 39, 4#b2+, etc.
IT, ala, que, etc., are not so important as the $25 (mouldings). As is well known, European Architecture has fillet, bead, cavetto, ovolo, torus, scotia, cyina (recta and reversa) etc. as different mouldings; in the same way, the different schools of Indian Architecture, (af71, afts, व्यन्तर, वेनर, कालि and यामुन according to अपराजितपृच्छा) have their distinguishings 2* (mouldings). These are 8 in number as under; Efs, #fot, 541H,
TFT, 6, 54110, SH and fast. Tuey resemble, roughly in form, the flower of 316plint, (al-jiw(2}-of 3 alié (hog) a closedbud () with internal filaments the vowel + letter the nails(5) of a tiger a pitcher(6), scissors(7), and thorns of ati and #13;(8) respectively. to differentiate onc style from another, the characteristic mouldings need be observed, as the special mouldingot नागर is व्यावत while that ot द्राविड 15 भगाचत्रक: in the same way, a st, 2:1, Trn and to have respectively fo, f , aafan and asia as their distinguishing mouldings. It will be quite
that the 217 moulding is far away in torm, from the ag moulding, and cannot be confounded with that of aac,

Page #51

xlv
रेखा
Indian temples are classified ordinarily into eight principal varictics according to the 47 or Northern School of Hindu Architecture. There are various features that go to differentiate the one variety from the other. The consideration of tar (Profile of a fac or a spire) forins one differentiating feature out of the many referred to above. To grasp what iai signities, a description of all the technical details involved is essential. 91, 931, art, ars, 72, 7301, azi, filant, 19, 348, 31:11, 1998 etc. are some of the terms that require clarification.
In lian builders, it may be observed, though scantily equipped with appliances waich would be considered rough and crude in comparision with the up-to-date scientific appliances of the West were endowed with an inventive genius to work out their problems in their own peculiar way.
The question of er involves a method of setting out curves etc, in mid air alınost analogous to the graphic representation by means of co-ordinates and the subject assumes a very fascinating aspect from this point of view.
tal
ST खण्ड
- -
चार
स्कन्ध
वलण
-
घण्टा शिखर
The Profile of a spire (leer) above the principal 81914. A digit, a division, a part of a que. A piece, a uniforin (straight or curved) portion of a free wherein the curvature remains practically of the same degree of acuteness. A division, one that accompanies or is collaterally agreeing withs 481 in a certain ratio. The top of a start from which the farat emerges. A bend either towards thc central axis of a 119e or away from it. It may thus be concave or convex. A dome or vault for.ning a roof of a nate, 39 etc. That portion of the spire that rises above the tid and ends in the 371T09T, 31 etc. It is, so to say, tie 3601}s of a 91917. A peak, ordinarily it forms a secondary spire, ine falat being the principal one in a प्रासाद. A secondary spire like Ti. This is not a detached but is an engaged spire to the main farar. A longitudinal rounded top of a प्रासाद. According to one aspect, tar is divided into ass which may be as many as three to eighteen i. e. in all sixteen in number. The first is known as farci, the second as चतुष्खण्डा, the third पंचखण्ड rising successively to अष्टादशखण्ठा,
159
-
av 36 37: ten -
गपृष्ठ
-

Page #52

xlvi
These रेखाs from त्रिखण्डा to अष्टादशखण्डा go by specific names viz. शशिनी, शांतिनी, लक्ष्मणी, कामिनी, पुष्पिता, शुभा, शांता, आह्लादा, कुमुद्दा, शाश्वती, शांतिकी, विद्याशोष नका, नाहिनी, द्वीपिनी, सौम्या and ख्या ; these are the समचार त्रिखण्डा, समचारचतुष्खण्डा, समचार खण्डा etc. to समचार अष्टादशखण्डा देखाs. They are 16 in number. Over and above these gas in differents from 3 to 18 there are other fifteen Rs under each of them viz. fare to ear. They are as under (one and a quarter), (one and a half) art, प. दोनद्वय (one and three quarters ) चार, द्विगुण ( double) चार, सपाद द्विगुण (two and a quarter) चार, सार्धं द्वगुण (two and a half ) चार पादोनत्रय (two and three quarters ) चार, त्रय ( three times ) चार पदाधिक (three and a quarter) चार, सार्धन (three and a half ) चार पादोनचतुष्क (three and three quarters ) चार, चतुर्गुण (four times ) चर, सपादचतुष्क (four and a quarter ) चार, साधेचतुष्क (four and a half ) चार and पादोन पंचक (four and three quarters ) चार.
Thus the total number of as including an under each of these as comes upto 16 and 16 3s with 16 as under each make up 16 × 16 = 256s in all. This is only one way of arriving at the रेख S. These 256 s have specific names of their own. Their significance will be cleared up later on.
Now समचार in these 16 खण्डा रेखrs gives rise to a straight profile of the fat from its base or to its top below 84, though not vertical but slanting towards the central axis so far as its form goes. In its constructive aspect means that the 1s in each equal ; for example समचार in त्रिखण्डारखा has 8 कars in the lowest the same number of as in the most खण्ड.
are खण्ड,
higher up and also in the top
समचार in चतुष्खण्डांरेखा has 12 same number of s in the three So on.
कलाs of
कला
8 x 1
of
कलाs
कला
Now सपादचार has its कलाs
so arranged that the number of
in the topmost खण्ड is one and a quarter times the number कला in the lowest खण्ड; for example त्रिऋण्डा-प्रचादचार has 8
in the central and 10 TS i. e.
in the bottom खण्ड, 9 कलाs
10 in the topmost as.
ar
has in the topmost
one and a halt times the number is that it has in the west. ; for example the number of is 8 in the lowest, 10 in the middle and 12 i. c. 8 × 1 = 12 in the topmost s in त्रिखण्डा.
Is in the lowest खण्ड and the sis above it respectively and
in
Proceeding in this way पादोनपंचकचार in त्रिखण्डt has 8 कलाs the bottom खण्ड, 23 ears in the खण्ड higher up and 38 38 कलाs in the top खण्ड.
कलाs i. e.
8 x 4 =
चतुष्खडा-
Similarly in has 12
has 12
is in the 1st, 2nd, 3rd and the 4th vs respectively. 's in the 1st r, 13 rs in the 2nd, 14 in the 3rd and 15 s (12 x 1= 15) in the 4th
.
समचार सपादचार
Va
-

Page #53

xlvii
Riga1971-has 12 kars in the 1st aus, 27 Fars in the 2nd, 42 431s
in the 3rd and 57 ofs (12 X 43 = 57) in the 4th are ; and so ou for different is in different asta uplo 37637&st.
As has been pointed out above, anar diagrammatically represents a slanting straight line.
In are the curvature starts from the second ers (the first ais being a slauting straight line) and goes on increasing in acuteness as one proceeds from the second 3 to the third, from the third to the fourth and so on. It is the most acute in the top-most aus of
Igatugtar.
For facility of reference, tables showing the number of Förs in different ares of fequal to CIC, varying with 16 ans have been appended,
The subject of treat is very complicated. Only one aspect of its arrangement has been touched above; for other varietics of disposition of कला, चार etc., रेखार्णव and other works may be consulted with advantage.
If one were to glance at the names of ters, say only under one arrangement which has been observed in Tofagear, it cannot but strike him that as many as 256 als have got specifie names of their own. This very aspect cannot but be without some signification. It appears, the art of temple-building had reached its climax in the country at a certain stage in history.
As the worship of Brahma and the Sun used to be on the wane, the cult of Siya began to come into prominence. Eventually it threw into the background, all other cults, including Jainism and Buddhism and occupied the outstanding position in the whole of India.
It is well known that in about the middle of the first millenium after Christ, India had witnessed tremendous activity in temple-building and temples of S'iva especially came to be erected at that timc all over the country. Master builders of these temples were called upon to cope with a heavy strain on their energies; whereupon they had to devise various ways of reducing their trouble of instructing the builders by the adoption of a 8 like method. Some of these ways included the giving of names to different curvatures in the profile of a fat and also to fórs of different materials.
The far with its varying degree of acuteness in the different portions of its profile had specific naines assigned to it for this purpose, e. g. सरस्वतः or अशोका would at once convey to the builders that the profile had reference to द्विगुण चार in चतुर्दशखण्डारेखा or त्रिगुणचार in the same खण्डा profile (Vide Table No. 12 of tais).

Page #54

xlviii
The builders would at once understand what calculations would be necessary to carry out for arriving at a particular number of pars and ats in the profile referred to. They would begin to start their work of construction without any further reference to the master builder whose instruction in one word a(nal or 37T1 T would imply a volume of calculations etc. and save them a lot of trouble in instructions,
It is not to be supposed that there exists nothing like aayat ind fgarti ta. In fact they do exist but the scanty reference to them is due to lack of constructive complexity as is inet with in 1931 to अष्टादशखण्डारेखाs. One arrangement of एकखण्डारखा is referred to in प्रासादमण्डन.

Page #55

xlix
Table No. 1-रेखा (त्रिखण्डा) " ! No. | No. No.
of of of Names of
sts| कला कलाs रेखा
in į in st 2nd 3rd खण्ड खण्ड | खण्ड
चार
Serial No.
Total No. of कलाs
समचार
शशिनी
24
समचार
Fats equal
in 3ges!
2
।
सपादबार
! शीतला
27
8
9
10/ 8x11-10 सपाद (i.e. NO.
of pers in the 13:d खण्ड is 1 times that in |1st खण्ड,
सार्धचार
सौम्या
पादोनद्वय चार
शान्ता
335 8 11 - 14
| 8 12 16
110 128x11-12 सार्ध i.e. No. of
कला in the 8x1314 3rd खण्ड is 11
times that in 8x2=16 1st aus and
so on. 8x21-18
द्विगुणचार
मनोरमा
शुभा (उमा)
सपादद्विगुण सार्धद्विगुण
मनोभा
वीरा
8x21320 8x23-22 8x3324
9
कुमुदा
48
पादोनत्रय त्रय पदाधिक লাঘব
wwwwwwwwwwwww
पद्मशेखरा
8x3=26
लतिना or | 54 ललिता
8x31=28
लीलावती
8x31=30 8x4832
त्रिदशा
पादोनचतुष्क 13- चतुर्गुण 14 सपादचतुष्क 15
सार्धचतुष्क पादोनपञ्चक
पूर्णमण्डला पूर्णभद्रा
8x41=34 8x41-36
भद्राङ्गो
8x47-38
अप. vii

Page #56

Table No.2-रेखा (चतुष्खण्डा)
Names of
Serial No.
चार
रेखा
| Total No. of
कलाs.
कला'कला कलाs n in in in
| 2nd 3rd 4th खण्ड
खण्ड खण्ड | खण्ड
समचार
शान्तिनी
48
साचार
शुभा
शान्ता
त्रिदिवा देवदुर्लभा
बीभत्सा
शिवा
12%D12 12x13-15 12x13=18 12x11-21
12x2=24 12x21327 12x21=30 12x2=33
12x3=36 12x34=39 12x32-42 12x38-45 12x +=48 12x41=51
सौम्या
वीरभद्रा
नारायणी
सुषिरा
शेखरा
रम्या
पूर्णा पूर्णमद्रिका
12x454
विजया
12x43=57

Page #57

Table No. 3-रेखा (पञ्चखण्डा)
Serial No.
चार
Names
Total
S.22
कलाs in 1st खण्ड कcts in
_2nd खण्ड !
कलाs in 3rd खण्ड कलाs in 4th खण्ड कलs in 5th खण्ड
-
N
लक्ष्मिणी 80 16
90 16 17 सम्भवा
100' 16 विदू (धू) रा 110 पूर्णमण्डला । सुगन्धा (सुशीला)
5_
o vain +
16/ 16 x 1-16
16x11-20 24 16x 11=24
16 x 13=28 32 16 x 2 =32 31 36/ 16x 2136
16x21340 37 44 16x21-44
मानसी
४
शैला
नन्दा
| 160
16x3-48
o
मन्दाक्षी
कौतुका (कौमुदी) 180, 16
शान्ति
16 x 31-52
16 x 34-56 49 60 16 x 360 52: 64 16 x 4 =64
68| 16x41368 . 58 72 16:x 41372
लाभा
कल्याणी
I ő B
४ ४
५ - ४
सुभद्रा
भद्रेश्वरी
16x4276

Page #58

Table No. 4 रेखा (षट्खण्डा)
Serial No.
चार |
Names
| Total No. of i 1st 2nd 3rd 4th 5th 6th कलाs in | खण्डखण्ह खण्डखण्ड खवखण्ड । खुण्ड
कामिनी
__20
24
N
कमला
w
पद्मा
संभ्रमा
in
भ्रमशेखरा
a
शुभा or सुभद्रा
शान्ति संभूता
v
वैदेवी राजशेखरा गान्धारी
20 20 x 1 =20 25 20 x 11=25 309 20 x 13-30 35 20 x 13=35 40 20 x 2 =40 45 20 x 2 =45 50 20 x 23=50 55 20 x 23=55 60 20 x 3 =60 65,20 x 31=65 70 20 x 31-70 7520 x 37475 80/20 x 4 =80 85%20x4185 9020x41=90 95: 20 x 42=95
o
गन्धर्वा
वृत्ता
तिलका
लोकसुन्दरी
महाभद्रा
og
इन्द्रा
80

Page #59

Table No. 5-रेखा (सप्तखण्डा)
ISerial No.
र | Names
Total No.
Sip20
1st 2nd 3rd 4th | 5th 6th | 7th |
सम. 1=1' पुष्पिता | 14... पुमिका
चम्पा
12... समहा 2 तिलका 21... अदभूता 23... सिद्धा 24... सिद्धांगी
___x
24 24:24 x 1 = 24 29 30 24x1}= 30 34. 3624 x 11= 36 39 4224 x 14= 42 44 4824 x 2 = 48 49, 5424 x 24= 54 54 6024x23= 60 59 6624 x 2 = 66 64 7224 x 3 = 72
7824 x 34= 78
8424 x 33= 84 79 9024x33= 90 84 9624x4 = 96 89 102 24 x 41-102 94 10824x433108 99 114/24x43114
स्वरूपा
31... क्रीडामणि
3}... बरनारा 31... नरेश्वरी
विरूपाक्षा
1... महोद्भवा 48.... सिद्धांसा 4.... सर्वमण्डला

Page #60

Serial No.
1 ਚ
2
5'
6
7
8
9
चार
शुभा
14...) शीतला
12... गन्धा
12... मालती
2
3
...
27... मेघा
22... मेघपदा
2... अनुजा
Names
:
€550TI
32... निर्मला
***
10
11 3...
12
4
giuyar
34... तेजा:
13
14
15 4...gel
16 43... सम्मृता
प्रतापतेजाः
41... कीर्ति
liv
Table No. 6-रेखा (अष्टखण्डा)
Is
lotal no.
of
1st
2nd 3rd 4th 5th 6th 7th 8th
(1) 28
28 28 28 28
(2) 28
29 30 31 32
(3) 28
30 32 34 36
(4) 28
31 34 37 40
(5) 28
32 36 40 44.
1
(6) 28
33 38 43 48:
(7) 28)
34 40 46 52
(8) 28
35 42 49 56
(9) 28
36 44 52 60!
(10) 28
37, 46 55 64
(11) 28
38 48 58 68
83
(12) 28; 39 50 61 72 (13) 28
40 52 64 76
88 100 112 28×4 =112 1 (14) 28 41 54 67 80 93 106 119 28×4=119 (15) 28 42 56 70 84 98 112 126 28×41=126 (16) 28
43 58 73 88 103 118 13328x43-133
28
33
38;
43
48
53
58
63
68
73
78
28
28 28x1 = 28
34
35 28×14= 35
40 42 28×14= 42
46
49 28×12= 49
52
56 28×2 = 56
58
63 28×21= 63
64
70 28×24= 70
70
77 28×23= 77
76
84 28×3 = 84
F
82
91 28×31 91
88
98 28×32= 98
94 105 28x32=105

Page #61

Table No. 7-रेखा ( नवखण्डा)
Serial No.
चार
Names
Total No.
| 1st 2nd | 3rd | 4th | 5th 6th | 7th 8th 9th |
of कला
॥
288
32 32
॥
32X1-32 32x11 32X12 32 x 13
| ||
|
सम, 121 । शान्ता
मुकुला नन्दा श्रिया भद्रा नन्दना शोभना सुभद्राख्या सुता कुलनन्दिनी गम्भीरा मधुरा शेखरा शिखरोखता महानीला रत्नावला
Late-ANCHANP
xxxxxxxxxxxxxxxx
h
81 88 728088 96 59 68 77; 86 95 104 62 72,82 92 102 112 65 76 871 98 109 120 68 80 92 104 116 128 84 97 110 123, 136
102 116 130 144 1071 122 137| 152
| | || || || [! || |
104 = 112 = 120
= 128
11
- 136
॥ ||
32x41 = 144 32 X 43 = 152

Page #62

Table No. 8-रेखा (दशखण्डा)
Serial
No.
चार
|
Total
|
चार
Names No. of कलाs
1st 2nd 3rd 4th 5th
6th 7th
8th
9th 10th)
समचार
A KANHA
॥l || ||
00NON
॥
-NNNN
॥ ॥
Akats
आल्हादा श्रिया नन्दा गोमती नामसुन्दरी सुभद्रा भद्रिका भद्रा भद्रामा भद्रमालिनी संभूना भूतशरदा पता कीर्तिवर्द्धनी माहेन्द्री
78 8490
xxxxxxxx
99
| || ||
36. 36 36 36X1 =
36 X 14
36X13 57. 60 64 6872
73, 76, 81 78 85 92 99 76, 84 92 100, 108
108 90. 99 108, 117
= 117 86 96 106 116 126,
2636x
33126 911 102.113. 124 135 36x33
= 135 96: 108; 120. 132 144
- 144 101 114 127, 140 153 36 x 41 = 153 64 78 92 106 120 134 148 162 36 x 43 = 66, 81! 96 111 126: 141 156 171 36x41 = 171
10
11
Aani-A-
12 .13 14 15
1-tari
50
16

Page #63

अप. viii
Serial No.
1234567∞POLDR4EE
10
11
12
13
14
15
16
समचार 1=1
H
11
11 13
2
222&
21
21
2
चार
+33
H
++.
Ak
"}
"
33
>>
"}
"
"
21
در
"
" रुपभद्रा
"}
""
31
Names
>>
कुमुदा भद्रका
-215
ध्वजाक्षी
मकरध्वजा
सुपताका
वीरभद्रा
विनायका
after विक्रमा
रम्या
मन्मथा
Zagran
उद्या
कनकेशी
Total No." of is
Table No. 9-रेखा ( एकादशखण्डा)
1st 2nd 3rd 4th 5th 6th 7th 8th 9th 10th, 11th
8888888888888888
40; 40 40
4:
42 43
44 461
46 49 52
42
43
44
45
46
48
49
40 53
40 54 401
48 52 56 50 55 60
52 58 64
54
61
68
58 67 76
60
40 40
65
70
75
58 61
60 64
70
76
82
64
72
80
58:
67
988888
68
75
82
88
94 100
89 96 103 110
88 96 104 112 120
76 80
85 90
64 72; 80
85
94 103 112 121 130 100 110 120 130 140
70 80
90
73. 84 95 106 117 128 139 150 64 76 88 100 112 124 136 148 160 79. 92 105 118 131 144 157 170 68 82 96 110 124 138 152 166 180
85 100 115 130 145 160 175 190
40×1 =40 40×11 =50 40×1 =60
40×14 =70
40x2 =80
40×21 =90
40×24=100
40×23=110 40x3 =120 40×31=130 40x3=140
40×32=150 40×4 =160 40x41=170 40x42=180 40x421=190
1vii

Page #64

Table No. 10 -रेखा (द्वादशखण्डा)
Total No.
चार
Names |
of
1st 2nd 3rd 4th - 5th 6th 7th | 8th | 9th 10th 11th/12th
Seria
कला
समचार
शाश्वती
44x1 =
44, 45
-
-
Nouns
44 44 44 44 44 44 44 44, 44 44 44 44
53 54 55 44, 46
58 60 62 64 66 65 68 71 74 77 72 76 80 84 88
84 89 94 99 80 86, 9298; 104 110 86/ 93 100 107 114 121
44x17 44x1 44x2
AWAK
44x2/13
44x23 = 121
Iviii
वरदा २भ्या सुन्दरा (आ) मोदा आमोदकी शिवा सवेलम्मा (लिप्सा) विशाला कुलनायका शिम्भा (शान्ता) शिवतमा दिव्या शिवाजपना विश्वेश्वरी विश्वरूपा
10
92 100 108 116 124 132 44x3 = 132 89 98 107 116 125 134 143) 44x31 3 143 94 104 114 124 134 144, 154 44x32 = 154
13 14
88 99 110 121 132 143 154 165/ 44x31 x 165
92 104116 128 140 152 164 176, 44x4 = 176 57170 83 96 109 122 135 148 161 174 187 44x41 - 187
72 86 100, 114 128 142 156 170 184 1985 44x41 = 198 74 89 104 119 134 149 164 179, 194 209 44x4 x 209
15
16

Page #65

Table No. 11-रेखा (त्रयोदशखण्डा)
Total No.
Serial No.
चार
Names
|
of
1st 2nd 3rd 4th | 5th | 6th | 7th | 8th | 9th 10th 11th 12th|13th
दला
शान्तिकी
48 48 48 48 48
48
1=1
49 48 48 48 48 48 48 48x1 = 48
56 57 58 59 6048x11= 60 64 66 68 70 72 48x1= 72 72 75 78, 81, 8448x1 = 84 80 84 88 92 96 48x2 = 96 88 93 98; 103 108| 48x21%D108
विमला सूर्या वर्द्धना विजया वान्छिता (वासना) वंशे भषा वंशभूता रेखिता वंशतारा अधिवास्या वश्या माना शिखोद्भवा वांस्या यसन्तोद्भवा
古古古古古玄玄女友_左左左左左 ,
10 11
12
96 102 108| 114 120/48x2}=120 90, 97| 104 111 118 125/132 48x213132 ___88/ 96 104 112 120 1285 136 144 48x3 -144 ___93 102, 111 120 129 138| 147 156 48x31-156
98| 108 118/128 138 148 158| 16848x30=3D168
103 114 15 136 147 158 169 180/48x37-180
| 96 108 120 132 144 156 168 180 1921 48x4 =192 74 87 100 113 126 139 152: 165 178 191 204) 48x113204 76 90 104 1181 132 146 160 574 188 202 216 48x43=216 78 93, 108| 123 138 153 168; 163 198 213 228 48x41228
13
14
15
16

Page #66

Serial No.
11
चार
1414
1234567CC3E
11122223 3 3 3 +4
15
16
समचार 1:1 विद्याशोधनिका
11
1
12.,
};
21,,
21
-
272
PRINT
"}
~~~
44
****
"}
Total
Names No. of 1st 2nd 3rd 4th 5th 6th 7th 8th 9th 10th 11th 12th 13th 14th
कला
रम्या
गौरी
Exit सरस्वती
arent
सौरम्या
शुकाग्रा
अशोका
शौचकी
कनका कनकावजी
कन्दपा
कन्दर्पाश्विनी (श्रिता)
कमला
कलहसी
Table No. 12- रेखा ( चतुर्दशखण्डा)
52
52
52 53
52
52
52 54
52 55 58
52 | 56
52
57
52
58
52 59
52 60
52
52
52 | 52 | 52 | 52
54 55
56 58
61
62
60
62
64
66
68
70
72
52 63
74
52 64
76
52 65 78
66
80
67 82
64
67
70
73
76
52
56 57 58
61 64
79
82
52
52
52
52
60
61
62 63
64
66
68
70
74
70 73 76
79
85
68
76
80 1 84
88 92
72
82
87 92
97 102
76
82
88
80
87
96 100 104 52x2 =104 107 112 117 52x21=117 94 100 106 112 118 124 130 52x2=130 94 101 108 115 122 129 136 143 52x22-143 92 100 108 116 124 132 140 148 156 52x3 =156 97 106 115 124 133 142 151 160 169 52x31-169 92 102 112 122 132 142 152 162 172 182 52x31=182
84
88
60 62
67
72
77
52
59
72
82
52
64
76
88 91
52 52×1 52
65 152x11= 65 78 52×14= 78
52×14= 91
85
96 107 118 129 140 151 162 173 184 195 52x32=195 88 100 112 124 136 148 160 172 184 196 208 52x4 =208 91 104 117 130 143 156 169 182 195 208 221 52x41-221
i
94 108 122 136 150 164 178 192 206 220 234 52x42-234 97 112 127 142 157 172 187 202 217 232 247 52x43-247
1x

Page #67

Serial No.
चार
16
समचार 1=1
14124
23T567890.
+474
1112222~3 334444
A
2+
མ ང; ; ; རྒྱུ རྒྱུ A ༤༤༤ཉྙ༢ ༢ ;
"
Names
नाहिनी.
&feat
कुम्भिका गजमालिनी
गजी गजाङ्गा
शेखरी राशी गजश्वरी
रत्ना रत्नगर्भा
माल्या
जया उग्रतेजाः प्रिया E2521
Total No.
of कला
1st 2nd 3rd 4th 5th 6th 7th 8th 9th 10th 11th 12th 13th 14th 15th!
པ་་ ས་པ་ ཕ་ ཕྱ་པ་ཐྲ་ཕྱ་པ་ ་ུ་པ་ཕྱ་པ་པྲ་
Table No. 13-रेखा (पञ्चदशखण्डा)
56
TOTUUSCORE
70 56×1= 70 84 56×14= 84
86 89 92 95
98 56×14= 98
74 80 86 92 98 104 110 70 77 84 91 98 105
96 100 104 108 112 56x2 =112 106 111 116 121 126 56x2=126 116 122 128 134 140 56x2-140 126 133 140 147 154 56x2=154 136 144 152 160 168 56x3 =168 146 155 173, 182 56×31-182
72 74
164
112 119 80 88 96 104 112 120 128 83 92 101 110 119 128 137 76 86 96 106 116 126 136 146 156 166 176 186 196 56x31-196 89 100 111 122 133 144 155 166 177 188 199 210 56x3=210 80 92 104 116 128 140 152 164 176 188 200 212 224 56x4 =224 69 82 95 108 121 134 147 160 173
186 199 212 225 238 56x41=238 84 98 112 126 140 154 168 182 196 210 224 238 252 56x41=252 56 71 86 101 116 131 146 161 176 191 206 221 236 251 266 56x43=266
64
65
66
56 56 56 56 56
58 59
61 62
62
66 68
70
70
71 74 77
80
84
68 68 72
64
76
66 71 76 81 86 91
78
56 56 56 56
64
72
80
65 66
74
76
50 50 56 56X1 = 56
83
88 92
96 101
67
68 69 78 80 82

Page #68

Table No. 14-रेखा (षोडशखण्डा)
Serial No.
चार
।
Names
Total No. of कला 1st 2nd
24th | 5th | 6th 7th | 8th | 9th 10 th 11th 12th 13th/14th 15 th 16th
1
द्विपिनी
समचार 131
-
63!
8 ON
सिंहनी सिंही ভিছ বা सिंहोन्नता सिंहग्रीवा
8888
72
--
-
सिंहा
İxii
-
60,60 60 60 60. 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60x1 = 60 606162
69 70 71 72 73 74 75 60x11= 75 606264
72 74 76 781 801 82 8486 889060x1 = 90 60,6366 69
78 81 84 87 90 93 96 99 102 10560x11-105 646468
801 84 88/ 92 96100 104 108| 112. 116 120 60x2 = 120 60 6570, 75%80% 85 90 95/ 100 105/ 110 115, 120 -125, 130 135 60x21-135 606672 78.84 90/ 96, 102 108 114 120 126 132 138 144: 150; 60x21=150 606774; 81 8895 102 109 116 123 1301 137] 144 151 158 165 60x2165 6068761 84 92| 100; 108 116 124 132 140 149 156 164 172 180/60x3 =180 6069:78 87, 96 105 114 1231 132 141 150 1591 168| 1771 186 195/ 60x3.195 607080/ 1.0 100/110 120 130; 140 150/ 160 170 180 190200 210 60x37-210 6071,82 93104 115 126 137 148 159 170 181 192|203 214 225/60x3-225 607284 96 108| 120 1320 144 156 168 180 192204216 228240 60x4 =240 6073861 99 112 125 138| 151, 164 177 190203216229 242 255/ 60x41-255 6074188| 102 116 130 144/158 172 186200 214 228 242 256 270 60x42%3270 6075/90/ 105| 120 135 150 165| 180, 195/210. 2250 240255, 270. 28560x42=285
10
सिंहाख्या सिंहेश्वरी महानादा नादवती सिंहनादा नादोदभवा सिंहागना
--
*
13
14
सिद्धा
सकलेश्वरी

Page #69

Serial No.
1
T
चर
+3
234567890
HAHN2223333
HHH
++
34
16
समचार 1=1
44
ܚܚ kk t
13
""
܃ ܃ ܃
77
22
Names
सौम्या
नारायणी
रम्या
नरा
नगेत्तमा
नरेश्वरी avar
गङ्गा
नृत्येश्वरी वावती
वीरागी महावीरा चीरनायका
बीमरक्षा सती शान्ता
Total No. of 's
1st
2nd
3rd
Table No. 15- रेखा (सप्तदशखण्डा)
བྱཱ།།ྐ།༅ རྔུ
64
64 64 64
67 68
70
72
8th
i
46464
6+
64
64 64 64 64 64x1 = 64
I
72 73 78 80. 82 85 88 91 96 100
84 88
92
89 94
120 127, 134 141 148 128, 156 144 152. 160. 136 145 154 163 172 144 154 164 174 184 152 163 174 185 196 160 172 184 196 208
155162 169 176 168 176 184 192 181 190 199 208 194204 214 22+ 207 218 229 240 220 232 244 256
64 65 66 74 75 76 77 78 79 80 64 66 68 84 86. 88 90 92 94 96 6467:70 73 76 94, 97 100 103 106 109,112 646872 76 80 104 108 112 116 120 124 128 646974 79 84 99 104 109 114 119 124: 129134139 144 647076, 82 88 94 100 105 112, 118 124 130 136 142148 154 160 647178 85 42 99 106 113 647280 88 96 104 112 120 6473'82 91 100 109 118 127 647484 94 104 114 124 13 647586 97 108 119 130 141 647688 100 112 124 136, 148 647790 103 116 129 142 155 16 181 194 207 220, 235246259272 64x41-272 647892 106 120 134 148 162 176 190 204 218 232 216260 274-288 64x4-288 647994 109 124 139 154 169 184 199 214 229. 244 259 274289304 64×4=304
아
9th
64 64
69 70 71i
74
76
79 82
10th
11th
12th
13th
64 64
i
14th
15th
16th
17th
23
64×14= 80
64×14= 96
64x13-112
64x2 =128 64x21=144 64x2=160 64x23-176 64x3 =192 64×31-208 64×34-224 64x33-240 64x4 =256
lxiii

Page #70

Serial No.
चार
234
TTT
11
12
समचार रम्या
1-1
BOZPO======
22223MMA++++
13 4
Ако кори кории
14 4
مستر دست
15 41/ 16 42
"}
13
..
"
""
"7
77
"}
77
Names
"
रम्येश्वरी
गड़गा
ककुश
( कुमुदा) कुमुद खरी बीमत्सा
arfarar
कान्ता
मनोहरी स्त्ररूपा
विक्रमा
शान्ता
मनोज्ञा
सर्वतोमुखी यज्ञभद्रा gardar
Total No. of is
1st 2nd 3rd
4th
5th
Table No. 16-रेखा ( अष्टादशखण्डा )
6th
7th
686868 68 68 68 68
71 72 73
68 69 70 6870 72 74 76 687174 77
80
78 80
83
86
68 68
68 68 68 68 68 68 68 6868×1 = 68
76 77 78 79 80 81 82 83 84 8568x11 85 84 86 88 90 92 94 96 98 100 10268×1)=102 95 98 101 104 107 110 113 11611968×14=
92
82
89
10th
11th
12th
13th
14th
15th
16th
17th
18th
88 92
96 100
108
687276 80 84 687378 83 88 93 6874 80 6875 82 687684 6877 86 68 78 88
132
140
148
98 103 86 92 98 104 110 116 89 96 103 110 117, 124, 92 100 108 116 124 95 104 113 122 131 98 108 118 128 138 687990 101 112, 123, 134 145 688092 104 116 128 140 152 164 688194 107 120 133 146 159 172 688296 110 124 138 152 166 180 688398 113 128 143 158 173; 188
156
=119
104 108 112 116 120 124 128 132 13668x2 =136 113 118 123 128 133 138 143 148 153 68×21-153 122 128 134 140 146 152 158 164 17068x2-170 131 138 145 152 159 166 173 180 187 68×2=187 140 148 156 164 172 180 188 196,20468x3 =204 149 158 167 176 185 194 203 212 221 68x31=221 158 168 178 188 198 208 218 228 23868x31=238 167,178 189 200 211 222 233 244 255 68×33=255 176188 200 212 224 236 248 260 27268x4 =272 185.198 211 224 237 250,263 276 289 68×44=289 194 208 222 236 250 264278 292 30668×4)=306 203 218 233 248 263 278 293 308;32368×44==323
Ixiv

Page #71

XV
Chhanda 3-an arrangement, disposition, a#1-7 structure,
free of a means Disposition of a siruciure", View of a structure is presented by its contour against the sky", "Perspective view."
These goes of rare primarily six in number, according to the rules of Architechture as laid down by writers of the Northern school. In this respect,साहित्य, संगीत and वास्तु stand upon a common platform, as they have, each, 6 priinary mas as unitary basis. They are 6, Bucha, qaral, sfee and . These primary Bes give rise, in the first instance, to as many as 36 secondary ms (just as 6 yrs of music produce 36 ufruits) by a process of combination of one with the other. Out of these 36 secondary ones, there arise tertiary, quarternary etc, fres and their number reaches eventually to a figure with 6 dots or even more ; and naturally so, as structures ministering to the needs of occupants of different grades in society, from 17, etc. to kings, and even gods and goddesses assume a variety of forms, and so do their contours present a corresponding variety of views. This will account for a very large number of ges as described above.
Now À8733-E-JERN (v. 26 5. 68 anua l), A6Th grapeta arala: (v. 30. Ibid.).
It has the form of the earth, and is like #8 mountain, with its shape like a si, Such a view is presented by a mountain,-a central pinnacle rising considerably above the ground surface and having sides stoping step by step in casy gradations all round, till eventually it reaches the general ground surface. I am irresistably prompted to quote the description of Boro Budour in Java, which unknowingly defines the view as 695-4. "From the square basic platform to the topmost of the circular platforms. is but 118 ft. in perpendicular height while the perimeter of the whole pyramid standing on that lowest platform is 2080 ft. so that the entire coinplexity of galleries with the bewildering wealth of ornamentation makes a much flattened half globc whose contour against the sky is a perfect curve ; in fact, one writer has un poetically said that the work has been carried out so skilfully that from far away the structure looks not unlike a highly ornate dish-over." (Vide the illustration of A679**). The following forms of structures etc. are illustrative of this 3-4:
i fa, fala, geoS, Á HITS, from a to the you. 2 913, #te, yc, atat, jar, and N5,-6 as of royal mansions, 3 starfa (?), #Z1, FCAT, FE, 990. 4 am, z, afera, que es and 53-68s of ordinary residen
tial quarters. 5 One, three, five, seven and nine mats of doorways. 6 afaa, arra, **, afax, FERIZE, 961, f alk-starls.
7 Trang Thariestas #571 sfang Surfergrauta. अप viji अ.

Page #72

Ixvi
§ 38, 74, Farett, 1914-64 #1€IS. 9 94, Filot, ami, Fare, fara, fixx-) kinds of faakt, | 10 ukr, 1951, 51, ai, ATAT, argi-efs in snat. 11 agja, *4-a, i5, gå, gm, ani ojos. . 12 arfa, aparfa, riy, atdi, 7F4TEů, a&ari-fonts. 13 Mars, aizkar, far, 31, afer, fu-kinds of alftxi. 14 HT,
T , atafuffi-6 kinds of sat. 15 RITE, 97, 94, az, , make-6 kinds of townships. 16 ari, 9, atna, 79, af, a. 17 141, fátha, 57. 141, 14, spraga. 18 19:12am-6 kinds of 99. etc.
COS#E-2nd .
The act as we have secn, presents a view which a mountain does It has a central vertical rise with surfaces gradually sloping downwards as one recedes from the central axis and reaching eventually the ground surface. When, however, the outward peripheral circular ends do not form a complete circle but are only a part of it, the view is called a ghs when a portion of the Ro has been cut oft vertically, leaving the exposed surface a precipitous cliff. (Vide; illustration ci c .d. a vertical plane cuts off the Às a.b. into two parts
2 and b). /albl
The bathos of the Dravidian arrangeincnt is also an illustration of this aa. It has been described under this a7 68 at great lengtlı.
qal$1957-3rd 3.
This is a view assumed by a flagstaff with the flag unfurled. The best illustration of this gr is supplied by the throne pillar in the Hall of private audience at Fatehpur Sikri. The exterior of this building gives an idea that it is a double storeyed building while in fact it is a single storeyed one. There is one single apartment inside. Dr. Vincen A. Smith graphically describes it as under.“ A massive octagonal column elaborately carved rises from the centre of the tessellateci pavement, as high as the sills of the upper windows. It is surmounted by an enormous circular capital composed of three tiers of radiating brackets, each tier projecting above and in front of that below. The top of the pillar is 10 ft. in diameter. From it four stone bcams cach 10 ft. long radiate to the corners of the building where the quadrant shaped ends of the beams are received on corbelling, similar in structure to the brackets of the capital. The summit of the pillar and the galleries radiating from it were guarded by parapets of pierced stone lattice work about 15 inches high.

Page #73

Ixvii
gata-thc fourth gig.
This is a vicw represented by a vertical needle- eau, 1966 , minarets, towers and similar structures come under this category. The mafirare at Delhi, the four minarets of the Taj cic. are examples of thisछन्द.
Though music, rhetoric and architecture are represented as having it common platform in the six primary 8325, viz. #5, E , qarat, , afts and 2, it is apparent that the number of 5*, really speaking, reduces to four only, as arez and as are not independent 3-es at all. In ३ प्रस्तार of 4 गुरु , only 16 पs are formed and similarly in a प्रस्तार of 8 गुरु 256 69 $ are derived. These & may, in either case, assuine a view vhich may be cither a मेरु, खण्डमेरु, पताका or सूची. If मेरु, it is like a mountain ; Che is only a section of #6. If catal, it is like a banner and if t, it has the appearance of a needle. But fęs and 4 have no pers pective view of their own. They are not things like # etc. and hence they cannot be termed as gras. Structures of various kinds which have their contours against the sky in some shape or another determine these 3-7$. ce and al' are the indicators of inethods or contrivances, by means of wirich, the number and details of a 59 in a Seart of various 36s are arrived at. Given a certain feat say 1111, then sige enables one to find out that it is the 16th 7 in a span of 4 ges. If, however, the qucstion is reversed, i. e. "what are the details for the 16th Eq in a start of 4 yes," it is ag that supplies the method and says that the 16th 69 is 1111.
fe- The method of finding the trumber of a 5 in a geant is as follows:- Take any Et, and put over each sign from the left to right 20, 21, 24, 23, 24...... to 20 where n represents the number of 15 minus 1. Then sum up the numerals over (1) az and add 1 to it; this will be the required number.
Illustration - Take one ** SSSS 11 in a heart of 6 Uts, for example. Now SSSS 11 put 20 = 1, 21 = 2, 2= 4, 23 = 8, 24 = 16 and 25 = 32 over these signs . we have Sis? 31 98 116 13: add together the numerals on 3i. c. 16+ 32 = 48 and add 1 and we get 19. . SSSS 11 rcpresents the 49th 89 in a heart of 6 g.
नष्ट-What is the 49tlt रूप in a प्रस्तार of 6 गुरू. A प्रस्तार of 6 गुहा will have cvidently 6 signs (96 and 3). Put as under
(1) (2) (3) (4) (5) (6) 49 is udd .. for (1) put S.
As 49 cannot be exactly divided by 2, add 1 to it and then divide it by 2.
If the quotient is odd, put S; if even, put 1. Now 49+1 = 50. .0 = 25. 25.is odd i for (2) put S.
Similarly 25 bcing odd, cannot bc exactly divided by 2, icpeat the abovo process and we have 25-4-1 = 26 and = 13.

Page #74

(xviii
This 13 is odd .. for (3) put S. Similarly 13+1 = 14 and ** = 7 .. for (4) put s.
Proceeding in the same way 7+1 = 8 and s = 4, .. put 1 for (5) and 4 is still divisible by 2, 4= 2. This being an even number, put for (6) 1 and we get the details SSSS 11.
S S S S 1 1
(1) (2) (3) (4) (5) (0) The so-called Bathos of Dravidian temples:--
The Dravidian arrangement of temple construction places the sanctum sanctorum in the centre surrounded by consquaric enclosures, which may vary from one to sometimes as many as five. These enclosures are provided with entrance gates placed at the centres in each cardinal direction, with gigantic structures rising to several storeys in height, over them. These gates with structures over them are known as Gopuras. As the enclosures recede from the sanctum which is covered over in a gen known as far, the heights of Gopuras incrcase in regular gradation till the outermost enclosure is reached, where the Gopuras attain the greatest height. Thus the heights of the fasta over the sanctum, and of Gopuras, as one walks out of the innermost enclosure to the outermost go on increasing or reversely as onc enters the temple from the outermost Gopura and reaches the innermost courtyard in which the farin stands, the heights of structures go on decreasing. Such an arrangement of descending heights of Gopuras from outside to inside till the fênia which is the lowest in height is reached, is known as the bathos. This bathos, it may be added, constitutes an important distinguishing feature of the Dravidian Architecture.
Mr. Ananthalwar's vindication of this bathos of Dravidian tcmples (Vide; Indian Architecture by M. A. Ananthalwar, Book II, chapter III) atrophical Vimina witi huge pyramidal Gopuras outside is based on two consideratioils 1. the religious ideals of Hindu Shastra, and 2, Canons of Architecture of the Dravidian School.
If one were to bear in mind the canons of Architecture of both the Nagara and Dravidian schools and also to study aright the ileals of Hindu worship, he will irresistably come to the conclusion that his remark about Fergusson's references to the Pyrainids without the least regard to the basic laws underlying the principles' arc guite wide of the mark. The motit was well understood and the question neiilier of want of scale nor of harmony in the arrangement of Pyramids did not arise.
Let us now turn to thic Hindu religious idcal in brick -“To i truly Indian mind, the tennple ought to be the centre of lor spiritual contemplation, and all attractions of linc cxtcrral scns: (afsftta) should end by the time the devotce reaches thc (* ) !" interior portions of the temple. The higher inner entutions (@afifra) should thich begiu tu wabic up. For this purpose, tlıc iincst landscapes

Page #75

Ixix
and proininent and liighly flourishing localities were selected for the sites of tempics and there they built the temple of the deity in the centre. With the Hindus, the material greatness was always subordinated to spiritual greatness; while with nationalities who hold the opposite view, who considered material suprernacy all supreme, the opposite of the style was necessarily the ideal; thc bathos was reversed, thc loftiest spires were placed in the centre over the sanctum sanctorum or the holiest spot of the temple and the other outer spires were made lower and unimposing. To the Hindu..., the soul was eternal and everything in the body was a clothing quite transicnt and unimportant.... Those who gave preponderance to the body or the corpus or who made no difference between the soul and the body made the body important".
Before examining the validity of the theory of bathos as adumbrated above, it would not be out of place if I were to mention bri fly the arrangement of temple construction in the Nāgara School of Architecture.
There is the sanctum sanctorum in this style also in the centre just as in the Dravidian arrangemen, the number of enclosures, unlike it, being only one or two, (instead of 5) at the most. As one enters the compound, the portico or apsat with a small cupola over it and then the grey with its faarat of a greater height meet with his gaze ; next in order is encountered the मूलशिखर with its उरशिळग, शुकनास, सिंह etc. which commands the greatest height when the 4897 and was are reached. The whole arrangement in this case presents a view which is the reverse of bathos or in thc language of rhetoric, a climax. The bathos of decreasing heights of Gopuras from the outside to the inside of Dravidian temples is as stated above strictly (as Mr. Anantlialwar liolds ) in accordancc with the ideal of Hindu conception of spiritual as contrasted with material greatness; and I may here add that the reverse of bathos viz. climax when tested by thc samo standard satisfies in an equal nieasure, the conceptions of Hindu idcal as set forth abovc. The devotee, in this case also, as long as he is beyond the main entrance or even in the very courtyard itself, is confronted with material greatness (highly enriched spires with tlieir attendant constituent members for the full play of his cxternal senses which are fully satiated by the grandeur and charm of the feet with its $231 and allied members and no sooner cioes he step into the 6 and foes in front of the than his affatt ceasc to have any play at all owing to the disappearance of what Ananthaltar styles material greatness and by thc time he reaches the pa i.e. flic nearest part to the Garbha Griha, his inner emotions begin to wake up and fit him for spiritual conteinplation, material greatness ac turmoil baving then had no scope for dctraction of his mind any longer. Onc wiro tries to dispassionately follow the foregoing line of arguments Wo once come to realize that the lengthy arguments advanced for the vindication of Dravidian bathos by the crucial test of Hindu rcligious of spiritual idcal find littlc justification, as the sanic argumcnts can

Page #76

ixx
be rationally and equally advanced in support of the climax or reverse arrangement to bathos as explained above. The introduction of this element of Hindu religious ideal in the consideration of bathos will seem to have little utility when viewed in the above light. It is quite clear that the Hindu idea! of contemplation and the realization, by his Bhakti, of the One Divine Soul, by excluding himself from the outside world of pomp and selfishness is vividly materialized in the design of Hindu Architects for a town or temple. The place of worship is the sanctuary which should be as secluded as possible and nevertheless ihe most inspiring for meditative purposes. The above ideal is satisfied by the arrangement of temple construction according to the school of Architecture with climax as the determining factor, as much as by the Dravidian arrangement wherein the bathos plays an important part.
Now, the second ground for justification of bathos of the Dravidian temple arrangement-Canons of Dravidian Architecture, no doubt, prescribe that the heights of Gopuras should go on increasing from the inside to the outside; it may be twice the height of Vimana or even more perhaps; but it may be emphasized that it has no religious or spiritual motif behind it. The height of gt agreeably to the Northern school of Architecture, on the contrary, is equally regulated by canons of Architecture which, are diametrically opposite to those of Dravidian literature. The age in the a school has 3/4ths the height of a प्रासाद as will be seen from the following- प्रासादस्य पादहीनं गोपुरस्याच्छ्रितिर्भवेत्. (Vide V. 22 a 42 of fagu"). The Hindu religious ideal, here, too, has not much to do. In the नागर arrangement as described in the अग्निपुराण, the view presented by structures gives rise to a known as 6.
It may be mentioned, en passant, that the Northern school of of Architecture recognizes 6 main or primary s as they are termed. Rhetoric, Music and Architecture stand upon a common platform su far as these primary s go. They are मेरु, खण्डभेरु, सूची, पताका, उद्दिष्ट and नष्ट when reduced to their simplest form. These as in Architecture have reference to go and g or walls, doorways and af. The of a means" the disposition of a structure or more explicitly "the view of a structure as presented by its contour against the sky" or "the perspective view of a structure." Such contours of structures assume multifarious forms as structures vary to suit the different classes of men and to satisfy different functions. Dravidian bathos in the lan guage of ultimately resolves itself into one phase of use. As it is, it is nothing more nor less than two ts placed with their bases in such a way that their vertical sides are away from cach other
C
B giving rise to the outline ACB in the direction E and
as
W, and similarly of two more s placed in the same position and in the direction S and N, thus eventually giving rise to a hollow trough or valley formed by four ass in four cardinal directions arranged in the particular manner described above. It those as with all their

Page #77

Ixxi
concomitants are once appreciated in all their bearings, the Egyptian temple (page 54. II. 3) wherein there is no fanta or turret of any description, over the sanctuin, but there are at the outer entrance, two pylons, the prototypes of Draviclian Gopuras, and wherсin the section decreases and becoines simpler and more modest, as one approaches the holiest spot in the temple, will at once be realized as an example of aren, one of the six main perspective views. The temple of Tanjore (p. 10. II. 3) which the author of Indian Architecture considers as a solitary instance of exception to his Dravidian idea of bathos, if viewed in the light of yes of the Nāgara school will cease to be an exception but will be a pure and simple illustration of AF . Similarly for the Jāva and Cambodian schools. The temple of Angkor Vat of Camhoulia (r. 02. II. 3) built by the king aran who came to the throne in 1112 A. D. will cease to be an exception just as much as a church at Milan (p. 57. 1). 3), a cathedral at Amiens and the st. Paul's Cathedral of London of the Englislı Renaissance type (Vicle pages 57 and 58. II. 3); also the church of St. Sophia in Constantinople-Byzantine type as also a Florentine church of the 13th century (Vide pages 55 and 56 Ibid). It may be repeated that it is not the material greatness which has dictated the above arrangement. The principal function of Gopura 1817347 cvidently signifies that the underlying consideration in the above arrangement was more strategic and political than what is ascribed to it.
I need not close this subject without meeting one more argument wherein the Vimana is considered to be the soul and consequently eternal and everything else in the body being a clothing as transient and unimportant.
Everyone will admit that the soul is soul and the body the body, and the difference between them cannot be wiped out. Be it cmphasized that it is neither the Gopura nor even the Vimana that can be styled the soul- which is the principal deity enshrined in the interior of the sanctum. The Vimana forms the corpus just as well as the Gopuras do. The fact that it docs not constitute the soul but is only a body and that the holiest of the holy has nothing to do with this matcrial gross covering necds hardly any justification when one finds himself brought face to face with the following terminology- gre, 8(, jar, ut, aa, F671, 21, 1, 2, fear, (zruf9), STEF, HR, faitr, 7131, figaa, aitan, 975, 17, 18, SET, STIET, EU, FIT etc. etc. all of them referring individually to one or other member of the body. corporate, i. e. fin.
In face of such a clear and explicit notation, it is left to readers to judge how far the theory that the Vimāna represents the holiest of the holy, stands unassailed. The sanctity of a Vimana, it may be added, lies only in the fact that it enshrines, within its interior, the cmbodiment of the Supreme Being, Moreover, a Vimana being thus a material covering is not eternal; its liability to wear and tear imposes a necessity for its repairs from time to tirne and on this account it would be hardly profane if workmen of a particular ad and are engaged to carry on the necessary repairs which are unavoidable owing to the destructive nature of the building materials, however well selected,

Page #78

Ixxii
Nomenclaturc. The terminology very often assists in differentiating the tivo Schools of Indian Architecture ane and arfac. Some words are exclusively found in नागरवास्तु while others are siinilarly confined to द्राविडवास्तु.
1. पदविन्यास --- The terms that are exclusively नागर are स्वस्तिक (सकल), पुष्पक (पेचक), नन्द (पीठ), षोडशाक्ष (महापीठ), कुलतिलक (उपपीठ), सुभद्र (उप्रपीठ), मरीचिगण
2
(स्थण्डिल), भद्रक (मण्डक), कामद (परशाय), भद्र (आसन), सर्वतोभद्र (इन्द्रकान्त)
9
प
10
1000
The words in brackets represent the corresponding terms used in Dravidian वास्तु. There are more terms intermediate between आसन and इन्द्रकान्त in पदविन्यास in the latter वास्तु, which are exclusively Dravidian. They are as under:स्थानीय, देशीय, भयचंडित, भद्रमहासन, पद्मगम, त्रियुत, वृत्ताभोग, कर्णाष्टक, गणिका, सूर्यविशाल, मुसंहित,
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 मुप्रतिकान्त, विशाल, विप्रगर्भ, विश्वेश, विपुलभोग, विप्रतिकान्त. विशालाक्ष, विप्रभक्ति, विश्वेशसार,
22 23 24 25 26 27 28 29 30 ईश्वरकान्त and इन्द्रकान्त. 31
32 It may be noted that even the functions of these yes are different in नागर aud द्राविडवास्तु.
2. छन्दs of गृह (ordinary residential structures)---
(a) Exclusively नागर-तृण, . पर, वाजिन्, पूर्ण, खe and पाण्ड. (b) छन्द of हर्म्य -- Similarly exclusively नागर-माड, मौलि, शुध, शिखर,
सिंह and तुंगार. (c) Similarly 19 and its divisions -
वामन, विमान हम्यशाल, पुष्कर and उत्तुंग.
Similarly the कण्टकs with their divisions-कलि, कलिक, व्यामिश्र,
चित्रकौशल, व्यावर्त, व्यावृत्त, सुभंग and भंगचित्रक. (e) छन्दा: of जगती (basement) वीरभद्रा: (चतुरश्रा), सुपलका (चतुरायता),
पूर्णभद्रा (वृत्ता), भद्रागिका (वृत्तायता), जया (अष्टाश्रा), विजया (स्वस्तिका), अजिता
(16 sided) and अपराजिता (32 sided). (f) गृहभेदा:-गृहमाला, गृहनाभि, गृहसंघट्ट and गृहाणक exclusively नागर. (ए) Similarly शालाभेदाः-छन्दभिन्ना, प्रतिभिषा, संपुटा and प्रतिकमा; also
शुद्धा, संबद्धा, परिधमा and संयुता. (h) Door ways of प्रतोली etc.-उत्संग, पूर्णमाहु, हीनबाहु and प्रतिकाय,

Page #79

lxxiii
(i) Kinds of वितान--पद्मक, सभामार्ग, नाभिच्छन्द and मन्दारक; also
शुद्ध, भिन्न, उद्भिन्न etc. (j) Kinds of वेदी-क्षितिजा, सूर्यसेनिका, पर्यन्ता, गजकुंभिका or कन्यसा, सिंहरूपा,
नरसिंहा, सर्वतोभद्रा, गगनोदरी and चित्रसंघाटा. आयादिषडंग - अङ्ग (नागर) has corresponding षडूवर्ण-वर्ण (द्राविड). अड्ग, प्रत्यग, उपाङ्ग of a प्रासाद in नागर .have their corresponding terms--- काय and अनुकाय (द्राविड). Nine अगs or twenty seven अगs -~-see वास्तुमण्डम --- have
corresponding वर्ण in द्राविड, 4. संवर with its 25 divisions.
भद्र प्रतिरथ नन्दिका प्रत्यंग नन्दी मत्तालब
फांसनां राजहस्त राजदण्ड राजच्त्र राजधानी राजक्षेत्र etc. मण्डोवर or मण्डोर or more correctly मंडादि . संघाट द्विसंघाट त्रिसघाट कोल गजतालुका गाजिता
उरोमंजरी रेखा कला चार स्कन्ध मलतल ईहामृग वलीक अबलोकन बितर्दिका सिंहकर्ण अबसर परिसर
लुधि gal and its divisions
उपस्थान दछमा विद्याधरी
and a host of other terms are purely नागर.
5. . Purely Dravidian terms for स्तंभ are ब्रह्मकान्त (चतुरश्रस्तंभ), विष्णुकान्त
(पस्वश्रस्तंभ), इन्द्रकान्त or स्कन्दकान्त (षडधस्तंभ), भानुकान्त (द्वादशाश्रस्तंभ), चन्द्रकान्त (कलाश्रकस्तंभ),
(द्विवज्र) ईशकात (वर्तुलस्तंभ), द्रकान्त, भद्रकान्त, इष्टकान्त, पद्मासन, वज्रकान्त चित्रखण्ड,
(वृत्त)
श्रीवन्ध, श्रीवत्स etc. स्तंभs. The corresponding नागर terrns for स्तंभs are shown in brackets below the Dravidian terms.
अप. viii ब.

Page #80

1xxiv
वप्र
The following words are purely alfas: स्थूपिका बाधिका
आलिंग कुंभलता
धाराकुंभ लूपा and its kinds.
प्रतिवक्त्र शांतिकादितुंगनियस
उपपीठ......वेदिभद्र, प्रतिभद्र मुष्टिबंधन
सुभद्र and its अंगs-. अधिष्ठान and its अंगs namely
पादुक जन्मन्
पंकज कंप
कंठ कंधर
उत्तर
प्रतिवाजन गल
अंतरित वाजन
क्षेपण तिवाजन .
ग्रीव etc.
6. मंडपs in मधमत and शिल्परत्नम्, have names quite different from those of अपराजितपृच्छा, समराङ्गणसूत्रधार etc. Similarly the names of प्रासादs in नागरवास्तु are quite different from those in the Dravidian literature.

Page #81

Lxxv
मेरुछन्द
The annexed table does not give the geart in detail. It only einbodies the sunmaries of houses that are formed by Seart of 95 and ga starting from one rising to 20 pas, with respect to Tant. The
gures on the left hand side-from 1 to 20 represent the g5 of which the yeart is formed, pari passu, the gg as well in the Tear. The external right hand figures in the table indicate the number of formations of residential buildings under the number of 965 on the corresponding left hand external figures. The intermediate figures between these two externals, in the table, from the left to the right represent the numbers of houses with no af8=. one , two fores, tiree 3 s, etc. upto 203s in regular order, forined under the s-art of it and se till the right hand external figure which shows the number of houses under a TFT of 20 15s.
A specific instance will make this clear. Take the fourth horizontal line from the top of the table. It runs as
4-1-4-6-4-1-16
The first 4 on the left hand repersents the numbers of TG i.e. 4 Yes, while the right hand external figure i.e. 16 represent the number of houses formed under the arrangement of 4 yes. The intervening numerals 1, 4, 6, 4 and 1 stand for the numbers of houses with no BSF (), and 1, 2, 3 and 4 afres respectively i.e. I shows that only one house is formed in a seare of 4 Iis which has n) 37 at all. Then 4 represents 4 houses with one of 3, 6 represents 6 houses with two alores; the next 4 shows 4 houses with three Bors, and the last 1 stands for one house only with four les ma king 1+4 +6+4+1, 1.e. 16 houses in all.
Similarly take the 16th horizontal line
16 — the left hand external figure represents the number of ges whose heart is considered 65536 the extreme right hand figure in the table represents the number of houses formed by the year of 16 yas.
Then the intermediate numerals 1, 16, 120, 560, 1820, 4368, 8008 &c. 16, 1 indicate the numbers of houses with fã , one , two was, three His.........upto 15 is and 16 was in regular succession and so on, for the other horizontal lines in the table.
The right hand figures in the table show the possible number of flouses under different weats. The variety of these houses would be alarmingly great if elements other than we are taken into consideration. The varieties of houses, however, which have been used by Architects and Engineers are very few when compared with the vast multitude of possible houses. alamat and other works treat
अप, ix

Page #82

Lxxvi
only of such kinds as are most frequently employed or require particular notice. Here, too, a is on a par with prosody where though the number of possible metres is very great, only a few that appeal to poets and writers are commonly used by them.
Over red1 figures 1 to 10 in the table, are noted numerals in black which indicate the number of tanz, E.........upto 8 s, and the total numbers of 4 under the art of 8 gas. These figures are given in verses 40, 43, 47, 53, 60, 65, 69 and 73 of the 19th of a. Similarly the figures from 11 to 22 in red in the start of 10 gas (i.e. for a), have numerals in black in the corresponding columns described in verses 19 to 23 in the 25th 4 of the same work.
Those from 23 to 36 red, in the R of 12 gas i. e. qe have numerals in black in corresponding columns which are described at length in the verses 44 to 50 of the same.
Those from 37 to 52 red, in the art of 14 gas i. e. BAMISYZ have numerals in black shown in verses 91 to 100. Ibid.
Those from 53 to 70 red.........16 S i.e. अष्टशाक, ................................ verses 106 to 117 ........71 to 90........18 गुरुs ie नवशालगृह.. .....verses 122 to 136 and lastly.........91 to 112....... .20 गुरुs i. e. दशशालगृह ....vcrses 140 to 158. verses 161-162 describe the total number of houses from agar to दशताळ that are formed by मूषाभेद.
1 These are shown in small types in the diagram.
**********
*******

Page #83

Lxxviii
गृहसंयोजन
ग्रहs are of 10 kinds according to the number of शालाs; they are एकशाल, द्विशाल, त्रिशाल, चतु:शाल, पञ्चशाल, षट्शाल, सप्तशाल, अष्टशाल, नवशाल, and दशशाल, The first four kinds of ग्रह viz; एकशाल, द्विशाल, त्रिशाल and चतुःशाल are formed so far as their रूप (form) is concerned, by means of प्रस्तार ( a process of combination of yg and ag in accordance with certain rules) while those from पञ्चशाल to दशशाल arc arrived at, by a combination ( सयोजन ) of the first four types. In वास्तु, गुरु means a wall and लघु means an अरिन्न. As अपराजितपृच्छा has left out ceriain combinations of houses from पञ्चशाल to दशशाल, I Quote वास्तुमण्डन v. 28 to 32 of the 6th अध्याय which describe systematically this योजना,
एकद्वित्रिचतुःशाल गृहं प्रस्तारतो भवेत् । पञ्चादि दशशालान्तं तेषां संयोगतो मिथः ॥ २८ ॥ गहार्णा पञ्चशालाना षड्विधा योज। मता ॥ २९॥ नवधा रसशाला सप्तशाले शिवोमिता ॥३१॥ अष्टशाले तिथिमिता नवशाळेऽष्टभूमिता ।
योजना दशशालायां त्रयोविंशतिधा मता ॥ ३२ ॥ Let 1.2.3.4.5.........10 represent एकशाल, द्विशाल, त्रिशाल etc....... दशशालगृई.
Then 5 qania is arrived at in 6 ways of combination of 1.2.3 and 4 as under.
5 पञ्चशाल = 1) 4+1 i.e. चतुःशाल and एकशाल when combined form a
=(2) 3+2 पचवालगृह and so on... =(3) 3+1+1 (4) 2+2+1 (5) 1+1+1+2 46) 1+1+1+1+1
6 षदशाल is formed in 9 ways of combination of I. 2. 3 and 4 शालगृह, 6 षट्शाल = (1) 1+1+1+1+1+1 () 3+3
(2) l+l+1+1+2 (7) ++1+1
1+1+2+2 (8) 4+2 and (4) 2+2+2 __(9) 3+1+1+1.
(5) 3+2+1 7 सप्तशाल-वास्तुमण्डन prescribes ॥ योजनाs for this-They are;
=(1) 1+1+1+1+1+1+1 (7) 3+2+2 (2) 2+1+1+1+1+1 (8) 3+3+1 2+2+1+1+1
4+1+1+1 2+2+2+1
4+2+1 and (5) 3+1+1+1+1 (11) 4+3 (6) 3+2+1+1

Page #84

Lxxix
8 अष्टशाल - शस्तुमण्डन gives 15 arrangements whereas अपराजितपृच्छा gives only 8 combinations. They are
(1) 1+1+1+1+1+1+1+1 (9) 3+3+1+1 (2) 1+1+1+1+1+1+2 (3) 1+1+1+1+2+2
(4) 1+1+2+2+2 (5) 2+2+2+2 (6) 3+1+1+1+1+1 (7) 3+2+1+1+1 (8) 3+2+2+1
(10) 3+3+2 (11) 4+1+1+1+1 (12) 4+2+1+1 (13) 4+2+2 (14) 4+3+1 and (15) 4+4
Those that are underlined are given in aquag. The rest are not given.
9 नवशाल - Only 6 kinds are given in अपराजितपृच्छा, though वास्तु मण्डन prescribes as many as 18 ways of combination of 1 to 4 are for arriving at 9 नवशाल.
6 kinds given in fare as under; 9 शलে= ( 1 ) 4+4+1 (4) 3+3+3 (2) 4+3+2
(5) 3+3+2+1 and (3) 4+1+1+1+1+1 (6) 2+2+2+2+1
The following 12 arrangements are left out in fzagesı
9(1) 1+1+1+1+1+1+1+1+1 (7) 3+2+2+1+1
(8) 3+2+2+2 (9 3+3+1+1+1 (10) 4+2+1+1+1 (11) 4+2+2+1 (12) 4+3+1+1
(2) 2+1+1+1+1+1+1+1 3) 2+2+1+1+1+1+1 (4) 2+2+2+1+1+1 (5) 3+1+1+1+1+1+1 (6) 3+2+1+1+1+1
10 zag-Only 5 methods of combination are shown in afas under;
(1) 2+2+2+2+1+1 (4) 4+3+1+1+1 2 2+2+2+2+2 (5) 4+4+2; (3) 3+3+3+1
while वास्तुमण्डन lays down as many as 23 ways for this kind of . I note down those that are left out in
rufaageer:
1+1+1+1+1+1+1+1+1+1
) (7) 2+1+1+1+1+1+1+1+1 (8) 2+2+1+1+1+1+1+1 (9) 2+2+2+1+1+1+1
(10)
(11)
3+1+1+1+1+1+1+1 3+2+1+1+1+1+1
(12)
3+2+2+1+1+1
3+2+2+2+1
3+3+1+1+1+1
(13)
(14)
(15) 3+3+2+1+1 (16) 3+3+2+2
(17) 4+1+1+1+1+1+1 (18) 4+2+1+1+1+1 (19) 4+2+2+1+1 (20) 4+2+2+2 (21) 4+3+2+1 (22) 4+3+3 and (23) 4+4+1+1

Page #85

Lxxx
In g611897 the gear has 4 symbols i, e ag and go and in aduate it has 8 symbols (vide the SEAT itself). It will be further found that in #slime, there will be at the most 4 ags or 4 gas in a single form and in the case of 7:13, the maximum nuinber of ags or gis in a single form ($9) is 8.
o means an m e and ys a wall. Thus ordinarily these symbols
nature of the surrounding of a lor. They over and above the representation of the surrounding, specify the cardinal points in which the ag and 06 are situated. e. g. SISS one form) in a grais of 4 g6s, indicates not only the nature of the surrounding but also the cardinal points as under. They are technically known as regals 6s
s
1st
1st 2nd 3rd 4th
2nd 3rd 4th
आद्य द्वितीय तृतीय तुरीय
means Eastern
Southern Western Northern
The above E SISS signifies that it has only one sfare and that too "on the South".
In 2:1, there are 8 symbols and the nomenclature is extended as- आद्य, द्वितीय, तृतोय and चतुर्थ for four main cardinal directions and 44, 455, 2 and 2 for interinediaries 4 South-eastern qey South. western, an North-western and 834 North-eastern. This nomenclature simplifies the work in an and mainly has reference to ulert only.
As the symbols represent the main 4 cardinal and the 4 intermediate points of the compass no extra symbol beyond 4 in the case of tea and beyond 8 in the case of 40:5113 is admissible. If there are two fees in one and the same cardinal point, there is a distinct nomenclature. If there are two i s in a house, to the last of the lat, they are known as HE and S . 7 is the 1st slot as one enters the doorway of a house and 37 is the next to it, and towards the ulat, both of course, on the east of the 3r. Similarly two offers on the South, West and North of the far are respectively known as गौम्य and असौम्य, शान्त and अशान्त and शिव and अशिव.
5274 - 2nd edition 1896 by arrinh , however, presents the notation of religg in a little confused manner. The primary 56115 16 in number, gives rise to as many as 10+ es by the addition of an अलिन्द, अपवरक, पदारु etc. but they are all based on a प्रस्तार of 4 गुरुड. This notwithstanding, the notations used in 199H for some of these V 1878 are not restricted to 4 symbols alone; as many as 5, 6, 7 and even 8 signs are used for those houses in a part of 4 yes.
The annexed table will show that 17, itt etc. are symbolically represented by 5 symbols, 47, 379, etc., by 6 symbols, 14, opet etc., by 7 symbols and 5777 by 8 symbols.

Page #86

Lxxxi
This method of notation mars the 9 of 4 tion of forms which categorically belong to a gs. The corresponding numbers of Ts of these Ts are marked in the table.
Moreover the rule of cardinal directions with respect to the symbols of Er is also vitiated. The only contrivance to get out of the muddle consists in separation of symbols or amalgamation.
Separation e. g. s. II. S. S here s is a fat, sat and så. Amalgamation-c. g. Suss here signifies facia.
Table:
Names of houses
एकशाल
रम्य
श्रीधर
वर्धमान
कराल
समृद्ध
इय
उसम
रुचिर
क्षेपक
aftod
वृष व्यय
BAITAFE
सुनन्द
Notation
used in
राजवल्लभ
LISSS
IIISS
S
IIS'S I
| | | | |
ISS
IISIIS
SIIS
IISSII
S$1111
IIIISII
|| SII || SILL
1111
(3) The start of 3 gas
Numbers cor
responding in Proposed
a प्रस्तार of
4
8
10
20
32 J
16
28
प्रस्तार of 316 yes
52
61 J
प्रस्तार of 5 गुरुङ
112) प्रस्तार of 1247 yos 127 256 - प्रस्तार of 8 गुरुs
Now the प्रस्तार of गुरु and लघु : (1) The start of one g---18
(2) The प्रस्तार of 2 गुरुs
-SS S
ISS
SIS
IIS
SSI
ISI
SII
gas by the introducart of 5, 6, 7 and 8 arts of 5, 6, 7 and 8
TSS S
TISS
TIIS
SS
IS
$1 = 49
11
TS SI
||
TTSS
TSTS STTS
S ST
STT
πTST
TSTπ
STT T
TTTT
It has 8 .
notation
or
or
or
or
or
II. S. $. S
II. I, S. S.
H. l. I. S.
II. S. S. I.
II. 1. 1. 1.
or
II. II. S. S.
or II. S. II. S.
or S. II. II. S.
or II. S. S. 11.
or S. S. II. II.
or 11. II. S. 11.
or II. S. II, II.
or S. 1. 1. II.
or 11. I. II. II.

Page #87

Lxxxii
अलि
द
(4) The Set of 4 Jes.
Number of Number of Nos. in अलिन्द
houses the प्रस्तार 1 SSSS
No. 2 SSS
बलिन्द
2, 3, 5,9 3 SISS
अलिन्द
4,6,7,10.11,13 4 ISS
अलिन्द
8, 12, 14, 15 5 SSIS
अलिन्
16 6 ISIS
The summary. 7 SIIS
प्रस्तार of; 8 11s
4 95s has 1, 4, 6, 4 and 1, no wars, one fer, 9 SSS!
2 अलिन्दs,3 अलिन्दs and 4 अलिन्दs respectively-and 10 ISS
has 16 houses in all. 11 SISI 12 TIS! 13 SSI 14 I SI 15 SITI 16 TU!
(5) The heart of 5 ges-- 1 SSSSS 2 ISSSS 3 SI SSS 4 ISSS 5 SSISS 6 Siss 7 Silss 8 ULISS 9 SSSIS 10 ISSIS 11 SI SIS 12 | SIS 13 SS15 14 ISIS 15 $ 15 16 IIIS
17 SSSS 18 ISSS 19 SISSI 20 TISS 21 SSISI 22 I SISI 23 S IISI 24 IT IS! 25 SSS 26 SSI 27 SISI 28 | SI 29 $ sitt 30 IS11 31 SIT 1 32 11 11
The table of state gives 5-1-5-10-10-5-1-32
The heat of 5 yrs have 32 sis of houses. No. of expert No. of houses Nos, in the SEALT No. अलिन्द 1 sfer
2, 3, 5, 9, 17 अलिद
4, 6, 7, 10, 11, 13, 18, 19,21, 25 37&s=s
8, 12, 14, 15, 20, 22,23,26,27, 29 अलिन्द
16, 24, 28, 30, 31 अलि
1
Bone
یہ سب هر
32
24, 28, 3220, 22,239,21, 25

Page #88

Lxxxiii
(6) The Heart of 6 yas -- gives 64 Ets of houses. 1 SSSSSS
33 SSSSS! 2 ISSSSS
34 SSSS 3 SISSSS
35 SISSS 4 11 SSSS
36 1 SSSI 5 SSI SSS
37 SSISSI 6 ISISSS
38 ISISSI 7 SIISSS
59 SI IS.SI 8 TISSS
40 TISS! 9 SSSISS
41 SSSIST 10 ISSISS
42 ISSIS 11 SISISS
43 SISIS! 12 IISISS
44 I SISI 13 SSIISS
45 SSIIS! 14 I SIISS
46 ISI ISI 15 SII ISS
47 SILIST 16 111 ISS
48 IIHISI 17 SSSSIS
49 S SSSI 18 SSSIS
50 ISSS!! 19 SISSIS
51 SISS! 20 TISSIS
52 ISSU 21 SSI SIS
53 SSISI 22 I SISIS
54 I SISI 23 SI ISIS
55 SIIS 24 11 ISIS
56 III SI 25 SSSIIS
57 S SSIT 26 ISSIT
58 ISSIT 27 SI SIIS
59 SISI 28 II SIIS
60 SIT 29 SSills
61 SSIIT 30 I Sills
62 SULIT 31 Sullis
63 SIIIII 32 IIIIIS
64
11 The summary of seart of 6 yas - Number of Number of
Numbers in the eart houses No. अलिन्द अलिन्द
2, 3, 5, 9, 17, 33 अलिन्द
4, 6, 7, 10, 11, 13, 18, 19, 21,
25, 34, 35, 37, 41, 49 8, 12, 14, 15, 20, 22, 23, 26,
27, 29, 36, 38, 39, 42,
43, 45, 50, 51, 53, 57, अलिन्द
16, 24, 28, 30, 31, 40, 44, 46,47,
52, 54, 55, 58, 59, 61 बलिन्द
32, 48, 56, 60, 62, 63 अलिन्द
64 in all
6
3
fees

Page #89

The of 8 s
1234567890.
SSSSSSSS
2 SSSSSSS
SISSSSSS IISSSSSS
10
SSSSS ISISSSSS SIISSSSS
IISSSSS
SSSI SSSS
ISSISSSS
11
SISI SSSS
12 II SISSSS
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
ISISI SSS
23
SIISIS SS
24
IIISI SSS
25
SSS
SSSI 26 IS SIISSS
27
SI SIISSS IISIISSS
28
29
SSSSS
30
SIISSS
31 SSSS
S SIISSSS
I SIISSSS
SIISSSS IIISSSS
SSSSI SSS
I SSSI SSS SISSI SSS
1 ISSI SSS
S SISIS SS
32
33
SSSSSISS
34
ISSSSI SS
35
SI SSSI SS
36 IIS SSISS
37
38
SSS
SSISSI SS
ISIS SIS S
SIISSISS
ISSI S S
SSSI SSS ISSI SISS
39
40
41
42
43
SISISISS
44
ISIS ISS
45
SSI ISIS S
46
SSIIS ISS
47
SIISIS S
48 111 IS ISS
अप. x
Lxxxiv
This will give rise to 256 1s (forms)
of houses-
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
07
68
69
70
71
72
73
74
75
76
SSIS SSIS
ISI SSSIS
SII SSSIS IIISS SIS
SS SISSIS ISSISSI S
SI SISSIS ISIS SIS
S SIIS SIS
I SIISSIS
79 S III SSIS
80
81
I IS SI S SSSSISIS ISSSISI S SISSI SIS II SSIS IS S SISI SIS I SI SISIS SII SISIS III SI SIS SSSI ISIS
77
78
82
83
84
85
86
87
88
89
SSSSI SS
I SSSI IS S SI SSIISS IISSIIS S SSI SIIS S ISISI ISS SSIIS S
SISS
90
91
92
SSSIIS S
ISSISS SI SIIS S IISIIS S SSI I IISS IS IS S
SI II IISS
|| | || S. S SSSSSSIS ISSSSSIS SISSSSIS
IISSSSIS
ISSIISIS SISISI S
ISISIS
93
S SIIS S
94 I SI ISIS 1
95
SI SIS
96
TULISIS

Page #90

LXXXV
97 SSSSSS 98 1 SSS SIIS 99 SISSSUIS 100 IISS SIIS 101 SSISSIIS 102 ISIS SIIS 103 SI SSIIS 104 LIISSIIS 105 S SSI SIIS 106 1 ssisiis 107 SISI SIIS 108 TiSISIS 109 SSII SIIS 110 I SIISIIS 111 S 11 SIIS 112 III Isils 113 SS SS111 S 114 1SSSILIS 115 SISSIIS 116 IISSIIS 117 SSI SIIS 118 1 SI SIIS 119 SIIS III s 120 ISITIS 121 SSSITIS 122 1$$. IIUS 123 SISITIS 124 VISITIS 125 551 lills 126 ISI 1115 127 SILLITIS 128 LITIIS 129 SSSSSSS 130 ISSSSSS! 131 SISSSSS! 132 ISSSSS! 133 SSI SSSS! 131 SISSSS! 135 SIISSSSI 136 IISSSS! 137 SSSISSSI 138 iSSI SSS 139 SI SISSS! 140 TISI S SSI 141 SSIISSSI 142 ISI | SSS 143 SITISSS 141 TIISSSI 145 SSSSSS 146 ISSSISSI
147 SISSISSI 148 ISSISSI 149 SSI SISSI 150 ISISI SSI 151 SIT SISSI 152 ILISISSI 153 SSSISSI 154 ISSISSI 155 SI SIIS SI 156 IS II SSI 157 SSI || SSI 158 1 SITISSI 159 SIILISSI 160 !III SS! 161 SSSS.SI SI 162 ISSSSI SI 163 SISSSISI 164 l ISSSISI 165 SSISSISI 166 1 SISSIST 167 SIISSISI 168 III SSI SI 169 S SSI SISI 170 ISSISIS! 171 SISISI SI 172 ISISISI 173 SSII SISI 174 I SIISI SI 175 SII SISI 176 II IISISI 177 S SSSIISI 178 | SSSIISI 179 SISSI ISI 180 1 ISSI ISI 181 SSI SISI 182 I SISI ISI 183 SISI | 51 134 ISISI 185 SSSI ISI 186 I SSILIST 187 SISIHISI 188 TI SITI SI 189 SSIILISI 190 ISITIS! 191 SITII ISI 192 IISI 193SSSSSS 194 ISSSSSU! 195 SISSS SIT 196 IISSSSUI

Page #91

Lxxxvi
197 $ SISSSIT 198 ISISS S11 199 SII$5511 200 LIISSSIT 201 SSSISSIT 202 ISSISSI! 203 SI SISSI! 201 ISISSIT 205 SSIISSII 206 SIISSII 207 SIIS SIT 208 TIISS!! 209 S SSSI SII 210 I SSSISI1 211 SISSISI! 212 IS SISI 213 SSI SISII 214 I SISISII 215 SII SISI 216 LIISI SII 217 SSS|| 511 218 ISSI ISI 1 219 $I SIISIT 220 ISISI 221 SSI! | SI! 222 I SUSI! 223 SI ISI 224 Till SII 225 SSSS SIT 2.6 ISSSS !
227 SISSSI | 228 IISSSITI 229 SSISSI! 230 ISISSIT 231 SIISSII 232 IUSSITI 233 SSSISITI 234 ISSI SI TI 235 SISI SIIT 236 VISI SIIT 237 SSII SUNT 238 ISTIS IT 239 SI ISI 11 240 IIIISI! 241 SSSS! ! 242 | SSSIT 243 SI SSIIII 241 IISSIIT 245 SSIS!! 246 I SI SIIT! 247 SIISI ! 248 ISI 249 SSSITII 250 ISSOITTI 251 SI SIIIII 252 | SITII 253 SSIIIIII 254 TSI!!! 255 STUU 256 IllIllll
28
The summary of 42 in the state of 8 yas - No. of houses
No. 1 . विभद्र
Nos. 2,3,5,9,17,33,65 and 129 27 8
Nos. 4,6,7,10,11,13,18,19,21, द्विभद्र
25,34,35,37,41,49,66, 67,69,73,81,97,130, 131,133,137 145,161,
and 193. Similarly त्रिभद्र चतुर्भद्र
The nos. of the remaining His of ag 3 पञ्चभद्र
are not worked out as thcy can be easily षड्भद्र
found from the number of ges in the सप्तभद्र
SI Fall of 8 T6. BEHE
Total
256

Page #92

Lxxxvii
विश्वकर्मन् मत्स्य पुराण-252 अध्याय V. 1-4.
प्रासादभवनादीनां निवेशं विस्तरा द्वद ।
कुर्यात् केन विधानेन कश्व वास्तुरुदाहृतः ॥ १॥ सूत उवाच---भृगुरत्रिवसिष्ठश्च विश्वकर्मा मयस्नथा।
नारदो नग्नजिच्चैव विशालाक्षः पुरन्दरः ।। २ ।। ब्रह्मा कुमारो नन्दीश: शौनको ग एव च । वास्तुदेव ऽनिरुद्धश्च तथा शुक बृहस्पती ॥ ३ ॥ अष्टादशेते विख्याता वास्तुशास्त्रोपदेशकाः। संक्षेपेणोपदिष्टन्तु मनवे मसरूपिणा ॥ ४॥
1. In ancicnt India, as many as cighteen Professors have been noted for the propagation of Principles of leare at one time or another. Their names are as under :--
___Bhrgu, Atri, Vasistha, Visvakarman, Maya, Nirada, Nagnajit, Visalaksa, Purandara, Brahma, Kumāra, Nandisa, Saunaka, Garga, Vasudeva, Aniruddha, Sukra and Brihaspati. It may be noted here that the names of some of these have been preserved in constructive stades of structures. (Vide विमानलक्षणम् wherein the 1st to 7th storeys are called respectively अत्रितल, भृगुतल, कुत्सतल, वसिष्टतल, गौतमत, काश्यपतल, and . अंगिरसतल from the nxmes of different वास्तूपदेशकs,)
2. विश्वकर्मप्रकाश-विश्वकर्मप्रकाश enumerates the various Professors of वास्तुशास्त्र who imparted the principles of that science to विश्वकर्मन् in due succession froin पराशर downwards. गर्ग expounded the स्तुशास्त्र to पराशर who in turn expounded it to बृहद्रथ and it was from the latter that विश्वकमेत् learnt all the principles of this शास्त्र. Here it may be observed that बसिष्ठ, गर्ग, गौतम, अत्रि, etc. preceded पराशर.
3. शिल्परत्नम् ---Opening benedictory verses 2-3.
पारुष्यांगो येन चादौ युगानां वास्था तथ्वा स्निग्धता प्रापितोऽवः । नित्यं देवरचितो विश्वकर्मा सोऽयं भूयात् सर्वलाको दयाय ॥ २ ॥
त्रिपुरपुरत्रयस्चन। यत्करयो : कर्मचातुरी जाता।
शिपिवरं तं दनुजरतिवरण मयं वन्दे ।। ३ ।। Here fara sf is invoked for blessings before 73, as the former (i. e. विश्वकर्मन्), was older than the latter among architects.
4.-सनत्कुमार वास्तुशास्त्र-no. 13060. (Sanskrit mss.) The experts in वास्तुशास्त्र ---
Brahman, Indra, Yama, Bhargava, Aigirasa, Gautama, Gargya, Manu, Vyasa, Bhrgu, Visvakarman and others.
विश्वकर्मन्--His gencalogy as cuiled from the Puranic tradition takes him back to king aa otherwise know in Sumerian Civilization as Oannes of Berossus.

Page #93

Lxxxviii
V. R. Karandikar is of opinion that Prithu Vainya of the Narmada Valley was none else than this Oannes of Berossus, who introduced all culture in ancient Babylon; in fact the Narmada Valley was the cradle of human civilization.
Rev. H. Heras, on the contrary, from his study of Mohenjo Daro epigraphs, including its script which is partly pictographic and partly phonographic, concludes that the so-called Indus Civilization which was the civilization of the whole of pre-Aryan India is the most ancient civilization of Asia, the originator of Suinerian Civilization which afterwards developed into Babylonian and Assyrian; it was also the cause of the civilization of China which afterwards spread to Korea and Japan. Further he observes that the Mohenjo Daro Civilization if not pre-Aryan was evidently non-Aryan. Several sorts of animals are represented on seals found in its epigraplis viz. the Unicorn, the Buffalo, the Bull, the Aligator, the He-goat, thc Elephant, etc. They are the totemic signs of the ancient Indian tribes whose names are still recorded in ancient Sanskrit literature, as the Mabishis, the Nāgas, the Garudas, tie Vānaras, the Matsyas, etc.
The pre-Aryan people of India reckoned the time by the solar months. Hitherto it was always said tiiat the Zodiac was invented by the Chaldaeans but the so called Dravidian people of India had already recorded their astronomical observations based on the Zodiac on these seals thousands of years before the Chaldacans had learnt the Zodiac from them,
Whethier Narmadā Valley was the cradle of Civilization from whence it travelled westwards or the Indus Valley Civilization of Sumeru which travelled eastwards is no concern of ours, and on this account I pass over the question whether ags had descended from a pure Aryan racc or not This much at least is evident that fara formed, so to say, a connecting link between the Sumerian Civilization on the one hand and the Narmadā Valley culture, on the other.
The Genealogy of विश्वकर्मन् - King zio, a descendant of of had a son who is known as a (or Oannes of Berossus of the Sumerians). After this , qe camc to the throne in the rai. He had two sons named इविधानी and हविर्धाम; the latter of these married शिखटिनी who gave birth to a son palaafer. This King was of a religious turn of mind so much so that it is said of him that the earth was covered over with grass during his time, owing to innumerable sacrifices that he had performed. He married the daughter of us through whoin he had ter sons who were known as saats; they were all skilled in archery. Once upon a time they embarked upon a sea-voyage wherein they spent full twelve years. During their absence, the whole country was laid desolate and overgrown with rank jungle growth, On their return, they found nothing but dense forest where there was all green cultivation before. Fortuitously it so happened that the country was

Page #94

Lxxxix
visited by sultry tempestuous tornadoes, witli the result that almost all the trees were uprooted and burnt down, and out of the scorched and fallen debris, there sprang up a damsel; and at then presented himself before the goals to whom he offered the hand of this maiden in marriage. This maiden in course of tine became the mother of .
This tricd many ways to propagate his species but to no avail. Eventually he married the daughter of at a rala and had, through her, sixty daughters; ten of these were given in marriage to yÅ. They were maal, 99, 5 , 5T, H. Hitat. 6 , TT, 21 and fasal. The second in the list, viz. 49, gave birth to cight ags. They are ; , , BA, 317, m , a, sea and 49 (sometimncs 37 is substituted by 9). Fare the last of these is was the father of fag in. (53rd 271-feragi, augar).
of Induichi
very
and the colonis
fasa -Another Genealogy The second 59912 of far gives a genealogy of fata which is quite distinct from the one given above. Here fas 49 is described as the son of aa and husband of Indra's daughter. It is difficult to reconcile this description with the one in whiclı he is regarded as the son of SHAFT. The tà a suf of haar belonged to a very distant epoch in history. sai was the foremost invader and settier in India and the fashi referred to in raar was the architect who helped his (Brahma's) colonists. This विश्वकर्मा was born in ब्रह्मल in मार्गशीर्ष in सत्ययुग; not so the other विश्वकर्मा, son of Ja97 who was born on the eleventh day (the fourteenth day अपराजितपुर छा) of the bright half of कार्तिक. He is also known as त्वष्टा, भद्रशिल्ब, भदभद्र etc. विश्वकर्मा haiason named विश्वरूपाच ये, चाक्षुमुने-the sixth मनु who descended from विश्वकर्मा became the head of the चाक्षुषवंश. This चाक्षुषमुनि had five sons पुरु, पुरुष, सुशुम्न, विश्व and साध्य and his descendants promulgated the flat and atazila.
Those interested in this subject may read the grrots, including fara agr. This latter grot, though a recent compilation embodies the traditional beliefs as handed down to posterity from generation to generation,
Our lasafni - 541975-27 --need not be confounded with a third farthef who is referred to in azgiau in connection with the Imperial Coronation in ancient India; 10 such emperors (rear facras) are enum rated from जनमेजय son of परीक्षित of the Pandavas down to भरत, In this list, the sixth in number, stands fara baf son of y1964, the officiating priest in this महाभिषेक bcing काश्यर, The names विश्वकर्मन and
795 are suggestiye, but in the absence of any life history of this fara 67, it is no use connecting him with the present subject; for aught we know, farat and his son, may have been patrons of alegria, and through them, the principles of the science and art may have been propagated. Chronologically lowever, it may be observed that they flourished long after the fara ti, son of 941995. The ags were mostly workers in different branches of art, as has been described under gg. AT

Page #95

naturally had imbibed skill in craftsmanship froin his father's side. It may be mentioned that he was connected with the g family by his mother's side, as $41979 had married the sister of Bhrgu.
“ E. Sieg in the Encyclopaedia of Religion and Ethics explains the word Bhrgu as a term for craftsman. According to Dr. Hermann Weller Bhrgus represented originally the craftsmen working with fire, among whom were included primarily the blacksmiths and chariot builders. The silver war.chariot of the heroic Bhişına is ascribed to them.
Višvakarma's connection with Bhrou was thus no less responsible for the high state of excellence in craftsmanship peculiar to the family of Bhrgus. Both his parental and inaternal relationship cont. ributed in equipping him with a rich heritage. His skill as an artificer it was that made him an outstanding personality among the Vasus. We know that he has designed five kinds of Torah as 1, मालाधर, विचित्र, चित्ररूपक, and मकरध्वज), the same number of Hindolakas ( महोत्सव, वसन्त, कीडामणि, श्रायोद्भः and मकरपताकोद्भव ), and nine Rathas ( नन्द, नंद्यावर्त, नदिघोष, पराजय, पताका, पद्मक, पृथ्वी जय, महोद्भव, श्रीमेरु), Chhatras, sandals etc. Moreover, the construction of inany townships, palaces, temples, reservoirs etc. is attributed to him. He was pre-eminently an exponent of the नागर school of वास्तु just as मयमुनि represented the द्राविड school of Architecture. Though both these schools have many underlying points of affinity, they differ from each other in several essential features which are detailed later on.
Visvakarman has adopted a novel method ( so far as exposition of afegis concerned ) of enunciating the principles of design of structures. It is the method of negation नेति नेति. It has reference not only to the arrangement of inner apartments among themselves in a structure but also to its external surroundings. It also unfolds a variety of aspects in the design of a grey, ilamely, light, ventilation etc., if carefully studied, I quote the verses from विश्वकर्मप्रकाश as under, Probably, if not certainly, they will refer to the structures of the Dravidian and other styles, too.
अन्धक रुधिर चैव कुम्जे काणं बधीरकम् ॥ १२९२ ॥ दिग्वक्त चिपिटं चैव व्यंगज मुरजन्तथा । कुटिलं कुट्टक चैव सुप्तं च शंखपालकम् ॥ १२९३॥ विक्टं च तथा कंक कैंकरं षोडशं स्मृतम् । अन्धक छिद्रहीनं च विच्छिद्रं दिशि कानकम् ।। १२९४ ॥ हीनाझं कुब्जकं चैव 'पृथ्वीद्वारं बधीरकम् । रन्ध्र बिकीर्णन्दिग्वत्रं रुधिरं च विपतम् ॥ १२९५ ॥ तुझं हीनं च चिपिटं व्यङ्गं चानर्थदशनम् । पावोन्नतं च मुरज कुटिलन्तालहीनकम् ॥ १२९६ ॥ शंखालं जंघहीनन्दियक्तं विकटं स्मृतम् । पविहीनन्त था के कैंकर च हलोन्नतम् ॥ १२९७ ॥ कोणक्छिद्र दृक्छाया ऋजुवंशाग्रभूमिकाः । संघातदंतयो शव भेदाश्च दशधा स्मृताः १३.९॥

Page #96

xci
विश्वकर्मा was a Brahmana. He had four मानस sons. मानस means वैश्य, ( Vide; History of Castes in Bengal, Brahmana Kanda, vol. II part IV p. 7) by Nagendranath Basu. I quote the relevant verses :
मगा ब्राह्मणभूयिष्ठाः समगा: क्षत्रिया स्तथा ॥ ४ ॥
वैश्यास्तु मानसा ज्ञेयाः शूद्रास्तेषां तु मन्दगाः । जय, विजय, सिद्धार्थ and अपराजित were these four sons. It may be pointed out that मग, समग, मानस and मन्ग connote the जाति signifying the occupation only. मानस वैश्य has reference only to the occupation. The term afa had no waterlight compartments as we understand it nowadays. It was not based on consanguinary relation but was held together by ties of common occupation.
The following works are attributed to fama in the Catalogus Catalogorum of Dr. T. Aufrecht.
अपराजितपृच्छा by भुवनदेव २. क्षीरार्णव (शिल्प) or विश्वकर्मन् ३. जयपृच्छा ४. वास्तुमार ५. विश्वकर्मप्रकाश ६. विश्वकर्ममत
अपराजितप्रभा or विश्वकर्मसंहिता आयतत्व
ज्ञानरत्नकोश १०. वास्तुप्रकाश ११. वास्तुविधि १२. वास्तुशास्त्र cf. no. 5 १३. वास्तुशास्त्र by विश्वकर्मन
. बास्तुसंग्रह ५. बास्तुसमुच्चय १६. विश्वधर्मीय १५. विश्वकर्मशिल्प
The above works are noticed in Catalogus Catalogorun of Dr. T. Aufrecht, Parts I and II. Some of them are mixed up so that the correct number can be arrived at only by actual comparision. Who were the Vasus ?
Who were the Vasus ? What part did they play in the social structure in ancient India? Have they handed down to us any eminent personalities in the history of Sanskrit literature worth our close study? Questions such as these are very complicated, indeed, unless extensive materials are available to satisfactorily handle them,

Page #97

xcii
I am, however, led to hazard a few observations regarding these queries though I realize full well that the scantiness of my equipment would hardly justify my venturc.
As is apparent from the gencalogy of these Vasus, u Prajapati had 60 daughters, 10 of these were given in marriage to Dharma. They were
326744), ay, afh, gar, Hrg, Heidal, i keq, ggaf, gent and faal. • The second in the above list viz. ag had 8 sons who are known as Vasus. These Vasus are , , QA, BE, 3773, ofta, Trio and gara. Sometimes ea: is substituted by 3119; (Aple's Dictionary).
BHTA (“eminently shining") had married the sister of 29 and had through her a son named fast fåa. This faqaf was endowed with consummate skill in fine arts, architecture, sculpture, painting, including both their constructive as well as decorative aspects. He was an excellent craftsman as he had constructed conyeyances moving on land, sea and air. He was an expert in designing weapons of various kinds to minister to the comforts, convenience and safety of men. These and other qualities have rigtitly won for him the cpithet commonly attributed to him -viz. the architect of gods, and naturally it would not, on that score, be absurd at all, if in inference is held out that it was his parentage that was responsible for the rich heritage which he came to inherit. Most of these Vasus, as might be inferred from the above, were the artificers in ancient times. They occupied a very respectable position in the society in Ancient India.
"From the Vedic times, Indian civilization had at its disposal the services not only of the carpenter, the wheelwright and the blacksmith, of the potter, the weaver and other fabricators of objects of prime necessity but also of those whom we call art-workers, painters, goldsmiths, carvers in ivory or wood etc."( Beginnings of Buddhistic Art by M. Foucher ). It was the family of these Vasus or their progeny who applied theinselves to these various crafts-branches of art, and so naturally, these art-workers-artificers in a wide range of arts, were brought under the category of the term 99. It must be admitted that it is difficult to differentiate the functions of these 8 as individually. The information regarding them is too meagre to base sound deductions upon. Some names of these Vasus, for example, #14: (water) wao (fire), * (wind) might obviously suggest that the one had to deal with hydraulic works, another with such arts as required the handling of fire etc., a third with air transport and so on, but it inust be admitted frankly that nothing definite could be ascertained regarding all of them. 44% son of 13 was one of the law-givers in India and also a recognised referee in matters of Aita. (Vide गजेन्द्रमोक्ष.)
The inference as regards the function of these Vasus based on the constructive genius of faal,-that the Vasus were artificers in different
879. xi

Page #98

xciii
spheres of life, is not without a further corroborative evidence. The
Guiariti, derived, of course, from ag is not only suggestive but offers a clue as to the function of these Vasus.
The term qarat, as it is understood to connote, even at the present day, in Gujarati, includes a few artificers and art-workers, in its contracted sense, such as potters, carpenters, masons, blacksmiths, painters, etc. A closer study, moreover, reveals that the term had a very broad significance, as it cmbraced a wide range of workersfabricators of objects of prime necessity required in the ceremonials of the Hindu society.
It may be added that the marriage ceremonials of the Talis at least, in Kathiawad, even upto the present day have upheld the respectable part played by these art-workers (199041s)
Allusion to some relevant features of the ceremony will make the point more clear.
The marriage ceremoney is performed by the grirea and the various articles required in the performance of the rituals have to be supplied by workers in different branches of art, e.g.,
0481 (a lamp) is supplied by a blacksmith.
at (earthern pots used in the formation of the ael) is furnished by potters.
माणिक्यस्तंभ (a wooden pillar used in the foundation stone of the वेदी) and arts (a wooden seat for ablution etc.) are supplied by carpenters.
An iinage of net is engraved on stone by a sculptor. 757 (ivory bangles) is turned ont by ivory workers.
It is evident froin the above that the part which is play in the ceremonial is as significant as the one assigned to these workers, and rightly are the dues either in kind or cash of these people assured by ritual injunctions. Just as the Alans who officiate as priests in these ceremonials have their services rewarded by certain dues, so have the workers their due share of gifts in return for the services they render in procuring the various necessaries required in the ceremonials.
These social dues have acquired in course of time a unique place in the ceremonial injunctions due to thc hesitancy of requisite payment on the part of the performers of ceremonies. These dues have on that account, perforce, to be disembursed with sanctimonious rigidity so much so that unless the due share of these artificers, in the matter of remuneration, is fully paid off, by the parties concerned, the actual registration of the consummation of marriage cannot be recorded. The respectability of these artificers has been maintained by the great hold which canonical rules exercise over the laity even upto the present day.

Page #99

xciv
सूत्र 51
प्लव - The "lie' of the ground site, declivity of the वास्तु -- forms one of the various considerations that go to guide the selection of sites for buildings, townships, etc. It does not invariably happen that the site for construction of buildings is in level throughout in all directions; thus प्लव--slope of the site for buildings etc., may be in one direction or concurrent in two or more directions. The forin which the consideration of this problem assumes becomes the more complex, the more directions are involved in it. अपराजितपृच्छा like समराङ्गागणसूत्रधार takes cognizance of this aspect of 3 in fer (four main cardinal points of the compass ) and fafait (four main angular points of the samc) only.
A site sloping towards the East generally brings prosperity, that towards the North Wealth, while it it slopes towards the West and South, it brings destruction of property and deatlı respectively.
This subject of 3 is elaborated greatly in other works of area. There it is not one cardinal point of the compass to which it is confincd, Two or more directions are involved together so far as the slope is concerned. They have thus the beneficial or adverse effects on occupants thereof according to the nature of the siope. 3 in one direction has the same effect as 3*994 (rise) in the opposite direction.
गोवीथि, जलवीथि, यमचीथि, गजवी थि, भूतवीथि, नागवीथि, वैश्वानरीवीथि, धनवीथि - these aure the names of eight kinds of प्लव mentioned in अपराजिनपृच्छा.
I mention some more प्लबs as under -- पैतामह, सुपथ, दर्घायु, पुण्यक, अपथ, रोगकृत, अर्गल, श्मशान, श्येनक, श्वमुख, ब्रह्मन्न, वातनिघ्न (न), स्थावर, स्थण्डिल, शाण्डुल, मुस्थान, सुलभ, वास्तुचर,सत्पथ (श्वमुख).
The लक्षण etc., of the above can be appreciated from verses 2 to 26 of the second sea of anafaai, which are quoted below:
भुवः प्लवं प्रवक्ष्यामि नराणां च शुभाशुभम् । पूर्वप्लवा वृद्धिकरी उत्तम धनदा स्मृतः ॥२॥ अर्थक्षय करी विद्यात् पश्चिमालवना ततः। दक्षिणप्लवना पृथ्वी नराणां मृतिदा भवेत् ॥३॥ बारुणोचसमायुक्ता नीचमाहेन्द्रसंयुता । गोवीथिरिति सा ज्ञेया ऐन्द्रोचा नीचवारुणा ॥४॥ अलवीथिरिति प्रोक्ता वास्तुज्ञान विशारदः । सोमोच्चा यमनीचा च यमवीथिति कथ्यते ॥५॥ यमोच्चा सोमनीचा च गजविथीति कयते । ईशोच्च नितिनीचं भूतलं भूतवीथिकम् ।।६।। आग्नेयोच बायुनीचं नागवीथी प्रशस्यते । वायूचमग्निनीचं यद् वीथीं पैश्वानरी विदुः ॥७॥

Page #100

Xcv
नित्युचमीशनीचं धनवीयीत्युदाहृतम् । इन्द्राग्न्यन्तरमुचं स्यान्न चं वरुणवातयोः ॥८॥ वास्तु पैतामहं विद्यान्नराणां कुरुते शुभम् । याम्याग्न्यन्तरमुच स्यान्नीचे मारुतसोमयो; ॥९॥ सुपथं नाम तद्वास्तु प्रशस्तं सर्वकर्मणाम् । सोमेशानान्तरं नीचमुच्च निऋतिकालयोः ॥१०॥ दीर्घायु म तद्वास्तु प्रशस्तं कुलवर्धनम् । ' ईशानेन्द्रान्तरं नीचमुच्चे वरुणरक्षसोः ॥११।। पुण्य के नाम तद्वास्तु द्विजानां च शुभावहम् । इन्द्राम्योरन्तरं नीचमुच्च वायुजलेशयोः॥१२॥ अपथं नाम तद्वास्तु वैराय कलहाय च । कालाग्न्योरन्तरं नीचमुच्चं स्याद् वायुसोमयोः ॥१३॥ रोगकृन्नाम तद्वास्तु नराणां रोगवृद्धिकृत् । निर्ऋत्यन्तकयोनींचमुच्चं सोमशिवान्तरम् ।।१४।। अर्गलं नाम तद्वास्तु ब्रह्महत्यादिनाशकृत् । रुद्नेन्द्रान्तरमुच्चं स्यानीच वरुणरक्षसोः ॥१५॥ ३मशानं नाम तद्वास्तु केवलं कुलनाशनम् । नीचमग्नौ भवेदुच्चे निऋतीशानवायुषु ॥१६॥ श्येनकं नाम तद्वास्तु नाशाय मरणाय च । रुद्राग्निवरुणेषूचं नीचं स्पानितौ तथा ॥१॥ श्वमुखं नाम तद्वास्तु दारिह्य कारयेत् फलम् । निऋत्यग्निशिवेघूच नीच बह्मीन्द्रयोस्तथा ॥१८॥ ब्रह्मध्नं नाम तद्वास्तु नेष्टं प्राणभृतां सदा । आनौ यदि भवेदुचं नीचे निऋतिरुद्रयोः ॥१९॥ वातनिम्नं च तद्वास्तु स्थावरं नाम शोभनम् । उच निऋतिभागे स्यान्नीचं ज्वलनवातयोः ॥२०॥ रुद्रनिम्नं च तद्वास्तु स्थण्डिलं नाम शोभनम् । रुद्रोचं यदि निम्न स्यादू वह्नौ नितिवातयोः ॥२१॥ शाण्डुलं नाम तद्बास्तु प्रापयत्य शुभं सदा । नित्यग्नि शिवधूच्च नीचं चन्द्रमभं प्रति ॥२२॥ द्विजेन्द्राणां तु सुस्थानमवनी समुदाहृता । नीचमिन्द्रे भवेदुञ्च निऋत्यां पश्चिमानिले ॥२३॥ सुलभं नाम तद्वास्तु राजराष्ट्रविवर्धनम् । साम्येशपवनेषूच्च नीचं भवति चेद् यमे ॥२४॥ नाम्ना वास्तुचरं नाम वैश्यानां तदभीष्टदम् । नीचं बारुणमुच्चं चेदीशानेन्द्राग्तिषु कमात् ॥२५॥ सत्तथं नाम तद्बास्तु शूद्राणां तदभीष्टदम् । या तु सोमप्लव। चैव कुशदभैरलङ्कृता ॥२६॥
(2nd अध्याय of वास्तुविद्या ) Further there are नागपृष्ठ, दैत्यपृष्ठ, हस्तिपृष्ट and कूर्मपृष्ठ. They are different aspects of the site according to its sloping character. नागपृष्ठ refers to the ground running East and West with a slope towards the South. age refers to the ground having a risc towards N. E., E., and

Page #101

хсуі
S. E., with a westernly slopc, free has a rise on the S., S. W., W. and N. W., and a fall towards the other directions; while age has a central rise with a falling off in ali directions.
Right from the Vedic times, the East, North-East, and North are considered the most desirable directions towards which a site (aits) should have a slope. मनु and other स्मृति का(S, धर्मसूत्रः and गृह्यसूत्रs of गोभिल,
747ft, rigt, ater and 379199 testify to the above specification of 932704 with respect to its (31. Thus there is a unanimity of opinion as regards the desirability of suci an aspect of the site so far as this particular generalization is concerned. There is, however, an excep. tion to the above consensus of opinion in the 1947 of 3 8a who sounds a different note.
apedia strikes a different keynote in the matter of 137. He prescribes ( vide footnote 1) S., S. W. and W. as the desirable points for the slopes of building sites, etc. to run to; this view, though diametrically opposed to the general opinion, as stated above, in the reverse direction has a significance all its own. Tiegata is full of irreconcilable divergencies in very many specifications, recipes, formulas, etc. but if rightly scanncd in the light of physical, social and political conditions, their inner underlying spirit can be revealed to us in its true perspective. 311967* seems to be an outstanding personality in this respect. He has not cared for the traditional principle which his co-workers in the same field accepted either with or without reason as they held the general view dictated by occupants of central Aryan tracts who were naturally accustoined to a reverse watcrshed as will be evident from the big rivers in China, Eastern Siberia, etc. His view was dictated by his own surrounding environments.
Max-Muller in his pouas with introductory notices fixes 31175 as the place where araraa flourished. That view is further corroborated by his prescription of sa according to which he seems to have flourished in a tract, with the नर्बदा and तापा running in the west and गोदावरी, महानदी, etc., flowing southwards.
The elements that are dealt with in the above consideration of a of areT have reference to only the slope and the direction in general in which it runs. Rh7a5, on the other hand, introduces a third and a unique element in this consideration and adduces, besides, extracts
Footnote 1:—The 7th 937, 17th 13-TETTA JE 2197-22 9 augu प्रवणमगारावकाशमुद्धत्य पालशेन शमोमयेन योदइनैतामेव दिशमुत्तरयोदूइति ॥१॥
Commentary on the above 7-1aaf4a gaasure falfa gt912#ra: 1 9 gott प्रत्यक् प्रवणो भवति । दक्षिगाप्रतीच्योरन्तराले निम्रो भवति। एवंविधे देशेगारं कर्तव्यमित्यर्थः ।...
From the Ādastambiya Grihyasūtra, with extracts from the commentaries of Hardatta and Sudars'anarya (Urara); Edited by Dr. M. Winternitz, under the patronage of the Imperial Academy of Sciences of Vienna, 1887.

Page #102

xcvii
from
and qua, for the elucidation of this feature. This third element is aft over and above the slope and general direction of run of the site. The introduction of this extra element is a deviation from the general rule so far as the art of a is concerned. All the same the absence of this phase of in an exhaustive treatise like ufagza and cannot but be striking and thought provoking.
सूत्र 176-178 स्त्रीप्रासादs and नपुंसकप्रासाद
Some as are regarded as male, others as female and some more again as a (neuter). Ordinarily they are so named from Sanskrit termination for these lingas. fits in music are said to be female Ragas simply because their names end in %, a feminine termination. So is the case with us and ages.
The tendency of personification of inanimate objects is discover able in the ancient literature of India. Tito Vignoli in his treatise on myth and science observes that this tendency of personifying inanimate objects is more or less prevalent not only among the human race, civilized or barbarous, but even with animal kingdom. He naturally concludes that as knowledge progresses, this tendency decreases etc.
g
is no exception to this tendency. It would not be amiss, if the distinctive modes of structural composition in this classification of areas into male, female, and neuter are considered.
arers belong to the
so far as their ground plan etc. is concerned. Here a length is invariably greater than their fata, breadth cf. the 25 typical 176. Their वलभी ( दीघा प्रासादिका or 3), too, has its roof with the form of the back of an elephant.
as in
age
The नपुंसकप्राeres have their शिखरs of the form of फोसना, They have घंटा, उरुघंटा, etc., instead of a full-fledged शिखर.
The structural distinctive modes are here defined in accordance with the नागर view of प्रासादs.
According to the
,"masculine buildings are equiangular, and have male deities in them. if buildings are rectangular and have female deities; but the male deities can also be installed in them. It is silent about नपुंसकप्रासादs.
Measures of all kinds required for the smallest art, e.g. bedsteads, fara, mouldings, ornaments, etc. to the largest, e. g. streets, townships, highways across the country etc. are prescribed at great length in . These measures start from the lowest basic unit, i. e. a very minute particle of dust floating in the air, and rise, in gradational series, eventually to the highest at etc. Such an all-embracing nature of these tables notwithstanding, it is really surprising to notice that a kind of measurement used in the design of several Royal appendages,

Page #103

xcviii
and defined in युक्तिकल्पतरु has not been even hinted at in समराङ्ग सूत्रवार and age. This system of measurement is allied to the decimal system used for scientific purposes, as each succeeding measure in this system forms a multiple of ten with regard to the one prece ding it.
I append a table of this measure for facility of reference. 10 हस्त of a king
make
one
10 राजहस्त
10 राजदंड
10 राजछत्र
10 राजकांड
10 राजपुरुष
10 राजप्रधानी
"}
(450-451):-- 9 तंतुs
9 सूत्रs
9 गुण
9
पाश
9 रश्मि
"3
"?
12
"3
>7
make
27
""
27
ر.
""
""
"}
""
">
Similarly, there is another table wherein 9 takes the place of 10
as under :--
"3
one
13
33
}}
राजहस्त
23
राजदंड
राजछत्र
राजकांड
राजपुरुष
राजप्रधानी
राजक्षेत्रम
सूत्र
སྐྱུག
पाश
रश्मि
रज्जु
PRECIOUS STONES AND METALS
Students of Geology are well aware that there are roughly speaking about 50 different kinds of precious stones and gems. They vary greatly in their chemical composition, hardness and density. They are usually of various colours, shades, quality and value. They have generally a wide range of value, chiefly due to their beautiful play of colours and transparency, water-clear lustre and brilliant cutting and polishing. In their crude native forms, the stones generally look dull without any lustre, and it is the art of the lapidary that brings out the wonderful brilliance and lustre so characteristic of brilliant gems.
Lustre is independent of the colour of a mineral. It can be varied by the admixture of some chemical impurity. This is taken advantage of in the manufacture of imitation diamonds and stones. Glass which has a vitreous lustre can be made to exhibit an adamantine lustre of the diamond by the admixture of lead or thallium, but it makes the glass softer.
These precious stones can be grouped under three heads.
1st- Those that have a density of 2.5 to 2.8 and a hardness of about 6 to 8 and belong to the class of the cheaper ornamental stones.

Page #104

xcix
(a) To this group belong about 15 varieties of quartz with
a hardness of about 7. They are agate, amethyst, bloodstone or heliotrope, cairngorm, carnelian, cat's eye, chalcedony, chrysoprase, citrine, jasper, onyx, plasma, quartz, rock crystal and sardonyx.
Orthoclase, oligoclase, labradorite, turquoise and hauyne with a hardness of about 6 also belong to this group of precious stones.
Cordierite or dichroite, aqua-inarine, emerald and beryl with a hardness of about 7.5 to 8 are the more valuable stones of this group.
2nd Those that have a density of about 2.9 to 3.5 and hardness
There are about half a dozen stones of this group which are not so valued as gems except chrysolite or peridot and tourmaline (red, green and blue varieties) each of a hardness of about 7 to 7.5 respectively.
3rd-Those that have a density of about 3.5 to 4.5 and a hardness of about 7.5 to 10 and belong to the class of the most highly valued gems. They are arranged in order of their hardness and value as below
Diamond, hardness 10 (b) Ruby, Sapphire, Oriental Emerald, Oriental Amethyst
and Oriental Topaz-hardness 9 (c) Chrysoberyl-hardness 8-5 (d) Spinel-Ruby and Topaz-hardness 8 (e) Almandine and Pyrope, red Garnets, harndess about 7.5 (1) Hyacinth, Jargon, and Zircon-hardness about 5
Note-- 2 minerals of a low density of about 2 to 2.4 and a low hardness of about 5 to 6.5 deserve some mention, however, ou account of their being highly valued. They are the Noble or French opals and Lapis Lazuli.
The Noble opal ranks among the most highly priced gems on account of its beautiful play of fire like colours: red, yellow, green and blue; moreover it is very ditlicult to cut opal as it is very brittle. Lapis Lazuli is also a beautiful blue stone, though softer and of much less value than the opal.
Fala, , , , 96411, gura, , afo, 1947, 4*1, hate, til, Fa, a, a, a, a, u 1:1, at 5a, Eflk, c6 etc. are some of the Indian names of precious stones. Those interested in their study are referred to actical or more especially to get hela& wherein will be

Page #105

found a list of these minerals with their places of origin, their kinds, colours and distinguishing characteristics together with their relative values etc. It would be easy to identify these with their English prototypes if one were to refer to geological specimens available in the College of Science, Poona or the Science Institute, Bombay.
Table showing तलविभक्तिः अण्डक and तिलक of तिलकसागरप्रासादा
as gathered from विश्वकर्मवास्तुशास्त्र.
सूत्र 169.
सलविभक्ति
अण्डक
तिलक.
0000
33
-
37 37
-
41
-
45
-
सागरतिरक गौरीतिलक द्रतिलक श्रीतिलक हरितिलक लक्ष्मीतिलक भूतलक
मात्तिकक इन्द्रतिलक मन्दरतिकक हिमवततिलक कैलासतिलक पृथ्वीतिलक त्रिभुवनतिलक इन्द्रनीलतिलक सवाातिलक सुरवल्लभतिलक सिंहतिलक मकरध्वज तिलक मङ्गलतिलक तिलकाव्य पद्मतिलक सोमतिकल विजयतिलक । त्रैलोक्यतिलक
-
।
10
10
77 161 117 19 165 189 425
12 12
32
The arrangement of तलविभक्ति, अण्डक and तिलक ought to be on a fixed plan; yet due to mutilations and inaccuracies, it cannot be reconcilcci here, though it must be acceded that the plan is niore detailed in description and in differentiation of these 25 kinds of factors from one another than the same as laid down in अपराजितपृच्छा. This notwith. standing, a correct appreciation of the latter could only be ensured if an unmutilated and tetter Ms is available,
अप.xii

Page #106

cf. विश्वकर्मवास्तुशासन ( वि. वा.) 7 अप. cf:-वि. वा. आद्यकूटसमायुक्तं घशासिंहसमुद्भवम् । तिलकसागर ईदृशं कुरुते यस्तु सो लभेच्याक्षयपदम् ॥ इति तिलकसागरः
कर्णशृङ्गाचे रेखायुक् दशतिल निसाशं ?
वर्तुः शान्तिसुखावहः 11 अप.
भद्रे शंग यदा तस्य नन्दिकाकारपूर्ववत् । 12 अप.
थिको संस्थापयेत् श्रियाप्रकृतिहेतवे ॥ 13 अप. cf:-(20 to 2) चतुरश्री कृते क्षेत्रे दशधा भाजिते पुनः । विश्व. वास्तु. भूतिलक कणों भागद्वयः कार्यः सार्धभागेन चानुगः ॥ २० ॥
शालार्ध सार्धभागेन पदोनो निर्गमस्तथा । प्रथमः (१) पङ्क्ति कोणेघु शृङ्गं तत्र नियोजयेत् ॥ २१ ॥ रथोपरि तु तिरकम रेखा प्रकीर्तिता। अनुगेषु चतुर्दिक्षु शृङ्गमे नियोजयेत् ।। २२ ।। तस्योचे तु तिलकं प्रत्यमा वामदक्षिणे। भद्रे शङगद्वयं प्रोक्तं दिशायां स्थापयेद् बुधः ।। २३ ।। तिलकानि द्वादशैव चाण्डान्येक नवि (त्रिं) शतिः । भूतिलक: समाख्यातः सर्वकामार्थसाधकः ।। २४ ।।
कावम् 15 अप. cf:-वि. वा. सुरनरेश्वौ: belter than सुरनोरगैः । 16 अप. cf:-(27-31) मन्दिरं च प्रवक्ष्यामि सूर्यभागै विभाजयेत् । of वि. वा.
भद्रं भागद्वयं कार्य चानुगंच द्विभागकम् ।। २७ ।। कणं भागद्वयं कुबा चतुर्दिक्षु नियोजयेत् । कणे शङ्गद्वयं स्थास्यं चानुगे शगमेव च ॥ २८ ।। द्वितीय क्रमे तिलक भद्रे त्रीणि तथैव च । भद्रे च थिका कार्या शात्रयं तदूर्धतः ॥ २९ ॥ प्रत्यङ्गा यदि प्रङ्ग ऊरुश्च वामद क्षिणे । तदू मञ्जरी कार्या पद्मकारा सुवर्तिता ॥ ३० ।। चतुर्विंश त तिलकैः सप्तत्रिंशद्भिरण्डकः ।
नानारूपधरो दिव्यो मन्दिरो मन्दिरोपमः ॥ ३१ ॥ 17 अप, cl:-32 of प्रतिरोधों च शृङ्गाणि कों तिलकं यसेत् । वि.वा.
पृथ्वीतीर्थपुण्योद्भव; 20-21 अप. cf:-(35 to चतुरश्रीकृते क्षेत्रे अष्टाविंशति भाजिते । 41) of वि. वा.
चतुर्भागश्च शास्त्रार्थ द्वग्दो निर्गमस्तथा ।। ३५।। नन्तिका पदमात्रेण निगमस्त तथैव च । चतुर्भिश्चानुगस्तस्य विस्तरे निर्गमेण च ॥ ३६ ।। भागैका कर्णिका कार्या निर्गमे पूर्वमानतः ।
चतुर्भि आँगै : कर्णतु चतुर्दिक्षु हि स्थापयेत् ।। ३७ ।। श्रीवत्पतिलकः श्रीवत्सः श्रीवस्यश्चैव (१) तिलकं च तृतीयकम् ।
कर्णे च प्रतिकणे च कुर्याचैवं चतुर्दिश ।। ३८ ॥ श्रीवत्सतिलकं चैव नन्दिकायां क्रमद्वयम् । भद्रे वे राका कार्या स्वरूपा लक्षणान्विता ॥ ३९ ॥

Page #107

तदूर्घचतुर्भि र्भागः प्रत्यक्षता वामदक्षिणे । तस्यो मञ्जरी ज्ञेया बद्माकारा सुवर्तिता ॥ ४०॥ षत्रिंश द्विस्तु तिलके कूटाकारः सुशोभनः ।
पञ्चषष्टिभिरण्डकै; नाम्ना त्रिभुवनः स्मृतः ॥ ४ ॥ 22 अप. of:-42 of वि. वा. तृतीयक्रमतः शृङ्ग तिलकं प्ररथोद्भवम् ॥ ४२ ॥ 23 अप. of:-43 to 51 शणु क्रम प्रवक्ष्यामि सर्वागस्य च लक्षणमू। of वि. वा.
चतुरश्रीकृते क्षेत्रे द्वात्रिंशत्पदभाजिते ।। ४३ ॥ भद्रं च षदादं वत्स चतुर्भागैश्च निर्गमः । नन्दिका भागमेकं स्याद् विस्तरे निर्गमेण च ॥ ४४ n अग्रे च कर्णिका कार्या पूर्वमानेन कल्पिता । श्रीवत्से युगतिलकं (1) कर्तव्यं च चतुर्दिशि ॥ ४५ ॥ भद्रे व रथिका कार्या त दिविभूषिता। तदू ऊरश्चत्वारि प्रस्यमा वामदक्षिणे । तदूर्व मजरी कार्या स्वरूपा लक्षणान्विता ॥५०॥ घटमामलसारं च पूर्वमानेन कारयेत् ।
त्रिसप्तत्यण्डकैयुक्तस्तिलकान्यष्ठविंशतिः ॥५१॥ 24 अप. cf:-52 of वि. वा. कर्णेषु श्रोणि शृङ्गाणि त्रीणि प्रतिरथे तथा ।।
वल्लभश्च समाख्यातः सर्वकामार्थसाधक : ॥५२॥ 25 अप. cf:-53 to 57 चतुरश्रीकृते क्षेत्रे अष्टभाग विभाजिते । of वि. वा.
शालार्थ तु द्विभ गं च भागेनकेन निर्गमः ॥५३॥ कर्णो द्विभाग इत्युक्तश्चतुर्दिक्षु व्यवस्थितः । तदूचे शिखरं कार्य सर्वलक्षणसंयुतम् ॥५४॥ केशरितिल कश्चैव द्विक्रमाच्चैव कर्णतः । भदे रथिका कार्या तबङ्गा वामदक्षिणे ॥५५॥ तदूः शृङ्गमेकं च स्थापयेच चतुर्दिशि। तदूर्व शिखरं कार्य पदमा कारं सुवर्तितम् ॥५६॥ पञ्चविंशत्यण्डकेश्च चतुर्भिस्तिलकैस्तथा ।
नाम्ना तु सिंहतिलकः सर्वकामार्थसाधकः ॥५॥ 26 अप. cf:-(58 to 63) चतुरश्रीकृत क्षेत्र दशधा प्रविमानिते। of वि. वा.
कर्णो भागद्वयं कार्यः सार्धमागेन चानुगः ॥५८॥ शालार्ध सार्धमागेन पादोनभागनिर्गमः । केसरितिलकञ्चैव व्यवस्थितः क्रमद्वयात् ॥५९॥ प्ररथं णमानन कर्तव्यं शास्त्रपारगः । भद्रे वै रथिका कार्या स्वंशोभासमन्विता ॥६॥ द्विशङ्ग स्थापयेदूध प्रत्य । वामदक्षिणे । सध्याचरी का सर्वश भासमन्विता ॥६॥ पतसप्तत्यण्डकेश्च प्रासादो मकरध्वजः । तिलके दिशभश्च घण्टाकूटसमन्वि-: ॥३२॥ प्रासादे याद छन्दो मण्डपे व तदेव हि ।
ईदश कुरुते यस्तु स लभेच्चाक्षयं पदम् ॥६॥ 27 अप. cf:-64-65 मकरध्वजप्रासादे कर्तव्यं तु नवाहम्। of वि. वा.
कोणे द्वितीय शङ्ग तु प्रत्यलगा मक्षिणे ॥६४॥

Page #108

ciii
तत्योय मञ्चरी कार्या पद्माकारा सुवर्तिता।
प्ररथे तिलकं चैव घण्टाक्टव्यवस्थितम् ॥३५॥ 28 अप. cf:-(66 to 72) चतुरश्रीकृते क्षेत्र दशभागविभाजिते । of वि. वा.
कणों मागद्वयं कार्यः सार्धभागेन चानुगः ॥६६॥ शालार्भ सार्धभागेन पादोनो निर्गमस्तथा । तलमान समाख्यातमूध्व पानं च कथ्यते ॥६॥ केसरितिलके चैव कर्णे त्यात्तु क्रमद्वयम् । ' केसरिण केसरिणि प्रतिरथे नियोजयेत् ॥६॥ भद्रे च रथिका कार्या तवगा वामदक्षिणे । ऊधै शृङ्गद्वयं तस्य प्रत्यङगा वामदक्षिणे ॥६९॥ ता मञ्जरी कार्या मुरूपा सक्षणान्विता । सप्तदशाधिक शतमण्डकैस्तिलकाक्षयोः ॥७॥ चतुर्भिस्तिलकर्युक्तो घण्टाकूटसमन्धितः । प्रासादे यादृशं छन्दो मण्डपे च तदेव हि । ॥१॥ ईदशं कुरुते यस्तु प्रामादं सुरवल्लभम् ।
म याति परमं स्थानं यत्र देव: सदाशिनः ॥७२॥ 30w cf:-(74 to 81) चतुरश्रीकृते क्षेत्रे सूर्यभागविभाजिते । of वि. वा.
भागद्वयं च शालार्ध चानुगं च द्विभागकम् ॥४॥ कर्ण द्विभागमित्युक्त स्थापये द्विदिशि दिशि । तलमान समाख्यातमूर्वमानं च कथ्यते ॥७५॥ कणे क्रमद्वयं कार्य सर्वतो भद्रमेव च । सर्वतोभद्रतिलकं प्रतिरथं नियोजयेत् ॥७६॥ कणिका भद्रकोणे च तिलकैकं नियोजयेत् । विचित्रा रथिका भद्रे तवङ्गा वामदक्षिणे ॥७॥ तवें उरःशृङ्गाणि प्रत्यङ्गा वामदक्षिणे। तदर्थे मञ्जरी कार्या पद्माकारा सुवर्तिता ॥ ७८॥ शताने पञ्चषष्टिश्च पण्डाना गोमतिलके । चतुर्विंशतितिलकै घण्टाकूटसमन्वितः ॥७९॥ तस्याने मण्डपः कार्यः प्रासादस्यागमाश्रितः। ऊर्व संवरणा कार्या धण्टातिलकशोभिता ॥ ८ ॥ ईदृशं कुरुते यस्तु प्रासादं च सुशोमनम् ।
स याति परमं स्थानं यत्र देवः सदाशियः ॥ ८॥
विजयतिलक:-which is left out in अपराजितपृच्छा. cf:-(82-93) of वि. वा. शृणु वत्स प्रवक्ष्यामि विजयस्य तु लक्षणम् ।
कन्तिाद गर्भपर्यन्तं भागान् विभकया योजयेत् ॥ ८२ ॥ चतुरश्रीकृतक्षेत्रे दिवाकर विभाजिते । शालार्ध द्विभाग कार्ये भागेनैकेन निर्गमः ॥ ८३ ।। द्विभागश्चानुगो झेयो बिस्तरे निर्गमेण च । कोणं द्विभागमित्युक्तं स्थापयेद् विदिशि दिशि ॥८४ ॥ तलमान समाख्यातमूर्वमानं च कथ्यते । सर्वतो भवतिलके फर्णश्चैव कमद्वयात् ॥५॥

Page #109

civ
झगद्वयं प्ररथे च सर्वतो भद्रवाण्डकम् । केशरी च समाख्यातः शहां भद्रकर्णोद्भवम् ॥ ८६ ॥ अनेनैव तु भागेन भने माक्षभूषितम् । मत्तात्ररणसंयुक्तमिल्लिकातोरणयुतम् ॥ ८७ ॥ तस्यो रधिका कार्या चित्रा गवाक्षभूषिता । संवरणाभिः सम्युक्ता घण्टाकूटसमन्विता ॥८८॥ तस्योचे उरस्त्रीणि सुरूपा लक्षणान्विता । प्रत्यमा यदि प्रत्यङग ऊरुश्च वामदक्षिणे ॥ ८९ ॥ तदरे मञ्जरी कार्या तवगैर्नेकै भूषिता । प्रासादे यादृशं छन्दो मण्डपे च तदेव हि ॥ ९ ॥ तदूर्ध्वं संवरणा च घण्टातिलकसभ्युता। गजसिंहसमाकीण नानाभरणभूषिता ॥ ९१ ॥ नवाशीतिः शताग्रे च विजये चाण्डकानि च । तिलकै विशतिभिश्च घण्टाकूट समन्विते ॥ ९२ ॥ ईद्दश कुरुते यस्तु प्रासादं जयकारकम् ।
विजयं सर्वकालेषु शिवपुर्थी स गच्छति ॥ ९३ ॥ 31 अप. cf:-(94 to 114) श्रुणु वत्स प्रवक्ष्यामि त्रैलोकस्य च लक्षणम् । of वि. वा.
चतुरश्रीकृते क्षेत्रे द्वात्रिंशत्पदभाजित ॥ ९४ ।। कर्णान्तो गर्भपर्यन्त विभागा इति निश्चयः । भद्रं तु रसभागैश्च युगभागश्च निगमः ॥ ९५॥ नन्दिका चन्द्रभागेन विस्तरे निर्गमेण च । प्रतिरथो वेदभाग निगमेण तथैव च ॥ ९६॥ कर्णिका इन्दुभागेन निर्गमे चेन्दुभागिका । कर्ण तु युगभागेश्च स्थापयेद् विदिशि दिशि ॥ ९ ॥ पीठोपरि च संस्थाप्य भद्रं गवाक्षभूषितम् । मत्तवारुणसम्युक्तमील्लिकावलौर्युतम् ॥ ९८ ॥ ईदृशं कारयेद्यस्य भद्रे प्रासादभूषणम् । तलमान समास्यातमूर्धमानं च कथ्यते ॥ ९९ ॥ केशरी सर्वतो भद्रो नन्दनश्च तृतीयकः । अनुक्रमेण संस्थाप्या कोणमध्ये व्यवस्थिताः॥ १० ॥ नन्दिका कणिकायां तु के शरिणं नियोजयेत् । तवगाण्डैश्च सम्युक्तमूर्वं च तिलकं भवेत् ॥ १.१॥ केशरी सक्तो भद्रो नन्दनश्च तृतीयकः । प्रतिरथे च संस्था या श्चतुर्दिक्षु व्यवस्थिताः ॥ १.२॥ भद्राय रथिका कार्या भद्रं गवाक्षभूषितम् । ऊर्वे संवरणा कार्या घण्टातिलकसम्युता ॥ १०३॥ प्रत्यङगा यवि प्रत्यङग ऊरुश्च वामदक्षिणे । तसर्थ मजरी कार्या पद्माकारा मुवर्तिता ॥ १०४ ॥ द्वात्रिंशत्पदमध्याच विंशतिपदभाजिते । एते भागाः समाख्याता रेखाविस्तरमादिशेत् ॥ १०६ ॥ रेखाविस्तरमानेन सपादेन तदुच्छ्यः । तवगाण्डैश्च सम्युक्त उद्गमोरुभिशकुलम् ॥ १०७ ॥

Page #110

घटं सामलसारं च कृतन्यं तु सुशोभनम् । पताको मर्करी दृष्टं पूर्वमानेन कल्पयेत् ॥ १.९॥ प्रासादे यादृशं छन्दो मण्डपे च तदेव हि । ऊचे संवरणा कार्या घण्टाकूटैश्च सम्युता ॥ ११०॥ गजसिंह वी (१) (म) रालेस्तु मुनिविद्याधरैर्युतम् ईदृशं चैव सन्ध्धन्तु प्रासादं भुवनोपमम् ॥ १११ ॥ अथर्ववेदलोकेन कर्तु: कारायकैः समः।। अतिसा काम्य वाप्नोति स्वर्गोत्पत्तिश्च देवता ॥ ११२ ॥ अन्यथा कुरुते यस्तु शिल्पी बाल्पबुद्धिमान् ।
॥११३॥ सूत्र 42. This सूत्र describes the पर्यायs or other words used for some of the measures of length, e.g. अंगुल is also called इन्दु, मोक्ष, etc. Atew more terms over and above those mentioned in this , are appended here for reference. A length of one अंगुल is also called मूर्ति, विश्वभरा, मोक्ष. , 2 अंगुल
कला, युग्म, विहग. शूल, विद्या, ऋण, राम, वर्ग. वेद, प्रतिष्ठा, जाति, वर्ण, कर्ण, भूत, बाण, सुप्रतिष्ठा. कर्मन् , अंग, कृत्तिका, कौशिक, धातु, उष्णीक, रोहिणी. नाग, उरग, वसु, अनुष्टुप, गण, बृहती, प्रह, नन्द, सूत्र. दिक्, प्रादुर्भाव, नाडि, पंक्ति,
त्रिष्टुप्.
यम, राशि, जगती. अतिजगती. शकवरी. अतिशक्वरी, किया, अष्टि. अत्यष्टि. धृति. अतिधृति. कृति, विष्कु. प्रकृति.
आकृति. विकृति. संस्कृति. अतिकृति. उत्कृति. नक्षत्र. गति. यष्टि.

Page #111

A length of 80
90
100
"7
31
अपराजित पृच्छा |
"
13
अंगुलs is also called अत्यष्टि.
धृति. अतिपति,
""
17
"
cvi
3
J
""
Varieties of प्रासाद |
Cf:- राजसिंहवास्तुशास्त्र for 14 kinds of प्रासादs and their distinguishing characteristics.
अध्याय १ :- आदौ तु नागराणां व लक्षणं सम्यगुच्यते ।
क्रमयुक्ता विधातव्या अडकैर्बहुकुलाः ||१८|| नागराः शृंगमुत्सेवा अनेकाकाररूपिणः ।
गोरुंग प्रत्यंग तवंगाने ऋभूषिताः ॥१९॥ एकद्वित्रिक्रमः भूतः रेखागर्भसमुद्भवाः । संकीर्णा दोषाः प्रोक्ता विपुला धनसौरव्याः ॥ २०॥ त्रिमूर्तयः सुभद्रन्ते रथिकाः सर्वकामदाः । शुकनासा सिंहघंटा भद्रोपरथसंयुता ॥२१॥ पीठोपरि पीठजंघा मेखला कुंटलायकम् । दलविभक्तियुक्ता च कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥२२॥ मंडपेश भयै विज्ञानाने संकुलाः । छायघण्टाकूयुक्ता नानासंवरणान्विताः ॥२३॥ तथैव सारं च कलशेन विभूषितम् । पताकाध्वजयुक्तं चतुर्वर्गफलप्रदाः ॥ २४ ॥ नागरछंदजात्येवं प्रासादाः सर्वकामदाः । इति नागराः ॥ पीठो कणरेखा च भूमिका क्रमसंस्थिताः । 'भक्तिसमाकीर्णा ताशृंगक्रमोद्भवाः ॥२५॥
राज वा. शा. अध्याय १ - मेषमरको ट्याः कटकशताः शुभाः ।
दीर्घानासिका द्रविडाः क्रमचर्चिताः ॥२६ इति द्वाविधः ॥ यत्तेषु नागररेखा शंगैः शिखरवर्जिताः ।
तिनस्या समाख्याता रुचकाद्भवा बुधैः ॥२७ इति लतिनः ॥ यथावशी भकुरो हस्ववृद्धिः क्रमस्थिताः ।
युक्ता विभक्त्यं भूमिजाः पुरभूषा: ॥२८ इति भूमिजाः ॥ भूमिजा भूमिका क्रम जैघाहीनाश्च भूमिकाः ।
शंगे गोदमा कार्याोगसमाकुलाः ॥२९॥
कर्णे प्रतिरथे चैव भद्रे वा प्रतिभद्रके ।
मंदारपुष्प का घंटा बराटाः शुभलक्षणः ॥ ३० इति वराटाः ॥ भूमिजछंद का ख्याता तलेव चतुरस्रकाः ।
रथों परथभद्रेश्च विमानाः सर्वकामदः ॥३१॥ इति विमानाः ॥
नागरैः छंद संख्याता तिलकेश्वाप्यनेकशः (घा) 1
मिश्रका मिश्रजात्यों च कर्तव्या स्तिलका किताः || ३२ इति मिश्रकाः ॥
तरछंद विभक्तानां भित्तिगर्भभ्रमंतिकाः ।
भ्रमतिका क्रमयोगेन सौधाराः शिखरोद्भवाः ॥३३॥
विमाननागरछंदाः प्रोक्ता वे तेजसोद्भवः ॥३३ इति धाराः ॥
विमाननागरछंदे उस्शेंगे तु पुष्पम् ।
विमानपुष्पकाळेदाः कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ ३४ ॥ इति विभानपुष्पकाः ॥

Page #112

cvii
आयतछंद का कार्या विनाघंटे भूमिका त्रयम् ।
गजपृष्ठाकृतिः कुर्यात् बलभीनां तु कामदाम् ||२५|| इति वलभी || दलविभक्तिभद्राढ्या उदकांतरवर्जिता ।
फोसाक रास्तथैवोर्ध्वाः कर्तव्याः सुनपुंसकाः ||३६|| इति नपुंकाः ॥ छायछाद्योद्भवादू सिंहकर्णे विभूषिताः ।
घंटा कूटाकू ते कुर्यात् सिंहावलोकनसंभ्रमाः ॥३॥ इति सिंहावलोकन: ॥ शकटोपरिकर्तव्या छंदैस्तु नागरोद्भवैः ।
त्रिचकं शकटं कार्य रथारुहाः सकामदाः ॥ ३८ ॥ इति रथारुहाः ॥ प्रसादानां च सर्वेषां जातयो देशभेदतः । चतुर्दश प्रवर्तते 'यूह्या लक्ष्यानुसारतः ॥३९॥ नागरा द्राविडाश्चैव भूमिजा छतिनास्तथा । साबंधारा बरादाश्च विमाना नागरा अपि ॥४०॥ एतेष्टौ जातिशुद्धाश्च प्रोक्ताः श्रीविश्वकर्मणा ।
सू. 237 V. 16-18 seem to describe the dimensions of the instru ment. called are which is associated with are (measuring musical time). These dimensions which are possibly confused or erroneous, differ from those in the Sangita Ratnakara, vol. 2. Cf. p. 618 verses - 1170-73.
Verses 20-21 evidently show the origin of five ares from the five mouths of Siva. According to the संगीतमन्द्र of नारद ( Gaekwad's O Series, p. 32. Verses 40 to 48 ) and संगीतरत्नाकर Vol I pp-357-359, the five ares named (१) चञ्चत्पुट, (२) चाचपुर, (३) टट्पतापुत्र, (४) संपक्वेष्टाक and (५) उद्द्घ originate respectively from the सद्योजात, वामदेव, अघोर, तत्पुष and ईशानमुखs of Siva. The first two चचत्पुट and चादपुर are common while the last three in the present work differ from those mentioned above. It is difficult to detect any alfinity between them and their substitutes in the संगीतमकरन्द.
Verse 33 cf. अमरकोश which has the following
ततं वीणादिकं वाद्यमानद्वमुरजादिकम् ।
वंशादिकं तु सुषिरं कांस्यतालादिकं धनम् ॥ But better than that will be the following verse in the chapter on वाद्यविनोद in the मानसोल्लास or अभिलषितार्थ farafa of Somesvara in the B. O. R. I. Ms. (unpublished portion) - -ततं च विततं चैत्र घनं सुखि (षि) रमेव च ।
चतुर्भदमिदं वाद्यं तस्य वक्ष्यामि लक्षणम् ॥ It may be noted that the word वितत is used here for आनद्ध or अवनद्ध which is the more common word as found in अमरकोश, नाट्यशास्त्र, संगीतरत्नाकर etc.
—
Verses 34-37. As far as possible, corrections are made in the light of the names in the संगीतरत्नाकर.
Verses after the 37 th indicate what are known as Rs or technical phrases peculiar to various musical instruments.

Page #113

cviii
सू. 238 Verses 15-21. There are numerous variations in the groups and classifications of रागs and रागिणीs, and in view of the changes which have taken place in the names of us and is from time to time it may be misleading to substitute more familiar names.
cf. Verses quoted by the commentator in his commentary on the गर्भोपनिषद् ( vide अनिषर्दा समुचयः, आनन्दाश्रम संस्कृत ग्रंथावलि 29 pp. 158 -159 ) also cf. संगीतमकरन्द (p. 20 verse 74 ).
Verses 23-24. These are evidently the गायकदोषा :- cf. नारदीशिक्षा. also संगी. चिन्तामणि by व्यास मूलजी ज्येठाराम --gives the same as under:
कम्पितं भीतमुद्दुष्टमव्यक्तमनुनासिकम्
कास्वरं शिरःस्थं च तथा स्थानविवर्जितम् । विश्वरं विरसं चैत्र विश्लिष्टं विषमाइतम् व्याकुलं तालद्दीनं च गातुर्दोषाश्चतुर्दश ||
गोतलक्षणम् - Ibid. p. 166 सुखरं सुरसं चैत्र सुरागं मधुराक्षरम् ।
सालंकारं प्रमाणं च षड्विधं गीतलक्षणम् ॥
Measures of time in संगीत are सूक्ष्म and स्थूल. The following table gives the सूक्ष्ममान
2 अणुs make one द्रुत
2
लघु
2 लघुड
8 काष्ठाs 8 निमेषs
कला
3 लघुs
त्रुटि
""
""
35
""
2 कलाs 1 गुरु and 1 लघु 2 त्रुटीs 2 गुरु चतुमुख " अणु cf. also संगीतरत्नाकर ( p. 354 verse 379) wherein 10 गीतदोषाs are mentioned. Their names differ from the above names.
cf. भरतभाष्य of नान्ददेव and a work called गीतालंकार attributed to भरत.
8 क्षणs make one लव
8 लवs
"
स्वरेण पदसंयुक्तं छन्दसा च सुसंयुतम् । सुपात्रं च सुतालं च सुगीतं तेन गण्यते ॥
17
"
"
""
"
17
काष्ठा
निमेष
""
"
"
77
ور
"
गुरु
प्लुत
Verses 25-27. These seem to deal with some as or musical compositions.
सू. 239. Verse 2. cf. यतो हस्तस्ततो दृष्टिर्यतो दष्टिस्ततो मनः ।
•
यतो मनस्ततो भावो यतो भावस्ततो रसः ॥ अभिनयदर्पणम् (P.32 Verse 247, Calcutta Sanskrit Series ).
परिशिष्ट सूत्र - 18.
The measure of time is based on the unit निमेष. Vide बृहत्ररदीयपुराण 5th अध्याय verses 8 to 21.
अप. xiii

Page #114

नागा:
15 निमेष make one काष्ठा
30 काष्ठा
कला
30 कला
6 क्षण
2 घटिका
30 मुहूर्त
३१ 13
"
""
"}
33
""
cix
,܀
13
क्षण
घटिका
मुहूर्त
दिन
23
& so on
अनन्तश्च महानागो वासुकिः शेषतक्षकौ । सुपर्णारिश्व कुंभश्च वामनोऽथ जनोत्तमः ॥ ऐरावतो महापद्मः ऋम्बलाश्वतरावुभौ । पद्मपत्रश्च शखश्च कर्कोटक धनंजय ॥ महाकर्णो महानीलो धृतराष्ट्रबाहको कुमारः पुष्पदन्तश्च गन्धर्वश्च मनस्विकः ॥ नहुषः खररोमा च शंखपाल स्तथैव च । पद्मश्च कुलिकश्चैव पाणिरित्येवमादयः ॥
अपराजित पृच्छा has got as many as 63 नागकुलs of which about 30 are shown above.

Page #115

Cx
Table No. 1-त्रिखंडारेखा
Serial. No. :
Nature of |
Name of
रेखा
sts Total No. of कलाs in all the
| No. of No. of No. of कलाs in कलाs in कलाs in st खण्ड 2ndखण्ड 3rd खण्ड
समचार
शशिनी
सपादचार
হীন।
५
साधचार
(सौम्या
४
4
:पादोनद्वयवार
शान्ता
द्विगुणचार
मनोरमा
शुभा (उमा)
ॐ ४
सपाद द्विगुण साद्विगुण
मनोभवा
पादोनत्रय
मीरा
त्रय
कुमुदा
ॐ
wo www ० ० ० ० ० ० ०
| पदाधिक
पद्यशेखरा
लतिना or ललिता
सात्रिय । पादोनचतुष्क
लिलावती
| चतुर्गुण
নিয়া
सपादचतुष्क
पूणमण्डला
सार्धचतुष्क
पूर्णभद्रः | भद्रादगी
88
| पादोनपञ्चक

Page #116

cxi
Table No.2-चतुध्खण्डा रेखा
Serial No.
| Nature of चार | Nature of रेखा
-
n
समचार
शान्तिनी
0
शुभा
। सगदचार | सार्धचार
शान्ता
____ Total No. of र कलाs in all
the arsts No. of कलाs a No. of कला
in 2nd aus V No. of कलाs
___in 3rd खण्ड loc No. of Fas
in 4th are
1
I 555555555 in 1st खण्ड
co
पादोनद्वय चार
त्रिदिवा
द्विगुणचार
दुर्लभा
0
सपादद्विगुण
बीभत्सा
12 12 = 12 | 15 12 x 1 = 15
12 x 12 = 18 21 12 x 13 = 21 24 12x2 = 24 27 12 x 21 = 27
12 x 2 = 30 33 12 x 2 = 33
12 x 3 = 36 12 x 34 = 39 12 x 32 = 42 12x31 = 45
0
सार्धद्विगुण
शिवा
0
पादोनत्रय
सौम्या
0
त्रय
वीरभद्रा
| पदाधिक
नारायणी
सार्धत्रय
सुषिरा
6
शेखरा
12 | पादोनचतुष्क 13 | चतुर्गुण
रम्या
12x4 = 48
ALI
सपादचतुक
5
पूर्णा पूर्णभद्रिका
सार्धचतुक पादोनपञ्चक .
51 12 x41 - 51 54 12x +} = 54 57 12 x 43 = 57
विजया

Page #117

- Serial No.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Nature of
चार
21
समचार
सपादचार
GAR
qlgjazgar
द्विगुणचार
स्रपादद्विगुण
arafagor
पाद नत्रय
त्रय
पदाधिक
सर्वत्रय
पादोनच तुक
चतुर्गुण
पादचतुष्क
सार्ध चतुष्क
पादोनपञ्चक
Name of रेखा
137
aferoft
श्री
cxii
Table No. 3- पञ्चखण्डा रेखा
3
सम्भवा
विदु (धू ) रा
ÇÛAGO!
सुगन्धा (gaiter)
मानसी
शैला
apar
मन्दाक्षी
alger
(atgal)
शान्ति
लाभा
4.621077
सुभद्रा
भद्रेश्वरी
Ist aus No. of कलाs
+ No. of ers
Total
110
80 16 16
90 16 17
100.
16' 18
16
19
120
16 20
130 16 21
190
200
เค
140 16
150
160
170
180
210
220
No. of is
111 2nd
6
999
No. of Is
in 4th खण्ड in 3rd खण्ड No. of is
16
18
201
221
22 28
16' 23 30
16
24,
32
!
16 25 34
16 26
36
:
16 16
26
16 27 38
16 28
16
xc
2 2 2 2 2
24 28
22
25
19 20 16 x 1 = 20
31
49
2 10 00
No. of is in 5th खण्ड
52
34 40 16 x 2 = 40
37
44 16 × 23 44
40
48 16 x 3
= 48
43
52 16 × 3 = 52
46
56 16 x 3 56
16 16 × 1
55
40
29. 42
30
44
I
230 16 31 46 61 76 16 x 4 = 76
I
58
= 16
24 16 × 1 = 24
28 16 × 12 = 28
32 16 × 2 = 32
36 16 x 2 = 36
60 16 x 3 = 60
64 16 × 4 I
= 64
68 16 x 4 = 68
72 16 x 4 = 72

Page #118

cxiii
Table No. 4-षट्खण्डा रेखा
Name of
चार
Name of
रेखा
Serial No.
No. offers in 3rd
No. of कलाs in 4th N खण्ड |
No. of wers in 5th
No. of aars in 6th 6 खण्ड
समचार
कामिनी
Total No. of कलाs No. of कलाs in 1st No. of कलाs in 2nd
खण्ड _ | |
| ,5958 - in all the खण्डाs
४ ४ ४ ४ ४ 5
४
20
सपादचार
कमला
साधचार
पद्मा
20 20 20 x 1 =20 24 25 20 x 11-25
___30/20 x 13-30 32 35 20 x 13=35 36 4020 x 2 =40 40 45/20 x 21-45
पादोनद्वयचार
संभ्रमा .
द्विगुणचार
भ्रमशेखरा
सपादद्विगुण
शुभा or सुभद्रा
साधद्विगुण
शान्तिसंभूना
पादोनत्रय
वैदेवी
राजशेखरा
गान्धारी
पदाधिक सार्धत्रय
गन्धर्वा
6 88__४ ४ ४ ४ ४ ४ ४
8
44 50 20 x 24-50 48 5520 x 23=55
60 20 x 3 =60 56 65 20 x 31=65
70 20 x 33-70 7520 x 34-75
8020 x 4 =80 72 85 20 x 41=85 76 90 20 x 41-90 80 9520 x 48=95
पादोनचतुष्क
तिलका
लोक सुन्दरी
चतुर्गुण सपादचतुम्क सार्धचतुष्क पानिपञ्चक
महाभद्रा
इन्द्रा

Page #119

Table No. 5- सप्तखण्डा रेखा
Serial No.
Total Nature of Name of
No. of No. of No. of No. of No. of No. of No. of No. of चार
कलाs in कलाs in कलाs in कलाs in कersin कलाs in कलाs in कलाs in all the 1st खण्ड |2n खण्ड |3rd खण्ड 4th खण्ड/5th खusj6th खण्ड7th खण्ड
खण्ड 23
| 4 | 5 6
। 9 10 | 11
168
NorwdH
189 210 231
252
.
cxiv
समचार सपादचार सार्धचार पादोनद्वयाचार द्विगुणचार सपाद द्विगुण सार्धद्विगुण पादोनत्रय त्रय पदाधिक साधत्रय पादोनचनुष्क चतुर्गुण सपादयतुष्क सार्धचतुषक पादोनपञ्चक
पुष्पिता पुष्पिका चम्पा समहा तिलका अदभुता सिद्धा सिद्धाङ्गी स्वरूपा क्रीडामणि नरनारा नरेश्वरी विरूपाक्षा महोद्भवा सिद्धसा सर्वमण्डला
294 315 336 357 378 399 420
24x1 = 24 24x13 = 30 24x11% 36 24x1 = 42 24x2 = 48 24x2}= 54 24x21= 60 24x23= 66 24x3 = 72 24x33% 78 24x37= 84 24x33 90 24x4 - 96 24x414102 2141108 2-1x43-114
24 24
11
4888888858
12
13 14
15
09. | 114

Page #120

Table No. 6-अष्टवण्डा रेखा
Serial No.
Nature of
चार
Name of
रेखा
Total No. of No. of No. of No. of No. of No. of No. of No. of No. of | कलाs | कलाs | कलाs | कळा । कलाs | कला कलाs | कलाs | कल' | | in all | in ist in 2nd in 3rd in 4th in 5thin 6th in 7th'sn 8th|
खण्डा । खण्ड | खण्ड । खण्ड खण्ड | खण्ड खण्डे खण्ड । खण्ड
10
11 |
12
शुभा शीतला गन्धा मालती हर्म्यसंयुता
मेधा मेघपदा
AXO
fo
समचार मणचार साधेचार पादोनद्वयचार द्विगुणचार सपादद्विगुण सार्धद्विगुण पादोनत्रय त्रय पदाधिक सार्धत्रय पादोनचतुष्क चतुर्गुण सपादचतुक सार्धचतुष्क पादोनपञ्चक
अनुजा कृष्णा निभला
28x1 = 28 28x11= 35 28x11= 42 28x133 49 28x2 = 56 28x21- 63 28x2/- 70 28x21- 77 28x3 = 84 28x31- 91
28x3/= 98 105 28x37=105 | 112 28x4 -112
28x41=119 1 126 | 28x41-126 | 133 1 28x41%3D133
Ja
91
11
98
12 13
तेजाः
94 100
14
प्रतापतेजाः कीर्ति आनन्द सम्मृता
106
| 119
15 16
112 118

Page #121

अप. xiv
-
13
-
WN
- Serial No.
त्रय
पादोनपञ्चक सार्ध चतुष्क सपादचतुक चतुर्गुण पादोनचतुक सात्रिय पदाधिक
पादोनत्रय सार्धद्विगुण सुपादद्विगुण द्विगुणचार पादोनद्वयचार सार्धचार सपाचार समचार
चार Nature of
।
23
सुता
रत्नाचला महानीला शिखरोन्नता शेखरा मधुरा गम्भीरा कुलनन्दिनी
शोभना नन्दना भद्रा श्रिया नन्दा मुकुला शान्ता
रेखा Name of
Total No. िof कलाs
No. of aars ur in 1st खण्ड
No. of Eats or in 2nd खण्ड
No. of कला in 3rd as
No. of कला or in 4th खण्ड
Table No. 7-नवखण्डा रेखा
No. of कला 10 in 5th खण्ड
INo. of कला
in 6th खण्ड
102 | 116
No. of कला - in 7th खण्ड
13/
123
116 109
102
88
...No. of कला
in 8th ars
18
46
ht
130
15232 14132
136:32 | 128 132
152
No. of कलाs in 9th खण्ड
8832
32
به در بر در درا دم درا دم
ENNIS
x x x x
x x
x x
x x
x x x
x x x
+
= 152 1 = 144
= 136 = 128 = 120 112
104
8888
Cxvi

Page #122

Table No.8-दशखण्डा रेखा
Nature of
चार .
Name of
- Serial No.
is in Total No. of No, of zats in or 1st खण्ड No. of
कला
No. of Fats in 10 2nd खण्ड
N. 3rd खण्ड
No. of Mols in
5th खण्ड
___No. of कलाs in
4th खण्ड ०
No. of कलाs in 6th खण्ड
रेखा
No. of कलाs in 7th ars
No. of Fars in 0 8th खण्ड
No. of cats in
No. of 72!s in
10th खण्ड
22 416
०
.
+
0
3
41
46
51
cxvii
voowvavi ULAW
66
समचार अल्हादा सपादचार | त्रिया साधचार
नन्दा पादोनद्वयचार गोमती द्विगुणचार नामसुन्दरी सपादद्विगुण सुभदा सार्धद्विगुण भद्रिका पादोनत्रय भद्रा त्रय
भद्राङ्गा पदाधिक
भद्रमालिनी सार्धत्रय संभूता पादोनचतुष्क
মুন । चतुर्गुण पताका सपादचतुष्क कीर्तिवद्धिनी सार्धचतुष्क माहेन्द्री पादोनपञ्चक
886038086
71
108
36x1 = 36 36x11= 45
36x1/= 54 : 36x11 - 63
36x2 = 72 36x21- 81 36x21- 90 36x21- 99 36x3 =108 36x31=117 36x313126 36x3/135 36x4 =144 36x413153 36x433162 36x423171
| 117
|
11
98
106
12
135
13
- 96
1 102. 961 108 101 1 114
106 ! 120 1 111
14
153
120 132 | 127 140 134 148 141 । 156
15
162
16
126
171

Page #123

Table No. 9-एकादशखण्डा रेखा
-
-
Serial No.
Nature of Name of
चार
No. of कलाs in
7th 603 ..
No. of कलाs in 28th खण्ड
No. of कलाs in
9th खण्ड
|No. of कलाs in
10th खण्ड |
No. of कलाs in
11th 006
.
|
Total No. of
कला No. of कलाs in
1st खण्ड ___No. of कलाs in
No. of कलाs in No. of कलाs in No. of कलाs in
5th खण्ड
6th खण्ड
|-No. of कल's in 52010 2nd खण्ड
on
0 |
| 888888888888888 8884888800626N 3rd खण्ड 83 dada-81386880 4th खण्ड
200-8086 88382868828038 FER8888188088
समचार कुमुदा सपादचार भद्रका साधचार ध्वजा पादोनद्वयचार ध्वजाक्षी द्विगुणचार मकरध्वजा सवाद द्विगुण सुपताका सार्धद्विगुण वीरभद्रा पादोनत्रय रूपभद्रा
विनायका 10 पदाधिक वीरा 11 । सार्धत्रय विक्रमा 12 पदोनचतुष्क
चतुर्गुण मन्मथा 14 सपादचतुष्क देवसुन्दरी 15 सार्धचतुष्क | उना
पादोनपञ्चक कनकेशी
cxviii
104 | 112 | 112 121
80 90 100 | 110 | 120
130 140 150
40x1 = 40 40x11- 50 40x11- 60 40x11= 70 40x2 = 80 40x21= 90 40x2}=100 40x21=110 40x3 =120 40x313130 40x37=140 40x37=150 40x4 =160 40x41=170 40x43180. 40x413190
94
120
100 95 106
13
112
96 | 103 | 110 | 117 | 124
131 1138
145
2141
128 | 139 | 136 148
1157 ! 152 | 166
160 | 175
190

Page #124

Table No. 10-द्वादशखण्डा रेखा
Nature of Name of
Serial No.
Total No.
Setyo
2012
चार
No. of कलाs in
6til खण्ड No. of कलाs in
7th खण्ड - No. of कलाs in
_8th खण्ड No. of rls in
9th खण्ड No. of कलाs in
10th खण्ड No. of 2015 in
11th खण्ड
No. of कलाs in 1० 12th खण्ड
- - on ०
415
| 12 13 14 15
44
44
No. of tels in No. of dois in No. of कलाs in
3rd खण्ड ___No. of कलाs in
4th खण्ड No. of Esis in N
० AALA 1st खण्ड
१-४ोठी_02nd खण्ड ४
समचार शाश्वती सपादचार
वरदा साचार
रम्या पादोनद्वयचार सुन्दरा द्विगुणचार (आ)मोदा सपादद्विगुण आमोदकी साद्विगुण शिवा पादोनत्रय सर्वसभ्यर
(लिसा)
विशाला 101 पदाधिक कुलनायका
सार्धत्रय शिम्भा(शान्ता) पादोनचतुष्क शिवतमा
चतुर्गुण दिव्या 14
सपादचतुष्क शिवाङ्गना
सार्थचतुक विश्वेश्वरी 16 पादोनपन्चक । विश्वरूपा
cxix
52 53 54 55 58 60 62 64 66
68 71 74 77 72 76 80 84 88 79; 84 89 9 99 86, 92 98! 104 110/ 93100. 107 114 121/ 100 108: 116 124: 132
44x1=44 44x11-55 44x11-66 44x'=77 44x2 -88 44x21399 44x2 =110 (सर्व 4+x213121 लम्भा) 44x3 =132
12 13
107 116 125 134 143, 94 101 114 124 134 144 154 88 99 110 121 132 143 154: 165) 92 104 116 128 140 1527 164 176
148 161 171 187 86 100! 114, 128 142 156 170 184 1981 89 10+ 119 134 149: 164 179 194 209
44x31-143 44x313152 44x32-165 44x4 -176 44x413187 44x413198 44x433209
15

Page #125

Serial No.
1
123456
789O1SSERO
10
11
12
13
14
15
16
Nature of Name of रेखा चार
2
समचार सपादचार
वार्षचार
पादोनद्वयचार
द्विगुणचार सपाद द्विगुण
arfagn पादोनत्रय
त्रय
पदाधिक
सार्धत्रय
पादोन चतुष्क
चतुर्गुण
सपादचतुष्क
ardags पादोनपञ्चक
3
शान्ति की
विमला
सूर्या
वर्श्वना
विजया arfear
(argar) वंशोद्भवा
बंशभूता
रेखिता
वंशतारा
अधिवास्या
EQUIT
माना
शिखोदूभवा
attar वसन्तोद्भवा
Total No. of
कलाs No. of s in 1st are
en
48
ああああああ
48
∞ ∞ ∞ ∞ ∞ ∞ ∞ ∞ ∞ co
48
48
48
48
48
48
No. of is in 2nd a
48
888542UIT WNTO
52
55
56
50
51 54
57
58
59
Table No. 11-त्रयोदशखण्डा रेखा
60
61
62
63
No. of aors Nin 3rd खण्ड
48
No. of ers in 4th खण्ड No. of ars in 5th us No. of hers in 6th खण्ड No. of es
8
a
48] 51
WHEN
NO
481 52
10
60 66 72 62 69, 76 64 72 66 75 841 68 78 81
70
11
63 68 731 78
CONDOMINOK
8022802
48 48* 53 54 58 60 63 66 68 72
12
48
55
13
62
69
76
in 10th
No. of s
in 11th खण्ड
of
in 12th
No. of Is in 13th ars
14
48 48
56
64
57
66
72
75
80.
84!
83 88 93
S
No.
e
15 16
48: 48
58 59
68!
70
78
81
88 92
98
17
48
60
78 841
90
96 102 108 114 120
83
90
97 104 111 118
125 132 88 96 104 112 120 128 136 144 93 102 111 120, 129 138 147 156 98 108 118 128 138 148 158 168
72 841
92 103 114 125 136 147 158 169 180 96 108 120 132 144 156 168 180 192 74 87 100 113 126 139 152, 165 178 191 204 76 90 104 118 132 146 160 174 188 202 216 78 93 108 123 138 153 168 183 198 213 228
72
84
96
103 108
I
48 × 1 = 48
48 x 11 60
48 x 14= 72
48 x 1= 84
48 × 2 = 96 48 x 21=108
48 × 24-120 48 × 23=132 48 × 3 =144 48 x 31=156 48 × 31=168 48 × 32-180 48 × 4 -192 48 x 41-204 48 × 43=216 48 × 43=228
CXX

Page #126

Table No. 12-चतुर्दशखण्डा रेखा
Nature of
Name of
__Serial No.
चार
रेखा
10-
विद्याशोधनिका भ्या
गौरी
+
हंसी
समचार सपादचार
सार्धचार 4 पादोनद्वयचार 5 द्विगुणचार
सपादद्विगुण सार्धद्विगुण पादोनत्रय
सरस्वती
| Total No. of + Total No. of 43's in 1st que
No. of Total No. of pers
कला in 3rd खण्ड Total No. of
Total No. of __Total No. of
कलाs in 6th खण्ड
कलाs in 7th खण्ड) - Total No. of
कलाs in 8th R०४) - Total No. of
Total No. of कल's in 9th खण्ड Total No. of कलाs in 10th खण्ड
Total No. of । कलाs in 11th खण्ड Total No. of Total No. of Fars in 13th 606 Total
- Total No. of 318355 कलाs in 12th खण्ड
कलाs in 14th खण्ड
कला 1 |
N
60 6803428NNA860 कलाs in 5th खण्ड 6ि -03-800Nison खण्ड ११008UNaamson कलाs in 4th खण्ड
Naॐॐ
cxxi
10 11 | 12 13 1 52152
52 52 52x1 = 52 59 60 61 | 62 63 64 ! 6552x11- 65
66 6877072174 | 76 7852x11= 78 17376179 82 85,8891 52x11= 91
| 80 8488929100 10452x2 =104 62 | 67
187 | 92 | 97102107 112117 52x21-117 194 100 106 112 118 124 13052x21-130 101 108 115 122 129 136143 52x2 143
108 116 124132 140 148 15652x3 -156 106 115124 133 142 151 160 16952x31%D169 112 122132 142 152162 17218252x37=182
118 129 140 151 162 173 184 19552x32-195 88 100 112124 136481 160 172 184 196208 52xt= 208
91 |104 117130 143 1452169 182 195208 22152x413221 194 108 122136 150164 178 192206 220 234 52x4%=234
97 112 127 !142157 172187 (202 217 232 247 52x43=247
प्रय
सारगी सौरम्या शुक्रामा अशोका शौचकी कनका कनकावती कन्दी कन्दाश्विनी
(श्रिता) कमला कलहंसी
पदाधिक सार्धत्रय ।
पादोनचतुक 13 चतुर्युग 14 सपादचतुष्क 15, सार्धचतुष्क 16 पादोनपश्चक

Page #127

Table No. 13-पञ्चदशखण्डा रखा
Nature of Name of
चार
-_-Serial No.
Total No. of कला
Total No. cf कलाs or in 1st खण्ड Total No. of F15
in 2nd pos ___ Total No. of कलाs
V in 3rd खण्ड ___ Total No. of कलाs a
। | Total No. of वला
in 5th eण्ड Total No. of कला! ____ in 6th खण्ड -Total No. of कला ____in 7th खण्ड Total No, of zats ____ in 8th खण्ड Total No. of कला
in 9th aus -Total No. of gets - in 10th खण्ड
Total No. of कला/ or in 11th खण्ड । Total No. of कलाs
in 12th auz -Total No. of Ears W in 13th खण्ड Total No. of कला
in 14th ar3 Total No. of कला ० in 15th खण्ड co a w |
। 11 : 12
नाहिनी हस्तिनी कुम्भिका गजमालिनी
62
८.
गजी
७०Nor
জাহু शेखरी
cxxii
समचार सपादचार साचार पादोनद्वयचार द्विगुणचार सपादद्विगुण सार्धद्विगुण पादोनत्रय त्रय पदाधिक सार्धत्रय पादोनचतुष्क चतुर्गुण सपादचतुष्क सार्धचतुष्क पादोनपञ्च
गजेश्वरी रत्ना रत्नगर्भा माल्या जया उग्रतेजाः प्रिया वक्त्रा
56, 56 5656x1 = 56 63 64 65 66 67 68 69 7056x11= 70 | 70 72 74 76 78 80 83 8456x1 = 84 779 80 83 86 891 92 95: 9856x13= 98 84 88 92 96/ 100 104 108 11256x2 -112
101 106 1117 116 121 12656x2=126 86 92
116 122 128 134 140,56x213140 911 98 105| 112 119 126| 133 140/ 1475 15456x2=154 88 96 104 112 120 128 136 144 152| 160 16856x3 =168 83: 92 101' 110 119, 128 137 146 155. 164) 173 18256x31=182 86 96 106 116 126 136 146, 156 166 1761 186 19653x333196
89 100, 1111 122 133 144 155 166 177 188, 199 210,56x3=210 80 92 104 116, 128 140, 152 164 176 188, 2001 21222456x4 -224 69; 82, 95 108 121 134 147, 160 173 186, 199212 225. 23856x413238 70/ 84 98 112 126 140 154 168 182: 196 210/224 238 25256x423252 71 86 101 116 131 146 161 176 191 206,221 236 251 266,56x47-266

Page #128

Serial No.
1
2
Nature of
चार
7
8
2
समचार
सपादचार
सार्धचार
3
4 पादोनद्वयचार
5 द्विगुणचार
6
•
सपाद द्विगुण
साद्विगुण
पादोनत्रय
त्रय
Name of रेखा
3
fafqat
fafet
fuet
सिंहरूपा
festaci
सिंहग्रीवा
सिंह
fartear
सिंहेश्वरी
9
10 पदाधिक
महानादा
11 ] सार्धत्रय
नादवतो
12 | पादोनचतुष्क
सिंहनादा
13 चतुर्गुण
ardigan
14
सपादचतुष्क
fazregal
15 सार्ध चतुष्क
faal
16 पादोनपञ्चक सकलेश्वरी
cxxiii
Total No. of
Gols
1st खण् Total No. of
कला
601
60 69
60 60 60
60'
61
62 63
64
60
62 64 66 68
60
63 66 69
72
60 64 68'
72
60
65 70 75
60
60
60 67
60 68
8 8
Total No. of Cars in 2nd खण्ड
60
60
19
8
585
66
60
60 71
8
SRE
69
N N N 1
Total No. of कलाs in 3rd खण्डे Total No. of Is in 4th
73
60 74
3832 N X
75
72
74
X
70 80
86!
X
78
≈≈
82
78
81
88
84
87
90
93
Table No. 14
29
Total No. of कलाs in 5th खण्ड
80
PERO 88 888 8 2
Total No. of कलाs in 6th खण्ड
10
104
Total No. of कलाs in 7th खण्ड Total No. of
Naels in 8th ve
60
65
70
75 78
80
84
ཚ ྨ ནཻ འ ཎྜ ་ྲ ཋ ཝཿ སྦུ ་ ༷
60 60
66.
67
72
74
81
88
95
96 102
95 102 109
90
12
85 90
92 100 108 116
72 84
86
88 102 116 130 144 158
96 105 114 123
100 110 120 130
115 126 137
96 108 120 132 144
99 112 125 138 151
90 105 120 135 150 165

Page #129

сxxiy
षोडशखण्डा रेखा
Total No. of कलाs in 9th खण्ड
Total No. of als in 10th aus
Total No. of Uits in 11th are
Total No. of 's in 12th aus
Total No. of कलाs in 13th खण्ड
Total No. of fets in 14th as
Total No. of कलाs in 15th खण्ड
Total No. of कलाs in 6th खण्ड
90/
60x1 =60 75 60x11=75
60x1}=90
60x1}=105 120 60x2 =120
60x2}=135 150 60x2}=150
60x2}=165 60x3 =180 60x31=195 60x3}=210 60x3=225
11
1)
5
60x 4=240
51
60x41=255 60x41=270 60x42=285
180
195
285
897. XV

Page #130

exxv
Table No. 15.
Nature of Name of
Total No. of fels
चार
- Total No. of कलाs
Total No. of as
Total No. of कलाs
Total No. of als
| 882_oo in 4th खण्ड
_ Total No. of कलाs
समचार
सौम्या
सपादचार
vain Aw nA - Serial No.
नारायणी
सार्धचार
पादोनद्वयचार
द्विगुणचार
नरोत्तमा
सपादद्विगुण
नरेश्वरी
Total No. of कलाs Total No. of कला
Total No. of कला
| 2222222222222 - in 1st खण्ड
साद्विगुण
Ani puz ut 0 3 3 3 638 PFA Ana pac u 83 88
8 8 ॐ ॐ ॐ 88 र
2
नराशा
पादोनत्रय
नराजगा
त्रय
नृत्येश्वरी
पदाधिक
बरवती
माधत्रय
वीराजगी
88888888
104 114 124 134 108 119 130 141
पादोनचतुक
महावीरा
चतुर्गुण
वीरनायका
| 148
सपादचतुष्क | बीभत्सा
a
गाईचतुष्क
सती
116| 129 142) 155
120 134 148, 162 79, 94| 109 124 139 154| 169
16
पादोनपञ्चक
परान्ता

Page #131

सप्तदशखण्डा रेखा
Total No. of Is Total No. of TS in 9th S →in 10th
13
64
S
Total No. of hors in 11th
15
64
64
72
73
74
80 82 84
88 91 94
25
64
75
86
97
96 100 104 108
119
Total No. of S in 12th
16
Total No. of IS in 13th
17
64
76
ཨཽ ཎྜ མྦྷ ོ ཙཱ ཎྜ ༈ ༔ ྂ ིི ཙྩ བཿ
112
124
104 109 114
112 118 124
130
120 127 134
141
128, 136 144,
152
136 145 154
163
144 154 164 174
152 163 174 185
160 172 184 196 208
168 181 194
207
176 190 204
218
184 199 214
229
136
148
160
184
Tot No. of ers
196
CXXV.
205
18
64
77
90
92
94
103 106
109
116
120
124
129
134 139
144
142
148
154
160
155
162
169 176
168
176
184
192
172 181
190
199
214
Total No. of s in 15th
220 233
64
232 246
244
259
78
Total No. of s in 16th
20
64
79
194. 204
207 218
220 232 244
246
260 274
274
289
Total No. of els in 17th ev
21
229
64
80
96
112
128
224
240
256
259 272
288
304
208
64 × 1=64
64 × 11=80
64 × 11=96
64×12=112
64 × 2=128
64×21=144
64x21=160
64x2=176
64 × 3=192
64x31-208
64×34-224
64×32=240
64 × 4=256
64×41=272
64×41=288
64×42-304

Page #132

a ū to
ova un twa
Serial No.
त्रय
पादोनपञ्चक
सार्धचतुष्क
चतुर्गुण
सपादचतुष्क
पादोनचतुष्क
सार्घत्रय
पदाधिक
पादोनत्रय साद्विगुणा
দ্ভিাগ
सगक्षद्विगुण
पादोनद्वयचार
सार्धचार
सपादचार
समचार
चार
| Nature of | Name of!
रेखा
सुखासीना
यज्ञभद्रा
मनोज्ञा
सर्वतोमुखी
शान्ता
विक्रमा
स्वरूपा
मनोहरी
कान्ता
पार्थिवा
बीमत्ता
रम्या
गङ्गा
कुमुदशेखरी ककुदा(कुमुदा)
रम्येश्वरी
+ Total No. of Fals
__ Total No. of कलाs'
a_& ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ
n in 1st खण्ड ।
cxxvii
| Toial No. of कला
a_22_888828 55 १
g_g४
- Total No. of कलाs 188 d_in 3rd खण्ड ।
| Total No. of कला +
in 4in रूपा । Total No. of als!
Total No. of कला
128| 143, 158 173 124 138 152 166 120/ 133 146 159
112 123 134 145
104 113 122 131
Total No. of fars
8 116 124
03 110 117
Table No. 16.
LTotal No. of कला

Page #133

cxxviii
अष्टादशखण्डा रेखा
Total No. of 31s
Total No. of SIS
10th aus Total No. of Tois
in
us Total No. of us
in 12th Eug - Total No. of Ears
13th Gut Total No. of wors in 14th ava
14th qua Total No. of Fets
15th Total No. olets
in in in
Total No. of as
17th cepure Fotal No. of mars
in
l
68 68 68 68 68 68
80 81 82 83
68 x 1 =68 68 x 1}=85
201={I 89
104 1071 110
de
101 146 15
68 x 14=119 68 X 2=136 68 x 2}=153 68 x 24=170 68 x 24=187 68 x 3 =204 68 x 31=221 68 x 31=238 68 x 39=255
B
there
I
68 x 4 =272
le Sale
68 x 41=289 68 x 43=306 68 44=323
the
:

Page #134

_cxxix 23 मत्स्यावतार v. 10-11
कृतेऽष्टलक्षसहस्रशताम्देषु गतेघु शताब्यान्ते24 कूर्म v. 6
चतुर्लक्षसहस्रादिशतान्ताब्दे कूते गते वराह v.5 कृताचे समायाते नृसिंह . 5 त्रयोदशलक्षाब्देषु गतेषु च कृते युगे वामन V. 11 रुन्धौ च समनुप्राहे त्रेतायाश्च कृतस्य च परशुराम V. 1 त्रेता) चान्द भायेराम V.7
सन्धौ च समनुप्राप्ते त्रेतायाद्वापरस्य 28 कृष्णावतार V. 1
द्वापरान्ते कलौ युगे सूत्र 29 बुद्ध V. 1
कसौ युगे तु संप्राप्ते Shastri Rewashanker Meghii Delwadaker अध्यापक संस्कृतपाठशाळा, Bombay 4, has contributed an article on the significance etc. of the Ten baits in the Guiarati of 29th Aug. 1937 wherein incidentally he has discussed the chronology of these baarts from a comparative study of several gries. I quote below his observations as they are likely to throw a good light on the similar portions of various सुत्रs of अपराजितपृच्छा which are more or less mutilated. The extracts are as under--
___1 मत्स्यावतार - In घोरकल्प of ब्रह्मा at the time of प्रध्य in चाक्षुषमन्वन्तर or in वैवस्वतमन्वन्तर - beginning from सत्ययुग.
'This अवतार has appeared in the संधि of घोरकल्प and the following 7th अवस्वतमन्वन्तर and yet it is considered to have appeared in घोरकल्प.
2 कूर्म-In the current श्वेतवाराहकल्प, चाक्षुषमन्वन्तर, पत्ययुम. 3 वराह-In the beginning of श्वेतवाराहकल्प. 4 नृसिंह-In the current वैवस्वतमन्यतर, 4th चोकडी. 5 वामन-In the 7th त्रेतायुग of वैवस्वतमन्वन्तर. 6 परशुराम-In the त्रेतायुग of 19th चोकडी of the current वैवस्वतमन्वन्तर.
This अवतार appeared in the संधि of त्रेता and द्वापर. 7 रामचंद्र-वैवस्वतमन्वन्तर, त्रेतायुग of 24th चोकडी ( देवी भागवत ) or according
to भागवत महापुराण in the 28th त्रेतायुग. 8 कृष्ण-In the end of द्वापर, 28th चोकडी of वैवस्वतमन्वन्तर. 9 बुद्ध-In the current कलियुग. 10 कल्की-श्वेतवाराहकल्प, the current वैवस्वत मन्वन्तर, in the end of 28th कलि,

Page #135

CXXX
The grandfather of Vajvasvata Manu had according to V. R. Karandikar of the Narmada Valley Research Board started the first new Lunar Calendar when the year was calculated from Rohini. Astronomically that era began about 4300 B, C.
The great flood which devastated the country was sometime after that date as there were 108 generations between the Mahābhārata War and the great flood and as 1920 B.C. was the date of that war, the date of the great food may be placed at about 4080 B. C. in accordance with the universally accepted Hindu calculations.
The fish incarnation was therefore of that date. The tortoise incarnation referred to the inundation caused in the Himalayan regions by the breach which drained away the Black lake of Kashmir at Barameula. The difference between these two incarnations was only a few months. The F*49719 stated that the era of the tortoise incarnation lasted a long time being over 700 years.
The Boar incarnation was an earthquake convulsion which destroyed the invading hordes of the demon Hiraṇyāksa while passing through the North West Frontier.
The Narasimha or Man-lion incarnation had never come to India. His work was done with the destruction of the Daitya. The great grandson of that Daitya was Bali during whose lifetime the Vamana incarnation took place. All these three incarnations appeared some time between 3380 and 3320 B. C.
Agastya's quaffing of the inland ocean and making it dry in order that the Kalayas, pirates who were concealed in its waters might easiiy be conquered was between the Vámani and Parasurama incarnations. sometime between 3300 to 3250 B, C.
That inland sea was according to him the lake formed by the land slide near the edge of the Malwā plateau at Chikhalda when the waters of the Narmada overran all the plains between the Vindhya and the Satpurā ranges below Omkar Mandhātā.
57 201 Sailaja Linga-- Hasta=21 inches or 14 feet and is denoted by'. Angula=24th part of a Hasta and is denoted by". (1) These lingas are primarily nine with the following integral
dimensions 1' 2' 3' 4' 5' 6' 7' 8' and 9' respectively. The prastāra of these lingas in fractional dimensions by the addition of 6' 3" 2" 1" ?" " and }" is given below. (2) An increase of 6 between l' and 2' will give 1' 6': 1' 1211.
1' 18" : i. e. three forms. Similarly between 2 and 3' there will be three forms and so on between 3 and 4'; 4' and 5': 5' and 6' ; 6 and 7' ; 7' and 8'; and 8' and 9".

Page #136

cxxxi.
Thus the total number of these intermediaries will be8x3i.e.24.
These lingas have their distinct names, (vide the text). Thus (1) and (2) S'ailaja liñgas make in all 9+24=33 forms. (3) An increase of 3" between 1' and 2' will give 1' 3" ; 1' 0";
1' 15"; and 1' 21" i, e. four forms. Similarly between 2' and 3', 3' and 4' etc. upto 8' and 9 there will be 4x8 i. e.
32 forms. Thus (1), (2) and (3) together make up 65 forms. (4) An increase of 2" between 1 and 2' gives 121; 1 41: 18
11101:11 14" : 1 16" 120and 122 i. e. in all 8 forms. Therefore between 1' and 9' there will be 8 x 8 i. e. 64 forms,
Thus (1), (2), (3) anti (4) will in all give 129 forms. (5) An increase of 11 between 1 and 2' gives 1-1"; 11-51; 1.70%;
1'11"; 11 134; 11 17" . 11 19" and 123" i. e. in all 8 forins. Therefore between 1' and 9 there will be 8 x 8 i. e. 64 forms. Thus (1), (2), (3), (4) and (5) together make
129+ 64 = 193 forms. (6) Proceeding in the same way of reasoning for 1/2" we get in
all 192 forms.
Therefore the total would be 193 + 192 :- 385. (7) Similarly for 1/4/' total forms are 384.
Therefore total under all is 385 + 384 = 769. (8) Lastly for 1/8" total forms are 768.
Thus the grand total is 769 + 768 - 1537 while the text gives the total number of liigas as 1411 which seems to be incorrect.
स. ११४, मिश्रा. Composite-
These are formed under 5 heads as under
पीठ
WNE
नागर नागर
तल
नागर 2 नागर
द्राविड 4 भूमिज 5 भूमिज
जंघा or मंडोवर नागरमंडोवर द्राविड अंधा
वराट भूमिज भूमिज
शिखर विमान नागर विमान
द्राविड दाविडपुष्पक वराट
द्रविड भूमिज
भूमित्र
नागर, द्राविड, वगट, and भूमिज determine the मिश्रक.
सत्र १२३. प्रासादपीठोदयमान-Here, too, will be found that नागर, द्राविड, भूमिज and वराट are the main प्रासादs, लतिन, सान्धार, मिश्रक and विमान having the same पीठोदयमान as the नागर. स. १२४. पीठळक्षण-नागरपीठ = लतिन, सान्धार, मिश्रक, विमान,
ना ना ना ना
वा

Page #137

सू. १२५.
साधारपीट लक्षण,
भूमि जपीठ रक्षण,
= वराट
37
= ਕਦਮੀ
= दारुज
""
cxxxii
द्राविडपीठलक्षण फांसाकार
۱۰
. So far as it is concerned, all the es reduce themselves to नागर, दाविड and भूमिज.
सु. १२६.
सर्वदेवप्राबाद नागर including – छतिन, सान्धार, मिश्रक, विमान नागर, विमान पुष्पक सू. 189-192, अन्य प्रासादोदय मान - विमान, भूमिज, वलभी, द्राविड, वराट
वितान - As शिखर is to प्रासाद so is वितन to
, fara is, so to say, a roof or ceiling to the 3 and is of three kinds, so far as the surface level is concerned. 1. समतल, 2. क्षिप्त 3. उत्क्षिप्त.
1. समतलवितान has a uniform flat terrace throughout the entire length of the 8 and that too, on the same level.
2. क्षिप्तवितान has a flat terrace but in different levels, the central portion running through the entire breadth of the re being raised above the level surfaces of the sides by means of a (pillarets) over the main pillars either with or without the brackets or struts for projecting it over the side terraces.
3. afata has its surface raised upward i. e. it has a dome or vault semicircular, segmental or pointed and may or may not have (ribs) to the vault varying in number.
faatas arc again divided primarily into 4 kinds so far as the constituent constructive arrangement goes. They are पद्मक, नाभिच्छन्द, सभामार्ग and . These are pure and unmixed types, any one of them possessing distinctive features of its own; each of these divisions, is in its turn subdivided into 4 orders, namely शुद्ध, संघाट, भिन्न and उदभिन्न..
(a) शुद्ध is pure throughout the entire expanse of the वितान, and is
composed of only one kind without any admixture in its construction, while संघाट, भिन्न and उद्भिन्न are composite types made up of either 2, 3 or 4 gas etc.
(b) az is composed of any 2 types of gafar out of the 4 above; e.g. when forms the lower portion of the vault with afte forming the upper part thereof, the fat is made up of 2 s पद्म and नाभिच्छन्द ; it is then known as पद्मनाभ. When, in the same way, award forms the under part of the dome and q forms the upper one to the same, the fala are, too is known as सभापद्म; and सभामन्दारक, is a संघाटवितान with सभामार्ग and comprising the bottom and top portions of the vault respectively ; while कमलोद्भव has पद्मक with पद्मानि elongated in form.
अप xvi

Page #138

cxxxiii
It is just possible that there could be only 12 different arrangements with these four शुद्ध kinds of वितान, if each one were to occupy a lower or upper place in the scleme of construction of $a!2; but as the members of gte under each head of ye are not the same, it is difficult to reconcile this point as the Bufaa is silent as to how these figures are deduced. The names and लक्षणs are, moreover, not shown.
Tust in the case of the said, three kinds of 35 taken together, either in pure or 912 divisions forin a kind of facia which is known as भिन्न e.g. पद्मनाभसभा or सभापद्मनाभ etc. according as पदा, नाभि and सभा, or सभा, पद्म and नाभि occupy the lower intermediate and upper portions of the faara and
16
36
15
(d) when four kinds of fara either go alone or mixed with
संघाट or भिन्न are brought together to form one composite whole, the arrangement is known as उभिन्न e.g. पद्यनाभपभामन्दारक where the पद्यक, नाभि, सभामागे and मन्दारक form the lowermost,
lower, upper and uppermost portions of the tiant. All the faaras taken together run into a number as great as 1113, as will be clear from the divisional classification tabulated as under:Kind पाक
नाभि সামান मन्दारक शुद्ध 64 24
10 संघाट
40 . 200 100
40 उद्भिन्न 200
136 100
48
....--Grand Total 300
113 1113 To different deities are assigned different वितानs as under - पद्मवितान toall gods and especially to ईश्वर, नाभिच्छेन्द to विष्णु, सभामागे to ब्रह्मन् and मन्दारक to सूर्यः while पद्मनाम, सभापद्य, सभामन्दारक and कमलोदभव are neant for
Idesses पार्वती and others, गणनाय, वीतराग ( including बुद्ध) and सर्वदेव respectively. For every one of the above dcitics, 8 kinds under each one of the above category are mentioned as also their distinctive features. They are as under:
36 48
500
200
त्रिपुगन्तक has 8 kinds -पद्म, विकाश, भष्टपत्र, सुकर्णिक, छत्र, नामवीथी, पुष्पक and .
भ्रमरावली. faru has his 8 kinds -नाभ्य, नाभ्युदभव, श्रीवत्स, मालाधर, नन्दाख्य, सूर्योद्भव,
गरुड, and वष्णव, ब्रह्मा has his 8 kinds --कमल, कमलोद्भव, शंखावत, मेघोदर, महापद्म, महाकान्त,
हंस and हंसपक्षक. सूर्य has his 8 kinds -व्योम, व्योमार्क, किरण, व्योमाक्ष, सर्वसुन्दर, मेघच्छत्र,
महाविम्ब and दीप्त. पार्वती, चण्डिका, श्री and other goddesses have their 8 k nds- पद्मनाभ सुगम्भीर, सिंहकर्ण, पताकिन, घण्टानाद, महानाद, तिलक, and सर्वसुन्दरम्.

Page #139

cxxxiv
407ca's 8 are as – #198: 1931, #97134, A8H7, 69, #917# (#12+), ale and fa.
astazia and ga have - alarak, ***, za, audien, 45alaski, gaz, faa7 and grafa.
All other deities not included in the above have FROIECT, , faren, चित्रकर्मक, तारागण, वृद्धिराम, सुच्छत्र and विमान.
Out of these 64 faahas, apgufta, it seems, has ignored the differentiating लक्षण of 24 वितानs, (8 for ईश्वरी, 8 for वोतराग and 8 for सर्वदेव).
In the same way, the names and 5 of cats are not detailed in . full, only a meagre account of some is given, while so far as fa and af are concerned, neither their names nor dem find any room at all in this book. This shortcoining notwithstanding, be it noted that storia contains a decent and reasoned literature regarding fan not to be found in any other work on aith as yet dublished.
समराङ्गणसूत्रधार-following the अपराजितपृच्छा plan of describing the 25 kinds of rare under eaciu type has defined 25 laas which are enuinerated hereunder:
1 st, 2 rataa, 3 alaa, 4 glaars, 5 27797, 02:17, 7 alitaleil, 8 9595, 9 , 10 919, 11 , 12 fàu, 13 reakf24, 14 Teatre, 15 4969 16 Jis, 17 afa, 18 #ITF, 19 $97, 20 4a, 21 fabia, 22 168981, 23 goca, 24 gota, 25 faya raiTF.
Their distinctive characteristic featuers ( farafor) are notou here for ready reference. Incidentally, it may be observed as worth noticing that the very inention of the fact that the vault of the faala assumes forms of flowers of various kinds leads one to the conclusion that the literature regarding these forms of domes, vaults etc. must surely lave existed, agreeably to the Indian way of fara formation especially when we are given the exact numbers of different types et fait innging over a total as great as 1113. If that literature, very fortui. tously, to come to hand, in course of time, it wouid, it is very likely, go to throw a deal of light on the question whether doines and vaults have found their development in a particular manner in the Moghal period from a wide range of variety existing in India long before the invasion of India by Afghan and other Mahoinedan races, or indepcndently of any Indian influence. Domes and vaults did exist in India in multifarions forms long before the advent of the Maboinedan rulers. How far the Indian constructive and decorative characteristics were contributory to the development of the Saracenic domes etc. of the Moghal period and whether the Indian influence came to be exerted in the formation of the substratum and superstructure of these forms will remain a moot question till the whole literature on the Indian typc of faata is available. There could be no doubt that parti

Page #140

CXXXV
cular modifications here and there, înay have come to be implanted on the Indian system; in as much as the system was extensively in vogue in the various parts of India.
Further support to this problem is warranted on the ground that the guts or gts which are indissolubly connected with faalt owing to their forming an essential component, had themselves, a wide range of terminology as अवन्तिक, गांधार, शौरसेन, कौल, कौरव, मागध, वैदेह, पांचाल, also व्यामिश्र, कटिंग, काशिक, वराट, द्राविड, बबैर, कल and शाण्ड for their उदय (rise), as also the शिखरs. (vide: मथमतम् 18th अध्याय, verses 10 to 14). It may be emphasized that these varieties of us comprise almost all the countries covering the whole of India before the advent of the Mahomedan rulers, nay before the rise of Mahomedanism itself.
The consideration of ftata can never be complete until the TS are described at length, in as much as they are, as much an essential copartner in the composition of fata as a husband is to a wife in society. It is to the guts that the fan owes its charm and grace, thus, the consideration of gar derives an added importance in the exposition of वितान.
These लुमाsare, according to अपराजितपृच्छा uine in number as underतुम्बिनी, लम्बिनी, हेला, शान्ता, मनोरमा, गान्धार), हस्तिजिया, नागागा and भ्रमरावली, Their definitions are detailed in verses 7 to 12 under सूत्र 192. The समराडणसूत्रधार has only seven लुमाs. Instead of the last four above; it has कोला and आध्माता, the 1st four being common. Their characteristic features are described in verses 33 to 43.
I cannot close this subject without a reference to the fact that graart and other works dealing in the Southern School of Architecture have its which have been defined by Ram Raz as-a sloping and projecting member of the entablature ctc. representing a continued pent roof. It is made below the cupola and its ends are placed as it were suspended from the architraves and reaching the stalk of the lotus below." These als or gas as prescribed for temples arc technically called अम्बर, व्यय, ज्योतिस, गगन, विहायस, अनन्त, अन्तरिक्ष and पुष्कल and those for residential buildings are called मही, ज्या, काश्यपी, क्षोणी, ऊर्ती, गोत्रा, वसुन्धरा and वसुधा. ( Vide: मानसार).
What are styled as us in Dravidian and allied literature are named लुम, लमा in the नागर sytle of architecture. महालक्ष्मी सूत्र २२२. cf. रूपमंडन अध्याय 5. Verses 58 to 61-लक्ष्मी and महालक्ष्मी ।
ऊर्ध्वहत्त्तौ प्रकर्तव्यो देव्याः पंकजधारिणौ । ५८ वामेऽभृतघटं धत्ते दक्षिण मातुलिंगकम् । इति लक्ष्मी :।। क्षेत्रे कोलापुरादन्ये महालक्ष्मीर्यदाच्यते ॥ ५९ लक्ष्मीवत् सा सदा कार्या रूपाभरणभूषिता । दक्षिणाधः करे पात्रमूर्व कौमोदकी भवेत् ॥६. वामोर्व खेटकं धत्ते श्रीफलं तदधः करे ।।
इति महालक्ष्मीः ॥

Page #141

CXXXVi
"Agiset of Kolhapur forms a link with the al culture. Inscriptions, copper-plates, and other vestiges carry the story of Kolhapur back to the 9th century of the Christian Era Settlements previous to that time were destroyed by a sudden cataclysm like an earthquake which convulsed the whole tract of country lying about the Nerbudda valley, about the 7th or 8th century with the result that the whole country sank to a great depth due to subsidence on a large scale.
New settlements arose over the ruins of old ones, and now sufficient facis have been revealed pointing to the antiquity of the place.
The image of Helent, the chief deity of the place and the goddess of prosperity, has a alt with a hood spread over the head of the goddess.
There is a tradition of a tunnel running from the temple of RETEHT to Panhala Fort about 12 miles away. The existence of an underground passage at some distance from the temple has been discovered by Mr. Topakhana in the garden of the fargla school.
The passage which is built up of the beautifully polished stone is wide and high enough for a horseman or a single bullock cart to pass through easily.
The Nāgas on Panhala fort were hemmed in by their natural eremy the Garuda or eagle, and in despair they dug an underground tunnel and escaped to Kolhāpur where they took refuge in the temple of Agiaaut.
There is a strange sculpture in the main gateway of the grant temple showing a bull or at with a human head.
The head of the bull is severed and lying at the back. The sculpture which looks almost like a sphinx illustrates the story of the King of the buffalo demon by the goddess महालक्ष्मी.
Although the sculpture is a late one and shows clear Buddhistic influence, the human head has every appearance of a Negroid type.
This leads one to the belief that Negro invasions of coastal towns were not infrequent in those days, and naturally when a demon was to be represented, a Negroid type suggested itself to the mind of the sculptor.
Apart from these and other stories there is a possibility that either Kolhāpur or probably Panhala was a na colony established on the plateau of the agita mountain about 2600 B. C.

Page #142

CXxxvii
Panhāla Fort is the same as foc. Mr. R. V. Karandikar of the Nerbudda Valley Research Board has tried to correlate these traditions with thiose discovered on the Nerbudda. If a Panlāla Fort was a 4 colony then it at once brings the Kolhāpur area in close touch with the Nerbudda culture.
सूत्र 225.
ताल = The distance between fully-stretched thumb and the middle fiager.
तालमान = measurement by ताल, of sculptural objects. These may be मूर्तिs (icons), their conveyances etc. All objects large or simall, are comprised within a range ordinarily varying between one to ten alas. The lower the scale of life or the development biologically, of the object to be represented sculpturally, the smaller is the af3 for its representation and vice versa. मानसार-शिम्परलम्-सुप्रभेदागम and the Hindu Iconography by Gopinath Rao have taken cognisance of this range of the तालमान..
___But बिंबमान (Ms. in the British Museum No. 558-552) has a wider ranee .doing upto 12 तालs, while अपराजितच्छा has overtopped all the above treatises and extended the range upto 16 तालs; and स्वच्छन्दभैरव in अपराजितपृच्छा is represented under this scheme of तालमान by 21 तालs.
___ I have given these तालमानs of विबमान, सुप्रभेदागम, अपराजितपृच्छा and रूपमंडन for facility of reference as under. Objects in विमान सुप्रभेदागम अपराजितपृच्छा रूपमंडन
२. अंगुल 1 ताल वधूका (१) कूष्मांड (a kind कीर्तिवक्त्र-जल्चर ग्रासबकूत्र
of spirit) fasura 2 तालs birds
मत्स्य विहंग
पक्षिन् Kinnaras किनर
कुंजरा (It ought
to be किन्नर) भूत
तुरंग
किन्नर गणेश वामन-विघ्नहर किन्नर
सुरवृष-शकर-वामन 5 व्याघ्र गन्धर्व गणनाथ-यक्ष
गणनाथ यक्ष राक्षस-अपुर . मानव
मानव मनुष्या (नरनारी) दिव्यमार्षमनुष्य दिव्ययोषितः पार्वतीदेवी 8 दानव शक्ति अन्यदेवा सर्वदेवा
सर्वदेवा देवीमनुष्य-बुद्ध ईश्वरादि चतुर्मुर्ति राम, विष्णु, बैरोचन, राम, बलि, रुद्र, जिन 10
सिद्ध, जिनवर देवता
रुदभूतानि
स्कन्द, हनुमान,
भूत-चण्डिका 11 राक्षस
मधुमुरौ-वताल वेताल __ 12 राक्षसाः
राक्षस दानवाः चामुण्डा-भृगुरू भृगुरूपा जटामुकुटचन्द्रालंकृताः नरदेवीs

Page #143

cxxxviji
It may be added that the scale of asara, for all practical purposes, conforms to the general rule enunciated above, though there are minor deviations here and there in almost all these MSS. duc pcrhaps to mutilations, inaccuracics, ctc.
Page #144

сxxxix
of infinitely more practical usc than any European system which I know of, for the Indian one treats of the actual proportion and surface form, rather than the more scientific attachments of muscles and articulations of bones.'
The subject of alsara is very fascinating indeed as it opens up a wide field for research to anthropologists, ethnologists and other workers in the allied sciences,
Besides, the Hindu Iconography of Gopinath Rao, the haute, Fre9727, gom, a TEATRI ( TS 74-75-76-79-81), #Tufaqezi, F L (Tess 50 to 57) &c, these contain a voluminous record of actual proportions and surface form of human figures as affording suitable data for working out ethnological problenis.
It may be noted that the maximum length of cranium, maximum width, ccphalic Index, auricular height, Basibrigmatic minimum front width, su praorbital width, maximum width at coronal suture, Bi-asterionic width Bi-mastoid width, maximum Brizygomatic width, nasal index, facial angle, circumference of the skull etc. are now accepted as determining factors in the racial types; and the vast array of measurements of human forms, if studied critically in the light of the existing knowledge of Ethnology and correlated sciences would be greatly helpful in fixing the Aryan, Dravidian or any other type of races known to the authors in India. Had Sir Herbert Risley, instead of studying peoples of India on unsound anthropometrical dat applied himself, heart and soul, towards th: unravelling of racial, problems from the data supplied by works on ated as detailed above, he would have laid the country under a deep debt of gratitude. His conclusions would have then been more thorough and definite,
9, 11, 67, 75 and these five types of man are shown in समराल्गणसूत्रधार अध्याय 81 with their various तालमानs. It would be a fine problem if ethnologists were to try to assign a proper place to these types in the scale of ethnic stratification.
$ 11 cf:-1 ma-aa269-978279 9.
कर्मणा देवनेत्रेण अन्तुर्देहोपपत्तये । faal: sfax si gat ta:6917: 0911 कललं त्वेकरात्रेण पञ्चरात्रेग बुद्बुदम् । दशाहेन तु कर्कन्धुः पेश्यण्डं वा ततः परम् ॥ मासेन तु शिरों द्वाभ्या बाहध्याद्यङ्गविग्रहः । नसलोमास्थिवर्माणि लिङगच्छिद्रोदभवनिभिः ॥३॥ चतुर्भि र्धातवः सप्त पञ्चभिः क्षुत्तुडुद्भवः । षड्भि जरायुणा वीतः कुक्षौ भ्राम्यति दक्षिणे ॥४॥ मातुर्जग्धानपानाधे रेघद्धातुरसंभते। शेते विण्मुत्रयोर्गर्ते सजन्तुर्जन्तुसंभवे ॥५॥

Page #145

cxL
कृमिभिः क्षतसर्वाङ्गः सौकुमार्यात् प्रतिक्षणम् । मूर्छामाप्नोत्युरुक्लेशस्तत्रत्यैः क्षुधितैर्मुहुः ॥ ६ ॥ कटुतीक्ष्णोष्णलवण रूक्षाम्लादिभिल्वणः । मातृभुक्तरुपस्पृष्टः सर्वाङ्गोत्थितवेदनः ॥७॥ उल्बेन संवृतस्तस्मिन्नत्रश्च बहिरावृतः। आस्तै कृत्वा शिरः कुक्षौ भुग्न पृष्ठशिरोधरः ॥८॥ अशक्तः स्वागचेष्टायो शकुन्त इव पञ्चरे ।
तत्र लब्धस्मृत्तिदैवात् कर्मजन्मशतोद्भवम् ॥९॥ ज्ञानरत्नकोश सूत्र. Ms. Page 25-26.
अथातः संप्रवक्ष्यामि कोकिला लक्षणं परम् । स्थानं प्रमाणमेतेषां शुभं वा यदि वाशुभम् ॥१॥ काणसूत्रे प्रकर्तव्या कोणार्धन तथैव च । कोणार्धेन कृता चैव न तत्रैवोदकं भवेत् ॥२॥ कणेन च तथा गर्ने कोणगर्भान्तरेण बा। कोणगर्भान्तरं ज्ञात्वा कर्तव्या यत्र तत्र च ॥३॥ कोणे विस्तरविस्तीर्णा कोकिला शुभलक्षणा । अनेनैव प्रमाणेन कर्तव्या शिलिलभिः सदा ॥४॥ उभयोः पाश्वयोग्य एकैका च प्रशस्यते । कोली प्रासादराजस्य वामदक्षिणत: स्थिता ॥५॥ कोणाधे साधका: प्राज्ञा कोली यत्र प्रवेशता । स्वामिनश्च तदा पीडा महती नात्र संशयः ॥६॥ हृद्रोगं च महाशोक श्रीनाशं च बलक्षयम् । कलते नात्र संदेहः कोणार्धं च चलं धने ॥ तस्मात् सर्वप्रयत्नेन कोणार्ध न व्यतिक्रमेत् ॥७॥ सीमासूत्र विनिष्क्रम्य कौली गच्छेदू बहिर्मुखा। यमदंष्ट्रा तु विज्ञेया भित्तिश्ववाशुभप्रदः । नाशाहीने तु विप्रेन्द्र प्रासादो न फलप्रदः ॥८॥ ध्वजारोपस्तथाप्येवं नाशाहीने न शस्यते। सर्वलक्षणसंयुक्तो................
........... प्रासादस्तु विभिर्भागैः कर्ण तत्र कारयेत् ॥ ९ ॥ स्कंधश्चैव ततः कार्यः सपादत्रयनिर्गतः । द्वौ भागौ निगमेणेव कर्तव्यं पट्टिकाद्वयम् ॥ १०॥ साधैकादशभागे निर्गमेणैव कारयेत् । एका दर्दरिका कार्या उदये निर्गमेन च ॥ ११ ॥ रूपकंठं ततो वक्ष्ये भागे चैव तु द्वादशे । कामरूपं च भागेन सार्धमागेन चिप्पिका ॥ भागा) विधकं कार्य पंचसार्धाश्च रूपकम् ॥ १२ ॥ बनके वार्धभागेन पाढोना चब चिप्पिका । पादन घशिका कार्या पादूने चोर्धचिप्पिका ॥ १३ ॥ कर्ण च पादभागोनं अर्धनान्तरपत्रकम् ।
तस्योय द्वादशोत्सेधं रूपकंठं च शोभनम् ॥ १४ ॥ अप. xvii

Page #146

CXL
उदये भाग १२ ॥ निर्गम भाग ३ ॥
निर्गमं चैव वक्ष्यामि त्रिभि गैस्तु कारयेत् । विद्याधरान ततो कुर्यात् षोडशेव तु संख्यया ॥ १५ ॥ रूपकंठो सता कार्या निर्गतान तत्प्रमाणतः।
विस्तृता तत्प्रमाणेन मूलं चैत्र प्रकीर्तितम् ॥ १६ ॥ विद्याधरा १६॥
विद्याधराणामूर्ध्वं च कामदेवं सुशोभनम् । प्रावृतं नायिकाभिश्च सरूप : सुमनोहरै : ॥१७॥ ईशान्याभिमुख कार्य धनुर्हस्तं पुष्पबाण कम् । एवंविध प्रकर्तव्यं सर्वदोषापहारकम् ॥ १८ ॥ षटदर्शनेषु प्रासादास्तेषु अग्रेषु कारयेत् । अन्यथा कुरुते यस्तु सगच्छेन्नरकं ध्रुवम् ॥ १९॥ शिल्पिनो निष्कुल यान्ति राष्ट्रभंगभयं भवेत् ।
म्रियते यजमानस्त नोत्र कार्या विचारणा ॥२०॥ विद्याधरी १५ ॥ कामदेव १९ ॥
भागैस्त्रयोदशश्चैव वक्षे चैव गजतालुका । उच्छ्रयेण ततः कुर्यात् यथा भवति शोभनम् ॥ २१ ॥ भागेके कामरूपं च भार्ग कुर्याच चिपिकाम् । लूका वै सप्तभिः कुर्यात् भागेके कामरूपकम् ॥ २२ ॥ भागेकं चिपिकं कार्य कर्ण सार्धपमुच्छ्यम् । भागार्धे चांतरं पत्रं कर्तव्यं नात्र संशयः ॥ २३ ॥ एवं त्रयोदशभागः उच्छ्येण तु कारयेत् । भाग १३ ॥ निर्गम चास्य वक्ष्यामि यथावदनुपूर्वत: ॥ २४ ॥ भागाधैं कामरूपस्तु चिप्पिकाद्वयनिर्गता। त्रिभिष्प च करं कुर्याच् चतुर्भिस्तु लुमास्मृता ॥२५॥ चिप्पिका पुष्टिमात्रेण षल्वणा तत्र कारयेत् । द्विभिर्भाग कबन्धस्तु चिप्पिकाद्वयनिर्गता ॥ २६ ॥
एवं त्रयोदशैः सार्ध निर्गमं गजतालुके ॥ निगमे भाग १; प्रथमागयालुका १
गयालुका द्वितीया च भागैश्चैव तु द्वादशे : ॥ २५ ॥
उच्छ्येण ततः कुर्यात् निर्गमसार्धद्वादश ॥ उदये भाग २, निगमे भाग १२, द्वितिया गयालुका १
भागेरेकादशेश्चैव उच्छ्येण गयालुका। सार्ध एकादशा भागा निर्गमेण तु कारयेत् ॥ २८॥ तृत यां कारयेत् प्राज्ञः सर्वकामफलप्रदाम् ॥
तृतीयां गयालुका ३ (दोनफलप्रदा) पूतनाद्यैः ग्रहै: क्रूरैः विनैः सर्वैः समुह्यते ॥ २९ ॥
इति कोकिलालक्षणम्।

Page #147

विषयानुक्रमणी
us .
:
:
.
.
सूत्राकम् श्लोकाल कम् विषयः
ভগ্নাক্ত 1-1४ गन्धमादनपर्वत; ... १५-२८ अष्टाशीतितापमान तपश्चर्या २८-३५ विश्वकर्मदिव्याश्रमवर्णनम् ३५-५५ विश्वधर्मस्वरूपादिवर्णनम् १-११ सूत्रधारेण ज्ञातव्या विषयाः .
... ५-६-७ १-२७ ब्रह्माण्डोत्पत्तिः ...
पातालद्वीपार्णवसूत्राणम् १-१५ तल-वितब-सुतल १६-२. जम्बू-लक्ष-कुश-क्रौञ्च-शाल्मलि-शाक-पुकर
क्षार--क्षीरोदधिसर्पिमधिधारस्रोदकेति-सप्तसमुद्राः ... २७.२८ मेरु--मन्दर---गन्धमादन-हिमवद्धेमकू--निषध--नील---श्वेत-शृङ्गवदिति
फुलाचाः २९-३४ माहेन्द्र-मलय-मह्य-विन्ध्य-हेमन्त-पारिजात-श्री-लार्बुदोदयाद्रि-त्रिकूट
द्वोपर्शउ--विन्ध्याच उ-मैना भूगरिब-ककत-प्रान्तकोद्भवेति-कुलशैलानानि... ३४-३५ योजनमानम् ...
सस्तो लोकवर्णनम् - १-८ भुवों क-स्पर्लोक-प्रहर्लोक-जनलोक-तपोलोक-सत्यलोक-ज्ञानलोकेत्युलोका
देवानामालयाः ... सतमालिका:-काञ्चनसमा-स्फटिकनिर्मलेन्द्रनीला-वैडूर्या-पद्मरागा--का
सर्वरत्नाढयेति-लदू ब्रह्मतेजः ... २२-२५
सत्त्वरजस्तमस्तेषां शक्तयः अष्टशतयुद्भवः-... १-२० दित्यपुरी-गन्धर्वो-यक्षी विद्याधरी-नरेन्द्री-नागराजेन्द्र्यदितीत्यष्टतशयुद्भवः १५-१६ २१-२३ विप्रक्षत्रियवैश्यशूद्राणां गौत्रबङ्ख्या...
... १५-१६ सृष्टिसंसारावतारणम्-- ... काश्यपस्य मानत्यः पञ्चकन्यकारतदुर
.१७-१८ सप्तपातालराज्योद्भवः
सप्तपाताला:- तेषां नागराजनामानि ९-३६ प्रत्ये कपातालस्थितनागस्त्रीपुरुषवर्णनम्
.... २०-२१ १-१1 सप्तद्विपास्तेषां भूपालनामानि ...
..... २२ १२-१६ जम्बूद्वीपस्य नव वर्षाणि-इलाम-रम्यक-केतुमाल्य-हरि-भारत-कुरु
भद्राश्व-किंपुरुष-हिरण्यकेति . .... १६-१७ गन्धर्व-विद्याधर-यक्ष-वैदेवादीनां संस्थानम् १८-२३ सप्तलोक-मेह-महादेवस्य संस्थितिः ... १-२८ संसारभूतप्रामोत्पत्ति:
२४-२५ iअ.प.
२.
...
२३

Page #148

पत्राङ्कम्
२८-२९ ... ३०-११ ... ३२-३३ ...३४-३५ ... ३६-३७
८
.
:: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :::
.
.
.
W
AM
सूत्राक्रम् श्लोकाङ्कम्
विषयः ११ १-१३ गर्भविकास: ... ...
१४-२० पञ्चतत्त्वपञ्चगुणनिर्णयः १२ १-२० गर्भविज्ञानोदभवश्चतुर्विधज्ञानम् ... १३ . १-२३ शरीरस्याः कर्मज्ञानोद्भवा अष्टादशगुणदोषा:
१-२८ शिवशक्तिब्रह्मज्ञानम् । १-१७ गीतासद्भावः १-६. सत्वरजस्तममा लक्षणमुत्सत्तिश्च. १-३१ ग्रहादिध्रुवमण्डलम् १-६ सूर्यदिग्रहागा बिम्बमानानि
सोमबिम्बप्रमाणम्
भौमबुधयोबिम्बमानम् ९ गुरुशुकयोबिम्बमानम् १. राहु केतुबिम्बमानम् ११-२० ग्रहादीनां ध्रुवप्रदक्षिगगतिः २१-२७ कालपट्याप्रमाणम्
१-१० पञ्चदशतिथयः ११-१२ षोडशकलानामानि १३-१४ कृष्णसितपक्षौ १५-२० माखतुकाल: २१-३१ संवत्सराणां षष्टिभेदा:
१-९ युगभेदप्रमाणम् ... १०-१२ चतुर्दशमन्वन्तराणि । १३-३५ कल्पान्तक्रमवर्णनादिकथनम् १-४ कल्पे करूपे देवता आत्मरूपे पञ्चलिने सर्वभूतात्मकेषु च प्रलीयन्ते
कल्पान्ते अव्ययानि पञ्चलिङगानि ६-७ कल्पान्ते पञ्च हरिक्षेत्राणि
इलावतें पञ्चाक्षयलिङ्गानि पुष्कराख्ये , "
पौधे , , १२ शकुक्षेत्रे , ,
सागराक्षे
रम्यके १६-२६ तेभ्यः समुद्भूता सृष्टिः
१-२० पञ्चलिङगोभत्रकाश्यरसृष्टयुद्भवः ... २३ १-२७ प्रथमो हरेरवतारो मत्स्यरूपः २४ १-- ९ कूर्मावतार: ...
0
:: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: ::
४४-४५
४७-४८
१०.
११
-
-
-
... ५१-५२ ... ५३-५४

Page #149

६२
सूत्राकम् श्लोकाङ्कम् विषयः
पत्राङ्कम् २४ १०.४२ मन्दरमन्धनाच्चतुर्दशरत्नसमुद्भवस्तेषां वर्णननामानि च
५५-५७ २५ १-२१ वराहावतारवर्णनम्
... ५८-५९ २६ १-१० चतुर्थो नृसिंहावतार:
११-२२ वामनावतार: १-७ जमदग्निसुतः परशुरामो हरेः षष्ठोऽवतार: ८-१६ हरेः सप्तमो रामावतार:
... ६२-६३ १-४५ हरेरष्टमः कृष्णावतारः... १-१८ शुद्धोदनसुतो नवमो बुद्धावतारः ... १९-२७ दशमो हरिः ...
... ६७-६८ १-३८ सोमेश्वरनिर्णयः ...
... ६९-७१ १-१० एकादश रुद्रा: ११-३ विश्वकर्मा
१४-४३ द्वादशशिवरात्रिनिर्णयः शिपूजनविधिमाहात्म्यं च ३२ १-२४ विश्वकर्मावतार:-तस्य स्वरूपवर्णनम् १-१९ पृथुपृथिवीसंवादे भूलों के विश्वकर्मागमनम्
७७-७८ 1-८ जयपृच्छागमः-- श्लोकसङ्ख्या तद्गतविषयःश्च ९-१४ विजयपृच्छा ५५-१७ सिद्धार्थपृच्छा--तद्गत विषयाः ... . १८-२० अपराजितस्य प्रश्ना: १-६ . भूतधात्रीप्रमाणम् ... ७-१८ सप्तपातालानां नामान्य धिमाश्च ...
८१-८२ १९ जम्ब-लक्ष-कुश--ौज-शाक-शाल्मलि-पुष्करेति सप्तद्वीपा: २०-२२ तेषां नृमभिधानानि
.." २३-२५ जम्बूद्वीपस्य संस्थान: २६-२७ क्षारक्षीरदधिसमिध्विारसोदेति सप्तसागरास्तेषां संस्थानश्च २७-२८ भुवों क- स्वलोक-महाक-जनोलोक-तपोलोक - सत्यलोक - ज्ञानलोके ति सप्तलोका: ...
... २९-३५ पातालद्वोपार्णवसप्तोर्ध्वगोकाना संस्थानवर्णनम्
मेदिकुलाचलाष्टकसंस्थानम् ६-७ उदयायादिमहाशेलाः ... ८-९ मेरोवर्णन प्रमाणं च । १०-१५ मन्दरादिकुलाचलान प्रमाणम् ...
१६-२० सप्तद्वीपाना समुद्राणां च संस्थितिप्रमाणम् ३७ १-२४ विश्वकर्मावलोकितपृथ्व्या नवखण्डानि... ३८ १-२९ भारतक्षेत्रग्रामसङ्ख्यानृपराज्यप्रमाणम्
-८९ ३९ १-४ महावनानि
३६
"

Page #150

४२
सूत्राकम् श्लोकाडकम् विषयः
पत्राङ्कम् ३९ । ५ उपवनव्याख्या ...
काननव्याख्या
वनयात्रा ४. १-९ लिगा दिशिलालक्षणम्
१०-२० शिलाछेदने वर्णादिचिह्मानि २१-२५ अप्रशस्तशिलाद्रुमस्योद्धारः
हस्तऋम्बीप्रमाणम् ...
परमाणुप्रमाणम्-इजः-केशाग्र-लिक्षा-यूका-यवाद्यष्टाष्टकपरमाणुमूलमानम् ८-९ उत्तममध्यमाधमत्रिविधहस्तमानम् ... 10-१७ कम्बिका वास्तुदेवताः १८ उत्तममध्यमाधमकम्धिका १९-२२ ज्येष्ठमभ्यम कनिष्ठहस्तस्योपयुक्तिः ... २३-३० कम्बिकाया: पूजनम् १-३० गणितशब्दनिघण्टुः...
... ९६-९७ ज्योतिषपञ्चाङ्गवासना १-१२ नटध्रुवकायनम् ... १३-३६ तिथिभुक्ति
• ९९-१०० ३७-४४ संक्रान्तिवर्तमानः ...
९९-१.. ४५-४८ दिननक्षत्राणि
१०१ महानक्षत्रभुक्तिः ... ५१-५२ योगानयनम्
१.१ करणानि
... १०१ ज्योतिषम्
...१०२-१०३ १ सप्तवारा २-४ तिथयः ५-७ अश्विन्यादिनक्षत्राणि... ८-१० योगनामानि ... १२-२० अवकहोहाचक्रज्योतिषम् । १-३ अश्विन्यादिनक्षत्रदवनामानि ४-१ अश्विन्यादिभयोनिवरम् १०-१४ अष्टवर्णाः ... १५-२९ सूर्यस्य दशाफलम्...
१०५ ३०-४३ चन्द्रस्य द्वादशावस्थास्तासां फलानि ... १-३९ ज्योतिषलक्षणम् ...
...१०५-१०९ १-९ एकादिपरार्धपर्यन्तं गणितपादा:-तेषां च लक्षणानि १०-२१ शिलामानम्
१११
"
१०४

Page #151

११२
५२
सूत्राकम् श्लोकाङ्कम् विषयः
पत्राङ्कम् ४७ २२-२५ वृत्तफलम्
१११ २६-२९ गोलफलम्
१११ अष्टाश्रक्षेत्रफलम् ...
१११ घडभ्रक्षेत्रफलम् ...
११२ षोडशाश्रक्षेत्रफलम्... ३३-३४ चापाकारक्षेत्रफलम...
११२ ३५ त्रिकोणक्षेत्रफलम् ... ३६ अर्धचन्द्रक्षेत्रम् ...
११२ १-१० भुपरीक्षा
११३ ११-१५ शकुनविलोकनम् ...
११३ १६-३२ ग्रहपूजा-वास्तुपूना- प्राचार्यादिपूजनम्-ततः कर्मसमारंभः
...११४-११५ १-१८ सूत्रधारपरीक्षा ...
...११६-११७ १-२४ सूत्रधार लक्षणम् ...
...११०-११९ १-४९ । भूपरिग्रहकालकारोपगम्
...१२०-१२२ १-२९ (द्विसूत्रस्य मिश्रणे सजातं दृश्यते )...
...१२३-१२४ १-३० प्रमाणप्रतिष्ठा
...१२५-१२६ ५३ १-३८ देवासुरसंग्रामादिवास्तूदद्भवः
...१२७-१२९ ५४ १-२६ महेश्वरशुक्रसंवादे वास्तूत्पत्तिः ...
...१३०-१३१ ५५ १-१२ वास्तूत्पत्त्य देवतान्यासः
१३२ १३-१४ षोडशसन्धि-अटाङ्गद्वयष्टसूत्रपञ्चक्षेत्रेम वास्तुस्वरूपम्...
१३२ १५-१७ अष्टाङ्गसूत्राणि ... ५६ १-१६ वास्तुदेवतानिघण्टुः
...१३४-१३५ ५. 1- ३ वास्तुक्षेत्राणि-वस्तिक-पुषक-जन्द-घोडशाक्ष-कुति कयुभद्र-मरीचित्रण- १३६
भद्रक-कामद-भद्र-सर्वतोभद्रेति ... ४.- ७ तेषां पदसङ्ख्या ...
८-१७ वास्तुस्थानानि... 1८-२५ चतुरायतवृत्तवृत्तायताष्टाधार्धचन्देति षडाकारक्षेत्रस्य प्रयोजनम
१३७ वास्तुपददेवताभिधाननिर्णयः
...१३८-१४० १-३ स्वस्तिकवास्तु ... ४- ५ पुषकक्षेत्रे देवतापदविन्यासः
६ नन्दक्षेत्र देवतापदविन्यासः ७ षोडशारव्यवास्तु ...
१३८ ८ कुलतिलकवास्तु ...
१३८ ९ सुभद्रवास्तु १०-११ मरीचिगणवास्तु
१३८
.....
१२-१४ भद्रकवास्तु

Page #152

पत्राङ्कम्
१३९ १३९ १३९
व्यया:
सूत्राकम् श्लोकाङ्कम्
विषयः ५८ १५ कामदवास्तु ... . ...
१६-१७ भद्रवास्तु १८-२७ सहस्रपदं सर्वतोभद्र वास्तु २८-३५ वास्तुदेवतान पूर्वादिकमयोगेन संस्थितिः १-१८ वास्तुमर्मोपममनिर्णयः
१-४० दिकूमालादिवास्तुदेवपूजाबलिकर्मयुक्तिः ६१ . १-२३ आचार्यसूत्रधार पूजानिर्णयः । ६२ १-३० वास्तुपरिभ्रमणादिगुणदोषनिर्णयः ... ६३ १-८ गृहारम्भादिशस्तमासाः
९-१८ द्वादशप्रतिष्ठाः ... . १९..३२ प्राचीसाधनम् ... १-४५ आयविचारः ... १-८ नक्षत्रविचार: ९-२१ राशिचन्द्रमैत्री
व्ययांशकताराग्रहजीवमृत्युसर्ववलनिर्णयः १-२० २१-३० अंशका: ३१-३९ तारा: ४०-४२ आधिपत्यम् ४३-५२ जीवमृत्युसर्वबलमू... 1-४१ शास्त्रछन्दनिर्णयः ...
गृहप्रासादसंभूतच्छन्दभेदाः १.- ३ मेक--खण्डमेह-पताका--सूचिकोद्दिष्ट-नष्टेति षट् छन्दाः... ४-२५ छन्दादिविकाशसङ्ख्या २६-४. मेरुच्छन्द ४१--४५ खण्डमेः ४६-४७ पताकाच्छन्द: ४८..५० सूचीच्छन्द: ५१-५४ उद्दिष्टछन्दः .. ५५-५७ नष्टछन्दः
गृहोत्पत्तिहादिराजप्रासादनिर्णयः ... १-१२ गृहस्योत्पत्तिाख्या च । १३. वेश्म--निलय--करण-चातुरेति द्वारभेदैर्गृहभेदाः १४-१६ तृणपट्टवाजिखण्डपूर्णपाण्डिति षट् छन्दांसि
१५ हर्यव्याख्या ६९ १८-२१ एकशालगृहसङ्ख्या
...१४१-१४२ ...१४३-१४५ ...१४६-१४७ ...१४८-१४९ ... १५० ...१५०-३५१ ...१५१-१५२ ...१५३-१५५ ... १५६ ...१५६-१५७ ...१५८-१६१ ...१५८-१५९ ...१५९-१६० ...१५९-१६. ...१५९-१६० ...१६०-१६१ ...१६२-१६४ ' ...१६५-१६८
... १६५ ...१६५-१६६ १६६-६७
१६७
१६८ ... १६०
१६८
...1६९-१७१
१६९
१७०

Page #153

विषयः विषयः
सूसाङ्कम् श्लोकाङ्कम्
पत्राङ्कम् ६९ २२. द्विशालगृहसङ्ख्या...
१३ त्रिशालगृहसया,.. २४-२५ चतुःशाल हराणां सङ्ख्या
१७० २६-३४ माडमोडशुद्धशिखरतुङ्गमारसिंह केति राजवेश्मानां पड्भेशः
१७० ३५-४४ चक्रवर्ति-खग हुज-मण्डलाधिप-सामन्त-लघुसामन्त-छत्रधार-प्रतिहार-खङ्
गधर- चतुर्वंशोपानद्वराङ्गाक्षक-सुभट्टादीनां मालिका प्रकार: भूवरादिब्रह्मनगरवर्णनम्
....१७२-१७४ १-४८ भूवरनगरस्य प्रमाणमू
...१७२-१७४ १-१५ ब्रह्मनगराणां द्वितीय हेमकूटनगरप्रमाणम्
१७५ १६-३१ ब्रह्मनगराणां तृतीयरत्नकूटनगरप्रमाणम् १- ७ ज्येष्ठमध्यमाधमपुराणां प्रमाणे मार्गाश्च
१७७ ८ प्राकारोच्छ्य-कन्धविस्तार:
१७७ ९-१) कण्डवारणीसंस्थान कपिशीर्षप्रमाणं च १२ प्राकारे चतुष्प्रकारप्रवेशनम् १३-३१ पुरे देवपुरादिरचना
१७८ ३२-४० क्रयवस्तुयुतोकविन्यासः
... १७९ ४१-४८ नगरमध्ये विप्रादिवर्णविन्यासः
...१७९-१८० ४९ पुरमध्ये प्राकारस्योपरि च सूर्यग्रन्त्रस्थापनम्
... १८० ५०-५३ भैरवादिय-त्राणि ...
१८० १- ४ विंशतिपुरनामानि ...
१८१ ५-७ तेषामाकारलक्षणादिगुणाः
१८१ १४-११ दोषदाः सप्तपुर; ... २०-२१ सप्तदोषितपुराणामाकारा:
१८२. २२-२५ तेषां दोषाः ...
१८२ २६-२८ कूरखेटकनामादिपुरविभागा:-तेषु मार्गसङ्ख्याश्च १-४ श्रीमुखाद्या: शंकराना दशकूयाः ...
१८३ ५-८ तेषां लक्षणानि
१८३ ९-११ चतुर्विधवा यस्तासो नामानि लक्षणं च
१८३ १२-३१ चतुः कुण्डवाराणसी
१८४ ३२-३४ षड्विधास्त डागाः ...
१८५ ३५-३६ तेषां पालिदैर्ध्य ...
१८५ ३७-३८ जाश्रयमाहात्म्यम्...
१८५ १-४ कलियुगलोकोत्तरणप्रश्न: ५-३० सुभिक्षदुर्भिक्षलक्षणम्
...१८६-१८७ ३१-४१ कलियुगे तारणं शस्योदूभवः
... १८८ ७६ - -३१ महाराजनिवेशलक्षणम्
...१८९-१९१
१८२
१८२

Page #154

सूत्राङ्कम् श्लोका कम् विषयः
पत्राङ्कम् सभाटकवेदीलक्षणम्
...१९२-१९३ १-११ नन्दा-भद्रा-गया-पूर्गा-दिव्या-यक्षी-रत्ननोत्पलेति सभाट कलक्षणम् ... १९२ १२-२३ चतुर्विधवेदीलक्षणम्
... १९३ महाराजाधिराजः भूभागमकूत्या महाराज चक्रवर्तिमहीपत्यादिसामन्तराजपुत्रापर्यन्त राजविभागाः ...
...१९४-१९ गजशालालक्षणम् ...
...१९७-२०० १-१२ इन्तिनी-सुभद्रा-सुभोगदा-भद्रिका-बर्षिणी-प्रनारिकेति ष विधमजशालाः... १९७ १३-२६ भद्रजातिगजलक्षणम्
१९८ २७-३१ मृगजातिगजलक्षणम्
१९८ ३२-३६ मन्द्रजातिगजलक्षणम्
१९९ ३५-४० संकीर्ण जातिगजलक्षणम्
१९९ ४१-४९ अष्टौ वनानि-गजोत्पत्तिस्थानानि
...१९९-२०० ५०-५४ चतुर्विधगजप्रमाणम्
... २०० अश्वानां लक्षणं शालाश्च
...२०१-२०२ अष्टविद्या अश्वा:-तेवामुत्पत्तिस्थानम्...
... २०॥ ४-६ विप्रजातिकाश्वाः ... . ...
२.१ ७-८ क्षत्रियसंज्ञकाश्वाः ... ९-१३ वैश्यशुद्रसंज्ञकाश्वाः...
२०१ १४-१६ सुन्दर-श्रीवत्साहाद--मनोहर-विजय-विभव-शान्तति सप्तधाश्वप्रमाणभेदाः २०२ १७ अश्वदोषाः १८-२६ अश्वशालालक्षणम् ... १-४ महीशानां त्रिविराजालयाः .
महामण्डलेश्वरस्य राजगृहप्रमाणम् ... मण्डलीकस्य भवनप्रमाणम् महासामन्तवेश्मप्रमाणम्
सामन्तलघुसामन्तभवनप्रमाणम् १०-१२ स्वल्पराष्ट्रमवन प्रमाणम् १३-१५ दण्डनायक-मन्त्रि-द्वारपाल-पुरोहितजनानां वेश्मप्रमाणम् १६-१८ हस्तत एकाद्येकादशपर्यन्तभुमिमानम् १९-२३ चक्रवर्तिमहामण्डलेश्वरादिमहीशानां वेश्मसु सिंहद्वाराणि २४-२६ अन्याल्पराज्यानां भवनेषु केवलं तोरणानि २७-३० आसनप्रकारा: ... ३१ स्वरूपराज्यानां मसूरक-गदिका-पट्टगदी ३२-३३ सुखासनं-सिंहासनम्
२०५ ३४-३९ राजछत्रलक्षणमानम्
:::::::::::
२०१
:::::::::::::::

Page #155

पत्राङ्कम् ....२०६-२०७ ... २०६
..
२०८ २०८
२०९
::::::::
...२१०-२११ ...२१२-२१४ ...२१५-२१८
२१५
२१५ ...२१६-२१७
...२१७-२१८ ...२१९-२२४
सूत्राकम् श्लोकाङ्कम्
विषयः राजभुवनम् १-५ चूडामणिमहाकूटवास्तु ६-१७ देवतापदे गृहविन्यासः
प्रतोलीलक्षणम् ९-१३ उत्संग-पूर्णबाहु-हीनबाहु-प्रतिकायेति प्रतोलीवनद्वाराणि १४-२० एपोल्यलक्षणम् ... २०-२४ त्रिपोल्यलक्षणम् ... २५-२८ पञ्चपोल्यलक्षणम् ... १-२९ गृहग्रामनगरशोभा ... १-३५ गृहग्रामनगरशोभावर्णनम्
शुद्धछन्दा: 1-५ राजवेश्म-तलच्छन्दः ६-१० राजवेश्मोर्धमानः ... ११-१४ गर्भच्छन्दः ३५ महाराजाधिगृहशुद्ध-शेख-संघाट-मिश्रकच्छन्दनिर्णयः ...
(१-२० पर्यन्ताः श्लोका लुप्ताः ) २१-४० भूधरराख्यगृहरचनावर्णनम् ।
महाराजगृहमाडास्तेषां लक्षणम् ... १-७ श्रीधरमाड: १८-१९ श्रीगृहमाडः ... २०-२३ प्रतापवर्धनमाडः ... २४-२५ लक्ष्मीविलासः २६-२७ त्रैलोक्यविजय: ... २४-१९ नन्दनः ३०-३२ श्रीनिवासः ३३-३४ विमुक्तः ३५-३७ कुमशेखरः ३८ इन्द्रनील: ३९-४१ विमानम् ४२ दिग्भद्रम् । ४३-४६ क्षोणीभूषणः ४७-.९ सिद्धकामः ५०-५२ नन्दिघोषः ५३ त्रिकूट: ५०-५५ वसुधाधा ५६-५७ श्रीतिलकः iअ. प.
२२०
و
و
و
و
م
م
:::::::::::::::::::
२२१
.२२१
م
२२१
له
له
२२२
२२२ २२२
२२३

Page #156

सूत्राङ्कम् श्लोका क्रम
विषयः
५९-६१
पत्राङ्कम् २२३ २२३ २२३ २२३ २२३ २१४
२२४ ...२२५-२२६ ...२२७-२२८ ...२२९-२३०
०
१-१८
...
२३१
१०-१५ १६-१७ १८-२१ .
२३२
२३२
२५-२७ २८-३० ३१-३२
...२३२-२३३० ... २३३ ... २३३
उत्तुङ्गः ... कमलोद्भवः रतिगृहः सिद्धार्थक: ... मन्मथः ... शत्रुमर्दनः ... माडाना रूपनिर्माणम् धारागिर्युद्यानलक्षणम् जउयन्त्रलक्षणम् वाद्यशालालक्षणम् एकशालगृहलक्षणम् ध्रुवादिषोडशगृहाणि रम्याट गृहम् मुन्दादिषोडशगृहाण हंस दिषोडशगृहाणि अलङ्कारादिषोडशगृहाणि प्रभादिषोडशगृहाणि चूडामण्यादिषोडशगहाणि एकशाटगृहसङ्ख्या गृहाणां षट्छन्दाः हादिगुणदोषाः युग्म सविमलादिगृहद्वात्रिंशभेदलक्षणम् द्विशालगृहलक्ष मम् द्विशालगृहलक्षगक्रमः त्रिशालगृहरक्षणम् त्रिशालगृहलक्षणक्रमः चतुःशालगृहलक्षणम् चतुःशालगृहविधानम् चतुःषष्टिगृहाः ... षष्णवतिगृहा: ... अष्टाविंशत्युत्त शतं गृहाणि पञ्चशालगृहसंयोजननिर्णयः षट्शाटगृहसंयोजननिर्णयः सप्तशालगृहसंयोजननिर्णयः अष्टशालगृहसंयोजननिर्णयः नवशालगृहसंयोजननिर्णयः दशशालगृहसंयोजननिर्णयः
::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
१-३५ १-१६ १-२४ १-३२ १-२३ १-२३
२३३ ...२३४-२३६ ...२३७-२६८ ...२३९-२४० ...२४१-२४२
....२४३-२४४
।
२४७ २४८
७-२४ २५-३२ ३३-४२
.
९-१४ १५-२० . २१-२३ २३-२६
२५१

Page #157

.
५
१.१
सूत्राङ्कम् श्ले काक्रम् विषयः
पत्राङ्कम् १०० शुद्धासंबैद्धासंयुतापरिभ्रमेति चतुर्विधशालाभेदाः ...
२५२ छन्दभिन्नासंपुटाप्रतिक्रमेतिशालानामन्यभेदाः ...
२५२ १२-१६ गृह मालागृहनाभिगृहसंघटगृहाणकेतिगृहभेदचतुष्टयम् ...
२५२ खण्डपाण्डवा जिपूर्णतणच्छन्दपट्टकेति गृहकर्मषट्छन्दा:
२५३ १८-१९ माडमोडशुद्धशेखर तुझारसिंहकेति राजवेश्मषट्छन्दाः
२५३ १-११ द्वात्रिंशदेवतापदे द्वारस्य शुभाशुभकटम् १२-१३ राशितों द्वार मुखम्
१४-१५ दिशातो द्वारमुखम् १०२ १-२८. महाराजप्रासादायतननिवेश: ...
२५६ १०३ १-३१ त्रैलोक्यदीक्षा ...
२५८ १०४ १-२२ वैराज्यपुष्पककेटासमणिकत्रिविष्टपेनि पञ्चनागर शादभेदास्तेषा मुत्पत्ति
क्षणं च ... १३-२७ राज्यसंभव-चतुरश्रायनवृत्तवृत्तायताटात्र-नागरप्रासाइसङ्ख्यावर्णनम्... १- ५ चतुर्दश भयादोतत्तिः , स्वस्तिकसर्वतोभद्रवर्षमानसूत्रपद्ममहापनेतिद्राविडप्रासादभेदास्तेषामुत्पत्तिलक्षणसङ्ख्यावर्णन च
२६२ ६-११ स्वकभवपद्ममलयवज्रकेति लतिनप्रासादभेदास्तेषामुत्पत्तिः सङ्ख्याश्च ... २६२ १२-१४ वर:टपुरुश्रीपुञ्ज सर्वतोभद्रसिंहेति वराटप्रासादभेदास्तेष मुत्पत्ति पङ्ख्या. वर्णन च
२६२ विमानगरूडध्व नविजयगन्धमादनेति विमानभेदास्तेषामुलत्तिलक्षगसङ्ख्या कथनं च २६३ १८-२२ केपरिनंदनमदरीतविन्द्रनीलर कूटगरुडेति सान्धारप्रासादभेदास्तेषामुत्यत्तिसङ्ख्यावर्णनं च
२६३ २३-२६ मिश्रकोत्पत्तिः २७-२१ भूमिजप्रासादानामुत्पत्तिः सङ्यावर्णन च
विमाननागरप्रासादोत्रत्तिः
विमानपुष्पकप्रासादोत्पत्तिः ३४-३६ बलभीप्रासादोत्पत्तिः सिहावलोकनप्रासादाना--दारुजप्रसादानां चोत्पत्तिः
२६४ . ३९.-४० फांसनाकारप्रासादानामुत्तत्तिः
२६४ १०६ १-२५ नागरप्रासादलक्षणम्
...२६६-२६७ २६-२७ द्राविप्रासादलक्षणम् २८-२९ भूमिजप्रामादलक्षणम्
२६. वराप्रापादलक्षणम्
विमानप्रासादा ३३-४. मित्रकपान्धारविमाननागरविमा नपुष्पकबलभीनपुंसकसिंहावलोकनरथाहह.
प्रासादाः १०७ १-३ प्रासादप्रमाणम्
२६७
...

Page #158

:::::::::
::::::
२७५
सूत्राङ्कम् श्लोकाङ्कम् विषयः
पत्रिीङ्कम् १०७ ४-५ . गृहप्रमाणम् ... ६. प्रासापहर्म्यभेदः ...
२७० ७-१२ राजपुरब्रह्मपुरशुद्रपुरप्रमाणम्
२७. १३-१४ प्रासादजगतीसंबन्ध: १५-१८ अर्चामानम्
२७॥ १९ द्वारमानम् २० - प्रतोलीमानम् ...
२७१ २१ पुरमामखेटककूटकटमानम्
२७१ १०८ १-१३ प्रासादसंस्थानोन्मानलक्षणम्
२७२ १४-१५ शिवतीर्थोदकम् ...
२१-२३ देवताप्रदक्षिणा ... १.९ १.६ जीर्णवास्तुचालने शुभाशुभम्
२७४ ७-१२ वृषस्य प्रशारदृष्टिस्थाने १३-१४ जोगवास्तुगुणदोषा:
२७५ २५-२६ मण्डलमालककील कसुषिरछिद्रसन्धिकारेति महादोषाः ... नवजीर्णप्रासादवास्तुलक्षणम्
...२७६-२७७ १११ जीर्णप्रासादलक्षणम्
...२०८-२७९ ११२ प्रासाददेशानुक्रमः
...२८०-२८१ মাহমূষিত
...२८२-२८३ ११४ १-९ मिश्रकप्रासादभेदाः
२८४ सप्तपुण्याहकानि तेषां माहात्म्य च ... ११५ १-५ जगतीप्रयोजनम् ... ६-७ जंगत्यावाराः ... जमतीप्रकारायामोत्सेधमानानि ...
२०६ __१४-१५ भमणीमण्डपद्वारादि निर्णयः ।
२८७ १८-११ कर्णजाभ्रमजाभद्रनागर्भजामध्यजापावजेति जगतीना षड्भेदाः
૨૮૭ प्रतोली
२८७ २३-२४ प्रासादेषु जगतीनमुच्छ्यः
२८७ २७-३२ जगत्यङ्गगानि तेषां मानं च
२८७ १६ :-10 चतुःषष्टि जगतीनामभेदा: १७ १-१५ सुभद्रासर्वतोभद्राललितालीलोदरीत्रिकूगचित्रकूटाश्रीमालागगनोदरीतिगणेश
जगत्यष्टकलक्षणम् ... १६-३१ इन्द्रसंपदात्रिभुवनार व्याश्रीविजय रुद्रमेखलासुविशालाविराजितागौरी (पार्वती)
गगातरंगिणीति शिवाष्टजगतीलक्षणम्... १५८ -१५ हंसध्वजागत्नगर्भाचक्रमालाभ्रमरावलीमकरध्वजामहालक्ष्मीब्रह्माणी चतुराननेति.
ब्रह्मगत्यष्टलक्षणम्
२८५
२८६

Page #159

३०१
20 AN
संत्राक्रम् श्लोकाङ्कम् विषयः
पत्राङ्कम् ११८ १६-२८ नारायगीत्रिदशेन्द्रोकौमारोहंसमालापत्रावलीप्रभेदनयनाकनकात्रिदशोद्भवेति विष्णुत्रिपुरुषजगत्यष्ट कलक्षणम् ... ...
२९५ ११९ १-१२ सूर्यायाचन्द्रमण्डलावन्द्रभासामेघोदरीमाहेन्द्रीविजय नन्दाप्रतापतेजाविजयप्रतिसूर्याष्टजगतीलक्षणम् ...
२९७
... . १३-१४ धपुन्धरीहरिप्रियाराजेश्वरीपार्थिवीसरस्वतीकुसुमागाचूडामणिमह कूटेति पार्थिव्यष्टजगतीलक्षणम्
...२९८-२९९ १२० १-५ श्रीकर्णिकानायिकारत्नचूडागोमापत्यर्धनारीश्वरीभैरवीप्रधानासर्वकूटेति जिनेन्द्र
जगत्यष्टकलक्षणम्
जगत्या अष्टच्छन्दाः २२ चतुःषष्टि पीठनामानि १२१ १-५ एकद्वारशिवायत नक्रमः
६-८ चतुमुखशिवायतनक्रम: ९-१० ब्रह्मायतनक्रमः ..,
३०३ १:-१५ विण्वायतनक्रमः ... १६-१७ सूर्यायतनमः ...
३०४ १८-२० गौर्यायतनक्रमः ...
३०४ २-२३ जिनालयक्रमः ... २ १-४ बलाणकमानम्
बलाणकमेदाः ६-२५ वामनविमानहर्म्यशालपुष्करोत्तुङ्गेति पञ्चबलाणकास्तेषां लक्षणानि च ... १-८ नागरलतिनसान्धारमिश्रकविमानप्रासादपीठोदयमानम्
द्राविडपीठोदयमानम्
भूमिजप्रासादपीठोदयमानम् ११-१२ वराटपीठोदयमानम्
३०७ १३-२४ भिट्टस्य मानं लक्षणं च २५-२९ एकहस्तादिपञ्चाशद्धस्तान्तप्रासादेषु पीठमानम् ... ३०-३२ शुभदसर्वतोभद्रपद्मकवसुन्धरसिंहव्योमगरुडहंसवृषभेति मधोच्छ्यतो
नवपीठनामानि... १२४ नागरप्रासादपीठलक्षणम्
...३१०-३११ १२५१-१२ पादबन्धश्रीबन्धवेदिबन्धप्रतिकमक्षुरबन्धेति पञ्चविधाविडपीठभेदाः १३-१८ भूमिजप्रासादपीठलक्षणम्
३१३ साधारणपीठप्रमाणम्
३१३ २८-३२ अन्यप्रासादपीठलक्षणम्
३१४ १२६ -१० नागरप्रासादोदयमानम्
३१५ तदन्यप्रासादोदयमानम्
३१५ १८-२० भित्तिमानम् ...
३१६ यमचुलीनामकगर्भगेहम् ।
mm
...
.
.

Page #160

::::
३१७
३१८
:::::::
शिरोवटी
१२८
सूत्राकम् श्लोकाङ्कम् विषयः
पत्राङ्कम् १२७ १- ५ . नागरसादखुरकप्रमाणम् ६-९ कुम्भकमानम् ...
३७ १०
कुम्भोकुम्भकमानम् ११-१२ नागरकलश: ...
३१७ १३-१६ कपोताली ...
३१८ १७-२० मञ्चिकाया लक्षण मानं च २१-२६ जधा उद्गम:
...३१८-३११ ३१-३७ भरणी
३१९ ३८.-४०
३१९ कपोताल्यामाला
३१९ ४२-५. कूटच्छाद्योदयः... मेरुमण्डोवरोदयस्तरसङ्ख्याप्रमाणम्
३२१ भूमिजप्रासादोदयस्तरसत्याप्रमाणम् १९-२० द्राविडप्रासादमण्डोवरः
३२२ २१-२५ धातुजरत्नजदारुजादिप्रासादमण्डोवरा:
३२२ १-८ गर्भगृहोच्छ्रयमानम्
३२३ ९-१८ उदुम्बरमानम् ... १९-२३ . अर्धचन्द्रमानम् ... २४-३० द्वारप्रतिष्ठा ...
...३२४-३२५ १-१० नागरप्रासादद्वारमानम् ११-१८ भूमिजप्रासादद्वारमानम्
...३२६-३२७ द्राविडप्रासादद्वारमानम्
३२७ २७-३. वराटमिश्रकाद्यन्यप्रासादद्वारमानम् १- ५ पद्मिनीमुकुलीहस्तिनीमालिनीनन्दिनीगान्धारीसुभगासुप्रभास्मरेत्येकादिन
वान्तशाखानामानि ६-१२ पद्मिन्यादिशाखानामायदोषविशुद्धिः
३२८ १३-१७ प्रसादतलच्छन्दानुसारतो द्वारशाखानिर्णयः
...३२८-३२९ १३२ १-७ त्रिशाखद्वारविभक्तिः
३३० पञ्चशाखद्वारविभक्तिः १४-१८ सप्तशाखद्वारविभक्तिः १९-२५ नवशाखद्वारविभक्तिः
३३१ शिवायतने द्वारदेवताः प्रतिहारक्रमश्च
३३२ ७-११ विष्ण्वायतने द्वारदेवताः प्रतिहारक्रमश्च
३३२ १२-१३ ब्रह्मायतने द्वारदेवताः
३३२ १४-१६ सूर्यायतने द्वारदेवताः
...३३२-३३३ १७-१८ गणेशायतने द्वारदेवताः
३३३
:::::::::::
१३५
३२८
३३० ३३१
१३३.

Page #161

सत्राङ्कम् श्लोकाङ्कम् १९ - २०
१३३
८.
१३४
१३५
१३६
१३७
१३८
१३९
१४०
१४०
गौर्यायतने द्वारदेवताः
२५-२२ चण्डिकायतने द्वारदेवताः
विषयः
...
२४-३० वर्गविषयक लिङ्गप्रतिष्ठास्थानम् १५ त्रिपुरुषन्यूनाधिकमानम्
६ - १३
१४ - २६
१-८
९ - २२
१ - २९
१-१३
१४-१७
१८
२३- २७ जिनेन्द्रायतने द्वारदेवता:
१ - १४
देवता दिग्मुखम्
१५ - १९
मुखद्वारदोषाः प्रासादगर्भमण्डलम्
१- ४
५- २३ तस्याष्टाविंशतिभागेषु पृथक् पृथक् प्रतिमापादसंस्थानम्
200
१५
सप्तखण्डारखानामलक्षणम् अष्टखण्डारेखानामलक्षणम्
...
त्रिपुरुषस्थान प्रतिष्ठा
सूर्य मण्डलाधिव्योमलक्षणम्
द्वारदृष्टि निर्णय : ...
द्वात्रिंशद्विषमस्थानानि तेषु प्रतिमाश्च
प्रासादयोर्ध्व माननिर्णयः
२०-२१ मखण्डारे खानामलक्षणम् २२-२३ दशखण्डारे खानामलक्षणम् २४-२५ एकादशखण्डारेखा नाम लक्षणम् २६-२७ द्वादशखण्डारे खानामलक्षणम् २८-२९ त्रयोदशखण्डारेवानामलक्षणम् ३०-३१ चतुर्दशखण्डारेखानामलक्षणम् ३२-३३ पञ्चदशखण्डारे खानामलक्षणम् ३४-३५ षोडशखण्डारेखानामलक्षणम्
३६-३७ सप्तदशखण्डारेखानामलक्षणम् ३८-३९ अष्टादशबण्डा रेखानामकक्षणम्
***
षट्पञ्चाशच्छतद्वयरेखाः
षोडश चाराः
कलाविचारः
१९-२९
त्रिखण्डारेखायाः कला सङ्ख्या: ३०-४२ प्रासादेषु कलारेखानिर्णयः
१- ७
त्रिबण्डाद्यष्टादशसण् डारेखाकलाचारविचार:
८- ९
त्रिखण्डारे खानामलक्षणम्
१०-११
चतुण्खण्ड रेखा नामलक्षणम्
१२-१३
पञ्चखण्डारे खानामलक्षणम्
१४-१५ षट्खण्डारे खानामलक्षणम्
१६-१७
१८-१९
***
...
***
906
...
***
...
:
⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...
⠀⠀⠀⠀
+44
...
...
...
३३३
३३३
, ३३४-३३५
***
...
पत्राम्
३३३
***
३३५
३३६
...३३६-३३७
३३७
३३८
३३८
३३९
३.०
३४१
३.२
३४४
३४५
३४५
३४५
३.६
२४७
३४७
३४७
૪૭
૨૪૩
३४८
३४८
३४८
૨૪૮
૨૪૮
३४८
३४८
३०९
३०९
३४९
३४९
૨૪૨

Page #162

३५२
३५४
सूत्राङ्कम् श्लोकाङ्कम् विषयः
- पत्राङ्कम् १४१ १-६ शिखरोदयभेदोद्भवाः पन्चविंशतिरेखाः '
३५० ७-१३ कलाभेदोद्भवाः पञ्चविंशतिरेखाः ...
३५० १४-२. पावविशतिस्कन्धास्तेषां नामानि च...
नागरलतिनसान्धार मिश्रकविमानपुष्पकमिजविमाननागरप्रासादेषु यदामल सारं
तस्याङ्गप्रमाणम् ... ८-१० द्राविडी घण्टा ... ११-११ घराघण्टिकाप्रमाणम्
३५२ १३-१६ बलभीप्रासादेषु गजपृष्ठाकृतिः ... १७ सिंहावलोकने दारुजे च घण्टारूपम् ... 1-६ प्रासापटशोत्तात्तिः ७-१४ नागरलतिनधारमिश्रकविमाननागरविमानपुष्पधातुजरत्नजरथावदारुज
प्रासादेषु कलशमानम् १५-१६ वराटद्राविडभूमि विमानप्रामादेषु कलशमानम्
३५४ १५-२२ नागरकलश विशेष लक्ष गम्
१५४ २३-३. कलशाङ्गानां लक्षणमानम् प्रासादध्वजलक्षणम्
...३५५-३५६ धजप्रमाणम् ... १०-१६ जयन्तशत्रुमर्दनपिगलपंभवश्रीमुख आनन्द त्रिदेवकालदण्डदिव्यशेखरमहाकूर
सूर्याख्य कमलोद्भवविश्वकर्मति त्रयोदशवादण्डनामलक्षणे १७-२० मण्डत्यर्धचन्द्रगगारककलशघण्टाचामरपताका द्यङ्गानि ... २१-३२ वण्डलक्षणम् २३.२४ पताकाप्रमाणम् ... २५-३४ ध्वजस्य संस्थानादिविशेषलक्षणकथनम्
१-१. समस्तच जानिणयः ११-२० जयन्तप्रतापकीर्त्यानन्दमहोत्सवैकछत्रेतिपञ्चकीर्तिस्तम्भानां लक्षणम्
३५७ २१-२४ आनन्ददुन्दुभिकान्तश्रीमुखमुमनोहरेति पश्चनबागध्वजस्तम्भलक्षणम् २५-२९ वापीवजविचार: ...
३५८ ३०-३३ कुण्डपुष्कर कूपध्वजालक्षणम्
... .३५८ १४६ १-२३ वजामाहात्म्यनिर्णयः
...३५९-३६० १४७१-५ प्रतिष्ठासप्तकम् ... ६-७ चतुर्दशशान्तिकानि...
... ३६१ ८-१९ यज्ञमण्डपविचारः ... २०-५३ कुण्डविधिनिर्णयः ...
...३६३-३६४ १४८ -१० मण्डलविधिः ... ११-२५ सर्वतोभद्रमण्डलम् ...
...३६५-३६६ २६-२८ प्रतिष्ठा १४९ १-१४ रत्नन्यासः

Page #163

पत्राङ्कम् ...३६७-३६८
१५२
...३६९-३७. ... ३१ ....३७२-३७३ ... ३७४ ...३७४-३७५
al WW
...३७६-३७७
३७८
३७९
सूत्राङ्कम् श्लोकाङ्कम्
विषयः १४९ १५-१९ यज्ञरण्डपविसर्जनम्
२०-२६ महोत्सवकरणम् ... १५० १-२३ प्रासादागेषु देवतान्यासः • १५१ १-१६ सूत्र वारपूजाविधि: ...
1-१८ गुरुधामनिर्णयः ... -१५३ १-६ कूप्रमाणम् ...
७-१७ शिलानिवेशनम् ... १८-१९ नवनिधिकुम्भाः ...
२०-२८ पुरुषप्रमाणन्यासः ... १५४ १-५ वैराज्यपुष्षककैलासमणिकत्रिविष्टपेति पञ्च विमानाः ...
६-२० वैराज्यकुछसंभवानां पञ्चप्रकारप्रासादानो सङ्ख्याकथनम्... १५५ -११ राज्यप्रासादलक्षणम्
१२-१४ पुष्पकप्रासादलक्षणम् १५-१६ कैलासप्रासादलक्षणम् १७-१९ मणिकप्रासादलक्षणम् २०-२१ त्रिविष्टपप्रासादलक्षणम्
२२-२८ तेषां वर्णालङ्काराः १५६ १-१० एकएका अप्रायास्तस्य नामरू निर्माणम्
व्यङ्गास्त्रयः प्रासादास्तेषां नामरूपनिर्माणम् पवाञ्चाङ्गाः प्रासादास्तेषां नामरूपनिर्माणम् सप्तसप्ताङ्गाः प्रासादास्तेषी नामरूपनिर्माणम्
नवाजा नव प्रासादास्तेषां नामानि ... १५७ १-१३ वैराज्यप्रासादः ...
१४-२१ व्यगास्त्रयो यथा ... १४-१८ नन्दनः १९-२० सिंहः
२१ श्रीनन्दनः ... १२-२७ पञ्चपञ्चाङ्गाः प्रासादा यथा २२-२४ मन्दरः
मलय: विमानसुविशालको
त्रैलोक्यभूषणः २८-३६ सप्तमप्ताङ्गा यथा२८-३१ महेन्द्रः
रत्नशीर्षः
सितशङगः ... ३४-३५ भूधराख्यभुवनमण्डनौ iii अ.प.
३८०
३८०
३८० ३८.
३८१ ३८२
:: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: ::::
. ३८२
३८२ ३८२ ३८२ ३८२
M
૩૮૨
३८२
३८३
३८३

Page #164

सूत्राकम् श्लोकाङ्कम्
१५७ ३६
. १५८
१५९
३७-४८
३७-४०
४१
४२
જરૂ
४४
४५
४६-४८
१-३४
१-१६
१७
१८
१९
२०
२१
२२
२३
२४
२५
२६
२७
२८
२९
३०
३१
३२
३३
३४
१-६७
१-१२
१३-१६
१७
१८
१९
२०-२२
२२-२५
विषयः
त्रैलोक्य विजय क्षितिवल्लभौ
नवनवाज्ञा यथा-:
महिधरः
हंस:
हंसोद्भवः
प्रतिषः
नन्दः
नन्द्यावर्तः
कैलासनवमङ्गलौ
गन्धमादन सर्वाड्ङ्गसुन्दरौ
विजयानन्दः
सर्वाङ्गतिलकः,
महाभोगः
मेषः
उतिनाः पञ्चविंशतिप्रासादा यथा
रुचकः
भद्रकः
केशरी
सर्वतोभद्रः
644
नन्दनः
नन्दिशाल :
नन्दीशः
...
मन्दरः
श्रीवृक्षः
...
***
धराधरः
वर्धमानः
गिरिकूटश्रीवत्सौ
त्रिकूट:
मुक्तकोण:
अजः
गड:
सिंह:
भवविभव
पद्यमालाधरौ
...
***
10.
:
601
...
4.4
૮
www
...
::
...
वज्रस्वस्तिकशङ्कवः मलयमकरध्वज
केशर्यादिसाधारता सार निर्णयो यथा
440
...
...
...
340
...
140
⠀⠀⠀⠀⠀⠀
***
043
⠀⠀⠀⠀⠀
***
पत्राकम्
૧૮૨
३८३
३८३
°°
३८४
३८४
३८४
...३८५.३८६
३८६
३८६
३८६
३८६
३८६
૩૮૬
३८६
३८६
३८६
640
૨૦૪
३८४
३८६
३८६
३८७
३८७
३८७
३८७
३८७
३८७
३८७
३८७
३८८
३८८
૩૮૮
३८९
३८९
३८९
३८९
३८९

Page #165

पत्राङ्कम्
सूत्राकम् श्लोकाङ्कम् १५९
३८९
३० ३१-३७
३९०
.. ३९० ...३९०-३९।
४०-४५
३११
विषयः अमृतोद्भवः हिमवान् हेमकूटः कैलासः पृथ्वीजयः इन्द्रनील: महानील: भूधरः रत्नकूट: वैडूर्यः पद्मरागः वज्रक: मुकुटोज्वल: ऐरावतः राजहंसः पक्षिराजः वृषभः मेहप्रासादः ... नागरोद्भवविमानपुष्पकप्रासादलक्षणं यथापुष्धकः विजयः सुभद्रनन्दौ श्रीधरः विशाल:
४९-५४
३९१
::::::::::::::::::::::::::::::::::::
३९३
१-५
३९३ ३९३ ३९३
३९३
प्रान्तः गरुडः चारवर्धन:
सिंहः
३९४
पद्मः ... संभवः सुभ्रतामृतोद्भवौ गृहराजः सिद्धिकामः नन्दिघोषः सुनन्दनः
३२४
२०

Page #166

26
पत्राङ्कम्
३९४
३९५
१६॥
...३९८-४०३
३९८
सूत्राकम् श्लोकाङ्कम्
विषयः १६० २२ तारागणः २३ बृहच्छार:
इंसः २५ साङ्गसुन्दरः ... २६-२७ पुष्पविजयः २८-३२ मेप्रासाद:
कैलामच्छन्दजा: कुम्भकादिपञ्चविंशतिप्रासादा यथा- ... कुम्भक स्वामिभद्रगहशीलकस्वस्तिककैलासनलि भिनमन्दरमाभद्रतुङगोदकुम्भमोदकगवाक्षसिंहभद्रेन्द्र मिश्रनन्दकपद्माक्षकीर्तिकवनक-- चन्द्रहर्षण निषत्रसर्वाङ्गतिकस्वामिभरणभिन्नमेवितिकै लासच्छन्दनाः
प्रासादा: १६२१-८६ विमाननागरच्छन्दजापुष्करादिप्रासादलक्षणम् cf: सूत्र १६० यथा
१-२० पुष्पकः २१-३० विजयः
सुमद्रः ३२-३४ नन्दः ३५-४३ श्रीधर:
विशालः ४५-५३ दुन्दुभिः
प्रान्त
गरूडा ५७-५८ चाश्वर्धनः
सिंहः
पद्मसंभवौ ६१-६३ सुव्रतः
६४ अमृतोद्भवः । ६५-६७ गृहराजः ६८ सिद्धिकामः
नन्दिघोषः सुनन्दन:
.
४०१ ४०१
४०१
४०१ ४०१ ४०१ ४०२
०००
.
तारागण:
.
४०३
बृहच्छाल: इंसः
सर्वाङ्गसुन्दरः ... ८०-८३ पुष्पविजयः
८४-८६ मेरुः १६३ १-१०२ श्रीधरादिप्रामादलक्षणम्-यथा

Page #167

पत्राङ्कम्
४०५ ४०५
::::::::
४०६
०
०
.
४०६ ४०६ ४०७
४०७
४.८
४०८
सूत्राकम् श्लोकाङ्कम्
विषयः १६३ १-१५ श्रीधरः
१६-५१ हेमकूट: २२-२४ सुभद्रः २५-२६ रिपुकेशरी २७-२८ पुष्पकः २९-३० विजयभद्रः ३१-३५ श्रीनिवास:
सुदर्शन: ३८-३९ पुपशिखर:
सुरसुन्दरः ४१-४४ नन्द्यावतः ४५-४८
पूर्णः ४९ सिद्धार्थ ५०-५२ शलवर्धनः ५३-६३ लोयभूषणः ... ६४-६६ पद्मः ६७-७० पक्षवाहुः
विशाल कमलोद्भवः हंसध्वजः
क्ष्मीधरः ८०-८१ वज्रक: ८२-८३ रतिदेहः
सिद्धिकामः पञ्चचामरः
नन्दिघोषः ८७-८८ मनूरकीर्णः
सुप्रभः सुरानन्द हर्षण: दुर्धरः विजयः चित्रकूट नवशेखरः पुण्डरीकः सुनाभः
ANA
::::::::::::::::::::::::::::::::::::
४०८ ४०९
:::::::::::::::::::::::::::::::::::
:::::::::::::::::::::::::::
४०९ ४०९
४०९
४०९
९१
४.९ ४१. ४१० ४१० ४१.
४१.
४१०

Page #168

पत्राङ्कम्
४१. ४१. ४१. ४११ ४११
४१५
४१६ ४१६
सूत्राङ्कम् श्लोकाङ्कम्
विषयः महेन्द्रः शिखिशेखरः
वराट १०१ सुमुखः १६४ १-४१ पूर्णभद्रादिनागरप्रासादलक्षणम्
ब्रह्मप्रासादपञ्चकनामलक्षणम् १४-१९ विष्णुप्रासादपञ्चकनामलक्षणम् । २०-२७ जिनेन्द्रप्रासादपन्चकनामलक्षणम् २८-३३ सूर्यप्रासादान्चकनामलक्षणम्
शिवप्रासादप चकनामलक्षणम् ... १६५ . :-२५ भूधादिजातिशुद्धपञ्चविंशतिप्रासादलक्षणम् १-२५ भूधरभद्र कनन्दीशनन्दिवर्धनपुष्पकमन्दरगरुडवृषभैरावतराजहंससुभद्रपृथ्वीजयेन्द्र
नीलमहापदावैडूर्यसिंहत्रिविष्टपकैलासपुण्यार्धनवर्धमानगिरिकूटहंससर्वाङ्गसुन्दर श्रीनिवासश्रियानन्दमेरव इति ... सुस्तर्वादिप्रासादलक्षणम्-यथा ... सुरतरुः धियानन्दः
सुशनन्दः १४-१५ . नन्दनः १६-२२ अमृतोद्भवः २३-२८ पृथिवीजयः २९-३५ पैडूर्यः ३६-३९ मुकुटोवल: ४०-५० लक्ष्मीभूषणः ५१-६. सर्वाङ्गभूषणः
भुवनमण्डनः श्रीरथः पुण्यवर्धनः मन्दरः हिमवान् राजहंसः मनुप्रमः सुरवल्लभः त्रैलोक्यः सिद्धार्थकः रतिप्रभः
४१७ ४१७ ४१७ ४१८ ४१८
४१९ ४१९ ४१९ ४१९ ४२०
४२०
४२.
महाकान्तः

Page #169

पत्राङ्कम
.
.
४२१
M
४२२
सूत्राकम् श्लोकाङ्कम्
विषयः १६६ ७३ पद्मरागः
४२० ७४-७५ सहसाण्डको मेरुः ...
४२० १-६१ नागरशुद्धछन्दकविंशतिमेलक्षणम्-यथा
...४२१-४२५ १-१३ मेहः १४-१६ वृषभमेरुः १५-१९ गरुडमेकः
४२२ २०-२२ मन्दरमेरुः
४२२ २३-२६ लक्ष्मीकोटरमेरुः १६७ २७-२९ कैलासमेरुः
३०-३१ पञ्चवक्त्रमेकः ३२-३३ विमानमेरुः
४२३ ३४-३५ गन्धमादनमेकः
४२३ ३६-३७ मुक्ककोणमेहः ३८-३९ गिरिमेरुः ४०-४१ तिलकमेरुः ४२ चन्द्रशेखरमेहः ... ४३-४४ मन्दरतिलकमेहः ... ४५-४६ सौभाग्यमेरुः ४७-४८ सर्वपन्दरमेकः
४२४ ४९-५० श्रीतिलकमेरुः
४२४ ५१-५२ विशालमेहः ५३-५, श्रीकूटमेरु:
४२४ ५५-५६ नन्दिवर्धनमेरुः ...
४२४ ५७-६१ पद्मसंभश्मेहः १६८
मिश्रकप्रासादलक्षणम् १-१५ रुचकोभवमिश्रकप्रासादा:
४२६ सुभद्रकिरीटसर्वतोभद्रसिंह केशरिचित्रकूटधराधरतिलकप्रीतिलसर्वाङ्गसुन्दरा इति ४२६ १६-२२ श्रीधराद्या दश मिश्रप्रासादा:
विजयनन्दसंज्ञमहाघोषवृद्धिरामवसुन्धरमुद्गकबृहच्छारसुधाधरसंवराज्यसभा
३
२२-४०
केशर्याद्याः पञ्च मिश्रप्रासादा:- ... श्रीतिलकोद्भवायलताख्यत्रिपुराख्यपश्चनकवनवात्मका इति सागर तिलकादिप्रासादलक्षणम् सागरतिलक गौरीतिलक: रुद्रतिलक: श्रीतिलक:
४२८ ४२९ ४२९
M
४२९

Page #170

पत्राङ्कम्
४२९
१४
१५
१८
४३०
० ०
. AND ANNA
० ०
४३१ ४३१
सूत्राङ्कम् श्लोकाङकम्
विषयः ११९
११ हरितिलक:
लक्ष्मी तिलक: भूतिलक रम्भातिल इन्द्रतिलकः मन्दरतिलकः ... हिमवतिलक:
कैलासतिलकः १९ पृथ्वीतिलकः ... २०-२१ त्रिभुवनतिलकः ...
इन्द्रनीलतिलकः ... २३ सर्वालगतिलकः ...
सुरवल्लभतिलक ... २५ सिंहतिलक: २६ मकरध्वजतिलकः ...
मङ्गलतिलकः २८ तिउकाख्यः
पद्मतिलक: .. सोमतिलक:
विजयतिलक:
त्रैलोक्यतिलकः १७०
मेहविंशतिप्रासादलक्षणम्१-३२
मन्दरमेरुः ३७-३८ कैलासमेरुः ३९-४० त्रिविष्टपमेषः ४१-४२ पृथ्वीजयमेरुः ४३-४५ पृथ्वीभूषण: ४६-४७ सर्वतोभद्रः ४८-५१ विमानमेकः ५२-५३ नन्दनमेरुः
स्वस्तिकमेस: ५९-६४ मुक्तकोणमेरुः ६५-६६ श्रीवत्समेरुः
हंसमेहः ६९-७० रुचकमेक:
४३१
मेह:
... ४३२-४३३
१३४
WN AMW G M N AN AM
४३६

Page #171

सूत्राङ्कम् श्लोकाम्
१७०
७१-७२
७३-७४
७५-७६
७७-७८
१७१
१७२
१७३
१७४
१७५
७९-८०
८१-८२
१-२९
२५-२६
३०-३५
३६-४०
४१-४५
४६-६८
४६-६८
६९-७६
१-२०
१–२०
१-१०
११-१५
१६- १२
२३-३०
३१-३२
३३- ४१
१-८
९-१०
iv अ. प.
बर्धमानमेरुः
गरुडमेरुः
गजमेरुः
सिंहमेहः
पद्मक मेरुः
नन्दिवर्धन मेरुः ...
विषयः
2
***
निषेधायादशचतुरश्राः कुमुदादयो वृत्ताकाराश्चतुः शालाः सप्तस्वस्तिकाद्या
अष्ट अष्टशाला भूमिजप्रासादा:
...
निषेधसिंहनन्देतित्र्यङ्गास्त्रयश्चतुरश्राः
+40
क्षितिजा सूर्यसेनिकापर्यन्ता गजकुम्भ ( कन्य) का सिंहरूपानरसिंहासर्वतोभद्रागगनोदरीचित्रसंधादेति त्रिदशालये नव वेदिकाः
मयलाद्रिर्मन्दरः प्रभामणिरिति त्रयः पञ्चाङ्गाश्चतुरश्रा भूमिजप्रासादा: माल्यवन्मलयेति चतुरश्रभूमिजानां सप्ताङ्गद्वयम्
नवमालिक पृथ्वीवजेति चतुरश्रभूमिजानां नवागद्वयम् कुमुदकमलकमलोद्भव किरण शतशृङ्गनिरा वे दसर्वाङ्गसुन्दरेति भूमित्रवृत्तजाति सप्त प्रासादाः
...
स्वस्तिकस्वस्तिकान्तवज्रहर्म्य तलश्री तिलको दयोद्भवपृथिवीभूषणगन्धमादन त्रैलोक्यभूषणेति भूमिजाष्टशालाम् नागरच्छन्दविमानप्रासादलक्षणम्
वराटप्रासादलक्षणम्...
वराटः
पुष्पन्द्रः
...
विमानगरुडध्वज विजयगन्धमादनहिमवद्धेमकूट कैलास त्रिपुरोद्भव श्रियइंस सपक्षोद्योत वज्र सेमवपुराख्यसुन्दर चैत्य विशालभद्रसंज्ञकमन्दर कूर्मसौम्यैरावतमा लाघरमेर्विति पञ्चविंशति प्रासादाः
पादबन्ध श्रांबन्धवे दिबन्ध प्रतिकमखुर कबन्धेति पञ्चपीठलक्षणम्...
614
200
( अ ) वराटाद्येकभमिका अष्ट
द्राविड प्रासाद
...
पद्मनाम महापद्मकेला समेरव इति चत्वारो वृत्ताः प्रासादाः एक-द्वि- त्रिसंघाटलक्षणम्
***
...
...
...४३८-४४२
४३८
द्राविड प्रासादलक्षणम्
ऐन्द्रोदूभवराज हंसत्रन्दन सिंह पञ्जराइति चत्वारस्यङ्गा एकभुमिकाः वर्धमान श्रीतरुप्रमदाप्रियनन्दिघोषा इति पञ्च पञ्चभूमिकाः स्वस्तिकशङ्कुकर्णगोविन्दनन्दिवर्धन पृथिवीजयपताका इति षट् सप्ताङ्गाः
244
...
446
...
पञ्चभूमिका:
सर्वाङ्ग पर्वतोभदसर्व सुन्दर भ्रम जनानन्द क्षितिघरा इति षड् नवाङ्गाः सप्तभुमिकद्राविडप्रासादाः
...
644
404
...
...४४५-४४६
***
...
पत्राक्रम्
४३६
४३६.
४३६
૪ { $
४३७
४३७
::
***
४३९
४४०
४४०
४४१
४४ १
૪૪૧
४४३
***
४४६
४४७
४४७
४४७
૪૪૮
४४८
४४९
४४९
४५०
४५०
४५०

Page #172

पत्राङ्कम्
सूत्राङ्कम् श्लोकाङ्कम् १७५ ११
१२-१३
१७
४५१
१८-२०
४५१
२१
२२
२३
२५ २६
२७-२९
४५२
३१
विषयः श्रीपुतः ... सर्वतोभद्रः ... सिंहः सिंहभद्रकणि कारकुमुक्षाः
(क) त्रिभूमाश्चत्वारः वर्धमानः ... श्रीवत्सः ... पुण्डरीकसुनाभौ
(ख) पञभूमा:षद् वेणुकः सिंहपञ्जरः ... নাথুলী। पताकनन्दनौ
(ग) सप्तभूमा: षट श्रीतिलकमहाकान्तौ सुन्दरचारुवर्धनकमलाः किरणः
(घ) नवभूम एकः महापद्मः एकभूमिकप्रासादलक्षणम् त्रिभूमिकप्रासादलक्षणम् पञ्चभुमिकामादलक्षणम् सप्तभूमिकप्रासादलक्षणम् नवभूमोदयलक्षणम् स्त्रीसंज्ञकेवलभीप्रासादलक्षणम् ... नन्दिनोहस्तिनीशान्ताकुमुदोद्भवाहंसिनीसतिलकेति षडेकभूमिकाः शृङ्गाराकुमुदमञ्चरीकुमुदास्वस्तिकारम्यामाहेन्द्रोपर्यन्तक्रीति सप्तत्रिभूमिकाः... अशोकाचंपकाख्यावसन्तानक्रकेतकीगान्धारीसर्वतोभद्रेति षट् पञ्चभूमा: ... वर्धमानाश्रीशैलजारम्द्यावर्तीमहाक्रान्तिमेहकूटात्रैलोक्यतिलकेति षट् सप्तभूमिकाः ... दारूच्छन्दजसिंहावलोकनप्रासादलक्षणम् । पुष्पकभद्रकपद्मकनन्दननन्द्यावर्ता इति पुष्पकाद्याः पञ्च सर्वतोभद्रसिंहमन्दरपुष्पभनेति सर्वतोभद्र चतुष्टयम् ... कैलासजयकान्तेति कैलासादित्रयम्
३२-३४ ३५-३० ३९-४० ४१-४३ ४४-४६ ४७-५०
४५४
१३-१९
४५६
१७७
१-१३ १४-१५ १८-२०

Page #173

"
१-१३
४०-५०
सत्राकम् श्लोकाङ्कम् विषयः
पत्राङ्कम् १७७ २१-२३ मनोहरचाहवर्धनसंभवरत्नकूटतारागणमुलोचना इति मनोहराद्याः षट् ४५८ १७८
पञ्चविंशतिप्रासादलक्षणम्नपुंसक ... सुविशालभद्रशान्त श्रीजयजयावहश्रीवत्सहसतिलकगडचारुर्धनशङखनाभसुनाभजयन्तगन्धमादननिषेधशेखरसौम्यमन्दरकैलासकेपृथ्वीजयश्रीजयकैरातरत्नसंभववृषभमेरुकूटेति पञ्चविंशति प्रासादाः (One is wanting) ... विमानादि चतुःषष्टि प्रासादनामलक्षणम् चतुःषष्टि प्रापादनामानि
..४६०-४६१ १५-२५ विमानसर्वतोभद्रग नपृष्ट पद्मावषमभुक्तकोगनलिनीकद्राविडेति
शिवप्रासादाष्टकम् २६-३० गरुडवर्धमानशखावर्तपुष्पकगृहराजस्वस्तिकरुचकपुण्यवर्धनेति
विष्णुपादाष्टकम्
मेरुमन्दरकैलासहंसभद्रोत्त मिश्रमालाधरेति ब्रह्मप्रासावाष्टकम् ३७-४१ गवयचित्रकूटकिरणसर्वसुन्दरथावत्सपद्मनाभवैराजवृत्तेति सूर्य
प्रासादाष्टकम् ... नन्द्यावर्तवलभिसुवर्णसिंहविचित्रयोगपीठघण्टानादपताकिनिति देवीप्रासादाष्टकम् गुहाधारशलाकवेणुभद्रकुञ्जरहर्षविजयोदकुम्भमोदकेति गणपति- .
प्रासादाष्टकम् ... ५१-५४ हय॑महापद्मौज्जयन्तगन्धमादनशतशृङ्गनिरावेद्यविभ्रान्तमनोहरेति
जिनेन्द्रप्रासादाष्टकम् वृत्तवृत्तायतचैत्यविङ्किणोलयनपशिविभवतारागणेति सर्वदेव
प्रासादाष्टकम् ... १००
विमाननागरच्छन्दजनबमेहलक्षणम् १-२३ एकोत्तरशताण्डक: श्रीमेरुः
...४६४-४६५ २४-२७ सपाशताण्डको हेमशीर्षमेरुः ...
... ४६५ २८-३२ . सुरवल्लभनामक सार्धद्विशताण्डको मेरुः
...४६५-४६६ ३३-३८ भुवनमण्डननामक पञ्चसप्तत्यधिकत्रिशताण्डको मेरुः ३९-४४ रत्नशीर्षनामकैकोत्तरपञ्चशताण्डको मेरुः
किरणोदभवनामक सपादषट्शताण्डको मेरुः ... ...४६६-६७ . कमलहमनामक सार्धसप्तशताण्डको मेरुः ... सुवर्णकेतुनामक पञ्चसप्तत्यधिकाष्टशताण्डको मेहः ... वृषभ वजनामकैकोत्तरसहस्राण्डको मेरुः महामेरुप्रासायनिर्णयः
...४६९-४७० १८२ १-२३ चतुर्दशभुवनगिरिमेहगिरिप्रासादलक्षणम
...४७१-४७२ १८३ १-२१ मेरुप्रासादवर्णनिर्णयः
...४७३-४७४ १०४ १-३५ समस्तमण्डपरूपनिर्णयः
...४७५-४७७ १८५ १-२२ समस्तमण्डपरूपनिर्णयः
...४७८-४७९

Page #174

.
.
.
२८ संत्राटकम् श्लोकास्कम् विषयः
पत्राङ्कम् पुध्धकादिसप्तविंशतिमण्डपाः १-२६ पुष्पकपुष्पभद्रसुभद्रमृगनन्दनकौशल्यबुद्धिसंकीर्णगणभद्र जयावइश्रीवत्स
विजयवस्तुकीर्णश्रीधर यज्ञभद्रविशालाख्यसुश्रेष्ठशत्रुमर्दनभूजयनन्दनविमानभद्र सुग्रीवहर्षणकर्णिकारपदाधिकसिंहकसिंहभद्रसमसूत्रेति पुष्पकादिसप्तविंशतिमण्डपाः ... विशतिमण्डपाः
...४८२-४८३ १-१४ वर्धमानाधष्टमण्डपा:-वर्धमानस्वस्तिकास्यगरुडसुरनन्दनसर्वतोभद्र
कैलासेन्द्रनीटरत्नसंभवा इति १५-२६ सुभद्रादिद्वादशमण्डपा:
४८३ सुभद्रकिरीटिदुन्दुभिप्रान्तमनोहरशान्तनन्दात्यसुदर्शनरम्यकसुनाभसिंहसूर्यात्मका इति
४८३ १८८
मण्डपनिर्णयः ... १-११ प्राग्रीवादिषोडशमण्डपनामलक्षणम्-यथा .
प्राग्नीवचतुष्कसन्मुख त्रिजगश्रीधरपुष्पकत्रीपद श्रियानन्दसंबराख्य
पृथ्वीधर पुण्यभद्रजयन्तकशङ्कपर्णगोविन्दमहाभोगीदिवौकस इति १२-२९ मेर्वादिपञ्चविंशतिमण्डपा:- ... ...
मेरुमन्दर कैलासहिमवत्गन्धमादनहेमकूटरस्नकूटशावदिन्द्रनीलपद्मरागमहापद्मकीर्तिपताक पूर्णाख्यशत्तशृङ्गसुरप्रियशान्तिदेहेपुण्यात्मभूभोगस्वामार्गमहाकान्तपुरुषान्तप्रतापवर्धनलक्ष्मीविलासविरोधत्रिलोक्यविजया इति मन्दरादिकाः पञ्चविंशतिमण्डपा:
... ४८६ (अ) सुरालये--मन्दरमलयविशालश्रीधरविजयाः (क) यज्ञार्थ-माहेन्द्रविजयहेमकूटसुनन्दन विमला: (ख) सभामण्डपा:-समर्थभूधरदक्षदेवाक्षक्षितिभूषणा इति (म) राजविभूषणार्थ-वैष्णवनन्दनशकनन पद्माः (घ) मृपभोजनहिताय-पुष्पसूर्यगर्मचन्द्रभागचन्द्रकसुपर्णाः नन्दनाद्यष्टमण्डपाः नन्दन-भद्र-जय-विजय---मङ्गल-पूर्ण--माहेन्द्रक-मकरध्वजा इति विताननिणयः... ...
४८७ क्षिप्तोतक्षिप्तसमतलेति त्रिप्रकारवितानम् पद्यक-नाभिच्छन्द-सभामार्ग-मन्दारक्षेति चतुर्विधवितानाः
४८८ शुद्धसंघारभिन्नो भिन्नत्यन्य चतुर्विधवितानप्रभेदाः
४८८ १८-१९ पद्मके चतुर्विधप्रभेदानां सङ्ख्याकथनम्
४८८ २०-२१ नाभ्युभवच्छन्दे चतुर्विधप्रभेदानां वितानानां सङ्ख्याकथनम्
४८८ २२-२३ सभामार्गे शुद्धादिप्रभेदानां सङ्ख्याकथनम् ... २४-२६ मन्दारके प्रत्येकप्रभेदानां सङ्ख्याकथनम्
४८८ वितानवर्णनम् ... चतुर्विधषितानानि-पद्मकनाभिच्छन्दसभामार्गमन्दारकाणीति
४०-४४
१९०
४८९

Page #175

सूत्राकम् लोका कम्
१९०
२-३
४-९
१०-१८
१९१
१९२
१-२
३-४
५-६
6
G
१०
११-१२
१३-१४
१५-१७.
१-१२
१३-१७
१७- १९
२०
२१
२२
२३-२४
२५
२६-२८
२९
३०
३१-३५
विषय:
एतेषां भेदा:-शुद्ध-संघाट - भिन्नोद्भिन्नानीति
द्विमिश्रणे - पद्मनाभ सभाषद्म-सभामन्दारक-कमलोद्भवेति मिश्रकचतुष्टयम् कस्य कस्य देवस्य कः कोवितान:- तस्य योजनाच्छादिकथनम् वितानदेवतानुक्रमः --
त्रिपुरान्तके पद्म विकाशाष्टपत्र लुकर्णिक छत्र - नागवीत्री-पुष्पकभ्रमरावलय इत्यष्टविताना:
गरुडध्वजे नाभ्य-नाभ्युद्भव - श्रीवास - मालाधर - नन्दाख्य-सूर्योद्भव-गरुःवैष्णवा इत्यष्टवितानाः
परमेष्ठिनि कमल-कमलोद्भव - शङ्खावर्त - मेघोदर - महापद्म - महाकान्तहंस-हंस पक्षा इत्यष्टविताना:
404
***
भास्करे व्योम-त्योमाङ्क - किरण-व्योमाक्ष- सर्व सुन्दर - मेघच्छत्र - महाबिंब दीप्ता इत्यष्टविताना: पार्वत्यादीश्वरीषु पद्मनाभ - सुगंभीर - सिंहकर्ण - पताकि- घण्टानाद - महानादतिलक-सर्वसुन्दरा इत्यष्टविताना:
...
गगाधिपे सभापद्म - कुञ्जर - मेघराज्य - मेघोद्भव - हर्ष - मोदक - शान्त - विजया इत्यष्टविताना. वीतरागे सभामन्दारक- रम्य - हर्ष - वसन्तोद्भव वसन्ततिलक-सैन्य-विचित्रचूडामण्य इत्यष्टवितानाः
सर्वसुरेषु कमलोद्भव - रम्य-विचित्र-चित्रकर्मक-तारागण-वृद्धिराम सुच्छत्रविमानका इत्यष्टविताना:
पद्मभू
विकाशम्
अष्टपत्रम्
१९
630
...
छत्रम् सुकर्णिकमू
नागवीथी पुष्पके..
भ्रमरावेली
नान्यच्छन्दोद्भववितानाष्टकम्
...
नाभ्यम्
नाभ्योद्भवम् पञ्चनाभ्यश्रीवत्सम्
सप्तनाभ्य मालाधरम्
विशेष लक्षणम् ...
वितानच्छन्दकोद्भवा लूमा:
...
तुम्बिनी-लंबिनी हेला - शान्ता - मनोरमा गान्धारी - हस्तिजिह्वा - नागान:पुनावलीति नव उमास्तासां च लक्षणानि पद्मकच्छन्दोद्भववितानाष्टकम् -
...
::
40+
:::
...
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...
...
***
⠀⠀⠀⠀
sot
...
...
...
...
...
644
***
पत्राङ्कम्
४८९
४८९
...
४१०
४९१
: : : :
४९१
११
४९१
४९२
..४९३-४९७
४९ १
४९१
४९१
४९१
४९१
.......४९३–४९४
४९३
४९४
४९४
xx
४९४
४९४
४९४
४९४
४९४
४९५
४९५

Page #176

पत्राङ्कम्
सूत्राकम् श्लोकाङ्कम् १९२ ३६-३८
३५-४०
...
४९५
विषयः नवनाभ्यनन्दाख्यम् त्रय दशनाभ्यसूर्योद्भवम् सप्तदशनाभ्यगरुहम् बैष्णवम् सभामार्गोद्भवाष्टवितानानि
::::
:: ::
कंबलम्
....४९५-४९६
४७ ४८
::::::::
: :: :: ::
४९६
कम्बलोद्भवम् ... शखावर्तम् ... मेधोदरम् महापदनम् महाकान्तम् हंसम् हंसपक्षकम् ... मन्दारकाष्टवितानानि व्योम
४९६ व्योमार्कम् ... किरणमू व्योमाक्षमू सर्वसुन्दरम् ... मेषच्छत्रमू ... महाबिंबम् ... दीप्तम् पञ्चविंशति संवरणा:-- पुष्पिका-नन्दिनी-दशाक्षा-देवसुन्दरी-कुलतिलका-रम्योद्भिन्ना-नारायणी-- नलिका-चम्पका--पद्माख्या--समद्धवा-त्रिदशा-देवगान्धारी-रत्नगर्भाचूडामणि-हेमकूटा-चित्राकूटा-हिमाख्या-गन्धमादनी-मन्दरा--मेदिनीकैलासा-रत्नसंभवा-मेरुकूटोद्भवेति पञ्चविंशति संवरणालक्षणम् ...४९८-४९९ पञ्चतोरणपञ्चहिन्दोलकलक्षणपञ्चतोरणानि ...
...५००-५०१ उत्तुगतोरणम् ... मालाधरतोरणम् विचित्रतोरणम्... चित्रपकतोरणम् मकरध्वजतोरणम् पञ्चहिन्दोलकाः महोत्सवः
५०१ वसन्तः ...
:::::::
: :: :: :: :
or ११
१९३
१-२१
१-९
०
०
०
०
१३
१५-१७
५०१

Page #177

fr
५०२
सुत्राकम् श्लोकाङ्कम् विषयः
पत्राङ्कम् १९४ १८ कीडामणिः ...
५०१ श्रियोद्भवः २०-२१ मकरपताकोद्भवः १९५
सप्तमठनवरथलक्षणम् सप्तमठा:
...५०२-५०४ मन्दरः
५०२ हेमशीर्षः चधमान:
५०२ पृथ्वीजयः
कैलास: ११ रत्नशीर्षः
५०२ १२-१३ मेहः
५०२ नवस्थाः रथलक्षणम्
५०३ नन्द-नन्द्यावर्त-नन्दिघोष-पराजय-पताक-पद्मक--पृथ्वीजयमहोद्भव-श्रीमेविति नवरथाः ...
.. ५०४ ब्रह्मविष्णुसंवादे लिङ्गोप्तत्तिः
...५०५-५०९ १.३० लिङ्गाचनविधिः
...५१०-५११ १९८ रत्नजलिङ्गप्रमाणम्
...५१२-५१३ १९९१-२४ अष्टलोहमयलिङ्गनिर्णय;
...५१४-५१५ २००
दारुजलिङ्गनिर्णयः मकरेन्दु-त्यकमाल-पुष्पाक्ष-सिद्धार्थक-दण्डाख्य-पौरुष-काम्य--पुष्प- . फलोद्भवेति लिङ्गनवकम्
५१६ लिङ्गाथे दारुजातयस्तलक्षणम् च २०३
शैलजलिङ्गहस्ताङ्गुलप्रमाणनिर्णय:-- हस्तादि नवहस्तान्तं त्रयस्त्रिंशल्लिङ्गानि
... ५१७ तेषां नामानि ... शास्त्रोक्तलिङगानां मानसङ्ख्यानमीकरणम्
...५१७-५१८. शैलजघाटयादिलिङ्गनिर्णयः
...५१९-५२१ २०३ लिजपरीक्षा ...
...५२२-५२४ शुद्धलिङ्गम्
... ५२२ २-१५ तस्मिन् शुभाशुभचिह्मानि लांछनानि
...५२२-५२३ शल्यदोषा:-जिष्ठाम-सर्कट-गोधा-भुजङ्कगम-मूषक-कलाशकइन्द्रगोपा इति खजू-पिपीलिका--स्मृमर-वाहिका-वृश्चिक-खद्योत--कृमि-- नरोत्तमादि मण्डलदोषा:
... ५२३
१-५
...
...
५२३

Page #178

सूत्राकम् श्लोकाङ्कम्
विषयः व्यक्ताव्यक्तपार्थिवलि गनिणयः ... पश्चापश्व-द्विविध-पा
अव्यक्तलि गम् ७-१४ व्यक्तलिगमानम्
पत्राङ्कम् ...५२५-५२६
५२५
वामदेवः अघोरः
तत्पुरुषः ईशानः
१८
१९ २०-२८ २९-१३
लुप्ता
११-१८ १९-२६
...५२७-५२८ ... ५२८
२०६
१-७
...५२९-५३०
५३१
१३-३१
...५३१-५३२
२०८.
६-२०
शतलि गादि बाणलिङ्गलक्षणम् बाणलिङ्गम् द्वादशमासोभपक्षतृतीयासु पार्वतीव्रतम्-तासां नामानि बालिगोत्पत्तिः बाणलिगम् एकादिवतुर्दशान्तास्यभेदलक्षणम् पीठ कालक्षगम् पॉठिकालक्षणम् स्थण्डिला-वापी-यक्षी-चेदी-मण्डल-पुर्णचन्द्रा-वज्री-प्रत्याकृत्यर्धचन्द्रा-त्रिकोणेति दशपीठिकालक्षणम् नन्दीश्वरलक्षणम् चण्डनाथलक्षणम् नन्दीश्वरलक्षखम् प्रतिमाप्रमाणम् ऊर्चाि सीमामानोद्भवार्चा गर्भमानोद्भवार्चा द्वारमानोद्भवार्चा प्रासादमानतोहस्ताङ्गुलकमेणार्चा शय्यास्था प्रमाणम् प्रतिमालक्षणम् द्वादशोत्तरशतागुलो नवतालोच्छ्यः ... नवताटमूर्तरन्यावयवपरिमाणम् ... स्थानकविधिः ऋज्वागतार्धर्जुसाचीकृतद्वयर्षत्येिति परावृत्तचतुष्टयम्
५३५
५३५
•१०-१२ १३-१५
१६-२० २१०
१-११ १२-३६
...५३५-५३६
...५३७-५३८
२११

Page #179

५४०
सूत्राकम् श्लोकाङ्कम् विषयः
पत्राङ्कम् २११ ६-७ ऋज्वागतपरावृत्ताध परावृत्तसाचीकृतपरावृत्तद्वयर्जुपरावृत्तेति परावृत्त
चतुष्टयम् पाश्वगतं नवम स्थानकम्
पार्श्वगतलक्षणम् २१२
एकादशस्द्रनिर्णयः 9-10 सद्योजातः ११-१३ वामदेवः १४-२० अघोरः
-५४१ २१ तत्पुरुषः
५४१ २२ इशानः २३-२४ मृत्युंजयः २५-२६ विजय.
५४१ २७. किरणाक्षः अधोरात्रः ...
५४१ २९-३० . श्रीकण्ठः महादेवः
५४२ ३३-३४ द्वादश कलासंपूर्ण सदाशिवः ३५-३७ गणपतिः
हरिहरमूर्तिः ... ४०-४२ स्वमिकार्तिकेयः
५४२ ४३-४९ वैद्यनाथमूर्तिः ...
...५४२-५४३ धन्वन्तरि-सुषेणौ ...
५४३ २१३
दिक्षालादिविविधमूर्तिलक्षणम्
शिवस्याष्टौ प्रतिहारो १-२ पूर्वद्वारे नन्दिमहाकाली
५४४ ३-४ दक्षिणद्वारे हेरम्बभृङ्गी
५४४ पश्चिमे दुर्मुखपाण्डुरौ उत्तरद्वारे सितासितौ
५४४
५४४ ५४४
हुताशन: यमः
११
१२ मितिः ...
वरुणः
पवन:
५४४
धनः ईशानः त्रिपुरान्तकः ....
१७-२० vअ.प.

Page #180

सूत्राकम् लोकाङ्कम् विषयः
पत्राकम् २१३ २१-२४ अर्धनारीश्वरः ... २५-२७
उमामहेश्वरः ... २८-२९ कृष्णशङ्करः ... ३०-३१ हरिह पितामहः
हरिहरहिरण्यगर्भः चन्द्रापितामहः ब्रह्मसूर्यादिनवग्रहमूर्तयः कमलासन: विरचिः
५४७ पितामहः
५४७ ब्रह्मणोमूर्तिः ... १०-१९ नवग्रहहिता सूर्यमूर्तिः
..५४७-५४८ सर्वप्रतिमा १-१ विष्णुमूर्तिलक्षणम्
५४९ १०-२० व्यगितस्फुटित जीर्णादिमूर्तीनां दोषादोषविचारः ...
वाहिकाक्रमः ... ल.लोदरलहितश्रीपुजनन्दिवर्धनचित्रकूटेतिरञ्चप्रकारतोरणलक्षणम्
ऊर्धासनस्यार्चा परिकरलक्षणम् ... १२-२१ - शयनस्थार्चापरिकरलक्षणम् ...
...५५१-५ । २१५
विष्णुमूर्तिलक्षणम् 1-11 वासुदेव-संकर्षण-प्रद्युम्नानिरुद्धवर्णनम्
चतुमूतीनो त्रित्रिभेदाः ...
करकमान्छस्त्रभेदकथनम् १५-१७ वासुदेवादित्रयम्
...५५३-५५४ १८-१९ संकर्षणादित्रयम्
५५४ प्रद्युम्नादित्रयम्... २२-२३ अनिरुद्धादित्रयम्
५५४ त्रिकचतुर्भेदैादशान्यमूर्तयः ... २४-३२ अधोक्षज-कृष्णकार्तिकेय--पुरुषोत्तम--गहडध्वजाच्युतोपेन्द्र---जयन्त-नारसिं.
हक-जनार्दन-गोवर्धन-इरिकृष्णा इति द्वारावतीद्वारकायाः पञ्च छन्दाः-पद्मिनी-विजयाख्या-श्रीतुङ्मा-शान्तिका-महोत्सवा इति वासुदेव-संकर्षण-प्रद्युम्नानिरुद्धादिमूत्यर्थ भिन्न भिन्नद्वारिकाः कृष्ण: कृष्णदेवस्य आदिमूर्तिः
५५६ आदिमूर्तिमानेन वासुदेवादिवाराहमूर्तिप्रमाणम् ...
५५३
५५३
५५४
२१८
११

Page #181

२२०
सूत्राङ्कम् श्लोकाङ्कम् विपयः
पत्राङ्कम् २१८ १९-२० वैकुण्ठ-विश्वरुगनन्त-त्रैलोक्यमोहनानां प्रमाणम् ... २१-३० वासुदेव-संकर्षण-प्रद्युम्नानिरूद्धरूपनिर्माणम् केशवादिकमूर्तीनां प्रासादे संस्थितिः
...५५७-५५८ २१९
विष्णुमूर्तयः
जलशायी १०-२३ वराह
...५५९-५६० २४-२७ २८-३२ विश्वरूप: अनन्तः
...५६०-५६१ ३८-४१ त्रैलोक्यमोहनः...
गरुड़ चण्ड-प्रचण्ड-जय-विजय-धातृ-विधातृ-भद्रपुभद्रका इत्यष्टौ प्रतिहार:५६१-५६२ सर्वप्रतिहारनिर्णयः ब्रह्म योऽष्टौ प्रतिहारः -सत्य-धर्मक-प्रियोद्भव-यज्ञ-भद्रक-भव-विभवा इति
... ६-१३ भारस्याष्टी प्रतिहाराः --दण्डी-पिङ्गलानन्द-न-क-चित्र-विचित्र
किरणाक्ष-सुलोचना इति १४-२० गणेशप्रतिहाराः - अविन-विनराज-सुवा-बलनद्-गजकण-गोकर्ण
सौम्याभयदायक इति ... २१-२४ __ गौर्या, द्वारपालिका - जया--विजयाजितापराजिता--विभक्कामहाला-मोहिना-स्तंभिन्य इति ...
५६४ २५-३२ चौड काया अौं प्रतिहाराः --बेताल-कोटर-पिङ्गाक्ष-भृकुदि-धूनक
कंस्ट-स्ताक्ष-सुलोचना इति ... ... ३३-३८ वीतरागस्याष्टौ प्रतिहारा:-इन्द्र-इन्दजय-महेन्द्र --विजयेन्द्रक---धरणेन्द्र
पद्मक-सुनाम-पुरदुन्दुभय इति ...
जिनेन्द्रमूर्तिलक्षणम्१- ९ चतुर्विंशतितार्थङ्करनामवर्गलान्छनानि १०-१४ चतुर्विंशतिशासनदेविकानामानि
चक्रेश्वरी रोहिणी प्रज्ञावती
५६७ वज्रशृङ्खला ... नरदत्ता मनोवेगा कालिका
५६७ ज्यालामालिनी ... महाकाली .
५६५
G८GG

Page #182

विषयः
सूत्राद्धम् श्लोकाङ्कम् २२१ २४
এম্বানু
मानवी
...
५६७
५६८
Adddd 0 6 SAWN... CMS
३८
गान्धारी विराटाख्या अनन्तमतिः मानसी महामारसी ... जया
५६८ विजया अपराजिता बहुरूपा
५६८ कामुण्डा
५६८ अम्बिका पद्मावती सिद्धायिका
५६८ ऋषभदेवादेर्यथाक्रम चतुर्विशतियक्षतामानि
...५६८-५६९ वृषवत्रः मायक्षः ... त्रिमुखः चतुराननतुम्बुरू कुसुममातङ्गौ ... विजयजयो ब्रह्मयक्षेशौ कुमारषण्मुखो ... किन्नरपातालो ... गाडगन्धवों ... यक्षेशकुवेरी वरुणमृकुटी पार्श्वः
५७. गौर्या द्वादशमूर्तयः-उमा-पार्वती-गौरी-ललिता--श्रियोत्तमा--कृष्णाहेमवती-रम्भा-सावित्री-त्रिपंडा-तोतला-त्रिपुरेति ... ...५७१-५७२ पचललाया:-उलीया-लीला-डीलागी-ललिता-लीलावतीति नवदुर्गा:-महालक्ष्मी-नन्दा-क्षेमकरी-शिवदूती-महारण्डा--भ्रमरी-- सर्वमङ्गला-रखती-दरसिद्धिरिति ...
...५७२-५७३ देवीमूर्तिलक्षणम् चामुण्डा
.... ५७४ कात्यायनी
::: :: :: :: : .:::::::::::::::::
३९-४२
२०-२५ २६-३७
२२३
१-
५

Page #183

३७
...
५७०
::::::
५७९
.
.
:::::
মুক্তম স্কান্দা विषयः
पत्राङ्कम् २२३ १२-२१ । चामुण्डा--ऐन्द्री--बाराही कौमारी--ब्रह्माणी-वैष्णवी-महेश्वरीति मातृकाणी
मूर्तयः २२४ १--२४ चित्रसद्भावनिणयः
...५७६.५७७ २२५१-१०
परमाण्यादिकल्पितं रूपमानम् ... ११-१२ तालमानम् ... १३-२० एकतालादिषोडशतालान्ता: प्रतिमा:
...५७८-५७९ २१-२९ अष्टधातुमयादिप्रतिमालक्षणम् ...
स्वच्छन्दभैरवावतारः स्वच्छन्दभैरवस्यायुधाना कमवर्णनम्।
... ५८० 1. ८ तस्य स्वरूपवर्णनम्
एकविंशतितालमानायास्तस्यमूर्तरूव॑मानम् १४.-१९ तति गमानकथनम्
....५८०-५८१ २०.-३६ तत्पूजामंत्रविधानम्
...५८१-५८२ २२७ १.३४ चित्रपत्रोत्पत्तिनिर्णयः
...५८३-५८४ २२८ पत्रजातिकण्टकभेदजीवसूत्रनिर्णयः
. ...५८५-५८६ जातिक्रमच्छन्दतोऽष्ट कण्टका: कलि-अलिक--व्यामिश्र-चित्रकौशल-व्यावर्त च्यावृत्त-पुभाग-भगचित्रका इति
... ५८५ ३-१६ अष्टविधकण्टकानामाकृतयों जातयश्च
...५८५-५८६ १७-१ जीवसूत्रम् ...
५८६ २२-३० पत्राकारादिविशेषलक्षणम्
... ५८६ देशजातिकुलस्थानवर्णभेदवर्णनम् ... २३. १-४. सरस्वत्य वन गुरुशिष्यसबन्धलक्षणे च
...५८८-५९० २३१ १-६ पट्टपत्रवर्तनानिर्णयः २३२ १-२१ लेपकर्मविधिः ...
...५९२-५९३ २३३ १-१८ रूपाकारसंयुत चित्रकर्मकथनम्
...५९४-५९५ षोडशव्यालानि--सिंह--गज--अश्व-नरादिक-वृष-मेष-शुक्र--सौकर--माहिष
मूषक-कीट--वानर--हंस--कुक्कुट--मायूर-त्रिपल्ली-सर्पव्यालानीति ... ५९४ २३४ १-४२ स्त्रीपुरुषलक्षणम्...
...५९६-५९७ षत्रिंशदायुधनिर्णयः १- ९ कवचानां लक्ष्मादिकथनम्
आयुधानां नामसङ्ख्यावलिः ११-१६ त्रिशूल: . १७-२० छुरिका २१-२२ खड्गः २३-२४ २५-२६ खट्वाङ्गः ... २७-२९ धनुर्बाणौ
पाशाङ्कुशौ ...
घण्टारिष्टिदर्पणदण्डम् vi अ. प.
५९८
खेटः

Page #184

सूत्राङ्कम् श्लोकाङ्कम्
२३५
२३६
२३७
३२
३३.
३४
३५
३६
३७
३८
३९
२३९
9- 6
९-१७
१८
-४७
४८-५०
५१-५६
५७-६१
६२-६९
ક.
७१–७४
७५-७६
७७८३
८४-८६
८७
८८
८९
९०
९१
९२
९३
९४
९५
९६-११७
१-२८
२८-४१
२३८ १-१३
१४-२१
२२-२७
१-१३
शब्खचक्रगदाः वज्रशक्ती
मुद्गर भृशुण्डी
...
मुशलपरशू कर्त्तिका कपालक शिराः
हार:
पदकः
श्रीवत्सम् कौस्तुभः
...
पत्राभरणम् त्रिविधमुकुटः
सर्पशृङ्गइल कुन्ताः
पुस्तकाक्षमालाकमण्डलुशुचयः पद्मपत्रायोगमुद्रा...
षोडशाभरणलक्षणानि
शेखरः
किरीट:
आमलसार:
कण्ठः
बाहुबल:
कुण्डली
नवग्रह कंकणम् ...
रामचन्द्र खड्गम् सब्गुलिम् युगलाङ्गुलिकम् टीकात्रिपुरुषम्
आङ्गुष्ठम्
लिम्
वज्रधारा
अड्गुलिका
कुण्डलम्
पादमुद्रिका विशेषलक्षणम्
तावादित्रलक्षणम्
३८
विषय:
ताल:
वाद्यप्रकार लक्षणम्
सप्तस्वराः
रागरागिण्यः
चतुदशगीत दोषाः
साण्डवा दिनृत्यलक्षणम्
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
::::
: : : :
...
पत्राक्रम्
६००
६००
દુ。。
६००
६००
६००
६००
६००
६०१
६०२
६०२
६०३
६०३
६०३
६०४
; ૦ ૪
६०४-६०५.
६०५
६०५
६०५
६०५
દુ
६०६
६०६
६०६
६०६
६०६
६०६
६०६
६०६
६०६
...६०६-६०८
***
६०५.
...६.९-६१०
...६१०–६१९
६१२
...६१२–६१३
ܕܙ؛
૬૪

Page #185

॥ श्रीगणेशाय नमः॥
श्रीभुवनदेवाचार्योक्ता सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशापरनामधेया
अपराजितपृच्छा॥
(१) गन्धमादनो नाम प्रथमं सूत्रम् ॥ अभीप्सितार्थसिद्धयर्थ पूजितो यः सुरैरपि । सर्वविन्नच्छिदे तस्मै गणाधिपतये नमः ॥ १॥ चतुर्मुखमुखाम्भोजवनहंसवधूर्मम । मानसे रमतां नित्यं सर्वशुक्ला सरस्वती ॥२॥ अथ श्रीहिमान्तभागे पर्वते गन्धमादने । विचित्रशिखराकीणे चित्रस्फटिकशोभने ॥ ३॥ चन्द्रकान्तशिलारम्ये सेव्यामृतनिवासिने ।। सिद्धामरकन्याकीणे क्रीडामणिगुहागृहे ॥४॥ हंसकारण्डवाकीर्णे चक्रवाकोपशोभिते । नीलजीमूतसंकाशे तरुणादित्यसप्रभे ॥५॥ उच्छ्रयाकाशशिखरे रत्नधातृपशोभिते । अनन्तगह्वरै रम्ये यथाख्यातात्य[]हासके ॥ ६ ॥ महाद्रमलताकीणे वनोपवनकानने । दिव्यासनसभारम्ये सरितां तटवासिते ॥ ७॥ इदं वै आश्रमं रम्यं पर्वते गन्धमादने । भूर्भुवनेश्वरं देवं तच्छिलापृष्ठशायिनम् ॥ ८॥ नाद्गमैगस्थैश्च सुद्रुमैः समलङ्कृतम् । अनाश्रयाम्बुपतितं महानगशिखोस्थितम् ॥ ९॥ तच्च शैलशिखोद्भूतं प्रस्थितं सागरावधि । शोभितं भिल्लशबरैर्भूतं स्यच्छरपुग्वजम् ॥ १० ॥ गङ्गासरस्वती पुण्या देवका (वेदिका) मधुमती तथा । पारा सिन्धुश्च कावेरी गोमती चन्द्रतारका ॥ ११ ॥ मजन्मातङ्गगण्डच्युतमदमदिरामोदमत्तालिमाल
स्नानैः सिद्धाङ्गनानां कुचथुगविगलत्कुङ्कुमासङ्गपिङ्गम् । सायं प्रातर्मुनीनां कुशकुसुमचयच्छिन्नतीरस्थनीरं ।
पायान्नो गाङ्गमम्भः करिमकरकराक्रान्तरंहस्तरङ्गम् ॥ १२ ॥

Page #186

अपराजितपृच्छा दष्ट्रिगजेन्द्रवनजाः सिंहव्याघ्रगुहास्तथा । गण्डभलुकशार्दूलाः शूकरा महिषा मृगाः ॥१३॥ शुककोकिलकुलायै रम्यं शीशि(चीचि)रवोद्भवैः । वदन्त्येतते[रे?]व गिरा तपोवननदीस्वराः ॥ १४ ॥ अगस्त्यः कश्यपश्चैव याज्ञवल्क्योऽथ कौशिकः। भारद्वाजो वैश्रवणो वसिष्ठो नारदस्तथा ॥१५॥ पाराशरो जमदग्निमार्कण्डेयानको तथा। मरीचिौतमोऽग्निश्च भृगुर्वै एकशृङ्गकः ॥ १६ ॥ कपिल: पुलमाहेन्द्रौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः । वसुदेवश्च दुर्वासा: कनक शौनकस्तथा ॥ १७ ॥ भार्गवोऽथ सुराचायों घङ्गिरा मनुजल्मुकः । हरितोत्सङ्गनागेन्द्रा देवन्यः किंशुकस्तथा ॥ १८॥ पनकः पावकः संपदङ्ग ईक्षण एव च । विश्वामित्रश्च जनको व्यासवाल्मीकिनौ तथा ॥ १९ ॥ मैत्रेयो धर्मकश्चैव प्रचेता वैजयन्तकः । शान्तः समुद्रकश्चैव वैशम्पायनपाचकौ ॥ २० ॥ जीवध्वनो बाल्यषष्टिः शम्भूश्चर्णक एव च । शुकात्रियमकाश्चैव विशाला ब्रह्मतेजसा ॥ २१ ॥ शान्तो ऽथ विद्मश्चैव बहुधान्यो वो(भ?)व्यस्तथा । गर्गोऽथ लम्पटः ख्यातो नीलश्च सत्य एव च ॥ २२ ॥ मृगाक्षो वृषचक्रश्च शङ्खवर्णोऽथ लोमशः । चन्द्रभानुर्वज्रसूचिः किरातश्चाथ सम्भ्रमः ॥ २३ ॥ सुपर्णः श्यामतुङ्गश्च हेमकान्तिश्च देवलः । शिखिध्वजो महाकान्तिः शिवारमा चन्द्रशेखरः ।। २४ ॥ जयश्च विजयश्चैव सिद्धार्थश्चापराजितः। अष्टाशीतिः समाख्याता ऋषयो ब्रह्मतेजसः ॥ २५ ॥ अधःशीषोर्ध्वपादाश्च वर्षाणां शतसङ्ख्यया । हृष्टास्तुष्टास्तु सर्वेषु ज्ञानध्यानपरायणाः ॥ २६ ॥ केचित्कन्दफलाहाराः पञ्चगव्योपजीविताः। केचिद् विस्तृतपथ्याश्च केचिन्नक्षत्रभोजनाः ॥ २७ ॥ इत्येते ऋषयः सर्वे पृष्ठे चै गन्धमादने । भर्भुवःस्व तश्चैव वने दिव्यावतोत्तमे ॥२८॥

Page #187

गन्धमादनो नाम प्रथमं सूत्रम् ॥
अनेकधा वने तत्र चन्दनागरुपादपाः । पुन्नागनागबकुला विविधा वृक्षजातयः ॥ २९ ॥ जातीचम्पकमन्दारा नीलरतोत्पलं तथा । कोलकलवङ्गादि कर्पूरोद्गमपादपाः ॥ ३० ॥ अतीवफलसंयुक्ता लताभिर्विविधाः कृताः । रक्तचन्दनवृक्षाश्च प्रभूततृणपादपाः ॥ ३१ ॥ अगस्त्याम्बुरुहाशोकबिल्ववृक्षाः सचन्दनाः । नागकेसरपनसा द्राक्षाखर्जुरदाडिमा: ॥ ३२॥ शालतालतमालाश्च हिन्तालमधुपादपाः । कर्णिकारद्रुमा रम्या नानापुष्पफलान्विताः ॥ ३३ ॥ चन्द्रकान्तकलाभूमिः कचिन्मरकतप्रभा । प्रवालकसमारम्या क्वचित्स्फटिकनिर्मला ॥३४॥ कर्पूरकुङ्कमसमपुष्पप्रकरसंकुला। सधूपामोदबहुला कुङ्कमैरिव सिञ्चिता ॥ ३५ ॥ इत्येवं भवनं दिव्यं दशयोजनविस्तरम् । गवाक्षचन्द्रिकोपेतं वातायनसमन्वितम् ॥ ३६॥ अभ्रलिहैयश्चित्रैश्चामरैश्च विभूषितम् । घण्टाकोटिनिनादाढ्यनैकवादित्रसंकुलम् ॥ ३७ ॥ किडिणीरावणोपेतमर्धचन्द्रविभूषितम् । पितानसाहस्रयुतं चित्रपट्टादिशोभितम् ॥ ३८॥ प्रवेशनिर्गमोपेतं नरनारीजनाकुलम् । महामुरजशब्दैश्च गीतैश्च विविधैः पुनः ॥ ३९ ॥ मनोहरं गृहं दिव्यं देवानामपि दुर्लभम् । लास्यहास्यैश्च विविधाः क्रीडन्ते रुद्रकन्यकाः ॥ ४० ॥ देवकन्याश्च विविधा ऋषिनार्यस्तथोत्तमाः । सहिता नृत्यमानाश्च मङ्गलैः कौतुकैः सह ॥ ४१ ।। त्रिसङ्गीतैश्च विविधैः प्रेक्षणीयं गणेश्वरैः। गणा किलकिलायन्ति प्रवल्गन्ति मुहुर्मुहुः ॥ ४२ ॥ इदं च भुवनं नित्यं शुद्धस्फटिकसन्निभम् । बज्रवैडूर्यखचितं रस्नप्राकारशोभितम् ॥ ४३ ॥ तोरणैर्दिव्यमाख्यातं पूर्वापरयाम्योत्तरम् । तन्मध्ये दिव्यपर्यई सिंहव्यालैरलङ्कतम् ॥ ४४ ॥

Page #188

अपराजितपृच्छा हंसतुल्यं समारूढं शिरोद्धारद्वयान्वितम् । तत्रस्थं सुखमासीनं विश्वकर्ममहौजसम् ॥ ४५ ॥ वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञं सर्वशास्त्रविशारदम् । सर्व विज्ञानवन्तं च सर्वज्ञ मानसागरम् ॥ ४६ ।। चतुर्भुजं ब्रह्मतेजस्तप्तकाञ्चनसन्निभम् । दीप्तकुण्डलशोभाढ्यं त्रिनेत्रं चन्द्रशेखरम् ॥ ४७ ॥ अक्षसूत्रं वामहस्ते दक्षिणे तु कमण्डलुम् । पुस्तकं वामहस्तोत्रे जपमाल्यां तु दक्षिणे ॥ ४८ ॥ ज्ञानदं मोक्षदं चैव विश्वहा सृष्टिकारकम् । तिष्ठन्तं च विनोदेन ह्यनेकैश्च कुतूहलैः ।। ४९ ॥ विश्वकृद्विश्वकर्माणं त्वष्टारं देववर्धकिम् । भूर्भुवर्भुवनेशस्य स्वर्गदेवस्य विश्रुतम् ॥ ५० ॥ पुनरुच्चार्य नामाथ प्रभासवसुनन्दनम् । दण्डवत् प्रणतो भूत्वा जानुभ्यां धरणीतले ॥ ५१ ॥ भक्तिमान् भो महाभूत पृच्छति त्वपराजितः। समचित्तं च संबोध्य ह्यशानां ज्ञानदो भवान् ॥ ५२ ।। सूत्रशास्त्रार्णवमध्यादुद्धृतं सारवीजकम् । सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरं गुह्यं मध्यादुद्धरतो यथा ॥ ५३॥ . निशाकरे चास्तमिते उदिते च दिवाकरे । सूत्रार्थस्य प्रवक्तुर्वै ज्ञानं चक्षुः प्रकाशनम् ५४ ॥ यद्यत्पृच्छामि तदहं सूत्रशास्त्रप्रकाशकम् ।
देहि ज्ञान प्रसादेन तारा तिमिरहरं यथा ॥ ५५ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रो(प्रयो)क्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
गन्धमादनाधिकारो नाम प्रथम सूत्रम् ।।

Page #189

(२) सूत्रलक्षणं द्वितीयं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
सृष्टिकौतूहलं देव उत्पत्तिर्भूतधातृभिः । ब्रह्माण्डं च कथं प्रोक्तं केन सड्या प्रमाणतः ॥ १॥ कया युक्त्या समुत्पन्नं वर्द्धितं केन हेतुना । विकास: केन संजात: कैराधारैश्च धार्यते ॥२॥ धराया: कोचदाधारा आकाशस्य कथं विदुः । के च मेर्वादयः शैला: कैराधारः कुलाचलाः ॥३॥ किं धरित्र्याः प्रमाणं च सप्तद्वीपा वसुन्धरा । समुद्राश्च कथं प्रोक्ता वनोपधनकाननम् ॥ ४॥ द्वीपद्वीपेषु क्षेत्राणां प्रमाणानि कथं विदुः। जम्बूद्वीपस्य मध्ये तु नवक्षेत्राणि कानि च ॥ ५ ॥ उत्तर भारतं क्षेत्र तत्प्रमाणं च ख्यातु मे। स्वेदाण्डोर्ध्वजरायुजो भूतग्रामः कथंचन ॥ ६॥ को धर्मः कुत्र क्षेत्रेषु रम्यकादौ वदेद्भवान् ।। ये देशा भारते क्षेत्रे आश्रमा ग्रामसङ्ख्यया ॥ ७ ॥ को धर्मः कुत्र देशे तु भरतक्षेत्रमध्यतः । कृतत्रेताद्वापरे तु चतुर्थे वा कलौ युगे॥ ८॥ .. युगान्ते च कथं धर्मो युगरूपानुदेवताः। धर्मः कृतयुगादीनां द्विजदेवयज्ञादयः ॥९॥ कश्च धर्मः कथं कीर्तिर्द्विजदेवालयादितः। आलय; सर्वसत्त्वानां वेश्महर्यप्रसाधनम् ॥ १०॥ वास्तूत्पत्तिः कथं तात देवादेश्च निघण्टुकम् । एकपादादिकं वास्तु यावत्पदसहस्रकम् ॥ ११ ॥ मोपमर्मवंशाश्च रेखाषट्कसंध्यादिकम् । वज्रत्रिशूललाङ्गलं हस्तसूत्रादिपद्मकम् ॥ १२॥ बलिकर्मविधि ब्रूहि वास्तुपादनिवासिताम् । विद्यात् स्थानानि सर्चाणि प्रासादभवनादितः ॥ १३ ॥ हस्तलक्षणमानं च देवतापादसंभवम् । मानोन्मानप्रमाणं च सर्वकर्मादिकारणम् ॥ १४॥ .

Page #190

अपराजितपृच्छा सूत्रधारो हि जानीयाद्वर्णकं रुतमेव च । भूपरीक्षां शल्योद्धारं कीलिकारोपणादिकम् ॥ १५ ॥ वर्णगन्धरसास्वादप्लवादिभूमिलक्षणम् । दीपवर्तिप्राग्विशुद्धिं दिशां च साधनादिकम् ॥ १६ ॥ प्रस्तारक्रमसूत्रं च राजधान्याः पुरादिकम् । पुरग्रामनगराध खेट कूटं च कर्वटम् ॥ १७ ॥ पुरप्राकारपरिखापतोलीमार्गगोपुरम् । वेश्मानि राजवेश्मानि सभां शालां गजाश्वयोः ॥ १८ ॥ सूत्रपातविधि ज्ञात्वाऽऽयव्ययादेश्च लक्षणम् । ज्योतिषे केवलं ज्ञानं स्त्रीपुरुषादिलक्षणम् ॥ १९ ॥ प्रासादप्रतिमालिङ्गजगतीपीठमण्डपान् । प्रासादान् विविधाकारान् वैराज्यकुलसम्भवान् ॥ २० ॥ अष्टजातिकमच्छन्दो देशानुरूपसूत्रणे । रेखाश्च विविधास्तत्र प्रासादे शिखरे मताः ॥ २१ ॥ घण्टाकलशध्वजानां प्रमाणं सृष्टिसम्भवम् । प्रतिष्ठा सप्तधा ख्याता कूर्माद्या च ध्वजान्तगा ॥ २२ ॥ प्रासादे गर्भद्वारे च देवतानामनुक्रमः । द्वारदृष्टिपदस्थानं दिग्द्वारं च कथंचन ॥ २३ ॥ द्वारलक्षणं प्रोक्तभ्यं दारुकर्मरथारहे(स्मके)। सिंहकर्णकपोतालीनि!हच्छाधकं लुमम् ॥ २४ ॥ वितानानि विचित्राणि क्षिप्तान्युरिक्षप्तकानि च । पद्मकं नाभिच्छन्दं च सभामार्ग मन्दारकम् ॥ २५॥ प्रतिमालक्ष्मस्थानानि दृष्टिस्थानादिकं तथा। भृत्यचारप्रभेदाश्च स्वस्वयानादिकं तथा ॥ २६ ॥ तालप्रस्तारगीताचं वादिौः स्यान्चतुर्विधम् । चित्रपट्टप्रभेदाश्च रेखाचित्रसमुद्भवाः ॥ २७ ॥ वर्णरूपरसवृत्तिभावानुभावकोद्भवाः । शुद्धाबद्धानि चित्राणि पत्राणि पञ्च एव च ॥ २८ ॥ शालभञ्जी प्रतीचारी लास्यताण्डवकादिकम् । भूषणानि विचित्राणि देवासुरनृणां किल ॥ २९ ॥ छत्रं सिंहासनं शय्यां यानानि चायुधानि च । वेदिकानामलडारं रत्नधातूद्भवं तथा ॥ ३० ॥

Page #191

सूत्रलक्षणं द्वितीयं सूत्रम् ॥ एतत्सर्व प्रसादेन कथय स्वयमीश्वर । भक्तवत्लल देव त्वं प्रसादं कुरु मे प्रभो ॥ ३१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
सूत्रलक्षणाधिकारो नाम द्वितीयं सूत्रम् ॥

Page #192

(३) ब्रह्माण्डोत्पत्तिाम तृतीयं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
शणु वत्स प्रयत्नेन यत्यया परिपृच्छितम् । कथयामि न सन्देहस्तव भ्रान्तिहरं च तत् ॥१॥ पूर्व ब्रह्माण्डमुत्पन्न संसाराधारकं च तत् । ततस्तस्मिन् समस्तं च जगत्स्थावरजङ्गमम् ॥ २ ॥ आद्योद्भवसृष्टिसूत्रं (स्तत्र) ब्रह्माण्डादिकटोद्भवम् ? । तदनुक्रमयुक्ती च कथयामि च साम्प्रतम् ॥ ३॥ नैव भूर्वायुराकाशं नैव चन्द्रार्कतारकम् । देवासुरमनुष्याणां नोत्पत्ति प्रलये विदुः ॥ ४॥ न पृथ्वी सागरा द्वीपा: शैला मेर्वादयस्तथा । भूतग्रामः समस्त्वेवं स्वेदाण्डोद्भिजरायुजाः ॥५॥ अन्ये च बहवो जीवा: कीटसर्पपतत्रिणः चतुरशीति लक्षाणि जीवयोनिरनेकधा ॥ ६॥ सष्टयनन्तरे सम्भूताः सर्वे जीवानुरूपकाः । सृष्टिस्तत्र यथान्यायं कथ्यते च यथाक्रमम् ॥ ७ ॥ कल्पान्तसम्भवा सष्टिः संसारसष्टिसंशिता । मन्वंतरमनुक्रान्तं युगान्तं चैव यादृशम् ॥ ८॥ वर्षान्ते भावरूपाश्च ऋत्वन्ते तामसोद्भवाः । पक्षान्ते च सिताः कृष्णा दिनान्ते शर्वरी यथा ॥९॥ एतद् दृष्ट्वा विशेषेण कल्पान्त एवमुद्भवः ।
कल्पे कल्पे पुनः सृष्टिजगत्स्थावरजङ्गमम् ॥ १० ॥ अपराजित उवाच
आदिसृष्टयुद्भवो देव ब्रह्माण्डादिसमुद्भवः । ब्रह्माण्डं कथमुत्पन्नं कथं च द्वीपशैलयोः ॥ ११ ॥ ब्रह्मा विष्णुः शशी सूर्य इन्द्रः स्कन्दो हुताशनः । नैव भूर्वायुराकाशं न देवासुरमानुषाः ॥ १२ ॥ वेदोद्भवा च या सृष्टिः कर्म चैव सनातनम् ।
अस्माकं भक्तियुक्तानां कथयस्व परेश्वर ॥ १३ ॥ विश्वकर्मोवाच
अनादेरादिसंभूतादन्धकारोद्भवं तमः। आदौ तथान्धतमसं निराधार निरन्तरम् ॥ १४ ॥

Page #193

ब्रह्माण्डोत्पत्तिर्नाम तृतीयं सूत्रम् ॥ निराकारादकारश्च अकारादम्भउद्भवः । अम्भसो रूपमाख्यातमम्बुदो रूक्षसुदूर्घत: ? ॥१५॥ अव्यक्ताद् व्यक्तमापन्नमवणे वर्णतां विदुः । व्यक्ताख्यं वर्णरूपं च फेनस्थानसमुत्थितम् ॥ १६ ॥ फेनवणे निबद्धं च झण्डके रूपमाश्रितम् । शनैः शनैः प्रवर्द्धन्ते लोलकाकाररूपिणः ॥ १७ ॥ वद्धेद्धिः पुनस्त्वेवं शनैश्चापि महोद्भवः।। महोद्भवो महावृद्धिः शनैश्चापि विवर्द्धते ॥ १८ ॥ क्रमसंवर्धनास्ववं विकाशं प्राप सर्वथा ?।। वर्धते च महाभावब्रह्माण्डं पृथुतां गतम् ॥ १९ ॥ अण्डव्यासपृथुमान योजनैः शतकोटिभिः । सुनिष्पन्नाण्डक यातं विकाशं वै द्विधा स्थितम् ॥ २० ॥ अर्धस्योर्वे तथाकाशमर्धस्याधस्तु मेदिनी । तन्मध्ये वै समस्तं च येषां शम्भुकोद्भवात् ? ॥ २१ ॥ स्वर्गलोकार्णवद्वीपा: शैला: शम्भुसमुद्भवाः । वनोपवनकाननं यथा रचितसम्भवम् ॥ २२ ॥ महामेरूद्भवमध्ये रचितं शम्भुकोद्भवम् । तस्योचे तु परं देवं संसारसृष्टिकारणम् ॥ २३ ॥ एकविंशतिस्वर्गाश्च मेरुव्यङ्गसमुद्भवाः ? । शम्भूद्भवाः क्रमेणैव पात्रे पात्रमिवापरम् ॥ २४ ॥ पातालं सप्तधा ख्यातं सप्तद्वीपा वसुन्धरा । सप्तलोकास्तथा चोर्चे स्वर्गाणां त्वेकविंशतिः ॥ २५ ॥ तत: सरांसि प्रतिमा जलस्य तु यानिकाः । पुष्पावाटी प्रकारो शाला द्विनयमुपवनं वेदिकान्त ध्वजा ? ॥२६॥ शालकल्पद्रमाणां परिवर्ति वनान्तदूपहम्या? । वली च पातालस्फटिकोपेतं वृसुरमुनिसुरा पीठिकार्गस्वर्गभूः ? ॥ २७ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
ब्रह्माण्डोत्पत्त्यधिकारो नाम तृतीयं सूत्रम् ॥

Page #194

(४) पातालद्वीपार्णवसूत्रणं (सूचन) चतुर्थ सूत्रम् ।।
अपराजित उवाच
काचिच्छम्भून्द्रवा सृष्टिः काचिदेवांशसम्भवा । काचित्सृष्टिसमुद्भता काचित्तवरदानतः ॥ १॥ केचिच्छम्भूद्भवा वर्णा वनादीनां व चोदयः।
निशासृष्टयुद्भवाः केचिद् वनोपवनकाननम् ॥२॥ विश्वकर्मोवाच
शम्भुजा भूधरा लोकाः पातालतलवासिनः । तथै(३)व सागरद्वीपाः शम्भुना रचिताः पुरा ॥३॥ पाताल: सप्तधा त्वेवं ब्रह्मभागव्यवस्थितः। सप्तद्वीपाः समुद्राश्च आख्याता विष्णुलम्भवाः ॥४॥ सप्तो लोकाश्च ख्याता रुद्रभागसमुद्भवाः । स्वर्गश्च मर्त्यपातालौ स्वर्गाणां त्वेकविंशतिः ॥५॥ पाताल: स्वर्ग आख्यातो मत्यो द्वीपार्णवात्मकः । स्वर्गश्च लोक आख्यातस्त्रैलोक्यं नाम प्रोच्यते ॥ ६॥ महामेादयः ख्याताः शम्भुना रचिताः किल । तेषामनुक्रमश्चात्र कथ्यते त्वपराजित ॥ ७ ॥ ब्रह्माण्डान्ते तु या पृथ्वी योजनैः शतकोटिभिः । निवसन्स्यन्तरे लोका भुवनानि निवासिनाम् ॥ ८॥ सरितश्च समुद्राश्च शैलाश्चैवं प्रकीर्तिताः । तडागा विविधास्तत्र तीर्थश्च धर्मकीर्तनः ॥९॥ पातालान्ते च या पृथ्वी योजनैदेशकोटिभिः । तस्या अग्रं सहस्राणामेकोनविंशति स्तथा ॥ १० ॥ देवाग्निगुरुपूजा च धर्मतीर्थमहोत्सवः । नदीसमुद्रदेवाश्च तीर्थादिपुण्यनिर्मला; ? ॥ ११॥ पातालभूधरा लोकास्तीर्थाणि पुण्यसागराः । संस्थिताः कर्मयोगेन पात्रे पात्रमिवापरम् ॥ १२ ॥ अतलो वितलश्चैव सुतलो नितलस्तथा । तलातलश्च विज्ञेयः ? (पाताल:) सप्तमोऽथ रसातलः ॥ १३ ॥ पातालाः सप्तधा ख्याताः पात्रे पात्रभिवापरम् । अविरचित विना शास्त्रे सृष्टिकालसमुद्भवाः ॥ १४ ॥ आदिपीठोद्भवं मानं द्वि ? सहस्त्रैर्लक्षयोजनैः। तलसङ्ख्यान्तरे विद्यात् पाताले सप्तधोच्छूिते ॥ १५ ॥

Page #195

पातालद्वीपार्णवसूत्रणं (सूचन) चतुर्थ सूत्रम् ॥ ततो द्विगुणविस्तीर्णाः क्रमेणापि सुसंस्थिताः। ब्रह्मसृष्टयुद्भवांशे तु पातालतलमेव च ॥ १६ ॥ तदुर्ध्वं सागरा द्वीपा: शनैश्चापि भू(ती)संस्थिताः । जम्बूद्वीपादिमानेन सप्तद्वीपा वसुन्धरा ॥ १७ ॥ तथा सप्तसमुद्राश्च प्रमाणेन प्रकीर्तिताः । जम्बूः लक्षः कुशक्रौञ्चौ शाल्मलिश्च तथैव च ॥ १८॥ शाकस्तथा समाख्यातः पुष्कराख्यश्च सप्तमः । द्वीपाः सप्त समाख्याता अकृता शम्भुना हि ते ॥ १९ ॥ जम्बूद्वीपो लक्षमेकं योजनानां तु सङ्ख्यया। तत्परमर्णवा जाता: सप्तसृष्टिविराजिताः ॥ २० ॥ सातश्च ? सप्तमां यान्ति क्रमेणापि सुसंस्थिताः । क्षारार्णवक्रमेणैव संस्थिताः सप्त सागराः ॥ २१ ॥ सागरान्ते भवेद् द्वीपो द्वीपान्ते चैव सागरः। क्रमयुक्तिर्विधातव्या सप्तद्वीपा वसुन्धरा ॥ २२ ॥ सम्भूता विष्णुतः सर्वे सप्तद्वीपाश्च सागराः । समुद्राः संस्थिताः सर्वे नगान्तेषु च विश्रुताः ॥ २३ ॥ अयुतायुतयोजनाः पृथगेकैकसागराः । विपुलागाधगम्भीरा आवर्तबहुलाकुलाः ॥ २४ ॥ क्षार: क्षीरोदधिः समिधुरिक्षरसोदकः। समुद्राः सप्तधेत्युक्ताः सन्ति विष्णुसमुद्भवाः ॥ २५ ॥ नैकशैला कुलारभ्या पृथ्वी च द्वीपसागराः। पृथुमानाः स्थिराः सर्वे शम्भोश्वाऽथ समुद्भवः ? ॥ २६ ॥ मेरुश्च मन्दरश्चैव तृतीयो गन्धमादनः । हिमवान् हेमकूटश्च निषधो नील एव च ॥ २७ ॥ श्वेतश्च शङ्गवांश्चैव जाता अन्ये कुलाचलाः। तदाश्रित्य वना ख्याता वनोपवनकाननाः ॥ २८ ॥ माहेन्द्रो मलयश्चैव सह्यो विन्ध्यस्तथैव च । हेमन्तः पारिजातश्च श्रीशैलश्च तथार्बुदः ॥ २९ ॥ उदयाद्रिस्त्रिकूटश्च द्वीपशैलो विन्ध्याचलः । मैनाको भूपरीषश्व कंकतः प्रान्तकोद्भवः ॥ ३० ॥ पते शम्भूद्भवाः सृष्टयां कुलशैलाश्च चलाः स्थिराः । विष्णुना रचिता होते संस्थिताः कुलशैलकाः ॥ ३१ ॥

Page #196

१२
अपराजित पृच्छा
कचित्पर्वतरस्या च क्वचित्सागरशोभिता । क्वचित्सरिदुमै रम्या तडागैः शोभिता क्वचित् ॥ ३२ ॥ एवं मही महारभ्या शस्यैः संशोभिता क्वचित् । मुख्यैः काञ्चनपुष्पैश्च रम्यासुरनरोरगैः ॥ ३३ ॥ रचिता विरचिताख्या योजनैः कलितोन्नतिः । यथोक्तेन प्रमाणेन द्वीपशैलार्णवादिकम् ॥ ३४ ॥ वेदयुग्माङ्गलेईस्तो दण्डो वेदकरै मतः । द्विसहस्रदण्डैः क्रोशो योजनं वेदकोशकैः ॥ ३५ ॥
इति सूत्र सन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्त पराजित पृच्छायां पातालद्वीपार्णव सूत्रणा (संचरा) धिकारो नाम चतुर्थ सूत्रम् ॥

Page #197

(५) सप्तोलोको नाम पञ्चमं सूत्रम् ॥ अपराजित उवाच
पातालमर्त्यलोकौ च कथितौ हि प्रमाणतः। स्वर्गकथय मे तात प्रसादं कुरु मे प्रभो ॥१॥ जम्बूत ऊर्ध्वमाख्याता स्वर्गलोकाश्च सप्तधा। सप्तते कथिता: स्वर्गा देवानामालयाः स्मृताः ॥२॥ संस्थिताः क्रमयोगेन पात्रे पात्रमिवापरम् । सृष्टिः शम्भूद्भवा स्वर्गः कथ्यते तव साम्प्रतम् ॥ ३ ॥ भुवर्लोकश्च स्वर्लोको महोलोकश्च तत्परम् । तुरीयो जनलोकश्च तपोलोकश्च पञ्चमः ॥ ४ ॥ सत्यलोक: सत्यगामी ज्ञानलोकोऽत्र सप्तमः । विना विरचिताः शस्त्रैलोका वै शम्भुसम्भवाः ॥५॥ तदूर्ध्व मेरुराख्यात एकविंशदिवाधिपः । ब्रह्माण्डमध्ये मेरुर्वं त्रैलोक्यस्तम्भकः स्मृतः ॥६॥ निर्गन्धाः कल्पदेव्यः परिचिता देवतात्मकाः । प्रद्योतकं समस्तं तज्जगदाल्हादकारकम् ॥ ७ ॥ स्वर्गे चाग्निः ? (चाय)स्थिता देवास्तेषां पृथ्व्युद्भवाः । सप्त चिन्तात्मका लोकाः संसारहितकाम्यया ॥ ८॥ स्वर्गतो यो भवेदातस्तदूर्व सप्तमालिकाः । एकैकास्तेजोरूपाढ्याः स्वर्ग ? (सूर्य)कोटिसमुद्भवाः (समप्रभाः) ॥९॥ प्रथमा काञ्चनसमा ह्यन्या स्फटिकनिर्मला । तृतीया विन्द्रनीला च वैडूर्या च चतुर्थिका ॥ १० ॥ पञ्चमी पारागा च षष्ठी वै वज्रका मता। सप्तमी सर्वरत्नाढ्या ब्रह्मतेजस्तदूर्ध्वके ॥ ११ ॥ तेजसोऽम्भोभवो ज्योतिः संसारसृष्टिकारणम् ! । तदुद्भवं समं चेदं जगरस्थावरजंगमम् ॥ १२ ॥ त्रैलोक्यप्रभवं ज्योतिर्जगदाल्हादकारकम् । धर्मार्थकाममोक्षाणां सम्भवो ज्योतिषस्तथा ॥ १३ ॥ तेजो ज्ञानोद्भवं ज्योतिः कोटिसूर्यसमप्रभम् । तदुद्भवं महारूपं संसारमोक्षसौख्यदम् ॥ १४ ॥ कालाग्निरिव सम्भूतं रुद्ररूपं महाभयम् ? । रुद्रत्वं ? कलते काल महाकालो मुटुर्मुहुः ॥ १५ ॥

Page #198

अपराजितपृच्छा ज्योतीरूपं भवेद् व्योनि कल्पानिज्योतिसद्भवम् (रुद्भवम्!)। व्योनि सद्योजातमूर्तिः शक्तिः स्याज्योतिसद्भवा ॥ १६ ॥ शिवशक्तिसमायुक्तमुद्भवेद्रुद्ररूपकम् । शम्भो रुद्रोद्भवः प्रोक्तो ब्रह्मविष्णू तदुद्भवौ ॥ १७ ॥ ततः शम्भूद्भवा सृष्टिर्जगत् स्थावरजङ्गमम् । देवासुरमनुष्याश्च पशुपक्षिशरीरिणः ॥ १८ ॥ शम्भोर्मनोभवा रम्या परब्रह्मात्मचेतसः । तदुद्भवा ततः सृष्टिः पञ्चतत्वयुता परम् ॥ १९ ॥ हरचित्तोद्भवाद् भव्यो ? नाम ! (भव्यस्तथा) विश्वाधिपो हरिः । ततस्तदुद्भवा सृष्टिस्त्रैलोक्ये सचराचरे ॥ २० ॥ तदुद्भवं रजः सत्त्वं तमश्चापि तृतीयकम् । तत्र सृष्टिरनेकाऽभूज्जनसन्तानकारिणी ॥ २१ ॥ रजो ब्रह्मा तमो विष्णुः सत्त्वं चैव महेश्वरः। ते चक्रयोद्भवं सत्त्वं सृष्टिसंसारसम्भवम् ॥ २२॥ रजसो रचना ख्याति: संसारस्सृष्टिकोद्भवा। चतुरशीतिलक्षाणि जीवयोनिरनेकशः ॥ २३ ॥ तमसस्तामसी शक्तिस्तमसा तेजोवर्द्धिनी। माया मोहमयी कामं वैष्णवी मोहनाशिनी ॥ २४ ॥ सत्वशान्तिकशक्तिश्च सत्यज्ञानाद् ब्रह्मात्मजा। संसारपापमुक्तानां मोक्षार्थ सत्वशान्तिकी ॥ २५॥ इति सूत्रसन्तानगुणकोतिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
सप्तोललोकाधिकारो नाम पञ्चमं सूत्रम् ॥

Page #199

. (६) अष्टशक्त्युद्भवो नाम षष्टं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
उत्पत्तिः कथ्यतां सर्वा देवानां च नृणां तथा । दैत्यरक्षोऽसुराणां च पशुपक्षिशरीरिणाम् ॥ १॥ के ते ब्रह्मसमुद्भताः के ते विष्णुसमुद्भवाः ।
कस्माद् देवाच्च के जाताः संसारे रूपधारिणः ॥२॥ विश्वकर्मोवाच
ब्रह्मणो हृदयाज्जातः काश्यपो मुनिपुङ्गवः । कश्यपप्रभवा सृष्टिस्त्रैलोक्योदयशालिनी ॥ ३॥ कश्यपस्य परा ह्यष्टावादित्याद्याश्च शक्तयः । जनन्यो जगतस्ताभ्यः संसारसृष्टिकोद्भवः ॥ ४॥ दित्यासुर्यों च गन्धर्वी यक्षी विद्याधरी तथा । नरेन्द्री नागराजेन्द्री ह्यदितिश्चाष्टमी मता ॥५॥ दित्या दैत्याश्च सम्भूता आसुर्या असुरास्तथा । गन्धाश्चैव गन्धर्वा यक्ष्या यक्षास्तथा स्मृताः ॥ ६ ॥ विद्याधर्या विद्याधरास्तथाऽऽदित्याश्च देवताः । जाता नागाश्च नागेन्या नागेन्द्रो वासुकी मतः ॥ ७ ॥ (नागेन्द्राश्च विहंगाश्च नागराजेन्द्रिकोद्भवाः) नरेन्द्याश्च नरा जाता विप्रशूद्रानुमार्गतः। अष्टादश प्रकृतीनां कुलीनानामनेकशः ॥ ८॥ दैत्यानां नवभेदाः स्युः पञ्चभेदास्तथासुराः । चतुर्भेदाश्च गन्धर्वास्त्रिभेदा यक्षकाः स्मृताः ॥९॥ विद्याधराः पञ्चभेदा वैदेवी च गुरोत्तमा । द्विधाश्च नागराजेन्द्रा नरेन्द्राणामनेकधा ? (नरेन्द्रास्तु ह्यनेकधा) ॥ १० ॥ शशाश्च तथा सूर्यस्ताभ्यां नृपकुलोदयः । विश्वेदेवाश्च वस्वाद्याः सन्ति विश्वासमुद्भवाः ॥ ११ ॥ देवानामङ्गिराणां च मातृणां च तथापरम् । दैत्यादिषु च सर्वेषु पूजिताश्च तदन्वये ॥ १२॥ असुरो दानवो दैत्यः शुक्रो राहुश्च पञ्चमः । गन्धाश्चैव चत्वारस्तौर्यत्रिकप्रकाशकाः ॥१३॥ कुबेर: कंकतो यक्षो यक्ष्या जातात्रयः किल । समस्ता दैत्यपालानां दैत्या भक्तवशानुगाः ॥ १४ ॥

Page #200

१६
अपराजित पृच्छा
तुम्बर्नारदचैव नटेशः कात्यकोद्भवः । आसूर्याश्च समुत्पन्नाः पञ्चैते सुरसंभ्रमाः ॥ १५ ॥ मन्मथः पौरुषं लोभो मोहः क्रोधश्च पञ्चमः । विद्याधरीसमुत्पन्नाः पञ्चैते वीरविक्रमाः ॥ १६ ॥ भैरवः क्षेत्रपालश्च गणो वै दूतसम्भवः । वैदेवीजाश्च चत्वारः सदा पूज्याश्च मानुषैः ॥ १७ ॥
उत्पन्ना नागराजेन्द्या वासुक्याद्या उरङ्गमाः (विहङ्गाः पन्नगास्तथा ) । वासुकी पन्नगः प्रोको विहङ्गा विनतात्मजाः ॥ १८ ॥
नरेन्द्रीभ्यः समुत्पन्ना विख्याता वै नरोत्तमाः । तदनुक्रमयुक्ती च कथयामि समासतः ॥ १९ ॥ प्रथमो ब्राह्मणो जातः क्षत्रियस्तु द्वितीयकः । वैश्यो जातस्तृतीयो वै शुद्रश्चैव चतुर्थकः ॥ २० ॥ अष्टाशीति सहस्राणि विप्रगोत्राणि वै विदुः ।
त्रिंशय क्षत्रियाणां कुलीनानां तथैव च ॥ २१ ॥ चतुर्विंशति वैश्यानां शूद्राणां नैकधा तथा । एते वंशाः समाख्याता यथाकल्पं भवन्ति ते ॥ २२ ॥
कल्पान्ते च विशीर्यन्ते ? (विनश्यन्ति) सर्वे रूपसमुद्भवाः । समुद्भवन्ति ते सर्वे कल्पादौ च पुनः पुनः ॥ २३ ॥
इति सूत्रसन्नगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचा यक्ता पराजित पृच्छायामष्टाधिकारो नाम षष्ठं सूत्रम् ॥

Page #201

(७) सृष्टिसंसारावतारणं सप्तमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच -
मूर्धजास्तृणधान्यानि वृक्षाश्चैवमनेकधाः । तदुत्पत्तिः कथं नाम (ध) पशुपक्षिशरीरिणाम् ॥ १ ॥ कृमिकीटपतङ्गाश्च ये च जीवानुरूपकाः । कथयस्व प्रसादेन संसारे सृष्टिसम्भवाः ॥ २ ॥ विश्वकर्मोवाच
काश्यपस्य हृदुत्पन्ना मानस्यः पञ्च कन्यकाः । तदुत्पन्ना च या सृष्टिः कथये तां च साम्प्रतम् ॥ ३ ॥ अभ्वी गजी नखी चैव शृङ्गी शुकी तु पञ्चमी । पृथगेकैकसम्भूर्ति कथयामि यथाश्रुतम् ॥ ४ ॥ वृक्षा चैवाम्बुकी जाता आम्बुकाः पञ्चमूर्धजाः । अम्बो जम्बूस्तथाऽश्वत्थ चटचोदुम्बरस्तथा ॥ ५ ॥ आम्बकात् सरलो जातस्तस्यैव सप्तपुत्रिकाः । ताली चैव तदुद्भूताः तमालतालवृक्षकाः ॥ ६ ॥
धान्यकी व तृणी चैव व्याख्याताः सप्तपुत्रिकाः । शाली च व्यन्तरी चैव लता चैवौषधिस्तथा ॥ ७ ॥
व्यन्तर्याश्च समुद्भूता 'व्यन्तराश्चैव " मूर्धजाः " ? | लताचैव लतोद्भूताः शैलाद्यं भूतले यथा ॥ ८ ॥ औषभ्यश्वौषधीजात। लक्षाणि वै समुद्भवाः । धान्यकी धान्यसम्भूतिः संख्याताष्टादशात्मिका ॥ ९ ॥ तृण्यास्तृणानि जातानि चतुरशीतिः सङ्ख्यया । तृणानां दुर्विकादीनां समस्तानां ततो भवः ॥ १० ॥ शृङ्ग्याश्चैव प्रवक्ष्यामि मानसी: सप्तपुत्रिकाः । वृषी महिषी मेषी च ाजा मृगी च शम्बरी ॥ ११ ॥ गण्डकी सप्तमी जाता गण्डक्याश्चैकशृङ्गकाः । शम्बर्याः शम्बरा जाता मृग्या चैवं मृगा मताः ॥ १२ ॥
मेष्या मेषाः समुत्पन्नास्तथाजाया अजोद्भवः । वृष्या वृषाश्च संजाता महिष्या महिषोद्भवः ॥ १३ ॥
पुत्रिकाचैव शुक्यास्तु शतान्यष्टौ द्विधाश्च ताः । विहङ्गाश्च समस्तास्तु ह्यण्डजाः पक्षिणस्तथा ॥ १४ ॥
3 A. P.

Page #202

अपराजितपृच्छा एकैव च नखीजाता द्वात्रिंशंञ्च तदात्मजाः । प्रामारण्यव्योमचरा: संख्याताश्च समस्तकाः ॥ १५॥ गजा वराहाश्चैवं च एकान्वयसमुद्भवाः । कथिता चान्वयोद्भतिरश्वीनां तु ह्यतः परम् ॥ १६ ॥ अश्वः खरश्च पौराश्च गैरा म(क)कंटकादयः । अन्ये च श्वापदाः सर्वे ह्यश्व्युत्पत्तिः प्रकीर्तिता ॥ १७ ॥ तिस्रः पुत्र्यः समुत्पन्ना मानस्यः कश्यपस्य तु। पद्मा चाम्भोभवी क्रौञ्चा तिस्रश्चैवं प्रकीर्तिताः ॥ १८ ॥ अम्भोभव्या जलचरा: पद्मायाः पद्मसम्भवः । क्रौञ्चारमजाश्च शैवालास्त्रिधा चैवं समुद्भवम् ॥ १९ ॥ चतुर्वर्णाः प्रकृतयो ह्यन्त्यजा नीचकोद्भवाः । भौमा: कीटपतङ्गाश्चोष्मजा उरगव्यन्तराः ॥ २० ॥ भूम्युदकेषु सम्भूता विख्याता बीजतस्तथा । भूमौ समुद्भवं चैवं सम्योगे वारिणां खलु ॥ २१ ॥ उदके सर्वबीजानां सम्भूतिः सर्वतः स्मृता। केचिदाकाश उत्पन्नाः केचित् पातालसम्भवाः ॥२२॥ केचिद् भूम्युद्भवाश्चैव विविधः सृष्टिसम्भवः । वर्षाकाले समुत्पत्तिहमन्ते तु प्रवर्तनम् ॥ २३ ॥ प्रलयो ग्रीष्मसम्प्राप्ती अजीर्णे ? पुनराग्रजेत् । चतुरशीति लक्षाणि जीवयोनिरनेकधा ॥ २४ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
सृष्टिसंसारावतारणाधिकारो नाम सप्तमं सूत्रम् ॥

Page #203

. (८) सप्तपातालराज्योद्भवो नामाष्टमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
के च स्वर्ग कृता देवा के च पातालसम्भवाः ।
मर्त्यलोके च भूतानि कथयस्व परेश्वर ॥ १॥ विश्वकर्मोवाच
तलो वितलस्सुतलो नितलश्च तलातलः। रसातलश्च पाताल उरगेशाश्च सप्त च ॥ २॥ उरगोद्भवपाताले सप्तपातालविक्रमम् । पृथगेवं समुद्दिष्टा ? नवनागकुलानि च ॥ ३ ॥ पद्मः कर्कोटकश्चैव पुण्डरीकोऽथ तक्षकः । अनन्तः शङ्खचूडश्च वासुकिः सप्तमो मतः ॥ ४ ॥ सप्तपाताललोकेशा महावीर्या मदोत्कटाः। रौद्राश्च विद्रुताः सर्वे ह्यमात्या वीरविक्रमाः ॥५॥ तलेषु पद्मको राजा वितले च कर्कोटकः । सुतले पुण्डरीकाक्षो नितले चैव तक्षकः ॥ ६॥ तलातले त्वनन्तश्च शङ्खचूडो रसातले । वासुकिर्नागराजेन्द्रः पाताले सर्वतोऽधिपः ॥ ७ ॥ कुलानि नव प्रत्येकं त्रिषष्टिकुलपन्नगाः। सप्त पाताललोकेशाः संस्थिताः क्रमयोगतः ॥ ८॥ यस्पझेशस्य वै राज्यमाद्यपातालसंशितम् । तत्रामर्त्यनिवासाश्च चन्द्रकान्तिसमा भुवः ॥ ९ ॥ दिव्यरूपधराः सर्वे दिव्याभरणभूषिताः । स्वेच्छारूपं स्त्रीनगणां स्वेच्छागम्यास्तदात्मजाः ॥ १० ॥ रक्तोष्ठी कम्युग्रीवा च कर्णपूरायतेक्षणा । वर्णश्यामा क्षाममध्या दशनमौक्तिकोपमः ॥ ११ ॥ नीलोत्पलदलाभासा करवीरदलाकृतिः। सारद्रमनितम्बा च रम्भाजङ्घा तथैव च ॥ १२ ॥ एवं स्त्रियः पुमांसश्च स्वेच्छारूपधराः किल । पझेशस्य महाराज्यं पूर्व पातालवासिनाम् ॥ १३ ॥ दिव्यतेजोमयाश्चैवं शुद्धस्फटिककान्तयः! तथा चायतनेत्राश्च प्रवालसदृशाधराः ॥ १४ ॥

Page #204

अपराजितपृच्छा केतकीदलसारूप्या करदग्रेन शोन्यता? वेताः स्त्रियश्च पुरुषाः ख्याता वितलवासिनः ॥ १५॥ ताम्बूलादिरसाहारा: शत्रुरूपा महाबलाः । एवं कार्कोटकं राज्यं पाताले तु द्वितीयके ॥ १६ ॥ कुङ्कुमाजिकतनागास्तु - - दाश्वासकोद्भवा ?। पद्मपुष्परसाहारा: स्वेच्छारूपा महाबलाः ॥ १७ ॥ रक्तोष्ठनखपादाश्च तथा च रक्तपाणयः। राज्यं च पुण्डरीकस्य पाताले तु तृतीयके ॥ १८ ॥ तक्षकस्य तथा राज्यं कथयामि समासतः। रक्ताक्षाश्च महोत्साहा दिव्यरूपास्तथोत्तमाः ॥ १९ ॥ रक्ताक्षं च महद्भुतं रक्तोत्पलमिवांभसि। सस्थाव (र) तीरेखामण्डितं स्त्रीणां तनुमावृते ? ॥ २० ।। रक्तोत्पलदलाभासा मध्यक्षामा; स्तनोन्नताः । पूर्णचन्द्राननाश्चैवं स्त्रियस्सन्ति सुशोभनाः ॥ २१ ॥ एवं तक्षकराज्यं वै पाताले तु चतुर्थके। पञ्चमेऽनन्तको राजा तस्य वक्ष्यामि साम्प्रतम् ॥ २२ ॥ नीलोत्पलदलाभासा अतसीपुष्पसन्निभाः। मणिरत्नसुशोभाढया दिव्याभरणमण्डिताः ॥ २३ ॥ दिव्यरसाहारमाला दिव्यदेहा महोत्कटाः । संसारामोघमालिन्यस्तद्राज्ये च स्त्रियस्तथा ॥ २४ ॥ मोहिन्यो दिव्यदेहैस्तु मोहयन्ति जगद्गुरुम् । एवं गुणैः समुद्भता आनन्ते च तलातले ॥ २५ ॥ रसातले तु पाताले रसानां दिव्यदेहकम् । यस्तञ्चारसैर्दिव्यैशोभि वे दिस्य देहिनः ? ॥२६॥ दिव्यरत्नोपमाः कान्ता दिन्यदेहाः सुरूपकाः । नागकन्या महारूपाश्चडामणिमहोत्सवाः ॥ २७ ॥ श्वेतरक्तपीतकृष्णविचित्ररूपशोभिताः। राज्ये वै शङ्खचूडस्य नागराजेन्द्रकन्यकाः ॥ २८ ॥ सप्तमं कथयिष्यामि पातालं च यथाक्रमम् । पातालेषु च सर्वेषु श्रेष्ठं नागसमाकुलम् ॥ २९ ॥ समानरूपैराकीर्ण श्वेतरक्तशरीरिभिः । पद्मरागनिभाः सन्ति सर्वरत्नैश्च शोभिताः ॥ ३० ॥

Page #205

सप्तपातालराज्योद्भवाधिकारो नामाष्टमं सूत्रम् ।। मोहमुद्रोपमा दृष्टिः संसारफलदोपमाः । तथा चूडोन्नताः केशाश्चित्ररत्नसमुज्ज्वलाः ॥ ३१ ॥ चन्द्रसूर्योपमैश्चैव कुण्डलैस्समलङ्कृताः। नैकरत्नमयैश्चैष हारैः पापप्रणाशनैः ॥ ३२ ॥ मेखलाकटिसूत्राद्यैस्सर्वरत्नोपमैः सदा । एवमाभरणैर्युक्ता दिव्यकान्त्या सुतेजसा ॥ ३३ ॥ स्वर्गादिदेवताभक्ताः पन्नगास्सुमहोत्सवाः । देवाग्निगुरुभक्ताश्च संस्थिताश्चैव निश्चलाः ॥ ३४॥ सहस्रफणसंकीर्णाः सहस्ररदशोभिताः । स्वेच्छारूपधरा दिव्याः स्वर्गपातालगामिनः ॥ ३५ ॥ एवं वासुकिराज्यं च सप्तपातालकक्रमः । वासुकिर्नागराजेन्द्र ईश्वरानन्यभक्तिमान् ॥ ३६ ॥
इति सूत्रसन्तानगुगकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
सप्तपातालर।ज्योद्भवाधिकारो नामाष्टमं सूत्रम् ।।

Page #206

(९) भूराज्यनिवेशनो नाम नवमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
के च देवाः स्थिता लोके सप्तद्वीपेषु के स्थिताः । सिन्धूपकण्ठनिर्वासा के च शैलाश्रमस्थिताः॥१॥ कानि क्षेत्राणि द्वीपेषु कास्तथा वासभूमयः ।
राजानः के च तत्रोक्ताः कथयस्व जगत्प्रभो ॥२॥ विश्वकर्मोवाच
शणु वत्स प्रवक्ष्यामि द्वीपानां चैव लक्षणम् । प्रमाणं च तथोक्तानां कथये तव साम्प्रतम् ॥ ३॥ द्वीपांश्च कथयिष्यामि सप्तद्वीपा तु मेदिनी । पृथक् पृथक् महाराज्यं कथयामि समाहितः॥४॥ पृथुश्च कुशकोचौ च शाकः शाल्मलिकस्तथा । गोमेदः पुष्कराख्यश्च सप्तद्वीपा नृपः कृता ॥ ५॥ महाराजाभिधानश्च सप्तद्वीपाभिधानकम् । पुष्कराख्यो महाराज; सप्तमद्वीपदीपकः ॥६॥ गोमेदस्य गोमेदः शाल्मले शाल्मलो नृपः । शाकश्च शाकद्वीपे च क्रौञ्चः क्रौञ्चाधिपस्तथा ॥ ७ ॥ कुशश्च कुशद्वीपे च महोत्कटा महाबलाः । महारूपाश्च भूपालाः संस्थिता मेरुदक्षिणे ॥ ८॥ पृथुः पृथुमहीश्वरः जम्बूद्वीपाधिपः पृथु; । मेरो: प्रदक्षिणे कुक्षौ जम्वाख्यश्च महातरुः । यस्य नाम्ना तु विख्यातो जम्बूद्वीपेतिसंशितम् ॥ ९॥ एकच्छत्रं पृथोराज्यं जम्बूद्वीपे बभूव तत् । क्षारार्णवस्य मध्ये तु पृथुत्वे लक्षयोजनम् ॥ १० ॥ पृथोश्च नवपुत्राश्च जम्बूद्वीपाधिपा मताः। तेषामेवाभिधानश्च क्षेत्राणां नवधोच्यते ॥ ११ ॥ इलावतो रम्यकश्च केतुमाल्यो हरिस्तथा। भारतः कुरुभद्राश्वौ किम्पुरुषहिरण्यकौ ॥ १२ ॥ इत्युक्ताभिधानाः पुत्रा विभक्ताः पृथुभूपतेः। तेषामेवाभिधानश्च नवखण्डाः प्रकीर्तिताः ॥ १३ ॥ मेर्वावृत्त्या प्रदक्षिणे रम्यको मुक्तिभतलः । मेरोश्च पुरतो भागे इलाख्य; केतुमालिका ॥ १४ ॥

Page #207

भूराज्यनिवेशनाधिकारो नाम नवमं सूत्रम् ॥ दक्षे हरिभरतश्च किम्पुरुषश्च पुष्करे । अध्यन्तः कुरुभद्राश्वो मेरोश्चैवोत्तरे स्थिताः ॥ १५ ॥ मेरुवृत्ताङ्ग ? दक्षिणे रम्यकस्योर्ध्वमालिका । गन्धर्वानगरी रम्या नाम्ना गन्धर्वमालिनी ॥ १६ ॥ विद्याधरास्तदूर्वं तु यक्षाश्चैवं तदूर्ध्वतः। तदूर्व वैदेवाः ख्याता देवाश्चैवं तदूर्ध्वतः ॥१७॥ तथोर्ध्व सप्तलोकाश्च संस्थिताः क्रमयोगतः । तदूर्व मेरुराख्यात ऊर्च शम्भूद्भवाः किल ॥ १८ ॥ विचित्रशिखरे रम्ये रत्नधातूपशोभिते। चन्द्रसूर्योपमः कान्तो नीलार्कसदृशस्तथा ॥ १९ ॥ वज्रबैडूर्यगोमेदैः पुष्परागेन्द्रनीलकैः । द्वादशादित्यतेजोभिः सूर्यकोटिसमप्रभः ॥ २० ॥ तत्र शम्भुमहादेवो हव्यक्तं परमं पदम् । प्राचीना च भवेन्मूर्तिः सूर्यतेजस्समुद्भवा ॥ २१ ॥ ब्रह्मविष्णू ततो जातो संसारसटिकोद्भवौ । ब्रह्मतेजस्समुत्पन्नः काश्यपो मुनिपुङ्गवः ॥ २२ ॥ सृष्टिस्तदुद्भवा त्वेवं जगत्स्थावरजङ्गमम् । चतुर्विधो भूतग्रामः पृथक् पृथक् शरीरिणाम् ॥ २३॥
इति सूत्रसन्तानगुणकार्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
भूरराज्यनिवेशनाधिकारो नाम नवमं सूत्रम् ॥

Page #208

(१०) संसारभूतग्रामोत्पत्तिपञ्चतत्त्वनिर्णयो नाम दशमं सूत्रम् ।।
अपराजित उवाच
केनोत्पत्तिः समस्तानां भूतानां च तथालयः। केनासौ कलते कालो लयं यान्ति च सर्वशः ॥ १॥ केनासौत्र नाति कालन्यानास्यासः ? वद प्रभो।
शानं तनु युक्तोद्रव्यं पश्यन्ते च परस्परं विदुः ॥ २॥ विश्वकर्मोवाच
पञ्चात्मकं पञ्चसु वर्तमानं षडाश्रयं षड्गुणयोगयुक्तम् । तं सप्तधातुविमलं वयोोने ? चतुर्विधं हारमयं शरीरकम् ॥ ३ ॥ पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च । पञ्चात्मकमिति प्रोक्तं कथयामि गुणोद्भवान् ॥ ४ ॥ कठिना या सा तु पृथ्वी द्रवाश्चापस्तदुद्भवाः । दीप्तं यत्तद्भवेत्तेज चलं तत् पवनात्मकम् ॥ ५ ॥ यच्छिदं तु तदाकाशं तेभ्यः सर्वसमुद्भवः । इत्थं पश्चात्मकं भूतं कथितं हि यथाक्रमम् ॥ ६ ॥ पृथिवी धारणं कृत्वा द्रवीकरणं तथैव च । तदुद्भवं तेज:पुनस्तेजत्वेषु समुद्भवे?॥ आकाशस्याधिकारश्च पञ्चात्मकःस्थादनुक्रमात् ? स्पर्शो रसश्च रूपं च गन्धः शब्दश्च पञ्चमः ॥ ७ ॥ जिह्वायां रस आयाति स्वादस्यैव च कारणम् । रूपं च चक्षुषश्चैव गन्धो घ्राणात् तथा मतः ॥ ८॥ . शब्दो ब्रह्मादि ? संभूतः पञ्चतत्वानि वै विदुः । गतिहिस्स्तुतियाप्तिर्विसर्गश्चैव पञ्चकम् ॥९॥ पादैः स्याद् गतिसंयोगः हस्तैस्तु ग्रहणं भवेत् । उपस्थानापयन्ति विसर्जन्ति गुदेन च ॥१०॥ श्रुतिः श्रोत्रेन्द्रियेणैव जिह्वया च तथा रसः । एवं तत्त्वोद्भवा सृष्टिस्तन्मात्रादिकमुच्यते ॥ ११ ॥ आत्मा तन्मात्राण स ? मनः संकल्पलक्षणम् । व्यवसायो बुद्धिभावः प्रज्ञाहंकारको तथा ॥ १२ ॥ तत्तथा तु तन्मात्रं बुद्धीन्द्रियक्रमस्फुटम् । व्यवसायो बुद्धियोगः प्रज्ञा विकाशकोद्भवा ॥ १३ ॥

Page #209

संसारभूतग्रामोत्पत्तिपञ्चतस्वनिर्णयाधिकारो नाम दशमं सूत्रम् ॥ अहङ्कारश्च विकृतो रागद्वेषाकुलो ध्रुवम् । पञ्चपित्तोद्भवाश्चैवं आतपकुलसम्भवाः ॥ १४ ॥ पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च।। शब्द: स्पशों रसो रूपं गन्धश्च पञ्चकं त्विदम् ॥ १५ ॥ गतिहः श्रुतियाप्तिर्विसर्गो दशपञ्चकम् । अहङ्कारो रागद्वेषौ क्रोधोऽस्मिता प्रकृतयः ॥ १६ ॥ मन: प्रक्षा बुद्धिचित्तभावाश्च पञ्चविंशतिः। कामो मदो लोभमोही भयं तत्त्वानि त्रिंशतिः ॥ १७ ॥ चित्तं चैतन्यरूपं च भाव एवमतः परम् । तदुद्भवः समस्तोऽयं संसारो यो प्रवर्तते ॥ १८॥ पाणिपादौ च बुद्धिक चक्षुः श्रुतिः षडाश्रयाः । एते षडाधया नित्यं मूलसंभाय तद्भवा ? ॥ १९ ॥ बुद्धिज्ञानं शास्त्रज्ञानं हेतुनानं तृतीयकम् । सहजं गुरुजं काम षड्विधं झानमुच्यते ॥ २० ॥ संयोगां योगयुक्तानां अयोगं योगयुक्तिदम् । शिवशक्तिसमायोगं ब्रह्माविष्णु एवनात्मजम् ? ॥ २१ ॥ ब्रह्मबिन्दुसमायोगं शिवशक्तिः परात्परम् । संयुक्तयोग एवं यो योगयुक्तः स उच्यते ॥ २२॥ रक्तः पीतः श्वेतकृष्णौ श्यामो नीलस्तथा हरित् । सप्तधास्तु इमे प्रोक्ताः सप्तस्थानादिकोद्भवाः ॥ २३ ॥ श्वेता: श्वेतसमुद्भता रक्ता रक्तसमुद्भवाः । पीताः पीतसमुत्पन्नाः कृष्णाश्च मेचकोद्भवाः ॥ २४ ॥ श्यामाः श्यामसमुद्भता नीलाश्च ज्योतिर्मण्डले। निशा भासाद्भवोत्पन्नाः सङ्ख्या: सप्त प्रकीर्तिताः ॥ २५ ॥ रागद्वेषालसाश्चैव विमला मतसंभवाः ।। चतुर्विधा भूतग्राम मेतसांनि चतुर्विधा ? ॥ २६ ॥ अण्डजा उद्भिजाश्चैव जरायुजाश्च स्वेदजाः।। चतुर्विधा योनिजाश्च संसारे सष्टिसम्भवाः ॥ २७ ॥ कामक्रोधलोभमोहभयादि पञ्चकोद्भवाः । एवमादि गुणोपेताः पञ्चकामेन्द्रियाणि च ॥ २८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापरराजितपृच्छायां
संसारभूतग्रामोत्पत्तिपञ्चतत्त्वनिर्णयाधिकारो नाम दशमं सूत्रम् ॥
4A. P.

Page #210

(११) पञ्चतत्वपञ्चगुणनिर्णयो नामैकादशं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
कथं भवश्च जीवानां सोहः स्त्रीणां नृणां कथम् ।
स्नेहास्वां परिपृच्छामि ल्हादयन्तं निजात्मजम् ॥ १॥ विश्वकर्मोवाच
शिवशक्तिस्नेहात्मकः कामश्च हृदयात्मजः । ततः सम्युक्तयोगश्च शिवशक्ती परात्परे ? ॥२॥ इति कामस्य संयोगाच्छिवशक्तिप्रभावतः । स्वयं ब्रह्मरुतेनैव नादबिन्दुसमुद्भवः ॥ ३॥ एकीभूतं यदा काले त्वन्तकाले प्ररोहति । सङ्कमेच्छुक्ररक्तं तु ब्रह्मविष्णुशिवात्मजम् ।। ४ ॥ कललं त्वेकरात्रेण पञ्चरात्रैश्च बुद्बुदम् । शोणितं दशरात्रैश्च मांसहीन चतुर्दशैः ॥ ५॥ घन मांसं विंशतिभिर्गर्भस्थं वर्द्धते क्रमात् । एकमाले च सम्पूर्ण पञ्चतत्त्वानि धारयेत् ॥६॥ मासद्वये च सम्पूर्णे मांसपिण्डः प्रजायते । मज्जास्थिनी त्रिभिर्मासै: केशाङ्गल्यश्चतुर्थके ॥ ७ ॥ कर्णजिहानासिकाश्च रन्धं मासे तु पञ्चमे। कण्ठरन्ध्रोदरे षष्ठे गुह्यं चाण्डं च सप्तमे ॥ ८॥ सर्वाङ्गसन्धिसम्पूर्तिरष्टमासैः प्रजायते। मासे च नवमे प्राप्ते गर्भस्थः स्मरति स्वयम् ॥ ९ ॥ मातरं पितरं भ्रातॄन् पुत्रपौत्रादिकं तथा । ज्ञानतोऽथ प्रार्थयते धर्म च देवतादिकम् ॥ १०॥ येनाई न पतेयं वै संसारयोनिसंकटे।। अहं तं च करिष्यामि निःसृतो गर्भवासतः ॥ ११ ॥ विकासो जायते तस्य गर्भवासं ततस्त्यजेत् । योनेयों निस्सरेत्तिर्यक् मृत्युस्तस्य भवेद् ध्रुवम् ॥ १२ ॥ बधिरो वा भवेदन्धो जायते मूर्च्छनादिकम् । एवं विनिःसृतो जन्तुः संसारे मुह्यते क्षणात् ॥ १३ ॥ अथ चैवं प्रवक्ष्यामि महाभूतविनिर्णयम् । पश्चात्मक; परो भावो ह्यपरं पञ्चभूतकम् ॥ १४ ॥

Page #211

पञ्चतत्त्वपञ्चगुणनिर्णयाधिकारो नामैकादशं सूत्रम् ॥ त्वचामांसास्थिनखरा रोमाण्यत्राद्यपञ्चकम् । क्षितेरेतान् गुणान् पञ्च वदन्ति ब्रह्मवादिनः ॥ १५ ॥ लाला मूत्र तथा शुक्र मज्जा रक्तं च पञ्चमम् । इमान्यपांव्यञ्जकानि बदन्ति शानिनः सदा ॥ १६ ॥ क्षुधा तषा तथा निद्रा चालस्य कान्तिरेव च । तेजसस्तु समुत्पन्ना वदन्ति ब्रह्मवादिनः ॥ १७ ॥ धावनं प्लवनं चैव संकोचनप्रसारणे । निरोधः पञ्चमश्चैव वायोरेतत्तु पञ्चकम् ॥ १८ ॥ रागद्वेषौ भयं मोहः प्रसादश्चैव पञ्चमः । पते पञ्च गुणाः प्रोक्ता आकाशस्य व्यवस्थिताः ॥ १९ ॥ पञ्चतत्त्वैः समुत्पन्ना गुणानां पञ्चविंशतिः । पृथक् पृथक् च प्रत्येकं पञ्च पश्चकसम्भवः ॥ २० ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायो
पञ्चतत्वपञ्चगुणनिर्णयाधिकारो नामैकादशं सूत्रम् ।।

Page #212

(१२) गर्भविज्ञानोद्भवो नाम द्वादशं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
पञ्चविंशगुणैर्युक्ताः पञ्चतत्त्वसमन्विताः । वर्तन्ते संसतौ ये तु तेषां मोक्षः कथंचन ॥१॥ धर्मार्थकाममोक्षाणां प्राप्तिरेषां कथं भवेत् ।
किं तेषां च फलं लोके संसारसारसागरे ॥२॥ विश्वकर्मोवाच
उत्पन्ना गर्भसंभतेनिःसता योनिसंकटात् । अचैतन्या अस्मराश्च उद्भता बधिरान्धकाः ॥ ३ ॥ तत्रैवं ते प्रवर्तन्ते संसारजालमोहिताः । कामात्मानः प्रपीडयन्ते तृष्णाकान्तास्तथैव च ॥ ४॥ चक्षुर्भिः स्नेहपाशैश्च मोहं कुर्वन्ति कामिनः । पुनः पतन्ति संसारे पतङ्गा दीपवर्तिषु ॥५॥ आत्मानं वेदचक्षुर्भिः पश्यन्ति शानदृष्टयः। ते नराः परमं यान्ति न पतन्ति पुनर्भवे ॥ ६ ॥ उद्यमैः साहसैधैर्यैर्गुरुभक्तिपरायणाः । धर्मार्थकाममोक्षाणां प्राप्तिहेतुर्मनीषया ॥७॥ नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि । अवश्य मेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥ ८॥ कृतत्रेताद्वापरे च चतुर्थे वा कलौ युगे। शानं धो गुरुदयो युगानुरूपभावना ॥९॥ कृते तु सहज ज्ञानं त्रेताया कुलजं तथा । द्वापरे शास्त्र ज्ञान क्षेत्र तु कलौ युगे ॥ १० ॥ सहज कुलजं चैव शास्त्र क्षेत्र तथा। एवं चतुर्विधं ज्ञानं युगरूपानुमोदितम् ॥ ११ ॥ शानं गुरुमुखोद्भूतं संसृतेः पाशच्छेदनम् । ये भजन्ति गुरुं भक्तया सूर्य तमिहरं यथा ॥ १२ ।। लभन्ते ते ततो शानं धमें तीर्थे महात्मनि । अर्थदानप्रभावेण झास्यन्ति तपसां क्रमम् ॥ १३ ॥ झाने मोक्षं तपो राज्यं दाने भोग्यं महोत्कटम् । एवं तु जायते मुक्तियों जानाति स पण्डितः ॥ १४ ॥

Page #213

गर्भविज्ञानोद्भवाधिकारो नाम द्वादशं सूत्रम् ॥ यः करोति स कर्ता च भूतात्मा कथ्यते बुधैः । जीवसंशो ह्यन्तरात्मा सहजः सर्वदेहिनाम् ॥ १५ ॥ येन वेदयते सर्व सुखं दुःखं च जन्मसु । न भूत भूतसम्पर्को महाक्षेत्रज्ञ एव सः ॥ १६ ॥ एफधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत् । इदं शरीरं ज्ञानेन क्षेत्रमित्यभिधीयते ॥ १७ ॥ आत्मैव चात्मचैतन्यमात्मना सृजति स्वयम् । आत्मना कृतं नानात्वमात्मन्येव प्रलीयते ॥ १८॥ ऊर्ध्वमूलमध:शाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् । छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स चेदवित् ॥ १९ ॥ एकस्तम्भे नवद्वारे त्रिशले पञ्चदेवताः। क्षितिप्राकारसन्नद्धेऽनुपरिचारनायकाः ॥ २० ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
गर्भविज्ञानोद्भवाधिकारो नाम द्वादशं सूत्रम् ॥

Page #214

(१३) कर्मज्ञानोद्भवो नाम त्रयोदशं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
केवलं कुलजं ज्ञानं शास्त्र क्षेत्र तथा । चतुर्मार्गबहिस्थं च कथय परमेश्वर ॥ १॥ कष्ट साध्यं विना कष्टैरभ्यासं किल शाश्वतम् ।
कथयस्व प्रसादेन ज्ञानाभ्यासस्तु वै यथा ॥२॥ विश्वकर्मोवाच
अग्निः काष्ठे तिले तैलं क्षीरमध्ये यथा घृतम् । गुरुवत् कर्मयोगेन अभ्यासो शानदेहजः ॥ ३॥ यथा चात्यूर्वसंस्थोऽपि दृश्यते जलचन्द्रमाः। तथा सर्वत्रसंस्थोऽपि ह्यात्माल्पैरेव दृश्यते ॥४॥ अदृष्यरूपे दृष्टव्य हस्तौ चापि तथा श्रुतिः । अव्यक्ते व्यक्तरूपं च व्यक्ताव्यक्तस्य सम्भवः ॥५॥ क्षरं चैव परित्यज्य ध्यायेदात्मानमक्षरम् । त्रिपदं (थ) स्यात्परं स्थानं परं ब्रह्म तदुच्यते ॥६॥ ब्रह्मरन्धं ततो मध्ये जलसूर्य पुरभेदकम् ?। तन्मध्ये च समस्तं तु जगत्स्थावरजङ्गमम् ॥ ७॥ ऊर्ध्वं चन्द्रो ह्यधः सूर्यो ब्रह्ममूलोद्भवान्तरम् । वर्षन्त्यमोघमेघाश्च चन्द्रस्थानमतः परम् ॥ ८॥ चन्द्रस्थं च महापद्मं बिन्दु बिन्दुस्वरूपिणम् । विचित्रपङ्किपत्रस्थं महाकान्त्युपशोभितम् ॥९॥ ध्यातव्यं पूर्वदेहैस्तु ाक्षरं नात्र संशयः। नाऽसौ लिप्तः पुण्यपापैः पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥ १० ॥ ततः परतरं यान्ति न भवन्ति पुनर्भवे । एवमभ्यालयोगैः स्यात्कर्मशानसमुद्भवः ॥ ११॥ हकारादि सकारान्तं संस्मरेत्तदहर्निशम् । लक्षयेत्तत्र संचारं वर्णाचारविवर्जितम् ॥ १२ ॥ अनन्तं सहज हंसं नित्याभ्यासपदे स्थितम् । गमागमनयोगेन सप्तकोदिजपः स्मृतः ॥ १३ ॥ षट्त्रिंशदङ्गुलं चारे वामदक्षिणगोचरे । स्वयमुच्चार्यते हंसो हंसस्तेन स उच्यते ॥ १४ ॥

Page #215

३१
कर्मशानोद्भवाधिकारो नाम त्रयोदर्श सूत्रम् ॥ यावन्न चालयेद्योगी ह्यक्षसूत्रकरस्थितम् । सप्तकोटिजपं कृत्वा हंसस्त्वेवं निवर्तते ॥ १५ ॥ एवं विश्वगतश्चार प्राणिनां शुभदायकः । हंसरूपे स्थिताः प्राणा: प्राणास्तत्त्वैः प्रकीर्तिताः ॥ १६ ॥ हृदये सहज पद्ममष्टपत्रं सबिन्दुकम् । इच्छाशक्तिस्तथा मध्ये दलान्ते कुलदेवताः ॥ १७ ॥ शृङ्गारहास्यकरुणारौद्रवीरभयानका; । बीभत्साद्भुतशान्ताश्चाल्पाष्टौ ? कमले स्थिताः ॥ १८ ॥ कुलदेव्यप्रकोपेतमिच्छाशक्ति दिस्थिता। ऊर्ध्वाकारैः स्थिता ख्यातेन्द्रियेवुद्धिरनुक्रमात् ॥ १९ ॥ शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गन्धश्च पञ्चमः। मनो बुद्धिरहंकार; सत्त्वं रजस्तमस्तथा ॥ २० ॥ कामः क्रोधश्च मोहश्च लोभो हर्षों मदो भयम् । विषादश्चाष्टमः प्रोक्त इत्यष्टौ च गुणाः स्मृताः ॥ २१ ॥ क्षुधा तृषा भयं द्वेषो मोहचिन्तानुरागकाः । जरा मृत्युश्च दोषाश्च विस्मयं जननं तथा ॥ २२ ॥ निद्रा शोकोद्वेग परा हीच्छाशक्तिसमुद्भवाः । गुणदोषाः शरीरस्था अष्टादश प्रकीर्तिताः ॥ २३ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
कर्मज्ञानोद्भवाधिकारो नाम त्रयोदशं सूत्रम् ॥

Page #216

(१४) शिवशक्तिब्रह्मज्ञानं चतुर्दशं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
कश्चन्द्रश्च कथं सूर्यः कथं ब्रह्मासनं स्मृतम् । कथं कामाख्यनिलयोऽन्जनिलयं कथं विदुः ॥१॥ कथं ग्रहणसङ्क्रान्ती कथं कालकलास्तथा ।
काम (य)रूपं कथं प्रोक्तं कामाख्यनिलयः कथम् ॥२॥ विश्वकर्मोवाच
ब्रह्मरन्ध्रस्थितश्चन्द्रो ह्यग्निमध्ये रविस्तथा । कामाख्यनिलयः प्रोक्तश्चन्द्रपीठे च संस्थिता? ॥३॥ प्रविष्टा पमनालेऽपि सूर्यपीठे लयं गता । संस्थिता कामरूपान्ते सूर्येन्दुग्रहणे रता ॥४॥ रविचन्द्रयुते काले शक्तिः संक्रमते यदा । तत्काले ग्रहणं प्रोक्त संक्रान्तिर्विष्णुसम्भवा ॥५॥ ग्रहणान्ते पराशक्तिः पनतन्तुनिभा स्थिता । सृजति स्वेच्छया कामः भूतग्राम चतुर्विधम् ॥ ६॥ कर्मकर्तृमणिबन्धुः करहीनोऽपि कर्षति । सृजति शानतस्तद्वञ्चक्षुहीना जगत्त्रयम् ॥ ७ ॥ भ्रामको (की) भ्रामयेद् बन्धुः करहीनोऽपि भागशः ?। सृष्टिमार्गस्थिता शक्तिः करहीना करोति च ॥८॥ चन्द्रः कोऽपि मणिबद्धो नष्चन्द्रः प्रमुञ्चति ?। मुखहीना तथा शक्तिर्वाङ्मयं दर्शयेत् खलु ॥९॥ अद्वाऽपि द्रावयति यत्किञ्चित्काञ्चनादिकम् । ज्ञानशक्तिस्तथा चैवं निद्रवेत्सृष्टितोऽश्वरम् ॥ १०॥ अग्नितेजोगुणा यद्वत् सूर्यरश्मिगुणा यथा। रवेरिव गुणास्तद्वत् सहजाः शक्तिसंस्थिताः॥ ११ ॥ निर्गुणाऽपि गुणैर्युक्ता रूपहीनाऽपि रूपिणी । संचरेत्पादहीनाऽपि कर्णहीना शृणोति च ॥ १२ ॥ जिघ्रति घ्राणहीनाऽपि वक्त्रहीनाऽपि जल्पति । चक्षुहीना लोकते च त्रैलोक्यं च करस्थितम् ॥ १३ ॥ पवं सा सर्वरूपस्था ह्यमूर्ता मूर्तिचारिणी । पराशक्तिरितिख्याता होका त्रैलोक्यनायिका ॥ १४ ॥

Page #217

३३
शिवशक्तिब्रह्मज्ञानं चतुर्दशं सूत्रम् ॥ एषा सा परमा शक्तिरिच्छाझानक्रियात्मिका । पृथगेकाष्टकैर्युक्ता ह्यज्ञानां ज्ञानदा स्मृता ॥ १५ ॥ अनेकभाविक कर्म दग्धबीजमिवाम्भसि । भविष्यदपि संरुद्धं शानकं भुवि गोचरम् ॥ १६ ॥ सहज भोगजं कर्मानर्गलं भविष्यत्तथा। शक्तित्रयविभागेन दद्यात् सर्वे शुभाशुभम् ॥ १७ ॥ कारणे च क्रियाशक्तिरिच्छाशक्तिः प्रवर्तने । शानशक्तिस्तथाचारे संचरेत्सचराचरम् ॥ १८ ॥ सर्वाङ्गसन्धिसंचारे नखकेशाग्रमध्यके । व्यापिनी संस्थिता देहे रेणुमात्रस्वरूपिणी ॥ १९ ॥ बीजरूपा तु सा देवी जगन्माता व्यवस्थिता। तां ज्ञात्वा मुच्यते पाशैस्सर्वक्षस्तु नये भवेत् ॥ २० ॥ क्रियेच्छयोस्तथा ज्ञाने त्रिकरूपे व्यवस्थिता । प्रातर्यस्तु प्रबुद्धात्मा विन्द्यात् शक्तिपति तु सः ॥ २१ ॥ एवं शारीरिक चक्र शक्तित्रयसमन्वितम् । शक्यन्ते च शिवं विद्याद्यो दशान्ते कलौर्विना ? ॥ २२ ॥ एकः शिवः परं ब्रह्मपदमेव निराधयम् । पश्येत् संसारबीजं यो रम्भास्तम्भपुटं यथा ॥ २३ ॥ यस्य शिवशक्तिशानं तस्य मुक्तिर्विधीयते । शक्तित्रयविमुक्तस्य भुक्तिर्मुक्तिविमोचनम् ॥ २४ ॥ दर्पणेषु यथा छाया विण्डः पिण्डाकृतिर्भवेत् । तथा सर्वगतः शम्भुदृश्यते जलचन्द्रवत् ॥ २५ ॥ स्वयं देवी स्वयं देवः स्वयं शिष्यः स्वयं गुरुः । स्वयं ध्यानं स्वयं धाता स्वयमेव परात्परम् ॥ २६ ॥ यत्र यत्र:मनो याति ( यायात् ) तत्र तत्र परः शिवः | वेदो वेद्यं जपो मौनमाचार: प्रार्थना क्रिया ॥ २७ ॥ व्रतं स्नानं तीर्थयात्रा चोपवास्यं त्रिरात्रिकम् । इत्येतदाश्रयस्थानं मुक्तिस्थानं निराश्रयम् ॥ २८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
शिवशक्तिब्रह्मज्ञानाधिकारो नाम चतुर्दश सूत्रम् ॥
५
.

Page #218

(१५) गीतासद्भावोऽपरेऽपराजितबोधनार्थ पञ्चदश सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
बीजरूपा कथं जाता वृद्धिंयाता परेश्वर । क्रियाशक्तिः कथं भूता बीजयोनिरथाम्भसि ॥१॥ गुरुमार्गाः कथं प्रोक्ताः कुलाकुलोभयोद्भवाः ? ।
कथयस्व महाभाग मम भ्रान्तिहरं प्रभो ॥२॥ विश्वकर्मोवाच
वटो यथा च बीजस्थस्तथा शुक्रगता तनुः । संघाटे काञ्चनं यद्वत् क्रियादीपेन दृश्यते ॥ ३॥ क्रियामाध्यात्मिकी विद्यात् क्रियाशक्तेरनुक्रमात् । देहस्थं दीपकं दिव्यं शक्तिरूपण बोधितम् ॥ ४॥ तेन बोधितमात्रेण पश्यन्ति भुवनत्रयम् । त्रैलोक्यदीपकं दिव्यं तत्त्वोद्योतकरं परम् ॥५॥ मूढात्मानो न बुध्यन्ति गुरुमागविवर्जिताः। गुरुवक्त्रे स्थितं तत्वं प्राप्यते तत्प्रसादतः ॥ ६ ॥ तस्मात्सर्वप्रयत्नेन गुरोराराधनं कुरु । गुरुपूजा प्रकर्तव्या गन्धपुष्पाक्षतादिभिः ॥ ७ ॥ पुष्पधूपैश्च नैवेद्यैर्वस्त्रालङ्कारभूषणैः। गृहक्षेत्रपुरनामैगजाश्वशयनासनैः ॥ ८॥ तस्मात् पूजा प्रकर्तव्या हात्मना च धनेन च । गुरुलोपो न कर्तव्यः स्वच्छन्दो यदि वा भवेत् ॥९॥ यावत्कालं भवेद्देहस्तावदेव गुरुं स्मरेत् । गुरुर्माता पिता देवो गुरुनि कुलाकुलम् ॥ १०॥ यस्यैवं संस्थितो भावस्तस्य देवस कुलम् । आसनं शयनं यानं मणिकाञ्चनभूषणम् ॥ ११ ॥ साधकेन न कर्तव्यं गुरो(4)चाधिकं ननु । गुरोः शय्यासने यानं पादुकोपानही पदम् ॥ १२॥ स्नानोदक तथाच्छायां लवयेन कदाचन । कर्मणा मनसा वाचा यैश्च नाराधितो गुरुः ॥ १३ ॥ तस्माद ज्ञानं महारत्नमत्यन्तं गूढतां गतम् योगिनी शाकिनी कर्म ? यस्य भक्तिस्तु निश्चला ॥ १४ ॥

Page #219

गीतासद्भावोऽपरेऽपराजितबोधनार्थ पञ्चदश सूत्रम् ॥
तस्य प्रवर्तते शीघ्रं निर्वाणं परमं पदम् । इत्थं समययुक्त्या च गुरुभक्तो यतेन्द्रियः ।। १५ ।। दृढचित्तेन चादद्याद् ज्ञानं त्रैलोक्यपूजितम् । मूलसूत्र महारत्नं रत्नपीठविनिर्गतम् ॥ १६ ॥ सारभूतं महातत्त्वं मुक्तिमार्गप्रकाशकम् । आदेयं गुरुभक्ताय वज्रकपाटमुत्तमम् ॥ १७ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां गीता सद्भावोऽपरे ऽपराजितबोधनाधिकारो नाम पञ्चदश सूत्रम् ॥
३५

Page #220

(१६) सत्वरजस्तमः षोडश सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
सत्त्वं रजस्तमः कीहक् कथं तेषां समुद्भवः । संसारस्य समस्तस्य जननी जगमालिनी ? ॥ १॥ समुद्भता कथं देव संसारसृष्टिमालिका ।
सत्त्वं रजस्तमश्चैवं कथयस्व प्रसादतः ॥ २ ॥ विश्वकर्मोवाच
उत्पत्तिर्जगतो हेतुर्निर्मिता किल विष्णुना। स्रष्ट्रा वै सर्वशिल्पानां शवशाादिधारिणा ॥३॥ तत्रोद्भूतं रजः सत्त्वं तमश्चापि तृतीयकम् । तदुद्भवा च सृष्टिस्तु जनसन्तानसन्ततिः ॥ ४॥ रजो ब्रह्मा तमो विष्णुः सत्त्वं चैव महेश्वरः । ततत्रिक समुत्पन्नं संसारसृष्टिकोद्भवम् ॥५॥ चतुरशीतिलक्षाणि जीवयोनिरनेकधा । तमसस्तामसी शक्तिस्तपस्तेजोविवर्द्धिनी ॥ ६॥ रजसो राजसी ख्याता रजो ज्ञाने ब्रह्मात्मजा । माया मोहश्च तत्कार्य वैष्णवी मोहशालिनी ॥ ७ ॥ सत्त्वाञ्च साविकी शक्तिः सत्वज्ञाने शिवात्मजा । संसारप्रीतिमुक्तानां मोक्षदा सत्त्वसात्त्विकी ॥ ८॥ तमः पिता रजो माता गुरुः सत्त्वं प्रतिष्ठितम् । एवं प्रवर्तते सृष्टिः संसारे मोहशालिनी ॥९॥ रजो रक्तं समाख्यातं तमः शुक्र प्रतिष्ठितम् । सत्त्वं पवन इत्युक्तं संसारे सृष्टिमालिका ॥ १०॥ रजः सूर्यः समाख्यातस्तमश्चैवं तु चन्द्रमाः। सत्वं पवनमित्याहुः संसारमोघमालिका ॥११॥ रजः पृथ्वी समाख्याता तमश्चाकाशसम्भवम् । सत्वं पवनमित्युक्तं वर्तते मोघमालिनी ॥ १२॥ रज आपस्तथा ख्याता तमस्तेजः समुद्भवम् । सत्त्वं मारुतमित्याहुखिभिः संसारसम्भवः ॥ १३ ॥ इच्छाशक्ती राजसी स्यात् तामसी तु क्रियात्मिका । साविकी झानशक्त्याख्या शम्भुसंसारसम्भवाः ॥ १४ ॥

Page #221

सत्त्वरजस्तमः षोडश सूत्रम् ॥
शक्तिरूपे रजः ख्यातं शिवरूपे तमो मतम् ।
बीजरूपे स्थितं सत्त्वं त्रिभिः संसारसम्भवः ॥ १५ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां सत्त्वरजस्तमोऽधिकारो नाम षोडश सूत्रम् ॥
३७

Page #222

(१७) ग्रहादिध्रुवमण्डलं सप्तदश सूत्रम् ।।
अपराजित उपाच
कथं दिनं कथं रात्रिः संसारसृष्टिकोद्भवः । केन साऽऽक्रमते चेत्थं चन्द्रसूर्यभ्रमणे रता ॥१॥ नक्षत्राणि ग्रहाश्चैव धुवाद्याश्च समस्तकाः ।
तेषां मृत्युः कथं प्रोक्तः कथयस्व प्रसादतः ॥२॥ विश्वकर्मोवाच
तेजसः काश्यपस्यार्कचन्द्रमत्युसमुद्भवः ।। शिवशक्तिसमायोगात् संसारसृष्टिसम्भवः ॥ ३ ॥ शिवः सूर्यः शशी शक्तिः संसारसृष्टिकोद्भवः । दिवाकरः शिवो भूत्वा शशी चैव निशाकरः ॥४॥ दिवारात्रिसमायोगो योगश्च चन्द्रसूर्ययोः । तेजसो मृत्युसंयोगः संयोगः सृष्टिकारकः ॥५॥ सूर्यवंशोद्भवाश्चैव चन्द्रवंशोद्भवा नृपाः। प्रवर्तते मही राज्यं नृपश्च पृथिवीपतिः ॥ ६॥ सूर्यवंशे पृथूराजा बुधः शशिकुलोद्भवः ॥ सूर्यवंशसमृद्धौ तु क्षीयते सोमवंशकः । सोमवंशसमृद्धौ च क्षीयते सूर्यवंशकः ॥ ७ ॥ एकोत्तरशतं यावत् क्षीयेते वंशकावुभौ । पृष्ठोरुस्पर्शभूतश्च संप्रवेत द्वंसाधिपः ? ॥८॥ ब्रह्मपुत्रो मरीचिश्व तज्जात; कश्यपो मुनिः।। सूर्यों जातः कश्यपाच सूर्यपुत्रो मनुस्तथा ॥९॥ मनोश्चेवाकुरुत्पन्नस्ततश्च कुक्षिसम्भवः । कुक्षिपुत्रो विकुक्षिश्च विकुक्षेर्वनसम्भवः ॥१०॥ वेनो नाम महाराजो महावीयों महाबलः । शरीरमथनात्तस्य तथा पृथुः समुद्भवः ॥ ११ ॥ पृथुश्चैवं समुद्भतस्तथा ख्यात: कुलाधिपः । रामश्च रघुवंशे ऽभूत् सूर्यवंशे महाबलः ॥ १२ ॥ सूर्यपुत्रः शनिर्जातः केतुकश्च समुद्भवः ? । अष्टोत्तरशतं चैव केतुकश्च ब्रह्मकोद्भवः ? ॥ १३ ॥ शम्भुतेजोभवं चोर्ध्व दृश्यते ज्ञानचक्षुषा । नक्षत्रयोगा राशिश्च तिथयः करणादिकम् ॥ १४ ॥

Page #223

ग्रहादिध्रुवमण्डल सप्तदश सूत्रम् ॥ तारकालिङ्गमित्युक्तं मातमण्डलसम्भवम् । वैष्णवे च पदे चैव भ्राम्यतीत्थं ध्रुवावृतम् ॥ १५ ॥ दिवाकरः शशाश्च भौमश्च बुध एव च । त्रिदशाचार्यशुक्रौ च शनिश्च राहुकेतुकौ ॥ १६ ॥ सूर्याचं व समं त्वेवं धुवग्रहादिकं तथा । भ्राम्यति दक्षिणावर्तमचाल्यं ध्रुवसत्पदम् ॥ १७ ॥ प्रदक्षिणं तथाणां सम्पूर्णा सप्तविंशतिः । ऋक्षमध्ये यथा राशौ ग्रहास्तिथ्यादयस्तथा ॥ १८॥ चार: कामति योगेन मेरुमावृत्य दक्षिणम् । मण्डलानि पृथुत्वं च बिस्वमानं च कथ्यते ॥ १९ ॥ क्षारार्णवोदकं भूमौ कथ्यते ग्रहमण्डलम् । योजनैव्योमसङ्ख्यातं कथयामि समासतः ॥ २० ॥ चतुर्दशलक्षाणां च योजनानां तु सङ्ख्यया। ध्रुवचक्रसमुत्थाध्वा चक्षुर्शानेन व्योनि च ॥ २१॥ सप्तलक्षार्धमादित्यं सहस्राणां द्विसप्ततिः । भूमिक्षारार्णवोच्वं च योजनान्यर्कमण्डलम् ॥ २२॥ तत्परं चन्द्रमण्डलं पञ्चाशत्सहस्रैः स्थितम् । अष्टाशीतिसहस्राणि सोमो भौमसंस्थितिः ॥ २३ ॥ लक्षं त्रिषष्टिसहस्राणि भौमोर्चे बुधमण्डलम् । चतुर्विंशसहस्राणि बुधोर्ध्वं च बृहस्पतिः ॥ २४ ॥ सूर्योवें चैव लक्षार्द्ध शुक्रस्य मण्डलं विदुः । शुक्रलोकात्तथा चोर्ध्वं षष्टिभिः सहस्रकैः ॥ २५ ॥ सूर्यतश्च परे ख्यातः सूर्यपुत्रशनैश्चरः। सूर्याधः षष्टिसहस्र राहुमण्डलमास्थितम् ॥ २६॥ रवेः समन्तात् केतुश्च रथपृष्ठेऽनुगच्छति । शतकोटियोजनानां ब्रह्माण्डस्य प्रमाणकम् ॥ २७ ॥ मेरुलिङ्ग समाख्यातं पृथ्वी च जलधारिका । वितानं व्योमचाख्यातं लम्बतीत्थमुमापतिः ॥ २८ ॥ ध्रुवमण्डलमुत्पन्नं ब्रह्माण्डाकाररूपकम् । तारामण्डलमित्युक्तं कथ्यते तश्च सङ्ख्यया ॥ २९ ॥ सप्तदशार्बुदमेवं लक्षाणां षष्टिरेव च । षष्टिश्च तारकायुक्तं सङ्ख्यातं ध्रुवमण्डलम् ॥ ३० ।।

Page #224

अपराजितपृच्छा अरुन्धती विष्णुपदी सप्तर्षयस्तथोत्तमाः । ध्रुवाद्यं तारकालिङ्गमेतेषां बाह्यतो ध्रुवम् ॥ ३१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
ग्रहादिधुत्रमण्डलाधिकारो नाम सप्तदश सूत्रम् ।।

Page #225

(१८) ग्रहगतिमानमुहूर्तादिप्रमाणमष्टादश सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच -
कथितानि मण्डलानि ध्रुवादेर्ग्रहसङ्ख्यया । अतस्तेषां पुनस्त्वेवं बिम्बमानं निबोधय ॥ १ ॥ बिम्बमानगतिञ्चैव ग्रहाद्याः क्रमयोगतः । भ्रमन्ति दक्षिणावर्ते ह्यध्वनि स्वप्रमाणतः ॥ २ ॥ तिथिसङ्ख्याप्रमाणं च पक्षमासौ तथैव च । ऋतुकालं वत्सरांश्च कथयस्व समासतः ॥ ३ ॥ विश्वकर्मोवाच
बिम्बमानं ततस्तात शृणुचैकाग्रमानसः । अनुक्रमेण कथये सूर्यादीनामथोऽधुना ॥ ४॥
सूर्यादीनां ग्रहाणां तु कथ्यन्ते बिंबकानि तु । वृत्तव्यासौ बिम्बमाने कथयामि समासतः ॥ ५ ॥ षट्सहस्रपञ्चशतयोजनैः स्याच्च विस्तरः । सूर्यबिम्बप्रमाणं तु विद्युत्कोटिसमप्रभम् ॥ ६॥ चतुर्भिश्च सहस्राणां यष्टाशीत्या च योजनैः । सोमबिंप्रमाणं तत् सुधातेजः समुद्भवम् ॥ ७॥ भौमस्य बिम्बमानं तु पृथु योजनविंशतिः । बुधस्य बिम्बमानं च विस्तृतं शतयोजनैः ॥ ८ ॥
द्वाचत्वारिंशच्च सार्धं गुरुबिम्बं प्रमाणतः । पञ्चसप्ततिः शुक्रस्य शतार्थे पञ्च वै शनैः ॥ ९ ॥
अष्टसहस्रयोजनप्रमाणं राहुमण्डलम् ।
तोश्च भौमतुल्यं स्यात् कथितं च प्रमाणतः ॥ १० ॥ गतिक्रमं च वक्ष्यामि ध्रुवमेकं प्रदक्षिणम् । योजनैश्च गतिस्त्वेवं गम्यते च प्रदक्षिणम् ॥ ११ ॥ निमिषे द्विशतं भानुः ग्लौः सार्धद्विसहस्रकम् । श्रयस्त्रिंशदधिकशतयोजनै भौमगतिः ॥ १२ ॥ बुधश्च सूर्यमानेन भ्रमति ध्रुवदक्षिणम् । गुरुश्च क्रमतः चैव योजनैर्दशपञ्चभिः ॥ १३ ॥ शुक्रसूर्यगतिश्चैव द्विशतं निमिषान्तरे । सप्तयोजन त्रिभागं निमिषान्तु शनैश्चरः ॥ १४ ॥
६ अ.

Page #226

अपराजितपृच्छा योजनरकादशभी राहोश्च निमिषे गातः। केतुर्भानो:समन्ताश्च भ्रमते दक्षिणावृतम् ॥ १५ ॥ आमध्याह्नमुदयतो ह्यष्टधा च दिनार्धकम् । चत्वारिंशत्त्वेकहीनं सहस्राण्याद्यसङक्रमे ॥ १६ ॥ तवं च षविंशत्या त्वेकत्रिंशत् सदा क्रमः । चतुर्विंशतिरूचे तु दशपञ्च तथोत्तरे ॥ १७ ॥ अग्रे गतिश्च दशभिः पञ्चभिर्मध्यमाश्रिते। त्रिभिः सहस्रमध्याहे योजनेतिमादिशेत् ॥१८॥ पूर्वा च गति ज्ञात्वा विपरीता परेऽहनि । एवं क्रमैः युक्तियोगो ग्रहाणां च गतिस्तथा ॥ १९ ॥ भुक्तिमानं गतिश्चैवं सूर्यादिग्रहमण्डले । प्रयुक्तश्च धुवो मध्ये भ्रमते दक्षिणावृतम् ॥ २०॥ प्रदक्षिणीकृते तस्मिनहोरात्रमितिस्मृतम् । प्रदक्षिणार्द्धमावृत्ते दृष्टे सूर्ये तथा दिवि ॥ २१ ॥ तथा रात्रिरथाख्याता सूर्ये चादृष्टतां गते । तस्यैव षष्टिकांशस्तु प्रोच्यते घटिकाभिधा ॥ २२ ॥ ताभिर्दिनं षष्टिभिश्च मासस्त्रिंशद्दिनैर्भवेत् । घटिकाषष्टिपलैनिमेष: पञ्चदशपलैः ॥ २३ ॥ निमेषषोडशांशस्तु कला कलार्ध लम्बकः । लम्बकाधै लम्बकाक्ष्यो लम्बकार्धे पादेखिभिः ? ॥ २४ ॥ उभी करगृह्येत अलम्बं त्रुटिशब्दतः ? । द्वे घट्यौ च मुहूर्त स्थात् लग्नं पञ्चघटीभवम् ॥ २५ ॥ सूर्यादि सप्तवाराश्च क्रमेण तिथयस्तथा । एवं प्रोक्तं मुहूर्तादि ह्यहोरात्रादिमध्यतः ॥ २६ ॥ क्रमयुक्तिर्विधातव्या कालसङ्ख्यामतः परम् ।
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
ग्रहगतिमान मुहूर्तादिप्रमाणनिणयाधिकारेऽष्टादश सूत्रम् ॥

Page #227

(१९) तिथिमासर्तुकालसंवत्सरो नामैकोनविंशं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
कालसख्या कथं देव ह्यष्टयामादिकं तथा । तिथिसंवत्सरायं च कथयस्व प्रसादतः ॥१॥ संवत्सराभिधानानि पृथक् चैवं प्रमाणतः।
कथयस्व प्रसादेन विश्वेश जगतांपते ॥२॥ विश्वकर्मोवाच
अहोरात्रादित: सङ्ख्या दृष्टे सूर्योदये मता। अष्टौ यामाश्च सम्प्रोक्ता अहोरात्रसमुद्भवाः ॥ ३ ॥ जयो विजय आख्यातो महाशङ्कश्च शङ्ककः । उदयाद्धि समाख्याताश्चत्वारश्च निशापतेः ॥ ४॥ अहोरात्रैस्तिथे म प्रोक्तं नन्दादिपञ्चकम् । नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णा वै पञ्चमी स्मृता ॥५॥ पञ्च पञ्च पुनः पञ्च मासाधे तिथयस्तथा । तिथिभिः पञ्चदशभिः पक्षो मासो द्विपक्षतः ॥ ६॥ आदो नन्दादिकश्चैवं काल: स्याद् दशपञ्चभिः । नन्दा प्रतिपदा शेया द्वितीया भद्रिका मता ॥ ७ ॥ तृतीया च जया रिक्ता चतुर्थी सम्प्रकीर्तिता। तिथिः पूर्णा पञ्चमी स्यादेवं हि तिथयो मताः ॥ ८॥ षष्ठी च सप्तमी चैव ाष्टमी नवमी तथा। दशम्येकादशी चैव द्वादशी च त्रयोदशी ॥९॥ चतुर्दशी पौर्णमासी तिथयश्चन्द्रसम्भवाः । चन्द्रस्तु षोडशकलस्तिथयो दशपञ्चभिः ॥ १०॥ शशिनी शान्तिनी चैव लक्ष्मिणी कामिनी तथा । पुष्पिणी च शुभा शान्ता चाल्हादा कुमुदा तथा ॥ ११ ॥ शस्याशिनी मानिनी च तथा विद्याविशोधिनी।। महिषी द्वीपिनी सौम्या चामृता षोडशी तथा ॥ १२ ॥ सितपक्षे वर्द्धते च क्षीयते कृष्णपक्षके । पूर्णिमा पूर्णचन्द्रेमावास्या क्षीणविधौ स्मृता ॥ १३ ॥ पूर्णमासे उभौपक्षावथ मासाभिधेयकम् । कार्तिको मार्गशीर्षश्च पौषो माघोऽथ फाल्गुनः ॥ १४ ॥

Page #228

अपराजितपृच्छा चैत्रो वैशाखज्येष्ठौ च ह्याषाढश्चैव श्रावणः । भाद्रपद आश्विनश्च मासा एते प्रकीर्तिताः ॥ १५॥ कार्तिकाद्या द्वादशस्युर्याभ्यां द्वाभ्यामृतुद्भवः । अभिधानानि कथये षड्ऋतूनामनुक्रमात् ॥१६॥ घसन्तग्रीष्मौ वर्षाश्च शरद्धेमन्त एव च | शिशिरश्च षड् ऋतवश्चैत्रिकादिद्विमासकाः ॥ १७ ॥ द्वौ ऋतू भवतः कालः शीतोष्णवार्षिकात्मकः । कार्तिकादिभवः शीतो ग्रीष्मः फाल्गुनतः स्मृतः ॥ १८ ॥ तथाषाढादितः प्रावृट् सर्वबीजहितात्मिका।। एवं स्यात्रिविधः कालः शीतोष्णप्रावृडात्मकः ॥ १९ ॥ कालत्रयं षड्तबो माससङ्ख्यातु द्वादश । चतुर्विशति पक्षाश्च षष्ठ्युत्तरशतत्रयम् ॥ २० ॥ दिनानि स्युस्तथा चैवं वर्ष चैव प्रवर्तते । इत्यादियुक्तियोगेन प्रोक्तः संवत्सराभिधः ॥ २१ ।। संवत्सराभिधानानि षष्टिः स्युः प्रभवादितः।। प्रभवो विभवश्चैव शुक्लो मोदः प्रजापतिः ॥ २२ ॥ अङ्गिराः श्रीमुखो भावो युवा धाता तथेश्वरः । बहुधान्यः प्रमाथी च विक्रमो वृष एव च ॥ २३ ॥ चित्रभानुः सुभानुश्च तारणः पार्थिवो व्ययः। सर्वजित् सर्वधारी च विरोधी विकृतिः खरः ॥ २४ ॥ नन्दनो विजयो जयो मन्मथो दुर्मुखस्तथा । हेमलम्बो विलम्बश्च विकारी शार्वरी तथा ॥ २५ ॥ प्लवश्च शुभकश्चैव शोभन: क्रोधनस्तथा।। विश्वावसुः पराभवः प्लवङ्गः कीलको मतः ॥ २६ ॥ सौम्यः साधारणश्चैव तथैवं च विरोधकृत् । परिधावी प्रमादी च ह्यानन्दो राक्षसोऽनलः ॥ २७ ॥ पिङ्गलः कालयुक्तश्च सिद्धार्थों रौद्रदुर्मती । दुन्दुभी रुधिरोद्गारी रक्काक्षी क्रोधनः क्षयः ॥ २८॥ इत्थं संवत्सराणां च षष्टीभेदाः प्रकीर्तिताः । ब्रह्मसृष्टिविंशतिश्च प्रभवादि व्ययान्तगा ॥ २९॥ विष्णोः सर्वजिदाद्याश्च विंशतिश्चापराभवम् । प्लवङ्गादि क्षयान्तं च तथास्याद्रविंशतिः ॥ ३०॥ गुणा यथाभिधानं च शस्ताशस्ते विदुर्बुधाः।

Page #229

तिथिमासर्तुकालसंवत्सरो नामैकोनविंशं सूत्रम् ॥ युगमानं च कल्पान्तमथ मन्वन्तरं तथा । दिनसङ्ख्या प्रमाणेन तथा युगचतुष्टयम् ॥ ३१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
तिथिमासर्तुकालसंवत्सराद्यधिकार एकोनविंशं सूत्रम् ॥

Page #230

(२०) कल्पान्तो नाम विंशं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
संवत्सरास्तु कथिता मन्मनोभ्रान्तिहारकाः । युगानां तु प्रमाणं च कथयस्व परेश्वर ॥१॥ मन्वन्तरप्रमाणं किम् कथं युगचतुष्टयम् ।
कल्पान्तं च कथं देव प्रसादं कुरु मे प्रभो ॥२॥ विश्वकर्मोवाच
अतस्तात प्रवक्ष्यामि प्रमाणं तु युगोद्भवम् । चतुर्दशमन्वन्तः कल्पमेकं तु सङ्ख्यया ॥३॥ येन सङ्ख्याप्रमाणं च वत्सरादि प्रवर्तते । अनुक्रमेण वक्ष्यामि यथा प्रोक्तं पृथविधम् ॥ ४॥ अष्टाविंशतिसहस्राण्यने चाष्टशतानि च । संवत्सरैश्च गुणयेत् कृतसङ्ख्याप्रमाणतः ॥५॥ सहस्राण्यष्टाविंशतिर्लक्षाणि दशसप्त च । प्रमाणं कृतयुगस्य देवश्च प्रभाषितम् ॥ ६ ॥ तस्य पादत्रयं त्रेता द्वापरं तत्पदद्वयम् । पादमेकं कलियुगं प्रमाणमुदितं त्विदम् ॥ ७ ॥ तथा युगचतुष्कं च चतुर्मिश्च युगैर्भवेत् । चतुष्कस्य प्रमाणं च कथयामि यथाक्रमम् ॥ ८॥ त्रिचत्वारिंशलक्षाणि सहस्राणां च विंशतिः । चतुष्कस्य प्रमाणं च सृष्टिकालसमुद्भवम् ॥९॥ द्वासप्ततिचतुष्काणि मनुश्चैव प्रवर्तते। कालसङ्ख्या मनोः प्रोक्ता पृथक् सङ्ख्या चतुर्दश ॥ १० ॥ संभूक्षे तलाभिधानं च प्रारमुनिस्तृतीयकम् । संकल्पभाव सांतश्च सावर्णिकस्यानु सप्तमम् ? ॥ ११ ॥ समनु प्लवसौम्याश्च आल्हादश्च सूर्यात्मकः। त्रिदशाक्ष पूर्णस्य तु सप्तभि न चतुर्दश ? ॥ १२॥ मनुभिश्चतुर्दशभिः कल्पसङ्ख्या प्रमाणतः।
एवमुक्तं च कल्पान्तं पुनरेवं समुद्भवः ॥ १३ ॥ अपराजित उवाच
कल्पान्तश्च कथं तात कैश्चिौरुपलक्षितः। देवेशाहं न जानामि कल्पान्ते सृष्टिच्छन्दकम् ॥ १४ ॥

Page #231

कल्पान्लो नाम विशं सूत्रम् ।
४७
विश्वकर्मोवाच
कल्पान्तो प्राप्यते वत्स ह्युल्कापातैरनेकशः । तस्य चिह्नानि रूपाणि कथयामि समासतः ॥ १५ ॥ उल्कापातादू वज्रघातादन्नाभावाज्जनात्ययः । सादित्ये च विनामेधैर्वज्रविद्युत्पातोद्भवः ॥ १६॥ अन्दान्ते भूमिकम्पश्च ह्यब्दार्धे तु पुनः पुनः । पांशुवृष्टिश्च पतति सादित्ये रजनी यथा ॥ १७ ॥ यमदृष्ट्रासमं रौद्रं भूतलं च प्रदृश्यते । आन्ध्यं घोरं भवेन्मेधैः सर्पवृष्टिः प्रजायते ॥ १८॥ स्वर्गतः पतति त्वेवं पुरुषो विकृताननः। सर्वेशे सौ रसं भूया मनुजा वीरविक्रमाः ? ॥ १९ ॥ यक्ष किन्नरगन्धर्वा: पिशाचोरगराक्षसाः। सर्वे ते प्रलयं यान्ति कल्पान्ते च समुत्थिते ॥२०॥ पर्वताः सागरा द्वीपाः सरितः सागरादिकम् । भक्षन्ति सर्वभूतानि कालाग्निश्च यमो यथा ॥ २१॥ चतुर्दशमन्वन्ते च दिने प्राप्ते यथा ध्रुवम् । रजन्यन्ते च सम्प्राप्ते झुदिते सूर्यमण्डले ॥ २२ ॥ बिम्बमध्यसमास्त्वेवं पुरुषाननसंनिभाः। विकृताननरुपाश्च दृष्ट्रायुक्ताः करालिनः ॥ २३ ॥ द्वौ सूर्यो पूर्वदिग्भागे द्वौ च दक्षिणदिस्थितौ । सूर्यद्वयं पश्चिमे चोत्तरे सूर्यद्वयोदयः ॥ २४॥ द्वौ सूर्यौ नागलोकस्थौ द्वौ सूर्यावुपरि स्थितौ । इत्थं ते द्वादशादित्याः कल्पान्ते सर्वतो दिशम् ॥ २५ ॥ दहन्ति पृथिवीं कृत्स्ना सशैलवनकाननाम् । सर्वभूतानि दहति कालाग्निश्चापरस्तथा ॥ २६ ॥ देवदानवगन्धर्वान् पिशाचोरगराक्षसान् । पृथिव्यां दह्यमानायां हविर्गन्धः प्रजायते ॥ २७ ॥ अस्तंगते सूर्यबिम्बे द्रोणमेघोद्भवस्तथा। वर्षन्ते च महामेघा धारा करिकरानिव ।। २८॥ अष्टादशैव मेघाश्च महाद्रोणघनोदये । पृथिवीत्थं समन्ताच्च समुद्रैश्चार्णवीकृता ॥ २९ ॥ चतुर्दशलक्षयोजनानि ध्रुवं रक्षतु उदकोद्भवाम् । तमस्रौ विशार्यन्ते अंभोर्भव तनो वृता ? ॥ ३० ॥

Page #232

४८
अपराजितपृच्छा अन्धकार तथा घोरे नष्टे स्थावरजङ्गमे । चन्द्रार्कपवने नष्टे ज्योतिषि प्रलयं गते ॥ ३१ ॥ एवं जाते तदाकाले विष्णौ क्षीरादसंस्थिते । क्षीरोदस्थितविष्णोश्च शेषपर्यशायिनः ॥ ३२ ॥ नामेब्रह्मा समुत्पन्नः पद्मयोनिश्च सृष्टिकृत् । ततः सर्व समुत्पन्नं जगत्स्थावरजङ्गमम् ॥ ३३ ॥ योऽसौ क्षीरोदमध्ये तु सप्तलोकजलाम्बुधौ । शेषे च नागपर्य शेषस्याहेश्च तद्विधिः १ ॥ ३४ ॥ ...............फणिमणिकिरणैय॑ज्यते श्वासवातैः । ................ऋषिमुनिगणग्यजुः साममन्त्रैः । ...............स्तूयमानो............ब्रह्मादि देवैः । विष्णुस्त्रैलोक्यनाथ: कलिकलुषहरः पातु वः पद्मनाभः ॥ ३५ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
कल्पनाधिकारो नाम विशं सूत्रम् ॥

Page #233

(२१) अक्षयलिङ्गसृष्ट्युद्भवो नामैकविंशं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
पूर्वसष्टयुद्भवो यद्वत्तथा तन्नाम देवता । अन्यथा वा भवेदिन्द्रस्तथा च त्रिदशोद्भवः ॥१॥ उपस्थिते च कल्पान्ते किं पुनः सृष्टिरुद्भवेत्।।
पूर्वाभिधानयुक्ता चान्यथा वा कथय प्रभो ॥२॥ विश्वकर्मोवाच
कल्पान्ते च गते त्वेवं जीवरूपा नु चेतसा। सर्वे ते प्रलयं यान्ति गङ्गेव हरमस्तके ॥३॥ कल्पे कल्पे प्रलीयन्ते यत्र यत्रापि देवताः। आत्मरूपे पञ्चलिङ्गे सर्वभूतात्मकेषु च ॥४॥ अविमुक्तं च केदारं ओंकारामरकंटके। पञ्चमं श्रीमहाकालं कल्पान्ते लिङ्गमव्ययम् ॥ ५॥ ततः काले समुद्भता भरतक्षेत्रदेवताः । बदरीमथुरायोध्या योगेशं विश्वसम्भवः ॥६॥ पञ्चाक्षयानि कल्पान्ते हरिक्षेत्राणि वै विदुः। एषु भव्यकलाः सर्वा विष्णोश्चामोधमालिनी ॥७॥ भूर्भुवं भुवनेशं च भवोद्भवं तृतीयकम् । अट्टहासं तत्पुरुषं केतुमालं स्वयंभुवम् ॥ ८॥ ईश्वरं शङ्करं श्रेयं श्रीकण्ठं च उग्रोहरम् । अक्षयपञ्चलिङ्गस्य इलावते समुद्भवः ॥९॥ पुष्करं पुष्कराख्यं च शङ्कतेज महाबलम् । गोकर्ण पञ्चमं लिङ्ग पुष्कराख्यऽ क्षयोद्भवम् ॥ १० ॥ सद्यं शान्तं महाकान्तं विश्वतेजो महोद्भवम् । पञ्चाक्षयानां लिङ्गानां पौरुषे स्यात्समुद्भवः ।। ११ ।। शशशाङ्कशंभू च सिद्धेशं चन्द्रशेखरम् । पञ्चाक्षयानि लिङ्गानि शङ्कक्षेत्राधिपानि च ।। १२ ।। वामदेवं महादेवं कान्तं कमललोचनम् । अक्षयं कल्प लिङ्ग सागराक्षे ? स्वपराजित ॥ १३ ॥ सद्योवामस्तथाधोरस्तत्पुरुष ईश एव च । अक्षये वाजा देवा रम्यके सृष्टिसंभवे ॥ १४ ॥

Page #234

1५०
अपराजित पृच्छा
लीयन्ते सर्वदेवाश्च कल्पान्ते लिङ्गमध्यगाः । कल्पान्ततोऽक्षयं लिङ्गं सागरे ? क्षेत्राधिपम् ॥ १५ ॥ द्वीपे द्वीपे पुनस्त्वेवं रुद्रलोकलिङ्गोद्भवम् । तेभ्यो जाता पुनः सृष्टिर्जगत्स्थावरजङ्गमम् ॥ १६ ॥ सजलाम्भोधिसंसारे एकार्णवीभूतसंस्थितौ । विशीर्णानुमार्गाख्यात तत्प्रवाहेन समुद्भवाः ? ॥ १७ ॥
वर्षाश्रयासमुद्राच सृष्टिकालसमुद्भवाः । प्रदक्षिणं स्थितास्त्वेवं मेरोश्च परिखार्णवाः ॥ १८ ॥ क्षीरोदे संस्थितो विष्णुः सजलांभोधिनिःस्वने । शेषपर्यङ्कशायी च पादौ लग्नौ तथा श्रिये ॥ १९ ॥ क्षीरोदसंस्थितो विष्णुः सजलाम्भोदनिस्वनः । शेषपर्यङ्कायनः पादलग्नश्रियोत्तमः ॥ २७ ॥ ब्रह्माऽभवद् विष्णुनाभेः स्वयम्भूः सृष्टिकारणम् । ब्रह्मसूनुस्ततो जातः काश्यपो मुनिपुङ्गवः ॥ २१ ॥ ख्याता तदुद्भवा सृष्टिर्जगत् स्थावरजङ्गमम् । ताभ्यां च शक्तिराख्याता संसारसृष्टिकोद्भवा ॥ २२ ॥ दैत्यासुरी च गन्धर्वी यक्षी विद्याधरी तथा । वैदेवी नागराजेन्द्री नरेन्द्री नाम चाष्टमी ॥ २३ ॥ दितेश्च देवाः सम्भूता असुर्य्याश्चासुरोद्भवः । गन्धवजाश्च गन्धर्वा यक्ष्या यक्षसमुद्भवः ॥ २० ॥ विद्याधर्यास्तदभिधाः वदेव्याश्चैव देवताः । विहगा नागराजेन्द्रा जाता नागेन्द्रकास्तथा ॥ २५ ॥
नरेन्द्राश्च नरा विप्र - क्षत्रविट्शूद्रसंशकाः । शिश्च कुलान्येवं प्रकृतीनामनेकधा ॥ २६ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां अक्षयलिङ्गसृष्टयुङ्गवाधिकारो नामैकविंशं सूत्रम् ॥

Page #235

(२२) पञ्चलिङ्गोद्भवकाश्यपसृष्टयुद्भवो नाम द्वाविंशं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच -
कथं लिङ्गभवा सृष्टिः समस्ता सचराचरा । कथं ब्रह्मोद्भवा चैव कथयस्व प्रसादतः ॥ १ ॥
ब्रह्माद्यप्रभवाः के चाक्षयलिङ्गोद्भवाच के । केच ज्योतिर्भवाश्चैव कथयस्व प्रसादतः ॥ २ ॥ विश्वकर्मोवाच
एकादशकोटिरुद्रा भैरवाश्चाष्टकोटयः ।
योगिन्यो द्विरद कोट्यो लिङ्गेभ्यश्च समुत्थिताः ॥ ३ ॥
खेचरी भूचरी विद्या स्तम्भिनी मोहिनी तथा । विद्वेषिणी त्रोटनी च एता लिङ्गसमुद्भवाः ॥ ४ ॥ अणिमा लघिमा क्याता महिमा सहजा तथा । अष्टसिद्धयुद्भवा विद्याक्षय लिङ्गसमुद्भवा ॥ ५ ॥ मन्त्रमुद्राः समस्ताश्च योगिनोयोगनिर्मलाः । अची पूजा प्रतिष्ठाश्च सर्वा लिङ्गसमुद्भवाः ॥ ६ ॥ वेदागमपुराणानि ग्रन्थादिदर्शनानि च । अक्षयलिङ्गोत्पन्नानि तथान्यश्च वदामि ते ॥ ७ ॥ निघण्टुर्व्याकरणानि ह्यष्टौ स्थानानि वै तथा । वेदोद्भवश्च लिङ्गेभ्यस्तथान्ये च दिवौकसः ॥ ८ ॥
सप्तस्वरास्त्रयो ग्रामा मूर्च्छनास्त्वेकविंशतिः । एकोनपञ्चाशत्तानाः सर्वे लिङ्गसमुद्भवाः ॥ ९ ॥ सर्वाणि यानि तीर्थानि युद्भवन्तीह भूतले । तान्युत्पन्नानि लिङ्गेभ्यो वर्तन्ते सचराचरम् ॥ १० ॥
मन्त्रसिद्धिक्रियायोग - तीर्थधर्मसत्यानृतम् । पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाश एव च ॥ ११ ॥ लिङ्गोद्भवानि चैतानि जगदुश्पत्तिकारणम् । सर्वात्मलीला भूतानां लिङ्गानां लिङ्गतो भवः ॥ १२ ॥ क्षेत्राणि च तथा द्वीपाः संसारसृष्टिकोद्भवाः । एवमक्षयलिङ्गेभ्यः सर्वभूतालयस्तथा ॥ १३ ॥
शेषोद्भवास्तथा पुत्र जीवा वै काश्यपादयः । मानसेभ्यः समुत्पन्ना मानस्याः पुत्रिकादयः ॥ १४ ॥

Page #236

५३
अपराजित पृच्छा
- अभ्वी गंजा शुकी शृङ्गी वृक्ष्यंषु सरली तथा । स्थालिकां शालिध्वानं च तृणीव लतिकोद्भवाः ? ॥ १५ ॥ शृङ्गी नखी मीन क्रोंचा पद्मान्तादिकसम्भवाः । एवं काश्यप संभूताः सृष्टिजीवा अनेकधा ॥ १६ ॥ कृमिकीटपतङ्गाश्च व्यन्तराश्चोरगादयः । भूमिबीजोदकाद्यैश्च सम्भूता जीवयोनयः ॥ १७ ॥ भूम्युवासे समुद्भूते संयोगे तेजसस्तथा । उदके सर्वबीजानि रूपतः सम्भवन्ति च ॥ १८ ॥ केचिश्व काश्यपोत्पन्नाः केचित्पातालसम्भवाः । केचिद् भूम्युद्भवास्त्वेवं त्रिविधः सृष्टिसम्भवः ॥ १९ ॥ चतुर्विधास्तथा चैवं स्वेदाण्डोद्भिज्जरायुजाः । चतुर्विधभूतग्रामे जीवयोनिरनेकधा ॥ २० ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्ति प्रकाशप्रोक्तृ श्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां पञ्चलिङ्गोद्भव काश्यपसृष्टयुद्धवाधिकारो नाम द्वात्रिंशं सूत्रम् ॥

Page #237

(२३) प्रथमहरि - मत्स्यावतारों नाम त्रयोविंशं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
मत्स्यादिकावतारांश्च विष्णुरूपसमुद्भवान् । कथयस्व प्रसादेन ज्ञानदाल्हादकारकान् ॥ १ ॥ यत्स्मृतौ पापमुक्तिः स्यात् संसारभयनाशनम् । छिद्यन्ते सर्वविघ्नाश्च स्वर्गादिभोगसाधनम् ॥ २॥ विश्वकर्मोवाच
सर्वतीर्थभत्रं पुण्यं यस्य तु स्मरणे ननु । सर्वदेवमयं दृष्ट्वा सर्वयज्ञफलं भवेत् ॥ ३ ॥ शृणु स्वं च महानन्दं विष्णोर्जन्मरहस्यकम् । दशावतारजननं पठितं पापनाशनम् ॥ ४ ॥ तदहं कथयिष्यामि प्रादुर्भावं च वैष्णवम् । पठन्ति प्रयता भक्त्या यास्यन्ति परमां गतिम् ॥ ५ ॥ मत्स्यः कूर्मों वराहश्च नारसिंहोऽथ वामनः । रामो रामश्च कृष्णश्च बुद्धः कल्की च ते दश ॥ ६ ॥
तस्मिनेकार्णवे घोरे नष्टे स्थावरजङ्गमे । चन्द्रार्कपवने नष्टे ज्योतिषि प्रलयं गते ॥ ७ ॥
एवं जाते तदा काले ध्यानयुक्तः पितामहः । संभूतो दानवः शङ्खो हृतवान् वेदमर्णवे ॥ ८ ॥ गतश्च विष्णुपार्श्वे च क्षीराब्धौ च पितामहः । महासुरोऽनन्तरूपो वेदान् हृत्वा गतोऽर्णवे ॥ ९ ॥
कृतेऽलक्षसहस्रशताव्देषु गतेषु च । शताब्दान्ते तथा ख्याते माघे कृष्णप्रतिपदि ॥ १० ॥ पुष्यान्ते च मुहूर्ते च मनुर्नाम शुभप्रदः । महामनो भविष्यामि सहस्रयोजनायतः ॥ ११ ॥ घनवन्नीलवर्णश्च रताक्षश्च महोत्कटः । भृकुटस्फुरदशनः कृत्वा कोपं जनार्दनः ॥ १२॥
क्रीडन्तमब्धिमध्यस्थं निहितां च कूपकर्तरि । स्यात्कलित लग्नाम्बु पद्म पुष्पोद्भवमालिका ? १३ ॥
मत्स्यपुच्छाच निहतस्तदा चोच्छलिता छटा छोड्न धाराकुलोत्तरं भगं सुरा कुलावर्तपदम् ? ॥ १४ ॥

Page #238

अपराजितपृच्छा स्थललता फेनवर्णा ग्रन्थावर्णतकम् दोद्भवा ? । यथा अग्न कुलावर्त भंगात् पुरतो वनमालिका ! ॥१५॥ हतो महासुरः शङ्खो हदैस्ततस्तदा । आसनं कृतमुत्सने ब्रह्मणश्चेव नन्दतः ॥ १६॥ पटहाद्या अवाद्यन्त वेदे प्राप्तऽनु पञ्चमम् । महोत्सवे ब्रह्मलोके विष्णुलोके तथैव च ॥ १७ ॥ धर्मः प्रस्थापितो लोके सत्यं मानं च भूतले । लक्ष्म्यायुष्का नराश्चैवमक्लेशा दृढयौवनाः ॥ १८॥ एकच्छत्रं नृपो राज्यं प्राप्तवान् वेदसंगतो।। चक्रवर्तित्व विशेयो शिवमटं सुदर्शनम् ॥ १९ ॥ देवाग्निगुरुपूजा च सतीसत्यं तथोत्तमम् । अग्राह्यं च प्रजादण्डं अद्वास्थता कृषि वेश्मता ? ॥ २० ॥ न शोकदुःखदुर्भिक्ष न चौराश्चाभवंस्तदा । धर्मेण पालयन्धात्रीमाशां चक्रे च मेदिनी ॥ २१ ॥ ईप्सितोदकं च मेघात् सर्वसस्या च मेदिनी। लक्षात्परेऽनल्पधना अतिरूपा नराः स्त्रियः ॥ २२ ॥ कामिन्य ऋतुगम्याश्च ह्यायुष्काः कान्तिभिर्युताः। लोका; शास्त्रविशेषक्षा अग्निहोत्रं गृहेगृहे ॥ २३ ॥ त्रिदशातिथिपूजा च नित्यमेव प्रतिगृहम् । न विषं नैव दुःस्थानं गृहे तु धनधान्यकम् ॥ २४ ॥ भुअन्ते काञ्चने पात्रे ददते नास्ति गणता ?। सन्तुष्टाः सर्वलोकास्तु धनधान्यैश्च काञ्चनैः ॥ २५ ॥ ईप्सितं तु गवां क्षीरं क्षीरे सर्पिस्तथाधिकम् । इच्छारसश्चक्षुदण्डे षीधुपानं घटैस्तथा ॥ २६ ॥ त्रिलक्षाब्दं मीनरूपो विष्णुः पति सागरम् । पुनर्जन्म करिष्यामि उद्धरिष्येऽमृतं यतः ॥ २७ ॥. इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
प्रथमहरि-मत्स्यावताराधिकारो नाम त्रयोविंशं सूत्रम् ।।

Page #239

(२४) कूर्मावतारे मन्दरार्णवमन्थनं चतुर्विशं सूत्रम् ॥
-
विश्वकर्मोवाच
कल्पान्ते रत्नजातं यद् श्रीधेनुरमृतादिकम् । अन्योपस्करजातानि क्षीराब्धौ स्थापितानि तु ॥ १॥ याचमाना: समस्तास्तु सुरासुरनरोरगाः।
ददस्य भो विभो सर्व स्थापितं विष्णुना च यत् ॥२॥ इन्द्र उवाच
काष्ठे चाग्निस्तिले तैलं क्षीरमध्ये यथा घृतम् ।। उद्धरिष्यामि तान् सर्वान् क्षीरान्धित उपस्करान् ॥ ३॥ चकुस्ते मन्थनारम्भं सुरासुरनरोरगाः। मन्थानं मन्दरं कृत्वा नेत्रं कृत्वाऽथ वासुकिम् ॥४॥ उद्धरिष्यति कस्तत्र क्षीरार्णवे तु मन्दरम् । गतास्ते विष्णुपार्श्वे तु सुरासुरनरोरगाः ॥५॥ चतुर्लक्षसहस्रादि शतान्ताम्दे कृते गते । फाल्गुने कृष्णपक्षे च द्वितीयायां तिथौ तथा ॥६॥ मुहूर्ते कार्मुके चैव हस्तान्ते घटिकाद्वयम् । कूर्मावतारो मेदिन्या मुहूर्ते तत्र चाभवत् ॥ ७॥ तले तु कूर्मरूपेण हेमकूटनिभं गिरिम् । मन्दरं धारयिष्यामि छमूतार्थेऽपराजित ॥ ८॥ पीतवर्णो महादिव्यो दृश्यतेऽथानुवर्तुलम् । हारिदकश्वेतपादैज्योतिदृष्टोऽथ निर्मलै ! ॥९॥ शैलेन्द्रस्योत्तरे पावें क्षीरोदो नाम सागरः। प्रारब्धं मन्थनं तत्र सुरासुरनरोरगैः ॥ १०॥ मन्दरं मन्थनं कृत्वा नेत्रं कृत्वा तु वासुकिम् । एकतश्च सुराः सर्वे बलिमेकत्र संस्थिताः ॥ १ ११ ॥ क्षीरार्णवे मथ्यमाने सफेनोर्मिमहोत्कटे । समुद्भूतानि रत्नानि गुणतेजोमयानि च ॥ १२॥ मौक्तिकं वनवैडूयें पनरागश्च नीलकम् । हिरण्याद्यष्टलोहानि मध्यमाने तदुद्भवः ॥ १३ ॥ तदोद्भता कामधेनुघृतदध्युद्भवस्ततः । क्षीरं च गोमयं मूत्रं पञ्चगव्यं प्रकीर्तितम् ॥ १४ ॥

Page #240

अपराजितपृच्छा सर्वसृष्टयुद्भवा धेनुः सर्वकामफलप्रदा। सर्वकाममवाप्नोति कामधेनुनमस्कृतिः ॥ १५॥ ऐरावतो गजेन्द्राणां चन्द्रश्चाप्सरसस्तथा । उच्चैधवास्तुरङ्गाणां सूर्यादीनां च वाहनम् ॥ १६ ॥ अमृतानां सप्तकुम्भा अमृतत्वं च दायिनः । समस्थाली च पात्राणां तलिकातां वा(वो)लुकोद्भवाः? ॥ १७ ॥ पर्यङमासनं चैव तथा सिंहासनानि च । छत्रचामरालङ्काप धूपामोद आरार्तिकम् ॥ १८॥ सिंहासनरुद्रासनवेत्रासनमसूरकम् । गदिका पट्टपं गिट्टि प्रोक्तान्यासनकानि च ॥ १९ ॥ षोडशाभरणं दिव्यं पादादि मुकुटान्तकम् । षट्त्रिंशश्चैव शस्त्राणां निर्गतानि क्षीरार्णवात् ॥ २० ॥ कवचानि च रत्नानि बलीवदोत्सवास्तथा। पुष्पकादिविमानानि श्रीवत्सस्वस्तिकानि च ॥ २१॥ क्षीरार्णवे मध्यमाने निमजद्भिः सुरासुरैः। तत्रोत्पन्नो महावृक्षो नानासुरतरुस्तथा ॥ २२॥ नानापुष्पसमाकीणों नानापत्रसमाकुलः । नानाफलसमायुक्तो पञ्चशाखासमन्वितः ॥ २३ ॥ पुण्यानि तस्य पत्राणि दृष्ट्वा तीर्थमहाफलम् । तस्यानुक्रमरूपं च जातिभेदं च लक्षणम् ॥ २३-१॥ देशजातिकुलस्थानं वर्णभेदमतः परम् । शाखानुक्रमयुक्ती च कथयामि समासतः ॥ २३-२॥ नागरं द्राविडं चैव कालिङ्ग यामुनं तथा । विश्वेश्वरं समाख्यातं पञ्चपत्रसमुद्भवम् ।। २३-३ ॥ नागरा चोत्तरा शाखा द्राविडा दक्षिणोद्भवा । कालिङ्गा पश्चिमा शाखा यामुना पूर्वदिग्भवा ॥ २४ ॥ विश्वेशा ऊर्ध्वशाखायां पञ्चजातिमहोत्सवाः। एकैकं पञ्चभेदाश्च कथयाम्यपराजित ॥ २५॥ पञ्चजातिर्दशभेदास्तथा षोडश वै कलाः। मासपत्रं चतुर्जातमबुंदादिसमुद्भवम् ॥ २६॥ जलजं स्थलजं पत्रं मेघजं गिरिकोद्भवम् । जीवपत्रं निभाकारं भेदभिन्नं व्यवस्थितम् ॥ २७॥

Page #241

कूर्मावतारे मन्दरार्णवमन्धनं चतुर्विंशं सूत्रम्
सर्वाभरणसंस्थानं हारकेयूरकादिकम् । स्तम्भेद्वारे गृहे शुद्धं प्रासादेषु च सर्वतः ॥ २८ ॥ शुद्धस्थानेषु सर्वेषु पत्रं पट्टचित्रादिकम् ।
X
X X X X X X × ॥ २९ ॥ यत्र तद् दृश्यते पत्रं स्त्रियस्तत्र हितेक्षणाः । तत्रोत्पन्नं तु कलशमष्टमाङ्गल्यसम्भवम् ॥ ३० ॥ संछन्नं फलपुष्पैश्च पत्रैश्च वलयीकृतम् । अभिषेके पट्टबन्धे प्रतिष्ठोद्वहनादिषु ॥ ३१ ॥ प्रासादे राजभवने कलशं विनिवेदयेत् । षोडशाभरणैर्युक्ता लक्ष्मीस्तत्र विनिर्गता ॥ ३२ ॥ द्वादशादित्यसंकाशास्त्रैलोक्यम (पि) णिदीपिका | X X X X X X X × ॥ ३३ ॥
अमृतं सर्वदेवेषु रावतः सुराधिपे । अभ्यश्च भास्करे देवेऽपस्करः सर्वतः समः ॥ ३४ ॥ पुनश्च मन्थनं कृत्वा अलक्ष्मीस्तत्र निर्गता । समुपेता पञ्चगुणैर्दत्ता या तु पितामहे ॥ ३५ ॥ अतिक्षुधा च दीनत्वं याचनं भ्रमणं तथा । अलक्ष्म्याः पञ्चमुद्राश्च करपात्रं च यष्टिकम् ॥ ३६ ॥ पुनर्मन्थनं कृत्वा तु विषं तत्र विनिर्गतम् । न तद् गृह्णन्ति वै देवा दानवैर्नैवगृह्यते ॥ ३७ ॥ नीलकण्ठे मयूरे च तद्रूपं वृषभध्वजे । तद्रूपेण तथेशेन तस्मात्तद्भक्षितं परम् ॥ ३८ ॥ पुनर्विनिर्गता चैव मदिरा कलिकोद्भवा । तां च पीत्वा कलिजतो मथनस्य विसर्जनम् ॥ ३९ ॥ अर्थक्षया शौचभ्रंशा गूढमन्त्रप्रकाशिका | नष्टकार्या तनुकृष्टा चागम्यागमपापदा ॥ ४० ॥ अधर्मकलिकोद्भावा गृहच्छिद्रादिकारिका । तथा त्योत्तमस्नेहा मृतनिर्गत चेतना ॥ ४१ ॥ एवं निन्द्यगुणैर्युक्का मदिरा पानतः कृता । मुक्ता
यैः : सा स्वहितैश्च तेषां श्रीर्बलवर्द्धिनी ॥ ४२ ॥
इति सूत्र सन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां कुर्मावतारे मन्दरमयनाधिकारो नाम चतुर्विशं सूत्रम् ॥
५७

Page #242

(२५) वराहावतारो नाम पञ्चविंशं सूत्रम् ।।
अपराजित उवाच
पृथिव्यां सागरा द्वीपा: सशैलवनकाननाः ।
कैराधारैरुध्धियन्ते कथयस्व परेश्वर ॥१॥ विश्वकर्मोवाच
नागराजधृताः शैलाः पृथिव्यां द्वीपसागराः। भाराकान्ता च वसुधा भीता याता रसातले ॥२॥ तदाक्षीरार्णवे सर्वे विष्णुपार्श्व गताः सुराः । रक्ष रक्ष परं विष्णो जगत्स्थावरजङ्गमम् ॥ ३॥ रक्षरक्षाऽऽर्यलोकांश्च पादोऽधर्मस्य वर्तते ।
तेन सा च भराक्रान्ता भूतधात्री बधोगता ॥४॥ विष्णुरुवाच
रसातले गमिष्यामि भूताधारधरा मही। आत्मस्थाने स्थापयिष्ये तामधो गम्यते मया ॥५॥ कृताधे च समायाते चैत्रकृष्णजयातिथौ । सूर्यनाममुहूर्तान्ते हस्तान्ते घटिकाद्वयम् ॥ ६ ॥ वराहरूपमास्थाय अप्रमाणं महोत्कटम् । भृकुटिस्फुरद्दशनं तेज:पुअसमुद्भवम् ॥ ७ ॥ दंष्ट्राग्रे वसुधां धृत्वा सशैलद्वीपसागराम् । संपूजितः सर्वदेवैरागतः पृथिवीधरः ॥ ८॥ पुष्करे परमेश्वरो नासाग्रे पवनात्मकः। पलिका ऊर्ध्वकेशेषु शम्भुसृष्टिसमुद्भवा ॥९॥ अधरैश्चाधकोद्भतं ? दंष्ट्रायां शैलसंभवः । सरस्वती च जिह्वायां तालुकेऽमरकोटयः ॥ १० ॥ प्रीवायां सुरसंघाश्च ओष्ठयोश्चासुरास्तथा । कपाले कार्मुककरश्चन्द्रार्को चैव नेत्रयोः ॥ ११ ॥ कर्णयोश्चैव गन्धर्वास्त्रिकोटिः सार्धमस्तके। पृष्ठोपरि तथा मेरुर्लिङ्गाकारेण संस्थितः ॥ १२ ॥ पञ्चवकत्रो महादिव्यो व्योमव्यापी सदाशिवः । तस्य प्रदक्षिणे मेरुर्भुवनानि चतुर्दश ॥ १३ ॥ स्थिताश्चैकादश रुद्रा द्वादशादित्यकास्तथा। चतुर्दशमनवश्च त्रिदशास्स्युरनेकधा ॥ १४ ॥

Page #243

वराहावतारो नाम पञ्चविंश सूत्रम् ॥ उभयोगिरिगोत्राश्च भुजयोः शैलजास्तथा । कर्णिकायां च संसारो मणिबन्धे महोत्कटाः ॥१५॥ इन्द्रः खुरेषु गन्धर्वाः क्षुरन्ध्रेषु पन्नगाः। क्षुराग्रे चाश्विनौ देवौ जानुसन्धौ च रुग्व्ययः॥ १६ ॥ अहिला ? हृदयदेशे जठरे जगतो धृतिः । कुक्षौ सप्तार्णवाः प्रोक्ताः पुच्छे सृष्टिकरस्तथा ॥ १७ ॥ तदूच कूर्मरूपं तु कूमार्वे गरुडो मतः । पञ्च व तत्वानि यतः स्मृतः सृष्टिसमुद्भवः ॥१८॥ पञ्चतत्वोद्भवा सृष्टिः ख्यात: संसारसागरः। एवमाधोद्भवो देवः संसाराश्च समुद्धरेत् ॥ १९ ॥ पापात्समुद्धरेद्येन लीलया धार्यते महीम् । खुणमध्यगतो यस्य मेरु खुणखुणायते ॥ २० ॥ पातालं यस्य कुक्षौ सकलशिखरिणो मन्दरो मेरुकाद्याः इंष्ट्राग्रे यस्य लग्ना त्रिभुवनसहिता मेदिनी सागरान्ता। आरक्ते यस्य नेत्रे सुरभिसुरदितं घर्घरं यस्य काले द्वौ फर्णों भुजगदृष्टि कपट तनुकृत ? पातु वः श्रीवराहः ॥ २१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वराहावतारनिर्णयाधिकारो नाम पञ्चविंशं सूत्रम् ।।.

Page #244

(२६) वामनावतारो नाम षड्विंशं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
हिरण्यकशिपुोरो जातः कस्मादुपायतः।
अफलं वर्धितं केन ? कथयस्व प्रसादतः ॥१॥ विश्वकर्मोवाच
हिरण्यकशिपु पूर्व कथयिष्यामि साम्प्रतम् । महोत्कटश्च येनाऽसाववध्यो देवदानवैः ॥२॥ तेनस्ववशमानीता: देवासुरनरोरगाः । ससुतं वैष्णवं दिव्यं विष्णुपादसुचिन्तकम् ॥ ३ ॥ हिरण्यकशिपुर्हन्तुं प्रल्हादं प्राञ्जलिं सुतम् । कृत्वा चैवाग्निमध्यस्थं पर्वतादू विनिपातितम् ॥४॥ निबध्य च जयस्तम्भे शुभं वै वजशङ्खलैः। तेनाऽसौ स्तूयमानश्च विष्णुः स्तम्भार्दनांचितः ॥५॥ प्रयोदशलक्षाब्देषु गतेषु च कृते युगे। राधशुक्लचतुर्दश्यां ज्येष्ठान्ते च मुहूर्तके ॥६॥ ऊच सिंहतनुं कृत्वा चाधो नरतनुं तथा । स्तम्भं संस्फोट्य तं घोरं सूदयिष्यति दानवम् ॥ ७॥ प्रल्हादस्य तथा राज्यं विष्णुर्दास्यति भूतले । एकच्छत्रां स दत्तां च पालयेद्भूतधारिणीम् ॥ ८॥ यं दृष्ट्वा नारसिंह विकृतनखमुखं तीक्ष्णदंष्ट्राकरालम् पिङ्गाक्षं स्तब्धकर्ण हुतवहसदृशं कुञ्चितानोऽनकेशम् । भीतास्ते दानवेन्द्रा असुरवरभटाः शस्त्रमुद्गीर्यहस्तात् हाहा किं किं किमेतत् क्षुभितजनपदः पातु वो नारसिंहः ॥९॥ यः स्तम्भाद् गर्जमानो गगडगडगडद् बालचन्द्राष्टः व्योमा व्याप्यमान: पपटपटपटत् पोट्यमानः शटाभिः । हुंष्ट्राभिः खाधमानः ककटकटकटत् स्तूयमानः सुरेन्द्रः निष्कान्तो हास्ययुक्तः ककहकहकहत् पातु वो नारसिंहः ॥ १०॥
__इति नृसिंहावतारश्चतुर्थः ।। सन्धौ च समनुप्राप्ते त्रेतायाश्च कृतस्य च । अयुक्ताश्च नरा नार्यश्चात्पशस्था तु मेदिनी ॥ ११ ॥ तीर्थात् पुण्यानि गच्छन्ति लोको दानानि वाञ्छति । दासन्ति विप्राः शूद्वेषु वैश्याश्च नृपपावनाः ।। १२ ॥

Page #245

वामनावतारो नाम षड्विंशं सूत्रम् ॥ भुञ्जते रौप्यपात्रेषु स्मरार्ता विप्रजातयः। नैव सायं नास्ति भाट्ट न दर्शनचतुष्टयम् ॥ १३ ॥ नृपा युद्धानि कुर्वन्ति भूभ्यर्थे च परस्परम् । त्रिपादो वर्तते धर्मः पादश्चैकस्त्वकर्मणि ॥ १४ ॥ दैत्यवंशोद्भवो राजा बली स्याद दानगर्वितः । गर्वहा संभविष्यामि विष्णुर्वै बलिवञ्चने ॥ १५ ॥ अदितेः कश्यपसुतः सम्भविष्यामि भूतले। भाद्रशुक्लद्वादश्यां वै धवणे सुमुहूर्तके ॥ १६ ॥ अदितेश्च समुत्पन्नो लघुकायो दृढात्मकः । तत्रोद्भविष्यदेवं च विष्णु वामनाकृतिः ॥ १७ ॥ ततो वामनरूपेण स्तूयमानो द्विजोत्तमैः । स्वागत: सिंहद्वाराग्ने बलियत्र धरापतिः ॥ १८ ॥ समुच्चार्य वेदशास्त्रं द्विजसहस्रध्वनिर्यथा ।
घलिस्तुष्टो ऽथ विप्रेन्द्र ददामि यत्नवेप्सितम् ॥ १९ ॥ विष्णुरुवाच
ममपादत्रयं भूमेर्याचनीयं नृपोत्तम । नैवाऽकारू च राजेन्द्र महादानानि भोगिनाम् ॥ २० ॥ हस्तोदकं मया दत्तं यावश्चन्द्रार्कतारकम् । तं दिव्यरूपमास्थाय क्रमिष्यामि वसुन्धराम् ॥ २१ ॥ यलिं चैव करिष्यामि पातालतलवासिनम् । देवांश्चैव करिष्यामि स्वस्वस्थानेषु शाश्वतम् ॥ २२ ॥
इति सूत्रसम्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वामनावतारनिणयाधिकारो नाम षविंशं सूत्रम् ॥

Page #246

(२७) रामावतारो नाम सप्तविंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
त्रेता चान्द आधे च ह्याषाढे कृष्णषष्ठिका | नाम प्रोक्तं पुण्डरीकं धनिष्ठान्ते मुहूर्तके ॥ १ ॥
जमदग्निसुतो भूत्वा रामः शस्त्रभृतां वरः । क्षत्रियांश्च वधिष्याभि पृथ्वी निःक्षत्रयी कृता ॥ २ ॥
एकविंशतिवारांश्च समुद्रान्ता च मेदिनी । तेन दत्ता द्विजवरे कश्यपे च त्वकण्टका ॥ ३ ॥
विप्रयुक्ताश्च राजेन्द्रा उत्पन्ना च वसुन्धरा । समुद्रः शाम्यते येन आसिदू द्वादश योजनैः ॥ ४ ॥ प्रवृत्ताश्चैव देशाश्च कोङ्कणाश्च चतुर्दिशम् । क्षत्रमुत्सादयिष्यामि सभृत्यषलवाहनम् ॥ ५ ॥ जमदग्निसुतो रामः पुनर्जन्म करिष्यति । तेनाहं प्रहरिष्याम्ययोभ्यायां सप्तमो हरिः ॥ ६ ॥
g परशुरामं च हरिहन्ति च सप्तमः । सन्धौ च समनुप्राप्ते त्रेताया द्वापरस्य च ॥ ७ ॥ रामो दाशरथिर्भूत्वा कौशल्यानन्दवर्धनः । विश्वामित्रयज्ञधुर्यस्ताडकां राक्षसी हस्त्रा जमदग्निसुतं जित्वा धनुर्भङ्गे सीतापतिः ॥ ८ ॥ घमवासं करिष्यामि सीतालक्ष्मणसंयुतः । चित्रकूटे तथा सीता पर्ययुक्ता न लक्षणैः ? ॥ ९ ॥
रामगिर्याश्रमे प्राप्ते तत्र वै दण्डकावने । लङ्केशेन हृता सीता कपडैर्मृगरूपतः ॥ १० ॥ तो मृगश्च सीतार्थे त्रिशिराः खरदूषणौ । वेपमाना शूर्पणखा धृतासु राक्षसी कृता ॥ ११ ॥
सुग्रीवस्य समक्षं च इतो वाली महाबलः । तैश्वापि वानरैः सार्धं करिष्यामि यथा सुखम् ॥ १२ ॥
दशयोजनविस्तीर्णमायतं शतयोजनैः । सेतुबन्धनमावृत्तं जले शैलसमाकुलम् ॥ १३ ॥
हत्वा तु रावणं घोरं सभूत्यं देशकण्टकम् | विभीषणाय दास्यामि राज्य निहतकण्टकम् ॥ १४ ॥

Page #247

रामावतारो नाम सप्तविंशं सूत्रम् ॥ सीताशुद्धिं समानीय पुष्पवृष्टिः सुरैः कृता । दत्ते विभीषणे राज्ये प्रत्यागच्छत् स्वकां पुरीम् ॥ १५ ॥ दशवर्षसहस्राणि दशवर्षशतानि च । धर्मेण पालयेद् राज्यं समुद्रान्तां च मेदिनीम् ॥ १६ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
रामावतानिणयाधिकारो नाम सप्तविशं सूत्रम् ॥

Page #248

(२८) हरेरष्टमः कृष्णावतारो नामाष्टाविंशं सूत्रम् ॥
-
-
--
विश्वकर्मोवाच
पुनर्जन्म करिष्यामि धर्मार्थे स्वपराजित । मथुरायां चापरं तु द्वापरान्ते कलौ युगे ॥१॥ जातोऽवतारो विष्णोश्च दानवानां वधार्थकः । कृष्णपक्षे भाद्रपदे ह्यष्टम्यां च तिथौ तथा ॥२॥ रोहिणी नाम नक्षत्रे ह्यर्धरात्रे तथागते । वसुदेवसुतः श्रीमान् वासुदेव इति श्रुतः ॥३॥ तस्य कर्माणि चाख्यास्ये शणु चैकानमानसः। पूतनां घातयिष्यामि दुष्यं वै बालघातकीम् ॥ ४॥ गोकुले च गतो देवो वर्तमान महाधनम् । गवार्थे चोद्धरिष्येऽहं गिरि गोवर्द्धनं तथा ॥५॥ प्रवत्तायां महावृष्टौ गिरिपृष्ठनिवासिनाम् ।। कालीयकं वशीकृत्य यमुनायां महार्णवे ॥६॥ समानीष्ठा? (हा)नि पध्मानि कंसस्यार्थे तु विग्रहे । मल्लयुद्धं करिष्यामि सह तैस्तु महोत्कटम् ॥ ७॥ मथुरायां वधिष्यामि कंसं च केशिनं तथा। चाणूरं च तथा बाहुं मुष्टिकं च महाबलम् ॥ ८॥ प्रलम्बं धेनुकं चैव घरिष्टं वृषरूपिणम् । कालनेमि हनिष्यामि त्रिषु लोकेषु विश्रुतम् ॥९॥ कुशस्थली गमिष्यामि तीर्थे चावन्तिकाश्रिते। नरकं च वधिष्यामि कुण्डलार्थे महासुरम् ॥ १०॥ शोणिताख्यां पुरीं गत्वा करिष्ये कदनं महत् ।। भुजच्छेदं करिष्यामि बाणस्य रणमूर्धनि ॥ ११ ॥ शंकरं योधयिष्यामि बाणस्यार्थे परं तप । शोणिताख्यां पुरीं गत्वा जरासन्धेन विग्रहः ॥ १२॥ जरासन्धो हतो भ्रात्रा शोणितस्थे जनार्दने । जरासन्धभयत्रस्तान् रक्षिष्यति च पार्थिवान् ॥ १३ ॥ जरासन्धसुतं बाला वृद्धा पृष्टाश्च यादवाः । नवकोटयः सङ्ख्यया दन्तिनां लक्षविंशतिः ॥१४॥ रथानां सार्धकोटिश्च तदर्धे च पदातयः। कोटयोष्टादश तथाऽने निगच्छन्ति यादवाः ॥ १५ ॥

Page #249

९ अ.
हरेरष्टमः कृष्णावतारो नामाष्टाविंशं सूत्रम् ॥
कृष्णकुलमध्ये भवा मध्यतलान्तरस्थिताः । तेभ्यो कपटचिताञ्चालाय देवो (वां) भिधानको विदुः ? ॥ १६ ॥ प्रविस्तत्र वै काले प्रतिज्ञातो महारथी । शेषाश्च विनिवर्तन्ते जरासन्धभयार्दिताः ॥ १७ ॥ ये देवगिरिमाश्रित्य सौराष्ट्र देशवासिनः ।
वारुण्यां च दिशायां च प्रभास क्षेत्रमा गताः ॥ १८ ॥
समुद्राभ्यर्थनं कृत्वा कृष्णो वा बलदेवकः । सद्रोगेन्द्र भूमिसेना स्थितावुभौ दन्तकाष्ठादिभिः ? ॥ १९ ॥
वरुणेषु यत्र द्वारं चतुर्विंशतियोजनैः ।
शक्रेण प्रेषितास्तत्र निधयों धनदेन च ॥ २० ॥
तेभ्यः समुद्भवा सृष्टिः काञ्चनै रत्नसंचितैः । दिनानां त्वेकविंशत्या संबद्धा: कुलयादवाः ? ॥ २१ ॥ तत्राष्टादशकोटीनां निवासाश्च महोत्सवाः । सा पुरी च महारम्या हेमप्राकारसम्भवा ॥ २२ ॥ पुरप्राकारपरिखाप्र तोली मार्गगोपुरम् । प्रासादप्रतिमासद्ममाडोत्तुङ्गमहोत्सवम् ॥ २३ ॥ हिन्दोलकैस्तोरणैश्च रत्नैश्चैव विभूषिता । रत्नोद्योतकुलाकीर्णा हेमरौप्यादितो भवा ॥ २४ ॥
स्फटिकैर्दिव्यसोपानैस्तडागैर्विविधैस्तथा । पुष्परागेन्द्रनीलाढ्य पदकैः सूर्यरश्मिभिः ॥ २५ ॥ श्वेतरक्तहरित्पीतैः प्राकारैरैन्द्रकोपमैः । अनेकोद्यानवाटीभिर्दिव्यवृक्षलतागृहैः ॥ २६ ॥
एकाद्येकविंशत्यन्तभूम्युद्भवगृहाणि च । मालमौलिशुद्धशृङ्गहार्याणि च तथैव च ॥ २७ ॥
राजालयस्य मध्ये च सद्मानि विष्णुतेजसा ? | तानि द्वयष्टसहस्राणि माणिक्यादियुतानि च ॥ २८ ॥
मण्डपैः सुवितानैश्च चन्द्रार्कद्युतिसन्निभैः । वसन्तोत्सव संप्राप्तौ गोपीक्रीडार्थमेव च ॥ २९ ॥ तथा त्रिवलिकैस्तालैस्तथा च पटहोत्तमैः । स्वरैश्च मधुरैर्वेश्या हुडक्कैश्च सलीलया ॥ ३० ॥ विष्णोर्महोत्सवचैवं द्वारकापुर मण्डनः । वर्णितो देवदैत्याद्यैर्विष्णुराजमहोत्सवः ॥ ३१ ॥
६५

Page #250

अपराजितपृच्छा ध्यष्टयोजन विस्तारा ह्यायता व्यष्टयोजनैः । समुद्रेण च तद्द्वारमुत्तमा द्वारिकाभिधा ॥ ३२॥ सर्वश्रेष्ठा पूरीणांच द्वारिका विष्णुभक्तिदा। चत्वारिंशत्सहस्राणि दन्तिनश्च महोत्कटाः ३३ ॥ चतुर्लक्षाणि सङ्ख्याता अश्वास्तेजस्विनस्तथा । रथाः सपादकोट्यश्च चोष्ट्राः सार्धत्रिकोटिकाः ॥ ३४ ॥ तथाष्टादशकोट्यश्च यादवाश्च महाबलाः । सुभटाश्च महावीरा असङ्ख्याता: पदातयः ॥ ३५ ॥ द्वारिका या पुरी ख्याता पूज्या सुरनगरगैः। सिद्धचारणसंगीता ह्यप्सरोगणसेविता ॥ ३६॥ विद्याधरैश्च गन्धर्वैर्नागेन्द्रेश्वोपसेविता। तपोधनैश्च दिव्यैश्च ऋषिवृन्दैः समावृता ॥ ३७ ।। माया च मथुरा चैवायोध्या वाराणसी तथा । काञ्ची जयन्ती द्वारका ह्येता मुक्तिप्रदायिका ॥ ३८ ॥ जरासंधं वधिष्यामि हेतुमात्रेण भीमतः । शिशुपालं वधिष्यामि यो धर्मसुतस्य वै ॥ ३९ ॥ ततः पश्चात्करिष्यामि साहाय्यमर्जुनस्य च । विष्णोर्वाक्यसहायेन हनिष्यामि कुरून् रणे ॥ ४० ॥ शस्त्रहस्ता मृता येऽत्र स्वर्ग यास्यन्ति क्षत्रियाः। कलौ च समनुप्राप्ते चतुर्थे युगपर्यये ॥४१॥ नेमिनाथाभिधानस्तु समुद्रविजयात्मजः। गिरिमस्तकसंभूतो द्वाविंशश्च तीर्थकरः ॥ ४२ ॥ पाण्डवांश्च करिष्यामि केदारे तु हिमाश्रयान् । गमयिष्यति स्वर्गे तान् केदारः प्रकटीकृतः ॥ ४३ ॥ पृथिव्यां यानि तीर्थानि यानि तिष्ठन्ति भूतले । केदारं प्रति गत्वा च तदनुग्रहदायकम् ॥१४॥ भारते च महापुण्यं न तीर्थ केदारात्परम् ।
यदिच्छन्ति नरा मोक्षमाश्रयन्तु हिमाचलम् ॥ ४५ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
हरेरष्टमः कृष्णावतारनिर्णयाधिकारो नामाष्टाविंशं सूत्रम् ॥

Page #251

(२९) विष्णोर्जन्मरहस्यदशमोऽवतारो नाम नवविंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
कलौ युगे तु सम्प्राप्ते आश्विने कृष्णपक्षके । नवम्यां च तिथौ चैव मृगान्ते सुमुहूर्तके ॥१॥ शुद्धोदनसुतो भूत्वा मोहयिष्यामि मानवम् । युगे तत्र भविष्यन्ति मुण्डाः काषायवाससः ॥२॥ शूद्राः शरेषु दास्यन्ति विष्णौ बुद्धत्वमागते । तेषामल्पतरो धर्म इह लोके परत्र च ॥ ३॥ दिगम्बरवृत्तिकास्तत्र बुद्धयुक्तकलौ युगे। श्वेताम्बरास्तथान्ये च तथा नीलाम्बराः क्वचित् ॥ ४॥ जिनोक्ताः केवलिनश्च चतुर्विशतितीर्थगाः । अनन्तरं चर्षभाद्याश्चतुर्विंशति रेव च ॥५॥ हुताशन: पद्मनाभो जिनानां तु च सङ्ख्यया। उता: शासनदेव्यश्च यक्षाणां च तथैव च ॥ ६ ॥ पृथगेकैकशः प्रोक्ता अष्टौ वै प्रतिहारिणः।। वणिग्धर्मेण मुदिता ज्ञानार्णव उदाहृताः ॥७॥ तेषां न मानहोमानि पितृपिण्डो न दीयते । पाखण्डिनो विकर्मस्थाः पाणिपात्रेषु भक्षकाः ॥ ८॥ दर्शनेऽपण्डिताश्चैव गमिष्यन्ति च नारकान् । तेषां दत्तं च भुक्तं च भस्मीभवति काष्ठवत् ॥ ९॥ स्वाध्याये चैव सीदन्ति ब्राह्मणाः शौचवर्जिताः। वेदविक्रयिणश्चैव लोभिनोऽस्थिरचेतसः ॥ १० ॥ न स्निह्यन्ति पिता पुत्रा योषितो भ्रातरस्तथा । न भृत्या नेव मित्राणि भविष्यन्ति न शान्तिदाः ॥ ११ ॥ धर्मो जितो ह्यधर्मेण सत्यं चैवानृतेन च। जिताश्चोरैश्च राजानः स्त्रीभिश्च पुरुषा जिताः ॥ १२ ॥ सीदन्ति चाग्निहोत्राणि गुरुपूजा प्रणश्यति । दशमे द्वादशे वर्षे नारी गर्भवती भवेत् ॥ १३ ॥ कन्याश्चैव प्रसूयन्ते तस्मिन्कलियुगे सदा। सम्प्राप्ते षोडशे वर्षे नरा गलितयौवनाः ॥ १४ ॥ अल्पोदकास्तथा मेघा अल्पशस्या तु मेदिनी । अल्पक्षीरास्तथा गावः क्षीरे सर्पिर्न विद्यते ॥ १५ ॥

Page #252

अपराजितपृच्छा एकवर्णीभविष्यन्ति वर्णाश्चत्वार एव च ॥ वर्णान्तराणि भियन्ते यास्यन्ति प्रलयं प्रजाः ॥ १६॥ दुर्भिक्षाणि भविष्यन्ति राज्ञां दुर्दयचेतसाम् । वर्णान्तर वि राज्ञां ते विदुर्दुर्गे शून्यचेतसा? ॥ १७ ॥ अधर्मीभवत् समस्तं दयाधर्मविवर्जितम् । कीर्तितो बुद्धावतार: कलौ च नवमो हरिः ॥ १८ ॥ ततः कलियुगान्ते चोत्पत्स्यति दशमो हरिः । ब्राह्मणो हरिपिङ्गल: याज्ञवल्क्यपुरोहितः ॥ १९ ॥ ततो हरिः कलेरन्ते दशमः संभविष्यति । कुम्भलग्नभवो देवो ह्यश्वारूढो जगत्पतिः ॥ २० ॥ म्लेच्छानां छेदनं कृत्वा यजेद् देवं सुवर्णकम् । एकच्छत्रं धराराज्य लक्ष्म्याः कृतयुगे पुरा ॥ २१॥ इदं जन्मरहस्यं तु कीर्तयिष्यन्ति ये नराः । सुलभश्च हरिस्तेषां नित्यं वै सर्वजन्मसु ॥ २२ ॥ ॐ नमो वासुदेवाय नमो नारायणाय च । नमः कृष्णायेतिमन्त्राः सर्वपापप्रणाशनाः ॥ २३ ॥ शृणोति जन्मरहस्यं ब्रह्मा गुरुतल्पगः । स्लीवालधातकश्चैव सुरापो वृषलीपतिः ॥२४॥ मुच्यते सर्वपापेभ्यो विष्णुलोकं स गच्छति । यः पठेत् परया भक्त्या विष्णुजन्मप्रकीर्तितम् ॥ २५ ॥ मर्त्यलोकपरिभ्रष्टो विष्णुलोकं स गच्छति। ईप्सितं लभते राज्यं स्वर्गे वा भूमिशासने ॥ २६ ॥ गतागता निवर्तन्ते चन्द्रसूर्यादयो ग्रहाः । अद्यापि न निवर्तन्ते द्वादशाक्षरचिन्तकाः ॥ २७ ।।
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
विष्णोर्जन्मरहस्यदशावताराधिकारो नाम नवविशं सूत्रम् ॥

Page #253

(३०) विष्णुवाक्योद्भवारण्ये श्रीसोमेश्वरनिर्णयो नाम
त्रिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथातोऽनन्तरं तत्र पर्वते गन्धमादने । आगतश्च स्वयं विष्णुर्जगदाल्हादकारकः ॥ १॥ उद्धृत्याम्ब्वर्थपात्रं तु त्वष्टाद्यैर्मुनिसत्तमः। सुरासुरैः समस्तैश्च स्तूयमानं जगत्पतिम् ॥ २॥ स्थित्वासने महोत्सवे सिंहरूपाधलङ्कृते । प्रहृष्टं च जगन्नाथं शङ्खचक्रगदाधरम् ॥ ३॥ त्वष्टाद्याश्च मुनीन्द्राश्च हरिपार्वे तु संस्थिताः । सिंहासने निविष्टं तमादितेजोभवं प्रभुम् ॥ ४॥ ॐ नमो भगवते वासुदेवाय नमो नारायणाय । ॐ नमः कृष्णाय इति मूलमन्त्राः सर्वपापप्रणाशनाः ॥ तानुच्चार्य ।। दण्डवत् प्रणतो भूत्वा पृच्छति त्वपराजितः। दशावतारा: श्रीविष्णोः कथिता विश्वकर्मणा ॥ ५ ॥ त्वष्टा चैव कथं देव कथं तस्य समुद्भवः ।
कस्मिन्कालेऽवतारश्च कथयस्व जगत्पते ॥ ६ ॥ विष्णुरुवाच
सरस्वत्यर्णवाभ्यां च पुण्यप्रभास आश्रमः । प्रयतात्मा महातीर्थ गत्वा तु हरजन्मदम् ॥ ७ ॥ दृष्ट्वा तु हरते पापं स्नात्वा देवत्वदायकम् ।। समागतः सोमराजो दृश्वाश्रममथोत्तमम् ॥ ८॥ विविधैर्वनजैः कीर्ण तथा पुष्पैः समाकुलम् । सुरभितामृतोपेतं नानाफलैश्च संकुलम् ॥९॥ पारिजातप्रभृतिभिः कङ्कोलैश्चैव पादपैः। देवदारुभिराकीर्ण तथा वै रक्तचन्दनैः ॥ १० ॥ तालतमालाशोकैश्च रम्भाप्रियङ्गचम्पकैः । पुन्नागनागबकुलैः पाटलैर्बिल्वचन्दनैः ॥ ११॥ जातीतगुरुकुमुदानेकपुष्पैः सुपुष्पितम् । विविधैश्च तथा वृक्षः शोभितं दिव्यमाश्रमम् ॥ १२ ॥ विचित्रं हेमरचितं निर्मलं कुमुदेशवत् । विपुलजलं - ? स्फटिकशङ्खवेदी? ॥ १३ ॥

Page #254

C0
अपराजितपृच्छा तरङ्गभङ्गुरावर्तमुनं मीनैरनेकशः। शिशुमारैश्च नऊश्चाऽनन्तं दुर्ग शुक्त्यादिभिः ॥ १४ ॥ योजनायुतविस्तीर्ण भीषणीयं ग्रहाकुलैः। भयावहं च गहनं गम्भीरावर्तव्याकुलम् ॥ १५ ॥ इमं समुद्रतीरस्थं माहेन्द्र विन्ध्यगामिनम् ? रम्याश्रम प्रभासस्य प्रविष्टस्तारकाधिपः ॥ १६ ॥ प्रणिपत्य तदा देवं प्रभासं भुक्तिमाप्नुयात् । अस्माकमीश्वरं भक्त्या राधयामि च संयतः॥ १७ ॥ तदाज्ञया चाश्रमेऽस्मिन् निष्ठाराध्यमहेश्वरम् । तदा लब्ध्वाश्रम श्रेष्ठं दत्तं प्रभासतुष्टिदम् ॥ १८ ॥ मन्वन्तरं शतं साधं सोमोऽकार्षीत् तपो नृपः । तोषयित्वा महादेवं प्रत्यक्षं शिवसम्भवम् ॥ १९ ॥ आल्हादितमना भूत्वा दृष्ट्वा च परमेश्वरम् ।
राजेन्द्र क्षिति कृत्वा तु निश्चलं देवसम्भवम् ? ॥ २० ॥ ईश्वर उवाच
तुष्टो ऽहं तव राजेन्द्र भक्त्या च परया त्वयि । वरं ब्रूहि च दास्यामि यथेच्छं तारकाधिप ॥२१॥ धर्मार्थकाममोक्षाणां ददामि यत्त्वदीप्सितम् ।
नासत्यं नान्यथा चैवं त्वद्भक्त्या रोहिणीपते ॥ २२ ॥ चन्द्र उवाच
अस्माकमात्मनः पार्श्वे मानसाङ्गं सुधार्यकम् ।
ममाभिधानतश्चैवाऽवतारस्तव साम्प्रतम् ॥ २३ ॥ देव्युवाच
शशाङ्क देवदेवेश तिलकत्वमवाप्नुहि ।
अथातस्त्वं तत्तिलके तथा तिष्ठ मम प्रिय ॥२४॥ ईश्वर उवाच
त्वयेप्सितं वरं यच्च प्रयच्छामि हितैषिणे । इच्छयात्ममुखेनैवाऽसारसंसारमोक्षदम् ॥ २५ ॥ निश्चितात्मसुखैरेवं शान्तावस्थो मुखबोधिनी ? । स्वप्नावस्थायां न सौख्यमात्मनो गहिणीपतेः ॥२६॥ स्वप्नावस्थो यदा दृष्टो भस्मोद्धालेततापसः। स्कन्धारुह्य हतं चार ? अस्मत्त्वयि विनिवेदयेत् ? ॥ २७ ॥

Page #255

विष्णुवाक्योद्भवारण्ये श्रीसोमेश्वरनिर्णयो नाम त्रिंशं सूत्रम् ॥
तापस उवाच
अहं सोम जगकर्ता वैरं स्यात्तु लड़ाधिपे । स्वद्भक्याऽऽगतोऽहं वत्स चन्द्रनामाऽवतारतः ॥२८॥ योगावस्थास्थितस्त्वेवं चिन्तात्मा रोहिणीपते । उदकोल्लङघनं कृत्वा ऐन्द्रीं गतो दिशां प्रति ॥ २९ ॥ कैलासालिङ्गमानीय दानवेन्द्रो लाधिपः । आगमिष्यामि ! क्षेत्रेषु तस्य वाचा प्रबलोद्भवम् ? ॥ ३०॥ ददामि ते त्वहं सोम सोमे वदति दुर्धरः । क्षणार्धे तु धृतं विप्र यदाहं भो क्षितौ ततः ? ॥३१॥ गृहीत्वा सोमराजेन्द्रो लड्जवधि वनैः स्थितः। उक्त लिङ्गं तु राजेन्द्र क्षितो भूत्वा तु निश्चलम् ? ॥ ३२ ॥ पूजितं लिङ्गराजेन्द्र लावधि स्वस्थचेतसा?। सोमाभिधानदेवत्वं सोमनाथ इति श्रुतम् ॥ ३३ ॥ शशाडू मुकुटे धृत्वा तन्नाम शशिभूषणः । ईश्वर: सोमनाथाख्योऽवतरित: सोमेश्वरः ॥ ३४ ॥ तदा सुरतरोवत्स प्रभासे भक्तिस्वागतः। जगन्नाथ: सोमनाथस्त्रैलोक्ये चाऽपि दुर्लभः ॥ ३५ ॥ आरामनगरे रम्ये जगदाल्हादकारकः । जगन्नाथ: सोमनाथस्त्रैलोक्ये चाऽपि दुर्लभः ॥ ३६॥ नाना कैलालनगरे सोमनाथो महेश्वरः । संसारतारणो देवः संसारपाशछेदनः ॥ ३७॥ धर्मार्थकाममोक्षाणां वाञ्छितार्थफलप्रदम् । सर्वतीर्थ महोत्साहं स्वर्गादिभोगभुक्तिदम् ॥ ३८॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृत्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां विष्णुवाक्योवारण्ये श्रीसोमेश्वरनिर्णयाधिकारो नाम त्रिंश सूत्रम् ॥

Page #256

(३१) विष्णुवाक्योद्भवसोमनाथोक्तद्वादशाशिवरात्रिनिर्णयो नामैकत्रिंशं सूत्रम् ॥
विष्णुरुवाच -
ततश्चानन्तरं वत्स प्रभासे भुक्तिमुक्तिदे । कृत्वा सोमेश्वरे भक्तिं पूजा स्यान्तु महोत्सवः ॥ १ ॥ चन्दनागुरुकङ्कोलकर्पूरैः कुङ्कुमादिकैः । पञ्चामृतादिस्नानैश्च धूपाद्यैश्च सुगन्धिभिः ॥ २ ॥
मन्त्रस्तोत्रगीतवाद्यैर्नृत्यैश्च सुरयोषिताम् । इन्द्राद्याश्च सुराः सर्वे ब्रह्माद्याश्च मुनीश्वराः ॥ ३ ॥ विष्णु भगवान् देवो मरीचिः काश्यपो गणाः । सूर्याद्याश्च महाचैव तथा चैवं गणोत्तमाः ॥ ४ ॥
अष्टौ च वसवः सिद्धा वासुक्याद्याश्च पन्नगाः । पृथिव्यां यानि तीर्थानि पार्थिवाश्चैव भूतले ॥ ५ ॥
पातालस्वः सप्तके च पृथिव्यां सप्तकं तथा । आनीताश्च यो लोकाः सुरासुरनरोरगैः ॥ ६ ॥ प्रभासेन कृता पूजा देवदेव जगद्गुरोः । तुष्टः प्रभासं देवेशः पुत्रत्वं समुपागमत् ॥ ७ ॥ वाचस्पतेर्भागिनेयं वसुहृन्नन्ददायकम् । प्रोवाच वचनं पुत्र एकादश ममांशकाः ॥ ८
सोमनाथः प्रभासश्च कर्दमः शशिभूषणः । निष्कदाख्यः सहस्राक्ष ऋणमुक्तिः पापान्तकः ॥ ९ ॥
अर्कस्थास्यमनार्कस्वरं ? तवपुत्रा एकादश । एकादशैते रुद्राश्च प्रभास क्षेत्रसम्भवाः ॥ १० ॥ विश्वकृद् विश्वकर्मा च त्वष्टा स्याद् देववर्धकिः । भूर्भुवर्भुवनेशश्च तथा भुवनदेवकः ॥ ११ ॥ पुनरुच्चार्य नामानि विश्वेशः त्रिदशेश्वरः । विश्वश्च विश्वनिरतस्स्वयं च सृष्टिकोद्भवः ॥ १२ ॥ नासत्यावश्विनौ दौ प्रोक्तौ देवचिकित्सकौ । जगत्कर्ता च रुद्रश्च प्रभासो वसुनन्दनः ॥ १३ ॥ सृष्टा च सर्वशिल्पानां जगन्नेत्रस्तदुद्भवः । चतुर्दश्यां समुत्पन्नः स्रष्टा विश्वपतिस्तथा ॥ १४ ॥

Page #257

७३
विष्णुवाक्योद्भवसोमनाथोक्तद्वादशशिवरात्रिनिर्णयो नामैकत्रिंशं सूत्रम् ॥ कार्तिक्यां कृष्णपक्षे तु दीपोत्सवसमुद्भवः । महोत्सवास्तथा पञ्च तृतीयां यावनोदिनी? ॥ १५ ॥
स्वयं साक्षाद् रुद्रमूर्तिर्विश्वकृद् विश्वशेखरः । विश्वकर्मोवाच
दीपोत्सवः कथं देव किमर्थश्च तदुद्भवः।
सुरोरगासुरनराः कुर्वन्ति कथमुत्लवम् ॥ १६ ॥ ईश्वर उवाच
द्वादशदीपोत्सवानां श्रेष्ठाः स्युः कार्तिकादितः । शिवरात्रयो द्वादश व्रतानामुत्तमा मताः ॥ १७ ॥ आद्या मार्गशिरे कृष्णचतुर्दश्यां तिथौ भवेत् । त्रयोदश्यामेकभोजी झुपोण्या च चतुर्दशी ॥ १८ ॥ स्नानं कृत्वा चोदकेन यस्तिष्ठेलिङ्गमाश्रितः । दिनान्ते च निशाप्राप्तौ कुर्याद वे दन्तधावनम् ॥ १९ ॥ ततः शिवालये गत्वा पुष्पधूपादिसंयुतः । पञ्चामृतैः स्नापयित्वा धूपैर्वै लेपनादिभिः ॥ २० ॥ पूजां कृत्वा त्रिरात्र्यन्तं स्तोत्रमन्त्रकगीतकैः। वादित्रैर्विविधैश्चैव स्वेच्छया चात्मशक्तितः॥ २१॥ स्वयंभुवि तथा बाणे घाट्ये स्वगृहलिङ्गके । यामे यामे गते रात्रौ पूजां कृत्वा महोत्सवम् ॥ २२॥ शिवराज्युत्सवे चाल्यं शिवं स्तुत्वा समस्तकम् । पुराणश्रवणं कृत्वा दानं चैव समानयेत् ॥ २३ ॥ प्रतियामोत्लवं कृत्वा स्वगृहं भावतो व्रजेत् । दन्तधावनस्नानार्चाः कृत्वा चैव महोत्सवम् ॥ २४ ॥ अग्निपूजां ततः कृत्वा दत्त्वा चाहुतिपञ्चकम् । द्वे द्वे कृत्वा मण्डले च बाह्ये मध्ये गृहेऽ थवा ॥ २५ ॥ आत्मपादौ च प्रक्षाल्य तापसानां तथैव च । भुक्तिस्थानं गृहमध्ये मण्डलेषु प्रदीयते ॥ २६ ॥ सम्प्राश्य शिवनैवेद्यं ततो दद्यात्तु भोजनम् । भोजनानन्तरं दद्याद् दक्षिणां वस्त्रसंयुताम् ॥ २७ ॥ यज्ञोपवीतं पट्टे च पादुकां छत्रसंयुताम् । क्षमापयेच्छिवं देवं मठं संप्राप्य तापसम् ॥ २८ ॥ एवमुक्ता कृष्णचतुर्दशी मार्गशिरादिका । मार्गादि कार्तिकान्तं च तासां नामानि द्वादश ॥ २९ ॥
१.
अ.

Page #258

अपराजितपृच्छा
शिवा शान्ता सिद्धिदा च जया चैव मनोरमा। कान्ताल्हादा च सौम्या च शुभा स्यात्तु मणिप्रभा ॥ ३० ॥ विश्वा विश्वकूदुद्भवा चेत्थं नामानि द्वादश । मार्गादि कार्तिकान्तं च कृष्णपक्षे चतुर्दशी ॥३१॥ मार्गपोषयोर्मध्ये च शिवा स्वर्गादिभोगदा। पौषमाघयोर्मध्ये च शान्ता कल्याणकारिणी ॥ ३२ ॥' माघफाल्गुनयोर्मध्ये सिद्धिदा सर्वसिद्धिदा। ख्याता जया फाल्गुनान्ते विजयस्वर्गराज्यदा ॥ ३३ ॥ मनोरमा च चैत्राय॑ मनोरथप्रदायिनी। वैशाखज्येष्ठयोर्मध्ये कान्ता च स्वर्गभुक्तिदा ॥ ३४ ॥ ज्यष्ठाषाढयोर्मध्ये च आल्हादाऽऽल्हाददायिनी । आषाढार्धे तथा ख्याता सौम्या देवत्वदायिनी ॥ ३५ ॥ धावणार्धे शुभा ख्याता तेज:सौभाग्यवर्धिनी। मणिप्रभा भाद्रपदे संसारे च मणिप्रदा ॥ ३६ ॥ आश्विने च तथा मासे विश्वा त्रैलोक्यतोषदा । कार्तिक कृष्णपक्षे तु तथा विश्वकृदुद्भवा ॥ ३७ ॥ तास्तु समस्तदेशेषु दीपोत्सवसमुद्भवाः । कैलासे च पुरेरम्ये विख्याताश्च महीतले ॥ ३८॥ शिवरात्रिसमं पुण्यं नास्ति यशसहस्रकैः। मासे मासे कृष्णपक्षे या भवेश्वं चतुर्दशी ॥ ३९ ॥ शिवरात्रिस्तु सा शेया व्रतानामुत्तमोत्तमा । त्रिरूपा कृष्णवर्णा सा देवी कल्याणवर्द्धिनी ॥४०॥ ललाटे मुकुटे लिङ्ग कर्णयोः स्कन्धयोस्तथा । प्रकोष्ठे मणिबन्धे च कण्ठे ऊर्वोः स्तने तथा ॥४१॥ मेखलायां कटिंसूत्रे कटिमालादितस्तथा । लिङ्गाधारमयाः सर्वे ऊ : करपुटैः कृताः ॥ ४२ ॥ तद्रपा शिवसामर्थ्यात् शिवरात्रिः शिवशालना। द्वादशोद्भवन्ति मत्य नाम्नैवं शिवरात्रयः ॥ ४३ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां विष्णुवाक्योद्भवसोमनाथोक्तद्वादशशिवरात्रिनिर्णयाधिकारो नामैकत्रिंशं सूत्रम् ॥

Page #259

(३२) विश्वकर्मावतारो नाम द्वात्रिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
नमस्कृत्वा सोमनाथमज्ञानां शानदो भवान् । तव प्रसादाद् देवेश तथाऽस्माभिश्च दृश्यते ॥१॥ कथं चान्यब्रह्माण्डसृष्ट्युत्पत्तिप्रलयादिकम् । ब्रह्मा विष्णुः शशी सूर्य इन्द्राग्नी चान्यसम्भवः ॥२॥ कुतं देवदेवेश प्रसाद पार्वतीपते ।
झानोपदेश सन्देहच्छेदनं च जगत्प्रभो ॥३॥ ईश्वर उवाच
पूर्व ब्रह्मभवा सृष्टिर्जगत्स्थावरजङ्गमम् । समांशेन समुत्पन्नावुभौ ब्रह्मा तथा हरिः ॥ ४॥ ब्रह्मा तु सष्टिकर्ता च पालकस्तु जनार्दनः।। तस्मात्तथाऽपरे नैव ब्रह्मविष्णुसदाशिवाः ॥५॥ गन्तव्यं ब्रह्मलोकेषु यत्र तौ परमेष्ठिनौ । तत्रोद्भूता च या सृष्टिस्त्वमेवाग्रतो भवेत् ? ॥ ६ ॥ पुष्पकारूढः स्रष्टा च युक्तः पुत्रैश्च मानलैः। जयश्च विजयश्चैव सिद्धार्थश्चापराजितः ॥ ७॥ पुष्पकस्य च स्रष्टा वै स्वयं त्वं सृष्टिसम्भवः । पुष्पविमानमारूढा छत्रादिझल्लरीयुतम् ॥ ७-१॥ कलशकनकदण्डै रत्नैर्नेकैर्विभूषितम् । घण्टारवकोपेतं वै नैकविद्याधराकुलम् ॥ ७-२॥ तरुणादित्यसंकाशं तप्तकाञ्चनसप्रभम् । प्रभासक्षेत्रसम्भूतं द्वितीयमिव भास्करम् ॥ ८॥ विष्णुः शक्रश्च सूर्यश्च स्वामी चैव गणाधिपः । रुद्रतेजःसमुद्भताः स्वयं वा सृष्टिकर्मणा ? ॥९॥ जटामुकुटशोभात्यः कुण्डलाभ्यामलङ्कृतः। चतुर्भुजो महातजा दिव्यहंसकवाहनः ॥ १०॥ अक्षसूत्रं करे याम्ये वामे चैव कमण्डलुः । पुस्तकं वामहस्तोर्चे दक्षोर्चे कम्बिका तथा ॥ ११ ॥ विश्वकर्मा सदागौरस्तेज:पुञ्जसमुद्भवः । बृहस्पते गिनेयस्तेजःकूट इवापरः ॥ १२ ॥ सम्प्राप्तो ब्रह्मलोके तु महौजा विश्वकर्मकः । ब्रह्मणा चासनं त्यक्त्वा करयुग्मं च योजितम् ॥ १३॥

Page #260

७६
अपराजितपृच्छा तस्मै तदासनं दत्त्वा स्थितावासनयोरुभौ । चत्वारो मानसाः पुत्रा विश्वकृत्पार्श्वत: स्थिताः ॥ १४ ॥ एकैके च यथाशक्ति स्वयं वै सष्टिकारकाः।
जयो विजय आख्याता: सिद्धार्थश्चापराजितः ॥ १५॥ ब्रह्मोवाच
स्वयं रुद्रस्त्वमाख्यातो मया सृष्टो महेश्वरः। न्यूनाधिका तथा सृष्टिं पूरयामि च साम्प्रतम् ॥ १६ ॥ स्वयं रुद्रो विष्णुः शिवो मम सृष्टिकृतोऽभिधाः। त्रैलोक्येऽमरपदं च सृष्टव्यं विश्वकर्मणा ॥ १७ ॥ त्रैलोक्ये चामरपदं सृष्टव्यं विश्वकर्मणा । जानासि त्वं विश्वकर्मन् न किं ब्रह्मसमुद्भवम् ॥ १८ ॥ भुवनसृष्टयादिदेवो भुवर्देवस्स उच्यते । समीपगताथ तत्र पृथिवी तु भयातुरा। तत्पृष्ठतश्चागतो वै पृथुश्च पृथिवीपतिः ॥ १९॥ इत्युक्त विष्णुमाख्यातं ? विश्वकर्म प्रकथ्यते । पक्षिराज समारुह्य शङ्खशाङ्गादिधारिणम् ॥२०॥ सप्तकोटिगणैर्युक्तविमानैश्चैव संकुलम् । सिद्धचारणगन्धर्वैर्ऋषिभिः परिवेष्टितम् ॥ २१ ॥ सुरदुन्दुभिसंनादैनैकवादित्रसंकुलम् । पुष्पकैशछत्रमाच्छाद्यं पृथिव्यान्तक्षीरार्णवम् ॥ २२॥ अकस्मादागतो विष्णुर्ब्रह्मलोकेऽमृतार्णवात् । गन्धमादनशैलेन्द्र विश्वकर्मा जगत्पतिः ॥ २३ ॥ पुनः पृच्छति तं पुत्र: कनिष्टस्त्वपराजितः । विश्वकर्मा पुनर्वाक्यं श्रुत्वोवाच मुनीन्द्रकः ॥ २४ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
विश्वकर्मावताराधिकारो नाम द्वात्रिंशत्तम सूत्रम् ।।

Page #261

(३३) पृथुपृथिवीसंवादे भूलॊके विश्वकर्मागमनं
त्रयस्त्रिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
शणु वत्स महाप्राज्ञ संवादं च पृथोः क्षितेः। जम्बूद्वीपे पृथो राज्यमेकच्छवं समस्तकम् ॥ १॥ तेनावलोकिता चैव समुद्रान्ता च मेदिनी । पर्वतैः स्थलजैः सर्वैः सूत्रारम्भे समीकृता ॥२॥ रसया सर्वबीजानि ह्यात्मन्येव धृतानि च । प्रजाश्च क्लेशितास्तस्माद् गृहीतात्मेच्छया तु सा ॥ ३॥ तदुच्छेदे समारब्धे निःसता सा भयातुरा । ततः पृथ्वी भयोद्विग्ना पृथोश्च पृथिवीपतेः ॥ ४॥ तथागताऽब्रवीत्तत्र यत्र तो परमेश्वरौ। रक्ष रक्ष महाभूत त्वमेव शरणं प्रभो ॥५॥ पृष्ठतश्च ततः प्राप्तः पृथुर्वाणधनुर्धरः । ब्रह्मणश्चायत: स्थित्वा धनुर्वाणौ निवेदितौ ॥ ६ ॥ भूराज्यं च समस्तं च हर्पितं ते हितैषिणः । अस्माभिश्च परित्यक्ता सम्प्राप्ता चाऽत्र मेदिनी ॥ ७ ॥ धनुर्वाणौ स्वर्पयित्वा पृथुस्त्वं पृथिविपतिः । मा भीस्त्वं वत्स राजेन्द्र राज्यं च तव मेदिनी ॥ ८॥ धरित्री कम्पिता तत्र ब्रह्मा प्रोवाच सान्त्वयन् । मा भीर्धरे च पुत्री त्वं ज्ञातं कष्टं निवेदितम् ॥९॥ पृथो शृणु त्वं राजेन्द्र स्वयं रुद्रस्तु विश्वकृत् । करिष्यति द्वयोर्योग्यं धात्री स्यादमरावती ॥१०॥ त्वत्पाबें पुत्रि बीजानि तिष्ठन्त्वाकल्पमेव च। विषया रक्षणीयाश्च विश्वेश्वर तथा त्वया ॥ ११ ॥ पालनीयावुभौ स्वेवं पृथू राजा च मेदिनी । विश्वज्ञ हस्तकर्तस्त्वं श्रियमाधत्स्व चेतयोः ॥ १२ ॥ उभावेवं च स्थाप्येतां विश्वकर्मन् जगत्पते । ब्रह्मणे च तथोभाभ्यां करयुग्मे च योजिते ॥ १३ ॥ विश्वकर्मा समुत्थाय चतुर्भिर्मानसैः सुतैः। संस्थितः पुष्पविमाने पृथु धरे च मानसे ? ॥ १४ ॥

Page #262

७८
अपराजित पृच्छा
जयो विजय आख्याताः सिद्धार्थस्त्वपराजितः । ततो हिमवतः पृष्ठे भूर्लोके तु समागताः ॥ १५ ॥ पृथिवी प्रेषिता स्थाने संबोध्य भूतधारिणि । विना कष्टं त्वया ग्राह्यं कारयिष्ये तु निश्चलाम् ॥ १६ ॥
नृपश्च प्रेषितः स्थाने पृथुः सम्बोधितस्तथा । यथामरावती चैव त्वदर्थे मेदिनी कृता ॥ १७ ॥ पृथो चागम्य स्वस्थाने यावत्त्वं पालयेर्महीम् । निर्जलान् सजलान् देशांस्तावत्त्वमवलोकय ॥ १८ ॥ पुष्पकेऽस्माकमारुह्य मेरुमावृत्य दक्षिणम् । आलोकय भूतधात्रीमा समुद्रान्तमेदिनी ॥ १९ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचा यक्ता पराजित पृच्छायां पृथुपृथिवीसंवादे विश्वकर्मभूर्लोकागमनाधिकारो नाम त्रयस्त्रिंशत्तमं सूत्रम् ॥

Page #263

(३४) जयविजयसिद्धार्थपृच्छा नाम चतुत्रिंशं सूत्रम् ॥ अपराजित उवाच
जयपृच्छागमश्चैव कस्मिन् स्थाने जगत्पते । विजयपृच्छागमश्च कुत्रस्थाने बभूव च ॥१॥ सिद्धार्थपृच्छागमश्च किं स्थाने च तथाभवत् ।
एवमस्मत् प्रसादं तु कुरु शास्त्रार्थकौशल ॥२॥ विश्वकोवाच
ततो हिमवतः पृष्ठे ब्रह्मलोकात्समागतौ । शुङ्गाकुले धवनाकीर्ण हिमवन्तश्रियोद्भवे ॥३॥ नैकगुहाधमरम्ये गन्धर्वगणसेविते । सिद्धामरकुलाकीर्णे क्रीडामणिगुहागृहे ॥४॥ जयः पृच्छति तत्रेदं वास्तुविद्योद्भवं तदा । तदिदं कथनीयं च शृणु संवादमुत्तमम् ॥५॥ चतुर्विशतिसाहस्रसङ्ख्यग्रन्थस्तदा कृतः। लिङ्गपीठा निलयवेश्मराजवेश्मादिकम् ॥ ६॥ पुरप्राकारपरिखाप्रतोलीमार्गगोपुरम् । अन्योपस्करजातानि वास्तुवेदोद्भवानि च ॥७॥ जयपृच्छादिशास्त्रं च विश्वकर्मप्रभाषितम् । जयस्य कथितं चैतदू भक्तिवात्सल्यत: पुरा ॥८॥ हेमकूटे महाशैले शतयोजनमुच्छ्रिते। विरूपाख्याश्रमे रम्ये विचित्रशिखरोद्भवे ॥९॥ नानाद्रुमलताकीणे रलधातूपशोभिते । सुरविद्याधरारम्ये गन्धर्वगणसेविते ॥ १०॥ विजयेन ततः पृष्टो वत्साहं भक्तवत्सलः । श्लोका विजयपच्छायां सहस्राणि च द्वादश ॥ ११ ॥ ततधनमुरजादिवादित्रैर्विविधैस्तथा। लास्यहास्यताण्डवाद्यैस्तालमूलसमुद्भवाः ॥ १२॥ सप्तस्वरात्रयो ग्रामा मूर्छनास्त्वेकविंशतिः। ताना एकोनपञ्चाशदित्येतत्स्वरमण्डलम् ॥ १३ ॥ रागाः षट् समुत्पन्नाः षट्त्रिंशश्चैव तस्त्रियः। एतत्सर्वं विजयस्य कथितं भरताभिधम् ॥ १४ ॥ मन्दरस्थं सुखासीनं सिद्धार्थः पृथ्वान पुरा। तालुकण्ठस्वरशास्त्र गणितं ज्योतिषं तथा ॥१५॥

Page #264

अपराजितपृच्छा निघण्टुश्च व्याकरणं छन्दोलङ्कारसंयुतम् । मनुसाध्यसमुद्भूतं संसारपाशछेदनम् ॥ १६ ॥ मुक्तिमार्गरहस्यं च कथितं भक्तवत्सलैः ।
तुर्योऽयं मानसः पुत्रः पृच्छति त्वपराजितः ॥१७॥ अपराजित उवाच
अस्मश्चित्ते प्रबोद्धव्यं जयाय पृच्छते च यत् । विजयश्च सिद्धार्थश्च पृच्छायां यत्तथैतयोः ॥ १८ ॥ भवान् पुष्पकमारुह्य प्रोक्तवान् यदनुग्रहात् । पूर्व सर्व प्रसादेन कथयस्व जगत्पते ॥ १९ ॥ पुष्पकं तु समारुह्य मेरुमार्गप्रदक्षिणम् । अवालोकि तथा चैषा समुद्रान्ता च मेदिनी ॥ २०॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
जयविजयसिद्धार्थपृच्छाधिकारो नाम चतुस्त्रिंशं सूत्रम् ॥

Page #265

(३५) एकविंशतिस्वर्गा नाम पञ्चत्रिंशं सूत्रम् ॥ विश्वकोवाच
पुष्पकं तु समारुह्य मेरुमाश्रित्य दक्षिणम् । विलोकिता भूतधात्री समुद्रान्ता च मेदिनी ॥ १॥ अथातो भूतधात्रीणां प्रमाणं च प्रवक्ष्यते । विष्कम्भः परिधिश्चैव बाहुल्यं- - -शृणु ॥२॥ योजनानि तु विष्कम्भो दशकोट्यः प्रकीर्तितः। लक्षस्याने सहस्राणामेकोनाविंशतिस्तथा ॥३॥ विष्कम्भे च त्रिगुणिते तदश्यांशसमन्विते । परिधिश्च समस्तोऽसौ समुद्रान्तक्षितेः स्मृतः॥४॥ एकविंशतिकोटीनां सप्तलक्षाणि चाग्रतः। ततः परं सहस्राणि सङ्ख्यया सप्तविंशतिः ॥५॥ एवं समस्तपरिधिर्वृत्ताकारा व मेदिनी । त्रैलोक्यमध्ये चैवं सा तलाद्याश्चैव बाह्यतः ॥ ६ ॥ एकविंशतिस्वर्गाश्च मेरुमावृत्य दक्षिणम् । परितश्चार्णवाः सप्त रचिताश्च समस्तकाः ॥७॥ तलश्च वितलश्चैव सुतलो नितलस्तथा । तलातलो रसातल पाताल: सप्तमस्तथा ॥ ८॥ आदौ मेरुः क्रमोद्भूताः पाने पात्रमिवापरम् । . एते च सप्तपाताला: सृष्टिकालसमुद्भवाः ॥९॥ उद्भतश्चादितो मेरुसिहस्रश्च योजनैः । द्विद्विसहस्रान्ते पुन: पाताला: सप्तधोदिताः ॥१०॥ अधस्तात्तु तथा द्वयष्टसहयोजनैर्गतः । मेरुवै चतुरशीतिसहस्रयोजनोच्छूितः ॥ ११ ॥ पृथगेकैकपाताले नवनागकुलानि च । नवकानि सप्त वेत्थं त्रिषष्टिः कुलपन्नगाः ॥ १२॥ प्रोक्तानि पृथगेवं च नवनागकुलानि च । उरगा: सप्तपातालसंस्थिताः सप्त वै क्रमात् ॥ १३ ॥ पद्मः कर्कोटकश्चैव पुण्डरीकोऽथ तक्षकः । आनकः शङ्खचूडश्च बासुकिः सप्तमस्तथा ॥ १४ ॥ सप्तपातालाधिराजा महोत्कटमहाबलाः । रौद्राश्च विद्रुताः सर्वे हगण्या वीरविक्रमाः ॥ १५ ॥
११ अ.

Page #266

अपराजितपृच्छा तले तु पद्मको राजा वितले स्यात्कर्कोटकः । सुतले पुण्डरीकश्च नितले स्यात्तु तक्षकः ॥ १६ ॥ तलातले आनकश्च शङ्खचूडो रसातले । वासुकिर्नागराजन्द्रः पाताले सर्वतोऽधिपः ॥ १७ ॥ एकैके नवकुलकास्त्रिषष्टिः कुलपन्नगाः । सप्तपातालतश्चोय द्वीपाः स्युर्तीपत: परे ॥१८॥ जम्बूः प्लक्षः कुशः क्रौञ्चः शाक; शाल्मलिकस्तथा । सप्तमः पुष्कराख्यश्च सप्तद्वीपा तु मेदिनी ॥ १९ ॥ नृपाभिधानतः प्रोक्तं सप्तद्वीपाभिधानकम् । पुष्कराख्यो महाराजा द्वीपे सप्तमकेऽधिपः ॥२०॥ गोमेदेशश्च गोमेदः शाल्मलिके च शाल्मलिः । शाकस्तु शाकद्वीपेशः क्रोश्चः क्रौञ्चाधिपस्तथा ॥ २१ ॥ कुशेशस्तु कुशः प्रोक्तो महोत्कटो महाबलः । महाविक्रमभूपालाः संस्थिता मेरुदक्षिणम् ॥ २२ ॥ मेरुदक्षिणकुक्षौ च महाजम्बुतरूद्भवः । यस्य नाम्ना तु विख्यातो जम्बुद्वीपः स उच्यते ॥ २३ ॥ एकछत्रं पृथो राज्यं जम्बुद्वीपे प्रकीर्तितम् । क्षीरार्णवमध्ये चैवं पृथुत्वं लक्षयोजनः ॥२४॥ समस्ताः समभूयास्तु प्रयुक्ता द्वीपसागराः । अभिधानानि चैतेषां कथ्यन्ते त्वपराजित ॥ २५ ॥ क्षारोदं चैव क्षीरोदं सागरौ दधिसर्पिषोः । मध्विक्षुदं तथा ख्यातं रसोदं सप्तमं तथा ॥२६॥ सप्तैते द्वीपान्तरेषु स्थिता मेरुप्रदक्षिणम् । सप्तद्वीपार्णवाश्चैवं सृष्टिकाले समुद्भवाः ॥ २७ ॥ भुवोकश्च स्वर्लोको महलोंकस्तथा जनः। तपश्च सत्यलोकश्च ज्ञानलोकश्च सप्तमः ॥२८॥ इत्येकविंशतिस्वर्गा अधिरचित ? शम्भूद्भवाः । सृष्टिकाले सुदृष्टाश्च स्वर्गाणामेकविंशतिः ॥ २९ ॥ पातालाश्च ब्रह्मभागे सप्तवं तु सुसंस्थिताः। तदूधै सप्त चाख्याता विष्णुभागे द्वीपार्णवाः ॥ ३०॥ पुष्करोवें भुवलोकः स्वर्लोकश्च तदूर्धतः । तथा चैवमन्यलोका; शम्भुभागे व्यवस्थिताः ॥ ३१॥

Page #267

एकविंशतिस्वर्गा नाम पञ्चत्रिंशं सूत्रम् ॥ बाहात: सप्तलोकानां शिवलोकस्तदूर्ध्वतः । इत्युच्छ्तेि महामेरौ स्वर्गा एवं सुसंस्थिताः ॥ ३२॥ लोकाश्च सप्त चाख्याता मृत्युलोके द्वीपार्णवाः।। पाताला: सप्तधा चैव त्रैलोक्यमिति प्रोच्यते ॥ ३३ ॥ एकविंशतिस्त्रैलोक्ये स्थिताः स्वर्गा यथाक्रमम् । ऊच चैव भवस्थानं पात्रे पात्रमिवापरम् ॥ ३४ ॥ मध्ये च जम्बुद्वीपस्य प्रमाणमपि कथ्यते । मेर्वाद्या मुख्यशैलाश्च क्षेत्राणिं च समासतः ॥ ३५॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाया
मेकविंशतिस्वर्गाधिकारो नाम पञ्चत्रिंशत्तमं सूत्रम् ॥

Page #268

(३६) महापर्वतप्रमाणं षट्त्रिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
जम्बूद्वीपप्रमाणं च विस्तारे लक्षयोजनैः। तस्यान्ते वृत्तपरिधी समस्तं च क्षीरार्णवम् ॥ १॥ क्षेत्राणां क्षेत्रमानं च पर्वताश्च मेघोपमाः। महापर्वतोद्भवाश्चाप्रमाणा मानवर्जिताः ॥२॥ जम्बूद्वीपस्य मध्ये तु मेरुश्च पर्वतो महान् ।। स्थितौ मेरोः पूर्वतश्च मन्दरो गन्धमादनः ॥३॥ हिमवान् हेमकूटश्च महाशैलस्य दक्षिणे। पश्चिमे पर्वतौ रम्यौ निषधो नील एव च ॥४॥ श्वेतश्च शङ्गयांश्चैव मेरोरुत्तरतः स्थिती। एते चाष्टकुला रम्या दिक्षु चैवं व्यवस्थिताः ॥५॥ देशे समुद्रोपकण्ठे महाशैलाः पुरोभवाः । उदयाद्रिमहाशैलः पूर्वायां च बलादिषु? ॥६॥ वारुण्यां तु महावृद्धस्त्रिकूटाख्यश्च दक्षिणे। उत्तरे द्विपशैलाख्यः संस्थिताः स्युरनुक्रमैः ॥ ७ ॥ द्वयष्टसहस्त्रमध्यस्थ: सप्तपातालतो भवः।। सपनकर्णिकाकारैर्मेरु; काञ्चनकन्दरैः ॥ ८॥ योजनैर्दशसाहस्त्रैः पृथुत्वं मेरुमस्तके। द्वात्रिंशद्भिः सहस्रैश्च जम्बूद्वीपस्य मस्तके ॥९॥ मन्दरो हेमकूटश्च निषधश्च श्वेताचलः। भदण्डवत्प्रमाणाश्च सहस्त्रयोजनोचिछताः ॥ १०॥ हिमवान् शृङ्गवांश्चैव नीलो वै गन्धमादनः । प्रमाणं योजनः ख्यातं सार्धद्वयं समुच्छ्तेिः ॥ ११ ॥ मन्दरस्य तुलोदयाक्ष चतुराशी त्रिकूटो द्युतः ? । महाविन्ध्योदयतुल्यः शैलोऽन्यस्त्रिकूटस्तथा ॥ १२ ॥ उच्छ्यो द्विगुणस्तारात् तदर्ध मध्यतुङ्गता । एवं मानं च शैलानां कथितं त्वपराजित ॥ १३॥ मन्दरो गन्धमादश्च याम्योत्तरे च दण्डवत् । हिमवान् हेमकूटश्च पूर्वापरे स्थितौ तथा ॥ १४ ॥ उत्तरे ? नीलनिषधौ श्वेतशङ्गी पूर्वापरौ!। कुलाचलाश्च कर्णस्था विदिशोद्भवसागरैः? ॥१५॥

Page #269

महापर्वतप्रमाणं षट्त्रिंशं सूत्रम् ॥ क्षेत्रसीमा प्रमाणाख्यं मेरुमावत्य दक्षिणैः।। शैलान्तरेषु क्षेत्राणि कथयामि समासतः ॥१६॥ उदयाद्रिश्च पूर्वे तु त्रिकूटः स्यात्तु दक्षिणे।। महाविध्योऽपरे चैवं द्वीपशैला: पूर्वोत्तरे ॥ १७॥ तेषामन्ते समुद्राश्च संस्थिताः स्युः प्रदक्षिणम् । तेषामन्ते पुन:पो द्वीपान्ते चैव सागराः ॥ १८॥ सप्तद्वीपा: समुद्राश्च क्रमेणापि सुसंस्थिताः। जम्बूद्वीपप्रमाणेन द्विगुणा द्विगुणोत्तराः ॥ १९ ॥ इयं युक्तिर्विधातव्या द्वीपे द्वीपे तु शैलजाः ? । संस्थिताः क्रमयोगेन पूर्वापरयाम्योत्तरे ॥ २० ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
महापर्वतप्रमाणाधिकारो नाम पट्त्रिंशं सूत्रम् ॥

Page #270

(३७) विश्वकर्मावलोकितपृथ्वीनवखण्डानि सप्तत्रिंश सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
राजेन्द्रस्य पृथोः पूर्वमष्टपुत्रा प्रकीर्तिताः । अष्टवर्षाधिपतय आत्मराज्यं तु मध्यतः ॥१॥ तद्विभक्तानि क्षेत्राणि क्षाराणवस्य मध्यतः। शैलान्तरेषु ख्यातानि क्षेत्राणि नव सङ्ख्यया ॥२॥ इलाक्षं दिव्यकं चैव भारतं हरिवर्षकम् । किंपुरुषः केतुमाल: सम्भवो मानदण्डकः ॥३॥ रम्यकं मध्यक्षेत्रं च मेरुमावृत्य दक्षिणम् । एतानि नवक्षेत्राणि जम्बूद्वीपस्य मध्यतः॥४॥ मन्दरो हेमकूटाख्यो निषधः श्वेतपर्वतः। एतन्मध्ये रम्यकं च मेरुमावृत्य दक्षिणम् ॥५॥ मन्दरगन्धमादनमध्ये चेलावृतोद्भवः । गन्धमादनोदयाद्रिमध्ये दिव्यकमुच्यते ॥ ६॥ हिमवद्धेमकूटान्तर्वर्षों नाम्ना हरिस्तथा । त्रिकूटहिमवदन्तर्वर्षों भारत उच्यते ॥७॥ निषधनीलयोर्मध्ये किम्पुरुषो नासोत्तमः । नीलाम्बुध्योर्मध्यतश्च केतुमालश्च नामतः॥ ८॥ निषधनीलयोर्मध्ये किम्पुरुषः नानोत्तमः ।। नीलाम्बुध्योर्मध्यतश्च केतुमालश्च नामतः ॥ ९॥ श्वेतशृङ्गवतोर्मध्ये रम्यको नाम नामतः । शृङ्गवद् द्वीपशैलान्तर्मानदण्डसमुद्भवः ॥१०॥ शुद्धस्फाटिकसंकाशा दिव्याभरणभूषिताः। चन्द्रकान्त्यमृताहारा नरा नार्योऽयुतायुषः ॥ ११ ॥ इलावतें ज्ञानयुता नरानारीस्वरूपिणः । अथातो दिव्यवर्ष च कथयामि समासतः ॥ १२ ॥ धूलिता भस्माङ्गरागाः क्रूरा उग्रा मलीकृताः । जटामुकुटशोभाढ्या दिव्यक्षेत्रेऽयुतायुषः ॥ १३॥ शतायुषो हरिवर्षे बौद्धाख्या हीनतेजसः। गौरश्यामा नरा नार्यो बुद्धधर्मप्रपालकाः ॥ १४ ॥ श्यामा गौराश्चतुर्वर्णा भरते च शतायुषः । देवाग्निगुरुभक्ताश्च वेदशास्त्राादपारगाः ॥ १५ ॥

Page #271

विश्वकर्मावलोकितपृथ्वीनवखण्डानि सप्तत्रिंशं सूत्रम् ॥ चतुरशीतिविद्यासु सूत्रकर्मसु कौशला:। धर्मशास्त्रादिनिपुणा भोगयुक्ता विभूतिकाः ॥ १६ ॥ नरा: श्वेताः किंपुरुषे महारूपास्तथा स्त्रियः। युक्ताः केशाद्यलङ्कार रमन्ते कामवन्दकाः ॥ १७ ॥ केतुमाले किनराणां नार्यों रूपसमन्विताः । सर्वे धर्मरताश्चैव त्रिशतायुष्कजीवनाः ॥ १८ ॥ सम्भवे ब्रह्मतेजस्विवेदशास्त्रादिपारगाः। पञ्चशतवर्षायुषः पद्मरागनिभोदराः ॥ १९ ॥ मानदण्डे प्रचण्डाश्च नरा नार्यों ज्ञानोद्भवा: ?। योगीन्द्राश्चायुतायुष्का दिव्या नार्योऽग्नितेजसः ॥२०॥ रम्यके दिव्यरूपाश्च नरा नारीगणास्तथा। देवलोके तत्पराख्या देवरूपानुरूपकाः ॥ २१ ॥ नवक्षेत्रप्रमाणानि क्षेत्राणां क्रमतस्तथा । नवखण्डा इति प्रोक्ता जम्बूद्वीपस्य मध्यतः ॥ २२ ॥ षट खण्डानां च भोक्तारो भवन्ति चक्रवर्तिनः । त्रिखण्डभूमिपो देवः सन्धावर्णवमण्डले ॥ २३ ॥ त्रिखण्डोचे चक्रवर्ती द्विखण्डभुक मतोऽधिपः । एकखण्डे भवेद्राजा शेषाः स्वल्पास्तु राजकाः ॥ २४ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवन देवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां विश्वकर्मावलोकितपृथ्वीनवखण्डाधिकारो नाम सप्तत्रिंशत्तमं सूत्रम् ॥

Page #272

(३८) भारतक्षेत्रग्राम सङ्ख्यानृपराज्यप्रमाणमष्टात्रिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
प्रोक्ता तु भारते वर्षे पवित्रे कर्मभूम्यसौ । पुण्यपापप्रभवाणि सर्वभूतानि वै तथा ॥ १ ॥ ग्रामाणां च तथा संख्या देशानां च प्रमाणतः । राज्ञां च युक्तिमानं च अलङ्कारैस्तद्रूपतः ॥ २ ॥ कान्यकुब्जे ग्रामसङ्ख्या शिलक्षकाणि च । अष्टादशलक्षमानं राज्यं गौडेश्वरे मतम् ॥ ३ ॥ तदर्थं कामरूपाश्च तत्समं मण्डलेश्वरम् । कार्त्तिकपुरे तत्सङ्ख्या चौडे लक्षद्वासप्ततिः ॥ ४ ॥ दक्षराज्ये सार्धसप्तलक्षाणि चैव सङ्ख्यया । अष्टादश च लक्षाणि सहस्राणि द्विनवतिः ॥ ५ ॥ उज्जयिन्यां वै सपादलक्षाणि च स्वयंभरे । ललाटे गुर्जरे कच्छे सौराष्ट्रे लक्षकद्वयम् ॥ ६ ॥ सार्धत्रयं मरुकोटे लक्षाणां मरुमण्डले । सिन्धुसागरदेशे तु सार्धलक्षत्रयं स्मृतम् ॥ ७ ॥ खुरषाणे चत्वारिंशलक्षाणि च तथैव च । त्रिगर्तके द्विलक्षाणि तथा ग्रामास्तु सङ्ख्यया ॥ ८ ॥ सूर्य लक्षाण्य हिराज्ये ष्ट्सार्धानि गुडाद्वीपे । जलन्धरे सार्धत्रयं तथा लक्षाणि सङ्ख्यया ॥ ९ ॥ ग्रामाः षष्टिसहस्राणि तथा षष्टिशतानि च । पष्टित्रयस्तथा चैव चेत्थं काश्मीरमण्डलम् ॥ १० ॥ स्त्रीराज्यं च त्रिकूटाख्यं काश्मीरपूर्वगणाधिपः ? | हिमवान् दण्ड आख्यातो वर्षे भारतके तथा ॥ ११ ॥ महापर्वताश्रिताश्च सजलाशयवर्तिनः । पर्वतार्णवमध्यस्थाः सजला देशसम्भवाः ॥ १२ ॥ सिन्धुसागरतो देशाः काश्मीरान्ता जलैर्युताः । गौडबङ्गकामरूपाः सजला: कार्तिकेश्वरे ॥ १३ ॥ महापर्वताश्रमा वै हिमाद्रौ गन्धमादने । श्वेत हेमकूटे नीलनिषधमन्दरे ॥ १४ ॥ सौराष्ट्रकच्छकलाटा कोङ्कणानि चतुर्दश । श्रीशैलसमुद्रे च सजलाश्चोत्तमा मताः ॥ १५ ॥

Page #273

भारतक्षेत्रग्रामसरुड्यानुपराज्यप्रमाणमष्टात्रिंशं सूत्रम् ॥ महाराष्ट्र सुरराज्ये गौडे रत्नपुरादिक । डहाले कान्यकुब्जे च मध्यमाश्च जलाश्रयाः ॥ १६ ॥ कान्यकुब्जे मथुरायामवन्त्यां च कालञ्जरे । गुर्जरे सौराष्ट्रादिके मध्यमा अम्बुकाश्रयाः ॥ १७ ॥ मरकोटे मरुचण्डयां गुजरे सिन्धुपार्श्वगे। संकीर्ण जलमाख्यातमल्पवृष्टिः प्रवर्तते ॥ १८॥ आत्रिकूट हिमाद्यन्तं योजनैः शतपञ्चभिः । पूर्वापरौतो यनिधी हिमदण्डश्च भारते ॥ १९ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां भरतक्षेत्रग्रामसङ्ख्यानपराज्यप्रमाणसङ्ख्याधिकारो नामाष्टात्रिंशत्तमं सूत्रम् ।।

Page #274

(३९) वनयात्रानामैकोनचत्वारिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
मेरुश्च मन्दरश्चैव पर्वतो गन्धमादनः । हिमवान् हेमकूटश्च निषधो नील एव च ॥१॥ श्वेतश्च शृङ्गवांश्चैव महाशैला: प्रकीर्तिताः । पते पर्वतराजाश्च महावननदीभवाः ॥२॥ महेन्द्रो मलयश्चैव महाविध्यस्तथैव च । हिमाद्रिः पारियात्रश्च श्रीशैलश्च तथाऽर्बुदः ॥ ३॥ महावनानि ख्यातानि शृणु चोपवनानि च। त्रिधोदितं च क्रमतो वनोपवनकाननम् ॥ ४॥ यत्र देशाश्च विरला वनकूलेषु संस्थिताः । उपवनानि ज्ञेयानि येषु ग्राह्या द्रुमाः शिलाः ॥५॥ कीर्तिमान कीर्तयेद्यत्र रोप्यमाना द्रमैलताः । काननं तच विज्ञेयं नृपक्रीडनहेतुकम् ॥ ६ ॥ कमागतं शम्भुभवं वनोपवनकाननम् । वनयात्रा तु कर्तव्या तेषां कूलसमाश्रितैः ॥ ७ ॥ योग्या: प्रासादप्रतिमालिङ्गगेहादिके तथा । प्रशस्ता दारुशैलाश्च ग्राह्या यत्र सदा स्मृताः ॥ ८॥ अशोकशोकखदिराः कदम्बा देवदारवः । श्रीपर्णास्तिनिशाश्चैव सरलाश्चन्दनास्तथा ॥९॥ भूर्जत्रिमिसश्रेण्यश्च ? शाल्मलीरक्तचन्दनाः । अन्येऽपि बहवो वृक्षा महत्यश्च शिलास्तथा ॥१०॥ संछन्ना बहुभिः पत्रैः प्रदेशा यत्र संस्थिताः । सरित्तीरं समाश्रित्य रविरश्मिविवर्जिताः ॥ ११ ॥ ईशान्यांत वादिनेत्रं पूर्ववातैः प्रपादिताः । अन्यवातैईतायेषु अप्रशस्ताः शुभप्रदाः ? ॥ १२ ॥ सुप्रदेशाः सुसंग्राह्याः सर्वकामफलप्रदाः । अप्रशस्ता अन्यकाले निमित्तं चोपलक्षयेत् ॥ १३ ॥ दिव्यानि चैव भौमानि शुभानि चाशुभानि च। प्रशस्तानि शुभान्यत्र चाशुभानि विवर्जयेत् ॥ १४॥ निमित्तानि गजश्चाश्वो वृषभश्च रथो विदुः। घृतं पुष्पाक्षते विप्रः कन्या रम्भा च गोगः ॥ १५ ॥

Page #275

वनयात्रानामैकोनचत्वारिंशं सूत्रम् ॥ शतपत्रं च वैश्या च नृपः कुम्भश्च दीपकम् । वस्त्रयुग्मं फलं छत्र यानं झम्पानमासनम् ॥ १६ ॥ वसुन्धरा धृत्यमानाय ? बहलं धान्यं पत्रादिकम् ? । एतेषु दृश्यमानेषु निष्पत्तिः सुश्रियस्तथा ॥ १७ ॥ तैलाभ्यक्तस्तथाहिश्च मुक्तकेशाः नियस्तथा । काष्ठभारं चाग्रहीनं विधवा गुरुषादिकम् ? ॥ १८॥ उल्कापातो दिशादाहो महावातप्रवर्तनम् । तारापातोऽशनिघातः परितः पांशुवर्षणम् ॥ १९ ॥ एतेषु दृश्यमानेषु न भविष्यन्ति वैश्रियः । न गच्छेत् पदमेकं तु यदीच्छेच्च निवर्तनम् ॥ २० ॥ मेघगर्जनवृष्टी च मत्स्योदयादि शोभनम् । अन्तरिक्षे भवेच्छेदः फलपुष्पनिपातनम् ॥ २१ ॥ वायुकां सुरङ्गिक वागि वामे वृक्ष्याग्रसंस्थिताम् ? । कौशिको वामतः श्रेष्ठो शुभो दक्षिणे तथा ॥ २२ ॥ कणं हारकेयूरी मुकुटं कुण्डलादिकम् । एतेषु दृश्यमानेषु सर्वकामफलं भवेत् ॥ २३॥ एवं शुभैश्च शकुनैः प्रविष्टो वनमध्यतः । वृक्षं सम्पूज्य तु करे कुठारं पूर्वतो धरेत् ॥ २४॥ तत आँ नमोरुद्राय पिङ्गलाय महात्मने । विश्वेदेवा विश्वरूप विश्वकर्मणे वै नमः ॥२५॥ अनेन चैव मन्त्रेण कुठारमभिमन्त्रयेत् । तत्र क्षेत्रं बलिं दद्यात् समय॑ सर्वदेवताः ॥२६॥ तदा च छेदयेदू वृक्षं पतितं चोपलक्षयेत् । ईशानोत्तरपूर्वं च सर्वकामफलप्रदम् ॥ २७ ॥ अशुभश्चान्यदिशायां शाखापातस्तथोच्यते । दिशायां चाप्रशस्तायां तच्छाखां वर्जयेद् बुधः ॥ २८॥ एवं संगृह्यते वृक्षमानयेन्नगरादिके।। वेशयेदुत्तरदिशि वादित्रैर्ब्रह्मघोषकैः ॥ २९ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वनयात्राधिकारो नामैकोनचत्वारिंशत्तमं सूत्रम् ।।

Page #276

(४०) वनयात्राशिलापरीक्षा नाम चत्वारिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
लिङ्गा दिशिलानां च सम्प्रवक्ष्यामि लक्षणम् । पूजा पूर्व विधानेन शिलोद्धारं तु कारयेत् ॥ १॥ यो दक्षिणे शिलाभागस्तशीर्ष चोत्तरे पदम् । पूर्वापरक्रमेणैव ह्यपरे शिर उत्तमम् ॥२॥ उद्धरेनु शिलां तत्र पूर्वमन्त्राभिमन्त्रिताम् । बलोकयेच तां प्राज्ञ मन्त्रैश्चापादमस्तकम् ॥ ३॥ पादोज़ कुक्षिदशे च छेदं तत्र समारभेत्। परीक्ष्य सूत्रे चाकारं छेदश्चेत् पुरुषाकृतिः ॥ ४॥ निबिडा निर्बणा तीव्रगम्भीरमधुरान्विता । शीतला च सुगन्धा च मृद्वी तेजसमन्विता ॥५॥ युव-नानी शिला शेया सर्वकामफलप्रदा । पूजिता सर्वलिङ्गेषु हर्चना सर्वशोभना ॥ ६॥ मत्स्यमण्डूकतरला यैतैश्चिन्हैः प्रदृश्यते । वृद्धा सा तु शिला ज्ञेया सर्वकार्यविनाशिनी ॥ ७॥ अतिमृद्धी भवेद बाला मन्दपुष्पकवेष्टिता । टंकघातैः साधनीया छेदाद्यं च परीक्षयेत् ॥ ८॥ विमलैर्दूषिता या तु वर्जयेत्तां शिलां बुधः।। विमलं त्रिविधं शेयं लोहकांस्यजहेमजम् ॥ ९ ॥ लोहविमलैर्दुर्भिक्षमनावृष्टिश्च कांस्यजैः । हेमजैविमलैः पीडा ह्युदितं च त्रिधा क्रमात् ॥ १०॥ छेदने च कृते तस्या मण्डलं यत्र दृश्यते । तद् गर्भितं विजानीयात् जीवशिल्प-विचक्षणः ॥ ११ ॥ माञ्जिष्ठे चैव मण्डूको हरिते कर्कटो भवेत् । पीते गोधा विजानीयात् कृष्णे विद्यादू भुजङ्गमम् ॥ १२ ॥ पलिते मूषको ज्ञेयः कृकलाशश्च श्यामके। अतिरक्तेन वर्णेन चेन्द्रगोपकमादिशेत् ॥ १३ ॥ किंशुकामे तु खघुरोऽतसीपुष्पे पिपीलिकाः । गुडवणे तु पाषाणं कूर्म स्यादापसन्निभे ॥ १४ ॥ भस्माभे तिमिरी शेयो वारला श्वेतभस्मभे । विचित्रे वृश्चिकं विद्यात् खद्योतं मधुवर्णके ॥ १५ ॥

Page #277

वनयात्रा शिलापरीक्षा नाम चत्वारिंशं सूत्रम् ॥
पञ्चाल्यां खेचरा ज्ञेयाः श्वेतवर्णे नरो भवेत् । एतैर्दोषैस्त्यजेलिङ्ग प्रतिमादोषमेव च ॥ १६ ॥ उत्तमाधमवर्णैश्च पाषाणानुपलक्षयेत् । श्वेतश्च पद्मवर्णश्च कुमुदो मुद्गसन्निभः ॥ १७ ॥ पाण्डरो माक्षिकवर्णः कपोतो भृङ्गसन्निभः । श्वेते विप्राश्च वर्द्धन्ते राजन्याः पद्मवर्णके ॥ १८ ॥ वैश्याश्च कुमुदाभेन मुद्रभे शूद्रजातयः । अन्ये तु शेषवर्णेषु वृद्धिमेवं तु लक्षयेत् ॥ १९ ॥ आरोग्यं पाण्डुवर्णेषु माषाभे विजयः स्मृतः । कपोते चार्थवृद्धिश्च भृङ्गाभेषु प्रजाश्रियः ॥ २० ॥ अपराजित उवाच -
यदि तत्प्राप्यते चिह्नं यथोक्तं च द्रुमाः शिलाः । तेषां विधि क्रियायुक्तं कथयस्य परेश्वर ॥ २१ ॥ विश्वकर्मोवाच
पुनश्चेत्प्राप्यते चिह्नमानीत्वा नगरोत्तरे । आरोपयेत्ततो वृक्षं क्षिपेद्र भूमध्यतः शिलाम् ॥ २२ ॥ शिलोपरि स्थण्डिलं च वृक्षं चोत्तरमाश्रितम् । मृत्युंजय जपं चाष्टाधिकं कुर्यात्तथायुतम् ॥ २३ ॥ अष्टोत्तरसहस्रं व हुत्वापामार्गसमिद्भिः । दिक्षु चिन्हैः पूरितं च समुद्धरेत्पुनर्नत्रम् ॥ २४ ॥ अनेन विधिना वत्स उद्धरेच्च शिलाद्रुमम् । अप्रशस्तं प्रशस्तं स्यादनेन विधिनान्वितम् ॥ २५ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां वनयात्रा शिलापरीक्षाधिकारो नाम चत्वारिंशत्तमं सूत्रम् ॥
९३

Page #278

(४१) हस्तकम्बी प्रमाणमेकचत्वारिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
हस्तलक्षणमानं च गायत्रीमान सम्भवः । मानोन्मान - प्रमाणं च सर्वकर्मसु कारणम् ॥ १ ॥ विज्ञेयं सूत्रधारेण हस्तमानं च लक्षणम् । मानोरमानप्रमाणाख्यं वास्तुशास्त्रादिदीपकम् ॥ २ ॥ भास्करोदयनाद् दिष्टः किरणैश्च प्रकाशितः । जालान्तरगते रश्मी सूक्ष्मरेण्वष्टमांशकः ॥ ३ ॥ परमाणुः प्रमाणं तत् समुद्दिष्टं समन्ततः । परमाणुरष्टगुणमेकत्र पिण्डलक्षणम् ॥ ४ ॥ रजोभिरगुणितं केशार्थं च प्रसिद्धयति । केशायैरष्टगुणितैर्लिक्षाक्रमं तु योजयेत् ॥ ५ ॥ केशाश्चाष्टगुणितैर्लिक्षा चैका तु सिद्धयति । लिक्षाभिरष्टभिर्युका यूकाभिश्चाष्टभिर्यवः ॥ ६ ॥ तथाष्टगुणितैश्चैव यवैर्मानं प्रसिद्धयति । निर्दोष मानमेतं च स्यात्परमाणुमूलकम् ॥ ७ ॥ उत्तममध्यमाधमं त्रिविधो माननिर्णयः । न्यूनाधिके कृते हस्ते दोषः स्याच्च महाभयम् ॥ ८ ॥ ज्येष्ठं चायवैः प्रोक्तं मध्यमं सप्तभिर्यवैः । स्यात्कनिष्ठं षडूयवैस्तच्चतुर्विंशतिभिः करः ॥ ९ ॥ एवं मानोद्भवो हस्त उदितश्च विधा क्रमात् । अङ्गुष्ठाग्रे पर्वरेखा पुष्पकं त्रिभिरङ्गुलैः ॥ १० ॥ ॐ तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि । तन्नो रुद्रः प्रचोदयात्
॥ ११ ॥
एते अङ्गुलाक्षराणि क्रमतश्चैव संस्थिताः । पुष्पके देवतास्तिस्रः प्रतिष्ठाप्या यथाक्रमम् ॥ १२ ॥ आदौ विष्णु रुद्रो ब्रह्मा मध्ये च संस्थितः । भूर्भुव: स्वजत्रयं स्युराद्यस्वरदेवताः ॥ १३ ॥ ईश्वरो वायुविश्वे च वन्हिर्ब्रह्मा दिवाकरः । रुद्रो यमो विरूपाख्यो वसुरिन्द्रो जलाधिपः ॥ १४ ॥ स्कन्द इच्छा कियाज्ञानं धनदो विजयस्तथा । वासुदेवो बलभद्रः प्रद्युम्नश्चानिरुद्धकः ॥ १५ ॥

Page #279

हस्तकम्बीप्रमाणमेकचत्वारिंशं सूत्रम् ॥ एते च वासुदेवांशा: कम्बिकानिश्चला स्मृताः। आगमैर्वेदमन्त्रैश्च पूज्याश्च परमा: कलाः ॥१६॥ रुद्रश्च पवनस्त्वष्टाऽनलो ब्रह्मा तथा यमः। वरुणो धनदो विष्णुमूलतश्चान्ततः स्थिताः ॥ १७ ॥ अञ्जनैः खदिशैः कनिष्ठाः सर्जपादपैः । हेमरौप्यताम्रमयाः श्रेष्ठा लौहाश्च मध्यमाः ॥ १८॥ आयामश्चतुर्विशत्या त्रिविधाङ्गलतः स्मृतः ।। ज्येष्ठमध्यकनिष्ठानां प्रत्येक हस्तसङ्ख्यया ॥ १९ ॥ नगरग्रामपू:खेटकूटानां कर्वटस्य च । मानसङ्ख्या योजनैश्च ज्येष्ठहस्तेन मापयेत् ॥ २०॥ प्रासादप्रतिमालिङ्गजगतीपीठमण्डपान् । राक्षां निवेशं भवनं मापयेन्मध्यमानतः ॥ २१ ॥ शय्यासनं स्थालीपात्रं छत्रसिंहासनादिकम् । शस्त्र यानं च झम्पानं मापयेश्च कनिष्ठतः ॥ २२ ।। सिद्धार्थाङ्गुलपृथुत्वे पिण्डं कुर्यात् तदर्धतः। चतुर्विशत्यङ्गलानां क्रमेण नवदेवताः ॥ २३ ॥ रुद्राद्या ब्रह्मपर्यन्तं देवाः स्थानेषु पुष्पके । ब्रह्मतो विष्णुपर्यन्तं रेखाः स्युर्दादशाङ्गुलैः ॥ २४ ॥ ब्रह्मादिस्थानपञ्चकं द्विभक्तं चाहितं त्रिधा। अष्टमङ्गलं कार्य चतुर्धा द्वादशादितम् ॥ २५ ॥ इत्युक्तमानप्रमाणं प्रयुक्तं वास्तुधेदिभिः। वास्तोरुत्तरपार्श्वेऽयं कम्बिकाकलशादिकम् ॥ २६ ॥ आच्छादयेद्वस्त्रयुग्मैः कम्बिकां कलशांस्तथा। सुगन्धधूपपुष्पैश्च देवतार्थार्चनादिकैः ॥ २७ ॥ समुद्धरेत् पूजयित्वा स्तोत्रैर्याम्यकरोत्तमैः । उच्चाटनं व्याधी रोगस्तथा सन्तापकारणम् ॥ २८ ॥ अग्निभयं प्रजापीडा मृत्युाधिः पुनस्तथा। निधनं नरकपातं रुद्रादि विष्णुतस्तथा ॥ २९ ॥ एकाङ्गलो मानप्रयोग एवं सन्ख्याशब्दादिकोत्तमः ?। पर्यायशब्दा व्यवहारयोगे समीरिताः सूत्रकलाप्रवीणैः ॥ ३०॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
हस्तकम्बीप्रमाणाधिकारो नामैकचत्वारिंशत्तमं सूत्रम् ।।
-

Page #280

(४२) गणितशब्द निघण्टुर्नाम द्विचत्वारिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
शब्दा उक्ता अङ्गुलाद्या निघण्टौ भाषितानि च । भूयोजन प्रमाणानि प्रवक्ष्यामि यथार्थतः ॥ १ ॥
क्ष्माक्षितितनुशब्दरूप - मन्त्रचन्द्राचैकपर्यायाः । पक्षयुग्मनेत्रद्वन्दगोलकं दस्राश्विन्यौविषाणचरणा द्वयोः ॥ २ ॥ अग्नयो गुणरामाश्च कालसङ्ख्याविधिस्तथा । शक्तयो हरनेत्राणि त्रयाणां वाचका इमे ॥ ३ ॥ कृत कोणयुगविध्यास्य तुर्याम्बुधि दिग्विदिग्मङ्गला । गोचरणमार्गाख्यातं भागाः श्रुतयश्च सङ्ख्या चतुर्णाम् ॥ ४ ॥ इषुविषय तत्त्वेन्द्रियधूषण ? शम्भुवक्त्र क्षेत्राणि । वास्तु लिङ्ग प्रतीता दत ? भवमुखानि च पञ्चानाम् ॥ ५ ॥ गायत्रीदर्शन खण्डरसर्तुयान कर्णिक ? राग मिश्रम् । द्विशक्ति काणगण रत्नशक्त्या ननामृतग्रन्थ स्कन्दवत्रं षण्णाम् ॥ ६॥ समुद्राद्रिद्वीपनगा कन्या यक्ष स्वर नाद खण्डानम् ? I ऋषिमुनीन्द्र सप्तलोकसूर्याश्च पातालानि सप्तानाम् ॥ ७ ॥ शैलान्वय वसुपद्मदल जातिकमच्छन्दांसि ? | व्यक्तिंगम स्वरामानशंभव अष्टानाम् ॥ ८ ॥ ? | अकार रन्ध्र प्रदेश अङ्गस्थान कत्याहस्तांगलवण भू वरिपुं ताराष्ट्रैक कमोद्भव नवानाम् ? ॥ ९ ॥ निस्वरादिकविष्ण्वतारप्रदेशैकनखार्धस्वरताल दशानाम् ? दर्शक रुद्र भूताद्विगोकर्णशातत्वेकादशानाम् ? तालवितस्तिमुखवदनसूर्यमासा केशं च भानु रुद्रैक शिव द्वादशानाम् ?
दैत्यादि सुरेन्द्रादित्या सूर्यैक खात त्रिदशास्त्रयोदशसुवाचकाः ? भुवनमनुव्यक्ति शाक्तेन्द्र खण्डल द्विसप्तमन्वन्तर चतुर्दशानाम् ? तिथिर्मासार्धं पञ्चदशानाम् | कला द्विरष्ट तृपभृङ्गा
पक्षैक बिन्दुषोडशानाम् । जन्मपक्ष भोभ्यासश्चेति द्विरकन्यून सप्तदशानाम् 1 वेदाङ्गस्मृति शान्ति विभूति पौराण्यभवोद्भव महाव्रत मेघराजश्चाष्टादशानाम् । अधृति अतृप्ति विफला अमोघात्वेकोन विंशतिः । नखविश्वा विश्वपार स्वती धृतीति स्याविंशतिः । त्रिषाक्रान्तामूर्च्छनास्तेकविंशतिः । कृष्णाक्रान्ता भूनां त्वेकविंशतिः । तृसृतां स्वामारोप्या द्वाविंशतिः ? |

Page #281

गणितशब्दनिघण्टुर्नाम द्विचत्वारिंशं सूत्रम् ॥ त्रिकाप्रीयंकास्तीर्णा प्रयोविंशतिः । तीर्था जिनमहाद्विशासनी चतुर्विंशतिः । तत्त्वगुणयुग्मात् पञ्चविंशतिः । एकाङ्गुलादि हस्तान्ता समाः शब्दाः प्रकीर्तिताः । निघण्टौ एतावन्तश्च पर्यायकाः सुदीपकाः ॥ १८ ॥ वास्तुशास्त्रोद्भवं वेदेशे मानसख्या मानं सङ्ख्यायाश्च प्रमाणतः । पद्मपद्देकः ? प्रमाणशास्त्रतः वास्तुशास्त्रार्थदीपकाः ॥ १९ ॥ हस्त: करो जिनाङ्गलो द्वितालो मानदण्डकः। वर्णवभुजोमाख्याता तमुशाश्वास्तुया ग्रहस्ताना ? ॥२०॥ (वर्णचतुष्क विख्यातः तत्तु शाखासु या गृहस्थानाम् ? ) धन निबिड निट शिलार्धं ? द्विकरो दण्डार्धः युग्महस्तावदार्धा ? ॥ २१ ।। द्विगुण द्विहस्तानां तुत्र इषु जिनन्य इषु त्रिपाद दण्ड पा (प्रा)दु(द)नश्च । द्दासप्तम्याङ्गुलं प्रोक्त पक्षहस्तनि(द्वि)हस्तानाम् ? ॥ २२ ॥ दण्डश्चापो धनुः स्मतर्भमाप्य बृहदकरशिलायाम् । मविघ्न(धन)श्च (स्य) तु हस्तानामेव च ? ॥ २३ ॥ अन्वयसन्तानकश्च सन्तानोद्भव मानतः। सृष्टयुद्भवं दण्डाग्र आदिछन्द पर्वनिष्काश: ? ॥२४॥ एकोद्भवमालाक्ष आद्योक्त माप्य घराक्ष ध (र)न्यम् !। करतलवंश विंशतिहस्तानां च ? ॥२५॥ यवान्तं प्रमाण मध्यं प्रयुक्त परमाणुतः । मध्याङ्गलस्य कथये अंशाश्चैव प्रमाणतः ॥२६॥ अङ्गलस्याएमांशं यद् तन्मानं नित्यशो यवः । द्विरधांशो भवेच्छिख्या ? अंशानां चतुर्विंशतिः ॥ २७ ॥ अङ्गलस्याटमांशेन यवो यूका तदंशतः । लिक्षा यूकाष्टमांशेन केशं तदष्टमांशकम् ॥ २८ ॥ रेणुः केशस्याष्टमांश: प्रमाणं तत्तदंशतः । तस्याष्टमांशे छाया च कथिताश्च क्रमेण तु ॥ २९ ॥ प्रयुक्त मानमुद्दिष्टं प्रमाणशास्त्रदीपकम् । निघण्टु भाषोत्तमाख्या प्रयुक्ता वास्तुवेदिभिः ॥ ३०॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
गणितशब्दनिघण्टवधिकारो नाम द्विचत्वारिंशं सूत्रम् ॥

Page #282

(४३) ज्योतिषपञ्चाङ्गवासना नाम त्रयश्चत्वारिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
ज्योतिषं च प्रवक्ष्यामि पञ्चपदार्थकोत्तमम् । यतः समस्तमुत्पन्नं चन्द्रार्कद्रुतिवेदनम् ॥ १॥ यथा दिनं विना सूर्य शशाडू शर्वरी विना । कुटुम्विनो विना पुत्रं शास्त्रं वै ज्योतिष विना ॥२॥ तिथिर्वारश्च नक्षत्रं योगः करण एव च । चन्द्रार्कयोश्च सन्कान्त्या वक्ष्ये पञ्चाङ्गवासनाः ॥ ३ ॥ कल्यन्तस्था कृताद्या च प्रतिष्ठाप्येव भुक्तिका । संवत्सरेहरेदाग लब्धं शेषेक कृताः ? ॥ ४॥ संवत्सरैः पुनर्भागं लब्धं सूत्र समुद्धरेत् । एकनवत्याष्टशताभिष्टकं ? तदाङः शाक उच्यते ॥५॥ तथा नखाङ्गहीनमर्कगणचैत्रादियुक् ? । त्रिस्थानः स्थापयेच्चैवं नन्दयुग्मयमैस्तथा ॥ ६॥ फलवेदगुणा मध्याः पातं वाष्टनियोजिताः । शुन्यरामेन्दुभिर्भागोजयेत् प्रथम फलम् ॥ ७॥ अनष्टकारे शेषः ? पञ्चरामनिशाकराः । मासे धनोग्यनष्टहीना षष्ठिभागैः शेषमृणम् ॥ ८॥ अमावास्या ध्रुवकस्य मासे माले तथा पुनः।। चारभद्र ध्रुवकमासे द्विधा द्विरामधना ? ॥९॥ वेदानवेन्दुभिर्भागैः फलोनेक षष्ठिभागघटिकामाप्नोति तिथि विज्ञेय फलमासगुणामिश्रितः ? ॥ १० ॥ सप्तमे स्थितारन्येन्द्र वारउदये यमहरे मासगणे ? । द्विसंगच्छेद्विसार्धभाग पिण्डामग्निलबुद्धाद्विके । युक्तोवसयमसेसा? ॥ ११ ॥
इति नष्टध्रुवकायनम् ॥ अमावास्या ध्रुवमासे मासे मासे तथा पुनः । एवं युक्तिर्विधातव्या वर्तते चाङ्गवासना ॥ १२ ॥ एकोत्तरे वमध्ये द्वात्रिंशद् घटिकायुतम् । पक्षपिण्डं च युग्मक्षं घटिके चन्द्रसम्ख्यया ॥ १३॥ प्रथमं स्थापयेद्वारं वारघट्यस्तदुर्चतः। पिण्डकेषु अभ्रस्ताच्च ऋक्षं च घटिकार्धतः ॥ १४ ॥

Page #283

ज्योतिषपञ्चाङ्गवासना नाम त्रयश्चत्वारिंश
एवं भुक्ती रवेःख्याता सन्क्रात्याद्युपलक्षयेत् । एषा वन्तरयुक्तीश्च लक्ष्याः पञ्चाङ्गवासनाः ॥ १५ ॥ मासान्ते पूर्ववके योज्यामावास्यिकान्ततः । वारसप्तभागं त्यक्त्वा घटिकाः षष्टि वारोच्यते ॥ १६ ॥ एवं वारो ध्रुवे साध्यो घटिका: षष्ठिरग्रतः । अष्टाविंशतिभिर्भाग्यं शेषैः स्याद् ध्रुवसाधका ॥ १७ ॥ अमावास्या ध्रुवमांस मासे मासे तथा पुनः । एवं युक्तिर्विधातव्या वृत्ता पञ्चाङ्गवासना ॥ १८ ॥ सप्तविंशतिभागैस्तु घटिकाः पष्टिरेव च । एवमृक्षं ध्रुवे साध्यं घटिकाषष्टितः ॥ १९ ॥ एवं ध्रुवः क्रमात्साध्यो मासान्तेषु पुनः पुनः । अमान्ते च ध्रुवः साध्यस्तिथिं पश्चात् प्रवर्तयेत् ॥ २० ॥ वारस्थाने तिथियोंज्या ? हरेद्भागं तु सप्तभिः । यच्छेषं लभ्यते वारस्तेषु तिथिं तद्भाषिता ? ॥ २१ ॥ तिथिपिण्डं पुनर्भक्त्या भागं स्याद्वै द्विसप्तभिः । भागमध्ये धनं ख्यातं लब्धिमध्ये ऋणं तथा ॥ २२ ॥
द्वितीयोर्ध्व धनं ख्यातं तृतीयोर्ध्वमृणं तथा । चतुर्थोधनं चैव षष्टात्परं न विद्यते ॥ २३ ॥
भागात्परं वदेद्वाचः ? यच्छेषं तत्र तिष्ठति । शब्दयोगं च संत्यज्य शब्दाख्यं चैव स्थापयेत् ॥ २४ ॥
सूत्रम् ፀ
आये त्रयोदशे पञ्च द्वितीये द्वादशे दश । एकादशे तृतीये च नाड्यः पञ्चदश स्मृताः ॥ २५ ॥
चतुर्थे दशमे तु स्यादेकोनविंशतिस्तु ताः । पञ्चमे नवमे नाइयो द्वाविंशतिरुदाहृताः ॥ २६-१ ॥
षष्ठे मे चाकाश्चतुर्विंशतिरीरिताः । प्रतिष्ठिता शब्दसंज्ञा सप्तमे पञ्चविंशतिः ॥ २६-२ ॥
धनं चैव ऋणं वापि कल्पये च्छन्दमर्थतः । धने धनं प्रयोज्यं स्यान् मिश्रयेच्च ऋणे ऋणम् ॥ २७ ॥
तिथिः सदा ऋणं प्रोक्ता वारघट्यः सदा धनम् । स्यात् कर्कटाभिधणं धनं मकरराशिकम् ॥ २८ ॥ धनवृद्धिस्तिथिभुक्त्या ऋणवृद्धिरशोधिता । शेषाख्याता तिथिभुक्तिरन्या वारेषु भाषिता ॥ २९ ॥
९९

Page #284

१००
अपराजितपृच्छा धनाधिकेषु वारेषु तिथिभुक्तिरनुक्रमात् । यदा षष्ठे धनाक्रान्तिारवृद्धिस्तु भाषिता ॥ ३० ॥ तिथिसंयोगभुक्ती च प्रयुक्ता विश्वकर्मणा। तिथित्रयादिनक्षत्रं महापर्व च तत्स्मृतम् ॥ ३१ ॥ तिथित्रयादि वारादि नक्षत्रत्रयकं विदुः । तिथित्रयं चैकवारे तद्वै तिथित्रयाभिधम् ॥ ३२ ॥ एवमादिगुणोपेते भुक्त्यद्धी तिथिवारयोः। त्रिषटकं कर्कमकरे सिंहे कुम्भे चाष्टादश ॥ ३३ ॥ कन्यामीने रुद्ररुद्रास्तुलामेषे दशाकम् । अष्टषड् वृश्चिकवृषे धनुर्युग्मे त्रिशन्यकम् ॥ ३४ ॥ सन्क्रान्तियोगे दातव्या रविका च विनिर्गता । युम्मसिद्धार्थपक्षे तु द्वौ पक्षौ शब्दतो न्यसेत् ॥ एवमादिक्रमोक्तश्च रविनाइया अनुक्रमः ॥ ३५ ॥
इति तिथिभुक्त्यधिकारः॥ युगादि साधयेत् पूर्व नष्टानयन क्रमात् । तदई स्थापयेदेवं सन्क्रान्त्या ध्रुवसाधना ॥ ३६॥ तदाकं पट अग्नि ऋतुदं सन्निभिः स्थापयेत् ? अत्यंतिथी गुणमेर्थ अप्रयोजयेत् षष्टिभिर्भागः ॥ ३७ ॥ लब्धं फलं च मूलं च सर्वे शशिनियोजयेत् ?। सप्तप्रेसित संक्रान्तीवकयुगाद्याअङतोद्भवा ? ॥ ३८॥ वेदा दिशाश्च विषया मालाश्चैवाग्निभास्करा: ? । ऋषयश्च तथादित्या अग्नयश्चर्विजश्वपरसम्मतिइदंपत्योरिवजश्वं वेदरोस्थलो
चनाश्च ? ३९ ॥ सरदिला ९ रसमादिनी १० सत्यरजात्माश्च ११ विद्धिमासश्चदंशब्दार्थआद्योतो पूर्वार्द्ध कटिकोत्तमौ धिकारो यत्र नं रणि वोषं धनं प्रकीर्तितम् ॥४०॥ पूर्वा ध्रुवकं साध्यमानं च - घो पुनः साधयेत् । वणे वर्षे क्षिपेत्तार घटिको दशपञ्चाधिकम् ? ॥४१॥ शब्दार्थ च क्षिपेद्वारं सप्तभिर्भागमाहरेत् । यच्छेषं लभ्यते वार: सन्क्रान्तावेव भाषितम् ।। ४३ ॥ ऋणं वाऽपि धनं वाऽपि घटिका मध्यतः क्षिपेत् । भुक्तिः ख्याता ऋणे त्यक्ते धनमिधे च सोत्तमा ॥ ४४ ।।
इति सन्क्रान्तिवर्तमानाधिकारः ॥

Page #285

१०१
ज्योतिषपञ्चाङ्गवासना नाम अयश्चत्वारिंशं सूत्रम् ॥ उदया| घटिकायाः पञ्चचत्वारिंशत्तमाः?। अभ्रमध्ये भवेत्तारा शेषं वै पूर्ववत्क्रमात् ॥ ४५ ॥ साध्यां तिथिं च द्विःकृत्य पद्धिीगैर्विवर्जिता। तिथिभुक्तिसमायुक्ता रविकां विपरीततः ? ॥ ४६॥ ऋणं त्यक्त्वलंघटिका शेषा भुक्तिरथोच्यते । असाध्यघटिकामध्यं त्यक्ता शेषा च भुक्तिका ॥४७॥ ध्रुवं कृत्वा तिथि युक्त्वा ऋक्षसङ्ख्याधिकं यदि । षष्ठाधिके ऋक्षं त्यक्त्वा ऋणाधिको रिषवृद्धये ? ॥ ४८ ॥
इति दिननक्षत्राधिकारः॥ तिथिं चतुर्गुणीकृत्य ऋक्षघीविमिश्रितम् । रथिका तिथि क्रमत: ऋक्षभुक्तिं प्रभाषते ॥ ४९ ॥ षष्ठिभागे लब्धमूक्षं शेषा भुक्तिः प्रकीर्तिता । ध्रुवं कृत्वा लब्धं योज्यं शेषं वै ऋक्षभुक्तिभिः ॥५०॥
इति महानक्षत्रभुत्यधिकारः ॥ चन्द्रभुक्तिर्दिन च सूर्यस्यात महारिषम् ? । सदा धनं चन्द्रमुक्ति ! सूर्यभुक्तिणं तथा ॥५१॥ चन्द्रभुक्तेमभ्यतश्च रथे(थ) युक्ति विशोधयेत् । चन्द्रसूर्यक्षमेकत्र योगसङ्ख्या ह्यनुक्रमात् ॥ ५२ ।।
इति योग आनयनाधिकारः ॥ साभ्यां तिथिं च द्विःकृत्य तदेकं तु परित्यजेत् । सप्तभिस्तु हरेद्भागं शेष करणमुद्धरेत् ॥ १३ ॥
इति करणाधिकारः॥ सप्तव करणा: ख्याता: वारा: सप्तव कीर्तिताः । तिथयः पञ्चदश च योग सप्तविंशतिः ॥ ५४ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचायोक्तापराजितपृच्छायां
ज्योतिषपञ्चाङ्गवासनाधिकारो नाम त्रयश्चत्वारिंशं सूत्रम् ॥

Page #286

(४४) अवकहोडाचक्रज्योतिषं चतुश्चत्वारिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
आदित्यसोमभौमाश्च बुधश्चाथ बृहस्पतिः । शुक्रः शनिश्चरश्चैते सप्तसूर्यादिवासराः ॥ १ ॥ नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णा स्यात् पञ्चमी तथा। पञ्च पञ्च तथा पञ्च मालार्धेषु यथातिथि ॥ २ ॥ प्रतिपदूषष्ठयेकादशी नन्दा भद्रा द्वयश्वार्ककाः । जया त्र्यष्टत्रयोदश्यो रिक्ता चेदाइशक्रतः ॥ ३॥ पञ्चमी दशमी चैव पूर्णमासी तथैव च। एषा पूर्ण तिथिया देवर्जल्पिता हि सा ॥ ४ ॥ अश्विनी भरणी चैत्र कृत्तिका रोहिणी तथा। मृगा. च पुनर्वसुः पुष्याश्लेषा मधा तथा ॥५॥ पूर्वोत्तरे च फाल्गुन्यौ हस्तश्चित्राथ स्वातिका। विशाखानुराधाज्येष्ठा मूलं पूर्वोत्तराषाढे ॥ ६॥ श्रवणश्च धनिष्ठा च शतभिषा च पूर्विका । उत्तराभाद्रपदा च रेवती सप्तविंशतिः ॥ ७॥
इति नक्षत्र नामानि ॥ विष्कुम्भः प्रीतिरायुष्मान सौभाग्यः शोभनस्तथा । अतिगण्डः सुकर्मा च धृतिः शुलस्तथैव च ॥ ८॥ गण्डो वृद्धिर्बुवश्चव व्याघातो हर्षणस्तथा। वज्रसिद्धी व्यतीपातो वरीयान् परिधः शिवः ॥ ९ ॥ सिद्धः साध्य: शुभः शुक्लो ब्रह्मेन्द्रो वैधृतिः क्रमात् । साविंशतिसङ्ख्याका योगाश्चन्द्रार्कयोगतः ॥ १० ॥
इति योगनामानि | बवश्च बालवश्चैव कौलवस्तैतिलस्तथा ! गरो वणिजविष्ठी च सप्तकरणाभिधाः स्मृताः ॥ ११ ॥ चुचेचोला चाश्विनी स्याल् लिलूलेलो भरण्यपि । कृत्तिका स्यादईऊप रोहिण्यूवाविवु स्मृता ॥ १२ ॥ वेवोकाकी मगश्चा कूघाङाछा प्रकीर्तिता। केकोहाही पुनर्वसुईहेहोढा व पुष्यभम् ॥ १३ ॥ अश्लेषा तु डिडूडेडो मामीमूमे मघाह्वयम् । मोटाटीटू तु पूर्वाख्या मुफाटेटो पपि स्मृता ॥ १४ ॥

Page #287

अवकहोडाचक्रज्योतिषं नाम चतुश्चत्वारिंशं सूत्रम् ॥
प्रोक्तः पूषणठो हस्तः पेपोरारी तु चित्रका | रूरेयेता तथा स्वाती तितृतेतो विशाखिका ॥ १५ ॥ अनुराधा ननीनूने ज्येष्ठा तोयायियुर्मता । तथा योभभी मूलं पूर्वाषाढा भुधाफढा ॥ १६ ॥
भोजज्युत्तराषाढा जुजेजोषा तथाभिजित् । खिखूखेखो वो ज्ञेयो गगीगूगे धनिष्ठिका ॥ १७ ॥ गोसासि शताख्यं च पूभा सेसोददी मता । ऊभा दूधाझझा ज्ञेया देदोचाची च रेवती ॥ १८ ॥ अष्टोत्तरशतं वर्णा: (नक्षत्र चरणोद्भवाः । सम्भवन्त्यवक होडाचक्रानुक्रमतः किल ) ॥ ६९ ॥ अश्विनीभरणीधिष्ण्ये कृत्तिकाप्रथमांत्रिकम् । मेषः स्यात् कृत्तिकापादत्रितयं रोहिणी तथा ॥ २० ॥ वृषभो मृगपूर्वार्धं तदर्थे च तथार्द्रभम् । पादत्रयं पुनर्वस्वोः स राशि मिथुनाभिधः ॥ २१ ॥ तदन्त्योऽविस्तथा पुष्यो ह्यश्लेषा कर्कटाभिधः । मघापूर्वोत्तराद्योऽधिः सिंहस्तच्चरणत्रयम् ॥ २२ ॥ हस्तचित्रा पूर्वार्धे कन्या चित्रोत्तरं दलम् | स्वातिभं च विशाखायाश्चरणत्रितयं तुला ॥ २३ ॥ तदन्त्योंत्र्यनुराधाख्ये ज्येष्ठाभं वृश्चिकः स्मृतः । मूलं पूर्वोत्तराषाढाप्रागंघ्रिः कथितो धनुः ॥ २४ ॥ उत्तरांप्रित्रयं कर्णे धनिष्ठाप्रथमार्धकम् । मकराख्यो धनिष्ठाद्विर्दलं च शततारका ॥ २५ ॥
पूर्वापादत्रयं कुम्भस्तद्न्यश्चरणस्तथा । ऊभा रेवती चैव मीनराशिः प्रकीर्तितः ॥ २६ ॥
मेषो वृषोऽथ मिथुनं कर्कटः सिंहकन्यके । तुलाथ वृश्विको धन्वी मकरः कुम्भमीनको ॥ २७ ॥ द्वादशैवं राशयः स्युर्मेषाद्याः संप्रकीर्तिताः ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायामत्रकहोडाचक्रज्योतिषाधिकारो नाम चतुश्चत्वारिंशं सूत्रम् ॥
१०३

Page #288

(४५) ज्योतिषफलं पञ्चचत्वारिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
दस्रोयमोऽनलो धाता चन्द्रः शिवस्तथादितिः वापति गपितरौ भगार्यमदिवाकरा: ॥१॥ त्वष्टा च वायुरिन्द्राशी मित्र इन्द्रश्च नैतिः। जलं च विश्वेदेवाश्च विधिर्विष्णुस्तथा वलुः ॥२॥ वरुणोऽजैकपाश्चैव तथाहिर्बुध्न्यपूषणौ । इत्यश्विन्यादिनक्षत्रदेवनामानि सन्ति हि ॥ ३ ॥ योनिवरं च कथये गणानां च समुद्भवम् । अश्वोगजराछागसो सर्पश्वान बिडालकाः । मेषो बिडालकश्चैव मूषको मूषकश्च गौः ॥४॥ महिषी च ततो व्याघ्रो महिषो व्याघ्रकः क्रमात् । मृगो मृगस्तथा श्वा च कपिनकुल एव च ॥ ५॥ नकुलो वानरः सिंहस्तुरगो मगराट् च गौः । इभ पता: क्रमेणैव ह्यश्विन्यादिभयोनयः ॥ ६ ॥ स्थिरचरद्विस्वभावमदूग्रातुरतेजसः। अष्टाविंशतिकं यावद् भचतुष्कनिबन्धनम् ॥ ७ ॥ गोव्यानं गजसिंह च महिषाश्वं श्वहारिणम् । बभ्रुसर्प कीशमेषं बिडालोदुरकं तथा ॥ ८ ॥ चतुर्दश भद्विकानां योनिरं च सप्तधा । अष्टवर्ग तथा चैषां कथयाम्यपराजित ॥९॥ अकचट तपयशा अष्टवर्णाः ॥ आऽऽद्या: शान्ता अष्टवर्णा देवक्षवचनैः शुभाः। दम्पती स्वामिभृत्ये च ग्रहनामाधिपे गणाः ॥ १०॥ साध्यवर्गे दशगुणे परवर्गेण मिश्रिते । वसुभिश्च हरेद्भागं यच्छेषं लभ्यमादिशेत् ॥ ११॥ एवं वर्ग पुनः शोभ्यमनेनानुक्रमेण च । शेषोद्धरितमध्यपात्य वृद्धयर्थे देवदैत्यकः ? ॥ १२ ॥ तस्य लभ्यं च योऽग्रतः पृष्ठोऽसौ ददते ध्रुवम् । लाभालाभौ चैव येषां कथये स्वपराजित ॥ १३ ॥ अईऊए तार्थ्यः पूर्वे आग्नेय्यां च कखादिकाः । दक्षिणे च छवर्गाश्च नैर्ऋते च टठादिकाः ॥ १४ ॥

Page #289

१०५
ज्योतिषफलं पञ्चचत्वारिंशं सूत्रम् ॥ पश्चिमे तथादिवर्गा वायव्ये च पफादिकाः । उत्तरे च यरलवा ईशाने शषसास्तथा ॥ १५॥
इति वर्गाष्टकम् ॥ रविचन्द्राङ्गारबुधशनिवाक्पतिराहयः ।। तथा शुक्रः समाख्याता: प्राच्यादिषु प्रदक्षिणम् ॥१६॥ षद तथा तिथयश्चैव वसवश्च सप्तदश । दश चैकोनविंशतिर्द्वादश त्वेकविंशतिः ॥ १७ ॥ सूर्यादेः क्रमयोगेन प्राच्यादिषु प्रदक्षिणम् । भुक्तिमार्गदशाश्चैव वर्षाणां सङ्ख्यया तथा ॥ १८ ॥ यस्य नामाक्षरं प्रोक्तं विभक्ती ? चर्भभुक्तया । तेषामनुक्रमेणैव कथयेऽन्तर्दशाफलम् ॥ १९ ॥ एकैकदशयुक्तांश्च प्रवर्तन्ते चाष्टौ दशाः। भुक्तमानभुक्तायुक्ता ? दशाश्चैव दशोद्भवाः ? ॥२०॥ वरिष्यन्ते दि (द)शासाध्य दिनान्ते चारुवर्द्धनम् ? । अष्ट द(
त्रिंश कृत्वानां भक्ते ग्रहायै भुक्त व दशा ? ॥ २१ ॥ सक्केशाः कार्यहीनाश्च गृहसन्तापवर्द्धनम् । शत्रुक्षयस्तेजोवृद्धिभास्करस्य दशाफलम् ॥ २२॥ शत्रुश्च जायते मित्रममृतवाग जनप्रियः। लभते चोत्सवं नित्यं शैत्यं चन्द्रदशाफलम् ॥ २३ ॥ क्रूररोगा जनाः सर्वे ह्यग्निदाहोदभवादिकम् । अर्थक्षयो दिने नित्यमङ्गारकदशाफलम् ॥ २४ ॥ बुद्धिवृद्धधर्थवृद्धी च सनेहं शोकशान्तिकम् । धनपुत्रभार्यामित्रं बुधप्रहदशाफलम् ॥ २५ ॥ देशत्यागो भयं पीडा मित्रैः सह विरोधनम् । पुत्रबन्धुत्रीवियोग: शनिश्चरदशाफलम् ॥ २६॥ आरोग्यं राज्यसन्मानमर्थवृद्धिः सदाजयः।। पूज्यन्ते गुरुतुल्याश्चाशोका गुरुदशाफलम् ॥ २७ ॥ सदा पीडा गृहबन्धुस्थानत्यागोऽथ जायते । राजगृहदण्डदुःखं प्रोक्तं राहुदशाफलम् ॥ २८॥ तेजः सदा च सन्मानं पुत्रलाभो धनागमः । सुखमानोति शारीरं शुभं शुक्रदशाफलम् ॥ २९ ॥
इति दशाफलम् ।

Page #290

१०६
अपराजित पृच्छा
चन्द्रस्यापि तथावस्था द्वादशैव भवन्ति च । तथा राशिगते चन्द्रे रुद्रट्यः सपादिकाः ॥ ३० ॥
प्रवासा च तथा नष्टा मृता जया च हसिता । कम्पिता ज्वरिता स्वस्था भुक्तस्वमा जाग्रता ? भोग्या ॥ ३१ ॥ प्रवासायां प्रवासः स्यात् नष्टायां हानिमादिशेत् । मृतायां मृत्युसंभूतिर्जयायां जयमादिशेत् ॥ ३२ ॥ हसितायां व हास्यं स्यात् कम्पितायां च कम्पनम् । ज्वरितायां ज्वरपीडा स्वस्थायां स्वस्तिकोद्भवः ॥ ३३ ॥ भुक्तायां भोजनप्राप्तिः सुप्तायां चैव निद्वितम् । जागर्तिर्जागृतायां च भोग्यायां बहुभोग्यता ॥ ३४ ॥ पञ्चत्रिंशोत्तरशतं घटिका राशिकोद्भवाः । राशिद्वादशके चैव शुभचन्द्रो यथाबलम् ॥ ३५ ॥ जन्मस्थः कुरुते पुष्टिं जन्मनक्षत्रवर्जितम् । तथानुक्रमतश्चैव द्वितीयेनैव निर्वृतिः ॥ ३६॥ तृतीये राजसन्मानं चतुर्थे कलहागमः । पञ्चमेऽर्थपरिभ्रंशः षष्ठे चैव धनागमः ॥ ३७ ॥
सप्तमे राजपूजा च ह्यष्टमे प्राणनाशनम् । नवमे शोच्यता चैव दशमे कार्यसिद्धिदः ॥ ३८ ॥ बलं च बुद्धिं सन्मानं चन्द्र एकादशे स्थितः । द्वादशस्थे शशाङ्के च मृत्युरेव न संशयः ॥ ३९ ॥ शुक्लपक्षे चन्द्रबलं कृष्णे ताराबलं शुभम् । द्विपञ्चनवमे चन्द्रः शुक्लपक्षे तु कामदः ॥ ४० ॥ तिथिस्त्वेकगुणा प्रोक्ता नक्षत्रं च चतुर्गुणम् । करणः षोडशगुणो वारश्चाष्टगुणो मतः ॥ ४१ ॥ द्वात्रिंशद्गुणको योगस्ताराश्चतुःषष्टिगुणाः । चन्द्रः शतगुणः प्रोक्तस्तस्माच्चन्द्रबलं बलम् ॥ ४२ ॥
न सूर्यवेधो दशचक्रसंकुलम् गण्डेऽतिशले परिघे च वैधृते । न राहु पृथ्वीग्रहयोग
-
(यथैव) हनते चन्द्र सहस्रदोषम् ॥ ४३ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचा यक्ता पराजित पृच्छायां ज्योतिषलक्षणाधिकारो नाम पञ्चचत्वारिंशं सूत्रम् ॥

Page #291

(४६) ज्योतिषलक्षणात्मकं षट्चत्वारिंशं सूत्रम् ।।
विश्वकर्मोवाच
रेवती चाश्विनी चित्रा हस्त: स्वातिपुनर्वसू । अनुराधा मृगो ज्येष्ठा नवैताः पार्श्वतोमुखाः ॥ १ ॥ गजोष्ट्राश्वाजमहिषवृषादेर्दमनं शुभम् । कुर्याद्वेश्मप्रवेशादि गमनागमने तथा ॥२॥ अरहट्टचक्रयन्त्रं रथप्रभुतियापनम् ।। प्रमाणं प्रेरणं चैव कार्य वै पार्श्वतोमुखैः ॥ ३॥ कृत्तिका भरणी चैव मघा मूलविशाखिके । तिनः पूर्वास्तथाश्लेषा ह्यधोवक्त्राः प्रकीर्तिताः ॥ ४ ॥ वापी कूपतडागानि तथा भूमिगृहाणि च । विद्यारम्भ निधानं च पातालादिप्रवेशनम् ॥ ५॥ पुष्यादें रोहिणी चैव धनिष्ठा चोत्तरात्रयम् । श्रवणं शतताराश्च नवैवोर्ध्वमुखाः स्मृताः॥ ६॥ आसु राजाभिषेकं व पट्टबन्ध महोत्सवम् । प्रासादं च गृहं चैव पताका छत्रचामरम् ॥ ७ ॥ आरामनगरारंभ निधीनां तु निषेवणम् । अचवक्त्रेषु कर्माणि तानि सर्वाणि कारयेत् ॥८॥ मघाश्लेषा विशाखा च कृत्तिका शततारका । चित्रायुक्ता धनिष्ठा च ज्येष्ठा मूलं च राक्षसः ॥९॥ पूर्वास्तिस्त्रो रोहिणी च ह्याद्री च भरणी तथा।। तिसश्चैवोत्तराश्चैवं मनुष्यः सम्प्रकीर्तितः ॥ १० ॥ मृगाश्विनी रेवती च हस्तः स्वातिपुनर्वसू । पुष्यानुराधाश्रवणमिति देवगणः स्मृतः ॥ ११ ॥ स्वगणे चोत्तमा प्रतिमध्यमा देवमानुषे । देवासुरे च कलहो मरणं नरराक्षसे ॥ १२ ॥ आदित्ये द्वादशे ऋक्षे वर्जयेद् रविपातशः। मृत्युरधादशाश्चैव कम्पो वै एकोनविंशतिः ? ॥ १३ ॥ एकविंशतिमे ऋक्षे निर्घात पतते सदा। योगानेतान् रविपातान् वर्जयेच्छुभकर्मसु ॥ १४ ॥ ग्रहाणां जन्मनक्षत्रं वर्जयेच्छुभकर्मसु । एते कलंकयोगाः स्युरॅहजन्मसु. दूषिताः ॥ १५ ॥

Page #292

१०४
अपराजितपृच्छा त्रीणि च त्रीणि चााणि रविभौमशनिश्चराः । आलिङ्गितं धन्विनं चैव ? तृतीय मवलोकितम् ? ॥१६॥ मेषवृश्चिकयो मः शुक्रो वृषतुलाधिपः । बुधः कन्यामिथुनयोः सोमो वै कर्कटाधिपः ॥ १७ ॥ सूर्यक्षेत्रं भवेत्तिहो धनुर्मानाधिपो गुरुः । शनिर्मकरकुम्भेश पते क्षेत्राधिपा प्रहाः ॥ १८ ॥ न पीडयन्ति स्वक्षेत्रे स्वमित्रे च ग्रहास्तथा । विषमस्था: पीडयन्ते भस्मीकुर्वन्ति विग्रहे ॥ १९ ॥ सोमश्च सूर्यभौमौ च त्रिदशाचार्य एव च । स्नेहानुगाश्च चत्वारो मैत्री स्यात्तु परस्परम् ॥ २० ॥ भार्गवः सूर्यपुत्रश्च बुधश्चापि तृतीयकः ।। स्नेहानुगास्त्रयः प्रोक्ता मैत्री स्थात्तु परस्परम् ॥ २१ ॥ प्रहा एकत्र चस्वारस्त्रिभिरेकत्र संस्थिताः । तेषां मध्ये रौद्रं घोरं महद्वैरस्य कारणम् ॥ २२॥ रविक्षेत्रे गते जीवे जीवक्षेत्रे गते रयो । विवाहं व्रतबन्धं च कुर्याद् देशान्तरं तथा ॥ २३ ॥
उद्धेगं कलहो हानिः सुखं नैव कदाचन ॥२४॥ वक्ष्ये द्वादश लग्नानि घटिकानां प्रमाणतः। सप्तपञ्चाशत्पलानि त्रिघट्यो मीनमेषयोः ॥२५॥ वषे कुम्भे चतस्त्रश्च षड्विंशति पलानि च । मिथुने मकरे पश्च घट्यो नव पलानि च ॥२६॥ धनु:कर्कटयोः पञ्च सप्तत्रिंशत् पलैः सह । सिंहवृश्चिकयोः पञ्च द्वात्रिंशच पलानि च ॥ २७ ॥ पञ्चैव कन्यातुलयोरेकोनविंशतिपलैः। इत्थं लग्नप्रमाणानि प्रोक्तानि द्वादशैव च ॥२८॥ कर्कटादि निशालग्नं नकादि दिनलग्नकम् । लग्नानि षट् तथा रात्रौ दिने स्थुः षट् तथैव च ॥ २९ ॥ घृश्चिक: कर्कटो मीनो ब्राह्मणाः परिकीर्तिताः । धनुषस्तथा सिंहो राजानश्च शुभाः स्मृताः ॥ ३० ॥ कन्या वृषश्च मकरश्चैते वैश्या उदाहृताः । मिथुनं च तुला कुम्भः शूद्रा एते प्रकीर्तिताः ॥ ३१ ॥ विप्रः कार्यों द्वादशभिः क्षत्रियो नवभिस्तथा । षड्लग्नैश्च भवेद् वैश्यत्रिभिः शूद्रः प्रशस्यते ॥ ३२ ॥

Page #293

ज्योतिषलक्षणात्मकं षट्चत्वारिंशं सूत्रम् ॥
सिंहाली च घटवृषौ लग्नवेलासु चोत्तमाः । प्रासादप्रतिमालिङ्ग जगतीपीठमण्डपात् ॥ ३३ ॥ नगराराम निवेशं प्रतिष्ठाऽम्बुनि घेस्तथा । गढदुर्गाणि गृहाच स्थिरलग्नेऽतिशोभनाः ॥ ३४ ॥ कन्याधनुर्मोनयुग्मे स्वभावा लग्न वै दिवे ? | महोत्सवाभिषेकं च विवाहव्रतबन्धनम् । तथा गृहप्रवेशश्च शोभनानि विनिर्दिशेत् ॥ ३५ ॥ तुलार्क मेघन लग्नाश्चत्वार उत्तमाः । यात्राद्या विविधा पषु राजकटकादिशोभनाः ॥ ३६ ॥ सप्तपञ्चाशलाकाश्च मद्रभिश्चक्र कोत्तमम् ? | स्वरे स्वामिकान्तारेषु ग्रहवेधविशोधनम् ॥ ३७ ॥ रविवेधे च वैधव्यं चन्द्रे भृत्यं न जीवति । कुजे प्रजाक्षयं विद्याद् वन्ध्या सोमसुते मता ॥ ३८ ॥
प्रव्रज्या गुरुवेधे तु अपुत्रा शुक्रवेधतः । दुःखदा सूर्यपुत्रेण ग्रहवेधविशोधनम् ॥ ३९ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां ज्योतिषलक्षणाधिकारो नाम षट्चत्वारिंशं सूत्रम् ॥
१०९

Page #294

(४७) गणितक्षेत्रनिर्णयो नाम सप्तचत्वारिंशं सत्रम् ।
विश्वकर्मोवाच
उद्धत्य गणितासारं सर्वशास्त्रादिदीपकम् । वेदाश्रः क्षेत्रवास्तुश्च वृत्तश्चाष्टाध एव च ॥ १ ॥ शेयो द्वात्रिंशदश्रश्च शिलायां विविधोत्तमः । षट्कोणश्च त्रिकोणश्च चन्द्राधों गोलकः परम् ॥ २॥ आदौ गणितपादं च कथयिष्याम्यनुक्रमात् । तदन्तराणि क्षेत्राणि कथये विविधानि च ॥३॥ एक दश शतमस्मात् सहस्रमनुचायुतम् । नियुतं प्रयुतं तस्मादर्बुदन्यर्बुदे अपि ॥ ४॥ वृन्दं खर्वनिखर्वाणि शङ्कपद्माम्बुराशयः । तत: स्यान्मध्यमन्त्यं च परं चापरमप्यतः ॥५॥ परार्ध चेति विज्ञेयं दशवृद्धयोत्तरोत्तरम् ।। अधोयोगे संकलितास्तत् संकलितमुच्यते ॥ ६ ॥ अग्रेऽङ्काका स्थापनीयस्तद्गुणैः पृष्ठपादतः। ऊर्ध्वमूर्ध्व क्रमान्मूलं सख्या सङ्कलिता भवेत् ॥ ७॥ एवं पादाश्च चत्वारो गणितासमुच्यते । संकलितं करणसूत्रमार्याद्वयंत्तेकोवृद्धिश्च । अधोयोगे संकलीकृता तस्मादूभेदशोत्तरां च? ॥ ८॥ अग्रपृष्ठो अग्रकोत्तरा वा शून्यपृष्ठोक्त ?। भवेद् दशोत्तरा वृद्धी ? एकरराशिस्तु गणिते मूलं वर्गों विराशिकः । त्रिराशिकोऽथवोक्तश्च घनो वै कर्णसंपुरे ॥ १० ॥ पदद्वयं हते पादे पदैस्तद् गुणितं तथा। पदनं च पदहतमित्यभिष्यं च राशिकम् ॥ ११ ॥ द्वाभ्यां तु द्विगुणीकृत्य मूलभागोभवं पदम् । एवं मूलाभिधानं च वास्तुविद्भिरुदाहृतम् ॥ १२ ॥ एवं यद् द्विगुणीकृत्य चतु? र्द्धिगुणमेव च । प्रख्यातं द्विगुणं चेति प्रयुक्तं गुणितादिके ॥ १३॥ कर्मान्तर व्यवहार क्षेत्रं चाऽपि प्रदापयेत् । दीर्घ हन्यात्पृथुत्वेन वेदाश्रस्य फलं भवेत् ॥ १४ ॥

Page #295

गणितक्षेत्रनिर्णयो नाम सप्तचत्वारिंश सूत्रम् ॥ खातमानं तु पाषाणे गोलपिण्डैस्तु ताडयेत् । तदसंख्याता कर्माणं पाषाणस्य तदन्तरम् ? ॥ १५॥ नवत्यङ्गुलदैये च पृथुत्वे चतुर्विंशतिः । द्वादशाङ्गलपिण्डं च शिलामानप्रमाणतः ॥ १६॥ यच्छिलाया: समानं च गणित्वा क्रमयोगतः। तेषां गुणितसङ्ख्याश्च पाषाणाश्च क्रमोदिताः ।। १७ ॥ दीर्घ द्वादशको भाग: षड्भागश्चैव विस्तरः। पिण्डस्य तुर्यों भागश्च अन्योन्यमपि ताडयेत् ॥ १८ ॥ दीर्घहस्तान् पृथुत्वेन पुनः पिण्डेन ताडयेत् । व्यष्टाशीतिशतैर्भागं लब्धिरङ्गलसङ्ख्यिका ॥ १९ ॥ पृथुपिण्डे ताड्यमाने वृद्धिहाससमुद्भवे। शिलानां क्रमयोगे तु खातमानं तथोच्यते ॥ २० ॥ पिण्डाङ्गलैहिस्ता गुणितव्याः प्रयत्नतः। पृथुह्रस्ववृद्धयार्धा च धत्ते मानं शिलादिकम् ॥ २१ ॥
इति शिलामानः ॥ व्यासे त्रिगुणे परिधिः षष्ठभागविमिश्रिते । व्यासार्धं च परिध्यर्थं गुणे वृत्तफलं भवेत् ॥ २२ ॥ समस्ता वृत्तपरिधिर्गुणिता व्यासपादतः। हरेश्चतुर्विंशतिमिर्लब्धमङ्गलतत्फलम् ॥ २३॥ व्यासे वर्गस्य ? गुणिते चतुर्थाशं तु पातयेत् । शेषेऽष्टादशके भागे क्षिप्ते वृत्तफलं भवेत् ॥ २४॥ व्यासवर्गहस्तैकोनपञ्चाङ्गलानि पातयेत् । शेषं यल्लभ्यते तश्च वृत्तस्यापि फलं भवेत् ॥२५॥ तस्यास्तु(स)वौलेनहितं खातकूपफलं भवेत् । पाषाणपिण्डहतं वा शिलामानं तु सङ्ख्यया ॥ २६॥ भूवदन समासार्धं च लम्बकेनात्र गुणितम् । कुहलं लम्बहतं च जायते क्षेत्रफलम् ॥ २७ ॥ तविवेधगुणितं च खातफलं प्रसिद्धयेत् । समविषमाधवेधैः पदैर्विषमवेधकः ? ॥२८॥ गोलव्यासवर्गगुणं ताडयं व्यासार्धपिण्डकम् । द्विशताष्टाशीतिहृतं लब्धं गोलफलं भवेत् ॥ २९ ॥ व्यासवर्गे तु गुणितं फलमेकं ? प्रकीर्तितम् । षड्भागं द्विरसं त्यक्त्वाऽष्टाधे क्षेत्रफलं भवेत् ॥ ३०॥
इत्यष्टावक्षेत्रम् ॥

Page #296

११२
अपराजित पृच्छा
शमेकशेषं च त्यक्त्वा सूत्रापरः शिखा ? | पृथु गुणितं षड क्षेत्रजं फलम् ॥ ३१ ॥ इति षडक्षेत्रम् ॥
वर्गमूलफलं त्यक्त्वा बहुभागं शक्रांशं त्यजेत् । शेषं फलं विजानीयात् क्षेत्रे वै षोडशाधके ॥ ३२ ॥
इति षोडशाध्रक्षेत्रम् ॥
चापाकारे यदा क्षेत्रे पृथुत्वं मध्यपादतः । त्रिभागं द्विगुणं कृत्वा पृथुत्वं चैव साधयेत् ॥ ३३ ॥ पादान्तं गुणितानं च मध्ये गुणं पृथु मध्यम् ? | वामे च द्विगुणं दीर्घं चापाकारे क्षेत्रफलम् ॥ ३४ ॥
इति चापाकारक्षेत्रम् ॥
षड्बृहद्भुजार्धवासं भिन्नैः शीर्ष शिखान्तकैः । पृथुदीर्घगुणिते त्रिकोणे क्षेत्रफलं भवेत् ॥ ३५ ॥
इति त्रिकोणक्षेत्रम् ॥
दीर्घ समभुजान्ते च पृथुत्वं मध्यस्थानके । पृथुपादं परित्यज्य षडंशं च पुनर्ददेत् ॥ ३६ ॥
इत्यर्थचन्द्र क्षेत्रम् ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्तापराजित पृच्छायां गणितक्षेत्र निर्णयाधिकारो नाम सप्तचत्वारिंशं सूत्रम् ॥

Page #297

(४८) भूपरीक्षाग्रहपूजा नामाष्टचत्वारिंशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
महेन्द्रो मलयश्चैव सिंहश्च विक्रमस्तथा । समुद्रः पारिजातश्च श्रीशैलश्च तथाव॒दः ॥१॥ नीलश्च श्वेतशङ्गश्च चन्द्रः प्रभाससम्भवः । गन्धमादनोजयन्तौ प्राप्ता श्वेतसम्भवः ? ॥२॥ गङ्गाया यमुनायाश्च नर्मदायास्तटे तथा । गोदावर्याः सरस्वत्याः सिन्धौ पृष्ठे तथैव च ॥३॥ तापी मही तुगभद्रा कावेरी चन्द्रभागिका । पयस्वती साभ्रमती कृष्णा नीरा च निर्मला || ४॥ भीमाक्षी सिंहिका ख्याता नीलोद्भवा च वेत्रकी। रेवती मधुरा ख्याता विश्वामित्री च मूलका ॥ ५॥ कुरुक्षेत्रे च गङ्गायामन्तवेद्यां तथैव च । नैमिषे कुब्जाम्रकेषु महाकालवने तथा ॥६॥ सिद्धायतनतीर्थेषु नदीनां सङ्गमेषु च । उर्वरीषु श्मशानेषु चत्वरे उदकाश्रिते ॥ ७ ॥ सुप्रदेशे शभे रम्ये गहरे गिरिमाश्रिते। वने चोपवने चैव यत्र वा रोचते मनः ॥ ८॥ नगरप्रामपूमध्ये खेटके चैव कर्वटे। तडागकूपमाश्रित्य प्रसिद्धनृपमार्गके ॥ ९॥ प्रपादे कुलसम्भवे कुर्याद्वै शवमण्डपम् । जनालयदिककुड्यानि वापिरियुता तथा ॥१०॥ शुभे दिने शुभे ऋक्षे सुलग्ने सुमुहूर्तके । आदौ च भूपरीक्षायां शकुनं हि विलोकयेत् ॥ ११ ॥ पूजाबलिविधानेन शकुनेशं तथा परम् । दुर्लभ लभते वत्स विश्वकर्मप्रभाषितम् ॥ १२॥ आदावुत्तरतो वत्स पश्चाद् दक्षिणतो भवेत् । उत्तरे सिद्धिसंपत्तिः क्षेमलाभस्तु दक्षिणे ॥ १३ ॥ पुनः शब्दोत्तरे स्थाने शकुनस्यापराजित । सर्वकामफलं तत्र शकुनेशे न संशयः ॥ १४॥ प्राप्ते शकुनराजे तु सुलग्ने सुमुहुर्तके। आचार्य चागमैर्युक्ते बलिपूजां निवेदयेत् ॥ १५ ॥

Page #298

११४
अपराजितपृच्छा सूत्रधार: शास्त्रयुक्तो वास्तुवेदोपलक्षकः। सूत्रकंवीसमायुक्तः सर्वशास्त्रसुकौशलः ॥ १६ ॥ तदा क्षेत्रे प्रतिष्ठा तु पुण्यस्थाने सुशोभने । आचार्यसूत्रधारैश्च कृता पूजा महोदिता ॥ १७ ॥ आदौ तु पूजयेद् देवं गणनाथं विनायकम् । सिद्धिबुद्धिसमायुक्तं मुदा विधिविधानतः ॥ १८॥ ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च पूजनीयाः प्रयत्नतः! येषां स्मरणमात्रेण सर्वसिद्धिः प्रजायते ॥ १९ ॥ क्षेत्रपालं ततोऽभ्यर्चेत् लाभार्थी सुजटाधरम् । योगिनीबटुकं देवीः कुमारी: सविशेषतः ॥२०॥ सर्वदेवास्तत: पूज्या दिक्पालांश्च ततोऽर्चयेत् । प्रतिदिक्पालदेवांश्च तज्जातीयसपर्यया ॥२१॥ वास्तुपूजाविधानं तु कर्तव्यं दिशकोत्तमैः । निर्विघ्नं च भवेत्तत्र हेतुकादिः समर्चने ॥२२॥ वरुणा विधानं तु विशेषात्कारयेत्ततः । आचार्य पूजयेद्वत्स विप्रैश्च सह सुन्दरम् ॥ २३ ॥ सूत्रधारं ततोऽभ्यर्चेदष्टसूत्रप्रबोधकम् । हस्तपूजाविधानं तु कर्त्तव्यं त्वपराजित ॥ २४ ॥ भूमिदानं ततो दद्याद् गोमहिष्यश्वसंयुतम् ।। हिरण्यवस्नछत्राद्यैर्महादानैः क्षमापयेत् ॥ २५॥ वन्दितान पूजयेद्वत्स सुभक्त्या क्षितिपालकैः । कृपा च सर्वजन्तूनां कर्तव्या सिद्धिमिष्यतैः ॥ २६॥ पश्चाढू दानं तथा कुर्याद् दीनान्धकृपणेषु च । तत: कामं समारभ्य चाष्टसूत्रं विधिक्रमम् ॥ २७ ॥ पूजा बलिविधानं च कृत्वा कर्म समारभेत् । सर्व सिद्धयति तत्कर्म सर्वकामफलप्रदम् ॥ २८ ॥ स्थिरे चित्ते सुधीस्तत्र स्फुरति विपुलाऽमला। नित्यं पुंसां यदुक्तं गुरुणा विधानं देवेन या निर्मिता ? ॥ २९ ॥ शास्त्रगणितमूर्ध्नि मपरे स्वस्थे बुद्धिशोभना । नित्यं स्फुरति दर्पणे मन:स्था महतामपि न विसाद्भताः ? ॥ ३०॥ तेनेदं सिद्धयते सर्व वास्तुस्थानपरिग्रहम् । पूजादानश्च सूत्रश्च संयोगैः प्रभुरभूत्तयोः ? ॥ ३१ ॥

Page #299

भूपरीक्षाग्रहपूजा नामाचत्वारिंशं सूत्रम् ॥ सर्वार्थे पोषयेद् भृत्यो ये केचित् कर्मदायकाः । कर्मकरांस्ततो वत्स सर्वार्थे नित्यं पोषयेत् ॥ ३२॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
भूपरीक्षाग्रहपूजाधिकारो नामाष्टचत्वारिंशं सूत्रम् ॥

Page #300

(४९) सूत्रधारपरीक्षा नामैकोनपञ्चांशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
कर्माधिपस्य कर्तव्या परीक्षा शिष्यवत्तथा । त्रिभावे निःस्पृहो दक्षः कर्तव्यः कर्मनायकः ॥१॥ यथा चतुर्भिः कनकं शिष्यवच्च परीक्ष्यते । ताडनच्छेदतापैश्च घर्षणैः पुरुषस्तथा ॥२॥ उद्यमः साहसं धैर्य बलं बुद्धिः पराक्रमः । यस्मिन् भृत्ये चिह्वषट्कं तस्माद् देवोऽपि शङ्कते ॥ ३॥ पूर्व परीक्षितो भृत्यस्तस्य द्रव्यं निवेदयेत् । स्वामिकार्यकरो नित्यमसाध्यं साधयेद् ध्रुवम् ॥ ४ ॥ सुशील: सुगुणो भृत्यः सुकुलः सत्यताधिकः । सोद्यमो विनयैर्युक्तो विभवे निःस्पृहो धुवः ॥५॥ परदारधनत्यागी प्रियालापी च देशजः । स्वामिकार्यकरो नित्यं त्रैलोक्यं तस्य शङरम् ॥ ६॥ सुभृत्यः सुगुणैर्युक्तः शीलवांश्च विवेकवान् । क्रमजातकुले जातो महासत्यप्रियंवदः ॥ ७ ॥ संयमैर्नियमैर्युक्तस्त्रिभावे निःस्पृहो ध्रुवम् । स्वामिकार्यकरो नित्यं त्रैलोक्यं तस्य गोचरम् ॥ ८॥ प्रारब्धं तु भवेद् यावत्तावद् वंद्येषु भावना । तादृशं कारयेद्भाव खलु देवेषु यादृशम् ॥९॥ देवपादे स्वरूपेण पूर्णभावे सदास्थितः । अर्थसामर्थ्यदानेन स्वामिपुण्यं तु धार्यते ॥ १०॥ सुदानेषु रतो नित्यं सुभृत्यः प्रभुकाम्ययोः । स्वामी सुहृत्संयोगे तु जल्पे किंकरतां व्रजेत् ॥ ११ ॥ स्वयं धराधिपो वत्स बहुकर्मसु संस्थितः । नित्यं सन्मानोधमनधर्मकर्मादिकारकः ॥ १२॥ दातव्यं वस्त्रताम्बूले खाद्यं पानं दिने दिने । सन्मानं जन्मतो दद्यात् प्रियालापैः सुनित्यशः ॥ १३ ॥ असहाये कुतः सिद्धिर्धनहीनः पराजितः। पुष्कलं साधनं यस्य सिद्धिस्तस्य करे स्थिता ॥ १४ ।। बहुवित्तचयो वत्स बुद्धिसोद्यमसाहसैः । सूत्रमन्त्रं सुभृत्यैश्च स्यात्सदा च सुखी नृपः ॥ १५ ॥

Page #301

सूत्रधारपरीक्षा नामकोनपञ्चांश सूत्रम्
सर्वकार्येषु निबन्धं त्रिकालज्ञः सदा भवेत् । वर्तमानं तथातीतं भाव्यं नित्यं विलोकयेत् ॥ १६ ॥ प्रारम्भे सर्वकार्याणां सर्वोपकरणैर्युतः । आदिमध्यान्ततः पृष्ट्वा कृत्यान्तं कारयेद् बुधः ॥ १७ ॥ बुद्धिकामी भवेन्नित्यं सर्वत्रैवापराजित । व्यवहारे निर्मला ये ते भृत्या वसुधाधिपाः ॥ १८ ॥ अर्थेन वर्धते चार्थे सन्मानैर्वन्दिता भया ? | व्यवहारे वर्धते लोकश्चतुरङ्गः प्रियागमः ॥ १९ ॥
तेषां सुसिति सर्वमसाध्यं साध्यं नित्यशः । दानसम्मानमात्रेण देवोऽपि च सन्मानयेत् ॥ २० ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाश प्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां सूत्रधारपरीक्षाधिकारो नामैकोनपञ्चाशं सूत्रम् ॥
११७

Page #302

(५०) सूत्रधारलक्षणात्मकं पञ्चांशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
शणु वत्स यथान्यायं सूत्रधारस्य लक्षणम् । शास्त्रशः कुशलो दक्षो वास्तुविद्याविबोधकः ॥१॥ सूत्रधारो महाप्राज्ञः षट्कर्मसु निरन्तरम् । यो नित्यं त्यमरतत्वं सामुष्टोऽपि तद्यालयम् ? ॥२॥ माधुर्यवांस्तथालापे वास्तुविद्यादिकौशलः । शानचक्षुः सुहृदयः प्रारम्भादिरुजापहः ॥३॥ हस्तलाघवसम्पन्नो घाट्यचित्रादिकौशलः । चक्षुः प्रत्यक्षकञ्चैव ह्यदृष्टं ज्योतिषो यथा ॥ ४॥ ग्रन्थार्थगुणसम्युको वास्तुमर्मादिबोधकः।। आत्ममत्युद्भवं रूपं ससूत्रं स च कर्मणा ॥५॥ सूत्रधारोपचारोर्थ ? वास्तुशास्त्रादिवोधनम् । भुवनकोशविज्ञानं प्रमाणं सूत्रकर्मणि ॥ ६॥? समुद्रोपकण्ठदेशमहाशैलाश्रमादिकम् । भूमिभागैरनेकैश्च परीक्षा सूत्रकर्मणाम् ॥ ७ ॥ मोपमर्मवेधाश्च वंशोपवंशकानि च । सन्धिरेखाषट्कशलं लागलं. पञ्चकादिकम् ॥ ८॥ षण्मर्मवेधा विशेया वास्तुदेहसमुद्भवाः । निघण्टुं देवतानां च जानीयात् सूत्रकर्मणि ॥९॥ नगरग्रामखेटाद्यं वास्तुवेदसमुद्भवम् । कुटकर्वटकूप्यादि ज्ञायते सूत्रकर्मणा ॥१०॥ पुरप्राकारपरिखापतोलीमार्गगोपुरम् । गृहं च राजवेश्माद्यं ज्ञायते सूत्रकर्मणा ॥ ११ ॥ प्रासादप्रतिमालिङ्गजगतीपीठमण्डपम् । वेदीकुण्डं सुचा चैव ज्ञायते सूत्रकर्मणा ॥ १२॥ प्रासादा विविधाकारा वैराज्यकुलसम्भवाः। विभक्त्यूवतलच्छंद शायते सूत्रकर्मणा ॥ १३ ॥ रेखानां विविधाकारा प्रासादशिखरोत्तमाः। घण्टाकलशध्वजायं ज्ञायते सूत्रकर्मणा ॥ १४॥ द्वारशाखाविधि ज्ञात्वा मूलप्रासादच्छन्दजम् । द्वारपालविधिश्चैव ज्ञायते सूत्रकर्मणा ॥ १५॥

Page #303

सूत्रधारलक्षणात्मकं पञ्चांशं सूत्रम् ॥
द्वारदृष्टिपदस्थानं तथाग्रे वाहनादिकम् । दृष्टिस्थानं चान्तरं तु ज्ञायते सूत्रकर्मणा ॥ १६ ॥ लक्षणं च द्वारविधि शिवलिङ्गेषु सर्वतः । मानोन्मानप्रमाणं च ज्ञायते सूत्रकर्मणा ॥ १७ ॥ वितानानि विचित्राणि क्षिप्तान्युत् क्षिप्तकानि च । मन्दारसभापद्मानि ज्ञायन्ते सूत्रकर्मणा ॥ १८॥ वितानानां संवरणा घण्टाकुट समाकुलाः । सिंहसंघटनाकीण ज्ञायन्ते सूत्रकर्मणा ॥ १९ ॥ शुक्लाम्बरधरः सूत्र स्वस्थचित्तः समाहितः । पूजापरिग्रहं दद्यादात्मचिन्ता तु दैवते ॥ २० ॥ तुष्टिदानं ततो दद्यात्सर्वकर्मसु वै तथा । सुभृत्यांस्तोषयेत्तत्र कर्मकारापरैः सह ॥ २१ ॥ तोषितैः सर्वसूत्रैश्च गुरुतः क्षेममाप्नुयात् । निर्विघ्नं च भवेत्तत्र सर्वकामफलं भवेत् ॥ २२ ॥ सिद्धि विनायकं चादौ क्षेत्रपालांस्ततोऽर्चयेत् । पूजयेदुक्तविधिना योगिनीश्च कुमारिकाः ॥ २३ ॥ भूपरिग्रहणं प्रोक्तं शुभं धात्री परीक्षणम् । पूर्वे त्वेयं प्रवक्ष्यामि शृणु चैकाग्रमानसः ॥ २४ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्ति का प्रोक्तृ श्री भुवनदेव | चार्योक्ता पराजित पृच्छायां सूत्रधारलक्षणाधिकारी नाम पञ्चांशं सूत्रम् ॥
११९

Page #304

(५१) भूपरीक्षाग्रहकीलकारोपणमेकपञ्चाशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
भूमेः परिग्रहं कृत्वा सप्तावनिमितिकमैः। दिव्यानि वीक्ष्य भौमानि शुभान्यशुभकानि च ॥१॥ शुभेषु प्रस्थिते सिद्धिर्विजय: स्यान्महोत्सवः । अशुभेषु निवर्तेत न गच्छेत् पदमग्रतः ॥ २॥ तन्मध्ये तथा धानं शकुनानि न लक्षयेत् । चेष्टायुक्तिसमाख्यातं तत्फलं शकुनोत्तमैः ॥ ३ ॥ आचार्यः सूत्रधारैश्च यजमानश्च संयुतः। त्रयश्च साधकैश्चैव कर्मकारादिसंयुताः ॥ ४॥ आचार्यश्च स्वयं ब्रह्मा शिल्पी चैव जनार्दनः। यजमानस्तु शक्र: स्यात् त्रिभिः कर्म प्रवर्तते ॥ ५ ॥ तत्र भूमि समीकृत्य त्रयः सह साहायकैः । दिशाक्षेत्रबलिं दद्युः कुर्युः खातपरीक्षणम् ॥ ६ ॥ हस्तमा खनेद् भूमि तस्यान्तधृतपांशुकम् । तत; खातं समाशोध्य पूरयेत् पांशुना वृतम् ॥ ७ ॥ अधिक पांशुके श्रेष्ठा मध्यमा समपांशुके । हीनपांशौ कनिष्ठा च ज्येष्ठा मध्याधमा त्रिधा ॥ ८॥ खातं तत्रोदकैर्मृत्वा शिल्पी शतपदं व्रजेत् । अर्धे समे च पादोने कनिष्ठोत्तममध्यमाः ॥९॥ पुण्योदकै तं खातमूर्व बाणं समुक्षिपेत् । भृते मही चोत्तमा स्यान्मध्यमाङ्गुलहीनतः ॥ १०॥ थङ्गलोने कनिष्ठा स्यात् त्रिविधं भूमिलक्षणम् । अल्पोदकेऽतिहीना स्याद्वर्जयेदधमाधमम् ॥ ११ ॥ ततः सम्पूरयेद्वत्स सुदिने सम्प्रधार्यते । परीक्षयेच भूम्याद्यं वर्णगन्धैश्च स्वादतः ॥ १२ ॥ भूमीनामष्टलवादि गुणदोषान ब्रवीमि ते।। पूर्वप्लवा धरा श्रेष्ठा ह्यायुःश्रीबलवर्द्धिनी ॥ १३ ॥ सर्वसंपत्करी पुंसां प्रासादानां विभूतिदा । राज्यपूज्या सदानन्दा प्राक्प्लवाचेद्भवेन्मही ॥ १४॥ आग्नेयप्लवका भूमिरग्निदाहभयावहा । शत्रुसन्तापदा नित्यं कलिदोऽग्निप्लवः स्मृतः॥ १५ ॥

Page #305

भूपरीक्षाग्रहकीलकारोपणमेकपञ्चांश सूत्रम् ॥
नश्यन्ति पुरुषास्तत्र देवता च प्रणश्यति । धनहानिकरो नित्यं रोगकद् दक्षिणः प्लवः ॥ १६॥ प्रवर्तयेद् गृहे पुंसां रोगांश्च मृत्युदायकान् । धनहानि तथा नित्यं कुरुते नैर्ऋतिलवा ॥ १७ ॥ पश्चिमलवका भूमिर्धनधान्यविनाशिनी । शोकदाहा कुलं तत्र यत्र भूः पश्चिमप्लवा ॥ १८ ॥ शत्रुकी विरागा च गोत्रक्षयकरी तथा । गृहे च कन्यकाहन्त्री सदा दुःखभयावहा ॥ १९ ॥ भुक्तं न जीर्यते तस्य मह्यां तत्र तु यो वसेत् । पतान् दोषानावहति दोषदा वायुदिक्लवा ॥ २०॥ पूज्या लाभकरी नित्यं पुत्रपौत्रविवर्धिनी । कामदा भोगदा चैव धनदा चोत्तरप्लवा ॥ २१ ॥ नरसौख्यसतीसत्यसौभाग्यादिविवर्द्धिनी । धनार्थेश्वर्यसंपन्ना धर्मदेशानकालवा ॥ २२ ॥ सा विद्या धनसंपन्ना सर्वलोकहितावहा । विनयाचारसम्पन्नपुत्रपौत्रादिसंकुला ॥ २३ ॥ नीरोगा दानशीला च विशिष्टजनसेविता। पूर्वप्लवा तु या भूमिः शोभना सा प्रकीर्तिता ॥ २४ ॥ गृहप्रालादयो म्याः कथ्यतेऽनुक्रमोऽधुना। मध्यप्लवा निकृष्टा स्यात् कनिष्ठा मध्यवर्तका ॥ २५॥ सर्वनाशकरी पुंसां सा भूमिस्तु निवासिनाम् । वर्जयेद्विद्रुमां मां तु कराला मस्तकोन्नताम् ॥ २६॥ चौरेभ्यो भयदा नित्यं द्रव्यनाशकरी स्मृता । उच्छिन्ना च देवभूमी ऊसार्धास्यतव्यही ? ॥ २७ ॥ अजोष्ट्रखरसंसेव्यां वर्जयेत्तादृशीं महीम् ।। सशल्या बहुभक्ता च ह्यूषरा शोककारिका ॥ २८॥' त्रिविधा स्फुटिता मृद्वी वृष्टिशुष्का रिक्ताङ्गिका। कापादैः ? भ्रमगम्भीरा घटिका व्यक्षसिद्धिदा ॥ २९ ॥ वेणुगुल्मलताच्छाया द्विगुणा मध्यदूषिता । त्रिगुणा पुन्नागवृक्षैः क्षीरवृक्षश्चतुर्गुणा ॥ ३०॥ पञ्चधाश्वत्थवृक्षैश्च षड्धा धात्री महीरुहैः। सप्तधा पूर्णवृक्षश्च लिङ्गच्छाया तथाष्टधा ॥ ३१॥ एतापच्छायाः परित्यज्य वेश्म कुर्यादथाभयम् ।
वृक्षप्रासादयोश्च्छायां गृहे त्यक्ता शुभप्रदा ॥ ३२॥ १६ अ.

Page #306

१२२
अपराजितपृच्छा द्वयोः प्रहरयोश्च्छाया वृक्षप्रासादगुल्मजा । हर्म्यगृहे तथैवं स्याद्धःस्तान्नैव निन्दिता ॥ ३३ ॥ अका अशोका अश्वत्था: केतकीबीजपूरकाः। यस्मिन् गृहे प्ररोहन्ति तद् गृहं नैव वर्द्धते ॥ ३४ ॥ दाडिमं च हरिद्रां च श्वेतां च गिरिकर्णिकाम् । यदीच्छेदात्मनः श्रेयो गृहद्वारे न रोपयेत् ॥ ३५ ॥ स्यक्ता चोग्रतमं वक्षं कटुक कण्टकान्वितम् । अपि सौवर्णिकान्वृक्षान् गृहाश्रये न रोपयेत् ॥ ३६ ॥ न्यग्रोधोदुम्बरप्लक्षास्तथा वै कार्मुकादिकान् । वर्जयेद् गृहमाश्रित्य हर्म्यवृद्धिर्न विद्यते ॥ ३७॥ खजूरी दाडिमी रम्भा कर्कन्धू बीजपूरिका । यस्मिन् गृहे प्ररोहन्ति तद् गृहं नैव वर्द्धते ॥ ३८॥ नकुलश्चोरगो यत्र क्रीडतः स्नेहत उभौ । तत्रस्थाने महीं खात्वा द्रव्यं तिष्ठति निश्चयम् ॥ ३९ ॥ बिडाला मूषकाः स्नेहाद्रमन्ते च परस्परम् । तत्र स्थाने महीं खात्वा द्रव्यं तिष्ठति निश्चयम् ॥ ४०॥ सर्पाश्च मूषकाः स्नेहात् क्रीडन्त्यानन्दरूपकाः । तत्र स्थाने महीं खात्वा द्रव्यं तिष्ठति निश्चयम् ॥ ४१ ॥ यत्र ना दृश्यते शल्यं द्रव्यं तत्र तथोच्यते । तत्र स्थाने महीं खात्वा द्रव्यं तिष्ठति निश्चयम् ॥ ४२ ॥ अष्ट पूर्वायता रेखा भिन्नाः पञ्च समुद्धरेत् । पदैरष्टाविंशतिभिक्षसङ्ख्या तथैव च ॥ द्वारमध्ये कृत्तिका च शाखयोर्भरणीमधे ॥४३॥ चन्द्रे द्रव्यं तथा सूर्ये शल्यं चैव विनिर्दिशेत् । अहिबलचक्रे प्रोक्ता स्वसरो धृत्याश्च केवली ? ॥४४॥ अश्विन्यादि त्रिकं चैव आदि पञ्चकं तथा । पूर्वाषाढा चतुष्कं च रेवती चोत्तरात्रयम् ॥ ४५ ॥ शशिभानि किलैतानि शिष्टानि रविभानि च । चन्द्रः च स्थिते सूर्ये चन्द्रे सूर्यक्षसंस्थिते ॥ ४६॥ नत्र शून्यं भवेत्स्थानं द्रव्यशल्यविवर्जितम् । द्रव्यशल्यविना त्वेवं शल्यद्रव्यादि कथ्यते ? ॥ ४७ ॥ चन्द्रः पूर्व परं भानुस्तत्र शल्यं विनिर्दिशेत् । भानुः पूर्व परं चन्द्रस्तत्र शल्यं विनिर्दिशेत् ॥४८॥

Page #307

भूपरीक्षाग्रहकोलकारोपणमेकपञ्चांशं सूत्रम् ॥ गतघटि ऋक्षहता: षष्टिहते च शेषकम् । रविशशिभुक्तकालं रविचन्द्रसंलग्नकम् ॥४९॥ . श्वेता च ब्राह्मणी भूमी रक्ता वै क्षत्रिया स्मृता । पीतवर्णा भवेद्वैश्या शूद्री तु कृष्णवर्णिनी ॥१॥ घृतगन्धा भवेद्विनी राज्ञी रक्तानुगन्धिनी । क्षारगन्धा भवेद्वैश्या शूद्री विष्ठानुगन्धिनी ॥२॥ ब्राह्मणी मधुरास्वादां कषाया क्षत्रिया तथा। क्षारास्वादा भवेद्वैश्या शूद्री स्यात्कटुका तथा ॥ ३ ॥ एवं परीक्षयेद् भूमि वर्णैर्गन्धैश्च स्वादतः । गोमयेन समालिप्य नन्द्यावर्त तु स्वस्तिकम् ॥ ४ ॥ स्थापयेदामघटं वर्धमानेन संयुतम् । घृतेन ज्वालयेद्वर्तीश्चतस्रश्च चतुर्दिशम् ॥५॥ आद्योद्भवे यथा धर्तिस्तद्वणी सा मही मता। सूत्रधारस्य हस्ते तु कुद्दालं तु तथोत्तमम् ॥ ६॥ स्थित्वा पूर्वाभिमुखतः शुचिः रातो जितेन्द्रियः । शुक्लाम्बरधरो नित्यं शुक्माल्यानुलेपनः ॥ ७ ॥ प्रहारं दापयेत्तत्र लक्षयेद्रेणुमुच्छ्रितम् । पूर्वापरयाम्योत्तरं वर्णैः प्राच्यादिशस्तकम् ॥ ८ ॥ ततो वास्तुं च सम्पूज्य तत्तरक्षेत्रेषु कल्पितम् । पुष्पाक्षतः समालिख्य निलयाधः प्रमाणतः ॥९॥ सूत्रधारो महाप्राज्ञः शुक्लाम्बरधरः शुचिः। करे गृहीत्वा कुदालं दृढश्चैकाग्रमानसः ॥१०॥ तुरवादिनिधोमङ्गलैः शब्दसंकुलम् । प्रहारं दापयेत्तत्र तत्कुक्षौ वह्निगोचरे ॥ ११ ॥ उद्धृते चैव कुद्दाले ततो रेणुं निरीक्षयेत् । उत्तरे तु भवेत्क्षेमं पश्चिमे पुत्रपौत्रकम् ॥ १२ ॥ पूर्वे तथोत्तमं विद्यादीशाने मोक्षदायकम् । इतरासु चतुर्दिक्षु सर्वदोषसमुद्भवः ॥ १३ ॥ आनीय कीलक सूत्रं रोपयेच्च चतुर्दिशम् । कीलकस्य च सूत्रस्य वर्णभेदांश्च लक्षये ॥ १४ ॥ प्रशस्यन्ते ब्राह्मणानां कीला आश्वस्थकीलकाः । उदाहता क्षत्रियाणां खादिरा राक्तचन्दनाः ॥ १५॥

Page #308

१२४
अपराजितपृच्छा शिरीषशालतालानां वैश्यजातेः प्रकीर्तिताः । सर्जकार्जुनयोस्त्वेवं शूद्राणां च सुखावहाः ॥ १६॥ द्वात्रिंशदङ्गलो विप्रे चाष्टाविंशतिः क्षत्रिये । चतुर्विशाङ्गुलो वैश्ये शूद्रे विंशाङ्गुलो भवेत् ॥ १७ ॥ चतुरश्रो भवेद विप्रे चाष्टाधः क्षत्रिये मतः । षोडशावस्तु वैश्ये स्याद् वृत्तः शूद्रे प्रकीर्तितः ॥ १८॥ विप्रस्य दर्भ सूत्रं मौज तु क्षत्रियस्य च। कासजं तु भवेद् वैश्ये शाणं शूद्रस्य कीर्तितम् ॥ १९ ॥ न काष्ठलोहाङ्गारैश्च नखपादैरुद्घाटनम् । शस्त्रे शस्त्रभयं विद्यात् सूत्रछेदे तु मृत्युदम् ॥ २० ॥ आलिख्य होमशालायां धर्मकामार्थसाधकम् । कृत्वा पुष्पाक्षतं पात्रे जलरेखां समुद्धरेत् ॥ २१॥ बलिं दद्याद्यथान्यायं शास्त्रदृष्टेन कर्मणा। आफालयेत् ततः कीलं प्रथमं वह्निगोचरम् ॥ २२॥ नैर्ऋत्यान्ते द्वितीयं च वायव्यं तदनन्तरम् । ईशान्यां च पुनर्दद्यात् सूत्रं यावच्चवह्निगम् ॥ २३ ॥ गृहीत्वा मुद्रं शिल्पी प्रहारांस्त्रीन् प्रदापयेत् । चतुर्थाशे गते कीले सा मही चोत्तमा मता ॥ २४ ॥ मध्यमा स्यात्रिभागेन कनिष्टाधेन च स्मृता। अत ऊर्ध्व गते कीले विद्यान्न शिवमालयम् ॥ २५॥ हन्यमानो यदा कीलो नमित; कां दिशां प्रति । तन्माहात्म्यमथाख्यास्ये नमिते कीलके फलम् ॥ २६ ॥ प्राच्यां स्यादर्थसम्पत्तिः सन्तापो ह्यग्निगोचरे। दक्षिणे विपुला भोगा नैर्ऋत्ये कलहः सदा ॥ २७ ॥ पारुण्यां धनधान्यं च वायव्यां स्त्रीप्रदूषणम् । उत्तरे सर्वभद्राणि हीशाने मरणं ध्रुवम् ॥ २८ ॥ प्राञ्जल: सिद्धिदः प्रोक्तोऽन्यथा चैवमसिद्धिदः । भग्नश्च मृत्युदः प्रोक्तः कीलकस्य महात्म्यकम् ॥ २९ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाया
भूपरिग्रहकीलकारोपणाधिकारो नामैकपञ्चांशं सूत्रम् ॥

Page #309

(५२) कूर्मप्रमाणपदप्रतिष्ठा नाम द्विपञ्चाशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
शस्ते मासे सिते पक्षे हातीते चोत्तरायणे। ताराचन्द्रबले चैव योगे चामृतसम्भवे ॥१॥ सूत्रपातस्तु कर्तव्य: प्राची साध्या ततो भवेत् । चतुरश्चं समं कृत्वा दिग्मूढं परिवर्जयेत् ॥ २॥ पूर्वपश्चिमदिग्मूढं वास्तु स्त्रीनाशकं स्मृतम् । दक्षिणोत्तरदिग्मूढं सर्वनाशकरं भवेत् ॥३॥ विसूत्रं च भवेत्तच्चेत् सूत्रसन्तापकारकम् । प्रासादस्य प्रमाणेन सूत्रैः क्षेत्र प्रसाधयेत् ॥४॥ प्रासादे भित्तिसंयुक्तो गृहे भित्तिस्तु बाह्यतः । कर्तव्यो मण्डपैर्युक्तो जगत्यायाम एव च ॥ ५ ॥ अथाख्यास्ये पुनश्चान्यद् जीर्णप्रासादलक्षणम् । भग्नं द्रव्यादिकं वापि उद्धारेऽगुणं फलम् ॥ ६॥ पूर्वमानप्रमाणं च कारयेत्तद्विचक्षणः। तद्रूपं तत्प्रमाणं च पूर्वसूत्रं न चालयेत् ॥७॥ चलिते चालिते वापि दिग्मूढे स्थानवास्तुषु । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन पूर्वसूत्रं न चालयेत् ॥ ८ ॥ चलिते चालिते चैव सूत्रस्थाने च विग्रहम् । हीने हानि प्रकुर्वीत चाधिके स्वजनक्षयम् ॥ ९॥ भूपरिग्रहणे चैव वास्तुविद्याविशारदैः । वास्तुस्थानं पुरा शात्वा खनेश्चैवं प्रदक्षिणम् ॥ १० ॥ पिता माता च पुत्राश्च नाशं गच्छन्ति मस्तके। पृष्ठे चारमविनाशश्च देशत्यागश्च जायते ॥ ११ ॥ स्त्रीस्वगोत्रविनाशश्च चतुःपादेषु वै क्रमात् । जायते धननाशश्च मर्मवेधे कृते सति ॥ १२॥ शुभं पुत्रो धन धान्यं ज्ञात्वा कुक्षि यदा खनेत् । कृत्वा प्रदक्षिणं कुम्भं गृहीत्वा स्थापितं ततः ॥ १३ ॥ कुक्षिं खातोदकै त्वा शान्तिमुश्चार्यशोभनाम् । तथोदकैर्वन्दनीयं वास्तुदेवं विसर्जयेत् ॥ १४ ॥ विदिशु दिनु खातानि प्राच्यादिषु प्रदक्षिणम् । तथा घटोदकैर्मृत्वा वन्दयेच्छान्तिपाठकः ॥ १५ ॥

Page #310

अपराजितपृच्छा इत्यन्तं तु समुद्दिष्टं वास्तुस्थानविसर्जनम् । शिलान्तं वा जलान्तं वा खात्वा शल्यं समुद्धरेत् ॥ १६ ॥ जलान्तेषु यदा खातो गोविनोदक ? पालनम् । वास्तु पूजां ततः कृत्वा मध्ये कूर्म तु स्थापयेत् ॥ १७ ॥ हिरण्मयो भवेत्कूमों वास्तुविस्तारधारणः । उरोरत्नैर्नेत्ररत्नैः पृष्ठरत्नैश्च शोभितः ॥ १८ ॥ समुपेतैः सर्वगात्रै रौप्यपादोपशोभितः । एवं वै सूत्रितं सर्व रत्नकाञ्चनरूप्यकम् ॥ १९ ॥ तत्रैव स्थापिता; सूत्र पर्वता द्वीपसागराः । शिलाभिरिष्टिकाभिश्च ततः खातं प्रपूरयेत् ॥ २० ॥ इष्टकाचयनं कृत्वा पूरयेश्च स्तरं स्तरम् । कपिशीर्षे च पाषाणे मृदश्चाष्टाङ्गला दहेत् ॥ २१ ॥ जलेन प्लावितास्ताश्च मुहूरस्या हनेत्ततः। पालाशस्वस्थसंभूतैर्हनेत्ताः सुदृढं ततः ॥ २२ ॥ पादोनं पूरयेत्प्रान्तं तत्यनं च प्रादायिकम् ?। हस्वं हस्वं तु कर्तव्यं प्रासादस्य तलं तथा ॥ २३ ॥ एक हस्ते तु प्रासादे कूर्मः स्याश्चतुरङ्गुलः । अर्धाङ्गला भवेबृद्धिः प्रतिहस्तं दशावधि ॥ २४ ॥ पादवृद्धिः पुनः कुर्याद्विशतिहस्तत: करे । ऊर्ध्व वै त्रिंशद्धस्तान्तं वसुहस्तकमङ्गलम् ॥ २५ ॥ ततःपरं शतार्धान्तं सूर्यहस्तैकमङ्गुलम् । अनेन क्रमयोगेन मन्वङ्गलं शतार्धके ॥२६॥ कनिष्ठं पादहीनं च ज्येष्ठं पादाधिकं तथा । साधारणमिदं मान त्रिविधं कूर्ममानतः ॥ २७ ॥ हैमो रौप्यश्च कर्त्तव्यः सर्वपापप्रणाशनः । इत्थं कूर्म यः करोति सर्वयज्ञफलं भजेत् ॥ २८ ॥ स्नानं पञ्चामृतैः कार्य कूर्मस्य च यथाविधि । अर्चयित्वा प्रयत्नेन धूपयित्वा सुगन्धिना ॥ २९ ॥ तिलैर्यवैस्तथा होमं कुर्यात् पूर्णाहुति तथा । निवेशयेदिमं कुर्म वेदवादित्रमङ्गलैः ॥ ३० ॥ इतिसूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचायोक्तापराजितपृच्छायां
कूर्मप्रमाणपदप्रतिष्ठाधिकारो नाम द्विपञ्चाशं सूत्रम् ॥

Page #311

(५३) देवासुरसंग्रामादिवास्तूदुभवो नाम त्रिपञ्चाशं सत्रम ।
अपराजित उवाच
गन्धमादनपृष्ठेऽथ शैलराजमहोत्सवे । सुरविद्याधरै रम्ये ऋषिसंघसमाकुले ॥१॥ सिद्धचारणसंगीते एप्सरोगणसेविते । दिग्विदिग्वासिभीरम्ये सरिताद्वयसङ्गमे ॥२॥ तत्रस्थं च सुखासीनं विश्वकर्ममहौजसम् । वेदवेदाङ्गतस्वझं सर्वशास्त्रविशारदम् ॥ ३ ॥ शिरसा प्रणिपत्याथ जानुभ्यां धरणीगतः । दण्डवश्चाग्रतो भूत्वा पप्रच्छ स्वपराजितः ॥ ४ ॥ कथं वास्तु समुत्पन्नं निर्मितं वा कुतः कदा । वास्तोरुत्पत्तिस्तात देवादेश्च निघण्टुकम् ॥ ५॥ एकपादादिकं वास्तु यावत्पदसहस्रगम् । मोपमर्मवंशांश्च रेखासन्धिसुरादिकम् ॥ ६॥ बलिकर्मविधिं चैव वास्तुपादनिवासिनाम् ।
एतत्सर्व प्रयत्नेन कथयस्व जगत्पते ॥७॥ विश्वकर्मोवाच
शृणु वत्स महाप्राज्ञ यत्त्वया परिपृच्छितम् । कथयामि न सन्देहो वास्तोरुत्पत्तिलक्षणम् ॥ ८॥ पूर्व देवासुरे युद्धे महाघोरे सुदारुणे। संघट्टे नरसंकीर्णे श्रोणीगाः परस्परम् ॥ ९॥ महारौद्रैः कटाक्षश्च शस्त्रधातैः परस्परम् । महाबलोत्कटा वीराः संग्रामे हेतिकाक्षिणः ॥ १० ॥ निर्जिताश्च ततो देवा दैत्येन्द्राः प्रबलाः स्थिताः । तथा किलकिलायन्ति पूर्वदेवात्मसम्भवाः ॥ ११ ॥ भूमिकम्प प्रकुर्वन्ति ह्यचाल्या: पर्वता इव । अनन्तरं सुरा इन्द्रो मन्त्रयित्वा परस्परम् ॥ १२ ॥ ततः स्मृत्वात्मशक्तीश्च झानदेहसमुद्भवाः । त्रयस्त्रिंशत्कोटयश्च सुरास्ते च महोत्कटाः ॥ १३ ॥ पुनरायोज्यसंग्राम दैत्येन्द्रश्च परस्परम् । सकोपाश्चैव संग्रामे सुरासुरमहोत्कटाः ॥ १४ ॥

Page #312

१२८
अपराजित पृच्छा
निर्जिता असुरा युद्धे देवाश्च प्रबलाः स्थिताः । तदाव्याप धरास्वेवं सुरराज्यं महोत्सवम् ॥ १५ ॥ अनन्तरं महाभूता दैत्याञ्चैव महोत्कटाः । वतरिताः शैलेन्द्रेषु दैत्येन्द्राश्च महोत्कटाः ॥ १६ ॥ शैलरूपैश्च सम्भूय सपक्षाः क्रोधपर्वताः । तथा पतन्त्युत्पतन्ति यत्र भूर्जनसंकुला ॥ १७ ॥ निर्दहन्ति धराधार्थ खेटग्रामपुरादिकम् । नरोरगसुरेन्द्राश्च पर्वतैर्भस्मसात्कृताः ॥ १८ ॥ ततो देवादिकाः सर्वे मरुत्वत्पुरमाश्रिताः । व्यशापयन् सहस्राक्षं धराधरविनाशिनम् ॥ १९ ॥ क्रोधादिन्द्रेण वज्रेण स्थापिता भुवि पर्वताः । छेदिताश्च ततः पक्षा अचला यत्र संस्थिताः ॥ २० ॥ गङ्गायमुनयोर्मध्ये प्रारब्धो यज्ञ उत्तमः । निर्जिताश्च सुरैर्यशरक्षा वज्रायुधैः कृता ॥ २१ ॥ असुराश्च ततः सर्वे चिन्तातुरतया स्थिताः । नैर्ऋत्ये कुण्डसंभूतं भार्गवोरुशक्त्यात्मकम् ॥ २२॥ दुर्जयं दुर्निरीक्षं च महाघोरं सुदारुणम् । स्फुरन्तं विद्रुमाकारं लोचनैरग्निसन्निभैः ॥ २३ ॥
हुताशनगर्भसम्भूतं प्रलयान्तसमप्रभम् । स्फुरत्स्फुलिङ्गं ज्वलन्तं दुर्निरीक्ष्यं भयप्रदम् ॥ २४ ॥ त्रिनेत्रं विकृतं रौद्रं जटिलं वाललोहितम् । इंष्ट्राकरालमत्युग्रं मुखे दावाग्निसन्निभम् ॥ २५ ॥ कृतान्ततुल्यं दशनैश्चण्डोष्ठपुटान्तरे । भूतलान्ते तलं तस्य आलोके बाहुपञ्जरम् ॥ २६ ॥ स्कन्धग्रीवाकरा व्योम्नि ब्रह्माण्डे च गतं शिरः । तेजोरूपं स्फुरन्तं च प्रलये भैरवं यथा ॥ २७ ॥ निनदन्तं महाभीमं मन्ये कल्पान्तगर्जितम् । त्रस्तास्तु देवताः सर्वा रूपं दृष्ट्वा सुदारुणम् ॥ २८ ॥
ध्यानयुक्ताश्च चलिताः भयभीता महोरगाः । दिक्पाला लोकपालाश्च प्रणश्यन्ति महासुराः ॥ २९ ॥
ब्रह्मराक्षसवैताला आश्रयन्ति महेश्वरम् । आदित्याद्या ग्रहाः सर्वे आश्रयन्ति जनार्दनम् ॥ ३० ॥

Page #313

देवासुर संग्रामादिवास्तूद्भवो नाम त्रिपञ्चाशं सूत्रम् ॥
देवराजः सुरैर्युक्तः समुपास्ते जगत्पतिम् । दुर्निरीक्ष्यं दुराराध्यं कालानलसमप्रभम् ॥ ३१ ॥ दृष्ट्वाद्भुतरूपं च विरञ्चिरपि विस्मितः । दुर्जयं दुर्निरीक्ष्यं च महाघोरं सुदारुणम् ॥ ३२ ॥ स्फुरन्तं विद्युदाकारं लोचनैरपि सन्निभैः । भूः कान्ता पादतलतो ब्रह्मलोकं गतं शिरः ॥ ३३ ॥
तस्य रूपभयाद् भीताः त्रिदशासुरराक्षसाः । नश्च ऋत्विजो ब्रह्मा शक्राद्या द्वारपालकाः ॥ ३४ ॥
तत्र देवा द्विजा राजा आश्रयन्ति महेश्वरम् । रक्ष रक्ष महादेव भयभीतान् जगत्प्रभो ॥ ३५ ॥ महद्भूतं मर्त्यलोके यज्ञे च रिपुक्रोधजम् । सुरराजद्विजानां च भूमौ रक्षाकरो भवान् ॥ ३६ ॥ प्रत्यक्षं भव ईशान सुरार्थे द्विजभूपते । महद्भूतं महादेवं दैत्यानां दहनं परम् ॥ ३७ ॥
ललाटनेत्र क्रुद्धं कालरूपमिवापरम् । वलोकितो भवो भद्रे असाध्ये वृद्धतांगतः ॥ ३८ ॥ मूलकल्पोद्भवं यत्र निग्राह्यमस्तकोभवम् । वलोकितं तदा चकं त्रिषु लोकेषु मध्यतः । लीयते शिवदेहे तु यत्र स्यात्सुरसम्भवः ॥ ३९ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां देवासुर संग्रामादित्रास्तूद्भवाधिकारो नाम त्रिपञ्चाशं सूत्रम् ॥
१२९

Page #314

(५४) वास्तूत्पत्तिर्नाम चतुःपञ्चाशत्तमं सूत्रम् ॥
रुद्र उवाच
भी भार्गव महावीर कस्मात्स्थानादुपागतः । कृतं त्वया त्वद्भुतं हि धराधर्मविनाशनम् ॥ १ ॥
सामर्थ्यतो विसृजता पुरुषं यज्ञध्वंसकम् । इन्द्राद्या असुरपार्श्वे निग्राह्या इति निश्चयात् ॥ २ ॥ शुक्र उवाच
पुरा चाराधितो देवो दिव्यं वर्षसहस्रकम् । तदाज्ञया मया लभ्या विद्यामरत्वदायिनी ॥ ३ ॥ रुद्र उवाच
दिव्यं वर्षसहस्रं च तपः कृत्वा सुदारुणम् । तोषितोऽहं तथा विष्णुः शुक्रेण मुनिना त्वया ॥ ४ ॥ जरा ? लिङ्गोद्भवे व्योक्ति तुष्टो देवो जगत्पतिः । ध्यानं मन्त्रजपं कृत्वा प्रीणय त्वं परेश्वरम् ॥ ५ ॥ प्रासादान्मान्त्रिकी विद्या सप्ताक्षर्यथ संहिता । तुष्टेन कथिता विद्या सर्वकर्मानुसारिणी ॥ ६॥ साधयामि यत्कृते च सर्वदेवभयंकरम् । मन्त्रैः स्तुत्या च युद्धैश्च दायं दास्यन्ति देवताः ॥ ७ ॥
अहो ये मुनयः सर्वे रुद्रेशं पुरुषोत्तमम् । उपाश्रयन्ति देवेशं भयं जयन्ति निर्जराः ॥ ८ ॥
पद्मासन श्रृणु त्वं च विष्णुर्वचनमब्रवीत् । नया वध्यते साधो अस्माभिर्न च दैवतैः ॥ ९॥
मन्त्रमूर्तिरियं वास्तू रुद्रदेहसमुद्भवः । इदं तु वास्तुरूपं च दुर्धरं च पुनः शिवात् ॥ १० ॥ इदं च वचनं श्रुत्वा पद्मभूः पुरुषोत्तमात् । शरणं वद देवानां विष्णुरद्भुतविक्रमः ॥ ११ ॥ रुद्रलोके ततो गत्वा ध्यात्वा देवं महेश्वरम् । अद्भुतं भूतमभ्यर्च्य भूतं दृष्ट्वा च भूतले ॥ १२ ॥ यदा सत्त्वं भवेद् ज्ञानं भवेत्तुष्टिर्भवो ? वृथा । तदा सुरासुरैर्वध्य आज्ञालोपो भवेत्प्रभोः ॥ १३ ॥ शास्त्रच्छेदो न च भवेत् म्रियते न तथोदके । अग्निदेवात्समुत्पन्नो ह्यवन्ध्यो देवदानवैः ॥ १४ ॥

Page #315

१३१
वास्तूत्पत्तिर्नाम चतुःपञ्चाशत्तम सूत्रम् ॥ ईश्वर उवाच
शणु भार्गव दैत्येन्द्र विद्याप्रस्तारनिर्णयम् ।। त्रिषु स्थानेषु प्रस्तायं गुरुस्थाने नियोजितः ॥ १५ ॥ अविद्यागुरुलब्धाङ्गदोषपापानुसङ्ग्रहे ।
ज्ञानोन्मीलनं तद् भक्त्या विद्यासिद्धिश्च वृद्धतः ॥ १६ ॥ भार्गव उवाच
इयं विद्या व देवेश सर्वपुण्यानुचेतसा । पुण्ये न सूक्ष्मतां याति प्रकाशात् पापविग्रहौ ॥ १७ ॥ पुण्यस्थानानि सर्वाणि यानि कुर्वन्ति भूतले । पृथगेकैकसंस्थाने पूजा चाऽस्य प्रदीयते ॥ १८ ॥ प्रतिष्ठा सप्तपुण्याह शान्तिकानि चतुर्दश । समस्तपुण्यस्थानेषु पूजा चास्य प्रदीयते ॥ १९ ॥ एषां वृद्धिं च संत्यज्य ? ततो यान्ति स सूक्ष्मतः ? । ब्रह्माद्याश्च सुराः सर्वे निवसन्त्यस्यदेहके ॥ २० ॥ यदा विमुक्तो देवैस्तु अस्य पूजा न दीयते। ततः काले समुद्भूतः सुरासुरभयंकरः ॥ २१॥ देवतागृहवावाद्यां ? शिव: साक्षाद्भुगूदितः। संकल्पपुण्यस्थानानि पूजा चास्य निवेदिता ॥ २२॥ तदा तत्सूक्ष्मतां याति विद्यारूपं महासनम् । सुरैराक्रम्यते स्मैवमधोवक्त्रं निपातितम् ॥ २३ ॥ संस्थाप्य मध्यपाताले सुहितैः सुरसंघटैः । तद्वच्च संस्थिताः पूज्या ब्रह्माद्या देवतास्तथा ॥ २४ ॥ शिरस्तस्यैवमीशाने पादौ नैत्यगोचरौ। अग्निकोणे च वायव्ये प्रकोष्ठजानुसंस्थितिः ॥ २५ ॥ पञ्चचत्त्वारिंशद्देवा देव्यष्टकमथापि च । त्रिपञ्चाशश्च त्रिदशाः पूज्यास्तत्र क्रमोदिताः ॥ २६॥ इतिसूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां महेश्वरशुक्रसंवादे वास्तूत्पत्त्यधिकारो नाम चतुःपञ्चाशत्तमं सूत्रम् ॥

Page #316

(५५) वास्तूत्पत्त्यधिकारे देवतान्यासो नाम पञ्चपञ्चाशत्तमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
ईशस्तु संस्थितो मूर्ध्नि पर्जन्यः कर्णयोर्दितिः । जयादिती स्कन्धयोश्च ह्युभयोर्वामदक्षिणम् ॥ १ ॥ आपस्तथा च गलके आपवत्सो हृदि स्थितः । मरीचिः पृथ्वीधरच संस्थितौ स्तनयोर्द्वयोः ॥ २ ॥ नाभिमध्ये स्थितो ब्रह्मा नाभिपृष्ठानुसंस्थितौ । सावित्री कुक्षिमध्ये तु रुद्रदासो द्वितीयके ॥ ३ ॥ इन्द्र इन्द्रजयश्चैव श्रोणीमध्ये तु संस्थितौ । अङ्गुष्ठाग्रे च पितरौ गुल्फे दौवारिको मृगः ॥ ४ ॥ अन्तरीक्षः कूर्परा नागश्चैव द्वितीयके । वामे जानौ स्थितो रोगो दक्षिणे चाग्निदेवता ॥ ५ ॥
महेन्द्रादित्य सत्यादि भृशान्ता दक्षिणे भुजे । मुख्यभल्लाट सोमादि गिर्यन्ता वामके भुजे ॥ ६ ॥ सविता याम्यतो बाहौ रुद्रश्चैव द्वितीयके । मित्रश्च वामत ऊरौ विवस्वांश्चैव दक्षिणे ॥ ७ ॥
सुग्रीवः पुष्पदन्तश्च वरुणासुरशोषकाः । पापयक्ष्मा षडेते वै नलके वामके स्थिताः ॥ ८ ॥ पूषा च वितथश्चैव गृहक्षतयमौ तथा । गन्धर्वभृङ्गा देवाः षड् दक्षिणे नलके स्थिताः ॥ ९ ॥ ईशोरों विद्यात् पावको विदारिकाम् । निर्ऋत्यूर्ध्व पूतनां च रोगोर्ध्वे पापराक्षसीम् ॥ १० ॥ प्राच्यां तु पिलिपिच्छा स्याज्जृम्भा स्याद्याभ्यतो दिशि । वारुण्यां विन्यसेत्स्कन्दामर्यमा चोत्तरस्थिता ॥ ११ ॥ नास्ति वासां पद्विधिः पूजां गृह्णन्ति केवलम् । निवासः सर्वदेवानां वास्तु वै स्थानतो विदुः ॥ १२ ॥ अङ्ग सन्धि च सूत्रादिं विद्यात्पश्चाच्च वास्तुनः । समस्तपुण्यस्थानानि वास्तुपूजासु वै विदुः ॥ १३ ॥ द्वयष्टसन्धि तथाष्टाङ्गं द्व्यष्टसूत्रं तथैव च । पञ्चक्षेत्रमिदं वास्तु स्वरूपं पुरुषाकृति ॥ १४ ॥

Page #317

१३३
वास्तूत्पत्त्यधिकारे देवतान्यासो नाम पञ्चपञ्चाशत्तमं सूत्रम् ॥ वास्तोत्पत्तिः पूर्वमङ्गं यक्षोत्पत्तिद्धितीयकम् । चतुर्थक तथा सूत्रं तृतीयं भूपरिग्रहः ॥ १५ ॥ पञ्चमं वेश्माधिकार: षष्ठं च सुरसन्नकम् । सप्तमं लिङ्गमूर्त्याचं प्रतिष्ठाविधिरष्टमम् ॥ १६ ॥ इमान्यष्टाङ्गसूत्राणि वास्तुवेदोदितानि च । वास्तुवेदोद्भवं चाचं समस्तं सूत्रनिर्गतम् ॥ १७ ॥ इतिसूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वास्तूत्पत्त्यङ्गे देवतान्यासाधिकारो नाम पञ्चपञ्चाशत्तमं सूत्रम् ॥

Page #318

(५६) वास्तुदेवता निघण्टुर्नाम षट्पञ्चाशत्तमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच ---
निघण्टुः प्रोच्यते नानावास्तुपदनिवासिनाम् । ईशादीनां च देवानां प्रदक्षिणमनुक्रमम् ॥ n ईशश्च शङ्करो देवः पर्जन्यो वृष्टिकारकः । जयन्तः काश्यपो देवः स्वयं वृष्टिकरो मुनिः ॥ २ ॥ महेन्द्रश्च सुराधीश आदित्यश्च प्रभाकरः । सत्यश्चैव स्वयं धर्मो भृशो मन्मथ उच्यते ॥ ३ ॥ नमोऽन्तरीक्ष आकाशमग्निस्तेजः समुद्भवः । पूषा मातृगणाचैव चाघर्मो वितथाभिधः ॥ ४ ॥ गृहतो बुधश्चैव यमः प्रेताधिपस्तथा । गन्धर्वो नारदः प्रोक्तो भृङ्गीराणू निर्ऋतेः सुतः ॥ ५॥ मृगोऽनन्तः स्वभूर्धर्मो विश्वेदेवास्तु पितरः । दौधरिको भवेन्नन्दी सुग्रीवो मनुदेवता ॥ ६ ॥ महाजयः पुष्पदन्तो वरुणः सलिलाधिपः । असुरो राहुराख्यातः शोषः सौरिः शनिश्चरः ॥ ७ ॥
पापयक्ष्मा क्षयः प्रोक्तो ज्वरो रोगश्च दूषकः । नागस्तु वासुकिः प्रोक्तो मुख्यस्त्वष्टा च विश्वकृत् ॥ ८ ॥ भल्लाटश्चन्द्र इत्युक्तः सोमश्चैव कुबेरकः । गिरिश्च हिमवान् शैलो ह्यदितिः श्रीः प्रकीर्तिता ॥ ९ ॥
वृषध्वजो दितिः शर्व आपश्चैव धरार्णवः । आपवत्स उमापत्यं हार्यमा स्यात्तु भास्करः ॥ १० ॥ सविता जाह्नवी गङ्गा सावित्री वेदमातृका । विवस्वांस्तु भवेन्मृत्युरिन्द्र उक्तोऽमराधिपः ॥ ११ ॥ कालानल इन्द्रजयो मित्रश्च बलभद्रकः । रुद्रं तथेश्वरं विद्याद् रुद्रदासस्तदात्मजः ॥ १२ ॥ पृथ्वीधरो भवेद् विष्णुर्हेमगर्भः पितामहः । द्वादश ब्रह्मपरिधौ द्वात्रिंशद् बाह्यतस्ततः ॥ १३ ॥
घरकी व विदारी च पूतना पापराक्षसी । पिलिपिच्छा तथा जृम्भा स्कन्दार्यमा दिशां प्रति ॥ १४ ॥

Page #319

वास्तुदेवतानिघण्डुर्नाम षट्पञ्चाशत्तमं सूत्रम् ॥
विदिक्षु दिक्षु संस्थाने ह्यष्टौ कुर्याश्च शासनीः । आसां पदविधिर्नास्ति पूजां गृह्णन्ति केवलम् ॥ ६५ ॥ इत्येवं च समाख्याता देवतानामनुक्रमात् । निघण्टुपरिभाषाश्च वास्तुवेदसमुद्भवाः ॥ १६॥
इतिसूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृ श्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां वास्तुदेवता निघण्ट्यधिकारो नाम पट्पञ्चाशं सूत्रम् ॥
१३५

Page #320

(५७) वास्तुक्षेत्रात्मकं सप्तपञ्चाशं सूत्रम् ।
-
-
विश्वकर्मोवाच
स्वस्तिकं पुष्पक नन्दं षोडशाक्षं चतुर्थकम् । पञ्चमं कुलतिलकं सुभद्रं षष्ठमेव च ॥ १ ॥ सप्तमो मरीचिगणो भद्रकं स्यात्तथाष्टमम् । नवमं कामदं प्रोक्तं दशमं भद्रमुच्यते ॥२॥ सर्वतोभद्रनामाख्यमतऊर्ध्वं न कारयेत् । वास्तून्येकादशैव स्युः प्रोक्तानि परमेश्वरैः ॥ ३ ॥ पदमेकं स्वस्तिक स्यात्पुष्पकं पञ्चतुष्टयम् । नन्दं नवपदं प्रोक्तं षोडशं षोडशपदैः॥४॥ पञ्चविंशतिभिः कुलं षट्त्रिंशद्भिः सुभद्रकम् । एकोनपञ्चाशत्पादैमरीचिगण उच्यते ॥ ५॥ भद्रकं तु चतुःषष्टिरेकाशीतिश्च कामदम् । शतपदैस्तु भद्राख्यं सहस्रः सर्वतोद्भवम् ॥ ६॥ पदसङ्ख्यास्तु कथिता वास्तुस्थानानि वच्म्यहम् । स्वस्तिकं पदसंस्थाने भुवतः कथ्यते बुधैः ॥ ७ ॥ श्रीधरं राजगेहाना हादीनां ध्रवं यथा । चतुष्की देवताग्रे या विद्यारम्भे तत्स्वस्तिकम् ॥ ८॥ दीक्षा विविधयात्रासु कन्यालने च पुष्पकम् । नन्दं प्रपूजयेद्धास्तु वनयात्रादिशोभनम् ॥९॥ लतिने रुचकादीनां मण्डपेषु गृहादिके। जगती वसुधायुक्तं षोडशाख्यं तु पूजयेत् ॥ १० ॥ दक्षिणोत्तरषटकाद्यं शक्राय ? कमलोद्भवम् । धीमात्रादिषु दीक्षासु तिलकं तु प्रपूजयेत् ॥ ११ ॥ सुकर्मणि च प्रस्थाने सुभद्रं च प्रशस्यते । समस्तजीर्णोद्धारेषु मरीचिगणमर्चयेत् ॥ १२ ॥ ग्रामखेटपुरादा च कूपे च कर्वटादिके। तथा राजनिवेशे च भद्रकं पूजयेत्सदा ॥ १३ ॥ गृहादिषु समस्तेषु तृणपट्टच्छन्दादिषु । पाण्ड्वश्वपूर्णखण्डेषु कामदं वास्तु पूजयेत् ॥ १४ ॥

Page #321

वास्तुक्षेत्रात्मकं सप्तपश्चाशतमं सूत्रम् ॥ प्रासादा विविधाश्चैव विविधाश्चात्र मण्डपाः । जगतीलिङ्गपीठे च भद्राख्यं राजवेश्मनि ॥ १५॥ प्रासादाश्चव मेाद्या लिङ्गं षट्करतः परम् । महा देशराष्ट्रे च सर्वतोभद्रमर्चयेत् ॥ १६ ॥ अधस्तात् सर्वतोभद्राद् भद्राख्योपरि वास्तुकम् । मध्ये च द्वाविंशतिभिर्गुणिता पदकल्पना ॥ १७ ॥ पटक्षेत्राणि प्रवक्ष्यामि वास्तुपदनिवासिनाम् । संस्थानोन्मानसूत्रं च वास्तुवेदसमुद्भवम् ॥ १८॥ चतुरश्रमायतं च वृत्तं वृत्तायतं तथा । अष्टाधं चार्धचन्द्रं च वास्तुसूत्रं तु षड्विधम् ॥ १९ ॥ प्रासादेषु गृहायेषु पुरग्रामनिवेशने । क्षेत्राणि चतुरश्राणि चतुरनं समर्चयेत् ॥२०॥ तथाथताश्च प्रासादाः पुष्पाक्षकुलसम्भवाः । यथायतानि क्षेत्राणि पूजयेच तथायतम् ॥ २१ ॥ वापीकृपक्षेत्रकाणि वृत्तानि प्रतिमास्तथा। कैलासच्छन्दोद्भवाश्च सर्वे वृत्ताः प्रकीर्तिताः ॥ २२ ॥ वृत्तायताश्चमणिका अश्शाला अष्टाश्रकाः। तडागेषु समस्तेषु ह्यर्धचन्द्रं प्रपूजयेत् ॥ २३ ॥ क्षेत्रषटकात्मके वास्तौ बाणवेदाश्च देवताः। त्रयोदश स्थिता मध्ये द्वात्रिंशद् वाहतस्तथा ॥ २४॥ सूत्रबाोऽप्रदेव्यश्च ईशादिषु प्रदक्षिणम् । तासां पदविधिर्नास्ति केवल पूजनं स्मृतम् ॥ २५ ॥
इतिसूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वास्तुक्षेत्राधिकारो नाम सप्तपञ्चाशत्तमं सूत्रम ॥.

Page #322

(५८) वास्तुपदेवताभिधाननिर्णयो नामाष्टपञ्चाशं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
स्वस्तिकं च प्रवक्ष्यामि तच्चैकपदसंश्रितम् । त्रयोदश सुरा मध्ये द्वात्रिंशद् बाहत: स्थिताः ॥ १॥ तथा कूट त्रिभिः कृत्वा मध्ये ब्रह्मा नवांशके । तृतीयांशेष्वर्यमाद्या ऽयंशेषु कर्णदेवताः ॥२॥ तासामचे बाह्यतश्च द्वात्रिंशत्परिधौ क्रमात् । इदं च स्वस्तिकं प्रोक्तं सर्वशान्तिकरं नृणाम् ॥ ३॥
इति स्वस्तिकवास्तु ॥ अथात: पुष्पकं वक्ष्ये चेदाथं च चतुष्पदम् । ब्रह्मणः पदमेकं तु तत्पादेष्वर्यमादयः ॥४॥ अर्यम्णः पदमानेन चाष्टौ ताः कर्णदेवताः। मूलपदषोडशांशे शेषा बाह्ये प्रकीर्तिताः ॥५॥
इति पुष्पकवास्तु ॥ नन्दे ब्रह्मा पदं चैकं ब्रह्मयशेन चार्यमा । तत्यशैः कर्णदेवाश्च द्वात्रिंशश्च तदर्धतः ॥ ६॥
इति नन्दवास्तु ॥ षोडशाख्ये पदं ब्रह्मा हर्यमार्धे तु कर्णगाः । कर्णार्धे बाह्यतो देवास्तदर्धाधै कर्णाष्टकम् ॥ ७ ॥
इति षोडशाख्यवास्तु॥ ब्रह्मार्यमैकैकपदं तदध कर्णषोडश । चतुर्थीशपदाः सर्वे तद्बास्तु तिलकं भवेत् ॥ ८॥
इति कुलतिलकवास्तु ॥ चतुष्पदो भवेद् ब्रह्मा द्विपदाश्चार्यमादयः । कर्णाश्चार्धपदाः सर्वे व्यंशोनेषु च शेषकाः ॥९॥
इति सुभद्रवास्तु ॥ चतुष्पदो भवेद् ब्रह्मा त्रिपादा अर्यमादयः । कर्णाः सपादाश्चैकोनं कर्णबाह्येऽर्धपादकाः ॥ १० ॥ षडंशोनपदाः शेषाश्चतुर्विंशतिसङ्ख्यया। मरीचिगणमित्युक्तं सप्तसप्तपदात्मकम् ॥ ११ ॥
इति मरीचिगणवास्तु ॥

Page #323

वास्तुपददेवताभिधाननिर्णयो नामाष्टपञ्चाशं सूत्रम् ।। चतुःषष्टिपदं वक्ष्ये वास्तु पुरनिवेशने । विभक्तिपदसंस्थानं देवतानामनुक्रमात् ॥ १२॥ चतुष्पदो भवेद् ब्रह्मा तत्समा अर्थमादयः । अर्यमार्धे कर्णगाश्च कर्णाधैं चतुर्विंशतिः ॥ १३ ॥ बाहाकणे स्थिताश्चाष्टौ लाडले पदमर्धकम् । ईदृशं भद्रकं प्रोक्तं चतुःषष्टिपदस्थितम् ॥ १४ ॥
इति भद्रकवास्तु । ब्रह्मा नवपदो मध्ये षट्पदा अर्यमादयः। द्विपदा मध्यकर्णाद्या द्वात्रिंशदेकपादकाः ॥ १५ ॥
इति कामवास्तु॥ ततः शतपदं वक्ष्ये पूज्यं प्रासादमण्डपे । ब्रह्माद्याः सकलाश्चैवाष्टपादा अर्यमादयः ॥ १६ ॥ द्विपदा ब्रह्मकर्णेऽष्टौ बाह्येऽष्टौ सार्धपादकाः । शेषाश्चैकपदा शेयाश्चतुर्विशतिसङ्ख्यया ॥ १७ ॥
इति शतपदं भद्राख्यवास्तु ॥ चतुरधीकृते क्षेत्रे द्वात्रिंशद्भिर्विभाजिते । षट्पञ्चाशत्पदैर्युक्तान्येकादश शतानि हि ॥ १८॥ मध्यस्थाने लिखेत् पनं वेदगर्भ इति स्मृतम् । ब्रह्मान्ते च भवेद्वीथीं चत्वारिंशत्पदैः क्रमात् ॥ १९ ॥ अर्थम्णोऽन्ते भवेद्वीथी शतं च द्वादशोत्तरम् । वीथीकणे समस्तैवं पदमुक्तिः क्रमोदिता ॥ २० ॥ सप्तदशमण्डलेषु चाये पनं निपातयेत् ।। तदनन्तरपतौ च ब्रह्मा षण्णवतिपदः ॥ २१ ॥ तदन्ते वीथिका कार्या चत्वारिंशत्पदान्विता । अशीतिभिश्च चत्वारोर्यमाद्याश्च चतुर्दिशम् ॥ २२ ॥ चत्वारिंशत्पदैर(रष्टौ स्युर्ब्रह्मकर्णतः। तदन्तीथिका कार्या शतं च द्वादशोत्तरम् ॥ २३ ॥ तबाह्ये च भवेद्वीथी द्वात्रिंशदधिकं शतम् । कोणे लोप्याश्च षट्पादाश्चतुषु चतुर्विंशतिः ॥ २४ ॥ ईशाद्या रुद्रदासान्ता लता वीथ्यन्तरे गताः। एवं पदानि जायन्ते षट्त्रिंशदधिकं शतम् ॥ २५॥ बााकणे तु चस्वार: प्रस्थाप्या नवभिः पदैः।। सप्त सप्त तदाश्रिता योज्या अशाष्टभिः पदैः ॥ २६॥

Page #324

१४०
अपराजितपृच्छा
तन्मानानुक्रमाद्योज्याः शेषा अष्टपदास्तथा । एवं सहस्रपर्युक्तं सर्वतोभद्रलक्षणम् ॥ २७ ॥
इति सहस्रपदं सर्वतोभद्रवास्तु । ईशस्तथा च पर्जन्यो जयो माहेन्द्र एव च । आदित्यः सत्यभृशौ चाऽन्तरिक्षान्ताऽप्ट पूर्वतः ॥ २८ ॥ अग्निः पूषा च पितथो गृहक्षतो यमस्तथा।। गन्धर्वो भृङ्गराजश्च मृगान्ताश्चाष्ट दक्षिणे ॥२९॥ पितरो दौवारिकश्च सुग्रीवः पुष्पदन्तकः । वरुणश्चासुरः शोषः पापयक्ष्मा तु पश्चिमे ॥३०॥ रोगोनागस्तुमुख्यश्च भल्लाट: सोम एव च । गिर्यदितिर्दितिश्चैवाष्टाधुत्तरदिशि कमात् ॥ ३१॥ ब्रह्मकर्णे तथा चाष्टाचीशान्यादि क्रमेण तु। आपश्चैवापवत्सश्च ईशकणे तु संथितौ ॥ ३२॥ सविता चैव सावित्री आग्नेय्यां तु समाश्रितो । इन्द्र इन्द्रजयश्चैव नैर्ऋत्यां ब्रह्मणः स्थितौ ॥ ३३ ॥ रुद्रश्च रुद्रदासश्च संस्थिती यायवीदिशि। मरीचिश्च विवस्त्यांश्च मित्रश्च पृथिवीधरः ॥ ३४॥ पूर्वादिक्रमयोगेन संस्थिताश्च चतुर्दिशम् । एवमादिक्रमयोगः सर्वेषां वास्तुमण्डले ॥ ३ ॥ इतिसूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वास्तुपददेवताभिधाननिर्णयाधिकारी नामाष्टपञ्चाशत्तमं सूत्रम् ।।

Page #325

(५९) वास्तुमर्मोपमर्मनिर्णयो नामैकोनषष्टितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
चतुःषष्टिपदैः क्षेत्रे पुरवास्तु प्रकल्पयेत् । मर्मोपमर्मसन्धींश्च वास्तुदेहसमुद्भवान् ॥ १ ॥ पूर्वापरायता वंशा उपवंशाः प्रभेदतः । मर्माणि वंशसम्पाता उपमर्माणि मध्यतः ॥२॥ इन्द्रादित्यतस्त्रिरेखा वरुणपुष्पदन्तगाः । एते वंशाः समाख्याता उपवंशा याम्योत्तराः ॥ ३ ॥ सोमभल्लाटतस्तिस्रो गृहक्षतयमान्तगाः । पूर्वापरायता रेखाः पुनर्भिन्नाश्च तिसृभिः॥ ४॥ ईशब्रह्मपिततश्च शिरा रोगाग्निमध्यतः । शिरास्त्येवं विकर्णस्था ईशाग्निपितृरोगतः ॥५॥ जयगन्धर्वसुग्रीवगिरिभिश्च प्रभेदिताः। सत्यमुख्यायता रेखा वितथाच्चासुरान्तगाः ॥ ६॥ एते च सूत्रसंपाता महामर्माणि कीर्तिताः। सूत्रसंपाताग्रपङ्किपटक लागलमुच्यते ॥ ७॥ शिरासूत्रपातषट्कं तच्चापि लाङ्गलं स्मृतम् । चतुर्विंशति लाङ्गलानि पदार्धेषु त्रिकर्णगा ? ॥ ८ ॥ ब्रह्मणश्च चतुःपाइँष्यष्टसूत्राणि पद्मकम् ।। पक्षेषु लागलं द्वंद्वं परेखाभिर्विधीयते ॥९॥ चतु:कणेषु शूलानि षरेखाभिश्च वज्रकम् । त्रिशललाङ्गलपद्म शिरानाडिविवर्जितम् ॥ १० ॥ धन्धुच्छेदश्वोपवंशे मर्मणि स्यात्कुलक्षयः। वने च वज्रपाताः स्युत्रिशूले च रिपोर्भयम् ॥ ११ ॥ पने पतिविनाशश्च लागलेषु प्रजाक्षयः । कर्णशिरा स्त्रीविनाश: सम्पाते चाग्रजातके ॥ १२ ॥ चतुर्पु ब्रह्मकर्णेषु महाममै सुकीर्तितः। धनधान्यविनाशश्च सर्वनाशस्तथैव च ॥ १३ ॥ पदव्यासषोडशांशो भागो द्वादशकः पुनः । चालानं सन्धिसम्पाते वय॑ते मर्मशिल्पिभिः ॥ १४ ॥

Page #326

१४२
अपराजितपृच्छा ॥ अष्टवर्गाः समाख्याताः कर्णपाश्चि कीर्तिताः । ब्रह्मकर्ण त्रिपद्मान्ते ? महामर्मचतुष्टयम् ॥ १५॥ ममोपमर्मणी रक्ष्ये महादोषभयावहे। वंशोपवंशौ सन्धिश्च रेखाषट्कं च लाङ्गलम् ॥ १६ ॥ भूपरिग्रहो वास्तुश्च मर्मादि कथितं तव । पित्रोद्घतो भवेच्चैवं कृते शिरसि खातके ॥ १७ ॥ भुजे स्कन्धे बन्धुनाशो हृदये च महाभयम् । धनधान्यसमृद्धिश्च जायते कुक्षिखातके ॥ १८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वास्तुमर्मोपमर्मनिर्णयाधिकारो नामैकोनषष्टितम सूत्रम् ।।

Page #327

(६०) दिक्पालादिवास्तुदेवपूजाबलिकर्मयुक्तिर्नाम षष्टितमं सूत्रम्।
विश्वकर्मोवाच
अत ऊर्ध्वं पुनश्चान्यत् प्रवक्ष्यामि यथाक्रमम् । वास्तुदेहे स्थिता देवाः सम्पूज्या वृद्धये तथा ॥१॥ घृताक्षतानमीशाने पर्जन्ये चोत्पलोदकम् । जये पीताम्बरं चैव वज्रं पिष्टमयं त्वथ ॥२॥ माहेन्द्रे सर्वरत्नानि सूर्ये धूम्रवितानकम् । गोधूमाः सघृताः सत्ये भृशे मत्स्यांस्तु दापयेत् ॥ ३॥ संकलिं चान्तरिक्षे तु शुचिं दद्याद्भुताशने । धान्यकल्कं तथा पूष्णि वितथे चणकौदनम् ॥ ४॥ गृहक्षते गोरोचनं शमीपत्रं यमे तथा। गन्धर्वे शतपत्रं च भृङ्गराजे तु पीठकम् ॥५॥ मृगे नीलयवं ख्यातं पितृषु गुलमोदकाः । दौवारिके मातुलिङ्गं सुग्रीवे विविधं फलम् ॥६॥ शतपत्रं पुष्पदन्ते पद्मं स्यादब्धिनायके। असुरे तु सुरा देया शोषे तैलं तिलस्तथा ॥७॥ पकमांसं राजयक्ष्माभिधे रोगे तथौषधम् । नागे चैव क्षीरपानं श्रीखण्डं तु विश्वाधिपे॥८॥ भल्लाटे काञ्चनं देयं सोमे दयाश्च मण्डकान् । गिरौ तु सक्तुतोयं तु चादितौ लपिकां तथा ॥९॥ दितौ कम्बलयुग्मं च ह्यापे दद्यात्तु मालतीः । तथा गोदध्यापवत्से त्वयम्णि रक्तचन्दनम् ॥ १०॥ शतपत्रं सवितरि सावित्रे सर्वपुष्पकम् । विवस्वति मोदकानि हीन्द्रे स्यात्पुष्पमालिका ॥ ११ ॥ चम्पकानि विन्द्रजये मित्रे स्यात्तु घतोदनम् । रुद्रे गन्धः गुग्गुलानां सिद्धानं रुद्रदासके ॥ १२॥ पृथ्वीधरे रत्नमाला ब्रह्मण्यमतकुम्भकम् । फलपुष्पयवाक्षतैः पञ्चगव्यैः पुनर्युतम् ॥ १३॥ चरक्यां चैव दातव्या अस्थिमांससुरास्तथा। पीतौदनं पक्कमांसं विदारीपिलिपिच्छयोः ॥१४॥

Page #328

१४४
अपराजित पृच्छा
मद्यं मांसं च जृम्भायां पूतनायां रक्तौदनम् । अर्थणि चास्थिमांसं चास्थिमालं पापराक्षसी ॥ १५ ॥ स्कन्दायां च पशुं मद्यं देव्योऽष्टौ सुप्रदक्षिणाः । आसां पदविधिर्नास्ति पूजां गृह्णन्ति केवलम् ॥ १६ ॥ आच्छाद्यन्ते वस्त्रयुग्मैरम्बिका भद्रकुम्भके । दिक्पालेभ्यो बलिं दद्यात्क्षेत्रभ्यो विशेषतः ॥ १७ ॥ आँ पूर्वायां दिशापते वज्रहस्त महाबल । ऐरावतस्कन्धारूढ इन्द्रदेव यथाविधि ॥ १८ ॥ आवाहन मंत्रैः पूजां बलिं गृह्ण गृह स्वाहा ।
अनुगजारूढ क्षेत्रपालैः परिवेष्टित सुराधिराज नमोऽस्तुते ॥ १९ ॥
आँ आशेय्यां दिशापते भुवाहस्त महाबल । मेषं चैव समारूढ अग्निदेव यथाविधि ॥ २० ॥
आवाहन मंत्रैः पूजां बलिं गृह्ण गृह्ण स्वाहा । अमेषारूढ क्षेत्रपालैश्च परिवेष्टित प्रेतराज नमोऽस्तुते ॥ २१ ॥
आँ यास्यायां तु दिशापते दण्डहस्त महाबल । महामहिषमारूढ यमदेव यथाविधि ॥ २२ ॥ आवाहन मंत्रः पूजां बलिं गृह गृह स्वाहा । अष्टमहिषारूढ क्षेत्रपैश्च परिवेष्टित प्रेताधिराज नमोऽस्तुते ॥ २३ ॥ आँ नैर्ऋत्यां च दिशापते खड्गहस्त महाबल । प्रेत स्कन्धसमारूढ बलिदेव यथाविधि ॥ २४ ॥ आवाहनमन्त्रैः पूजां बलिं गृह्ण गृह्ण स्वाहा ।
अप्रेतारूढ क्षेत्रपालैश्व परिवेष्टित प्रेताधिराज नमोऽस्तुते ॥ २५ ॥
आँ पश्चिमायां दिशापते पद्महस्त महाबल । न चैव समारूढ जलेश्वर यथाविधि ॥ २६ ॥
आवाहन मंत्रैः पूजां बलिं गृह गृह्ण स्वाहा । अष्टनक्रसमारूढ क्षेत्रपैः परिवेष्टित जलाधिराज नमोऽस्तुते ॥ २७ ॥
आँ वायव्यां तु दिशापते ध्वजहस्त महाबल । मृगपृष्ठसमारूढ वायुदेव यथाविधि ॥ २८ ॥
आवाहनमन्त्रैः पूजां बलिं गृह गृह स्वाहा ।
अष्टमृगारूढ क्षेत्रपालैश्च परिवेष्टित पवनाधिराज नमोऽस्तु ते ॥ २९ ॥ आँ उत्तरस्यां दिशापते निधिहस्त महाबल । हस्तिस्कन्धसमारूढ निधिराज यथाविधि ॥ ३० ॥
आवाहन मन्त्रैः पूजां बलिं गृह गृह्ण स्वाहा । अष्टगजारूढ क्षेत्रपालैश्च परिवेष्टित निधिराज नमोऽस्तु ते ॥ ३१ ॥

Page #329

दिक्पालादिवास्तुदेवपूजाबलिकर्मयुक्तिर्नाम षष्टितमं सूत्रम् ॥ औं ईशान्यां तु दिशापते शूलहस्त महाबल। वृषपृष्ठसमारूढ रुद्रदेव यथाविधि ॥ ३२ ॥ आवाहनमन्त्रैः पूजां बलिं गृह्ण गृह्ण स्वाहा । अटवृषारूढ क्षेत्रपालैश्च परिवेष्टित भूतराज नमोऽस्तु ते ॥ ३३ ॥ औं अधस्तात्तु दिशापते चक्रहस्त महाबल । गरुडं च समारूढ विष्णुदेव यथाविधि ॥ ३४॥ आवाहनमन्त्रैः पूजां बलिं गृह गृह स्वाहा । अष्टगरुडस्थ क्षेत्रपालैश्च परिवेष्टित जगत्पते नमोऽस्तु ते ॥ ३५॥
आँ अायां तु दिशापते अक्षहस्त महाबल । हंसे चैव समारूढ ब्रह्मदेव यथाविधि ॥ ३६॥ आवाहनमन्त्रैः पूजा बलिं गृह गृह्ण स्वाहा । अष्टहंसारूढ क्षेत्रपालैश्च परिवेष्टित सृष्टिराज नमोऽस्तु ते ॥ ३७ ॥ स्थानदेवा जलदेवा: स्थलदेवास्तथैव च । तथाऽन्तरिक्षदेवाश्च भूमिदेवास्तथैव च ॥ ३८॥ तथा पातालदेवाश्च अमृतवृक्षदेवताः । तथा प्रासाददेवाश्च गृहदेवास्तथैव च ॥ ३९ ॥ बहदेवाः क्षेत्रदेवा दद्यादेभ्यो बलिं बुधः।
क्षमापयेन्नमस्कृत्य तथैव सर्वदेवताः ॥ ४० ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां दिक्पालादिवास्तुदेवपूजाबलिकर्मयुक्त्यधिकारो नाम षष्टितमं सूत्रम् ॥

Page #330

(६१) आचार्य सूत्रधारपूजानिर्णयो नामैकषष्टितमं सूत्रम् ।
विश्वकर्मोवाच-
आचार्यं पूजयेत्तत्र वस्त्रालङ्कारभूषणैः । स्वर्णपट्टैः कुण्डलाभ्यां कण्ठाभरणकङ्कणैः ॥ १ ॥
रत्नयुक्तमुद्रिकाभिः कटिसूत्रादिकैस्तथा । पादाभरणश्चैव हवेन्द्र साङ्गमात्रिका ? ॥ २ ॥ परीपरुर्णवस्त्रैः शिखरो मात्र ? छत्रकैः । वाहनैर्युकमेवाथ यानझम्पानको त्तमैः ॥ ३ ॥
अश्वो गजो रथो वापि दातव्या भूमिसम्युताः । ग्रामो देशाः पृथगुक्तं गुरुपत्नी विशेषतः ॥ ४॥ भूमिस्थान गेहदानमाचन्द्रार्क च तत्फलम् । वस्त्रालङ्करणैर्युक्तं गुरुं शिष्यस्तु भक्तितः ॥ ५ ॥
इति गुरुपूजा ||
भूमस्तले सूत्रधारो विश्वाधिपो द्वितीयकः । वेदवेदाङ्गसंभूतो हविष्याशी धिते ? द्विजः ॥ ६॥ सूत्रधारं ततः प्राज्ञः सर्व सूत्रादिबन्धकम् । वास्तुवेदप्रवक्तारं शास्त्रज्ञं प्रियवादिनम् ॥ ७ ॥ माधुर्यालापनोपेतं संसार मोहमुद्रकम् । यस्य नाशात्परं साध्यं धर्मार्थकाममोक्षकम् ॥ ८॥ तं शिल्पिनं पूजयेत आर्यदेशसमुद्भवम् । आर्यालापबालबोध्यं संसारार्णवतारणम् ॥ ९ ॥ वाग्मिनं च तथा हेतुज्ञान तर्कितकौशलम् । सर्वशास्त्रज्ञानवन्तं विज्ञानादिसमन्वितम् ॥ १० ॥ पूजयेद् दिव्यवस्त्रैश्च दिव्यालङ्कारभूषितैः 1 पृष्ठ पत्रपः सुवर्णैर्दशाङ्गमात्रिकाः १ ॥ ११ ॥ पुत्रकलत्रसंयुक्तं भ्रातृयुक्तं तथोत्तमम् । सभृत्यं बलयुक्तं च शैलकर्माधिकारकम् ॥ १२ ॥ कुटुम्ब गृह चिन्ताश्च खाद्यपेयादिकोद्भवाः । वस्त्रताम्बूलादि चिन्ता गृहेषु या भवन्ति च ॥ १३ ॥ तापहारणीया वै कर्मचिन्ता यथा भवेत् । ग्रामं वा भोग्यभूमिं वा कर्मकारोचितं यथा ॥ १४ ॥

Page #331

१४७
आचार्यसूत्रधारनिर्णयो नामैकषष्टितम सूत्रम् ॥ बलीवश्च वाहिनीयानझम्पानकादिकम् । हलं सकूपं क्षेत्रं च पुष्पोद्यानं फलैर्युतम् ॥ १५॥ गृहं दिव्यं च भुवनं पञ्चभूम्यादिकं गृहम् । ध्वजाकलशसंयुक्तं कर्त्तव्यं शिल्पिने तथा ॥१६॥ पादापत्यददे तस्या प्रेक्षनादिक्ष संतताः ? । तेन तत् हियते चैव गृहचिन्तादि बाह्यतः ॥ १७ ॥ एकचित्ते समाधिष्ठे प्रासादकर्मकौशलम् । परब्रह्मानुष्ठानवत् लीयमानो यथा भवेत्॥१८॥ तरसाहाय्यं वृद्धिहेतु प्रारब्धकृतनिश्चयम् । तेनासौ लभते सिद्धिमिहलोके परत्र च ॥ १९॥ सूत्रधार तथाचार्य बद्धहस्तः क्षमापयेत् । पिता च मम त्वष्टा च इह लोके भवान् मतः ॥२०॥ परत्र च स्वयं नष्टा तथा मम भवान् गुरुः। स्वं माता च पिता चैव त्वं च पितृपितामहः ॥ २१ ॥ संसारपाशच्छेदं च त्वं कुर्या मम योगतः । भूषणार्थः पूजनीया वस्त्रश्च खातकारकाः ॥ २२ ॥ विधामस्तद् दिने वास्तौ सर्वविघ्नोपशामकः । दीनान्धयाचकेभ्यस्तु तुलादानं समर्पयेत् ॥ २३ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाया
माचार्यसूत्रधारपूजानिर्णयाधिकारो नामैकषष्टितमं सूत्रम् ॥

Page #332

(६२) वास्तुपरिभ्रमणादिगुणदोषनिर्णयो नाम द्वाषष्टितम सूत्रम्
विश्वकर्मोवाच
अतः परं प्रवक्ष्यामि ज्ञानं च धर्मदुर्लभम् । वास्तुविद्यापूर्वकं च सर्वसिद्धिप्रदायकम् ॥ १ ॥ ज्योतिःशास्त्रप्रणेतारं सर्वकामफलप्रदम् । प्रणम्य तं च पुरुषं राशिमध्ये तथा स्थितम् ॥२॥ रवौकन्यातुलालौच पूर्वे शिर: समाश्रितः । धनोश्च मकरे कुम्भे दक्षिणे तु व्यवस्थितः ॥ ३ ॥ मीने मेषे वृषे चैव पश्चिमे तु समाश्रितः। मिथुने सिंहकर्के व शुत्तरेण व्यवस्थितः ॥ ४॥ सर्वकालक्रमोऽयं च राशिमध्ये हतःशणु । देवताश्च क्रमयोगेन स वास्तु: सरते महीम् ॥ ५॥ यत्र भानुस्तत्र शिरं लक्षितव्यं रविक्रमात् । अन्यथा कुरुते दुःखं शिरो वास्तावलड़तम् ॥ ६॥ देवागारं गृहं यत्र न कुर्याच्छिर; सन्मुखम् । मृत्युरोगभया नित्यं शस्तं च कुक्षिसन्मुखम् ॥ ७ ॥ कन्यातुलावृश्चिके च भास्करो यदि संस्थितः। पूर्व मुखं न कर्त्तव्यं गृहं भवति निष्फलम् ॥ ८॥ मकरे चैव धनुषि कुम्भे वा च दिवाकरे । यास्यादिशि मुखं कुर्याद्राजचौराग्निजं भयम् ॥ ९ ॥ मीने मेषे षे चैव पश्चिमा दिग् च दूषिता । स्त्रीणां रोगं महाघोरं भवति यतिदारुणम् ॥ १०॥ मिथुने सिंहककें च वेश्म नैवोत्तराननम् । दोषशोकभयं तत्तु न कुर्याच्च विचक्षणैः ॥ ११ ॥ तत्र ना सर्पति वास्तु भ्रमणेरग्निमध्यतः! पूर्वदक्षिणतश्चैव पश्चिमोत्तरतो मुखम् ॥ १२ ॥ शिरो नेत्रे च बाहू च उदरं कटिजवाया। वेधयन्ते गहे मर्म पूजाहानिर्महद् भयम् ॥ १३॥ कन्यादिसक्रान्तियोगे प्रा यादिक्रमतो दिशि । न कुर्वीत शिरो वास्तो कार्य तन्मुखं गृहम् ॥ १४ ॥ क्षपाकरेणैव गृहं पुरस्तात् कुर्यान्न वास्तु न च यातु कर्ता । पतन्ति खन्या न च दृष्टिसंस्थिता तस्मात्प्रयत्नेन त्विदं विचिन्त्यताम् ।।
इति वास्तुदिशामुक्तिमानम् ॥ १५ ॥

Page #333

वास्तुपरिभ्रमणादिगुणदोषनिर्णयो नाम द्वाषष्टितमं सूत्रम् ॥
I
दिशायां विदिशायां च वास्तुवेधविशोधनम् । जीर्णे नवतरे वापि वेधदोषं विवर्जयेत् ॥ १६ ॥ वेधा नः कथिताः पूर्व दोषांश्चैव ततः शृणु एकपादादिकं वास्तु पर्यन्तं सहस्रान्तिकम् ॥ १७ ॥ सुरस्थानं यदा शून्यं पदं पूजां विना यदा । विघ्नोत्कटं महाघोरं कुरुते दारुणं भयम् ॥ १८ ॥ afrकान्तरबाधेषु पदमेकं सुरैर्विना । विरोधं गोत्रकलहं मुक्तकोणस्य तत्फलम् ॥ १९ ॥ अन्यपृष्ठे यदा चान्यं प्रासादं पुरमन्दिरम् । खादकं नाम तद्वास्तु परस्परविरोधकृत् ॥ २० ॥ कुक्षिद्वारं गृहे वापि कुर्याद्वा सुरसद्मनि । विभ्रमं नाम तद् वास्तु विभ्रमेत गृहाधिपम् ॥ २१ ॥ कुक्षिभागे यदा चान्यं गृहं च सुरसद्म वा । कुक्षिदं नाम तद्वास्तु विभ्रमे नैतद् दृश्यत ॥ २२ ॥ अग्रे द्वारोन्नतं मेहं निम्नगं मध्यसंस्थितम् । उच्छ्रितं नाम तद् वास्तु वृद्धिपूजादिकं हनेत् ॥ २३
समगृहं समरूपं द्वारमध्ये पट्टाग्रजम् । बिन्दुकं नाम तद् वास्तु हनेच्च सन्तत्यादिकम् ॥ २४
गृहभ्यासकर्णायतं त्रिपञ्च हस्तमुच्छ्रितम् । इव्यादिकं बहुकाष्ठं शाश्वतं न भवेद् गृहम् ॥ २५ ॥ कर्णशाला यदा लग्ना आग्नेय्यां दिशि संश्रिताः । अग्निदं नाम तद् वास्तु कुरुतेऽग्निभय ध्रुवम् ॥ २६॥
नैर्ऋत्येव यदा लग्नाः शालाश्च वास्तुबाह्यतः । नैर्ऋत्यं नाम तद् वास्तु व्याध्याधिक्यं तु मृत्युकृत् ॥ २७ ॥
वायव्ये तु यदा लग्ना: शालाश्च गृहबाह्यतः । वायव्यं नाम तद् वास्तु गृहे वायुभयं भवेत् ॥ २८ ॥
ईशाने तु यदा लग्नाः शालाश्च गृहबाह्यतः । देवकं नाम तद् वास्तु देवदोषः सदा भवेत् ॥ २९ ॥ अधोभयां तु ये दोषास्तथैव चोर्ध्वमादिशेत् । ऊर्ध्वभूमिदिशाक्षं चैतद्गुणं दोषमादहेत् ॥ ३० ॥
इति सूत्रसम्तान गुणकीर्तिप्रकाश प्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छाय वास्तुपरिभ्रमणादिगुणदोषनिर्णयाधिकारो नाम द्वापष्टितमं सूत्रम् ॥
ફેર

Page #334

(६३) गृहारम्भप्रतिष्ठादिनमासनिर्णयो नाम त्रिषष्टितमं सूत्रम् ॥
विश्वकमोवाच
इदानीमभिधास्यामः सूत्रपातविधिक्रमम् । शस्ते मासे सिते पक्षे सुलग्ने व शुभे दिने ॥१॥ चैत्रे शोकाकुलो भर्ता वैशाखे च धनान्वितः। ज्येष्ठे गृहा निपद्यन्ते आषाढे पशुनाशनम् ॥२॥ धावणे धनवृद्धिश्च भाद्रे तु न बसेद् गृहे। कलहश्चाश्विने मासे भृत्यनाशश्च कार्तिके ॥३॥ मार्गशीर्षे धनप्राप्तिः पौषे वै कामसंपदा । माघे चाग्निभयं कुर्यात् फाल्गुने श्रियमुत्तमाम् ॥ ४ ॥ तृतीया पञ्चमी चैव सप्तमी नवमी तथा । एकादशीत्रयोदश्यौ तिथयश्च सुखावहाः ॥ ५॥ चन्द्रताराबलं भर्तृ राजमानं हि शस्यते । सूर्यपाततिथिं दद्यादू विष्टिगण्डान्तवर्जितम् ॥ ६॥ इह वै सूत्रपातैश्च क्रिया: प्रासादकर्मणि । कार्याः पुरनिवेशे तु प्रारम्भे भवनस्य च ॥ ७॥ भूम्यारम्भे शिलान्यासे द्वारस्तम्भोच्छ्यादिषु। आदित्ये चोत्तरस्थे च शोभने लग्न एव च ॥ ८॥
इत्यारम्भादिशस्तमासाः प्रतिष्ठाद्यं प्रवक्ष्यामि प्रोक्तं यत्परमेश्वरैः । अहं तरकथयिष्यामि प्रान्देवश्च भाषितम् ॥ ९॥ दीक्षा च सर्वकालेषु प्रतिष्ठा पञ्चमासिकी । चैत्रश्रावणवैशाखे शिवरात्रौ च कार्तिके ॥ १० ॥ दीक्षाश्च द्वादश प्रोक्ता माले मासे च शाश्वताः । धर्मार्थकाममोक्षाश्च शिष्य गुर्वनुग्रहात् ॥ ११ ॥ फाल्गुने पाथ चैत्रे वा माघे वैशाख उत्तमा । ज्येष्ठे मासे तथाऽऽपाढे आदित्य चोत्तरस्थिते ॥१२॥ द्वितीया च तृतीया च पञ्चमी चाऽथ सप्तमी । दशम्येकादशी रम्या पूर्णिमा च त्रयोदशी ॥ १३ ॥ उत्तरायरोहिण्य आदी चैव पुनर्वसू । पुण्यानुराधाश्रवणं मृगस्वात्यो च हस्तकम् ॥ १४ ॥

Page #335

गृहारम्भप्रतिष्ठादिनमास निर्णयो नाम त्रिषष्टितमं सूत्रम् ॥
मूलं व नक्षत्राणि हि गृहे विप्रिविवर्जितम् । एतत्प्रोकं प्रतिष्ठादौ देवानां देववेश्मनाम् ॥ १५ ॥ उत्तरायां सदा वृद्धिर्हस्ते सिद्धिर्यथेप्सिता । ज्ञानलाभश्च श्रवणे मूले नन्दन्ति मन्त्रिणः ॥ १६ ॥ आर्द्रायां चैव सौभाग्यं रोहिण्यां न च संशयः । स्वातिः शान्तिप्रदा नित्यमनुराधा वरप्रदा ॥ १७ ॥ पुनर्वस्वोः प्रजावृद्धिः पुष्ये नीरोगिता थियो । एतावन्त्येव लग्नानि यानि पूर्वोदितानि च ॥ १८ ॥
इति द्वादशप्रतिष्ठाः ॥
प्राचीमत: प्रवक्ष्यामि दिङ्मूढभ्रान्तिनाशिनीम् । सा च पञ्चविधा उक्ता कथये यामनुक्रमात् ॥ १९ ॥ दिनादो मेपतुलयोः कृत्तिकाश्रवणोदये । चित्रास्वात्यन्तरे चैव शङ्कुच्छाया ध्रुवेषु च ॥ २० ॥
कृत्तिकादये या प्राची सा प्राची श्रवणोदये । चित्रास्वात्यन्तरे प्राची तत्र सूत्रान्तरोत्तरा ॥ २१ ॥ ध्रुवशङ्कोद्भवा प्राची सूत्रसूत्रान्तरोत्तरा । दिनादो मे तुलयोः सूर्यभुक्त्येकमार्गतः ॥ २२ ॥ स्यात्पलत्रयतो वृद्धिस्वे हस्वानुवर्धयेत् । -हासवृद्धीअर्बुदार्द्धमयनं दक्षिणोत्तरम् ॥ २३ ॥ जलाग्रमस्तकभवा साधने स्यात् समक्षितिः । साधनीया क्षमा त्वेवं शङ्कुमूर्ध्वे च स्थापयेत् ॥ २४ ॥ भ्रमसिद्धाः समतला निर्वणा दोषवर्जिताः । द्वादशपर्वोद्भवाश्च शङ्कच्छायाश्च पर्वभिः ॥ २५ ॥
द्वादश दशाष्टाभिञ्च त्रिभिर्वृत्तं क्षिप्ताङ्कितम् । शङ्कच्छाय शि छायस्त्रिगुणतो द्विपर्वयुक्तिकोत्तमा ? ॥ २६ ॥
परिधौ बाह्यवृत्तस्य व्यासे शङ्कुतुल्योत्तमा I कूलवंश पूर्वा छाया शङ्कुश्चरणाश्रितैः १ ॥ २७ ॥
छायाग्रे वृत्ततुल्या व छाया पूर्वापरोद्भवा । प्रवेशे निर्गमे छाया याति सूत्रं सदा भवेत् ॥ २८ ॥ याम्योत्तरं सूत्रपाते मत्स्यमुखं पुच्छाग्रसूत्रे ? याम्योत्तरोद्गतं सूत्रं विकर्णैः कर्ण साधनम् ॥ २९ ॥
१५१

Page #336

१५२
अपराजित पृच्छा
अथ रात्रौ ध्रुवसाध्यं ध्रुवाक्षा दक्षिणोत्तरम् । मण्डलोभयपक्षे च मध्ये स्थाप्यं त्रिदीपकम् ॥ ३० ॥ एकसूत्रे यदा श्रीणि दीपशिखाग्रकाणि च । पूर्वसंस्थं ध्रुवसाध्यमपरस्थं च दोषकृत् ? ॥ ३१ ॥ शस्तं तु मीनपातैश्च पूर्वापरादिसाधनम् । विकर्णकर्णगा साध्या ध्रुवशङ्कुप्राच्युद्भवः ॥ ३२ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां गृहारम्भप्रतिष्ठादिनमासनिर्णयाधिकारो नाम त्रिषष्टितमं सूत्रम् ॥

Page #337

(६४) आयाधिकारो नाम चतुःषष्टितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच--
आयव्ययांशका ऋक्ष ताराचन्द्रबलं गृहे । जीवितं मरणं ज्ञेयं वास्तुविज्ञानपूर्वकम् ॥ १॥ नगरे वा पुरे चैव मानं दण्डैविधीयते। वास्तुदण्ड इति प्रोक्तः सोऽत्र वै हस्तसङ्ख्यया ॥२॥ चतुर्हस्तं च यत्क्षेत्रमङ्गुलैश्च फलप्रदम् । वस्वङ्गलैश्च क्षेत्रे तु पादैर्वा प्रतिशोधयेत् ॥ ३॥ तत्क्षेत्रं तु यथाकारमश्मकार्ये विशोधयेत् । यत्र हस्तमितिः क्षेत्रे तद्गृहं हस्तसङ्ख्यया ॥४॥ क्षेत्रालाभे तु तत्रैव स्यात्स्वदेहाङ्गुलैगृहम् । अङ्गुलैः क्षेत्रमाने च अङ्गुलैस्तदलाभतः ॥ ५ ॥ पादैर्वापि यवैर्वापि गृहक्षेत्रानुसारतः । तृणच्छन्दे स्वामिहस्तैहादौ कर्मिहस्ततः ॥ ६॥ राजवेश्मपुरादीनां वापीकूपादिकस्य च। . प्रासादेषु च देवानां शास्त्रहस्तेन केवलम् ॥ ७ ॥ दैयं हन्यात्पृथुत्वेन हरेभागं ततोऽष्टभिः । शेषमायं चैव विद्याच्छास्त्रदृष्टं ध्वजादिकम् ॥ ८॥ ध्वजो धूमश्च सिंहश्च श्वानो वृषखरौ गजः। ध्वातश्चेति समुद्दिष्टाः प्राच्यादिषु प्रदक्षिणाः ॥९॥ अन्योऽन्याभिमुखास्ते च क्रमच्छन्दानुसारतः। पूर्वं च ये समुद्दिष्टा आयुवृद्धिविधायकाः ॥ १० ॥ ध्वजः सिंहो वृषगजौ शस्यन्ते सुरवेश्मनि । अधमानां खरध्वाकधूमश्वान: सुखावहाः ॥ ११ ॥ ध्वजः प्रायः कृतयुगे त्रेतायां सिंह एव च । द्वापरे वृषबाहुल्यं गज एव कलौ युगे ॥ १२॥ कल्याणं कुरुते सिंहो नृपाणां च विशेषतः। ध्वजः प्रशस्यते विप्रे वृषो वैश्ये उदाहृतः ॥१३॥ उत्तरोत्तरमाख्याताश्चतुर्वर्णफलप्रदाः ।
ध्वजे चैवार्थलाभः स्याद् धूमे संताप एव च ॥ १४॥ २० अ.

Page #338

अपराजितपृच्छा सिंहे च विपुला भोगाः कलिः श्वाने सदा भवेत् । धनधान्यं वृषे चैव स्त्रीदूषणं च रासभे ॥ १५॥ गजे भद्राणि पश्यन्ति ध्वा च मरणं ध्रुवम् । प्रासादप्रतिमालिङ्गे जगतीपीठमण्डपे ॥१६॥ वेदीकुण्डशुचिष्वेवं पताकाछत्रचामरे । वापीकूपतडागानां कुण्डानां च जलाशये ॥ १७ ॥ ध्वजोच्छ्यस्य संस्थाने ध्वजं तत्र निवेशयेत् । आसने देवपीठेषु वस्त्रालङ्कारयोजने ॥ १८॥ केयूरमुकुटाये च वेशयेच्च ध्वज शुभम् ।। अग्निकर्मसु सर्वेषु होमशालामहानसे ॥ १९ ॥ धूमोऽग्निकुण्डसंस्थाने होमकर्मगृहेऽपि वा। आयुधानां समस्तानां नृपाणां भवनेषु च ॥ २० ॥ नृपासने सिंहद्वारे सिंहं तत्र निवेशयेत् । श्वानश्च म्लेच्छजातौ च गेहे श्वानोपजीविनाम् ॥ २१ ॥ तथा चाऽशुद्धसंस्थाने प्रशस्तः श्वानको मतः । घणिकर्मसु सर्वेषु भोज्यपात्रेषु मण्डपे ॥ २२॥ . वृषस्तुरङ्गशालायां गोशालायां च गोकुले।। ततविततादिस्वरे वादित्रे विविधे तथा ॥ २३ ॥ कुलालरजकादीनां खरो गर्दभजीविनाम् । गजश्च गजशालायां यानझम्पानयो रथे ॥ २४॥ शय्यायां शिबिकायां च गजमुद्रा चतुष्कतः। अन्तःपुरे गृहे प्रोक्तः पिण्डांवास्यादिकोद्भवः ? ॥ २५ ॥ अन्योपस्करकादौ च मदनागारके गजः।। तथाऽरहट्टयन्त्रेषु जिनशालादिकेषु च ॥ २६ ॥ ध्वाङः कल्याणकच्चैवं शिल्पकोपजीविनाम् । स्वके स्वके वै स्थाने च सर्वे कल्याणकारकाः ॥ २७ ॥ मित्रस्नेह्यानुगाश्चैव ते सर्वे हितकामदाः। वृषस्थाने गजं दद्यात् सिंहं वृषभहस्तिनोः ॥ २८ ॥ ध्वजः सर्वेषुदातव्यो वृषो नाऽन्यत्रदीयते । गजाभिदृष्टिः सिंहः स्याद् वारुणाभिमुखो ध्वजः ॥ २९ ॥ वृषभः प्राच्यभिमुखो गजो याम्यमुखस्तथा। सन्मुखा याम्योत्तराश्च अशस्ताः पृष्ठतोमुखाः ॥ ३०॥ स्वके स्वके वै स्थाने च प्रशस्ताश्च त्रिदिक्षु च । ध्वजः पुरुषरूपश्च सिंहः सिंहस्वरूपकः ॥ ३१ ॥

Page #339

आयाधिकारो नाम चतुःषष्टितमं सूत्रम् ॥ वृषो वृषभरूपाढयो गजो हस्तिस्वरूपकः । धूमो मार्जाररूपश्च श्वान: श्वानाधिरूपकः ॥ ३२॥ खरो गर्दभरूपाढयो ध्वाङ्कः काकस्वरूपकः । सर्वे च वृषभारूढाः पुरुषाकारमुद्गला:?॥ ३३ ॥ तद्रपकाश्च हस्ताभ्यां पादाभ्यां विहगानुगाः।। ग्रीवया सिंहरूपाश्च प्रबलाश्च महोत्कटाः ॥३४॥ महागणेश्वराः प्रोक्ता अष्टदिक्क्षेत्रपालकाः । वास्तुकर्मसु सर्वेषु आया दिक्पतयोऽष्ट हि ॥ ३५ ॥ पूजिताः पूजयन्त्येव निघ्नन्ति चापदस्थिताः। साध्यक्षेत्रं च त्रिपुटं प्रभिन्नं च नवांशकः ॥३६॥ अष्टौ तथाऽऽयस्थानानि मध्ये स्यारकुलदेवता । गृहस्याऽभिमुखाः शस्ताः मध्यमाश्च पराकखाः ॥ ३७ ॥ नगराभिमुखाः शस्ताः पुरबाह्ये तु देवताः । देवानां प्रतिमा आया दिशापाला इति स्मृताः ॥ ३८॥ वसवः प्रतिदेवाश्च शिवयोगसमुद्भवाः । यावत् शिवदेवत्वं यावश्चन्द्रार्कमेदिनी । तावच वास्तुशास्त्रोक्ता आयाश्च समुदाहृताः ॥ ३९ ॥ साध्यक्षेत्रगुणाकारैगयाश्चैव प्रतिष्टिताः। यावत्तु क्षेत्रभक्तिश्च तावदायः प्रपालयेत् ॥ ४० ॥ खण्डितं स्फुटितं जीर्ण विशीर्ण स्फुटस्फोटितम् । स्यक्त्वा च वास्तुदेवाद्यमायास्तेषु विवर्जिताः ॥४१॥ अपदं तस्य संस्थान मासान्ते सन्धिशोधितम् ?। दिनाष्टके प्रलिप्ताङ्गं वर्जयन्ति च नित्यशः ॥ ४२ ॥ भानूदये मण्डलं च पुष्पप्रकरसंकुलम् । उदुम्बरोत्तरगाढ्यं जलकुम्भादिपूजनम् ॥ ४३ ॥ गृह्णाति हुताशनं ? स्वस्तिकैश्च महोत्सवैः। एवं वास्तावायायं च श्रियं चिन्तति नित्यशः ॥ ४४ ॥ शिवस्य पुष्पैश्चरणौ सुपूजितौ वराङ्गनासेवनमल्पभोजनम् ।
अनग्नशायित्वमपर्वमैथुनं चिरप्रनष्टां श्रियमानयन्ति ॥ ४५ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्त श्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाया
मायाधिकारो नाम चतुःषष्टितम सूत्रम् ॥

Page #340

(६५) नक्षत्रराशिचन्द्रमैत्र्यनुक्रमो नाम पञ्चषष्टितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
आयानां यत्तुक्षेत्रं च गुणितव्यं प्रतिष्ठयेत् । तत्क्षेत्रस्य फलं साध्यं गुणितं दैविस्तरैः ॥ १॥ फले चाष्टगुणे तस्मिन् सप्तविंशतिभाजिते । यच्छेषं लभ्यते तत्र नक्षत्रं तदूगृहस्य च ॥ २॥ देवनृराक्षसानां च नक्षत्राणां त्रिधा गणः । यस्य यस्याऽनुगा मैत्री वैरं स्याञ्च परस्परम् ॥ ३ ॥ स्वगणे परमा प्रीतिमध्यमा दैवमानुषे । मर्त्यपक्षसयोर्मृत्युः कलहो देवरक्षसोः॥४॥ नव देवगणाः प्रोक्ता मानुषा नव कीर्तिताः । नव रक्षोगणाश्चैव नक्षत्राणां विधा गणः ॥५॥ कृत्तिका मघा विशाखा आश्लेषा शततारका । चित्रायुक्ता धनिष्ठा च ज्येष्ठा मूलं च राक्षसाः ॥ ६ ॥ मृगोऽश्विनी रेवती च हस्त: स्वातिः पुनर्घसू । पुष्यानुराधाश्रवणमेते देवगणः स्मृतः ॥ ७ ॥ तिनः पूर्वाश्च भरणी आद्री वै रोहिणी तथा। उत्तरात्रयसम्युक्तः कीर्तितो मानुषो गणः ॥८॥
इति नक्षत्राधिकारः ॥ अथ राशीः प्रवक्ष्यामि लब्ध्या क्षेत्रफलेषु च । तदनुक्रमयुक्तीश्च कथये तव साम्प्रतम् ॥ ९॥ गृहक्षेत्रेषु यक्ष पञ्चविंशशताहतम् । षष्टिभिश्च हरेदू भागं भुक्तघट्यस्तु शेषतः ॥ १० ॥ ऋक्षभुक्तिक्रमयुक्ता स्वस्वराशिकसंज्ञिताः ? । स्युर्मेषाद्या राशयश्च अश्विन्यादिक्रमेषु च ॥ ११॥ वास्तुचक्रादिचकेषु ग्रहवेधविशोधनैः । अष्टाविंशतिरेवं च साभिजित् कृत्तिकादयः ॥ १२ ॥ चातुर्वर्ण्यप्रशस्तांश्च राशीनथ वदाम्यहम् । तत्र त्रयस्त्रयः प्रोक्ता विप्रशूद्रान्तमार्गतः ॥ १३ ॥ वृश्चिक: कर्कटो मीनो ब्राह्मणाः परिकीर्तिताः । धनुर्मेषस्तथा सिंहो राजन्याश्च शुभाः स्मृताः॥ १४॥ वृष: कन्या च मकर पते वैश्या उदाहृताः । मिथुनं च तुला कुम्भस्त्रयः शुद्राः प्रकीर्तिताः ॥ १५ ॥

Page #341

१५७
नक्षत्रराशिचन्द्र मैन्यनुक्रमो नाम पञ्चषष्टितम सूत्रम् ॥ भवेद् द्वादशभिर्विप्रः क्षत्रियो नवभिस्तथा । षड्गशिभ्यो भवेद् वैश्यस्त्रिभिः शुद्रः प्रशस्यते ॥ १६॥ चातुर्वर्णान्तरभेद एवमुक्तोऽपराजित । प्रीत्यर्थं च पुनर्भेदं कथये तव साम्प्रतम् ॥ १७ ॥ षडटके ध्रुवं मृत्युः प्रीतिःस्यात् समसप्तमे । अनिष्टं पञ्चनवमे पुष्टिदशचतुर्थके ॥ १८॥ तृतीयैकादशे मैत्री तृतीयद्वादशे रिपुः । राशयः षडिया एवमन्योन्यं पतिवेश्मनोः ॥ १९ ॥ गहाग्रे च यदा चन्द्रो क्षयं वेश्म करोति हि । राटचौगग्निभयं घोरं चन्द्रे वै पृष्ठमागते ॥ २० ॥ धनधान्यक्षमारोग्यं कुरुते दक्षिणस्थिते । श्रीस्त्रीपुत्रा उत्तमाश्च चन्द्रे वै उत्तरे स्थिते ॥ २१ ॥ सप्तो स्थापयेद्रेखा: पुनर्मिन्नाश्च सप्तभिः । रेखाः प्रोक्तानि साभिजिन्नक्षत्राण्यष्टविंशतिः ॥ २२ ॥ कृत्तिकादशमीशान्यां शेषाणि प्रदक्षिणे । हक्षेत्रोक्तमृक्षं च तत्र चन्द्रमुदीरयेत् ॥ २३ ॥ घेश्मपत्योर्भवेचैव गृहमैत्री परस्परम् । दादशमोक्ता राशयश्च नवैव च ग्रहास्तथा ॥ २४ ॥ तथैकराशिकाः केचित् केचिच्चैव द्विराशिकाः । तदनुक्रमकं वक्ष्ये यदुक्तं परमेश्वरैः ॥ २५ ॥ भौमस्य वृश्चिको मेषो भार्गवस्य तुला वृषौ । बुधस्य कन्यामिथुने सोमस्यैवं तु कर्कटः ॥ २६ ॥ सिंहः सूर्यस्य क्षेत्रं स्याद् धनुर्मीनौ तथा गुरोः । शनेश्च कुम्भमकरौ गृहक्षेत्राधिपा इति ॥ २७ ॥ न पीडयन्त्यात्मक्षेत्रं स्नेहिनः क्षेत्रपालकाः। रिपुगहं पीडयन्ति भस्मीकुर्वन्ति विग्रहे ।। २८ ॥ स्यात्सूर्यमन्दयोवैरं तथा च कुजमन्दयोः । गुरुशुक्रयोः स्याद्वैरं चन्द्रेण च बुधस्य तु ॥ २९ ॥ रखेरङ्गारकस्यैव मैत्री च गुरुचन्द्रयोः। एषां त्रयाणां वै मैत्री अन्येषां तु न विद्यते ॥३०॥ महाश्चत्वार एकत्र त्रय एकत्रसंस्थिताः। उभयोरन्तरं घोरं कालानल इवाऽपरः ॥ ३१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
नक्षत्रराशिचन्द्रमैत्र्यनुक्रमाधिकारो नाम पञ्चषष्टितमं सूत्रम् ।।

Page #342

(६६) व्ययांशकताराग्रह जीवमृत्युसर्वबलं षट्षष्टितमं मूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
नक्षत्रे वसुभिर्भक्ते यच्छेषं व्ययमादिशेत् । अष्टौ व्ययास्तथाप्रोक्ता आयेष्वष्टसु योजिताः ॥१॥ आयाश्च कथिताः पूर्व व्ययानां लक्षणं शणु । एकैका यस्य संस्थाने व्ययाश्च त्रिविधाः स्मृताः ॥२॥ समो व्ययः पिशाचश्च राक्षसस्तु व्ययोऽधिकः । व्ययो न्यूनो यक्षश्चैव धनधान्यकरः स्मृतः ॥ ३ ॥ अनायव्यये कर्तरि आयहीने व्यये तथा। व्ययाधिक विनश्यन्ति अचिरेणैव सर्वदा॥ ४ ॥ ध्वजादिष्वष्टस्वायेषु अष्टौ शान्तादिका व्ययाः। प्रत्येकव्ययसंस्थाने आयो न्यूनेतरः स्मृतः ॥५॥ शान्तः पौर: प्रद्योतश्च श्रियानन्दो मनोहरः । श्रीवत्सो विभवश्चैव चिन्तास्मा च व्ययाः स्मृताः ॥६॥ आयस्थाने व्ययो योज्यो ह्यप्रशस्तो व्ययोऽधिकः । व्ययो न्यूनस्तथा श्रेष्ठो धनधान्यकरः स्मृतः ॥७॥ स्मृतो ध्वजे शुभः शान्तः नित्यं कल्याणकारकः । भोज्यं पूजाफलं शान्तिर्नृत्यं गीतं सुगलये ॥८॥ धूमस्थाने यदा शान्तो हेमरत्नादिसम्भवः । अग्न्युपजीवकानां च धातुद्रव्यफलप्रदः ॥९॥ सिंहस्थाने च पौरश्चेत् सिंहवञ्च पराक्रमैः । निहन्ति रिपुसैन्यानि ह्यात्मस्थाने महोत्सवाः ॥ १०॥ प्रद्योतः श्वानसंस्थाने नित्यं भोगसुखावहः। शख्यासु वेश्मनि तथानेकभोगादिकामदः ॥ ११ ॥ श्रियानन्दो वृषस्थाने नित्यं श्रीसुखशान्तिदम् । ध्यवहारोपस्करं च गुरुदेवार्चने रतिम् ॥ १२ ॥ मनोहरा खरे युक्तः सर्वमनोरथप्रदः । समस्तभोगयुक्तानां तीर्थयात्राप्रकाशकः ॥ १३ ॥ श्रीवरसो गजसंस्थाने स्त्रीणां क्रीडात्मनः स्मृताः । शृंगारभोगयुक्तानां बलपुष्टिप्रदायकः ॥ १४ ॥

Page #343

१५९
व्ययांशकतारामहजीवमृत्युसर्वबलं नाम षट्षष्टितमं सूत्रम् ॥ विभवो ध्वाङसंस्थाने शिल्पिनां हितकामदः । सूत्रशास्त्रार्थसम्पन्ना भोगशृङ्गारनिश्चला: ॥ १५ ॥ सर्वेषु शान्त आयेषु प्रशस्त; सर्वकामदः । षट्सु सिंहादिषु शुभः पौरो धूमध्वजौ विना ॥ १६ ॥ ध्वजे धूमे तथा सिंह प्रद्योतादीन विवर्जयेत् । शेषाणां सुप्रशस्ताश्च तथा स्थानेषु पञ्चसु ॥ १७ ॥ खरे वृषे श्रियानन्दो गजे ध्वाले च शोभनः । मनोहरं त्यजेत्सोऽथ खरे ध्वाङ्गे गजे शुभः ॥ १८ ॥ श्रीवत्सश्च गजे ध्वाले विभवो ध्वाङ्गके शुभः । व्ययो न्यूनतर: श्रेष्ठो ह्यधिकश्चैव राक्षसः ॥ १९ ॥ चिन्तात्मकं व्ययं चापि आयेष्वष्टसु वर्जयेत् । पिशाचकमायसमं न कुर्याच्छुभकर्मसु ॥ २० ॥
इति व्ययाधिकारः॥ शृणु वत्स यथा चांशो वास्तुवेदे त्रिधा स्मृतः। पकैकक्रमयोगो वै शुभश्चाशुभ उच्यते ॥ २१ ॥ यदुक्ता मूलराशौ च आयार्थेषु फलं कृतम् । तत्र राशौ व्यये मिश्रे गृहनामाक्षराणि च ॥ २२॥ गुणैर्भक्ते व्यये शेष अंशकं त्रिविधं विदुः । इन्द्रो यमश्च राजा च त्रिभिर्नामभिरंशकाः ॥ २३॥ प्रासादप्रतिमालिङ्गे जगतीपीठमण्डपे । वेदीकुण्डश्रुक्षु चैव इन्द्रश्चैव ध्वजादिषु ॥ २४ ॥ क्षेत्राद्विसंक्षा ? नागेन्द्रे गणाध्यक्षे च भैरवे। ग्रहमातृगणे देव्यामादित्ये च यमांशकः ॥ २५ ॥ पुरणाकारनगरखेटकूटे च कवटे । हम्य च राजवेश्मादौ शस्तो राजा तथा मतः ॥ २६ ॥ स्वर्गादिभोगयुक्तानां नृत्यगीतमहोत्सवे । प्रजावने च पाण्डित्ये इन्द्रांशश्चोत्तमो मतः ॥ २७ ॥ विविधं च वणिक्कर्म मद्यमांसादिकं तथा । इत्युक्तं क्रमतश्चेत्थं प्रशस्तं च यमांशके ॥२८॥ गजाश्वरथक्रीडायां यानभानकादिक । स्वर्गादितुल्यभोगाश्च राजांशक उदाहृताः ॥ २९ ॥

Page #344

१६०
अपराजितपृच्छा त्र्यक्षराणि त्रिभेदाश्च त्रिदेवास्त्रिहुताशनाः । त्रय: कालास्त्रिसन्ध्याश्च रजःसत्वतमस्त्रयम् ॥ ३०॥ प्रमाणत्रयमेवं च ज्येष्ठमध्याधमैः क्रमात् । त्र्यंशकं तु समानीय वास्तुवेदभवं ततः ॥ ३१ ॥
इत्यंशकाधिकारः॥ गणयेत्स्वामिनक्षत्राद्यावदक्षं गृहस्य च । नवभिस्तु हरेद् भागं शेषास्ताराः प्रकीर्तिताः ॥ ३२॥ शान्ता मनोहरा ऋरा विजया कलिका तथा। पद्मिनी राक्षसी वीरा ह्यानन्दा नवमी स्मृता ॥ ३३॥ शान्ता शान्तिकरी नित्यं मनोहलादा मनोहरा । क्रूरा प्रवर्जिता प्राज्ञैश्चौराग्यादिभयंकरी ॥ ३४ ॥ विजया जयकल्याणा कलिका कलहप्रदा । पद्मया प्राप्यते सौख्यं महत्तीर्थफलं तथा ॥ ३५॥ राक्षसी च तथा घोरा निशायां भयदायिनी । वीरा सौम्या भोगदा च ह्यानन्दानन्दकारिणी ॥ ३६ ॥ एवं नवविधाकाग निराकारा हि तारकाः । क्षीणश्चन्द्रो यदा वारे भवेत्तारा बलप्रदा ॥ ३७ ॥ क्रूरा च कलिका चैव राक्षसी तु तृतीयका । फराद्या इति वै तिम्रो वर्जयेच्छुभकर्मसु ॥ ३८ ॥ शान्ता मनोहरा चैव विजया पद्मिनी तथा । वीरा नन्देति षट्तारा नित्यं कल्याणकारिकाः ॥ ३९ ॥
इतिताराधिकारः॥ करराशिहतोस्था ये भागैर्हृष्टं तथोऽष्टभिः । आधिपत्यं भवेच्छेषं नाम्ना च सदृशं फलम् ॥ ४०॥ वित्तत्य ? कनकश्चैव धूम्रको विजयः स्वरः। बिडालविजयौचैव दन्तः कान्तस्तथा मृगः ॥४१ ।। विषमआया भवेत्सप्त आयहीना व्ययाः शुभाः। आधिपत्यं समं शान्तं शुभदं सर्वदा नृणाम् ।। ४२ ॥
इत्याधिपत्यम् ॥ अष्टभिश्च हते क्षेत्रे फले षष्टिविभाजिते। लब्धे दशगुणे जीवो मृत्यु भूतभाजिते ॥ ४३ ॥ पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च । पञ्च तत्वानि प्रोक्तानि विभक्तानि स्युरन्तके ॥ ४४ ॥

Page #345

१६१
व्ययांशकताराग्रहजीवमृत्युसर्वबलं नाम षट्षष्टितम सूत्रम् ॥ अप्सु चादभिर्भवेन्मृत्युस्तेजस्यग्निबलं भवेत् । वायुर्वायुकरो देहे त्वाकाशे शून्यता भवेत् ॥ ४५ ॥ धनधान्येषु नष्टेषु देहः पतति जर्जरः । इत्थं मृत्युः प्रभवति पञ्चतत्त्वविनाशतः ॥ ४६॥ आयव्ययांशनक्षत्रं ताराचन्द्रमैत्र्यादिकम् । प्रोतिरायुश्च मृत्युश्च चिरं नन्दति चेच्छुभाः ॥४७॥ त्रिभिः श्रेष्ठस्तु श्रेष्ठं स्यात् पञ्चभिश्चोत्तमोत्तमम् । सप्तभिः सर्वकल्याणं नवभिर्जयसंपदा ॥४८॥ न षट्काष्टकं त्रिकोणं द्वादशी द्वितीयाष्टमी । न चाटद्वादशे शशी तारा त्रिपञ्चसप्तमी ॥ ४९॥ न द्वितीयांशकं कुर्यात् तथा चाष्टममायकम् । न पृष्ठतस्तथा चन्द्रं नववास्तुककर्मणि ॥५०॥ नाधिकस्तुव्यय: कार्यों न वेग विमलाग्रहा ? | न स्वकुल अतिरिष्टं ? न राशिवर्णबाह्यतः ॥५१॥ पदे पूज्या: स्थिताः सर्वे हिंसन्ति त्वपदे स्थिताः । ग्रहा गावस्तथा विप्राः शापानुग्रहकारकाः ॥५२॥ इतिसूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां व्ययांशकताराग्रहजीवमृत्युसर्वबलाधिकारो नाम घट्षष्टितमं सूत्रम् ।।

Page #346

(६७) शास्त्रच्छन्दनिर्णयोनाम सप्तषष्टितमं सूत्रम् ॥
अपराजित-उवाच
छन्दश्च क्रमतः प्रोक्तं शाश्वतं शास्त्रकौशलम् ।
तदनुक्रमयुक्तीश्च कथयस्व प्रसादतः ॥ १॥ विश्वकर्मोवाच
एकाक्षरा क्षरे भिन्नं व्याप्तं चैतचराचरम् । त्रैलोक्यस्योत्पत्तिकरं छन्दो मेरुसृष्ट्युद्भवम् ॥ २॥ तथा शम्भुश्चमेरुश्च चिन्तामणिवत्तार्णवः । चतुर्विधं छन्दशास्त्रमेकाद्यक्षरतः क्रमात् ॥ ३॥ एकाक्षरोद्भवः शम्भुस्तथामेरुश्च युग्मतः। चिन्तामणिस्त्रिभिश्चैव वेदैर्वृत्तार्णवः स्मृतः ॥ ४॥ छन्दाश्चतुर्विधाःप्रोक्ता वेदान्ताश्चैकतः पृथक । गुरुलघूद्भवा मात्रा प्लुत-हस्वादिसंज्ञकाः ॥५॥ सानुस्वारा विसर्गान्ता वेदान्तोद्भवकल्पना । भिन्नाभिन्नास्तथानेके भेदाश्छन्दसमुद्भवाः ॥ ६ ॥ एकाक्षरो द्रुतमात्रो भेदः सूर्यः स उच्यते । निबन्धपादाः पङ्कौ च वेदसङ्ख्या: प्रकीर्तिताः ।। कलिकादिकवृत्तानां न्यष्टकं प्रोच्यते तथा । तदभिधानपर्डिं च कथयिष्याम्यनुक्रमात् ॥ ८॥ कलिकाविकास्यवज्राः कुमारललितानुष्टुप् । अक्षमश्चैव प्रणम्योपेन्द्रवज्राजलानि च ॥९॥ करणराज्यं वसन्ततिलका चैव मालिनी । तिलगर्जितं चाद्भता तथा च गिरिकर्णिका । शार्दूलविक्रीडितं च तथा चैवातिवृत्तकम् ॥ १०॥ स्रग्धरा मदना मदनलता च मधुकरा । निबन्धश्चाथ गोविन्दः प्रोक्ता मुक्ताफला तथा ॥ ११ ।। शुद्धसमो विषमश्च विषमसमकस्तथा । समस्तुल्यपदैः ख्यातो विषमो विषमैः पदैः ॥ १२ ।। विषमाक्षरगस्त्वेवं समवर्णगतस्तथा । विषमसमसंज्ञश्च दशभेदाः क्रमोदिताः ॥ १३ ॥

Page #347

१६३
शास्त्रच्छन्दनिर्णयो नाम सप्तषष्टितमं सूत्रम् ।। शान्तिः कर्णश्च संपात: सिंहो बाणश्च पल्लवः । कर्णकारः शुक्रः शङस्तथाधर्मों गुणा दश ॥ १४ ।। जयमाला तथा नन्दा मेघा च सिंहगर्जना । तथा कल्लोलतरङ्गा रत्नावली पुष्पोगिरा ॥१५॥ पत्रोद्भवा अत्युद्भुता अतिच्छन्दा दशोदिताः । एते दशाभिधानाश्च विषमा वाद्यकन्दतः ? ॥ १६ ॥ शान्ताद्भता मुख्या सौम्या रम्या च रमणी पुरा । मुखोद्गीर्णा चपलाख्या भैरवी भुवनोत्तमा ॥ १७ ॥ शुङ्गारी हास्यकरणी तिलकारा पद्मोद्भवा । विकारास्या प्रशावती प्रबला वीरसम्भवा ॥१८॥ प्रकारणाक्षसभतिर्विकास्याथ प्रभामला। चतुर्विंशतिरार्याणां छन्दसां च समुद्भवाः ॥ १९ ॥ प्रकरणसूत्रसन्धिपरिच्छेदाध्यायास्तथा । अडकाण्डलगखण्डवर्गाद्या ग्रन्थसम्भवाः ॥ २० ॥ स्वयंभूक्तं तलकीर्ण शान्ते च मनुमन्दिरः । प्रभामणिश्च हादश्च ह्यङ्गाष्टकमुदाहृतम् ॥ २१॥ एकाक्षरपदं चैव वृत्तं वेदाक्षरं भवेत् । चतुरक्षरपादं तु वृत्तं वै षोडशाक्षरम् ॥ २२॥ कलिकासंशकं वृत्तं षोडशाक्षरमुच्यते ।। चतुरक्षरपादस्याष्टाक्षराण्यर्धसंज्ञकम् ॥ २३ ॥ पञ्चाक्षरं विकास्याख्यं तदर्धे तु दशाक्षरम् । विंशत्यक्षरवृत्तं च विकास्याभिधमुच्यते ॥ २४॥ पदं षड्रिक्षरैश्च वृत्तं वज्रकमुच्यते । कुमारलतिका सप्तभिरष्टभिरनुष्टुपः ॥ २५॥ नवाक्षरैरक्षमं च प्रणम्यं च दशाक्षरैः । उपेन्द्रवज्रेकादशाक्षरैर्द्वादशभिर्जलम् ॥ २६ ॥ प्रयोदश कर्णराज्यं वसन्ततिलकेन्द्रतः। मालिनी पञ्चदशत: षोडशतिलगर्जितम् ॥ २७ ॥ अद्भतं सप्तदशभिगिरिरष्टादशाक्षरैः। शार्दूलादि दिगश्च विंशत्याश्चातिवृत्तकम् ॥ २८॥ स्रग्धरा चैकविंशत्या मदना द्वाविंशतिभिः । प्रयोविंशत्या मदन-लता मधुकरोऽर्कयोः ॥ २९ ॥

Page #348

अपराजितपृच्छा निबन्धः पञ्चविंशत्या गोविन्दश्च षड्विंशत्या । सप्तविंशतिभिर्मुक्ताफलेल्थं वृत्तकानि च ॥३०॥ मयो रसौ तजौ भो नो गणाश्चाष्टौ लघुर्गुरुः । छन्दस्सुदशकं चेति प्रोक्तं वै शास्त्रकौशलैः ॥ ३१ ॥ समाक्षरपदं वृत्तं यत्तच्छुद्धसमं भवेत् । असमाक्षरपादं च भवेद् विषमसंशकम् ॥ ३२ ॥ समपादं तु पूर्वार्द्धमुत्तरार्द्ध च वृद्धिगम् ।। समविषमं तु तन्नाम अन्तपादोऽधिको भवेत् ॥ ३३ ॥ पूर्वार्दै च भवेद् वृद्धिः समवच्चोत्तरं समम् । पूर्ववश्चान्यविषमं विषमविषमं च तत् ॥३४॥ आदिस्तृतीयो विषमां द्वितीयो वा चतुर्थकः । एकवर्णगतावेवं सम्पुटं च.दिशन्ति तत् ॥ ३५ ॥ अष्टाविंशत्यक्षरतः सप्तत्रिंशत्तथान्ततः। भवत्यक्षरवृद्धया तद् गद्यानां दशकं तथा ॥३६॥ यदा वृत्तेषु पूर्वार्द्धमुत्तरार्द्धसमं न हि । आर्याभिधानकं तश्च भिन्नं वृत्तं च पादतः ॥ ३७ ।। कलिकाये च नवमं मुक्ताफलकमन्ततः । स्यक्त्वा समानाक्षराणि शेषवृत्तानि सन्ति च ॥ ३८॥ एतानि वर्णवृत्तानि मात्रावृत्तं तु शेषकम् । द्विमात्रको गुरू ज्ञेय एकमात्रो लधुर्भवेत् ॥ ३९ ॥ सानुस्वारो विसर्गान्तो दीघों युक्तः परश्च यः । गुरुवा तु पदान्तस्थो द्विमात्रश्च लघुस्तथा ॥ ४० ॥ गुरोलघुगता मात्रा सूर्यभेदसमुद्भवा । एवं छन्दोगणा; प्रोक्ता विज्ञेया: शास्त्रकोविदः ॥ ४१ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायो
शास्त्रच्छन्दनिर्णयाधिकारो नाम सप्तषष्टितमं सूत्रम् ।।

Page #349

(६८) गृहप्रासादसंभूतच्छन्दभेदो नामाष्टषष्टितमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
छन्दश्च कथितं देव सर्वशास्त्राद्यसंभवम् । अन्यत्र छन्दभेदांश्च कथयस्व परेश्वर ॥ १॥ गृहप्रासादसम्भूताश्छन्दाः षसंज्ञकाः स्मृताः । कथयस्व प्रसादेन तेषां निर्णयमादितः ॥२॥ मेरुश्च खण्डमेरुश्च पताका सूचिका तथा । उद्दिष्टं नष्टमित्युक्ताश्छन्दाः षधसम्मिताः ॥ ३॥ एषां प्रस्तारसन्दोहं मम भ्रान्तिहरं परम् ।
स्वत्प्रसादेन देवेश छन्दशास्त्रसमुद्भवम् ॥ ४॥ विश्वकर्मोवाच
प्रोक्ता भेदाश्छन्दसां षट् रिपुरान्तवेदोद्भवाः १ । भेदे शून्यं त्रयशून्यं वेदाशू उपाङ्गवध्रकशवः ? ॥५॥ खशून्या भवेदमुक्ता सङ्ख्यामिति छन्दोद्भवा ?। प्रयुक्तशालछन्देषु भेदाश्च षड्विधाः क्रमात् ॥ ६॥ लक्षणालङ्कारयुता भिन्ना अर्थार्थतस्तथा। भिन्नास्तथैकाक्षरत इत्थं छन्दसमुद्भवः ॥ ७ ॥ श्रुतिस्मृतिपुराणानि मन्त्रमुद्राक्षराणि च।। मेरुच्छन्दसमुत्पन्नमाब्रह्मभुवनान्तकम् ॥ ८॥ माडमोडशुद्धशङ्गतुङ्गारसिंहकादिकाः। प्रोक्ता च राजवेश्मादौ मेरुच्छन्दसमुद्भवाः ॥९॥ आनकणाभि संघाटा ? गृहमालाकूटपञ्जरम् । संभूता मेरुछन्दाञ्च गृहा हादिसंज्ञकाः ॥ १० ॥ तणपट्टवाजिपूर्णखण्डपाण्डव एव च । प्रयुक्ता मेरुच्छन्दादौ वास्तुविद्भिदाहृताः ॥ ११ ।। लतिना नागरा भौमा द्राविडाश्च विराटकाः । सावधारा विमानाख्या मेरुच्छन्दसमुद्भवाः ॥ १२ ।। स्तम्भगर्भतीर्यमाना खण्डा वेणुकलादिकम् ? । मेरुच्छन्दोद्भवा रेखा: प्रोक्ताश्च सुरवेश्मनाम् ॥ १३ ।। तथैकत्रिपञ्चसप्तनवशाखसमुद्भवम् । प्रयुक्त द्वारविधानं वास्तुपदेशका विदुः॥ १४ ॥

Page #350

अपराजितपृच्छा गूढो नृत्यश्चद्रालोको भद्रावलोकनादिकाः। चतुःषष्टिः समाख्याता मण्डपा मेरुछन्दतः ॥१५॥ पद्मनाभिसभामार्गमन्दारभिन्नमिश्रकम् । षड्विधं च वितानं स्यान् मेरुच्छन्दादुहाहृतम् ॥ १६ ।। कर्णजा भ्रमजाश्चैव भद्रजा गर्भजास्तथा । मध्यजाः पार्श्वजा: ख्याताः शालाश्च मेरुच्छन्दतः ।। १७ ॥ वेदीबन्धं श्रीबन्धाख्यं पङ्कजं भद्रकं तथा । सुभद्रं तारकं पीठं मेरुच्छन्दोविनिर्गतम् ॥ १८ ॥ सुरार्चितं चायनादि स्वभु बाणं चतुर्थकम् । शक्त्याख्यं वर्धमानं च लिङ्ग मेरुविनिःसृतम् ॥ १९ ॥ वेदाधा वर्तुलाख्या त्रिकोणा तु षडंशका । वेदिका पनिका चैव पीठिका मेरुच्छन्दतः ॥ २०॥ सीमा गर्भस्तथा द्वारं तलकोविभक्तिकम् । अर्चा च षड्विधा प्रोक्ता मेरुच्छन्दसमुद्भवा ॥ २१ ॥ नगरं च पुरं ग्रामः खेटः कूटश्च कटः ।। एते च षड्विधा ज्ञेया मेरुच्छन्दविनिर्गताः ।। २२ ॥ वापीकूपतडागं च रथयन्त्रचक्रादिकम् । प्रयुक्तं मेरुच्छन्देषु वास्तुविद्भिरुदाहृतम् ॥ २३ ॥ वेदीसिंहासनं छत्रं शय्याकवचमायुधम् । वास्तुवेदे समाख्यातं मेरुच्छन्दसमुद्भवम् ॥ २४ ॥ रथवीभ्यन्तरमार्गाश्च षट् पन्थान एव च । प्रयुक्ता वास्तुविद्भिश्च मेरुच्छन्दसमुद्भवाः ।। २५ ॥
इति छन्दादिनिकाशसख्याधिकारः ॥ पृथ्व्याकारो यथा छन्दो मेर्वाकारसमुद्भवः। षड्विधं मेरुच्छन्दश्च षट्त्रिंशच्छन्दभेदकाः ॥२६॥ भेदैस्तत्र ध्यष्टशतैर्दशभिर्गुणितैस्ततः । चतुर्विंशत्सहस्राणि छन्दभेदाश्च सङ्ख्यया ॥ २७ ॥ इन्द्रोद्भवक्षमावृद्धी भूतकोणान्तमध्यमैः ? । इषु प्राणेषु भक्षन्ती प्रत्येकविषमेपदम् ? ॥ २८ ॥ षडिनभशद्वैः कोटिमरुच्छन्दे तु सङ्ख्यया। तत्रोकमेवप्रमाणं सृष्टाऽम्भोजप्रकाशिना ॥ २९ ॥ मेरुमैरूपमः कार्यः शरावस्येव चाकृतिः । सृष्टिस्तदुद्भवा सूत्र पात्रे पात्रमिवापरम् ॥ ३०॥

Page #351

अपराजितपृच्छा मेरुश्च खण्डमेरुश्च पताका सूचिका तथा । उद्दिष्टं नष्टमिति षट् छन्दांसीह प्रचक्षते ॥ ३१ ॥ मृत्युभीतैः पुरा देवैरात्मनश्छन्दनायकः। .. संस्मृतानीह छन्दांसि छादितस्तैस्ततो महा: ? ॥ ३२॥ . छन्दे छन्दं समुद्दिष्टं वाससी कृतिरेव च । छन्दोभिरावृतं सर्व वन्द्यं सर्वत्र नान्यथा ॥ ३३ ॥ व्योम्नः पतते बिन्दु?पतितो सबिन्दुगर्भतो भवेत् । गुरुर्लधुर्लतायाश्च तस्य वाष्टौ समुद्भवाः ॥ ३४ ॥ आद्यगुरोरधोहस्वं पुनः शेषं यथोपरि । अभिः पूरयेत् पश्चाद् यावत् सर्वहतं पदम् ॥ ३५ ॥ गुरोरधस्ताच्च गुरुं निधाय शेष समानं परिलक्ष्य सम्यक् । खण्डं प्रकुर्याद् गुरुपूरणार्थ यावत्पदं सर्वलघुस्थमेते ॥ ३६॥ भवन्ति प्रस्तारगताश्च एते षट् सप्तमप्रित्यय वै गृहाणाम् ? ये नैव जानन्ति गुरूपदिष्टान् ते सूत्रधारा रिपव: प्रजानाम् ॥ ३७ ॥ एकाद्यकोत्तरान कोष्ठान विन्यसेदिच्छयात्मनः। आद्यादारभ्य तद्धिर्यथास्यात्पार्श्वयोः समम् ॥ ३८ ॥ मेरोरेकाधिका संख्या शरावस्येव चाकृतिः । प्रथमे कोष्ठके रूपमन्तं यावच्च पार्श्वयोः ॥ ३९ ।। आसनोर्चस्थयोन्यस्येन्मध्ये सङ्कलितं पृथक् । तस्मिन्निष्टविकल्पानां सङ्ख्या स्यादन्त्यपङ्किगा ॥४०॥
इति मेरु छन्दः॥ खण्डमेरंतु विन्यस्येत् तद्वदेवैकपार्श्वतः। प्रवृद्धैः कोष्ठकैस्तत्राप्यङ्काः प्राग्वत् फलं यथा ॥ ४१॥ अथापर: खण्डमेरु कोष्ठांस्तवेष्टसङ्ख्यया। कृत्वैकापचितान् वामविभगापचितानधः ॥ ४२ ॥ एकाद्यकोत्तरानानाद्यपतो निवेशयेत् । अन्यासु पङ्किव्वाप्रान्तं शून्यानाद्येषु कल्पयेत् ॥ ४३ ॥ द्वितीयेषु च कोष्ठेषु तासामेकैक ? साधयेत् । द्वितीयायां तृतीयादिकोष्ठकेषु यथाक्रमम् ॥ ४४ ॥ विकर्णयोगजानन्यानूर्वाधोयोगसम्भवान् । फलं विकर्णयोगोत्थमेकस्मिन् परिकल्पयेत् ॥ ४॥
इति खण्डमेरु॥

Page #352

१६८
षट्छन्द निर्णय नामाष्टषष्टितमं सूत्रम् ॥
एकाधिकानभीष्टायाः सङ्ख्यायास्तिर्यगालिखेत् । कोष्टा नेतांच रूपादींस्तन्मध्ये द्विगुणोत्तरान् ॥ ४६ ॥ एकोनं पृष्ठतस्तेषामेकं द्विगुणमग्रतः । नातिक्रमेत् परां सख्यां पताकाछन्द उच्यते ॥ गृहमालायुक्ताख्यातं पताकानामकं विदुः ॥ ४७ ॥
इति पताकाछन्दः ॥
तद्विनेष्टाद्यगा सङ्ख्येत्येकाद्यैस्तैस्ततो गृहे । न्यस्ताङ्कसङ्ख्यया सङ्ख्या गुरुलध्याद्यैः प्रकल्पिताः ॥ ४८ ॥
एकैकमिष्टस्थानेषु लिखेत् सैकेष्वतः परम् । अस्याहते पूर्वपूर्वयुकेना योजयेत् परम् ॥ ४९ ॥ अन्त्यादारभ्य तद्वानं ? छेकाद्येषु ? च पर्ययात् । अलिन्दादिषु यत्र स्यात् सङख्या सूचीं तु तां विदुः ॥ ५० ॥ इति सूचीछन्दः ||
उद्दिष्टे स्थापयेत् सङ्ख्यामुद्दिष्टां सम्भजेच्च ताम् । दलयेद् रूपयुक्तां तु दलयेन्नाम सम्भवैः १ ॥ ५१ ॥ लघुस्वरूपदलने सैकार्धे करणे गुरुः । यावदिष्टपदातिः स्याल्लघवोऽलिन्दकोदयः ॥ ५२ ॥ कृत्वा छन्दः समुद्दिष्टं तदन्ते लघुनि द्विकम् । न्यसेदेकं गुरूणां च द्विगुणं द्विगुणं ततः ॥ ५३ ॥ व्यत्ययाल्लघुनः स्थाने द्विगुणादेककं गुरोः । कुर्यात् तमाद्यस्थानाङ्कसङ्ख्यं नष्टे गृहं भवत् ॥ ५४ ॥ इत्युद्दिष्टछन्दः ॥ प्राप्तस्यैकं कोष्ठमेकैकवृद्धया न्यस्येद्दूर्ध्व पङ्कयो यावदिष्टाः । इष्टामेकादील्लिखेदानुपूर्व्या कर्णेनाधः शून्यरूपे च दद्यात् ॥ ५५ ॥ कर्णस्थाङ्कश्लेषतोऽङ्के भवेद् यस्तं विन्यस्येत् कोष्ठकेषु क्रमेण । उद्दिष्टाङ्को भद्रसङ्ख्यानि मध्ये याभ्यः कर्णश्लेषतो मूषिकास्ताः ॥ ५६ ॥ एकादिषु द्विगुणितेष्विहः यावदिष्टमूषाक्रमच्युपहितेष्वथ तेषु विद्यात् । उद्दिष्एवेश्मकृतनिर्गममार्गम्पास का सेकयुतिनिर्मितसङ्ख्य मोकः ॥ ५७ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छाय षट्छन्द निर्णयाधिकारो नामाष्टषष्टितमं सूत्रम् ॥

Page #353

(६९) गृहोत्पत्तिहादिराजप्रासादनिर्णयो नामैकोनसप्ततितमं मूत्रम्॥
विश्वकर्मोवाच
अथेदानी प्रवक्ष्यामि गृहस्योत्पत्तिलक्षणम् । उत्पद्यते यथात्वाद्यं गहादीनां तु सम्भवम् ॥ १॥ आचार्यैर्दिव्यशानश्च पूर्वानतपद्मासनैः । षडिका (घटिका ?) याम्यहस्तेषु त्रिपातहस्तोधृता? ॥२॥ षडिका संस्थिता पृथ्वी तत्र नाद्यबिन्दुद्भवाः ? । बिन्दूलया शिखा शेया सा सृष्टिश्चैवमुद्भवः ? ॥ ३ ॥ बिन्दु वामा कृता रेखा वामावर्ते पूर्वोदिताः । पूर्वापरगतास्त्वेवं सृष्टिसंशाविधानकम् ? ॥ ४॥ ऐशान्या अग्निपर्यन्तमाश्रमं वस्तुसम्भवम् । आश्रयन्ति समस्ताश्च जीवा महितचेतसः॥५॥ आग्नेयां निर्कतिर्यावत् सदा सृष्टिविनश्यति । इत्थमालयसंशा स्यात् सृष्टितोऽयं समुद्भवः ॥ ६॥ आलयः सर्वसत्त्वानां सर्वभूतात्मनां हितः। तदेवं लीयते सर्वमालयादिसमुद्भवम् ॥ ७ ॥ नैर्ऋत्यनिलसंभूता सष्टिस्त्वेवं समुद्गता । कोष्टकाभिधानमेतत् चतुरधीकृतं शुभम् ॥ ८॥ आच्छादितं तथा चोर्ध्वं तश्च कोष्ठाभिधानकम् । कोष्ठकं चतुर्हस्तान्तमाच्छायं छाद्य विदुः ॥९॥ आच्छाद्यं तु यदा क्षेत्रमेकहस्ताच्छतार्धतः । आवेष्टितं खलीपाट फलकं स्यात् गृहाङ्गणम् ॥ १०॥ एकद्वित्रिसहस्रैश्च हस्तैर्मानसमन्वितम् । नगरेषु तथावेष्टकूटप्राकारसंज्ञितम् ॥११॥ चतुर्हस्तादितः क्षेत्रं शिरश्छाद्यं समोदये । पूर्वे चैकद्वारयुतं गृहसंशं तदुच्यते ॥ १२ ।। एकद्वारं भवेदवेश्म पूर्वापरद्वार निलयः । त्रिद्वारं करणं प्रोक्तं चतुर्भिश्चातुरं भवेत् ॥ १३ ॥ षड़जात्युत्पन्नच्छन्दा भैदैभिन्ना द्विरभिः । इत्युक्तक्रमरूपाढ्या गृहस-ख्या वनेकधा ॥ १४ ॥ तुणपट्टौ छादने स्त: वाजिच्छन्दः शिलामयः। खण्डच्छन्दो गृहमध्ये पूर्णच्छन्दो डधोगृहम् ॥ १५ ॥
२२ अ.

Page #354

गृहोत्पत्तिहादिराजप्रासादनिर्णयो नामैकोनसप्ततितम सूत्रम् ॥ पाण्डुच्छन्दस्तथाचैव भूम्यूचं शैलजाश्रितः। षण्णां तु छन्दसां प्रोक्तः सृष्टिकाले समुद्भवः ॥ १६ ॥ एकभौमं द्विभौमं वा हय स्याद्वा त्रिभौमकम् । पट्टच्छन्दादिका भेदा हादिवेश्मसंज्ञकाः ॥ १७ ॥ शालालिन्दक्रमच्छन्दे भेदा भिन्नास्तु षोडश । चतुरुत्तरशतानि होकशालप्रकारकाः ॥ १८ ॥ गुणितास्ते दशशतैर्लक्षमेकमतः परम् । चत्वारि च सहस्त्राणि एकशालादिषु कमात् ॥ १९॥ पट्टच्छन्दे यथा भेदा: शालालिन्दादितस्तथा । विपरीतास्तृणच्छन्दे षोडशैव प्रकीर्तिताः ॥ २० ॥ वाजिच्छन्दोऽधिकोच्छ्रायः पाण्डुहीनोदयात्मकः । चतुर्हस्तं फलकान्ते शेषच्छन्दाः प्रशंसिताः ॥ २१ ॥ द्विपञ्चाशद् द्विशालानां प्रत्येक द्विसहस्रतः । स चतु:सहस्र लक्ष द्विशालानां प्रकीर्तितम् ॥ २२॥ द्विसप्ततित्रिशालानां प्रत्येकं त्रिसहस्रतः। लक्षद्वयं त्रिशालानां तथा द्वयष्टसहस्रकम् ॥ २३ ॥ चतुःशालगृहाणां षट्पञ्चाशच्च शतद्वयम् । प्रत्येकं चतु:सहस्त्रगुणितं च भवेदिदम् ॥ २४ ॥ चतुर्विंशतिसहस्रोत्तरं च दशलक्षकम् । चतुःशालकभेदे तु हाणि च भवन्ति हि ॥ २५ ॥ चतुर्दशलक्षाण्यष्चत्वारिंशत्सहनतः। मेरुसङ्ख्या तथा चेत्थं हादिगहेषु च ॥ २६ ॥ तत्राष्ट्राष्टगता भेदा एकैकस्य तथैव च । कोटिः पञ्चदशलक्षा वेदाशीतिसहस्रकम् ॥ २७ ॥ एवं हादिगृहाणां मेरुच्छन्दात् समुद्भवः । इषुच्छन्दोद्भवाश्चान्ये तत्तुल्याश्चैव सङ्ख्यया ।। २८ ॥ इत्युक्तं हादिवेश्म प्रासादानामतः परम् । प्रासादा देवभूपानामन्येषां हर्म्यमुच्यते ॥ २९॥ माडश्च मोड: शुद्धश्च शिखरं च चतुर्थकम् । तुङ्गार: सिंहकश्चैव षड् भेदा राजवेश्मनाम् ॥ ३० ॥ छाद्यघण्टाकूटमांडो मौडश्चोर्ध्ववरण्डिकः । वरण्डिकाः सर्वभूषु शुद्धो बाह्यचतुष्कतः ॥ ३१ ।। माडच्छन्दोद्भवे भद्रे भूमिशङ्गाणि सन्ति चेत् । तच मोडाभिधानं स्यात प्रशस्तं राजवेश्मनि ।। ३२ ।।

Page #355

अपराजितपृच्छा शिखरं शिखराकारं सुरसमादिसम्भवम् । भद्रे भद्रे तवङ्गानि तुङ्गारा द्विगुणं गता ॥ ३३ ॥ सिंहावलोकनं कुर्यात् सिंहकर्णैर्विभूषितम् । एवं वै षड्विधं प्रोक्तं राजवेश्म सुखावहम् ॥ ३४ ॥ मालिकानि यथोक्तानि कथयामि समासतः । द्विशतहस्तविस्तीर्ण पञ्चषष्टिकरोच्छ्यम् ॥ ३५ ॥ द्वारं सप्तदशहस्तं मध्यम रंग सत्करम् । याम्येपरे उत्तरेषु उच्छ्यति विंशतिकरैः ? ॥ ३६ ।। राजा वा चक्रवर्ती वा खण्डजा मण्डलाधिपाः । मुकुटध्वजा भूपाला: सामन्ता लघवस्तथा ॥ ३७ ।। छत्रधाराः प्रतीहारा: खड्गधराश्चतुर्वराः । बंशोपानद्धराश्चैव अङ्गरक्षाचतुलिका ? ॥३८ ।। सुभष्टैरभिभज्यन्ते साधु साधुजनाकुलैः । राजगृहं सदासेव्यमीशस्य चामरैर्यथा ॥ ३९॥ दासीदासा: सूपकाराश छत्रधाराश्चव्यञ्जनाः । महिषी कुरुते देवी चामरधारी स्वमासन्ना?॥४०॥ तथा च केशबन्धाश्च जातीचम्पकग्रन्थिकाः। कुडकुमश्रीखण्डहस्ता उद्वर्तनोत्तरिनायिकाः ॥ ४१ ।। अक्ष्णौ ? च त्रीमुने सै सर्वे नेन्द्रीप्रतिचौरका १ । इधराशी सदा ध्यात्वा मुनिषोडशां यथा ? ॥४२॥ त्रिभूमिमध्यकर्त्तव्या मालिका क्रमत: स्थिता। सूर्यवंशोद्भवाः शैवा वतरन्ति यदा महीम् ।। ४३ ॥ तेषां वेश्मानि कार्याणि नान्येषां तु कदाचन । एवं तु राजवेश्मानि कर्तव्यानि च सर्वदा ॥४४॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां गृहोत्पत्तिहादिराजप्रासादनिणयाधिकारो नामकोनसप्ततितमं सूत्रम् ॥

Page #356

(७०) भूधरा दिब्रह्मनगरं सप्ततितम सूत्रम् ॥
विश्वोकर्मोवाच
गृहाणि नृपदेवानां स्वर्गपातालयासिनाम् । ब्राह्मणानां हितार्थाय नगरं वच्मि संप्रति ॥ १ ॥ भूधरं हेमकूटं च रत्नकूटं तृतीयकम् । त्रिषु लोकेषु विख्यातं पूज्यं सुरनरोरगैः ॥ २ ॥ सहस्ररधर्म हस्तेमध्यं सार्धसहस्रकैः। द्विसहस्रैर्भवेज्जयेष्ठं त्रिविधं हस्तसङ्ख्यया ॥ ३ ॥ कनिष्ठं चाप्रभागेश्च मध्यं च दशभागतः। ज्येष्ठं द्विरटभागैश्च पदसङ्ख्या निधोदिता ॥४॥ चतुःषष्टिः कनिष्ठं च शतं मानं तु मध्यमम् । द्विशतं तु भवेच्छ्रेष्ठं षट्पञ्चाशत्पदायतम् ॥ ५ ॥ द्वात्रिंशद्धस्तमधमं द्विचत्वारिंशद्भिर्मध्यम् । ज्येष्ठं द्विपञ्चाशद्धस्तं गृहाणां तु प्रमाणत: ॥ ६ ॥ कनिष्ठं पञ्चशतकं मध्यं सार्धसप्तशतम् । सहन तु भवज्ज्येष्ठं गृहसङ्ख्या यथाक्रमात् ॥ ७ ॥ कनिष्ठे नवमार्गाश्च मध्यमे च त्रयोदश।। कुर्याज्ज्येष्ठे सप्तदश मार्गसङ्ख्या प्रकीर्तिता ॥ ८॥ एकद्वित्रिक्रमात्प्रोक्ताश्छन्दाश्च विबुधैर्युताः । मर्त्यलोकेषु सम्प्राप्ताः स्वर्गपातालभूषणाः ॥९॥ चतुरश्रं समं क्षेत्रमायव्ययविशोधितम् । आदिगर्भ प्रकुर्वीत भुजकर्णविशोधितम् ॥ १० ॥ भाजयेदष्टभागस्तु आयामं विस्तरं समम् । एकांशं च त्रिधा कृत्वा चोभयोश्च समन्ततः ॥ ११ ॥ मध्यकोष्ठं परित्यज्य अष्टसमैश्च जायते ? । पूर्वापरे च द्वाराणां याम्यकौबेरसंस्थितौ ? ॥ १२ ॥ सर्वेषामीदृशं छन्दश्चतुःषष्टिपदेषु च। ब्रह्मस्थाने गृहाश्चैव पादानां च चतुष्टये ॥ १३॥ गृहाणां गहसङ्ख्या च द्वात्रिंशद्भिः करैर्मता । ब्रह्मवंशयोईयोश्च चतुर्थाशकराः स्मृताः ॥ १४ ॥ चत्वरे द्वादशमार्गाश्वत्वरे षोडशान्विताः। नवमार्गकृता सङ्ख्या निर्मिता विश्वकर्मणा ॥ १५॥

Page #357

अपराजितपृच्छा सीमा करसहस्रं तु आयामो विस्तर: समः । चतुःषष्टिपदं कुर्याद् ब्रह्मरन्ध्रप्रमाणतः ॥ १६ ॥ चतुर्मुखं चतुरिं चतुर्वक्त्रं पितामहम् ।। कुर्यात्नगरकेन्द्रे च प्रासादं कमलोद्भवम् ॥ १७ ॥ चतुरो वरुणाद्यांश्च चतुर्दिक्षु यथाक्रमम् । महास्थानेषु चत्वाराश्चतु:कर्णेषु संस्थिताः ॥ १८॥ सीमान्तेषु च सर्वेषु चतुःषष्टयादिसाधिते । प्राकार उत्तमः कार्यों नवहस्तैः समुच्छ्रितः ॥ १९ ॥ द्विहस्तोच्छिता च कार्या त्रिगूढा कण्डवारणी । तनुल्योदयमाना कपिशीर्घनाकुला ॥ २० ॥ कणे कणे तु कर्त्तव्या वृत्ताहालकशोभना । (त्रि)सहस्रान्ते पुनः कुर्याद्योधविद्याधरी तथा ॥ २१॥ तत्तद्भागप्रमाणेन कुर्यात् सिंहावलोकनम् । प्रतोलीनां तु चत्वारि चक्रद्वाराणि कल्पयेत् ॥ २२॥ अष्टौ खटक्या द्वाराणि प्रशस्तानि शुभानि च । खटक्की सर्वद्वारेषु कुर्यात् सोपानसंचयम् ॥ २३ ॥ रथमार्णोद्भवं शस्तं प्रतोलीषु प्रवेशनम्। कपाटा: सर्वद्वारेषु दृढार्गलयुतास्तथा ॥२४॥ विस्वाद्विपेपुरा सर्वमाशातं सांशुभः निद्वौ ?। प्रोक्तस्तम्भो ध्वजास्तम्भः कीर्तिस्तंभो महान्तथा ॥ २५ ॥ पविधं तद्धः पीठं मालिकास्त्वेकविंशतिः । तन्मध्ये देवताः सर्वे स्वर्गपातालवासिनः ॥ २६ ॥ मेरुच्छन्दभवः स्तम्भो ब्रह्माण्डसदृशः पुरः। तदुपरि शिवमूर्तिः शक्तित्रिज्योतीरूपिणी ॥ २७ ॥ मेरुच्छन्दः समाख्यातः विभागान् शणु साम्प्रतम् । चतुरवं समं कृत्वा तारकं पीठमुत्तमम् ॥ २८ ॥ उक्ताश्च चतुरशीतिः कीर्तिस्तम्भा विभागशः। समस्ता उत्सेधभागाः शतमष्टोत्तरं स्मृताः ॥ २९ ॥ तेन भागप्रमाणेन विस्तार: स्याश्चतुर्दश। तत्वभार्गश्च भद्रार्धं कर्णश्चैव द्विभागकः ॥ ३०॥ पूर्वभद्रे भवेद् ब्रह्मा दक्षिणे तु जनार्दनः। अनन्त: पश्चिमे भद्रे रुद्रश्चोत्तरतो दिशि ॥ ३१ ॥ कोणे भद्रे तथा स्तम्भे सप्तभागसमुच्छ्रिते ।। महाराङ्गाणि चाटैव मेघाकायणि तानि च ॥३२॥

Page #358

१७४
भूधरादिब्रह्मनगराधिकारों नाम सप्ततितम सूत्रम् ॥ सार्धं भागं तु परिधौ त्यजेच्छृङ्गक्रमेण वै। तदूवें दशभागा च इल्लका तौरणैर्युता ॥ ३३ ॥ कोणे भद्रे तथा शङ्गे यक्षगन्धर्वपन्नगाः । भवन्ति ते स्वेच्छया च देवा वा दैत्यदानवाः ॥ ३४॥ परिधौ मत्स्यादिदेवाश्च तथैकादशरुद्रकाः। शिवशक्तयोऽनेकाश्च रूपभेदेन संस्थिताः ॥ ३५॥ सागराः पर्वता द्वीप समस्ता भोगरूपका । समुद्रशैलवसना पृथ्वी च सप्तमातरः ॥ ३६ ॥ भूपालाश्च तथा कल्पवृक्षाश्च मुनिसत्तमाः । वायुश्च सूर्यचन्द्राद्याः सनक्षत्राः सराशयः ॥ ३७॥ इन्द्रो रुद्रस्तथोपेन्द्रो ब्रह्मा विष्णुस्तथैव च । शैलेयी ----शंकरश्च सदाशिवः ॥ ३८ ॥ शान्ता- -शान्तातीता याति योत्परती तव । तापर तस्वपेता काच तस्योपरि ? ॥ ३९ ॥ पूर्वद्वारे ध्वजस्थान कीर्तिस्तम्भ तथोत्तमम् । तदूर्ध्वं च प्रतिष्ठाप्या कीर्तिहस्तपताकिका ॥४०॥ शिलोलूखलयन्त्राणि शय्यासनानि पट्टकाः । नित्यकर्मस्नानस्थानं सन्ध्यावन्दनकुण्डिकाः॥४१॥ सर्व गृहोपस्करं च आयसं काटकादिकम् । द्विजदेवेषु दातव्यमात्मार्थे तु सनन्दनम् ॥ ४२ ॥ भूमिदानं गजाश्वाश्च देशा ग्रामं च पत्तनम् । मयूरलाक्षाभिच्छन्नं हेमरत्नादिभूषणम् ॥४३॥ पूजयेत्तपत्नीकान् विप्रान् पूर्व देषु पूजिताः ? । इन्द्रतुल्योद्भवं राज्यं स्वर्गे वा भूभिशासने ॥४४॥ क्रमोऽयमत्र विप्राणां कथयामि द्विजोत्तम । वंशावंशेस्तदेवा ? इन्द्राद्या ईशकोणतः॥४५॥ विष्णुदेवधान्याविप्रा पूर्वदेशे तां स्थापयेत् ? । जिगमं पूजयन्ति विप्रा दक्षिणा दिशं द्विजोत्तमाः ॥ ४६ । नैर्ऋत्यां दिशि पितुंश्च प्रावृषे पौरुषं तथा। उत्तरे पुनराचार्य ईशं च प्रतिपूजयेत् ? ॥ ४७॥ कनिष्ठं च समाख्यातं नगरं नाम भूधरम् । देवलोकेषु विख्यातं पूज्यं सुरनरोरगैः ॥४८॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायो
भूधरादिब्रह्मनगराधिकारो नाम सप्ततितम सूत्रम् ॥

Page #359

(७१) हेमकटाख्यनगरप्रमाणमेकसप्ततितमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
चित्रकूटत्रिकूटादिनगराणां च सर्वशः। प्रमाणं गुणदोषांश्च कथयस्व प्रसादतः ।। १॥ गृहाश्च कतिः सङ्ख्याता मार्गाश्च कतिधा स्मृताः। श्रेष्टा वा निन्दिता वाथ प्रतोलीपरिखादिकाः ॥२॥ कतिः स्थानानि देवानां कतिदेवाश्च संस्थिताः। एतत्सर्व प्रयत्नेन तथा जनपहादिकम् ॥ ३॥ भोगाय भूमिपालानां भोगिनां चैव सर्वदा ।
विश्रामो वनितानां च यथा चन्द्रपुरी तथा ॥ ४ ॥ विश्वकर्मोवाच
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि नगराणां च लक्षणम् । हेमकूटाभिधानं चायश्रुत भुवनत्रये ॥५॥ चतुरथं समं कृत्वा भुजकर्णविशोधितम् । भाजयेद् द्वादशांशर्वा न्यूनाधिकपदैस्तथा ॥ ६॥ ब्रह्मस्थानेषु संगृह्य ह्येकांशं वामदक्षिणम् । द्विधा तथा पुनस्त्रीणि द्वे द्वे त्रीणि द्वयं तथा ॥ ७ ॥ इन्द्रयाम्यापरसौम्ये विभज्य पदसङ्ख्यया । जायन्ते तत्र समानि ख्यातानि वसुधातले ॥ ८॥ निवसन्ति च सीमान्ते चतुर्वर्णा यथाक्रमम् । द्वादशाथमार्गाश्च द्वौ त्रयः समनां तथा ॥९॥ अन्तरे कर्णभुजयोमार्गसङ्ख्या त्रयोदश । सामानं समाख्यातं चत्वारिंशत्सहस्रकम् ॥ १० ॥ ब्रह्मरन्धप्रमाणं च शतमष्टोत्तरं शुभम् । कर्णगर्भान् विजानीयाच्छतमष्टोत्तरं मतम् ॥ ११ ।। चतुर्वक्त्रं महापद्म प्रासादं सुरवल्लभम् । स्थापयेद ब्रह्मकेन्द्रेच ब्रह्माणं तु पितामहम् ॥ १२।। चत्वारः कर्णप्रासादाः कर्णगर्भे च संस्थिताः । आयान्तस्तु व्ययं कुर्यात् क्षेत्रमानानुसारतः ॥ १३ ।। हस्तसङ्ख्याप्रमाणं च शतानां दशपञ्चतः । वेश्म सङ्ख्याप्रमाणं च सार्धसप्तशतानि च ।। १४ ॥ प्रासादोपस्करं सर्च प्रतोल्यादिसमन्वितम् । कीर्तिस्तम्भादिकं चैव कथितं पूर्वमेव हि ॥ १५॥
इति हेमकूटनगराभिधानम् ॥

Page #360

१७६
अपराजितपृच्छा अतःपरं प्रवक्ष्यामि नगराणां च लक्षणम् । नाम्ना तु रत्नकूटं तद् विज्ञातं वसुधातले ॥ १६ ॥ चतुरचं समं क्षेत्रं भुजकर्णविशोधितम् । भाजयेद्वा षोडशांशैर्विविधैा पदैस्तथा ॥ १७ ।। ब्रह्मस्थानं तु संगह्य चैकाशं वामदक्षिणम् । तच्चैकं तु विधा कृत्वा पुन चैकमेव हि ॥ १८॥ द्वौ द्वौ तु भागसंस्थाने च्चैकद्वयं त्रयं तथा । चत्वारश्च चतुर्दिक्षु पदसङ्ख्यां विभाजयेत् ॥ १९ ।। गहाणां जायते सङ्ख्या त्वेकमेव सहस्रकम् । पदांशषटकविस्तारं तदशं निर्गमं विदुः॥ २०॥ चतुर्दिश्च विधातव्यं भद्रस्थानं मनोहरम् । चतु:कर्णास्तु प्रासादे मार्गाः सप्तदश स्मृताः ॥ २१ ॥ द्विपञ्चाशत् सप्तहस्ता ज्ञातव्या अत्र पण्डितः । द्वात्रिंशन्मध्यवंशे तु चत्वारः षोडशान्विताः ।। २२ ।। सीमान्ते कर्णकर्णेषु चतुर्विंशतिकाः स्मृताः। अष्टौ मागा द्वादश च हस्तसङख्या निगद्यते ।। २३ ।। चत्वारिंशच्च चत्वारो द्विशतं गर्भमध्यतः। कर्णे कर्णे च सीमान्ते शेषा विंशतिकान्विताः ॥ २४ ॥ नामपादप्रमाणं च संस्थानोन्मानलक्षणम् । सर्वेषामीदृशं मान निर्मितं विश्वकर्मणा ॥ २५ ॥ चतुरं तु कैलासं चतुच्यष्ट ? समन्वितम् । स्थापयेद् ब्रह्मकेन्द्रेषु ब्रह्माणं च पितामहम् ॥ २६॥ सरस्वती तथेशान्यां वायव्यां तु जनार्दनम् । नैऋत्ये च सहस्राक्षमाग्नेय्यां तु गणाधिपम् ॥ २७ ॥ सर्वेषामीदृशं स्थानं ज्येष्ठमध्यकनिष्ठकम् । कुर्यात् कनिष्ठके प्राज्ञो मध्यस्थाने चतुष्टयम् ॥ २८ ॥ शात्वा नगरचितानि द्विरप्टकैकेन ? शिल्पिभिः । न्यूनाधिकं च द्वाराणां सूत्र संबोध्य बोधकम् ? ॥ २९ ॥ रत्नकूटाभिधानं च गृहसङ्ख्या सहस्रतः। ज्येष्ठनागरमानं च सूत्रे चैव प्रसारिते ॥ ३०॥ द्वारप्राकारकाद्यं च गृहोपस्करमेव च । पूर्वोक्तं तु विधातव्यं द्विजदेवालयस्तथा ॥ ३१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
हेमकूटाख्यनगरप्रमाणसूत्राधिकारो नामैकसप्ततितम सूत्रम् ॥

Page #361

(७२) महाराजाधिराजपुरनिवेशो नाम द्वासप्ततितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
चतुर्भिस्तु सहनैश्च कनिष्ठं विस्तृतं पुरम् । मध्यमं चाष्टसाहनम् हस्तानां मानतः स्मृतम् ॥१॥ द्वयष्टसाहस्रहस्तं च व्यासे ज्येष्ठं पुरं मतम् । चतुरष्टद्विर; वा त्रिविधं चोदितं क्रमात् ॥२॥ कनिष्ठज्येष्ठयोर्मध्ये सहस्रवृद्धथैकादश । चतुर्धापुनरेकैकं कनिष्ठ मध्यमुत्तमम् ॥ ३ ॥ साटमांशं सपादं वा सार्द्ध वास्तु समायतम् । कुर्यादेकैकमिदं च चतुरश्रीकृतं शुभम् ॥ ४॥ वेदानं वेदभक्तं च वेदापर नृपवेश्मने ?। समस्तनृपगेहानां वेदवत् संस्थिता स्थितिः ॥५॥ एकस्यां द्वित्रिभिर्वशास्त्रिधा पञ्चपदान्तगाः । प्रसिद्ध राजमार्गाच षट् पन्थानो नवांशकाः ॥ ६॥ इत्यनुक्रमवंशाश्च यानमार्गप्रभेदतः। पुरान्तेषु समस्तेषु घण्टामार्गप्रसिद्धितः १ ॥ ७ ॥ सूर्यषोडशविंशत्यः प्राकारो त्रिधोदितम् । द्वादशाष्टौ दश वापि प्राकारस्कन्धविस्तृतिः ॥ ८॥ सप्तादशकरोच्छ्तिा प्रासादं ? विहीनाधिकम् ।। द्विकराधिकर्मध्यं च वोच्छ्तिा कण्डवारणी ॥९॥ कण्डवारणी स्थिता च पृथूदये च शिरोवापि । धनानि कपिशीर्षाणि ह्यष्टाङ्गुल्यन्तराणि च ॥ १० ॥ प्राकारान्ते रथाः कार्या दिग्भास्वच्छकविस्तरः । चत्वारिंशत्रिंशमध्यं शाश्वतं च रथान्तरम् ॥ ११ ॥ उत्संगः पूर्णबाहुश्व हीनबाहुस्तथापरः। प्रतिकायमिति प्रोक्तं प्रवेशानां चतुष्टयम् ॥ १२ ॥ आनन्दश्च तथोत्कण्ठो जयन्तो रिपुमर्दनः । कर्णालयश्च चत्वारो वृत्ताकारेण संस्थिताः ॥ १३ ॥ सिंहावलोकनाश्चैव योधविद्याधरीयकाः ।
पकान्तरप्रभेदेन क्रमेणापि सुसंस्थिता ॥ १४॥ २३ अ.

Page #362

अपराजितपृच्छा षट्त्रिंशत्तश्च षड्वृद्धौ विदुरष्टोत्तरं शतम् । पुरे प्रासादसंख्याभिर्देवस्थानानि चत्वरे ॥१५॥ पुर्मानानि द्वादशैव चत्वरं देवसङ्ख्यया । अनुक्रमेण कर्त्तव्यं पुरच्छन्दानुरूपतः ॥ १६ ॥ नोत्तराभिमुखाः कार्या न देवा दक्षिणमुखाः। पूर्वापरमुखाः कार्या वास्तुशास्त्रेषु गीयते ॥ १७॥ पुरप्राकारबाह्ये तु देवा यत्र च संस्थिताः। नगराभिमुखास्त्वेव मध्यमे च पराकखाः ॥ १८॥ परामखाः स्थिता ये तु शिवः सूर्यों विधिर्हरिः । हन्यते तत्पुरं राष्ट्र राज्यध्वंसश्च जायते ॥ १९ ॥ प्राकारोच्छयाद् द्विगुणं तदन्ते परिखात्रयम् । अम्भो ? विमार्गशस्तादिविदिक्षु च जलाश्रयाः ॥ २० कनिष्ठे च पुरे पादात् मध्यमे च पदार्धतः । षोडशांशात् पुरे ज्येष्ठे ह्यतिरिक्ते च बाह्यतः ॥ २१ ॥ प्रतोली राजगेहाने राजमार्गस्तदग्रतः । विस्तीर्णा विंशतिकरैर्द्धिरष्टद्वादशाधमा ॥२२॥ हट्टश्रेणिस्ततः कार्या षोडशांशेन मार्गतः । बलिकर्मसमस्तानां हट्टोपरि गृहोत्तमम् ॥ २३ ॥ विदिशासु पुरं कार्य जगत्यास्त्रिगुणं शुभम् । युग्मगृहाश्च कर्त्तव्याः पक्षयोश्चैव सन्मुखाः ॥ २४ ॥ प्रासादस्य प्रमाणेन पादोनेनाथवोच्यते । प्रासादार्धातु कर्तव्या ज्येष्ठमध्यकनिष्ठिकाः ॥२५॥ एकभौमा द्विभौमा वा शाला निर्गमभूषिता। मत्तवारणसंयुक्ता निर्गताश्चित्रशालिकाः ॥ २६ ॥ जगत्यग्ने वामन स्याद् भिट्ट तद्भवि संस्थितम् । महोत्सवे च वासन्ते कुर्याद्धिन्दोलकं त्यिह ॥ २७ ॥ देवस्य परतः कार्या निगूढा नृत्यशालिकाः । पूर्वस्यामथवाग्नेय्यां वायव्ये वारुणे शुभम् ॥ २८ ॥ शेषासु प्रशस्ताश्च आग्नेय्यां सत्रमण्डपम् । वास्तुवेदीसंस्थितं तन् मठः स्थाप्यस्तु दक्षिणे ॥ २९॥ गृहं पञ्चारिकायुक्तं मैत्रस्थानसमाश्रितम् । यतिध्यानालयं कुर्यात् प्रलीना यत्र शासने ॥३०॥

Page #363

महाराजाधिराजपुर निवेशो नाम द्वासप्ततितमं सूत्रम्
पुर सीमान्तप्राकारे प्रतोलीहमार्गयोः । जलाश्रयं जगत्यन्ते घटिमालासमुद्भवम् ॥ ३१ ॥
वस्तुयुतश्च तदग्रे विक्रयादिकम् । यतच्चागम्यते लोकैर्वर्तते जनसंकुलम् ॥ ३२ ॥ स्वर्णकारं सुगन्धं च गन्धिकं च तृतीयकम् | दन्तकर्म धान्यगृहमेतत्कुर्यान्तु पूर्वतः ॥ ३३ ॥ ताम्बूलफलसंकीर्ण पुष्पमालादिसंकुलम् । राजद्वारातश्चैव यतः स्याश्च जनाकुलम् ॥ ३४॥
मंजिष्ठरङ्गशोभाढ्यं नारिकलसमाकुलम् | त्रिगणोपस्कराद्यं च राजद्वारोत्तरे शुभाः ॥ ३५ ॥ आयसोपस्करं सर्वे शस्त्रादि विविधं तथा । व्यजनच्छत्रमायूरं शाश्वतं दक्षिणे शुभम् ॥ ३६ ॥ ईशाने व वस्त्रयं पट्टिनेत्रपट्टाद्यकम् । स्वल्पवस्त्राद्याग्नेय्यां च वस्त्रबन्धस्तदग्रतः ॥ ३७ ॥ रक्तकाद्युत्तरे शस्तं कृष्णरङ्गादि दक्षिणे । पूर्वतः श्वेतवस्त्राद्यं राजवेश्माग्रकल्पितम् ॥ ३८ ॥ अष्टादशानां धान्यानां सर्वदिक्षु च विक्रयः । ताम्बूलानां च पूगानां विक्रयो देवताग्रतः ॥ ३९ ॥ (तां) दलाक्षं ? चित्रलेखाद्या गृहेषु पुरवासिनाम् । छिपिका रजकास्त्रैणाः स्वदेवादिपुरे स्थिताः ॥ ४० ॥ ब्राह्मणाः पूर्ववास्तव्याः क्षत्रियाश्चैव दक्षिणे । प्रशस्ताश्चोत्तरे शुद्रा वैश्या मध्ये च संकुलाः ॥ ४१ ॥ पुरे पुरे च विप्राश्च क्षत्रिया वैश्यशूद्रकाः । तद् बाह्यतस्तथा चान्यास्तथा स्थपतिसंकुलाः ॥ ४२ ॥ विप्रक्षत्रियवैश्यानां प्राकारा वै निवासिनाम् । वणिक् कर्मकराणां च मध्यानां च सुखावहाः ॥ ४३ ॥ विदिक्षु दिक्षु वै कार्या नगरस्वस्तये यथा । अष्टद्विरद्वात्रिंशदधमा मध्यमोत्तमाः ॥ ४४ ॥
चतुर्वणश्च प्रकृतीरेकैकेषु पुरेषु च । सर्वत्र वासयेच्चैव नागरांश्च सुखावहान् ॥ ४५ ॥ पूर्वे ब्राह्मण लोकाश्च क्षत्रियाचैव दक्षिणे । निवश्याश्चोत्तरे शूद्राः पश्चिमे तु जलाश्रयाः ॥ ४६ ॥
१७९

Page #364

१८०
- अपराजितपृच्छा पूर्वयाम्योत्तरे शस्त हट्टमार्गादिचत्वरम् । ईशाने शिल्पिनः सर्वे रजकाछिपकाः परम् ॥४७॥ चर्मकाराश्च वरुटा आनये दिशमाश्रिताः। नैर्ऋत्ये शोण्डिका ज्ञेया वायव्ये तन्तुवायकाः ॥४८॥ पुरमध्ये च सर्वत्र प्राकारस्य तथोपरि । स्थापयेत्सूत्रयंत्रं च विविधं कर्मरोद्रकम् ॥ ४९ ॥ यन्त्राणि चित्ररूपाणि विश्वकर्मेरितानि च। तेषां नामानुक्रमं च कथये तव साम्प्रतम् ॥ ५० ॥ प्रथमं भैरवं यन्त्रं द्वितीयं चैव भास्करम् । गौरीयन्त्रंचतुर्थस्यात्तृतीयं महिषासुरम् ॥५१॥ वाराह पञ्चमं चैव महायन्त्रं च पष्ठकम् । अचिन्त्यमुद्गराघातं ज्वालावलि शराकुलम् ॥ ५२ ॥ अक्षयं च दृढं युक्त्या नैकढिल्लिकसंकुलं । पभिर्यन्त्रैः समायुक्तं प्राकारं भीमरूपकम् ॥ ५३॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशनोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
महाराजाधिराजपुरनिवेशाधिकारो नाम द्वासप्ततितमं सूत्रम् ।।

Page #365

(७३) पूरलक्षणं त्रिसप्ततितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
वक्ष्ये पुरस्य चाकारं साम्प्रतं लक्षणं पुनः । प्रशस्तं दोषरहितं पुरनामानि विंशतिः ॥ १ ॥ माहेन्द्रं सर्वतोभद्रं सिंहावलोकवारुणे । नन्द्यावर्ते च नन्दाख्यं पुष्पकं चैव स्वस्तिकम् ॥ २ ॥
पार्श्वदण्डं जयन्तं च श्रीपुरं रिपुमर्द्दनम् । स्नाहं दिव्यमुत्तरं च धर्मं कमलशकदे ॥ ३ ॥ महाजयं पौरुषं च साम्प्रतं कथितं बुधैः । पुराणां विंशतिश्चैव ख्याता भुवनमण्डनम् ॥ ४ ॥ माहेन्द्रं चतुरश्रं च सर्वतोभद्रमायतम् । सिंहावलोकनं वृत्तं वृत्तायतं च वारुणम् ॥ ५ ॥ मुक्तकोणं च नन्दाक्षं नन्द्यावर्ते : च स्वस्तिकम् । पुष्पकमष्टदलाख्यं स्वस्तिकं तु चाष्टाश्रकम् ॥ ६ ॥ यवाकृति जयन्तं च दण्डं स्यादतिदीर्घकम् । श्रीपुरं चैकप्रकारे द्वाभ्यां तु रिपुमर्द्दनम् ॥ ७ ॥ शैलकुक्षौ तथा स्नाहं दिव्यकं शैलमस्तके | नद्युत्तरं च सौम्याख्यं सरिद्याम्ये तु धर्मकम् ॥ ८ ॥ कमलं पश्चिमे नद्या नद्याः पूर्वे तु शक्रदम् । पौरुषं पुरुषाकारं नद्योश्चैवं महाजयम् ॥ ९ ॥ पुरं विंशतिसङ्ख्याकं रम्यं सुरनरोरगैः । स्वस्तिशान्तिकरं नित्यं गोब्राह्मणधराभुजाम् ॥ १० ॥ माहेन्द्रं चतुरथं च प्रतापकीर्तिवर्द्धनम् । वृद्धिदं सर्वतोभद्रं नित्यं तद्भद्रशान्तिदम् ॥ ११ ॥ सिंहावलोकनं रम्यं हरे (ते) रिपुरिषाव (त) घी (वी) ? | वारुणे तु प्रजावृद्धिर्नन्दास्ये नन्दनं चिरम् ॥ १२ ॥ नन्द्यावर्त मङ्गलाख्यं त्रिदशानां च पुष्पकम् । स्वस्तिकृत्स्वस्तिकं प्रोकं जयन्तं च जयावहम् ॥ १३ ॥ वृद्धिदं पार्श्वदण्डं च श्रीप्रदं श्रीपुरं तथा । रिपुमर्द्दनं रिप्वन्तं स्नाहं चैवाभयप्रदम् ॥ १४ ॥ दिव्यकं देवभवनमुत्तरं चोत्तमोत्तमम् । धर्मे धर्मकरं नित्यं कमलं शान्तिदायकम् ॥ १५ ॥

Page #366

अपराजितपृच्छा इन्द्रराज्योद्भवं शक्रं पौरुष भीमविक्रमम् । महाजयं पुरं नाम सर्वदानन्दकारकम् ॥ १६॥ इत्थमाकृतयो गुणाः कथितास्तव मयाधुना । शुभानां सुप्रशस्तानां पुराणां विंशतिस्तथा ॥ १७ ॥
इति पुरगुणाधिकारः॥ अग्निदं वायवं चैव शकटं युग्मशाकटम् । वज्रं त्रिशुलमाख्यातं कर्णिकं चैव सप्तमम् ॥ १८॥ पता: सप्तपुरश्चैव महादोषभयावहाः। तासां रूपं तथाकारं कथये तव साम्प्रतम् ॥ १९॥ अग्निदं च त्रिकोणाख्यं षट्रोणं चैव वायवम् । शकट शकटाकारं युग्मं द्विशकटाकृति ॥ २० ॥ वज्रकं वज्रसङ्काशं त्रिशूलं त्रिशूलाकृति । कर्णिकार विकर्ण तु चाकाराः कथितास्तव ॥ २१ ॥ अग्निदेऽग्निमयं घोरं वायवं बहुक्लेशदम् । शकटं तु पुरं चैव प्रजाक्लेशावहं स्मृतम् ॥ २२॥ पुरे द्विशकटाकारे तस्करादि भयं भवेत् ।। वज्राकृति पुरं यत्र वज्रपातस्तदोद्भवेत् ॥ २३ ॥ त्रिशूले च पुरे चैव सदा युद्धं समुद्भवेत् । कर्णिकारे च दुर्भिक्ष प्रजा तत्र न नन्दति ॥ २४ ॥ इत्यादिसप्तदोषांश्च वर्जयेत् पुरदोषदान् । विंशतिः सुखदाः ख्याता दोषदाः सप्त एव च ॥ २५॥ पुरार्धेन भवेद् ग्रामो ग्रामार्धेन तु खेटकम् । खेटकार्धेन भवेत् कूट कूटार्धेन तु कर्वटम् ॥ २६ ॥ पुरे सप्तदश मार्गा ग्रामो वै नवमार्गतः । खेटके पञ्च मार्गाः स्युतिभिर्मार्गश्च कूटकम् ॥ २७ ॥ द्वौ मार्गों कवटे ख्याती छन्दाः पञ्च प्रकीर्तिताः। पुरग्रामखेटकं च कूटं च कर्वटाभिधम् ॥ २८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
पुरलक्षणाधिकारो नाम त्रिसप्ततितम सूत्रम् ॥

Page #367

(७४) वापीकूपतडागादिनिर्णयो नाम चतुःसप्ततितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
पुरस्य बाह्याभ्यन्तरे विविधाः स्युर्जलाशयाः। वापीकूपतडागानि कुण्डानि विविधानि च ॥१॥ दश कूपाश्चतुर्वाप्यश्चत्वारि कुण्डकानि च । तडागाः षड्विधाश्चैवं कथयाम्यपराजित ॥२॥ श्रीमुखो विजयः प्रान्तो दुन्दुभिश्च मनोहरः । चूडामणिश्च दिग्भद्रो जयो नन्दश्च शङ्करः ॥ ३॥ चतुर्हस्तादितो वृद्धिर्यावद्धस्तस्त्रयोदशम् । श्रीमुखाद्याः शङ्करान्ता दश कूपाः प्रकीर्तिताः ॥४॥ चतुर्हस्तः श्रीमुखः स्याद् विजयः पञ्चहस्तकः । षद्धिहस्तैर्भवेत् प्रान्तो दुन्दुभिः सप्तहस्तकः ॥ ५॥ मनोहरश्चाटहस्तश्चडामणिनवकरः। दिग्भद्रो दशहस्तश्च होकादशकरो जयः॥६॥ नन्दे च द्वादशकराः शङ्करे च त्रयोदश। एवमादिगुणोपेता वृत्तकूपा दशोत्तमाः ॥७॥ शेषास्तु कूपिका वत्स त्रिहस्ताश्चादिमाद्धः । द्विहस्ता वै प्रशस्ताश्च कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ ८॥
इति दशकूपाः ॥ नन्दा भद्रा जया चैव चतुर्थी विजया तथा। एकवक्त्रा त्रिकूटा च नन्दा नाम वरप्रदा ।। ९॥ द्विवत्रा च षट्कूटा भद्रा नाम सुशोभिता । त्रिवक्ता नवकूटा च जया वै देवदुर्लभा ॥ १० ॥ चतुर्वक्त्रा सूर्यकूटा विजया सर्वतोमुखी । वाप्यश्च कथिता वत्स कुण्डानि शणु सम्प्रति ॥ ११॥
इति चतुर्वाप्यः॥ भद्रकं सुभद्रकं च नन्दाख्यं परिघं तथा। कुण्डानि देवताग्रेषु कार्याणि शान्तिमिच्छता ॥ १२ ॥ चतुरनं भद्रकं स्यात् सुभद्रं भद्रसंयुतम् । नन्दाख्यं प्रतिभद्रेषु परिघं मध्यभिट्टकम् ॥ १३ ॥

Page #368

१४
अपराजितपृच्छा चतुर्दाराणि सर्वाणि सगवाक्षाणि मध्यतः। गवाक्षमस्तकान्येवं प्रवेशो वामदक्षिणे ।। १४॥ प्रवेशा निर्गमास्तत्र विधातव्या हानेकधा ! कणे चतुष्किका कार्यास्तवङ्गपट्टशालिकाः ॥१५॥ मध्ये भिट्ट तु कर्तव्यं माई च तद्धि श्रीधरम् । तन्मध्ये जलशायी स्याद् वाराहो वा तथोच्यते ॥ १६ ॥ भद्रे चैकादश रुद्राः प्रशस्ता द्वारके तथा। दुर्वाला नारदश्चैव विविधा गणनायकाः ॥ १७ ॥ क्षेत्रपालो भैरवश्च तथा चोमामहेश्वरः । कृष्णशङ्करः कर्तव्यो दण्डपाणिविशेषतः ॥ १८ ॥ कात्यायनी चण्डिका च भल्लस्वामी च भास्करः। हरिहरपितामहश्चन्द्रादित्यपितामहः ॥ १९ ॥ हरिहरस्वर्णगर्भः पट्टशाला वाराणसी। तदनुक्रमं वक्ष्यामि यदुक्तं परमेश्वरैः ।।२०।। चतुर्दशेशलिङ्गानि रुद्राश्चैकादशैव तु । सर्वं च द्वादशादित्या द्वादशाथ गणाधिपाः ॥ २१ ॥ पञ्चलीला नवदुर्गा लोकपालाश्च पञ्चधा। त्रयोऽग्नयश्च दिक्पाला मातृणां च तथाष्टकम् ॥ २२ ॥ अब्धयश्चैव चत्वारो गङ्गा च सरिदुत्तमा। तन्मध्ये तु प्रकर्तव्या वाराणसी पद्मासने ॥ २३ ॥ यञ्च वाराणसीवासे तत्पुण्यं नित्यदर्शनात् । नित्यमेव स्नानपूजा गङ्गास्नानादिकं फलम् ॥ २४ ॥ तस्यार्चने भवेन्मोक्षो यथा गङ्गाजलान्मृतौ । पतन्ति नैव संसारे यावश्चन्द्रार्कतारकम् ॥ २५ ॥ कृते च नैमिषं तीर्थ त्रेतायां पुष्कर तथा । द्वापरे च कुरुक्षेत्रं कलौ गङ्गा प्रशस्यते ॥ २६॥ गङ्गाद्वारे कुशावर्ते विल्वके नीलपर्वते। स्नात्वा कनखले तीर्थे पुनर्जन्म न विद्यते ॥ २७ ॥ गङ्गा गङ्गेति यो ब्रूयाद् योजनानां शतैरपि । मुच्यतेसर्वपापेभ्यः स्वस्थानेऽपि वसन्नरः ॥ २८ या गतियोगमुक्तानां मुनीनामूर्ध्वरेतसाम् । सा गतिः सर्वभूतानामन्तवैदिनिवासिनाम् ॥ २९ ॥

Page #369

वापीकृपतडागादिनिर्णयो नाम चतुःसप्ततितमं सूत्रम् ॥ फलं तस्य दशगुणं प्राप्नोति चैव नित्यशः । नरोत्तमः स चाप्नोति नित्यं वाराणसीफलम् ॥३०॥ तस्य तुलादिकपुण्यं स्थाने वाराणसी भवेत् । धर्मार्थकाममोक्षांश्च यथेच्छं प्राप्नुयान्नरः ॥ ३१॥
इति चतु:कुण्डवायणसी ॥ सरो महासरश्चैव भद्रकं च तृतीयकम् । चतुर्थं यन्मया प्रोक्तं सुभद्राख्यं तदुच्यते ॥ ३२ ॥ परिधं युग्मपरिधं तडागं पडविधं स्मृतम् । बकैकस्थलं परिघं युग्मपरिचं तद् द्वितः ॥ ३३ ॥ अर्धचन्द्रं सर: प्रोक्तं वृत्ताकार महासरः । भद्रकं चतुरनं स्यात् सुभद्रं भवसंशुतम् ॥ ३४॥ दण्डसहस्रक ज्येष्टं मध्यमं च तदर्धकम् । मध्यमार्थ कनिष्ठं च त्रिविधं पालिदैर्ध्यतः ॥ ३५ ॥ पञ्चाशद्धस्तकैज्येष्ठं मध्यमं च तदर्धकम् । कनिष्टं द्वादशकरः पालिमानं च विस्तरे ॥ ३६॥ वापीकूपतडागानि नैकश उदगाश्रयाः । जलाश्रयं च संपाद्य कुर्यात् पुण्यं महोत्सवम् ॥ ३७॥ यस्य गोपदमात्रं तु [दकं धारयेन्मही । वर्षषष्टिसहस्राणि शिवलोकं स गच्छति ॥ ३८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वापीकूपतडागादिनिर्णयाधिकारी नाम चतुःसप्ततितमं सूत्रम् ॥
२४ अ,

Page #370

(७५) शस्यावतारो नाम पञ्चससतितमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
कृते पुण्यमयं सर्वं जगदेतत् चराचरम् । पुण्यात्मन: प्रजा राजा सुवृष्ट्या शोभना क्षितिः ॥ १॥ पुण्यं त्रिभागं त्रेतायां द्विभागं द्वापरे तथा। एकभागं कलियुगे मेघाः स्वल्पजलप्रदाः ॥ २॥ सम्प्राप्ते वै कलियुगे पुण्ये च प्रलयं गते । सर्वार्थनाशतो लोका व्याधिदुःखप्रपीडिताः ॥ ३॥ त्वं पिता जगतां नाथ प्रभो विश्वस्य पालक ।
प्राप्ता कलियुगो घोर; कथं लोकस्तरिष्यति ॥ ४॥ विश्वकर्मोवाच
अधर्मस्थं शिवो हन्ति सृष्टिस्थितिप्रणाशकृत् । अधर्मस्य शिवः कालो नित्यं संहारहेतुकः ॥५॥ कलियुगे कृतयुगं शिवपादाब्जसेवनात् । अन्नं नराणामाधारो वाहनानां तु पोषणम् ॥ ६॥ अन्नं तत्र दयाहेतु भोगलिङ्ग महीतले । निग्रहानुग्रहे शक्तः स भवेत् पृथिवीपतिः ॥७॥ गृहे वा नगरे ग्रामे आधिपत्यं च दुर्लभम् । किं पुना राज्यलब्धौ तु चाधिपत्यं महीतले ॥ ८॥ राज्यार्थे धार्यते शस्यं शस्यार्थ तु जलाश्रयः। भूमि गपरीक्षार्थ सूत्रधारं परीक्षयेत् ॥९॥ प्रजाहीनो ध्रुवं वत्स राजा दुःखस्य भाजनम् । शेषं भुङ्क्ते महादुःखे विषये स्वेऽपराजित ॥ १०॥ लोको मूलं भूश्च वृक्षश्वाम्भो भूपालरक्षणम् । तेनाक्षयं भवेद्राष्ट्र प्रजावांस्तु चिन्तामणिः ॥ ११ ॥ बहुपुण्यप्रभावेण प्रसन्नः साम्प्रतं शिवः । प्रजास्तु पीडिता येन तद्राष्ट्रं गच्छति क्षयम् ॥ १२॥ अन्यायव्यनिरता न्यायं त्यक्त्वा तु लोभतः।। कुलमूलविनाशार्थ राजा हन्ति प्रजा समाम् ॥ १३ ॥ वसुधायाः प्रजा मूलं धन्यो यस्ता विशेषतः । प्रतिपालयते भूपः सर्वकामफलप्रदः ॥ १४ ॥

Page #371

अपराजित पृच्छा
वसुधा तु ध्रुवं पुष्पं फलं राष्ट्रेषु वै प्रजा । तस्मात् सर्वप्रयत्नेन प्रजा पाल्या महीभृता ॥ १५ ॥
यत्र देशे प्रजाः स्वस्थाः सदा च धनिनो जनाः । तत्र देशे च कल्याणमिच्छासिद्धिर्भवेन्नृपः ॥ १६ ॥ यत्र देशे प्रजाः स्वस्था हेमरत्नविभूषिताः । स देशों दुर्लभो वत्स स्वर्गादिभोगदायकः ॥ १७ ॥ यत्र देशे प्रजाः स्वस्था उत्तमाधममध्यमाः । सर्वकार्येषु सोत्साहाः सदेशो दुर्लभः सुरैः ॥ १८ ॥ यत्र देशे प्रजाः स्वस्था दिव्यवस्त्रविभूषिताः । दिव्यभोगा नष्टरिपुः सदेशो देवदुर्लभः ॥ १९ ॥ यत्र देशे प्रजाः स्वस्था दिव्यलेपनलेपिताः । सर्वभोगप्रभोग्यश्च संदेशो देवदुर्लभः ॥ २० ॥ सुभिक्षे तु सदा सौख्यं दुर्भिक्षे तत्कथं भवेत् । यस्य कीर्तिः सुराष्ट्रैश्च नित्यमिच्छन्ति तं नृपम् ॥ २१ ॥ लोकाः सुभद्रैर्युक्ताश्च गजैरश्योष्ट्वाहनैः ।
- - ॥ २२ ॥
दुर्भिक्षे तु प्रजाः स्वस्था राजा तत्र प्रमोदते । प्रजास्वास्थ्ये नृपाः स्वस्था आसमुद्रवसुन्धरम् ॥ २३ ॥ दुर्भिक्षे क्षीयते धर्मो धनधान्यक्षयो भवेत् । प्रजाराजक्षयश्चैव दुर्भिक्षा द्रक्षति प्रभुः ॥ २४ ॥ प्रजां पोषयते राजा राजानं पोषयेत् प्रजा | अन्योन्य पोषणान्नित्यं राष्ट्रं नन्दति तश्विरम् ॥ २५ ॥ प्रजाहानौ ध्रुवं वत्स राजा स्याद् दुःखभाजनम् । सर्वाङ्गं क्षीयते राष्ट्रं जीवन्तोऽपि मृता नृपाः ॥ २६ ॥ स्वामी तु निर्दयः कालो दुर्भिक्षं चैव रौरवम् । अल्पोदकाश्च मेघाश्च अल्पशस्या च मेदिनी ॥ २७ ॥
अपराजित उवाच -
यदा मेघा न वर्षन्ति काले वा फल्गुवर्षणम् । tray स्वल्पवृष्ट कथं लोकाः भवन्ति ते ॥ २८ ॥ कथं प्रवर्तते राष्ट्रं सुखिनश्च नृपाः कथम् । कथं च धान्यनिष्पत्तिर्धनादिसुखिनो जनाः ॥ २९ ॥ शस्यहानौ कुतो लोकाः कुतो राष्ट्रं सराजकम् । कुतः प्रवर्तते सृष्टिर्विश्वेश कथयस्व मे ॥ ३० ॥
१८७

Page #372

૮
विश्वकर्मोवाच
शस्यावतारो नाम पञ्चसप्ततितमं सूत्रम् ॥
शृणु वत्स महागुह्यं त्वत्पृष्टमपराजित | वक्ष्यामि दुस्तरे काले तारणं समुदाहृतम् ॥ ३१ ॥ यच्छस्यानि प्ररोहन्ति स्वल्पवृष्टौ च पुत्रक । दुर्भिक्षं न भवेत्तत्र यदुपायेऽपराजित ॥ ३२ ॥ उत्पद्यते यतः शस्यं नराणां जलसंग्रहात् । जलाशये बन्धिते च क्षिप्रं शस्यं प्ररोहति ॥ ३३ ॥
चिन्महानदीतीरे केचिश्च सरिदाश्रये । केचित्कूपोदके वत्स अष्टाष्टौ शस्यसम्भवाः ॥ ३४ ॥
नगरे च पुरे श्रामे खेटे कूटे च कर्वटे । वापीकूपतडागानां नदीनां बन्धनादिकम् ॥ ३५ ॥ अरहप्रवाहाणां सारणीनां तथैव च । संचये सर्वशस्यानि जलं वै भूमिसंस्थितम् ॥ ३६ ॥ पातालोद्भवा मेघाच घटिका मोघवारिणः । सेतुबन्धभवा नद्याः शस्योभयतोद्भवाः ॥ ३७ ॥ अजलाश्च जलाकीर्णा अवृष्ट्यैकार्णवीकृता । धर्मस्त्राता च दुर्भिक्षे धर्मराजो महोत्सवः ॥ ३८ ॥ सम्प्राप्तो धर्मराजत्वं वरुणस्त्रिदशैः सह । तं देशं स्वर्गमाख्याति चेन्द्रतुल्यस्य भूपतेः ॥ ३९ ॥
रसो रसायनं ज्ञानं धनधान्यादिसंभवाः । सर्व प्राप्तं फलं तेन येन वै सञ्चितं जलम् ॥ ४० ॥ स्वर्णपुष्पफलैर्युक्तो नित्यं स त्वपराजित ।
नृपेण सूत्रधारेण महीशस्यादिभूषिता ॥ ४१ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाश प्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां शस्यावताराधिकारो नाम पञ्चसप्ततितमं सूत्रम् ॥

Page #373

(७६) महाराजनिवेशोनाम षट्सप्ततितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
चतुःषष्टिपदैर्भक्ते राजवेश्मनि वास्तुनि ।। देववेश्यराजवेश्म मैत्रपदे समाश्रितम् ॥१॥ प्रदक्षिणान्ते मार्गाश्च निवेशयेत्तु वेश्मनः । गजस्कन्धसमोत्सेधा प्रथमा ह्यच्चरंगिका ॥२॥ इन्द्रेन्द्रजयोर्मध्ये च राजमातुर्निवेशनम् । रुद्रे रुद्रदासे चैव वेश्मनः पेटमादिकम् ॥३॥ वेदाक्षेन्द्रजयोर्मध्ये भ्रमणी पदमध्यगा। राजभुवनस्यार्धे तु भ्रमणीः मार्गनिर्गता ॥४॥ तद्वीभ्यग्रसन्धौ च प्रतोली: कारयेच्छुभाः। कार्याश्च भ्रमणीमध्ये गजशालास्तथोत्तमाः ॥५॥ पूर्वार्धे तु त्रिभिडैिः पङ्क्तिरेका तु संस्थिता । अपरयाम्योत्तराणि ? शालाकिन उदाहृताः ॥ ६॥ तद्वाह्यतोऽन्तर्मार्गश्च कर्तव्यं शुभलक्षणम् । महिषीगृहाल्पहीनं राजमातुहं भवेत् ॥ ७ ॥ मैत्रान्ते पुरतो भागे द्वारगर्भस्तथान्तरे । गोपुराकृतिः कर्तव्यो दृढार्गलसमन्वितः ॥८॥ तत्सूत्रेण कृतं द्वारं राजमातुर्गहात्परम् । मैत्राग्निकणे कुर्याञ्च सभामाई सुशोभितम् ॥९॥ सिंहासनसमायुक्ता याम्यस्था चोत्तरानना । सिंहावलोकनयुक्ता महाराजसभा भवेत् ।। १० ॥ सभामध्ये तु कर्त्तव्यं वेद्यां सिहासनं महत् । श्रीधरोद्भवमाडं च सुवर्णरत्नभूषितम् ॥ ११ ॥ ब्रह्मस्थानार्धतः स्तम्भैः सिंहद्वारं गर्भोत्तरे । याम्योत्तरे तु कर्तव्या गजयुधा गजोत्तमाः ? ॥ १२ ॥ तदने चाहालकानि प्राकारे स्याद्रथाकृतिः । राजगृहाद् द्वे प्रतोल्यो प्राकारान्तर्विनिर्गते ॥ १३ ॥ राजमातुः पट्टराश्याः प्राकारो गृहतो भवेत् । सिंहद्वारसमानान्यनेकद्वाराणि कारयेत् ॥ १४॥ विवस्वत् पृथ्वीधराधैं प्राकार: पूर्वनिर्गतः । ब्रह्मणोऽन्ते तु प्राकारो जयद्वारं गर्भोत्तरे ॥१५॥

Page #374

अपराजितपृच्छा तत्प्राकारमध्यकर्णे गजशालावुभौ मतौ। तस्य बाह्ये गृहमन्यं राजपिण्डपाद्यादिकम् ॥ १६ ॥ आपवत्समरीच्यधै राजवेश्म गृहोत्तमम् । कपिशीर्षयुतश्चैव प्राकारो वास्तुबाह्यतः ॥ १७ ॥ पित्रग्नीशरोगकर्णेष्वट्टालकचतुष्टयम् । महाप्रतोल्या माहेन्द्रे गिरिसंस्था तथोत्तरे ॥ १८ ॥ भास्वतो यमदिग्भागे समस्ता च वलूरिका । राजवेश्मान्तभीगे च वाद्यशाला तथोत्तरा ॥ १९ ॥ वितथे गिरिसंस्थाने रथरन्ध्राणि कारयेत् । गिरौ काष्ठगृहं चैव वितथे चाम्भसां गृहम् ॥ २० ॥ सुग्रीवनन्दिसन्धौ च युद्धद्वारं पगलखम् । असुरशेषसन्धौ च द्वारमभोगृहैर्युतम् ॥ २१ ॥ सुग्रीवपुष्पदन्तयोर्वरुणासुरयोस्तथा।। अश्वशाला द्वादशैव कर्तव्याश्च शुभोत्तमाः ॥ २२ ॥ अर्धे तवङ्गनिष्कास ? सैन्यविस्तरविस्ततम । प्राकारसमुत्सेधानि त्रिमाडानि तदूर्ध्वतः ॥ २३ ॥ कार्य दौवारिके भिट्ट गजस्कन्धसमोच्छ्रितम् । द्वाराने तु भवेन्माडं मल्लैरने तु युध्यते ॥ २४ ॥ पूर्वापरद्वारद्वयं द्वात्रिंशत्स्तम्भभूषितम् । तबृत्तमाडं वृत्तं तु पञ्चविंशतिभिः करैः ॥२५॥ स्तम्भे स्तम्भे पताका च द्विजालोककलोद्भवम । रक्तपुष्पसमाकीर्ण द्वारिक चतुरङ्गलम् ॥ २६ ॥ खड्गविद्याविज्ञयुद्धं छुरिकायुद्धमुत्तमम् । तथैव मल्लयुद्धं च गात्रभङ्गैरनेकधा ॥ २७ ॥ निरीक्ष्यते यतः सर्व खड्गाद्यायोधनं तथा। एवं युद्धोद्भवा राजप्रासादे च महोत्सवाः ।। २८ ॥ नियन्त्रितोभयद्वारं माडं रश्माक्ष्यमुन्नतम् । भिट्टे वापरद्वाराणि कार्याणि चासुरोन्मुखम् ॥ २९ ॥ बाह्यदेवपतिमध्ये राजधेश्मान्तमार्गतः । मुख्यभल्लाटसौम्येषु गजशालपतिद्धयम् ॥ ३० ॥ याम्योत्तरमुखं कार्य प्रशस्तं सर्वकामदम् । सौम्यान्ते हस्तिन वेश्म तद्वारमपरोन्मुखम् ॥ ३१ ॥

Page #375

महाराजनिवेशोनाम पट्सप्ततितमं सूत्रम् ॥
बुधे यमे च गन्धर्वे तद्रूपा च द्वितीयका । शोषे क्षये च रोगे च कोष्टागारं तथादिमम् ॥ ३२ ॥ पित्रिमृगभृङ्गेषु च कोष्ठागारं द्वितीयकम् । गोष्ठागारं कार्यमित्थं प्रोतं च विश्वकर्मणा ॥ ३३ ॥ ईशादितिदितिषु च भाण्डागारमा पार्धतः । पुष्पागारं सवित्र हानौ भृत्यान्तरिक्षयोः ॥ ३४ ॥ तृणशाला प्रकर्तव्या प्रशस्ता शुभकर्मणा । पर्जन्ये चाधिकरणं राज्ञः कार्य परामुखम् ॥ ३५ ॥
शुभा प्रतोली माहेन्द्रे जये श्रीकरणादिकम् । आदित्येवप्रकरणं सन्मुखं श्रीकरादिषु ॥ ३६ ॥ धर्माधिकरणं सत्ये कर्तव्यं चापराङ्गुखम् । कर्णो भूमिकाचैव तदप्रार्थे चतुष्किका ॥ ३७ ॥ जयस्य बाह्यपक्षे तु कुर्यात् कारागृहं तथा । कात्यायनी च माहेन्द्रे प्रतोल्याः पुरतबधुः ? ॥ ३८ ॥ आदित्यात्रे च बाह्ये तु कुर्याद् द्वयकरणाद्यकम् ? | रूपकं दुःसाध्यकानां चतुष्कं तु राजादिकम् ? ॥ ३९ ॥ मरीचिस्थ गर्भोत्तरे देवी राजकुलार्चिता । पृथ्वीजय ख्यः प्रासादस्तेजः प्रतापवर्धकः ॥ ४० ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां महाराजनिवेशाधिकारो नाम षट्सप्ततितमं सूत्रम् ॥
१९१

Page #376

(७७) सभाष्टकवेदीनिर्णयो नाम सप्तसप्ततितमं सूत्रम्॥
विश्वकर्मोवाच
नन्दा भद्रा जया पूर्णा दिव्या यक्षी च रत्नजा। उत्पला तदनुज्ञेया सभा अप्टो प्रकीर्तिताः॥१॥ चतुरधीकृते क्षेत्रे द्विरष्टपदभाजिते । मध्यमपदचतुकेण चतुष्कोऽलिन्दशेषतः ।। २।। नन्दा नाम समाख्याता सर्वकामफलप्रदा । चतुष्के भद्रविस्तार एकोभागश्च निर्गमः ॥३॥ भद्रा त्वेवं समाख्याता तेज:प्रतापवर्धका । भद्रं भद्रं चतुष्के तु जया नित्यं जगावहा ॥४॥ अलिन्दैर्वेष्टितं सर्व नियुहाच्छाद्य तथा । तथा पूर्णा भवत्येवं सर्वकल्याणकारिका ॥५॥ चतुरनं समं क्षेत्रं विभक्तं च नवांशकैः । केवला नवशालाश्च दिव्या नामापि सुन्दरी ॥ ६॥ निष्क्रान्ता च चतुर्भदैयक्षी कार्या सुशोभना । भद्रे भद्रे दिशालानि सा मता रत्नसंभवा ॥ ७ ॥ तस्याश्च प्रत्येकशालं प्रतिभद्रविभूषितम् । उत्पला च समाख्याता महाराजेन्द्रवल्लभा ॥८॥ लम्बिन्याख्यवितानानि विचित्राणि च मध्यतः । अनेकाकाररूपाश्च राजक्रीडोचिताः स्थिताः ॥ ९॥ शालभञ्ज्यादि प्रतिमा स्तम्भविमानसम्भवाः । मुक्तलूमच्छाधोपरि घण्टाकूटैरलंकृताः ।। १० ।। दिव्यसौवर्णकलशैर्मत्तवारणसम्युताः। सुरसझोपमाश्चैव नृपसमाग्रमण्डपाः ॥ ११ ॥
इति सभाधकम् ॥ तन्मध्ये याम्यभद्रे तु वेदी सिंहासनान्विता। श्रीधर्याद्या तथा चैव वैराजकुलसम्भवा ॥ १२॥ स्वस्तिका भद्रिका चैव श्रीधरी पद्मिनी तथा । चतुर्विधा भवेद् वेदी सर्वशान्तिकरी नृणाम् ॥ १३ ॥ स्वस्तिका चतुरश्रा स्याद् भद्रिका भद्रसम्युता । श्रीधरी विंशतिकोणा प्रतिभट्टैर्विभूषिता ॥ १४ ॥

Page #377

अपराजितपृच्छा पशिनी वै पद्मदला ह्यष्टकोणैर्विभूर्षिता । विप्राणां सप्तहस्ता च क्षत्रियाणां तु षट्करा ॥ १५ ।। वैश्यानां पञ्चहस्ता च शुद्राणां वेदहस्तिका। त्रिहस्ता कर्षकाणां च प्रकृतेर्थकहस्तिका ॥ १६ ॥ विवाहेषु च सर्वेषु स्वस्तिका सर्वकामदा। भद्रा भद्रा नरेन्द्राणां सर्वकल्याणकारिका ॥ १७ ॥ देवतास्थापने चैव स्वस्तिका भद्रा श्रीधरी। देवानां च प्रतिष्ठादौ पूजायां चैव पद्मिनी ॥१८॥ सिंहासनं तदूचे च भद्रासनमथापि वा। पट्टप्रस्तारिका चैवं गदिकाद्यं तथोत्तरे ॥ १९ ॥ चतुःस्तम्भसमायुक्तं छाद्यत्रयविभूषितम् । ऊर्ध्वं च घण्टाकलशं मत्तवारणशोभितम् ॥ २० ॥ शुक्लपट्टैश्च शोभायं पुष्परागविभूषितम् । इन्द्रनीलसमं कान्त्या हेमरत्नश्च शोभितम् ॥ २१ ॥ मुक्ताफलैरनेकैश्च सूर्यकान्तिमनोरमैः । एवं पुष्पकमाई च वेद्यूज़ च नृपासनम् ॥ २२ ॥ उत्तराभिमुखं कृत्वा याम्यायां स्थापयेद् दिशि । तथाग्रे च समस्ताश्च भक्ता ये स्वामिनः स्थले ॥ २३ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां __ समाष्टकवेदीनिर्णयाधिकारो नाम सप्तसप्ततितम सूत्रम् ॥

Page #378

(७८) महाराजाधिराजो नामाष्टसप्ततितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
सभामध्ये तथा वेदी तत ऊचे सिंहासनम् । पौती ? पुष्पजाडयकुम्भं सिंहवक्त्रं कनालिकम् ॥ १ ॥ गजाश्वनरपीठाढ्यं सिंहव्यात्रैरलङ्कतम् । अनेकसिंहरूपैश्च क्रमतो विकृतानना ॥२॥ सिंहासने महाराजः शोभते मणिदीप्तिभिः । यथा शक्रः सुरैर्युक्तो बालार्ककिरणोदितौ ॥ ३॥ चक्रवर्त्यर्धपतिश्च भूत्रिभक्त्या महीपतिः । एते वै तु महाराजा शेषाश्च मण्डलेश्वराः ॥ ४॥ मण्डलीकोऽधिसामन्तः सामन्तो लघसंशकः। चतुरंशिकाऽल्पराजा; शेषास्तु राजपुत्रकाः ॥५॥ स्वके स्वभुक्तानुसारे राज्यं कुर्वन्ति स्वेच्छया । अनेकभोगभोक्तारो राजक्रीडामनेकधा ॥६॥ तपसाराधितः पूर्व महात्मभिरुमापतिः। तपसोऽर्थानुरूपैश्च राज्यं कुर्वन्ति भूतले ॥७॥ देवपूजार्चनं दानं पूज्यषड्दर्शनादिकम् । पुराणागमग्रन्थादि राजनीतिरनेकधा ॥ ८॥ पञ्चमात्रुद्भवं राज्यं नैककलादिकौशलम् । मातु(?)रेकैकोक्तगुणा नटेश्वरसमुद्भवाः ॥९॥ बृहन्छुश्रूषया माता द्वितीया पौरुषोद्भवा । स्त्रीणामोद्भवा माता गजमाता चतुर्थिका ॥ १० ॥ पञ्चमी चाश्वमाता च शेषा उपाङ्गवर्तिकाः। पञ्चमात्रद्भवमिति इन्द्रराज्यसमं भवेत् ॥ ११ ॥ हच्छुश्रूषया वक्ष्ये प्रहरादिजयार्धकम् । प्राप्त प्रत्यक्षप्रहरे शय्यायां संस्थितो गतौ ? ॥ १२॥ शय्यास्थ उद्भवेद्राजा धर्ममूतिर्भवेत्सदा । गोदानयुक् स्वर्णपादं निक्षिपेत् प्रतिभूतलम् ॥ १३ ॥ दन्तकाष्ठादिकं स्नानमौषधादिकसंभृतम् । ततो देवार्चनं कृत्वा स्नापनालेप्य पुष्पतः ॥ १४ ॥

Page #379

अपराजितपृच्छा गन्धधूपनैवेद्यैश्च पूजां कृत्वा अरार्तिकम् । पुरोहिते ततो दानमपूर्व सप्तवादिकम् ॥ १५ ॥ राजा गुरुद्गतं दानं शैवशास्त्रेणपूजनम् । भटेन स्तुतितो बोध्यं येनान्ते दर्शनं भवेत् ॥ १६ ॥ गोपूजां च ततः कृत्वा योगिनी च कुमारिकाम् । अनास्तिके कृपादानं शस्त्रार्थे तु निरोपणम् ॥ १७ ॥ वस्त्रशङ्कारकं कृत्वा सिंहासनसुसंस्थितः। चतुष्कतिलकं कृत्वा प्रवृत्तस्तिलकेश्वरः ॥ १८ ॥ नरवीरभटाश्चैव प्रणमन्ति महीपतिम् । धर्मोपदेशं दत्वा च तथा जनसमाकुले ॥ १९ ॥ शुङ्गारं च ततः कृत्वा दिव्यालङ्कारशोभितम् । सभामण्डपे गवाक्षे महासिंहासने स्थितम् ॥ २०॥ चतुष्कावसरे चैव वर्तते जनसंकुलम् । प्रणिपत्य समस्तैश्च मण्डलेश्वरकादिभिः ॥ २१ ॥ गजयुद्धं मेषयुद्धं विविधं मल्लयुद्धकम् । विधेयं छुरिकायुद्धं माहिषं कौकुंदादिकम् ॥ २२ ॥ एषा पुरुषजा माता स्वीये स्वीये च राज्यके । वाटिकां च समाश्रित्य पूर्वाह्ये देवताश्रमम् ॥ २३ ॥ गजाश्वरथकोप्ट्रासिकिरीटच्छत्रसंकुलैः । अलम्बचिह्नपताकैः टका ? स्तम्भैरनेकशः ॥ २४ ॥ प्रतिष्ठाप्य पुरे प्रीत्या राजगेहे उमापतिम् । कण्ठस्नानादिकं कृत्वा मण्डपे न शनैः स्थितैः ॥ २५ ॥ प्रेक्षणीयं देवताग्रे वाद्यगीतनृत्यादिकम् । आरात्रिकं ततो दृष्ट्वा प्रदक्षिणविसर्जनम् ॥ २६ ॥ भुक्ताशनः स्थितो राजाऽग्रवृत्त्या जनसंकुलैः। भुक्तोत्तरं ततः स्थाने सैन्यावसरवर्तनम् ॥ २७ ॥ स्त्रीणामङ्गोद्भवा माता प्रवृत्तं जनसंकुलम् । अबला बाला स्त्रियश्च मुग्धाः प्रौढादिकास्तथा ॥२८॥ एवं शय्यां महाराजा स्त्रीजनैः परिवेष्टितः। निद्रानन्तरतो वरल वर्तते जागृती दशा ॥ २९ ॥ तत्र रीत्युपयोग्यं च शृङ्गारं क्रियते पुनः । द्वादशादित्यसंकाशद्युतितोऽपि महान्परः ॥ ३० ॥

Page #380

महाराजाधिराजा नामाष्टसप्ततितमं सूत्रम् ॥
सभामध्ये समायातः स्थितः सिंहासने तथा । सर्वावसरकं तत्र प्रवृत्तं जनसंकुलम् ॥ ३१ ॥ द्वादशदण्डनायकाः प्रतीहारद्धयी तथा । अमात्यराजकरणा: श्रीकरणा वयस्कराः ॥ ३२॥ चत्वारो मण्डलेशाश्च मण्डलीकाश्च द्वादश। महासामन्ता द्विरष्ट सामन्ताश्च युगाष्टकाः ॥ ३३ ॥ लघवः षष्टयुत्तरं चतुःशतं चतुरंशिकाः । शेषास्तु राजपुत्राश्च असङ्ख्यातास्तथैव च ॥ ३४ ॥ स्वर्णालङ्कारखचितर्नैकरत्नस्तु सङ्कलैः । दिव्यशृङ्गारकैः सर्वे महाराजप्रत्यात्मिकाः ॥ ३५ ॥ गजाः शृङ्गारयुक्ताश्च आनीतास्तु महोत्कटाः। युध्यमानास्तथा कुर्यान्नवांश्च मारणे रतान् ॥ ३६॥ गजोद्भवा तत्र माता अश्वमाता संधोद्गमैः १ । परराष्ट्रोद्भवा ये च समये तत्र दर्शयेत् ॥ ३७ ॥ तस्यां ? मनोभव: कम्प: स्वराज्यं च स्वर्गात्पतिः । लघुराष्ट्रोद्भवा ये च प्रसङ्गे दर्शयेदपि ॥ ३८ ॥ महाराजाधिराजश्च परमेश्वरसंशितः। भुवनैकनाथो महाराजचक्रचूडामणिः ॥ ३९ ॥ भपालः सर्वकलाकुशल: उमापतिवरलब्धप्रतापतेजाः । तथाऽन्यनृपाद्यमुखदर्पणो धर्मादिप्रशस्यावतारः ॥ ४० ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
महाराजाधिराजाधिकारो नामाष्टसप्ततितमं सूत्रम् ॥

Page #381

(७९) गजशालाप्रमाणहस्तिलक्षणकमेकोनाशीतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
लक्षणं गजशालानां कथयिष्याम्यनुक्रमात् । षट्त्रिंशद्भिः पदैर्भक्तं क्षेत्रं विंशतिभिः करैः ॥ १॥ वेदांशमध्यगर्भाव्यं गजस्थानं महोत्तमम् । दृढस्तम्भं भवेन्मध्यं घटैनवकरैर्युतम् ॥२॥ अलिन्दवेष्टितं भागे भागे भित्त्या च संयुतम् । विस्तरोच्छूयतुल्यश्च पट्टानामुदयो भवेत् ॥३॥ भित्तित्रयसमायुक्तं द्वारमादिशान्तिके । छाद्यत्रयं क्रमयुक्तं घण्टाकलशभूषितम् ॥ ४॥ दन्तिनी नाम विज्ञेया शाला विघ्नहरी सदा । अलिन्दयुक्तं भूस्थानं भित्तिर्बाह्ये तु भागिका ॥५॥ तस्या द्वारप्रदेशे तु कर्त्तव्यौ कूपरावुभौ । कर्णप्रासादिका कार्या द्वितीयालिन्दसंयुता ॥६॥ द्वे द्वे वातायने कुर्याद द्विद्विदिक्षु त्रिभित्तिकाः । प्राग्ग्रीवोऽने भवेच्छाला सुभद्रेयमुदाहृता ।। ७॥ अस्या एव यदा स्यातां प्राग्नीवौ पार्श्वयोर्द्वयोः । तदा सुभोगदा नाम तृतीया परिकीर्तिता ॥ ८॥ . अस्या एव यदा पश्चात् प्राग्ग्रीवः क्रियतेऽपरः। भद्रिका नाम शाला सा तदा द्विरदपुष्टिदा ॥९॥ पञ्चमी चतुरधा स्याद् वर्षिणी नाम पूजिता। प्राग्नीवालिन्दनियूह-हीना षष्ठी तथा परा॥१०॥ शाला प्रमारिका धान्यधनजीवितहारिणी । तदेतां वर्जयेदन्याः कुर्यात्सर्वार्थसिद्धये ॥ ११ ॥ प्रमाणमिति शालानां हस्तिशालाः क्रमोदिताः। षड्विधच्छन्दजा उक्ता वित्तजीवितवृद्धये ॥ १२॥
इति षड्विधा गजशालाः ॥ अथातः संप्रवक्ष्यामि हस्तिनां लक्षणं परम् । गजा भद्रो मृगो मन्द्रः सङ्कीर्णध चतुर्विधाः ॥ १३ ॥ मुखन्ये (स्य) द्विगुणा दैर्घ्य दीर्घाजे अठरं भवेत् ? । जठराद्धं भवेद् गात्रं गात्राई करमूलतः॥१४॥

Page #382

१९८
अपराजितपृच्छा मूलार्द्ध च भवेदग्रं तनल्या दंष्ट्रिकोत्तमा । दंष्ट्रास्थौल्यार्द्धनखाश्च क्रमेण परिकीर्तिताः ॥ १५ ॥ स्थिरास्थिरैय॑तस्यास्ता युग्म कुम्भानुवृत्तोद्भवा ?। तस्याधो चायगर्भे तु वायु (क्तं) कुम्भास्तदोर्ध्वतः ? ।। १६ ॥ कुम्भकारललिताङ्गुष्ठावुभौ दंष्ट्रानुमध्यतः । निम्न निम्ना दीर्घकरै प्राप्ते कदस्तकुण्डलीकृता? ॥ १७ ॥ पद्मपत्रस्तदा तुष्टं विपुलं कपोले गम्भीरतः । सौम्यत्तमद गण्डस्थल: श्रवणा शोषपर्णवाकृति ? ॥१८॥ वायुकुम्भोभयपार्वे सूक्ष्म पिङ्गलोद्भवाः ।। हयखुराकारमेतद् दंष्ट्रावर्णश्च चम्पकः ॥ १९॥ अग्रेत चा द्रिसी पुच्छार्य पृष्ठ अोन्नता ?। ग्रीवास्तु ललिताङ्गाश्च वृत्ता पादकोत्तमाः ? ॥२०॥ सुविस्तीर्णा यस्य कुक्षिरर्धचन्द्राकृतिर्नखः । सामान्यं मदमूलं च भद्राख्यः सर्वकामदः ॥२१॥ वादित्रैश्च समुत्साही सङ्कामे चैव दुर्धरः। सदानन्दोद्यतकरः प्रकरे सैन्यके पतिः ॥ २२ ॥ अविघ्नाक्षः साधुजने काल: क्रूरजने सदा । महोत्कटो हस्तिबिम्बे नृपदृष्टेऽतिनन्दकृत् ॥ २३ ॥ पूजनीय: सदा राज्ञः तद्दन्तश्रीमहोत्तमा । तदेवानुप सकलापं ? सर्वानन्दकरो भवेत् ॥ २४ ॥ समुद्र सवक्ता सारी आपसेवालदष्ट्रिणाम् । तस्य दन्ता भुजा राक्षा ? धनुर्हस्ताबाणोत्तमैः ? ॥ २५ ॥ रिपुराजनृपाः सर्वे चिन्तात्मानो भयातुराः। आयुधत्यक्ताग्रतश्च स भवेद् भुवनेश्वरः ॥ २६ ॥
इति भद्रजातिलक्षणम् ॥ दीर्घवक्त्रः श्रीमुखश्चाऽपि निर्मासकपोलकः । सुलोचनश्चलनेत्रः श्रवणद्वयातिक्रमः ॥ २७ ॥ भूम्यन्तं करदीर्घत्वं दन्तोज़ क्षामविस्तरम् । तनुर्दी|दरं क्षामं लघुमार; पवनात्मजः ? ॥ २८ ॥ वातात्मजमहावेगोऽशमानयते क्रमम् । उचनीचसमान भागान् क्रमते शीघ्रचेतसा ॥ २९ ॥ धादित्रै रमणीयत्वं समुत्साहेन नन्दति । सङ्गामे दुर्धरो घोर आरोहे चाऽऽक्रमेन्महीम् ॥ ३०॥

Page #383

गजशालाप्रमाणहस्तिलक्षणकमेकोनाशीतितम सूत्रम् ॥ शृङ्गारानन्दरूपैश्च करे शङ्कारकं विना। मृगस्य लक्षणं चैतत् कथितं त्वपराजित ॥ ३१॥
इति मृगजातिलक्षणम् ॥ मन्द्रं च कथयिष्यामि शृणु चैकाग्रमानसः । सुभरौ कपोलावङ्गं आत्मा गम्भीर एव च ॥ ३२॥ बृहच जठरं कुक्षी विपुले विस्तृतेऽन्यतः। रकाक्षोऽधोवनकश्च क्षुद्रदृष्टिनिरीक्षकः ॥ ३३॥ दुःखितौ च यदा कुम्भौ आधेकादिषु पते ध्रुवम् ? । मदं विना समोदश्च रतो वै तारकर्मणि ॥ ३४ ॥ कृष्णशिराः श्वेतदन्तो न क्षमे ? प्रतिबन्धकः । वादित्रैक्तिशब्देश्च किञ्चित्कोपः प्रशाम्यति ॥ ३५ ॥ स्वसैन्ये परसैन्ये वा दुर्धरो रक्तगन्धतः। पवमादिगुणैर्युक्तो मन्द्रजातिर्गजोत्तमः ॥ ३६॥
इति मन्द्रजातिलक्षणम् ॥ वृत्तकाकारसंयुक्त आपादतलमस्तकम् । रूपाल्ललितागश्च दृढकायो लघुस्वहृत् ॥ ३७॥ जनाकुले भीचकितो वादित्रैर्गच्छति ध्रुवम् । प्रतिबिम्बेन प्रविष्टो दन्तं दत्ते न वै रथे ॥ ३८॥ अनेकाडम्बरं दृष्ट्वा प्रासमेति निनादतः। आरेकान्ते पारवश्ये शीघ्रपादगतिक्रमः ॥ ३९॥ भृङ्गो न दापयेत्तस्य ? दुर्धर: कारयेत्कलिम् । एभिर्गुणैश्च सम्युको नाम्ना सङ्कीर्णको गजः ॥४०॥
इति संङ्कीर्णजातिलक्षणम् ॥ अटो वनानि क्षेयानि यतो गजसमुद्भवः । प्राचीलोहितके चैव पौरकौशलके अपि ॥४१॥ कच्छाख्यं चैव कृष्णाख्यं दाशेरं चैव सप्तमम् । अष्टमं माणिक दण्डवनान्यष्टौ भवन्ति हि ॥ ४२ ॥ पूर्वे वेगवती तीरे प्राचीवनसमुद्भवः । जालन्धरकाश्मीरान्तं लोहितं वनमुच्यते ॥४३॥ वारुणोदधिमासाद्य वर्न कच्छामिधानकम् । गोदावरीदण्डकाख्यं कृष्णं तद्वनमुच्यते ॥४४॥ भीशैलः स्वामिदेवश्च मलयो नीलपर्वतः। त्रिकूटः पर्वताश्चैते वनं दाशेरसंक्षकम् ॥ ४५ ॥

Page #384

२००
अपराजितपृच्छा विन्ध्याख्यास्तु पर्यन्तं कलिङ्गरत्नपुरोदः १ । माणिकदण्डाभिधानं वनानामुत्तमोत्तमम् ॥ ४६॥ चौडबङ्गे कोशले च पौरे सौराष्ट्रके तथा । बदरीकोपकण्ठे च विदुधोरवनानि च ॥४७॥ प्राचीलोहितयोर्मभ्यं सामान्यं पौरकौशले । कच्छे कृष्णे उत्तम च दाशेरे मणिकेऽधिकम् ॥४८॥ सामान्ये चैव सड़कीर्णो मन्द्रश्चैवं तु मध्यमे । उत्तमे मृगरूपश्च भद्राख्यश्चोत्तमोत्तमे ॥ ४९ ॥ स्वके स्वक वने चव पकंक च चतुर्विधम् । प्रमाणानि ततो वक्ष्ये हस्तसझ्यादितः क्रमात् ॥ ५० ॥ सामान्यस्त्वेव षड्ढस्तो मध्यमः सप्तहस्तकः। उत्तमश्चाष्टहस्तो नवहस्त उत्तमोत्तमः ॥५१॥ मन्द्रो मृगश्च भद्रश्च सङ्कीर्णश्च चतुर्विधाः । प्रमाणानि च ख्यातानि कथितान्यपराजित ॥ ५२ ।। हस्तिधामत्रयं कुर्यात् पञ्च पञ्च त्रयांकुशाम् ? । द्वाद (र) सम (मु) दोक्तव्या वंस्थाश्च दशमेव च ? ॥ ५३ ॥ पञ्च (वा) श्रम तत्र यतारा गन्ध सप्तविधोद्भवा ? | षड्वार हारत्रयकामं सप्तापशमको विदुः ॥ ५४॥ इतिसत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
गजशालाप्रमाणहस्तिलक्षणाधिकारो नामकोनाशीतितम सूत्रम् ।।

Page #385

(८०) अश्वलक्षणशाला नामाशीतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
२६ अ.
1
गजाश्च कथिता वत्स अश्वाख्यानमतः शृणु आदितेजोमया अश्वाः पारावारसमुद्भवाः ॥ १ ॥ तुरकाद्भवा विख्याताः प्रान्ता दक्षराष्ट्रोद्भवाः । महावनान्तरुद्वेगा ? वेण्या वेगवती तटे ॥ २ ॥ चञ्चलाच देशे च डाहाले प्रतिचारकाः । एते चाष्टविधा अश्वाश्चातुर्वर्ण्य च कथ्यते ॥ ३ ॥
विप्रक्षत्रियविट्शूद्रा अश्वाश्चत्वार उत्तमाः । बहूद के प्रविष्टश्च पिबेत्तोयं शिरोद ये ॥ ४॥ स्थिरक्रमाद् गच्छति चाऽऽसने शुद्धमनाः स्थिरः । स्वामिनो रोहणे चेतः पश्यंहृदयचक्षुषा ॥ ५ ॥ शब्दैश्च गर्जनाकारैः सङ्ग्रामे स्वामितारणः । पभिर्गुणेः समायुक्तः सोऽश्वो वै विप्रजातिकः ॥ ६ ॥ प्रविष्ट उदकेऽन्यशब्दे विद्रुतो भवेत् । स्वामिनं रोहयेच्छुद्धश्चान्यं तु परिपातयेत् ॥ ७ ॥ सङ्ग्रामे दुर्धरश्चाश्वो जैत्रहारी प्रबुध्यति । कामातुरश्च शुरश्च जात्या क्षत्रियसंज्ञकः ॥ ८ ॥ पिबेच्च स्वेच्छया कामं तोयं जानुसमोद के । स्थिरासनः स्थिरो केश्च स्थिरकायो युधिस्थिरः ॥ ९ ॥ एते अश्वा वैश्यसंज्ञास्युः शूद्रसंज्ञानतः शृणु । उदके चाप्रविस्तु बाह्यस्थो हि पिवेज्जलम् ॥ १० ॥ वैश्ये तु मधुरः शब्दः शुद्रे वै कर्कशः स्वरः । क्षणं शुद्धासने स्वस्थः सङ्ग्रामे प्राञ्जालः क्षणम् ॥ ११ ॥ क्षणं तथातुरः स्त्रीणां क्षणं स्वस्थानमानसः । एते चाश्वाः शूद्रसंशाश्चतुर्थज्ञातिका मताः ॥ १२ ॥ इत्युक्तमा मता अश्वाः शेषाः प्रकृतिजातकाः । इति ज्ञातिप्रभेदाः स्युः प्रमाणं सप्तघोत्तमम् ॥ १३ ॥
सुन्दरश्वाऽथ श्रीवत्स आह्लाद मनोहरः ।
विजयो विभवः शान्तः सप्ताऽश्वा उत्तमात्तमाःः ॥ १४ ॥

Page #386

२०२
अपराजितपृच्छा षष्ट्यङ्गुलः सुन्दरः स्याच्छ्रीवत्सश्चतुःषष्टिभिः । अष्टषष्टिभिराहादो द्वासप्तत्या मनोहरः॥ १५ ॥ षट्लप्तत्या च विजयो विभवोऽशातिभिस्तथा । चतुरशीतिभिः शान्तः प्रमाणं सप्तधा विदुः ॥ १६ ॥ ककुझान् कुम्भिकावांश्च कराली कृष्णतालुकः। हीनदन्तोऽधिकदन्तः षडश्वाः स्वामिघातकाः ।। १७ ।। अश्वशालां प्रवक्ष्यामि चतुःषष्टिकरायता। शतार्द्धहस्ता मध्या स्यात् चत्वारिंशत्करेतरा ॥१८॥ पञ्चदशकरा ज्येष्ठा त्रयोदशकरेतरा । कनिष्ठैकादशकरा पृथुत्वं त्रिविधं मतम् ॥ १९ ॥ सप्तपञ्चत्रिहस्तं च विस्तरे त्रिविधं स्मृतम् । द्विहस्तमुच्छ्रितं कुर्यात् कूगर्थे लक्षणान्वितम् ॥ २०॥ तस्य बाह्ये भवेद् भित्तिरेकहस्ता च वेष्टने । पञ्चहस्तोच्छ्रिता भित्तिरर्थपञ्चस्वरोऽथवा ? ॥ २१॥ सप्तहस्तोच्छ्रितं कार्यमुदाब्या ? पक्षस्तम्भकम् । तोरणं सप्तहस्तान्ते उत्तरस्तम्भको भवेत् ॥ २२॥ दण्डच्छाद्यत्रयोच्छूिता यावत्ताराढ्यस्तम्भकम् । तत्रान्तरपत्रोच्छ्रिता अल्यो द्वादशाऽन्यतः ॥२३॥ तदूर्ध्वं तु पुनः कुर्याद्दण्डच्छाद्ययं तथा । कलशास्तत्र दातव्याः प्रतिक्षणमथोपरि ॥ २४ ॥ पूर्वापरमुखास्त्रस्तास्तेजोऽर्थप्रतापक्षयः । तेजोवृद्धिः क्षीयते च यथा कृष्णे निशाकरः ॥२५॥ दक्षोत्तरमुखाः शस्ताः प्रतापकीर्तिवर्द्धनाः । नित्यं कल्याणकारिण्यः सर्वकामफलप्रदाः ॥२६॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाया
मश्वलक्षणशालाधिकारो नामाशीतितमं सूत्रम् ॥

Page #387

(८१) राजालयसिंहासनछत्रप्रमाणमेकाशीतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
राजालयं च कथये प्रतापकीर्तिवर्द्धनम् । लक्षणं चोच्छ्यं भूमेहस्तसङ्ख्याप्रमाणकम् ॥१॥ एकच्छत्रप्रभोक्ता य: स भवेच्च महीपतिः । अष्टोत्तरशतहस्तैः कार्य भवनमुत्तमम् ॥ २॥ पृथिव्याश्च यदा राजा भुङ्क्तेऽध परमेव च । तस्य वेश्म प्रकर्त्तव्यं शतं हीनकरद्वयम् ॥ ३॥ तथा महीत्रिभागं च भुले यो वै नराधिपः । अष्टाशीतिकरं वेश्म महीशानां त्रिधा मतम् ॥ ४॥ लक्षग्रामाधिपो यस्तु स महामण्डलेश्वरः। तस्य वेश्म प्रकर्त्तव्यं द्विहीनाशीतिहस्तकम् ॥५॥ लक्षार्दू यस्तु भुते स मण्डलीकोऽभिधानतः । अष्टषष्टिकरं तस्य कर्तव्यं भवनोत्तमम् ॥ ६ ॥ अयुतद्वयग्रामेशो महासामन्तसंक्षकः । तस्य वेश्माऽटपञ्चाशत्-करं कामफलप्रदम् ॥ ७ ॥ सामन्तसंशक: सोऽत्राऽयुतग्रामाधिपश्च यः । अष्टचत्त्वारिंशद्धस्तं भवनं सर्वशोभनम् ॥ ८॥ ईशोऽयुतार्धग्रामाणां लघुसामन्तसंशकः। अष्टत्रिंशत्करैर्युक्तं भवनं तस्य कामदम् ॥९॥ सहस्रमेकं ग्रामाणां भुलेस चतुरंशिकः । वेश्माऽष्टाविंशतिकरं कुर्याच्छान्तिकरं सदा ॥ १०॥ प्रामाणां विंशति भुते यः पञ्चदशकं तथा । ग्रामांस्त्रीन्द्वौ तथा चैकं भुले पर्यायसंस्थितः ॥ ११ ॥ शतमेकं तु ग्रामाणां स्वल्पराष्ट्रं तु संज्ञितम् । अष्टादशकरं वेश्म कर्तव्यं सर्वकामदम् ।। १२॥ अष्टादशकरमध्ये ता: कर्तव्याः क्रमेण तु?। सोपानपतिमर्यादा कथिता त्वपराजित ॥ १३ ॥ राजालये च यन्मानं तदर्ध दण्डनायके । तदर्ध मन्त्रिसंस्थानं मन्यर्धे द्वारपालके ॥ १४॥

Page #388

२०४
अपराजितपृच्छा पुरोहिते तत्समं च तदर्ध जनसंकुले। अनुक्रमादिदं सर्व ज्येष्ठमध्यकनिष्ठकम् ॥ १५ ॥ अष्टहस्ते त्वेकभमं द्विभूममष्टादशके । त्रिभूममष्टाविंशत्याऽष्टत्रिंशद्भिर्चेदभूमम् ॥ १६ ॥ अष्टचत्वारिंशद्भिः पञ्चभु षड्भ्वष्टपञ्चाशद्भिः । अष्टषष्ट्या सप्तभूममष्टभ्वष्टसप्ततिभिः ॥ १७ ॥ अष्टाशीत्या नवभूमं दशभ्वष्टनवतिभिः । भद्रमेकादश भूममष्टोत्तरशतात्मके ॥ १८ ॥ सिंहद्वारानुक्रमं च कथये स्वपराजित । द्वारत्रयन्तृत्तमे च कर्त्तव्यं चक्रवर्तिभिः ।। १९ ।। उत्तमं पश्चदश च मध्यमं च त्रयोदश । कनिष्ठं रुद्रहस्तान्तमुच्छ्रयेण तु योजितम् ॥ २० ॥ इदं सिंहद्वारमानं त्रिधा स्याञ्चक्रवर्तिनि । महाराष्ट्रेश्वरे राशि महामण्डलकेश्वरे ॥ २१ ॥ चक्रवर्तिनि मध्याये कनिष्ठं मण्डलेश्वरे । अनन्तरं च कथये सिंहद्वारे यथाक्रमः ॥ २२ ॥ द्वारयुग्मं तु कर्त्तव्यं महासामन्तके सदा । द्वारमेकं तु कर्त्तन्यं तथा सामन्तकादिके ॥ २३ ॥ अन्येषां स्वल्पराज्यानां ये स्मृताश्चान्यसंशकाः। तेषां च तोरणं दद्यात् सिंहद्वारविवर्जितम् ॥ २४ ।। स्तम्भयुग्मोत्तरङ्गाद्यं सिंहकर्णैर्विभूषितम्। नपुंसकं विना कर्णैः स्वल्पराजेषु भाषितम् ॥ २५ ॥ स्तम्भयुग्मोर्चतः कुर्यात्पत्रमालात्रयं तथा। विप्रेषु क्षत्रियोक्ताश्च मालायुग्मं च वैश्यके ।। २६ ॥ एकमाला तु शूद्राणां स्तम्भोज़ वंशकोच्छ्रिता । वंशोच्छ्तिा विना स्तम्भैः प्रकृतीनां च सर्वशः ।। २७ ।। तोरणं कथितं वत्स आसनं शृणु साम्प्रतम् । आसनं कथयिष्यामि दिव्यमानेन सुव्रत ॥२८॥ युक्तं च षष्टिपञ्चाशश्चत्वारिंशद्भिरङ्गुलैः । महाराजेचितं वै इत्थं सिंहासनं त्रिधा ॥ २९ ॥ भद्रासनं महाराष्ट्र विलासे प्रमसंबकम् । विस्तारिका तु सामन्ते चातुरी मन्त्रिमण्डले ॥ ३०॥

Page #389

राजालय सिंहासन छत्रप्रमाणमेकाशीतितमं सूत्रम् ॥
अन्येषां स्वल्प राज्यानां दातव्यं तु मसूरकम् गदिका पट्टगद्दी च सर्वस्मिञ्जन संकुले ॥ ३१ ॥ आसनं सिंहसंज्ञं तु शयनं सुखमुत्तमम् । यानं सुखासनं चैव यानं तु रथ उच्यते ॥ ३२ ॥ यानं महागजपृष्ठं यानं विद्याद्विसारयोः । गजपृष्ठे च यद्वद्धं विद्धि तत्सिंहसंशक्रम् ॥ ३३ ॥ व्याघ्ररूपं विद्धि शिखि - कलापकभवं पुनः । एवं विविधरूपाणि पताका छत्रमण्डलम् ॥ ३४ ॥ चतुरशीत्यङ्गुलं च व्यासे छत्रं च वृत्तकम् । द्विसप्तत्यङ्गुलं मध्यं षष्ट्रयङ्गुलं कनिष्टकम् ॥ ३५ ॥ शतार्थं प्रासादादाने ? शेषाः प्रावृट्सु छत्रिका | छत्राभिक्तरलीः युक्ता ? षोडशाङ्गुल लम्बिता ॥ ३६ ॥
हेमदण्डो कलशं छत्रयुग्मं च भूपतेः ! महामण्डलेश्वरे तु शिखिकलापशर्करी ॥ ३७ ॥ चामरालङ्कारयुक्तं महाराजेश्वरं विदुः । इत्येवमुक्कामाला च राज्ञाऽलङ्कारशोभना ॥ ३८ ॥
लक्ष्मीश्च रमते नित्यं तथा सा चक्रपाणिना । तपसार्धयता येन प्रताप कीर्तिवर्द्धनम् ॥ ३९ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां राजालय सिंहासनछत्रप्रमाणाधिकारोना मैकाशीतितमं सूत्रम् ॥
२०५

Page #390

(८२) राजभुवनं व्यशीतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच---
चतुरश्रीकृते क्षेत्रे भजेत्षोडशभागिकम् । पदसङ्ख्यामिति: ख्याता षट्पञ्चाशच्छतद्वयम् ॥ १॥ ब्रह्माऽऽस्ते गर्भमावृत्य षट्त्रिंशत्पदकोष्ठकैः । रुद्रसङख्यापर्युक्ता एकैके अर्यमादयः ॥२॥ चतुष्पदाष्टकर्णेषु द्वात्रिंशत्पदकल्पिताः । बाह्यकर्ण तथा चाऽष्ट द्विपदा भक्तितो मताः ॥ ३॥ अष्टावष्टपदा शेयाः शेषास्तु चतुरंशकाः । जयः सत्योऽथ वितथो गन्धर्वसुग्रीवासुराः ॥ ४॥ मुख्यश्चैव गिरि ख्यातः प्रत्येकं चाष्टपादकाः । चूडामणिमहाकूटो वास्तू राजालयार्थकम् ॥ ५॥
इति चूडामणिमहाकुटवास्तुः ।। वेश्ममध्यं ब्रह्मस्थानं शयनं च विवस्वतः। भाण्डागारं क्षितिधरे मैत्रे वै वारिमन्दिरम् ॥ ६ ॥ अर्यमिण सुरसौधं च कर्णान्तर्गुह्यवेश्मकम् । आग्नेय्यामनलस्यैवं नैर्ऋत्यां वस्त्रसङ्गहः ॥७॥ वायव्येचाअष्टधातूनामीशाने शिवभाण्डकम् । . मध्यकर्णे इमे प्रोक्ता बाह्यांश्च शृणु साम्प्रतम् ॥ ८ ॥ ईशाने चार्चनावेश्म आग्नेय्यां च महानसम् । कोष्ठागारं तु वायव्ये नैर्ऋत्ये शस्त्रमण्डपम् ॥९॥ याम्यस्थं वारुणस्थं च सौम्यस्थं चैव लक्षयेत् । इदं स्थानं राजपदं कर्तव्यं शान्तिमिच्छता ॥ १० ॥ यथोत्तरं मकराक्षं निर्गमे मकरान्वितम् । मत्तावरणछाद्यं च क्षेत्रपादैस्तु निर्गतम् ॥ ११ ॥ सभाटकयुकछन्देषु पूर्ववश्वाग्रनिर्गमः। वेद्युत्तरमुखं कार्य पुष्पकं सिंहमासनम् ॥ १२ ॥ सुवर्णस्फटिकोपेतं नैकरस्नैर्विभूषितम् । पुष्पकं चतुःस्तम्भायं छाद्यघण्टाद्यलकतम् ॥ १३ ॥ हेमरत्नादिकोपेतं मुक्ताफलविभूषितम् । राजासनं मध्यपीठं कर्तव्यं शुभलक्षणम् ॥ १४ ॥

Page #391

अपराजितपृच्छा
२०७
सिंहद्वारं तु तस्याने गजक्रीडा याम्योत्तरे । सिंहद्वाराग्रत: कायें दन्तिशाले तथोभयोः ॥ १५ ॥ तदने विजयद्वारं कर्णावुभौ च स्वाप्रतः। प्रतोल्या च तथोपेतं प्राकारैः परिवेष्टितम् ॥१६॥ राजधेश्मोभयपक्षे राशीनां भवनादिकम् । द्विभूमोच्छ्यहीनानि शेषाणां क्रमयोगतः ॥ १७ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
राजभुवनाधिकारो नाम द्वयशीतितमं सुत्रम् ॥

Page #392

(८३) पञ्चप्रतोली नाम त्र्यशीतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
प्रतोलीश्व प्रवक्ष्यामि कनिष्ठमध्यमोत्तमाः । उच्छ्रयस्त्रिविधो वत्स द्वारा प्राकारतोऽपि च ॥ १ ॥ प्रतोल्या द्वारउत्सेधः पञ्चदशकरैः शुभः । मध्यस्त्रयोदशकरै रुद्रहस्तैः कनिष्ठकः ॥ २ ॥
कनिष्ठमेकभूमं च द्विभूमं चैव मध्यमम् । उत्तमं च त्रिभूमं स्यात् त्रिधोदितक्रमागतम् ॥ ३ ॥ उत्तमं चाऽष्टहस्तैश्च सप्तहस्तैश्च मध्यमम् । कनिष्ठं चैव षड्ढस्तैर्विस्तारस्त्रिविधो मतः ॥ ४ ॥ नवहस्तोच्छ्रिता: स्तम्भाः कुम्भकैः सुसमन्विताः । ऊर्ध्वमेकद्वित्रिक्षणा मालिकाच ह्यनुक्रमात् ॥ ५ ॥ मदलाः शीर्षस्तम्भिका निर्यूहे मदलाः पुनः । स्वस्तिकाद्वयं शीर्षोध्व निर्यूहे मदलाः पुनः ॥ ६ ॥ शीष च भवेत्पट्टः शाखाद्यं चोत्तराङ्गकम् । तुला जयन्ती पीता सा ? निर्मलं कपिशीर्षकम् ॥ ७ ॥ तदूर्ध्वे च पुनर्भूमिचतुर्द्वारं तृतीयके । दृढार्गलाः कपाटाश्चाऽपवरकास्ततः परम् ॥ ८ ॥ वक्त्रद्वाराणि वक्ष्यामि प्रतोलीनां चतुष्टयम् । अनुक्रमेण कर्तव्यं कथयामि समासतः ॥ ९॥ उत्संग: पूर्णबाहुश्च हीनबाहुस्तथापरः । प्रतिकाय इति प्रोक्तं प्रतोलीनां चतुष्टयम् ॥ १० ॥ उत्तरामुख उत्सङ्गः पूर्णबाहुश्च पूर्वतः । अपरे हीनबाहुश्च प्रतिकायस्तु दक्षिणे ॥ ११ ॥ सृष्टिप्रवेश उत्संग प्रतिकायोऽपसव्यतः । पूर्ण बाहुः पूर्ववक्त्रो वामास्यो हीनबाहुकः ॥ १२ ॥ वामभागे दिशि दिशि वामावर्तोद्भवास्तु ये । द्वारं च दक्षिणावर्त कथितं त्वपराजित ॥ १३ ॥ एकपोल्यं त्रिपोल्यं वा पञ्चपोल्यमथोच्यते । एवंविधः प्रकर्तव्यः पोल्यानां तु समुच्चयः ॥ १४ ॥ एकपोल्यं वक्त्रद्वारं त्रिपोल्यं भ्रमणीद्वयम् । पञ्चपोल्यं तु चित्राढ्यं कर्तव्यं सर्वकामदम् ॥ १५ ॥

Page #393

२०९
अपराजितपृच्छा प्राकारादियुक्तभागैर्विस्तरो भागषटकतः । निर्गमश्च चतुर्भागैः प्राकारो यत्र वामिछतः ॥ १६ ॥ याम्यपाखें समस्तत्र विस्तरस्तु त्रिभागिकः।। निर्गमश्च त्रिभागेश्च संक्षेपास्कथितं मया ॥ १७ ॥ त्रिभागं दक्षिणे त्यक्ता द्विभागं च तथोत्तरे । शेषा प्रतोली चैकांशा भागं दक्षिणभित्तिका ॥ १८॥ भवेत् भागोत्तरा भित्तिः कर्णान्ते वलणं त्रिभिः ।। दक्षिणे भित्तिपाइँऽग्रे कर्णान्ते वलणं त्रिभिः ॥ १९ ॥ द्विभार्ग विस्तरं कुर्याद् वक्त्रमार्गप्रवेशनम् । एकपोल्यमिति ख्यातं संक्षेपाकथितं मया ॥२०॥ वामे द्विभागविस्तीर्णे अपरे दशभागिके । दक्षिणे समभागश्च चतुर्भार्ग परे हितम् ॥२१॥ त्रिभागे विस्तरं याम्ये अपरेऽस्य तमपदम् ? । याम्ये कुर्याश्च वेदांशं मूलद्वारं तु कारयेत् ॥ २२॥ चतुर्भागानरमणं भागा भित्तिर्याम्योत्तरे । भागा भित्तिस्तदने च समद्वारं सतोरणम् ॥ २३ ॥ पुनर्भमश्चतुर्भागः षड्भागश्चैव विस्तरे। विधेयं पूर्ववच्छेषं त्रिपोल्यं नाम शोभनम् ॥२४॥ यथा वामे तथा दक्षे भित्तिर्भागा भुजान्ततः। मध्यभित्तियथा पूर्व चतुष्काकृति तोरणे ? ॥२५॥ द्वारं द्वारस्य सूत्रेण भागिको भित्तिविस्तरः। पुनरन्ते चान्तरे च द्वारं द्वारतृतीयकम् ॥ २६ ॥ तद्वत्तल्यानि क्षेत्राणि कार्याणि शोभनानि वै। पूर्वद्वारानुक्रमेण उभे द्वारे याम्योत्तरे ॥ २७ ॥ वक्त्रद्वारं पुनस्त्वेवं कर्तव्यं दक्षिणोत्तरे । पञ्चपोल्यमिदं ख्यातं प्राकार: कपिशीर्षतः ॥२८॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
पञ्चप्रतोल्यधिकारो नाम त्र्यशीतितमं सूत्रम् ॥
-
-

Page #394

(८४) गृहग्रामनगर शोभा नाम चतुरशीतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच ---
प्रतोलीपरतः सर्वे कार्या माडास्तथोत्तमाः । देवताग्रेषु सर्वत्र बलाणकोपरि तथा ॥ १ ॥ यता भवनादग्रे माड उच्चैः प्रशोभते । कर्णेषु च समस्तेषु माडान् कुर्यात्सभूमिकान् ॥ २॥ राजद्वारे पञ्चभौमास्तुङ्गा माडाश्च शोभनाः । तुः कर्णेषु श्रीहट्टाचत्वरे हट्टतः परम् ॥ ३ ॥ श्रीधर श्रीगृहाख्यो माडस्तुङ्गस्सुशोभनः । दानाधिकरणं यत्र मण्डपाभिधमुच्यते ॥ ४ ॥ कर्तव्यो माड उत्तुङ्गत्रिभूमिश्च तथोत्तमः । घण्टा कलशशोभाढ्या कर्तव्या शुभलक्षणा ॥ ५ ॥ श्रीट्टेषु समस्तेषु द्वितीय भूमिको परि । कार्या काष्ठचतुष्की तु मालाख्या छाद्यभूषिता ॥ ६ ॥
पट्टादिकं तु राज्ञीनां राजगेहस्य मध्यतः । पञ्चभौमं पटराश्याः शेषाणां तु त्रिभूमिकम् ॥ ७ ॥ माडाकृतिस्तु कर्तव्या पक्त्यनुक्रमशोभिता । ग्रहाणां पिण्डवास्यादि यद् भवेद् वामदक्षिणम् ॥ ८ ॥
कुर्यादुपयक भूमेस्था काष्ठचतुष्किकाः । सर्वकामप्रदाः कार्याः कलशाश्छाद्यकोपरि ॥ ९ ॥
गजशालाः समाश्छाद्यघण्टाकलश सम्युताः । उन्नताः पञ्चकलशैः पट्टहस्ताधिकोद्भवाः १ ॥ १० ॥ सर्व श्रीकरणाद्यं च राजाधिकरणं तथा । याधिकरणं चैव धर्माधिकरणं तथा ॥ ११ ॥ द्विभूमिकाः समस्ताश्च ऊर्ध्वे छाद्यचतुष्किका । घण्टा कलशशोभाढ्याः कर्तव्या लक्षणान्विताः ॥ १२ ॥
मालमौलिशुद्धशृङ्गं चतुःप्राकारसम्भवम् । सप्तभौमं नवभौमं कर्तव्यं राजमन्दिरम् ॥ १३ ॥
श्रीराजपुरमध्ये तु श्रीमाडा उत्तमाच्छ्रिताः । कलशैर्दिव्यशोभाढ्याः कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ १४ ॥ कुर्याद्धर्म्यादिगेहानां पट्टच्छन्दं जनाकुले | एकभौमा द्विभौमाश्च वरण्ड्य मालबन्धने ॥ १५ ॥

Page #395

अपराजित पृच्छा
शेषाः संकीर्णजातानां छाद्याः ऋपिलिकाः क्रमात् । तस्य संकीर्णास्तु येषां तृणच्छाद्यादिसंभवाः ॥ १६ ॥ सालतालब्रह्मवृक्षैः शाकाद्यैश्च दलाद्विकैः । शुष्कैरनाद्वैः ख्याताश्छाद्यास्तु वै गृहोत्तमाः ॥ १७ ॥
प्रावृषे भवेद् छिन्नानि गूढांस्तु पुरस्तारकाय ? | प्राकारस्य गुप्तिघटैरर्ध ( ) निर्गमतस्तथा ॥ १८ ॥ अधश्चानं घनमूर्ध्वं संच्छन्नाः क्रमयोगतः । तदूर्ध्वं तु तृणैश्चाद्यं सपत्रैस्त्राणकारणम् ॥ १९ ॥ दोराकारैनीलबन्धैर्विविधैश्च यथाक्रमम् I छन्नाकेचिच्च वीरणैस्तथा ॥ २० ॥
केवल
एवं समस्तं संच्छन्नं पुरग्रामगृहादिकम् । ग्रीष्मकालाभ्यन्तरेषु वृष्टिकाले न वै घने ॥ २१ ॥ अभ्यभूम्यारोहणाय कार्यास्सोपानपङ्क्तयः । सदृशायाम निश्रेणिः सारदारुमयी तथा ॥ २२ ॥ विस्तीर्णै: फलकैः पट्टैः सोपानसदृशैस्तथा । सोपानानुक्रमैः स्थाप्यं गृहारोहणमुत्तमम् ॥ २३ ॥ पादोन्नतं शिरोभागे द्विहस्तानां तु विस्तरे | शं चोभयतः कुर्यात्कराधारं तु रोहणे ॥ २४ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां गृहप्रामनगरशोभाधिकारो नाम चतुरशीतितमं सूत्रम् ॥
२११

Page #396

(८५) गृहग्रामनगरशोभा नाम पञ्चाशीतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकमोवाच
राजपुरे च नगरे ग्रामे खेटे तु सुव्रत I
पुराणां बाह्यतः कुर्यात् स्वस्था वै नगरोत्तमाः ॥ १ ॥
राज लिङ्गोद्भवां पूजां स्वयम्भूधर्म सोच्यते ? | पुरबाह्यतो ये देवा महाराज्यांस्तुकारयेत् ॥ २ ॥ प्रतापतेजोभवं च स्वर्गे वा भूमिशासने । देवाभिधानतः कुर्यात् पूज्यं सुरनरोरगैः ॥ ३ ॥ अष्टद्वघष्टद्वात्रिंशद्भिः पुरैश्च परिवष्टितम् । अष्टाविंशतिश्चतुर्विंशतिर्विंशस्याथ द्वादश ॥ ४ ॥ षोडशपुरसम्युक्तं ज्येष्ठं तन्नगरं भवेत् । मध्यमं द्वादशपुरैः कनिष्ठं दशभिः पुरैः ॥ ५ ॥ संस्थानेषु तत्र तत्र रम्यं कुर्यात्पुरं तथा । शिवाश्रमं महारम्यं वाटिकापरिवेष्टितम् ॥ ६ ॥ यः कारयेन्महारम्यं मठस्थानं तु दक्षिणे । त्रिभौमं पञ्चभोमं वा मध्ये वेदिसमन्वितम् ॥ ७ ॥ कारयेत् कपिलीगर्भे गर्भसूत्रेण मण्डपम् । जगत्या अकर्णेषु समसूत्रे तथोच्यते ॥ ८ ॥ जगतीक्षेत्र मानेन मठस्यान्तरमादिशेत् । तदर्धे तु प्रकर्तव्यं पादोनांशमथापिवा ॥ ९॥ दक्षिणायामथाग्नेय्यां मठं वै सर्वकामदम् । नैर्ऋत्ये चैव वायव्ये शोकसन्तापकारकम् ॥ १० ॥ वारुणे चोत्तरे प्रोक्तं मोक्षदं मोक्षकारकम् । ईशान्यां पूर्वतश्चैव पूजितं दानपुण्यतः ॥ ११ ॥ जगत्युच्छ्रयत ऊर्ध्व मटभूम्यादिकोच्छ्रये । मठ स्थाप्यं तदुपरि प्रशस्तं लक्षणान्वितम् ॥ १२ ॥ सुवेदीसहितं कुर्यात्तदूर्ध्वो भूमिकाक्रमम् । गूढं पञ्चापवर मैत्रस्थाने समाश्रितम् ॥ १३ ॥
भ्याना कुर्यात् प्रलीनास्तपशासने । एवं युक्त्या विधातव्यं द्वारसोपानसञ्चयम् ॥ १४ ॥ धूमनिर्गमसंयुक्तं दिश्याग्नेय्यां महानसम् 1 पुरतो तु संस्थाने कर्तव्यं सत्रमण्डपम् ॥ १५ ॥

Page #397

अपराजितपृच्छा संस्थानं पत्रसमिधामायुधानां तु नैर्ऋते । वापीकूपतडागं च वारुणे चोदकाश्रयम् ॥ १६ ॥ कोष्ठागारं तु वायव्ये भाण्डागारं तथोत्तरे।। पुष्पागारं तथेशाने कर्तव्यं पट्टसंयुतम् ॥ १७ ॥ कुर्यान्मठस्योपरि च विद्याव्याख्यानमण्डपम् । वलभीकारमध्ये तु सगवाक्षं सदोगृहम् ॥ १८॥ गृहान्तराणि सर्वाणि सजलैः कदलैः शुभैः । पञ्चवर्णेश्च कुसुमैः शोभितानि प्रकल्पयेत् ॥ १९ ॥ प्राकारस्यान्तबाह्यांशं कपिशीर्षसमन्वितम् । हस्तान्तरे तस्य बाह्ये कर्तव्यं परिखादि च ॥ २० ॥ प्रतोली चाग्रतः कार्या कपाटपुटसंयुता। प्रतोल्यूचे भूमिकोर्चे पाद्यं समयसूचकम् ॥ २१॥ याम्योत्तरानुगाश्चैव प्राकाराः समसूत्रतः । निर्गमः सूत्रमानेन प्रतोल्यग्रसमन्वितः ॥ २२॥ युग्मं गृहाणां कर्तव्यं पक्षयोश्चैव सन्मुखम् । प्रासादस्य प्रमाणेन पादूनं वा तदुच्यते ॥ २३ ॥ एकभौमा द्विभौमा वा शाला निर्गमभूषिताः । मत्तवारुणसंयुक्ता निर्मिताश्चित्रशालिकाः ॥ २४॥ जगत्यने वामतश्च भिट्ट स्याद् भूमिकोच्छ्तिम् । महोत्सवे च वासन्ते तत्र हिन्दोलकं भवेत् ॥ २५ ॥ घटीस्थानोत्तरे कार्या विचित्रा नृत्यशालिकाः। वितानै: शालभजीभिर्घण्टाछाद्यैर्विभूषिताः ॥ २६ ॥ तासामुत्तरतः कार्या दक्षिणे वामतोऽपि वा। अथवा वारुणे कुर्यात् क्षेत्रालाभे सुवाटिकाः ॥ २७ ॥ तासु वै विविधा वृक्षा जातिपुष्पाण्यनेकधा । सर्वे च देवतरवो नोपरिष्ठाः समन्ततः ॥ २८ ॥ प्रियङ्गशिरीषाशोका जीवे कारटकैः शुभैः ।। पुन्नागनागबकुलै पाउलैर्बिल्वचम्पकैः ॥ २९ ॥ श्वेतमन्दारविजयाजातीतगरकुञ्जकैः।। अनङ्गैः सुवर्णपुष्पैश्च बाणा भ्रान्ताः काका(र)टकैः १ ॥ ३० ॥ मुद्गरैः शतपत्रैश्च रम्भाकाञ्चनपुष्पकैः। नारंगैः कर्णजम्बीरस्तालतमालकेतकैः ॥३१॥

Page #398

२१४
गृहग्रामनगरशोभा नाम पश्चाशीतितमं सुत्रम् ॥ पनसैर्नारिकेलैश्च वृक्षैः पूगीफलैस्तथा । द्राक्षानागरवल्लीनां विविधैश्च लतागृहैः ॥ ३२ ॥ वापी वैवाथ कूपश्च दृढयन्त्रैरलङ्कृतः । तस्य बाह्ये तु प्राकारं कपिशीर्षविवर्जितम् ॥ ३३ ॥ परिखायास्तत्र बाह्ये सप्तहस्तप्रमाणतः। इन्दिरावासनं कुर्याद् देवदेवजगत्प्रभुः ॥ ३४॥ कृते याति पुरे रम्ये यत्र साक्षान्महेश्वरः। कैलाससदृशं रम्यं राज्यं यावत्तु मेदिनी ॥ ३५ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
गृहप्रामनगरशोभाधिकारो नाम पञ्चाशीतितमं सूत्रम् ।।

Page #399

(८६) महाराजाधिगृहशुद्धशेखरसंघाटमिश्रकच्छन्दनिर्णय
ब्रह्मनगरभूधराख्यगृहो नाम षडशीतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि लक्षणं राजवेश्मनाम् । विभक्तिभागसङ्ख्यानां छन्दालङ्कारसम्युतम् ॥ १॥ क्षेत्रं विभज्य यत्नेन भागाः स्युः षोडशैव च । मध्ये शाला द्विभागा स्यादलिन्दः शेषमागतः ॥२॥ क्षेत्रादौ विन्यसेदू गर्भ दक्षिणे करमात्रकम् । त्रिभागं वामतः कुर्यात् त्रिभागं चैव मध्यतः ॥३॥ षड्भागं विस्तृतं द्वारमायतं द्विगुणं तथा । द्विभागं ब्रह्मसंस्थान सीमा तत्र प्रकारयेत् ॥४॥ शेषोऽलिन्दविधिर्युक्त्या तन्मान पुरत: शुभम् । तलच्छन्दमितिप्रोक्तमूर्ध्वमानमतः शृणु ॥५॥ सार्धत्रिभागसंयुक्ता चादिभूमिः समुच्छ्रिता । शेषा नवान्ताः सवृत्ताः पादहीना यथाक्रमम् ॥ ६॥ वेदीकण्ठं तथा पनं कलशं चाग्रशोभितम् । चतुर्विशतितिलकैर्भागं कुर्यात्समुच्छ्रये ॥ ७॥ प्रवेशं स्तम्भवेश्चारु ? हृदेशां लकमोद्गतः ? । प्रमाणमीदृशं चैव उपशोभा तथा पुनः ॥ ८॥ . नानारूपसमाकीर्ण छाद्यघण्टाविभूषितम् । नानापुष्पकशोभाढ्यं चन्द्रशालासमन्वितम् ॥९॥ नियुहं निर्गमं श्रेयः ? सहश्चैवरनेकधा ? । शुद्धच्छन्दमिति प्रोक्तं सुशर्म चैव सुव्रत ॥१०॥ संघाट कथयिष्यायि क्षेत्रभक्त्या द्विरएकम् । तेन क्षेत्रप्रमाणेन नवमं दक्षिणे भवेत् ॥ ११ ॥ ततश्च वामतो दद्यात् पूर्वतः पश्चिमं ततः। नवान्ते पञ्चमं भार्ग वामतो दक्षिणं तथा ॥ १२॥ मध्यतो ब्रह्मसंस्थाने सीमासूत्रं तु विन्यसेत् । सीमान्ते द्वावलिन्दौ च भित्तिर्भागा तदन्ततः ॥१३॥ द्वावलिन्दौ च तत्पश्चाद् भित्तिभागः समः पुनः ।। मित्यन्तेऽलिन्द एकस्यात्तदन्तेष्वन्तभित्तिभिः ॥ १४ ॥

Page #400

रद
अपराजितपृच्छा गर्भच्छन्दमिति प्रोक्तं संघार्ट कथयाम्यहम् । अलिन्दद्वयसंयुक्त संघादं तु विचिन्तयेत् ॥ १५ ॥ भित्तिभागं तु मध्यान्ते सीमांश्चैव द्विभागतः । भद्रान्ते निर्गमं तत्र छन्दे याम्योत्तरे न्यसेत् ॥ १६ ॥ तेनैव पश्चिमे दद्यादष्टांशं पुरतस्तथा। मुखशाला प्रकर्तव्या तलच्छन्दात्परा भवेत् ॥ १७ ॥ ततो गृहीत्वा क्षेत्रांशमङ्कयेद् भूमिकोच्छ्यम् । मूलभूम्युच्छ्यान्ते च चतुर्भागैस्तु कारयेत् ॥ १८ ॥ शेषास्तु पादहीनाश्च भुमयो नवसङ्ख्यया । तलच्छाद्य तथा वेदी ग्रीवा घण्टा च छत्रकम् ॥ १९ ॥ कलशं तु शिखान्तं च त्रिभागैश्चैव लांछयेत् । ऊर्ध्वमानमिति प्रोक्तं रेखाश्चैव तु पूर्ववत् ॥ २० ॥ संघाट त्रयसंयुक्तं तच्च निरिसंयुतम् ? । त्रिपुष्पकं प्रकर्तव्यं संघाट गर्भमध्यतः ॥२१॥ चतुःसंघाटकोपेतं षटपुष्पकविभूषितम् । एवं तु कारयेद्वत्स दशमान्तं तु सुव्रत ॥२२॥ तथा चन्द्रकलामेकामजाक्षोभ ? शालभञ्जिका। छाद्यकपोतकलां तु निर्गता माडमालिका ॥ २३ ॥ संघाट वीरभद्रं तु भित्तसंज्ञमुदाहृतम् । सप्तभौमं तु सद्गव्यं शुद्धच्छन्द नवान्तिकम् ॥ २४ ॥ एवं तु नवसंयुक्ता भूभ्य: कार्यास्तु सुव्रत । राज्ञां विनिर्मिताश्चैता विचित्रास्त्वपराजित ॥ २५॥ त्रिसंघाट महादिव्यं नाम्ना वै सुन्दरं गृहम् । पञ्चसीम त्रिसंघाट कथितं चैव सुन्दरम् ॥ २६ ॥ पुनरन्यं प्रवक्ष्यामि भेदोपभेदनिर्णयम् । नवसीमासमायुक्तं पञ्चसंघाटकं विदुः॥ २७ ॥ नवपुष्पकसंकीर्ण सप्तघण्टाविभूषितम् । षोडशांशं शुद्धद्वयं संघाटषोडशं तथा ॥ २८ ॥ द्वादशांतं द्विसंघाट वामदक्षिणसंस्थितम् । पश्चिमे चेदृशं छन्दं पुरतश्चैव तादृशम् ॥ २९॥ द्विर्द्धिश्छन्देन दातव्यं भित्यष्टकसमन्वितम् । छन्दलक्षणसंयुक्तं पूर्वमर्मविवर्जितम् ॥ ३१ ॥

Page #401

२१७
महाराजाधिगृहशुद्धशेखरसंघाटमिथकच्छन्दनिर्णयब्रह्मनगरभूधराख्य-
गृहो नाम षडशीतितमं सूत्रम् ॥ पञ्चसंघाटसंयुक्तं षोडशाण्डकभूषितम् । तादृशं तादृशैर्युक्तं प्रस्तार: पूर्वतः स्मृतः ॥ ३१॥ सुन्दराख्यं महादिव्यं राज्ञां विजयकारणम् । तत्कार एकछत्रं भोक्तारो भुवनत्रये ॥ ३२॥ मिश्रकं पूजयेच्चैव वास्तुं सूत्र सुरार्चितम् । अन्यथा वेधयेद् वत्स मिश्रकं वेधवर्जितम् ॥ ३३ ॥ चतुःषष्टिप्रभिन्नं च शतपाच्चापराजित । पूजयेद् वास्तुनी तत्र पूज्याः सर्वे पृथक् सुराः ।। ३४ ॥ त्रिदशाः पूजिता येन त्रैलोक्यं सचराचरम् ।
एवं विचार्य कर्तव्यं न न्यून चाधिकं न हि ॥३५॥ इति महाराजाधिगृहशुद्धशेखरसंघाटमिश्रकच्छन्दनिर्णयाधिकारः॥
संघाटकसमायुक्तं त्यक्त्वा पुष्पककोष्ठकम् । पूर्वापरवासराणामष्टपदौ च जायते ॥ - - - - - - - - याम्यकौबेरसंस्थितौ ॥ २१-२२॥ सर्वेषामीदृशश्छन्दश्चतुःषष्टिपदेषु च । ब्रह्मस्थानगृहाश्चैव पादानां च चतुष्टये ॥२३॥ गृहाणां मानसङ्ख्या च द्वात्रिंशद्धस्तकैर्मता। उभयोर्ब्रह्मवंशस्य चतुर्थाशकराः स्मृताः॥ २४ ॥ चत्वारो द्वादशमार्गाश्चत्वारो षोडशान्विताः। नवमार्गकृताः सङ्ख्या निर्मिता विश्वकर्मणा ॥ २५॥ सीमा करसहस्रं तु आयामो विस्तर: समौ । चतुःषष्टिपदं कुर्याद् ब्रह्मरन्ध्रप्रमाणतः ॥ २६ ॥ चतुर्मुखं चतुर्दारं चतुर्थक्ष ? पितामहम् । कारयेच्च स्वनगरे प्रासाद कमलोद्भवम् ॥ २७ ॥ स्थापयेच्च चतुर्वर्ण चतुर्दिक्षु यथाक्रमम् । महास्थानानि चत्वारि चतुर्वर्णाश्रितानि च ॥ २८ ॥ सीमान्तेषु च सर्वेषु चतुःषष्ट्यादिसाधिते । प्राकारः सुदृढः कार्यों नवहस्तैः समुच्छूितः ॥ २९ ॥ नवहस्ता वत्ता कार्या त्रिगृढा कण्डवारुणी। तत्तुल्योदयमानं च कपिशीर्षधनाकुलम् ॥ ३० ॥ कणे कणे तु कर्तव्या वृत्ताः कुड्मलशोभनाः ।
विहस्तान्ते पुनः कुर्याद्योधविद्याधरी तथा ॥ ३१ ॥ २८ अ.

Page #402

अपराजितपृच्छा
तद्वभागप्रमाणेन कुर्यात् सिंहावलोकनम् । प्रत्योल्यन्तं चत्वरे तु चतुराणि कारयेत् ॥ ३२ ॥ द्वाराण्यष्टौ खडकीनां शस्तानि शुभदानि च । खडक्की सर्वद्वारेषु कुर्यात्सोपानसंचयम् ॥ ३३ ॥ रथमार्गोंचितं शस्तं प्रतोलीषु प्रवेशनम् । द्वारेषु च कपाटानि दृढार्गलयुतानि च ॥ ३४ ॥ पूर्वद्वारे ध्वजस्थाने कीर्तिस्तम्भं महोदयम् । तभद्रे तु प्रतिष्ठाप्य; कीर्तिपताक हस्तकः ॥ ३५॥ शिलोंछखननं त्राणं शय्यासनपट्टिका । नित्यकर्मस्थानस्थानं संध्यावन्दनकण्डिका ॥ ३६ ।। गृहोपस्करं सर्वमायसकाष्ठकादिकम् । द्विजदेवाय दातव्यमात्मार्थ स्वर्गमानदम् ॥ ३७ ॥ भूभ्यादिकं गजाश्वं च देशग्रामं च पत्तनम् । पयस्वती रथं छत्रं हेमरत्नादिभूषणम् ॥ ३८ ॥ सपत्नीकाय पूज्याय विप्रा देवैश्च पूजिताः। इन्द्रराज्यसमं राज्यं स्वर्गे वाऽथ धरातले ॥ ३९ ॥ धान्यसंचायकं ख्यातं नगरं नाम भूधरम् । देवलोकेषु विख्यातं पूज्यं सुरनरोरगैः ॥ ४० ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां ब्रह्मनगरभूधराख्यगृहपञ्चाशत् सङख्याधिकारोनामषडशीतितमं सूत्रम् ॥

Page #403

(८७) महाराजगृहमाडलक्षणं सप्ताशीतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
इदानीमभिधास्यामि यथावदनुपूर्वशः । महाराजगृहाः सर्वे जयश्रीकीर्तिवर्धनाः ॥ १॥ श्रीधरः थीगृहश्चैव प्रतापवर्धनस्तथा । लक्ष्मीविलासकश्चैव त्रैलोक्यविजयस्तथा ॥२॥ नन्दनः श्रीनिवासश्च विमुक्तः पुष्पशेखरः। इन्द्रनीलो विमानश्च दिग्भद्रः क्षोणीभूषणः ॥३॥ गृहराजः सिद्धिकामो नन्दिघोषस्त्रिकूटकः। धराधर: धीतिलक: उत्तुङ्गः कमलोद्भवः॥४॥ रतिगृहश्च सिद्धार्थः पृथिवीजयमन्मथौ। शत्रुमर्दननामा च षड्विंशतिरितिस्मृताः ॥५॥ अष्टोत्तरशतं ज्येष्ठ नवतिज्येष्ठमध्यमम् । सप्ततिः कनिष्ठज्येष्ठं त्रिविधं ज्येष्ठमुच्यते ॥ ६ ॥ पष्टिश्च मध्यमे ज्येष्ठं पञ्चाशन्मध्यमध्यमम् ।। कनिष्ठं मध्यमं ज्ञेयं चत्वारिंशच्च सङ्ख्यया ॥७॥ अधमेऽप्रयं पञ्चत्रिंशन मध्यं त्रिंशत्कनिष्ठके। कनिष्ठं च कनिष्ठे स्यात् पञ्चविंशतिहस्तत;॥ ८॥ एकैकं त्रिविधं चेत्थं ज्येष्ठमध्यकनिष्ठकम् । त्रिधा च पुनरेकैकं सप्तविंशतिमानकम् ॥९॥ श्रीधरं श्रीगहं चैव शोभार्थ कारयेदृढम् । त्रियोविंशतिकं त्वेवं नित्यं कल्याणकारकम् ॥ १०॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे भाग एको विभाज्यते । चतु:स्तम्भसमायुक्तमेकद्वारण भूषितम् ॥ ११ ॥ क्षेत्रभागोदयः स्तम्भे रहोभूफलकान्तरे । आदिभूम्युदयोचे वै पीठबन्धं प्रकल्पयेत् ॥ १२ ॥ उदये नवभिर्भक्त भागेनैकेन कुम्भिका । चतुरधापाश्रवृत्तः स्तम्भ ऊर्ध्वं चतुष्कतः ॥ १३॥ तदुर्चे तु विधातव्यं भागोनं व्यालक तथा। हीरग्रहणकं कार्य भाग पादविवर्जितम् ॥ १४ ॥ सपादभागिक पट्टस्तन्त्रकेन समन्वितम् ।। भागार्धेन जयन्ती च भूमिभूमिश्वयं क्रमः ॥ १५॥

Page #404

२२०
अपराजितपृच्छा गुणरागान्विता भितिश्च्छाद्यद्वाराणि यानि तु। तत्र छाद्यत्रयं कार्य वेदीघण्टासमन्वितम् ॥ १६ ॥ ज्वलद्रौप्यासनं वेद्यां मत्तावरणभूषितम् । अर्धोदये प्रकर्तव्यो माडः श्रीधर उत्तमः ॥ १७ ॥
इति श्रीधरः॥ एतस्मिन्नेव संस्थाने सीमासूत्रविधिर्भवेत्। निर्गमः सूत्रमानेन भद्रान्तस्य विधीयते ॥ १८ ॥ द्वादशस्तम्भसंयुक्त एकद्वारेण भूषितः । सार्धभूमिसमायुक्तः श्रीगृहः श्रीविवर्द्धनः ॥ १९ ॥
___इति श्रीगहः॥ प्रतापवर्द्धनस्येवं लक्ष्म साम्प्रतमुच्यते । पञ्चविंशतिहस्तैश्च सार्धभागत्रयाङ्कितम् ॥ २०॥ चत्वारो मध्यत: स्तम्भा द्वादशालिन्दभागतः । पादा भित्तिर्विधातव्या चतुर्धारोपशोभिता ॥ २१॥ भद्रभागाश्चतुर्दिक्षु चतु:स्तम्भविभूषिताः। द्वात्रिंशत्स्तम्भकैर्युक्तो बाह्याभ्यन्तरतस्तथा ॥ २२ ॥ द्वितीयभचे माडाश्च सार्धभूमित्रयोच्छिताः। प्रतापकीर्तिकृन्नित्यं प्रतापवर्द्धनाभिधम् ॥ २३ ॥
इति प्रतापवर्धन: ॥ प्रतापवर्द्धने भद्रं त्रिभागं चैव विस्तरे । मुखभद्रं चैकभागं दशस्तम्भसमन्वितम् ॥ २४ ॥ माडं द्वितीयभूभ्यूचे सार्थपञ्चकभूमिकम् ।। लक्ष्मीश्च रमते तत्र लक्ष्मीविलास उच्यते ॥ २५ ॥
इति लक्ष्मीविलासः ॥ त्रिभागायामविस्तार: पदिकं मुखभद्रकम् । त्रीणि स्युर्मुखभद्राणि स्तम्भा द्वाविंशतिस्तथा ॥ २६ ॥ बाह्याभ्यन्तरतः स्तम्भाः शतं च चतुरुत्तरम् । तृतीयभूचे माडाश्च सार्धषड्भूमिकास्तथा ॥ २७ ॥
इति त्रैलोक्यविजयः॥ मध्यभित्ति परित्यज्य तत्र भद्राणि योजयेत् । त्रिभागायामविस्तारो भद्रं द्वादशद्वारकम् ॥ २८ ॥ श्रीगृहच्छन्दकाकारे चतुःषष्टिस्तु स्तम्भकाः। तृतीयभूधे माडाश्च सार्धपञ्चकभूमिकाः ॥ २९ ॥
इति नन्दनः।

Page #405

२२१
महाराजगृहमाडलक्षणं सप्ताशीतितमं सूत्रम् ॥ पञ्चविंशतिपात्क्षेत्रे स्तम्मा: षट्त्रिंशदेवच । पदिका तस्य भित्तिश्च चतुर्झरोपशोभिता ॥ ३० ॥ पादं पादं मुखभद्रं त्रयं भद्रं नवाधिकम् । भद्रे द्वाविंशतिः स्तम्भा अधाशीतिश्चतुर्दिशम् ॥ ३१ ॥ सचतुर्विशतिशतं स्तम्भा बाह्ये तथाऽन्तरे । तृतीयभूइँ माडाश्च सार्धपञ्चकभूमिकाः ॥ ३२॥
इति श्रीनिवासः॥ पूर्वभद्रं नवपदं त्रिपदं मुखभद्रकम् । भद्रेस्तम्भाश्चतुस्त्रिंशत् षट्त्रिंशदुत्तरं शतम् ॥ ३३ ॥ घाह्याभ्यन्तरतः स्तम्भा द्वासप्तत्युत्तरं शतम् । तृतीयभूचे माडाश्च सार्धषड्भूमिकास्तथा ॥ ३४ ॥
इति विमुक्तः॥ त्यक्त्वा भित्ति मध्यक्षेत्रे सप्तांशैर्विस्तुतायतम् । पञ्चविंशतिपाद्भद्रे त्रिकं च मुखभद्रके ॥ ३५ ॥ मध्ये स्तम्भाश्चतुःषष्टिः षट्त्रिंशद् भद्रके तथा । बाह्याभ्यन्तरतः स्तम्भा अष्टाधिकशतद्वयम् ॥ ३६॥ तृतीयभूधे माडाश्च सार्धषड्भूमिकाः स्मृताः। पुष्पबाणादिकोपेतो भवेत्कुसुमशेखरः ॥ ३७॥
इति कुसुमशेखरः ।। द्विपादमुखभद्राणि त्रिपदं सर्वतो भवेत् । अष्टाविंशत्यधिकं च स्तम्भा भूम्यश्च पूर्ववत् ॥ ३८ ॥
इतीन्द्रनीलः ॥ पूर्वभद्राणि संत्यज्य विभागैर्भद्रनिर्गमः । भद्रं तदुभयपक्षे त्रिभागायामविस्तरः ॥ ३९ ॥ षष्टिस्तम्भाः प्रतिभद्रं चतुःषष्टिस्तु मध्यमे । शतत्रयं च चत्वारः स्तम्भा बाह्य तथान्तरे ॥४०॥ सार्धषड्भूमिकाश्चाथ भद्राणि श्रीगृहे तथा। समस्तं पुष्पकाकारं विमानं नुपशान्तिदम् ॥ ४१ ॥
इति विमानम् ॥
भद्रभद्रेषु सर्वेषु पदिक मुखभद्रकम् । पूर्वभूमिसमत्वेन नाम्ना दिग्भद्रकं च तत् ॥ ४२ ॥
इति दिग्भद्रम् ॥

Page #406

२२३
अपराजितपृच्छा
चतुरश्री कृते क्षेत्रे करशतोद्ववेदश्रुकम् ? । अष्टाष्टकविभक्ते तु गर्भः स्यात्सप्तभागतः॥ ४३ ॥ अष्टभागा भवेद् भितिश्चतुरोपशोभिता। पञ्चविंशत्यज्रि भद्रं स्तम्भाः षट्त्रिंशदुत्तमाः ॥४४॥ प्रतिभद्रत्रिक भद्रे षट् स्तम्भाः प्रतिभद्रके। द्विःषत्रिंशच्चैव भद्रे भनेषु स्युद्धिसप्ततिः ।। ४५॥ तत्तुल्यानि च भद्राणि चतुःषष्टिस्तु स्तम्भकाः । तृतीयभूचे माडाश्च सार्ध षड्भूमिकास्तथा ॥ ४६ ॥
इति क्षोणीभूषणः ॥ प्रत्येकं त्रिपदं भद्रं मुखे कुर्यात्समन्ततः । एकपादं मुखभद्रं सर्वदिक्षु तथाग्रतः ॥ ४७ ॥ भद्रे स्तम्भास्तु षट्षष्टिश्चतुःषष्टिस्तु मध्यतः । गृहराजस्तु तन्नाम सार्धषड्भूमिकश्च सः ॥४८॥
___ इति गृहराजः॥ नवपादं प्रतिभद्रं मुखभद्रत्रयं पदम् । तृतीयभू माडाश्च सार्धसप्तकभूमिकाः ॥ ४९ ॥
इति सिद्धिकामः॥ कक्षयोर्भद्रभित्ती द्वे द्विपदो कर्णयोस्तथा। पदार्धन भित्तिकोणमूर्वे तु भूमिकावधि ॥ ५० ॥ भद्राप्रकर्णयोश्चैव पञ्चपास्वस्तिकाकृतिः । दशभूचे चैव शेषाः सुग्रीवसदृशास्तथा ॥ ५१ ॥ कर्णयोश्चैव चत्वारोऽन्त गैश्च विनिर्गताः । अशीतिस्तम्भभद्रेश्च सार्धसप्तकभूमिकाः ॥ ५२ ॥
___ इति नन्दिघोषः अचाल्यपक्षभद्राण्यश्वतारं मूलभद्रकम् । निर्गमश्चैव षड्भागः पूर्वभूमिसमोच्छूितः ॥ ५३॥
___ इति त्रिकूटः॥ त्यक्त्वा च कर्णभद्राणि मूलभद्रविनिर्गतम् । त्रिभागं नवनिष्काशं तारग् भित्तिः पुनस्त्रिभिः ॥ २४ ॥ पष्टितम्भाः प्रतिभद्रे चतुःषष्टिस्तु मूलके । तत्तुल्यं च भवेन्मध्ये सार्धसप्तकभूमिकाः ॥ ५५ ॥
इति वसुधाधरः॥

Page #407

महाराजगृहमाडलक्षणं सप्ताशीतितमं सूत्रम् ॥
मध्यभित्तिं परित्यज्य भद्रं भद्रेषु योजयेत् । कार्याणि पक्षभद्राणि अग्रभद्रोपमानि च ॥ ५६ ॥ चत्वारि मुखभद्राणि चत्वारः कर्णसम्पुटाः । सार्धसतक भूम्यश्च श्रीतिलकः स कामदः ॥ १७ ॥ इति श्रीतिलकः ॥
भद्रं त्यक सम्पुटे च पत्रिंशत्पदसंस्थितः । मुखभद्रं नवपदमुत्तुङ्गः पूर्व भूमिकः ॥ ५८ ॥
इत्युक्त्तङ्गः ॥
चतुरश्रीकृते क्षेत्रे दशधा प्रविभाजिते । एकाशीतिपदो गर्भो ह्यर्धभागा च भित्तिका ॥ ५९ ॥ सप्तसप्तपञ्चत्रीणि पदसङ्ख्या तु भद्रके । स्तम्भा भद्रे चतुस्त्रिंशच्छतस्तम्भास्तु मध्यतः ॥ ६० ॥ साप्तभूमिकाच नाम्ना स कमलोद्भवः । पद्मपत्रोपमा चैव नित्यं श्रीस्तत्र क्रीडति ॥ ६६ ॥
इति कमलोद्भयः ॥
सप्तचाऽऽयामविस्तारे भद्रं स्याश्च चतुर्दिशम् । षट्पदानि प्रतिभद्रे त्रीणि त्रीणि च भद्रके ॥ ६२ ॥ चतुरशीतिस्तम्भके च शतं वै गर्भमध्यतः । तृतीयभूर्ध्वे माडाच सार्धसप्तकभूमिकाः ॥ ६३ ॥
इति रतिग्रहः ॥
मुखभद्रं पुनर्दद्यात्स्तम्भद्वयविभूषितम् । पूर्वभूमिगुणोपेतो भवेत् सिद्धार्थकः स च ॥ ६४ ॥
इति सिद्धार्थकः ॥
मुखभद्रं परित्यज्य मूलभद्रं च पूर्ववत् । अग्रकर्णे तु चत्वारि श्रीगृहाकारवत्तथा ॥ ६५ ॥ भित्तिकर्णलताञ्चाष्टौ द्विपदाश्च प्रकल्पयेत् । चतुर्भूम्यूर्ध्वमाडांश्च तथा सार्घा भूमिकाः ॥ ६६ ॥
इति मन्मथः ॥
प्रतिभद्रे मुखभद्रं षट्स्तम्भैस्त्रिपदैस्तथा 1 विच्छिन्नांश्च चतुः कर्णान् कुर्यात् प्रतापवर्द्धनम् ॥ ६७ ॥ लक्ष्मीविलासके चाग्रे भद्रे भद्रे विच्छिन्नता । अष्टौ माडास्तस्य बाह्ये महामाडो घोभवः ॥ ६८ ॥
२२३

Page #408

२२४
अपराजितपृच्छा चतुर्थभूम्यूर्ध्वमाडाः स्युः सार्धनवभूमिकाः । शत्रून्मर्दयते शीघ्र नाम्ना वै शत्रुमर्दनः ॥ ६९ ॥
इति शत्रुमर्दनः॥ छन्दा माडो मोडशुद्धौ शेखरो वेदसङ्ख्यकाः । प्रोतास्तु राजवेश्मानि वर्धन्ते श्रीधरादितः ॥ ७० ॥ सर्वे स्युस्ते समालिन्दा माडाछन्दाद् भवन्ति ये । अत ऊचे संवरणा घण्टाकलशभूषिताः ॥ ७१ ॥ क्षेत्रस्यात्र दशांशेन आदिभूमिः समुच्छ्तिा । त्रिभागेश्चैव तद्भमेरस्य तूदयो भवेत् ॥ ७२ ॥ आदिभूम्युदयार्धेन पीठं चास्य समुचितम् । पीठो भूमय: शेषा द्वादशांशेन हासिताः ॥ ७३ ॥ दण्डच्छाद्यं मल्लच्छाचं मुखपत्रैर्विभूषितम् । रिङ्गिणीपट्टसंयुक्तं कर्तव्यं मल्लच्छाद्यकम् ॥ ७४ ॥ वस्त्रवितानकोपेतं सुवर्णकलशान्वितम् । तस्करसमराधं च भेदं यत्नेन वर्जयेत् ॥ ७५ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
महाराजगृहमाडलक्षणाधिकारो नाम सप्ताशीतितम सूत्रम् ॥

Page #409

(८८) धारागिर्युयानलक्षणमष्टाशीतितमं सूत्रम् ।।
विश्वकर्मोवाच
धारागृहं प्रवक्ष्यामि वाटिकानां च लक्षणम् । पुरस्यान्तरतो वत्स ज्ञात्वा भूमि विशोधयेत् ॥ १ ॥ वाटिका रोपयेत्तत्र ज्येष्ठमध्यकनिष्ठिकाः । धनुःशतत्रये ज्येष्ठा मध्या धनुःशतद्वयात् ॥ २॥ धनु: शतैः कनिष्ठा स्याच्चतुरथा च भूमिका।। सषण्णवतिशतपाद् वास्तौ देवान् समर्चयेत् ॥३॥ योगिनीर्दश नाना ? च ब्रह्माणं च कुमारिकाः । सूत्रधारमथाचार्य क्षेत्रपालं च भैरवम् ॥ ४॥ विश्वकर्मा ततः पूज्यो दिक्पाला लोकपालकाः। गणनाथश्चण्डिका च तस्य क्षेत्रस्य देवताः ॥५॥ क्षमापयेत् सर्वदेवान् ततः कर्म समाचरेत् । विविधक्षेत्रमानेन तत्र वास्तुं प्रकल्पयेत् ॥ ६ ॥ ब्रह्मक्षेत्रे प्रकर्तव्यं धाराख्यं मण्डपं शुभम् । केतकीबहुलारम्भाः पुष्पजातिरनेकधा ॥ ७ ॥ श्रीजातिस्तु लवङ्गानि एलाकर्पूरपादपाः । चन्दनाश्चैव ककोला ब्रह्मस्थाने प्रकल्पिताः ॥ ८॥ प्राच्यामुत्तरपर्यन्तं वास्तुकारो निवेशयेत् । विटपाद्रिलतावल्लीः कुर्याद् द्वौसता?स्थिताः ॥९॥ स्थानेऽयम्णस्तु नारंगा: सवितुर्नलिकानि च । सावित्रे च पदेऽक्षः स्याद् दाडिमास्तु विवस्वतः ॥ १० ॥ कुर्यात् शीतलं चैन्द्रेऽशोकमेन्द्रजये पदे। मैत्रस्थाने व जम्बीरा रुद्रे तालतमालकाः ॥ ११ ॥ रुद्रदासेऽभयां प्राज्ञ आसूकं भूधरे पदे । विद्यान्मधूकमापे च आपवत्से च चम्पकम् ॥ १२ ॥ माहेन्द्र मण्डपं कार्य कदलीवनशाभितम् । गृहक्षते च बृहती द्राक्षामण्डपमुत्तमम् ॥ १३ ॥ पत्ररैलङ्कृतं चाक्षवृक्षः सावित्रमाश्रितः । - -
---॥१४॥ अम्बालिकापुष्पयुक्तं पुष्पदन्ते तु मण्डपम् । आदित्ये जलपत्रं च स्थल पद्मोपशोभितम् ॥ १५ ॥

Page #410

२२६
अपराजितपृच्छा क्रीडापुष्करिण कार्या नागवल्ली च वारुणे । तथा भल्लाटके वंशाः प्रोक्ताः पातालमापकाः ॥ १६ ।। द्राक्षाभिर्मण्डपं सौम्ये नारिकेलोपशोभितम् । ईशाने शिववृक्षं च देवदारुं प्रकल्पयेत् ॥ १७ ॥ हयमारं चक्रचारं पर्जन्ये नाऽप्रसंशयः। जये कदम्बोऽश्वत्थश्च सत्ये कुर्याच्च पाटलान् ॥ १८ ॥ भशे श्यामलिका शेया न्यग्रोधाश्चान्तरिक्षके । इन्द्रपुष्पास्तथा चाग्नौ ईश्वरी चैव पूषणि ॥ १९ ॥ जम्बुवृक्षश्च वितथे गन्धर्व च हरीतकी । आकीर्णाः पनसा भृगे खजूरा मृगराण्मुखे ॥ २० ॥ हिङ्गल्युटुम्बरौ पित्र्ये तिलको नन्दिके तथा । शुभाः कपित्थाः सुग्रीवे भू? पाखोटैस्तथाऽसुरे ॥ २१ ॥ शेषे पिप्पलिका ज्ञेया शिरीषा पापयक्ष्मके । औषधी रोगसंस्थाने नागे टंकारिपाटलाः ॥ २२ ॥ मुखे च वंशतिलकाः शैले वै बीजपूरकाः। अदितौ ग्रन्थिपर्णश्च कुङ्कुमश्चाधिको भवेत् ॥ २३ ॥ शतपत्रं दितौ ज्ञेयं शेषा वै पद्वाहातः । महेन्द्रादित्ययोरं प्रतिसन्धौ न संशयः ॥ २४ ॥ प्रवेशो निर्गमस्तावद् ज्ञातव्यस्तु सदा बुधैः ।। विषवृक्षस्तथा रक्ष्यः कटुकैः कण्टकान्वितैः ॥२५॥ देवतापदवृक्षांश्च योऽन्यथा विनियोजयेत् । तस्य राष्ट्रे शरीरे च निर्दिशेद्रोगतो भयम् ॥ २६ ॥ इदृशेन विधानेन उद्यानं यस्तु कारयेत् ।। लभते शाश्वतान् भोगान् यथेन्द्रश्चामरालये ॥२७॥ यदि न प्राप्यते वत्स चन्दनादि महीतले । सुलभास्तत्र संयोज्या: प्रशस्ता लक्षणान्विताः ॥ २८ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
धारा गिर्युद्यानलक्षणाधिकारो नामाष्टाशीतितमं सूत्रम् ।।

Page #411

(८९) जलंयन्त्रलक्षणकमेकोननवतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
पदैर्वादशभिर्वास्तु योजयेज्जलयन्त्रके। पदस्थाने तथा देवान् पश्चात् कर्म समाचरेत् ॥ १॥ कृते सप्तपदे क्षेत्रे ब्राह्यभद्रं पदत्रये । विंशतिस्तम्भसम्युक्तं पदिका स्तम्भशालिका ॥२॥ मध्ये चतुष्किका कार्या ब्रह्मणः पदमाश्रिता। वेदिकास्तत्र कर्तव्याश्चतुर्विंशतिपाद्युताः ॥ ३॥ घास्तुं प्रपूजयेत्प्राझो जलयन्त्रोचितं तथा । षोडशाविसमायुक्तमन्यथा दोषकृद् भवेत् ॥ ४ ॥ चतुरश्रं समं क्षेत्रं स्तम्भैदशभिर्युतम् । पद्माकृति शुभं मध्ये जलयन्त्रं तु सुव्रत ॥ ५॥ अनभावृष्टिः कर्तव्या आयुवास्तुसमन्वितम् । मानाविचित्ररूपाणि चतुर्दिक्षु प्रकल्पयेत् ॥ ६॥ चतुर श्रीकृते क्षेत्रे सप्तभागविभाजिते । भद्राणि त्रिपदानि स्युः कोणे कूपाश्च कारयेत् ॥७॥ विषमाः कृपिका: कार्याः समा वै दोषदास्तथा। यन्त्रतो द्विगुणोच्छायं त्रिगुणं च तथायते ॥ ८॥ अधस्तात्तु पुनमध्ये धाराख्यं मण्डपं शुभम् । स्तम्भैदिशभिर्युक्तमेकेन कलशेन च ॥९॥ चतुष्किकाश्चतुर्दिश्च द्वौ द्वौ स्तम्भौ च कल्पयेत् । करोटकं समायुक्तं कलशैश्चैकपष्टिभिः ॥ १०॥ रथिकाकूटघण्टाभिः सुवृत्तं शुकनासकैः । भ्रमय दर्शयत्तोयं विचित्रैमणिकुट्टिमैः ॥ ११ ॥ तद्बाहातस्तु प्राकारं कपिशीर्षविवर्जितम् । हट्यन्त्रसमाकीर्ण सजलैः सारणैर्युतम् ॥ १२ ॥ परिखा तत्र बाह्ये तु सप्तहस्तप्रमाणतः । काननं त्वेवमाख्यातं नृपाणां कीडनार्थकम् ॥ १३ ॥ ग्रीमे क्रीडां प्रकुर्वन्ति नृपा नरसमन्विताः। षडालीनां च मध्यस्थं प्रविष्टा क्रीडमानसैः ॥ १४ ॥

Page #412

२२८
अपराजितपृच्छा दर्शयन्ति विचित्राणि रूपाणि चैवमूलतः । सर्वाङ्गश्रोतसः सन्धौ वृष्टिं कुर्वन्ति मेघवत् ॥ १५॥ अवृष्टिगर्जिताः शब्दा विद्युदुद्योतकान्विताः। एवमायासतो ग्रीप्मे पर्यटन्ति नृपा मुदा ॥ १६ ॥ वस्त्रालडारकैर्यैस्तु प्रविशन्त्युदकेषु च । तत्सर्वे सूत्रधारेषु दातव्यं तु मुदान्वितैः ॥ १७ ॥ अन्येषां राजप्रासादे प्रामं दद्यात् स्वराष्ट्रके । कृत्वा क्रीडां नृपश्चेत्थं वासन्ते च महोत्सवे ॥ १८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
जलयन्त्रलक्षणमण्डपद्वाराधिकारो नामैकोननवतितम सूत्रम् ॥

Page #413

(९०) वाद्यशालालक्षणं नवतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
वाद्यशालाः प्रवक्ष्यामि आश्रिता राजवेश्मनि । द्वात्रिंशद्धस्तविस्ताराश्चतुर्वद्धिरनुक्रमात् ॥१॥ मण्डपा नव सङ्ख्याताश्चतुःषष्ट्यन्त हस्ततः । पृथगेकैकशः प्रोक्ताः कथयिष्याम्यनुक्रमम् ॥ २॥ मण्डपा द्वार एवोक्ताः प्राकारपरिवेष्टिताः। अग्रे च पोलिकायुक्ताः कपाटेश्च दृढार्गलाः ॥ ३॥ विमानः पुष्पको भद्रो गरुडश्चारुवर्द्धनः। सिद्धिकामो रसः कान्तो विचित्रस्तेजस्संभवः ॥ ४॥ मण्डपा नव चेत्येवं विमानाद्याः प्रकीर्तिताः । द्वात्रिंशद्धस्तकश्चाद्यः क्रमाद्धिश्चतु:करैः ॥ ५॥ चतुःषष्टिकरा अन्ते द्वात्रिंशद्भिर्विमानकाः । अन्ते तेजस्सम्भवाख्यश्चतुःषष्टिकरैश्च सः ॥६॥ मध्ये च वेदिकां कुर्यादष्टहस्तप्रमाणतः । तत्रैव स्थापयेद् देवं भैरवं योगिनीस्तथा ॥ ७ ॥ देवीश्च क्षेत्रपालं च जिनेन्द्रसिद्धमूर्तिकाः। देवक्रमात्पूजयेश्च योगिनीश्च कुमारिकाः ॥ ८॥ विप्रादान्दर्शयञ्चैव स्थावरं जङ्गमं तथा । तदाक्षा च गृहीतव्या तत्र कर्म समाचरेत् ॥९॥ तत: प्राकारमध्य तु स्थापयेच महोषधीः । श्वेतरक्तपीतकृष्णैः पुष्पकाले प्रभेदिताः ॥ १० ॥ कटुतिक्तकषायाम्ललवणैर्मधुरेण च ।
औषधीलक्षयोहिन्या वर्गेरास्वादनैस्तथा ॥११॥ कोटिकायाः सूकरैश्च धमनीनलिकायसैः।। संडिशानि विविधानि काकचञ्च्वाकृतीनि च ॥ १२ ॥ ग्रादुकां कर्तरायुक्तां हस्तवडानि हारिणी । खल्वे च मर्दनं कुर्याद् यन्त्राद्विविधधारिकाः ॥ १३ ॥ धातवोऽष्टाऽष्ट लोहानि विविधान्यौषधानि च । मूषाभेदक्रमोक्तं च रत्नं स्याद् वनकादिकम् ॥ १४ ॥

Page #414

२३०
अपराजितपृच्छा मृत्तिका करणी श्रेष्ठा वज्रमूषादिकोद्भवम् । हृदि वित्तैदृढात्मा च एकीभूतमनास्तथा ॥ १५ ॥ सद्गुरूणां पाभत्क्या गुरूपदेशग्राहकः । मुक्तमत्सरकोपश्च सप्रियो जनवत्सलः ॥ १६ ॥ पारदग्धा स्तोकदग्धा अदग्धा बालकर्तिका । स्वरबिन्दुसमायुक्तं वज्रमूषस्य लक्षणम् ॥ १७ ॥ घटिका करिकाकारा मत्तिकाश्च सुयोजयेत् । त्रीणि त्रीणि पुनस्त्रीणि तथा चत्वारि पञ्च च ॥ १८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वाद्यशालालक्षणाधिकारो नाम नवतितमं सूत्रम् ।।

Page #415

(९१) चतुरुत्तरशतैशालगृहलक्षणमेकनवतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच-
हर्म्यादीनि प्रवक्ष्यामि यथोक्तं पुरवासिनाम् । निन्दितानि च शस्तानि भवन्ति भवनानि ॥ १ ॥
पञ्च पूर्वायता रेखा दशसप्त च दक्षिणे । चतुःषष्टिपदं कार्य कोष्ठकं पूर्वदक्षिणम् ॥ २ ॥ चत्वारो विन्यसेत्पूर्वमक्षराणि गुरुणि वै । तेभ्य एव प्रसूयन्ते भेदाः षोडश चेश्मनाम् ॥ ३ ॥ गुगेरो लघु दद्याद् विद्याद्गुरुलघुप्रदम् । एकान्तरविभेदेन षोडशैव पदाः स्थिताः ॥ ४ ॥ पदपक्षस्य संस्थाने द्वितीयं परिकीर्तितम् | चतुरक्षरभेदेन तृतीयं च तथोपरि ? ॥ ५ ॥ अशभिः क्रमभेदैश्च चतुर्थे शुभलक्षणम् । एको मात्रिको लघु गुरुद्धक प्रतिष्ठिताः ? ॥ ६ ॥ एकशाला गुरुव्याप्ता चालिन्दो लघुस्थानके । ear गृहे मृषादलिन्दश्चेति निश्चये ॥ ७॥ पूर्वे वै कथितन्दो गुरु लघुश्च ? समावृते । प्रभेदांश्च तन्नामानि कथयाम्यपराजित ॥ ८ ॥
ध्रुवं धान्यं जयं नन्दं खरं कान्तं मनोरमम् । सुमुखं दुर्मुखं क्रूरं सुपक्षं धनदं क्षयम् ॥ ९ ॥ आक्रन्दं विपुलं चैव विजयं गृहमुत्तमम् । अलिन्दभेदाः कथिता ध्रुवादीनां तु षोडश ॥ १० ॥ ध्रुवे जयोति धान्ये धान्यागमो भवेत् । जये सपत्नाञ् जयति नन्दे सर्वाः समृद्धयः ॥ ११ ॥ खरमायासदं वेश्म कान्ते च लभते श्रियम् । आयुरारोग्यमैश्वर्य तथा चेप्सित संपदः ॥ १२ ॥
मनोरमे मनस्तुष्टिर्गृहभर्तुः प्रकीर्तिता । सन्मुखे राज्य सन्मानं दुर्मुखे कलहः सदा ॥ १३ ॥
क्रूरे व्याधिभयं घोरं सुपक्षं गोत्रवृध्धिदम् । धनदे हेमरत्नानि गाचैव लभते पुमान् ॥ १४॥

Page #416

२३२
अपराजितपृच्छा क्षये सर्वक्षयो घोर आक्रन्दं शातिमृत्युदम् । आरोग्यं विपुले ख्यातिर्विजये सर्वसंपदः ॥ १५॥
इति ध्रुवादिषोडश ॥ रम्येषु द्वितीयोऽलिन्दो धान्यादिर्विजयान्तगः । तेषां भेदाः पुनश्चेत्थमष्टधास्तु प्रकीर्तिताः ॥ १६ ॥ रम्यं श्रीधरं मुदितं वर्धमानं करालकम् । सुनाम ध्वाक्षं समृध्धमिति रम्याष्टकं गृहम् ॥ १७ ॥
इति रम्याष्टकं गृहम् ॥ शालामध्ये ध्रुवादीनां न्यासे षड्दारकस्य च । अन्ये भेदाः पुनस्तेषां षोडशेष प्रकीर्तिताः ॥ १८ ॥ - - - - - - - - । - - - - - - - -- ॥ १९ ।। सुन्दरं वरदं भद्रं प्रमोद विमुखं शिवम् । सर्वलामं विशालं च विलक्षमशुभं ध्वजम् ॥ २० ॥ उद्योतं भीषणं शून्यमजितं कुलनन्दनम् । प्रशस्तान्यप्रशस्तानि यथानामफलानि च ॥ २१ ॥
इति सुन्दगदिगृहपोडश ॥ पूर्वालिन्देषु सर्वेषु कार्य षड्दारुकं पुरः । षोडशैव पुनर्भेदा हंसाद्या अपरे मताः ॥ २२ ॥ हसं सुलक्षणं सौम्यं जयन्तं भव्यमुत्तमम् । रुचिरं संभृतं शेममाक्षेमं सुकृतं वृषम् ॥ २३ ॥ उच्छन्नं व्ययमानन्दं सुनन्दं चेति कीर्तितम् । यथाविधं गुणदोषा हंसादीनामुदाहृताः ॥ २४ ॥
__ इति हंसादिगृहषोडश ॥ पदारुकं परित्यज्य धृवादिक्रमसंस्थिती । शालामध्येऽपवरकं धनदं स्यादतः स्थितम् ।। २५ ॥ अलङ्कृतमलङ्कारं रमणं पूर्णमम्वरम् । पुण्यं सुगर्भ कलशं दुर्गतं रिक्तमीसितम् ॥ २६ ॥ सुभद्रं वञ्चितं दीनं विभवं सर्वकामदम् । यथार्थनामतश्चैषान् गुणदोषान् प्रकल्पयेत् ॥ २७ ॥ षड्दारुक शालामध्येऽपवराणि ततः परम् । एभ्योऽपरे गृहा: प्रोक्ताः प्रभवाद्यास्तु षोडश ॥ २८ ॥

Page #417

चतुरुत्तरशतैकशालगृहलक्षणमेकनवतितमं सूत्रम् ॥
प्रभवं भाविक क्रीडं तिलकं क्रीडितं शुभम् । यशोदं कुमुदं कालं भासुरं सर्वभूषणम् ॥ २९ ॥ वसुधारं धनहरं कुपितं वित्तवृद्धिदम् । कुलोदयं समाख्यातं गुणदोषाश्च पूर्ववत् ॥ ३० ॥
इति प्रभवादिषोडश ॥
अनन्तरं मया यानि गृहाण्युक्तानि षोडश || चतुर्दिशमलिन्देन परिष्कुर्यात् पृथक् पृथक् ॥ ३१ ॥ भेदजानि तु यानीह शृणु तानि समासतः । चूडामणि प्रभद्रं च क्षेमं शेखरमुद्भवम् ॥ ३२ ॥ निरामयं सुलाभं च रौद्रं मेघं मनोरमम् । सुभद्रं चेति गेहानां गुणाद्यमभिधानतः ॥ ३३ ॥ गृहाणामेकशालानां शतं स्याच्चतुरुत्तरम् । एकैकोत्पन्नभेदाश्च शतैश्चदशभिस्ततः ॥ ३४ ॥ स चतुः सहस्रलक्षमे कशालाख्यवेश्मनाम् । तृणच्छन्दः पट्टच्छन्दः पूर्णच्छन्दश्च पाण्डुकम् ॥ ३५ ॥ खण्डच्छन्दो वाजिच्छन्द इतिषड्जातिवेश्मनाम् । षोडशैव प्रभेदाश्च वर्तन्ते परिवर्तनात् ॥ ३६ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां चतुरुत्तरशतैकश|लगृहलक्षणाधिकारो नामैकनवतितमं सूत्रम् ॥
२३३

Page #418

(९२) हर्म्यादिगुणदोषो नाम दानवतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
पञ्चभागद्विभागं च सप्तभागात्रिभागकम् । नवभागचतुर्भागं शालालिन्दप्रमाणकम् ॥ १ ॥
चतुर्हस्ता भवेच्छाला द्वात्रिंशद्धस्तकं गृहम् । तथैकभूमितः कुर्याद् यावत्सा वै त्रिभूमिकम् ॥ २ ॥ एकशालं गृहमाद्यमन्तिमं दशशालकम् । शालान्तरेषु च ततो भेदाश्चैवमनेकधा ॥ ३ ॥
अष्टाविंशतिर्हस्ताश्च ह्यष्टादश तथाष्ट च । कुर्यात् त्रिधोदयं यावत् फलकं चाग्रभूमिके ॥ ४॥
षण्णवतिश्चतुरशीतिद्वसप्ततिरेव च । षोडशांशयुतं चैव गृहं तु त्रिविधोदयम् ॥ ५ ॥ पटून वै त्रिस्थानोर्विस्मृतं सजितोदयम् ? | टू चन्द्राष्टक विंशत्या चैकपाषाणमन्दिरे ? ॥ ६॥ वेदवसुरंगुलर्वह्नि संस्थानके रिषु चन्दा रूपदन्त्यौ रिषुयुक्तोहयम् । उत्तमं मध्यम कन्यर्स जायते मध्यमादयम् ? ॥ ७ ॥
पक्षे सप्तेंगुलैराश्व संस्थानं युक्तं तिथिम् । मूर्छनारिषयुक्तोदहर्यं ? । उत्तममध्यमकन्यसं जायते कन्यसोदयम् ॥ ८ ॥ हस्तिनी महिषी चैव गावी च छागली तथा । पदानां तु दिशाभेदैः प्राच्यादिषु प्रदक्षिणम् ॥ ९ ॥ हस्तिनी चेन्द्रसंस्थाने महिषी च यमस्थले । गावीच वरुणस्थाने सौम्यस्थाने तु छागली ॥ १० ॥
परस्परप्रकारेण कर्तव्यास्तु विचक्षणैः । तत्राग्रमग्नौ दातव्यं भाषितं विश्वकर्मणा ॥ ११ ॥ द्वितीया च नैर्ऋत्यां तृतीया च मारुते । चतुर्थ्यग्रमीशकर्णे कर्तव्या किल सर्वदा ॥ १२ ॥ गावी श्रेष्ठा चोपरिष्टात् सर्वाः स्युर्वाथ हस्तिनी । एतासां पट्टसंयोगैर्भवनानि पृथग् विदुः ॥ १३ ॥ पदाधस्तात् तथालिन्दा ? तुलाभिः क्षणसंज्ञकाः । ज्ञातव्या वै गृहच्छन्दाः स्वयंभू कथिताः पुरा ॥ १४ ॥ द्वारं सर्वग्रहाणां च पदस्थानेषु दापयेत् । तुलाधस्तान्न दातव्यं भाषितं विश्वकर्मणा ॥ १५ ॥

Page #419

२३५
अपराजितपृच्छा गृहविस्तारकरतो ग्राह्यमेकैकमङ्गुलम् । सप्ततिः करसम्युक्तः पष्टिः पञ्चाशमेव च ॥ १६ ॥ द्वारमानं समाख्यातं ज्येष्ठमध्यकनिष्टकम् । एकशालक्रमयोगे पर्यन्तं च दशावधि ॥ १७ ॥ गृहादीनां मुखं पूर्वे भ्रमणद्वारसंयुतम्। षोडशानामतः प्रोक्तमन्यथा चिन्तयेन्न हि ॥ १८॥ प्रदक्षिणे सझमुखानलिन्दान् विद्यालधुस्थानसमाश्रितांश्च । गृहे तु पूर्वादिगतैरलिन्दर्भवन्ति चैवं दशषट् च भेदाः ॥ १९ ॥ दिशि दिशि वासाद् भागं तुर्येवंकितं द्वारं शोभनम् | माहेन्द्रगृहक्षतकुसुमदन्तभल्लाटकृतचिह्नः ॥ २०॥ उपर्युपरिभूमीनां द्वारं कुर्यात् प्रदक्षिणम् । नापसव्येन कुर्वीत राजवेश्मादिभूमिका ॥२१॥ उत्संगः पूर्णबाहुश्च हीनबाहुस्तथापरः। प्रतिकाय इति प्रोक्तं प्रवेशानां चतुष्टयम् ॥ २२ ॥ उत्तरोन्मुख उत्संग: पूर्णबाहुश्च पूर्वतः । हीनवाहुस्तथा याम्यं प्रतिकायं च वारुणे ॥ २३ ॥ दृष्टा रौद्रकरालं च भीषणं रौद्ररुतानि च । वर्जयेत्तद् गृहं चैव श्रीश्च तत्र न विद्यते ॥ २४ ॥ गृहे काककपोतादिकपिसंग्रामभीषणम् । वर्जयेद् गृहचित्रेषु श्रीश्च तत्र न विद्यते ॥ २५ ॥ तथा च लेपरूपाणि पाषाणोत्पातपट्टकम् । वर्जयेद् राजगेहेषु लक्ष्मीस्तत्र न विद्यते ॥ २६ ॥ अक्लेशां च वनस्तस्य वातरोगोऽपि जायते । पाषाणवीथिका बाह्यमन्यत्र वर्जयेत् तु ताम् ।। २७ ॥ कुम्भिकातलपट्टे च आये भ्रमणे च कारयेत् । अन्यत्र दोषदं शैलं विना वीथि तु पत्रकाः ? ॥ २८ ॥ सोपानः कुम्भिकां शैलां राजवेश्मसुखावहम् । सर्वत्र वीथिकाबद्ध आयुः कामफलार्थिभिः ॥ २९ ॥ कर्करा शर्करा शिष्टा सुधाभीरन्ध्रपूरिता। गृहे भूमिस्तु कर्तव्या विचित्रा मणिकुट्टिमा ॥ ३० ॥ बदरी कदली चैव हीक्षुदण्डश्च दाडिमी । यत्र गृहे प्ररोहन्ति तद् गृहं न प्ररोहति ॥ ३१ ॥

Page #420

२३६
हर्म्यादिगुणदोषो नाम ज्ञानवतितमं सूत्रम् ॥
द्राक्षामुनिकरवीरजातीतगरकुब्जिकाः । अन्यांश्च देववृक्षांश्च न कुर्यादू गृहवास्तुतः ॥ ३२ ॥ स्तम्मे मरालपक्षिण्यौ रोहतो देवताग्रतः । सन्मुखं वर्जयेद् द्वारं न च भित्यन्तरे परे ॥ ३३ ॥
गृहाणामेकशालानां शतं स्याच्चतुरुत्तरम् । द्विशालानां द्विपञ्चाशत् त्रिशालानां द्विसप्ततिः ॥ ३४ ॥
चतुःशालगृहाणां च षट्पञ्चाशच्छतद्वयम् । षड्जात्युत्पन्नभेदाश्च हर्म्यभेदा द्विरष्ट व ॥ ३५ ॥
इति सूत्र सन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्त पराजित पृच्छायां हर्म्यादिगुणदोषाधिकारो नाम द्वानवतितमं सूत्रम् ॥

Page #421

(९३) युग्महं सविमलगृहद्वात्रिंशद्भेदलक्षणं त्रिनवतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
हस्तिनी महिषी गावी छागली च यथाक्रमम् । युग्मतः कथिताश्चैता हंसाद्या विमला गृहाः ॥ १ ॥ द्विहं च द्विचक्रं च द्विसारसमथापिवा । द्विकोकिलमिति तथा हस्तिन्याद्याः प्रकीर्तिताः ॥ २ ॥ चतुरस्त्रं समं कृत्वा त्रिपुटे नवकोष्ठकम् । मध्यकोष्ठपदं त्यक्त्वा शालायुग्मे प्रतिष्ठिताः ॥ ३ ॥ दक्षिणस्यामथाऽऽग्नेय्यां हस्तिन्युत्तरदिङ्कुखा । पितृवारुणसंयोगा महिषी चैन्द्रदिखा ॥ ४ ॥
याम्यमुखा तथा गावी सौम्यमारुतसंस्थिता । वारुणाभिमुखा रास्ता ऐन्द्रे रौद्रेच छागली ॥ ५॥
मुखालिन्दे श्रीधर याम्याम्रे तु जयावहः । प्रदक्षिणं श्रीजयश्च मुखयुग्मस्तु कामदः ॥ ६॥ याम्यप्रमुखालिन्दे तु जयन्तो नाम शोभनः । युग्मालिन्दे विशालश्च कर्तव्यः सुप्रदक्षिणम् ॥ ७ ॥ अप्रे तृतीयालिन्देषु सो भवेत् सोमसम्भवः । क्रमद्वारे च हस्तिन्या युग्माष्टक गृहा मताः ॥ ८ ॥ तद्रूपं तादृशाकारं दिङ्मुखाद्य भिधानकम् । अष्टाष्टधा च प्रत्येकं कथयाम्यपराजित ॥ ९ ॥ गजं भीमं पराक्रमं जयन्तं भासुरं तथा । वसिष्ठं च समुद्रं च महिषीपृष्ठसम्भवम् ॥ १० ॥ सुनाभं वर्तकं सौम्यं चन्द्रतेजश्च दीपकम् । कुलद्योतं सुनेत्रं च गावीपृष्टनिवासिनाम् ॥ ११ ॥ पाशुपतं महाकान्तं सुतेजस्तेजोवर्द्धनम् । वामनं दस्युघातं च रुद्रतेजः समुद्भवम् ॥ १२ ॥
छागलीपृष्ठकोच्छ्राये गृहाएवं प्रकीर्तिताः । अष्टावष्टौ प्रतिदिशं द्वात्रिंशच्च गृहा मताः ॥ १३ ॥
हस्तिनी हंससम्भूता गावी सारससम्भवा । छागली कोकिलोद्भूता महिषी चक्रवाकजा ॥ १४ ॥

Page #422

२३८
अपराजित पृच्छा
अ हंससमुद्भूता अझै सारससम्भवाः । चक्रवाकभवा चाष्टाऽष्टको किलभवा मताः ॥ १५ ॥ गृहा द्वात्रिंशदेवं हि युग्मभेदैः प्रमेदिताः । अत द्विशालानि द्विपञ्चाशद् गृहाणि च ॥ १६ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां युग्म हंस विमल गृहद्वात्रिंशद्भेदलक्षणाधिकारो नाम त्रिनवतितमं सूत्रम् ॥

Page #423

(९४) विशालगृहलक्षणं चतुर्नवतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच--
द्विशालानि द्विपञ्चाशच्छुभानि वाशुभानि च । लक्षणानि क्रमात् तेषां कथयामि समासतः ॥१॥ सिद्धाख्यं यमसूर्य च दण्डाख्यं चातसंशितम् । चुल्लीकाचं च मुख्यानि द्विशालानि प्रचक्षते ॥२॥ अनेकभेदभिन्नानि लघुप्रस्तारयोगतः। मूषाभेदक्रमेण स्युभैदा भेदक्रमेण च ॥ ३॥ तथा विलीनकरणाद् मूषा चालिन्दमार्गतः । प्रागग्रीवादिविधानेन द्विशालानि विपर्ययात् ॥ ४ ॥ यथासंभवमेतानि कथयामि समासतः। निर्वाहश्चैवमूषाणामनिर्वाहश्च नामतः ॥५॥ छन्दतो गुणतो रूपादशुभानि शुभानि च । हितार्थाय नरेद्राणां वर्णिनां लिङ्गिनामपि ॥ ६॥ हस्तिनी महिषी चेति द्वे शाले यत्र वेश्मनि । तत् सिद्धार्थमिति शेयं वित्तसंपत्तिकारकम् ॥ ७॥ मृत्युदं महिषीगावीभ्यां भवेद् यमसूर्यकम् । दण्डाण्यं छागलीगावीशालाभ्यां दण्डभीतिदम् ॥ ८॥ करेणुच्छागलीयुक्तं वातमुद्धेगकारकम् । महिष्यजाभ्यामुढेगकरी चुली धनापहा ॥९॥ काचं करेणुगावीभ्यां सुहत्प्रीतिविनाशनम् । एकमूषममूर्ष च न द्विशालेषु कारयेत् ॥ १०॥ व्यत्यासात् काचचुल्लयोश्च सर्वाभिस्तिसृभिस्तथा । चत्वार्याद्यानि भिद्यन्ते लघुप्रस्तारयोगतः ॥११॥ प्रत्येकमेकादशधा मन्दिराण्यभिधानतः। अन्ये चतुर्धा भिद्यते प्रत्येकं द्वे निवेशने ॥ १२ ॥ एषां मूषाभिधाभेदात् तबाहावाहहेतुकाः । वसुधारं भवेत् तेषामाद्यं सिद्धार्थकं ततः ॥ १३ ॥ कल्याणकं शाश्वतं च शिवं कामप्रदं सदा । स्त्रीदं शान्तं निष्कलंक धनाधीशं कुबेरकम ॥ १४ ॥ सिद्धार्थमनुजात्येवमेतान्येकादश क्रमात् । संहारं यमसूर्य च कालं वैवस्वतं यमम् ॥ १५ ॥

Page #424

२४०
अपराजितपृच्छा करालं विकरालं च कबन्धं मतकं शवम् । यमसूर्यस्य भेदाः स्युः सानो महिषं तथा ॥ १६ ॥ प्रचण्डचण्डे दण्डाख्यमुद्दण्ड काण्डकोटरे । विग्रहं निग्रहं धूम्र निर्धूमं दन्ति दारुणम् ॥ १७ ॥ एकादशामी दण्डस्य भेदा दण्डभयप्रदाः । मरुत्पवनवाताख्यान्यनिलं सप्रभञ्जनम् ॥ १८॥ (घ)धनार्यम्बुद विध्वंसि प्रलयं कलहं कलिः । कलि चुल्ली च वातस्य भेदा उद्वेगकारकाः ॥ १९ ॥ रोग चुल्लयनलं भस्म चुल्ल या भेदचतुष्टयम् । काचस्य तु छलं काचं कुलनं च विरोधिकृत् ॥ २० ॥ द्वापञ्चाशद द्विशालानां नामभेदाः प्रकीर्तिताः । इत्युक्ताश्च पृथग्भेदा द्विशालानां यथाक्रमम् ।। २१ ।। द्विपञ्चाशद् द्विशालानां प्रत्यक द्विसहस्रतः।। सचतुःसहस्रलक्षं द्विशालानां तु समनाम् ॥ २२ ॥ अष्टाष्टतो द्विशालानां हादीनां पुनस्तथा । द्वात्रिंशच्च सहस्राणि चाष्ट्रलक्षाणि भेदतः २३ ।। एकशालगृहादीनामेतत्तुल्यं प्रभेदतः। चतुःषष्टिसहस्राणि व्यष्टलक्षाणि वै तथा ।। २४ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
द्विशालगृहलक्षणाधिकारो नाम चतुर्नवतितमं सुत्रम् ।।

Page #425

(९५) विशालगृहलक्षणक्रमो नाम पञ्चनवतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
३१ अ.
"
सम्प्रत्येषां च कथये लक्षणानि पृथक् पृथक् । आद्याद्वितीये वहतो यत्र मूषें धनप्रदम् ॥ वसुधाराभिधानं तद् गृहं सर्वार्थसिद्धिदम् । आद्यतृतीये वहतो यत्र सिद्धार्थकं विदुः ॥ २ ॥ सर्वोपद्रवनिर्मुक्तं सिद्धिकृचिन्तितार्थकृत् । द्वितृतीयं वहन्मूषं भवेत्कल्याणमृद्धिकृत् ॥ ३ ॥ वहदाद्यचतुर्थीकं शाश्वतं गृहमुत्तमम् । शिवं द्वितीयातुर्याभ्यां वहन्तीभ्यां सुखप्रदम् ॥ ४ ॥ कामदं त्रिचतुर्थीभ्यां भवेश्चिन्तितकामदम् । आद्याभिश्च तिसृभिश्च श्रीपदं शंप्रदं प्रभोः ॥ ५॥ आद्याद्वितीयातुर्याभिः शान्तं शान्तिप्रदायकम् । आयातृतीयातुर्याभिर्निष्कलङ्कं समृद्धिकृत् ॥ ६ ॥ द्वितृतीयाचतुर्थीभिर्धनेशं धनवर्द्धनम् । आद्याद्याभिश्चतसृभिः कुबेरं वित्तवृद्धिकृत् ॥ ७ ॥
सूर्यप्रभेदेषु कथये फललक्षणे ।
आद्याद्वितीयाभूषाभ्यां संहारं स्वामिनाशनम् ॥ ८ ॥ गृहमाद्या तृतीयाभ्यां मृत्युदं यमसूर्यकम् । द्वितीया तृतीयाभ्यां च कालं पीठविनाशनम् ॥ ९ ॥ वैवस्वतं वहत्सूर्य प्रथमं रोगकारकम् । यमालयं द्वितुर्याभ्यां स्वामिनो यमदर्शनम् ॥ १० ॥ करालं त्रिचतुर्थीभ्यां भर्तुः प्राणविनाशनम् । आद्याभिस्तिसृभिः स्वामिनाशनं विकरालकम् ॥ ११ ॥ आद्याद्वितीयातुर्याभिः कबन्धं भर्तृनाशनम् । आद्यातृतीयातुर्याभिर्भर्तृष्नं मृतकालयम् ॥ १२ ॥ शवं द्वित्रिचतुर्थीभिः स्वामिनो मरणप्रदम् । आद्याद्याभिश्चतसृभिः स्वामिनं महिषं विदुः ॥ १३ ॥ प्रचण्डं दण्डभेदेषु पूर्वया सद्वितीयया । गृहमादौ विजानीयाद् भर्तुर्नृपभयप्रदम् ॥ १४ ॥ चण्डमाद्यातृतीयाभ्यां चण्डदण्डभयप्रदम् । दण्डं स्याद् द्वितीयाभ्यां राजदण्डप्रदारुणम् ॥ १५ ॥ उद्दण्डमाचातुर्याभ्यां स्वामिनो दण्डभीतिदम् । काण्डं द्वितीयातुर्याभ्यां काण्डवभेदकारकम् ॥ १६ ॥

Page #426

२४२
अपराजित पृच्छा
'
I
कोटरं त्रिचतुर्थीभ्यां स्वामिनो विग्रहावहम्। प्रथमा द्वितृतीयाभिर्विग्रहं वधबन्धकृत् ॥ १७ ॥ आद्याद्वितीयातुर्याभिर्निग्रहं विग्रद्दावद्दम् । आद्यातृतीयातुर्याभिर्धूनं सर्वधनापहम् ॥ १८ ॥ द्वितृतीयाचतुर्थीभिर्निर्धूमं धननाशनम् । आद्याद्याभिश्चतसृभिर्दन्ति दारुणमर्थहृत् ॥ १९ ॥ आद्याद्वितीयामूषाभ्यां वातभेदेषु मन्दिरम् । मरुत्संज्ञं भवेत्तत्र वसतां कलहः सदा ॥ २० ॥ उद्वेगकारि पवनं तृतीयाद्योपलक्षितम् । वाताख्यं द्वितृतीयाभ्यां सदासन्तापकारकम् ॥ २१ ॥ सन्तापोद्वासकार्याद्यातुर्याभ्यामलिनं भवेत् । प्रभञ्जनं द्वितुर्याभ्यां शोकसन्तापकारकम् ॥ २२ ॥ घनाख्यं मोदविध्वंसि चतुर्थ्यां च तृतीयया । आद्यया द्वितीयाभ्यां रोगं कार्यार्थनाशनम् ॥ २३ ॥ आद्याद्वितीयातुर्याभिः प्रलयं चित्ततापकृत् । आद्य तृतीयातुर्याभिः कलहं कलहावहम् ॥ २४ ॥ द्वितृतीयाचतुर्थीभिः कलि सन्तापकारकम् । आद्याद्याभिश्चतसृभिः कलिशूलं धनापहम् ॥ २५ ॥ रोगमाद्याद्वितीयाभ्यां चुल्लीभेदेषु शोकदम् । स्याद् द्वितीयातृतीयाभ्यां चुल्ली वित्तविनाशनी ॥ २६ ॥ वसुघ्नमनलं नाम त्रितुर्याभ्यां निवेशनम् । वित्तघ्नमाधातुर्थाभ्यां भस्माख्यं स्वामिनः सदा ॥ २७ ॥ उदङ्मुखाभ्यां मूषाभ्यां काचभेदेषु मन्दिरम् | छलं नाम भवेन्नित्यं बन्धुवर्गापमानकृत् ॥ २८ ॥ दक्षिणोत्तरमुपाभ्यां पौरस्ते वहतो यदि । काचं नाम तदा वेश्म सज्जनानन्दकारकम् ॥ २९ ॥ भूषाभ्यां दक्षिणाभ्यां स्यात्कुलई त्रिकुलक्षयम् । दक्षिणोत्तरमूषाभ्यां पाश्चात्य वहतो यदि ॥ ३० ॥ विरोधं नाम तद्वेश्म सर्वलोकविरोधकृत् । उक्तान्येवं द्विपञ्चाशद् द्विशालानि समासतः ॥ ३१ ॥ मूषावहन भेदास्तु द्विशालानां यथाक्रमम् ।
निदर्शिता वेश्मनां च त्रिशालं सूत्र गद्यते ॥ ३२ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्त पराजितपृच्छायां द्विशालगृहलक्षणक्रमाधिकारो नाम पञ्चनवतितमं सूत्रम् ॥

Page #427

(९६) त्रिशाल लक्षणं षण्णवतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
कालदण्डं सुनाभं च जयन्तं रिपुमर्दनम् । त्रिशालानि तु चत्वारि दिशावहनभेदतः ॥१॥ दिशाच्छन्दोद्भवे छन्दे पृथगेकैकसद्मनाम् । चतुःषष्टिस्त्वीरितानि पुनरन्यानि चाष्टभिः ॥२॥ प्राग्दिग्मुखं भवेद्वेश्म कालदण्डं तु नामतः। याम्यामुखं सुनाभं स्याद्वेश्मैवं नाम शोभनम् ॥ ३ ॥ जयन्तं नामकं वेश्म तथा स्यावरुणोन्मुखम् । उत्तरास्यं तु कर्तव्यं कामदं रिपुमर्दनम् ॥ ४॥ कालदण्डं तथा वेश्म धनधान्यक्षयावहम् । सुनामे सर्वभद्रेषु पतिकल्याणकारकम् ॥ ५॥ जयन्तं कीर्तिदं लोके सुरेन्द्रादिप्रपूजितम् ।। रिपुमर्दनं तु राक्षां शत्रनुश्चाट्येद् ध्रुवम् ॥ ६॥ गृहा: प्राच्यापराः शस्ता नित्यं कल्याणकारकाः। याम्योत्तरामुखा ये ते प्रतापकीर्तिवर्द्धनाः ॥७॥ कालदण्ड प्रचण्डं च श्रीजयन्तं धनावहम् । मायासनं महाकान्तं मनोहरं लक्ष्मीप्रियम् ।। ८॥ विमुखं क्रोधनाख्यं च स्वामिभक्तं धनेश्वरम् ।। कालाख्यं विकरालाख्यं जनप्रियं च कामदम् ॥९॥ कालदण्डादिसद्मानि सङ्ख्यया चैव षोडश । कालदण्डं विना मूषम् त्रिशालं स्यादलङ्कृतम् ॥ १० ॥ आद्यमूर्ष प्रचण्डाख्यं श्रीजयं च द्वितीयया। धनावहं तु द्वधाद्याभ्यां मायासन तृतीयया ॥ ११ ॥ साद्ययैवं महाकान्तं द्वित्रयाभ्यां मनोहरम् । द्वाद्यतृतीयमूषैश्चेदेवं लक्ष्मीप्रियं भवेत् ॥ १२॥ विमुखं च चतुर्थ्यां च क्रोधनाख्यं तु साद्यया। स्वामिभक्तं द्वितुर्याभ्यां साद्यया तु धनेश्वरम् ॥ १३ ॥ विना याम्यां तु कालाख्यं विकराल चतुर्दिशम् । मनप्रियं प्रतिमूषैः षड्दारुकं च कामदम् ।। १४ ।।

Page #428

अपराजितपृच्छा कालदण्डाद्यष्टादशवेश्मानां वै भवन्ति हि । नाम तुल्या गुणदोषाः शस्ताऽशस्ताश्च सर्वदा ॥ १५ ॥ सुनाभं च शुभं शान्तं जयं च विभद्रं तथा । कुबेरं यक्षं पक्षाख्यं विवक्त्रं कलिसौम्यके ॥ १६॥ सुवक्त्रं क्षयं कालाख्यं विपुलं राज्यवर्धनम् । आस्मकं दारुणाख्यं च अष्टादश सुनाभतः ॥ १७ ॥ जयन्तं भासुरं भीमं श्रीजयं सुविश्वासकम् ।। शस्तं च शाश्वतं सारं दुर्दयंचैव क्रोधनम् ॥ १८ ॥ सौख्यं पुष्टं भयं घोरमीश्वरानन्दकं तथा । पशुपत्युत्तमे चैव अष्टादश जयन्ततः ॥ १९ ॥ . रिपुमर्दनसुनेत्रे बलं चातिबलं तथा । अशुभं च शिवं लाभ विशालं श्रीब्रे प्रभुम् ॥ २० ॥ कालनेत्रं विनेत्रं च लक्ष्मीधरं च श्रीपतिम् । महाजयं जयाख्यं च अष्टादश प्रकीर्तिताः ॥२१॥ यथानाम गुणाश्चैवं दोषा ये तान विवर्जयेत् । प्रोक्ता चैवं त्रिशालानां सङ्ख्या द्वासप्ततिस्तथा ॥२२॥ यथा युग्मोद्भवा भेदा द्विशाले च त्रिशालके । तद्युक्तिश्च विधातव्या चतुःशालगृहेषु च ॥ २३ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
त्रिशाल लक्षणाधिकारो नाम षण्णवतितमं सूत्रम् ॥

Page #429

(९७) त्रिशालगृहलक्षणक्रमो नाम सप्तनवतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
कालदण्डं विनामूषैर्धनधान्यमुखावहम् । आद्यमूर्ष प्रचण्डाख्यं प्रतापकीर्तिवर्द्धनम् ॥ १॥ धीजयं श्रीप्रदं चैव प्रोक्तं दक्षिणमूषिकम् । धनावहं च धनदं पूर्वदक्षिणमूषिकम् ॥२॥ कलिप्रियं मायासदा मूषां पश्चिमतो वहत् । श्रेयस्करं महाकान्तं पूर्वापरमुखं वहत् ॥ ३॥ मनोहरं मनस्तुष्टिं दक्षिणापरमूषिकम् । लक्ष्मीप्रियं नामगुणं मूषा यत्रोत्तयं धिना ॥ ४॥ विमुखं चोत्तरामूर्ष कलिसन्तापकारकम् । क्रोधनाख्यं सदारं तत्पूर्वोत्तरमूषकम् ॥ ५॥ स्वामित्वदं स्वामिभक्तं दक्षिणोत्तरमूषिकम् । धनेश्वरं धनप्रियं त्रिमूषं पश्चिमां विना ॥ ६॥ कालं चापि विना याम्यां कालानलसमप्रभम् । विकरालं महाघोरं मूषा यत्र चतुर्दिशम् ।। ७॥ सर्धलाभं जनप्रियं प्रतिमूषाश्चतुर्दिशम् । भोगदं सिद्धिकामं च सदृशं च षड्दारकम् ॥ ८॥ स्वामिपुष्टिकृत् सुनाभं शुभं च शुभदायकम् । शान्तं शान्तिप्रदं नित्यं जयन्तं जयकारकम् ॥९॥ विभद्रं विहति लोके कुबेरं पुरु तुष्टिदम् । धनधान्यप्रदं यक्षं पक्षाख्यं प्रतिपक्षकृत् ॥ १०॥ क्रूरं घोरं विवक्त्रं स्यात् कलहं कलिकारकम् । सौम्यकं च शुभं शान्तं सुवक्त्रं च जनप्रियम् ॥ ११ ॥ क्षयं क्षयावहं वेश्म कालाख्यं कालसम्भवम् । विपुलं राजसन्मानं प्रतापं राज्यवर्द्धनम् ॥ १२ ॥ प्रोक्ता हिताय लोकानां मूषाभेदास्तु पूर्वतः । कालदण्डाद्यष्टादश मूषावहननामकाः ॥ १३ ॥ जयन्तं जयदं प्रादुर्भासुरं पुष्टिदायकम् । भीमविक्रमदं भीमं श्रीजयं जयकारकम् ॥ १४ ॥

Page #430

२४६
अपराजित पृच्छा
अतिशस्तं सुविश्वासं शस्तं शान्तिप्रदायकम् । शाश्वतं च चिरायुष्यं सारं राजसन्मानदम् ॥ १५ ॥ दुर्दयं च दयाहीनं क्रोधनं क्रोधकारकम् । सौख्यं सौख्यप्रदं नित्यं पुष्षं पुष्टिप्रदायकम् ॥ १६ ॥ भयं भयावहं घोरमीश्वरं श्रीकरं भवेत् । आनन्दमानन्दकरं पाशुपत्यं च सौख्यदम् ॥ १७ ॥ उत्तुङ्गमुन्नतिकरं जयन्ताद्यास्तु भेदतः । मूषास्तु पूर्वत उक्ताः कालदण्डादिके यथा ॥ १८ ॥ रिपुमर्दनं रिज्वन्तं सुनेत्रं सर्वनन्दकम् । बलं बलप्रदं नित्यमतिबलं च महाबलम् ॥ १९ ॥ अशुभं शुभहीनाङ्गं शिवं शान्तिप्रदायकम् । यशोषलं सर्वलाभं विशालं विदितं गृहम् ॥ २० ॥ क्रूरं क्रूरजनावासं श्रियं च विपुलां श्रियम् । प्रभु प्रभुसमुत्साहं कालनेत्रं तु विद्रुतम् ॥ २१ ॥ विद्विनेत्रं श्रीविहीनं लक्ष्मीधरं तु श्रीकरम् । श्रियः पति पतिमानं जयकृच्च महाजयम् ॥ २२ ॥ जयाख्यं च सदा तुष्टिमष्टादश प्रकीर्तिताः । कालदण्डादिवच्चैषां मूषाभेदा यथाक्रमम् ॥ २३ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजितवृच्छायां त्रिशालगृहलक्षणक्रमाधिकारो नाम सप्तनवतितमं सूत्रम् ॥

Page #431

(९८) चतुःशालगृहलक्षणं नामाष्टनवतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथातः संप्रवक्ष्यामि चतुःशालं गृहोत्तमम् । प्रस्तारनिर्णयं वरस कथयामि समासतः॥१॥ अष्टमूषायते छन्दे त्रिपुटे: स्यात्तु छन्दकम् । द्वे वे मूषे प्रतिदिशं मूषाणां स्यादयं क्रमः ॥२॥ स्वस्थानसंस्थिता स्थानं द्विगुणं चोत्तरोत्तरम् । एषा युक्तिर्विधातव्या प्राच्यादिषु प्रदक्षिणम् ॥ ३॥ मध्यकोष्ठकेषु रूपं चन्द्रध्वजसथ्यान्तरे ।। चन्द्रायुक्तमयोगे तु विधातव्याः प्रदक्षिणैः ? ॥४॥ अथैकद्विचतुरष्टद्विरद्वात्रिंशत्तथा । चतुःषष्टिःशतमष्टाविंशत्युत्तरमेव च ॥ ५॥ वे द्वे मूषे प्रतिदिशं विधेये सुप्रदक्षिणम् । कथयामि समासेन षट्पञ्चाशच्छतद्वयम् ॥६॥ सुनाभं च विना मूषामादिमूषं च पूर्णकम् । द्वितीया त्वीश्वरे चाऽऽद्या द्वितीये य थियोद्भवे ॥७॥ याम्ये दक्षिणमषे च धान्ये आघातृतीयके । द्वितृतीये मूषिके च गृहसौख्यं च नामतः ॥ ८॥ मूषा आधाद्वितृतीयाः श्रियः कान्ते चतुर्थकम् । आद्यातुर्ये महाकान्ते द्वितुर्ये स्वामिवत्सले ॥९॥ भोगदे आद्याद्वितुर्यानिचतुर्यो च शाश्वते । क्षेमे आयात्रिचतुर्यों द्वित्रितुर्याश्च संवरे ॥ १० ॥ रम्ये आधाद्वित्रितुर्याः पञ्चमी स्यात्तु वारुणे। पञ्चम्याये च पूर्णाक्षे द्विपञ्चम्यौ च सम्भवे ।। ११ ॥ मोघे आधाद्विपञ्चम्यो महामोघे त्रिपश्चम्यौ । शते आद्यात्रिपञ्चम्यो द्वित्रिपञ्चभ्यो भोग्यदे ॥ १२॥ राझ्याधाद्वित्रिपञ्चम्यो भावुके पञ्चतुर्यके । नेत्रे चाद्यापञ्चतुर्य्या नन्दे पञ्चद्वितुर्यकाः ॥ १३ ।। द्वित्रितुर्याद्याश्च राज्ये ईशे पञ्चत्रितुर्यकाः। नाभ्ये व्याये पञ्चतुर्थे भवे पञ्चद्वित्रितुर्याः ॥ १४ ।

Page #432

२४८
अपराजितपृच्छा आयद्वित्रिचतुःपञ्चमूषाणां वहनेषु च । सालङ्कारमिदं प्रोक्तं गृहं तत्पूजितं श्रिया ॥ १५ ॥ षष्ठी च षष्ठके ? नाम आद्या षष्ठयौ महोद्भवे । मूषे द्वितीयाषष्ठ-यौ च महाभूते च नामतः ॥ १६ ॥ आधाद्वितीयाषष्ठ्यश्च श्रियि वै सर्वकामदाः । मूषे तृतीयाषष्ठयौ च क्रूरे क्रूरफलोदये ॥ १७ ॥ आद्याविषयः शुभदे द्वित्रिषष्ठयश्च कामदे । सौख्ये आधाद्वित्रिषष्ठ्यस्तुर्याषष्ठयो करालके ॥ १८ ॥ धान्ये आद्याचतुःषष्ठयो द्विचतुःषष्ठय उत्तमे । प्रिये व्याधाचतुःषष्ठयः क्रोधे तुर्यात्रिषष्ठिकाः ॥ १९ ॥ आधायुक्ताश्च ताः शान्ते मेघे षद्वित्रितुर्यकाः । आद्यायुक्ताः शियि च ताः प्रिये षष्ठी च पञ्चमी ।। २० ।। आद्यायुक्त च ते साम्ये सौम्ये पञ्चद्विषष्ठिकाः । आद्यायुक्ताः समाख्ये ताः अर्थे पञ्चत्रिषष्ठिकाः ॥ २१ ॥ आद्यायुक्ताः शोभने ताः द्वित्रिपञ्चषष्ठयो महे ।। आत्महन्त-द्यायुक्ताश्चतुःपञ्चषष्ठयोऽगाहे ? ॥ २२ ॥ आद्यायुक्ता मोक्षदे द्विचतुःपञ्चषष्ठ्य: सत्ये । आद्यायुक्ता उत्तमे त्रिचतुःपञ्चषष्ठ्योऽयने ॥ २३ ॥ आद्यायुक्तास्तुंगे समे अनाद्याः सद्वितीयकाः। आद्ययुक्ता महदाख्ये चतुःषष्टिगुहा मताः ॥ २४ ॥
इति चतुषष्टिगृहाः ॥ सप्तमी चैव स्वामित्वे सप्तम्याद्ये महाद्भुते । द्विसप्तम्यावद्भुते च त्रिसप्तम्यौ सुसम्भवे ।। २५ ॥ आद्यायुक्ताः सम्भवे द्वित्रिसप्तम्यस्तु कामिके। आद्यायुक्तास्तु कामाख्ये विध्वंसे सप्ततुर्यके ॥ २६ ॥ आधायुक्ता ललिते द्विसप्ततुर्याश्च तिलके। सौभाग्ये साद्या दुर्भाग्ये नितुर्ये सप्तमी तथा ॥ २७ ॥ साद्याः कान्तारके कान्ते द्वित्रिसप्ततुरीयकाः । आद्यायुक्ताः धिये पञ्चसप्तम्यो रौरवे तथा ॥ २८॥ साद्या ऋद्धौ च द्विपञ्चसप्तम्यश्चैव कामिके। साद्या महाकामेऽकामे त्रिपञ्चम्यौ च सप्तमी ॥ २९॥ साद्याः कान्तारके द्वित्रिपञ्चम्यः सप्तमी शिवे ।। आद्यायुक्ताः सर्वलामे सप्तपञ्चतुर्याः शुभे ॥ ३० ॥

Page #433

२४९
चतुःशालगृहलक्षणं नामानवतितम सूत्रम् ॥ साद्या: सिद्धार्थे द्विसप्तपञ्चतुर्यास्तुपूर्वके । साद्या महापूर्व ईशे सप्तपञ्चत्रितुर्यकाः ॥ ३१॥ साधास्तेजः सुतेजो द्वित्रिपञ्चसप्ततुर्यकाः । आद्यायुक्ता महातेजो गृहाः षण्णवतिर्मताः ॥ ३२ ॥
इति षण्णवतिगृहाः ॥ घोरे च षष्ठीसप्तम्यौ स्वैरे आद्यायुते तथा । पौरे द्विषष्ठीसप्तम्यः सौरे आद्यायुता मताः ॥ ३३ ॥ रौद्रे त्रिषष्ठीसप्तभ्यः साद्या: सारद्यके तथा । शके द्वित्रिसप्तषष्ठयो महाशझे तु सादिकाः ॥ ३४ ॥ षट्सप्ततुर्याश्च परे साद्यास्ताः सुपरे मताः । पक्षे द्विषट्सप्ततुर्या आद्यायुक्ताः सुपक्षके ॥ ३५ ॥ शान्ते विषट्सप्ततुर्याः सान्ते आद्यायुतास्तथा। द्वित्रितुर्या:सप्तषष्ठयावन्ते साद्यास्तु शान्तिके ॥ ३६॥ त्रिषष्ठयो पञ्चसप्तम्यौ प्रिये साद्यास्तु सुप्रिये । द्विपञ्चषट्सप्ततुर्याः सौम्ये भोक्ते च सादिकाः ॥ ३७ ॥ पञ्चमी सप्तमी षष्ठी पुण्ये साया: सुपुण्यके । द्वित्रिपञ्चसप्तषष्ठ्यः पुरे साद्याः सुपूर्वके ॥ ३८ ॥ चतुःपञ्चषट्सप्तम्य इन्द्रे साद्यास्तथा शुभे?। पञ्चषद्वित्रिसप्तम्यः कंके कांके च सादिकाः ॥ ३९ ॥ त्रिपञ्चषट्सप्ततुर्याश्चिह्न साधास्तु शुभ्रके। त्यक्ताद्या चाष्टमी साक्ष्ये सन्मुखे सादिकाऽष्टमी ॥ ४० ॥ सप्तमूषावहनाय सम्मुखाख्यं गृहं शुभम् । अष्टम्यादौ ततश्चाद्याऽष्टमीत्थं क्रमतोऽष्टमी ॥४१॥ पुनस्तेन क्रमेणैवाऽष्टाविंशत्युत्तरं शतम् । यथानाम गुणाश्चैते शुभा वा अशुभा अपि ॥ ४२ ॥ इतिसूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
चतुःशालगृहलक्षणाधिकारो नामाष्ट नवतितमं सुत्रम् ।।

Page #434

(९९) गृहसंयोजननिर्णयो नाम नवनवतितमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
कथये गृहसंयोगाश्चतु:शालात्परे प्रमात् । एकशालं चतुःशाले संयुक्तं पञ्चशालकम् ॥ १॥ युक्तं द्विशालं त्रिशाले पञ्चशालं तदिग्यते । द्विशालद्विकयुक्तैकशालं स्यात्पश्चशालकम् ॥ २॥ एकशालद्वये युक्तं त्रिशालं पञ्चशालकम् । पञ्चकं चैकशालानामन्यत्तत्पश्चशालकम् ॥ ३॥
इतिपञ्चशालं गृहम् ॥ एकशालं विशालं च षट्शालं स्यात्रिशालके । त्रिशालद्वयसंयोगात् षट्शालं चैव तद्भवेत् ॥४॥ द्विशालत्रयसंयोगे षट्शालं तद् विधीयते । द्विशालद्वितयं चैकशालयुग्मं षट्शालकम् ॥ ५॥ एकशालानि चत्वारि द्विशालेच षड्भद्रकम् । एकशालत्रयं योज्यं त्रिशाले च षड्भद्रकम् ॥ ६॥ दिशालयुक्चतुःशालं षड्भद्रं तद्भवेत्खलु । चतुःशालं चैकशालद्वयं षड्भद्रकं स्मृतम् ॥ ७ ॥ योजयेदेकशालानि षट् षट्शालं तदुच्यते । पञ्चशालं च षट्शालं कथितं त्वपराजित ॥ ८॥
इति षट्शालम् ।। त्रिशालद्वितयं कुर्यादेकशालं तथैव च । सप्तशालं तु तज्ज्ञेयमधुना कथितं शुभम् ॥ ९॥ द्विशालत्रितयं युक्तमेकं वै चैकशालकम् । सप्तशालं सुसङ्ख्यातं वास्तुविद्भिरुदाहृतम् ॥ १० ॥ द्विशालद्वितयं योज्यं त्रिशाले सप्तभद्रकम् । चतुःशाले विशालं च तद्भवेत् सप्तभद्रकम् ।। ११॥ एकशालं द्विशालं चतुःशाले सप्तभद्रकम् । त्रिशालद्वितयं चैकशालं तत्सप्तशालकम् ॥ १२॥ चतुःशालं त्रिभिरेकशालैस्तत्सप्तशालकम् । एकशालानि चत्वारि त्रिशाले सप्तभद्रकम् ॥ १३ ॥

Page #435

गृहसंयोजननिर्णयो नाम नवनवतितमं सूत्रम् ।। एकशालानि पञ्चैव द्विशालं सप्तभद्रकम् । सप्तैव चैकशालानि तद्भवेत् सप्तशालकम् ॥ १४ ॥
इति सप्तशालम् ॥ द्विशालानि च चत्वारि तद्भवेदष्टशालकम् । चतुःशालद्वयं योज्यमष्टशालं तदुच्यते ॥ १५ ॥ त्रिशालद्वितयं योज्यं द्विशाले चाष्टशालकम् । त्रिशालं चैकशालं द्वे द्विशाले चाष्टशालकम् ॥ १६ ॥ एकशालद्वयं चैव चतु:शाल विशालकम् । तदुक्तमष्टशालं वै वास्तुशास्त्रविशारदैः ॥ १७ ॥ त्रिशालं योजयेदेवमेकशालाय तथा । द्विशालेन तु संयुक्तं तद्भवेदष्टशालकम् ॥ १८ ॥ एकशालद्वयं योज्यं विशालत्रितयं तथा । एवं संयोजितं यत्तु तद्भवेदष्टशालकम् ॥ १९ ॥ एकशालानि चत्वारि द्विशालद्वयमेव च । एवमादिसंयोगे तु तद्भवेदष्टशालकम् ॥२०॥
इत्यष्टशालम् ॥ विशाल च त्रिशाल चतुःशालं नवशालकम् ।। चतु:शालद्वयं चैकशालं तु नवशालकम् ॥ २१ ॥ त्रिशालत्रितयं योज्यं तद्भवेन्नवशालकम् । एकशालं विशालं त्रिशालद्वयेऽङ्कशालकम् ॥ २२ ॥ एकशालं द्विशालानां चतुष्क नवशालकम् । पञ्चैकशालानि चतुःशालं तु नवशालकम् ॥ २३ ॥
इति नवशालम् ॥ चतुःशालद्वयं योज्यं द्विशाले दशशालकम् । त्रिशालत्रयमायोज्यैकशालं दशशालकम् ॥ २४ ॥ द्विशालकानि पञ्चैव दशशालं तु तद्भवेत् ।। द्विशालचतुष्के द्वयेकशालं तु दशशालकम् ॥ २५॥ एकशालत्रयं चैव चतुःशालं त्रिशालकम् । दशशालमिति प्रोक्तं वास्तुशास्त्रविशारदैः ॥ २६ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
गृहसंयोजननिर्णयाधिकारो नाम नवनवतितम सूत्रम् ॥

Page #436

(१००) शालागृहनिर्णयो नाम शततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
शुद्धा तथा व संबद्धा संयुता च परिभ्रमा । शालाचतुर्विधाः प्रोक्ताः शृणु त्वमपराजित ॥१॥ शुद्धा च केवला शाला संबध्धालिन्दतस्तथा। शालाश्रेण्या संयुता स्यात् मध्यालिन्दा परिभ्रमा ॥२॥ एकशालादितो वृद्धया चान्ते स्याद् दशशालिकम् । सर्वाश्चालिन्दरहिताः शुद्धा नाम्ना समीरिताः ॥३॥ सामालिन्दा दशशाला एकशालादितः क्रमात् । संबद्धा नामतो शेया प्रोक्ताश्च गृहकर्मणि ॥४॥ शालासंघट्टमध्ये तु बाह्यालिन्दैस्तु वेष्टिता । संयुता नामतो ज्ञेया वास्तुविद्भिरुदाहृता ॥ ५ ॥ पृथगेकैकशालासु मध्येऽलिन्दा यदि स्थिताः । परिभ्रमेति विज्ञया सर्वशान्तिकरी नृणाम् ॥ ६ ॥ छन्दभिन्ना प्रतिभिन्ना संपुटा च प्रतिक्रमा। उक्ताश्चतुर्विधाः शाला: पूर्वच्छन्दसमुद्भवाः ॥ ७ ॥ शालामध्ये पवरका फलकानि भित्यन्तरे । छन्दभिन्नेति तन्नाम सर्वकामप्रदायिनी ॥ ८॥ शालामध्ये पवरकास्तथा षट्दारुकं भवेत् । प्रतिभिन्नति तन्नाम कर्तुः सर्वगृहोत्तमा ॥९॥ भित्तिमध्ये च षड्दारु तथालिन्दे तु बाह्यतः। संपुटेति च तन्नाम प्रशस्ता गृहकर्मणि ॥१०॥ शालोत्तरे द्वाघलिन्दो क्वचित्पूर्वे तथैव च । प्रतिक्रमेति तन्नाम कर्तच्या सर्वकामदा ॥ ११ ॥ गृहमाला गृहनाभिर्गृहसंघट्ट एव च । गृहाणक इति प्रोक्तं गृहभेदचतुष्टयम् ॥ १२ ॥ कुक्षौ चैवाग्रतः पृष्ठे पक्तौ चैव गृहाः स्थिताः। गृहमालेति नाम्ना वै प्रशस्ता छन्दसम्भवा ॥ १३ ॥ विदिक्षु दिक्षु पृष्ठेऽग्रे कुक्षौ वेश्मानि सर्वतः। गृहसंघटनामासौ संप्रोक्तः शास्त्रकोविदः ॥ १४ ॥ गहमध्ये पवरका नानाकारा हलिन्दकाः । आलिन्दैश्चापवरकैहनाभिरितीर्यते ॥ १५ ॥

Page #437

शालागृहनिर्णयो नाम शततम सूत्रम् ॥ अधो भूमौ सुविस्तीर्ण उपर्युपरि वै पुनः । गहाणक इति प्रोक्ता गृहा वै वेदसङ्ख्यया ॥१६॥ खण्डपाण्डू वाजिपूर्णौ तणच्छन्दश्च पट्टकः। छन्दाश्च षड्विधाः प्रोक्ताः प्रयुक्ता गृहकर्मसु ॥ १७ ॥ माडमौडौ शुद्धशृङ्गो तुङ्गारः सिंहकस्तथा । राजवेश्मसु षट्छन्दाः कथितास्त्वपराजित ॥ १८ ॥ सिंहकर्णः कपोताली घण्टा पनं च कुम्भकम् । ध्वजा छत्रं कुमाराश्च गृहेषु परिवर्जिताः॥ १९ ॥ इतिसूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्र भुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
शालागृहनिर्णयाधिकारो नाम शततमं सूत्रम् ।।

Page #438

(१०१)द्वारलक्षणमेकाधिकशततमं सूत्रम्।।
विश्वकर्मोवाच
एकाशीतिपदे वास्तौ द्वात्रिंशदेवतापदे । पूर्वापरयाम्योत्तरे वच्मि द्वाराणि वै क्रमात् ॥१॥ ईशे रौद्रं भवेद् द्वार पर्जन्ये स्त्रीवियोगकृत् ।। जये विजयदं ख्यातं माहेन्द्रे प्रभुतैधकृत् ॥२॥ तेजावद्धिः सदादित्ये धर्मे वै शीलतः सुखम् । सुखदं भृत्यदेवे तु चान्तरिक्षे सदा सुखम् ॥ ३॥ अग्निस्थाने वह्निभयं पूष्णि चैव भयावहम् । अनारोग्यं तु वितथे बलदं च गृहक्षते ॥४॥ मृत्युश्च यमसंस्थाने गन्धर्वे च धनंजयः। भृङ्गराजे नैव सुखं शौर्य विक्रमदं मृगे ॥५॥ आयुरप्रदं पितृपदे श्रीदं दौवारिके तथा । सुग्रीवे कपिबाहुल्यं पुष्पदन्ते तथार्थदम् ॥ ६॥ आरोग्यशान्ती वरुणे चासुरेऽर्थक्षयप्रदम् । हीनवृद्धिकरं शोषे पक्षघ्नं पापयक्ष्मके ॥ ७ ॥ सद्य उच्चाटनं रोगे नागे चोन्मादतो भयम् । मुख्येऽभीष्टप्रदं चैव भल्लाटे चार्थवृद्धिकृत् ॥८॥ वृद्धिश्च क्षीणता सोमे सदोद्वेगस्तु पर्वते । वृद्धिर्वृद्धिश्चादितौ च दितौ चैवाभिमानकृत् ॥९॥ बास्तोश्च परिधावुक्ता द्वात्रिंशदमरा: क्रमात् । शुभद्वारं तु गृह्णीयादशुभं नैव गृह्यते ॥ १० ॥ दिशाभागेषु च तथा द्वारं शोभनमण्डितम् । इन्द्रगृहक्षतपुष्पदन्तभल्लाटचिह्नतः ॥ ११ ॥ मीने सिंहे वृश्चिके च गृहं स्यात्पूर्वतोमुखम् । याम्यं कन्यानक धनुस्तुलायुग्मेऽपरम् ॥ १२ ॥ वषे मेषे तथा कुम्भे तत्कुर्यादुत्तरामुखम् । द्वारं दिग्भागतो न्यसेद् गहपादश्चानुजन्मनि ? ॥ १३ ॥ पूर्वतोऽभिमुखं वेश्म ध्वजे चाये तु शान्तिदम् । याम्यतोऽभिमुखं गेहं सदाकल्याणकारकम् ॥ १४ ॥ गहं च वारुण शस्तं धनधान्यादिकं भवेत् । कौबेरीमुखगेहं च शान्तिपुष्टि सुखावहम् ॥ १५ ॥

Page #439

द्वारलक्षणमेकाधिकशततमं सूत्रम् ।। कुर्युरायविरुद्धं न द्वारं वै शिल्पिनस्तथा । सर्वेषामथवा चायं वृषं कुर्युर्विचक्षणाः ॥१६॥ ध्वजे हरी वा विशोध्यक्षं ताराचन्द्रमंशकम् । मैत्रे वृद्धिप्रदं द्वारं नित्यं कल्याणकारकम् ॥ १७॥ वेश्मनां वामकणे च मूलद्वारं तु कारयेत् । दक्षिणे चाश्वशालानां मध्ये वारं तु दन्तिनाम् ॥ १८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
द्वारलक्षणाधिकारो नामैकाधिकशततमं सूत्रम् ॥

Page #440

(१०२) महाराजप्रासादायतननिवेशो नाम द्वयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
आदौ पुनरुभ्युश्च प्रासादानृपपन्नोत्तमा: ? । तनु पूर्वापरस्था याम्योत्तरे विपुलान्मही ? ॥ १ ॥
दशाष्टौषट्शतान्येवं धनुषां स्मृतमुत्तमम् । मानमायतनस्योकं विधा ज्येष्ठादिभेदतः ॥ २ ॥ क्षेत्रमायामतश्चैव चतुरस्त्रं समं कृतम् । तस्यानुजीवनं कुर्यात् प्रासादानां विधा यदि ॥ ३ ॥ तस्य दिग्भागवशात् स्थानमानादितः क्रमात् । तेषां तत्र विधीयन्ते सर्वेषां वृद्धिहेतवे ॥ ४ ॥ सूत्रभक्तानुकुर्वीत निवेश्य स्वामिवत्सल ? | प्रजावृद्धिकरा नित्यं सुखदाः स्युः पुरः पतेः ॥ ५ ॥ सन्मान्यन्ते ये च राजा तुल्यजाता हितैषिणः । तद्वेश्मकशहीनं स्याद् बन्ध्वाद्याः पूर्वतः स्थिताः ॥ ६ ॥
तस्यैव चाग्रतः कुर्यादुत्सेधद्विगुणान्तरे । एवं विधा च कर्तव्या सभा देवो चितोत्तमा ॥ ७ ॥
ईशाने पूर्वदिशि वा देवधिष्ण्यानि कारयेत् । नृपस्य श्वशुरादीनां विहीनान्यष्टमांशतः ॥ ८ ॥ एतेषां पूर्वभागस्थं राजमातुर्निवेशनम् । मातुर्मातुर्भगिन्या देहन मेकादशांशतः ॥ ९ ॥ आग्नेय्यीं दिशमाश्रित्य पुत्राणां विनिवेशनम् । द्दीनमेकादशांशेन तत्कार्ये पुरमध्यतः ॥ १० ॥
तत्प्रासादास्तु तत्तुल्या न न्यूना न ततोऽधिकाः । याम्यायां च प्रकुर्वीत पत्न्या मात्रादिकस्य च ॥ ११ ॥
कुर्याद् दशांशहीनांश्च नैर्ऋत्यां दिशि भूपतेः । प्रासादान् नृपपत्नीनां सर्वासां रतिकोत्तमान् ॥ १२ ॥
राशीप्रासादतुल्यांश्चाश्रितदेवीनां पश्चिमे । स्वसॄणां मातुलानां च कुमाराणां तु वारुणे ॥ १३ ॥ सौम्यायां मारुतं यावद् भगिन्या याम्यतस्तथा । प्रासादा मंत्रिणां गेहाः प्रतिहारपुरोधसाम् ॥ १४ ॥

Page #441

२५७
महाराजप्रासादायतननिवेशो नाम द्वयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥ सामन्त कुंज संरोह वपुषौ रजनानि च । ईशान्ये देवकुलानामष्टमांशहीना मता: ॥१५॥ मर्मवेधं परित्यज्य द्वारवेधादिषु क्रमात् । खातं कार्य च स्वस्थाने तेषां च हितकाम्यया ॥ १६ ॥ अलिन्दैर्गर्भकोष्टैश्च सीमास्तम्भगवाक्षकैः । द्वारद्रन्यतलोच्छ्राये प्राग्नीवे सिंहकर्णिकैः ॥ १७ ॥ न कुर्याद् दूषणैस्तुल्यात् समन्ताच्छन्दरूपतः। समरूपं भवेन्यूनमधिकं नैव निन्दति ॥ १८ ॥ राजपीडा भवेन्यूनेऽधिके स्यात्तु धनक्षयः। प्रासादे भूमिपालस्य निवेशा: परिधौ क्रमात् ॥ १९॥ द्रव्ये न्यून न कर्तव्ये मुत्कृष्ट चैव कारयेत् । संस्थानोन्मानन्यूनं न विस्तरे चोच्छ्रयेऽपि च ॥ २० ॥ पूर्वोक्तस्य विभागस्य किञ्चिद्धीनान्तरं शुभम् । अन्योन्यद्विगुणोच्छायैरेकैकस्यान्तरं शुभम् ॥ २१ ॥ सुभोग्यं तत्र कुर्वीत बहुभिर्भवनान्तरैः । कोष्ठागारैर्भाण्डागारै जनोपस्करादिभिः ॥ २२॥ शिलोदूखलशालाभिः पूरयेदन्यदन्तरम् । प्रशस्तान कारयेत् सर्वान् सुरूपान् सुमनोरमान् ॥ २३ ॥ वापीकूपप्रैपाद्याश्च सुराणां च गृहाणि च । नरेन्द्रायतनं त्वेवं वेश्मानि परिकल्पयेत् ॥ २४ ॥ अन्यथा तु महादोषस्तथैव च कुलक्षयः । इति प्रासाददिग्भेदाः सौम्यं सुरगृहादिकम् ॥ २५ ॥ यस्यैतत्तस्य विजयश्चिरं स मुदितो भवेत् । प्रतापी निर्भयस्तावत्सुचिरं प्राप्यते मही ॥२६॥ यस्य यस्य यदा भूमिः फलं तस्यैव चोत्तमम् । तस्मै ऋध्यति देवो यो द्विजदेवमहीं हरे ॥ २७ ॥ अन्येभ्यश्चापि हाणि कन्यादिभ्यस्तथैव च । वितरन्ति महीपाला लभन्ते पुण्यमुत्तमम् ॥ २८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापर।जितपृच्छायां
महाराजप्रासादायतननिवेशाधिकारो नाम द्वयुत्तरशततम सूत्रम् |
३३ अ.

Page #442

(१०३) त्रैलोक्यदीक्षा नाम त्र्युत्तरशततमं सूत्रम् ।
अत ऊचे प्रासादखण्डं भविष्यति ॥ अपराजित उवाच
प्रासादानां कथं तात चोत्पत्तिर्दिव्यसूत्रिणः। किमाकारजातिरूपा नागराश्छन्दकास्तथा ॥१॥ द्राविडा मिश्रकाः ख्याता विमाना भूमिजास्तथा । सान्धाराश्च वराटाश्च लतिनाश्चैवकामदाः॥२॥ बलभ्यः फांसनाकाराः सिंहालोकनदारुजाः। विमानं नागरच्छन्दे कुर्याद् विमानपुष्पकम् ॥३॥ भिन्नभिन्नतयोकानि गहाण्येवाभिधानतः ।
कस्यां जातौ कानि चैव ह्युत्पन्नानि ब्रवीहि मे ॥४॥ विश्वकर्मोवाच
भारते च महापुण्ये हिमवान् वै महागिरिः। तस्मिन्नेव महापुण्यं दण्डी दारुवनं महत् ॥५॥ देवदारुवनं दिव्यं विविधा वृक्षजातयः । कङ्कोलकलवङ्गाश्च तथा कर्पूरपादपाः ॥६॥ चन्दनागरुसौभाग्यरक्तचन्दनकास्तथा । अगस्त्योदुम्बराशोका बिल्ववृक्षश्च चम्पकाः ॥७॥ पनसाश्च कपित्थाश्च द्राक्षाखर्जूरदाडिमाः। सालतालतमालाश्च तथैव मधुपादपाः ॥८॥ कर्णिकारद्रुमा रम्या नानापुष्पफलान्विताः। . अतीवफलसम्युक्ता लता; रुपाकृतयस्तथा ॥९॥ नागकेसरपुन्नागा विविधा वृक्षजातयः । जातीचम्पकमन्दारा नीलरतोत्पलानि च ॥ १० ॥ पताकाध्वजसम्युक्तं तत्र वै यज्ञमण्डपम् । पनापुष्पसुशोभायं वितान.ककैर्युतम् ॥११॥ श्वेतरक्तहरित्पीतैः कणधूमैस्तथैव च। कपूरकुङ्कुमादित्यपुष्पप्रकरसंकुला ॥ १२ ॥ सधूपामोदबहुला कुङ्कुमद्रवसिञ्चिता। तत्र जाता महापूजा देवेशस्य जगत्प्रभोः ॥ १३ ॥ प्रवेशनिर्गमोपेतं नरनारीसमाकुलम् । महामुरजशब्दैश्च गीतैश्च विविधैस्तथा ॥ १४ ॥ मनोहरं सद्म दिव्यं देवानामपि दुर्लभम् । तत्र हास्यविदग्धाश्च कीडन्ति रुद्रकन्यकाः ॥ १५ ॥

Page #443

त्रैलोक्यदीक्षा नाम ज्युत्तरशततमं सूत्रम् ।
देवकन्याश्च विविधा ऋषिनारीसमन्विताः । सहिता नृत्यमानाश्च मङ्गलैः कौतुकैस्तथा ॥ १६ ॥ त्रिसंगीतश्च विविधैः प्रेक्षणीयैर्गणेश्वरैः । गणाच किलकिलायन्ते प्रवल्गन्ति मुहुर्मुहुः ॥ १७ ॥ गृणन्ति तत्र वै दीक्षां सुरासुरनरोरगाः । यक्षगन्धर्वदेवाश्च तथा विद्याधरोत्तमाः ॥ १८ ॥ इदं च दीक्षितं सर्व जगत्स्थावरजंगमम् | दण्डीदारुव ने तत्र ज्ञानध्यानैश्व किं पुनः ॥ १९ ॥ तथैव च महाजाप्यैर्नियमैश्चाप्यनेकशः ।
॥ २० ॥
यदि यागेश्वरो दृशे दण्डीदारुवने शिवः । धर्मार्थकाममोक्षान् स सम्प्राप्नोति यथेप्सितान् ॥ २१ ॥ कृतघ्नश्चैव गोनश्च ब्रह्महा गुरुतल्पगः । दुष्टकर्मा दुराचारी मातृहा पितृहा तथा ॥ २२ ॥ मुच्यते सर्वपापेभ्यो दृष्ट्वा यागेश्वरं शिवम् । संसारभयभीतानां पापक्षयकरः शिवः ॥ २३ ॥ कल्पकोटिसहस्त्रैश्च यत्पापं समुपार्जितम् । दृष्ट्वा यागेश्वरं देवं तस्मात्पापात्प्रमुच्यते ॥ २४ ॥ पुंसां मृतानां चाकालेऽसंस्कृतानां जलाग्नितः । तत्र भूमावदग्धानां मोक्षः स्यात् पञ्चभूततः ॥ २५ ॥ दीक्षिताः सर्वदेवाश्च ब्रह्मविविन्द्रादयः । त्रयस्त्रिंशत्कोटयश्च देवताश्चैव दीक्षिताः ॥ २६॥ शुक्राद्याश्चासुराः सर्वे दीक्षिताः परमेश्वरैः । वासुक्याद्याः पन्नगाश्च दीक्षितास्तलवासिनः ॥ २७ ॥ यक्षाः सर्वे कुबेराद्या गन्धर्वास्तुस्वरादयः । विद्याधरा मन्मथाद्या देवा वै वासवादिकाः ॥ २८ ॥ क्षत्रियाः सूर्यवंशाद्याः सोमवंशप्रसूतयः । समस्ताचैव देव्यस्तु हरसिद्धयादिकास्तथा ॥ २९ ॥ पिशाचाश्च ततः प्रेता निशायां ये चरन्ति च ।
क्षमादिकं समस्तं च जगत्स्थावरजंगमम् ॥ ३० ॥ दशपञ्चोत्सवेष्वेवं स्तोत्रैर्मन्त्रैस्तथार्चनैः । प्रमथाद्याः पूजयन्ति ब्रह्मविष्ण्वादयस्तथा ॥ ३१ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां त्रैलोक्यदीक्षाधिकारो नाम त्र्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
२५९

Page #444

(१०४) नागरमासादलक्षणं चतुरुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
ब्रह्मविष्ण्वादयो देवा कुर्वन्त्यायं महोत्सवम् । नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णा स्यात् पञ्चमी तथा ॥१॥ कृता महोत्सवाश्चैते ब्रह्माद्यैश्च सुरैरपि। अभिधानुक्रमं तेषां शृणु पूजां समाहितः ॥२॥ वैराज्यं पुष्पकं चैव कैलासं मणिपुष्पकम् । त्रिविष्टपं पञ्चमं च नन्दाद्याः क्रमयोगतः ॥ ३॥ वैराज्यं चतुरथं स्यादायतं पुष्पक तथा। वृत्तं वृत्तायतं चैव कैलासं मणिपुष्पकम् ॥ ४ ॥ त्रिविष्टपं तथाष्टाधं पञ्चपूजा महोत्सवाः। हेमरत्नमयैः स्तम्भैः शुष्कपादपच्छाद्यकैः ॥५॥ मुक्तालङ्कारखचितैर्वितानैर्दिव्यभूषणैः । स्फटिकैर्विविधैर्लक्ष रत्नश्च मणिवेदिभिः ॥ ६ ॥ सिंहकर्णैः सुसंयुक्तैर्निर्वृहाच्छाद्यकर्णिकैः ।। शिखरहेमरत्नाढ्यैः सिंहायकलशान्वितैः ॥ ७ ॥ गणा ?श्चादित्यसंकाशं मणिरत्नविभूषितम् । चतुर्दारसुशोभात्यमिलिकावलणैर्युतम् ॥ ८॥ जवायां रूपसंघाट्यं दिकपालेश्च समन्वितम् । त्रिसन्धिभद्रकाकारं पताकाध्वजशोभितम् ॥९॥ वैराज्यं श्वेतवर्ण च हेमरत्नविभूषितम् । पुष्पकं रत्नवर्ण च रतालङ्कारशोभितम् ॥ १० ॥ कैलासं हेमवर्ण च सर्वरत्नविभूषितम् । हरितं मणिपुष्पं च सर्वरत्नं त्रिविष्टपम् ॥ ११ ॥ पीठोपपीठजङ्घाश्च मेखलाकूटछाद्यकम् । शिखरं सिंहकर्णाढ्यं भूमिका रत्नभूषिता ॥ १२ ॥ जालव्यालकपोतालीसिंहकर्णसुच्छाधकम् । स्फटिकैमरत्नाढ्यैः सर्वलक्षणसंयुतैः ॥ १३ ॥ एष पञ्चोत्सवे यागो ध्यात्वा यागेश्वरं शिवम् । भक्तिपूजास्तवस्तोत्रैर्गीतैश्च विविधैस्तथा ॥ १४॥ मङ्गलैर्दिव्यवादित्रैः प्रेक्षणीयैरनेकधा। लास्यताण्डवनृत्यैश्च नाट्येशं च महोपमैः ॥१५॥

Page #445

__ २६१
नागरप्रासादलक्षणं चतुरुत्तरशततम सूत्रम् ।। नाट्यरसोत्तमानन्दैः कौतुकैश्च त्वनेकशः । इत्यादिबहुभावैश्च अङ्गैरङ्गैर्महारसैः ॥ १६ ॥ नुतस्तुष्टो महादेवो भक्तिपूजास्तवादिकै। ब्रह्माद्यांश्च सुरान् सर्वान् भक्तियुक्तानुवाच ह ॥ १७ ॥ वरं ब्रहि च दास्यामि यञ्च ते मनसि स्थितम् ।
ददामि तुभ्यं भो ब्रह्मन् सुरार्थ वक्तुमर्हसि ॥ १८ ॥ ब्रह्मोवाच
यदि तुष्टोलि देवेश मुक्तिदं त्रिदशाधिप । यस्मिंश्च तव पूजा स्यात् प्रकुर्या तं शिवालयम् ॥ १९ ॥ भवत्प्रसादतुष्टी च पूज्याः प्रासादसंज्ञकाः। वैराज्यादिसमुत्पन्नाः सर्वे प्रासादसंशकाः ॥२०॥ इषुभेदात्मकं चैव सर्व प्रासादनायकम् । सोमेश्वर उवाचाथ तथाऽस्तु ब्रह्मणोदितम् ॥ २१ ॥ ब्रह्मोवाच भवाल्लब्धाः प्रासादा विविधा मया । वैराज्य: पुष्पकैलासौ मणिकश्च त्रिविष्टपः ॥ २२ ॥ इषुभेदसमुत्पन्नाः प्रासादाः सर्वकामदाः । अष्टाशीतिरन्यभेदा अष्टादशशतानि च ॥ २३ ॥ शतानि पञ्च प्रासादा अष्टाशीत्युत्तराणि वै । सर्वेषां मूलयोनिश्च वैराज्यो नाम नामतः ॥ २४ ॥ प्रोक्तं चायतछन्देषु पुष्पकाणां शतत्रयम् । शतानि पञ्च भेदाश्च वृत्तकैलाससंभवाः ॥ २५॥ वृत्तायते च मणिके भेदाः सार्धशतानि च । सार्धानि त्रिशतान्येवमाश्रे च त्रिविष्टपे ॥ २६ ॥ अधाशीत्युत्तराण्येव शतान्यप्रादशव च । ब्रह्मसृष्टास्तथा चैते आधवैराज्यसम्भवाः ॥ २७ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
नागरप्रासादलक्षणाधिकारो नाम चतुरुत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #446

(१०५) चतुर्दशप्रासादोत्पत्तिमहोत्सवो नाम पश्चोत्तरशततमं सूत्रम् ॥
पुनस्तु दानवेन्द्रेण कृताः पूजा महोत्सवाः । षष्या श्चि दशम्यन्ताः पञ्चपूजा महत्तमाः॥१॥ स्वस्तिका सर्वतोभद्रा वर्धमाना तृतीयका । सूत्र पद्मा महापद्मा द्राविडैः कर्मचर्चिताः॥२॥ द्राविडाख्ये च प्रासादे इषुभेदा: समीरिताः। एकद्वित्रिचतुःपञ्च शतान्येकैकश क्रमात् ॥ ३॥ एवं द्राविडनामान: प्रासादा विविधा मताः । सङ्ख्या सार्द्धसहस्रं तु पूर्वदेवैः कृता पुरा ॥ ४॥ शान्तिदाः सर्वकालेषु गोब्राह्मणहितावहाः । वल्लभाः सर्वदेवानां शिवस्यापि विशेषतः ॥५॥
इति द्राविडोत्पत्तिः॥ पुनः कृताश्च गन्धर्वैः पूजा: पञ्चमहोत्लवे । महोत्सवा देवसदृशोपमा क्षतपाते तद्भूत ? ॥ ६ ॥ रुचकश्च भवः पद्मो मलयो वज्रकस्तथा। वैराज्योपमकायाश्च हीषुभेदा: प्रकीर्तिताः ॥ ७ ॥ रुचकाद्याः षोडश वै चतुरधाः प्रकीर्तिताः । भवश्च विभवश्चैव चतुरश्रायतौ तथा ॥ ८॥ पद्मो मालाधरश्चैतौ वृत्तावेव तु कारयेत् । वृत्तायतौ तु कर्तव्यो मलयो मकरध्वजः ॥९॥ वज्रकः स्वस्तिकः शङ्कुरष्टाचाः परिकीर्तिताः। इषुभेदसमुत्पन्नाः प्रासादा लतिनास्तथा ॥ १० ॥ एकद्वाराश्च कर्तव्याः पुरशान्तिकरा: सदा । एते च जातिशुद्धाश्च लतिना; पञ्चविंशतिः ॥ ११ ॥
___इति लतिनोत्पत्तिः॥ वसुभिश्च कृताः पूजास्तथा पञ्च महोत्सवाः । तेषां नामानि युक्तिं च कथयामि यथाक्रमम् ॥ १२ ॥ वराटः पुष्पकश्चैव श्रीपुञ्जश्च तृतीयकः । सर्वतोभद्रसिंहौच वराटाः पञ्च कीर्तिताः ॥ १३ ॥ रत्नयोन्युद्भवाः सर्वे वास्तुवे देसमीरिताः । द्विद्वादशशतान्येवं प्रासादास्तु वराटकाः ॥१४॥
इति वराटोत्पत्तिः॥

Page #447

२६३
चतुर्दशप्रासादोत्पत्तिमहोत्सवा नाम पञ्चात्तरशततम सूत्रम् ॥ यक्षमहोत्सवं कृत्वा विमानानां समुद्भवाः । विमानगरुडध्वजविजया गन्धमादनः ॥ १५ ॥ इमे विमाना: पञ्चैव कर्तव्याः शान्तिमिच्छता । पुष्पमालाधराकारा लताशङ्गोत्तमास्तथा ॥१६॥ त्रिचतुःपञ्च षट् सप्त शतान्येकैकतः पृथक् । पञ्चविंशतिः शतानि तत्सङ्ख्येत्थमुदाहृता ॥ १७ ॥
___इति विमानोत्पत्तिः। उरगेन्द्रैः कृता पूजा तदर्थे तु प्रदक्षिणा । सान्धारास्तत्र संभूताः प्रासादा भ्रमसंयुताः ॥ १८॥ केसरी नन्दनश्चैव मन्दर: श्रीतरुस्तथा । इन्द्रनीलो रत्नकूटो गरुडश्चेति नामतः ॥ १९ ॥ द्वौ त्रयश्चैक: षट् त्रयः सप्त त्रितयमेव च। पञ्चविंशतिराख्याताः प्रासादाः पर्वतोपमाः ॥ २० ॥ शान्तिदा सर्वकालेषु पुरे राक्षां जनस्य च । देशशारिकथा नित्यं नित्यं कल्याणकारकाः ॥ २१ ॥ तद्भदैश्च समुत्पन्नाः शतार्धे पृथगेकतः। द्वादशैव शतान्येवं पञ्चाशदधिकानि च ॥ २२ ॥
इति सान्धारोत्पत्तिः ॥ विद्याधरैः पुनः पूजा कृता यागेश्वरस्य तु। मिश्रकाश्च समुत्पन्ना अनेकाकाररूपिणः ॥ २३ ॥ बहुवर्णैस्तथा पुष्पैः पूजां कृत्वा शिवस्य च । मिश्रका बहुरूपाढ्या नैकरत्नर्विभूषिताः ॥ २४ ॥ एकवर्णैर्बहुवर्णैः पूजाः पुष्पैरनेकधा । बहुपुण्यप्रदा: सर्वे शान्तिदाश्च पुर:पतेः ॥ २५॥ अष्टादशशतान्यङ्गमिश्रका द्विगुणास्ततः। भूपालैश्च महाराजैः कृताः पूजामहोत्सवाः ॥ २६ ॥
इति मिश्रकोत्पत्तिः॥ प्रासादानां व पतयो भूमिजा भूतिदानतः । निषधः कुमुदः स्वस्तिस्त्रयः पूज्या माहान्तकाः ॥ २७ ॥ चतुरश्रा वृत्तसंस्था अष्टशालास्ततः परम् । दिशः सप्त तथाष्टौ च भूमिजाश्च निधोदिताः ॥ २८॥ तदङ्गतः षट् शतानि पञ्चविंशतिभिः सह । x x x x x x x॥ २९॥
इति भूमिजोत्पत्तिः॥

Page #448

२६४
अपराजितपृच्छा यस्माद् वेदाङ्गसंभूतिर्देवदेवश्चतुर्थकः । अतितेजः पुञ्जकाढ्यग्रहयुक्तो दिवाकरः ॥ ३०॥ कृता महोत्सवास्तेन पूजाश्चैव माहान्तकाः । विमाननागराच्छन्दाः प्रासादेषु समीरिताः ॥ ३१ ॥ नक्षत्राधीश्वरश्चैवं नक्षत्रैर्बहुभिर्वृतः । विधुस्तेजोऽमृतमय: संसाराधारकारणम् ॥ ३२॥ द्विजराजस्तेन कृता पूजा यागेश्वरस्य च । विमानपुष्पकाख्याताः प्रासादाः सर्वकामदाः ॥ ३३ ॥ गौर्याद्याभिश्च देवीभिः कृताः पूजा महोत्सवाः । पुष्टप्राकारसंकीर्णा रत्नज्योतिर्महार्चिषः ॥ ३४ ॥ कृता वलभिकाकाराः प्रासादाः त्यभिधानकाः । आयताश्चतुरधाश्च वृत्ता वृत्तायतास्तथा ॥ ३५ ॥ महापुण्योदयस्तेभ्यस्तेजःसौभाग्यवर्द्धनम् । जन्मजन्मनि भूपालाः पुष्पबाणपरायणाः ॥ ३६॥
इति वलभ्युत्पत्तिः ॥ हरसियादयो देव्यः समस्ताः समयेषु च । ताभिर्महोत्सवाः पूजाः कृताश्चैव माहान्तकाः ॥ ३७॥ सिंहावलोकनाः सर्वे प्रासादा भुवनोत्तमाः।
इति सिंहालोकनोत्पत्तिः । दारुकर्मोद्भवाः सिंहालोकना दारुजाः समे ॥ ३८ ॥
इति दारुजोत्पत्तिः ॥ पिशाचैश्चैव सर्वेश्च रक्ष:प्रेतात्मकैस्तथा । कृत्वा महोत्सवं पूजाः कृता यागेश्वरस्य तु ॥ ३९ ॥ न ते स्त्रीलिङ्गत: कार्याः पुंलिङ्गास्तु विवर्जिताः । नपुंसकाः फांसनाख्याः प्रासादाश्च भवन्ति च ॥ ४०॥
इति फांसनाकारोत्पत्तिः ॥ इमे चतुर्दश प्राप्ताः समस्तैश्च गणेश्वरैः।। स्वर्गपातालाधिदेवैः सुरासुरनरारेगैः ॥४१॥ दिक्पालेलोकपालेश्च देवीभिर्वसुभिस्तथा । ऋषिवृद्धस्तथा चैव भूपालाद्यैः समस्तकैः ॥ ४२ ॥ इन्द्रलोकात् समायात: सुरराजः स्वयंभुवा। कृता तत्र महापूजा पुरुषत्रितयस्य च ॥४३॥ वामे विष्णु देवदेवं ब्रह्माणं दक्षिणे तथा । मध्ये यागेश्वरं देवं त्रैलोक्येशं जगद्गुरुम् ॥४४॥ गीतनत्यैश्च वादित्रैः प्रेक्षणीयैरनेकधा। लास्यहास्यै(दग्ध्यैस्ताण्डवाद्यैश्च नर्तनैः ॥ ४५ ॥

Page #449

चतुर्दशप्रासादोत्पत्तिमहोत्सवो नाम पञ्चोत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विविधाभिः पताकाभिर्ध्वजैश्च तोरणैस्तथा । कुङ्कुमद्रवसंकीर्णैः कुङ्कुमद्रवसिञ्चितैः ॥ ४६ ॥ सद्धूपामोदबहुलै: कर्पूरागरुकैस्तथा ।
भेदैः समुत्पन्नाः सर्वे प्रासादनायकाः ॥ ४७ ॥ सोमेश्वरस्तदोवाच तथास्तु ब्रह्मणोदितम् । ब्रह्मोवाच भवाल्लब्धाः प्रासादा विविधा मया ॥ ४८ ॥ वैराज्यपुष्पकैलासा: मणिकाश्च त्रिविष्टपाः । इषुभेदैः : समुत्पन्नाः प्रासादाः सर्वकामदाः ॥ ४९ ॥ अष्टाशीत्युत्तराण्येव शतान्यष्टादशैव च ।
X
X
X
× 11 40 11
नवनाट्यरसोपेतैः र्धृतारात्रिक कैस्तथा । मृदङ्गवंशता लाद्यैर्गीतनृत्यादिभिस्तथा ॥ ५१ ॥ षड्रसाहारगौरैः पक्वान्नैश्च नैकधा । चतुरशीत्यत्र साकारि फेनाकुलीकमेकसंकुला ? ॥ ५२ ॥ महेषु पञ्चदशसु सर्वमारात्रिकादिकम् । प्रथितं त्रिषु लोकेषु सुरासुरनरोरगैः ॥ ५३ ॥ स्तोत्रमन्त्रार्चने भक्त्या प्रणिपत्य जगद्गुरुम् । जपदीक्षा भवेत् सा हि दण्डीदारुवने तथा ॥ ५४ ॥ सोत्साहं यः पठेद् भक्त्या भक्तवत्सलसंस्तुतिम् । मुक्तश्च सर्वपापेभ्यः शिवलोकं स गच्छति ॥ ५५ ॥ अनुभ्यां च चतुर्दश्यां शिवस्तोत्रं जितेन्द्रियः । यः पठेश्च तथा भक्त्या ह्येकचित्तः समाहितः ॥ ५६ ॥ यागेश्वरस्य यात्रायाः पुण्यं प्राप्नोति मानवः । धर्मार्थकाममोक्षाणां संप्राप्तिश्च तथेप्सिता ॥ ५७ ॥ कृतघ्नश्च तथा गोध्नो ब्रह्महा गुरुतल्पगः । दुष्टकर्मा दुराचारः पितॄहा मातृहा तथा ॥ ५८ ॥ मुच्यते सर्वपापेभ्यो दृष्ट्वा यागेश्वरोत्सवम् । कल्पकोटिसहस्रैस्तु यत्पापं समुपार्जितम् ॥ ५९ ॥ श्रुत्वा यागेश्वरोत्साहं मुच्यते सर्वपातकैः ।
ये चादग्धा मृतास्तेषां मोक्षः स्यात्पञ्चभूततः ॥ ६० ॥
वाचमानो महोत्साहः श्राद्धं कृत्वा स्वयं गृहे ।
एकोत्तरसहस्रं च कुल..
॥
X
X
............
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां चतुर्दशप्रासादोत्पत्तिमहोत्सवाधिकारो नाम पञ्चोत्तरशततमं सूत्रम् ॥
२६५

Page #450

(१०६) प्रासादचतुर्दशजातिलक्षणाकारो नाम षड्डत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
विमानाश्च तथा पञ्च ब्रह्मणा भाषिताः स्वयम् । मनोह्लादकरा ह्येते काम स्वच्छन्दचारिणः ॥ १॥ ' वैराज्यः प्रथमो नाम पुष्पकश्च द्वितीयकः । कैलासो मणिकश्वाथ तथा चैव त्रिविष्टपः ॥२॥ प्रयुक्ता विविधाश्छन्दाः सूत्रमागैरनेकधा । वैराज्यकुलसंपन्नाः सर्वे प्रासादसंशकाः ॥ ३ ॥ प्रासादास्तु समस्ता वै सन्ति वैराज्यसंभवाः । वैराज्यजन्यप्रासादा इषुभेदोद्भवास्ततः ॥ ४॥ इषुभेदसमुत्पन्नाः प्रासादाः सर्वकामदाः । सौवर्णे राजनैश्चैव देवानां सततं प्रियाः ॥५॥ मणिमुक्ताप्रवालाढ्यैर्भूषणैः सुविभूषिताः। रीतिकाताम्ररङ्गश्च पिशाचोरगरक्षसाम् ॥ ६ ॥ देवलोके भवन्त्येते कामं स्वच्छन्दचारिणः। पातालेऽपि विनिर्दिष्टाः पाषाणैः स्फटिकैस्तथा ॥ ७ ॥ इष्टकाकाष्ठपाषाणैर्मृत्युलोके त्वनिन्दिताः। नित्यं भवन्ति सुखदाः कर्तृकावरयोस्तथा ॥ ८॥ नगराणां भूषणार्थं देवानामालयाय च । लोकानां धर्महतोश्च क्रीडार्थ सुरयोषिताम् ॥९॥ आलयः सर्वभूतानां विजयाय जितात्मनाम् । धर्मार्थकाममोक्षाणां प्राप्तिहेतुर्मनस्विनाम् ॥ १०॥ यत्र येषां कृता पूजा तत्र तन्नामकास्तु ते । प्रासादानां समस्तानां कथयिष्याम्यनुक्रमम् ॥ ११॥ सुरैस्तु नागरा: ख्याता द्राविडा दानवेन्द्रकैः । लतिनाश्चैव गन्धर्वैर्यक्षेश्चापि विमानजाः ॥ १२ ॥ विद्याधरैमिश्रकाश्च व्यन्तरैश्च वराटकाः । सान्धाराश्चारगैः ख्याता नरेन्द्र मिजास्तथा ॥ १३॥ विमाननागरच्छन्दा: सूर्यलोकसमुद्भवाः । नक्षत्राधिपलोकोक्ताश्छन्दा विमानपुष्पकाः ॥ १४॥ पार्वतीसंभवा: सेना वलभ्याकारसंस्थिताः । हरसिद्धयादिदेवीभिः कार्याः सिंहावलोकनाः ॥ १५ ।।

Page #451

२६७
अपराजितपृच्छा व्यन्तरस्थितदेवैस्तु फांसनाकारिणो मताः। इन्द्रलोकसमुद्भूता रथाश्च विविधा मताः ॥ १६ ॥ कमयुक्त्या विधातव्या अनेकाण्डजसंकुलाः। सर्वासामथ जातीनां रूपालङ्कारमुच्यते ॥ १७ ॥ आदौ तु नागरान् वक्ष्ये प्रासादान् सर्वकामदान् । अनेकाण्डकसम्युक्तान् क्रमयुक्तिविधींस्तथा ॥ १८॥ उत्सेधे नागराः शृङ्गैरनेकाकाररूपिणः । शृङ्गोरःशृङ्गप्रत्यङ्गतवङ्गादिकभूषिताः ॥ १९ ॥ एकद्वित्रिक्रमोन्नत्या रेखागर्भसमुद्भवाः। दोषवहाश्च संकीर्णा विपुला धन्यसौख्यदाः ॥२०॥ त्रिमूर्तयस्तु भद्रान्ते रथिकाः सर्वकामदाः । शुकनासे च संघाटा भद्रेत्वेकैकसंयुताः ॥२१॥ आमलसारान्तस्थितकलश: सुविभूषिताः। पताकाध्वजयुक्ताश्च नागरा: सर्वकामदाः ॥ २२॥ पीठोपपीठजवाभिर्मेखलाकूटच्छाद्यकैः । दलभक्त्या च युक्ताश्च कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥२३॥ मण्डपै रूपशोभाढयैर्वितानैर्बहुभिर्युताः। छाद्यघण्टाकूटयुक्ता नानासंवरणास्तथा ॥ २४ ॥ नागरच्छन्दजा एवं प्रासादाः सर्वकामदाः । वल्लभाः सर्वदेवानां शिवस्यापि विशेषतः ॥ २५ ॥
इति नागरप्रासादलक्षणाधिकारः॥ पीठोचे कर्णरेखाश्च भूमिका: क्रमसंस्थिताः । विभक्तिदलनापूर्णा लताशृङ्गक्रमोद्भवाः ॥२६॥ मेषमकरकूटपैः कण्टकैरावृताः शुभाः । वेदीघण्टानासिकाद्याः द्राविडाः शुभलक्षणाः ॥ २७ ॥
इति द्राविडाः॥ या त्वेका नागरा रेखा शृङ्गे शिखरवर्जिताः।। लतिनास्तु समाख्याता रुचकादिसमुद्भवाः ॥२८॥
इति लतिनाः। यत्र वंशोद्भवाः कूटा हस्ववृद्धिक्रमस्थिताः । दलविभक्त्या त्वङ्गैश्च भूमिजाः पुरभूषणाः ॥ २९ ॥
इति भूमिजाः॥

Page #452

२६८
प्रासादचतुर्दशजातिलक्षणाकारो नाम षडुत्तरशततमं सूत्रम् ।। भूमिजा भूमिकाक्रमै चाहीनैश्च भूमिकैः । शृङ्गे शृङ्गयुता: कार्या बहुशृङ्गसमाकुलाः ॥ ३० ॥ कणे प्रतिरथे चैव भद्रे च प्रतिभद्रके । मन्दारपुष्पिका घण्टा वराटा: शुभलक्षणाः ॥ ३१॥
इति वराटाः ।। भूमिजच्छन्दकाख्यातास्तलैश्च चतुरचकाः। रथोपरथभद्रा वै विमाना; सर्वकामदाः ॥ ३२॥
इति विमाना॥ नागरच्छन्दकाख्यातास्तिलकैः स्युरनेकधा। मिश्रका मिश्रजाताश्च कर्तब्यास्तिलकाडिताः ॥ ३३ ॥
इति मिश्रकाः॥ तलच्छन्दविभक्ताश्च गर्भभित्तिभ्रमन्तिकाः। भ्रमणीक्रमयोगेन सान्धारा: शिखरैर्युताः ॥ ३४॥
इति सान्धाराः॥ नागरोर्ध्वच्छन्दयुक्ता लताशृङ्गैः समन्विताः । विमाननागरच्छन्दाः प्रोक्तास्तेजस्समुद्भवाः ॥ ३५॥
इति विमाननागराः॥ विमाननागरच्छन्दे उरःशङ्गे तु पुष्पकम् । विमानपुष्पकच्छन्दाः कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ ३६॥
इति विमानपुष्पकाः ॥ आयतच्छन्दकाः कार्या अघण्टो भूमिकाक्रमः । गजपृष्ठाकृतिकुटी बलभी सर्वकामदा ॥ ३७ ॥
इति वलभी॥ दलविभक्तिभद्राठ्या उदकान्तरवर्जिताः। फांसनाकारिणस्तूचे कर्तव्यास्तु नपुंसकाः ॥ ३८ ॥
इति नपुंसकाः॥ छाद्यछाद्योद्भवा ऊर्ध्वं सिंहकर्णैर्विभूषिताः। घण्टा घण्टाकृर्ति कुर्यादित्य सिंहावलोकनाः ॥ ३९ ॥
इति सिंहावलोकनाः ।। शकटोपरि कर्तव्याश्छन्दै नागरोद्भवैः । त्रिचक्रं चैव शकटं कामदास्ते रथाभिधाः॥४०॥
इति रथारुहाः ॥

Page #453

अपराजितपृच्छा
२६९
॥४१॥
॥४२॥
----॥४३॥ अभ्यासयोगाच गुरुप्रसादाद् बुद्धि स्फुट इष्ट पवा? । ----------------॥४४॥ निशाकरे वास्तमिते उदिते च दिवाकरे।। सूत्रशास्त्रं समस्तानामुक्तं प्रद्योतकारकम् ॥४५॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां प्रासादचतुर्दशजातिलक्षणाकारनिर्णयाधिकारोनाम षडुत्तरशततम सूत्रम् ॥

Page #454

(१०७) पुरप्रासादगृहप्रमाणं सप्तोत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
प्रमाणानि प्रवक्ष्यामि पुरप्रासादसद्मनाम् । पकैकस्य पृथग्मानं यथाविधि तवाधुना ॥ १॥ एकहस्तादिप्रासादा यावत्पश्चाशद्धस्तकम् । हस्तान्तरे ततो भेदस्तदर्धे च न संशयः ॥२॥ हस्तपादे व्यङ्गुले वा कुर्याश्च द्वयले क्रमात् । योजयेद् विविधांश्छन्दान् प्रमाणं तत्र शास्त्रतः॥३॥ गृहं चैव तु हस्ताधं यावद् द्वात्रिंशद्धस्तकम् । अष्टहस्ताद् दशवृद्धया यावदष्टोत्तरं शतम् ॥ ४॥ षड्जातिसंभवाः कार्याश्छन्दोभेदैरनेकधा। प्रयुक्ता राजवेश्माद्याः कर्तव्याः सर्वकामदाः॥५॥ माडमोडशुद्धशृङ्गतुङ्गारसिंहकाभिधाः । प्रासादाश्च नरेन्द्राणामन्येषां हर्म्यमुच्यते ॥ ६ ॥ कनिष्ठं चतुःसहस्रैरष्टसहस्त्रैर्मध्यमम् । ज्येष्ठं द्वयष्टसहस्त्रैश्च त्रिधा राजपुरं मतम् ॥ ७ ॥ साष्टमांशं सपाद वा सार्धं वा व्यासमायतम् । पृथगेकैकमायामे चतुरधीकृतं शुभम् ॥ ८॥ कनिष्ठं सहस्रहस्तं मध्यं सार्धसहस्रकम् । ज्येष्ठं द्विसहस्रहस्तं त्रिधा ब्रह्मपुरं मतम् ॥ ९ ॥ कनिष्ठं सहस्रहस्तैसिहौस्तु मध्यमम् । ज्येष्ठं चतुजयेष्ठो मध्याधमा च शतद्वयी ? ॥ १० ॥ ज्येष्ठं चतुःशतकरैर्मध्यमं द्विशतैस्तथा । कनिष्ठं शतमेकं च विधा शुद्रपुरं मतम् ॥ ११ ॥
- - - - - - - - - - - - - - - - ॥ १२ ॥ त्रिगुणा चोत्तमाख्याता मध्यमा च चतुर्गुणा । कनिष्ठा पञ्चगुणोक्ता प्रासादाजगती मता ॥ १३ ॥ प्रासादोच्छ्यविस्तारा सीमान्ते वामदक्षिणे । यथा भेदं यथा लिङ्गं जगती प्रासाद तद्विधम् ॥ १४ ॥

Page #455

अपराजितपृच्छा नवहस्तान्तकं लिङ्गमकहस्तादितः परम् । एषां मध्ये तु कर्तव्यं घटितं शास्त्रनिश्चयः ॥ १५ ॥ अङ्गष्ठपर्वादिकार्चा पर्यन्तं नवहस्ततः। प्रासादे प्रतिमा कार्या द्वारमानविधिकमात् ॥ १६ ॥ महायास्तु विन्यास: कर्तव्यस्तु यथाविधि । दशादिहस्ततस्त्वर्चा प्रासादेन विना शुभा ॥ १७ ॥ पञ्चचत्वारिंशद्धस्ता हस्तान्तरे षट्त्रिंशतिः। महत्यः प्रतिमाः प्रोक्ताः कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ १८ ॥ पकहस्ताच्छतान्तिं - - षष्ठ्यधिकं शतम् । द्वारमानमिति प्रोक्तं सर्वकामफलप्रदम् ॥ १९ ॥ प्रतोल्या द्वारमुत्सेधे हस्ताः पञ्चदशोत्तमम् । त्रयोदश तथा मध्यमेकादश कनिष्टकम् ॥ २० ॥ पुरार्धं भवति ग्रामो ग्रामार्धं चैव खेटकम् ।
खेटकाधं भवेत्कूटः कूटार्ध चैव कटम् ॥ २१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
पुरप्रासादगृहप्रमाणाधिकारो नाम सप्तोत्तरशततम सूत्रम् ॥

Page #456

(१०८) प्रासादसंस्थानोन्मानलक्षणमष्टोत्तरशततमं सूत्रम् ॥
-
-
विश्वकर्मोवाच
अथातः संप्रवक्ष्यामि प्रासादानां तु लक्षणम् । संस्थानोन्मानसूत्रं च वास्तुविन्यासपूर्वकम् ॥ १ ॥ एकपदादिकं वास्तु यावत् पदसहस्रकम् । प्रासादे नवे जीर्णे तु वास्तूद्धारस्तथा भवेत् ॥ २॥ अग्रतः पृष्ठतश्चैव वामदक्षिणतोऽपि वा। प्रासादं कारयेश्चान्यं नाभिवेधविवर्जितम् ॥ ३॥ लिङ्गाने च न कर्तव्या ह्यारूपेण देवता । प्रभा नष्टा न भोगाय यथा तारा दिवाकरे ॥ ४॥ शिवस्याने शिवं कुर्याद् ब्रह्माणं ब्रह्मणस्तथा । विष्णोरग्रे भवेद्विष्णु ने जैनं रवेरविम् ॥ ५ ॥ चण्डिकाने भवेन्माता यक्षः क्षेत्रादिभैरवः । शेयास्तेषामभिमुखे ये येषां च हितैषिणः ॥ ६॥ ब्रह्मविष्णोरेकनाभिर्जिनैदोषो न विद्यते। शिवाने चान्यदेवानां दृष्टिवेधे महद्भयम् ॥ ७ ॥ ब्रह्मा विष्णुः शिवः सूर्यश्चन्द्रः स्कन्दो हुताशनः । दिक्पाला लोकपालाश्च ग्रहा मातृगणस्तथा ॥ ८॥ एते शिवाश्रये स्थाप्या दृष्टिवेधविवर्जिताः।
रेऽपि नैव कर्तव्या शिवदृष्टिषु सर्वदा ॥ ९॥ ग्रामे राष्ट्रे पुरे तीर्थ नगरे तापसाधये । दृष्टिघातहतं यश्च न पुनस्तत् प्ररोहति ॥ १० ॥ जिनेन्द्रस्य तथा यक्षा देवाश्च जिनमातृकाः । आश्रयन्ति जिनं सर्वे ये चोक्ता जिनशासने ॥ ११ ॥ वर्जयेदर्हतः पृष्ठमग्रं तु शिवसूर्ययोः। पार्श्व तु ब्रह्मविष्ण्वोश्च चण्डयाः सर्वत्र वर्जयेत् ॥ १२ ॥ प्रसिद्धराजमार्गाच्च प्राकारान्तरतोऽपि वा। स्थापयेश्चान्यदेवांश्च बहिर्वास्तुकवर्जितम् ॥ १३ ॥ दिशां दोषैः परित्यक्ताः शिवसूर्यजिनादयः । उभयोरन्तरे समाश्रितं यत्तन्न निन्दितम् ॥ १४॥ घाट्ये वै शतहस्तं स्याद् बाणे चैव शतद्वयम् । त्रिशतं स्वयम्भूलिले वास्त्वेवं पुरमध्यगम् ॥ १५ ॥

Page #457

अपराजितपृच्छा घटिते शतहस्तेषु याणे पञ्चशतेषु च। स्वभुवि सहनहस्ते शिवतीर्थोदकं स्मृतम् ॥ १६ ॥ देवस्य दक्षिणे गत्वा पुण्यं शैवार्चनादिकम् । गत्वापरे दशगुणं सौम्ये दशगुणं तथा ॥ १७ ॥ आग्नेय्यां तेजसो वृद्धिनैर्ऋत्ये विघ्ननाशनम् । वायव्ये श्रीश्चपुण्यं च त्वीशाने सर्वकामना ॥ १८॥ धर्मार्थकाममोक्षाणां सर्वविघ्नविनाशकम् । सर्वतीर्थादिपुण्यं च स्नात्वा देवाग्रतो भयेत् ॥ १९ ॥ घटिते जगतीमध्ये बाणे गर्भगृहे भवेत् । स्वभुवि पीठिकास्थाने चण्डश्चले न विद्यते ॥ २०॥ एका चण्डया रवेः सप्त तिम्रो दद्याद्विनायके । चतस्रो विष्णुदेवस्य शिवस्यार्धा प्रदक्षिणा ॥ २१॥ जैने च ह्यग्रसंस्थाने स्तोत्रमन्त्रादिनार्चनम् । न देयं वर्तने पृष्ठं सन्मुखे द्वारलङ्चनम् ॥ २२ ॥ स्नानोदकं गूढमागें तदा कुर्यात्प्रदक्षिणम् । दृष्टं न लङ्घयेत्स्नानं हन्ति पुण्यं पुराकृतम् ॥ २३॥ पूर्वापरे यदा द्वार प्रणालं चोत्तरे शुभम् । प्रशस्तं शिवलिङ्गानामिति शास्त्रार्थनिश्चयः ॥२४॥ अर्चानां मुखपूर्वाणां प्रणालं वामतः शुभम् । उतरास्या न विज्ञेया अारूपेण देवताः ॥२५॥ जैनमुक्ताः समस्ताश्च याम्योत्तरक्रमैः स्थिताः । वामदक्षिणयोगेन कर्तव्यं सर्वकामदम् ॥ २६ ॥ वामे वामं प्रकुर्वीत दक्षिणे दक्षिगं शुभम् । मण्डपादिषु प्रतिमा येषु युक्त्या विधीयते ॥ २७ ॥ जगतीकणे ये देवास्तान कुर्याज्जगतीस्थितान् । पृष्ठादग्रोभयोः पार्चे शास्त्रार्थयुक्तमुत्तमम् ॥२८॥ ईशानमाश्रयेत् किञ्चिच्छिवलिङ्गेषु कामदम् । ईशाने मुक्तिदं प्रोक्तं भुक्तिदं चोत्तयाश्रितम् ॥ २९ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितष्ठायां
प्रासादसंस्थानोन्मानलक्षणाधिकारो नामाष्टोत्तरशततम सूत्रम् ।।
३५ अ.

Page #458

(१०९) प्रासादजीर्णवास्तुनिर्णयो नाम नवोत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अल्पलेपं बहुलेपं समसन्धि शिरोगुरुः । अप्रतिष्ठं पादहीनं तच्च वास्तु विनश्यति ॥ १ ॥ सशल्यं पादहीनं चोकद्रव्येण पूरितम् । अचिरात्तच्चालयेद्वा तूर्ध्वगं तद्विनश्यति ॥ २ ॥ एकवास्तुचितं द्रव्यमन्यवास्तुनि वेशयेत् । प्रासादे न भवेत्पूजा गृहे व न वसेत्पतिः ॥ ३ ॥ अचाल्यं चालयेद्वास्तु प्रासादे शिवब्रह्मणोः । वंशच्छेदो भवेत्तस्य ह्यचिरेणैव शाश्वतः ॥ ४ ॥ पूर्वस्थितं परित्यज्य चान्यद् वास्तु तथोपरि । पूर्वत्यागानुदोषैश्च कर्ता तु नरकं व्रजेत् ॥ ५ ॥ स्वस्थानसंस्थितं यच्च विप्रवास्तुशिवालयम् । न चालयेत् सर्वदेशे चलिते राष्ट्रविभ्रमः ॥ ६॥ मरकतं बाणलिङ्गं मुक्ताजं रत्नजं तथा । अव्यक्त व्यक्तकं प्रोक्तं प्रासादे कारयेद् बुधः ॥ ७ ॥ बाणलिङ्गे वृषं कुर्यात् स्वयम्भूमुखमृण्मये । सहस्रलिङ्गे च शतलिङ्गे न्यूनाधिकं विदुः ॥ ८ ॥ परिधिश्च समो दीर्घ उच्छ्रये पीटसन्निभः । पञ्चभागोन्नतश्चैवं सप्तभागायतो वृष : ॥ ९ ॥ पादौ जानु कटिर्यावदचदृष्टिश्च वाहने । वृषदृष्टिर्विष्णुभागे घटितेषु च शस्त्रतः ॥ १० ॥ अर्चा श्रेष्ठा तथा लिङ्गं निलयांशेषु सर्वतः । वृषं न्यूनाधिकं वाणे रत्नजे च स्वयंभुवि ॥ ११ ॥ विषमपदस्तुलास्तम्भं पादभित्तिनकम् ? | क्रमं पदवलितं यच्च न शुभं कर्तृकारके ॥ १२ ॥ खण्डितं स्फुटितं भग्नं चलितं चालितं तथा । पतितं पातितं जीर्णमग्मिलीढं समुद्धरेत् ॥ १३ ॥ प्रासादे चाहीने तु भोग्यस्थानं न विद्यते । अप्रशस्तं विना न्यासैः स्त्रीपुंसां च सुखं यथा ॥ १४ ॥ देवो भ्रष्टस्तथा भग्नो विषमे च तटे स्थितः । यथाप्रतिष्ठितश्चार्यैस्तत्र दोषो न विद्यते ॥ १५ ॥

Page #459

अपराजितपृच्छा तत्तत्स्थानेषु ये देवाः स्थापिताश्च महत्तरैः। तत्सानिध्यं सर्वकाले व्यङ्गितानपि न त्यजेत् ॥ १६ ।। यद्यस्य स्थापितं वास्तु तत्तथैव हि कारयेत् । अन्यङ्गं चालितं वास्तु दारुणं कुरुते भयम् ॥ १७॥ अथ चेत् चाल्यते तत्तु जीर्ण व्यङ्गं च दूषितम् । आचार्यैः शिल्पिभिः प्राः शास्त्रदृष्टया समुद्धरेत् ॥ १८॥ स्वस्थाने संस्थितं वास्तु व्यङ्गदोषैश्च वर्जितम् । तत्रैव चालयेत्प्राशो बाह्यवास्तुनि कारयेत् ॥ १९ ॥ पूर्ववास्तुस्थितिं त्यक्त्वा चान्यवास्तु तथोपरि । विनश्यत्येव तद्वास्तु मृत्युः कारावरादिषु ॥ २०॥ वास्तुद्रव्ये यदाहीनं दारुकर्मणि वा तथा । समुद्धरेच तत्प्राज्ञो वास्तु द्रव्य विशेषतः ॥ २१ ॥ उद्धरेञ्च तथा दिव्यं वास्तुस्थानं न चालयेत् । स्वस्थाने तुद्धते वास्तौ स्वलोकं लभते सुखात् ।। २२॥ यानि खण्डितदग्धानि विशीर्णस्फुटितानि च । तेषां न मन्त्रसंस्कारो गतासुस्तत्र देवता ॥ २३ ॥ वास्तुवेधे स्थिता देवी पद्मिनी नाम राक्षसी । पीडा पुत्रकलत्राणां वास्तुविद्भिरुदाहृता ॥ २४ ॥ मण्डलं जालकं चैव कीलकं सुषिरं तथा। छिद्रं सन्धिश्च काराश्च महादोषा इति स्मृताः ॥ २५ ॥ मृत्काष्ठे शैलजं कुर्याच्छलजे धातुजं तथा। धातुजे रत्नजं कुर्यादुत्तमोत्तमतो न्यसेत् ॥ २६ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
जीर्णवास्तुनिर्णयाधिकारो नाम नवोत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #460

(११०) प्रासादनवजीर्णवास्तुकं दशोत्तरशततमं सूत्रम् ।।
विश्वकर्मोवाच
अभेद्यपतितं भेद्यं नाच गेहं सुरालयम् । शस्ताकारमिदं प्रोक्तं मूर्तास्तास्तत्र देवताः ॥ १॥ ब्रह्मविष्णुरवीनां च शंभोः कार्या यदृच्छया। गिरिजाया जिनादीनां मन्वन्तरभुवां तथा ॥२॥ पतेषां च सुराणां च प्रासादा भिन्नवर्जिताः। प्रासादमठवेश्मान्यभिन्नानि शुभदानि हि ॥३॥ मूषाभिर्जालकैरैर्गों यत्र न भिद्यते। अभिमं कथ्यते तच्च प्रासादो वेश्म वा मठः ॥ ४॥ कुक्षिद्वारैस्तथा जालैर्मूषा रश्मिप्रभेदिता। भिन्नस्तत्र स विशेय आलयः सिद्धिकामदः ॥ ५॥ पुरतः पृष्ठतो द्वारावुभौ कुक्ष्योः प्रभेदितम् । मारुतैः स्पृश्यते यत्र भिन्नं नाम तदुच्यते ॥६॥ व्यक्तान्यक्तं लयं कुर्यादभिन्ना भिन्नमूर्तयोः । मूर्तिलक्षण स्वामी प्रासादं तस्य तादृशम् ॥ ७ ॥ दिग्मूढो नष्छन्दश्च द्यायहीनः शिरोगुरुः । शेया दोषास्तु चत्वारः प्रासादाः कर्मदारुणाः ॥ ८॥ पूर्वोत्तरं तु दिग्मूढं मूढ़ पश्चिमदक्षिणम् । मूदामूदं च तेषां स्याद्यत्र तीर्थ समाहितम् ।।९।। सिद्धायतनतीर्थेषु नदीनां सङ्गमेषु च । स्वयंभूबाणलिङ्गेषु तस्य दोषो न विद्यते ॥ १० ॥ व्यक्तं तु मृण्मयं चाल्यं त्रिहस्तान्तं तु शैलजम् । दारुजं पुरुषार्धं तु तत ऊर्च न चालयेत्॥ ११ ॥ पातनाद व्याधिदातारमा महादुःखाय जायते । सप्तोत्सययात्राश्च तेषां रूपाणि कारयेत् ॥ १२ ॥ स्तम्भवेधैर्यथावास्तु वास्तुवेधैस्तथा सुराः । देववेधे भवेन्मृत्युः शिल्पिकारावरादिषु ॥ १३ ॥ एको वा बहुरूपश्च ब्रह्मणः शिवसूर्ययोः । स्वके स्वके वै स्थायाः प्रासादे भिन्नवर्जिते ॥ १४ ॥ भिन्नाश्चतुर्विधा या अष्टधा मिश्रका मताः। मिश्रकाः पूजितास्तत्र भिन्ना वै दोषकारकाः ॥ १५ ॥

Page #461

२७७
.
अपराजितपृच्छा छन्दोभेदा न कर्तव्या जातिभेदास्तथा पुनः । होनशाखा न कर्तव्या लतिने चन्द्रलोकनम् ॥ १६॥ तलच्छन्दानुसारेण हीनाङ्ग शिखरं भवेत् । ऊवं तु फांसनाकारं जातिभेदोऽत्र जायते ॥ १७ ॥ होनशाखा न कर्तव्या लतिने चन्द्रलोकना । भिन्नदोषाश्च चत्वारः प्रासादे दारुकर्मणि ॥ १८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तश्रीभुवनदेवाचायोक्तापराजितपृच्छायां
प्रासादनवजीर्णवास्तुनिर्णयाधिकारो नाम दशोत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #462

(१११) जीर्णप्रासादलक्षणमेकादशोत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथात: संप्रवक्ष्यामि जीर्णप्रासादलक्षणम् । पतिते वा प्रनष्टाने क्रिया त्वेवंविधोत्तमा ॥१॥ सुमुहूर्त दिने शुद्ध लग्ने चन्द्रबलोत्तमे। चन्द्रताराबले चैव योगे चामृतसम्भवे ॥२॥ अटवर्गस्ततोभेव्यां स्वगोत्रादिगोत्रसंकुलम् । पूजनीया समस्तेदं दयत्याष्टप्राणवे? ॥३॥ आचार्यः शिल्पिनां पूज्यो वस्त्रालङ्कारसंयुतैः । तैश्चापि सर्वयुक्तैश्च स गच्छेदू देवसंकुलम् ॥ ४ ॥ देवपूजां ततः कृत्वा क्षेत्रपालादिसंयुताम् । दिक्पालेभ्यो बलिं दद्यादू वास्तुदेवेभ्य एव च ॥ ५॥ जलदेवान् स्थलदेवानूलस्थांस्तलवासिनः । पूजा बलि समाप्यैतान् प्रणिपत्य क्षमापयेत् ॥ ६॥ अपतितानि सस्वानि पातयेञ्च क्रियादिकः । स्वर्णमयं गजं कुर्याद् वृषभं वा यथोचितम् ॥७॥ अथरूप्यमयं वापि गजं वा वृषभं तथा। पातयेद् गजदन्तावृषशङ्गरथापि वा ॥८॥ ततोऽनुक्षाल्यमानेऽपि वास्तुस्थानं न चालयेत् । हस्ववृधी न कर्तव्ये कृते दोषो महाभयम् ॥९॥ पूर्ववास्तु स्थितं त्यक्त्वा तदुपर्यन्यवास्तुकम्।। पूर्व चेद् विध्यते वास्तु मृत्युः कारावरादिषु ॥ १०॥ उद्धरेद्वा तथा द्रव्यं वास्तुस्थानं न चालयेत् । उद्धरेच्चाहरेद् द्रव्यं लभते परमं पदम् ॥ ११॥ पूर्वमानं प्रमाणं च कारयेद् विधिपूर्वकम् । तद्पं तत्प्रमाणं च पूर्वसूत्रं न चालयेत् ॥ १२ ॥ चलिते चालिते वापि दिग्मूढे स्थानवास्तुनि । होने तथाधिके चैव पदभुक्तिविनाशने ॥ १३ ॥ निरन्तरा यदि स्तम्भा महामर्मनिपीडिताः। अशुद्धाः विपरीताश्च शिल्पदोषैश्च दूषिताः ॥ १४ ॥

Page #463

२७९
अपराजितपृच्छा छन्दालङ्कारहीनाश्च रूपमानविवर्जिताः । पवमाद्या अनेके च दोषा बहुविधाः स्मृताः ॥ १५ ॥ तस्मात् सर्वप्रयत्नेन पूर्वसूत्रं न चालयेत् । चलिते चालिते चव तस्य स्थाने तु विग्रहम् ॥ १६ ॥ हीने हानि प्रकुरुते यधिके स्वजनक्षयम् ।। आयहीने तु प्रासादे स्वामिनस्तु क्षयो भवेत् ॥ १७ ॥ स्तम्भवेधे भयं घोरं स्वकुलोच्छेदनं भवेत् । हन्याद् बन्धून मर्मवेधे त्रिशूले च महाभयम् ॥ १८ ॥ शल्ये चार्थविनाशस्तु छन्दहीने सुताद् भयम् ।
मानहीने प्रजापीडा स्थूले चोरभयं तथा। प्रविहीने च विद्वेषो दुर्भिक्षं शत्रुविग्रहः ॥ २०॥ आयहीनेऽनपत्यत्वं व्ययहीने च भोगदम् । पीठहीने तु प्रासादे नश्यन्ति गजवाजिनः ॥ २१ ॥ तस्मात् सर्वप्रयत्नेन पूर्वसूत्रं न चालयेत् । अधिकाङ्गश्च कर्तव्यः प्रासादो भूषणैर्गुणैः ॥ २२ ॥ न चाधिकं तु कुर्वीत यावत् पादविशोधितम् । नवं चारोपयेवास्तु पुरप्रासादमन्दिरे ॥ २३ ॥ चतुरस्तो ? द्विधा भूमियुक्ता पूर्वोत्तरप्लवा । शङ्कप्राचीवास्तुपूजां कुर्याद् भूमिपरिग्रहम् । पादप्रतिष्ठादिकृत्यं यावश्च मिट्टपूरणम् ॥ २४॥ प्राचीशुद्धं समक्षेत्रमायव्ययविशोधितम् । प्रासादं कारयेत्तत्र गृहं वै शुभलक्षणम् ॥ २५ ॥ शुकनासं च तस्याने कारयेदू विधिपूर्वकम् । शुकाने मण्डपं कुर्यात् सुरूपं लक्षणान्वितम् ॥ २६ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
जीर्णप्रासादलक्षणाधिकारो नामैकादशोत्तरशततम सूत्रम् ॥

Page #464

(११२) प्रासाददेशानुक्रमो नाम बादशोत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच---
अथातः संप्रवक्ष्यामि प्रासादानां तु लक्षणम् । विविधैः कर्मसूत्रैश्च कथितं यत्समासतः ॥१॥ मागरा द्राविडाश्चैव पराटकाश्च मिश्रकाः। लतिनाश्चैवसान्धारा विमाना भूमिजास्तथा ॥२॥ एते चाष्टान्वये शस्ताः शुद्धच्छन्दाः प्रकीर्तिताः । देशजातिकुलस्थानवर्णभेदैस्तथापरे ॥३॥ जातयोऽष्टौ प्रवर्तन्ते गङ्गातीरेषु सर्वदा।। अहिराजेषु सान्धारो नागरश्च प्रशस्यते ॥ ४॥ गौडबङ्गकामरूपे सान्भारो लसिनस्तथा । तुरकोडहालेषु ? गङ्गोदधौ विमानकः ॥५॥ चौलदेशे महानीले श्रीनीले पर्वते तथा । मल्यकलिङ्गकर्णाटे कान्यकुब्जनिवासके ॥६॥ वैराज्येषु विराटे च कोंकणे दक्षिणापथे। नागरा द्राविडाश्छन्दा वराष्ट्रा भूमिजास्तथा ॥ ७ ॥ लतिनाश्चैव सान्धारा मिश्नकाश्च विमानकाः । अष्टच्छन्दास्तथा चैते प्रालादा: परिकीर्तिताः ॥८॥ अयन्त्यां मालवे देशे काभ्यां कालंजरे तथा । अन्तर्वेद्यां च मगधे मथुरायां हिमाश्रये ॥९॥ दण्डकारण्यसाह्यान्द्योश्चत्वार छन्दका इमे। लतिना नागराश्चैव सान्धारा भूमिजास्तथा ॥१०॥ सिन्धौ च खुरषाणे च तेजो गक्षणकादिषु ।। सवमोहनमादियुक्ते ? पश्चिमे पार्श्वमण्डले ॥ ११ ॥ सौराष्ट्र गुजरे देशे काश्मीरे च स्वयंभरे । ----------------॥१२॥ वहिरावत्योमवन्दने - - - - - - - - । यादि सृष्टयो ----------- ॥१३॥ प्रासादाः स्त्रीपुरुषाणां सूर्ये कुर्यामपुंसकान् ।
-
-
--
------॥१४॥

Page #465

२८१
अपराजितपृच्छा विमाननागरांश्छन्दान कुर्याद्विमानपुष्पकान् । सिंहावलोकवलभीफांसनांश्च रथारुहान् ॥ १५ ॥ प्रवर्तन्ते सर्वदेशे व्योम चैकं न वर्तते । पतेषु भरतक्षेत्राद्यं देशानुक्रम कथ्यताम् ? ॥ १६॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
प्रासाददेशानुक्रमाधिकारो नाम द्वादशोत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #466

(११३) प्रासादन्यूनाधिकलक्षणात्मकं त्रयोदशोत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
पते सर्वेऽपि प्रासादा देशानुक्रमसंस्थिताः। तेषामनुक्रमं वक्ष्ये प्रासादानां तु सर्वतः ॥ १॥ विभक्तिं तलच्छन्दे तु शिखरोचे हि कारयेत् । ऊर्ध्वाभिधानकं ख्यातं तलच्छन्दं हि तं तथा ॥२॥ छन्दच्छन्दो यत्र नास्ति तत्राची स्थापयेन हि । तत्प्रासादफल नैव ततो मोक्षो न लभ्यते ॥ ३ ॥ होनमाने तु ये दोषाः कथये तान् समासतः । आयुनि द्वारहीने नालिहीने धनक्षयः॥४॥ अपदस्थापितैः स्तम्भैर्महारोगं विनिर्दिशेत् । स्तम्भन्यासोदये हीने कान्ता तत्र विनश्यति ॥५॥ प्रासादे पीठहीने तु नश्यन्ति गजवाजिनः । रथोपरथहीने तु प्रजापीडां विनिर्दिशेत् ॥ ६॥ कर्णहीनों यदा वास्तुरयुक्तफलमादिशेत् । क्रीडन्ति राक्षसास्तत्र फलं कापि न विद्यते ॥ ७ ॥ जधाहीने भवेद् बन्धुकर्तृकावरनाशनम् । शिखरे हीनमाने तु नश्यन्ति पुत्रपौत्रकाः ॥ ८॥ अतिदीधै कुलोच्छेदो ह्रस्वे व्याधिसमुद्भवः। स्थपुटस्थापने पीडा कर्ता तत्र विनश्यति ॥९॥ स्कन्धहीनः कबन्धश्च समसन्धिः शिरोगुरुः । अप्रसारितपादश्च पञ्चैते धननाशनाः ॥ १० ॥ मानाधिको न कर्तव्यो मानहीनं न कारयेत् । शास्त्रोक्तविधिमानेन शुभदं सर्वकर्मसु ॥ ११ ॥ वापीकूपतडागानि प्रासादभुवनानि च । भन्नानि तुद्धरेद्योऽसौ लभतेऽष्टगुणं फलम् ॥ १२॥ प्रतिमालिङ्गवेदीनां यावद्रेण्वंशकं भवेत् । तावस्कोटिसहनान्द रुद्रलोके स तिष्ठति ॥ १३ ॥ कोटिवर्ष तृणच्छन्दे दशकोट्यस्तु मृण्मये । इष्टिकायां दशगुणं पुण्यं शैले घनन्तशः ॥ १४ ।।

Page #467

२८३
अपराजितपृच्छा पांशुना क्रीडमानोऽपि यः करोति शिवालयम् अवश्यं लभते लक्ष्मी पशुपति निष्कण्टकम् ॥ १५ ॥ पद्मशिलाद्वारे चैव तच्छिलापुरुष तथा। कलशध्वजे प्रतिष्ठा सप्तगुणं पुण्यं भवेत् ॥ १६ ।। राजसं तामसं चैव सात्त्विकं च तृतीयकम् । धर्मस्य त्रिविधं ज्ञानं संसारे संप्रवर्तते ॥ १७ ॥ समन्तादन्यद्रव्येषु राजले दिगगुणाधिकम् । तामसे शतधा पुण्यमनन्तं सात्त्विके तथा ॥ १८ ॥ यश्च देवालयं कुर्यात् स्वलेोके लभते ध्रुवम् । क्रीडां सह सुरस्त्रीभिर्मानवो देवता भवेत् ॥ १९ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितम्छायां
प्रासादन्यूनाधिकलक्षणाधिकारो नाम त्रयोदशोत्तरशततम सूत्रम् ।।

Page #468

(११४) मिश्रकप्रासादसप्तपुण्याहमाहात्म्यं चतुर्दशोत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
मिश्रकं तच्छन्दं च नागरं च मण्डोवरम् | शिखरं विमानोद्भवं प्रासादं सर्वकामदम् ॥ १ ॥ मिश्रकं तलच्छन्दं च पीठं वै नागरं स्मृतम् । द्राविडा च भवेज्जङ्घा शिखरं विमानोद्भवम् ॥ २ ॥
अथ हेमपुरे दिव्ये शतयोजनविस्तृते । एकच्छत्रधरं राज्यं लभते जन्मजन्मनि ॥ ३ ॥
सुखदा सर्ववर्णानां स्वर्गे तत्कृन्महीयते । ईप्सितं लभते राज्यं स्वर्गे वाथ महीतले ॥ ४॥ मिश्रकस्तलच्छन्दे च पीठे च द्राविडः 1 स्मृतः मण्डोवरे वराटश्च शिखरं चात्मभूमिजम् ॥ ५ ॥ नवखण्डभुवो मध्ये राज्यं जन्मनि जन्मनि । इच्छास्थाने लभेद्राज्यं क्रीडन्ति च सुराङ्गनाः ॥ ६ ॥
मिश्रकस्तलच्छन्दे च भूमिजश्च मण्डोवरे । पुष्पकात्मज संयुक्तं शिखरं द्राविडोद्भवम् ॥ ७ ॥
अथ हेमपुरे रम्ये शतयोजनविस्तृते । एकच्छत्रधरं राज्यं लभते जन्मजन्मनि ॥ ८ ॥
मिश्रकस्तलच्छन्दे च मण्डोवरे च भूमिजः । वराटः शिखरे ख्यातः पूज्यः सुरनरोरगैः ॥ ९ ॥
कूर्मशिला तथाद्वारं पद्मकं पुरुषः क्रमात् । कलशो ध्वजः प्रतिष्टा च सप्तपुण्याहकानि च ॥ १० ॥ कृते कूर्मप्रतिष्ठायाः खाते पूर्णे च संस्थितौ । भूमिलोके तथा राज्यं सर्वजन्मसु शाश्वतम् ॥ ११ ॥ प्रतिष्ठायां शिलायास्तु दैवज्ञैस्सत्यमुच्यते । इच्छास्थाने स्वर्गलोके राज्यं जन्मनि जन्मनि ॥ १२ ॥
द्वारे प्रतिष्ठमाने तु स्तम्भोछ्रयसमन्विते । महापुरं च लभते काञ्चनं शतयोजनम् ॥ १३ ॥
पद्मशिलाप्रतिष्ठायां शिवालये भूमस्तके | एकच्छत्रं महाराज्यं जनलोके च प्राप्नुयात् ॥ १४ ॥

Page #469

२८५
अपराजितपृच्छा पुरुषे स्थाप्यमानेवागमोकमन्त्रतस्तथा । तपोलोके ब्रह्मलोके क्रीडति त्रिदशैः सह ॥ १५॥ प्रस्थाप्यमाने कलशे क्षीरार्णवसमुद्भवे । काञ्चने पुष्पविमाने सत्यलोके स गच्छति ॥ १६ ॥ कृते महाध्वजारोपे पताकाध्वजचामरैः । स गच्छेद् शानलोके तु यत्र शम्भुश्च देवता ॥ १७ ॥ बलीवः कर्मकरा अपराश्च शिवालये । ते यान्ति परमं लोकं यत्र देव उमापतिः ॥ १८॥ मत्काष्ठलोहशैला वा ये लग्नाश्च शिवालये। दिव्यमूर्तिधराः सर्वे शिवलोके प्रजन्ति ते ॥ १९ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोस्तृश्रीभुवनदेवाच यॊक्तापराजितपृच्छायां मिश्रकप्रासाद सप्तपुण्याहमाहात्म्यनिर्णयाधिकारो नाम चतुर्दशोत्तरशततम् सूत्रम् ॥

Page #470

(११५) जगत्यङ्गसमुदायो नाम पञ्चदशोत्तरशततम सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
जगती तु किमाकारा कियती दैर्ध्यविस्तरे। तथोयं कथय मे स्तरमानं विशेषतः॥१॥ प्रतिहारदेवकुलपङ्क्तिसोपान एवच ।
आलयं सर्वदेवानां मालिकाक्रमयोगतः ॥२॥ विश्वकर्मोवाच
सुरालयविभूत्यर्थ भूषणार्थ पुरस्य तु । नराणां भुक्तिमुक्त्यर्थ सत्यार्थ चैव सर्वदा ॥३॥ लोकानां धर्महेतुश्च क्रीडाहेतुश्च स्वर्भुवाम ! कीर्तिरायुर्यशोऽर्थ च राज्ञां कल्याणकारकः ॥ ४॥ प्रासादो लिङ्गमित्युक्तो जगती पीठमेव च। प्रतीहारदेवकुलविभागा नामतः परे ॥५॥ जगत्या लक्षणं वत्स शणु वक्ष्यामि साम्प्रतम् । सा चामूढदिशाभागा मनोज्ञा सर्वतः प्लवा ॥६॥ चतुरश्रा तथायता वृत्ता वृत्तायता तथा । अष्टाधा च तथा कार्या प्रासादस्यानुरूपतः ॥७॥ ज्येष्ठा कनिष्ठप्रासादे मध्यमे मध्यमा तथा । ज्येष्ठे कनिष्ठा व्याख्याता जगती मानसङ्ख्यया ॥८॥ कनिष्ठे भ्रमणी चैका मध्यमे भ्रमणीद्वयम् । ज्येष्ठे तिस्रो भ्रमण्यश्च साङ्गोपाङ्गिकसङ्ख्यया ॥९॥ प्रासादपृथुमानेन द्विगुणा चोत्तमा तथा। मध्यमा चतुर्गुणा याधमा पञ्चगुणोच्यते ॥ १०॥ षट्सप्तगुणाख्याता च युक्तिपर्यायसंस्थिता । यत्र त्रिपुरुषा यद्वा द्वारिकायां निगद्यते ॥ ११ ॥ समा सपादा साझेचा द्विगुणा वा मुखायते । अपराजितकर्णाढ्या पूर्वमण्डपानुक्रमैः ॥ १२ ॥ करद्वादशकेऽर्धाशं शालाव्यंशं द्वाविंशके । द्वात्रिंशतिश्चतुर्थाशं सा भूतांशं शतार्धके ।। १३ ।। चतुरधा सूर्यकर्णा विंशकर्णाष्टविंशतिः । तथा षटत्रिंशत्कर्णा च भ्रमण्य: पञ्च कीर्तिताः ॥ १४॥ .

Page #471

૨૮૭
अपराजितपृच्छा भ्रमणी त्रिभागोत्सेधे यावन्मूलप्रासादकम् । कर्णों देवकुलाशतायतन तत्स्मृतम् ? ॥ १५॥ तथैवानुक्रमैर्वृद्धिर्भमण्यो यावत् षोडश । भद्रनिष्काशस्तबाह्ये शेषाः कर्णैव सङ्ख्यया ॥ १६ ॥ चतुर्दारसमायुक्तैश्चतुर्भिर्मण्डपैस्तथा। दिदिग्द्वारसमायुक्तं सहस्रायततोत्तमाः १ ॥ १७ ॥ प्रासादस्यानुमानेन बहुदेवकुलानि च । प्राकारं कुर्यात्विदानी षड्विधं च सलक्षणम् ॥ १८॥ कर्णजा भ्रमजाश्चैव भद्रजा गर्भजास्तथा । मध्यजाः पार्वजाश्चैव भेदा वै षड् भवन्ति च ॥ १९ ॥ कर्णेषु कर्णजा ख्याता भ्रमजा च परिभ्रमे। भद्रजा भद्रसम्भूता गर्भजा गर्भमानतः ॥ २० ॥ परिभ्रमस्य मध्यागे मध्यजा सा प्रकीर्तिता। चतुःपार्येषु तस्याश्च पार्श्वजा साभिधीयते ॥ २१ ॥ प्रतोली चाग्रतः कार्या कपाटपुरसंयुता । दृढार्गला च कर्तव्या कथ्यतेऽथ तथोच्छ्यः ॥ २२॥ एकहस्ते तु प्रासादे जगत्या उच्छ्यः समः। द्विहस्ते हस्तसार्धस्तु त्रिहस्ते तु द्विहस्तकः ॥ २३ ॥ सार्ध द्विकरमुत्सेध; प्रासादे वेदहस्तके । चतुर्हस्तस्योपरिष्ठाद यावद् द्वादशहस्तकम् ॥ २४ ।। प्रासादस्यार्धमानेन त्रिभागेन ततःपरम् । चतुर्विंशतिहस्तान्तं कारयेत्तद्विचक्षणः ॥ २५॥ पादेनैवोच्छ्यं तावद् यावत्पश्चाशद्धस्तकम् । एवमन्यश्च कर्तव्यो जगतीनां समुच्छ्यः ।। २६ ॥ तथोच्छ्यं भजेत्प्राज्ञ अष्टाविंशपदैरधः । जाध्यकुम्भं च त्रिपदं कर्णकं द्विपदं तथा ॥ २७ ॥ पनपत्रसमायुक्ता त्रिपदा शीर्षपत्रिका । क्षुरक द्विपदं प्रोक्तं कुम्भकं सप्तभिः पदैः ॥२८॥ त्रिपदः कलश: प्रोक्तः पदं चान्तरपत्रिकम् । कपोताली च त्रिपदा पुष्पकं युगसङ्ख्यया ॥ २९ ॥ पुष्पकण्ठसुजालम्भ निर्गत चाष्ट्रभिः पदैः । कर्णेषु च दिशापालाः प्राच्यादिषु प्रदक्षिणाः ॥ ३०॥ जगत्यां पश्चिमे भद्रे रथिकैकत्रिभिस्तथा । त्रिचतुःपञ्चषरवैः कर्तव्या वामदक्षिणम् ॥ ३१ ॥

Page #472

२८८
जगत्यङ्गसमुदायो नाम पञ्चदशोत्तरशततम सूत्रम् ॥ जलनिष्कासमकरमुखैश्च विकृताननैः । उत्तानपादोन्नता च हस्ते हस्ते चतुर्यवाः ॥ ३२ ॥ यथा सिंहासने राजा शोभते मणिदीप्तिभिः । तथा जगत्यां प्रासादः पीठकोपशोभितः ॥ ३३॥ आदिमूर्तिः पदन्यासात् प्रतिहारा वामदक्षिणाः । वामे चैव भवेन्नन्दी महाकालश्च दक्षिणे ॥ ३४॥ याम्यद्वारे भवेद् भृङ्गी हेरम्बश्चैव दक्षिणे । पश्चिमे दुर्मुखो वामे पाण्डुरो वाथ दक्षिणे ॥ ३५ ॥ सौम्यां चैव सितो वामेऽसितश्चैवं तु दक्षिणे । मूलगर्भे भित्तिगर्भे सीमान्तं द्वारविस्तरः ॥ ३६॥ सजसेनश्चतुर्भागे भारपुत्तलिकायुतः। वेदिकारूपसंघाटः सप्तभागसमुच्छ्रितैः ॥ ३७॥ द्विपदं चासनपट्टे कूटागारैः समन्वितम् । लीलासनं सुखार्थ च कक्षालनं करोन्नतम् ।। ३८ ॥ गण्डाग्रे शुण्डिकाने व प्रतोल्यग्रे तथैव च । तोरणं त्रिविध क्षेयं ज्येष्ठमध्यकनिष्ठकम् ।। ३९ ॥ जगतीपृथुमानेन तत्रान्तरं निगद्यते । अधिकं षोडशं चैव विभकं नवधा पुनः॥४०॥ त्रिधा ज्येष्ठमिति ख्यातं त्रिधा मध्य कनिष्ठकम् । ब्रह्मस्थानादिगर्भे च स्तम्भगर्भ च तोरणम् ॥ ४१ ॥ स्तम्भगर्भ भित्तिगर्भे तन्मध्ये च विचक्षणः । तोरणस्य च स्तम्भस्य विस्तरः कथितो मया ॥ ४२ ॥ पट्ट पट्टानुसारेण चेलिकावलनैर्युतम् । वाहनं यस्य देवस्य तदग्ने च प्रदापयेत् ॥ ४३ ॥ एकद्वित्रिचतुः पञ्चषट्सप्तानुक्रमेण तु । चतुष्किका च कर्तव्या सर्वकामफलप्रदा ॥४४॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
जगत्यङ्गसमुदायाधिकारो नाम पञ्चदशोत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #473

(११६) चतुःषष्टिजगतीनामभेदात्मकं षोडशोत्तरशततम सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
जगत्या लक्षणं चैव प्रोक्तं वै वास्तुवेदिभिः । नामानि गुणदोषाणां विभागाश्छन्द एव च ॥ १ ॥ सुभद्रा सर्वतोभद्रा ललिता च लीलोदरी । त्रिकूटा चित्रकूटाख्या श्रीमाला गगनोदरी ॥२॥ गजानने चोत्कटाक्षे सिन्दूररेणुवल्लभे। जगत्योऽष्टौ प्रकर्तव्याः सर्वकामफलप्रदाः ॥३॥ इन्द्रपदा त्रिभुवना विजया रुद्रमेखला । सुविशाला विराजिता गौरी गङ्गातरङ्गिणी ॥४॥ महेन्द्रे च प्रकर्तव्याः शान्तिदाः पुरमध्यगाः । पता अष्टौ जगत्यश्च कामध्वंसिप्रियाः स्मृताः ॥ ५॥ हंसध्वजा रत्नगर्भा माला व भ्रमरावली । नकध्वजा महालक्ष्मी ब्राह्मणी चतुरानना ॥ ६ ॥ लोकनाथसमुत्सृष्टा जगत्यः सर्वशान्तिदाः। कार्याश्च ब्रह्मकेन्द्रेषु पुरमध्ये सुखावहाः ॥ ७ ॥ नारायणी त्रिदशेन्द्री कौमारी हंसमालिका। पत्रावली प्रभेदा च कनका त्रिदशोद्भवा ॥ ८॥ लक्ष्मीप्रिये जगन्नाथे विष्णुदेवे सनातने । जगत्योऽष्टौ प्रकर्तव्याः सर्वकामफलप्रदाः ॥९॥ सूर्याख्या चन्द्रमण्डला चन्द्रभासा मेघोदरी। माहेन्द्री विजयानन्दा तापतेजा जयप्रभा ॥ १०॥ आदित्ये तु समाख्याता: सूर्यलोकसमुद्भवाः । एतास्त्वष्टौ जगत्यः स्युर्दिवाकरसुखावहाः ॥ ११ ॥ वसुन्धरा हरप्रिया राजेश्वरी च पार्थिवी । सरस्वती कुसुमाख्या चूडामणिमहोत्कटा ॥ १२ ॥ गौर्या तथा च चामुण्डयां हरसिद्धौ सभासु च। पतास्त्वष्टौ प्रकर्तव्या इच्छाभुक्तिप्रदायकाः ॥ १३ ॥ श्रीकर्णा नायिका चैव रलचूडा गोमापतिः।
अर्धनारी भैरवी च प्रधाना सर्वकूटका ॥ १४ ॥ ३७ अ.

Page #474

२९०
अपराजित पृच्छा
वीतरागे इति ख्याताः कर्तव्याः सर्वकामदाः । सर्वकामफला नित्यं सुखदाश्च पुरः पतेः ॥ १५ ॥
वीरभद्रा सुपताका सुभद्रा पूर्णभद्रिका | भद्राङ्गी जया विजया चाजिता ह्यष्टमी तथा ॥ १६ ॥ सर्वदेवेषु कर्तव्याः शाश्वताः सुसुखावहाः । इत्यष्टौ च प्रकर्तव्याश्चतुःषष्टिरुदाहृताः ॥ १७ ॥ चतुःषष्टिश्च जगतीनामभेदाः क्रमोदिताः । देवतानुक्रमस्थानं कथितं सर्वकामदम् ॥ १८ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणर्कीर्तिप्रकाशप्रोक्तृ श्रीभुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां चतुःषष्टिजगती नाम मेदाधिकारो नाम षोडशोत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #475

(११७) गणपतिशिवाष्टाष्टजगतीलक्षणात्मक ससदशोत्तरशततम सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
चतुरधीकृते क्षेत्रे विंशत्यशैस्तुविस्तरः। द्वात्रिंशदशैरायामः कर्तव्यश्च मुखायतः ॥ १ ॥ अपरस्यर्जुसूत्रेण प्रासादश्च कलांशकैः। षत्रिंशद्भिः पदैश्चैव मण्डपः शुभलक्षणः ॥ २ ॥ शुकघ्राणं भवेदार्ग प्रासादश्च कलांशकः। चतुष्की मूलसूत्रेण त्रिदिशं मण्डपस्य च ॥३॥ पञ्चभागो भवेत् कणों भद्रस्य दिपविस्तरः । कर्णा? निर्गमः कार्यः प्रोक्तो भद्रेष्वयं विधिः ॥ ४॥ द्वाविंशत्यायते भद्रे प्रकुर्याद् वामदक्षिण । पूर्वभद्रार्धभागं तु गडगंड त तुल्यतम् ॥५॥ शुण्डिका भागविस्तारा द्वारं पृथुप्रासादके । निर्गमश्च चतुर्भागैः शुण्डालोपानसञ्चयम् ॥ ६॥ कर्णशाला द्विभागा स्याद् भ्रमणं सार्धभागकम् । सार्धपञ्चविभागैस्तु शाला प्रासादस्योत्तरे ॥७॥ पञ्चाण्डकसमायुक्ता सुभद्रा सर्वकामदा। सर्वविघ्नोपशमना स्वर्गभोगप्रदायिका ॥ ८॥
इति सुभद्रा ॥ प्रदद्यादग्रशालाश्च कर्णशालादिसूत्रतः। प्रासादाभिमुखा कार्या सर्वतोभद्रा नामतः ॥९॥
इति सर्वतोभद्रा । पृष्ठभागे प्रतिभद्रं षड्भागैः पूर्वनिर्गमः । शालापूर्वप्रमाणेन त्रिभागैश्च कृतायती ॥१०॥
इति ललिता॥ परित्यक्तानशाला च पृष्ठतुल्या व्यमोहके। लीलोदरीति तन्नाम त्रिदशैरपिदुर्लभा ॥ ११ ॥
इति लीलोदरी ॥ अग्रशालां पुनर्दद्यात् त्रिकूटा नाम शोभना । गिरिसुतासुतकीडा मनोल्हादनकारिका ॥ १२ ॥
इति त्रिकूटा ॥

Page #476

२९२
अपराजितपृच्छा अप्रशाला परित्यक्ता पार्श्वभद्रकर्णद्वये। चित्रकूटेति तन्नाम गणगन्धर्वसेविता ॥ १३ ॥
इति चित्रकूटा॥ पूर्वकणे तथाद्वारे शाला दद्यात्तु शोभनाम् । श्रीमालेति च तन्नाम कर्तव्या सर्वकामदा ॥ १४ ॥
इति श्रीमाला ॥ अग्रशाला समायुक्ता सर्वकामफलप्रदा । गणेन्द्रस्य प्रकर्तव्या नाम्ना तु गगनोदरी ॥ १५ ॥
___ इति गगनोदरी॥
इति गणेन्द्रस्य जगत्यष्टकम् ॥ तद्रुपे तत्प्रमाणे च कर्णशाला यथा भवेत् । पदिक भ्रमणं चैव जगती स्यात् सुरान्तरे ॥ १६ ॥ चतुर्भागो भवेत् कर्णो भागैकमुदकान्तरम् । क्षोभणा चार्धभागेन सर्वकामफलप्रदा ॥ १७ ॥ द्विभार्ग कर्णभद्रं च पादभागेन निर्गमः ।। शाला द्विभागा कर्तव्या भागेकं भ्रमणं तथा ॥ १८ ॥ अपरभद्रेषु कर्तव्यं भद्रत्रिभागनिर्गतम् । साधं कुर्याश्च द्वे पार्श्व भागाध निर्गतं पुनः ॥ १९ ॥ कुर्यात्पाय तु तत्तुल्यं निर्गमश्च विंशार्धकः ? । चतुर्भागश्च विस्तारो मुखभद्रं विधीयते ॥ २०॥ द्विपदं देवकुलाख्या पदार्ध शुकनासकम् । मण्डपं च त्रिभिर्भागः पदिकभ्रमणैः सह ॥ २१॥ शालाश्रयं प्रकर्तव्यं मण्डपाश्चक्रभूषिताः। अप्रशाला विधातव्या याम्योत्तरपूर्वक्रमैः ॥ २२ ।। चतुर्दशागारयुता नाम्ना सा चेन्द्रसम्पदा । स प्राप्नुयादिन्द्रपदं तां कुर्याद्यः शिवालये ॥ २३ ॥
इतीन्द्रसम्पदा॥ प्रदद्यादप्रशालाश्च पूर्वमानं च कल्पयेत् । तदा नाम्ना त्रिभुवना त्रिदशैरपि दुर्लभा ॥ २४ ॥
इति त्रिभुवनाख्या ॥ अप्रशाला प्रकर्तव्या भद्रिकायुक् याम्योत्तरे। भद्रेऽपरे यथाकारा तद्रपा च याम्योत्तरे ॥ २५ ॥

Page #477

२९३
गणपतिशिवाष्टाष्टजगतीलक्षणात्मकं सप्तदशोत्तरशततम सूत्रम् ॥ धीविजयेति तन्नाम कर्तव्या सर्वकामदा। विजयस्योद्भवो नित्यं यः कुर्यात् तां शिवालये ॥ २६ ॥
इति श्रीविजया ॥ अप्रशाला समायुक्ता कर्तव्या सर्वशोभना। सा रुद्रमेखला ख्याता सिद्धकिन्नरसेविता ॥ २७ ॥
इति रुद्रमेखला॥ उभयभद्रेष्वकैकां कर्णे दद्याच शालिकाम् । शालाश्चैव प्रभ्रष्टाश्च सुविशाला नाम्ना भवेत् ॥ २८ ॥
इति सुविशाला॥ प्रदद्यादग्रशालां च सर्वलक्षणसंयुता। विराजिता तदा नाम पूजिता त्रिदशैरपि ॥२९॥
इति विराजिता ॥ याम्योत्तरापरभद्रे कर्णे दद्याश्च शालिकाः । पार्वती च तदा नाम ईश्वरस्य प्रियात्मिका ॥ ३०॥
इति गौरी॥ अप्रशाला समायुक्ता सर्वालङ्कारसंयुता। सुरासुरैश्चार्चनीया नाम्ना गङ्गातरङ्गिणी ॥ ३१ ॥
इति गङ्गातरङ्गिणी ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां गणपतिशिवाष्टाष्टजगतीलक्षणाधिकारी नाम सप्तदशोत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #478

(११८) ब्रह्मविष्णुत्रिपुरुषजगती नामाष्टादशोत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
आयामो विशद् द्विगुणः पृथुत्वं चाष्टाविंशतिः । ऋज्वपरकर्णसूत्रे प्रासादश्च कलांशकैः ॥ १॥ द्विपदानि तवङ्गानि विस्तरैर्निर्गमैस्तथा । शुकनासा चैकभागा षड्भागो मण्डपस्तथा ॥२॥
चतुष्कीद्वारसोपानं पूर्वमानविकल्पितम् ॥ ३ ॥ आधोद्भवकलशान्तं सपीठं त्रिगुणोनतम् । अगती तेन मानेन सीमान्ते वामदक्षिणे ॥४॥ रथोपरथशोभायं भद्रोपभद्रमेव च । अतः सीमा ततो बाह्य जगती प्रासादोद्भवा ॥५॥ त्यक्त्वा कर्णेषु तुर्याशं पुनः कर्णों वेदांशकः । द्वादशांशापरभद्रं द्विगुणं वामदक्षिणे ॥६॥ कणे तु- - निष्काशं मूलसीमान्तसूत्रतः । हंसध्वजा तदा नाम ब्रह्मणश्च प्रियात्मका ॥ ७ ॥ इति हंसध्वजा ।। अग्रशाला तु दातव्या सर्वालङ्कारशोभिता। रस्नगर्भा तदा नाम कर्तव्या सर्वकामदा ॥ ८॥
इति रत्नगर्भा ॥ अपरभद्रेषु शाला: कर्तव्याः सर्वकामदाः । चक्रमाला तदा नाम चतुराननवल्लभा ॥९॥
इति चक्रमाला॥ अग्रशाला परित्यज्य भद्रे दद्याद याम्योत्तरे। भ्रमरावली तन्नाम कर्तव्या वेदसम्भवे ॥१०॥
इति भ्रमरावली ।। अग्रशाला पुनर्दद्यात् सर्वालङ्कारसंयुता। नक्रध्वजेति तन्नाम कर्तव्या तु पितामहे ॥ ११ ॥
इति मकरध्वजा ।। शाला याम्योत्तरे त्यक्त्वा द्वारे सोपानशुण्डिका । चतुर्मुखे च कर्तव्या महालक्ष्मी पुर्मध्यगा ॥ १२ ॥
इति महालक्ष्मी।

Page #479

अपराजितपृच्छा बलाणकानि कार्याणि त्रिषु द्वारेषु शाश्वतम् । ब्रह्माणीति च तन्नाम ब्रह्मदेवप्रियात्मिका ॥ १३ ॥
इति ब्रह्माणी॥ याम्योत्तरे तथा द्वारे कारयेच्च तथापरे । चतुराननेति तन्नाम शाश्वतं कमलासने ॥ १४ ॥
इति चतुरानना ॥ चतुरथं समं शुद्धं द्वाविंशतिविभाजितम् । मध्ये षट्त्रिंशद्भागैस्तु मण्डपं शुभलक्षणम् ।। १५ ॥
इति ब्रह्मणो जगत्यष्टकम् ।। पूर्वोत्तरे तथा याम्ये भागेन शुकनासकम् । तस्यामाप्रासादानां कुर्याश्चन्द्रकलांशकैः ।। १६ ॥ चतुष्की पूर्वद्वारे तु कर्तव्या लक्षणान्विता । प्रासादषोडशांशेन हीनाङ्गा वामदक्षिणे ॥ १७ ॥ जगत्यपरकणे तु भागमेकं तु विस्तरः। निर्गमः पञ्चभागैश्च विस्तरो लिङ्गभागिकः ॥ १८॥ दिक्षु तिसृषु कर्तव्यं भद्रं वै सर्वकामदम् । अग्रभद्रस्य निष्कासो भागेश्चैकादशैस्तथा ॥ १९ ।। शुण्डिकाद्वारसोपानं पूर्वमानविकल्पितम् । जगतीमूलसीमाग्रे कर्तव्यो मण्डपः शुभः ॥ २०॥ षड्भागैश्चैव विस्तीर्ण कर्तव्यं नृत्तमण्डपम् । त्रिपुरुषेति विक्षेया नाम्ना नारायणी शुभा ॥२१॥
इति नारायणी॥ भद्रकणे तथा वायौ शालाश्चेत्सर्वकामदाः । त्रिदशेन्द्री तदा नाम सिद्धकिन्नरसेविता ॥ २२॥
इति त्रिदशेन्द्री॥ गर्भशालापरभद्रे भवेत्सर्वकामदा । कौमारीति तदा नाम कीर्तिता पापनाशिनी ॥ २३॥
इति कौमारी॥ त्यक्त्वा चापरशालां तु शालां दद्याद याम्योत्तरे । इंसमालेति तन्नाम कर्तव्या सर्वकामदा ॥ २४ ॥
इति इसमाला ॥ प्रयोजयेदप्रभागे शाला चेल्लक्षणान्विताम् । पत्रावली तदा नाम जगती सर्वकामदा ॥ २५ ॥
इति पत्रावली ॥

Page #480

२९६
ब्रह्मविष्णुत्रिपुरुषजगती नामाष्टादशोत्तरशततमं सूत्रम् ॥ भागमेकं यदा कर्णे पुनर्भागं तु विस्तरे। शाला सूत्र प्रदातव्या प्रभेदनयना मता ॥ २६ ॥
इति प्रभेदनयना । वामदक्षिणभद्रे तु कर्तव्यं च त्रिशालकम् । कनकेति च तन्नाम कर्तव्या सर्वकामदा ॥ २७ ॥
___ इति कनका॥ अपरे तु त्रिशालं च पूर्वेऽपि गुणसंयुतम् । विष्णुदेवे तथा चैव कर्तव्या त्रिदशोद्भवा ॥ २८ ॥
इति त्रिदशोद्भवा ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
ब्रह्मविष्णुत्रिपुरुषजगत्यधिकारो नामाष्टादशोत्तरशततमम् सूत्रम् ।।

Page #481

(११९) सूर्यस्थपार्थिव्यष्टजगती लक्षणात्मक मे कोनविंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
L.
चतुर्विंशतिर्भागाः स्युः षट्त्रिंशतिर्मुखायता । चतुर्भागो भवेत् कर्णः प्रतिरथस्तु तत्सम : ॥ १ ॥ द्वौ द्वौ भागौ तु निष्कासो भद्रे चैव प्रतिरथे । अष्टभागात्परं भद्रं विंशतिर्वामदक्षिणे ॥ २ ॥ चतुर्भागं द्वारमानं सोपानपङ्क्तिसंचयम् । भद्रकोणो भवेद् भागो भागः शुण्डी तु विस्तरे ॥ ३ ॥ कर्णात्परमसूत्रं प्रासादश्च कलांशकैः 1 शुकनासो मण्डपश्च पूर्वमानविकल्पितौ ॥ ४ ॥ कर्णे प्रतिरथे चैव शाला द्वादश कल्पयेत् । सूर्याख्या सा समाख्याता सिद्ध किन्नरसेविता ॥ ५ ॥ इति सूर्याख्या ॥
प्रदद्याद्ग्रशालाश्च सर्वालङ्कारसंयुता । चन्द्रमण्डला तन्नाम सर्वविघ्न विनाशिनी ॥ ६ ॥
इति चन्द्रमण्डला ॥
परित्यज्याग्रशालाश्च भद्रे दद्याद् याम्योत्तरे । चन्द्रभासा तदा नाम वन्दिता त्रिदशैरपि ॥ ७ ॥
इति चन्द्रमाला |
प्रदद्याद्ग्रशालाश्च सर्वलक्षणसंयुत । । मेघोदरी तस्या नाम कर्तव्या च दिवाकरे ॥ ८ ॥ इति मेघोदरी ॥ भद्रशाला भद्रगर्भे स्वायता सर्वकामदा | माहेन्द्री तु तस्या नाम सर्वकल्याणकारका ॥ ९ ॥
इति माहेन्द्री ||
याम्योत्तरे तथा भद्रे शालात्रिकं तु कारयेत् । विजयानन्दा नामाख्या त्रिदशैरपि दुर्लभा ॥ १० ॥ इति विजयानन्दा ॥
अपरे तु तथा नन्दा शालात्रिकं सुलक्षणम् । प्रतापतेजा तन्नाम कर्तव्या सर्वकामदा ॥ ११ ॥
इति प्रतापतेजा ||

Page #482

२९.८
अपराजित पृच्छा
अग्रशाला तु तद्रूपा सर्वालङ्कारसंयुता । विजयप्रभेति नाम्ना सा चादित्यसमप्रभा ॥ १२ ॥
इति विजयप्रभा ||
इति सूर्याजगत्यः ॥
पञ्चविंशतिर्विस्तार आयामः पञ्चत्रिंशतिः । भागो भवेत्कर्णो भद्रं चैव त्रयोदश ॥ १३ ॥ वामदक्षिणभद्राणां विभागाः सप्तविंशतिः । निर्गमे कर्णतुल्यानि सर्वभद्रेष्वयं विधिः ॥ १४ ॥ अपरस्यर्जुसूत्रेण प्रासादः पञ्चभागिकः । शुकाश्च भवेद्भागो मण्डपः सप्तविस्तरः ॥ १५ ॥ द्वारत्रयं मण्डपस्य जगतीनां तु कारयेत् । गण्डशुण्डिका सोपानं पूर्वमानेन कल्पितम् ॥ १६ ॥ चतस्रः कर्णशालाश्च कर्तव्याश्च सुलक्षणाः । वसुन्धरीति तन्नाम देवानां सततप्रिया ॥ १७ ॥ इति वसुन्धरी ॥
पूर्वे च भद्रकोणे व शाले द्वे तु मनोरमे । हरिप्रियेति तन्नाम सिद्ध किन्नरसेविता ॥ १८ ॥
इति हरिप्रिया ॥
तथापरे यथापूर्वे शालां कुर्यान्मनोरमाम् । राजेश्वरीति तन्नाम वन्दिता त्रिदशैरपि ॥ १९ ॥
इति राजेश्वरी ॥
त्यक्त्वा चापभद्रे तु द्वे च याम्योत्तरे विदुः । पार्थिवीति तु तन्नाम पूजिता सुरकिन्नरैः ॥ २० ॥
इति पार्थिवी ||
पुनश्चापभद्रे तु शाला: कुर्यान्मनोरमाः । सरस्वतीति तन्नाम पूजिता देवदानवैः ॥ २१ ॥
इति सरस्वती ।
पुरतो ह्यशाला च कर्तव्या सर्वकामदा | कुसुमाख्येति सा चैवमाख्याता वास्तुवेदिभिः ॥ २२ ॥
इति कुसुमाख्या ॥

Page #483

सूर्यस्यपार्थिव्यष्टजगतीलक्षणात्मकमेकोनविंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥ पूर्वद्वारे परित्यज्य कर्तव्या च याम्योत्तरे । जानकलाकुलोजन्म ? चूडामणिरिति स्मृता ॥ २३ ॥
इति चूडामणिः ॥ पूर्वद्वारे पुनः कार्याः शाला वै सुमनोरमाः। महाकूटेति तनाम कर्तव्या सर्वलक्षणा ॥ २४ ।।
इति महाकुटा । इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां सूर्यस्यपार्थिव्यष्टजगतीलक्षणाधिकारो नामैकोनविंशत्युत्तरशततम सूत्रम् ।।

Page #484

(१२०) चतुःषष्टिजगतीचतुःषष्टिपीठनामात्मकं विंशत्युत्तरशततमं सूत्रम्॥
विश्वकर्मोवाच--
चतुर्विशतिविस्तारे चत्वारिंशन्मुखायते। द्वौ द्वौ भागौ त्यजेत्कणे पुरतोऽग्रोभयस्तदा ॥ १ ॥ अपरस्यर्जुसूत्रेण प्रासादस्तु कलांशकैः । शुकनासो भवेद् भागो मण्डपः षट्मविस्तृतः॥२॥ भद्रं तु भागनिष्कास उभयो मदक्षयोः । चतुष्किका चेत्तस्याने द्विभागायामविस्तरे ॥ ३ ॥ द्विक्षणं त्रिकमाख्यातं चतुर्भिस्तु चतुष्किका । आयामश्चाष्टभागः स्यात् पृथुत्वं चैव चाष्टतः ॥ ४ ॥ अष्टांशैरुत्तमं ख्यातं मण्डपं नृत्यकं विदुः। द्विभागा क्षणचतुष्का द्विभागा पट्टशालिका ।। ५॥ कुर्याच्छालां द्विभागां वा ह्यष्टौ च देवसम्मुखाः। सप्तलप्तोभये पक्षे द्वाविंशतिर्जिनालयाः ॥ ६॥ त्रिको त्रिकस्योभयतः सङ्ख्या चतुर्विंशतिः । चतुर्भिः पृथुनिष्कासोऽग्रे स्यादेवं बलाणकम् ॥ ७ ॥ श्रीदा शान्तिकरा नित्यं पुरमध्ये सुखावहा । जिनेन्द्रस्य भवनस्था सा वै श्रीकर्णिकाभिधा ॥ ८॥
इति श्रीकर्णी ॥ मण्डपाद् गर्भसूत्रेण त्वष्टापदं याम्योत्तरे। नायिकेति च तन्नाम जिनेन्द्रे सर्वदायिका ॥९॥
___ इति नायिका॥ अष्टापदं परित्यज्य तत्र कुर्याद् बलाणकम् ।। रस्नचूडेति तन्नाम कर्तव्या शान्तिमिच्छता ॥१०॥
इति रत्नचूडा॥ यथापूर्वे तथापरे शाला: स्युश्चतुर्विंशतिः । गोमापती तदा नाम कर्तव्या सर्वकामदा ॥ ११ ॥
इति गोमापती॥ याम्योसरबलाणकानपरे पट्टशालिका। अर्धनारीश्वरी नाम वीतरागे तु शान्तिदा ॥ १२ ॥
इत्यर्धनारीश्वरी ॥

Page #485

अपराजितपृच्छा अपरे रथशाला स्यान्मठो याम्ये प्रतिष्ठितः। उत्तरे रथरन्धं च नाम्ना सा शान्तिभैरवी ॥ १३ ॥
इति भैरवी ॥ याम्योत्तरे च द्वारा कुर्यादष्टापदं तथा । प्रधानेति च तन्नाम सिद्धकिन्नरसेविता ।। १४ ॥
इति प्रधाना॥ अष्टापदस्य संस्थाने शालात्रिकं तु कारयेत् । सर्वकूटेति तन्नाम कर्तव्या तु जिनेश्वरे ॥ ५॥
इति सर्वकूटा ॥
इति जिनेन्द्रस्य जगत्यष्टकम् यादृशो मूलप्रासादो जगती चैव तादृशी । भिन्नख्छन्दा न कर्तव्या जगती प्रासादस्थितिः ॥१६॥ चतुरथा तथायतावृत्ता वृत्तायता तथा । अष्टाश्रा च तथा कार्या छन्दाः पञ्च प्रकीर्तिताः ॥ १७ ॥ चतुरधा वीरभद्रा सुपताका तथायता । वृत्ता च पूर्णभद्रा च वृत्तायता भद्राङ्गिका ॥ १८ ॥ अष्टाधा व जया प्रोक्ता विजया चैव स्वस्तिका। अजिता षोडशाश्री च द्वात्रिंशाचापराजिता ॥ १९ ॥ समन्ताच शिवे कुर्याजगतीश्चतुःषष्टिकाः । धर्मार्थकाममोक्षाणां प्राप्तिहेतूरभिष्टदाः ॥ २० ॥ आख्याता जगतीछन्दाः पीठमानमतः भ्रुणु । छन्दालङ्कारसंयुक्तं प्रोक्तं यद् वास्तुवेदिभिः ॥ २१ ॥ वैराग्यं पीठमाख्यातं पीठं चैव सुनन्दनम् । मन्दरं तु भवेत्पीठं पीठं त्रैलोक्यभूषणम् ॥ २२ ॥ मलयं चोजयन्तं च पीठं वै गन्धमादनम् । हेमकूट भवेत्पीठं चन्द्रशालं श्रियाननम् ॥ २३ ॥ विजय महातिलकं कामदं देवदुर्लभम् । वाराहपीठं गरुडं श्रीनेत्रं च भद्रारथी ॥ २४ ॥ भद्रं वै राष्ट्रवर्द्धनं शवावर्त च पुष्पकम् । नागरं भद्रतिलकं श्रीवत्सं तु जयावहम् ।। २५ ॥ रत्नकूटं महाकूटं त्रिकूट कूटवर्द्धनम् । हंसं च हसतिलक महाकान्तं मनोहरम् ।। २६ ॥

Page #486

चतुःषष्टिजगतीचतुःषष्टिपीटनामान्मक विंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।। वर्द्धमान नन्द्यावर्त श्रीकटं विजयोदभवम् । कैलासं पृथ्वी तिलकं पृथ्वीजयं सुभद्रकम् ॥ २७ ॥ इन्द्रनीलं महानीलं भूधरं च किरातकम् । वृषभं भद्रपीठं च द्राविडं च वैराटकम् ॥ २८ ॥ हय॑ हर्यतलं चैव सर्वभद्रं च सुन्दरम् । हिमवानमृतोद्भवं कर्णिकारं महाप्रियम् ।। २२ ।। तुङ्गारं सिंहपीठं च शक्त्याख्यं शक्याख्यं तु भैरवम् । कुलपीठं तथा तूतं शुक्काख्यं व्योम्नःपतिम् ॥ ३० ॥ जयं च विजयं चैव त्वजितं चापराजितम् ।
एवं चतुःषष्टिपीठा वास्तुवेदैरुदाहृताः ॥ ३१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां चतुःषष्टिजगतीचतुःषष्टिपीठाधिकारी नाम त्रिंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #487

(१२१) आयतनदेवानुक्रमनिर्णयो नामैकविंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
आयतनं गणादीनां देवतानां यथाविधि । अनुक्रमेण वक्ष्यामि यथोक्तं च पृथक् पृथक् ॥ १ ॥ वामे तु गजकर्ण त्र सिद्धिं दद्याच्च दक्षिणे । द्वौ पृष्ठकर्णयोश्चैव धूम्रको बालचन्द्रमाः ॥ २ ॥ उत्तरे तु सदा गौरी याम्ये चैव सरस्वती । पश्चिमे यक्षराजस्तु बुद्धिः पूर्वे तु संस्थिता ॥ ३ ॥
इति गणपत्यायतनक्रमः ॥
वामे गणपतिश्चैव दक्षिणे पार्वती स्थिता | नर्ऋत्ये भास्करं विद्याद् वायव्ये च जनार्दनम् ॥ ४ ॥ मातुभ्यो मातृसंस्थानं दक्षिणस्यां हि कारयेत् । सौम्ये शान्तिगृहं कुर्यात् पश्चिमे जलशायिनम् ॥ ५ ॥ इत्येकद्वारशिवाय तनक्रमः ॥
वामे स्नानगृहं कुर्यात् सोमद्वारं तु दक्षिणे । मध्ये रुद्रः प्रतिष्ठाप्यो मातृस्थानं च दक्षिणे ॥ ६ ॥ चामे देवी महालक्ष्मीमुमां वै भैरवीं तथा । ब्रह्मविष्णू तथा रुद्रं पृष्ठदेशे तु कारयेत् ॥ ७ ॥ चन्द्रादित्यस्थितौ कर्णे ह्याग्नेय्यां स्कन्द एव च । ईशाने विघ्नराजस्तु धूम्रमीशानगोचरे ॥ ८ ॥
इति चतुर्मुखशिवायतनक्रमः ॥
आग्नेय्यां तु गणेशः स्यान्मातृस्थानं च दक्षिणे । नैर्ऋत्ये तु सहस्राक्षो जलशायी च वाहणे ॥ ९ ॥ उमाशङ्करौ वायव्ये ग्रहाश्चैवोत्तर स्थिताः । ईशाने तु धियादेवी प्राच्यां तु धरणीधरः ॥ १० ॥
इति ब्रह्मायतनक्रमः ॥
पूर्वे नारायणं देवं पुण्डरीकाक्षं दक्षिणे । पश्चिमे चैव गोविन्दमुत्तरे मधुसूदनम् ॥ ११ ॥ विष्णुं कुर्यात्तथेशाने चाग्नेय्यां तु जनार्दनम् । नैर्ऋत्ये पद्मनाभं च वायव्ये माधवं तथा ॥ १२ ॥ मध्ये तु केशवः स्थाप्यो वासुदेवस्तथोच्यते । संकर्षणश्च प्रद्युम्नो ह्यनिरुद्धो यथाक्रमम् ॥ १३ ॥

Page #488

३०४
अपराजितपृच्छा जलशायी तथा प्रोक्तो दशावतारसंयुतः । शुकरस्त्वग्रतः स्थाप्यः सर्वदेवमयः शुभः ॥ १४ ॥ शेषकूर्मसमायुक्तो लक्ष्मीः वामपार्श्वतः । विष्ण्वायतनमित्येवं कथितं स्वपराजित ॥ १५॥
इति विष्ण्वायतनक्रमः॥ आग्नेय्यां तु कुजः स्थाप्यो गुरुाम्ये प्रतिष्ठितः। नैर्ऋत्ये राहुसंस्थानं पश्चिमे चैव भार्गवः ॥ १६ ॥ वायव्ये केतुसंस्थानं सौम्यायां बुध एव च । ईशाने च शनि दद्यात् प्राच्यां चैव तु चन्द्रमाः ।। १७ ॥
इति सूर्यायतनक्रमः ।। गौर्याया: सम्प्रवक्ष्यामि देवतानामनुक्रमम् । दक्षे मातृः श्रिया सौम्ये सावित्री पश्चिमे विदुः ॥ १८ ॥ द्वे पृष्ठकर्णयोश्चैव भगवती सरस्वती । गणेशं च कुमार च त्वीशान चाग्निगोचरे ।। १९ ॥ कुण्डलाभ्यामलङ्कृत्वा सर्वाभरणभूषिता। मध्ये देवी प्रतिष्ठाप्या महेशस्य सदा प्रिया ।। २० ॥
इति गौर्यायतनक्रमः ॥ जिनालयं प्रवक्ष्यामि जिनेन्द्रभवनं तथा। आश्रयन्ति ततो दिव्या जिनशासनपारगाः ॥ २१ ॥ जिनेन्द्रस्य तथा यक्षा देव्यश्च जिनमातृकाः । तीर्थकराणां सर्वेषामतीतानामवर्तिनाम् ॥ २२॥ केवल्यषभदेवाद्या; पद्मनाभादितः क्रमात् । पृथक् चतुर्विशतिर्वै जिनानां वा द्वासप्ततिः ॥ २३ ॥ इति सूत्रस तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाया
मायतनदेवानुक्रमनिर्णयाधिकारो नामै झविंशत्युत्तरशततमं सूत्रम ।।

Page #489

(१२२) बलाणकलक्षणं वाविंशत्युत्तरशततमं सत्रम् ॥
-
-
विश्वकर्मोवाच
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि बलानकसुलक्षणम् । विस्तीर्ण जगतीपादे पदपादविवर्जितम् ॥ १ ॥ प्रासादव्यासमानेन गर्भमानेन चाऽथवा । शालालिन्दप्रमाणेन त्रिविधं मामलक्षणम् ॥ २॥ कनिष्ठे चोत्तमं कार्यमुत्तमे च कनिष्ठकम् । मध्यमे मध्यम कार्यमेतन्मानं च शोभनम् ॥ ३॥ अन्यञ्च युक्तिभेदैश्च पुरतः पृष्ठतोऽपिवा। अनेकैरर्थभेदैश्च कथयाम्यपराजित ॥ ४ ॥ वामनश्च विमानश्च हर्म्यशालश्च पुष्करः। तथा चोत्तुङ्गनामा च पश्चैते च पलानका ॥५॥ वर्तनं कथयिष्यामि पदसंस्थानमानतः। प्रासादाने च प्राकारे मन्दिरे वारिमध्यतः ॥६॥ वामनं जगतीग्रस्तं विमानं तु तदाश्रितम् । हर्यशालं गृहे वाऽपि प्रासादे नगरानसे ॥७॥ पुष्करं वारिमध्यस्थमग्रतचैव भूषितम् । सप्तभूमं नवभूममतऊर्धन कारयेत् ॥ ८ ॥ प्रासादाने-जं कुर्याज्जगतीमुखमण्डनम् । लक्षणं तस्य वक्ष्यामि स्थानमानं च भूमिकाम् ॥९॥ एकद्वित्रिचतुःपञ्चपट्सप्ताष्टभिरेव च। स्थानं तस्य-सेवोक्तं ? कर्तव्यं तदनन्तरम् ।। १०॥ प्रासादादिक्रमद्वारं मण्डपान्ते निवेशयेत् । तत्क्रमेण प्रकर्तव्यं द्वारं तस्य बलानके ॥ ११ ॥ हस्तेऽङ्गुला भवेद् वृद्धिरगुलं हस्तमानतः । कर्तव्यं पूर्वमानेन हीने हीनं समे समम् ॥ १२ ॥ जगती तु शिरोदेशे जठरं चोत्तमाङ्गजे?।। जगत्युदयतो द्वारं कर्तव्यं तु बलानके ॥ १३ ॥ द्वारं चैतेन मानेन प्रकुर्याच्च बलानके। परापरविभागेन हीनं वा अधिकं यदि ॥१४॥ तवारं दोषदं प्रोक्तमेकमानेन कामदम् । पुरतः पृष्ठतो द्वारं यथा सौभाग्यतं न्यसेत् ॥ १५ ॥

Page #490

३०६
अपराजिनपृच्छा तत्रैव तेन मानेन तत्समं च तुलोदयम् । तथा तुलोदये भूमिर्घटकादि ततःसमम् ॥ १६ ॥ तत्समं तु प्रकर्तव्यमुत्तमाङ्ग सपट्टकम् । उदयोनतमानेन सोपानं तुलमध्यतः ॥ १७ ।। अनुला (1) बाह्यतश्चर्व सौपानं च विदुर्बुधाः । कुम्भी स्तम्भशिरः पट्टे पृथक् सूत्रात्तुलादिकम् ॥ १८ ॥ युक्ता न्यस्ताः समा कुम्भी स्तम्भोदुम्बरशिर्षिकाः । भूमिं तु भूमिमानेन समसृरैर्विचक्षणाः ॥ १९ ॥ मूलपीठसमसूत्रे आदिभूमेस्तु मस्तकम् । ऊर्च पट्टानुक्रमेण कर्तव्यो भूमिकाक्रमः ॥ २० ।। उदुम्बरशिरोभूमिर्जलाधारे प्रशस्यते । बलानकस्तत्तदने तोरणं भद्रमस्तके ।। २१ ॥ तवाद्ये मत्तावरणं द्वाराणि वामदक्षिणे । सन्मुखानि त्रीणि शेषं मत्तावरणके तथा ॥ २२ ॥ शिवसूर्यो ब्रह्मविष्णू चण्डिका जिन एव च । एतेषां च सुराणां च कुर्यादने बलानकम् ॥ २३ ॥ विमानस्तुङ्गनामा च राजवेश्माग्रतः शुभः। हर्यशालो गृहे वापि कर्तव्यो गोपुराकृतिः ॥ २४ ॥ पुष्करो वारिमध्यस्थो वामनो देवताग्रतः । इषुभेदा वामनाद्याः कर्तव्यास्तु बलानकाः ॥ २५ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपुच्छाय
बलाणकलक्षणाधिकारो नाम द्वाविंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #491

(१२३) प्रासादपीठोदयमानं त्रयोविंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।।
विश्वकर्मोवाच--
एकहस्ते तु प्रासादे त्रयस्त्रिंशद्भिरङ्गुलैः । द्विहस्ते तु प्रकर्तव्यः पञ्चपञ्चाशदङ्गुलैः ॥ १ ।। सप्तसप्तत्यङ्ग्लैश्च प्रासादे तु त्रिहस्तके । चतुर्हस्ते तु प्रासादे एकोनशतसङ्ख्यकैः ॥ २॥ प्रासादे पञ्चहस्ते सैकविंशतिशताङ्गलैः । पञ्चहस्तान्ततो वृद्धिर्हस्व कुत्तदूर्ध्वतः ॥ ३ ॥ पञ्चहस्तादुर्वतश्च यावत्स्यानवहस्तकम् । हस्वं हस्तार्धभागेन पञ्चोर्ध्वं च नवान्तकम् ॥ ४ ॥ तवें त्रयोदशान्तं पादभागं परित्यजेत् । अष्टमांशं ततो ह्रस्वं यावदिशतिहस्तकम् ॥५॥ ततो द्वात्रिंशदशं च ह्रस्वं यावच्छतार्धकम् । प्रहरान्तं कुम्भकादेरुच्छ्यो नागरे मतः ॥ ६॥ विभक्त चैकविंशत्या भागेन स्यात्तदुच्छ्यः ।। पीठानि पञ्च पश्चादेनेवान्तं भागवृद्धितः ॥७॥ लतिने वाऽथ सान्धारे नागरे मिश्रकेऽपि वा । विमानेऽपि समाख्यातः पीठमानसमुच्छ्यः ॥ ८ ॥ पृथुप्रासादाधोदये द्राविडे.पीठकोच्छ्यः । तदूचे तु भवेद्रेखा द्राविडे कर्मचर्चिता ॥९॥ कुम्भकादेः क्षितेरन्ते भूमिजे वै पृथूदयः। क्षितिशङ्गोत्सेधमाने पीठमधे प्रकल्पयेत् ॥ १० ॥ वराटे वै विंशतिधा क्षितेरन्ततउच्छ्यः । ऋतुभागं भवेत्पीठमधः सप्तभिरुनतम् ॥ ११ ॥ पीठोच्छ्यप्रभेदास्तु कथिताश्च शुभप्रदाः। इष्टमेषामुत: कामं कर्तृकप्रवरावुभौ ॥ १२॥
इति पीठोच्छ्यप्रभेदाः॥ प्रासादपादमानं च शात्वा चैव विचक्षणः । षोडशाङ्गुलमानेन कर्तव्यास्तु दृढाः समाः ॥ १३ ।। प्रासादच्छन्दमस्योचे दृढखरशिलोत्तमा । एकहस्ते पादहस्तः पञ्चान्तेऽङ्गुलवृद्धितः ॥ १४ ॥

Page #492

अपराजितपृच्छा अर्धाङ्गलं तदूचे तु नवान्तं सुदृढोत्तमा । पादवृद्धिं पुनर्दद्याद् हस्ते हस्ते तथा पुनः ॥ १५॥ हस्तानां विंशतिर्यावदर्धपादा तदूर्ध्वतः। विंशत्यङ्गलपिण्डा च शताधे तु खरा शिला ॥ १६ ॥ प्रासादच्छन्दमाकारैर्विविधैर्दलनिर्गमैः। इष्टकारज्जुसम्युक्तास्तलतो ये च पृष्ठतः ॥ १७ ॥ शिलास्ताश्चैव तीक्ष्णाग्राः स्पर्शयेतु प्रयत्नतः। सुदृढाः समताढ्याश्च सूत्रपातं तदूर्धतः ॥ १८ ॥ एकहस्ते तु प्रासादे मिट्ट वेदाङ्गुलं स्मृतम् । एकतः पञ्चहस्तान्तं हस्ते चैकैकमङ्गुलम् ॥ १९ ॥ पञ्चो दशपर्यन्तं हस्ते पादोनमङ्गुलम् । विंशत्यन्तं दशोर्ध्व च वृद्धिरर्धाङ्गला करे ॥ २० ॥ शतार्धान्तं ततो हस्तचतुष्के चैकमङ्गुलम् । अनेनैव प्रकारेण भिट्टोच्छायं प्रकल्पयेत् ॥ २१ ॥ एकभिट्ट द्विभिट्ट या भित्रयमथोच्यते । एवं त्रिपुष्पकं चैव हर्षों धर्मों यशोऽपि च ॥ २२ ॥ तृतीये च तदर्धेन पुष्पकान्वितचिप्पिका । उच्छ्यात् पादनिष्काशं कुर्याद्धि स्वस्वमानतः ॥ २३ ॥ कर्णभद्रोपभद्राश्च रथोपरथकर्णिकाः । इदं मानं तु भिट्टस्य पीठं चैव तदूर्ध्वतः ॥ २४ ॥ एकहस्ते तु प्रासादे पीठं वै द्वादशाङ्गुलम् ।
यष्टाशुलं द्विहस्ते च त्रिहस्तेऽष्टादशाङ्गुलम् ॥ २५ ॥ अर्ध पादं त्रिभागं वा निविध परिकल्पयेत् । ऽयंशेनार्धन पादेन चतुर्हस्ते सुरालये ॥ २६ ॥ पादं पीठोच्छ्यं कार्य प्रासादे पञ्चहस्तके । पश्चोर्ध्व दशपर्यन्तं रसांशं हस्तवद्रये ॥ २७ ॥ ततो हस्ते चाष्टमांशा वृद्धिः स्याद बादशावधि । षट्त्रिंशदन्तं वृद्धिस्तु हस्ते के बादशांशिका ॥२८॥ चतुर्विशत्यंशिका तदूर्ध्वं यावच्छतार्धकम् । मध्ये न्यूनेऽधिके पञ्चमांशे ज्येष्ठ कनिष्टकम् ।। २९ ।। त्रिज्येष्ठमिति च ख्यातं त्रिमध्यं विकनिष्ठकम्। तस्याभिधानं वक्ष्येऽहमुदितं नवोच्छ्यात् ॥ ३० ॥

Page #493

प्रासादपीठोदयमानं त्रयोविंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥ शुभदं सर्वतोभद्रं पावसुन्धरम् । सिंहपीठं तथा ब्योम गरुडं हंसमेव च ॥ ३१ ॥ वषमं यद भयेत्पीठ मेरोराधारकारणम् । पीठमानमितिख्यातं प्रासादे आदिसीमया ॥ ३२॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीतिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
प्रासादपीठोदयमानाधिकारो नाम त्रयोविंशत्युत्तरशततम सूत्रम् ॥

Page #494

(१२४) नागरप्रासादपीठलक्षणकं चतुर्विशत्युत्तरशततमं सूत्रम्
विश्वकर्मोवाच
पीठोच्छ्यं तथा मानं विभक्तं भागसङ्ख्या। पंचांशं समुत्सेधं द्वाविंशतिविनिर्गतम् ॥१॥ जाड्यकुम्भे ततो वक्ष्ये भागैर्नवभिरुच्छ्तिम् । कर्ण कुर्यात्सार्धभागमधमन्तरपत्रिकाम् ॥२॥ सार्धाष्टांश निर्गतं च सार्धद्वयंशां तु चिप्पिकाम् । स्कन्धं च सार्धपञ्चांशं सार्धभागां तु चिप्पिकाम् ॥३॥ कर्णालिः केन्द्रभागैश्च भागार्धाऽन्तरपत्रिका । सार्धद्वयं कर्णकं च भागेका चिप्पिका मता ॥ ४ ॥ द्विभागेऽन्तरपट्ट द्वे पदिके भागमध्यतः। कर्णस्तथैकभागश्च भागः स्कन्धः सपट्टिकः ॥५॥ सार्धाध्यंशा ग्रासपट्टी भागं निर्वाणचिदिपका। उच्छ्यः कथितश्चैवं निर्गमं शृणु साम्प्रतम् ॥ ६॥ सार्धद्वयंशा कपोताली साध कर्णकमेव च । द्विभागा चिप्पिका शेया निर्गमश्चाष्टभागिकः ॥ ७ ॥ सूर्याशेर्गजपीठं वार्धभागान्तरपत्रिका । कुर्यात्कर्ण चैकमार्ग भागं स्कन्धं सपट्टिकम् ॥ ८॥ कोवे तु गजा: कार्याः सार्धाष्टांशसमुच्छ्तिाः । ऊर्चे कर्णस्ततो भागस्त्रिभागं स्कन्धपट्टकम् ॥ ९ ॥ द्विभागा च कपोताली क्षोभणा चार्धभागिका। द्विभागा चिप्पिका चैवं चतुर्भागैश्च निर्गमः ॥ १० ॥ दशभागं वाजिपीटं भागेऽर्धेऽन्तरपत्रिका। पादोनभागकर्णश्च पादोनः स्कन्ध एव च ॥ ११ ॥ वाजिमान सप्तभाग कर्णान्तरसमुन्नतौ । पादोन ऊर्ध्वकर्णश्च पादोना स्कन्धचिप्पिका ॥ १२॥ द्विभागा व कपोताली क्षोभणा भागनिर्गमा । द्विभागा चिप्पिका चैव ---- निर्गमैः सह ॥ १३ ॥ नरपीठं ततो वक्ष्ये अष्टभागसमुन्नतम् । अन्त:पत्रं च पादानं कर्णः पादोन एव च ॥ १४ ॥

Page #495

३११
अपराजितपृच्छा ऊर्च कर्णश्च तन्मानः पादोना स्कन्धचिप्पिका। रूपाणि पश्चभागानि द्विभागैर्निगमैः सह ॥ १५॥ जायकुम्भं च कर्णाली - - - चिप्पिका समा। कपोतालीसमसूत्रे कर्णकः पूर्वनिर्गमः ॥ १६ ॥ जाडयकुम्भस्कन्धसूत्रे कुर्याद मासस्य पट्टिकाम् । ग्रासपट्टीप्रवेशात्तु विभागं गजपीठकम् ॥ १७ ॥ ऊर्ध्वकणे कपोताली वाजिपीठं द्विभागिकम् । तस्योर्चे च कपोताली अधीशं नरपीठकम् ॥ १८ ॥ नरपीठप्रवेशात्तु खुरकं सार्धभागिकम् । प्रवेशनिर्गमावेवं कथितौ च शुभप्रदौ ॥ १९ ॥ जाडयकुम्भः पञ्चभागः कर्णाली चाष्टभागिका । गजपीठं चतुर्भागं त्रिभागं वाजिपीठकम् ॥ २०॥ नरपीठं द्विभागं च कर्तव्यं शुभलक्षणम् । खुरकाज्जाड्यकुम्भान्तं द्वाविंशद् भागनिर्गतम् ॥ २१ ॥ त्रिपञ्चांशं समुत्सेधं द्वाविंशतिविनिर्गतम् । पीठमानमतो दृष्टं कथितं स्वपराजित ॥ २२ ॥ ईदृशं कुरुते यस्तु स सर्वफलमश्नुते ।
अज्ञानात् कुरुते यस्तु शिल्पदोषो महान् भवेत् ॥ २३ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां नागरप्रासादपीठलक्षणाधिकारो नाम चतुर्विशत्युत्तरशततम सूत्रम् ।।

Page #496

(१२५) प्रासादज्ञातिच्छन्दपीठलक्षणं पञ्चविंशत्युन्तरशततमं सत्रम्॥
विश्वकोवाच
द्राविडे पीठकोत्सेधं द्वाविंशत्या विभाजयेत् । वेदीबन्धत्रयं कुर्यादूर्ध्वतः सुरमस्तकात् ॥ १॥ त्रिपदो जाडयकुम्भस्तु द्विपदः कर्णकस्तथा। पदं चान्तरपत्रं च द्विपदा चोर्ध्ववेदिका ॥२॥ पदार्थमन्त:पत्रं च द्विपदो जाडयकुम्भकः । सार्धं चान्तरपत्रं च द्विपदोन्वें च वेदिका ॥३॥ अर्धपञ्चमपदाख्या ? तृतीयं वेदिवन्धनम् । पदार्धमन्तपत्रं च खुरकं च पदद्वयम् ॥ ४॥ कुमुदं पदमुत्सेधे तस्यैवोचे तत: पदम् । पदं चान्तरपत्रं च कर्णपाली च तत्समा ॥५॥ तत्समं तलकुमं च तत्समं च प्रचक्षते ?। प्रथमं वेदिबन्धानां निर्गतं पदपञ्चकम् ॥ ६ ॥ द्वितीयं सार्धवेदांशैस्तृतीयं च पदत्रयम् । खुरकं च पदं सार्धत्रयोदशविनिर्गमे ॥ ७ ॥ जाउयकुम्भस्य कर्णो मकरास्य महोत्कटम् । तदुच्छ्यः प्रकर्तव्यो यावद् वेधाश्च मस्तकम् ॥ ८॥ द्वित्रिचतुरङ्गलानामन्तरेण पुनः पुनः । न कारयेनकहीनां नासिकोपाङ्गफालनाम् ॥ ९ ॥ कोटपालैर्युतं पूर्व द्वितीयं भैरवान्वितम् । तृतीयं कण्टकयुतं पीठं कुर्वीत कोविदः । पदप्रवेशं कुमुदं सुलीनं घण्टुमीदृशम् ? ॥ १०॥ पादे च पादयन्धाख्यं खुरकं स्थापयेत्तथा । श्रीबन्धस्त्वेकसंघाटस्तद्वया वेदिबन्धनम् ॥ ११ ॥ प्रतिक्रमस्त्रिभिः प्रोक्तः चतुर्भिः खुरबन्धनम् । एते पञ्चविधा भेदा द्राविडे पीठसंशकाः ॥ १२ ॥
इति द्राविडपीठलक्षणम् ॥ प्रासादे दशधा भक्ते पीठं सार्धाशमुच्छ्तिम् । . निर्गतं चैकभागेन विभंजायनवोलुटम् ! ॥ १३॥ नरपीठं पदं विद्याद भूमिजे पाठकोच्छ्यम् । निर्गतं च त्रिभागेन कर्तव्यं सर्वकामदम् ॥ १४ ॥

Page #497

३१३
अपराजितपृच्छा त्रिपदोजाङयकुम्भश्च द्विपदः कर्णकस्तथा। अन्त:पत्रं चेकपादं त्रिपदा ग्रासपट्टिका ॥ १५ ॥ जाउयकुम्भः सार्धपादो द्विपदः कर्णकस्तथा । अन्तःपत्रं पादमेकं खुरकः पाद एव च ॥ १६ ॥ उदयं पञ्चधा कृत्वा जाडयकुम्भस्तु पादतः । पादोनयुग्मा कर्णाली सपादं गजपीठकम् ॥ १७॥ नरपीठं पदं विद्याद भूमिजे पीठकोच्छ्यः । निर्गमश्च त्रिभिर्भागः कर्तव्यः सर्वकामदः ॥१८॥
इति भूमिजप्रासादपीठलक्षणम् ॥ अपराजित उवाच
अलङ्कार स्वरूपं च कथितं परमेश्वर । विचित्रकाश्च प्रासादा येषांयुक्तिर्विधीयते ॥ १९ ॥ स्वल्पद्रव्यः संयतात्मा सोत्साहो धर्महेतवे।
तद्रव्ययुक्तिमानं च कथ्यतां भुवनेश्वर ॥ २० ॥ विश्वकर्मोवाच
हीनद्रव्ये शिवभक्ता ये कुर्वन्ति शिवालयम् । तस्यानुक्रमयुक्तिं च कथयाम्यपराजित ॥ २१॥ गजाश्वनरपीठाद्यमल्पद्रव्ये न संभवेत् । जाडयकुम्भश्च कर्णाली प्रशस्ता सर्वकामदा ॥ २२ ॥ जायकुम्भः कर्णकश्च ऊचे वै शीर्षपत्रिका । शिरःपाली विनात्वेवं कर्ण पीठं तु कारयेत् ॥ २३ ॥
___ इति साधारणपीठप्रमाणम् ॥ वराटे भूमिजं कुर्याल्लतिने चैव नागरम् । सान्धारे नागराख्यं च मिश्रके च विमानके ॥ २४ ॥ लतिनं निर्गमेहींनं साधारं निर्गमाधिकम् । विमान भागतुल्यं च मिश्रकं तत्सम तथा ॥ २५ ॥ पलभ्यां भूमिजं मानं फांसाकारे च द्राविडम् । दारुजे भूमिजाख्यं च नागरं च रथारहे ॥ २६ ॥ पीठं च पीठकाकारं जगत्स्थावरजङ्गमम् । सृष्टिपीठोद्भवं पीठं मेरोराधारकारणम् ॥ २७ ॥ व्योम्नश्च पृथिवी पठिं मेरुस्तस्य च मेखला । मेघार्णवे ततः पीठ जलमाधार उच्यते ॥ २८॥ तारिका लिङ्गपीठान्ते गजपीठं तदुच्यते ।
भावानुभावयन् पीठे तत्पीठमनुसंस्थिते ? ॥२९॥ ४० अ.

Page #498

प्रासादशातिच्छन्दपीठलक्षणं पञ्चविंशत्युत्तरशततम सूत्रम् ॥ वर्णानुवर्णयत् पीठं तत्पीठं भाववर्णिकम् ?। अंशनां मेघपीठं तु मेघानां तु धराधरा ॥ ३०॥ देवानां पुष्पर्क पीठं यानझंपानकं नृणाम् । सर्वेषामशनं पीठं...स्यात्प्रतिक्रमम् ॥ ३१ ॥ सर्वेषां पीठमाधार: पीठहीनं निराधयम् । पीठहीना विनश्यन्ति अचिरेणैव सर्वदा ॥३२॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां प्रासादज्ञातिच्छन्दपीठलक्षणाधिकारो नाम पञ्चविंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #499

(१२६) समस्तप्रासादोदद्यमानो नाम षड्विंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
एकहस्ते चोदयस्तु स्यात्रयस्त्रिंशदङ्गुलेः । प्रासादे च द्विहस्ते तु पञ्चपञ्चाशदङ्गुलैः ॥ १ ॥ सप्तसप्तत्यङ्गुलानि प्रासादे तु त्रिहस्तके | एकोनशताङ्गुलैश्च वेदहस्ते सुरालये ॥ २ ॥ प्रासादे पञ्चहस्ते चैकविंशत्युत्तरं शतम् । हासवृद्धी पञ्चयावत् स्वं कुर्यात्तदूर्ध्वतः ॥ ३ ॥ पञ्चोर्ध्वं नवपर्यन्तं वृद्धिर्मत्वङ्गलैर्भवेत् । अष्टहस्तोदयश्चैव प्रासादे दशहस्तके ॥ ४ ॥ विंशत्यन्तं दशोर्ध्वं च वृद्धिः सूर्याङ्गुलैर्भवेत् । त्रयोदशकराः सप्ताङ्गुलं विंशतिहस्तके ॥ ५ ॥ अतऊर्ध्व पुनर्वृद्धिर्हस्ते हस्ते करार्धतः । त्रिंशद्धस्ते सप्ताङ्गुलं हस्ता अष्टादशैव च ॥ ६ ॥ ऊर्ध्वं पञ्चाशदतं च हस्ते हस्ते नवाङ्गुला I
राणां वै सार्धपञ्चविंशतिश्च शतार्धके ॥ ७ ॥ एकोनविंशत्यङ्गुला कामदा च तदग्रतः । एषा युक्तिर्विधातव्या प्रासादस्योत्तमोदये ॥ ८ ॥ नागरे लतिने चैव सान्धारे चैव मिश्रके । विमाननागरछन् कुर्याद्विमानपुष्पके ॥ ९ ॥ कुम्भकादि प्रहारान्तं प्रयुक्तं वास्तुवेदिभिः । तदधस्तान्तु पीठं च ऊर्ध्वे स्याच्छिखरोदयः ॥ १० ॥
इति नागरप्रासादोदय मानम् ॥
विस्तारसम उत्सेधे यावत् प्रथम भूमिका । शृङ्गकूटोदयं त्यक्का शेषं मण्डोवरं भवेत् ॥ ११ ॥ विमाने भूमिजे चैव वराडे च तथैव च । द्राविडे चैवमुत्सेधं यावत्पीठोर्ध्वमस्तकम् ॥ १२ ॥ कर्णमानेन चोत्सेधं घण्टान्तं तु प्रकल्पयेत् । एकभूम्यादितो वृद्धिर्यावद् द्वादशभूमिकाः ॥ १३ ॥ जङ्घवृद्धिमयोगे साद्यसूर्यान्तका भवेत् । वलभीषु समस्तासु प्रासादपरमोदयः ॥ १४ ॥

Page #500

अपराजितपृच्छा सिंहावलोकनाः सर्वे सिंहकर्णैर्विभूषिताः। विस्तरार्धः समुत्सेधः पर्यन्ते पृथुछाद्यकम् ॥ १५ ॥ धातुजे रत्नजे चैव दारुजे तु रथारहे । नागरच्छन्दवत्कुर्यात् प्रासादे परमोदयम् ॥ १६ ॥ उच्छ्याः कथिताश्चैवं विभक्तिहस्तसम्ख्यया । अत उच्छ्यमध्यस्थभागसङ्ख्याः प्रकल्पयेत् ॥ १७ ॥
इत्यन्यप्रासादोदयमानम् ॥ मृदिष्टकाकमयुक्ती भित्तिं पादां प्रकल्पयेत् । पञ्चमांशेऽथवा सा तु षष्ठांशे शैलजे भवेत् ॥ १८ ॥ दारुजे सप्तमांशे च सान्धारे चाष्टमांशके । धातुजे रत्नजे भित्तिः प्रासादे दशमांशतः ॥ १९ ॥ प्रमाणं तद्यत्पुथुत्वं कुम्भके मूलनासिके । त्रिपञ्चसप्तनन्दान्तं फालनोपाङ्गबाह्यतः ॥ २० ॥ रथे प्रतिरथे कर्णे कर्णिकायां च नन्दिका । कर्णिका भद्रनिष्कासमुखभद्रं शुकामकम् ।। २१ ॥ एतत्सर्व प्रयोक्तव्यं कर्णोपाङ्गादिनासिकम् । मूलसीमान्ततो बाह्ये नैतद् वास्तुपरिग्रहे ॥ २२ ॥ चतुरथं भद्रकं च सुभद्रं प्रतिभद्रकम् । । गर्भगृहं फालनीयं मर्म तत्र न पीडयेत् ॥ २३ ॥ एकद्वित्रिकमात्राभिर्गर्भगेह यदायतम् । यमचुली तदा नाम भर्तुग्रहविनाशिका ॥ २४ ॥ दारुजे वलभीनां तु आयतं च न दूषयेत् । प्रशस्तं सर्वकृत्येषु चतुरथं शुभप्रदम् ।। २५ ।। इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
समस्तप्रासादोदयमानाधिकारो नाम षड्विंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #501

(१२७) नागरप्रासादविभक्तिस्तरप्रमाणलक्षणं सप्तविंशत्युत्तरशततमं
सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
उच्छ्या: कथिताः पूर्व प्रासादे नागराभिधे । विभक्तिभागसङ्ख्यां च कथयामि च साम्प्रतम् ॥ १॥ चतुश्चत्वारिंशदुक्तान स्थापयेदप्रतः क्रमात् । एकहस्तादितो यावत् पञ्चाशद्धस्तकं भवेत् ॥ २॥ खुरोन्नतिः पञ्चभागा विभागः खुरनिर्गमः । अन्त:पत्रं च भागाध द्विभागः कर्ण ऊर्ध्वतः ॥ ३॥ चिप्पिका सार्धभागा स्यात् सार्धाशं कर्णकं भवेत् । तीक्ष्णाग्रं तत्प्रकर्तव्यं पट्टिकाद्वयभूषितम् ॥ ४॥ पट्टिका पादनिष्कासा सपादांशं च कर्णकम् । स्कन्धः कुम्भो मुखाली च कर्णान्ते तद्विनिर्गमः ॥ ५॥
इति खुरकः॥
विंशतिभागमुत्सेधं तवं कुम्भकं न्यसेत् । भागाध स्कन्धपट्टी च चिप्पिका चैकभागिका ॥६॥ वृत्ताकारं सुललितं स्कन्धं कुर्यात्तु कुम्भके। विचित्रपल्लवाकीर्ण चिप्पीपत्रादिराजितम् ।। ७ ॥ प्रातमध्याह्नापरासु ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः। त्रिसन्ध्यं भद्रशोभायं चित्रैः परिकरवतम् ॥ ८॥ नासायां रूपसंघाटा रथिका दलगतः । मृणालपत्रशोभाढ्यं स्तम्भेषु तोरणं न्यसेत् ॥९॥
इति कुम्भकः॥ सर्वे रूपोपमाः कार्या विचित्राकाररूपिणः। खुरमानं यथा चादौ कुम्भमानं तथा भवेत् ॥ १०॥
इति कुम्भीकुम्भकः ॥ कलशं चाष्टभागैः स्यादेकांशा मध्यचिप्पिका। वृत्तं च षड्भागमुक्त भागा वै ऊर्ध्वचिप्पिका ॥११॥ पट्टिका बन्धशोभात्या नैकरत्नैः समाकुला । अन्तःपर्ट सार्धद्वयं पुष्पकादिविभूषितम् ॥ १२ ॥
इति कलश:॥

Page #502

अपराजितपृच्छा
कपोताली चाष्टभागा भागाध प्रासपट्टिका । स्कन्धः सपादद्वयंशस्त्वेकपादा मुखपट्टिका ॥ १३ ॥ कार्थः कणों द्विभागश्च स्कन्धः सार्धद्वयोन्नतः। भागाध स्कन्धपट्टी च कर्तव्या मध्यव्यक्तयः ।। १४ ॥ मुखपट्टादधोऽग्रे तु कर्तव्याश्च गगारकाः। समताप्रविधातव्यास्तराङ्गुलविदांशकैः ? ।। १५ ॥ ऊर्ध्व स्कन्धो विधातव्यो दलानां गर्भभद्रतः। ठकारा मुखलूमोचे कपोताली वितरिताः ॥ १६ ॥
इति कपोताली ॥ मश्चिकाश्च प्रवक्ष्यामि व्यक्तिस्तु नवभागतः । अन्तःपढें सपादं वा पादोनं कामरूपकम् ॥ १७ ॥ पट्टिका भागपादेन स्कन्धश्चैव द्विभागिकः । मुखपट्टी भवेत्पादा सपादः कर्ण एव च ।। १८ ॥ सपादश्च भवेत्स्कन्धः पादा चान्तरपट्टिका । कर्णिकं सार्धभागं च पादा निर्वाणपट्टिका ॥ १९ ॥ कपोतालीयुक्तिसूत्रे कारयेच गगारकान् । जवास्तम्भर्निर्गमाख्या भरणी लम्बनाकृतिः ॥ २० ॥
इति मञ्चिका ॥ कार्या तदूर्व जवा च पञ्चत्रिंशत्समुच्छिता। . भ्रमनिर्माणत: स्तम्भै सिकोपाङ्गफालना ॥ २१॥ मूलनासासु सर्वासु स्तम्भैः स्युश्चतुरधिकाः । गजश्च सिंहब्यालैश्च मकरैः समलङ्कताः ॥ २२ ॥ कर्णेप्यष्टौ च दिक्पाला: प्राच्यादिषु प्रदक्षिणम् । नटेश: पश्चिमे भद्रे हान्धकैः सह दक्षिणे ॥ २३ ॥ चण्डस्य चोत्तरे देवी दंष्ट्राननसुशोभिताः।। बीतरागे च शासनदेव्यश्चैव दिशाः प्रति ॥ २४ ॥ वारिमार्गे मुनीन्द्रांस्तु प्रलीनांश्च तपःसु च । गवाक्षाकारभद्रे तु कुर्यानिर्गमभूषितान् ॥ २५ ॥ नानाभरणकैः स्तम्भैस्तिलकच्छाद्यभूषिताः । ब्रह्मविष्णुमहेशाद्या इल्लिकावलणैर्युताः ॥ २६ ॥
इति जङ्घा ।। पञ्चदशोन्नत: कार्य उद्गमः सर्वकामदः । छाद्यं भागं तथार्धा च कपोताली तदूर्ध्वतः ॥ २७ ॥

Page #503

३१९
नागरप्रासादविभक्तिस्तरप्रमाणलक्षणं सप्तविंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥ पादं चान्तरपत्रं च सार्ध पश्चोद्गमोदयः । द्वितीयश्चोद्गमः कार्यः सार्धाष्टांश; समुच्छ्तिः ॥ २८ ॥ अन्तःपत्री च भागाध तत्प्रमाणान्धकारिका । मासस्य पट्टिका कार्या त्रिभिर्भागैः समुच्छ्तिा ॥ २९ ॥ चित्राणि कपिरूपाणि निर्गमोद्गमकर्णिके । दलरूपाश्वोत्पतन्ति वीक्षन्ते भावरूपकाः ॥ ३०॥
इत्युद्गमः॥ भरण्यष्टांशकोत्सेधा अधश्छन्दं तु वृत्तकम् । उद्गमे ग्रासपट्टी च भरणी स्कन्धपट्टिका ॥ ३१ ॥ वृत्ताकाराः प्रकर्तव्याः समपत्रा च निर्गमे । पादोनांशं कामरूपं पादं स्यात् स्कन्धपट्टिका ॥ ३२ ॥ चिप्पिका चार्धभागा स्यात् सपादा कर्णपालिका । पट्टिकान्तरपट्टी च पादपादं प्रकल्पयेत् ॥ ३३ ॥ स्कन्धः कार्यों विभागश्च भागाध कर्णपालिका। पट्टीकान्तरपट्टी च पादपादं प्रकल्पयेत् ॥ ३४ ॥ भागार्धं च भवेत्स्कन्धः कर्णः पादोनभागिकः । अन्तःपत्रं चार्धभागं कर्तव्यं सर्वकामदम् ॥ ३५॥ नासोपाङ्गेषु सर्वेषु पल्लवाः कामरूपिणः। अशोकपल्लवाकारा: कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥३६॥ तमालपत्रकाकाराः कर्णकस्कन्धबन्धकाः । तदालीनाकारपत्रैर्वकस्यो– समार्गकैः ॥ ३७॥
इति भरणी ॥ शिरावटी पञ्चभागा समुच्छाये प्रकीर्तिता। भारपुत्तलिकायुक्तां त्रिभागैस्तां च कारयेत् ॥ ३८॥ पादोनस्तु भवेत्स्कन्धः कर्णः पादोनभागिकः । अन्तःपत्रं चार्धमागं कर्तव्यं सर्वकामदम् ॥ ३९ ॥ तर्वे च भवेत्पर्ट भागैः पञ्चभिरुच्छ्तिम् ।। तन्त्रकेन च संयुक्तं युक्तालङ्कारभूषितम् ॥ ४० ॥
इति पट्टयुक्ता शिरोवटी॥ तदूर्वा तु कपोताली पूर्वमानप्रकल्पिता । सार्धद्वयं च तत्पर्ट कर्तव्यं सर्वकामदम् ॥ ४१ ॥
इति कपोताल्या माला ॥

Page #504

३२०
अपराजितपृच्छा कूटच्छाधोत्सेधमानं स्यात्रयोदशभागतः । भागाध स्कन्धपट्टी च स्कन्धश्चैव त्रिभागिकः॥ ४२ ॥ भागार्धे मुखपट्टी च छाद्योत्सेधो युगांशकः । एकभागा दण्डिका च अर्ध चान्तरपत्रिका ॥४३॥ कर्णः सपादभागश्च स्कन्धश्चैव द्विभागिकः । स्कन्धपट्टी भागपादा कर्तव्या सर्वकामदा ॥४४॥ कपोताल्यग्रनिष्कासं कुर्यात्तु दशभागिकम् । चतुर्भागमध: स्कन्धं साधं च मणिबन्धकम् ॥ ४५ ॥ तत्तुल्याने चिप्पिका तु कर्तव्या सर्वकामदा। उच्छ्यं कथयिष्यामि शृणु चैकाग्रमानसः ॥ ४६॥ कामरूपं भवेद् भागं पदिका स्कन्धपट्टिका । भागाध चिपिकां कुर्यात् पादं च मुखपट्टिकाम् ॥ ४७ ॥ कर्णो द्विभाग इत्युक्तो भागार्ध दण्डकं मतम् । मणिबन्धस्य संस्थाने त्रिभागं सारिलम्बनम् ॥४८॥ पडिर्भागैः प्रवेश: स्यात् षोडशांशैश्च निर्गमः । वार्यन्तरं च षड्भागः प्रवेशः षड्भिरेव च ॥ ४९ ॥ स्वके स्वके च स्थाने च बृहल्लघुक्रमैस्तथा । भक्तिपादषोडशांशे पृथुत्वमुदकान्तरे ॥ ५० ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां नागरप्रासादविभक्तिस्तरप्रमाणलक्षणाधिकारो नाम सप्तविंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #505

(१२८) प्रासादसमस्त मण्डोवरो नामाष्टाविंशत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
मेरुमण्डोवरं वच्मि विभक्तिदलसङ्ख्यया । पुरतः प्रोच्यते मानं स्थलानां स्थूलतोद्भवम् ॥ १ ॥ चतुःपञ्चाशदेवोक्ताः पुनर्भागैश्च पूर्वतः । भरण्यूर्ध्वे भवेन्मञ्च ष्टभागसमुच्छ्रिता ॥ २ ॥ पञ्चनेत्रोन्नता जङ्घा उद्गमे च त्रयोदश । पुनर्भरण्यष्टभागा शेषं पूर्वविकल्पितम् ॥ ३ ॥ अतस्ताश्च पुनः स्थूला एकपञ्चाशदद्धितः । कूटच्छाद्योपरि कुर्यात् सप्तांशोन्नतमञ्चिकाम् ॥ ४ ॥ षोडशांशा पुनर्जङ्घा भरणी सप्तभागिका । शीर्षपट्टी चतुर्भागाऽन्तःपट्टः पञ्चभागिकः ॥ ५ ॥ कूटच्छाद्यं द्वादशांशं कर्तव्यं सर्वकामदम् । एषा युक्तिर्विधातव्या मेरुमण्डोवरे तथा ॥ ६ ॥
अपराजित उवाच -
विश्वकर्मोवाच --
४१ अ.
इति मेरुमण्डोवराधिकारः ॥
स्वल्पद्रव्यैः संयतैश्च क्रियते यः शिवालयः । तन्मानानुक्रमं वक्ष्ये क्षीणवित्ताः कलौ युगे ॥ ७ ॥
स्वल्पद्रव्यैर्यदा युक्तिर्महापुण्योदया भवेत् । पीठं तु कथितं पूर्वमूर्ध्वमानमतः शृणु ॥ ८ ॥ खुरं कुम्भीच कलशं कपोतालीमनन्तरम् । जङ्घारूपाणि मश्चिका ॥ ९ ॥ शेषाः कार्याश्च समसूत्रतः । ॥ १० ॥
ग्रासपट्टया समं युक्ता कर्तव्या सर्वकामदा | इति साधारणः प्रोक्तः प्रासादे स्तरसङ्ख्यया ॥ ११ ॥ भूमिजे चैव प्रासादे वराटे च विमानके । विस्ताराच्च समुत्सेधपर्यन्तं चाऽऽद्यभूमिका ॥ १२ ॥ शुकूटोदयं त्यक्त्वा तन्मध्ये तु विचक्षणैः । शीर्षोदयो विधातव्यश्छाद्यान्तं कुम्भकादितः ॥ १३ ॥ तत्समुच्छ्रययुक्तिं च प्रवक्ष्ये स्तरसङ्ख्यया । विभकं सार्धसप्तांशः कुम्भादिप्रहरान्तकम् ॥ १४ ॥

Page #506

३२२
अपराजितपृच्छा खुरकं पीठमध्ये तु सपादं कुम्भकोऽशकः । भागार्ध च घटे कुर्यादध ऊर्ध्वं च चिप्पिके ॥ १५ ॥ अन्तःपत्रं घटाधू स्यात् घटतुल्या तु मालिका । मञ्चिका तत्समोत्सेधे जङ्घा भागद्वयोन्नता ॥१६॥ भरणं चैव भागाध शिरःपट्टी च तत्समा। ऊर्ध्वं च तत्सम पढे पादार्धान्तरपत्रिका ॥ १७ ॥ पादोनांशं कूटच्छाद्य निर्गमे च पदव्यम् । एकपादा क्षोभणा स्यात् स्तरमानमितीरशम् ॥ १८ ॥
इति भूमिजप्रासादोदयस्तरसङ्ख्याप्रमाणम् ।। द्राविडे चैवमुत्सेधे यावत्पीठोलमस्तकम् । कणे समुत्सेधमानं घण्टान्तं तु प्रकल्पयेत् ॥ १९ ।। एकभूमादितो वृद्धिरन्ते द्वादशभूमिकम् । जङ्घावृद्धिक्रमयोगे साद्यसूर्यान्तका भवेत् ॥ २० ॥
इति द्राविडप्रासादमण्डोवरः ॥ धातुजे रत्नजे चैव दारुजे च रथारुहे । प्रोक्तं च नागरं मानं प्रयुक्तं वास्तुवेदिभिः ॥ २१ ॥ इत्येवं मानमुद्दिश्य वास्तुविद्भिरुदाहृतम् । धर्मार्थकाममोक्षाणां प्राप्तिहेतुरपीरशम् ।। २२ ॥ सूत्रशास्त्रप्रयुक्तं च वास्तुवेदउदाहृतम् । स सर्वमाप्नोति नर ईदृशं यस्तु कारयेत् ॥ २३ ।। अमात्वा कुरुते यस्तु स शिल्पी दोषभाग भवेत् । दोषं च वर्जयेत्प्रायः कृते चैव महाभयम् ॥ २४ ॥ सर्व कुर्याश्च शास्त्रोक्तं सर्व कुर्याश्च शोभनम् । शास्त्रोक्तमेव चाऽत्रोक्तं दृश्यं मूलागमे तथा ॥ २५॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां प्रासादसमस्तमण्डोवराधिकारो नामाष्टाविंशत्युत्तरं शततमं सूत्रम् ।।

Page #507

(१२९) प्रासादगर्भगृहोदुम्बरार्धचन्द्रलक्षणद्वारप्रतिष्ठा नामैकोनत्रिंश
दुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
गर्भगृहप्रमाणं च विश्वकर्मवचो यथा। तथा ते सम्प्रवक्ष्यामि शृणुत्वमपराजित ॥ १॥ कुम्भी तु कुम्भके श्रेया स्तम्भो शेयस्तथोद्गमः । भरणं भरणी झेया कपोताली तथा शिरः॥२॥ अधस्तात् कूटच्छाद्यस्य कुर्यात्पट्टस्य पेटकम् । अर्धोदये करोटं च कर्तव्यं विधिपूर्वकम् ॥ ३॥ अथान्यत् सम्प्रवक्ष्यामि मानं गर्भगृहस्य च । प्रासादानां बृहन्मानं वरस विज्ञायते यतः॥४॥ गर्भव्यास: षडंशस्तु सपादः सार्ध एव च। पादोनांशाधिको वाऽपि ज्येष्ठमध्यकनिष्ठकः ॥५॥ तत्रोदयेऽष्टभिर्भक्ते भागेनैकेन कुम्भिका। स्तम्भः सार्धचतुष्कांशो भागमुच्छालको मतः ॥६॥ शीर्षकं भागमेकं तु अर्धं पट्टसमुच्छ्यः । गर्भव्यासार्धमानेन कुर्यात् पद्मशिलोदयम् ॥ ७ ॥ न कर्तव्या दर्दरिका पञ्चसप्तमयोचिते ?। अनेनैव प्रकारेण कुर्याद गर्भगृहोच्छ्यम् ॥ ८॥
इति गर्भगृहोच्छ्यमानम् ॥ उदुम्बरं तथा वक्ष्ये कुम्भिकान्तं तदुच्छ्यः । तस्यार्धेन त्रिभागेन पादोनरहितं तथा ॥९॥ उक्तं चतुर्विधं शस्तं कुर्याच्चैवमुदुम्बरम् । अत्युत्तमाश्च चत्वारो न्यूना दुप्यास्तथाधिकाः ॥१०॥ खुरकोर्धचन्द्रस्स्यात् तदुर्च स्यादुदुम्बरः । उदुम्बरार्धे व्यंशे वा पादे वा गर्भभूमिका ॥ ११ ॥ मण्डपेषु च सर्वेषु पीठान्ते रङ्गभूमिका । एषा युक्तिर्विधातव्या सर्वकामफलोदया ।। १२ ॥ द्वार्विस्तरत्रिभागेन मध्ये मन्दारिका तथा । वृत्तं मन्दारकं कुर्याद्युतं पश्नमृणालतः ॥ १३ ॥

Page #508

३२४
अपराजितपृच्छा मूलनासिकयोर्मध्ये स्थाप्यश्चोदुम्बरस्तथा । सिंहशाखा मूलनासा समसूत्रे विचक्षणः॥ १४ ।। जाड्यकुम्भः कर्णमाला चोर्चे वृत्तं मृणालकम् । मन्दारोभयपक्षे तु कीर्तिवक्त्रद्वयं भवेत् ॥ १५ ॥ भृकुट्या कुटिलाक्षं च दंष्ट्राभिः समलङ्कतम् । कणोंपशृङ्गैस्तदधः शाखापत्रैरलतम् ॥ १६ ॥ तलच्छन्दे व शाखा तु स्थादुदुम्बरपक्षयोः । तद्रपा क्रियते प्रार्निर्गमे पीठसंयुता ॥ १७ ॥ शालोदरपृथुत्वेन शाखावत्स्यादुदुम्बरः। शाखाकपाटग्रहणी उभयोर्भित्तिमानतः ॥१८॥
इत्युदुम्बरमानम् ॥ अर्धचन्द्रं प्रवक्ष्यामि यथोक्तं लक्षणान्वितम् । द्वारस्य विस्तरार्धन कर्तव्यस्तस्य निर्गमः ॥ १९ ॥ निर्गमस्य प्रमाणेन द्विगुणं देयतस्ततः। त्रिभागं चोत्सजेद् भागं वृत्तं तु भ्रामयेत्ततः ।। २० ॥ अर्धचन्द्राकृतिं कुर्याच्छाखाने गर्भकान्वितम् । गगारक याम्योत्तरे तस्यान्ते चैव पादुकाः ॥ २१ ॥ पत्रशाखासमायुक्ताः पद्माकारैरलङ्कताः। गगारको च द्वा मध्ये वृत्तस्य वामदक्षिणे ॥ २२ ॥ नाभ्युद्भवलतामध्ये गकारोदरनिर्गमः । एवमुक्तश्चार्धचन्द्रः सर्वकामफलप्रदः ॥ २३ ॥
इत्यर्धचन्द्रः॥ द्वारस्य चोच्छ्यः कार्यः शुभचन्द्रबलस्थितौ। खातं कृत्वोदुम्बरस्य पञ्चरत्नानि निक्षिपेत् ॥ २४॥ शाखाश्चोदुम्बरश्चैव हीनाश्चैवोत्तरगतः। वस्त्रेणाच्छादितं कृत्वा वास्तुदेवं समर्चयेत् ॥ २५ ॥ आदौ दक्षिणशाखायां स्थापनं कुरुते ध्रुवम् । शाखोत्सेधचतुर्थाशे द्वारपालो प्रपूजयेत् ॥ २६ ॥ सहिरण्यैः सुकलशैर्वस्त्रैराच्छादितैः क्रमात् । उदुम्बरस्याऽभिषेकस्तथा शाखोत्तरङ्गयोः ॥ २७॥

Page #509

प्रासादगर्भगृहोदुम्बरार्धचन्द्रलक्षणद्वारप्रतिष्ठानामैकोनत्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥ ३२५
उदुम्बरे च शाखायां प्रतिष्ठा च यथोच्यते । कार्या तथा चोत्तरले प्रतिष्ठा सर्वकामदा ॥ २८॥ शिल्पिनं पूजयेत्तत्र वस्त्रालङ्कारभूषणैः । अन्धे च पूजनीयास्ते तत्र ये कर्मचारिणः ॥ २९ ॥ विधामस्तहिने वास्तुः सर्वविघ्नप्रशान्तिकृत् । तदने कथितव्यं च द्वारसूत्रप्रमाणकम् ॥ ३०॥
इति द्वारप्रतिष्ठा॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां प्रासादगर्भगृहोदुम्बरार्धचन्द्रलक्षणद्वारप्रतिष्ठाधिकारो नामैकोनत्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #510

(१३०) समस्तजातीयप्रासादवारप्रमाणं त्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच--
प्रयुक्तं प्रद्योतकरं मधुरं मुखरं सदा । उक्तं मुक्ताफलं पङ्क्तौ द्वारमाला प्रमाणतः॥१॥ तन्वादौ व कृतानष्टौ खबाणान् विन्यसेत् करान् । . प्रस्तार्याडानुक्रमं च द्वारार्थ तु सुरालये ॥२॥ द्वयष्टादौ च कलावृद्धिर्गुणयुग्मान्तगाः क्रमः । द्वारोर्वार्धश्च विस्तारो न तदर्धाधिकः शुभः ॥३॥ प्रालादद्वारसूत्रार्थमई प्रस्तारयेद् बुधः । तनुस्त्वेका कृतैश्चतुरष्टावष्ट क्रमागतम् ॥४॥ खं शून्यं पञ्चभिर्वाणा व्यसने विस्तरे क्षरः । करो हस्ताभिधानं च क्रमात् प्रस्तारयेत्तथा ॥५॥ एकहस्तादिप्रासादाः पञ्चाशद्धस्तकावधि । प्रस्तारक्रमयोगेन चतुरष्टौ सुसंक्षकाः ॥ ६॥
यष्टादौ च षोडशान्ता कला वै षोडश स्मृताः । गुणैलिभिर्युग्मे द्विभिः समुच्छ्यार्थेषु चाङ्गलाः ॥ ७ ॥ एकहस्ते तु प्रासादे द्वारं स्यात् षोडशाङ्गुलम् । कार्या षोडशतो वृद्धिः पर्यन्ते च चतुष्करम् ॥ ८॥ गुणाङ्गलाऽष्टहस्तान्तं तत्परं द्वयङ्गला करे। पञ्चाशद्धस्तपर्यन्तं प्रयुक्ता वास्तुवेदिभिः॥९॥ वारं प्रासादसनादौ यानझम्पानतल्पके।। पृथुत्वमर्धमर्धं च शुभं स्यात्तु कलाधिके ॥ १०॥
इति नागरप्रासाद्मानम् ।। क्षमादौ पक्ष मुनीन्द्रा ग्रहाः शून्यबाणान्तगाः । प्रस्तार्याङ्कानुक्रमं च द्वारार्थ तु सुरालये ॥ ११ ॥ सूर्यादौ द्वादशवृद्धिस्तत्ववेदयुग्मान्तगाः। अर्धनार्धन विस्तारः शुभः स्यात्तु कलाधिके ॥ १२ ॥ क्षमा स्वेका तस्व पञ्च मुनीन्द्राः सप्त एव च । ग्रहा नव शून्यैर्विन्दु तवाणी पश्चांशको ॥ १३ ॥ क्षमादौ पञ्च मुनीन्द्रा ग्रहाः शुन्यवाणान्तगाः। प्रासादवारसूत्रार्थमळू प्रस्तारयेद् बुधः ॥ १४ ॥ एकहस्तादिप्रासादाः पञ्चाशद्धस्तकावधि । पञ्चसानवैर्वापि कार्या अट्टाः सुसंक्षकाः॥ १५ ॥

Page #511

अपराजितपृच्छा एकहस्ते तु प्रासादे द्वारं सूर्याङ्गुलोदयम् । हस्ते हस्ते सूर्यवृद्धिः यावत्स्यात् पञ्चहस्तकम् ॥ १६ ॥ त्रितुर्याशा च सप्तान्तं नवान्तं च तदर्धतः। तदूर्वं शतार्धान्तं च वर्धयेद् द्वयङ्गुलैः पुनः ॥ १७ ॥ उच्छ्याश्रूण विस्तारं शुभं स्यात्तु कलाधिकम् । भूमिजे द्वारमानं च प्रयुक्तं वास्तुवेदिभिः ॥ १८ ॥
. इति भूमिजप्रासादद्वारमानम् ॥ रूपादौ रसदिगन्तं शुन्यतत्त्वान्ततः क्रमात् ।। प्रस्ताङ्कानुक्रमं च द्वारार्थ तु सुरालये ॥ १९ ॥ दशादौ दशवद्धिश्च तत्त्वयुग्मान्तगाः क्रमात् । पृथुत्वं च तदर्धन शुभं स्यात्तु कलाधिके ॥२०॥ रूपस्त्वेको रसैः षट् च दिशं दश प्रस्तारयेत् । पञ्चाशच्छन्यतत्वानि प्रस्तारस्य क्रमो भवेत् ॥ २१॥ एकहस्तादिप्रासादाः पञ्चाशद्धस्तकावधि । षट् तथा दिक् संस्थानेषु कार्या अङ्गाः सुसंक्षकाः ॥२२॥ दिग्भिर्दश पञ्च तत्त्वैर्युग्मं द्वाभ्यां क्रमागतम् । इति चाङ्गुलप्रस्तारं द्वागर्थ तु प्रकल्पयेत् ॥ २३ ॥ एकहस्ते तु प्रासादे द्वारं विद्यादृशाङ्गलम् । दशाङ्गुलं प्रतिकरं यावत् षड्ढस्तकं भवेत् ॥ २४ ॥ अतऊर्ध्वं दिक्करान्तं वृद्धिः पञ्चाङ्गुला भवेत् । द्वयङ्गुला च ततो वृद्धिः पञ्चाशद्धस्तकावधि ॥ २ ॥ पृथुत्वं च तदर्धेन शुभं स्यात्तु कलाधिकम् । द्राविडे द्वारविस्तार: प्रयुक्तो वास्तुवेदिभिः ॥ २६ ॥ विमाने भूमिजे मान वराटेषु तथैव च । मिश्रके लतिने चैव मानं शस्तं च नागरम् ॥ २७ ॥ दशहस्तात्परं चैव सान्धारे कामदं तथा । विमाननागरच्छन्दे कुर्याद्विमानपुष्पके ॥ २८ ॥ नागरं शोभनं द्वार तथा सिंहावलोकने । वलभ्यां भूमिजं मानं द्राविडं फांसनाकृतौ ॥ २९ ॥ धातुजे रत्नजे चैव दारुजे च रथारुहे। यश्च्छन्दश्चैव प्रासादे द्वारं तन्मानकं भवेत् ॥ ३०॥ . इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां समस्तजातीयप्रासादद्वारप्रमाणाधिकारो नाम त्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम ।।

Page #512

(१३१) प्रासादविभक्तिकारनिर्णयो नामैकत्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।
विश्वकर्मोवाच
तदनन्तरमुद्दिष्टं द्वाराणां लक्षणं शुभम् । ज्येष्ठं मध्यं कनिष्ठं च प्रत्येकं त्रिविधं तथा ॥१॥ पद्मिनी नवशाखं च सप्तशाखं तु हस्तिनी । नन्दिनी पञ्चशाखं तु त्रिविधं चोत्तमं भवेत् ॥२॥ मुकुली मालिनी ज्येष्ठा गान्धारी सुभगा तथा । मध्यमेति द्विधा प्रोता कनिष्ठा सुप्रभा स्मृता ॥ ३॥ मुकुली चाष्टशाखं च षट्शाखं चैव मालिनी । गान्धारी च चतुःशाखं त्रिशाख सुभगा स्मृता ॥४॥ सुप्रभा तु विशाखं चैकशाखं स्मरकीर्तितम् । नवान्तमेकशाखादि लक्षणं कथ्यतेऽधुना ॥५॥ नवशाखे ध्वजश्चैको वृषभः पञ्चशाखिके । त्रिशाखे च तथा सिंहः सप्तशाखे गजः स्मृतः ॥ ६ ॥ द्विशाखे धूम इत्युक्तमग्निकर्मगृहं भवेत् । चतुःशाखे तु कर्तव्यः श्वानः कारुत्वजीविनाम् ॥ ७ ॥ षट्शाखे चैव कर्तव्यः रजकादेः खरः स्मृतः । ध्वाङ्खाश्चैवाऽष्टशाखे तु विहङ्गादेस्तथा स्मृतः ॥ ८॥ देवेशानां नवशाखं सप्तशास्खं दिवौकसाम् । सार्वभौमे पञ्चशाखं त्रिशाख मण्डलेश्वरे ॥ ९॥ द्विशाखं तु प्रकर्तव्यं शुद्रवैश्यद्विजन्मनाम् । नवान्तमेकशाखादि आयदोषविशोधनम् ॥ १० ॥ यथा शास्त्रं यथा मानं यथा युक्तिर्विधीयते। तथा द्वाराणि सर्वाणि कर्तव्यान्येव शिल्पिभिः ॥ ११ ॥ साधैर(रजुलैर्वा कुर्यादीनं तथाऽधिकम् । आयदोषविशुद्धयर्थ हस्ववृद्धी न दूषिते ॥ १२॥ प्रासादजातिरूपं यत् तद्वद् द्वारं च सूत्रतः।। तलच्छन्दानुसारेण द्वारशाखा विभाजयेत् ॥ १३ ॥ व्यङ्गकादिविभेदेन नवाङ्गस्यानुसारतः । शाखात्रय व्यङ्गकेषु पचाने पत्र वै लताः॥१४॥

Page #513

अपराजित पृच्छा
सप्तशाखाश्च सप्ताङ्गे नवशाखा नवाङ्गके । हीनशाखा न कर्तव्या अधिका नैव दूषयेत् ॥ १५ ॥
एकस्कन्धे यथा वृक्षे शाखा सङ्ख्या ह्यनेकशः । प्रासादस्य तथा द्वारे हीनशाखा न शस्यते ॥ १६ ॥ उभयो: कर्णयुक्तानि विभक्तान्युदकान्तरैः । प्रासादस्य तथाङ्गानि शेषं भद्रस्य भूषणम् ॥ १७ ॥
अपराजित उवाच -
अर्चालिङ्गं न्यूनाधिकं प्रासादक्रममानतः ।
शाखास्थानं कथं चाऽत्र सन्देहो मे वद प्रभो ॥ १८ ॥ विश्वकर्मोवाच
शृणु वत्स महाप्राज्ञ पृष्टोऽहं पृच्छतेऽपरम् । अर्चा श्रेष्ठा तथा लिङ्गं निलयांशेऽपराजिता ॥ १९ ॥
मानं न्यूनाधिकं शस्तं स्वयम्भुवाणरत्नजे । घटितेषु विधिः ख्यातो हार्चालिङ्गेषु तत्रतः ॥ २० ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्तापराजित पृच्छायां प्रासादविभक्तिद्वारनिर्णय | धिकारो नामैक त्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
३२९

Page #514

(१३२) द्वारशाखाविभक्तिनिर्णयो नाम द्वात्रिंशदुत्तरशततम सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
चतुर्भागाडितं कृत्वा त्रिंशाख वर्तयेत्ततः । मध्ये द्विभागिकं कुर्यात् स्तम्भं पुरुषसंज्ञकम् ॥ १॥ स्त्रीसंझां च भवेच्छाखा पावयोः पृथुभागिका । निर्गमश्चैकभागेन रूपस्तम्भे प्रशस्यते ॥२॥ पट्टके विस्तर: कार्य: प्रवेशश्चतुरंशतः । कोणिका स्तम्भमध्ये तु भूषणार्थाय पार्श्वतः ॥ ३ ॥ शाखोत्सेधे चतुर्थीशे द्वारपालौ निवेशयेत् । कालिन्दी वामशाखायां दक्षिणे चैव जाह्नवी ॥४॥ गङ्गाऽर्कतनयायुग्ममुभयोर्वामदक्षिणे । गन्धर्वा निर्गमे कार्या एकभागा विचक्षणः ॥ ५ ॥ तत्सूत्रे खल्बशाखा व सिंहशाखा च भागिका । नन्दी च वामशाखायां कालो दक्षलताधितः॥६॥ यक्षाः स्युरन्तशाखायां निधिहस्ता: शुभोदयाः। इति त्रिशाखं सम्प्रोक्तं पञ्चशाखमतः शृणु ॥ ७ ॥
इति त्रिशाखद्वारम् ॥ शाखाविस्तारमानं च षडिभर्भागैर्विभाजयेत्। एकभागा भवेच्छाखा रूपस्तम्भो द्विभागिकः ॥ ८॥ निर्गमश्चैकभागेन रूपस्तम्भे प्रशस्यते। कोणिका स्तम्भमध्ये च उभयोर्वामदक्षिणे ॥९॥ गन्धर्वा निर्गमे कार्या एकभागा विचक्षणैः। तत्सूत्रे खल्वशाखा च सिंहशाखा च भागिका ॥ १० ॥ सपादः सार्धभागो वा रूपस्तम्भः प्रशस्यते । उत्सेधे चाऽष्टमांशेन शस्तं शाखोदरं मतम् ॥ ११॥ पत्रशाखा च गन्धर्वा रूपस्तम्भस्तृतीयकः। ' चतुर्थी खल्वशाखा च सिंहशाखा तत:परम् ॥ १२ ॥ पञ्चशाखमिति ख्यातं संक्षेपात् कथितं मया ।
इति पञ्चशाखद्वारम् ॥ सप्तशाखं प्रवक्ष्यामि शृणु त्वमपराजित ॥ १३ ॥

Page #515

३३५
अपराजितपृच्छा शाखाविस्तरमानं तु वसुभागविभाजितम् । भागभागाश्च शाखाः स्युर्मध्यस्तम्भो द्विभागिकः ॥ १४ ॥ कोणिका भागपादेन विस्तारे निर्गमे तथा। निर्गमः सार्धभागेन रूपस्तम्भः प्रशस्यते ॥ १५ ॥ निर्गमो भागमेवं च निर्गमश्च तदर्धतः । - - - - - - - - शेषं शाखा प्रशस्यते ॥ १६ ॥ पञ्चशाखा व गन्धर्वा रूपशाखा तृतीयका। स्तम्भशाखा भवेन्मध्ये रूपशाखा तु पञ्चमी ॥ १७ ॥ षष्ठी स्यात् खल्वशाखा च सिंहशाखा च सप्तमी । प्रासादकर्णसहितं सिंहशाखाग्रसूत्रतः ॥ १८॥
इति सप्तशास्त्रम् ॥ नवशाखं प्रवक्ष्यामि देवानां दुर्लभं सदा । यत्र विश्राम्यति शिवः सदा त्रिदशसम्युतः ॥ १९ ॥ शाखाविस्तारमानं तु रुद्रभागविभाजितम् । द्विभागः स्तम्भ इत्युक्त उभयोः कोणिकाद्वयम् ॥ २० ॥ निर्गमः सार्धभागेन पादोनद्वयमेव वा। रूपस्तम्भद्वयं कार्य गन्धर्वद्वयमेव च ॥ २१॥ पत्रशाखा च गन्धर्वा रूपस्तम्भस्तुतीयकः । चतुर्थी खल्वशाखा च गन्धर्धा इति पञ्चमी ॥ २२ ॥ रूपस्तम्भस्तु षष्ठी स्यात् रूपशाखा ततः परा। खल्वशाखा चाटमी स्यात् सिंहशाखा तथान्तिमा ॥ २३ ॥ पट्टके विस्तर: कार्य: प्रवेशश्चतुरंशतः । पञ्चशिश्च प्रकर्तव्यः सार्धचतुष्कतस्तथा ॥ २४ ॥ एवं च नवशाखं तु विभक्तं विश्वकर्मणा। नवाङ्ग चैव प्रासादे नवशाखास्तु कारयेत् ॥ २५ ॥
इति नवशाखद्वारम् ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
द्वारशाखाविभक्तिनिर्णयाधिकारी नाम द्वात्रिंशदुत्तरशततम सूत्रम् ॥

Page #516

(१३३) प्रासाद्वारप्रतिहारानुक्रमो नाम त्रयस्त्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।
नन्दी चैव महाकालो हेरम्बो भृङ्गी एव च । दुर्मुखः पाण्डुरश्चैव सितश्चाऽसित एव च ॥ १॥ वेदांशा द्वारपालाः स्युर्गङ्गायमुनान्यूनतः। तत्परे चामरधरा ऊर्च मृणालभूषिताः ॥२॥ पद्मपत्रं सुशोभात्यं स्तम्भ चैवेल्लिकान्वितम् । मृणालभूषयेदूधं कुर्यात्कन्दस्य बाह्यतः ॥ ३ ॥ कन्दवेधं यदा कुर्युस्तदा कुप्यन्ति देवताः। समूलांश्च विनश्यन्ति कर्तृकावरकांस्तथा ॥४॥ शाखास्यानुक्रमेणैव क्रमापट्टोत्तरङ्गयोः । रूपस्तम्भद्वयं वैव कण्ठकूटसमन्वितम् ॥५॥ वृषस्थं शङ्करं विद्याद् ब्रह्माणं हंससंस्थितम् । विष्णुंच गरुडारूढं श्रीकण्ठं नृत्यसंस्थितम् ॥ ६॥
इति शिवायतने द्वारदेवताः। शाचूडः प्रचण्डश्च जयश्च विजयस्तथा। धाता चैव विधाता च सुभद्रो भद्र एव च ॥७॥ दक्षिणोत्तरक्रमेण गङ्गा च यमुना स्थिते । उत्तरङ्गे भवेल्लक्ष्मीः क्षेत्रपाला उदुम्बरे ॥ ८॥ कण्ठके मातरः कार्या ग्रहात्रिपुरुषस्तथा । वासुदेवादिभेदांश्च द्वारेषु परिकल्पयेत् ॥९॥ घासुदेवं सङ्कर्षणं प्रद्युम्नं चानिरुद्धकम् । चतुर्युगप्रभेदेषु द्वारेषु परिकल्पयेत् ॥१०॥ येषां परिकरा ये स्युस्तांस्तद्वारेषु कल्पयेत् । भवेयुः सुखदा नित्यं कर्तुश्चावरकस्य तु ॥ ११ ॥
इति विष्ण्वायतने द्वारदेवताः। सत्यो धर्मः क्रमो जयो विजयो यज्ञभद्रकः। भवश्च विभवश्चैव ब्रह्मणः प्रतिहारकाः ॥ १२॥ ऋषीणामाश्रयः कार्यों देवतानां तु पार्श्वतः । चतुर्वेदसमायुक्तं ब्रह्माणं सर्वशान्तिदम् ॥ १३ ॥
इति ब्रह्मायतने द्वारदेवताः। दण्डी च पिङ्गलश्चैव आनन्दश्चान्तकस्तथा। चित्रो विचित्रो ज्ञातव्या: किरणाख्यः सुलोचनः ॥ १४ ॥

Page #517

अपराजितपृच्छा भास्करस्य समाख्याता अष्टैते प्रतिहारकाः। पूर्वदिकमतः प्रोक्ताः प्राच्यादिषु प्रदक्षिणम् ॥ १५॥ भास्करेषु द्वादशसु एषां कार्याश्च मूर्तयः। सुप्रशस्ताः परिकरा: शान्तिदाः सर्वकामदाः ॥ १६ ॥
इति सूर्यायतने द्वारदेवताः । अविघ्नो विघ्नराजश्च सुवक्त्री बलवानथ । गजकर्णश्च गोकर्णः सुसौम्यः शुभदायकः ॥ १७ ॥ दिग्द्वारस्था युग्मतश्च एते विघ्नविनाशनाः। इत्यष्टा च गणेशस्य प्रतिहारा: शुभप्रदाः ॥ १८॥
इति गणेशायतने द्वारदेवताः। जया व विजया चैव अजिता त्वपराजिता । विभक्ता मङ्गला कार्या मोहिनी स्तम्भिनी तथा ॥ १९॥ कर्तव्याश्वेच्छता शान्तिमित्यष्टौ प्रतिहारिकाः । गौर्यादिनवमूर्तीनां कुर्यात्परिकांस्तथा ॥२०॥
इति गौर्यायतने द्वारदेवताः । वैताल; करटश्चैव पिङ्गाक्षो भृकुटिस्तथा। धूम्रक कंकदश्चैव रक्ताक्षश्च सुलोचनः ॥ २१॥ इत्यष्टौ प्रतिहाराश्च चण्डिकाझाकरास्सदा । उक्तो द्वारक्रमश्चेति शस्तः परिकरे सदा ॥ २२॥
इति चण्डिकायतने द्वारदेवताः। हरादिवीतरागान्तं देवानां क्रमयोगतः। अष्ट षोडश द्वात्रिंशश्चतुःषष्टिकमेव च ॥२३॥ इन्द्रश्चन्द्रजयश्चैव महेन्द्रो विजयस्तथा । धरणेन्द्रः पद्मकश्च सुनाभः सुरदुन्दुभिः ॥ २४ ॥ इत्यष्टौ प्रतिहाराश्च वीतरागेऽति शान्तिदाः। अनुक्रमेण संस्थाप्याः प्राच्यादिषु प्रदक्षिणम् ॥ २५ ॥ लाञ्छनं सिंहासनं च चामरं कुसुमाञ्जलिः । प्रभामण्डलाशोकाश्च दुन्दुभिश्छत्रकत्रयम् ॥ २६ ॥ वीतरागेऽतिविख्याता देवानां तु प्रतिक्रमाः । यक्षशासनदेवीश्च कुर्यादुभयपार्श्वतः ॥ २७ ॥
इति जिनेन्द्रायतने द्वारदेवताः । इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां प्रासादद्वारप्रतिहारानुक्रमाधिकारो नाम त्रयस्त्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।

Page #518

(१३४) देवतादिग्भागमुखधारदोषो नाम चतुस्त्रिंशदुत्तरशततमं
सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच--
यतो मुखश्च यो देवो यथा वै यत्र पश्यति । तदहं कथयिष्यामि दृष्टा शास्त्रार्थनिश्चयम् ॥ १॥ नोत्तराभिमुखाः कार्या न देवा दक्षिणामुखाः ।। आदिदिशोन्मुखः कार्य आदिदेवो दिवाकरः ॥२॥ चतुर्दिशामुखो ब्रह्मा कार्यो वा पूर्वदिमखः । शम्भुणस्तथा धाट्यो मुखलिङ्गं सनातनम् ।। ३ ॥ व्यक्ताव्यक्तरूपकश्च विश्वेश: सर्वदिनखः । सर्वत्र सर्वतोभद्रश्चतुरः शिवालयः॥४॥ मूर्तिभेदेन यो शेयश्चतुरः प्रकीर्तितः। होमशाला च कर्तव्या चतुर्धरोपशोभिता ॥५॥ यक्षराजं रममाणं विदुर्दक्षिणदिमखम् । पूर्वापरमुखा ये च वक्ष्यन्ते ते यथार्थतः ॥ ६ ॥ ब्रह्मा विष्णुः शिवः सूर्य इन्द्रस्कन्दहुताशनाः । पूर्वापरमुखा होते वास्तुशास्त्रेषु कीर्तिताः ॥७॥ गणेशश्चैव नागेशः क्षेत्रपो भैरवस्तथा । धनाध्यक्षश्च गन्धर्वा ग्रहमातृगणास्तथा ॥ ८ ॥ नकुलीशश्च चण्डीशः कार्या दक्षिणदिनखाः । एवं विदितखाः कार्या नान्ये चैव दिवौकसः ॥९॥ नैत्याभिमुखः स्थाप्यो हनूमान्बलबुद्धिमान । रौद्र एकादशो रुदो राक्षसक्षयकारकः ॥ १०॥ ऊर्ध्वमूलमधोऽग्रं च विलोमं द्वा:कपाटकम् । वरुणोत्तरपूर्वेण स्थित्वा चैव सुखास्त्रतः? ॥ ११ ॥ तथा याम्यामुखं द्वारं कर्तव्यं शास्त्रपारगैः। देवाश्च द्वाराभिमुखा इति शास्त्रार्थनिश्चयः ॥ १२ ॥ दक्षिणोत्तरामुखेन प्राच्यां वै वरुणे तथा। वीतरागस्य प्रासादः पुरमध्ये सुखावहः ॥ १३ ॥

Page #519

अपराजित पृच्छा
प्रशस्तं च समुत्सेधे गृहस्यार्श्वभूरङ्गका ? । श्रियं शान्तिमीप्सितं च कर्तृकावर कावुभौ ॥ १४ ॥
इति देवतादिग्मुखम् ।
उक्तमानाधिकं द्वारं धनधान्यविनाशकम् । पीडां प्रकुरुते वलितं शत्रुविग्रहम् ॥ १५ ॥ मृत्युदं चाधोविपुलं पूजाहानिकृदृर्ध्वतः । यवमध्यसमं द्वारं सदा स्यात्कलिकारकम् ॥ १६॥ स्त्रीरोगकृन्यून शाखं मध्यस्तम्भस्य मानतः । हीनं पीडां प्रकुरुते अधिकं च धनक्षयम् ॥ १७ ॥ दारुजे तु विलोमे च पूजाहा निर्धनक्षयः । विपरीतं कपाटं तु सदा स्यात्कलिकारकम् ॥ १८ ॥ तथोर्ध्वमूलाधोग्रा च विलोमा द्वा:कपाटिका । भ्रमच्छन्दकपार्ट च कलिकृद्विपरीतकम् ॥ १९ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां देवतादिग्भागमुखद्वारदोषाधिकारो नाम चतुस्त्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
३३५

Page #520

(१३५) देवतापदसंस्थानो नाम पञ्चत्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥ विश्वकर्मोवाच
प्रासादानां समस्तानां विभक्तिर्गर्भभित्तितः । गर्भमध्ये सर्वतश्च देवताः क्रमतः स्थिताः॥१॥ चतुर आयते च वृत्ते वृत्तायते तथा । अष्टाधे च तथा प्रोक्तो गर्भ: प्रासादरूपतः ॥ २॥ ब्रह्मस्थानादिगर्भ च भित्तिपर्यन्तमेखलम् । मण्डलं भवनाकारं विभक्तिक्रमच्छन्दतः ॥ ३ ॥ अष्टाविंशतिसङख्याकं मध्यगर्भानुरूपतः । क्रमादेकैकदेवानां निवासो मण्डले स्थितिः॥४॥ प्रथमं मण्डलं चैव यद् भवेद् गर्भमध्यतःः। शिवस्य परमं स्थानं तन्मेरोरिव मध्यतः॥५॥ यवैर्यवाद्वैस्तु किश्चित् कुर्यादीशानमाश्रितम् । समस्तैव मण्डलार्धं ततः सूत्रेषु देवताः ॥ ६ ॥ पादपद्माग्रसंस्थाने स्वकीयपदमध्यतः । पदस्य गर्भसंस्थाने पार्श्वगर्भाधादिकम् ? ॥ ७ ॥ कर्णपिप्पिलिकासूत्रं भुजगहें तु संस्थितम् । पादगुल्फगर्भसूत्रे पदगर्भेषु देवता ॥८॥ द्वितीये हेमगर्भश्च नकुलीशस्तृतीयके। चतुर्थे चैव सावित्री रुद्रस्स्यात् पञ्चमे पदे ॥ ९ ॥ षष्ठे तथा षण्मुखश्च सप्तमे च पितामहः । अष्टमे वसुदेवश्च नवमे च जनार्दनः ॥१०॥ विश्वदेवाश्च दशमे अग्निरकादशे तथा। द्वादशे भास्करश्चैव दुर्गा चैव प्रयोदशे ॥११॥ चतुर्दशे विघ्नराजो ग्रहाः पञ्चदशे तथा । षोडशे मातृकाश्चैव गणास्सप्तदशे तथा ॥ १२॥ अष्टादशे भैरवश्च क्षेत्रपालस्ततोऽधिके । यक्षराजो विंशतिके हनुमानेकविंशके ॥ १३ ॥ द्वाविंशे च भृगुश्चैव घोरश्चैव ततोऽधिके । चतुर्विशे भवेद् दैत्यो राक्षसश्च पदेऽधिके ॥ १४ ॥ पिशाचश्चैव षडिशे भूतानि च तथाऽपरे । तदने च पदं शून्यं क्रमेण मण्डलस्थिताः ॥ १५॥ विष्णुस्थाने उमादेवी ब्रह्मस्थाने सरस्वती। सावित्री मध्यदेशे तु लक्ष्मी सर्वत्र दापयेत् ॥ १६॥

Page #521

३३७
अपराजितपृच्छा वीतरागो विघ्नराजे यथोक्तं जिनशासने । मातृमण्डलमध्ये तु समस्ता देवतास्तथा ॥ १७ ॥ पर्यासनोर्चस्थानि विष्णुरूपाणि यानि च । विष्णुस्थाने जलशायी वाराहस्तत्पदे स्थितः ॥ १८॥ विष्णुरूपाणि सर्वाणि नवमे च पदे तथा । कल्की च रममाणश्च पदे वाराहके तथा ॥ १९ ॥ अर्धनारीश्वरं देवं रुद्रस्थाने च स्थापयेत् । हरिशरोमामूर्ति विष्णुस्थाने प्रकल्पयेत् ॥ २० ॥ सप्तमे ब्रह्मसंस्थाने मिधमूर्ति च स्थापयेत् । त्रिदेवं मिश्येश्चैव हरिहरपितामहम् ॥ २१ ॥ चन्द्रार्कपितामहं च स्थापयेदभास्करे पदे । वेदांश्च ब्रह्मसंस्थाने ऋषीन्वै भास्करे पदे ॥ २२ ।। अत: परे तु ये देवा अन्थेषूक्ता महत्तरैः । । सान्निध्यं सर्वकाले तु परिकरस्य च दापयेत् ॥ २३ ॥
इति प्रतिमापादसंस्थानम् । लिङ्गं प्रतिष्ठास्थानं च वर्णानां हितकामदम् । प्रतिष्ठाप्यं प्रकृतिभिः शाश्वतं च शुभप्रदम् ॥ २४ ॥ यवैर्यवार्धेस्तु किञ्चित् कर्तव्यं च दिशाश्रितम् । प्राच्यां शुभप्रदं विप्रे क्षत्रियाणां तु दक्षिणे ॥ २५ ॥ वारुणे वैश्यजातीनां शुद्राणां तु तथोत्तरे । चतुष्टयं समं ख्यातं चतुर्वर्णफलप्रदम् ॥ २६ ॥ शाश्वतं सर्ववर्णानां शिल्पिसंतोषकारकम् । ईशाम्यां यत् स्थित लिङ्गं पूज्यं चन्द्रार्कतारकैः ॥ २७ ॥ अग्न्युपजीविभिलौकैराग्नेयीं दिशमाश्रितम् । वेश्याकुलालरजकैर्वस्त्ररङ्गकभण्डकैः ॥२८॥ नैर्ऋतीमाश्रितं लिङ्गं शाश्वतं च शुभप्रदम् ।। वायव्ये नर्तकनटैर्लिङ्ग स्थाप्यं विचक्षणैः ॥ २९ ॥ हस्तार्धं च ततोय च ततोऽप्यधैं त्रिभागतः । तस्यार्धं च तदर्धार्धमेतत् किश्चित्प्रमाणतः ॥ ३०॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितच्छायां
देवतापदसंस्थानाधिकारो नाम पञ्चत्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम ।।
४३ अ.

Page #522

(१३६) त्रिपुरुषप्रतिष्ठासूर्यमण्डलादिव्योमलक्षणं षट्त्रिंशदुत्तरशततमं
सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
ब्रह्मा विष्णुस्तथा रुद्रस्त्वेकस्मिन्वा पृथग्गृहे । भूयो न्यूनन्यूनतश्च रुद्रो हरिः पितामहः ॥१॥ अंशोनश्च हराद्विष्णुर्विष्णोरर्धे पितामहः । वामदक्षिणयोगेन मध्ये रुद्रं च स्थापयेत् ॥ २॥ संस्थाप्य च शुभ कर्ता नपाद्याः सुजनाः प्रजाः । प्रकर्तव्यं त्यज विप्राद्याः समेयान्ति समन्वितम् ? ॥ ३॥ ताभ्यां ह्रस्वो यदा रुद्रः क्षयो राशि जने मृतिः । राष्ट्रक्षोभो नृपयुद्धं ब्रह्मविष्णू समौ यदा ॥४॥ अनावृष्टिजने मारिब्रह्महस्वे जनार्दने । विपर्यये नृपाद्याश्च अस्वस्था भ्रमति प्रजा ॥ ५ ॥
इति न्यूनाधिकमान । आदौ ब्रह्मा हरिमध्ये चाऽन्ते रुद्रो यदा भवेत् । ब्राह्मणोपद्रवो लोकास्तथा स्युर्दुष्टचेतसः ॥ ६ ॥ विष्णुस्थाने यदा ब्रह्मा ब्रह्मस्थाने जनार्दनः । तत्र राजभयं विद्यादुद्वेगमनसो जनाः ॥ ७ ॥ मध्ये ब्रह्मा हरिश्चान्ते आदौ रुद्रः प्रतिष्ठितः। संहारो जायते तत्र व्याधिशोकाकुलो जनः ॥ ८ ॥ ब्रह्मणश्च यदा विष्णुर्विष्णुस्थाने पितामहः । तस्करोपहता लोका उद्यूत्तजनसंकुलाः ॥९॥ रुद्रस्थाने हरिश्चैव हरिर्यत्र हरस्तथा। जायन्ते स्त्रीजिता लोका अधर्मरतचेतसः ॥ १०॥ ब्रह्मस्थाने यदा विष्णुर्विष्णुस्थाने चतुर्मुखः । रुद्रः स्वस्थानसंस्थस्तु सर्वकामफलप्रदम् ॥ ११ ॥ रुद्रवक्त्रत्रिभागोनो हरिरर्धः पितामहः । तत्तुल्या वै उमादेवी सुखदा सर्वकामदा ॥ १२ ॥ न्यूनाधिका हरिब्रह्मा उमादेवी च शङ्करः । सर्वार्थाश्च गतास्तत्र यथोक्तफलमादिशेत् ॥ १३ ॥
इति त्रिपुरुषस्थानप्रतिष्ठा ।

Page #523

अपराजितपृच्छा सर्व लिङ्काश्रिता देवा लिङ्गदेवाधितं शुभम । अन्योन्यत: प्रदातव्यं लिङ्गं नाऽन्यत्र दापयेत् ॥ १४ ॥ हरिब्रह्मा च सविता शक्रश्चैव स्मरस्तथा । स्कन्धसूत्रस्य चाऽधस्तात् स्थाणुसूत्रप्रमाणतः ॥१५॥ कटिमेदसमस्थाने रतिमूर्तिप्रकल्पना । शकुचक्रधरा चैव ऋषयो दण्डपिङ्गलौ ॥ १६ ॥ रतिस्कन्धसमौ तौ तु अधस्ताच्चिबुको तथा । एकपृष्ठोपरि कार्या न पृष्ठे न च विस्तृताः ॥ १७ ॥ पादपद्माप्रतः सूत्रं मध्य मध्येऽपि जायते। नायकश्च रतिश्चैव क्रमशो युक्तिमाश्रितौ ॥ १८॥ पादपृष्ठसमं सूत्रमर्चामानेन कारयेत्। अपंधा भाजयेत् सर्वमुपपीठोपरिस्थितम् ॥ १९ ॥ ही भागौ शङ्गमुत्सेधे पनं कुर्यात् सुवत्तकम । पद्मपीठं तु भागेन भागो द्वौ कण्ठकोच्छ्रयः ॥ २० ॥ पीठं भागत्रयं कुर्यात् प्रवेशान्तरनिर्गमम् । पादं पद्मसमुत्सेधे ऊरुजानुहृदिस्थितम् ॥ २१ ॥ सुशङ्ग केशराढ्यं च अपत्रं सकर्णकम् । एवंविधं प्रकर्तव्यं सूर्याग्ने व्योमलक्षणम् ॥ २२ ॥ पीठं च मण्डलं प्रोक्तं प्रतिधारा च नासिका। वेदी व्योम तथा कुण्डं पञ्चाङ्गं सूर्यमण्डलम् ॥ २३ ॥ मेरुस्तस्याऽग्रतः कार्यस्त्रिगर्भान्तरसंस्थितः। पञ्चसप्तनवान्तःस्थो हत ऊर्ध्वं न कारयेत् ॥ २४ ॥ हसो वषोऽथ गरुडो व्योम वै ज्येष्ठमध्यतः।। इषुस्थानेषु कर्तव्यं नाऽन्यपदाश्रितं भवेत् ॥ २५ ॥ अर्चायामेन विस्तीर्ण सपादं सार्धमेव च । विस्तरोच्छ्रयतुल्यं च उपपीठं त्रिभागतः ॥ २६ ॥
इति व्योमलक्षणाधिकारः। इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्थोक्तापराजितपृच्छायां
व्योमलक्षणाधिकारो नाम षट्त्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #524

(१३७) द्वारदृष्टिनिर्णयो नाम सप्तत्रिंशदुत्तरशततम सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
- - - - - - - - तं सोदुम्बरान्तकम् । स्थापयेच्छिवलिङ्गानि द्वारार्धं न व्यतिक्रमेत् ॥१॥ द्वारोच्छ्यस्य मध्यं तु वसुभागविभाजितम् । शुभाशुभदृष्टिस्थान हिताहितफलप्रदम् ॥२॥ पदमेकैककं भूयो ह्यष्टधा प्रविभाजितम् । 'चतुःषष्ठयंशोच्छ्रितं स्यादुदुम्बरदशान्तकम् ॥३॥ विषमांशेषु सर्वेषु देवतादृष्टियोगतः। दृष्टिस्थानानि द्वात्रिंशद् द्वात्रिंशच्च विलोमतः ।। ४ ॥ विषमस्था शुभा चैवं विषमे चाशुभोदमः । दृष्टिदोषविपाकेन स्थाननाशो धनक्षयम् ॥ ५॥ नगरे च पुरे ग्रामे राष्ट्र तीर्थे तपोवने । वाहदृष्टिहतं यच्च न पुनस्तत्प्ररोहति ॥ ६ ॥ उदुम्बरादितः प्रोक्तमुत्तरङ्गगोदराद्धः। देवताक्रमसंस्थानं कथयामि यथाविधि ॥ ७॥ आदिः सष्टिश्च तत्त्वं व आधिष्ठं चायुर्लक्ष्यकम् । विशा प्रज्ञा शान्तिः शिवोकानि तत्त्वानि वै नव ॥ ८॥ प्रथमे च भवेदादिः सृष्टिश्चैव तृतीयके । पञ्चमे च भवेत्तस्वमधिष्ठं सप्तमे स्थितम् ॥९॥ आयु:स्थानं च नवमे लक्ष्यमेकादशे स्थितम् । त्रयोदशे भवेद्विज्ञा प्रज्ञा पञ्चदशस्थिता ॥ १०॥ शान्तिः सप्तदशस्था च शिवतत्वकसंस्थितिः । व्यक्ताव्यक्ते तदूर्व तु क्रमेण च सुसंस्थिते ॥ ११ ॥ व्यक्तपदं च विशेयमेकोनविंशत्यंशके । ध्यक्ताव्यक्तं त्वेकविंशे त्रयं विशे च व्यक्तकम् ॥ १२ ॥ पञ्चविशे फालना स्यात् तत्र कामफलोदयः । सप्तविंशे समुत्सेधे कुर्याच जलशायिनम ॥ १३ ॥ द्वयधिके वैनतेयं च मातरस्त्वेकत्रिंशके। प्रयस्त्रिंशे भवेद्यक्षो त्यधिके भृङ्गशूकरः ॥ १४ ॥

Page #525

३४१
अपराजितपृच्छा सप्तत्रिंशे उमारुद्रं व्यधिके बुद्ध एव च । एकचत्वारिंशके च ब्रह्मयुग्मं च कारयेत् ॥ १५ ॥ दुर्वाससं च द्वयधिके अगस्त्यं नारदं तथा। पञ्चचत्वारिंशके च लक्ष्मीनारायणं विदुः॥ १६ ॥ सप्तचत्वारिंशके च स्थाप्यो धाता यथाविधि । एकोनपञ्चाशत्तमे गणेशं च सरस्वतीम् ॥ १७ ॥ ततश्च द्वयधिके कुर्याच्छ्रियं पद्मासनां स्थिताम् । त्रिपश्चाशत्तमे कुर्याद्धरसिद्धिं च कामदाम् ॥ १८ ॥ ब्रह्मविष्ण्वोश्च सूर्यस्य वीतरागस्य च क्रमात् । पञ्चपञ्चाशत्तमें च ऊर्ध्वा दृष्टिसंस्थितिः ॥ १९ ॥ रुद्रार्चा ततो द्वयधिके चण्डिकैकोनषष्ठिके। द्वयधिके भैरवश्चैव वेतालाश्च त्रिषष्टिके ॥ २० ॥ तवं च पदं शून्य महामर्म क्षयावहम् । पादेऽायाः कटियावत् कार्या वाहनदृक् तथा ॥ २१ ॥ धर्मार्थकाममोक्षाणां दृष्टिस्थापनपूजनात् । सर्वार्चादृष्टिसंस्थान भुक्तिमुक्तिप्रदं भवेत् ॥२२॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
द्वारदृष्टिनिर्णयाधिकारो नाम सप्तत्रिंशदुत्तरशततम सूत्रम् ।

Page #526

(१३८) प्रासादस्योर्ध्वमाननिर्णयो नामाष्टात्रिंशदुत्तरशततम सूत्रम् ।
विश्वकर्मोवाच
अथात: संप्रवक्ष्यामि प्रासादस्यो लक्षणम् । तलच्छन्दविभत्क्या तदूर्ध्वमानं विशेषतः ॥ १॥ विभक्ते तु तलच्छन्दे शिखरोज़ तु कारयेत् । , शिखरे शुकामसूत्रे उच्छ्रयो मण्डपस्य च ॥ २ ॥ प्रासादकाग्रशुकवन्मण्डपाग्रे चतुष्किका। जगत्युत्तानपट्टं च शालाद्याः परितः क्रमात् ॥ ३॥ जगत्यां लोपयेच्छालां शालायां मण्डपं तथा। मण्डपे नैव प्रासादो ग्रस्तश्चैद् दोषकारकः॥ ४ ॥ एवमादिगुणाः प्रोक्ताः सूत्रशास्त्रार्थबोधकैः । विशिष्टगुणमाख्यास्थे प्रोक्तं वै वास्तुवेदिभिः ॥५॥ निरन्धारेषु सर्वेषु नागरे मिश्रकेऽपि वा । विमाननागरच्छन्दे कुर्याद्विमानपुष्पके ॥६॥ भित्ते:पृथुत्वे यन्मानं तच्छृङ्गक्रम ऊर्ध्वतः। गर्भमध्ये यदा रेखा महामभक्षयावहा ॥ ७ ॥ एकद्वित्रिक्रमा उक्ता भित्तिमध्ये यथोत्तरम् । अधिका नेध कर्तव्या पीडिते च कुलक्षयः॥ ८॥ एकादिग्रहसयान्तमुर:शृङ्ग क्रमोदतम् । अधःस्थेन भवेलुप्तमुर:शृङ्गं तु पश्चिमम् ॥ ९ ॥ सप्त सप्त ह्यधोलुप्ता ऊर्चस्थांशास्त्रयोदश । एकद्धया घण्टाबाहो स्कन्धे स्कन्धं तु कारयेत् ॥ १० ॥ एकैकं युक्तिसूत्रण या सर्वकामदम् । सूत्रयित्वा क्रमयोग मूलसूत्रानुसारतः ॥ ११॥ छन्दभेदो न कर्तव्यो जातिभेदो न वा पुनः । उद्भवेच्च महामर्म जातिभेदे कृते सीत ।। १२॥ यदि छन्दे नास्ति छन्दो नाऽऽद्यमाये प्रतिष्ठितम् ?। तत्प्रासादफलं नास्ति ततो मोक्षो न विद्यते ॥ १३ ॥ प्रासादस्य पुरो-भागे निर्वाणं मूलशुनकम् । तग्रे शुक्वकीय मुरुशृङ्गाधनकमात् ॥ १४ ॥ एकत्रिपञ्चसप्ताकसिंहस्थानानि करियेत् । तेषां विभक्तिसूत्र तु कोलिकायामसूत्रतः ॥ १५॥
मरस
सा
Neha
क.

Page #527

३४३
अपराजितपृच्छा अञ्चिता कुञ्चिता शस्या निधोदिनक्रमागता। मध्यस्था भ्रमा सभ्रमा षट्कोल्यः परिकीर्तिताः ॥ १६॥ प्रासादे दशधा भक्त भूमिसीमा विचक्षणः। अञ्चिता च द्विभागा स्यात् त्रिभागा कुञ्चिता तथा ॥ १७ ॥ शस्या चैवं चतुर्भागा त्रिधा चोक्तक्रमागता । -- - - - - स्वारघात - - - - | प्रासादपदमध्यस्था भ्रमा सानिमागतः । अर्धे तु संभ्रमा कार्या प्रासादस्य प्रमाणतः ॥ १० ॥ अग्रे कोली कपोलं तु शुकनासस्तु नासिका। . सान्धारे स्तम्भरेखा च कर्तव्या मध्यकोष्टके ॥ २० ॥ भ्रमणी बाह्यभित्तिश्च क्रमासङ्ख्यां प्रकल्पयेत् । शङ्गोरुशृङ्गप्रत्यक्षं गणयेदण्डकानि च ॥ २१ ॥ सिंहकर्ण तवेङ्गीतिलेकं प्रासादभूषणम् । कर्ण रथं प्रतिरथं सुभद्रं प्रतिभद्रकम् ॥ २२ ॥ सलिलान्तरमार्गेण शुद्धान्येवाङ्गसङ्ख्यया । इहैवाङ्गप्रमाणेन सपाद शृङ्गमुच्छ्रये ॥ २३ ॥ स्कन्धस्या|दये घण्टा सर्वकामफलप्रदा। प्रहारांशं पुनर्दद्यात् पुनः शृङ्गाणि कारयेत् ॥२४॥ शृङ्गे शृङ्गे च प्रासादं विभक्तमिव कल्पयेत् । समस्तानामधोभान कुर्याच्छाई विभूषितम् ॥ २५॥ अधा शृङ्गे पक्षभागे ऊर्ध्वशङ्गादमागमम् । उरुशृङ्गं यदा लुप्त रेखाकर्णजलान्तरैः ॥ २६ ॥ तत्र कारयितुः पीडा कुर्तुश्चापि महद्भयम् । मूलशिलात उदये प्रोसीद कलशान्तके ॥२७॥ भागे विभक्ते विंशत्या अधऊर्ध्व प्रकल्पयेत् । अष्टभागोदयो ज्येष्ठः सार्द्धमष्टौ च मध्यमः ॥२८॥ कनिष्ठो नवभिभागौस्त्रिधा मण्डोवरो मतः । शेषा ये ऊर्ध्वभागास्तैः कर्तव्यः शिखरोदयः ॥ २९ ॥ इदं मानं समुद्दिष्टं प्रोक्तं वै वास्तुवेदिभिः इतिसूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां प्रासादस्योर्ध्वमाननिर्णयाधिकारो नामाष्टात्रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #528

(१३९) रेखानिर्णयो नामैकोनचत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथात: संप्रवक्ष्यामि रेखाभेदं पृथग्विधम् । सर्वाः कलाः समुत्पन्ना रेखा; षोडश कीर्तिताः ॥१॥ त्रिखण्डादौ खण्डवृद्धया खण्डान्यष्टादशावधि । षोडशैव समा चारा: कलादौ परिकीर्तिताः ॥२॥ अष्टादावष्टषष्ठ्यन्तं चतुर्वृद्धिक्रमेण तु । रेखाश्चैवं प्रयोक्तव्याः षट्पञ्चाशच्छतद्वयम् ॥३॥ शशिनी शान्तिनी चैव लक्ष्मिणी कामिनी तथा । पुष्पिणी च शुभा शान्ता आल्हादा कुमुदा तथा ॥ ४॥ सुखासनी शालिनी च विद्याशोधनिका तथा । नाहिनी दीपिनी सौम्या अमृता षोडशी तथा ॥ ५॥ पकैकस्या: स्वच्छन्देषु षोडशैव प्रकीर्तिताः। रेखाश्चैवं प्रयोक्तव्याः षट्पञ्चाशच्छतद्वयम् ॥ ६ ॥ शशिन्याद्यास्त्रिखण्डाश्च रेखा वै षोडशोन्मिताः । शान्तिन्याधाश्चतुष्खण्डाः षोडशैव प्रकीर्तिताः ॥७॥ लक्ष्मिण्याद्या पञ्चखण्डा उक्ताश्चैवं तु षोडश । कामिन्याद्याश्च षट्खण्डा रेखा: षोडश कीर्तिताः ॥ ८॥ पुष्पिणाद्याः सप्तखण्डाः शुभाद्याश्चाष्टखण्डकाः । शान्ताद्या ग्रहखण्डा आल्हादाद्या दशखण्डकाः ॥९॥ कुमुदाद्या रुद्रखण्डाः सुखासन्यादिकास्ततः। शङिन्याद्या विश्वखण्डा विद्याशोधादिकास्ततः॥ १०॥ नाहिन्याद्यास्तिथिखण्डा दीपिन्याद्या: कलोन्मिताः । सौम्याद्याः सप्तदशभिर्वस्वेकैरमृतादिकाः ॥११॥ शशिन्याद्या अमतान्ताः षोडशैव प्रकीर्तिताः। एकैकस्याः स्वच्छन्देषु षोडशैव विनिर्गताः ॥ १२ ॥ षोडशाथ द्विरष्टौ च षट्पञ्चाशच्छतद्वयम् । सङ्ख्या प्रोक्ता च रेखाणां वास्तुविद्योद्भवा बुधैः ॥ १३ ॥ रेखापृथुत्वादुदव: सपादः कर्णतोऽपि वा। दिग्भक्ते च तलच्छन्दै स्कन्धं कुर्यात् षडंशकम् ॥ १४ ॥
ख

Page #529

३४५
अपराजितपृच्छा स्कन्ध्रस्थाने कलाचारो रेखान्तं साधयेत्तथा । समः सपादः सार्द्धश्च पादोनो द्विगुणस्तथा ॥ १५ ॥ द्विगुणश्च सपादौ द्वौ साधौं पादोनकास्त्रयः । त्रिगुणोऽथ सपादोऽसौ सार्थः पादोनवेदकः ॥ १६॥ चतुर्गुण; सपादोऽसौ मार्धः पादोनपञ्चकः । इति षोडशधा चारं त्रिखण्डाद्यासु लक्षयेत् ॥ १७ ॥ अष्टाद्यावष्टषष्ठ्यन्तं चतुर्वद्धया कला: क्रमात् । न्यसेद्रेखासु ताभ्यस्स्युः षट्पञ्चाशच्छतद्वयम् ॥ १८ ॥ त्रिखण्डायां तु रेखायामादिखण्डे कलाष्टकम् । द्वितीये च तृतीये च अष्टौ चारा: समा इमे ॥ १९ ॥ षोडशसु त्रिखण्डासु आदिखण्डे कुलाष्टकम । चतुर्विंशतिधी स्कन्धे समचारसमुच्छितिः॥ २० ॥ प्रथमाया आदिखण्डे कला अष्ट प्रयोजिताः । द्वितीये वसुसङ्ख्याश्च तृतीयेऽष्टौ तथैव च ॥ २१ ॥ चतुर्विंशतिकाश्चैवं समा चारा: प्रकीर्तिताः । द्वितीया च भवेद्रेखा सपादचारी संज्ञिता ॥२२॥ स्कन्धे धिष्ण्यांशकैर्भक्ते वस्वदशसंमिताः। क्रमात्कलात्रिखण्डेषु सपादचारिका तु सा ॥ २३ ॥ भक्ते स्कन्धे च त्रिंशद्धा भवेद्रेखा तृतीयका । प्रथमेऽष्ट दिगूर्वं च स्कन्धे द्वादश चोन्मिताः ॥ २४ ॥ स्कन्धे कलास्त्रयस्त्रिंशद्यत्र खण्डेष्वपि क्रमात् । वसुरुद्रेन्द्रसङ्ख्या सा पादोनद्विकचारिका ॥ २५ ॥ स्कन्धे षट्त्रिंशदशे च वसुसूर्यद्विरष्टभिः । स्कन्धे तु नवरामांशेऽष्टविश्वाष्टदशोम्मिताः ॥ २६ ॥ अधः खण्डे तु यश्चार ऊर्ध्व खण्डेऽयसौ भवत् । समं सा लभते चारं सपादं वा पदाधिकम् ॥ २७ ।। समं सपादं साधं वा यावत्पादोनपञ्चकम् । त्रिखण्डादौ खण्डवृद्धयाऽष्टादशखण्डकावधि ॥ २८ ॥ आदिखण्डे चतुर्वृद्धिर्ध्वखण्डेषु तद्गुणा। प्रतिखण्डे षोडशभिः षट्पञ्चाशच्छतद्वयम् ॥ २९ ॥
कलाममो स्कन्धस्थाने कलाः पञ्च रेखाणां तु गुणोदिताः । सिद्धा तुर्या कृता रेखा ऊ चामल सारिका ॥ ३० ॥
।

Page #530

१४६
रेखानिर्णयो नामैकोनचत्वारिंशदुसरशततम सूत्रम ॥ विषमा भूमिका: कार्या न शस्यन्ते समास्तु ताः । द्वयोः प्ररथयोर्मध्ये वृत्तमामलसारकम् ॥ ३१ ॥ नागरे लतिने कुर्यात् सान्धारे चैव मिश्रके। विमाननागरच्छन्दे विमानपुष्पके तथा ॥ ३२॥ विमाने भूमिजे चैव वृत्त चाकर्णिकान्तक । द्राविडे तु तथा चैवं तं तु रेखानुरूपकम् ॥ ३३ ॥ वराटे तु भवेद् घण्टा यादृग्मन्दारपुष्पकम् । वलभीषु च सर्वासु गजपृष्ठाकृतिस्तथा ॥ ३४ ॥ नागरेघण्टाकृतिकां कुर्यात् सिंहावलोकने । घण्टा चैवमुपाख्याता प्रयुक्ता वास्तुवेदिभिः ॥ ३५ ॥ नागसे लतिने रेखा सान्धारे मिश्रके तथा । लम्बना सूत्रयोगेन रेखा भवति नागरी ॥ ३६॥ कथिता गर्भमाधार्य विमाने भूमिजे तथा । वराटे द्राविडे चैव प्रशस्ता गर्भमार्गतः ॥ ३७॥ स्तम्भाद्याश्चैव गर्भाद्याः प्रासादभित्तिमानतः । चतुर्विधा भवेद्रेखा विमाने चैव भूमिजे ॥ ३८ ॥ विराटे द्राविडे कार्या छन्दे विमाननागरे। विमानपुष्पके तद्वद्वलभीष्वपि कामदा ॥ ३९ ॥ लाञ्छना सूत्रयोगेन रेखा सूत्रद्वयाडिन्ता । वेणुकोशोद्भवा रेखा कलाभेदक्रमादपि ॥ ४० ॥ नागरे लतिने कार्या सान्धारेऽप्यथ मिश्रके। दारुजे च रथारोहे प्रशस्ता सर्वकामदा ॥ ११ ॥ शिखाप्रान्त भवेद्रेखा घण्टान्ता वाऽप्यथोच्यते ।
स्कन्धान्ता च तथा प्रोक्ता अन्यथा दोषकारणम् ॥ ४२ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
रेखानिर्णयाधिकारो नामैकोनचत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #531

(१४०) चन्द्रकलादिषट्पञ्चाशच्छतद्वयरे खानिर्णयो नाम चत्वारिंशदुतरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
समः सपादः सार्धश्च पादोनद्वय एव च । द्विगुणश्चार: प्रकर्तव्यः सपादः सार्धद्विगुणः ॥ १ ॥ पादोनत्रयश्च तथा त्रयश्चैव पदाधिकः । सार्धत्रयश्च पादोनचतुष्कं च चतुर्गुणम् ॥ २॥ सपादं सार्धं चतुष्कं तथा पादोनपञ्चकम् । त्रिखण्डादावष्टादशान्ता चैषां युक्तिर्विधीयते ॥ ३ ॥ त्रिखण्डादौ कलाश्चाष्ट आद्यन्ते चतुर्वर्द्धयेत् । अष्टादश्यामष्टषष्टी प्रथमाघः खण्डयोजिता ॥ ४ ॥ समसपादादिक्रमैर्यावत् पादोनपञ्चकम् । स्कन्धस्थाने चारः कलासाधना क्रमयोगतः ॥ ५ ॥ लम्बनासूत्र योगेन भवेद्रेखा तु नागरी । घण्टिकायां क्रमयोगे विमाने भूमिजेऽथवा ॥ ६ ॥ नामानि गुणदोषांश्च रेखाणां कथयाम्यतः । अनुक्रमेण वक्ष्यामि शृणु चैकाग्रमानसः ॥ ७ ॥ शशिनी शीतला सौम्या शान्ता चैध मनोरमा । शुभा मनोभवा वीरा कुमुदा पद्मशेखरा ॥ ८ ॥ ललिता लीलावती चैव त्रिदशा पूर्णमण्डला | पूर्णभद्रा च भद्राङ्गी षोडशैव प्रकीर्तिताः ॥ ९ ॥ त्रिखण्डा: १६
शान्तिनी च शुभा शान्ता त्रिदिवा देवदुर्लभा । बीभत्ला च शिवा सौम्या वीरभद्रा नारायणी ॥ १० ॥
सुधिरा शेखरा रम्या पूर्णा व पूर्णभद्रिका | विजया तत्र विज्ञेया द्वात्रिंशश्चैव सङ्ख्यया ॥ ११ ॥ चतुष्खण्डाः १६
लक्ष्मिणी श्रीः सम्भवा च विदूरा पूर्णमण्डला । सुगन्धा मानसी शैला नन्दा नन्दाक्षी कौतुका ॥ १२ ॥ शान्तिर्लाभा च कल्याणी सुभद्रा च भद्रेश्वरी । अष्टचत्वारिंशदेखा इत्थं चैव प्रकीर्तिताः ॥ १३ ॥
पञ्चखण्डाः १६
कामिनी कमला पद्मा संभ्रमा भ्रमशेखरा । शुभा व सारसम्भूता वैदेवी राजशेखरा ॥ १४ ॥

Page #532

૧૪૮
अपराजित पृच्छा
गान्धारी गन्धर्वा वृत्ता तिलका लोकसुन्दरी । महाभद्रा तथा चैन्द्रा चतुःषष्ठिः स्युरैक्यतः ॥ १५ ॥
षट्खण्डा: १६
पुष्पिता पुष्पिका चम्पासमा तिलकाद्भुता । सिद्धा सिद्धाङ्गी स्वरूपा क्रीडामणिस्तथापरा ।। १६ ।।
नरनारा नरेश्वरी विरूपाक्षा महोद्भवा । सिद्धांसा सर्वमण्डला अशीतिः सङ्ख्यया मताः ॥ १७ ॥
सप्तखण्डा: १६
शुभा च शीतला गन्धा मालती हर्म्यसंयुता । मेघा मेघपदाऽनुजा कृष्णा च निर्मला परा ॥ १८ ॥ तेजाः प्रतापतेजाश्च कीर्तिरानन्दका तथा । सम्भृता ताश्च विज्ञेयाः पण्णवतिश्च सङ्ख्यया ॥ १९ ॥
अष्टखण्डाः १६ शान्ता च मुकुला नन्दा श्रिया भद्रा च नन्दना । शोभना च सुभद्राख्या सुता च कुलनन्दिनी ॥ २० ॥ गम्भीरा मधुरा चैव शेखरा शिखरोन्नता । महानीला रत्नाचला शतं च द्वादशोत्तरम् ॥ २१ ॥ नवखण्डाः १६ आल्हादा श्रिया नन्दा गोमती नामसुन्दरी । सुभद्रा भद्रिका भद्रा भद्राङ्गा भद्रमालिनी ॥ २२ ॥ सम्भूता भूतशरदा पताका कीर्तिवर्द्धिनी । माहेन्द्री सुन्दराख्याता अष्टाविंशोत्तरं शतम् ॥ २३ ॥ दशखण्डा: १६
कुमुदा भद्रका ध्वजा ध्वजाक्षी मकरध्वजा । सुपताका वीरभद्रा रूपभद्रा विनायका ॥ २४ ॥ वीरा व विक्रमा रख्या मन्मथा देवसुन्दरी । उग्रा कनकेशी चतुश्चत्वारिंशोत्तरं शतम् ॥ २५ ॥
सुखासनी
एकादशखण्डा: १६
भ्वती वरदा रम्या सुन्दरा मोदामोदकी । शिवा च सर्वलम्भा च विशाला कुलनायक ॥ २६ ॥ शिम्भा शिवतमा दिव्या शिवाङ्गना विश्वेश्वरी । विश्वरूपा समाख्याता षष्ठयुत्तरशतं तथा ॥ २७ ॥ द्वादशखण्डा: १६
शखिनी शान्तिकी विमला सूर्या वर्द्धना विजया तथा । वाञ्छिता शोद्भवा च शभूता तु रेखिता ।। २८ ।।

Page #533

चन्द्रकलादिषट्पञ्चाशच्छतद्वयरेखानिर्णयो नाम चत्वारिंशदुत्तरशततम सूत्रम् ॥ ३४९
वंशताराधिवास्या च वश्या माना शिखोद्भवा । वास्या वसन्तोद्भवा च षट्सप्तत्युत्तरं शतम् ॥ २९ ।।
त्रयोदशखण्डाः १६ विद्याशोधनिका रम्या गौरी हंसी सरस्वती। सारङ्गी चैव सौरम्या शुकामाशोका शौचकी ॥ ३० ॥ कनका कनकावती कन्दी कन्दश्रिता । कमला कलहंसी च द्विनवत्युत्तरं शतम् ॥ ३१ ॥
चतुर्दशखण्डा: १६ नाहिनी हस्तिनी चैव कुम्भिका गजमालिनी । गजी गजागा शेखरी राशी चैव गजेश्वरी ॥ ३२ ॥ रत्ना रत्नगर्भा माल्या जया चोग्रतेजास्तथा । प्रिया वक्त्रा समाख्याता अष्टोत्तरशतद्वयम् ॥ ३३ ॥
पञ्चदशखण्डाः १६ द्वीपिनी सिंहनी सिंही सिंहरूपा सिंहोन्नता। सिंहग्रीवा च सिंहाच सिंहाख्या च सिंहेश्वरी ॥ ३४॥ महानादा नादवती सिंहनादा नादोद्भवा । सिंहाङ्गना व सिद्धा च षोडशी सकलेश्वरी ॥ ३५ ॥ समाख्याताश्चैव चतुर्विंशोत्तरशतद्वयम् ॥
घोडशखण्डा: १६ सौम्या नारायणी चैत्र रम्या नरा नरोत्तमा। नरेश्वरी नराशा च नरागा च नृत्येश्वरी ॥ ३६॥ वीरवती वीरानी महावीरा वीरनायका। बीभत्सा च सती शान्ता चस्वारिंशच्छतद्वयम् ॥ ३७ ॥
सप्तदशखण्डाः १६ रस्या रम्येश्वरी गङ्गा कुमुदा कुमुदशेखरी । बीभत्सा पार्थिवा ज्ञेया कान्ता चैव मनोहरी ॥ ३८॥ स्वरूपा विक्रमा शान्ता मनोशा सर्वतोमुखी । यशभद्रा सुखासीना षट्पञ्चाशच्छतद्वयम् ।। ३९ ॥
अपादशखण्डा; १६ अष्टादशस्कन्धस्थाने उत्पन्ना हलकादिकासमतिः बाट पचाशतवयम एकादिकोद्भवा रेखा: प्रासादशिखरे मताः ॥ ४० ॥ रोतमा
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां चन्द्रकलादिषट्पञ्चाशच्छतद्वयरेखानिर्णयाधिकारी नाम चत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
खी
--

Page #534

(१४१) रेखार्णवस्कन्धोदयकलाभेदो नामैकचत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच --
-
सव्यालं शिखरं कार्य सकलः शिखरोच्छ्रयः । व्यासस्य कर्णयोर्मध्ये द्विघ्नं चैव त्रिभिर्हताः ॥ १ ॥
सूत्ररेखोच्छ्रिता रेखा सङ्ख्यायां पञ्चविंशतिः । नामानि कथयिष्यामि सव्यासादेर्यथाक्रमम् ॥ २ ॥ सव्यासा शोभना भद्रा सुरूपा सुमनोरमा । शुभा
चैव तथा शान्ता कौबेरी च सरस्वती ॥ ३ ॥
कौलाच करवीरा च कुमुदा पद्मिनी तथा । कनका विकटा चैव रम्या च रमणी तथा ॥ ४ ॥
वसुन्धरा तथा हंसी विशाखा नन्दिनी तथा । जया च विजया चैव सुमुखा च प्रियानना ॥ ५ ॥ इत्येताः कीर्तिता रेखाः सङ्ख्यया पञ्चविंशतिः । उदयभेदोद्भवाः ख्याताः सपादकर्णमध्यतः ॥ ६ ॥ इत्युदयभेदाः । पञ्चखण्ड खण्डद्ध एकोनत्रिंशकावधि | खण्डनारे कला ज्ञेया अङ्कवृद्धिक्रमेण तु ॥ ७ ॥ एकद्वित्रिचतुः पञ्चषट्सप्ताष्टक मोद्वताः । अनेन क्रमयोगेन एकोनत्रिंशकावधि ॥ ८ ॥ पञ्च खण्डे कलाश्चैव खङ्ख्यया दशपञ्च च । एकोनत्रिंशे पञ्चत्रिंशदुत्तरं चतुःशतम् ॥ ९ ॥ चन्द्रकल्पा कलावती कलधौता च रुधिरा । मिलादुन्दुभिर्वनवाटिका ॥ १० ॥
रत्नचूला वृन्दारका त्रिशिखा नन्दा कौमुदी |
न्च
नयना चक्रा चोन्मत्ता विशाला विभ्रमा लता ॥ ११ ॥ हाशि फुयूहर्मजूर 1 मृगाक्षी द्वीपिनी शशी कौमुदी मञ्जरी तथा । पूर्णरस्या च माहेन्द्री कीर्तिपताका तत्परे ॥ १२ ॥ त्रैलोक्यविजया चैव नामभिः पञ्चविंशतिः । कलारेखाः समाख्याताः सर्वकामफलप्रदाः ॥ १३ ॥
इति कलामेोद्भवा रेखाः ।

Page #535

अपराजित पृच्छा
दशधा मूलपृथुत्वे षड्भागः स्कन्ध उच्यते । पञ्चभागोऽथवा स्कन्धो भागो वामे च दक्षिणे ॥ १४ ॥ बाह्ये दोषदः प्रोक्तः पञ्चाधश्च न शस्यते । षट्पञ्चमध्यतः स्कन्धे ऊर्ध्वभागे जिनाङ्किते ॥ १५ ॥
विभक्तिसूत्रक्रमतः स्कन्धाः स्युः पञ्चविंशतिः । नामान्यनुक्रमात्तेषां कथये तब साम्प्रतम् ॥ १६ ॥ समः शान्तः शुभः सौम्यो गन्धर्वः शङ्खवर्धनः । कीर्तिनन्दो महाभोगः सम्भ्रमो दिशिनायकः ॥ १७ ॥ रुद्रतेजाः सदाभ्यासो जनानन्दस्तथाद्रकः । यक्षो दक्षः क्षितिधरः समानः संयुतस्तथा ॥ १८ ॥ शेखरश्च प्रजापूर्णः प्रवर्तश्च प्रघातकः । रेखातिभूषणञ्चैव विजयानन्द इत्यमी ॥ १९ ॥ स्कन्धास्तु नामतो ज्ञेयाः सङ्ख्याताः पञ्चविंशतिः ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां रेखार्णवस्कन्धोदयकला भेदाधिकारो नामैकचत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
३५१

Page #536

(१४२) प्रासादघण्टामलसारकनिर्णयो नाम वाचत्वारिंशदुत्तर
शततमं सूत्रम् ॥ विश्वकर्मोवाच
प्रतिरथावुभौ मध्ये वृत्ते चामलसारके । तत्तद्विभक्तिभागं च कथये यस्य यादृशम् ॥१॥ उदये तु तदूचे च विभक्ते चतुरंशतः।। ग्रीवा पादोनभागा स्यात्सपादं च तथाण्डकम ॥२॥ चन्द्रिका चैकभागेन भागा चामलसारिका । प्रासादस्याऽष्टमांशेन पृथुत्वं कलशाण्डके ॥३॥ युग्मप्रतिरथे कुर्यात् सुरतारं शिखरोद्भवे । चन्द्रस्य तु च संस्थाने कुर्यादामलसारिकाम् ॥ ४॥ द्वितीया पूर्वसंस्थाने शोषयेच्चार्धभागतः। नागरे लतिने कुर्यात् सान्धारे चैव मिश्रके ॥५॥ वासोवें चोदयं कृत्वा विभक्तं पञ्चभागिकम् । कण्ठाग्रीवाकुडलं च पद्मच्छत्रोपच्छत्रकम् ॥ ६॥ विमाने पुष्पके भौमे कुर्याद्विमाननागरे । इत्युक्तं चामलसारं प्रयुक्तं वास्तुवेदिभिः ॥ ७ ॥ द्विरभागविस्तारे उच्छ्रयो दशभागतः । अन्त:पत्रं भवेद्भागं भागार्धे चैव पट्टिका ॥ ८॥ कर्णस्तु सार्धभागश्च तदूधै पद्मपत्रिका | स्कन्धः षड्भागिको ज्ञेय उच्छ्ये भागसङ्ख्यया ॥ ९ ॥ षड्भागश्च भवेत्स्कन्धो निर्गमः पञ्चभागिकः । द्राविडी च भवेद् घण्टा नासिकोपाङ्गशोभिता ॥१०॥ पृथुत्वं तु द्वादशांशमुच्छ्ये नवभागिकम् । कर्णस्तथा चैकभागः स्कन्धाधं चाष्टभागिकम् ॥ ११ ॥ अष्टाधोवें षोडशाश्रा ततो द्वात्रिंशदश्रका । मन्दारपुष्पकाकारा कार्या वराटघण्टिका ॥१२॥ वलभीः संप्रवक्ष्यामि आमलैमिदक्षिणेः।। उदयश्चैव षड्भागो विस्तारश्वाष्टभागकः ॥ १३॥ अधो भागे भवेत्कण्ठो वृत्तं चैव तु भागिकम् । कपाली ? भागपादं तु त्रिपाद कीर्तितं मुखम् ॥ १४ ॥ द्विभागोच्छूिता शाखा च विस्तरे अष्ट अन्तिका। विषमा मुकुटा कार्या पडिश्च विषमा स्मृता ॥ १५ ॥ उभयामलमध्ये तु गजपृष्ठाकृतिस्तथा । कलशाश्च त्रयः कार्या आयते च शुभप्रदाः ॥ १६ ॥ सिंहावलोकने कुर्याद् घण्टां मन्दारपुष्पकम् । अर्कपुष्पोद्भवाः शस्ता दारुजे पुष्पकादयः ॥ १७ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां प्रासादघण्टामलसारकनिर्णयाधिकारो नाम द्वाचत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #537

(१४३) कलशप्रमाणलक्षणं त्रिचत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच--
अथातः संप्रवक्ष्यामि कलशोत्पत्तिलक्षणम् । भद्रं तु सर्वकल्याणं कलशं स्थापयेधथा ॥ १॥ क्षीरोदार्णवके पूर्व मध्यमाने सुगसुरैः। तत्रोत्पन्नं सुतिलकं कलशं कामरूपिणम् ॥ २॥ प्रतिष्ठादिषु सर्वेषु सर्वपुण्यमहोत्सवे । संस्थाप्य पुण्यकलशं सर्वविघ्नोपशामकम् ॥ ३॥ अभिषिक्तो दिव्यघटैः फलपल्लवसंयुतैः । सर्वपापविनिमुक्तः श्रियं प्राप्नोति मानवः ॥ ४॥ क्षीरार्णवे समुत्पन्नं प्रासादस्याग्रजातकम् । प्रासादो देवतानां च नरेन्द्राणां च हऱ्याकम् ।। ५॥ देवागारेषु सर्वेषु नृपाणां भवने तथा। संस्थाप्यं दिव्यकलशं विश्वकर्मवचो यथा ॥ ६॥ उत्पत्तिः कथिता चैवं लक्षणं शृणु साम्प्रतम् । विभक्तिभागसङ्ख्यानां प्रमाणे सूत्रमानतः ॥ ७ ॥ शैलजे शैलजं कुर्याद् दारुजे दारुजं तथा । धातुजे धातुजं चैव ऐष्टिके चैष्टिकं शुभम् ॥ ८॥ चित्रे चित्रं विधातव्यं हेमजं सर्वकामदम् ।। श्रेष्ठं सर्वत्र श्रेष्ठानां सुवर्णकलशध्वजम् ॥ ९ ॥ प्रासादस्याष्टमांशेन पृथुत्वं कलशाण्डके । षोडशांशैर्युतं श्रेष्ठं : द्वात्रिंशदंशतः ॥ १०॥ मूलरेखा पञ्चमांशे पृथुत्वं तस्य कारयेत् । घण्टा विस्तारपादेन तत्पादेन युता पुनः ॥ ११ ॥ इत्थं कलशविस्तारमुच्छ्यस्तस्य सार्द्धतः । नागरे लतिने शस्तं सान्धारे मिश्रके तथा ॥ १२ ॥ विमाननागरे छन्दे विमानपुष्पके तथा। धातुजे रत्नजे चैव रथारोहे च दारुजे ॥ १३ ।। शैलजे च चतुर्थाशमैष्टिकादौ समस्तके। इत्युक्तं कलशं चैव सर्वकामफलप्रदम् ॥ १४ ॥ वराटे द्राविड़े चैव भूमिजे च विमानके। प्रासादस्य तु षष्ठांशे समस्तवलभीषु च ॥ १५ ॥

Page #538

अपराजितपृच्छा तत्पदंशयुतं श्रेष्ठं कनिष्ठं तद्विहीनकम् । इत्थं मान समुद्दिष्टं कर्तव्यं सर्वकामदम् ।। १६ ॥ धर्मार्थकाममोक्षांश्च ईप्सितान् लभते ध्रुवम् । युक्तालङ्कारयुक् स्थाप्यं कलशं कामरूपकम् ॥ १७ ॥ उच्छ्यो नवभाग: स्यात् षड्भागा विस्तृतिस्तथा । अण्डकं चैकपादं सात् त्रिपदा पनपत्रिका ॥१८॥ ग्रीवा पादोनभागाच सपादं द्वे च कर्णिके।। मातुलिङ्ग त्रिभिर्भागः कर्तव्यं सर्वकामदम् ।। १९ ॥ उच्छ्यः कथितश्चैवं विस्तरं शणु साम्प्रतम् । पद्मपत्रं त्रिभिर्भागैस्तत्कन्दे च द्विभागकम् ॥ २०॥ अण्डकं च घटाकारं कुर्यात्षड्भागविस्तृतम् ।। ग्रीवा मध्ये द्विभागाभ्यां चतुर्भिः कर्णिकान्तरम् ॥ २१ ॥ साधं द्वथंशं बीजपूरमने निम्नं सुलक्षणम् । प्रमाणं तत्र चाख्यातं कलशे सर्वकामदम् ॥ २२ ॥
इति नागरप्रासादकलश: ॥ अत ऊर्ध्वं पुनश्चाऽन्यं प्रवक्ष्येऽहमनुक्रमम् । पूर्ववच्च समुत्सेधो विस्तरः पूर्वकल्पितः ॥ २३ ॥ पद्मपत्रनिभाकारा त्रिपदा पद्मपत्रिका । कर्णिका पद्मकं तु सपादः पद्मसम्भवः ॥ २४ ॥ द्विभागं चाण्डकं कुर्याद् वृत्ताकार सुलक्षणम् । ग्रीवा पादोनभागा स्याद् भागार्धे चार्कपट्टिका ॥ २५॥ लतिने व प्रकर्तव्या अर्ध वै पद्मपत्रिका । त्रिभागं बीजपूरं च अधिकस्य पद्माकृतिः ॥ २६ ॥ उच्छ्यः कथितश्चेत्थं विस्तरं शणु साम्प्रतम् । पद्मपत्रं त्रिभिर्भागर्द्धिभागा कर्णिका वृता ॥ २७ ॥ पद्माले पत्रिका चैव चतुर्भागा च विस्तरे । षड्भागमण्डकं चैव ग्रीवा मध्ये द्विभागिका ॥ २८ ॥ अर्कपट्टी चतुर्भागा सार्धव्यंशाच पत्रिका । सार्धद्वयं बीजपूरं निम्नाने पद्मकाकृति ॥ २९ ॥ पद्मनिबंधतिलकं मुक्तरत्नं सुवृत्तकम् । अर्केऽर्कपट्टिका कुर्यात् पद्मपत्रान उन्नता ॥ ३० ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
कलशप्रमाणलक्षणाधिकारो नाम त्रिचत्वारिंशदुत्तरशततम सूत्रम् ॥
-

Page #539

(१४४) प्रासादध्वजदण्डलक्षणं चतुश्चत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथातः संप्रवक्ष्यामि प्रासादध्वजलक्षणम् । दण्डोच्छ्रयप्रमाणं च पताकीमण्डकी तथा ॥ १ ॥ जया च विजया चैव वेणुकं घण्टचामरम् ! कलशो समाख्यातं कर्तव्यं सर्वकामदम् ॥ २॥ ध्वजाधारस्तम्भिका च कलशैश्च विभूषिता । वंशाधारो वज्रबन्धो वंशानां वेष्टनादिकम् ॥ ३ ॥ आदिशिलोद्भवं मानं ऊर्ध्वे च कलशान्तिके । तृतीयांशे प्रकर्तव्यो ध्वजादण्डः प्रमाणतः ॥ ४ ॥ अष्टमांशे ततो हीने मध्यमं शुभलक्षणम् । कनिष्ठं तद्भवेद् दण्डं ज्येष्ठतः पादवर्जितम् ॥ ५ ॥ प्रासादपृथुमानेन ध्वजादण्डं तु कारयेत् । मध्यमं दशमांशोनं कनिष्ठं चोनपञ्चमम् ॥ ६ ॥ मूलरेखाप्रमाणेन ज्येष्ठः स्याद् दण्डसम्भवः । मध्यमं द्वादशांशोनं शोनं कनिष्टकम् ॥ ७ ॥ एकहस्ते तु प्रासादे दण्डं पादोनमङ्गुलम् । अर्धाङ्गुला भवेद् वृद्धिः पञ्चाशद्धस्तकावधि ॥ ८ ॥ पृथुत्वं च प्रकर्तव्यं सुवृत्तं पर्वकान्वितम् । एकादिपर्वतः कार्यः पञ्चविंशतिकावधि ॥ ९ ॥ विषमपर्वोद्रमाश्च शस्ताः स्वस्वाभिधानतः । त्रयोदश स्युर्दण्डा वै पर्वभेदैस्तथोत्तमाः ॥ १० ॥ जयन्तः शत्रुमर्दनः पिङ्गलो नाम सम्भवः । श्रीमुखश्च तथानन्दस्त्रिदेवो दिव्यशेखरः ॥ ११ ॥ कालदण्डो महाकूट : सूर्याख्यः कमलोद्भवः । विश्वकर्मा समाख्याताः कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ १२ जयन्तस्त्वेकपर्वश्व त्रिपर्व: शत्रुमर्दनः । पिङ्गलः पञ्चपर्वश्च सप्तपर्वश्च सम्भवः ॥ १३ ॥ श्रीमुखो नवपर्वश्व आनन्दो रुद्रपर्वकः । त्रिदेवो विश्वपर्वश्च तिथिभिर्दिव्यशेखरः ॥ १४ ॥ मुनीन्दुभिः कालदण्डो महोत्कटो नवेन्दुतः । सूर्याख्यस्त्वेकविंशत्या कमलो वह्निनेत्रतः ॥ १५ ॥ तपर्वो विश्वकर्मा दण्डनामानि पर्वतः । शस्ताशस्तत्वमेतेषामभिधानगुणोद्भवम् ॥ १६ ॥ मण्डकी तस्य कर्तव्या अर्धचन्द्राकृतिस्तथा । पृथुदण्डसप्तगुणा हस्तादि पञ्चकावधि ॥ १७ ॥

Page #540

३५६
अपराजितपृच्छा
षड्गुणा च द्वादशान्तं शेषाः पञ्चगुणास्तथा । तथा त्रिभागविस्ताराः कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ १८ ॥ अर्धचन्द्राकृति चैव पक्षे कुर्याद् गगारकम् । वंशोचे कलशं चैव पक्षे घण्टाप्रलम्बनम् ॥ १९ ॥ वामरैर्भूषितं कुर्याद् घण्टा पक्षे विचक्षणः । पताका पापहारी च शत्रुपक्षक्षयंकरी ॥ २० ॥ वंशमयस्तु कर्तव्यः सारदारुसमन्वितः । निर्वणः सुदृढः कार्यों ज्वालादोषविवर्जितः ॥ २१ ॥ समग्रन्थिर्विधातव्यो विषमपर्वसमन्वितः। ध्वजादण्डप्रमाणेन पताकां च प्रलम्बयेत् ॥ २२ ॥ पृथुत्वमष्टमांशेन त्रिशाखाग्रविभूषितम् । शिखाः पञ्च प्रकर्तव्या ध्वजाग्रे च विचक्षणः ॥ २३ ॥ दिव्यवस्नपताका च अर्धचन्द्रश्च किंकिणीः ।
... ... घुर्घरान्वितम् ॥ २४ ॥ रेखा विभागीय सूत्रांशे पादवर्जितम् । ध्वजोन्नतिस्तु कर्तव्या ईशाने नैर्ऋतेऽथवा ॥ २५ ॥ प्रासादपृष्ठदशे तु प्रतिरथे च दक्षिणे। स्तम्भवेधस्तु कर्तव्यो भित्तेरष्टमांशके ॥२६॥ निलयो यस्य देवस्य तस्य देवस्य वाहनम् । ध्वजा तु कारयेश्चैव मुखबिम्बप्रमाणतः ॥ २७ ॥ यस्य यस्य हि देवस्य प्रासाद आलयो हि सः । आयुधं तस्य देवस्य मुखबिम्बप्रमाणतः ॥ २८ ॥ भ्वजच्छन्देषु पीठेषु अग्रस्थानेषु दर्शयेत् । त्रीणि वाहनस्थानानि कलशाग्रेषु चाऽयुधम् ॥ २९ ।। शैलजे चैव प्रासादे कलशस्य पदानुगम् । खादिरमिन्द्रकीलं तु प्रवेश्य कलशान्तिके ॥ ३० ॥ चतुरश्रमष्टानं वा वृत्तं वाऽयाप्रवर्तुलम् । सुदृढं निर्वणं कुर्याद् गर्भशुद्धं प्रमाणतः ॥ ३१ ॥ ध्वजावती स्तम्भिका च चतुरथा चाष्टांशका । - - - - - - - - वृत्तोर्वे चतुरधिका ॥ ३२ ॥ तदूर्व कलशं कुर्यात् सुरूपं लक्षणान्वितम् । विकुश्चनचालिके द्वे वंशाधारस्य बाह्यतः ॥ ३३ ॥ वंशबन्धाश्च कर्तव्या हस्ते हस्ते तथा पुनः। हस्ते सपादे सार्ध वा द्विहस्ते वाऽप्यथोच्यते ॥३४॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाय' प्रासादध्वजदण्डलक्षणाधिकारो नाम चतुश्चत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #541

(१४५) समस्तध्वजानिर्णयो नाम पञ्चचत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥ विश्वकर्मोवाच
वापीकूपतंडागेषु कुण्डे च पुष्कराहये । ध्वजास्तत्रापि कर्तव्याः स्थानमानं च लक्षितम् ॥१॥ पुरे च नगरे चैव कोटे कुर्यादू ध्वजारुहान् । राजगृहे रथे वापि ध्वजास्तत्रापि कारयेत् ॥ २॥ कटकादेश्च भवने महाराच्या ध्वजोद्भवः । यत्र राजा ध्वजा तत्र अनेकाकाररूपिणी ॥ ३ ॥ विधातव्या पताकाभिर्ध्वजा राझोऽति वल्लभा। संग्रामारोहणे चैव गजारोहे मनोरमा ॥४॥ वसन्तादिकोत्सवेषु ध्वजाः सर्वेषु शोभनाः । नगरे पुरे ग्रामादौ होलिकाया महोत्सवे ॥५॥ राजप्रवेशे नगरे नृत्यमाडे महोत्सवे । दिव्यवस्नपताका च तोरणर्वस्त्रसम्भवैः ॥६॥ ततस्ता वाद्यभवने कोटे नित्यं तथैव च । कपिशीर्षाकरे कुर्यात्पश्चैवाणथोच्यते ? ॥७॥ प्रतोल्याधालमालादिप्राकारे सर्वतस्तथा ! ध्वजामालाकुलं कुर्यात् कैलाससदृशोपमम् ॥ ८ ॥ अर्कयुद्धोद्भवस्थाने पुष्पप्राकारसंकुले। अषोडशद्वात्रिंशद् ध्वजा वै दिव्यवस्नतः ॥ ९ ॥ राजप्रवेशे कर्तव्यं प्रतोल्यग्रे सुशोभनम् । ध्वजा: स्तम्भगताः कीर्तिपताकाश्चैव हस्तिषु ॥ १०॥ जयन्तश्च प्रतापाख्यः कीर्त्यानन्दो महोत्सवः । एकच्छत्रस्तथा कायाः कीर्तिस्तम्भाश्च पञ्च हि ॥ ११ ॥ एकविंशतिहस्तैश्च जयन्तो नाम नामतः । उच्छ्रितश्च प्रतापस्त्रिचत्वारिंशत्करैस्तथा ॥ १२ ॥ पञ्चषष्ठिकरैश्चैव स भवेत्कीर्तिनन्दनः । सप्ताशीतिकरैश्चैव कामदस्तु महोत्सवः ॥ १३ ॥ नवोत्तरशतहस्तैरेकच्छत्रो भवेत्तथा । एवं पञ्च महास्तम्भा महाराजपुरे मताः ॥ १४ ॥ पृथुत्वं चतुर्थाशेन तत्पशेन चोर्ध्वतः । पञ्चमांशेनाधः कुर्यात् षडंशोच्छ्यमानतः ॥ १५॥ तत्पदंशेन ऊचेषु ऊर्ध्वमानं त्रिभमिकम् । वृत्ताकारं प्रकर्तव्यं घण्टाकलशसंयुतम् ॥ १६ ॥ दक्षिणे तत्र वै कीर्ति-पताका हस्तकास्तथा । आद्ये धर्मों द्वितीये तु यश, कीर्तिस्तदूर्ध्वतः ॥ १७ ॥ धर्मयश:कीर्तिदं स्यादेवं माडं त्रिभूमिकम् । पीठबन्धोपरि कुर्यादूर्व चैवं तु मेखला ॥ १८ ॥

Page #542

अपराजितपृच्छा दिक्पाललोकपालानां वसूनां च महत्तमाः। चतुःषष्टिश्च दिव्यानां स्वर्गिणां स्वेकविंशतिः ॥ १९ ॥ माडोपरि ध्वजादण्डपताका: शत्रुमर्दनः। एवंविधं प्रकर्तव्यं कीर्तिस्तम्भस्य लक्षणम् ॥ २०॥
इति कीर्तिस्तम्भलक्षणम् । तडागेषु च सर्वेषु खन्यमानेषु चादितः । महायज्ञं तदा कुर्याद् ध्वजास्तम्भांस्तथैव च ॥ २१ ॥ आनन्दो दुन्दुभिः कान्तः श्रीमुखः सुमनोहरः । नवहस्तो भवेदाद्यः सप्तदशकरोऽन्ततः ॥२०॥ द्विहस्तान्तरतो भेदा आनन्दादिकसंज्ञकाः । मनोहरान्ताश्चाख्याता पश्च स्तम्भा भवन्ति हि ॥ २३ ॥ तदग्ने कलशं कुर्याद् ध्वजावंशसमुद्भवम् । पताका पापहारी च शत्रुपक्षक्षयंकरी ।। २४ ॥
इति तडागे ध्वजाधिकारः। समस्तासु च वापीषु ध्वजास्तम्भस्तथा भवेत् । दक्षिणे द्वारनिष्कासे ध्वजास्तम्भ प्ररोपयेत् ॥ २५ ॥ पीठबन्धः सुकर्तव्य एकद्वित्रिकरोन्नतः । तत: प्ररोपयेत् स्तम्भ सारदारुढोत्तमम् ॥ २६ ॥ त्रिहस्तः पञ्चहस्तश्च सप्तहस्तः समुन्नतः। ज्ञानमर्थश्च कामश्च त्रिभिश्चैतत् त्रिकं भवेत् ॥ २७ ॥ तवं कलशं दिव्यं कर्तव्यं लक्षणान्वितम् । ध्वजावंशो भवेदू पताका च प्रलम्बनम् ॥ २८ ॥ स्तम्भाधं च भवेद्वंशो वंशतुल्या पताकिका । एवंविधः प्रकर्तव्यः वापीनां तु ध्वजोद्भवः ॥ २९ ॥
इति वापीध्वजाधिकारः। कुण्डेषु पुष्करे कूपे ध्वजास्तम्भः समुद्भवेत् । वापीस्तम्भप्रमाणेन कर्तव्यः सर्वकामदः ।। ३०॥ त्रिपञ्चसप्तहस्तान्ते उदकान्तरशतं शुभम् । तथा प्राचीशानमध्ये रिभजेन्नवभागतः ॥ ३१ ॥ वामे त्रयं परित्यज्य दक्षिणे च त्रयं त्यजेत् । भुक्तिदश्चान्तरे भागे प्राचीतो मुक्तिदो भवेत् ॥ ३२॥ सुखावहश्च मध्यस्थो धर्मार्थकाममोक्षदः । एवंविधं प्रकर्तव्यं ध्वजानां लक्षणं शुभम् ॥ ३३ ।।
इति कुण्डपुष्करकूपध्वजाधिकारः । इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृश्छायां समस्तध्वजानिर्णयाधिकारो नाम पञ्चचत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #543

(१४६) ध्वजामाहात्म्यनिर्णयो नाम षट्चत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
पातालभूधरा लोकास्तथा वै द्वीपसागराः । यत्र निवासात्मकानां धर्मस्थानमनोद्भवः ॥ १ ॥ श्रीणि कुर्यादूर्ध्वतश्च अधस्तात् त्रीणी एव च । स्वर्गारिततडागानि यशो देवकुलं कुलम् ॥ २ ॥ यत्र देवकुलाने च ध्वजावंशश्च वंशकृत् । पताका पापहारी च शत्रुपक्षक्षयंकरी ॥ ३ ॥ पञ्चात्मपञ्चभूतानि पञ्चतस्येन्द्रियाणि च । पञ्चैव लोकपालाः स्युः पताकाग्रे शिखास्तथा ॥ ४ ॥ पञ्चभिः पञ्चभिः पाल्यं धर्मो यत्र कुले भवेत् । पञ्चैः स्यात् हम्यमानैः धर्मारितत्कालारिजम् ? ॥ ५ ॥ पवनै दल्यमानाश्च क्रीडयन्ति दिशो दश । फलन्ति फलकाले च हेन्यपापं पुण्योद्भवा ? ॥ ६॥ मण्डुकी मण्डुकाकारा कीर्तिस्योर्द्धमहोद्भवाः ? | मण्डपं दिव्यमाख्यातं जन्मजन्मनि कुलवासनम् ? ॥ ७ ॥ जय विजयपताका गङ्गार्कतनयाभवा । सुरनिलयोत्तराख्या या यस्ये पृथिव्यात कै ? ॥ ८ ॥ कीर्ति घण्टा त्रिलोकेषु जन्म वा कुल उत्तमे । ध्वजा भूषया चामरैश्च व्यञ्जकैः सवराटकैः ॥ ९ ॥
वंशपताकोत्तरस्थां तरवंक्षे कुलसम्भवा । सहृदये हृदयात्मा च ब्रह्मज्ञान सउन्मीलता ? ॥ १० ॥
तदूवें कलश स्थाप्यं घोरसंसारतारकम् । महात्मानः पुरं यान्ति शुभं रत्नमयं तथा ॥ ११ ॥ ध्वजोदये तु तुष्यन्ति देवाश्च पितरस्तथा । सदा सा कुलसन्तानसुपुष्ट्यायुष्करी भवेत् ॥ १२ ॥ ध्वजारोपे कृतं पुण्यं दशाश्वमधिकं भवेत् । सर्वपृथ्वीतीर्थपुण्यं ते व्रजन्ति शिवालयम् ॥ १३ ॥ पूर्वान्परांश्च पञ्चाशदात्मानं च तथाधिकम् । कुलमेकोत्तरशतं नरकान्तारयन्ति च ॥ १४ ॥ आचार्यशिल्पिभिश्चैव यजमानो ग्रहानुगैः स याति परमं स्थानं यत्र देवो महेश्वरः ॥ १५ ॥

Page #544

३६०
अपराजितपृच्छा काश्चनेन विमानेन घण्टावितानशोभिना । स याति देवनिलयं सेव्यते चाऽप्सरोगणैः ॥ १६ ॥ शिल्प्याचार्ययजमाना विष्णुलोकगतास्तथा । आत्मवंशं भूमितले तारयन्ति भवार्णवात् ॥ १७ ॥ बलीवर्दकर्मकराः सर्वे यान्ति शिवालयम् । मर्त्यलोके वृक्षशिलास्तिष्ठेयुश्च शिवानुगाः ॥ १८ ॥ बलीवईधरा: सर्वा: स्वेच्छया चैव सर्वतः। गच्छन्ति दिव्यरूपेण त्रिषु लोकेषु मध्यतः ॥ १९ ॥ लभन्ते चेप्सितं राज्यं स्वर्ग वा भूमिशासनम् । अमितां लभते लक्ष्मी यष्टा सुरैर्निष्कण्टकम् ॥ २०॥ यजमानशिल्प्याचार्याः शिवसान्नि गाः सदा । अधस्ताच्च पुरे रम्ये कैलाससदृशे तथा ॥२१॥ दिव्यरत्नमये चैव प्राकारैः काञ्चनैर्युते । सप्तकोटिगणैर्युक्ताश्चन्द्रार्कतारकावधि ॥ २२ ॥ सूत्रकारापवरका यजमानहितैषिणः । सुधया रचनालेपे यान्ति ते परमां गतिम् ॥ २३ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाय ध्वजामाहात्म्यनिर्णयाधिकारो नाम षट्चत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #545

(१४७) सप्तप्रतिष्ठायज्ञमण्डपकुण्डविधिनिर्णयो नाम सप्तचत्वा
रिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच--
अथातः संप्रवक्ष्यामि प्रतिष्ठाविधिसतकम् । तेषां मन्त्रक्रियाश्चैव कथयामि समासतः॥१॥ आदी पादप्रतिष्ठा स्यात्तत्र कर्म च स्थापयेत् ।। शिलाप्रतिष्ठा द्वितिया पीठान्ते भित्तिमध्यतः ॥२॥ उदुम्बरस्ततीया च द्वारस्थापननामतः । पद्माकारा पद्मशिला प्रतिष्ठा सा चतुर्थिका ॥ ३ ॥ प्रासादे पञ्चमी चैवं पुरुषस्य निवेशनम् । षष्ठी च कलशारोपः प्रासादाने च यो भवेत् ॥ ४॥ महायझो महोत्साहो ध्वजानां तु समुच्छ्रयः। सा सप्तमी प्रतिष्ठा च प्रयुक्ता वास्तुवेदिभिः ॥ ५ ॥
इति पुण्याहसप्तकम् । भूम्यारम्भपदे कम शिलायां सूत्रपातने । खुरे द्वारोदये स्तम्भे पट्टे पद्मशिलासु च ॥ ६॥ शुकाने पुरुषे चैव घण्टायां कलशोच्छये । आख्यातानि ध्वजारोपे शान्तिकानि चतुर्दश ॥ ७ ॥
इति चतुर्दशशान्तिकानि । प्रासादादन ईशाने चोत्तरे यज्ञमण्डपम् । हस्तास्त्रयः पञ्चसप्तनवचैकादशाऽन्तरम् ॥ ८॥ त्रयोदश तथा हस्ताः षोडशाऽथ तथोत्तमम् । चतुरश्रं समं शुद्धं भुजकर्णविशोधितम् ॥९॥ तथा भित्तिपुटं कृत्वा नवांशां मध्यवेदिकाम् । षोडशस्तम्भसंयुक्तं चतुारोपशोभितम् ॥ १० ॥ तारज्यशोत्रता वेदी दर्शितोदरमस्तका। पृथक् च विदिते स्थाने मण्डलं च समुद्धरेत् ॥ ११ ॥ उदयार्धान्तरे वेद्याः करमानं च विस्तृतम् । कुण्डकानि तथा दिक्षु कर्तव्यानि क्रमेण तु ॥ २२॥ विताने पुण्यकलशा: पद्मपुष्पोपशोभिताः । विदिक्षु दिक्षु मध्ये च ध्वजामालाकुल तथा ॥ १३ ॥

Page #546

३६२
अपराजितपृच्छा मण्डपस्य चतुर्दाःसु ललाटोच्छ्यतोरणम् । प्लक्षोदुम्बरन्यग्रोधाश्वत्थाः पूर्वादितः क्रमात् ॥ १४ ॥ तत्तत्काष्ठमयान कुर्यात् स्तम्भान्चे तोरणोदये । उत्तरङ्गे त्रिशलानि कर्तव्यानि क्रमेण तु ॥ १५ ॥ इन्द्रगोपोपमाः कृष्णाः पीताः सर्षपपुष्पवत् । श्वेताश्चैव पताकाश्च पूर्यादिक्रमयोगतः ॥१६॥ मध्येच सर्ववर्णाश्च पताकाश्च समुच्छ्रयेत् । वितानैर्विविधाकारैः पद्मपत्रोपशोभितैः ॥ १७ ॥ मण्डप दिव्यमाख्यातं पुरे च निलयोपमम ।। चतुःकर्णेषु वेद्याश्च षडंशोन्नतवेदिकाः ॥ १८ ॥ तासामुत्तरपार्श्वे तु कुर्याद्वै स्नानमण्डपम् ।। कार्य च कामदं मूलमण्डपस्य त्रिभागतः ॥ १९ ॥
___ इति यज्ञमण्डपाधिकारः। विदिक्षु दिक्षु कुण्डानि कर्तव्यानि क्रमेण च । उदयार्धान्तरे वेद्याः करमात्रश्च विस्तरः ॥ २० ॥ हस्तमात्रं खनेत्कुण्डं विस्तृत हस्तमेव च। मेखला व्यङ्गलैश्चैव कर्तव्या क्रमयोगतः ॥ २१ ॥ तथाश्वत्थदलाकारा कुण्डनाभिश्च विस्तृता । उत्तराभिमुखं कृत्वा गजोष्टसदृशानना ॥ २२ ॥ कुण्डयोनिस्तु कर्तव्या सर्वकामफलप्रदा । इत्थं गुणाः समाख्याताः कुण्डदोषानथ शणु ॥ २३ ॥ उत्तानमर्थनाशं च तथा चिन्तामधोमुखम् । विकर्ण रोगबाहुल्यमिति दोषास्तथा स्मृताः ॥ २४ ॥ चतुरथं भवेत्पूर्वे आग्नेय्यां च भगोपमम् । अर्धचन्द्रसमं याम्ये पञ्चकोणं तु नैऋते ॥ २५ ॥ वारुणे वर्तुलाकारं वायव्ये रसकोणकम् । सौम्ये पद्मदलाकारमैशान्यां वाष्टकोणकम् ॥ २६ ॥ मध्ये च दर्पणाकारं कुण्डान्युक्तानि वै नव । मध्यस्थाने वेदिकावत् कुर्याद्वै कुण्डकाष्टकम् ॥ २७ ॥ साधारणेषु यज्ञेषु शस्यते कुण्डपञ्चकम् । आदौ चाऽयुतहोमे तु कुण्डं चैककरं स्मृतम् ॥ २८ ॥ अयुताधिकलक्षार्धे कुण्डं कुर्याद् विहस्तकम् । लक्षहोमे त्रिहस्तान्तं दशलक्षे चतुष्करम् ॥ २९ ॥

Page #547

सप्तप्रतिष्ठा यज्ञ मण्डपकुण्डविधिनिर्णयो नाम सप्तचत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥ ३६३
त्रिशल्लक्षे पञ्चहस्तं कोट्यर्थे षट्करं मतम् । सप्ततिलक्षेऽद्विकरं कोटिहोमे कराष्टकम् ॥ ३० ॥ ग्रहादिसर्वपूजासु कुण्डं स्यादेकहस्तकम् । अङ्गुलत्रयतो वृद्धिः शूद्रादेर्ब्राह्मणान्ततः ॥ ३१ ॥ निरीक्ष्या प्रेक्षणं चैव तडनषडणस्तथा ? | अधिकरणं वेधेन कुटिल समस्ततः ? ॥ ३२ ॥ कुण्डार्चनां कण्ठप्रधानरेखा चतुःषष्ठिवज्रिकरणक । अष्टादश कुण्डविस्तरः न्यासउपनः ? ॥ ३३ ॥
स्वस्तिश्री वहिआवाहनम् । आव्हाहन शान्ततेयगो रुहपत्यौ रेखायं प्रकर्तव्यम् ॥ ३४ ॥
ब्रह्माऽऽद्यायां तु रेखायां द्वितीयायां जनार्दनः । शिवः स्थितस्तृतीयायां हूंकारे सर्वदेवताः ॥ ३५ ॥
ॐ ह्रां ह्रीं हूं वह्निमूर्तये नमः स्वाहा ।
ॐ स्वाहा पनये नमः | हुति हवनांतान्यकारेषु देशयेत् ॥ ३६ ॥
उत्तरवेद्यां तु मध्योयः सहाय समवर्षया ? |
अनये सूत्रवेदेयं स्थण्डिले तु शय्यासनम् ॥ ३७ ॥ शिल्पिनं पूजयेत्तत्र वस्त्रालङ्कारभूषणैः ।
तथा गां शिल्पिने दद्यादलङ्कारसमन्त्रिताम् ॥ ३८ ॥
लक्षणोद्धारकं कुर्यात् शास्त्रदृष्टेन कर्मणा । पञ्चगव्यैस्तथा स्नात्वा पञ्चकषायसंयुतैः ॥ ३९ ॥ क्षीरवृक्षत्वचाभिश्च पञ्चघटैरहीनकैः । चत्वारो विप्रहस्तेषु सूत्रधारे तु पञ्चमः ॥ ४० ॥
शतसाहस्रकलशैः स्नानं तत्र समाचरेत् ।
मन्त्रं चैव समुच्चार्य नानार्थेषु विघ्नापहम् ॥ ४१ ॥
समुद्रो ज्येष्ठ सहिला समुद्रो ज्येष्ठ न सलिला समुद्रो ज्येष्ठस्त सलिला अपांदेवी
उत्तराभवन्ति या सृता वरणानां चतुष्टयम् ? ॥ ४२ ॥
मन्त्रानेतान्समुच्चार्य स्नानं च देवताकृतेः । शतसाहस्रकलशैः कृत्वा देवं च स्थापयेत् ॥ ४३ ॥ भेरीमृदङ्गवाद्यादिशङ्खशब्देध मङ्गलैः । वेददुन्दुभिनिस्वानैर्नृत्यगीतसमन्वितैः ॥ ४४ ॥
आरोपयेद्रथे देवं कृत्वा च त्रिप्रदक्षिणम् । प्रविशेदुत्तरद्वारात् स्नानवारि न लङ्घयेत् ॥ ४५ ॥

Page #548

३६४
अपराजितपृच्छा लखिते दोषमाप्नोति विघ्नं कूटमहाभयम् । आनयेदीशानवेद्या तुलामारोपयेत्ततः॥ ४६ ॥ उत्तरेऽशी शिरो याम्ये पूर्व वा पश्चिमे तथा । कलशं तच्छिरो देशे वामे स्याद् दर्पणः शुभः ॥ ४७ ॥ व्यजनं दक्षिणे देशे पादस्थाने कमण्डलुम् । आच्छादयेद् दिव्यवस्वैर्विताने दिव्यवस्नके ॥४८॥ स्थण्डिलानि ततो ह्यष्टौ द्वारयोः कलशानि च।। अकृष्टं चेतिमन्त्रेण द्वारपालान् निवेशयेत् ॥ ४९ ॥ बलिकर्म प्रकुर्वीत दिपतींश्च क्षमापयेत् । गन्धधूपैश्च बलिभिरिन्द्रादीन् दशदिक्षु च ॥५०॥ द्वे द्वे चाहती हवनामस्वजाप्यश्च मेव च । इत्यनुक्रम कुण्डैश्च ऋत्विजानां तु सङ्ख्यया ॥ ५१ ॥ ब्रह्माचार्य ऋत्विजश्च द्वारपालास्तथा परे । चत्वार इति कुण्डेषु ऋत्विजश्चैव षोडश ॥ ५२॥ अष्टौ तु द्वारपालाश्च दिशांपालास्तथोत्तमाः । एवंविधः प्रकर्तव्यो मण्डपे तु महोत्सवः ॥ ५३ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां सप्तप्रतिष्ठायज्ञमण्डपकुण्डविधिनिर्णयाधिकारो नाम सप्तचत्वारिंशदुत्तरशततम सूत्रम् ।।

Page #549

(१४८) मण्डलविधिर्नामाष्टचत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।
विश्वकर्मोवाच
मण्डलेषु च सम्पूज्या निर्वाणदीक्षितादिषु । विधिशेयानि तत्रैव मण्डलानि भवन्ति हि ॥१॥ सर्वतोभद्रं भद्रं च लतालिङ्गोद्भवं तथा । लिङ्गं च गौरीतिलक अर्धचन्द्रं च स्वस्तिकम् ॥२॥ योन्याकारं न च वाच्यं चापाकारं च टङ्कमम् । गजदन्तं पुरुषाक्षं चतुरश्राणि भेदतः ॥३॥ एकहस्तं द्विहस्तं वा हस्तत्रयमथोच्यते। ज्येष्ठमभ्यकनिष्ठानि उदितानि त्रिधा क्रमात् ॥ ४॥ ब्रह्मविष्ण्वर्क पूजासु सर्वभद्रं तु कामदम् । भद्रं तु सर्वदेवानां भुवनानां त्रयं यथा ॥५॥ लतालिङ्गोद्भवं पूज्यं लिङ्गं चैव शिवात्मनः। पूजायां सर्वदेवानां गौरातिलकभद्रकम् ॥ ६॥ अर्धचन्द्रं तडागेषु चापाकारं तथैव च । टंकाभं स्वस्तिकं चैव वापीकूपेषु पूजितम् ॥ ७ ॥ जलपर्द्वपीठिकासु योन्याकार तु कामदम् । गजदन्तं महादुर्गे प्रशस्तं मण्डलं शुभम् ॥ ८॥ वर्णार्थं च शिलापृष्ठे श्वेतं कुर्याच मण्डलम् । रक्तं मिषं च सिन्दूरैः पीतं मिथं हरीतकैः ॥९॥ हरिद मिथं बालरसैः श्वेतं दुग्धं वशादिजम् । इत्येतद्वर्णमाकारे मण्डलार्थ प्रयुज्यते ॥ १० ॥ चतुरथं समं कृत्वा भुजकर्णविशोधितम् ।। भाजयेत् षोडशभागः षट्पञ्चाशच्छतद्वयम् ॥ ११ ॥ मध्ये भागवतुम्के च पद्मं चैव प्रदापयेत् । तदनन्तरपङ्कौ च भवेत् पार्धाथिका ॥ १२ ।। पद्मतुल्यानि द्वाराणि चतुर्दिक्षु प्रकल्पयेत् । स्वस्तिवापीलताभद्रं वे द्वे च प्रतिकर्णकम् ॥ १३॥ शस्तं द्वारं चतुर्भाग द्वारकण्ठस्तदर्धतः। काकिलं बै कण्ठसमं द्वारशोभिकपालकम् ॥ १४ ॥ द्वारस्योभयपक्षे तु वापी स्यादपको कैः। पीथीकणे भवेदू भद्रं पत्रकोष्ठसमन्वितम् ॥ १५ ॥

Page #550

३६६
अपराजितपृच्छा
तस्याने स्वस्तिकं कुर्यात् पादतश्चतुरश्रकम् । तस्याग्रे तु भवेद् भद्रं स्वस्तिकं च तदन्ततः ॥ १६ ।। पापीभद्रकयोर्मध्ये लता कोष्ठचतुष्कतः। अष्टौ वाप्यश्च भद्राणि लताश्च स्वस्तिकानि च ॥ १७ ॥ चतुरसमायुक्तं वीथिकान्तरजन्मे ?। सर्वतोभद्रमेवं तु कर्तव्यं चैव मानतः ।। १८ ॥ मध्यं द्वयष्टककोष्ठैश्च चतुष्कस्य न कारयेत् । द्वात्रिंशदेखिका बाह्येऽष्टपत्राणि द्वितीयके ॥ १९ ॥ केशराणि तृतीये च नवधीजांश्चतुर्थके । एवंविधं प्रकर्तव्यं सर्वदैवतपूजनम् ॥ २० ॥ तीर्थानि नवपीतानि चतुर्धा केशराणि च । रक्तानि पद्मपत्राणि बाह्यरेखा चतुर्विधा ॥ २१ ॥ सत्वं रजस्तमश्चेति त्रिवत्ता वीथिका भवेत् । चतुर्वायणि श्वेतानि वीथिकर्णान्वितानि च ॥ २२ ॥ चतुर्भद्रा भवेद्रेखा श्वेतानां च चतुष्टयम् । पीतं स्वस्तिचतुष्कं च रक्तानां च चतुष्टयम् ॥ २३ ।। पीतवर्णा लता कार्या वाप्यर्धहरिताऽप्यथः। अर्धपीतां ततः कुर्यात्कर्णान्ते वृत्तबाह्यतः ॥ २४॥ तथा द्वधङ्गलवृत्तानि सत्त्वरजस्तमांसि च । रजो ब्रह्मा तमो विष्णुः सत्वं चैव महेश्वरः ॥ २५ ॥
___ इति सर्वतोभद्रमण्डलम् । एकद्वित्रिचतुःपञ्चषडात्रैश्चाऽधिवासनम् । सुमुहूर्ते शुभे लग्ने प्रतिष्ठाप्यादि चाऽऽनयेत् ॥ २६॥ स्वमानीतो यदा देवो निमित्तं लक्षयेत्तदा । शुभे च सिद्धिमाप्नोति अशुभे च वधादिकम् ॥ २७ ॥ रत्नन्यासं ततः कुर्याल्लिङ्गार्चायां विचक्षणः । धात्वौषधीश्च रत्नानि धान्यान्यष्ट तथैव च ॥ २८ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचायोक्तापराजितपृच्छायां __ मण्डलविध्यधिकारो नामाष्टचत्वारिंशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।
-
-

Page #551

(१४९) रत्नन्यासप्रतिष्ठा नामैकोनपश्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
धात्वौषधीश्च रत्नानि धान्यान्यष्ट तथैव च । वक्ष्ये मन्त्रानुक्रमं च यथोक्तं च पृथग बुधैः॥१॥
आँ इन्द्रस्तु महतां दीप्तः सर्वदेवाधिपो महान । वज्रहस्तो गजारूढस्तस्मै नित्यं नमो नमः ॥२॥
आँ अग्निस्तु महतां दीप्तः सर्वतेजोऽधिपो महान् । मेषारूढः शक्तिहस्तस्तस्मै नित्यं नमो नमः ॥ ३॥
आँ यमस्तु महतां दीप्तः सर्वप्रेताधिपो महान् । महिषस्थो दण्डहस्तस्तस्मै नित्यं नमो नमः ॥४॥ औं निक्रतिस्तु महादीप्तः सर्वक्षेत्राधिपो महान् । खड्गहस्तः शिवारूढस्तस्मै नित्यं नमो नमः ॥५॥ औं वरुणस्तु महादीप्तः सर्ववार्यधिपो महान् । नक्रारूढः पाशहस्तस्तस्मै नित्यं नमो नमः ॥६॥ आँ वायुस्तु महतां दीप्तः सर्वमण्डलपो महान् । ध्वजाहस्तो मृगारूढस्तस्मै नित्यं नमो नमः ॥७॥ आँ कुबेरस्तु महादीप्तः सर्वयक्षाधिपो महान् । निधिहस्तो गजारूढस्तस्मै नित्यं नमो नमः ॥८॥
आँ ईशानस्तु महादीप्तः सर्वयोगाधिपो महान् । शूलहस्तो वृषारूढस्तस्मै नित्यं नमो नमः ॥९॥
आँ ब्रह्मा तु महतां दीप्तः सर्वसृष्ट्यधिपो महान् । हसारूढः पद्महस्तस्तस्मै नित्यं नमो नमः ॥ १० ॥
आँ विष्णुस्तु महतां दीप्तः सर्वयोगाधिपो महान । ताारूढो गदाहस्तस्तस्मै नित्यं नमो नमः ॥ ११ अनेन क्रमयोगेन रत्नन्यासं तथोत्तमम । पूर्वादिक्रमयोगेन रत्नधात्वौषधानि च ॥ १२ ॥ वज्रवैडूर्यमुक्ताश्च इन्द्रनीलसुनीलकम् ।। पुष्परागं च गोमेदं प्रवालं पूर्वतः क्रमात् ॥ १३ ॥ हेमं रौप्यं ताम्रकांस्ये रीतिका नागबङ्गको । पूर्वादिकमतश्चैव आयसं चैवमन्ततः ॥ १४ ॥ वचा वह्निः सहदेवी विष्णुकान्ता च वारुणी । संजीवनी ज्योतिष्मती ईश्वरी पूर्वतः क्रमात् ॥ १५ ।।

Page #552

अपराजितपृच्छा यवो व्रीहिस्तथा कर्जूर्णाद्याश्च तिलैर्युता । शाली मुङ्गा समाख्याता गोधूमाश्च क्रमेण तु ॥ १६ ॥ यदेवाभरणं पूजा वस्त्रालङ्कारभूषणम् । स्नानमण्डपोपस्करान् स्थालीपात्रं तु शिल्पिने ॥ १७ ॥ शलाका मधुपात्रं च छत्रिकाद्यं च शिल्पिाने । स्नानशय्या ध्वजाद्यं च दातव्यं चैव शिल्पिने ॥ १८॥ सर्व यज्ञोपस्करं च शय्यावितानकादिकम् । अन्योपस्करकं सर्वमाचार्याय प्रदापयेत् ॥ १९ ॥
इति यक्षमण्डपविसर्जनम् । अतश्चानन्तरं कुर्यादस्य चैव महोत्सवम् । नृत्यैश्च गीतवादित्रैः फलपुष्पवितानकैः ॥ २० ॥ प्रकीर्णविविधास्वाथैः फलैश्चैवमनेकशः । द्वारनालैः सुशोभाव्यैः पुष्पवितानसंकुलैः ।। २१ ॥ कदलीस्तम्भशोभायैर्ध्वजामालाकुलैस्तथा। रम्भापत्रैः प्रेक्षणीयैास्थताण्डवकादिकैः ।। २२॥ आरात्रिकैर्गन्धधूपैर्गीतकामलकायकैः। भोगैश्चैवातिभोगैश्च कर्पराद्यैश्च कुङ्कुमैः ॥ २३ ॥ कूर्मादौ च तथा कुर्यान्छिलासंस्थापने तथा । द्वारे पद्मशिलायुक्तौ पुरुषस्य निवेशने ॥२४॥ कलशे च ध्वजारोपे प्रतिष्ठासप्तके तथा । शान्तिका द्विसप्तके व प्रयुक्तं वास्तुवेदिभिः ॥ २५ ॥ शुभं चेदं कारयेद्यः प्रतिष्ठासप्तकादिकम् । स याति परमं लोकं यत्र देवः सदाशिवः ॥ २६ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
रत्नन्यासप्रतिष्ठाधिकारो नामैकोनपञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #553

(१५०) प्रासाद्देवतान्यासो नाम पश्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मावाच
प्रासादे देवतान्यासं स्थापयेश्च समस्ततः । तदनुक्रमतो वक्ष्ये शृणुचैकापमानसः ॥ १॥ पादे पराक्रमं देवं प्रतिष्ठाप्य भूमध्यतः । प्राग्भारोद्भवं देवं शिलायां च तदूर्ध्वत: ॥२॥ शिलोद्भवोद्धता चादौ दंष्ट्रया भूः समस्तिका । वराहरूपेण खरशिलायां धरणीधरः ॥ ३॥ सूत्रपातं समासार्य स्थायश्चिन्तामणिस्तथा । आधस्तरोर्ध्वदेशे च तत्र नागकुलानि च ॥४॥ प्रतिष्ठाप्याः पन्नगाश्च स्थाने पोल्यभिधानके। तदूचे कुम्भकाख्ये च संस्थाप्या जलदेवताः ॥ ५॥ पुष्पकं च तदूचे तु चिपिका पुष्पकान्विता। संस्थाप्याः किन्नरास्तत्र चिप्पिकापुष्पकाकुलाः ॥६॥ जाडयकुम्भे स्थितो नन्दी कर्णाल्यां च ततो हरिः। गजपीठे गणेशश्च अश्वपीठे तथाऽश्विनौ ॥ ७ ॥ नरपीठे नगंश्चैव स्थापयेत् क्रमयोगतः। क्षमां देवीं च खुरके स्रष्टारं कुम्भके तथा ॥ ८॥ निर्गमोद्मसीमायां तत: सुष्धिर्विनिर्गता। सन्ध्यात्रयं प्रतिष्ठाप्यं क्रमतो भद्रकत्रये ॥९॥ कलशे च स्थिता देवी पार्वती तु हरप्रिया। धनदोऽन्तरपत्रे च प्रतिष्ठाप्यो यथाक्रमम् ॥ १० ॥ कपोताल्यां गन्धर्वा अन्त:पत्रे च किन्नराः। शारदा मश्चिकायां च जवायां मेरुरेव च ॥ ११ ॥ लोकपालाश्च दिक्पाला: सुराश्चाथ गणेश्वराः।। उदीच्यामिन्द्रदेवश्च सावित्री भरणे स्थिता ॥ १२ ॥ भाराधार: शिरावट्यां पट्टे देव्यश्च संस्थिताः । विद्याधराः कपोताल्यामन्तःपत्रे सुरास्तथा ॥ १३ ॥ पर्जन्यः कूटच्छाये तु छाद्यनिर्गमसंयुते । तदनन्तरतो देवान स्थापयेद गर्भमध्यतः ॥१४॥

Page #554

३७०
अपराजितपृच्छा शाखयोश्चन्द्रसूर्यों तु त्रिमूर्तीश्चोत्तरङ्गके । उदुम्बरे स्थिता यक्षा अश्विनावर्धचन्द्रके ॥ १५ ॥ कोणिकायां धराधारः क्षितिश्चोत्तानपट्टके । स्तम्भेषु पर्वता: प्रोक्ता आकाशं च करोटके ॥ १६ ॥ जालके ऋषिसधाश्च सुरा मध्ये प्रतिष्ठिताः । मकर जाह्नवी गङ्गा चण्डेशे गोमती तथा ॥ १७ ॥ ब्रह्मा विष्णुस्तथा सूर्य ईश्वरी च सदाशिवः । उरःशुगे तथा पञ्च भद्रभद्रेष्वयं विधिः ।। १८ ॥ शिखरे चेश्वर विद्याच्छिखायां तु सुराधिपम् । ग्रीवायां त्वम्बरं देवमण्डके च निशाकरम् ॥ १९ ॥ पद्माक्षं पद्मपत्रे चाऽमलमामलसारके । कलशे च स्थितो रुद्रो व्योमव्यापी सदाशिवः ॥ २० ॥ सद्यो वामस्तथा घोरस्तत्पुरुष ईश एव च । कणे प्रतिरथे चैव रथे पञ्जरभद्रयोः ॥ २१ ॥ पञ्चवक्त्राणि पञ्चानासत्या भद्रान्तगा भवेत् । इत्येते च समाख्याता: प्रासादे त्रिदशाः खलु ॥ २२ ॥ न्यूनाधिक स्थिता यत्र देवास्तत्रैव ते पुनः । हीने हीनाः प्रतिष्ठाप्या अधिक चाधिकाः शुभाः ॥ २३ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
प्रासाददेवतान्यासाधिकारो नाम पञ्चाशदुत्तरशततम सूत्रम् |

Page #555

(१५१) सूत्रधारपूजाविधिनीमैकपञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥ विश्वकर्मोवाच
इत्यनन्तरतो वत्स पूजित्वा सूत्रधारकम् । यशमण्डपमध्ये च मण्डलं कारयेच्छुभम् ॥ १॥ पहाच्छादनकं कृत्वा स्वस्तिकं च समालिखेत् । सूत्रासने सूत्रधारं पादों प्रक्षाल्य स्थापयेत् ॥ २॥ कुङ्कुमालेपनं कृत्वाऽऽवृणुयाद् दिव्यवस्त्रतः।। मुकुटं कुण्डले सूत्रं कङ्कणं दिव्यमुद्रिकाम् ॥ ३॥ हारकेयूरसंयुक्तं पादाभरणकादिकम् ।। देयं स्त्रीनरयुग्मस्य पुत्रपात्रयुतस्य च ॥४॥ गृहोपस्करकं सर्व गोमहिष्यश्वकादिकम् । दारलीकर्मकरांश्चैव यत्सुखासनकादिकम् ॥५॥ ग्राम चैव ततो दद्यात कृष्णां वा भूमिमुत्तमाम् । अन्ये ये पूजनीया चै उत्तमाष्टंकपाणिकाः ॥ ६॥ वस्त्रप्रावरणैः सर्वे उत्तमादिक्रमेण तु । सर्वेषां टङ्कपाणीनां दत्वा दानं च पुण्यकृत् ॥ ७ ॥ सर्वेषां कर्मकराणां धनं दद्याच्च सर्वतः। वस्त्रप्रावरणान् कृत्वा पुण्यदानं च सर्वथा ॥ ८॥ नाऽपकुर्याद्यथा वत्स सूत्रधारः स्वकर्मसु । तस्मिस्तुष्टे च सन्तुष्टा ब्रह्मविष्णुहरादयः ॥९॥ भोजनीयास्तत्र सर्वे मिष्टान्नैः खण्डपाचितैः । ताम्बूलं लेपनं दद्याद्यावत् संतुष्टिमाप्नुयुः ॥ १०॥ सूत्रधारएहस्तास्तुष्टा यत्र गृहेषु च । तत्र तुष्टः शिवो देवस्त्रिदशैश्चैव संयुतः ॥ ११ ॥ तत्तुष्टच जगत्तुष्टं त्रैलोक्यं सचराचरम् । सर्वतीर्थोद्भवं पुण्यं सर्वदेवप्रतोषणम् ॥ १२॥ संतुष्टचेतसः कृत्वा याचनीयं करोदकम् । आसि पुण्य स्वयं दाता देयं निष्केवलावयम् ॥ १३ ॥ सूत्रधारापण्यावेषु आत्महस्तं तु याचितम् । मम सन्तानेन मोक्षं दद्याद् भवप्लवान्तकम् ॥ १४ ॥ मया विरूपं व्यक्तं तु अदत्वंकपातरूपकम् । क्षमावद्भिः प्रकर्तव्यं सन्तुप्रैः पुण्यदानकम् ॥ १५॥ एवमेव प्रदातव्यं सूत्रधारेण चोदकम् ।। निष्केवलं च पुण्यं ते यजमान सदाऽस्तु हि ॥ १६ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाया
सुत्रधारपूजाविध्यधिकारो नामैकपञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #556

(१५२) गुरुयागनिर्णयो नाम द्विपञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
गुरुयागं प्रवक्ष्यामि शृणु त्वमपराजित । येनाऽसौ लभते पुण्यमिहलोके परत्र च ॥ १॥ यज्ञमण्डपमध्ये च पट्टः स्थाप्यस्तथोपरि । अष्टपत्रं लिखेत्पद्मं पूजयेद् गुरुपादुकाम् ॥२॥ आच्छाद्य युग्मवस्त्राभ्यां गन्धैधूपैश्च पुष्पतः । मन्त्रमुद्राक्रियायुक्तं पूजयेद् गुरुपादुकाम् ॥ ३॥ आवाहनाय तत्रैव दृष्टयग्ने पादुकाऽपरा । पादौ प्रक्षाल्य तत्रेव पूजयेदू भकिमावतः ॥ ४ ॥ पाटपट्टैस्तथा पटैर्दिव्यवस्त्रादिकैरपि। एवं स्त्रीनरयुग्मं च पूजयेद् गुरुपादुकाम् ॥ ५ ॥ हारकेयूरमुकुटैर्मुद्रिकाभिश्च कङ्कणैः । कर्णभूषाकटिसूत्रैः पादाभरणकादिकैः ॥ ६ ॥ स्त्री युक्ताभरणैः पूज्या वस्त्रालङ्कारभूषिता । हंसतूलयुता शय्या विविधान्यासनानि च ॥७॥ छत्रं सुखासनं चैव चामरव्यजनादिकम् । गजश्वाऽश्वो रथो वाऽपि नेकधा वाहनानि च ॥ ८॥ अन्ये चोपस्कराः सर्वे देया धान्यधनादि च । देशो ग्राम: पुरं खेटो नगरं कूटकर्वदः ॥९॥ गुरुभ्यश्च प्रदातव्या हतिसन्तुष्टचेतसा। गुरौ हृष्टे च तुष्यन्ति सुराश्च पितरोऽपि च ॥ १० ॥ गुरुः सन्तोषितो येन त्रैलोक्यं तस्य गोचरम् । सन्तोषितो गुरुयेन कैलासे युक्त ईश्वरे ॥ ११ ॥ गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुर्गुरुरीशः सदाशिवः । तस्माद् दीक्षा गृहीतव्या देवीदेवार्चनक्रियाः ॥ १२ ॥ सन्ध्याश्च तर्पणं चैव सूर्यादेरर्चनाविधिः। ततो देवाग्रतो गत्वा उपस्थानानि कारयेत् ॥ १३॥ . .
ओषधीस्नपनं चैव यतो व्याधिन पीडयेत् । महोत्सवं ततः कुर्यात् पुष्पवितानसंकुलैः ॥ १४ ॥

Page #557

३७३
अपराजितपृच्छा कदलीस्तम्भशोभाढयस्तोरणैर्दिव्यवस्त्रकैः । नैवेद्यैः खण्डपक्कैश्च फलपुष्पैरनेकधा ॥१५॥ सधूपामोदबहुलैर्दीपमालादिसंकुलैः । आरात्रिकं ततः कृत्वा गीतनृत्यसुवाद्यकैः ॥ १६॥ अथ चाऽनन्तरं वत्स आत्मानं विनिवेदयेत् ।। भार्यया युक्त एवं च दण्डवत्प्रणमेद् भुवि ॥ १७ ॥ आत्मवित्तानुसारेण देवे दद्याच्च निग्रहम् । भार्यायुक्तश्च देवाग्रे निग्रहं तु समुच्चरेत् ॥ १८ ॥ उभाभ्यां च समुत्थेयं गुरोरेवाज्ञया तदा । इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
गुरुयागनिर्णयाधिकारो नाम द्विपञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #558

(१५३) शिलाकूर्मपुरुषप्रमाणं त्रिपश्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच--
एकहस्ते तु प्रासादे कूर्मश्चार्धाङ्गुलः स्मृतः । अर्धवृद्धिः प्रकर्तव्या प्रश्चदशहस्तावधि ॥१॥ एकविंशतिहस्तान्तं पादवृद्धिः प्रकीर्तिता। तदर्धन पुनर्वृद्धिमन्वगुलः शतार्द्ध के ॥ २॥ एतन्मानं मध्यमानं कनिष्ठं पावर्जितम् । पादाधिकं भवेज्ज्येष्ठं कम मानं निधोदितम् ॥ ३॥ हैमो रौप्यश्च कर्तव्यः सर्वपापप्रणाशनः । करोति य इमं कूर्म स यशफलमाप्नुयात् ॥४॥ स्नान पञ्चामृतं कार्य कूर्मस्य तु यथाविधि । अर्चयित्वा प्रयत्न सुधूपामोदपुष्पकैः ॥ ५॥ तिलैर्यवैस्तथा होम पूर्णाहुतिं प्रदापयेत् । निवेशयेत्ततः कूर्म वेदवादिवमङ्गलैः ॥ ६॥
इति कूर्मप्रमाणम् । अतः परं प्रवक्ष्यामि शिला: प्रासादमानतः। एकहस्तं समारभ्य पञ्चाशद्धस्तकावधि ॥ ७ ॥ एकहस्ते तु प्रासादे शिला वेदाङ्गुला भवेत् । षडङ्गुला द्विहस्ते च त्रिहस्ते च ग्रहाङ्गुला ॥ ८॥ चतुर्हस्ते च प्रासादे शिला स्याद् द्वादशाङ्गला। तृतीयांशोदयः कार्यों हस्तादौ च युगान्ततः ॥९॥ ततः परेऽष्टहस्तान्तं वृद्धिख्यङ्गुलतो भवेत् । पुनदर्थङ्गलतो वृद्धिः पञ्चाशद्धस्तकावधि ॥ १० ॥ पादेन चोच्छ्रिता शस्ता तां कुर्यात् पङ्कजान्विताम् । कर्तृकावरका राजा प्रजा नन्दन्ति वै चिरम् ॥ ११ ॥ अष्टाङ्गलोच्छ्रिता शस्ता वेदाधा करयोगतः। शस्तं मान शैलजे स्थाष्टिके च तदर्धतः ॥ १२ ॥ शैलजे शैलजा कार्या ऐष्टिके चेष्टिकामयी। तत् पिण्डाने भवेत्पनं शिला पिण्डाष्टमांशकम् ॥ १३ ॥ पनपत्रयुता चैव नन्द्यावर्ती व स्वस्तिका । तदेवायुधसंहाच पीठबन्धवशानुगा ॥१४॥

Page #559

अपराजितपृच्छा नन्दा भद्रा जया पूर्णा विजया पञ्चमी शिला । मङ्गला ह्यजिताऽपराजिता च धरणीभवा ॥ १५ ॥ शिलां निवेशयेत्पूर्व पश्चात्पीठनिबन्धनम् । जवायां शिखरे चैव वेदिका कलशान्तरे ॥ १६ ॥ शिलोपरि समस्तं तच्छिलाधश्चोपपीठकम् । इति युक्तिर्विधातव्या शिलानां शुभलक्षणा ॥ १७ ॥ अध:खाते सम्पुटेषु निधिकुम्भांश्च योजयेत् । पानश्चाथ महापद्मः शङ्खो मकरकच्छपौ ॥ १८॥ मुकुन्दकुन्दनीलाश्च खर्वश्च निधयो नय । सुमद्रश्च विमद्रश्च सुनन्दः पुष्पदन्तकः ॥ १९ ।। जयोऽथ विजयश्चैवं कुम्भः पूर्णस्तथोत्तमः । इत्येवं नवकुम्भाश्च नियोज्यास्तत्र वै क्रमात् ।। २० ।। अथातः संप्रवक्ष्यामि पुरुषस्य प्रवेशनम् । न्यसेद् देवालयेष्वेवं जीवस्थानफलं भवेत् ॥ २१ ॥ छादनोपप्रवेशेषु शृङ्गमध्येऽथवोपरि । शुकनासावसानेषु वेचूच भूमिकान्तरे ॥ २२ ॥ मध्यगर्भे विधातव्यो हृदयवर्णको विधिः । हंसतुली ततो कुर्यात् ताम्रपर्यङ्कसंस्थिताम् ॥ २३ ॥ शयनं चापि निर्दिष्टं पद्मं वै दक्षिणे करे । त्रिपताकं कर:वाम कारयेद्धदि संस्थितम् ॥ २४ ॥ प्रमाणं तस्य वक्ष्यामि प्रासादादौ समस्तकं । यावच्छताध हस्तादेः कल्पयेञ्च यथाक्रमम् ।। २५ ॥ वृद्धिरर्धाङ्गलाद्धस्ते यावन्मेरुं प्रकल्पयेत् । एवंविधं प्रकर्तव्यं सर्वकामफलप्रदम् ॥ २६ ॥ हेमजं तारजं वापि ताम्रजं वापि भागशः । कलशे चाम्बुपूणे तु सौवर्ण पुरुषं न्यसेत् ॥ २७ ।। पर्यकस्य चतुःपत्सु कुम्भाश्चत्वार एव च । हिरण्यनिधिसंयुक्ता आत्ममुद्राभिरडिताः ॥ २८ ॥ एवमारोपयेद् देवं यथोक्तं वास्तुशासने । तस्य नैव भवेद् दुःखं यावदाभूतसंप्लवम् ।। २९ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां .
शिलाकूर्मपुरुषप्रमाणाधिकारो नाम त्रिपञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #560

(१५४) वैराज्योद्भवप्रासादनिर्णयो नाम चतुष्पश्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम्॥
विश्वकर्मोवाच--
अथातः संप्रवक्ष्यामि प्रासादान क्षेत्रसंस्थितान् । तेषां च कथयिष्यामि भेदान् पञ्च समीरितान् ॥ १॥ विमानाः प्रथम पञ्च स्वयं ब्रह्मप्रभाषिताः। मनोल्हादकरा होते तथा स्वच्छन्दचारिणः ॥२॥ वैराज्य: प्रथमो नाम पुष्पकश्च द्वितीयकः । कैलासो मणिकस्तत्र तथा चैव त्रिविष्टपः ॥३॥ वैराज्यं चतुरथं च कैलासं वृत्तमेव च । पुष्पकं कारयेत्प्राज्ञश्चतुरश्रायतं तथा ।। ४।। वृत्तायतं चैव कुर्यान्मणिकं तत्र बुद्धिमान् । त्रिविष्टपमथाष्टानं सर्वदेवालयेषु च ॥५॥ प्रयुक्ता विधितश्च्छन्दा; सूत्रमागैरनेकधा। वैराज्यकुलसम्भूताः सब प्रासादसंज्ञकाः ॥ ६॥ प्रासादानां समस्तानां वैराज्या देवसम्भवाः । भवन्ति चेषुभेदा वै वैराज्योद्भवसद्मनाम् ॥ ७ ॥ प्रासादा चै पञ्चशतान्यष्टाशीत्यधिकानि च । सर्वेषां मूलयोनिस्तु वैराज्यं नाम कीर्तितः ॥ ८॥ चतुरश्रायतच्छन्दै पुष्पकादिशतत्रयम् । अन्ये पञ्चाशतान्येवं वृत्ताः कैलाससम्भवाः ॥९॥ वृत्तायतास्सार्धशतसङ्ख्यका मणिकोद्भवाः । विष्टपास्तथाष्टाधा मताः सार्धशतत्रयम् ॥१०॥ सख्ययाष्टाशीत्युत्तराण्यष्टादशशतानि च । उक्ताः श्रेष्ठा ब्रह्मणश्च वैराज्यकुलरूम्भवाः ॥ ११ ॥ तन्मध्ये मिश्रकाश्चैव शतं च द्वादशोत्तरम् । स्युर्विंशतिशतान्येवं प्रासादा मिश्रसम्युताः ॥ १२ ॥ पञ्चाशत् सहस्त्राणि पञ्चविंशतिधाः पृथक् । एकैके तेऽष्टधा भिन्नाश्चतुर्लक्षमितास्तथा ॥ १३ ॥ चतुरधाश्च वैराज्या वृत्ताः कैलाससम्भवाः ।। चतुरश्रायताः सर्वे पुष्पाख्यकुलजातकाः ॥ १४ ॥ वत्तायता मणिकजा अष्टामाश्च त्रिविष्टपाः । इषुभेदलमुत्पन्नाः प्रासादा; सर्वकामदाः ॥ १५॥

Page #561

अपराजितपृच्छा एकहस्तं समारभ्य पञ्चाशद्धस्तकावधि । हस्तान्तरैस्ततो भेदा हस्ता(श्च न संशयः ॥ १६ ॥ हस्तपादेव्यङ्गुलैश्च कुर्यादालकक्रमम् । प्रयुक्ता विविधारच्छन्दा: प्रमाणं शास्त्रमानतः ॥ १७ ॥ इषुच्छन्दाष्टजातीनां नामसङ्ख्या च लक्षणम् । तथा तदूर्ध्वमार्गेषु तलेष्वभिहितं यथा ॥ १८ ॥ सख्याताश्च तलच्छन्दभक्तिभागा अनेकधाः । चतुर्भागादिकं मध्यं सूर्योत्तरशतान्तकम् ॥ १९ ॥ भागान्तरे ततो भेदा ग्रहाधिकशतं विदुः । तत्रोत्पन्ना यथा भेदा उपाङ्गानां तथैव च ॥ २० ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां वैराज्योद्भवप्रासादनिर्णयाधिकारो नाम चतुष्पञ्चाशदुत्तरशततम सुत्रम् ॥

Page #562

(१५५) वैराज्यादिप्रासादलक्षणं पञ्चपञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ।।
विश्वकर्मोवाच
अथो वक्ष्ये च वैराज्यं प्रासादं सर्वकामदम् । वल्लभं सर्वदेवानां शिवस्यापि विशेषतः ॥ १॥ अनन्तपुण्यदां चैवं पूजां वै ब्रह्मणोदिताम् । तेषामनुक्रमं वक्ष्ये शणु चैकानमानसः ॥२॥ चतुरधीकृते क्षेत्रे तथा षोडशभाजिते । तस्य मध्यं चतुर्भागैर्गर्भ सूत्रैश्च कारयेत् ॥ ३॥ द्वादशस्वथ शेषेषु बाह्ये भित्तीः प्रकल्पयेत् । भित्तिागोच्छ्रयं चैव चतुर्भागैश्च कारयेत् ॥ ४ ॥ भित्त्युच्छ्रयो जन्मतश्च सपादः शिखरोदयः । चतुर्गुणैः पृथक्सूत्रैः पद्मकोशं समालिखेत् ॥५॥ स्कन्धकोशान्तरं चैव सप्तभागैश्च भाजयेत् । एकभागा भवेद् ग्रीवा सार्धं चामललारकम् ॥ ६॥ पद्मपत्रं तथा सार्धं त्रिभागैः कलशोन्नतिः । चतुरेषु प्राग्नीवा गर्भतुलाश्च गर्भतः ॥ ७ ॥ हेमरत्नमयैःस्तम्भैः शुक्लपट्टः सुच्छाद्यकैः । मुक्तादिभिश्च खचितैर्वितानैर्दिव्यभूषणैः ॥ ८॥ स्फाटिकैर्विविधैर्जीलैर्हिरण्यमणिवेदिकैः। सिंहकर्णैः सुशोभाढयैर्नियूहाच्छाद्यकर्णकैः ॥९॥ शिखरैहेमरत्नाढ्यैर्घण्टाकलशकान्वितैः। गजाश्वतरपीठाद्यैः सर्वलक्षणसम्युतैः ॥ १०॥ लोकनाथेऽति दृष्टव्या आदौ वैराज्यसम्भवाः । वैराज्या वै पञ्चशतान्यष्टाात्युत्तराणि च ॥ ११ ॥
इति वैराज्यप्रासादलक्षणम् । आयामः पञ्चभागैश्च चतुर्भागैश्च विस्तरः। याम्योत्तरे उर:शङ्गाण्यूर्व त्रिकलशान्वितम् ॥ १२ ॥ सिंहकर्णपुर: पृष्टे प्राग्ग्रीवा द्वारबाह्यतः । पूर्वालङ्कारशोभाढ्यः पुष्पकः सर्वकामदः ॥ १३ ॥ पुष्पकाच समुत्पन्नं प्रासादानां शतत्रयम् । चतुरस्रायता: प्रोक्ता आद्येऽन्ते सृष्टिकर्मणा ॥ १४ ॥
इति पुष्पकप्रासादलक्षणम् ।

Page #563

अपराजितपृच्छा चतुरश्राः समाः शुद्धाः कोर्ध्वं च सुवृत्तकाः । सिंहकर्णैर्भूपितो;ः पूर्वालङ्कारशोभिताः ॥ १५ ॥ चतुारेषु प्राग्ग्रीवा सुवितानैविभूषिताः । कैलालाद्याः समुत्पन्ना वृत्ताः पञ्चशतानि च ॥ १६ ॥
इति कैलासप्रासादलक्षणम् । षड्भागैश्च तथाऽऽयामश्चतुर्भागश्च विस्तरा । विस्तरार्ध भ्रमे वृत्तं वामदक्षिणतो भवेत् ॥ १७ ॥ कुक्षिव्यासं बुधः कुर्याद् भागपादं ततः पुनः । एवं वृत्तायता: कार्या द्वारवेदीविभूषिताः ॥ १८ ॥ घण्टाकलशशृङ्गादिपूर्वालकारशोभिताः । प्रासादा मणिकोत्पन्नास्तथा सार्धशतानि च ॥ १९ ॥
___ इति मणिकप्रासादलक्षणम् । अष्टाश्राश्च ततः शुद्धास्तथा च समकर्णकाः । तदर्ध च भवेद् भद्रं कामदाश्च त्रिविष्टपाः ॥ २० ॥ चतुर्दारेषु प्राग्ग्रीवाः पूर्वालङ्कारशोभिताः। . एवं सार्धत्रिशतानि प्रासादाश्च त्रिविष्टपाः ।। २१ ॥
इति त्रिविष्टपप्रासादलक्षणम् । पञ्चकान्तरतश्चैवं मिथकाः सर्वकामदाः । सूर्योत्तरशतं चैवं मिश्रकाणां समुद्भवाः ॥ २२ ॥ वैराज्या: श्वेतवर्णाढ्याः श्वेतालारभूषिताः। पुष्पकाः हेमवर्णाश्च हेमरत्नविभूषिताः ॥ २३ ॥ कैलासा हिमवर्णाश्च श्वेतालङ्कारभूषिताः । मणिकाः सर्ववर्णाः स्युस्तथैव च त्रिविष्टपाः ॥२४॥ पीठोपपीठजवाश्च मेखलाकूटच्छाद्यकम् । सिंहकर्णश्च शिखर: सर्वरत्नविभूषितः ॥ २५॥ जालव्यालकपोतालीसिंहकर्णसुच्छाद्यकैः । स्फटिकैमरत्नाव्यैः सर्वलक्षणसम्युतैः ॥ २६ ॥ पूर्व च ब्रह्मणा प्रोक्ताः पूजापञ्चमहोत्सवाः । तत आदौ समुत्पन्नाः प्रासादाः सर्वकामदाः ॥ २७ ॥ यैरिह क्रियते पूजा शिवस्य पृथिवीतले ।। लभन्ते ते ब्रह्मलोकं शिवलोकमभीप्सितम् ॥ २८॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्यो-कापराजितपृच्छायां
वैराज्यादिप्रासादलक्षणाधिकारो नाम पञ्चपञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #564

(१५६) वैराज्यप्रासादाभिधानं षट्पञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच--
चैराज्यादींस्ततो वक्ष्ये प्रासादाः पञ्चविंशतिः । चतुरश्रो भवेदेकरूयङ्गाश्च त्रय एव च ॥ १॥ भवन्ति पञ्च पञ्चाङ्गाः सप्ताङ्गान् सप्त कारयेत् । नवागाश्च नवाख्याता: प्रासादाः पञ्चविंशतिः ॥२॥ वैराजश्चतुरश्रश्च कर्तव्यो विधिपूर्वकम् । अधस्तान्नन्दनश्चैव सिंहः श्रीनन्दनस्तथा ॥ ३ ॥ व्यङ्गा इमे त्रयश्चैव कर्तव्याश्च सदा बुधैः । मन्दरो मलयश्चैव विमान: सुविशालकः ॥४॥ कर्णाक्षश्चेति पञ्चाङ्गाः प्रासादाश्च प्रकीर्तिताः । सप्ताङ्गान् कथयिष्यामि प्रासादान् सर्वकामदान् ॥ ५ ॥ शान्तिदान वै विघ्नहरान् शुद्धवंशसमुद्भवान् । महेन्द्रो रत्नशीर्षश्च शतशृङ्गोऽथ भूधरः ॥ ६॥ भुवनाद्यो मण्डनाख्यस्यैलोक्यविजयस्तथा। पृथ्वीवल्लभ एवं च सप्ताङ्गाश्च प्रकीर्तिताः ॥ ७ ॥ महीधरश्च कैलासो नवमङ्गल एव च । गन्धमादनसर्वाङ्गसुन्दरौतु तथैव च ॥ ८॥ विजयानन्दसर्वाङ्गतिलकावेवमेव च । महाभोगस्तथा मेरुर्नवाङ्गाः परिकीर्तिताः ॥९॥ वैराजाद्याः समाख्याता: प्रासादाः पञ्चविंशतिः । एतेषां रूपनिर्माणं कथयामि यथाविधि ॥ १० ॥ पते समतला क्षेयाः समनिगमनिर्गताः। समजाति समे सूत्रे शुद्धच्छन्दाः प्रकीर्तिताः ॥ ११ ॥ विभक्तिभिन्नच्छन्दानां भक्तिसूत्रानुनिर्गताः । गर्भसूत्रविनिर्गता गर्भा एवमनेकधाः ॥ १२॥ समाश्च विषमा; समविषमाश्च समासमाः । कार्यास्तथा समसमा तथा च विषमासमाः ॥ १३॥ विचित्राङ्गा विभक्ताश्च विचित्रसूत्रान्तर्गताः । विचित्रशिखराकीर्णा विचित्रपद्मपत्रकाः ॥ १४ ॥
(चित्रपद्मदलोद्भवाः) इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वैराज्यप्रासादाभिधानाधिकारो नाम षट्पञ्चाशदुत्तरशततम सूत्रम् ॥

Page #565

(१५७) वैराज्यादिनगरप्रासादलक्षणं सप्तपञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच---
वैराज्यमथ वक्ष्यामि प्रासाई सर्वकामदम् । विश्राम्यन्तीशविष्णू च ब्रह्मा यत्र रविस्तथा ॥१॥ एकद्वारं चतुर त्रिद्वारं च तथैव च । द्वारद्वयं च कर्तव्यं दूषणं न कदाचन ॥२॥ पूर्वोत्तरयाम्ये चैव पूर्वापरोत्तरे तथा। याम्यापरोत्तरे शस्तं त्रिद्वारं त्रिविधं मतम् ॥ ३॥ पूर्वापरे स्याद् द्विद्वारं दूषयेच्च याम्योत्तरे।। एकद्वारं च माहेन्द्रयां चतुरं चतुर्दिशम् ॥ ४॥ पूर्वे च भक्तिदं द्वारं मुक्तिदं वरुणोद्गतम् । याम्योत्तरे शिवे द्वारे कृते दोषो महद्भयम् ॥ ५॥ एकवारं च माहेन्यामन्यथा दोषदं भवेत् । भद्रं सर्वत्र कल्याणं चतुद्वारे शिवालये ॥६॥ ब्रह्मविष्णुरवीणां च कुर्यारोक्तमेव हि । समोसरणे च जैनेन्द्रे दिशा दोषो न विद्यते ॥ ७ ॥ चतुरधं समं शुद्ध षोडशांशोपकल्पितम् । वेदांशो गर्भ आख्यातो भित्तिः सूर्यपदोद्भवा ॥ ८॥ भ्रमनिर्माणतः स्तम्भैः सीमा प्राग्नीवकाग्रतः। चतुर्भागोन्नता भित्तिः सपादा शिखरोन्नतिः ॥९॥ चतुर्गुणैः पृथक्सूत्रैः पद्मकोशं समालिखेत्।। स्कन्धकोशान्तरं चैव सप्तभागैश्च कारयेत् ॥१०॥ ग्रीवा भागा समुत्सेधे सार्धमामलसारकम् । पद्माच्छत्र तथा सार्धे त्रिभागः कलशोऽन्तरे ॥ ११ ॥ शुकनासान सिंहकर्णान् चतुर्दिक्षु प्रकल्पयेत् । जगती चै पञ्चगुणा कामदा चतुरानना ॥ १२ ॥ इमं वैराज्यकं देवप्रासादं कारयेत्तु यः।। एकविंशतिस्वर्गाणां लभते राज्यभीप्सितम् ॥ १३॥
इति वैराज्यप्रासादः । वैराज्यस्य च संस्थाने नन्दनं कारयेच्छुभम् । कर्ण तथा चैकभागमुदकान्तरभूषितम् ॥ १४ ॥ द्विभागं च भवेद् भद्रमर्धभागेन् निर्गतम् । भागार्धं पार्श्वसूत्रं तु निर्गमस्तत्समो भवेत् ॥ १५ ॥

Page #566

अपराजितपृच्छा
सार्धभागस्तु विस्तार एवं भद्रं विधीयते । कर्णेष्वेकैकशृङ्गं च भद्रे द्वे उरुमञ्जरी ॥ १६ ॥ शिखरं व्यंशविस्तारं पादोन वेदमुच्छ्रितम् । पद्मकोशोद्भवसूत्रे पञ्चांश: कलशोऽन्तिके ॥ १७ ॥ रथिका तु यदा भद्रे नन्दनः सर्वकामदः । इह नन्दति तत्कर्ता स्वर्ग वा त्रिदशैः सह ॥ १८॥
इति नन्दनः। मुखभद्रे प्रतिभद्रमुद्गमो रथिकोपरि । कर्णशृङ्गे सिंहकर्णः सिंहनामा स उच्यते ॥ १९ ॥ देवानां तु प्रकर्तव्यः सिंहस्तत्रैव शाश्वतः। तुभ्येदिरिसुता तस्य सौभाग्यधनपुत्रदा ॥ २०॥
इति सिंहः। कणे शङ्गे तु दातव्यं पञ्चाण्डकविभूषितम् । तथा श्रीनन्दनो नाम कर्तुः सन्तानवर्द्धकः ॥ २१ ॥
इति नन्दनः ॥ इति व्यङ्गास्त्रयः॥ षड्भागायते भाग कर्ण प्रतिरथं तथा। द्विभागं च भवेदू भद्रं निर्गमश्चार्धभागतः ॥ २२ ॥ प्रतिरथं भागनिष्कासं गो वेदांशकैः पृथुः । द्वे द्वे कर्णे तथा भद्रे शङ्गं प्रतिरथेऽथवा ॥ २३ ॥ एवंविधः प्रकर्तव्यो मन्दरस्तु शिवात्मजः। मेरुपुण्यार्धकार्धे तु लभ्यते मन्दरे कृते ॥ २४ ॥
इति मन्दरः । भद्रे शृङ्गत्रयं कुर्यान्मलयो नाम नामतः ।
इति मलयः। त्यक्तकभद्रशृङ्गं तु प्रत्यङ्गानि प्रदापयेत् ॥ २५ ॥ प्रतिरथोर्ध्वतिलको विमान: सर्वकामदः ।
इति विमानः। भद्रे तृतीयोरुशृङ्ग स भवेत् सुविशालकः ॥ २६ ॥
इति सुविशालकः । त्यक्तकभद्रशृङ्गं तु विक्रमः स्यात्प्रतिरथे। कणे चाष्टदलं कुर्यान्नाम्ना त्रैलोक्यभूषणः ।। २७ ।।
इति त्रैलोक्य भूषण: ॥ इति पञ्चाङ्गाः पञ्च ।। अष्टधा चायते क्षेत्रे भुजकर्णविशोधिते । भागं भागं च भद्रार्ध कर्णः प्रतिरथो रथः ॥ २८ ॥

Page #567

वैराग्यादिनगरप्रासादलक्षणाधिकारो नाम सप्तपञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
प्रतिरथोऽशो निष्कासे रथोऽधोऽर्थं च भद्रकम् । उदकान्तरयुक्तश्च पञ्चांशो गर्भविस्तरः ॥ २९ ॥ द्वे शृङ्गे तिलकं कर्णे शृङ्गे प्रतिरथे तथा । एकशृङ्गं चोपरथे उर:शृङ्गाणि द्वादश ॥ ३० ॥ पञ्चाशं मूलशिखरं घण्टा कलशभूषितम् । ईप्सितं लभते कर्ता यावदाभृतसम्प्लवम् || ३१ ॥ इति माहेन्द्रः । कर्णे शृङ्गत्रयं कुर्याद्रत्नशीर्षः स उच्यते ।
इति रत्नशीर्षः । त्यक्तैकशृङ्गं भद्रस्य मत्तालम्बं तु कारयेत् ॥ ३२ ॥ तस्यच्छाद्योर्ध्वकर्णे तु ततः शृङ्गाणि दापयेत् । सितशृङ्गस्तदा नाम्ना ईश्वरस्य सदा प्रियः ॥ ३३ ॥ इति सितशृङ्गः । तिलकानि च शृङ्गेषु तथोपरथकेषु च । रथप्रतिरथोध्वै च तिलकानि प्रकल्पयेत् ॥ ३४ ॥ शेषाः पञ्चाण्डशृङ्गाश्च भूधराख्यः स उच्यते !
इति भूधराख्यः । श्रीवत्सं चैव रेखार्धं भवेद् भुवनमण्डनः || ३५ ॥ इति भुवनमण्डनः ।
तथैव तिलकं कुर्याच्छृङ्गद्व्यमथोपरि । त्रलोक्यविजयश्चैव तच्छृङ्गैः क्षितिबल्लभः ॥ ३६ ॥
इति त्रैलोक्य विजय क्षितिवल्लभौ । इति सप्ताङ्गाः सप्त ।
महीधरं प्रवक्ष्येऽहं शतमूले विभाजिते । पदिकश्च ततः कर्णो भद्रं द्विपदमिश्रितम् ॥ ३७ ॥ कर्णस्योभयतस्त्रयस्त्रयः प्रतिरथास्तथा । निर्गमास्समभागैश्च भागार्थं भद्रनिर्गमः ॥ ३८ ॥ भागषङ्कायतोगर्भः सप्तभागोऽधयोच्यते ।
कर्णे प्रतिरथे भद्रे द्वे द्वे शृङ्गे च कारयेत् ॥ ३९ ॥ रथोपरथे तिलकं प्रत्यङ्गं च रथोपरि । मत्तलम्बयुतं भद्रं स्यान्महीधरसंज्ञकः ॥ ४० ॥ इति महीधरः ।
भद्रे शृङ्गं तृतीयं च कैलास: शङ्करप्रियः । भद्रे त्या रथे शृङ्गं नवमङ्गल उच्यते ॥ ४१ ॥ इति कैलासनवमङ्गलौ
३८३

Page #568

अपराजितपृच्छा तथा भद्रे पुनर्दद्यात् स भवेद् गन्धमादनः । त्यक्तं भद्रे रथे शङ्गं युक्तं सर्वाङ्गसुन्दरः ॥ ४२ ॥
। इति गन्धमादनसर्वाङ्गसुन्दरौ । भद्रे दद्यात्पुनः शृङ्गं विजयानन्दसंशकः।
इति विजयानन्दः ।। मत्तालम्बयुते भद्रे उपशृङ्ग परित्यजेत् ॥ ४३ ॥ मत्तालम्बोभयकणे कुर्याच्छृङ्गद्वयं तथा । सर्वाङ्गतिलको नाम कर्तुः सन्तानभोगदः ॥४४॥
इति सर्वाङ्गतिलकः। उरुशङ्गं ततो दद्यान्मत्तालम्बसमन्वितः। महाभोगस्तदानाम सर्वकामफलप्रदः ॥ ४५ ॥
इति महाभोगः। रथे कर्णे प्रतिरथे शङ्गं चोपरथे तथा । मेरुरेष समाख्यातः सर्वदेवैः सुपूजितः ॥ ४६॥
इति मेरुः।
इति नवाङ्गा नव ॥ सर्वस्वर्णमये मेरौ पुण्यं यत् त्रिः प्रदक्षिणः । शैले पक्केष्टके चैव तत्पुण्यं लभते नरः ॥ ४७ ।। सष्टावुक्ता ब्रह्मणा याः पूजा वै पञ्चविंशतिः। वैराजाद्याः समुत्पन्नाः सर्वे प्रासादसंशकाः ॥ ४८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुगकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां वैराज्यादिनगरमासादलक्षणाधिकारो नाम सप्तपञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #569

(१५८) पञ्चविंशतिलतिनप्रासादनिर्णयो नामाष्टपञ्चाश
दुत्तरशततमं सूत्रम्॥
विश्वकर्मोवाच
लतिनान् कथयिष्यामि प्रासादान रुचकादिकान् । नामानि रूपनिर्माणं कथयामि यथाविधि ॥१॥ रुचको भद्रकश्चैव हंसो हंसोद्भवस्तथा । प्रतिहंसस्तथा नन्दो नन्द्यावर्ती धराधरः॥२॥ वर्धमानो गिरिकूटः श्रीवत्सश्च त्रिकूटकः। मुक्तकोणो गजश्चैव गरुडः सिंह एव च ॥३॥ भवश्च विभवश्चैव पद्मो मालाधरस्तथा । वज्रकः स्वस्तिकः शङ्कर्मलयो मकरध्वजः ॥ ४॥ इत्येते च समुद्दिष्टाः प्रासादाः पञ्चविंशतिः । लक्षणेन च सम्युक्तान् कथयामि समासतः ॥५॥ रुचकाद्याः षोडशैव चतुरश्राः प्रकीर्तिताः । भवश्च विभवश्चैव चतुरश्रायती तथा ॥ ६॥ पद्मो मालाधरश्चैव वृत्तौ तौ चैव कारयेत् । वृत्तायतौ च कर्तव्यौ मलयो मकरध्वजः॥ ७ ॥ बज्रकः स्वस्तिकः शङ्करपाश्राः परिकीर्तिताः । तेषां च रूपनिर्माणं कथयामि समासतः॥ ८॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे चतुर्भागविभाजिते । भागा भागा तु भित्ती द्वे शेषं गर्भगृहं भवेत् ॥९॥ तदग्रतः पुनः कार्यों भागद्वयविनिर्गमः। विस्तारे तु त्रयो भागाः प्राग्ग्रीवः स्तम्भभूषितः ॥ १०॥ पीठोत्सेधश्च भागेन जङ्घा तत्र द्विभागतः।। बरवण्डयन्तरपत्रं च पादोनभागमश्नुते ।। ११ ॥ सार्धपञ्चांशतश्चैव पीठोच्छ्यं प्रकल्पयेत् । भागार्ध चैकभागं च भागं भागार्धमेव च ॥ १२ ॥ कुमुदं कलशं चैव कपोताल्यन्तरैः सह । अनेन क्रमयोगेन पीठोच्छ्रायं प्रकल्पयेत् ॥ १३ ॥ सपादचतुरंशाश्च उच्छ्राये शिखरस्य च । . चतुर्गुणैः पृथक्सूत्रः पद्मकोशं समालिखेत् ॥ १४ ॥

Page #570

३८६
अपराजितपृच्छा स्कन्धकोशान्तरं चैव सप्तभागंश्चकारयेत् । ग्रीवा भागसमुत्सेधा सार्धमामलसारकम् ।। १५ ॥ पाच्छत्रं तथा सार्धं त्रिभागैः कलशोन्नतिः।। रुचकस्तु समाख्यातो भद्रकं चाप्यथ शृणु ॥ १६ ॥
इति रुचकः। द्विभागो भद्रविस्तार: पादषड्भागनिर्गतम् । भद्रकस्य समाख्याता शिखान्ते च रथाकृतिः॥ १७ ॥
इति भद्रकः। यार्यन्तरं तथा कुर्यान्मध्ये भद्रककर्णयोः । ततो हंसः स विज्ञेयः स्वरूपो लक्षणान्वितः ॥ १८ ॥
इति हंसः। वार्यन्तरं भद्रके तु भद्रमध्ये तु कारयेत् । हंसोद्भवस्तथा नाम ब्रह्मणश्च सुखावहः ॥ १९ ॥
इति हंसोद्भवः । यथा भद्रे तथा कर्णे कारयेदुदकान्तरम् । निर्गतं भागपादेन द्वौ स्तम्भौ कर्णभद्रयोः ॥२०॥
इति प्रतिसः । प्राग्नीवं चैव रुचके भद्रमानेन कारयेत् ।। निर्गमे नष्टकर्ण च स नन्दः सर्वकामदः ॥ २१॥
इति नन्दः। प्राग्नीवे तु पुरोऽलिन्दं कारयेद्विधिपूर्वकम् । नन्द्यावर्तस्तथा नाम कर्तव्यो देवतालयः ॥ २२ ॥
इति नन्द्यावर्तः। कक्षे जलान्तरं चैव स्तम्भेच्छाद्यविभूषितैः । धराधरश्च विशेयः सदेव्यमरवल्लभः ॥ २३॥
इति धराधरः। दशधा भाजिते क्षेत्रे द्विभागः कर्णविस्तरः। त्रिभागं च भवेद् भद्रं साधः प्रतिरथो मतः॥२४॥
इति वर्धमानः। कणे वार्यन्तरं कुर्याद गिरिकूट: स उच्यते। कर्णे प्रतिरथे चैव श्रीवत्लो वारिसंयुते ॥ २५॥
____इति गिरिक्टश्रीवत्सौ। वर्धमानस्य संस्थाने भद्रमध्ये जलान्तरम् । त्रिकूटः स तु विज्ञेयः कर्तव्यः शुभलक्षणः ॥ २६॥
इति त्रिकूदः।

Page #571

पञ्चविंशतिलतिनप्रासादनिर्णयाधिकारो नामाष्टपञ्चाशदुत्तरशततम सूत्रम् ॥ ३८७
कर्णे भद्राणि देयानि नष्टाङ्गं मूलनासिकम् । मुक्तकोणः स विशेयः सर्वकामफलप्रदः ॥ २७ ॥
। इति मुक्तकोणः । उभौ प्रतिरथौ मध्ये पृष्ठतो वृत्तमालिखेत् । एवं विधः प्रकर्तव्यः स गजः सर्वकामदः ॥२८॥
इति गजः। वर्धमानस्य संस्थाने पार्श्व कुर्यात्तदूर्ध्वतः। कुर्याद्वृतौ शृङ्गकूटी पक्षिराजः सुखाश्रयः ॥ २९ ॥
इति गरुडः। प्रतिभद्रं च हंसे चेत् सिंहनामा स उच्यते। चतुरधास्तु कथिताः सर्वकामफलप्रदाः ॥ ३० ॥
इति सिंहः। गिरिकूट त्रिकूटश्च यदा गर्भायतो भवेत् । भवश्च विभवश्चैव त्रिलिङ्गाश्च प्रकीर्तिताः ॥ ३१॥
इति भवविभवौ। वृत्ते षोडश कर्णाद्याः बिना भद्रेश्च पद्मकः। विना कर्ण कलाभदैर्भवेन्मालाधरः स तु ॥ ३२॥
इति पद्ममालाधरौ। अष्टकों वज्रक: स्यात्स्वस्तिको भद्रसंयुतः। स्वस्तिके प्रतिभद्राणि शश्चाष्टाश्रसूत्रतः ॥ ३३ ॥
इति वज्रकस्वस्तिकशङ्कवः । मलयस्त्वायते पद्मे मालाधृङ् मकरध्वजः। लतिनाः कथितास्त्वेवं प्रासादाः पञ्चविंशतिः ॥ ३४॥
इति मलयमकरध्वजौ। इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्श्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितन्छायां पञ्चविंशतिलतिनप्रासादनिर्णयाधिकारो नामाष्टपञ्चाशदुत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #572

(१५९) केशर्यादिसाधारप्रासादनिर्णयो नामै कोनषष्ट्युत्तरशततमं
सूत्रम् ॥
विश्वकमवाच --
सान्धारांश्च ततो वक्ष्ये प्रासादान् पर्वतोपमान् । शिखरैर्विविधाकारैर्नैकाण्डैश्च विभूषितान् ॥ १ ॥ आद्यः पञ्चाण्डको ज्ञेयः केसरी नाम नामतः । तावदन्तं चतुर्बुद्धिर्यावदेकोत्तरं शतम् ॥ २ ॥ केशरी सर्वतोभद्रो नन्दनो नन्दशालिकः । नन्दीशो मन्दरचैव श्रीवत्सश्चामृतोद्भवः ॥ ३॥ हिमवान् हेमकूटश्च कैलासः पृथिवीजयः । इन्द्रनीलो महानीलो भूधरो रत्नकूटकः ॥ ४॥ वैडूर्यः पद्मरागञ्च वज्रको मुकुटोज्ज्वलः । ऐरावतो राजहंसो गरुडो वृषभस्तथा ॥ ५ ॥ मेरुः प्रासादराजस्स्याद् देवानामालयो हि सः । संयोगेन च सान्धारान् कथयामि यथार्थतः ॥ ६ ॥ दशहस्तादधस्तान्न प्रासादो भ्रमसंयुतः । पत्रिंशान्तं निरन्धाराः धाट्ये वेदादिहस्ततः ॥ ७ ॥ पञ्चविंशतिः सान्धाराः प्रयुक्ता वास्तुवेदिभिः । भ्रमहीनास्तु ये कार्याः शुद्धच्छन्देषु नागराः ॥ ८ ॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे अष्टाष्टकविभाजिते । भागभागं भ्रमभित्तिद्विभागो देवतालयः ॥ ९ ॥ निरन्धारे पदा मित्तिरर्धं गर्भे प्रकल्पयेत् । मध्यच्छन्दश्च वेदाश्रो बाह्य कुम्भायतं शृणु ॥ १० ॥ क्षेत्रार्थे च भवेद् भद्रं भद्रार्ध कर्णविस्तरः । कर्णस्यार्धप्रमाणेन कर्तव्यो भद्रनिर्गमः ॥ ११ ॥ चतुष्कर्णेषु ख्यातानि श्रीवत्सशिखराणि च । रथिकोदमे च पञ्चैव केशरी गिरिजाप्रियः ॥ १२ ॥ इति केशरी ।
क्षेत्रे विभक्ते दशधा गर्भः षोडशकोष्ठकैः । भिति भ्रमं च भित्तिं च भागभागं प्रकल्पयेत् ॥ १३ ॥ द्विभागः कर्ण इत्युक्तो भद्रं षड्भागिकं तथा । निर्गतं चैकभागेन भागिका पार्श्वक्षोभणा ॥ १४ ॥

Page #573

अपराजितपृच्छा कर्णिका चार्धमागेन भागार्ध भद्रनिर्गतम् । भागत्रयं च विस्तारे मुखभद्रं विधीयते ॥ १५ ॥ भद्रे चै तूद्गमाः पश्च कर्णेऽष्टशङ्गकानि च। श्रीवत्सशिखरं कार्य धण्टाकलशसंयुतम् ॥ १६ ॥
इति सर्वतोभद्र। श्रीवत्सेभद्रमारूढे रथिकोद्गमभूषिते । नन्दने नन्दति स्वामी दुरितं हरति ध्रुवम् ॥ १७ ॥
इति नन्दनः। तस्योर्ध्वं भवधिशग ? भद्रं तस्यानुरूपतः। नन्दिशालो गुणयुक्तः स्वरूपो लक्षणान्वितः ॥ १८॥
इति नन्दिशालः । त्रिभागं च भवेदभद्रं भद्रार्ध प्ररथस्तथा । कणे शङ्गद्वयं भने एकैकं प्ररथे तथा ॥ १९ ॥
इति नन्दीशः। द्वादशांशस्तु विस्तारो मूलगर्भस्तदर्धतः । भागभाग तु कर्तव्या द्वे भित्ती चान्धकारिका ॥ २०॥ कर्णप्ररथभद्रार्ध कारयेद द्विद्विभागतः।। प्ररथः समनिष्कासो भद्रं भागेन निर्गतम् ॥ २१ ॥ कणे द्वे भद्र के द्वे च चकं प्रतिरथे तथा।। सघण्टाकलशा रेखा रथिकोद्मभूषिता ॥ २२ ॥
इति मन्दर चतुर्दशांशविस्तार गर्भश्चाऽष्टांशविस्तरः। भागभाग भ्रमो भित्तिबोह्यभित्तस्तु भागिका ॥ २३ ॥ कणे शङ्गद्वयं कुर्याच्छिखरं चाष्टीवस्तरम् । प्ररथः कर्णमानेन तिलकं शङ्गकोपरि ॥ २४ ॥ नन्दिकायां च तिलक भद्रे शात्रयं भवेत् । श्रीवृक्षस्तु समाख्यातः कर्तव्यस्तु श्रियः पतेः ॥ २५ ॥
इति श्रीवृक्षः। कणे शङ्गत्रयं कुर्यात्प्ररथः पूर्वकल्पितः। अमृतोद्भवनामासौ प्रासादः सुरपूजितः ॥ २६ ॥
इत्यमृतोद्भवः। द्वे द्वे शङगे प्रतिरथे त्यमृतोद्भवसस्थितौ । हिमवान् द्वे उर:शो पूज्य: सुरनरोरगैः ॥ २७ ॥
इति हिमवान् प्रासादः । उर:शृङ्गात्रय भद्रे नन्दिका तिलकान्विता । हेमकूटस्तदा नाम प्रकर्तव्यस्त्रिमूर्तिके ॥ २८॥
इति हेमकूटः।

Page #574

३९० केशर्यादिसान्धारप्रासादनिर्णयाधिकारो नामैकोनषष्ट्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
नन्द्रिकाप्रान्ततः शृङ्गं रेखाश्च तिलकोत्तमाः । कैलासश्च तदा नाम ईश्वरस्य सदाप्रियः ॥ २९ ॥
इति कैलासः ।
रेखोर्ध्वे तिलकं त्यक्का शृङ्गं तत्रैव कारयेत् । पृथ्वीजयस्तदा नाम कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ ३० ॥
इति पृथ्वीजयः ।
षोडशांशक विस्तारे द्विभागः कर्णविस्तरः । नन्दिका चैकभागेन द्वयंशः प्रतिरथस्तथा ॥ ३१ ॥ पुनर्नन्दी भवेद् भागं भद्रं वेदांशविस्तरम् । समस्तं समनिष्कासं भद्रे भागो विनिर्गमः ॥ ३२ ॥ चतुःषष्ठांशको गर्भो वेष्टितो भित्तिभागतः । बाह्यभित्तिर्भवेद् भागा द्विभागा च भ्रमन्तिका ॥ ३३ ॥ कर्णे शृङ्गद्वयं कार्य शिखरं सूर्यविस्तरम् । नन्दिकायां तु तिलकं प्रत्यङ्गं च द्विभागिकम् ॥ ३४ ॥ शृङ्गद्वयं प्रतिरथे उर:शृङ्गं षडंशकम् । शृङ्गद्वयं नन्दिकायामुरः शृङ्गं युगांशकम् ॥ ३५ ॥ द्विभागं भद्रशृङ्गं तु शृङ्गार्थे चैव निर्गमः । कर्णे प्रतिरथे चैव ह्युकान्तरभूषितम् ॥ ३६ ॥ इन्द्रनीलस्तदा नाम इन्द्रादिसुरपूजितः । वल्लभः सर्वदेवानां शिवस्यापि विशेषतः ॥ ३७ ॥ इतीन्द्रनीलः ।
कर्णे नन्दी तथा शृङ्गं रेखोर्के तिलकं तथा । महानीलस्तदा नाम कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ ३८ ॥
इति महानीलः ।
कार्य शृङ्गं च तिलके रेखा मध्ये प्रशस्यते । भूधरस्स समाख्यातः प्रासादो देवतालयः ॥ ३९ ॥ इति भूधरः ।
भूधरस्य यथा प्रोक्तं द्विभागं वर्द्धयेत् पुनः । पूर्ववद् दलसङ्ख्यायां भद्रपार्श्वे द्विनन्दिके ॥ ४० ॥ द्विभागं बाह्यभित्तिश्च शेषं पूर्वप्रकल्पितम् । तलच्छन्दमिति ख्यातमूर्ध्वमानमतः शृणु ॥ ४१ ॥ कर्णे द्विशृङ्गं तिलकं शिखरं सूर्यविस्तरम् । तिलके द्वे नन्दिकायां प्रत्यङ्गं तु द्विभागिकम् ॥ ४२ ॥ शृङ्गश्रयं प्रतिरथे षड्भागा चोरुमञ्जरी तिलके द्वे पुनर्नन्द्यामुरः शृङ्गं युगांशकम् ॥ ४३ ॥

Page #575

अपराजित पृच्छा
नन्द्यां च शृङ्गतिलके त्रिभागा चोरुमञ्जरी । द्विभागं भद्रशृङ्गं च अर्धे चार्थे च निर्गमः ॥ ४४ ॥
रत्नकूटस्तदा नाम शिवलिङ्गेषु कामदः । प्रशस्तः सर्वदेवेषु राज्ञां तु जयकारणम् ॥ ४५ ॥ इति रत्नकूटः ।
शृङ्गं तृतीयं रेखावें कर्तव्यं सर्वशोभनम् । वैय्र्यश्च तदा नाम कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ ४६ ॥
इति वै यः ।
तथैव तिलकं नन्द्यां शृङ्गयुग्मं तु संस्थितम् । पद्मरागस्तदा नाम सर्वदेव सुखावहः ॥ ४७ ॥
इति पद्मरागः ।
रखोर्चे च ततः शृङ्गं कर्तव्यं सर्वशोभनम् । वज्रकश्चेति नामासौ शक्रादिसुरवल्लभः ॥ ४८ ॥ इति वज्रकः ।
भके विंशतिधा क्षेत्रे द्विभागः कर्णविस्तरः ।
भागं भवेन्नन्दी कर्णवत्प्ररथस्तथा ॥ ४९ ॥ पुनर्नन्दी सार्धभागं भागा वै भद्रनन्दिका । वेदांशो भेद्र विस्तार एकभागस्तु निर्गमः ॥ ५० ॥ द्विभागा बाह्यभित्तिश्च द्विभागा च भ्रमन्तिका । तत्समा मध्यभित्तिश्च गर्भोऽष्टशैः प्रकल्पितः ॥ ५१ ॥ कर्णे द्विशृङ्गं तिलकं रेखा द्विसप्तविस्तरा । नन्द्यां शृङ्गं च तिलकं प्रत्यङ्गे तु तदूर्ध्वतः ॥ ५२ ॥ शृङ्गत्रयं प्रतिकर्णे सप्तांशा चोरुमञ्जरी । नन्द्यां शृङ्गं च तिलकमुरः शृङ्गं पशकम् ॥ ५३ ॥ भद्रनन्द्यां तथा शृङ्गमिषुभा गोरुमञ्जरी । भद्रशृङ्गं द्विभागं स मुकुटोज्ज्वलउच्यते ॥ ५४ ॥
इति मुकुटोज्ज्वलः ।
रेखोर्ध्वे च ततः शृङ्गं कर्तव्यं सर्वकामदम् | ऐरावतस्तदा नाम शक्रादिसुरवल्लभः ॥ ५५ ॥
इत्यैरावतः ।
तथैव तिलकं कुर्याद् भद्रकर्णे तु शृङ्गकम् । राजहंसः समाख्यातः कर्तव्यो ब्रह्ममन्दिरे ॥ ५६ ॥ इति राजहंसः ।
रेखोर्ध्वे च ततः शृङ्गं कर्तव्यं सर्वकामदम् | पक्षिराजस्तदा नाम कर्तव्यः स श्रियः पतेः ॥ ५७ ॥
इति पक्षिराजः ।
३९१

Page #576

३९२ केशर्यादिसान्धारप्रासादनिर्णयाधिकारो नामकोनषष्ट्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
द्वाविंशत्या विभक्ते च द्विभागा भित्तिका भवेत् । भ्रमणी तत्समा चैव पुनर्भित्तिश्च तत्समा ॥ ५८॥ शतमूलपर्दैगर्भः कर्तव्यो लक्षणान्वितः। कर्णप्रतिरथरथोपरथा हि द्वि विस्तराः ॥ ५९ ॥ भद्रनन्दी भवेद् भागं वेदांशो भद्रविस्तरः। भागो भद्रे निर्गम: स्याच्छेषा वै पूर्वकल्पिताः ॥ ६०॥ कणे द्विशङ्गं तिलक शिखरं षोडशांशकम् । शृङ्गद्वयं प्रतिरथे प्रत्यक्षं च त्रिभागिकम् ॥ ६१ ॥ रथे शृङ्गत्रयं कुर्याच्छृङ्गोवें चोरुमारी । द्वे द्वे शृङ्गे उपरथे उर:शृङ्गं षडंशकम् ॥ १२ ॥ भद्रनन्द्यां भवेच्छृङ्ग वेदांशा चोरुमारी । द्विभागं भद्रशङ्गं च कर्तव्यं च मनोरमम् ॥ ६३ ॥ सप्तनवत्यण्डकयुक् कर्तव्यो लक्षणान्वितः । वृषभो नाम विख्यात ईश्वरस्य सदा प्रियः ॥ ६४ ॥
इति वषभः। कर्णे शङ्गत्रयं चैव पकोत्तरशताण्डकः ।। मेरुश्चापि समाख्यातः कर्तव्यश्च त्रिमूर्तिके ॥६५॥
___ इति मेरुप्रासादः । सर्वस्य हेममेरोश्च यत्पुण्यं त्रिः प्रदक्षिणैः । कृते शैलेष्टकाभिश्च सत्पुण्याल्लभतेऽधिकम् ॥ ६६ ॥ हरो हिरण्यगर्भश्च हरिर्दिनकरस्तथा । एते देवाः स्थिता मेरो नान्येषां स कदाचन ॥ ६७ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां केशर्यादिसाधारपासादनिर्णयाधिकारो नामैकोनषष्ट्युत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #577

(१६०) नागरोद्भवविमानपुष्पकप्रासादलक्षणं षष्ट्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
पुष्पको विजयश्चैव सुभद्रो नन्दधीधरौ । विशालो दुन्दुभिः प्रान्तो गरुडश्चारुवर्धनः ॥ १ ॥ सिंहः पद्मः सम्भवश्च सुभ्रतश्चामतोद्भवः । गृहराजः सिद्धिकामो नन्दिघोषः सुनन्दनः ॥२॥ तारागणो बृहच्छालो हंसः सर्वाङ्गसुन्दरः। तथा च पुष्पविजयो मेरुः प्रासादनायकः ॥ ३॥ पञ्चविंशतिरित्युक्ताः प्रासादाः पुष्पकादयः । विमानपुष्पकच्छन्दे सर्वदेवसुखावहाः॥४॥ विशेय: केशरी पूर्व पञ्चाण्डः कर्णशृङ्गतः। विमानं शिखरं कुर्यान्मत्तालम्बेषु पुष्पकः ॥ ५ ॥
इति पुष्पकः। छन्दे च दशधा भक्ते कणे शृङ्गे तु नन्दनः । मल्लतलो रेखायां विजयः पुष्पकद्वयात् ॥ ६॥
इति विजयः। केशरी च प्रतिरथे सुभद्रः सर्वकामदः। कोवे केशरी कार्यः पूर्ववन्नन्दसंशकः ॥ ७ ॥
इति सुभद्रनन्दौ। तृतीयो पुष्पको भद्रे श्रीधरश्चेति संशितः ।।
इति श्रीधरः। मन्दतिलकरेखा कार्या मल्लतले तथा ॥ ८॥ उरुमञ्जरी विमाने तदने पुष्पकद्वयम् । प्रत्यङ्गे पुष्पकश्चैव घिशालः सर्वकामदः ॥९॥
इति विशालः। रेखोवें तिलकं कुर्याच्छ्रङ्ग पञ्चाण्डक खलु । दुन्दुभि म प्रासादः कर्त्तव्यः सर्वदैवते ॥ १०॥ ..
इति दुन्दुभिः । रेखोचे च ततः शृङ्गं पञ्चाण्डकविभूषितम् । प्रान्तश्चेति समाख्यातः कर्तव्यः शान्तिमिच्छता ॥ ११ ॥
इति प्रान्तः। उरुमञ्जरी प्रत्यङ्गे तां कुर्यात् कुमुदोद्भवाम् । पुष्पर्क मञ्जरीस्थाने गरुडश्चेति संशितः ॥ १२ ॥
इति गरुडः।

Page #578

अपराजितपृच्छा पृथ्वीजयो भवेत्पूर्व शिखरं वै मल्लतलम् । उर:शङ्गे पुष्पकस्तु स भवेचारुवर्धनः ॥ १३ ॥
इति चारुवर्धनः द्विपुष्पकयुत भद्रं विमाने मञ्जरीद्वयम् । सिंहसंज्ञः स कर्तव्यो देवीनां शान्तिमिच्छता ॥ १४ ॥
इति सिंहः। पञ्चाण्डकानि शङ्गाणि रेखोर्चे तिलकं शुभम् । पद्मसंज्ञस्तदा नाम कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ १५॥
इति पद्मः कर्तव्या च तृतीयोरुमारी कुमुदोद्भवा । तदने पुष्पको नन्द्यां तिलकं स तु संभवः ॥ १६ ॥
इति संभवः । पञ्चाण्डकश्च रेखोचे सुभ्रतो नाम शोभनः ।
इति सुभ्रतः। शृङ्गाणि भद्रकर्णेष्वमृतोद्भवो द्विपुष्पकः ॥ १७ ॥
इत्यमृतोद्भवः । रेखोर्चे तिलकं चैव पुष्पकाकारसस्थितम्। गृहराजस्तदा नाम कर्तुः सन्तानवर्द्धनः ॥१८॥
। इति गृहराजः। इन्द्रनीले मूलरेखा उर:शृङ्गे तु पुष्पकः। प्रत्यङ्गे पञ्च तद्रपाः सिद्धिकामः स उच्यते ॥ १९॥
इति सिद्धिकामः। कार्या ऊर्बेऽर्कमार्यः स्वच्छन्दाश्च विमानकाः । नन्दिघोषस्तदा नाम कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ २०॥
__ इति नन्दिघोषः। तस्य शृङ्गाणि सर्वाणि कुर्यात् पञ्चाण्डकानि च । सुनन्दनस्तदा नाम सर्वशान्तिप्रदः सदा ॥ २१ ॥
इति सुनन्दनः। प्रत्यङ्गे च उर:शङ्गं कुर्यात् तु कुमुदोपमम् । रेखोर्चे चैव तिलकं स तारागण उच्यते ॥ २२ ॥
इति तारागणः । भद्रे कणे च शङ्गाणि मत्तालम्बद्वयं तथा । बृहच्छालस्तु नाम्नाऽसौ कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ २३ ॥
इति बृहच्छालः। रेखोचे च ततः शृङ्गं पश्चाण्डकविभूषितम् । हंस नामा स च प्रोक्तः सर्वदेवेषु शाश्वतम् ॥ २४ ॥
इति हंसः।

Page #579

नागरोद्भवविमानपुष्पकप्रासादलक्षणाधिकारो नाम षष्टयुत्तरशततम सूत्रम् ॥ ३९५
रत्नकूटे मूलरेखा कार्य मल्लतलं तथा। पुष्पकाश्च त्रयो भद्रे विमाने चोरुमअरी ॥ २५॥ सर्वाङ्गसुन्दरो नाम कर्तव्यस्तु शिवात्मजे । उरुमञ्जरी प्रत्यङ्गे तदने च द्विपुष्पकम् ॥२६॥ रेखोचे तिलकं कुर्यात् पुष्पकाकाररूपकः । स ख्यातः पुष्पविजयः कर्तव्य: सर्वकामदः ॥ २७ ॥ तस्य शृङ्गाणि सर्वाणि कुर्यात्पञ्चाण्डकानि च । मेरुसंशकमित्येवं सर्वकामप्रदायकम् ॥ २८ ॥ मल्यातलं द्वादशधा द्विभाग: कर्णविस्तरः। सार्धभागः प्रतिरथो भागार्धा चैव कर्णिका ॥ २९ ॥ चतुर्भागायतं भद्रमर्धभागं तु निर्गतम् । कर्णानुगानि शृङ्गाणि भूमिजे पञ्चभूमवत् ॥ ३० ॥ श्रीवत्से कर्णशङ्गाणि पञ्चभू भूमिजे यथा। कर्णिका चार्धभागा स्यात्पश्चभद्रं विमानके ॥ ३१ ॥ भद्रे कणे च शङ्गाणि त्रिभूमे भूमिजे यथा । कुमुदायस्तदा नाम भद्रलक्षणलंयुतः ॥३२॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिपकाशप्रोक्तृत्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां नागरोद्भवविमानपुष्पकप्रासादलक्षणाधिकारो नाम षष्ट्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #580

(१६१) कुम्भकायुद्भवप्रासादात्मकमेकषष्ट्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथात: सम्प्रवक्ष्यामि प्रासादानां तु लक्षणम् । नामपादप्रमाणं च प्रयुक्तं कुम्भकादिकम् ॥ १॥ कुम्भकः स्वामिभद्रश्च गरुडश्च सुशीलकः। स्वस्तिकश्चैव कैलासो नलिनो भिन्नमन्दरः॥२॥ गजभद्रस्तथा तुङ्ग उदकुम्भश्च मोदकः । गवाक्षः सिंहभद्रश्च इन्द्रमिश्रश्च नन्दकः ॥ ३ ॥ पद्माक्षः कीर्तिदश्चैव वनकश्चन्द्रहर्षणौ । निषधो नाम प्रासादः सर्वकामार्थसाधनः ॥ ४॥ साङ्गतिलको झेयः स्वामिभरण एव च । भिन्नमरुस्तथा नाम प्रासादा देवदुर्लभाः॥५॥ वेदाश्रमष्टभिर्भक्तं कर्णान्ते तु सुवृत्तकम् । पीठोपापीठजङ्घाश्च मेखलाकूटच्छाद्यकम् ॥ ६॥ वृत्ताकारं सर्वमिदं सपादं शृङ्गमुन्नतम् । घण्टाकलशशोभाढ्यं प्राग्नीवापसुशोभितम् ॥७॥ कैलासच्छन्दकोत्पन्न आधः कुम्भकसंक्षितः । कुम्भकादिसमुत्पन्नाः प्रासादाः पञ्चविंशतिः ॥ ८॥ परिधावष्टधा भक्ते द्विद्वयंशं दिक्षु भद्रकम् । निर्गमश्चार्धभागेन स्वामिभद्रश्च नामतः ॥९॥ प्रतिभद्रे पक्षिराज सुशीलो वारिमार्गतः। कर्णाष्टकं चाष्टभद्रं स्वस्तिक; स तु नामतः ॥ १० ॥ भद्रकर्णकयोर्मध्ये भद्रपादे तु कर्णिका। कैलासश्च तदा नाम सिद्धकिन्नरसेवितः ॥ ११ ॥ कुर्याद् भद्राणि तस्यैव भद्रार्धेन विनिर्गतम् । नलिनश्च तदा नाम कर्तव्यो देवतालयः ॥ १२ ॥ षोडशोरस्कशङ्गाणि अष्टभद्रं तु योजयेत् ।। स भिन्नमन्दरः ख्यातः कर्तव्यः सर्वशान्तिदः ॥ १३ ॥ चतुर्भद्रेषु प्राग्ग्रीवा गजभद्रश्च नामतः । कीर्णवृत्तेषु कर्णेषु तुङ्गनामा स उच्यते ॥ १४ ॥ कर्णाश्च कर्णिकाश्चैव स्वस्ववृत्तप्समुद्भवाः । उदकुम्भस्तदा नाम मोदकश्चोदकान्तरे ॥ १५ ॥ अष्टौ प्रान्ग्रीवकान कुर्यात् कर्णयोः स्वस्तिकाकृतीन । गवाक्षस्तु तदा नाम सिद्धकिन्नरसेवितः ॥ १६॥

Page #581

३९७
अपराजितपृच्छा भद्रे सिंहावलोका वै उद्गमाकारसंस्थिताः । अष्टौ भद्रेषु कर्तव्याः सिंहभद्रः स नामतः ॥ १७ ॥ अशीत्यशैश्व परिधौ चतुर्भद्रं षडष्टतः । कर्णाश्च द्विपदा उक्ता भद्रमध्ये त्रयस्त्रयः ॥१८॥ इन्द्र मिश्रस्तदा नाम पूजितस्त्रिदशैरपि । भद्रं रथाश्चतुष्पादाः षण्णवत्यंशतस्तलम् ॥ १९ ॥ द्वे द्वे शृङ्गे च भद्रेषु पद्माक्षः स तु नामतः। कर्णाश्चाष्टदलाः कार्याः कीर्तिदः सर्वशोभनः ॥ २० ॥ प्राग्ग्रीवाश्चैव भद्रेषु स्थिता दिक्षु विदिक्षु च । वज्रकाख्यस्तदा नाम शक्रादिसुरवल्लभः ॥ २१॥ प्राग्ग्रीवाश्च तथाऽऽलेख्या ईलिकाकारशोभनाः । चन्द्रकश्च तदा नाम वल्लभो रोहिणीपतेः ॥ २२ ॥ परिधौ षण्णवत्यशैतर्थष्टभद्रं चतुष्पदम् । द्विपदाः षोडशकर्णा हर्षणश्च समीरितः ॥ २३॥ चतुर्भद्रेषु प्राग्नीवाः कर्तव्याः सर्वकामदाः । निषधश्च तदा नाम सुरकिन्नरसेवितः ॥ २४ ॥ भद्रकेषु च सर्वेषु प्राग्नीवांश्च प्रदापयेत् । सर्वाङ्गतिलको नाम सर्वदेवेषु पूजितः ॥ २५ ॥ वज्रकस्य तु कर्णाश्च कुर्यादष्टदलाकृतीन् । आख्यातः स्वामिभरणः पूजितस्त्रिदशैरपि ॥ २६ ॥ कुर्यात् षोडशभद्रपूर:शृङ्गाद्वयं द्वयम् । भिन्नमरुस्तदा नाम लेवितः सिद्धकिन्नरैः ॥ २७ ॥ सर्वे वृत्तास्तु कर्तव्याः प्रासादाः कुम्भकादयः । कैलासच्छन्दजाश्चैव कुम्भकाद्याश्च कामदाः ॥ २८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
कुम्भकायुद्भवप्रासादाधिकारो नामैकषष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #582

(१६२) विमाननागरच्छन्दजपुष्पकादिप्रासादलक्षणात्मक
द्विषष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच--
विमाननागरच्छन्दे पुष्पकैश्च विभूषिते । विमानपुष्पकच्छन्दाः कमान्नागरजातयः ॥१॥ कथं विभक्तिच्छन्दाश्च रूपालङ्कारका वृत्ताः ।
कथयस्व प्रसादेन विश्वेश जगत; प्रभो ॥२॥ विश्वकौवाच
अथात: सम्प्रवक्ष्यामि प्रासादानां तु लक्षणम् | विभक्तिच्छन्दमाकारं प्रयुक्तं पुष्पकादिकम् ॥ ३॥ पुष्पको विजयश्चैव सुभद्रो नन्दधीधरौ। विशालो दुन्दुभिः प्रान्तो गरुडश्चारुवर्धनः॥४॥ सिंहः पद्मः सम्भवश्च सुव्रतश्चाऽमृतोद्भवः । गृहराज; सिद्धिकामो नन्दिघोष: सुनन्दनः ॥५॥ तारागणो बृहच्छालो हंसः सर्वाङ्गसुन्दरः। तथा च पुष्पविजयो मेरुः प्रासादनायकः ॥ ६॥ पञ्चविंशतिरित्युक्ताः प्रासादाः पुष्पकादयः। वल्लभाः सर्वदेवानां विमानपुष्पकास्तथा ॥ ७ ॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे अशाष्टकविभाजिते । क्षेत्रार्घ च भवेद् भद्रं भद्रार्ध कर्णविस्तरः॥ ८॥ कर्णार्धस्य प्रमाणेन कर्तव्यो भद्रनिर्गमः । भद्रोपभद्रयुक्तर्ण उदकान्तरभूषितः ॥९॥ वेद ऋत्वाङ्गवेदाने वेदगर्भसंस्थितिः । सूर्या भित्या भ्रमनेच वसुयुग्मैस्तलिविया ॥ १० ॥ वेदऋत्वान्तवेदाधे वेद वा लिङ्गपीठयोः । आयवत्सादि सूर्यैश्च विग्मंशेषभित्तियाः ? ॥ ११ ॥ पीठोपपीठजङ्घाश्च मेखलामाल्यच्छाद्यकम् । यन्मानं नागरे प्रोक्तं तच्छस्तं सर्वकामदम् ॥ १२॥ सान्धारेषु प्रकर्तव्या भद्रे चन्द्रावलोकना । मण्डोवरपञ्चमांशहीनं भद्रेषु छाधकम् ॥ १३॥ या तदूचे संवरणा घण्टाकूटैरलता। उद्गमे सिंहकर्णाढ्या भद्रे भने प्रशस्यते ॥ १४ ।।

Page #583

अपराजित पृच्छा
प्रहरस्य ततश्चोर्ध्व त्रिभागं शृङ्गमुन्नतम् | लताख्यसर्वतोभद्रं कर्णे कर्णे नवाण्डकम् ॥ १५ ॥ षडंशं मूल शिखरमष्टभागसमुन्नतम् | विमानं पञ्चभूमं च शृङ्गेविंशतिभिर्वृतम् ॥ १६ ॥ अर्धोदयका घण्टा च विभक्ता पञ्चभागतः । कण्ठो ग्रीवा कुडूमलं च पद्मच्छत्रोपच्छत्रकम् ॥ १७ ॥ तदूर्ध्वे कलशं स्थाप्यं क्षीरार्णवसमुद्भवम् । मत्तलम्बयुतं भद्रं पुष्पकैः समलङ्कृतम् ॥ १८ ॥ समत्तावरणच्छ्राद्यं घण्टा कुटैरलङ्कृतम् । द्वितीयभूमिको तु घण्टा वै पुष्पकोन्नता ॥ १९ ॥ इमं यः कारयेश्चैवं प्रासादं पुष्पकाह्वयम् । पुष्प कीर्ण भवेद्राज्यं स्वर्गे वा भूमिशासने ॥ २० ॥ इति पुष्पकः ॥ १ ॥
चतुरश्रीकृते क्षेत्रे शतमूल विभाजिते । भागं भित्तिभ्रमो भागं गर्भश्चन्द्रकलांशकैः ॥ २१ ॥ अतश्चैवं निरन्धारान् प्रकुर्याश्च भ्रमैर्विना ।
त्रिंशत्पदको गर्भः शेषा भित्तिर्द्धिभागिका ॥ २२ ॥ द्विभागः कर्ण इत्युक्तो द्विभागो भद्रविस्तरः । भद्रार्धे च प्रतिष्ठानमुभयोरपि पक्षयोः ॥ २३ ॥ निर्गमचैकभागेन भद्रे प्रतिरथेऽथवा । तलच्छन्दमिति प्रोक्तमूर्ध्वमानमतः शृणु ॥ २४ ॥ चतुरो नन्दनान्कर्णे कुर्याच्च विधिपूर्वकम् । शिखरं चाटविस्तारं सार्धदिग्भिः समुच्छ्रितम् ॥ २५ ॥ मल्लतलं पञ्चभूमं षष्टिशृङ्गसमावृतम् । कर्णे पञ्चाण्डकाः कार्याः श्रीवत्सः प्ररथे तथा ॥ २६ ॥ अर्धोदये भवेद् घण्टा कलशं भूमिजावृतम् । उरः शृङ्गकमयोगे द्वौ द्वौ मतावलम्बकौ ॥ २७ ॥
पीठोपपीठजङ्घाश्च मेखलामाल्यछाद्यकम् । नागरच्छन्द आख्यातः पूर्वमान प्रकल्पितः ॥ २८ ॥
शुकनासाग्रसंयुक्त- दिव्यम० उपभूषितम् ।
जगत्यात तया युक्तं कुर्याच्छान्ति ? च्छृङ्गसमुच्छ्रितम् ॥ २९ ॥ इत्थं यः कारयेच्चैव प्रासादं विजयोद्भवम् ।
लभेत पर माल्लोकान् भुक्त्वा भोगान् स स्वर्गजान् ॥ ३० ॥ इति विजयः ॥ २ ॥
विजयस्य च संस्थाने केशरी प्ररथे भवेत् । सुभद्रो नाम विज्ञेयः कर्तुः कल्याणकारकः ॥ ३१ ॥
इति सुभद्रः ॥ ३ ॥
३९९

Page #584

४००
पुष्पकादिप्रासादलक्षणात्मकं द्विषष्टयुत्तरशततम सूत्रम् ॥ को क्रमसंस्थाने प्रदेयश्चैव केशरी। पादोनद्वयं पृथुत्वं ? सार्धद्वयं समुच्छ्रितिः ॥ ३२ ॥ शङ्ख षडंशविस्तारं सार्थसप्तांशमुच्छ्रितम् । इदं मल्लतलं प्रोक्तमेकषष्टिस्तथाण्डकाः ॥ ३३ ।। मत्तालम्बद्वय भद्रे उर:शृङ्गक्रमेण च।। विधेयं पूर्ववच्छेषं स नन्दः सर्वकामदः ॥ ३४ ॥
इति नन्दः ॥४॥ वेदयुग्मैकवेदाने गर्भः स्याश्चतुरंशतः। द्वे भित्ती भ्रमयुक्त चैकैकं पदं च कल्पयेत् ॥ ३५ ॥ द्विभागः कर्ण इत्युक्तो भागार्ध चैव कर्णिका।। सार्धभागः प्रतिरथो निर्गमे विस्तरे तथा ॥३६ ॥ पुनः कर्णी चार्धभागा त्रिभागो भद्रविस्तरः। निर्गमश्चैकभागेन शिखरादिसमुद्भवे ॥ ३७ ॥ वेदांशो भद्रविस्तारस्तदर्धेन तु निर्गमः ! भद्रावलोकनं कुर्याच्छाद्यघण्टासमन्वितम् ॥ ३८॥ विधेयं पूर्ववच्छेषं पीठाद्यं छाद्यकान्तकम् । नागरोक्तविधं मानं प्रयुक्तं वास्तुवेदिभिः ॥ ३९ ॥ उक्तद्विक्रमके कणे नन्दनः सर्वतो भवेत् । प्ररथे सर्वतोभद्रं शङ्ख मल्लतलं तथा ॥४०॥ द्वौ पुष्पकौ युतौ भने तवनाकाररूपिणौ। प्रत्यङ्गे पुष्पकं कुर्याच्छाद्यघण्टाद्यलकृतम् ॥ ४१ ॥ घण्टाकुम्भशुकाप्रे च जगतीमण्डपादिकम् । पूर्ववञ्च विधातव्यं प्रशस्तं सर्वकामदम् ॥४२॥ श्रीधरोऽयं समाख्यात: प्रासादो देवतालयः । लक्ष्म्यानन्दयुतो नित्यं कर्तुः सन्तानवर्धनः ॥ ४३ ॥
इति श्रीधरः ॥५॥ तद्पश्च तदाकारो युक्तः पूर्वगुणैस्तथा।। तृतीयः पुष्षको भद्रे विशालः सर्वशान्तिदः॥४४॥
इति विशालः ॥६॥ ऋत्वकचन्द्रवेदाश्रे गर्भस्यारिराष्ट्रकै ?। भ्रमभित्तिश्चैकपादा द्विभागा बाह्यभित्तयः ॥ ४५ ॥ द्विभागः कर्णइत्युक्तो भागाधं चैव कर्णिका । कर्णतुल्य: प्रतिरथो विस्तरे निर्गमे तथा ॥४६॥ पुनश्च कर्णिका भाग वेदांशो भद्रविस्तरः। निर्गमश्च तदर्धन कर्तव्यः शान्तिसिद्धिदः ॥४७॥

Page #585

४०१
.. अपराजितपृच्छा पीठोपपीठजङ्घाश्च मेखलामल्लच्छाधकम् । शुका मण्डपाद्यं च पूर्वमानप्रकल्पितम् ॥ ४८ ॥ कणे शङ्गद्वयं कुर्यान्नन्दनेन समावृतम् ? । प्रतिरथे च तत्तुल्यं कर्तव्यं शान्तिमिच्छता ॥ ४९ ॥ दिग्विस्तरं च शिखरं त्रयोदशसमुच्छ्रितम् । तपमानं मल्लं तु एकषष्टिस्तथाण्डकाः ॥५०॥ उर:शृङ्गक्रमयोगे पुष्पकद्वयमुद्गमे । प्रत्यके पुष्पकं कुर्यात् तबगाकाररूपिणम् ॥ ५१ ॥ घण्टा कुम्भशुकाग्रे च जगत्याद्यं च पूर्ववत् । एवंदिधः प्रकर्तव्यः प्रासादोऽयं तु दुन्दुभिः ॥५२॥ क्षेमं चाऽत्र सुभिक्षं च नृपादौ वर्धते प्रजा । धर्मार्थकाममोक्षाणां प्राप्तिहेतुरभीप्सितः ॥ ५३॥
इति दुन्दुभिः ॥७॥ तृतीयं पुष्पकं दद्यात् स भवेत् प्रान्तसंशकः । प्राप्नोति भोगं मुक्ति च स्वर्गे वा प्रभुशासनम् ॥ ५४ ॥
इति प्रान्तः॥८॥ स्यकृत्वा पुष्पकमेकं च भद्रं पञ्चांशविस्तरम् ।। अलङ्कृतं संवरणनिभिर्भागश्च निर्गमः ॥ ५५॥ एवं गरुडमाख्यातं कुर्याद यो विष्णुमन्दिरे । प्राप्नोति विष्णुलोकं स यावदाभूतसंप्यूवम् ॥ ५६ ॥
इति गरुहः॥९॥ पुनः कुर्यात्तथा भद्रमुरःशृङ्ग विमानके। प्रत्यङ्गाग्रे पुष्पकश्च स भवेच्चारुवर्धनः ॥ ५७ ॥ वर्धते धनपुत्रैश्च जन्मजन्मनि भूतले।। अतस्तु भोगभोक्ता स्यात् स्वर्गे भूयोऽपवर्गभाक् ॥ ५८॥
इति चारुवर्धनः ॥ १०॥ मत्तालम्बद्वयं भद्रे सिंहनामा स शोभनः। पार्वत्यादिकदेवीनां सर्वासां शान्तिदायकः ॥ ५९॥
इति सिंहः ॥ ११ ॥ द्वितीयं चाऽपि प्रत्यङ्ग कुर्यात् कुमुदवञ्च तत् । पद्मसम्भवनामानौ कर्तव्यो परमेष्ठिते ॥ ६०॥
इति पद्मसम्भवौ ॥१२-१३ ॥ पद्मसम्भवसंस्थाने तद्पे तद्वस्थिते ।। कणे प्रतिरथे चैव क्रमाद्दद्यात्तृतीयकम् ॥ ६१ ॥ पूर्वोदगमसमाकारस्वरूपं लक्षणान्वितम् । उर:शृङ्ग परित्यज्य भद्रे दद्याद् द्विपुष्पकम् ॥ ६२ ॥

Page #586

-४०२
पुष्पकादिप्रासादलक्षणात्मक द्विष्षष्टयुत्तरशततम सूत्रम् ॥
प्रत्यङ्गके पुष्पकवदसौ सुव्रतसंज्ञकः । क्रियते यैः शुभं तेषामिह लोके परत्र च ॥ ६३ ॥
इति सुव्रतः ॥ १४ ॥
तृतीयं पुष्पकं दद्यात्स भन्दमृतोद्भवः । येन प्राप्येताऽमरत्वं भुक्तिश्च त्रिदशैः सह ॥ ६४ ॥
इत्यमृतोद्भवः ॥ १५ ॥
कर्णिका चैकभागा स्याच्छेषं पूर्वप्रकल्पितम् । षट्पञ्चाशं द्विशतकं वास्तुसंस्थानमेव च ॥ ६५ ॥ महोरः शृङ्गं विमानं प्रत्यङ्गाद्यं सपुष्पकम् । सर्वशृङ्गं नन्दनवत् क्रमात्रित्रिभिरावृत्तम् ॥ ६६ ॥ गुहराजस्तदा नाम कर्तव्यः सर्वदैवते । कैलाससदृशं चैव गृहं जन्मसु निश्चलम् ॥ ६७ ॥
इति गृहराजः ॥ १६ ॥
बृहच्छ्रङ्गे मल्लतलं विमानस्तस्य चाग्रतः । कार्यो विमानः प्रत्यङ्गे सिद्धिकामः स सिद्धिदः ॥ ६८ ॥ इति सिद्धिकामः ॥ १७ ॥
तृतीयं पुष्पकं कुर्यात् कर्णे प्रतिरथे तथा । नन्दिघोषस्तदा नाम सर्वदैवतवल्लभः ॥ ६९ ॥
इति नन्दिघोषः ॥ १८ ॥
क्षेत्रेादशधा भक्ते त्रिभागः कर्णविस्तरः | रथोपरथिको चैव द्वौ द्वौ भागौ प्रकल्पयेत् ॥ ७० ॥ वेदांशो भद्रविस्तारस्तदर्धेन च निर्गमः ।
द्वौ भागौ भ्रमो भित्ती शेषं गर्भगृहं भवेत् ॥ ७१ ॥ कुर्याच्च मन्दरं कर्णे पञ्चविंशतिरण्डकाः । पृथग् द्विभागविस्तारो नन्दनः स्यात्तदूर्ध्वतः ॥ ७२ ॥ शतमूले भवेद्रेखा तथा मल्लतलोद्भवा । घण्टा कलश शोभाढ्या सर्वकामफलप्रदा ॥ ७३ ॥
शृङ्गद्वयं प्रतिरथे एक चोपरथे तथा । त्रिपुष्पकयुतं भद्रं प्रत्यङ्गं च सपुष्पकम् ॥ ७४ ॥
एवंविधः प्रकर्तव्यः प्रासादोऽसौ सुनन्दनः । 'भुक्त्वा तु भूमिजान् भोगान् स्वर्गे नन्दति भूपतिः ॥ ७५ ॥ इति सुनन्दनः ॥ १९ ॥
महोर:शृङ्गः पुष्पको विमानः पञ्चभूमिकः । तारागणः समाख्यातः प्रासादो ह्यमरालयः ॥ ७६ ॥
इति तारागणः ॥ २० ॥

Page #587

४०३
अपराजितपृच्छा बृहच्छृङ्गे मल्लतलं तदने च विमानकः । प्रत्यङ्गं चैव तद्रूपं बृहच्छालः स उच्यते ॥७७ ॥
इति बृहच्छालः ॥२१॥ कुर्याश्चतुष्पुष्पकं च कर्णे प्रतिरथोर्ध्वतः। सदा नाम्ना हंस इति ब्रह्मणश्च सदा प्रियः ॥ ७८ ॥
इति हंसः ॥२२॥ कुर्याद् द्विपुष्पर्क करें स भवेत्सर्वसुन्दरः। सर्षदेवे शुभः शस्तः सर्वकामफलप्रदः ॥ ७९ ॥
इति सर्वाङ्गसुन्दरः ॥ २३ ॥ विंशतिर्धामविस्तारो वेदांश: कर्णविस्तरः । त्रिभिर्भागैः प्रतिरथो निर्गमो विस्तरस्तथा ॥ ८॥ षडशो भद्रविस्तारस्त्रिभागश्चास्य निर्गमः। द्वौ द्वौ भागौ भ्रमो भित्ती शेषं गर्भगृहं भवेत् ॥ ८१ ॥ कण पृथ्वीजयं कुर्यान्मन्दरं प्ररथे तथा। द्विपुष्पकयुतं भद्रं प्रत्यङ्गे पुष्पकं तथा ॥ ८२ ॥ मूलरेखां मल्लतले षोडशांशैश्च विस्तरः । स पुष्पविजयो नाम्ना सर्वदेवहितात्मकः ॥ ८३ ॥
इति पुष्पकविजयः॥ २४॥ विमानं वृद्धोरुशृङ्गं पुष्पकं प्रतिभद्रके। भद्रे द्विपुष्पकं कुर्यात् प्रत्यङ्गे चैव पुष्पकम् ॥ ८४॥ मेरुश्चासौ समाख्यातः कर्तव्यः सर्वदेवते। मेरुमैरूपमो दिव्यः सर्वरत्नमयोऽपि च ॥ ८५ ॥ पतैश्च लभ्यते पुण्यं पूजा स्याच्छिवमोदिका ॥८६॥
इति मेरुः ॥ २५ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
पुष्पकादिप्रासादलक्षणाधिकारो नाम द्विषष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #588

(१६३) श्रीधरादिप्रासादलक्षणात्मकं त्रिषष्टयुत्तरशततमं सुत्रम् ॥
अपराजित उवाच
पुष्पकाः कथिता देवानेकपुष्पकसंकुलाः ।
कथयस्व तथान्यांश्च ये प्रोक्ता: श्रीधरादिकाः॥१॥ विश्वकर्मोवाच
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि प्रासादान् श्रीधरादिकान् । नामलक्षणसम्युकान वास्तुवेदसमुद्भवान् ॥ २॥ श्रीधरो हेमकूटश्च सुभद्रो रिपुकेसरी । पुष्पो विजयभद्रश्च श्रीनिवास; सुदर्शनः ॥ ३ ॥ कुसुमकेशर नामा च तथा च सुरसुन्दरः । नन्द्यावर्तश्च पूर्णश्च सिद्धार्थशववर्धनः ॥४॥ त्रैलोक्यभूषण: पद्मो वज्रबाहु विशालकः । कमलोद्भवहंलौ च लक्ष्मीधरोऽतिवज्रकः ॥५॥ रतिदेहः सिद्धिकामः पञ्चचामरसंशकः । नन्दिघोषो मनुनूत् कीर्णः सुप्रभः सुरनन्दनः ॥६॥ हर्षो दुर्धरो विजयस्त्रिकूटो नवशेखरः । पुण्डरीकः सुनाभश्च महेन्द्रः शिखिशेखरः ॥ ७॥ वराटः सुमुखश्चेति चत्वारिंशत् प्रकीर्तिताः । शुद्धच्छन्दास्तथैते च मिश्रकास्तु दशैव च ॥८॥ शुद्धानां लक्षणं वक्ष्ये विभक्ति भागसङ्ख्यया। तलच्छन्दमलङ्कारैः प्रयुक्तं वास्तुवेदिभिः ॥९॥ चतुरधीकृते क्षेत्रे चतुर्विंशतिभाजिते । कर्णः प्रतिरथो भद्रं वेदैवेदैस्तथाऽष्टभिः ॥ १० ॥ त्रिनिष्कास: प्रतिरथो भद्रं वेदांशनिर्गमम् । छौ द्वौ भागौ तथा भित्ती भ्रमणी वेदविस्तरा ॥ ११ षड्दारुकं भ्रमादौ च चतुःषष्टिश्च गर्भकः । सार्धायामो मण्डपश्च जगतीषु गुणोत्तमा ॥ १२ ॥ पाठोपपीठजङ्घाश्च मेखलाकूटच्छाद्यकम् । प्रशस्तं नागरे नाम भने चन्द्रावलोकना ॥ १३॥ कणे भद्रे द्विद्विशङ्गमेकं प्रतिरथे भवेत् । पञ्चविंशत्यण्डकस्तु श्रीधरश्च सुरालयः ॥ १४ ॥

Page #589

४०५
अपराजितपृच्छा घण्टाकलशशुकाग्रपताकाध्वजशोभितः। श्रीरानन्दो भवेन्नित्यं स्वर्गे वा भूमिशासने ॥ १५ ॥
इति श्रीधरः॥ . चतुरश्रीकृते क्षेत्रे शतमूलविभाजिते । द्विभागः कर्णइत्युक्तः सार्धः प्रतिरथो भवेत् ॥ १६ ॥ त्रिभागो भद्रविस्तारो निर्गमस्तु तदर्धतः । सार्धभागः प्रतिरथ-निर्गमश्च प्रकीर्तितः ॥ १७ ॥ भागं भागं भ्रमो भित्तिः शेषं गर्भगृहं भवेत्। मण्डोवरजगत्याद्यं पूर्वमानप्रकल्पितम् ॥ १८॥ कणे च नन्दनं कुर्यात् केशरी प्ररथे भवेत् । भद्रे शृङ्गद्वयं कुर्यात्तिलकं तिलकोपरि ॥ १९ ॥ रेखा षडंशविस्तारा तिलक सार्धमुच्छ्रितम् । प्रत्यङ्गं नष्टकर्ण व हेमकूटः स उच्यते ॥२०॥ हेमरत्नपुरे रम्ये हेमप्राकारशोभिते ।। ईप्सितं लभते राज्यं स्वर्ग वा भूमिशासने ॥२१॥
इति हेमकूटः॥ ऋत्वकचन्द्रवेदाणे वेदतुगर्भ उच्यते । शशी चन्द्रश्चन्द्रश्च भ्रमोभित्तिश्च कल्पिता: ॥ २२ ॥ वेदकर्णऋतुभद्रमुदकान्तरभूषितम् । कर्णं च सर्वतोभद्रं भने चन्द्रावलोकनम् ॥ २३ ॥ दिग्भागं मूलशिखरं घण्टाकलशभूषितम् । सुभद्रो नाम विज्ञेयः सर्वकल्याणकारकः ॥ २४॥
इति सुभद्रः॥ कणे द्वितीयमुपरि सर्वतोभद्रकं भवेत् । द्विभागं तिलकं कुर्यात् प्ररथे चोरुमञ्जरी ॥२५॥ मत्तालम्बयुतं भद्रं नाम्ना स रिपुकेसरी । हन्ति सर्वान् रिपूंश्चासौ इहलोके परत्र च ॥ २६ ॥
इति रिपुकेसरी ॥ सुभद्रस्य च संस्थाने तद्रूपे तदवस्थिते । कणे चाष्टदलं कुर्यात्तिलकं चैव शोभनम् ॥ २७ ॥ तद्वसन्तमहोराज्ये प्राप्यते जन्मजन्मनि । पुष्पकः पुष्पप्रकर-युक्तो वाराङ्गना यथा ॥ २८ ।।
इति पुष्पकः ॥ हेमकूटस्य संस्थाने तद्पे तदवस्थिते। कर्णेकुर्यादितिलक केशरी च भवेदथ ॥ २९ ॥

Page #590

४०६
श्रीधरादिप्रासादलक्षणाधिकारो नाम विषयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥ कणे नन्दनपर्यन्तं तिलकं तत्र कारयेत् । शेषं च पूर्ववद शेयं नाम्ना विजयभद्रकः ॥ ३०॥
इति चिजयभद्रः॥ प्रतिरथोऽर्धनिष्कास: संस्थाने श्रीधरस्य च । क्रममूर्व परित्यज्ज कणे वै सर्वभद्रकम् ॥ ३१ ॥ तदुर्घमुदकं कुर्यात् प्रमाणेन पृथुत्ववत् । सप्तविंशतिभक्तं च पृथुध्ने भद्रकाकृतिः ॥ ३२॥ द्वितीया भूमिका मूर्ध्नि ततो माडाश्चतुष्किकाः । कर्णे भद्रे प्रकर्तव्या ऊचे मध्यचतुष्किका ।। ३३ ।। मत्तावरणछाद्ययुग् घण्टाकूटैरलङ्कृता । भद्रोद्गमाश्च शृङ्गोचे माडाद्याश्चाद्यभूमिका ॥ ३४ ॥ श्रीनिवासस्तदानाम यत्र वै रमते ध्रुवम् । भुक्त्यर्थं च प्रकर्तव्यः प्रासादः सूरपूजितः ॥ ३५ ॥
इति श्रीनिवासः ।। पुष्पकस्य च संस्थाने तद्रूपे तदवस्थिते । भद्रकं कर्णतिलकं भद्रे स्यात् सिंहकर्णकः ॥ ३६ ।। सुदर्शनस्तदा नाम कर्तव्यं विष्णुमन्दिरम् । क्रीडते विष्णुलोके च सेव्यते सुरयोषिता ॥ ३७॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रेऽष्टकर्णा भिन्नसूत्रतः। कर्णार्धा च भवेत् कर्णी उभयकर्णमध्यतः ॥ ३८ ॥ कूटावृतः पञ्चभमो धण्टाकलशभूषितः। तद्पं मण्डपं पीठं लभतेऽनङ्गशर्म च ॥ ३९ ॥
इति पुष्पशिखरः॥ द्वितीयकं क्रमं त्यक्त्वा पूर्ववद्रिपुकेशरी । तिलकं तत्र संस्थाने स भवेत् सुरसुन्दरः ॥ ४० ॥
इति सुरसुन्दरः ।। चतुरश्रीकृते क्षेत्रे कर्णान्ते वत्तकं भवेत् । अष्टचत्वारिंशदशैः परिधिं च प्रकल्पयेत् ॥४१॥ विदिक्षु दिक्षु भद्राणि चतुष्पादानि कल्पयेत् । पृथक् कर्णाश्च द्विपदा एकैकं भद्रकान्तरे ॥४२॥ द्विक्रमोर्वे तु रेखाश्च भद्रे वै सिंहकर्णकाः। पञ्चभूमोर्चे-शिखरं घण्टाकलशभूषितम् ॥ ४३ ॥ तद्रूपं मण्डपं पीठं नाऽन्यत्रैवं स्वरूपतः । नन्दते स चिरं लोके नन्द्यावर्तः स उच्यते ॥४४॥
इति नन्द्यावर्तः॥

Page #591

अपराजित पृच्छा
क्षेत्रष्टादशधा भक्के वेदांशः कर्णविस्तरः । कर्णिका चैकभागा स्याद् भद्रं चाऽष्टांशविस्तरम् ॥ ४५ ॥ भद्रावलोकनं कुर्याद् भित्तिकर्णेषु कर्णिका: । कर्णे च सर्वतोभद्रं श्रीवत्सस्तस्य कर्णिका ॥ ४६ ॥ अर्धोदये चादिभूः स्याच्छेषा वै पादभागिकाः । तृतीया भूमिका चोर्ध्वं ततो माडान्निवेशयेत् ॥ ४७ ॥ सार्धचतुर्भूमियुक्तः पूर्णः स्यात्सर्वकामदः । पूर्णस्वर्गसुखं लोके स्वर्गे वा भूमिशासनम् ॥ ४८ ॥ इति पूर्णः ॥
सुदर्शनस्य संस्थाने तद्रूपे तदवस्थिते । कर्णे च सर्वतोभद्रं स तु सिद्धार्थको भवेत् ॥ ४९ ॥ इति सिद्धार्थकः ॥
वृत्तं पूर्ववत् परिधौ चतुर्विंशतिभाजिते । शस्ता द्वयंशा अष्टकर्णा अन्तरे कर्णिकाः पदाः ॥ ५० ॥ शङ्खावर्तसमं मध्ये वितानं दिव्यभूषणम् । तद्रूपं शिखरं कार्य शङ्खावर्त च मण्डपम् ॥ ५१ ॥ शङ्खवर्धननामाऽसौ कर्तव्यो विष्णुमन्दिरम् । कर्ता यायाद्विष्णुलोके यावदाभूतसंप्लवम् ॥ ५२ ॥ इति शङ्खवर्धनः ॥
त्रैलोक्यभूषणं वक्ष्ये वन्दितं त्रिदशैरापे । शतार्धहस्त के ज्येष्ठो मध्यो दशकरोनकः ॥ ५३ ॥ त्रिंशद्धस्तैः कनिष्ठः स्यात्रिधोदितक्रमागतः । वल्लभः सर्वदेवानां शिवस्यापि विशेषतः ॥ ५४ ॥ त्रिंशद् भागैस्त्रिधा भक्ते गर्भः स्याद् दशभागिकः । द्वौ द्वौ भागौ भ्रमो भित्तिः कर्तव्यमविशङ्कितैः ॥ ५५ ॥ भित्तित्रयं प्रकर्तव्यं तथा च भ्रमणीद्वयम् । भद्रकं मध्यच्छन्देषु द्वितीये वर्धमानकः ॥ ५६ ॥ अन्तर्भिन्ति परित्यज्य कुर्यात् षड्दारुकद्वयम् । त्रैलोक्यभूषणं] बाह्ये भद्रे चन्द्रावलोकनम् । वृत्तस्य पञ्चमांशे तु भित्तिः शेषस्तु गर्भकः ॥ ५७ ॥ चतुष्पदा रथाः कर्णा एकभागा च कर्णिका । भद्रकर्णी भवेद् भागा भद्रं स्याद्दिक्प्रविस्तरम् ॥ ५८ ॥ अङ्गमानेन निष्कासो भद्रं पञ्चांशनिर्गमम् । पादमानोच्छ्रितं पीठं पञ्चपीठादिभूषणम् ॥ ५९ ॥ उपपीठं तथा जङ्घा मेखला कूटच्छाद्यकम् | त्रयोविंशतिरुत्सेधे भद्रं षोडश चोन्नतम् ॥ ६० ॥
૩૦૭

Page #592

श्रीधरादिप्रासादलक्षणाधिकारो नाम त्रिषटयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥ कणे प्रतिरथे चैव द्वे द्वे शनेच कारयेत् । अष्ट सप्ताण्डका: कर्णाः प्ररथाश्च षडण्डकाः ॥ ६१ ॥ उरःशृङ्गाण्यष्ट कुर्यात् प्रत्यङ्गानि ततोऽष्टभिः । भद्रं संवरणायुक्तं कुर्यात् त्रैलोक्यभूषणम् ।। ६२॥ कर्णाश्चाष्टदला: कार्याः प्रत्यङ्गे वर्धमानकः। घण्टाकलशशोभायः कर्तव्यः शुभलक्षणः ।। ६३ ।।
__इति त्रैलोक्यभूषणः ।। द्वात्रिंशद्भक्ते परिधौ वृत्ताकारस्तु पूर्ववत् । द्वि द्वि भागं भवेत्कर्णः पद्मपत्राकृतिस्तथा ॥ ६४ ॥ मण्डोवरश्च पादोनः सपादा शिखरोन्नतिः । तलच्छन्दोद्भवं रूपं पञ्च भू घण्टिकावधि ॥ ६५ ॥ पद्माख्यश्च तदा प्रोक्तः पद्मनाभस्य मन्दिरम् । कर्तृकावरकाश्चैव विष्णुलोकं ब्रजन्ति हि ॥६६॥ दशधाभाजिते छन्दे द्विभाग: कर्णविस्तरः। भाग भागं भवेत्कर्णी वेदांशो भद्रविस्तरः ॥६७ ॥ द्विभागो भद्रनिष्कास एकभागा च कर्णिका । द्विभागा च भवेद् भित्तिः शेषं गर्भगृह मतम् ॥ ६८ ॥ मण्डोवरश्च पादोन: सपादा शिखरोन्नतिः । कुर्यात् कर्णेषु कूटानि विमान पञ्चभूमिकम् ॥ ६९ ॥ भद्रे भद्रे तु प्राग्नीवाच्छाद्यघण्टाद्यलकृताः । पक्षयाहुस्तदा नाम कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ ७० ॥
इति पक्षबाहुः ॥ प्रयोदशाण्डक पूर्व नागरच्छन्दनन्दनः । चतुर्दारेषु प्राग्नीवाः विशालस्तु शिवालयः ॥ ७१ ॥
इति विशाल: वृत्ताकारो ह्यसौ पूर्वः परिधिर्युगवेदतः। कर्णाश्च द्विपदाः प्रोक्ता भ्रद्रं वै पञ्चविस्तरम् ।। ७२ ॥ चतुर्भद्रं सूर्यकर्णा विकणे तत्र लाञ्छिताः। मण्डोवरश्च पादोनः सपादः शिखरोदयः ॥ ७३ ॥ पञ्चभूमिसमायुक्त एकषष्टिस्तथाण्डकाः ।। घण्टाकलशपूर्व च शुकाग्रं समलङ्कृतम् ॥ ७४॥ विधेर्विष्णो रवेः कुर्याच्छिवस्याऽपि विशेषतः । जगतीगर्भसम्युक्तं नाम्ना वै कमलोद्भवम् ॥ ७५ ॥
इति कमलोद्भवः ।।

Page #593

४०९
अपराजितपृच्छा सिद्धार्थस्य च संस्थाने तद्रपे तदवस्थिते। विमानं पञ्चभूमं च कुर्याच्छ्रङ्गं तु कामदम् ॥ ७६॥ हंसध्वजस्तदा नाम चतुरिरलकृतः । चतुर्भिर्मण्डपैः ख्यातः स्वर्गादिभोगदायकः ।। ७७ ॥
इति हंसध्वजः। पूर्व पृथ्वीजयश्चैव षण्णवत्युत्तरं शतम् ।। रेखोचे तिलकं कुर्यानन्दिका तिलकंतथा ॥७८॥ अण्डकैः सप्तत्रिंशद्भिर्लक्ष्मीधर इतीरितः । रमते तत्र लक्ष्मीश्च सहिता विष्णुना सदा ॥ ७९ ॥
इति लक्ष्मीधरः॥ वृत्तं पूर्व च परिधौ षट्त्रिंशद्भिर्विभाजिते। द्विपदाः सूर्यकर्णाश्च पादा द्वादश कर्णिकाः ॥ ८० ॥ मण्डोवरश्च पादोनः सपादाः शिखरोच्छ्रयः। षड्भूमिकयुतश्चैव वज्रकः सर्वकामदः ॥ ८१॥
इति वज्रकः ॥ श्रीनिवासस्य संस्थाने तद्रूपे तदयस्थिते । चतुष्की भद्रप्राग्नीवे तदने वेदमण्डपाः ॥ ८२॥ सार्धेषु भूमिकोत्सेधं माडं कुर्याच्च कामदम् । रतिदेहस्तदा नाम कामदेवस्य चालयः ॥ ८३॥ ..
इति रतिदेहः । भद्रक पूर्वविज्ञेयं यदुक्तं रुचकादिके। भद्रोद्गमसमायुक्तः सिद्धिकामस्स उच्यते ॥ ८४ ॥
इति सिद्धिकामः॥ नन्दिशालगुणैर्युक्तस्त्यतैकानोरुमारीः । मत्तालम्बं ततः कुर्यात् स भवेत् पञ्चचामरः ॥ ८५॥
इति पञ्चचामरः ॥ रतिदेहत्रिभूम्यूचे कुर्याञ्च शिखरोत्तमम् ।। नन्दिघोषस्तदानाम कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ ८६॥
इति नन्दिघोषः॥ अष्टांशैश्च कृतं क्षेत्रं ह्यष्टभद्रमलङ्कृतम् । अष्टकर्णोदकैर्युक्तं तद्रपं शिखरोत्तमम् ॥ ८७ ॥ मनूत्कीर्ण तदा नाम चतुर्दश मनुप्रियम् । विधेर्विष्णो रवेः कुर्याच्छिवस्यापि विशेषतः ॥ ८८॥
इति मनूत्कीर्णः॥ विशाले कर्णतिलक काँधै तिलकं तथा।। चतुः प्राग्नीवसंयुक्तः सुप्रभो नाम नामतः ॥ ८९॥
इति सुप्रभः ॥ भूमिजं वै मल्लतलं कणे कुटं चद्राविडम् । वराटं तु प्रतिरथे सुरानन्दः स उच्यते ॥९॥
इति सुरानन्दः॥
५२ अ.

Page #594

४१०
श्रीधरादिप्रासादलक्षणाधिकारो नाम त्रिषष्टयुत्तरशततम सूत्रम् ॥ कर्णशङ्ख भद्रशङ्ख सन्त्यजेत्पञ्चचामरे । सिंहकर्णद्वयं कार्य हर्षणो नाम नामतः ॥ ९१॥
___इति हर्षणः ।। सिद्धार्थश्च भवेत्पूर्व सिंहकर्णैः स दुर्धरः। दुर्धरो नाम गुणतः शिवसान्निध्यदः सदा ॥ ९२॥
इति दुर्धरः॥ श्रीवत्सश्च भवेत्पूर्व विजयो भद्रकोद्गमैः। विजयं सर्वकल्याणमायुरारोग्यवर्धनम् ॥९३॥
इति विजयः। कर्णच भवेद् भद्रं त्रिकूटः पञ्चभूमिकः ।। देशभाग्योद्घाटनार्थे शिवः स्याद् दक्षिणाननः ॥ ९४॥
इति चित्रकूटः॥ त्यतकर्णद्वयं शृङ्गं तिलकं कामदं भवेत् । नवशेखर नामाऽसौ कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ ९५ ।।
इति नवशेखरः॥ केशरीसिंहकर्णश्च युक्तश्छन्दैस्तु नागरैः।। पुण्डरीकस्तदा नाम कर्तव्यं विष्णुमन्दिरम् ॥९६ ॥
____ इति पुण्डरीकः॥ हंसोद्भवे कर्णशृङ्ग सुनाभः सुभद्रोद्गमैः । सुनाभश्च गुणैः प्रोक्तो यावदाहृतसंप्लवम् ।। ९७ ॥
इति सुनाभः ।। मल्लं वराटशृङ्गश्च तिलकं च महेन्द्रकः। महेन्द्रो नाम गुणत इन्द्रलोके पतिर्भवेत् ॥ ९८॥
इति महेन्द्रः॥ चतुर्भिः सर्वतोभद्रैर्गर्भः स्यादुदकान्तरे । शिखरं शिखिसंयुक्तं नाम्नाऽसौ शिखिशेखरः ॥ ९९ ॥
इति शिखिशेखरः॥ लताख्यं सर्वतोभद्रं मत्तालम्बे वराटकः । वराटो नाम गुणतस्तिष्ठेत्स शिवसन्निधौ ॥ १० ॥
। इति वराटः॥ भूमिजं वै मल्लतलं मत्तालम्बैस्तु सन्मुखः । सान्धारमथवा कुर्यात् कस्तो ? मिश्रकोद्भवः १॥ १०१॥
इति सन्मुखः॥ चत्वारिंशदिमे प्रोकाः प्रयुक्ताः श्रीधरादिकाः । सर्वे शस्ताश्च शुभदाः सर्वकामफलप्रदाः ॥ १०२॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायो
श्रीधरादि प्रासादलक्षणाधिकारो नाम त्रिषष्ट्युत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #595

(१६४) पूर्णभद्रादिनागरप्रासादलक्षणात्मकं चतुःषष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
पूर्णभद्रः सुभद्रश्च श्रीशैलः कुमुदोद्भवः। सर्वतोभद्र इत्युक्ताः प्रासादा ब्रह्मणः प्रियाः ॥ १॥ कीर्तिपताकर्षिकूटौ श्रीवत्सो विजयस्तथा । गरुडश्च समाख्याताः प्रासादा हरिवल्लभाः॥२॥ पद्मरागो विशालाख्यो विभवो रत्नसंभवः । लक्ष्मीकोटर इत्येवं पञ्चैते तु जिनाश्रयाः ॥३॥ हंस ऐरावतश्चैव त्रिमुखः पद्मकस्तथा । स्वस्तिकश्च समाख्याताः पञ्चेते भानुवल्लभाः ॥४॥ वृषभो गिरिकूटश्च कैलासश्चामरस्तथा । महेन्द्रश्च समाख्याताः पञ्चते शिववल्लभाः ॥ ५॥ विभक्ति तलच्छन्दानामुलमान विशेषतः । प्रयुक्ता विविधाश्छन्दा वास्तुवेदसमुद्भवाः ॥ ६॥ भक्ते विंशतिधा क्षेत्रे त्रिभागः कर्णविस्तरः। तत्समश्च प्रतिरथो विस्तरे निर्गमे तथा ॥ ७ ॥ भागा नन्दी च षड्भद्रं द्विभागो भद्रनिर्गमः । चतुर्भागा भवेदू भित्तिः शेषं गर्भगृहं भवेत् ॥ ८॥ कणे द्विशङ्ख तिलकं शिखरं सूर्यविस्तरम् । रथैकशृङ्गतिलकमष्टांशा चोरुमञ्जरी ॥९॥ नन्दिकायां च तिलकमुरःशुङ्गं षडंशकम् । रथोद्गमस्ततो भद्रे पूर्णभद्रस्य लक्षणम् ॥ १० ॥ उरःशङ्गं च वेदांशं भद्रे कुर्यात्तृतीयकम् । सुभद्रश्च तदा नाम प्रासादः क्षितिभूषणः ॥ ११ ।। भद्रे शङ्ग परित्यज्य नन्दीशृङ्गाणि कारयेत् । श्रीशैलश्च तदा नाम कथितश्च विरचिना ॥ १२ ॥ भद्रे शङ्गे कुमुदकः कर्तव्यः शुभलक्षणः । कणे च तिलकं शृङ्गं सर्वतोभद्रलक्षणम् ॥ १३ ॥
इति ब्रह्मप्रासादपञ्चकम् ॥ क्षेत्रे च द्वाविंशतिधा पूर्ववत्तलसंस्थितिः। कर्णप्ररथमध्ये च नन्दिका चैकभागिका ॥ १४ ॥ कणे प्रतिरथे चैव द्वे द्वे शङ्ख च कारयेत् । त्रिभिर्भागैश्च प्रथम सार्धद्वयंशं द्वितीयकम् ॥ १५॥ नन्दिकायां ततः शृङ्गं शृङ्गं षोडश विस्तरम् । शिखरोर्वे उर:शृङ्ग षड्भागं च तदग्रतः ॥ १६॥

Page #596

अपराजितपृच्छा प्रत्यङ्गव्यंशतः कीर्ति-पताकस्य च लक्षणम् । उर:शृङ्गं तृतीयं च ऋषिकूटः स उच्यते ॥ १७ ॥ रेखोचे तिलकं नन्द्यां शङ्ख श्रीवत्स उच्यते। ततः शृङ्गश्च (ङ्गे च) विजयः सर्वकामफलप्रदः॥१८॥ कणे कटं नन्दिशङ्ग कर्णस्योभयपक्षतः। पक्षिराज: समाख्यातः प्रासादो भवनोत्तमः ॥ १९ ॥
इति विष्णुप्रासादपञ्चकम् ॥ कणे नन्दीप्रतिरथौ पूर्ववञ्च सुसंस्थिती। नन्दिका भागनिष्कासा द्विभागं पार्श्वक्षोभणा ॥ २० ॥ भागा नन्दी पुनः कार्या वेदांशो भद्रविस्तरः। निष्कासश्चक भागस्तु कर्तव्यः शुभलक्षणः ॥२१॥ चतुर्भागं भवेद् भित्तिः शेषं गर्भगृहं भवेत् । कणे शृङ्गत्रयं कार्य क्रमतो भागनिर्गतम् ॥ २२ ॥ षोडशांशं च शिखरमुरःशङ्गं तदर्धतः । तत्पदोनं तदनं च तस्याग्रं च युगांशकम् ॥ २३ ॥ कणे प्रतिरथे तुल्या द्विक्रमा चैव नन्दिका । कणे प्रतिरथे भने शङ्गाणि त्रीणि त्रीणि च ॥ २४ ॥ द्वौ द्वौ फूटौ नन्दिकायां प्रत्यङ्गानि ततोऽभिः । भद्रनन्धेककूटं च पद्मरागः स उच्यते ॥ २५ ॥ भद्रशङ्गे विशालाख्यो विभवं च तथा शणु।। कर्णकट नन्दिशृङ्गं नाम्ना वै विभवस्तथा ॥ २६॥ ततः शृङ्गे कामदस्तु कर्तव्यो रत्नसंभवः । भद्रे चेन्नन्दिका त्यक्ता लक्ष्मीकोटर उच्यते ॥ २७ ॥
इति जिनेन्द्रप्रासादपञ्चकम् ॥ तद्प च तदाकारं भद्रं षड्भागविस्तरम् । द्वौ द्वौ नन्दी पार्श्वतश्चैकैकभाग प्रकल्पितौ ॥ २८॥ चतुष्पदा रथकर्णाः शङ्ख षोडशविस्तरम् । उर:शृङ्गं तथाष्टांशं षडंशं तस्य चाग्रतः ॥ २९ ॥ चतुर्भागमुरःशुद्धं भद्रे कुर्यात्तथोद्गमम् । कणे प्रतिरथे चैव शृङ्गाणि त्रीणि त्रीणि च ॥ ३०॥ नन्दिकायामेकशङ्ख शेषे कूटानि कारयेत् । इति शास्त्र ? (शस्त) गुणैर्युतो हंसनामा स उच्यते ॥३१॥ भद्रे शङ्ख पुनर्दद्यात् स्यादैरावतलक्षणम् । त्यक्तं नन्दिद्वयं भद्रे त्रिमुखः सर्वकामदः ।। ३२॥ भद्रशङ्गे पद्मराग: कर्तव्यो लक्षणान्वितः । शृङ्गं त्यक्त्वा भद्रनन्दी स्वस्तिकस्तु भवेत्तदा ॥ ३३ ॥
इति सूर्यप्रासादपश्चकम् ।।

Page #597

पूर्णभद्रादिनागरप्रासादलक्षणाधिकारो नाम चतुः षष्ठयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
चतुरश्रीकृते क्षेत्रे द्वाविंशतिविभाजिते । चतुष्पदा रथकर्णा एकैकांशा च नन्दिका ॥ ३४ ॥
षड्भागं च भवेद् भद्रं द्विद्वयंशा युग्मनन्दिकाः । भद्रे कार्य द्वाविंशत्यंशशृङ्गकम् || ३५ ||
कर्णे प्रतिरथे कुर्याद् द्वादशांशोरुमञ्जरी । तथा नन्दौ द्वितिलकं प्रत्यङ्गं स्याद्युगांशकम् ॥ ३६ ॥ रथे शृङ्गं तिलकं तु नन्दावष्टांशमञ्जरी । भद्रनन्द्यां द्वितिलकं षडंशा चोरुमञ्जरी ॥ ३७ ॥ भद्रे शृङ्गं चतुर्थं च चतुर्भागैस्तु विस्तरः । एवंविधः प्रकर्तव्यः प्रासादो वृषभाभिधः ॥ ३८ ॥ भद्रनन्द्यामेकशृङ्गं गिरिकूटस्य लक्षणम् । कणोंर्ध्व च ततः शृङ्ग कैलासः सर्वकामदः ॥ ३९ ॥ तथैव तिलकं कुर्याद् द्विशृङ्गा रथनन्दिका । अमरोऽसौ समाख्यातः कर्तव्यः सर्वकामदः ॥ ४० ॥
ततः शृङ्गे तु माहेन्द्रः कर्तव्यः शान्तिमिच्छता । प्रासादपञ्चकं चैतत्कर्तव्यं शिववल्लभम् ॥ ४१ ॥
इति शिवप्रसादपञ्चकम् ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां पूर्णभद्रादिनागरप्रासादलक्षणाधिकारो नाम चतुःषष्ट्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
४१३

Page #598

(१६५) भूधरादिप्रासादलक्षणात्मकं पञ्चषष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अत ऊर्व प्रवक्ष्यामि प्रासादानां तु लक्षणम् । भक्त्या छन्दैस्तथाकारैर्नागरा भूधरादयः ॥१॥ भूधरो भद्रकश्चैव नन्दीशो नन्दिवर्धनः। पुष्पको मन्दरश्चैव गरुडो वृषभस्तथा ॥ २॥ ऐरावतो राजहंस: सुभद्रः पृथिवाजयः । इन्द्रनीलो महापद्मो वैडूर्यः सिह एव च ॥३॥ त्रिविष्टपस्तु विज्ञेयः कैलासः पुण्यवर्धनः। वर्धमानो गिरिकूटः हंसः सर्वाङ्गसुन्दरः॥४॥ श्रीनिवासः श्रियानन्दो मेरु: प्रासादनायकः। पञ्चविंशतिराख्याता जातिशुद्धाश्च नागराः ॥५॥ चतुर्भदेस्तलोर्चे तु प्रासादाः पञ्चविंशतिः । इषुपश्चाष्टसप्ताऽत्र प्रयुक्ता वास्तुवेदिभिः ॥ ६ ॥ भूधरे वर्धमाने तु भद्रं वै चतुरंशकम् । मन्दरे च सुभद्रे च त्रिभागो भद्रविस्तरः ॥७॥ केशरी पूर्ववज्ञेयः पञ्चाण्डकविभूषितः । मत्तालम्बयुतं भद्रं भूधरो नाम नामतः ॥ ८॥ भद्रशङ्गे भद्रकं च द्वितीये नन्दिशालकः। भद्रे त्यक्तं च कर्णोर्चे दद्यात्स्यान्नन्दिवर्धनः ॥९॥ तथैव च यदा शृङ्गं मत्तालम्बोऽप्रभद्रके। पुष्पको नाम विज्ञेयः सर्वकामफलप्रदः ॥ १०॥ नवभक्ते तलच्छन्दे नन्दिका भागमेव च । भद्रे कर्णे द्विद्विशृङ्गं नन्द्यां शृङ्गे तु मन्दरः॥ ११॥ भद्रे शृङ्गं तृतीयं च गरुडो विष्णुमन्दिरम् । भद्रे कर्णे यदा शृङ्ग मत्तालम्बे वृषस्तथा ॥ १२ ॥ तथैव भद्रे चेच्ङ्ग शुभ ऐरावतो मतः । चतुर्थे भद्रशृङ्गे तु ब्रह्मोक्तो राजहंसकः ॥१३॥ विभक्तमेकादशभिनन्दिकायां द्विशृङ्गकम् ।। नन्दनश्च तथा कर्णे श्रीवत्सत्तु तदूलतः ॥ १४ ॥ नन्दिकायां ततः शङ्ख द्वितीये तिलकं भवेत् । मत्तालम्बस्त्रिभद्रेषु सुभद्रो नाम नामतः ॥ १५ ॥

Page #599

अपराजित पृच्छा
पृथ्वीजयो भद्र इन्द्रनीलो द्वितीयके । तृतीय के महापद्मो वैडूर्य्यश्च चतुर्थके ॥ १६ ॥ त्यक्तं भद्रे नन्दिशृङ्गं सिंहो वै सर्वकामदः । तस्य भद्रे यदा शृङ्गं तदा नाम त्रिविष्टपः ॥ १७ ॥ स्यात्कर्णे च यदा शृङ्गं भवेत्पञ्चाण्डकं तथा । कैलासो नाम विज्ञेय ईश्वरस्य सदा प्रियः ॥ १८ ॥
त्रयोदशविभक्ते च द्विभागः कर्णविस्तरः | सार्धभागः प्रतिरथो भागतश्चैव नन्दिका ॥ १९ ॥ चतुर्भागं भवेद् भद्रं मुखभद्रविभूषितम् । चत्वारो मन्दराः कर्णे केशरी च तदूर्ध्वतः ॥ २० ॥ पञ्चाण्डकं प्रतिरथे नन्द्यां च तिलकं तथा । त्रिमत्तालम्बप्रभद्रं वर्धमानः स उच्यते ॥ २१ ॥ गिरिकूटो भद्रशृङ्गे द्वितीये हंस एव च । तृतीये च भवेच्छ्रङ्गं नाम्ना सर्वाङ्गसुन्दरः ॥ २२ ॥ चतुर्थशृङ्गे कुर्यात्तु श्रीनिवासं तथोत्तमम् । त्यकभद्रं नन्दिशृङ्गं श्रियानन्दस्ततो भवेत् ॥ २३ ॥ चतुर्थे भद्रशृङ्गे तु मेरुः स्याद् भवनोत्तमः । प्रासादानां समस्तानां मेरू राजा विधीयते ॥ २४ ॥ सान्धारका इमे कार्याः सभ्रमा भ्रमवर्जिताः । दशहस्ताद्यदा हीनं न कुर्याद् भ्रमसंयुतम् ॥ २५ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाश प्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्यों का पराजित पृच्छायां भूधरादिप्रासादलक्षणाधिकारो नाम पञ्चषष्ट्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
४१५

Page #600

(१६६) सुरतर्वादिप्रासादलक्षणात्मकं षट्पष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
उक्ता ये सुरतर्वाद्याः प्रासादाः सर्वकामदाः ।
प्रशस्ताश्च विना दोषः कथयस्व प्रसादतः ॥१॥ विश्वकर्मोवाच--
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि प्रासादानां तु लक्षणम् । नाम पादप्रमाणं च संस्थानोन्मानलक्षणम् ॥ २॥ सुरतरुः श्रियानन्दः सुरानन्दस्तृतीयकः । नन्दाख्यो नन्दनश्चैव ामृतोद्भव एव च ॥ ३ ॥ पृथ्वीजयश्च वैट्टयों मुकुटोज्ज्वल एव च । लक्ष्मीभूषणनामा च तथा सर्वाङ्गभूषणः ॥४ भुवनमण्डनश्चैव श्रीरथः पुण्यवर्धनः। मन्दरो हिमांश्चैव राजहंसो भनुप्रभः ॥५॥ सुरवल्लभस्त्रैलोक्यः सिद्धार्थश्च रतिप्रभः । महाकान्त: पद्मरागो मेरुश्च त्रिदशालयः॥६॥ पञ्चविंशतिरित्युक्ता महाप्रासादनायकाः ।. वक्ष्यामि लक्षणं तेषां प्रस्तारच्छन्दनिर्णयम् ॥ ७ ॥ चतुरभीकृते क्षेत्रे त्रयोदशविभाजिते । त्रिभागो भद्रविस्तार: कर्णमानं.द्विभागिकम् ॥ ८॥ भद्रार्धं च प्रतिरथो युग्माकारावुभौ च तो। षडंश: पदनिष्कासः सर्वेषां च सुखावहः ॥९॥ उदकान्तरसंयुक्तं घण्टाकलशभूषितम् । चतुर्विंशतिवल्लीकमेकाण्डकविभूषितम् ॥ १० ॥ प्रासादं सुरतर्वाख्यमिमं यः कारयेन्नरः। इच्छितं लभते राज्यं भुक्त्वा भोगांश्चस्वर्पतिः ।। ११ ॥
इति सुरतरुः। भद्रं कर्णे भवेद् भागं सपादः प्ररथस्तथा । वल्लभः सर्वदेवानां श्रियानन्दः शुभंकरः ॥ १२ ॥
इति धियानन्दः॥ कणे शङ्गं विधातव्यं रथिका भद्रशोभिता । सुरतरुस्तच्छिखरं सुरानन्दः स उच्यते ॥ १३॥
इति सुरानन्दः॥ भद्रे तु शिखरं देयं घण्टाकलशभूषितम् । सर्वतो भद्रकाकारो नन्दाख्योऽसौ भवेत्तदा ॥ १० ॥

Page #601

अपराजितपृच्छा तद्रपे तत्प्रमाणे च भद्रपक्षे तु कर्णिका । भद्रे कर्णे द्विशङ्गं च नन्दनः सर्वकामदः ॥ १५ ॥
इति नन्दनः ॥ अष्टधा भाजिते चैव समक्षेत्रे विचक्षणः । द्विभागः कर्ण इत्युक्तः कर्णिका चार्धभागतः ॥ १६ ॥ तत्समा च द्वितीया च निर्गमे विस्तरे तथा । द्विभार्ग मु बभद्रं च अर्धभागेन निर्गमः ॥ १७ ।। कणे शृङ्ग विधातव्यं सघण्ट व्यंशकोन्नतम् । तदूधैं तिलकं चैव द्विभागश्च तथोदयः ॥ १८ ॥ कर्णशङ्गोभयपक्षे को शृङ्ग समोदयम् । द्विभागमुन्नतं कुर्याच्छुङ्गं च प्रतिकर्णके ॥ १९ ॥ भागोन्नता व रथिका तद्विस्तारो द्विभागिकः । षड्भागा मूलरेखा च त्रिभागा चोरुमञ्जरी ।। २० ।। द्वितीया च द्विभागा स्यादेकभागा तृतीयका ।। द्वादशैवोरुमार्यः शङ्गाणां विंशतिस्तथा ॥ २१ ॥ चतुस्तिलकसंयुक्तं त्रयस्त्रिंशत्तथाऽण्डकाः । अमृतोद्भवनामाऽसौ वन्दितस्त्रिदशैरपि ।। २२ ॥
इत्यमृतोद्भवः ॥ दशधा भाजिते क्षेत्रे द्विभागः कर्णविस्तरः। अर्धभागा कर्णिका च सपादा च द्वितीयका ।। २३ ।। अर्धभागा तृतीया च भद्रं स्यात्सार्धभागिकम् । कर्णे शङ्गद्वयं कुर्यात् षड्भागा मूलमञ्जरी ॥ २४ ॥ कर्णशृङ्गे सङ्गता च सार्धशोरुमारी । द्विभागा च द्वितीया स्यात् प्रत्यङ्गं च तदृतः ॥ २५ ॥ एकभागां मञ्जरिकां रथिकोपरि दापयेत् । पुनरने चार्धभागां चतुर्थीमुरुमञ्जरीम् ।। २६ ॥ चतुर्विंशति शृङ्गाणि चोराशङ्गाणि षोडश । लघुकां च तिलकं प्रत्यङ्गे तु ततोऽष्ट च ॥ २७ ॥ पृथ्वीजयस्तथैकोनपञ्चाशचाण्डकैर्भवेत् । एकच्छत्रं धरागज्यं भवेज्जन्मनि जन्मनि ।। २८ ॥
इति पृथिवीजयः ।। क्षेत्रे द्वादशधा भक्ते द्विभागः कर्णविस्तरः । कर्णिका चार्धभागा स्यात् सार्धः प्रतिरथो भवेत् ॥ २९ ॥ अर्धभागा पुनः कर्णी तत्समा भद्रकर्णिका। निष्कासो विस्तरसमः कर्णिका प्ररथे तथा ॥ ३० ॥ द्विभागो भद्रविस्तारो निर्गमश्चैकभागिकः।। भागोत्सेधा च रथिका भागा स्थाश्चोरुमारी ॥ ३१ ॥

Page #602

४१८
सुरतर्वादिप्रासादलक्षणाधिकारो नाम षट्षष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ।। द्वितीयका तद्विगुणा त्रिभागा तु तृतीयका । चतुर्थी च चतुर्भागा तृतीयावत् प्रत्यङ्गकम् ॥ ३२।। उरुमार्यधभागा प्रदाप्या रथिकोर्ध्वतः। रथको भवेच्छृङ्ग प्रत्यङ्गे च द्विकर्णकम् । कणे प्रतिरथे चैव द्विद्विशृङ्ग प्रदापयेत् ।। ३३ ॥ चत्वारिंशश्च शृङ्गाण्युरुमार्यश्च विंशतिः । प्रत्यङ्गे चाष्टमञ्जयः शेषं च तिलकान्वितम् ॥ ३४॥ ख्यातो वैडूर्य एकोनसप्तत्यण्डकतो भवेत् । कर्ता चाऽवरकैः सार्ध शिवलोके महीयते ॥३५॥
___ इति वैडूर्यः ॥ क्षेत्रे विभक्त मन्वंशैईिभागः कर्णविस्तरः।। अर्धभागा कर्णिका च सार्धः प्रतिरथो भवेत् ॥ ३६॥ पुनः कर्णी चाभागा नन्दिका चैकभागिका । अर्धा कर्णी विधातव्या द्विभागो भद्रविस्तरः ॥ ३७ ॥ कणे द्विशृङ्गं तिलके द्वे द्वे नन्द्यां प्रतिरथे । षट् त्रिद्विसाधैकार्धमुरःशृङ्गाणि कल्पयेत् ॥ ३८ ॥ षोडशप्रत्यङ्गयुक्तं शेषं वै कूटकं तथा । मुकुटोज्ज्वल आख्यातः कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ ३९ ॥
इति मुकुटोज्ज्वलः॥ चतुर्विंशतिभिभक्त द्विभागाः कर्णकानुगाः। त्रिसंघाटा मध्यकर्णे शेषा भागेन कल्पिताः ॥ ४० ॥ द्विभार्ग पृथुभद्रं स्याः द्वे द्वे च कर्णिके। ? द्वयंशोदया च रथिका सार्धद्वयंशा तु कर्णिका ॥ ४१ ।। द्वितीया तु त्रिभागास्यादर्धयुक्ता तृतीयका । ततुल्या तु चतुयूंचे तिलकं त्येकभागिकम् ।। ४२ ।। पञ्चमी च चतुर्भागा द्विभागं तिलक तथा । षष्ठी चतुर्थी विज्ञेया प्रत्यङ्गतिलकोपरि ॥ ४३ ॥ चतुर्थी पञ्चमी षष्ठी त्रिसंघार्ट तदुच्यते । स्यात् कर्णे रथिकामध्ये संघाटस्तत्प्रमाणत: ॥४४॥ पोषयेन्मध्यकर्णाधं शोषयेत्पक्षकर्णिकाम् । तत्प्रत्यङ्गे मध्यकर्णी लघुस्था वामदक्षिणे ॥४५॥ एकद्वित्रिचतुःषट् अष्टस्यादावुभौ व च? । ऊरुमञ्जरी त्यागानि द्विरधौस्यान्मूलमञ्जरी? ॥४६॥ त्रिभागमुच्छ्रितं शृङ्ग भागास्यात्पद्मपत्रिका । द्राविडे वराटकूटं त्रिसंघाटे प्रकल्पयेत् ॥४७॥ कणे प्रतिरथे चैव त्रित्रिशृङ्ग समुन्नतम् । षत्रिंशच्छृङ्गाणि कण्यो चतुःषष्टिस्तथैव च ॥४८॥

Page #603

अपराजितपृच्छा अष्टाविंशत्युरःशृङ्गं प्रत्यङ्गानि च द्वात्रिंशत् । शुङ्गाणि सर्वाणि शतं सप्तपञ्चाशदुत्तरम् ।। ४९ ।। लक्ष्मीभूषणनामाऽसौ सर्वदेवहितावहः ।। कर्तृकारून प्रापयेत्तद् यत्स्थानं देवदुर्लभम् ॥ ५० ॥
इति लक्ष्मीभूषणः॥ अष्टाविंशतिभक्ते च द्विभागः कर्णविस्तरः । तत्समश्च प्रतिरथो निर्गमश्चैकमागिकः ।। '५१ ॥ रथश्चाऽनुगतश्चैव द्विभार्ग विस्तरे पृथक् । सार्धभागा नन्दिका च तत्समा प्रतिनन्दिका ॥ ५२ ।। अर्धमध विधातव्याश्चतस्त्रः कर्णिका बुधैः । द्विभागो भद्रविस्तारो निर्गमश्चाधभागिकः ॥ ५३॥ रथिकांशोन्नता सार्ध कर्णीशङ्गं समुन्नतम्। . द्विभागं द्वितीयं चैव सार्धद्वयंशं तृतीयकम् ॥ ५४॥ त्र्यंशोन्नतं चतुर्थं च चतुरंशैस्तु पञ्चमम् । षष्ठं च तत्सम शेयमूर्ध्वशृङ्ग तु द्वयंशकम् ॥ ५५ ॥ अन्यानि सर्वशृङ्गाणि वेदांशानि समुच्छ्तिौ । त्रिभागा चाच्छिता शृङ्गे भागा स्यात् पद्मपत्रिका ॥ ५६ ॥ त्रिशङ्गमुच्छ्रितं कर्णे द्वयंशं प्रतिरथे तथा । रथे कणे समन्ताच प्ररथे च तथानुगाः ॥ ५७ ।। षट्पञ्चाशत्कर्णशङ्गमष्टषष्टिदलाण्डकाः । उरःशङ्गाणि द्वात्रिंशत् प्रत्यङ्गानि ततोऽप्रभिः ॥ ५८ ॥ रेखाविंशतिभागाश्च शङ्गगर्भे च मञ्जरी। पञ्चषष्टयुत्तरशतमण्डकानां प्रशस्यते ॥ ५९॥ . सर्वाङ्गभषणश्चैव प्रासादः सुरवल्लभः । सुरैः सह क्रीडयन्ते यावदाहृतसंप्लवम् ॥ ६० ॥
इति सर्वाङ्गभूषणः । भद्रे शृङ्गं प्रदातव्यं नाना भुवनमण्डनः । प्रियश्च नित्यं देवानां नवष्टिशताण्डकः ॥ ६१ ॥
नमण्डनः ॥ विमानवत्सुरतरौ कर्णे शृङ्ग त्रिभूमिकम् । भद्रे रथोद्गमश्चैव श्रीरथः सर्वकामदः ॥ ६२ ॥
इते श्रीरथः ॥ श्रीवरसे कर्णशङ्गाणि विमानः पञ्चभूमिकः। रथिकाभद्रशोभायो नाम्नाऽसौ पुण्यवर्धनः ॥ ६३ ॥
इति पुण्यवर्धनः॥ सुरानन्दं कर्णशृङ्गे सर्वतोभद्रमालिखेत् ।। मन्दरोऽसौ समाख्यातः सुरूपो लक्षणान्वितः ।। ६४॥
इति मन्दरः॥

Page #604

४२०
सुरतर्वादिप्रासादलक्षणाधिकारो नाम षट्षष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विमानच्छन्दं नन्दाख्ये शिखरे चोरुमञ्जरी । हिमवांश्च तदा नाम वन्दितस्त्रिदशैरपि ॥ ६५ ॥
" इति हिमवान् ॥
तद्रूपे तु द्वितीया च त्रिभूमा चोरुमञ्जरी । राजहंसस्तदा नाम सिद्ध किन्नरसेवितः ॥ ६६ ॥ इति राजहंसः ॥
अमृते कर्णशृङ्गं च कर्तव्यं तु नवाण्डकम् । मनुप्रभस्तदा नाम प्रासादो देवतालयः ॥ ६७ ॥ इति मनुप्रभः ॥
पृथ्वीजये सर्वशृङ्गं कर्तव्यं च नवाण्डकम् । सुरवल्लभनामासाविच्छाभुक्तिप्रदायकः ॥ ६८ ॥
इति सुरवल्लभः ॥
वैय्यें सर्वशृङ्गाणि कर्तव्यानि च सर्वतः । त्रैलोक्यस्तु तदा नाम पूज्यः सुरनरोरगैः ॥ ६९ ॥ इति त्रैलोक्यः ॥
,
मुकुटोज्ज्वलवच्छृङ्ग कर्तव्यं च नवाण्डकम् | सिद्धार्थकस्तदा नाम सिद्धिभुक्तिप्रदायकः ॥ ७० ॥
इति सिद्धार्थकः ॥
लक्ष्मीभूषणशृङ्गं च भूषणीयं नवाण्डकैः । चतुर्मुखो रतिप्रभः कामदेव सुखालयः ॥ ७१ ॥
इति रतिप्रभः ॥
सर्वाङ्गभूषणे शृङ्गं कर्तव्यं सर्वतोभवम् । महाकान्तस्तदा नाम कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ ७२ ॥
इति महाकांन्तः ॥
नवाण्डकं च कर्तव्यं शृङ्गं भुवनमण्डने । पद्मरागस्तदा नाम कर्तव्यः पद्मयोनये ॥ ७३ ॥
इति पद्मरागः ॥
केतकीस्वर्णदलतस्तादृशी चोरुमञ्जरी । विमाने नव शृङ्गाणि शिखरे चोरुमञ्जरी ॥ ७४ ॥ प्रत्यङ्गानि विमाने च मूलरेखा च शृङ्गतः । लताः पञ्चैकादशांशा मेरुदशशताण्डकः ॥ ७९ ॥
इति सहस्राण्डको मेरुः ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृ श्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां सुरतदिप्रासादलक्षणाधिकारी नाम षट्षष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #605

(१६७) एकविंशतिमेरुलक्षणं सप्तषष्ठयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
मरुर्वृषभो गरुडो मन्दरो लक्ष्मीकोटरः । कैलासः पञ्चवक्त्रश्च विमानो गन्धमादनः ॥ १ ॥ मुक्तकोण गिरिचैव तिलकश्चन्द्रशेखरः । मन्दरतिलकश्चैव सौभाग्यः सुन्दरस्तथा ॥ २ ॥ श्रीतिलको विशालश्च श्रीकूटो नन्दिवर्धनः । पद्मसम्भव आख्याताः प्रासादास्त्वेकविंशतिः ॥ ३ ॥ दशधा चाऽष्टधा चैव नवधा च प्रकल्पयेत् । भागो भाग भ्रमो भित्तिः शेषं गर्भगृहं भवेत् ॥ ४ ॥
मेरुभ गरुड एषां युक्तिर्विधीयते । ज्येष्ठो मध्यः कनिष्ठश्च मेरुस्त्रिविध उच्यते ॥ ५ ॥
दशहस्तादो नास्ति प्रासादो भ्रमसंयुतः । लतिने स्वहस्तादि पञ्चाशद्वस्तकावधि ॥ ६ ॥ नागरैः शुद्ध छन्दाश्च कर्तव्याः सर्वकामदाः । कर्णाद्यं गर्भपयन्तं विभागानां तु निश्वयः ॥ ७ ॥ एकविंशतिप्रासादा मेरुकाद्यसमुद्भवाः ।
कमयुक्त्या विधातव्याः प्रयुक्ता वास्तुवेदिभिः ॥ ८ ॥ षड्दस्त वेदयुगका युगवेद द्विषड्वसु । पृथुमानेन निष्कासो भद्रं षङ्गिर्विनिर्गतम् ॥ ९ ॥ कर्णे च नन्दकां कुर्यात् तत्तुल्यां प्ररथे तथा । केशरी स्यादुपरथे श्रीवरलो नन्दिकोद्गमे ॥ १० ॥ त्रीणि षट्चत्वारि कर्णे नन्द्यां प्ररथके क्रमात् । प्रत्यङ्गे चैव द्वात्रिंशदुरः शृङ्गाणि विंशतिः ॥ ११ ॥ चन्द्रावलोकना भद्रे छाद्यघण्टाद्यलङ्कृता । आमलसारं कलशं शुकनासयुता ध्वजा ॥ १२ ॥ मण्डपै: सुवितानैश्च सभ्रमा जगती तथा । शालाकुलो युक्ति कीर्ण सहस्राण्डक मेरुकः ॥ १३ ॥
इति मेरुप्रासादः ॥
इषुपक्षर्तुयमला स्तत्त्व नियमर्तवः । भद्रं वार्धनिष्कासं पृथक् शेषा विनिर्गताः ॥ १४ ॥

Page #606

४२२
अपराजितपृच्छा कणे च सर्वतोभद्रं श्रीवत्से रथनन्दिके । त्रीणि षट् चत्वारि क्रमादुरःशङ्गाणि षोडश |॥ १५॥ द्वात्रिंशञ्चैव प्रत्यङ्गे जगत्याध च पूर्ववत् । शेयो वृषभमेरुश्च साधंसप्तशताण्डकः ॥ १६ ॥
इति वृषभमेरुः ।। इषुवेदेषुवेदाश्च भद्रं षट् च यथाक्रमम् ।। मन्दनद्विक्रमं कर्णे तत्तुल्यं प्ररथे तथा ॥ १७ ॥ केशर्युपरथे देयस्तिलकानि तदूर्ध्वतः । द्वादशैवोर:शृङ्गाणि प्रत्यङ्गे तु तथाऽष्ट च ॥ १८ ॥ मेरुसंज्ञश्च गरुडो झेयः पञ्चशताण्डकः । विधेर्विष्णो रवेः कार्यों जैनादीनां च शाश्वतः ॥ १९ ॥
इति गरुडमेरुः॥ इषुपञ्चत्रिषटकं चाऽथाष्टाविंशति भाजिते । कणे केशरिको द्वौ द्वावेकः प्रतिरथे तथा ॥२०॥ उरःशनद्वयं चैव नन्द्यां च तिलक तथा। पञ्चवेदचतुःषटकं कर्णाद्या भ्रमभित्तयः ॥ २१ ॥ पञ्चाशीत्यण्डकैर्युक्तः कर्तव्यः सर्वकामदः । मन्दरो मेरुसंज्ञश्च शिवसूर्यादिके भवेत् ।। २२ ।।
इति मन्दरमेरुः ॥ वेदेन्दुवेदेन्दुयुगा अष्टाविंशतिभाजिते । कर्णे प्रतिरथे चैव द्वे द्वे शृङ्गे च सर्वतः ॥ २३॥ नन्द्यां च लघुशङ्गाणि कर्णतुल्यानि चोच्छ्ये । तदूधै लघुतिलक रथिका ऽयंशकोन्नता ॥ २४ ॥ घोडश चोरःशृङ्गाणि प्रत्यङ्ग तु तथाऽध च । चतुस्त्रिंशत्सर्वभद्रे भद्रकाणां च सङ्ख्यया ॥ २५ ॥ चतुर्विशतितिलकैः सभ्रमो वा भ्रमैर्विना । पञ्चषष्टिश्च द्विशतं लक्ष्मीकोटरकाण्डकाः ॥ २६ ॥
इति लक्ष्मीकोटरमेरुः ।। वेदरामाधित्रिवेदाः पत्रिंशद्भिर्विभाजिते । भ्रमैर्विना सभ्रमो वा कर्तव्यः सर्वकामदः ॥ २७ ॥ कणे प्रतिरथे चैव द्वे द्वे शृङ्गे पञ्चाण्डकाः। द्वादश चोर:शृङ्गाणि प्रत्यङ्गानि तथाऽट च ॥ २८ ॥ का तिलकानि कुर्यात्कैलासो नामतो भवेत् ।
इति कैलासमेरुः ॥ एकचत्वारिंशदेष प्रशस्यन्तेऽण्डकास्तथा ॥ २९ ॥

Page #607

४२३
एकविंशतिमेरुलक्षणाधिकारो नाम सप्तषष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥ पक्षयुग्मचन्द्रवेदैर्भक्तेऽष्टादशभिस्तथा। कणे शृङ्गद्वयं चैव पश्चाण्डकविभूषितः॥३०॥ दापयेत्तिलकं का शङ्ख प्रतिरथे तथा । कार्याण्यष्टोरुशृङ्गाणि पञ्चवक्त्रस्तु नामतः ॥ ३१ ॥
इति पञ्चवक्त्रमेरुः ॥ पक्षचन्द्रगुणाश्चैव विभक्त सूर्यसङ्ख्यया। चत्वारो नन्दनाः कर्णे विमान: शिखरोद्गमे ॥ ३२ ॥ त्रिसप्तत्यण्डको ज्ञेयो भद्रे च रथिकोद्गमः । विमानोऽसौ समाख्यातः कर्तव्यः सर्वकामदः ॥ ३३ ॥
इति विमानमेरुः ॥ अछैकपक्षचन्द्राश्च चतुर्विशतिभाजिते । कणे च केशरी कार्यों भद्रे शङ्गवयं तथा ॥ ३४ ॥ प्रत्यङ्गे चाऽशङ्गाणि अण्डकाः सप्तविंशतिः । सर्वदेवालयो युक्तो नाम्ना वै गन्धमादनः ॥ ३५ ॥
इति गन्धमादनमेरुः॥ षड्सचन्द्रतत्त्वानि पत्रिंशद्भिश्च भाजिते । कर्णे शृङ्गद्वयं चैवमेकं प्रतिरथे भवेत् ॥ ३६ ॥ भद्रे शङ्गत्रयं कार्य पञ्चाण्ड दलशङ्गकम् । त्रिनवत्यण्डकः कार्यों मुक्तकोणश्च लक्षितः ॥ ३७ ॥
इति मुक्तकोणमेरुः॥ पढेकयुग्ममेकं च युग्मं षोडशभाजिते । कणे प्रतिरथे द्वे द्वे शृङ्गं पञ्चाण्डभूषितम् ॥ ३८ ॥ द्वादशैवोस्राङ्गाणि प्रत्यङ्गानि तथाऽष्ट च । अण्डकाः शतमेकं चैवं चत्वारिंशदुत्तरम् ॥ ३९ ॥
इति गिरिमेरुः॥ यमेन्दुवोकैकपक्षा अष्टादशविभाजिते । कर्णेऽनुगे त्रिशृङ्गं च पञ्चाण्डकविभूषितम् ॥ ४० ॥ प्रत्यङ्गानि तथा चाऽष्टाबुरःशङ्गाणि षोडश। . तिलकेण्डकानां त्रयोदशाधिकशतद्वयम् ॥४१॥
इति तिलकमेरुः॥ त्रिवित्रियुग्मेन्दुरसाश्चतुर्विंशद्विभाजिते । तिलकतुल्याण्डकयुक् तादृक् शृङ्गेऽब्जशेखरः ॥ ४२ ॥
इति चन्द्रशेखरः ॥

Page #608

४२४
अपराजित पृच्छा
पक्ष्मयुग्मद्वयं शस्तं भक्तं द्वादशधा तथा । कर्णे शृङ्गद्वयं कुर्यात्तिलकं प्ररथे तथा ॥ ४३ ॥ प्रत्यङ्गे च तथा चाऽष्टारः शृङ्गाणि षोडश । मन्दरोमेरुराख्यातः पञ्चविंशतिरण्डकाः ॥ ४४ ॥
इति मन्दरतिलोमेरुः ।
पक्षयुग्मैक युग्मन्ताश्चतुर्दशविभाजिते । केशरी श्रीवत्कर्णे प्रस्थे तिलकं तथा ॥ ४५ ॥
द्वादशैवोरुशृङ्गाणि सप्तसप्ततिरण्डकाः । सौभाग्यनामा कर्तव्यो मुक्तिकामार्थदस्तथा ॥ ४६ ॥
इति सौभाग्यः ॥
गुणेन्दुरामैकगुणा द्वाविंशतिविभाजिते । कर्णे रथे द्विद्विशृङ्गं पञ्चाण्डकविभूषितम् ॥ ४७ ॥ प्रत्यङ्गे च तथा चाऽष्टावुरः शृङ्गाणि षोडश । चत्वारिंशं शतं सङ्ख्याऽण्डकानां सर्वसुन्दरे ॥ ४८ ॥ इति सर्वसुन्दरः ॥
पक्षैकद्वये पक्षाश्च क्षेत्रे षोडश भाजिते । रथे कर्णे द्विद्विशृङ्गं पञ्चाण्डकविभूषितम् ॥ ४९ ॥ षोडशैवोरुशृङ्गाणि प्रत्यङ्गे तु ततोऽष्टभिः । पञ्च चत्वारिंशं शतं तथा श्रीतिलकेऽण्डकाः ॥ ५० ॥
इति श्रीतिलकः ॥
पञ्च त्रियुग्मवेदास्युर प्राविंशतिभाजिते । कर्णे शृङ्गद्वयं कार्य नवाण्डकविभूषितम् ॥ ५१ ॥ अष्टौ चैवोङ्गाणि प्रत्यङ्गानि तथाऽष्ट्र च । अण्डा एकोननवतिर्विशाल: सर्वकामदः ॥ ५२ ॥ पक्षेदुरामा एवं तु क्षेत्रे द्वादशभाजिते । शृङ्गमेकं तथा कर्णे पञ्चाण्डकविभूषितम् ॥ ५३ ॥ भद्रे संवरणाचैव घण्टा कूटैरलङ्कृता । एकविंशत्यण्डकयुक् श्रीकृटो नाम शोभनः ॥ ५४ ॥
इति श्रीकूटमेरुः ॥
गुणराम रेपक्षा द्वाविंशतिविभाजिते । अनुगे शृङ्गतिलकं कर्णे कार्य द्विशृङ्गकम् ॥ ५५ ॥ शृङ्गं चोपरथेऽथरुमञ्जर्यो द्वादशैव च । शृङ्गः पञ्चाण्डकैर्युक्तो नन्दिवर्धननामकः || ५६ ॥
इति नन्दिवर्धनः ॥

Page #609

४२५
एकविंशतिमेरुलक्षणाधिकारो नाम सप्तपथ्युत्तरशततम सूत्रम् ॥ वेदगमैकपक्षाश्च क्षेत्रे विंशतिभाजिते । क्रमोत्तरक्रमयुक्त स्त्रयस्त्रयः कर्णानुगे ॥ १७ ॥ द्वादशैवोरुशङ्गाणि प्रत्यङ्गे च तथाऽभिः । विंशविंशतिदश चाण्डका; कर्णशृङ्गके ॥ ५८ ॥ पञ्चविंशतिरेव स्युर्दिक्षु प्रतिरथे तथा । मूलरेखाकर्णशङ्गे कुर्यात्पश्चाण्डकास्ततः ।। ५९ ।। एकोत्तरसहस्राण्डो नाम्नाऽसौ पद्मसंभवः । हरिहिरण्यगर्भश्च हरो दिनकरस्तथा ॥ ६० ॥
इति पद्मसंभवः ॥ एतेषामेव मेरुः स्यान्नाऽन्येषां च कदाचन । एकोत्तरसहस्राण्डः पद्मसंभवमेरुकः ॥ ६१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाया
मेकविंशतिमेरुलक्षणाधिकारो नाम सप्तषष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #610

(१६८) मिश्रकप्रासादलक्षणात्मकमष्टषष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
मिश्रकान् कथयिष्यामि ये चोक्ताः पूर्वमेवहि । पृथगेकादिसम्भूताः प्रशस्ताः सर्वकामदाः ॥ १॥ सुभद्रश्च किरीटश्च सर्वतोभद्र एव च । सिंहकेशरी नामा च चित्रकूटो धराधरः ॥२॥ तिलकोऽथ थीतिलकस्तथा सर्वाङ्गसुन्दरः। नवैते मिश्रकाः ख्याता रुचकाद्यसमुद्भवाः ॥३॥ विजयो नन्दसंज्ञश्च महाघोषस्तथापरः। वृद्धिरामाभिधानश्च प्रासादोऽन्यो वसुन्धरः॥४॥ मुद्गकोऽथ बृहच्छालस्तथैव च सुधाधरः । संबराख्यश्च सर्वाङ्गः प्रयुक्ताः श्रीधरादिके ॥५॥ केशर्याद्यान् कथयिष्ये जाता: शस्ताश्च ये ततः । थीतिलकोद्भवाख्यादिः प्रोक्तः प्रथममिश्रकः ॥६॥ लताख्यस्त्रिपुराख्यश्च पञ्चवक्त्रश्चतुर्मुखः। नवात्मकश्च विज्ञेयः गूढात्मकसमुद्भवाः ॥७॥ भद्रकस्य च संस्थाने भद्रे शृङ्गं यदा भवेत् । सुभद्रो नाम विज्ञेयः किरीटः कर्णकूटतः ॥ ८॥ केशरी च भवेत्पूर्व भद्रे शङ्ग यदा भवेत् । लताख्यः सर्वतोभद्रः सर्वकामफलप्रदः ॥९॥ भद्रे शङ्ग परित्यज्य सिंह तोच कारयेत् । मिश्रयोगेन यो मिश्रः स भवेत् सिंहकेसरी ॥ १० ॥ श्रीवत्सस्यैव संस्थाने भन्ने कूट सुविश्रुतम् । कणे तेनैव योगेन प्रतिशङ्गोपशोभिते ॥ ११ ॥ कुम्भकैः सप्तदशभिः पद्मघण्टाद्यलकृतः । चित्रकूट: समाख्यातो विचित्रशिखरान्वितः ।। १२ ।। कणे भद्रे प्रतिष्ठाने पूर्ण शङ्गं यदा भवेत् । अण्डकाः षोडशैको वा स भवेश्च धराधरः ॥ १३ ॥ श्रीवत्सस्य च संस्थाने कर्णे कूटं निधापयेत् ।। शृङ्गं भद्रोपभद्रे तु स नाम्ना तिलकः स्मृतः ॥ १४ ॥ यथा कर्णे तथा भद्रे यो भवेञ्चित्रकूटवत् । उत्समाङ्गेषु योगेषु स भवेत् सर्वसुन्दरः ॥ १५ ॥
इति रुचकोद्भवनवमिश्रकप्रासादाः ॥

Page #611

अपराजित पृच्छा
कर्णे च सर्वतोभद्रः केशरी प्रस्थे भवेत् ।
विजयो भद्र उत्पन्नो विजयो नाम नामतः ॥ १६ ॥ चतुर्भिः सर्वतोभद्रेर्भद्रोत्सेधस्तु कर्णवत् । उद्गमः शिखरोध्वे च भवेत्तिलकसंज्ञकः ॥ १७ ॥ नन्दिघोषः कर्णशङ्गैर्महाघोषः स उच्यते । रतिदेहेऽभित्तौ वृद्धिरामेऽण्डाश्चैकविंशतिः ॥ १८ ॥ वसुन्धरो रतिदेहे मत्तावरण कैर्भवेत् । षडः केशरी (क) मुद्गको नाम कीर्तितः ॥ १९ ॥ बृहच्छालः कमलजे प्ररथे भद्रकर्णिका ।
भद्रे शृङ्गं यदा तस्य स सुधाकर संज्ञकः ॥ २० ॥ प्रतिरथेषु सर्वेषु यदा कूटं निधापयेत् । मिश्रकस्तु स विज्ञेयो नाम्ना श्रीतिलकः खलु ॥ २१ ॥ सर्वे कूटान्विताः कार्याः सर्वे कार्याश्चतुर्मुखाः । मिश्रका बहुतिलकाः शेषा वै कूटसंज्ञकाः ॥ २२ ॥
इति श्रीधराद्या दशमिश्रप्रासादाः ॥
भक्ते द्वादशधा क्षेत्रे षट् त्रिंशत्कोष्ठगर्भकः । भागो भागा भ्रमो भित्तिर्भागा वै बाह्यभित्तिका ॥ २३ ॥ कर्णानुगं द्विभागं च भद्रं द्विगुणविस्तरम् । एकभागनिष्कासो भद्रे प्रतिरथेऽथ वा ॥ २४ ॥ कर्णे प्रतिरथे कुर्याच्छृङ्गं वै सर्वतोभवम् । द्वितीयक्रमैः कर्णो कुटं स्यात्तिलकान्वितम् ॥ २५ ॥ शिखरं चाटविस्तारं ब्रभागा चोरुमञ्जरी । प्रथमे च चतुर्भाग: श्रीतिलकस्तु कामदः ॥ २६ ॥ श्रीतिलकाप्र संस्थाने तत्प्रमाणांशतस्तथा । संलग्ना बाह्यभित्तौ च भद्रे चन्द्रावलोकना ॥ २७ ॥ मध्यकोष्ठकद्वारं तु भवेच्छ्री तिलकाग्रतः । केशरि द्वाद्वयं कुर्यात् लताख्यः सर्वकामदः ॥ २८ ॥ यथाऽप्रतस्तथा पृष्ठे त्रिपुष्कर इतीरितः । याम्योत्तरेऽग्रतः पृष्ठे पञ्चवक्त्रो महेश्वरः ॥ २९ ॥
पञ्चवक्त्रस्य संस्थाने स्याश्चतुर्दिक्षु केशरी । द्विकोष्ठकं त्यजेत्स्तम्भं दापयेश्च चतुष्किकाम् ॥ ३० ॥
चतुर्मुखस्तदा नाम प्रासादः स्यान्मनोहरः । विधेर्विष्णो रवेः कुर्याच्छम्भोः कुर्याद्यदृच्छया ॥ ३१ ॥ पञ्चषष्टिकरैज्येष्ठो मध्यमः स्याच्छतार्थतः ।
कनिष्ठः पञ्चत्रिंशद्भिस्त्रिविधः स्यान्नवात्मकः ॥ ३२ ॥
४२७

Page #612

४२८
मिश्रकप्रासादलक्षणाधिकारो नामाष्टषष्टयुत्तरशततमं सूत्रम् ॥
चतुरश्रीकृते क्षेत्रे चैकविंशतिभाजिते ।
भागको भवेत् कर्णो निर्गमः पञ्चभागिकः ॥ ३३ ॥ समाकारो भवेत्कर्णः शतमूलविभाजितः । भागो भागा भ्रमो भित्तिः शेषं गर्भगृहं भवेत् । तत्प्रमाणेन कर्तव्या भ्रमन्ती बाह्यभित्तिका ॥ ३४ ॥ नवभागं मध्यकोष्ठं क्षेत्रभागोर्ध्वतो भवेत् । चतुर्भद्रं चतुष्कर्ण मध्ये स्याद् गर्भकोष्ठकम् ॥ ३५ ॥ कर्णे तथा द्विद्विशृङ्गं सर्वभद्रो नवाण्डकः । नवांशं मूलशिखरं वलभी भद्रभद्रतः ॥ ३६ ॥ घण्टा कलशसम्युक्तपताकाध्वजभूषितः । नवात्मकस्तदा नाम कर्तव्यो नव दैवते ॥ ३७ ॥ ईशान्या मीरादेवः स्यादाग्नेय्यां पुरुषोत्तमः । ब्रह्मा च वायुदिग्भागे नैर्ऋत्य च दिवाकरः ॥ ३८ ॥ मध्यगर्भे शिवः स्थाप्यः प्राच्यां चैव पुरन्दरः । धर्मो याम्येऽथवा वरुणः पश्चिमे सोम उत्तरे ॥ ३९ ॥ इमं देवालयं कुर्यात् प्रासादं सर्वशान्तिदम् । सुभिक्षं क्षेममारोग्यं यत्र देशेऽयमुद्भवेत् ॥ ४० ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाश प्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्य का पराजित पृच्छायां मिश्रकप्रासादलक्षणाधिकारो नामाष्टषष्ठ्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #613

(१६९) सागरतिल कादिप्रासादलक्षणात्मकमेकोनसप्तत्युत्तरशततमं
सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथात: सम्प्रवक्ष्यामि प्रासादानां तु लक्षणम् । विभक्तिच्छन्दतिलकैस्तिलकाः सागरादिकाः ॥१॥ क्षीरार्णवसमुत्पन्नो नाम्ना तिलकसागरः। गौरीरुद्राख्यतिलको श्रीहरिप्रियपूर्वको ॥२॥ लक्ष्मीभूतिलको चैव रम्भेन्द्रतिलको तथा। मन्दरो हिमवांश्चैव कैलासतिलकस्तथा ॥ ३ ॥ पृथिव्यादिस्त्रिभुवन इन्द्रनीलस्तथोत्तमः । सर्वाङ्गतिलकश्चैव तिलकः सुरवल्लभः ।। ४ ॥ सिंहोनकध्वजश्चैव मङ्गलस्तिलकाख्यकः । पद्मकः सोमविजयौ त्रैलोक्यतिलकस्तथा ॥ ५ ॥ पञ्चविंशति इत्युक्तास्तिलकाः सागरादिकाः । छन्दालङ्कारसम्युक्ताः कथ्यन्ते स्वपराजित ॥ ६॥ वैराज्यश्च चतुःस्तम्भैदिशावृत्योरुमावृतम् ? । छाद्यघण्टाकूटयुक्तो नाम्ना तिलकसागरः ॥ ७ ॥
इति सागरतिलकः॥ अौ तिलकसंघाटा: कर्णगर्भोयरोखिका । दिकतिलकार्धनिष्कासो गौरीतिलक ईरितः ॥ ८॥
इति गौरीतिलकः ॥ केशरी पूर्ववज्ञेयः शङ्गे च तिलकं भवेत् ।। ख्यातोऽसौ रुद्रतिलकः कर्तव्यः सर्वदैवते ॥९॥
इति रुद्रतिलकः ॥ कर्णशङ्गो तिलक भद्रोचे सिंहकर्णकः। कर्तः शान्तिश्रीप्रदोऽसौ ख्यातः श्रीतिलकाभिधः ॥ १० ॥
इति श्रीतिलकः॥ भद्रे शृङ्ग प्रदातव्यं नन्दनाकारवत्तथा । तिलकान्तो हरिनामा सिद्धकिन्नरसेवितः ॥११॥
___ इति हरितिलकः ।। भद्रे शङ्गं द्वितीयं च स्थापयेद् रथिकोर्ध्वतः।। लक्ष्मीतिलक आख्यातः क्रीडाहेतुश्च श्रीपतेः ॥ १२॥
इति लक्ष्मीतिलकः ॥

Page #614

अपराजितपृच्छा नन्दनस्य च संस्थाने कोर्चे तिलकं न्यसेत् । प्रत्यङ्गे पार्श्वकर्णी च स स्याद् भूतिलकोऽर्थदः ॥ १३ ॥
__ इति भूतिलकः॥ कणे शङ्गद्वयं कुर्यात् प्ररथे तिलकं तथा । रम्भातिलक आख्यातः कर्तव्यः शान्तिमिच्छता ॥ १४ ॥
इति रम्भातिलकः॥ शङ्ग प्रतिरथे चैव का तिलक न्यसेत् । नाम्नाऽसाविन्द्रतिलकः पूज्य: सुरनरोरगैः ॥ १५ ॥
इतीन्द्रतिलकः ॥ मन्दर: पूर्ववज्यस्तिलकं प्ररथोव॑तः । प्रत्यङ्ग नष्टकर्ण च भद्रे शृङ्गत्रयं तथा ॥१६॥
इति मन्दरतिलकः॥ कर्तव्य तिलके शुङ्ग कर्णाचे तिलकं न्यसेत् । हिमवानिति नामाऽसौ कर्तव्यः सर्वशान्तिदः ॥ १७ ॥
इति हिमवन्ततिलकः । भद्रकर्णोद्गमे शङ्ग तिलक प्ररथोतः। कर्णोऽपि यदा शृङ्गनाम्ना कैलाससम्भवः ॥ १८ ॥
___ इति कैलासतिलकः ॥ कर्णोधे तु तिलक स्याच्छङ्गं प्रतिरथोव॑तः । पृथ्वीतिलकनामाऽसौ पृथिवीतीर्थपुण्यदः ॥ १९ ॥
इति पृथ्वीतिलकः ।। पृथ्वीजयस्य संस्थाने नन्दिको तु कर्णिका । तद्पा कर्णपार्ने च द्विशृङ्ग कर्णानुगे ॥२०॥ को च शङ्गतिलकं भद्रं शङ्गे चतुर्भवम् । प्रत्यङ्गे चाऽष्टकार्याणि रेखोवें तिलकं तथा ॥ २१ ॥
इति त्रिभुवनतिलकः ।। तथैव कुर्याच्छङ्गं च तिलकं प्ररथो_तः । इन्द्रनीलस्तदानाम कर्तव्यः शान्तिमिच्छता ।। २२ ॥
इतीन्द्रनीलतिलकः ॥ भद्रे कणे च शङ्गाणि शेषं वै पूर्ववत् स्थितम् । सर्वांगतिलको नाम कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ २३ ॥
इति सर्वाङ्गतिलकः॥ शतप्रतिरथोत्रं च रेखोचे तिलकं शुभम् । सुरवल्लभ आण्यातो धर्मकामार्थसाधकः ॥ २४ ॥
इति सुरवल्लभतिलकः ।। हर्यादितिलके शङ्ग कार्याः पञ्चाण्डकास्तथा । कर्तव्यः सिंहतिलकः पार्वत्य शान्तिमिच्छता ॥ २५॥
इति सिंहतिलकः॥

Page #615

सागरतिलकादिप्रासादलक्षणाधिकारो नामैकोनसप्तत्युत्तरशततम सूत्रम् ।। ४३१ पूर्व भवेद् भूतिलकः शृङ्गं पश्चाण्डकं तथा ।। मकर ध्वजनामा च कार्यों रतिपतेरसौ ॥ २६ ॥
इति मकरध्वजतिलकः ॥ रम्भातिलकशृङ्गेषु प्रकर्तव्या नवाण्डकाः। तिलकान्तो मङ्गलोऽसौ कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ २७ ॥
इति मङ्गलतिलकः ॥ शङ्गाणि चेन्द्रतिलके कार्याः पञ्चाण्डकास्तथा । तिलकाख्यस्तदा नाम कार्यः शान्तिमहोत्सवः ॥ २८ ।।
इति तिल काख्यः ।। तथा शङ्गेषु कर्तव्याः सर्वभद्रनवाण्डकाः । पद्मको हि तदा नाम कर्तव्यः शान्तिश्रीप्रदः ॥ २९॥
इति पद्मतिलकः॥ मन्दरे तिलके शङ्गं कर्तव्याश्च नवाण्डकाः। तदा तु सोमतिलकः कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ ३०॥
इति सोमतिलकः॥ पृथ्वीजये तु शृङ्गेषु प्रकर्तव्या नवाण्डकाः । नाम्ना त्रैलोक्यतिलक कर्तव्यः शान्तिमिच्छता ॥ ३१ ॥
इति त्रैलोक्यतिलकः ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां सागरतिलकादिप्रासादलक्षणाधिकारो नामैकोनसप्तत्युत्तरशततम सूत्रम् ।।

Page #616

(१७०) मेरुविंशतिर्नाम सप्तत्युत्तरशततम सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
मेरु: प्रासादराजस्तु देवानां सततं प्रियः। ख्यातो मन्दरमेरुश्च तथा कैलास रुकः ॥१॥ त्रिविष्पो भवेन्मेरुमेरुश्च पृथिवीजयः । पृथ्वीभूषणमेरुश्च सर्वतोभद्रमेरुकः ॥ २॥ भवेद् विमानमेरुश्च नन्दनः स्वस्तिकस्तथा। मुक्तकोणश्च श्रीवत्सो हंसो वै मेरुरुच्यते ॥३॥ रुचको वर्धमानश्च वैनतेयो गजस्तथा । सिंहश्च पद्मको मेरुमरुबै नन्दिवर्धनः॥४॥ छन्दाश्च विविधाः ख्यातास्तलच्छन्दास्तथोर्ध्वगाः । मेरुविंशतिराख्याताः प्रयुक्ता वास्तुबेदिभिः ॥५॥ दिक्करादिशतार्धान्ताः प्रासादा भ्रमसंयुताः। तस्याधो भ्रमयुक्तिश्चेन्महादोष इति स्मृतः ॥ ६॥ षटत्रिंशत्करतोऽधस्ताद्यावद्धस्तचतुष्टयम् । विना भ्रमैर्निरन्धाराः कर्तव्याः शान्तिमिच्छता ॥ ७ ॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे शतमूलविभाजिते। पदैः षोडशभिर्गों भागभित्त्या च वेष्टिता ॥ ८॥ बाह्यभित्तिर्भवेद् भागा भागा चान्धारकारिका । मध्यच्छन्दे वर्धमानः कपोताल्यग्रभूषितः ॥९॥ कपोताली भवेद् द्वारे सीमान्ते चाऽथवोच्यते । मध्यच्छन्दः समाख्यातो बाह्यच्छन्दमतः शृणु ॥ १० ॥ द्विभागः कर्णविस्तार उदकान्तरभूषितः । सार्धभागः प्रतिरथो निर्गमे विस्तरे तथा ॥ ११ ॥ त्रिभाग च भवेद् भद्रं विस्तरे निर्गमे समः । कर्णतुल्यानुगे भित्तिभद्रे चन्द्रावलोकना ॥ १२ ॥ न कार्या तस्य कपिली बाह्यच्छन्देषु वर्जिता । कर्णाने मण्डपं कुर्यात् समं सपादं सार्धकम् ॥ १३ ॥ शिखरोर्ध्वच्छन्द एवं तथा वै कथ्यतेऽधुना। कर्णो द्विभाग इत्युक्त उदकान्तरभूषितः ॥ १४ ॥ सार्धभागः प्रतिरथस्तत्तुल्यो निर्गमस्तथा । पक्षद्वये वारिमार्गः प्ररथेस्य समुद्भवः ॥१५॥

Page #617

अपराजितपृच्छा
४२३
नन्दिका चार्धभागा स्याद्विस्तरे निर्गमे तथा । कर्णिका भागपादेन भद्रं साधं च विस्तरे ॥ १६ ॥ निर्गमे चार्धभागेन भागपादेन कर्णिका। एवंविधः प्रकर्तव्यो मेराश्च तलच्छन्दकः ॥ १७ ॥ कणे वार्यन्तरं कुर्याच्छेष सूर्याशभाजितम् । द्विभागश्च भवेत्कर्णस्तत्तुल्यः प्ररथो भवेत् ॥ १८ ॥ वेदांशं च भवेद् भद्रमेकभागेन निर्गतम् । अनुगे शृङ्गतिलकं कुर्यात् कणे द्विशङ्गकम् ॥ १९ ॥ मत्तालम्बयुतं भद्रमुरःशृङ्गद्वयं भवेत् । प्रत्यङ्गैश्च समायुक्तं शिखरं चाष्टविस्तरम् ॥ २० ॥ घण्टाकलशशोभाढ्यं कर्तव्यं सर्वकामदम् । तर्वे मन्दरं कुर्याच्छुद्धच्छंन्दे तु नागरे ॥ २१ ॥ शृङ्गोद्गमः प्रतिरथे नन्दिशालो नन्दनः। स्तम्भोत्सेधो नन्दिकायां भागेकार्धमाख्यातम् ! ॥ २२ ॥ पद्मावती तदूर्वेऽर्धा शृङ्गं पञ्चाण्डभूषितम् ।। स्तम्भोच लघुकर्णी च कर्तव्या तिलकात्मिका ॥ २३ ॥ कण्ठोw रथिकां दद्यादुद्गमैः समलकृतम् ।। प्रथमं चोरःशङ्ग च भागाध पादनिर्गतम् ॥ २४ ॥ द्वितीयमुरःशङ्गं चैकभार्ग चार्धनिर्गतम् । तृतीयं नन्दिकोषे च द्विभागं भागनिर्गतम् ॥ २५ ॥ प्रत्यङ्गं चैव तद्रपं तलच्छन्दप्रमाणतः। चतुर्थमुरःशृङ्गं च त्रिभागं व्यंशनिर्गतम् ॥ २६ ॥ शङ्ख षडंशविस्तारं सार्धसप्तांशमुछूितम् । प्रकर्तव्यं मल्लतलं शृङ्गे शृङ्गे शराण्डकम् ॥ २७ ॥ कण्ठो ग्रीवा कुड्मलं च पद्मच्छत्रोपच्छत्रकम् । तदूचे कलश: स्थाप्यः क्षीरार्णवसमुद्भवः ॥२८॥ आदिद्वितीयोर:शृङ्गे कर्तव्या कुमुदाकृतिः । तृतीये च चतुर्थे च विमानः सर्वकामदः ॥ २९ ॥ प्रत्यङ्गकविमानास्तु शुकानोद्गमसंयुताः। ध्वजान्वितपताकाश्च कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ ३०॥ इमं यः कारयेच्चैव मेरुं च पृथिवीपतिः । एकच्छत्रं महीराज्यं लभते जन्मजन्मनि ॥ ३१॥ सर्वपृथ्वीतीर्थपुण्यं फलं स्यादश्वमेधजम् । दशकोटिगवां दानं राहोश्चन्द्रार्कलिङ्गने ॥ ३२ ॥
इति मेरुप्रासादः १॥

Page #618

४३४
विंशतिमेर्वधिकारा नाम सप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
दशधा भाजिते पूर्व मन्दरे सर्वकामदे | भागो भागा भ्रमो भित्तिर्देवकोषं द्विरतः ॥ ३३ ॥ द्विभागः कर्णविस्तारो भद्रं षड्भागिकं तथा । कर्णे च नन्दिशालश्च शिखरं च विमानजम् ॥ ३४ ॥ पञ्चभूकर्णशोभाढ्यं सर्वतोभद्र मालिखेत् । रथिका कर्णशृङ्गाढ्या भद्रं तत्राऽपि कारयेत् ॥ ३५ ॥ नागरा हि प्रतिरथा रथानां वामदक्षिणे । मन्दरो मेरुराख्यातः शिवार्कहरिब्रह्मणाम् ॥ ३६ ॥ इतिमन्दर मेरुः २ ॥
मन्दरस्य तलच्छन्दे भद्रं प्राग्ग्रीवभूषितम् । द्विक्रमादूर्ध्वशिखरं पञ्चभूम्यो विमानजाः ॥ ३७ ॥ नन्दिशाल नन्दनं च कर्णशृङ्गेषु दापयेत् । सदाशिवप्रियश्चाऽसौ कैलासः सर्वकामदः ॥ ३८ ॥
इति कैलासमेरुः ३ ॥
मन्दरस्य त्र संस्थाने तद्रूपे तदवस्थिते । भद्रे द्वे उरुमञ्ज विमानाः कुमुदोद्भवाः ॥ ३९ ॥ 'कैलासवत्कर्णशृङ्गं शिखरं मन्दात्मकम् । त्रिविष्टपः समाख्यातः प्रासादः सुखल्लभः ॥ ४० ॥
इति त्रिविष्टपमेरुः ४ ॥
त्रिविष्टपस्य संस्थाने तद्रूपे तदवस्थिते । प्ररथे सर्वतोभद्रं कर्तव्यं तु नवाण्डकम् ॥ ४१ ॥ पृथ्वीजयस्तदा नाम कर्तव्यः सर्वकामदः । एकच्छत्रं धराराज्यं तस्य पृथ्वीं च शासतः ॥ ४२ ॥
इति पृथ्वीजयमेरुः ५ ॥
छन्देऽष्टधा विभक्ते च भित्तिगर्भभ्रमन्तिकाः । द्विभागश्च भवेत् भद्रं भागचतुष्टयम् ॥ ४३ ॥ निर्गतं सार्धभागेन कर्णे स्यादुदकान्तरम् । कर्णे च नन्दिका कार्या शिखरं वै विमानजम् ॥ ४४ ॥ पञ्चाण्डकं भवेच्छ्रङ्गं घण्टाकलशभूषितम् । सिंहकर्णात्मकं भद्रं पृथ्वी भूषणसंज्ञकः ॥ ४५ ॥
इति पृथ्वीभूषण मेरुः ६॥
पृथ्वीभूषणसंस्थाने तद्रूपे तदवस्थिते । उरः शृङ्गं ततो भद्रे कर्तव्यं च विमानजम् ॥ ४६ ॥ रथोद्गमस्तदग्रे च स्वरूपो लक्षणान्वितः । सर्वतोभद्रनामाऽसौ सर्वकल्याणकारकः ॥ ४७ ॥
इति सर्वतोभद्रमेरुः ७ ॥

Page #619

अपराजितपृच्छा
४३५
दशधा च तलच्छन्दः सान्धारः पूर्वविस्तरः। द्विभागश्च भवेत्कर्णः कर्णिका चार्धभागिका ॥४८॥ एकभागः प्रतिरथश्चाऽर्धमागस्तु निर्गमे । पुनर्द्धिभागा की स्याद् भागपादेन निर्गता ॥ ४९ ॥ द्विभागो भद्रविस्तारो निर्गमो भाग एव च । कणे प्रतिरथे शृङ्ग पञ्चभूम्यो विमानजाः ॥ ५० ॥ कणे नवाण्डकं शङ्ख पञ्चाण्डकमथाऽनुगे। घण्टाकलशशोभात्यो विमानः सर्वकामदः ॥ ५१ ॥
इति विमानमेरुः ॥ ८॥ कर्णे द्विक्रमतः कार्या नन्दिशाले च नन्दिका । नन्दनाख्यः प्रतिरथे भद्रे शृङ्गवयं भवेत् ॥ ५२ ॥ अष्टप्रत्यङ्गसम्युक्ता विमाने चोरुमारी। नन्दनः कामदश्वेत्थं विमाने मूलमञ्जरी ॥ ५३ ॥
इति नन्दनमेरुः ॥ ९॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे कर्णान्ते वृत्तमालिखेत् । वेदवशेश्च परिधौ षट्पदं भद्रकाष्टकम् ॥ ५४॥ पदिका कर्णिका प्रोक्ता भद्रं चेदांशविस्तरम् । निर्गमश्चैकभागेन कर्तव्यः सर्वकामदः ॥ ५५ ॥ कर्णाश्च द्विपदा अष्टौ तत्र शृङ्गाणि कारयेत् । सीमां द्विभागिकां त्यक्त्वा पुनर्वृत्तं तु कारयेत् ॥५६॥ अष्टचत्वारिंशद्भके ह्यष्टभद्रं चतुष्पदम् । द्विपदा अष्टकर्णाश्च लताण्डं भूमिपश्चकम् ॥ ५७ ॥ घण्टाकलशशोभात्या भद्रं द्विद्वयुरुमञ्जरि । स्वस्तिकोऽसौ समाख्यातः कर्तव्यः शान्तिमिच्छता ॥ ५८॥
इति स्वस्तिकमेरुः ॥ १०॥ मन्दरस्य च संस्थाने मध्ये तत्रैव तादृशः। वेदांशो भद्रविस्तारस्तदर्ध तु विनिर्गतम् ।। ५९ ॥ वार्यन्तरं भद्रपक्षे त्रिभागः कर्णविस्तरः । मूलनासास्थानतश्चैकभागोभयनिर्गता ॥६०॥ द्विभागो भद्रविस्तारो भागमेकैकनिर्गतम् । कर्णभद्रं वृत्तभद्रे एकांशमुदकान्तरम् ॥ ६१॥ संस्थाने मूलनासाया भागं स्यात्कर्णकक्षकम् । निर्गमः कर्णमानेन पृथुत्वं चतुरंशकम् ॥ ६२॥ अष्टभागा भवेद्रेखा मल्लभूतलपञ्चका। कणे तिलकसंघाटो भद्रे वै कूटघण्टिके ॥ ६३ ॥

Page #620

विंशतिमेधिकारो नाम सप्तत्युत्तरशततम सूत्रम् ॥ शुङ्गं च घण्टाकलश-वजमालाकुलं भवेत् । मुक्ताः संसारतस्ते यैर्मुक्तकोणो विधीयते ॥ ६४ ॥
इति मुक्तकोणमेरुः ॥ ११ ॥ स्यान्मध्ये पूर्ववत्तत्र श्रीवत्सो बाह्यच्छन्दके । कर्णे प्रतिरथे चैव लताण्डं भूमिपञ्चकम् ॥ ६५ ॥ कणे वराटशङ्गाणि प्ररथे द्राविडानि च । छाद्यप्राग्ग्रीवको भने श्रीवत्सो मेरुरुच्यते ॥ ६६ ॥
इति श्रीवत्समेरुः ॥ १२॥ वार्यन्तरं भद्रके व कणेऽण्डं भूमिपञ्चकम् । वराटः कूटभद्रे च कर्णे वै द्राविडो सवेत् ॥ ६७ ॥ घण्टाकलशसम्युक्तो भद्रे प्राग्नीवको भवेत् । हंसमेरु स्तदा नाम ब्रह्मणः स सदा प्रियः ॥ ६८॥
इति हंसमेरुः ॥१३॥ रुचकस्तु भवेत्पूर्व कर्णेऽण्डं भूमिपञ्चकम् । मेषनक्रकूटपालैः कण्टकैरावृतः शुभः ॥ ६९ ॥ भद्रे युक्तश्च प्राग्नीवच्छाघघण्टाद्यलकृतः। रुचकश्च समाख्यातः कर्तव्यो देवतालयः ॥ ७० ॥
इति रुचकमेरुः ॥ १४ ॥ वर्धमानो भवेत्पूर्व कर्णेऽण्ड भूमिपञ्चकम् ।। शङ्गं तस्य च कर्तव्यं द्राविडे कर्मचर्चितम् ॥ ७१ ॥ घण्टाकलशशोभायो भने प्राग्नीवसंयुतः।। वर्धमानस्तदा नाम नित्यं श्रीवर्धते यशः ॥ ७२ ॥
इति वर्धमानमेरुः ॥ १५ ॥ वर्धमानः पूर्वमयं तदूचे वामदक्षिणे । त्रिपुष्कराकृतिः कार्या शृङ्खमलतलोद्भवैः ॥ ७३ ॥ विमानपक्षे शङ्गाणि पृष्ठे प्राग्ग्रीवकस्तथा । अग्रतो मण्डपैर्युक्तः पक्षिराजश्च श्रीपदः ॥ ७४॥
इति गरुडमेरु: १६ ॥ वर्धमानो ह्यसौ पूर्व पृष्ठतो वृत्तमालिखेत् । वामे दक्षे च भद्राद्यं सप्तभूवलयाकृति ॥ ७५ ॥ वेद्यां लेख्यं गजपृष्ठं घण्टाकलशसंयुतम् । दिव्यमण्डपशोभाढ्यः सगजः सर्वकामदः ॥ ७६ ॥
इति गजमेरु: १७॥ विज्ञेयः केशरी पूर्व शिखरं च विमानजम् । प्राग्नीवयुक्त भद्राचं कण्ड भूमिपञ्चकम् ॥ ७७ ॥

Page #621

अपराजितपृच्छा घण्टाकलशशोभात्यो दिव्यमण्डपसंयुतः। देवीनामालयः कार्यः सिंहो भगवतीगृहम् ।। ७८ ॥
इति सिंहमेरुः १८॥ वृत्तं वेदानके कणे द्वात्रिंशद्भिर्विभाजिते । षोडश द्विपदाः कर्णाः कर्तव्या भद्रवर्जिताः॥ ७९ ॥ भूमिज शङ्नामेवं च भूमिजं भूमिपञ्चकम् । घण्टाकलशशोभाढ्यं कारयेन्मेरुपद्मकम् ॥ ८० ॥
इति पद्मकमेरु: १९ ॥ तलच्छन्दं मल्लतलमुच्छ्ये सप्तभूमिकम् । नागरशृङ्गाणि कणे प्ररथे द्राविडानि च ॥ ८१॥ भद्रे वराटकूटांश्च लतां वै वामदक्षिण। नन्दिवर्धन आख्यात: सुरूपो लक्षणान्वितः ॥ ८२॥
इति नन्दिवर्धनमेरुः २०॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
विंशतिमेर्वधिकारो नाम सप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #622

(१७१) भूमिजप्रासादलक्षणात्मकमेकसप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि प्रासादान् भूमिजाभिधान् । वेदाश्रा वृत्तसंस्थाना अष्टशालास्ततः परम् ॥ १ ॥ निषेधः सिंहनन्दाख्यौ मलयाद्रिश्च मन्दरः | प्रभामणिर्माल्यवश्व मलयो नवमालिकः ॥ २ ॥ पृथ्वीभ्वजस्तथा चेमे चतुरस्राः प्रकीर्तिताः । त्रिपञ्चाश्वनवाङ्गाश्च सङ्ख्यया तु दशैव च ॥ ३ ॥ वृत्तानां च ततो वक्ष्ये नाम सङ्ख्यां च लक्षणम् । कुमुदः कमलः कमलोद्भवः किरणस्तथा ॥ ४ ॥ शतशृङ्गा निरावेदस्तथा सर्वाङ्गसुन्दरः । त्र्यङ्गादितोऽङ्गवृद्धिश्च नवाङ्गान्तं च सङ्ख्यया ॥ ५ ॥ स्वस्तिकोऽथ स्वस्तिकान्तवज्रो हर्म्यातलस्तथा । श्रीतिलकः समाख्यात उद्योद्भव एव च ॥ ६ ॥ पृथिवीभूषणश्चाऽथ गन्धमादन एव च । त्रैलोक्यभूषणश्चेति द्यशालाः प्रकीर्तिताः ॥ ७ ॥ पंचविंशतिराख्याताः प्रासादा भूमिजोद्भवाः । तदनुक्रमरूपं च कथये तव साम्प्रतम् ॥ ८ ॥ निषधादौ दशेमेच चतुरस्राः प्रकीर्तिताः । वृत्ताकाराश्चतुःशालाः सप्तैव कुमुदादयः ॥ ९ ॥ स्वस्तिकाद्यास्तथा चाऽष्टावष्टशालाः प्रकीर्तिताः । त्रिविधा विधितः ख्याता भूमिजाः पुरभूषणाः ॥ १० ॥ निषधं संप्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः । चतुरश्रीकृते क्षेत्रे दशधा प्रविभाजिते ॥ ११ ॥ द्विभाग: कोण इत्युक्तो भागार्धमुदकान्तरैः । षड्भागं तु भवेद्भद्रं विभजेद् दशभागिकम् ॥ १२ ॥ एकैकभागाः कर्ण्यश्व निर्गमे विस्तरे तथा । द्विभागो भद्रनिष्कासः सर्वभद्रेष्वयं विधिः ॥ १३ ॥ द्विभागं क्षोभयेत्पार्श्व निर्गमो भाग एव च । चतुर्भागं च विस्तारे मुखभद्रं विधीयते ॥ १४ ॥ षड्भागश्च भवेद्गर्भो भित्तिस्तत्र द्विभागिका । भित्तितुल्याप्रकपिली शुकाग्रं च सुरालये ॥ १५ ॥ द्विभागमेकभागं वा त्रिभागमधवोच्यते । इथं शुकानं त्रिविधं ज्येष्ठमध्यकनिष्ठकम् ॥ १६॥

Page #623

४३९
भूमिजप्रासादलक्षणाधिकारो नामैकसप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।। पृथग्मानोदयं कृत्वा क्षित्यन्त भागसङ्ख्यया । सपादोदयशङ्गं च शेष मण्डोवरो भवेत् ॥ १७ ॥ एकादशोदयश्चोचे व्यङ्गादौ च समस्तके। पञ्चाङ्गादौ च सूर्याशाः सप्ताङ्गादौ त्रयोदश ॥ १८ ॥ चतुर्दशोच्छ्ये भागा नवाङ्गेषु च सर्वतः। एष चोदय आख्यातः शृङ्गाणां मालिकाक्रमः ॥ १९ ॥ निषधः सिंहनन्द्याख्यौ व्यङ्गा वै वेदभूमिकाः । निषधो दशभागैः स्यात्तथा सिंहोऽष्टभागिकः ॥ २० ॥ नन्दाख्यो नवभिर्भागः कर्तव्यः सर्वकामदः । निषधश्च चतुर्भूमिः सिंहनन्दो त्रिभूमिकौ ॥ २१॥ सिंह भद्रं चतुर्भागं नन्दाख्ये पञ्चभागिकम् । षड्भागं च भवेद् भद्रं प्रासादे निषधे तथा ॥ २२ ॥ सिंह भद्रं चतुरनं नन्दाख्ये कर्णिकायुतम् । कर्णिका मुखभद्रे च निषधे भद्ररूपकम् ॥ २३ ॥ द्वादशोच्छ्यभद्रं च प्रासादे निषधे तथा। चतु:सार्धत्रयत्रय सार्धभागोवेदिका ॥ २४ ॥ घण्टोदयश्च स्कन्धोधे कुम्भस्तत्तुल्य उच्छ्ये । प्रथमा क्षितिजा नाम द्वितीया सूर्यसेनिका । तृतीया चैव पर्यन्ता चतुर्थी गजकुम्भिका (कन्यका) ॥ २५ ॥ पञ्चमी सिंहरूपा च नरसिंहा च षष्ठिका । सप्तमी सर्वतोभद्रा चाष्टमी गगनोदरी ॥२६॥ नवमी चित्रसंघाटा वेदिकास्त्रिदशालये। कण्ठो ग्रीवा कुड्मलं च पाच्छत्रोपच्छत्रकम् ॥ २७॥ व्यङ्गाः शस्ताश्चतुर्भूमा निषधः सिंहनन्दको । पञ्चाङ्गाः पञ्चभूमास्तु सप्ताङ्गाः सप्तभूमिकाः ॥ २८ ॥ नवागा नवभूमास्तु भमिजाः पुरभूषणाः । ततःपरं न कर्तव्यं शुरच्छन्दे तु भूमिजे ॥ २९॥
इति व्यङ्गस्त्रियः ॥ छन्दे द्वादशधा भक्ते द्विभागः कर्णविस्तरः। सार्धभागः प्रतिरथश्चार्धभागा तु कर्णिका ॥३०॥ पञ्चभागं भवेद् भद्रं निर्गमश्चैकभागिकः । मलयाद्रौ शुद्धच्छन्दे प्ररथः सार्धभागिकः ॥ ३१ ॥ कर्णतुल्यः प्रतिरथो भद्रं द्विगुणविस्तरम् । भने प्रतिरथे वापि निर्गमो भागभागतः ॥ ३२॥

Page #624

४४०
अपराजितपृच्छा मन्दरस्तु समाख्यातः क्रमत्यागे प्रभामणिः । भित्यन्ते च क्रमं त्यक्त्वा ततो रेखाश्च भूमिजाः ॥ ३३॥ . कणे प्रतिरथे चैव लताशकाणि कारयेत् । त्र्यंशपादत्रयं कुर्यात्पादोनत्रयमेव च ॥ ३४ ॥ सार्धत्रयं प्रकर्तव्यं साधभागा तु वेदिका । पञ्चाङ्गाः पश्चभूमाश्च घण्टाकलशमूर्ध्वतः ॥ ३५॥ .
इति पञ्चाङ्गास्नयः॥ क्षेत्रे च पञ्चदशभिर्भूजकर्णविशोधिते । द्विभागः कर्णकः साधौ रथः प्रतिरथस्तथा ॥३६॥ पञ्चभागं भवेद् भद्रं विस्तरे च प्रकीर्तितम । रथे प्रतिरथे भद्रे भागभागो विनिर्गमः ॥ ३७॥ माल्यवानिति सम्प्रोक्तो मलयं च ततः शणु । रथो भागः सपादश्च प्ररथश्च ततोऽधिकः ॥ ३८ ॥ एवं मलय आख्यातः कथ्यते भूमिकोदयः । सूर्यसेना विभिर्भागैः पादहस्वैः सप्ताङ्गके ॥ ३९ ॥ सार्धभागा भवद्वेदी घण्टाकलशमूर्ध्वतः। सप्ताङ्गाः सप्तभूमाश्च माल्यवान्मलयस्तथा ॥ ४०॥
इति सप्ताङ्गद्धयम् ।। क्षेत्रेऽष्टादशधा भक्त शुद्धच्छन्दे नवाङ्गकाः । को द्विभागो विस्तारे शेषा वा पादहासिताः ॥ ४१ ।। कणे रथे प्रतिरथे बालपञ्जरभद्रकम् । पञ्चभागं भवेद् भद्रं भाग: स्याहलनिर्गमः ॥ ४२ ।। नवमालिक आख्यातः पृथ्वीध्वजमत: शणु । सार्धभागः प्रतिरथो भद्रं वै सार्धपञ्चकम् ॥४३॥ कृत्वा पञ्चदशोत्सेधमष्टादशविभाजितम् । त्रिभागा चोच्छ्तिा भूमिः शेषाः पादेन हासिताः ॥ ४ ॥ ऊर्ध्ववेदी भवेद् भागा घका पूर्व प्रकल्पिता। नवाङ्गा नवभूमाश्च प्रासादा भूमिजा मताः ॥ ४५ ॥
इति नवाङ्गद्धयम् ।। चतुरधीकृते क्षेत्रे प्रासादा वृत्तजातयः । पञ्चमांशे भवेद् भित्तिः कर्णान्ते वृत्तमालिखेत् ॥ ४६॥ अष्टाविंशत्यंशपरिधौ भद्रं पञ्चभागिकम् । द्विपदश्च भवेत्कर्णस्त्रिभूमः कुमुदो भवेत् ॥ ४७ ॥ कर्णाश्चाष्टदला: कार्याः भद्रालेखैरलङ्कताः। ऊवें घण्टाकलशयुक् कुमुदः सर्वकामदः ॥ ४८ ॥

Page #625

भूमिज प्रासादलक्षणाधिकारो नामैकसप्तत्युत्तरशततम सूत्रम् ॥ पशिद्भक्तपरिधौ भद्रान्तद्विद्विकर्णिकाः । चतुर्भूमश्च कमलो घण्टाकलशकोन्नतः ॥ ४९ ॥ कर्णाश्चाष्टदलाकाराः कर्तव्यास्सुमनोरमाः ।। एवंविधः प्रकर्तव्यः कमलो नाम शोभनः ॥ ५० ॥ कमलोद्भवक्षेत्रं तु चतुर्दशविभाजितम् ।। द्विभागः कर्णविस्तारो भद्रं षड्भागिकं तथा ॥ ५१॥ कर्णतुल्यः प्रतिरथो विकणे चाऽपि संस्थितः। पञ्चभूम्युच्छ्तिं कुर्याद् घण्टाकलशभूषितम् ॥५२॥ पञ्चमांशे भवेद् भित्तिः शेषं गर्भगृहं भवेत् । एवंविधः प्रकर्तव्यो नाम्नाऽसौ कमलोद्भवः ॥ ५३॥ शतशङ्गमथो वक्ष्य प्रासादं सर्वकामदम् । वल्लभं सर्वदेवानां शिवस्यापि विशेषतः ॥ ५४॥ वेदाधे भक्तिभागाश्च विंशतिस्त्वेकवर्जिता। पञ्चभागं भवेद् भद्रं द्विभागः कर्णविस्तरः ॥ ५५ ॥ भद्रकर्णकयोर्मध्ये द्वौ द्वौ प्रत्यङ्गको स्मृतौ। पञ्चमाशे भवेद् भित्तिः शेषं गर्भगृहं भवेत् ॥ ५६ ॥ सप्तभूमसमुत्लेधो घण्टाकलशभूषितः । कर्णाश्चाष्टदलाः कार्याः प्रत्यङ्गं वर्धमानवत् ॥ ५७ ॥ अर्जुनफलसंयुक्ता बालपञ्जरिका मता। एवंविधं प्रकर्तव्यं शतशङ्गस्य लक्षणम् ॥ ५८ ॥ विभक्तं पञ्चविंशत्या वक्ष्ये सर्वाङ्गसुन्दरम् । यथा भद्रं तथा कर्णः प्रभद्रं शतशृङ्गवत् ॥ ५९॥ भद्रकर्णकयोर्मध्ये त्रित्रिप्रत्यङ्गक तथा । कर्णाश्चाष्टदलाः प्रोक्ताः प्रत्यङ्ग वर्धमानवत् ॥ ६०॥ अर्जुनफलैस्तुल्यं तदने भद्रकं भवेत् । पञ्चमांशयुता भित्तिः शेषं गर्भगृहं भवेत् ॥ ६१ ॥ नवभूमिसमायुक्तं कुर्यात्सर्वाङ्गसुन्दरम् । अष्टचत्वारिंशदशैर्भक्ते भद्रं युगांशकम् ।। ६२॥ वेदा वेदा भद्रमध्ये कर्णाः कार्या द्विपादकाः। भद्रान्ते वर्धमानाश्च ह्यष्टांशा युग्मतः स्थिताः॥६३ ॥ षड्भूमिकोच्छ्तिः कार्यः किरणः सर्वकामदः । नष्टकर्ण रथयुग्मं कमलः पूर्ववत् स्थितः ॥ ६४ ॥ उच्छ्ये किरणच्छन्दो निरावेदः कलाधिकः ।
निरावेदस्य परिधौ चतुष्षष्ट्या विभाजिते ॥६५ ॥ ५६ अ.

Page #626

अपराजितपृच्छा चतुष्पदानि भद्राणि कर्णा द्विपदविस्तराः । षट् षट् कार्या भद्रमध्ये ह्यष्टभूमिसमुचितिः ॥६६॥ द्वौ द्वावष्टदलाः कार्या वर्धमानद्विकद्विकम् । द्वौ द्वौ भद्रकयुकाश्च कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ ६७ ॥ घण्टाकलशशस्ताश्च शान्तिदाश्च पुरः पतेः । इति मानं समुद्दिष्टं वृत्तानां भूमिजेषु च ॥ ६८ ॥
इति सप्तवृत्तजातयः ॥ कर्णान्तवृत्तं वेदाधे परिधो द्विनगांशतः । भद्राणि पश्चपादानि ख्यातानि पूर्वच्छन्दके ॥ १९ ॥ चतुष्पदो भवेत्कर्णः पञ्चभूमिसमुच्छ्रितः। घण्टाकलशशोभायः स्वस्तिको नाम नामतः ॥ ७० ॥ भद्रकेषु च कर्णेषु वज्रशङ्गं निधापयेत् । वज्रस्वस्तिक आख्यातः शक्रादिसुरवल्लभः ॥ ७१ ॥ वेदोत्तरशतांशैश्च परिधि तत्र कारयेत् । सप्तभूमो हम्यतलः कलाकर्णोऽष्टभद्रकः ॥७२॥ हर्म्यतले श्रीतिलकः स्वस्तिके वज्रस्तथा । भागतः परिधी भक्के शतं षट् त्रिंशदुत्तरम् ॥ ७३ ॥ उयष्टकोऽष्टभद्रश्च नवभूमिसमुच्छ्तिः । पृथिवीभषणो वजे वज्रस्वस्तिकपूर्वके ॥ ७४ ॥ अन्यथा पृथ्वीभूषण छन्दैकोद्भवाख्यकम् ?।। पूर्व शेयः स्वस्तिकश्च भद्रं वै सप्तभागिकम् ॥ ७५ ॥ कर्णोद्गमो द्विभागः स्याद् - - - - - - - - । भद्रेच शृङ्गमेकैकं स भवेद् गन्धमादनः। त्रैलोक्यभूषणो नाम द्विद्विशृङ्गसमुद्भवः ॥ ७६ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
भूमिजप्रासादलक्षणाधिकारो नामैकमप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #627

(१७२) विमानप्रासादलक्षणात्मकं द्वासप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
विमानांश्च प्रवक्ष्यामि प्रासादान शिखरोत्तमान् । नागर-छन्द आख्यातो भूमिजः शिखरोद्गमः ॥ १॥ विमानो गरुडो ध्वजो विजयो गन्धमादनः । हिमवान् हेमकूटश्च कैलासत्रिपुरोद्भवः ॥२॥ श्रियो हंसो हंसपक्ष उद्योतो वज्रसंभवः । पुराख्यः सुन्दरश्चैत्यो विशालो भद्रसंज्ञकः ॥ ३॥ मन्दरः कर्मसौम्यौ च ऐरावतो मालाधरः । मेरुर्विमानान्वयज्ञाः प्रासादाः पञ्चविंशतिः ॥४॥ नवधा भाजिते क्षेत्रे द्विभाग; कर्णविस्तरः । पञ्चभागं भवेद् भद्रमेकभागेन निर्गतम् ॥ ५॥ भागार्ध क्षोभयेत्याचे निर्गमश्चार्धभागिकः । चतुर्भागं च विस्तारे मुखभद्रं विधीयते ॥ ६ ॥ कणे शङ्गं वारिमार्गभूमिजानामनुक्रमैः। घण्टाकलशसंयुक्तो विमानः पञ्चभूमिकः ॥ ७॥ प्राग्नीवाश्च चतुर्भद्रे गरुडः सर्वकामदः । चतुद्वारैर्ध्वजो नाम सर्वदेवसुखावहः ॥ ८॥ रुद्रांशै जिते छन्दे भागा स्यात्पक्षकर्णिका ! विधेयं पूर्ववच्छेषं विजयः सर्वकामदः ॥ ९ ॥ कर्णिकाभिश्चोर्ध्वशङ्गं स भवेद् गन्धमादनः । भक्ते द्वादशधा छन्दे प्ररथः सार्धभागतः ॥ १० ॥ कणे प्रतिरथे चैव शिखरे पञ्चभूमिकः । आख्यातो हिमवान् हेम-कूटस्तु समनिर्गमः ॥ ११ ॥ कर्णत्यागे भवेद्रेखा कैलासः पञ्चभूमिकः । भद्रकणे च कुमुदः स भवेत्रिपुरोद्भवः ॥ १२ ॥ मत्तालम्बो मुखभद्रे श्रियो वै सर्वकामदः । शिखरे वै लता कार्या हंसनामा स उच्यते ॥ १३ ॥ प्राग्नीवास्तस्य मध्ये च हंसपक्षस्तु ब्रह्मजः । चतुरिसमायुक्त उद्योत उदयोद्भवः ॥ १४ ॥

Page #628

ક
अपराजित पृच्छा
सान्धारो मध्य आख्यातो भद्रे चन्द्रावलोकना । वज्रसम्भव आख्यातः कर्तव्यः सर्वशान्तिदः ॥ १५ ॥ भक्ते छन्दे च मन्वंशैः स्तम्भकः सार्धभागतः । हिमवत्पूर्वकं शेषं पुराख्यः सर्वकामदः ॥ १६ ॥ सुन्दरः प्राग्ग्रीवयुक्तश्चैत्यो वाराटशृङ्गतः । विशालो हीनप्राग्ग्रीवः सान्धारे भट्टसंज्ञकः ॥ १७ ॥
द्राविडे पक्षशृङ्गाणि मन्दरः सर्वकामदः । लतायुक्तस्तु कुर्माख्यः सौम्यो मत्तावलम्बकैः ॥ १८ ॥
ऐरावतश्च प्राग्ग्रीवैश्चतुर्वक्त्रैर्मालाधरः । सान्धारश्छन्द आख्यातो भद्रे चन्द्रावलोकना ॥ १९ ॥
मेरुः प्रासाद आख्यातः कर्तव्यः सर्वदैवते । कर्त्ता शिवपुरं याति कौबेरं पदमाप्नुयात् ॥ २० ॥
इति सूत्र सन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृ श्री भुवन देवाचार्यो का पराजित पृच्छायां विमानप्रासादलक्षणाधिकारो नाम द्वासप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #629

(१७३) द्राविडप्रासादपश्चपीठलक्षणात्मकं त्रिसप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
द्राविडांश्च प्रवक्ष्यामि प्रासादान शुभलक्षणान् । पीठान्पश्चैव सम्प्रोक्तान् कथयिष्याम्यनुक्रमात् ॥ १॥ पादबन्धन आद्यः स्याच्छ्रीबन्धाख्यो द्वितीयकः । तृतीयो वेदबन्धाख्यश्चतुर्थश्च प्रतिक्रमः ॥ २॥ पञ्चमः पीठ आख्यातो नाम्ना खुरकबन्धनः । एकैकानुक्रमं वक्ष्ये शृणु चैकानमानसः ॥ ३ ॥ उत्सेधं भागविंशत्या विभनेत्पादबन्धने । श्रीवन्धे सप्तविंशत्या विंशत्या वेदिवन्धने ॥ ४ ॥ प्रतिक्रमे नवदश विंशत्या खुरके तथा । तदनुक्रमतः प्रोक्तं प्रवक्ष्ये पादबन्धने ॥५॥ खुरकः पञ्चभागस्तु द्विभागा पद्मपत्रिका। त्रिभागश्च कपोत: स्याच्छेदो भागः प्रकीर्तितः ॥ ६॥ कण्ठो द्विभागः कर्तव्यस्त्रिभागा पद्मपत्रिका । व्यंशः कपोतः पट्टी तु भागा स्यात्यादबन्धने ॥ ७॥ नीडवर्ती चतुर्भागा द्विभागा पद्मपत्रिका । एकभागा कर्णिका च कुमुदे व्यंशकोन्नतिः ॥ ८॥ छेदो मेषश्च मकरो नऋपट्टी च छेदकः । कण्ठश्च पट्टिका वेदी छेदः स्युर्भागभागतः ॥९॥ द्विभागः कण्ठ इत्युक्तः पट्टिका भागमेव च । पद्मपत्री भवेद भागा कपोताली त्रिभागिका ॥ १० ॥ छेदस्तथैकभागः स्याच्छीबन्धाख्यः समुन्नतः । सप्तविंशत्युन्नतः स्यात् प्रवक्ष्ये वेदिबन्धनम् ॥ ११ ॥ नीडवर्ती चतुर्भागा द्विभागा पद्मपत्रिका। कर्णिका भागमेकं तु त्रिभागा कुमुदोन्नतिः ॥ १२ ॥ छेदो मेषश्च मकरो नकपट्टी च छेदकः । कण्ठः पद्मपत्री च भागभागं समुन्नतः ॥ १३ ॥ वेदी त्रि(द्वि)भागा कर्तव्या भागा स्याच्छेदकोन्नतिः । वेदीवन्धन उक्तश्च विंशत्यशैः समुच्छ्रितः ॥१४॥

Page #630

अपराजितपृच्छा नीडवर्ती पञ्चभागा द्विभागा पद्मपत्रिका । एकभागा कर्णिका च कुमुदं त्रिपदोन्नतम् ॥ १५ ॥ छेदो भाग द्वयं कण्ठः पट्टिका भागमेव च । पद्मपत्री भवेद् भागं रसना च द्विभागिका ॥ १६ ॥ छेदो भागः प्रकर्तव्यो नाम्ना स स्यात् प्रतिक्रमः । ऊनविंशतिभागैश्च कर्तव्या तु समुच्छितिः ॥ १७ ।। नीडवर्ती चतुर्भागा द्विभागा पद्मपत्रिका । कर्णिका चैकभागेन द्विभागा कुमुदोन्नतिः ॥१८॥ मेषो नक्रश्च मकरी-पट्टी छेदश्च भागतः । कण्ठः पट्टी भागभार्ग भागा स्यात्पद्मपत्रिका ॥ १९ ॥ कपोतस्तु त्रिभागैः स्याच्छेदो वै भाग एव च ।
आवृतः पञ्चमः पीठो नाम्ना खुरकबन्धनः ॥ २० ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायांद्राविडप्रासादपञ्चपीठलक्षणाधिकारो नाम त्रिसप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #631

(१७४) द्राविडप्रासादलक्षणात्मकं चतुःसप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच----
इदानी द्राविडान् वक्ष्ये प्रासादान् सर्वकामदान् । पीठपञ्चकमित्युक्तं तलछन्दास्तु पञ्चधा ॥१॥ पेन्द्रोद्भवो राजहंसो नन्दनः सिंहपञ्जरः। इयङ्गाश्चत्वार एवोक्ता द्राविडा एकभूमिकाः ॥ २॥ गरुडो वर्धमानश्च श्रीतरु: प्रमदाप्रियः ।। नन्दिधोषः समाख्याता: पञ्चाङ्गाश्च त्रिभूमिकाः ॥ ३ ॥ स्वस्तिकः शङ्ककर्णाख्यो गोविन्दो नन्दिवर्धनः । पृथ्वीजय: पताकश्च सप्ताङ्गाः पञ्चभूमिकाः ॥४॥ सर्वाङ्गः सर्वतोभद्रः सर्वसुन्दरसम्भ्रमौ । जनानन्दः क्षितिधरो नवाङ्गाः सप्तभूमिकाः ॥ ५॥ पद्मसूत्रो महापद्मः कैलासो मेरुनायक। चत्वारो वृत्तका उक्ता द्राविडाः पञ्चविंशतिः ॥ ६ ॥ भक्तं वेदाथकं चार्धे भद्रं पादं च निर्गतम् । ऐन्दोद्भवः पदं कर्ण उदकान्तरभूपितः ॥ ७ ॥ भद्राधे मुखभद्रं च राजहंसश्च नामतः । भद्रोदये नन्दनाख्यः कर्णभद्रे च पञ्जरः॥ ८ ॥ पीठोज़ कर्णमानेन विभक्तं पञ्चभागिकम् । सार्धभागे भवेज्जका सपादः कूटकोदयः॥९॥ वेदी पादोनभागा स्याद् घण्टा वै सार्धभागिका । ऊर्ध्वं कलशमाख्यातं कर्तव्यं सर्वकामदम् ॥ १० ॥ एकभूमाश्च चत्वारो गरुडं च ततः शणु । षड्भागश्चैव विस्तारो भागः प्रतिरथो भवेत् ॥ ११ ॥ निर्गमोऽधं वार्गियुक् शेषं पूर्वप्रकल्पितम् । गरुडाख्यो मुखभद्रे वर्धमानः स उच्यते । भद्रोदके श्रीधरो भद्रकणे प्रमदाप्रियः ॥ १२॥ यदा प्रतिरथे भद्रं नन्दिघोषः स उच्यते । पीठो कर्णमानेनादये त्रिदशभाजिते ॥ १३ ॥ सपादद्वयंशका जङ्घा कूट भागद्वयोन्नतम् । पादोनद्वयंशका जङ्घा सार्धः कूटसमुच्छ्यः ॥ १४ ॥

Page #632

४४८
अपराजितपृच्छा सपाद जवांऽशकः कूटो वेदी स्यादर्धभागिका । पादोनयंशका घण्टा कर्तव्याश्च त्रिभूच्छ्याः ॥ १५॥
इति त्रिभूमिकाः पश्च । विभक्ते चाऽध्धा छन्दे द्विभागः भद्रविस्तरः। भागभागं रथको तत्तदर्थं स निर्गतम् ॥ १६ ॥ स्वस्तिकश्च समाख्यातः शङ्ककर्णस्तु भद्रके । गोविन्दो मुखभद्रेषु भद्रोदनन्दिवर्धनः ॥ १७ ॥ हो द्वौ प्रतिरथौ भद्रे स भवेत्पृथिवीजयः । वर्धमानो यदा कर्णः पताकः सर्वकामदः ॥१८॥ पीठोचे कर्णमानेन षड्विंशतिभाजिते । जङ्घा सार्धत्रयं कुर्यात् कूटं वै पादयुक्त्रयम् ॥ १९ ॥ त्रिभागं च पुनर्जङ्घा कूटं पदविवर्जितम् । सार्धद्विभागा जङ्घा च कूटं पादयुतद्वयम् ॥ २० ॥ विभागं च तथा जङ्घा कूटं पादोनद्वयंशकम् । जङ्घा च सार्धभागोक्ता कूटं भागसमुच्छ्रितम् ॥ २१॥ अर्धभागा भवेद् वेदी घण्टा पादोनद्वयंशका । एवमादिगुणोपेताः कर्तव्याः पञ्चभूमिकाः ॥ २२ ॥
_इति पञ्चभूमिकाः षट् ।। विभक्ते दशधा छन्दे द्विभागो कर्णविस्तरः। पादास्त्रयः प्रतिरथा स्तत्तदर्ध विनिर्गतम् ॥ २३ ॥ मध्ये भद्रस्य कर्णस्य प्ररथाश्च त्रयस्त्रयः । उदकान्तरसंयुक्ताः कर्तव्याः सर्वकामदा: ॥ २४ ॥ सर्वाङ्गः स समाख्यातः प्रभद्रे सर्वभद्रकः । सुन्दरः कर्णभद्रे स्याद् भद्रोदके तु सम्भ्रमः ॥२५॥ भद्राणि च प्रतिरथे जनानन्दः स उच्यते । कणे चाऽष्टदलं कार्य द्वितीयं प्ररथे तथा ॥ २६ ॥ शेषे युग्मप्रतिरथे कार्या वै वर्धमानकाः। क्षितिधरस्तदा नाम प्रासादः सुरवल्लभः ॥ २७ ॥ पीठो कर्णमानेन पञ्चत्रिंशत्समुच्छ्रितिः। आदिजङ्घा चतुर्भागं पादोनं कूटमुच्छ्तिम् ॥ २८॥ पादहस्वा भवेज्जका पादोनं कूटमुन्नतम् ।। एवमादिक्रमयोगे भागं कूटं तु सप्तमम् ॥ २९ ॥ अर्धभागं भवेद्देदी घण्टा भागद्वयोन्नता। एवंविधं प्रकर्तव्यं नवाङ्गं सप्तभूमिकम् ॥ ३०॥
इति सप्तभूमिकाः षट् ॥

Page #633

५७ अ.
द्राविडप्रासादलक्षणाधिकारो नाम चतुःसप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
अष्टकोणाः पञ्चभूमा पद्मनामा च कामदः । पञ्चभूमा द्व्यष्टदला महापद्म इति स्मृतः ॥ ३१ ॥ चतुर्विंशतिभिर्वृत्तः कैलासः सप्तभूमिकः । द्वात्रिंशद्भिर्दलेर्वृत्तः स भवेन्मेरुनायकः ॥ ३२ ॥
घण्टा कलशशोभाख्यान् शुकनासाग्रसंयुतान् । चित्रकूटान्वितान् कुर्यात् प्रासादान् सर्वकामदान् ॥ ३३ ॥ कूटांश्चाऽथ प्रवक्ष्यामि द्राविडकर्मचर्चितान् । तदनुक्रमयुक्ती च कथये तव साम्प्रतम् ॥ ३४ ॥ पञ्चभागः पृथुः कूट उच्छ्रये सप्तभागिकः । वेदबन्धत्रयं कार्ये त्रिसंघाटमिति स्मृतम् ॥ ३५ ॥ वेदीघण्टाद्वयोरूध्ये द्विसंघाटाभिधः स्मृतः । एकवेदीबन्धकोर्ध्वे वेदीघण्टाद्यलङ्कृतः ॥ ३६ ॥
एकसंघाटसंज्ञोऽयं कर्तव्यः सर्वकामदः । द्विभागं सार्थभागं च भागिकं चार्धभागिकम् ॥ ३७ ॥ त्रिसंघाट इति प्रोक्तश्चार्धभागाश्च वेदिकाः । द्विभागको च्छ्रिताः कृटाः कर्तव्या नासिकोद्भवाः ॥ ३८ ॥ कर्तव्य एकसंघाटो द्विसंघाटस्तथोच्यते । त्रिघाटस्तु कर्तव्यो वेदीघण्टा तदूर्ध्वतः ॥ ३९ ॥ संघाने प्रथमे कुर्यान्मकरान्विकृताननान् । द्वितीये कोटपालांश्च कण्टकांश्च तृतीयके ॥ ४० ॥ वेदीघण्टा तदु तु कार्या पूर्वगुणैर्युता । एवंविधं प्रकर्तव्यं स्कन्धमानाद्विनिर्गतम् ॥ ४१ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां द्राविडप्रासादलक्षणाधिकारो नाम चतुःसप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #634

(१७५) वराटप्रासादलक्षणात्मकं पञ्चसप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच---
प्रासादान सम्प्रवक्ष्यामि वराटान्वयजानथ । नामपादप्रमाणं च संस्थानोन्मानलक्षणम् ॥१॥ वराट: पुष्पकश्चैव श्रीपुषश्च तृतीयकः। सर्वतोभद्रनामा च सिंहो वे सिंहभद्रकः ॥२॥ कर्णिकारश्च कुमुदो वर्द्धमानः श्रीवत्सकः। पुण्डरीकः सुनाभश्च वेणुकः सिंहपञ्जरः ॥३॥ नन्द्यावर्तश्च पुण्याख्यः पताको नन्दनस्तथा। श्रीतिलको महाकान्तः सुन्दरश्चास्वर्द्धनः ॥ ४॥ कम्बल: किरणश्चैव महापास्तथापरः। पञ्चविंशतिराख्याता: प्रासादाः सर्वकामदाः ॥५॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे एकभागविभाजिते । चतुःस्तम्भसमायुक्तमेकद्वारेणभूषितम् ॥ ६॥ क्षेत्रे भागोदयं स्तम्भं रथभूफलकान्तरम् । आदिभूम्युदयार्धेन पीठबन्धं प्रकल्पयेत् ॥ ७ ॥ कर्तव्या तत्र छाद्योवें घण्टा मन्दारपुष्पवत् । बराटश्च समाख्यातः कर्तव्यः सर्वदेवते ॥ ८॥
इति वराटः १॥ चतुर्धा भाजित छन्दे द्विभागो भद्रविस्तरः। निर्गतः पादपादेन सर्यभद्रेष्वयं विधिः ॥९॥ कणे भद्रेषु घण्टा च रूपे मन्दारपुष्पवत् । मध्योर्वे च बृहद्घण्टा पुष्पको नाम नामतः ॥ १०॥
. इति पुष्पकः २ ॥ चतुःपुष्पकसंघाट ऊधै घण्टा तु पञ्चमी । श्रीपुजोऽसौ समाख्यातः कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ ११ ॥
इति श्रीपुजः ३॥ अधस्तादष्टसंघाट पुनः कुर्यात्तदूर्ध्वतः। तृतीया तु तदुर्वे च घण्टा मन्दारपुष्पवत् ॥ १२ ॥ पादहस्वोर्धभूमिश्च रसा: स्कन्धो दिशा अधः ? । सर्वतोभद्र आख्यातः कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ १३ ॥
इति सर्वतोभद्रः ४॥

Page #635

४५१
अपराजितपृच्छा क्षेत्रार्धे च भवेद् भद्रं भद्राधे कर्णविस्तरः । कर्णाधंस्य प्रमाणेन कर्तव्यो भद्रनिर्गमः ॥ १४ ॥ पञ्चभागो भवेद् गर्भश्चत्वारश्चार्धपञ्चमाः। कणे भद्रे च कूटानि सर्वभद्राणि कारयेत् ॥१५॥ एकभूम्यूघण्टां च कुर्यान्मन्दारपुष्पवत् । सिंहनामा समाख्यातः प्रासादः पार्वतीसुखः ॥ १६ ॥
इति सिंहः ५॥ प्रतिभद्रे सिंहभद्रो भद्रे हिद्विजलान्तरम् । कर्णिकारोऽथ कुमुदः कर्णे तद्रपके तथा ॥ १७ ॥
इति सिंहभद्रकर्णिकारकुमुदाः । इत्येकभूमिका अधौ ॥ बतुरस्रं समं क्षेत्रं शतमूलविभाजितम् । द्विभागः कर्णविस्तारो भद्रं भागत्रयं भवेत् ॥ १८ ॥ भद्राधे च प्रतिस्थानमुभयोमिदक्षयोः । भागपादेन निष्कासो भद्रे प्रतिरथेऽथवा ॥ १९ ॥ कर्णे प्रतिरथे सर्वभद्राणि त्रीणि त्रीणि च ।। वलभीत्रितयं भद्रे घण्टामन्दारपुष्पवत् ॥२०॥ वर्धमानस्तदा नाम कर्तव्यः सर्वकामदः ।
इति वर्धमानः ९॥ भद्रे चाय॑न्तरे द्वे चेद् श्रीवत्सः स तदोच्यते ॥ २१ ॥
___ इति श्रीवत्सः १०॥ यथा भद्रे तथा कर्णे पुण्डरीकश्च नामतः।
इति पुण्डरीका ११ ॥ तथा रूपं प्रतिरथे सुनाभो नाम उच्यते ॥ २२॥
इति सुनाभः १२॥ इतित्रिभूमाश्चत्वारः॥ कर्णतुल्यः प्रतिरथश्चतुर्भागं च भद्रकम् । पञ्चभूमिसमायुक्तो वेणुको नाम शोभनः ॥ २३ ॥
इति वेणुक: १३॥ कर्ण प्रतिरथं भद्रं चतुरथं प्रकल्पयेत् ।। भद्रं च कर्णिकायुक्तं स भवेत् सिंहपञ्जरः ॥ २४ ॥
इति सिंहपञ्जर: १४॥ द्विद्विवार्यन्तरं भद्रे नन्द्यावर्तश्च नामतः । यथा भद्रे तथा कर्णे पूर्णाक्षो नाम नामतः ॥२५॥
इति नन्द्यावर्तपूर्णाक्षौ १५-१६ ॥

Page #636

४५२
प्रासादाधिकारो नाम पञ्चसप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
कर्णे त्यक्त्वाऽनुगे दद्यात् पताको नाम शोभनः । रथे प्रतिरथे कर्णे भवेन्नन्दन उत्तमः ॥ २६ ॥
इति पताकनन्दनौ १७-१८ ॥
इति पञ्चभूमाः षट् ॥
चतुर्दशविभक्ते च द्विभागः कर्णविस्तरः । भवेत्तदृद्विगुणं भद्रं निर्गमश्चार्धभागिकः ॥ २७ ॥ भद्रकर्णयोर्मध्ये द्वौ द्वौ प्रतिरथौ तथा । निर्गतं चार्धभागेन सार्धभागस्तु विस्तरः ॥ २८ ॥ सप्तभूमिश्च कर्तव्यः स श्रीतिलकनामकः । भद्रे वाय्र्यन्तरे द्वे च महाकान्तस्स उच्यते ॥ २९ ॥ इति श्रीतिलकमहाकान्तों १९-२० ॥
कर्णोदकैः सुन्दरः स्यात् प्ररथे चारुवर्धनः । भद्रेषु प्रतिभद्रं च भवेत् कमलसंज्ञकः ॥ ३० ॥
इति सुन्दर चारुवर्धन कमलाः ॥
२२.
नोदकान्तरे छे छे किरणो नाम नामतः ।
इति किरणः : २४ ॥ सप्तभूमाश्च कर्तव्याः प्रासादा: शुभलक्षणाः ॥ ३१ ॥ इति सप्तभूमाः षट् ॥
छन्देऽष्टादशधा भक्ते द्विभागः कर्णविस्तरः | पादोनद्वशः प्ररथः सार्धं स्यात्तत्र चानुगम् ॥ ३२ ॥ बालपञ्जरः सपादो भद्रं स्यात्पञ्चभागिकम् | भागाबुभे कर्णिके च. वेदांशं मुखभद्रकम् ॥ ३३ ॥ नवभूभाश्च कर्तव्या घण्टा मन्दारपुष्पवत् 1 शुकाप्रयुक्तश्च महा-पद्मः स्यात् सर्वकामदः ॥ ३४ ॥ इति महापद्मः २५ ॥ इति नवभूमएकः ॥
स्तम्भाद्याचैव गर्भाद्याः पादा: श्रीतर्यमानत: ? । चतुर्विंशतिभिश्चारै रेखाभिश्च वराटकाः || ३५ || वराटे द्राविडे चैव घण्टान्त उदयः स्मृतः I प्रोताश्च विविधाश्छन्दाः प्रयुक्ता वास्तुवेदिभिः ॥ ३६ ॥ कर्णमानोदयं सर्व घण्टान्तं च प्रकल्पयेत् । दशभागोदयं कृत्वा विभजेत्तदनन्तरम् ॥ ३७ ॥ द्विभागा च भवेज्जङ्घा द्विगुणः कूटकोदयः । चतुर्भागोया घण्टा विभागो ह्येकभूमिके ॥ ३८ ॥
इत्येकभूमिकः ॥

Page #637

अपराजितपृच्छा
द्वयष्टभागोदयं कृत्वा विभजेत्तदनन्तरम् । द्विभागा च भवेज्जङ्घा द्विगुणः कुटकोदयः ॥ ३९ ॥ एकभागा भवेज्जका त्रिभाग कूटमुन्नतम् । जलाध सार्धद्वयांशं कुटं घण्टा च व्यशिका ॥ ४०॥
इति त्रिभूमिकः॥ विशत्यंशोदयं कृत्वा विभजेत्तदनन्तरम् । द्विभागा च भवेज्जङ्घा द्विगुणः कूटकोदयः ॥ ४ ॥ साधु जङ्घा त्रिभिः कुटं जङ्घका सार्धक्यंशकम् । अर्ध जच्चा द्वयंशकुट पदिका सार्धभागिकम् ॥ ४२ ॥ एकांशां च तथा घण्टां कुर्यान्मन्दारपुष्पवत् । पञ्चभूम इति ख्यातः कर्तव्यः सर्वकामदः ॥४३॥
इति पञ्चभूमिकः ॥ त्रिचत्वारिंशद्भाजित कथ्यते सप्तभूमिकः । व्यंशा जङ्घा सप्तकूटं त्र्यंशा जङ्घा च षट् ततः ॥ ४४ ॥ जङ्घा द्वयंशाः पञ्चकूटं द्वौ जचा वेदकूटकः । सार्ध जङ्घा त्रिभिः कुटं जकैकांशा द्विकूटकम् ॥४५ ।। अर्ध जङ्घा भागकटं घण्टा भागद्वयोन्नता । इतीत्थं सप्तभूमश्च कर्तव्यः सर्वकामदः ॥ ४६॥
इति सप्तभूमिकः ॥ एकषण्युदयं कृत्वा विभजेन्नवभूमिकम् । वेदा जङ्घा चाकूटं वेदा जवाऽश्वकूटकम् ॥ ४७ ॥ ध्यंशाजङ्घा च षट्कूटं त्रिजङ्घा पञ्चकूटकम् । द्वौ जङ्घा कूटकं वेदा द्वौ जङ्घा कूटकं त्रयः ॥ ४८ ॥ सार्धा जङ्घा सार्धद्वयं भागं जङ्घा द्विकूटकम् । जवार्ध कूटको भागो घण्टास्यास्सार्धभागिका ॥ ४९ ।।
इति नवभूमोदयः॥ बराटः पुष्पकश्चैव श्रीपुञ्जः सर्वतोभवः । एते कूटैः समावृत्ताः कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ ५० ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वराटप्रासादलक्षणाधिकारो नाम पञ्चसप्तत्युत्तर शततमं सूत्रम् ॥

Page #638

(१७६) स्त्रीसंज्ञकवलभीप्रासादलक्षणात्मकं षट्सप्सत्युत्तरशततमं सूत्रम्॥
विश्वकर्मोवाच
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि स्त्रीसंज्ञानमरालयान् । क्लभ्यन्वयविख्यातानायतान् शुभलक्षणान् ॥१॥ नन्दिनी हस्तिनी चैव शान्ता च कुमुदोद्भवा । हंसिनी हंसतिलका शृङ्गारा चाब्जमञ्जरी ॥२॥ कुमुदा स्वस्तिका रम्या माहेन्द्री पर्यन्तकी । अशोका चम्पकाख्याता वसन्ता नक्रकेतकी ॥३॥ गान्धारी सर्वतोभद्रा वर्धमानी श्रीशैलजा । नन्द्यावर्ती महाक्रान्तिमेरुकूटाभिधानका ॥४॥ त्रैलोक्यतिलका चैव विख्याताः पञ्चविंशतिः। इत्युक्ता वलभीसंशाः स्त्रीलिङ्गाश्च प्रकीर्तिताः ॥५॥ चतुर्भागश्च विस्तार आयतं पञ्चभागिकम् । भित्तिभंगा शुभो रम्यो गर्भः षट्पद उच्यते ॥६॥ गर्भतुल्या स्कन्धवेदी घण्टा स्कन्धाकृतिर्भवेत् । वेधूर्व चैव वलभी गजपृष्ठाकृतिर्भवेत् ॥ ७ ॥ वामदक्षिणतो लेख्या पुरः पृष्ठे ठकारिका । शुकनासाऽग्रतःख्याता नन्दिनी सर्वकामदा ॥ ८॥ त्रिभागं पृष्ठभद्रं च विभागं पक्षभद्रकम् । . हस्तिनी च समाख्याता कर्तव्या सर्वकामदा ॥ ९ ॥ कणे वार्यन्तरं कार्य भद्रे भद्रे ठकारिका। शान्ता सा च समाख्याता कृटाक्षा सर्वकामदा ॥ १० ॥ वार्यन्तरं भद्रमध्ये सा भवेत् कुमुदोद्भवा । यथा भद्रे तथा कणे हंसिनी सर्वकामदा ।। ११ ।। पृष्ठभद्रे मुखभद्रं सा हंसतिलका मता। तलच्छन्देषु चाऽऽद्येषु वलभीषट्कमेव च ॥ १२ ॥
इत्येकभूमिकाः षट् ।। षड्भागश्चैव विस्तार आयामोऽष्टांश एव च । सार्धभागा भवेद् भित्तिः शेषं गर्भगृहं भवेत् ॥ १३ ॥ कणे कूटानि कार्याणि भूमिकात्रयमेव च । तदूचे घेदिकास्कन्धो वलभ्यश्च तदूर्ध्वतः ॥ १४ ॥ चतुर्भाग पृष्ठभद्रं तदर्ध वामदक्षिणे । अर्धभागस्तुनिष्कासः कर्णे स्यादुदकान्तरम् ॥ १५ ॥

Page #639

अपराजितपृच्छा भने भद्रे च वलभी वाराटाकूट घण्टिका। शृङ्गारा च तदा नाम दुर्लभा देवदानवैः ॥ १६ ॥ अर्धभागा भद्रकणी भवेत् कुमुदमञ्जरी। भद्रेश्बुमार्गः कुमुदा श्वस्तिका कर्णसादृशैः ।। १७ ॥ पृष्ठभद्रे मुखभद्रं रम्या नाम तथोच्यते । पक्षभद्रे मुखभद्रं माहेन्द्री सर्वकामदा ॥ १८ ॥ पृष्ठभद्रे प्रतिभद्रं नाम्ना पर्यन्तकी मता। द्वितीयतलच्छन्देषु वलभीसप्तकं तथा ॥ १९ ॥
इति त्रिभूमिका: सप्त ॥ अष्टभागश्च विस्तार आयामो दशभागिकः। द्विभागो भित्तिविस्तार: शेर्ष गर्भगृहं भवेत् ॥ २० ॥ द्विभागः कर्णविस्तार उदकान्तरभूषितः। त्रिभागं भद्रमित्युक्तं भद्रा) प्ररथो भवेत् ॥ २१ ॥ भागार्ध निर्गमं कुर्याद् रथे प्रतिरथेऽथवा । त्रिभागं कुक्षिभद्रं च भागाधै पक्षकर्णिका ॥ २२ ॥ गर्भतुल्योच्छिता वेदी पञ्चभूमा हिता तथा। रथोपरथकणे तु कूटैश्च विविधैः क्रमात् ॥ २३ ॥ वेचे वलभी चैव ह्यालेण्या वामदक्षिणे । अशोका नाम विख्याता संसारशोकत्रासिनी ॥ २४ ॥ वार्यन्तरं प्रतिरथे चम्पका सर्वकामदा । भद्रोदकैर्वसन्ता स्यात् कणे मकरकेतकी ॥ २५ ॥ पुन: कार्य प्रतिरथे गान्धारी सर्वकामदा। भद्रे भने प्रतिभद्रं सर्वतो भद्रिका भवेत् ॥ २६ ॥
. इति पञ्चभूमाः षट् ॥ दशभागश्च विस्तार आयामश्च द्विसप्तकम् । द्विभागा च भवेद् भित्तिः शेषं गर्भगृहं भवेत् ॥ २७ ॥ द्विभागः कर्णविस्तारः सार्धः प्रतिरथो भवेत् । द्वितीयस्तेन मानेन भद्रं वेदांशविस्तरम् ॥ २८ ॥ त्रिभागो भद्रविस्तारो भागाध पक्षकर्णिका। कुक्षिभद्रं त्रिनिर्भागस्तदर्धः प्ररथो भवेत् ॥ २९ ॥ गर्भतुल्योर्धवेदी च भूमिका: सप्त चोच्छ्तिाः । वटैद्रविड कूटनागौश्च विशेषतः ॥ ३० ॥

Page #640

स्त्रीसंशकवलभीप्रासादाधिकारो नाम षट्सप्रत्युत्तरशततम सूत्रम् ।। वर्धमानी तदा नाम वन्दिता त्रिदशैरपि । भद्रोदकैः श्रीशैलजा नन्द्यावर्ती कोदकैः ॥ ३१ ॥ वार्यन्तरं प्रतिरथे महाकान्तिश्च कामदा।। मेरुकूटाभिधानं च कर्णे कुर्याच भद्रकम् ।। ३२ ।। त्रैलोक्यनिलका स्याता भद्रे चेत् प्रतिभद्रकम् ।
___ इतिसप्तभूमाः ॥ स्त्रीसंज्ञकाश्च प्रासादा वलभ्यः पञ्चविंशतिः ॥ ३३ ॥ वराटे कूटोदयत ऊर्ध्वमानं विभज्यते । एषां युक्त्या विधातव्याः प्रासादाः सर्वकामदाः ॥ ३४ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
स्त्रीसंज्ञकवलभीप्रासादाधिकारो नाम षट्सप्तत्युत्तरशततम सूत्रम् ॥

Page #641

(१७७) सिंहावलोकनप्रासादनिर्णयो नाम सप्तसप्तत्युत्तरशततमं मूत्रम् ।।
विश्वकर्मोवाच---
प्रासादान् सम्प्रवक्ष्यामि जात्या सिंहावलोकनान् । छायोद्गमेषु घण्टाभिः सिंहकर्णैरनेकधा ॥ १॥ पुष्पको भद्रपद्माख्यो नन्दश्च नन्द्यावर्तकः । सर्वतोभद्रसिंहौ च मन्दरः पुष्पभद्रकः ।। २॥ कैलासश्च जयः कान्तो मनोहचारुवर्धनः । सम्भवो रत्नकूटश्च तारागणसुलोचनौ ॥ ३ ॥ हिमवान् हेमकूटश्च पृथ्वीजयसुमिश्रको । ऐरावतो हंसपक्षः पक्षिराट् पुष्पकोदयः ॥ ४॥ दारुकर्माराजिताश्च दारुजाः पञ्चविंशतिः। द्वारच्छाद्यलूमपातघण्टाधैः सिंहकर्णकः ॥ ५॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे चाष्टधा प्रतिभाजिते । भागो भागा भ्रमो भित्तिस्तथा स्युमध्यभित्तयः॥६॥ शेष गर्भगृहं कुर्याद् विस्तारसममुच्छ्तिम् । मध्यगर्भ भित्तिसूत्रे भ्रमन्तीस्तम्भमोक्षयोः ॥ ७ ॥ सूत्रमानायतं कुर्यान्मण्डपं समसूत्रकैः। एकं द्वारं त्रीणि वाऽपि भद्रे चन्द्रावलोकनम् ॥ ८॥ तत्र छाद्यत्रयं कार्य चत्वारः सिंहकर्णकाः । ऊर्चघण्टा तथैकैव पुष्पकः सर्वकामदः ॥९॥ द्विभागः कर्णविस्तारो भद्रं भागचतुष्टयम् । निर्गतं चैकभागेन सर्वभद्रेश्वयं विधिः ॥१० ।। अव सिंहकर्णाश्च प्रतिकर्णाष्टकं तथा । भद्रको नाम विख्यातः सर्वदा भद्रकारकः ॥ ११ ॥ भद्रं तु कर्णिकायुक्तं चतुर्भिः सिंहकर्णकैः । पद्मकस्तु समाख्यातः कर्तव्यः सर्वदैवते ॥ १२ ॥ निर्गमो भद्रभागश्च सीमामानेन वित्तरः । नन्दनः स समाख्यातो नन्द्यावर्तः प्रभद्र के ॥ १३ ॥
_इति पुष्पकाद्याः पञ्च ॥ विभक्ते दशधा छन्दे द्विभागः कर्णविस्तरः । त्रिभागं च भवेद् भद्रं भद्रार्ध प्ररथस्तथा ॥ १४ ॥ भागो भागा भ्रमो भित्तिः शेर्ष गर्भगृहं मतम् ।
मण्डपं पूर्वमाख्यातं स्तम्भानां गर्भसूत्रतः ॥ १५ ॥ ५८ अ.

Page #642

४५८
अपराजित पृच्छा सिंहकर्णास्ततश्चाऽष्टौ प्रतिकर्णाश्च षोडश । पञ्चघण्टासमायुक्तं सर्वतोभद्रलक्षणम् ॥ १६ ॥ मलच्छायं ख्यातमू सिंह नाम स उच्यते । मन्दरो नवघण्टादयः पुष्पभद्रः प्रभद्रके ॥ १७॥
इति सर्वतोभद्रचतुष्टयम् ॥
भके द्वादशधा छन् द्विभागो भद्रविस्तरः । कर्णतुल्यः प्रतिरथः शेषं युजीत पूर्ववत् ॥ १८ ॥ भद्रं वेदांशविस्तारं भद्रे चन्द्रावलोकनम् । त्रिच्छाद्यं मल्लच्छाद्योर्ध्वे कैलासो नवघण्टकः ॥ १९ ॥ भद्रे दद्यात् प्रतिभद्रं सिंहकर्णाश्च षोडश । जयन्तो नाम विख्यातः कान्तः स्यात् प्रतिभद्रके ॥ २० ॥ इति कैलासादित्रयम् ॥
चतुर्दशविभते च द्विभागा बाह्यभित्तयः । विधेयं पूर्ववकले बर्डशो भद्रविस्तरः ॥ २१ ॥ मलच्छाये पञ्चाद्यं शान्तिदः स्यान्मनोहरः । चारुवर्धनः प्रभद्रे सम्भवः पक्षकर्णिकः ॥ २२ ॥ प्ररथान्ते यदा कर्णी रत्नकूटः स नामतः । तारागणो द्विघण्टः स्याद् द्विकर्णश्च सुलोचनः ॥ २३ ॥ इतिमनोहराद्याः षट् ॥
भक्ते षोडशधा छन्दे द्विद्वयंशा भ्रमभित्तयः । शेषं गर्भे प्रकुर्वीत पूर्वमानप्रकल्पितम् ॥ २४ ॥ माल्यच्छाद्ये सप्तच्छाद्यं घण्टाः सप्तदशैव च । हिमवांश्च तदा नाम पूज्यः सुरवरोरगैः ॥ २५ ॥ सिंहकर्णद्विकं कुर्यात् हेमकूटः स उच्यते । भद्रं च कर्णिकायुक्तं कामदः पृथिवीजयः ॥ २६ ॥ मिश्रकोम्ब्वन्तरे कर्णी भद्रे ऐरावतस्तथा । भद्रा चैव निष्कासो हंसपक्षस्तु नामतः ॥ २७ ॥ द्विनिर्गमः पक्षिराजः कर्तव्यः सर्वकामदः । दारुच्छन्देषु चेत्युक्ताः पुष्पाद्याः पञ्चविंशतिः ॥ २८ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्त पराजित पृच्छायां सिंहावलोकनप्रासादनिर्णयाधिकारो नाम सप्तसप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #643

(१७८) नपुंसक प्रासादलक्षणात्मकमष्टसप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
संक्षेपे फांसनाकाराः प्रासादा ये भवन्ति च । तेषां नामानुक्रम च कथयामि समासतः ॥१॥ सुविशालं भद्रशान्ते श्रीजयं च जयावहम् । श्रीवत्सं हंसतिलक गरुई चारवर्धनम् ॥ २ ॥ शवनाभं सुनाभं च जयन्तं गन्धमादनम् । निषेधं शेखरं सौम्यं मन्दरं वै कैलासकम् ॥ ३॥ पृथ्वीजयं श्रीजयं च कैरात रत्नसंभवम् । वृषभं मेरुकूटं च पञ्चविंशतिरेव च ॥४॥ रुचकः पूर्ववद शेय: शिखरं फांसनाकृति । त्रिभूमं चोर्ध्वघण्टाच सुविशालं तु नामतः ॥५॥ चतुर्भूमं भद्रनामा शान्तं स्यात्पञ्चभूमिकम् । षड्भूमं श्रीजयं नाम सप्तभूमं जयावहम् ॥ ६॥ पञ्चभद्रं तस्य कार्य त्रिभूमोधोरुघण्टिका । पञ्चभूमं च कर्तव्यं धीवत्सं नाम शोभनम् ॥ ७ ॥ षड्भूमं हंसतिलके गरुडं सप्तभूमिकम् । सुवर्धनं चाटभूमं कर्तव्यं सर्वकामदम् ॥ ८ ॥ शशावर्त शङ्काभं सुनाभं वृत्तकं मतम् । जयन्तं च तथाऽष्टास्त्र स्वस्तिकं गन्धमादनम् ॥ ९॥ निषधं पद्मदलवच्छेखरं नवभूमिकम् । सौम्यं तु दशभूमं स्यान्मन्दरं रुद्रभूमिकम् ॥१०॥ द्वादश प्ररथा भद्रे भने द्विद्वयुरुण्टिकाः । नवभूमिकसम्युक्तं कैलासं सर्वकामदम् ॥ ११ ॥ पृथ्वीजयं दशभूमं श्रीजयं रुद्रभूमिकम् । सूर्यभूमं च कैरातं विश्वभू रत्नसंभवम् ।। १२ ॥ वृषभाख्यं शकभूमं तिथिभू मेरुकूटकम् । इति मानसमुद्दिष्टाः प्रासादा: फांसनोपमाः ॥ १३ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
नपुंसकप्रासादलक्षणाधिकारो नामाष्टसप्तत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #644

(१७९) विमानादि चतुःषष्टिप्रासादलक्षणात्मकमेकोनाशीत्युत्तरशततमं
सूत्रम् ॥
विश्वकोवाच
विमानः सर्वतोभद्रो गजपृष्ठश्च पन्नकः । वृषभो मुक्तकोणश्च नलिनीकश्च द्राविडः ॥ १॥ अष्टौ श्रेष्ठाश्च सर्वे वै प्रासादाः सर्वकामदाः । त्रिपुरान्तक एव स्यु ज्येषु तु कदाचन ॥२॥ गरुडो वर्धमानश्च शावर्तश्च पुष्पकः । गृहराजः स्वस्तिकश्च रुचकः पुण्यवर्धनः ॥ ३॥ अष्टौ प्रोक्ताः सर्वदेवः प्रासादाः सर्वकामदाः । विष्णुदेवस्य शस्ताश्च कर्तव्याः शान्तिमिच्छता ॥४॥ मेरुमन्दरकैलासा हंसो वै भद्र एव च । उत्तुङ्गो मिश्रकश्चैव तथा मालाधरोऽष्टमः ॥ ५॥ इत्ययौ ब्रह्मणश्चैव प्रासादाः पुरमध्यगाः। स्थापयेद् ब्रह्मकेन्द्रेषु चत्वारो वरुणसंयुतैः ॥ ६॥ गवयश्चित्रकूटश्च किरणः सर्वसुन्दरः। श्रीवत्स: पद्मनाभश्च वैराजो वृत्त एव च ॥ ७ ॥ सूर्यलोकोद्भवाश्चाष्टौ सृष्टाश्च त्रिदशैरिमे । इत्यष्टौ च प्रकर्तव्या रवेः पूर्वापराखाः ॥ ८॥ नन्द्यावर्तश्च वलभिः सुवर्णः सिंह एव च । विचित्रो योगपीठश्च घण्टानादपताकिनौ ॥९॥ शक्त्यावतारसम्भूता देवीनां च प्रशंसिताः। इत्यष्टौ च प्रकर्तव्याः प्रासादा: शुभलक्षणाः ॥ १०॥ गुहाधार: शलाकश्च वेणुभद्रश्चं कुञ्जरः । हर्षश्च विजयश्चैव उदकुम्भश्च मोदकः ॥ ११ ॥ अष्टौ सवै विघ्नहरा: सर्वे शान्तिप्रदायकाः । गणनाथस्य कर्तव्याः सर्वदोषः प्रशाम्यति ॥ १२ ॥ हर्यश्चैव महापद्मोज्जयन्तो गन्धमादनः । शतशङ्गो निरावेद्यो विभ्रान्तश्च मनोहरः ॥ १३॥ तिर्थङ्करोद्भवाः सर्वे सर्वशान्तिप्रदायकाः । जिनेन्द्रस्य प्रकर्तव्याः पुरमध्येषु शान्तिदाः ॥ १४ ॥

Page #645

अपराजितपृच्छा
वृत्तो वृत्तायतश्चैत्यः किङ्किणी लयनस्तथा । पट्टिशो विभवश्चैव तथा तारागणो मतः ॥ १५ ॥ प्रयुक्ताः सर्वदेवेषु प्रासादाः शाश्वताः शुभाः। एवमेव चतुःषष्टिः ख्याता: प्रासादकाभिधाः ॥ १६ ॥
इति चतुःषष्टिप्रासादाः ॥ नामानि कथितान्येवं लक्षणं शृणु साम्प्रतम् । विभक्तिभागसङ्ख्याश्च तलच्छन्दोर्ध्वमानतः ॥ १७ ॥ दशधा भाजिते क्षेत्रे द्विभागः कर्णविस्तरः। पञ्चभागं भवेद् भद्रमर्धभागा तु कर्णिका ॥ १८ ॥ कणे शङ्गाणि कार्याणि भूमिजानामनुक्रमैः । घण्टाकलशसम्युक्तो विमानः पञ्चभूमिकः ॥ १९ ॥ भद्रे चैवोद्गमाः पञ्च कणे शृङ्गाणि चाष्ट्र हि । नागरच्छन्दजः कार्यः सर्वभद्रो नवाण्डकः ॥ २० ॥ तस्यापि भद्रजं शृङ्ग गजपृष्ठस्तु कामदः । द्वयष्टकर्णः पञ्चभुमो विमानभद्रः पद्मकः ॥ २१ ॥ केशरी पूर्ववज्ञेयः कणे तिल कशृङ्गकैः। विमानजं च शिखरं वृषभः सर्वकामदः ॥२२॥ सर्वभद्रे कर्णभद्रं नाङ्गं मूलनासिकम् । मुक्तकोणः स विशेयः सर्वकामफलप्रदः ॥ २३ ॥ गजपृष्ठेद्वयुरुशङ्ग कर्तव्यं सर्वकामदम् । नलिनीकः स विज्ञेयः कर्तव्य त्रिपुरान्तके ॥ २४ ॥ मल्लतलं भूमिजवद् द्राविडकर्मचर्चितः । द्राविडस्तु तदा नाम कर्तव्यस्तु महेश्वरे ॥ २५ ॥
__ इति शिवप्रासादायकम् ॥ वर्धमानस्य संस्थाने पक्षे कुर्यात्तदृर्वतः । कूटावृतं च शिखरं पक्षिराजो गृहं श्रियः ॥ २६ ॥ याभ्योत्तरे विना पक्षं स भवेद्वर्धमानकः । शङ्खनाभिसमाकारः शावर्तस्तु सृष्टितः ॥ २७ ॥ श्रीवत्सभद्रकर्णेषु कुर्यात्तिलकशृङ्गकम् । प्ररथः स्याल्लतिनजः पुष्पकः संर्वकामदः ॥ २८॥ लताख्यसर्वतोभद्रं तादृक् शृङ्गे गृहेश्वरः। अष्टभद्रश्चाटकोणः स्वस्तिकः पञ्चभूमिकः ॥ २९ ॥ चतुरश्रं विना भट्टै रुचकः शिखरे तथा । अष्टभद्रो द्वयष्टकोणोऽश्वभूमः पुण्यवर्धनः ॥ ३० ॥
इति विष्णुप्रासादाष्टकम् ॥

Page #646

४६२ विमानादिचतुःषष्टिप्रासादलक्षणाधिकारो नामैकोनाशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
केशरिभद्रे त्रिशङ्गं कर्णे कुर्याच मन्दरम् । नवभूम्युच्छ्तिा रेखा मेरुर्वे ब्रह्मणो मतः ॥ ३१ ॥ भद्रे कर्णे द्विद्वि शङ्गमेकैकं प्ररथे तथा । मन्दर: स समाख्यातः पञ्चविंशतिकुम्भकः ॥ ३२॥ नन्दिशालकर्णशृङ्ग कर्तव्यं च नवाण्डकम् । कैलालश्च तदा नाम कर्तव्यः पुरमध्यगः ॥ ३३ ॥ देय भद्रं च रुचके हंसः कर्णोदकान्तरैः । तत्प्राग्नीवाश्च कर्तव्याः स भवेद् भद्रसंशकः ॥३४॥ तस्य भद्रोदूगमाः पञ्च भवदुत्तुङ्गसंशकः । एकं शृङ्ग भद्रशृङ्गे विदुस्तं मिश्रकाभिधम् ॥ ३५॥ घृत्तं मालाधरं कुर्याद् वलभ्याकृतिशृङ्गकम् । घण्टा घटयुताः सर्वे कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ ३६॥
इति ब्रह्मप्रासादाष्टकम् ॥ विभक्ते चाऽधा छन्दे पञ्चाण्डं कर्णशृङ्गकम् । पञ्चोद्गमयुतं भद्रं गवयो नाम नामतः ॥ ३७॥ कर्णो तिलकं दद्याचित्रकूटस्स संज्ञितः । पञ्चभूमो विना भद्रैः किरणः सूर्यकर्णतः ॥ ३८ ॥ प्राग्नीवाश्चैव भद्रेषु भवेत्सर्वाङ्गसुन्दरः । वर्धमाने तु प्राग्नीवाः श्रीवत्स उदकान्तरैः ॥ ३९॥ व्यष्टकर्णा विनाभद्रं पद्मनाभोऽजपत्रवत् । रुचके तु चतुर्धारं स वैराज्याभिधानकः॥४०॥ वृत्तो वृत्तश्च कर्तव्य: शिखरं वलिकाकृति । इत्यष्टौ च प्रकर्तव्याः प्रासादाः सूर्यलोकजाः ।। ४१॥
इति सूर्यप्रासादायकम् ॥ सीमाभद्रं रुचकस्य पदपादेन निर्गतम् । नन्द्यावर्तस्तदानाम शिखरं कक्षकर्णके ॥४२॥ तश्चैवाऽऽयतं कुर्याद वलभी गजपृष्ठवत् । सुवर्णः सर्वतोभद्रे तद्पैः कर्णशङ्गकैः ॥४३॥ केशरी च भवेत्पूर्व सिंहः कणे तु कूटके । कूटोचे तिलकं दद्याद्विचित्र इति संशितः ॥४४॥ भद्रशङ्गाणि भद्रेऽब्धि-प्राग्ग्रीयोगपीठकः । वराटयुक् सर्वभद्रो घण्टानादश्चतुर्मुखः ॥ ४५ ॥ केशरी च भवेत्पूर्व कर्णे कुटानि कारयेत् । पञ्चकूदभवा रेखाऽष्टमो भद्ररथोद्गमैः ॥ ४६॥
इति देवीप्रासादाष्टकम् ॥

Page #647

अपराजितपृच्छा
४६३
विभक्ते दशधा क्षेत्रे कारयेच लताख्यजम् । तस्य द्वितीयोरुशङ्ग गुहाधारः स उच्यते ॥४७॥ भद्रके कर्णजा रेखा भद्रोद्गमविभूषिता । शलाको नाम विशेयो वेणुको रुचकोद्गमैः ॥ ४८ ॥ द्राविडे त्वेकभूमिश्चेत् कुञ्जरः सर्वकामदः । त्रिभूमो द्राविडख्यङ्गो भवेद्धर्षाभिधानकः ॥ ४९ ॥ लतिने वर्धमानश्चेद् विजयो भद्रकोद्गमैः । अभद्रं विना कर्णैरुदकुम्भः स कामदः ।। ५० ॥ मोदकश्चैत्यकाकार: शिखरं वलिकोन्यतः।
इति गणपतिप्रासादाष्टकम् ॥ द्वयष्टकर्णा विनाभद्रैः स महापद्मसंज्ञकः ॥ ५१ ॥ द्विभूमिकगृहाकार: कूटे घण्टा तृतीयका। विख्यातो हर्म्यनाम्नोज्जयन्तः प्रत्यलिन्दकैः ॥५२॥ चत्वारो मण्डपास्तस्य स भवेद् गन्धमादनः । सप्ताङ्गो भूमिजः पञ्चभूमः स्याच्छतशृङ्गकः । ५३ ।। निरावेद्यस्तु प्राग्ग्रीवैर्विभ्रान्तश्च चतुर्मुखः । एकैकमुरुशृङ्गं च कामदः स मनोहरः ॥ ५४॥
इति जिनेन्द्रप्रासादाष्टकम् ॥ वृत्तो वृत्तायतश्चैव चैत्यो वै वेद्यलङ्कृतः । सुभद्रो भद्रशृङ्गेषु किङ्किणी नाम प्रोच्यते ॥ ५५ ॥ भद्रोद्गमैश्च लयनः पट्टिाछाधवरण्डिकः । द्वयलिन्दकश्च विभवः पट्टिघाटस्तारागणः ॥५६॥ चतुःषष्टिश्च कथिताः प्रासादाः सर्वकामदाः।। पूजिताः सर्वदेवेशेषु सर्वदेवसुखावहाः ॥ ५७ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायांविमानादिचतुःषष्टिप्रासादलक्षणाधिकारो नामैकोनाशीत्युत्तरशततम सूत्रम् !!

Page #648

(१८०) विमाननागरच्छन्दजन व मेरुर्नामा शीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
नवसंस्तथा प्रोक्तान् कथये तव साम्प्रतम् । एकैकस्य यथा नाम लक्षणं यस्य यादृशम् ॥ १ ॥ श्रीमेरुः प्रथमो नाम द्वितीयो हेमशीर्षकः । सुरवल्लभस्तृतीयस्तु भुवनमण्डनः ॥ २ ॥ पञ्चमो रत्नशीर्षाख्यः षष्ठो वै किरणोद्भवः । सप्तमो कमलहंसः सुवर्णकेतुरष्टमः ॥ ३ ॥ नवम मेरुराख्यातो नाम्ना तु वृषभध्वजः । इत्युक्तश्च महामेरुस्त्रिधोदितक्रमागतः ॥ ४ ॥ भवेत्रिरथिकश्चाऽऽद्यो यावन्नवरथान्तकम् | पञ्चसप्तरथाश्चोका अङ्गमित्यभिधीयते ॥ ५॥ पञ्चादिहस्ततो मेरुः पञ्चाशद्धस्तकावधि | हस्तान्तरे ततो भेदा भूतवेदाश्च सङ्ख्यया ॥ ६॥ विना भ्रमैः सभ्रमाश्च महामेरुर्भ्रमद्वयम् । इत्युक्तसमलङ्कारः प्रयुक्ता वास्तुवेदिभिः ॥ ७ ॥ श्रीमेरुनामा प्रोक्तोऽसावेकोत्तरशताण्डकः । सपादशताण्डको यो हेमशीर्षः स उच्यते ॥ ८ ॥ सुरवल्लभनामा स यस्सार्धद्विशताण्डकः । पञ्चसप्तत्युत्तरत्रिशताण्डो लोकमण्डनः ॥ ९॥ रत्न शीर्षस्तथा चैकोत्तरपञ्चशताण्डकः | पादपाताण्डको मेरु किरणोद्भवः ॥ १० ॥ सार्धसप्तशताण्डैश्च स्मृतः कमलहंसकः । स्वर्णकेत्वभिधानश्च पादानाङ्कुशताण्डकैः ॥ ११ ॥
कोत्तरसहस्राण्डो मेरुश्च वृषभध्वजः । अण्डसङ्ख्याभिधानं च कथितं त्वपराजित ॥ १२ ॥ पञ्चादिहस्ततो मेरुः पञ्चाशद्धस्तकावधि । हस्तान्तरे भेदकाः षट्चत्वारिंशच्च सख्यया ॥ १३ ॥ अण्डविंशतिवृद्धया च हस्तभेदा इति स्मृताः । षट्चत्वारिंशत्कएको भेद उक्तश्च शाश्वतः ॥ १४ ॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे अष्टाष्ट्रकविभाजिते ।
भागो भागा भ्रमो मित्तिद्विभागो गर्भ उच्यते ॥ १५ ॥

Page #649

अपराजितपृच्छा द्विभागो भित्तिविस्तार: शेषं गर्भो भ्रमं बिना। विना भ्रमं सभ्रमं या दूषयेन्नहि भेरुकम् ॥ १६॥ क्षेत्रार्धे च भवेद् भद्रं भद्राधै कर्णविस्तरः । कर्णकार्धप्रमाणेन कर्तव्यो भद्रनिर्गमः ॥ १७ ॥ भद्रं गवाक्षकोपेतं मध्ये कुर्याच्च सम्मुखम् । याम्योत्तरे शुकाग्रे तु जङ्घायामस्त्रयोदश ॥ १८ ॥ पीठोपपीठजङ्घाश्च मेखलाकूटच्छाद्यकम् । पुनर्जङ्घोद्गमछाद्यं प्रहरान्ते सप्तोन्नतम् ॥ १९ ॥ राजसेनवेद्यासनस्तम्भोच्छालच्छाधान्तकैः । षड्भागमुन्नतं कूट घण्टा कूटैरलङ्कता ॥ २० ॥ चत्यारो नन्दनाः कर्णे विमानमुरुशुङ्गकम् । सार्धत्रिभागिकं कुर्यात्तदूर्ध्वं तु विनिर्गतम् ॥ २१ ॥ षडंश मूलशिखरं विमानं पञ्चभूमिकम् ।। रथिकोद्गमशोभाढ्यं शुकनासाग्रभूषितम् ॥ २२ ॥ कण्ठो ग्रीवा कुडमलं च पद्मच्छरोपच्छत्रकम् । तदूचे कलशं स्थाप्यं क्षीरार्णवसमुद्भवम् ॥ २३॥
इतिमभिधानो नामैकोत्तरशताण्डको मेरुः ॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे शतमूलविभाजिते । द्विभाग: कर्ण इत्युक्तः सार्धः प्रतिरथो भवेत् ॥ २४ ॥ त्रिभागो भद्रविस्तारो मत्तालम्बैर्विभूषितः। उक्ताः प्रतिरथाः सूर्या उस्शृङ्ग विमानकम् ॥ २५ ॥ विमानं मूलशिखरं घण्टाकलशभूषितम् । शुकायकसमायुक्तं शेषं पूर्वप्रकल्पितम् ॥ २६ ॥ विना भ्रमं सभ्रमो वा शाश्वतो हेमशीर्षकः । हेमकृटपुरे यान्ति यावच्चन्द्रार्कतारकम् ॥ २७ ॥
इति हेमशीर्षाभिधानो नाम सपादशताण्डको मेरुः॥ भते द्वादशधा क्षेत्रे द्विभागः कर्णविस्तर। पार्श्वकर्णी भवेद् भागा साधः प्रतिरथो भवेत् ॥२८॥ कर्णी प्रोक्ता चार्धभागा द्विभागो भद्रविस्तरः। चत्वारो नन्दनाः कर्णे दशांशै गरोद्भवाः ॥ २९ ॥ तवं लार्धभागश्च द्वितीये केशरी क्रमे । शिखरं वै मल्लतलं प्रत्यङ्गं कुमुदोद्भवम् ॥ ३०॥ उरुशङ्गव कुमुदं विमानः स्याद् द्वितीयकः ।
एवं लक्षणकं कुर्यान्मेरुं च सुरवल्लभम् ॥ ३१॥ ५९ अ.

Page #650

विमाननागरच्छन्दजनवमेधिकागे नामाशीत्युत्तरशततम सूत्रम् ॥ घल्लभः सर्वदेवानां स्वर्गे या भूमिशासनम् । ईप्सितं लभते राज्यं स्वर्ग वा क्षितिमध्यतः ॥ ३२॥
इति सुरवल्लभाभिधानो नाम सार्धद्विशताण्डको मेरुः ॥ चतुर्दशविभक्ते च द्विभागः कर्णविस्तरः । नन्दनस्तत्र कर्तव्य ऊचे स्यात्सर्वभद्रकः ॥ ३३ ॥ मल्लतलं च शिखरं घण्टाकलशभूषितम् । भागा च पार्श्वकर्णी स्यात् श्रीवत्सश्च ततो भवेत् ॥ ३४॥ कर्णतुल्यः प्रतिरथः सर्वतोभद्रभूषितः ।। तदूर्वे तिलकं स्थाप्यमुरुशृङ्गं मल्लतलम् ॥ ३५ ॥ कर्णिका चैकपादा तु श्रीवत्सस्तत्र भूषितः । कुमुदाख्यं चोरुशृङ्गं तद्वत् प्रत्यङ्गकं तथा ॥ ३६॥ भद्रे कर्णे च श्रीवत्सः कुमुदं चोरुशङ्गकम् । विना भ्रमं सभ्रमो वा कार्यों भुवनमंडनः ॥ ३७॥ रत्नकूटे महाशैले राज्यं यावञ्च मेदिनी । चन्द्रार्कतारकं याबद् यावद्देवो महेश्वरः ॥ ३८॥
इति भुवनमण्डनाभिधानो नाम पञ्चसप्तत्यधिकत्रिशताण्डको मेरुः ॥ द्वात्रिंशद्भाजिते क्षेत्रे पञ्चांशः कर्णविस्तरः । पार्श्वकर्णी भवेद् भागा वेदांश: प्ररथस्तथा ॥ ३९ ॥ द्विभागा च पुनः कर्णी भद्रं चाष्टांशविस्तरम् । कणे च मन्दरं कुर्याच्छिखरं कौमुदं तथा ॥ ४० ॥ सर्वतोभद्र ऊध्व तु मह शिखरमुत्तमम् । द्वाविंशत्यंशविस्तारं घण्टाकलशभूषितम् ॥ ४१ ॥ पार्श्वकर्णी केशरिणः प्रत्यङग च विमानजम् । प्ररथे सर्वतोभद्रमूर्धे तद्रपकं भवेत् ॥ ४२ ॥ मल्लतलं चोरुशग तद्वत् प्रत्यङ्गकर्णिका । मत्तालम्बोऽनभद्रेषु चोरुशङ्गं तु कौमुदम् ॥ ४३ ।। सभ्रमं च ततः कुर्याद् रेखामर्मवितर्कितम् । नवखण्डधरामध्ये तद्राज्यं जन्मजन्मनि ॥४४॥
इति रत्नशीर्षाभिधानो नामैकोत्तरपञ्चशताण्डको मेरुः ॥ छन्देऽष्टादशधा भक्त त्रिभागः कर्णविस्तरः। पार्श्वकर्णी भवेद् भागा द्विभागः प्ररथस्तथा ॥ ४ ॥ पुनः कर्णी भवेद् भागा वेदांशो भद्रविस्तरः । श्रीवृक्षो ( वत्सो) मूलकणे तु तच्छृङ्गं च विमानजम् ॥ ४६ ॥ मन्दरश्च तदूर्वं तु द्विभागः कर्णविस्तरः । द्वादशांशा मूलरेखा मल्लतलं च शृङ्गकम् ॥४७॥

Page #651

अपराजित पृच्छा
मन्दरी प्रतिरथे चाघऊर्ध्व तु संस्थितौ । तदूर्ध्वतः प्रमाणेन चोरः शृङ्गं मल्लतलम् ॥ ४८ ॥ कर्णे व तिलकं कार्य प्रत्यङ्गं च विमानजम् । तद्रूपा चाग्रकर्णी तु तु कारयेत् ॥ ४९ ॥ उरःशृङ्गे च कुमुदो मत्तालम्बैर्भद्रोन्नतम् । एवमादिगुणोपेतं कुर्याद्वै शुभलक्षणम् ॥ ५० ॥ गत्वा तु सूर्यलोकं वै सूर्यतेजः समन्वितः । सूर्या यावच्च विख्यातस्तावत्तिष्ठत्यसौ नरः ॥ ५१ ॥
કહે
इति किरणोद्भवाभिधानो नाम सपादपाताण्डको मेरुः ॥
क्षेत्रे विंशतिधा भक्ते त्रिभागः कर्णविस्तरः । पार्श्वकर्णी भवेद् भागा द्विभागः प्रस्थो भवेत् ॥ ५२ ॥ तत्समो रथ आख्यातो भद्रं वेदांशविस्तरम् । कर्णे कैलास इत्युक्तस्तरुगं च विमानम् ॥ ५३ ॥ तदूवै नन्दिशालश्च माल्यवान् शिखरे तथा । कर्णिका वै नन्दनजा प्रत्य तु विमानजम् ॥ ५४ ॥ नन्दिशाल: प्रतिरथे तद्रूपं तु तदूर्ध्वतः । मल्लतलोरुशिखरं कर्तव्यं शुभमिच्छता ॥ ५५ ॥ नन्दनो रथ ऊर्ध्वे तु रुशृङ्गं विमानजम् । पृथुस्वे चैव षडूभागः कुमुदो भद्रकारुहः ॥ ५६ ॥ स्थापितो ब्रह्मकेन्द्रेषु ब्रह्मा लोकपितामहः । स याति ब्रह्मलोके तु यावदाहृतसंप्लवम् ॥ ५७ ॥
इति कमलहंसाभिधानो नाम सार्धसप्तशताण्डको मेरुः ॥ द्वाविंशतिभक्तक्षेत्रे शतमूलगर्भो भवेत् । भागभागा भित्तयः स्युः शेषं चैवान्धकारिका ॥ ५८ ॥ कर्णे पृथुत्वं वेदांशं कैलासं विमानशिखरम् ? | तदर्धमूर्ध्वतः शस्तं नन्दनं सर्वकामदम् ॥ ५९ ॥ माल्यवन्तं च शिखरे संसारभयनाशनम् । तवें केशरी पार्श्वे प्रत्यङ्गं च विमानजम् ॥ ६० ॥ सार्धत्रयं प्रतिरथः नन्दनं नन्दनात्परम् I अनुभागैर्मल्लतलं कौमुदी चोरुमञ्जरी ॥ ६१ ॥ एकभागा कर्णिका चाssवृतं केशरिणा युतम् I उरुः शृङ्गं विमानं च कर्तव्यं तु भद्राण्डकम् ॥ ६२ ॥ वेदांशो भद्रविस्तार उरुशृङ्गं च कौमुदम् । क्रमसूत्रे द्वाविंशतिर्लघुप्रत्यङ्गकानि च ॥ ६३ ॥

Page #652

ટ
विमाननागरच्छन्दजन व मेर्वधिकारो नामाशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
एवं तथा पञ्चसप्तत्यधिकाष्टशताण्डकः । मानमुक्तं च विधिना लभ्यते चेप्सितं फलम् ॥ ६४ ॥
इति सुवर्णकेश्वभिधानो नाम पञ्चसप्तत्यधिकशताण्डको मेरुः ॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे चतुर्विंशति भाजिते ।
"
भागश्च भवेद्गर्भो द्विद्वयंशा भ्रमभित्तयः ॥ ६५ ॥ भ्रमणीयक कार्ये भित्तीनां च त्र्यं तथा । अधस्ताद् भ्रममेकं तु त्रिभागा भ्रमभित्तयः ॥ ६६ ॥ वेदांश: कर्णविस्तारः पृथ्वीजयविमानकम् | ऊर्ध्वं त्रिभागं कुर्याद्वै नन्दिशालं तु कामदम् ॥ ६७ ॥ माल्यवन्तं च शिखरे भागैश्च विस्तरः | भागा कर्णी कुमुदजा प्रत्यङ्गं तु विमानजम् ॥ ६८ ॥ त्रिभिर्भागैः प्रतिरथं मन्दरं सर्वकामदम् । सार्धद्वयं नन्दिशालं तदूर्ध्वं लक्षणान्वितम् ॥ ६९ ॥ मल्यातलमुरः शृङ्गं कल्पयेद् गुणपूर्वकम् | कर्णी कुमुद आख्याता चोरुशृङ्गं विमानजम् ॥ ७० ॥ चतुर्भागं चैव भद्रं कुमुदा चोरुमञ्जरी । तद मुखभद्रं च श्रीवत्सा चोरुमञ्जरी ॥ ७१ ॥ एवमापूर्यते शृङ्गैरेकोत्तरसहस्रकैः ।
लभते शिवलोकं स यावदाहृतसंप्लवम् ॥ ७२ ॥
इति वृषभध्वजामिघानो नामैकोत्तरसहस्राण्डको मेरुः ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां विमाननागरच्छन्दजनवमेधिकारी नामाशीत्युत्तरशतत्तमं सूत्रम् ॥

Page #653

(१८१) महामेरुप्रासादनिर्णयोनामैकाशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
चतुरश्रीकृते क्षेत्र मेरो सार्कशतांशके। अथापि भाजिते भागैः सनिर्गमतले समे ॥१॥ कर्णान्तादू गर्भपर्यन्तं विभागानां तु निश्चयः ।। षट्पञ्चाशद्विभागैश्च कथयिष्याम्य नुक्रमात् ॥२॥ ग्रहा रामाः शरा रामा नन्दा रामाः शरा गुणः। पक्षी च भुवनानीति सीमार्ध भक्तिभागतः ॥ ३॥ युगा दिशश्च ऋतकः कर्णे कामुपरथे । शृङ्गाणामिति सङ्ख्या च कथिताऽसाचनुक्रमात् ॥ ४॥ कमोत्तरं हस्वहस्वादुपर्युपरि च क्रमात् । अध उर्ध्व योगतश्च स सोमतो? क्रमागता ॥५॥ पष्टिभागैर्मूलगर्भो भित्तिका चाऽष्टभागिका । दशभागं च भ्रमणमष्टांशा भित्तिका पुनः ॥ ६॥ नन्दरसे (गगे) न्द्रियपक्षा द्वयष्टतो भद्रविस्तरः। भागमागं तु निष्कासो रथोपरथकानुगे ॥ ७ ॥ अर्धाधे कर्णान्तभद्रं मध्यच्छन्दे प्रकीर्तितम् । वार्यन्तरं विना कार्य कुम्भकादिच्छाधान्तकम् ॥ ८॥ तद्रपाकारकोऽग्रे तु ततोऽधिकविनिर्गमः। फालयेद् भ्रममध्ये तु बाह्यच्छन्दपरिक्रमम् ॥९॥ चन्द्रावलोकन भद्रे चत्वारिंशद्भिरुनतम् । षट्पञ्चाशत्समुत्सेधो मेरूणां प्रहरान्तके ॥ १० ॥ पीठोपरि च कर्तव्यो भद्रशालसमुश्चयः । राजसेनो धेदिका च स्तम्भोच्छालकशीर्षकम् ॥ ११॥ पट्टोचे दण्उच्छाधं तदूचे संवरणा भवेत् । पृथुत्वार्धन निष्कासो भद्रेषु सकलेषु च ॥ १२ ॥ समस्तभक्तिपादेषु कर्तव्यो मेखलोदयः । पाटोपपीउजङ्घाश्च मेखलाकूटच्छाद्यकम् ॥ १३ ॥ पुनर्जशोद्गमच्छाद्यं प्रहारान्तोऽधमुन्नतः। मण्डपा अग्रयुक्ताश्च कर्तव्यामूलसूत्रतः ॥ १४ ॥ पञ्चाशीत्यण्डकाः कार्याः कर्णशृङ्गेवरावतः। कर्णे प्रतिरथे ताभ्यां समक्रमसमुद्भवः ॥ १५॥ एकादशोद्गमो मेरुस्तन्मानः शङ्गकक्रमः। स विंशतिसहस्राण्डैः सूर्यसङ्ख्यैश्च शृङ्गकैः ॥ १६ ॥ कर्णिका शङ्गमेकं तु सर्वतोभद्रके भवेत् । दशक्रमेण वै ताभ्यामण्डानां नवतिस्तथा ॥१७॥

Page #654

अपराजितपृच्छा
एकादशोद्गमो मेरुः कर्णिकानां तथाऽष्टकम् । कर्ण्यण्डकाश्च विंशत्युत्तरसप्तशतानि च ॥ १८ ॥ शगाण्यशीतिः कर्ण्यः षट् तथा चैकादशोद्गमैः । स्थस्यानुक्रमं वक्ष्ये हण्डकैः शृङ्गसङ्ख्यया ॥ १९ ॥ एकरथे चाण्डकास्तु सङ्ख्यया पञ्चविंशतिः । शृङ्गाणि स्युः षट् क्रमतस्तथा सार्धशताण्डकैः ॥ २० ॥ चतूरथे त्वेकादश कार्याः षट्क्रमतस्तथा । पञ्चविंशति, शृङ्गाणां संख्या वै षट्शताण्डकैः ॥ २१ ॥ भद्रे की केशरिणो नवक्रमत एव च । पञ्चचत्वारिंशदण्डः कर्तव्यः सर्वकामदः ॥ २२ ॥ भद्रसंवरणोर्च च दर्शनीया च कर्णिका। प्रकर्तव्याः केशरिणश्चाण्डकाः पञ्च भूषिताः ॥२३ ।। चत्वारस्त्रयो द्वावेक उभयभद्रे विंशतिः । कुर्याच्छताण्डकं चेत्थं मेरुरेकादशोद्गमः ॥ २४ ॥ एकादशोदूगमो मेरुः प्रत्यङ्गाष्टकमेव च । नवशङ्गाणि वै भद्रे कार्याणि त्वपराजित ॥ २५ ॥ मूलरेखा-पृथुत्वं च द्वासप्तत्यंशकं भवेत् ।। शङ्गं चतुस्त्रिंशदंशं तदर्ध च विनिर्गतम् ॥ २६ ॥ यष्ट द्वादश दशाष्ट षट् चत्वारो द्वयं तथा । एको भागास्तदने स्यादुरःशृङ्गे ह्यनुक्रमः ।। २७ ॥ अष्टभागं च प्रत्यङ्ग शेषं स्याद्--क्रमम् । चतुर्विंशति-प्रत्यङ्ग षट्त्रिंशदुरुमञ्जरि ॥ २८॥ सर्वे चामलसारास्तु दिव्यकुम्भीवभूषिताः। एवमेव प्रकर्तव्यं महामेरोश्च लक्षणम् ॥ २९ ॥ एकाधिकं प्रकर्तव्यं दशोत्तरसहस्रकम् । महामेवभिधानश्च कर्तव्यस्त्रिपुरान्तके ॥ ३० ॥ हरो हिरण्यगर्भश्च हरिर्दिनकरस्तथा। एते देवाः स्थिता मेरौ नाऽन्ये चैव कदाचन ॥ ३१ ॥ तत्सन्ताने यैः कृतोऽयं पूर्णमन्नं भवेत्सदा । मातृपक्षं पितृपक्षं तारयेन्नरकार्णवात् ॥ ३२ ॥ उत्पन्नश्च भवेत्स्वर्गे स्वेच्छया पृथिवीपतिः । महामेरुध्वजारोहे यावश्चन्द्रार्कमेदिनी ।। ३३ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृ श्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितन्छायां
महामेरुप्रासादनिर्णयाधिकारो नामैकाशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #655

(१८२) श्री चतुर्दशभुवनगिरिमेरुप्रासादलक्षणात्मकं वयशीत्युत्तर
शततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
शताधं च तदर्धे च पत्रिंशत्कं तथैव च । प्रत्येकं त्रिविध ज्ञेयं ज्येष्ठमध्यकनिष्ठकम् ॥ १॥ त्रिज्येष्ठं च तथाख्यातं त्रिमध्यं त्रिकनिष्ठकम् । मेरोरियं हस्तसङ्ख्या विभागश्च ततः परम् ॥२॥ श्रीचतुर्दशभुवनगिरिमेवभिधस्य च । षट्सप्ततिर्भागसन्ख्या विभक्ता तु क्रमागता ॥३॥ आद्यः कर्णप्रतिरथरथयुग बालपञ्जरः। सार्धस्तम्भैभूषिताश्च शाला वै वामदक्षिणे ॥ ४ ॥ रथप्ररथसंयुक्तास्तत्परे बालपञ्जराः । तत्कर्णा चै नवनवादिकाङ्गकविकल्पनात् ॥ ५॥ वसुमुनिरसइषु वेदा विकारै सालया ?। पृथुत्वे च विधातव्यो विभागोऽयमतः परम् ॥ ६॥ गर्भ: शुकः शुकोदरः शान्तः श्रीगर्भसुन्दरौ। प्रशस्तो वै सप्तगर्भाः प्रासादेषु समागताः ॥ ७ ॥ रथैः प्रतिरथैः कर्णैः पञ्जरादिक्रमत्रयम् । द्विको ? स्तम्भे भट्टै स्तवगरधिकोदरम् ॥ ८॥ कणे आदिक्रमैः कुर्यादधस्तात् त्रिशताण्डकैः । द्विशताण्डकैस्तदृर्वे शताण्डश्च तदूर्धतः ॥९॥ पञ्च संघाटजा रेखा भ्रमिका च समुच्छ्रिता ।। एकद्वित्रिशताण्डका: कर्तव्याः सर्वकामदाः॥ १०॥ सभागश्च प्रतिरथ: क्रमत्रयसमुच्छितः । आदिक्रमरुद्गमश्च एकद्वित्रिशताण्डकैः ॥ ११ ॥ पञ्चविंशत्यण्ड ऊर्व तिलकं च तव॑तः । प्रत्यङ्गान्यष्टभागैश्च स्युविंशतिरण्डकाः ॥ १२ ॥ षड् लघुप्रत्यङ्गकानि तत्सल्यैरण्डकैस्तथा। षड्भागकश्चैव रथस्त्रिक्रमोर्ध्वसमुच्छ्यः ॥ १३ ॥ आद्यः सार्धशताण्डश्चाऽपरो विंशतिकाधिकः।। नवाशीत्यण्डस्तृतीयोऽष्टाविंशत्युरुमञ्जरी ॥ १४ ॥

Page #656

বালিসা त्रिसंघाटास्सप्तभूमा दश द्विद्विशताण्डकैः । पञ्जरः पञ्चभागैश्च क्रमत्रयसमुच्छ्तिः ॥ १५ ॥ एको द्विशताण्ड आद्यो द्वितीये पञ्चविंशतिः । पञ्चाण्डकास्तृतीये चाऽष्टादशांशोरुमञ्जरी ॥ १६ ॥ त्रिसंघाटा: पञ्चभूमास्त्रिचत्वारिंशदण्डकैः । विनोदकान्तरं स्तम्मा वेदांशकमिताः स्मृताः ॥ १७ ॥ पञ्चविंशत्यण्डमाघे पश्चाण्डाश्च तदूर्ध्वतः । भुवनांशं चोरुङ्ग विमानं पश्चभूमिकम् ।। १८ ।। षोडशांशं भवेद् भद्रं दशांशैस्तु विमानकम् । सप्ताण्डकं तदने तु कुर्याकुमुद तथा ॥ १९ ॥ मेरुरेकाधिकदशसहस्राण्डक ईरितः । पवं शङ्गोद्भवः कार्यश्छन्दे विमाननागरे ॥ २० ॥ द्वाविंशतिर्मूलगर्भः षड्भागो भद्रविस्तरः । भ्रममेकं सूर्यभित्ती: सभ्रमं च प्रकल्पयेत् ॥ २१ ॥ विमाने भूमिजा घण्टा कर्तव्या सर्वकामदा । क्षीरार्णवसमुत्पन्नं कलशं तु ध्वजाग्रजम् ॥ २२ ॥ महामेरुध्वजारोहं पुण्यं शताश्वमेघध्वजम् । पूर्वापरान् विंशतिकान तारयेन्नरकार्णवात् ॥ २३ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीगुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां श्रीचतुर्दशभुवनगिरीमेरुप्रासादलक्षणाधिकारो नाम द्वयशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #657

(१८३) मेस्पासावर्णनिर्णयात्मकं व्यशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।।
विश्वकर्मोवाच
चतुर्पु पूर्ववर्णेषु विप्रा वै सृष्टिमार्गतः । क्षत्रिया वैश्या अधःस्थाश्चतुर्वर्णा द्विजादयः ॥१॥ विप्रक्षत्रियवैश्याश्च शूद्राश्चेति चतुष्टयम् । एकैकस्य क्रमयुक्ती कथये तब साम्प्रतम् ॥ २॥ अपि चेद्देशमध्ये तु विना राज्ञो धनेश्वरः। शुद्रोऽपि कारयेन्मेरुं वक्ष्ये तद्गुणदोषकम् ॥ ३॥ भवेत्तत्सन्तानवृद्धी राजराष्ट्रादिकक्षयः । स्वल्पवृष्टिरल्पशस्यमुद्वसन्ति शनैः शनैः ॥ ४॥ स्यादन्यवंशजो राजा प्रवासिन्यश्च तत्प्रजाः । ग्रामोऽरण्ये वनं ग्रामे यथाऽन्यः सष्टिसम्भवः ॥५॥ वैश्येनाऽपि यदा मेरुविना राक्षः प्रकार्यते । विभ्रमस्तत्र राष्ट्रेषु दुःस्थिता भ्रमति प्रजा ॥६॥ क्षत्रियोऽपि विना राज्ञो यदि मेरुं च कारयेत् । तस्करोपद्रुता लोकास्तत्र राष्ट्रेषु नित्यशः ॥ ७ ॥ विप्रोऽपि कारयेन्मेरुं विना राज्ञो धनेश्वरः । परस्परं प्रजाकोपो भवति ग्रामदुःस्थितिः ॥ ८ ॥ शस्तः शताण्डकः शूद्रे वैश्ये पञ्चशताण्डकः । तथा विप्रे सहस्राण्डो गाज्ञि तद्विगुणः स्मृतः ॥ २ ॥ महाराजेश्वर: स स्थान महाराज्यमहीपतिः । महामेरुद्भवे चैव शान्ती राष्ट्रप्रजादिषु ॥ १०॥ अर्धनिष्पन्नमात्र तु त्यजेन्मेरुं महीपतिः। तस्य राष्ट्रे विभ्रमः स्याद्यावन्न कलशारुहः ॥ ११ ॥ हरो हिरण्यगर्भश्च हरिदिनकरस्तथा । एतेषां कारयेन्मेरं नाऽन्यदेवे कदाचन ॥१२॥ कुर्याद्यदाऽन्यदेवेषु शताण्डादिकमेरुकम् । तस्य राझो भवेद्देशे विभ्रमो दुःस्थिता प्रजा ॥ १३ ॥ उक्त एवं शुद्धच्छन्दो महामेरो: समुद्भवः । प्रजानां शान्तिदो राज्ञां राष्ट्रादौ च महोत्सवः ॥ १४ ॥ महाराजेन चेन्मेरुः कृतो वै पूर्वतो महान् ।
त्रिवर्णिभिस्तथा मेरुः कर्तव्यस्तदनन्तरम् ॥ १५ ॥ ६० अ.

Page #658

४७४
अपराजितपच्छा राज्ञाऽकृतो यदामेरुः क्रियते चाऽन्यवर्णिभिः । भयं तत्र च दुर्भिक्षं दुःस्था राजप्रजादयः ॥ १६ ॥ राजेन्द्रयः कृतः पूर्व महामेर्महोदयः। ततो होनश्च कर्तव्यः शेषवर्णैस्तथैव च ॥ १७ ॥ अधस्तान्मेरुतः कार्यः प्रासादोऽन्यश्च राजभिः । ततोहीनोऽज्यवर्णश्च झण्डकहस्तकैस्तथा ॥ १८॥ अधिकैरण्डकैहस्तैः क्रियते चाऽन्यवर्णिभिः । राजपीडा महादुःखं राहुप्रस्तावद्भवेत् ॥ १९ ॥ तुल्यो यदाऽधिको वापि शालारूपगुणोऽपरः । अधिकः स्त्रीजनस्तत्र भृत्या वै तुल्यविग्रहः ॥ २० ॥ नगरादौ देशमध्ये राजप्रासादतोऽधिकः । कृतश्चेदन्यवर्णैश्च राजपीडा भवेत्सदा ॥ २१ ॥ ईति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापर। जितपृच्छायां
मेरुप्रासादवर्णनिर्णयाधिकारो नाम त्र्यशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #659

(१८४) समस्त मण्डप निर्णयां नाम चतुरशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
मण्डपास्त्रिविधा वत्स ज्येष्ठमध्यकनिष्ठकाः । प्रसाद द्विगुणायामः कनिष्ठों मण्डपो भवेत् ॥ १ ॥ पादोन द्वितयो मध्यो ज्येष्ठः सार्धस्तथैव च । एकैकास्त्रिविधा ज्ञेया ज्येष्ठमध्यकनिष्ठकाः ॥ २ ॥ त्रिज्येष्ठमिति च ख्यातं त्रिमध्यं त्रिकनिष्टकम् | नवधापुनरेकैकं सप्तविंशतिसङ्ख्यया ॥ ३ ॥ प्रासादपीठवत् पीठं तत्समा रङ्गभूमिका | पट्टः पट्टोदरे कार्यो मूलगर्भविनिर्गतः ॥ ४ ॥ मूलगर्भ समुद्भूतः पट्टो घरः पीठान्तके । दशाgraभागैश्च त्रिधा चन्द्रावलोकना ॥ ५॥ अथ चोच्छ्रयमध्यं चैकविंशत्य गुलोन्नतम् । मत्तावरणशोभाढ्यं कक्षासनं करोन्नतम् ॥ ६ ॥ शेषं साधैः पञ्चभिश्च भागैरेवं प्रकल्पयेत् । राजसेनः सपादः स्यात् सपाञ्यंशा च चेदिका ॥ ७ ॥ भाग आसनपट्टश्च कूटागारैः समन्वितः । तदूर्ध्वे सार्घसप्तांशं यावत् पट्टस्य पेटकम् ॥ ८ ॥ सार्धपञ्चच्छ्रयः स्तम्भो घटिपलवभूषितम् । भरणं चार्धभागं च सार्धं स्याच्च तथा शिरः ॥ ९ ॥ पादोनं भरणं चाऽधः सपादं शिर उन्नतम् | एवंविधं प्रकर्तव्यं शपिच्छालकसंयुतम् ॥ १० ॥ पट्टे भागद्वयं कुर्यान्मध्योर्ध्वे छाद्यमुन्नतम् | त्रिभागं निर्गमं छाद्ये ललितं पट्टपेटकैः ॥ ११ ॥ विस्तारस्य दशांशेन होनां हन्याच्च कर्त्तरीम् । कपोताली चार्धभागा दण्डच्छाद्यं तु मस्तके ॥ १२ ॥ चतुष्कं चैव सारांशं पोडशांशमथोच्यते । द्विभागः पट्टविस्तारस्ततो वृत्तं च भ्रामयेत् ॥ १३ ॥ वृत्तार्थे च समुत्सेधं विचित्रं परिकल्पयेत् । स्तम्भोदयश्च भक्तव्यश्चाष्टपञ्चाशदशतः ॥ १४ ॥ दर्दी सप्तभागा व द्विभागा ग्रासपट्टिका । पदं स्वन्तरपत्रं च पादभागा द्विपट्टिका ॥ १५ ॥

Page #660

४७६
अपराजितपृच्छा चिप्पिका चार्धभागोक्ता स्कन्धः स्वात्सार्धमागिकः । अन्तःपट्टी चार्धभागा कर्णको भाग एव च ॥ १६ ॥ चिप्पिका चार्धभागा स्याद् भागाधैं कामरूपिका । निर्गमश्चार्धभागो हि सपादा चैव चिप्पिका ।। १७ ।। सपावभागं कर्णकं पादा) पट्टिके उभे । त्रिभागः स्कन्ध इत्युक्तः पादभागं प्रवेशनम् ॥ १८॥ रूपकण्ठः पञ्चभागोऽर्धभागान्तरपट्टिका । चिप्पिका चार्धभागोक्ता कर्णोश उर्व उन्नतः ॥ १९ ॥ पादोनयंशरूपाणि कर्णश्चैवार्धभागिकः। अन्तःपत्रं भागपादं निर्गतं सार्धभागिकम् ॥ २० ॥ सप्तभागश्च विस्तारो निर्गमो दशभागिकः । विद्याधरा द्विरष्टांशाः प्रयोक्तव्याः प्रदक्षिणम् ॥२१॥ सार्धषटकं गजतालु भागाध तत्र चिप्पिका। चतुर्भागा भवेल्लमा भागार्धं कामरूपिका ॥ २२ ॥ अन्तःपत्रं पादभागं चिप्पिका द्वयंशनिर्गता। लूमा लूमासमा कार्या भागाध श्रवणं तथा ॥ २३ ॥ प्रथमा स्याद् द्विभागेन द्वितीया पद्धिरेव च । सार्धपञ्चभिस्तृतीया कोलं पञ्चाशमुन्नतम् ॥ २४ ॥ एकभागेन वलिका निर्गमेन पदाधिका । भागाध चिप्पिका शेया पनं स्यात्लार्धभागिकम् ।।.२५ ॥ विभागा बलिका शेया विस्तारे पिण्डके तथा । द्विभागा च भवेल्लमा कर्णो भागत एव च ॥ २६ ॥ पञ्चस्तरोद्गतं कोलं पृथुत्वे पञ्चभागिकम् । द्विभागोक्ता च वलिका सर्व स्तरान्तरेषु च ॥२७॥ पद्मकोणं त्रिकोणं व कोलानां पञ्चकं तथा । समाशृङ्गोद्गता कक्ष-सन्धौ स्यादू गजतालुका ॥ २८ ॥ नागविद्याधरा उक्ता गगाराग्रसन्धौ समाः । शृङ्गे कीर्तिमुखा: कार्याः शाखापत्रैरलकत्ताः ॥ २९ ॥ वारिकोक्ता च कर्तव्या? विद्याधरोपरिस्थिता। अष्टषोडश द्वादशाऽऽमलकैर्वृत्तकोपमाः ॥ ३० ॥ रुचका भद्रकाश्चैव वर्धमानास्ततीयकाः । अवाश्राः स्वस्तिकाश्चैव स्तम्भाः प्रासादरूपतः ॥ ३१ ॥

Page #661

समस्तमण्डपनिर्णयाधिकारो नाम चतुरशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
४७७
चतुरधाश्च रुचका भद्रका भद्रसंयुताः । वर्धमानाः प्रतिरथे तथाऽष्टांशैश्चाष्टाश्रकाः ॥३२ ।। आसी द्यावे ? भवेद भद्रमष्टकर्णैस्तुस्वस्तिकाः। प्रकर्तव्याः पञ्चविधाः स्तम्भाः प्रासादरूपिणः ॥ ३३ ॥ प्रासादस्य दशांशेन स्तम्भानां विस्तरः पृथक् । एकादशांशैः कर्तव्यो द्वादशांशेरथोच्यते ॥ ३४ ॥ त्रयोदशांशैः कर्तव्यः शक्रांशैश्च तथोच्यते । एतन्मानं समुद्दिष्टं स्तम्भानां विस्तरे पृथक् ॥ ३५ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितछायां
समस्तमण्डपनिर्णयाधिकारो नाम चतुरशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #662

(१८५) समस्त मण्डप निर्णया नाम पश्चाशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि मण्डपानां तु लक्षणम् । प्रासादस्य प्रमाणेन मण्डप कारयेद् बुधः ॥ १ ॥ समं सपादं सार्धं च पादोनद्वयमेवच । द्विगुणं चापि कर्तव्यं सपादद्वयमेव च ॥ २ ॥ सायं तु कर्तव्यमत ऊर्ध्वं न कारयेत् । सप्तधा प्रमाणसूत्रं वास्तुविद्भिरुदाहृतम् ॥ ३॥ प्रासादेषु च सर्वेषु दशहस्ताधिकेषु च । उक्तं समं सपादं च मण्डपं वास्तुवेदिभिः ॥ ४ ॥ पञ्चहस्तात्परं चैव यावत्स्याद् दशहस्तकम् | साधयामं मण्डपं च सृष्टं वै विश्वकर्मणा ॥ ५ ॥ चतुर्हस्ते व प्रासादे पादोनद्वयंशविस्तरः | त्रिहस्ते द्विगुणश्चैव तद्विशिष्टा चतुष्किका ॥ ६॥ चतुष्कं वाऽपि चाष्टांशं शुकस्तम्भानुसारतः । वितानं वै संवरणा चोर्ध्वमानेन मण्डपे ॥ ७ ॥ अलिन्दैर्द्विगुणैश्चात्र द्विगुणं त्र प्रकल्पयेत् । द्वयचत्वारोऽलिन्दा द्विगुणात्परमण्डपे ? ॥ ८ ॥ वितानानि संवरणा विभक्तानि चतुष्किका ? | स्वके स्वके च स्थाने तु पादाद्या तद्भुक्तिभिः ॥ ९ ॥ सार्धमानेनाऽयते च तत्र मूलसंवरणोक्तिः ? | शुकनाससमा घण्टा न न्यूना न ततोऽधिका ॥ १० ॥ मूलप्रासादशिखरमुच्छ्रये यत्प्रकल्पितम् । छायो स्कन्धपर्यन्तमेकविंशतिभाजितम् ॥ ११ ॥ अङ्कदिशा सूर्य त्रयोदशान्तमुत्सृजेत् । शुकनासस्य संस्थानं छाद्योर्ध्वे पञ्चघोन्नतम् ॥ १२॥ तेन मानेन पादान्तं (दांशं) मण्डपोर्ध्वे समुत्सृजेत् | तदूर्ध्वे च न कर्तव्यमधःस्थं नैव दूषयेत् ॥ १३ ॥
प्रासादा मण्डपाः शाला जगत्यश्च व्यतिक्रमात् । अन्योन्यं च यदाप्रस्ता महादोष इति स्मृतः ॥ १४ ॥

Page #663

अपराजितपृच्छा
स्यान्मण्डवेषु प्रासादग्रस्तेषु स्वामिविग्रहः । जगत्यां चैव प्रासादग्रस्तायां तु प्रजाभयम् ॥ १५॥ शालाभिर्मूलप्रासादो ग्रस्तः स्याद्दोषकारकः । तग्रस्तं नैव कर्तव्यं स्वगोत्रे कलह रिपुः॥१६॥ उत्तानपट्टेः प्रासादः प्रजामस्तो नृपो यथा । जगतीशालाविधिश्च मूलसूत्रानुसारतः ॥ १७ ॥ जगतीमूलप्रासादो ग्रस्तौ यदि परस्परम् ।। कुरुतस्तावन्धकारं राहुग्रस्ते दिवाकरे ।। १८ ॥ ज्येष्ठमध्यकनिष्ठाश्च प्रासादा ये भवन्ति च । तदने मण्डपान् कुर्याज्ज्येष्ठमध्यकनिष्ठकान् ॥ १९॥ समं तलं च विषमं संघाटो मुखमण्डपः । भित्यन्तरे यदा स्तम्भपट्टादिनॆव दूषणम् ॥ २० ॥ क्षणमध्येषु सर्वेषु पदमेकं न दापयेत् । युग्मं च दापयेत्तत्र वेधदोषविवर्जितम् ॥ २१ ॥ क्षणमध्येषु सर्वेषु स्तम्भमेकं न दापयेत्।। दद्याद्युग्माकारमेव मूलगर्भ न पीडयेत् ॥ २२ ॥ मण्डपानां समस्तानां लक्षणं कथ्यतेऽधुना। गति स्तम्भं च भित्तिश्च विभक्तिंभागसङ्ख्यया ॥ २३ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
समस्तमण्डपनिर्णयाधिकारो नाम पञ्चाशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #664

(१८६) पुष्पादिसप्तविंशतिमण्डपा नाम षडशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
'
पुष्पकः पुष्पभद्रश्च सुप्रभो मृगनन्दनः कौशल्यो बुद्धिसंकीर्णो गजभद्रो जयावहः ॥ १ ॥ श्रीवत्सो विजयश्चैव वस्तुकीर्णश्च श्रीधरः । यज्ञभद्रो विशालाख्यः सुश्रेष्ठः शत्रुमर्दनः ॥ २ ॥ भूजयो नन्दनश्चैत्र तथा विमानभद्र । सुग्रीवो हर्षणश्चैव कर्णिकारः पदाधिकः ॥ ३॥ सिंहकः सिंहभद्रौ च समसूत्रस्तथैव च । इत्येते मण्डप प्रोक्ताः सप्तविंशतिसङ्ख्यया ॥ ४ ॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे त्रिधा नवपदाङ्कितम् । कर्णे स्तम्भाश्च चत्वारो द्वौ द्वौ भद्रे ससूत्रके ॥ ५ ॥ अष्टपदयुक्ताश्च सूर्यस्तम्भाः ससूत्रके । प्राग्रीवा पदमेकं स भवेद् भद्रेसंज्ञकः ॥ ६ ॥ तद् भद्रं च परित्यज्य सिंहकान्तञ्चतुष्किकः । प्राग्ग्रीवादग्रयुक्ताश्च सिंहनामों से उच्यते ॥ ७ ॥ चतुष्क मध्यतस्त्यक्त्वा प्राग्ग्रीवाश्च चतुर्दिशम् । पैदाधिको नामतोऽग्रे त्रिपदः कर्णिकारकः ॥ ८ ॥ त्रिपदे पदमेकं च चतुष्कं हर्षणो मतः । सुग्रीवस्त्रपदाचाऽपरे विमानभकः ॥ ९ ॥ दद्यात्पक्षेऽपुरे त्यक्त्वा नन्देनः सर्वकामदः । ११
परत्वंचरले
5
तदाऽपरे भूर्जयः स परित्यक्तचतुष्किकः ॥ १० ॥ पहिल पूर्वभद्रे चापदिशं कर्णेः लिन्दश्चतुर्दिशम् |
स शत्रुमर्दनः ख्यातः सुश्रेष्ठश्चापरे यदि ॥ ११ ॥ कुर्यात्पक्षेऽपरे त्यक्त्वा विशलाक्षः स उच्यते । तथाऽपरे यज्ञभद्रो मण्डपः सर्वकामदः ॥ १२ ॥
भ
११
त्रिपदा श्रीधराख्यो वास्तुकीर्णस्तथाऽपरे । दद्यात् पक्षेऽपरे त्यक्त्वा विजयो नाम नामतः ॥ १३ ॥
१
20
तथाऽपरे च श्रीवत्सः पदिकाग्रे जयावहः । पदिकं त्यक्तमग्रे तु चतुष्कं गजभद्रकः ॥ १४ ॥
24
22
तथाऽग्रे बुद्धिसंकीर्णः कौशल्यश्चापरे तथा । दद्यात्कक्षेऽपरे त्यक्त्वा स भवेन्मृगनन्दनः ॥ १५ ॥

Page #665

४८१
अपगजितपृच्छा तथाऽपरे सुप्रभस्तु कर्तव्यः सर्वकामदः । त्रिपदं चायभद्रं च स भवेत् पुष्पभद्रकः ॥ १६ ॥ पुग्पकः सर्वत्रिपदः परित्यक्तचतुष्क्रिकः । एवं तु युक्तिर्विज्ञेया मण्डपाः पुष्पकादयः ॥ १७ ॥ चतुःषष्टिस्तम्भयुक्त: पुष्पको नाम विश्रुतः । द्विद्विस्तम्भत्यागयुक्त्या पुष्पाद्याः सप्तविंशतिः ॥ १८॥ पुष्पकाद्याश्च युक्तास्स्युः समैर्वा विषमैस्तलैः । अनुक्रमं युक्तमाद्य ? सप्तविंशति मण्डपाः ॥ १९ ॥ समैः क्षणः समः स्तम्भैः समैश्चैवमलिन्दकैः । विषमे तु तुलापर्ट गूढे चन्द्राबलोकना ॥ २० ॥ निर्गढे नृत्य आख्यातोऽधस्ताद भद्रावलोकना । चन्द्रावलोकना जालैः कार्याः कर्णानुगास्तथा ।। २१ ॥ निःस्तम्भा भित्तिका स्तम्भैरष्टांशा च चतुष्किका । स्तम्भेषु युग्मस्तम्भाश्च मूलसूत्रसमुद्भवाः ॥ २२ ॥ क्षणमध्येषु सर्वेषु स्तम्भमेकं न दापयेत् । युग्मं च दापयेत्तत्र वेधदोषविवर्जितम् ॥ २३॥ मूलस्तम्भे यथासूत्रं स्तम्भो यस्तु मण्डपे। तदा नगरनृपेन्द्रयजमान जयः सदा ॥ २४ ॥ उत्पद्यते स्तम्भवेधे पद्मिनी नाम राक्षसी। पीडयेत् पुरराजादीन् वास्तुविद्भिरुदाहृतम् ॥ २५॥ द्विद्विस्तम्भ-हासयोगे चतुष्षष्ट्या द्वादशान्तम् । पुष्पकाद्या इमे सूत्र सप्तविंशतिमन्डपाः ॥ २६ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्ति रकाशप्रोस्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्ता पराजितपृच्छायां पुष्पकादिसप्तविंशतिमण्डपाधिकारोनामषडशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।।
६१ अ.

Page #666

(१८७) विंशतिमण्डपा नाम सप्ताशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
वर्धमानः स्वस्तिकाख्यो गरुडः सुरनन्दनः । सर्वतोभद्रकैलासेन्द्रनीला रस्नसम्भवः ॥१॥ चतुरची वर्धमानः स्वस्तिको भद्रसंयुतः । गरुडः सप्रतिरथः सुगनन्दः प्रभद्रकैः ।। २ ॥ कोईः सर्वतोभद्रः कैलासो भद्रकोदकैः । प्रतिरथाविन्द्रनीलः त्रिभिः स्याद्रत्नसंभवः ॥ ३॥ इत्यष्टौ च समाख्याता वर्धमानादिमण्डपाः । बाह्यच्छन्दे प्रकर्तव्या मण्डपाः सर्वकामदाः ॥ ४॥ पादोनकर्णः प्ररथः प्रभद्रो द्विगुणस्ततः । भद्रार्धे मुखभद्रं च शेषाश्चैत्रं पडंशकाः ॥५॥ निर्गमो दलार्धपादैः कर्तव्यः सर्वकामदः । भद्र द्विगुणनिष्कासः कर्तव्यः शान्तिमिच्छता ॥ ६॥ दलभक्तिकमः प्रोक्तः मूलप्रासादसङ्ख्यया : कर्तव्या निर्गमेहींनाः स्वस्वाकाराश्च मण्डपाः ॥ ७ ॥ सपीठमन्डोवरादि प्रासादाकृतिर्मेखला। भद्रे गवाक्षकोपतं मूलप्रासादसन्निभम् ॥ ८॥ उक्ताः कण कुम्भकाद्या मानः प्रासादसीमाधकम् । रथोपरथभद्राणां पीठाद्यं बाह्यनिर्गतम् ॥ ९ ॥ भित्तिः प्रासादमानेन पीठान्तोत्तानपकः । एकं वा त्रीणि वा कुर्याद् द्वाराणि कामदानि वै ॥ १० ॥ शुकस्तम्भानुसूत्रेण चाष्टांशं भित्तिमाचरेत् । मध्यपीठोच्छ्योत्सेधा मण्डपाधाः समस्तकाः ॥ ११ ॥ अष्टांशवृत्तो तश्च वितानान्तं समुच्छितिः । चतुष्किका याम्योत्तरे अग्रे वा वामतोऽथवा ॥ १२ ॥ या प्रासादे द्वारशाखा तद्विधं मण्डपादिकम् । करोटकं स्यात्तर्ये वुधावन्धो ? तु कारयेत् ॥ १३ ॥
............... । तत उर्व संवरणाऽन्तिमं कटघण्टोनिन्छ्तम् ॥ १४ ॥
इति वर्धमानाद्यष्टमण्डपाः॥

Page #667

अपराजितपृच्छा
४८३
विश्वकर्मोवाच--
सुभद्रश्च किरीटी च दुन्दुभिः प्रान्त एव च। मनोहरश्च शान्तश्च नन्दाख्यश्च सुदर्शनः ॥ १५ ॥ रम्यकश्च सुनामश्च सिंहः सूर्यात्मकस्तथा। निर्गुढाने त्रिकं ख्यातं द्वादश मुखमण्डपाः ॥ १६ ॥ द्वाराग्रे चैव निर्गुढं तदने च चतुष्किका। सुभद्रो नाम विज्ञेयो मण्डपः सर्वकामदः ॥ १७ ॥ उभयोः कक्षयोदद्यात् किरीटी नामतः स्मृतः । एकं च दुन्दुभिः पूर्व अथाभौ प्रान्ततस्तथा ॥ १८ ॥ पूर्वे चतुष्किकायां च कामदश्च मनोहरः । शान्तश्चैतदुभाभ्यां च स्तम्भयभिरेव च ॥ १९ ॥ मूलप्रासादहिगुणं त्रिकाणां पृथुनिर्गतम् । त्रिभिश्चतुष्किकाऽऽयामे पृथुत्वे त्रिभिरेव च ॥ २० ॥ सर्वप्रासादपीठस्य समाख्यातं त्रिकं तथा । पुनरेव प्रवक्ष्यामि तद्विधान् पट त्र मण्डपान् ॥ २१ ॥ तस्य याहो पुनर्दद्यात् प्रत्यलिन्दमनुक्रमाद । चतुष्कीक्रमयोगेन मण्डपान षट् च लक्षयेत् ॥ २२ ॥ चतुष्किके चेत्पूर्वेऽग्रे नन्दाख्यः सर्वकामदः । म्यक्त्वाग्रे चोदरे गर्भे दद्याश्चैव सुदर्शनः ॥ २३ ॥ उभे कक्षे पुनःश्चाने रम्यक: समुदाहृतः । अग्रे द्विचतुष्किकाभ्यां सुनाभो नाम सम्प्रतः ।। २४ ।। अलिन्दयुक्तौ द्वौ पक्षी सिंहनामा स उच्यते । मुक्तकोणाकृतिः स्थित्वा पूर्वकणे सूर्यास्मकः ॥२५॥ नालोद्भवः पृथुत्वेच चतुःक्षणाग्रनिर्गतः । भणे क्षणे चतुष्क्या वितानसंवरणोदयः ॥ २६ ॥
इतिसुभद्रादिमण्डपाः॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
विंशतिमण्डपाधिकारो नाम सप्ताशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #668

(१८८) मण्डपनिर्णयोनामाष्टाशीत्युत्तरशततम सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
प्रासादस्याग्रतः कार्या लतिनेषु च मण्डपाः । ताननुक्रमत: सूत्र कथयामि यथाविधि ॥ १॥ प्राग्नीवश्च चतुष्कश्च सन्मुखस्त्रिजगस्तथा। श्रीधर: पुष्पगश्चैव श्रीपदः श्रियानन्दकः ॥ २॥ सवराख्यः पृथ्वीधरः पुण्यभद्रो जयन्तकः। शङ्कुपर्णश्च गोविन्दो महाभोगी दिवौकसः ॥ ३॥ द्विरष्ट मण्डपाः प्रोक्ता:प्राग्नीवादि समुद्भवाः । छन्दलक्षणसम्युक्ता उक्ता वै सूत्रमार्गतः ॥ ४॥ प्रासादाने तु द्वौ स्तम्भौ प्राग्नीवः परिकीर्तितः । चतुष्कश्च चतुस्तम्भैः षड्भिः स्तम्भैश्च सन्मुखः॥५॥ अष्टस्तम्भश्च त्रिजगो दशस्तम्भैस्तु श्रीधरः। दक्षिणे त्रिकप्रकारों स्तम्भा द्वादश पुष्पकः ॥६॥ चतुष्किका तदने द्वि-सप्तस्तम्भैश्च श्रीपद:।। यस्तम्भैः श्रियानन्दः संघरोऽप्रचतुक्रिकः ॥ ७ ॥ त्यक्तचतुष्किकः पक्ष-प्राग्नीवे पृथिवीधरः । अग्रे च त्यक्तमारग्रीवश्चतुष्की मध्यतस्तथा ॥ ८॥ पुण्यभद्रस्तदानाम जयन्तश्चाग्रसंयुतः । पूच तिनश्चतुष्क्यश्च शङ्खपर्णश्च संशितः ॥९॥ प्राग्नीवा त्रिपदा पक्ष पूर्वे का चतुष्किका । गोविन्दश्च तदा नाम भोगी स्यातत्रिपदायकः ॥ १०॥ मुक्तकोणेऽथ पूर्वे तु त्रिदशाख्यश्च नामतः। पञ्चपट्टो ( पीठो) परि कुर्यात् विख्यातान्नृत्यमण्डपान् ॥ ११ ॥ __
इति प्राग्नीवादिषोउष मण्डपाः ॥ मेवादीश्च प्रवक्ष्यामि पञ्चविंशति मण्डपान् । भित्सिद्वारप्राग्नीवांश्च भूमिका माडमुच्छ्यम् ।। १२ ।। मेरमन्दरकैलासा हिमवान् गन्धमादनः । हेमकृटो रत्नकूटस्तथा वै शृङ्गवांस्ततः ॥ १३ ॥ इन्द्रनील; पद्मरागो महापद्मस्तथापरः। कीर्तिपताकपूणाख्यौ शतशृङ्गः सुरप्रियः ॥ १४ ॥ शान्तिदेहश्च पुण्यात्मा भूर्भुवःस्वस्तथैव च। महाकान्तः पुरुषान्तः प्रतापवर्द्धनस्तथा ॥ १५॥

Page #669

४८५
अपराजितपृच्छा लक्ष्मीविलासी विरोधस्त्रैलोक्यविजयस्तथा । पञ्चविंशतिरित्युक्ता मेाद्या मण्डपास्तथा ॥ १६॥ अध: प्रासादकाने तु बलाणकमथोपरि । निगूढाने त्रिकः प्रोक्तस्तस्याग्रे नृत्यमण्डपः ॥ १७ ॥ राजद्वारे प्रतोल्यां च वापीद्वाराग्र एव च । देवागारे जगत्यग्रे जगतिद्वारकं विदुः ।। १८ ।। इत्थं समस्तस्थानेषु मेर्वादीमण्डपानथ । लक्षणेन समायुक्तान् कथयामि समासतः ॥ १९ ॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे अष्टधा प्रविभाजिते । भवेन्मध्ये द्विभागस्तु चतुष्कः संवृतो धेरैः ।। २० ।। अलिन्द भागिकं कुर्याद् द्वादशस्तम्भकोच्छ्तिम् । द्वितीयो विंशतिस्तम्भैरष्टाविंशतिभिः परः ॥ २१ ॥ भद्रं तु भागनिष्कासं षड्भागं चैव विस्तरे । प्रतिभद्रं ततो भागे चतुर्भागं तु विस्तरम् ॥ २२ ॥ द्विभागायामविस्तार: प्राग्ग्रीवः स्याच्चतुर्दिशम्। सूर्योत्तरशतस्तम्भा भूमिका पञ्चधोच्छ्रिता ॥ २३ ॥ मेरुमण्डप उक्तश्च द्विभौमोर्वे च माडतः । प्रकर्तव्याः संवरणा शछाद्यकूटघण्टादितः ॥ २४॥ माडोऽपि तादृशः कार्यों यादृशो मेरुमण्डपः । द्विद्विस्तम्भ-हस्वयोगान्मण्डपाः स्युरनुक्रमात् ॥२५॥ चतुःषष्टिस्तम्भकान्त मण्डपाः पञ्चविंशतिः । तदूबै बै संवरणाऽनेकालिन्दैश्च संयुता ॥ २६ ॥ शेषं विच्छिन्नरूपादि कल्पयेञ्च यथाक्रमम् । अतः प्रासादतुल्या च द्वितीया भूमिव॑तः ॥ २७ ॥ प्रासादस्कन्धहीनाङ्गा प्रकर्तव्या तृतीयका। समत्तावरणच्छाधसंवरणं वितानकम् ॥ २८ ॥ प्राङ्गणे: माडरूपाढ्याः कर्तव्या: शुभलक्षमाः ॥ २९ ॥
इति मे दिमण्डपनिर्णयाधिकारः ॥ मन्दरो मलयश्चैव विशाल: श्रीधरस्तथा । विजयः पञ्चमः प्रोक्तो मण्डपाश्च सुरालये ॥ ३०॥ माहेन्द्रो विजयश्चैव हेमकूटः सुनन्दनः । विमल: पञ्चमः प्रोक्तो यज्ञार्थे मण्डपाः शुभाः ॥ ३१ ॥ समर्थो भूधरो दक्षो देवाक्षः क्षितिभूषणः । एते सभामण्डपाश्च सर्वकामफलप्रदाः ।। ३२॥

Page #670

४८६
मण्डपसूत्रनिर्णयाधिकारो नामाष्ट्राशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।। वैष्णवो नन्दनः शक्रो नन्दः पद्मश्च पञ्चमः । . राज्ञां विभूषणार्थाय सर्वे ते नृपनन्दनाः ॥ ३३ ॥ पुष्पश्च सूर्यगर्भश्व चन्द्रभागश्च चन्द्रकः । सुपर्णश्चाऽथ कर्तव्या नृपाणां भोजने हिताः ॥ ३४॥ प्रासादस्याऽनुमानेन मण्डपो द्विगुणायतः । शुकनासलमा घण्टा न न्यूना न ततोऽधिका ॥ ३५ ॥ विशतिभिधेरैः स्तम्भाः कृटस्तम्भाः षडविंशतिः।। मन्दरो नाम विशेयोऽन्तर्विषमतलोन्नतः ॥ ३६ ।। अप्पाष्टस्तम्भत्यागे च शेषाश्चत्वार ईरिताः । चतुःस्तम्भाच्चतुर्वृद्धया विंशत्यन्ताश्च याशिकाः ॥ ३७ ।। षोडशाद्याश्चतुरक्षा भद्रभेदैः समन्विताः। चतुरचक्षणत्यागे द्वादहमण्डपाः ।। ३८।। चतुरधाश्चतुर्वद्धया राज्ञां वै भोजने हिताः । पञ्चविंशतिराख्याता मण्डपा मन्दादिकाः ।। ३९ ।। षोडशांशं कृतं क्षेत्रं द्विमध्ये भ्रमभागिकम् । प्रत्यालिन्देद्धितीयं च तृतीयं पूर्वभद्रके ॥४॥ भद्रे परे चतुर्थ च पञ्चमं कक्षयोस्तथा। पूर्वभद्रालिन्दैः षष्ठमपरालिन्देः सप्तमम् ॥ ४१ ।। कक्षद्वये चाटमं चाऽयौ वै नन्दनादिकाः। तदनुक्रमनामानि कथयामि समासतः ॥ ४२ ॥ नन्दनोऽथो भद्रजयो विजयो मङ्गलस्तथा । पूर्णो माहेन्द्र कश्चैव अष्टमो मकरध्वजः ॥ ४३॥ अौ समतलाझेया दिव्यवितानभूषिताः । ऊचे संवरणाकारा: कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ ४४ ॥
इति नन्दनाद्यष्टी मण्डपाः ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशनोक्तृश्रीभुवनदेवाचायोक्तापराजितपृच्छायां
मण्डपसूत्रनिर्णयाधिकारी नामाष्टाशीयुत्तरशततमं सूत्रम् ।।

Page #671

(१८९) विताननिर्णयोनाम नवाशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
सुरसाशुकाप्रान्तं दिव्यमण्डपभूषितम् । शुकाने च त्रिकाग्रे च नृत्यरङ्गबलाणकम् ॥ १ ॥ वास्तुवेदोद्भवाः सर्वे रूपच्छन्दक्रमागताः । देशजातिकुलस्थानं वर्णभेदैस्तथापरम् ॥ २ ॥ मण्डपानां समस्तानां मध्ये कुर्याद्वितानकम् । आद्योत्पत्तिसमं सर्ववितानानां तु लक्षणम् ॥ ३॥ वितानानि विचित्राणि क्षिप्तान्युत्क्षिप्तकानि च । समतलानि शेयानि उदितानि त्रिधा क्रमात् ॥ ४ ॥ प्रयोदशाधिकशतं सहनं च वितानकाः । प्रोक्ताश्च विविधाश्छन्दा लूमास्तत्र त्वनेकधा ॥५॥ पद्मको नाभिच्छन्दश्च सभामार्गस्तृतीयकः । मन्दारक इति प्रोक्तो वितानाश्च चतुर्विधाः ॥ ६ ॥ पद्मको विप्रजाति: स्यात् क्षत्रियो नाभिच्छन्दकः । सभामार्गों भवेद्वैश्यः शद्रो मन्दारकस्तथा ॥ ७ ॥ पनकः श्वेतवर्णः स्यात् क्षत्रियो रक्तवर्णकः। सभामार्गो भवेत्पीतो मन्दारः सर्ववर्णकः ॥ ८ ॥ विचित्ररत्नवर्णाढ्याः पद्मपत्रभिवाम्भसि । पद्मोद्भवास्तथा लूमा नागवीथिपरिभ्रमाः ॥५॥ पद्मोद्भवं बन्धसन्धौ नागविद्याधरोदितम् । कीर्तिमुखपत्रशाखावज्रशृङ्गैर्निरन्तरम् ॥ १० ॥ गजतालू तथापरे लूमा छन्दक्रमोद्गता । श्वेतरक्तहरित्पतैलिकाकारशोभितम् ॥ ११ ॥ क्वचित्त हेमवर्ण च मेधोदरनिभं क्वचित् । क्वचिञ्च श्वेतवर्ण स्यात् कचिन्नीलोत्पलप्रभम् ॥ १२ ॥ विचित्रवर्णसंकाशं गन्धर्वगणसेवितम् । किन्नरविद्याधरोक्तगीतवाद्यसुनृत्यकम् ॥ १३ ॥ केतकीबकुलै रम्भामुचकुन्दैश्च मल्लिकैः । पाटलै गजचम्पामिर्जातिनागकदम्बकैः ॥ १४ ॥ सुसाराशोकपत्रैश्च पुन्नागैर्नागकेशरैः। श्वेतरतोत्पलैः पनपत्रः संस्कारशोभितः ॥ १५ ॥

Page #672

४८८
अपराजित पृच्छा
वितानं पुष्पसंकाशं पुष्पजातमनेकधा । रम्भापुष्पकसंकाशं वितानाग्रं तु यादृशम् || १६ | वितानानां प्रभेदाश्च सम्प्रोका वास्तुवेदिभिः । शुद्धाश्च छन्दसंघाटा भिन्ना उद्भिन्नकास्तथा ॥ १७ ॥ पद्मके शुद्धच्छन्दाश्च चतुःषष्टिः प्रकीर्तिताः । त्रिंशचैव संघादास्तथैव परिकीर्तिताः ॥ १८ ॥ शतद्वयं च भिन्नाश्च उद्भिन्नास्तत्समास्तथा । एवं पद्मोद्भवे छन्दे शुद्धाद्याच प्रकीर्तिताः ॥ १९ ॥ चत्वारिंशच्च संघादाः शतं भिन्नास्तथैव च । उद्भिन्नाश्च समुत्पन्नाः पत्रिंशदधिकं शतम् ॥ २० ॥ शुद्धाश्चतुर्विंशतिक-सङ्ख्याकाः सम्प्रकीर्तिताः । एवं नाभ्युद्भवच्छन्दे वितानानां शतत्रयम् ॥ २१ ॥ सभामार्गे द्विरौ च शुद्धाश्चैव समीरिताः ।
शिश्चैव संघाटा भिन्ना वस्वविधभेदतः || २२ ॥ उद्भिन्नाञ्च शतं त्वेकं सभामार्गविनिर्गताः । एवं सभामार्गजातवितानानां शतद्वयम् ॥ २३ ॥ मन्दारके तथा प्रोक्ताः शुद्धच्छन्दा दशैव च । संघाटा वै पञ्चदश चत्वारिंशच्च भिन्नकाः ॥ २४ ॥ अष्टचत्वारिंशदेवमुद्भिन्नाश्च प्रकीर्तिताः । एवं मन्दारकभवा त्रयोदशाधिकं शतम् ॥ २५ ॥ वितानानि समस्तानि एकादशशतानि च । त्रयोदशाधिकान्येव विचित्राणि भवन्ति च ॥ २६ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां विताननिर्णयाधिकारो नाम नवाशीत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #673

(१९०) वितानवर्णनं नवत्युत्तरशततमं सूत्रम्॥
विश्वकर्मवाच
वितानांश्च प्रवक्ष्यामि भेदैस्तच्च चतुर्विधम् । पद्मकं नाभिच्छन्दं च सभा मन्दारकं तथा ॥१॥ शुद्धश्च छन्दसंघाटो भिन्न उद्भिन्न एव च । । एतेषां सन्ति ये भेदाः कथये तान् समासतः ॥२॥ एकत्वे च भवेच्छुद्धः संघाटश्च द्विमिश्रणात् । त्रिमिश्राश्च तथा भिन्ना उद्भिन्नाश्चतुरन्विताः ॥३॥ पद्मनाभं सभापमं सभामन्दारकं तथा। कमलोद्भवमाख्यातं मिश्रकाणां चतुष्टयम् ॥४॥ अधस्तात् पनकं छन्दै नाभिच्छन्दं तदूर्वतः। पद्मनाभं च तन्नाम मिश्रकं चादिजातकम् ॥५॥ अधस्तात्तु सभाच्छन्द पप्रच्छन्दं ततः। सभापमामेतिख्यातं द्वितीयं मिश्रक तथा ॥६॥ अधस्तातु सभाच्छन्दं मन्दारकमथोम्वंतः । समामन्दारकं नाम तृतीयं मिश्र जातकम् ॥७॥ पाके च यथा छन्दे पनाकृति च लम्बितम् । कमलोद्भवमाख्यातं चतुर्थ मिश्रजातकम् ॥ ८॥ (पद्मोद्भवादिक) सर्व वितानच्छन्दसम्भवम् । कर्तव्यं सर्वदेवानामीश्वरे तु विशेषतः ॥९॥ नाभिकं विष्णुदेवेशे सभा वै ब्रह्मणस्तथा। सूर्ये मन्दारकं चैव शुद्धच्छन्दाः प्रकीर्तिताः ॥ १०॥ पार्वत्यादिकदेवीनां सर्वासां पद्मनाभकम् । गणनाथे सभापमं कर्तव्यं शान्तिमिच्छता ॥ ११ ॥ सभामन्दारकं नाम वीतरागेऽतिशान्तिदम् । कमलोद्भवमेवं च सर्वदेववितानकम् ॥ १२॥ यहेवाग्रे वितानं स्यात्तद्गुणं तदाच्छादनम् । सेवितं गन्धर्वगणैः शान्तिदं श्रीप्रदं तथा ॥ १३ ॥ अष्ट द्वादश द्विरष्ट चतुर्विशतिद्वात्रिंशत् ।
चतुःषष्टिविद्याधरास्तदूधैं च वराङ्गनाः ॥१४॥ ६२ अ.

Page #674

४९०
अपराजितपृच्छा ततानद्धघनाद्यैश्च वादित्रैः सुस्वरैस्तथा । नाटकैर्नृत्यरङ्गाद्यैर्गीतनादैरनेकधा ॥ १५ ॥ पटिपाटपटैश्चैव नेत्रपाटैः स्थानमहोमकैः । क्षीरोदकैस्तु भरवामैः पवनाप्लुतैः सुहारिकाः ॥ १६ ॥ सुवर्णरेखानुमानाक्षपुष्पप्रकरमेव च । वितानानविद्याधरै गविद्याधरादिकम् ॥ १७ ॥ वस्त्रस्य लंबनं सर्व देवदेवस्तु रम्यकम्। विचित्रोत्पलसंकाशं कुङ्कुमारुणमोदितम् ? ॥ १८ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वितानवर्णनाधिकारो नामनवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #675

(१९१) वितानदेवतानुक्रमो नामैकनवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।
विश्वकर्मोवाच
पनं चैव विकाशं च ह्यष्टपत्रं सुकर्णिकम् । छत्रं च नागवीथी च पुष्पकं भ्रमरावली ॥१॥ आद्योत्पत्तिर्वितानानां सूत्रसम्पातचित्रकम् । पते चाष्टवितानाश्च कर्तव्यात्रिपुरान्तके ॥२॥ नाभ्यं नाभ्युद्भवं चैव श्रीवत्सं च मालाधरम् । नन्दास्यं सूर्योद्भवं च गरुडं वैष्णवं तथा ॥३॥ नाभिच्छन्दोद्भवा आद्या स्तत्र सम्पातकर्णिका । एते चाष्टवितानास्तु कर्तव्या गरुडध्वजे ॥ ४ ॥ कमलं कमलोद्भवं शङ्कावर्त मेघोदरम् । महाप- महाकान्तं हंसं वै हंसपक्षकम् ॥५॥ आदिसृष्टयुद्भवकाले प्रयुक्ताः परमश्वरे । एते चाऽष्टवितानाश्च कर्तव्याः परमेष्ठिनि ॥६॥ व्योमं व्योमाई किरणं व्योमाक्षं सर्वसुन्दरम् । मेघच्छत्रं महाबिम्बं दीप्तं कुर्याश्च भास्करे ॥ ७ ॥ पद्मनाभं सुगम्भीर सिंहकर्ण पताकिनम् ।। घण्टानादं महानादं तिलकं सर्वसुन्दरम् ॥ ८॥ पार्वत्यादिकदेवीनां चण्डिकायाः श्रियस्तथा। एतान्यष्टवितानानि कर्तव्यानीश्वरीषु च ॥९॥ सभापद्मं कुञ्जरं च मेघराज्य मेघोद्भबम् । हर्षे च मोदकं शान्तं विजयं च गणाधिपे ॥१०॥ सभामन्दारकं रम्यं हर्ष च वसन्तोद्भवम् । बसन्ततिलकं सैन्य विचित्रं च चूडामणेः ॥ ११ ॥ वीतरागे तथा बौद्ध मण्डपे स्युर्नपा (जिनालये। एते चाऽष्टवितानाश्च वीतरागेऽति शान्तिदाः ॥ १२ ॥ कमलोद्भवं रम्यं च विचित्र चित्रकर्मकम् । तारागणं वृद्धिरामं सुच्छत्रं च विमानकम् ॥ १३ ॥ एते चाऽष्टवितानाश्च कार्याः सर्वसुरेषु च। श्रियं शान्तिीप्सितं च लभेते कर्तृकायरी ॥ १४ ॥

Page #676

अपराजितपृच्छा समस्तैः कारयचैवं शिवविष्णुसप्तदशोका ? । बट् देवादि विरश्चि सूर्ये पञ्च आत्मादिकम् ? ॥१५॥ देवानां चतुर्दैवोका गणानां त्रिभिरेव च । मात्माद्या द्वौ वीतरागैः शेषोद्यः सर्वदेवता ? ॥ १६ ॥ देवानां प्रशस्तानि मिद विभागोक्तानि च ? ॥
इति वितानदेवतानुक्रमाधिकारः ॥१७॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोतृ श्रीभुवनदेवाचायोक्तापराजितपृच्छायां
वितानदेवत्तानुक्रमाधिकारो नानक नवत्युत्तर शततम सूत्रम् ॥

Page #677

(१९२) वितानच्छन्दो नाम द्विनवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥ विश्वकर्मोवाच
लूमांश्वाऽथ प्रवक्ष्यामि वितानच्छन्दकोद्भवाः । शृङ्गारो विनाङ्गनाश्च विना लूमै वितानकम् ॥ १॥ पुमान विना च सन्तानः पुत्रपौत्रादिकैस्तथा। राष्ट्रं विना दन्तिभिश्च सर्वथैव न शोभते ॥ २॥ तदनुक्रमयुक्तीश्च नामानि लक्षणादिकम् । कथयामि समासेन विश्वकर्मवचो यथा ॥३॥ तुम्बिनी लम्बिनी हेला शान्ता चैव मनोरमा। गान्धारी हस्तिजिह्वा च नागाङ्गा च पुष्पावली ॥४॥ ऊक्ता लूमा नवत्वेवं सुरूपाः स्यु वितानकैः । लूमानुक्रमसंयुक्तं वितानं दिव्यकं भवेत् ॥५॥ यथोदकं दिना भूमि लौका जीवादिकं विना । तथा वितानं निमं योषितः पुरुषं विना ॥६॥ क्षिप्ते तु तुम्बिनी क्षेया उरिक्षप्त लम्बिनी तथा। हेला समतले चोक्ता निधोदेत क्रमागता ॥७॥ शान्ता गजतालुवृत्ते मेघोदरे मनोरमा । गजदंष्ट्रोक्तमाना च गान्धारी च विद्याधरैः (रे)॥ ८॥ लम्बिते गजजिह्वाख्या नामाङ्गा क्षिप्तोरिक्षप्तके। मन्दारके पुष्पावली इत्थं लूमाः प्रकल्पिता ॥९॥ तुम्बिनी पनपत्रे च लम्बिनी त्वेककोलजा। द्विकोला च भवेद्धेला शान्ता चैव त्रिकोलका ॥१०॥ कार्या मनोहराकारा चतुष्कोले मनोरमा । गान्धारी पञ्चकोलेश्च हस्तिजिकतालुका ॥११॥ नागार द्विगजतालु मितालुः स्यात्पुष्पावली। दंष्ट्रा विद्याधरोक्ता च! तयोर्भवाद्य सूत्रतः ॥ १२॥
इति लूमाधिकारः। चतुरस्त्रं समं शुद्ध भागमेकं वेदाश्रकम् । तत्प्रमाणं चाष्टकोणं भिन्नसूरैः प्रभेदितम् ।। १३ ॥ कक्षान्तरे गर्भसूत्र व्यक्तदिग विदिग् मध्यतः । क्षोभणा चार्धभागोक्ता अष्टलूमा: पद्माम्भसा ॥ १४ ॥ मुकुली भागपादेन अधिकास्य (?) पप्राकृतिः। लूमान्तरे चान्तरस्थं कर्तव्यं पद्मकेशरम् ॥ १५॥ धत्तस्था चाष्टलमानां परिघौ पन्नपत्रिका । सगप्रकोपम चलूमाग्ने च गगा (का) रकम् ॥ १६ ॥

Page #678

*
अपराजित पृच्छा
बाह्यकर्ण परित्यज्य पद्मकं नाम नामतः ।
इति पद्मम् ॥
.........॥ १८ ॥
अर्धभागं तक्ष्य बाह्ये पङ्क्तौ स्याद् गजतालुका ॥ १७ ॥ अष्टलमा च्छन्दभवा मुकुल्योऽष्टौ प्रकीर्तिताः । तुम्बिकाश्चतुर्विंशतिः.. निबन्धलूमाग्रपङ्क्तौ परिघौ पद्मपत्रिका | एवमादिगुणैर्युक्तं विकाशं नाम नामतः ॥ १९ ॥ इति विकाशम् || गजतालुकयोः स्थानेऽर्धचन्द्रं कमलाष्टकम् | विदिक्षुदिक्षु संस्थाने चाऽष्टपत्रं तु नामतः ॥ २० ॥
इत्यष्टपत्रम् ॥ अष्टकोलकमध्ये तु पद्मं भागं च लम्बयेत् । रम्भापुष्पोद्भवादग्रे चाष्टशृङ्गस्तु छत्रकम् ॥ २१ ॥
इति छत्रम् ॥
मध्ये छत्रे चाष्टलमः शृङ्गान्ते चाकर्णिकाः । गोकर्णसदृशाकाराः कर्णेऽश्वत्थदलाकृतिः ॥ २२ ॥ इति कर्णिकम् ॥ अष्टकोण बाह्यशृङ्गे कर्णिकाश्च शृङ्गान्तरे । क्षोभयित्वा ततः शेषं नागबन्धैरनेकधा ॥ २३ ॥ कर्णस्थाने नागवीधि रष्ट्रकोलानि बाह्यतः ।
इति नागवीधिः ॥
पुष्पकं नाम विख्यातं चतुः कोलाष्टकैः कृतम् ॥ २४ ॥ इति पुष्पकम् ॥
अष्टबाह्ये द्विरष्टौ च कुर्यात्पद्माकृतीस्तथा । भ्रमरावलीति तन्नाम दुर्लभं देवदानवैः ॥ २५ ॥
इति भ्रमरावली |
इति पद्मकच्छन्दोद्भवं वितानम् ॥
चतुरश्रीकृते क्षेत्रे भुजकर्णविशोधिते । चतुर्भागाङ्कितं कृत्वा पादषोडशकान्वितम् ॥ २६ ॥ कर्णरेखाश्रयं कार्यं विकर्णत्रयमेव च । मध्यं चतुष्पदं वृत्तं मूलनाभिसुसंस्थितम् ॥ २७ ॥ तथाऽर्धचन्द्राकृतयो द्वौ द्वौ भागा चतुर्दिशम् । नाभ्यनाम्ना च विख्यातं वितानं विष्णुवल्लभम् ॥ २८ ॥ इति नाभ्यम् ॥ भागमेकं तु परिधौ वर्धयेत्तु समासतः । द्वौ द्वौ भागौ दिक्षुकोणं विदिग्मध्ये तदर्धकम् ॥ २९ ॥ इति नाभ्योद्भवम् ॥

Page #679

वितानच्छन्दो नाम द्विनवत्युत्तरशततम सूत्रम् ॥ पुनश्च वधयेद् भागं वेदाश्रमष्टभागकम् । विकर्णानां सर्वसूत्रं नाभ्यकणे व्यवस्थितम् ॥ ३०॥
इति पञ्चनाभ्यश्रीवत्सम् ।। अभागं च विस्तारे आयामे सूर्यभागकम् । कुर्यान्मालाधरं प्राशो वितानं दिव्यभूषणम् ॥ ३१ ॥ समतलं च विज्ञेयं कर्णरेखासमस्तकम् (समन्वितम)। पूर्वापरयुक्तियोगे मध्यं कुर्याद् युगांशकैः॥ ३२ ॥ नाभ्युद्भवाकारमध्यं कर्तव्यं सर्वशान्तिदम् । एकैकं पूर्वापरतः तद्पालङ्कतं तथा ॥ ३३ ॥ याम्योत्तरे च पाङ्गेि द्वे द्वे नाभ्ये उदाहृते । ऊर्चे नाभ्यादिकं कुर्यात् समस्तं वाहतो मुखम् ॥ ३४ ॥ त्रिपड़ो ऊर्ध्वक्षिप्ताङ्गे सप्तान्तं च सुलम्बितम् । एवंविधं प्रकर्तव्यं विष्णवे सर्वमण्डनम् ॥ ३५॥
इति सप्तनाभ्यमालाधरम् ॥ द्वादशांशं समं क्षेत्रं कर्णसूत्रात्मकं तथा । विकणे सूत्रयेनाभ्यं चतुर्भागं कलांशकम् ॥३६ ॥ नाभ्योद्भवाकारमध्यं कुर्यात् समतलं तथा । चतुःकण चत्वारि चत्वामेवं चतुर्दिशम् ॥ ३७ ॥ तथा चैकं गर्भमध्ये कर्तव्यं दिव्यभूषणम । नवनाभ्योद्भवं ख्यातं तुम्बिका नव लम्बिताः ।। ३८ ॥
इति नवनाभ्यं नन्दाक्षम् ।। पूर्वभागादिका सङ्ख्या पूर्वमानप्रकल्पिता। सत्रात्पञ्च विकर्णानि स्थितान्यककतस्तथा ॥ ३९॥ तथापरमुखान्यष्टाचे वर्ध नाभ्याक्रतीनि च । कर्णश्चतुर्यो मुनियुकं ! सूर्योद्भवं तु कामदम् ॥ ४० ॥
. ति त्रयोदशनाभ्यं सूर्योभषम् ॥ द्वयष्टभागाङ्कितं क्षेत्रं कण नाभ्यं युगांशकम् । बाहों च द्वादशोक्तानि श्रीवत्सं मध्यतस्तथा ॥४१॥
इति सप्तदशनाभ्यं गरुडम् ॥ छन्दं विंशतिधा भक्तं चतुर्मध्ये श्रीवत्सकम् । शेषाणि याह्यपरिधौ कुर्यान्नाभ्यानिषोडश॥४२॥
इति वैष्णवम् ॥
इति नाभ्यच्छन्दोद्भवं वितानाष्टकम् ॥ घेदमतं तु वेदाश्रमष्टशङ्ग विच्छत्रकम् । एकक शगमध्ये तु पृथक् कोलत्रयं क्षिपेत् ॥४३॥ .

Page #680

अपराजितपृच्छा लम्बिता (ते) पृष्ठदेशे तु कुर्याद गजतालुके । कक्षकं कर्णिकायुक्तं कम्बलं नामतो भवेत् ॥४४॥
इति कम्बलम् ॥ तस्य बाह्ये पुनर्दद्य'दष्टशङ्गाणि पङ्क्तितः। क्षिपेत् कोलत्रयं हस्ति-तालुकं कर्णिकाभवम् ॥४५॥
इति कम्बलोद्भवम् ।। शङ्कुभि वेष्टयेत्सूत्रं वत्तं कीले तु भ्रामरेत् । शखावर्तक्रमशृङ्ग हसिवृद्धिक दितः॥ ४६॥
इति शाखावर्तम् ॥ कमलोद्भवस्य बाधे मेघमालाद्वयोद्भवः । गजतालुकाकृति च बलगैरष्टधाकुलम् ॥ ४७ ॥
___ इति मेघोदरम् ॥ तस्य मेघ परित्यज्य दद्यादष्ठशङ्गाकुलम् । षोडशादि त्रिकोणानि कर्णिका स्याच्छृङ्गान्तरे ॥ ४८ ॥
इति महापनम् ॥ तस्यैव तु त्रिकोणाने पद्माकाराणि षोडश। तस्याने लम्बितं कुर्यादष्टशृङ्गैः समाकुलम् ॥ ४९ ।
इति महाकान्तम् ॥ द्विरष्टौ पन्नकोलानि तत्कुजिनसङ्ख्यया । हंसनामेति विख्यातं वितानं सर्वकामदम् ॥५०॥
इति हंसम् ॥ पप्रकोणलम्बितया मध्ये चाष्टशनाकुलम् । लम्बितं च तदूर्वे तु हंसपक्षमितीरितम् ॥५१॥
इति हंसपक्षम् ॥
इतिसभामार्णोद्भवाष्टवितानानि ॥ अष्टकोणायते छन्दे वि(त्रि च्छत्रं कर्णिकायुतम् । व्योमनामेति विख्यात सूर्यलोकसमुद्भवम् ॥ ५२ ।।
इति व्योम ॥ द्विभागवृद्धिः परिधौ चतुःकर्णै व्योमाकृति । चत्वारि त्वेकभूम्पग्ने व्योमा लम्बितं भवेत् ॥ ५३ ॥
इति व्योमार्कम् ।। षट्कोणायते छन्दे त्रिच्छत्रं कर्णिकायुतम् । शृङ्गषड्भिश्च तद्रूपैः सप्तमन्दारकं विदुः ॥ ५४॥ .
। इति सप्तमन्दारककिरणम् ॥ पूर्ववद् व्योमयुक्तौ तु छौ द्वौ भागौ च वर्धयत् । भागद्वयेऽष्टव्योमानि एक वै चानलम्बितम् ॥ ५५ ॥
' इति नवमन्दारकव्योमाक्षम् ।।

Page #681

अपराजितपृच्छा व्योमार्कस्य च बाह्य तु अष्टौ मन्दारकाणि च । त्रयोदशाज्यमाख्यातं कार्य मन्दारकं च तत् ॥५६॥
इति सर्वसुन्दरम् ॥ नवमन्दारकबाह्ये चाष्टमन्दारकं तथा । मेघच्छत्र नाम सप्त-दशमन्दारकं हि तत् ॥ ५७ ॥
इति मेघच्छत्रम् ॥ सप्तमन्दारकबाह्य पुनः कुर्यात्त द्वादश । एकोनविंशतिकान्तं कर्तव्यं सर्वकामदम् ॥ ५८ ।।
इति महाबिम्बम् ॥ नवमन्दारकबाह्ये पुनर्दद्यात्त षोडश । पञ्चविंशत्यन्तमेतत् कर्तव्यं शान्तिमिच्छता ॥ ५९ ॥
____ इति दीप्तम् ॥ एकैकस्य क्रमयोगे मिश्राण्युक्तानि वै क्रमात् ।
एवमादिगुणोपेतं सर्व मन्दारकं विदुः॥ ६०॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
वितानच्छन्दाधिकारो नाम द्विनवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #682

(१९३) मण्डपोर्चे संवरणा नाम त्रिनवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
सम्बरणा: प्रवक्ष्यामि यथोक्ताः पूर्वमेव हि । तासां नामानुक्रमं च कथयामि समासतः॥१॥ पुष्पिका नन्दिनी चैव दशाक्षा देवसुन्दरी। कुलतिलका रम्या च उद्भिन्नाच नारायणी ॥२॥ नलिका चम्पका चैव पद्माख्या च समुद्भवा । त्रिदशा देवगान्धारी रत्नगी चूडामणिः ॥३॥ हेमकूटा चित्रकूटा हिमाख्या गन्धमादनी। मन्दरा मनिख्याता कैलासा रस्तसम्भवा ॥४॥ मेरुकूटोद्भवा ख्याताः सङ्ख्यया पञ्चविंशतिः। पृथगेकैक संस्थाने भक्ता भागैश्च सङ्ख्यया ॥५॥ आद्या वै पञ्चघण्टा च पुष्पिका नाम मामतः। . तावश्चैव चतुर्वद्धि र्यावदेकोत्तरं शतम् ॥६॥ पञ्चविंशतिराख्याता विभक्तिभागलख्यया। अष्टभागोद भवा चाऽद्या पुष्पिका नाम नामतः॥७॥ तदनन्तरं वृद्धिश्च चतुर्भाग यथोत्तरम् । चतुर्घण्टोद्भवा वृद्धिः सङ्ख्याभेदाश्च नामतः॥८॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे अष्टधा प्रतिभाजिते । उच्छ्यः स्याश्चतुर्भागैः सर्वासामथा(दयः ॥९॥ मूलकूटोदूभवाः कर्णा द्विभागैः पृथग्विस्तराः। भागोदया विधातव्याः कूटा वै सर्वकामदाः ॥ १० ॥ .............................................। छाद्योद्गमास्तदर्धे च कर्णे कणे च घण्टिका ॥ ११ ॥ तद्पा भद्रकूटाश्च शङ्गकूटास्तदर्धतः। सिंहस्थाना कर्णघण्टी ब्रहद्घण्टी तदूर्ध्वतः ॥ १२॥ संवरणा गर्भमूले रथिका द्वयंशविस्तरा। भागेका चोदये कार्या भागा पक्षतवङ्गिका ॥ १३॥ तवें चोदगमो भाग स्तवकोर्ध्वं च फटकः। सिंहं वै उद्गमोर्चेतु उरोघण्टा भागोपरि ॥ १४ ॥ तदुपरि सिंहस्थानं भागैकं च विनिर्गतम् । तस्योपरि मूलघण्टा द्विभागा च भागोच्छ्या ।। १५ ।। अष्टसिंहः पञ्चघण्टैः कूट रेवं द्विराष्टभिः । चतुर्भि मूलकूटश्च पुष्पिका नाम नामतः ॥ १६ ॥

Page #683

४९९
अपराजितपृच्छा तवनकूटयोर्मध्ये तिलक द्वयंशविस्तरम् । भागोदयं विधातव्य रूपसंघाटभूषितम् ।। १७ ॥ तवङ्गरथिकाश्चैव द्विभागोदयिनः स्मृताः। अष्टचत्वारिंशत्कूटा मूलेस्युः पूर्ववत्तथा ॥ १८ ॥ नवघण्टा समायुक्ता स्याद्वै द्वादशसिंहतः।। नन्दिनी नाम विख्याता कर्तव्या शान्तिमिच्छता ॥ १९ ॥ कार्या तिलकवृद्धिश्च यावत्क्षेत्रं वेदाश्रकम् । मण्डपदलनिष्कासै भक्तिभागैस्तु कल्पना ॥ २० ॥ बृहद्दलै मिन्नोद्भिन्ना मण्डपक्रमभागतः।।
आसां युक्ति विधातव्या मेरुकूटान्तकल्पना ॥ २१ ॥ इति सूत्रसन्तामगुणकिर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजित पृच्छायां
मण्डपो संवरणाधिकारी नाम त्रिनवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #684

(१९४) पञ्चतोरण हिन्दोलका नाम चतुर्नवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकमोवाच
तोरणाः पञ्चधा वत्स पश्च हिन्दोलकाः स्मृताः। मठाः सप्तव सम्प्रोक्ता रथा श्च नव सस्यया ॥१॥ एकैकस्य यथान्यायं कथये तव साम्प्रतम् । उत्तुङ्ग मालाधरं च विचित्रं चित्ररूपकम् ॥२॥ मकरध्वजस्तथा प्रोक्तस्तोरण: पञ्चम स्तथा । पकैकस्य तथा भेदाः कथयिष्याम्यनुक्रमात् ॥३॥ पीठं प्रासादपीठस्य किश्चिन्यूनं तु कारयेत् । पर्ट पट्टानुसारेण पट्टे दद्यात्तु तोरणे ॥४॥ पादोन द्वयंशकं पीठं भागनेकेन कुम्भिका । तदूचे तु विधातव्यः स्तम्भः पञ्चांशको दयः ॥ ५॥ भागाध भरणं चैव शिरः पादोनभागिकम् । पादोनद्वयंशा गडवी शिरोच्छालस्तु पूर्ववत् ॥ ६ ॥ एकभाग तथा पढें तदु खू ( कू)ट छाद्यकम् । तिलकं स्तम्भगर्ने स्यान् मकारो दिक्षु चोन्नतः (चतुर्दिक्षु समुन्नतम् ) ॥ ७ ॥ तिनस्तित्रस्तथा कार्या इल्लिका घलणे र्युताः। सदाशिवं मध्यदेशे ब्रह्मविष्णू याम्योत्तरे ॥ ८॥ तदूर्वे क्षणोद्भवा ! (क्षोभणा ) कार्या इल्लिकाना मलतिः । उत्तंगं नाम विख्यातं तोरणं प्रथमं विदुः॥९॥
इत्युत्तुङ्गः।। तद्पाकागदने तु युग्माकारै द्वितीयकः । मालाधरस्तदा नाम तोरणश्च द्वितीयकः ॥१०॥
। इति मालाधरः॥ तस्योपरि पदानि ? (च) चतुष्काकार संस्थितम् । पूर्वापरयाम्योत्तरे इल्लिकाश्च चतुर्दिशम् ॥ ११ ॥
इति विचित्रम् ।। स्तम्भोभयपक्षौ तु मत्तावरणवेष्टितौ। चित्ररूपं तदा नाम कर्तव्यं तोरणं शुभम् ॥ १२ ॥
इति चित्ररूपकम् पद्धिः स्तम्भस्तु रूपात्यै मत्तावरणवेष्टितैः। मकरध्वजनामा तु तोरणस्त्रिपुरान्तके ॥ १३ ॥
इति मकरध्वजः॥ इति पञ्चतोरणाः॥

Page #685

अपराजितपृच्छा उत्तुङ्गस्य च संस्थाने दारुपट्टमधः शिरम् । महोत्सवं तु तन्नाम कार्य हिन्दोलकं तथा ॥ १४॥
इति महोत्सवः ॥ महोत्सवो वसन्तश्च क्रीडामणिः श्रियोद्भवः । मकरपताकोद्भवो हिन्दोलः पञ्चमस्तथा ॥ १५ ॥ महोत्सवस्य संस्थाने अर्ध शीर्षे समुन्नतम् । पक्षस्तम्भौ च प्रत्येक मिलिका तिलकान्वितौ ॥१६॥ एकस्मिन्ब्रह्मलोकश्च विष्णुलोको द्वितीयके । शिवलोकस्तदूर्व तु वसन्तो नाम नामतः ॥ १७ ॥
इति वसन्तः॥ पक्षयो द्वे चतुष्के च कर्तव्ये तत्समोन्नते। क्रीडामणिस्तु नाम्ना वै मतावरणवेष्टितः ॥ १८॥
इति क्रीडामणिः॥ द्विभूमिका चतुष्क्युक्ता मध्ये कुर्यात्रिभूमिकाम् । श्रियोद्भवस्तदा नाम कार्यों हिन्दोलकस्तथा ॥ १९ ॥
____ इति थियोद्भवः ।। चतुरश्रीकृते क्षेत्रे पदमेकं विभाजितम् ! सीमासूत्रे निर्गता च सूर्यस्तम्भै ढिभूमिका ॥ २०॥ तवं च चतुः स्तम्भा भूमिकाभि रलकृताः । पञ्चसंवरणाढ्यं च मध्ये हिन्दोलकं भवेत् ॥ मकरपताकोद्भवं कर्तव्यं च महेश्वरे ॥ २१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितच्छायां
पञ्चतोरण हिन्दोलकाधिकारो नाम चतुर्नवत्युत्तरशततम सूत्रम् ॥

Page #686

(१९५) ससमठ नवरथ निर्णयो नाम पञ्चनवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ।।
विश्वकर्मोवाच
मठाः सप्त प्रकर्तव्याः प्रासादराजकोपमाः। पृथगेकैक संस्थानं कथये भूमिकाक्रमम् ॥१॥ मन्दरो हेमकूटाख्यो वर्धनः पृथिवीजयः । कैलासो रत्नकूटाख्यो मेरुसंशोऽभिधानतः ॥२॥ षड्दारुकाय वरकै युग्माकारैः सुसंस्थिताः। द्विक्षणा च पट्टशाला मत्तगजा याम्योत्तरे ॥३॥ ऊर्वेऽपवरकयुक्ताः पदृशाला विवर्जिताः। प्राकारकपिशीर्षाव्या: प्रतोल्यन सुशोभिताः॥४॥
इति मन्दरः॥
मध्ये चतुष्की स्तम्भाल्या अलिन्दैः परिवेष्टिता । द्विक्षणान पट्टशाला मूलगृहोर्श्वभूमिका ॥५॥ द्वितीयभूमस्तके तु कर्तव्या पुष्पकाकृतिः। हेमशीर्षन्तु तन्नाम कर्तव्यं तु तपस्विनाम् ॥ ६॥
इति हेमशीर्षः। याम्योत्तरे पट्टशाला षड्दारुकापवरकैः। वर्धमानस्तु तन्नाम कर्तव्यः शान्तिमिच्छता ॥७॥
इति वर्धमानः ।। विभूमिका तथा ताभ्यां त्रिक्षणा: पट्टशालिका। पृथ्वीजयश्च तन्नाम कर्तव्यस्तु मुनीन्द्रकः ॥ ८॥
इति पृथ्वीजयः ।। द्विक्षणा पट्टशाला च कर्तव्या चैव दक्षिणैः । मत्तावरणयुक्तक भूमिका कपिशीर्षकैः ॥९॥ याम्योत्तरेऽपवरकान् त्यक्त्वा न्यलेच्चतुः क्षणाम् । अप्रशालां प्रकुर्वीत कैलासं तु भवालयम् ॥ १० ॥
इति कैलासः ।। तृतीयभूमस्तके तु कर्तव्या पुष्पकाकृतिः। रत्नशीर्षमितिख्यातं मुनीनां जितचेत्साम् ॥ ११ ॥
इति रत्नशीर्षः॥ पञ्चभौमः प्रकर्तव्यः सुवेदी संस्थितो मठः । द्विभौमा च पहशाला पुष्पकं तु तहतः ॥ १२ ॥ एवं तु मेरुसंशश्च कर्तव्यस्तु मठाधिपः। तपस्तेजोभवो नित्यं नृपराष्टस्य शान्तिदः ॥ १३॥
इति मेरुः ।। इति सप्तमठाधिकारः॥

Page #687

अपराजितपृच्छा
विश्वकर्मोवाच--
रथांश्चैव प्रवक्ष्यामि प्रोक्तांश्च नवसङ्ख्यया । तदभिधानमाने च कथयामि विशेषतः ॥ १४॥ नन्दश्च नन्द्यावर्तश्च नन्दिघोषः पराजयः । पताक: पद्मको नाम पृथ्वीजयो महोद्भवः ॥ १५॥ श्रीमेरुश्च तथा ख्यात; कर्तव्यः सर्वकामदः । पवमाद्योक्तसङ्ख्याश्च रथाश्च नवकामदाः ॥ १६॥ दशाङ्गलो भवन्नाहो वृत्तव्यासप्रमाणतः। एकादश द्वादश च त्रयोदश चतुर्दश ॥ १७ ॥ पञ्चदश तथा मानं वृत्तव्याससमुद्भवम् । तत्समा दीर्घता झेया द्विच्छत्राकारकोऽग्रतः ॥१८॥ नाहे व्यासोद्भवारका स्तत्समो गण्डकोद्भवः । बाह्याभ्यन्तरतो गण्डं तूलिकाकारवृत्तकम् ॥ १९ ॥ गण्डोर्चे च भवेत्पिण्डो वृत्तः (त:) पञ्च सुगण्डकैः । विंशत्थरकसंयुक्तं चक्रमानस्य लक्षणम् ॥ २० ॥ उभयोश्चक्रयोर्गों हाङ्गुलैः पञ्चषष्टिभिः ॥ चतुरङ्गुलतो वृद्धि र्यावत् पञ्चप्रमाणकम् ॥ २१ ॥ चक्राधैं भवेत् सेद्धं छटकार्ट पावतो दिवि ?। गुहामस्तकपीठाङ्गं पीठान्ते च समुन्नतम् ॥ २२ ।। हस्तका गुह्य ग्राह्यं त्रिष्टि बाणेषु निश्चला ?। प्राणानां तत्समोपेता मुद्घट्टपारकोन्नता ? ॥ २३ ॥ हस्तका गुहाग्राह्यादि धुरिकाश्चैव वेष्टिताः। प्रवेशे चतुरश्राक्षा शेषाणां च वृत्तोद्भवः ॥ २४ ॥ अर्गली च डिम्बला च गुत्यके चक्रबाह्यतः। धुरिका चार्गला कार्या आयसैः सुदृढोत्तमा ॥२५॥ ऊचे ऊर्ध्वं च शीर्षाणामग्रवत्ता च कावरी । टंकापाणि पूर्वापरे उत्रता मध्यतस्तुला ॥ २६ ॥ छन्दकं (वटिक) फलकः कुर्यात्तुलारक्षाभिकीलिता। पंशुलीकाप्रपाद च तस्याने कर्कटीत्रयम् ॥ २७ ॥ मकरानोन्नतं कार्य धरं रथाप्रशोभनम् । तस्योर्चे मायूरपदं ! तत्रान्त स्यातृतीयकम् ॥ २८ ॥ अपरोभयचक्रान्ते चाष्टमांशे हलायकम् । चकत्रयोद्भवं कार्यवाहिनी स्याद् दृढात्मका ॥२९॥ तस्यार्ध तध्वानैश्च ? छन्दक (वटिक) सुदृढात्मकम् । तस्योर्चे च रथः कार्यः सर्वलक्षण संयुतः॥ ३०॥

Page #688

५०४
सप्तमठ नवरथ निर्णयो नाम पञ्चनवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
नन्दो वै नन्दतः प्रोक्तो नन्द्यावर्तस्तु शालिकः । नन्दिघोषो मन्दराभः सतिलकः पराजयः ॥ ३१ ॥ पताकः श्री (वृक्ष) वत्सश्च पद्मको हेमशीर्षकः । पृथ्वीजयश्च कैलास इन्द्रनीलो महोद्भवः ॥ ३२ ॥ श्रीरुवाका नाम्ना वै रत्नशीर्षकः । इत्युक्ता वै नवरथाः प्रयुक्का वास्तुवेदिभिः ॥ ३३ ॥ .
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृ श्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां सप्तमठ नवरयाविकारो नाम पञ्चनवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #689

११९६) ब्रह्मविष्णुसंवादे लिङ्गाधिकारो नाम षण्णवत्युत्तरशततमं सूत्रम्॥
विश्वकर्मोवाच
पुरा चैकार्णवे घोरे नष्टे स्थावरजङ्गमे । . समुद्भतौ तदादेवौ ब्रह्मा विष्णु स्तथैव च ॥१॥ तदुदूभवा चाऽऽद्यसृष्टि जगत्स्थावरजङ्गम् । कल्पान्ते च तयो दो रौद्रे च दिवसे स्थिते ॥२॥ तयोर्विवदतोमध्ये लिङ्गं तेजोमयं महत् । उद्भिन्नं धरणी भिस्वा सप्तलोकमयं शुभं ॥३॥ सप्तलोकोयतो मेरुः प्रकारस्फुटितोदितः । त्रिदशकुलसभायां पीठिकानसमुभवः ॥४॥ वाचाऽशरीरिणी प्राह दीयतां मे तथोत्तरः । अस्य लिङ्गस्य को हन्तो मध्ये चाऽधस्तथोलतः॥५॥ स्रष्ट्रा प्रोक्तं च भगवन नाहं दृष्टा तव प्रभुः । ध्रुत्वा वाक्यं ब्रह्मणस्तु किञ्चिदाकुपिताननः ॥६॥ ब्रह्मविष्णूदुभवस्स्वेवं संवादोऽभूत्परस्परम् । अहं द्रक्ष्याम्यस्य चान्तं वदन्ता च परस्परम् ॥ ७ ॥ संवादो भयसम्पातमवलोक्य परस्परम् । द्वयो मध्येऽभवालङ्गं सुविस्तीर्ण महोद्भवम् ॥ ८॥ योजनायुतविस्तीर्ण मुभयोःसन्मुखेऽभवत् । शम्भुस्ताववदद्वाक्यं श्रूयतां वचनं मम ॥९॥ ब्रह्मा चोर्वे विष्णुरधः अन्तं च बृहदात्मनः। आगतौ च पुनस्तत्र लजयाधोमुखी स्थितौ । पुनरेव ततो वाणी लिङ्गमध्याद्विनिःसृता ॥९॥ नादयन्ती जगत्सर्वं मेघगम्भीरनिस्वना। न त्वं श्रेष्ठोऽसि वै ब्रह्मन् न च विष्णो त्वमीश्वरः ॥ १० ॥ अहं ज्येष्ठ स्तथेशश्च युवयोः प्रभुरेव च ।। भवद्भ्यां मम चैतस्य प्रमाणमुपलक्ष्यताम् ॥ ११॥ यश्चाऽस्य वेद वै चान्तं स श्रेष्ठो युवयो भवेत् । इत्युक्तौ तौ विलक्ष्यौ तु विप्लुतौ च दिदृक्षया ॥ १२ ॥ लिङ्गार्चनपरौ भूत्वा द्रष्टुकामौ व्यवस्थितौ । तत्प्रमाणपरौ भूत्वा तनिष्ठौ तत्परायणौ ॥ १३ ।। दिव्ये तु (sब्दे ) द्विशते पूर्णे ताभ्यां मध्येऽर्चितो हरः। . प्रत्यक्षतां गतो देवः परितुष्टेन चेतसा ॥ १४ ।। त्रिशूलपाणि वरदश्चार्धकृतशेखरः।
त्रिलोचनो वृषारूढो नागयज्ञोपवीतकः ॥ १५ ॥ ६४ अ.

Page #690

५०६
अपराजितपृच्छा तुष्टोऽहं युवयो भक्तौ वरदः समुपस्थितः । ब्रह्मन् विष्णो भवदूभ्याम् तत् प्रयच्छामि न संशयः ॥ १६ ॥ योजनायुतविस्तीर्णमुच्छितं च समन्ततः।। तन्मध्यतोऽवदवाक्यमुभौ वै थूयतामिति ॥ १७ ॥ ब्रह्मा चोर्ध्वमधो विष्णुरन्तं च बृहदात्मनः । तदशब्दोद्भवाज्ञानौ गतावूर्वमधस्तदा ॥ १८ ।। अधोधूमाकुलं दृष्ट्वा ततो विष्णुर्निवर्तितः। ब्रह्मोचे तु यदा याति केतकी सन्मुखेऽभवत् ॥ १९ ।।
ब्रह्मोवाच
भो भो गन्धमादनाक्षि कुतः स्थानात्वमागता ।
लिङ्गान्तं द्रष्टुकामोऽहं केतकि तत्र का कथा ॥ २० ।। केतक्युवाच
नैकयुगलहस्त्राणि आयाता लिङ्गमस्तकात् । तस्य व साक्ष्यमहं ब्रह्मन लिङ्गान्ताद्विनिवर्तिता ॥२१॥ गन्धमादनेति वाक्य ? ब्रह्मणः स्तुतिनन्दिता । त्वया (यि) समाहितात्मा च तव स्नेहान्निवर्तिता ॥ २२ ।। परमेष्ठी स केतक्या निवृत्तः क्ष्मातले तदा। लिङ्गाग्रे च समुत्थाय केतकी ब्रह्मणो हृदि ॥ २३ ॥ किमर्थमागतौ दृष्टं लिङ्गान्तमधऊर्ध्वतः ।
एवं वचोऽवदल्लिङ्ग ब्रूतं हरि पितामहौ ॥ २४॥ विष्णुरुवाच
नाऽन्तो दृष्टः श्रुतो वाऽपि न वा वेदागमादितः । धूमाकुलोऽवदद्विष्णु विशेषान्न मयेक्षितम् ॥ २५॥ मया दृष्टो नैव चाऽन्तो नैव चापि सुरासुरैः। . इत्युक्तानन्तरं चाध वचस्तु परमेष्ठिनः ॥२६॥
प्रह्मोवाच
अवदत् पञ्चमशिरो दृष्टोऽन्तो व्योमतः परम् । अमृतं जल्पितं चेन्मे साक्षिणी गन्धमादनी ।। २७ ।। ब्रूहि मेत्वं सत्यात्मिके पुष्पराजादिजातिके। मया ह्यन्तः परोदृष्टः निङ्गस्य व्योमतः परम् ॥ २८ ॥ कः साक्षी भवतः कार्य ईश्वरो लिङ्गमत्रवीत् ।
ज्ञानलिङ्गस्याऽन्तिके च समानीता पुष्पावती ॥ २९ ॥ ईश्वर उवाच
भो भो गन्धमादनाक्षि सत्यं वद पुष्पावती । नाऽनृतं सत्यमेवत्वमाख्याहि श्वेतकर्णिके ॥३०॥ तव वंशे नाऽनृतं च पुष्पदीर्घाग्रके खलु । वक्रकीट (क) कुलाकीणे वकाग्रे ब्रूहि शाश्वतम् ॥ ३१॥

Page #691

ब्रह्मविष्णुसंवादे लिङ्गाधिकारा नाम षण्णवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
केतक्युवाच --
लिङ्गमस्तकतश्चाऽमानीता परमेष्ठिना । मम सत्यमिदं वाक्यं नाऽनृतं परमेश्वर ॥ ३२ ॥ अधेश्वरेणाऽनुवाक्यं शापिता गन्धमादनी । परोपकारहेतुत्वे पूजानही भविष्यति ॥ ३३ ॥ पञ्चमं तु शिरश्छिन्नं ब्रह्मणोऽनृतवादिनः । अनामिकाङ्गुष्ठकोटान्निहतं च तदाननम् ॥ ३४ ॥ त्रुटितं चेश्वरकरे लग्नं तद् ब्रह्मणः शिरः । अथ स्मृतं स्कन्दवाक्यं हन्याssसन्मिम नानृतम् ॥ ३५ ॥ आहूतश्च तथा नीतो मयूरस्थः षडाननः । प्रणतश्च तदा देवः स्कन्देन परमेश्वरः ॥ ३६ ॥
ईश्वर उवाच --
भो पुत्र ते महद् ज्ञानं सत्यवादी षडानन । करावलोकमात्रेण हित्यं भाष्यं तु कार्त्तिक ॥ ३७ ॥ वाक्यं स्कन्दपुराणस्य नाऽसत्यं तु षडानन । वरं ब्रूहि च दास्यामि व्यक्तोऽहं तव कार्तिक ॥ ३८ ॥ चामोतो दैत्यै गृहीत्वा क्षिप्त आर्णवे । तदा त्यक्तं मया देव न कृतं ग्रन्थशासनम् । ३९ ॥ तदाऽभवदीश्वराज्ञा आश्वानय जलाधिपम् । वरुणस्त्वाऽऽगतश्चाऽयमीशायाग्दाच्च भक्तितः ॥ ४० ॥ सदामृतं ! वरुणेन्द्र ममाज्ञातस्त्वमाशु वै । त्वयि क्षिप्तं यथा ग्रन्थमर्पयस्वाऽन्यतोऽपि वा ॥ ४१ ॥ मैनाकः पर्वतो नामार्णचोपकण्ठवासवात्।
ग्रन्थ स्तस्या करें क्षिप्तो रक्षणीयो भयातुरैः ॥ ४२ ॥ तदानीय स्कन्दागमं पुराणलक्षणान्वितम् । समर्पयन्महादेवे भक्तिमांस्तु जलाधिपः । तुष्टोऽहं चाम्बुराजेन्द्र ग्रन्थो भक्त्या नगे धृतः ॥ ४३ ॥ वरं ब्रूहि च दास्यामि इच्छितं च मनःस्थितम् । नासत्यं नान्यथा चैव ददामि यत्त्वयेप्सितम् ॥ ४४ ॥ मन्मुखे तथा चैव जल्पनीयं जलाधिप । अस्मद्भक्त्या यदा तुष्टो दास्यसि त्वमभीप्सितम् ॥ ४५ ॥ अस्माकमभिधानेन चेदं शास्त्रं महीतले ।
तथा चाऽस्तु शिवज्ञानं ( वाज्ञातः ) यावत्कल्पान्तमेव च ॥ ४६ ॥ स्कन्दपुराणोद्भवं स्यात्सामुद्रमभिधानतः । सर्वलक्षणमत्रोक्तं पुरुषादेस्तथैव च ॥ ४७ ॥
अभ्वगजेन्द्र महिष गोवृषादिकजन्मनाम् । आयुर्लक्षणोपेतं मृत्यवादि कालवञ्चना ॥ ४८ ॥
५०७

Page #692

५०८
अपराजितपृच्छा तीर्थयात्रादि नियमो बतानां सारमुद्धृतम् । कापालिकोद्भवं वेषं ? निष्कासदर्शनोद्भवम् ? ॥ ४९ ॥ अष्टादशैव भेदाश्च महाव्रतसमुद्भवाः। वाराणस्यां गङ्गातीरे कपर्दी कनकेश्वरः ॥ ५० ॥ महेशो मुक्तवान् ब्रह्मकपालं तत्र पाणितः । तत्रस्थ स्तु महादेवः कपालेश्वरनामकः ॥५१॥ तत्र स्नातो नरो यस्तु ज्ञानादज्ञानतोऽपि वा। समुक्तो नाऽत्र सन्देहो ब्रह्महत्यादिपातकः। लभते धर्मार्थकाममोक्षांश्च मनसेप्सितान् ।। ५२ ।। तत्र काले समुद्भुत लिङ्गाकारस्वरूपिणः । ब्रह्मविष्ण्वादिका देवा भक्त्या वै पूजने रताः ॥ ५३ ।। देवदानवगन्धर्वाः पिशाचोरगराक्षसाः। सर्वे ते भक्तिमन्तश्च लिङ्गरूपरलताः ।। ५४ ।। न लिङ्गाचापरो देवो धर्मकामार्थमोक्षदः । इदं चैव जगत् सर्व लिङ्गरूपे लयं गतम् ।। ५५ ।। लयंगताश्च कल्पान्ते लिङ्गे जीवानुरूपकाः । उद्भूतं च पुनर्लिङ्गगाज्जगत्स्थावरजङ्गमम् ॥ ५६ ।। भूयश्चक्रोद्भवा तु राज्ञा मुद्राभिधानवर्तकाः ।। यत्रोत्पन्नं सृष्टिरूपं तद्पाः सृष्टिकाधिपाः ॥ ५७॥ सयोनिलिङ्गसम्भूताः सर्वे जीवानुरूपकाः। सृष्ट्यधिपो महादेवो नाऽन्ये चैष दिवौकसः ॥ ५८ ।। यदाकारो महादेव स्तद्रपः सृष्टिसम्भवः । शानचक्षुर्विना वेद नाऽन्यदेवस्य भक्तकः ॥ ५९ ॥ लिङ्गसृष्टयुद्भवं सर्व लिङ्गरूपाश्च देवताः। तद्योनिमात्रसम्युक्तं धर्मकामार्थमोक्षदम् ॥ ६० ।। लिङ्गोभूताः सर्वदेवा न कस्मालिङ्गसम्भवः । सृष्टयुद्भवः सयोनिश्च शिवशक्या चराचरम् ।। ६१ ॥ शिवलिङ्गोभवा शक्तिः शक्तिमांश्च शिवस्तथा । उभयोरपि संयोगा च्छिवशक्त्योश्चराचरम् ॥ ६२॥ शिवशक्तितश्च भवो देवतानामनुक्रमात् । तदुभवादिकं नैव विना लिङ्ग सृष्टयधिपम् ? ॥ ६३ ॥ आकाशं लिङ्गमित्याहुः क्षितिः स्थाजलहारिका । तन्मध्ये सर्वभूतात्मलयनालिङ्गमुच्यते ॥ ६४ ।। उच्छ्यो लिङ्गमित्याहुः पृथिवी तस्य पीठिका। उमा तु पीठिका शेया शङकरो लिङ्गमुच्यते ॥ ६५ ॥

Page #693

५०९
अपराजितपृच्छा शङकरस्य तु ये भक्ता योनिलिङ्गार्चने रताः। धर्मार्थकाममोक्षास्ते प्राप्नुवन्ति च शाश्वतम् ॥ ६६॥ स्वेत कुण्डलिनं दृष्ट्वा संयग्रहरविमुदा ? ।
द्वितीयमिन्द्रमिन्द्रस्य ददोरक्ष कुण्डलिनं वसम् ? ६७ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितच्छायां ब्रह्मविष्णुसंवादे
लिङ्गाधिकारो नाम षण्णवत्त्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #694

(१९७) लिङ्गाचैनविधिर्नाम सप्तनवत्युतरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
पुरा चाऽऽराधितं लिङ्गं धर्मभक्तिरतैस्तथा ।
.
लिङ्गं भद्र स्वरूपे च सम्प्राप्तः परमां गतिम् ॥ १ ॥ शक्रेणाराधितो देवो लिङ्गं वज्रमयं स्मृतम् । सुरराजपदं प्राप्तं रम्भाशक्ति युतात्मभिः ? ॥ २ ॥ धनदाराधितो देषो लिङ्गं स्वर्णमयं तथा । सम्प्राप्तो धनदत्वं च स्वयोनौ नात्र संशयः ॥ ३ ॥ विश्वेदेवाराधितो वै लिङ्गं रूप्यमर्थं स्मृतम् । प्राप्तः स विश्वेदेवत्वं स्वयोनौ नात्र संशयः ॥ ४ ॥ मारुताराधितो देवो लिङ्गं वै पित्तलात्मकम् । पवनश्वं स्म प्राप्नोति स्वयोनौ नात्र संशयः ॥ ५ ॥ आराधितोऽष्ट वसुभि र्लिङ्गं कांस्यमयं स्मृतम् ।
वाद्यपदं प्राप्तं स्वयोनौ नात्र संशयः ॥ ६ ॥ मरीच्यादिगणै देवः स्वल्प ? लिङ्गं पुरार्चितम् । 'शतार्ध विना वेकैश्च ? प्राप्ता देवपदं तथा ॥ ७ ॥ तथा व्यन्तरजै देवो लिङ्गं वै पित्तलात्मकम् । आराधितं ततस्ते वै मुक्तिं प्राप्ता स्वयोनितः ॥ ८ ॥ शीशकोद्भवलिङ्गं तु पैशाचै रचितं पुरा । मुर्ती प्राप्तास्तेन ते च स्वयोने नत्र संशयः ॥ ९ ॥ argharद्यैश्च नागैश्च लिङ्गं तद्रयमनोर्चितम् ? | ततः पातालराज्यं तु सम्प्राप्ताः कुलपन्नगाः ॥ १० ॥ दप्तिं वार्चितं लिङ्गं ज्योतिर्मण्डलमध्यगम् । हुताशनः पदं प्राप्तः सर्वदेवमुखं तथा ॥ ११ ॥ सूर्यकान्तमयं लिङ्गमादित्येन पुरार्चितम् । सूर्यत्वं च पदं प्राप्तं स्वयोनौ नात्र संशयः ॥ १२ ॥ चन्द्रकान्तमयं लिङ्गं सोमेन च पुरार्चितम् । प्राप्तं नक्षत्राधिपत्यं स्वयोनौ नात्र संशयः ॥ १३ ॥ प्रधालकमयं लिङ्गं पुरा मङ्गलपूजितम् । बुधेनाराधितं लिङ्ग मिन्द्रनीलमचं पुरा ॥ १४ ॥ पुष्परागमयं लिङ्गं वाचस्पति सुपूजितम् । शुक्रेण वै शङ्खमयं शनिना कृष्णनीलजम् ॥ १५ ॥ केतुना वैडूर्यमयं गोमेधीयं च राहुणा । आर्हतैः पूजितं लिङ्गं शुद्धस्फटिकजं तथा ॥ १६ ॥ महालिङ्गं हैमवतं ब्रह्मणा स्वयमर्चितम् । हेमकूटे विरूपाक्षं तज्जनार्दनपूजितम् ॥ १७ ॥

Page #695

अपराजितपृच्छा देवीमिश्च समस्ताभि रष्टलोहमयं तथा। भैरवैः क्षेत्रपालेश्च त्रिजद्यात्मकमर्चितम् ? ॥ १८॥ योगिनीभि दिव्यलिङ्गं ब्रह्मरन्ध्र च ध्यानजम् । शैलज पार्थिवं लिङ्ग धातुजं रत्नजं तथा ॥ १९ ॥ धर्मार्थकाममोक्षं च प्राप्नोति मनसि स्थितम् । लिङ्ग देवो रत्नजं च मुक्तिकामै नरेश्वरैः। धातुई शान्तिदं पूज्यं राजमि मुक्तिकीर्तिदम् ॥ २०॥ . शैलजं च प्रवक्ष्यामि ह्यष्टवर्णमुदा हृतम् । श्वेतं च पद्मवर्ण च कुमुदाभं च मुदगभम् ॥२१॥ पाण्डुरं माक्षिकनिभं कपोताभं च भङ्गमम् । श्वेतै विप्रा प्रवर्द्धन्ते राजानः पद्मवर्णकैः ॥ २२ ॥ वैश्याः कुमुदवर्गश्च मुद्गाभैः शूद्रजातयः। शेषवणैस्तथा चैव सामान्याननुलक्षयेत् ॥ २३ ॥ आरोग्यं पाण्डवणे स्यान् माक्षिके विजयः स्मृतः। कपोते चार्थवृद्धिश्च भङ्गाभे सुप्रजाः स्त्रियः ।। २४ ।। पृथ्वीमयं पार्थिवं स्याद द्विधा तञ्चैव भेदतः। पक्कापक्क रेणुकाभिः सुखलिङ्गं प्रकीर्तितम् ॥ २५ ॥ सौभाग्यदं कुङ्कुमाढथैः कर्पूरैः कामदं तथा। कस्तूरिकाभवं लिङ्ग भुक्तिकामादिभोगदम् ॥ २६ ॥ मातुलिङ्गभवं पूज्यं भुक्तिकामैश्च राज्यदम् । मध्यगं करवीराणां पूजितं श्रीपदं भवेत् ॥ २७ ॥ सन्तानवृद्धिदं पूज्यं लिङ्गं सर्वफलोद्भवम् । यद्यत्फलोद्भवं लिङ्गं तैः फलै नोपजीवयेत् ।। २८ ॥ चित्रेऽथवागमेवाऽपि नियमार्थ सुपूजितम् । तथाक्षतमयं पूज्यं मन्त्रलिङ्गं च पूजयेत् ॥ २९ ॥ उकृत्वा षडक्षरं मन्त्रं पुण्यं लिङ्गस्य दर्शनम् ।।
पञ्चवारं समुश्चार्य लिङ्गवक्त्रादिदर्शनम् ॥ ३०॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां लिङ्गार्चन
विध्यधिकारो नाम सप्तनवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #696

( १९८) रत्नज लिङ्गप्रमाणमष्टनवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि रत्नजादिकलक्षणम् । रत्नजं धातुजं चैव लोहाष्टकविनिर्मितम् ॥ १ ॥
तथाऽनुक्रमसूत्रं च प्रमाणं यस्य यादृशम् । यथाक्रमं विधातव्यं यथापति ? (प्रातं) पृथक् पृथक् ॥ २ ॥ मुद्गप्रमाणाद्योद्भव रुद्रभागेति सङ्ख्यया ? । येषां प्रविष्टमानाय ब्रह्माद्यै वैष्णवान्तिकम् ? ॥ ३ ॥ भद्रभागोद्भवा सङ्ख्या अङ्गुलै र्वर्धयेत्त्रयम् ? । वललिङ्गस्य विधाख्या च ब्रह्मरुद्धां च कैतवम् ? ॥ ४ ॥ एकाद्यङ्गुलतो वृद्धिं नवान्तामुपलक्षयेत् । तदभिधानानुक्रमं कथयाम्पराजित ॥ ५ ॥ शिवं शर्व जयं लिङ्गं सुनाभं च जयावहम् । विजयं भासुरं मोक्षं सर्वजं नवमं मतम् ॥ ६ ॥ अभिधानप्रमाणानि लिङ्गान्युक्तानि वै नव । अङ्गुलाङ्गुलान्तरतः लिङ्गानां वर्धते क्रमः ॥ ७ ॥ एकाङ्गुलोद्भवं मध्ये लिङ्गान्यष्टौ यथाक्रमम् । मुदगप्रमाणान्यष्टौ च शास्त्रदृष्ट्रा ततः क्रमात् ॥ ८ ॥ मनोहरं श्रीमुखाख्यं रुद्रतेजो महोत्सवम् । आनन्दं च सुवक्त्राख्यं श्रीपुञ्ज नन्दिवर्धनम् ॥ ९ ॥ इति मुद्गप्रमाणानि लिङ्गान्युक्तानि चाडष्ट वै । अङ्गुलक्रमवृद्धयाऽष्टावन्यानि कथितानि च ॥ १० ॥ द्वासप्ततिश्च लिङ्गानां सङ्ख्या चैव प्रमाणतः I अष्टाङ्गुलोद्भवान्तं च पुन नीमानि पूर्ववत् ॥ ११ ॥ रत्नजानां तु नामानि कथितान्यपराजित | सर्वरत्नोद्भवं लिङ्गं कर्तव्यं सर्वकामदम् ॥ १२ ॥ वज्रवैडूयोर्क कान्ति पुष्परागेन्दुकान्तिभिः । मणि मौक्तिकस्फाटिक राजावर्त प्रवालकैः ॥ १३ ॥ मरकतोत्पलनीलैः कर्कतै पुलकस्तथा । महानीलैः सुनीलैश्च गिरिवत्रैश्च पीलुतैः ॥ १४ ॥ गोमेदेश्च शिखादपै रितिरत्नाभिधानकैः । शखाधै गजदन्तैश्व लिङ्गं कुर्याच्च कामदम् ॥ १५ ॥ लयोनिमानसंयुक्तं सर्वकामफलप्रदम् ।
विना योनिं न कर्तव्यं धातुजं रत्नजं तथा ॥ १६ ॥

Page #697

अपराजितपृच्छा धर्मकाम्यं चार्थऽकाम्यं तथेच्छामोक्षकाम्यके । चतुर्विधानि काम्यानि लिङ्गयोन्यादिभेदतः ॥ १७ ॥ यादृग्वर्ण भवेल्लिङ्गं तादृग्वर्ण च पीठकम् । धर्मकाम्यं च तदयद्वै धर्मार्थ स्यात् सुपूजितम् ॥ १८ ॥ नीलमर्कतर्ज लिङ्गं पीठिका श्वेतवर्णिका । अर्थकाभ्यं तु तन्नाम पूजितं चार्थहेतवे ॥ १९ ॥ श्वेतरते यदा वणे इच्छाकाम्यं च नामतः । इच्छासिद्धिं स प्राप्नोति यस्तलिङ्गार्चने रतः ॥२० ।। धातुरस्नै विवर्णा च श्वेतपीतादित स्तथा । मोक्ष्यकाम्यं तु तत्प्रोक्तं मुक्तिमार्गप्रदायकम् ॥ २१ ॥ धमार्थकाममोक्षार्थ लिङ्गार्चा स्याश्चतुर्विधा। मूलागमे च निर्दिष्टं शास्त्ररुक्तमेव च ॥ २२॥ सर्वरत्नजलिङ्गानि पाद्यस्नानकसूत्रतः?। ब्रह्मविष्णुरुद्रांशकैः क्रमाल्लिङ्गं त्रिधोदितम् ॥ २३ ।। विना ब्रह्मविष्ण्वंशाभ्यां बाण स्याद्रत्नधातुअम् । मुद्गाकार मिदं चैकरुद्रांशं च सुशोभनम् ॥ २४ ॥ लिङ्गमानेन पीठं स्थात् पीठमानेन रुद्रकः । भ्रामयेत् परिधौ वृत्तं रुद्रांशपङ्क्तिपार्श्वतः ॥ २५ ॥ तत्तल्यमग्रमानं च कन्दव्यासोर्ध्वमग्रतः?। समेखलाः प्रकर्तव्याः सव्रणा मार्गमूर्छिता: १ ॥ २६ ॥ एकादिहस्तप्रासादाः पश्चाशद्धस्तकावधि । रत्नलिङ्गेषु कर्तव्या नन्यूनाधिकदूषणम् ।। २७ ॥ रत्नधातुजलिङ्गानां बाणादेश्च स्वयंभुवः । निलयं न्यूनमधिकं कुर्याद्वै सर्वकामदम् ॥२८॥ द्रव्यानुरूपतः कुर्यानिलयं स्वेच्छया नरः । नागरा द्राविडाश्चैव वगटा मिश्रकास्तथा ।। २९ ॥ लतिनाश्चैव सान्धारा विमाना भूमिजास्तथा। देशजातिकुलस्थानवर्णभेदानुरूपतः ॥ ३० ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
रत्नजलिङ्गप्रमाणाधिकारो नामाष्टनवत्युत्तरशततम सूत्रम् ॥

Page #698

(१९९) अष्टलोहमयलिङ्गनिर्णयो नाम नवनवत्युत्तरशतप्तमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
लोहादिधातुजातानि वच्मि लिङ्गानि सम्प्रति । अष्टाङ्गलं भवेदार्थ निहस्तान्तं च तद्भवेत् ।। १ ॥ अष्टाङ्गुलादयो लिङ्गा वृद्धिरष्टाङ्गलकमात्। इत्थं तु नवलिङ्गानि कनिष्ठं त्रिकरोच्छितम् ॥ २॥ नवलिङ्गाभिधानानि कथयिष्याम्यनुक्रमात् । थियोद्भवं महाकान्तं प्रोद्यन्तं सम्भवं तथा ॥३॥ सोमराज महाराज राजलिङ्ग महान्तकम् । वृषध्वज तथाख्यातं लिङ्गं च नवमं भवेत् ॥४॥ लिङ्गाष्टक निबन्धे तु धातुलिङ्गाङ्गलान्तरे । कुर्यादाधं चाष्टकोचे तश्चैकैकाङ्गलान्तरे ॥५॥ अष्टाभिरष्टकरेवं चतुःषष्टिश्च सङ्ख्यया। एकेकाङ्गलमध्ये तु लिङ्गाष्टकमुदाहृतम् ॥ ६॥ शिवं शर्व जयं चैव सुनाभं च जयावहम् । विजयं भासुरं साक्षमष्टलिङ्गाङ्गलान्तरे ।। ७ ॥ अष्टकोचे पुनस्त्वेवमभिधानान्यष्टावधि । पुनश्चाङ्गलमध्येष्ठौ लिङ्गानि मुद्गमानतः॥ ८॥ मनोहरं श्रीमुखाख्यं रुद्रतेजो महोत्सवम् । आनन्दं च सुवक्त्राख्यं श्रीपुञ्जम् नन्दिवर्द्धनम् ॥ ९॥ इत्युक्तान्यष्टलिङ्गानि मुद्गतुल्यानि मानतः। अङ्गुलाङ्गुलतो वृद्धि र्लिङ्गानां कथिता क्रमात् ॥ १०॥ चतुःषष्टिश्च लिङ्गानिभूयोऽष्टाङ्गलमध्यतः। इत्थं लिङ्गानि द्वादशो-त्तर पञ्चशतानि च ॥ ११ ॥ अष्टलोहमयानां च लिङ्गानां तु प्रमाण कम् ।। सयोनिमानसंयुक्त सर्वकामार्थ साधकम् ॥ १२ ।। हेमं रौप्यं तथा तानं कांस्यं च पित्तलं तथा। अपु नाग: सप्तमः स्याकृष्ण लोहं तथाऽष्टमम् ॥ १३ ॥ इति चाष्टौ लोहकाद्या धातवः परिकीर्तिताः। कामदानि च कार्याणि अष्टलोहमयानि च ॥ १४ ॥ लोह मिथं च कर्तव्य सुधेव सर्वकामदम् । सयोनिमानसंयुक्तमिच्छाभुक्ति प्रदायकम् ॥ १५ ॥ लोहादिलिङ्गकायामप्रमाणं कामदं तथा। पुनर्विभक्तं च त्रिधा ब्रह्मविष्णुरुद्रांशकम् ॥ १६ ॥

Page #699

५१५
अपराजितपृच्छा ब्रह्मादौ मध्यमे विष्णू रुद्रश्चान्ते प्रकीर्तितः। कार्यलयंस्तथायाम एकांशं च पुथुत्वकम् ॥ १७ ॥ मस्तकावर्त्तनं मध्ये बाह्ये वै राष्ट्रविभ्रमः । मस्तकान्तोद्भव पीठं पाङ्गेि तु प्रदक्षिणम् ॥१८॥ अष्टाङ्गुलभवं लिङ्गं पूज्यते चक्रवर्तिभिः । सप्ताङ्गुलं महाराजै महीपालैश्च भक्तितः ॥ १९ ॥ षडङ्गलात्मकं लिजमहामण्डलकेश्वरः। पञ्चाङ्गुलं तथा लिङ्गमर्थ्य वै भुक्तिकामकैः ॥ २०॥ महासामन्तसंस्तु लिङ्गं वेदाङ्गुलोच्छितम् । ध्यङ्गुलं चैव सामन्तै भुक्तिकामैश्च पूजितम् ॥ २१॥ त्यङ्गुलात्मकमध्यं च तथैव द्वयङ्गुलायतम् । मुक्त्यर्थ यतिभिश्चैव पूजनीयमशङ्कितैः ॥ २२ ॥ अङ्गुलद्वयमध्यं च जनैः सर्वे हितार्थदम् । तथैकाङ्गलिक मध्ये सर्वकामार्थमुक्तिदम् ॥ २३ ॥ मनोहरादितो लिङ्ग यावत्स्यान्नन्दिवर्धनम् । कार्य रत्नमयं चैव धर्मकामार्थमोक्षदम् ॥ २४॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाया
मष्टलोहमयलिङ्गनिर्णयाधिकारो नाम नवनवत्युत्तरशततमं सूत्रम् ॥

Page #700

(२००) दारुलिङ्ग निर्णयो नाम द्विशततमं सूत्रम् ॥
वक्ष्यामि दारुजं लिङ्गं धर्मकामार्थमोक्षदम् । तदनुक्रमयुक्तीश्च कथयाम्यपराजित ॥ १ ॥ द्वयष्टकाङ्गुलमाद्यं स्यात् षड्ढस्तान्तं समुच्छ्रितम् । तन्मध्यानुक्रमं वच्मि मुक्तिकामार्थदेतवे ॥ २ ॥ षोडशाङ्गुलमाद्यं स्यात् क्रमात् षोडशवृद्धितः । विधेयं लिङ्गनवकं षट्करान्तं प्रकीर्तितम् ॥ ३ ॥ मकरेन्दु त्यक्तमाल ? पुष्पाक्षं तु सिद्धार्थकम् | दण्डाख्यं पौरुषं कायं पुष्पकं च फलोद्भवम् ॥ ४ ॥ एवं च नवलिङ्गानि सर्वकामार्थदानि च । उक्तानि यानि वै दारु-भयानि शिवशासने ॥ ५ ॥ चन्दनो देवदारुश्व रक्तचन्दन एव च । सर्पश्च शिशपाश्चैव शिरीषाशोक कौ तथा ॥ ६॥ कर्पूरागरुकौ चैव हिन्तालमधुपादपाः । तथा खदिरकश्चैव पारिजातकपङ्कजाः ॥ ७ ॥ श्रीफललवङ्गाक्षोराञ्जनकाश्च तथैव च । बीकार्जुनको वृक्षा अन्ये ये च दृढात्मकाः ॥ ८ ॥ निर्माणाः सुदृढाः कार्याः प्राञ्जला दोषवर्जिताः । शाखोद्भवादिक भेदग्रन्थिकोटरवर्जिताः ॥ ९ ॥ षोडशाङ्गुलतो हीनं लिङ्गं कुर्यान्न दारुजम् । षोडशाङ्गुलतो वृद्धि नैवलिङ्गेषु कीर्तिता ॥ १० ॥ तथाष्टकनिबन्धे च षोडशाङ्गुलवृद्धितः । अष्टाविंशत्युत्तरञ्च शतं लिङ्गानि सङ्ख्यया ॥ ११ ॥ पुनश्चाङ्गुलमध्येऽष्टौ लिङ्गानि मुद्गमानतः । पञ्चविंशत्युत्तरकसहस्रं सङ्ख्यया भवेत् ॥ १२ ॥ निलयं दारुजं कुर्यादिष्टिकाभिस्तथोच्यते । निलयद्रव्यादिन्यूनं दारुजं न प्रकास्यते ॥ १३ ॥ शैलजे चाऽथ प्रासादे कुर्यालिङ्गं च शाश्वतम् । स्वभुषाणं तथ घाटयं रत्नजं धातुजं तथा ॥ १४ ॥ सर्वाणीमानि लिङ्गानि निलये शैलजे हि वै । दारुजे दारुजं शस्तं धातुजे धातुरत्नजम् ॥ १५ ॥ इत्येवं मानमुद्दिष्टं दारुलिङ्गप्रमाणतः ( कम् ) । द्वयष्टकाङ्गुलमाद्यं स्यात् षट्करं चान्ततस्तथा ॥ १६ ॥
विश्वकर्मोवाच
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छाय दारुलिङ्गनिर्णयाधिकारो नाम द्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #701

(२०१) शैलजलिङ्गहस्ताङ्गुलप्रमाण निर्णयो नामैकोत्तर
द्विशततमं सूत्रम्॥
विश्वकर्मोवाच
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि शैललिङ्गप्रमाणकम् । हस्तादि नवान्तं लिङ्गनवकं हस्तवृद्धितः ॥१॥ हस्ताधश्च न कर्तव्यं लिङ्ग शैलमयं तथा । तदूर्व तु प्रकर्तव्यं प्रस्तारानुक्रमेण च ॥२॥ सूत्रहस्तादथारभ्य पादवृद्धया त्रिहस्तकम् । कनिष्ठनवलिङ्गानां पादवृद्धिरनुक्रमात् ॥३॥ मध्यमानि च लिङ्गानि पादवृद्धया नव क्रमात् । युगहस्तादितश्चैवं तथा षड्ढस्तकावधि ॥ ४ ॥ आयामे सप्तहस्तं च नवहस्तान्तमेव च ।। उत्तम लिङ्गनवकं पादवृद्धया यथक्रमम् ॥ ५॥ त्रिचतुर्हस्तयोर्मध्ये षट्सप्तकरयोरपि । पादवृद्धया श्रीणि त्रीणि षड्लिङ्गानां समुद्भवः ॥६॥ सङ्ख्यातानि प्रयस्त्रिंश लिङ्गानि पादवृद्धितः । हस्तादि नवहस्तान्तं प्रयस्त्रिंशश्च सख्यया ॥७॥ अभिधानक्रमं तेषां कथयाम्यपराजित । अनुक्रमेण ख्यातानि त्रयस्त्रिशश्च सख्यया ॥८॥ भवं भवोद्भवं भावं संसारभयनाशनम् । पाशयुक्तं महातेजो महादेवं परात्परम् ॥९॥ ईश्वरं शेखर शिवं शान्तं वै मनोह्यादकम् । रुद्रतेजः (सदात्मक) वामदेवमघोरकम् ।। १०॥ तत्पुरुषं तथेशान मृत्युञ्जयं च विजयम् । किरणाक्षमघोरानं श्रीकण्ठं पुण्यवर्द्धनम् ॥ ११॥ पुण्डरीक सुवक्त्रास्यमुमातेजो विश्वेश्वरम् । त्रिनेत्रं ऽयम्बकं नाम (घोरं) महाकालं च नामतः ॥ १२ ॥ प्रयस्त्रिंशत् पादवृद्धया हस्तादिक नवान्तकम् । पादार्धवृद्धया च पुनः पञ्चषष्टिश्च सङ्ख्या ॥ १३ ॥ त्रिकोनशतलिङ्गानि तथायगुलघृद्धितः। तथैकाङ्गुलवृद्धया तु त्रिनवस्यधिकं शतम् ॥ १४॥ पवमर्धागुलवृद्धया लिङ्गसङ्ख्या मनुक्रमात् । पञ्चाशीत्यधिकं चैव शतत्रयमुदाहृतम् ॥ १५ ॥ अङ्गुलवेदांशयुक्त्या क्रमशो वृद्धितस्तथा। एकोनसप्तत्युत्तर-सप्तशतान्यनुक्रमात् ॥ १६ ॥

Page #702

अपराजितपृच्छा तथा मुद्गप्रमाणेन पूर्वमानविकल्पनात् । द्विचत्वारिंशदुत्तर चतुर्दश शतानि च ॥१७॥ मुद्गप्रमाणलिङ्गानामेकैक दशभेदतः। चतुर्दशसहलाने सविंशतिचतुःशतम् ॥ १८॥ इति शास्त्रोक्तलिङ्गानां मानसख्या समीरिता। उक्तमन्तरमानं च निलयांश्च वदाम्यहम् ॥ १९॥ .
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां शैलजलिङ्गहस्ताङ्गुलप्रमाणनिर्णयाधिकारो नामैकोत्तरद्विशततम सूत्रम् ॥

Page #703

(२०२) शैलजघाट्यादिलिङ्गनिर्णयो नाम बध्युत्तरविशततम सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथात: सम्प्रवक्ष्यामि लिङ्गपीठकलक्षणम् । लिङ्गालन निलयादि प्रमाणं सूत्रमार्गतः ॥१॥ षत्रिंशत्करतो धस्तात् यावद्धस्त चतुष्टयम् । भवन्ति लिङ्गमानेन तदाधारादिकं विना ॥ २॥ चतुर्योऽध एकहस्तं द्विहस्तं वा त्रिहस्तकम् । न कुर्याद घाट्यलिङ्गेषु शैलज रत्नजं विना ॥३॥ हस्तमानं भवेल्लिङ्ग वेदहस्ते सुरालये । सप्तवेदांशं तु लिङ्ग षट्स्यशेन हस्तकम् ॥ ४ ॥ पश्चादि भूतवेदान्तं प्रासादहस्तसङ्ख्यया। मध्यम पञ्चमांशेन हस्तादि नवान्तकम् ? ॥५॥ ऋत्वादि युगतत्वान्ता हस्तसङ्ख्या शिवालये। षडशेन प्रकर्तव्या हस्तादि नव अन्तिकम् ? ॥ ६ ॥ ज्येष्ठलिङ्गे प्रकर्तव्याः प्रासादाश्च कनिष्ठकाः । मध्यमे मध्यमा युक्ताः कनिष्ठे लिङ्ग उत्तमाः ॥७॥ सीमामानेनेति लिङ्गमेकहस्तात् नवानाकम् । पुनश्चान्मदतोऽप्येवं गर्भमानादि कथ्यते ॥ ८॥ प्रासादमानतो लिङ्गं निलया लिङ्गमानतः। विधातव्यं मानयुक्तं दोषो न्यूनाधिके भवेत् ॥९॥ गर्भाधेन तु यल्लिङ्गं तत्कनिष्ठमुदाहृतम् । विभक्त पञ्चधा गर्भ ज्येष्ठं लिङ्ग त्रिभागतः ॥ १० ॥ नवधा भाजिते गर्भ मध्यमं पञ्चभागतः । कार्य तदन्तरतो वै एकैकस्य त्रिकं त्रिकम् ॥ ११ ॥ ज्येष्ठाधश्च कनिष्ठो विभक्तं च नवांशतः। त्रिकं ज्येष्ठं त्रिक मध्यं त्रिकं चैव कनिष्ठकम् ॥ १२ ॥ त्रिधा विभक्तगभैषु चैकांशं गर्भमानतः।
साधारणमिति प्रोक्तं ज्येष्ठमध्यकनिष्ठकम् ॥ १३ ॥ अपराजित उवाच
न्यूनाधिकोक्त लिङ्गानि लयं वा तन्यूनाधिकम् ।
द्वारनिलयोद्भवाद्यस्तु ? तत्र दोषाः कथं प्रभो ॥ १४ ॥ विश्वकर्मोवाच
अर्चालिङ्गोद्भवं मानं वेश्मांशे स्वपराजित । . . न्यूनाधिको न कर्तव्यः प्रासादः सूत्रतः क्रमात ॥१५॥

Page #704

अपगजियपृच्छा वेश्म न्यूनाधिकं शस्तं स्वभुवाणे च रस्नजे । घटितेषु विधिः ख्यातो ह्य लिङ्गेषु तत्वतः ॥ १६ ॥ धातुजे रत्नजे चैव स्वभुषाणे च दारुजे। घेश्म न्यूनाधिकं प्रोक्तं वालिङ्गे तु पार्थिवे ॥ १७ ॥ शैलजे घाट्यलिङ्गे तु विधिरुक्तश्व शास्त्रतः। कर्तय॑ सूत्रकारेण प्रमाणं चानुपूर्वशः॥१८॥ मृदार शैललोहानामायामो युगनेत्रांशकैः (वेदयुग्मांशक:) रसैः सार्धसप्तभिश्च वसुभीरन्ध्रकैस्तथा ॥ १९ ॥ चतुर्विधश्च विष्कम्भः कर्तव्यः शास्त्रपारगैः । सुरगणार्चिता नाद्यं आद्यं सर्वसमादि सैसकम् ॥ २० ॥ विष्कम्भ रहितायामं कृत्वा रुद्रांशमर्धतः । अष्टभि वैष्णवं ज्ञेयं चतुर्भि ब्रह्मणस्तथा ॥ २१ ॥ नाहपादेन विष्कंभ ऋषिभि ब्रह्मणः पदम् । अष्टभि वैष्णवं ज्ञेयं रुद्रांशं ग्रहसङ्ख्यया ॥ २२ ॥ इत्थमन्यश्च कर्तव्यं लिङ्गं सुरगणार्चितम् । तस्य तावत्पुनस्त्वेवं कर्तव्यं तत्त्वनायकम् ॥ २३ ॥ विष्कम्भं सार्धसप्तांशं पादोनाष्टांशमाउजजम् । अष्टभि वैष्णव शैवं सपादाभिरेव च ।। २४ ॥ अनाधनामतः प्रोक्त मन्यदू मानं च वक्ष्यते । विष्कम्भ नवभाग स्यात् सार्धाष्टांशं " पितामहः " ॥ २५ ॥ अभि वैष्णवं शेयं माहेशं लार्धसप्तकम् । इदमन्यच कर्तब्यमनाद्यलिङ्गलक्षणम् ॥ २६ ॥ मूले मध्ये तथाने च विस्तारायामतः समम् । सर्वतः सदृशं चैव लिङ्ग वै सर्वतः समम् ॥ २७ ॥ विवर्ताक्षं वर्द्धमान श्रीपुजं नन्दिवर्धनम् । चत्वार्युत्तमलिङ्गानि क्रमो गुरूपदेशतः ॥ २८॥ घासुदेवादिकं लिङ्ग सप्तेन्दुभ्यां षडिन्दुतः। इषुशब्दाशुगक्ष्माभ्यां पृथु युक्तं च लिङ्गकम् ॥ २९ ॥ सप्तेन्दुभ्यो विवर्ताख्यं षट्चन्द्रौ वर्धमानकम् । इषुशन्दौ च श्रीपुलं युगक्ष्मे नन्दिवर्धनम् ॥ ३०॥ विष्कम्यं रहितायाम शेष ? (शिवं ) चन्दाशमर्धतः । षट्चन्द्रायतो विष्णुः शंष ब्रह्मण उच्यते ॥३१॥ समस्तानां हि लिङ्गानां ब्रह्मादौ चतुरनकः । कर्णसूत्रात्मुक्तकोणे विगुरष्टाश्रको भवेत् ॥ ३२॥ ब्रह्मादिस्थानतो लुप्तो वृत्ताकारसमुद्भवः । पूजाभाग ऊर्ध्वतः स्याद्रांशो वृत्तसंशकः ॥ ३३ ॥ विस्तारं चास्य लिङ्गस्य तदन्तमुपलक्षयेत् । विभक्ति मस्तके तेषां लिङ्गानां पञ्चधा भवेत् ।। ३४ ॥

Page #705

अपराजित पृच्छा
छत्राकारमष्टमांशे सार्धं द्वयंशं षडंशके । पुषा वेदभक्के द्विभागं कुक्कुटाण्डभम् ॥ ३५ ॥ त्रिभक्ते लिङ्गविस्तारे चैकांशमर्धचन्द्रकम् । सायंशेन तुल्यं स्यादशंशे बुद्बुदाकृति ॥ ३६ ॥ तस्याधो भवति व्याधी राष्ट्रभङ्गं च वक्रके । मध्यहीने च दुर्भिक्षमोहीने प्रजाक्षोभः ॥ ३७ ॥ ऊर्ध्वहीने सर्वनाशो (ह्याङ्ग) होने प्रजाक्षयः । पूजाहानि भगदीर्घे मध्यदीर्घे प्रजाक्षमः ॥ ३८ ॥ अनावृष्टिरधोदीर्घे राष्ट्रभङ्गोऽङ्गदीर्धतः । सन्धिरेखाबिन्दुजाल कीलकादि कलङ्ककैः ॥ ३९ ॥ गौर ! छिद्रतां ? ( ब ) धूलिकाकमार्जारपादतः । विनिर्मुकं चाऽथलिङ्गं भुक्तिमुक्तिप्रदं भवेत् ॥ ४० ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाश प्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्येकापरा जितपृच्छायां शैलजघाट्यादिलिङ्गनिर्णयाधिकारो नाम द्वयुत्तरद्विशततमं सूत्रम ॥
५२१

Page #706

(२०३) लिङ्गपरीक्षानाम त्र्युत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
शणविद्ध शितं कृत्वा चले रक्षादिभिः क्रमात् । यावन्निर्वाणतां याति तावत्कुर्याद्विचक्षणः ॥ १॥ शुद्धं तत् तु निरीक्षेत तस्मिंश्चिहां शुभाशुभम् । तस्य चिह्नानुक्रमं च प्रवक्ष्यामि च नामतः ॥ २ ॥ पद्माकरं स्वस्तिकं व शङ्खाभं चक्रसन्निभम् । छत्राकृति ध्वजाकारं त्रिशूलाकृति पार्वतम् ॥ ३ ॥ मत्स्य मकर कूर्मामं कलशाकृतिकं तथा । अर्धचन्द्राकृति तथा चैवं गोवृषभाकृति ॥ ४ ॥ वज्रखङ्गाकृतिकं च दण्डभं चामराकृति । वृषावृति ! लिङ्गाकारं सयोनिमात्र (न) संयुतम् ॥ ५ ॥ स्थपतिस्थपकानां तु पुत्रपौत्र विचद्धकम् । बहूनि यत्र दृश्यन्ते लिङ्गे लिङ्गानि सर्वतः ॥ ६ ॥ पूवापरयाम्योत्तरे दृश्यते लिङ्गमुन्नतम् ।
राजा भृत्यैर्मन्त्रिभिश्च वर्द्धते प्रजया सह ॥ ७ ॥ दृश्यते पर्वतो यत्र ह्यनकशिखराकृतिः । राजा सेनावधं कुर्यान्मासेनाऽत्र न संशयः ॥ ८ ॥ समुद्रवीचिसंकाशं मण्डलाकृतिकं तथा । राजा परगतं राष्ट्रमचिराद्विनिवर्तयेत् ॥ ९ ॥ गोब्राह्मणहितं च यजमानोऽपि वर्द्धते । सुखदं सर्ववर्णानां शान्तिपुष्टिप्रदायकम् ॥ १० ॥ इन्द्रायुधनिभा रेखा चतुर्वर्णोपशोभिता । शुक्ला विप्रस्य सुखदा रक्ता राशो विधीयते ॥ ११ ॥ वैश्यस्य पीतिका रेखा कृष्णा शूद्रस्य शस्यते । अविच्छिन्ना भवेद्रेखा पुत्रपौत्रविवर्द्धिनी ॥ १२ ॥ विच्छिन्ना बिन्दुसंयुक्ता वर्जनीया प्रयत्नतः । कङ्कभास|कृतिञ्चैव गृध्रका काकृतिस्तथा ॥ १३ ॥ वलयाद्या कृतिश्चैव कौशिकाकृतिरेव च । कीटपतङ्गाश्च दृश्यन्ते यत्र वर्णतः ॥ १४ ॥ अधमं तद्विजानीयात् प्रयत्नेन विवर्जयेत् । चिह्नं तु कथितं तेषां लान्छनानि हातः शृणु ॥ १५ ॥ आवर्ते दक्षिणं श्रेष्ठं वामावर्ते विगर्हितम् । येनामिदी (आवतों) इयते यत्र विपुलो मेखलान्वितः ॥ १६ ॥ तल्लिङ्गं पूजयेन्नित्यं सर्वकामार्थ साधकम् ।

Page #707

५२३
अपराजितपृच्छा प्रासादो वा रथो वापि नन्द्यावर्तस्तथाङ्कुशम् ॥ १७ ।। रम्मा कन्यायुक्त ! (पुष्प) माला शिवा च दर्पणं तथा । कलशं चैव हारं च अक्षसूत्रं पवित्रकम् ॥ १८ ॥ वस्त्रयुग्मं कुण्डलं च तारकाकृतिक तथा कुण्डलं चेति विज्ञेयं लाञ्छनं शोभनं खलु ॥ १९ ॥ सोमे सूर्ये वृषे पद्मे शङ्खे वै विपुलं धनम् । छत्रेषु चामरे चैव राज्यलाभं विनिर्दिशेत् ॥ २० ॥ मकरे चाक्षसूत्रे च कलशे च कमण्डलो। हारे वस्त्रे भगे चैव स्वस्तिके विजय स्तथा ॥ २१ ।। लाञ्छनाक्षरसंस्थाने शुभं बाप्यथबाशुभम् । पायव्याग्नेयमाहेन्द्रे वारुण्यां च यथाविधि ॥ २२ ॥ अकारश्च उकारश्च एये ओऔ अंअस्तथा । गजडदवं च ज्ञात्वा यथा तत्र च दृश्यते ॥ २३ ॥ एतेषु दृश्यमानेषु महाबन्धभयं भवेत् । आकारो दृश्यते यत्र अकारो वा तथैव च ॥ २४ ॥ ऋऋच दृश्यते यत्र उजघटयषस्तथा। नरपदाश्चाक्षराणि आग्नेय्यां च प्रकीर्तिताः ॥ २५ ॥ एतेषु दृश्यमानेषु अग्निदोषभयं भवेत् । (उचकारो लकारश्च ) अनुनासिकसंशकाः ॥ २६ ॥ यन्माहेन्द्राश्रितं झेयं लिङ्गे चिह्न शुभप्रदम् । ककारश्च व (ल) कारश्च भूज ऊध ? (छजपथ ) स्तथापरः ॥ २७ ॥ शषसकारा विज्ञेयाः सकारश्च सुसम्भवः । एभिस्तु लाञ्छन लिङ्गं सर्वकामार्थ साधकम् ॥२८॥ कथितानि लाञ्छनानि शल्यदोषमतः शृणु । सयोनिमात्र सम्युक्तं लक्षणीयं विपश्चिता ॥ २९ ॥ - - तस्मिल्लिङ्गे चैव मण्डलं यत्र दृश्यते । सगर्भ तद्विजानीयाद् जीवशल्यं विचक्षणम् ॥ ३० ॥ मांजिष्ठामे मण्डलं स्यात् हरिते कर्करो भवेत् । पीठे (ते) गोधां विजानीयात् कृष्णे विद्याद भुजङ्गमम् ॥ ३१ ॥ कपिले मूषको ज्ञेयः श्यामे तु कृकलाशकः । अतिरक्ते च वणे तु इन्द्रगोपकमादिशेत् ॥ ३२ ॥ किंशुकामे च खजूर: अतसीभे पिपीलिका । भस्मभे ? (स्मृमरो) ज्ञेयः वाल्हि का श्वेतभस्ममे ॥ ३३ ॥ विचित्रे वृश्चिकं विद्यात् खद्योतमग्निसन्निभे । चम्पाभे कृमय: १ प्रोका श्वेतवर्णे नरोत्तमः ॥ ३४ ॥ इति त्याज्या लिंगदोषा मूर्तिदोषं विवर्जयेत् । लक्षणोद्धरणं वक्ष्ये सर्वलिङ्गेषु कामदम् ॥ ३५ ॥ पूजा भागो मस्तकाद्यो विभक्तास्तु कलांशकः ।

Page #708

लिङ्गपरिक्षानाम युत्तर द्विशततम सूत्रम् ॥ पीठो– दशमान्ते च लिङ्गाकृति च लक्षणम् ॥ ३६ ॥ पृथुत्वमष्टमांशेनो भयरेखान्तरे विदुः। मस्तकं लिङ्गकाकार लक्षितं च चतुर्विधम् (पञ्चधा तथा) ॥ ३७॥ पक्षयोश्चतुर्भागोर्ध्व रेखापाचे लिङ्गाकृति:। पीठोवें द्विभागे कुर्याद् भ्रम (मणि) रेखां प्रदक्षिणम् ॥ ३८॥ उमरेखान्तरं यत् स्वाष्टमांशेत्यात्मकम् ? । एवं विधं प्रकर्तव्यं चतुर्धा (पञ्चधा) लिङ्गमानतः ॥ ३९ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
लिङ्गपरीक्षाधिकारो नाम व्युत्तर द्विशततमं सूत्रम् ।।

Page #709

१२०४) पार्थिवलिङ्गव्यक्ताव्यक्तनिर्णयो नाम चतुरुत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
पार्थिवस्य प्रवक्ष्यामि विधानं परमं शुभम् । पक्कं चैवमपकं वा पार्थिवं द्विविधं स्मृतम् ॥ १ ॥ तथाऽपक्कं प्रशंसन्ति आयुष्यं श्रीबलप्रदम् । तदनुक्रमयोगं च कथयामस्तवान्तिके ॥२॥ श्वेतां पीतां तथा रक्तां मृत्तिकां च समाहरेत् । तथा गोधूमचूर्ण तु माक्षिक चूर्णमेव तु ॥३॥ कपिलाया घृतं क्षीरं पञ्चक्षीरं च वृक्षजम् । गुडं च गुग्गुलं चैव चूर्णयित्वा च प्रक्षिपेत् ॥ ४॥ वर्जयित्वान्यद्रव्याणि लाक्षामयणकाम्बिकम् ? (लाक्षाकुद्दालकाम्बिकम्)। प्रतिक्षेपो वरण्डेषु मासं पक्षाधिकं तथा ॥ ५॥ ततस्तु कारयलिङ्गं विधियुक्तिक्रमैस्तथा। व्यक्ताव्यक्तमिदं कुर्याच्छाश्वतं सर्वकामदम् ॥६॥ अव्यक्तमिदमुक्तं तु व्यक्तमानं प्रवक्ष्यते । पूजाभागस्त्रिभागे तु वक्त्रस्य निर्गमं विदुः ॥७॥ मृहारुलोहशैलैश्च श्वेतं लिङ्गं तु कामदम् । पार्श्वलिङ्गसमायुक्तं तत्तन्मानेन तत्कुरु ॥ ८ ॥ लिङ्गार्चा पृथुमानं तद्विभक्तं वादशाङ्गलम् । चतुर्विंशतिकोच्छ्राये वक्त्रं वै द्वादशाङ्गुलम् ॥ ९ ॥ ललाटं व्यङ्गुलं प्रोक्तं भ्रनेत्रं द्वयङ्गुलं तथा । नासिका दयङ्गुला प्रोकाऽधरौ चैकंककाङ्गलौ ॥ १०॥ शलाकृतिः कण्ठरेखा हनुकाद्वयलायता । वेदाङ्गुलं पृथुवक्त्रं द्वयङ्गुला नासिकापुटिः ।। ११ ।। यङ्गलायतकं नेत्रं तन्मानं नेत्रकान्तरम् ।। चापाकारा च दृष्टिः स्याद् भ्रलता चाङ्गुलायता ॥ १२ ॥ बादशाङ्गुलविस्तारे कर्णावेकैककाङ्गुलौ । भ्रसमोत्सेधको चैव उभौ कौँ समानतः ॥ १३ ॥ जटामुकुटसंयुक्तं शशाङ्ककृतशेखरम् । शिवाननं कुण्डलादि दिव्याभरणभूषितम् ॥ १४ ॥
(शिवपञ्चवक्त्र भ्यानम् ) पालेयामलबिन्दुकुन्दधधल गोक्षीरफेनप्रभम् । भस्माभ्यामनगदेहदमनं ज्वालावलीलोचनम् ।

Page #710

५२६
अपराजित पृच्छां
ब्रह्मेन्द्रादिमरुद्गणैः स्तुतिपरैरभ्यर्चितं ( परैः संसेविर्त ) योगिभिः । वन्देऽहं सकलं कलङ्करहितं स्थाणोर्मुखं पश्चिमम् ॥ १५ ॥ इति सद्यः ॥ गौरंकुङ्कुमपिञ्जरं सुतिलकं, ( व्यालोल ) ह्यापाण्डु गण्डस्थलम् । भ्रविक्षेपकटाक्षवीक्षणलसत्संसिक (बिम्बे तु) कर्णोप्तलम् ( बिंबं सकर्णोतलम् )। स्निग्धं विम्बफलाधरं प्रहासतं नीलालकालइ. कृतम् । वन्दे पूर्णशशाङ्कमण्डलनिभं वक्त्रं हरस्योत्तरम् ॥ १६ ॥
इति वामदेवः ॥
कालाभ्रभ्रमराञ्जनद्युतिनिभं (हरं ) व्यावृत्तपिङ्गेक्षणम् । बालेन्दुद्वयनिःसृतं (भालेन्दुधुतिभासितं ) सुदर्शनं प्रोद्भिन्नदंष्टाङ्कुरम् । सर्वप्रोत कपालशुक्तिसकलं ( शकलं ) व्याकीर्णमाशेखरम् । वन्दे दक्षिणमीश्वरस्य कुटिलं भ्रूभङ्गरौद्रं मुखम् ॥ १७ ॥ इत्यघोरः ॥
संवर्ताग्नितडित्प्रतप्तकनकप्रस्पर्द्धितेजोऽरुणम् गम्भीरध्वनिनिःसृतं सुदर्शनं प्रोद्भासिताम्राधरम् । बालेन्दुद्युतिलोलपिङ्गलजट ( भाजबद्धोरगम् वन्दे सिद्धसुरासुरेन्द्रसुनुतं तत्पुरुषस्याऽऽननम् ॥ १८ ॥ इति तत्पुरुषः ॥
व्यक्ताव्यक्तगुणोतरं च वरदं षट्त्रिंशतत्त्वाधिकम् । तस्मादुत्तरतत्वमक्षरमिति ध्येयं सदा योगिभिः । वन्दे तामसवर्जितेन मनसा सूक्ष्मातिसूक्ष्मं परम् । शान्तं पञ्चममीश्वरस्य वदनं खव्यापि तेजोमयम ॥ १९ ॥ इतीशानः ॥
( इतः परमष्टा विंशतिपर्यन्तं श्लोका लुप्ताः ) शैलजोक लिङ्गनन्देशसहस्त्राद्यर्चना ? । स्वाद्योद्भवस्तथा पुण्य शतसहस्राद्यतगा ? ॥ २९ ॥
सर्वात्ममादि लिङ्गानां रुद्रवेदसमुच्छ्रिते ? |
वृत्ते नागहते राम (श्च ) शतमष्टोत्तरं चयेत् ॥ ३० ॥ इति शतलिङ्गः
सर्वमयादि लिङ्गानां रुद्रोवेदसमुच्छ्रिते ।
एके नवति लिङ्गानि प्रत्येकं विषमैः पदैः ॥ ३१ ॥
घटितं सारितं चैव स्वयम्भु पार्थिवं तथा । शाणादि विहितं चाद्यं नदीमध्याच्च सारितम् ॥ ३२ ॥ स्वभु स्वयं भूमिजातं पार्थिवं नगपृष्ठगम् । एवं चतुर्विधं लिङ्गं बाणलिङ्गमतः परम् ॥ ३३ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाश प्रोक्तृ श्रीभुवन देवाचार्योक्त पर जितपृच्छाय पार्थिवलिङ्गव्यक्ताव्यक्तनिर्णयाधिकारो नाम चतुरुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #711

(२०५) बाणलिङ्गोत्पत्तिर्नाम पश्चोत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥
-
विश्वकर्मोवाच
बाणो नाम महादैत्यः पूर्वमाऽऽराध्यदेवताः । ब्रह्मविष्णु सुरेन्द्राश्च पुरार्थ तेन याचिताः ॥१॥ तुटैश्च दत्तमेकैकं पुरं दिव्यं च काञ्चनम् । पुरत्रयं तु संयोज्य अन्तरिक्षगत: स च ॥२॥ पुरैः पवनवगैश्च भ्रमन्ति स्म प्रदक्षिणम् । पुरत्रयाधिपत्यं स प्राप्तस्त्रिपुरनामकः ॥३॥ जितवान देवदैत्यादीन यक्षविद्याधरोरगान् । चन्द्रसूर्यादिकांस्तेऽथ शम्भु शरणमागताः ॥ ४॥ अभयं दत्तवान् देवोऽवदत्तांश्च तथागतान् । गङ्गानर्मदयो मध्ये त्रिपुरं पातयाम्यहम् ॥५॥ बाणायाऽथाक्षिपद् वाणं हरो बाणोऽप्यचिन्त्य च । बाणं चिक्षेप नष्टौ तौ बाणों क्षिप्तो परस्परम् ॥ ६॥ पुरं चाश्यगतिक भ्रमत्तिष्ठत्क्षणे क्षणे। शन्यचेता दृढात्माऽपि हरो दृष्ट्वा च पूर्गतिम् ॥ ७ ॥ ईशेन विन्त्यमानोऽथ वरदो मुनिपुङ्गवः। स गतो नारदस्तत्र यत्र तत्रिपुरं पुरम् ॥८॥ बाणेन चाऽiमादाय नारदश्च सुपूजितः । बाणभार्या भानुमती तेजःस्था सत्पथे स्थिता ॥९॥
प्रणिपत्य मुनि प्राह ब्रह्मपुत्रं तु नारदम् । राशी उवाच
स्त्रीणां ब्रूहि कथं सत्यं व्रतं च परमेश्वर ।
अस्माकं तु मुनीन्द्रस्त्वं सर्वसिद्धिप्रदायकः ॥ १० ॥ नारद उवाच
स्त्रीभिश्चेदं व्रतं कार्यमनेकसिद्धिकारकम् । द्वादशमालोभपक्ष-तृतीयाः कामदा व्रते ॥ ११ ॥ चैत्रे वसन्तोत्सवाख्या कृष्णे धर्मप्रदायिनी । वैशाखे तृतीयाऽक्षया कृष्ण सन्ततिकारिणी ॥ १२ ॥ ज्येष्ठे गगनराशी च कृष्णे शोकप्रणाशिनी। आषाढे दमती देवी (शान्तिदानाम) कृष्णे धर्मप्रकाशिनी ॥ १३ ॥ श्रावणे वै मधुमती कृष्णे स्याद्रपदायिनी । हरिताली भाद्रपदे कृष्णे कज्जलकामिनी ॥ १४॥ आश्विनेऽभ्यस्तपत्रा (हनसूया) च कृष्णे दशरथा तथा। कार्तिके कीर्तिदा नाम कृष्णे स्यात्कलिनाशिनी ॥ १५॥

Page #712

अपराजितपृच्छा मार्गशीर्षे अहिवना ! कृष्णे च सुखदा तथा। पौषे च पार्वती देवी कृष्णे मोक्षप्रदायिनी ॥ १६ ॥ माधे माघेश्वरी ख्याता कृष्णे सौभाग्यदायिनी । फाल्गुने श्रीफलाख्या च कृष्णे च जातिका तथा ॥ १७ ॥ द्वादशमासना; ख्यातास्तृतीयाः पार्वतीव्रतम् । गौर्याव्रतमुपोप्येदं यागं कृत्वा महोत्सवम् ॥१८॥ ईप्सितं लभते काम त्रिपुराधिपतिप्रिये । दूर्वाष्टमी बुधाष्टमी ललिता सर्वसुन्दरी ! ।। १९ ।। सर्वराजादिविप्रेण पत्त्योत्तरभुक्तचेतस्तम् ? । एवं तु त्रिपुरे छिद्रं सम्प्राप्तं त्रिदशैरपि ॥ २० ॥ आयातो नारदो भूयो यत्राऽऽसीलपाणेकः । रथे चारुह्य देवेशं गणं कृत्वा महेश्वरः ।। २१ ॥ अथो मुमोचाग्निबाण ज्वलितं ज्वालमालया । पातितं दिव्यबाणेन हाहाकारसमुद्भवम् ।। २२ ।। त्रिखण्डं त्रिपुरं कृत्वा पातितं धरणीतले । पकं च पतितं खण्डं श्रीशैले त्रिपुरान्तिके ॥ २३॥ तत्र वै कोटिलिङ्गानां सिद्धं क्षेत्र प्रभावतः । द्वितीयं पतितं खण्डं पर्वतेऽमरकण्टके ॥ २४॥ अमरविद्योद्भवा ? कहिटः कोटि लिङ्गप्रभावतः। नर्मदायां च लिङ्गं त्वमरकण्टकनिर्मितम् ॥ २५॥ ततीयं पतितं खण्ड वाराणस्यां तु पुत्रक ।
तत्र सार्धकोटि लिङ्गं ख्यातमुभवनाशकम् ॥ २६ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां बाणलिङ्गोत्पत्ति
निर्णयाधिकारो नाम पञ्चोत्तरद्विशततमं सूत्रम् ।।

Page #713

(२०६) बाणलिङ्गं षडुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच---
अतःपरं प्रवक्ष्यामि बाणलिङ्गस्य लक्षणम् । पूर्वमाराधितश्चेशो भक्तैश्च त्रिदशैरपि ॥ १॥ ( एकस्यादि सप्तानो आसीलश्चातदश्च लक्षणम् ? ) एकास्याद द्विसप्तान्तमास्यभेदस्य लक्षणम् । एकानं च स्वयं देव त्रिनेत्र; शलयागिकः ॥२॥ उमामहेश्वरं द्वयत्रं व्यस्त्रं त्रिपुरुष तथा । ब्रह्मणा चार्चितं लिङ्ग तथा वेदास्त्रसंज्ञकम् ॥ ३ ॥ पञ्चास्त्रं लोकपालैश्च पडझं शिखिकेतुना। सप्ताथ वरुणेनाऽथ चाष्टाधं वसुभिस्तथा ॥४॥ नवग्रह नवाथं च दशाभं च दिशाधिपैः । एकादशास्त्रं विष्णुना सूर्यण द्वादशास्त्रकम् ॥५॥ त्रयोदशास्त्रं सर्वैश्च शकालं शक्रतस्तथा। एकाद्यं चतुर्दशान्तं कथितं च यथाक्रमम् ॥६॥ एकानं स्थापित लिङ्गं येन वै पृथिवीतले। मुच्यते सर्वपापेभ्यो ब्रह्महत्यादिभिश्च सः॥७॥ द्वयधकं च तथा लिङ्ग स्थापितं भक्ति तत्परैः । मोदते दिवि मुक्तः स्यात् स गोहत्यादि पातकैः ॥ ८॥ ज्यश्रकं च तथा लिङ्गं पूजितं च सुरासुरैः। अश्वमेधादिपुण्यं च लभते नात्र संशयः ॥९॥ पुरुषमेधनं पुण्यं चतुराश्रे च पूजिते । अगभ्यागमनान्मुक्तो ह्यमक्ष्यस्य च भक्षणात् ॥ १०॥ मुक्तपापश्च विज्ञेयः पञ्चाथे पूजिते तथा। स्त्रीबालघाती शुद्धः स्थाच्छिवलोकं षडधके ॥ ११ ॥ सप्ताले बाणलिङ्गे तु पृथ्वीदानफलं भवेत् । अष्टाधं तु यदालिङ्ग पूजितं पृथिवीतले ॥ १२॥ गुरुस्त्रीपापमुक्तश्च लभते शिवलोकताम् । नवावं तु यदा लिङ्गं पूजितं च प्रयत्नतः। समुक्तः सर्वपापेभ्यो बहुस्वर्णादिकं फलम् ॥ १३ ॥ सप्तकोटिजन्मपापं नश्येद्दर्शनत: क्षणात् । शिवलोक दशाशे च लभतेनाऽत्र संशयः ॥ १४ ॥ एकादशाभं च तथा संसारभयनाशनम् । द्वादशाधं तथा लिङ्गं सूर्यतज: समप्रभम् ॥ १५॥

Page #714

५३०
अपराजितपृच्छा त्रयोदशा लिङ्गं तु अर्चितं च सदाबुधैः । पृथ्वीदेवाधिपत्यं च प्राप्यते नात्र संशयः ॥ १६ ॥ चतुर्दशास्त्रं लिङ्गं तु स्वर्गादौ देवपूजितम् । दशाश्वमेधजन्यं च फलं प्राप्नोति मानवः ॥ १७ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
बाणलिङ्गाधिकारो नाम षडुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #715

(२०७) पीठिकालक्षणं सप्तोत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
लिङ्गायामलमं पीठे पृथुत्वं तु प्रमाणतः। ब्रह्माद्यं चैव विष्ण्वन्तं विदुः पीठसमुच्छ्यम् ॥ १॥ प्रणालं तु विभागेन स्कन्धतुल्याकं तथा । त्रिधा विभक्तमय वै मध्यांशे जलमार्गतः ॥२॥ स्कन्धे तु पादमेकैकं मध्यवंशोभवाकृतिः । पृथुत्वे पीठसूर्याशा मेखला भ्रमण कृतिः ॥ ३ ।। भेखलायास्त्रिभागेन पात्रं ! (खातं ) कुर्यात्तथा परम् । याम्योत्तरं तत्सपादम वै सार्धभागिकम् ॥ ४॥ कूर्मपृष्टोद्भवाकारं मस्तकं दर्पणोपमम् । मेखलामध्यतः कार्य तावत् पाठं तु कामदम् ॥५॥ उच्छ्ये चैव पीठस्य त्रिंशद्धा प्रविभाजिते । एकांशा भूगति: कार्या त्रिभागा कर्णपट्टिका ।। ६॥ भागार्ध मुखपट्टी च त्रिभागा स्कन्धकोन्नतिः । स्कन्धस्य पट्टिका सार्धा भागार्धेऽन्तरपट्टिका ॥ ७ ॥ सार्धद्वयंशं कर्णकं स्यादेकभागा तु चिप्पिका । सार्धद्वयंशा कपोताली चान्त:पहम् द्विभागकम् ॥८॥ सार्धाः पञ्च पासपट्टिः कर्तव्यं विधिपूर्वकम् । अर्धे तु स्कन्धपट्टयाश्च त्रिभागं स्कन्धक्षोभणम् ॥ ९ ॥ अर्धे तु मुखपट्टयाश्च चतुर्भागं च कर्णकम् । क्षोभणस्याष्टभि र्भागैः कर्तव्यं तदशकितै ॥ १० ॥ यावही भवेलिङ्गं तावान् पीठस्य विस्तरः । उमा तु पीठिका ज्ञेया लिङ्गं शकर उच्यते ॥ ११ ॥ न्यूनाधिक न कर्तव्यमुमायाः शङ्करस्य च । म्यूनाधिके कृते दोषः कुरुते राष्ट्रविभ्रमम् ॥ १२ ॥
इति पीठिकालक्षणम् ॥ शुण्डिला (स्थण्डिला) च तथा वापी यक्षी वेदी तथैव च । मण्डला पूर्णचन्द्रा च वजी पद्माकृतिस्तथा ॥ १३ ॥ अर्धचन्द्रा त्रिकोणा च विज्ञेया दशपीठिकाः। आसां तु रूपसंस्थानं कथयामि निबोध ते ॥ १४ ॥ स्थण्डिला चतुरधाच एकमेखलया युता। द्विमेखला भवेद्वापी यक्षी चैव त्रिमेखला ॥ १५॥ चतुरश्रायता चैव वेदी सर्वार्थशोभना । लिङ्गेष्वेता प्रयत्नेन वर्जनीया सदा बुधैः ॥ १६ ॥

Page #716

५३२
अपराजितपृच्छा कार्या च मण्डलाकारा मेखलाभिरलकता। मण्डला सा तु विज्ञेया गणानां वृद्धिहेतवे ॥ १७ ॥ पूर्णचन्द्रसमाकारा मध्येन्यस्त द्विमेखला। सा विशेया पूर्णचन्द्रा रुद्राणां सततं प्रिया ॥१८ षडधा च भवेद् वज्री मेखलात्रयभूषिता। षोडशाथा भवेत् पद्मा किश्चिद्धस्वा तु मूलतः ॥ १९ ।। लग्नज्यधनुषाकारा अर्धचन्द्रा तु सा भवेत् । ' त्रिकोणा चोर्वतो म्हस्वा शक्त्या च सदृशी भवेत् ॥ २० ॥ न्यस्ता चोत्तरपूर्वेण प्रशस्ता लक्षणान्विता ।। लिङ्गस्यात्रिभागेन बाहुल्यार्धसमन्त्रिता ॥ २१ ॥ मेखलायास्त्रिभागेन खातं चैव प्रणालतः । अधस्तात् पादहीनं तु कारयेञ्चैव क्षोभणम् ॥ २२ ॥ प्रमाणादधिकं कार्य प्रणालं चोत्तरे तथा । पृथुपीठत्रिभागेन निष्काशं तस्य कारयेत् ॥ २३ ॥ विस्तारस्तत्प्रमाणेन मूलाधं च तदग्रतः। जलमार्गविधानं तदग्रतश्च सुशोभनम् ॥ २४ ॥ ददाति स्थण्डिला चैव धनं धान्यं च पुष्कलम् । गोमहिषीप्रदा वापी यक्षी सर्वार्थसंपदम् ॥ २५ ॥ मण्डला कीर्तिबहुला पूर्णचन्द्रा तु शान्तिदा । वज्री शत्रुविनाशाय पद्मा सौभाग्यदायिनी ॥ २६ ॥ पुत्रं दद्यादर्धचन्द्रा त्रिकोणा शत्रुनाशनी । देवस्य योजनार्थ तु पीठिकास्तत्र कीर्तिताः ॥ २७ ॥ शैले नियोजयेच्छली दारुजे दारुजां तथा । पार्थिवे पार्थिवा कार्या लोहजे.लोह जोत्तमा ॥ २८॥ रस्नजे धातुजा शस्ता रत्नजा तु विशेषतः। नान्ययोनि प्रकुर्वीत कृतायां वैरविग्रहे ॥ २९ ॥ यावदीर्घ भवेलिङ्ग तावान् पीठस्य विस्तरः। मानाधिकं न कुर्वित उमायाः शङ्करस्य च ।। ३०॥ उमा तु पीठिका शेया लिङ्गं शङ्कर उच्यते।
एवमेव समाख्यातं पीठिकानां तु लक्षणम् ।। ३१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां पीठिकालक्षणाधि
कारो नाम सप्तोत्तरद्वशततमं सूत्रम् ॥

Page #717

(२०८) नन्दीश्वर (वृषभ ) लक्षणमष्टोत्तर द्विशततमं सूत्रम्॥ ..
विश्वकर्मोवाच
अथात; सम्प्रवक्ष्यामि नन्दिकेश्वरलक्षणम् । पादोने वा त्रिभागोने पीठिकोच्छ्यमानतः ॥ १ ॥ उच्छ्येचण्डकं कुर्यात् स्थूलं भीष्माननं तथा । पिबन्तं च तथा माझ विकृताननमूर्ध्वगम् ॥ २॥ चण्डिकाग्रकेशैश्चैव निबद्धोपरि चण्डिका ?।। हारकैयूरसम्यक्तं ककणाभ्यामलङ्कृतम् ॥ ३॥ पदतश्चाष्टमं गत्वा तपनाक्षं पद्मकृतिम् । रुचकै भद्रकं चैव हंस वा वर्धमानकम् ॥ ४॥ जगत्युपरि कुर्याद्वै बाह्ये वै वामतस्तथा । एवं विधं तु कर्तव्यं चण्डनाथस्य लक्षणम् ॥ ५॥
इति चण्डनाथलक्षणम् ॥ नन्दीश्वरं ततो यक्ष्ये यदुक्तं पूर्वमेव हि। तस्य स्वरूपसंस्थान कथयामि तु सम्प्रति ॥६॥ ब्रह्माद्यं विष्णुभागान्तं कल्पयेत्तस्य चोच्छ्यम् । पादाधिको भवेजेष्ठः कनिष्ठः पादवर्जितः ॥ ७ ॥ तदुच्छ्यं च विभजेदू भागैः पञ्चभिरेव च ।। तत्र भागप्रमाणेन सप्तभागायतो भवेत् ॥ ८॥ द्विभागं च भवेद् वक्त्रमायामे चोच्छ्यं विदुः। अधोभागे मस्तकस्य भोगसूत्रे च सक्थिनी ॥९॥ शृङ्गं पादं तु विस्तारे विस्तारादुच्छ्योऽधिकः । शृङ्गाधश्चार्धभागेन कर्णः पादोनभागिकः ॥ १० ॥ भागमेकं भवेद्ग्रीवा पृथु कम्बलतः सह । अधोभागे मस्तकाच्च पृष्ठस्कन्धं च भागिकम् ॥ ११ ।। त्रिभागायतकं पृष्ठं त्रिभागं पृथु कुक्षयोः । द्विभागमुच्चैरुदरं च परमारुतत्युत्तमम् ? ॥ १२ ॥ बाहुल्य भागमेकं तु जङ्घा युग्मांशकायता। अर्धभागैक अग्रं च ? खुरिका चार्धभागतः ॥ १३ ॥ पुच्छमूलं भागपादमनं कुर्यात्तदर्धतः। चतुर्भागायतं पुच्छं भागेकं चाग्रचामरम् ॥ १४ ॥ तदुत्तमं च सोत्साहं पदिकं चोच्छ्रितं क्रमात् । घण्टाचामर घर्घरमालालङ्कार भूषितम् ॥ १५ ॥ शुङ्गाभरणमप्येवं कुडिकाने समोदका । मोदका वृषवनाने तापसोवदुकाकारम् ॥ १६॥

Page #718

५३४
अपराजित पृच्छा
प्रासादमान तश्चान्त-लिङ्गस्थानादि कल्पितम् । एकद्वित्रिचतुःपञ्चषट्सप्ताङ्गुलकान्तरे ॥ १७ ॥ मूर्तिस्थाने तु कर्तव्या मूलस्तम्भैश्चतुष्किका । वृषस्य चोच्छ्रयः कार्यों विष्णुभागान्तदृष्टिकः ॥ १८ ॥ पाद जानु कटिं यावदर्घाया वाहनस्य दृक् । गुह्यनाभिस्तनान्तं वा सूर्ये व्योमस्तनान्तकम् ॥ १९ ॥ विलोमे कुरुते पीडामधोदृष्टिः सुखक्षयम् । स्थानं हन्यादूर्ध्वदृष्टिः स्वस्थाने मुक्तिदायिका ॥ २० ॥
I
इति सूत्रतनगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृ श्री भुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां चण्डीश्वर (नन्दीश्वर) वृषभ लक्षणाधिकारो नामाष्टोत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #719

(२०९) प्रतिमाप्रमाणं नवोत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
प्रासादमानोद्भवार्चा प्रमाणे त्रिविधोदिता। सीमागर्भद्वारमान तुर्यो हस्ताङ्गलैर्विधिः ॥१॥ आदौ सीमा पुनर्गर्भ द्वारमानं तृतीयकम् । हस्ताङ्गुलक्रमोक्तं च आर्चामानं चतुर्थकम् ॥ २॥ सीमार्धं च षडंशोनं हस्तात्तुर्यकरान्तगम् । इषुरलात्मकहस्ते स्थिता सीमा त्रिभागतः ॥३॥ पादोद्भवा दशान्तं च षडशोना हमा तथा । पञ्चमांशा च पादोना हस्तविंशतिकावधि ॥४॥ त्रिंशद्धस्ते षडशेन त्रिभागोन प्रकल्पयेत् । सप्तांशेऽर्चामानं त्यक्ता-धं चत्वारिंशदंशकैः॥५॥ अष्टमांशां शतार्धे तु त्रिभागोनां प्रकल्पयेत् । सीमामानोदभवाख्याता ऊर्धा! तु तथोत्तमा ॥ ६॥ मध्यमा द्वादशांशोना अष्टांशोना कनिष्टिका । ज्येष्ठमध्याधमा ख्याता: सीमामाने निधोदिताः ॥७॥
इति सीमामानोद्भवाम् ॥ चतुरश्रीकृते क्षेत्रे दशधा प्रविभाजिते ।। चतुर्भागेश्च द्वे भिती शेषं गर्भगृह मतम् ॥ ८॥ गर्भगृह त्रिभागैश्च ह्या कार्या सुशोभना । दशांशोना मध्यमा च पञ्चांशोना कनीयसी ॥९॥
इति गर्भमानम् ॥ द्वारमानोद्भवां वक्ष्ये ह्यर्ची सर्वत्र शोभनाम् । ऊर्ध्वाऽऽसनस्था शय्यास्था प्रत्येका मानसम्भवा ॥ १० ॥ तत्वयुग्मोद्भवे द्वारे ह्यर्चामानं विधोदितम् । षट्चन्द्रौ तत्त्वेन्दू शकाः अर्चाि सख्या मता ॥ ११ ॥ आसनस्था पूर्वमाने शक्रविश्वसूर्यांशतः ।। स्थितासना च केशान्तं प्रमाणं सूत्रतः स्मृतम् ।। १२ ॥
___ इति द्वारमानोद्भवार्चा ॥ हस्ताङ्गुलक्रमेणैव अर्चा प्रासादमानतः। तस्यानुक्रम उक्तश्च पङ्क्ति सोपानसंचयः ॥ १३॥ रुद्रादौ चैव दिग्वृद्धि हस्तैकाद्वेदहस्ततः । पक्षवृद्धादिषु श्वान्त सनार्धान्तांगुलोद्भवा ? ॥ १४ ॥ एतन्मानोद्भवा ज्येष्टा त्रिधोदितक्रमागता। त्यक्तविंशत्यंशा मध्या दशांशोना कनीयसी ॥ १५ ॥

Page #720

५३६
अपराजितपृच्छा उक्तमूर्चािप्रमाणं शय्यास्था खेकमानतः। न्यूना न्यूनाधिकारीनां प्रमाणमिति सम्भवेत् ॥ १६ ॥ हस्तपादादिवृद्धिश्च क्रमेण परिकीर्तिता। हस्ताद्यं तुर्यपर्यन्तमतऊर्च न कारयेत् ।। १७ ॥ व्यङ्गुलतो दिग् हस्तान्तं वृद्धिं कुर्यादनुक्रमात् । दिगुत्तरं शतार्धान्तमेकैकाङ्गुलवृद्धितः ॥ १८॥ . विंशत्यशैः कनिष्ठोना ज्येष्ठा तर्दशवर्धनात् । इत्यादिकं तथा प्रोक्तं त्रिविधं मानमेव हि ॥ १९॥ आसनस्थोद्भवा ख्याता शयनस्था क्रमोद्भवा ? । स्थित्वा शयनकेशान्तं प्रमाणमेतत्सम्भवम् ? ॥ २० ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवन देवाचार्योक्ता पराजितपृच्छायां
प्रतिमाप्रमाणाधिकारो नाम नबोत्तरद्विशततमं सुत्रम् ॥

Page #721

(२१०) प्रतिमालक्षणविधिर्नाम दशोत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
-
विश्वकर्मोवाच--
यत् किञ्चित्प्रतिमायाम विभजेन्नवभागतः। स्वकीयाङ्गुलमानेन भाग वै द्वादशाङ्गुलम् ॥१॥ अष्टोत्तरशतं सखैरगुलैरुच्छ्यो भवेत् । नवताल: स विज्ञेयो व्यवहारे प्रसिद्धयति ॥२ नवताले ततो वृद्धौ मस्तोर्वे चतुरङ्गुलैः। विख्यातो यामको द्वा-दशोत्तरशताङ्गुलः ॥ ३ ॥ उष्णीषमङ्गुलं प्रोक्तं व्यङ्गुलं शिरउच्यते। तालो ललाटाद् गलान्तं सर्वत्रैव मुखे क्रमः ॥ ४॥ व्यङ्गुलं च ललाटं स्यादङ्गुलं नेत्रसूत्रकम् । नेत्रसूत्रे तु कर्तव्या नासिका चतुरङ्गुला ॥५॥ गोजका चैकमात्रा स्यादधरं त्रियवान्तरम् ।
ओष्ठो यवैः पञ्चभिः स्याद्धनुः सार्धाङ्गुला भवेत् ॥ ६॥ विस्तार वैद्यगुलं तु गलमर्धाङ्गुलं मतम् । ग्रीवा सार्धाइगुला स्तन-सूत्रं त्रयोदशाङ्गुलम् ॥ ७ ॥ द्वादशाङ्गुलका नाभि उदरं चतुरङ्गगुलम् । वलिकात्रयसम्युक्तं गुह्यमष्टाङ्गुलं तथा ॥८॥ पञ्चमात्रोदूभवं भेदं वृषणश्चतुरङ्गुलः । ....... ..................... ।। ९॥ चतुर्विशत्याला स्याजवा जानुयुगाङ्गुलम् । जङ्घामानेन नलको गुल्फः स्याश्चतुरङ्गुलः ॥१०॥ उच्छ्यः कथितश्चैवं मस्तान्तो नवतालकः । षट् त्रिंशदङ्गुलो मध्यो विस्तरं शृणुसम्प्रति ॥ ११ ॥ चन्द्रोपमं ललाटं स्याद्विस्तारे चाष्टमात्रकम् । . आयामे द्वयगुले नेत्रे विस्तारे चाङ्गुलायते ॥ १२॥ नासो च भवेन्मात्रं द्विमा नयनान्तरम् । सार्धाङगुला च नासा स्यात्पुटिः स्याद् द्वियवान्तरा ॥ १३॥ . निष्पावसदृशी श्रोत्रपुटिरर्धामुला तथा। पिप्पली पुटितुल्या च पिछली (चम्पिका) चतुरङ्गुला ॥ १४ ॥ हनुका द्वयगुलायामे गण्डौ वृत्तौ षडालो। द्वादशाङ्गुले विस्तारे कौँ चैकैकमगुलम् ॥ १५॥ कर्णपार्श्व द्विमानं च तत्तुल्यं चान्यतो ? (चोन्नती) भवेत् । अङ्गुष्ठाइगुलमायामे करें वै लक्षणान्वितः ॥ १६ ॥ हनुकेशान्तयोर्मध्ये मानं पशिदङ्गुलम् ।।
ग्रीवाष्टांशा परिणाहे चतुर्विंशतिमात्रका ॥ १७ ।। ६८ अ.

Page #722

५३८
अपराजितपुच्छा अष्टाशुलौ तथा स्कन्धौ स्तनोचे द्वादशागुले । कक्षास्थान प्रकोष्ठाभ्यां षाडशाङ्गुलमीरितम् ॥ १८॥ प्रकोष्ठान्मणिबन्धश्चाऽगुलान्यष्टाऽथवा दश । सप्ताङ्गुलं करतलं मध्यमा पञ्चमात्रका ॥ १९ ॥ तर्जनी चाऽनामिका च हीना च स्याश्चतुर्यवैः । अनामिका पञ्चयवहींना सा स्यात्कनिष्ठिका ॥ २० ॥ अगुष्ठं स्याच्चतुर्मात्र तालार्ध च करो कम ।। पञ्चागुलं च विस्तीर्ण कुर्यात्करतलं तथा ॥२१॥ अष्टयवान्तरेऽङ्गुष्ठं तर्जनी षड्यवान्तरे । मध्याद्यान्तिमान्ताः सप्त षट्पञ्चयवान्तराः ॥ २२ ॥ त्रिपर्वकास्तथा सर्वा निम्ना अग्रे सुवृत्तकाः पर्वार्धन नखास्ताभ्यस्ताभिः सार्धं विनिर्गताः॥ २३ ॥ सार्धद्विपर्व चाङ्गुष्ठं पर्वाध च नखाः स्मृताः। कुलरेखा च कर्तव्या अगुष्ठमनुवर्तते ॥ २४ ।। कनिष्ठाधस्तर्जन्यन्तमायूरेखा समीरिता। मध्यमा च तथा रेखा धनरेखा तदूर्ध्वतः ॥ २५ ।। व्यङ्गुलो मणिबन्धः स्यानाहे सार्धदशाङ्गुलम् । गजहस्तोपमो बाह संस्थितौ च मनोहरी ॥ २६ ॥ विशत्यङ्गुलकं चैव कक्षयोरुभयान्तरम् ।। सप्ताशुलं भुजस्कन्धः कक्षे चैकैकमङ्गुलम् ।। २७ ।। चतुर्दशाङ्गुलो मध्यो नाभ्यूर्वे च षउङ्गुलम् । अष्टादशाङ्गुलं नाभे र्द्विमुखं चोरुमूलकम् ॥ २८॥ एकादशाशुला जला निम्नानेच सुवर्तिता। सप्ताश्शुलं जानुशिरो नलाग्रं निम्नमावृतम् ॥ २९ ॥ वेदाइगुलं गुल्फमूलं नाहं च द्वादशोद्भवम् । षडगुलं पूर्वपादः तर्जन्या: पूर्वभागतः ॥ ३० ॥ सार्धव्यङ्गुलमङ्गुष्ठं तर्जनी चतुरङ्गुला। ...................................... ॥३१॥ अगुष्ठसार्धाङ्गलोक्तं तर्जनी च तदर्धकम् ? । अङ्गुष्ठार्ध तु सूत्रेण कुर्यादग्रे कनिष्ठिकाम् ॥ ३२ ॥ निम्नमानक्रमः प्रोक्तः पर्वसङ्ख्याभिधीयते । त्रिपर्वकोद्भवाश्चान्या अगुष्ठं च द्विपर्वकम् ॥ ३३ ॥ पर्वाध च नखं कुर्यात्स्मृतः सर्वेष्वयं विधिः।। षण्मात्र: पाद विस्तार चतुर्मात्रा च पारिणका ॥ ३४ ॥ पादमूलतले चापाकारे मध्योनते तथा । . अक्षि? गुल्फो प्रकर्तव्यौ अर्धार्धमात्रकावुभौ ॥ ३५ ॥ स्कन्धौ समुन्नताकारी पृष्ठमध्यस्तु वंशवत् ।
वंशक्षिप्तो प्रतपक्षी ? सर्वावयवशोभनौ ॥ ३६ ।। इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां प्रतिमालक्षण
विधिनिर्णयाधिकारोनाम दशोत्तरद्विशततम सूत्रम् ।।

Page #723

(२११) स्थानकविधिनिर्णयोनामेकादशोत्तर द्विशततमं सूत्रम् ।।
विश्वकर्मोवाच
अथ वक्ष्ये स्थानविधि क्रमयोगमुपागतम् । ऋज्वागतादि-स्थानानि पञ्च वै पूर्वभागतः॥१॥ कार्घाण्यपराङ्मुखानि चतुर्घत्ताभिधानि च । ब्रह्मसूत्रोद्भवं पूर्व सन्मुखं चावलोकने ॥२॥ अङ्गाभिधानसं तु ऋज्वागतादिस्थानतः। ऋज्वागतं ध्रुवं पूर्व तदाद्यं प्रवृत्तभ्रमः ॥ ३॥ स्वाङ्गुलोभवयुक्ता च पादयुक्ता त्रिशोभना । भ्रकेशान्तयोर्मध्ये च शिरोवृत्ते तु मानतः॥४॥ आद्यमज्वागतं नाम अर्धर्जु च द्वितीयकम् । साचीकृतं तृतीयं तु द्वयर्धाख्यं चतुर्थकम् ॥५॥ उपर्य्यथो सूत्रधातः पराङ्मुख (वृत्त ) चतुष्टयम् । ऋज्वागतपरावृत्त मध परावृत्तकम् ॥ ६॥ साचीकृतपरावृत्तं ततो द्वयर्धर्जुपूर्वकम् । इत्युक्तं परभागैश्च परावृत्तचतुष्टयम् ॥ ७॥ उभयर्वागतमध्ये प्रत्यङ्गाङ्गकशोभनम् ॥ इति पाागतं प्रोक्तं स्थानक नवमं विदुः ॥ ८॥ पिंपलीकण्ठमध्ये च बाह्वोश्च स्कन्धगर्भतः। अक्षसूत्रोद्भवाख्यं च पार्श्वसूत्रं प्रतिष्ठितम् ॥९॥ नासानं दशनाग्रं च अगुष्ठाग्रं तथैव च। पूर्वं प्रतिष्ठितं सूत्र क्रमयुक्तिमुपागतम् ॥ १० ॥ ललाटनालिकामध्ये चिबकस्तनयोस्तथा। मेढे च गुह्ममूलं च वलसूत्रं प्रतिष्ठितम् ॥ ११॥ कुर्यात्स्थूलं च सूत्रस्थं नासाग्रमात्रनिर्गतम् । उच्छ्वासः सार्धद्वयाक्षोऽशष्टमूलं वेदाङ्गुलम् ॥ १२॥ क्षिप्त्वा संगमत्रियवं गोजिकामात्रमेव च ॥ १३ ॥ अधरान्तं गतं सूत्रं हनुकामात्रमेव च। ग्रीवा वेदाङ्गुलोक्षिप्ता आहिका ? मात्रसंशिका । अङ्गा मध्ये विभागोक्ता द्विगुणं जानुमस्तके ॥ १४ ॥ षण्मात्रा गुल्फसूत्रे च प्रवेशो निर्गमस्तथा। निर्गमश्च प्रवेशश्च युक्तिमानं विधीयते ॥ १५॥ कार्य पृष्ठ स्तनसूत्रे चतुर्दशाङ्गुलक्रमात् । नाभिदेशे तथा सङ्ख्याऽऽसनसूत्रे चतुर्दश ॥ १६ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
स्थानकविधिनिर्णयाधिकारो नामकादशोत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #724

(२१२) एकादशरुद्रनिर्णयो नाम द्वादशोत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
सद्यो वामोऽघोरतत्पुरुषाधीशान एव च । मृत्युंजयश्च विजयः किरणाक्षोऽघोरास्त्रकः ॥१॥ श्रीकण्ठश्च महादेवो रुद्राश्चैकादश स्मृताः। द्वादशकलासम्पूर्ण-मूर्तिश्चैवं सदाशिवः ॥२॥ गणेशं च कुमारं च तथाऽौ द्वारपालकान् । दिकपालकसमायुक्तं नृत्यन्तं त्रिपुरान्तकम् ॥ ३॥ अर्धनारीश्वरं वक्ष्ये तथा चोमामहेश्वरम् । कृष्णशइकरमेवं च हरिहरपितामहम् ॥ ४ ॥ हरिहरस्वर्णगर्भ सचन्द्रार्क पितामहम् । त्रिपुरुषं ब्रह्म-विष्णुमहेशं तु त्रिमूर्तिभिः ॥ ५॥ भास्करं ग्रहसम्युक्तं कृष्णं च द्वारकास्थितम् । जैनेन्द्रं वच्मि चतुर्वि-शति तीर्थङ्करानपि ॥६॥ गौर्याश्चैव तथा मूर्ति दुर्गानवकमेव च । श्रियस्तथा च भैरव्या मातृणां च तथाष्टकम् ॥ ७ ॥ शुक्लाम्बरधरं देवं शुक्लमाल्यानुलेपनम् । शुक्लोष्णीषं शुक्लने शुक्लयज्ञापवीतिनम् ॥ ८॥ जटाभारसमायुक्तं बालेन्दुकृतशेखरम् । त्रिलोचनं सौम्यमुखं चतुःकुण्डलभूषितम् ? ॥९॥ दिम्यदेहं महाकायं नवयौवनमण्डितम । महाभुजं महोत्साहं वरदाभयपाणिकम् ॥ १०॥
इति सद्योजातः प्रथमो रुद्धः ॥ रक्ताम्बरधरं देवं रक्तयज्ञोपवीतिनम् । रक्तोष्णाषं रक्तनेत्रं रक्तमाल्यानुलेपनम् ॥ ११ ॥ जटायां कृतचंद्रं च त्रिनेत्रं तुमनासिकम् । महारक्तं महाबाहुं शुल खट्वाङ्ग धारिणम् ।। १२ ।। रक्तास्यं रक्तनयनं ? रक्तकुण्डलधारिणम् । सर्वालकारसम्युक्तं सर्वाभरणभूषितम् ॥ १३ ॥
इति वामदेवो द्वितीयो रुद्रः॥ करालदंष्ट्र विकटास्यं सर्पशीर्ष त्रिलोचनम् । मुण्डमालाधरं देवं सर्पकुण्डलमण्डितम् ॥ १४॥ भुजाकेयूरधरं सर्पहारोपवीतिनम् । गोनस कटिसूत्रं च गले वृश्चिकमालिकाम् ॥१५॥

Page #725

अपराजितपृच्छा नीलोत्पलदलश्याममतसीपुष्पसन्निभम् । भृगभ्रमङ्मजटिलं शशाककृतशेखरम् ॥१६॥ तक्षकं कर्कोटकं च पायूनेत्रे पुरौ कृतौ । अघोरसमकं हेतुं कालरूपमिवापरम् ॥ १७ ॥ महावीर्य महोत्साहमष्टबाहुं महाबलम् । रिपुसैन्य त्रासयन्तं निवेशो यत्र भूतले ॥१८॥ खट्वाङ्गं च कपालं च खेटकं पाशमेव च । वामहस्तचतुष्कण शस्त्राणां च चतुष्टयम् ॥ १९ ॥ त्रिशूलं कलशं खड्ग दण्डश्चैवारिमर्दनम् । करेषु वै दक्षिणेषु चैतदनचतुष्टयम् ॥ २० ॥
- इत्यघोर स्तृतीयो रुद्रः॥ पीताम्बरधरं देवं पातयज्ञोपवीतिनम्। मातुलिङ्ग करे वामे अक्षसूत्रं च दक्षिणे ॥ २१ ।।
इति तत्पुरुषश्चतुर्थों रुद्रः ।। शुद्धस्फटिकसंकाशं जटाचन्द्रविभूषितम् ।। त्रिनेत्रं शूलहस्तं च वामे धृतकपालकम् ॥ २२ ॥
इतीशानः पञ्चमो रुद्रः॥ कपालमालिनं श्वेत शशाङ्ककृतशेखरम् । व्याघ्रचर्मधरं रुद्रं नागेन्द्रोरुविभूषितम् ॥ २३ ॥ त्रिशूलं चाक्षसूत्रं च विभर्ति दक्षिणे करे। कपालं कुण्डिकां वामे योगमुद्रां करद्वये ॥ २४॥
इति षड्भुजमृत्युञ्जयः षष्ठो रुद्रः॥ एकवत्रं त्रिनेत्रं च शशाङ्ककृतशेखरम् ।। बहल्ललाटकापोलं कम्बुग्रीवं सुशोभनम् ॥ २५ ।। चतुर्भुजं महाबाहुं शुलपङ्कजधृत्करम् ।। दिव्यरूपधरं देवं वरदाभयपाणिकम् ।। २६ ॥
इति विजयः सप्तमो रुद्रः ।। चतुर्भुजं महावक्षः शुक्लाक्षं सूत्रपाणिकम् ।। पुस्तकाभयहस्तं च वरदाशं त्रिलोचनम् ।। २७ ॥
इति किरणाक्षोऽष्टमो रुद्रः ।। स्वलस्पावकसंकाशं खड्गहस्तं त्रिशूलिनम् । महाकोधकरं देवं मायाकृतमहाग्रहम् ॥२८॥
___ इत्यधोरात्रो नवमो रुद्रः ।। चित्रसूत्रवस्त्रधरं चित्रयज्ञोपवीतिनम् । चित्ररूपं महासत्यं चित्रैश्वर्यसमन्वितम् ॥ २९ ॥ चतुर्बाहुं चैवक्त्रं सर्वालङ्कारभूषितम् । खग धनुः शरं खेटं शशाङ्ककृत शेखरम् ॥ ३० ॥
इति श्रीकण्ठो दशमी रुद्रः ॥

Page #726

एकादशरुद्रनिर्णयो नाम द्वादशोसर द्विशततम सूत्रम् ।। त्रिलोचनश्चतुर्बाहुः शुक्लाक्षः सुकरद्वयः।। दक्षेणपाणिना पूर्ण वंशामृतरसं पिबत् ॥ ३१ ॥ धृतमुक्ताक्षसूत्रश्च महादेवो धनोर्जितः । महाश्चर्यप्रदायी व रुद्रश्चैकादशः स्मृतः ॥ ३२ ॥
इति महादेव एकादशो रुद्रः। पद्मासनेन संस्थाय ! योगासनकरद्वयम् । पञ्चवक्त्रं भयं शक्ति शूलखट्वाङ्गधृत्करम् ॥ ३३ ॥ भुजङ्गसूत्रडमरु बीजपूरधरं शुभम् ! । इच्छानानक्रियं चैव त्रिनेत्र ज्ञानसागरम् ॥ ३४॥
इति द्वादशकलासम्पूर्णमूर्तिः सदाशिवः॥ गजाननं चतुर्बाहुं व्यक्षं पुरुषरूपिणम् । एकदन्तं महाचण्ड ब्यालयज्ञोपवीतिनम् ॥ ३५॥ स्वदन्तं दक्षिणे हस्ते परशुं चाऽपरे करे। उत्पलं चोर्ध्वतो नामे तस्याऽधो मोदकं स्थितम् ॥ ३६॥ सिन्दूर रक्तं कुम्भं च कुइकुमारुणविग्रहम् । कुर्याध मूषकारूढं सिद्धिदं सर्वकामदम् ॥ ३७ ।।
इति गणपतिः ॥ वरदं चाकुशं दन्तं परशुं दक्षिणे करे।। कपालं शराक्षमालं पाशं दण्डं च वामके ॥ ३८॥ पञ्चवकूत्रं त्रिनेत्रं च हरं रुद्रगणेश्वरम् । वृषभवाहनोपेतं सर्वकामार्थसाधनम् ॥ ३९ ॥
इति हरिहरमूर्तिः॥ षड्वक्त्रं द्वादशभुज लोचनत्रयसंयुतम् । शिव्यारूढं मांसलं च कुमार कुमाराकृतिम् ॥ ४० ॥ शरं शक्तिं च खड्गं च अङ्कुशं दण्डमेव च । अक्षसूत्रं षडेतानि वामकेषु भुनेषु च ॥४१॥ शङ्ग धनुः पाशखेटं वरदां च कमण्डलुम। दक्षिणेषु भुजेवेव मत्राणां षट्कमेव च ॥ ४२ ॥ .
इति स्वामिकार्तिकेयः॥ क्षीरोदार्णवमध्यस्थ मुभवेऽमृतरूपिणम् । विषजीर्ण भुजङ्गानां तस्य आदो समुद्भवम् । ॥ ४३ ।। सर्वाश्चर्यमयं रूपं विबोधाद्विषहारकम् । दारिद्मकुष्ठहरं च धमार्थकाममोक्षदम् ॥४४॥ मुक्तामण्डलशोभाढ्यं तप्तकाश्चनसप्रभम् । हारकेयूरसम्युक्तं प्रभामण्डलमण्डितम् ॥ ४५ ॥ त्रिनेत्रं षड्भुजं शुभ्रं जटाखण्डेन्दुभूषितम् । व्याघ्राजिनं सितं सौम्यं नागयज्ञोपवीतिनम् ॥ ४६ ।।

Page #727

अपराजितपृच्छा त्रिशले चाक्षसूत्र च कपाल कुण्डिकां तथा । याम्ये सौम्ये च विभ्राणं व्यालव्याप्ती करौ तथा ॥४७॥ पद्मासनस्थितं देवं वैद्यनाथं हरं प्रभुम् । . वनमालादिसंयुक्त सूर्यकोटिसमप्रभम् ॥४८॥ महाकेयूग्सम्युक्तं प्रभामण्डलमण्डितम् । वैद्यनाथ विजानीयात् शक्त्यारोग्यप्रदायकम् ॥ ४२ ॥
इति वैद्यनाथ मूर्तिः ॥ गोरशता ? वर शान्तं कमण्डल्वक्षपाणिकम । धन्वन्तरि सुषेण वा वानगस्यामराङ्गकम् ॥ ५० ॥ अमृतागमहस्तं च कुर्यात्तस्पार्श्वयोः सदा।। अवतारः कृतो येन रामलक्ष्मणतत्वतः ॥५१॥ इति सूत्रसन्तानगुणकोतिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाया
मेकादशरुद्रनिर्णयाधिकारी नाम द्वादशोत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #728

(२१३) दिक्पालादिविविधमूर्तिलक्षणो नाम त्रयोदशोत्तर
द्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
मातुलिङ्गं च नागेन्द्र डमरु शलमेव च । नन्दी मुकुटशोभादयः सर्वाभरणभूषितः ॥ १॥ खट्वाङ्गं च कपालं च डमरु बीजपूरकम् । दंष्ट्राकरालवदनो महाकालस्तु दक्षिणे ॥ २॥
इति पूर्वप्रतिहारो॥ सर्जनी त्रिशूलं चैव गदा डमरुक तथा । हेरम्बो वामभागे हि भृङ्गिणं दक्षिणे स्मृतः ॥ ३ ॥ गदाडमरुखट्वाङ्गं तर्जनी वामहस्तके । उभौ वा दक्षिणद्वारे भृङ्गी दक्षिणतः शुभः॥४॥
इति दक्षिणप्रतिहारो॥ त्रिशल डमरं चैव खट्वाङ्गं बीजपूरकम् । पश्चिमे दुर्मुखो घामे तद्वत्रं गोमुखाकृति ॥५॥ पश्चिमद्वारि कार्यः स पाण्डुरोऽस्याथ दक्षिणे । खट्वाङ्गं व कपालं च डमरु बीजपूरकम् ॥ ६॥
इति दुर्मुखो वामे पाण्डुरो दक्षिणे ।। मातुलिङ्गं मृणालं च खट्वाङ्गं पद्मदण्डकम् । सितश्चैवोत्तरे द्वारे वामे चैव व्यवस्थितः ॥ ७ ॥ पखण्डं च खट्वाङ्गं मृणालं बीजपूरकम् ।। असितो पक्षिणे भागे उत्तरे द्वार एव च ॥ ८॥
इति सितो वामेऽसितश्च दक्षिणे ।। वरं वज्राजकुशौ चैव कुण्डी धत्ते करैस्तु यः । गजारूढः सहस्राक्ष इन्द्रो वै पूर्वतः स्थितः ॥९॥ वरदः शक्तिहस्तश्च समृणालकमण्डलुः । ज्वालापुअनिभो देवो मेषारूढो हुताशनः १०॥ लेखनी पुस्तकं धत्ते कुक्कटं दण्डमेव च । सुमहामहिषारूढो यमः कृष्णाङ्ग ईरितः ॥ ११ ॥ खङ्गं च खेटकं हस्ते कत्रों चैवारिमस्तकम् । दंष्ट्रालम्बमुखी कुर्योच्छवाना रूढां च नितिम् ॥ १२ ॥ वरं पाशं च कमल करै बिभ्रत्कमण्डलुम् । कर्तव्यो मकरारूढो वरुणः पश्चिमे तथा ॥ १३ ॥ वरं श्वज पताकां च दस्तैः कमण्डलुम् । मृगारूदो हरिद्वर्णः पवनो वायुदिपतिः ॥ १४ ॥

Page #729

अपराजितपृच्छा गदां निधिं बीजपूरं करोबिभ्रत्कमण्डलुम् । गजारूढः कर्तव्यो धनदश्चोत्तरे तथा ॥ १५ ॥ वरदं च त्रिशूलं च नागेन्द्र बीजपूरकम् । वृषारूढश्च कर्तव्य ईशानो धवलद्युतिः ॥ १६॥ एकवक्त्रं दशभुज नृत्यन्तं त्रिपुरान्तकम् । सिंहचर्मपरिधान मृगचर्मोत्तरीयकम् ॥ १७ ॥ रक्ताम्बरधरं देवं सूर्यकोटिसमप्रभम् ।। कपालमालाभरणं शशाङ्ककृतशेखग्म् ॥१८॥ खट्वाङ्गखेटकधरं धृतखड्गकपालकम् । त्रिशलादिन कण्ठा व शरशाइविधारिणम् ॥ ११ ॥ पाशाङ्कुशधरं देवं कुण्डलाभ्यामलइन्कृतम्। हरं संस्थाप्य नृत्यन्तं बलयाकारसंस्थितम् ॥ २०॥
प्रति दिपालयुक्तत्रिपुरान्तकमूर्तिः ।। अर्धनारीश्वरं वक्ष्ये उमादेहार्धधारिणम् । वामाने व स्तनं कुर्यात् कणे वै ताडपत्रकम् ॥ २१ ॥ वालिका वामकणे तु दक्षिणे कुण्डलं तथा। मुकुटाधं च माणिक्यं जटाभारं च दक्षिणे ॥ २२ ॥ अर्धे चैव स्त्रियो रूपं सर्वाभरणभूषितम् । पुरुषं दक्षिणे भागे कपालकाटमेखलम् ॥ २३ ॥ त्रिशूलं चाक्षसूत्रं च तहक्षिणकरोद्धतम् । कमण्डलु दर्पणं च गणेशं वामतस्तथा ॥ २४ ॥
इत्यर्धनारीश्वरः॥ उमामहेश्वरं वक्ष्ये उमया सह शङ्करम् । मातुलिङ्गं त्रिशूलं च धृतं दक्षिणत: करे ॥२५॥ आलिङ्गन् वामहस्तेन नागेन्द्रं च द्वितीयके । हरस्कन्धे उमाहस्तं दर्पणं द्वितीये करे ॥ २६ ॥ अधस्तावषभं कुर्यात् कुमारंच गणेश्वरम् । भृङ्गिरिटि तथा कुर्यान निर्मासं नृत्यसंस्थितम् ॥ २७ ॥
इत्युमामहेश्वरमूर्तिः ॥ कृष्णशङ्करकं वक्ष्ये कृष्णार्धेन तु संस्थितम् । कृष्णार्धे मुकुट कुर्याज्जटाभारं च दक्षिणे ॥ २८ ॥ कुण्डल दक्षिणे कर्णे वामे मकरकुण्डलम् । अक्षमालां त्रिशूलं च चक्रं वै शङ्खमेव च ॥ २९ ॥
इति कृष्णशङ्करमूर्तिः ॥ एकपीठसमारूढमेकदेह निवासिनम् । षड्भुजं च चतुर्वक्त्रं सर्वलक्षणसम्युतम् ।। ३०॥ अक्षसूत्रं त्रिशूलं च गदां चैव तु दक्षिणे । कमण्डलुं च खट्वाङ्गं चक्रं वामभुजे तथा ॥३१॥
इति हरिहरपितामहः॥

Page #730

.५४६
दिक्पालादिविविधमूर्तिलक्षणो नाम त्रयोदशोत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥
चतुर्वक्त्रं चाष्टबाहुं चतुष्कैक निवासनम् । ऋज्वागतोमुखः कार्यः पद्महस्तो दिवाकरः ॥ ३२ ॥ खट्वाङ्गत्रिशूलहस्तो रुद्रो दक्षिणतः शुभः । कमण्डलुं चाक्षसूत्रमपरे स्यात् पितामहः ॥ ३३ ॥ वामे तु संस्थितश्चैवं शङ्खचक्रधरो हरिः । एवंविधं प्रकर्तव्यं सर्वकामफलप्रदम् ॥ ३४ ॥
इति हरिहरहिरण्यगर्भः ॥
षड्भुजं च चतुर्वक्त्रं सर्वाभरणभूषितम् । कमण्डलुं चाक्षसूत्रमुभयोः एकजटक्करम् ? ॥ ३५ ॥ मृणाल मूर्ध्वकरयोः कर्तव्यं शुभलक्षणम् । सर्वाभरणसम्युक्तं सर्वकामफलप्रदम् ॥ ३६ ॥
इति चन्द्रार्कपितामहः ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाश प्रोक्तृ श्री भुवनदेव च। यक्ता पराजित पृच्छायांदिक्पालादिविविधमूर्तिलक्षण|धिकारो नाम त्रयोदशोत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #731

(२१४) ब्रह्मसूर्यादिनवग्रहा नाम चतुर्दशोत्तर द्विशततम सूत्रम्॥
विश्वकर्मोवाच
ऋग्वेदादिविभेदेन कृतादियुगभेदतः। विप्रादिवर्णभेदेन चतुर्वक्त्रश्चतुर्भुजः ॥ १॥ ब्रह्मा पितामहश्चैव विरश्चिः कमलासनः। एकैकस्य यथा प्रोक्ता मूर्तिः स्यात्परमेष्टिनः ॥ २॥ अक्षसूत्र करे दक्षे शुचिस्तस्योर्ध्वतः स्थिता । पुस्तकं वामहस्ते च तस्याधस्तात् कमण्डलुः ॥३॥ कमलासनमूर्तिः स्यात्सर्ववर्णहितप्रदा! कलौ युगे भवेच्चैवं कर्तृकप्रवरादिषु ॥ ४॥
इति कमलासनः॥ अक्षसूत्रं पुस्तकं च शुचिश्चैव कमण्डलुः। विरञ्चेः सा भवेन्मूर्ति द्वाषरे सुखदायिनी ॥५॥
इति विरचिः॥ कमण्डलुश्वाक्षत्रं ध्रुवाश्च पुस्तकं तथा । पितामहस्य मूर्तिः स्यात् त्रेतायां सुखदायिनी ॥ ६॥
इति पितामहः॥ पुस्तकं चाक्षसूत्रं च श्रुवाश्चैव कमण्डलु । ब्रह्मणः सा भवेन्मूर्तिः कृते तु सुखदायिनी ॥ ७ ॥ ब्रह्मा सुवक्त्रः सुभावः कर्णसंस्थितकुण्डलः । किरीटमालाशोभाढ्य समांस गलकेशकः ॥ ८॥ तप्तकाञ्चनवर्णाभो मणिरत्नहारोज्ज्वलः। मुक्ताकटककेयूर सर्वाभरण भूषितः ॥९॥
इति ब्रह्मणो मूर्तिः॥ आदित्यस्य प्रवक्ष्यामि मूर्ति नवग्रहान्विताम् । रक्तवों महातेजाः शतपद्मोपरिस्थितः ॥ १० ॥ सर्वलक्षणसंयुक्तः सर्वाभरणभूषितः । द्विभुजश्चैकवत्रश्च श्वेतपङ्कजधृत्करः ॥ ११ ॥ तेजोवर्तुलविम्बस्य मध्यस्थो रकवाससः। इदमादित्यरूपं स्यात् सर्वपापप्रणाशनम् ॥ १२ ॥ वेतवर्णों भवेत्सोमो रक्तो हाङ्गारकस्तथा । बुधश्च पीतवर्णाभस्तादृग्रूपं गुरोस्तथा ॥ १३ ॥ गोक्षीरधवल शुक्रः कृष्णवर्णः शनैश्चर।। राजावर्तनिभो राहु नः केतुः सदा भवेत् ॥१४॥

Page #732

५४८
अपराजित पुच्छा
सोमः कमलहस्तः स्यात् कुजो दण्डकमण्डलू योगासनस्थश्च बुधो गुरुश्चाऽक्षकमण्डलू ॥ १५ ॥ अक्षं कमण्डलुं शुक्रः शनिर्दण्डकमण्डलू | अर्धकायः स्थितो राहुः केतुः करपुटाकृतिः ॥ १६ ॥ सप्ताश्वरथआदित्यश्चन्द्रो दशहयः स्मृतः । मेषारूढोऽङ्गारकश्च बुधः सर्पासनस्थितः ॥ १७ ॥ हंसारूढं गुरुं विद्यात् शुक्रं दर्दुरवाहनम् । शनिं च महिषारूढं राहुं वै कुण्डमध्यगम् ॥ १८ ॥ सर्पपुच्छाकृर्ति केतुं शनिं दंष्ट्राकरालकम् । किरीटमाला शोभाढ्याः सर्वाभरणभूषिताः ॥ १९ ॥ इति ग्रहसहिता सूर्यमूर्तिः ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तु श्रीभुवन देवाचार्योंक्ता पराजित पृच्छायां ब्रह्मसूर्यादिनवग्रहाधिकारी नाम चतुर्दशोत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #733

(२१५) सर्वप्रतिमा नाम पञ्चदशोत्तर द्विशततम सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि विष्णुमूर्तेश्च लक्षणम् । वर्णभेदानुक्रमं च मूर्तीनां च पृथग्विधिम् ॥ १॥ केशवो नारायणश्च माधवो गोविन्दस्तथा । स्थापिता मूर्तयश्चैषां विप्राणां च सुखावहाः ॥२॥ विष्णोर्मधुसूदनस्य क्षत्रियस्य फलप्रदे । त्रिविक्रमवामनयोः स्थापनं वैश्यसौख्यदम् ॥ ३॥ स्थापिताचैधरी मूर्तिः शूद्रस्याऽपि सुखावहा । रजकानां चर्मकारनटानां वरदस्य च ॥ ४॥ कैवर्तमेदभिल्लानां हृषीकेशः सुखावहः । कुम्भकारो वणिग्वेश्या वक्रिकध्वजिनावपि ॥ ५॥ एतेषां प्रकृतीनां च सर्वेषां च सुखावहः । पद्मनाभः सुविख्यातः स्थाप्यो देवश्चतुर्भुजः ॥६॥ पांत्रयम्बकः श्रीमान् दण्डिनां च विशेषतः । दामोदरः समाख्यातस्तथा च ब्रह्मचारिणाम् ॥ ७ ॥ यच्छन्त्येते शुभं राज्यं भृत्यपुत्रकलत्रकम् । हरि हरं हेमगर्भ नारसिंहमतः परम् ॥ ८॥ धामनं चैव वाराहं सर्ववणेषु कारयेत् । धनं धान्यं च सौभाग्यं लभन्ते कर्तकावयः ॥९॥ स्थापिता चैव यन्मूर्तियनिता चेद्विसर्जयेत् । तन्मूर्तिश्च प्रकर्तव्या नाऽन्यमूर्ति प्रवेशयेत् ॥ १० ॥ मखकेशाधङ्गकैश्च हाः कण्ठविभूषणः । कंङ्कणैः कटिसूत्रैश्च किरीटकुण्डलादिभिः ॥ ११ ॥ धनमाला तुरगाद्या! नूपुरैः पादकङ्कणैः । शस्त्राद्यायुधभेदेश्च व्यङ्गितामपि तां त्यजेत् ॥ १२ ॥ मखकेशाभूषणादिशस्त्रवस्त्राद्यलकृतिः । विषमा व्यङ्गिता नैव दूषयेन्मूर्तिमङ्गकम् ॥ १३ ॥ शान्तिपुष्टयादि कृत्यैश्च पुनः सा च समीकता। पुनारथोत्सवं कृत्वा प्रतिमा अर्चयेच्छुभाः ॥ १४ ॥ अङ्गोपालेश्च प्रत्यङ्गैः कथंचिद् व्यङ्गदूषिता । विसर्जयेत्ता प्रतिमामन्यमूर्ति प्रवेशयेत् ।। १५ ।। जीर्णोद्धारक्रमयुक्ति प्रतिष्ठादिभिराचरेत् । प्रतिष्ठानन्तरे प्राश: कुर्यादष्टमहोत्सवान् ॥ १६ ॥ था खण्डिताश्च दग्धाश्च विशीर्णाः स्फुटितास्तथा । न तासो मन्त्रसंस्कारो गतासुस्तत्र देवता ॥ १७ ॥

Page #734

अपराजितपृच्छा परे वर्षशताइवाः स्थापिताश्च महत्तरैः । सान्निध्यं सर्वकालं तु व्यङ्गितानपि न त्यजेत् ॥ १८॥ पतनाद् व्यङ्गिता देवास्तेषां दुरितमुद्धरेत् । स्नपनोत्सवयात्रासु पुनारूपाणि चाचरेत् ॥ १९॥ नवरेवापि जीणे ी ही या चाऽपि शोभना । परिष्कारेऽपरिष्कारे तत्रदोषो न विद्यते ॥ २० ॥ चतुर्भुजे वा द्विभुजे तस्यान्ते वाहिका क्रमम् । युग्मतालौ पृथगेका वाहिका पृथुमानतः ॥ २१ ॥ तत्तुल्यं च भवेदैर्घ्य वाहिकानां प्रमाणकम् । देवताक्रम तद्रपं? तोरणं छन्दमीदृशम् ।। २२ ॥ वाहिका स्तोरणे ? कुर्याद् यस्य देवस्य ये गणाः । शान्तिदाः सर्वकालेषु सर्वविधनप्रणाशनाः ॥ २३ ॥ द्वारशाखाकारनिकराधरथिकान्विताः । वाहिका बाह्यपक्षे तु गजैःसिंहरलकृताः ॥२४॥ तदूर्व तोरणं कुर्यात् पञ्चधा प्रोच्यते बुधैः । लीलोदरं च ललितं श्रीपुञ्ज नन्दिवर्धनम् ॥ २५॥ चित्रकूटाभिधेयं च पञ्चमं तोरणं मतम् । ललितं चेलिकाकारं त्रिरथिकं लीलोदरम् ॥ २६ ॥ श्रीपुश पञ्चरथिकं सप्तभिनन्दिवर्धनम् । नवभिश्च रथैर्युक्तं चित्रकूटं च कामदम् ॥ २७ ॥ रथिका याम्योत्तरयोर्मकरी विकृतानना । रथिकोभयपक्षे तु ईलिका वलणैर्युता ॥२८॥ ब्रह्मविष्णू रवि कुर्याद् भद्राद्या गौरिकास्तथा । चण्डिका बुद्धमहन्तं गणनाथादि शोभनम् ॥ २९ ॥ यादग्वर्णोद्भवा अास्ताक् परिकरादिकम् । विवर्णादौ महादोषो धाट्यमाने तु सर्वतः ॥ ३०॥ रस्नादिकोदभवेष्वेव मार्कतस्फाटिकादिषु । न वैवाकीर्णदोषो पर्चा परिकरादिषु ॥ ३१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाथा -
सर्वप्रतिमाधिकारो नाम पञ्चदशोत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #735

(२१६) ऊर्वासनस्थाशयनस्थार्चापरिकरो नाम षोडशोत्तर
द्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
आसनस्था तथैवार्चा शयनस्था विशेषतः। तासामनुक्रमं युक्ति वक्ष्ये परिकरादिकम् ॥१॥ पूर्वमानान्विताः कुर्यादर्चा वै सर्वशोभनाः। पक्षद्वये भुजानां तु युग्मतालप्रविस्तरैः ॥ २॥ मकर्यरैः कर्णिका वृत्ताः सुरूपाः लक्षणान्विताः। तिलको मृगाङ्कः स्यान्मालाचयसमन्विताः ॥३॥ कामदा बाह्यपक्षे तु गजसिंहादित; क्रमात् । पृष्ठपट्टोदूभवा, कार्या वाहिकोभयमध्यतः ॥ ४ ॥ प्रतिमास्कन्धकोत्सधपृष्ठपट्टान्तवाहिका । दोला च तोरणं कायें नेमिकाकाररूपके ॥५॥ विरथिका तथा कार्या छत्रत्रयसमन्विता। अशोकपत्रकाकारा छत्रदण्डसमन्विता ॥६॥ अधस्तात् फणिमण्डपं मयूरकान्ति सन्निभम् । मयूरकस्य चाधस्तात् सिंहासनमलङ्कृतम् ॥ ७ ॥ अर्चा चोवोदये कार्या सिंहासनसमन्विता। पक्षद्वये धर्मचक्रं गजसिंहरलकृतम् ॥ ८ ॥ यक्षाः शासनदेवश्च तस्य चोभयपक्षतः। एवमेव तथा कार्य सिंहासनमलङ्कृतम् ॥९॥ ऊर्ध्वाऽऽसनस्था चैवं स्यादा सर्वशोभना । तदुच्छ्यत्रिभागेन जलपट्टस्य निर्गमः ॥१०॥ तस्यावं पीठबन्धस्तु कर्तव्यो लक्षणान्वितः । एवमूर्वासनस्थायाः कार्य: परिकरस्तथा ॥ ११ ॥ यथोदितं परिकरं शयनस्थां च वच्म्यहम् । तदनुक्रमयुक्तिं च कथयामि विशेषतः॥१२॥ शयनस्था तु या चार्या पर्यकान्तं यथोदिता। कार्या तद्विगुणा चैव वाहिका शीर्षपदान्तिका ॥ १३ ॥ गजसिंहरलइकृत्वा कर्तव्या सर्वकामदा। तस्याचे तोरणं चैव सदोचे ! चाधिकोदयम् ॥१४॥ त्रिपञ्चसप्तान्ता पक्तिरचर्चा सर्वत्र शोभना । सप्तलोकादिक्रमैश्च कर्तव्यास्तत्र देवताः ॥ १५ ॥ भुवोकोऽथस्वलोंको महोलोको जनोऽपरः । तपोलोको सत्यलोको ज्ञानलोकस्तु सप्तमः ॥ १६ ॥

Page #736

५५२
अपराजित पृच्छा
पर्यङ्काश्च कार्याणि नवनागकुलानि का । सप्तान्धयोऽमृतकुम्भाः कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ १७ ॥ लक्ष्मीः पादतले लग्ना पक्षिराजः कृताञ्जलिः । ब्रह्माद्या ऋषिभिर्देवास्ते स्थिताश्च यथाक्रमम् ॥ १८ ॥ आलनस्था तु या ह्यर्चा तद्रूपं वाहिकाद्वयम् । मूलाच नेत्रतस्तत्र तयोर्हष्टिं च योजयेत् ॥ १९ ॥ शयनस्था तत्तद्रूपैर्मूलटक्समसूत्रतः ।
ऊर्ध्व यावुश्चान्ते कुर्याद् दृष्टिनिकाररूपोद्भवा ! ॥ २० ॥ एवं विधे च कर्तव्यमर्चापरिकरादिकम् ।
न्यूनाधिकं न कुर्वीत कृते दोषो महाभयम् ॥ २१ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योंक्ता पराजित पृछायामूर्थ्यासनस्थाशयनस्थार्चापरिकराधिकारो नाम षोडशोत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #737

(२१७) विष्णुमूर्तिलक्षणं सप्तदशोत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥
N
विश्वकर्मोवाच
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि विष्णुमूर्तश्च लक्षणम् । मूर्तयो वासुदेवाद्या युगादिवर्णभेदतः ॥ १॥ कृते युगे वासुदेवस्त्रेतायां कृष्ण एव च । प्रद्युम्नो द्वापरे चैवानिरुद्धश्च कलौ युगे ॥२॥ वासुदेवो भवेद्विने क्षत्रे संकर्षणः शुमः। प्रद्युम्नश्च तथा वैश्ये शूद्रे चैवानिरुद्धकः ॥ ३॥ . शुद्धस्फटिकसंकाश छत्राकारं तु मस्तके। . दक्षिणे च करे शङ्खस्तस्याधस्ताद् गदा शुभा ॥४॥ वामे चोचे तथा चक्रमधः पद्मं सुशोभनम् । स्याद्वासुदेवमूर्तिः स्वा पूजनीया द्विजोत्तमैः ॥५॥ रक्तवर्ण दिव्यदेहं मुकुट चैव मस्तके। दक्षिणोर्चे करे शखं तस्याधश्च गदात्तमा ॥६॥ वामोर्चे तु भवेत्पदा तस्याश्च सुदर्शनम् । साकर्षणी भवेन्मूर्तिः क्षत्रियाणां वरप्रदा ॥ ७ ॥ पीततर्णा महातेजः प्रमुखीकृतमस्तका। दक्षिणो_करे शङ्ख तस्याऽधश्चक्रमुत्तमम् ॥ ८॥ वामे कौमोदकी चोर्चे तस्याऽधः पालकजं तथा । प्रद्युम्नस्य भवेन्मूर्तिर्वैश्यानां हितकामदा ॥९॥ अतसीपुष्पसंकाशा बालेन्दुकृतमस्तका। .. दक्षिणोद्धे गदा चैव तस्याश्चक्रमुत्तमम् ॥ १० ॥ . वामोर्ध्वहस्ते शङ्खं च तस्याधः पङ्कजोत्तमम् । . अनिरुद्धस्य मूर्तिः स्याच्छूद्राणां वरदायिनी ॥ ११॥. केशवो नारायणश्च माधघो वासुदेवकः। त्रिविक्रमो वामनश्च श्रीधरः प्रद्युम्नस्तथा ॥ १२ ॥ हृषीकेश: पद्मनाभो दामोदरोऽनिरुद्धकः। दक्षहस्तस्याध आद्यं दक्षिणोर्चे पुनस्तथा ॥ १३ ॥ वामस्योर्ध्वमधश्चान्ते नाम्ना प्रदक्षिणकमः ॥ १४ ॥ अथासां सर्वमूर्तीनां शस्त्रभेदाः करक्रमात् । नापसव्येन कुर्वीत मूर्ती विष्णुरूपिकाः ॥१५॥ पनशइखे चक्रगदे केशवे वासुदेवके । शङ्खाम्बुजगदाचक्र नारायणे तत्संभवे ॥ १६ ॥

Page #738

५५४
अपराजित पृच्छा
गदाच माधवे वासुदेवके । लालङ्कारं भवेद्रूपं श्वेतवर्णं तथैव च ॥
१७ ॥
इति वासुदेवत्रयम् ॥
चक्रं गदा पद्मशख गोविन्दे गोपवर्द्धने । गदापद्मे शखचक्रे विष्णो स्युर्जगतीपतौ ॥ १८ ॥ चक्रख पद्मगदे तथा स्युर्मधुसूदने । साकर्षणास्त्रयो भेदा विष्णुरूपादिकोद्भवाः ॥ १९ ॥ इति सङ्कर्षणादिश्रयम् ॥
पद्मं गदा चक्रशङ्खौ रूपे त्रैविक्रमे तथा । शङ्खचक्रगदापद्मं वामने बलिबन्धने ॥ २० ॥ पद्मं चक्रं गदा शखं श्रीधरे श्रीनिकेतने । प्रद्युम्नस्य त्रयो भेदा विष्णुशस्त्रसमुद्भवाः ॥ २१ इति प्रधुम्नादित्रयम् गदा चक्रं पद्मशङ्खौ द्दषकेशे उदाहृताः । शङ्खपद्मे चक्रगदे पद्मनाभे ब्रह्मोद्भवे ! ॥ २२ ॥ पद्मशखगदाच दामोदर उदाहृतम् । अनिरुद्धस्य भेदाश्च पुराणैश्च प्रबोधिताः ॥ २३ ॥ इत्यनिरुद्धादिश्यम् ॥
अथाम्याः सम्प्रवक्ष्यामि मूर्ती वै वासुदेवजाः । सङ्कर्षणश्च प्रतनोऽनिरुद्धश्च यथाक्रमम् ॥ २४ ॥ अधोक्षजः कृष्णकार्तिकेयश्च पुरुषोत्तमः । तार्क्ष्यध्वजाच्युतोपेन्द्रा जयन्तो नारसिंहकः ॥ २५ ॥ जनार्दनो गोवर्धनो हरिः कृष्णस्तथैव च । पद्मं गदा शङ्खचक्रे तथैवाऽधोक्षजे सदा ॥ २६ ॥ पद्मं कृष्ण कार्तिकेये शकिखेटक कम्बवः | चक्रपद्मे शङ्खगदे तथा च पुरुषोत्तमे ॥ २७ ॥ पशखो ध्वजा गदा चिह्नं वक्रं तार्क्ष्यस्थे गरुडध्वजे । गदा पद्मं चक्रशखावच्युते विष्णुरूपके ॥ ६८ ॥ उपेन्द्रमूर्ती शङ्खोऽथ गदा वक्रं च पद्मकम् | अक्षचक्रदण्डपद्मं वादित्रैः परिवेष्टिते ।। २९ ।। जयन्त नामविख्याते रिपु सैन्य विमर्दने । चक्रपद्म गदाशखा नारसिंहे तथैव च ॥ ३०६ ॥ पद्मं चक्रं शखगदे तथैव च जनार्दने । गोवर्धने चाऽक्षच शखाब्जं गोपवल्लभे ॥ ३१ ॥

Page #739

विष्णुमूर्तिलक्षण सप्तदशोत्सर द्विशततम सूत्रम् ।। एसके पागदे हरौ वै मोक्षदायके। शङ्लो गदा पनचक्र कृष्णमूतौ तथैव च ॥ ३२ ॥ तिम्रस्तिनश्चतुर्भेदै रेवं द्वादशमूर्तयः॥
इति विष्णुमूर्तयः॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृश्छायां विष्णुमतिलक्षणा
धिकारो नाम सप्तदशोत्तरद्विशततमं सूत्रम् ।।

Page #740

(२१८) द्वारवती नामाष्टादशोत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
द्वारकायाः प्रवक्ष्यामि छन्दान्पञ्च प्रकीर्तितान् । 'अनुक्रमादथैकैकं कथयिष्यामि च ध्रुवम् ॥ १ ॥ पद्मिनी विजयाख्या च श्रीतुङ्गा चैव शान्तिका । महोत्सवा च विज्ञेयाः पञ्चैव द्वारिका मताः ॥ २ ॥ पद्मिन्याख्या कृतयुगे त्रेतायां विजया तथा । श्रीतुङ्गाख्या द्वापरे च शान्तिका च कलौयुगे ॥ ३॥ चतुर्युगे चतुर्वर्णे प्रशस्ता च महोत्सवा । तलच्छन्दाश्चतस्रः स्युः पञ्चमी स्यान्महोत्सवा ? ॥ ४ ॥ सङ्कर्षणस्य विजया वासुदेवस्य पद्मिनी । प्रद्युम्नस्य च श्रीतुङ्गाऽनिरुद्धस्याऽथ शान्तिका ॥ ५ ॥ महोत्सवा च क्रियते सर्वमूर्तिषु कामदा | धर्मार्थकाममोक्षाणां प्राप्तिहेतव ईरिताः ॥ ६ ॥ चतुरश्रकृते क्षेत्रे दशधा प्रविभाजिते । द्विभागा भित्तिरित्युक्ता गर्भः षडूभाग ईरितः ॥ ७ ॥ मध्यक्षेत्रत्रिभागस्तु ह्याचीपीठः सुशोभनः । चतुरस्त्रे समक्षेत्रेऽम्बुपट्टे वेदिका कृति ॥ ८ ॥ प्रतिष्ठाप्यो वासुदेव: पूर्वदिङ्मुख एव च ।
कर्षणः स्यात्सुख दो दक्षिणाभिमुखस्थितः ॥ ९ ॥ प्रद्युम्नः सुखदो देवस्तथा वरुणदिङ्मुखः । कौबेरीमुखसंस्था ह्यनिरुद्धस्तथोच्यते ॥ १० ॥ एक पीठसमारूढाश्चत्वारो हरयः स्थिताः । अपरप्रागग्निनिर्ऋत्याश्रिताः कृष्ण उच्यते ? ॥ ११ ॥ धर्मार्थकाममोक्षाश्च लभ्यन्ते कृष्णदेवतः । कृष्णदेवस्याऽऽदि मूर्तिः द्वारकादि जगत्पतेः ॥ १२ ॥ यथा प्रजा विना राज्ञा पुंभि होनास्तु योषितः । द्वारिका कृष्णहीना तु विना कृष्णं न शोभते ॥ १३ ॥ एकया कृष्णमूर्त्या च लब्धपुण्या च द्वारिका | समस्त मूर्तियुक्ताऽपि विना कृष्णं न पुण्यभाक् ॥ १४ ॥ स्वप्ने वा मनसा वाऽपि द्वारिकां यस्तु कारयेत् । लभेत् विष्णुलोकं स यावदाभूतसंप्लवम् ॥ १५ ॥ वर्द्धमानापरं शिखरं ? कर्णानुगे कुछाकृति ? | प्राग्ग्रीवो भय कुक्ष्योश्च पक्षिराजाधिप गृहे ॥ १६ ॥ इत्यादि मूर्तिः ॥

Page #741

५५७
अपराजितपृच्छा आदिमूर्तियथा कृष्णस्ततो हीना समस्तकाः। .. विभक्तयनुक्रमौ तासां कथयामि विशेषतः ॥ १७ ॥ पादेन वा त्रिभागेन न्यूनः स्याद्वासुदेवकः । आदिमूर्त्यर्धभागेन वाराहस्य तथोदयः ॥ १८॥ देवमानमिति ख्यातं भृत्यमानं च कथ्यते। कदिनामिस्तनन्धूना नूनं भृत्यादि-देवताः ॥ १९॥ वैकुण्ठो विश्वरूपश्चाऽनन्तस्त्रैलोक्यमोहनः । एते स्कन्धसमानाश्च शेषा न्यूनास्ततोऽपि च ॥२०॥ प्रासादे देवतामध्ये मण्डपे गर्भमध्यतः । उदुम्बरोच्छ्यसमा वेदिका जलपीठिका ॥ २१ ॥ घेदार वैदिकाकार जलपट्टस्य निर्गमम् । घासुदेवादिक्रमेण स्थापयेचतुरो हरीन् ॥ २२॥ शुक्लाम्बरधरो देवः शुक्लमाल्यानुलेपनः । शुक्लध्वजपताकश्च शुक्लयज्ञोपवीतिकः ॥ २३ ॥ चतुःसहनगोपीयुक् कार्यः परिकरस्तथा। रुक्मिण्यादिगोपिकायुक् प्राङ्मुखो वासुदेवकः ॥२४॥ रक्ताम्बरधरो देवो रक्तमाल्यानुलेपनः । रक्तध्वजपताकश्च रक्तयज्ञोपवीतिकः ॥ २५ ॥ रोहिण्यादिगोपिकायुगनन्तो दक्षिणामुखः। चतुःसहरगोपिकायुक् कार्यः परिकरस्तथा ॥ २६ ॥ पीताम्बरधरो देवः पीतमाल्यानुलेपनः । पीतध्वजपताकश्च पीतयज्ञोपवीतकः ॥ २७ ॥ रस्यादिगोपिकायुक्तः प्रद्युम्नः पश्चिमामुखः। चतुःसहयगोपिकायुक् कार्यः परिकरस्तथा ॥ २८ ॥ नीलाम्बरधरो देवश्चातसीपुष्पसन्निभः । नीलध्वजपताकश्च नीलयशोपवीतकः ।। २९ ॥ उषादिगोपिकायुक्तोऽनिरुद्धश्चोत्तरामुखः। चतुःसहस्रगोपिकायुक् कार्यः परिकरस्तथा ॥ ३०॥ शेषाः पन्तौ प्रकर्तव्याः केशवादिकमूर्तयः । पक्षभन्ने मण्डपस्य मध्योत्तमगवाक्षके ॥ ३१ ॥ बैकुण्ठो दक्षिणे स्थाप्यो वामतो विश्वरूपकः। मूलगर्भस्य मध्ये स्वनन्तत्रैलोक्यमोहनौ ॥ ३२॥ मण्डपाने त्रिकं प्रोक्तं कर्तव्यं सर्वकामदम् । एकद्वित्रिक्षणा: कार्याः परितो मत्त वारणाः ॥ ३३ ॥ पाराहो मध्यदेशेतु पीठोदुम्बरतः समः। मेष (शेषं) कूर्म समायुक्तं लक्ष्मी वै घामपार्श्वतः ॥ ३४ ॥

Page #742

tee
द्वारवती नामावावशोत्तर द्विशततम सूत्रम् ।। सन्मुखे च गवाक्षस्य द्वारस्य वामदक्षिणे । दुर्वासा नारदश्चैव खगस्ति दण्डपाणिकः ॥ ३५ ॥ यथाविधि विधातव्या वत्सयुक्ता ? व द्वादशी !। विताने गोकुलोद्भाव कालीयस्यायभिदायकम् ? ॥ ३६ ॥ एवं वै द्वारिका कार्या संसारे मोक्षदायिनी। धर्मार्थकाममोक्षाणां वाञ्छितार्थफलप्रदा ॥ ३७॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
द्वारवत्यधिकारो नामाष्टादशोत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #743

(२१९) विष्णुमूर्तयो नामैकोनविंशत्युत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि लक्षणं जलशायिनः । शयानः शेषपर्यके शेषं तुल्यो ने धृतिः १ ॥ १ ॥ अष्टतालस्तथायामे सन्मानि धू वृतोद्भवम् ? | नवताल: पूर्णवृत्ते लिङ्गरूपसुखासनम् ॥ २ ॥ तेनावर्त्तेन रूपं स्यात् गर्भं कुर्यात् शाश्वतम् ? एक: शिरोधरो हस्तचैको हत्कमलस्थितः ॥ ३ ॥ गदा चै वामतो हस्ते ऊर्ध्वे चैव सुदर्शनम् । किरीटमाला शोभाढ्यो वनमालाविभूषितः ॥ ४ ॥ हारकेयूरसंयुक्तः कुण्डलाभ्यामलङ्कृतः । माला तुल्याः सप्त फणा मुकुटान्ते व्यवस्थितः ॥ ५ ॥ भृतामृताः सप्तकुम्भा नवनागकुलान्यधः । लक्ष्मीः पादतले लग्ना तार्क्ष्यः करपुटाञ्जलिः ॥ ६ ॥ ब्रह्मा च नाभिकमले कमलयोनिसंज्ञकः । सप्तलोकाः परिकरः क्रमेण परिकीर्तिताः ॥ ७ ॥ दशावताराः कर्तव्याः मन्दरोन्मथनादिकम् । एवं विधः प्रकर्तव्यो विष्णु र्वै जलशायिकः ॥ ८ ॥ साहाय्ये केशवः कार्य स्त्रिविक्रमदामोदरौ । अधोक्षजस्तथैव स्यान्नाऽन्यमूर्तिः प्रशस्यते ॥ ९ ॥ इति जलशयनः ॥ सप्तभागोच्छ्रयं कुर्यान्नवभागायतो भवेत् । द्विभागं मस्तकं कुर्यात् तुण्डनाली द्विभागतः ॥ १० ॥ भागा पिण्डे तुण्डनाली ? श्रीवास्थाने सार्धद्विकम । त्रिवलीसहिता ग्रीवा सार्धंशद्विकवृत्तिका ॥। ११ ॥ मस्तकाभागः स्कन्धः पादाश्चचतुर्भागतः । एवं पृष्ठोद्भवः कार्यो द्विरदाकारकस्तथा ॥ १२ ॥ सार्धद्वयंशावग्रपादावपरौ च द्विभागको ।
त्रिभागं पिण्डर्क कार्य भागस्यादक्षदेशकम् ॥ १३ ॥ भागाश्वाग्रपादश्च भागपादा खुरी मता । द्विभागं बाह्यकं कार्य सार्धस्यापि क्रमेण च ॥ १४ ॥ जानुभागं चार्थभागं शुण्डिका ? (सुरिका) पादभागिका पिण्डभागे वाहुमध्ये एकभागं तथोदरम् || १५ | चतुर्भागौ च द्वौ कुक्षी सुवृत्तं जठरं तथा । पुष्करं भागपादनं पादैका कोष्ठपालिका ॥ १६ ॥ पुष्करे समविस्तारं वृत्ताकारं सुसंस्थितम् । पुष्करे छिद्रयुग्मं च वक्त्रं दंष्ट्रा द्वयान्वितम् ॥ १७ ॥

Page #744

५६०
अपराजितपृच्छा भागत्रयात्पुष्करतोऽर्धभागं मस्तक परे । सपादभागः कर्णश्च स तत्राग्रोन्नतो भवेत् ॥ १८॥ कर्णयोः समसूत्रे तु भागाध दृष्टिरेव च । गजनेत्रोपमा कार्या मस्तकं गजमस्तवत् ॥ १९ ॥ मस्तपुस्तकयोर्मध्ये भाग पंडश वृत्तकाः। उद्धताग्रो वामपादोऽपरं स्यान क्रमम् ? ॥ २० ॥ मस्तस्य भागपादे पृष्ठे मेरु लिङ्गाकृतिः। तत्प्रदक्षिणत: कुर्यात् त्रैलोक्यं सचराचरम् ॥ २१ ॥ पुच्छग्रीवाग्रन्थिहृद-याग्रे व शेषसंभवः । कार्यश्चाऽधस्तु कृमो वै तस्याऽधो जलपट्टकम् ।। २२ ।। एवमादि प्रकर्तव्यमुक्तं सौकरमानकम् । दंष्ट्राग्रे वै लक्ष्मी वीमे दंष्ट्रायां दक्षिणः करः ॥२३॥
__ इति वाराहप्रमाणम् ॥ वैकुण्ठो विश्वरूपश्चाऽनन्त त्रैलोक्यमोहनौ । पृथगेकैकमूर्तीश्च कथयिष्याम्यनुक्रमात् ॥ २४ ॥ प्रवचम्यथ वैकुण्ठं सोऽष्टबाहुर्महाबलः। गरुडस्थश्चतुर्वक्त्रः कर्तव्यः शान्तिमिच्छता ॥ २५ ॥ गदा खड्गो बाणचके दक्षिणेऽस्त्रचतुष्टयम् । शखः खेटो धनुः प्रद्मं वामे चाऽस्त्रचतुष्यम् ॥ २६ ॥ पुरतः पुरुषाकारो नारसिंहश्च दक्षिणे । अपरे श्रीमुखाकारो वाराहास्यस्तथोत्तरे ॥२७॥
इति वैकुण्ठः ॥ विश्वरूपो महातेजा विश्वशः सृष्टिकारकः । तस्य चाऽनुक्रमं वक्ष्ये भुजानां विंशतिस्तथा ॥८॥ पताका हलश-खो च वज्राकुशशरास्तथा। चक्रं च बीजपूरं च वरो दक्षकरेषु च ॥ २९ ।। पताका दण्डपाशौच गदाशार्गे तथैव च । पद्मं शृङ्गी च मुशलमक्षं वामभुजेषु च ॥ ३० ॥ करयुग्मे योगमुद्रा वैनतेयोपरिस्थितः। नरश्च नारसिंहश्च श्रीमुखः सूकराननः ॥ ३१ ॥ स्रष्टा विश्वस्य जगतो विश्वमूर्ति महोद्भवः । शक्तिविंशतिसम्युक्तः कर्तव्यः सर्वकामदः ॥ ३२ ॥
इति विश्वरूपः ।। अनन्तोऽनन्तरूपश्च यतोऽनन्तजगद्भवः। अनन्तशक्तिसंकीणोऽनन्तरूप समुद्भवः ।। ३३ ।। भुजैदशकैर्युक्तश्चतुर्वक्त्रो महोत्सवः । सुपर्ण केतु गख्यातः कर्तव्यः सर्वकामदः ॥ ३४ ॥

Page #745

अपराजितपृच्छा
५६१
गदा खड्गश्च चक्रं च वज्राङ्कुशवरास्तथा । भुजेषु दक्षिणेष्वेवमलषट्कं तथोत्तमम् ॥ ३५॥ शवः खेटो धनुः पद्मं दण्डपाशौ तथैव च । भुजेषु चैव वामेषु शस्त्रषट्कमितीरितम् ॥३६॥ नरास्यो नारसिंहास्यः श्रीमुखः सूकराननः । तेजःपुञ्जमयः कार्यों ह्यनन्तो नाम नामतः ॥ ३७॥
इत्यनन्तः ॥ त्रैलोक्यमोहनं वक्ष्ये संसारे मोहकारकः । स षोडशभुजैर्युक्तस्तार्क्ष्यस्थश्च महाबलः ॥ ३८ ॥ गदा वज्राङ्कुशौ बाणः शक्तिश्च तथा क्रमात् । वरदश्चेति हस्तेषु ास्त्राणि दक्षिणेषु च ॥ ३९ ॥ मुद्गरः पाशशाङ्गं च शखः पन कमण्डलुः । शङ्गी वामेषु हस्तेषु योगमुद्रा करद्वये ॥ ४०॥ नरास्यो नारसिंहास्यः सूकरः कपिलाननः । द्विरष्टशक्तिसंयुक्त कार्यस्त्रलोक्यमोहनः । ४१ ॥
इति त्रैलोक्यमोहनः॥ वैनतेय प्रवक्ष्यामि प्रमाणे स्वामिसन्निभः ।। विष्णोरेवाग्रतः कार्यों नान्येषां च दिवौकसाम् ॥ ४२ ॥ मूले चाहॊद्भवं मानं नतां स्तासादत्वासकै ? । नवतालोद्भवा कार्या अर्चा चायामतस्तथा ॥ ४३ ।। पञ्चषट्सप्ता द्विरंगुला नतो छाया ? । गुह्यनाभिस्तनं यावत् वाहनस्योच्छ्रयोऽग्रतः॥४४॥ पादो जानु कटियर्यावदाया वाहनस्य दृक् ।। करपुटाग्रस्थानं च कर्तव्यं वै भयात्मकम् ॥ ४५ ॥ नररूपसमाकारः तुगतीक्ष्णोग्रनासिका। भुजोपर्युभयपक्षो मुकुटालङ्कृतस्तथा ॥ ४६॥ तलजानुर्वामपादः पादो जानुपुटोऽपरः ।. पादपद्मानक भव्यं पक्षोत्सेधसुशोभितः ॥ ४७ ॥ शिवाने वृषभः स्थाप्यो विष्णोरणे च पक्षिराट् । ब्रह्मणोऽग्रे सदा चैवं श्वेताङ्गो हंस एव च ॥४८॥ सूर्याने च भवेद् ब्योम देव्यग्ने पादुका तथा । अर्चायाः पादपद्माग्रे पादुका तुल्यमुच्छ्रिता ॥ ४९ ॥
इति गरुडः॥ प्रतीहारांस्ततो वक्ष्ये ह्यष्टौ चैव चतुर्देिशम् । तदनुक्रमरूपं च लक्षयेवक्ष्येऽहं यस्य यादृशम् ॥ ५० ॥ वामनाकाररूपाश्च कर्तव्याः सर्वथोत्तमाः।
तर्जनी शङ्खचक्रे च दण्डश्च प्रथमो वरः ॥ ५१ ॥ ७१अप.

Page #746

५६२
- विष्णुमूर्तयो नामैकोनविंशत्युत्तरद्विशततम सूत्रम् । चण्डाभिधानश्चाख्यातोऽसन्यासव्ये प्रचण्डकः । वामे चण्डः प्रकर्तव्यः प्रचण्डश्चैव दक्षिणे ॥ ५२॥ पा खड्गः खेटकाख्यो गदा चैव प्रदक्षिणम् । जयोऽथ विजयः पनगदयोश्च विलोमतः ॥ ५३॥ तर्जनी बाणचापौ च गदा चैव प्रदक्षिणम् । धाता गदा वापसव्ये विधाता च तथोत्तमः ॥ ५४ ।। तर्जनी पद्मशखौ च गदा चैव प्रदक्षिणम् ।
भद्रश्च शस्त्रापसव्ययोगे चैव सुभद्रकः ॥ ५५ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
विष्णुमूर्त्यधिकारो नामैकोनविंशत्युत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #747

(२२०) सर्वप्रतिहारनिर्णयो नाम विंशत्युत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
ब्रह्मणोऽष्ट प्रतीहारान् कथयिष्याम्यनुक्रमात् । पुरुषाकारगम्भीराः सुकूर्चा मुकुटोज्ज्वलाः ॥ १॥ पद्मं स्तुक पुस्तकं दण्डः वामे स्यात्सत्यनामकः । शस्त्रापसध्ययोगेन दक्षिण धर्मको भवेत् ॥ २॥ अक्षपद्मागमा दण्डः वामे चैव प्रियोद्भवः । दण्डागमस्क फलकं यज्ञः स्यात्सर्वकामदः ॥ ३ ॥ अक्षसूत्रं गदा खेटं दण्डो विजयनामकः । अधोहस्तापसव्येन फलयुक् यज्ञभद्रकः ॥४॥ अक्षपाशाङ्कुशदण्डा भवः स्यात्सर्वकामदः । . दण्डाङ्कुश-पाशपद्म विभवः सर्वशान्तिदः ॥ ५॥
इति ब्रह्मप्रतिहारा अष्ट ॥ दण्डी च पिङ्गलश्चैव ह्यानन्दो नन्दकस्तथा । चित्र विचित्रो ज्ञातव्याः किरणाक्षः सुलोचनः ॥ ६॥ सर्वे ते पुरुषाकाराः कर्तव्याः शान्तिमिच्छता । अष्टौ स्युश्च चतुर्दाःसु सव्यदक्षिणतः क्रमात् ॥ ७ ॥ तर्जनी किरणश्चैव ताम्रचूडश्च दण्डकः । दण्डी नाम तथा वामे शृणु रिङ्गालकस्य च ॥ ८॥ शक्तिश्च किरणस्थाने ताम्रचूडपदेशकः। . पूर्ववत् तर्जनीदण्डौ पिङ्गल: पूर्वदक्षिणे ॥९॥ तर्जन्यौ द्वे वज्रदण्डावानन्दक इति स्मृतः । तर्जनी दण्डापसव्ये संभवे दन्तकस्तथा ॥ १०॥ द्वे तर्जन्यौ पद्मदण्डो वामतश्चित्रकः स्मृतः । तर्जनी दण्डापसव्ये विचित्रो दक्षिणे स्थितः ॥ ११ ॥ तर्जन्यौ किरणो दण्डः किरणाक्षस्तथैव च । तर्जनी दण्डापसव्यौ प्रतीहारः सुलोचनः ॥ १२ ॥ इत्यष्टौ च प्रतीहाराः सर्वविधनप्रणाशनाः। सर्व तेजोमया नित्यं सूर्यदेवप्रत्यात्मकाः ॥ १३ ॥
इति भास्करस्याप्टौ प्रतिहाराः ।। अविघ्नो विघ्नराजश्च सुवक्त्रो बलवानथ । गजकर्णश्च गोकर्णः सौम्यश्चभयदायकः ॥ १४ ॥ सर्वे तु वामनाकाराः सौख्यदाः पुरुषाननाः । तर्जनी परशुः पद्मं दण्डो हस्तेष्वविन्नकः ।

Page #748

५६४
अपराजित पृच्छा
तर्जनी दण्डापसव्ये स भवेद्विघ्नराजकः । पूर्वद्वारोभयभागे सर्वविघ्नविनाशकः ॥ १६ ॥ तर्जनी खड्गखेटौ तु दण्डो हस्तैः सुवक्त्रकः । तर्जनी दण्डापसव्ये बलवांश्च समीरितः ॥ १७ ॥ तर्जनी बाणचापौ च दण्डश्चक्राब्जकर्णकः । तर्जनी दण्डापसव्ये गोकर्णः पश्चिमस्थितः ॥ १८ ॥ . तर्जनीपद्माङ्कुशाश्च दण्डश्चैव स सौम्यकः । शस्त्रापसव्ये च तथा भवेदभयदायकः ॥ १९ ॥ द्वारपक्षौ सर्वदिक्षु स्थाप्या विघ्नविनाशनाः । इत्यष्टौ च प्रतीहारा नृपाणां शान्तिमिच्छता ॥ २० ॥
इति गणेश प्रतिहाराः ॥
जया च विजया चैव अजिता चापराजिता । निभक्का मङ्गला 'चैव मोहिनी स्तम्भनी तथा ॥ २१ ॥ अभयाङ्कुशपाशाश्च दण्डः प्रदक्षिणं जया । सव्यापसव्ये शस्त्राणां विजया सा प्रकीर्तिता ॥ २२ ॥ अभयाजपाशा दण्डोऽजिता सव्येऽपराजिता । अभीवज्राङ्कुशदण्डा विनिभक्काऽसव्यैर्मङ्गला ? ॥ २३ ॥ अभयशखाजदण्डा मोहिनीत्येव नामतः । शस्त्रापसव्ययोगेन सा भवेत् स्तम्भनी तथा ॥ २४ ॥ गौर्याचायतने शस्ता अष्टौ स्युर्द्वारपालिकाः ।
इति गौर्या द्वारपालिकाः ॥
चण्डिकायास्तथैवोकान् कथयिष्याम्यनुक्रमात् ॥ २५ ॥ वेताल: कोटरचैव पिङ्गाक्षो भृकुटिस्तथा । धूम्रक: कंकद (ट)श्चैव रक्ताक्षश्च सुलोचनः ॥ २६ ॥ दष्ट्रास्यविकटाः कोपे स्फुरद्दशन कोज्ज्वलाः । बर्वरीकाश्च कृष्णाङ्गा मरक्काक्षा महाबलाः ।। २७ ।। तर्जनी चैव खट्वाङ्गो डमरुर्दण्ड आयुधम् । "वैतालः स समाख्यातो ह्यपसव्ये तु कोटरः ॥ २८ ॥ अभय खड्गखेटकं दण्डः पिङ्गाक्ष एव च । अभयापसव्ययोगे भवेद् भृकुटिनामकः ॥ २९ ॥ तर्जनी वज्राइकुशा वै दण्डो धूम्रकनामकः । सव्यापसव्य योगेन भवेत् केकदटनामकः ॥ ३० ॥ तर्जनी च त्रिशूलं च खट्वाङ्गो दण्ड एव च । रक्ताक्षरस व नाम्ना वै वामे दक्षे त्रिलोचनः ॥ ३१ ॥ दिशाद्वारपक्षयुग्मो स्थिता विघ्नविनाशनाः । इत्यष्टौ च प्रतीहारा देवीनां सर्वसम्मताः ॥ ३२ ॥
इति चण्डिकाया अष्टौ प्रतिहाराः ॥

Page #749

अपराजित पृच्छा
इन्द्र इन्द्रजयश्चैव महेन्द्रो विजयेन्द्रकः । धरणेन्द्रः पद्मकश्च सुनाभः सुरदुन्दुभिः ॥ ३३ ॥ इत्यष्टौ च प्रतीहाराः पीतरागादिशान्तिदाः । पृथगेकशश्चैव कथयिष्याम्यनुक्रमम् ॥ ३४ ॥ फलं वज्राङ्कुशौ दण्ड इन्द्रोऽलव्ये इन्द्रजयः । द्वौ वज्र फलदण्डौ च महेन्द्रोऽसव्ये विजयः ? ॥ ३५ ॥ तदायुध्योगोद्भवास्त्रिपञ्चाश्वषणा ( ग्रह ) मताः । धरणेन्द्रः पद्मकश्च सर्वे शान्तिकराः स्मृताः ॥ ३६॥ यक्षरूपाधिकाराश्च निधिहस्ताः शुभोदराः । सर्वशान्तिप्रदावेवं सुनाभः सुरदुन्दुभिः || ३७ ॥ इत्यष्टौ च जिनेन्द्रस्य प्रतिहाराश्च शान्तिदाः । नगरादौ पुरे ग्रामे सर्वविघ्नप्रणाशनाः ॥ ३८ ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृ श्री भुवन देवाचार्यो का पराजित पृच्छायां सर्वप्रतिहार निर्णयाधिकारो नाम त्रिंशत्युत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
५६५

Page #750

(२२१) जिनेन्द्रमूर्तिलक्षणमेकविंशत्युत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच--
तीर्थकरान् प्रवक्ष्यामि चतुर्विंशतिसङ्ख्यकान् । नामवर्णलाञ्छनार्थ-देवी-यक्षादिककमम् ॥१॥ । ऋषभश्चाजितश्चैव संभवश्चाभिनन्दनः । सुमतिः पद्मप्रभश्च सुपार्श्वः सप्रभोप्तमो मतः ॥२॥ चन्द्रप्रभश्च सुविधिः शतिलो दशमो मतः । श्रेयांश्चसो वासुपूज्यश्च विमलोऽनन्तसंज्ञकः ॥ ३ ॥ धर्मः शान्तिः कुन्थुररो मलिनाथस्तथैव च । मुनिस्तथा सुव्रतश्च नमिश्चारियनेमिकः ।। पार्श्वनाथो वर्धमानश्चतुर्विंशतिरहताम् ॥ ४॥ चन्द्रप्रभः पुष्पदन्तः श्वेतो धै क्रौञ्चसम्भवौ ? । पनप्रभो धर्मनाथो रक्तोत्पलनिभौ मतौ ॥ ५ ॥ सुपार्श्वः पार्श्वनाथश्च हरिद्वौँ प्रकीर्तितो। नेमिश्च श्यामवर्णः स्यान्नीलो मलिः प्रकीर्तितः ॥ ६ ॥ शेषाः षोडश सम्प्रोक्तास्तप्तकाञ्चनसमप्रभाः। वर्णनि कथितान्यग्रे लाञ्छनानि ततः शृणु ॥ ७ ॥ वृषो गजाश्वकपयः क्रौञ्चपद्मकस्वस्तिकाः । चन्द्रो मकर श्रीवत्सौ गण्डको महिषस्तथा ॥ ८॥ . शकरः शशादनश्च वज्रश्च मृग आजकः । नन्द्यावर्तश्च कलशः कूमौ नीलाज-शलकौ ॥९॥ सर्पः सिंहश्चर्षभादेर्लाञ्छनानीरितानि च । चतुर्विशतिरुच्यन्ते क्रमाच्छासनदेविकाः ॥ १० ॥ चक्रेश्वरी रोहिणी च प्रज्ञा वै वज्रशङ्खला । नरदत्ता मनोवेगा कालिका ज्वालमालिका ।। ११ ।। महाकाली मानवी च गौरी गान्धारिका तथा । विगटा तारिका चैवानन्तागतिश्च मानसी ॥ १२ ।। महामानली च जया विजया चापराजिता । बहुरूपा च चामुण्डाम्बिका पद्मावती तथा ॥ १३ ॥ सिद्धायिकेति देव्यस्तु चतुर्विंशतिरर्हताम् । कथितान्यभिधानानि शस्त्रभेदोऽत्र कथ्यते ॥ १४ ॥ षट्पादा द्वादशभुजा चक्राण्यष्टौ द्विवज्रकम् ।। मातुलिङ्गाभये चैव तथा पद्मासनाऽपि च ॥ १५ ॥ गरुडोपरिसंस्था च चक्रेशी हेमवर्णिका ।
इति चक्रेश्वरी ॥१॥

Page #751

अपराजित पृच्छा
चतुर्भुजा श्वेतवर्णा शङ्खचक्राभयवरा । लोहासना च कर्तव्या रथारूढा व रोहिणी ॥ १६ ॥
इति रोहिणी ॥ २ ॥
प्रज्ञावती श्वेतवर्णा षड्भुजा चैव संश्रुता । अभयवरदफल-चन्द्राः परशुरुत्पलम् ॥ १७ ॥
इति प्रज्ञावतों ॥ ३ ॥
नागपाशाक्षफलकं वरदं हंसवाहिनी । चतुर्भुजा तथैवोक्ता विख्याता वज्रगृहखला ॥ १८ ॥
इति वज्रशृङ्खला ॥ ४॥
चतुर्भुजा चक्रवज्र - फलानि वरदं तथा । श्वेतहस्तिसमारूढा कर्तव्या नरदत्तिका ॥ १९ ॥
इति नरदन्ता ॥ ५ ॥
चतुर्वर्णा स्वर्णवर्णाऽशनि चक्रफलं वरम् । अभ्ववाहन संस्था च मनोवेगा तु कामदा || २० ||
इति मनोवेगा ॥ ६॥
कृष्णाऽष्टबाहु त्रिशूल - पाशाङ्कुशधनुः शरा । चक्राभयवरदाश्च महिषस्था च कालिका ॥ २१ ॥
इति कालिका ॥ ७ ॥
कृष्णा चतुर्भुजा घण्टा त्रिशूलं च फलं वरम् । पद्मासना वृषारूढा कामदा ज्वालमालिनी ॥ २२ ॥
इति ज्वालामालिनी ॥ ८ ॥
चतुर्भुजा कृष्णवर्णा वज्रगदावराभयाः । कूर्मस्था च महाकाली सर्वशान्तिप्रदायिनी ॥ २३ ॥
इति महाकाली ॥ ९ ॥
।
चतुर्भुजा श्यामवर्णा पाशाङ्कुशफलं वरम् सूकरोपरिसंस्था व मानवी चार्थदायिनी ॥ २४ ॥
इति मानवी ॥ १० ॥
पाशाङ्कुशाब्जवरदाः कनकाभा चतुर्भुजा । सा कृष्णहरिणारूढा कार्या गौरी च शान्तिदा ॥ २५ ॥
इति गौरी ॥ ११ ॥
करद्वये पद्मफले नकारूढा तथैव च । श्यामवर्णा प्रकर्तव्या गान्धारी नामिका भवेत् ॥ २६ ॥
इति गान्धारी ॥ १२ ॥
श्यामवर्णा षड्भुजा द्वौ वरदौ खड्गखेटको । धनुर्बाणी विराटख्या व्योमयानगता तथा ॥ २७ ॥
इति विराटाख्या ॥ १३ ॥
4565

Page #752

५६८
जिनेन्द्रमूर्तिलक्षणमेकविंशत्युत्तरद्विशततमं सूत्रम् ।। चतुर्भुजा स्वर्णवर्णा धनुर्बाणी फलं वरम् । हंसासनाऽनन्तमतिः कर्तव्या शान्तिदायिनी ।। २८ ॥
इत्यनन्तमतिः ॥ १४॥ षड्भुजा रक्तवर्णा च त्रिशलं पाशचक्रके। डमरुधैं फलवरे मानसी व्याघ्रवाहना ॥ २९ ॥
— इति मानसी ॥ १५ ॥ चतुर्भुजा सुवीभा शरः शाङ्गै च वज्रकम् । चक्र महामानसी स्यात् पक्षिराजोपरिस्थिता ॥ ३० ॥
इति महामानसी।। १६॥ वज्रचक्रे पाशाङ्कुशौ फलं च वरदो जया। कनकाभा षड्भुजा च कृष्णशुकरसंस्थिता ॥ ३१॥
इति जया ॥ १७ ॥ सिंहासना चतुर्बाहुर्वज्रचक्रफलोरगाः। तेजोवती स्वणवर्णा नाम्ना सा विजया मता ॥ ३२॥
इति विजया ।। १८ ।। खड्गखटे। फलवरौ श्यामवर्णा चतुर्भुजा। शान्तिदाऽष्टापदस्था च विख्याता ह्यपराजिता ॥ ३३॥
इत्यपराजिता ॥ १९ ॥ द्विभुजा स्वर्णवर्णा च खड्गखेटकधारिणी। सर्पासना च कर्तव्या बहुरूपा सुखावहा ॥ ३४॥
इति बहुरूपा ॥ २० ॥ रक्ताभाटभुजा शूल-खड्गौ मुद्गरपाशको। वज्रचक्रे डमर्वक्षौ चामुण्डा मर्कटासना ॥ ३५ ॥
इति चामुण्डा ॥ २१ ॥ हरिद्वर्णा सिंहसंस्था द्विभुजा च फलं वरम् । पुत्रेणोपास्यमाना च सुतोत्सङ्गा तथाऽम्बिका ॥ ३६ ॥
___ इत्यम्बिका ॥ २२ ॥ पाशाङ्कुशौ पद्मवरे रक्तवर्णा चतुर्भुजा। पद्मासना कुक्कुटस्था ख्याता पद्मावतीति च ॥ ३७॥
। इति पद्मावती ॥ २३॥ द्विभुजा कनकाभा च पुस्तकं चाभयं तथा। सिद्धायिका तु कर्तव्या भद्रासनसमन्विता ॥ ३८॥
इति सिद्धायिका ॥ २४॥
इति चतुर्विंशतिः शासनदेव्यः ।। वृषवक्त्रो महायक्षस्त्रिमुखश्चतुराननः । तुम्बुरुः कुसुमाख्यश्च मातनो विजयस्तथा ॥ ३९ ॥ जयो ब्रह्मा किन्नरेशः कुमारश्च तथैव च । षण्मुखः पातालयक्षः किन्नरो गरुडस्तथा ॥४०॥

Page #753

अपराजितपृच्छा
५६०
गन्धर्वश्चैव यक्षेश: कुधेरो वरुणस्तथा । भृकुटिश्चैव गोमेधः पाश्चों मातङ्ग एव च ॥४१॥ यक्षाश्चतुर्विशतिकाः ऋषभादेर्यथाक्रमम् । भेदांश्च भुजशस्त्राणां कथयामि समासत : ॥ ४२ ॥ घराक्षसूत्रे पाशश्च मातुलिङ्गं चतुर्भुजः । श्वेतवर्णो वृषमुखो वृषभासनसंस्थितः ॥ ४३ ॥
इति वृषवकत्रः॥ १।। श्यामोऽष्टबाहुर्हस्तिस्थो वरदाभयमुद्गराः । अक्षपाशाङ्कुशाः शक्ति मातुलिङ्ग तथैव च ॥४४॥
__इति महायक्षः ॥२॥ मयूरस्थत्रिनेत्रश्च त्रिवक्त्रः श्यामवर्णकः।। परश्वक्षगदाचक्र शङ्खा वरश्च षड्भुजः ॥४५॥
इति त्रिमुखः ॥ ३॥ नागपाशवज्राङ्कुशा हंसस्थश्चतुराननः ।। द्वौ सौ फलवरदी तुम्बुरु गरुडासनः ॥ ४६॥
इति चतुरानन तुम्वुरू ॥ ४-५॥ कुसुमाख्यो गदाक्षौ च द्विभुजो मृगसंस्थितः । मातङ्गः स्याद् गदापाशौ द्विभुजो मेपवाहनः॥४७॥
इति कुसुममातङ्गौ ॥ ६-७ ।। पशुपाशाभयवराः कपोते विजयः स्थितः। शक्त्यक्ष फलवरदा जयः कूर्मासनस्थितः ॥ ४८ ॥
इति विजयजयौ ॥ ८-९ ॥ पाशाङ्कुशाभयवरा ब्रह्मा स्याद्धंसवाहनः। त्रिशलाक्षफलवरा यक्षेभ्येतो वृषस्थितः॥४९॥
इति ब्रह्मयक्षेशौ ॥ १०-११ ॥ धनुर्बाणफलवराः कुमार: शिखिवाहन । षण्मुखः षड्भुजो वज्रो धनुर्बाणौ फलं वरः ॥५०॥ .
इति कुमारषण्मुखौ ॥ १२-१३ ।। किन्नरेशः पाशाङ्कुशौ धनुर्बाणौ फलं वरः। पातालश्च वजाइकुशौ धनुर्बाणौ फलं वरः ॥ ५१ ।।
इति किन्नरपातालो॥ १४-१५ ॥ पाशाङकुशफलवरा गरुडास्याच्छुकासनः ।। पनाभयफलवरा गन्धर्वः स्याच्छुकासनः ॥ ५२॥
___इति गरुडगन्धर्वो ॥ १६-१७ ॥ यक्षेट खरस्थो बजारि धनुर्बाणाः फलं वरः। पाशाङकुशफलवरा धनेट सिंह चतुर्मुखः ॥ ५३ ॥
इति यक्षेशकुबेरौ ॥ १८-१९ ॥ ४२ अप.

Page #754

जिनेन्द्रमूर्तिलक्षणमेकविंशत्युत्तरद्विशततम सूत्रम् ॥ पाशाङकुश धनुवाण सर्पवना पांपतिः । शलशक्ति वज्रखेटा ? डमरुभृकुटिस्तथा ।। ५४ ॥
इति वरुणभृकुटी ॥ २०-२२॥ पार्यो धनुर्वाण भृण्डि मुद्गरश्च फलं वरः। सर्परूपः श्यामवर्णः कर्तव्यः शान्तिमिच्छता ॥ ५५ ॥
इति पावः ॥ २२ ॥ फलं वरोऽथ द्विभुजो मातङ्गो हस्तिसंस्थितः।। यक्षाश्चतुर्विशतिका स्तथर्षभादितः क्रमात् ॥ ५६ ॥ चामरेन्द्रच्छत्रत्रयमशोकः पुष्पवर्षणम् । शानं ध्वनि (घजा) स्तथा यक्षदेवीनां लाञ्छनानि च ॥ ५७ ।। इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां जितेन्द्रमूर्तिलक्षणाधिकारो नामैकविंशत्युत्तरद्विशततम सूत्रम् ॥
अरि हन्ताणं एवं कलिरहिय निष्कलं शुद्धा वयाण भयं हिय पप्पकं प्रणाण निवसंत । जिणवे नमः॥ नमो अरिहन्ताणं भगवन्ताणं आयगाणं तिथकराण नमो लोयेसा सव्वाह्वयं । सव्वणा सचदेयं पउद्वय भूयादेसीय जीव दयादेसीयं । धम्मदायादेसीयं । सप्रदाया देसीयं स प्रजीवाण कर्म मयाणदेसायं सयलमुहागे सुद्धादेयं ।। नमो हिरणां नमो हि सिद्धाचार्यों या ध्यायसर्व साधुभ्य ॥ पुन मोचयेत् भोक्राणां ॥ ६६ ।।

Page #755

(२२२) गौरीललीया दुर्गामूर्तयो नाम द्वाविंशत्युत्तर द्विशततम सूत्रम् ।
विश्वकर्मोवाच
गौर्याश्च सम्प्रवक्ष्यामि प्रमाणं मूर्तिलक्षणम् । ब्रह्मसूत्रोद्भवं सर्वं भजेदेकशताङ्गुलम् ॥१॥ त्रयोदशाङ्गलं मुखं ग्रीवास्यादङ्गलत्रयम् । अष्टाङ्गुलौ स्तनौ वृत्तौ हिक्का ? च चतुरगुला ॥२॥ द्वादशाङ्गुलिका नाभिरुदरं चतुरङ्गुलम् । वलिकात्रयसम्युक्तं गुह्यं सप्ताङ्गुलं तथा ॥३॥ ईविंशत्यगुला जवा जानु स्यादङ्गुल त्रयम् । जङ्घामानेन नलकः पादमूलं तु जानुवत् ॥४॥ चतुर्भुजा त्रिनेत्रा च सर्वाभरणभूषिता । गोधासनोपरिष्ठा च कर्तव्या सर्वकामदा ॥५॥ उमा च पार्वती गौरी ललिता च श्रियोत्तमा। कृष्णा हेमवती रम्भा सावित्री च तथैव च ॥६॥ विषडा (श्रीखण्डा ) तोतला ( चोत्पला) चैव त्रिपुरा द्वादशी मता । एवं द्वादशमूर्तिश्च कुर्माद्वै शिवशासनीः ॥ ७ ॥ अक्षसूत्रं चाम्बुजं च दर्पणश्च कमण्डलुः। एवं भवेदुमामूर्तिः पूजित त्रिदशैरपि ॥८॥ अक्षसूत्रं शिवो देवो गणाध्यक्षः कमण्डलुः । पक्षद्धये चाग्निकुण्ड पार्वती पर्वतोद्भवा ॥९॥ अक्षसूत्राभयपन तदधश्च कमण्डलुः । गौ-मूर्तिस्तथा चैव कर्तव्या शिवशासनी ॥ १० ॥ शूलाक्षसूत्रवीणाश्च तथैव च कमण्डलुः । ललिता चैव सन्नाम सिद्धचारणसेविता ॥ ११ ॥ अक्षपद्माभयवरं गोधिकासनसंस्थिता। भियामूर्तिस्तु तन्नाम गृहे पूज्या श्रिये सदा ॥ १२ ॥ अक्षसूत्रं कमण्डलु हृदये संपुराञ्चलिः। मध्ये पश्चाग्निकुण्डानां कृष्णा नाम तु शोभना ॥ १३ ॥ हिमवान शैलराजस्तु तस्थापत्य गिरीन्द्रजा । पणदर्पणसम्युक्ता विवाहे तु महेश्वरी ॥ १४ ॥ कमण्डल्वक्षवज्राश्च अकुशो गजसंस्थिता । तथाऽप्रतिमरूपा च रम्भा नाम तु कामदा ॥ १५॥ अक्षसूत्रं पुस्तकाजे तदधश्च कमण्डलुः । चतुर्वक्त्रा तु सावित्री श्रोत्रियाणां गृहे स्थिता ॥ १६ ॥

Page #756

.५७३
अपराजितपृच्छा
अंक्षसूत्र बनशक्ती तदधश्च कमण्डलुः । त्रिषण्डा ( श्रीखण्डा ) वृद्धये पूज्या सर्वकामफलप्रदा ॥ १७ ॥ अक्षसूत्र तथा दण्डः खेटकं चामरं तथा । श्वेता ध्यानार्चनाद्देवी तोतला विषनाशिनी ॥ १८ ॥ पाशाङ्कुशाभयवरा धनेस्या? च चतुर्भुजा। त्रिपुरा नाम संपूज्या वन्दिता विदशैरपि ॥ १९ ॥
इति गौर्या द्वादशमूर्तयः ।। ललीयाः पञ्च वक्ष्यामि शस्त्रभेदैः प्रभेदिताः। लीलया लीला लीलागी ललिता च लीलावती ॥ २० ॥ मोक्तास्तथाऽनुक्रमतः स्वासनस्था? श्चतुर्भुजाः । तप्तकाश्चनवर्णाभा बालसूर्यसमप्रभाः ॥ २१ ॥ सुवक्त्राश्च सुनेत्राश्च सुरूपा रूपदायिकाः । रकोष्ठाः: कम्बुग्रीवाश्च कर्णपूरायतेक्षणाः ॥ २२ ॥ अक्षसूत्रकमण्डलू अधो हस्तेषु कामदाः । सर्वासामीदृशौ हस्तौ कथ्यते चोर्ध्वहस्तकौ ॥ २३ ॥ मृणालयुग्मं ललीया लीला पद्मं च पुस्तकम् । लीलागी पाशपमे च ललिता वज्रमङ्कुशम् ।। २४ ॥ पाशाङ्कुशौ लीलावती ललीयाः पञ्च चेरिताः।
इति पञ्चललीयाः॥ अधाऽतोऽनन्तरं वक्ष्ये दुर्गाणां नवकं तथा ॥ २५ ॥ आदौ तत्र महालक्ष्मी नन्दा क्षेमकरी तथा । शिवदूती महार (च) ण्डा भ्रमरी सर्वमङ्गला ॥२६॥ रेवती हरसिद्धिश्च नवदुर्गाः प्रकीर्तिताः । क्रमतः पृथगेकैकाः कथयाम्यपराजित ॥ २७॥ . घर त्रिशूलं खेदं च पानपात्रं च बिभ्रती। नाग तथा नीलकण्ठे महालक्ष्मीः सुखप्रदा ॥२८॥ अक्षसूत्र खड्गखेटो पानपात्रं तथैव च । नन्दा नाम सुविख्याता पूज्या चानन्दहेतवे ॥ २९ ॥ घरं त्रिशूलं पद्म च पानपान करेषु च । क्षेमकरीति तन्नाम क्षेमारोग्य प्रदायिनी ॥ ३० ॥ कमण्डलुश्चक्रखटौ पानपात्रं तथोत्तमम् । शिवदूतीति तन्नाम सर्ववृद्धिप्रदायिनी ।। ३१ ।। खगत्रिशलों घण्टा वै अथो चर्म तथोत्तमम् । महार (च) ण्डा तदा नाम घन्दिता त्रिदशैरपि ॥ ३२॥ खड़ग डमरुकं खेदं बिभ्रती पानपात्रकम् । भ्रमरी च तदा नाम भ्रामयेद्दष्टचेतसः ॥ ३३ ॥ अक्षसूत्रं तथा वजं घण्टा पात्रं तथोत्तमम् ।। सर्वमङ्गलमाङ्गल्या सर्वविघ्नविनाशिनी ॥ ३४ ॥

Page #757

५७३
गौरीललीया दुर्गामूर्तयो नाम द्वाविंशत्युत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥ दण्डं त्रिशूलं खट्वाङ्गं पानपात्रं च बिभ्रती। रेवतीति तदा नाम सर्वशान्तिप्रदायिनी ॥ ३५॥ कमण्डलुश्च खड्गश्च डमरु: पानपात्रकम् । हरसिद्धि रिति ख्याता सर्वेषां सिद्धिहेतुका ॥ ३६॥
इति नवदुर्गाः॥ गोधासना भवेद् गौरी ललीया हंसवाहना। सिंहारूढा भवेद् दुर्गा कर्तव्याः सर्वकामदाः ॥ ३७ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायो
गौरीललीयादुर्गामूर्त्यधिकारो नाम द्वाविंशत्युत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #758

(२२३) देवीमूर्तिलक्षणं त्रयोविंशत्युत्तर द्विशततम सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाचया चन्डघातिनीदेवी चामुण्डलक्षणं शणु। निर्माता कररूपाच उग्रनासा कृशोदरी ॥१॥ कपिला चोर्यकेशी च नीलाङ्गी रक्तलोचना। स्फुरन्नयनदंष्ट्रा च विकृत नखरानना ॥२॥ त्रिशूलखङ्गखेटाश्च धनुर्वाणश्च पाशकः । अकुशश्चैय घण्टा च तथा दर्पणवज्रको । दण्डः कुठारशखौ च चक्र गदा च मुद्गरः ॥ ३ ॥ सृक्किणी कपालमालालकृति बिभ्रती तथा। शवारूढा तु चामुण्डा जधे घण्टावलम्बिके ॥ ४ ॥ व्याघ्रचर्मपरीधाना भुजङ्गाभरणान्विता। सुनू पुरा घननादा दैत्यकाल इवापरः ॥ ५ ॥
इति चामुण्डामूर्तिः ।। कात्यायनीमतो वक्ष्ये क्षत्रयोदूगतशासनी । तेजः प्रतापदा नित्यं नृपाणां मुख-बोधिनी ॥६॥ शूलखङ्गो वनचक्रे बाणो दक्षिणबाहुषु । चापखेटकपाशश्च घण्टा वामेषु चाकुशम् ॥ ७ ॥ अप्रस्तानहिषं कुर्याद विशिरस्तंभ पादयोः । विद्यादक्षिणपादं तु महिषस्योपरिष्ठितम् ।। ८॥ पादपद्माय पादौ च वामपादं प्रदापयेत् । तथा छिनशिरस्कं च दैत्यन्तं रक्तवाससम् ॥९ गृहीत्वा चैव केशाग्रे वामकेन तथेश्वरी । हदि शूलेन निर्भिन्नं महिष-कुक्षौ सुदर्शनम् ॥ १० ॥ देव्यास्तु वाहन सिंहः संलग्नो महिषोपरि । कात्यायनी नामिका च कर्तव्या चैवमेव हि ॥ ११॥
इति कात्यायनी ॥ मातृणां च ततो वक्ष्ये भैरवादिगणांस्तथा । धीरेशं कारयेत्स वीणाहस्तं सनर्तनम् ॥ १२ ॥ गणनाथं ततः कुर्यात् गजवक्त्रं महोत्करम् । भादौ तु गणनाथं च ह्यन्ते कुर्यात्तु भैरवम् ॥ १३ ॥ मातृणां च तथा मध्ये पंक्तौ स्यु श्चण्डिकादयः । प्रवक्ष्येऽनुक्रम तत्र शृणु चैकाग्रमानसः ॥ १४ ॥ कण कपालमाला च मुण्डखट्वाङ्गशूलकाः । निर्मासा कररूपा च चामुण्डा दशनोज्ज्वला ॥ १५ ॥

Page #759

अपराजित पृच्छा
चै कमण्डलुः ।
अक्षसूत्रं व खड्गश्च घण्टा महिषस्था शूकरास्या वाराही सर्वकामदा ॥ १६ ॥ गजासना चाक्षसूत्रं दण्डः पाशः कमण्डलुः । ऐन्द्री देवी च कर्तव्या चामुण्डा प्रेतगा तथा ॥ १७ ॥ अक्षसूत्रं च शक्तिश्च ताम्रचूडः कमण्डलुः । मयूरस्थ च कौमारी षड्वक्त्रा च प्रकीर्तिता ॥ १८ ॥ अक्षत्रचौ पुस्तकं च तथा चैव कमण्डलुः । चतुर्वक्त्रा च ब्रह्माणी हंसारूढा व कामदा ॥ १९ ॥ गदाचक्रे शङ्खपद्मे कुण्डलाभ्यामलङ्कृता 1 गरुडासन संस्था व वैष्णवी सर्वकामदा ॥ २० ॥ वृषस्थाक्षशूलखड्गाः खट्वाङ्गं मातुलिङ्गकम् । जटा किरीटेन्दुयुक्ता श्वेताङ्गी च महेश्वरी ॥ २१ ॥ इति मातृकाणां मूर्तय: ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां देवी मूर्तिलक्षणाधिकारी नाम त्रयोविंशत्युत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
५७५

Page #760

(२२४) चित्रसद्भावनिर्णयो नाम चतुर्विंशत्युत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच ।
भुवनेशं देवदेवं सप्तलोकजगत्पतिम् ।
महातेजचित्ररूपमनाद्यं तु जिनेश्वरम् ? ( स्वजितश्वरम् ) ॥ १ ॥ कृताञ्जलिपुटो भूत्वा पृच्छति त्वपराजितः । चित्रकाणां समुत्पत्ति कथयस्व परश्वर ॥ २॥ चित्र कतिविधं प्रोक्तं विचित्रं कीदृशं भवेत् । चित्रभाः कथमुत्पन्ना कथयस्त्र प्रसादतः ॥ ३ ॥ चित्रावतार सद्भावमुत्पत्ति प्रलयादिकम् । अस्मन्ननोबोधनार्थ चित्ररूपं च कथ्यताम् ॥ ४ ॥
विश्वकर्मोवाच
चित्रमूलोद्भवं सर्वे त्रैलोक्यं सचराचरम् । ब्रह्मविष्णुभवाद्याश्च सुरासुरनरोरगाः ॥ ५ ॥
स्थावरं जङ्गमं चैव सूर्यचन्द्रौ च (चित्रकारा च मेदिनी । चित्रमूलोद्भवं सर्वे जगत्स्थावरजङ्गमम् ॥ ६ ॥ वृक्ष गुल्मलतावल्लच स्वेदजाणुजरायुजाः । सर्वे चित्रोद्भवा वत्स भूधरा द्वीपसागराः ॥ ७ ॥ चतुरशीतिलक्षाणि जीवयोनिरनेकधा । चित्रमूलोद्भवाः सर्वे संसारद्वीपसागराः ॥ ८ ॥ श्वेतरक्तपीतकृष्णा वर्णा वै चित्ररूपकाः । तनौ च नखकेशादि चित्ररूपमिवाम्भसाम् ॥ ९ ॥ भगवान् भवरूपश्च पश्यतीदं परात्परम् । आत्मवद्वै सर्वमिदं ब्रह्मतेजोऽनुपश्यताम् ॥ १० ॥ पश्यन्ति भावरूपैश्च जले चन्द्रमसं यथा । तद्वचित्रमयं सर्वं पश्यन्ति ब्रह्मवादिनः ॥ ११ ॥ विश्व विश्वावतारश्च त्वनाद्यन्तश्च सम्भवेत् । आदि चित्रमयं सर्वं पश्यन्ति ब्रह्मचक्षुषा ॥ १२ ॥ शिवशक्तेर्यथारूपं संसारे सृष्टिकोद्भवः । चित्ररूपमिदं सर्वं दिनं रात्रिस्तथैव च ॥ १३ ॥ निमिषश्च पलं घट्यो यामः पक्षक एव च । मासाश्च ऋतवश्चैव कालः संवत्सरादिकः ॥ १४ ॥ चित्ररूपमिदं सर्वे संवत्सरयुगादिकम् । कल्पादिकोद्भवं सर्व सृष्ट्याद्यं सर्वकर्मणाम् ॥ १५ ॥ ब्रह्माण्डादिसमुत्पत्ती रचितारचिता तथा । तेषां चित्रमिदं ज्ञेयं नानात्वं चित्रकर्मणाम् ॥ १६ ॥

Page #761

अपराजितपृच्छा ब्रह्माण्डादिगणा: सर्वे तद्रपाः पिण्डमध्यगाः । आत्मा चात्मस्वरूपेण चित्रवत् सष्टिकर्मणि ॥ १७॥ आत्मरूपमिदं पश्येद् दृश्यमानं चराचरम् । चित्रावतारे भावं च विधातु भविवर्णतः ॥ १८ ॥ आत्मानं च शिवं पश्येद् यद्वय्य जलचन्द्रमाः । तद्वचित्रमयं सर्च शिवशक्तिमयं परम् ॥ १९ ।। ऊर्ध्वमूलमधः शाखं वृक्षं चित्रमयं तथा । शिवशक्तयालयं चैव चन्द्रार्कपवनात्मकम् ॥ २० ।। सूर्यपीठोद्भवा शक्तिः संलग्ना ब्रह्ममार्गतः । लीयमाना चन्द्रमध्ये चित्रकृत् सृष्टिकर्मणि ॥ २१ ॥ चित्रावताररूपं तु कथितं च परात्परम् । यतस्तु वर्तते चित्रे जगत्स्थावरजङ्गमम् ॥ २२ ॥ देवोदेवी शिवः शक्तिः व्याप्तं यतश्चराचरम् । चित्ररूपमिदं शेयं जीवमध्ये च: जीवकम् ॥ २३ ॥ कूपो जले जलं कूपे विधिपर्यायतस्तथा। तहच्चित्रमयं विश्व चित्रं विश्वे तथैव च ।। २४॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचायोक्तापराजितपृच्छायां
चित्रसद्भावनिर्णयाधिकारो नाम चतुर्विशत्युत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #762

(२२५) चित्रप्रतिमातालनिर्णयो नाम पञ्चविंशत्युत्तर
द्विशततमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाचहैमादावष्टलौहेषु रत्नधातुभवेषु च। पाषाणष्टिककाष्ठेषु मृण्मयादी समस्तके ॥१॥ एतत्समस्तचित्रेषु चित्ररूपं तु कीदृशम् ।। कथयस्वप्रसादेन विश्वकृत् त्वं जगत्पते ॥२॥ विश्वकर्मोवाचपट्टपाषाणफलके वास्तुवस्तु विशेषतः । मृत्तिकादौ दन्ते काष्ठे रत्नधातृद्भवे तथा ॥३॥ इत्थं समस्तद्रव्येषु चित्ररूपसमुद्भवः । तद्रपकमयुक्तीश्च शृणु चैकाग्रमानसः ॥४॥ अपराजित भो प्राज्ञ सर्व शा (श ) स्त्रादिकौशलम् । चित्र विचित्रागमतः सम्प्रोक्ताः प्रतिमास्तथा ॥५॥ भास्करोदयनादिष्ट-दीप्ति रश्मिप्रकाशतः । जालान्तरगतो रेणु दशने च पृथक् पृथक् ॥ ६॥ उहिष्टं परमाण्वादि-प्रमाणं च समन्ततः। परमाण्वष्टक रेणुः केशानं च तदष्टतः ॥७॥ अष्ट्राष्टगुणनादेवं केशाग्रं च प्रसिद्धयति । अष्टकेशाग्रतो लिक्षा यूका चैव तदष्टतः ॥ ८॥ अष्टाभिश्चैव यूकाभि यवश्चैवं प्रसिद्धयति । तथागुलं चाष्टयवः प्रतीतं तत् प्रागुवधः ॥ ९॥ रूपमानमितिप्रोक्तं परमाण्वादि कल्पितम् । मूलमानं प्रोक्तमथो तनुभानविनिर्णयम् ॥१०॥ अङ्गुलोद्भवमानं तु स्यामात्रागुलसंज्ञकम् । कला द्विमात्रा कथिता सैव गोलक उच्यते ॥११॥ द्विमानं गोलकं विद्याद भागं चैव द्विगोलतः। भागं त्रिगुणितं ताल स्तन्मानात् प्रतिमा त्रिधा ॥ १२ ॥ मानं तालात्मकं यत्तन् मूर्जिवसमुच्छ्यः । पृष्ठाद्यगुलतः कार्य ताल सूत्रे प्रसिद्धयति ॥ १३॥ ज्ञेयं ताल कीर्तिवक्त्रं तथा जलचरा मताः। विहङ्गाश्च द्वितालाः स्युः कुञ्जराश्च त्रितालकाः ॥ १४ ॥ चतुस्तालाश्च तुरगाः किन्नराः पञ्चतालकाः। गणनाथश्च षट्तालो यक्षाश्चैवं प्रकीर्तिता; ॥१५॥

Page #763

अपराजितपृच्छा सप्तताला मानबाश्च अष्टांशा दिव्ययोषितः । नवांशा सर्वदेवाश्च सम्प्रोक्ता वै तथैव च ॥ १६ ॥ दशतालो भवेद्रामो विष्णुवैरोचमस्तथा। सिद्धा स्तथा जिनवरा-स्तथा कार्या दशांशतः ॥ १७ ॥ एकादशांशा रुद्रश्च भूतानि च तथैव च । द्वादशांशा मधुमुरौ वैताला रूपतो मताः ॥ १८ ॥ प्रयोदश राक्षसानां दानवानां चतुर्दश। तालाः पञ्चदश प्रोक्ता श्वामुण्डा भृगुरूपकः ॥ १९ ॥ जटामुकुटचन्द्रालङ्कृताः षोडश तालतः। कार्याः षोडश तालान्ताः शास्त्रतो नाधिकास्ततः ॥२०॥ युगांजीव संख्यात् सागरात् पृथिव्यांत मध्यगा? । वेद ब्रह्मा दू धर्मज्ञानस्य साधनम् ? ॥ २१ ॥ जयतु सर्वशास्त्र धरित्र्यवेदिव्यधरा ?। कथयस्यानुगमनं च वर्णानुरूपकाः?॥ २२ ॥ अपराजित मद्वाक्यं हृदयानन्दन शणु । प्रतिमा लक्षणं प्रोक्तं कथयिष्यामि वर्णकम् ॥ २३ ॥ सौवर्णी राजती ताम्री पैत्तली तिकी तथा। शैशकी वै कांस्यमयी कृष्णलोहमयी तथा ॥ २४ ॥ अष्टधातु भवाः प्रोक्ताः कर्तव्याः सर्वकामदाः । तथा च मत्तिकामय्यः काष्ठमय्यो यथाक्रमम् ॥ २५ ॥ पञ्चगव्यं चम्पपुष्पं श्रीखण्डं पायसं तथा । सौगन्धिकं चामरादि रकचन्दनमेव च ॥२६॥ महे चोमामहेशस्य शुभ कार्य यथाक्रमम् । पूर्वोक्ताः काष्ठमय्यश्च शुचीकार्य नियोजिताः ।। २७ ।। मणिरत्नप्रवालश्च वज्र वैडूर्यमौक्तिकैः। हैमैस्तारैः शाणशुद्धै राजावत॑श्च स्फाटिकैः ॥ २८॥ गृहेषु प्रतिमाः पूज्याः शेषाः प्रासादसंशके।
भी सपीठिका कार्या वैपरीत्ये महद्भयम् ॥ २९ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां चित्रप्रतिमाताल
निणयाधिकारो नाम पञ्चविंशत्युत्तर द्विशततमं सूत्रम् ।।

Page #764

(२२६) स्वच्छन्दभैरवावतारो नाम षड्विंशत्युत्तर द्विशनतमं सूत्रम् ।।
विश्वकर्मोवाच
स्वच्छन्दभैरवक्ष्ये आयुधानां तथा क्रमम् । गदा पट्टिशपर्श च शक्तिर्वाणो धनुस्तथा ॥१॥ पुष्पाक्षसूत्रसश्चि बीजपूरकमुद्गरौ। चषकं अर्थ शतनी कोशं डमरुमौशले ॥२॥ शुचिस्तथा च खण्डेन्दुः पीयूषं दर्पणादिकम् । वामोर्ध्वक्रमेणैव गदाद्या दर्पणान्तगाः ॥३॥ वरदं शशिनी खङ्गश्चाङ्कुशं ज्ञानपुस्तकम् । चामरं पूर्णकलशं शूलं खट्वाङ्गमेव च ॥४॥ न च चक्षुः ? (अभयं च ) विषं कुण्डी शर्ख शूर्पश्च मोदकम् । मद्यपात्रं वस्त्रवजौ कमलं चक्रकीरके ॥ ५॥ परदाद्याः शुकान्ताश्च दक्षिणेषु प्रदक्षिणम् । योनिमुद्रासंयुतौ द्वौ करौ सकरमुद्रिकौ ॥६॥ उपास्ते चाऽऽदिपुरुषं द्वौ भुजौ शिरसि स्थितौ । पञ्चास्यश्च त्रिनेत्रश्च शतार्ध भ्रामयन करान् ॥ ७ ॥ अर्धद्वयमजुगतं बद्धपद्मासनद्वयम् । स्वच्छन्दभैरवो माने तालानां त्वेकविंशतिः ॥८॥ ततस्तालांस्तु गुणयेद द्वादशाङ्गुलकैस्तथा। तदगुलप्रमाणेन द्विपञ्चाशच्छतद्वयम् ॥९॥ प्रथम पङ्क्तौ नवास्यं जटायुक्त द्वितालकम् । द्वितीयपङ्क्तौ तत्समा शिवयोनिः सदोदिता ॥ १० ।। सप्तवत्राणि तस्योध्ये तालमेकं द्विजोत्तम । शिरोविंशत्यगुलकं ग्रीवा चाष्टाङ्गुला मता ॥ ११ ॥ द्वात्रिंशन्नाभिदेशस्तदधो गुह्य तु विंशतिः । शून्य बाणा भवेजङ्घा गुल्फः पञ्चागुलस्तथा ॥ १२ ॥ पश्चाशञ्चैव नलकः सप्ताइगुलस्तलोच्छ्यः । ऊर्ध्वमानं तु कथितं तिर्यक् च शृणु सम्प्रति ॥ १३॥ मुखं पूर्वोक्तमानेन द्वितालं चैव मध्यकम् । दशाङ्गगुलं तनुबाह्ये बाहुः षोडश विस्तरे ॥ १४ ॥ चतुर्दश तथा चाष्टौ क्रमतो बाहु विस्तरः । नाना विस्तरितं कार्यमष्टाविंशतिभिस्तथा ॥ १५ ॥ सप्तवर्णाः कुशमानं कटिविस्तरत: शुभम । द्वितालं जङ्घाविस्तारस्तन्मध्य सार्धभागकम् ॥ १६॥

Page #765

५८१
अपराजितपृच्छा कणिबध ? तप्ताधौ च चतुर्विशतिरङ्घ्रिकम् । तोणी? मात्रं तथाङ्गुष्ठं शेषाः सार्धाशला मता ।। १७ ।। षोडशाङ्गुलमंसास्याद् भुजसन्धिमुनिद्वयम् । द्वात्रिंशच पुनर्वात्या चतुर्विंशतिकाग्रतः॥ १८॥ पूर्वोक्तेन प्रमाणेन कर कुर्यात् प्रयत्नतः। . द्वात्रिंशल्लक्षणोपेतो रुद्रः स्वच्छन्दभैरवः ॥ १९ ॥ पाशाङ्कुशधनुर्वाणा: शलवज्रगदाभयम । अष्टौ भैरवरूपाणि कुर्यादेव प्रदक्षिणम् ॥२०॥ सूत्रधारस्ततः प्राज्ञ शुक्लाम्बरधरः शुचिः । हविष्यनियताहाये जपहोमपरायणः ॥ २१ ॥ सुसमीक्ष्य प्रदेशं तु कुङ्कुमा सुसिश्चितम् । इमं मे गङ्गे यमुनेऽ भिषिच्य सलिलैः शुभैः ॥ २२ ॥ कारयेन्मण्डपं पूर्वमाशाखाविनिर्मितम् । उत्तराभिमुखो विश्व कर्मरेखाको धृतिः ॥ २३ ॥ अग्न आयाहि मन्त्रेण रेखास्तत्र प्रयोजयेत् । योगायोगेति मन्त्रेण कर्मसूत्रंसमारभेत् ॥ २४॥ अग्निज्योतिर्हि मन्त्रेण टकिकाग्रं च संस्पृशेत् । प्रज्वलद्विन्पसेदत्रं टकाने सर्वतोमुखम् ॥ १५ ॥ अमृतीशं हम्यंदये न्यस्य ? अस्त्रेणोज्वलति तदा । आदेव इति मन्त्रेण पुनः पठति टकिकाम् ॥ २६ ।। शिल्पिनो भोजयेत्तत्र वस्त्रालङ्कारसंयुतान् । ब्राह्मणाम्भोजयेत्तत्र शुद्धसैन्य तपस्विनाम् ॥ २७ ।। भूरि (मि) दानं ततः कुर्याद् भूत्वा चाऽकृपणस्तथा । समाचरेत्कर्म तत्र कृत्वा पञ्च महोत्सवान ॥२८॥ यस्य देवस्य या मूर्तिश्चिन्तयेत्तां हृदम्बुजे । उमान्माहं देहिनां जन्त्रवाहक ॥ २९ ॥ व्याहरेत्रिषु लोकेषु यस्य कस्यचिदामयम् । तस्मात् सर्वेषुमन्त्रेषु हंसो बीजः स उच्यते ॥ ३० ॥ हंसः सदाशिवोदेवो हंसश्चैवेश्वरो हरिः। ब्रह्मा हंसो यमः सूर्योऽग्निहंसः सर्वदैवतम् ॥ ३१ ॥ आपो वायुश्च खं हंसो धर्मेन्दो धनदः क्षितिः । ध्रुवं ते हंसमित्येव गतो हं मिगतानि च ? ॥ ३२॥ एवं स गतो हंसः सर्वारमा परंपरा ?।। हंसे लीना पराशक्तिरित्यर्थ व्याहरन्ति च ॥३३॥ वर्णा एकोनपञ्चाशनिधनं यान्ति तत्र वै। निधनान्ते तु विज्ञेया वर्णास्ते तु महेश्वरः ( गत् ) ॥३४॥

Page #766

स्वच्छन्दभैरवावतारो नामषडविंशत्युत्तर सूत्रम
निधनं तु गता शक्ति यंदा मूर्ध्नि प्रलीयते । शून्यस्थानमिदं प्रोक्तं सेव्यते योगिभिः सदा :॥ ३५ ॥ मूर्धा हदयमायात्यमनस्कं परमं पदम् । स्थित्वासने सूत्रधारो जपेन्मन् सबीजकम् ॥ ३६॥ या मूर्तिर्यस्य देवस्य शक्ति तस्यैव तां न्यसेत् ॥
मूर्तिप्रारम्भमन्त्रम् ।
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
स्वच्छन्दभैरवावताराधिकारो नामाषड्विंशत्युत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #767

(२२७) चित्रपत्रोत्पत्तिनिर्णयो नाम सप्तविंशत्युत्तर दिशततमं सत्रम् ॥
अपराजित उवाच
चित्ररूपसमुद्भावाः सुरासुरनरोरगाः। त्वयैव कथितं पूर्वमुत्पति प्रलयादिकम ॥१॥ पत्रोत्पत्तिः कथं देव चित्रमूलसमुद्भवा। कथयस्व प्रसादेन पत्रं चित्रं च कीदृशम् ॥२॥ दिनपत्रं कथं प्रोक्तमतपत्रं च कीदृशम् । चन्द्रकलोद्भवं पत्रं षोडशात्मकमेव च ॥३॥ जलपत्र स्थलपत्रं नरपत्रं गजोदभवम् । मेघपत्रोदभव चैव कथयस्व परेश्वर ॥४॥ नागरं द्राविडं पत्र व्यन्तरं वेसरं तथा। कालिङ्गं यामुनं पत्रं कहिक चैतत्सुलक्षणम् ॥५॥ शिशुपत्रं च सकलं स्वस्तिकं वर्धमानकम् । सर्वतोभद्रकाकारं कथयस्व परेश्वर-॥ ६॥ पञ्चपत्राणि चान्मच षोडशात्मक्रमेव च । तत्तद्रूपोद्भवं चैव लक्षकोट्यादिसङ्ख्यकम् ॥ ७ ॥ पत्रस्थानानि वै सार्ध सुरसन्धादिकोदभवम् ।
कथयस्व प्रसादेन पत्रस्थानादिसाधनम् ॥ ८॥ विश्वकर्मोवाच
शृणु वत्स महाभाग त्वमेव प्रकटीकृतम् । पत्रोत्पत्तिं च वक्ष्येऽहं शृणु चैकानमानसः ॥९॥ क्षीरोदार्णवके पूर्व मध्यमाने सुरासुरैः। तत्रोत्पन्नो महावृक्षो नाम्ना सुरतरुत्तदा ॥ १०॥ नानापत्रसमाकीर्णों नानापुष्पसमाकुल: । नाना फलकसम्पुक्तो ललिताइगो मनोहरः ॥ ११ ॥ सुगन्धामोदबहुल: सुगन्धागन्धितोत्पलः । तद्गन्धमोहिताः सर्वे देवदैत्यादिकास्तदा ॥ १२ ॥ परस्परं देवदैत्या वृक्षार्थे लुब्धचेतसः। ईश्वरो ( अमतो) भवं मन्यन्ते दैत्याश्च त्रिदशा अपि ॥ १३ ॥ शाखापत्रोद्भवश्चतुर्दिक्षु मध्यत ऊर्ध्वतः। मानतः पत्रसंकीणों दिशाभेदैः परात्परम् ॥ १४ ॥ नागरं पूर्वशाखायां द्राविडं दक्षिणोद्भवम् । अपरे व्यन्तरं चैव वेशरं च तथोत्तरे ॥१५॥ कालिङ्गमूर्वतश्चैव शाखान्त च पामुनम् । षड्जात्युत्पत्तिभेदैश्च पत्रमेवं समुद्गतम् ॥ १६ ॥

Page #768

अपराजितपृच्छा नन्दादिक्रमयोगेन तथा चन्द्रकलाक्रमः । दिनपत्रोद्भवस्त्वेवं सङ्गख्यातो दशपञ्चभिः ॥ १७ ॥ नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णास्यात् पञ्चमी तथा । पञ्च पञ्च तथा पञ्च मासार्धे तु यथा यथा ॥ १८॥ नन्दायाः शिशुपत्रं च भद्रायाः सकलं तथा । स्वस्तिकं तु जयायाश्च रिक्ताया वर्धमानकम् ॥ १९॥ पूर्णायाः सर्वतोभद्रं पञ्चमं परिकीर्तित्तम् । षष्ठिकादि दशम्यन्तमन्यपञ्चसमुद्भवः ।। २० ॥ जयं च विजयं चैव उद्तं पत्रमक्षयम् । सर्वमङ्गल भवाख्यं पञ्चान्ये च प्रकीर्तिताः ॥ २१ ।। षष्ठयाधं च दशम्यन्तं पत्राणां पञ्चकं तथा। पुनरन्यानि पञ्चैकादशाद्य पूर्णान्तं तथा ॥ २२ ॥ श्रियं श्रियो वाख्यं च रत्नगर्भ तेजोभवम् ।। सर्वानन्दं महोत्साहं पत्राणां दशपञ्चकम् ।। २३ ।। घसन्ते नागरं पत्रं द्राविडं ग्रीष्मके तथा। वर्षासु व्यन्तरभवं वेसरं च शरदतो ॥ २४ ॥ हेमन्ते चैव कालिङ्ग यामुन शिशिरोद्गतम् । षड्तूभवपत्राणि सर्वाणि शुभदानि च ।। २५ ।। तथा शाखोद्भवं पत्रमुक्त दशविधं क्रमात् । शाखोद्भवानि पञ्चैव ( षट्चैव ) कन्दजानि तु षोडश ॥ २६ ॥ तथा चाकारपत्राणि लक्षकोट्यादिकानि च । पुनरन्यानि वक्ष्येऽहं प्रकारैः पञ्चतानि च ॥२७॥ हंसपत्रं नक्रपत्र मत्स्यपत्रं च कूर्मकम् । पनपत्रं तथा चैव पञ्चकं जलजं भवेत् ॥ २८ ॥ स्थलजं छन्दजाकारं प्रासादगृहकादिकम् । नरनार्यादिकं पत्रं नरपत्रं च पश्चमम् ॥ २९ ॥ गजपत्रमश्वपत्र जानुगं पद्मजं तथा। सिंहासनादिपत्रं च गजपत्रं तु पञ्चकम् ॥ ३० ॥ अनेकाकारपत्रं च मेघपत्रं तथैव च । पत्राकारास्तथा चैते कथितास्त्वपराजित ॥ ३१॥ पुनः स्थानेषु सर्वेषु तत्र पत्राणि योजयेत् । स्तम्भेषू द्वारपक्षेषु प्रासादेषु च सर्वतः ॥ ३२ ॥ षोडशाभरणश्चैव तत्र पत्रं तु दापयेत् । हारकेयूर कङ्कणकटिसूत्रादिभिः समः ॥ ३३॥ यत्र स्थाने भवेत्पत्र लक्ष्मीस्तत्र हितेक्षणा ।
(नाभ्यचित्रोद्भवा ? ) नाऽपत्रतो भवेल्लक्ष्मीः शुभस्थानं च पत्रतः॥ ३४ ॥ इति सूत्रसन्तानगुण कीर्तिप्रकाशप्रोक्त श्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छाया चित्रपत्री
त्पत्तिनिर्णयाधिकारो नाप सप्तविंशत्युत्तर द्विशततमं सूत्रम् ।।

Page #769

(२२८) पत्रजाति कण्टकभेद जीवसूत्रनिर्णयो नामाष्टाविं
शत्युत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अथातः संप्रवक्ष्यामि कण्टकानां तु लक्षणम् । अष्टौ जातिक्रमच्छन्दात् कण्टका अभिधानतः ॥ १॥ कलिश्च कलिकश्चैव व्यामिश्रश्चित्रकौशलः। व्यावर्तश्चैव व्यावृत्तः सुभगो भङ्गचित्रकः ॥२॥ अगस्तिपुष्पकाकारः संभवेत् कलिकंटकः । वराहदंष्ट्राकृतिकः कलिकश्चेति संज्ञितः ॥ ३॥ बद्धपुष्पोद्भयश्चैव व्यामिश्री मध्यकेशरः। उकाराकारसदृशः स भवेच्चित्रकौशलः ॥४॥ व्यावतों व्याघ्रनखवद् व्यावृत्तः कलशाकृतिः । भङगचित्रोषदखत् सुभगः कृतिकाकृतिः ।। ५ ।। नागरी व्याघ्रनखवद् द्राविडस्तदनन्तरम् । बदरीकेतकीनां च द्राविड; कण्टकैः समः ॥ ६॥ व्यन्तरो वराहदंष्ट्रो वेसरो मुनिपुष्पवत्। उकाराकारः कलिङ्गो यामुनः पुष्पगर्भकः ॥७॥ उक्ता अष्टविधाकारा षड्जातीयाश्च कण्टकाः। कण्टकानां तथाकाराः कथिताः पूर्वमेव च ॥ ८॥ वेदाक्षरं पदं कृत्वा कण्टकावर्तनोद्गतम्। .. ब्रह्मस्थाने भवेद् बिन्दु मातेन वर्तितः ॥ ९ ॥ तद्वर्तिताग्रसंस्थाने बिन्दुःस्थादक्षरोद्भवः । तदूर्ध्वं भ्रमगर्भ च वृत्तमर्ध चन्द्राकृति ॥ १० ॥ ब्रह्मस्थानोर्ध्वगत च दक्षिणोद्भवाकारकम् ।। कलिकोद्भवाक्षं वाराह कर्णसम्भवम् ॥ ११ ॥ तस्योऽपरेदगम्यं त तदान्यता कंटकोपमम् । अग्रस्याग्र पदवणेषु अपरानतः कर्णिकारुतिः ॥ १२॥ तस्या यावत्याग्रेन मवधी पदपादो......। पृथुग्रीश त्रिपादे...पादोदर कंटका...? ॥ १३ ॥ ................................. ........। ...त्र स्थानासमुद्भव्यां ने निम्नान धान्यांतकम् ? ॥ १४ ॥ चक्रप्रीवोदगताश्कारिक कलिकोदभवं वाराहकर्णिकोदगतम् । अग्राधारः पुनः पृष्ठे कलिका मुनिपुष्पवत् ॥१५॥
७४ अप.

Page #770

५८६
প্রথলিব कण्टकोदरमध्ये तु कलिका जीवसूत्रकम् । तदास्पहम्................................॥ १६॥ रोमास्थिमांसत्वचाश्च एवं क्षितिगुणोद्भवाः ।। ...............चध्ये जीवसूत्रेण कथ्यते ॥ १७ ॥ रेखास्थिवर्णमांसानि चतुश्छाया: प्रकीर्तिताः । पादाद्यङ्गानि सर्वाणि नाडीरोसं च विदु वर्तया ॥ २८ ।। मज्जा च क्षितिराख्याता राजेन्द्रन्यदय बीजकम् ? । .................. अद्भ्यो रससमुद्भवः ॥ १९ ॥ ........................तेजो द्रव्यस्य बीजकम् । .........................वायुश्च वर्तनाकृतिः ॥ २० ॥ आकाशं...............पञ्चतत्त्वोदभवं तथा । जीवसूत्रमिदं शेयं पत्राकारं प्रकथ्यते ॥ २१ ॥ घनघण्टाकुलाकीर्णमने चलितकुञ्चिकम् । भङ्गे (अने) भगोदूभवं भङ्ग मनेकाकाररूपकम् ॥ २२ ॥ शुकचञ्चसमाकारं बदरीकण्टकाकृति । पलाल धूमसंकाशं द्राविडं पत्रमुच्यते ॥ २३ ॥ कृचिद् भिन्न कृचिच्छन्नं कृचिदन्योन्यवेष्टितम् । मुनिपुष्पसमाकीर्ण वेशरं पत्रमुच्यते ॥२४॥ उच्यते व्यन्तरं पत्रमा भगोद्भवाकृति । उकारकण्टकाकीण कालिङ्गं पत्रमुच्यते ॥ २५ ॥ सुर्घ त (वि) रलभड्ग र व्यावृत्तकैस्तथा। पुष्पग भवाकीर्ण यामुनं पत्रमुच्यते ॥ २६ ॥ ललितं कोमलं भनौ विषमे गर्भसम्भवम् । सुकुमारगोंदभवं वाहावर्ता (व्यावर्तस्था) कुलोद्भवम् ॥ २७ ॥ तरल नागरं चैव वलितं व्यन्तरं तथा । आकुञ्चितं वेसरं च ऊर्ध्व कालिगकं भवेत् ॥ २८ ॥ पुनस्त्रिपञ्चसप्ताद्यं याव............वधि। अतिवक्रकुलाकीणं द्राविडं कण्टकोभवम् ॥ २९ ॥ उदितं यामुनं वक्रैः कण्टकानां तु निर्णयः। देशजातिकुलस्थानं वर्णभेदास्तथापरः ॥ ३० ॥ पत्राकारो वर्णभेदो जीवसूत्रादि चोदितम् ॥ इति सूत्र सन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रेक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां पत्रजाति कण्टकभेद जीवसूत्रनिर्णयाधिकारी नामाष्टाविंशत्युत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #771

(२२९) देशजातिकुलस्थान वर्णभेदवर्णनं मैकोनत्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
देशजातिकुलस्थानं वर्णभेदश्व कथ्यते । पूर्वोद्भवं नागरं च कर्णाटे द्राविडं स्मृतम् ॥ १ ॥ व्यन्तरं पश्चिमभचं वेशरं चोत्तरे तथा । कलिङ्गदेशे कालिङ्गं यामुनः सर्वतः स्थितम् ॥ २ ॥
देशजातिश्च कथिता कुलस्थानं कुलोद्गतम् । नागरं विप्रजातिः स्याद् द्राविडं क्षत्रियस्तथा ॥ ३ ॥
व्यन्तरं वैश्यजातिश्च वेशरं च तथैव च ।
कालिङ्गं चित्र ! (मिश्र) वर्णाढ्यं यामुनं सर्वतः समम् ॥ ४ ॥
कुलस्थानोद्भवश्चेत्थं वर्णभेदश्वकथ्यते ।
नागरं श्वेतवर्णस्याद् द्राविडं रक्त वर्णकम् ॥ ५ ॥
व्यन्तरं पीतसंकाशं हरिद्वर्ण तु वेशरम् । हरिद्वर्ण व कालिङ् यामुनं सर्ववर्णकम् ॥ ६ ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाश प्रोक्तृश्री भुवनदेवाचार्योक्तापराजित पृच्छायां देशजातिकुलस्थान वर्णभेदवणनाधिकारो नामैको नत्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #772

(२३०) सरस्वत्यर्चन गुरुशिष्य सम्बन्धलक्षणं त्रिंशदुत्तर
- द्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
सरस्वत्यर्चनं वत्स शणु वक्ष्यामि साम्प्रतम् । आचार्य क्रमयुक्ति च दीक्षासारसमुच्चयम् ॥ १॥ आदौ परीक्षयेच्छिष्य शकुनं च निरीक्षयेत् । लनशुद्धिं ग्रहयोग ततो दीक्षा प्रदीयते ॥ २॥ विनीतं सोद्यम धीर शान्तं शीलगुणान्वितम् । विनयाचारसंयुक्तं गुरुपादार्चने रतम् ॥ ३॥ कुशलं सर्वशास्त्रेषु वास्तुवेदोद्भवादिषु । देवाग्निगुरुपूजासु रतं धर्मेषु नित्यशः॥४॥ इत्यादिगुणसम्युक्तं दीक्षयेच्छिष्यकोत्तमम् । गुणाधिकश्च कथितो वय॑दोषान्वदाम्यहम् ॥ ५ ॥ कुज व बधिर चैव चक्षुहीनं खल्वाटकम् । कुरूपं व्याधियुक्तं च कुदेहं कृष्णरूपकम् ॥६॥ कुसगं पापनिरतं व्यङ्गदोपैश्च दूषितम् । ' वर्जयेदीदृशं शिष्यं दीक्षितो गुरुविनकृत् ॥ ७ ॥ मठेऽथवा गहे चोका देवाची वेदिकोत्तमा। तत्रस्थां पूजयेद्देवीं वाग्वाणी (वाग्देवी) चैव भैरवीम् ॥ ८॥ भद्रकं मण्डलं कृत्वा सूर्यकोणैरलङ्कृतम् । तन्मध्यसूत्रतः कुर्याद् द्दाराणि च चतुर्दिशम् ॥९॥ द्वारपालाः प्रपूज्याश्च क्षेत्रपालास्ततो नृभिः।। पूज्या स्तथाऽष्टपिक्पाला क्रमतश्च प्रदक्षिणम् ॥ १० ॥ महापनं चाऽष्टदल तन्मध्ये कर्णिकां तथा । पत्रान्तरे च भैरव्याः कुलदेव्याश्च कर्णिकाः ॥ ११ ॥ तत्केशरमध्यपङ्क्तौ चतुर्वर्णाः सितादिकाः। श्वेतरकपीतकृष्णाः पुनरप्येव वर्णकाः ॥ १२ ॥ षट्कोणकभिदं व्योम षड दूतिकार्चने मतम् । तत्र मध्ये भवेच्छक्तिः पृथिवी सृष्टिरूपिका ॥ १३ ।। कामाख्या निलयीभूता बद्धपद्यासना स्थिता । अक्षमाला तथा वीणा पुस्तकं च कमण्डलुः ॥१४॥ नीलकण्ठी श्वेतभुजा श्वेतागी चन्द्रशेखरा । महाविद्या महावाणी भारती च सरस्वती ॥ १५ ॥

Page #773

अपराजितपृच्छा सम्पूज्या मन्त्रतः कृत्वा तोरणानां चतुप्रयम् । वस्त्रान्ते (वेश्मान्ते) पीठिकायुक्तं वितानादि विभूषितम् ॥ १६ ।। मुष्टिमात्रैकैकग्रासपरेणानदिनेषु च । कार्यमकाप्रमनला प्रायश्चितं च धीमता । श्वेतवस्त्रान्तरे स्नाप्यं शुद्धे लग्ने दिने पुनः ॥१७ श्वेतवस्त्रैयुत शिष्यमानयेत्तोरणान्तिकम् । सुलग्नवेलामुहूर्ते अन्तवैद्यां तु स्थापयेत् ॥ १८ ॥ निरीक्षयेतु वाग्देवी प्रसीद परमेश्वरि ।
अर्चयित्वा ततो देवीं पुष्पाञ्जलिमथार्पयेत् ।। १९ ॥ अत्रमन्त्रः
ॐ ही कौशिनी पादानमः । ॐ ही उपकेशिनी पादानमः । आ ही सर्वकेशी पादानमः । आँ हां ही सरस्वती पादानमः ॥
मूलमन्त्रः॥ आहीं हृदयाय नमः । ॐ ह्रीं शिरसे स्वाहा । आँ ह्रीं शिखाय वषट् । ऊँ ही कवचाय हुम् । हो नत्रत्रयाय वौषट् । ॐ हू: अस्त्राय फट् ॥
इत्यङ्गन्यासः॥ आँ गं गणपतये नमः ॥ ऑबं बटुकनाथाय नमः ॥ ऑदि दिक्पालेभ्यो नमः ।। आँ द्वं द्वारपालाय नमः। ऑक्षे क्षेत्रपालाय नमः ॥ और के कलविद्यायै नमः ॥ आँ ह्रीं शक्तिबीजाय नमः ॥ ऑ राँरी रूपायै नमः ।।
शक्तिबीजत्रयम् ॥ आँ ह्रीं हा ही हं हंसबीजाय नमः ॥ औं हां ह्रीं नमः ॥ इतिजाप्य आही वद वद वाग्वादिनि नमः। सारस्वतजप: १००००८ होमं कुर्याददशांशेन पुष्पै 3 ब्रह्मवृक्षः। होमः १०००८ इति अन्य: स्यात् सारस्वतः ॥ २५ ॥ लिखितं पाठयेच्चैव चित्राद्य रूपसाधकम् । दद्याच्छिष्यस्य हितवान् गुरुर्हस्तं च मस्तके ॥ २६ ॥ अवाप्नुहि स्वकर्मादि सामर्थ्य त्वं च पुत्रक । गुरु मर्माता पिता चव देवदेवो गुरुस्तथा ॥ २७ ॥ ज्ञानकारणकं चैव इहलोके परत्र च । गुरु हर्षे हर्षितं तु गुरूणामिच्छया भवेत् ॥ २८ ॥ गुरुः सन्तोषित: सर्व गुरूभक्त्या प्रयच्छति । गुरोः शिष्यस्य सम्बन्धः कर्मसाधनसाधकः ॥ २९ ॥

Page #774

५९०
सरस्वत्यर्चन गुरुशिष्य सम्बन्धलक्षणं त्रिंशदुत्तर द्विशततमं सूत्रम ॥
गुरोः शिष्यस्य सम्बन्धाद् ज्ञानं वै चित्रभूमिकम् । शेषा रजरसचित्रं ? सम्बन्धाश्च परस्परम् ॥ ३० ॥
X
X
x
सविन्यासस्य संबन्धं सर्व सर्वतोद्भवम् ? ॥ ३९ ॥ कुंलालस्य सम्बन्धं स्थानसाधन...! धर्मार्थकाममोक्षाणां साधनम्॥ ४० ॥
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाश प्रोक्तृ श्रीभुवन देवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां सरस्वत्यर्चन गुरुशिष्यसम्बन्धलक्षणाधिकारो नाम त्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #775

(२३१) पट्टपत्रवर्तनानिर्णयो नामैत्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
अतः परं प्रवक्ष्यामि चित्रादि पट्टसाधनम् । शाकवृक्षोद्भवाकार्या चित्राभ्यासार्थपट्टिका ॥ १ ॥ अत्यग्निमालिता या च इष्टिका आयसाकृतिः । रन्ध्रकीर्णकुलाया च गृहीतव्या लूणीकृता ॥ २ ॥ अतिसूक्ष्मा च कर्तव्या दीपशिखाकजलोपमा । गोधूमः खलचूर्ण तु तक्रमध्ये तु प्रक्षिपेत् ॥ ३॥ तदनन्तरोद्भवं च सूक्ष्मवस्त्रेषु गालयेत् । भाण्डे तु तादृशं क्षिप्तं मृद्वाग्नना शनैः शनैः ॥४॥ तथा दृढरसाकारं वज्रलेपसमं भवेत् । तेनाथ मईयेत्यभिष्टिका सूक्ष्मचूर्णतः ॥५॥ पक्षद्वये सुप्रलेपो हन्तयेन प्ररोहते । पट्टबन्धनमेवं तु कर्तव्यं चित्रहेतवे ॥६॥
(पत्रवर्तना निर्णयो लुप्तः स्यात् )
इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
पट्टपत्रवर्तनानिर्णयाविकारो नामैकत्रिंशदुत्तरद्विशततम सूत्रम् ||

Page #776

(२३२) लेपकर्म द्वात्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
-
-
-
-
-
विश्वकर्मोवाच
लेपकर्म प्रयक्ष्यामि यदुक्तं पूर्वमेय हि । श्वेतां रक्ता तथा पीतां मृत्तिकां च समाहरेत् ॥ १ ॥ कापिलं तु घृतं क्षीरमतसीमाथ मेव च। यवगोधूमचूर्ण तु वर्ण च वसुकघृतम् ! ॥२॥ क्षीरवृक्षत्वचा ..( मिथं ) बकुलं गुडसंयुतम् । सेन्द्रवक्षं प्रेषणीय मासं वा पक्षतोऽधिकम् ॥ ३॥ पाषाणगर्भचूर्ण तु सूक्ष्म कृत्वा समस्तकम् । पट्टत उद्धरेटेप ( कल्कं ) मर्दयेत्तैलवारिभिः ॥४॥ प्रक्षिप्तातसीतैलेन सुपिष्ठं कजलोपमम् । पिण्डान्कृत्वा मुष्टिमात्रानातपैः शुष्कतापितान् ॥ ५॥
आस्फोटिते वनसमाः आतय: सिद्धिकामदः । अतस्तु स्फुटिते पिण्डे बन्धद्रव्यादिकं क्षिपेत् ॥ ६॥ शु (सु) द्धा (धा) याश्च प्रवक्ष्याभि बन्धनं दुलनं तथा । शैलजा बन्धका वापि श्वेताः पाषाणकोत्तमाः॥७॥ खण्डशश्चैव कर्तव्या प्रमाणे धात्रिकोपमाः। सुसंचिताः क्रमैयुक्ता आणात्पलान्तरै ॥ ८॥
( आनेया उपलान्तरे ) इति स्यात् ।।
.................... । ............................................. ॥९॥ .......................। (लुप्ताः )
॥१०॥ तथा वरेष्टिकामध्ये आधारानि सुवि......(क्षिपेत् )। समस्तं ज्वालयेन्मध्ये यावदूदशनिशान्तकम् ॥ ११ ॥ मल्लिकायावकं कृत्वा स्थूणिकाकारमस्तकम् । क्षिपेन्दिल्वरसाद्य च मासं वा पक्षतोऽधिकम् ।। १२ ।। शिलोत्थार्धकयुक्तं च ! मईयेच्छुद्धयोत्तमा (सुधयोत्तमा)। विचारा उत्तमाख्याता रूपार्थेन चतुर्थिका ? ॥ १३ ॥ अचारूपोद्भवाकार्या मानयुक्तिश्च शास्त्रतः। सन्चित्य स्विष्टिकाबन्धं हस्तपादशीर्षादितः ॥ १४ ॥ सूक्ष्मे तु वङ्गुलो लेपः स्थूले त्वगुलमात्रकः । दिनेधे च दिनान्ते वा दयाल्लेपानुलपनम् ॥ १५ ॥

Page #777

५९३
अपराजितपृच्छा सर्वाङ्गे लिप्तमानं च सूक्ष्मतेजः समुदभवेत् । शीर्षे काचोत्तमखण्ड टीकाभरण संयुता ॥ १६ ॥ वर्णे रसविशेषां च मसिरेखां समुद्धरेत् । अङ्गप्रत्यङग कोपाइगदृष्टिकाभिरनेकधा ॥ १७ ॥ विचित्रवस्त्रालङ्कार भूषितां चित्रक पमाम् । स्वभावजैरलङ्कार नखकेशादिभिः मात्॥ ८॥ भङ्गहस्ता गजदन्ता बद्धपर्य्यकसंस्थिता। योगमुद्रा करयुग्मे करोद्धतगजादिका ॥ १९ ॥ हारकेयूरसम्युक्ता कुण्डलाभ्यामलङ्कृता । मालामुकुटशोभाढया कर्तव्या शान्तिमिच्छता ॥ २० ॥ भैरवी भैरवो देवः सर्वदेवादितः क्रमात् । शास्त्रप्रमाण युक्ता च शुभ्रवर्णा च तेजसा ॥ २१ ॥ इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
लेपकर्माधिकारो नाम द्वात्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ।। .

Page #778

(२३३) चित्राभिधान निर्णयो नाम त्रयस्त्रिंशदुत्तरद्विशततम सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
चित्रकर्म प्रवक्ष्यामि रूपालकारसंयुतम् । कीर्तिवक्त्रोद्भवाकार ? कथये तब साम्प्रतम् ॥ १॥ भकुटिकुटिलान्त्रनेत्र वाराहकर्णमेषशझगोद्भवम् । मृगकपोलसिंहवक्त्रं कीर्तिः स्यान्मुखोपमाख्याता ! ॥२॥ भृकुटिः स्याद् बद्धकर्णाऽश्वस्कन्धः केशरावतः । क्रममध्ये परावृत्ता हस्वपादः सिंहोत्तमः ॥ ३॥ सिंहव्यालं गजव्यालमश्वत्यालं नरादिकम् । वृषव्यालं मेषव्यालं शुकव्यालं च सौकरम् ॥ ४॥ माहिषं मूषकव्यालं कीटव्यालं च व्याक वान) रम् । हंसकुकुटमायूरं त्रिपल्ली सर्थ (प) व्यालकम् ॥ ५ ॥ इति षोडश ब्यालानि उक्तानि मुखभेदतः। शरीरं हि महद्रपं(शरीरमहिवद्रूपं) हस्तपादपुच्छादिकम् ॥ ६॥ व्यालानन्तरतो रूपमनेकाकारतः स्मृतम् । श्रुटित निभगि चैव ललितं कुञ्चितं तथा ॥ ७ ॥ गमितालीढ प्रत्यालीढावृत्तं परिवर्तकम् । उदिभन्न भिन्नसूत्रं च व्यावर्त च महोद्भवम् ॥ ८॥ नानारूपं समाख्यातं शोकं च पद्मकेशरम् । द्विरष्टोक्तानि साकूतं रूपाणि विविधानि च ॥९॥ वैयाधं समपादं च आलीढं च प्रत्यात्म (दि) कम् । पूर्वापरयाम्योत्तर रहोबोधच्या च ममापतिः ? ॥ १०॥ नवषणोक्ताक्षा लक्षयेच्चित्र सूत्रधानेन । धैरसाख्याता शान्तादि सहतोद्भवा ? ॥ ११ ॥ वृक्षगुल्मलतावल्ली रम्भास्तम्भा महोदगताः । धवलोत्तुङ्नामाडानि वेश्मानि विविधानि च ॥ १२॥ नगरग्रामपुरादिदेशानां च पुनः क्रमम् । "पसागरोदूभवानि सर्वाणि मण्डलानि च ॥ १३ ॥ सर्वजीवोदूभवं पूर्व लक्षयश्चित्रसूत्रकम् । चित्राभ्यासोदभवाः सर्वे सुरासुरनगेरगाः (तमाः) ॥ १४ ॥ मेधाचित्रवर्णरूपा आदित्याश्चैव चन्द्रमाः । ग्रहनक्षत्राद्याः सर्वे अर्चिाहन संयुताः ॥ १५ ॥

Page #779

अपराजितपृच्छा
...
...
...............
दिक्पालादिका लक्ष्या इन्द्राथा: सुप्रदक्षिणम् । गजाश्वरवरपादाचा असल्यातास्तथैव च ॥ १६ ॥
................................। सभादौ च विन्तेदार्थ युक्तं नृत्यनाटयादिकम् ॥ १७ ॥ एवमादि समस्तं च चित्राभ्यासाच्च लक्षयेत् । तथा चित्राभ्यासरूपा ! त्रैलोक्यं सचराचरम् ॥ १८॥ इति सूत्रस तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां
चित्राभिधाननिर्णयाविकारो नाम त्रयस्त्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #780

(२३४) स्त्रीपुरुषलक्षणं चतुस्त्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
लक्षण स्त्रीपुरुषाणां बाह्यतोऽभ्यन्तरे तथा।
कथयस्व प्रसादेन समुद्रोक्तं यथा पुरा ॥१॥ विश्वकर्मोवाच
अथात; सम्प्रवक्ष्यामि स्त्रीनरादेव लक्षणम् । तश्चानुक्रमतः पूर्वं यदुक्तं तु कलाबुधैः ॥ २॥ आदौ परीक्षयेदायुः पश्चाल्लक्षणमेव च । तश्च स्त्रीणां वामभागे पुरुषाणां च दक्षिणे ॥ ३ ॥ आदौ वक्ष्ये पूरुषाणां स्त्रीणां च तदनन्तरम् । दृष्टयवलोकमात्रेण लक्षयेत् स्त्रीनरादिकम् ॥ ४॥ पञ्चदीर्घ पञ्चहूस्व पञ्चसूक्ष्म षडुन्नतम् ।। सप्तरक्तं त्रिगम्भीर त्रिविस्तीर्ण प्रशस्यते ॥५॥ हस्तयो नैत्रयोश्चैव नासायां चैव पञ्चमम् । एवमादिगुणोपेतं पञ्चदीर्घ प्रशस्यते ॥ ६॥ ग्रीवा चन्द्रकं जननं पृष्ठं जया तथैव च।
---- - - ॥ - -- --- --- -- -- --
७॥
------ - ----- ----॥१०॥
(११-१२-१३ श्लोका लुप्ताः) पूर्णचन्द्रमुखी कन्या बालसूर्यसमप्रभा। विशालनेत्रा बिम्बोष्ठी सा कन्या लभते सुखम् ॥ १४ ॥ गतौ हंसगति र्या च नातिहस्वाति दीपिका । सुखिनी सा भवेल्लोके समुद्रकथितं तदा ।! १५ ॥
(१६-१७-१८ श्लोका लुप्ताः ।।) यस्याः करतले छत्रं प्राकारस्तोरणं तथा। अपि दालकुले जाता राजपत्नी भविष्यति ॥ १९ ॥ यस्याः करतले रेखा अकुशाकार शोभिता। गजाधिपस्य पत्नी सा भवत्येवं न संशयः ॥ २०॥

Page #781

अपराजित पृच्छा
छत्रं च चामरं चैव यस्याः करतले भवेत् । सार्वभौमनृपस्त्री सा भवत्येवं न संशयः ॥ २१ ॥ यस्याः करतले रेखा खड्गाकारा प्रदश्यते । पत्या पत्नी युध्यते साऽन्यत्र वै वैरकारिणी ॥ २२ ॥ यस्याः करतले पद्मं धनधान्य समृद्धिनी । शङ्खकारा यदा रेखा स्नानदेवार्चने रता ॥ २३ ॥ यस्याः शूलाकृती रेखा सा भवेच्च तपस्विनी । दीर्घकेशी भवेद् दुःखाद् व्रतिनी च प्रवासिनी ॥ २४ ॥ यस्याः करतले रेखा दीपाकारा च दृश्यते । सापुत्रपौत्र सन्तान भवेच्च कुलशालिनी ॥ २५ ॥ नन्द्यावर्ती यदा हस्ते नित्यं कल्याणकारिणी । षट्कोणायतहस्ता या पूज्या सा पूजनैः सदा ॥ २६ ॥ यस्या हस्ते ध्वजाकारा रेखा
( २७-२८
667
४२- श्लोका न लभ्यन्ते )
अशुभं परिवर्जयेत् ॥
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्ता पराजित पृच्छायां स्त्रीपुरुषलक्षणाधिकारो नाम चतुस्त्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
५९७

Page #782

(२३५) पत्रिंशदायुधनिर्णयो नाम पञ्चत्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच --
कवचादीन्यायुधानि कथं लक्ष्याणि मानतः । तदनुक्रमयुक्ती च कथय परमेश्वर ॥ १ ॥
विश्वकर्मोवाच
कवचानां लक्ष्म वक्ष्ये वज्रदेहानुरूपिणाम् । शस्त्रोपघातके चैव युद्धकाले हितानि च ॥ २ ॥ आयसोद्भवपत्राणि कर्तव्यानि विचक्षणः । द्व्यङ्गुलायतकं कुर्यात् पृथुत्वं चैकमङ्गुलम् ॥ ३ ॥ कवचं तेऽधुना वक्ष्ये वज्रदेहानुरूपिणम् । वृत्ताकारं तु स्त्रविवे द्विसोर्धत ! ॥ ४ ॥ तनुत्राण देहदृष्टि द्विगुणवस्त्रादिकोद्भव ! | कटिसूत्र सूत्रस्य संस्थाने अवलि भुजा ॥ ५ ॥ रक्षीवाग् छित्तिनानि कंटिकाकसिणैर्विताः ।
शीर्ष तु मुकुटाकारमचलं सर्वतस्तथा ॥ ६ ॥ जङ्घा रेखा प्रकर्त्तव्याऽऽयामे तीर्थकलाकृतिः । पा--- - कृत्वा गजस्य गडमुखोद्गताः ॥ ७ ॥ पक्षिराजश्च पृष्ठे च धार्ये वै राजपुत्रकैः ।
॥ ८॥
I
॥ ९ ॥ इतिकवचमाह ॥
आयुधानामतो वक्ष्ये नामसङ्ख्यावलिं क्रमात् । त्रिशूलच्छुरिकाखङ्गखेटाः खट्वाङ्गकं धनुः ॥ १० ॥ 'बाणपाशाङ्कुशा घण्टारिष्टिदर्पणदण्डकाः । शङ्खश्चकं गदावज्रशक्तिमुद्गरभृगुण्ड्यः ॥ ११ ॥ मुशलः परशुश्चैव कर्त्तिका व कपालकम् । शिरः सर्पश्च शृङ्गं च हलः कुन्तस्तथैव च ॥ १२ ॥ पुस्तकाचकमण्डलु भुचयः पद्मपत्रके । योगमुद्रा तथा चैव त्रिंशच्छत्रकाणि च ॥ १३ ॥ षोडशाख्यं पदं कृत्वा पदेन नाभिवृत्तकम् | तदूर्ध्वे चोभयपक्षी भीषणा प्रकीर्तितौ ॥ १४ ॥ पट्टास्त्रांशशक्ति पिण्डवलणं कण्टकावृतम् । उभयोः कटकोपेतो मध्ये शक्तयंश उन्नतः ॥ १५ ॥ दशभाग र्भवेद् दण्डं पृथुत्वं वैकभागिकम् ।
इति त्रिशूल: ॥

Page #783

५९९,
अपराजितपृच्छा धुरिका लक्षणं वक्ष्ये यदुक्तं परमेश्वरैः । कौमारी चैव लक्ष्मीश्च शखिनी तुन्दका तथा ॥ १७ ॥ पापिनी शुभगा ला (ल)क्षा षडङ्गुलादिकोदभवाः । द्वादशान्तिमाङ्गुलान्यगुलमानं प्रशस्यते ॥ १८ ॥ आदिहीना मतिभ्रंशं मध्यहीना धनक्षयम् । हन्याशं वंशहीना शूलाने मृत्युसंभवः ।। १९ ।। चतुरमुला भवेन्मुष्टि रूर्व हयाइगुलताडिता। मुष्टिकाधो यथाकारो जडनार्थे च कीलकम् ॥ २०॥
इति छुरिका ॥ शस्त्रं शतार्धागुलं स्यान्मध्यमं तु द्दिहीनतः । तद विहान कनिष्टं स्यात् त्रिविधः खड्ग उच्यते ॥२१॥ -------दभामूचे तानिकोभयपक्षतः । पालिकोचे यवं कुर्यात्ताडकाधस्तुग्राहकम् ।। २२ ॥ जडिद्वयं ! ग्राहके च जयकः खड्ग उच्यते ।
__ इति खङ्ग । खड्गमानोभवो व्यासो द्वयगुलाभ्यां तथाधिकः ।। २३ ।। तद्वदग्रे पुनस्त्वेवं ज्येष्ठमध्यकनिष्ठकम् ।। उभयपक्षे चाऽन्तरं तु चतुर्दशाङ्गुलै भवेत् ।। २४ ॥ हस्ताधारद्वयं कुर्याद् वृत्ताकारं तु वारुणम् ।
इति खेटकम् ॥
-------...--- ॥२५॥ ------धनिर्मासं निनेत्रज्ञात्वावंडपम् । ? श्वेतासं सृगन--- हेमदण्डविभूषितः ॥ २६ ॥
इति खट्वाङ्गः ॥ द्विमुष्टयन्ध्यङ्गुलं मध्यं मध्योर्च च द्विहस्ततः। निम्नं चोभयतः कुर्याद् गुणाधारे तु कर्णिके ॥ २७ ॥ --~~-गुलं मध्यदेशे चवमोनै र्गुणैर्मतम् ?।। सप्ताहनवमुष्टिश्च बाणः पुष्प अद्गणे ? युतः ॥ २८॥ कुम्भके कुम्मयेद बागं पूरकेण तु पूरयेत् ।। रेचके रेचयेद् बाणं त्रिविधं शरलक्षणम् ॥ २९॥ .
इति धनुर्बाणः॥ मकरद्वित्रिक वापि पाशो ग्रन्थिसमाकुलम् ? । अकुशं चाऽकुशाकारं तालमानसमावृत ॥ ३० ॥
इति पाशाङ्कुशौ॥ घण्टां घण्टाकृतिं कुर्याच्चतुर्धारा च रिष्टिका । दर्पणं दर्शनार्थ च दण्डः स्यात्खड्गमानतः ॥ ३१॥
इति घण्टारिष्टिदर्पणदण्डम् ॥

Page #784

६००
.
षट्त्रिंशदायुधनिर्णयो नाम पञ्चत्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥ शङ्खश्च दक्षिणावर्तश्चकं चारयुत तथा । गदा च खड्गमाना स्यात् पृथुताल अकंदाणे त्रयम् ? ॥ ३२ ॥
इतिशङ्खचक्रगदा॥ वज्र शूलद्धय दीर्घमेकविंशतिशूलतः। अधन्दुनिभधारामा शक्तिः स्याद् द्वादशाङ्गुला ॥ ३३ ॥
इतिवनशक्तिः ।। हस्तग्राह्यश्चोर्ध्वतश्च मुदूरः षोडशाङ्गुलिः । भृशुण्डी युग्मदोरास्या द्विहस्तान्तानचालका ॥ ३४ ॥
_इतिमुद्गरभृशुण्डी। विंशत्यगुलं मुशलं चतुरङ्गुलवृत्तकम् । अर्धचन्द्रोपमः पशु स्तद्ण्डः खड्गमध्यतः ॥ ३५ ॥
इति मुशलपर्श ॥ कर्तिका रिकामाना चक्रे च त्रिसमाकृतिः । शिरोऽस्थिकं कपालं स्माच्छिरश्च रिपुशीर्षकम् ॥ ३६॥
इति कतिका कपालशीर्षकम् ॥ सो भुजगत्रिफणी शुगं स्याद्वै गवादिजम् । हलं हलाकृतिः कुर्यात् कुन्तं वै पञ्चहस्तकम् ॥ ३७॥
हलकुन्तम् ॥ पुस्तकं युग्मतालं स्यात् जाप्यामालाऽक्षसूत्रकम् । कमण्डलुश्च पादोनः श्रुग्वै पत्रिंशदङगुला ॥ ३८ ॥
इति पुस्तकाऽक्षमालाकमण्डलुथुचयः ॥ पाच पद्मसंकाशं पत्रं मुक्तं च लोलकम् । पद्मासनाधं युग्महस्ता योगमुद्रा तथोच्यते ॥ ३९ ॥
इति पद्म पत्रं योगमुद्रा । इति सूत्रसन्तानगुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्रीभुवनदेवाचार्योक्तापराजितपृच्छायां षटत्रिंशदायुधनिर्णयाधिकारो नाम पञ्चत्रिंशदुत्तरद्विशततम सूत्रम् ।।

Page #785

(२३६) षोडशाभरणलक्षणं ष‌त्रिंशदुत्तर द्विशततमं सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच -
सुरासुरनरादीनां भूषणानि कथं प्रभो । अतियुक्ततरं चैव शम्भुना यत्प्रकाशितम् ॥ १ ॥
वाद्यनर्तनगीताद्यं तालमूलसमुदभवम् । कथयस्व प्रसादेन सर्व विश्वजगत्पते ॥ २ ॥ विश्वकर्मोवाच
भूषणं तात ते वक्ष्ये पादादौ षोडशात्मकम् । तथाभरणसूत्राणि कथये शृणु पुत्रक ।। ३ ।। मेरुद्रयं निगदितं पताका सूचिका तथा । दशदलितगुरुणोद्दिष्टं नष्टं च षष्टकम् ॥ ४ ॥
भवन्ति प्रस्तारगताः षडिमे प्रत्ययाः खलु ।
( चत्वार आद्यासुरवेश्मनां च ) कर्तारएवामरवेश्मनां च दक्षाअपि प्रत्ययकान् षडेतान् ।
ये चैन जानन्ति गुरूपदिष्टास्ते सूत्रधारा रिपवः प्रजानाम् ॥
अपराजित उवाच -
सुरासुरनरादीनां भूषणानि कथं प्रभो । कथयस्व प्रसादेन सर्व विश्वजगत्पते ॥ १॥ विश्वकर्मोवाच
७६ अप.
-
भूषणानि तात वक्ष्ये आपादतलमस्तकम् । षोडशाभरणानीह कथितानि च पुत्रक ॥ २॥ नूपूरः पादकटकः प्रलम्बोदकमेव च ।
मेखलो कटिसूत्र ( तथा कट्यां ) हारो वक्षः स्थलालयः ॥ ३ ॥
मुक्ताफलानि सर्वाणि शुद्धा कर भवानी च । पाण्डयमातङ्गसौराष्ट्रे हैम सौपर कौशले ॥ ४ ॥
वेण्वात कलिङ्गे च वज्राकरसमुद्भवः ।
एभ्यो (एषु) मुक्तासमानानि शुद्धरतानि यानि च ॥ ५ ॥
अथवा चाहिमातङ्ग वाराहमत्स्यनक्रजाः ।
शङ्खजा वेणुजाश्चैव मुक्तानां (मध्ययोनता ?) योनय इमाः ॥ ६ ॥
निश्चलत्वमन्यूनत्वं निर्वाणत्वं सुगन्धिता ।
सुवेध्यं च मणि वीक्ष्म कण्ठे धार्य्यं च भूभुजैः ॥ ७ ॥
व्यङ्गितानि यदा तानि त्यजेदेतानि भूपतिः । पुराणि (रत्नानि ) सौम्यरूपाणि नृपार्थं हार उत्तमः ॥ ८ ॥
इति हारः ॥

Page #786

६०२
अपराजितपृच्छा पदक संप्रवक्ष्यामि सर्वरत्नैरलङ्कृतम् । धूली ? मरकतं चाद्यं तथा चैवं सपत्रकम् ॥९॥ कीटपक्षोऽपरः प्रोक्तो गरुडागार एव च। चत्वारो मणयः प्रोक्ताः सबै दुःखप्रणाशनाः ॥ १० ॥ पञ्चधा भाजिते क्षेत्रे पुन (नारद ? ) स्वेवं च पञ्चभिः । तन्मध्ये च महादिव्यं मरतं सुरवल्लभम् ॥ ११ ॥ . माणिक्यं पूर्वतो देशे दाडिमीबीजसप्रभम् । उदिता कर्कटच्छाया? उदितार्कसमन्छायं) प्रभामण्डलमण्डितम् ॥ १21 दृश्यते तत्तु माणिक्यं दक्षिण दिशमाश्रितम् । पद्मरागनिभं स्वच्छं दीपकांशु स्वभावकम् ॥ १३॥ अपरं च महादिव्यं माणिक्यं ब्रह्मवल्लभम् । सुस्निग्धं दुग्धवत्स्वच्छ दाडिमी कुसुमप्रभम् ॥ १४ ॥ तन्माणिक्यं तु कौवा शाश्वत शक्तिपूजने । दक्षिणोत्तरप्राचीषु नीलं वै वज्रवत् क्रमात् ॥ १५ ॥ तन्मध्ये विदिशायां च वज्रं शक्रस्य वल्लभम् । पद्माकारं घृतं दद्यात्परिधौ नालरूपकम् ॥ १६ ॥ विचित्रकण्टकैर्युक्तं पञ्चशाखा ( पत्रशाखा ) विभूषितम् । दण्डशङ्खलरूपं च खचितं चित्ररत्नकैः ।। १७ ॥ लशुनं मध्यभूमौ स्याध्ददयानन्द कारकम् ।
इति पदकम् ॥ श्रीवत्सं संशवक्ष्यामि सदा विष्णोश्च वल्लभम् || १८ ॥ चतुरस्र समं कृत्वा रसभागविभाजितम् । चतुष्पदं च मध्यस्थं रमणं ? कलिकोद्भवम् ॥ १९ ॥ बागपत। दिशायां च चतुर्भागैश्चतुर्दिशम् । कोणे पदानि चत्वारि दिशायां मूनि पत्रकम् ॥ २० ॥ क्षिपेत्समस्तगर्तेषु शुची:राहकर्णिकाः। तन्मध्ये च महारत्नं सर्वलक्षण संयुतम् ।। २१ ॥ तस्याऽधः पङ्कज दिव्यमपत्रं सकेसरम् । मृणालग्रन्थिवल्लकिं कन्दं कलिविभूषितम् ॥ २२॥ वर्तना कथिता सा तु कथ्यते तेऽधुना पुनः । क्षेपगर्भ (र्त) क मध्यस्थं मध्ये चोपाश्रयं क्षिपेत् ॥ २३ ॥ सोमकान्ति तस्योपरि सुधाधौतं सदासितम् ?। वर्णानुक्रमपरिधौ धूल्याधं गरुडान्तगम् ॥ २४ ॥ तदुपरि पत्रवल्ली पुष्पराग चतुष्टयम् । कोणस्थानेषु वैडूर्यचतुष्कं विघ्ननाशनम् ॥ २५ ॥

Page #787

षोडशाभरणलक्षणं षट्त्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥ .. चक्रकोणेषु सर्वेषु निक्षिपेत् परिधौ क्रमात् । पौंडू मातङ्गसौराष्ट्रहमसापरिकोशलाः ॥२६॥ वेवातरं कलिङ्गश्च वज्रस्याष्टौ तथा कराः। वर्णानुक्रमकं वक्ष्ये विप्रशूद्रान्तजातिषु ॥ २७ ॥ बासः ? (मुक्ताः) कलशितोषै......रस्नदोषः (रत्नदोषस्तुदुःखदः) । पद्मरागस्तथा पुष्पं महानीलं सुनीलकम् ॥ २८ ॥ इतः परं ३८ श्लोकान्तं न लभ्यते ।
....................रायेत् । तदधस्तान्मृणालं च कण्टकैकलिक ? (कण्टककाल) भूषितम् ॥ ३९ ॥ मध्यभूमौ समस्तायां पत्रपङ्क्तिविराजितम् । दिक्स्थानेषु स्थितं बाह्ये पद्मराग चतुष्टयम् ॥ ४० ॥ महारत्नेन्द्रनीलाश्च चत्वारश्च चतुर्दिशम् । अपीच कोणपत्रेषु पुष्परागास्तथोदिताः ॥ ४१॥ तमध्यतो वै शिरीषशाखापत्रविराजितम् । समस्तं हारकर्बद्धं मुक्ताभिर्मणभिस्तथा ॥ ४२ ॥ विचित्रपत्रसंयुक्तमूचे कुर्यात् सुरूकपम् । दण्डस्तु भागविस्तीणों द्विभागश्चोय॑तो भवेत् ।। ४३ ॥ उपान्तं गर्तसम्पन्न हीरकैः खचितं तथा । अन्तरे तस्य माणिक्यमुदितार्कसमप्रभम् ॥ ४४ ॥ उपाश्रयं च संक्षिप्य न्युप्तं वारामिवर्जितम् ? । रढत्वं च मृदुत्वं च मृणाल कमलोपमम् ॥ ४५ ॥ ईदृशं च महालिङ्गमपांपतिसमुद्भवम् । ह(त) पद्मोपरिस्थाप्यः सौम्यकान्तिश्चिन्तामणिः ॥ ४६॥ दुर्लभः कौस्तुभश्चायं सुरासुरनरोरगैः । सौम्यकान्ति विना विष्णुं नाऽपि देवरयाप्यते ॥४७॥
इति कौस्तुभः॥ प्रथम शिशुपत्रं च सकलं च द्वितीयकम् । स्वस्तिकं तु तृतीयं च वर्द्धमानं चतुर्थकम् ॥ ४८ ॥ तथाऽन्यत्सर्वतोभद्रं पञ्चपत्रमिति स्मृतम् । क्षीरार्णवसमुत्पन्नं मुद्रारूपं तथोत्तमम् ॥ ४९ ॥ हेममयानि सर्वाणि चितानि मणिरत्नतः । हदि कण्ठे तथा मूर्ध्नि सदा धार्याणि भूपते ॥ ५० ॥
इति पत्राभरणम् ॥ . मुकुटं सप्रवक्ष्यामि ज्येष्ठमध्यकनिष्टिकम् । शेखरं प्रथमं नाम किरीटं च द्वितीयकम् ॥ ५१ ॥

Page #788

६०४
अपराजितपृच्छा तृतीयं चाऽमलसारं मूले मुकुटमण्डनम् । शेखर शिखराकारमगत्रयविभूषितम् ।। ५२॥ तन्मध्ये च महारत्नं वज्रं वै रुद्ररूपकम् । मरक्त वामदेशे च साक्षा? विष्णुदैवतम् ॥ ५३ ॥ दक्षिणे पद्मरागं च पुरुषाख्यवपुः कृतम् । त्रिभिः शुगै रत्नमयं मूलदेशे प्रपूजितम् ॥ ५४ ।। . सदाशिवो मध्यपट्टे श्रेणीयुक्तश्च मण्डितः। पद्मरागैश्च मणिभि रिन्द्रनीलादिभिस्तथा ॥ ५५ ॥ पूरिताहीरककणैः समस्ता खचिता मही । पत्रवल्ली त्रिभगी च कर्णिका कलिकैर्युतम् ॥५६॥ शेखरं शीर्षके पूज्यं नरेशस्य भवेत्सदा ।
इति शेखरः॥
........... ॥ ५७ ॥ (लुप्तम्) अतो वक्ष्यामि मुकुटं तथा सुरगणाचितम् । पढें शशिप्रभाभं च शृगपञ्चकसंयुतम् ॥ ५८ ।। शृङगाण्युपरि चत्वारि त्रीणि चैव तदूर्ध्वतः। शङ्गद्वयं तत्परं तदुपयेकं च शृङ्गकम् ॥ ५९ ॥ शङ्गाणि चैव कार्याणि मणिमि भूषितानि च । हीरकेण समायोज्य पत्रवल्लीसमन्वितम् ॥ ६०॥ तत्रमध्ये महादिव्यं सोमकान्तिमणिं तथा । धृतं तद्वै) शिरसि सम्पूज्यं मुकुटं च किरीटकम् ॥ ६१ ।।
इति किरीटमुकुटः ॥ वक्ष्येऽथामलसारं च मुकुटं दवदुर्लभम् । अर्धचन्द्राकृतिपट्ट मुक्तापोडशकावृतम् ॥ ६२ ॥ पश्चाण्डकमयं दिव्यं सर्वरत्नविराजितम् । खचितं हीरकैः सर्व वैडूर्यमणिमध्यगः ॥ ६३ ।। मुक्ताफलमयी श्रेणि रण्डकैरावता सदा । वज्रवैडूर्यगोमेदपुष्परागेन्द्रनीलकाः ।। ६४ ।। एते पञ्च महापुण्या उपर्युपरितश्चिताः। पञ्चरत्नमिदं- दिव्य स्वयमेव सदाशिव. ।। ६५ ॥ समस्तेषु च कोणेषु कर्केत लशुनं तथा । बार्यन्तरे समस्ते च पत्रवल्ली विराजिता ॥ ६६ ॥ विद्रुमश्च महानीलं कोणगं (अ) खचितं सदा । महातेजः सूर्यकान्ति मौलिमध्ये च पुष्पकम् ।। ६७ ॥ परीक्ष्यमानि रत्नानि यानि शुद्धानि लानि च । ग्राह्य णि सूत्रधारेण मुकुटार्थ नृपस्य च ॥ ६८ ॥

Page #789

६०५
षोडशाभरणलक्षणं षट्। दुत्तरद्विशततम सूत्रम् ।। मुकुटं दिव्यरूपं च शिरस्युपरि धार्यत । सुरभूमिपतीनां च ह्यन्येषां मुकुट न हि ॥ ६९ ॥
इत्यामलसारमुकुटः॥ कण्ठाभरणकंज्ञेयं मुक्ताफलमय शुभम् । तन्मध्ये पद्मरागं च सूर्यतेजः समप्रभम् ॥ ७० ॥
इति कण्ठः॥ ततो बाहुबलं वक्ष्ये सर्वसौभाग्यदायकम् । मध्यदेशे मरकतः परिधौ सर्वरत्नकम् ॥ ७९ ॥ हीरकैः खचितं सर्व शिशुपत्रविराजितम्। क्षिपेत्समस्तगतेषु माणिक्यमणिकादिकम् ॥ ७२ ॥ उपाश्रयस्य चोत्तों ? पद्मरागमधः स्थितम् । कोमल ललितं नालं हीरकः खचितं तथा ॥ ७३ ॥ बद्ध बाहुबले चाऽस्क्षियो भूपस्य जायते । भुजे सम्पूज्य माणिक्यं सुर्यतेजो द्युतिः सदा ॥ ७४ ।।
इति बाहुबलः॥ कुण्डले मुंकुटं चैतच्छमारार्थ त्रिकं सदा । मुक्ताफलमयी वल्ली चामीकरं तस्यान्तरे ॥ ७५ ॥ एषां गतेषु सर्वेषु हीरक क्षेपयेत्सदा। पद्मरागं तस्य मध्ये दिव्यकान्ति सुतेजसम् ।। ७६ ॥
इति कुण्डली॥ योज्यं च कङ्कणं बाहो नवरत्नमयं शुभम् । हीरकं पद्मरागंच महानीलंच मौक्तिकम् ॥ ७७ ॥ मरक्तं विदुमं पुष्पं गोमेदं हसन (लशुनं) तथा । एतेभ्यश्च महादिव्या ग्रहाश्चैव यथा प्रभाः ॥ ७८ ।। यद्धस्ते कङ्कणं दिव्यं शुद्धरत्नैः समावृतम् । तस्य गेहे महापीडा न भवन्ति कदाचन ॥ ७९ ॥ गाङ्गेयं निकषे शुद्धं दिव्यं.........अन्धितम् । महारत्न तस्य मध्ये माणिक्यं वामदक्षिणे ॥ ८० ॥ परिधौ हीरक चैव तीक्षगधाराविवर्जितम् । हस्तकंडं शशंभाव तंच पुरविश्वक निर्मितम् ? ॥ ८१ ॥ तन्मध्ये पद्मरागं मरतं वामदक्षिणे । मुक्ताश्च वामदेशे तु शुद्धशङखलमेवच ॥ ८२॥ हारकङ्कणनिबद्धं मध्यदण्डसकेवलम् ?। करपा च तन्नाम करालकार उसमः ॥ ८३॥
इतिनवग्रहकङ्कणम् ।।

Page #790

६०६
अपराजित पृच्छा
रामचन्द्रं प्रवक्ष्यामि हस्तकाब्जस्थितं सदा । तन्मध्ये च महादिव्यं माणिक्यं सूर्यसन्निमम् ॥ ८४ ॥ अप्रपत्र क्षिपेद् गर्भे संकीर्ण हीरकैस्तथा । कणांश्च पूरयेत् सर्व ? पत्रपत्रेष्वयं विधिः ॥ ८५ ॥ कलितं कलिकाभिश्च चामीकरं करं तथा । इदं खङ्गं महादिव्यं सर्वपापप्रणाशनम् ॥ ८६ ॥ इतिरामचन्द्रखड्गम् |
मस्तके मध्यतः कुर्यादुभयो हरिकं तथा । मृणालदण्डसदृशं कार्य चैत्राङ्गुलीयकम् ॥ ८७ ।।
इत्यङ्गुलिकम् ।।
मरतं पद्मरागं च हीरकं दक्षिणोत्तरे । हरिब्रह्मात्मकं नाम युगलं च तदुच्यते ॥ ८८ ॥
इति युगलाङ्गुलिकम् ॥ सोमकान्तिर्यदा मध्ये मरतं दक्षिणे स्थितम् । माणिक्यमुत्तरे देशे उक्तं त्रिपुरुषं च तत् ॥ ८९ ॥
इति टीकात्रिपुरुष |
मरतं पुष्परागश्च माणिक्यं मौक्तिकं तथा । हीरकं च यदा मध्ये आङ्गुष्ठं तत्सदाशिवः ॥ ९० ॥
इत्याङ्गुष्ठम् ॥
कनिष्ठां मुक्ताफलं चक्रसद्य इति प्रभा । मृणालदण्डसदृशं तदर्धाङ्गुलिकं कृतम् ॥ ९१ ॥
इत्यर्धाङ्गुलिकम् ॥
अन्योन्यतः स्थिते वज्रे तद्धारा प्राङ्मुखी तथा । सा विशेया वज्रधारा इन्द्रकान्त ? युतिप्रभा ! ॥ ९२ ॥ इति वज्रधारा ॥
शुद्धस्यान्मणी सर्वे निर्दोषा हेमसंयुक्ताः ? | तस्य तुष्यन्ति देवाचै येन चाङ्गुलिका धृता ॥ ९३ ॥
इत्यङ्गुलिका |
सर्वरत्नमयं दिव्यं पूरितं हेरेकैः कर्णः । कुण्डलं तदिति प्राज्ञैर्वासुदे (स्तुत्रे) वे (दे) उदाहृतम् ॥ ९४ ॥
इतिकुण्डलम् ॥
पादाङ्गुलीषु सर्वासु मुद्रिका रत्नवर्जिताः । यः कुर्यादन्यथा मूढस्तत्पादौ छेदयेन्नृपः ॥ ९५ ॥
इति पादमुद्रिका ।
क्रोध लोभभयान्मोहात् पादे रत्नं करोति यः । करौ पादौ शिरस्तस्य छेद्यं भूपतिना तथा ॥ ९६ ॥

Page #791

षोडशाभरणलक्षणं पत्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
पादे तदा यदा राजा कुर्याद्रत्न विपर्ययम् । स पतेन्नरके घोरे यादवाभूतसंप्लवम् ॥ ९७ ॥ - एतत्तु दक्षिणे भागे नृपै वै धार्यते सदा । कर्केतनं मरकतं लशुनं विद्रुमस्तथा ॥ ९८ ॥ धार्यते वामदेशे तु पूज्यं वै तत्तथा भवेत् । गोसूत्र मौक्तिकं तथा ॥ ९९ ॥
.. तथाऽन्यद्वज्रमुत्तमम् | धार्यमाणं न दुष्यते ॥ १०० ॥
पतन्त सर्वदेहेषु मणी-पादेन स्पर्शयेद्रत्नं यो नरो देवनिर्मितम् ।। १०१ ॥ स पतेन्नर के घोरे राजवध्यस्तथा भवेत् ।
तदूर्ध्व चरणै विना |
- दीर्घजीवनः ॥ १०२ ॥ चनेचरा जलचरा कृमिकीटपतङ्गकाः । कुर्यादाभरणं नैषु यदिच्छेज्जीवितं त्रिरम् ॥ १०३ ॥
1
॥ १०४ ॥
I
? लोमा सुक्षिप्तान्युत्क्षिप्तकानि च ।। १०५ ।।
I
॥ १०६ ॥
I
11 200 11
..
॥ १०८ ॥
मण्डलं देवरूपं च शान्तिमूर्तिः सदाशिवम् । उरः कण शिरोधार्य तस्य तस्य -~-~ ॥ १०९ ॥
1
-- रूपाणि सर्वाणि आभरणान्यनेकधा ॥ ११० ॥ सूत्रधारेणाऽपि कार्य शास्त्रेष्वभिहितं च यत् । हेमजं शुद्धसंबद्धं वाक्यं पत्रविचित्रकम् ॥ १११ ॥ शुद्धहेमं तु तन्नाम ईदृग्मणिविभूषितम् । मुक्ताफलं तदा नाम दिवृक्षं ? - सरे नृपः ? ॥ ११२ ॥ समस्तं हीरकै बद्धं क्षेपकर्ता ? मवाश्रयम् ? | हीरकं तु तदा नाम सदास्पदकरं नृपे ॥ ११३ ॥ पुष्पाकृति चेन्द्रतेजः सदा चेन्द्रस्य वल्लभम् ।
-
- सदागतेषु मरक्तं मणिपूरितम् ॥ १९४ ॥
६०७

Page #792

६०८
अपराजित पृच्छा
? ।
हत्कण्डसार यस्य विषै तस्य विषोपुष्पाक्षं च तदा नाम देवस्यैव सदा प्रियम् ॥ ११५ ॥ गोमूत्रप्राशनं भस्म करे चैव तु मुद्रिका | सुकाञ्चनं पार्थिवस्य पादलग्नं न दुष्यते ॥ ११६ ॥
--1 (लुप्तम्)
षोडशाभरणान्येवं राजा वै धारयेत् सदा ॥ ११७ ॥ इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृश्री भुवनदेवाचा षोडशाभरणलक्षणाधिकारो नाम षट्त्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥
पराजित पृच्छायां

Page #793

(२३७) तालयादिवलक्षणं सप्तत्रिंशत्दुत्तरद्विशततम सूत्रम् ॥
अपराजित उवाच
पश्चमोवेद इत्युक्तः श्रूयते गोतामकः । तस्यानुक्रममाख्याहि प्राप्तिं रागगते स्तथा ।। १ ।। कतिभेदाश्च भावानां नाद जानामनुक्रमात् । । प्रोक्तं नृत्य कतिविधं कतिस्थानानि वारिका ? ॥२॥ अङ्गानि चाङ्गहाराश्च कतितालाश्च हस्ततः।।
--------- ----रसदृष्टिभिः ॥ ३॥
--- - -- -- ------ -------- ------------ ॥४॥
-------------- ।। ५ ।।
--- गीतनृत्यादिकं तथा । पतत्सर्व समासेन कथयस्व प्रसादतः ॥ ६ ॥ विश्वकर्मोवाच--
शणु वत्स प्रवक्ष्यामि परिपृष्टं च यत्त्यया । सर्व च नृत्यगीतादे यथातथ्यं वदाम्यहम् ॥ ७ ॥ ऋग्वेदाद्याश्चतुर्वेदा गीतवेदोऽथ पञ्चमः । तस्यानुक्रमयुक्तिं च शृणु वेकाग्रमानसः ॥ ८॥ तमते देवा न हर्पन्त्यानन्दानतमस्तकाः । अनगागमरूपाख्यं महाशास्त्रमुदाहृतम् ॥ ९ ॥ नव नाल्ये रसा भिन्ना महामोहोत्सवात्मका:। तदनुक्रम प्रवक्ष्यामि भुवनदेवभाषितम् (विश्वकर्मप्रकाशितम) ॥१०॥ अनन्तरं ततो वक्ष्ये तालमानं च लक्षणम् । यतः प्रवर्तते वाद्यं रथे वे पथिका यथा ॥ ११ ॥ समस्तं वै तालवाद्य तालहीनं न विद्यते। तालहीनं तथा वाद्यं चक्षुींनो यथा नरः ॥ १२ ॥ करहीना यथा शक्ति बिना मन्त्रैश्च राज्यकम्। . तालहीनं तथा बाद्यमावासो दीपकै विना ॥ १३ ॥ ताल आद्यः समस्तेषु रूपके नृत्यशासने । तालाश्चत्वार आद्यश्च प्रकृति मद्यपस्तथा ? ॥ १४ ॥ पादपाणिसुनुत्राणा देहदृष्टिविकारयोः । भंडवृस्योवलालख्यं तालमानमविद्यते ॥१५॥?
७भप.

Page #794

अपराजितपृच्छा
अथ मानं प्रवक्ष्यामि प्रस्तारच्छन्दलक्षणम् । द्वादशाङ्गुलपरिणाहं नाभिवृत्तसताङ्गुलम् ॥ १६ ॥ ? ठयङ्गुलोश्च भवेत्तानिः कणे वै सार्धमगुलम् । पादाङ्गुलो भवेत् पिण्डो नाभिरत्नं च तत्समम् ।। १७ ॥ अवोटिका: ? ततः कार्या दैध्ये वै द्वादशागुला। नेत्रपट्टे पद कुर्यात् पट्टिका पट्टतः समः ।। १८ ॥ प्रमाणं कथितं चैव नामानि शणु साम्प्रतम् । प्रस्तारच्छन्दसंयुक्तं कथयामि यथाविधि ॥ १९ ॥ चश्चत्पुट श्चाचपुट उदया घट्टिका पुनः । संनिपातयुक्तश्च विज्ञेय भवमुखैतिसमुद्भवाः ? ॥ २० ॥ सद्यो वामस्तथा घोरस्तत्पुरुष ईशानकः । सदा धोक्त चस्त्राणां तालाश्चञ्चत्पुटादयः ॥ २१ ॥ चश्चत्पुटे कला अौ षड् यै चाचपुटे तथा । तत्तुल्या उदयाघट्टे द्वादशैव घट्टिकापरे ।। २२ ।। द्वे कले समीयेत एवं शिक्षा धतु त्रिंशतिः । पञ्चतालेषु कर्त्तव्या न दृष्टा भरतागमे ।। २३ ॥ एको गुरू पंगे लघु गुरुलघुपुनरुच्यते । द्वौ गुरू द्वौ लघू मेकं च पुन : स्यात्तद्रूपतः ॥ २४ ॥ गुरु वेदा लघुयुग्म नाम स्याद् घट्टिकापते । गुरुस्त्वेको लघुस्स्वेकः प्रस्तारो यस्य चेरशः ॥ २५॥
.....
........
.......
...
....................... ........................।
सन्निपातः स विज्ञेयः पञ्चमस्ताल उच्यते । एवं च कथितस्तालो वाधं च शृणु साम्प्रतम् ॥ २८ ॥ कला अष्ट षोडश द्वात्रिंशञ्चतुःषष्टिस्तथा । ........................
......... ..॥ २९ ।। अोद्धहस्वयोगं च त्याते पुनः पूर्णतः ? । एवं चच्चत्पुटः...... ताले वाद्ये तु लक्षणम् ॥ ३० ॥ द्वादशश्चतुर्विंशत्या चाचपुटेषु वादयेत् । उद् घट्टिते स्माभि घट्टिका युक्तेषु वादयेत् ॥ ३१ ॥ सन्निपाते तिमित्युक्तं वासं वाद्यस्वरैः समुद्भूतम् । ? एवं वै तालवाद्यं च कथितं च शुभप्रदम् ॥ ३२॥
इति पञ्चताल प्रस्तार वाद्यलक्षणम् ।।

Page #795

तालबादिवलक्षणं सप्तत्रिंशदुत्तरद्विशततम सूत्रम् । तता नमादिकं चेत्र वादि स्याच्चतुर्विधम् । पृथगेकेक निष्कासं शृणु चैकाग्रमानसः॥ ३३ ॥ वीणा वा लवणी चैव सारंगी रामणोठंतम् । बाणाक्षि कर युक्ता खवीतन्ति मालाकुलम् ॥ ३४ ॥ हुडुक्का मदग: पटहः करटा टंका च दुन्दुभिः । त्रिवली ढका कोदली घडसत्ररकाश्रिततो? ॥ ३५ ॥ तालः घण्टा कलिखिश्च धनकं साधकोद्भवम् ? । सुषिरं च ततो वक्ष्ये कथयामि समासतः ॥ ३६ ॥ वंशो मधुकरी शङ्गी युग्मतित्तिरी काहली। . भैरी चुका मस्तरधरी फुक वाद्यो स. स्वरोदनवा ॥ ३७ ।। टटट टदः डंडडडड दंदादांकड कर्तिक चित्ता ।
पुंगतकट पुगत कट तट धुंधुतकट दंदांदांकड कत्तिढकाधत्ता । त्रिगुणैः करटवाद्या वा गुणो कंसाल वाद्याः ॥ ३८ ॥ तदोदोदोत्तात: दोताः तलुलोला पञ्चगुणैः । ते तुलवाद्याः योद्यौताः ताधोधोता धोत ॥ ३९ ॥ तथो किडिलिंग तारत् प्रांत्रिगुणा मृदङ्गवाद्याः । तः तल्लतल्लूत किडिगिडितात पुलिंतः ॥ ४० ॥ किडिगिडिताल ततं ढूंत त ल्यताः किडिगिडिता । त्रिगुणा हुडुक्का वाच्या वा। सई तई तर तई तर ततः पश्चगुणैयका वाद्याः ॥ ४ ॥ इति सूत्रन्तीनगुणकीतिमाशप्रोक्त श्रीभुवनदेवाच योक्तापराजिसपृश्छायो
तालवादिलक्षणाधिकारो नाम सप्तत्रिंश दुत्तर द्विशततमं सूत्रम् ।।

Page #796

(२३८) गीतभाषास्वरग्रामभेदलक्षणं मष्टात्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम्
विश्वकर्मोवाच
सप्तस्वरालयोनामा मूर्च्छना स्वेकविंशतिः।। ताना एकोनपञ्चाशदित्येतत्स्वरमण्डलम् ॥१॥ सप्त स्वराश्च गीयन्ते सारिगमपधनिभिः । चत्वारस्तत्र स्वंदेश्य ? यस्त्रयो विवर्जिताः ? ॥ २ ॥ षड्जश्चर्षभगान्धारी मध्यमः पञ्चमस्तथा । धैवतश्च निषादश्च स्वराः सप्तव सम्मताः ॥ ३ ॥ पड्ज वदेन्मयूरश्च गावो रवन्ति वर्षभम् । अजा वदन्ति गान्धारं कौंचनार्यस्तु मध्यमम् ॥ ४॥ पुष्पसाधारणे काले कोकिलाः पञ्चमं तथा। अश्वाश्च धैवतं प्राहु निंपादं रौति कुञ्जरः ॥ ५ ॥ कण्ठे व्यामुच्यते षड्ज ऋषभ: शीर्षके तथा । नासिकायां तु गान्धार उरस्तो मध्यमस्तथा ॥६॥
.................. । लुप्तम् निषादः सर्वतो ज्ञेयः स्वरा इत्थं च स्थानतः ॥ ७ ॥ पनपत्रनिभः षड्ज ऋषभः स्यात्कापिालः। गान्धारः कय्राकार: कुन्देन्दुप्रभमध्यमः ॥ ८॥ पञ्चमस्तु भवेत्कृष्णो धैवतः पीतवर्णकः। निषादः सर्ववर्णध स्वरा इत्थं च वर्णतः ॥ ९॥ अग्निश्च सबिता सोमो गुरुश्च बरुणस्तथा । इन्द्रश्च विश्वदेवाश्च स्वराणामधिदेवताः ॥ १० ॥ अग्निश्च काश्यपश्चैव गौतमश्चागिरास्तथा । भार्गवः कौशिकश्चैव वसिष्ठो गौत्रकारकाः ॥ ११ ॥ हृदयं कण्ठतालू च त्रयो योगाः प्रकीर्तिता । एकैक.स्वरविश्रान्ता स्तिमस्तिस्रश्च मूर्च्छनाः ॥ १२ ॥ ताना एकोनपञ्चाशदुच्यन्ते सप्तसततः। समा (उदा) हरेदगीतवेदं ज्ञात्वेति स्वरमण्डलम् ॥ १३ ॥
इति सप्तस्वराधिकारः ॥ देशगीतमार्गभाव रागोत्पत्यादिकं तथा । ............ भाषोत्पत्ति तव वक्ष्याम्य नुक्रमात् ॥ १।। श्रीरागश्च वसन्तश्च पञ्चमो भैरवस्तथा। मेघरागश्च विशेयः षष्ठो नट्टनरायणः ॥ १५॥ .

Page #797

अपराजित पृच्छा
गौरी कोला च गान्धारी द्राविडी मालकोसिका । षष्ठी स्याद्देवगान्धारी श्रीरागाचे विनिर्गता ॥ २६ ॥ हिन्दोला कोसिका राम - गिरिश्रपद्ममञ्जरी । गुडग्रीवाऽथ देशाख्या - संवदन्ति वसन्तजाः ॥ १७ ॥ भैरव गुर्जरी चैव भाषा चेलावली तथा । कर्णाटी कलहंसा च षडेता भैरवे मताः ॥ १८ ॥ त्रिगुणा खंभावती च आभेरी ककुभा तथा । विराटी चैव सावेरी पडेताः पञ्चमे मताः ॥ १९ ॥ बङ्गाली माधुरी चैव कामोदा चैव साधका । देवाश्री (वी) देवमाला च षडेताः मेघरागजाः ॥ २० ॥ त्रोटकी मोटकी चैव दुम्बी नट्टा वराटका | गान्धारी सिन्धुमल्हारी पड् वै नडुनरायणाः ॥ २१ ॥ यद्रागाद्याः समुत्पन्ना गीयते तेन ताः सह । यद्यन्यथा मिश्रितं तद् दुष्यते परदारवत् ॥ २२ ॥ कीलितं च तथा स्थूलं विस्तरं च कृशोदरम् । अतिदीर्घटिता (का) क्षं काकस्वरं ॥ २३ ॥ विश्रान्तं बहुविधान्तं तालहीनं मकम् ? | छन्द (दो) मिश्रमप्रसिद्धं गीतदोषाश्चतुर्दश ॥ २४ ॥ करणत्रयं ग्राहकं च द्रवकं द्विमेव च । इति गीतं समाख्यातं सर्वे दग्राभोगकैः १ ॥ २५ ॥ पु.........वासभ गोद्गीर्ण द्वात्रिंशति स्तुमेव च । देशी मार्गसुलालीनं मातृकर्णादिकोद्भवम् १ || ५६ ॥ स्वरकरणं पाएँ (द) करणं विदग्धाक्षं कपाट गीतटम् । करणं च सारीवडलं उकं बातद्विधोत्तमम् ॥ २७ ॥
७८ अप
६१३
इति सूत्रसन्तान गुणकीर्तिप्रकाशप्रोक्तृ श्रीभुवन देवाचार्यक्ताऽपराजित पृच्छायां गीतक्षणे भाषास्वरग्रामादिभेदलक्षणाधिकारी नानाष्टात्रिंशदुत्तरद्विशततमं सूत्रम् ॥

Page #798

(२३९) ताण्डवादित्य लक्षणात्मकमेकावचत्वारिंशदुत्तर
द्विशततमं सूत्रम् ॥
विश्वकर्मोवाच
नृत्यानां लक्षणं वक्ष्ये यदुक्तं ताण्डवादिकम् । अङ्गभङ्गक्रमं सूत्रैः (त्र) कथ्यते तय साम्प्रतम् ॥ १॥ अङ्गभङ्गो मुखे कार्यः स्तने कट्यां च पादयोः। यतोहस्तस्ततो दृष्टि यतो दृष्टि स्ततो मनः॥२॥ तलपादे पञ्च प्रोक्ता ऊोचौ च कटौ त्रयः। त्रयो वक्षसि विज्ञेया आनने च तथैव च ? ॥३॥ चत्वारो ग्रीवायां च षट् बाह्वोः करतले च षट् । दश घको नव नसि षट् त्रिंशदृष्टितस्तथा ॥ ४ ॥ कर्णयो दश तथा भ्ररेखायां च षट् तथा । तद्रपलक्षण.वृत्या भावार्थ प्रकटीकृतम् ॥ ५ ॥ पञ्चस्थानं चतुर्वृत्ति नृत्यं च ग्रहसङ्ख्यकम् । द्विरष्टत्वाकात्याकाश्च तस्य ते वा पद त्रिंशति: ? ॥ ६ ॥ द्वात्रिंशचारिकायुक्तं भेदानां चतुःषष्टिभिः । संप्रमष्टाधिकार षट्............प्रशस्यते ? ॥ ७ ॥ अतोऽथाभिधानानुक्रम प्रयोग नृत्यकादिकम् । पवमादिगुणैर्युक्तं नृत्यं च शृणु साम्प्रतम् ॥ ८॥ प्रथमं ताण्डवं नृत्यं द्वितीयं भैरवं तथा। तृतीयं करणाख्यं च शृङगाराच चतुर्थकम् ॥ ९ ॥ पञ्चमं प्रावतं चैव षष्ठं.................. ! पुराष्टकं सप्तमं च स्वस्तिकं चैत्र चाष्टमम् ॥ १०॥ नृत्यानां नृत्यराजं च सन्ध्यानृत्यं महोत्सवम् । नवैतानि च नृत्यान्याख्यातानि परमेश्वरैः ॥ ११ ॥ समं पादनिश्रमा ?.........ते वामदक्षिणैः । रङ्ग तत्र दृष्टि वाद्यानां दस्ऋत्पकोद्भवा ? ॥ १२ ॥ दोल मुष्पकरो मे दक्षिणे गजदन्ताग्रतः ?। राग संस्थित स्थान आदि नृत्यं च ताण्डवम् ॥ १३ ॥
(इतःपरं न लभ्यते)

Page #799

..
TAPILDIDOBRO
Gaekwad's Oriental Series
ANUINIDIAREERJET
EORETIOSOBIBO
T
CATALOGUE OF BOOKS
1951
RAD UND
NIVERSITY
RAJA SAYA
THEMANAR
OF BARODA
HOOD
1930F ROUP.O.O
सत्यं शिवं सुन्दरम
EPF POOD
epaled LDDR
H
ORIENTAL INSTITUTE, BARODA
RPPIB
10.01. ILIR11:
14
se.O
. OOOO
N
SOODS BREEDI
O
OOOO

Page #800

SELECT OPINIONS
Sylvain Levi : The Gaekwad's Series is standing
at the head of the many collections now pub
lished in India. Asiatic Review, London: It is one of the best
series issued in the East as regards the get up of the individual volumes as well as the able
editorship of the series and separate works. Presidential Address, Patna Session of the Oriental
Conference: Work of the same class is being done in Mysore, Travancore, Kashmir, Benares, and elsewhere, but the organisation at Baroda appears to lead.
Indian Art and Letters, London: The scientific
publications known as the "Oriental Series" of the Maharaja Gaekwar are known to and highly valued by scholars in all parts of the
world. Journal of the Royal Asiatic Society, London:
Thanks to enlightened patronage and vigorous management the "Gaekwad's Oriental
Series" is going from strength to strength. Sir Jadunath Sarkar, Kt.: The valuable Indian
histories included in the "Gaekwad's Oriental Series" will stand as an enduring monument to the enlightened liberality of the Ruler of Baroda and the wisdom of his advisers,
The Times Literary Supplement, London: These
studies are a valuable addition to Western learning and reflect great credit on the editor and His Hig hness.

Page #801

2
GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES Critical editions of unprinted and original works of Oriental Literature, edited by competent scholars, and published
at the Oriental Institute, Baroda 1. BOOKS PUBLISHED.
Rs. A. 1. Kavyamimamsa (#1694 Fial): a work on poetics, by
Rājas'ekhara (880-920 A.D.): edited by C. D. Dalal and R. Anantakrishna Sastry, 1916. Reissued, 1924, Third edition, revised and enlarged, by K. S. Ramaswami Shastri, 1934, pp. 52 + 314 .
... 2-0 Naranarayanananda ( 91901977): a poem on the
Pauranic story of Arjuna and Krsna's rambles on Mount Girnar, by Minister Vastupāla : edited by C. D. Dalal and R, Anantakrishna Sastry, 1916, pp. 11 +92 + 12.
Out of print. 3. Tarkasangraha ( ): a work on Philosophy
(refutation of Vais'esika theory of atomic creation), by Anandajñana or Anandagiri (13th century): editd by
T. M. Tripathi, 1917, pp. 36 + 142 + 13 ... Out of print. +. Parthaparākrama ( 91931 ): a drama describing
Arjuna's recovery of the cows of King Virata, by Prabladanadeva, the founder of Palanpur : edited by
C. D. Dalal, 1917, pp. 8 + 29 ... Out of print. 5. Rastraudhavams'a (Bataas): an historical poem
(Mahakavya) describing the history of the Bagulas of Mayuragiri, from Rästraudha, the originator to Nārāyana Sbah, by Rudra Kavi (A.D. 1596): edited by Embar Krishnamacharya, with Introduction by
C. D. Dalal, 1917, pp. 24 + 128 + 4 ... Out of print. 6. Linganus'asana (faqatga): on Grammar, by Vamana
(8th-9th century): edited by C. D. Dalal, 1918, pp. 9 + 24 ...
.. ..
Out of print. Vasantavilasa (qarafaza): a contemporary historical poem (Mahakavya) describing the life of Vastupala and the history of Gujarat, by Balachandrasuri (A.D. 1240): edited by C. D. Dalal, 1917, pp. 16+ 114 +6
Out of print.

Page #802

Rs. A. 8. Rupakasatka (59997): six dramas, by Vatsarāja,
Minister of Paramardideva of Kalinjara (12th-13th century): edited by C. D. Dalal, 1918, pp. 12 + 191
Out of print. 9. Mohaparajaya ( 1977579): an allegorical drama de
scribing the overcoming of King Moha (Ternptation), or the conversion of Kumārapāla, the Chalukya King of Gujarat, to Jainism, by Yas'ahpäla, an officer of King Ajayadeva, son of Kumarapala (A.D. 1229 to 1232) : edited by Muni Chaturvijayaji, with Introduction and
Appendices by C. D. Dalal, 1918, pp. 32+135+20. Out of print. 10. Hammiramadamardana ( grattacha ): a drama glorify
ing the two brothers, Vastupala and Tejahpala, and their King Viradha vala of Dholka, by Jayasimhasüri: edited
by C. D. Dalal, 1920, pp. 15 + 98 ... Out of print. 11. Udayasundarıkathä (3739FE91): a Campū, by
Soddhala, a contemporary of and patronised by the three brothers, Chchittaraja, Nagarjuna, and Mummuniraja, successive rulers of Konkan : edited by C. D. Dalal and Embar Krishnamacharya, 1920, pp. 10 + 158 +7 ...
... ... Out of print. 12. Mahavidyavidambana (Fagfag ): a work on
Nyaya Philosophy, by Bhatta Vädindra (13th century):
edited by M, R. Telang, 1920, pp. 44 + 189 + 7 Out of print. 13. Pracinagurjarakavyasarigraha ( DAT E : a
collection of old Gujarati poems dating from 12th to 15th centuries A.D. : edited by C.D. Dalal, 1920, pp. 140 + 30 .
... Out of print. 14. Kumarapalapratibodha ($1179faata); a bio
graphical work in Prakrta, by Somaprabhācbarya (A.D. 1195): edited by Jinavijayaji, 1920, pp.72 + 478
Out of print. 15. Ganakarika ( ufan): a work on Philosophy
(Pas'upata School). by Bhasarvajña (10th century): edited by C. D. Dalal, 1921, pp. 10 + 57
Out of print. 16. Sangitamakaranda ( fa* ) : a work on Music, by Närada : edited by MR. Telang, 1920, pp. 16 + 6+
Out of print. 7. Kavindrācārya List ( na -rehat): list of
Sanskrit works in the collection of Kavindracarya, a Benares Pandit (1656 AD.) : edited by R. Anantakrishna Sastry, with a Foreword by Dr. Ganganath Jha, 1921, pp. 20 + 34 ....
... Out of print. 18. Varahagrhyasutra (artza ): Vedic ritual of the
Yajurveda : edited by Dr. R. Shamasastry, 1920, pp. 5 + 24
Out of print.

Page #803

Rs. A. 19. Lekhapaddhati (zarafa): a collection of models of
State and private documents (8th to 15th centuries) : edited by C. D. Dalal and G. K. Shrigondekar, 1925, pp. 11 + 130 ...
Out of prini. 20. Bhavisayattakabā or Pancamikahă ( 746): a
romance in Apabhrams'a language, by Dhanapala (c. 12th century): edited by C, D. Dalal and Dr. P, D.
Gune, 1923, pp. 69 + 148 + 174 ... Out of print. 21. A Descriptive Catalogue of the Palm-leaf and Im
portant paper MSS. in the Bhandars at Jessalmere (HHH1051777313-Feat), compiled by C. D. Dalal and edited by L. B. Gandhi, 1923, pp. 70 + 101
Out of print. 22. Paras'uramakalpasutra (P2494.5987): a work on
Tantra, with the commentary of Rames' vara : edited by A. Mabadeva Sastry, 1923, pp. 23 + 390. Second revised edition by Sakarlal Shastri
19-0 23. Nityotsava facutcaa): a supplement to the Paras'urāma.
kalpasutra, by Umanandanatha; edited by A Mahadeva Sastry, 1923. Second revised edition by Trivikrama
Tirtha, 1930,pp. 22 + 252. Reprinted, 1918,pp. 24 + 196 1-3 Tantrarahasya (agtata); a work on the Prabhakara
School of Purvamimamsa, by Ramanujacarya edited by Dr. R. Shamasastry, 1923, pp. 15 + 84. Second
revised edition by K. S. Ramaswami Shastry. Shortly. 25, 32. Samarangana ( Kn): a work on architecture,
town-planning and engineering, by King Bhoja of Dhara (11th century): edited by T. Ganapati Shastri, 2 vols., vol. I, 1924, pp. 39 + 290 ; vol. II, 1925, pp. 16 + 324 ..
... Out of Print, 26, 41. Sadhanamala ( 91941): a Buddhist Tantric
text of rituals, dated 1165 A. D., consisting of 3:2 short works, composed by distinguished writers : edited by Dr. B. Bhattacharyya, Illustrated. 2 vols., vol. I, 1925, pp. 23 + 342 (out of print); vol. II, 1928, pp. 183 + 295
9-0 27, 96. A Descriptive Catalogue of MSS. in the Central
Library, Baroda (asienis 9f27at): 12 vols,. vol. I (Veda, Vedalaks ana, and Upanisads), compiled by G.K. Shrigondekar and K. S. Ramaswami Shastri, with a Preface by Dr. B. Bhattacharyya, 1925, pp. 28 +- 264; vol. II (Srauta Sutras and Prayogas), compiled by K.S.
Ramaswami Shastri, 1942, pp. 18 + 95 (folia) + 301 12-4 28. 84. Magasollasa or Abhilasitārthacintamani (plant
ya): an encyclopædic work treating of one hundred different topics connected with the Royal household and the Royal court, by Somes' varadeva, a Chalukya king of the 12th century: edited by G.K. Sbrigondekar, 3 vols., vol. I, 1925, pp. 18 + 145; (ou of print). vol. II, 1939, pp. 50 + 304
5-0
304

Page #804

Rs. A. 29. Nalavilasa (nera ): a drama, by Ramachandragūri,
pupil of Heinachandrasuri, describing the Pauranika story of Nala and Damayanti : edited by G. K. Shrigondekar and L. B. Gandhi, 1926, PP. 40 + 91 .
Out of print, 30, 31. Tattvasangraha (drauga): a Buddhist philo
sophical work of the 8th century, hy s'antaraksita, with Pañjika by his disciple Kamalas'ila : edited by Pandit Embar Krishnamacharya, with a Foreword by Dr. B. Bhattacharyya, 2 vols., 1926, vol. I,
Pp. 157 + 80 + 582; vol. II, pp. 4 +353 + 102 Out of print. 33, 34. Mirat-i-Abmadi (fATIA-R-32FA): by Ali Muham.
mad Khan, the last Moghul Dewan of Gujarat : edited in the original Persian by Syed Nawab Ali, 2 vols., illustrated, vol. I, 1926, pp. 416; vol. Ii, 1928, pp. 632 .
19-3 35. Majavagrh yasutra ( Haug ): a work on Vedic
ritual of the Yajurveda with the Bhasya of Astavakra : edited by Ramakrishna Harshaji s'astri, with a Preface by B. C. Lele, 1926, pp. 40 + 26+ ...
Out of print. 36, 68. Natyas'astra (2 ): of Bharata with the com
mentary of Abhinavagupta of Kashmir : edited by M. Ramakrishna Kavi, 4 vols., vol. I, illustrated, 1926, pp. 27 + 397 (Out of print); vol. II, 1994, PP. 23 + 25 + 464 ..
5-0 37. Apabhrams'akavyatrayi (377*13Thaft): consisting of
three works, the Carcari, Upades/arasayana, and Kalasvarūpak ulaka, by Jinadatta Sūri (12tharentury), with commentaries : edited by L. B. Gandhi, 1927, PP. 12+ + 115 ..
Out of print. 38. Nyayapraves'a (Tu ). Part I (Sanskrit Text): on
Buddhist Logic of Dinnäga, with commentaries of Haribhadra Suri and Pars' vadeva: edited by A, B. Dhruva, 1930, 39 + 104 ...
. Out of print. 39. Nyāyapraves'a (1927), Part II (Tibetan Text):
edited with introduction, notes, appendices, etc. by
Vidhusekhara Bhattacharyya, 1927, pp. 27 + 67 ... 1-8 40. Advayavajrasangraha ( T E ): consisting of
twenty short works on Buddhism, by Advayavajra ;
edited by Haraprasad Sastri, 1927, pp. 39 + 68 . 2-0 42, 60. Kalpadrukos'a (+213#17 ) : Standard work on
Sanskrit Lexicography, by Kes'ava : edited by Rama. vatara Sharma, with an index by Srikant Sharma, 2 vols., vol. 1 (text), 1928, pp. 64 + 485; vol. II (index), 1932, pp. 283
14-0

Page #805

-
Rs. A
43. Mirat-i-Almadi Supplement (HQ-3-3 et offee ):
by Ali Muhammad Khan. Translated into English from the original Persian by C, N. Seddon and Syed Nawab Ali. Illustrated, Corrected reissue, 1928, PP. 15 + 222
... ...
. ..
6-8 44. Two Vajrayana Works (2999398): comprising
Prajnopayavinis'cayasiddhi of Anangavajra and Jrānasiddhi of Indrabhuti : edited by Dr. B. Baattacharyya, 1929, pp. 21 +118
3-0 45.
Bhavaprakas'ana (1992): of saradātanaya, a
work on Dramaturgy and Rasa (A, D. 1175-1250): edited by Yadugiri Yatiraja and K. S Ramaswami Shastri, 1929, pp. 98 + 410
Out of print. 46. Rāmacarita (taafta): of Abhinanda, Court poet
of Haravarsa, probably the same as De vapala of the l'ala Dynasty of Bengal (c. 9th century AD.): edited
by K. S. Ramaswami Shastri, 1929, pp. 29 + 407 . 7-8 47. Nanjarajayas'obhusana (301378TICU) : by Nrsimha
kavi alias Abhinava Kalidasa, a work on Sanskrit Poetics relating to the glorification of Nañjaraja, son of Virabhüpa of Mysore : edited by E. Krishnamacharya, 1930, pp. 47 + 270 ...
..
.. ... 5-0 48. Natyadarpana (
a z ): on dramaturgy, by Ramacandra Suri with his own commentary : edited by L. B. Gandhi and G. K. Shrigondekar, 2 vols., vol, I, 19.9, pp. 23 +228
... Out of print. Pre-Dinnaga Buddhist Texts on Logic from Chinese
Sources (1929*291:) : containing the English translation of Satas'astra of Aryadeva Tibetan text ard English translation of Vigraha-vravariani of Nagarjuna and the re-translation into Sanskrit from Chine e of Upa yahyda ya ard Tarkas'astra : edited by Giuseppe Tucci, 1930, PP. 30+ 40 + 32 + 77 + 89 +91
9-0 50. Mirat-i-Ahmadi Supplement (fact-3- net afgZ) :
Persian text giving an account of Gujarat, by Ali Muhammad Khan : edited by Syed Nawab Ali, 1930, pp. 254 .. ... .. ..
6-0 51, 77, 108. Trisastis'alākapurusacaritra (faqfet #1967
fa); of Hemacandra : translated into English with copious notes by Dr. Helen M. Johnson, 5 vols., vol. I (dis' varacaritra), 1931, pp. 19 + 530, illustrated;
vol. II, 1937, pp. 22 + 396; vol. III, 1949 ... .. 53-0 52. Dandaviveka (quefaaa): a comprehensive Penal Code
of the ancient Hindus by Vardhamana of the 15th century A. D.; edited by Kamala Krishna Smrtitirtha, 1931. pp. 34 + 380...
8-8

Page #806

Sol. 11, 10on in
Rs, A. 53. Tathagataguhyaka or Gubyasamaja ( 15 ) :
the earliest and the most authoritative work of the Tantra School of the Buddhists (3rd century A. D.):
edited by Dr. B. Bhattacharyya, 1931, pp. 39+ 210 ... 4-4 54. Jayakhyasamhita ( astfear); an authoritative
Pancarátra work of the 5th century AD.: edited by Pandit E. Krishnamacharya of Vadtal with a Foreword
by Dr. B. Bhattacharyya, 1931, pp. 78 + 47 + 454 ... 12-0 55. Kavyalankarasarasamgraha (192K ): of
Udbhata with the commentary, probably the same as Udbhataviveka, of Rajanaka Tilaka (11th century A, D.): edited by K. S. Ramaswami Shastri, 1931, pp. 48 + 62
... 2-0 6. Parananda Sutra (graf ): an ancient Tantric
work of the Hindus in Sutra form : edited by Swami Trivikrama Tirtha, with a Foreword by Dr. Bhattacharyya, 1931, pp. 30 + 106 ...
... 3-8 57, 69. Ahsan-ut Tawarikh ( 371691-30-9a) : history
of the Safawi Period of Persian History, 15th and 16th centuries, by Hasani-Rumlu: edited by C. N. Seddon, 2 vols. (Persian text and translation in English )
vol. 1, 1932, pp. 36 + 510; vol. II, 1934, pp. 15 + 301 19-8 58. Padmananda Mahakavya ( 997 $53): giving the
life history of Rsabhadeva, the first Tirtharikara of the Jainas, by Amarachandra Kavi of the 13th
century : edited by H.R. Kapadia, 1932, pp.99 + 667 14-0 59. S'abdaratnasamanvaya ( Torcaffra) : an interesting
lexicon of the Nanartha class in Sanskrit, compiled by the Maratha King Sahaji of Tanjore : edited by Vitthala S'āstri, with a Foreword by Dr. B. Bhattacharyya, 1932, pp. 31 + 605 .
11-0 61, 91, 104. Saktisargama Tantra (Efka 4-1): comprising
four books on Kali, Tara, Sundari, and Chhinnamastā : edited by Dr. B Bhattacharyya, 4 vols., vol. I, Kalikhanda (saus) 1932, pp. 13 + 179 (Out of print;) vol. II, Tarakhanda (artigos), 1941, pp. 12+271; vol. III, Sundarikhanda (r aus), 1947, pp. 15 + 146.
... 6-0 62. Prajñāparamitas (1319tfan) : commentaries on the
Prajñaparamita, a Buddhist philosophical work : edited by Giuseppe Tucci, 2 vols., vol. 1, Abhi
samayalankāraloka of Haribhadra, 1932, pp. 55 + 589 12-0 63. Tarikh-i-Mubarakhshahi (atta-aluet): con
temporary account of the kings of the Saiyyid Dynasty of Delhi : translated into English from original Persian by Kamal Kushna Basu, with a Foreword by Sir
Jadunath Sarkar, 1932, pp. 13 + 299 ... ... 7-8 64. Siddhantabindu (fua afga) : on Vedanta philosophy,
by Madhusudana Sarasvati, with the commentary of Purusottama : edited by P. C. Divanji, 1933, pp. 142 +93 + 306
... 11-0
Choo Jainas of Rsabavya

Page #807

Rs. A. Istasiddhi (szfais) on Vedanta philosophy, by
Vimuktätma, disciple of Ayyayatınä, with the author's own coinineuitary : edited by M, Hiriyanna, 1933, pp. 36 + 697 ...
... 14-0 66, 70, 73, 103. Shabara-Bhasya ( 1957 ) : on the
Mimamsa Sutras of Jaimini : translated into English by Dr. Ganganath Jha, in 3 vols, 1933-1936, vol. I, pp. 15 + 705; vol. II, pp. 20 + 708; vol. III, pp. 28 +
1012, Index by Dr. Unesha Mishra, 1945, pp. 6 + 29 ... 49-0 67. Sanskrit Texts from Bali ( qilazi :): comprising
religious and other texts recovered from the islands of Java and Bali : edited by Sylvain Levi, 1933, pp. 35 + 112 ..
... .
... 3-8 71. Narayana S'ataka (2712011# ) :'a devotional poem
by Vidyakara, with the cominentary of Pitambara :
edited by Shrikant Sharma, 1935, pp. 16 + 91 2-0 72. Rajadharma-Kaustubha (pahala) : an elaborate
Smrti work on Rajadharma, by Anantadeva : edited
by Kamala Krishna Smrtitirtla, 1935, pp. 30 + 506 ... 10-0 74. Portuguese Vocables in Asiatic Languages (
787#19 ) : translated into English from Portuguese
by A, X. Soares, 1936, pp. 125 + 520 ... . ... 12-0 75. Nayakaratna' (a ): a commentary on the
Nyayaratnamalà of Parthasarathi Mis'ra, by Ramanuja of the Prabhakara School : edited by K. S. Ramaswami Shastri, 1937, pp. 69 + 346 .
.. 76. A Descriptive Catalogue of MSS. in the Jain Bhan
dars at Pattan (T9HITETTI Area )edited from the notes of the late C. D. Dalal by L, B, Gandhi, 2 vols., vol. 1, 1937, pp. 72 + 498
8-0 78. Ganitatilaka ( woafeest) : of Sripati, with the com
mentary of Simhatilaka, a non-Jain work on Arithmetic with a Jain commentary : edited by H, R. Kapadia, 1937, pp. 81 + 116 ...
. 79. The Foreign Vocabulary of the Quran (Murtet): ..
showing the extent of borrowed words in the sacred
text : compiled by Arthur Jeffery, 1938, pp. 15 + 311 12-0 80, 83. Tattvasangraha (aria ): of Santarakṣita with
the commentary of Kamalas'ila : translated into English by Dr. Ganganath Jha, 2 vols,, vol. I, 1937, pp.8 + 739; vol. II, 1939, pp. 12 + 854 ..
... 37-0 8). Hamsa-vilasa (esfag) : of Hamsa Mitthu : on
mystic practices and worship : edited by Swami Trivikrama Tirtha and Hathibhai Shastri, 1937, pp. 13 + 331.
5-8
... 4-8

Page #808

82. Suktimuktavali (agð) : On Anthology, of Jalhana, a contemporary of King Krsna of the Northern Yadava Dynasty (A, D. 1247): edited by E. Krishnamacharya, 1938, pp. 66 + 463 +85... 85. Brhaspati Smrti (afazía): a reconstructed text of the now lost work of Brhaspati ; edited by K. V. Rangaswami Aiyangar, 1941, pp. 186 + 546 Parama-Samhita (f): an authoritative
of the Pancharatra system: edited by S. Krishnaswami Aiyangar, 1940. pp. 45 + 208 + 230 87. Tattvopaplava (A) : a masterly criticism of the opinions of the prevailing Philosophical Schools by Jayarasi: edited by Sukhalalji Sanghavi and R. C. Parikh, 1940, pp. 21 +14+
86.
8
90.
93.
www
***
work
Rs. A.
444
11-0
15-0
88, 105. Anekantajayapatākā (àzıfaasqaızı): of Haribhadra Suri (8th century A. D.) with his own commentary and Tippanaka by Munichandra, the Guru of Vadideva Suri: edited by H. R. Kapadia, in 2 vols., vol 1, 1940, pp. 32404; Vol. II, 1947, pp. 128 + 344 + 28 89. S'astradipika (a fra): a well-known Mimaisa work: the Tarkapada translated into English by D. Venkatramiah, 1940, pp. 29+ 264 Sekoddes' atika ( कोशटीका) a Buddhist ritualistic work of Naropa describing the Abhiseka or the initiation of the disciple to the mystic told: edited by Dr. Mario Carelli, 1943, pp. 35+ 78
92, 98, 100, 101, 102, 106, 110, 111, 112. Krtyakalpataru (46); of Lakṣmidhara, Minister of King Govindacandra of Kanauj; one of the earliest Law Digests: edited by K. V. Rangaswami Aiyangar, 12 vols., Vol. I, Brahmacari-kanda (as), 1948, pp. 100 + 328, Rs. 11; vol. IV, s'raddha-kända (108), 1950, Rs. 15; vol. V, Dana-kanda (late), 1941. pp. 16+ 129 + 415, Rs. 9; vol. VIII, Tirtha-vivecana-kända (तीर्थ विवेचन03), 1943, pp. 92 + 301, Rs. 8; vol. III, Niyatakalakanda (8), Rs. 19-; vol. X, S'uddhi-kanda (fals), Rs. 9-6; vol. XI, Rajadharma-kanda (राजधर्मकाण्ड ), 1944, PP. 95+ 273, Rs. 10; vol. XII, Grhastha-kanda (3), 1944, pp. 20+ 132 + 512, Rs. 12; vol. XIV, Mokṣa-kanda (3), 1945, pp. 52355, Rs. 12 Madhavanala-Kamakandala ( मात्रानलका मकन्दला ): a romance in old Western Rajasthani, by Ganapati, a Kayastha from Amod: edited by M. R. Majumdar, in 2 vols., vol. I, 1942, pp. 13+5+509 94. Tarkabhāṣa (1) a work on Buddhist Logic, by Mokṣakara Gupta of the Jagaddala monastery: edited with a Sanskrit commentary by Embar Krishnamacharya, 1942, pp. 7+ 114
105-14
8-0
4-0
28-0
5-0
2-8
10-0
2-0

Page #809

Rs. A.
95. Alamkaramahodadhi ( 39TTHET ) : on Sanskrit
Poetics composed by Narendraprabha Suri at the request of Minister Vastupala in 1226 A. D.: edited by L. B. Gandhi, 1942, pp. 45 + 418 (with 2 plates) 7-8
97, 11.. An Alphabetical List of MSS. in the Oriental Insti
tute, Baroda (972a1aest): compiled from the existing card catalogue by Raghavan Nambiyar, 2 vols., vol. 1, 1942, pp. 12 + 742 Rs. 9-0, vol. II, 1950 pp. 12 + 743-1653 Rs. 27-8
...
36-8
99. Vivada Cintamani (faalfararafat): of Vācaspati Mis'ra:
an authoritative Smrti work on the Hindu Law of Inheritance : translated into English by Sir Ganganath Jha, 1943, pp. 28 + 348 ...
...
10-4
107. Pañcapadikā (qafe): the famous Vedanta work of
Padmapada, a direct disciple of s'ankarācārya : transJated into English with copious notes and a detailed conspectus by the late D. Venkataramiah of Banga. lore, 1948, pp. 46 + 414 ...
... 17-0
109 Nispannayogavali (facqua1190): describing 26 man
dalas or magic circles with full descriptions of more than 600 deities of the Buddhist pantheon, written by Abhayā karagupta of the Vikramas'ila monastery: edited by Dr. B. Bhattacharyya, 1949, PP. 90 + 94 + 16 ...
7-0
113. Hetubindutika afarza ) : commentary of Arcata
on the famous work of Dharmakirti on Buddhist logic; edited from a single MS. discovered at Pattan by Sukhalalji Sanghavi, 1949 ...
" 11-0 115. Madana Mahârnava (caharia): a Smrti work
principally dealing with the doctrine of Karmavipaka composed during the reign of Mandhātā, son of Madagapāla : edited by Embar Krishnamacharya and Raghavan Nambiyar
.. Shortly 116. Dvadas'aranayacakra (GIES7974): an ancient
polemical treatise of Mallavādi Sūri,with a commentary by. Simhasuri Gani : edited by Caturvijayaji and con. . tinued after his death by L. B. Gandhi, vol. I. Shortly
117. Aparajitaprccha ( fragol)a voluminous work
on architecture and fine-arts: edited by P. A. Mankad. Shortly
118, Gurjararasavali (s ua): a collection of several
old Gujarati Rasas : edited by B. K. Thakore, M, D. Desai, and M. C. Modi,
Shortly

Page #810
IO II. BOOKS IN THE PRESS. 1. Natyas'astra ( F ua ): edited by M. Ramakrshna Kavi, 4 vols., vol. III. 2. Krtyakalpataru (396986): of Laksmidhara, Minister of King Govindachandra of Kanauj: edited by K. V. Rangaswami Aiyangar: Kandas, Vyavahara and others, 3. Samrat Siddhanta ( ZAZ ) : the well-known work on Astronomy of Jagannatha Pandit : critically edited with numerous diagrams by Kedar Nath, Rajjyotisi. 4. Dhurtasvami Bhasya on the s'rauta Sutra of Apascamba: . edited by M, M. Chinnaswami Shastri, vol. I. 5. Nitikalpataru (fata) : the famous Niti work of Ksemendra : edited by Sardar K, M. Panikkar. 6. Rihla of Ibn Batuta : translated into English with critical notes by Dr. Agha Mehdi. 7. Trisastis'alakapurusacaritra (fafetorgraafia): of Hemacandra : translated into English by Dr. Helen Johnson, 5 vols., vol. IV. 8. Shivaji Charitra (fearstafia): a Sanskrit account of King Sambhaji : edited by G. S. Sardesai. III. BOOKS UNDER PREPARATION. 1. Paramananda Tantra (CAFE ): an authoritative work of Hindu Tantric School, edited by H. O. Shastri of Lakhtar, Kathia wad. 2. S'aktisangama Tantra (TASR ) : comprising four books on Kali, Tara, Sundari, and Chhinnamasta : edited by Dr. B. Bhattacharyya, 4 vols; vol. IV. 3. Natyadarpana ( EU): introduction in Sanskrit on the Indian drama, and an examination of the problems raised by the text, by L. B. Gandhi, 2 vols., vol II. 4. Krtyakalpataru (347476 ) ; one of the earliest Nibandha works of Laksmidhara : edited by K. V. Rangaswami Aiyangar, 14 vols., vols, VII, XIII. 5. A Descriptive Catalogue of MSS. in the Oriental Institute, Baroda (atrat great ) : compiled by the Library Staff, 12 vols., vol. III (Grhya and Dharma MSS.) 6. Manasollasa (Aragtig): or Abhilasitarthacintamani : edited by G. K. Shrigondekar, 3 vols., vol. III. 7. Mirat-i-Ahmadi : the Persian text translated into English by Dr. Syed Mujtaba Ali, 2 vols.

Page #811
8. Chhakkammuvaeso ( ragut): an Apabhramsa work of the Jains containing didactic religious teachings : edited by L. B. Gandhi. 9. Anu Bhasya. ( B27167 ): a standard work of the s'uddhadvaita School : translated into English by G. H. Bhatt. 10. A Descriptive Catalogue of MSS. in the Jain Bhandars at Pattan (981937 g r azit ): edited from the notes of the late C. D. Dalal by L. B. Gandhi, 2 vols., vol. II. 11. Natyas'astra (a12117): of Bharata with the com mentary of Abhinava Gupta : second revised edition by K, S. Ramaswami Shastri, vol. I. 12. Natyas'astra ( alati): of Bharata with the com mentary of Abhinava Gupta ; edited by M. Rama krishna Kavi, 4 vols., vol. IV, 13. Pancami Mahatmya (99HIGIE): a Jain religious work : edited by Pandit L, B. Gandhi. 14. Rasasangraha :( Ja collection of 14 old Gujarati Rasas, composed in the 15th and 16th centuries : edited by M. R. Majumdar. 15. Parasikakosasangraha ( ag): a collection of four Persian Sanskrit lexicons : edited by K, M. Zaveri and M. R. Majumdar. 16. Kalacakra Tantra (4777 ): the first book of the Kalacakra School attached to the Mahayana System of Buddhism : edited by Dr. B. Bhattacharyya. 17. Smrtisara (exfant) : an interesting digest of Hindu Law : edited by Mahamahopadhyaya Dr. Umesha Mishra. . 18. Ramayana Bibliography : Prepared by J. S, Pade, M. A, La For further particulars please communicate with THE DIRECTOR, Oriental Institute, Baroda.

Page #812
12 THE GAEKWAD'S STUDIES IN RELIGION AND PHILOSOPHY Rs, A. 1. The Comparative Study of Religions : [Contents : . I, the sources and nature of religious truth II, supernatural beings, good and bad. III, the soul, its nature, origin, and destiny. IV, sin and suffering, salvation and redemption. V, religious practices, VI, the emotional attitude and religious ideals) : by Alban G. Widgery, M.A., 1922 ... ... 15-0 2. Goods and Bads : being the substance of a series of talks and discussions with H.H the Maharaja Gaekwad of Baroda. [Contents: introduction. 1, physical values. II, intellectual values. 111, asthetic values. IV, moral value. V, religious value, VI, the good life, its unity and attainment] : by Alban G. Widgery, M.A., 1920. (Library edition Rs. 5) ... 3-0 3. Immortality and other Essays : [Contents : 1, Philo. sophy and life. II, immortality. 111, morality and religion. IV. Jesus and modern culture. V, the psychology of Christian motive. VI, free Catholicism and non-Christian Religions. VII, Nietzsche and Tolstoi on Morality and Religion, VIII, Sir Oliver Lodge on science and religion, IX, the value of con. fessions of faith. X, the idea of resurrection, XI, religion and beauty. XII, religion and history. XIII, principles of reform in religion] : by Alban G. Widgery, M.A., 1919. (Cloth Rs. 3) ... . ... 2-0 4. Confutation of Atheism : a translation of the Hadis-i Halila or the tradition of the Myrobalan Fruit : translated by Vali Mohaminad Chhanganbhai Momin, 1918 0-14 MISCELLANEOUS ). Conduct of Royal Servants : being a collecton of verses from the Vitamitrodaya with their translations in English, Gujarati, and Marathi : by B. Bhattacharya, MA, Ph.D. ... ... ... 0-6 2. Prayas'chittamayukha (Marathi tr.): by Ainapure ... 3-4 3. Dighanikaya (Marathi tr.), Pt. 1: by C. V. Rajwade 1-8 4. Pas'chimatya Pakashastra in Marathi) : by. Ganganaik ... 4-8 Nyayashastra (in Marathi): by M, K, Damle . 1-0 6. Gaekwad Cenotaphs : an account of the numerous cenotaphs dedicated to the past rulers of the Gaekwad family, by Mrs. Taramati Gupte, printed in art paper with numerous illustrations ... .. 12-0 7. - Studies in Ramayana : being an estimate of the life and life-work of the oldest and greatest of Indian poets, Valmiki:by Dewan Bahadur K.S, Ramaswami Shastri, 1944 . 7-8 translationan Fruit: crania 0-14